Book Title: Nyayavinishchay Vivaranam Part 2
Author(s): Vadirajsuri, Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090313/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | I i mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka 12 zrImad-bhaTTAkalaGkadeva praNItasya nyAyavinizcayasya vivaraNabhUtaM zrImad-vAdirAjasUri-viracitaM nyAyavinizcayavivaraNam dvitIyo bhAgaH [ anumAnaprastAvaH pravacanaprastAvazca ] sampAdana pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya bhAratIya jJAnapITha dvitIya saMskaraNa : 2000 mUlya : 200 ru. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa-dvitIyabhAgasya viSayAnukramaH 1] 64 pristAva: sAzapariNAmAtmake sAmAnye eva saGketagrahAta anumAnasya lakSaNam zabdavyavahAraH anumAnalakSaNe sAdhyapadasya sArthakyam 2 zabdanisyasvanirAkaraNam vizanapadasya sArthakatA pratibhAsAtasya pratividhAnam vicandrAdibhrAnvim anumAnAmikA sAdRzyAbhAve vibhatAnasya ahemaravApatti: prazAkarasya khaNDanam amedAbdena sadRzapariNAma eva gRhAte anumAnamantareNa vidhAna praviSedhAyogAt zabdasma arthAvAcakarave sargha zabdajJAna pramANa anumAnamamabhyupagacchatA bAIspatyAnA sthAt matasya samIkSA vivakSAmAtravAcakaleca satyAsatyavibhAgo na svAt pratyakSamapi svArthabaddha bahirarthamapi prakAzayati ayeM eva sahaketo na zAnAkArAdiSu arthasArUpyavAdasya khaNinam svamatena saha kaititazabdapravRttiprakAra: sAdhyasya lakSaNam menikAdivada eka prApi bhanekadharmasadbhAvaH sAdhyalakSaNe'prasiddha padasya sArthakyam sAzapariNAmAdeva bhedadhyavahAra sughara: abhipretapadasya sArthakatA sahapariNAmasya amekatyepi saGa ketavazATa sAthyAmAsasya lakSaNam ekarUpatayA vyavahAra sattAsAdhane'siddhAdidoSatrayasya parihAra ekaravasAzyabhedena pratyabhijJA diyA 76 apakSadharmo'pi hetuH sAyakalpitapradhAnasya astisvasAdhane hetvabhAvaH 80 prasaGgata abhAvaikAnte virodhodbhAyanam surasAvasthAyAmapi upayogAtmaka eca AtmA vijJAnavAdasya nirAkaraNam vidyate sautrAntika prati sattAsAdhanam 'Atmaica kA bhocA saMsArI muktAca bhavati adRzyasyApi sattAsiddhi / bhUtacaitanyavAdanirAsaH ahasyAnu paLambhAdapi abhAvasidiH 26 | jainamatena guNavyavahAraprakAra: aspaSTASabhAsatve'pi anumAna pramANam na zarIrarANazcaitanyam arthasaMvAdAta 27 / dhaizeSikAmimatasya svatantraguNapadArthasya nirAsaH 97 anumAnamapi svalakSaNaviSayameva 30 guNaguNinI kathaJcibhedAbhedI samavAyasya khaNzanam 32 zanasya jIvacchavIradharmatvamapi na saMbhavati sattAsAmAnyasya vizeSebhyaH kazvinedAbhedo 33, dezAnayo guNaguNimAtranirAsaH naiyAyikakalpite sAmAnye doSapadarzanam | buddhikAyayo kAryakAraNabhAvanirAsa: mImAMsakamate'pi sAmAnyasya sarvagatatvamanupapannam 36 J bhavasya lakSaNam sahazapariNAmakSA sAmAnye eva loka na zarIrasya pariNAmAH sukhAdayaH 104 vyavasthAyAH nirvAha 41 / indriyANAM saha pratyeka vA na caitamyakAraNatA 106 upAdhivaktoH kathaJcidAbhedI | jAtismaraNAdidarzanAt Atmatatvasiddhi saugatasya anyApohAtmakasAmAnye'pi na ! 'garbhagatarasavizeSAda abhilASAdayaH' iti sambandhagraha 50 . cArvAkamatasya nirAsaH 35 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 rAmAdInAM vAtapittAdidharmavamirAsa: 111 yadyapi anekAntAtmA artha samarthaH tathApi pradezasaMhAravisamyAM sUkSmasthUlabArIra apekSAtaH sahakArisannidhAnaM sambhAvyam 151 parigrahena ko'pi virodha: 113 , pariNAmasvabhAvAbhAve kAraNAdutpattirapi durghaTA 160 buddheH kazcit nityAnityavasiddhiH 114 | zaktisvarUpavicAra. 161 bauddhAbhimatazAnapravAharUpasantAnasya Atma apRyadyaniyamAt paramANavo'bhinmA iti svanirAsa kSaNabhaGgavAde santAnasya asambhavatyameva sthirasyULapadArthAnAmeva indriyabuddhau pratiapayidravyAbhAve santAnakalpanApi asambhAvyA 122 bhAsanaM na tu kSaNikaparamANUnAm kAryakAraNayoH sarvathA medanirAsa: 124 | sadRzapariNAmino'rthI eka zandasaGketapariNAminitvapakSe eva kAryakAraNabhAva viSayabhUtAH vyavasthA 126 sAnaM svarUpavatparamapi prakAzayati 170 sAdhanasya lakSaNamU 127 citrajJAnasya kSaNikasyApi apavimAsanAt 171 hetvAbhAsanirUpaNam nirAkaraNo jIvaH sakalAgrAhI bhavati 172 anekAntAtmakavAve eva sAzyasAdhanavyavasthA 130 jIve na sArazyAt pratyabhizA api tvekatvAt 154 cahAcalanaTAmaSTAdiviruddhadharmAbhyAsasambhavAt bauyamatasya zilAplaSasamatvakathanam 174 anekAntAtmaka tattvam rUpyakhaNDanapurassaram anyathAnupapanatvatatvasya anekAntAtmakatvAbhAve sakalavyavahAra rupaikalakSaNasamarthanam 177 vilopaH anyathAnupapasaravatyAdizlokasya padmAvasyA acetanasyApi skandhasya sapradevAsyeva pAtrakasarisvAmine samarpaNamiti nirdezaH 177 darzana na niraMzasya pAzcApyasya khaNDanam 178 kacid minnAbhinnAtmanaH skandhasya siddhiH 140 anyathAnupapannatvaM pratyakSAnupasammAbhyAM pratIyate 184 citrajJAnadRSTAntena skandhasiddhi: 141 vyApyadhyApakabhAvAdisambandhAvagatiH takhyiskandhAzcayA ekatve'pi bhAgAnAM darzanA pramANAdeva 185 darzanasthitiH na viruddhA takasya prAmANyapratipAdanam skandhasya ekatve'pi ekendriyeNa tadgrahaNe tarkasya zrutazane'ntarbhAvaH 187 nendriyAntaravaiphalyam 142 zrutajJAnasya bahubhedatvasamarthanam skandhasya ekAnekAramakatvasamarthanam anupalambhahetoH samarthanam rUpAdiguNAnAm abheda eva skandha natu anupamyadhibhedanirUpaNam tebhyo bhinnaH kAryAnupalabdhi prameyatvaM hetuH anekAntAtmakavastusAdhane vipaddhopalabdhiH evaM sAdhu viruddha vyAptopalabdhiH abhAvo'pi prameyam viruddha kAryopalabdhiH abhAvo bhAvAntararUpa eva tu tuccha: loSAmarasAdInAM tadutpatyAyabhAve'pi agnidhAntena bhAvAbhAvAtmakatva hetutvsmrthnm| samarthanam pAtrakasarisvAminApi hetostraviSyaniyamaH prameyatvasya gamakale avinAmAva eva pratiSiddha iti pradarzanam 198 nivandhanam pUrvacarahetunirUpaNam saca hetuH parimANasyaiva sAdhakam naiyAyikAbhimatapUrvapadAdihetUnAM nirAkaraNam 201 anekAntAtmakavastunaH armakriyAkAritva pUrvapaccheSavadAdInAM vividhavyAkhyAnapurassaraM samarthanam vistarato nirAkaraNam 186 187 . 115 202 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, 220 220 250 soNyAbhimatavItAbItAdizetabhedanirAkaraNam 208 | sAdhAdisamajAtInAM gumaNAbhAsatA 234 vaizeSikAbhimatasaMyogyAdihetubhedapratividhAnam 208 jayetaramyavasthAvipAraH 234 hetvAbhAsavivecanam 210 / dharmakIbhimatAsAdhanAnapacanAdoSoniranvayakSaNikalvapakSe kUTasthAnasyatvavAdai vA na hAranayonigrahasthAnatyanirAkaraNam 236 samvAdayo de'tavo gamakAH api tu pariNAma eya 211 , dRzAntAbhAsanirUpaNam 240 anvayasya lakSaNamU 214 dRzAntasyAnumAnAnadhAt na tadanirdeza: piTarapAkavAdimatagirAkaraNam niprasthAnam kSaNikaravasAdhanAya prayuktAH sasvakRtakatvAdayo naiyArikaparikalpitapratizatAnyAderapi detabo viraddhA na nigrahasthAnatA 242 sarvajJAbhASasAdhane bananAdayaH anekAntikAH 216 | vAdasya lakSaNam 243 rUpyAd gamayasve tu bacanAdInA sa tutaiba nigararUpam spAta 216 dAdAbhAsasya lakSaNam 244 vacanAdayaH anyathAnuepattivaikalyAdeva akala nyAyacinizcayasya hetutA 247 agamakAH 218 vivakSAmantareNApi bacanapravRttibhavati 3. pravacanaprastAva vidhAnahetukameva vacanaM na vivakSAhenukam pravacanasya svarUpan satyahitavacanAvibaznA nidAna vedasyApauSayazvanirAkaraNam sarvajJavaktRSa vacanAmAM yathArthava khanasya nirAvaraNatvasiddhiH 252 vaktRpayat puruSatvAdInAmapi na sajJalena puruSAtizayo yadi sandigdhaH kathaM vidhaH attaH sanakAntikA: sugataH sarvajJatveneTara 253 saMsAriNAM jAnAvarAtrazAda ga sArthaprakAdAnam 122 | hiMsAdyapadezAt sugatAdIna sadoSatA bhAvaraNAbhAve sakalArtha prakAzana sambhavatyeva stutaH sugatasya kRpApi na sambhAvyA 257 paratuHkhaparizAne'pi tathApariNAmAbhAvAt mithyAmAnAto na sugatasya tatvajJAnasamutpatiH 257 na sarvazasya duHkhityApati kSaNika pakSe mArgaH karaNAdyabhyAsazca nopapadyate 259 asiddhahetvAbhAsavicecanam 225 cittasantAnasyApi na mokSA cirazAmiddhasandigdhAkiskarAdidai anAdivAsanApi na sammAnyA 267 225 hudhA asiddhaH Atmadarzanasya sughaTatyAnna nairAtmyaM sAdhu 268 sahopalambhaniyamaH svarUpAsiddhaH 226 ! paramArthasantAnasya mozasvIkAre nAmAntaraNa pratikSaNavinAzasAdhane nihatukatvAditi 261 heturAzrayAmiddhaH Atmana eva saH kayitaH syAt zvaNikatvasAdhane satyAdikasiddham 228 | sAha khyAmimatakUTasthAnityavAde'pi na bandha mokSavyavasthA tanukaraNabhuvanAdInAM buddhigaddhanukatyasAdhane acenanopAdAnAbAdayaH anekAntikAH sAkhyatatyasamIkSA yaugAbhimatanitvAtmavAde'pi na bandhaprasaGgatA IzvaravAdanirAkaraNam tatputratyAdayo hatavAnakAntikA mokSavyavasthA 22 pAtrakesaribacanena hetvAbhAsA sarvaze saMzayakAnte caJcale'kSAdau kathamAzyAsaH 281 AgamaH pauruSeya pava 285 nAmupasaMhAraka thanetanyathAnuvapannasvarahitAnAmakiniskarasvavarNanam sarvajasya siddhi 232 ! sarvazanAstitve svasthAnupasammAsisAnaduSaNAmAsalakSaNam kAntiko 287 dharmakIrtisamudbhAvitadamyuSTrAderabheda satyasvapnekSaNikAdizAnan viprakRyAhiprasaGgasya dUpaNAbhAsatA 233 | jJAnamapi spaSTaM bhavati 265 228 / 271 276 233 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAvasyApyAtmanaH AvaraNavazAd jJAnatAratamyaM bhavati karmaNaH paulika svasiddhiH AvaraNavigame sarvArthasAkSarakAritvam nirAvaraNasya vanina punaH karmabandhaH saryA nasyAgamapUrvakatve'pi nAnyonyAzrayaH jyotijJamasyA visaMvAdadarzanAdapi sarvasAkSA skArityasiddhiH anumeyatva detorapi sarva zatvasiddhiH vedApayatvanirAkaraNam vedasyAnAditye dIpapradarzanam zabdanityatvapratividhAnam zabde pratyabhizApi sAdRzyanibandhaneva nityapakSe'bhivyaktirapi anupapannA sAcyAdijanyatvAdanityaH zabdaH zabdasya podra lim prasaGgataH pratibimbavAdanirAsaH zabdArtha moryAstavaH sambandhaH yathAsaGketaM zabdo'rthapratyAyakaH saugatamate zabdasya vAcakatvamasambhAvyam zabdasya vimudravyavizeSaguNatvanirAsaH zrotrasya prApyakAritvanirAkaraNam pratazcakSuSaH prApyakAritvanirAsaH sphoTavAdavicAraH pauruSeyo'pi zabdaH samyagjJAnAGkucita eva satyArthapratipAdakaH satyazya svarUpam mokSamArgaviSayabhUtAnAM jIvAditattvAnA nirUpaNam tapasA karmasaMkSayaH bhAvanAtaH karmakSayaH [] 291 292 294 rAgAdInAM saGkalpaprabhavatvam rAgAdInAM vAtapittAdiprabhavatvanirAsaH satvajJAnaprakarSe doSasyApakarSaH nemyamAnAyA na mArgatvaM nApi tatra 295 disambhAvanA 296 jainamate tu samyagdarzanAdiSu pramodAdi sambhavaH sugatasya na karuNAdisambhavaH 298 298 mokSasya svarUpam 299 sAGkhyAbhimatanityAtmavAde'pi na mokSasambhAvanA 302 304 saptabhaGgIzvarUpanirUpaNam 305 bhahAnA kramavicAraH 11 312 313 314 prayogaH kartavyaH syAdvAde saMzayAdidoSaparihAraH jainAgama eva pramANam 320 guNAdhInameva pravacanasya prAmANyam 322 313 324 326 smaraNasya prAmANyasamarthanam 326 328. 224 337 238 svabhAvasyAtmanaH AvaraNaparikSaye sAyaM samutpadyate pramANamedanirUpaNam naiyAyikAbhimatopamAnasya sAdRzyapratyabhi jJAne'ntarbhAvaH smaraNAdikaM zrutajJAne'ntarbhUtam 333 . sthAvAdaH pramANam 234 I pramANasya sAkSAtparamparayA ca phalanirUpaNam nayAnAM lakSaNam pravacanasya prayojana pradarzanam zAsanArAcanAyAH phalanirUpaNam prazastiH 341 341 343 RY 347 348 348 249 350 355 352 14 355 357 358 359 360 361 362 264 364 366 ca 368 369 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya manuSya anya prANiyokI apekSA jo vizeSatAe~ pAI jAtI unameM jijJAsAkI pradhAnatA hai| manuSya kebala apanI bhautika sAbazyakatAoM kI pUrtimAnase santuSTa nahIM hotA, kintu svayaM apane vyaktitvako evaM apanI pAroM bhora zyamAna padArthAko jAnane-samajhanekI use tIba abhilASA hotI hai| isI jijJAsAke phalasvarUpa darzanazAstrakA AviSkAra huaa| prakRti meM do prakArase padArthokI vyavasthA pAI jAtI hai| eka sthUla aura dUsarI sUkma / sthUla padArthophA hAna hameM unakI izviya-pratyakSasAcArA prApta hotA hai| isa kSegrameM hameM itanI hI sAvadhAnI rakhanekI AvazyakatA paratI hai ki eka to hamArI indriyA~ vikRta na hoM, aura dUsare unake dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke dhA~ko samajhane meM mAnasika bhUka na ho / tathApi antataH pramANa to isa kSetrameM vahI mAnA jAegA jo indriyapratyakSa ho / kintu yaha indriya-pratyakSatA sUkSma padArya-vyavasthA samajhane meM lajhAmaka nahIM hotii| mataeva jo padArtha indriyagocara nahIM hai jaise zISa, bAkAza, kAla tayA bhautika tatvoMkA paramANu rUpa ityAdi yahA~ hameM indiyapratyakSakA bharosA na kara, kisI dUsare pramANakA zrAzraya lenekI bhASazyakatA par3atI hai, aura isI AghazyakatAkI pUrsike lie myAyazAsakA AviSkAra humA / bhAratavarSa jivane darzanoMkA vikAsa hunA unameM prAyaH apanI-apanI myAya-myavasthAkA pratipAdana bhI kiyA gayA hai| dhIre-dhIre nyAyakI vidhiyoMkA itanA vistAra huA ki yaha eka svatantra darzana mAnA jAne kaa| udAharaNArya-padarzanoM meM bedAnta, sAMkhya Adi darzanoMke sAtha nyAya eka svatantra darzana mAnA gayA hai| bhAratakI dArzanika vicAradhArAmai zramaNa paramparA-vArA mo tarapazcintana hubhA usakA pratipAdana hameM do vibhAgoM meM prApta hotA hai-eka jaina aura dUsarA aura ina donoM darzanoMne bhI apane-apane pAyazAkhokI vyavasthA kI jo mahatvapUrNa hai, aura usakA jJAna prApta hue binA bhAratako saMskRti aura vicArasaraNikI jAnakArI adhUrI raha jAtI hai| jainadarzakoMke bhItara jonyAyakI vyavasthA pAI jAtI hai yaha svabhAvataH bahuta aMzoMmeM anya nyAya pAAsAMke samAna hote hue bhI apanI kucha maulika vizeSatAe~ rakhatI haiN| ye vizeSatAeM mukhyataH do haiM, pakSa syAhAda yA anekAnta aura isarI jyvaad| syADAda meM isa bAtapara jora diyA gayA hai ki pratyeka vastu samasta dharmAtmaka hai aura jaba hama ghassuke kisI eka guNadharmakA ullekha karate hai taba hameM yaha bhI dhyAna rakhanA bhAvazyaka hai ki vaha usa vassuphA AMzika rUpa hI hai, pUrNasvarUpa nhiiN| jaba hama kisI padArthaka paka va aneka guNoMkA varNana isa prakAra karate haiM ki mAno usameM unake sivAya aura guNa hai hI nahIM, va ekAntadoSa utpanna hotA hai jo mithyASTikA janaka hai| syAbAdameM isI doSase acaneke prayakSapara ko diyA gayA hai| jina dArzanika vidvAnoM ne syAhAdapara AkSepa kiye hai aura usameM khUSaNa dikhAnekA aSata kiyA hai ve syAvAvake ukta marmako nahIM pahicAna paaye| sthAvAvapraNAkIkI sUkSma vyavasthAke lie naye vAhakA pratipAvana kiyA gayA hai, aura kahA~ naiga bhAdi sAta nayoMke dvArA yaha batalAmekA prayatna kiyA gayA hai ki vastuke manansa dhamomeMse prastutameM kaunase sAmAnya va vizeSa athavA mizrita guNadhamaupara vicAra kiyA jA rahA hai, tathA jina zabdodhArA vastukA svarUpa batalAyA jA rahA hai unake arthame saMkIrNa aura vistAra kisa vyavasthAse hotA hai / isa prakAra nayoMke apanaya aura zabbanaya ye cho bheda ho jAte haiN| anekAnta aura nayavAdake AdhArapara jisa nyAyazAstrakA vikAsa dubAreSA jainasAhityakI eka mahAn nidhi hai| sAmAnyatayA prAcInatama jainasAhityameM bhI isa nyAyakA ru-na-kucha vivecana pAyA hI jAtA hai| tathApi isa viSayameM svatantra pranthoMkA nirmANa vikramakI lagabhaga tIsarI cauthI zatAbdise prAramma Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNa huA hai| jina bhAcAryoka nyAya-viSayake granya meM upalabdha hue haiM unameM samantabhadra aura siddhasena purogAmI AcArya siddha hote hai| ina AcAyoMke granthoM meM jainanyAyakA pratipAdana bIjarUpase pAyA jAtA hai| usakA vistAra bhAge calakara akalaMka, haribhA, vidyAnanda, mANikyamandI, pramAcandra, vAdideva, hemacandra Adi aneka mAcAryoMne svatanya pranyo-dvArA adhaghA prAcIna grandhoM para TIkA bhASyAvi-dvArA kiyA hai / durbhAgyataH yaha vipula sAhitya amIsaka bidasaMsArake sammukha zrAdhunika rItise upasthita nahIM kiyA gyaa| isakA phala yaha huA ki jaina nyAyasAhityakA vyavasthita jJAna anya vidvAnoMko pUrNatayA prAma nahIM ho sakA aura svayaM jaina-samAjake bhItara bhI usakA samucita adhyayana-adhyApama nahIM ho rahA hai| aisI avasthAmeM koI Azcarya nahIM jo svayaM jainadharmAnuyAyI bhI apane bhAcAra aura vicAroM syAvAda yA anekAntakI udAsa bhUmikAkA paripAlana na kara sake ho| aura isI kAraNa jahA~ ahiMsA Adika naitika takhApara atyadhika jora diyA jAtA hai vahA~ una niyamoMko pAlane meM jo deza kA Avi paristhitikA vicAra aura viveka bhanekAnta pTisa karanA nAghazyaka hai yaha nahIM kiyA jAtA hai| bhAratIya nyAya-sAhitya meM AcArya akalaMkadevake grandhokA bahuta mahatvapUrNa sthAna hai| unake abataka jina proMkA patA calA hai unameM nimnalikhita grantha pUrNatayA nyAyaviSayake hai| laghIyastraya, pramANasaMgraha, nyAyavimivaya aura sidivibhizraya / ina sabhI anyoMkA mAdhunika DhaMgale sampAdana paM0 mahemAnI mAyAromiyI yetIlae mArinizraya bAvirAjasUrikapta vivaraNasahita prathamabhAga bhAratIya jJAnapIThase mUrti devI jaina pradhamAlA andhAka ke rUpa meM san 1942 meM prakAzita ho cukA hai| usIkA dUsarA bhAga aba granthAka 12 ke rUpa meM vidvatsamAjake sammukha prastuta kiyA jA rahA hai| isa prakAzanake sAtha yaha mahatvapUrNa aura vizAla anya sucArurUpase, sAsa upayogI pariziSToMke sAtha, pUrNa ho rahA hai| yaha santoSakI bAta hai| jisa parizrama, binA aura rucike sAtha paM. mahendrakumArajI nyAyAcAryane isa mahAn andhakA sampAdana kiyA hai usake lie unheM jitanA dhanyavAda diyA jAya thor3A hI hai| usI prakAra jisa udAratAke sAtha bhAratIya jJAnapAThake saMsthApaka zrImAn sAhU zAntiprasAdajIne ima granthoM ke prakAzanakA bhAra uThAyA hai usake lie vigussamAja ghiraRNI rhegaa| aise granthoMkA prakAzana-kArya mo gatizIla ho sakA hai usakA zreya jJAnapIThake suyogya mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyaloya ko hai| hama AzA karate haiM ki jisa utsAhase ukta mahAnubhAvoMne abhItaka isa prakAzana-kAryako samhAlA hai vaha cirasthAyI hogA jisase bhAratIya sAhityake upekSita aura aprakAzita aneka pratharatna bhI isI prakAra saMsArake sammukha upasthita kiye jA ske| solApura 1 -hI0 lA jaina -0 ne upAdhyAya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana bhaha akalaMkadvArA racita nyAyavinizcaya para vAdirAja sUrine bhyAyaSinizcayavivaraNa mAmase TIkA likhI hai| harSakI vAsa hai ki bhAratIya jJAnapITha banArasake adhikAriyoMne mere mitra zrI paM. mahendra kumAra myAyAcArya dvArA sampAdana karAke isako mudrita kiyA hai tathA mujhe isakA prAkathana likhanekA saubhAgya diyA hai| bhA ajhalaka prAcIna bhArata ke adbhuta vijJAna tathA lokocara vivecaka granthakAra tayA jaina bhAjAyarUpI nakSatralokake sabase adhika prakAzamAna tAre hai| digambara jaina AcAryoM dvArA pratiSThApita nyAyake siddhAntoMkA inhoMne gammIra aura bhojasvI mApAme vivecana kiyA hai| digambara jaina bhAcAryoMke prAcIna pradhoMpara vizada TIkA likhanevAle usarakAlIna bhAcAryoM kI vyAkhyAeM par3hane para hI akalaMka bhaTake mantavya sAMgopAMga samajhameM bhAse hai| 'myAyavinizcaya' nAma hI batAtA hai ki yaha pramANapAda tathA tarkazAstrakA andha hai| mujhe jaina nyAyake jina pragyoMke svAdhyAyakA suyoga milA hai una sabameM nyAyadhinizcaya para vAdirAjake dvArA likhA gayA yaha 'vivaraNa' zasyanta vistAta. sarvAtathA sodh| sAzAja marikI bhASA tathA takazailI mizritahI atyanta spaSTa aura tahaspI hai| dharmakIrti ke pramANapAtikakI mAlocanA aura prajJAkara guruke pramANavArtikAlaMkArake vizleSaNane isa grandhake mahatvako zataguNita kara diyA hai| kyoMki vArtikAlaMkAra prAcIna bhAratIya sabhI vicAradhArAoMke diggaja vidvAnoM-dvArA vicArita samasta samasthAoMke vivecanake kAraNa bhAratIya tarkazAstrakA vizvakoSa kahA jA sakatA hai| nyAyavinizcaya mukhya rUpase jaina tarkazAsake siddhAntoMkA pratipAdana karatA hai| isake atirika yaha bauddha darzanake pradhAnAcArya dharmakIrti tayA unake anugAmI bihAnau-vArA pratipAdita bauddha tarka siddhAntoMkA prAmANika varNana aura vistRta samIkSA bhI karatA hai| niHsandeha yaha grantha atyanta kliSTa hai aura banI kaThimAIse samajhameM bhAtA hai| jinhoMne ina daukhika mahArathiyoM tathA inakI kRtiyoM kA sAMgopAMga anugama kiyA hai, unheM bhI akalaMka mahako par3hate samaya manako ekAna karanA par3atA hai| phalataH isa atyanta kliSTa tathApi lokottara jaTila samasyAoMke samAdhAnakartA anya kA pUrI sAvadhAnI tathA kuzalatAke sAtha nikAlA gayA yaha prathama mudrita saMskaraNa asAdhAraNa rUpase bhabhinandanIya hai| bhAratIya jJAnapITha kAzIke adhikAriyoM ne isake sampAdana prakAzanAvikA jo samusita yogAyoga kiyA hai niHsandeha vaha paramAnandakA viSaya hai| zAyada hI koI dUsarI saMsthA itanA sundara aura prAmANika saMskaraNa nikAla paatii| paM. mahendrakumArakhI jaise kucha hI vidvAna aise kaThina phAmako saralatA, sugamatA evaM yogyatA pUrvaka kara sakate hai| paM. mahendrakumArajI jaina vicAradhArA evaM bauddha tarkazAstra ke bahuta bar3e paNDita haiN| ve una donoMse pUrNataH paricita hai aura unhoMne jo saMkSipta pAdaTippaNa diye haiM unase bhApa evaM darzana sambandhI aneka jaTika praznoM para prakAza parasA hai| nyAyavinizcaya apanI vyApaka vivecakatA tathA ahuta yuktivAdake kie jyAta bhAratIya tarka-zAstrakA vizvakopa hai| yadyapi maiM aba taka isakA vaisA pArAyaNa nahIM kara skaa| jaisA ki karanA cAhiye tathApi jyoM-jyoM meM isake viSayako dekhatA hU~, tyoM-tyoM mujhe Avarya bhaura saMtoSa hotA hai| jaina nyAyake isa maulika pandhakI vipoSanAe~ vizAla aura ciSidha haiN| prajJAkara guptakI duA mAnyatA saptakI sAmAnyatA aura dharmakIsika pramANavArtika nApI vizleSaNa nithita zI vizeSa nizAmuoko saciko jAgrata kareMge, pacapi vartamAna samayameM unakI saMkhyA hIyamAna hai| dharmakIrtike pragya tathA TIkAe~ kucha samaya pahile apane mUla rUpa meM prakAzita kiye gaye haiM parantu durbhAgyavaza utanI kuzalatA aura sAvadhAnI evaM vidUtAse sampAdita nahIM hue jaisA ki paM. mahendrakumArane kiyA hai| paNDitajIko jaina aura bauddha bihajagatake viziSTa vidvAna paM. mukhalAlajIke pAsa baiThanekA viziSTa saubhAgya milA hai| hameM apane lie dhanya mAnanA cAhiye ki hamAre deza meM abhI aise vidvAn hai jo ki hamAre dezakI sacI bauddhika nidhi haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayadhidharaNa yaha granya jaina yAmaya tathA mauta tarkazAsakI akSaya nidhi kahA jA sakatA hai| anyakI pramukha vizeSatA yahI hai kivAnapane vipayoMkA sarvAGga vivecana karatA hai| andhake bArambhameM sarvazatAkA jI vivecana kiyA gayA hai use dekhakara bhAjake vidvAn bhI dAMtoM tale uMgalI dabA leMge aura sahamata hoMge ki nirupAdhi tathA nirmAda sarvajJatAke siddhAntako dharma-guhAne pahilese mAnA hai| vizva padArtha parasparAzrita hai aura isIlie kisI mI eka padArthakA jJAna vizvake bhalaNaDa svarUpake jJAmakI kApamA karAtA hai| kisI dharmake pravartakakA athavA mutike nUtana mArgakA pradarzaka jJAna AMzika hI ho athavA kisI vizeSa deza aura kAla athavA kisI vizeSa janasamudAyake hI kie ho to usa kAlika prAmA mahIM diyA jA sakatA isa yuktike dhyAnameM nA Ane para pratike manameM yaha prazna svataH utpanna hotA hai ki dharmakIrti dvArA pratipAdita prayojana sApekSa tAtkAlika samAdhAnako antima upAya mAnA jA sakatA hai yA nhiiN| granthakA TAipa, kAgaja, sApha chapAI sathA akSaroMkI uThAna jijJAsuke lie vizeSa AkarSaka hai| ina saca suvidhAoMke honepara bhI grantha usake lie prAza na hogA jisameM tAzvika rahi, jJAmakI matama tRSNA tathA bAdhAoMse jUjhamekI zakti ma hogii| bhUtakAlameM bhAratane dharmakIrtikI cunautIko asvIkAra nahIM kiyA thA, apitu bAdhAeM preraka banI thiiN| bhAzA hai tathA vizvAsa bhI hai ki vartamAna tarkazApAke jijJAsu bhI isa prandhakI kliSTatAkA sAmanA kareMge / granthake mananameM jitanA parizrama aura kara hogA phaka bhI utanA hI sukhada hogaa| isake dvArA vartamAna vizvavidyAlayoM ke chAtroM ko matItake bhAratIya vidvAnokI vizAla buddhipara punaH zraddhA jama jAyagI, kyoMki ye samasyAkI mahAmatAse nahIM ghabarAte the| bhautika agasameM abhI evaresTapara vijaya pAyI gayI hai taba yaha kahanA amarthaka na hogA ki hamAre pUrvajoM dvArA nirmita baudika evaresTakI vijaya mI vaisAhI AkarSaka prabhASa hamArI .vartamAna tathA bhAvI pIThIpara na chor3egI? nAlandA sAtakaur3I mukhopAdhyAya [pradhAna saMcAlaka pAlI iMsTITyUTa nAlandA ] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya san 1949 ke prArambhameM nyAyavinizcayavivaraNakA prathama bhAga prakAzita huA thA aura aba 1955 meM yaha dvitIya bhAga mere hI sampAdakaraghameM nikala rahA hai| isa bIca jJAnapIThakA vyavasthA parivartana hue / para itanA hai ki sAMskRtika prakAzanAMkI dhArA cAlU hai|| isa pranthake sampAdana meM jina banArasa ArA solApura sarasAvA mUDabidrI aura pAraMgake bhaMDAroMkI kAgA aura tADapatrIya pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai unakA paricaya prathama bhAgake 'sampAdakIya meM de diyA hai| murANAkSaroMkI yojanA bhI prathama bhAgakI taraha hI hai| hA~, pR. 257 se mUlakArikAeM greTa naM. 1 kI jamadana. 2 TAipameM dI gaI haiM aura avataraNa 14pAiMTa kAlA TAipameM hii|phile bhAga vivaraNagasa ghAkhyeya mUlazako jahA~ kArikAke TAipamai hI diyA hai, vahA~ pR. 75 se pR0 256 saka greTa maM. 2 meM tathA pR. 297 se 14 pAiMTa kAlA TAipameM hI diyA gayA hai / pU. 300 se 323 takakI TippaNIkI presakApI presase vo gaI thI ataH pANDulipike hA~ siye para likhe gaye saMketoMke AdhArase hI usane pRSThoMkI TippaNI likhI gaI hai| isa bhAgake prakra saMzodhanameM prathama bhAgakI taraha paM. mahAdevajI caturvedI vyAkaraNAcArya ne sahAyatA dI hai aura pariziSTa likhanekA kArya bhI unhoMne samhAlA hai| pariziSTa anAne meM jo asAvadhAnI huI hai vaha zuddhipatrameM sudhAra dI hai| isa bhAga meM nimnalikhita pariziSTa banAye gaye hai---- (1)mUla kArikAoMkA akArAdyanukrama, (2)vivaraNakArake svaracita ilokokA akArAcanukama, (3) vivaraNagata avasaraNAMkI sUkhI, (4) nyAyacinizcayamamagata viziSTa zabdoMkI sUcI, (5) nyAyavinizcayavivaraNagata grantha aura grandhakAra, (6)vivaraNagata viziSTa zAna aura (7) prandhasata vidharaNa / jJAnapIThake saMsthApaka dAnavIra sAha zAntiprasAdajI aura adhyakSA unakI dharmapatnI sI0 zrImatI ramAjIkI bhAvanA sAMskRtika andhAko saGgiANa sampAdana karAke prakAzanakI barAbara rahI hai aura usake kie mukta hastase sAdhana mI unhoMne prastuta kiye hai| isakA hI yaha phala hai ki jJAnapIThakA yaha vibhAga bhapanI dhArAko cAlU rakhe hai| prAcIna granthoMke sampAvanameM niyA,samaSa, zAnti aura sAdhana sabhIkA saMtulana apekSita hotA hai| vizeSakara una pradhA sampAdamama jinakA mRlabhAga upalabdha na ho aura vivaraNako pratiyA~ azuddhiyoMkA puJja ho| dArzanika granyAma anyAntarIke avataraNa pUrvapakSa aura uttara pakSa donoM meM hI apuramAyAma Ate haiM, una sabakA sthala khojanA tathA upayukta TippaNiyA~kA saGkalana Adi sabhI kArya dhairya aura sthiratAke binA nahIM sagha skte| isakI jo paddhati Aja pracalita hai usakA nirvAha tathA aise upayogI pariziSTAMkI yojanA, jinase prandha aura granthakArake aitihAsika evaM vikAsakramake tathyoMkA bhAkalana ho sake Adi kArya vyavasthita yojanA evaM sampAdana dRSTika cinA nahIM cala paate| jJAnapIThake saJcAlakoMne isa pathake sampAdanameM yathAzakya isa paramparAko nibAhanekI ceSTA kI hai aura isakA bahuta kucha zreya jJAnapIThake yogya mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIyako bhI hai jo apanI lakIrake pakke haiN| jina paristhitiyoMmeM yaha bhAga prakAzita ho rahA hai unameM jo saMbhava aura zakya thA, kiyA hai| isa vAtakI ceSTA avazya kI hai ki kamase kama isa bhAgamai sampAdana aura prakAzanakA stara kAyama raha jAya / hindU vizvavidyAlaya, banArasa 2312154 mahendrakumAra jaina nyAdhAcArya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAyavinizcayaka prathama bhAmarma anyakArI sambandhameM likhA gayA hai| ataH isa bhAgama mAtra viSayaparicaya diyA jA rahA hai| kArikAsaMkhyA nyAyavinizcayavivaraNa prathama bhAgakA prastAvanAmaine malakArikAoMkI saMkhyA nizcita karane kA prayatna kiyA thA kintu usameM nimnalikhita saMzodhana apekSita hai| bhUlAlokoM meM amvara zloka, jo ki yUsike bIca bIca meM Ate haiM, aura saMgrahazloka, jo ki vRttimai kahe gaye arthakA saMgraha karate hai, bhI Ate haiN| ina sabako milAkara nyAyavinizcaya gUla meM kula 14. iloka hote haiM: prathama prastAbama 1606, dvitIya prastAvameM 2163 tathA matIya prastAva 55 / vivaraNake nonoM bhAgoM meM ilAkoMke nambara azuddha chape hai, anukramameM bhI azudviyoM ho gaI hai| ataH isa granthake prAraMbhameM mUsa zloka eka sAtha chApa diye hai| unameM antarAlAka aura saMgrahazlokIkA vibhAga bhI kara diyA hai| anukramakI azuddhiyoM ko zuddhipatra meM dekha lenA cAhiye / viSaya-paricaya pramANavibhAga prathama prastAva meM pratyakSakA sAMgopAMga varNana karaneke bAda isa bhAgake do prastAvoM meM parIkSa pramANa kA varNana kiyA gayA hai| bhAgama paramparAma pramApA ko hI vibhAga imigocara hote haiN| isa paramparAma pramANatAkA AdhAra bilakula zudA hai| AtmamAtrasApekSajJAna pratyakSa aura indriya mana AdikI apekSA rakhameghAlA jJAna parokSa hotA hai| isa paribhASAse avadhijJAna manAparyaya jJAna aura kevalajJAna pratyakSa koTima tathA zeSa saba jJAna parokSa koTimeM Ate haiM / pA~ca jJAnAme mati aura bhUta parokSa haiM / tattyArthasUtra (13) meM matijJAnake paryAyarUpasa mati, smRti. saMjJA. cintA aura abhiniyodhakI minAyA hai| usakA tAtparya batAte hue TIkAkArIne likhA hai ki ye saba jJAna cUMki matijJAnAvaraNake kSayopazamasa hote hai ataH matijJAnameM zAmila hai| jahA~taka smRti, saMjJA (pratyabhijJAna), cintA (ptaka) aura abhinibAMdha (amumAna )kA prazna yahA~ taka iha parokSa mAnane meM koI Apatti nahIM hai kintu mati arthAta pA~ca indriya aura manase utpanna honevAle jJAnako parokSa kahanemeM lokabAdhA aura pracalita dArzanika paramparAoM kA spaSTa virodha hotA hai| sabhI dArzanika indriyajanya jJAnako pratyakSa pramANa mAnate haiN| pratyakSa zabda kA artha bhI "akSam abhaM prati vartate iti pratyakSam" isa vyutpatti ke anusAra indriyAzrita jJAnahI phalita hotA hai| aisI dazAma jaina paramparA kI pratyakSa parokSakI yaha paribhApA bilakula anokhI lagatI thI aura isase loka-myavahArameM asaMgati bhI AtI thii| Agamika kAlamai jJAnake samyasva bhaura mithArapake AdhAra bhI bhisahI the| jo jJAna mokSamArgopayogI hotA thA yahI samyaka jJAna kahalAtA thaa| loka meM samyagjJAna rUpase prasiddha yAnI vastukA 1 pR. 33 / 2 "nirAkArasyAdayaH antararalokAvRttimadhyavartitvAta, nimukhetyAdidhAtikavyAkhyAnavRtigranthamadhyavartinaH khalvamI zlokAH saMgrahazlIkAstu dRtyupadarzitaspa bArtikArthasya saMghaipaya iti vizeSa"nyAyaci0 vi0pra0 pR. 129 / 3 dekho tatvArthavArtika, klokavArtika Adi / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA badhArtha bodha karAnevAle jJAna bhI yadi mokSamopayogI nahIM hote haiM to ve mithyAjJAna hI hai| imviya aura manake dopake kAraNa lokaprasindU saMzayATi jJAna bhI isa raSTikoNase samyagjJAna hI kalita hote haiN| AgamakI yaha AdhyAtmika zailI hai| jAgamika pA~ca jJAnoMkA tathA usakI paribhASAoMkA dArzanika paramparA ke sAtha samanvaya karanekI dRSTise sarvaprathama mahAn chArzanika mahAkalAdhane pramANa-vibhAgakI spaSTa rUparekhA bnaayii| yadyapi sibasena divAkarake nyAyAvatAramai pramANake pratyakSa anumAna aura zAbda ye tIna bheda kiye gaye hai jisakA AdhAra purAnI sAMkhya Adi paramparA, rahI haiN| pramANa-praya vAdiyoMne indriyagamya aura anumeya artha ke sivAya bhI aise atIndriya padAryoMkI sattA svIkAra kI hai jisameM zAbda pA Agama pramANakA adhikAra hai| prastuta nyAyavinizcaya prandhake prastAvoMkA vibhAjana bhI isI AdhArase dulA hai| mahAkaladebake sAmane prAyamika jJAnaparamparAko dArzanika caukhaTemeM vyavasthita rUpase baiThAnekA mahAna kArya thA jaba ki unake pUrvavartI yugapradhAna samantabhadrAdi dArzanikoMne isa viSaya meM koI khAsa dizAnirdeza bhI nahIM kiyA thaa| sarvaprathama unhoMne pratyakSa pAramArthika aura sAMdhyavahArika ye do bheda karake avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnako AmamAnusAra pAramArthika pratyakSa mAnakara indriya manojabhya matiko sAmyavahArika pratyakSama sthAna diyA aura pratyakSa zambakI pravRttikA nimitta akSajanyacake sthAnameM vaizayako svIkAra kiyA / indriya aura manase utpana honevAle pratyakSako aMzataH vizada honeke kAraNa paramArthataH parokSa hokara bhI sAMvyavahArika pratyakSa khaa| yadyapi vizeSAvazyakabhASyakAra AcArya jimamaNi kSamAzramaNa'ne bhI pratyakSake ina do bhedoMko svIkAra karake indriyamanojanya jJAnako sAnyavahArika pratyakSa saMjJA dI hai kintu parokSa pramANoMkI saMkhyA aura vyavasthAmeM ve sarvathA mauna hai| akalaka dekhane matijJAnake paryAya rUpase prasiddha smRti, saMjJA, cintA bhaura abhinibodhake sAtha hI sAtha zrata arthAt Agama ina pA~ca bhedoMmeM parokSakA vibhAjana kara pramANa vyavasthAko sampUrNa kiyA / unane yaha bhI batAyA ki parokSatAkA kAraNa apanI utpalimeM jhAnAntarakI apekSA rakhanA hai / smaraNameM pUrvAnubhava, pratyabhijJAnameM pUrvAnubhava tathA vartamAna pratyakSa tarkamaiM smRti aura pratyabhijJAna, anumAnameM liMga pratyakSa vyAptismRti prasthamijJAna aura pyAsipAhI tarka tathA AgamameM zamazraNa aura saMketa smaraNakI apekSA hotI hai| laghISayamai akalakadevane mati, smRti, saMjJA, cintA aura bhAbhiniyodhika ina zAnoMko zakarayojanAke pahale matijJAna mAnA hai tathA zabdayojanAke bAda zrutajJAna / yadyapi isa vibhAgase mati smR. syAdi zAnoMke parokSa hone meM koI bAdhA nahIM par3hatI to bhI laghIyalaya (akalaGkapranyatraya pR. ) ke pravacana pravezamaiM akaladevakA kevala zrutako parokSa kahanA aura smRti, cintA, saMjJA bhaura abhinibodhako anindriya pratyakSa mAnanA eka naI bAta hai jisakA samarthana unake bAda kisI utsAkAlIma AcAryane nahIM kiyA / tAtparya yaha hai ki bhakalakavebane pA~ca indriya aura manase honevAle zAnako jo ki Agamika paribhASAmeM parokSa thA, sAMvyavahArika pratyakSa koTimeM liyA aura smRti, saMjJA, (pratyabhijJAna), cintA (tarka) Abhiniyodhika (anumAna) aura zruta (Agama)ina pA~coMko bhAgamA nusAra parokSa pramANa hI kahA hai| 1 smRpti sAdhAraNatayA anubhavase gRhIta padArtha ko hI grahaNa karane ke kAraNa smRti pArzanika kSetrameM pramANa nahIM mAnI jAtI hai| isakA dUsarA kAraNa bhaTTa jayantane anarthajanyasva bhI batAyA hai| cUMki smRti "iMdiyamaNobha jaMtaM saMbabahArapazcarakhaM" -nizeSA. mA. gA0 95 / 2 "jJAnamA matiH saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prATa nAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAta |-laghI lo0 10,11 / 3 "na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam | api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam" -nyAyamaM pR. 23 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavigharaNa sAkSAt arthase utpanna nahIM hotI ataH vaha bhapramANa hai kintu akalasaravane gRhItagrAhI honepara bhI smRtiko avisaMvAdinI honeke kAraNa pramANa svIkAra kiyA hai| agRhItagrAhitya aura gRhItagrAhirava apramANatA yA pramANatAke prayojaka nahIM ho sakate / pramANatvakA hetu to adhisaMghAda hI hai| vaha avi. saMvAda anya jJAnIkI taraha smRtimeM vizeSataH murakSita hai| samasta jagata ke vyavahAra smRtimUlaka hI hai| phira smRtimeM 'tana' zastrakA ullekha honA apUrNa hai jo anubhavameM nahIM pAyA jAtA / pratyamizAna, anumAna aura bAgama Adi pramANoMkI utpati smRttike binA nahIM ho sakatI ata: adhisaMghAdI pratyabhijhAna tarka anumAna aura AgamakA janaka honese bhI smRti pramANa hai| jo smRti visaMvAdinI hai use apramANa kahanekA rAstA khulA hA hai| isI taraha pAryase utpanna honA yA na honA pramANatA aura apramANatAkA prayojaka nahIM hai kyoMki jJAna ke prati artha kI kAraNatA sArvatrika nahIM hai| ataH avisaMghAdI honeke kAraNa smRtti svayaM mukhya pramANa hai| 2 pratyabhijJAna darzana aura smaraNase utpanna honevAle ekatva, sArazya, sAhana, pratiyogI aura ApekSika Adi rUpase saMkalana karanevAle zAnako pratyabhijJAma kahate haiM / yadyapi 'ma payArtha' isa pratyabhijJAnake 'saH' isa aMzako smaraNa aura 'bhayaM' isa aMzako pratyakSa jAna letA hai phira bhI 'sa evAyaM' isa samaya saMkalita pramainako / smaraNa hogA sakatA hai aura vasA jAna prAyakSa aura atIta smaraNamUlaka jitane prakArake saMkalana jJAna hote haiM ve saba pratyabhijJAna pramANa kI sImA hai| asIna aura vartamAnakI kahIko jor3anevAlA ekaTyagata ekatra mukhya rUpase pratyabhijJAnakA prameya hai| jisa ekatvakI dhurIpara saMsArake samasta vyavahAra, yahA~ taka ki svayaM apanI jIvanasthiti musaMkalipta hotI hai usI ekanyako prasyabhijJAna avisaMvAdI rUpase mAnatA hai| koI bhI maulika padArya pUrva aura uttarameM cizakalita paryAyauMkA Dhera nahIM hai kintu usake pUrvottara krama meM muka maulikatA hai jo pratikSaNa parivartana karanepara bhI usakI sattAko na to samApta hone detI hai aura na padArthAntarase saMkrAnta hI hone detI hai| yahI maulikatA dravya aura dhrauvya zabdoMse pakar3I jAtI hai| kSaNa parivartana parake zrIca yaha aviSThita dhurI dravya kA prANa hai, isIke valapara parivartita dravyameM 'sa edhAyam' graha yahI hai aisA avisaMdhAdI pramyabhijJAna hotA hai| bandhana-mokSa, lema-dena, zaprayoga Adi samasta vyavahAra isIke AdhArase calate hai| ataH ekAva pratyabhijJAna kathaMcita apUrvArtha prAhI aura adhisaMvAdI honeke kAraNa pramANa hai| 'sa eSAya' isa jJAnako indriyapratyakSa to isalie nahIM kaha sakate ki indriyA~ kevala sambanca aura vartamAna ayaM ko hI jAnatI haiM jabaki 'saH' aMza asambadU aura avartamAna hai| isI taraha 'saH' vaka sImita rahanevAlA smaraNa bhI asIta partamAnadhyApI ekatvako sparza nahIM kara sktaa| naiyAyika 'gosahazo gavayaH' isa atideza vAkyako sunakara sAmane acamake dekhanepara honevAle 'yaha gavaya zabdakA vAcya hai| isa prakArake saMzA-saMjJI sambandhako upamAna nAmakA ravatanya pramANa mAnane hai| kintu sakaladeva pratyakSa aura smaraNamUlaka yAvat saMkalanIko cAhe ke ekatipayaka, sArazyaviSayaka, baisArazyaviSayaka, prAtiyogika yA ApekSika kaise bhI hI pratyabhijJAnameM antarbhAva kiyA hai| isIlie unhoMne spaSTa likhA hai ki yadi 'gauke sadRza gavaya hotA hai| isa sArazyapratyabhijJAmako svatantra pramANa mAnA jAtA hai to 'gause vilakSaNa bhaisa hotI hai| isa sAkSya pratyabhijJAnako, 'paTanese kalakattA para hai'isa pratiyogika pratyabhijJAnako 'A~valese amarUda bar3A hotA hai| isa ApekSika pratyabhijJAnako tathA aura bhI isIke pratyakSa-smaraNamUlaka vibhima jJAnoko svatantra pramANa mAmamA hogaa| 1 "upamAnaM prasiddhArthasAdhAt sAdhyasAdhanam / taIdhati pramANe kiM syAt saMzipratipAdanam ||19|| idama mahad dUramAsanna prAzu neti yA | vyapekSAtaH samakSe'rSe vikalpaH sAznAntaram // 21 // " -lssii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pratyakSa aura anupalambhase utpanna honevAlA aura sAdhya-sAdhanake adhinAbhAva sambandhako grahaNa karanevAlA jJAna tarka hai| saMkSepa meM pyAsipAhI jJAnako tarka kahate haiN| vyApti sopasaMhAravAlI hotI hai| jo bhI dhUma hai vaha kAlatraya aura nilokama agnise hI utpanna hotA hai, agnike abhAcarma kabhI bhI nahIM aura kahIM bhI nahIM ho sakatA yaha sarvopasaMhArI adhinAbhASa taka pramANakI maryAdAma hai| pratyakSa pramANa rasoIghara AdimeM aneka cAra dhUma aura agnike sambandhakA pratyakSa bhale hI kara le para usa sambandhakI kAlikatA aura sArvatrikatAkA jJAna usakI sImA nahIM hai kyoMki vaha savihita padArthako jAnatA hai aura avicAraka hai| anumAnake dvArA isa adhinAbhAvakA grahaNa to isalie sambhava nahIM haiM ki anumAnakI utpatti hI adhinAbhAvake grahaNake dAda hotI hai| eka anumAnakI vyApti yadi anumAnAntarale gRhIta kI jAya to anumAnAntarakI vyAsike lie mRtIya anumAnakI tathA mRtIya anumAnakI pyAptike lie maturtha anumAnakI AvazyakatA homese anavasthA dRSaNa AtA hai| bauddha nirvikalpaka prAyakSake bAda utpanna honevAle vikalpaka jJAnako pyAligrAhI kahate hai| kinna jaya vikalpaka jJAna svayaM apramANa hai to usake dvArA gRhIta vyAptimeM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? aura yadi pyAtiprAhI vikalpa pramANA hai to use pratyakSa bhaaura anumAnase bhinna nIsarA pramANa mAnanA hogaa| nyAyasUtra (191)meM tarkako pRthaka padArtha mAnakara bhI upta pramANa nahIM mAnA hai| nyAyabhASya (1) likhA hai ki tarka na to pramANa hai aura na apramANa / vaha to pramANakA anumrAhaka hai isIlie tatvajJAnake nimikta usakI kalpanA kI jAtI hai kintu aise kisI padArthase jo svayaM pramANa nahIM hai pramANa kA anugraha kaise ho sakatA hai? tarka svayaM adhisaMcAsI hai aura avisaMvAdI anumAnakA janaka bhI, ataH vaha svayaM pramANa hai| agnitvena samasta agniyoMkA aura dhUmancena yAvat dhUmaukA zAna karake sAmAnya lakSaNA pratyAsasike dvArA alaukika pratyakSase jyAptikA prahaNa mAnanA bhI ucita nahIM hai kyoMki pratyakSa jJAna vizada hotA hai| eka agnike pratyakSake dvArA usa agni paktikA jaisA aura jitanA vizada pratibhAsa hotA hai vaisA aura utanA tAsahaza parokSa anya agni vyaktiyoMkA nhiiN| parokSa agni aura ghUma vyaktiyoMkA jJAna aspaSTa honese pratyakSakI plImA nahIM A sakatA aura yadi sAmAnyalakSaNA prayAsattike dvArA rasoIgharakI agnikI taraha parvatakI agnikA bhI spaSTa pratibhAsa ho jAtA hai to avinAbhASa sambandhake grahaNa karane kI aura agmike anumAna karanekI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| eka artha meM to gyAptigrahaNakAla meM sabhI vyaktiyoM ko sarvazatAkA prasaMga bhI prApta hotA hai| ataH sampUrNa rUpase sAdhya aura sAdhanoM ke soMpasaMhArI sambandhako grahaNa karanevAle tarka ko svataMtra pramANa mAnanA hI ucita hai| yaha tarka sAdhya sAdhana viSayaka pratyakSa-upahambha aura sAdhyAbhAgha tathA sAdhanAbhAvaviSayaka anupalambhase utpanna hotA hai| uelAma mamugalambha aura sAhaya pratyabhijJAna Adi taka kI sAmagrI hai| isa sAmagrIse utpanna honeyAlA myAtimAhI bodha adhisaMghAdI homese svataMtra pramANa hai| jimameM paraspara adhinAbhAva nahIM hai unameM avinAbhAvakI siddhi karanevAlA jJAna kutarka yA tarkAbhAsa hai| jaise viSakSAse vacanoMkA adhinAbhAva jor3anA, kyoMki vivakSAke abhAva hI svapnAghasthAmai bacama prayoga dekhA jAtA hai tathA zAstrakI viSakSA rahanepara bhI mukhauke zAstra vyAkhyAna rUpa vacana nahIM dekhe jaate| sAtparya yaha hai ki ampabhicArI avimAbhASako grahaNa karanevAlA hI jJAna tarka pramANa kahA pAyagA, abhya tarkAbhAsa yA kutarka / 4 anumAna avinAbhASI sAdhanasai sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiN| sAdhyajJAna hI sAdhyasambandhI ajJAmakA nAza karatA hai ataH sAdhya sambandhI pramiti meM sAdhyajJAna ho karaNa honese anumAna ho sakatA hai| 10 vA manorayapR07 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa naiyAyika "anumitikaraNAna" anAna hAni karake girA jAnako anumAna kahate haiN| dhUma asmise pyArA hai tathA vaha dhUma parvatameM haiM aise vyAsiviziSTa pakSadharmamA jJAnako parAmarza kahate haiN| vastutaH yaha parAmarza usa anumAna jJAnakI sAmagrI meM zAmila hai. jisase sAyake. ajJAnakI nivRtti hotI hai| bauddha paramparA' meM bhI isIlie anubhavajJAnako anumAna mAmA hai| anumAnake bheda-anumAnake svArtha aura parArtha ye do bheda sabhI paidika, bauddha aura jaina tarka prandhoMmeM pAye jAte haiN| svArthAnumAna jJAnAtmaka hotA hai| isameM svayaM raSTa phiGgase sAdhya zAma ko hI hotA hai / padyapi drAke jJAna, sAdhya sAdhana AdikA bheda kiyA jA sakatA hai aura usake zAnakA zabyoM se ullekha karanA bhI sambhava hai parantu usakI utpattimaiM kisI dUsareke zarada kAraNa mahIM parate isIlie use arATadAramaka kahate haiN| parArdhAnumAna bhI svArthAnumAnakI taraha yadyapi jJAnarUpa hI hai parantu yaha liMga vAcaka zabdoko sunakara zrotAko utpanna hotA hai aura isakA zaraha se prakaTa niHza hotA hai, isalie ise zabdAtmaka kahate haiN| zabda acetana hai. ataH ajJAnarUpa homese ye mukhya pramANa nahIM ho sakate, phira bhI kAraNameM kAryakA aura kArya meM kAraNakA upacAra karake inameM jJAnarUpa parArthAnumAnatA A jAtI hai| bakkAkA jJAna zabdoMkA utpAdaka hai| jaba usakA jJAna dUsareko samajhAmeke sammukha hotA hai taba yaha parArtha honese parArthAnumAna kahalAne lagatA hai| usake kAryabhUta pacauma kAraNabhUta vaktAkeM jJAnakA upacAra karake parArthAnumAnatA A jAtI hai| isI taraha dhozAke jJAnameM cUMki vacana kAraNa par3ate haiM zrataH kAraNabhUta vacanoM meM kAryarUpa jJAmAnmaka parArthAnumAnakA upacAra karake bhI unheM parArthAnumAna kaha sakate hai| nyAyasUtra (1914) meM anumAnake pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatoSTa ye tIna maide kiye gaye hai| vaicopika (vai0 sU0 ||)ne anumAnake kAryaliGgaja, kAraNaliGgaja, saMyogiliGgaka virodhilikaja aura samayAyiliGgaja isa taraha pA~ca bheta mAne haiN| sokhyatatvakaumukhI (pR.30) meM amumAnake vIta aura arthAta, ye do mUla bheda karake pIta anumAnake pUrvavat aura sAmAnyatodRSTa ye do usara bheda kiye hai| sokhyakArikAkI prAcInatama TIkA mATharavRti (pR. 13) maiM nyAyasUtrakI saraha pUrvavata Adi tIna bheda hI ginAye haiM / ambayI, vyatirekI aura anyavyatirekI ye tIna prakAra to nyAyaparamparAmeM "pUrvavat" Adi anumAna sUtrakI vyAkhyAse hI phalita kiye gaye haiN| jana paramparAmeM yadyapi hetuke kArya, kAraNa, svamAtra Adi aneka prakAra mAne hai kintu sabameM "avinAbhASa" isa eka lakSaNa anusyUta honese ina hetuoMse utpanna honevAle anumAnoM meM koI jAtibheda nahIM mAnA hai| sAdhanakA sAdhya ke sAtha adhinAbhAva sapakSameM gRhIta honekA koI mahatva nahIM hai| jina anumAnoMmeM sapakSa nahIM pAyA jAtA yahA~ bhI adhinAbhASake balase sAdhyasiddhi hotI hai| mataH sapakSasAyako AdhAra mAnakara kiye jAnevAle pUrvavat bhAdi tathA bIta avIta Adi bher3oMkA koI maulika AdhAra nahIM raha jAtA | sAdhya aura sAdhanakA adhinAbhASa saMyogamUlaka, samavAyamUlaka yA kisI anya mUlaka ho usase adhinAbhASake svarUpameM koI antara nahIM AtA aura isIlie isa nimittase anumAnameM prakArabheda svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| inameM pUrvaghara aura utsaracara Adi hetuoMse utpanna honevAle anumAnoM kA samAveza bhI sambhava nahIM hai| ataH ina apUrNa bhedoMkI gaNanA vizeSa lAbhaprada nahIM hai| anumAmake aMga-mukhyatayA anumAmake dharmI, sAdhya aura sAdhana, ye tIna aMga hote haiN| sAdhya gamya hotA hai sAdhana gamaka aura dharmI sAdhya dharmakA AdhAra / dharma aura dharmIka samudAyako pakSa mAnakA pakSa aura hetu ye do avayava bhI ameva viSakSAmeM ho sakate hai / itara dArzanikoMne anumAnake Avazyaka aMgoM meM dRSTAntakA bhI sthAna mAnA hai| parantu racantake binA bhI mAtra avinAmAvase sAdhyasiddhi dekhI jAtI hai aura 'avinAbhAvakA grahaNa bhI dRSTAnta hI ho' aisA koI niyama nahIM hai| isa lie jainaparamparAma raTAntako anumAnakA aGga nahIM mAmA / hA~, ziyoko samajhAneke lie usakI upayogitA avazya svIkAra kI hai aura hai bhii| 1 nyaaybi02|3| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dRSTAnta mAyakA pratipatti ke lie bhI upayogI nahI haiM gyAki binAbhAyA mAyanasa hA sAdhyako middhi ho jAnA hai| vyAhi smaraNa liga mA usako AvazyakatA nahIM hai. kyoMki adhinAbhAvI hunuke prayogase hI vyAsikA smaraNa ho jAnA hai / abinAbhAvake nizcaya liAga bhI usakI AvazyakatA isalie nahIM hai ki vipakSamaM bAdhaka pramANake dvArA hI adhinAbhAvakA nizcaya ho jAtA hai| phira, dRSTAnta eka dhyakSikA hotA hai aura vyAti hotI hai sAmAnyathipayaka, ataH yadi usa rAtameM pyAsiviSayaka saMzaya ho jAya to anya dRSTAntakI AvazyakatA par3a sakatI hai| isa taraha anavasthA paNa AtA hai| yadi kevala dRzastakara athana kiyA jAma, to usase pakSame sAdhyakA sandeha hI puSTa hotA hai| yadi aisA na ho to sandehaka nivAraNake lie upanaya aura nigamanakA prayoga kyoM kiyA jAtA? ataH pakSadharmadhamausamudAya aura hetu meM vo hI avayaya anumAnake ho sakate hai| bauddha vidvAnoMke lie kevala eka hetukA prayoga mAnakara bhI usake svarUpa meM udAharaNa aura upanayako antabhUna kara lete haiN| unake hanukA prayoga isa prakAra hotA hai-'jo jo dhUmayAlA hai vaha yaha agnivAlA hai jaise rasoIghara, usI taraha parvata bhI dhRmavAlA hai| isa prayoga meM helake rUpyako samajhAmeke lie andhaya dRSTAnta aura vyatireka dRSTAnta Avazyaka hotA hai, aura hetuke samarthana ke lie dRSTAntake sAtha hI sAtha upanaya bhI Avazyaka hai| henukI sAdhya ke sAtha vyAhi siddha karake usakA apane dharmI meM sahAtha siddha karanA, samarthana kahalAtA hai| isa taraha baudake matameM hanu, uvAharaNa aura upanaya ye nIna avayava anumAnake lie Avazyaka hote haiN| ve pratijJAko Avazyaka nahIM mAnate / kyoMki ke yala pratijJAke prayogase sAdhyakI siddhi nahIM hotI aura prastAva Adise usakA viSaya jJAta ho jAtA hai| kintu yadi pratijJAkA zabdAne nirdeza nahIM kiyA jAtA hai. to hetu kisameM sAdhyakI siddhi karegA? tathA usake pakSadharmadhya-pakSameM rahanekA mvarupa kAma samarthita hogA 'sathA cArtha dhUmavAn' isa upanaya-upasaMhAra ghAkyama 'aya' zabdake dvArA kisakA bAMdha hogA? yadi hetuko kahakara usakA samarthana kiyA jAtA hai to pratijJAke prayoga karane meM kyoM hicaka hotI hai| ataH sAdhya dharmake zrAdhAraviSayaka saMdehako haTAne ke lie pakSakA prayoga Avazyaka hai| nayAyika anumAnake pratijJA, haMgA, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pA~ca avayatra mAnate haiN| bIDa pratijhAke prayogako anAvazyaka kahakara usake upasaMhAra rUpa nigamanakA khaNDana karate haiN| vamanutaH sAbhyakI siddhi ke lie jisakI jahA~ sisi karanA hai aura jisake dvArA siddhi karanA hai una pratijJA aura hetuke sivAya kisI sIsare avayaghakI koI AvazyakatA hI nahIM hai / pakSama he ke upasaMhArako upamaya tathA pratijJAke upasaMhArako nigamana kahase hai| ye kevala yAkvasaundarya yA kahI huI vastake dRSTI-karaNake lie bhale hI upayogI hI, para anumAnake atyAvazyaka aMga nahIM ho skte| ataH dhamAM, sAdhya aura sAdhana ayaghA abheda vighakSAmai pakSa aura hetu ye dI hI anumAna aMga haiN| dhartI-dharmA kahIM pramANase sinna hotA hai kahIM vikarupaye aura kaI pramANa aura vikalpa donoMse / astirakSa yA nAstisya sAdhya rahanepara dhamI vikalpa siddha hotA hai, kyoMki sasA yA asattAkI siddhike pahale dharmIkI kevala pratIti hI hotI hai, usameM pramANasiddhatA nahIM honI / dhUmAdim agni AdikI siddhi karate samaya dharmI pramANasiddha hai| sampUrNa zabdAmeM anityatva siddha karaneke samaya ki vartamAna zaya pratyakSa siddha hai aura atIta, anAgata zabda vikalpa siddha haiM, ataH zabda dharmI ubhayasiddha hotA hai| bauddha' bhanumAnakA viSaya ripata sAmAnya mAnate haiM, vAstavika svalakSaNa nhiiN| dharma aura dharmI yaha vyavahAra bhI unake masase kAlpanika hai| AcArya vizanAgane kahA hai-ki samasta anumAna anumeya 1pravA0326 / 2 nyAyasU032 3 dekho prAvA. svara pR024| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa vyavAhAra buddhi, kariSata dharmadharmAnyAyasaM calatA hai, kisI vAstavika dharmAkI satsA nahIM hai| akalaka devane (nyAyadhiza2) batAyA ki jisa prakAra pratyakSa vAstavika parapadArthakA prAhaka usI taraha anumAna bhI vastubhUta arthako hI vipaya karatA hai / yaha ThIka hai ki pratyakSa use sphuTa aura vizeSAkAra rUpase jAne aura anumAna use asphuTa evaM sAmAnyAkAra rUpase, para itane mAse ekako vastuviSayaka aura sareko abastuviSayaka nahIM kahA jA sktaa| eka hI sAmAnyavizeSAtmaka vastu hai aura vaha pUrI kI pUrI pratyakSa yA anumAna kisI bhI pramANAkI viSaya hotI hai| sAdhya-sAdhya arthAt siddha karaneke yogya / jo padArtha abhI taka asis hai vahI sAdhyakoTima AtA hai| asiddha ke sAtha hI sAtha sAtyako iSTa aura zamaya arthAt ayAcita bhI honA cAhie / jo ghAdIko iSTa nahIM hai yaha sAdhya nahIM ho sktaa| isI taraha jo pratyakSa, anumAna, Agama, lokamatIti aura svavacana Adhime bAdhina hai vaha sAdhya nahIM ho sktaa| sAsparya yaha ki iSTa, abAdhita aura asikha mAdhya hotA hai aura abhiSTa, bAdhita aura siddha sAdhyAbhAkha / isakA artha 'ukta nahIM hai anukta bhI padArthavAdIko iTa ho sakatA hai aura sAdhya bana sakatA hai| sAdhana-jainAsAyAne prArambhase hI sAdhanakA eka mAya lakSaNa mAnA hai adhinAbhAva yA anyathAnupapasi / adhinAbhAva azcata yinA-sAdhyake abhAva zra-nahIM bhaav-honaa| yAne sAdhyake abhAbameM nahIM honA / anyathAnupapatti isIkA nAmAntara hai| yaha avinAbhAva pratyakSa aura anupalambhase honevAle tarka nAmake pramANase gRhIma hotA hai| yadyapi DAne bhI adhinAbhAvako sAdhanakA ravarUpa kahA hai para usakI parisamApti ke pakSadharmagya, sapakSasAva aura vipakSamyAvRtti meM mAnate haiN| yaha rUpya hetukA svarUpa hai| isakA vidaraNa karate hue AcArya dharmakIrti ne likhA hai ki liGgakI anumeyameM sattA hI honI cAhie, aura sapakSama hI sattA tathA vipakSame asasA hii| isakI AlocanA karate hue akalakavevane likhA hai ki varUpyameM kevala vipakSa vyAvRttihI hesakA lakSaNa hotI hai pakSadharmaca aura sapanasamba nhiiN| eka mahasake bAda rohiNI nakSatrakA udaya hogA kyoMki isa samaya kRsikAkA utya hai| isa pUrvagharAnumAnameM pakSadharmatva nahIM hai phira bhI avinAbhASake kAraNa yaha sahetu hai| isI taraha 'sartha kSaNika satyAt' gautoMke isa prasiddha anumAnameM sapakSasaca na rahanepara bhI jamakatA svayaM unhIMne mAnI hai| zrataH avinAmAtra hI ekamAtra hunukA svarUpa ho sakatA hai| naiyAyikaramyAyacA. 15) barUSya ke sAtha abAdhita-vipayasva aura asatpratipakSAvako bhI hemukA Avazyaka aGga mAnakara pazcarUpameM avinAbhAvakI parisamApti karate haiN| inameM pravAdhitaviSayAca to pakSa ke abAdhita vizeSaNase hI gatArtha ho jAtA hai kyoMki jisa hesukA adhinAbhASa prasiddha hai usake ragharUpamai kisI prakArakI yAcAhI sambhAvanA hI nahIM kI jA sktii| adhinAbhA henukA samAna balazAlI koI pratipakSI bhI sambhava nahIM hai ataH asatpratipakSasya rUpa bhI nirarthaka hai / 'advaitavAdiyoM ke pramANa haiM iSTasAdhana aura aniSTa ThUSaNa anyathA nahIM ho sakate' isa anumAnameM pakSadharmayake abhAva bhI satyatA hai| kyoMki isa anumAnake pahile pramANa nAmakI bastu atavAdiyoMke yahA~ prasiddha hI nahIM hai, jisameM rahakara hetu pakSadharmavAlA banatA / arcaTakRta hesubinduTIkA (pR. 205) meM zAtatva aura vivakSatakasaMkhyatva mAmale anya do rUzaMkA bhI pUrva pakSa ke rUpameM ullekha milatA hai| inameM zAsasva rUpa isalie anAvazyaka hai ki hetu jJAta hokara hI sAdhyakA anumApaka hotA hai| yaha eka sAdhAraNa bAta hai| isI taraha vivakSitaikasaMkhyatva bhI apanI koI vizeSatA nahIM rakhatA / kAraNa adhinAbhAvI hetukA dvitIya pratipakSI sambhAvita hI nahIM hai jo vivakSita hetukI eka saMkhyAkA vighaTana kare / dharmakIrtike TIkAkAra karNakagImI bhAdine rohiNIke upakA anumAna karAnevAle kRttikodaya hetume kAla yA AkAzako dharmI banAkara pakSadharmasva ghaTAnekA prayAsa 1 nyAyavi0 2 / 5 / 7 / 2 saghI0 daloka 13-14, (aklngkanytry)| 3 pa. bA. svavR0TI0 pR 11 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 kiyA hai| para isa tarahakA paramparAzrita lambA prayAsa karanese pRthvI rUpa dhamakI apekSA mahAbhasaMgata dhUma hetusamudrama karane pavarahita nahIM hogaa| vyabhicArIkAla avakAza pRthvI Adiko apekSA padha ghaTAyA jA skegaa| yadyapi ghyAsike hispAMti, antaSvati aura sakalaNyAsa ye tIna maMtra kiye jAne hai para inameM kevalantIlie Avazyaka hai| pakSameM aura sAdhanako vyAsako antayati kahate haiM | pakSa meM sAdhyasAdhanako vyAsi mahiSyapti aura pakSa tathA rUpakSa donoM meM honevAlI yAti sakalavyati kahalAtI hai| astayati asiddha rahanepara bahinyAMta nirarthaka hai ataH yatikA prayojaka-pakSa va rUpa bhI avazya hI hai| ataH pAkesarI svAmIne hI kahA hai ki jahA~ anyayAnupapati nahIM hai vahIM rUpya mAnanese kyA aura jahA~ anyathAnupapati hai vahA~ vairUpya mAnane se kyA sarI svAmI anupapacasya kArikA apane nyAyavinizcayama se hI hai| isakA anukaraNa karake vidyAnanda svAmIne pramANaparIkSA ( pR0 02 ) meM likhA hai ki jahA~ anyadhAmupasatya hai vahA~ pasvarUpa mAnanese kyA aura vahA~ anyathAnupapatya nahIM hai vahA~ parUpa gAmane kyA ? bITU' avinAbhAvako sAmya aura tatpattise niyata mAnate haiN| unake manase hetuke tIna bheda haiM- kAryahetu, svabhAvahetu aura anupalabdhihetu / inameM svabhAvahetu aura kAryahetu vidhisAdhaka hai tathA anupaladhihetu niSedha sAdhaka / svabhAvahetu tAdAmya sambandha kAryahetu sadutpatti sambandha aura anupalabdhire yathAsambhava donI sambandha avinAbhAva ke prayojaka hote haiN| devane isakI AlocanA karate hue likhA hai ki jahA~ tAdAtmya aura tadutpatisambandhase hetumeM gamakatA dekhI jAtI hai yahA~ avinAbhAva to rahatA hI hai, bhale hI vahA~ yaha avinAbhAga tAdAtmya yANi prayuka ho para bahuta se aise bhI hetu haiM jinakA sAdhya ke sAtha sAmya yA tadutpatisambandha honepara bhI mAtra avinAbhAvase ve apane niyata sAdhyakA jJAna karAte haiM, jaise kRtoya Adi pUra aura uttaravara hetu kitI bharaNI udayakA anu tathA bhaviSyat pATodayakA avyabhicArI anumAna dekhA jAtA hai para inameM na to sAdAlaya sambandha hai aura na hI hetuke bheda-devane sAmAnyatayA ke upalabdhi aura anupalabdhi se do bheda kiye hai| donoM hI prakAra ke hetu vidhi aura niSedha donoMko siddha karate haiN| upalabdhi ke svabhAva, kArya, kAraNa, pUrvapara, uttarapara aura sahacara me 6 bheda hai| 1 svabhAvahetu - yaha vRkSa hai zizapA honesa | parvata agni hai dhUma homese kAraNa-vRkSa chAyAkA jJAna aura candramAle jala padavale usake pratibimvakA jJAna kAraNa hai| yadyapi kAraNa avazya hI kAyako utpanna kare vaha niyama nahIM hai kyoMki kAraNoMkI sAmarthya rukAvaTa tathA sAmagrI ke antargata kAraNAntaraoNkI vikalatA dekhI jAtI hai kintu aise kAraNase jisakI zakti meM koI pratibandha na ho aura kAraNAntaroMkI vikalatA na ho, kAryakA anumAna hotA hI hai| anumAna karanevAlekI aAki anumAnako doSa nahIM diyA jA sakatA | 4 pUrva ghara kRtikA nakSatrakA udaya dekhakara eka muhUrta ke bAda rohiNIkA udaya hogA yaha anumAna pUrAnumAna hai| yahA~ kRSikodaya aura bhAvI zakachar meM na to tAdAtmya sambandha hai aura nAkAraNa bhAva hI ataH ise pRtha hetu hI mAnanA caahie| 5uttaraca hetuH kRtikAkA udaya dekhakara eka muhUrta pahale bharaNIkA udaya ho cukA hai| yaha anumAna uttaracarAnumAna hai| 6 sahacara hetu candramAke isa bhAgako dekhakara usake usa bhAgakA anubhAga, tarAjU eka par3e 1 pramANasaM 0 ilo 50 / 2 siDi dI0 li. hetulakSaNasiddhi pari0 / tastra saMkA 1364 | 3 nyAyavi0 2 / 25 3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyadhinizcayavivaraNa ko nIcA dekhakara sare paladeke U~ce honekA amumAna, rasa vakhakara rUpakA amumAna aura sAhamAse gIkA anumAna sahacaratuse hote haiN| inameM apane sAdhyauke sAtha ma to tAvAtmya sambandha hai aura na tadu. sptihii| anupalabdhi- bIzyAmupaladhise bhabhAvakI sikSui mAnate haiN| hazyase unakA tAtparya aisI vastuse hai jo vastu suruma, bhantarita aura vipakRSTa-daravartI na ho tathA pratyakSakA viSaya ho sakatI ho| aisI vastu upavidhake samasta kAraNa milanepara avazya hI upalabdha hotii| upalabdhike zalpa samasta kAraNa rahanepara bhI yadi vaha paratu upalabdha ho to usakA abhAva samajhanA cAhie / sUkSmAvi padAthoM meM hamalogoM ke pratyakSa bhAvikI nivRtti honepara bhI unakA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| pramANase prabheyakI sidizI hotI hai para pramANAbhAvase prameyakA prabhAva nahIM kiyA jA sktaa| ata: mahazya padArthakI anupalabdhi saMzayakA hetu honese abhAvako siddha mahIM kara sktii| akalakadekhane isakI sa ra jamA karU yakSaviSayasva hI nahIM lenA cAhie ki usakI sImA pramANaviSayarava taka karanA caahie| isakA pharitArtha yaha hai ki jo vastu jisa pramANakA viSaya hai vaha yadi usI pramANase upalabdha na ho to usakA abhAva siddha hogA / mRta zarIrameM sabhAbase matIndriya paracaitanyakA bhabhASa hama vyApAra bacana Adi beTAoMkA abhASa dekhakara hI karate haiN| pahA~ caitamyameM pratyakSadhipayaravarUpa razyazva to nahIM hai, kyoMki paratanya hamAre pratyakSakA viSaya kabhI nahIM hotaa| jina ceSTAoMse usakA bhanumAna kiyA jAtA hai unhIMkA amAva dekhakara usakA bhabhASa siddha karanA myAyaprApta hai| yadi ahazyAnupalabdhi ekAntataH saMzaya hetu ho to mRta zarIrameM caitanyakI nivRttikA saMdeDa sar3A banA rhegaa| aisI hAlata dAhasaMskAra karanevAlIko hiMsAkA pApa jhAramA cAhie / hA~, jina vizAvAdikokA sadbhASa hama kisI bhI pramANase na jAna sake aise sarvathA kazya-pramANAgamya padArthoMkA bhabhASa bhanupalamdhise nahIM kiyA jA sktaa| ataH jisa vastuko hama jina bina pramANoMse jAnate hai usa pastukA hama una pramANoM ke abhAva meM avazya hI abhAva siddha kiyA jA sakatA hai| bhakakavane pramANa saMgraha (pu.104-5)meM sanAva sAdhaka 9 upalabdhiyoko sathA abhAvasAdhaka 1 anupalabdhiyoko kaNTokta kahakara zeSa anupalavidhake bhedamabhedoMkAinoM meM asarbhAva kiyA hai| ve isa prakAra hai 1 svabhAvopasamdhi-pAramA upalabdha honese| 2 svabhAvakAryopasamdhi-AtmA thI. smaraNa honese / 3 svabhAvakAraNopakamdhi-AmA hogI sat honese / sahacaropalabdhi-AtmA hai, sparNavizeSa (zarIramaiM aSaNatAvizeSa)pAye jAnese / 5 sAcArakApoMpalabdhi-kAya-myApAra ho rahA hai, vacana-pravRtti honese| 6 sahavAkAraNopalabdhi-AmA sapradezI hai. sAtha zarIrake pramANa honese| asavyavahAra sAdhanake lipa 6 anupalabdhiyA~1 svabhAvAnupalabdhi-kSaNakSakAnta nahIM hai, anupalabdha honese / 2 kAryAnupalabdhi-kSaNakSayakAnta nahIM hai, usakA kArya nahIM pAyA jaataa| 1 kAraNAnupalabdhi-kSaNakSakAma nahIM hai, usakA kAraNa nahIM pAyA jaataa| 4 svabhAvasahacarAnupalagdhi-AsmA nahIM hai, rUpavizeSa (parIrameM prAkAravizeSa) nahIM pAyA jaataa| 1 nyAyavi0 rA26 / 2ApI0 shlo015| 3 aSTaza, asahapR052! Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19 5. sahacarakAryAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, vyApAra AkAra vizeSa tathA vacana vizeSakI anupa honese / va sahacarakAraNAnupalabdhi- aramA nahIM hai, usake dvArA bhAhAra mahaNa karanA nahIM dekhA jaataa| sajIva zarIra hI svayaM AhAra grahaNa karasa 1 lakSyadvArake niSedhake lie 3 upalabdhiyA~ 1 svabhASa viruddha paladhi-padArtha niSya nahIM hai, pariNAmI hone se / 2 kAryavidhi - lakSaNavijJAna pramANa nahIM hai, visaMvAdI hone se / 3. kAraNa viruddhopalabdhi- isa vyaktiko parIkSAkA phala prApta nahIM ho sakatA, kyoMki isane abhAbaikAntA grahaNa kiyA hai I hetvAbhAsa naiyAyika hetu ke pA~ca rUpa mAnate haiM ataH unake matase ekaeka rUpake abhAva meM asiddha, viruddha, anaikAntika, kAvyAtyApaSTi aura prakaraNasamaye 5 hetvAbhAsa hote hai| bauddhane hetuko rUpya mAnA hai ataH vaha pakSadharmatva ke abhAva meM asiddha, sapakSamasva ke abhAva meM viruddha aura vipakSAddAvRttike abhAva meM anaikAntika ye tIna hetvAbhAsa mAnatA hai / akalaGkadevane cU~ki anyadhAnupapatti lakSaNa hetu eka prakArakA hI mAnA hai ataH unake matale anyadhAnupapati ke abhAva meM haMtukI taraha mAlUma honevAlA heobAbhAsa bhI sAmAnyatayA eka hI prakArakA hai aura usakA nAma hai asiddha' / cU~ki abhyayAnupapattikA abhAva aneka prakArase hotA hai| ataH zezvAbhAsa bhI asiddha viruddha, anaikAntika aura kirake bhedase cAra prakArakA hai| unake lakSaNa isa prakAra haiM 1 asiddha 'sarvadhAsyayAt' arthAt sarvathA pakSameM na pAyA jAnevAlA, athavA jisakA sAdhyase avinAbhAva na ho vaha siddha hai jaise- zabda anitya hai cAkSuSa hone se / 2 viruddha 'anyathA bhASAt' arthAt sAdhyake abhAva meM pAyA jAnevAlA / jaise-saba padArtha kSaNika haiM tat donesesa hetu sarvara kSaNikatvake viruddha kathaJcit kSaNikatvase vyApti rakhatA hai ataH viruddha hai / 3 anaikAntika- 'anyathApi bhAvAt' arthAt pakSa aura sapakSakI taraha vipakSa meM bhI pAyA jAnevAlA / jaise- sarvajJAbhAva siddha karaneke lie prayukta vaktRtva Adi hetu sarvajJakI taraha sarvajJameM bhI pAye jAte haiN| yaha nizritAnaikAntika, sandigdhAmaikAntika Adike bhedase aneka prakArakA hai / 4 kiJcitkara---- siddha aura pratyakSAdi bAdhita sAdhya meM prayukta hetu akiJciskara hotA hai| athavA abhyadhAnupapattise rahita jisane bhI hetu haiM ve sabhI atiri haiN| "dignAgAcAryane biruddha vyabhicArI nAmakA bhI eka hetvAbhAsa mAnA hai| paraspara virodhI do tukA puruSamameM prayoga honepara, prathama hetu virudvASyabhicArI ho jAtA hai| yaha saMzayahetu honese bhAsa hai| 'dharmakIrti ise hetvAbhAsa nahIM mAnase / ve likhate haiM ki jisa hetukA vairUpya pramANale siddha hai usakA viruddha vairUpya rakhanevAlA koI hetu ho hI nahIM sktaa| jaise- jisa hetukA nirayasva ke sAtha zreya nizcita hai usakA abhiSyatva ke sAtha vairUpya nahIM ho sakatA / ataH zrAgamAzrita hetumeM isakI pravRtti mAnakara AcAryake vacanako saGgati lagA lenI cAhie kyoMki zAstrakI pravRtti atIndriya 1 nyAyavi0 koka 2 / 197 | 2 dekho bhyAyavi0 2 / 12 / 2 nyAyavi0 2 / 13 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa vipayoM meM hotI hai aura zAsakAra eka hI vastuko parampAvirodhI rUpase bhI kathana kara jAte haiN| ataH para svara meM isa haradAbhArata kI sambhAvanA hai| 'akaladevane isakA dhirunuvAbhAsameM antarbhAdha kiyA / jA hena viruddhakA avyabhicArI arthAt vipakSa meM rahatA hai baha vista hatvAbhAsa hI hogaa| . aTakRta hanubindukI TIkA (pR. 205) meM eka pakSaNa hetuvAdIkA mata AtA hai| usane pakSAmanca, sapakSasatva, vipakSayAvRtti, zravAdhitaviSayatva, asatpratipakSaya aura jJAtasya ye 6 lakSaNa hetuke batAye haiN| inameM zAtatva nAmake rUpakA nirdeza honese isa bAbIke matase "ajJAta" nAmakA hevAbhAsa bhI phAlata hotA hai / akalAlecase isa azAta hevAbhAsakA akizcitkarameM mantabhAva kiyA hai| aura prakaraNasamakA jo ki dignAgake viravAyabhicArI jaisA hai viruddha hetvAbhAsameM antarbhAva kiyA hai| isa taraha akalakadevane sAmAnya rUpase eka hesvAbhAsa kahakara bhI, vizeSa rUpase asiDa, viruddha anakAstika aura akiddhirakara ina cAra hetvAbhAsokA kathana kiyA hai| akalAcevakA abhiprAya bhakiJcitkara hesvAbhAsako svatantra hetvAbhAsa mAnaneke viSayameM surakSa nahIM mAlUma hotaa| ve likhate hai ki sAmAnyase eka asida-hasvAbhAsa hai|vhii viruddha asiddha aura sandigdhake bhedase aneka prakArakA ho jAtA hai| ye viruddhAdi bhakizcitkarake vistAra hai| phira likhA hai ki anyathAnupapatti rahita jitane grilakSaNa haiM unheM akizmirakara kahanA caahie| isase jJAta hotA hai ki ve sAmAnyase hetvAbhAsIkI asiddha yA akiliskara saMjhA rakhanA cAhate haiN| isako svatantra hesvAbhAsa mAnanekA unakA Agraha nahIM dikhtaa| yahI kAraNa hai ki uttarakAlIna zrAcArya mANikyanadhIne akimi karakA lakSaNa aura bheda kara cukane ke bAda liyA hai ki isa hetvAbhAsakA vicAra hetvAbhAsake lakSaNoM ke samaya hI karanA cAhie zAstrArtha ke samaya nhiiN| usa samaya to isakA kArya pakSadoSase hI kiyA jA sakatA hai| anumAnakI AvazyakatA-darzanake kSetrameM cAAMka aura tasvopaplaghaghATIko chor3akara sabhIne anumAnako pramANa mAnA hai / cArvAka bhI gyaghahArameM anumAnakI upayogitA mAnatA hai usakA anumAnake niSedhase itanA hI bhartha hai ki paralokAdi atIndriya padArthoM meM usakI pravRtti nahIM ho sktii| usane anumAmakA niSedha karate samaya vizeSa rUpase yahI likhA hai ki kitanI bhI sartakatAse anumAna kyoM ma kiyA jAya kimmu yaha dezAmsara, kAlAntara aura paristhitiyoMkI bhimatAke kAraNa mpamicArI dekhA jAtA hai| bhagnise utpanna honevAlA bhI dhuA~, vAmI meM agnike abhAva meM bhI dikhAI detA hai| kasale bhA~pale dezAntarama yA dradhyAntarake saMyogasaM mIThe dekhe jAte haiN| kisI deza meM zizapAkI latA bhI hotI hai| ananta vyaktiyAMkI deza-kAlake anusAra ananta paristhitiyA~ hotI hai| anAta padArtha bhI isI taraha paristhitiyoMke bhedase anantAnanta prakArake haiN| inameM kisI eka avyabhicArI niyamakA banAnA atyanta phaTina hai| padArthakI sAmAnya rUpase siddhi karane meM siddhasAdhana hai aura vizeSa anugama nahIM dekhA jAtA aura tadd-vizeSoMke sambandha grahaNa karanemeM purupI Ayu hI samApta ho jAyagI / isanI saba kaThinAiyoMke rahanepara bhI anumAnakI pramANatAse inakAra nahIM kiyA jA sktaa| pratyakSakI pramANatAkA samarthana anumAnake binA nahIM ho sakatA / isameM avisaMvAdI yA bhagauNatva detase eka pratyakSa vyaktima pramANatA dekhakara tAraza samasta pratyakSa vyaktiyoMko pramANa mAnane pati svIkAra karanI hI hogii| jahA~ bhanumAna karanevAlekI masAvadhAnIse g2alata jagaha sambandha mAna liyA jAtA hai yA gAlasa hetukA prayoga ho jAtA hai vahA~ usake aparAdhase anumAna mAtrako aprAmANika nahIM kahA jA sakatA / bahusase pratyakSa mI sadoSa hetuoMse utpasa homeke kAraNa sandigdha aura viparyasta hote haiM, para itane mAtrase nidrA pratyakSIko usI apramANa koTimeM zAmila nahIM kiyA jA sktaa| ataH jJAnakI sthiti jaba pramANatA aura apramApAtAke jhUle meM jhalatI rahatI hai taba kisI jJAnameM pramANatA aura kisI pramANatAphe nidhaya karaneke 1 pramANasaM0 zlo.47.42 pramANasaM0 zloka 49 / 3zyAmavi0 2 / 197-98 / 4 parIkSAmukha 6 / 31 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lie kisI avinAbhAvI sAmAnya niyamakI khoja karanI hogii| aise hI niyama anumAnake vAdhArase banate haiM / jagatkA samasta vyavahAra yA zRharUpatikA apane ziSyoMko upadeza denA Adi paracaitanyake nizcayake minA nahIM calanA bhIra para caitanyakA nizcaya pratyakSase to sambhava hI nahIM hai| yaha to vyApAra, vacana, ceSTA Adise hI kiyA jAtA hai, ataH avinAbhAvI sAmAsa paracitantrako pratipatti karanA anumAna hI to hai| ziyAko paraloka Adi atIndriya padArthokA niSedha bhI anupalabdhi hetuse hI samajhAyA jAtA hai| yaha bhI anumAnakA hI eka prakAra hai| tAtparya yaha ki pratyakSako pramANasA. paracaitanyakI pratipati bhaura paralokAdikA niSedha yahA~ taka ki manumAnakI pramANanAkA niSedha bhI anumAnake binA nahIM ho sktaa| anumAnakA viSaya-yo', anumAnakA viSaya pharipata sAmAnya mAnate haiN| unake matase sAmAnya vastubhUta nahIM hai| jina vasttatrAmeM atatkAraNa vyAvRtti aura atakArya vyAvRtti dekhI jAtI hai unameM yuti abhedakA adhyavasAya karake anugata jJAna karAne lagatI hai| jaise khaNDI, muNDI, zAbaleya, bAhulepa Adi gI vyaktiyA~ sva-pUrva gakA kArya hai aura sva-utsara gauke kAraNa hai|yaanii na to ve a-gaukA kAraNa haiM aura na a-gIkA kArya / ataH yaha a-gI kAraNayAvRti aura a-gI kArya vyAvRtti jina-jinameM zredhI jAtI hai unainameM "gau, gI" yA yugata pratyaya hotA hai| vastutaH aneka gaubhaumeM rahanevAlA gola nAmakA eka sAmAnya nahIM hai| unameM bhAvAnmaka mahApariNAmarUpa yAmAnya bhI nahIM hai| kevala vyavAhArI atanakArya-kAraNa vyAvRtti rUpa apohase mAmAnya vyavahAra nibhA letA hai| cUMki yaha apAda cudi kaspina hai ataH use vastutaH sAt nahIM kaha sakane / yadi baha varamumat hotA to skhalakSaNakI taraha anitya aura paramANurUpa hI hotaa| aisI dazAmeM usase gyaktiyoM kI taraha anumatajJAna nahIM ho sktaa| aise avasnubhUta sAmAnyako viSaya karanepara bhI anumAna apramANa nahIM hotA ki anumAnake dvArA sAmAnyakA grahaNa honepara bhI usase prApti to svapakSaNa ghastukI hI hotI hai| ataH prApya svalakSaNakI apekSA use pramANa kahA jAtA hai| vikarapya aura prApya meM ekatvAbhyavasAya karake pravRti ho jAtI hai| jaise pratyakSa jJAnameM jisa vastukSaNase prasyakSa utpanna hotA hai vaha pastukSaNa pravRtti kAlasaka kSaNika honesa raharanA nahIM hai phira bhI yakSaNa aura prAppakSaNamai eka santAnakI dRSTisa ekatyAdhyabasAya karake pravRtti aura tanmUlaka-prAmANya sambhava hai usI taraha anumAnameM vikarapma-anumaya aura prApyavastumA balakSaNameM ekasvAbhyavasAya karaka avisaMvAdiva aura prAmANya A jAtA hai| uparyukta apoharUpa-sAmAnya hI zaradakA viSaya hotA hai| akalapurecane (nyAyavika pari02) isakI AlocanA karate hue likhA hai ki vibhitra vo vyaktinI meM anugatarUpase rahanevAlA nitya eka sAmAnya sI jaina bhI nahIM mAnI para sazapariNAma rUpasAmAnya mAne binA kalpita apohakI vyavasthA nahIM kI jA sktii| yadi bhAbaleya gaugyakti bAhuleya gA-pratima utanI hI bhitra jitanI ki azvasyakti, so kyA kAraNa hai ki zAyaleya aura bAhuleyameM hI a-gaumyAdRpti mAnI jAya azvavyakti nahIM, yadi abhyakise kucha kama vilakSaNa hA bhI vyaktiyoM meM paraspara hai to usakA hI yaha artha hai ki unameM aisA samAnatA jo azvavyaktima nahIM pAI jaatii| yaha samAnapariNAma yA sArazya hI sAmAnya kahalAtA hai| yadyapi yaha sAmAnya pratyeka vyaktiniSTa hai tathApi usakI abhivyakti yA vyavahAra dUsarI sajAtIya vyatikI apekSAse hI hotA hai| isalie base anakaniSTha kaha dete hai| yaha to pratyakSasiddha hai ki bastuma samAna aura asamAna donoM prakArake dharma pAye jAne haiN| ina ubhayavidha dharmoMse kamazaH anugana aura vyAvRtta vyavahAra hotA hai| ampa samAnadharmakI bAna jAne dIjie para vibhinna go vyaktiyoM meM anugata vyavahArakA niyAmaka agaucyAvRttirUpa sAmAnyadharma to bauddha svayaM svIkAra karate hI haiN| jara ve svayaM aparApara kSaNoM meM sAdRzyake kAraNa ekalpa bhAna tathA sIpameM sArazya hI kArapA rajatazrama svIkAra karate hai taba anugata vyavahAra ke lie sAhazyako 1 nyAyadhi0 1116, 17 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyacinizcayavivaraNa svIkAra karane meM unheM kyA bAyA hai ? atad vyAkti yA vuddhipata abheda prativimba rUpa apohakA nirvAha bhI sAyake mAne binA nahIM ho sakatA / ataH sadRzapariNAma rUpa hI sAmAnya mAnanA caahie| yaha svalakSaNakI taraha vastu bhUta paramArthasat hai saMkRtisat nhiiN| zabda aura vikalpajJAna isI sAmAnyase viziSTa sAmAnyadhizeSAmsaka vastuko vipatha karate haiM, na kevala sAmAnyAtmaka aura na kevala vizeSAmikako hii| zabdako sunakara meM 'yaha gI hai aisA vidhyAtmaka bodha hotA hai na ki 'agI nahIM hai| aisA nidhAramaka / pratyeka padArtha sadazA-sarazAtmaka hai| eka daNyadhyaktikA apanI paryAyoMmeM anugata pratyaya aparvatAsAmAnyase hotA hai tathA vibhika dravyoMmeM anugatapratyaya tiryak sAmAnyase / avatAsAmAnya gharastavika abheda rUpa hai jaya ki tiryak sAmAnya sAdRzyarUpa / isameM abheda vyavahAra upacArase hI hotA hai| sAtparya yaha ki bastuko sthiti jaya svayaM sAmAnyavizeSAtmaka hai saba pratyakSakI taraha bhanumAna bhI ubhayAtmaka artha ko hI viSaya karatA hai na ki kevala saamaanyko| prameya vidhyase bhamANahaviSyako kalpanA bhI ucita nahIM hai kyoMki prameyameM sAmAnya aura vizeSa rUpase ,vidhya hai hI nhiiN| yaha to eka hI prakArakA hai| ataH pramANabhevakA AdhAra prameyabheda na hokara pratibhAsabheda hI hai| sAmAnyadhizoSA:maka yA anekAntAtmaka padArtha meM hI sAdhya-sAdhanabhAvakI vyavasthA hotI hai| kevaLa bhedAtmaka yA abhedAtmaka padArtha na to sAdhya bana sakate haiM aura na sAdhama / ___ dRzAnta-jaisA ki pahale likhA jA cukA hai ki anumAnake Avazyaka apha do hI hai-pratijJA aura hetu / para zithyoMke anumahake lie syAmta bhAvikI upayogitAse inkAra nahIM kiyA jA sktaa| sAdhya aura sAdhanake avinAbhASa sambandhakA jJAna jahA~ hotA hai usa pradezako rAnta kahate haiM aura rAntake vacanako udAharaNa / cUMki pyAsi, asya aura myatiraMka yA sAdharmya yA vaidhayaM rUpase do prakAra kI hotI hai ataH zanta bhI sanada aura baidAmA donahAra ho jAte hai| vastutaH jabaSTAnta anumAnakA niyata madhayaka nahIM hai taba pratyeka anumAnameM donoM dRSTAnta yA kisI eka dazastakI upalamdhi ho hI, aisA niyama nahIM kiyA jA sakatA / isIlie 'saba par3Artha bhanekAtAsmaka hai sat honese isa anumAnaprayogamai sabako pakSa karaneke kAraNa sAdharmya sdhAnta to hai hI nahIM para vaighaHdRSTAnta bhI kharaviSANa Adi puddhikalpita hI batAye jAte haiN| kevala vyatirekI anumAnameM yadyapi yatireka TAsta vastubhUta upalabdha ho jAtA hai para agyASTAnta nI hI milasA / saba kSaNika hai sat honase' isa manumAna, yadyapi sabako pakSa karaneke kAraNa pakSase bhinna kisI rAtakA astitva nahIM hai ki pakSAtargata vijalI Adi prasiddha kSaNika padArthIko ziSyoM ko samajhAmeke lie zanta mAna liyA jAtA hai| dRSTAnta na hokara bhI jo haTAntakI taraha mAlUma par3e baha razamtAbhAsa hai| isake sAdhyavikala, sAdhanadhikala, ubhayavikala Adi bheda ho jAte haiN| nau anSaya vyAkSimeM tathA nI vytirekthyaasimeN| anvayavyAsike ra sAbhAsa isa prakAra haiM sAdhyadhikala-zarada nitya hai kyoMki yaha amUrta hai| isa anumAnameM pharma-kriyAkA rAsta sAdhyadhikala hai| kyoMki vaha nitya na hokara bhanigma hai| 2 sAdhanavikala-usa anumAnameM paramANukA dRSTAnta sAdhana vikala hai kyoMki paramANu mUrsika hotA hai| ubhayadhikala-ukta anumAnameM ghaTakA sTAnta ubhayaviphala hai kyoMki ghara mUrtika hai aura bhanitya bhii| sandigdhasAdhya-'sugata rAgAdivAle hai kyoMki ve taka hai| isa anumAnameM smyApuruSakA razAnta sAdhyacikala hai kyoki usameM rAgAdikA sadbhASa yA abhAva anizcita hai| sarAga mI vIsarAgakI tarA ceSTAe~ karate dekhe jAte haiM ataH yeSTAoMse vItarAgatA yA sarAgatAkA sunizcaya nahIM kiyA jA sktaa| na kiyA jA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 5 sandigdhasAdhana-'sugatakA maraNa hotA hai kyoMki vaha bAgAvivAlA hai' isa anumAnake raNyApuruSa dRSTAntama rAgAdimaya sAdhana sandigdha hai| sandigdhobhaya-'sugata asartha hai kyoMki ve rAgAdighAle haiN| isa anumAnamai rayApuruSa aSTAnta meM rAgAdimakha aura asarvazarada donoM sandigdha haiN| . pradarzitAnvaya-jaise 'zabda anitya hai kyoMki yaha ghaTAvikI taraha kRtaka hai' isa anumAnameM 'jo jo kRtaka hote hai ve anitya hote haiN| isa prakAra samvayamyAmipUrvaka hAtakA pradarzana nahIM kiyA gayA ataH ghaTAdivat yaha apradarzitAgvaSa hai| dhiparItAmavaya-usa anumAnameM 'jo anitya hai ke kRtaka hai| isa prakAra viparItamyAptipUrvaka paTAntakA kahanA viparItAmbaba hai| kyoki bijalI lAdi anitya hokara bhI saka-kisIke prayatnase utpaca honevAlI nahIM hai| apane Apa camakatI hai| anandhaya-jahA~ zrandhayadhyAti na milatI ho vahA~ aSayASTAnta denA anandhaya kahalAtA hai| vyatiraMkavyAptike 9saSTAntAmAsa1 sAdhyamyatire Rvikala-'zabda nitya hai kyoMki yaha amUrta hai' isa anumAnake paramANu rahantameM sAdhyanyatireka nahIM pAyA jAtA kyoMki paramANu niSya hai| - 2 sAdhanadhyatirekavikala-ukta anumAnameM karmakA rakSAnta sAdhanamyatireka vikala hai kyoMki pharma amUrta hotA hai| 3 ubhayacatirekavikala-ukta anumAnameM AkAzakA yAta ubhayadhikala hai kyoMki prAkAza nisya bhI hai aura amUrta bhii| " sandigdhasAdhyasyatireka-sugata sarvajJa haiM kyoMki unake pacana prAmANika hai' isa anumAnake raNyApuruSa prAntameM sAmpatireka sandigdha hai| sarvajJatA aura asarcazatA donoM hI cittake dharma honese atIndriya haiM aura isIlie sandigdha bhI hai| 5 sandigdhasAdhanayatireka-'jaise zabda bhanitya hai sat honese' isa anumAnameM AkAzakA sTAmsa isalie sAdhanaSyatirekadhikala hai ki atIndriya homese usake samAvakA nizcaya honA kaThina hai| 6 sanigdha ubhayanyatireka-hariharADi saMsArI haiM kyoMki ve avicAdhAle haiM. isa anumAna ke buddhake rAnsamai saMsAridhiko dhyAti aura avidyAjhI dhyAvRtti dobhI sandigdha haiN| 7 madhyatireka-zabda nitya hai amUrta honese / jo nisya nahIM hai vaha amUrta bhI nahIM hai jaise ki ghaTa / yahA~ yadyapi nityatva aura amUsatva dormophI vyAvRtti pAI jAtI hai para amUrtasvakI vyAtti nirayaravakI vyAvRttike kAraNa nahIM hai kyoMki karma abhitya hokara bhI bhamUrsika hai| viparItampatireka-cUrvoka anumAnameM jo sat nahIM hai vaha bhanitya nahIM hai jaise bhAkAza / yahA~ sAdhanakI vyAvRtti sAdhyako myAti dikhAI gaI hai jabaki sAdhyakI jyAvRtti meM sAdhanako vyAvRti dikhAI jAnI caahie| 1 pradarzisabhyatireka-zabda bhaniya hai kyoMki yaha sat hai jaise AkApA / yahA~ 'jo anirapa mahIM hai vaha sat bhI nahIM haisa prakArakI vyatireka myAptikA kathana nahIM kiyA gayA hai| isa taraha 18 raSTAntAbhAsa hote hai| bAda-cAvAmAsa-jabase manuSya meM vicArazaktikA vikAsa hA tabhIse pakSapratipakSake rUpameM vicAradhArA TakarAI bhI hai| isase pAdapravRttikA janma huaa| naiyAyika kathA ke tIna bheva mAnate hai-- bAda, jalpa aura vitaNDA / vItarAga kathAkA nAma 'bAda' hai aura vijagAMdhukathA jalpa aura vitaNDA kahalAtI hai| jaba tasva-nirNayake upase samAnadharmiyoM meM yA guruziSyoM meM pakSa-prasipakSako lekara bhI carcA calatI hai tama yaha carcA 'vAda' kahalAtI hai aura tazva-saMrakSaNake sAmpradAyika dhyemase honevAlA pAAcA 'jalpa' kahalAtA hai| yahI japa jaba apane pakSakA sthApana karake kevala pratipakSakA vaNDana hI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyavinizcayaSivaraNa khaNDana karatA hai taba yaha vitaNDA bana jAtA hai| bAda meM svapakSasAdhana aura parapakSaNa pramANa aura tarkase kiye jAte haiM jabaki jarUra aura vitaNDAmeM pramANa aura tarphake sivAya chala, jAti aura nigrahasthAna jaise asada usanaurI AlapAya : sAvanamAra sinaki jaise khenakI rakSA ke lie kaoNauMkI pArI lagAI jAtI hai usI taraha tatvAdhyavasAcake saMrakSaNake lie jalpa aura vitaNDAkA bhI sthAna hai| kA~ToMkI pArI meM jisa prakAra zra-gure vRkSazA vicAra na karake desa saMrakSaNa hI eka mukhya uddezya rahatA hai usI taraha jalpa aura vitaNDAmeM chala jAti Adi asad upAyoM sAlambana koI hAni nahIM samajhI jAtI / naiyAthika ina ilAdike prayogoMko asanuttara mAnakara bhI acarathA vizeSa meM inake prayogako nyAyya mAna letA hai aura sAdhAraNa avasthAmeM unake prayogakA niSedha mI karatA hai| pAdameM apasivAnta, nyUna, adhika aura havAmAsa ina nigrahasthAnoMkA prayoga naiyAyikako svIkRta hai para vaha vAdameM inake prayogako nigrahabuddhise nahIM karanA cAhatA kintu tAvanirNayakI punise hI karatA hai| maunAcArya dharmakIrti chalAdike prayogako yAdameM ucita nahIM maante| unhoMne ghAdanyAyakA prArambha karate hue likhA hai ki dharta loga savAdIko bhI asahasarose khapa kara dete haiM, unake nirAkaraNake lie yaha pAdamyA zurU kiyA jAtA hai| akalakadeSa chalAdi asavuttarIko sarvathA anyAyya masAkara saMkSepameM samartha vacanako bAda kahate haiN| dhAdI aura prativAdiyoM kA madhyasthake samakSa pakSa sAdhana aura parapana dUpaNa karanA ghAda hai| chalAdike prayogako anyAya mAna leneke bAda jalpa aura vAyameM koI asara nahIM raha jaataa| isIlie ve "yatheccha' kahIM alpa aura kahIM cAha zabdakA prayoga karate haiN| unane vitaNDAko jisameM bAdI apane pakSakA sthApana ma karake mAtra parapakSakA nirAkaraNa hI nirAkaraNa karatA hai bAdAmAsa kahA hai. yaha sarvathA tyAjya 81 jaya-parAjaya vyavasthA svapakSa siddhiko jaya kahate hai| bADhIkA kartadhya hai ki vaha sAdhanakA prayoga karake evapakSakA sAdhana kare samrA prativAdIke dvArA diye gaye dUSaNakA udvAra kre| isI taraha prasidhAdIkA kartavya hai ki vaha vAdI pakSako daSita batAkara svapakSakA sAdhana kre| jaba yAdI yA prativAdI apane ina kartavyoma cakate to unakI parAjaya hotI hai| naiyAyikana isake lie kucha niyama banAye haiM jina yaha nigrahasthAna zaravase kahatA hai| sAmAnyatayA nigrahasthAna dhipratipasi aura apratipasike bhedase do prakArakA hai| vipatipasi arthAt biruda yA karisata prtipkti| apratipatti arthAt pratipattikA amAva-jo karanA cAhie vaha nahIM karanA tayA jo na karanA cAhie vaha phrmaa| nigrahaarthAt parAjaya / ye parAjayake sthAna pratijJAhAni, pratijJAsara, Adike bhedase 22 prakAra ke haiN| inameM batAyA hai ki yadi koI vAdI pratikSAkI hAni kare, pUsarI pratijJA kare yA pratijJAko chor3a baiThe, eka hetuke dUSita honepara usameM koI vizeSaNa jor3a de, bhasambata pada dhAkya yA varNa ghole, isa taraha bole jisase sIna bAra kahanepara bhI prativAdI yA pariSad samana ma sake, hemu STAnta AdikA krama bhA ho jAya, avayava nyUna kaI jAya yA adhika kahe jAya, punaruktiho.pAhI ke dvArA kahe gaye pakSamA prativAdI anuvAda na kara sake, usakA uttara de sake, vAdIke dvArA diye gaye paNako aI svIkAra karake khapAna kare, nigrahake yogyako kauna-sA mimaha sthAna hotA hai yaha ma batA sake, anigrahAI-jo nigrahake yogya nahIM hai use nihasthAna batAye, siddhAnta viruddha bole, pA~cakhAbhAsoMmeMse kisI eka hetvAbhAsakA prayoga kare to nigraha-sthAna arthAt parAjaya hogii|' bhAcArya dharmakIrtine apane pAvanyAya (10 75-) meM inakA khaNDana karate hue likhA hai ki jayaparAjayakI vyavasthAko isa taraha guyalemeM nahIM rakhA jA sktaa| kisI bhI sarakhe sAdhanabAdIyA mAtra isalie parAjaya ho jAya ki vaha kucha adhika bola gayA, yA kama molA, yA usane amuka niyamakA pAlana nahIM 1 nyAyasU0 4 / 2 / 50 / 2 vAdanyAya pR0 1 / 3 siddhivi. 5/2| 4 nyaayvi02213| 5 nyAyavi0 sa215 / 6 nyaaysuu01|2|19 aura 5 / 2 / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kara sakA, na to sAyakA raSTime ucita hai aura na ahiMsAkI pise myAthya hai| ataH vA ke lie asAdhanAja bacana aura prativAdIke lie adopodbhAvana ye do hI nigraha sthAna mAnane caahie| bAdIkA kartavya hai ki vaha nidoMga aura pUrNasAdhana bole / isI taraha prativAdIkA kArya hai ki vaha yathArtha dvANakA udabhAvana kare / yadi vAdA nidoSa sAdhana nahIM bolatA yA jo sAdhanake ana nahIM haiM aise vacana kahatA hai to asAdhanAGga vacana honese parAjaya honA cAhie / prativAdI yadi adhArtha dApoMkA udabhAvana na kara sake yA o doSa nahIM hai usakA doSarUpamai udbhAdhana kare to usakA parAjaya honA caahie| isa taraha dharmakIrtine sAmAnyatayA raya pyavasthAkA samarthana karane bhI usake vibhidha vyAyAnoM meM apaneko usI niyamoMke ghapalemeM DAla diyA / umhoMne asAdhanAna vasanake vividha vyAkhyAna karate hue likhA hai ki manavaya yA vyatireka sthAntamase kevala eka dRSTAntamme hI jaya sAdhyakI siddhi sambhava hai to donoM dRSTAntoMkA prayoga karanA asAdhanAja vacana hogA / nirUpavacana hI sAdhanAGga haiM, unameMse kisI ekakA kathana na kara sakanA asAdhanAGga vacana hogA / pratijJA, nigamana Adi jo sAdhanake nahIM hai unakA kathana asAdhanAGga hai| isI taraha jo paNa nahIM hai unheM dUpaNake rUpameM upasthita karanA yA jo dUpaNa hai unakA udbhAvana nahIM kara sakanA adorodabhAvana hai| yaha saba likhakara bhI antameM unane yaha bhI sUcita kiyA hai ki jayalAbhake lie svapakSamiti aura parapakSa mirAkaraNa Avazyaka hai| akalakudeva isa asAdhanAGgavacana aura adopAdbhAyanake jhagar3eko bhI pasanna nahIM karate / kisako sAdhanA mAnA jAya kisako nahIM, kisako doSa mAnA jAya kisako nahIM yaha nirNaya svaye eka zAstrArthakA viSaya ho jAtA hai| ataH mbapakSamiddhisa hI jayavyavasthA aura para pakSakA nirAkaraNa honesa parAjaya mAnanI caahie| nidapa sAdhana bolakara svapakSasiddhi karanevAlA vAdI yadi kucha adhika bola jAtA hai yA kama bolatA hai yA kisI sAdhAraNa nigamakA pAlana nahIM kara pAtA hai to bhI usakA parAjaya nahIM honA caahie| prativAdI adi sIdhA viruddha svAbhAsakA uddhAcana karatA hai to phira use svatantra bhASase svapakSasiddhi karanekI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki vAdIke pakSako viruddha kahanese prativAdIkA pakSa svataH siddha ho jAtA hai| prasiddha Adi hatvAbhAsAMke udbhAbana karanepara prativAdIko svapakSa siddhi bhI karanI caahie| sAraparya yaha ki zAlA ke niyamoMke anusAra sthalane para bhI vAdI yA prativAdI svapakSa siddhike binA jayalAbha nahIM kara skte| bAda yA zAstrArtha ke cAra hote hai sabhApati, sabhya, vAdI aura pratighAhI / sanmAko prAznika bhI kahate hai| inheM adhikAra hotA hai ki pakSapAtama na par3akara dAdI yA prativAdI kisI se bhI prazna kareM / inakA kAma hai ki ye asadvAdakA nipaMdha kareM aura lagAmI saraha vAdI yA prativAdIko idhara udhara na jAne dekara ThIka rAstepara rkhe| sabhApati to samasta vAda-vyavasthAkA pUrNa niyAmaka hotA hai| vAdI aura prativAdIke binA to zAstrArtha hI nahIM cala sktaa| jAti-'misyA uttarIko jAti kahate haiN| jaise dharmakIptikA anekAnsake rahasyako na samajhakara yaha kahanA ki "jaya sabhI vabhaprAtmaka haiM to dahI bhI U~Ta rUpa hogA, aisI hAlatamai dahI khAnevAlA Urako kyoM nahIM khAtA?" anekAnta siddhAntameM satrako sarvadharmAmaka siddha nahIM kiyA jAtA kinta, pratyeka vastumeM usake sambhava aneka dhauMko batAyA jAtA hai| dahI jana padArtha hai aura U~Ta cetn| vahIM khAnevAlA dahIM paryAyavAle padArthako svAnA cAhatA hai na ki sadrUpase vartamAna kisI bhI padAdha ko, ataH sadpase U~Ta aura dahIko eka mAnakara varaNa deneme to samasta saMsArako gamyAgamya, svAyAkhAdya, pUjyApUjya bhyavasthAoMkA lopa ho jaaygaa| 'akaladeva naiyAyikake dvArA kahI gaI sAdharmyasama baidharmAsama Adi 25 jAtiyAMkI na to koI khAsa mahApa dete hai, aura na unakI AghanA katA hI samajhate haiN| asadusara to asaMkhya prakArake ho sakate haiM, ataH jAtiyoMkI 25 saMkhyA bhI apUrNa hI hai| 1 nyAyavi0 2 / 209 / 2 nyAyavi0 2 / 203 / 3 nyAyavi0 2 / 207 | Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNa isa taraha avinAbhAvarI hetu pakSahI siddhi karamA anumAnakA lakSya hai ataH usameM yA nAzitabAda Adiko vyavasthA anupayogI niyamoMkA jAla racanA ucita nahIM hai| bhAgamasa vAcaya Ahile honevAlA jJAna Agama hai jo jisa viSaya caka hai vaha usa viSayakA Asa hai| yadyapi Agama pramANakI ho-vyavahAramai bhI hotI hai phira bhI Agama sarva ke dvArA pratipAdita upadezoM meM rUma hai| AgamakI pramANatAkA AdhAra patAkA guNa hai| gurudvArA kahe gaye vacana visaMvAdI aura pramANabhUta hote haiN| jaina paramparA meM AtmAmeM sarvesa aura vItarAgatAkA pUrNa vikAsa mAnA hai| vanoM meM visaMvAda yA to mahAnase hotA hai yA rAga aura pake kAraNa padArthakA yathArthajJAna na honese batAyA vahA bolatA hai, aura jJAna honepara bhI yadi kisase rAga yA hotA hai to bhI vaha anyathA bokane meM pravRtta ho jAtA hai| jo pUrNa vItarAgI aura sarvaza hai usake bacanoM meM visaMvAdakA koI kAraNa nahIM raha jaataa| sarvazaH zivAya- 26 AramA zAna-svabhAvavAlA hai| jJAnAvaraNa karmake kAraNa usakA jJAna ruka-rukakara chi viki rUpase prakAza meM AtA hai jaba samyagdarzanAdi upAyoM se jJAnAvaraNakA samUla kSaya ho jAtA hai taba usakI samasta zeSa pravRti kI roka sakatA hai ? satA siddha karanekI sabase mukhya yuki yahI hai| jJAnameM jAnane kA svabhAva hai aura zeyameM jJAnameM pratibhAsita honekA / yadi koI pratibandhaka kAraNa nahIM meM sevA pratibhAsa honA hI cAhie jaise bAika svabhAvavAlI agni yadi koI rukAvaTa na ho to nako jA hI hai ki jJAnakI svAbhAvika pravRti kisI indriya; Adi nimi kI apekSA nahIM hai ataH yaha svabhAva ko jAnatA hai akaladeva hue likhA hai ki "zasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAt sarvArthAvalokanam // ' pAyavinizvaSa 201 isake sivA unhoMne sarvajJatA siddha karaneke lie 'jyotizAmAdisaMvAda' hetukA prayoga kiyA hai| ve likhate haiM ki yadi atIndriya padArthoMkA jJAna na ho sake to grahAMkI dazA aura candragrahaNa bhASikA upadeza ho sakegA? jyovijJAna avisaMvAdI dekhA jAtA hai, ataH yaha mAnanA hI cAhie ki usakA upavAda thaa| jaise satya svapradarzana ivyApAra AdikI sahAyatA ke binA hI bhAvI rAjya lAbha AdikA svArtha spaSTa mAna karAtA hai usI taraha sarvajJAna atriya padArthoM meM hotA hai| jaise vidyA yAcikA vidyApadAyakA bhAna hotA hai usI taraha sarvajJakA zAma andriya pArthokA mAsaka hotA hai| cU~ki doSa aura AvaraNa Agantuka haiM AtmA ke svabhAva nahIM haiM yasaH pratipakSI sAthamA unakA samUla nAza ho jAtA hai aura jaba AmA nirAvaraNa aura nirdoSa ho jAtA hai usakA pUrNa jJAna-svabhAva lila uThatA hai| hama sAdhaka pramANako lAkara unhoMne sarvajJa-siddhi eka jisa khAsa hetukA prayoga kiyA hai vaha hai "sunizcitAsaMbhava" arthAt sabhI kI sattA siddha karaneke lie sabase bar3A pramANa yahI ho sakatA hai ki usakI sattA meM koI zaka na ho| jaise "maiM sukhI hU~" isakA sabase bar3A sAdhaka pramANa yahA~ hai ki mere sukhI hone meM koI sAdhakapramANa nahIM mitI meM koI pramANa nahIM hai ataH usakA nirvAdha sajAya siddha ho jAtA hai| isa hetu samarthanameM unhoMne virodhiyoM dvArA kathita vAcakAMkA mirAkaraNa isa prakAra diyA hai-sarvajJa nahIM hai kyoMki kA hai aura puruSa hai jaise koI galI ghUmanevAlA prazna avArA manuSya 1 uttara- aura sarvajJApakA koI virodha nahIM hai kA bhI ho sakatA hai aura sarvaza bhI yadi jJAnake vikAsa meM sacanokA hAsa dekhA jAtA to usake adhyAsa vikAsa meM bacamA adhyanta dAsa hotA, para dekhA to isase uThA hI jAtA hai| jyoM-jyoM jJAnameM vRddhi hotI hai hI dekhI jAtI hai| vacanoM prakarSatA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prazna-vaktRtvakA sambandha vivakSAse hai| ata: icchArahita nimohI sarvajameM apanAMkI sambhAvanA phame hai| zabdoccAraNakI icchA-vivakSA bhI mohakI hI paryAya hai| utsara-vivakSAkA vaktRnvarsa koI adhinAbhAva nahIM hai| mandabuti zAstra- vikSA rakhate hai para ve zAstrakA pAspAna nahIM kara sakate / suSupta, mUcchita Adi avasthAoM meM viSakSA na rahanepara bhI vacanoMkI pravRtti dekhI jAtI hai, ataH piyakSA aura pacanameM koI adhinAbhASa nahIM hai| caitanya bhAra indriyoM kI paTutA ho prasana-pravRtimeM kAraNa hotI hai, inakA sarvasAke sAtha koI virodha nahIM hai| athavA vacanAma vivakSAko kAraNa mAna bhI liyA jAya para satya aura hitakAraka vacanoMkI pravRtti karAnevAsI vivakSA dopacAsI kaise ho sakatI hai| isI taraha nirdIpa puruSatvakA sarvazatAke sAtha koI virodha nahIM hai-puruSa bhI ho aura sarvajJa bhii| yadi isa prakArake vyabhicArI hetuse sAyakI siddhi kI jAya to inhIM hetuoMsa jaimimimai dAtAkA bhI prabhAva siddha ho jAyagA / prazna-hameM kisI pramANasaM sarvajJa upalabdha nahIM hotA, ataH anupazambha homese usakA abhAva hI mAnanA cAhie? uttara-pUrvokta anumAna se jaba sarvazakI siddhi ho jAtI hai taba anupalambha nahIM kahA jA sktaa| anupalamma Apako hai, yA saMsArake saba jIvoMko hamAre cittameM isa samaya kyA vicAra hai| isakA anupalambha Apako hai para isase hamAre cisake vicAroMkA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| ataH yaha svopalambha anekAntika hai / 'sabako sarvajJakA anupalambha hai' yaha bAta to sarvajJa hI jAna sakatA hai, asarvajJa nhiiN| prazna-AgamameM kahe gaye sAdhanakA anuSThAna karake sarvajJatA prApta hotI hai aura sarvazake dvArA Agama kahA jAtA hai, ataH sarvajJa aura pAgama donoM anyonyAdhita hai? uttara-sarvajJa AgamakA kAraka hai| prakRta sarvajJakA jJAna pUrvasazake dvArA pratipAdita bhAgamArtha ke mAdharaNase utpana hotA hai aura pUrva sarvazakI tatpUrva sazake dvArA praNIta Agamase sarvazatA prApta hotI hai| isa taraha pUrva-pUrva sarca aura AgamAMkI salA zrIjAMkura santatikI taraha anAdi hai aura anAdiparamparA anyonyAzrita doSakA vicAra nahIM hotaa| mukhya prazna yaha hai ki kyA Agama sarvajJake binA ho sakatA hai? aura puruSa sarvajJa ho sakatA hai yA nahIM? donoMkA upasara yaha hai ki sarvajJa ho sakatA hai aura bhAgama sarpajJa pratipAdita hI hai| prazna-jana Ajakala prAyaH puruSa rAgI devI aura ajJAnI dekhe jAte hai taba atIta yA bhaviSya meM kisI pUrNa vItarAgI yA sarvazakI sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai kyoMki puruSakI zaktiyAMkI sImAkA vartamAna kI taraha atIta aura zramAgatama ullaMghana nahIM ho sakatA? uttara-padi hama gurupAtizayako nahIM jAna sakate to usakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| anyathA Ajakala koI vedakA pUrNa nahIM dekhA jAtA to 'atIta kAla meM jaiminiko bhI usakA yathArtha jJAna nahIM thA' yA kahanA hogaa| buddhi tAratamya honese usameM parama prakarSakI sambhAvanAma hI sarcajJatAkI sasA nihita hai| jisa prakAra abhike tApase sonekA maila kramazaH dUra ho jAtA hai aura sonA pUrNa nirmala bama jAtA hai usI prakAra samyAdarzanAdike abhyAsase zAna bhI anyanta nirmala hokara sarvajJatAkI avasthAmeM pahu~ca jAtA hai| prazna-sarpa java rAgI AramAke rAgakA yA tuHstrIke duHkhakA sAkSAtkAra karatA hai taba yaha svArya rAgI aura duHkhI ho jAyagA ? uttara-aHkha yA rAgako jAma kenemAnase koI duHkhI yA rAgI nahIM hotaa| rAga to bhAtmAkA svayaM rAma rUpa pariNamana karanepara hI sambhava hai| kyA koI zrotriya prANa madirAke rasakA zAma karane mAnase macapAyI kahA jA sakatA hai| rAgake kAraNa mohanIya Adi karma sarvajJase atyanta uni ho gaye hai. ataH parake rAga yA duHkSako jAnane mAtra se unameM rAga yA chuHkha pariNati nahIM ho sktii| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNa prAtaH sarvajaya gAbhara bhora kama hogA prasAra emANa nahIM milate ataH usakI sasAmeM sandeha honA cAhie? uttara-jaya sAdhaka pramANa batA diye gaye haiM aura bAdhakIkA nirAkaraNa bhI kiyA jA cukA hai saba sagdehakI bAta ghevuniyAda hai| sarvajJakA abhAva to binA sarvajJa bane nahIM kiyA jA sktaa| jabataka hama vikAsa nilokacI samasta puruSAMkI asarvajhake rUpameM jAnakArI nahIM kara lete tabataka jagatako sarvazazUnya se kaha sakate haiM aura yadi aisI jAnakArI kisI vyaktiko sambhava hai to vahI sarvajJa hogaa| sarvazatAkA itihAsa sarvajJatAke bikAsakA eka apanA itihAsa bhI hai| bhAratavarSakI paramparAke anusAra sarvajJatAkA sambandha bhI mokSaye thaa| mumukSuoke vidhArakA mukhya viSaya yaha thA ki mokSake upAya, mokSakA AdhAra, saMsAra aura usake kAraNoM kA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nahIM / vizeSataH mokSAsike upA-kA arthAta una dharmAnuzanIkA jinase AmA bandhanoMse murU hotA hai, kisI ne myaM anubhava karake upadeza diyA hai yA nahIM ? yedika paramparAke eka bhAgakA isa sambandha vicAra hai ki-dharmakA sAkSAtkAra kisI vyaktikI nahIM ho sakatA, cAhe vaha brahmA, viSNu yA mahezvara jaisA mahAn bhI kyoM ma ho dharma to kevala apauruSeya yaMdase hI jAnA jA sakatA hai| ghepakA dharma nirvAdha aura antima adhikAra hai| usameM jo likhA hai vahI dharma hai| manuSya prAyaH rAgAdivAse dUSita hote hai aura alpajJa bhii| yaha sambhava hI nahIM hai ki koI bhI manuSya kabhI bhI sampUrNa nirdoSa yA sarvajJa banakara dharma jaise anIndriya padArthoM kA sAkSAtkAra kara ske| brahmA, viSNu, mahezvara Adi mahAdevoM meM kevala isalie sabaijJatA batAI jAtI hai ki ve vaMdadeha hai athAt unakA pArIra yA svarUpa vedamaya hai| isakA tAtparya yaha ki atIndriya padArthokA zAna kevala benake dvArA hI sambhava hai, pratyakSase nhiiN| isa paramparAkA samarthana jaimini aura unake anuyAyI zavara, kumArila Adi mImAMsakadhurINoM ne kiyA hai| kumArilane to sarvajJatAke niSedhakA phalitArtha nikAlate hue bahupta spaSTa likhA hai ki "dharmazasvaniSedhazna kevalo'trApi yujyte| sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena cAryate // " -saracasaMgraha 'pUrvapakSa' pR. 144 "yadi SaDbhiH pramANaH syAt saryakSaH kena vAryate / pakena tu pramANena sarvazo yena kallyate / nUnaM sa cakSuSA sarcAn rasAdIn prtipdyte|" -mImAMsAzlokavArtika modanAsUtra zloka 150-12 arthAt sarvajJatAke niSedhakA artha hai dharmazatvakA niSedha yAnI koI bhI puruSa dharmako pratyakSase jAnakara maryajJa nahIM bana sakatA / dharmake sivAya anya sabhI padArthoM kA jJAna vaha karanA cAhatA hai to kare hameM koI Apatti nahIM / isI taraha dharmako vedake dvArA tathA anya padArthoM ko pratyakSa, anumAna, upamAna, arthApati aura abhAva bhAdi pramANosa yathAyogya mAnakara koI yachi ausaptana sarvajJa banatA hai taba bhI hameM koI Apatti nahIM / para eka pratyakSa pramANake dvArA jo sarvajJa thanakara dharmako bhI jAmamA cAhatA hai yaha usI prakAra hai jo kevala eka A~khake dvArA hI rasa, gandha AdikA jJAna karanA cAhatA hai| isI paramparA ke nacAyika vaizeSika mAdi IzvarameM nitya sarvajJatA aura samya yogiyoM meM yogaja sarvajJatA mAnakara bhI cedoMko IzvarapratipAdita yA usakA nizvAsa kahakara dharmamai vedakA hI antima adhikAra svIkAra karate haiN| vyavahArameM vedakI sarvazreSatA donIko mAnya hai| solya aura yoga paramparAmeM sarvazatA aNimAni diyokI taraha eka yogajanya vibhUti hai, jo sabhI yogiyoM ko avazya prAkSama nahIM hai| jinakI sAthamA isa yogya ho unheM prAsa ho skegii| sarvajJatA prakRtisaMsarga caritArtha ho jAnepara mukta puruSoM meM avaziSTa nahIM rahatI / vedAntI sarvajJatAko antaHkaraNaniSTha mAnate haiN| jo jIva Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta dazA na rahakara antame chUTa mAna rahatA I prastAvanA 29 jAtI haiN| muktadazA meM amakA kevala zuddha sacidAnanda rUpa hI prakAza zramaNa paramparAkA mUla AdhAra hI hai dharma meM vItarAgI aura tatvajJAnI puruSakA prAmAnya isakA vicAra hai ki puruSa apanI sAdhanA dvArA pUrNa-vItarAgI aura nirmajJAnI ho sakatA hai tathA mokSAdi sAkSAtkAra kara sakatA hai| vaha apane sAkSAta mokSopAyadharmakA upadeza detA hai| yahI upadeza Agama kahalAte haiN| yaha paramparA puruSake sarvotkRSTa vikAsameM vizvAsa rakhatI hai aura pratyeka manuSya ko sAdhanAnusAra 'vikasita honekA avasara bhI detI hai| kisI tIrthaMkara thA buddhako kevalajJAna aura bIdhi prApti honepara jaisA dharma aura dharma jaise adriya padArthoMkA sAkSAtkAra hotA hai usI prakArakA sAkSA kAra anya sAdhakoM ko bhI ho sakatA hai| yAnI isa paramparAmeM dharma kisI veda jaise prathake adhikArameM ba nahIM hai, kintu vaha bhItarAgI tatvajJAnI manu free hotA hai| dharmane likhA hai ki vu canuyatyakA sAkSAtkAra karate haiM aura uttama satyavAnI dharma meM apane anubhavake dvArA asima pramANa bhI haiN| ve karugA karake kapAsanta saMsAriyAM uddhArake lie svaSTa mArgakA upadeza karate haiN| koI puruSa saMsArake anya saba padArthoMko jAneM yA na jAneM hameM isa nirarthaka bAse koI prayojana nhiiN| hameM to yaha dekhanA hai ki vaha iSTa tava mAnI dharmakA sAkSAtkAra karatA hai thA nahIM ? dharmajJa hai yA nahIM? mokSamArga meM anupayogI kAre-makor3oM kI saMkhyA parijJAnakA dharmase saMbaMdha hai? dharmakIrti siddhAntataH sarvajJatAkA virodha na karake use nirarthaka avazya kaha dete haiM ? ke kumArilase kahate haiM ki koI manuSya saMsArake saca pArthIkA sAkSAtkAra kare yA na kareM para use dharmaza honA caahie| ye apane sarvajJatA samarthaka samazIla se kahate hai ki mImAMsakoMke sAmane cikAlatriloka rUpa sarvApara zora nahIM denA caahie| asalI vivAda to dharma hai ki dharmake dharmako pramANa mAnA jAya yA vedako 1 tAtparya yaha ki jahA~ kumArilane pratyakSa se honevAlI dharmajhatAkA niSedha karake dharmake viSaya meM vedakA hI avyAhata adhikAra siddha kiyA hai vahA~ dharma se hI dharmakA sarakAra mAnakara arthAt pratyakSase honevAlI dharmAkA samarthana karake jItarAgI dharmaza puruSaka hI dharma antima pramANa aura adhikAra mAnA hai dharmakA liMka TIkAkAra prajJAkarane sugatako dharmazake sAtha hI sAtha sarvaza zrikAlavartI yAvat padArthoMkA jJAtA bhI sikha kiyA hai aura likhA hai ki sugatakI 1 '"tAyaH svadRSTamArgAtti:palyA vakti nAnRtam / dayAlutvAt parArtha sarvArambhAbhiyogataH / tasmAt pramANaM tAyo vA catuHsatyaprakAzanam // pra0 vA0 10 14748 2 " tasmAdanuSTheyamataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate // heyopAdeyasvara sAmyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAvidhaH na tu sasya vedakaH // dUraM pazyatu mAmA vA tatvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI vedetat dhanuSAmahe // pra0 pA0 1131-25 3" sarva jAnAtu sarvasya vedako na niSidhyate / "pra0 kArtikA la0 pR0 52 / "bhAvanAgato zAnaM bAhyAnAmapi mAvi cet / tadetadasmAbhiH sarvAkAraM tu tAminAm // ...... tato'sya vItarAgatve sarvArthajJAnasambhavaH / samAditasya sakala thakAratIti vinizcitam // 20 pAnikA0 pR0 129 4"sarveSAM vItarAgANAmetat kasmAnna vite / rAgAdiyamAtre hi tairyatnasya pravarttanAt // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyavinimayavivaraNa taraha bhanya yogI bhI sarvajJa ho sakate haiM yadi ve rAgAdimuktiko sara sarvazatAke lie bhI yatna kreN| aura jinane vItarAgatA prApta kara lI hai cAhaM to thoDese hI prayAsase sarvajJa bana sakate haiN| zAnArakSita bhI isI saraha dharmazatA-sAdhana ke sAtha hI sAtha sarvajJatA siddha karake ise zatirUpase sabhI vItarAgoMmeM mAnate haiN| pratyeka kIsarAga jaba cAhe taba kisI bhI vastuko anAyAsa yathera jAna sakatA hai| buddhane svayaM apaneko kabhI sarvaza nahIM khaa| unhoMne aneka AtmAdi bhatIndriya padArthokI amyAkRta kahakara unake viSaya, mauna hI rakhA hai| para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma yA mArgakA pUrNa aura nirmala sAkSAtkAra ho sakatA hai| dharma mAtra kisI pustakavizeSasa hI jAnanekI cIja nahIM hai| unhoMne kabhI apaneko sarveza bhI kahA hai to mArgaza yA dharmazake artha meM hii| unakA to spaSTa upadeza thA ki maiMne tRNAkSayake mArgakA sAdhArakAra kiyA hai aura use hI batAtA hai| jainatArkikAme prArambhasehI trikAla trilokavartI pAcazeyoMke pratyakSa darzanarUpa artha meM sarvazatA mAnI hai aura usakA samarthana bhI kiyA hai| baura paramparAmeM jisa prakAra dharmazasAkA aura sarvazatAkA vizleSaNa karake dharmazatApara mukhya bhAra diyA gayA hai usa taraha jaina paramparAmeM kevala dharmazatAkA samarthana na karake pUrNa sarvajJatA hI siddha kI gaI hai| bhAcArya kundakundane pravadhanasAra' meM kevalajJAnako yugapat anantapadAryokA mAnanevAsA batAyA hai| ve bhAge likhate-ki jo ekako jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai| isa AtmajJAnakI paramparAkI mahaka "yaH Atmavit sa savit" ityAdi upaniSad- vAma tathA "je ega jANaha se saba jANA, je satya jANaha se ega jANaha" isa pAcArAma satra (23) meM pAI jAtI hai| kundakundane isakA vyAkhyAna karate hue Age likhA hai ki jo nikAla trilokavI padArthokI nahIM jAnatA, vaha pUrI taraha eka nabhyako bhI nahIM jAnatA / aura jo ananta paryAyavAle eka vrampako nahIM jAmasA vaha sabako kaise jAna sakatA hai| isakA punaH kAlAntare teSAM sarvaguNarAgiNAm / aspayatnena sarvajJatvasya sidirayAritA // " pravArtikAla. 0 329 / 1 "svargApavargasamprAptihetuzo'stIti gamyate / sAkSAna kevalaM kintu sarvazo'pi pratIyate ||"-tttvsN0 zlo0 3309 / 2"yadyadicchati bodhu vA taptatti niyogataH / zaktirevaMvidhA tasya pramANAvaraNo khasau // yugapat paripATyA va svecchayA pratipadyate / landhazArna ca sisvI (1) hi sakSaNAdibhiH prabhuH ||"-tttvsN0 palo 3628-29 / 3 "sa bhayavaM uppaNNaNANadarisI sadevAsuramANussalogasta Agadi gadi cayaNovavAda baMdhamokkhaM hadi didi adi aNubhAgaM taka kalaM maNa mANasi bhusaM kadaM paDisevitaM Adikambha arAkarma saloe samvajIdhe sambabhAve samaM jANAdi passadi viharadi ti"-prakRti anu| ___ "se bhagavaM aradaM jiNe kevI samvannU savabhAvadarisI sadevamaNuyAsurasa logassa paramAe jANa / taM vAgaI gaI liI cayaNaM uvavAya mucaM pIya kaI parisevi Avikamma rahokamma lavi kahilaM maNo mANakhi sabaloe sasvajIvANaM sabvabhAvAI nApamANe pAsamANe evaM cvihr|" -aacaabhu.2~03| 4" takAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMsado sadhyaM / atya vicitta visamaM taM pANa khAtyaM bhaNiya ||"-praba0 // 47 // 5 "jo Na vijANadi jugavaM anye tekAsika tivnntthe| ___NAdu tassa | sakka sapajayaM dadhvamekaM thaa|"-prvtive 6 "dabvamaNaMtapajjayamekamarNavANi dadhvajAdANi / gavi jANAdi jadi zugarva kapa so samvANi jaannaadi|"-praa. 1/49 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tAtparya hai ki jo manuSya ghaTajJAnake dvArA ghaTako jAnatA hai vaha sAtha hI sAtha "ghaTajJAnavAn aham' iya sahammavasAyake dvArA apane svarUpako bhI jAna letA hai| isI taraha jo vyakti ghaTa jAnakI zakti rakhanevAle ghadajJAnakA yathAvat svarUpa pariccheda karatA hai yaha ghaTako to arthAt hI jAna letA hai kyoMki usa zaktikA yathAvat vizleSaNapUrvaka parijhAna vizeSAbhUta ghaTako jAne binA ho hI nahIM sakatA / isI prakAra AramAmeM ananta jJeyoke jAnanekI zakti hai ataH jo saMsArake ananta zeyoMko jAnatA hai vaha ananta zeyoMke AmanekI pAkike AdhArabhUta AtmA yA pUrNa jJAnako svasaMvedama pratyakSake dvArA jAma he.sA hai aura jo amamsa zeyoke jAnakI anantazakti rakhamevAke AramA yA pUrvajJAnake svarUpako yathAvata vizleSaNapUrvaka jAmatA hai, yaha sana zaktiyoM ke upayogasthAnabhUta anAta padArthoM ko bhI jAna setA hai jaise o vyakti ghaTapratiEiTARA ho jAtA hai hamIbhInasa hai sA jo ghaTakAM jAnatA hai vahI darpagameM Aye hue ghara-prativimbakA vizleSaNapUrvaka yathAvat parijJAna kara sakatA hai| kundakundana niyamasArameM sarvajJatAviSayaka apanA dRSTikoNa nizraya aura vyavahAranayakA rASTase isa prakAra batAyA hai "jANAdi passadi sarva payahAraNapaNa kecalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 158 // " zrarthAt kebalI bhagavAna dhyapahAranayase saMsArakai saba padAA~ko jAnate aura isase hai. para nizcaya kevalajJAnI apanI AtmAko jAmatA aura dekhatA hai| isakA tAtparya hai ki jJAnako parapadArthokA jAnanepAlA aura dekhanevAlA kahanA bhI vyavahArako maryAdA meM hai, nizcayasa to vaha svarUpa-nimagna rahatA hai| nizcayanayakI bhUtArthatA aura paramArthatA tayA yyapahAramayI abhUtArthatAko sAmane rakhakara yadi vicAra kiyA jAya to bhAbhyAtmika dRSTise pUrNa jJAnakA paryavasAna mAdhmajJAnameM hI hotA hai| AcArya kunThAndakA yaha varNana vastutaH krAsadI hai| tarka yugameM kundakumbakI AdhyAtmika yA naizcayika raSTikA jaisA cAhie paisA upayoga nahIM huaa| samantabhadrAdi bhAcAryoMne sUkSma, Antarita aura dUravatI samasta atIndriya padAthA~kA pratyakSatva anumaiyanca' hetuse siddha kiyA hai| AcArya dhIrasenane jayadhavalAmeM kevalajJAnako AtmAkA svabhAva mAnakara matijJAnATiko usIkA aMza batAyA hai aura lisvA I ki masijJAnAdika svasaMvevana ke samaya aMzI kevalajJAnakA bhI aMzataH svasavedana ho jAtA hai jaise parvatake eka hisseko dekhakara pUre paryatakA jJAna pyavahArataH pratyakSa hai usI taraha kevalajJAna bhI vyavahArataH svasaMbedanasiddha hai| isa taraha sabhI jaina tArkikaoNne eka svarasa nikAla-zrilokavartI samarata padAyoMke cUrNaparijhAnake artha meM sarvazatAphA samarthana kiyA hai| sarvajJatA ke samarthamake mAda pRthak dharmajJatAke samarthanakI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| pravacanakI pramANasAkA AdhAra yaha to uparake vidheyamase spaSTa ho jAtA hai ki Agama yA pravacanakI pramApAtAkA AdhAra Aplake guNa hai| AkSaka guNa hI zamadameM malabate haiN| yadyapi jana-paramparAmeM zAmsokA prAmANya pracalita hai, para usakA antima bhAdhAra puruSakA nirmala jJAna hI hai| tIrthakara haSaptaka sattvakA upaza nahIM karate jabataka unameM bItanarAgasA aura pUrNajJAnakA vikAsa nahIM ho jaataa| eka tIrthakarako dUsare tIrthakarake AgamakI koI AvazyakatA nahIM rahatI kyoMki vaha svayaM AgamakA nirmAtA hotA hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka bhayopazamajJAnadhAkA AcArya apane vacana kI paramparAko sarvajJamUlaka siddha karate haiM para kisI sazako apanI vacanaparamparA itara sarvazamUlaka siddha karate nahIM sunA / tAthavaroke vacana sUtra rUpa hote haiN| unameM saMkSepase mUha siddhAntoMkA sacama hotA hai| una siddhAntoMko dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI paristhiti ke anusAra kaise jIvana vyavahAra meM lAyA jAya yaha vivecanA uttarakAlIna AcAyA~ke zAstrAma 1 "sUkSmAntaritadurApaH pratyakSAH kasyacidyathA | anumeyatvato'myAdiriti sazasaMsthiti"-AsamI0 zlo0 5 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNa hotI hai| para vaha sabhI pramANa hai jaba usakA mUlasrotase virodha na ho / sAhitya apane yugakA pratibimba hotA hai| vartamAnakAlIna sAhityameM atItake avazeSa bhI yatra samna bikhare rahate haiN| uttarakAlIna AcAryoMke dvArA samaya-samayapara racA huA vividha prakArakA sAhitya apane yugakI AvazyakatAkSI aura prabhAvose achUtA nahIM hai| isalie agama-pramANako samIkSA karate samaya usake sarvajJa mUlakasyakI jA~cake sAtha hI sAtha hameM usake aitihAsika vikAsa aura usa yugI paristhitiyoM kI bhI samIkSA karanI hI hogii| jaina-paramparAke dArzanika sAhityameM parapakSaka khaNDanake sthala sama-vicAravAle darzanAsarIya vicAroMse paripuSTa hue hai tathA usane apane vicAroMse anya sAhityako epha hadataka prabhAvita bhI kiyA hai| eka mUla guNoM kI saMkhyA aura nAmoM ko hI le liijie| prAcArya' samastabharame 5 aNumata aura macha mAMsa aura madhuke tyAgako mUla guNa batAyA jabaki anya AmdAnI 5 anuyata kI mahA pApaDa, kamara, kaThUmara aura pAkara ina pA~ca phaloMke tyAgako mUla guNoMmeM zAmila kiyA / kisIme devadarzana, pAnI chAnanA, jUbhAkA rayAga, Adi bhI mUla guNoM meM ginaaye| sAtparya yaha ki jisa yugameM jaisI bhAvazyakatA paristhitiyoMke anusAra upasthita huI usa yugameM bane hue zAma unake samAdhAnase khAlI nahIM hai| isIlie zAstra apane yugake nirmANameM pramukha bhAga lete rhe| ve usa samaya yugavAha nahIM hue aura yahI kAraNa hai ki grandhakArI ne apanI samajhake anusAra aneka aise bhI vidhAna kiye jinakA mUla jaina saMskRtise mala baiThAnA kaThina hai| ataH prapaJcanakI pramANatAkA vicAra karate samaya hameM ina sabhI bAsaoNphI samIkSA kara denI caahie| vedApauruSeyatya vicAra mImAMsaka bedako apauruSeya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki zabdameM guNa aura doSa baktAke adhIna hai yaha sarvamAnya niyama hai / aura dIpoMke abhAvase jaba pramANatA AtI hai taba hameM yaha vihAra kara lemA cAhie ki dopoMkA abhAva kaise ho? guNa aura doSa homaukA AdhAra puruSa hai| jahA~ guNavAn pakkA hotA hai vahA~ usake guNoMse vopa haTA diye jAte haiM aura vopoMke hara jAnepara zabda pramANatA svataH A jAtI hai| vakAke guNAMsa haTAye gaye boyokI phira zabdameM saMbhAvanA nahIM rhtii| isarA prakAra yaha bhI hai jahA~ vakta hI nahIM hai vahA~ vakAke doSoMkI saMkrAnti zabdamai ho hI nahIM sktii| yAnI vedakA ki koI puruSa kA nahIM hai isalie usameM do!kI koI saMbhAvanA nahIM hai, vaha svataHpramANa hai|laukik pacanoM meM pakAke guNase dopoMkA abhAva hotA hai aura vedameM dhakkA ma honase doSoMkI bhAzaMkA hI nahIM rhtii| pahI kAraNa hai ki mImAMmpakane prAmANyako "svanaH" svIkAra kiyaa| dharmameM vevakA svataHprAmANya banA rahe isake lie use sarvakA niSedha karanA par3A aura puruSakI parama zaktike vikAsako roka denA pkaa| vaidika vApIkI paramparAko anAdi-nitya sibU karaneke lie use zabdamAtrako nitya aura vyApaka mAnanA par3A / hama apane tAlu Adike vyApArase jima zabdoko utpaka karate haiM, mImAMsakake matase he zabda pahale se hI maujUda hai| hamAre prayatnane to mAtra unakI abhivyakti kI hai| paidako apauruSeya siddha karane ke lie "katAkA smaraNa nahIM hai" yaha hetu bhI diyA jAtA hai| isI taraha "ghevAdhyayana-vAcyatva, kAlaraSa" Adi hetuoMse usakI apauruSeyatA sAdhanekA prayatna kiyA gayA hai| vicAraNIya bAta yaha hai ki maMghakI gar3agar3AhaTa yA bijalI kI kahakalAhaTa jaisI nirarthaka dhvaniyA~ bhale hI puruSa prayatna ke binA prAkRtika kAraNoM se hI utpasa ho jAya para sArthaka chandobaddha pada, ghAzya aura ilokakI racanA puruSa-prayatnake binA kase saMbhava hai| vaijJAnika kAryakAraNaparamparAkI hise yaha 1 "mahAmAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaJcakam | azI mUlaguNAnAH gRhiNAM zramaNottamAH ||"-ratmaka 0 ilo0 66 / 2 "bhadyama samadhUnyujjhet paJcazcIraphalAni ca "-saagaarmaa02|2 3 dekho sAgAradharmAmRta 2 / 18 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 33 nitAnta asaMgata hai| kisI racanAke karmAkA smaraNa na honese hama bhale hI usake vizeSa kartRvameM sandigdha hI para use sarvathA akaka yA apauruSeya nahIM kara skte| aneka aise jIrNa-zIrNa makAnoMke khaNDahara hamAre raTigocara hote hai, jinake banAne aura banavAnevAloMkA meM smaraNa to kyA, patA bhI nahIM hai, unheM dekhakara kisIko bhI apauruSeya buddhi nahIM hotii| koI bhI sArthaka zamna puruSa-prayatnake binA na to udharita hI ho sakatA hai aura na apane vividha-vidhakSita arthoMkA parijJAna hI karA sakatA hai| yadi puruSameM ghItarAgatA aura taravazatAkA vikAsa kisI bhI taraha saMbhava nahIM hai to aisehI puruSoM ke dvArA kiye gaye vedake vyAkhyAnameM pramANatA phaise A sakatI hai ! "merA yaha artha hai, yaha nahIM" isa pAtako ghoSaNA vaidika 'zabda to nahIM kara sakate, arthakI vyAkhyA to puruSake hI adhIna hai aura Apake mattase sabhI puruSa rAgI dUpI aura ajJAnI hai| ataH jisa puruSake doSoM ke arase bedako apauruSeya kalpita kiyA gayA thA, Akhira vyAkhyAmake lie usIkI zaraNameM pahu~canA par3atA hai| koI bhI zabTha svataHpramANa nahIM ho sktaa| usakI pramANatAke lie yaha talAza karanA jarUrI ho jAtA hai ki usakA vaktA kauna hai? phira vedameM una-una yugoMke RSiyoM ke nAma gotra pravara, caraNa Adike ullekha milate haiN| aneka chandoMse usakI racanA hai| vidheya aura heyameM pravRti aura nivRsikA upadeza hai| ataH aisI prati, manusmRti Adi smRttiyoM kI taraha sakatRka hai akarmaka nhiiN| yadi anAdi honeke kAraNa yA kAkA smaraNa na honeke kAraNa vedako pramANa mAnA jAtA hai to bahutasI gAliyoM tathA apazabda aise haiM jinake kAkA smaraNa nahIM hai aura na yahI patA hai ki ve kabase cAle haiM, ve sabhI pramANakoThima A jaayeNge| vi. pavAkAdika padamAgoM meM koI bhI zizItA nahIM dikhAI detI jisase unheM apauruSeya kahA jAya / kaThinatAse udhAraNa honA, aneka saMyukta akSaroMkA prayoga Adi aisI bAta hai jo laukika padadhAkyoM meM sahaja hI kI jA sakatI hai| vaMdake adhyayanako sadA vedAdhyayanapUrvaka mAnanemeM koI pramANa nahIM hai| jina RSiyoMne apane yogabala aura nirmala jJAnase tazvakA sAkSAtkAra kiyA, una RSiSoM dvArA racI gaI vedakI zAkhAoMko unake kartRvase vaMcita nahIM kiyA jA sktaa| isa kAlamai vedakA kA koI nahIM hai isalie atItakAlameM bhI na rahA hogA yaha tarka asthamta thothA hai / isa taraha to aneka itihAsasi tathyoMkA lopa ho jAyagA / veda anAdisiddha Izvarake niHzvAsa hai yA usake dvArA pratipAdina hai yaha kevala stuti hai| Ajake vijJAnane apane prayogoMse zabdako bhautika aura utpAda-vinAzavAlA siddha kara diyA hai| yaha ThIka hai ki zabda utpanna hokara amuka kAlataka vAtAvaraNameM gaMjatA rahatA hai aura apane sUkSma saMskAroM se vAtAvaraNako kucha kAphataka prabhAvita rakhatA hai, para vaha sadA eka rUpameM nahIM rahatA aura na nitya hI hai| puhalake ananta vicina pariNamana hote hai / vAda bhI unhIM meMse eka hai| dharmameM vedako antima aura nidhisattA nahIM mAnA jA sakatA kyoMki dharma manuSyakaM AcAravicAroMkA zodhana karanevAlA tathA unheM sAdhanopayogI banAnevAsA hotA hai jo aneka anubhaSI aura vItarAgiyoMkI sAdhanAse vikasita hotA rahatA hai| yugakI AvazyakatAbhoMke anusAra yugapuruSa usakA nirmANa karate haiM aura mAnavako dAnazca honese bacAte haiN| veimeM pratipAdita aneka hiMsAtmaka kriyAkANa manuSya ke AdhAra aura vicArako kitanA unmata banA sakate haiM yaha eka vicAraNIya praina hai| itihAsakI kisI sIr3hIpara unakI upayogitA rahI bhI ho para ve saba nikAlAbAdhita sAmAnya dharmakA sthAna nahIM se sakate / mAmaya samAja meM samAna adhikAra aura samAna abasarako svIkAra kiye binA usakA sthira sAmAjika nirmANa nahIM ho sakatA / ataH ahiMsAke AdhArapara samatAkI upAsanAkA mArga hI vaiyaktika, sAmAjika, rAjanaitika aura Arthika Adi sabhI kSetroM meM sAmAnyadharma bana sakatA hai| aura aise dharmako mUla sivAntarUpase pratipAdana karanevAle zAstra hI pravacanake padapara pratiSThita ho sakate haiN| eka ahiMsAhI baha kasauTI jisase vividha AcAravicAroM meM dharmaravakI jA~ca kI jA sakatI hai| yahI vicAroMkA 1 "ayamoM nAyamartha iti zandA vadanti na / kalpyo'yamarthaH puruSaiste ca rAgAdiviplutAH ||"-pra vA 2 / 312 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtrAMnazyAMvaramA cirmavATa dUra kara mAnAyaka samatakA sAtha kara anekAnsa dRSTikaM rUpamai nikrasita hotI hai aura yahI vacanAMkA ekAntika vipanapakara unheM myAdAdAmRtarUpa banAtI hai| yaha samasta prANiyoM ke samAnAdhikArako siddhAntataH svIkAra karake parigraha maMgrahake prati udAsIna ho sako jImeka-phUlane phalanekA avasara denI hai| zabdako arthaghAcakatya bauddha' zabdako vAstavika arthakA cAcaka nahIM maante| unake matasaM kSaNika, niraMzaparamANurUpa svalakSaNa hI paramArtha hai / usako na to kAlAntaramai vyApti hai aura na vezAntara taka prasAra hI 1 jo jahA~ aura jaba utpanna hotA hai yaha yahIM aura tabhI maSTa ho jAtA hai| zabdakI pravRtti saMketase hotI hai| jaba rughalakSaNAMkA aNakSayoM aura ananta hAra grahaNa hA sambhava hataba unameM saMketa kaise kiyA jA sakatA hai ? saMketakA grahaNa bhI ho jAya para jaya vyavahArakAla taka unakI anuvRtti nahIM hotI taba usa saMketake balapara zabdArthabodha aura vyavahAra kaise cala sakatA hai? zabda kA prayoga to atIta aura bhanAgata arthoM meM bhI dekhA jAtA hai para atIta aura anAgata naSTa aura anutpanna hone ke kAraNa vidyamAna to nahIM haiN| padi zabdakA ardhake sAtha sambandha ho so zabdatruddhikA indriyabuddhikI taraha spae pratibhAsa honA cAhie / zandadhunimeM artha kAraNa bhI nahIM hotA ataH vaha usakA viSaya nahIM bana sakatA kyoMki jo jJAnamai kAraNa nahIM hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hotA / yadi zabdajJAna meM artha kAraNa ho, to koI bhI zabda visaMvAdI yA apramANa nahIM hogA aura artAsa tathA anAgatavAcI zabdAMkI pravRti hI ruka jaaygii| zabda aura artha bonI kA eka jJAnase grahaNa honepara hI "yaha usakA vAcaka hai yA vAghya" isa prakArakA saMketa bana sakatA hai kintu jisa cAkSupajJAnase hama arthako jAnate haiM yaha zabdako nahIM jAnatA aura jisa zrAvaNa pratyakSase zabdako jAnate haiM vaha arthako nahIM jaantaa| ataH zabda arthakA cAcaka na hokara kevala vivakSAkA sUcana karatA hai| vaha buddhi pratibisthita anyApIharUpa sAmAnyako hI kahatA hai, ataH zabdase honevAle jJAna meM satyArthatAkA koI niyama nahIM hai| akalakadevanaM isakI AlocanA karate hue likhA hai ki padArtha meM kucha dharma sadRza dAte hai aura kucha visaraza / saMketa inhIM sahaza dharmoM kI apekSA gRhIta hotA hai| jisa zabdameM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai vaha bhale hI vyavahArakAla taka na pahu~ke para satsAza dUsare zabdase saMketakA smaraNakara arthapratAti hone meM kyA bAdhA hai ? eka ghaTanAbdakA eka ghaTa artha saMketa grahaNa karaneke bAda tatsaraza yAvat ghaTImeM tasaza yAvat ghaTa zabdoMkI pravRtti hotI hai| kevala sAmAnyameM to saMketa hI nahIM ho sakatA kyoMki caha akelA pratibhAsita hI nahIM hotA aura usameM saMketa grahaNa karanepara vizeSoMmeM pravRtti nahIM ho skegii| isI taraha kevala vizeSamai bhI saMketa gRhIta nahIM hotA kyoMki ananta vizeSa ima tuma jaise pAmara janoMke jJAna ke viSaya nahIM ho sakate / ataH sAmAbhyavizeSAtmaka padArtha meM sAmAnyavizeSAtmaka hI zabda kA saMketa gRhIta hotA hai aura usake smaraNase arthabodha aura vyavahAra calatA hai| jisa prakAra pratyakSa bundri bhatIsArthako jAnakara bhI pramANa hai usI taraha smRti bhI pramANa honI caahie| avisaMvAdI smaraNase zabdArthake saMkesako tAjAkara sabdamyavahAra calAne meM koI bAdhA nahIM hai| yaha avazya hai ki sAmAnyavizeSAtmaka arthako viSaya karanepara bhI indriyabuddhi spaSTa hotI hai aura zabdajJAna aspaSTa / jaise eka hI vRkSako viSaya karanevAle dUravartI bhaura samIpavartI puruSoMke jJAna aspaSTa aura spaSTa hote hai usI taraha eka hI artha meM indriyajJAna aura zabdajJAna spaSTa aura aspaSTa ho sakate haiN| jJAmameM spaSTatA yA aspaSTatA viSayabhedake kAraNa nahIM hotI, yaha to kSayopazama yA zakti-bhedase hotI hai| jisa prakAra adhinAbhAva sambandhase arthakA bodha karAnevAlA anumAna aspaSTa hokara bhI avisaMvAdI honese pramANa hai usI taraha vAcyaghAcakasambandhakA smaraNakara arthabodha karAnevAlA zabda 10 vA. zara12 / 2 nyAyadhi0 2 / 210-214 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jJAna bhI pramANa honA caahie| yadi zabda vAdyArthI pramANa na ho to bauddha svayaM zabdAse una nadI, deza, parvata AdikA jJAna kaise kara sakate hai jo indriyoMse vikhAI nahIM dete| yadi kucha arthako gauramaujUdI meM pravRtta honeke kAraNa vyabhicArI dekhe jAte haiM to isane mAnase sabhI zabdoMko vyabhicArI yA pramANa nahIM kahA jA sakatA / jisa prakAra pratyakSa yA anumAna kahIM-kahIM bhrAnta dekhe jAmepara bhI abhrAnta aura anyabhicArI avasthA pramANa hote haiM usI taraha abhrAnta zabdako bAyArtha meM pramANa mAmanA cAhie / adi hetuvAda rUpa zabdase arthakA nizcaya na ho to sAdhana aura sAdhanAbhAsakI vyavasthA kaise hogI usI taraha Aptake vacanoMke dvArA arthabodha na ho to Asa aura anAptakA bheda kaise jJAta ho sakatA hai? zannAmeM sAthArthatA aura asatyArthatAkA nirNaya arthamApti aura amAhise hI phiyA jA sakatA hai| yadi puruSoM ke abhiprAyameM bicinnatA yA visaMghAda honeke kAraNa zamna arthavyabhicArI mAna liye jAya to buddhakI sarvajJatA aura sarvazAstutAmeM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai| vahA~ bhI abhiprAya vaicitryako zaMkA ho sakatI hai| yadi kahIMpara arthapyabhicAra dekhe jAne ke kAraNa pAda arthameM pramANa nahIM hai to vivakSAkA vyabhicAra bhI dekhA jAtA hai ataH use viSakSAmeM bhI pramANa nahIM mAnanA cAhie / kisIkI viSakSA hotI hai aura koI zabda muMhase nikala jAtA hai| kahIMpara zizapA latAko sambhAvanA homepara bhI jisa prakAra suvivecita zizapAva hetu vRkSakA avisaMghAdI hai aura dhanajanya agniko kahIMpara maNise utpanna honepara bhI jisa taraha suvivecita agni dhanajanya hI mAnI jAtI hai usI taraha savivecita gAbda arthakA mprabhicArI nahIM ho sakatA / vyabhicArI zabda usI taraha zabyAbhAsakI koTimeM zAmila haiM jisa taraha vyabhicArI pratyakSa pratyakSAbhAsameM aura vyabhicArI anumAna anumAnAbhAsameM / ataH avisaMvAdI zabdako artha meM pramANa mAnamA hI caahie| yadi zavamAtra viSakSAke hI sUcaka ho to unameM satyatva aura asatyatvakI vivakSA nahIM ho sakegI, kyoMki donoM prakArake zabda apanI viSakSAkA sUcana to karate hI haiN| viSakSAke binA bhI suSuptAvi bhavasthAmeM zaranuprayoga dekhA jAtA hai aura zAstra vyAkhyAnakI vivakSA rahanepara bhI maipabuddhi zAstra-dhyArUSAna nahIM kara pAte ataH zabdoMko vivazAjanya nahIM mAnA jA sktaa| tAtparya yaha ki zandroM meM sasthAtha aura asatyatvakA nirNaya karaneke lie unna bharyakA vAcaka mAnanA hI caahie| zabdakA svarUpa zabda' pudgala skandhakI paryAya hai jaise ki chAyA aura Atapa / kaMTha tAlu Adi bhautika kAraNoM ke abhidhAtase prathama zabda vaktAke mukhamai utpanna hotA hai usako nimitta pAkara lokamai bharI huI zabda vargaNAe~ (vizeSa prakArake pudala) zahadarUpase sanasanA uThatI haiN| jaise kisI jalAdhAyamai patthara pheMkane para pAilI lahara patthara aura jalake abhighAtase utpanna hotI hai aura AgekI lahareM. usa prathama laharase utpanna hotI hai| usI taraha cIci sarasa-yAyase zabdakI utpatti aura prasAra hotA hai| bhAjakA vijJAna bhI yahI mAnasA hai ki vAtAvaraNa meM (tharama) pratyeka zabda amukakAla taka apanI sUkSmasattA rakhatA hai| jahA~ usako grahaNa karanevA grAhaka yanya ( Receiver) maujUda6, vahA~ ye usake dvAsa gRhIta ho jAte hai / zabda rikAmeM bhare bAte haiM isakA artha hai ki yantravizeSake dvArA utpA pAbda vizeSaprakArake purama rikArDakI aisI sUkSma zabda rUpa paryAya utpanna kara detA hai ki vaha amuka kAlataka suIke saMparkase usI prakArake zabdako utpakA karatI rahatI hai| mImAMsaka zabdako nitya mAnate haiM, usakA.pradhAna kAraNa hai per3ako nisya aura apauruSeya mAnanA / yadi zabda nitya aura vyApaka hoto vyaMjaka vAyuse eka jagaha usakI abhivyakti honepara sabhI jagaha sabhI voMkI abhivyakti honese kolAhala maca jAnA caahie| saMketake lie bhI zabdhako miSya mAnanA bhAvazyaka nahIM hai| bhaniraya honepara bhI saraza zabdase saMkatAnusAra pavahAra cala jAtA hai| "maha vahI zabda "yaha pratyabhijJAna zabcakI niSyatAke kAraNa nahIM hotA kintu 1 "zabdaH pudgalaparyAyaH skandhaH chAyAtapAdivat"-siddhivi0 li. pR0 463 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaryAvaraNa nava-navItpanna saraza zabdAma ekatvakA Aropa karake hotA hai aura isalie bhrAnta hai| jaise ki kATe gaye nakha aura kezoM meM "ye vahI nakha aura keza hai" isa prakArakA pratyabhijAna nApata saraza narava-zAma miSyA ekatra bhAna karaneke kAraNa hotA hai| isa taraha sAdRzyamUlaka ekatvAropase yadi zAhako niyamAnA jAtA hai so vijAlI dIpaka Adi sabhI padArtha nitya siddha ho jAyage / hAmna ke upAhAnabhUta purala itane sUkSma hai ki na to ve svayaM cakSu Adise dikhAI dete haiM aura ca unakI usara paryApa hI upalabdha ho pAtA hai| kramase uccarita zabdoM meM hI paravAkya Adi saMjJAe~ kI jAtI hai / yadyapi zabda chIri-tarasanmApase samAna vAtAvaraNa meM unpasa hote haiM para unameM jo zabda zrInase sanikRSTa hotA hai vahIM usake dvArA sunA jAtA hai| zrogra sparzanendriyamI taraha prApta arthako hI jAnatA hai aprAptako nahIM / isI dhAvaNamadhyasvabhAva (madhyameM sunAI dene lAyaka) zavadarbha icchAnusAra saMketa grahaNa karake arthabodha hotA hai| zana meM vAcaka zakti aura artha meM pAcya zaki, isa bAcya-vAcakazaktike AdhArasehI saMketa grahaNa kiyA jAtA hai aura smaraNase zabda vyavahAra salatA hai| kahIM zabdako sunakara usake arthakA smaraNa aAtA hai to kahIM artha ko dekhakara tavavAcaka zabdakA smaraNa | isIlie zabdakI zavRti yahadhA sakitika mAnI gaI hai| zamn aura artha ke isa kRtrima saMketako apauruSeya nahIM mAnA jA sakatA / saMsAramai asaMnya bhASA hai. unake apane jume-june saMketa haiM / bAlaka apane mAtA-pitA tathA gurujanoM aura ghyabahAriyoM ke dvArA usa-usa bhApAke zaramoM meM saMketa grahaNa karatA hai| zikSAsaMskAra usI saMketa-grahaNakA eka paripaka rUpa hai| paramparAkI raSTisa yaha sambandha bIjAMkara saMtatikI taraha anAdi bhale hI ho, para vastutaH vaha puruSakRta hii| pralayakAsake bAda jo bhI zarIradhArI AtmAe~ avaziSTa rahatI haiM, ghe apane pUrva prakArake anusAra saMtati meM una saMskArAkA dhIre-dhIre vapana karatI hai| aura isa taraha saMtatikSamase saMketa vikasita aura prasArita hotA hai| koI anAdiSita iMcara maprathama saMketa prahA karAtA ho yA isIke sipa aghasAra kelA ho yaha bAta baratake zranAdisiddha svarUpa pratizata hai| yahI kAraNa hai ki bhAra sAMketika kahIM jAtI hai aura ve yathAsaMketa mAdhoMke bhAdAna-pradAnakA mAdhyama hotI haiN| ve amalI aura bigar3atI rahatI hai| pramANapakA phala jaramA-pramiti (ajJAnaniyanti) meM sAdhakamama honeke kAraNa sambagjJAnako pramANa mAnA hai taba usakA sAkSAt phala to ajJAnanivRtti hI hai| pramANa utpanna hokara mvaviSayaka ajJAnako haTAkara usake yathAvatasvarUpakA pratibhAsa karAtA hai| ajJAnaniyutti arthAt dhiyayaka samyagjJAna ho jAke bAda yakA tyAga, upAdeyakA upAdAna aura upekSaNIya padAdhoM meM upekSA ye usake paramparA phala haiN| bItazamIkevala jhAnase heya-upAyameM pravRtti ninti nahIM hotii| usake so samarata padArzameM upekSAbhASa rahatA hai| vaha kevala jJAnI, apane nirmala jJAnake dvArA pAki yathAvat svarUpakA draSTA hai| itara saMsArI prANI apane hitamai pravRtti karake use mAta karate haiM aura hitase nivRtta hokara ummai chodate haiN| ye donoM prakArake phala AmAse bhiA bhI aura abhinna bhii| pramANa kAraNa hai aura phala vArya, ataH kArya-kAraNakI sTise unameM bheda hai| jo AmA pramANarUpase pariNata hotA hai arthAta jisa AtmAmeM pramANa utpana hotA hai usIkA ajJAna haTatA hai, vahI zita, pravRtti karatA hai, vahI ahitase nivRtti karatA hai aura vahI upekSaNIyoMmai upekSA karatA hai yAne saTaratha rahatA hai| isa taraha eka AdhmAkI dRSTi se pramANa aura phala abhitra haiN| isa dRSTise pramANake viSaya upAdeva, hema aura upekSaNIya ina tIna bhAgAma vibhAjita ho jAte haiN| upekSaNIya vibhAga bhI hepa aura upAdeyakI taraha apanA astiAva rakhatA hai| use prahaNa nahIM karate isalie haya koTima zAmila karanA ucita nahIM hai| kyAraka jisa prakAra baha hitabuddhi se grahaNa nahIM kiyA jAtA usI prakAra vaha ahita buddhise chohA bhI to nahIM jaataa| isalie use heya koTimeM mAmila nahIM kiyA jA sakatA / ataH use svataMtra hI mAnanA caahie| sarvathA abheda mAnanepara 1 dekho parIkSAmukha a05|1-3 tathA 6 / 67-71 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 46 yaha pramANa hai aura yaha phala, isa prakArakA bheva-vyavahAra nahIM ho sktaa| aura sarvathA bheva mAnanepara bhAsmAntarake pramANa aura phala kI taraha umameM pramANaphalavyavahAra nahIM ho sakatA / jJAnako abhinna niraMza mAgakara apramAgamyAvRSise kalpita pramANa vyavahAra tathA aphalaNyAvRttise usameM kalpita phasamyavahAra karanA ucita nahIM hai| kyoMki jisa taraha prakRtapramANa yA phala apramANa yA aphalase vyAsa hai usI saraha pe pramANAmtara aura phalAmmarase bhI pyAvRtta hai ataH unameM pramANa aura maphala myavahAra bhI honA caahie| yadi zAma sarvathA niraMza hai to usameM tadAkAratAko pramANa aura adhigamarUpatAko phala kAnekI vyavasthA bhI kaise bana sakatI hai| ataH pramANa aura phalameM eka AtmAkI dRSTise abheda aura krimA bhaura karaNa paryAyakI ranTise bheva mAnanA hI pratIpti-siddha hai| prameyamImAMsA tasva aura dravya-jaina paramparAmeM padArthIkA vicAra do dRSTiyoMse kiyA jAtA hai| eka to dahi jisameM sumukSuke lie mokSamArgopayogI padArthoM kA vicAra kiyA jAtA hai| dUsarI yaha dRSTi jisameM paramArthasata, mauSTika padArthoMkA vicAra hotA hai| mumukSake lie yaha Avazyaka nahIM hai ki vaha apanI mokSa sAdhanA ke lie sabhI padArthoMkA jJAna avazya kre| usake lie jinake jJAnako nitAnta AvazyakatA hai unheM taka zabdase kahA gayA hai| mumukSuko cUMki mokSakI icchA hai ataH sarvaprathama use mokSa to samajha hI lenA caahie| mokSa bandhanase chUTaneko kahate haiN| kisase ba~dhA hai yaha jAne minA usakA prayAsa saTIka mahIM ho sakatA / bandhana chomeM hotA hai| 'kauna kisase ba~dhA hai aura kyoM badhA hai?' isa praznakI mImAMsAmeM baMdhanevAlA AramA, jisase ba~dhA hai vaha pudgala aura jina kAraNoMse ba~dhA hai vaha mAnava bhaSazya jJAtamyakoTimeM bhA jAte haiN| prAtmA svabhAvataH anantajJAna, darzama, sukha AdikA akhaNDa bhAdhAra hai| yaha anAdisa apane rAgaca moha Adi vikAroMke kAraNa navIna-nIna karma kandhAko zrIMcatA hai aura unase patA calA jAtA hai / jaba use "maiM eka svatantra dravya hU~, dUsarI zrAmAoMse yA manAta bhautika pubala yose merA koI sambandha nahIM hai, maiM apane guNa payAryoMkA svAmI hai, na maiM unakA haiM aura na de mere haiM, apanI vibhAdhapariNati ke kAraNa maiM karmoMse ba~dha gayA hU~, aura apane hI tatvajJAna aura labhAcapariNatise mukta bhI ho sakatA hU~" yaha taravajJAna hotA hai taba vaha midhyAvAdi bhAsapIko rokakara saMvara avasthAko prApta hotA hai, aura tapa dhyAna Adi cAritra pariNatise pUrva saMcita karmoM kI kramazaH mirjarA karake samasta phokA nAza kara, mukta ho jAtA hai| isa mokSamAgIya prakriyAmai bandhana, sAdhanake kAraNa-mAsava aura mokSa tathA mokSake upAya-khaMvara aura nirjarA, ina pA~ca tatva meM mukhyatayA jIva aura putalabama bomyoMkA jJAna hI vivakSita hai| pulase cUMki bhAmA baiMdhA hai aura usIke bhedavijJAmase baha usase chUTa sakatA hai ataH sAta takyA meM 'ajIvake dvArA pramukha rUpasa pudgalakA hI nirdeza kiyA gayA hai, vaise bheda-vijJAna ke lie anya dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra ajIva juyIkA sAmAnya-jJAna bhI apekSita ho sakatA hai para tAdhika prakriyAmeM ina bacyoMkA koI vizeSa sthAna nahIM hai| hA~, ASmA aura parake bheda vijJAna meM 'para' ke antargata ye avazya haiN| mumukSu ina sAta tarayoMkA parijJAna karake apanI sAdhanA saphala kara sakatA hai| kudane nirvANake lie jina dhAra Arya satyoMkA upadeza diyA hai unameM duHkha bandhasthAnIya hai, samudaya mAnavasyAmIya, nirodha mokSasthAnIya, aura mArga saMbara aura nirjarAkA sthAna letA hai| bulane tRSNA aura avidyAko bandhakA kAraNa batAyA hai,aura duHkhako bandhanarUpa / jabataka vitta sAMsArika skambAse pada tabhItaka duHkha hai| citta saMtatikA nirAstratha arthAt adhiyA aura tRSNAse zUnya ho jAnA hI vastutaH mokSa yA nirvANa hai| pradIpa nirvANakI taraha cittasamvatike astitvakA hopa mAnanA vastusthitike vid| ina cAra AryasatyA yuddhane bAgha, bandha, saMbara, nirjarA aura mokSakA pratipAdana to kiyA hai para usa mukhya Atmasaravake viSayameM mauna hI rakhA hai jisako bandhana aura mokSa hotA hai| unhoMne Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaviSaraNa jina 1.yA 14 bAtoMko abhyAkRta' kahA hai unameM pramukha rUpase bhAtmA aura loka sambandhI prksshii| isakA kAraNa bhI unhoMne batAyA hai ki inake bAreme kucha kahanA sArthaka nahIM hai aura bhikSucaryAka lie upayogI nahIM hai aura na yaha nirdheda, nirodha, zAnti, paramazAna yA nirvANake lie hI Aghazyaka hai| kauna aisA mumukSu hogA jo apanI cittasastatike uschedake lie prayAna yA anuSThAna kregaa| cAkakI AtmA garbhase maraNa paryanta rahatI hai aura bukhakI pisasamtapti nirvANa paryanta / yadi nirmANa meM usakA samUloccheda ho jAtA hai to cArvAka siddhAntase koI vizeSatA nahIM rhtii| ghulame apaneko mazAzvata anukchedavAdI kahA hai| ve na to AtmAko upaniSadghAdiyokI saraha sapaMthA zAzvata mAnanA cAhate the aura na bhautikavAdiyoMkI taraha sarvathA uchinna ho, isIlie unhoMne una donoM atose ucanake lie apane matako do nakAroMse sUcita kiyA hai| jo bubu apaneko anucchevavAdI kahate haiM unhoMne nirvANako kaise pradIpanirvANa kI taraha citta-santatike uccheva rUpase kahA hogA? isIlie dArzanika kSetramai nirAkhaba pita santatirUpa nirvANa mAnanekA bhI eka pakSa milatA hai aura yahI yuktiyukta bhI hai| tazvasaMgraha paMjikA (pU010) meM eka prAcIna iloka saMsAra aura nirvANake svarUpakA pratipAvana karanevAlA uddhata - "vittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadaiva tairvinimukta bhavAnta iti kthyte|" bharthAt citta jama rAgAdi doSa aura kleza saMskArase saMyukta rahatA hai taba saMsAra kahA jAtA hai aura jaba tadeva-vahIM citarAgAdi kleza vAsanAoMse rahita hokara nirAsapa bana jAtA hai taba use bhavAnsa arthAt nirvANa kahate haiM / zAntarakSita (tasvasaMgraha pR.584) to bahuta spaSTa likhate haiM ki "muktinirmalatA ghiyaH" arthAta dhI-cittakI nirmaTatAko muktikahate haiN| mAdhyamikavRtti meM nirvANaparIkSA pUrvapakSameM sopavizeSa aura nirUpadhizeSa nirvANIkA varNana hai| sopadhizeSa nirmANameM rAgAdikA nAza hokara 5skandha jile jIva kahate hai, nirAsrava dazAme rahate hai, jaba ki nirupadhizeSa nirvANameM ve bhI naSTa ho jAte hai| bauddha paramparA meM nirvANakI ina dhArAoMke vIja buke nirvANako agyAkRta karane meM hI nihita hai| isI asaMgaptikA parihAra karaneke lie jaina paramparAmeM mokSako usI AtmAkI zuna-dazA-rUpa batAyA gayA hai jo ki mambanabada thaa| AtmA eka svatantra maulika tasva hai jo anAvise amantakAla taka pratikSaNa parivartana karanepara bhI apanI sasAkA viccheda mahIM hone detA / kAlika aviriSasattA hI iyakA prANa hai| yadi AtmAko sarvathA nisya yAne pariNamanIla mAnA jAtA hai to usameM sandhana aura mokSa ye do avasthAe~ nahIM bana skeNgii| vaha yA to baddha hogA yA mukt| pahale maiMdhanA aura pIche mukta honA pariNamamake pinA 1 loka nisya hai, anitya hai, nitya anitya hai, na nisya na anitya hai| loka antavAn hai, nahIM hai, hai nahIM hai, na hai na nahIM hai, nirvANake bAda vadhAgata hote haiM, nahIM hote, hote nahIM hote, na hote na nahIM hote; jIva zarIrase bhinna hai, jIva zarIrase bhinna nahIM hai| (mAdhyamika tRpti 30446) hana caudaha vastuoMko anyAkRta kahA hai| masima nikAya ( zarA3) meM inakI saMkhyA daza hai| isameM Adiko praznoM meM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA / 2 "iha hiM bhagavatA...dvividhaM nirvANamupavarNita sopadhizeSa nispadhizeSaM ca niravazeSasya avi. dyArAgAdikatsa klezagaNasya prahANAt sopavizeSaM nirvANamiNyate / tatropadhIyate asmin Atmasneha itpupadhiH / upadhizandena AtmacapsinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucyate / ziSyata iti shessH| upadhireva zeSaH upadhizeSaH / saha upadhizeSeNa vartate iti sopadhizeSam / kiM tat / nirvANam / tacca skandhamAkameva kevalaM salkAyadRSTayA diklezataskararahitamavaziSyate nihatAzeSacauragaNagrAmamAtrAvasthAnasAdhamryeNa tassopadhizeSaM nircA Nam / yatra tu nirvANe skandhamAtrakamapi nAsti tannirUpadhizeSaM nirvANam / nirgata upadhizeSo'smimiti kRtvA / nihatAzeSa cauragaNasya prAmamAtrasyApi vinAzasAghammeNa |"-maadhymikvRtti pR0519 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nahIM ho sktaa| isI taraha yadi AtmAko sarvathA kSaNika yAne pratikSaNa niranvaya binAzI mAnA jAya to baMdhegA koI dUsarA kSaNa aura muka hogA koI dUsarA hii| bandhana aura mokSakI ekAdhikaraNatA bAtmAkI dhaugya pariNati ke binA nahIM sadha sakatI / ataH jisa AmAmeM Asrava hotA hai jo ba~dhA hai aura jo apane tapa dhyAnAni cArizrase nRtama karmoM kA saMvara karatI hai aura samarata kA~kA kSaya kara mukta hotI hai usa mukhya AdhArabhUta Atmasamyako jAnanA aura mAnanA upayogI hI nahIM, vastusthitike anukUla bhI hai| yahA~ prazna yaha hai ki yadi AsmA svabhAghase zutra caitanyarUpa hai to usameM rAgAdi vikAra kaise kyoM aura kaba utpanna hue isakA 3 ridhi se nahIM riya bhAratA kyoMki arAhilAlase AtmA khadAna meM padehae sonekI saraha masina hI milatA AyA hai| jisa prakAra khadAnase nikalA sonA agni Adi zodhaka upAyoMse nirmala 1.0cakA banA liyA jAtA hai usI taraha tapa caritra Adi zodhaka anuSThAnoM se AtmAke rAgAdi mala vara kiye jA sakate haiN| AsmAkI yahI nirmala avasthA mokSa hai| jisa prakAra kiTTa kAlimA Adike samparka se svarNa malina thA usI taraha karmaputaloMke sambandhase AtmA bhI malina thA / ataH usa karmayudalakA parijJAna bhI Avazyaka hai jisake samparkasa AtmA malina hotA rahA hai aura jisake vizleSaNase muka ho sakatA hai| cUMki rAma ajJAnAdi bhASa AramAke svarUpa nahIM hai, nimittajanya vibhAva hai. ataH nimisake haTa jAnepara vaha apanA svAbhAvika zuddha dazAmeM A jAtA hai| jabataka karmakA samparka hai tabataka pUrva rAgAdise nUtana karma aura una karmoke udayasa rAgAdi isa prakAra bIjAMkurakI taraha yaha saMsAra-cakra varAvara palasA rahatA hai| ataH jaina tasvamImAMsAmeM jIvake sAtha hI sAtha usa pugalakA parizAna bhI Avazyaka batAyA gayA hai jisake sambandhasa yaha jagatjAla racA jAtA hai| isI taraha AtmAse bhinna dharmAdi dravyAMkA bhI jo ki ajItava meM zAmila haiM bhedavijJAmake lie jAnanA Apazyaka hai| vinA inake jJAne tatva mImAMsA pUrNa nahIM hotii|| dravya-jo kAlakramase honevAlI apanI paryAyomeM davaNazIla arthAt anusyUsa ho vaha dama hai| jaya sat hotA hai| yaha pratikSaNa parivartanazIla hokara kabhI bhI apanI maulikasasAsa sarvathA payata nahIM hotA / jagat anAdi siddha dIkI AMkhamicaunI mAtra hai| indhakI eka paryAya utpanna hotI hai aura eka naSTa / koI bhI dravya isa utpAdavyayacakrakA apavAda nahIM hai| pratyeka sat utpAda, vyaya, aura dhaugya. rUpase milakSaNa hai| dravyavyavasthAkA yaha eka sarvamAnya sivAnta hai ki kisI asatkA arthAt nUtana satkA utpATha nahIM hotA aura na jo vartamAna sat hai usakA sarvathA vimAza hii| jaisA ki AcArya kundakundane kahA hai--- "bhAvassa Nasthi NAso patthi abhAvarasa ceya uppaado|" bhadhavA"evaM sado viNAso asado jIvassa Nasthi uppAdo / ' -pavAstikAtha gAdhA 15,17 arthAt abhAva yA asatkA utpAda nahIM hotA aura na bhAva yA satkA vinAza hii| yahI bAta gItA ke isa ilokameM pratipAdita hai"nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate stH|" / -bhagavadgItA 2016 tAtparya yaha ki jagatmeM jitane sat yA havya haiM unakI saMkhyA meM na to ekakI nyUnatA hI hotI hai aura ekakI adhikasA hii| ananta jIpa, ananta punala, asaMkhya kAlANu anya, eka bhAkAza, eka dharmatamya aura eka adharmavaSya isa taraha ye sattU anAdi kAlase bhanantakAlataka rheNge| inameM dharma, adharma, bhAkAza aura kAla ina dravyAMkA sadA svAbhAvika saghaza pariNamana hI hotA hai| inameM kabhI bhI vikAra pariNapti nahIM hotii| cUMki satkA utpAda-vyaya-dhrauyyAtmakatA yaha eka nirapavAda lakSaNa hai ataH ina dvayoMmeM bhagurulaghuguNakRta utpAda aura vyaya pratikSaNa hotA rahatA hai| AtmAdhyama jo AramAe~ sina arthAt Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nyAyavinizcayavivaraNa mukta ho cukI haiM unakA bhI svAbhASika zuddha pariNamana hI hotA hai| aura dharmAdi pyAMkI taraha unameM bhI agurulaSu guNakRta hI utpAda aura vyaya hote haiN| saMsArI sAmAoma saMsArakAlataka karmabaddha honeke kAraNa vibhASapariNati hotI hai| eka bAra mukta ho jAneke bAda yAne vibhASapariNatikI zrRMkhalA TUTa jAneke bAda phira vibhAva-pariNatikA koI kAraNa nahIM rhtaa| saMsArI AtmAmeM karmajIva aura pudala donoMke nimittase vikAra hotA hai| pudala dravya zuddha ho jAne para bhI bhazuddha ho jAte haiM aura azuddha hokara bhI zuddha / ye azuddha jIvase prabhAvita hote haiM aura paraspara pudra sosa, antataH karmabaddha AtmAoM se bhii| purala paramANuoMke vividha vipina skandhoMkA rakSya rUpa hI saMsAra hai| caukha darzana meM yadi vastutaH citta-samsatike sarvathA uccheda honeko nirmANa mAnA hai to usakI yaha eka maulika bhUla hai kyoMki usa cisa-samtatikA koI maulikatva hI nahIM yadi yaha kabhI bhI urika ho jAtI hai| vyake sAmAnya vizepAsmakaradha aura utpAdasyayadhIrayAtmakaravakI vizeSa parcA maiMne isI pranyake prathama bhAgakI prastAvanAma vizeSarUpase kI hai| isI saraha saptabhatI aura syAvAvakI varSA bhI vahIse paha lenI caahie| himda vizvavidyAlaya banArasa 263255 -mahandrakumAra bhyAyAcArya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalakadevaviracitaH nyAyavinizcayaH prasidhAzeSatattvArthapratibubaikamUrtaye / namaH zrIvardhamAnAya bhavyAmburuhabhAnave // 1 // bAlAnAM hitakAbhimAmatimahApApaiH paropArjitaH mAhAtmyAttamasaH svayaM kaliyalAdhyAyo guNadveSibhiH / myAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya menIyate samyagjJAnajalaicobhiramalaM tAnukampAparaiH // 2 // pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSaM laakaarmaasaa| dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 3 // sdsjmaansNvaavssisNghaadhidhktH| saSikarapAdhimAbhASI smkssetrsmplssH||4|| ekatra nirNaye'nansakAryakAraNatekSaNe / atakhetuphalApodde kutastA viparyayaH // 5 // amilApattadaMzAnAmabhilApavivekataH / apramANaprameyasthamavazyamanuSajyate // 6 // pavArthazAnabhAgAnAM padasAmAnyanAmataH / tathaiSa vyavasAyaH syAcakSurAdidhiyAmapi / / 7 // AramanAunekarUpeNa bahirarthasya tArazaH / vicitra prahaNaM vyakaM vizeSaNavizeSyabhAk // 8 // arthazAne'sato'yuktaH pratibhAso'bhilApaSat / paramArthaMkanAnAtvapariNAmAvidhAtinaH // 9 // pratikSAto'nyathA prmaannaiHprtissibhyte| parokSadhAnaviSayaparicchedaH parokSayat // 10 // amyayAnupapannatyamasidasya na siyati / micyASikalpakasyaitada vyaktamAtmaviDambamam // 11 // adhyakSamAtmani zAnamaparatrAnumAnikam / nAmyathA viSayAlokavyavahAravilopataH // 12 // AntarA bhogajammAno nArthaH pratyakSalakSaNa nadhiyo mAnyathetyete vikarapA vinipAtitAH // 13 // sukhaduHkhAvisaMbiseravisema vrssaadyH| AnumAnikabhogasyApyanyabhogAvizeSataH // 14 // sAvatparatra zako'yamanumAtuM kathaM dhiyam / yAvadAtmani tazceSTAsambandhaM na prapadyate // 15 // vissyendriyssishaanmnskaaraadilkssnnH| aheturAtmasaMSitterasiddheya bhikhArataH // 16 // masisiMcaraNyarthaH sivazvedakhilaM jagat / sikhaM takimato seyaM saiya kinAnupAdhikA // 17 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyavimibhayavivaraNa patena ye'pi manyeranapratyakSa dhiyo'param | saMbedananatebhyo'pi prApazo vshmuttrm|| 18 // vimukhamAnasaMvedo virAlo vyktirnytH| asaJcAro'nadhasthAnamadhizeSyaSizeSaNam // 19 // nirAkAretarasyaitatpratibhAsabhidhA yadi / ttraapynrthsNvisaavrthkssaanaavishesstH|| 20 // jJAnahAnamapi jhAmamapekSitaparaM tthaa| jhAnahAnalatAzeSanabhastalavisapiNI // 21 // prasajyetAnyathA taraprathama kinna bhRzyate / matyA sudUramapyeSamasiddhAsamtyacetasaH // 22 // asiddheritareSA va tadarthasyApyasiddhitaH / asiddho vyavahAro'yamataH kiM kathayA'nayA // 23 // [ete (20-23) antarazlokAH] pratyAsapiriyomamiDimAna ni| atha nAyaM paricchedo yadhakiJcitkaraNa kim // 24 // pratyakSa krnnsyaarthprtibimbmsNvidhH| apratyakSa svasaMvedyamayuktamadhikAriNaH // 25 // patena vicisasAyAH sAmyArasadhaiMkavedanam / pralapantaH pratikSipta prativimyodaye samam // 26 // sArUpye'pi samanveti mAyA sAmAnyadUSaNam / atadarthaparAvRttapatadUpaM tavarthak // 27 // zrayedamasarUpaM kimtvrthnisitH|| tadarthavedana na myAdasamAnAmapohavas // 28 // avAkSepasamAdhInAmabhede nUnamAkulam / spacittamAtragAvasArasopAnapoSaNam // 29 // sAmAnyamabhyathAsisna vijnyaanaarthyaastthaa| adRSTerartharUpasya pramANAntarato gateH // 30 // atItasyAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam / asato'sAnahetutve vyaktiranyabhicAriNI // 31 // prakAzaniyamo hetorbuddharna prtibimptH| antareNAmapi tAdUpyaM pAyagrAhakayAH satoH // 32 // anAkAra payatyeSa natho ydi| sarva samAnamAramAsambhAbyAkAraDamparam // 33 // tadabhrAntarAdhipatyena sAnsarapratibhAsayakSa // 33 // yathaivAramAyamAkAramabhUtamabalambate / tathaidhAsmAmamAtmA cedabhUtamabalambate // 34 // na svasaMvedanAt tulyaM bhrAntaramyatra cemmatam // 35 // satyaM tamAhurAcAryA vidyayA vibhramaizca yaH / yathArthamayathArtha SA prabhureSo'ghalokate // 36 // viSayamAnadAnavizeSo'nena gheditH| arthazAnasmatAvarthasmRtI nAtiprasajyate // 37 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayaH sarUpamasarUpaM kA yatparicchedazaktimas / tavyanakti sato nAnyat vyaktizcedasataH katham // 38 // bhArAdapi yathA cakSuravilyA bhAvazaktayaH / viSamo'yamuramyAsastayozcetsabasavataH // 39 // yadA yatra yathA vastu tadA tatra tathA nayet / atatkAlAdiraNyAtmA na cenna vyavatiSThate // 40 // vyavahAravilopo vA mohAccedayathArthatA / atyantamasadAtmAnaM samtaM pazyan sa kiM punH||4|| prasphuTa viparItaM vA nyUnAdhikatayApi vA / pradazAdivyapAye'pi pratiyana pratirubhyate // 42 // etena prtybhishaamaadytiitaanumitirgtaa| prAyazo'syavyavacchedaM pratyavAnapayodhata:43 // avijnyaattthaabhaavsyaabhyupaayvirodhsH||43|| [ete 'yathaivAramA' (35) ityAdi 'mavijJAsa' (13) iti paryantam bhamvarazlokA) abhinadezakAlAnAmanyeSAmapyagocarAH / viplutAkSamanaskAraviSayAH kiM bahiH sthitAH // 443 // antaHzarIravRtezcevadoSo'yaM na tAyazaH / va prahaNArika yA racito'yaM shilaaplvH453|| viplutAzrA yathA buddhitithapratibhAsinI / tathA sarvatra kinnesi jaDAH sampratipedire // 466 // pramANamAtmasArakurvan pratItimatilaGghayet / vitathahAnasantAnavizeSeSu na kevalam // 17 // gamayaM dvayanirbhAsaM sA cedybhaaste| na Sato nApi parato bhedaparyanuyogataH // 38 // pratisaMhAraghelAyAM na saMvedanamabhyathA // 42 // indrajAlAdiSu bhrAmtamIrayanti na cAparam / apicaannddaalgopaalpaallolvilocnaaH||50|| tantra zauddhodanereSa kathaM prajJAparAdhinI / babhUveti Sarya tAvat bahuvismayamAsmahe // 51 // satrAdyApi janAH saptAH tamalo nAparaM param / vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhayati // 52 // kathamevArtha AkAlAnivRserapi ksycit| vyavahAro bhajjAtimUkalohitapItavat // 13 // anAne ksrtaanaansthiraanvisNvidaa| anyAnapi svayaM prAhuH pratIterapalApakAH // 54 // svatastarakhaM kutastatra vitthprtibhaastH| mithastaraSaM kutastatra citthprtibhaastH||55|| yatamtattvaM pRthakatamataH kariSadbudhaH pr| tatastasvaMgataM kena kutassatyamatatvataH // 56 // yathA satvaM satavaM vA prmaaptystttvtH| tathA'sasvamatasthaM yA prmaassthstrsstH|| 57 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaSidharaNe tadasarakhamataracaM ghA prstvstttvyoN| na hi satvaM satavaM vA tadasattvAsatatyayoH / / 58 / / parituSyati nAmakA prabhayoH paridhAvatoH / maNikAnterapi bhrAntau maNiratra duranvayaH // 59 // sati bhrAnteradoSazcet tatkutto yadi vastu na | kAmaM sati tadAkAre tad bhrAnnaM sAdhu gamyate // 60 // ayamevaM na cetyevamadhicAritagAMcarAH / jAyeran saMvidAtmAnaH sarvapAmavizeSataH // 6 // tAvatA yadi kiJcirasyAt sa'mI prazvadarzinaH // 613 // parvatAdivibhAgepu svaashmaamaavilmmibhiH| vikalpairuttaraitti tattvamityatiyuktimat // 623 // sntaanaantrsdbhuteshcaanythaanuppttitH| vikalpo'rthakriyAkAraviSayatvena tatparaH // 633 // zAyate ma punazcimA'nyepa nayaH samaH / anyonyasaMzrayAno cet tarikamazAnameva nan // 64 // ayaM paracitAdhienigratyayameva thaa| vIkSate kiM tameyAyaM viSamaza ivAn ethA ! 6.33 smaasepthyvsaayklviklpH|| naivApi kalpanA sAmyopAnAmanivRttitaH // 663 / / na hi jAtu viSazAnaM maraNaM prati dhAvati / asaMzvedahigrthAtmA prasiddho'prativedhakaH // 27 // sandehalakSaNAbhAyAmohazcevyavasAyakRt / bAghakAsiddhaH spATAmArakathameSa cinizcayaH // 18 // viparyAso'pi kipaH thAtmani bhAsyasiddhitaH // 6 // advayaM ynirbhaasmaatmnypyvbhaaste| itaratra virodhaH ka paka eca svahetunaH // 70 // tathA cetsvapagatmAnoM saisa tI samaznute // 706 // ttprtykssprokssaaksskssmmaatmsmaatmnoH| tathA hetusamudbhUtamekaM kinnopagamyate ||723 // sarvaikatvaprasAdidoSo'pyeSa samo kim / bhedAbhevavyavasthaivaM pratItA lokacakSuSaH // 21 // vijJaptirvitathAkArA yadi vastu na kiJcana / bhAsate kevalaM nocerisaddhAntavipamagrahaH // 31 // anAdinidhana tatyaramekama paraiH / samprItiparitApAdibhedAsarika yAtmakam // 743 // grAhAmrAhakapadmAntistatra philAnupajyate // 45 // bhedo vA sammataH kena hetusAmye'pi bhedtH| teSAmeva sukhAdInAM niyamazca niratyayaH // 46 / / pratyakSalakSaNaM jJAnaM mUcchitAdau kathaM tataH / ajJAnarUpaDhetustadahetutvaprasaGgataH // 7 // prabAha pakaH kistabhAvAvibhAvanAt // 776 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH avipradezAdinanapekSiptasAdhanaH / dIpayet kinna santAnaH santAnAntaramAasA || 783 anyavedhavirodhAta kimacinyA yoginAM gtiH| AyAtamanyathA'Itamapi cetthamayuktimat // 793 // upAdArAdininirbhAsA milulAze'pi bhaavtH| anAdhipatyazUnyaM taspAramparyaNa cepdasat // 803 // arthaSyapi prasAzcetyahetumapara vich| // 8 // sahopalambhaniyamAnnAmevA niiltddhiyoH| viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAmayayatvataH / / 82 // lAdhyasAdhanasaGkalpastavato na nirUpitaH / paramArthAvatArAya kutazvitparikalpitaH // 83 // anapAyIti vidvttaamaatmnyaashNlmaankH| kenApi vipralavdho'yaM hA! kAmakRpAlunA // 8 // tatra digbhAgabhedena pdd'shrHprmaanncH| no ceripo'NumAna syAnna ca te buddhigocarAH // 85 // na caikamekarAgAdI smraagaadidoptH| svataH siddhayogAcca tadavRttaH sarvadheti cet // 86 // patatsamAnamanyatra bhedAH saMghidasaMcidroH / na yikarUpAnAza kapunarantayAnuvandhinaH // 87 // aahurrthvlaaytmmrthmdhikrpkaaH|| 876 // citraM tadekramiti cedi citratara ttH| thi zunyamidaM sarva cerisa citrasa tt4|| tasmAnakAntato bhrAnti satsaMghRtireva vaa| atavArthabalApAtamanekAtmaprazaMsanam / / 853 // na jJAyate na jAnAti na ca kincana bhApate / dukhaH zuddhA pravakteti tatkilaipAM subhASitam // 903 // ma jAtaM na bhavatyeva na ca kiThica karoti sat / tIkSaNaM zauddhamAnaH zramiti kinna prakalpayate // 917 // ekena critaarthtvaatttraa'yiprtipttitH| alamarthana cemmevamatirUdrAmurAdataH // 926 / / kalpanA sadasasvena samA kintu garIyasI / pratItipratipakSaNa sakA yadi nAparA // 935 // na hi kezAdinirbhAto vyavahArAsAdhakaH // 24 // vAsanAbhedAdo'yaM sikhastatra na siddha yati / tanmAtrabhAvo dRSTAnte sarvatrArthApakArataH // 95 // pAramparyeNa sAkSAdvA parapekSAH sahetayaH / vicchinnapratimAsinyo syAhArAdidhiyo yathA // 96 // saniyezAdimiIpTegA~purATTAlakAdiSu / bujhipUrvairyathA tatva neSyate bhUdharAdiSu // 17 // tathA gocaranirbhAsada ragha bhayAdiSu / ayApabhASanAjanyaratyagrezvagamyatAm // 98 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nyAyavibhinayaSidharaNe aga mithyAdhikalpaudhairapratiSThAmaraham // 983 // atyAsanAnasaMkhazanaNUnevAkSagocarAn / aparaH prAi tatrApi tulyamityanasthitiH / / 993 // tatrApi tulyajAtIyasaMyogalamavAyiSu / pratyakSeSu bhuyevasyadadhyakSamapare viduH||1006 // kAraNasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham // 11 // samavAyasya prakSo'tra shaakhaasvilyaadisaadhnaiH| mananyasAdhanaiH sindiraho lokotarA sthitiH|| 102 adha uudhrvvibhaagaadiprinnaamvishesstH| tAneva pazyan pratyeti zAlA vRkSe'pi laukikaH // 103 // tulitadravyasaMyoge athalamarthAntaraM yadi / satra rUpAdiranyazca sAjhairIkSyeta sAdaraiH // 104 // gauravAdhikyAyAdAravaH sUkmataH ki bhataulyAdartharAzestahizeSAnavadhAraNam // 105 // tAmrAdiraktikAdInAM samitakamayoginAm / kathamAtilakAt sthUlapramANAnadhAraNe // 106 // alpamedAmahAnmAnamaNUnAmanuSajyate / aMzupAtAnumAraSTeranyathA tu prasajyate // 10 // kSIrAcairapijAtIyaiH prakSisaH kramazo ghttH| sAdireSa pUryata yAyajhina viparyayaiH // 108 // nAzevaMzI na te'trAnye vIkSyA na paramANaSaH / AlophyArthAntaraM kuryAdApoDAra,kalpanAm // 109 // guNaparyayavaddhyaM te skrmpRtyH| vijJAnadhyaktizaktyAdyA bhedAbhedI rasAdivat // 110 // sadApi savikalpANyAsAdhanAya kmsthiteH| guNaparya payo phyamiti sUtre hayagrahaH // 119 // guNavadravyamutpAdavyayadhovyAdayo gunnaaH| dakSAca dapati DoSyatyekAneka svaparyayam // 112 / bhevazAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi / abhedazAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit // 113 // sadotpAdavyayabhrauvyayuktaM sbsto'gteH| tAdAtmyamiyamo hetuphalalatAnathaGgadhet // 114 // bhinnamastIhiH sarve yugapatakamabhASi ma pratyakSa na tu sAkAra kramayuktamayuktimat // 115 // pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpayat // 1156 // samAnabhAyaH sAmAnya vizeSoyo vyapekSayA / 116 // svalakSaNamasaGkIrNa samAna savikalpakam / samartha svaguNareka shkmaathitibhiH|| 117 // yadi shesspraavRtereksaanmnektH| anardhamanyathAbhAsam dhanaMzAnAM na rAzayaH // 198 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAyadhinizcayaH tathA'yaM kSaNabhaGgI na zAnAMzaH sampratIyata / arthAkAravidhekona vimAnAMzo yathA phayit // 119 / tadrAvaH pariNAmaH syAtsadhikarUpasya lkssnnm| tadeca ghastu sAkAramanAkAramapoddhRtam // 10 // bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikavApi sammanAt // 120 // andhayo'nyatyacaknachedo vyatirekaH svalakSaNAm / tataH saryA vyavastheti nRtyekAko mayUravat // 121 / prAmANya nAgRhIte'the pratyakSataragocarauM / mAnehI prakAra kathanAtmavikalpaH // 1225 // utpAdavigamadhIvyavasyaparyAyalagraham / sadinapratibhAsena syAsidhikalvakam / abhinapratibhAsena syAdabhinnaM svalakSaNam // 124 / / viruddhadharmAdhyAsenaM syAviruddhaM na srvthaa| 143 // asambhavavatAdAtmyapariNAmapratiSThitam / smaanaarthpraavRttmsmaansmnvitm|| 1253 // pratyakSaM bahirantaraca parokSaM svprdeshtH| sunizcitamanekAntamanizcitaparAparaiH // 1263 // santAnasamudAyAvizammAvizeSataH // 127 / / tathA sunizcitastaistu tasvaso viprshNstH| pratyabhizAvizeSAsadupAdAna prakalpayet // 128 / / anyonyAtmaparAvRttabhedAbhedAvadhAraNAt / mithyApratyayamazebhyo viziSThAt prmaarthtH|| 129 // tathA pratItimullacaya yathAscaM svymsthite| nAnaikAntaprahayastA nAmyonyamatizerate // 130 // zampAderupalamdhasya viruddhprinnaaminH| pazcAdanupalambhe'pi yuktopAdAnavatiH // 131 / / tasyAdRSTamupAdAnamaddaSTasya na ttpunH| avazya sahakArIti viparyastamakAraNam // 13 // tavaM sakalAkAraM ttsvbhaavairpovRtaiH| nirSikaspaM vikalpena nItaM tasyAnulAriNA // 133 / / samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizepyatAm // 1333 // mAtra dRSTaviparyastamayuktaM parikavipatam / mithyAbhayAnakaprassai gariva tapovane // 1346 // yasyApi kSaNika mAne tsyaasnnaadibhedtH| pratibhAsabhidA dhase'sarisaddhaM svalakSaNam // 1353 / / vilakSaNArthavikSAne sthUlamekaM svalakSaNam / tathA jJAnaM tathAkAramanAkAranirIkSaNe // 1163 // abhyathAsminostatvaM mithyAkArakalakSaNam // 137 // vijJAnapratibhAse'rthavivekApratibhAsanAt / viddhadharmAcyAsaH myAdayatirekeNa cakrakam // 138 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayAMcavaraNa pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH paramANuvat / asadAbhatayA yuddherAkAraciyekavas // 139 // atyamsAbhedabhedo ma tadvato na parasparam / dRzyAdRzyAsmanorbuddhini sakSaNabhadgayoH // 340 // sarvathArthakriyAyogAt tathA suptapravuddhayoH / aMzayoryadi tAvAtmyamabhizAnamananyavat // 14 // saMyogasamacAyAdisambandhAdi vartate / anekanaikamekatrAne yA pariNAminaH // 142 // atakhetuphalApohamadhikalpo'bhijalpati / / 1423 // samAnAkArazUnyeSu srvthaanuplmbhtH| sasya vastuSubhAvAdi sAkArasyaiva sAdhanam // 1433 // na vizeSAna sAmAnya tAn yA zatyA kyaacn| tadvibharti svabhAvo'ya samAnapariNAminAm // 1443 / / aprasiddha pRthasiddhamubhayAtmakamaasA // 15 // sabhiSezAdivat vastu sAMvRtaM kikSa karapyate / samagrakaraNAdInAmanyathA darzane sati // 146 // sarvAtmanAM niraMzatyAta sarvathA grahaNaM bhvet| naugAti vikArapaNemana yAti bAmarAgI 147 / / na ca nAsti sa AkAra: jnyaanaakaare'nussnggtH| tasmAd eespa bhAvasya na iSTassakalo guNaH // 148 // pratyakSa kalpanAporTa pratyakSAdinirAkRtam / azyajhalitassijhamakAsmakassa t // 149 / / satyAlokapratIte'rthaM samtaH santu SimatsarA // 1493 // nisyaM sarvagataM sazvaM niraMzaM vyktibhirydi| vyaktaM dhyaktaM sadA vyaktaM prailokyaM sacarAcaram // 15 // 3 // sasAyomAdvinA santi yathA sattAdayastathA / sarve'rthA dezakAlAzca sAmAnya sakalaM matam // 1516 / sarpabhedaprabhevaM sat sakalAGgazarIravat // 152 // tabhAyAH samAH phecinAparecaraNAvicata / ekAnekamanekAntaM viSamaJca samaM yathA // 153 // tathA pramANataH sicumbhythaa'prinnaamtH| adhikarUpakamabhrAntaM pratyakSAbha paTIyasAm // 154 // aSisaMvAdaniyamAdakSagocaracetasAm / sarvathA vitathArthatvaM srvessaammilaapinaam||155 / tatastatvavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam // 1553 // makSamAnAnuja sparTa tadanantaragocaram / pratyakSaM mAnasa thAha bhedastatra na lakSyate // 1563 / assaraNevamakSAnubhUtaM cenna vikalpayet / sammAnAstaravacchataH samanantarameva kim // 1575 // zAkulIbhakSaNAdau sAdhamtyeva mamAsyapi / yAvantIndriyacetAMsi pratisandhirna yujyate // 1583 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nyAyavinimayaH sAyakaM sarvaviSayamastu kiNvaakssbuddhibhiH| kamotpattI sahotpattivikalpo'yaM virudhyate // 1593 / / adhyakSAdivirodha: syAseSAmanubhavAtmanaH / vedanAvivAdiSTaM cetkathaM nAtiprasajyate // 1603 // prokSitaM bhakSayegneti dRSTA dhipratipattayaH / lakSaNaM tu ma kartavyaM prastAvAnupayogiSu / / 1613 // adhykssmaatmssitsrvjnyaanaanaambhidhiiyte| svApamUrchAdhaSastho'pi pratyakSI nAma kiM bhavet // 1626 // vikaraM vi catuHsatyabhAvAnAdirSiyate // 163 // prApazo yogivijJAnametena prativarNitam // 1633 / / zrotrAvivRptiH pratyakSaM yadi taimirikAviSu / prasAH kimatavRttistadvikArAnukAriNI / / 1643 / / tathAkSArthamanaskArasatvasambandhadarzanam / dhyapalAyAtmasaMvAyavyapadezya virudhyate // 1653 / / nityaH sarvagato zAsan phsycitsmvaaytH| hAtA dravyAdikArthasya neshvrbaansNgrhH|| 1663 // lakSaNa samametAvAn vizeSo'zeSagocaram / akrama karaNAtIsamakalaI mahIyalAm // 1676 // zAkhA vijJaptimAnaM paramapi va bahirbhAsi bhASapravAda cake lokAnurodhAtpunarapi sakalaM neti tatvaM prpede| nahAtA tasya tasminna ca phalamaparaM zAyate nApi phimci dityazlIlaM pramasaH pralapati jIrAkulaM vyAkulApsaH // 1683 // iti prathamaH pratyakSaprastAvaH Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH prastAvaH sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM tdtyye| virodhAtvavidekasya vidhaanprtissedhyoH||1|| pratyakSa paramAtmAnamapi prtibhaasyet| satyaM parisphuTaM yena tathA praamaannymshnute||2|| sAdhyaM zakyamabhipretamaprasijhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi saadhnaavissysvtH||3|| jAteSipratipattInAM sattA sAdhyA'nuSajyate / satheravAyAko'yaM hetIyogAya yadi // 4 // bhrAnteH puruSadharmatvAd yathA vastubalAgamam / prapede sarvathA sardhavastusatAM pratikSipan // 5 // ta sma bhAvadharmamavastuni // 5 // asimidharmatve'pyanyathAnupapattimAn / hetureSa yathA santi pramANAnISTalAdhanAt // 15 // iSTasiddhiH pareSAM kA tatra vakturakauzalam // 7 // atItAnAgatAdInAmapi satA'nuSayat / atazca bahirardhAnAmapi sattA prasAdhyate // sadabhAve'pi tdvaadsyaanythaanuppttitaa| akSAderapyarakSyasya ttkaaryvyaatrktH||9|| patenAtIndriye bhaavkaarykaarnntaagtH| tassasAnyaSahArANAM pratyAkhyAnaM niSAritam // 10 // vyAdhibhUtamAhAdInAM viprakarSe'pi gbhyte| kutazcitsadasadAvavirodhaprabhayaM tathA // 11 // pramANamarthe saMvAdAd bhraantirdhyvsaayshH| pratyakSAbhe'prasacet tathA'nabhinivezataH // 12 // dUradUratarAdisthairekaM vastu smiikssyte| nAnAbhaM syAttathA satyaM na cedvastvanurodhi kim // 13 // tasmAdanumiterarthaviSayatvanirAkRtiH / pratibhAsabhidAyAH kimekasyAnekato mahAt // 14 // samAnapariNAmAtmasambandhapratipattitaH / tAzaktiphalAbhASau na syAtAM liGgaliGginoH // 15 // ma bhedo'bhedarUpatvAnnAbhedo bhedruuptH| sAmAbhyaM ca vizeSAzca tapoddhArakalpanAt // 16 // saMso mAsti vizleSAdvizleSo'pi na kevlH| saMsargAtsarvabhAvAnAM tathA saMvittisambhavAt // 17 // [ etau (16-10) antarazloko] samAptidhyatirekAbhyAM mataM sAmAnyadUSaNam / samAmapariNAme na tdeksyaanupaaytH||18|| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAya vinizcayaH sarazAramani sambandhamajhe bhuuystthaavidhe| pratyabhijJAdinA siddhayet prAyo lokavyaSa sthatiH // 19 // tadvato'nupakAre'pi bhede kathamupAdhayaH // 20 // nopayo na tadvanto bhinnAbhinnA api svayam / jAtyantare tathAbhUne sarvathA darzanAdapi // 21 // tadvatyacodite zakta'zakAH kiM tdupaadhyH| yodyante zavaliGgAbhyAM samaM taistasya lakSaNe // 22 // samyandho yatra ttsirnyno'prtipmitH| anumAnamalaM kiM tadeva dezAdibhedayat // 23 // etena bhedinAM bhevasaMsRtte prtiptritH| tarka kalpayan dhAryaH samAnA iti tadgrahAt // 24 // atakhaMsuphalApohaH sAsAmyaM cedapodvinAm / sandaryate tathA busyA na tathA'pratipatitaH // 25 // yantra nizcIyate rUpaM jAtucittasya darzanam / yathAnizcayamaM tasya darzanaM tavazAskila // 26 // samAnapariNAmavedanekatra kathaM shiH| na ced vizeSazakAro vA phathaM tadvyapadezabhAk // 27 // sAsarazAramAnaH sanso niyatavRttayaH / satraikamantareNApi saketAcchandavRttayaH // 28 // tatraikamamisandhAya lamAnapariNAmaSu / samayastaraprakAreSu pravatteteza sAdhyate // 29 // tajAtIyamataH prAhuryataH zabdA nivezitAH // 29 // nAnekatra na caikatra vRttiH sAmAnyalakSapAm / atiprasaGgataH tasyAdanyatrApi samAnataH // 303 // zyAvRtiM pazyataH kasmAt sarvato'navadhAraNam / sArazyAdi sAdhUktaM tatkiM vyAvRttimAtrakam / 313 / / ekAnte cettathA'vaSTeriSTaM vakturakauzalam / sarva katvamasako hitadRSTaM bhrAntikAraNam // 323 // mo cedvidhamahetubhyaH pratibhAso'nyathA bhavet / tapakiJcitkaratvaM na nizdhinoti sa kiM punaH // 333 / / tathApi varzanaM na sthaadbhinnaakaarprsnggtH| na ca dRSTrarSizeSo yaH pratibhAsAt paro bhavet // 34 // pratimAsabhidekara tadanekAtmasAdhanam / aSTikalpanAyAM syAyacaitanyamayogimAm // 353 // tasmAdabheda ityatra samabhAvaM prcksste| nekSate nAvirodho'pi na samAnAH syuranyathA // 363 // akSajhAne'pi tasulyaM anumAnavadiSyate // 37 // tataH sambhAvyate zabdaH styaarthprtyyaanyitH| satyAnRtArthatA'bhedo dhivkssaavybhicaartH||18|| sahazadASTrASapyavikalpayataH kathama / samayaH tatpramANatve kyA pramANe yibhAvyatAm // 39 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaviSaraNe tadarthadarzanAbhAyAt mithyArthapratibhAsiSu / jhAnAkAra saminise! vAgarthadRSTibhAgeSu gRhiitgraahpossypi| satyAkArAvabodheSu sartamapare viduH // 41 // na bhedeSu na sAmAnye kevale na ca tadvati / phalAmAvAdazaktazca samayaH sampravartate // 42 // sa evAyaM samayoti prnyystnnibndhnH| vitatho'ktidhadhApitatraikatvaniyandhanaH // 43 // tathA satpratiSedhe'pi pailanaNyAdizazvat // 433 / / tatsamAnAsamAneSu ttprvRttinivRttye| saMkSepeNa kvacitkazcicchabdaH saGkatamaznute // 453 / / tathA'neko'pi sarmanAnAtyapratipAdane / ekatra babhedArmA sammavAncakAdivat // 4 // samAna kenacitkiJcidaparakatra tathAdhidham / medavid dharmiNaH kRtyA samAnAkArakalpanA // 416 / / sadanyatra sabhAnAtmA sa eveti tathASidhe / vyavacchedasvabhAveSu vizeSaNaSizeSyadhIH // 476 // tattatimisakaH zastathAnyatrApi yojyatAm / tataH satteti sAmte samto bhASAH svalakSaNAH / 483 // ['saizadArtha (19) ityAdi sataH saseti' (48) ityantaM vyAkhyAnazlokAH] nAnaikavacanAH zabdAra tathA saGkatitA yataH / / 42 // pratyabhizA dvidhA kaacitsaadRshyvinivndhnaa| pramAgapUrcikA nAnyA dRSTimAndhAdidoSataH / / 50 // asti pradhAnamityatra lakSaNAsambhavatyataH // 503 // satrAnyatrApi yAsirddha yahinA yadvihanyate / tatra sadgamakaM tena sAdhyadharmI ca sAdhanam // 513 / / apratyakSaH suSuptAdau tujhuHprtyksslkssnnH| jIvatIti yataH so'yaM mIra bAtyopayogavAn / / 52 / / karmaNAmapi kartA'yaM tatphalasyApi vedkH| saMsare pariNAmAso mudhyate cA tataH punaH / / 533 / / ASmAdivyatirekeNa ko'paro'dhyakSatAM yajet / nAnAyaM kamazo vRttena cetrAbhidhAsyate // 54 / / bhUtAnAmeva keSAJcita prinnaamvishesstH| phAyazcitkAraNaM so'pi kathaM saMsAramuktibhAk // 55 // zaktibhede tathA siddhiH saMjJA kena nivAryate / / 56 // yathA bhUtAdhizeSe'pi prshaadigunnsNsthitiH|| tathA bhUtAvizeSe'pi bhvedbhuutaadisNsthitiH|| 57 / / tasmAdanekarUpasya kazcid ahaNe punaH / / tadUpaM bhevamAropya guNa ityapi yujyate / / 58 / / yadi svabhAvAgAyo'yaM bhinno bhASaH kartha bhadhes / anavasthAnato'bhede sakala grahaNaM bhadhet / / 59 / / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH sadanekAtmakaM sagAvaM na hicAnAtmanA syacita / zarIragrahaNaM yena tadguNaH parikalpyate / / 60 // guNAnAM guNasambandho gandhAdeH saGkhyayA grahAt / tAdAtmyaM kena yAryeta nopacAraprakalpanam // 6 // atrAmyatrApi tulyAtvAt aadhaarsyaikruuptH| tatraikalyaM prasajyeta saMkhyAmAtraM ydiipyte||12|| nAnAtmavibhramAdeyaM na pRthaguNinI guNAH / prasaktA rUpabhedAccet bhedo nAnAtyamudhyate // 63 / / pakatA bhAvasAmyAncet upacArastathA bhvet| bhede'pi vasturUpatvAt bha cedanyatra tatsamam // 64 // patena bhinnavijJAnagrahaNAdikathA gtaa||65|| jIvaccharIradharmo'stu caitamyaM vypdeshtH| yathA'caitanyamarapatrasyaparaHpratipatravAn / / 653 // apratyakSe'pi dehe'smin svatantramarabhAsanAt / pratyakSa tadguNo zAna neti santaH pracakSate // 663 / / pitAnityeSAmadAparikalpanA // 67 !! svaatntrydssttebhuutaanaamhrgunnbhaavtH| tatsAratarabhUtAni kAyApAye'pi kAnicit // 18 // ['tasmAunekarUpasya (5.)ityAdi 'sthAtanyara(68) ityanta vyAyAnaelokAH] kaarykaarnnyorbuddhikaayyostnishitH| kAryAbhAvagate sti saMsAra iti kazcana // 6 // tasyApi dehAnutpattiprasaGgo'nyonyasaMzrayAt / uttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhayaH 11 70 / / apta para viruddhatvAdale prAyastathA bhavan / tanna kAraNamityeva kAryasattAnivartakam / / 71 / / sva nivRttau tathA takSo gopurATTAla kAdiSu / / 72 // yugapadbhinarUpeNa yahirantazca bhAsanAt / na tayoH pariNAmo'sti yathA gehapradIpayoH // 723 // pramite'pyaprameyatyAdhikRteradhikAriNi / nihA~sAtizayAbhAvAmi sAtizaya dhiyaH / / 733 / / balIyasyabalIyastvAdviparIte viparyayAt / kAye tasmAte tasya pariNAmA mukhAdayaH / / 743 / / pattapatra ghaTAdInAM na tu AtucidIzyate / tulyazca guNapakSeNa tattathA pariNAmataH / / 753 / / akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / abhyathAniyamAyogAt pratIterapalApataH // 763 / / kalpanAyAmasAmarthyAt tatastadvirute Rte| pAramparyaNa sAkSAca nAsti vijJAnavi kiyA / / 772 / / kAraNa nAkSasaGghAtastatpratyeka pinA bhavAt / vikarUpAnAM vizeSAMza tasahati virodhtH|| 781 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaviparaNe jAtismarANAM saMvAdAdapi saMskAra saMsthiteH / anyathA kalpayan lokamavikrAmati kevalam // 79 // mA'smRteraMbhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / taddhi janmAntarAbhAyaM jAtamAtre'pi lakSyate // 803 // garbhe rasavizeSANAM prahaNAditi kazcana / tAdAvabhilASeNa binA jAtu yadRcchayA // 896 // maskArANeSu vo nUyaH pravartitaH / kozapAnaM vidheyaM na samaM bhUyastathA dRzaH // 823 // rUpAdidarzanAbhAvAt tatsambandhasmRtiH katham | nAvazyaM kSurAdInAM sarvatrommohanAdayaH // 83 // tathA rAgAdayoH saGkalpAdyavimAbhuvaH // 84 // tadAhArAdisAmAnyasmRtitadviprameoSayoH / bhASo'bhAvazca vRsImAM bhedivi ca dRzyate // 85 // tasmAt saMsAravaicitryaM niyamAna vihanyate / na kazcidvirodho'sti dehAntaraparibhaTTe // 86 // tadabhAve hi tadbhAvapratiSedho na yuktimAn // 86 // ['jAtismarANa' (09) ityAdi tadabhAve hi' (863) isa vAkyAnazlokAH ] yuddhe puruSataratve nityazvAttadanukriyA / na bhavetpariNAmitvAdvinAzAnupalakSaNAt // 83 // parasyAdhyavirodhazcet phalaDe suvyapohataH / mahArANAmavinAze'pi sambhavAt // 883 // yathA'janakajabhyeSu na santi kalazAdayaH / tathA janaka anyeSu tatastacyaM niranyayam // 893 // tatra nAzAdizabdAzca samitAH samanantare / / 90 / / anyasyAnyo vinAzaH kiM kriza syAdayakAtmakaH / tadviSekena bhASAccet kathannAtiprasajyate // 91 // ladApi sarvabhAvAnAM paraspara vivekataH / na cAnantaramityeva bhAvastaddhya pradezabhAk // 92 // tatpratItyasamutpAdAt bhAvazcet sa kutro mataH / sAdRzyAt pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam // 93 // vizeSakalpanAyAM syAt parasyAdhyabhicAritA / tasmAt sabhAgasantAnakalpanApi na yujyate // 94 // na cet sa parivartesa hetureva phalAtmanA // 943 // tasmAdbhAya vinAzo'yaM phalIbhASaH tadagrahaH / taddmahaH pratiSedho'sya kevalaM rAnibandhanaH / / 953 // anyathAtvaM yadIcyeta torapi phalAtmanaH / abhya pati kinneSTamiti kecitmacakSate // 963 // anyathAtvaM na vettasya bhaved zrIdhyamalakSaNAt / abhAvasyApyabhAvo'pi kinnetyanye pracakSate // 973 // svasvabhAvasthito mAyo bhASAntarasamudbhave / naSTo vA nAnyathAbhUtaH tato nAtiprasajyate / 983 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAyacinizAnA sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannaM tato'pare / viruJcAsiddhasandigdhA akiJcitkaravistarAH // 993 / / tathArthe 'satyasambhUSNudharmI na bhirnggtH| sarvathaikAntavizleve saadhysaadhnsNsthitH|| 10.3 // ekaM valaM malai nyanaSTaSTa na vaapraiH| AvRtarAvRtaM bhAge rakta raktaM vilokyate // 1.13 // anyathA tadanirdezyaM niyamasyAesambhavAt / vRttAvApana tasyada vizvarUpaM vibhAvyate // 1023 / / samyagjJAna vyavasthAyA hetuH sarvatra tatpunaH | pratyakSaM yadi vAdhyeta lakSaNaM pratirudhyate / / 1033 // sAirya vyavahArANAM sannivezavizeSataH / nAnakapariNAmo'yaM yadi na cyacatiSThate / / 1043 / / satyapyekArthakAritve'saMzleSapariNAmataH / indriyAdiSu taikatvaM yadi kiM vA viruddhyate / / 1053 // tdnekaarthlmvishlessprinnaamtH| skandhastu sapradezaoN'zI bahiH sAkSAsto janaiH // 1063 / / nAnAkArakavijJAnaM svAdhAre badarAdivat / tAdAtmyena pRthagbhAce sati vRttipikalpyate // 1073 // darzanAdarzane syAhA sprveshaaprdeshyoH| virodhAnupalambhena kila skandho viruddhyate // 1083 / / sambhavatyapi mAtrANAM drshnaadaansthitiH| ivaM vijJAnamanyadvA viSamekaM yadIkSyate // 1091 // avAntarAramabhevAnAmAnanyAt sakalAgrahe / nAnAkAraNasAmarthyAjzAnaM bhedena bhAsate / / 1103 // bhedasAmarthyamAropya pratyAsapsinivandhanam / coca mahati nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti // 1113 // sarvathA zleSavizlaMghe nANUnAM skndhsmbhvH| abhyathA nApradezAdItyaparavattamusaram // 1123 / / nairantayaM niraMzAnAM svabhAvAnatiraMcanam // 113 // cittvicitraabhdRssttmnggprsnggtH| sa kA sarvathA zleSAt mAneko bhedarUpataH // 114 // skandho mAtrAnurodhena vyavahAre'vadhAryate / sahyAdisamabhAye'pi tatsvabhASadhivakataH // 115 // asAdArabhyasvabhAve yA hyAnarthakyAdalaM paraiH // 1953 // sparzo'yaM cAkSuSatvAnna na rUpaM sparzanagrahAt / rUpAdIni nirasyAnya na cAbhyupalabhemahi // 1163 // sAmagrIvihitazAmadarzitAkArabhedinaH / prAyeNaikasya sAdra,pyaM pRthaksisau pralagataH // 1173 // aspabhUyapradezakaskandhabhedopalambhavat / anyathA svAtmani zAnamanyathA cAnumIyate // 1683 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayadhivaraNa sadhprameyatvayonAsti sarvathA niyamo yadi / amavRtta phalAbhAvAttatra vRtaniSedhataH / / 1193 // pramANamarthasambandhAt prameyamasadityapi / kevalaM dhyAnadhyamevaitat kinna santaM samIkSyate // 1203 // satpratyakSa parokSe'rthe sAdhanaM trividha yam / hesvAtmanoH paraM hetu maanvyvhaaryoH|| 1213 // parasasvamasattA'sthAdarzanaM paradarzanam / sadasajJAnazabdAzya kevalaM tamidhandhanAH // 1223 // agniH svapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako ythaa| anvayadhyatirekAbhyAM zabdakhusaghA'vadhAryate // 1233 // aprameyaM prameyaM cedasatkiza sadAtmakam / atha navyavahAro'yaM abhyatrApi nirNkushH|| 1243 / / sarapratyakSaM parokSArthagatistapaikalakSaNam / sAnye'sati virodho'yamatastaNa sAdhyate // 1256 sarva pariNAlA tuH sAjidA / zabde'pi sAdhayeta kena tasmAtrAmbayaso gatiH // 1263 // sijamarthakriyA'satvaM srvthaa'viclaatmnH| nirambayavinAze'pi sAdhanaM nopacArataH / / 1271 // avazya zahirantaryA prmaannmvgchtaam| sisamekamanekAsmapariNAmavyavasthitam / / 128 // praaprvivekaiksvbhaayprinisstthitH| paramANurato'nyo pA pahiramsana yudhyate / / 1993 // arthasthAnekarUpastha kadAcit kasyacit kacit / zaktAvatizayAdhAnamapekSAtaH prakalpyate // 1303 // svabhASAtizayAghAnaM virodhAna parIkSyate / tatra simasiddhaM vA tasmAjAtine hetutH|| 1313 // sanidhAnaM hisasminadhyApAre'pi ttsmm| na cet sa parivarteta bhAva padha phalAtmanA / / 1326 / pariNAmasyabhASaH syAdabhASastAnapekSaNAt / ayamakriyAheturantareNa niranvayam // 1303 // bhedAbhedAtmano'rthasya bhedaabhedvypsthitiH| lokato vAnagamtavyA samAgadhisabhAgavada // 1343 // " simarthakriyA' (125) ityAdi 'lokato SAnu' (117) ityanta vivaraNakokAH / sAmAgyabhedarUpArthasAdhamassaguNo'khilA / anyathA'nupapannatyaniyamasthAtra sambhavAt // 1356 // pratyakSe'pi samAnAmyanirNayaH prtirupyte| yathA jhaNakSaye'NUnAM syAtmAptau viDampayet // 1366 apRthagdhaniyamAvamitrA prmaannvH|| 137 // dezakAlAntaraNyAptiH svabhASaHkSaNamadimAm / sampratyastamitAzeSaniyamA hiprtiityH||138|| agrahara kSaNabhako'pi prAiNe kimnishcyH| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAryAvanizcayaH AkRtibhramayadyaviSamazecilokitam // 139 // ne sarte'rthavido'rtho'rthAt kevalo vyavasIyate // 13035 bhaavaantrsmaarope'bhaavitaakaargocraa| samakSasaMvido'rthAnAM samnidhi nAtizerale / / 1403 // apAtraHkSaNikAramAnaH kila spaavbhaasinH| atatphalaparAvRttAkArasmRtivetavaH // 1413 // sthUlaspachavikalpArthAH svmidriygocraaH| samAnapariNAmAtmazabdasatahetayaH / / 1423 / / svabhAvavyavasAyeSu nizcayAnAM sthato gate / nAzasyaikArtharUpasya pratItirna dhiruddhyate / / 1733 11 vyAmoharAdhalAkAraghedanAnAM vicitrtaa| sAkalyena prakAzasya virodhaH sampratIyate // 1543 / / sambhAcitAnyarUpANAM shaanprinnaaminaam| pratyakSANAM parokSAtmA prmaannaantrgocrH||1453|| pratyayaH paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / sAyaM parisphuTaM yena tatra prAmANyamaznute / / 1463 / / AsAditavizeSANAmaNUnAmativRttitaH / ekAkAravidhekena naikprtipttyH|| 1473 / / kAlApaphaSaparyantadhivartAtizayA gtiH| azaktaraNuvat seyamanekAntAnurodhinI // 1483 / / aMzagrahavivekatyAmanyAH kitisherte| nirNaye'nirNayAnmoho bahirantazca tAdRzaH // 1493 // jIvaH pratikSaNaM bhinnazcetano yadi nAvRtaH / saphalaprAisAmasithAramAnaM prakAzayet / / 150 // tAdAtmyAt pratyabhijJAna srshaaprhetutH| aSasthAntarvizeSo'pi bahirantazca lakSyate // 15 // sUkSmasthUlaptarA bhAvAH spshaaspttaavbhaasinH| vitathetaravikSAne pramANetaratAM gataM // 152 / / yasminnasati yajjAtaM kAryakAraNatA tyoH| medinAM pratyamiti racito'yaM zilAplavaH / / 153 / / anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra prayaNa kim // 154 // pratyayeti na pramAhetuM pratyeti punaraNamAm / pramAhetutadAbhAsabhedo'yaM suvyavasthitaH // 155 // niyamena na gavAti niHzaGka caturasradhIH / anyathA'sambhavezAne dharthazcAtmadhyavasthitaH // 156 // prativyUDhastu tenaiva prabhavo'nala bhayo / pratyakSe'the pramANena vikarupena prklpitH||157|| pratyakSAnupalammAbhyAM yadi tattvaM pratIyate / anyathA'nupapannatyamataH kinna prtiiyte18|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAnidhayavivaraNa pramANAmAdhanAMpAmaH paarmocrH| vyApyacyAeka bhAvo'yamaMka prApabhAnyate // 15 // satyapyanyavijJAna snpginisstthitH| avinAbhASasambandhaH sAkasyenAbadhAryate // 16 // saharTaraca dharmastaM na binA tasya sambhavaH / iti tarkamapakSeta niyamanaiva laiGgikam // 161 // tasmAdastuklAdeca pramANa maniyUkam / bahubhedaM zranaM sAkSAt pArampayaNa zreSyate // 12 // arthamAtrAyayo'pi yatA narta pravartanam / sa yukto nizcayo mukhya pramANaM tadanakSat // 163 // lisAMvRtayostulyA gRhItagrahaNAdapi / vyvcchedaavisNghaadvysshrtRprvRttyH||164|| zabdAdyayogaviccheda tatprAmANyaM na kiM punaH / anumAnaM tu detoH syAt adhibhAbhAvanizcayAt // 165 / / yathA kArya svabhAvo dhApya yathAzayasambhadhaH / hetuzcAnupalambho'yaM tathaivetyanugamyatAm / / 266 // pratyakSAnuphlambhazca vidhaanprtissedhyo| antaroha sambandhamaturica lakSyate // 67 // prapaJco'nupalabdhe pakSe pratyakSavRttitaH / pramANa sambhathAbhAvAvivArasyApyapekSaNAt // 168 // tulanAmarasAdInAM tusyakAlatayA na hi / nAmarUpAdihetutvaM na ca tavyabhicAritA // 169 // tAdAtmyaM tu kathaJcit syAt tato bina tulaantyoH| sAsnAviSANayAraMvaM cndraassiprbhaagyoH||17|| upalabdha hetutvAdantarbhAvAt svabhAvataH / tayoranupalammeSu niyamo na vyavasthitaH / / 171 / / abhaviSyatyasambhAvyo dhau dharmAntara kacit / zeSava turanyo'pi gamakA suparIkSitaH // 172 // elena pUrvavadvItasaMyogyAdau kathA mtaa| tallakSaNaprapaJcazca niSedhyA vizA'nayA // 173 // anyathAnupapanatvaravitA ye ghiDasthitAH / hatutyena paraisteSAM hetvAbhAsatvamIyate // 17 // virodhAdanyayAbhAvAt vyatirekAprasiddhitaH / katakA kSaNiko na syAt naikalakSaNahAnitaH / / 14 sattA'samprativaddhava pariNAme kriyaasthite| nirvyApAro hi bhAvaH syAnnityatve yA nirandhaye / 176 // avasthAdezakAlAnAM bhedAbhevyavasthitiH / yA dRNa so'nvayo loke vyavahArAya kalpate // 17 // sacaMsantAnavicchedaH sati hetoM phlovyH| anyathA niyamAbhAvAdAgantaya virudAzte // 178 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyadhinizcayaH sattvamartha kiyA'nye vA vastudharmAH kSaNakSaye / hetvAbhAsA viruvANyAH pariNAmaprasAdhanAH // 179 // sarvazaprativedhe tu samdigdhA vacanAvayaH / rAgAdilAdhanAH spaSTA ekalAvidviSAm // 180 dharmidharmastha sammehe vyatireke tato bhavet / asiddhi prativandhasyatyapare pratidire / 181 // vAco viruddhakAryasya siddhiH srvjnyvaadhinii| zirANyAdityAyA visaMdhyAptasiddhayaH 182 // satsamprayogajana vidhaH sakalagrahaH / svabhAvakAraNAsiddherekalakSaNavidviSAm // 183 // kathana sambhavI vakA sarvazastasya tena no / yAvat prakabhyate rUpaM tAvat kArya viruddhapate // 18 // vivakSAmantareNApi yAvRttirjAtu pIkyate / bAgchamto yA na SakAraH zAstrANAM mamdabuddhayaH // 185 // prahA yeSu paTIyasyaH prAyo yacanahetavaH / viSakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate // 186 // apramacA viSakSeyamanyathA niyamAtyAt / paSTaM satyaM hitaM vastumicchA doSaSatI katham // 1875 prazAprakarSaparyantabhAvaH sarvArthagocaraH / satkAryotkaparyantabhAvA sarvahitAmidhA // 188 // yathA vacanasahakAryakAraNa bhUtayoH / bhavirodhena pAmpasanarAkastamniSedhane // 18 // tathaiSa puruSatvAderakSayA ghuddhi vistre| sarvaprakAzasAmarthya sAmAvaraNasaMzayAt // 190n akSayAt puruSatvA pratipakSasya saMkSayAt / sarvato'samayaM jyotiH sarvArthaH samprayujyate // 19 // kakSit svamadezeSu syAt phrmpttlaacchtaa| saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSurAdayaH // 1925 sAkSAtkartuM virodhaH kaH sarvathAvaraNAtyaye / satyamartha tayA sarve yathA'bhUkhA bhaviSyati // 193 // paratumsAparikSAmAd duHkhitaHsa kathaM bhavet / sthato hi pariNAmo'yaM dukhitasya na yoginaH // 19 // bhASamApAravAn buddhe prakarSo'yaM mlkssyH| kAraNAsambhavAkSepaSipakSaH sampratIyate // 195 // AsiddhacAkSuSatvAdiH zamdAnityatvasAdhane / anyathAsambhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH // 196 // sabaMdhA nAstisAmAnya prinnaamvinaashyo| yo detorAzrayo aniTariSTaH svAtmAvizeSataH // 19 // sAdhyasAdhanabhAvo na zabde nAzitvasasyayoH / anala: pASako'gnisyAt ityanekAmsapidviSAm // 19 // sarvAnyArthAsamaH zabdaH zabdAdipariNAmataH // 1963 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayadhiSaraNe aNUnAM zrutayogyatyA tizayAdAnahAnayaH / zabdotpativinAzAH tatsAdhyasAdhanasaMsthitiH // 201 // anyathA'nupapannatvarahitA ye vilkssnnaaH| akiJcitkArakAn sarvAn tAn vayaM saMgirAmahe // 202 // tatra mithyosaraM jAtiH yathA'nekAntavidviSAm / nabhyuSTrAderabhedatvAsajamgAdekacodanam // 20 // sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtH| tathApi sugato candyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 204 // tathA ghastubalAdeva bhedaabhevyvsthiteH| ghohito kSadhi khAdeti kimuSTramabhidhAdhati // 205 // ayobhypkssoptdossaarekaa'nvsthite| anAdidokeko nayA divA // 206 // mithyottarANAmAnamtyAcchAstre vA vistaroktitaH / sAdhAdisamatvena jAtirneha pratanyate // 207 // prkRtaashesstttvaarthprkaashpttuvaadinH| biyANo'vadhANo dhA viparItI nigRhyate // 208 // asAdhanAGgavacanamadoSovana dvayoH / na yuktaM nigrahasthAnamarthAparisamAptitaH // 20 // bAdI parAjito yukto vassutarakhe vyvsthitH| satra doSaM gruSANo vA viparyastaH kathaM jayet // 21 // sambandho yantra nirmAtaH saadhysaadhndhrmyo| sa dRSTAntastAmAsAH sAdhyAdivikalAkSyaH // 211 // sarvatraiva na dRSTAnto'nandhayenApi sAdhanAt / abhyathA sarvabhAvAnAmasiddho'yaM kSaNakSayaH // 212 // prtyniikvyvcchedprkaarennaivsiddhye| vacanaM sAdhanAdhInAM vAdaH so'yaM jigiissto||213 // mAstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrhH| myAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartamam // 214 // tavAbhAso vitaNDAdiH abhyupetaavyvsthiteH| tavAtmotkarSaNAyaiya cAco vRtiH anekadhA // 215 // prAmANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt / sakukhyAlakSaNagocarArthakathane kiM kAraNaM cetasAma / A nAtaM sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhaaH| prekSante tadudhIritArthagahane samdehavicchisaye // 216 / / zAla zakyaparIkSaNe'pi viSaye sarva visaMvAdakam mithryakAntakalaGkitaM bahubhurudvAkSya tarkAgamaiH / dAhAH pariNAmakalpavirapicchAyAgataiH sAmprataM / pina dhairakalaGkaralanithamanyAyo vinizcIyate // 21 // iti dvitIyaH anupAna prastAvaH Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaprastAvaH sakalaM sarvathaikAntaprayAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam // 2 // tathA'nyaguNadoSeSu saMzayakAntayAdibhiH / puruSAtizayo kSAtuM yadyazakya kimipyate // 2 // parokSo'pyavinAbhAvasambarguNadopayoH / zAstrarnivartitaiH zAstrakAravat sampratIyate // 3 // siddhahiMsAnRtasteyAnahmacaryapravRttitaH / sa pratyastamitAzeSadoSo neti pratIyate // 4 // heyopAdeyatatvasya sopAyasya kiledshH| prayatA dhiganAtmakaM tadasAdhyamasAdhanam // 5 // sarvathA'sadupAdeyaM heyaM sat tadakAraNam / tadartho'yaM prayAsazcetyAho satyavyavasthitiH // 6 // karuNA svrrjnyaansntaanokchedkaarnnm| iti na karuNA atyantaM paraduHgarna na gobaraH || tattvajJAnAdyanutpAda surumAga bhaya sH| mithyAvikalpavijJAnabhAvanAparipAkataH // 8 // tatvajJAnamudetoti kutastattvavinizcayaH / anAdivAsanA na syAs trailokyamavikalpakam // 2 // nirupadravabhUtasya bAdhA'yuktA viparyayaH / vicchedo gharamucchedAdvistarapakSapAtataH // 10 // yastAvatkaruNAvasyAt tiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH sa parocchedAna samatvaM prapadyate // 11 // tathA nirAmrIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate / samtAnasyAramanI vA iti zabdamAnaM tu bhiyate // 12 // nityasyApi sataH sAkSAdRzyAnubhayAtmanaH / sukhAdiviSayaH zabdAvizeSo dhiyA'nyathA // 13 // pradazyaH punarasyaiva gupaayognivRttitH| nirvANamAha ghedo'yaM pramANamiti sAhasam // 14 // vizvalokAdhikajJAne vipralambhanazadinaH / prAmANyaM kathamakSAdau cancale pramimImahe // 25 // parIkSAkSamavAzyArthapariniSThitacetasAm / aiSTadoSAzAyAmamAna sakalaM bhaveta pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM gunndossyoH| varzanAdarzanAdhyAsAt kacid vRttsmtvtH|| 17 // tajjJAnapUrvakaM taya'manumAnasamIkSitam / mAnaM vastuSalAdeva sarvavastunibandhanam // 18 // [pate 15-16 antarajhalokAH] Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinidhayavidarahe AgamaH poruSeyaH syAt prmaannmtilaukike| saMvAdAsambhavAbhASAt samayAvipralambhane // 19 // sakalasasya nAstiskhe svsrvaanplmbhyoH| ArekAsite tasyAgyagdarzanato'gateH // 20 // vijJAnamaJjasA spaSTaM viprakRSTe viruddhpte| na svama kSaNikAderyA jJAnAtivikataH // 21 // sataH saMsAriNaHsa kadhicetanAtmakAH / tasatsvabhAvato zAnaM sarvatra zayalAyate // 22 // amino bhinnajAtIyairjIvaH syAzcetanaH svayam / malairiSa maNirvidhaH karmabhine prakAzave // 23 // srvaagrhsaamrthycaitnyprtivndhinaam| karmaNAM vigame kasmAt somANa pazyati // 24 // prabhuH saakssaatkRtaashessprpnycbhuvntryH| anarthaiH paramAtmAnamata para na yojayet // 15 // evaM yatkevalazAmamanumAnacimbhitam / nate tadAgamAt sindhyeta na ca tena vinA''gamaH // 26 // satyamarthabalAdeSa puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prapandho'nAdiriSyate // 27 // prahAdigatayaH sarvAH sukhduHkhaadihetvH| yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat // 28 // sUkSmAntaritarArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'nyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 29 // vedasthApauruSeyasya svatastasvaM pighRnnvtH| AyurvedAvi yadyahaM yatnastatra nirarthaka // 30 // zAlAzAnaM sathaiva syAt sAmagrIguNadoSataH / avirodhe'pi nityasya bhavedandhaparamparA // 3 // tadarthadarzino'bhAvAmmlecchAdivyaSahArabat // 313 / / samAvisampradAyazcet aayurvedaadigmH| kAlenaitASatA'nAptaH kathamna pralayaM gataH // 32 // sihaM zrutendriyAtItaM trikAlaviSayaM sphuTam // 33 // tathA na kSaNikAdInAM sarvathAptaguNAtyayAt / tadviramya viramyaitad yuktaM zAkhapravartanam // 34 // tAdRzo'mAdhavijJAna zAkhe asirnrthikaa| sande'pi ca sandehastatastatvaM nirUpyate // 35 // svatantratve tu zayAmA prayAso'marthako bhvet| vyaktyAvaraNavicchedasaMskArAdivirodhataH // 36 // baMzAdisvaradhArAyAM skulaaprtipritH| krameNAzupra'yuktaH skRsspraannvinmH||37|| tAlpAdisabhidhAnema zabdo'yaM yadi jAyate / 1vaM kuttazcidavakalpyate // 38 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH upAdAnastha sUkSmatvAd yuktaM cAnupalambhanam / sArazyAnnaikarUpatvAt sa pavAyamiti sthiti // 32 // yadi caivaMvidhI nityo nityAste vidhuvaadyH| pratyabhizA'pramANaM syAt yugpdmimndeshyoH||40|| sarvArthAnAmanAdicche sa vizeSo niraashryH| yo'nyathAsambhavIzabdadhaTAghAkhyo'SabhAsate // 41 // savarNapadayAkyAnAM kAladezAdibhedinAm / sarazAnAM prabandho'yaM sacAna viruddhayate ||shvr) yAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyaM vstusiddhye| svataH sAmarthyavizleSAt saGketaM hi pratIkSate // 4 // sa punarbahudhA lokavyavahAramya darzanAt / zabdArthayorvikalpena sanivezA'nuvartate // 4 // na sarvayogyatA sAthI saGkatAntriyama yadi / sambandhaniyame'nyatra samaye'pina vartatAm // 5 // tataH zabdArthayornAsti sambandho'pauruSeyakaH / / 453 // sa hi zabdArthasambandhI yato'rthaH smprtiiyte| tAzo vAcakaH zabdaH sotA yatra vartate // 46 // krameNodhAryamANeSu dhvanibhAgeSu kecit / na tApadArayA AdiparevasambhavAt // 4 // zabdabhAgAH svahetubhyaH samAnonayahetavaH / sakkalAgrahaNAt teSAM yuktA hi zrInagocarAH // 44 // pariNAmavizeSAhi bhAvAnAM bhaavshktH||49| zvanayastatsamarthAnAM abhAvAdatirekiNAm / ghAcAmapauruSeyINAmAviyo na yujyate // 50 // samyagjJAnAGakuzaH satyaH puruSArthAbhidhAyakaH / itya atrApauruSeyatvaM jAtu siddhamanarthakam // 5 // rAgAdayaH sjaatiiyprinnaamaabhivjyH| saryAthAnAmanekAtmapariNAmI vyvsthitii| mArgastadviSayazceti mataM satyaM caturvidham // 52 // ahaM mamAnavo yamdhaH saMgharo nirjarA kssyH| karmaNAmiti saskRtya prekSAkArI samIhate // 53 // tattvajJAnaprabhASeNa tapaH saMvaraNaM nRNAm / tapasava prabhASeNa nirjINaM kama jAyate // 54 // rAgadveSau ghihAyaiSa gunndossytaastyaaH| mokSazAnAt pravartante munayaH samathukhyaH // 55 // sjshaanprinnaamaatmtvsmmtipttitH| pIsadoSAstravAkAro viparIta grahakSayaH // 56 // sUcayanti hi karmANi svahetuprakRtIni ca // 17 // sAtmIbhASAdvipakSasya satA doSasya saMkSaye / kahileSaH pravRttAnAM nivRttiH phaladAyenAm // 58 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 nyAyavinidhayavivaraNa pratipakSasthirImAvaH prAyaH saMskArapATacat / nirhAsAtizayoM yeSAM tatkarSAparSayoH // 59 // yadyapyanAtmavijJAnabhAvanAsambhavastataH / nanirodho nirodhe vA na prayojanamIzyate // 6 // heyopAdeyatazyArthaviparItavyayasthiteH / mithyAvAnamanAtmazaM mainyAdipratirodhataH // 6 // tatsvArthadarzanazAnacArizreSu mahIyasAm / AtmIyeSu pramodAdirata evaM vidhIyate // 62 // yastAvat karuNAvasvAttiSThasyeva hi cetasAm / santAnaH sa parocchedAna samatvaM prapadyate // 6 // tasmAt nirAmravIbhAvaH saMsArAmamokSa ucyte| santAnasyAtmano ceti zabdamAta bhidyate / 64 // nityasyecchA-pradhAnAdiyogo'nityaH kimAramanaH / mithyAzAnAdanikSistathA'nekAntavidviSAm // 65 // drvypryaaysaamaayishessprvibhaagtH| sthAvidhipratipedhAbhyAM saptamaNI pravartate // 66 // tadatastubhedena vAco vRttestathobhayam / sadatahAgavRttezca saha tadavAgavRttimA // 17 // jogatiH sAta pavArthaH panIyate / sa hi zabdArthatatyastasyeti dhyapadizyate // 68 ahamasatIti vAkyAdI siddhaadhmytrsthiteH| ubhayokticajhoktAvupALambho viruddhyate // 69 // yadi kecit pravaktAro kRtiyAkyArthayorapi / sUtrepyeva tayoraktI trailokyaM ki vartate // 7 // kevalaM pratipasAraH syAdvAre javRttayaH / jAtitadvadapohAdiyAdaM ca na hi jAnate // 72|| srvthaikaantvirlessttvmaargcyvsthitaaH| vyAkhyAtAro vivakSAtaH syAdvAvamanusandhate // 72|| anekalakSaNArthasya prsidsthaabhidhaantH| saMzayAdiprasaGkaH kiM syAdvAdapramuDhacetasaH // 73 // sAkalyeneha sAmAnyaSi zeSapariNAmadhIH / mithryakAntapravAdebhyo viduyo vinivartayet // 7 // AtavAdaH sa sa evAyaM yatrArthA: samayAyinaH / pramANamadhisaMvAdAt praNetA thadi zakyate // 7 // AtmA yo'sya prvktaaympraaliiddhstpthH| nAtyakSaM yadi jAnAti mApadeSTuM pravartate // 6 // priikssaakssmvaakyaarthprinidhitcetsaam| aSTadoSAzAkAyAmanyatrApi prasajyate // 7 // pratyakSAgamayoriTaM prAmANyaM guNadoSayoH / upalabhyanupalabdhibhyAM kvacidavRttasamatyataH 78 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinidhayaH tathA sAkSAtkRtAzeSazAstrArtho'kSAnaainaNAt / savRtta kevalazAnaH sarvazaH sampratIyate // 72 // sasyAvaraNavicchede zeyaM kimavazigyate / aprApyakAriNaH tasmAt sarvArthAnavalokate // 80 // zAstradurabagAhA tasvaM dRSTra hi kevalam / jyotirmAnAdivatsarvaM svata eya praNetUbhiH // 8 // saMghAto heturateSAM pRthaganyatra sambhavAt / pavaM hi sugatAdibhyo gharamIkSaNikAdayaH / / 82 // zAstraM tallakSaNavyAptaM sarvahAdevAdhanAt / apauruSeyavRttAnto'pyata eSa dhiruddhyate // 8 // pratyakSamajasA svapramanyacchatamaviplavam / prakINaM pratyabhijJAdI pramANe iti saMgrahaH // 8 // idamebamini zAnaM gRhItagrahaNe'pi naH / pratyakSe'rthe'nyadhAropavyavacchedaprasiddhaye // 8 // anumAnamato hnuvyvcchede'nsthiti| upamAnaM prasiddhArthasAdhAtsAdhyalAdhanam // 86 // yadi kiJcicizepeNa pramANAtaramipyate / pramito'rthaH pramANAnAM yahubhedaH prasajyate // 8 // sarvamesachutakSAnamanumAnaM tathAgamaH / sampradAyAcidhAtena yadi satvaM pratIyate // 8 // Adhe parokSamaparaM pratyakSaM prAharAsasam / kevalaM lokayuddhyaiva materlakSaNasaMgrahaH / / 89 // syAdvAdaH zraSaNahAnahetutvAzcakSurAdivat / pramA pramitihetutvAnyAmAgyamupagamyate // 20 // pramANasya phalaM tttvnirnnyaadaanhaandhiiH| niHzreyasaM para prAyaH kevalasyAyuprekSaNama // 21 // pratyakSa zrutavijJAnahetureva prljyte| iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nathacakatA // 92|| mithyAtyaM mogatAnAM kaNanagmamayaM kApilIyaM prameyaM , prAgalbhyaM zAvarANAM jinapatividitAzeSatasyaprakAze / paryAptatvaM vyapohannupahasanamayaM prastuvannyAyamArga, syAvAdaH saryabAdaprayaNaguNagaNaH zreyase no'stu nityam // 23 // naikAntakSAyikANAmaatizayamaghavannaca nAnArthasAdhyam , nairikazcanyaM tapo vaa'viglitsklpleshraashervinaashe| niSparyAyaM pravRsaM sakalaviSayaga kayala caMda niyama, yo'yaM tammai namAmastribhUvanagurave sambhave zAntaye te 195 yuktAyuktaparIkSaNakSamadhiyAsayAdagagadhinAm , saMsevyaM paramArthavedasakaladhyAnAspadaM zAzvatam / lokAlokakalAvalokanabala prajJAguNodabhUtaye , thAmanyAdakalaGkamaGgalaphalaM jainazya zAsanam // 15 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalakadevaviracitaH nyAyavinizcayaH syAdvAdavidyApatizrImahAdirAjamariracitanyAyavinizcayavivaraNasahitaH [ dvitIyo'numAnaprastAvaH ] etAvanapAkRtavipratipattikatayA pratyakSaM prabhedato nirUpitam , idAnIM parokSasya tathA nirUpaNamaksaraprAptamiti tatprabhedamanumAna nirUpayannAha sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAna tadatyaye / virodhAkaSidekasya vidhAnapratiSedhayoH // 1 // iti / smaraNAdirapi tatprabheda eva tasya kasmAdanirUpaNamiti cet ! na ; tasyApi pazcAnnirUpaNAt / 5 pUrvameva tasya nirUpaNamupapannam , smaraNAdikrameNa tatprabhedasya sUtre' nirdezAt-"smRtiH saJjJA cintAbhiniyodhaH" [ta0 sU0 1 / 13 ! iti, nirdezAnurUpatvAca - nirUpaNasyeti cet ; salyamidam : tathApi prAdhAnyAdanumAnasya tadevAtra prathamaM nirUpyate | kathaM prAdhAnyamiti cet ? ucyate, zAstramidaM pravacanaprAmANyanirUpaNaparam 'bAlAnAm' ityAdinA zAstrArambhe tathaiva pratipAdanAn / tatprAmANyaJca pratyakSAnumeyAtyantaparokSaviSayam / 'tatra pratyakSaviSaye tadavisaMvAdAt tatprAmANyanivedanArtha pratyakSa nirUpitam / 10 tathA pravacanamatyantaparokSe taMta eva tadarthaM nirUpayiSyate / pariziSTamanumeyaM tatra ca pradhAnamanumAnameva tadavisaMvAdAdeva tatra tatprAmANyanirNayAt , tatastadevAtra prathamaM nirUpyate / tannirNayAnupayoginaH smaraNAdeH pazcAdaSi kimarthaM nirUpaNamiti cet ? anumAna(nArtha)meveti brUmaH / na anubhAnaM tannirapekSamutyattumarhati / nivedayiSyate caitat pazcAdeva / zAstrAntare tahiM kathaM smaraNAdeH pUrva nirUpaNaM kRtamiti cet ? na; tatrAparatabhedApejhasya tatprAdhAnyasya vivakSitatvAt / tadapi tasya tatprAmANyanirNaya prati na pratyakSAdikt 15 sAkSAdupayogAt api tu pAramparyeNa / ata eva kathaJcittadupayogina eva parokSa medasya zAstre nirUpaNaM nAparasya / na hyaparastabhedo nAstyeva sambhavaitidhapratibhAderanekapakArasya tasyopalambhAdityalaM prasaGgena / prakRtaM vyAcazmahe-sAdhanaM sAdhyAvinAbhAvaniyamanirNayaikalakSaNaM vakSyamANaM liGgam , tasmAt / sAdhyasya vakSyamANalakSaNasyaiva yad vijJAnam / tad anu vyAtinirNayasya pazcAdAvi mAnam anumAnam / smRtiH smRtiH saMzA cintA'minibodha ityatarthAntaram / " iti sUtre / 2 dalo0 2 / 3 pravacanaprAmANyaJca | 4 stt-bhaar0,pH| 5"pravacanAvisaMvAdAt / pUrvAparAvirodha eva pravacanasya pravacanAvisaMvAdaH / uktazcAzAdha:-''dhyakSato vAkyamanumeye'numAnalaH / pUrvAparAvirodhena parokSe ca pramANatAmiti |"-baatti 6pravacanaprAmANyanirNayAnupayoginaH / 7smaraNAdimirapekSam / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [2 / 1 'sAdhanAdvijJAnam' ityevAstu na sAdhyamahaNam , sAdhyavijJAnasyaiva sAdhanAdutpatteH / na sAdhanatvaM tasya svarUpaviSayaM sambhavAMta sAdhyaviSayatva tasya nirNayAt / rUpAntaraprayuktantu tatassadvijJAnaM rUpAntarAdvijJAnameva na sAdhanAdvijJAnam / tanna sAdhanajJAnanivRtyartha sAdhyagrahaNam / asAdhyajJAnanivRttyarthamityapi na caturajham ; asAdhyApekSayA kasyacit sAdhanatyAnupapatteH / anyathA'nupapattyA hi sAdhanaM vyavatiSThate / anyathAnupapattizca sAdhyApekSaiva nAnyathA // 1210 // sAdhanaM pratAbhAve'nupapanna miti zruteH / zakyatvAdiviziSTazca sAdhyaM prakRtamucyate // 1211 // tadasAdhye na vijJAnaM sAdhanAdasti sambhavi / yavyavacchittaye sAdhyapadamatropavarNyate // 1212 // tanna sAdhyapadamarthavat vinA'pi tena tadarthasya pratipattaH / sAdhyavijJAnamityevaM vAstu na sAdhanAditi, sAdhanAdeva tadvijJAnasya bhAvAt / pratyakSAdapi bhAvaH parvatAdAvanumitasya pAvakAdeH pratyakSAdapi pratipatteriti cet ; na : sAdhyasya zakyAmipratAdirUpatvAt , tadrUpatayA ca taMtastasyApratipatteH / avyatiriktameva pAvakAdestadrUpam , dravyanayArpaNAditi cet ; satyam ; na tathA'pi tasya mukhyaM sAdhya15 tvam , vizeSarUpasyaiva paryAyanayAptisya mukhyatayA tattvena lakSaNAt / tasya ca sAdhanAdeva pratipattiH, na pratyakSAditi viphalaM sAdhanAditi padamiti cet ; ityametat tAn prati yeSAmevaM parijJAnasAmarthyam , ye tu bAlAH zabdatADita evArthe pratipattisaukarya manyante na tAnprati / tatasteSAM tatsaukaryAvaphalpanAya padadvayopAdAnam / zAkasyApi mukhyatastadupakAraparatayeva pravRttatvAt / ata evoktam-'yAlAnAM hitakAminAm' iti / vijJAnagrahaNaM tarhi vyartha pramANatvAdevAnumAnasya vijJAnatvapratipatteH, vivecitazca vijJAnameva pramANamiti / yadi punarvijJAna vijJeyamucyate karmaNi kRdvidhAnAta , tadayamatra samAsaH-sAdhyaM vijJAnaM vijJeyaM yasya tat sAdhyavijJAnamiti ; tanna ; evaM sati sAdhyavijJeyamiti spaSTasyaivopanyAsasya prasaGgAt / tana tanmaNamarthavaditi cet ; na; anumAnasya paricchitirUpatvapratipAdanArthatvAt / tasya tadrUpatvamapi vijJAnavAdeva pratIyata iti cet ; na ; tathA'pi baudvaistadanabhyupagamAt / na caitabAGamAtram ; pramANa... bhAvAt-viSayaparicchittirUpamanumAnaM pramANatvAt pratyakSavadisi / pratyakSamapi pratibandhAdeva tadviSaye pramANaM na tatparicchittirUpatvAditi cet ; na ; dvicandrAdijJAnasyApyevaM prAmANyApatteH / ekacandrAdau tasyApi taddhAvabhASitvena pratibandhAt / tathA ca na tatpratyakSam , bhrAntatvAt / nAnumAnam ; aliGgajatvAditi pramANadvitvaniyamavyAghAtakamanyadeva pramANaM bhavet / atha talliGgameva ekacandrAdI na pramANam ; talliGgajasyAnumAnasyaiva tatra prAmANyAt / 1-khaM na tasya aa,0p0| 2 sAdhanasvarUpa / 3-ktaM tava-bhA0, 30.50|4-tyevaastu bhA0, ba, pa01 5 prtyshctH| 6 sAdhyatvena / 7 "pratyakSaM babhrAntaM pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamiti vcnaat'-taadi| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] 2 anumAnaprastAyaH "pratibhAmo ya IdRkSI ne saMsthA vivarjitaH / evamanyatra dRSTatvAdanumAna tathA ca tat // " [pra0 vArtikAla0 1 / 1] iti bacanAditi cet : talliAmeveti kutaH / pratibandhAditi cet ; anumAnamapi tadeva syAt tadavizeSAt / tatrApyanyadeva tadudbhavamanumAnaM pramANamiti cet ; na ; tatrApi pUrvavalliGgakhopanipAtAt punaranumAnAntaraparikalpanAyAmanyabasthApataH / na caivaM pratyakSasyApi prAmANyam , pratibandhabalena tatrApi 5 limatvasyaivopapatteH ; satyam : vastutaH tApratibhAsamyApi liGgatvam / anabhyAse tata evaM prApyasyAnumAnAn / abhyAme tu liGgamAe pratyakSa meva, tasyaiva prApyapratibhAsitvena vyavahAribhirabhyanujJAnAt / tadanuropAdeva ca tapAmANyasya bauddhaiH paricintanAditi cet ; siddhamidAnI tadvadevAnumAnasyApi tadviSaye tatpatimAsisthAdeva prAmANyaM vyavahartR bhistathaivAbhyupagamAta , tatprAmANyasyApi tadanurobhAdeva taiH paridhintanAn / kaH punastamya viSaya iti cen / pratyakSasya kaH ? svalakSaNameva paramANulakSaNamiti cet ; 1. na ; tasya kadAcidapyaprativedanAta / mdhUlapAvakAdirini ceta ; anumAnasyApi sa evAstu tasvaiva tatrApi pratibhAsanAt / artha eva tatpratibhAmo na bhavani ampATatvAta , na hyampaSTo'rthaH pratyakSeNa punaranyathaivopalambhAt / na hi tasyaiva punaranyathopalambhI virodhAt / amti ca tato nArtha pavAyam / ata evoktam-- "na ca sa eva pratibhAmo'rthoM yuktastasya punaH pratyakSeNAnyathA darzanAt" [ / iti / iti cet / kimpunaridaM tamyAnarthatvam ! codharUpatvameva, svatastathaiva pratipattariti cat ; na tarhi 12 tatrArthavibhramaH, anartharUpAtikaza tasya miyAt / sa rUpAnumA- viSTaH tadvidhramo na bhavati, vikalpAntarasyaiva tajanmanastattvAditi cet ; kathaM tahiM tasyaiva vizramalvamuktam..."tadetadatagista graho bhrAntiH" ] iti ? vibhramavikalpajananAditi cet / na : nemAthi vyatiriktasyAprativedanAt / anyatiriktasya ca bodharUpatayeva pratipatteH kathaM sopyarthavibhramaH 1 mA bhUttajanmano vikalpasyaiva tattvAditi cet ; na ; tenApItyAdaH prasajhAdanavasthApattezca / tannedamanarthatvam / abasturUpa- 10 svamiti cet ; tapasya kathamanumAne 'pi pratibhAsanam ? tatkAraNatyAditi cet ; na ; tatra tadasambhavAt / tadanyatirekAditi cet, vasturUpatvameva syAt anumAnasya tattvAt / tasyApyavasturUpatvamiti cet : susthitamanumAnatyam bodhasyaiva tattvopagamAt avasturUpasya ca bodhatvAsambhavAt / avastu-vasturUpamevAnumAnam , tadgrAhAkArasyaivAvasturUpatvAn , tadatadrUpatayA dvirUpamyAnumAnasya pratItibalenAbhyupagamAditi cet / abhimatamApatitam , arthasyApi spapTetararUpatayA dvirUpasyaivApatteH / dvirUpatayaiva pratyakSe'nyatra ca kinna 25 tasya pratibhAsanamiti cet ? na : pramANasya samAnAkAragocaratvAbhAvat / anyathA'numAne grAzcAkArasyAvasturUpatvamapi pratibhAsata iti kathaM tArthabhrAntiH ? anizcayAditi cet ; tadanyatirikte bhAsurAdirUpe'pi kathaM nizcayo yataH pAvakAdau tadarthinaH pravattaran / nizcaye bA khaNDazo grahaNamapyarthasya tathaiva sthAt pratyazreNa spaSTatayA anyathA cAnumAnena / tanna pratibhAsabhedAdarthabhedaprakalpanaM tayorUpapanna miti ne ----- 1naH saM-A, ba, pa / 2-nava-Ava0, pa.1 3-danize-pA0, ba0, pa Y -mAnavamA0 .0,0 / 5 vyavahAryanurAdhAdeva / 6-nAditi ce-zrA0,0, pa0 / sovyartha-mA0, ba, p0|8-vaadvsturuup-aa0,10, pa0 / 9na sambhAvita-A0,0, pa0 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyanizcayavivaraNa [221 subhASitametat "grAmANyaM prastuvipayastayorthabhidA jagau / pratibhAgatya bhannAvAdana mistagopAlaH / / " [ ] iti / mA bhUdanumAnamapi hirUpamiti cet ; kiMmidAnIM tadeva nAsti, sahakarUpaM veti ! na tAvadeka 5 rUpam ; grAhyAkAramAtreNAvastutvAt , svAlamaNyamAtraMNa pratyakSasyAt / tadeva nAstIti cet : phimidAnI tatpramANam yataH kimapi svAbhima sidhyet / pratyakSameva, tata evAbhimatasyAdvaitAtmanaH svarUpasya siddhariti cet : kutastamya vastusattvam ? pratibhAsAditi cet ; na ; tasya bahirbhAksantAnabhedAdAvavastusatyapi bhAvAt / vicArasahAta pratibhAsAditi ceta ; yadi nAmArya tathA.'pi tammAt kuto vastusattvasyAvagatiH ? avinAbhAvAditi cet : AgatamanumAnam-abinAmAvino dharmAn dharmAntarAvagamasyaivAnumAnatvena 10 tadvAndinAmiSTatvAt / yastusato'pi tataH kasmAt svarUpasyaivAdvaitAtmanaH parijJAnaM na punarbahirbhAvAdeH bhedasyApi ! tasya tatrAnupalambhAditi cet ; astu nAmAnupalambhaH tathApi kasmAdasauM tatparijJAnaniSedhamavavodhayati / avinAbhAvAditi cet : uktamuttaram--'Agatam' ityAdi / tannAnumAnamantareNa kvacitkasyacidvighAnaM pratiSedho vA sambhavati, tata evAha-sadatyayaM / tasyAnumAnasya atyaye abhAve kacit pratyakSe ekasya vastusattvasya yavidhAnaM yazca pratiSedho bahirbhAvAdiparijJAnasya tayoH virodhAt 15 anupapatteH / sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnamiti sambandhaH / tanna tadeva nAsti / sato'pi naikarUpatvam ; dvairUpye 'pi na pratyakSAdbhinavipayatvamityupapannametat viSayaparicchedarUpamanumAnaM pramANatvAditi / __ bArhaspatyAstu prAhuH-sato'pyanumAnasya kathaM prAmANyam ! avyabhicAriliGgamamavatvAviti cet : tadeva kunaH ? prAmANyAditi cet ; na ; parasparAzrayAt-tatprabhavatvAtprAmANyaM tatazca tatprabhavatvamiti / anyata eva tasya tatprabhavatyamavagamyate tatazca prAmANyamiti cet ; anyasya pratyakSatve vyarthaM tatprAmANya20 parikalpanam , tata eva sAdhyasyApi parijJAnAt anyathA tadavyabhicAriliGgaprabhavatvasya tato'navagamAt / anumAnatve tu kathaM tasyApi prAmANyam ? avyabhicAriliGgaprabhavatvAditi cet ; na ; tatrApi tadeva kutaH' ityAdeH prasAdanakasthAnadausthyopanipAtAt / kacedamavyabhicAritvaM liGgasya pratipaktavyam ? dRSTAnta iti cet ; na ; sanna tadgatasyaiva tasya pratipatternAnyasya / tasya tatpratipattirevAnyasyApi tatpratipattiH samAnacAditi cet ; tahiM dhUmAderiva tatputratvAderapi tathA tatpratipatteH zyAmatvAdI so'pi gamaka eva 25 bhavet / bhaktyeva yastatsamAnaH tasyAvyabhicArAt , yastu gauravAdAvapi dRzyate sa vilakSaNa eveti cet ; na kazcidivAnI vyabhicArI hetuH sarvasyaiva gamakatvAt / salyamidam , tadapekSa yA yasya lakSaNyaparijJAnaM tadrikalapatipatrapekSayaiva vyabhicArasya parikalpanAditi cet : nedAnIkAntataH kacidvyabhicAra iti kathaM tena parasyaikAntikaH parAjayaH syAt / tanna dRSTAnte tatpratipattiH / nApi sarvatra ; tadvataH sarvajJatvaprasaGgAt / na pakSe'pi ; tatra sAdhyasya pratipatau tatpratipattivaiphalyAta , tasyAstadarthatvAt / apratipattau tadavyabhi .. - . --. -...-.--. - - 5 nAsti tade-A0, ba, p0| 2 kvacidanya-A.pa0 / 3 anyabhicAritvasya / 5-deriti ta-pA0. ba0, pa05 5 andhbhicaarikhprtiptte|| 6 gocaratvAdAvapi bhA0, ba, pa0 / tat sarvajJatve'pi tapa-bhAta, ba0, 50 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21] 2 anumAnaprastAvaH cArasya durabodhatvAt / tannAvyabhicAri kiJcilliGgamiti kathaM tatprabhaktvena prAmANyamanumAnasyeti : ; tepAmapi tadaprAmANye kutazcaitanya bhUtopAdanatva paraloka niSedhAdeH pratipattiH ? pratyakSAditi cet; kimarthamidAnIM zAstram vipratipattau tannivartanArthamiti cet; na; pratyakSaviSaye tasyA evAnAvAt vRSisyadita svaruvasyA nivartakam apramANakatvAt / nivartakasya pramANasyopadarzanAditi cet na pratyakSasyAtannivartatvAt / anumAnasyeti cet; kiM tadanumAnam ? bhUto- 5 pAdAnaM caitanyaM tadvikAre vikAritvAt yat yadvikAre vikAri tattadupAdAnaM dRSTam yathA mRdvikAravikArizivakAdi mRdupAdAnam bhUtavikAravikAri va caitanyam tasmAttadupAdAnamiti / tathA na tena paraloka bhUtopAdAnatvAta zarIravaMdriti / iti cet kathaM punaH sAmAnyenAnumAnasya niSedhe tadvizeSayoranyorapi sambhavo vizeSasya sAmAnyAbhAvena viruddhatvAt / etadevAha - sadasyaye / kacit caitanye / yat ekastha bhUtopAdAnatvasya vidhAnam tatparamanumAnaM yazcaikasya paralokitvasya pratiSedhaH tatparamanumAnaM tayo- 10 virodhAditi / atheSyata eva hIrAmanumAnaM paralokAdyanumAnasyaiva paraparikalpitasya niSedhAditi cet, kutastasyaiva niSedha: : tatsAdhanasyaivAvyabhicAranirNayAbhAvenAbhAvAditi cet na ; tadabhAvasyAnyatrAvyavizeSAt / nacAvizeSe kasyacidicchyA vidhAnaM pratiSedhazca parasyopapannaH / tadAha- tadatyaye / tasya sAdhanasyAnyaye kacit / iSTasAdhye yat ekasya anumAnasya vidhAnam icchayA yazcAparasya pratiSedhaH tayoH virodhAt / bhavatu tarhi paramasiddhAdevAnumAnAdabhimatasiddhiriti cet kaH 15 punaH paro nAma ? kAya evaM devadattAderiti cet na tasyAcetanatvenAnumAnasya taprasiddhatvAyogAt / tadgato buddhicirta iti cet tasyApi na pratyakSAtpratipattiH saMzayAbhAvaprasaGgAt / na hi tatpratipannaM saMzayo rUpAdivat / asti ca 'sAdhurayaM dhUrto vA paNDito'yaM mUrkho yA' iti / nApi vyApArAdiliGgajAdanumAnAt tasyApi svayamasiddha: / tato'pi paraprasiddhAdeva tatpratipattiriti cet kaH punaratra paro yasyAtaH pratipattiH sa eveti cet na tasyApratipattAvasyaivAbhAvAt / pratipattI bhAvazcet; na; 20 parasparAzrayAt bhAvAnpratipattiH tatazca bhAva iti / tadanya eva paraH, tatprasiddhAdanumAnAt prakRtasya pratipattiriti cet tasyApi na pratyakSAtpratipattiruktadoSAn / nApi vyApArAdiliGgajAdanumAnAta ; tasyApi svayamaprasiddheH / paraprasiddhAdeva tato'pi tasya pratipattiriti ceta na atrApi kaH punaH ityAdeH prasaGgAdrayabasthAvaidhuryAcca / tanna paraprasiddhAdapi tataH pareSAmabhimatanippattiH / kathaJcaivaM prayakSasyApi prAmANyam : viSayaparicchedAditi cet na tasthA 'satyapi viSaye bhAvAt / avyabhicArAditi cet : 25 sa evaM taMtra kutaH prAmANyAt / tadapi avyabhicArAditi cet; na; parasparAzrayasya spaSTatvAt / anyatastasyAvyabhicAraH pratIyate tatazca prAmANyamiti cet kiM tadanyat ? pratyakSa miti cet; na; tadvyabhicArasyApi tadanyataH pratipattAvanyavasthApatteH / arthakiyAjJAnamiti cet; na; avizeSAt / i ? : ; i :. + I I 1 anumAnAprAmANye 2 yAstram / 3 'cArvAkamavApekSayA tA0vi0 4 caitanyam / 5-diti net A0, ba0, pa0 / 6 tadviSayoH A0, ba0, pa0 7 "rUpAdau saMzayo nAsti yathA supa iveti sUtreNa saptamyantAt pratyayaH / - tA0 dira 8 "svastha cArvAkaspa" tA0 di0 / -prasthAta maryAcca 00, pa0 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 2 svata eva tatrAvyabhicArapratipatau prathamajJAne'pi syAt / tasya kaciyabhicAro'pi dRzyata iti cet ; na; arthakriyAjJAnasyApi svapne tadarzanAt / svapnatajjJAnavilakSaNameva jAgratajjJAnamiti cet ; prathamajJAnamapi vyabhicArijJAnavilakSaNameva kinna syAt ! lokasya tathA bitrekAbhAvAditi cen : na : itarabrApi tulyatvAt / 5 api ca, tata evAnumAnasyApi kinna prAmANyam ! sarvatra tadviSaye tadabhAvAditi cet : pratyakSasyApi na syAt , tadviSaye 'pi sarvatra tadabhAvAt / vidhamAnatejjJAnapratyakSasAdhayAditarataraprAmANyaparikalpanam anumAnaprAmANyamapi paripuSNAti vizeSAbhAvAt / aba pratyakSamavicAritaprAmANyameva parigRhyate, anyathA vyavahAravilopAt ; kimidAnImanumAnena bhavato'parAddham yatastadapi tathAvidhameva na parigRta ? kiM tena parigRhItenApi paramArthaparijJAnamya tAdRzAdanupapattariti cet ; pratyakSeNApi kiM 10 tato'pi tadanuSapatteravizeSAt ? tammAdanupapannameva pratyakSasya vidhAna pratiSedhazcAnumAnasya / tadAha sadatyaye tanoti vistArayati prAmANyamiti tat prAmANyaheturvizeSa: tasya atyayaH tasmin kacit pRthivyAdau yat ekasya pratyakSaprAmAbhyasya vidhAnam yazca kacit paralokAdAvekasyAnumAnaprAmANyamya pratiSedhaH tayoH virodhAt iti / __mA bhUpratyakSamapi pramANam , upaplavasyaiva sarvatropagamAditi cat ; ma ; tahAdasya pratikSipta55 syAt / tataH pratyakSa pramANayatA pramANayitavyamanumAnamapi, tadavyabhicAriliGgaprabhavatvasyottaratra samarthanAdityupapannamivam svArthaparicchedamAmAnusAra pramANa vAna pragazavaditi : pratyakSasyApi na vastutaH svArthaparicchedaH tatkAle tadarthasya kAraNatvena vyatikramAt , api tu tavAkArasyarUpaparicchedasya tatrAropAdaupacArika eba, tathAnumAnasyApi tatparicchedasAdhane siddhasAdhanamiti cet / atrAha pratyakSa paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / satyaM parisphuTaM yena tathA prAmANyamabhute // 2 // iti / tAtparyamatra kIdRzaM tanpratyakSaM yadAkAraparicchedastadviSaye samAropyate / nirvikalpaM niraMzaparamANuviSayamiti cet ; na ; tamya kvacidapyaparijJAnAta . saMhRtavikaruSakAle'pi nAnAbhAgasAdhAraNamya nIlAdivedanasyaivAnubhavAt , anyathA tatkalpanAyAM na kvacidvastuni nyavasthA syAt / parijJAne 'pi tasya 25 yadi viSayAdutpatteH prAmANyaM cakSurAdAvapi syAt / utpattivizeSAt sArUpyalakSaNAditi cet ; na; tathA'pyakizcitkarAdau prasaGgAt / akiJcitkaraM hi viSadarzanamajJasya saMzayAdInAmanyatamasyApi tenAkaraNAt , tasyApi viSayasArUpyAt prAmANye tato'pi naH pravRttiH syAt / tathA ca vastuzaktyavabodhasya darzanAdeva sambhavAt / vaidyakAdyupadezo'yaM tadartho vyarthatA brajet // 1213 // --.-.. 1-tajjJAnAtya-A0, 20, 50 / 2 tatvApAlava yAdo prAha / 3ta tami-A0, 20, 500 4 saMvRtaci-A0, 50, 50 / 5 nirvikalasya / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] 2 anumAnaprastAvaH kSaNakSayAdAvadhyakSaM viparyAsAdikAryavat / tasyApyevaM pramANatvaM tatpravRttikSama bhavet / / 1214 / / auropeNa satA'pyevaM tatprAmANyAnupadravAt / tadvyavacchedayattate prayAsAyaiva kevalam / / 1215 // anumAnaM pramANatvaM tadavyavacchedino'pi tat / kathaM nAmAvatiSThata yatpramANadvayaM bhavet // 1216 / / nIlAdAveva tanmAnaM yadi tatraiva nirNayAt / prAgeyAdhigame tasmAnnirNayaH phimapekSyate // 1217 / / phalaM tadeva tasyApi niSpannaM tacca darzanAt / niSpasne 'pi vyapekSAyAM vyapekSA nAvatiSThate // 1218 / / parato'dhigame tasmAt darzanAsa pRthaga bhavet / tatazcedaM virudhyeta tenAmarthAntaraM phalam || 1219 // iti / tatsAdhakatamatvaJca nirNayasyaiva yujyate / satyeva tasmiMstabhAvAnna sArUpyAdviSAdivat / / 1220 / / "tasmAnAmegAbhimateH sAmAna mevruuptH|" viduSA na tu vaktavyA vaktavyA nirNayAtmatA || 1221 // nirNayAtmani cAdhyakSe pRthagevArthabhAsanAt / upacArAt paricchittiH kathaM tatropakalapyatAm / / 1222 / / iti / zabdArthaH kathyate-param ityasyAnantaram 'api ca' ityetad draSTavyam / tadayamarthaHpratyacam uktarItyA nirNayarUpa spaSTaM jJAnam , tat AsmAna svarUpaM pratibhAsayet pratibhA- 20 samAnaM kurvIta / na kevalaM tamevApi tu paramapi ca bahirarthamapi ca pratibhAsayet / katham ! satyam avithim, tattvaJca mukhyatayaiva tatra tatkaraNAt / upacAreNa tatkaraNe hi vittazrameva sad bhavet / ekmapi satyaM tatkaraNaM parasminneva vaktavyam nAnmani vivAdAbhAvAditi cet ; na; dRSTAntArthatvAt tadvacanasya / yathA Atmani utkaraNaM satyamevaM parasminnapIti / 'kenaivam ? ityAha-parisphuTam anubhavArUDhaM yena / prasiddhAnubhabaM hIdaM mannIlAdi bahirgatam / pratyakSe pratibhAtIti sarvamANabhRtAmapi || 1223 / / arthasArUpyabAdo'yaM yadi tatropakalpyate / pratyakSeNa sa bAdhyeta pAvakAnuSNavAdavat / / 1224 / / 1AgepyeNa shraa0,10,50|2nytkrte maa0,0,50| 32002306|4-thl mu-- maa0,0,0| 5 "pratimAsamAnatvakaraNAt"-bATi 6 cennaivami-zrA0, 10,50 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayavivaraNe tatrAnAkAra eveyaM pratikarmasthitiyathA / prakAzaniyamo hetorityatraira nirUpitam / / 1225 // sanna sArUpyato mArna pratyakSamiti yuktimat / nirNayAtmatayaivAsya pramANatvavyavasthiteH // 1.226 // tadAha-tathA tena parisphuTena nirNayAprakAreNa prAmANyamaznute vyApnoti prayakSamiti tato yukta pratyakSakt svaviSayanirNayarUpamanumAna pramANatvAditi sAdhanAt sAdhyavijJAnamityuktam / sA sAdhana pakAyA yAni isapippAne kI sAdhyaM nirUpayannAha sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha [ tato'param ] / iti / manu sAdhanAha sAdhyaM taca zakyAvirUpameva / na zazakyasya tadahatvam azakyatvavirodhAt / 10 nApyanabhipretasya prasiddhasya bA, atiprasaGgAt / tataH sAdhyalakSaNasya vyutpattikzAdeva pratipatteH kiM tatpraNayaneneti cet ? tanna ; tathA tatpratipattargarIyastvAt , vyutpahudhAbhAvena sammohasambhavAcca / prasiddhAdanyad aprasiddham tadeva sAdhyam , na prasiddham tatra sAdhanavaiphalyAt , prasiddhirekha hi phalaM sAdhanasya sA ca prAgeva siddhati / kA punariyaM prasiddhiH ? nizcayazUnyamadhigatimAtramiti cet ; tanna ; kSaNikatvAderasAdhyatyaprasaGgAt / adhigatatvena prasiddhitvAdiSTireveyamiti cet ; kimidAnIM sAdhyam ! 15 na yatrAdhigatiriti cet ; na ; svabhAvaliGgaviSaye sarvatra tadbhAvAt / kAryaliGgaviSaye neti cet / na ; tatrApi nyAptijJAnena tadbhAvAt , anyathA anumAnasyaivAnutpatteH / tato na kiJcidanadhigatamasti yatsAdhya sambhavediti tallakSaNavarNanaM saugatasya prayAsamAtramAkAzacaryaNavat / yadi cAghigatamasAdhyam , kimidAnI tatrAnumAnena ? samAropavyavaccheda iti cet ; so'pi pradhvaMsanam , mithyAtvajJApana vA bhavet ? na tAva.adhvaMsanam ; tasya svarasamAktveinAnumAnakAryatvAnupapatteH / atha na sAkSAttasya tatkAryatvam , api tyanu20 mAnasahitAt samAropAduttarasya tasyAsamarthasya tato'pyasamarthatarasya tasmAdapyatyantAsamarthasyotpatI tataH parasyAnutpateH, tasya ca svarasabhaGguratvena vinAzAt pAramparyeNaiveti ; tanna : yasmAt samarthakaraNe zaktiH samAropasya cettataH / uttaro'pi samAropaH samarthaH kina jAyate ? // 1227 // anumAnena tacchatevinAzAditi cedasat / nirhetukatvAttasyApi tatkAryatvAvyavasthiteH // 1228 // svabhAyastAizastasya sAnumAnAttato yataH / asamarthAdirUpaH syAdAropa iti cedayam / / 1229 // svahetostasya "ced vyarthamanumAna prasajyate / anumAnAJca nevAsau samakAlatayA sthiteH / / 1230 // 1 nyAyadhi0 ko 33 // 2 "alpavaktavyamAdau vaktavyamiti nyAyAt |'-paa0 vi0 / 3 mimyAzAnaM pA0,40,04 zaktivinAzasyApi / 550 vA0 3 / 279 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 3] 2 2 anumAnaprastAvaH sAnumAnAt samAropAvazaktAdisamudbhave / sahakArisahAyAki nityAkAryabhidA na yat / / 1231 / / "apekSyeta paraH kAryam" ityAni vadatA tyayA / sahakAripratIkSatvaM nilpasya pratipidhyate // 1232 // sammAnnAsti samAropaprabaMsastavyavacchidiH / mithyAvApana sA cennAtasvanaM tadatyayAt // 1233 // na hi tattvajJApanamatattvajJAnAtsamgavati, tattvajJAnAdeva marIcikAviSayAjalArope tajjJApanasyopalambhAt , tadvadanumAnAdapi tattvajJAnAdeva tajJApanamiti sAdhyameva kSaNakSayAdikam / na caMdramadhigatimAtreNa prasiddhI upapannam : kSaNabhaGgAdarapi prasiddhiprasaGgAt / prasiddhasya ca "svarUpeNava nidezyaH" [pra. vA0 4 / 78 ] ityatra svarUpagrahaNena sAdhyatvapratyAkhyAmAt / tasmAnnitiretra prasiddhiH / 10 sadabhAve'dhigatamAtrasyApi sAdhyattvopapatteH / kathamevamanekAntasya sAdhyatyaM bahirantazca pratyakSataH prasiddhasyAditi cen ? satyamidaM yadi tatra viparItAropaNAmuSpahatiH / nirNayAtmani pratyakSa sa eva kathaM tasya sadvirodhitvAditi cet ? na : dRSTalyAt / dRzyate hi durAgamAbhyAsaviSayAMsitacetasAM tadviSaye'pi bahirbhAvAdau tadAropaH kasyacidasanniti anyasya bodha iti aparamyopaplaya iti / na ca dRSTasyApahrayo darzanAdeva tatpratiSedhAt / tatastadAropavikalA miNItireva prasiddhiH / ata eva prazabdopAdAnam , 15 prakarSeNa tadvaikalyalakSaNena siddhaM nizcita prasiddhamiti, prasiddhayatizayapratipattyartham / yadyevaM pratyakSamapi kathamanekAntapratipattaye paraM pratyupadaryate__ "jAtyantaraM tu pazyAmastato'nekAntasAdhanam" [ siddhivi0 pari0 2 iti / na hi tasmAdAropavataH tatpratipattiH, AroSasya tena tadavirodhisvenAnivartanAt , tannivartanarUpatvAca tatpratipatteH / anAropavatastu tadupadarzanamakizcitkarabhavivAdAditi cet ; nAyaM niyamo- 20 'parastattvamavabodhayitavya iti / ayantu niyamaH-prAnikAH pratipAdayitavyA iti / te ca vAdivacanAta pratyakSavyApAra parAmRzanto.'nekAntaviSayameva pratiyanti, pratipuruSameva tadvyApArasyAnubhavoSArUDhatvAt / na hi teSAM viparItAbhinivezo yataH prasiddhamapyanubhavamapalapeyuH tatkAraNAbhAvAt / tadAgamAbhyAsa eva teSAmapi tatkAraNamiti cet : na ; tasyApi mandaprajJa eva tattvAnna mahAprAjJe / na chApalyAhAra ityeva durbalavad balavato'pi tataH pa'tyavAyaH / prajJAtizayakatazca prAgnikAstato na teSAmanubhavavyApAraparipanthI 25 kutazcidapyabhiniveza iti yathAnubhavameva tattvamavabuddhayante / tadanumatyA prativAdyapi yadi tathaivAvabuddhayata sutarAM phalavat tadupadarzanam / yadi nAvabuddhayaMta tathA'pi na doSaH ; prAnikapatyAyanamAtreNaiva vAdipakSavyavasthiteH / aprasiddhasya sAdhyatve tAdRzamya sAdhanasyApi tatprasaGga iti cet : kimevaM sati vihanyeta ? sAnatvameva, sAdhyasya satastattvAnupapatteritti cet ; na ; sAvyAntarApekSayA tasyApyacyAghAtAt / kathamekasya rU.padvayamiti cet ! kathaM rUpantrayam / tadapi neti cet ; nedAnI sAdhyaM 30 1-matatvajJApanA-aEO, mana, e0|2vipriitaarNpH| 3 zUnyabAdinaH / 4 vijJAnavAdina / 5 ttvopplvvaadinH| 6-patasta-A0, 20, 50 / 7 pratyavAyaH bhA0,0,50 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizrayavivaraNe [23 nAma kimapi tasya sAdhanApekSatvAt , sAdhanasya ca trairU pyAbhAve 'nupapatteH / katipataM trairUpyamiti cet ; dvairUpyamapi tAdRzaM kinna syAt ? yataH sAdhanasyApi sAdhyatvanna bhavet / tanna taldhakcchedAya ruupennaivetyvdhaarnnmuppnnm| aprasiddhamapyuktameva sAdhyam , nArthAvagatamiti kazcit ; tanna; abhISTasya sAdhyatvAt , 5 uktameva yadyabhISTaM tadeva sAdhyam / athArthAvagatam' tadeva nAparam / tadAha-abhipretam iti / satyamidam , mayA'pyabhISTasyaiva sAdhyatvopagamAditi saugataH ; tanna; kSaNikatvasyeSTasyApi tenAsAdhanAt / tadeva zabdAdau kRtakavAdinA sAdhyamanityazabdenApi tasyaivAbhighAnAditi cet ; cakSurAdAvAtmArthatyameva saMhatavAdinA kimevaM na sAdhyam pArAyaMzabdenApi tasyaiyAbhidhAnAt / dRSTAnte tasyAbhAvena hetostadanyayasyAgrahaNapaditi cet ; va punaH kSaNikatvenApi tasya tadahaNam ? pradIpA10 dAviti cen ; kuta etat ? pratyakSata eva tatra kSaNikatvasya pratipatteriti cet ; na ; zabdabattatrApi saMtamtatpratipacevivAdAt / anumAnata eva tatpratipattau tadanyatra tadanvayagrahaNaM liGgasyAGgIkartavyam / tatrApi tata eva tatpratipattau tadanyatra tahaNaM tamyAGgIkartavyamityanavasthApattiH / yatpunaretat-pradIpAderakSaNikace parAparastailAdivyApAro : ! na hi nAmga sanamattirartha:. pathamatavyApAgadeva naddhAvAt / nApyupakAraH, tasyApyabhinnasya karaNAyogAt / bhede sambandhAbhAvAt tasyeti vyapadezAnupapatteH / tenApi 15 tadantarakaraNe'navasthAnuSatrAt / tatoparApara eva tatprabhavaH pradIpAdiriti ; tadapi na zobhanam ; sa~to'pyapramANAt tatpratipatterayogAt / pramANatvaJca na pratyakSatvena ; tatraiva kSaNikaviSaye vibAdAt , anyathA zabde'pi tata eva tatpratipatteH kimanumAnena ? asti hi tatrApyevaM parAmarzaH-yadi zabdopupyakSaNiko nyarthastatrAparAparastAlyAdivyAphAraH, tadutpattau tadupakAre ca pUrvavattasyAnupayogAt / tato'parApara eca zabdo'pi tatprabhavaH tataH kSaNika eveti / tatra sato'pi tatastadabhivyaktivAdinAM na 20 tatpratipattiH, ekatvAropAnivRtteriti cet ; pradISAdAvapi bhaveta , sadabhivyaktivAdinAmathi sAGkhyAnAM bhAvAt , teSu tadAropasyApyanivRttaH / tanna pratyakSatvena tatprAmANyam / nApyanumAnatvena ; tallikasyApi kSaNikAvenAnyatrAnvayagrahaNe tarakSaNikatvasyApyaparAparatatkAraNavyApArAdanumAnatayA pramANAtpratipattI anavasthA nvayagrahaNaM yatastatsAdhyam / bhavatu tarjhannityatvameva sAdhyam , tasya pradIpAdAvapi prAk-pradhvaMsAbhAvamadhyavartibhAyAtmanaH 25 pratyakSata eva pratiSaH, na kSaNikatvaM tasyAtisUkSmasamayaparyavasAyibhAvasvabhAvasya tatra tato'pratipatteritti cet : kimevaM sAmayasyApi pArAghrameva sAyaM na bhavet ! tasyApi zayanAdau prasiddhatvAt / AtmArthatvasyAbhISTasyAsAdhane svapakSasiddharabhAvAt , tadupakramya tadviparItasAdhane sAdhanasya viruddhatvadopAt / tadviparItasyaiyopakramya sAdhane nirvivAdatvena sAvanavaiphalyAt / taduktam 1"asamiti padamatrApi sambAghanIpam !"-tAdi / 2 vaNikatyameva / 3 "sakSurAdi: dharArthaH saidalanAt dAyanAsanAdizta-idamanumAna sAMkhpamata prasiddhU bauddhaM prati sAlmAstitvasAdhakam / " --tA. Ti0 / zapanAsanAdI"-tA. dik| 5 "kRtakatvAdihetI... tA. ri0 / 6 pratyakSataH kSaNikatvapratipara vivAdasadbhAvAt / 7"uktaprakArAta parAmarzAt"-sA di. / 8 kSaNikatvasya saA0,0, pa. patteH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 2 // 3] 2 anumAnaprastAyaH "sAdhanaM yadvivAdena nyastaM tacvena sAdhayet / .. ki sAdhyamanyathAniSTaM bhavedvaiphalyameva vA // " [pra. vA0 133 ] iti ceta ; tanna : kSaNikatvamapakramyAnityatvasAdhane pyeva doSAt / na doSaH, tatsAdhanAdeva tasyApi tatprAptariti ceta ; kathamanyasAdhanAdanyasya tatprAptiH anyatheSTavadaniSTasthApi tatprAptiH, tathA ca sarvo hetuviruddho dRSTAntazca sAdhyavikalaH syAt / parasparaviruddhasya sAdhyasandohasya kvacidasambhavA- 5 dayamapi na dopaH, kutazcit pratyAsatteriSTasyaiva siddheriti cet ; na tarhi pArArthyasAdhanAdevA''tmArthatvasiddhimanvicchataH sAGkhyasyApyayaM doSaH, pratyAsattivirahAdevAniSTasiddherniyAraNAt / tato nedaM tatra dRSaNaM prajJAkarasva "yadyanyasmin sAdhyamAne'pyasAdhyaM siddhayediSTaM sarvasiddhistataH syAt / pratyAsattestAratamyaM vinA'pi siddhayet kizcinnAnyadetat kutaH syAt // " 18. pra. vArtikAla. 433] iti / kathaM punaH pratyAsattAvapyanyasAdhanAdanyasya siddhiH, pratyakSato hetusAdhanAdeva sAdhyasiddharanumAnavaiphalyaprApteH / tato'nyaiva takRtA tasiddhiriti cet ; tato'pi kathamAtmArthatyasya sAdhanam anandhayAt ! pratyAsannasya kasyacidanyayina eva tato'pi sAdhanamiti cen : na ; anaksthAdodhAt / ityapi dUSaNamanityatvasAdhanAt kSaNikatvasiddhAvapyanubadhyamAnamAtmano na vaimukhyena sakhyaM pratyApayati / tanna bahiH 15. kSaNikatvasyApyanvaya AtmArthatvavat / bhavatu pakSa eva saM tasyeti cet : na ; AtmArthatve'pi prasaGgAt / kaH punarAtmanaH cakSurAdibhirarthaH ? na tAvadutpattiH ; nityatvAt / nApi viSayAnubhavaH ; tasyApi tadavyatirekAt , anyathA na tasyeti vyapadezaH, sambandhAbhAvAt / tenApi tadanantarakalpane'navasthAnaprApteH / etena tadabhivyaktiH pratyuktA | tanna kUTasthasya taiH kazcitapyarthaH sambhavati yasteSAM tAdaryam , pakSa eva ca samyAnvayaH syAt / aparAparAnubhavasvabhAvasya sambhavatyeva tairartha iti cet / 20 sa tarhi cauddhapasiddhaH santAna eveti tatsAghane viruddha eva hetuH syAditi cet ; ucyate-kimidaM kSaNikakhamapi ? pUrvAparaparyAyaviccheda iti cet ; na ; tasya nIrUpasyApatipattiviSayatvAt / kAlApakarSaparyantaparyavasitaM vastreveti cet ; kathaM tasya vastutvam ? na pratibhAsAt ; vyabhicArAt / nApyarthakriyAsAmarthyAt : tatra tasya niSedhAt / tanna tasyApi sambhavo yasya pakSa eyAnvayaH syAt / sAnvayavicchedarUpaM tatsambhavatyeva tatra tatsAmarthyasyAniSedhAditi cet ; tacahi jainasiddhamanekAntameveti tatsA- 25 dhane 'pi kathaM na viruddho hetu: / taduktam "pArAyaM cakSurAdInAM yathA'niSTaM prasAdhayet / saGghAtatvaM tathA satvaM zabdAnityatvasAdhane // " [ ] iti / tana sAmopanipAtinaH sAdhyatvapratipAdanArtha bauddhasyeSTamahaNamupapannam , aniSTApatteH / na caivamabhipretaM sAdhyamicchato jaunasya kAcittadApattiH ; tadabhimetasya bahiranvaye satyasatyapi antarvyApti- 30 1 "saadhnpraapte:"-taa0tti0|2saadhysidinu-aa0 ba0, p0| 3 anvyH| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyarinizcayavivaraNa [23 balAt sAdhyasyaiva bhAvAt / kathamevamapravRttAbhiprAyasya pAvakAdeTiti dhUmAdipratipasyA sAdhyatvamiti cet ? na; yogyatayA tasyApi tattvAvirodhAt / abhipretamapi na sarva sAdhyam , api tu sambhavatsAdhanamevetyAha-zakyamiti / ___ tadeyaM vidhimukhena sAdhyaM nizcitya tadanyavyavacchedamugnenApi tadeva nizcetuM sAdhyAbhAsaM 5 nirUpati tato'param / sAdhyA bhAsam [viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH / // 3 // iti / subodhametat / kiM tadaparamityAha-viruddhAdi / vividhaM ruddhaM nirAkRtaM pratyakSAdinA viruddham anenAzakyamuktam / na hi pratyakSAdinirAkRtaM zakyaM sAdhayitum / "na tasya hetubhistrANamutpatanneva 10 yo itH|" ] iti nyAyAt / AdizabdenAnabhipreta prasiddhazca / kutastasya na sAdhyatvameva ! ityAha-sAdhanAviSayatvataH iti / sAdhanaM vakSyamANaM tasyAviSayatvamagocaratvam , tasmAtta iti / tadaviSayatvaJca nirAkRtasyAzakyasyAt anabhipretasyAtiprasaGgAt prasiddhasya ca vaiphalyAt / . tantra pratyakSanirAkRtamekAntakSaNakSayAdi tadviparyayamyaiva pratyakSataH pratipatteH / tasyaiva tataH pratipattiH, tadviparyaye tajjanmano vyavasAyasyaiva vyApArAditi cet ; na : vyavasAyAdanyasya pratyakSasyAprativedanAt / 15 astyevedaM kevalaM tadekatvAbhimAnAnna pRthagavasIyata iti cet : nanvevaM pAbakAnuSNatvamapi na pratyakSanirAkRtaM bhavet pratyakSatastasyaiva parijJAnAt , taidviparyaye'pi vyavasAyasyaiva vyApArAn / :sato'pi tadvyatiritapratyakSaprativedanasya tadekatvAbhimAnAdeva pRthaganavasAyAt / abhimatazcaitad brahmavidAm-tatpatvakSasya vidhimAtraviSayatvena zItoSNAdibhedAviSayatvAt / tadviSayatve hi niSedhaviSayatvamapi bhavet tadbhedasyeta retarAbhAvAtmakatvena niSedhAtmakatvAt / anavasitaM tatpratyakSaM kathamastIti cet ? bhavatpratyakSamarSi katham ? 20 ekatyAdivikalpasaMhAre tasyaiva niAkulamanubhavAditi cet ; na ; bhedavikalpasaMhAre tasyApi nirvyAku lamanubhavAt ; tathA ca zrAvya...-"yadvaitaM na pazyati pazyanvaitadraSTavyaM na pazyati na hi draSTadRSTerviparilopo vidyate vinAzivAya tu tadvitIyamasti tato'nyadvibhaktaM yatpazyet / " / bRhadA 0 4 / 3 / 23 ] iti ; zrAvyata eca kevala tatsaMhAro na kadAcidapi dRzyata iti cet : na ; itarasaMhArasyApyadarzanAt / tato yathA na nirbhedasAmAnyaviSayaM prayakSam api tu bhedaviSayameva 25 tathaiva pratItaH, tadviraddhatvAt pAvaphAnupNatvaM sAbhyAbhAsam , tathA nAsAdhAraNasyalakSaNaviSayaM tat , api lvanuvRttavyAvRttAdirUpajAtyantaragocarameva tathaiva prasiddhatvAt , prasAdhitalyAcceti tadviruddhatvAdakAntamaNikAdikamaNi sAdhyAbhAsameba / ata evaikAntanityatvAderapi tadAbhAsatvaM pratipaktavyam / tadvadeva cAnumAnanirAkRtam , anumAnenApi jAtyantarasyaiva bahirantazca vastutAnirUpaNAt / evamAgamanirAkRtamapi, AgamasyApi tadviSayasyaiva prAmANyAt tadanyaviSayasya tampratikSepAt / anabhi30 pretaM tu sAdhyAbhAsaM pArAya'mAtram , sAyasya tatsiddhAcapyAsmasiddherabhAvAn / saugatAderapyanityatvAdikaM tatpratipattAvapyabhISTasya kSaNabhaGgAderanizcayAt / prasiddhaM tu jainaM prati saugatAderjAtyantaram / tataH 1ugatve | 2 pratyakSam | Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 4] 2 anumAnaprastAvaH sthitam-'tato'param / sAdhyAbhAsaM viddhAdi sAdhanAviSayasvataH / iti / yadyaprasiddha sAdhyaM dharmiNo vidyamAnatvamapi sAdhyaM bhavet tatrApi vipratipatteH sambhavAt , tadAha jAterSipratipasInAM satsA sAdhyA'nuSajyate / iti / sugamametat / vipratipattInAmiti bahuvacanaM saMzayAdibhedena tAsAM bahutvAt / na ca sAdhayituM 5 zakyata iti codyasyAbhiprAyaH / tatrottaramAi satheSTatvAdadoSo'yam [ hetordoSatrayaM yadi ] // 4 // iti / tathA tena sattA sAdhyeti prakAreNa iSTatvAt jainasyAbhimatatvAd adoSo doSo na bhavati ayam anantara iti / para idAnImazakyasAdhyatAM tasyAM darzayannAha hetordoSatrayaM yadi iti / doSANAmasi- 10 ddhatvAdInAM trayaM doSatrayaM to sattAsAdhanasya yadi cet | nathA hi-yadi bhAvadharmoM hetuH, kathamasiddha bhAve siddhaH / siddhazced ; bhAvo'pi siddha evAvyatirekAt / na hi tadavyatiriktaM dharma pratipadyamAnastameva na pratipadyeta vyAghAtAt / tato na tasya sAdhyatvaM prasiddhasyaiva tatvopapatteH / athobhayadharmaH ; tadA vyabhicAraH, tasya bhAvavadabhAve'pi bhAvAt , na tAzo heturatiprasaGgAt / kathaM punarbhAvadharmasyAbhAve sambhavo yato vyabhicAraH ? parasya vacanAditi cet ; na ; vacanAt tatsambhave 115 atiprasaGgAt / asambhavantamapi truvANo dRzyata iti cet : sa tahiM mithyAvAditvenaiva nigRhItavyo na vyabhicAreNa asambhavatastadabhAvAt , abhUtamudbhAvayatazca svayaM nigrahAvAptaH / sambhavatyeva kalpitaH sa tatrApi amUrtitvavat / amUtitvaM hi mUrtitvapratiSedhamAtramAkAzAdAbiva.abhAve'pi kharabiSpANAdA vasti-amUrtamAkAzAdi amUrta kharavighANamiti ca tryapadezAt , tadanyo'pi kalpitabhAvavadanyatrApi sambhavanna birudhyata iti cet : na ; tasya bhAvadharmatyAbhAvAt , atatsvabhAvatvAt atakAryatvAcca, 2, anyathA kalpitatvAnupapatteH / vyabahAramAtrAttasyApi taddharmatve vastutaH pakSadharmatvAbhAvAt sa eva doSo vaktavyo na vyabhicAraH, tasyAvastusatyasambhavAt / "vastunyepa vikalpaH syAd vidherystvnuroghtH|" [ ] iti svayamevAbhidhAnAta / tanna vyabhicArodbhAvanamupapannamiti cet : AstAmetat , vakSyamANottaratvAt / yadi punarabhAvadharmaH ; tadA viruddhaH, bhAvasAdhanArthamupanItenAbhAvasyaiva sAdhanAt / tanna sattAryoM sAdhyatvaM tatsAdhanamya dopatrayAnanivRttaH / taduktam "nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham // " [pra0yA0 3 / 190 ] iti / viruddhatvaM viruddhasAdhanatvAt / taJca nAsiddhasyaivAbhAvadharmasya cAkSupatvAdivat / nApi siddhasya ; tasiddhAvevAbhAvasyApi siddharevyatirekAt / vyatireke hi na tasya taddhamatvamasambandhAt / tatkAryatyaM 1 mAnarmApa-mA0, 0.50 / 2 bahutvaM na ca-mA0, pa.pa0 / 3 kasthito bhaavbhaavcdaa0,0,50| 4-ttAyAmasA-bhA0,0, pa0 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaSivaraNe [226 sambandha iti cet ; na ; abhAvAtmanastadabhAvAt , mAvAtmanazdha taddharmasyAsambhavAt / sambhavanto'pi ma tatkAryatyam , abhAvasyAhetutvAt / tatna vyabhicArasya virodhasya codbhAvanabhuSapattimaditi cet ; satyam , astyayamudbhAvayiturdoSaH, zAstrakArastUbhayAbhAvadharmayoranabhyupagama parihAraM manyamAnaH parihA rAntaramanuktvA bhAvadharmasyAsiddhatvameva pariharanAha5 bhrAnteH puruSadharmatvAt [ yathA vastupalAgamam / iti / atra 'adoSo'yam' ityanuvartanIyam / tadayamarthaH yaduktam-"yo hi bhAvadharma tatra hetumicchati sa kathaM bhAvaM necchena" [pra0 vA0 svavR0 11193 ] ityayamadoSo doSo na bhavati, bhrAnteH bhAvadharmamicchato'pi bhAvAnicchAsambhavAt , tasyAzca puruSe saddharmatvena sambhavAt / etadevodAharaNena darzayannAha _ yathA vastuyalAgamam / prapede sarvathA sarvavastusatAM pratikSipan // 5 // iti / yathA ityudAharaNoSadarzanArtham / prapede prapannavAn / kim ? vastubalAgamam vastu tAttvikaM balamabhimatasAdhanasAmarthya yasya sa vastubalaH sa cAsAvAgamazca, Agamo jJAnaM vacanaM vA Agacchatyanena Agamayatyanena veti vyutpattaH, gamezca bodhArthatvAt vastubalAgamaH tamiti / anena bhAvadharma15 micchannapIti darzitam / prasiddha caitad bauddhasya-"idaM vastubalAyAtaM yadvadanti viparitaH / " [pra0 vA0 2 / 209 ] iti vacanAt / ka evaM prapede ? ityAha-sarvathA sarveNa pararUpAdiprakAreNa svarUpAdiprakAreNa ca sarvasya cetanasyetarasya ca vastunaH sattA pratikSipana nirAkurvan iti / anenApi bhAvaM necchatIti pratipAditam / idamapi prasiddhameva ___"yathA yathArthAzcintyante vivicyante tathA tathA / / " [ma0 vA0 2 / 202] 20 ityabhidhAnAt / vivicyante iti ca na nAnAtvasya vacanam api tu vizaraNasyaiva / tathA ca vyAkhyAnam -"tasmAdyathA yathA vastu cintyate tathA tathA vitrIryata eveti kimatra kurmaH / " [pra. vArtikAla0 2 / 209, iti / kutaH punastadAgamasya bhAvadharmatvamiti cet ? abhAvadharmasya vastubalatvAbhAvena tato bhAvapratikSepAyogAt / tabalatvamapi vyavahArata eva tasyeti cet ; na; tathAvidhAttato gAvapratiSThAnasyApi bhAvAt kathamekAntikastatpratikSeyo yata idaM sUktam-"vijJAna vijJAna25 rUpatayApi zUnyamiti sakaladharmazUnyateca nyAyyA / " [pra. vArtikAla0 2 / 209] iti / tataH pratiSThAparihAreNa pratikSepameva bruvatA tAttvikameva bhAvadharmatvaM tasyAbhyupagantavyam / tadAha ___ bhAvanAdabhyupaiti sma bhAvadharmamatrastuni / iti / / bhAvanAt bhAvapratikSepasya svaparabuddhau bhavataH karaNAta abhyupaiti sma saugato vastu___valAgamamiti sambandhaH / kIdRzam ? bhAvadharma tadanyena tadbhAvanAnupapatteH / kasmin ? avastuni 30 bhAvapattikSepe / tato yuktaM bhAvamanicchato'pi bhAvadharmasyenatvAttasya hetutvamasiddhatvAbhAvAt / tadayamatra -gmpri-taa0| 2-cchato bhA-A0, ma., pa0 / 3 vizanatayApi bhA0, na0, pa0 / 4 tathA zrA , pa0 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 ] 2 anumAnaprastAvaH prayogaH - asti cetanAcetanAtmakaM vastu vastubalAgamasadbhAvAt / dharmo hi sidhyam dharmiNamavabodhayati anyathA tadanupapatteH / tato yaduktam--- 15 "bhAvopadhAnamAtre tu sAdhye sAmAnyadharmiNi / na kacidarthaH siddhaH syAdaniSiddhazca tAdRzam / / " [10] bA0 33187 ] iti / ; tatpratikSiptam bhAvoSadhAnamAtrasya sattAvizeSaNamAtrasya sAmAnyadharmiNo vastumAtrasyApi 5 vipativiSayatve tasidvi eva na kanidarthaH siddhaH syAt' ityasyAyogAt / kathaJcAyam "ddadaM vastubalAyAtam " [ pra0 vA0 21209] ityAdinA bhAvopaghAnamAtramapi sAdhyaM pratiSedhaneva "aniSiddhaM ca tAdRzam" iti brUyAt na cet pratikSaNopakSINabuddhiH / atha vyavahAre tasyAniSiddhatvaM niSiddhatvaM tu paramArthe tato mArgabhedAta na tadvacanayoH parasparato virodha iti cet; vyavahArato'pi niSedhe kiM nazyati sAdhyatvavat sAdhanatvamapi nazyet asti ca tat zabde nitya- 10 svasya satyeva ( sataiba ) zuddhAzuddharUpeNa sAdhanAditi cet; na tarhi paramArthato'pi taniSedho bhAvapratikSepasyApi taiva kenApi sAdhanopapatteH / asatApi tatsAdhane tadanityatvasAdhanamapi syAt / tanna vyavahArepuNyaniSiddhamityAdyupapannamiti kathaM na tadvacanayovirodhaH kathaM vA niSiddhasya sAdhane siddhasAdhanatvam / tadevaM nirupAdhikaM sattvaM prasAdhya sopAdhikaM sAdhayannAha - asiddhadharmidharmatve'pyanyadhAnupapattimAn // 6 // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / iti / asiddhasya anizcitasya dharmiNo dharmatve'pi zabdAnna kevalaM siddhadharmidharmatve, hetureva gamaka eva tadbharmatve'pyasiddhi doSAbhAvasya nirUpitatvAt / kIdRza: ? anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattimAn asambhavavAn / atrodAharaNam- 'yathA' ityAdi / yathetyudAharaNapradarzane / santi vidyante pramANAni / bahuvacanaM pratimedena tadbahutvAt / kutaH santi : 20 iSTasAdhanAm iSTasya bhAvanairAtmyasya sAdhanAt / va punaH pramANopAdhikaM sattvaM pratipannaM yena tadanvadRSTiriSTasAdhanasyeti cet ? na tadadRSTAvapi anyathAnupapattimastrena gamakatvAt / mA bhUnnAmAnyathAnupapattimato'nyathA gamakatvaM tathA gamakatvam, tathopapasyabhAve kathamiti cet na ; anyathAnupapatereva paryudAsavRctyA tathopapattitvAt tasyAH prasajyapratiSedharUpAyAH aprAtItikatvAt / hetusvarUpe tatpratipattireva ca tathopapatterapi pratipattiH zrahistadabhAve'pi doSAbhAvAt / tato nedamaMtra 25 dUSaNam - " "upAttamede sAdhye'smin bhavedveturananvayaH / " [ pra0 vA0 33188 ] iti / bahirananvaye'pi kSaterabhAvAt antarananvayasyAsiddhatvAt / kutaH punariSTasAdhanaM pramANAdeva na tadviparyayAdapIti cet na tato'niSTasyApi sAdhanAt ; * pratipakSasya vyavacchedAnupapatteH / sAdhayatA 1 " mAtra pAdAnamAtre " - pra0vA0 / 2 mAvazadAnamA pa0 / 3 satyeva ke zrA0, ba0, 10 // 2 asato'pi bhA0 0 pa 5-hAre tasyAni A, ba0, 10 / 6--dhanasya cet A0, ba0, pa0 / 7 tathAnugA / 8 anyathAnupapattipratipatireva / 9-svadA bhA bhA0, 40, pa0 / 15 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyavinizcayadhivaraNe [218 hiM svapakSaM pratipakSI vyavacchettavya. svapakSasAdhanasyaivAnyathAnupapatteH / tato vastuSu bhAvavyavacchedenAbhAvaM sAdhayatA pramANAdeva natmA vanamanumantavyam / bhAvanairAtmyavAdinaH tatsAdhanamapi mAstyeva tatkamanyathAnupapattimattvam amitasya tadanupapatteriti cet ! na ; "idaM vastubalAyAtam" [pra. vA0 2 / 209] ityAdestadvacanAdeva tatsAdhanasya atraNAt / tadapi svamavadeya na tattvata iti cet ; 5 kimanena karttavyam / iSTasAdhanasyAbhAbasAdhanamiti cet : siddhamiSTasAdhanaM tadabhAbasAdhanasyaiva tatvAt / idamapi svamavadeva na satyata iti cana; na ; atrApi' 'kimanena ilyAdeH prasanAdanavasthAdoSAcca / tato dUramanusatyApi kiJcid bruvatA tAttvikameva tacca tatprayojanaJca vaktavyamiti kathamiSTasAdhamasyAsiddhiH yato'nyathAnupapattirna mavet ? pramANAdiSTasAdhane pramANasyApi tadanyataH sAdhanaM tasyApi tadanyataH sAdhanamityanavasthAnam / svatastarasAdhane bhAvanarAmyasyApi tata eva taditi kiM pramANena 10 yatastatsAdhanAt tadavasthApyata iti cet ? atrAha iSTasiddhiH pareSAM vA [ tatra vakturakauzalam ] // 7 // iti / paraM brahma tasyaiva paratvena bramavidAM prasiddhatvAt tadicchantIti paraSo 'vA' iti samuccaye teSAmapi na kevalaM bauddhAnAm / kim ? iSTasya brahmaNaH siddhirbhavediti zeSaH / tAtparyam svata eva yathA bhAvanairAtmyaM baH prasiddhyati / na pramANAtpramANe tannairAtmyasyAnavasthiteH // 135 / / sarvAbhedAtmakaM tadvat brahma siddhaM svato bhavet / pramANAnnAnyatastasmin tadabhedAnavasthiteH / / 135 / / rutaH kim ? ityAhu-tatra vakturakauzalam' iti / tatra tasyAM parepAmapISTasiddhI vaktaH sarvAbhAvavAdinaH akauzalaM svapakSasya tatpratyanIkavyavacchedenAvyavasthApanAdanipuNatvam / 2. nanu sadiSTasiddhirapyamAvarUyaiva "neha nAnAsti kiJcana" bRhadA0 4 / 4 / 19 ] iti "sa epa na" [ bRhadA0 3 / 9 / 26] iti ca bhedapratiSedhasyaiva sadAmnAyena zravaNAditi cet ; na ; tenApi tasya paryu dAsasyaiva zravaNAt na tucchasya / anyathA "aitadAtmyamidaM sarvam" chAndo0 687 ] ilyAvinA tadasAGgasyaprasaGgAt / tataH sattaiva sarvAbhedAtmikA tadiSTasiddhiH / idamevAha atItAnAgatAdInAmapi satsA [ anupaGgavat ] / iti / AdizabdAdvartamAnAnAm / apizabdAt svabhAvadezabhinnAnAJca bhAvAnAM sattA vidyamAnatA / 'iSTasiddhiH pareSAm' iti sambandhaH / kIdRzI sA ? ityAha-anuSaGgavat iti / anupamo dezaphAlAdibhirakhyabacchedaH, tena vadate dIpyata ityanupagavat . vaH dIptyarthasva vici satyevaMrUpAt / kathamiSTasiddhirIdRzyapi svataH pareSAm ? "zRMkhate aprathayA buddhathA mUkSmayA sUkSmadarzibhiH / [ kaThopa0 3 / 12 ] iti buddhikRtAyA eva tasyAH zravaNAditi cet ; bhavadiSTasidbhirapi na svato 30 bhavet "yathA yathArthAzcintyante vivicyante tathA tathA / " [pra0 yA0 2 / 209 ] iti 1-pi kimanenakartavyamiSTasAdhana tadabhAvasAdhanasyaiva tatvAt , idamani svapnavadeva ne tanvata iti cennAtrapi kim-taa| 2"zyate tvmmyyaa"-lopH| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] 3 2 anumAnaprastAva cintAkRtAyA eva tasyA apyApharNanAt / abhAvarUpaiva cinteti cet ; dhuddhirapi bhAvarUpaiveti samaH samAdhiH / ato na pramANAbhAve parasyevAtmano'pISTasiddhiH / astu tarhi saMvRtyaiva pramANamiti cet / kimidaM saMvRtyeti ! svarUpeNeti cet ; vastusadeva lAI pramANaM svarUpabhAvAt / tathA ca pareSAM jainAnAmeveSTasiddhiH sivAnAyaSitapramANapratihAnA na sAMgatAnAm , sati tasmin sarvAbhAvasthApratiSThiteH / sadAha-iSTasiddhiH iSTasya sAdhayitumabhipretasya pramANasya siddhiH niItiH pareSAM thA jainAnAmeva 5 vetyasyAvadhAraNArthatvAt / dUSaNAntaramAha-tatra tasminsvarUpe saMvRtyarthe vaktaH saMvRtyAsti pramANamiti bruvANasya akauzalaM vacanavaidagdhyAbhAvaH / prasiddhArthaM svarUpapaI parityajya tadviparItasya saMvRtizabdasyopAdAnAt yathA 'tarupaDittarasaGkaTaiva muneH' ityanuktvA 'tAlyurvevarSeH' iti bravANasya / tanna saMvRtyeti svarUpeNegarthaH / na pararUpeNetyaSi; tatrApi vastutaH pramANasiddhyA parepAmeveSTasiddhervacanakauzalAbhAvasya ca tadavasthatvAt / api ca, yadi pararUpam ; kathaM tenai bhAvaH ! sa cet : kathaM pararUpaM 10 vyAghAtAt | avyAghAte'pyAha-atItAnAgatAdInAmapi sattA iti / teSAmapi sasvaM pararUpeNa prApnuyAdityarthaH, na kevalaM pramANasyaivetyapizabdaH / tathA ca bhAvAvabodharUpeNaivAtItena bhavedayam / bhAvanairAtmyabodhaste bhAvikAlasamanvayI // 1236 // tenaiva bhAvabodhaH syAdatIto mAyanA'thavA / tadgocaro vicArazca sarvo'pyevaM vRthA bhavet || 1237 / / satApi tena pUrvasmin bhAvaprAinivartanAt / paratrApi vinA tena bhAvanairAtmyanirNayAt // 1238 // pratipAyo na kazcitsyAdevamanyatra kathyatAm / tanna pararUpeNetyapi tadarthaH / ayaM tarhi syAt saMvRtyA svaparaviMkalpanirmuktayeti cet / 20 na ! tannirmukterapyasya svarUpatvena tannApISTasiddhirityAverdoSasyAvizeSAt / tadAha-anuSaNavat anuSaJjanaM pUrvadoSasyAnugamo'nuSasaH sa vidyate'syeti anuSaGgavat / tannirmuktiH saMvRtiriti paramataM tasyAnuktasya prakramayazAt AgamAt / yadi punastuccheca tannirmuktiH ; tarhi spaSTamabhiSAktavyam-- 'na kathaJcidapyasti pramANam' iti, kiM saMvRtyA 'stIti ? prathamata eva tadabhAvAbhidhAne tavagaveSiNAmuchegAt na tattvapratipattAbAbhimukhyaM bhavet , tato mA bhUttathodvega iti pracchAditAbhAvasya pramANasye- 25 damabhidhAnaM saMvRtyA'stIti / taduktam "sarvamastIti vaktavyamAdau tatcagaveSiNA" [ na caiyaM vadataH kimapyakauzalamanudvegavacanAdeva kauzalopapatteriti cet ; na ; evaM nityezvarapradhAnAderapi bacanaprasaGgAt ; tadamAvasyApracchAditasya vacane lokasyodvegAvizeSAt / udvijatAM vA loko mA vA yathAvasthitameva tu tatvaM tattvavidA vaktavyam , anyathA vaJcakatvamasaGgAditi cet ; na 30 1 tarvAyuyA i-mA0, 10, 20 / tAliH tarapaktiH Urveva pizAleya RSI muneH / 2-zirvazrA0, 20, 50 / 3 tenAmA-A0, 20, 50 / 4-siddhari-A0, 50, 5015-ayukta-A0, 0,10 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivara [ 2rATa prANatattvasyApi tathaiva vaktavyatvApatteH / atha tattvaM pazcAt saMvRtyarthaparyAlocana pATavAllokaH svayameva pratyeti / yaduktam 18 ] iti; "vavAdavagatArthasya bhAvagrAho nivartate / " [ tato na pUrvameva tadvacanenodvegaH kriyata iti cet IzvarAdivacanenApi na kartavyaH 5 tasyApi tathaiva pratIteH / tataH saMvRtyA pramANAdivat IzvarAdikamaNi sAMgatena siddhAntIkartavyam / tadAha- iSTasiddhiH pareSAM vA iti / iSTasya lokapUjitasyezvarasya siddhiH saMvRtyA syAt pareSAM pramANAdInAmiva 'vA' ityasyevArthatvAt / tataH kim ? ityAha- 'taityAdi / tatretiM tasyetyasyArthe draSTavyaH / tadayamartha: - taMtra tasyeSTasya vakturvadrataH bauddhasya I kathaM vaktuH ? anuSaGgavat / anupaGgo dopo 'nupajyamAnatvAt tadvat yathA bhavati evaM 10 na kauzalam akauzalamabhimatasyaiva 'dopavattvena vacanAn / aparamapyatiprasaGgamAha--'atIta' 20 ityAdi / atItAnAM ghaTAdInAM kapAlAdiSu teSAkhAnAgatAnAM paryAdiSu AdizabdAdvartamAnAnAM daNDacakrAdInAM parasparAtmani sattA zaktirUpeNa saangkhysi| sApi na kevalamiSTasiddhireva saMkRtyA saugatasya bhavet / 'tataH kim' iti prazne pUrvavadatrApi 'sa' ityAdi vaktavyam / tanna saMvRtyA 'stitvaM pramANAnAM yatastatsAdhanaM siddhasAdhanaM bhavet / 15 abhAvaikAnte virodha evodbhAvayitavyaH - 'yadi tadekAnto na kiMkhittatsAdhanam, taccenaM na tadekAntaH' iti kiM sattAsAdhanena ? tAvatA tadrAdinaH parAjayAditi cet; ucyatevirodho nAma hetoreva vipakSagocaro vyApAraH sa kathamasatastasya syAt satazcet siddhaM tadudbhAvanaM bhAvasAdhanaM tasya tannAntarIyakatvAt / astIdaM kintu tena tadekAntaniSedha eva kartavyo bhAva sAdhayatApi tasyAvazyakartavyatvAt, anyathA parasyAparikSINapakSatAprApteriti cet; na; tanniSedhasya tIrUpasya karaNe'pi tatprApteravizeSAt / bhAvarUpasya tu karaNaM bhAvasAdhanameva / na cAyamapyekAntaH, yasmAnna hi tasya svataH pratipattiH ; vipratipatteH / nApi parataH tadekAnte parasyaivAbhAyAt / bhAve tadvirodhaH parasparavyavacchedasyApi bhAvAt / acastveva param avidyAvalRtalyAt na hi tena tadekAnto virudhyate candramasyetyaikAntavat dvitveneti cet ? na parataH pratipattiprasaGgAt / sati tasmin kathaM tadekAnta iti cet ? na 25 vastusatA hi tena tadvirodho na sAMvRtena tadanukUlatvAt / sAMvRtAt kathaM avidyopaklapsAt katham ? na tato'pi tatpratipattiH bhedAropasyaiva nivRttaH / paraM hi parerAmnAya - jJAnamucyate tacca "asthUlamanalpa mahasva madIrghama lohita masnehamacchAyam" [ bRhadA 388 ] iti sthUlAdibhedaparyudAsapratibhAsitayopajAyamAnamakhilamapi meDAropamabhyAsapATavAdvinisvayamapi nivartate viSavat / iSTaM hi viSaM viSAntaramupazamayya punarAtmAnamapyupazamayatIti, abhavaiikAntasyApyevaM tatsattvastha sAMvRtatvAt / pratipattiriti ceta ! 1 - diH ta-A0, ba0, pa0 / 2-ti vartrasyetya tA0 / 3tasya para 4 doSatvena ya0 p0| 5-masya syA-A0, ba0, pa0 / 6zvAza 0 0 patA / 7 candrasyaika A0, ba0, pa0 / 8 vizvaM hi bhA0, pa0, patra 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 28] 2 anumAna prastAvaH tannivRttau ca nirAkulo bhAbaikAntaH paraniHzreyasarUpa iti cet ; na ; tadabhAvakAntasyApyanyAkulatyApatteH, tatrApi hi paraM 'parai vicArAne mUrIkriyate / tadapi na citramekaM vastu ; virodhAt / nApi niSkalasvalakSaNarUpam ; aparivotragocaratvAditi bhAvapratiSedhaparatayopajAyamAnamazeSamapi bhAvAroSamapasArya garalanidarzanabalenAtmAnamadhyapasArayadamAkAntameva tanniHzreyasamavyAkulamavakalpayet / kathaM tAhazenApyatadviSayeNa tadavakalpanamiti cet ? AmnAyajJAnenApi katham ? na hi tasyApi tadvipayatvam / 5 "yaH sarveSu vedeSu tiSThan sarvebhyo vedebhyo'ntaro yaM sarve vedAH na viduryasya sarve vedAH zarIraM yaH sarvAn vedAnantaro yamayati sa svntryaamymRtH|" [ bRhadA0 31715] iti zrutyaiva tasya tadaviSayatvanivedanAt / svasaMvedanAdeva tasya tattvAvakalpanamiti cet ; na ; vivAdAt / tadavasthAgatasya na vivAda iti cet ; tadapi kathaM tasyAparizAne ? sati hi tatparijJAne tadgataM nirvivAdatvamanyadvA suparijJAtaM bhavati nAnyathA / na cAnyatastatparijJAnaM bhavataH sambhavati, "vijJAnA- 10 ntaramare (vijJAtAramare) kena vijAnIyAt" [ bRhadA0 115] iti tadananyavedyatAyA evaM zravaNAt / tanna bhAvAbhAvakAntayoH parasyarato'tizayo yata ekatra viruddha miSTasAdhanaM parasya sattvaM sAdhayet tatrApi tadabhAvAt , svaparabhAvAbhyAM bhAvAbhAvAtmakasya sAdhayatyeva tatra tasya pratIteH / tato yuktaM virodhAvapi sattvasAdhanam / vijJAnavAdI prAha-mA bhUdabhAvakAntaH, tathApi vijJAnamevAstu na bahirarthaH tasya tadvyatirekeNA- 15 pratIteriti ; so'pi na pAnItikavAhI ; .... aviveke hi nIlAdijJAnayoracakalpite / bahireva bhavedehAn bodho nIlAdirUpayat / / 1239 // tajjJAnarahitAdehAtkathamevaM tato vacaH / "darzanaM nIlanirbhAsaM nArtho bAhya iti sphuTam // 1240 // 20 tajJAnarahito'pyanyo yadyanyAvagataM vadet / sugatAvagataM tattvaM kinna vakti kRSIvalaH // 1241 // antaHzarIramevAyaM nIlAdiryadi bodhavat / antargatagiriH kAyo girerapi pRthUbhavet // 1242 / / antargataH kutazcAyaM bahiNThenAvabhAsatAm / vAsanA prakRteH "taghadyasaMstadvadvibhAsatAm / / 1243 // tathA ca zUnyavAdApteH jJAnavAdo vibhajyate / na ca jJAnaM nirAkAraM saugatairupagamyate || 1254 // 1bauddhH| 2-murarIki-A0, 0,10 / 3 "yaH sarveSu bhUteSu tiSThan sarvebhyo bhUtebhyo'ntaraH ......"idaa0|4-sy tatvaM sarva sA-Ama, 20, 50 / 5-parabhAvAbhAvAbhyA-zrA0, 50,50 / 60 vA0 21335 / 7"dehAcA tti0| 8"debhirgtbodhshcaatm"-vaadi| bhiicennaav-aapp0|10-ldsNsdi-aa0,0,10| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyavinizvayavivaraNe yataH zUnyavAdasya pratyAkhyAne prakalpyatAm / sato'pi brahmaNastasya vizeSaH kalpyatAM kutaH // 1245 // anityatvAvibhutvAderiti cennedamuttaram / 25 nIlAderiva tasyApi vAsitasyaiva bhAsanAt // 1246 // sunneva yadi nIlAdiH nirvAdhatvena budhyate / rbhAvo'pi sanneva tathA kinnAvabudhyate || 1247 // na hi tatrAnyathA jJAnaM kadAcidapi dRzyate / to yena saH syAd bahirbhAvaH pratItimAn // 1248 // jJAnam, na tatkasyacidantarnApi i syAnmatam - zarIranIlAditadantarAlapratibhA saMmekameva 10 kutazcid bahiH svarUpa evAvasthAnAt tadayamadoSa iti tanna; 'dUrAdevAhamatrastho nIlAdikamavalokayAmi' iti nIlAditadvedanayoH bhedasyaivAnubhavataH pratIteH / tasyAzca bhedAnavagame buddhi caitanyayorabhedapratIterapyabhedAvagamo mA bhUt, tathA ca yathA sAGkhyaM pratyetastvayocyate "abhinavedanasyaikyenaiva tadvibhedavat / 'sidhyedasAdhanatve'sya na siddhaM bhedasAdhanam // " pra0 vA0 22278 ] iti / 15 tathA ca bhavantaM pratyasmA miridamucyate vibhinna vedanAd bhede yannaivaM tadamedavat / sidhyedasAdhanatve'sya siddhaM nAbhedasAdhanam || 1249 // iti / kathaM punarnIlAdeH tadvedanAd bhede 'nIlAdiH pratibhAsate' iti pratibhAsasAmAnAdhikaraNyena pratipattiH, apratibhAsAtmani tadanupapatteriti ceta ? abhede'pi 'nIlAdiH' ityeva' 'pratibhAsa:' ityeva 20 vA bhAvAt kathaM tathA pratipattiH ? anvayavyatirekAbhyAM medaparikalpanAt anvito hi pratibhAsaH tasya pItAdAvapi bhAvAd vyatiriktazca nIlAdiviparyayAt / " [ 28 tadanena viruddhadharmAdhyAsena bhedaparikalpanamupasthApyamAnaM sAmAnAdhikaraNyavyavahArAya kalpate iti ceta ; ucyate viruddha dharmAdhyAso 'yaM tattvato yadi vidyate / nIlatajjJAnamedaH syAt tAcikaH kalpitaH katham / / 1250 / / kalpitazcettadabhyAsaH kutastatkalpanaM mattam / anyatazcettadabhyAsAdanavasthA prasajyate // 1251 // tadbhedakalpanAdeva prAcyA tadbhedakalpanam / prAcyakhApi tataH prAcyAnna cehAstyanavasthitiH // 1252 // 1 - tyaSi - pa0 / 2 tatra pa0 / 3 vidve sAmanatye'sya na siddhiM bhedabAdhanam | 10 | 4- mAsaterityevAbhA - A0, ba0, pa0 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 28 2 anumAnaprastAva anAdestatpravandhasya pravRttariti cattathA / bhedastAvika ebAsI kinna tatkalpito. mataH // 1253 // abhedasyaiva saMvittaH svatazcennIlabedanam / tadakalpanaM caitadvayaM kenAyagamyatAm // 1254 / / tadvyApAraM kathaM vinAyajAmAnazca tavyam / ekatvaM darzanAbhedaH kalpanAditi yadeta // 1255 / / kenApi tadvayajJAne jAnIyAdarthamapyasau / jJAnasyaivAnyavedyatvaM nArthamyetyavyavasthiteH // 1256 // tadAha atazca yahirarthAnAmapi sattA prasAdhyate // 8 // iti / ataH asmAdanantarasAdhitAt pramANAt , sAmAnyoktAvapi pratyakSAditi pratipattavyam / anumAnasya vakSyamANatvAt / cazabdaH sauSThave / pahirarthAnAM jaDanIlAdInAm apizabdAnna kevalaM vijJAnAnAM sattA vidyamAnatA prasAdhyate prakaNa siddhi nIyate / kathaM punaH pratyakSatastasAdhanam , tasya tadabhAve'pi tanniAsino darzanAt ? semirajJAnavaditi cet ; svarUpasAdhanamapi na bhavet , tadabhAve tannirbhAsino'pi 'darzanAt prAntasya vibhAgavedanavat / na tadvibhAgasya pratyakSataH 15 sAdhanaM tadvivekasyaiva sAdhanAditi cet ; na tahIMdamupapannam "grAhyagrAhakasaMvittimedavAniva lakSyate / / pra0 vA0 21394 / iti / tadbhedavivekavedina eva tApakSaNAnupapatteH / pratyakSajanmano vikalpAdeva tallakSaNamiti cet / na ; tato'Si vyatiriktasyArthavedalakSaNAt / avyatireke tadAtmA tattvataH savibhAgaH syAt tatpratyakSAmApIti na sUktametat--"avibhAgo'pi buddhyAtmA" / pra0 vA0 2 / 354 ] iti / tadAtmanyapi 20 talakSaNamanyata eva rikalpAditi cet ; na ; pUrvavatprasaGgAdanavasthitezca / tato gatvApi dUraM svata eva kutazcittallakSaNamanumantavyam / evaJca yathedamarthagrahApekSayocyate __"yathAkathaJcittasyAtherUpaM muktvAvamAsinaH / arthagrahaH kathaM satyaM na jAne'hamapIdRzam / / " [a0 vA0 2 / 353 ] iti / tavedaM svagrahApekSayA vaktavyam yathA kathaJcittasyAtmarUpaM muktvAvabhAsinaH / AtbhagrahaH kathaM satyaM na jAnehamIdRzam // 12:57 / / iti / / vibhAgagrahasya sabAdhatvAisatyatve'pi salyattvameva viparyayAt' saMvittimAtragrahasyeti cet ; na; arthagrahasyApi satyatvApatteH / na hi sadgraho'pi sarvaH sabAdha eva ; bAdhasyaivAbhAvaprasaGgAt , satyeva niryAdhamarIcigrahe jalagrahasya bAdhopalambhAt / vAstavaJca marIcI tajjJAnasya nidhitvaM na vAsanAsthairyAt , 30 1 darzanAdivimA-bhA0, ba0,pa0 / 2 "mAyagrAhakasaMvittivibhAgavedanavat |"-taa0 di0 / 3-rthastha saMvittivaditi cAlakSaNAt A0, b0,p| 4"nidhilaat"-taadi|5 marIcijJAnasya / - -. . . - - - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcayavivaraNe evaM svarUpe'pi prasaGgAt / tato marIcirartha eva / jalaM tarhi kiM syAditi cet / prAhmAdivibhAgavanna kiJciditi trUmaH / tataH pratyanAdarthasAdhanopapattaH sthitametat- 'ata' ityAdi / yadi cAyaM nirbandho na tatastatsAdhanabhiti tathApi tadAha tadamAve'pi tabAdasyAnyathAnupapasitaH / iti / tasyaphyakSasyArthaviSayasyA mAvastasminnapi na kevalaM tadbhAve pahirarthAnAmapi satsA prasAdhyata iti sambandhaH / kuta etat ? tabAdasya tasmin vinAne bAdaH tatsAdhanasya yathA "darzanopAdhirahitasya" [ pra0 bA0 2 / 335 | ityAdi', tasmin vA bahirarthe vAdaH tadupaNasya yathA "yathA kathaJcit" |.pra. vA0 2353 ] ityAdi, tamya anyathA vahirarthasattAbhAvaprakAreNa anupahilopanA rAsAn / araganA yoga:--zani kI sAdhanAieNaprayogAnyathAnuthapatteH' iti / abhAve sarvathArthasya tadvizeSaH kathaM bhavet / tatprayogo yato jJAnasAdhanaM vA'rthadUSaNam // 1258 / / vyavahAraprasiddhyA vettatprayogo 'numanyate | kaH punarvyavahArArthaH ? kalpanA yadi : kalpitAt / / 1252 / / kutazcisiddhi rathasya buddharvA kinna dUpaNam / na hi kalpanayA kasyApyasti vakturdaridratA // 1260 // vipakSamavyavacchindamtanprayogastathA sati / ekAntena svapakSasya kathaM nAmAstu sAdhakaH / // 1261 / / tanna kalpitarUpo 'yaM paramArthoM bhavanna pi / bodha eveti cettasya parArthatvaM kathaM bhavet 1 / / 1262 / / yadi tatprayogaH pratipAdakasyaiva bodhaH; kathamasI parArthaH / parasya tatastadviSayapratipatrasambhavAdatiprasaGgAt / pratipAdyasyaiveti cet ; kuto'sau tasya : svata eveti cet ; na; pratipAdakasya vaiphalyAt / tata eveti cet ; na ; tasyApyaprayogakRtastadanupapatteH / prayogakRta iti cet ; na; tasmayogasyApi tadvodhatve parArthatvAsambhavAt / pratipAdyavodhanve tu pUrvavatprasaGgaH 'kuto'sau tasya ityAdiH, anavasthA ca / bhavanu svArtha evAyaM na parArthaH parasyaivAbhAvAditi cet ; kutastadabhAvaH ? 25 tvayA'nupalambhAccet ; prennaanuplmbhaattvaapybhaavH| svayamupalambhAnneti cet ; tata eva parasyApi na bhavet / sato'pi parasyAvineyatvAnna tadartho'yamiti cet ; na ; vineyasyApi loke sambhavAt / "vineyarAjahaMsAste santyeva hi jgnmtaaH| nirasya jasamparka ye gRhanti "vaco'mRtam // " / ityuktatvAt / tanna svArtha evAyam / svArtho 'pi kuto'yamutpannaH 1 svazaktita iti cet ; na 1"darzanIpAdhirahitasyAgrahe.'grahAta tangrahe grahAt / darzana nIlanirbhAtaM nArthoM bAhyo'sti kemalam / / "- vA0 / 2 sAdhana dRSaNaprayogaH / 3 pratipAdakoSatve | 4 vaco dhRtam zrA, cara, pa0 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 9 ] 2 anumAnaprastAva tahIdaM subhASitam-"jJAnavAn mRgyate' [ pra0 bA0 1 / 32 ] iti, svata eva bodhAt tadantrepaNasya caiyAt / jJAnavata eva buddhasyopadezAditi cet ; sa' tahi bahirartharUpa eva, bodharUpatve pUrvavahopAt / sAdhanadUSaNAtmA ca sa iti kathanna tatprayogAnyathAnupapattyA bahirarthasattAsAdhanam ? atha tatprayoga evaM kasyacitrAsti tatpratibhAsamtu vipralambha eva svapnavat tadayamasiddho heturiti cet ; na ; asyaiva AsiddhatoddhAcanasya tatmayogatvaprApteH / ayamapi nAstyeva, etatpratibhAsasyApi vipralambhatvAditi cet : 5 na : atrApi tathaiva prasAdanavasthAdopAna / ma satpatibhAso binalyA mAmanimaNe kami hAla / bhavatu tatvaM vizrama eva bahirantazcAsata evaM pratimAsAt snapnavaditi cet ; nedAnImasiddho hetuH tatmayogatvAt / nApi viruddho bahirarthatvAdanyatra tahamAvAt / na hi vizramatve tadbhAvaH ; vibhramAdviamasiddhaniSedhAt / sata eva na vyabhicArI cati yuktamato bahirarthasattAsAdhanam / tataH sthita 'tadabhAve'pi' ityAdi / sAmprataM sautrAntikaM prati sattAmAdhanamAha akSAderapyadRzyasya taskAryavyatirekanaH || ha // iti / akSamindriyaM cakSurAdi, tadAdiryasya bhUtAdestasyApi na kevalaM pramANAdeH / 'sattA prasAdhyate' ityadhikRlyAgisambandhaH / kuta etat ? tasyAkSAdeH kArya rUpAdijJAna-kAryavikArAdika tasya vyatireka: kAraNAntarasAkalye 'pyabhAvaH tataH / kAryavyatireko hi kAraNavyatirekaM gamayasyanyathA tadanupapatteH / yacca gamyamAnavyatirekaM kAraNaM tadazAdi, ityupapannaM tatastatsAdhanam / kiM tatsAdhanena 15 pratyakSAdeva tasiddheH. golakAdikamevAkSAdi tata eva tatkAryadarzanAt , tacca pratyakSata eva pratipannamiti cet : na : tasya taddhetutve 'vizeSeNa prasaGgAt / na caivam , satyapi tasmin kasyacittadabhAvAt / sadapi sazaktikameva kAraNa nAparamiti cet / tattahiM kathaM dRzyaM zakteratIndriyatvAt ? nanvevaM na kiJcidapi kAraNaM dRzya syAt sarvazakteratIndriyatvAt , tatkathaM jalAdau tatkAryArthinaH pravRttiH tacchakteraparijJAne tadanupapatteH ? kAryAcca tatpratipattau parasparAzrayAta. tatparijJAne kAryam , tatazca 20 tasparijJAnamiti / kracidabhyAsAdisahAyAt pratyakSAdeva tatpratipattI golakAdAvapi syAdavizeSAditi cet ; na ; jalAdivattatrAkAravizeSasyAnavadhAraNAt / yAdRzo hi zaktimadabhimatasyAkArastAzasyaiva tadviparIte'pi tasminnavalokanAt / tanna tatpratipattI pratyakSamavalambanaM hetorevAvalambanatvAt / na cAyamasiddho hetuH ; 'rUpAdikAraNAntare tasya prasiddhatvAt pihitalocanAdivat / tatrApi rUpAdeH pariNativizeSatryatirekAdeva.tavyatireko na locanAdivyatirekAditi cet : na ; apihitalocanAdeH 65 tata eva tatkAryadarzanAt / na hi pariNativizeSavikalAdeva kasyacitkAryamaparasya tadvyatireka ityupapannam / ato locanAdinyatirekAdeva tadvyatireka iti kathaM na sa tatpatipattAvAlambanam ? bhavatyevAlambanaM tatastu nAkSAdeH sattvaM sAdhayitavyaM parakIyasyApi tatprasaGgAt , api tu kAryasyaiva tadapekSatvamiti cet ; tadapi parakIyena kiMnna sAdhyeta ? AtmIyenaivAvinAbhAvAditi cet ; na ; sattAsAne'pyasyaiva parihAratvAt / api ca : 1 upadezaH / 2. "bhUtarAbdo'tra vyantaravizeSavAcI'tA. tti| 3 golakasya rUpAdizAnaheturave / 4 gola ke| 5 zatiza ye'pi golake / 6 rUpAdiH kAraNA- tarAdvadhatirekasya pra-bA0,0pa017 tadastu mA0, b0,| 8"ruupaavishnsyaiv"-taadi| 5 "pratyakSeNa'-tA. tti| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 10 akSAdestadapekSatvamanyaJcattasya siddhitaH / nAkSAdisiddhistasyAM vA kathaM nAtiprasajyate // 1263 // tasiddhireva tasiddhivinAbhAvato yani / hetusiddhirbhavetsAnyasiddhirityanumA vRthA' / / 1264 / / tato'pi tadapekSatvAt kAryadharmAntarasya cet / sidbhayA natmiddhirucyeta pyAdanavasthitiH / / 1265 / / sAkSAttatsAdhane vyarthaM tadapekSasyasAdhanam / hetorevoditAttasya tathA sAdhananirNayAna // 1266 / / akSAnestanapekSatyasyAbhede bhidyate vacaH / tarasatvaM tadapekSatvamiti sAdhyaM na vastutaH // 1267 / / yadi tadapekSatvamakSAyeva na tahi tanapekSaM tatkAryamiti sAmAnAdhikaraNyaM vyatirekAt , anyathA hetuphalabhAvAyogAditi cet ; salyamidaM vastuvRttena, vacanaM nu kevalamapekSaprAdhAnyenApekSyameva darzayat sAmAnAdhikaraNyamupadarzayati / tasmAdupapannam-akSAdestatkAryanyatirekAt sattvasAdhanam avinAbhAvanisthayAt / evamadRzyasyApi sattA prasAdhya tantra parokta dapaNe pratyAcakSANa Aha-- etenAtIndriye bhAvakAryakAraNatAgataH / tatsattAmyavahArANAM pratyAkhyAnaM nivAritam // 10 // iti / nidhAritaM nirAkRtam / kim ? pratyAkhyAnaM pratiSedhavacanam / keSAm ? tatsattAvyavahArANAM teSAmatIndriyAbhAvAdInAM sattA vidyamAnatA tadvyavahArAH tannirNayAdirUpAsteSAmiti / asti tatpratyAkhyAnaM bauddhasya "anyeSAmadRzyAnAM hetuphalabhAvAbhAvavirodhAsiddha" [ ] 20 iti vacanAt / kutastannivAritam ? ityAha-atIndriye adRzye abhAvazca kAryakAraNatA ca tayoH, upalakSaNamidaM tena virodhasyApi gateH pratipatteH / kena tadgatiH / etena anantaranyAyena / tathA hi- indriyAdi hi satkAryAta sAdhitaM sAdhayatyalam / hetumanya svanippattestadabhAve tadalyayAt || 1268 / / tayoradRzyayoreva kAryakAraNatAgateH / na hetuphalanirNatistanAsti pratipedhanam / / 1260 / / rUpajJAnAdyabhAvAca yadAkSAderamAvayit / abhAvo'yamadRzyasya kathannaivaM prasiddhimAn // 1250 / / 1"mA bhUtadakSatvasiddhirevAkSAdisiddhi raktadoSAt , apitu prAktanasAdhanAttadapekSala siddhadhadakSAdika sAdhayatIti sAdhanabhedAt siddhibhedsiddhenoktdoss iti cet / " -tA- Ti 2 "bhavatu tadapezcatvasAdhanAdakSAdisiddhistadapi tatsAdhayaddapAdikAryagatadharmAntaraM sAdhayati, tadharmAntaramakSAdikaM sAdhayatIti paramparayA tasiddheLa sAcAdA ! na tAvatsaramazyetyAhU / " -sA0 di0| 3-dhAsiddhi-zrA, ya0 / 4-dhye bhAva--A0 2010 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 // 11] 4 2 anumAnaprastAva kAryAbhAvAtprasiddhaca hetuzaktiniSedhanama / parasyApyanalAbhAvaM dhUmAbhAna jaspataH / / 124 1 / / nayanAdiguNasyAsti doSeNAnumitena yat / virodhAvagatistammAnazye'pyastu tadgatiH // 1272 / / guNavAnnAna netrAdimithyAjJAnopalambhanAt / ityaM virusakAryopalambhasyApyupapattitaH // 1273 / / adRzyAnupalambhasya saMzayAyaiva kalpanam / varNayanti kathaM nAma nipuNA vastunirNaye // 1274 // idAnImatIndriye bhAvetyAdikameva cyAvimyAsurAha vyAdhibhUtagrahAdInAM viprakarSa'pi gamyate / kRtazcitsadasadbhAvavirodhaprabhayaM tathA // 12 // ini / gamyane budhyate / kima ? sadAlo prazna vivaza ethavazca hetuphalabhAyaH sadasAvavirodhaprabhavam / kutaH ? kutazcit AkAra vishessaadH| kathama ? tathA tenA'nyathAnupapattiprakAreNa / keSAma ? vyAdhibhUtagrahAdInAm , AdizabdAta paracainanyAnAmapi / vipakarSe'pi adRzyatve'pi / tathA hi adRzyasyApi rogAdehetutvaM kAryajanmani / tato'pi tasya sadbhAvamasadbhAvaM viparyayAt / / 1675 / / ArogyAdivirodhaca vipraka'pi tattvataH / pratiyantaH pratIyante nirvivAda parIbhakAH / / 12 76 yatpunaruktaM dharmottareNa-"na ghaTe pizAcaspa bhinnamyAbhAvaH sAdhyate yato dRzyA- 20 nupalabdhiH syAdapi tvabhitrasya / etadupalamyamAnaM rUpaM na bhavati pizAca iti tatropalamyamAnatvamabhyupagampa pratiSedhaH kriyate pizAcasyeti dRzyAnupalabdhireva yathA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya yadyatra ghaTaH syAt dRzya eva bhavet , tathA yadyayaM pizAcaH syAt dRzyaH syAdityevaM dRzyamAnarUpatvamabhyupagamya nityatvaM niSidhyata iti dRzyAnupaladhireva / " [ ] iti / tanna; ghaTayaccharIre'pi tasyAminnasyaiva pratiSedhaprasaGgAt / . na caivam , bhinnasyaiva tatra tatkAryAnupalabdhyA parIkSakaiH pratibhepAna / zaktihetu-A0, ba, p0| 2 draSTavyam-pra. bA0 41377 3 "evaM prativezyasva nityavacca dRzyamAnAtmatvamabhyupagampa pratiSedhaH kRtA bhavati / vastuno'pyadRzvasya pizAcAderyadi dRzyaghaTAtmatvaniSedhaH kriyate dRzyAtmatvamabhyupagamya kartavyaH / yadyartha dRzyamAnaH pizAcAtmA bhavet pizAco dRzro bhavet / na ca dRSyamtasmAnna pizAca iti dRzyAtmalAbhyupagamapUrvako dRzyamAne ghaTAdI baluni vastunAvasnuno vA dRzyasyAzyasya ca tAdAtmyaniSedhaH / tathA ca sati yadhA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya pratiSedho dRzyAnuyalambhAdeva tadvan sarvasya parasparaparivAravato'nyatra dRzyamAne nidho dRzyAnupalambhAdeva / " -nyA. briTI* pR051 / 4-cAta -bhA0, 40, pa0 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyavinizcayavivaraNa [212 api , evaM paracaitanyasyApi zarIrAdabhinnasyaiva pratiSedho na bhinnamyeti kathaM mRtapratipattiH yato nAstyeva adRzyatvena saMzayaviSayatyAt / nityatvasyApi yadi bhAvAdabhinnasyaiva pratiSedho bhinnamapratipiddhaM bhavet / astu kalpitameva tanna vastuta iti cena ; kuta tat ?, apratipattezcet ; asti tadizyAnupalabdheyabhAvagatiriti na yuktam 'savama' ityAdi / kiJca, paramANUnAmapi praTe'minnAnAmeva pratiSedhaH pizAcavata , zakyoM hi tatrApi dRzyatvamabhyupagamya niSedho yAyaM paramANurUpaH syAd dRzyaH syAdini / evaJca paramAgumyo ghaTasyAnyasya siddhitaH / naiyAyikamataM susyamatrayavyanirAkRtaH // 1274 / / ghaTo'NusaJcayAtmaiva naika: sthUlo'sti cedasana / ekazcArya jJAnasannivezItyevaM vinizcayAn / / 1678 / / saMvRtyA sa na tattvAce sa kathaM zyatAM yataH / tanabhedAlpizAcAdezyatvamupagamyatAma // 1279 // na hi sAMvRtasya dRzyatvam ; darzanasya vastuviSayatvAta , sAMghRtasya cAvastutvAt / na cANusaJcayo darzanaviSayaH sthUlasyaikasyaiva tadvipayatvenAnubhavAt , 'ekazcAyaM jJAnasannivezItyevaM 15 vinizcayAn' ityukteH / tato yadi tadabhedena dRzyatvopagamAta pizAce dRzyAnupalabdhiH para mANuSvapIti teSAmapi tadabhinnAnAM pratiSedhAt kathaM nAvayavisiddhiH ? tadabhedenApi tatrAdRzyatvasyavopagame sa eva pizAce'pIti na tasyAbhinnasyApi ghaTAdI pratiSedho dRzyAnupalabdherabhAvAna , anyatazca tadanupagamAt / idamevAkalavya devairanyatroktama "adRzyAnupalaimbhArekaikAnte'yaM na lakSayet / pizAco nAhamasmIti dRzyAdRzyAvivekadhIH / / " [siddhivi0 50 348] iti / adRzyAnupalambhAdevAbhinnasya pratiSedhe bhinnasyApi syAt vyAdhyAdau tathA tatpratipatteH / ilyupapannam-azyAnupasambhasthAyabhAvasAcanatvam / vyAdhItyAdi antrshlokH| kathaM punaranumAnAt sattAsAthanaM nasyAvastuviSayatvAn ? avastu hi sAmAnya tasya viSayo nidarzanasamAnasyaiva pAvakAdemtantra pratibhAsanAn / sAmAnyasya ca vicAryamANasya vastutyemAnavasthAnAt / sanAyAzca vasturUpatvAditi cet ; kathamidAnI nasya prAmANyama ? vastuni pravartanAt , tadapi taSTiHpayasya vastvekatyenAdhyavasAyAditi cen ; unyate- tadekatvaM yadi bastura, pameva; siddha manumAnasya tadviSayatvam ? avasturUpaM cet ; kathaM tato'pi tatra pravartanamatiprasaGgAta ? tasyApi tadekatvenAdhyavasAyAditi cet ; na : tatrApi pUrvavatprasaGgAdanavasthApattezca / kizcedaM sAmAnyasyAvastutvam ? sarvazaktikalyama , taca vicArAdini cen ; so'pi na tadevAnumAnam : tena tatra vastutvasyaivAdhyavasAyAta , tasyApi talliGgasyevAsalliGgasyApi / kathamamRtaprati-A0, 10, pa0 / 2 "ghaTaH"-tA. tti.| 3 gAdekaikA-10, ma0, pa0 / 4 anumAnastha / 5 vastuviSayatvam ! 6 vicArApi / 25 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2112] 2 anumAna prastAvaH 1 takasAdhyatve vastutvAdhyavasAyasyaiva bhAvAt bhinnasAdhyena ca tasyAviSayIkaraNAt / na cAvitrIkRtamavastu vastu veti zakyamavagantum | nApi pratyakSaM vicArA tasyApi svalakSaNaniyatatvena tatrApravRtteH pravRttau vA prameyAmAyAnAnumAnaM bhavet / nAtyanyatpramANam ; tadvayaniyamavyAcAtAna | nApyazramAgam tataH kasyacittattvanirNayAyogAt pramANacintAvaiphalyAt / tanna tasyAcastutvaM kutazcidapi sunizcayam / nizcaye'pi na tasya vastvekatvAdhyavasAya yena pravartakatvAt prAmANyamanumAnasya nigaditotavAn / 7 1 bhavatu tarhi saMvAdAdeva vastuni tasya prAmANyam so'pi tasmAdAtmalAbhAditi cet : sa kuto'vamantavyaH ? nAnumAnAn vastunastenAvedanAt / nApi vastupratyakSeNa; anumAne tasyApravRse / na ca tad dvayorekAviSayatve tata idamiti pratipatraH saMvAdaH / saMvAdAca prAmANye atiprasaGgamAha - , pramANamarthe saMvAdAd bhrAntiradhyavasAyataH / iti / 15 bhrAntiH atariMmasta graho maNiprabhAmaNijJAnAdiH pramANam / kutaH ? ardhe maNyAdI saMvAdAd avipratisArAn / sa eva kasmAn ? adhyavasAyataH / adhyavasAyo ya eva dRSTaH sa eva prAptaH ityabhiprAyaH tasmAttata iti / prasiddha tat parasmAna ( 'parasyApi ) "avisaMvAda namabhiprAyanivedanAt " [ pra0 vA0 1 / 3] iti vacanAt / iSTameva tatra prAmANyaM pratyakSatvena tatkathamatiprasaGga iti cet ? na bhrAntezvaravAnupapatteH / apratipazravyabhicArasya na tatra bhrAntibuddhirapIti ceta na taddamaM pratyanumAnaprAmANye tannidarzanam / bhrAntamapi yathedaM pramANaM tathAnumAnamapIti bhrAntividaM pratyeva tattatra nidarzanamiti cet; itaraM prati nirapekSa me yadi taritIti tathaiva taidiM pratyapi siddhayatIti vyarthametat "maNipradIpa prabhayoH " [ pra0 vA0 2 / 57 ] ityAdi / tadvadaM pratyapi nAnumAnakhena nidarzanaM 20 vipratipattivipayatvena sAdhyAntaHpAtitvAn, ataH pramANAntarameva seti kavanAtiprasaGgaH ? tana saMvAdAdavi prAmANyamanumAnasya Apa tu vastuviSayatvAdeva / yevaM tadeva pAvabhAsitvamapIti kathamanumAnatvam ? liGgajatvAditi ceta ; na ; tathApi parokSalakSaNasyA vaizadyasyAbhAvena tattvAnupapatteH / parokSaM ca jainasyAnumAnam / etadevAha - pratyakSA prasannazcet [ tathA'nabhinivezataH ] ||12|| iti / pratyakSamiva spaSTatvenAbhAtIti pratyakSAbhamanumAnaM tasmin aprasaGgaH prakhAbhAvaH prakramAdanumAnatvasya / tato yastuviSayatvaM tasya bruvatAM tadeva nilu pramiti parasyAkUtama / vediti tadyotane / tatronaramAha-" tathAnabhinivezataH' iti / tathA tena spaSlAbhaprakAreNa anabhinivezataH anadhyavasAyAt prasaGga iti / prasaGgAprasaGgayoH saMhitAyAM samAnatvAt pUrvatrAprasaGgasya atra ca prasaGgasya sambandhaH / na hi vastuviSayatvAna tadAbhatvamapi tu antarAdeva 30 vizeSA, anyathA dUre kacinnarasya dUratare gRddhAH dUratame ca yogino'vasthitasya ekavastuvivayaka pratibhAsameva vijJAnaM bhavet na caivam spaSTa-svaSTatara spaSTatamabhedena tadbhAvAt / na ca satra pratipratimAsaM viSayasya bhetra namyAsAdhAraNatayA bahirarthatvAbhAvaprasaGgAn / antaraGgAttu 10 1 bauddhasyApi | 2 zrAntividan / 3 vastuni / tattatpratipattajJAnaviSayatayA ananya vedyayaM syAt tathA ca hirAbhAvaH / 25 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyavinizrayavivaraNa [2 / 13 tadAbhatye nAyaM doSaH : ekaviSayasyApi tadvizeSAt pratibhAsavizeSopapatteH / etadevAha dUradaratarAvisthairekaM vastu samIkSyate / iti / sugamametat / kathaM samIkSyate ? ityAi[ nAnAbha syAttathA'satyaM na svanurodhi kim ? // 13 // ] nAnAbhaM vaizadhatAratamye nAnaikapratibhAsaM vastuviSayatvAt / tadAbhatve dUpaNAntaramAha'syAttathA'satyaM na' iti / tathA tena pratyakSAbhaprakAreNa asatyam avidyamAnaM kAminyAdi na syAt / asti cAvidyamAnasyApi tasya tadAbhatvam / parasyApi "abhUtAnapi pazyanti" [pra. vA0 2 / 282 ] iti yuvANasya prasiddhatvAt / tanna vastuviSayatvAttavAbhatvaM yato'numAne'pi tatastadApattyA pratyakSatvaprasaGga iti bhAvaH / kathaM puna: kAminyAdarasatyatvaM jJAnarUpatayA tasyApi satyatvAt ? 'abhUtAnapi' iti vacanaM vAyatvApeayaica / na caivaM puratobhAvasya virodhaH tasya prAhakAnsarApekSatvAt , svAtmani ca grAhake tadanupapatteriti mantavyam / tasyApi pavedakabhedakalpanAdupapatteH / jJAnAtmakatyaJca tasya 'pratibhAsamAnatvAt sukhAdivata,' ityanumAnAn / na ca satyakAminyAdinA jyabhicArasa; tasyApi pakSIkaraNAna / tato jJAnamevAsti na bAhyamiti cet ; etadevAi-na 15 cedvastu' iti / natro madhyadIpakatvenAtrApi sambandhAt / na yadi vastu bAhya prakramAt / atra dUpaNamAha-'anurodhi kim' iti / anurodhaH svIkAraH so'sminnassItyanurodhi parAbhimataM jJAnam / tatkima ? naiva / tathA hi-na tanIlameva tasya thAyasyApyavirodhAt / aparosatvena viziSTamiti ceta ; tadapi yadi nIlameva kathaM tadeva sena viziSTa nAma ? kathaM vA sad bAho na bhaven ? anyadeva cet / tadeva jJAna sthAna na nIlam / bhavatvasadeva taditi cet ; na ; pratibhAsAt / so'pyasata paveti cet ; na; svatastadayogAt / jJAnAditi cen ; na; "nAnyo'nubhAbyo buddhayAsti" [pra. vA0 2 / 327 ] ityasya virodhAt / vibhramAditi cet / tasyApi vijJAnatve tadayogAt / tatrApi vibhramAntarakalpanAyAmanavasthApatteH / ajJAnatye tu na tataH tatpratibhAso virodhAna , bahirbhAvapratyujjIvanAJca / tannAsattve tasya prtibhaasH| tadabhAve jJAnamapi na bhavet tasyApi nirbhedasyAprativedanAt ityupapannamesam-'anurodhi kim' iti / yadi tu na jJAnaM nIlamAtram aparokSatramAtraM vA tadubhayarUpatvAttasyeti; tadA svaparaviSayatayApi dvaikhAyApatteH kathaM bApasya sato'sato vA na tataH pratipattiH yato 'dUra' ityAdi na syAt , 'tathA satyaM na' iti ca sUktaM na bhavet / tanta yastuviSayatvAdevAnumAnasya spaSTatvaM dUrasthAvijJAnAnAM tavizeSAbhAvaprasaGgAt , avastuviSaye ca tadabhAvApatteH / athavA yAspaSTAvabhAsitvAdanumAnamavastuvivarya pratyakSamapi kazcittathA bhavedityAha1. 'da ityAdi / darakharatarayo AdizavyAdAsanAsamnatarayostiyantIti tatsthAstaiH eka pAdapAdilaNaM vastu samityavipratisAraNa IkSyate dRzyate / katham ? nAnAbhaM dUrAdAbassadhAditvena AsannAdo spaSpAditvenAnekapratibhAsamekamini / AsannAvipratibhAsameva satyaM netaraditi ceta ; uttaram-tathA sena nAnAbhamini prakAreNa satyamaSitathaM vastu / yadyevaM dUrAdiva 1 ayopazamavizeSAt / 2 avisaMvAditayA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 13] 2 anumAnaprastAvaH dAsannAdAvapi kimaspaTAditayA tanna dRzyata iti cet ? na; saMsArijJAnasyAsakalasAhitvAta , amyathA paramANUnAM nIlAdineva parasparavivekenApi darzanAta na kacit sthUlapratibhAsaH syAt / na ca tadapatavaH, sarvatra ttpraaptH| apahanato'pi vikalyAdevAso na darzanAditi ceta naH tato'yatadAkArAttadayogAn / tadAkAratve vastutaH prmaannusvlkssnnvaadvyaapttiH| bhrAntyA tasyApi tadAkAratvamiti cen ; na; tatastadvivekasya darzane bhrAnterayogAn / adarzane sarvAtmanAnyadarzana- 5 prasaGgAt / asakaladarzane tu siddhaM paramANu vivekasyApyadarzanam / tadvadAsannAdAvaspaSTAderapi / vikalpe'pi vikalpAntarAdeva tatpratibhAso na svata iti cena ; naH tatrApi pUrSa doSAdanavasthApanezca / tato dUramupasarato dRzyetarAtmakasvasyAzakyaparityAgatvAdrupapannaM tadvadeva kacidasaSTetarasvamAtvamapi / kathaM punaraspatasyetareNa kvacitsamuccayo bAdhanasyaivopapattevirodhAta ? anyathA candramasi dvitvasyApyekatvena samuccayAttadapi tAsvikameveti mithyAjJAnavilopaH syAt , na / caivam , ato hitvapadasatya evArapaSThAvabhAva itareNa yAdhanAn ; ityapi na saGgasama : dRzyenareNa samuncaye'pi samAnatvAna / na hi svalakSaNeSu vivekaH kutasilavasthA yamAnaH zUlamvabhAvamabAdhitvA avasthAtumarhati / satyam , asatya patra saM' iti ceta ; ka idAnIM satyasvabhAva myAna ? nIlAdiriti cena ; na; tasyApi sthUlAdabhedena pratipatteH, tadasatyatve satyatvAnupapatteH / anyathA-- sa ena satyo'satyazca nIlAdiriti te katham ? samuccayapravAdo'yamaniSTo'pi pravartatAma // 1285 // satya eva sa cetsthUle sadabhedena satyatA / paramANupravAda te bhadra bhadrAkotpalam // 1281 / / asatya eva nIlAdiryadi pratyakSaveyatA / kasyedAnI pravRttasya yataH myAdIhitasthitiH ? // 1282 / / esadeva darzayati-na cetana yadi / satyam , aspaprAdipranibhAsaM vastutattvama anurodhi svIkAraviSayaH / kim ? na kiJcina , raktanItyA nIlAderaNyasatyatvAna tato nIlAdAtrasatyasyetareNa samAvezo vaktavyaH, tadva daspaSTastareNa avizeSAta / nIlasyetareNa kinna sa iti cet ? na, tatra lokAbhiprANeya vAdhanasyaiva bhAvAn / na caitramampaSTAdau tadabhiprAya:-'sa eva , daviSTatayA dRSTo'dhunA adhiSThito vRznaH' iti tadbhAvAna / nanu pUrvamantaraGganibandhanatvanAvasturU. pattramaspaztvAderuktam , idAnIM tu svabhAvatyam , tatkayanna virodha iti cet ? na; idAnImapi paganurodhAdeva tadvacanAna / paro hi bAhyasyAsato'pi lokabuddhyA vastutnamantricchanmaspaSTasyApyanyeSTumarhati sa vidoSAn / evamapi kathaM tajjJAnamya pratyanatvaM vispaSTajJAnamyaiva tadupagamAditi cena ? ma ; tasyApi parApebhayaivAbhidhAnAna / na tAvanajjJAnamapramANam ; avipratisAgata , 30 talamaNatvAdanyatrApi prAmANyasya / nApyanumAnama ; liGgAbhAvAt / tadeva liGgamiti cen ; naH tajanitasya jhAnAntarasyApravedanAna / pravedane'pi na tatspaSTama : anumAnatvAn / ampASTamapi kathaM pramANam ? sAdhyaM pratyavinAbhAvAditi cena ; na : liGgasyaiva tattvaprasaGgAna / tajjJAnajanakasvAncena ; na ; anumAnAnavasthopanipAtAn / tadvi payatvAccet : siddho naH siddhAntaH sthUlatabhAvaH / 2 ta etra A0,0, pa0 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayatridharapaNe [2 / 14 prathamasyApi tata eva tatvopapatteH / tathA ca pratyakSameva tad gatyantarAbhAvAditi siddhaM tasya spaprajJAnenaikaviSayatyam / tato yadusama-'yadyasmAd bhintrapratibhAsaM na tatte naikaviSayaM yathA rUpajJAnAdrasAvijJAnam , mitrapratibhAsaM cAnumAna pratyakSAt / ' [ ] iti ; tannipiddham ; dUravRkSatredanena vyabhicArAn , tasyAspaSTAtrabhAsitvena AsannatadanAna 5 minnapratibhAsitre'pi tadekArthatvAna / deva daroyAnA tasmAnumitararthaviSayatvanirAkRtiH / pratibhAsabhivAyAH kimekasyAnekato grahAt // 14 // iti / anumiteH anumAnasya arthaviSayatvanirAkRtiH vastupratibhAsavasvapratyAkhyAnam / kutaH ? pratibhAsabhivAyAH pratibhAsasya tadAkArasya bhidA bhedo spaSTatAlakSaNaH tasyAH / 10 kim ya / kasmAn ? tasmAt anantarottAt / kasmAn ? ekasyAnekato grahAt / ekasya pAdapAdegnekato'nekrenAspaprAspaSTatarAdirUpeNa anekena vA jJAnenAspazAnipratibhAsinA maharNa grahastasmAt / taduktaM bhavati-dUrabhUmahAdikSAnena pratibhAsabhezya vyabhicArAta na tataH tannirAkRtiriti / yadi pratyanekArthamanumAna gRhItagrAhityAta kathaM pramAgama ? kSaNazyAderatadviSaya syApi grahaNAditi ceta / na tasyAtadviphyatve tadviparyayasya tadvipayantra sthAna gatyantarAbhAvAna, ., tathA ca sutarAmaprAmANyamanumAnamya tena bAdhanAna , pratyakSasya vA "tatyAnaM "lena bAdhanAna / na caitanyAgyaM tadaprAmANye namraeNcAbhAtraprasaGgAna tatpUrvakatvAta / tanna bhaNayAdaratadvipayatvaM yato'pUrvArthatvamanumAnasyeti cana ; mA bhUna , tathApi nAprAmANyaM yathArthatyAna / apUrvArthameva tato'pi pramANaM nAparamiti cena ; kuta etat ? tata etra prayojanAditi cena ; kiM tatprayojanam ? adhigamazcet ; na; tasyAnumAne'pi bhAvAn / paritoSo'nena vyAkhyAtaH / pravRttiriti cena ; na tarhi svasaMvedanaM pramANam , tato'pi tadabhAvAn / ka ceyaM pratyakSAta pravRttiH ? na kSaNe tasya pravRttikAle'nanvayAna / nApi santAne : tasya tenAgrahaNAt / grahaNe'pi nApUrvArthatvam ; pUrvamapi tasyAnyato'dhigamAta ityapUrvArtha pramANAta pratyAbhamapyapramANaM prAptam / arthAdhigamAtu prAmANyaM lAnumAne'pi prAnikUlyamuTyoyayati / kica, kathani dapUrvArthamevAnumAnaM tadviSayasya kSaNakSayAdeH pratyakSeNAgrahaNAna . na .. tAvatA tadviparyayamya tena grahaNaM naTubhayadharmasAdhAraNasya nIlAdereba' grahaNAt sadasattvasAdhAraNazyeya bhrAntyA / na hi tayA tadvipannasatvagrahaNama ; bhrAntitvApatteH / nApyasaravatya bedanama: apravRtti prasaGgAta / na hi tata eva tadviSayamyAsattvaM pratipadyamAnaH sarthitayA pravartitumarhati / pratipadyamAno'pi satcasamAropAta pravartata iti cet : na; "tastrAprabedanAma / prabedane'pi tadvipayanyAyasattva yadi tata ebAgamyeta sa eya pravRttyabhAvaH / tatrApi tatsamAropakalpanAyAmanavasthApattiH / tataH sadasatvasAdhAraNaM nIladhavalAnikameva bhrAntepiyaH tadvat pratyakSasthApi aNabhaGgatadviparyaya 1 kSaNakSayAdeH pratyakSAviSayatve / 2 nitytvaadeH| 3 nityatvAdigrAhiNA pratyakSeNa / 4 aprAmANyam / 5 kSaNikatvAdigrAhiNA'numAnena / 6 pratyakSapUrvakarayAn / yathArthavAdapi / 8 pratyabhAvAn / nityvaadeH| 15 sayasamAroyalpa | Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 15] 2 anumAnaprastAva sAdhAraNamiti kathaM tadaviMgatArthamanumAna yataH prAmANyaM na bhavet ? asAyaviSayatvaM pratyakSasya kathaM tato vyAptigrahaNamiti ceta ? na; vipazye bAMdhakasAmAdeva tanmahaNAt / sAdhyavipayatve tu tasya kimarthamanumAnam ? samAropanyavacchedArthamiti can ; tadabhAye ki na bhavetato viSayaparijJAnamiti cet ; vyAmivedana kazrama ? tadapi tadvayavacchedAdeveti cena ; na ; cakrakAt-sati tadvayavacchede tadvedanama , tato'numAnama , natastadvayavaccheda iti / tato nIlAdeH pratyabhAvagatasyaiva kSaNabhaGgAdi- 5 viziSyatayA anumAnato nirNayATupapannaM tasya nadekArthatvamapUrvArthatvaceti vastuviSayamevAnumAnam / kathametat ? kathaM ca na syAt ? sambandhAparijJAnAt / tathA hi-na sAdhyasAdhanayoraparijJAne sambandhaparikSAnam : tasya tatpUrvakatvAn / parijJAne'pi na nirvikalpena tatparijJAnam ; 'idamatra prativaddhama ityaparAmarzAna / nApi tajanmanA vikalpanA tatkAle sAdhyasAdhanayogtadarzanasya ca vyapagamAt / vikalpopanItayostatparikSAne kathaM bastugataH sambandhaH, tadupanItayogyastutvAn ? 10 bhavadapi tatparijJAnaM na sAmarona ; sAdhyasAdhanavastUnAmAnanyAn anantenApi kAlena tadasambhavAt / nAyakadezena : phalAbhAvAna / anumAnaM hi tatkasama , na ca yatraiva tatparijJAnaM tatraivAnumAnaM sambandhajJAnAdeva sAdhyasiddhaH / nApyanyatra ; tatra tatsAdhanAderabhAvAta , anyatazca tada. nupapatte / sambandhapratipattinivandhanasya ca prakArAntarasyAbhAvAditi ceta ; kimidAnImanumAnametra necchena ? tathA cet / na kutacidabhimatasiddhiH / niveditacaitat / inchato'pi sadavastuviSaya- 15 meveti cet / na ; avastunvapi mambandhAparikSAne ndnupptteH| tatparinAnasya coktanItyA tatrApyasambhavAt / kimartha bA tadanumAnama ? vyavahArArthamiti cen / na ; vyavahArasyAbastunya. sambhavAn marIcikAtoyAdivana / vastunyebAsI tatrAnumAnasya pratigandhAditi cet ; na ; tatparijJAne 'pi pUrvacaSAt / na dopaH, dezakAlAtivizeSaparAmarzamanteraNApi 'IzamIra zapratibaddham' iti kutazcitpratipase? | nApi thaikalyamanumAnasca punastArazAdeva vizeSAliGgitAliGgAlliGgi- 20 vizeSasya pratipatteriti cet ; sidvaM sarhi vastuSveva pratibandhaparijJAnamanumAnasya ca sAphalyam / etadeyAha smaanprinnaamaatmsmbndhprsipshitH| samrAzaktiphalAbhAcI na syAtAM liGgaliGginIH // 15 / / iti / samAnaH sarazaH sa cAsI pariNAmazca vivartaH sa evAtmA svabhAvastena samyandharayAvinAbhAtranya pratipatitaH parijJAnAt / keyontatyatipalitaH ? ityAha-liGgaliGgino liGgasya dhRmAde liGginazca pAvakAdeH / tata: kima ? ityAha-jana tasyo pratipattI tatrAnumAne cAzaktizca phalAbhAvazca na syAtA na bhavatAma / samAnamahaNenAtyantavailakSaNyaM svalakSaNAnAM pratyuktam , tathAvidhAnA novAmapratipatteH / nirUpitaM caitat / pariNAmagrahANena samAnAkAmya kauTasatyama" ; tasyAgyaparikSAnAdvaiphalyAna / tatra sambandhapravipattiH phalamiti cet / na : tasyaivAnumAnaviSayatvaprasiGgAta , tathA ca kadhaM vizeSe tataH pravRttiH 1 tasya / tatra sambandhAditi cena : liGgasyaiva taMtra kinna syAna tatparijJAnAzakteranyatrApi tulyatvAt / pravRttirapi sAmAnya eveti ceta navizaMkalpanAphalyAnupaGgAt / Atmapadena ca tatpari -tumAnasya naa| 2-ghAstriliMgatyA lagA-mA0, 20, 50 / 3tayo- A0, ba0, 10 / 6 "pratyuktamiti pAmuktamatrApi mambAnanIyam |"-t: di." mAmAnye / 6 sAmAnyasya / vishge| 1-pavika-bhAva , pa.| sana 25 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2015 NAmasya kalpitatvama ; kalpitasya vastumvabhAvatvAnupapatte, kalpanAnupapattazca / nathA heikA sAzAkAya karama' ! vastutaH sadRzAkArA sA caMdvastu na kiM tathA ? // 1283 // yadi kalpanayavAsau tadAkArA tadA katham / anavasthAnadoSo'yamanupazI niSidhyatAma ? // 1284 // nano dUra gatenApi sAdRzyaM kalpanAganama / vastveva pratipattavyaM tathA vastupu dhImanA // 1285 / / tena sampandha ityanenApyAtmAntaraNa sambandhavyAkhyAnam ; na hi sambandhasyAtmAntaramanyatra sandhirUpAn / saMyogAdirAsmAntarameveti cen ; so'pi kathaM tadantaram ? pAvakAdo 10 sambandhapratyayajananAditi cet / tadapi sarvatra kasmAnna bhavati ? tasya tavAsambandhAditi cet : gAvakAdAvapi na bhavet tadavizeSAta / tatra sambadhyata iti cet ; yadi svataH ; pAvakAdirapi dhUmAdinA tathaidha sambadhyeteti paryAptaM saMyogAdiparikalpanayA / tasya sambandhatvAdupapannaH svataH sambandho na pAbakAdeviparyayAditi cen ; tadeva kuta; ? svataH sampandhAditi cen ; so'pi phasmAt ? sambandhatyAccet ; na ; parasparAzrayAt / sambandhastvaM tathA pratIteriti cet ; nandhiyameva tatra durlabhA pAvakAdinyatirekeNa tasyaivApratipatteH / yadi na tatpratipattirna kazcitsambandha iti kathaM 'sambandhI pAvakAdiH' iti pratyayaH ? viziSTapratyayasyAsati vizeSaNe'nupapasariti cet ; na ; svayaM tathA tasya pariNAmAdeva tadupapateH 'sambandhaH 'saMyogAviH' iti pratyayayat / na hi tavilakSaNaM tatrAntarbhavati tadA pdaarthbhedaabhaavaaptteH| tana svatastasya tatra sambandhaH / nApi tadantareNa ; tatkalpanAyAmanavasthAdoSAn / nAyaM doSaH ; samavAyasya tadantaratvAn , tasya cAnAzritatvena tadantaranirapekSatvAna / na caivaM tasyAsambandhatvam ; sambandhayuddhikaraNAn sambandhatyopapatteH / na ca pAratanyAtsambandhatvaM tadbuddhikaraNaM vA ; dravyaguNAdAvapi tatmasAkSAt / tatI svAbhAbyAdeva tasya tattvaM tatkaraNaJceti kiM pAratandhyeNa yato'nayasthAnamiti cet ? ucyate samavAyasya nityatvavyApakratvopakalpanAt / ekatra yuktaH saMyogaH sarvatrApi tato bhavet / / 1286 / / na hi tatrApi tadbhAve tasmAdanyanibandhanam / se cetsarvatra sarvatra saMyogo'pi niyogataH // 1287 / / tato'gnAviva saMyoga dhUmo'nyatrApyupatrAjan / vyabhicArAtkathaM nAma pAyakasyAnumApakaH // 1288 / / 3 pratyutamiti smbndhH| "pratyuktamiti sambandha:"-. Ti. 2 svarUpAntareNa / sayogAditi pr-taa0| 5na nesa-A0, ba0, pa0 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 16 ] 5 2 anumAnaprastAvaH na ca svabhAvanAnAtvaM samavAyasya yadbalAt / viSayeSu niyAmo 'yaM saMyogasya prakalpyatAm // 1289 // tannAnAtvAdabhedazyaMta samavAyo 'pi bhidyate / tathA ca "tattvaM bhAvena vyAkhyAtam" iti duSyati // 1290 // bhedazcet tatkathaM tasya tatra cetsamavAyataH / tasyApyekasvabhAvatve tatastanniyamaH katham ? || 1221 // tatra svabhAvanAye do pUrvo 'milakSyatAn / samacAyAntarAkSepastvAkSipatyanavasthitim // 1292 // kathaJcidevAbhedazcetsvabhAvasamavAyayoH / sambandhatadvadrUpaH syAdeko bhAvastathA na kim // 1293 // yataH sambandhino'nyasya samvandhasya prakalpanA / prekSAvattAtrilopAya bhavato nAva kalpate // 129.4 // 33 tanna[paraH saMyogAdiH sambandhaH / nApyupakAryopakArakabhAyAdiH ; tasyApi bhAvAdarthAntaratve zrutaH sa tasyeti vyapadezaH ? sambandhAdupakAryopakArakabhAvAderiti cet; na; tatrApi tathaiva prasaGgAdanavasthopanipAtAcca / tataH sthitam -'samAna' ityAdi / w 5 10 15 'pratipacita:' ityanena tadAtmanaH sambandhasya niravadyasaMvedanaviSayatAmavadyotan svamanISikyA tatkalpanaM pariharati / pratipAditA ca tatpratipattirbahuzaH pUrvamiti nedAnIM pratanyate / nanu yathA dhUmasya tadantarasadRzasya pAvakasambandhaH tathA mazakavarterapi pAvakasyApi yathA tAdRzasya ghUmapratibandhastathA maNivizeSAderapIti mazakavarteH pAvakasya dhUmAcca maNyAnera numAna mApayata iti cet evametad, yadi samAnapariNAmamAtreNa tadbhAvaH / na caivam ; tadvizeSeNa tadupakalpanAt tasya ca dhUma - 20 pAvakamedeSveva bhAvAt na mazakAdibhedeSu / kathaM punastatpariNAmo viziSTazvAviziSTazceti cet ? kathaM sAmAnyaM tAdRzaM yato yathoktadoSastatrApi na bhavet ? tathA pratIteriti samAnamanyatra / nanvecaM sAmAnyasyaiva samAnapariNAma iti zabdAntaramiti cet na prativyaktiparyavasitasyaiva pariNativizeSasya tenabhidhAnAt , sAmAnyasya tadviparItatvAt / i 7 bhavatu tatpariNAma eva sAmAnyam tasya tu vyaktibhyo bheda eveti yogAH / abheda eveti 25 sAGkhyAH / tatrAda na bhedo'bhedarUpabhedo bhedarUpataH / iti / na bhedo na vyatirekaH tatpariNAmasya vizeSebhyaH / kuta eva tad ( etad ) ? abhedarUpatvAt abhedastasya taistAdAtmyaM rUpaM yasya tasya bhAvAt abhedarUpatvAt / etadapi kuta iti cet ? tathA pratItereva / tathA ca vakSyati - ' tathAsaMvittisambhavAt' iti / saMvedyate 30 hi tatpariNAmasya tadabhedarUpatvaM 'sazo devadattaH' iti devadattavizeSasAmAnAdhikaraNyena tasya saMvitteH / 1 cai0 sU0 7 2 28 2 disatA 3 samAnapariNAmazabdena / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2117 na hi sAmAnAdhikaraNyamanyadabhedarUpatvAt / samavAyarUpameva tannAbhedarUpatvamiti cet ; na : 'samavAyaH sambandhaH' ityAdAvabhedarUpatayaiva bhavato'pi tatprasiddhaH / nAbhedo nApyekAntena tasya taistAdAtmyam / kuta etat ! 'bhedarUpaH [ pataH ] tasya tadvayatirekasvabhAvatvAta / etadapi tathApratItereSa / kiM punarbhedasyAna yA na pRthakAtitirami ? nA yeta : na; "na pazyAmaH kvacit kizcit" 5 [ siddhivi0 pR0 121 ! ityAdevirodhAt , tadviSayayoranyonyAsaMsRSTayoreva siddhiprasAcca / na hi tatpatItyoranyonyaviSayAsaMsparza tatsaMsargakarupanamupapannaM pratItiniyandhanatyAt prameyavyavasthAyAH / tayostasaMsparza vA jAtyantarapratipattirevAsti nAmedamatipattiH bhedapratipattiA pRthagiti cet ; satyamidam ; pramANato bhedAbhedapratipattereva bhAvAt , bhAvasya ca tato bhedAbhedAtmana eva prasiddhaH na pRthambhedAtmano nApyabhedAtmanazca, kintu tata eva jAtyantarapratipatterapoddhAraparikalpanayA bhedasyetarasya ca pRthak pratipatti10 mavasthApya tadviSayasadbhAvaH tadaparaikAntapratiSedhe heturuktaH / tata evAha sAmAnyaM ca vizeSAzca madapoddhArakalpanAt // 16 // iti / sAmAnyaM ca cazabdAt tatpratipasizca / vizeSAzca cazabdAttatpratipattizca / tasmAjjAtyantarAt tasyAstatpratipasezca apodvAro niSkarSaNaM bhedasya tatpratipazcAbhedasya tatpati pattezca tasya kalpanamabhiprAyAdhirohaNam , tasmAt 'vyavasthApyante' iti zeSaH / yadi punaH sadRza15 pariNAmaH sAmAnyaM tarhi bhedena bhavitavyaM tasya tanniSThatvena itaratrAsambhavAt / na cArya sambhavati; abheda syaiva sarvabhAveSu "sadeva saumyedam" [ chAndo0 6 / 2 / 1 ] iti, "sarva khalvidaM brAma' [chAndo0 3 / 14 / 1] iti, "aitadAtmyamidaM sarvam" [ chAndo0 687 ] iti cAmnAyAt pratipaH / medapratipattezcAvidyoparacitatvena gandharvanagarAdipratipattivat AntatvAditi kazcit / bheda eya bhAvAnAM tAttviko na kathaJcidapyanugamaH tatpratipattarAropitaviSayatvena vitathA 20 (tha) svAdityaparaiH / tatrottaramAha saMsargoM nAsti vizleSAvizleSo'pi na kevalaH / saMsargAtsarvabhAvAnAM tathA saMvittisambhavAt // 17 // iti / saMsarga aikyApattirAtmAparanAmA / keSAm ? sarvabhAvAnAm sarveSAM cetanetarAtmanAM bhAvAnAM padArthAmAm / sa kim ? nAsti na vidyate / kutaH 1 vizleSAt vyAvRtteH vizramApara25 nAmnaH saMsArAditi gamyate, vizleSasya vizlepyAvinAbhAvAt , anyasya vizlepyasya tatrAsambhavAt / saMsarge hi bhAvAnAmAtmano vikrameNApi tadbhAvAdvibhrama eva syAnAtmavAda AtmanA vA tasya tadbhAvAdAtmaiva ma vibhramavAdaH / tadanabhyupagame ca nirviSayametat " indro mAyAbhiH pururUpa Iyate' [ Rga. 4 / 733 : iti ! "ekAnekadhA caiva dRzyate jalacandravat" [ brahmavi0 12 ] iti ca / vibhramAdanyasya tadviSayasyAbhAvAt / tasmAdasti vibhramo vizliSTazcAtmana iti vaktavyam / avizleSe 30 tasya saMsArikhApatteH nityamuktatvapratijJAvyAghAto vibhramarUpatvAt saMsArasya / bhavatu saMsArasya tasmAdavizleSaH tathApi na tatpratijJAcyAdhAtaH, AtmanastasmAdvizleSasyaiva . bhAvAditi cet ; na : avizliSTA 1 brahmAbAdI / 2 bauddhaH / 3 bhAvAnAtma--prA., ya0, 80 / 4 -dhAnaka-bhA0, 20, 50 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 18] 2 anumAnaprastAvaH davizleSasyaivopapattestasya dviSThatvAt / kathamidAnI rucakAdeH suvarNAdavizleSe 'pi suvarNasya tato vizleSaH ? anyathA rucakAdhapakrame tasyApyapakramaprAptiH, na caivam ; asatyapi tasmin tadavasthitarupalambhAditi cet ; rucakAderapi kathamaksthAyinaH suvarNAdavizleSe 'navasthAyitvaM virodhAditi na kizcidetat / syAdAkUtam-vastunyayaM bhavati vikalpaH saMzleSo vizleSa iti ca / na ca vibhramasya vastutvam , tattvavirodhAt , atastatra satyAsattvAbhyAmiva saMzlepavizleSAbhyAmanirvacanIyatvameva tattvamitiH 5 tadapi durAkUtameva; nityamuktipratijJAvyAghAtasya tadavasthatvAt / tathA hi-- nizcite sati vizleSe nityamuktatvasambhavaH / tAdpyAttasya vizleSAvAcyatve sa kathaM bhavet // 1295 // AtmavibhramayostasmAdvizlaSaM vaktumarhasi / tathA cevanyabhAvAnAmapyasau kinna kathyate ? // 1296 // kuto'sAviti cedAtmabhramayorapyasau kutaH / tathAsaMvittibhAvAccedanyatrApi sa dRzyate // 1297 // tavAha-'tathAsaMvittisambhavAn' iti / tathA tena vizleSaprakAreNa sarvabhAvAnAM saMviroH sabhyagabuddheH sambhavAt vizleSo vizleSAcca saMsargo nAstIti saMgrahaNena tatsaMvittaravidyoparacitatvaM pratyAkhyAtam ; tadracitarave samyaktvAnupapatteH / samIcInA ca tatsaMvittiH bAghakAbhAvAt / 15 'bhrAntA tatsaMvittiH bhedaviSayatvAt mAyAtoyAdisaMvittikt' ityanumAna bAdhakamiti cet ; na; tasya vibhramAtmabhedasaMvizyA vyabhicArAt / tataH sthitam-'saMmo nAsti' iti / ___tathA vizleSo'pi na kevalaH saMsargarahitaH / kutaH ! saMsargAt samAzleSAt sarvabhAvAnAm / tadapi kutaH ! tathA saMvittisambhavAt / sathA tena saMsargaprakAreNa saMvisaH gaurayam gaurayamityanugamayatyA buddhaH sambhavAt / saMsargazcAtra na mizrImAvo matAntara- 20 siddhiprasaGgAt , api tu sadRzapariNAmaH tasyaivoktasaMvittau pratyavabhAsanAt , saMsargazabdena ca tadabhidhAnopapatteH samaH sargaH saMsarga iti / natra tasaMvittenimatvaM vizleSasaMvittAvapi tatprasaGgAt , bAdhakAbhAvasyobhayatrApi samAnatvAditi / etAvantarazlokI, 'samAnapariNAma' ityAderAbhyAM vyAkhyAnAt / kutaH punaH samAnapariNAma evaM sAmAnyamabhimataM na naiyAyikAdikalpitameveti ? atrAhatasyAptivyatirekAmyAM mataM sAmAnyadRSaNam / iti / 25 mAt anantarokta sAmAnya matam iSTa jainasya / kutaH ? sAmAnyasyAnyakalpitasya dUSaNaM sAmAnyadUSaNaM yata iti / tadapi kutaH / vyAptizca sAmAnyasya skayaktivat vyakyantareSvapi bhAvaH, vyatirekandha skavyaktiSveva bhAvastAbhyAM vyAsiMvyatirekAbhyAm / tathA hi--yadi sAmAnyaM byApiH khaNDAdivat karkAdAvapi gotvasya bhAvAd bAhAdyarthI tatrApi kinna pravarteta ? tatra tasyAnupalambhAditi cet ; khaNDAdAvupalambhaH kutaH ? tatra tasya tatkaraNazakteriti cet ; kakAMdAvapi syAt / 30 1"cakaM maGgaladvye grIvAbharaNadantayoriti vizvaprakAzikA / -taa-di|2- sa-mA.., 1. / 3 iti vacanavi-bA.ba.pa. - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [218 na hi tasyaiva kacicchaktirazaktiranyakretyupapannam medApaseH / zaktiH kacidanyatrAzakti pareti cet : na; vidhiniSedhayorabhedasyAnabhimatasya prasaGgAt / tataH kacicchaktAkanyatrApi zaktireva, azaktI na kvacidapi zaktirityekAntaH / tata evoktam "Atmani jJAnajanane yacchakta zaktameva tat / aMdhAzakta kadAcidazaktaM sarvadeSa tat / " [pra0 vA0 2 / 21 ] iti / zaktamapi sahakAryabhAvAnna karkAdau tadupalambhaM janayatIti cet ; khaNDAdau kA sahakArI ! sa eva khaNDAdiriti cet ; kuta etat ? tatra tasya samayAyAt ; kAdirapi syAtadavizeSAt / zaktasya na na tadrapekSaNaM sahakAriNo'pi tatprasaGgAt anavasthApatteH / gotva (tvaM) tatsahamarisamudAyasyaiva zaktirna pRthagiti cet ; pRthaktarhi gotvamavastveva syAdazaktatvAt / tanna vyAptau tasya kvacidupalambho'nyatrAnupa20 lambhazyopapannaH / tathA tasya kAlavyAptau Azraye asatIva pradhvaste'pi tasminnupalambhaH syAt tajjananasvabhAvatvAt / AzrayaM tasya sahakArI, tadabhAvAnneti ceta ; na; tadabhAve'pi tasya tatsvabhAvavAcyuteH anityatvaprasaGgAt / ata evoktam "tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena saMsthitA / nityatvAdacikitsyasya kastAM kSapayituM kSamaH / / " [pra. vA0 2 / 22 ] iti / zaktirapi tasya sahakAryeva nApara iti cet ; na; tasya sAmAnyAdiva vyomakusumAdapi kArya prasaGgAt , svataH zaktyabhAvenAsattvasya tadvatsAmAnye 'pi sahakArizaktikRtasya ca sattvasya sAmAnyakttatrApyanivAraNAt / tanna vyApi sAmAnyam / etena mImAMsako'pi sarvagatasAmAnyabAdI pratyuktaH / syAnmatam-na tatsAmAnyasya sarvagatave'pi sarvatropalambhaH sarvatra tadabhivyaktAvazakteH / khaNDAdau bhavatyupalambhastasya tacchaktibhAvAta , 20 tasya ca kAryAdeva tadupalambhAdavagateH / kodAvapi kinna tacchaktirityapi na paryanuyogaH, 'dAhazakti dahanavadAkAze 'pi kinna syAt' ityapi tatprasaGgAt / na caikasyopalabhyetarAtmakatvaM viruddham ; umayAsmakatvAdvastuna iti / tatrocyate sAmAnyarUpA zaktizcesadabhivyaktikAraNam / tasyAH sarvatra sadbhAvAttadvayaktiH sarcato bhavet // 1298 // zakterapi ca tadvyattirvyaktAyA eva nAnyataH / tadvayaktirapi khaNDAdAveva nAnyatra cettadA // 1299|| zaktau tadvayaktikAriyAM prasaGgaH pUrvavadbhavet / punastadvayakticintAyAmApatatyanavasthitiH // 1300 // vizeSAramApi zaktizcena samA khaNDamuNDayoH / muNDAtkarkAdiva vyaktirgotvasyeha kathaM bhavet ! // 1301 // 15 2 samavAyAvizeSAt / 2 gotvasya / 3 vyomakusumavat 14 vyomakusume'pi / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2018] 2 anumAnaprastAvaH zaktisAmyaM ca sAmAnyAtkutazcitkalpyate yadi / tasya sarvatra sadbhAvAtsamAH syuH sarvazaktayaH // 1302 / / vyakta tatsAmyahetustadvayaktizca samazaktiH / yadi tatsAmyacintAyAmanyA syAdanavasthitiH // 1303 // svata eva samatvaJcecchaktInAmayakalpyate / bhAyAnAmapi tadvatsyAd vRza sAmAnyakalpanam // 1304 // gaurarya gauraya ceti kathamanvayinI matiH / sAmAnyaM yadi nAstyeca gotvalakSaNamanvitam // 1305 // ityapyacodyamevedaM samAnapariNAmiSu / tathAsotasAmarthyAttanmateranupadravAt // 1306|| iyaM zaktiriya zaktirityapyanvayinI matiH / zaktipvapi kathannAma sAmAnyaviraho'nyathA // 1307|| tana mImAMsakasyApi sarvagataM sAmAnyamupapannam / tato nirAkRtametat "yadvA sarvagatatve'pi vyaktiH zaktyanurodhataH / zaktiH kAryAnumeyA hi vyaktidarzanahetukA / / tena yatra va dRzyeta vyaktiH zaktaM tadeva tu| tenaiva ca na sarvAsu vyaktidhvetatpratIyate // bhinnatve'pi hi kAsAnicchaktiH kAzcidazaktikAH / na ca paryanuyogo'sti vastuzakteH kadAcana // agnirdahati nAkAzaM kotra paryanuyujyatAm / " [bhI0 zlo0 AkR0 26-29 / iti / satyeva sAmAnye vaktumevamucitatvAt / api ca, sarvatra kyimAnatvAd brAhmaNatvasya gotvavat / zUdasyApyadhikAritvaM kinna yajJAdikarmasu // 1308 // tadvayaktAveba sattvaM syAnna ca zUdre'sti sA yadi / kauNDinyAdAvapi vyakti kRtyA tasya vidyate // 1309 / / AkRtyA tadabhivyaktau gotvasaMzayaH katham ? yatastatpatipattyarthamupAyAntaramiSyate // 1310 // tadantarAJca sAmAnyarUpAttatprativedane / zuda'pi tatparijJAnaM kinna sarvagatAttataH // 131.1 / / talyApyavitterAka yA yadi sAmAnyarUpataH / upAyAntarato vittiranavasthA pravartate // 1312 // 25 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [218 tadantaraM kriyArUpaM yadyanyonyasamAzrayaH / tadantareNa tadvittestadvittezca tadantarAt // 1313 / / brAhmaNatvaparijJAnaM sampradAyAtvacidhadi / zUdre'pi kinna bhaTTasya sampradAyAtadiSyate // 1315!! zudasvasyApi kauNDinye gatestatsampradAyataH / tasyApi nAdhikAraH syAttatkarmasvanyazUdravat // 1315|| tanna vyAptiH sAmAnyasya / bhavana vyatireka eva svavyaktiSveva vartanAt na tadabhAve nApi tadantareSviti cet ; tarhi vyaktInAM vinAze cotpAde ca kastasya vidhiH ? na vinAzotpAdau; nityatvAt , vyaktirahite ca tedabhAve 18 kathaM taddezajanmani tadbhAvaH / tasya tatra pUrvamabhAvAt , vyaktyantarAccAtadAramano'nAgamanAt / taduktam "sAmAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / antareNAzrayaM na syAmAzotpAdiSu ko vidhiH?" [ AptamI0 zlo0 65 ] iti / tanna vyatireke'pi sAmAnyamuSapannam / tato niSiddhametadapi-- "vyaktiSveva hi sAmAnyaM nAntarA gRyate ytH| na hAkAzavadicchanti sAmAnyaM nAma kizcana // " / mI0 zlo0 AkR0 zlo0 25] iti / yasya tu mata svAzrayAdapi tavyatiriktamiti ; tantra kathaM tasya ? tenopakArAdAjapuruSavaditi cet ; na ; upakArasyAvyatiriktasthAsambhaghAt , tasya kauTasthyenAnAdheyAtizayatvAt / vyatiriktazca 20 kathaM tasya ? tato'pyupakArAditi cet ; na; tasyApyavyatiriktasyAsambhavAt / vyatireke pUrvavahoSA danavasthAnuSasAcca / nopakArAttattasya api tu tadAdheyatvAditi cet / tadapi kutaH ? svazaktizcet : tayA tahiM tadAtmakamevAstu tathaiva pratIteH, AzrayAvyatirekeNa hi sAmAnyasya pratItiH khaNDo gauH karko 'zva iti / cenna tato vizvAsaH svarUpe'pi na syAdavizeSAditi sAmAnyameva na kiJcit sAmAnyakalpanAvaiphalyopanipAtAt / tathA hi samAnazaktyA sAmAnya bibhrate yAvadAzrayAH / samAnapatyayaM tAvakkinna kurvanti te tayA // 1316 // evaM hi na bhavatyatra pAramparyaprakalpanam / sAmAnyabharaNaM zaktestasmAdapi ca tanmatiH // 1317 // iti / tannAzrayazaktito'pi tasya tadAdheyatvam / AzrayavyaGgyatvAditi ceta ; na ; tadabhivyaktia. kutastacchakteH bailakSaNyetarapakSayoH pUrvavahoSAta | AzrayAdapi nAvyaktAdeva tadvyaktiH ; andhakAre 'pi tatprasaGgAt / vyaktirapi na sAmAnyarUpeNa ; ekatra vyaGmayanyaJjakabhAbAnupapatteH / anyadeva tatsAmAnya 1 tadabhAvena k-haa| vizeSe / 3-tamapi ttr-p0|4 pratItitaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 2018] 2 anumAnaprastAvaH yadrupeNa tasyAbhivyaktiH tadapyanyadeva yasya tato'bhivyaktiriti cet ; na ; tatrApyecaM prasaGgAdatryavasthitezca / nApi' vizeSarUpeNa ; tasyaiva svato bhAvavilakSaNasyAbhAvAt / svato'sataH sattAsambandhasyApyanupapatteH vyomakusumavat / tanna tavyaGgyatvAdapi tasya tadAdheyalyam / tara vRtteriti cet / sApi yadi svatantrA ; kathamasau sAmAnyatadAzyayoH ? svatantrA ca tayozceti nyAghAtAt / vRttyantarApekSayaiva (ma eva ) sambandhaH svatantratvAnna bhavati na sthabhAvata iti cet / so'pi yadyekaH ; kathamaneka 5 sambandhitvaM tatastasyAH ? kAraNasvabhAvAdapyekasmAdeva nisvazeSakAryavizeSotpatteH pradhAnavAdasyApratikSepapApteH / anekazvet ; na; tabhede vRtterapi bhedaprasaGgAt / bhinnaiva tato vRttirapIti cet ; kathamasau vRttaH 1 tasyAstatra sambandhAditi cet ; na ; tatrApyanephasvabhAvakalpanAyAmavyavasthitaH / tatkAryatvAdityapyanainApAstam / tasmAdasambandha eva sAmAnyasamavAyayorarthasya ca tAbhyAmabhyupagantavyaH / na ca tathAvidhaM tatritayaM kutazcidapi pramANAnizcitavapuriti sapuSpakalpitameva tadanalpamatayaH pratipadyante / taduktam- 10 "sarvathA na hi sambandhaH sAmAnyasamavAyayoH / tAmyAmoM na sambaddhaH tAni trINi khapuSpavat // " ! AptamI0 zlo0 65 ] iti / kutaH punaH samAnapariNAme'pi na sAmAnyadUSaNamiti cet ? atrAha-- samAnapariNAme na tadekasyAnupAyataH // 18 // iti / 15 samAnapariNAmo vyAkhyAtaH tatra, na sAmAnyadUSaNam / kutaH ! tasya tatpariNAmasyaikasya vyaktipvanusyUtasya anupAyatA anabhyupagamAt / nanvevaM sAmAnye 'pi vyaktiniyate na dUSaNaM syAt , tasyApi vyaktyantarAle vicchedenaikatvAbhAvAditi cet ; na ; satvarSi tasminnakasyaiva paraistasyAbhyupagamAt / vyAhatametat-'vicchinnaM caikaM ca' iti, ekatvasyAvicchedarUpatvAttasya cetaravirodhAditi cet ; bhavatu pareSAmevAyaM doSaH / na doSaH ; tanni yatasyApi tasyaikapratyayAdekatvasyaivopapattaH / 20 ekatve kathamAzrayameva iti cet ? Azrayasya kathaM kAlabhedaH ? sati tasmistasyApi naikalvamiti cet ; na; kSaNakSayavAdApattestasyAniSedhAt / tato yathA kAlabhede'pi vyaktirekaica tathA pratipatteH, ebamAzrayabhede 'pi - jAtiriti pratiyattavyam / taduktam "pratyekasamavetatvaM dRSTatvAmma virotsyate / tathA satyapi nAnAtvaM naika bhaviSyati / / na hi sambandhibhedena svarUpaikatvabAdhanam / vibhutvAvayavAbhAvau pratipAdyau ca zabdavat / / yathA ca vyaktirekaitra dRzyamAnA punaH punaH / 1-pi zeSa- sA | 2 yaH sambandhaH saMyogAdirUpaH sambandhAntarasApekSaH tasminnava svatantratvAt sambandhAbhAva ApAdayituM zakyaH na tu svabhAvataH mambandharUpe samavAye iti bhAvaH / 3 svabhAva i-A0, 2050 / 4 vRttaH / 5 sAMkhyAbhimatasya / 6 kAlabhede | Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcavivaraNa [ 2018 kAlabhede'pyabhinnaiva jAtibhinnAzrayA satI // " [ mI0 lo bana0 zlo0 30-32 ] iti cet ; ucyate vyaktInAmevamekatvaM kasmAnna parikalpyate / tathA sati na sAmAnyamekavyaktau tadasthiteH / / 1318 / / mitho na tAsAmekatvaM vyatirekeNa vedanAt / iti cennanu jAtAvapyastyeva vyatirekadhIH // 1319 / / antarAleSu vicchedastasyAH kathamiyAnyathA / nApyupAyAntaraM yasmAtadvicchedavyayasthitau / / 1320 // 'vicchedavadavicchedo'pyekapratyayato yadi / vicchinnetararUpatve jAtenibhagitA katham ||1321 // kathaM cAsau svAzrayeSu varteta ? ekadezeneti cet ; na tarhi tatra samAnapatyayaH tasya jAtereba bhAvAt , ekadezasya cAjAtitvAt jAtibahulvApatteH / sarvAtmanA cet ; na; tadaivAnyatra tatpratyayAbhAvA patteH / na jhekatraiva sarvAtmanA vRttA satI tadaivAnyatra sambhavati yatastatrApi tatpratyayaH syAt / 15 navarAto tiH sA. 32vaTa rAthara mAsUtrAdeH, parisamAptyA ca vRttiravibhoH yathA pratipiNDaM guNAdeH / na ca jAteH sAvayaktvamavibhutvaM vA yatastatraivaMvidhA vRttiravakalpyeta / tasmAdanyAhageva tavRttistasyA api tatraiva dRSTatvAt / taduktam .. "kArAvayavazo vRttiH praSTuM Atau na yujyate / na hi bhedavinirmukte kAtsnyabhAgavikalpanam // yA cAvayavazo vRttiH sakamatrAdiSu dRzyate / bhUtakaNThe guNAdezca pratipiNDaM samAptitaH // tatrAvayavayogitvamavibhutvazca kAraNam / AkRtestadabhAvena na prasaktamado dvayam // na ca dvaividhyameveti vRtterasti niyAmakam / vividhApi hi dRSTatvAt sambhaved dvividhA yathA / / " [ mI0 zlo0 bana0 zlo0 33-37 ] iti cet ; atrocyate-tRtIyo'pi vRttimakAro nAparaH svarUpa tAstaniSThatvAt , tatpatIteH / svarUpaM ca yadi tAvadeva yAvadekatra dRzyate : kathaM vyApakatvam ! na tAvadeva, vyApakatvAditi cet / tasya tarhi nizzeSavyaktipratipattAveva sambhavati pratItiH vyApakapatipateH vyApyapratiSattinAntarIyakatvAt / 30 . tathA ca sati satvAdisAmAnyaprativedinaH / sarve bhaveyuH sarvajJAstatkathaM tanniSedhanam // 1322|| 1 vicchedaH syAdavi -taa| 2 pratyayasya / tsyaajaa-taa| 3 samavAyatvamapi-tA | Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2119] 2 anumAnaprastAvaH vyAyAgrahe'pi gRhyata yadi tu vyApakaM tadA / vijheyAgrahaNe'pi syAttajjJAnagrahaNaM na krim ? // 1323 // nato durvyAhRtametat 'sarvajJo'yamiti hyevaM tatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham / " [mI0 zlo sU0 2 zlo0 134 ] iti / atha vyApakatayA tanna gRhyate ; tarhi na gRhyata eva, tatsvabhAvasyAnyathA grahaNAsammavAt tadvibhramApatteH / tanna sAmAnyaM nAma kiJcin / tadabhAve kutastatprayojanaM samAnapratyayAdikamiti cet ? na ; samAnapariNAmAdeva tadrAvAn / tadAha sahazAtmani sambandhamahe bhuuystthaavidhe| asthAmajJAzmiA siddhyet mAyA lokavyavasthitiH // 19 // iti / sadazaH samAna AtmA svabhAvo yasya tasmin dhUmAdau sambandhasya pAkkAyavinAmAvalakSaNasya grahaH parijJAnaM bhUyo'nekayAram / sakRt tadmahe tasmin vismaraNasya vyabhicArasya ca sambhavAt , satti tasmin siddhyet niSpadyata / kim ? lokavyavasthitiH lokasya vyavaharturjanasya viziSThA pravRttAdilabhUSA avasthitiH pariNatiH / ka? tathAvidhe 15 sadRzAtmani pAkkAdau / kena sA siddhyet ? pratyabhijJAdinA tAzamidamiti jJAna pratyabhijJA, sAdiryasya todestena / pratyabhijJAsAmarthyAdatra darzanasmaraNayorapi pratipattiH tadabhAve tadanutpatteH / tadayamarthaH- bhUyovRttyA kvacin pratipasnasambandhasya punastAda zavastudarzane saMskAraprayodhAnusmRtau tAdRzamidamiti pratyabhijJAnam , tano'pi inamatraiva nAnyatra' iti byAmivitarke sAdhyaparijJAnAlokavyavasthitiriti / taduktam---- "akSajJAneranusmRtya pratyabhijJAya cintayan / Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate / / " [middhiyi pR. 50] iti / yahovam 'punahagAdinA siddhyet' iti spaSTameva nirdeSTravyaM ki pratyabhijJAgrahaNena ? tato' darzanAdyAkSepe pratipattigauravAditi ceta ; satyama ; tathApi lokavyavasthityA sadastitvanivedanArthaM tadbrahaNaM tasyAstannAntarIyakatvAt / pratyabhijJAnAbhAye hi vyAptivitarkAnutpatteranumAnA- 25 sambhavAna kutastad vyavasthitiH ? asti ceyaM prazAkarasyApi tasmAttenApi sA'bhyupagantavyA / tato na yuktamidam-"sa iti smaraNamayamiti pratyakSaM na ca tayorekatvaM pratibhAsabhedAt / na ca tato'paraM pratibhAti yatpratyabhijJAnamucyate / " [ ] iti teDhayavasthitirapi mA bhUditi cena ; kimidAnI tasbama ? sarvavastumairAtmyamadvaitaM baMti cen ; naH tasyApi pratipAdanalakSaNayA jadayavasthityaiva siddhanirUpitamidaM prAgiti na prasanyate / tadvyavasthityA pratyabhijJopakalpane 30 kiM "pratyabhijJA dvidhA kAcid" ityAdinA vakSyamANeneti cet ? na ; tasya tadbhavaprati 1 atybhibhaaraabdtH| 2 lokavasthitirapi / 3 nyAyavi0 dalo0 219 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizrayavivaraNe [ 2020 pAdanArthatvAt / sadRzAtmatve vastunastasya kutazcitpratyayAdabhidhAnato vA pratipanI tadantamya vaikalyaM syAt , anadhigatasya sadvipayasyAmAvAta / adhigataviSayatye ca prayojanAbhAvAditi cam ; satyamidam ; yakasvabhAvo bhAvaH syAt / na caivam , sadRzampasyeva visadazasthApi yasya vicitrasya tatra bhAvAt / na caivaM kutazcit kasyacidadhigame'pi tadantaravaiphalyam ; 5 anadhigatasya tadvipayAya bhAvAt kathaM punaH saHzasyetaraditarasya vA sahI rUpaM virodhAt tApahimasparzavaditi ghen ? upapannaM sApetarasparzayoH birodhavatvaM tahekrasyenaraparihAreNaiva pranipata, na caivaM sadazetarayoH, parasparAtmatayatra sarvadA saMvedanAn / saMviditaM ca na virodhI vastumAtre'pi prasaGgana zUnyatApatteH / nirUpitaM caitA pUrvama / api ca, sadazetaravadekAnekarUpayorapi virodhAvizeSAn kathamekatrAnekopAdhisambhavo 10 yatastaistadvAna vyapadizyeta ? arthAntabhUtaireva sa taiya'pavizyata iti ced ; atrAha tato'nupakAre'pi bheve kathamupAdhayaH / iti / upAdhayo vizeSaNAni gotyazuklatyAgIni sadbhuta upAdhimataH katham na kathakicana bhakyurityupaskAraH / kadA ? bhede tadvatastepAmarthAntaratve ghaTasyeva paTAnya iti bhAvaH / bhede'pi sambandhAse' tasyeti cen : na; sasya niSedhAt , aniSedhe vaNDAderivAramAderApi te bhaveyuH tasya 1. sarvatra bhAyAt / upakArAviti cen ; na; nityAnAmanupakArAta / upakAre'pyatigrasamAn / ma cupakArAdeva te tasya; mahezvarasyApi tatprasaGgAna , sasya sarvopakArakAritvena prasiddhaH / etadavAIanupakAre'pi / apizadAdupakAre'pIti / yadi cApakartA tahA~stadA sa kenacidupAdhinA pratIyamAnaH khopakAryAnapAdhInapi sarvAna pratyAyayati upakAryApratItAyupakarta pratipattaH / tathA ca na tatra pramANAntarapravRtiH anadhigatasya tadviSayasyAbhAvAt / pramAgasamplavasyAbhimatatvAnna voSa isi can ; evamapi kathaM parapratipAdanaM tasyApi tatrASipranipatteH / na hi pratIyamAna ekhAnityatvAdI vipratipattiH dharmiNi zabde'pi tatprasaGgena hetorAzrayAsiddhatvApaneH / ekopAdhivAreNa pratIyamAnastadupakArazaktyaiva pratIyate na tadantaropakArazaktibhiriti cet : na; zaktIMnA tadvato'narthAntaratvAt / arthAntaratve'pi kazyaM tasyeti vyapadizyantAma ? upakArAdini ceta; amivRtto vyAghAta / tadupakArazaktirUpatayA satpratItI tAkatInAM tadupAdhInAJcAbazyantayA pratipattaH, punastacchattInAM tadarthAntaratvakalpanAyAmanavasthApattiH / tanmopAzcitanyatAM bhaMde tyvhaar| bhaktvabheda eveti cet / atrAha tatraikatvAsanAcyAbhede kathamupAdhayaH // 20 // iti / tabratasmina bighAdagate / kasmin ? abhede zabdAnerupAdhimataH kRtakatyAdInAmanarthAntaratye kathaM naiva upAdhapaH tadA zabdAdemiNa evAvazeSAt / tathA ca na svabhAvaliGgAjamanumAna sAdhyasAdhanabhevasyAbhAvAt / kalpitastadeva iti cet ; na: kalpanasyaivAsmina pakSe nirvikalpetarIpAdhidvayAdhiSThAnasyAsambhavAn / kalpanAtastatsambhave anavAdodhAt / / evaM brahmaNo jIvAnAmabhede tateH na te iti kathaM tadviziSTatayA tatpratipattiryata eSamAmnAyate-"anena jIvenAtmanA" 1 upAdhayaH / 2 upAdhimAna 1 3 tadanantaro-bhA0, 50, 5. | 4 nahIM ca / 5 jIvAdayaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2122] 2 anumAna prastAvaH 43 ;. , [ chAndo0 632 ] ini ? satyaM vastucyA tadabhedana evaM te bhedastu kalpanAta iti cen nabhedevasya nivedhaan| kuto vA tatkalpanA ? na tAvad brahmaNa eva tasya satya jJAnatvAta / "satyaM jJAnamanantaM brahma" [ taittika 21/1 ] ityAmnAyAta tasya ca mithyA pratIterasambhavAna nAyajIvitva vApyasya tathAna kalpanAnastadbhAne sa eva prasaGgaH na tAvat' iti / asyApyanyataH kalpanAyAm anavasthApattiH / nAyaM doSaH 5 kalpanAyAstAraka-prabandhasyAnAditvAditi cena naH tasyApi zrahmAbhedenAbhAvAta / punaranyatastatprabandhAt tatparikalpanAyAma anavasthApattera pratipatte / na hi parAparasya tatpravandhasya pratipattiH / kRto vA tasya vyavasthiti: ? na tAvad brahmaNa:; tanniSedhAt / nApi svataH; svayaM prakAzarUpatve brahmayata paramArthasvApatteH / brahmasampattisya tAmrAyaM yasyeva pranisamparkAta na svata iti cena : na; sApi tasmina svayamatadrUpasya tadrUpatvAnupapatteH / ghaTasya tu na mAtrAAmapi tu svayaM 10 tathA pariNAmAdeva, anyathA paramANvAderapi tatprasaGgAt tasmamparkasya tatrApyavizeSAna / tanna tadvata upAdhInAmabhede tadbhAvaH / nAnyupAzrimata upAdhyamaM tatra hi tasyAbhAva eva syAna tatra copapadAta | etadevAha ekatvaprasaGgAca' iti / upAdhInAmupAdhima dekatvasya upAdhimatopAdhyabhede cazabdAttadvannAnAtvasya va prasaGgAnnopAdhaya iti / kathaM punarbhedAbhedAbhyAmupAdhitadvadvAvanirAkaraNaM jainasya svayamapi tadabhyupagamAditi ceta ? anAha nopayo na tavanto bhinnAbhinnA api svayam | iti / api svayam Atmano jainasya nopayo na vizeSaNAni kRtakatyAdIni santi na tadvanta upAdhimantaH zabdAdayaH / kIdRzAH ? abhinnAH parasparamekAntenAvyatiriktA sAjha yavana | tathA bhinnA api vyatiriktA api yogavata, upanyAyAditi bhAvaH / tatraivopapasyantaramAhajAtyantare tathAbhUte sarvathA darzanAdapi // 21 // iti / E aikAntikAddheAdabhedAccAnyA jAtiH jAtyantaraM bhedAbhedAtmaka vastu tatra darzanAt upAdhyupAvimadbhAtrasyopalambhAna na kevalaM pUrvoktanyAyAdityapizabdaH / bhavati cAtra prayogaHrefra ete na tatatra vidyate tathA kRtakatvAdikaM nityatvAdayate caikAnnavi jAtyantara evopAdhyupAdhimadbhAva iti / na cedaM tatraiva taddarzanamasiddhama: kRtazabda ityupAdhitadvato vyatirekasya pratipatteH / na cAtra kutazvidvirodhAH pratipanne tadayogAna | pratiparayaye ca na kiJcit syAta tasyasya vastuvyavasthAnivandhanasyAbhAvAn / bhavatu sarvanairAtmya meveti ceta na sambhavAd virodhAm / nApi tAdRzAna : tasyApi tATAta mAnabasthAnAn / nApyanyAdRzAm tahAve tadasambhavAd virodhAn / kathaM punarakhyatirekAvizeSe zabdasyopAdhimeva nopAdhitvamiti ceta ; na; pauDgalikaH zabdaH ityupAdhimantravata 'zabdaH pudgalaH' ityupAdhitvasyApi pratIteH / kozavipratipatra kinna sarvopAdhipratipattirini 30 cet ? na ; ekAntAtra eva doSAt . 1 kapanabandhasya 1 kRrupanA pravandhasya | 3. pradIpAdikA 4 prdiipaadaapshaacaan| 5 upaadhimtH| 6 upAdhimadapekSatvAt / yahAdrikA0, ba0, pa0 / 8 pratItivyatirikta 15 20 25 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayAvavaraNe 2121 tathA hi zaradAcyettadanityatvamekAntAvyatirekavat / tadgrahe grahaNAttasyApyanumAnena kiM phalam // 1324 // nizcayazcanna tasyApi tannizcityaiva nizcayAt / nizcitAnizcitatvena sabhedo'pyanyathA bhavet // 1325 / / nizcite ca samAropare virodhAnnAvakalpate / * yatastasya vyavacchenaH phalaM syAdAnumAnikrama / / 1326 // tathA yogasya arthAntaratyameyAtmA bhAgebhyo cadi bhAginaH / tathaivAmI pratAyeta nAnusyUtatayA janaiH // 1327 / / asti cAyamanusyUtapratyayastantavo hi te / pado'yamini lokamya pravAdAdapramAdinaH / / 5328 / / na cAyaM vibhramAdeva nizcite tadasambhavAt / suprasiddhaM ca yogasya pratyannaM nizcayAtmakam || 1329 / / na tammizcitabhedasyAnyabhedaviSayA matiH / niveditamidaM vaiH sragramanyatraM tadAthA // 1330 / / "pratyakSa savikalpa cetsAmAnyasamavAyinAm / anusyUtadhiyo na syurekasyAtra vinizcayAt / " iti / sAmAnyaguNakarmasvayetraM tadvadvibhediSu / / tathaivAbagamAtegu vivAdo vidupAM kathama // 1332 // tadvayayanichattaye tasmAdvayartha zAstropakalpanam / ekAntannyatirekastannopAnInAM parasparama / 1333 // tasmAdupapannA jAtyantare kasyacitpratipattAyapi upAdhestadantarasyApratipattiH kathaJcideva tayoravyatirekAt / jAtyantaraM vizinaSThi-tathA tenopAdhyupAdhimadbhAvaprakAreNa bhUte svahetore25 botpanne iti / na hi khahetoranupajAtamanyato bhavati / samavAyAdbhavatyeveti cen ; na ; tamya niSiddhatvAt / kathaM satra tadarzanamiti cet ? sarvathA sarveNa paramArthaprakAreNa ceti / na hi kalpanA nAma AtyantaramantareNa, tasyA abhilApyetarasvarUpatayA tadAtmatvAt / anyathA tadasambhavamya niveditattrAdityalaM prasaGgena / parasya tu matam--na zabdAhiGgAdvopAdhimataH pratipattiryatastasya niravazeSopAdhizavalita30 bhyekammAdeva zabdAderavagamAt tadantaramya tatra vaiphalyaM syAta , api tUpAdhInAmeva / tatra caikatama siddhivinizcaye (pri02)| 2 "mIma sakasya"-tA. Ti "anantadharma dharmiNyeka dharmAbhadhAraNe | dAndo pAyamAtra spAnnAtmApyAropakAraNam ||--mI. klo. 114 zloka 20 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] 2 anumAnaprastAva: viSayeNAnyeSAmanavagamAta na nadannaraveyamini / nabAda nadatyacodita zakteAktAH kiM tadupAdhayaH / coyante zavaliGgAbhyAma [samaM stasya lakSaNe] // 22 // ini / ___ ne upAdhayo vidyante'syeni tadvAn gyaNDAdignammina / kInaze ? zakta bAhadohAdiprayojananirvananasamadhe / kina kizcima tadathinAM rAtra pratyAdikam / yadi sa tatraM samarthaH kathaM 5 na pravRttyAdikamiti cen ? Aha-acodite vuddhiviSayavenAprerite / zabdaliGgAbhyAMzabdena gatrAdinA riGgena kakudamanyAdinA ! da hi zaktI ityeva kacita kasyacita pravRttiratipraznaGgAta , api tu pratipanne / na ca zabdAdestataH prtipttiH| amtUpAdhiSveva pravRttiH teSAM tataH pratipane, tadAha sadupAdhayazcIyante zabda liGgAbhyAm' iti / tatrottarama-kiM na kiJcinda bAhAdiprayojanaM taduppaNadhibhigiti vibhaktipariNAmena smbndhH| kutaH azaktAH te satrAsamarthA yata iti / 10 upAzrayazcete tatra samardhAH parikalpitAH / upAdhimAna paraH kasmAna kalyatte niSprayojana ? || 1635 / / tasmAdazatitamneSAM coditairapi naiH phalama / na kizcidra yavahata gAM vyarthA tambodanA tataH // 1335 / / yadi copAdhigatI na codanA kRta idAnIM 'svaNDAdeotrAdiH' itti pratipattiH ? 15 pramANAntarAditi cena ; yatra tahiM nobhayaviparya tadamti tatra kathaM yathA 'zreyaHsAdhanatvaM gavyAdeH' pani / na hyatra ityAdevi tadupAdheH zreyaHsAdhanatvamyApi pramANAntarAta pratipattiH, AgamAdeva tabhAvAn / ata pavAnama-"dharme codanava pramANam" [ ] iti / na ca tatsAdhanatvamyaMtra dravyAdarapi tadvataH zabdAdeva pratipattiH 'upAdhaya eva cohAnte' ityasya virodhAta / na cobhayaviSayamanyadasti yato'yamammeti saGkalanama / AtmAstIti cena ; na : tato'pyapramANAnadayogAna , pramANakalpanAca kalyAta / pramANatve'pi nobhayavipayatvama : pratyanAditve dravyAdAvetra, zAndavaM ca tatsAdhanatva eva paryavasAnAna / na cakaikamAtraparyavasita idamabhyeti sAlayitumarhati, matsebobhayaviSayatve taddarzanAn yathA devadattasya kambala iti / tato na yuktamidama-- "dravyakriyAguNAdInAM dharmatvaM sthApayiSyate / mI0 ilo 0 1 / 1 / 2 zloka 13 ] iti / 11 samna upAdhimato'codanAyAmasaGkalanaM pravRttirvA / tatropAdhibhitatparijJAnAt pravRttiriti cena ; zabdAdinaiva kinna tatparijhAnaM yataH pArampaya parikalyeta ? nedvatAmAnantyAta tatra zabdasambandhasya duravabodhatvAditi cena ; na; upAdhisambandhasyApi tadavizeSAt / na yupAyayo' pyaparijJAtasambandhA eba tamavagamayanti atiprasaGgAna / kathaM vA tatra zAntarAdipradhRniH ? ekopAdhidvAreNakavana tadvataH sakalopAdhizabalitamya prtipneH| tadAha-'samaM taistasya .. lakSaNe / ' iti / samaM sadazaM dRpaNam / tairupAdhibhiH tasya tadvataH lakSaNe parijJAne iti / __ "vAidohAdiprayojane'-tA. di0 / 2 zAbdala A0, 10, pa0 / 3 upAdhigaparijJAnAna / 4 upAdhimatA parijJAnam / '5 tadvatA nana emAt-bhA0, 50 pa0 / 6 tadupagama-prA0, 20, pa0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2 / 23 nyAyavinizcayavitraraNe saTupAthibhirayupAdhirUpatayaiva tasya lakSaNAdadoSa iti cetH na; anyarUpatayA'nyamya lakSaNAyogAdanavasthAprasaGgAzca / kaJopAdherapi cAMdanam , kathazca na syAn ? sambandhAparijJAnAt / na hyaparijJAtasambandhAdeva limAdestatparicodanam ; atiprasaGgAt / tatparijJAnaJca siddha eya golyAdA upAdhI bhavati nAsiddhe kharaviSANavana / siddha evAyaM khaNDo gaumuNDo gauH' itya5 dAmpatyayAti ko ; mA pUrva pIrAtatsvabhAvaH ? siddha paba tavApi taspratyayAditi cet ? na; tato'pi pUrva tatprayayAttasiddhI tatprasaGgAt , tasya cApratipattaH, viSayAntarasaJcAravyatikramAca asiddha etheti ced ; ucyate tatpratyaye'pi tasyAsauM svabhAvazcena nazyati / rsa kathannAma siddhaH syAttAhaganyapadArthavat // 1336 / / sa eva pratyayastasya sidizcam sarvabastunaH / sa eva sindiravaM ca viphalaM pratyayAntarama / / 1337 / / pratItimtasya sarvasya na parisphuratIti cet / aMtyaktAsiddharUpasya prakRtisyApi tatsamam / / 1338 / / yadi tamya parityAge satti tatpratyayo bhaven / kathaM nityasvabhAvatvaM gosvAdepavarNitam // 1335 // na cAnekAntavAde'sti parasyAmiruciryataH / utpattisthitisaMhArasvabhAvo'yaM prakalpyatAm // 1340 / / kica, ayamanugamarUpatayA kuttazcitsibhyana vizeSAvyatiriktazcat ; vizeSasyaivAnugamaH myAta atryanirekasyaivarUpatvAna / na caivama , khaNDAdiva muNDAdirityapratipasaH, paratu10 sAyadopAna / naikAntenAvyatirakA vyatirekasyApi bhAvAditi cen ; na ; ubhayastramAvasayA sAvayavalyApanaH / na cedamucitama-"vibhutvAvayavAbhAvI pratipAdyau ca zabdavat / " [ mI0 ilo bana0 ilo0 31 ] ityasya virodhAt / vyatiriktazcet / na ; "sarvavastupu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / jAyate dvayAtmakatvena vinA sApi na yuktimat // " [mI0 zlo0 AkRti / ilo05] mRtyabhya vyApattaH, ananAvyatirekasya pratipAdanAs / tanna gotvAdeH siddhirya sambandhaparijJAnaM liGgasya / bhavatu vizeSeSveva tasya taditi cen ; na : tepAmAnantyenArvAgdazA tatra' tadasambhavAdityabhAva evAnumAnasya / idamevAha-... sambandhI yatra siddhrnyto'prtipttitH| anumAnamalaM [ kiM tadeva dezAdibheSavat ] // 23 // iti / 1 ushthimtH| 2 gotrAdiH / 3 tathApi A0, 10, pa0 / 5 anugatapratyayAt / 5 asiddhA svabhAvaH / 6 kathannAma bhavetsiddhastA-bhA, ba0, p.| siddharane-A0, ca0, 50 / 8 avyaktAA0, 20, pa0 / 9 gtvaadiH| -syA rUpAvata A. va. / 1 tapa sambha-10, 20, 50 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2123 ] 47 2 anumAna prastAvaH sambandho liGgasyAvinAbhAvaH siddhyediti zeSaH / kutaH ? yatra yasmina sAdhye goravAdI samataH siddheH / na ca satsiddhiruktAnnyAyAditi bhAvaH / tatazca anumAnamalam anumAnasya malaM dUSaNamabhAvalakSaNamityarthaH / sambandhapratipattipUrvakatvena tasya tadbhAve'nupapatteH / atazca tanmalam anyataH anyeSu vizeSeSu apratipattitaH / sambandhasyeti vibhaktipariNAmena sambandha: / 1 ; I i aag vizeSe deza eva tatparijJAnaM na sAkalyeneti cen; avAha - sambandha ityAdi / yatra yasmin vizeSarUpe dine sAdhye va sambandho jJAtastayostajjJAnAdeva siddhiH tassiddhiH tasyAH sambandhasiddhaH sambandhasiddhita evopapatteH anumAnamalaM paryAptaM niSprayojanatvAt / anyatra saprayojanamiti ceta na anyataH anyasmAdapratipannasambandhAhiGgAda apratipattitaH sAdhyasyAparijJAnAdatiprasaGgAdanumAnamalaM kalpayitveti zeSaH / nAyaM doSaH 10 sAmAnye sambandhAnAt tasya ca nidarzanavadanyatrApi bhauyena anumAnopapatteriti cet / na ; dattottaratvAt / api ca sAmAnyaM yadi prativyakti bhinnam : kastasya vizeSebhyo vizeSo yatastana sambandhagrahaNam ? athAbhinnameva nidarzanagatasyaivAnyatrApi bhAvAt tarhi nidarzanasthAna evAnyatra gatasyApi kina pratipatti: ? na hi pratipannAdabhinnamapratipannamupapannaM nAma virodhAt / asyeva tasyApi pratipattiriti cet; na; navikaraNAnAmAnelA madada 25 afgsya pratipattiH I mA bhUtanitayA tasya seti ceta na tasya tvAt pratItasya cetarasvabhAvAnupapatteH / nAsauM tasya svabhAvaH samavAyatvenArthAntaratyAditi cena tena kathaM tanniSTaM nAma ? anabhimatavyaktiniSThatAyA apyanuSaGgAttadvizeSAt / tathApi svagatAtkutazcidvizepAta niyatavizeSaniprameya taditi cema; sa tarhi vizeSaH pratIyamAnaH tadvizevAnapi pratyAyayati, anyathA svayamapratipatteH / na hi tadabhimukhasya tadpratipatta sambhavati 20 pratipattiH / na ca tasyApi tadarthAntaratvaM pUrvaprasaGgAvanavasthApattezca / dRzyamAnavyaktyabhimukhasyaiSa tasya jJAnaM na tadanyAbhimuggrasyeti cet kimidAnI prativyakti tasya bhedaH ? tathA cet; na; tadananyatvena sAmAnyasyApi tatprasaGgAt 'bhinnAbhinnaM bhinnameva iti nyAyAn / tadAha'kiM tadeva dezAdibhedavat' iti / tadeva ekameva / kim ? naiva / sAmAnyama / kITazama ? dezastadezI vyaktyabhimukhasyabhAva AdiryasyAzrayAdeH so'syAstIti dezAdibhevavat 25 iti / tatra sAmAnyaM nAma kicit yanna pratibandhagrahaNaM liGgasya / 3. J 1. " , tatsvabhAva 5 15 bhavatu tat, tathApi kiM tatpratipasyA ? tadanumAnamiti cet tenApi kim ? arthakriyArthinastatra pravRttiriti ceta ; na ; tatra tasyAsAmarthyAt vizeSakalpanA vaiyarthyApatteH / vizeSedhyetra tadanumAnAtpravRttiriti ceta ; kathamanyAnumAnAdanyatra pravRttiH" atiprasaGgAt / anumitAdanumAnAditi cet; na; pratibandhAparijJAnaM tadanupapatteH / tatparijJAnaJca na sAkalyena 30 asmadAderazeSa vizeSapratipatterabhAvAn, dezana iti cet; na; tatrApi pratibandhajJAnaviSayasya tata 1- ruktanyA - bha0, 80, pa0 / 2 sambandhisi - a0 ma0, pa0 / 3 bhAve a-A0, ba0, pa0 / 4] pratipattiprasaGgAt 5 samavAyena / 6 tadabhimukhatvasyApi / tadanyatvena Ara, ba0, pa0 / 8 tathApIti tatra tat-A0, ba0, pa0 / 9 " pratibandhapratipadhyA" - tA0 di0 | 10 vizeSe / 11 pratipattiH A0, ba0, pa0 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 24 evaM siddheH, atadviSayasya cAnumAnAdapratipatteH tasyaivAnavatArAt / etadevAha-'sambandha ityAdi / vyAkhyAnaM pUrvavat / ekatra vizeSe sambandhagrahaNametra sAmAnyasyAnyatrApi tadgrahaNaM tadayamadopa iti; syAdeyaM yadi vizeSANAmekatyaM bhavet , na caivam , dezAdibhedAbhAvApatteH / tadAi-'kim' ityAdi / tadeva sambandhajJAnavedyameva vizeSarUpama , kim ? naiva bhavati / kIdarza na bhavati ? deza Adiryasya kAlAdestena bhedavaviti / / sAmAnyAdapi sAmAnyamanumeye yadIpyate / kastenAnumitenArthoM yadekamupakalyate / / 134 1 / / yAdohAdigarthazcen sAmAnyAtprathamAdayam / asambhavI kathanAma sAmAnyAntarato bhavet // 1342 // tadantarAca sAmAnyamanyAcedanamIyate / anumAnAnavastheyaM ceta khedAya te bhavet // 1343 / / kiM vA prayojana sAmAnyAt ? tatra khilaGgasya pratibandhanirNaya iti cata : vijJapabaMdha kinna bhavani ? tapAmAnantyena durapayodhatvAditi cena ; sAmAnyasyApi na bhadhama , inivizeSa tasya nirNaya ekAnyatrApi vanirNayo iprasamAnatvAttasyeti ceta ; na : liGgasyA yevaM sannirNayaprasaGgAt / kuto vA tasya pasagalayA ? taba sAmAnya yA hoki ta " kA tatpratibandhasya nirNayAn / ayamapi kasmAt ? tasya dRSTarsamAnatvAditi cen ; na; cakrakadopAt / yadi punaH svata eva tasya tatsamaya taha sAmAnyaprayojanasya tata eva bhAvAda vyarthamardhAntaratatkalpanam / yadi sAmAnyamapratipamnama , kanyaM tasya pratipedhaH pizAcAdikana ? pratipanna cet ; tathApi katham ? tatpratItyeva bAdhanAditi cen ; kathamidAnI pratyanIkavyavacchedena svapakSasthApanam ? 20 zakyaM hi vaktum pratItiH pratyanIkasya na cennAsti niSedhanam / pratItiH pratyatIkasya yadi nAsti niSedhanam // 1354 // aniSedhe ca tasya syAt kathamanyaH parAjayI ? tabhAye kathanAma yaugo vijayamabAhena / / 1345 / / paroktyA viditasyApi yuktisAGgatyavarjanAn / niSedhastasya cedevaM sAmAnyasyA yaso bhavan // 1346 / / sAmpratamuktanyAyena saugatamapi pratikSipannAhaetena bhedinAM bhedasaMghRteH prtipttitH| tatraika kalpayan vAyeM: [samAnA iti tadgrahAt ] // 24 // iti / satra teSu bhedipu ekam anugatamAkAram kalpayan sIgato vAryo nivArayitavyaH / kutastatkalpayan ? pratipattitaH pratIterekasyAkArasya / putaH pratipattiptaH ? bhedasaMvRteH saMpriyate pracchAyate'nayeti saMvRtivikalpikA buddhiH / bhedasya parasparalyAvRtta saMvRtiH bhedasaMvRtistata iti / kepo sa bhedo yasya saMyatiriti cet ? medinAM vijA / apabizeSasya / 2. samatvAdi-zrA0 20 pR.| 3 bhaideSa A . pR.| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAvaH tIyavyAvRttimatAM khaNDAdInAm / 'bhadinAm' ityasyApekSaNe'pi gamakatvAt 'bhedasaMvRttaH iti vRtti': / kena sa vAryata iti cet / etena mImAMsakAdidUSaNena / tathA hi-saMvRtivikalpitasyAkArasya maMdibhyo bhede tasyaiva liGgAdeH pratipatteH pravRttirapi tatraiva syAt na bhedeSu / na cedamucitam ; azaktatvAt / na hi tasya bAhAdI zaktiH, medikalpanAvaiphalyopanipAtAt / bhavatu bhediSveva pratisteSAM tadAkAreNa lakSaNAditi cet / na ; lilAdinaiva taraprasaGgAt , tadAkArasyeva 5 tasyApi tatra pratibandhaparijJAnopapatteH / tenApi sAmAnyarUpeNaiva tallakSaNe anavasthApattezca / tataH 'tatyapAdite' ityAdyatrApi samAnam / tebhyastasyAbhede tu tadvadeva vastusattvAnna saMvRttyA pratipattiH / kathaM vA tayA tapatipattiH, kathaJca na bhavet ? atadAkAratve sAkAravAdavinipAtena tadayogAt / sadAphArave kathaM tasyAH kSaNikaniraMzatvaM tadvadeva dezakAlAbhyAM deyAt / tathA tadAkArasyaiva dairghyaM na tasyA iti cet ; na; avibagbhAve tadanupapatteH / vipvagbhUtaiba sA tataH kevalamanyaiba 10 saMvRtistadavivAbhAvamAvirbhAvayatIti cet ; na ; tyApi tasyAH parijJAne tadayogAt / tadAkAratayA parijJAne'pi sa eva prasaGga : tasyAH kathaM kSaNikaniraMzatvamityAdiH / tasyA api tato viSkambhAvakalpanAyAmanavasthApattiH / tanna kutazcidapyekAkArapratipattiH / tato nirviSayamidam "pararUpaM svarUpeNa yayA saMtriyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhAdinaH ||"pr0 vA0 3 / 67 iti / 15 'ekArthapratibhAsinyA' ityasyAsambhavAt / yadapIdamanyat "tayA saMdhUtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / abhedina ivAbhAnti bhAvarUpeNa kenacit // " [pra0 vA0 3 / 68] iti / tatra 'bhedinaH' iti na tAvattabuddhyapekSam ; tayA tannAnAtvasthAvaraNAt / na hi tadAvRNkasyeva tadbhedamupadarzayati virodhAt / buddhyantarApekSamiti cet ; kutaH saGkalanam-bhedinaH svayamabhedina iva 20 iti ? na nAnAtvasaMvRteH; tayA bhedinAmapravedanAt / nApi bhedibuddhaH, tayApi saMvRtiviSayasyAparijJAnAta ubhayaviSayAd buddhyantarAditi cet, na; tadasambhavAt / na hi kiJcidvedanaM kacidbhedamupadarzayadeva tadviraryayamupadarzayituM samartha nIlatvamupadarzayataiva kacitpItatvasyApyupadarzanaprasaGgAt / tanna sAmAnyAkAraH zakyapratipattika iti na tatra nApi vizeSe sambandhaparijJAnaM liGgasyeti pralIna evAnumAnavyavahAraH / tata idamapyatra samAnam-'sambandho yatra' ityAdi / tataH sUktam etena' iti / itazca vArya ityAha-'samAnA iti tadgrahAt' iti / khaNDAdibhirmuNDAdayaH samAnAH sadRzA iti / teSAM bhedinAm grahAt pratipatteH / tatraika kalpayan vAryaH' iti / khaNDAdaya eva muNDAdaya iti pratipattau hi tatrAbhedakalyanamupapannaM na samAnA iti matipattau, tatasteSu samAnatAyA evaM prasiddha bhedasya / na ca ta eva te iti pratipattirlokasya, evaM vyavahArASTaH / nanu ca dharmakIrtinApyetadabhihitam-- 1 samAsaH / 2 nyAyavi0 zlo. 2 / 22 | 3 nyAyaSiko0 2 / 25 30 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [225 "pratimAso dhiyAM bhinnaH samAnA iti tadgrahAt / " [pra0 vA 03 / 106] iti / tatkathaM sa eva tadevaikaM saMvRtinibandhanamabhidadhyAditi cet ? sa evedaM praSTavyo ya evaM svvaambirudmrunnddhi| syAnmatam-nAsau saMvRtivedane'pyekabhanekasAdhAraNamAha yataH svabacanavirodhaH / kiM tahiM ! khaNDAdInAmataddhetuphalApohona, jIva te mAlo pA gajarakArovarasAda / tasyApi tebhyo bhede tadapohazabdena sAmAnyameva yogaprasiddhamabhihitaM bhavet / abhede'pi mImAMsa[ka]parikalpitam / taduktam "agonivRtiH sAmAnya vAcyaM yaH parikalpitam / gotvameva ca tairuktamago'pohagirA sphuTam // " [mI0ilo apoha0 zlo0 1] 10 ityapi na codham ; tebhyastasya tattvAnyatyAbhyAmavAcyatvAt / avasturUpA hi khaNDAdayastasAmAnyaJca, ubhayeSAmapyapohakalpitatvAt / na ca teSAmanyonyaM tattvamanyatvaM vA; yastuSveva tadvikalpopapatteH / "vastunyeSa vikalpaH syAt" [ ] ityAdivacanAt / tatastatra bhedAbhedAbhyAM doSopakalpanaM paramatAnabhijJAnaM pizunayatIti / tadevAi ataddha tuphalApohaH sAmAnyaM cedapohinAm / sandaryate tathA buddhyA [na tathA'pratipacitaH] // 25 // iti / hetuzca phalaJca hetuphale tadvivakSite khaNDAvivAhAdilakSaNe hetuphale yeSAmanyeSAM khaNDAdInAM te taddhatuphalA na ta'tuphalA ataddhatuphalAH kAdayasteSAmapohaH sAmAnya gottvAdi nAparam / keSAm ? apohinAm vijAtIyavizeSaktAM khaNDAdInAm / kuta etat ? sandazyate samyaga bAdhitatvena prakAzyate sAmAnyam / tathA tena vadapohaprakAreNa, buddhathA vikalpavityo yataH / cet 20 zabdaH parAkUtayotane / tatrottaramAha-na tathA'tipattitaH iti / na nAsti paroktam / kasmAt ? tathA tena tadapoharUpaprakAreNa | apratipattito'parijJAnAt sAmAnyasya / tathA tatpratipattirhi na tata eva sAmAnyajJAnAt ; tathaivAnizcayAt / na hi sadeva tadviSayasyApoharUpaiMtA nizcinoti; nirvivAdApatteH / vicArAttasya tApyamiti cet ; kutaetat ! tasya nizcayarUpa tvAt ; na tajjJAnasyApi savikalpatvena tadavizeSAt / nizcitasyApi nizcayAntarApekSaNe anavasthAna 25 tatrApi tadantarApekSaNAt / vicArazca sAmAnyajJAnasyAnyato 'sambhavAdeva avatarati / na cosAvasti sAdRzyavizeSAdapi tadupapatteH / so'pi naiyAyikAdisAmAnyavat bhedAbhedAbhyAM paricintyamAno na sambhavatyeveti cet; ucyate apoho yadi kaidirna samaH khaNDamuNDayoH / asamAnAt kathaM tasmAt samAnapratyayo bhavet / / 1347|| 1-lpasaMtri--mA, ba0,50 1 2 ca zabdaH zrA0,20pa.1 3-va sannizca-mA..., pa0 / 4-khAnizci-A.ba.e. 15 sAmAnyasya / 6 apoharUpatvam | 7 etasya bhAva.pa0 / 8-nadvicA mA.., p.| 9 sAmAnyajJAnasya anyato sambhavaH / 10 sAdRzyavizeSo'pi / 11 kAdiH maa0,0,0| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA25] 2 anumAnaprastAvaH samAnazcetkathaM bhadra, sAdRzya dRSitaM tvayA / apoha eva sAdRzya bhASAnAmiti cAkulam / / 1348 // tasya vastuSvasabhAvAt kalpanAropitAtmanaH / ekalAdhyavasAyAccet tasya vastuSu sambhavaH // 1349|| naikatyasyApyasabhAvAcepyAropitarUpiNaH / tasyApyekatvanirNItaranyatastatra sambhave // 1350 / / anavasthAlatApAzabandhanAnmucyate katham / tanna vyAvRttisAmAnyaM vicArakSamamIkSate // 1351 // avicArya cediSTaM vyavahArAya tatparaH / mImAMsakAdisAmAnya tathaiva na kimiSyate / / 1352 / / avicAritaramyatvAvizeSe'pi kvacit katham / pakSapAtaH satAM yukto nyAyanirmalacetasAm / / 1353 // mA bhUt kalpanAgatastadapohaH sAmAnya vicArAsahatvAt, khaNDAdigatastu bhaktyeva viparyayAt / na hi te khaNDAdayaH karkAdibhirAtmAnaM mizrayanti svarUpamacyutiprasaGgAt / tataH sa eva teSAM sAmAnyamiti cet; na; evamapyatiprasaGgAt / tathA hi-yathA khaNDAdayaH kAdivyAvRzyA govyapadezaviSayAstathA tRNakna-, gulmatUlopalAdayo'pi syuH teSAmapi tadavizeSAt | base'pi tama miti sadAridvAra masAt, tathA ca gAmAnayeti coditena tatrApi pravartitavyam / tadavizeSe'pi svaNhAdaya eva gAva: tatraiva bAhadohAvarekakAryasya bhAvAt , na tRNAdayo viparyayAditi cet tatraiva kutastadAyaH ? tadapohAditi ceta; na tRNAvAvapi tatprasaGgAt / zaphisAyAditi cet / tadeva tarhi sAmAnye na tadaSohaH, sato'pi tasya vanagulmAdI tAdUpyAbhAvAt / tadAha-'na tathA' ityAdi / na tadapohaH sAmAnya tathA tena , sAmAnyarUpaprakAreNa apratipacito vanatRNAdau tasyAparijJAnAt / kathaM punaH zaktisomyamapi sAmAnyam ! kathaM ca na syAt / tasya bastuSvekasyAbhAvAt zaktimadamedAt sAmAnyasya caikarUpatvAditi ceta; kathamidAnIM tata eka kAryam ? zaktibhede ta dasyaivopapatteH / mA bhUditi cet, kathamidamuktam - "ekapratyakamarthijJAnAghekArthasAdhane / " [50 vA0 3 / 72] iti ? tadapi yastuto bhinnameva, abhedastu satrApyanyasmAdevakakAryAditi cet : na; tasyApi tadabhede .. medesyaivopptteH| tasyApyanyasmAt tata ekatvakalpanAyAmanavasthAdoSAt / na jainasyaikarUpasvAdeva sAmAnyam , api tu tatprayojanAt, taccAnekata eva sadRzAnupapannam / ata evaM vakSyati-"nAnekatra na caikatra pUciH sAmAnyalakSaNA" nyAyavi0 zlo0 200] iti / api ca, ke nAmApohino yeSAM sadapohaH sAmAnyamupakarUpyeta ! prasiddhA eca khaNDAdaya iti ceta; na teSAM tattvato'sambhavAta, avayavivAdapratiSedhAt / saMvRtyA sambhava iti cet ; na tarhi tadapohaH; teSAmavastutvAd vastusatAmeva kvavittaravAnyasvayoru 1 tasyAva-pA0, ba., pa0 / 2-yantIti ta-bA, 20, pa0 / 3 nagagalmAdika / 4-sAmAnyAdi-bhA, p.p.| 5-sAmAnyamapi mA, ba... 6 zaktimadabhede / 7 sampratyayasaMO, ,pa.. 25 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. nyAyavinizcayadhidharaNe [2 / 26 papatteH "vastunyeSa vikalpaH"[ ] ityAdi vacanAt / vastvekalyAbasAyAtte'pi vastusanta eveti cet ; na tasya niSiddhatvAt / tadevAha--'na' ityAdinA / apohinAmiti / kutaH ? tathA tenApohinAmiti prakAreNa khaNDAdInAm 'apratipattitaH' iti / bhavantu svalakSaNarUpA evApohina iti cet ; kutastatparijJAnam ? nirvikalpAddarzanAditi cet ;. na; tasyApi vyavahAriSvabhAvAt / na hi te 5 taddarzanaM vikalpayanto dRzyante, nizcayasyaiva ahirantazca sthUlAkAragocarasya tairavakalpanAt / vikalpai katyAvasAyAtasya tairanavakalpanaM nAbhAvAditi cet ; naH pRthagavagatasya tadavasAyAmupapatteH / tadavagamaH sanna pyasatkalpa eva nirvikalpatvAditi cet, na tarhi tatastasyAstitvaM vyavahAraviSayaH suptasyeva tadvedanAt / anumAnAttadastitvaM tadviSaya iti cet: na; pratyakSato bahirantazcAsambhavato'numAnAdapyapratipatteH, tasya tatpUrvakatvAt / taduktam "nayan pratyakSamabhrAntaM bahirantarasambhavam / anumAnabalAd vyaktamanAtmajJastathAgataH // " (siddhivi0 pari0 1] iti / tana apohinaH svalakSaNarUpA api / tadAha----'na' ityAdi / na paramataM tathA sena paroktAsAdhAraNaprakAreNa / apratipattitaH apohitI [ nAM ] khaNDAdInAmiti / tato yaduktam __ "saca srvpdaarthaanaamnyonyaamaavsNshryH| tenAmyApoDaviSayo vastulAbhasya cAzrayaH / / " [pra0 vA0 3179] iti ; tatpativihitam ; vastuna eva paraparikalpitasyAbhAvAt / sati hi tasmin samAnAkAravikalpaH pArampayaMga tasmAdAtmalAbhAt tallAbhasyAzrayo bhavennAsati khrvissaannvt| tana ataddhatuphalApoha: sAmAnyam , sadRzapariNAmasyaiva tattvopapatteH / kutaH punastatpariNAmo bhAvAnAm ? vizeSapariNAmaH kutaH 1 tatpratyayAt; paro'pi tata evAstu 20 vizeSAbhAyAt / tataH samAnetarapariNAmAtmAno bhAvAstathaiva pratipatteriti nyAyyam / pratyakSato na. tasya pratipattiH ; tato bahirantazcAsAdhAraNasyaivAkArasya pratipatteH, tatpratipattistu vAsanAparipAkajanmano vikalpAdeva, tasya cAvastuviSayatvAnna tatastadvayavasthApanaM nyAyyamiti cet / atrAha ___panna nizcIyate rUpaM jAtacittasya darzanam / iti / yat parAbhimataM rUpaM dRzyasya darzanasya ca, na nizcIyate na saMzayAdivyavacchedenAvadhAryate / 25 jAtucita pratisaMhAravelAyAmanyadA vA / ne hi tasya tadvelAyAM nizcayaH; nizcayasyaiva ladA vikalpa venAsambhavAt / nApyanyadA; anumAnavaiphalyApatteH, nizcite samAropAbhAvAcya | tasya rUpasya / darzanamupalambhanam / 'na' ityAvRttyA sambandhaH / na anizcitaM dRSTa nAma, anyathA 'sattAmAtrasyaiva darzanaM sarvatra, medapratipattistu tadavidyAparipAkajanmano vikalpAdeva' iti vikalpyeta / bhavatu nizcitasyaiva tasya darzanamiti cet , atrAha 1 bhavataH sva-bhA, pa., pa0 / 2 tasyApyapahA-bhA., pa0, 50 / 3 nirvikalpasya / 4 tairavakazrA., 20, 50 / 5-yA syustasya bhaa0,.,.| 6 anumAnasya | 7 "svalacaNaprakAreNa"-vA. Ti. | 8 apohitAnAM mA0,0, 50 / 9na hi tadabhimatasya bhA0, 20, 5. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 26] 2 anumAnaprastAvaH yathAnizcayanaM tasya darzanaM tadrazAskila // 26 // iti / nizcayanasyAnatikramAt yathAnizcayanam , paJcamyantametat / tasya rUpasya / darzanaM kile. meti yAvat / kilazabdasyArucivAcino niSedhaSarasvAt / kIdRzAttatastaddarzanaM na rucyata iti cet ! takhazAt sadRzetarAtmakavastuvazAt / na hyanyavazAnti yAdanyadarzanam , nIlanizcayAt pItAderapi tatprasaGgAt / kutaH punastadvazatvaM nizcayasyeti cet ? svatastasya bahiramtazca jAtyantaraviSayatayaiva prsiddhH| 5 asAdhAraNaviSayatve tu nizcaya eva na bhaveddarzanavat / tatra coktam- "anizcitasya na drshnm| [ ] iti / punarnizcayAntaraparikalpa nAyAmanavasthAnaM puurvprsnggaantivRttH| tatastadvaza evArya tathAmasiddheH / etadeva kilazabdena prasiddhidhAcinA darzayati / tadvazatve'pi nizcayasya kartha darzanasya tattvam ? na hi tadanusAyaiva nizcayo viparItasyApi darzanAt / marIcidarzanAttoyanizcayavaditi cet; bhavatu tatrai yatra vAdhakapratyayaH, na cehAsAvasti / jAtyantaravilakSaNaviSayasya kasyacidapi tasyAnuphlambhAt / jAtyantara- 10 viSayamapi na kiJcidupalabhyata iti cet, na; nizcayasyaiva darzanAta, tasya vikApetarAtmakatayA vikalpAntarasadRzetarAtmakatayA ca svata ebopalammAt / darzanaM tadviSayaM nopalabhyate yadanusArI nizcaya iti cet, na; tasyApi saMskAraprAgbhAvinaH avAyasyopadarzanAt / nizcayarUSatve tasya kiM saMskAreNa tadpeNeti cet ! nizcayatAratamyAta prayojanavizeSAJca | vicAritaJcaitat prathamaprastAva iti neha vicaaryte| tataH samAnapariNAma eva sAmAnya nidhipatyayatvAnnAparaM viparyayAt / tatpariNAmo'pi yadhanekavRtti- 15 rekaH; kathaM tasya grahaNam ? anekavizeSadarzanAditi cet ; na; sannihitavartamAnavizeSadarzanasya tadanyatrApravRtteH, tadvato vizvaveditvApatteH, tathA ca kiM tasya zabdenAnumAnena vA ? yatastadarthena pariNAmini sambandhaparikalpanena kiM klizyeta ? na ca tadanupalam tadgatasya tatpariNAmasya pratipatti :: vyApakapatipacApyapratipatti vinA 'nupapatteH / bhaktu dRpTe tasya grahaNam , agrahaNaJcAnyatreti cet na; viruddhdhrmaadhyaase| bheTe. svarUpavirahApatteH / satyapi tasmin gRhItetarAtmanA tasyAbhede vizeSANAmapi 20 parasparaM tatprasaGgaH, tathA cAsannihitavacar3havyatirekAnna sannihitasyApi tasya darzanam | darzane vA tata evAsannihitasyApi sarvasya darzanamiti pratItipratyanIkamApadyata / vizeSebhyo bhinna eva tatpariNAmaH, tato ma darzanAdarzanAbhyAM tatra tatkarUpanamupapanna miti cet; astu nAmaivaM tathApi kathaM sa kazcit khaNDAdInAmeva na kAdInAmapi / tairevopakArAditi cet: na; tasya bahubhirekasyAsambhavAt / anekave tu tatpariNAmasyApi tadavyatirekAdanekatvaM kAryatvaJceti kathamasAveko nityazcopagamyeta ! vyatireke sa eva 25 prasaGga H kathaM sa tasyeti ? tenApi tadaparasya karaNAditi cet, na; tatrApi tathA prasAdanavasthAdopAca / nopakAravazAt sa teSAm, api tu tadabhivyaGgayatvAt tatrAvasthAnAt, taistatvAtapratiSedhAveti cenH naH aminyaGgyatvAdInAmapyupakAravizeSatvenAnupakAribhirasambhavAt / tanaikastatpariNAmaH sambhavati yasya darzanaM yato vA sAmAnyaprayojanamupakalpyeta / tadevAha 1 kileti bhA0,0, pa0 / 2 nizcayarUpapratyakSasya / 3 avAyasya / 4 samAnapariNAmo'pi / 5-ditAe-zrA , 50 / 6 vinA kRtyAnuSa--zrA, 10, pa. 7 bhedasva-sA., 0.50 / 8 viruddhadharmAdhyAse / 5 kathamasau yaH ka-zrA0, 20,0 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 [2028 nyAryAvanizvayavivaraNa samAnapariNAmazcedanekatra kathaM shiH| iti / samAnapariNAmaH sAdRzyaparyAyaH, ekavacanAdekatvasya pratipatteH / cet yadi / anekatra bahuSu vizeSeSu / kathaM na kathaJcit dRziH dRSTiH uktanyAyAt / bhavatu prativizeSaM bhinna eva sa iti cet ; kathamidAnImasau sAmAnyam asAdhAraNatyA vizeSapadasambhavAya vizeSAvyAtarekAta / vyarika sambandhA5 bhAvAt tasyeti vyapadezAnupapattiH / tadAha naveda vizeSAkAro vA kathaM navyapadezabhAka // 27 // iti / naces na yadi samAnapariNAmoDanekatra, kathaM na kathaJcit , sa eva sAmAnyamiti vyapadezaH, tasya vA vizeSasya sa iti vyapadezastadvayapadezasta majatIti tayapadezabhAk / atra nidarzanam-vizaMSAkArI yA vizeSAkAra ica / 'vA' zabdasyevArthatvAt / yathA tadAkArasyA10 sAdhAraNatvAnna tatra sAmAnyamiti vyapadezo nApyasau tadaparasyeti tato' bhinnatvAt tathA samAnapariNAme'pIti parI manyate / pratividhAnamatrAha--- __sadRzAsadazAtmAnaH santo niyatavRttayaH / iti / sahazazcAsadazazca sadhyAsadRzau samAnAsamAnapariNAmI AsmAnau yeSAM khaNDAdInAM te tathoktAH / sadRzAtmAna iti bahuvacanamanephavartina ekasya tatpariNAmasya niSedhArtham , asadRzAtmAna 15 iti tu nidarzanArtham / yathaivaM tevasadRzAtmasu naiko'nekavartitatsvabhAvaH tathApratItyabhAvAt tathA sazAtmasvapi tasvabhAva iti / tataH samAnapariNAmazcet' ityAdi na dUSaNamanabhyupagamAditi bhAvaH / yadyevaM bhedAvizeSAtkathamaso sAmAnyamitarava diti cet ? na; tata eva sAmAnyaprayojanasya bhAvAta, anekavatidhe 'pi tata eva tadupapatteH, anyathA'tiprasaGgasya vakSyamANatvAt / AtmagrahaNaM tayoH parasparama bhedArtham / tannede tadAtmanaH khaNDAderapi tatprasanAt / na caivamamatIteH / niyatavRttayaH niyatA saGka20 ravyatikara vikalA vRttirAtmalAmo yeSAM te tathoktAH / anena "codito dadhi" [pra0 vA0 3 / 18] ityAdi caudya pratyuktam ; daghidravyasya svagataireva sadRzaparyAyairAtmalAbhAna karabhagataiH tathaiva pratIteH / na ca tAdRzaste buddhiparikalpitA eva api tu santaH paramArthato vidyamAnAH kuta etat ? dRziryataH, dRzirityamyAnuvartanAt / nidarzanamapi teSAmatyantavisahazatayaiveti cetana; nIlatajjJAnayoH sahazatayApi tadbhAvAn, "sArUpyamasya pramANam" [ nyAyavi0pR025 ] iti vacanAt / na ca tatra kalpitameva tat ; 25 jJAnasya pratyakSatvavyApatteH / tanna pratyakSAdatyantavisadRzabhAvapratipattiH / nApi vikalpAt; tasyAtadvi SayatvAt / nAtadviSayeNa tatpratipattiH; atiprasaGgAt / nAyaM doSaH, pratibandhaviSayasyaiva tataH siddheriti cet, na; pratibandhasya pratyakSato'pratipatteH tasyAsAdhAraNaviSayasvAbhAvAt / na hi tadavipayAttantra kasyacitpratibandhaparijJAnam / nApi vikalpAntarAttatpratipattiH; tasyApi tadaviSayatvAt / pratibandhena vadviSayatve'navasthA pattiH, tatrApyanyato vikalpAta pratibandhaparijJAnAt / tato na yuktam-"svasvabhAvavyavasthitayo 30 bhAvAH"[ ] iti ; atyantavisadRzasvabhAvavyavasthiteraparijJAnAt / sadRzAkArasyApi kathaM parijJAnam ? 1 tathAbhinnatvAttayA aa0,v| 2 'anekavatI kA'halyanvayaH / 3tAvopapatteH bhA0, ma0pa0 / 4 "arthasArUpyamasva pramANam"-yAyadhiH / 5 nAvika-AmA , 0 6 "sarva eva hi bhAyAH svarUpasthitaga nAtmAnaM pareza mizrayanti |"-pr. bA. sva. 3 / 421 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2228] '2 anumAnaprastAva kathaM ca na syAt ? zAbaleyAtyakSeNa baahuleyaaderprtiptteH| na hi tadapratipattau taspatiyogitayA tadAphArasya sambhavati pratipaciriti cet:kimidAnI pratyarthaniyatA eva buddhayaH 1 tathA ceta; tadbahutvamapi na bhavetU, apalipatteH / mA bhUt,ekavyaktikasyaiva saMvedanasyAbhyupagamAditi cet, na; tasyApi niSkalaparamANurUpasyAmativedanAt / nAnAkAramekaM taditi cet, siddhaM naH samIhitam / ekenAnekasya vyAsivat grahaNasyApyupapaceH / tataH zAbaleyadarzanena bAhuleyAderapyupalambhAdupapanna parasparapratiyogitayA tatastatsadRzAkArasya parijJAnaM 5 visahazAkAravat / kathaM punaH sa eva sadRzo visadRzazceti cet ? na; dRSTatvAt , dRSTe cAnupapattiparipraznAyogAt / tataH sUktam-'santaste dRziyata:' iti / atazca te santa ityAha tatraikamantareNApi saphetAcchandranArAyaH // 28 // iti / mAtra ityatrAvadhAraNaM draSTavyam / tatraiva teSu sadRzAsadRzAtmasveva / zabdavRttayo vacanavyApArA yatastataH te santaH iti / na hi nirbhAga bhAve tatsambhavaH / yadi syAt eka iva sA syAt na bahavaH / 10 bahabazca dRzyante zabda ityanitya iti kRtakaH iti ca / na hi zabdatvAdisazetaradharmabahuttvamantareNa ekasAnekatatpravRttiH paryAyatvApatteH / tadabhAve'pi vyAvRttimedAt tatpravRttiriti cet, na; 'tabhedasya vastusattve niraMzavAdavyAghAtAt / avastusatazca pratyakSeNAnavagamAt / vikalpenAvagama iti cet, na; tato'pi vastuparAGmukhatvena yastugatatvenA 'navagamAt / avastugatatvenAvagamasyApi vaiphalyAd vyavahArAnupayogAt / vastvekatvAdhyavasAyAttasya tadupayoga iti cet, na tasya niSiddhatvAt / tatra ekatrAneka- 15 zabdavRttiH asaddhAve sambhavati / etadarthameva 'zabdavRttayaH iti bahuvacanam / kathaM punarvastuvazatve tatpravRtteH "devadattAvAvekatraiva 'AtmAnamAtmanA vetti' iti kArakabhedasyApoddhArA iti, kalatre jalabindI" ca bahutvasya vacanamiti cet ? atrottaram-ekamantareNa ekadharma vinA anekadharmabhAvanetyarthaH / bhavati hi tatra "zaktibhedarUpo 'kyavanAnAtvAdilakSaNazca dharmabheda ityupapannaiva tadvAcye" tadvacanapravRttiH / na caivam, tatra devadatta iti jalamiti phalatramiti caikavacanamyAprayogaH, ekasyApi zaktima- 30 "dAdirUpasya sadvAcyasya bhAvAt / etat apizabdenaikatvasadbhAva samuccinyatA darzayati / yo kinna kalatrAdipadavad dArAdipadenApyekArthakathana yatastatraikavacanaM na bhavediti cet ? naH prAyazastasya bahutva eva saGketAt / na hi zabdAH svasAmadeiva vastuvAcyamAvedayanti, yato dArAdibhirekaSamapyAvedheta,apitu satabalAt / saGketazca vRddhAnAM yatra yathA tatra tathaiva tanmArgapravRtteranusatavyaH, savadhatikrame prayojanAbhAvAt / taccoktam-'sakemAt' iti / 25 1'pratyakSeNa pratIte'rSe yadi paryanuyujarate / svabhAvairuttara vAcya dRSTe kA'nupapannatA // iti saugataH svayamevAbhidhAnAda |-saadi012 santo yacchanda-tA013 gyAyekA kasAdhyasthAna bhvshvp0|4 shbdntiH| 5'vedakkino zrI(zA sU0 11358) ityanuvartane sati bahAdeH (zAsU011336.1) iti sUtreNa vikalpena sIpratyayaH tena bahavaH bAhayaH iti rUpavayam |"-saa di0| 6 shbdvRtcyH| 7-daam-bhaa0,0,10| 8 cyaatibhedsy| 9 sadRzetaradharmabahatvAmAve |-tistddhaave A0, tha, p0| 10 zabdapravRtteH / 11 devadattAdAvanekatraiva zrA, ba0, 50 / 12-ndI ba-sA / 13 bhakti-A0, 20, 50 / 14-vye vastuni bahuvacanamaba-0.0pa0 / 15 'Adiza-dena avayavyAdiH / ' tA. Ti.. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaviSaraNe [ rA29 zabdapravRttisAratAt sadRzAsadRzAtmasu / vicitrarUpA dRSTeyaM na niSedhyA vipazcitAm // 1354 // tata idaM pratyuktam "na cAdRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH / tathA cetsyAdapUrvo'pi sarvaH sarve prakAzayet // " [ mI0 ilo0 zabdani0 zlo0 242 ] iti / sakatAdeva zabdasyArthapratibandhaparijJAnAt / tato'pi kathamanityasya tatparijJAnam , upalabdhasya sasakAle'navasthAnAta ? avasthitasya tatparijJAnasiddhI nityatvameva tasya kAlAntarAvasthitilakSaNa tvAt / satyapi kathaJcitatparijJAne na prayojana parijJAtapratibandhasya vyavahAre 'nanvayAt, tatkAla1. mAvinazca tato'nyatvAt / na cAnyasya tatparijJAne tadanyasya vAcakatvam ; gozabdasya tatpatipattI azvazabdasyApi tatyApaH / 'gozabdAd gavAzvazabdayoH bhede.'pi gozabda eva svAbhAvyAdvAcaka khaNDAdInAM tathApratIteH, nAzvazabdo viparyayAt / dRSTaM caitat tejasaH kasyacit rUpasambandhaparijJAne'pi tadaparasyApi tejasa eva rUpaprakAzakatvaM nApairasyeti cet; bhavedevaM yadi tatra kiJcinnibandhanam, sadabhAve ko'sAviti tagirAyaceH / gaganu pratIgireTa kA vinam-cariNatuNArita satyasau bhavantI vyavahAra15 makkalpayati sa evAmidhitsitasya vAcako nApara iti tannizcayopapatteriti cet ; itthaM bhavatuM vA zrotustadupapacirna tu vastuH, uccAraNAt pUrva tannikadhanAbhAvAt / anutpannatannizcayazca kathamasauM zabdaM niyatoyavidarzanArthamuccArayet ! atha so'pi jAnAtyeva 'bhayamevAsya vAcakaH' iti; yadyecaM prAgapi tenAyamavadhArita eva tatkSaNamatyutpanna zarIre tathAparijJAnAnupapatteH, evaJca nitya evAyam / yattatam-'dRSTaM caitat, ityAdi tadapi na yuktam / na hi tejasaH sambandhaparijJAnAt prakAzakatyam, api tu cakSurAdInAM 20 sannidhimAtreNa sahakAritvAt / tato yaduktam-"pratinavasyApi tasya tatvaM na zabdasya " [ ] tatra taraparijJAnasyAvazyApekSatvAt / tasya cAnityazabdavAdinAmuktanyAyenAsambhavAt / ukta caitat "sambandhadarzanaJcAsya naanitysyoppdyte| sambandhajJAnasiddhizcet dhruvaM kAlAntarasthitiH // 1 // anpasmin zAtasambandhe na cAnyo vAcako bhavet / gozabde zAtasambandhe nAzvazabdo hi bAdhakaH // 2 // athAnyo'pi svabhAvena kazcidevAvayodhakaH / tatrAnibandhane na syAtko'sAviti vinizcayaH // 3 // 1 saGketitA gozabdAt / 2 rasAdeH / 3-tu dishrii-aa0,10,50|4 vaktA |5-taarthprdrshshraa, 2010 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21298 2 anumAnaprastAvaH yasaH pratyaya ityevaM vyavahAro'vakalpate / zrotRNAM syAdasAvitthaM vaktRNAM nAzvalpate // 4 // ajJAtvA kamasau zabdamAdAve vivakSitam / jAnAti cedavazyaJca pUrva tenAdhAritaH // 5|| tejapratyakSazeSatvAnne'pi prakAzakam / " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 242.47 ] iti saH atrAha tatraikamabhisandhAya samAnaeriNA miSu / samayastasprakAreSu pravaseMteti sAdhyate // 26 // iti / samaya Iza IdRzasya vAcyo vAcakazceti saMvitiH pratipAdyasya / sAbhyate nizpAyate gaNadhara- 10 devAdibhiH / kiM kRtyA ! satra teSu pUrva nirUpiteSu samAnapariNAmiSu sadRzavivartanazIleSu dhAcyeSu yAcakeSu ca eka vAcyaM vAcakazca abhisandhAya darzanasmaraNAbhyAM pratyavamRzya / tathA; pyupalabdhazabdAnusmaraNenAbhisandadhAnaH tathAvidhasyaiva pratipAdyasya saMcetayati-'yo'sau tvayA'bhisandhIyate tAdRzAdIdRzaH pratyetanyaH' iti / tato na yuktam --'sambandha' ityAdi, kAlAntarAnavasthitAvapyabhisandhAnaviSayasya sambandhajJAnasiddhaH / 'anyasmin' ityAdyapi na saGgatam ; anyasyApi pratipannasambandha- 15 sadazasyaiva vAcakratvAnnAparasya / 'apa ikAyapi ka sAdhopaH; sAdRzyasya tanizcayAMnabandhanastha bhAvAt / pratyayasya tuM tavaM neSyata eva, yeto 'yataH pratyaya' ityAdi brUyAt / evam 'ajJAtvA' ityAdikamapi tajjJAnasya nivedhitasyAt / na cArya 'jAnanapyenatvena jAnAti sadRzatayaiva pratipatteH / tato 'jAnAti cet' ityAcapi durvyAhRtameva, nityatvaprasaGgAbhAvAt / sAizyAvAcaka ityayuktam / tasyaiva duravagamatvenAbhAvAt / bhAve'pi kasya sAdRzyAduttarasya 2. vAcakavamavakalpyeta ? anarthakasyeti cet, naH tasyottarAvizeSAt / arthaktazcet, kutastasya tAvAn kSaNo yAvatA'rthavattvapratipattiH / na hi dvivAdikSaNAnayasthitasyArthavattvaM zakyAvasAyam, ityapyacodham, sAdRzyaparijJAnasya sulabhatvAt, anarthakasAdRzyasya cAnabhyupagamAt, dvisvirapratipattikatve'rthavattvapratipattenirUpitatvAt / tata idamapi durbhASitameva "shshtvaatprtiitishcettddvaarennaapyvaackH| kasya vaiphasya sAdRzyAt kalpyatAM vAcako'paraH // 1 // adRSTasaGgatitvena sarveSAM tulyatA yadA / arthavAn pUrvadRSTazvettasya tAvAn kSaNaH kutaH // 2 // 1-nazarIreSu A0, 0pa0 2 saMketo yadi A0,0, pa0 / 3 itIti ta-A0, ba., p.| 4 ityetadapi aa0,0,0| 5 tato aa0,00| 6 tAnapyeka-A. va., 0 / 7-yavaA00, p0|8diH pravRttika- A.,0, pa0 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 10 nyAyavinizvavidharaNe [2 / 29 dvistriAnupalabdhI hi nArthavAn smprtiiyte|" [mI0zlo0zabdani0zlo0258-50) "arthavAn' ityAdeH punaruktatvAcca tadarthasya sambandhadarzanaJcAsya' [ ] ityanenApi pratipAditatvAt / sAdRzyAdarthavattvamazabdAntaravedinaM prati na bhavet, tena tatsAdRzyasyAparijJAnAt / bhavatu tadantaravedinaM pratyeveti cet, adbhutametat sa evArthavAnanyathA ca, iti virodhAt / atadvedina pratyarthavAnevArya svata eva kevalamupAyAbhAvAnna jAnAtIti cet; uttaro'pi tarhi svata eva vAcaka iti kiM tatra sAdRzyAvAcakavakalpanayA ? tannAnanyazruti pratyuttarasyArthavattvamupapannam / anarthavattve tu pUrvasyApi syAt tatrApyananyazrutisadbhAvAt , ityanarthakatvameva sarvasyApi zabdaprabandhasya prAptam / / api ca, zabdAntaravedinAmarthavatsadRzatvena yo'sAvabhimataH sa evAtadvedinA mukhyo bhavet, tatraiva prathamaM tairarthavattvapratipatteH, tathA cArya pUrvasmAnmukhyAdabhinna eva bhavet mukhyatvAttadrupavaditi na zabdaM nityatvapratikSepaH ; ityapi na coyam: anekAntathAdinaH kacidarthavattvetarayorapekSAbhedenA'virodhAt, dRzyetaratvavat / nahi cakSuranyato'pyadRzyameva, tadvayavahAraviloyApatteH / na ca svazaktitaH pUrvasyArthavattva yata uttarasyApi tathaiva vAcakatvAt 'sAdRzyAdvAcakaH' iti kalpanaM na bhavet, api tu saGketAdeva 15 sAdRzyavizeSAlambanAt, tadvaduttarasyApi / na cAnanyazrAviNaM pratyanarthakatve'pi vecanaprabandhasya sarvathA'narthaka tyam, pratipannasaGgatiM pratyarthayattvapratipatteH / na ca 'mukhya' ityeva pUrvasmAducarasyAbhedaH, kAlavicchedena tayormedAdhyavasAyAt / tanna tatra nityatvaprasaktiH / tata idamapyapAlocya jalpitam-- "apratItAnyazabdAnA tatkAle'sAvanarthakaH / / pratItAnyazrutInAM syAdarthavAniti vismayaH // 1 // athAsya vidyamAno'pi kaizcidartho na gRhathate / tasyamusarasyeti kiM sAdRzyena vAcakaH // 2 // anarthakatvamasya syAdathAnanyazrutIn prati / pUrvasminnapi tatsattvAt sarvasyAnarthatA bhavet // 3 // arthavatsazatvena yo vA zrutavatA mataH / mukhyo'sAvazrutInAM syAnnityatvena pryujyte||" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 250-54 ] iti / dhamAdau hetAvapyasya samAnatvAcca / nahi tasyApi sAdRzyAdanyato gamaphatvam / sta idaM tatra vatavyam -- 1-vattatvama- bA0 ba0, p0| 2 tadanantarave- bhA0, 0, pa0 / 3 cakSuSmatA - 10.50,0 / 4 svazakti eva / 5-canapratibandhasya prati-kA0,0, p0|6 lo'sAva.. taa| 7'sa elAnyazrataranAm"- mI0 ilo| 8 arthavAn sa- A0, 20, pa.1 "syAudekAvena yujyate"- mI0 ilok| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2anumAnaprastAvaH na sAdRzyena dhUmAdigamakastadavedanAt / kasya caikasya sAdRzyAtmakaH kalpyatAM paraH // 1355|| adRSTasaGgatatvena sarveSAM tukhyatA yadA / bhabhaka pUrvadhamazcattasya tAvAn kSaNaH kutaH // 1356|| dvistrirvAnupalabdho hi gamako nAvagamyate / apratItAnyadhUmAnAM na cAyaM gamakastadA // 1357|| pratItAparadhUmAnAM bhavedityeSa vismayaH / gamakatvaM sadapyasya yadi kaizcinna gRhayate // 1358|| taktutyamuttarasyeti sAdRzyAgamakaH katham / athAsyAgamakatvaM syAdananyagamakaM mati // 1352 / / pUrvasminnapi tatsatvAt sarvo'pyagamako bhavet / gamayan sazasvena yo vA tadvedinAM mataH // 1360 // mulyo 'sAvapareSAM syAnnityatvena prayujyate / na cAdRSTArthasambandha ityAcapi puroditam // 1361|| evamatrApi vaktavyaM samAnanyAyavedibhiH / iti / bhavatu nityatyameva hetuSyiti ceta; na; vyaktitastadabhAvAt / sAmAnyata iti cet na tato vizeSapratipattiH tatpratibandhasya duravabodhatvAt / pratipatti rapi sAmAnyasyaiveti cet, na tarhi tato vizeSa radarthinAM pravRttiH aparizAnAta / lakSitalakSaNe cAnayasthAnAt / nirUpitaJcaitat 'tamatvacAdite' ityAdinA / tato vyaktInAmeva sadRzarUpatayA hetutvamiti kathana satrApyayaM prasaGgo yadanamA. namavyAkulaM bhavet / liGgana ceta prasaGgo'yaM na zabde'pyavizeSataH / tataH pralApa evAyamanAlocitakalpanaH ||1362|| tulyakakSyatvamevaivaM pravaktuM zabdaliGgayoH / anumAnAdhikAre'pi kRtaM zabdanirUpaNam // 13631 yadi na zabdasya kAlAntarAvasthitiH kimiti tatra samayaH sAdhyate vyavahArAnupayogAditi 35 cet ? atrottaram 'tatprakAreSu' tasya sAdhyamAnasamayasyeva prakAraH pariNativizeSo yeSAM teSu zabdaMSu / taistadarthapratipAdanAya tadartheSu ca taistatprayojanAya pravarIta pravRtti kurvIta lokaH iti evaM sa tatra sAdhyate na punastenaiva tasyaiva punarapi pratipattyartham / liGgamevAtrodAharaNam / .. --. ---- .- -- ... . -.. . -- . .. - - . so'sya ga- bhA0, bA, pa0 / 2 iti vizeSa pra- bhA. va0pa0 / 3nyAyadhika ko....| iti na A0, 0.50 / 4 saadRshyruup-naa| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2030 dhUmAdikaM yathA kiJcidabhisandhAya kutracit / sambandhastatpakAreSu pravartateti sAdhyate // 1364 // tathA vacaH kacikizcidabhisandhAya sUribhiH / samayastatprakAreSu pravartateti sAdhyate // 1365 upasaMharanAha sajAtIyamataH pAhuryanaH gandA nivezitAH / iti / ato'nantaroktAnyAyAt / A (prA) huH pratipAdayanti gavAzcAdayaH / kim ! jjAtIyaM tatyakAram / yato yasmin khaNDaarkAdau nivezitAH sthApitAH zabdA iti / kiM punaridaM zabdAnAM tatra nivezanam ? sambandhakaraNameva / sadAvIzvareNa tatkaraNasya prasiddhariti 10 ceta; na; nityatve tadayukteH "taduktam" [ shaarbhaa01|1|18] ityanena 'bhASyeNa pratipAdanAt / anityatve'pi vizeSataH sambandhasya duSkaratvAt / na hi zabdasyAsatyuccAraNe tadanantaranAze vA tatkaraNaM niriNatyApane proganihAya / 13 jUtapAsambaddha va nAzAduttarasya cAkRtasambanghatvAdurvijJAnamevArthavattvam / na caikadaivoccAraNa sambandhakaraNaM vyavahArazca sambhavati, takriyANAM kramasvabhAvatvena yugapatkaraNA yogAt / bhavannapi kartR mukhaniSkrAntaH zabdaH kRtasambandho naikaH zrotRNAM siddhayati, tairdezakAlAdi15 bhinnaiH zabdAntarasyaiva zravaNAt, anyathA tasya nityavyApityApatteH / tana sambandhasya karaNe nivezanam / nApi kathanam / tasyApyevaM nirAkRteH / na hi tadapi naSTe sati vartamAne vA sambhavati uktAyA evopapatteH / uktaJcai tat "sambandhakaraNe yuktistaduniti kathyate / zabdAnityatvapakSe hi vizeSeNa sa duSkaraH // 14 // zabdaM tAvadanucArya sambandhakaraNaM kutaH / na cocAritanATasya sambandhana prayojanam / / 2 // tenAsambaddhaya naSTatvAt pUrvastAvadanarthakaH / uttaro'kRtasambandho vijJAyeta.rthavAn katham // 3 // zabdoca raNasambandhakaraNavyAvahArikAH / kriyAH kramasvabhAvatvAt kaH kuryAdyugaparakvacit // 3 // dezakAlAdibhinnAnAM dhUpa shbdaantrshruteH| pUrva kRtrimasambandho'pyekaH zabdo na siddhathati pazA "kasyacitpUrvalya kRzrimasambandho bhaviSyatIti cet / taduktaM sadRza iti cASagate nyAma parayo vyAvata zAzabdAmAlApatyayava"- zApAma. 2018 / 2-sambandhini zrI. ., ... 10 / 3 -"sambandhatyasyetadavAri sambandhanIyam - at0 tti| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 032] 2 anumAnaprastAvaH sambandhakathane'pyasya syAdeSaiva nirAkriyA / nartamAneSu nAkhyAnasya hi sambhavaH ||6|| [ mI0 zlo0 zabda ni0 zlo0 254-59 ] iti ceta na, zabdasyoccAraNAnantaranAze'pi saGkalanabuddhayavasthApitatvena tatra sambandhakaraNatatkathanayorupapatterabhihitatvAt / yatktam --- 'dezAkAlAdibhimAnam' ityAdi, tadapi na samIcInam ; vaktumukhaniSkAnta syaiva zabdaparyAyiNaH pudgalaskandhasyAnekavAra kA reNa pratizrotR zrotrapradeza pravezAd devadattasyAyaM zabva iti pratIteraskhalanAt / uccAraNAnantara vinAzasyApi tatpravezAnantarabhaGgAbhiprAyeNaivAbhidhAnAt / kathazaivaM dhvanInAmapi varNasambandho yatastadabhivyaktaye tadupAdAnaM kriyeta ? zakyaM hi vaktubhUsambandhakaraNe yuktistaduktamiti kathyate / dhvanyanityatvapakSe 'pi vizeSeNa saM duSkaraH // 1366 // dhvaniM tAvadanutsAdya sambandha karaNaM kutaH / na coditanaSTastra sambandhana prayojanam // 1367 // tenAsambaddhaya naSTatvAt pUrvastAda varNavAn / uttaro 'kRtasambandho varNavAn vedyate katham // 1368 // dhvanyutpAdanasambandhakaraNavyAvahArikAH / kiyAH kramasvabhAvatvAt kaH karyAdyugapatvacit // 1369 // dezakAla, dibhinnAnAM puMsAM dhvanyantarazruteH / na prAkRtrimasambandho dhvanireko 'pi sidhyati // 1371 // sambandhakathane 'pyasya syAdeSaiva nirAkriyA naSTAdvartamAneSu nAkhyAnasya hi sambhavaH // 1371 // iti yaccedamaparamaparasya vacanam -- "arthavAn kataraH zabdaH zroturvaktrA ca kathyatAm / pUrvazrutaM zabdaM nAsau zakroti bhASitum // na tAvadayantaM sa nIti sadRzaM vadet / nArthavatsadRzaH zabdaH zrotustatropapadyate // arthagrahaNAbhAvAna cAsAvarthatrAn svayam / vaktuH zrotRtvavelAyAmetadeva prasajyate // 9 - pAnAze bhA0 0 ba0, pa0 / 4 pradezAdau de0 A0, ba0, pa0 / 5 svato veti vikalpadvayaM manasikRtyAH " - tA0 Ti0 / -lanAtru A0, ba0, pa0 / paraMparA0 0 0 7 zrotre A0, ba0, pa0 / 61 3 - dhAkA A0, 6|zyAdarthavAn 5 10 15 20 25 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [130-31 evazca sarvavaktRNAM na zandaH kazridarthavAn / " [ mI0 zlo0 zabdani0 260-63 ] iti tadapyatra samAnam / tathAhi - varNavAn kataro nAdaH zroturvaktrA nivedyatAm / yadapUrvodbhavaM nAdaM nAsau zaknoti bhASitum // 1372 / / na tAvadvarNavantaM sa bravIti sadRzaM vadet / na varNavatsamo nAdaH 'zrotustatropapadyate // 1373 // varNavadmahaNAbhAvAnna cAsau varNavAn svayam / 'vaktuH zrotRtvavelAyAmetadeva prasajyate // 1374|| evaJca sarvavaktRNAM na nAdaH ko'pi varNavAn / iti kRtaM prasaGgena / sAmpratamuktArthasmaraNArtham 'sahazAsazAtmAnA ityAdi vyAcakSANa Aha-: nAnekatra na baiMkara vRttiH sAmAnya lakSaNam // 30 // iti / anekanna anekasmin khaNDAdau vRttiH vartanaM samavAyo na sAmAnyasya gokhAde15 lekSaNam / na ca nApi / ekatra ekasminniti / atra hetumAha atiprasaGgataH [tatvAdanyatrApi samAnataH] / iti / kAryadravyasaiyogAderanekavRttitvena karmaNazcaikaktitvena sAmAnyarUpatvApatteriti doSAta, bhImAMsaka pratyanekavRtterasambhavAzca / tadAha-'takvAt' iti tara sAmAnyasya vyaktibhyo'nantaratvaM tataH, na tasyAnekatra vRttistatazca na talakSaNam / tathA hi-- vyaktivattadabhinnasya 'tasyAnekatra varttanam / kathaM syAdanyathA tasya tadabhedaH kathaM bhavet / / 1375|| sAmAnya tadvizeSebhyo bhinnAbhinna mataM yadi / kathaM sAvayavaM na syAdyenedamabhilapyate // 1376|| "kAlAvayavazo vRtiH praSTujAtau na yujyate / nahi bhAgavinirmukte kAtyAvayavakalpanam // 1377 // iti / dRzyAdRzyAtmakanca syAd bhinnAbhinnAtma tabadi / tathA satyantarAleSu nAgrahAttanniSedhanam // 1378 // vyaktiSveva ca sAmAnyaM nAntarA gRhyate ytH|" iti sarvatra tavRtteH prAgevottaramIritam // 1379 // 1 zrotusmopa- bhA0, 50, pa0 / 2 -vaktazro- mA., pa0.20 / 3 -patrativyApte mIbhA0, 0,10 / 4 saamaanysy| 5 mI0 zlopana zlo0 33 / 6 mI0 zlo. mAkRtika zlo0 25 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2131-33 ] 2 anumAnaprastAvaH tasmAdekasvabhAvaM tapathabhinna vizeSataH / . tatraiva na paratreti sAmAnyaM tanna yujyate // 1380 / / kathaM tarhi sAmAnyam ? ityAha -'anyatrApi samAnataH iti / anyatra khaNDavat muNDAvAvapi samAnataH sadRzapariNAmAt sAmAnyamiti / sarvataH sarvasya vyAvRttatvena vilakSaNatvAt vAtpariNAma iti ! .... vyAvRtiM pazyataH kasmAt sarvato'naSadhAraNam // 31 // iti sarvataH sajAtIyAdvijAtIyAcca vyAvRtti svalakSaNAnAM vicchenaM pazyAta; kasmAt anavadhAraNam anizcayanam / evaM manyate--darzanaviSayatve vyAvRttenizcayenaM bhavitavyaM nIlAdivat , tathA ca vyarthamanumAna nizcite samAropAbhAvAditi / na dRSTamityeva nizcayaH, tatrApi mAmapyAdvibhramopapatte: mAyAgolakavaditi ceta; atrAha sAzyAdi sAdhUktaM [ tatkiM vyAvRcimAtrakam / iti / sAdRzyAdi anavadhAraNaM vyAvRttastarhi sAdhUktaM jainena 'anyatrApi samAnatA iti / sAdRzyamapi vyAvRttirUpameveti ceta; Ahe- 'tarika vyAvRtimAtrakam' iti / tata sAdRzyam / kiM naiva, vyAvRttireva tanmAtrakam api vanyadeva / evaM manyate - yadyanyavyAvRtti. reva hetuphathyorghaTakSaNayoH sAdRzyaM ghaTakapAlakSaNayoravi tadbhAvAnnAntyakSaNe'Si byAvRttinizcaya iti / 15 "ante kSayadarzanAdAvapi kSayaH" ] iti plaveta / tato yadabhAvAt satyAmapi tavyAvRttau antyakSaNe tannizca yastadeva sAdRzyaM na tanmAtramiti / paramAzakate parihartum ekAnte verAyA'dRSTeriSTaM [vasarakozalam ] || 32 / / iti / eko'sahAyo'ntaH svabhAvo yasya tasmin vastuni tathA tena jainoktanaM prakAreNa ahaH adarzanAt sAdRzyasya iSTam abhyupagatam 'vyAvRttimAtrakaM tat' iti / atrAyamabhisandhiH-vastu 20 tAvadevasvabhAvameva / svabhAvAntarakalpanAyAM tatsvabhAvamacyuteH / na hApracyutatatsvabhAvaM tadantaravad bhavati, tathApi takasvabhAvameva punastadantarakalpanAyAmavyavasthApatteH / ephazcAnto lakSaNyameva anyathA saharApaseH / ato nAnyasya sAdRzyasya darzana miti vyAvRttimAtrakameva tat iti / cet iti parAkUte / anottaramAi--'vakturakauzalam' iti / ekAntaM vadato na kauzalaM tatra pramANAbhAvAt pratyakSAderapravezAt / tathA hi-vailakSaNyaikAnte parata iva svato'pi tasyaiva bhAvAdabhAva evaM bhAvAnAmiti na 25 tadvAdinaH kauzalamavyavasthitavastuvAditvAt / tadAha-. sarvekaravaprasaGgo hi [nadRSTaM bhrAntikAraNam ] / iti / - --- - iti anyasmAdanyata ityanyava mA., ba0, 10 / 2 "akAladevasyAbhiprAyamAha".. are Ti0 / 3-ye meM- saa0| 4-Nena ta- zrA, ba0, 501 5 jenoktAkA- ma0,0, 10 / 6-gantavyam bhAba0, pa0 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNe [ 26 savaikatvam abhAvamAtravenAbhinnatvaM tasya prasaGgaH prasaJjanaM hi yatastataH prAguktam / atha na svato vailakSaNyaM na tarhi tadekAnta iti tatkalpanaM vibhramAt / etadevAha--'taddaSTaM prAntikAraNam' iti / tasya vailakSaNyaikAntasya dRSTaM darzanaM kalpanArUpaM bhrAnti: durAgamajanito kinamasta kAraNaM tanivandhanam / yadi vacana ( yadi ca na ) sAdRzya vastutaH kutastatpratibhAsaH ! vyAvRttika lAdeveti cet, na; tasya sarvatra bhAyAt, gavAdivyavahArasAkaryApatteH / tato'pi viziSTAdeveti cet, kastadvizeSo'nyatra vastumUtAtsAdRzyAt / so'pyatAttika eva anyatastato'yakalpanAdi ti cet, na, tatrApyavizeSavizeSayoH pUrvavatAsaGgAdanayasthopanipAtAca / tato vastubhUtamanyadeva vyAvRtteH sAdRzyaM nizcipratItigocaratvAt / tathApi tadavastutve vailakSaNye'pyanAzvAsAt sarkatvameva tAttvikaM pasajyeta / tadAha 'sarva' ityAdi / tatpasakAdvailakSaNyaM badato na kauzalaM tadavyavasthiteriti bhAvaH / 10 sati vailakSaNyapratibhAse kathaM sarvekavamiti cet ! sati sAdRzyapratibhAse vailakSaNyamapi katham ! tasya mAntikAraNatvAditi cet, na, anyatrApi tulyatvAt / tadAha-'tad' ityAdi / tasya vailakSaNyasya dRSTaM darzanaM 'kalpanArUpaM bhrAntikAraNam-avidyAnivandhanaM vipramAdeva paramAtmAparijJAnarUpAt pratibhAsaH sragAdyaparijJAnAt sarpAdipratibhAsavat sarpAdirUpeNa sagAdivazca medarUpeNa tadAtmaivAvidyAvatA. mavabhAsata iti ca brahmavAdibhirabhidhAnAt / tathA ca tadIyaM yArtikam - "sarvekatvaM paraM brahma paramAtmeti yadviduH / tanmohabhAnA sarveSAM na tatvaM paramArthataH // 1 // tadAnakaivedyatvAtenaiva prmaatmnaa| tadanyAnyAtmavanti syuH sAdIni sranA yathA // 2 // uktAtmacyutadRSTInAM tadanodhaikahetutaH / AvamasthANubhedo'yaM nAmarUpakriyAtmakaH // 3 // avidyAkRta eva syAda na yathArastudhIkRtaH / " bRhadA vA0101138-41] iti nanu cAvidyaiva sarvekave tadanyatiriktA na sambhavati tadvAdavilopAt / na ca tadevAvidyA; tasya satyajJAnatvenopagamAt "satyaM jJAnamanantaM brahma" taitti0 2 / 1 / 1] iti zravaNAt / kathantato bheda25 pratibhAsa iti cet ? na; tasyA avastutvena bhedetarAbhyAmanirvacanIyatvAt / avastunaH kathaM prati bhAsakAraNatvamiti cet ! . na; pratibhAsasyApi tAdRzatvAt / nahi svapnAcdai ntarAnutpaciH dRSTatvAt / athaivaM "nepyate na kazcidapyanyathA pratibhAsaheturbhavet nauyAnAdInAmapi niraMzavAdinAmasambhavAt / mA bhUditi cet, etadevAha--- 1 sarvabhA- A., ba0, 50 / 2-vikalpayAH / 3 kalpanaM prA- A-, 20, 50 / 4 ye di- bhA0, va0pa0 / 5 tanmohajAnAM bhA0, b0,50| 6 saktatvaM . A, ba0, pa0 / 7-kahetutvAnava bhA0,0,018 sajA yathA bhA0, 0.10 / 9 avidyaayaaH| 1. pnAcdanu- bhA0, 10.50 / 11 tathaiva -A0, 30 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2233-36] 2 anumAnaprastAva no vibhramahetubhyaH pratibhAso'nyathA bhavet // 33 // iti / teSAmevAbhAvAditi bhAvaH / bahuvacana nauyAnAdibhedena teSAM bahutvAt / atrottaramAha tadakiJcitkaratva na nizcinoti sa kiM punaH / iti| sa dharmakIrtiH punariti ziraHkampe kiM kasmAt na nizcinoti / kim ? tadakizcitkaratvaM teSAM vibhramahetUnAmakiJcitkaratvamanyathApratibhAsaM pratyakAraNatvam , na ca nizcittavAn 5 svazAstra "teSAM tatkAraNatvasyaiva tena nizcayAt', anyathA abhrAntapadavaiyapitteH / saMvRttyaiva tannizcayo na yastuta iti ceta; jIvantu brahmavidasteSAmapyavidyAyAM tayaiva tadupapatteH / bhavatvevaM tathApi kim ? ityatrAha.. tathA hi darzanaM na syAdbhibhAkArapasaGgataH // 34 // iti / tathA tenAvidyAnibandhanabhedapratibhAsaprakAreNa hIti sauSThave darzanaM saugatasya vilakSaNameva 10 sarvamiti mataM na syAt na bhavet / atra hetuH- bhinnastanmatAdvilakSaNa AkAraH svarUpaM yasya advaitAtmanastasya prasaGgAnA prApteH, bhedasya prAntatve tadanyaprApteravazyambhAvAt / vizeSa eva paramArthasaMjJaH tasyaiva dRSTeH nAvizeSaH paramArtho viparyayAditi cet; atrAha na ca dRSTevizeSo yaH pratibhAsAt paro bhavet / iti / naya naiva dRSTrardarzanAd vizeSaH parasparavilakSaNarUpaH siddhayatIti shessH| phIDazo na 15 siddhayati ? yo vizeSaH pratibhAsAt paramAtmanaH "tameva bhAntamanubhAti sarvam" [ kaTho0 5 / 15] iti tasya pratibhAsarUpatvazravaNAt paro vibhinno bhavet, sa dRSTarna siddhamati tasyA eva tatrAbhAvAditi bhAvaH / bhavatu tahiM yathAdarzanaM yastuvyavastheti cet / atrAha pratibhAsabhidekana tadanekAtmasAdhanam // 35 // iti / tat tasmAdevizeSavat vizeSasyApi taddarzanabalAdavyavasthAnAt ekatra ekasmin ghaTAdau ane. 20 kasya samAnetarasthUlesarAdeH AtmanaH svabhAvasya sAdhanaM siddhiH 'bhavatu' ityAkRpya sambandhaH / kayA tatsAdhanam ? pratibhAsasya dRSTerbhidA vizeSeNa ekAntavaimukhyarUpeNa / anekAnte'pi durlabhava dRSTiriti cet Aha-~ adRSTikalpanAyAM syAdacaitanyamayoginAm / iti / anekAntasyAdRSTiranupalabdhistatkalpanAyAM syAt bhavet acaitanyaM caitanya- 25 vaikalyam ayoginAM saMsAriNAm / teSAM tadanyadRSTarabhAvAt tadRdRSTazcApalApAta | bhavatu teSAM tadRSTiH, na tAvatA tasiddhiH. yogibhiranyathA darzanAt "vyAkhyAtAra; khalyevaM vive 1 nauyAnAdInAma | 2 nyAyavi. pR0 16 / 3 pratyakSalazcaNe 4 tasya evaM A0, 0.50 5-dapi vi-A0, 50..1 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [2236-37 cayanti" [H0 vA0 sva0 1172] iti vacanAt / yogidRSTasyaiva paramArthasatyopapatteriti cet ; ne / atra pramANAbhAvAt / yoginaH paripazyanti saugatoktaM svalakSaNam / kiM vA tadanyadeveti pramANAnnAtra dRzyate // 1381 // vAhamAtrAtteSu tadRdRSTAvatadRSTistato na kim ! tAmayasthAM gatAnAM tu na vidmaH kiM bhaviSyati / / 1382 / / upasaMharanAha tasmAdabheda ityatra samabhAvaM pracakSate // 36 // iti / tasmAt uktanyAyAd abhedaH tiryaksAmAnyam iti evam atra vicAryamANe sama10 bhAvaM sadRzapariNAma pracakSate tadrUpatvena tattvavedinaH / kathaM punastaM pracakSIran tasya visadRzapariNAme sati virodhenAsambhavAditi cet ? tadAha pAte nAzika tila sArAlA zuranyathA ] / iti / samabhAvamityanuvartate taM nekSate na kintu vIkSata ev| kastannekSate ? nAvirodhaH tapariNAmayoH parasparAparihAraH kathaJcida vastuSu tasya sadbhAvAta, anyathA vastutvAneriti bhAvaH / kevalamavi15 rodha eva tanekSate na iti apizabdaH / tayoH kayazcittAdAmyAdavirodhastamIkSate 1 yathA tathaiva nAnAtvAdvirodho'pi tamIkSate / / 1383 // tadanabhyupagame doSamAha-'na samAnAH syuranyathA' iti / anyathA anyenAvirodha eva virodha evaM vA tamIkSata iti prakAreNa samAnAH sadRzA na syurbhAvAH / tathA hi-yadi bhAveSu visadRzA eva 20 dharmA nApare virodhAta ; kathaM tatra samAnapatyayo viSayAbhAyAt ? vibhramAditi cet / na ; taniSedhAt / tathA yadi sadRzA eva ; tavApi sarvathA sAdRzyena medAbhAvAt kathaM tatpratyayaH / tasya bhedopAdhitvena pratIteH / bhavanti ca samAnAstatpratyayAH / tataH sUktam-nakSate na' ityAdi / 'nAnekara' ityAdayo vyAkhyAnazlokAH sadRzapariNAmasya prAguktasyaiva tairabhidhAnAt / kathaM punaH zabdAnAmarthavattvaM tadabhAve'pi pravRtteH pradhAnAdizabdAnAm ? teSAmapi tattve na 25 kazcidapyanRtavAdI tIrthakara iti prAmANyameva sarvapravAdAnAm / na ca tadupapannaM parasparaviruddhArthatvAt / tataH pradhAnezvarAdizabdavadanye 'pyanRtArthA eveti cet ; atrAha __ akSajJAne'pi tattulyam [anumAnavadiSyate ] // 37 // iti / akSANAM cakSurAdInAM kArya rUpAdiviSayaM zAnam azajJAnaM tabA'pi na kevalaM zabde tad amRtArthatvaM tulyaM sadRzam , ta~sthA'pi kezamazakAdAbanRtArthatvA'vagamAt / astu bahistadaM 1-rapa- bhAga, 20, 50 / 2-vaH na ke-Ne,0, 501 3 sarvadA sA- bhA0,0, 10 / 4 akSazAnasyApi / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 2538] 2 anumAnaprastAvaH nRtArtha nAntaH, anyathA tadasatyatvasyApratipatteriti cet / tarhi tasa eva bahirapi tat kizcit satyArthamaGgIkartavyam 1 satyArthamekacandrAdijJAnamantareNa - vicandrAdAvajJAnasyApi . mithyArthatvAnavagamAt / bhavatyevaM tatprAmANyasyopagamAditi cet ; kamidam itarasmAdavizeSAt ? nAvizeSaH tasyArthakAryatvAt itarasya viparyayAditi cet / siddhaM naH samIhitam- zabdasyApi tatkAryasyArthavattvopapatteH / vinAsa eva do nAmadeizi ma lAparamA lo'pi bhAvAt yathA ghUmacAyam' 5 ityasya / atra hi dhUmasya darzanaM tato vivakSA tato'pyayazabdaH, evamanyo'pi / yadi punarasthApi satkAryatvaM neSyate phathamato dhUmapratipatti: parasya, yato'numAnam ? amatipannAsadanupapattariti phavarmita eva pairArthAnumAnavyavahAraH / tato yuktaM pAramparyeNArthAdutyasestadvattvaM zabdAnAm / atItAnAgatayostaIi kathaM teSAM pratibandhaH, tayorekasya naSTatvenAnyasyAnutpannatvenAvastutvAt / avastuni ca pratibandhAnupapatteriti cet ; Aha-'anumAnavadiSyate' iti / anumAnamatra likaM tannimittatvAt, 10 tasyeva tadvata, iSyate atItAdau teSAM pratibandha ityarthaH / nahi liGgamasItAdAvapratibandhameva tadgamakatyatiprasaGgAt / gamayacca dRzyate-kRttikodayAdatItasya bharaNyudayasya anAgatasya ca zakTodayasyAvigAnena prtiptH| tato yathA likasya tatra pratibandhastathA zabdAnAmapi, mAvikAryavasthApi linggvtttropptteH| yomyatvAdevAsya tatra pratibandho na tatkAryasvAdilyapi na vAcyam / zabbeSvapi sadRzatvAt / satyapi pratibandhe tatastatpravRttimidhyaivAspaSTatvAditi cet / na, anumitAvapi tulyatvAt / 15 sApi tathaiveti cet / kimidAnI pramANam / pratyakSamiti cet / na tasyApi mavRttiviSaye bhAvini snAnAdAvaspaSTatvAt / sannihite khapravartakatvena prAmANyAnabhyupagamAt / vyavahabhiprAyAt pratyakSAnu mAnumAnayoH prAmANye zabdasyApi syAt ; tadantareNa kSaNamapi vyavahata NAmAzvAso'nu( sAnu ) papatteH / tathA ca kasyacit subhASitam "IdamandhaMtamaH kasnaM jAyeta bhuvanatrayam / __ yadi zabdAhayaM jyotirAsaMsArAma dIpyate // " [ ] iti ! tadevAha-- tataH sambhAvyate zabdaH satyArthapratyayAnvitaH / iti / / tatastasmAnnyAyAt sambhAvyate avakalpyate shbdH| kIdRzaH ? satyazcAsAvarthaprasthayazcAryajJAnaM tenAnvitaH sambaddha hati / avazyaM caitadabhyupagantavyam 21 "nArthAn .zabdAH spRzantyamI" [ ] ityAderapyanarthakatvena tadvAdino nimahApatteH / api dicandrAyazA- mA. ba0, 50 / 2 tatmAmANyam / 3 ekacandrazAnasya / 4 parAyo'numAna- 10, 20, 50 / 5 anumAnaM tadIya-A0, baa,10|6 nApita-N0,0. pa.. anumitirpi| 7 idaM mandaM tamA bhaa0,0,50| 8 Ayate bhA0,0, p0| 9-varthaH pra-thA, 2010 / 10"uddhRtamidam-vikalpayonayaH zabdA vikalyAH shbdyonyH| teSAmanyonyasambandho nArthAna zabdAH spRcantyamI // -" nyAyakumu0 pU0 517/ tti07|| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNa [238 ca yasyAya' niryanbhaH "vivakSAjanmAnaH zayAstAmeva gamayeyurna pahirartham / ] iti / tatrAha satpAtArthatA'bhedo viSakSAvyabhicArataH // 38 // iti / sasyAmRtArthoM zyostayo vastattA taimA'bhedo bhedAbhAvaH satyArtha sugatavacanam , anutAI vedAdivacanamityarya medo na bhavet, sarvasya satyArtha taiba syAdityarthaH / kuta etat ? vivakSA vaktumicchA tasyAm avyabhicArataH avipratisArataH zabdasya / zabda ityAgatasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / nahi tasya tadvyabhicAre kAryatvam , atiprasaGgAt / zabdArthazcaMdvivakSaiva tsthaamvybhicaartH| arthavAneva sarvo'pi zabdaH syAnna nirarthakaH // 1384 / / evaJca saugataM vAkyaM pramANa nAnyavityayam / vibhAgo na bhavedeva vivakSAvAcyavAdinAm / / 1385 / / nahi vivakSAyA bhAvAbhAvAbhyAM zabdasya sa~syArthatvamanyatvaM vA yenAyaM prasaGgaH kintu vivakSitasyArthasya, tadbhAvazca sugatavacana eva tadarthasyAnityAderupapattimattvAta, nAnyatra tadviSayasya nityAdeH viparyayAt, tato maktyeva tadvibhAga iti cet ; na; arthasyAsadviSayatvAt / na arthaH zabdasya viSayo yatastadAvAbhAvAmyAM satyAnRtavibhAgastatra phalapyeta / aviSayadharmAbhyAM tu tAbhyAM satkalpane atiprasaGgAt / 15 tadvivakSAmA. viSaya evArtha iti cet, tatraiva tarhi sa vibhAgo'stu kathaM zabde ? vivakSAgatasya zAyaropAsili rela nRtImegA sat, vivakSAyAmapyAsaMsparzivena naisyaiva bhAvAt / nAyaM doSaH tadevorvikalpasyArthavattvAta, tasya ca tasyAmadhyAropaditi cet : na, tasyApyayathArthatvAt / pratipattrabhiSAyAd yathArtha eva vikalpaH, pratipatRbhidRzyavikalpyayorekIkAreNaM vyavahArAditi cet, naH tadekIkArasya darzanAdasambhavAt, tasya vikalpayAviSayasyAt / vikalpAcca tasyApi 20 dRzyAmocaratvAt / ubhayavedinazca pratyayasyAnabhyupagamAt / satyametat , kevalam 'idameva dRzyam' iti vikalpa eva svavAsanAprakRteH svAkmaramadRzyamapi dRzyatayA vyavasyannupajAyate, satastadabhiprAyabhAvAbhAvAbhyAM satyAnRtArthatvayorvikalpe sambhavAt-tajanmani vivakSAyAM tatpasave zabde'pi" tadubhayopapattiriti cet / na ; vikalpasya svAkAre pratyakSatvena ' anyathAdhyavasAyAsambhavAt, vivikta sambhramasyaiva tattvopapatteH / vikalpAntarAttatra tadadhyavasAya iti cet , na; tenApi tadAkArasyAgrahaNAt, 25 prahaNe'pi anizcayAt / atha nizcaye 'pyatadAkAratayA grahaNe "svamatavirodhAt / tadAkAre tu svAkAra evaM tadadhyavasAyo nAnyatra / sa cAyukta eva uktottaratvAt / vikalpAntarAdatrApi tadadhyavasAye'navasthApatteH / kana 1"nAntarIyakatAbhASAcchabdAnA vastubhiH saha / nAryasidistataste hi vstrbhipraaysuuckaaH||"... ve hi vaktavikSAvRttitvAt tannAntarIyakatayA tayaiva gamakAH syuH / "- pra. vA. sva. 1 / 216 / sarasaM0 pR. 702 / kamA. mo. pu. 41 2 tayAbhadA A0, 20, p0| 3 satyArthamanyatA A, ba0, pa0 / 4 vivkssitaarthsdbhaavH| 5-vacanamaya / 6 vivAyAmeva / 7 antArthasvasyaiva / 8 na nApita- A0, 20, pa0 / 9- raNava- Ara. ghara, pa0 / 15 asambhavAt' hati smbndhH| 11 zo tad-tAH / 12 anyathA vyava-- A0, 50, pa0 / 13 bheTe vinamavataH / 14 svayamaviro- A0,0, pa0 / - -.. - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 38] 2 anumAnatAva: tadabhimAyaH / satyapi tasmin phathannAma svato'narthakasya tadazAdarthavattvam ! guDasyApi niSAbhiprAyAdviSatvApase: / atiprasanAca-tadabhiprAyastha nityatvAdivikalpepvapi tadvAdinA bhAvAt / bhAvepyanityAdivikalpAnAmevAvisaMvAdakatvenArthavatvaM na teSAM viparyayAditi zveta, gatamidAnI 'tadvazAttadvattvakalpanam / avisaMvAdo'pi teSAmeveti kutaH ? vastuni pratibandhAditi cet , vastudarzanAda vikalpassato vivakSA sto'pi zabda iti mAlikayA zabdasyApi taMtra pratibandha iti kathaM niyamenAta prativandhatvaM tasyopakalpyeta ? 5 bhavatu pratibandhaH, tathApi tasya vikalpyAkAre sAmAnya eva saGketAta, tasya bAvastutvAnna vastuviSayatvamiti cet / tadeva tasya kasmAt ! darzanenarAmahaNAt, tadgRhItasyaiya vastutvopapatteriti cet / kathamatadviSayasya vikalpenApi tajanmanA pratipattiH ? anyathA nIlAderapyatadgocarasyaiva tataH pratipatternirAkArameva dRzya tadarzanazca prAptam / nIlAdeH darzane'Si pratibhAsanamupalabhyata iti cet : ne; ekAntavisazasya tadaprativedanAt / kazcit sadRzAtmana iti cet / tarhi vikalpenApi tasyaiva grahaNAt kathamavastusattvaM 55 dRSTe tadanupapattenIlAdivat / vastuviSayatve vikalpasya vaizayameva syAd darzanavat, na caivam, darzanasyaiva tatpratIteH, tato darzanAdbhinnaviSaya eva vikalpaH tadbhinna pratibhAsitvAta rUpadarzanAdrasAvijJAnavaditi cet , na ; hetoya'bhicArAt-AsannapAdapadarzanAt dUratadarzanasyAvizadatvena bhinnapratibhAsatve'pi ekaviSayatvapravRteH / nirUpita caitat-- "dUradUratarAdisthaiH" ityAdI / tatastayoriva darzanavikalpayorapyAvaraNamalavizleSavizeSAdekaviSayatve'pi vizadetarabhAvopapatteH upapannameva 15 vastuviSayatvaM vikarUpasya, evaM zAbdajJAnasyApi / zabdasya "satyarthaM prayuktasya tadabhAve 'pIchayA prayogadarzanAt kathamarthaviSayatvamiti cet ! vivakSAviSayatvamapi katham ? tadabhAve'pi gotraskhalanAdarza tasprayogasyApi pratipatteH / tatra vivakSAvizeSasyAbhAve'pi tanmAtramastyeveti ceta ne : anyatrApyarthamAtrasyAnivAraNAta / tanmAtre na zabdavizeSasya prayoga iti cet , virakSAmAtre'pi na bhavet / tato vivakSAyA api tadarthatvAnupapatteH tAlvAdierispanda eva tadarthaH syAt, tatra zabdasyAnyabhicArAt / 20 vivakSAyAM tu vyabhicAraH ; yoginaH : 'tanmAtrAbhAve'pi tatpravRtteH / kathaM punaH zabdajAne 'navabhAsamAnasya tasya tadarthatvamiti cet ! abhimAyasya katham ? zravaNe vakturayamabhiprAya ityavagamAditi ceta ? na; tasyAnumAnatvenAzAbdatvAt, anumAnasya ca parispande'pyavizeSAt / tato na kazcidapi zabdArtha iti prAptam / evametat, tavyabahArastu vibhramAdeva svapnavat / asti hi svapne tadabhAve'pi tavyavahAraH-- 25 'mamAyamAha, mayA caitadvacanAt pratIyate' iti tadarzanAditi cet ; na ; ato vacanAtprakRtArthapratipattI arthavata eva zabvasyopapatteH / apratipattau kimasyocAraNa vaiphalyAt / sadapi vibhramAdeva na vastuta iti cet / naH asyApi tulyacoyattvAt / punarvibhramakalpanAyAmanavasthApatteH / tataH kasyacit kizcit 1 abhiprAyavazAdarthavazvakalpanam / 2 arthe / 3 avastutvamava / 4 dazanAviSayasya / 5 vikalyAt / pratyakSApradyameva / -bhAsattAt A0, 0, pa0 / 8 dUradarza- A0, 20, pa0 / 5 nyAvi0 shlo02|13| 10 satyAtheM tAH / 11 sAmAnyavivakSA'mAve'si / 12 tAvAdiparispandadhya / 13-sAvata eva sanda-A0, 10, pa0 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyaviniyaSivaraNe [ 2239-40 nirUpayatA zabdasya tadviSayatvamaGgIkartavyam anyathA sadanupapatteH / kathaM punarviSayavataH tadabhAve'pi prayoga iti cet / na / tasya sato'nyatvAt / guNanibandhano hi zabdo viSayavAnna tasya tadabhAve prayogaH / yasya tu prayogaH sa tasmAd bhinna eva doSopanItatvAt / so'pi sa eva, sa evAyamiti pratya mijJAnAditi cet / na / tasya sAdRzyamAnabhAvitvena vinamatthAt kezanakhAdipratyabhijJAnavat / 5 guNadoSaviveka eva vaktari duSkaro vItadoSasyApi, sadoSacat sadoSasya vItadoSavacceSTAsammavAdi ti cet ; na; parIkSayA tasyApi sukarasyAta, anyathA beSTAyagAvasyAbore "nIta [pra0 vArtikAla0 2 / 286 ] ityAderavacanaprasaGgAt / __tasmAdanarthakatve'pi zabdAnAM doSajanmanAm / arthavattvaM bhavatyeva guNAlAtajanmanAm // 1386 / / sAmprataM tatraikamabhisandhAya' ityAdi prapaJcena zlokaiyacikhyAsuH saGketanivandhana pratyabhijJAnam ekatra sa iti ayamiti ca smaraNadarzanarUpayoruiddhAkArayoranupapattyA nirAkurvantaM pratyAha sahazabdAtheSTAyappavikalpayataH katham / samayaH [tatpramANatve ka pramANe vibhAvyatAm ] // 39 // iti / saha yugapat zabdAca gaurityatra gakArAdayo varNA armAzca rUpAdayaH teSAM dRSTI 15 darzane, na kevalamadarzane ityapizabdaH, avikalpayato vikalpamanApakSANasya / tAtparyamatra yathA na pratyabhijJAnamayamAcaSTe viruddhadharmAdhyAsAt tathA vikalpamapyamilApyetarAkAra miti tasya kathaM naM kathaJcit samayo'nugamo gakArAdigorupAdisamudAyavedana yato gaurityucArayet khaNDAdiriti vA vyavaharet , asti ca samayaH, bhaktivyaM tato vikarupena tathA pratyabhijJAnenApIti / evaM bhakmapi vikalpo na pramANa tathA pratyabhijJAnamapIti cet ; na, tataH samayAyogAt / so'pi pratyakSAdeveti cet ; 20 na; vakSyamANatvAt / pramANatve tu pratyabhijJAnasyApi sadvaramAmANyAt yuktastadviSaye sahetaH / kiJca , pratyabhi jJAnasya bhavatyasmAkaM parokSe 'ntarbhAyaH, bhavatastu ka vikarupasya ? na pratyakSetra vikalpatvAt / nAnumAne; aliGgajatvAt / pramANAntaratve tu na pramANadvayaniyamaH / idamevAi-tatpramANatve ka pramANe vibhAvyatAm' iti / tasya vikalpasya pramANatve ka sa vibhAvyatAm ? na kacit pratyakSA numAnayostadanupapatteH / pramANAntaratve kva pramANe dve ? na kacit tRtIyasyApi bhAvAt / kiM punarvika 25 rupena samudAyaparijJAnasya pratyakSAdeva bhAvAditi cet ? atrAha tadarthadarzanAbhAvAt [ mithyArthapratibhAsiSu ] / iti / tasya samudAyAtmano'rthastha darzanaM tasyAbhAvAt / nahi kramamAviSa gakArAviSveka darzanam / tannityatvApatteH / nApi nAnAdezeSu rUpAdiSu , dezavyAptyA niraMzavAdavyApattaH / darzanasamudA 1zabdasya / 2 nirarthazabdasya / 3 guNini- mA0, 20, pa0 / 4"na vItarAgasya sukha pauSidAlijhAnAdijam / vItaSasya tu kRtaH zavasenAvimardajam // ''- pra. vaartikaal0| 5-nameva tatra bhA0, ba0, pa816-vyazAnaM na praa0,0,10|7- yethe da-pA0,0, 50 / 8 eka darzanamiti sambandhaH / .- -... ... .-- . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 2 // 40-43] 2 anumAnaprastAvaH yAt parijJAnamityapi na yuktam / tatsamudAyasyApyekadarzanAgobaravAt / darzanAntarasamudAyasya ca tadviSayasyAnabhyupagamAt / tato vikarupAdeva tatparijJAnam , tasya ca syaviSayeNArthavattve pratyabhijJAnasyApi tadupapatteH / artha eva saketo na jJAnAkAreSu ityAha mithyArthapratibhAsiSu / jJAnAkAreSu saGkata ini keSitpracakSate // 40 // iti / mithyA vitatho po'rtha ekatvasAdRzyalakSaNastatpratibhAsiSu jJAnAkAreSu jJAnaM pratyabhijJAnaM tadAkAreSu saGkata iti evaM kecit kutsitAH kutsitatyaJca tadarthasya satyArthasyaiva mithyArthatvapratipAdanAt, pracakSate kathayanti zAkyAH, tannaH, tadAkAreSveva' saGketazaktaH, tadvacanAdvahispravRttiprasaGgAcca ekatvAdhyavasAyasya pratikSepAt / kva tarhi saH ? ityAha vAgarthadRSTibhAgeSu gRhItagrahaNeSvapi / satyAkArAyayogheSu sakesamapare viduH // 41 // iti / yA ca yaH aryazca vAoM aSTizca tatpratyayaH ta eva bhAgA vacana viSayasya teSu sakena zabdasamayam apare jainA viduH jAnanti na jJAnAkAramAne doSavacanAt / kodRzeSu ? matyAkAraH satyanizcayaH avayodho yeSAM teSu apizabdasyAtrApi sambandhAt 'asatyAkArAvabodheSu' ityapi draSTavyam, tatazca zabdeSu satyAnRtArthatvavibhAgopapattiH / keSu teSAM tadavabodhatvam ? 15 gRhItAnAM darzanaviSayIkRtAnAM grahaNAni parAmarzarUpANi teSu satsu / bahuvacana viSayabhedena teSAM bahutvAt apizabdAda agRhItagrahaNeSyapi / sto gRhItagrahaNeSu satyAkArAvabodhatvam , itaratra tadanyAvabodhatyamityuktaM bhavati / bhavatuM tarhi bAgAdibhedeSveva samaya iti cet, na tatra samayavipayasyAnyataH pratipattiH, bhedAntare ca samayasyAbhAvena phalAbhAvAt / nApi teSveva. sAmAnyavatsu, tata eva / abhihitazcaitat-20 'sambandho yatra' ityAdinA / nApi kevale sAmAnye; tasyArthakriyAyAmazakteH, 'vizeSe vaiyarthyAt / lakSitalakSaNayA tato vizeSAdhigame'pyuktam-'tadrasyayodite' ityAdinI / na ca bhedAdau zakyakriyaH sambandhaH; tasyaivaikAntarUpasya pramANAviSayatvAt / nirUpitaJcaitat / etadevAha nabhedeSu na sAmAnye kevale na ca tadati / phalAbhAvAdazaktezca samayaH sampravartate / / 42 // iti / suvodhametat / kinnibandhanaH punaH saGketo'yamapare viduriti cet ! atrAha-- sa evAyaM samazceti pratyayastannibandhanaH / vittatho'ktiyazcApi tantrakatva nibandhanaH / / 43 / / iti / 1-vaMza-prA0, 20, 20 / 2-syA pra-mA0, ba0, 50 / 3- rAsa-bA0, ba0, pa0 / 4-tuvA ta-- mAya, 40, p0| 5nyAyavi0 zlo0 223 / 6 'nApi kevale vizepe' ityanvayaH / 7 zamdena lacitaM sAmAnya tena ca lakSyate vizeSa iti / 8 nyAyavi0 zlo0 // 22 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyavinizcayavivaraNe [ 244-46 pratipAditameva pratyayamarza nibandhanatvaM tasya gRhItagrahaNeSviti tatkimaneneti cet na tasyaivAnena vistarataH kathanAt / sa eva pUrvagRhIta eva ayaM pratIyamAno nAparaH, samazca sadRzazca tena 'ayam' iti evaM yaH pratyayaH pratyavamarzaH tannibandhanastaddhetukaH 'samaya:' iti gatena sambandhaH / sa ca pratyayo vino'vitathazcApi prAtItikrametat / ka punastasyAyaM vibhAgaH pratipattavya iti cet ? ukta tatra teSu vAgAdiSu bhinnadezeSu ekatvanibandhana: ekatvaviSayaH pratyayo mImAMsakasya vitathaH tadekatvAbhAvasya nirUpaNAt, svastikarucakAdI tvavitatha eva tadekatvasyAbasthApanAt / tathA 'samanyanibandhanaH ityapi draSTavyam, asyopalakSaNatvAt / so'pi tatropAdAnopAdeyarUpeSu sAhazya mAtra viSayo mithyA tadekatvasyApi vAstavatvAt. zabalazAbaleyAdAvamithyA tatsAdRzyasya 72 nirmAtyAt / " na kevalamelsamanvayoreveyaM prakriyA api tu tadanyatrApItyAha- sAtapratiSedhe'pi vailakSaNyAdizabdavat / iti / tathA tenoktaprakAreNa tayorekatvasamatvayoH sa devadatto'yaM jinadatto na bhavati, sa karko'nena khaNDena samAno na bhavati' iti pratiSedhe'pi na kevalaM vidhau yaH pratyayastannibandhanazca saGketaH / tathA sa vitatho 'vitadyazcApi tatropAdAnopAdeyeSvekatvaniSedhI vitathaH zarIracaitanyayoravitathaH / 195 tathA zalazAbaleyAdI sAdRzyaniSedhI vitathaH khaNDakarkAdi vyavitathaH sAdRzyavizeSasya tatrAbhAvAt tatrodAharaNam - bailakSaNyaM sAdRzyAbhAvaH AdizabdAdekatvAbhAvaH tayoH zabdastatraiva tadvaditi / sAmprataM saGketitasya zabdasya pravRttiprakAraM darzayati tatsamAnAsamAneSu tatpravRttinivRttaye ||44|| saMkSepeNa cicchandaH saGketamaznute // iti / sat tasmAt samAnAsamAneSu sadRzAsadRzeSu vastuSu tatpravRttinivRttaye teSu pravRttyarthamanitya iti nivRttyarthaM nAnitya iti saMkSepeNa samAsena kazcit zabdAdau kazcit zabdAdilakSaNaH zabdaH saGkenaM samayam aznute iti / na kevalameka eva api tu aneko'pi / ityAhatathA'neo'pi nAnAtvapratipAdane // 45 // iti / tathA uktaprakAreNa zabdaH zrAvaNo 'nitya ityAdi kaciddharmiNi saGketamanute iti 25 sambandhaH / kinnimittam ? tasya dhamiNo dharmAH kRtakatvAdayasteSAM nAnAtvasya pratipAdane tannimittam / kathaM punarekatrAnekadharmasadbhAvaH 1 ityatrAha - ekatra bahubhedAnAM sambhavAnmecakAdivat // 46 // iti / nirUpitametad bahuzaH iti na pratanyate / 5 zlokAMzena / pa0 / 4 na nitya A ba samatyanibandhanaH pratyavaH / 3 tabhitrandhanatvAnna kevalametayoreva bha0 ca 0 5 tvamanekatvasya ma A0, ba0, pa0 / 6 ityAha tA0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 rA47-45 2 anumAnaprastAvaH kathaM punaH sAmAnyasya vyaktivyatiriktasyAbhAveM tadvyavahAra iti cet ? atrAha samAna kenacitkiJcidaparazca tathAvidham / / bhedivad dharmiNaH kRtvA samAnAkAra kalpanA // 4 // iti / bhedivat medinamiba kasvA nizcitya / kutaH 1 dharmiNaH zabdAdeH / kam ? samAnaM sadRzapariNAmamanityAdivyapadezaviSayaM kazcit na sarvam, sarvasya bhedivatkaraNe 'dharmiNo'navazeSAt, 5 tasya sadyatirekeNAbhAvAt aparaM ca tamevAnyatastatpariNAmodanantaraM ca kRtvA / kIdRzam ? tathAvidham anyagatatatpariNAmaprakAram, anena tadaparatvakaraNe nimittamuktam tathAvidhatvAttadaparaM kRtveti kRtirapi kenacidapoddhArana yena / tataH kim ? samAnAkArakalpanA sAmAnyavyavahAraH / tadaparatvakAriNa nayaM darzayati tadanyatra samAnAsmA sa eveti tathAvidhe] / iti / tasmAt zabdAderanpatra ghaTAdI yaH samAnAsmA samAnaH svabhAvo nityatvAdiH sa evaM yaH zabdAdhigataH tadAtmaiva nApara iti evaM kenacidaparaM kRtvA tatkalpaneti / tato yaduktaM kumArilena "tathA bhitramami vA sAdRzyaM vyaktito bhavet / evamekamaneka vA nityaM vA'nityameva ng|| mitratvekatvanityatve bAtireva prasajyate / " mI0 zlo0zabdani0 271-272 ] itiH tatpativihitam ; bhinnatvAderapoddhAranayArpaNathaiva bhAvAt / tadapekSayA ca sAdRzyaM 'jAtirekha prasajyate' ityasyeSTatvenAdoSatvAt / akalpitatadrUpAyA eva tasyA anabhyupagamAt / pramANArpaNayA nu na tatra bhinnatvAdikam abhedAnityanAnArUpatayaiva tayA tasya pratIteH / vizeSa evaivaM zabdArthaH syAnna 20 sAdRzyaM tasya tadvyatirekeNAbhAvAt, tato vyaktivAdAt prAguktAnna sAdRzyabAdasya vizeSaH / taduktam abhedAnityanAnAtve pUrvoktenaiva tulyatA / " [ bhI0 zlo0 zabdani0 272 ] iti cet: na sArametat pramANatastasyA'bhedAdirUpatve'pi nayavazAttadanyarUpatvasyApi bhAvAt pUrvoktena tulyatvAnupapatteH / 'pramANato'pyekAntatastatrAbhedAderapratipattarityalaM bahujapitena; taM prati apovRtabhedeSu samAnAkAreSu tannibandhanaM prayojanamAha--- tthaavidhe| vyavacchedasvabhAveSu vizeSaNavizeSyadhoH // 48 // tacannimitsakaH zabdastathAnyatrApi yojyatAm / iti / tathA tena prakAreNa vidhA vidhAnaM tadAkArApoddhA raNa yasmin tasmin dharmiNi zabdAdau 1 dharmiyo na vize- mA0, 20, pa0 / 2- mAna-mA0, 20, 50 / 3 bhedaraSTayA / 4 evAyaM zatA0 / 5 abhedanityatAnAnA- pa0 / 6 pramANe ye-A0, 10 / 7 tadAnyatrA- bhaa0.0,10| 8-Na vA vidhAnaM zrA, b.p.| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayavivaraNe 2 / 49] yojyatAm sambaddhayatAm , vizeSaNavizeSyadhIH vizeSaNadhIranitya iti vizeSyadhIH zabda iti / keSu satsu sA tatra yojyatAm ? vyavacchedasvabhAveSu vyavacchedo viparItavyAvartanaM svabhAvo yeSAM teSu mamAnAkArepvapoddhRteSu, tadabhAve nimittAbhAvena tatra tadyojanAnupapatteH / atadrUpA vyavaccheve ca teSAM na tato vizeSaNAdibuddhiH, teSAmevAvyavasthiteriti vyavacchedapadam / svabhAvagrahaNaM 5 tu teSAmapoharUpatvaniSedhArtham , apohasya nIrUpatvena svabhAvatvAsambhavAta, asvabhAvasya ca tadbuddhi nimittatvAnupapatteH / na kevalaM taddhIrevApi tu zabdo vizeSaNAdizrutiH tatra yojyatAm / kIdRzaH tasannimittakaH sa sa samAnAkAra vizeSo nimittaM yasya sa tattannimittakaH / vIpsAdviruktasya tacchabdasya nimittAdena bahuvrIhiH / na kevalaM dharmiNyeva tathAnyana ghaTAdAvapi yojyatAm uktarUyA buddhiH shbdshc| astu vastuta: sAdRzye te nityaso nityasadRzasya zabdasya yojanam , sAdRzyaJca na vastunyavasthitaM sambhavati, pratyutpattivilakSaNe vastuni cirApakrAntasaGketaviSayApekSayA pazcAdbhAvini sAdRzyasya nimUlato binAzAt / vizeSaNazabda svaravyaJjanAdibhedena tatrAtyantavaisAdRzyasya pratIteH, yathA zAlAzabdAnmAlelyAdau apakRSyamANasya vaMzyatyatrAtyantikAMcanAzaH, tAnyatrAdi satsaMbhavamutpazyatAM kathaM kasyacitprayogaH sato'pyarthavat ? sadRzAcchabdAttatpratItiH bhAntireva dhUmasadRzAdvApyAderiva 15 pAvakAtItiH / bhavatvevamiti cet, nA bAprakavirahAta | tAvatA tarhi tatpratIterapi bhramatyamiti cet, tathA zabdanityatvamapi sidhyet, tajjJAnasyApi tadvirahAvizeSAt / taduktam-- "vastunyutpavibhinne ca dUrAdArabhya kalpitam / stokastokavizeSeNa sAdRzyaM vinakRSyate // svaravyaJjanamAtrAdimedAcchande vizeSataH / zAlA mAlA palA velA vezyetyAdi vikalpanAt // saghazAtpratipattau ca prAntijJAnaM prayujyate / dhUme dRSTe'gnisambaddhe vAcyAdiva kRshaanussiiH|| evamastviti cet ayAnnaitabAdhakavarjanAt / tAvatA siddhamiti cecchabdAbhedo'pi sidhyatu // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 267-70 ] iti cet, na; apakarSAtizaye'pi sAdRzyasya kvacidasyantanAzasthAsambhavAt kvacidaparijJAtasAdRzyasyApi tatpasaGgAt / izyate hi tasyApi tadatizayaH bhasmAdeH ekendriyajIve, tato'pi dvIndriye, tato'pyanyatra yAvacchAnArthavedI puruSaH / yatra ca tasyAtyantanAzastasya sarvavaidityana dharme'pi prAmANyAt na "dharme codanaiva pramANam" [ ] ityavatiSTheta / na ca sAdRzyA - - - - 1-dvizca sa-pA0, 20. pa0 / 2 vishessnnvishessyssiyo| 3 bhavatyeva-bhA0, 50, 50 / 4 kalpane mA00, pa0 / 5-dAda do- zrA0, 10,50 / 6 yAbAna zA- 0, 20, pa0 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 ] 2 anumAna prastAvaH 63 spratipattintireva vizeSAvadhAraNe tadabhAvAt / tadanavAraNAcca pratipattureva doSAnna sAdRzyasya / katham ahamiya sarve puruSAH pratiniyatArthamindriyaiH pazyanti ityupamAnamazrAntam ? sAdRzyAdeva tasyApi bhAvAt / tato vizramavilAsAdeva 'vastuni' ityAdyabhijalpitaM na parizuddha jJAnasAmarthyAt / 'tAvatA' ityAdyapi na subhASitam zAbdajJAnavat zabdekatvajJAne 'bAdhavivarjanasyAbhAvAt tasya ca yathAvasaraM nirUpaNAt / ; 5. "tathA, vAcakatvaM zabdasya arthatratA tadantareNa sAdRzyAt, arthavattvaJca sambandhAt / sa cana kSaNikatve sambhavati duravabodhatvAt / sambhave'pi sargAdI sarvajJakRtasya tadvataH zabdasyAsmAbhiranavalokanAt kathaM tatra tatsadRze buddhiH ? yadi matam - tatkAlInaiH puruSaiH tatsadRzapratipattyA tannibandhano vyavahAraH prabandhena pravartitaH tato'numIyate mukhyaH kazcidarthasambandhaH zabda AsIt, tataH sugamaiva tatsAdRzyaparamparA parAparazabdeSu prasajyata iti; tanna; evamapi tadvizeSasyAnavagamAt kathaM kacidvizi- 10 STasya sAdRzyasyAvagamo yato viziSTArthapratipattaye tatpratiyala iti cet na; liGge'pyevaM prasaGgAt / nahi tasyApi sAdRzyAdanyato gamakatvaM sAmAnyapratikSepAt tatra ca sambandhAbhAvasya satyapi sargAdikRte sambandhe tadvato 'nyatra tatsAdRzyAparijJAnasya ca zabdavadupanipAtAt / tata idamapi vedavAdino bAlavilasitameva 20 "sambhavedyadi sambandhaH sargAdau kasyacitkRtaH / tasminnabuddha naiva syAdasmAkaM saze matiH // atha tatkAlaH puMbhistasmin zabde'vadhArite / pravRteranumIyeta tatsAdRzyaparamparA || tatra sambandhamAtreNa pUrvoktana prayujyate / smAyaM tanmUlasAdRzyaM tadadhInArthanizcaye // " [ mI0 zlo0 zabdani0 264 - 66 ] iti / na ca sarvajJakRta sambandhazabdasAdRzyAdeva adhunAtanasya vAcakatvam upAdhyAyopadarzitapratibandhagozabdasAdRzyAdapi tadapara gozabdasya gavAdau tadarthaprayogopapatteH / upAdhyAyasyApi tatra tatmayuktiH tadaparopadarzitatatsAdRzyAdapIti na kiJcidAdya sAhazyaparijJAnamayAsena tato yuktamuktam- 'zabdaH prayujyatAm' iti / yadi na punaH sadRzapariNAma eva sAmAnyaM tasya vyaktitradanekatvAt kathaM tatra sattetyekatayA vyavahAra iti cet ? atrAha- tataH satata [ sAdhyante santo bhAvAH svalakSaNAH ] // 49 // tatastasmAdapoddhAranayAt satteti upalakSaNamidaM tena dravyatvaM guNatvamityAdyapi bhavatIti zeSaH / nanvidamuktameva "samAnam' ityAdineti cet na tasyaiyA nenopasaMhArAt / tataH kim ? 30 ! 1 vivarjitasyA- a0 a0 pa0 2 athA kA tA0 3 bhavedyadi ca sa 0 ba0, pa0 / 4 bAgAdo A0, ba0, pa0 / 5 sAmAnyami-sA0 | 15. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaviSaraNe [250 ityAha- sAdhyante santo bhAvAH svalakSaNAH iti tata ityatrAgatam / tatastasmAt sAmAnyasyaikasyAbhAvAt 'asti bahirarthaH' ityAdau bhAvAH dhayadayaH santo vidyamAnAH sAdhyante naikA sattA tadabhAvAt / anyathA pRthivyAdidhu tatsAdhanAdeva rUpAdAvapi tasiddheH, dravyatatsAdhanAt pRtha guNa sAdhanaprayAso dartha iti mantra : jilAgi caira-nityaM sarvagatam [ ] ityAdinI / 5 kIdRzAste santaH ? svalakSaNAH svA ( svam A ) tmIyamaparAmiNaNaM lakSaNaM sadRzetarapariNAmarUpaM yeSAM te tthoktaaH| ekAntataH sAdRzye yailakSamye ca sattvapratikSepAt / punarapi tannayAt siddha darzayati nAnekavacanAH zabdAH [ tathA satisA yataH ] iti / ekatrApi jalakaNikAdau vastusato'nekasyaikasya ca dharmasyApoddhAre yathAkramamapovAsaH 10 jalaM kalatramiti nAnAvacanA ekavacanAzca bhavanti zabdAH / kutaH punarabAdayaH ekavacanA kalavAdamabdha nAnAvacanA na bhavantIti cet ? atrAha-tathA saGketitA yataH' iti / nAnakavAnaprakAreNa saGketitA vRddhairyatastato nAnaikavacanA nAnyatheti manyate / tato na yuktametat "vivakSAparatantratvAma zabdAH santi kutra pa" [ma0 vA 01 / 18 ] iti / arthavato'pi vRddhavyavahArAtikameNa na prayogopapattiH sutarAmanarthakasya anyathA vivakSetyAderapi 15 sarvatra zabdAbhAva eva vivakSayA prayoga iti zakkAyAM kathamataH sarvatrAtassadbhAvapratipAdana yato'sAdhanAavacanAttadvAdino na nigrahAvAptiH ? tato yuktaM 'tathA' ityAdi / 'saI' ityAdayo vyAkhyAnazlokAH / ___ yadi samAnapatyavamarzAtsAmAnyaM tahiM jalayoriva jalamarIcikAcakrayorapi tadbhavet-'idaM jalamidamapi jalam' iti, tatrApi samAnapatyavamarzAditi cet , na; taccake tasatyavamarzasya bAdhyatvena mithyAtvAt / na hi mithyApratyayAt tadviSayasiddhiH ; dvicandrAdijJAnAdapi tatprApteH / tato nirbAdhAdeva 20 pratyabamarzAttasiddhiH / etadevAha pratyabhijJA dvidhA [ kAcitsAdRzyavinivandhanA ] // 50 // iti / 'pratyabhijJA pratyavamarzaH / prastAvAt sAmAnyaviSayaiva gRyate naikatvaviSayA, viparyayAta, tasyAH nirUpitatyAca / sAmAnyapratyabhijJApi nirUpiteva sa evArya samazca' ityatreti cet / satyam / tathApi samyamithyArthapratipAdanArthamidamuktam / sA dvidhA mithyA tathyA ceti dviprakArA / tatastathyAyA evaM 25 sAmAnyasiddhiriti manyate / sAmAnyamapi samAnAkAra eva, sa ca jalavattacakrasyApi vidyata eva tatkathaM tatpratyavamazoM mithyeti cet ? na: tadvizeSasyaiva tattvenopagamAt, na tanmAtrasya / sa ca jala eva / tatraiva nizciAtmatyavamarzatvAt na tacake viparyayAt / tanmAtrApekSayA tu bhavatyeva sa tatrApi tathya eva caikacikyAdeH sata eva tadAkArasya tenAghimamAt / kathaM punaH sa eva tadvizeSatanmAtrApekSayA mithyA tathyazceti cet ? bAdhakamAvatarAbhyAmiti bamaH / kathana viroSa 1- jAdau t-maa0,050| 2 nyAyavi0 zlo0 12154 | 3-karNikA-mA0,0pa0 / 4-vacanAnya- A0, va, pa0 |5raanti-aan,0p016 pratyabhijJA nAma pra-10 | prtybhishaanaanaampr-10|7"avsraat , prastAvaH syAdavasara hatyamaraH"-10 tti.| 8 myAyavi0 zlo0 2 / 43 / (sAmAnyAkAra A0, 20, pa0 / 10- ti bA-bhA0, 20, p.| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/51] 2 anumAnaprastAvaH iti cet ? na dRSTavAn / tatrApi tatkalpanAyAM na kicidbhavet / tato nirvAdhAyA eva pratyabhijJAyAH tatsiddhirnAnyataH / sA ca kAcideva tadevAha - 'kAcitsAdRzya vinibandhanA' iti / kAcit jalaviSayA na tacakA digocarA sAdRzyasya vizeSeNa tanmAtrAtizAyinA rUpeNa nibandhanaM vyavasthApanaM yasyAH sA tatheti / saiva kasmAttathA ityAha 77 pUrvakA nAnyA [ dRSTimAnyAdidoSataH / ] iti / pramANaM pratyakSAdi pUrvaM kAraNaM yasyAH sA kAcideva nAnyA taccakraviSayA yataH, ityanena kAraNazuddhayA tasyAH satyatyopadarzanAt saiva tadvinibandhanA nAparetyuktaM bhavati / kutaH punarasyA bhavati ? ityAha--' dRSTimAndyAdidoSataH iti / dRSTermarIcikAdarzanasya mAndyaM yathAvasthitatatparicchittiM pratyaSAm Adiryasya jamilApAdeH sa eva doSastata iti / anenApi doSavatkAraNatvenAsatyatvAnna sA tannibandhaneti niveditam / 1 I svAnmatam - khaNDAdau sAmAnyapratyabhijJAvat ekatvapratyabhijJApyasti kathaM samAna evAkAraH sAmAnya naika iti ? tanna samAnapratyabhijJAyA eva pratyakSapUrvakatvena tatsaMvAdanAt prAmANyopapatterna parasyAH / tadAha'pratyabhijJA' ityAdi / yadyapi samAnaikaviSayabhedena dvidhA khaNDAdau pratyabhijJA tathApi kAcit sA samAnaviSayA vinibandhanA dRzyo darzanavedyaH samAnAkArastadvinibandhanA tocarA / tata eva pramANapUrvakA ca tatra pramANaM nAnyA naikatvavipayA~ tadviparyayAt / nahi sAmAnyamekaM zakyadarzanam / 15 tathAhi - yadi tadekam vyaktivadantarAle 'pi syAt / anupalambhAnneti cet, kathamekam ? pratyantarAlaM bicche vyaktivannAnAtvasyaivopapatteH / vicchinnamapyekameva ekapratyavamarzAditi cet aho mahatI vivekazaktiH kumArasya yadasau mRtamapi jIvantamabhidhatte / kathaJcaivaM lUnapunarjAtakezAdirapyeko na bhavet sa evAyaM kezAdiH' iti pratyacamarzAt ? labanapratyayena bAdhanAnneti cet, na; anyatrApi vicchedapratyayena tasyAvazyagbhAvAt / vicchedaM pazyato'pi ekapratyavamarzo na nivarttata iti cet; saugatAdeH zabdaM nityaM pazyato 'pyaniM syapratyayasyAnivarttanAd vedAderanityatvameva syAt / durAgamAbhyAsopanItasya manodoSasyAbhAve nivartanamanyatrApi / tataH V 20 4 10 D "vyaktivedha va sAmAnyaM nAntarA gRhyate yataH / " mI0 zlo0 AkRti zlo0 25 iti vANasya svavacanaviruddhametat - " tasmAdekasya bhinneSu yA vRttistannibandhanaH / 25 sAmAnyazabdaH 'sazAvadekAdhikaraNena vA !!" [ mI0 ilo0 AkRti 24 ] iti / na vastuto bhinneSu tadekam anekasyApi kutazvidekabuddhikaraNA devaikatvasyopagamAt, 'ekAdhikaraNena vA' ityasyaiva pakSasya parigrahAditi cet; na kiJcid vyAhRtam, syAdvAdibhirapyapoddhAranayena tadupagamAt / niveditazcaitat - 'samAnaM kenacit' ityAdinA / tanna vyaktigataM tadekam / sarvagata1 - jJAnava- A0, ba0, pa0 / 2- yAtrA viparyayAtAI sA A0, 40, pa0 13 bAdhanasya / 4- to tra pra-A0, ba0, pa0 / 5 nityasyAni - a0, 50, 506 satadabhAve kathaM karana A0, ba0, pa0 / " satAdAve kadhI karaNena" mo0 iko0 / 7 nyApavi ilo0 2247 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayAyadharaNe [2051 mekamiti ceta;antarAle kinna tadupalabdhiH ? anabhivyaktariti cet, vyaktipvapi na bhavet / nahi tadeya kvacidabhivyaktamanabhivyaktacopapannaM virodhirUpAdhikaraNatvena bhedApatrIH / iSTaiva tadApattiH kathazcit, kathaJcideva tadadhikaraNalyasyApi bhAvAditi cet naH tasya sAvayavatbaprasattayA "vibhutvAvayavAbhAvI pratipAyau ca zabdavat / ' [ mI0 ilo0 bana0 31 ] iti vyApatteH / kutazca vyaktiSu tasyAbhivyaktiH / svazaktita iti cet, tadantarAle'pi syAt / sati tasmin zaktarapyavazyambhAvAdabhedAt / bhede kathaM sA tasyeti vyapadezaH 1 sambandhAditi cet : tathApi kathanna sA tadantarAle ? niravayavena sambandhe 'vyaktigata eva tatra sAnAntarAlagate iti vibhAgAnupapatteH / kathazcaivam "vyakti [ zaktyanurodhataH" [ mI0 zlo0 AkRti 0 26 ] ityuktam ? svazaktitastadabhivyaktau tadanupapatteH / astu vyaktizaktita evaM tadabhivyaktiriti cetaH kimabhivyaktanApi tena ? azaktatvena kvacidanupayogAt / 10 zaktameva tadapi bAhadohAdI, na caivaM vizeSavaiparthya vizeSANAmapi tadAtmanAmeva satra vyApArAnna kevalAnAmiti cet ; ucyate-yadi vizeSazaktireva tasyApi zaktiH kathanna tadbhede vizeSavattasyApi nAnAtvam ? tadbhede'pyekavAyAvirodhAniti . dilojAnAmi de spana tathA pratibhAsanamiti ceta; samAnametatsAmAnye 'pi / na hi tasyApyavicchinnasya pratibhAsanam antarAle vicchinnavigrahasyaiva tasya taduSalabdheH / anyaiva tasya zaktiriti cet / tannAnAtve kAryanAnAtvasya tata eva bhAvAd vyartha 15 vyaktiSu tannAnAtvakalpanam / tadekatve vA na kAryanAnAtvaM zaktyabhedena tadanupapateH / vyaktizaktInAM nAnAtvAttannAnAtvamiti cet / AgataM kAcapacyaM sAmAnyazaktita ekalbam , nAnAtvaJca vyaktizaktitaH iti / tanna vAhAnau tasyopayogaH / svapratipattAviti cet / na ; tasyApi vyaktita eva bhAvAt "vyaktizaktyanurodhataH" [ mI0 zlo0 ] ityabhidhAnAt / tatastatsamavAyina evAbhivyaktirna vyApinaH / jyApinastu tadabhivyaktAsvarUpAdeveti ceta , kathaM punastatsamavAyirUpaM vyApisA2. mAnyasya ? yatastadabhivyaktistasya syAt / tasyaiva samAptyA tatra samavAyAditi cet kathaM vyApitvaM samAptau tadayogAt ? anyatrApi tasyaiva pratIteriti cet / na , yugapattadasambhavAd vyaktiyat / krameNeti cet ; na : tadavizeSAt vyaktInAmapi vimulyAt / tato na yuktametat "yathA ca vyaktirekaiva dRzyamAnA punaH punaH / kAlabhede'pyabhinnaivaM jAtirbhinnAzrayA satI // mI0zlo bana0 32 ] iti / kramavyAptAveya vyaktarudAharaNatvopapatteH / "yugapat yugapadapi tatra tatra tasya pratipattidRzyata iti cet / na ; dRSTAyA api samAptipratyayabAdhitasvena vinamatvAt / tasmAdavastveva mImAMsakasya sAmAnyamazakkara vijJAnAcca / tata eva naiyAyikAderapi ; tasyAstyeva parijJAnaM gaurayamayamapi gauriti pratyayAditi cet / na , tasya vizeSagocaratvAt / bhinneSu kathamabhinnamatyaya iti cet / bhavataH katham ? abhinna sAmAnya3. sambandhAditi cet ; na , tenApi tatra medasyAnapAkaraNAt saakryaaproH| abhinna pratyayameva tatra sa 5- pa tu bha- Adha,10, pa0 / 2 sAdhanA-A0, 20pa0 / 3-ve ka-bhA0va0pa0 / 4 tadeva tatsvA-mA., ba0, 0 / 5gupadApi zrA0, 20.12|6-stymev tatsA-yA, ba0, 50 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2151] 2 anumAnaprastAvaH karotIti cet ; sa tarhi vibhrama eca atsmiNsthmnntyaat| tataH kathaM sAmAnyasiddhiH ; tanmAtre samyaktvAditi cet / na ; ekatra samyaktvavibhramayovirodhAt / avirodhe vA samAnAkAre tasya samyaktvaM tadekatve tu vibhrama eva bAghAvizeSAt / tanna sAmAnyasyaikatvamAkAraH / kutastahi tatmatyabhijJA ? ityAha---'dRSTi' ityAdi / dRSTayA svastazraddhayA mAndhaM buddhervastuvicAra pratyapATayam AdizabdAdekasAmAnyasaMskArAdiH sa eva doSaH tata iti / / svamatAbhinivezAdeH sarvaM sarvatra vidyate / iti buddhiyatheveyaM pAramaH prakalapyate // 13873 mImAMsakAdibhistadvadekaM sAmAnyamityapi / kalpyate buddhirIkSA dRSTimAnyAdidoSataH // 1388 / / kathamevaM samAnapariNAme samarthite vizeSapariNAmo yata idamavatiSTheta-'tatsamAnAsamAneSu' 10 ityAdIti' cet ; na: vizeSapratyabhijJayA tasyApi samarthanAt tadAha-'pratyabhijJA dvidhA' iti / kuto dvidhA ? kAcitsAdRzyavinivandhanA / kAciditi vacanAdanyA "vaisarazyanibandhanA yata iti / sApi pramANapUrvikA pramANataH pratyakSAdeH sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayAnutpateH naanyaa| yA tvanyA sAdRzyAyekAntapratyabhijJA na sA tatpUrvikA pratyakSAdinA tadviSayasyApratipatteH / tato na tatastatsamarthanamapramANatvAditi manyate / kutastahi sA ? tatrottaram-'dRSTi' ityAdi 15 vyAkhyAnaM pUrvavat / tato yaduktam "sarvajJAnAni mithyA ca prasajyantena kalpane / " [mo0 zlo AkRti072] iti / tadyadi sAmAnyajJAnavadvizeSajJAnAnAmapi samAnAkAraparAGmukhatvAt abhimatameva tanmithyAtvaM tadabhimukhatayaiva samyaktvopapatteH, tatra nidhityAdanyatra viparyayAt / tataH siddha zabdAnAM vastuviSayatvaM samAnapariNAme saGketAta, tasya ca vastutvenAvasthApanAt / gaurava 20 . kazcinna prasiddhastadanyato vizeSAgrahaNAt kathaM tatsAdRzyena khaNDAdI gozabdasya saGketaH / taduktam "vizeSagrahaNAmAvAdekA gauH kazca karapyatAm / " mI0zlo AkRti073] iti / iti cet, na tasya vRddhavyavahAraviSayasya prasiddhatvAt / vRddhAnAJca tadaparavyavahAraviSayasAdRzyAsadupapatteH / atadvyavahAradvIpAdAgataM tu pratipattAraM prati na prasiddhasAdRzyAtsaGketaH kintu sAdRzyavizeSAdhiSThAneghu khaNDAdiSu 'ete gAva iti pratipattavyAH' iti / tato nirabadyaM teSAM tadviSayatvaM 25 limvat / lihAvabastveba pratIyata iti ceta; na; apratibandhAt / nahi tasya tasmAdutyattiH azakyatvAt / nApi taadaatmym| svayamavastutvApatteH, anekAntasya cAnabhyupagamAt / tatastato'pi sAdhyasya vastuna evaM pratipattiH / kathaM tahiM bahirAdivat pradhAnasyApi sattvaM tato na sAdhyate ? ananvayAditi cet: na; anvayasya bhavanmatenAliGga lakSaNatvAditi / avAha gyAyadieko 244 / 2 baisAha- pa.13 "liGgasya yayA sAdhyAkhyavastuviSayatyam" sA. Ti. 4-sya ca tanma-A0, pa0, 50 / 30 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayavivaraNa |251 asti pradhAnamityatra lakSaNAsambhavasvataH // 51 // iti / asti vipate prabhAnaM satyarajastamasA rasAyAcasthAnam iti ca na sAdhyate 'sAdhyante' ityanuvRttasya netyanenApyanuvRttenaiva ( naika ) pariNAmena sambandhAt / kuto na sAdhyate / atra bhasmin sAdhye lakSaNasya 'sAdhyaM zakyam' ityAdeH asambhavatvataH sambhavato bhAvaH sambhavatvaM tadabhAvAt / na abhipretamaprasiddhamityeva lakSaNamapi tu zakyaca / na ca pradhAnaM zakyam / tasyaikakAraNarUpasya jagatkAraNAnekatvAhiNA pratyakSAdinA pratikSapAt anuSNAmivat / athavA atra asmin parapratipAdite bhedAnAM parimANAdau tallijhe lakSaNAsammavatvato liGgalakSaNasyAbhAvAt na sAdhyata iti / trairUpyameva 'tarulakSaNaM tadabhAvAdeva tarhi tamna sAdhyata iti cet ; na ; tasyAlakSaNatvena vakSyamANatvAt / tato'nyathA'nupapannatvasyaivA10 bhAvAtatastanna sAdhyate / tadabhAvazca pradhAnAnapekSa bhoge tabhAvAt / asti hi viSayAnubhavAtmani bhoge parimANAdiH, na ca tasya pradhAna kAraNam acetanatyApatteH / acetana eva vastuto bhogo buddheviSayAkArapariNAgajaiga tattvAna , tanAvada, juna puruSamA baninAdvibhramAdeveti cet ; na ; evaM puruSasyaivAsiddheH / nAsiddhiH, saMghAtaparArthasvAlliGgAt pratipatteriti cet ; kaH punaH puruSasya sajhAtenArthaH ? bhoga iti cet ; na; tasya buddhAveca bhAvAt / vibhramAtpuruSa 'pIti cet ; na ; vibhrama15 syaiva puruSAsiddhAvasiddheH / tasiddhau siddhiriti cet ; na , cakrakadopAt / tatsiddhau tasya buddhisaMsargAsamra bhogavibhramaH tena ca savAtasya tAdaya'm , tatazca tatsiddhiriti / kiJca vibhramo'cetanazcenna tena bhogamatirnare / anyathA vyarthameva syAt kvaciccaitanyakalpanam / / 1389 / / tatrApi cetanatyaM cedvibhramAdavakarupyate / anavasthAnadoSastvAM jIvantannAvamuJcati // 1390 // na ca vinamamAleyamekabhogAnubandhinI / pratItipathamAmoti prItyai yA tava kalapyate // 1391 // vastunazcetanatye tu 'bhogacidvibhramAtkatham / vizramasyApi bhogatvAdanyathAnubhavAtmanaH // 1392 / / tato na parimANAdeH pradhAnAstitvasAdhanam / anyathAnupapannatvavaikalyAd vyabhicAriNaH // 1393 // sAdhanAdiprayogasya na caivaM vyabhicAritA / yatastato na siddhiH syAd bahirmAvAdi vastunaH ||1394 / / 1 etanna sA-bhA0, 20, pa0 / 2- sya tane-sA0, 20, 50 / 3 nyAyavi0 konaa| 4 tasyaiva kA-mA0, va. 0 / 5 'bhedAna parimANAtpamanvayAta zaktitaH pravRtezca / kAraNakAryavibhAmAdavibhAgAdaizvarUpasya || -sAyakA0 15 / 6 liGgalakSaNam / 7 buddhi viparyayAkA-yara0, 0,1018 bhoge / 9 sAlyakA017 | 10 bhogavidi-Ara, ba0, pa0 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara 2252 2 anumAnaprastAvaH nanu anyathAnupapannatyamapi satyeva pakSadharmatyAdau bhavati tatastadeva hetulakSaNaM tadasattvAdeva ca pradhAnAstitvamapyasAdhyamiti cet ; na , tadabhAve'pi kvacittadupalammAt / tadAha tAnyatrApi vAsiddha yabinA yadihanyate / tanna tadgamakaM [ tena sAdhyadharmI ca sAdhanam ] // 52 // iti / apizabdo minnaprakramo'siddhamityasyAnantaraM draSTavyaH / tato'yamarthaH-tatra tasmin 5 vivakSite dharmiNi asiddhamapi na kevalaM siddham anyatra vA anyasmin dRSTAntadharmiNi iva / vAzabdasya ivArthatvAt / takim ? tat sAdhanaM gamakaM tataH pakSadharmatvAderatallakSaNatvamavyApakatvAditi manyate / ka ? tatra saadhye| kIdRzaM tat tatreti taditi cocyate kuto vA sadagamakam ! atrottaram-yadvinA yadantareNa yadvihanyate yadvighaTate / etaduktaM bhavati-- yatsyayaM nivartamAna liyA nivartayati tattatreti. yazca yannivRttyA niyamena nivarttate tattaditi, 10 tannivRttyA nivRttiniyamazca gamakatve nivandhanamiti / nanu tadeva nAsti yatra pakSadharmatvAdirahite tannivRttyA nivRttiniyamaH tato gamakatvaJceti cet : na, tasya bahirAdisAdhanasya sAdhanadRSaNaprayogAdeH savistaraM nirUpitatvAt / tasyaivAnusmaraNArthaM mandAnugrahabuddhayA punarasya vacanAt / athavA tatreti atrAvadhAraNamapIti, etaccAnyatretyatra draSTavyam / atrApyasamarthaH-tatraiva dharmiNyeva siddhana dRSTAntapammiNi yabinA yadvihanyate tatra tadgamakam / kimiva ? anyatrApi vA iti / anyatra dRSTAnte 15 dhammiNi apizabdAt sAdhyadharmiNyaSi siddhamiva vAzabdasya pUrvavadivArthatvAt / yathA pakSasapakSayoH siddha sattvakRtakattvAdi gamakamavinAbhAvaniyamAt tathA pakSa evaM siddha zrAvaNatvAdikazvetyarthaH / yuktaM kRtakatvAdergamakatvam anvayathalAdavinAbhAvaparijJAnAt , na zrAvaNatvasya biSaryyayAt / nahi tasya kacidanityatvenAnyena vA zakyamanvayadarzanaM zabda eva bhAvAta, tatra ca tayovivAdAt / tanna tadgamakatvaM saMzayaM tu kurvIta vastusatastadubhayaparihAreNAnavasthAnAt / ubhayoranyatarasminnapyaprati- 20 paseriti cet, na; sattvasyApyevamagamakatva prasaGgAt / nahi tasyApi kacit kSaNikatvenAnvayaH / vidyutpradIpAdAvapi kSaNabhaGga prati vAvakAnAM vivAdAt, avivAdAspadasyaiva sapakSatvopapase: / pakSa evaM vipake bAdhakA tyayabalAdavinAmAvaprattipattestasya gamakatvamiti cet, anukUlamAcarasi, zrAvaNatvasyApyevaM gamakavAvApta: / / zrAvaNatvaM hiMzravaNajJAnaviSayatvam, taca tajjJAnakAraNasyaiva "nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti vacanAt / na ca nityasya kAraNatvam; kAryAnuparamaprasakAditi nirUpitaM 25 "kAraNasya" ityAdau / tato nizcitanityalyAvRttikaM tat zabde dharmiNyupalabhyamAnamanityatvaM gamayatyeva na saMzAyayati sattvavat / yadi punaH zravaNajJAnakAraNatvAt zrAvaNatyam tahiM 'phAraNatvAta' ityeva rastu sAvatA sAdhyapratipatteH vyarthaM tajjJAnena tadvizeSaNamiti cet, tAvatApi kathaM tatpratipattiH anvayAbhAvasyAvizeSAt ? kSaNabhajanAnanvaye'pyanityatvamAtreNAstyeva vidyutmadIpadI 1 pakSadharmasyAyabhASe'pi / 2 siTameva vAsiyam A0, ba0, pa0 / 3 tasaM tati A0, yakSa, p0|4 tadAgama- Aca, ba0, pa0 / 5 satvasyAzyama- A, ba0, pa0 / 6 -yatvApaJceH A0, 10, p0| 7 nyAyavi0 zlo0 106 / 8 tattahi A0, ba0, pa0 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 2252 tasyAntraya iti cet na tatra vivAdAbhAvAt / mImAMsakasya tatrApi vivAda evaM zabde caNikatvavatasyApi tenAnabhyupagamAditi cet; na; na " teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nityatA / " [mI0 ilo0 zabdani0 289 iti kauTasthyAbhAvamabhyupajAnato 'pi tasyAbhyupagamAt / tanmAtrAdanyasya tadabhAvasyAbhAvAdvivAdA5 panamapi kathaM tava tatsAdhyam anabhipretatvAt ? abhipretameva hi tadApannamapi sAdhyaM nAparamatiprasaGgAt / na bhavatastadabhipretaM kSaNakSayasyaiva tattvAt / tadapyabhipretameva sAghitAttataH kSaNabhaGgasAdhanAditi cet ; tatrApyanvayAbhAvasyAvizeSAt / tato'pyaparA nityatvasAdhanena tatsAghana parikalpanAyAmanavasthApatteH / tana kAraNatvasyApyanvayacalAdramakatvam / vyatirekanirNayAttu tattvaM savizeSaNasyApi na viruddham / nirvizeSaNasyaiva tattve kiM vizeSaNena tadvAdino parthavAdityena nimahAbApteriti cet; atyalpamidamucyate, 10 kRtakatvAdinApi kimiti vaktavyaM sattvasyApi tadvizeSaNarahitasyaiva gamakatvAt / ziSyavyutpattivaici yA sacameva zuddham, avizuddhaca bhinnavizeSaNaM kRtakAdi, abhinnavizeSaNazcotpattimattvAdi gamakamupadizyata iti cet, aho mahAnayamanugrahaH ziSyeSu bhavato yato nigrahaniyandhaneSu teSAM gamakatvanyutpattirAkalpyate / vaiyarthe'pi kRtakatvAdInAM sannibandhatve pratijJAdInAmapi syAdavizeSAt / ko vA vizeSaH kRtakatvAdInAM yatasta eva sattvavizeSAH ziSyavyutpakSaye 'vakalpante na kAraNatvavizeSaH zrAvaNatvamiti 15 pratipattiH / yaduktam - anyatrApi siddhamiva dharmiNyeva siddhamapi gamakamiti tanna yuktam ; vaiSamyAt / anyatrApi siddhasya tadezavyAptinirNayAditarasya viparyayAditi cet na tadezavyAptestatraiva nirNaye vaiphalyAt tatra sAdhyasya pramANAntarAdevAvagamAt / tannirNayAvaivAvagame parasparAzrayAt sAdhyasiddhyA tannirNayaH tasmAcca tatsiddhiriti / tatrApyanyatra tannirNaye 'navasthApatteH sAkalyena tannirNaye tu pakSe'pya yamavazyambhAvI tadabhAve sAmastyena tadanupapatteH / tato'ntarvyApteravazyambhAvAdanyatra siddhasyApi tathaiva 20 ca gamakatvopapatterupapannaM sadraditarasyApi gamakatvopavarNanam / antaraSi vyAptinirNaye tata eva sAdhyasyAvyavadhAraNAd vyarthamanumAnamiti cet idamapi " dvazvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam " [pra0vArtikAla 1|1] iti bruvANasyaiva dUSaNaM na syAdvAdinAm ; taiH sAdhyAparijJAne'pi tatsambandhasya svarUpatvena tanmAtragrahaNe'pi tannirNayopagamAn / taduktam- I GL liGgAtmagrAhakaM mAnamUho matinibandhanaH / " 25 iti / prathamadarzino 'Si kinna tannirNaya iti cet ? sAmamyabhAvAt kSaNakSayAdinirNayavaditi brUmaH / tato yuktam - anyathAnupapattibalAcchandAnityatve zravaNatvasya gamakatvaM tathA rUpAdyanityatve cAkSuSasvAderapi pratipattavyaM tadavizeSAt / tadvalena gamakatvamanyasyApi darzayati - tena sAdhyavama ca sAdhanam ' iti / tena yadvinA yadvighAtena sAdhyAso anityatvaviziSTatayA sAdhyamAnatvAt na ca zabdAdiH sAdhyadharmI sAdhanaM gamakaM zabdAnityatvasya / na kevalaM sa evApi tu sAdhyadharmo'pIti 1 "yata sat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti zuddhasya svabhAvadetAH prayogaH / svabhAvabhUtadharmabhedena svamaMtrasya prayogaH / yat kRtakaM tadanityamilupAvibhedena / " nyAyavi0 065-66 / 2-nAmatannitA0 / 3 tato navyA A0, ba0, pa0 / 82 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAcA cazabdaH / kIdRzaM tadubhayamapIti cet ? uttaram-'tatra' ityAdi / tatra siddhA sAdhyadharmA tadanyatra siddhaH sAdhyadharma iti siddhamirayamya lipariNAmena sambandhaH / kathaM punaH sAdhyadharmiNastadAdhAratvamAdheyasvaca satyaMba bheda taTupapattorAta cata ? bhaH sAmAnyAvazeSarUpatayA bhedasyApi bhAvAt / 'api vA' iti nipAtasamudAyena pakSapramasvAdAvanAdaraM sUcayati / tarasUcanazca sato'pi tasyAsAdhanAGgatvAt / tadayamatra prayogaH-anityaH zabdaH zabdatvAditi / / yadi dharmA sAdhyaH, kathaM sAdhanam ? aprasiddhamya sAdhyatvAt prasiddhasya ca sAghanatvAt, tayozcaikatra virodhAditi cet: na; samudAyAntaHpAtina eva tamya tadapatayA sAdhyasvenAsiddhatvAt / kevalasya, kebalasya ca sAdhanatvaM siddhatvAt, anyathA dhamitvamapi na bhavet prasiddhasyaiva tatvopapatteH / tataH samudAyatadekadezarUpeNAsiddhetaravibhAgaviSayeNa jJApyajJApakabhAdhopapatterna gharmiNaH svasAdhane hetubhAyino 'pyamiddhatvamiti durbhASitametat - "prApyavApakayomaidAdharmiNo hetubhAvinaH / / asiddha pikatvasya dharmyasiddhaH svasAdhane / / " pra0 yA0 4 / 180] iti / yadi dharmI hetuH, 'anityaH zabdaH' ityevAstu na zabdatvAditi vaiyarthyAt / na dhaiyarthaM heantarAkAkSAmivartanArthatvAt, bhavati hi 'anityaH zabdaH' ityukte 'kutaH' iti tadAkAGkSA pratipatuH atastannivRtyarthaM dharmitayA nirdiSTasyApi hetutvena nirdeze na paunaruktyadoSaH phalavatvAditi cetH 15 na; amitayA nirdiSTasyaiva sAdhyapratyAyanasAmadhye tadantarAkAGkSAnutpatteramarthakatvAta, anyathA hetubhAvena nirdeze'pi tadutpattaH punarapi tadbhAcana nirdezaH tanni vRttaye kartavyaH, punarapyevamiti na kvacidravasthitiH myAt / atha tathA nirdiSTasya na tatsAmadhyam ; hetutayA nirdiSTasyApi na syAt, tannirdezenApyasamarthasya sAmarthyAnApAdanAt / taduktam / "yadi zabdasya sAmarthya hetvantaramanarthakam / athAsAmadhyamasyAsti punaruktena tena kim // " [pra0 bArtiphAla0 4 / 179] iti / satyamastyeva dharmitayA nirdiSTasyApi hetutvaM tattu dharmaparatayA paJcamyA ca nirdezAbhAve na pratIyata iti can; naH dhamipare prathamAnirdeze'pi tatpattipatteH vRkSo'yaM ziMzaSA yata iti, anityo'yaM kRtako yata iti ca / tataH punarvacane yavivakSitaM tadatra nAstItyasiddho heturiti cet, na samyagetat evaM hi 'viSANavAnayaM piNDo nAzvo viSANavattvAt' ityapi na heturbhavet pratijJArthaMka- 4 dezatvenAsiddhalyAt / piNDasyaiva tadekadezatvaM na tadvizeSaNamya vipANabattyasyeti cet, na, tatrASi tasyAvazyambhAvAt, kathamanyathA tadviziSTasya piNDasyApi tadekadezatvam ! bA mA bhUttasya tattvam , tathApi vizeSaNalyA nirdezAdeva hetubhAvasyApi pratipatteH,viSANavattvAditi kiM punarvacanena hetvantarAkAGzAyAH prakRtayadatrApyanavaklapteH tannivartakasyApi punanirdezaphalasyAbhAvAt / tato'trApyevaM vaktavyam mitvopapatteH / 2 dharmitayA / 3 "prtijnyaarthNkdeshaamiddhH|" -saadi|4-she phaa0,vpk| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizvayadhiSaraNe [252 zaktirviSANinazceta syA'tvantaramanarthakam / zaktiryadi na tasyAsti punaruktena tena kim / / 1395 // iti / tato'trApi punarvacane vivakSitAbhAvAdasiddha evArya hetuH / neha vizeSaNasyaiva tatpiNDagatavizeSAtmanaH punarvacanam ; api tu tadanyasyaiva tadatahatasya viSANayatvasAmAnyasya, tasyaiva ca hetutvaM 5 lato 'yamadoSa iti cet, kathaM tahIdamakakAravacanamaviruddham-"yadi nAma pakSavizeSaNaM viSANitvaM piNDAntaranyavacchedAya tathApi tasya hetutvaM na viruddhayate / [10 vArtikAla0 1 / 187] iti / anena tavizeSaNasyaiva hetutvapratipAdanAt / sannAyamatra parihAraH / syAnmatam-yasya vizeSaNanirdezAdeva tatra hetubhAvapratipatti: prajJAtizayasampattastaM prati mA bhUttasya punarvacanaM vaiyayAt, yasya tu nAsti komalaprajJasya taM prati phalavadeva tadvacanaM tatastasya 15 sadbhAvapratipatteH / na ca punaruktatvam, anamatavacanAta', avAtavacanatvAtasyAvakAzAditi, tadeta duSakArAyaivAsmAkaM zabdasyApyevaM nirdoSatayA hetutvenAvasthiteH / tato yathA sAdhyavizeSaNatve'pi tena sAdhyapratimandhasyApratipAdanAddhatureca viSANavasvaM na pratijJArthaMkadezAsiddham ; dharmitadvizeSaNabhAvena pratijJArthAdarthAntaratvAda, tathA zabdatvamapi, dharmitve'pi tena tatsAdhyapratibandhasyApyapratikSepAt samudA yakebalAtmanA tadarthAntarasyApi bhAvAt / bhavatyasiddhireva viSANavatvasyApi, tatkathaM tadavaSTambhena zabdatve 15 tatparihAra iti cet ! kiM punaridaM dharmakortabubhukSAvyAkulitasya vacanam - "pakSAGgatve'pyapAdhasvAbhAsiddhirmimadharmiNi / yathA'bhavo na viSANivAdeSa piNDo viSANavAn // " [pr0yaa04|187] iti / yatpunaratra pakSAntaram- na sAdhyasamaye vizeSaNamasti sAdhyamupalakSya tasya prAgeva nivRtteH nivRttasya ca tadekadezitvAyogAnnAsiddhatvamiti / taduktam___ "sAdhyakAlaM gato vA na nivRtterupalakSyate ( tat ) / " pra0 vA0 4 / 188 ] iti, tadapi na zabdAve'pyevaM tadoSAnavaklapteH / zakyaM hi vaktuM zabdatvamapi sAdhanameva na sAdhyam anityaH zabdasvAditi anityatvasyaiva sAdhyatvAt tato na tadapi tadekadezatvenAsiddhamiti kedAnImanityatvaM sAdhya nirAdhArasya dharmasyAsambhavAditi cet ! amimAn dhUmavattyAdityatra kAmimatvam ? sAmarthyAma eka, tadanyatra tatsAdhane hetorasAmarthyAditi ceta; tata evAnityatvamapi zabda evAstu / 25 kathamivAnI na tasya tadekadezatvamiti cet ? na; hetuba (kA) lAtpUrvaM tadabhAvAt / pazcAttu bhavato'pi . hetoradUSaNAt / nahi tabalopanItameva tadRSaNAya bhavatyatiprasaGgAt, sparya cAmAvApatteH / tathA hi nahiM doSavato hetostasiddhiravakalpate / tasiddhau vA kathaM nAma heturdoSo bhavedayam / / 1396 // 5-canasyAva- taa0|2 punaruktatvasya 1 3 dhamilvena ta- Aga, ba0, p0|4-svH zabdaH zamA0, ba0, p0|5 cettamnimAn A0, 40, p0|6-dosso ma- A0, ba0, pa0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2152] 2 anumAnaprastAvaH hetozca doSamanvicchannanvicchatyapi tabalAt / sAdhyasiddhimiti kheSA mahatI bodhadIdhitiH / / 1397 / / tato turiva zabdatvaM siddhatvAvanyathAnupapattezca, tathA rUpAdyanityatve rUpatvAdikamapyavizeSAt / dharmiNa iva kinna sAdhyadharmasyApi hetutvamiti cet ! na, tasya samudAyagatasyeva kevalasyApyasiddhatvAt / tadanyagataH siddha eveti ceta; iSTamevaitad 'anityaH zabdaH tadanyasya sarvasyAnilyatvAt' iti / cazabdena 5 tatsamuccayasyAmidhAnAt / kathamatrAnyathAnupapannatvaM zabdanityatvena' tadanyAnityatvasya hi bhinnAdhikaraNatvena virodhAbhAvAt, 'ziodhopAyatvAcca tatpratipatteriti cet ? na; zabdasya nityatve tatvenaiva tadanyasyApi vastuno vyApterekAdhikaraNatayA virodhIpatteH / na ca pastunaH kasyAMcennityatvam anyasyAnityatvaM vyaapkmityuppnnm| sattvAverapi vyabhicAreNAgamaphatvaprasaGgAt / tasmAdanityattvameva sAkalyena tasya vyApakam, tacca kacidbhavadanyatrApi tadviparyayaM pratikSipati tadvyAptaM zabdatvAdikamapi / ityupapannamabhi- 10 hitam-'tatra' ityAdi / yadyananvayamapi zrAvaNatvAdikaM gamakaM phinna prApyAdimatvamapIti cet ! ka tasya tattvam ? Atmani nityAdirUpe prANAdestatvAryatvena tatrAvinAbhAvAditi cet, na, nityatvena hetutvasya niSedhAt / aniSedhe 'pi kinna zarIravadanyatrApi prANAdiH, AtmanastatrApi bhAvAt ? te torvizeSasya zarIra eva bhAvAt yahizca viparyayAditi cet, na tasya tasvamAvatve bahirapi prasaGgAt vyApinastadaparasvabhAvAnutpatteH, anyathA tAvAnevAtmA bhavet Atmaprayojanasya straiva bhAvAnna bahirbhAvI tadbhAgo viparya- 25 yAt / athAya tatsvabhAvo na bhavati, AtmamanaHsaMyogAditvena taso bhinnatvAditi cet tato'pi kutastatraiva prANAdiH / tadavacchinna evAtmapradeze tasya bhAvAditi ceta, na; Atmano niSpradezatvAt / kalpitastu pradezo na tatsahAyo'pi taddhatuH, avastutvAindhyAsutAdivat / kathaM vA tatraiva bhavatA 'dRSTena viprakRSTAt pazcAdA ( pazcAdyA ) kRSTiyatastadanumAnam ? kathaM vA tasyAtmakAryasya tatraiva bhAvo na bahirapi ? taddhetorapi vizeSasya tatraiva bhAvAditi cet, tasya pUrvavaMdanantaratve 1 tato'pi kutastanmanaH- 20 *saMyogAdistatraiva ! tasyApi tadavacchinna eva tatra pradeze bhAvAditi cet, na, 'Atmano niSpravezatvAt' ityAderAvRtteranavasthApattezca / nAyaM doSaH, sahakAriNAM hetu phalabhAvena kramamAdhinAmanavasthiterevara rUpatvAditi cet; ethamapi sahakAriNAmiti kuto na svatantrANAmiti ! tatsahAyAdAtmana eva prANAderbhAvAnna tebhya'"eveti cet, kathaM punasteSAmeva nivRttyA ghaTAdenivartamAnaH tebhya eva sa na bhavet ? AtmApi sato nivRtta eveti cet, na, vibhutvAt / sahakArisahito nivRttazcet, na, tasAhityasya 25 1 vipakSabhUtena saha / 2 vipanavirodhakAraNakatvAt / 3 nityalvenaiva / tatenaiva A0, a0, pa0 / 4 prANAdisadbhAvakAraNasya vizeSasya / 5 prANAdihetIvizeSasya aatmstmaavsthe| 6 prANAdiheturvizeSa: badhirbhAvibhAgakhabhAvaH / 7 yAtmamanaHsaMyogAdeH / 8 bhaatmmnHsNyogaadeH| 9 ta- tA011. dArIradeze eva / 11 dUra dezAt / viprakRSTatvAt aa0,b0p0|12 Atmamana sNyogaadeH| 13 -svepi tataH ku A0,ba0, 10 / 14 santAnApekSayA amantatvasyaiva / 15 sahakAribhya eSa svtntrebhyH| 16 AtmamanaHsaMyogAdInAmeva / 17 prANAdiH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe tatsvabhAvatve tadanupapatteH / atatsvabhAvatve tu sahakAriNa eba taditi siddhA tannivRttita eva tatastavyAvRttiH / ato nAtmani prANAdimattvasya gamakatvamanyathAnupapattivaikalyAt / astu tarhi 'buddhyAtmanyeva tasya gamakatvamavinAbhAvAditi cet, kuto'yinAbhAvaH ! tasya svazarIre tatpUrvakatvena pratipatteriti cet; kIdRzamtadAtmA? nizcayavikala iti cet kathaM tada5 stitvavyavahAraH ? nirvikalpAdeva svavedanAditi cet ; na; kSaNabhaGgAdAvapi taMta eva tadbhAvenAnumAna vaiphalyAt / apahArasamathaM ca tadvadane vipazutAropaNasyAnupapattaH / tanna tasyAnvayamukhenAvinAbhAvaH / __ nApi vyatirekavalena anizcitAstitvasya kutazcinnivRttera parijJAnAt / bhaktu nIlamidaM pItamidamityupajAyamAno nizcaya eva sa iti ct| sa eva kutaH ? nihatukatve nityasattvAdiprasaGgAt / pUrvasmAnnizcayAdeveti cetaH kutaH idamayamantavyam ? tayorevAnya-rasmAditi cet, na, tena parasparasyA1. viSayikaraNAta / nApyanyataH, tenApi tadanyatarakAlenetarasya tatkAlAsambhavino'parijJAnAt, ubhayakAla cyApinazca kSaNabhaGgamaGgabhayenAnabhyupagamAt / 'tadubhayapRSThabhAvino vikalapAt' ityapi mottrm| tulyacodyatvAt 'kutastasya tapRSThabhAvitvamavagamyate' iti ! vikalpAntarakalpanAyAmanavasthAnadauHsthyabhayApattezca / na cobhayAparijJAne taddhatuphalabhAvapratipattiH; "dviSThasambandha' [pra. vAtikAla0 1 / 1 / ityAdevirodhAt / tana nairAsyavAdinA nizcayo'pi tadAtmA yataH prANAdayo bhaveyuH / / ___ satyapi tasmin kutaH suSuptAdau tadutpattiH / tadApi nibdhayaM taddazAvilopAt / jAgrato nizcayAditi cet, bhavatu nAmAnantaraH, parastu kramabhAvI kutaH ? prANAdereva pUrvapUrvasmAditi ceta: kathamidAnI tataH paracaitanyavittiya'bhicArAt ? na vyabhicAra : caitanyaprabhavAt prANAdestatprabhavasya valakSaNyAta amiprabhavAdiva ghUmAt tatprabhavasya dhamasyeti cet, na; tadanavadhAraNAt / kathamanyathA savyAjeyaM suSuptirakhyAjA veti saMzayaH? na hi drutamahalAdivizeSavikalatayopalabhyamAnAdbhumAddhamadhvaja sazayAnAH paridRzyanta pratipattAraH / kica, tadA nizcayavaikalye kutaH ' 'prabodhaH ! so'pi jAmata eva nizcayAditi cet kathaM kramamAviprANAdiH prayodhazcAkramAdeva tannizcayAt ? "nAkramAva kramiNo bhAvA" :pra0 bA0 1545) ityasya vyApatteH / kuto vA mRtazarIre'pi tata eva na prabodhaH ? sahakAriNo 'dRSTasyAbhAvAditi cat: etadapi kutaH ? tatra prarodhasyAnAvirbhAvAditi cet, na: viSamUcchitAdau pakSa mekamanAvirbhAve'pi tasya punastatraiva prayatnabalAdAvirbhAvapratipatteH atrApi tadAzakA nivartanAt 'na nizcitastadanAvirbhAva 25 iti kathamadRSTAbhAvaH ? kathaJca dAhAdisAhasamAcaritavyaM pAtaphitvaprasaGgAt / tato na mRtazarIravat * suSuptAdAyapi jAgrajJAnAttadutpattiriti sannihita eva kazciddheturvaktavyaH / sa cAsmaiva upayogapariNAmI 20 5 "saugatAjhIkRte nittasantatirUpe / "- tA0 tti0|2 nirvikalpakAdeva / 3 "daSTe'pi kSaNabhakAdau viparItasamAropasambhavAdyavacchadArthasyAnumAnasya sAphalyam / taduktam-sasmAdya sya mAvasya dRSTa ekAkhilA guNaH / bhrAntanizcIyate neti sAdhanaM sampravartate / iti / ityaashaayaamaah|" -vaadi| 4nirvikalpavedane / 5"...saMvittiA nakarUpapravedanAt / " -pra: baartikaal0|6 praannaadiH| 7 prANAde / 8 prANAdiprabhavasya / 9 dhUmaprabhavasya / 10 sutrasAdau / 15 prabandhaH Apha, ba, pa0 / 12 tatra bI- A0, gha. 50 53 -zaMkAyini vartanAt A0, 20, pa0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2053 ] 2 anumAnaprastAva nApara iti, tatraiva tasya gamakatvamanyathAnupapatcisambhavAt / tasyApi nirNayAtmana' eva sannidhAne kathaM suSuptiriti cet ! na; tadA tasyAdRSTavazAnirNayavikalasyaiva bhAvAt, prabuddhasyaiva nirNayarUpatayA pratipatteH / kathamekasya nirNayazcettarazca svarUpamiti cet ! tathaivAghigamAdvikalpajJAnavat / etadevAha . apratyakSA suSuptAdau vuddhaH pratyakSalakSaNaH / jIvatIti yataH so'yaM joSa AsmopayogavAna // 53 // iti / 5 piya nirU yA . apratyakSo jIva' iti sambandhaH / ka ? suSuptaH svapnadarzI nidrAvAn Adiryasya mUcchitAdestasminniti / sadA tarhi so'pratyakSa eva kapilAderapyAtmA parokSa eveti keSAJcidabhyupagamAviti ceta, ne, yuddho nidrAmacandhAda vyutthitaH / pratyakSalakSaNaH pratyakSaM nirNayAtmakaM svasaMvedanam . "thyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam" [ ] iti vacanAta , tallakSaNaM svarUpaM yasya tena bA lakSyata iti tallakSaNa 10 iti / anena tatparokSatvavAdasya pratyakSabAdhanamupadarzitam / bhavatu buddho jIvaH pratyakSato'vagamAt, suSutAdistu kathamiti cet ? uttaram-jIvatIti yataH iti ! yato lokasya suSuptAdirapi jIvatIti pratyayaH tataH so'pyastyeva anyathA tatmatyayAyogAt / kuto'yaM pratyayaH ! mRta mRtapatthayopi kuto yato dAhAdistatra kalyeta ? sparzAdivizeSAlliGgAviti cet, na 'jIvanapatyayasyApi tata eva bhAvAn / jIvanapratibandhasyApi tadvizeSasya nirucchvAsamUrcchite'Si 15 lokaradhyavasAyAt / so'pi jAgrata eva jIvanAnna tAdAtvikAditi cetaH tadaharjAtamya vyAhArAdirathi prAcyabhavajIvanAdeveti kartha tatastaccaitanyApanipattiyato'yaM paripoSaNAdinA'nugRzyate / tato yathA tadAnIntanAdeva jIvanAcadvyAhArAdiH, anyathA santAnAntaravyavahAravirahApatteH, tathA suSuptAdeH syAdivizeSo'pItyalamAnahavaizasena / kathaM punarevamapi suSuptAdinA prabuddhasyaikatvaM yataH 'apratyakSaH' ityAdhucyata iti cet ? atrottaram - 'so'yam' iti / atrApi iti yata iti sambandhanIyam / tadayamarthaH- 20 saH suSuptAdiH ayaM pratIyamAna iti evaM pratyabhijJAnaM yatastataH sa eva apratyakSaH pUrvaM punaH prabuddhazca pratyakSa iti / nanu sa ityatItasya nirdezaH, tasya ca kutaH pratipattiH ? smaraNAditi cetaH tasyApyanubhUtabastugocaratve na tadviSayatvam atIte'nubhavAbhAvAt / nahi vastu kiJcidatInatvenAnubhavaM parisphurati / atadgocarakhe tu na smaraNam, anubhavapRSThabhAvina eva pratyayasya tattvopagamAt / taduktam "anubhUtArthaviSayA smRtizceta naSTatA katham ? nAnubhUtArthaviSayA yadi sA smRttiA katham / / " [0 vAtikAla 43197] iti / anubhUtamevAnubhavAdapakrAntamatItamiti cet, na; yugapat virodhena tadasambhavAt / paryAyaNa tatsambhavaM tu tadapakrAntAdanyadevAnubhUtamiti kathaM tadevAtItamiti vyapadezaH : tataH kevalaM vAsanAbalAdeva smaraNamiti tato'vasIyamAnamavastyevAtItaM pradhAnAdivat / tadapyuktam--- 1 mA sanapAtepi - A0, va.., pa0 / 2 mA 1- 0, , pa0 / 3 janana saha pratipApaH sambandhI yasya sajIvana sivanyasya / " - gaadv| jIvanaprabandhasyA A0, ba, pa0 / 4 maraNatvaMyagAt / 5 -pratikAntamiti Akagha0, 10 | Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizrayaviyaraNe [2053 "yadAtItaM na tadgrAhya yadA grAkhaM na tattathA / / smaryamANena rUpeNa tadatItaM na vastu tat // [ 10 vArtikAla. 1197] iti / tatkathamavastunaikatvaM vastunaH pratyakSaviSayasyeti cet ! na; sacetanAdirUpeNAnumavaviSayasyaiva tenaM grahaNAt; tasya ca vastutvAt / kathamidAnImatadviSayasyAtItatvasya tena grahaNamiti cet ? bhavatu tAvatA tasyAsmaraNatvam apUrvArthatvAt / tadeva kathaM smaraNamasmaraNaJceti cet ! "tadeva svarUpe pramANamitaratrApramANamitivat" [ ] iti namaH / tata: pramANameva smaraNaM kathaJcidapUrvArthatyAdavirsavAdAca / asti hi tatrAvisaMvAdaH, tato'pi pravRttasya viSayaprApteH / kathamatItamya prAptiH ? kathaM vartamAnasya ? prAptikAle tasyApyabhAvAt / prApta ityabhibhAyAditi cet, na; itaratrApi tulyatvAt / sAMvRtamevaivaM smaraNasya prAmANyamiti cet, pratyakSasthApi syAt / tadapi sAdRzameva vastuta iti cet, nedAnImatItasyaivAvastutvaM vartamAnasyApi tattvAt / tatkutastatraiva tannirbandhaH / tatassadevAtItamaSi vartamAnaditi kathaM na tadekatvaM pratyakSaviSayasya ? tasmAdanAlocitavacanamevedam-- "smaryamANena rUpeNa tadatItaM na vastu tat" [pra0 vArtikAla ] iti / asatyapi vastutvaM kathana tadekatvaM tadvatadgatasya tasyApyavastutvAt gharmirUpAnusAritvAddharmasya / naikAntenAvastuvaM vastubhUta vartamAnapavyagatatvena vastutvasyApi bhAvAditi cet, na tarhi tadekamekatvaM bhavat, api tvatItagatamanyavasturUpam anyacca vartamAnagata vastubhUtamiti bhinnasyaivopapatteH / tannAtItetarayorekaravaM tasyaivaikasyAsambhavAt / taduktam "yadi dharmayazena syAtasyAsatyatayA sthitiH / ekameva tadAtItaM bartamAnatayA mRSA / / " [pra0 vArtikAla 0 4 / 197 ] iti / iti ceta; ucyate avastutvAdatItasya tadaikyaM cenna vastunaH / taddhatutvaM kathaM tasya vartamAnasya karapyatAm / / 1398 // avastuno'pi hetutve hetutvaM vastulakSaNam / arthakriyAsamarthaM yattatsadityucyate katham // 1399 / / atItaM cenna taddhetustadarjAtacetanAt / atadpAdatakAryAtmAbhavAnumiti: katham // 1400 / / kuto vA vastuno janma madhyAccedvastu ttkutH| pratyakSagocaratvasyAbhAvAttatrApyatItayat // 1401 / / pazcAttadgocaratvAccedvastu tatpativAJchitam / tanna tatrApi yadvaktumevaM zakyaM manISiNAm // 1402 // 1 vastutaH Aga, ba,pa0 / 2 smaraNena | 3 aslbiha A0, b0.50| 4"pratyakSaviSayasya" -taa0ttil| 5vitA "yadi dharmavazenAsyAH satyAsatyatayA sthitiH / vartamAnatayA satyA'vartamAnatayA mRSA ||"6-pr0 3 / pra0 vArtikAlaya Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2253] 2 anumAnaprastASaH yadA bhavya na tadvAhyaM yadA grAma na tattathA / anumAgamyarUpeNa bhavyaM tantra ca vastu tat / / 1403 // iti / samakAlAtu tajjanma na tvayaivopagamyate / tasmAdahetukaM vastu tatazca dhruvamApatet / / 1404 / / nityatyamevaM taddhvaMsaprayatnAdapyavasthitam / prajJAkarapadaM vyarthaM tvayi zAkya prakalpayet / / 1405 // na vastutaH kiMcit kasyacit kArya kAraNaM nityamanityamanyadvA, sakalavikalyApakAntasyAdvaitasyaiva bhAvAt / tadabhyupagamastu saMvRtyaiveti cet, naviya lokabuddhirekha, __ "kevalaM lokavuddhathaiva bAmacintA pratanyate / " [ pra0 baa02|219 ] iti vacanAta, tathA ca kavamatItAderavastutvam vastutayaiva tatra lokayuddhaMbhAvAt / bhavatvevaM tathApi kathaM pratyabhi- 18 jJAnAttadekatvam ? kathaM ca na syAt ? asalyapi tasmiMstasya bhAvAt lUnapunarutpannanakhakezAdAviti cet, akSajJAnAdapi kathaM kacitpItAdiH ? tadabhAve'pi zuklazaGkhadau tasya bhAvAt / nirvAdhAdeva tatastadbhAvo na sarvasmAt, bAdhitaJca prakRtaM punAvinA zuklapratibhAseneti cet; na; pratyabhijJAne'pi samAnatvAt / lAlapunArakalezI fi 5 mA ! madhye lUnatAdarzanamiti cet / nanu lUnatA nAma vicchedaH . sa ca pUrvasyottareNAsaJcaTanam / tacca lUnavadanyatrApi samAnaM tatkathaM kacidapi 15 tasya nirvAdhitvam ? taduktam "lUnatA nAma vicchedaH parAsakaTana sa ca / tataH pUrvaparityAgAdvittiA sATite kutH|| asaTitaraSTizca samA dArTAntiketare / " [ R0 vAtikamala0 4 / 197 / iti cet, na: asaGghaTitatvasya dArTAntike kazcidevAvagamAnna sarvathA / na ca tena ka- 20 JcidekatyapratyabhijJAnasya bAdhanam : avirodhAt / atha kathaJciditi ne kSamyate tsyaandhpdtvaat| na hi pratyabhijJAnamapi tadAkArayorapi sa ityayamiti cAsaGghaTitayorevAvabhAsanAdekatvasyAnupapatteH; tadpatyAca pratyabhijJAnasya / na hi sa iti pratyabhijJAnaM smaraNatvAt / nApyayamiti pratyakSatvAt / tadapi mA bhUditi cet / kathaM tahavimuktam-"ekArthakriyAkAritayakatvaM pratyabhijJAnaviSayo na tattvataH / " [pra. vArtikAla0 1197 ] iti ? satyeva tasmiMstadviSayacintanasyopapatteH / tadapi kalpanAdeva 25 na tatvata iti cet ; nanu tadapi pratyabhijJAnameya yo'yaM sa iti sa evAyamityayamAkAra isyupajamanAt, tacca kathaJcidvAdavidveSa nAsti / tatkathama satavAsataH parikalpanam ! tadapi parikalpanAdeveti cet : na; anavasthAprasamAt / tato dUra gatvApi tattvata eva saGghaTitAkAraM tadaGgIkartavyam / ..- -. --.---.- ... 1-papadyate A0, b0p0|2 pItAdeta- Aya,ba0pa0 / 3-dataH sa A0, ba0, pa0 / 4 'kathabhidityandhapadametat"-hetuvi0pU0845 ramityu- A0, ba0, 5 / 6 -salyevAsaAga, 10, p0| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [2254 tathA ca tadevAtItAderapi saGghaTanopapattarupapannam-'pratyabhijJAnAtkathaJcidasaGghaTane'pi tadekatvaparijJAnam / ' tataH kathaJcitpadasyAndhatvAbhidhAnamandhatamasAnubandhAdeva na parIkSAbalAditi nizcinvanti vipazcitaH / tataH , sUktam-'sa evAyam / ' iti / yatastataH suSuptAdireva prabuddha iti|| bhaktu tAdRzo jIvo na tvAramA tasya nityazuddhatvena suSuptAdibhAvAnupapatteriti cet, uttarama-- 5 'AtmA' iti / atra so'yamiti yojayitavyam / tadayamarthaH-sa prakRto jIvo'yaM pratyavamarzena vyak sthApyamAna AtmA nAparaH / kuta etat ? upayogavAn yataH upayogo jJAnadarzanarUpo vyApAro vidyate asyetyupayogavAn / nityayoge tAdAtmyalakSaNe mtuH| etaduktaM bhavati--Atmano'pyupayogavattvameva lakSaNam "satyaM jJAnamananta a . 11 iti vacanAt / tasya ca jIva eva darzanAt sa evAtmeti tatra darzanamarSi paramAtmAvivekAdeva na svatastattvAt , "tameva bhAntamanu . bhAti sarvam" kaTho0 5/18] ityAmnAyAditi cet na, tatra dRSTasyAnyatra kalpanAyAmanavasthApatteH, tadanyatrApi tadanirAvaraNAt / AmnAyabAdhanAnneti cet, pratyakSabAdhanAdAmnAyokte 'pi na bhavet / tato jIva evAtmA "anena jIvanAtmanA" | chAndo0 6 / 3 / 2 ] iti jIvAmedena tasyAmnAyAzca / AtmAbhedena jIvasyaivAyamAmnAyo na tadabhedenAtmana iti cet, tasyaivAmnAye ko doSaH ? jIvAdanyo nAramA syAt, asti cAsau muktarUpaH, na ca tasya jIvatvaM prANadhAraNasyAbhAvAt, satyeva tasmin 15 jIktvopapatteriti cet na, tasyApi bhUtapUrvagatyA tattvAta, jIstipUrvo jIva iti vyutpattaH, vigraha gatAvapi jIviSyatIti jIva iti vyutpAdanAta / kathaM punarupayogabattve tasya suSupyAdiH satyajJAnasvabhAvasya tadasammavAditi cen ! na; karmavazAttasyApi tadupapatteH / tatrAha-- karmaNAmapi karnA'yaM tatphalasyApi vedakaH / iti / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAmayaM jIvaH kartA na kevalamupayogavAnevetyapizabdaH / tatazca tepA 20 yatphalaM tatparipAkopanItaM suMSuptyAdilakSaNaM tasya vedakastadupatayApi vRtteranubhabitA / na kevalaM kanAcidavedaka ityapizabdaH / paramapi tatphalaM darzayati - saMsarat [pariNAmAttamucyate kA tataH naH ! / / 54 // iti / tatkartRtvAdeva parAparazarIrAdiparityAgopAdAnakrameNa denatiryagAdigatighu paribhramedayaM jIva iti / tatkartRtve nivandhanamAha-'pariNAmAttaH' iti / pariNAmo mithyAdarzanAdiviphAraH tenAttaH 2. parigRhItaH, tatasteSAM kartA sa eva upayogabata: kuta iti cet ? karmabhya eva / na caivaM parasparAzrayaH 'karmabhyastadarzanAdistato'Si karmANi' iti, anAditvAttatprabandhasya / tasya ca sayuktikatvena tRtIye nirUpaNAt / na tarhi karmabhyastarakaraNasvabhAvasya muktiH tatsvabhAvaparihANyA jIvasyaiva parihANimsakAditi cet; Aha--'mucyate vA tataH punA' iti / mucyate apavRjyate tataH karmabhyo jIva: sa ca na sarvaH kintu bhavya eveti darzanArthaM veti vikalpavacanam / mucyamAno'pi na sarvadA 1-dhanAditi A0, ba0, p0|2 muktasyApi / 3 jIvatvAt / 4 bhUtanazarIravAraNArya gatiH vigrahagatiH / 5 suSuptAdi- tAka, b0| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2anumAnaprastAva 2155] kintu punaH taduSAyAnuSThAnasya pazcAt, pUrva tu saMsAra eca, tadabhAve muktaranupapatteH tadapejhAtyAt / muktiH saMsAratastasminna cAsatyavakalpate / pAzayandhAdvinirmuktastasmin satyeva darzanAt / / 1406 // avidyAkalpitAstyeva saMsRtiH prAgapIti cet / tadA tasmAdvinirmukti jIvasya kathamucyatAm / / 1407 // na hi saMsAranirmukto tamodIpaprame iva / nidhyAya kacijIve yujyete gRhagarbhavat // 1408 / / sattve'pi prAgavastutvAtsaMsRtermuktireva cet / avastunaH kuto vittiryadi vastudRziH pumAn // 1409 // kalpanApi kathaM tasya na cedvittiH kutazcana / vittireva yato prAntA kalpaneti prakarupyate / / 1410 // na ca pramo'sti jIvasya yataH syAttatra kalpanam / bhrame vA tatra nirmuktiranAdiH kalpyatAM katham // 1411 / / bhramo'pi vibhramAdeva mAcyAtmAcyo'pi tAdRzAt / anAvistatpabandho'yamiti cAsanmataM matam || 1412 / / cetanAdalAtAsya vyapAla rige sara ! cetanasya ca zuddhasya tadvittAvapravartanAt // 1413 // tasmAtsaMsAramicchadbhirazuddhistasya tAttvikI / baktavyA prAganAdissannirvANaM nopapadyate / / 1414 / / vastusattve saMsArasya na nivartanaM jIvasvarUpavaditi cet ; avastusattve'pi na bhavet 20 tasyaivoktanyAyenAsambhavAt / tato nivartanaM na kaciditi prAptam / tato vastusata eva nivartanam / anarthAntaramya kathamiti cet, na; sasyApi taddhatunivartanena nivRttidarzanAt kaladhautadvatvAvivat / tataH sUktam-'punarmucyate' iti / punarapi kuto bhucyate ? atrApyutaram - 'pariNAmAsaH iti / samyagdarzanAdipariNAmaparigRhIto yata iti / sati tatparipAke sadvirodhimithyAdarzanAdinivRttestannidhanaparikSayAdaSavRjyate iti yAvat / nanyAramA karma tatphalaM saMsAro muktiriti ca satyeva bhede, na cAyamasti tadavasthApanopAyAbhAvAt / tato'dvaitabodha eva paramArthaH, tasya svata evAdhigamAta 'svarUpasya svato gati" [t0 vA0 1 / 6 ] iti vacanAditi cet / atrAha AtmAdivyatirekeNa ko'paro'dhyakSatAM baje1 / iti / apara ityadvaitabodha ucyate tasthAvidyamAnatyaparatvAt / sa kaH phirUpo'dhyakSatA svasaM- 30 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 92 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2255 vedanaviSayatAM brajet zrapnuyAt ? na kazcit / sakalavikalpAtItasya 'tadjanAt kena tatrApa iti ! atrottaram - aasmaadi| Adizabdena karmAdi, tasmAdiye vyatireko vyAvRttiradhyakSatAyAsteneti / ivArthagarbho'tra paJcamItatpuruSaH / tadayamarthaH . 20 bhedarUpAyathAtmArabhyakSaM vinite / tathoktarUpAdadvaitAttadasampratipattitaH // 1415 / / sarvanairAtmyamAyAtaM tasmAdadvaitavAdinAm / ta pramANazUnyatvAtprAgeva prativAritam / / 1416 / / bhavatu nIlaghavAdibhirAkAraivitrasyaiva tasya tadvajanamiti cet, siddhastarhi jIvo yugapadava krameNApi bodyAtmanadhitrasyAniSedhAt tasyaiva paramArthato jIvatvAt / tadAha nAnAyaM kramazo vRtteH [ na vedatrAbhidhAsyate ] // 55 // iti / ayaM pratIyamAno bodhamA nAnA kathazcidakamahAdiparyAyaiH zabalaH / kutaH vRtteH pravRtteH / kIdRzaiH kramazaH kramasAphalyena bhavadbhiriti / nAsyeva tAdRzo bodhaH pratyakSatastasyAgrahaNAt tatra sannihitasyaiva saccetanA derayabhAsanAt na kAlavyApinaH tasya maraNAvadherbhahaNaprasaGgAt / taduktam - 7 "yadi kAlakalAvyApi vastugrahaNamakSataH / sarva kAlakAlambe grahaH syAnmaraNAvadheH // " [ pra0 vArtikAla0 41197 ] iti cet; atrAha-na yet atrAbhidhAsyate / na cet na yadi kramazavalo bodhaH, atra etasmin akramazabale bodhAtmani abhidhA tadastitvavAdaH asyate nirAkriyate tatrASi dezavyApini pratyakSasyAvRteH / yadi dezakAvyApi vastugrahaNamakSataH / sarvadezakAlambe mahaH syAtsAgarA'vadheH || 1417 // iti doSAt / yomyatayA niyamasyetaratrApi sukaratvAt / pratyakSAyogyasya ca tadgatasyAnumAnAtpratipateradvaitabhAgavat / na tatrApi 'nAnumAnam - citrapratibhAsApyekaiva buddhirazakyavivecanatvAt ' iti tasya darzanAt / tenApi vipratipattireva nivAryate na tadbhAgasya grahaNam pratyakSata eva sarvAtmanA tasya grahaNAditi cet / na vipratipattivivekasyAgrahaNAta, mahaNe'numAnasya vaiphalyAt / tato'numAnAdeva tasya pratipatiH tadvadanAdyanantatvasthApi / tato yuktaM prANAdimattvAt pariNAmina evAtmanaH sAdhanaM na kUTasthasya nApi vijJAnasantAnasya tatra tasya viruddhatvAt / 25 pariNAminyavi virutu evAyaM zarIropaklaptAdeva caitanyA dutpatteriti cAkaH / tadevAha -- 1 tatparikSA A0, ba0, pa0 / 2 tasmAdeva pa0 / 3 satrArthI A0, ba0, pa0 / 4 " citrapratibhAsApi buddhirekaiva pavitraNitvAsa zakyavivecanaM citramanekamazakyavivecanAzca buddhalAdayaH " pra0 bArtikAla0 pU0 395 / 5 vaiphalyAsaH A0, ba0, pa0 / 6 nApi zAnaA0, ba0, pa0 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 5657) 2 anumAnaprastAvaH bhUtAnAmeva keSAbhit pariNAmavizeSataH / kAyazcitkAraNaM so'pi katha saMsAramuktibhAk / / 56 // iti / kAyaH zarIraM bhUtAnAM pRthivyAdInAm evakArAnna paramAyAdInAM kAryanvena sambandhI, teSAmapi na sarveSAm ; sarveSAM kAyamayatvaprasamAt, api tu keSAJcit / bhUtatvAvizeSe kathamidamiti ? atrottaram-pariNAmavizeSataH / teSAmeva samudAyalakSaNo'vasthAvizeSastasmAttata iti keSAJcideya 5 tadvizeSabhAvAtteSAmeva sa ityabhiprAyaH / bhavati cAtra sUtram-"tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJAH" [ ] iti' / bhavatu nAmai tathApi kaH prakRtopayogaH ? tatrottaram-citkAraNaM citazcetanasya darzanasmaraNAdeH kAraNaM kAya iti sambandhaH "tebhyazcaitanyam" [ ] iti vacanAt / prayogazcAtra-yasmin satyeva yad bhavati tattasya kArya yathA kigvAdermadazaktiH,satyeva ca kAye bhavati cetana iti / taduktam - "madazaktivadvijJAnam" ] iti / bhavatu tahetuH kAya evAtmA 'caitanya- 10 viziSTaH puruSaH" [ ] ityabhidhAnAt, sa eva ca saMsarati mucyate ceti cet, uttaramso'pi kAyo'pi na kevalaM paraH kathaM naiva saMsAramuktibhAra ! tasya janmanaH pUrva maraNAccordhvamabhAvena udanuparasteriti bhAvaH / tatroptaramAha zaktibhede tathA siddhiH [ saMjJA kena nivAryate ] iti / tathA tena phAyazcitkAraNamiti prakAreNa siddhiH nirNItiH bhavatIti zeSaH / kadA ? zakteH 15 sAmarthyasya bhede tadanyAsambhavini vizeSe sati / tAtparyamatra-kAyAtmanaH pRthivyAdezcaitanyaM pratyabhivyaJjaphavena kAraNatvamiti mate taddhavastasya vaktavyo'nyathA tabayogAt bhUtAntaravat / kiM tena kAyasvAdeva tadupapatteriti cet ? na, mRte'pi dehe tatprasaGgAt / vizeSAditi cet sa tarhi ladbheda eva nApara iti siddhaH sa eva tajhedAdhiSThAnaM jIvaH, tadaparastu bhAvaH pudgalAdistatra darzanasmaraNapratyabhijJAnAderAtmadharma syAbhAvAt tadadhiSThAne ca viparyayAt / tataH saMjJayaiva tasya bhUtatvaM nArthataH / na ca sA tatra nivAryate 20 anekasaMjJAsamAvezasyaikatrAvirodhAt / tadAha-saMjJA kena nirvAyate' iti / yadi tasya taccharIra. tayaiva jIvatvamavinaSTaiSa dRSTinAstikAnAmiSTatyAt / aparazarIratvenApIti cet, kathamatyaktataccharIrastha tatsambhavet yugapadekatra tadanupalagbhAn / tyaktataccharIrasyeti cet naH tasyApi bhasmabhAvanAtraivopalabhyamAnasya tadvattvApratipatteriti cet, mA bhUnnAma sthUlasya tadvattvaM sUkSmasya tu na kathaM tasya zarIrAntarapattvamanubhavato'pyapratipatteravirodhAt / nAvirodhAdeva tadastitvamatiprasaGgAt, api tu pramANAdeva, 255 sacceha nAstIti cet ; na; tasyApi bhAvAt / tathAhi-vivAdApannaH pRthivyAdiH tadantaravAn caitanyAbhipramazaktimedavattvAt bAladehapRthivyAdivat / prasiddha hi bAladehapRthivyAde tathAviSasya tadantaravattvaM tatraiva yuvAdidehabhAvasya pratipatteH / kathaM punastaddehasya bAladehAda bheda iti cet ! 1 "pRthivyApastejovAyuriti tatvAni tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMzA ityAdi" tarakhopa0 pR01|nyA ku0 TipR0341 / 2 'tebhyazcaitanyAmiti 1 tatra kecid vRtikArAcyAcakSate-utpadyate tebhyazcaitanyam / anye--abhiSyamyate iti|" tatva saMpaM.pR0520 140 ku. TipU0342 / 3 tatvAntaratvena bhedH| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 57-58 pratimAsamedAdeva puruSAntaradehavat / satyapi tasminnAtyantAya tatra bheda. iti cet / na; asmAbhirapyatyantabhedena tadantaravattvasyAsAdhanAt / evamapi kathaM maraNatirohitacin pasya punarAvirbhUtatadrUpatayA tadantaravattvaM sthUlarUpasyApi tasya tatprasaGgAditi cet ! kathaM bhavato'pi janmanaH pUrvamanabhivyaktacipasya tathA prakRtadehayattvaM bhUtamAtrasyApi tatprasaGgena sarvasya prANimayatvApatteH / nAyaM doSastatraiva 5 sannibandhasya zaktivizeSasya bhAvAnna tanmAtre iti samAnamanyatrApi samAdhAnam / tadevAha yathAbhUtAvizeSe'pi prajJAdiguNasaMsthitiH / nathA bhUnAvizeSa'pi bhavadbhUtAdisaMsthitiH / / 57 // iti / yathA yena zaktibhedabhAvAbhAvaprakAreNa zarIrabhAvino'nyasya ca pRthivyAde tatvaM bhAvapradhAnatyAnni dezasya. upalakSaNabaI tenAnabhivyaktacetanatyamapi tasyAvizeSastasminnapi na kevalaM tadbhAve, 50 prajJAdiguNasaMsthitiH iti atyantavismRtasya pUrvasaMskArAdabhyUhanaM pratyekagRhItAnAmanyo'nyayojanena vAnusmaraNaM prajJA sAdiryasya methAzarIrabhAvAdaH, medhA gRhItAvismaraNaM pRthagRhItAnAM tathAnusmaraNaM bA, ma eva guNastasya saMsthitiH samyak zarIrabhAvinyeva pRthivyAdau nAnyatra sthitirativyAptiparihAreNAghamthAnam / na hi tatraivaM zakya vaktum-zarIrabhAvyapi pRthivyAdirna tatsaMsthitimAn bhUtatvAdanunmIlitace nanavAdvA taditarapRthivyAdivaditi, tattvAvizeSe'pi zaktibhAvetarAbhyAM tatsaMsthitimattvasyopapatteH / tathA 15 tena prakAreNa bhUtAvizeSe'pi bhUtatvataduSalakSitatirohitanyetanatyAbhede'pi sthUlasya itarasya ca pRthi vyAde. bhavadbhUtAdisasthitiH bhavan bhAvizarIraprajJAdistasya vartamAnasamIpatvena tasmatyayaviSayatvAt, manazca vartamAnastatrApi tacchandasya rahe: anyathA bhUtapUrvazabdavaiyadi bhUtapadAdeva tadarthapatizteH / tadayamarthaH-bhUtaH sAmpratikaH pRthivyAdiH AdiH kAraNamabhivyaJjakatvena yasya sa bhUtAviH bhavanneva bhUtAdistasya saMsthitiH sUkSma hetuphattayaiva na sthUlabhasmAdinimittatayAvasthAnam / tato na satrApIdaM vaktavyam-vivakSi20 to'pi na pRthivyAdistadetuH bhuuttvaattirobhuutcetnvaad| sthUlabhasmAdivaditi, tasyApi sAmarthyabhAvetarA bhyAmeva parihArAt / bhavatu bhAvirUpatayA tasyaivaM jIvatvaM na bhUtarUpatayeti cet, ne; tasyApyanumAnAvagamAt-sAmpratikaH zarIrAdiratItakAyapRthivyAdihetukaH zarIsaditvAt vRddhazarIrAdivana / tadAha-bhavadityAdi / vyAkhyAnamatra bhavan vartamAnaH sa eva bhUtAdiratItakAyapRthivyAdinibandha kancAttasya saMsthiti: pUrvavat / tadevaM kAyakAraNarave'pi caitanyasyAmatikSepa eva jIvasya, tasya 25 kAlatrayabhAvitvenAvasthApanAt, na tAvatA tasya tattvamannAdyanantatvena tadupagamAta, tasya ca nAnumAna namyA nantarapUrvAdAveya paryavasAnAt. tato'pi naH (na) parasya tasyAnumitiriti cet, naH evamanavasthAprasAda viSayAntare cAsacArApatteH yAvajjIvaM tatraivAbhinivezAditi cet| nanvayaM bhavata evaM paryanuyogaH pRthivyAderanAdhanantasya pratyakSato'nabagamAda, tasya sannihitArthagocaratayaiva matIteH, anumAnasya - ----- -- 1 sthUletarasya ca A0, 50, 50|2-nntrN pUrvAdeva pa- A0, a0, 5013 -"bhAdiSadena anantarottarastha grahaNam"- tA0 Ti0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2059-60] 2 anumAnaprastAcA cAniSTeriSTasyApyuktadoSAnativRtta / sadanena saugatasyApyanAdhanantatvaparijJAnAbhAvaH pratipattavyaH / syAvAdinastu nAyaM doSaH katipayatadanumAnaparyavasAne sabalAdeva kSayopazamavizeSasApekSAditthamanAdiranantazzayaM prabandha iti tarkAbhidhAnasya pramANasyotpatteH / tato yuktaM kAyakAraNatve'pi caitanyasyAnAdyanantatyAvasthiteH saMsAramuktI tasyeti / kIdRzazcAyaM cetano yasya zarIreNAbhivyaktiH / tadAtmeti cet ; naH tasya tadbhivalakSaNatvAt / jJAnadarzanalakSaNo hi cetano na zarIraM tasya rUpAdilakSaNatvAt / na hi 5 taddhimnalakSaNasya tatrAntarbhAvaH pRthivyAdI jalAderapi tatmasAt / tannizcaye 'nizcayAcca / asti hi nizcite'pi zarIre tadvikale saMzayaH kimayaM mUrkhaH kiM vA paNDita iti, anyathA tatparIkSAvaiyApatteH / vyabhicArI hetuH zabdAvidharminizcaye 'pi anizcitasyA'nityatvAdestadantarbhAvAditi cet, na; tatra kathaJcibhedasyApi bhAvAt / cetane'pyevamiti cet : naH jainoktau "parasparaviruddhayorekanAsambhavAt" [ iti sUtreNa svayaM tadA- 10 dasya nirAkaraNAt / tanna tadAtmanastenAbhivyaktiH / tadguNasyeti cet / naH tadAzrayatvAttadguNalye ghaTAdau prasaGgAta , tasya bhUmyAzrayatvAt / -sarvadA tavabhAvAnneti cet / avaavini prasaGgaH; tasya zazvadavayavAzrayatvAt / kriyAyattyAnina] dravyatyAnnati cet , nA utpannamAnne kriyAyattvAderasambhavAt / tatkAryasyAt, na hi kArya kAraNayoH samakAla: prAdubhAvaH savyApasavyabAlavilAsinIkucacUcukavat parasparamanuSakArAt / pavAdAvinA ca terna pUrva dravyatvam ; pUrvabhAvinA dravyAzrayatvAdinA pazcAdapi 15 guNatvasyaiva prasaGgAt / kathazcaivaM gandhAdarapiM guNatyam ? guNavattvena dravyatvasyaivopapatte. / asti hiM tatra tattvam . dvau gandhau paDasA iti saGkhyAbhedapratipattaH / vakSyati caitat-"gaNAnAm ityAdinA / tanna sadguNasyApi tenAbhivyaktiH / nApi tatkAryasya; vakSyamANottarasvAt / kathamevaM guNaniSedhe guNabadravyam" ityupapannaM bhavato 'pIti cet ? na, parakIyasya talakSaNasyaivAtivyAptyAdinA pratiSedhAnna guNasya / kathaM tahi tadapapattiriti cet ? Ai nasmAdanekarUpasya kathazcidugrahaNe punaH // 56 // naramaMdamAropya guNa ityapi yujyate / iti / tasmAduktanyAyAdanekarUpasya yugapajJAnadarzanAdinAnAsvabhAvasya krameNa svApaprabodhasukhaduHkhAdibhedAtmanazcetanasya kathazcita kenacit na sarvAtmanA prakAreNa grahaNa pratyakSAdinA paricchedaH / na hi tena tasya sarvAtmanA parijJAnaM svApAdau prabodhAdestatra campApAdetibedanAt / na caivaM tasyApi 5. na pratipattiH, tasyAH pratyabhijJAvalena vyavasthApitasyAt / tataH kathaJcideva grahaNam , tasmin sati, punaH pazcAt tadrUpaM gRhItAgRhItarUpaM bhedaM nAnAtvam AgeSya nayabuddhayAbhisandhAya guNa ityapi zabdAd guNItyapi kalpanaM yujyate upapadyate / sati bhede cetanAta svApAdInAM te tasya guNAstadAzraya --------. . . ...1zarIrabhinne caitanye ityarthaH / 2 cetaneSvevami-A0, ba0, pa0 / 3 aSayavikAryatvAdaNasya atI na guNatvamavavinaH / 4 guNena / 5 yadi syAt iti smmdhaa| 6 nyAyavita ilo 230 / 7nyAyavika zlo0117 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 5.6 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2260-62 tvAt sa ca guNI tadadhikaraNatvAditi pratItibalAdupapannI guNatadvadbhAva ityarthaH / guNatadvatorekAntata eva bhedo na kazcit tadvAdasya virodhAdidoSAditi cet : atrAha } i atrAyamabhiprAya yathA guNI guNAt sa ca guNino bhidyate tathA yadi na svabhAvAdapi nAnekAntavAdAtrirmuktiH anyato mendazya svatazcAmedasya bhAve tasyAvazyambhAvAt / tathA guNaguNirUpatayaiva varaM tadabhyupagamaH pratIttibhAvAditi / bhidyate cet uttaram-yadi cet svabhAvAt svAtmano'yaM mAtrato'nyo vA bhinno vyatiriktaH bhAvaH kathaM naiva bhavet kharazRGgAdivat / bhinnasyApi punaH svabhAvAntareNAvasthitiriti cet / na tato'pi tadbhedasyAvazyambhAvAt, anyathA anekAntavAdAdanirmuktaH / punastada50 ntareNa tatravasthAne cAnavasthAnAt / tadevoktam- 'anavasthAnata' iti / bhinnasyApi svabhAvAt sattAsamba spena sattvam, ityapyayuktam , anavasthAnata evaM svabhAvaniSkrAnte sambandhasyaiva nirviSayatvenAnavasthiteH vyomakusumAdivat / tanna kacidaikAntiko bhedaH pramANabAdhanAt / bhavatvabheda evaikAntika iti cet, uttaram- 'sakala' ityAdi / sakalasya svarUpAderica pararUpAderapi grahaNaM tAdAtmyena bhAvasya bhavet kA ? amede, kacidapi bhedasyAbhAve / 25 yadi svabhAvAdbhAvo'yaM bhitrI bhAvaH kathaM bhavet 1 // 60 // anavasthAnato'mede sakalagrahaNaM bhavet / iti / tadevaM sati cArvAkaH kathaM bhUtacatuSTayam | kaNAdaH SaTpadArthAn vA kathaM nAmAvalpayet // 1418 // prAgeva brahmavAdo'pi pratiSiddhaH savistaram | bhedAbhedAtmakaM vastu taccAnekAtmaka vastu guNaguNyAdirUpataH 1 tote || 1419 // saMzayAnupallI (pAlI) bhavatItyAha zAstrakRta // 1420 // tadanekAtmakaM tatvaM [ na hi jJAnAtmanA kazcit ] // 61 // iti / spaSTametat / atrAyaM bhAvaH syAdvAda yalamA vibhUtacAturvidhyamabhyupagamya tadvAdinaM prati gaureyAyaM kevalamasya viSANe na staH ityupalavamavakalpayan bhUtaMvAdI mahAbhUtenaivAviSTo na viziSTayA prajJayAdhiSThita iti / bhaktu sa eva vAdaH, tatraiva cetano dehasya guNa iti cet; atrAha- na hi jJAnAtmanA kacit // zarIragrahaNaM yena tadguNaH 'parikalpyate / iti / na hi naiva jJAnAtmanA zukkAyAtmanA paTagrahaNavat kacidantarvehiyAM zarIragrahaNamasti 1 guNavaddbhAva A0, ba0, pa02 / kAnta ema A0, ba0, pa0 / 3 - mavat A0, ba0, pa0 / 4- meva tat tA | 5 vAdI A0, ba0, pa0 / 6 parikalpate A0, ba0, pa0 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16264] 2 anumAnaprastApaH yena tathA tadgrahaNena tadguNaH parikalpyate jJAnAtmeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / guNapranyayoH kazcidapyamede dravyavad guNasyApi guNavattvaprasaH tadarmAnupAte satyeva sadamedopapatteriti cet, na; amedArpaNayA tatheSTatvAt / na caivam "dracyAzrayA nirguNA guNA" [ta. sU0 5 / 40 ] iti sUtraviroSaH; tasya menAbhisandhinibandhanatyAt / vaizeSikAdestu " aguNavAn guNaH " iti' buvANasya na gandhAderguNatvaM guNavattvAt / tadevAha guNAnAM guNasambandhI gandhAdeH sarUpayA grahAt // 62 // iti / / saGkhyAyAzca guNatyaM guNasUtre tattvena pAThAditi bhAvaH / sartha saGkhyAyattasya grahaH, sA nae na di " mArale tAvaDarapAna, vastusattva eva tasthA guNa khopapateriti cet atrAha tAdAtmyaM kena vAyeMta [nopacAraprakarupanam ] / iti / sa guNa AtmA svabhAvo yasya tasya bhAvaH tAdAtmyaM guNAtmatvaM sapAyA iti SaSThI- 10 pariNAmena sambandhaH / kena na kenacit vAryeta pratikSipyeta / nanUktaM bhAktatvena tanivAraNamiti ceta; atrAha nopacAraprakalpanam / ___ anAnyatrApi tulyasvAt [ AdhArasyaikarUpataH ] // 63 // iti / atra asyAM gandhAdisaGkhyAyAm upacArasya asadAkArAdhAropasya kalpanaM samarthanam / kusa 15 etat ? anyatrApi pRthivyAdAvapi tulyatvAttatkalpanasya / tathA ca na kacit sanyAyA guNazyamiti manyate / nArya doSaH, tatra vastuta eva tasyA bhAvAt nidhipratipattiviSayatvAditi cet, atrAha-anyatrApi gandhAdisaLyAyAmapi tulthatvAtadviSayatvasya bAdhakasya kadAcidapyapratipatteH / vastuto nirguNa eva gandhAdiradavyatvAt karmAdivat ityanumAnaM bAdhakamiti cet na, karmAdAvapi 'patra karmANi dvivighaM sAmAnyam , ekaH samavAyo bahayo vizeSAH' iti saGkhyayA guNavattvasyaiva patIte, sAdhya- 20 vaikalpAddhetozcAsiddhatvAt, guNavattve tasyApi dravyatvAt / tadevAdravyatveneti cet, na; 'aguNavattvAd dravyatvam, tatazca tat' iti parasparAzrayasya spaSTatvAt / tataH sUktam 'anyatrApi' ityaadi| ka ceyaM prasiddhA saGkhyA yasyA gandhAdAvupacAraH / tadAghAra iti cet, na; pRthivyAderekalyArekasavyAyA eva tatra tadApateH / tadAhaAdhArasyaikarUpataH // 25 sabaikatvaM prasajyeta [ saMgkhyAmAnaM yadISyate / / iti / AdhArasya pRthivyAdeH ekarUpata ekatvena nirUpaNAt tatra gandhAnI ekatvaM prasajyeta tathA ca 'do gandhau' ityAdi vyapadezAbhAya iti manyate / bhavasvanAdhArasaGkhyAyAstatropacAra iti cet; na; pratyAsastannibandhanasyAbhAvAt / saGkhyAsAmAnyasyAdhAretaragatasyopacArastatra tahAthAviti 1 parikalpate aa0,b0p0|2 vaize0 sU0 111116 / 3 vaize0 sU0 1 / 1 / 3 / 4 saMkhyAtlena / 5 "praupacArikatvena" -taa0tti0|6-paavtyo- A0, b0p0|7 saMkpayA Ama, aba p0|8 -yasya A0,0pa0 / 9 evaM saMkhyayA gu- Aga, b0,50| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 64-66 cetaH tadeva tarhi syAt kathaM vizeSaH ! sAmAnyena tasyApAviti cet; na; AdhAretaragatayorekatyanAnAspayoryugapadAkSepeNa gandhAdau tavyapadezasyApi yugapatprAptaH, tato yadi tatkalpanaM sAmAnyameva na vizeSastadevAha-'saGkhyAmAtraM yadIdhyate' iti / yadi cet, iSyate tatkarupanaM saGkhyaiva vizeSa rahitA sanmAtraM syAt / na ca tena kalpitenApi prayojana syAt, 'dvivyapadezasya tasmAdanupapatteH / upa5 caritatve ca gandhAno saGkhyAyAstadvadeva pRthaktvasyApi syAt, saGghasyAvattasthApi guNatvena vastuta. statrAsambhavAt / tataH kimiti cet ? Aha ___ nAnAsmaSibhramAdeyaM na pRthagguNino guNAH // 64 // iti / nAnAtmA nAnAsthabhAvaH pRthakvamiti yAvat, tasya vibhramaH kalpitatvaM tasmAt / evaM gandhAdisaGkhyAvat / na pRtham na minA guNinaH pRthivyAdeguNAH rUpAdayaH syuH / upalakSaNamidam, 20 tena karmasAmAnyAtyo'pi latato na pRthagiti pratipattavyam. yastataH pathaktvAbhAve tadanupapatteH / 'tadabhAve'pyAkArabhedAte tataH pRthagiti cet, etadevAha prasaktA rUpabhedAcceta [bhedo nAnAtvamucyate ] | iti / / rUpamedAt svAkAramedAte tataH pRthak prasaktAH pravRttAH cet yadi / tatrottaramAha - 'bhedo nAnAtvamucyate' iti / bheda ityapi nAnAtvaM pRthaktvameva na svarUpavailakSaNyam 15 ucyate, anyathA pRthivyAdiSvapi pRthaktvakalpanAvaiphalyapasaGgAt / tato guNAdInAM tadvato bhedami cchatA pRthaktvaM tatra tAttvikovAGgIkartavyam ityavyApakameva "aguNavAn" iti guNalakSaNam / tadanena "guNavat" iti 'dravyalakSaNasyAtivyApakatvamuktaM bhavati gandhAderapi guNavattvena tattvAyatte:, samavAyasya caikatvena tasyApi tadvattvAt / nAstyeva "tatraikatyaM kevalaM bhAvasAdRzyAttatra tadvyavahAraH / taduktam - "tatvaM bhASena vyAkhyAtam" [ vaize0 7 / 2 / 28 ] iti / tadevAha-. ekatA bhASasAmyAccet [ upacArastathA bhavet ] // 6 // iti / bhAvaH sattvaM tena sAmyaM sAdhayaM satsaditikta samavAyaH samavAya ityaviziSTajJAnaviSayatvaM tasmAt, ekatA ekavaM samavAyasyeti zeSaH / 'cet' iti parAktayotane / tatrottaramAha-'upacArastathA bhavenH iti / tathA tena tatsAmyaprakAreNopacAra ekaravasya bhavet sAdRzyaguNopanItatvAt mANavake "siMhalavat / tathA ca tatra nAnAtvameva syAt / vastuta ekatvAbhAve tasyAvazyambhAvAt / yadi ca, 25 tatra guNavattvabhayAna vAstakmekatvaM pRthaktvamapi na bhavet, tadapi kutazcit kAryavizeSAderuSacaritameva sthAt / sadevAi bhede'pi [ vasturUpatvAt na ghedanyatra tatsamam ] | iti / bhedaH samavAyasya tadanyatvAmnAnAtvaM tasminnapi na kevalaM tadekatya eva, upacAraH tathA 1 tadA vyapade- A0, 20, pa0 / 2 pRthaksvAbhAve'pi / 3 baiMze0 sU. 101 / 16.4 "kriyAguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNama" baze0 sU0 131415 / 5 samavAye / 6 siMhabattvaSat Aga, ba, pa0 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2266-67 2 anumAnaprastAvaH 99 bhaveta' iti sambandhaH / tathA ca tasya vastuto bhAvAdapyamedAt na yuktametat-'ekatA bhAvasAmyAt' iti, sAmyasya bhede satyevopapattaH / itaraH prAha-'vasturUpatvAnna cet' iti / vastunaH samayAyamya rUpalAda svabhAvatvAsa nAMgara ne yadi sabopacAra hati; tatrAha-'anyatra tatsamam' iti / anyatra tadekarave sat vasturUpatvaM samaM sadRzam tasyApi niravadhapatyayavedhatathA svayamabhyanujJAnAta, tathA ca siddhamekatvAdinA sasya guNavattvam / arthAntaratya eva sa guNo na vasturUpatve iti cet, Aha- 5 'anyatrA ityAdi / anyatra pRthimpAdau tat vasturUpatvamekatvAdeH samaM tatrApi tadaparasya pramANato nigamAditi na kacidekatvAdirguNaH' syAt / athavA, 'na pRthagguNino guNAH' ityuktaM tadevAmyupagamAt vadataH samavAdino matam 'ekatA' ityAdinA Azakya 'upacAraH' ityAdinoscaramAha / na hi bhAvasAdRzyAt sanmAtrAvizeSAvakatA sarvabhAvAnAmuSacAra eva tathA bhavet sanmAtrasyApi sarva aktiyekasmAbhAvAt 'upacArata eva tadekatvasyAvasthApitatvAditi manyate / hetvantaramAha-'bhede'pi 10 ispAdi / na hi mevasyApi vasturUpatve vastutastadekatvamupapannam, bhedo na vasturUpaH tattvAt marIcikAtoyavaditi cet, sadevAha-'na cet iti / na yadi mede vasturUpatvamiti / tatrottaram - anyatra ameve tat vasturUpatvaM neti samam-so'pi na tadrUpastasyAt chanapunarutpannakezAdhabhedavaditi anumitimAvAt / bhavatu bAdhitasya tasyAtadrUpatvaM nAparasya / na hi bAdhavato dharmastadanyatra yojanamarhaspatiprasamAditi cet| na, bhede'pi samAnatvAt / ata evoktam-'anyatra sat smm| 15 iti / tama guNaguNyAdInAmavaktvam / / bhavatu pRthaktvameva pratibhAsAdibhevAditi ceta ; atrAha etena bhinnavijJAnagrahaNAdikathA gatA // 66 // iti / bhiSavijJAnagrahaNaM bhinna pratibhAsAvalambanam AdizabdAd bhinnAbhidhAnakAraNAdi tasya kathA gatA na sambhavati ityavagatA / kena ? etena anantaranyAyena / vijJAnAdAvapi bhedasya 20 satyeva pRthaktve sambhavAt , tasya ca nirAkRtasvAt / tatrApi bhinnavijJAnagrahaNAdinA bhedakalpanAthAmanavasthApatteH / tamna guNo nAma kazcinizcito yatazcetano'pi guNaH syAt / mA bhUdharmastu tarhi tasya syAt tadavaSTammenAvasthAnAcitravat kubyasya, tato yathA kuDyApAye na citraM tatra tiSThati nApyanyatra gacchati nazyatyeva paraM tathA zarIrApAye cetano'pIti manvAnasya mavamupadazaryannAha - jIvaccharIradharmo'stu caitanyaM vyapadezataH / yathA'caitanyamanyasyaparaH pratipamavAn // 67 / / iti / jIvataH prANAn dhArayata: zarIrasya dhamo'stu caitanyaM vyayadezataH 'sacaitanyamidaM 1 tariti tataH prA- A8, 20, 501 2 ananna-A0, 20, 50 / 3 -dimigaA0. 050|4ni savaiSAbhyupagamAcca tataH A0, ba, p0| 5 amedo'pi / 6 bAdhAvatI Aga, ya0, pa0 / 7 tarhi syAt A0, ba0, pa010"zarIrasya" -taattik| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe / / 68.70 jIvaccharIram' ityabhidhAnato yathA yena vyapadezaprasareNa arcatanyaM citrAdi anyatra kumyAdI dharma iti evam apara cArvAkaH pratipayavAn / tatrottaramAha apratyakSe'pi dehe'smin svatantramavabhAsanAt / pratyakSa tadguNo zAna neti santaH pracakSate // 6 // iti / bahalatamaHpaTalaparipiDitalocanadazAyAm apratyakSe'pi vispaSTapratibhAsAviSaye'pi na kevalaM vipulavilasadAlokaparikalitapravezadakSAyAM pratyakSe 'pItyapizabdaH / kasmin ! dehe zarIre asmin AtmIye pratIyamAne pratyakSaM spaSTAvabhAsaM jJAnam / kuta etat / svatantraM yathA bhavati tathA akbhAsanAva / tat kim / tadguNaH tasya deha [ sya ] guNastadAzrayaM neti santaH pracakSate kathayanti / nahi tasminnapatyajhe'pi pratyakSasya tadguNatvaM rUpAderAkAzaguSyatvaprasaGgAda / sabdasya 18 kartha tAzasyAphAzaguNatvamiti cet ! na, tasva niSeSAt / sparzaspa bAyuguNatvaM kathamiti cet ? na, sparzavizeSasyaiva vAyuzat , tasya ca pratyakSatvAt / tasya tadarthAntaratve guNaguNibhAvAbhAvAtya nivedanAta / tanna dehaguNatvaM jJAnasya / tataH kim ! ityAha tadaSTahAniranyeSAmadRSTaparikalpanA / iti / tat tasmAt tasya guNatvAbhAvAt anyeSAM lokAyatikAnAM dRSTAniH pratyakSavedhasya 15 svatantrajJAnasya pratigat, adRSTaparikalpanA paratantrasya tasyAdRSTasyaivopagamAt / tadevAha svAtantryadRSTabhUtAnAmaSTaguNabhAvataH // 66 // iti / dRzyate hi svAtantryaM jJAnasya / nahi . "dehabhUtAbhUtasambandhitayA guNabhAvaH / tato dRSTahA niradRSTakalpanA cAnyeSAmiti / bhavatu tasya tadAtmatvaM . tadguNatvaM taddharmatvaM vA, tathApi na saMsAramokSayorabhAva ityAha tassAratarabhUtAni kAyApAye'pi kAnicit / iti / tadityatra bhapizabdo draSTavyaH / tadayamarthaH-~-tadapi tasya tadguNatvAdiprakAreNApi 'jIvaH saMsAramuktibhAg' iti durAdAkRSya sambandhanoyam / kathametat ? dehapAte saha tena tasyApi pralyAditi cet ! tanna; yataH kAyApAye'pi na kevalaM tadbhAve kAnicit na sarvANi zarIrAntarapariNAmabhAji mavanti pUrvoktanyAyAt / kIdRzAni kAnicittAnIti cet / sAratarabhRtAni saizyatanyasya prAgabhivyaktatvAt tebhyo'pi sArANi punarapyabhivyaJjakatvAt bhUtAni sUkSmarUpANi pRthivyAdIni, tato niSiddhametat-"yAvajjIveta sukhaM jIvet" [ ] ityAdi / tatastasya tadAsakatvAdikalpanaM prayAsamAtrameva cArvAkasya saMsAramokSayostadarthasyAnuSThAnasya ca tathApi niSeSAbhAvAditi manyate / tasmAdityAdayazca vyAkhyAnazlokAH yathetyAdinA vyavasthApitasyaivAtmanaH taiAkhyAnAt / 1-tade-Akha, ba0, p0|2 -kri-A0, ba0, pa0 / 3-yAti A0,0, 10 / 4 dehabhUtasamba-A0, ba0, 10 / 5 zAnasya / 6 yAvanIvaM sukhaM A, ba, e01 "yAvanISet sukhaM jIvennAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH / / - taa0tti| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAvaH matAntaramupadarzayati dUSayitum kAryakAraNayorbuddhikAyayostanivRttinaH // 70|| kAryAbhAvagargasti saMsAra iti kazcana / iti / kAraNaM hi kAyo buddharbuddhistu tasya kArya tadbhAva eva bhAvAt , ghamAderapi tata evAmikAryatvAt / na ca tatkAryamanyato'pi yatastadabhAve'pi syAt / syAdeva zAlakavat | zAlUkaM hi 5 zAlakAdiva gomayAdapi dRzyate iti cet , na; tasya tajanmanaH tadanyato vailakSaNyAt / buddhirapi vilakSaNA tadanyataH syAditi cet / na, tasyA evApratipatte: / zAlUkavat sambhAvyata iti cet / ghamo'pi parvalAta: kinna tathA sambhAvyeta ? dRSTasadRzatayaivaM tasya pratIteriti cet / na, buddhAvapi samAnatvAt ! tAdRzyeva tadanyato'pi kinna bhavatIti dhamo'pi kinna syAt ! tatraiva tadrAvabhAvasya niyamAta , anyatrAbhAvAt. bhAve so'pi pAvaka eva syAt tanniyamAdhiSThitasyaiva :, tattvAt / tadukam -- "agnisvabhAvaH zakrasya mUryA yadya mireva saH / athAnanisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet / / " [ pra0 vA0 3 / 35 ] iti / anyato'pi tasya bhAve nirhetukatvameva syAt tanniyamAdanyasya sahetukatvanibandhanasyAbhAvAta, tasya cAtayAtvenAvasthApanAt / tadapyuktam "dhUmaH kArya hutabhujaH kAryadharmAnuzrucitaH / sambhavastadabhAve'pi hetumacA vilakSayet // " [pra. vA0 3/33 ] iti cet ; na; buddhAvapi tulyatvAt / tathA hi kAyasvabhAvo yadhanyaH kAya eva tathA hi saH / athAkAyasvabhAvo'sau buddhistatra kathaM bhavet // 1421 // buddhiH kArya hi kAyasya kAyadharmAnuvRttitaH / sA 'satI tadabhAve'pi hetumattAM klipayet // 1422 // sataH kAyasyaiva kArya buddhiH / tathA ca kAryakAraNayorbuddhikAyayoH madhye tasya kAragasya nivRttio vinipAtAt nAsti saMsAraH kAyAntarasaJcAraH / kuto nAsti ? buddharavasthAnAt tasyA eva tadupayamAditi cet, na; kAryasya buddheH abhAvagateH abhAvaprApterabhAvanirNayAdvA / na 25 hi kAraNanivRttau kAryasyAvasthAnamatakAryatvApatteH / iti evaM kazcana cArvAkavizeSo'viddhakarNaH / tabotaramAha tasyApi dehAnutpattiprasaGgaH [anyonyasaMzrayAt ] // 71 // iti / tasyApyaviddhakarNasyApi na kevalaM purandarAdeH dahAnutpattiH dehAdanutpattiH paryudAsena tadanyasmAdutpatddhistasyAH prasaGgaH prAptiH / tathA hi ---yathA nivRtte'pi pAvake dhamo ghumAdevotpa- 30 agneH sakAzAdanyata utpattiprakAreNu"- tAdi / 2 -saMvaitasya tA / 3 agnesvaAma, pa0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaryAnadharaNa [2072 yate tathA kAyaparipAte buddhirapi buddharupayeta kimavaSTambhA tadutpattiH ? anavaSTamme bhuktatvena saMsAravirahApatteriti cet, AkAzAvaSTambhena dhUmasyeva bhUtavizeSAvaSTambheneti brUmaH / tathA ca sUtram"vigrahagatau karmayogaH" [ ta0 sa0 2 / 25 ] iti / tadavaSTammavinAze tadvinAza iti cet; na: punarapi tadantarAvaSTambhena tasyotpattaH / dhUmavat kinna tasya nirmalA nivRttiriti cet na, dhame'pi 5 tadasiddheH, akizcitkaratvena tatsantAnAvastutyApasaH nirUpitatvAt / anivRttaH kinopalabhyata iti cet ! na: sUkSmarUpasamApateH / saiva kathaM sthUlasya virodhAditi cet / na; tathA'pariNAmAt agnimato'nagnimattvavat / tataH sthitaM buddhadehAnurapatiprasaGga iti / etadeva spaSTapalAha-'anyo'nyasaMzrayAt' iti / anyo maraNAdUrdhvabhAvI saMsAro buddhivivartarUpaH so'nyasaMzrayAdanyaH prAcya 'etatsaMsAraH tatsaMzrayAt kAraNatvena tadAzrayaNAt / athavA na bhavatyutpattiryasmAt asAvanutpatiH dehadhA1. sAvanutpattiH dehAnutpatti: tatprasaGgobuddhadeho'nutpAdaka iti yAvat / tathA hiM- na deho buddha rutpAdako dehatvAt mRtadehavat / tadvizeSa eva tasyA utpAdakastatraiva tadbhAvabhAvaniyamAnna tanmAtram agnivizeSavamasya / na ca tasya tadvyabhicArastadayamaprasaGga iti cet; kaH punarasau tasya vizeSaH ? prANApAnaparigraha iti cet, so'pi kutaH ? tata eveti cet, na, mRte'pi prasaGgAt / prayatnAditi cet, na tasya bodhapradezaparispandAdaparasyApalipatteH / bhavatu sa eveti cetna ; tatparigrahe dehAtta 15 phalotpattistasazca tatparigraha iti parasparAzrayAt / tadezaha-'anyo'nyasaMzrayAt' iti / yadi yA dehasyaivAnutpattistatprasaGgaH kAraNAbhAvAt / pRthivyAdiH kAraNamiti cet, na; sarvasya deharUpatvApatteH / pariNAmavizeSavAneva sa taddheturna sarva iti cet, na, tadvizeSasyApi tata etra bhAve'tiprasaGgasyAnivRttaH / tatrApi tadaparatadvizeSakarUpanAyAmanavasthAnAt / atha svabhAva evAyaM tasya padaviziSTo'pi kazcideva taddheturna sarva iti cet, kAryasyaivAya svabhAvo yavahetukamapi tat kacit kadAcideva bhavatIpti 2. kinna kalpyate hai tathA tadapratipatteriti cet, na; aviziSTamapi phinideva kAraNamityasyApyapratipatteH / kathaM vA pRthivyAdihetukatve tasya buddhI tadbhAvaniyamaH, anyathA buddherapyanyahetuphatva eva kAye taniyamaH syAt / na cAsau tatra nAsti, buddhyapagame garbhagatasyApi kAyasya galanAt / astu buddhereva tadutpAda iti cet, na; anyo'nyasaMzrayAt-buddhimAve tataH kAyaH kAyAcca tadbhAva iti / na saha bhAthiyA eca buddheH kAyastasya prApabhAvinyA eva bhAvAt, sApi kAyanatyeva tattvAttaduttarabuddhivaditi 25 ceta: tahiM tatkAyasyApi tathAvidhaprAcyabuddhito bhAvaH, tatrApyevamiti siddho'nAdiH saMsAraH, anantazcaH pUrvabhavAntyabuddherai hikAdhakAyasya aihikAntyabuddherapyuttarabhavAyakAyasya, tadantyabuddharapi taduttarabhavAthakAyasya prAdurbhAvAt / etadevAha usarovaradezasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / iti / suvodhametat / upasaMharabAha ata eva viruddhatvAdalaM [ prAyastayA bhavAt ] // 72 / / iti / 1 eva tatsaM- Aga,ba, pa, 2 dehavizeSa eva / 3 pRthivyAdiH / 4 budhyapagame A0, ba0. pa0 / 5. budireva Aga, ya0, pa0 / METHEREFERRINATH Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 73-74] 2 anubhAmaprastAva alaM paryApta buddhaH kAyaphAryatvasApanena / kutaH ! viruddhatvAtatsAdhanasya / tadapi kutaH ? ata eva saMsArAnAanantatyavidhereva / saMsArAbhAvavidhyarthAn kAyakAyasvasAdhanAt / saMsAra eva siddho'yaM tadalaM tena sAmmatam // 1423 / / maktu saMsArasthAnAdilaM kAryasya kAraNAnyabhicAraniyamAt. nAnantarya kAraNasya kAryavattvani- 5 yamAgAvAt pradIpAdezvaramabhAvinassadvikalasyApyupalabdheriti cet, atrAha-'prAyastathA bhavAnaH iti / tathA pUrvavat pazcAdapyuttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / kutaH / bhavAta jananAt / ayamoM yahikamaraNacitaM na dehAntaramanusandadhIta kAraNasya kAryavattvaniyamAbhAyAtU sadA pUrvabhavAnsyacittamapi naihikabhavAyakAyamanviyAt tasyApi tatkAraNatvAt, tathA tatpUrvabhavAntyabuddhAvapi vaktavyamiti bhava eva na bhavet / asti ca bhavaH tataH pUrvavat pazcAdapi tadanusandhAna tasyA vaktavyaM tato durbhASitametat-- 1 "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti" [pra0 vA0 svavR0 1 / 6 ] iti' / svayaM ca "cizAntarAnusandhAne ko virodho'ntyacaitasA" [pra0 bA0 1147 ] iti maraNacittasya cittAntarAnusandhAna bukneva nAvazyamityAdikamapyabhidhatta iti satyaM maguraprajJo dharmakIrtiH / yadyevaM na kasyacinnirmuktiH, 'buddhimAtrasya dehAnusandhAnaniyamAditi cet ; na, prAyastadamyupagamAt / nahi sarvasya buddhitattvasya tanniyamaH; klezakarmAnuviddhasyaiva tatpratipatteH / 15 *tadanubyAdhayaikalye tu buddhirbuddhimevAnusandhatte ne dehamiti kartha nirmuktyabhAvaH ! phiJca', kAyaH kAraNamAtram , tadvizeSo vA buddheH tanmAtramiti cet ; na tarhi sannivartamAnamapi kAryasya buddhaH sattvaM nivartayati; nivRtte'pi sahakAriNi kAryasyAvasthitipratipatteH, yathA mRte'pi sthapatI prAsAdagopurAdeH / idamevAha-- sanna kAraNamityeva kAryasattAnivartakam / svanivRttau tathA takSo gopurAhAlakAdiSu // 73 // iti / "pratIktavyArUpAnametat / bhavatu pariNAmitvena kAraNavizeSa evaM sa syA iti cet / atrAha-- yugapadinnarUpeNa bahirantazca bhAsanAt / na. tayoH pariNAmo'sti yathA gehapradIpayoH // 73 // iti / 25 tayorbuddhiAyayoH pariNAmo vivartamAyo buddheH vivartibhAvazca kAyasya, sa nAsti / kutaH / / yugapat ekakAlaM bhiSarUpeNa amUrtijJAnAdimattvena buddhaH Adimattvena kAyasya bhAsanAn / nahi 1 nAkAraNAni tadvanti vaikalyapratibandhasambhavAt" --pra0 vA syathaH / "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti nyAyAt"- prabAnikAla: 2 / 2 / 2 bhunimAtra- ba, 10 / 3 tadanaviddhatAvaikalye |"-taa0tti0|4 "kAryakAraNayoyu ddhikAyayo rityAzunaM pUrva cAkriyA tatra vikalpavayapUrvaka dRpayAmAha"- tA0 Ti. / 5 "tanivRttitaH kAryAbhASagatenAsti saMsAra iti cArvAkaNa prAgutta.mayunamityarthaH / - tA ttik| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyayinizcaryAyacaraNa [105-76 pariNAme' tathA bhAsanamupapanna mRcchivakayoH parasparAbhedenaiva pratibhAsAbalokanAt / 'piNDazivakayoH kameNa rUpabhedena pratibhAse'pi pariNAmasadbhAvAt vyabhicAra iti cet, na; yugapadgrahaNena tadvyavacche. bAta bahiH zarIramantabuddhiriti dezabhedena pratibhAsanAcca na tayoH pariNAmaH / yathetyAdikamubhayatrApi dRSTAnta: / spaSTazcAyam / atazca na tayoH pariNAma ityAha--- pramite'pyaprameyatvAhikateradhikAriNi / "nirhAsAtizayAbhAvAni hrAsAtizaye dhiyaH // 75|| palAyatyayaloyamsyAvAsa viparyadhAs , kArya [tasmAna te tasya pariNAmAH sRgvAdayaH ] ||76 // iti / pramite'pi pareNa pratyakSa tipanne'pi kAye aprameyatvAt aparicchedyatvAt dhiyo buddheH 5. nAsau tasya vivartaH / na hi vivartinaH pratipattI vivartasyApratipattiH svarNapratipasau rucakAderavazya tayA pratiSaH / adhikAriNi vikAravikale kAye vikatevikaraNAcca / na chupAdAnavikAramantareNa tadupAdeyasya vikAraH, satyeva kutazcittantuvikAre padavikArasyopalambhAt / na caivamatra, zAstrazravaNAdinA buddhivikArasya avikRta eva zarIre darzanAt / vikRte'pi tasmin dRzyata eva tadvikAro mRSTetarAhArAbhyAM dehasyAnugrahopasaGghAtayoH buddhAvapi prItiparitApayorupalambhAditi cet, na; saumanasyadaurmanasyAbhyAmeva tadbhAyAt, tadabhAve satorapi tayostadapratipatteH / viparyayadarzanAca, dRzyate hi tadanugRhItadehasyApi iSTAnavAptau paritApaH, tadviparItasya cAbhyastazAstrahRdayanirNayAdaparimitA prItiH / kathaM tahiM cakSurAdivikAre tadvikAraH 1 dRzyate hi kAcakAmalAdinA vikRte cakSurAdau buddharapi mandapratibhAsavibhramAdirUpo vikAra iti cet, na tasyApi cittavikArAdeva zakti vaiguNyalakSaNAdutpatteH, praguNazaktikatve cittasya satyapi tadvikAre satyasvapnavadayitathaspaSTAvabhAsasaMvittarapratiSetrAt / kimidAnI vikRtena cakSurAdineti cet ! na, tasya tatra kAraNamAtratvAt avikRtavat / na hi tasya sanmAtratvaM pratiSiddhayate, zarIrabadupAdAnatvasyaiva pratikSepAt / anupAdAnave kathaM tannivRtyA buddhinivRttiriti cet ? na, tayA gavAkSanivRttivat buddha rUpAdyAbhimukhyasyaiva vivartanAna svarUpasya, anyatra vRttidarzanAt / anyaiva sA buddhiriti cet : kathamevaM prativiSayaM buddhibhede karkaTIbhakSaNAtau 'rUpAdikaM yugapa ihamevAnubhavAmi' 'ya eva rUpamupalapsi sa evAdhunA sparzAdikamupalabhe' iti ca pratisandhAnaM santA25 nAntaravadbhede tanutpatteH / tadapi vikalpAdeva kutazcinnendriyabuddhInAmanyo'nyatAdAtmyAt, pratibhAsabhedena tadanupapatteriti cet, na, vikalpa ke 'pi tadavizeSAt parasparavikalpalakSaNarUpAdiparAmarzabhedAdhiSThAnatvAt / tathApi tadekarave tabuddhInAmapi syAdavizeSAt / tato yuktaM vikRteravikAriNIti / tathA nirvAsAtizaye zarIrasya vyAdhyAdirasAyanAdinA kSayaparipoSaNaprakarSe dhiyastadatizayAbhAvAcca nAsau tasya pariNAmaH / na hi zarIrasya nirhAso buddhimanvetti puSTiryA, kRzatarazarIrANAmapi sAtiza parigAmena 10, 10|2khnnddshiv-m0p013 tulanA-tatsvarsakA 1934 / tatvasaMpa pR052714 tulanA-pra.bA0 2 / 73 akalaGkA-TipR.163 | 5 cakSurAdeH / 6 kRtaza-ba0ra0 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7] 2 anumAnaprastAva yaprajJAnAM mahAkAyAnAmapi mataGgajAdInAmalpaprajJAnAmavalokanAt / balIyasi ca karikzahAdInAM kAye / tasyA abalIyastvAt viparIte cAbalIyasi strIbAlAdInAM viparyayAt balIyastvAtU sthitisAratvAt na tasyAstadvivartatvam / upasaMharanAha-tasmAnna te tasya pariNAmAH sukhAdayaH iti / mbapadavyAkhyAtametat / yatrApi pariNAmatadvadbhAvo ghaTakapAlAdau satrApi pramite'pItyAdi vidyate tato vyabhicAra iti ceta; Aha etadana ghaTAdInAM na tu jAtucidIyate / iti / / etat pramite'pItyAdi atra loke ghaTAdInAM pariNAmatadAvena prasiddhAnAM na tu naiva jAtucit kadAcit IkSyate dRzyate / tato na vyabhicAra isi bhAvaH / atha guNadUSaNamantrApyatidizannAha suSyazca guNapakSeNa [ tattathA pariNAmataH ] // 77 // iti / 10 sadRzazcAyaM guNapakSeNa pariNAmapakSastato yathA tatroktaM na hi zAnAtmanA' ityAdi tathA atrApi baktavyam-'na hi jJAnAtmanA kacit zarIragrahaNaM yena tadvivartaH prakarupyatAm / ' iti / nigamayati-tattathA'pariNAmataH' iti / tat tasmAt apariNAmato dhiyaH phAyakyitatvAbhAvAt sA tathA tena 'saMsaret' ityAdinA prakAreNa bhavati / kizca, paralophinamAtmAnamanicchatazcArvAkasya kuta idaM saMsAravaicitryam-kasyacidvikRtamindriyaM durbhagasaMsthAnaM saMhanana duHkhamadhuraM jIvanam anyasyA- 15 vikalaM cakSurAdi manonayanAbhirAmaM zarIrasaMsthAnamabhinandanIyazca jIvanam aparasma tadujhyaprakArazabalamiti ! na cedaM dRSTAveva kAraNAt, sarvatra vyabhicArAt iSTAhAravihArasevAkRSyAdau samAne'pi kacidindriyavikArAderanyantra tadviparyayasya ca pratipatteH / svabhAvata eva 'sattvajJeyatvAderjalbukSudavaditi cet, kasyAsI svabhAvaH ? tadvaicitryasyeti cet, na; anutpannasya tadabhAvAt / utpannasyeti cet: nautpattI svabhAvastalazcotyattiriti parasparAzyAt / tatkAraNasya pRthivyAderiti cet, na, 20 tato'pyekasvabhAvAdekaprakArasyaiva nikAyasyotpattiprasaGgAt / na caivam , varizra(SA,sAvaNAzuddhAdapyambhasaH pariyAsitAkasyacidAraktaziraso'parasya pItamastakasyAnyasyAtpavapuSo'parasya vipula. vigrahasya jIvanivahasya prAdurbhAvapratipatteH / na jhekasvabhAvAt padmAdimIjAdvicitrastatprasavo dRSTaH / nApi tatra svabhAvabhedaH, pratyakSato'pratipatteH / tadvaicicyAdevAnumIyata iti cet: na; tasyApi sambhUrya iti kAryamupayoge tadAkAravarNasAkaryasyAbuddhigocarasya prasaGgAt / kasyacitkacidvyApAre niyA- 25 makaM vaktavyaM tadantareNa tadasambhavAt / tahata evAnyastadredo niyAmaka iti cet, na; tatrApyanyatastanedAnniyamakalpanAyAmanavasthAnadoSAt / nAyaM doSaH; pUrvapUrvasmAduttarottarasya niyamAdanAditvAt tatprabandhasyeti cet, AgataM tarhi tadviSayasya jIvasyApyanAditvaM viSayiNastasya tadabhAve 'nupapatteriti siddho naH siddhAntaH- jIvasya paralokino 'pratikSepAt, tasya ca karmaNa eva tadvaicitryAta, tadanubandhinaH ? satvajJa yatvAdeH' iti padaM sampAtAdAyAtamiti bhAti / 2 paribhavaNAzu-A0, ba0, pa0 / vApatitAta shuddhaablaat| 3 tulanA- "tathAhi rakta zirasaH pItakAyAdayaH pare / jalAdiprANinI dRSTA: sa prAkAraH kuto bhavet / / -pra0 bArtikAla 1 // 374 militvA kArya pratyapayoge / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayaviparage [178-79 pRthivyAdisvabhAva mevaprabandhasyaiva karmatvenAsmAbhirabhidhAnAt / etadevAha - adhAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / anyathA niyamAyogAta [ pratIterapalApataH ] // 7 // iti / akSANAmindriyANAm AdizabdaH pANipAdAdInAM vikAro mandAvilakuNikhaAdiH ayaM 5 pratIyamAnaH / upalakSitamidaM tena lAmAlAbhasukhaduHsAvirapi Atmano yat karma tasya phalaM kArya bhavet / anyathA tatphalatvAbhAvaprakAreNa niyamasya kasyacideva kazcit tadvikArAdiH na sarvasyetyavadhAraNasya ayogAt sarvasyApi satprApteH / / atraiva henansaramAha- 'pratItepalApataH' iti / pratItiH karmaviSayA AnumAnikI buddhiH tasyA apalApato'paddhavAzca sa natphalamiti sampandhaH | tathAhi' tadaharjAtasya tadvikArAdiH jIva10 zarIravyatiriktajIvasambandha( ddha dravyAntarapUrvakaH tattvAt viSamAhArAthupayogajanitatadvikAravat / na mantrAdinimittena tena vyabhicAraH, tasyApi dravyAntarasambandhe satyevopapatteH, anyathA na kacittavyabhicAraH syAt / na caiva mantrAdervaiyarthyam , tasya tamsahakAritvAt kRSyAdivat / yazca tad dravyAntaraM takarma zubhamabhaveti / kathamiyamAnumAnikI tatpratItiH svAbhAvikatadvikArayAdimina palapyeta ? na pasaMdapalApe kSaNamapi jIvanam, pRSivyAdaramyavyavasthitiprasaGgAt / nanu yadi tasya pRthivyAdiIsusvaM tadoktanItyA karmaphalatvam / tadeva tu mA bhUditi cet ; phinimittaM tarhi tat syAt , kAryasyAnitimA : karNamani ropi cet ; kathaM dezAdiniyamaH ! svabhAvAdeva mayUracitrAdivaditi cen ; na, tasyApi maparAdihetoreva bhAvAt , tadanvaravyatirekaniyamAt , tallakSaNatvAdanyatrApi hetuphasamAvasya / karya punabhitrakArAdinimittaM tat anyata iti cet ? na, bailakSaNyAt / vilakSaNaM hi citrakArAninimittAta sato mayUracitrAvi, tat kathaM tasya tadanyato bhAvaH / svAbhAvikatve vA caitanyasyApi nitimetat-"tempazcaitanyam" [ ] iti / tasmAt svabhAvakalpanAyAM sAmarthyasya yukilpasmAbhAvAt karmaphalmeva tadvaicinyam / svevAha kalpanAyAmasAmaryAt iti / tadevaM tadahatisya pharalokitve karmasiyA siddhe yat siddhaM, tadAha satastabikate Rte| pAramparyeNa sAkSAcca nAsti vijJAnAdhikriyA // 76| iti / tatastasmAdijJAnassa rUpAdiviSayasya vikriyA mandAvirUtvAdiH, upalakSaNamidaM tena prItiparitApAvizva nAsti na bhavati / kutaH ! tadvikRteH tasyAtmano vikRtekmirAta daurmanasyAdilakSaNAt Rte binaH / tasyAM tu bhavati / tasyAH karmaphalatvAt kathaM tadvikiyAto bhAva iti cet ? uttaram-pAramparyeNa iti / tAtparyamatra-karmApi tadviktereva vijJAnavikriyAdinidhanatvAt upayukta - -- --- tathApi aa0,v0p0|2- svakaSyA- A0, ba0, 50 / 3 anumaanaaplaape| 4 tayoka-pa0 tathokta-ba,A5 dharmasi- taa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] .2 anumAnaprastAvaH gavirAdivat | prasiddha hi madirAdestadabhilASAdipuruSavikAropaniSandhanavamiti na vaikalyaM sAdhyasya / nApi sAdhanasya; sato vijJAnavikArodipatipatteH / tataH pAramparyeNa tadvikRtereva sA iti, tI siddhA tavahatisya tasya paurvamavikI vikRtiH iha tadapratinidhi / na deva karaNAra nadi mAnAca avyavadhAnAcca / tasyA Rte na tdvikiyaa| zokaviSAdAdeH sAkSAdapi tasyAH patipateH sadApi karmabhAvAt / sataH sA hinati cet ! ka ekmAha-neti , zokAverapi kamaisahakAriNa evaM bhAvAt / 5 tala zarIraparatantro'pi jIvaH taduparame'pyavasthAnAt sadahativat / kuto vA tasya tatparatantratvam ! tedesuvAditi cet ; na; sataH kevalAdutpattI mRte'pi prasAzAt / indriyasahAyAditi cet / indripANAmapi samavAyena tassahAyatam , pratyekaM vA ? prazcamavikalpaM nirAkurvannAha kAraNaM nAsapAtastatpratyekaM vinA bhavAt / vikalpAnAM [viroSAca tazati viroSataH ] [10 // iti / 10 akSANAM cakSurAdInAM saGghAtaH samudAyaH zarIrasahakAritvena na kAraNam | keSAm ! vikalyAnAM manovijJAnAnAm / teSAmevAnvitakamANAM jIktvAjjIvasyeti gmyte| kuto na kAraNam ? tatpratyekaM tam asaM pratyekam ekaM vinA antareNa bhavAt utporvikalpAnAm / nahi sanAtakArya sababhAve yutam / 2 ca samAtinAmanyatamApAye samAtaH, tasya tatsAkasyarUpatvAt / bhavanti ca pratyekaM sadabhAve'pi vikaruyAH, anyathA andhAdInAM maraNApatteH / bhaktu 15 pratyekameva tat teSAM tatsahAyatayA kAraNamiti cet / tadapi na niyataviSayatayA, tadamatipataH / na hi niyataviSayA vikalpA: pratIyante, rUpAdipazcakaparAmarzAtmatyaiva teSAM pratipatteH / tArazAmeva tathA' 'tat dharaNamiti cet ; atrAha-'vizeSAcyA iti / atra 'tatpratyekam' iti 'na kAraNam' iti bhAnuvartate / tato'samarthaH-tadindriyaM pratyekaM teSAM na kAraNam / kutaH ! vizeSAt / zeSasyAmAvo vizeSam , arthAbhAve 'vyayIbhAvaH, tasmAt , zeSendriyAbhAvapramAditi yAvat / tathAhi - ekasmAdeva cedakSAta rUpAdiviSayA ime / vikarUpA vyarthameva syAt tadanyAkSaprakalpanam // 1424 // na caivaM kazcidandhAdijIyo bhavitumarhati / cazabdenaitaThevAha zAstrakAraH parottaram // 1425 // syAnmatam-akSAntaraM teSAM tatta dviSayAbhimuAyArthamto vyarthamitiH samaH tasyApi na tadanantaratvena pralAdevAkSAduSapatteH, anyathA vivakSitAbhimukhyamaNi to na bhavet / bhaktu manomAtrameva sata iti cet ; na, viSayAbhimukhyavikalasya tasyApratipattaH / tatra kAyakAryatvaM teSAmiti na yuktametat-"madazaktivadizAnam" [ ] iti / madazaktI guDAdikAryasvavaddhizAne zarIrakAryatvasyAbhAvAt / kathaM punaH kAyena saha atatparatantra 1 vAvapi pra-A0,10, p0|2 pUrvamAvika- Aka, ba0, pa0 / 3 bhUtena A0, ba, 10 / 4 eSa tama tAbA 5jIvasya / 6jIvaheturamAt zarIrasya / indriyAbhAve'pi / indriyam / 5 vikalpAnAm / 10 indriyam / 11 tAvadakSa- Aga, gh,p| 12 taad-p0|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2185 syAvasthAnamiti cet ? na; uktottaratvAt-'AtmakarmaphalaM bhavet' iti / na ca pArasanyAdeva sahAvasthAnam pRthivyAdiSu cakSurAdInAM tadabhAve'pi tadbhAvAt / upasaMharati-'tadvati virodhtH| iti / tat tasmAt tadvati akSatati zarIre nimitte virodhato vikalpotpattevirodhAt 'tadvikRteH iti sambandhanIyam / athavA vikalpAnAM vizeSAd abhiyogopanItAdatizayAt / ceti bhAvanAyAm / 5 teSAmakSasaghAta: tadakSaM pratyekaM ghA na kAraNam / so'pi tadvizeSAdeveti cet / Aha-tarAddhati' iti / 'vinA bhavAt' ityetadatra draSTavyam 'vizeSAt' iti ca / tadayamarthaH-taccAkSaM tadvacca zarIra tatra vizeSAt vinA bhavAt teSAm , vizeSasyeti vibhaktivikAreNa sambandhaH / na hi tadvizeSotpattI akSe zarIre vA vizeSaniyamo pracyutaprAcyAkAre'pi tasnistadupalammAt / bhavasvevaM tathApi tasya tadeva kAraNamiti cet ; na; virodhataH / viruddha hIdam-aviziSTe'pi kAraNe kArya viziSyata 10. iti, viziSTAdeva tanvAdeH paTAdipratipatteH / tataH sajAtIyAdevAbhiyogasaMskRtAttasyotpAda iti yukta metat-'tadvikRteH' ityAdi / atreya hetvantaramAha jAtiramarANAM saMvAdAdapi [ saMskArasaMsthitaH / iti / jAteH pUrvabhavasya smAro jAtismarAH teSAM saMvAdaH avipratisAraH tasmAdapi, na kevalaM 155 puramA kSetra samiTa deri / di jAtismaratve kAraNamAha-'saMskArasaMsthiteH' iti / saMskAra sya paurvabhavikAnubhavanirandhanasya smaraNahetoH dhAraNAzAnasyehAthi janmani samyagavaiparItyena sthiteH / jAtismarA eva nopalabhyante tatkathaM teSAM saMvAda iti cet / naH prAgbhAvIyasya bandhubhRtyAvenikSepAzca kaizcidapi darzanAt , tadaharjAtasya ca- jAtismaratvAbhAve ssanAdau pravRtteranupapatteH / tadApi tadabhAbakalpanAyAM dUSaNamAha___ anyathA kalpayan lokamatikAmati kevalam // 1 // iti / anyathA anyathAtvaM bhAvapradhAnatvAnirdezasya, tacca jAtismarANAmajAtismaratvameva tatkalpapan pratItyapalApena saMpAdayan cArvAko loka jIvanikAya bhUtacatuSTayaM vA atikrAmati apahu te kevalaM nAparaM karoti / nahiM tadapalApaH kacideva zakyaniyamo yato jAtismarapanna loke'pi syAt, tataH tasyApyatikramAt lokAyatatvamasya nazyati, lokabuddhayanugama evaM tattvopapatreriti manyate / tato 25 lokavacAtismarANAmapi pratItibhAvenAnatikramAt siddhastatsaMvAdaH / pratItiya teSAmanumAnAta, tathAhi-tadaharjAtasya stanAdI pravRttiH tadabhilASAt, sApi stanAderabhilaSitArthaniyamitatvavitAt, sa ca tenAyaM samAna iti pratyabhijJAnAt, tadapi smaraNAt, tadapyanubhavAta, pravRttyAditvAt "avasAna pravRtyAdivat / na cehajanmani tadahajatina ssanAviraparastathAbhUto dRSTo'sti yato'nusmaraNAdikrameNa tassadRze pravRttiH / tataH paurvabhavikasyaiva tasya tena smaraNamiti kathanna jAtismarANAM saMvAdaH ! 30 etadevAha 1ttprkRte-aa0,20,10|2 sathApi A0,0pa013saMvAdayaccA-pa014 evAsa- A0,va0pa0) 5 madhyAvasthAkAlInapravRtivana / "madhyamavAvalamaJca madhyo'trI dvau parau dvayoH / ityamaraH / " tATi | Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2282-84] 2 anumAnaprastAvaH nA'smRterabhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / taddhi janmAntarAnna [ ayaM jAtamAtre'pi lakSyate] ||2 // iti / asmRteH smaraNAbhAvAta upalakSaNamidaM tenApratyabhijJAnAnUhAceti draSTavyam / tato nAbhilASo'sti smRtyAderevAstItyarthaH / sApi smRtinaM vinA darzanAt darzanAdevAsti / taddhi tadapi darzana janmAntarAt na vinA janmAntarAdeva pUrvabhavabhAvinara cakSurAderbhavati / tato'bhilASAdardarzana- 5 paryantasya takadiranumitiravinAbhAvaniyamanizcayAna avalagnadazAvaditi siddho jAtismarANAM saMvAda iti manyate / tadarjAtasyAmilApa eva nAsti tatkutastadanumitiriti cet ? anAha-'ayaM jAtamAtre pi labhyate' iti / jAta eva jAtamAtraH tasminnapi na keyalaM cirajIvite ayamabhilASI lakSyate pravRttelizAtpratIyate,tasyAH tatpUrvakatvenAtmani pratipattaH tato'sti tadanumAnamiti bhAvaH / satyaM lakSyate, sa tu na paurvabhavikAdanubhavAd' api tu garbhabhAvina eva / tadAha garbha rasavizeSANAM grahaNAditi kazcana / iti / 'kazcana' ityetadvakSyamANAt 'pravartitaH' ityataH paraM draSTavyam, tatraiva ca vyAkhyeyam / itaravyAkhyAyate-garbhastadAghAratvAt garbhAzayastasmin rasavizeSANAM mAdhuryAdInAM grahaNAn anubhavAnna pUrvamane 'jAtamAtre'yaM kaniSkSyo ' iti sambandhaH / zrApi nadama haNamabhilASAdeva sa ca prAgbhavIyAdanubhavAditi siddhayatyeva saM iti cet ; atrAha tadAdAvabhilASeNa vinA jAtu yahacchayA ||83|| iti / tad rasavizeSANAM grahaNam Adau garbhagatasya prathamasamaye abhilASeNa kAjhyA vinA 'jAtu' ityavadhAraNeti nipAtatvAt / kathaM tarhi tadgrahaNam / yadRcchayA kAkatAlIyena mAtrA bhuktAnAM teSAM pratisrotaH svata evaM pravezAditi yAvat / tataH paraM kathamamilApa iti cet ! Aha satsaMskArAnvayekSatvAdyo bhUyaH pravartitaH / iti / tasya tadgrahaNasya saMskArastaskRtA dhAraNA sa cAnvayo'nugamaH sa ca saMskArasyaiva anyasthAzruteH, tasmin sati IkSatvamavekSitRtva tatsaMskArAnvayekSatvaM tasmAt bhUyo bhUyaH punaH punaH pravartito'bhilApaH pravRttimAniti yAvat / pravartazabdAt pravRttivAcina: "tArakAdibhya itaH" [ zAkaTA0. 3 / 3 / 1 / 4 / iti pravartita iti rUpAta / etaduktaM bhavati-gabhaMgatasya prathamaM yadRcchayA tadgrahaNaM punastatsaMskArAt bhUyo bhUyastatrAbhilASo garbhaniSkAntasya tu tadanvaye sati viSayadarzitvAdanusmaraNA. 25 dikrameNetItyevaM kazcana cArvAkaH / tatrottaramAha kozapAnaM vidheyaM [ na sama bhUyastathA dRzaH ] // 8 // iti / kozastannilalitaM jalaM tasya pAnaM vidheyaM vidhAtavyam , abhyArthasya pratyakSato'pratipatteH / 1-numAnAda-A0, 10, pa0 / 2 garbhe'pi | 3 abhilASaH / 4 prAgbhavaH / 5 jAtvaSadhAraaiti ni-A0, bapa016 pravartate Aka, ba0, pa0 / iti maitapravartita zrA0, ba, p0|8-te nasya Ara, ba, pa0 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2450 nyayavinizvayavivaraNe [ 85-86 na hi garbhagataH pratyakSAdevaM pratyeti yadRcchayA me rasAdigrahaNam' iti kozavAnasyaivAtrApi zaraNatvAt mAtrA derevamavyavahArAt / na ca pratyakSAbhAve 'numAnam tasya tatpUrvakatvAt / bhavato'pi samAnamidra garbhagatasyApi paurvabhavikAdevAnubhavAdeH smaraNAdirityatrApi pramANAbhAvAditi cet; Aha- 'na samaM bhUyastathAdRzaH' iti / na samaM na sadRzaM kozayAnaM vidheyamiti / kutaH ? bhUyaH mAcuryeNa tathA tena 'darzanAt saMskArastataH smRtiH' ityAdinA prakAreNa dRzo darzanAdavagnavelAyAm / taduktam"akSajJAnairanusmRtya pratyabhijJAya cintayan / Abhimukhyena tadbhedAn vinizritya pravartate // " [siddhivi0 pari01] iti / tataH prAgapi tathaivAsI pratipattavyaH, anyathA, hetuphalabhAvasya' kacidapi nirNayaniyamAbhAvAt kathaM jalAdAvapi pAnArthinAM pravRttiH kathaM vA zubhAzubhakarmAbhAvanirNayena nizarekaM caividhAbhilA10 SiNAM nAstikazAstropAdAnaM yata idaM sUktaM bhavet - 5 "hamaragurugI jAgA sAye kila vRtranAzanAya / " [ ] iti / tataH sthitaM bhUyodarzanavalA harbhagatasyApi smaraNAdiranubhavAdereveti / tato na yuktaM zaukadRSTAntena tasyAnubhavAderanyato'pi bhAva iti, caitanyasyApi kAyAvivAnyato'pi bhAvaprasaGgAt / zAlUkasya ca zAlUketara anmano vailakSaNyAt smaraNAdezva sadabhAvAt / 15 punarapi garma ityAdi nirAkurvannAha - rUpAdidarzanAbhAvAt tatsambandhasmRtiH katham / iti rUpaM stanAdigatamAdiryasya tatkAryasya kSIrAdestasya darzanaM tadabhAvo garbhe tasmAt / tayo rUpatatkAryayoH sambandho 'vinAbhAvastasya smRtiH smaraNaM garbhaniSkAntasya katham ? na kathaJcit / na hi dRSTe'stinAdau prAgadRSTasya tasya smaraNam, nAlikeradrIpAda / gatasya dhUme pAvakasambandhavat / sApi 20 mAbhUditi cet; na; pravRttidarzanAt garbhe'pi rUpAdidarzanamastIti cet na tatra stanAdera bhAgAt. nayanAdivyApArAbhAyAzva / tadebAda , nAvazyaM cakSurAdonAM sarvatronmIlanAdayaH // 85 // iti / cakSurAdInAmAdipAda jihvAdInAm unmIlanAdaya AdizabdAt uccarvaNAdayazca nAvazyaM na niyamena | sarvatra saryasmin jarAyvAdiparivihite prANini tatkathaM garbhe rUpAdidarzanaM yataH 25 vaJcAttatsambandhasmaraNam asti ca bAlakasya svanAdidarzanAt tatra rasavizeSArthitayA pravRttiH, ato'gamyate janmAntare tasya tadarzanamiti / punarapi tadvikRterityAdi samarthayitumAha---- yaza rAgAdayAM dRSTAH saGkalpAdyabinAbhuvaH / iti / rAgaH zarIrendriyAdAvabhiratirAdiyeSAM dveSAdInAM te rAgAdayo dRSTAH pravRtti vizeSato'bagatAH 'jAtamAtre 'pi iti sambandhaH / kIdRzAH saGkarUpo mamedamahamidamiti cAbhiniveza Adiryasya 1 - lasya tA0 / 2 nirAkAraikaM A0, ba0, pa0 / niHzaGkam / 3 kandaH | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 2 / 86] 2 anumAnaprastAyaH rAgAdyabhyAsAdeH, tena vinA na bhavantIti saGkalpAdyavinAcavaH / tato na yuktametat'-"kaphaprakRte' rAmaH tanmUlazcAnunayAdayaH / picaprakRteSaH tadAzrayAvAsyAdayaH,vAtaprakRtermohaH tanimisAzca cApalyAdayaH / " [ ] iti ; teSAM sahapAdinibandhanatyaivAvalAnavelAyAM pratipaH / vyabhicArAca kaphaprakRtAvapi dveSAdInAmupalambhAt / aya tatprakRteranyApi prakRtirasti tAsAM sAiryAditi, sanna; dveSAdivat sarvasyApi prakRtyantarakAryasya tatprakRtauM prasaGgamAt / na caivam, kasyacideva 5 darzanAt / dRSTasyaiva tadantaraM kAraNaM mAnyasyeti cet / tarhi sattvAntare'pi kutastadbhavet ! tata eveti cet, prakRte'pi syAt avizeSAt / anyata iti cet ; siddho vyabhicAra:-pitAdedRSTasyApi tasyAnyato bhAvAt / tanna tatsAkaryAt tatprakRtI dveSAdiH / atha so'pi prakRtereva kAryam ; vyarthaM tarhi prakRtyantarakalpa kAryAbhAvAt / tadantarasyApi taseca sarva kAryamiti cet ; evamapi tamihAsAtizayasAmye tatprakRteH sarvasyApi samAna eva rAgAdiH prApnuyAt / na hi kAraNasyAvizeSe vizeSaH kAryasya, 10 tasyAtadvatukalvApatteH / na caivam, satyapi tarasAmye kacidrAgAderurakarSasyAnyatrApakarSasya 5 tAratamyena pratIteH / nAya doSaH, tatsAmye 'pi svahetubalanivadvAt pariNativizeSAcadupapattariti cet, na tasyApi zyasya tadavyabhicArAt / na prasau rAgAdau kacideva niyato dveSAderapi sata evopalambhAt / tato dveSAdivadvilakSaNapariNAmajanyasyApi tata evopapatteH kathaM tasmAnnaiva tasmAptirbhavet / 'atha adRzya eva tadvizeSo rAgAdivaiSamyahetuH; sa tarhi satpAdAveva kAryavizeSAduneThamyaH tasyaiva taddhatutayA dRSTena phamAdau 15 viparyayAt, anyathA parvatAdI dhUmaheturapi vizeSaH kacidanyatraivAvakarupyeta iti na pAvaka iti na kaciniyato hetuphalabhAvaH / tanna tadvizeSakarUpanamupapannam / tadabhAve pa na kaphAde rAgAdivizeSastadavizeSAt / aviziSTAdapi kAraNAt kArya vaiSamya dRzyata eva yathA pRSivyA rUpasaMsthAnAdibhedaH zarIrasyeti cet, nA tatrApi tathaiva codyAt -kartha tavavizeSe tadeva iti ! saba kasmAnna bhavatIti cet / na, mahAvizeSasahAyAta tatastadupagamAt / ata evoktam "akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / " iti / dharmakIrtinApyuktam "vyabhicArAnna vAtAdidharmaH prakRtisakarAt / adoSazcezadanye'pi dharmaH kiM tasya netyate / na sarvadharmaH sarveSAM samarAgaprasaGgataH / .--- -.. .-.-..1"cAkavara' -tA. ttik| tulanA-"vAtaprakRtermohaH, pittaprakRtedeSaH, kaphaprakate rAga iti"-praya bArtikAla sh14| kecidAha:-zleSmaMgAH sakAzAdvAga: pisAda deSo bAtAmmoha ti"tatvasaM050pU054 / 2phaphA prakRtiH svabhAvo yasya grbhaadimrnnpryntsyaatmnH-saatti0|3 "rAgAdInAmU"- tA0Ti|4-tuvanyApa-A0, ba0, p0|5 kathana sAmyeSa ta-bhA0,10, p0|6 anyathA dRzyata eva a0, 10, pa0 |-ve na kaa0,v0p0| 8-vyAdirU-bhA0, ba0, 10 / hathivyAdeH / 10 nyAyavi0 shlo0246| 11 nekSane bhA0, 50, pa0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2186-87 rUpAdivadadoSazcet tu lAgi cogA / AdhipatyaM viziSTAnAM padi tatra na karmaNAm / " [ R0 vA 011.50-52 ] ityale nirvandhena / tata: saharUpAderekha rAgAdayaste ca taskRtapravRttivizeSAdavaghRtasannidhAnAH tahetu saGkalpA. dikamavagamayanti prAmbhavIyameva ihabhave tasya tadabhAvAdityupapanna metat-sadvikRterityAdi / yadi punarbhavA5 sarAnubhUtasya smaraNa kinna sarvasya ? kiM vA sAmAnyavanna vizeSasyApIti cet ? bhavatyeva yadi tAdRza saMskAraH, keSAcit svajAtyabhijanAdivizeSe 'pi tatpratipatteH / sAmAnyamAne tu saMskAre tasyaiva smaraNa na vizeSAdeH / tatrApi sadabhAdhe na kasyacit / kathaM tahi sAmAnyasmaraNAdvizeSe pravRttiriti cet ? na: tasya tasmAdayatirekAt dRSTatvAca / tadevAha-- sadAhArAdisAmAnyasmRtiptadvipramoSayoH // 86 // bhASo'bhAvana vRttInAM bhediviha ya dRzyate / iti taba tatpAganubhUtamAhArAdi, AdizabdAt stanAdi ca, tadeveha sAmAnya tasya smRtizca saMskArAt, tasyAH smRtevipramoSadhAnutpAdastadabhAvAt tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvipramoSI tayoH satoryathAkrama cInAM viSayopasarpaNAdInAM bhAvaH smRtau abhAvazca saddhi pramoSe sa ca na kevala bAravelAyAmapi viha ca madhyadazAyAmapi, taccobhayaM bhedeSu vizeSeSu na phevalaM sAmAnyamAne / 15. kathametat / teSAmasmaraNAditi cet, na; dRzyate ktaH / na hi dRSTe paryanuyogo'tiprasaGgAt / dRzyate hi bandhuraya bhavati na jAne pitRmagiNo mAtRvargiNo veti bandhutvamAmAnyasmaraNAdapi lokasya savizeSe pravRttiH, sadrav bAlakasyApi AhArAdivizeSa iti na kazcidudhAlAmaH / nanvatra tatsmRtau satra sadbhAva eva vasavyastatraiva codhAt, na tadvipramodhe tadabhAvo 'viparyayAditi cet, naH; pravRttInAM tadanvaya vyatirekAnuvidhAnapratipAdanena kAryatvajJApanArthatvAta tadvacanamya / evamapi bhUyastathA'dRzaH' ityatreta 20 vaktavya smaraNaprastAvAt na rAgAyabhidhAnAt parata iti cet, na; smaraNa yApi rAgAdivyavadhAnenaiva tatkAraNatvamiti nivedanArthatvAt, tathA vacanasya / na hi smaraNamAtrAt kacid vyavahAro rAgAdyabhAve / tata evoktam 'smaraNAdabhilAve vyavahAraH' iti / upasaMharabAha tasmAt saMsAravizyaM niyamAma vihanyate // 87 // iti / / tasmAdAtmano'nAdinidhanasyApratikSepAna karmaNazca saMsArahetoravakalpanAta saMsArasya" vaiciyaM saphalakkilendriyayorvikalsakalendriyatvaM tiryagAdermanuSyAditvaM manuSyAderitaryagAditvamityAdirUpavaizvasadhyaM na vihanyate na vighAtaM gacchati / kutaH ? niyamAt pramANatastadvighAtasya niSedhAt / vyAhatameva pipIlikAjIvaraya taccharIraparityAgena hastizarIrasaJcaraNam alpoyasastasya tadvyApitAsambhavAt tadvyApinazca jIvasyaM bhavadbhirabhyupagamAditi' ceta; atrAha . . - -----... . 1 kinna sA- A0,50, 102 bhavatu A0, 10,5013 codyAbhAvAta / 4-yA tAdRza Apha,va0, 10 / 5 -sArada-yA, baka, p0|6-sy ca zarIravadbhiH A0, Sa, pa0 / vIvo upabhogamazrI amutti kattA sdehprimaannii| -tA0 ttik| ---- . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 88] 2 anumAnaprastASaH 113 na ca kazcivirodho'sti dehAntaraparigrahe / iti / pUrvasmAdehAdanyo dehastadantaraM tasya parigrahe na ca naiva kazcidanirdiSTanAmA virodho'sti vidyate / tathAhi-na tatra pramANabAdho virodhaH, pramANena tasyAvasthApanAt / nApyalpena mahato vyAptyA:nupapattiH, mahato mahattvenaiva vyApanAt / tadevAlpasya sataH kuta iti cet ? pradezavisarpaNAditi bramaH / na cedaM vAGmAtram, ihApi darzanAt / dRzyate hIdam ihApi bAlajIvasya yuvAdidehavyApitvaM 5 tadvisarpaNAt, tadvat pipIlikAjIvasyApi hastyAdizarIravyApityam , evaM mahatastasyAlpazarIramAtrAvasthAnaM tadupasaMhArAditi pratipattavyam , upasaMharaNavisarpaNadharmasvAjIvasya / na caiva tadupasaMhAravisarpaNayorakramaH; tatsacivasya karmaNaH sUkSmabAdarasthabhAvasya kramAt kamasyaivopapatteH pradIpavat / dRzyate hi pradIpe tatkamAt tayorapi kramaH / taduktam-"pradezasaMhAravisamyAM pradIpavat / " [ sa0sU0 5 / 16 ] iti / tadevam 'iha ca dRzyate' ityanena taparigrahamupapAdya tadantareNApyupapAdayannAha- 10 tadabhAve hi tAvapratiSedho na yuktimAn / / 88 // iti / tasya dehAntaraparigrahasyAmAne hi yammA hAdasya tagari mAyA atiko na yuktimAn / atastatra na kazcidvirodha iti / tathAhi-tasya pratiSeddhA na tAvadacetanaH', cetano 'pi na kSaNakSayI; tasyApi lokAntaravadapratipatteH / akSaNika eva garbhamaraNAdhiriti cet, na; bAlAdizarIratyAgena kumArAdizarIrAntaraparimahAbhAve tasyAsambhavAt / bhavatvayam idambhavino dRSTatvAt na bhavAnta- 15 riNaH, tasyaivAsiddhariti cet| idambhavino'pi kutaH siddhiH ? pratyakSAdeva svasaMvedanalakSaNAditi cet; na tenApi maraNAvadherapatipatteH, anyathA jIvitavyapramANe na kasyacidapi sandehaH syAta-kiyAn mama jIvitavyakAlaH' iti / nApi tatkAlabhAviSu sevAkRSyAditadvyApAreSu, iti vyarthaM tatparijJAnAya jyotirvidAdhupAsanam / tanna bAlakasya pratyakSato bhAvidazApatipattiH yataH tAtkAlikAparAparazarIropAdAna tadRSTi layAbhISTa yeta / nApi vRddhasya tataH prAdhyadazAparijJAnam ; tAtkAlikInoM tacceSTAnAmavadhAraNApatteH / 20 mAbhUtu tatastanyapUrNa pratyabhijJAnAttu bhavatyeva 'sa evAI vRddho tho bAlAdirabhUvam' iti tasyotpatteriti cet ; na; tasyApi pratyakSatve pUrvabahopAt, pramANAntaratvasya cAnabhyupagamAt iti / api caiva siddho bhavAntarI, tasyApi tata evAdhigamasyAbhihitatvAt / tathApi tasyAbhAve nedambhavyapi kazci cetana iti kutastatparigraha". pratiSedhaH tasya pratiSedhurabhAve 'nupapatteH / tataH"pratiSedhAdapi siddhaH pratiddhariva tasyApi ttprigrhH| tatsiddhau kathaM pratiSedho yatastatsAdhanaM virodhAditi cet ? na; tadabhinivezastha tattvenAbhidhAnAt taya 25 ca tatrAvirodhAt / tataH sthitam-'tadabhAve hi ityAdi / jAtItyAdayazca vyAkhyAnazlokAH, 'kAraNaM --. . . .- - -- - - -- - - 1 nAyakalpena A0, ba, pa0 2 tannovatya Aya, ba0, pa0 / 3 sahakArikramAt saMhAravisarpayorapi / 4-no nApi kSaNa- tA0 | 5-badheri-A0,50, 50 / 63habhavabhAvinaH / 7 sanveda ityndhyH| 8-maSTAnAmanavadhAra-pA0, 10, pa09bhavAntareta-Aya, ba0, p0|10 jnmaantrprigrh| 11 pratipadApi si-A0, ba0, pa0 / 12-dureSata-zrA, ba0, pa0 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinimayavivaraNa [2289 nAkSasaGkAtaH" ityAtararthasya taiyAkhyAnAt / tasmAdbuddhiriya puruSasyaiva svabhAvo na pRthivyAH / cAkistatsvabhAvatve dUSaNamAha nu judhamA higytvaainukriyaa| [ na bhavespariNAmisvAdvinAzAnupalakSaNAt ] ||85 // iti / buddharavAhAdijJAnasya, puruSa AtmA tantraM pradhAnaM yasyAstasyA bhAvaH puruSatantratvam / "guNastvate" [ zAphTA0 2 / 2 / 55 ] iti pugbhAvaH, yasya vA ityanyapadArthasAmAnyena vyutpApa punarbhAvapratyayAntasya buddharityanena sambandhaH, tasmin puruSatantratve boddhA puruSa iti tadvizeSaNatve sati tadanukriyA teSAM buddhikAryANAm anu krameNa kriyA karaNaM na bhavet ekadaiva syAt / kutaH ! nityatvAt / buddhariti sambandhaH / evaM manyate buddharAtmasvabhAvatvamabhyupagantavyam tattantratvAt', 20 bhede tadanupapatteH / samavAyA de'pi tadupapattiriti ceta; na; satyapi tasmin 'tatra buddhiH' ityeva syAt tasya idampratyayahetutvAt, na tu 'sa bodA' ityaviSvAbhAvasthAvagamaH / so'pi tata eva nAviSvAbhAvAditi cet, buddhisvarUpe'mi tarhi tata eva tadavagama iti naikA buddhirbhavedityanupakyamidam-"yugapajjJAnAnurapasirmanaso liGgam" [ nyaaysuu01|1|16 ] iti yugapadeva tadutpatre sambhavAta ? bAdhakAmAvAnna trAya prasaGga iti cet na; itaratrApi tuSyatvAt / na hi puruSabuddhaNera15 pyaviSvAbhAve vAdhakamutpazyAmaH / puruSasya buddhiriti mevapratyayo bAdhaka iti cet, na; tasya pratyakSa. rUpasyAbhAvAt, kalpanAsavasya cAvastuviSayatvAta, buddhApAra ityapi tadbhAvAt / tama mere tasyAsvantratvamityabheda evAbhyupagantavyaH / tatra ca puruSavat buddhairapi nityatvAt na tatkAryANAM kAmaH tatkaraNasvabhAvAyAstasyA akramAt / tato minna eva parAparastakaraNa svabhAva iti ceta, kathamasau tasyAH / tatra samavAyAceta; na, taniSedhAt / tatkAryatvAccet, na tasya akramAyAstato'. 20 nutpatteH / tasyApyaparatastasvabhAvAt utpattikarUpanAyAmanavasthAdoSAt / tata eSa kAryotyaitau anya pasthAca buddhiH prApnuyAt / tato buddheraiva tadutpattiriti parAparataskAryANAM yugapadeva pAduviNa bhavitavyaM tathA ca kathaM tasyAH saMsAraH ! parAparadehendriyAdisaJcAre satyeva tadupapareriti / yugapatra kAryotpattau avastutvaM ca tasyAH pazcAdAmoti nirvyApAratvAt vyomakusumAdivat / tadevAha-sadanu tadanutpattyanantara kriyA vyApAro na buddhariti / etaca samAnazrutikavAdekocAraNagamyamanyadeva vAkyam / 2.55 tathA ca yataH sarvakAryANAM yugapadutpAdaH tatastadanantaraM kriyA nesi pUrvottarayostadarthayorhetuhetumadrAyaH pratipanno bhavati / payaM cArvAkoktamiti cet ityAzaya samAdhAnamAha-'pariNAmitvAta iti / atra netyanuvRttam / tadayamarthaH-yaduktaM nityatvAditi, tana; kutaH ! pariNAmitvAt pUrvAkAraparityAgAsahavRttottarAkAra 1-dabhede ctdnu-aa.b0p0| smvaayaadev| 3 buddhisvarUpasya budadheraviSvagbhAbhAvagamArtham idamyatyayamalakasamavAyadinveSyA syaneka budH| 4 buddhisvarame / 5-nupapata: A0, 20, p0| 6- paratatva- A0, 20, 50 / 7 -tI vyavasthA ca bhAga, vana, pa0 / 8 tadupapaseriti bhA0,60, pa0 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289] 2 anumAnaprastAvaH gamanavattvAd buddhariti / na hi buddharanyasya vA tadabhAve vastutvam / arthakriyayA hi vastusyam / na ca nitye takiyA; yugapattaddhAve pazcAdavastutvasyoktatvAt / akramAcca tataH kramatastadayogAt / yujyata eva tato'pi tatkramaH sahakArikramAditi perA; punarsa banAvan satI kaula / ato mastadanyasmAdapi atiprasaGgAt / tatkramasthASi nisyasahitasyaiva tatra vyApArAditi cet ; tarhi tadaikramAdakramaH sAhakArikramAJca krama ityAgataM takriyAyAM kAcapacyam | sahakArikramAnukUlyenaiva nityasya tatra vyApArI 5 na svakIyakramAnukUlyena tato'yamadoSa iti cet ; nedAnI, tasya sakAraNatvaM svabhAvAnumUlyena pravRttAveva tadupapatteH, anyathAtiprasaGgAt / kiJca, tasya tadAnukUlyaM yadi ttkmaat| prAgapi kuto na kAryam ! taskamasyA'bhAvAditi cet ; vyAhatametat-sa ca nAsti tadAnukUlyaM ca tasyAstIti, AnukUlyasya AnukUlayitavye satyevopapatteH / tatkramakAla eva tadapIti cet ; kathaM nityasya nityatvam ? tatsvabhAvakAdAcitkAve tadanupapatteH / svabhAvo'pi tattasya na mavati bhinnatvAditi cet , kathaM 10 tena nityameva tatkamamanuphUlayati 2 sahakArI tadakramam / nitya eva tasya sambandhAditi cet ; na; anutpannasya tadayogAt / utpattizca yadi nityAdeva; kathaM tasyApi kramaH ? sahakArikramAditi cet / na tatrApi aparAnukUlyakalpanAyAm anavasthApataH / anyatastu utpattI na hi tannityasya / samavAyasthApi tadutpannasyaiva tatropapaseH / tanna tadAnukUlyena tasya pravRttiriti na nivRttiH kAcapacyAt ! etena sAmagrI kAraNamiti pratyuktam / tasyA api nityatatsahakArikAraNavyatirekeNA- 25 bhAvAt | bhAve vA tata evaM tadupatteH kathaM nityasya satsacivasya yA vastutvam ! tasyA api tasahitAyA eva tatra vyApArAditi cet : anivRttakAcapacyaiva punarapi tadutpattirmavet / api ca, sAmagryA api na nityatvam, tasyAH svataH parApekSatayA ca hetutve pUrvavat prasaGgAt / sAmaprItatsaciveSvapi sAmagryantaraparikalpanAyAm avyavasthitezca / anityaiva sA, nityAca sahAyavat utpadyate iti cet ; na tataH sAmagryantaravyavahitAt ; 'anavamthAprasaGgAt / tadavyavahitAzcet ; vyathaiva sAmagrI tatastadva- 20 dartha kriyAyA evotpatteH / tanna nityatve tatkramaH / pariNAmitve tu bhavati parAparasya tatsvabhAvasya taddhetostatra bhAvAta, sahakAripratIkSAyAzca tatkRtopakArasvIkAritvenAvirodhAt / syitve tu na tathA satpratIkSaNaM tadvyAghAtAt / ityupapanna muktam 'pariNAmitvAva' iti / nityatvavat pariNAmitvamapi na sambhavati bhAveSu, tasya saMzayAdidoSaprasaGganigalitasakalAGgatvAt , tata ekAntabhaDurasvameva tatrAgIkartavyamiti cet ; abAha- 25 'vinAzAnupalakSaNAt' iti / binAzo buddhe niranvayo vicchedaH tasyopalakSaNaM nirNayaH tadamAvAda pariNAmitvam, "tatazca nityatvamityanugamaH / na khalu tadasti pramANaM yatastasyopalakSaNam / 1hi tanna ca prA0, ba0, pa0 / 2 nityAt / tatastadayo-A0, ba0, 50 / 3 sahakArikramAdbhavan / 4- smAdasidha- Aba, pa0 / 5 sahakArikramasyApi / 6 nityavastuno'kramAt / 7nityasya | 8 nitytvaanuppteH| 9 tadgattastasya A0, 0,10|10nityshitaayaaH / 11 tatazva nni-taa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayatridharaNe [289 pratyakSamastIti cet ; kathaM samAropaH ! upalakSite tadayogAt nIlAdivat / mA bhUditi cet ; kathaM saMsAraH tasya sattvadRSTiniyandhatvAt, taddRSTazca AroparUpatvAt / so'pi mAbhUditi cet ; vyarthastarhi mumukSaNAM prayAsaH tasya tannivartanArthatvAt, "mithyAbhyAropahAnArthaM yatno'satyapi moktari" [pra. vA0 1 / 194 ] iti vacanAt / prayAso'pi mAstyeva, vastutaH sakalaprayAsavikala5 syAdvaitasaMvedanasyaiva bhAvAditi cet ; na; tasya kSaNikAve kSaNAntarApekSaNasyAvazyambhAvAt advaita rUpatvAnupapatteH, akSaNikatvasya cAnabhyupagamAt / na kSaNAntaranyAvRtyA tasya kSaNikatvaM yatastadapekSaNam api tu svata eveti cet ; na; nisyatvamapi svata eva na tadantarAnuvRttyeniprasaGgAt / svataH svayameva bhavati na nityatvamiti cet : kSeNikAyamapi na bhavet / na bhavatyeva, kSaNikAkSaNikAdisakalavikalpajAlabAlavilAsAbalepanAnu kalitarUpatvAttasyeti cet / tiSThatu tarhi bhavAn , kSaNabhaGgavAdinA'smAkamivAnI vivAdapravRtteH / tasya ca pratyakSatastadupalakSaNe prakAntadoSAnaprakramAt / mA bhUta tatastayopalakSaNaM grahaNaM tu bhavatyeva nirNayaviphalamiti cet ; na; tasyApi sattvagrahaNavadanupalakSitasyAbhAvAt / upalakSyata eva tadvicArAditi cet / vicArAt tadvinAzasya yadi nAsti mavedanam / pratyakSAta hastena kathaM nAmAvagamyatAm / // 1426 / / viSaye hi gRhIte tadviSayigrahaNaM bhavet / sambandhagrahaNaM yadvat sati sambandhavahahe / / 1427 / / ahaNe tena tasyApi kathanAstyupalakSaNam / nirNayAramA vicAro yadbhavato'pi prasiddhimAn || 1428 // tathA sati samAropaH kathaM tatropajAyatAm / nAstyeva cenna dRSTatvAdvicAramapi kurvataH / / 1429 // anyathA svakalbAdI kathaM tasya pravartanam / AtmAtmIyamahAdeva yatastasparidRzyate // 1430 // AhAyastasya nAstyeva samAropo vicAriNaH / tatastu sahajAdeva saMsAre tasya ceSTitam // 1431 // "nirNayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvataH / abhyAsopacitAdeva tasya nAzastato yadi / / 1432 / / anabhyAse kathaM tasya nirNayAtmatvamucyatAm / sadvinAzasvabhAvo'yaM nirNayo lokasammataH / / 1433 / / 1kSaNAntarAnuvRtyA / daNikamapi A0, 10, pa0 |-nyklpit-aad, ba0, 50 / 4 pratyakSataH / 5 draSTavyam-pracA0 348 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAeka] 2 anumAnaprastAvA prAnirNayo'pi mA bhUcet , hanta tena kathaM bhavAn / vinAzaM tatra cAdhyakSaM nizcinvIta pravRttimat / / 1434 // nizcAyayeda bA taM sabhyAna vAdo'yaM na nigahyatAm / sna pratyakSatastasya grahaNamupapannam upalakSaNabat / anumAnotu tadupalakSaNaM durupapAdam / pratyakSAbhAve tata eva liGgalizisambandhasyA'pratipatteH / anyAnumAnataH pratipattau anavasthAnasyo- 5 pakalpanAt / kazcAsau vinAzo yasya kutazcidupalakSaNam ! kSaNAvasthAnamiti cet , na; tasyAnavaghRtasya nitye 'pyavirodhAt / kSaNa evaM sthAnamityavadhRtameva taditi cet ; tarhi sAmarthyAt kSaNAntare tasyAsthAna binAza iti prAptam / evamiti cet ; tadapi yadi tuccham ; upapannamuktam-'vinAzAnupalakSaNAta iti, tucche tatra pratyakSAdeH pratibandhAbhAvenApravRtteH / vastunazca tasmAt ananyasve kathaM kSaNa evaM sthAna tadantare'pi tadbhAvAt / anyasvaM cet ; kuta etat / tasya kSaNa eva sthAnAditi cet / na tatrApi 10 kSaNAntarabhAvino 'sthAnasya arthAdApatteH pUrvaprasajhAnatikamAt, anavasthopanipAtAcca / etena atucchaM tadityapi pratyuktam , tulyadoSatvAt / atha na kiJcittasya kSaNAntare bhavati, "na tasya kiJciGyati na bhavatyeva kevalam" [pra0 bA0 3 / 277 ] iti vacanAditi cet ; krimidAnImavadhAraNena ? vyavacchedasya tatphalasyAbhAvAt / astyevAyam , ne tu kSaNAntare, prAgeva bhAvAditi cet , nedAnImasau kasyacidapi syAt / tathA hi- na tAvattadantarasthite; tadAnImabhAvAt / 15 na hyanyakAlaH sa tasyA ityupapannam , anyathA ghaTagatenaivAbhAvena tadanyadezasya sarvasyApyabhAva iti bhAvanera rAmyaprasaGgAt ! nApi prAcyakSaNasthiteH; svayaM tadupagamAditi vyartha mevAvadhAraNam / ataH pazcAdevAsau vaktavyo 'na bhavatyeva kevalam' ityasyApi tthaivopptteH| na hi tat tatkSaNApekSameva tantrIrUpatvaprasaGgAditi nopakrAntaprasaGgAdi (da) tikamaH parasya / bhavato'pi kA punarasau vinAza iti cet ! na kazcit, nizcitaniHzreyasamArgasya "tadanupapatteH / bhavata eva tu mithyAdRSTeH pratikSaNavinAzaH 2 samupasthAyivastuvinAzaH paryanuyujyata iti cet , so'pi na kazcidanyatrAnyathAbhAvAt / nirUpayiSyate caitata nAtidUrataH / iti sUktam-'pariNAmitvAda binAzAnupalakSaNAt' iti / tadapi katham ! virodhAditi cet ; na: pratIteH / na hi pratItamanyathAbhavatyatiprasaGgAt / vyavahArasya ca pravRttiprAptyAdeH tatraiva sambhavAt / atyantavinAze'Si santAnApekSayA tatsambhavaM manyamAnasya matamAzaGkate paraspAppavirodhazcet phlhetubhypaahtaa| . pravRrvyavahArANAm [ avinAze'pi sambhavAt ] // 90 // iti / 1-maanaas-taa|2 -sernum'-taa|3- tametadi-yAna, ya0, p0|4 anyadanyatve prA0, vara, p0| 5 ananyasvaM thA0, cA, ekA 6nanu - Aga, ba0, 50|7-ditikmH parasya A0, ba0, p0| 8 punarasyAvi- mA, ca0, p0| -zcite ni- A0, b0,0| 10mithyaahvmnuppteH| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyavinizcayavivaraNe . [ 2291 api iti parAmarzAbhimuralye / parasya saugatasya sambandhinAM vyavahArANAM pAnabhojanAdInAmavirodhI virodhAbhAvaH / kutaH ? phalana hetuzca phalahetU, hetuzabdasya pyantyatve 'pi na pUrvanipAtaH, svakarupe "lakSaNahetvo" [ pANini0 3 / 2 / 126 ] iti prayogadarzanAt / tayo jpohaH, tadahetuphalajyAvRttiparikalpitaH santAnastatkaruipate sadavyapadezAttataH tamAzrityaH pravRtteH pAnAdihetuSu lokasya pravartanAt / yAvattataH tAvatvAttvikAdiva hetuphalatAdAtmyAt kinna pravRttiriti yet / atrApi idameva phuttAnuvRttikamuttaram-'phalahetu' isyAdi / ayamarthaH-phalahetvoya'pohaH parasparAtmanyamAnastasaH pravRtaH bhanyathA tadayogAt / tathA hi-yadi hetau ca phalam : na pravRttiH, dvatasyApi darzanAta, pravRttezca tadarthatvAt, dRSTe'pi pravRsau anabasthAnAt / phale'pi yadi hetuH, kathaM pravRtti: ? phalavattasyApyanupalambhAt, tadupalabdhAveva tadupapatteH, AkAzacarvaNasya prAkRteSvapya10 prativedanAt / tataH pravRttahetuphalayoranyo'nyAtmanyabhAva eva / tathApi kathamanyadarzanAdanyArthitayA pravRttiriti cet ! na, santAnAditi dasottarasyAt / tato'pi kathaM bhevAvizeSAditi cet ? na; dRSTatvAt / dRSTA hi lokasyAbhavakalpanAyA pravRttiriti / 'cet' ityAzakya pariharannAha'avinAze'pi sambhavAva' iti / atra siMhAvalokitena vakSyamANasya namaH sambandhaH / tato yat 'parasya' ityAdi, tannaH kutaH / ekAntavinAzAt anyatvAt kazcidvinAzo AvanAzaH 15 sasminnapi na kevalaM tadapohe sambhavAta pravRteH tadapohe satbhyupagamaH parasya cittabharaNAyaiva na vastutaH tasyaivAbhAvAt / avinAzasya ca nirUpitatvAt nirUpayiSyamANatvAca / idameva zlokaH byAcikhyAsuH 'phalahetulyapohataH' ityasya dvitIyamartha varzayannAha - pathA'janakajanpeSu na santi klshaadyH| tapA janakajanyeSu tatastavaM niranvayam // 91 // iti / yathA yena zyAnupalabdhiprakAreNa na santi na vidyante kalazAdayaH / ka ! ajanakajanyeSu atadetuphaleSu kulizakaraNAdiSu tathA tena prakAreNa janakajanyeSu taddhetuphaleSu piNDakapAlAdiSu na santi kalazAdayaH iti sambandhaH / prayogadha-yatropalabdhilakSaNaprAptaM nopalabhyate satra nAsti yathA matadetuphaleSu kalazAdayaH, upalabdhilakSaNaprAptAzca te nopalabhyante taddhetuphalevapIti / tasastasmAt niranvayam anvayAniSkAntaM tavaM svarUpam ; kalazAdInAmiti vibhaktivyatyayena 25 sambandhaH / satyevaM pasiddha tavAha tatra nAzAdizabdAca samitAH samanantare / iti / tatra teSu janakajanyeSu nAza AdipeSAM prAgabhAvAdInAM teSAM, zamdAH samitAH saGgatAH mavantIti zeSaH / na kevalaM pravRttyAdireveti cazabdaH / satyeva hi tavabhAve bhAgabhAvopAdAnAdizabdA 1-klpl-taa|2 kRtAnivRtti-zrA0 ba0, pa0 / 3- tasma dapyanu-A0, ba0, pa0 / 4"vivaryaH pAmarI nIcaH prakRtazva pRthgjnH|".. tA.Ti. prakRte-AA, ba, pa0 / 5kariNAditApamazarorendriyAdiSu / 6satastatva ni- taa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 92-93] 2 anumAnaprastAvaH 119 janakeSu, janyeSu ca nAzopAdeyAtipadezA: lolasona sinAH saMgo nAra bheti gAya bhAvaH / kasmin sati ! samanantare samAni sadRzAni anantarANi avyavahitAni janakajanyAni yasmin santAne tasminiti / pararUpatvamatra zakandhavat pratipattavyam upasargasya sadazArthatvam / anena 'phalahetuvyapohataH' ityasya prathamo'rtho darzitaH / tadevaM paramatamupadarya alpavaktavyatvAt tatretyAdi nirAkurvan vinAzaM pRcchati___ anyasyAnyo vinAzaH ki [kima syAdacastAtmakaH ] // 92|| iti / anyasya kalazAdeH anyaH kapAlAdivinAzaH / upalakSaNamidaM tena prAgabhAvo'pyanyo mRtSiNDAdi / kim iti praznayitvA dUMpaNamAha-'kinna syAdacalAtmakaH' iti / kiM na syAt ! syAdeva, acalAtmakaH acalasvabhAvaH phalazAdiH / nahi tavanyaprAdurbhAva taisya binAzaH; trailokyasyApi tatprasaGgAt sadavizeSAt / nApi tadanyabhAvaH tatprAgabhAvaH; jagato'pi tadekanAgabhAvasthapatteH / tathA ca 10 tadupamardanAdeva tasyotpatteH tadekasantAnatvamiti nAvakAzaH tannAnAtvakalpanasya / tataH prAgabhAvAdi. vaikalye sati vidyamAnatvAd avazyaMbhAvinI tasya kUTasthatA / ityupapannametat- 'kinna syAdacalAsmakaH' iti / para idaM pariharannAha tabiyephena bhAvAccet [kathannAniprasajyate ] / iti / tasya kalazAdevivekena pUrvAparavicchedena bhAvo bhAvanamavadhAraNam , yantAdacapratyayaH 15 tasmAt 'na syAdacalAtmakaH' iti sambandhaH / na hi viviktatayA bhAvyamAnasyAcalAtmakatvaM pUrvAparAvivephe satyeva tadupapatteH / atra 'cet' ityAzaGkyottaramAha __ kathaM nAtiprasajyate / sadApi [ sarvabhAvAnAM parasparavivekataH ] // 93 / / iti / sadApi sarvakAlamapi pUrvAparakAlavat madhyakAle 'pi kathaM tadviveke nAtiprasajyate ati- .. prasajyata eva / evaM manyate-na tAvattasya tadvivekaH pUrvAparakSaNalakSaNaH, tasya pratikSiptatvAt / ataH sa eva tasya prAgabhAvaH pradhvaMsazceti, svato'pi tasya vivekAnna bhaNamavAdaH zUnyavAdAtizete iti / paramapyatiprasAI darzayati-sarvabhAvAnAm atrApi sadApIti sambadhyate madhyekaraNAt / tadayamarthaHAptiAptiH pUrvAparAnugamaH ApaH sa vidyate'syeti Api tadanvayirUpaM sat vidyamAnaM na kalpita kathaM nAtiprasajyate ? keSAm / sarvabhAvAnAM cetanetarAtmanAmarthAnAm / atra hetumAha'parasparavivekataH iti / parasparamanyo'nya jainasaugatAbhyAM vivekato yinizcayAt 'sadApinaH iti vibhaktivikriyayA sambandhaH | asti jainavat saugatasyApi tadvinizcayaH, anyathA kSaNaviveke nirvivAdAt anumAnakasyanAvaiphalyApatteH / sato'pi tasya lanapunarutpannakezAdivad prAnsvAnna 1"zakanbhvAdiSu pararUpaM vAcyam"- kaatyaavaash64| 2 'sam ityupasargatya / 3 atya mA0,10, 5014 vaividhyatyA- Aru, ya0, 50 / 5 ta evaM zrA, ba, pr| 6 zranvayasya / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 10 120 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2064-65 tadviSayasya satvamiti cet: vivekasyApi na syAt, tannizvayasyApyasatyeva tasmin dvicandrAdI darzanAt / bAdhyamAnatvAttatraiva tasya bhrAntatvaM nAnyatreti cet, na anugame 'pi tulyatvAt tannizcayasyApi tatkezAdyanugama eva bAdhopalambhAt na pUrvAparAnugama iti / tanna tatra vivekabhAvanAdacakAtmakatvaparihAraH zUnyavAda - prasaGgAdviparyayasiddhezca / 20 sAmprataM vivekamabhyupagamya 'janakajanyeSu' ityetannirAkurvannAha na cAnantaramitva bhAvastadvyapadeza bhAk / iti / na ca naiva anantaram avyavadhAnam ityeva hetoH bhAvaH piNDakAlAdiH tadudbhyapadezaM kalazAdyapekSayA janakajanyavyapadezaM bhajata iti tadvAk, sarvasyApi tatpUrvAparakoTigatasya jagatkSaNasya tadvAktvApatteH AnantaryAvizeSAditi bhAvaH / paro vizeSaM darzayati tatpratItyasamutpAdAt [ bhAvazyet sa kRto mataH ] // 94 // iti / tat piNDAdikaM pratItya samanantarapratyayaM kRtvA kalazAdeH, tacca pratItya kapAlAdeH samutpAdAdbhAvaH tadvyapadezabhAk na ca sarvaM pratItya tasyotvAdo yatastadvAktvasyAtiprasaGga iti manyate / tameveti 'cet' ityAzaGkya praznayannAha - 'sa kuto mataH' iti / sa pratItyasamutpAdaH kutaH kasmAnni15 mitAt niyataviSayo mata iti / parastadAha sAdRzyAt [ pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam ] | iti / sAdRzyaM piNDakapAlAdInAM sArUpya tasmAn sa mata iti / tatrottaramAha - 'pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam' iti / na hi sAdRzyaM pratyabhijJAnAdanyataH zakyamavagantuM pratyakSasyA sAdhAraNa viSayatvena tatraipravRtteH anumAnasya ca tatpUrvakatvAt na ca tatparasya sambhavati / kutaH ? sabhAganibandhanaM sahabhAgayoH tadidamiti cAMzayonibandhanena ekasvarUpeNa vartamAnaM nibandhanaM yata iti / tathApi kathaM tanna parasyeti cet ? na; anekAntavidveSAt svayaM ca tadbhAgabhedavat tasyApi bhedakalpaneyA nirAkaraNAta | citrajJAna vA dina sambhavatyeva taditi cet, atrAha vizeSakalpanAyAM syAt parasyAdhyabhicAritA / / 95 / / iti / vizeSasyAkArasya pratyabhijJAne kalpanAyAM parasya akramAnekAntAdanyasya kramAnekAntasya syAt bhavet avyabhicAritA sarvabhAveSyavicalitatvaM yugapadiya krameNApyanekAntasya pratiSeddhamazakyatyAt | kathamazakyatvaM yAvatA nityAnityayorekatve tadupapattiH, nityAnityayoriti copalabhyAnupalabhyayorityarthaH, tayozcaikatvamasambaddham | taduktam - 1 - tirtA pa0 / 2 bhrAntatvAnnAnya-A0, ba0, pa0 / 3 dUbhAvakasyApi tadati 0, ba0, pa0 / 4 tatratIteH pa0 / 5-nAyani-A0, ba0, pa0 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2anumAnaprastAvaH 121 "yadi nityamanityaM caikameva tadA pratipannamapratipanaM caikamiti prasaktaM tathA ca asambaddhaM pratIyamAnamekatvenAnyathA na zakyaM pratiSatuM nApratItameva pratItam / " [pra0 bArti kAla0 1 / 205] iti cet; tadasaGgatam) yasmAt nai grupalabhyatvaM nityatvam, anityatvaM vA tadviparyayaH; svalakSaNasyApi nityatvApatteH,anityatve vA'nupalabhyatvAnuSamAt, api tvanugamAnnityatvaM vyAvRttazyAnityatyam anugamanyAvRttI ca suvarNarucakAdyapekSayA naikatrApi viruddhe / na ca rucakAdevyAvRttimataH pratItasyetarasya 5 ca parasparamekatvaM jainasya sammatam ; pratyabhijJAnAkArayoriva bhedasyaiva bhAvAt / tataH 'pratipannamapratipannaM caikam' iti paramatAnabhijJAnAdeva pratipAditam / rucakAdeH parasparamiva suvarNAdapi bhede naika nityAnityam , abhede parasparamapyabheda eva abhinnAdabhinnasya gatyantarAbhAvAt, tathA ca nityameva tat mAnityamapIti cet, na; pratyabhijJAnasyApi evamavyavasthitipasamAt-tadAkArasyApi sa ityAdeH parasparamiva tato'pi bhede neka citraM santAnAntaravat , abhede'pi sa eva doSastadanyatamAkAravaditi anavadhArita- 10 syaiva menetarabhAvasyAbhyupagamAdadoSa iti parikSA- kramaciHkAma mAve pariputi / satyAbhada yadi tathA pratipattiH, na caivam / taduktam - "kenacittasya rUpeNa nopalabdhiH parAnyathA / avittiryena rUpeNa tadasyeti kathaM matam ? / / pUrva tenAsya vittizcet pUrvameva tathA bhavet / idAnIM naiva, tadrUpamasyeti kathamekatA ? // eka pUrvaparAbhyAM cedrapAbhyAmaviyogataH / viyoga dRzyamAne'pi viyogo na kathaM mtH|| krameNAsyAviyogazcedviyogo'pi tathA bhavet / ata evobhayAtmatvamaviyogaviyogataH // yathaivAsyAkramaM saccaM dRSTirasya tathA bhavet / akramasya ca sattvasya na yogaH kramamAvikaH // " [pra0vAtikAla 0 1 / 205] iti cet ; nedAnI pratyabhijJAnamapi / tatrApyasya tulyatvAt / tathA hisa ityevaM pratItasya jJAnasyaivAyamityapi / apratItaH kathaM nAma tvayAkAraH prakalpyatAm / / 1435 / / tasyApyanyatra vittizcadanyatraiva bhavedasau / sa ityatra tu nAstIti kathaM tasya tadekatA // 1436 // tedataddezakAbhyAM tadekaM cedaviyogataH / viyoge dRzyamAne'pi viyogo na kathaM mataH / // 1437 // 1-thA baash-saa0|2maanuplbhytvN nityamanityaM vA A0, ba0, pa0 / 3-jJAkArazrA, ba0, 50 / 4 pUrvatvenApyaviti-A0, basa, pa0| "pUrvavenAsya vitiH baartikaal| 5 tadatadde zakAlAbhyAM vaikaM Asa, ca0, pa0 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyavinizcayavivaraNa [196-97 dezakramAdayIyoge viyogastatkramAna kim / ata ebobhayAtmatvamaviyogabiyogataH // 1438 // yathA tadakrama satvaM dRSTirasya tathA bhavet / akramasya ca sattvasyAviyogastatkramAt katham / / 1439 // iti / tato yathA pratyabhijJAnamitaretaradezaparihArapratipannastadAkArairekaM tathA suvarNAdikam anyo'nyakAlaparihAragatairiti pratipattavyam / kutaH punaH rucakAdInAM pUrvAparIbhAvasya pratItiH ! pUrvAparapratyayAbhyAmiti cet, tadbhedasya kutaH ? svasaMvedanAditi cet, kathaM tato dvitvamatipattiH anyagatasyAnyatrApravRtteH ? ekasya ca pUrva parIbhUtasyAbhAvAt / ekameva tattathAvidhamiti cet na, ekatye sAkSAtkArapaNA pAryAnuparo / taduktam--- "yadi pUrvAparIbhAvaH kana tasya pratIyatAm / prAkaparapratyayAbhyAM cettayomeMdagatiH kutaH // svasaMvedanabhAvAcenna syAd dvitvagatistataH / na cApyavidyamAnasya parapUrvasya tadgatiH // eka saMvedanaM tacet parapUrvatayepyate / ekatve parapUvatvaM sAkSAtkRtatayA katham 1 // " [pra. vArti la0 11205] iti cet, na; pratyabhijJAne'pyevaM prasaGgAt / tathA hi so'yamityanayordezabhedo gamyaH kutastyayA / tAbhyAmeveti ceTTitvaM tayovijJAyatAM kutaH // 1440 // svasaMvedanabhAvAcenna syAdvisyagatistataH / nacApyavidyamAnasya bhinna dezasya sadgatiH // 1441 // eka saMvedanaM taccedbhinnatazatayepyate / ematve bhinna dezatvaM sAkSAtkRtatayA katham ? / / 1442 / / iti / tato yathA pratyabhijJAnaM svIkAre kacidAbhimukhyamajahadeva nadantaraM pratyeti yugapat , tathA kameNApi rucakAdiparyAyaparigrahAbhimukhyamaparityajadeva tadanvayajJAnamaparAparAnapi svastikAdiparyAyAn .5 pAre chanatIti subhASitametat vizeSakarUpanAyAM syAt parasyAvyabhicArinA / iti / mAbhUtmatyabhijJAnam , yugapadapi ciaukasyAnabhyupagamAditi cet, atrAha -- tasmAt sabhAgasammAnakalpanApi na yujyate // 96 // na cet [ sa paridharmena hetureva phalAtmanA ] / iti / 1-daviyoge Aga, ba, pa.1 "pazi upasargasya ceti sUpreNa dhikArasya dezya ca bhavati, aticAraH atIcAra ityAdivat / -vATi0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2017] 2 anumAnaprastASaH 123 prayabhijJAnamityanuvartate / na cet na yadi prayabhijJAnam , tasmAt pratyabhijJAnAt sabhAgAnAM sadRzAparAparakSaNAnAM santAnasya kalpanApi api zabdAd vyavahArazca na yujyate / evaM manyate sati hi prayabhijJAne tadavagatasAdRzyAyattAttaramatItyasamutpAdAt hetuphalabhAvaniyamaH, tatazca tatsantAnakalpanA na cAsatIti ! saMvRtyaiva tatkalpanA na pratyabhijJAnAditi cet na, saMvRterapi tadrUpatvAt / sA hi sa evAha jalaM picAmi yaH pUrva tadadrAkSam' iti matireva / kathanna pratyabhijJA- 5 kSaNAnAM paurvAparyyakalpanaM saMvRtiriti cet ? na; tatrApi asmAdidaM pUrvamatazcedaM paramiti pratipaseH pratyavamarzatvAt kiM pauvAMparyasya kalpanena ? tatvata evaM bhAvAt, anyathaikakSaNameva jagatmAptam / tathA cet, na kAraNaM kAya vA kasyaciditi kathaM vastutvaM yato vyomakusumAdikamatizayIta ? kartha vA sugatakSaNAnAM paurvAparya yata idaM zobheta "tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA / " [pra0 vA 1 / 201 ] iti / 10 kalpitameva tatrApi taditi cet ; na; svayaM tasyAkalpatvAt / tasmAdvAsanopalavAdhiSThito loka evaM tadapi kalpayati / ata evoktam "na ca pazyati santAnaM nApi kazcitpravartate / na tiSThati pramAbhAvAt kevalaM bhavato bhrmH||" [50 vArtikAla 0 1 / 196] / iti / iti cet / tAttvikameva' tatra anyadravyAt tatkasmAnna bhavAte / tatra pramANasya 'yAda 15 pUrvAparIbhAvaH' ityAdinA pratikSepAditi cet ; nanu so'pi praznastaduttarabhAvapravRttAparAparazAnarUpa eva kathaM kacit tadbhAva pratikSipet ? svayaM tattvatastadrUpAtadayogAt / tasyApi tApyamAropAdeva, bastu - tastatrApi tasya yadi ityAdinaiva pratikSeSAditi cet , na; anavasthopanipAtAt / tato dUraM gatvApi tAtvikameva tatra paurvAparyamiti siddhastadAtmA paramArthata eva santAnaH / tasya ca na pratyabhijJAnAdanyataH prtipttiH| tathA ca siddhaM tadvadeva kramato'pi vastuSu vaicitryam / tadevAha-'sa parivarteta 20 hetureva phalAtmanA' iti / sa kalazA'vamahAdireva hetureva kAraNameva parivarceta pariName phalAtmanA kapAlehAdiphalarUpeNa, na hetoranya eva phalAtmetyevakAraH / etena 'avinAze'pi iti vyAlyAtam / kathaM punahetoH phalAtmanA parivartanaM pratyakSabAdhanAt , tena niranyayasyaiva vinAzasya pratipatteriti cet ? atrAha tasmAdAyavinAzo'yaM phalIbhASaH [tadagrahaH ] // 97 ||iti / 25 tasmAt pUrvoktAstucchavinAzAbhAvAt / ukta. hi pUrvam-'na tuccho vinAzastasya svapratipattAvapyasAmarthyAdasambandhAcca / na hi vastunA saMyogaH sambandhaH; adravyatvAt / nApi samavAya ; sadadhikaraNatayA tasyApratipatteH / na ca vizeSaNabhAvaH; 'tasmatipattau tadanuraktasya vastuno'pi nolAnu 1-tAramatI- tAla / 2 pratyavamarzAt pa0 / 3 tasva evaM tA / 4-va tavAnyatra vA taptasmA 10, b0,50|5 tatastasyApi tatra ya- A0, ba0, p0| 6 kAzaH kapAlarUpeya zravagrahaca IhArUpeNa / 7 nyAyavi0 zlo0 2|9|8-naasy saMyo-A0,0, p0| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyavinizcayavivaraNe [2072 raktotpalavat pratItiprasaGgAt' iti / nityazcAsau bhavedakAryatvAt AkAzAdivat 1 kAryamevAsI mudgarAderutpateriti ceta; kutastatmAgabhAvasya vinAzaH 1 tadabhAve tadutpatterayogAt / sata eva mudgarAderiti cet, na; punastatmAgabhAvavinAzasyApi tata eva bhAve yugapadanekavinAzapatItiprasaGgAt / na caikahetukA yugapadanekakAryotpattiH; sAmagrIbhedAdeva tadupadarzanAt / ghaTAdireva sasya prAgabhAvastatastadvinAza eva tasyApi nAza iti cet ; nanvecaM binAzo'pi bhAvarUpa eva syAd abhAvatvAt prAgabhAvavat / tataH kalazAdirevArya na tucchaH / tasmAt bhAvasya ghaTAdevinAzo'yam ubhayasammataH phalIbhAvaH aphalasya sataH phastayA bhavanam / kutaH punaH vigrahaNaM na 'phalabhAvaH' itye. vocyeta, phalasyaiva hetuviviktasya tadvinAzatvAditi cet / na; dattottaratvAt - 'anyasyAnyo cinAzaH kim' ityAdinA / phalabhAvaprAptireva vinAza iti jJApanArthamupapanna tahaNam / athavA 10 tammAditi samAgasantAnakalpanAditi panipattavyam / na hi sankalpanaM hetoH phalabhAvaparivartanA mantareNa sambhavati / sambhavatyeva hetuphala viviktasya bhAvAditi cet : na; yugatetara jJAnayorapi ta prasaGgAt | anupAdAnopAdeyatvAneti cet; tadeva kutaH ! sAdRzyAbhAvAditi cet ; na, sugatajJAnenetarasyApravedanopanipAtAt / sAdRzyavizeSAbhAvAditi cet ; karahiM tadvizeSo'nyatra kazcidabhedA diti yuktaM tatkalpanAdapi tasya tadAtmanA parivartanopAdAnam , pratyakSapratipatterapi tatra samarthanAt / 15 tataH kim / ityAha ngrhH| sadgrahaH [ pratiSedho'sya kevalaM tanivandhanaH] 1 iti / tasya bhAvasyAgraho'pratipattiH tadgrahaH phalobhAvasya praho na nivRttimAtram | nApyanyaaha iti yAvat / evamapi bhavatu tatra phalIbhAvavyavahAraH, vinAzavyavahArastu katham ? taddhAvasyAvinAza20 rUpatvAt / atrAha-'pratiSedho'sya kevalaM tamnibandhanaH' iti / pratiSedhaH tadvyavahAraH asya bhAvasya kevalaM nAnyanimitto'pi tu tamivandhanaH phalIbhAvagrahanimittakaH tata eva lokaimtavyavahArasya pravartanAditi bhAvaH / sAmprataM hetuphalayoH parAbhipretamanyatkavyavasthApanaM darzayati anyathAsvaM yadISyeta henorapi phalAtmanaH / / 98 / / anya eveni kinneSTamiti kecitpracakSate / anyathAtvam anyamakAratvaM yadi cet iSyeta hetoH vivakSitaphalajanakasya atajjanakAditi sAmarthyAda gamyate / phimiti tadiSyate iti cet ! anyathA hetutyAsambhavAt / na hi zAli 1 tatazca ta-A0, ba, pa0 / 2 phalIbhAva ityatra vipratyayagrahaNam 1 sa eva graha-5013 nyAyavi0 zloka 90 / 4 tadAkaravAbhAvAditi shessH| 5 do nAgraha iti Aga, ya0, 50 / 6 etadapi bha- zrA0, baka, pa0 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 2 anumAnaprastAvaH bIjasyAtadabIjAvanyathAtvamantareNaM tara to tadeha bAhera ysktaa| rAma / na sito hetubhAba ityabhimatasiddhaye yat kiJciduSAdAtavyaM bhavet / iSyata eva tarhi tasya tato'nyathAtvaM pratibhAsamayojanavyapadezAdibhedAditi cet ; atrottaram-'api phalAtmanaH" iti / phalameva phalAtmA subuddhyAtmavat , tato'pi na kevalamatatoreva hetoranyayAtvamipyeta' iti sambandhaH, pratibhAsAdibhedasya tatrApi mAvAt / tataH kimiti cet ! uttaram -anya eva phalAtmano bhinna eva heturiti prazramA- 5 pariNAmena sambandhaH / iti evaM kinneSTam iSTameva bhavati jainasyApi pramANopapatteH / tathAhi-yad yasmAdanyathAbhUta tattato'nyadeva yathA zAlibIjamatadvItrAta, anyathAbhUtaM ca tatphalAdapi tat / tathApi sasya tasmAdananyatvaM cet': atavIjAdapi syAditi tadapi tasyaiva vivartaH syAt / evaM ca zAlibIjavivarttatvaM dezakAlAdibhedinaH / jagataH samprasajyeta syAdvAdamupajIvatAm // 1443 // tanmA bhUditi manvAnaratabIjAdiva sphuTam / tatphalAdapi tabIjamyAnyatvamupagamyatAm // 1444 / / sana hetuphalaikatvaM kathamapyupapattimat / ityevaM kecidajJAnamaladigdhAH pracakSate // 1445 / / tatrottaramAha anyathAsvaM na cesasya bhaved dhrauvyam [ alakSaNAta ] / iti / tasya mAvasya dhaunya phauTasthyam | kadA na ceta na yadi anyathAtvaM phalarUpatayA parivartanam , tasyetyatrApi sambandhanIyam / kutaH ? ityatrAha alkssnnaat| abhASasyApi [ abhAvo'pi kinnatyanye pracakSate ] // 99 // iti / 20 alakSaNAt apratIte. amAvasya tadvinAzasya na kevalamanyathAtvasyetyapizabdaH / kathaM punastamyAlakSaNa kAryamya pratyakSata evaM pratipatteH, tadrUpatvAcca vinAzasyeti cet ! phasyAsau vinAzaH ! kAraNasyeti cet, na; tasya kAryeNa samakAlave vinAzatadvatoryogapadyamasaGgAt / tatpUrvakAlatve tu kutastamya grahaNam ! agrahaNe tasyetyayogAt / pratyakSata iti ceta; na; tenApi tatkAlena vartamAnatayaiva pratipatteH / kAryakAlAditi cet ; na; tasya pUrvatrApravRtteH / pravRttI vA tadapi tadviSayatvAt kathaM vartamAna kAryavat ? svakAlApekSayava vartamAnatvaM na kAryakAlApekSayeti cet ? kathaM tahi pratyakSatastajanmanaH smaraNAca pUrvamAvasyAgrahaNamuktaM yata idaM zobheta "saMvedanaM na pUrva tatpUrvatvagrahaNe kSamam / na paraM tena pUrvatvaM smaraNAnnaiva sAdhyate // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 205] iti / 1 -pAtada- taa||2 anyathA tvaM yadi na sat tadA yavabIcat yavAhakurahenu-vaM syAditi bhaavH| 3- bhaasnaadi-taa0|4 caitadabIjA-A0, vA, pa0 |5-vc vi-Aba, pa0 / 6 ityAha p0| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvinizcayavivaraNe [ 2 / 100 kathaM vA dravyarUpasyApratipattiH ? pUrvAparayoriva pratyakSata evaM ladenugamasyApi pratIteH dravyasya tadrUpatvAt / tadevAha - 'abhAvo'pi kinna iti / a: AtmA matizrutAdiparyAyAnurUpaH tasya bhAvaH apizabdAt pRthivyAdyanvayarUpa pudgalAdibhAvo 'pi kiM kasmAnna : sthAdeva, pratyakSa viSayasyAbhAvAyogAt / tathA cAnyathAtvameva vinAzaH kAraNasya, naikAntatastadviviktaM kAryamiti manyate / yadi vA, yaduktam- - "kAryavaJjagadapi sarvasyAkAraNasya parivarcaH syAdanyathAtvAvizeSAt / " ] iti; tannAha - 'abhAvo'pi kinna iti / abhAvo'pi na kevala parivartaH tasya kAryavat kinna syAt syAdeva anyatvAvizeSAt / tathA cajagataH samakAlasya nAze sati parasparam / 5 [ tanazca bhAvanairAsyamaniSedhyaM kAryakAlava devAsya syAdabhAvaH tadApi kaH / 1446 / / prasajyate / kAryasyaiva vinAzatvaM tathaiva yadi buddhitaH / varavaM ca tasyaiva syAdityapi ca vakSyate / / 1447 // prakRtasyopasaMhAramAha--' ityanye pracakSate' iti / iti evam anye jainAH pracakSate mANapatra pratipAdayati / sAmprataM vyavahArasyAtiprasaGgamaparatra tadabhAvapasaGgamiva pariharannAha - svasvabhAvasthitAM bhAvo bhAvAntarasamudbhave 20 naSTI vA nAnyathAbhUtaH [ nato nAtiprasajyate ] // 100 // iti / / bhAvo dadhyAdiH anyathA svapakArAdanyaprakAreNa na bhUto na jAtaH / etacca na tatkArya-takAdiprAdurbhAve'pi tu bhAvAntarasya tadanyasyoSTrAdeH samuddha ve prAdurbhAve sati tasmin tadrUpeNa na parivRta iti yAvat / svaH asAdhAraNa uSTrAdyasambhavI svabhAvastena sthito yata iti / bhAvAntarasamudbhave ityatrApi yojyam / tadayamarthaH yasmAduSTrAdiprAdurbhAve 'pi svabhAvasthita evAyaM pratIyate tasmAnna tadrUpApattyA anyathA bhUta iti / pratItizcAtra svabhAvasthitatvasya hetutyAbhidhAnAdeva labhyate, anyathA tadanupapatteH / atraiva 'naSTo vA' iti dRSTAntaH / 'na' ityatrApi sambadhyate madhye karaNAt / vAzabdazcevArthaH / tadayamarthaH yathA bhAvAntarasamudbhave bhAvo na naSTaH tadApi svasvabhAvasthitasyaiva tasya pratIteH, nAze tadanupapatteH tathA tata eva na tadrUpavattyA'nyathAbhUta iti / tato yathA tatrArthaM prasaGgaHanyasya hi vinAzitve sarvadA dadhyasambhavAt / 25 codito dadhi khAdeti kathaM tatrApi vartatAm || 1448 // ko vA pravartatAM tatra pravRtirapi kA bhavet / na kicitte na tattvaM syAdanyanAzamavAdinAm || 1449 // iti / 10 126 15 -- 1 sadupayama - 0, ba0, pa0 / 22 zrA- A0, ba0, pa0 / 3 zrutaH Sadhipa- Aya, ba0, pa0 / 4 tathApi zra0 R pa0 / 5 janAH pra- A0, ba0, pa0 / 6 eva tacca A0, ba0, pa0 / 7pi svabhAA0, ba0, pa0 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 2101] 2 anumAnaprastAvaH 527 kAryAnyasyAnyatvAvizeSe'pi tadvinAzisvAbhAvAt, tathA 'yamapi na prasaGamAH "sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRteH| bodito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati / / " [pra0 vA0 3 / 142 iti vizeSanirAkRterabhAvAt / dadhyAdehiM takApekSayaibobhayarUpatvapratipatte!STrAdyapekSayA / tadevAha'tato nAtiprasajyate' iti / tatastasmAtmatItisiddhAt vizeSAt nAtiprasajyate dadhi- 5 yaduSTAdau, dadhikAmasya pravRttina bhavatItyarthaH / tadevaM mapaJcataH sAdhyamupadizya sAdhanasvarUpaM darzayannAhamAdhanaM prakRtAbhAve'nupama [ tato'para ] / / 101 // iti / sAdhyate 'neneti sAdhanaM liGagam / tat prakRtaM zakyatvAdilakSaNe tasyAbhAve anupapannam asambhavi / 'nizcitam' ityapi draSTavyaM vRttau anyatra ca tadvacanAt / kathamevamanyatrAnupapannatvameva 10 hetukSaNaM nizcayasyApi tadanyasya bhAvAt ! na, tasya sAdhAraNatvAt / sAdhAraNaH khalu nizcayaH tasya hetubadanyatrApi bhAvAt / asAdhAraNena ca lakSaNena bhavitavyam , taccAnyathAnupapannatvameva hetAveva tasya niyamAt / tadapi sAdhAraNameva ahetAvapi. pratyakSAdau mvArthApekSayA bhAvAt , bhavati hi pratyakSAdi svApikSayA 'nyathAnupapannam , na ca hetuH / kasmAt ? sAdhyAbhAvAt / na hi tadviSayamya sAdhyatvaM prasiddhatvAt / aprasiddhatve pratyakSAderapi na dhamiddhiH viSayamasiddhyaiva tasyApi masiddheH' / tato yadi tasya 15 prasiddhiH prasiddhireva viSayasyApIti na tasya hetutvam / kathamidAnIm 'asti AtmopalabdhaH 'nAsti ghaTo'nupalabdheH' iti ca pratyakSasyaiva hetutvamatipattiriti cet ! na; viSayApekSayA tadabhAvAt / viSayo hi tasyAtmAstitvaM ghaTAmAvazca , na tatraiva hetutvaM prasiddhatvAt, api tu tadvyavahAre, tatra ca na pratyakSatvamupalambhAderaviSayatvAt / kathaM punastatrApi hetutvam asati tadanupapatteH / sato hi liGaga jJApakaM bhavati nAsataH kharazRGgavat / sattve'pi na kiJciliGgena, vinApi tena tatprasiddhaH, nizcayAbhidhAnAtmA hi 20 vyabahAraH, tasya pratyakSata eva svasaMvedanAdevagamAt, kiM tena ! kRtasya karaNAyogAt / asaneva tenAyamutpAdyate viSayopadarzaneneti cat ; naH sAdhyaM pati tasya kAraNatvAbhAvAt / bhavatu tahi vyavahArayogyatve tasya liGgatvamiti cet / kasya tadyogyatvam ? tadviSayasyaiveti cet ; siddha tarhi tasya tatraiva kazciddhetutvamiti kathamativyApakanvaM lakSaNasya ? nanvevamanavasthitiH pratyakSabadanumAnasyApi tadutthApitasya punastadusthApitamya ligatvaprApteH ! yatrAdhipratipattistamya vyavasthaiva sAdhyAmAditi 25 caMta; tantra tahiM siddhamanyathAnupapannatyamahetutve'pi iti kathannAtivyAptiriti cet ! na; tanmAtrasyAlakSaNatvAt / prakRtApekSaM TiM tattahalakSaNam , taJca nAvimatipattau sambhavati, prakRtasya vimatiyattiviSayatvAt / yavatu sambhavati talliGgameva pratyakSAdikamapi / kathaM punaH sati tasmin vipatipatirthataH prakRtasambhaya pratItirna bh-50|2 sadhyArthAsaMbhavAbhAvaniyamanizcaya kalakSaNo hetu: |-prmaannsN0 pR0 102 / 3 hetunA / 5 pratItasya kArakAmA- 50 pratItasya kArakatvAmA- A0, b0| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 128 nyAyavinizcayavivaraNe 2101] iti cet ? na; dattottarasyAt'-'bhrAnteH purupadharmatvAt' iti / tato yuktam- 'astyAtmA upalabdheH ityAdi / na caivaM kSaNakSaye tathAvabhAsanasyApi hetutvaM sAdhyavat tasyApi asiddheH / Atmopalabdhirapi asiddhaiyAnAtmavAdinaM prati iti cet; na; so'hamiti buddhestenApyabhyupagamAt, anyathA AtmAropAtatprati bhAvAdanupAyasiddhA muktiriti vyartha eva tadarthaH prayAsaH syAt / tadbuddhireva cAtmopalabdhiH, bhAsinaH saMvedanAnyayasyaivAtmatvAt / na caivaM kSaNakSayAvabhAsanamA bodhimArgAvatArAt kasyacidapi vipazcito nizcayakuTIra koTara paDhau kitamasti yasya liGgatvamAtmopalabdhivat pratipadyemahi / tato yuktam- 'prakRta' ityAdi / atra prakRtasyaiva, abhAva evaM anupapannameveti cAvadhArayitavyaM sAvadhAraNatvAt cAkyAnAm / tatra prathamenAvadhAraNena viruddhasya vyudAsaH, nAsauM manutasyaivAbhAve'nupapannaH, api tu tadviparItasyaiva / 10 dvitoyenAsiddhayai / nAyamapi prakRtAbhAva evAnupapannaH, tadbhAvepi tathAtvAt / na tarhi dhUma - prayatnAnantarIyakatvAdirapi hetuH sAdhyasya murmuradahana-vanakusumAnityatvAderbhAve 'pi tasyAbhAvAditi cet; na; tasyAsAdhyatvAt / sAdhyaM hi zakyatvAdivizeSaNaM parvatAgnyAdikameva tatraivAbhipretatvAdabhAvAt na 'murmurAmyAdau viparyayAt, atastatra sAdhyAbhAvAdeva tasyAbhAvaH / kathaM tahiM mahAnasAmnyAdAvapi tasya bhAvaH satyAbhipretatvAdyabhAvenAsAdhyatvAt / bhAve vA kathanna vyabhicAraH tatsadRzasyaiva tatra 15 bhAvAditi cet; na; sarvatra evametra vyabhicArAt anyathA tadapratipateH / na hi 'prayatnAnantarIyako dhvaniH anityatvAt' ityatrApi dhvanigatasyaiva anityatvasya vidyudAdau mAbAd vyabhicAraH api tu tatsadRzasyaiva, sAmAnyasyaikasya pratikSepAditi cet; na; antarvyAptinirNayAbhAvAdeva tadupapatteH, na sAdhyAbhAve tanukhyabhAvAt / kuta etaditi cet sati tannirNaye "tathApi gamakatyapratIteH / pratIyate hi dhUmAdivizeSasya tannirNaye pAvakAdivizeSaM prati gamakatvam, tatulyasya cAnyatrAmyAdimAtre bhAvaH / tadvizeSa20 vaikalye kathaM tasya tatulyatvamiti cet dhUmAdityamAtreNa na tadvizeSeNApi, anyathaikatvameva syAt sarvAkArasAmyAdanyasya "tasyAbhAvAt / kathamevaM prayatnAnantarIyakatvamapi zabdasyAnityatya vizeSAt nAvagamyata iti cet ka evamAha - 'nAvagamyate ' iti tadvizeSAvasAye tadapratizeSAt tadabhAva eva vyabhicArAvakalpanAt kimanityatvAt prayatnAnantarIyakaH zabdo ghaTavat, Ahosvit anyathA vanakusumAdivaditi / tanna sAdhyAbhAye tatsadRzasyAbhAve'pi vyabhicAraH tasyAbhAvAt / tato yuktaM 25 prakRtAbhAva eveti / ? 52 1 nyAyavi0 zlo0 104 / 2 tadartha dyA0, va, pa0 / 3 tabuddhereva A0, ba0, pa0 / 4 vA kuTI kuTIraH / kuze suNDa meM iti subheA havAyeM vidhAnAt / tA0 Ti0 / 5 viruddhA / 6 "myudAsaH" - tA0 di0 / 7 anupalAt / 108yAdidi ba0, pa0 / " mahAnasAmya dau dhUmAdibha ve" - tA0 da0 / 10 vyabhicAropapatteH / 11 " sAdhyAbhAve tattulyabhAvaprakAreyA" - tA0 Ti0 / 12 ekatvasya / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/182] 2 anumAnaprastAvaH 129 evamanupapannamevetyapi, tenAnaikAntikasya vyavacchedAt / na hi tasya tadabhAve 'nupapatti reva upapatterapi bhAvAt prayatnAnantarIyakatve'nityajat / sAmprataM tAnavadhAraNavyavacchinnAn hetvAbhAsAnupadarzayati--- tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA akizcitkaravistarAH / iti 1 5 atrApare ityetadviruddhetyAdeH parato'pi draSTavyam / tadayamarthaH - virudvAsiddhasandigdhA apare hetvAbhAsA eva na kevalaM ta evApi tu akizcitkaravistarAdha / atraivopapattiH- tataH tasmAduktalakSaNAt sAdhanAdapare tallakSaNavikalatamA vibhinnA yata iti / tatra viruddhasya tadAbhAsvaM sAdhyasyAbhAva eva bhAvAt / asiddhasya satyapi tasmin abhAvAt, sato'dhyanibhyayAt / sannaSi anizvito'siddha eva siddha kAryAkaraNAta atastadAbhAsaH / nizvayAbhAvo 'pi mabhyutpattyAdinA, 10 vAdimativAdinoranyatarasyobhayasya vA tatrAvyutpannasyAjJAtAsiddhaH saMzayAnasya sandigdhAsiddhaH viparyastasya viparItAsiddha ityanekaghara se bhiyate / sandigdho vyabhicArI phimityamanyatho veti tataH sAdhyasaMzayAttasya tadAbhAsatvaM tatraivai niyamAbhAvAt / akizcitkaraH punaH siddhopasthAyI yamA zabdAnityatve kRtakatvena nizcite tatraivAparaH prayatnAnantarIkanyatvAviH / kutastasyAkizcitkaratvam ! tatastannirNayasyAnutpatteriti cet; sApi kutaH ? kRtakatvAdeva tasya bhAvAditi cet; na; tatkAryasyA- 14 yato 'nutpatteH / tAdRzasyotpattiriti cet astu na tAvalA zatasya svavyApArAduparatiH, pAvakAntasvamAntarakRteH / zaktireva na tasyeti cet tadapi yadi hetulakSaNavaikalyAta, tadA viruddhAdAcevAntarbhAvaH, pratipAditAva dhAraNaviparyayAdeva tadvaikasyasambhavAt tadviparyayasya ca viruddhAdAveva niyamAt / viSayAbhAvAnna tatastannirNaya iti cet; na; lakSaNa paripuSTau tadanupapatteH / kathaM vA sadabhAvaH zabdAnityatvasya bhAvAt / prAgeva nirNItamiti cetuH naH tatrApyanupahatasvarUpatvena tadantarasyApi 20 pravezAt prakAzite prakAzAntavat / na cainaM chiderapi chime pravezaH chedyAbhAvAt / kiM tatpravezena vyavahArasya paurastyAdeva bhAvAditi cet na samarthAt tato'pi tasyAvazyambhAvAt / vyavahAriNasta dabhilASasyAmAyAmeti cet nedAnImAdyasyApi ligaravaM tato'pi tannirNaye zaTispanyatragatacittasya tavyavahArAsambhavAt / bhavatu tadA tasyApyakiJcitkarasvamiti ceta na, "siddhe'kiJcitkaroM hetuH " [ pramANasaM 0 ilo0 44 ] iti talakSaNAt Adhasya cAsiddha eva bhAvAt / nirNayamAtreNa tu tasya hetutvaM 25 dvitIyasyApi syAt / tasmAttadabhAvAdeva tasyAkizcitkaratvam, tatha sAdhanalakSaNavikasmAdeva / tato viruddhAdaya evAkiJcitkaravistarA iti kecit / anye punaH 'tatraivopravRttahetvantare ta eva samyakhetava iti nAtISa viruddhAditvamanubhavanti, ato'nya eva te tebhyaH tadAbhAsAH' iti pratipannAH / yadi sAdhanaM prakRte satyeva na tadA sapakSe'pi syAt tatra prakRtAbhAvAt tatazca na tasya tadavinAbhAvaparijJAnaM sapakSa eva tatsambhavAt na pakSe tatra adyApi prakRtasmAnizvayAditi cet; atrAha " 1 30 1 " sAdhyasadbhAvaprakAreNa / " - tA0Ti0 / 2 " sAdhyAbhAvaprakAreNa " - tA0 di0 / 3 " sAdhya eva" - sA0 Ti0 / 4 prAyasya 5 pravRtterhesya- 0 ba0, pa0 / 17 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 100-3 tathArthe'masyasambhUSNudharmo na bahirAtaH // 12 // sarvathaikAntavizleSe sAdhyasAdhanasaMsthiteH / iti || bahirbhAvAbhAvI sAdhyasAdhanayoH bahiH tAdavasthyAt tedavyapadezopapatteH tasya ajhanam aH yastA mAga garga' iti zera | kaH kIdRzo na bhavati / dharmaH parAzrayaH prameyatvAdiH arthe'rthakriyAsamarthe asati avidyamAne asambhRSNuH sAdhusambhavavikalaH / kuta etat ? sathA tena bahirAtastasya tathAtyaprakAreNa sAdhyasAdhanayostaddhAvasya bhAvapradhAnatvAt nirdezasya, samantAdativyAptyA sthiteH / tathA hi-vivAdApanaH puruSaH kizcijjo rAgAdimAna vA puruSatvavaktRtvAdeH radhyApuruSavadityasyApi gamakatvaprasaGgaH satyeva rathyApuruSe kizcijjatvAdI tasyo palammAt asati ca pASANAdau anuSalagbhAt avinAbhAvapratipattarupanipAtAt / na yahida10 rzanamAtrAt tasyAvinAbhAvo'pi tu tAdAmyena tadutpattyA yA pratibandhAt, na cAmihAsti pramANAbhAvAt / na hi krizcijjJatvAdeH svabhAvaH kArya vA puruSatvAdikamiti pramANamasti, sarvajJatvAdI tadvipakSe 'pi tasyAvirodhAditi cet ; kimidAnI zizapAtvadhamAdAvapi pramANa yataH pratibandha siddhayA gamakatvam / tadeva bhUyaHpravRttaM bahiH pratyakSa-savyAvRcidvitayamiti cet, na, prakRte'pi sasya bhAvAt / vipakSe tadbAdhakamavRttiriti cet / tasyA athi tadrUpatve na kiJcit parihRtam / 15 matadRpatve kutastadutpattiH ! tata eveti cet, anivRttaH prsaaH| tadanyata iti ceta, na tarhi kacidapi bahirulammatavyAvRttyorupayoga ityasaGgatametat-"bAdhasya kAryahetoH svabhAvavizeSasya ca kacidAdhAre prAkpravRtagRhItavismRtapratibandhasAyakapramANambhRtaye anyatra prvRttirpeksskhiiyaa|" [ iti / tato darzanatannivRttilakSaNameva vipakSe tatsattAbApanadvAreNa dhamazizcapAkhAdAyapi tAdAtmyAdipatibandhasAdhaka pramANamityaGgIkartavyam / tacca prakRte'pyastIti 20 kathanAsivyAptiH ! 'sarvathA' ityAdyatraivAvyAptipradarzanaparamupapattyantaram sarvathA sarvaprakAreNa nityameSa anityameva sthUlameva sUkSmameva parasparabhinna tadvitayamevetyAdayaH ekAntAH sarvathakAntAH teSAM vizleSo yasminnasau sarvathaikAntavizleSo'nekAntaH tasmin sAdhye sAdhyasAdhanasaMsthitesta dAvasya samyagavasthAnAta 'arthe sati' ityAdinA sambandhaH / tathAhi-sarvamanekAtmakaM prameyatvAdityatra 25 na pahirupalambha-sadvyavacchedI sapakSavipakSayoreva, sarvasya pakSIkaraNena asambhavAt / na cehAvinA bhAvo nAsti, vipakSe mAdhakasAmarthyAt tadavagateH / bAdhakamapyUhajJAna bahirdarzanAdarzanAbhyAmeva anyatra tathAbhidhAnAt tatkathamiha tadabhAve tatsammava iti cet ! na; niyamAbhAvAt / na barya tAJcadvIpa-zrA0, ba0, 501 2 tasyAM gamanaM go'vagamaH A0, kha0, pa0 / 3 sammatAditi myApyAsiddha 50, samantAditi vyAppayA A0, 10,4ta-pa0 / 5 pratyakSatadvyAktidvitayakhyatve / 6 tathAsyakArya-zrA0, bn,p0|7 "sambhavaprasyayattaH pratyakSAnulambhataH / " -pramANa saM kA0221 "granthAntare akaladevaistathAbhidhAnAta, tadanumAribhirmANikyanandibhirakta pathA upalambhAnupalabhanimittaM vyaasihaanmH|" -sATi0 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 103 ] 2 anumAnaprastAvaH 131 niyamastAbhyAmeva taditi, tadabhAve'pi kSayopazamavizeSopaniSAtAt kutazcidatizayAt tadutpatteH, tAbhyAM tadAve'pi tadatizayasya avazyApekSaNIyatvAt anyathA tadviSayamAtra paryavasAyitvena sasyAnarthakatvaprasaGgAt / ka tarhi tasya tAbhyAmutpattiriti cet ? dhUmAdAveva, sapakSavipekSayostatra sambhavAt / kathaM tatrApi sapakSatvaM mahAnasAdeH sAdhyasya tatrAbhAvAt ! satyeva tasmin tadupapattariti cet, na tadbhAvAt sapakSatvam , api tu parvatAdivadamnyAdimAvAt, parvatAderapi tata eva pakSatvAt / evamapyagnyAyavinA- 5 bhAvasyaiva tataH pratipattirna sAdhyAvinAbhAvasya, pramANIkRtaM ca tatra tahajJAnaM zAstrakAreNa, tasmAt pratyakSAnupalammajanmA tatrohaH pramANayitavya iti cet, na; agnyAyavinAbhAvagrahaNe sAdhyAvinAbhAvasyApi ahaNAt, anyAdereva zakyatnAdiviziSTasya sAdhyatvAt / yadha yAhana cAmnyAdirna tena vinA dhamAviriti tadvyApArAt / tataH sambhavApekSaM tasya tajjanyatvamuktaM na niyamata iti kya pratipannAH / athavA, devasya zAsanamatIvagabhIrametattAparyataH ka iva bolumatIva dakSaH / vidvAnna cet sa guNacandramunina vidyAnando'navadhacaraNaH sadanantavIryaH // 1450 // kadhamatra vipakSe bAdhanamiti cet ! ucyate-vipakSo nityAyekAntaH, natra nityasya prameyatvaM yadi tajjanmanA pramityA nityaM tatprasaGgaH pramiteranuparamAt / anyajanmanA cet tatrApi pramitisannidhau yadi na prApasya parityAgaH kathaM prameyatvaM prAmvadeva ? parityAge vA kathaM nityatvam atAdava- 15 sthyAt / prAMmatibhAgabhAvasyaiva tadA parityAgo na nityarUpasya, na caivamaprameyatvaM pramitimAvaditi cet, na; sarvasyApi tatastattvaprasaGgAt / apratibhAsanAnneti cet, siddhasyApi kiM pratibhAsanam ? tadantarbhAva eveti cet, anivRttaH prasaGgaH / viSayabhAvApattiriti cet; kathaM mAmUpasyAparityAgaH ? iti na kiJcidetat / bhavatu anityameva tattvamiti cet tadapi ayogyamaprameyameya 'nyomakusumavat / yobhyazcet ; 20 kuto na sarvasyApi prameyam : niyataM pratyeva yogyatvAditi cet sa yadi saMsArI na sarvajJasya prameyam / sarvajazvet / na saMsAriNaH / ubhayorapIti cetaH saMsAriNaH sarvajJatvaM sarvajJayogyavastupramitau tena sarvajJasya tazca mamiNyatA tadviSayasyApi sarvasya pramiteH, anyathA tasya tayogyasya ca vastunaH pratipattumazakyatvAt / nAsI vastunastayogyatvaM pratyetIti cet; kiM punaH svayogyatvAdanyadeva tat ! tathA cetA vastvapi tahiM tadevAdvinnameveti kathaM sarvajJavedhe tadupadezAdapi saMsAriNaH pratipatti: 25 jAsphdhasyeva rUpe cakSuSmadupadezAt ! tayorapi kayazcideya bheda iti cet, siddhaM tarhi pratItama. 1uuhsy| 2 "zapamamipretamaprasiddha miti vizeSaviziSTasyAgnaH" -saa0tti0|3vympR0...tti0...| 4 "sarvamanekAntAtmakaM prmeysvaadirptr"taadi0| 5 "anavaratam / nilyAnabaratApasamityamaraH / taa0tti0|6 'prameyatva' -taa-tti0| 7-ti sa cet A0, ba0, / tadanta vAdeveti iti sacet pa018 gaganaku-zrA, 40, p0| 9 "amasya" -tAra di0110 "janam" tAsa ttik| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyavinizcayavidharaNe [1103 pratItazcaikaM parasyApIti yaduktamanekAntavAdinaM prati-"apratItaM pratItaM cettadetadatisAhasam" [10 vArtikAla0 112.05 ? ityAdi, tanmajJAkarasya svagRha prati pratyAvRttam / tato yathAbhimata niraMzameva tattvam , tatra ca sarvAtmanA dRzau tasya sarvavidveSatA dRzeH / siddhaH sarvo'pi sarvajJo vRthA te buddhakalpanam // 1151 // jJAnavAn bhRmyate kazcidityAdi pravadannataH / dharmakIrtiH svavAco'pi tAtparya tana buddhayate // 1452 / / tadveSatvamadRzyaM cedadRzyaM sarvathaiva tat / straNDazo na hi dRzyatvaM niraMzasyopapattimat // 1453 / / tannakAntAdanityasya prameyatvaM pratItimat / nApi sthUlasya vastutvaM yanna tasya svayaM matam // 1454 // niSkalANusvabhAvaM yattattvaM bauddhokalpitam / kAkadantopamaM tattatmameyatvaJca tAdRzam // 1455 // ekAntabhinnayonApi sthUlasUkSmasvabhAvayoH / pramANaprativedyatvaM tadamevabhavedanAt // 1456|| te tantavaH paTo yatna tebhyo'nya iti yajjanaH / pratyeti vakti sarvo'pi vivAdaparivarjitam // 1457 // paiTastantuSvihetyAdi zabdA eva paraM tathA / na pratyayo yatastenAbhedapratyayabAdhanam // 1458 // zabdadRSTikRtenApi tena tasya vimAnane / sarvekatyadhiyA bAdhA sarvabhedadhiyo bhavet // 1459|| tato dravyAdibhAvAnAM sAttvikAnAmabhAvataH / avaizeSikamevedaM jagat sarcamupasthitam // 1460|| tanna sarvathaiphAntasya prameyatvamiti / vipakSe yAdhakasAmadeiva tatastaMdvizleSasya sAdhanAt , 25 upapannametat-'sarnakAntavizleSa' ityAdi / manu prameyasvaM yataH pramANAt tasya tadekAntaviSayatve nAtastadvizleSasya sAdhanam , tatpakSasya pramANataH pratikSepAt / tadvizleSaviSayatve tu vyarthamanumAnaM tata eva tasiddhaH, anyathA tatpramite'pi tavaparakalpanayA'navasyApatteH / tadapi pramANamanumAnameveti cet, na; parasparAzrayApatteHanumAnAtpameyatvamatazcAnumAnamiti -- iti cet, na; pramANamAtrAdeva azyikSitaviSayabhedAt tadupa pra0vA 322 vetadRzyaM Aga, gha, p0|3pr.paa. 2015 / 4 svASTaSaSTikRtenApi A0, b0p0|5"srvthaikaant vizleSatya"-tAka tti0| 6 anumAnapramite'si / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 164 / 2 anumAnaprastAva: 133 gamAt vAdItarayostatrAvipratipateH ' anyakSetrasikherasambhavAditi ! nirUpitaM caitat - 'santi pramANAni iSTasAdhanAda' iti / tanna vyarthamanumAnamanavasthitirvA anumAnAdeva vipratipannaM prati tadvizleSasya sAdhanAt tatra cAparasyAnapekSaNAt / kathamevaM pratyakSadaSi tatsAdhanamuktam "na pazyAmaH kacit kiJcit" [ siddhivi0 pari0 2] ityAdinA na hIdamavipratipannaviSayam, tatra vivAdAbhAvAt / vipratipannaviSayatve tu sati pratyakSe kimanumAneneti cet na pratipAdana- 5 prakArasya vaicitryAt kadAcita pratyakSAdeva pramANAta kadAcidanumAnata iti / kiM punastat pramANa yataH sarvasya mameyatvamiti ceta vyaptijJAnameva, tasya parairapyakGgIkArAt, anyathA 'numAnA 'navaklRpteH / kathaM punaranekAntasya prameyatvam tasyaikAntanivRttirUpatvenA vastutvAt tatra ca pramANasyAvyApArAditi cet, na tannivRttiviziSTasya jAtyantarasyaiva tattvAt / na ca tAdRzaM kimapi dRSTamasti yataH saMvisambhaM cetaH syAditi cet, Aha eka cala calenanyairnaSTernaSTaM na cAparaiH // 103 // AvRterAvRtaM bhAge rakta raktaM vilokyate / iti / eka zarIrAvayami calaiH bhAgaiH pANitalAdibhiH calaM parispandAtmakam, nAnyairacalaiH pAdAdibhiH / tadeva kathaM calamacalaM ca yugapaditi cet ? uttaram - vilokyata iti / dRzyate hi caracalaizvAvayavaiH tadeva calamacalaM ca / na ca dRSTamanupapannaM sarvatra prasannAt / bhrAntaM taddarzanam avayavacalana- 15 syAvayavinyAropAditi cet; na; adRSTe tadayogAt vyoma kusumakt / darzanaM ca tasya na paraM calanadarzanAt / apratipatteH astu tadeveti cet; na; tadviSayatve calanayat avayavino'pyava stutvApatteH / abhrAntameyAvayatriniM taditi cenH kathamekamevAbhrAntaM taMdUrdhvaM ca virodhAt ? avirodhe ca / kimekamevAvayavi calamacalaM ca na bhavet, asyApi pratIteH / AntaM ca taddarzanaM tadA bhavati yadi caveva bhAgeSu kadAcidavayavirUpamacalamupalabhyeta, na caivam tambalane niyamatastasyApi calata evaM 20 pratipatteH / tathApi vibhrame calanAvayave'pi syAt / tato na kvacit kiyA nAma tAttvikIti nirviSayaM salakSaNapraNayanam / tato bhAgavadbhAgino'pi calnamitaraca tAttvikameva dRSTatvAt / 10 tathA hi tadevaikaM naSTaiH chedabhedAdipradhvastairakulyAdibhirnaSTaM na ca naiva aparaiH anaSTaiH pANipAdAdibhiH / kuta etat 1 vilokyate pratIyate yata iti / naSTameva tat kAraNavinAze kAryasyApi vinAzAt / kAraNaM hi avayavidravyasyAvayavasaMyogaH, "saMyogAnAM dravyam" [ vaize0 sU0 25 111 / 27 ] iti sutrAt / tasya ca karmajAt tadvirodhino'vayavavibhAgAta vinAze kathaM na tatkAryasya vinAza iti cet ? kimeka eva tasya tatsaMyogo hetuH ? tathA cet; na; "saMyogAnAM dravyam" ityasya virodhAt / anye'pIti cet; teSAmapyekatatsaMyogena saha vinAze kathamidamuktam- "ekAva I 1 nyAyavi0 zlo0 2 2 dAdAvapi tatyA- A, ba0, pa0 / 3 "vizvAsam samau vibhavA ityamaraH / - tA0 Ti0 / 4 syAdityAha pa0 / 5 vipratipatairastu A0, ba0, pa0 / 6 bhrAntameva / 7 "avayavini dRzyamAnasya calanasya bhrAntadarzanaviSayatvenAvastutvaM yathA / " tA0 Ti0 / Antazca / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 104 yavasaMyogavinAzAt pUrvadravyavinAza avasthitasaMyogebhyaH avayavebhyaH dravyAntaramutpadyate / " [ ] iti ? kutazca teSAM vinAzaH ? vibhAgAdeva karmajAditi ceta; na; niSkriyeSu tasyAbhAvAt / sakriyeSu sambhavato'pi tasaMyogasyaiva nAzAt, tata eva tadanta rANAmapi vinAze paramANuparyantastatprasaGga iti na ghaTavinAze kapAlAnyapyupalabhyeran / avinAze 5 kathaM kAryavinAzaH sati heto tadanupapatteH ? ekasya tasya vinAzAditi cet ; Azcaryametadekasya vinAzAt tasya vinAzo na bahUnAm avasthAnAdavasthitiriti ? avasthitau kathaM vinAza iti cet ? vinAze'vasthitirapi katham 1 mA bhUditi cet, vinAza eva mA bhUt / dRzyata iti cet; avasthitirapi dRzyata eva se evAya devadattazchinnAGgulirapi' iti lokasya pratIteH / pUrvadravyavinAze dravyAntarasyAzu prAdurbhAvana bhedAnavadhAraNAt bhrAntaiveyamekatva pratipattiriti 10 cet ; sthUlaghaTAlipratipattirapi tathA kinna bhavati ! paramANuSveva kutazcit pratyAsatteH tadutpattiriti kaizcit parikalpanAt / bAdhakAmAvAnneti cet ; na; itaratrApi tulyatvAt | kutaH punaH kAryadravyasyAvinAze sati tadIyasyAvayavasyAkAzAdevibhAgaH ! chedabhedAdeH karmaNa eveti cet ; na tarhi tasyAvayavAntaravibhAgahetutvam AkAzAdivibhAgahetutvAt nartakAvayavakarmavat / asti tasya tadantaravibhAgahetutvaM chedAdI satyagulyAdevibhAgapratipatteH / tato na tasmAttadvibhAgaH / tajjanmano 15 vibhAgAditi cet, na; tasyApi svatantrAvayakgatamyaiva taddhe tutvoSapatte dravyasambandhA(ddhA)vayavagatasya / kuta esat ? tadAkAzAdivibhAgasya dravyavinAzasahacaritasyaiva darzanAt / na hi tasya dravyAvayavavRttiH sa hetuH, syApi sadravyasyaiva darzanApatteH / tato'sti dravyavinAzo vibhAgasya vibhAgAntarakAriNaH tadapekSatyAt / tataH punarutpannaM dravyAntarameveti bhrAntaiva tatraikatvapattipattibhakAmAnAditi cet, naikmapi bhrAntiH antarA bhedanirNaye tatpratipatterevAsambhavAt / darzanameva medasya nirNaya iti cet, na; tasyApi 2. nirNayasyaiva bhavadbhirabhyuSagamAt na saugatavannirvikalpasya / nirNayAyApi dravyAntaramAdurbhAvAzubhAvenA bhibhavAt ekatvapratipattiriti cet vyAitametat 'nirNayazca abhibhavazca' iti, nirNayasyAbhibhava. virodhitvAt / abhibhUtaM vA karma tasiddham yata ekatva pratipatterbhAvaH, atiprasaGgAt / tathA hi sarvasyApi bhavedevaM bAdinaH sveSTadarzanam / tato loka siddhAnAM buddhInAmapi bAdhanam // 1441 / / mA bhUdekatvabuddhizcet , kANAdatvaM tadA katham / antarA bhedamutpazyan kalavAdI pravartase // 1462 // kalatrAdi na tayasya na bhedaH kaNTakAdinA / na bhedo'pyasti tAdRg yo dravyanAzosase na te // 1463 // yazcAzujaM kalatrAdi tantra bhedena vedinaH / asvakIyamavRttau ca kathaM doSairna lipyase / / 1464 // 5 sa caiyA-- A0, ba0, 50 / 2 yoddhaH / 3 cedAdau Aya, ba0, pa0 / 4 -nAzAttato na A0, 10,0 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 104] 2anumAnaprastAva ekatvajJAnameSTajya vyavahAraM sadicchatA / bhedaSTistadA nAsti laskathaM tasya vizramaH // 1465 / / yadapyuktam-'na tarhi ityAdi; tatra kasmAt nRtyataH hastakadiravayayavibhAgo na bhavati ! tasyApratIteriti ceta; kiM punarekAvayavanAze sasminA 'vayavino nAzaH pratIyate ? tathA ceta; tasastadvibhAgo'pi pratIyatAm / kathamevaM 'sa evAyaM nartakaH' iti pratyayaH tadvibhAgAt saMyogasya taddhetukasya 5 zarIrasyApi nAzAditi cet ? na tasyApyekAvayavavinAzavat avasthitasaMyogAvayavAt byAntara eva bhAvAt / tato na yuktametat-'chedabhedAdikarma na svAzrayasyAkAzAdevibhAgamArabhate dravyArambhakasaMyogabirodhivibhAgajanakatvAt, yatatastasya tamArabhate na tattajanakaM yathA nRtyato'vayavakarma, tajjanakacceda tasmAnna tatastasya tamAramate' iti ; sAMdhyAvyAvRttatvena nRtyato'vayavakarmaNo vaidhaHdRSTAntatvAnupapatteH / tato graMthA niravayapratyabhijJAnagocaratvAnna tadavayavino na vinAzaH tathA naSTa dvitrAvayavasyApi / kathaM 10 punaravinaSTasya maSTairapi tainAzo virodhAditi cet ? uktamantra 'kathamekasya pratyayasyAnAntasyaiva bhAnsatyam' iti / pratItevirodhAbhAvasyetaratrApi tulyatvAt / tataH sUktametat 'nanaSTaM na cAparaiH / iti / tathedamapi, 'AvRtairAkRtaM bhAgaH iti / atrApi 'nApa" iti 'vilokyate' iti ca yojayitavyam / kathaM punarakyavasyAvArakamavayavinamAvRNuyAt alpatvAt karpaTakhaNDa iva gaNDazaila miti cet ? kiM punastasya tena saMyogo nAsti ! tathA cet, na; "kAraNasaMyoginA 15 kAryamavazyaM saMyujyate" [ praza0 bhA0 pR0 64 ] ityasya virodhAt / asti cet kathaM nAvRNoti avayavasyApi tala eva tenAvaraNAt / tato'pi vyApakAdeva tasyAvaraNa nAmyApakAta, avyApakazca tasyAvayavAcAra keNa saMyoga iti cet na, yAvati saMyogastAktaH svarupenApi tadupapatteH / yAvattAvaditi ca bhedApekSam , tatkathaM nirbhade'vayaninIti cet ? kathaM tatra saMyogasya kasyacidavyApakalAm ! svatastasya svalpatvAditi cet, na; svalpatvasya guNatvena saMyoge'navaklapte; avaklaptAvapi 20 kathaM tadadhiSThitasya tadavyApyatvam ? avayavinaH tadatirekeNApi pratIteriti cet, kathaM tadatiriktasya tasmAdabhedo yat samAga evArya na bhavet ? kalpitAt tarhi tannadAttasya tadvyApakatvamiti cet, na; tasya dravyatvena saMyogAnAzrayatvAta, phalpitadravyavAde matAntarAnupravezApatteH / , avasyeva tasyAzrayaH, amevastu tasyAvyApakatvamAtramavakalpayatIti cet, na; byomakusumAdiva kalpitAt tatastadanupapateH / tato vastubhUtAdeva bhedAt tasya tadavyApakatvamityupapanne tadevAvRtamanAvRtaM caitramiti, tathAvilokita- 25 syAnyathAkaraNAyogAt / evaM tadevaika rana raktairbhAgairnAparaiH tathAvilokanAdeva pratipattavyam / atha mataM calAdestato'ntisvAt acalAdikameva tattvatastat, tato na calAcalAdirUpavatyA jAsyantarasyAvalokanamiti / tatrAha anyathA tadanirdezyam [ niyamasyApyasambhavAt ] // 10 // iti / 1 -syAvinA- sAya / 2 "sAdhanAcyAvRtta neti pAdaH / " tA0 tti| 3 kintu vinAza evaMti bhaavH| 4 shaiddhmtprveshaapttiH|5-divsklpi- shraa0,0p0| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 105.6 anyathA calAdena tApyamapi tu vyatireka iti prakAreNa tat dravyam anirdezya pAde cala pANAvAraktaM vinaSTaM cAGguSTha iti vyapadezyaM na bhavet, arthAntareNa tadasambhavAt, anyathA AkAzAdAvapi tadApatteH / tadevAha-niyamasyApyasambhavAt' iti / 'zarIrAdikameva cailAdi nAzAdikam' iti niyamasya apizabdAt tadabhedapratibhAsasya ca asambhavAt / sambhava eka 5 samavAyAditi ceta; tasya niSedhAt / abhyupagamyAyAha-- vRttAMbapi [ na tasyedaM vizvarUpaM vibhAvyate ] iti / vRttau samavAyasaMjJAyAM satyAmapi 'niyamasyApyasambhavAt' iti sambandhaH tasyAH zArIgadivadAkAzAdAvapi bhAvAt, tayA tadarthAntaramAvasyApratikSepAceti manyate / tatraivopacayamAha 'na tasyedaM vizvarUpaM vibhAvyate' iti / tasyaikasyedaM prastutaM vizvarUpaM dravya kriyAdiH 10 samavAya ityekAntaminnAnekAntarUpatvaM na vibhAvyate kathaJcittasya tadabhedenaiva vibhAvanAditi manyate / tadanabhyupagame doSamAha - samyagjJAnaM vyavasthAyA hetuH sarvatra tatpunaH // 105|| pratyakSaM yadi bAdhyeta lakSaNaM pratiruddha yate iti / samyak nirupaplavaM jJAnaM vyavasthAyA itthambhAvena vastuvyavasthiteH hetuni mittam / 1. vinApi tena tadvayavasthAyAM na kazcidapi samIhitasiddhavikala: syAt / tato na vibhramavAdAdika mupapanna tatra tasyAbhAvAt / bhAve vA tadvAdAdanu ( dAnu ) papattiriti manyate / taca sarvatra bAlAbalAdiprasiddha nIlapItAdAvapi taddhaturna kevalamanekAntAtmani, tathA ca siddhA tadvadeva tasyApi vyavasthA samyagjJAnamukhyasya pratyanasyApi tatraiva bhAvAt / bhavadapi tattatra bAdhyata iti cet; ucyate-tatpunaH samyagjJAnaM pratyakSamanekAntaviSayaM yadi cet tadviparyayakalpanayA bAdhyeta taralakSaNanIlAderapi saMtastasmAt viSayIkaraNa pratiruddhayate tatrApi tasya kaizcit svapnAdita pratibhAsavat bAdhaparikalpanAt / kalpanameva tatkevala na kadAcidapi nirAkArasya vastunaH pratipattiriti cet .. itaratrApi samAnametat-ekAntavyatibhinnasya dravyAderapi aprativedanAt / kathaM punaranekAntastAvikaH ? kathaM ca na syAt / tasya saMzayAdidoSeNopavAtAditi cet, atrAha-'samyagjJAnam' ityAdi / vyavasthAyAH saMzayAdidopaparikalpanAyAH samyagjJAnameva hetuH| vAGmAtrAttadvayava25 sthAyAmatiprasaGgAt / tathApi kimiti cet / ucyate-tatpunaH anekAntarUpaM sarvatra pahiriva saMzayAdivikalpeSvapi pratyakSaM svasaMvedanavedha tasyaiva tatra samyagjJAnatvAt / tathA hi-saMzayastAvat vyabhicArItaratatpatibhAsadvayAtmakatvAt anekAntAtmakaH abhilAmyetarAkAratvAca, tathA virodhAdivikalyA api / tadAtmakatvaJca santra sarvatra svasaMvedhaM "sarthacittAcaittanAm" [ nyAyavi0 pR0 19 ] ityAdi vacanAt / tatrApi tad yadi pAdhyeta lakSaNam anekAnte doSadarzanaM pratiruddhayate tathA sati 1calitaM pA-A0,ba0pa0 / 2 calanAdi zrA0pa0pa013vyavasthAitasanyagjJAnasya | 4 tadvASAnue-tA015 satatvena maSi-mA0,0pa0/6nIlapratibhAsavat | "svasaMdenaspheva"-tAdi0 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2107 ] 2 anumAnaprastAvaH 137 saMzayAdereva asambhavAt / kutazca tatrApi sad bAdhyeta tadanyataH saMzayAderiti cet naH tatrApi tadanyataH tadbAdhane anavasthApatteH / na bAdhyata eva tatra taMt / saMzaya dhanupakAntasyeva tatra tasya nirNayAditi cet anukulamAcarasi paratrApi tAdRzasyaiva pratipatteH / punarapi tadanabhyupagame dUSaNamAha- sAGkarya vyavahArANAM sanniveza vizeSataH // 106 // nAka pariNAmo'yaM yadi na vyavatiSThate / iti / na vyavahArANAM pravRttyAdirUpANAM sAGkaryam iSTe pravRttyAdivat itarasya aniSTe'pi nivRttyAdivat tadviparyayasya bhAvaH syAt' ityupaskAreH / kadA ! nAnaikapariNAmo'yaM pratIyamAno yadi na vyavatiSThate tadvyavasthitau na syAditi bhAvaH / tathA hi-sadanavasthitau phaisya pravRttiH ? cicakSaNasyeti cet; na; pUrvAparIbhAvaprasaGgAt pravRttestadrUpatvAt / tatsantAnasyeti cet; na; vastuta- 10 stasyAsattvAt / kalpanayA sanneva sa iti cet; na; tasyApi vandhyAsutavat tadasambhavAt / sApi kalpanayaiveti cet apravRtirapi tathaiva syAt / pravRttimeva kalpayati loka iti cet; teMdanusaraNena nAnaikapariNAmasyaiva siddhiH syAt " bhUtagrAmaH sa evAyaM bhUtvA bhUtvA nivartate / " [ iti tanmataprasiddhaH / ] I I ki, kalpana santAnasya hetuphalabhAvAdeva sAdRzyopAdhikAt / tatra coktaM sugatettara- 15 jJAnayorapi tatkaruvanamiti / sugatavat itarasyApravRtiritaravacca sugatasya pravRttiriti suvyaktaM tatsAGkaryam / ka vA pravRtiH 1 dravyAdAviti cet; na; tasya niraMzANurUpasyApratipatteH / tadNunyUharUpa iti cet; na; tasya vastuvRttenAsattyAta / kalpanayA sattvamiti cet| na tata iSTasiddherasambhavAt / sambhave sahAntarAdapi karamAbhidhAnAt tatprasaGgaH / tathA ca--- kalpanAsata iSTaM cet tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati // 1465 // vizeSa: kalpanA tazca davizeSastato na kim ? mavRttItarasAGkaryaM yato na syAd dvayorapi // 1466|| vizeSa eva tatrAsti yadi lokaviyA tadA / nAnaikarUpaM tattvaM syAttanmatyeti niveditam // 1467 // tathA, yogAderapi tatsAryaM dadhani dadhitvavat karabhatvasya karame'pi karabhatvavat vadhitvasya taddhetoH samavAyena bhAvAt / nahi niyAmakasyAvizeSe niyamaH, niyAmyasya tasyAtanibandhanatvaprasaGgAditi sUktam- 'sAGkaryaM vyavahArANAm' iti / nAnaikapariNAme 'pi kuto na sArye dadhnaH svaparyAthairiva 1 ' anekAntarUpam" -tA0 Ti0 / 2 "adhyAhAraH samprayu pAt kRJaH sabhUSasamavAye, [zAkaTA0 4 / 2 / 211] upAdvikAramatiyatnavAkyAdhyAhAre [ 4 / 2 / 212] bahU" cA0 di0 / 3 tasya A0, ba0, pa0 / 4 tadanusAraNena A, ba0, pa0 / tadanusAreNaiva / 5 pra0... Ti0.. / 6 "dadhyuSayoH " sA0 Ti0 / 18 20 25 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 gyAyadhinizcayavivaraNa [2 / 108 teSAM ca tevavyeNeva karamAdiparyAyavyairapi tatpariNAmasyAnivAraNAditi cet, na; svadravyaparyAyApekSayaiva vastuSu tasya mtiiteH| tata eva tatra tesya nivAraNAt / nirUpita caitadasakRt / ata evoktam'sannivezavizeSataH iti / ayamarthaH-sannivezo nAnekarUpayoH kathaJcida viSvambhAvastasya vizeSaH pratItiprApta sAidivaikalyaM tataH tatpariNAma iti / kutazyAyaM niraMzavAde vastuSu sthUlapatibhAsaH 1 na cAyaM nAsti; pasiddhatvAt / ekArthakAritvAditi cet ; na; arthasyApyaNurUpasyAprativedanAt / sthUlapratibhAsarUpa etra so'pIti cet, na tasyApyanyatastatkAritvAt pratibhAsakalpanAyAmanavasthAnAt / tanna skAritvam , satyapi tasmin na tatastasmatibhAso vyabhicArAt / asti hi tatkAritvamindriyAlokAdInAm, na ca tatra sthUlaikamatibhAsaH, viSaye covitA pravRttirindriyAdAvapi syAt / etadeva darzayannAha satyapyekArthakArisve'saMrakheSapariNAmataH // 10 // indriyAdiSu naikaravaM yadi kiM vA viruddhyte| iti / vAzabdo'yamivArthaH, indriyAdiSvityasyAnantaraM draSTavyaH / tadayAmarthaH-satyapi vidhamAne'pi ekArthakAritve ekapatyavamarzAdhekaprayojananiSpAdakatye dadhyAdivyapadezaviSayeSu naikatvaM naikAtyaya viSayatvam / kasmAt ? asaMzleSapariNAmataH aikAntikAta nAnAtvapariNAmAt 'indriyAdiSu vA ityatra 15 dRSTAntaH / tathA hi-ni prakRtAH paramANavaH ekapatyayaviSayA ekAntato vizliSTatyAta indriyAdivat' ityatra parasya paryanuyogaH 'yadi kim' iti / yadi naikatva kim ! na kiJciSaNamiti 1 matrotramviruddhayate iti / vyavahAra iti 'vyavahArANAm' ityasya vibhaktivacanapariNAmena sambandhaH / tathA hi-yadi vizleSe'pi vivakSiteSvaNuSu mavRttiH kinna vyUhAntaragateSu ! taireva sadabhimatasya karaNAditi ceta; uktamatra-dani coditA pravRttirindriyAvAvapi syAt tadavizeSAdisi / sato vastuSu vyavahAra20 niyamamicchatA tAttvikameva teSvekatvamabhyupagantavyam / tadapi na saMyogasAhAyyAca ; yataH saMyogasya nAsnyaikadezAbhyAmayogAt tadayogaH prakalpyeta api tu tathaiva pariNAmAt / na hi tatra tatsAhAyyena kiJcit, anyathA tatpariNAme'pi tadaparapariNAmopakalpanAyAmanavasthApattiH / na caivaM "medasaGghAtAmyA cAkSuSa" [ ta0 sU0 5 / 28 ] iti sUtravirodhaH; saGghAtazabdenApi tatpariNAmasamarthavyavadhAnavikalasya vastusvarUpasyaivAbhidhAnAt , naikavezAdinA parasparAnupraveze svataH sAMzatvamaNUnA piNDasya 25 vANumAtratvam ! vakSyati caitat-"narantayaM niraMdhAnAm" ityAdi / tataH sati saGghAte "tasmAdasati tu skandhAdeva skandhasyotpattiH, ata eva menagrahaNam / na hi medAtadutpattau saGghAtaH, ghaTaskandhAdeva medino'nekasya kapAlaskandhasyotpattidarzanAn / abhikSAtarhi kathamabhinnasyotpattiH sUtreNa tadanukteriti 1 dadhidravyeNeva / 2 sApharyasya / 3 "ekapratyavamAyekaprayojana-niSpAdakatvAt" sATi. 14pratirUpa A0,10,5015-taskAryasvAt aa0,0p0|6 pakatvamapi / 7 "sarvAtmanA" -taa0ttik| 8-pravezya svataH A0, baka | pravezyastataH 10 / 9 "ekadezena sambandhe paramANo ssddshaataa| sasminA tu sambandhe piNNA syAdanamAtrakaH / " -taa-tti0|10 nyAyavi0 zlo0 283 / 11 tathApariNAmarUpAta saMghAtAt / 12 "abhivAt mRtpiNDAdeH abhinnasya ziSakAH' -taadi| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21109] 2 anumAnaprastAvaH 139 cet ? na; sAtazabdena amedasyApyabhidhAnAt / 'dvividho hi saGghAto nairantayabhidavikalpAt / tato nA'yuktam aNoraNvantarasyeva skandhAdapi skandhasyoSajananam / tato na svalakSaNakAntavAdasambhavaH / kathaM punaH skandhAdapi skandhasyotpattiH ? kathaM ca na syAt ! 'vivAdApannaH skandhastadavayasaMzleSapUrvakaH skandhatvAt paTavat' ityanumAnena tatpratikSepAditi cet na; zivakasya piNDAdevotpattidarzanAta ! tadeva tena pratipAdapramANamiti cet ; tantupaTamevadarzanamapi syAt sarvAbhedasyApi "kaizcidanumAnat / 5 tathA ca kabhanna sAdhyasAdhanaviphalo dRSTAntaH syAt ! apariskhaladrUpatayA lokaiH parigRhItatvAt , taddhadadarzanameva tasya pratikSepakaM na tattasyeti cet ; samAnamitaratrApi / phiJca, zivakasya tadavayavAH sahaanmAnaH, pUrvajanmAno yA hetavaH syuH ? pUrvajanmAna iti cet, kutastathA nopalabdhiH tantuvat ! astyeveyaM kevalamAzubhAvinyA zikkopalabdhyA tirodhAnAnnopalakSyata iti cet, anupalakSitA kathamasti ? bhavati caivamatiprasa::-'zivako'pi mAgevAsti, 10 tadupalabdhirapi kevalaM kutazcitirobhAvAnnopalakSyate' iti vadato'pi durnivAratvAt / tarhi mA bhUdupalabdhireva teSAm ayogyatvAditi cet, ArabdhazivakAnAmapi na bhavet tadApi tadrUpAparityAgAt / tatparityAge yA kathanna pariNAmavAdaH-tatparityAgena tadyogyasvabhAvopAdAnAt ! tayostato medAnneti cet, kathamevaM tau tasyaM tatra samavAyAditi cetaH so'pi yadi yugpt| tadupalabdhyanupalabdhyorapi yogapadhaprasaGgaH / kramAditi cetaH kutaH kramaH ! svakAraNAditi cet, nanu avayavA eva tatra samavAyikAraNam , 15 tatazcAkramAt kathaM takramaH tadakramasyaivopapatteH, anyathA tasya nirhetukatvAsakAt baktavya eva kAraNasyApi krama iti kathanna tadvAdaH ? tarakramasyApi kamAntarasambandhAdevAbhyupagame anavasthApaH / tataH pazcAdapi tasyAparityAga eveti kathaM zivakasyApyupalabdhiH avayavopalambhavikalasya sasyAmatipatte kSaNikasyalakSaNavat / tanna pUrvajanmanAM teSAM taddhatutvam / nApi sahajanmanAm ; aniSpannAnAM tadayogAt / niSpannAnAca sahaniSpanna pratyanupayogAta / tanna tasya tadavazvasaMkSepapUrvakatvasAdhanamupapannaM pratyakSa- 20 patipannamya skandhapUrvakatvasyaivopapaceH / kathaM tarhi tatra avayavAvayavinyapadezo janyajanakabhAvAbhAve tadayogAditi cet / na; sadabhAve'pi tathApariNAmAdeva tadvyavasthiteH / tataH sUktam'sAya vyavahArANAm' ityAdi / asyaiva tAtparya vistasto vyAkhyAtukAma Ai tadanekArthasaMzleSavizleSapariNAmataH // 10 // skandhastu sapradezo'zI pahiH sAkSAtkRto janaH / iti / 25 tat tasmAdanantaranyAyAt aneko'vayevo'rtho'vayavI tyoH saMzleSadha saGghAtaH vizleSazca maidaH pariNAmadhAkArAntarAgamanaM tebhyastataH skandhaH / tu zabdo'vadhAraNe tava evArya na 1vividho mA0, ba0, 50/2 zivaphasya piNDotpattidarzanameva / 3 "zrayamANaM syAditi sambandhaH" -saadi0|4 vedAntibhiH / 5 loke pari-pA0, Sa0, pa0 / 6 tato bheda-pA0pa0pa01 7"upasandhyayogyatvatadhogyatvasvabhAvayoH" - taa0di0|- 'tasyeti jAtyekavacanam, zimakASazvAnAmityarthaH / " -taa0di0|9-ypaatho'ss- zrA0, ba0, 10) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe ||10-110 prakArAntarAditi / tatra saMzleSo'nekasya vizleSapariNAmAvarthasyeti prativasanyam / dRzyate hi tadvizleSAdapi skandho ghaTabhedajanmanaH kapAlaskandhasya pratIteH / ghaTakAle'pi taskandho vidhata eveti cet, satyam ; tadA tadAtmano bhAvo na kevalasya, tasya tu tata evotpattiH tathA darzanAta, anyathA na phasyacidapi kutazcidutpattiH / evamapi kiM vizleSagrahaNena pariNAmata ityeva gatasvAt, kapAlaskandha5 syApi prAktanatadakyavyabhinnAkAraparihAreNa tadbhinnAkArasyotyetteriti cet ; na; "vizleSasyApi tavizeSa tvAt , kimarthaM tarhi pRthagvacanamiti cet ? mudgarAdisannipAtAt kevalaM nAza eca ghaTasya kapAlaskandhastu prAgapi vidyate iti matanyudAsArtham / tatpariNAmAtu tadutpattiranihitaiva / anekasaMzlepAttu tadvacanaM dRSTAntArtham , parasyApi prasiddhatvAt / tatrAyaM prayogaH-yat yato dRzyate tattata evotpattimata, yathA anekasaMzleSAd dRzyamAnastata eva skandhaH, dRzyate cArthavizleSapariNAmAbhyAmapi kapAlaziva10 kAdiskandha iti / saca skandhaH sapradazaH svataH kazcidabhilAsakA sahazabdasthAmekvAcisyAt , ata eva aMzI na bhinna viyavasamavayAt , tasya nirAkaraNAt / na cAtra vipratipatiH prAmANikasya sAkSAdeSa nirIkSaNAt / ata evoktam- 'bahiH sAkSAtkRto janaiH' iti / idAnIM tatsAkSAtkaraNenaiva viSakSAbhyupagamaM pratikSipannAha --- nAnAkAraikAvijJAnaM svAdhAre badarAdivat // 10 // tAdAtmyena [ pRthagbhAve sati vRttirssikrupyte|] / iti / AkAro bhAgaH tato bhAgAd bhinnam anAkAramekamakyavidravyaM tasya vijJAnaM svabuddhayA kalpanam / ka tat ! svAdhAre avayavakalApe / kiMvat ! badarAdekhi tadvat / yathA badarAdeH svAdhAre vijJAnaM kupaDe badarAdiriti tathA avayavino'pi kapAleSu ghaTa iti yadvizAna parasya tat na / kena ! 20 tAdAtmyena / tAdAtmyamavayavatadvatoH kathaJcidamedaH tajjJAnamida tAdAtmya viSayazabdena viSayiNo'bhi dhAnAt / tena nahi tatrAmenadarzane bhedakalpanamupapannam, sarvatra dRSTaviparyayakalpanApatteH / mededUSaNAntaramapyAha-'pRthagbhAve sati vRttirvikalpyate' iti / avayavatadvatorekAntataH pRthagbhAve hi vRttirbhAgeSu tadvataH sambandho vikalpyate- 'kimekadezena sarvAtmanA vA' iti / tatra ca doSo bhavati anavasthAnAditi manyate / nAsti tatra tadvikalpaH tasya bhedaniSThatvAt avayavinazca nirbhedatvAt 1 sato na dezato nApi kAya'tastasya tatra vRttirapi tu svarUpeNaiva tathA darzanAditi cet, bhavedevedaM 'yadi tathAdarzanaM labhyeta / na caivam , kathazcitadabhedasyaivopalambhAt / tadevAha varzanAdarzane syAtA samadezApradezayoH // 11 // iti / saMpradezo jainasyAvayavI yogasya apradezaH tayoryathAkrama darzanamadarzanaM ca syAtAm / 1 "paTAtmanaH' -tA0 Ti0 / 2 -spattiriti zrA0, ba0, pa0 / 3 saMdale- thA,40, 50 / 4SAta-pA0, ba0, 50 | 5 "svataH kazcidabhinnAvayavaH" tAri "pradezebhyo'vayavemyo bhinaH zrapradezaH taa.di0| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23115.112 } 2 anumAnaprastAva vidhipata tadastitvajJApanArthaM vidherazAtajJApanArthatvAt. tato na svarUpeNApi vartane tasyetyabhAva eveti manyate / athavA darzanamavabino 'jagaha piriti mAnA / adanaM hiryazAne spAnAm ! kayo / sapradezApradezayoH bhAvapradhAno'yaM nirdezaH / tataH sapradezatve darzanamapadezatve ca adarzanamityarthaH / nahi pradezaniSkAntasya kevalasya tatra vRttirnAma / asiddhastanniSkama iti cet ; na; pANerAkAzAdvibhAge'pi dehasya tadavibhAgena tatprasiddhaH / na hi pANestavibhAga eva dehasyApi tadvibhAgaH tasya tatkA- 5 yatvAt / "pANyAkAzavibhAgAt satsaMyogavinAzasavyapekSAt dehAkAzavibhAgaH / [ ] iti svayamabhyupagamAt / tato vibhakte'pi tasmin svayamavibhaktasya na tatra vRttiH dravyAntaravat / vibhajyata eva soSi tasmAditi cet ; na; pANivibhAgAvasthAyAM tadabhAvAt / na naikasyaiva niSparyAya tatra vRttiravRttindhopapannA virodhAt tireva nAvRttiH / samadezavRttereva tasyApi vRttitvAt, itaratrAvRttireva tasyApyavRtti: kinna syAt ! vRttareva tatra darzanAditi cet, na; itaratrApi viparyayasyaivo- 10 phalambhAt / tayostatrAvirodhe vA avayavamedAbhedAtmakatvasyApyavirodhAdvayarthaM tadekAntabhedakalpanamiti manyate / bhavatu tahi bhavatparikalpitasyApi skandhasyAmAvo bhedAbhedayorekatra virodhAditi cet ; atrAha virodhAnupalambhena kila skandho viruddha dhate / iti / skandho'vayavI viruddhayate vighaTyate kila 'neti' ityarthaH / philazabdasyAruci- 15 sUcakasya tAtparyato naMbarthatvopapatteH / kena na viruddhayate ! virodhasya sahAnavasthAnAderanupalambho darzanaM teneti / tathA hi-na tayoH sahAnavasthAnam, sahaiva matipatteH / nApi parasparaparihAraH; phAyazcittavaparihArasyApi pratIteH, kazcit parihArasya ca tasiddhayanukUlatvAt / kartha punastAzasyApi varzanam ! kathaM ca na syAt ? arvAgbhAgadRSTyA parabhAgAderapi darzane sadanumAnAbhAvaprasAzAt / adarzane tavamevAta ambhiAgasyApyadazanamityanupalambhAdabhAvatyaiva mApteriti cet / atrAha 20 sambhavasyapi mAtrANAM darzanAdarzanasthitiH // 11 // idaM vijJAnamanyatA citramekaM yadIkSyate / iti / yogyapekSayA kevalaM na sambhavatyapi tu chamasthApekSayA sambhavatyapi darzanAdarzanayorupalambhAnupalambhayoH sthitiravicalanam / kAsAm ! mAtrANAM skandhabhAgAnAm / kuta etat / idaM purovarti stambhAvi citraM nAnArUpamekaM ca yat yasmAt Izyate dRzyate iti / tAtparyamatra yokAntena 25 mAtrANAmabhedastadA bhavati darzanamevAnyadeva vA ityekAnte, na caivam , kathaJcittAsAM bhedasyApi pratipatteH / tato nA'yuktaM tAsAmarvAcInAnAM darzanam , adarzanaM ca parAcInAnAmitIkSyate iti / anenAphi "citraM tadekamiti didaM citrataraM tataH" [pra. vA0 2 / 200 ] iti pratikSiptam ; 'IkSite anupapaserasambhavAt / tadapi yuktyasamtamanupapannameveti ceta; na; IkSaNasyApi yuktitvAt , 1 dehAkAzavibhAgasya / 2 pANyAphAzavibhAgakAryatvAt / 3 -ti ki-a, ba0, 50 | 4 nArtha- p0| 5 " saugata pikapraznayo" -tA0 ttik| 6 dRSTe valani / IkSiteranupa- A0,0pa0 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyaSinizcayaSiSaraNe 21113 anyathA'numAnasyApi na tattvaM sadupAzrayAdeva tasyApyavasthiteH, tato durbhASitamidam / "yuktyA yA ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvApi na zraddadhe / " [ ] iti / dRSTAvazraddhAyAM yuktarevAnumitirUpAyA asambhavAt , tyA gaganakamalinyeka kasyacivaTanAghaTanayoranupapatteH / tatsambhave yA kathaM dRSTAvaDAnam ! yataH, dRSTvApotyAdi zobheta / kiJca yuktirapyanyayA yuttayA zraddheyA ghaTanApadi / tadAnyayaiva sApyanyetyanavasthA prasajyate // 1468 / / gata va gani bhaddhA gujau dRSTA na kiM tathA / vyabhicArAvalokAyuktau kinaSa vidyate // 1469 / / hetvAbhAsoSajAtAyAM tasyAM bhUyastadIkSaNAt / yuktireva na sA tasyA yuktyA bhAmakhato yadi // 1470 / / dRSTayAbhAsaiva sApi syAdhatrAsti vyabhicAritA / tathA ca sati dRSTvoti jAghaTIti na te vacaH // 1471 // dRSTyAmAsAyabuddhasya dRSTatvAnavakalpanAt / lokaranyA tathoktizcet sAkSAdRSTaM na durghaTam // 1472 / nidarzanamantra 'vijJAnamanyadvA' iti / pratyakSaviSaye kiM tena: anyathA tatrApi tadantarakarupane'navasthAprasaGga iti cet ? satyam ; tathApi pratyakSavyApAramatikramya vaiyAsyAd doSamuro Sayato nivAraNArtha tavacanam / na caivamanavasthAnam ; avimatipattisthAne tadantarasyA'navakalpanAt / tAdarza ca parasya vikalpetaravibhrametarAdyAtmakaM citravijJAnam | tathA vaizeSikasya vijJAnAd anta paTacitrarUpam / na hi sadekameva; citrAvabhAsanAt / nApvanekam ; "yugapadekara bahUni karmANi na 20 vartante sajAtIyatve samAnendriyagrAhyatve ekadravyattve ca satyavikSudravyavRttitvAt ruupyt| [ ] ityatra nidarzanasya baadhyvaiklyaapH| tataH zavakasvamAvameva tat / nirUpitaM caitat svayameva-"guNAzca guNAnsaram" [ vaize0 sU0 1 / 1 / 10] ityatra sUtre | vAzabdo'yamivArthaH, tato yathA tadvijJAnaM taca rUpaM citrakasvabhAvamapi saMzayAdinA nopapIDyate, tasyaiva sadanubhavenopapI DanAta, tathA stambhAdikamapi tathAvighamiti tAtparyam / bhavatu citramekayastu tathApi kutaH kasmin 25 sati mAtrANAM darzanAdarzanasthitiriti cet ? atrAha-- avAntarAtmabhedAnAmAnansyAt sakalAmahe // 112 // iti / sakalaviSayasAkSAtkArijJAnasampannAt Atmano'nye AtmAno avAntarAtmAnaH saMsAriNaH teSAM bhedAH zaktirUpA vizeSAH teSAmAnansyAt anto viSayasya parabhAgAdiH sana . .... ---...- . -- 1 uddhRtamidam-aSTaza0 aSTasaha pR0234 / 2-dyukta ki- A0, 20, 05 / 3"daM citramekaM yadIkSyate ityatra" -taa0tti0|4"saugtsy" -810di| 5citra vi-A0,0, 50 / 6 saMzavAdareSa / pratyo A0, bA, p0| -. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 113-115 ] 2 anumAnaprasASaH 143 1 vidyate viSayatvena yeSAM teSAM bhAvAt AnantyAt sanmAnavastudharme teSAmapravRtteH / sakalAgrahe sati tAsAM tatsthitiriti / kathamevamapi dRSTasyaivAdRSTo'pi bhAga iti pratipati ne saddarzanAdeva tasya tatrApravRtteH / nApi tadviSayAt darzanAntarAt tasya dRSTaM pravRttyabhAvAt / ata eva nobhAbhyAmapi / na ca tadekaM tadviSayamasti / sakRtasya bhAve dRSTetaravibhAgAnupapatteH / krameNa bhAve parApastatkAraNa vaiphalyam AditadvyApArAdeva sasyotvaceriti cet; atrAha 5. nAnAkAraNasAmarthyAjjJAnaM bhedena bhAsate // 113 // iti / nAnA yat kAraNaM parAparacakSurAdivyApAralakSaNaM tasya sAmarthyAt jJAnaM rUpAdipratyakSaM medena tadutpannAnAtizayakramarUpeNa bhAsate / bhAsata ityanubhavaprasiddha midaM na svaruciviracitamiti darzayati / tatkramasya taismAdamede tadavasthaM tadvaiphalyamutpatti medAbhAvAt / bhede vA sa kutastasya ? tato'pi tatkramasyAparasya bhASAt; na; anavasthApatteriti cet; atrAha - 10 bhedasAmadhyemAropya [ pratyAsattinibandhanam ] iti / 2 medaHzca tatkramAt tasthArthAntaratvam sAmarthya caikatvam saGgatasyaikasyArthasya bhAvaH sAmamiti vyutpatteH / tadubhayamArogya AtmanyavasthApya jJAnaM bhAsata iti sambandhaH / tAtparyamatra - naikAntasastasya tasmAdamedo medo vA yataH prAguktadUSaNam api tu kathacideva / tataH satyapyamede notpatibhedAbhAvaH bhedApekSayA tadupapatteH / tathA na mede'pi tasyetaretaraviSayAsaGkramaH tasyApyamedApekSayA 15 sulabhatvAt / tato yuktaM tadbalena dRSTasyaiva adRSTamapIti / jJAnamiti yayA pratyAsatyA tarakamastadvizAnarUpameva ekamAkAramAtmasAtkaroti nAparaM sAGkaryApateH; tathA tatphalameva kurvIteti paryApta tajjJAnena prayojanAbhAvAt pAramparya doSAcca / ityetadevAha paraH- pratyAsattinibandhanam / co mahati [nIkhAdau tulyaM tadviSayAkRti ] // 114 // iti / mahAviSayasyAt prakRtaM vijJAnaM mahat tatra bodham uktarUpaM pratyAsattiprayuktaM bhAsate iti sambandhaH / tatrottaramAha - 'nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti' iti / tabodha' nIlamalAdI viSayAkAre va vijJAne sadRzam / tathA hi-yayA pratyAsattyA vasturUpa vijJAnaM ca niyatameva nIlAdyAkAra viSayAkAra ca AtmasAtkaroti nAparaM sAdaryasya sarvagrahaNasya ca prasaGgAt, tathaiva svayamatadAkAramapi tatphalameva kutiti vijayeran nirAkAratadvijJAnavAdinaH / tathAvidhaM vastu vijJAnaM vA dRzyata iti cet; na; atatkrame'pi tukhyatvAt / na hi tasthApi kathazcidekatvarahitasya pratipattiH / niveditaM catatU'medajJAnAt' ityAdinA / sati caivamanupaplavadarzanaviSayatve skandhasya yajjAtaM tadAha 25 sarvathA zleSavizleSe nAnAM skandhasambhavaH / anyathA nAmadezAdItyaparairdattamuttaram // 115 // iti / 1 na darza- A0, ba0, pa0 / 2 zAnAt / 3 vibhAvA zA0 / 4 -vAdanavasthAtA0 / 5 "svasmin" tA0 Ti0 / 6 nyAyavi0 zlo0 114 / 20 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyavinizcayaSiSaraNe [22116-117 skandhasyAvayavino na sambhavaH / kasmin sati ? zleSavizleSe saGghAtavighaTane / keSAm ! aNUnAm / na hi teSAM tavizleSe skandho'timasaGgAt / tadavizleSe tatsambhava iti ceta; ucyate anyathA tadavizleSaprakAreNa pradezarahitatvam apradezo bhAvapradhAnatvAt nirdezasya, tadAdiryasya piNDANumAtratvAdeH tad apradezAdi na smAt / sapradezAdhaSa syAt / katham ! sarvathA sarvaprakAreNa / 5 tathA hi-yadya kadezena teSAM saMzleSaH; sAMzavam / kArasyena cet; piNDasyANumAtratvam / antara saMzleSasambandhAt teSu tatsambhava iti cet, sarveSu tatprasaGgastadavizeSAt, tathA gha jagadekaskandhaM mApnuyAt | iti evam aparaiH saugataiH da vUSaNamiti zeSaH / tat kim ? 'uttaram' iti / skandhavAdamityuttaram / neti sambandhaH / tathA hi-idamapi dUSaNaM zabdAtmakaM tadutthAyajJAnAtmakaM vA yadi skandharUpam ; kathaM taddhAdamatikramet ! tadvadeva skandhAntarasyApi kathavidavasthiteH / ne khAtmAnaM tadvapamanatikamadeva 1. tAdRzamaparamatikramitumarhati / niraMzaikANurUpaM cet, na; zabdasya tAdRzasya avAcakatyAta, azakya samayatvAt / vaucyasvavat tadeva kalpitamkandharUpatayA vAcakamiti cet; na, kalpitasya nityAdivat arthakiyAnupayogAt, zAnaM ca tadutpanna kathannAma aNUnAM SaDaMzatvAdikaM pratipadyeta ! nirasaikasvabhAvasyAnekAkAragocaratvAsambhavAt / kalpanayA sAMzasya tatsambhava iti cet, na; kalpitadUSaNena vastutaH pratikSepAyomAt / tataH tAttvikameva zabdasya tajanitajJAnasya ca skandhAtmakatvamabhyupagantavyamiti kutaH 15 skandhavAdasyottaraNam ? kathaM tarhi skandhasteSAM zleSAbhAve atiprasaGgAditi cet, na; tadarzanAdeva zleSasyApi tadanuguNatyAvakalpanAt / sa ca narantaryameva saMsargavikalpAdeH tatrAnaktArAt / anyathA aNuyAde'pi na tato nirmuktiraNUnAM yena kenacinnirantarANAmeva sambhavAt / tato nirdoSatvAt sa eva tadanuguNaH zleSa iti kathaM tadabhAvaH / idamevAha--- naintaya niraMzAnAM svabhAvAnatirecanam / iti / 20 niraMzAnAmaNUnAM teSveva "nANo" [ta0 sU0 5 / 11 ] iti pradezamatiSedhAt narantarya vyavadhAnapaikazyam / tatkim atirecayati SaDazatvAdyApAsane nAdhikaM karoti piNDANutyApAdena vA / atIva recayati ityatirecana svabhAvasya nAtirecanaM svabhAvAnatirecanam / ataH sa eva teSAM tadanuguNaH leSa iti bhAvaH / nanu yadi skandhAttadavayavAnAM tebhyo vA skandhasyAmeva ekAntataH, eka eva mAnava vA sa iti kathamekAnekAtmakatvamasya ! ityatrAha25 citracattavicitrAmASTamaGgaprasaGgataH // 116 // sa naikaH sarvathA zleSAt nAnako bhedarUpataH / iti / __saH skandhaH naiko nApyanekaH / katham ! sarvathA / kutaH zleSAt, tato bhAgAnAM tebhyazca tasya zleSasyAbhedasya bhAvAt / sarvatheti yojyamatrApi / azleSo'pi medarUpataH kathaJcidavavayatadvatAM bhedasya bhAvAt / anavasthAdinA evaMvidho'pyayaM duSyatIti cet ; ; tasya bahukRtvaH pratikSepAt / ne svAtmAnaM A0, bapa0 |2vaacyvt A0,0, pa0 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 155-116 ] 2 anumAnaprastAvaH anyathA svayamabhimatasya nirNayetarAdirUpatayA citrasya caittasya vikalpasya rUparasAdiviSayatayA vicitrAbhasya ca dRSTasya kakkaTIbhakSaNakAlabhAviko darzanasya bhaGgaprasaGgataH, tadoSasya tatrApi pravezAt / tataH kim ? ityAha skandho mAtrAnurodhena vyavahAre'vadhAryate / iti / skandho'vadhAryate nizcIyate / kenAtmanA ? mAtrAnurodhena mAtrANAM sadbhAgAnAmanurodhaH 5 kathaJcitparasparAviSvabhAvaH tena na tatsamavetena rUpAntareNa, tato nizcayanirAkRtaM tarakalpanamiti bhAvaH / kinnimittaM tadavadhAraNam ! vyvhaare| vyavahAranimittam / tato'nyatra tatphalpanamapi pratikSiptamiti manyate / kutaH punaranyo 'nyAtmagamanenaiva tasyAyadhAraNaM na rUpAntareNeti cet 1 atrAha salyAdisamabhAve'pi satya nAvatiH // 115 / / iti / saGkhyAnaM saGkhyA tazca gocaraviSayaM na svarUpagocaraM tatra bhedasya bhAvAt / Adi- 10 zabdApAdikam , tasya samabhAvo bhAgezyastattvato bhedaH tasmin satyapi tatsvabhAvasya skandhasvarUpasya vivekato vinizcayAt tenaiva so'vaghAryata iti / rUpAntareNa tadabadhAraNe tatsAmyAnupapatteH / nirUSitaM caitat---"tulitadravyasaMyoge" ityAdinA / tathApi tamanabhyupagacchato dUSaNamAha atAdAtmyasvabhAve vA vAnarthakyAdalaM paraiH / iti / atAdAtmyam amAtrarUparavaM saryathA tadvyatirekAt svabhAvo yasya tasmin yA skandhe paraistadbhAgairalaM paryAptam / kasmAt ? AnarthavayAt AphalyAt, etaca jalayaharaNanIhidhAraNAve: phalasya skandhAdeva bhAvAt / tato'pi tatsahAyAveva tat na kevalAditi cet, na kevalAyaiva sAmadhye tadanapekSaNAt / asAmarthya na tatsahAyAdapi vyomakusumAderapi tatprasaGgAt / tata eva sAmarthya tasyeti cet, na; vyatireke tasyetyayogAt / avyatireke tata ityanupapaH / kathaJcivayatireke 20 yA skandhaH pariNAmI syAt- asamartharUpaparityAgena samarUpopAdAnAt / tathA ca kramavadyugapadApi nAnAtmakatvopapatteH naikAntamavayavavyatirekaH tasya / svataH samarthasya sahAyApekSaNaM bahukRtvo'pi pratikSiptam / na ca pazcAntare'pyayaM doSaH, sahakArItarakAraNakalApasya parasparA 'pAditAtizayasyaiva kArye vyApArAt / vakSyati caitat-"arthasyAnekarUpasya ItyAdinA / tanna jalAdhAharaNaM teSAM phalam / tatAdhAratayA skandhasya sthApanamiti cet, nanu sthitikaraNaM sthApanam , sthitisvabhAvasya ca kiM tatkaraNena svayameva sthiteH 1 25 atatsvabhAvasyApyavazyambhAvinipAtatvAt / tatsvabhAvatayA tatkaraNamiti cet na, tadanyasvabhAvAparityAgena tadayogAt / tatparityAge pariNAmavAdaprasaGgAt / yadi ca tasya taiH sthApanaM kathaM vinAzaH ? tatoriti cet ; kuta etat / tatra tasya sAmarthyAt , sthApakasAmarthyAt sthitirapi 1 tena tatsa-zrA0, ba0, pa0 / 2 bhedasvabhA-prA0,0pa0 / 3 nyAyavi0 zlo0 14109 / 4 avayavAndinnatvam | 5na pkssaa-taa0|6 nyAyavi0 zloba 269 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayaSidharaNe [2116 syAt / sthApakasyaiva tato nAza. iti cet, na paTavinAze'pi tantUnAM pratIteH / tatsAmarthyasya nAza iti cet ; na; tasya tadavyatirekAt / vyatireke yA kathaM teSAmeva na sarvasyApi ? tatraiva sthiteriti cet ; ma tahiM tasya vinAzaH tairavasthApanAt / tasthApanasAmarthyamapi teSAM nAzyata iti cet, na tasya tadanyatirekAdityAderanuSajAta avyavasthApattezca / tanna tatraiva sthite(tisteSAm | 5 tatsahAyatvAditi cet : na; svataH sAna tarayostadapAkaraNAt ! sahAyasyApi tadavasthApakasahAyavinAzadvAreNa vinAzakalpanAyAmaparAvasthAnaprasanAcca / tantra sthApakasAmarthyanAzanene sthApyanAzanamupapannam / tato na bhAgAnAM bhAgavadavasthApana prayojanam ; satsu teSu tadavinAzApatteH / nApi tdusslmbhnm| anupalabdhAnAM parabhAgAdivattadasambhavAta, indriyasannikarSasthApi tatra duravabodhatvAt / nApyupalabdhAnAm ; aSTANukAdeH tadavayabopalambhAbhAvenAnupalabdhyA pararAparatadavayavinAmupalambhasyaivA10 sambhavAt / sato na yuktametat-"mahatyanekadravyatvAta rUpAcopalabdhi." [ vaize0 sU0 4 / 1 / 6 ] iti / tataH sUktam-'AnarthakyAta' ityAdi / athavA, atAdAtmyamanyo'nyabhedaH sa eva svabhAvaH tasmin veti pUrvatrAtra ca paMkSAntaradyotane / hIti sphuTArthe / paraiH paramANubhiralam AnarthakyAt / tathAhi-teSAM yadyAtapAcAraNAdika phalam ; avizeSeNa syAt / saMsagiMNAmeveti cet; na; saMsargasyaiva saMhatitvAt / anyaiva tataH saMhatiH "vinApi paramANUnAM saMsargAt saMhatiH parA / AghAte'pi pRthagbhAve yasyA naiva samasti sA |" [pra. vArtikAla0 191 ] ityasakAravacanAditi ceta; sA tarhi kA parA syAt anyatra kathaJcitteSAmabhedAt, tatraiva ghanakAkArapratyayopalabdheH / tadabhAve'pi tatpratyayo dRzyate viralakezeSu, tatastadamedAt anyaiva saMhatistatredai paramANuSpapIti cet; mA nAma bhUtatra tadabhedo bAdhakasadbhAvAt, na paratra "viparyayAt , 20 asmadAdipratyakSasya svayameva satpratyayatvena tadabAyakatvAt, tasyApi yogipatyakSaM bAdhakam "atrApya sIndriyadarziyogipratyayo bhavati bAdhaka [pra0 kArtikAla0 1 / 91 ] ityalaGkAravAyAditi cet, yadi yogI na syAt kA gatiH / ayAdha eva tasyeti cet; siddho naH siddhAntaH / sandeha iti cet na tarhi paramANuSvapi nirNaya iti susthitaM tatra saMhativazAt AtayAvAraNAdiparikalyanam | vidhata eva yogIti cet; na, "yadi yogI bhavetra" [pra. vArtikAla / 1 / 91 ] iti svayameva tatra sandehavacanAt / satyapi yogini kayaM satmatyayena tamya bAdhaH / tena sahativikalAnAmeva teSAM darzanAditi cet, kayaM tasya zarIra tatsaMhatereva tattvAt, azarIrasya ca nopadeza iti vyarthaM tadanveSaNam / tanna tena tasya bAdhanam / 'vivAdApanA saMha tamithyA tattvAt dUra kezavat' ityanumAnena bAdha iti cet, na; "vidyAdAkalitaM nIlAdi mithyA tattvAttaimarikanIlAdivat' ityanena 1 nAzena aagb0p0|2 aSayaveSu / 3 "zraya sauyatamatadRSaNaparatvena kArikA yojayati / " -taa0ttil| 4 syAdvAdipakSAdanyaH pakSaH pakSAntaram, tasya dhotane |"-tA- tti| 5 tatraiva Ara, ba0, 501 6 nAparatra A0,0,401 7 "bAdhakAbhAvAt"-tA. tti| 8 yoginaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 116-18] 2 anumAnaprastAyaH nIlAderapi tadApatteH, tataH paramANayo'pi na syuH / nIlAtivyatirekeNa tavabhAvAditi kathaM tadekAnte'pi nirbandhaH ? tannAnumAnAdapi tayAdhanaM yatastadanyaiva saMhatiH / anyApi yadi teSAM sAdhAraNI; na skandhavilopaH / pratyaNu minnAyAstu na saMhativyapadeza iti na tadvazAdaNUnAM brIhidhAraNAdAvupayogaH / svazaktita iti cet, na pratyekaM tatprasaGgAt , .saMhato hetutA teSAm" [ ma. vArtikAla0 ] ityasya virodhAcca / tasmAdupapannamukam-'alaM paraiH' iti / tato'vazyavaktavyaH skandhaH satyaya 5 tadupayogAt / sa ca rUpAdInAmanyo'nyAbheda eva nApara ityAha sparzo'yaM cAkSuSatvAmana rUpa sparzanagrahAt // 116 // iti / ca zabdo vakSyamANaH sparza ityAdAyavadhAraNAoM draSTavyaH / ayamupalabhyamAno mAtuluGgAdiskandhaH sparza eva na / kasmAt ! cAkSuSatvAt / na hi tanmAtrasve cakSurvedhanvam / nApi rUpameva / kutaH ! sparza nagrahAta sparzanenApi pratipatteH / na ca tanmAtrasya tena grahaH sambhavati / asti ca tasya nayana- 18 sparzanAbhyAM pratipattiH / ato rUpasparzasvabhAvatyaiva pratyakSaviSayatvamiti bhAvaH / rUpAderbhizna eva karamAnna bhavatIti cet ! atrAha rUpAdoni nirasyAnyaM na cAbhyupalabhemahi / iti / svapavyAkhyAtametat / etadeva kAmAditi cet ! agaha sAmagrIvihinazAnadarzitAkArabhedinaH // 117 // prAyeNekasya tApyaM [pRthaksiddhau prasaGgatA ] || iti / ekasya rUpAdyanvayinaH skandhasya / kathamekasya ? prAyeNa kazcit tApyaM rUpAdhAtmaphatvam 'upalabhemahiH ityAkRSya sambandhaH / tato 'rUpAdIni' ityupapannam / kIdRzasya sasya tApyam ! sAmagrovihitajJAnaM cakSurAdivyApAropajanitaM pratyakSaM taddarzitA rUpAdaya AkArAsta dinaH prAyeNetyatrApi yojyam / pRthageva kasmAnneti cet ! Ai-pRthaksiddhI prasaGgataH 20: iti / pRthaksiddho niSpattau tasya prasaGgataH prAguktadoSasyeti / nanvevamekasminnapi indriye tasya tathaiva pratibhAsAt indriyAntaramanarthakamiti cet / atrAha alpabhUyaHpradezakarakandhabhedopalambhavat / / 118 / / iti / alpazca bhUyAMzca tau ca tau yAtAyanAdirUpI pradezau ca tAbhyAm ekaskandhasya parvatAdeH bhedenAlpatvabahutvAdinA upalambhaH tadvata skandhasya tApyam , upalabhemahItyanugamanIyam / etaduktaM 25 bhavati-prathA sughAgRhamadhyavartI puruSaH parvatAdikamalpena vAtAyanAdinA'lpameva pazyati bhavasA ca bhUyAsam , evamayamapi zarIrAgAramadhyamadhyAsIno jIvazcakSurAdinakaikena rUpAcanyatamAtmakamalyameva samavalokayati bhUyasA ca tatsamudAyena bhUyAMsaM rUpasparzAyAtmakamiti na. vaiphalyaM vadantarasyeti / nidarzanAnantaramapi paraprasiddhamAha 1 tadbhASana Aga, ba,4012 ityavadhAraNA- a ba pa.. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 199-20 anyathA svAsmani jJAna manyathA cAnumIyate / iti / __ anyathA anyena anumAnena gamyAt prakArAt prakAreNe svAtmani dAnAdicittasvarUpe jhAnaM pratyakSam, na hi tena svargaprApaNazakyAdehaNaM sadanumAnavaiphalyApatte:, khaNDazaH samAropasya tadhavacchedasya ca pratikSepAta, anyathA ca tacchavasyAdiprakAreNa ca anumIyate svAtmeti vibhakti5 vaiSarItyena sambandhaH / tato yathA darzanenAsyatayA anumAnasahAyena bhUyastayA tadAtmano praharNa na tadanyatarasyAnarthakyam , evaM skandhapratipattau indriyAntarasyeti / evamete vyAkhyAnazlokAH / tato yuktaM sarvasyAnekAntAtmaka vicAra prasiddhaH anumAnaprasiddhazca / tazcedamanumAnam-sat sarvamanekAntAtmaka pameyasvAditi / sasaH prameyatve tasya ca sati niyame syAvidamanumAnam nAnyathA hetudopasambhayAditi manyamAnasya matagAdarzayati __ satprameyasthayorgasti sarvathA niyamo yadi // 119 // iti / sasprameyatvayoniyamaH satprameyameva nAprameyaM prameyatvaM ca satyeva nAsatIti nirdhAraNa sa nAsti / kathambhUtaH ? sarvathA sarveNa sannihiteneva itareNApi dezAdiprakAreNa / na hi:sannihitadezAdikamiva tadaparamapi prameyaM pramAtuH sarvasya sarvadarzitvApatte, avirodhAca | yastvapi syAnna pamityavalambanamapIti tato bhAgAsiddho hetuH / yoginaH prameyameva sarcamiti cet, na; tAyApi 15 caturAryasatyamAtravedinastadabhAvAta, sarvasarvavedini saugatamya vipratipatteriti tadayasthaM tadasiddhatyam / na ca sadeva prameyam / asato'pi prAgabhAvAdestatvAt / na ca tasyAnekAntAtmakatvam ; tasya bhAvadharmatvena tatrAsambhavAt, anyathA tasyApi bhAvatvenAbhAvavyavahAravilopAt / ato'naikAntikazcArya heturiti nAtaH sAdhyasiddhiriti bhAvaH parasya / 'yadi' iti tadavadyotane / tatrottaramAha apravRttaH phalAbhAvAttatra yUniSedhataH / iti / nAstItyanuvartate / tato'yamarthaH-yaduktaM tayorniyamo nAstIti, tannAsti; kasmAt / apravRtteH / prameyameva sadityaniyame saMjJAnazabdAdipravRtterasambhavAt / asambhavatpravRttikameva tatsaditi cet / kuto na byomakusumAdikam ! tadarthakriyAvirahAditi cet ; sa eva kasmAt ? kasyacidapi tatra tadapratIteriti cet; itaratra tarhi kasyacittatpratipattirvaktavyA anyathA tadvirahApatteH, tathA ca kathamaprame yatvam arthakriyAvattvena pratItasya tadayogAt ? evamapi niyatapratipatrapekSameva tasya prameyatvaM na 2. sapikSamiti cet ; bhavatu, prameyatvamAtrasyApi hetutvAt / yadapyAkUtam-sarvasarvajJe vipratipattestadapekSaM prameyatvamapi vipatipannameveti, tadapi nAsti; tadvipatipatteH tatsAdhanenaM pratyAkhyAnAt / tanna bhAgAsiddhatvam sandigdhAdisiddhatvaM vA sAdhanasya, sataH sarvasya prameyatvaniyamAt / nApi vyabhicAritvam / 1 anyena prakAregA isyamvayaH / 2 "nanu pratyakSeNa svargaprApaNazatta yAdaragrahaNe'pi na tadanuH mAnavaiphalyama. samArovamyakpachadArthatvAt / taduktam-'tasmAda dRSTasya bhAvastha haSTa evAkhilo gugH| prAntenizAIryate neti sAdhane sampravartate' iti vadantaM saugataM prtyaah--"-taa0ttik| 3 tasyAtI A0, ba0, p0| 4-pi ca prA-A0,0, 50 / 5 anekAntAtmakatvasya / 6 sarvasarvazasAdhanena / 7 bhAgAdisiA0, 50, 50 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 120-21 ] 2 anumAnaprastAvaH 149 satyeva prameyatvasya niyamAnAsati / kasmAt ? tatra tasminnIrUpAbhAve vRtteH pramANavyApArasya niSeghato nivaarnnaat| so'pi kasmAt phalAbhAvAt sakalazaktivirahiNi tasmin kasyacidraSi phalasyAbhAvAt / mA bhUt phalaM tathApi kuto na tatra tatpravRttiH ? hi pramANasyaivaM prekSAvattvamasti phalavatyeva mayA pravartitavyaM nAparatreti / puruSasyAstIti ceta ; na; tasya tatpravRttiniSedhArthasyAt / soSi tadadhInaiveti cet; na tasyAH svahetvadhInatvAt / anyathA bhAve'pi abhimate tadabhAvAditi cet 5 kastarhi tatra tatpravRtterhetuH ? zaktirviSayasyeti cetuH naH abhAvasya tadabhAvAt / idameva tarhi vaktavyam kiM 'phalAbhAvAt' iti ? na; tenApyasyaivopalakSaNatvAt / puruSamavRttiniSedhArthatvAca saphale'pi pravR stadabhAvAdevaM tadupapatteH pramANasyaiveti cet; na; vakSyamANocaratvAt / tataH sthitam - apravRtterityAdi / kiM vA pramANaM yataH prameyatvamabhAvasya : pratyakSamiti cet atrAha pramANamarthasambandhAt prameyamasadityapi // 120 // kevalaM dhyAnyametat [ kina santaM samIkSate ] | iti / arthena viSayeNa sambandhAt tajjanmAdeH pramANaM pratyakSamiti gamyate, anumAnasya vakSyabhANakhAt / nanu tadapyavisaMvAdAdeva pramANamiti cet; na; tasyApi sambandhAdeva bhAvAt "avisaMvAdaH tasmAdAtmalAbhAt" ] iti vacanAt / tasya ca pratyakSasya prameyam asadapi avidyamAnamapi mAgabhAvAdi na kevalaM vidyamAnameva, apizabdasya mitraprakramatvenAdityatra 15 darzanam | iti evam dhyAndhyameva cetovidalateva kevala na tattvacintanam / etatparamatam / tathA hi-yadi sambandhAtpramANaM kathamasati tadbhavet / na hi tasya tasmAdutpattiH, azakteH, anyathA vastutvApati: vastunastallakSaNatvAt / nApi tAdAtmyam pramANasyApi tadvanIrUpatvaprasaGgAt / tasyApi paratata svabhAvAt pratipattAvanavasthiteH / na tAdAmyAdestasya tadviSayatvamapi tu yogyatvAditi cetuH naH tasya tadabhAvAt / pramANasyeti cetu atrAha 'kiM na santaM samIkSate iti / santa vartamAnaviSayaM 20 kiM kasmAt na samIkSate samIkSata eva pratyakSaM yogyatvasya tatrApyavizeSAt, atiprasaGgasyetaratreva tatrApi sanniyAmAdeva nivRtteH / tato nayuktam- "bhinnakAlam " [ pra0 vA0 22247 ] ityAdinA atItasya taddhetorviSayatvavarNanamiti bhAvaH / athavA neti nanvityarthe nyAse bahulaM tathA darzanAt / tato'yamartha:kiM naiva na nanu santaM samIkSate pramANamiti / tathA hi-kathaM nAma pramANamabhAvagocaraM bhAve syAt bhAvagocaraM bhAvAntare kathamiti cet 1 tasya sambhavAt / tatrApi tasya yogyatyAt naivamatra, amAtre 25 sati bhAvasyaivAsambhavAt / tadupamardane sambhava iti cetuH naH upamardanasya satyeva darzanAt piNDAdI nAsati vyomakusumAdivat / tathA pracchAdanasyApi / kiM ca tasya pracchAdanaM yadi kAryasya svarUpameva tatkathamasAcchAdanaM bhaveta : sadeva tat pracchAdanAditi cet na parasparAzrayAt tatpracchAdanAt sat tatazca tatpracchAdanamiti / kuto vA tatasya pracchAdanam tatparihArAtmakatvAditi cet; na; sAteM 1 "pramANapravRttiH " - tA0 Ti0 2 phalAbhAvAdeva niSedhopapatteH / 3-diti na A0, ba0, 10 / 4 bhAndhyantA0 / 5- naH saha -06 "tApyam"-tAva diya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa 20121-03 tasmin bhavatastadasambhavAt, anyathA tamasya abhAva eva syAnna macchAdanam , tacca na yuktam , tadabhAvastha bhAvAtmakatve niHsvabhAvAbhAvakarupanAthaiphalyopaniSAtAt / upalabdhipatibandhakaraNAditi cet ; na; tatsamaye tasyApyupalabdhiyasanAt / na hi tadA tasya tat-tibandhaH; pazcAdeva tena tasya tatkaraNAt / tathA ca kathamupalabhyamAne tadabhAve tadabhAvastadupalabdhiti sUktametat-'kinna' ityAdi / tanna pratyakSataH 5 prameyatvamabhAvasya / nApyanumAnAt tasyApi pratibandhasavyapekSasyaiva prAmANyAta , abhASe ca pratibandhasyAsambhavAt / tadevAha satpratyakSa parokSe'rthe sAdhana trividha vayam // 121 // hesvAtmanoH paraM hetuH tajjJAnavyavahArayoH / iti / anumAna hi sAdhanAt sAdhyavijJAnam / sAdhanaM ca parokSe'rthe eva nA'narthe nIrUpA10 bhAve / kutaH ! yataH satpratyakSa sati vidyamAne pratyakSa rUpatipatnam / idamuktaM bhavati-yato nidarzane satyeva sAdhye tatmatipannaM nAsati nIrUpe, tato dharmiNyapi tatraiva tata, nAcaratrAtipasAt / pratiSedhAcca na tatra tat / tathAhi-trividhaM tat, tatra ca dvayaM kAryasvabhAvalakSaNa hetvAtmanoH kAraNasvabhAvayoH kArya hetoH svabhAvazcAtmanaH tadaivyatiriktasya sAdhanam / na cAbhAvaH kasyaciddhetuH; azaktaH, anyathA bhAvatvAsanaH / nApyAtmA, tasyApi tadvannIrUpatvApatteH / na ca tadutpatsitAdAmyA15 bhyAmaparaH pratibandho yatastatrApi kiJcitsAdhanaM bhavet / paraM cAnupalabdhikSaNaM sAdhane hetuH / kayoH ! tajjJAnavyavahArayoH tatraivArtha yI jhAnavyavahArau sadasamJAnazabdalakSaNI tayoH, nAbhAve / kuta etat ! ityatrAha parasavamasacA'syAdarzanaM paradarzanam // 122 // iti / yadyabhAvo'pi bhAvAtmaiva na bhavet bhavedapi tatraiva jJAnAdiranupalambhAt', na caivam , yasaH 20 parasasvamevAsattA'sya kevalabhUtalasyaiva ghaTAghabhAvatayA pratyakSato 'vagamAt nAparasyAnupalammAt / tasyaivAyagama iti cet, ka tasya tena sambandhagrahaNam ? tadanyatreti cet, na; tatrApi prtyksststsyaaptiptteH| anupalambhAdeveti cet, na, tatrApi punaranyatra tahaNakalpanAyAmanavasthApatteH / tanna parasattvAdanyadasattvaM niSedhyasya / nApi taddarzanAdanyadadarzanam anuSalambhaH / darzananivRttimAtrameva kinna taditi cet ? na; tasya kacit sAdhanasvAnupapatteH, vyomakusumavadapratipattezca / tasyApi tannivRtteranyataH pratipattau anavasthopanipAtAda, asambandhAcca / na hi tasya sAdhyena bhAvAtmanetareNa vA kathazcidapi sambandha, tasya vastuniyatatayaivAdhyavasAyAt / asambaddhAcca tatastatpratipattiH pramANAntarameva syAnnAnumAna talakSaNAtipAtAt / evametat, abhAvamamANatayA tasyopagamAditi kazcidvipazcinmayaH so'pi praSTavyaH 1-sya bhA-A0, ba0, 50 / 2 pratipadya-A0, 20, 50 3 tadanyatirekasya-A0, ba0, p0|4"anuplbdhilkssnnaat sAdhanAtA'- saatti0| 5 "nissedhyty"-taa0ttik| 6 sambandhasya / 7 mImAMsakaH / 25 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2anumAnaprastAvaH 151 kiM tasya prayojanamiti ? asAdhairyaparijJAnaM bhAvAnAm / ata evoktam-- "vastvasaGkarasiddhizca tatprAmANyaM samAzritA / "[ mI0 zlo0 abhAvalo. 2 ] iti / iti cet, kiM punaH pramANAntareNa svaviSayatyAnyasaGkIrNasyaiva parijJAnam ? tathA cet: kathaM vedAddha meM pravRttiH adharmasaGkIrNasyaiva tatastasya pratipatteH ? nivRttirvA kathamadharmAta ? itarasaGkIrNasyaiva tasyApi tato'dhyavasAyAta | abhAvapramANasahAyAdanyo'nyAsakareNaiva tayostato'vagama iti cet, kathaM 5 svataH prAmANya svayiSayaparicchittau pramANAntarasavyapekSasya tadayogAta ! tannirapekSAdeva tato viSayAsakaraparijJAne pratyakSAderapi syAditi vyarthameva tadarthaM tatkarupanam / yadi cAyaM nirbandhaH tate eva tatparijJAnamiti tasya tarhi kuto bhAvaH mANA sakkaraH / tadapratipattau tasyaivAvyavasthiteH / tadanyasmAditi cet ; na; tatrApi tadanyatastarakalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / na tatra tadantarApekSaNaM viSayavat svarUpe'pi tata evAnyavivekasyAdhyavasAyAditi cet ; na; saitaH pratyakSAdyanutpattirUpAnnIrU pAt tadayogAdvayomakusu- 10 mAdivat / AtmanastatsaGkarajJAnapariNativikalAditi cet, tasvasaMvedanasya bhAvaviSayasya kathamabhAvAMze pravRttiH ? tatastasyApyanyatirekAditi cet ; phimevamanyatrApyabhAvenaM tatrApi pratyakSAdinaiva tadavyatirekiNastadanyavivekasya pratipatteH / yadapi matam-'anyavastuni vijJAnaM tatpamANam' iti; tadapi na vijJAnamindriyajam / "na tAbadindriyeNeSA nAstItyutpAdyate matiH / / mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 18 ] ityasya 15 virodhAt / mAnasamiti cet ; kutastadutpattiH ? "vastugrahaNaniSedhyasmaraNAbhyAmiti ceta; kathaM vastugrahaNam ? niSedhyasakareNeti cet ; na tahiM taniSedhaH, gRhIte tadayogAt, vastunyapi prasaGgAt / ne tarasAreNa nApyanyathA api tu vastutvamAtreNeti cet ; tathApi na niSedho vastusvamAtrasya sarvatra bhAvAt / tadvizeSasya niSedha iti cet / na tasyAsmaraNAt / na hi vastugrahaNabalabhAvismaraNaM tadvizeSamayamAhitumarhati niravazeSavizeSAvagAhaprasannAt / bhavatu asaGkareNaiva tadgrahaNamiti cet ; na; indriyajJAnena tadasambha- 20 basyoktatvAt / mAnasajJAnenaiveti cet / na tata eva tasyAnutpatteH / tathA hi-yadi sata; kimutpattyA sati tadvaiyAta asata cet, kathaM heturyata utpattiH ? anyadeva sanmAnasamiti cet: na; tatrApi kutastadutpattirityAdaranavasthopanipAtaprasaGgasyopanipAtAt / sati vA tasmin kimanyena mAnasena tata eva miSedhasiddho ! niSedhyAntaraniSedhArtha taditi ceta; ma; tasyApi tadasakaragrAhiNastata eva siddheH / punastadantaraniSedhArthe tatkalpanamanabasthAnamupanayatIti na suvyavasthitametat 25 vedAta | 'sarvapamAtRsambandhiprAyajJAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate punnypaapyo||" -tAdi / 2 abhAvamANAdeva asAGkaryaparizAnabhU ! 3 abhAvAt / pratyakSAdaranutpattiH pramANAbhAva ubhyate / zrAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vanyavAnuni // mo0 zlo.] ityetatkArikotanabhASapramANasvarUpatrayaM manasikRtyAda-tA0 tti| 4 cetsvsN-baa0|5 tatattasyAvyatirekAdivastumahaniSedhyatmAyaNAbhyAmiti Apha, dh0,50| 6'anaavmaagaan"-saa0tti| tAnyA -zrA, ba, p.| kathaM hi -zrA, vana, 10 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijita "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitA jJAnaM jAyate 'kSAnapekSayA // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo027] iti / tanna anya vastuni vijJAnamabhAvapramANaM sambhavati / sambhavato'pi na bhAvaniSkRSTataya | tasmAdabhAvasya pratipattiH tadaprativedanAt / tadaniSkRSTatayA tu pratipattI siddhaM bhAvasyaivAbhAvatvamiti 5 na tatpramANAdapi tasye siddhiH / tathA'numAnAdapIti na yuktametat -"anyatsAmAnyaM so'numAnasya viSayaH / " [ nyAyavi0 pR0 24 25 ] iti / nIrUpasya sAmAnyasambandhAbhAvena tadviSayasthAyogAt / na nIrUpaM tait / vastumAnasyaivAnyavyAvRttiviziSTasya tattvAditi cet krimatra mAtrapadasya vyavacchedyam ? sajAtIyavibeka iti cet kathaM sadavedane vastumavedanam : "tasmAdRSTasya bhAvasya " [pra0 vA0 3 | 44 ] ityAdi virodhAt / tato duryAhRtamidam"aMtadrUpasaM vastumAtrapravedanAt / sAmAnyaviSayaM poktaM liGga bhedA'pratiSThite // " [ kathaM vA vasturUpatve tasyoktam "arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam | niSThAsta ime zabdArUpaM tasya na kiJcana " [ pra0 vA0 2 / 30 ] iti / zabdaviSayasyaiva tasyeM nIrUpatvamuktaM nAnumAnaviSayasyeti cet kiM punastadviSaye na santi zabdAH tathA cetaH kathaM tatpratipAdanaM yataH parArthAnumAnamiti duSparihAramevedaM pariskhalitaM parasyeti paryAptamanuSaGgeNa / tato na vyabhicArI hetuH, abhAvasyApi bhAvAntarasvarUpatayA 'nekAntAtmakatvAt / yadi bhAgantaramevAbhAvastatra kathamasajjJAnAdipravRttiriti cet ? atrAha 10 15 20 152 [ 2123-24 ] iti sadasajjJAnazabdAca kevalaM tannibandhanAH / iti / sadbhUtalam asan ghaTa iti ya ete buddhayaH zabdAzca teSAmapi tadeva bhAvAntaraM nimittaM tathaiva pramANamavRtterna vyatibhitrI bhAvAbhAvI "viparyayAt / bhAvasyaivAbhAvAtmakatve prasidvamudAharaNamAhaagniH svapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako yathA / / 123 / / iti / 1 agnirdahanAtmA padArtho bhAvAbhAvAtmako yathA yena pratItiprakAreNa tathAnyo'pIti / sa tadAtmakaH svapararUpAbhyAM rUpagrahaNamupalakSaNaM kSetrAderapi / tataH svarUpAdinI bhAvAtmakaH pararUpA - 65 dinA abhAvAtmaka iti pratipattavyaH / bhAvasyaivAbhAvatve svarUpAdineva itareNApi tadAtmakatvameveti bhAvaikAntavAdaH / amAvasyaivai vA bhAvatve'pi zUnyaikAntavAdaH pararUpAdine vetareNApi tadAtmakatvasyaiva bhAvAt nobhayAtmakatvamiti cet; atrAha anvayavyatirekAbhyAM [ zabdabuddhayA'vadhAryate / ] iti / 1 abhAvasya / 2 sAmAnyama / 3 Ara cAtra zratadrUpa - pra0 vArtikAla 112 / 4 sAmAnyasya / 5 " tathA pramANApravRtteH / " - tA0 di0 6-nA ca bhA-A0, ba0, pa0 / 7-ca bhA zrApa bana da Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 124-26 / 2 anumAnaprastAva 153 anvayo 'bhAvAbhAvayoH parasparamekatvaM vyatireko mehastAbhyAm agnistadubhayAtmaka iti na prakRto doSaH, ekAntAbheda eva tasya bhAvAt / anvayagrahaNenApi "tayorvyatireke de vastunI syAtAM nobhayAtmakatvamekasya" [ ] iti pratikSiptam ; evamapi bhAvAbhAvayoritaretaraniSkarSaNAsambhavAt kathaM svarUpAderbhAvo'bhAvazca tadviparyayAditi tathA vyapadeza iti cet / atrAha-zabdabuddhyA'vadhAryate iti / zabdabuddhiH nayanuddhiH tayAM svaviSaye zabdasya samarpaNAttayA'vadhAryate sattvaM 5 svarUpAderasattvamanyata iti pRthakkAreNa nirNIyate / nirUpitaM caitat prthmprstaave| ___ yadapyantra codyam-"yadi bhAvAntaramevAbhAvastadA paryudAsAt prasajyapratiSedhasthAvizeSaH [ ] iti, tadapyetena prativihitam ; nayabuddhivazAdabhAvaudAsInyena bhAvasya / sadaudAsInyena cAbhAvasya prAdhAnyasamarpaNe paryuvAsaprasajyayovizeSasyavikalpanAt / sannAbhAvena vyabhicAraH tasya pramANato'navagamAt / nayato'vagame'pyaprameyatvAt, anyathA pramANanayayoravizeSApaseH / prameya- 10 khe'pi bhAvarUpatvAt / kuta etat ? nanu nirUpitamidaM yadi na tAvatA paritoSaH punarapi vadAmaH / ityAha aprameya prameyaM cedasatkinna sadAtmakam // 124 // iti / yathaiva hi abhAvo bhAvamapekSate tatmacyutirUpatvAt tathA tata eva prameyamapi aprameyam / tatra yattadaprameyaM taccet yadi prameyaM pramANavedyam asat avidyamAnaM kiM kasmAma sadAtmakam / 15 sadAtmakameva pratiSedhadvayena prakRtapratipatteH / prayogazcAtra-yagrasmatyanIka tattadvargIya yathA aprameyaM prameyavargIyam , satpayanIkaM ca asaditi nAtyantAyAsato bhinnavargavaM tasya | atha tatprameyaM na bhavati kathaM tadvayavahAraH, sarvapramANanyApArAtikAnte tadayogAt pariMgaNanAtikAntapadArthavat / tataH prakRta pramANAparAmarza 'pi pramANAntaraparAmRSTameva tadabhyupagantavyam / tataH prameyamevAprameyaM tathA sadevAsadapi | tasyApi prakRtarUpeNAsattve'pi rUpAntareNa sata evopapatteH / atha sadevAsAditi vyavahAro nAsti, 20 sadevAha atha na vyavahAro'yam iti / atrottaramAi anyatrApi nirahuzaH / iti / anyatra parapakSe 'pi prameyamevAprameyamiti vyavahAro neti prasano niraGkazo nivArakarahita 25 ityarthaH / lokastatrAGkuza iti cet, na; anyatrApi tulyatvAt / tataH sthitamanyabhicAritvaM prmeytvsy| samprati sarvatra prameyatvasya sadbhAvamupasaMhatya tasya gamakatve nimittaM darzayannAha satpratyakSaM parokSArthagatistatraikalakSaNam // 125 // sAdhye'ptati virodhaH [ ayamatastarkeNa sAdhyate / ] iti / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaSinizcayavivaraNa [2 / 126 prakRtaM prameyatvaM sat asti sarvatreti zeSaH / kiM rUpam / pratyakSaM tatparicchedayogyarUpam / tathA parokSA aspsstt| arthagatiH smaraNAdiH, atrApi tadyomyameva rUpa tadviSayatvAducyate / tataH pratyakSaparokSapramANabyApArayogyatvaM prameyasyam , arthitvAt kRzyasya / tatra tasmin prameyatve eka lakSaNaM pradhAnaM heturUpa saditi sambandhaH / tatha sAdhye'nekAntAtmakace asati avidyamAne virodho 5 vighaTana prameyatvasya, nAparaM tatastasya gamakatvamiti manyate / syAnmatam-tadvirodhasyApyanvayanyatirekAbhyAmeva pratipattirmahAnasAdau tadupalammammaraNAbhAve parvatAdau pratipanne'pi dhUme tadabhAvAt, tato'nyatraM tadupalambhAya dRSTAnto vaktavya iti; stra; aSTAnte'pi vipratipasAvata eva sAdhyasya vyavasthApanAt / tatrApi tadantarabalAt tarapatipattau anavasthA masAt / asti ca tatrApi vijJAnAdau vipratipatti:-"kiM myAna sA citrakasyAm" 10 [a0 vA0 2 / 210 ] ityAdi vacanAt / kathaM tarhi tatmatipattiriti cet ? vipakSe bAdhaka valAdeva / taca pratipAditameva pUrvamiti neha pratanyate / nidarzanavalAttatpratipattAvatipasaGgazca-vivAdApannaH puruSo na sarvajJo vacanAde rathyApuruSavat' ityAdAvapi tadupanipAtAta, vacanAdeH kicijjJa eva dRSTasyApi virodhAbhAvAt sAdhyavipakSe'pi sambhAvanAyAM dhUmAderaSi kinna syAt / tasya pAvakAvAveva takAryatvena niyAt / na caivaM vacanAdirasarvajJasyaiva kAryaM sarvajJe'pyanupalabdhilakSaNa15 mAptatvenAzakyAbhAvanizvaye sadAzabA'nivRtteH / jJAnakAyaM hi bacanaM tacca yathA 'lpa taddhatumtathA prakarSavadapi / na hi kAraNaprakarSaH kAryavirodhI / tato na tasya satre niyama iti cet, na; prakarSavato'pi kiJcijjasyaiva tatkAraNatvamatipateH, "tadrUpaparityAge jJAnameva tanna bhavet / anyathA uSNasparzAdivizeSaparityAge'pi dahanAderadahanAditvAbhAvAt, tato'pi dhUmAdisambhave kathaM tadanumAne'pi dAhAyanistatra pravRttiH syAt / na tAdRzo dahanAdiranupalambhAditi ceta; na; tAdRze jJAne'pi 20 tulyatvAt / tathApi tasya bhAve pAvakAverapi syAdavizeSAt / hantaivaM tatkAya dhamAdirapi vilakSaNameva syAt hetubailakSaNye tadvailakSaNyasyAvazyakatvAt / na ca tasya masiddhapAvakAdivyabhicAre tajjanmano vyabhicAra iti cetaH na kASThAdivilakSaNAdapi maNyAderavilakSaNasyaiva pAvakAderutpattaH / tatrApyastyeva vailakSaNya pratipatturazaktyA tu tadaparijJAnamiti cet , parijJAne kA vArtA ? tato vilakSaNasyaiva hetoranu mAnam "tajjanyavizeSagrahaNe'bhimatatvAt" [ hetubi0 pR0 152 ] iti hetubinduvacanA25 diti cet, na; tasya bahirabhAvenAnvayAparijJAnAt / pakSa evaM tatparijJAnaM vipakSe bAdhakabalAditi cet; 1 'kamtyasya, pratyayasya tya iti saMzA jainendratyAkaraNe |"-taa0tti: / satyapi vi-a, gha, p0| 3"pakSadharmatvasapakSasatvAdikam"-tA Tika -piagnI zrAme tada-A, ba0, pa0 / 5"parvatAdi pkssaavnytr"-taa-tti0| 6 dRSTAya ba-zrA0, 50, p0| 7 dRSTAntAntara / 8 evaM Aga, b,p0| 9jJAnam / 10 vacanAya / 21 asabase / 1 vcnkaarnnshvprityaage| 13 anyadoSaspa-yA, ba0, pa0 / 14 "vilakSaNakAryasya"-tA0 diH / 15 prasiddhapAvakotpannadhUmasya / 16 maNyAderapi vilaApha, ya0, p0|| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 126 2 anumAnaprastAra 155 idaM sahi hetubindu vyAcakSANenApyacaMTena kimiti nAvadhAritam ? avadhAritameva "agamadhUmagrahaNena bhavatyeva tadagneranumAnam" [ hetuvi0 TI0 pR0 152 ] iti tenApyabhidhAnAditi cet; naI tasya sithilI mArI.kalo pIne dharmiNi kasyacitra svabhAvahetoH pratyakSAnupalambhasAdhanaH pratibandhaH kathaM parokSe sAdhyadharme gRhyte| [ hetuvi0 TI0 pR0 16] iti / yadi ca, kArye 'pi kacit pakSa eva taraparijJAnam anyathA dezanAvizeSAt muganaprAmANyA- 5 parijJAnApateH; tarhi vyartha tasartha pameyatvAdAvapi tadapekSaNaM vipakSe tadAropaparihAraparAyaNAt tarkajJAnAdereva tadupapatteH / etadevAha--'ayamatastakeMNa sAdhyate' iti / ata etasmAt pratyakSAderbhavatA tarkeNa sAdhyate niyate ayaM sAdhyAbhAve virodhaH sAdhanasya na bahirdarzanAdarzanAbhyAM vyabhicArAt ! nApi tAdAtmyatadutpattibhyAm ; tayostadvirodhAdevaM siddhezca, na punastAbhyAM tasya tadabhAve'pi bhAvAt / vakSyati caitat--"tulobhAmarasAdInAm" ityAdinI | tantra bahiranvayAdinA kiJcit vinApi 10 tena tatastanirNayAt / na ca sarvatra tatsambhavo yataH tasmAdeva sa bhavet / ityAha sarvatra pariNAmAdI hetuH satvAdiH [anyathA ] / / 126 / / iti / na hi cetanetarasakalavastugocaranayA pariNAmAdInAmanyatame sAdhye kacit sattvakRtakavAderanvayaH sarvasya vipratipattivipayaravena nidarzanatvAnupapatteH / na caivamasau ahetureva; antaryAptinizcayAt / kimarthamAdigrahaNam ! na hi zAstrakArasya kSaNabhaGgAdisAdhanamiSTamiti cet ; na; 15 dRSTAntArthatvAta--anyathA kSaNabhamAdau sa niranvayo'pi hetuH, tathA pariNAme 'pIti / naitadasti pradIpAdau tasya tadanvayagrahaNAditi cet, na pratyakSatastadmahNam , pakSe'pi syAditi ko'rthastatrApi hetunA ! samAropanyavaccheda iti cet, na; samAropasya pradIpAdAvapi bhAvAt / satyam , satrapyasau taitra 'yadi pradIpAdiH prathamatailAdivyApArAdevotpannaH parAparastavyApAro vyarthaH' ityAdinA vicAreNa vyavacchidyata iti cet, na; apramANAtadvyavacchittI pramANaklaptevaiyati / 20 mAmANyamapi na pratyakSatvena avicaarktvaaptteH| anumAnave tu tatrApi nidarzanAntaramanvayArthamarthayitavyam , punastatsamAropasyApi vicArAntarAdanumAnAd vyavacchinau punastadantaraM tadarthamarthayitavyamiti kathamanavasthitavastuvAdinastathA'navasthAdIsthyAnimuktiH ? vicArasyAnandayasyApi gamakatve sattvAderapi sthAdavizeSAt / bhavatu niranvayavinAza eva saM heturna pariNAma iti cet, na; tasya nirapekSasya nityatvApattyA 27 kAryadravyAdervA tayApi avyavasthiteH / sAkSepa evAsau" mudgarAdivyApArAdutpatteriti cet ; na; nIrUpasya tadayogAta / na hi nIrUpaM kiJcit kutazcidutpattimannAma, prAgiva tadanyApAre 'pi tadavizepAt / na ca tena bhAvo naSTo nAma sarvadA prasaGgAt / yadaivAsau tadaiva naSTa ityapi na yuktam ; nIrUpe 1 ata eva karamAt zrAdha, ya0, pa0 / 2 sAdhyAbhASe virodhAdeva | 3 vipakSe virodhasya / 4bhyAyavi0 zloka 338 / 5takot / 6 saravasya / 7 pradIpe / 8-prabana-A0, ba0, pa0 / 9 sadavizezAna ca syAdavizeSAt-Aga, ba0, pa0 / 10 satra diH| 11 vinAzasya / 12 vinaashH| 13 nIrUpatvAvizeSAt / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavicaraNe kAlasambandhasyaivAsambhavAt / abhAyaM karoti mudgarAdirbhAva na karoti iti kriyApratiSepAca na nIrUpAbhAvAdinA bhAvavinAza iti sarva kUTasthameva jagatmAptam / na caitad dRSTamiSTaM vA parasya, pharakacidvimAzino'pi tasya tenopagamAt / 'na nIrUpo vinAzo bhAvAntarasvabhAvatvAt' ityapi na yuktam ; atadrUpatve atiprasaGgAt / niveditaM caitat-"anyasyAnyo vinAzaH kim" ityAdinA / tatra 5 sahetuko vinAzo yatrAyaM hetuH / nApi nirhetukaH; tasyApi nIrUpasyAmatipatte,..vastunyeva sambandhabhAvena pramANanyApArAt / vastveya vinAzo'pi kSaNasthitidharmaNo bhAyAdavyatirekAditi cet; na tarhi nirhetukatve bhAvavadeva, bhAvastha vA tadvattattvamiti nityaM sattvaprasaGgaH / sathA . vinAzaniyato bhAvastaM pazyanapekSaNAt' iti viruddho hetuH avinAzaniyamasyaiva sAdhanAt / sahetuka evAsI bhAvahatvapekSayA, nirhetukatvaM tu mudgarAyapekSayeti cet ; nanu tayApi tattvaM yadi tasyaiva bhAvasya 10 siddhasAdhanaM niSpannasyAparAdhInatve vivAdAbhAvAt / tadvinAzasyeti cet, na tasyApi tadvyatirikta syAbhAvAt / kalpanayA bhAva iti cet kathaM tarhi tathApi nihetukAvaM kalpanArUpAdevantarAdeva tasma bhAvAt / vyatireka eva tasya kalpanayA na svarUpamapIti cet, na; vyatirekasyaiva tatsvarUpatvAt, satyeva tasmin vinAzavyavahArapratIteH / satyavi nirhetukatve tasya kathaM tanniyatatvaM bhAvasya ! kathaM ca na ! syAdetat vyabhicArAt, sthairyasya nihetukatve'pi bhAvasya tasciyamAbhAvAt / zakya 5 hi vaktum sthitisvabhAvo bhAvazcet tasya kiM sthitihetunA / / yavasthitisvabhAvo'sau tasya hetoH(hetostasyosthitiH katham // 1473 // na hi svabhAvAtadrUpastadrUpaH parato bhavet / paratazcetano'pi syAdanyathA kimacetanaH // 1474 / / syAdetat-yadi sthairyasya pratItistadA zakyamidaM vaktum-'sthairyaniyato bhAvaH sthairya pratmanapekSaNAt' iti, anyathA hetorasiddhiprasaGgAt / na caivam , pratItAvapi sthirAtmano bhAvasthAsAmarthya diti; tanna, kSaNabhaGginyapi tadavizeSAditi nivedanAt / api ca, yadyanyataH tadasAmarthya pratipannam / vyarthametat -'vinAzaniyatoM bhAvo vinAzaM pratyanapekSaNAt' iti, tata evAnyatastanniyamasyAvagamAt / akSaNika sAmarthyAbhAvajJAnasya kSaNikasAmaryajJAnasvabhAvatvAt / ata eva tatpratipattau parasparAzrayaH-satyAM 25 tasyAm anyabhicArAt atastanniyama siddhiH, bhatazca tatmatipattiriti / tanna nazyavAtmaiva nAzaH / tathAhi prasajyapratiSedhe sati namaH karotinA sambandhAta abhAvaM karoti bhAvaM ma pharovIti kriyApratiSedhAdartRtvaM nAzahetoH pratipAditam |"-tttvsNg paM.pR0 136 / 2 nyAyavi0 zlI0 291 3 abhAvanihatukatvam 4"yadbhArya prati yannaiva hetvantaramapecate / tattatra niyataM zeyaM svahetubhyastathodayAt / / ni nibandhA hi sAmagrI svakAryolpAdane yathA / vinAze prati saMve'pi nirapekSAzca janminaH ||-tsvsN0 zloka 354-55/ hetuviSTI-pU0143 / 5 hetutaH vi-aa0,0p0| 6 ni tukatva / 7 vinaashniyttvm| 8 nityasyAsAmarthya / hshrdhnnikaasaamrthysiddhau| 10nazyattAdAtmyeva bhA0, b0,50| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA12.5-69 ] 2 anumAnaprastAva tatphalAtmeti cet; so'pi yadi sadazaparyAyaH, satyaM satra nirapekSatvaM tanniyatatvaM ca bhAvasya, kintu niranvayatvamasiddham , andhayasyApi pratIteH / nivedita caitat-"bhedajJAnAt" ityAdinA / ata eva na visadRzaparyAyo'pi / na ca tasya nirhetukatvam : kASThAdI bhasmAditatparyAyasya pAvakAvereva darzanAt / tataH sAnvayavinAza eva bhAvAt sattvAdestatraiva hetutvamityupapanna pariNAmasAdhanatvam , anvayAbhAvAcca / sarvatra tasya taddhatutve dUpaNamAha anyathA // zabde'pi sAdhayet kena tasmAnnAnvayato gatiH / iti / anyathA sarvatretyAdyabhAvaprakAreNa zabde'pi na kevalaM sarvatra sAdhayet pariNAmAdika kena na kenacit / dRSTAnte'pi vipratipattau tatrApyanvayasya durlabhatvAditi manyate / tasmAnnAnva- 10 yaso gatiH' ityananvayopasaMhAraH / tathA hi--na kvacidanvayAt sAdhyagatiH adhinAbhAvAdeva tadupapatteH / na cAsAvanvaya eva, kacit satyapi tasminnabhAvAna, ata eva na tajjJApyoSi / nApi tanniyataH; tadamAghe'pi bhAvasyopadarzanAt / iyupapannaM tasmAta' ityAdi / sAmprataM vipakSanyavacchedena pariNAmahetutvameva sattvAdevistareNa byAcakSANa Aha --- siddhamathakriyA'savaM sarvadhA'viSalAtmanaH // 127|| niranvayavinAze'pi [ sAdhanaM nopacArataH ] // iti / siddha nizcitaM pUrvam arthakriyA'satvaM kAryAbhAvaH / kasya ! saryathA'vicalAtmanaH phUTasthanityasya bhAvasya / na kevalaM tasyaivAthi tu niranvayavinAze'pi kSaNikaikAnte'pi niranvayo cinAzo yasminniti vyutpatteH / satyaM vastutastatra tadasattvam "azaktaM sarvam" [pra. 60 214 ] iti vacanAt / saMvRttisiddhaM tu tatsattvaM siddhamasiddhaM vA tatra heturiti cet, atrAha-sAdhanaM nopa- 20 cArataH' iti / nacupacAropanItasya hetutvaM tato vinazvaravadavinazvarasyApi siddhipasaGgAt ; tato nirAkRtametat-"saMvRtyAstu yathA tathA" [ pra0 vA0 2 / 4 ] iti / nanu yathAM nityAyekAnte arthakriyA'bhAvaH tathA'nekAnte'pi, tasyApi taskurvataH kutazcidapratipatteriti cet ; abrAha avazya pahirantarvA pramANamakgacchatAm // 128 / / siddhamekamanekAtmapariNAmavyavasthitam / iti / eka cetanamitaradvA siddhaM nizcitam / kIdRzam / aneko nAnA ya AtmA svabhAvaH sa eva pariNAmastena vyavasthitaM labdhAtmalAbham / OM tathA tadvyavasthitam ! yahirantarcA / veti 1 nyAya vi0 zlo0 1111812 tasyAta-A0, 0, pa0 / 3 anvaye / 4 tadbhAvasyApi A0, 10, pa0 / 5 adhinaabhaavH| 6zuddhamazuddha vA A0, yA, pa0 / 7 tanna p0|8 kSaNikAkAnte tathA zrA0, b0,paa| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyaviniyatrivaraye 22130 samuccaye | kartha siddham ? avazyaM niyamena | keSAm ! pramANamavagacchatAm avadhArayatAm / etaduktaM bhavati-tathAvidhaM vastu nirAkurvatAM pramANameva zaraNaM vinA tena vidhivat kadhiniSedhasyApyanavakalpanAt / taMto'pi yadi bahistannirAkaraNa bahirmukhatvaM tasya vaktavyam / na ca tad antarmukhasvamantareNa, "apratyakSopalambhasya" [ ] ityAdeApattaH / tathA ca siddha tadeva 5 bahirantarmukhasvabhAvadvayAcibhrADbhUtamekam anekAtmapariNAmavyavasthitam / antareva tatastannirAkaraNaM na bahiH, bahirbhAvasyaivAbhAvAditi cet ; kuta etat ! tata eveti cet ; vaktavya punarapi tasya pahimukhatvam , anyathA tatastasyAnupapatteH / antarmukhatvAdevopapattau cArvAkasyApi ihalokAbhimukhAt pratyakSAdeva paralokAdipratiSedhopapatteH, "pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAca kasyacita " ! iti plaveta / antarapi kIdRzaM vastu yatra tannirAkaraNam ? nirAkAra saMvedanamiti 18 cet, na; tasya svayamevAnabhyupagamAt / nIlAyAkArameveti cet ; nA tasthApyacitaH pratibhAsA sambhavAt / cisvabhAvamapIti cet ; siddha punarapi nIlAdi-caitanyarUpatayA tadeva dvirUpamekaM vastu / saMvedanameva tatra vastusat na nIlAdi tasya prAntatvAditi cet ; na ; tathApi vibhramaMtaramatayA dverUpyasyAnatikamAt / vidhiktameva tat nIlAderiti cet ; na; tadvivekasyAumAse vibhramAbhAvApoH / anaya bhAse caitanye 'pi tadupanipAtAta, anyathA saGgRhItetararUpatayA dvayAtmaka15 svasyAnivAraNAta / bhavatu antastatpariNAmavyavasthA "citrapratibhAsA'pyeva buddhiH" [ pra0 vArtikAla0 2 / 219 / iti vacanAta, na rahiH tatra paramANUnAmeya pratikSaNakSINAnAM parasparavila. kSaNAnAca bhAvAditi kazcit / avayavAvayavyAdInAmevetyaparaH / tatrAha parAparavikaikasya bhASapariniSThitaH // 129 // paramANurato'nyo vA bahirannane yuddhayate / iti / paramANuH saugatakalpitto na, buddhayane nopalabhyate / 2 ! bahiH / kIdRzaH ? parAparI parAparavezakAlagatau tayoviveko vizleSaH sa evaiko'sahAyaH svabhAvastena pariniSTitaH samAptaH, kathaJcidabhevasthUlapratibhAsAditi manyate / pratyakSapRSThabhAvI vikalpa evAyamAropitAkAro ma darzanam , darzanaM tu kSaNikaparamANuviSayameveti cet ; na, pRthak tasyA prativedanAt / apativititamapi vicArAdavagamyata iti cet / na, vicArasyAnumAnAda yasyAbhAvAt premANasaGkhyAcyApaceH, anumAnasya ca darzanAbhAve'sambhavAt / darzanAlliGgatatsAdhyasambandhapratipattAveva tadutpatteH / anumAnAntarAt tatpratipattAvanavasthAprasaGgAt / apramANAca vicArAttadavagatau pramANAntarAnveSaNaprayAsavaiphalyAta, atiprasAzca / tataH sthitam-'paramANurna budhyate' iti / na kevalaM sa eva bahirna buddhayate api tu ataH paramANoH anyo'yayavyAdirapi vA / zabdasya aghi zabdArthatvAt / na hi tasyApi parasparamekAntavivekena 1 pramANato'pi / 2 bahiviSayatvam / 3 "pramANetarasAmAnyasthite ramyadhiyo gateH / " iti pUrvArdham tA di015 bauddhaH / 5 naiyaayikH| anumAnaHt pRthak vicArasva prmaannsve| linggsaaghysmbndhprtiptaa| 20 - - ....--- Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 105] 2 anumAnaprastAvaH anyo'pi kathaJcidavivekasyApyayagamAt tasyApyAropitaviSayatvakalpanAyAM pUrvavahoSAt / tato yuktam'anyo'pItiH iti / 'antaH iti dRSTAntArtham--antariva bahirapi sa tathAvidho na buddhacataM iti / tanna vipakSe kacidapi sattvAdiH pariNAminyeva bhAvAt / tasyApi svato'rthakriyAsAmarthe kiM sahakAripratIkSayeti cet ? atrAha arthasyAnekarUpasya kadAcit kasyacit kvacit // 130 // zaktAvatizayAdhAnamapekSAta: prakalpyate || iti / kasyacit cetane (nasya) tarasya vA anekarUpasya uktanItyA nAnAsvabhAvasya arthasya na phalpitasya zakko apizabdo'tra draSTavyaH, svata pavArthakriyAsAmarthya satyapi tadvizeSarUpasya atizayAmyAdhAnamaNezAtasahakAriNA ekalapyate pakaNa niSpAdyate / tacca kvacit visadRzapariNAme kartavye, kadAcit na sarvadA, tatpariNAmasya kadAcideva bhAvAt 1 yadi arthasya svabhAvo'tizayaH; tarhi 1 taddhatoreva siddharapekSa yA na kiJcit / asiddhau tu na tatsvabhAvatvaM siddhAsiddhayoviruddhadharmAdhyAsena bhevasyaivAporiti cet atrAha svabhAvAnizodhAnaM virodhAnna parIdayate / / 131 // tatra siddhamasiddha ghA [ tasmAnjAnine hetutaH // ] iti / svabhAvAtizaya evAdhAnam AdhIyamAnatvAt , tat na parIsyate / katham ! tatra arthe 15 siddhamasiddhaM vA iti / kutaH ? virodhAta parokSAyA eveti bhAvaH / tathA hi--parIkSetramarthasthAnekAtizayanirAkaraNArthA satI yadi svayamekasvabhAvaiva, katham 'siddhamasiddhaM vA iti 'bhinnameva na svabhAvaH, iti ca nAnAkAraparAmarzinyavakalpyeta ! pratyAkAra tadbhadai vA yasiddha tadanapekSamiti kathaM sAlanam ! satyevAnekaparAmarza nAsambhavAt / nato yuktaM tannirAkaraNAya parIkSAyAM tasyA eva virodhAt na tadAdhAnaM parIkSyate iti / na caivaM parIkSAyAM kutazcit kasyacidurapattirapi / tathA hi-yadi tasiddham / kiM 2 helapekSayA siddhasya nirAzaMsatvAt ! asiddhaM cet , tathApi kathaM tadapekSaNam tasya vastudharmatvAt ? idameva tadapekSaNa yattata utpatiriti cet, na; tapeNa tadabhAvAta, tasya prAgapi bhAyAt / rUpAntareNa tUtpattistasyaiva syAnAsattaH / na tasyApi, sivadasiddhasyApyapekSA prayogAt / tatrApi 'idameva vA' ityAdizcane pariniSThAparicyuteH / etadevAha -'tasmAAtirna hetutaH' iti / tasmAt parIkSaNAt jAtiH jananaM na hetuto na kAraNAt kAryasyeti zeSaH / sApi mA bhUditi cet , kimartha' tarhi 5 parIkSaNam ! tadAdhAnadUSaNArthamiti cet, vyAhatametat- 'tato na tajAtistadarthaM ca tat' iti / kalpanayaiva tAdarthyaM tasya na paramArthata iti cet, vastutastahi dRSaNAbhAsametaditi kathana tadvAdino niprasthAnam ? bhavatu tatvataH etad dUSaNam , bhavati tasya hetutvamiti cet kuta etat ! 1 pariNAminopyarthasya / 2 uktarItyA pa0 / 3-bAdAna A0, ba0, pa0 / 4 zrAdIyazrA0, 10, pa0 / 5 avekSaNasya / 6 tadbhAvA-pa0 / 7 dUSaNamAi bhAsameva taditi-A0, 20, 50 18 ektadananta-Ana, ba0, 10 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyavinizvayatrivaraNe [ 2/132-135 AnantarIyarUpAt sannidhAnAditi cetuH naH ahetAvapi tadavizeSAt / tadutpattau parIkSaNasyeva sakalajagatkSaNasyApi tadbhAvAt, anyathA tadavasare parIkSaNamAtrameva jaganna bahirantarvA paramiti nirviSayameva tadbhavet / tato bhavatyaiva sarvo'pi taddheturna dezataH / asannidhAnAditi cet parIkSaNamapi na bhavet, vastutastatrApi dezasyAbhAvAt / kalpanayA bhAvasya sarvatrAvizeSAt / idamevAha 15 160 nidhAnaM hi sarvamavyApAre'pi tatsamam // 132 // iti / savidhAnaM dezakAlanairantaryaM tat paraprasiddha samaM saha hetuvat avyApAre'pi ahetAvapi kAryavyApAra vikala syAvyApAratvAt / kiM kacit naH sarvasmin niravazeSe hi yasmAt 'tasmAjjAtirna hetutaH' iti / kiM sarvathA tato na jAtiH ! netyAha na cet sa parivarteta bhAva eva phalAtmanA / iti / na cet na yadi sa parIkSaNAtmA bhAva eva phalAtmanA dUSaNajJAnarUpeNa parivartata / tadAtmanA parivRtI tu bhavatyeva tato jAtiH, tathA virudvaiva parIkSA, svayaM phalarUpaparivartinyA tathA tadASAnasyaiva vyavasthApanAt na tadabhAvasyeti manyate / samprati yaduktam- 'vinAza niyato bhAvastatrAnapekSaNAtU' iti tasya viruddhatvaM darzayannAha-pariNAmastrabhAvaH syAdbhAvastatrAnapekSaNAt // 133 // iti / spaSTamidam / na caivam 'apekSAtaH prakalpyate' ityasya vyApattiH tadvivizeSaNaM (pe, phaveva tadabhidhAnAna tanmAtraM prati / kRtaH punarniranvaya vinAzasyaiva tato na siddhiriti : atrAhaayamarthakriyA heturantareNa niranvayam / iti / ayaM bhAvo'rthakriyAhetuH kAryakArI / katham antareNa vinA nirantrayaM niranvayavinAzaM tadabhAvataH / naitaH 'pariNAma' ityAdisambandhaH / tAtparyamatra - niranvayavinAze artha kiyA virahAdbhAva eva 20 na kiJciditi tatsAdhya ka vA heturiti / pariNAme bhAvasAryaM kasyacit svapayAyairiva paraparyAyairavyavizeSAt tadApateriti cet; atrAha- bhedAbhedAtmano'rthasya bhedAbhedAdhyavasthitiH // 134 // lokato SAnugantavyA [ sabhAgavisabhAgavat ] | iti / bhedAbhedAtmanaH pariNAmasvabhAvasya arthasya yAvimau parAtparyAyApekSA yathAkramaM bhedA25 bhedau nAnAsyaikatvaM tayorvyavasthitirasaGkareNAvasthAnamanugantavyam / kutaH ? lokato vA lokAdiva / lokazcAtra pratyakSAdipramANaparyAyapariNata Atmaiva tattvAyasyaiya ( tatsvabhAvasyaiva tattvAvalokanAt / nidarzanamAha-- ' sabhAgavisa bhAgavat' iti / sabhAgaH sadRzakSaNa pacandhasantAno visabhAgastadanyastayothA vyavasthA lokatastathA prakRtApi anugantavyeti / tAtparyamatrApi lokastAvaduktarUpaH pareNASi .. 1 parIkSaNam | 2 svataH pa0 / 3tatsadhya sAdhanaM kya pa0 / lassAdhanaM kA, mUtra vA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 136 ] 2 anumAnaprastAva vaktavyaH, anyathA sabhAgelarasantAnayostadvayabasthAyAzcAsambhavAditi pUrva nirUpaNAt / tatastena prakRtavyavasthApi tadaivAnubhavAt / tatastatsAkaryaparikalpanamanAtmajatvaM parasya nivedayatIti / 'siddhamA ityAdayo vivaraNazlokAH / tadevaM bhAvadharmavizeSavyApinaH prameyatyAdeH pariNAmahetutvamabhidhAya sAmprataM tadvizeSANAmapi taddhetutvaM tadvyApakasya vacanAdavagatamapi vineyAnuprahaNA[hA]auM darzayannAha sAmAnyabhedarUpArthasAdhanastadguNo'svilaH // 135 // iti / sAmAnyabhedarUpasya sAmAnyavizeSAtmano'rthasya zabdAdeH sAdhanastadguNastasya mAvasya guNastadAzrayI kRtakatvAdiH / kiM kazcideva ? na, akhilo nirakzeSaH / kutastatsAdhana evArya na kSaNikatvAdisAdhano'pIti cet ! atrAha anyathA'nupapannatyaniyamasyAtra sambhavAt / iti / sugamamidam / na hi kSaNikatvAdI hetostatsambhavAtta (vasta ) thAhi-ka tatsAdhanam ! 60 zabdAdAviti cet, kutastatpratipatiH pratyakSAditi cet, na; tato vyatiriktasyAnavagamAt / avyatiriktasya nAdharmitvaM paraM pratyasiddheH / na ramatyakSagatatyApa pAdinaM pratyAsaH / tayA cAnyataraM prati AzrayAsiddhasya tavaguNasya kathamanyathA'nupapannatvam / "anyathAnupapannatvam ] asiddhasya na sidhyati / " [ siddhivi0vi0 pari0 ] iti nyAyAt / na tadAphArasya dharmitvamapi tu tadarupa (4) phasya bAbasyaiva, tasya tadAkArAdeva limAdavagamAditi cet / na ; ubhayasAdhAraNasya 15 tadAkArasthAbhAvAt / pratyAtmaniyatAcca nobhayAttatparijJAnam ; itarasyetara prtysiddhH| yathAsvaM prasiddhAktatparitrAne'pi kathaM tadarpakatvasyaikatvaM kAryabhede bhedasyaiva kAraNe'pyupapatteH 1 anyathA sarvasyApyekaheturutvApatteH / dUretaradezayozca dhUmayorekatraiva pAvake liGgatvazAyo na jAnImaH ka pAvakArthinA pravartitavyamiti pAvakadezAparijJAna nirAkArajJAnavAde / bhavatyeva tatra tatsAdhanamumAbhyAmapi tasya pratyakSato'vadhAraNAditi ceta; na ; tatrApyakAraNasyAmahaNAt / kAraNameva sa tatpratya- 20 kSayoriti cet ; kathamekasvabhAvAt tataH kArya medaH ! tathA svahetoreva tasyotpatteH, anyathA nAnAsvabhAvasyApyapareNa tena svIkAre'navasthApatteH / svakAraNAdeva tatsvabhAvatayotpattI nAnAkAryatayApi syAdavizeSAditi vyarthamadRSTasya tannAnAtvasya kalpanam / tathoktamalAkAre "yathaiva kAraNAdeva nAnAzaktirbhavatyasau / nAnAkAryo'pi kimbheSTaH kimadRSTaM prakalpyate // kAryanAnAtvadRSTeca naanaashktiprklpnaa| yadi tAnyeva santvA svabhAvaniyamo'sya saH // " [ma0 vArtikAla0 16162] iti / 'yadai ( the ) kaiva zaktirbhAvasya mantrAdinA tatpratiSedhe pAvakAt kacidapi dAho na bhavet, na caiSam , aGgulyAdAvadAhe'pi kASThAdI tadarzanAt / tatastatra bhinnA eva zaktayaH, 'tadvadanyatrApi ityatrApi na paryanuyogaH, tathApi tasya syahetorevotpattaiH / svakAraNAdeva sa khalu bhAva ekasta- 30 1anythaanuppnnaavniymsmbhvH|prtivaadiprtykss|3antrmaayobhy / 4 'yathaikakArayAdeva" -pr0baartikaal| 21 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAyacinizvayavivaraNe [ 168 vAsanAhetukatvaM nIlAdijJAnavat / tadapi skhalatyeva bhedajJAnena bAdhanAditi cet ; nIlAdijJAnamapi kinna skhalati nirAkAravastujJAnena yAdhanAt / tadeva nAsti, sAkArasyaiva vastuno darzanAditi cet itaradApi naM bhavet, sAnvayasyaiva darzanAt / vyatireko'pi piNDazivakAdirUpeNa pratIyata iti cet: nirAphAramapi pratIyata evaM sannIla satpItamiti / na hi nIletarayoranyataradeva st| itaratra tajjJAnAbhAva5 prasaGgAt / na nIlAderanyat sattvamiti cet, sattvAdanyanna nIlAyapi / kathaM tatpratyaya iti cet ! itarapratyayaH katham ? nIlAdAveva sa iti cet tatpratyayo'pi satva eveti kinna syAt ? atadrUpe tadanupapatteriti cet ; RthamabhedapratyayaH / tatraiva tadAropAditi cet, nIlAdiprayayo'pi saMttva eva, satraiva tadAropAdisi kinna sthAt ! na kadAcidapi nIlAdivikalaM sattvamupalabhyata iti ceta; ke punarabhedavikalasya bhedasyopalabdhiH ? vikalpasaMhAradazAyAmiti ceta; tatraiva sattvasyApi / 10 "sadeva saumyedamagra AsItA [chaando06|2|1] ityAdi zruteH / vAGmAtramevedanayaM kadAcidapyanubhava iti samAnamekAntamede'pi / tato yathA nIlAvijJAnasya nirAkArajJAnenAbAdhanaM kevalamya tadviSayasyApratIteH, evaM medajJAnenApi itarajJAnasya, ityupapannamuktam-'apRthag' ityAdi / kiM punarevamabheda eva na medo'pi tajjJAnasyApi bhAvAt ! kayamevaM tayorekatra bhAvaH ! kAlavikalpeneti cet, na; vastuni tadabhAvAt / na khekameva kadAcinnIlamanyAnyaditi cet mA bhUdvikalpaH samuccayastu syAt / sa eva 15 kathamekatra viruddhayoriti cet ? kathaM vibhrametarayoH ! na cedamasiddham-"nauyAnAdiSu' ityAdinA nirUpitatvAt / kathaM vA vikalpelarayoH ? anyathA vikalpAbhAvena sarvavyavahArocchedAditi nirUpaNAta / tato yathA viprametaravikalpeta rAdInAmekatra samuccayastathA vastusyAbhAvyAdeva sUkSmetarAbhedetarANAmapi / etadevAha dezakAlAntarakhyAptiH svabhASaH kSaNabhaninAm / iti / 'anAm' ityanuvRttam / tatasteSAM dezAntaravyAptiH bhinnadezakalApAviSvambhAvaH svabhAvaH tato dezadaiyam , kSaNabhaginAM kAlAntaravyAptibhinnakAlaparyAyAbhedaH svabhAvastatazca kamaladairdhyamiti bhAvaH / dezaya'sya nirUpitasyApyupAdAnaM tadvat kAladeya'syApyavirodhadarzanArtham | atraivopapattyantaramAha sampratyastamitAzeSaniyamA hi pratItayaH // 138 // iti / 25 __ samyak pratyastamitAH pralInA azeSaniyamAH sthUlameva sUkSmameva nityamevAnityameva vetyAdaya ekAntA yAsu tAstathoktAH / kA: punastAH ? pratItayaH pratyakSAdibuddhayo hi yasmAt , tasmAd 'deza' ityAdi / tathA hi naikAntaniyatA kAcit pratItiranubhUyate / anekAntatiraskAra yadvalAdvidadhImahi / / 1476|| 1 sajjJAnA-A0, ba0, 5012 svata eva-AA, ca, pa0 ! 3 iti 'zru-bA0 ba0, pa0 / 4-dA tadanyadi-Aga, bapa.1 5 nyAyavi0 zlo148 / 6 samuccaya iti shepH| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 139] 2 anumAnaprastAvaH 165 pratItaM pravillumpema yadhanyasya prakalpanAt / labhemahi kartha tattvaM kimapyevaM tavarthinaH // 1477) tataH pratItisAmathyaryAdezakAlAntarAnvayI / svabhAvo bhAvato mAvo bhAvajJairabhyupeyatAm // 1478 // na cedabhatra codyam-"tathAvidhasya bhAvasya sarvAtmanA pratyakSata eva pratipattene tatra pramANA- 5 ntaraM zabdAntaraM vA pravRttimat / " [ ] iti; kasmAt ? agdirzibhirasakalaparyAyasyaiba tatastasya mtiptteH| evaM sati sa eva gRhItazcAgRhItazca bhavediti cen : nAyaM doSaH, tathApyanekAntasyAnuSadvAt / ekAntavAdasya tu bhavatyeva samupadravaH / tatra sarvAtmanA grahaNameva netaraditi cet, na; bhAvavacchaktAvapi tatprasaGgAdavyatirekAt / tathA ca kiM tatropadezAdyapekSayA ? nirNaya iti cet, na; pratyakSasyaiva nirNayarUpasyoSagamAt | vyatiriktava tataH zaktiH tasyAH sAmagrIrUpatvAditi 10 cet; vyatiriktA kathaM tasya ? tatkArya vyApArAditi cet, na; azaktasya kAryAbhAvAt / zakta evAsI sAmagryeti cet, na; parasparAzrayAt-'sAmayyA zaktasya kAryam, sadvyApArAcca mA tasya zaktiH' iti / tanna tatra vyApArAt tasyAstacchaktitvam / tadupakArAditi cet, na; azaktastadasambhavAt vyomakusumavat / svato'pi zakta eva bhAva iti cet ; tasya tarhi pratyakSata evaM nirNayAt kathaM 'zRGgaveradarzane saMzayaH zRGgaveraM viSameveti viparyayo vA ! tasmAdagRhItaiva zaktirbhAvagrahe'pIti kathamekAntavAdasyAnu- 15 padravaH / tasmAdakamavata krameNApi anekAntAtmaka eva bhAyaH, tathA pratyabhijJAnAt / nanu ca pratyabhijJAna pratyakSaviSaya evaM pravRttimannAnyatra atiprasaGgAt / na ca pratyakSasya parAparaparyAyeSu pravRttiryatamteSAM kazcidabhedamatipattyA : tasyAnekAntaviSayatyAt pratyabhijJAnaM tatra syAditi ceta; atrAha-- ___agraha kSaNabhaGgo'pi [ grahaNe kimanizcayaH ] / iti / na kevalamakSaNikatvamapi tu kSaNikatvamapyavidyamAnamahaNameva / na hi parAparAvijJAne tasyApi 20 ahaNaM tadapekSatvAt / svabhAva eva bhAvasya kSaNabhaGgaH taki tANe pUrvAparagrahaNeneti cet ? siddhaM tarhi tadabhedasyApi grahaNe tasyApi kathaJcit tatsvabhAvatyAvizeSAt / kimidAnI pratyabhijJAnena pratyakSAdeva tasya pratIteriti cet / na tasyaiva parAparaparyAyaviziSTatayA pratyabhijJAnenAdhigamAt / api ca, bhavato'pi kimanumAnena pratyakSAdeva kSaNabhaGgamyApi mahaNAt / nizcaya iti cet, na, nizcayasyApi nIlAdivat pratyakSAdeva bhAvAt / edevAha- 25 grahaNe kimanizcayaH' iti / grahaNe kSaNabhaGgasya kasmAdanizcayo nizcaya eva syAt / na pratyakSamityeva nirNayaheturbuddhipATabAdI satyeva tasya tattvAta, kSaNabhaGge ca tadabhAvAditi cet, nIlAderapi na nirNayaH syAt, niraMze khaNDazaH pATavAderasambhavAt / evaM ca kathamanumAna dharmihetvAdInAmasiddheH / tato viziSTanirNayArthatvamevottaram / tacca pratyabhijJAne'pi samAnam / nedamatrottaram , samAropanirAsArthatvasya tattvAditi cet, atrAha 1 pratyakSAt / 2 tato'pi A0, ba0, 10 / 3 eva tato ni-A0, 20, pa0 / 5 pAka zuNThIti yAvat / 5 -parAparikSA-A0,ba0, pa0 / 6 kSaNikatvamahaNe / 7 -citsvabhA-A0, baru, pa0 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 139-140 AkRtibhramavadyAviSamajJaprilokitam // 139 // iti / AkRtiviparItAkAraH tavaiva prabhopapatteH tasya bhrama AropaH sa vidyate'sminniti tadvat grahaNaM niraMzakSaNikavedanaM 'grahaNe' ityasya vibhaktipariNAmena yojanAta, kiM naiva 'kim' ityasyAnuvRtteH / na hi sarvAtmanA tasya svaviSayanizcayaniyandhanave tadvattvamupapanna virodhAt / tato na AropasyAbhAvAt tannirAsArthatvamanumAnasyeti manyate / padityAdi tadvatve nidarzanam / tasyApyupanyAsaH paraM pratyabhAvajJApanArthaH / na yajJaiH tannizcayavikalairavalokitaM viSamapi tadviparyayabhavadupapannaM yato nidarzanaM syAta, tadavalokanasyApi tannirNayajananasvabhAvatvena tadvattvAnupapateH / tataH prAguktamevosaram', pratyabhijJAnavat / api ca, satyapi darzane yadi nizcayAd vyavahAraH, sa eva pramANamastu kiM darzanena ? sa eva tadabhAce kuta iti ket ? tadapi kutaH ? viSaya viSayisannipAtAditi cet, tava eva 10 so'pyastu / tadevAha na carte'rthavido'rtho'rthAt kevalo vyavasIyate / iti / kimityanuvRttam . arthaH purovartinIlAdiH kiM kasmAt na ca naiva vyavasIyate vyavasIyata pv| katham ? arthavido nirvikalpadRSTeH Rte vinA / kuto vyavasIyate ? arthAt viSayi sannihitAt svalakSapAda / lizcayo mAmilAmAna mAyaH bahattvaM ca tamyA na viSayagatenAmilApena 15 tatra tdbhaavaat| anyathA saGketavaiphalyam-svata eva vAcakAnuviddhasya sarvasyApi vastunaH pratipatteH / smaraNopanItena tu tadvattve bhavitavyamevArthavidA pUrvam , anyathA smaraNAsambhavAditi / atrottaram'kevalaH' iti / tAtparyamantra-yathamilApasambandhenevArtho vyavasIyate yuktaM tayA bhavitavyamiti, na caivam, tatsambandhavikalasya kevalasyaiva tasya vyavasAyAt / tadaikalye vyavasAya kathamiti cet ! abhilApAnusmaraNasya katham ! tatsambandhAdeva tadapIti cet, tatrApi tadamilApasmaraNAntaramAGgIkartavyam , 20 tadupanItenaivAmilApena tasyApi tadvattvAt, punastatrApyaparaM taditi katha nAnavasthAnam ? bhavatu "tannirvikalpakameva tatsambandhAbhAvAditi ceta; na. tahi tadviSayasyAnyantra yojana svalakSaNasyAvAcakatvAdazakyatvAceti vikalpavikalaM jagatprAptam , azabdayojanasya tasyAnubhyupagamAt / taduktam "sazArthAbhilApAdismRti pyabhilApinI / sAvataivAvikalpatve svalpA dhIH syAdvikalpikA ||"[siddhivi0 pra0pari0 ] iti / tatastatsambandhAbhAve'pi vyavasAyAtmakameva tadvaktavyam / astu, tadhomyatayA tadupagamAditi cetaH kimeva nendriyajJAnam / tasya asAdhAraNaviSayatvenAtadyogyatvAditi cet, kutastadviSayastham ! "atayomyatvAt / tadapi kutaH / tadviSayatvAditi cet, parasparAzrayasya siddheH / svatastadviSayatvenAkabhAsanAt, ata evoktam-"pratyakSaM kalpanAporTa pratyakSeNaiva siddhati / " [ma. vA0 2 / 123] 1-tara pratyabhijJAne'pi samAna nedamatrottaram- samAropanirAsArthatvasya pratyabhizAnAnyavadapi ca A7, ba0, pa012 kevalaM mya-A0, ghara, pa0 / 3 "vikalpo nAmasaMdhayaH" iti vacanAt / sthA. bhidhAnavizeSApekSA eSa nizcamainizcIyante iti vacanAca"-tA Ti4 arthavidA / 5. abhilApAnusmaraNam / 6 vikalpasya / 7 vikalpakamiTamiti zeSaH / 8 zabdasambandhAyogyatvAt / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26140-41] 2 anumAnaprastAvaH 160 iti ceta; na; "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSa svata eva na" [ ] ityapi vacanAt, svatazca tasyaivAyabhAsanAt / lokasthApi tatraiva sammateH, netaratra, anyathA "tayoraikyaM vyavasthati" [pra. vA0 21133 ] ityasya virodhAt / kathaM punaH arthAdvayavasAyaH ! nirvikalyAtadanupapatteriti cet ? tadvido'pi kathaM tadavizeSAt / vAsanAta eka vyavasAyaH, tadbodhanadvAreNa tu tadvidastadvetutvamiti cet, arthasyApi tathaiva tadastu / 'vAsanAkAryasya kathamarthaviSayatvam ?' ityapi 5 na codyam ; arthasthApi tadatutvAt / katha punarvAsanAbodhataH mAga ataddhetostasya pazcAddhetutvam upayogAvizeSAt ? tato'rthAbhAvepyakSajJAnena bhavitavyam , ahetoranapekSaNAt / taduktam "yaH prAgajanako buddhrupyogaavishesstH| sa pazcAdapi tena syAdApAye'pi netradho [ ] iti / cet; kathamevaM tadvido vyavasAyahetutvamapi / zakyaM hi vaktum - yA prAgajanikA dRSTirvyavasAyasya sA katham / pazcAdapyavizeSAt syAt vadapAye 'pi tanmatiH // 1471 / / iti / vAsanAyodhasya tu pazcAttavizeSatvamarthe'pi samAnam / kathaM punaradRSTasya tadbodhakacamiti cet ? darzanahetuH katham ? tadapi dRSTasyaiveti cet ; na; apUrvadarzanAbhAvaprasaGgAt / tathAsvabhAvya tabodhakatve'pi / tanna vyavasAyArthamapi darzanakalpanamupapatram / __bhavatu vyavahArArtha meva tad, abhyAsadazAyAM darzanAdeva vyavasAyanirapekSAta vyavahArapravRtariti cet ; atrAha bhAvAntarasamArope'bhAvitAkAragocarAH / / 140 // samakSasaMvido'rthAnAM sannidhiM nAtizerate // iti / viSayeSu sammukhamakSamindriya samakSaM tasya saMvidaH tatkAryA buddhayaH arthAnAM rUpAdInAM 20 sabidhim indriyasaprayoga nAtizerate na tato vizipyante, tata iva tAbhyo'pi na vyavahAra ityarthaH / kutastatheti cet ? anizcitasvabhAvAdhiSThAnatvAdeva / ata evoktam-'abhAvitAkAragocarAH' iti / hetupadaM cedam / yata evaM tatastaM nAtizerata iti / nizcayavirahe.'pi bodhAtmakatvena tAsAM tadatizayopapateH kuto na vyavahAra nibanghanatvamiti cet ? uttaram-bhAvAntarasya tadviSayAdanyasya mAvasya samAropastatraivAthyAropastasminniti / na hi bodharUpatve 'pi tadantarasamArope tannibandhanavaM kSaNabhakA- 25 dAbapi tatprasaGga nAnumAnavaiphalyApatteH / mA bhUt tatastatra vyavahAro nIlAdau tu syAttadabhAvAditi cet : na; darzanAdeva tatrApi tadbhAyAt, kSaNakSayAnAvapyanyatastadanabhyupagamAt / upapannaH kSaNe kSaNAntarasya tata AropaH sAdRzyAtizayAt, nIlAdau tu kathaM dItAdeH viparyayAditi cet ! mA bhUt pItAdeH, nIlAderevAparasya syAt tadbhAvAt / tathA ca kathaM tatparihAreNa darzanaviSaya eva vyavahAro 1 nirvikalpakacodhAdapi / 2 arthasya / 3 uddhRto'yam-aSTasaharU pR0 122 / 4 tulanA"yaH prAmajanako budharupayogAvizeSataH / sa pazcAdani tenAnabodhApAye'pi kalpanA // iti pratipAdanAt / " -aSTasaha pR0 122 / 5 samAnamiti zeSaH / 6 sAdRzyAtizayasabhAvAt / 7 nIla ntaraparihAreNa / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 141-142 yatastanniyamo lokataH prasiddho'kkarathyesa ? nIlAdina lAderapyatyantavilakSaNa eva tato na sadAropastatreti cet: bhaNe kSaNAntarasyApi sa na myAnna vizeSAta ? nathA ca nityanirmuktaM jagadbhavet saMsArabIjasya AropAtmanaH sattvadRSTerabhAvAt / evaJca nirviSayamidam--"utsAtamUlAM kuruta samaSTiM mumukSavaH / " | Ha vA0 11259.] iti / kSaNakSayAsambhavI darzanasya nIlAdAvasti vizeSastato 5 na tatra tadAropamuparacayatIti cet, sa tarhi ko'paraH syAdanyatra vyavasAyAditi tadArimakaica dRSTiH / anyathA tasyAstadviSayasya cAnavakalpanAt, ityAvedayannAha-- ___aNavaH kSaNikAsmAnaH kila spaSTAvamAsinaH // 141 || iti / bhedaparyantaprAptA nIlAdaya eva aNavaH ta evaM pratisamayaM niranvayavinadharAH kSaNikAtmAnaH spaSTAvabhAsino nirvikalpakadarzanavedyAH 'kila' ityatrAruciyotanaM ca / tacca tathAvidhasya darzanasya 10 tatpratibhAsinA ci] teSAmapyaprativedanAt / na anupakrAntasaMvedanayApAra tattvam itthambhAvena kathyamAnamapi tathyaM bhavati mithyAvAdavirahApatteH / paramaruciviSayaM darzayati asaraphalaparAvRttAkArasmRptihetavaH / iti / na vidyate tadvivakSitaM jalAharaNAdipalaM yeSAM te atatphalAH paTAdayastebhyaH parAvRttArthAH ghaTAdivyapadezamAjaH paramANavaH teSAm / AkAraH kalpitasthUlanIlAdiH tasya smRtighaMTo'yaM ghaTo'15 yamityAdinirNayaH paraprasiddhayA tasya smRtitvAta, tasyAH hetavo yathoktAH paramANavaH / "kila ityatrApi yojanAdazraddheyatvaM boddhavyam / na hi vizeSarUpasyAnubhavagocarasyApi saamaanyaakaarsmrnnhetutvbhuppnnm| anIlasyApi nIlanirNayakAraNatvamasaGgAt / nIlavAsanAprabodhasyApi anIlAdevopapatteH vizeSAt sAmAnyavAsanAprabodhavat / tathA ca yathA na vastuni sAmAnyAkArastannirNayAt tathA nIlAkAro'pi mA bhUt / 'tatastadAkAro darzanAdeva tasya bhAvAt' ityapi nocaram ; uktottaratvAt, 20 niraMzasya tasyAsaMvedanAditi / sato nirAkArameva tattvaM prAptamiti manyate / tato yathA tannirNayAt taMt tathA sAdhAraNarUpamapIti tasyaiva pratyakSavedhatvam / etadevAha sthUlaspaSThadhikalpArthAH svayamindriyagodharAH // 142 / / iti / sthUlAzca te kramAkramAbhyAM nAnAvayavasAdhAraNatvAt spaSTAzca vizadamatibhAsatvAt sthUlaspaSTAste ca te vikalpAzci ghaTAdayaH paramasiddhyA teSAM vikalpajJAnaviSayasvAt / te kim ? indriyaM tajjJAnaM tasya gocarA viSayA na virudhyante 'na virudhyate' iti vakSyamANasya vacanapariNAmenAnvAkRpya sambandhAt / kathaM te tadgocarAH ! svayam Atmanaiva na darzanakatvAdhyavasAyena, prathamatastadviSayasyaiva zAnasyAnubhavAt / na ca tasyAropitagocaratvam ; spaSTatvAt, vastusannidhAveva bhAvAt, prativikalpAnivartyatvAcca / amAvAdeva prativikalpasya tadanivartyatvaM na tu svayaM bastuviSayatvAditi 1-pi na prA0, ba, pa0 / 2 ropAtmakasa-pa0 / 3-yaH kRta eva prA0bi0, 20 / 4 'ca' iti sampAsAdAyAtam / 5 -kArAda-A0, 20, 506 tadAkArastathA A0, ba, pa0 / "nirNshkssshikviklp'-saa0ttik| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 2143-44 2 anumAnaprastAvaH ceta; kutastadabhAvaH ? kAraNAbhAvAditi cet : na; darzanasyaiva svalakSaNaviSayasya tattvAt / abhyAsapATavAdenIlAdivat kSaNabhaGgAdAvapyavizeSAt / na ca sAdRzyAtizayena tasya pratirodhaH; satyapi tasmin mRgatRppikAdau tannirNayasya tena jalAdhAgepanivartanasya ca darzanAt / tanna tasya mAnasatvam , aindriyatvasyaivopapatteH / tathA ca yasiddha tadAha samAnapariNAmAtmazabdasatAhetavaH / iti / samAnapariNAmAtmanaH sahazapariNAmarUpasya zabdasya saGketo vAcakAvena nivezanaM tasya hetavaH pratipAditA evArthAH na kSaNakSINAH paramANavaH / etaduktaM bhavati-na zabdArthayorasAdhAraNayorvAcyavAcakabhAvaH satAsambhavAt, api tu samAnapariNAmasvabhAvayoH / tayorapi nApatipannayoH sakkettA; atiprasaGgAt / na ca asAdhAraNadRSTyA tatpratipattiH, nApi tajjanmanA vikalpena; tatasdutpatteniSedhAt / sata indriyabuddhireva tadviSayA vaktavyA zAndajyavahArasyAnyathAnupapatteH / saiva tavyavasAyA- 18 smikA buddhirna tato'nyeti / sAmprataM tasyAstato'nyatve'pi tasvasaMvedanadindriya pratyakSasyApi vyavasAyAtmakatvaM darzayannAha svabhAvavyavasAyeSu nizcayAnAM mvato gateH / / 143 // nAzasyaikArtharUpasya pratAtina viruddhayate / iti / nAzasya kSaNabhaGgasya pratItinirNayAtmendriyabuddhiH itaratra parasyAvibAdAt na viruddhayate 15 na pramANena bAdhyate / kIdRzasya ! ekAtharUpasya eko bhAgasahAyabikalo'rtho nIlAdistadrUpasya tatsvabhAvasya / vizeSaNamapyetatsAdhanaM draSTavyaM tadrUpatvAt / tadayamatra prayogaH-pratyakSanirNayo nAzo nIlAdevyatirekAt tatsvarUpavat / na hi nirNaye tadavyatiriktasyAnirNayaH, tadvadane avedanasyApi prasaGgAt / tato yathedamucyate "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaH parIkSyate / " pri0vA0 3 / 421 iti / tathedamapi vaktavyam - ___ ekasyArthasyamAvasya nirNItasya sataH strayam / ko'nyo'nitibhAgo yannizcayaH kriyatAM paraiH / / 1480 || iti / nIlAderapi na pratyakSAnnirNayaH tajanmano nizcayAntarAdeva tadabhAvAta, tataH sAdhyakkila- 25 mudAharaNamiti cet ; nizcayasya tarhi kuto nizcayaH tadanizcaye nIlAderanizcayAt tadavittAvavittiyat ? nizcayAntarAt tasyApi nizcaye 'navasthopaniSAtAnna nAmApi nizcayasya sidhyet / diditAvAdeva tasya nizcayo na nizcitatvAditi cet; astu nAmaivam , tadeva tu vedanaM kutaH ! svasaMvedanAdeva pratyakSAditi cet, na; tasyAnizcayarUpasya nizcayAtmani virodhAta, anekAntasya cAnabhyupagamAt / nizcayAtmaiva tatpIti cet; siddhaM tahiM tadvadeva nIlAdipratyakSamapi tadAtmakamiti na tasvarUpa- 30 vaditi nidarzanasya sAdhyadhaikalyam / tadevoktam-'nizcayAnAm' ityAdinA / nizcayAnAM 1 nizcayasya / nizcayAtmamiti / -.... Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaSiSaraNe [ 2145-47 nIlAdivikalpAnAM svato na nizcayAntarApekSayA gateH nirNIteH / tAM dRSTAntatvenAzritya nAzasyaikArtharUpasya pratItirna virudhyate iti / kadA punasteSAM gatiniItiriti cet ! uttaram-'svabhAva' ityAdi / svabhAvAH saice( sacce tanAdayo vikalpadharmAste ca te vyavasAyAzca nAvyavasAyA steSAM teSu virodhAt, svabhAvavyavasAyAsteSu sassu / na hi saphalatatsvabhAvAnAM vyavasAsAtmakatva5 niyame nirNatiranyA svatasteSAM gatiH sambhavati / tato na bahirantarvA pramANAntarakalpanamarthavat, pratyakSAdeva samIhitasiddheriti manyate / bhavato'pi svaparanirNayAtmano jJAnasya svata eva sacceta. nAdivat pratikSaNapariNAmAderapi nirNayAt kiM tatra pramANAntareNeti cet ? atrAha vyAmohazavalAkAravedanAnAM vividhatA // 144 // iti / vyAmohayati vikalayati cinamiti vyAmohaH AvaraNAtmako vizeSastena zabalo mecaka 10 AkAraH svabhAvo yeSAM tAni ca tAni vedanAni ca jJAnAni teSAM vicitratA vividhA cita prati bhAsamAtmani brAyamANAnAM bhAvaH, vividhapratibhAsatvaM bhavati iti zeSaH / etaduktaM bhavati-bhavatyeva sUkSmANAmapi jJAnAkArANAM niNayo yadi karmasAmarthyAt asakalanirNayapariNAmo na bhavet / asti cAyamiti / etadevAha sAkalyena prakAzasya virodhaH sampratIyate / iti / sAkalyena svabhAvasAmastyena prakAzo jJAnAkArANAM tasya virodhaH karmasAmadhyena pratirodhaH sadyavasthApakAta pramANAt vakSyamANAt sampratIyata iti / tato nAsmAkaM tatra pramANAntarasthAvRttiH, amatividitasyApi tasya viSayasya bhAvAt / na caivamekAntavAde, tatra patipannasya tatsAmastyenaiva pratipatteH, anyathA tadvAdavirodhAt / nanvevamagRhItAkArasambhave kutastadastityamityatrAha sambhASitAnyarUpASAM samAnapariNAminAma ||14shaa pratyakSANAM parokSAsmA pramANAntaragocaraH / iti / sambhAvitaM sambhavajJAnAvalamranam anyat pratItAdarthAntaraM rUpaM yeSAM teSAM samAnapariNAminAM sadRzaparyAyavatAM jJAnAnAmarthAnAM ca teSvapi tatsambhavanAbhAvAta, teSAM parokSAtmA apratyakSaviSayaH svabhAvaH sukSmapariNAmAdiH pramANAntaramyAnumAnAdergocaraH tato'stIti bhAvaH / kodRzAnAM teSAM sa tadgocaraH / pratyakSANAM saccetanAdinA sthUlanIlAdinA ca spaSTajJAnaviSayANAm / kutaH punaridamavagantavyaM pramANAntaragocara AtmA pratyakSANAmiti ? pratyakSasya tatra tadviSaye ca pramANAntarasyAvRtteH, ubhayaviSayasya ca kasyacidabhAvAditi cet; atrAha pratyayaH paramAtmAnamapi ca pratimAsayet // 146 / / satyaM parisphuTaM yena tatra prAmAyayamaznute / iti / 1payA cetnaa-taa0|2-niymni-aa0, ba, 10 / 3 vividha citraM pra-A, ba, pa0 / 4 tatsaMbhavAteSAM A0, ba0, pa0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 // 14-48] 2 anumAnaprastAvaH 171 pratyayaH bhAtmA 'pratigataH parApaparyAyAn ayo bodhaH pratyayaH' iti vyutpatteH, tAdRzasya bodhasyaivAtmatvAt / sa tatra tasmin 'pratyakSANAM parokSAtmA' ityatra prAmANyamavisaMvAdakatvam aznute pApnoti / etaduktaM bhavati-yodhAtmaiva kazcit pratyakSarUpeNa pariNataH tadviSayAbhimukhyaM parilyajanneva punaH pramANAntararUpeNa pariNagya parokSAkArasya pratyakSaviSayAviSvagmAvamanubhavatIti / kathaM punarekasya pratyakSatarapariNAma iti cet ? svaparavedanapariNAmo'pi katham ! nAstyeva, 'svavedanasyaiva 5 ekasyAnubhavAditi cet, na; paravedanasyApyanubhayAt / na cArya vibhrama eva, svarUpe'pi prasaGgAt / tadvibhrame bAhyavibhramo na siddhayatIti ceta; evamapi kathamavibhramasya vibhramAkAro virodhAvizeSAt ? anya eva sa tasmAditi ceta; tasya tarhi tena yathAvasthitasya grahaNe siddha paravedanamapi / satyameva tadgrahaNasyApi vibhramatve sa eva prasaGgaH-'kathamavibhramasya' ityAdiranavasthApattizca / tato gatvApi dUramavibhramamapi paravedanamabhyupagantavyam / 'antu tadeva na svavedanam' ityapi na yuktam tadabhASe sasthApya- 10 sambhavAditi niveditatvAt / tataH siddhaH svaparavedanapariNAmaH tathA pratyakSatarapariNAmo'pi / tadeva para islAdinA darzakale / para mAsa, AsmAna svarUpam 'api ca' iti samuccaye pratibhAsayet prakAzayet, prtyyH| kIdazam ! satyamavitadham , anyathA vinamaikAntasya prasiddhaH / parisphuTaM vizadam , anena tatpariNAminaH pratyakSavyapadezaviSayatvaM darzayati, sa evaikaH pratyaya AtmanaH parisphuTasya pratibhAsanAt svasaMvedanapratyakSam, parasyendriyapratyakSamiti / 'yena' iti tasya tatpati- 15 bhAsanena tathAnubhavasamutpattiM darzayati / tadvacanAcca teneti labhyate yattadoH sambandhAt / tena tathAnubhavena sa tatra prAmANyamaznute iti / asti anubhavo dezavyApina iva kAlavyApino'pi pratyayasya / natra svaparavedanamAvasyeva pratyakSaparokSamAvasyApi pratimAsabhedanibandhanasya tadbhadasya sAmagrIvaicitryAt upapatteH / tata: sUktam - 'tatra'-ityAdi / param' ityAdhayuktam, ekasya svaparapratibhAsinaH svabhAvayasyAsambhavAt / ata AtmA 28 nameva pratyayaH pratibhAsayatIti cet, atrAha ___ AsAditavizeSANAmadhUnAmativRttitaH // 147 // iti / __ na tAvadasAvekaparamANurUpa eva sakalajagatsaMvyavahAreNa tanmAtrasyA'zakyAvasthApanatvAt / saJcayamatAnekaparamANurUpatve ca AsAditaH mAtaH atizayazcaitanyalakSaNo bApAsambhavI vizeSo yaisteSAm aNa nAm ativRttiH svarUpAtikameNAnyatrApi pravRttiH sta eva tayahutvasyApi parijJAnAt . tasyAstataH / 'paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet' iti sambandhaH / svata evaM teSAM yathAsvamavagamAt kimativRttyeti cet ? nanUktam-'ekasya tadviSayasyAbhAve na tadmahatvAvagamaH' iti / etadeva darzayati ekAkAraviSekena naikaikapratipatayaH / iti / eko'nekaviSaya AkAraH pratyayAtmA tasya viveko'bhAvastena kRtyA ekaikAH parasparAmizrAH pratipattayo na sambhavantIti zeSaH / bhavati hi pratyayaniSThatvAt pratyeyavyavasthAyAH ( sthA ), tadabhAve 30 1 svayaMveda-Adha, ba0, 5 / paravedanam / 3 svvednaabhaaye| 4 parasparabhi A0,va0pa0 / 5 pratyayavya-bhA0, ba0, pa0 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 172 vyAyavinAya | 2948-150 tadabhAvaH, anyathA atiprasaGgAt / tatastadUbahutvaM vyavasthApayatA tadviSayamekamabhyupagantavyamiti siddhaM svaparAvabhAsitvaM tasya / tadvadanyeSAmapIti nANusvabhAyaM kimapi saMvedanam / bhavatvevaM yugapacitrameva, na tatkameNa kSaNikatvAditi cet; na; citrasyApi kSaNakSINazarIrasyAprativedanAt / ettadevASTakAlApakarSaparyantavicatAMtizayA gatiH // 148 // iti / kAlasyApakarSaparyanto hAniparyavasAnam atyantasUkSmaH kAlastatra vivartasya vastujanmano'tiyastatraiva bhAvaH tasyA'gatiH apratipattiH / atropapatti darzayannAha - azakteravat [ seyamanekAntAnurodhinI ] | iti / yathA jJAnasyAnyasya vA aNoragatiH tadgatau zattadyabhAvAt tathoktasyApi tadatizayasya | kA punariyamazaktirnAma yatastadgatiH ! ityatrAha - 'seyamanekAntAnurodhinI' iti / sA paramANuta20 datizayaparicchedAzaktiH iyameva paryudAsavRttyA na parA / iyamarthamAvedayati- 'anekAntAnurodhinI' iti / anekAntaH kramAkramAbhyAmanekadharmAdhiSThAyI bhAvaH tasyAnurodho buddhayA svIkAraH savidyate yasyAM sA tadanurodhinI tadmAhikA zaktiriti yAvat / sA ca tatpratipatereva lokaprasiddhAyAH prasiddhyatIti manyate / nanu yadyapi nAmAsmadAdInAM na paramANukSaNika pratipattiH alpaprajJakhenAsAmarthyAt, 15 mahAmatInAM tu bhavatyeva / ata evoktam - "vyavasyantIkSaNAdeva sarvAkAraM mahAdhiyaH / " [pra0 vA0 2 107 ] iti cet kulasteSAM mahAmatitvam na svabhAvAdeva anabhyupagamAt / " nityaM pramANaM naivAsti / " [ pra0 vA0 110 ] ityabhidhAnAt / anumAnAbhyAsAditi cetaH atrAhaaMzagrahavivekasvAnmandAH kimatizerate // 146 // iti / mandAH pUrvamalpaprajJAH santaH pazcAt kiM naiva atizerate prejJAdhikyaprAptyatizayanto 20 bhavantaH kasmAnna bhavanti ? aMzasya vastudharmasya kSaNakSayAdegrahaH prativedanaM tasmAdvikovyAvRttiryasya tadanumAnasya tasya bhAvAditi / tAtparyamatra - mahAmatittvaM hi teSAM kSaNamAdiviSayaM tadviSayasyaiva anumAnasyAbhyAsAdupapannaM nAtadviSayasya, anyathA nityAdiviSayasthApi tata eva tasya prasaGgAt / na cAnumAnasya tadviSayatvam vikalpatvena avastusaMsparzitvAt / tathApi kSaNakSayAdAceca tasya pratibandhAt tatraiva tadabhyAsato mahAmatitvaM na nityAdAviti ceda manu pratibandho'pi mahAdhi25 yAmeva viSaya nAnyeSAm te ca tatraiva taM pratiyanti nAnyatreti kutaH ? tatraiva nirNayAt / etadapi kasmAt ? pratibandhasya tatraivAvagamAditi cet; na; parasparAzrayamasaGgIt / satyapi tadabhyAsAd bahisteSAM sarvAkAra nirNaye nAntaH tatsambhava ityAha nirNaye'nirNayAnmoho pahirantazca tAdRzaH / iti / 1 - nabhASaH A0, ba0, pa02 prAdityaprApyatizayavanto na bha-A0, ba0, pa0 / 3 vaSa pratibandhasyAvagame tatraiva nirNayaH, vati ca tasmin tatraiva pratibandhAgamaH / 4 nAtaH A0, ba0, pa0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2650-51 / 2 anumAnaprastAvaH 173 ca zabdaH apizabdArtho bhinnaprakramazva 'nirNaye' ityatra draSTavyaH / nirNaye'pi na kevala sadabhAve | ka ? bahiH nauladhavalAdo anirNayAt nirNayAmAdAt / ka ? antaH nirNayasvarUpe / na hi tatra teSAmapi nirNayaH parataH anavasthAnAt svatazca nirvikalpatvAt / tatazca mohaH prajJAmAnyalakSaNa: tAdRzaH tadabhyAse 'pi yAdeza: pUrvam / svarUpAnirNaye paranirNayasyApyabhAvAditi manyate / bhavanmate 'Si kathaM mahAmatitvam / zrutajJAnaparizIlanAdeva tadbhAvAt tajjJAnasya cAvastuviSaya- 5 svAditi cet ? na tasyApi vastugocaratvena vyavasthApanAta sakalasyApi zAstramayAsasya tadarthatvAt / na ca tadabhyAsAnmahAmatitvam, jIvasya svazaktita eva tadbhAvAt / prANimAtrasyApi kuto na bhavatIti cet ? bhavatyevaH kathamanyathA 'sat sarvamanekAntAtmakam' ityAdi vyAptijJAnam ! pratikSaNapariNAmAdisakasUkSmavizeSeSvapi kinneti cet svAdeva yadyasau anAvRtaH syAt / etadeva darzayati ? jIvaH pratikSaNaM bhinnatano yadi nAvRtaH // 150 // sakalagraha sAmarthyAttathAsmAnaM prakAzayet / iti / 10 joyo vyAkhyAtastathA tena sakalamakAreNa AtmAnaM svarUpam upalakSaNamidaM tena paramapei | grakAzayet spaSTamatibhAsaM vidadhyAt / kutaH sakalagraha sAmarthyAt' iti / spaSTamidam / hRdayavyAptijJAnavalAdevAvagamyate / kadA prakAzayet ? yadi nAnRtaH karmavizeSaNa pracchAtto yadi na bhavet / tatpracchAditazcAyaM svaviSaye 'pyavRttimattvAt kAma livat / kAmalI hi svaviSaye'pi 15 candraikatvAdau kAmalAvaraNavattvAdeva apravRttimAn prasiddha ityupapanno dRSTAntaH / tasya tadviSayatvaM cAraNAt pUrvaM pazcAcca tenAdhigateH / pratikSaNapariNAmAderapi vizeSasya jIvavipayatvam, sAmAnyena vyAptijJAne pratibhAsanAt candrakatvAdivadeva / tadvi kAmalijAne candratvAdinA sAmAnyena pratibhAsamAnaM yogyatayA tadviSaya eva, abhyathA tadAvaraNApAye 'pyaviSayatvamasaGgAditi nirakSyamudAharaNam / satyadhyAvaraNe jIvasya nityatvena sakalagrahaNazakteraparikSayAt kathaM svaviSaye'pyavRtiriti cet na 20 ekAntena nityatvAbhAvAt / pratikSaNapariNAminazca tadvazAt tatparikSayasyopapatteH / sakalagrahaNasAmarthyamapi tasya arthAntarajJAnasamavAyAdeva na svata iti kecit tannaH svatazvetanasya tadvaiyarthyAt / cetanatvamapi tata eveti cet; na; AkAzAdAvapi tatprasaGgAt tadavizeSAt / athAsti kazcidvizeSo yato jIvasyaiva tatastattvaM nAkAzAdeH sa tarhi jIvasvabhAvo bhayaMzcetanatvAnnApara iti vyarthameva tatsamavAyasya kalpanamiti etat cetana padena darzitam / tadevaM jIvasyAvaraNavaza | dasakalaGgatvam, tadapagame tu 25 svata eva sakalatvena mahAmatitvaM na zrutajJAnaparizIlanAt / taMtu tadAvaraNasyaiva tadAsravanirodhakAreNa parikSyArthamiti sarve samaJjasam / pratikSaNapariNAme jIvasya kSaNikatvameva na nityamiti cetuH naH tasyApi pratyabhijJAnabalena tatra vyavasthApitatvAt tadapi sadRzAparAparotpattivibhramAdeva na tAttvikAdekatvAditi cet; atrAha " 1 - nirNayairapara-A, ba0, pa0 / 2 vaizeSikaH / 3 samavAyAdeva / 4 samavAyAccetanatvam | 5 zrutajJAna parizIlanam / 6" pratyabhizAnaM |" - vArthaTa0 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 i nyAyavinizvayavivaraNe tAdAtmyAt pratyabhijJA na sadRzA para hetutaH || 151 / / avasthAntarvizeSo'pi pahirantazra lakSyate / iti / tAdAtmyAt parAparakSaNeSu kathaJcijjIvasya amedAt pratyabhijJA sa evAhamiti parAmarzo na naiva sadRzazcAsAvaparazca aparApara upAdAnopAdeyaprabandhaH vIpsAparatvAnnirdezasya sa eva 5 hetustasmAditi / 'avasthA' ityAdiratraivopapattiH / avasthAnAM parApara citrakSaNalakSaNAnAm antaH antargataH santAnAntara sambhAvitayA tatraiva niyato vizeSo hetuphalabhAvaH so'pi na kevalaM vakSyamANo lakSyate nizcIyate / ka pahirantazca arthe jJAne ca / etaduktaM bhavati - satyeva parAparaparijJAne teSu tadvizeSalakSaNaM tatparijJAnazca jIvAdeva, na kSaNaniyatAdarzanAt tasya pUrvavRterutaratra taTTatezdha pUrvatrAbhAvAt / nApi tadubhayadarzanajanmanaH taM didamityA kArAtpratyabhijJAnAt tasyaivAbhAvAt / 10 bhAtre vA nAbhedamatyabhijJAnaM tatra virodhAditi kutaH santAnakarUpanaM yataH saMsAratatkAraNAdikamavakarUpyeta ? jIvAdapi kathaM talakSaNaM tatrApi bhedasyAnavabhAsanAditi cet ? na kathacittasyApi bhAvAt / na caivaM pratyabhijJAne medavat abhedasthApi pratibhAsaH tasyApi tAttvikatveneSTasiddhiprasaGgAt / rbhedasyaiva tAttvikatve pratyabhijJAnameva na bhavet vibhramettarayorekatra vizeSAt / avirodhe bhedetarAtmApi bhAvastA - tvika eva syAt / ityupapannaM jIvAdeva tallakSaNam / tadabhAve pratyabhijJAnasyApyavyavasthiteH / punarapi 15 ' tAdAtmyAt pratyabhijJAnam' ityatropapattimAha ; 30 [ 2151-54 sUkSmasthUlattarA bhAvAH svaSTAspaSTAvabhAsinaH // 152 // vitathetaravijJAne pramANetaratAM gate / iti / sUkSmAzca sthUlatarAzca sthUlA eva sthUlatarAH svArthikatvAttarapratyayasya alpActarayat / sUkSmasthUlatarA bhAvA badarasahakAranAlikerapanasaphalAdayaH / tathA svaSTAzvAsvaSTAzca te ca te aba bhAsinazca spaSTAspaSTAvabhAvino bhAvAH samIpadUradezavartino vanaspatyAdayaH / atra lakSyante iti vacanapariNAmena sambandhanIyam / tathA vitathaM ca dvicandrAdiviSayam itaratha ekacandrAdigocaraM te ca te vijJAne ca tathokte, atra lakSyete iti dvivacanapariNAmena / kIdRze te lakSyete ? pramANetarAM gate pramANatAM gatamavitatham itaratAmapramANatAM gataM tu vitathamiti / lakSaNaM cAtra candrarAdibhyaH sahakArAdayaH sthUlAstebhyazca cadarAdayaH sUkSmAH iti dUravarvatAdibhyaH samIpAH nIpa I 25 kUpAdayaH spaSTAvabhAsinaH tebhyastatparvatAdayo 'spaSTAvabhAsina iti / vitathAditarat pramANam, itarasmAcca vitathamapramANam iti ca parAmarza yuva / na cAyaM tAdAmyAbhAve sambhavati, darzanasyobhayavipasyAbhAvAt bhAve'pyaparAmarzarUpatvAt / mA bhUtu svayaM parAmarzarUpaM darzanam parAmarzasya kAraNaM tu bhavati saMskAramabodhasahAyamiti cet, atrAha yasminnasati yajJAnaM kAryakAraNatA tayoH // 153 // bhedinAM pratyabhiti racito'yaM zivAlayaH / iti / 1 tata ida - tA0 / 2 lakSaNa-sA 3 vApIkUNa pa0 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23254] 2 anumAnaprastAva yasmin darzane asati avidyamAne, kAryakAle sataH kAraNatvAnabhyupagamAt, yajAtaM parAmarzajJAnaM kAryakAraNatA tayoH kAryatA tajjJAnasya kAraNatA varzanasya iti evaM racito nirmitaH saugatenAyamapUrvaH zilAlayaH tatkAryakAraNamAva evAzraddhayatayA zilAplavatulyatvAt tacchabdenoktaH / nApi tadbhAvasya zraddheyatvam; asato nIrUpatvena kAraNavAyogAt / kArya eva tasya nIrUpatvaM na pUrvamiti cet, nanu pUrvamityapi tasya pradhyaMsa evocyate nyaparaH kAlo'nabhyupagamAt / tatra ca 5 kathamastitvaM virodhAt ! dRSTatvameva tasya pUrvatvaM na nAzaH "dRSTatA'tItakAlatyaM dRzyatA vartamAnatA / " [ H0 vArtikAla0 11138 ] iti vacanAditi cet kiM punaridaM dRSTatvaM nAma ? atI darzanameveti ceta; tasyApi kimidamatItatvam ? aparaM dRSTasvamiti cet tatrApi kiM punariyAdeH prasanAdanavasthApattezca / tasyoparatireva atItatvamiti ceta; bhAvasyApi saiva taditi ki dRSTatvena ? atItaM naSTamiti ca lokavyavahArAt / kicca, evamatItaM kAraNamiti dRSTaM 10 kAraNamiti bhavet, tathA ca kathaM saMlapilAntarasAMnAdaH tApana | meva tadapi yogineti cet, ma larhi tasyAtItatvam | "dRzyamAnatayA vartamAnameva" [ ma0 vArtikAla0 15138] iti vacanAt / anyairadRzyatvAt atItamapIti cet, nAdRzyatvAdatItatvam, api tu dRSTatvAt, tacca tasyAtmApekSayA nAstyeva / adRzyatvAdapyatItatvamiSTameva "tasmAdatItAdi yogI pazyatIti ko'rthaH ? anyenAdRzyamAnaM pazyati / " [ pra0 bArtikAla0 1138 ] 15 ityalakAravacanAditi cetH nA tatrApyatItasyaiva tadarzanasya vartamAnatabhiSedhenAbhidhAnAt, anyathA "dRSTatA'tItakAlatvam" [pra. vArtikAla0 ] ityasya vyAghAtAt / kiJca, ___ anyAiSTeratItatvAt vartamAnasyato'pi ca / yogidRSTyA sa eva syAdbhaturanyo'pi cAkramAta // 1481 // anyairadRzyamAnatvena tasyAtItatvAta kAraNatvamakAraNatvaM niSparyAyaM mAptaM yoginA vartamAna- 20 tayA darzanAditi saGkaTamavezaH-tatkAryasya yugapadeyotpAdAnutpAdayorupanipAtAt / atha yogino'pi samAdhAnakAla evaM sadvartamAna na tasmAdusthitasya, ata evoktam-"yoginA ca samAdhAnAsthitenAtItatayA vyavahArAta / " [pra. vArtikAla0 1138 ] iti cet, na; tathApi teresavezasthAnivRttaH yogyantaraM pravRttasamAdhAnaM prati tasyaiva vartamAnasyAt, yoginAJca bahutvAt / na bAyamapi niyamasteSAM samakAlameva samAdhAnaM tasmAdutthAnaM ceti, anyathApi tadavirodhAt / api ca, yogi- 25 darzanasyApi kAraNameva tadviSayaH, kAraNatvaM ca dRSTatyAta, tadapi yadi tadarzanApekSaM parasparAzrayaH-dRSTAdarzanaM tato dRSTamiti / darzanAntarApekSamiti cet tadapi yadi tasyaiva yoginaH, sa eva prasaGgaH tasyApi tadRdRSTAdeyotpatteH, punadarzanAntaradRSTAt tadutpattAvanavasthAprasaGgAt / darzanAntaraM parasyaiba yogina iti cet; kiM tatkAle prakRtasya tasya tadarzanaM nAsti ? tathA cet, kathaM sarvavedanam ! tadapi samAdhAnAdusthitasya nAstyeveti cet, na; tadutthAnasya tadapratibandhitvAt, anyathA doSa eva sa iti 6. 1 sugate-Adha, yakSa, pa0 / 2 tyAdipra-A0,10, pa0 / 3 tasmAdAsmA-yA, ya0,pa0 / 4 cyaankaale| 5 sngkttprvesh| 6-sthAna-zrA0, 10, pa017-spa darza-A0, ba0, p0| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayavivaraNe [2 / 155 ne 'mugataH' ityatra apunarAvRttirupasargArthaH syAt, doSasyaiva punarAvRttitvAt / tasmAdastyeva tadApi anya taditi / kathaM vA tadanyadarzanadRSTAdapi taddarzanasyotpattiH samakAlAtadanupapatteH ? "nAto'rthaH svadhiyA maha" [pra. yA0 2 / 246 ] ityasya vyAghAtAt / tadvyAghAtAtpUrvaM taddaSTAta tadutpattiriti cet, na; tadApi tasya bhAvAt / punastatpUrvetyAdi vacane anavasthAnopaniSAtAt / tanna 5 dRSTamatItam, api tu napTameva / tasya ca na kAraNatvaM nIrUpatvAt / etena bhAvino'pi tattvaM niSiddham / tasyApyanutpannamya nIrUpatvAt / nA'nutpAdAdAyittvamapi tu dRzyamANatvAta, nanu tadapi bhAvyaya darzanam, tasyApi bhAcinvaM yadyanyato drakSyamANatvAt; tadevAnavasthAnam / anutpAdAditi cet viSayasyAdi tata eva taditi kiM drakSyamANatvena ? anyathA prAgapi tadabhAvaprasaGgAt / evamanyadapi prakRtamatra vaktavyam / tanna drakSyamANatvaM bhAMvityamiti durbhASitametam -- "bhAvitA drakSyamANatvamiti kAlavyavasthitiH / " [pra. vArtikAla0 1138 / iti / tato nAsataH kAraNatvamatItAdeH, nApi tatkArthatvaM pratyabhijJAnAderiti tatra tarakalpanamazraddhayatayA zilAplava eveti sthitam / kaH punarebamAha-asatkAraNamiti, saugalaiH sataeba tatvopagamAt, kAryatvameva tu asata tatkAle tairupagamyate, sattve kAraNavaiphalyAditi cet, asatyapi kiM tadvayApAreNa ! tapamya tannirapeznatvAt, anyathA sahetukatvamabhAvasya bhAvasya tu svarasabhAvitvamiti kathamiSTaviparyayo na bhavet ? athAsata iti / pazcAta sataH' ityoM ne nIrUpasyeti, tadayamadoSa:: tannaH yasmAt pazcAtsattvAnuvAdena kAryasvaM "tatra ced bhavet / bhavatApi hi kiM tena sati tadvyarthatAsthiteH // 1482 // kAryatvAdeva tatsattvaM tato na vyarthateti cet / kAryatvAt "sattataH kAryamityanyo'nyAzrayo na kim ? // 1483|| satyapi kAryasve yadi tavyApArastadrUpaM spRzati; na kSaNabhannaH / na spRzati cet : kathaM tatastaditi ? tadanantaraniyamAditi cet, na tasya sakalajagat kSaNApekSayApi bhAvAt / pacamahetukatve tasya nityaM satyAdi kinneti cet ? sahetukatve'pi kasmAnna sarvahetuphatvam ? athAyaM tasya mvabhAvo yatastai niyamAvizeSe'pi kutazcideva bhavatIti; yadyevama, ayamapi tasyaiva svabhAyo yanihetukamapi nityaM na bhavatIti / tanna pazcAtsato.'pyasataH kAryatvam , tadabhAvAna sato'pi kAraNatvamiti tatra tatkalpanaM zilAplaba eva / tadevAha- yasmin' ityAdi / yasmin pazcAbhAvi 1 "suSTu apunarAvRttyA gataH mugataH"-tA. TikA 2"apunarAvRtyarya sumaejvaravat |nk yAtikAla: pR0 / sugataH' ityatra sUpasargasya arthaH / 3ndarzanaMha-A0, ba0, pa0 / kAraNatyam / 5 darzanasyApi / 6 vamapiddha-grAsaya, p0|7kaarnntvopgmaat / 8kAraNAkAle / 9 phAraNacyA. pAreNa / 10 kutracidbha-A0,vara, pa0 / 11 satataH zrA0,ba0 / satataM p0| 12 tadanantaraniyama | Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/154-55 ] 2 anumAnaprastAvaH IcchAka nyasati tadvyapadezaviSaye yajjAtaM tataH pAkU stralakSaNaM kArya karaNatA tayoH kAryavamasataH kAraNatvaM jAtasyeti / zeSaM pUrvavata / na cAyamasmanmate doSa:, na hi tatra piNDAdirghAdau satyasati vA vyApriyate yadayaM prasaGgaH syAt, api tu svayaM tadrUSo bhavati / sa eva khalu bhAvastatra yarapratikSaNapariNAmI nAma | tasya yadayanyatra satyasati ca vyApAra niSedhAt kAraNatva pratikSepaH, pratikSipyatAm / na kAcita kSatiH tAvataiva tatra vastutvasyAvasthAnAt / atha pariNAma eva tatastasya pratikSipyate tanna 5 tasya tadanAyattatvAt / svabhAvato hiM tasya pariNAmo nAnyatra vyApArAt / ata evoktam - "pariNAmasvabhAvaH syAd bhAvaH" iti "ayama kiyA hetuH" ityapi tAdrSyApekSayaivoktaM nAnyatra vyApArAta / kathamecaM ghaTAdau cakacIvarAdeH kAraNatvam ? atatpariNAmatvAditi cet / tatrApi sannidhimAtreNopakArAta sadvyavahAro na mukhyataH | mukhyatastu piNDAdereva tattvaM tatpariNAmatvAditi na kizcidasamala samutpazyAmaH / 'bhedinAm' ityAdinA paramapi parasya zilAplavaM darzayati - me dinAm anyo'nyavilakSaNAnAM pratyabhijJA' tadekatvaparAmarza iti / athavA, mithante sajAtIyAdanyatazceti medAH niraMzA bhAvAste sanyeSAmiti bhedinastadvAdinaH teSAM pratyabhijJA iti ayaM racitaH / zilAplava eva / pUrvatra sugatetarajJAnayorapi tatprasaGgAduttaratrAsambhavAt / na hi niraMzavAdinAM sAMza vastu sambhavati tadvAditvavyApatteH / sAMzA ca pratyabhijJA nAnAparAmarzarUpatvAt / tadavi kalpanayaiva tasyeti cet; yatasta- 15 kalpanaM tasya tarhi katham ? atadrUpeNa tatkalpanAnupapatteH / tasyApi karUpanaye veti cet; na; anavasthAmasakAditi paryAptaM mat / tadevaM pakSadharmatvAdikamantareNApi anyathAnupavatiyalena hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne pratipAya nevaM svabuddhiparikalpitamapi tu parAgamasiddhamityupadarzayitukAmo bhagavatImandhara svAmitIrthaMkaradeva samavasaraNAt gaNadharadevaprasAdAdAsAditaM devyA padmAvatyA yadAnIya pAtrakesarisvAmine 20 samarpitamanyathAnupapattivArttikaM tadAha abhyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // 154 // nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra prayeNa kim ? / iti / 10 anyathA anyena sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapannatvam asambhava niyamo yatra hetI taMtra trayeNa pakSadharmatvAditritayena kiM na kizcit phalaM vinApi tena gamakatvAt / tatra pakSadharmatvena vinA 25 gamako yathA asti sarvajJaH sunizcitAsambhavabAdhakamamANatvAt, astyAtmA upalabdherityAdiH / samayakSasattvAdinA zabdAnityatvAdau zrAvaNatvAdiH / na yasya satyapi sapakSe sattvaM ghaTAderazrAvaNatvAt / nApi vyatirekaH tadupadarzana viSayasya kasyacidapi dRSTAntasyAbhAvAt / tatritayenApi vinA yathA santi pramANAni iSTasAdhanAt santi bahirarthAH sAdhanadUSaNa prayogAdityAdi / samarthitaM caiteAmanyathA 1 nyAyavi0 zlo0 2 / 133 / 2 nyAyavi0 zlo0 2/134 / 3 jJAna - A0, ba0, pa0 / 4 - nAnAMpa-A0, ba0, pa0 / 5 kalpanayeveti A0, ba0, pa0 / 6 - bAdyabhedaM A0, ba0, pa0 / 7 - dAdApAditaM zrA, ba0, pa0 / 8 'binA gamaH' ityanvayaH / 23 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyayinizcayavisaraNe [ 2 / 155 nupapannatvaM gamakatvanivandhanamatrAnyatra ca / tato yuktaM tatretyAdi / nanu yatra sambhavastana tadapi lakSaNameva, tatsahitasyaivAnyathAnupapannatvasyApi gamakatvAditi cet, na, sambhavamAtreNa tallakSaNatve ghamAdau pANDimAderapi tatmasAt / tasyA'hetAvapi bhAvAnneti cet, samAnaM pakSadharmavADhAvapi, hetvAbhAseSu tasyApi bhAvAt / samuditameva tattasya lakSaNaM tacca nAnyatreti cet, na; asarvajJasAdhane 5 vacanAdau tasyApi bhAvAt / nizcitAndayavyatireko na tatraMti cet, na; kRtakavAdAvapi tadabhAvasya niodanAta / tara, mAnega naga talamAgalA ! athavA, 'yeNA ityatra itizabdo draSTavyaH, prayeNeti kiM kasmAt ! 'catuSTayAvirUpeNa hetuH' iti vaktavyaM rUpAntarasyApi bhAvAditi bhAvaH / tasAvat mamamamanyamAnupapannatvam / na ca tatrairUpyamevaH tadabhAve'pyuktaSu hetuSu mAvAt tadbhAve'pi vacanA dAvabhAvAt / tathA zAtatvamapi / namajJAtasya gamakatvam, atiprasaGgAt / jJAtatvaM nAma jJAnameva 10 jAtavyavyavahArasya tannibandhanatvAt tatkathaM heto rUpam arthAntaratvAditi cet ! na; jJAna prati karmabhAyasya sattvAt / tadavi kathaM rUpAntaraM bhairUpyAvyatirekAditi cet / na; ajJAtavyAvRtti rUpatayA taMdanyavyAvRmirUpAt tatastasya vyatirekAt / yadi ca tatastasyAvyatirekAt na rUpAntaratvam / anvayavyatirekayorapi parasparato na bhavet tadavizeSAt / vyatireka evaM tayoH', bhAvAbhAvarUpatvAt sapakSe bhAvo anvayo vipakSe cAbhAyo vyatireka iti cet, kathamevamitaravacanAditarasyApi prati15 pattiH / niyamavatastadvacanasya tathA sAmarthyAta, niyamavat khalu tadvacanaM sapakSa evAsti vipakSa ca nAssyeveti, tasya tAdRzI zaktiryavekamapyubhayaM gamayatIti cet, kathaM punarvastunyasato niyamasya tenAbhidhAnam ! tathA svarUpasyApyasata eva tatprasamAta / tathA ca na tasyApi likarUpatvam, asatastadanupapatterityekaM pakSadharmatyameva tadUpamavaziSyeta / tataH svarUpavat sapta eva tasyApyabhidhAnamiti kathAna paraspara tayoravyatirekaH ! niyamavato'nvayasyaiva vyatirekatvAd vyatirekasyaiva cAnvayatvAt / bhavatu 20 niyamavata itarasyAvyatirekAdarUpAntaratvaM na kevalAditi cet, na kevalasyetarasya cAliGgala kSaNatvAt / vyatireko'pi tadvata itarasyAstyeva vidhiniSedharUpatayeti cet, yuktamatra jJAtatvasyApi trairUpyAda vyatireka: tadvilakSaNavyAvRttirUpasvAt / tathApi tadvacanAteca tadavagamyate jJAtasyaiva tamya tallakSaNasvAta; ajJAtasya gamAvAyogAt / ato [5] rUpAntaraM tadityapi na saGgatamanvayAdarapi tttvaapttH| anyataravacanAbhidhekatvasya svayamevopagamAt / pakSadharmasvAditrayasya vA parasparaM tasyApi 21 kRtamanityaM prayatnAntarIyamaniyamiti hetuvacanAdevAdhigateH, hetorcinA tenAsambhayAt / ata epoktam "viduSAM vAcyo hetureya hi kevalaH / " [pra. vA0 3 / 26 // iti / azaktitaH tad canAta; tadanavagacchantAM pRthageya tasyAbhidhAnAdrUpAntarameva tatastaditi cet, na; jJAtatve'pyeva tattvopapatteH / ato rUpAntarameva tadvaktavyam / evamabAdhitaviSayatvamapi, tadanyasyAgamakatvAt / nanvabAdhitatvaM nAma bAdhakasya 1 pakSadharmatvAdikamapi / 2 - bhA-A0,ba0,pa0 1 3 sAtatvAt / 4 "atra trairUpadhyAvRttirUpAt" -taatti0|5 rUpyAt / 6 anvymytirekyo| 7 uttaramatra A0,10,5018-zAtalyA -Aga, 40, pa0 / arUpArataratvam / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255] 2 anumAnaprastAvA 175 nivRttiH, anupalabdhirSA bhavet ? nivRtyApi sAdhyAmAvasya nivartane vyoM hetuH, tAvatA sAdhyasiddheH, abhAvanivartanasya bhAvavidhAnarUpatvAt / anivartane tu na tannivRtriH talakSaNe tadanivartanAt taspravRttivat / tanna tamya nivRttirabAdhitatvam / anupalabdhistaditi cet: tato'pi yadi bAdhakasya nivRttiprasaGgaH pUrvavat | saMgotA siddhaH satyApi mApane dekhAyogaH, gaMzase ziSya tasya bhAvAt, anyathA tadasambhavAt / tanna tadanupalabdhirapya yAtritatvaM tadrUpam / tadupalabdhAvapyecaM 5 tapayogasyAnivAraNAt bAdhopagamasyetaratrApyavizeSAditi cet : kathamevamavinAbhAvo'pi hetulakSaNamA ? kathaM ca na syAt / ucyate-sa hi tAvanna sAdhyAnanupAtino nizcayasya viSayaH; tadapekSayAt / tadanupAtitve tu nizcayasya vyoM hetustata eva sAdhyasiddhaH / syAdayaM prasako yadi dharmiNyeva tanizcayo na caivaM dRSTAnte tadupagamAditi cet, dharmiNyeva kuto na tannizcayaH / tatra sAdhyAbhAve'Si hetusambhavAta; na tarhi tatra tataH sAdhyasiddhiH, 'satyapi sAdhye zakyabhAvAditi cet, 10 kathaM tahadimaTenoktam-"tasmAt svasAdhyapratibandhAddhetustena vyAsaH siddha yati, saca viparyaye bAdhakapramANatyA sAdhyadharmiNyapi siddhadhatIti na kiJcidanyatrAnuvRtyapekSayA / " [ hetubi0 TI0 pR025 ] iti ! satyAmapi tatra tannizcayena sAdhyasiddhau na bhavatyeva hetoH prayogaH / samAropavyavacchedArtha iti cet: na; nizcite samAropAbhAvAta, anyathA bAdhAvirahanirNayAdapi tasiddhI tadartha eva tasmayogaH syAditi ne yuktametat hetubindAbuktam- 'tatkimidAnI hetoH sAmarthyama- 15 bAdhayaMtra sAdhyasiddheH / / [ hetubi0 pR0208 ] iti / tasmAdabAdhitaviSayatvamapi rUpameva hetauravinAbhAvavat / tadabhAve ko doSI yena tadapi tasya rUpaM parikalpyeta ? bAdhitaviSayasyApi hetutyaM prasajyeteti cet, na; satyavinAbhAve tadviSayatvasyaivAsambhavAt / sambhave tena sAdhyasya niSedho'pi vidhizcAvinAbhAveneti dustarameva dauthya tasyApadyateti cet, ucyate-pakSadharmasvAderapyabhAve kiM bhavet yatastasya tadrUpatvakapanam ! apakSadharmatvAderapi hetutvaM prApnotIti cet, na; asatyavinAbhAve 20 tadasambhavAt / satyeveti cet, tathApi kathaM tasyAhetutvam ! trairUpyAbhAvAditi cet, tadeva drausthyaM tatrApyApatitaM tadabhAvAdahetutvam avinAbhAvAca viparyaya iti / avinAbhAyo'pi tadabhAve nAstyeva tasya tatraiva niyamAditi ceta; na; tasya niSedhAt / tato na trairUpyasyApi kalpanamarthavat vyavacchecAbhAvAt / sambhavamAtreNa tu kalpanam' abAdhi [ta] viSayatve'pi, sarvatra sambhavena tatastasya vizeSAca / evamasatpratipakSatvamapi rUpAntaram / kiM punariMdamasatpratipakSatvam ! asambhavaspatihetutvamiti ceta; kutastannizcayaH 1 pratihetoradarzanAta; na; darzanena bhAvasyAnyAtI avarzanAdabhAvanizcayasthAnupapatteH / na ca dRSTapratihetu sadRze tatastannizcayaH, saMzayasyaiva sambhavAt-tatrevAtrApi kiM bhavati pratihetuH kiM vA na veti / tadvilakSaNa iti cet, tadeva tahiM bailamaNyaM svalakSaNamastu hetoH, tata - --.. ... 1 tasyApi Aba,pa0 / 2-marcatenI-10,0,5013-mamAdhavi- zrA0pa0pa0 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaviparaNe eva tasyAsAdhyavyAvRttyA sAdhyanizcayakArisvAt vyarthamasatpratipakSatvam / 'apradarzitapratihetutvam asApratipakSatvam' ityapi na yuktam ; prajJAvatA puruSeNa kadAcit tatpradarzanasyApi sambhavAt / yAvattadapradarzanaM tAvat gamakatvameveti cet, sa tarhi hetuH vastUni svasAdhyaprakRtIni kRtvA tatmamANakAn puruSAnabhyudayaniHzreyasAbhyAM saMyojayati, punazca pratibhAvatA puruSeNa pratihetUpadarzanenokIlitasAdhanasAmarthyaH tAni 'vastUni tAMzca puruSAn tadbhAvasampadaH svasAdhyaprakRtitvasampado'bhyudayaniHzreyasasampadazca pracyAvya bhraSTarAjya iva rAjA tapovanaM gacchet / kathaM vA svayamatatsAdhyaniyatastadupadarzanAt prAgapi tatra hetuH ! tatsAdhye niyate ca phartha pratihetoH sambhavaH pradarzanaM vA virodhAt ? ato nAsatmatipakSatvaM heturUpamupapannamiti cet, kutaH punarevaM bruvatastathApi hetorgamakatvam / prati bandhAdeva tAdAtmyAderiti cet| na tannizcayasyApyazakyatvena vakSyamANatvAt / tato na kazcidapi hetuH, 10 tasyApi sandigdhamyAtallakSaNatvAt / yadapyuktam-tatsAdhyaniyate cetyAdiH tadapi na sAtamaH vinAza niyate'pi tadbhAvaM pratyanapekSaNe pariNAmasAdhanatayA tasyaiva pratihetoH sambhayAt / pratipAdita caitat "pariNAmasvabhAvaH syAt" ityAdinA | abhipretaM ca vinAzaniyatasya tasya svayaM satastatsAdhanAt / tato nAtannizcayamAtrAdeva pratihetvabhAvAbhAva iti pRthagevAsI talakSaNatayA vaktavyaH ityupapannam anyathAnupapannatvAdibhizcaturmi: pakSadharmatvAdibhizca saptalakSaNo heturiti trayeNeti kim iti / 15 athavA prayeNa kAryasvabhAvAnupalambharUpeNeti vyAkhyeyam / na hi tenApi kiJcit, rUpAntareNApi hetormAvAt / kAryAvirUpAdevAvinAbhAvaH / "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo darzanAma na darzanAt // [H0 vA0 3 / 30] iti vacanAt, tadabhAve kathamacinAbhAvo yato rUpAntareNApi hetutvamiti cet ? kutaH punaridaM tata eva na sadbhAva 20 ( tadabhAva ) iti ? na tAvatadrUpatvAt; rasAdikRttikodayAdeH rUpAdizakaTotyAdisAdhanasya tadabhAve'pi tadbhAvAt / na hi tAdRzasya tAdrUpyam ; atimasAt / vakSyate caitat-"tulonAma" ityAdinA / nApi tajjJApyatvAt tatra tadabhAve'pi tajjJaptarbhAvAt / api ca , pratyakSaravena tattasya jJApaka nopapattimat / annatvAt paJcamasyApi pratyakSasya prasaGgataH / / 1484 / / liGgatyAcet parastatrAvinAbhAvaH prakalpyatAm / tasthApi zaptiranyasmAt kAryavAdestato bhavet // 1485|| evaM satyanavasthAnAt ka tajjJaptiH prakalpyatAm / labhyate'numitiryasyAH kSaNabhaGgAdisAdhanI // 1486|| pramANAntarabhAvena tatastajjJaptikalpanam 1 tava pathyaM na vetyevaM bhavataivAvadhAryatAm // 1487 // 1 vastuni Ara0pa0 / 2.heturasyApi A0,va0pa0 / 3nyAyavi0zlo0 2 / 13314 na tanni-bAda, bada, p0|5-vbhaav iti A0,0, 506nyAyavi0 ilo0338 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/155 ] 2 anumAnaprastAvaH // 1688 apramANAt tatastasya iti kalpayatA tvayA / pramANacintAvaiyarthaM sarvatra syAt kuto vA tasya saMvittiH kAryAdettato bhavet / avinAbhAvasaMvittira jJAtA tadasambhavAt // 14899 // avinAbhAvatazcet syAttasyApi prativedanam / pratyakSAdivikalpokto doSaH sarvo'nuSajyate // 1490 // kAryAdiravinAbhAvavittistasyAzca tadgatiH / ityanyo'nyAzrayo doSo dustaraH satyam || 1491 // pratyakSAttasya saMvitta vakSyAmo vayamuttaram / liGgAttu tatparijJAnamanavasthAnamudvahet // 1492 // liGga tandravinAbhAvAt kAryatvAdeva tadgatiH / tasyApi linato'nyasmAdavinAbhAvino gatiH // / 1493 // iti / 186 tanna tajjJApyatvAcata eva sa iti yuktam, jJApyasya jJApakaniyamAbhAvAca / tato yuktamanyathApi hetubhAvAt kAryAditrayeNa kimiti / evaM pUrvayadAdinA' saMyogyAdinAM bItAdinA ca trayeNa kimiti vyAkhyeyam vakSyate caitat etena' ityAdinA / 10 15 bhavatu nAma yatrAnyathAnupapatvaM tatratrayeNa kimiti, tenaiva paryAptatyAt, anyathApi hetubhAvAzcatra nAmti na tatra tatra trairUpyasyaiva gamakatvAt / hetozca trividhasyaiva bhAvAditi cet; na; anyathAnupapazyasAce gamakatvasyAsambhavAt atiprasaGgAt / agamakadharmaNazca ahetutvAt / etadeva 'nAnyathA' ityAdinA darzitam / svaraprasiddhaM caitad atra codAharaNaM sakalamapi kSaNabhaGgAkAntasAdhanaM pratipattavyam / tasthAnyathAnupapatticaikalpaJca yathApratibhAsamanekAntasyaiva tataH siddhaviruddhatvAt yathAkaranamasiddha: ivaditatrApi 20 bhAvena vyabhicArAca / taduktam " asiddha: siddhasenasya viruddha devanandanaH / devA' samantabhadrasya heturekAntasAdhanaH // siddhivi pari06 iti / tasmAdanyathAnupapannatvAdeva hetuH / satyasati ca tasmin trirUpavaividhyayorvaiyarthyAt / kRtastarhi tApratipattavyamiti cet ? nanu noktameva vaitat -"sAdhye sati" ityAdinA / yAvatA 25 na paritoSaH, cakSyAmaH / bhavatastu svabhAvAdirUpasya hetoH kutaH pratipattiH tataH sAkalyena tadasambhavAt / na hi tat 'sarvatra sarvadA zizayAdiH vRkSAdisvabhAva pratyakSAdeveti cet; na; eva, dharmAdiragnyA 1 "tha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavacchet sAmAnyatodRddhaM ca / " nyA0 sU0 115 = "saMyogisamavAyyaikArthasamavAthi virodhi ca / - vai sU0 31119| 3 "tatra prathamaM tAvadri vizramavItamatrItaM ca / " -sota kI kA054 nyAyayi0 zlo0 342 / 5 anaikAntikaH / 6 sama madrasya sattvAdiracalAtmani / pramANasaM0 0 114 viruddho mallavAdinaH / - jainatarkavA0 142 / svA0 0 0 2032 / 7 nyAyavi0 0 2 / 126 | Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAryAvanizzrayavivaraNe [2 / 155-56 dijanmaiva' itIyato vyApArAn kartuM smrthm| dezakAlavyAptyA svayamapravRtta, prANimAtrasyApi sarvadarzityaprasaGgAt / anyatra vRttaM tatra karotyeba tAniti cet, na; tatrApyaparAmarzarUpatvAt / kiMvA tatra tatkaraNena ! tata eva sAdhyasyApi siddharanumAnavaiyAt / uktazcaitat-"sambandho yatra" ityAdinA | tataH sAmastyenaiva tatkaraNamabhyupagantavyam / tacca tato na sambhavati / tadevAha pratyeti na pramA hetuM / pratyeti punaramamA ] // 15 // iti / pramA pratyakSarUpA tadanyarUpAyA vakSyamANatvAt, na pratyeti na paricchinatti hetam uktarUpamuktAdeva nyAyAt / mA so ta pratigAt, tajjanmA tu vikalpaH pratyeti tadyAvRtteH parAmarzarupalyAditi ceta; na; tasyAgRhItagrahAvisaMvAdAbhyAM pratyakSAnumAnayoratallakSaNatvenAnanta binaH pramA NAntaratvaprasaGgAt / apramANatve vA kutastato hetupratipatti: / etadevAha-'pratyeti punarapramA' iti / 10 neti hetumiti cAnuvRttam / punariti / punarbhAvI vikalpaH punaH pratyeti hetum / kasmAd apramA pramANaM yata iti / mA bhUta pramANAt tasya pratipattira pramANAdeva bhavatviti cet, atrAha pramAhetutadAbhAsabhedo'yaM suvyavasthitaH / iti / pramA ca hetuzca tayorAbhAsau ca pramAhetutadAbhAsAH pramAtadAbhAsau hetutadAbhAsau cetyarthaH / teSAM bhedo nAnAtvam ayaM pratIyamAnaH suvyavasthitaH 'na vyavasthitaH' ityarthaH / upahasanaparalyAkta15 canasya / tathA hi yadi pramANato hetuH kutazcinnAvamanyate / nAnumAnaM tadA tasya hetoreva samudbhavAt // 149 // tadabhAve kathannAma tadAbhAsavyavasthitiH / saugauravakalpyeta pratyakSAtadasambhavAt // 1495|| anyathA tavyavasthAyAH kathaM maanaantraastitaa| pramANatarasAmAnyasthiterityAdinocyatAm // 1496 / / apramANAda gatI hetostadArayAdisamanvayI / heturanyastadAbhAsaH saMyogyAdirazeSataH // 1497|| iti hetutadAbhAsabhedasyAvasthitiH katham | pramANAdeva tadyuktaranyathA niyamajhateH // 1498 // bhavatu tarhi pramANAdevAnumAnAddhetupratipattiriti ceta, atrAha-- niyamena na gRhNAti niHza caturasradhIH // 156 // anyathA'sambhave'jhAne [arthazcAtmavyavasthitaH ] / iti / caturasradhIranumAnabuddhiH sakalavyavahAranibandhanasvena tasyA eva caturasratopapatteH na gRhNAti na 1 tAnIti A0,30,pa0 / vyApArAn / 2 nyAyadhizloka 0231 3 pratyakSAmA / 4 hetum / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 158] 2 anumAnaprastAva 1-3 pratyeti hetam' iti gatena sambandhaH / grahaNaM kiMviziSTam ! niHzaGkazAyA niSkrAntam / upalakSaNamidaM tena niviparyayamapi / kd| na gRhNAti ? anyathAsambhave sAdhyAvinAbhAve hetorajJAne avidhamA naparicchede sati / kena kAraNena tadApi sA na taM gRhNAtIti cet ! niyamena niyamaH tadA saiva nAstIti yogaH tena / na tatpariNAmamA taddhArA mani, mAramato ra kAmagAt, satyeva dharmiNi taddharmopapatteH 4 satyeva tasmin tajjJAne sA taM gRhNAtIti cet, atrAha-niyamena' ityAdi / '5 caturakhadhoHna hetuM niHzaGkagRhAti / kadA ? anyathAsambhave yajjJAnaM tasmin sati / kena ? niyamena / yama uparamastasyAbhAyo niyama nizivavat, tena / caturasradhiya iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tAtparyamatra-yataste tajjJAnAttaddhIH, tabadi tata eva parasparAzrayaH-satyA tasyAM tajjJAnaM tasmizca tIriti / anyatastaddhiya iti cet, AgatastahiM tadanuparamaH tannimittasyApi jJAnasthAnyatastaddhiyo bhAvAta, punastannimittasyApi tajjJAnasyetyevaM kacidapyavasthAnAt / tannAnumAnamapi hetu pratyeti / 10 ____mA bhUt pramANatadAbhAsAdibhedaH svayamapyalakArakRtA tannirAsasyeSTasyAt, abicAritaramyayA kalpanayaiva sadupagamAt, tattvatastu saMvidadvaitameva tasya tatyam, tasya ca pramANetaravikarUpAtipAtinaH svasaMvedanAdeva patipattiriti ceta; atrAha-'hyarthazcAtmavyavasthitaH' iti / hi sphuTam arthazca na kevalaM tadeva jJAnam AtmanA svabhAvena na kalpanayA vyavasthitaH tatkathamadvaitam ? arthavyavasthitI dvaitasyaivopapatteriti bhAvaH / kutastadvayavasthitiriti cet ! jJAnavatpratItereva, iyAMstu vizeSaH 15 svato jJAnasyArthasya tu tataH iti / tata ityapi kuta iti cet ! svata ityapi kutaH ? tathAnubhavAt samAnamanyatra / tathApi na tavyaya sthitistatpratItentitvAt svapnatatpratotibaditi cet, jJAnasyApi na vyavasthitiH, tatmatIterapi bAhyapratItivad prAntatvAt / pratItirave'pi bAyasyaiva pratItintiA na jJAna. syeti cet; anukUlamAcarasi--vAhyAtItiravi svapnagataba prAntA na paretyabhimatasiddhaH / kathaM cedamanumAnamadvaitavAde ! kathaM ca na syAt ? hetujanmanA tena hetuphalabhAvasya tadvAdamAyanIkasyAnvAkarSaNAt / 20 nArya doSaH parikalpitatyAttaddhAvasyeti ceta; laIi tannibandhamanumAnamapi kAlpatameveti kathaM tataH kvacidvizramasya vidhiravinamavat ? kathaM vA kSaNakSayAdereva tataH pratItirna nisyAderapi yataH saMvRtyApi sa eva sanna nityAdiriti vyavasthA zobhAmanubobhavIti 4 tanna kalpitastadbhAva uppnnH| tadAha prativyUhastu tenaiva prabhavo'nasadhUmayoH // 157 // pratyakSe'rthe pramANena vikalpena prakalpitaH / iti / prativyUDhaH pratikSiptaH turiti vitrke| kaH ? prabhavaH kAryakAraNabhAvaH / kayoH 1 analaSamayoH upalakSaNamidamanyeSAmapi liGga liGgijJAnAdInAm | kIdRzaH ! pramANena vikalpena prakalpita iti / subodhametat / na cedamasammatameva parasya-"niSpatteraparAdhInamayi kArya svahetunA / sambadhyate kalpanayA / / [pra. vA0 2 / 26 ] ityabhidhAnAt / kena prativyUDhaH ? tenaiva prAmuktanAnumAnatadAbhAsabhedAnavasthitinmAyenaiva mApareNa / tathA hi tena viSa- Akatha0, p0|2ten tahi pAtena maahit-aa.b0|3-tinaak, ba0pa0 / 4 anumAnena / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 158 kalpitamabhavAdhIna kSaNikAdyanumAnavata / nityatvAcanumAnaM ca tadAbhAsi bhavet katham // 1499 // tadrI pUrvakasthApi tadAbhAsatvasambhavAt / anumAnatadAbhAsabhedo'yaM sulabhaH katham // 1500 // na kevalaM tayoreva prativyaDho'pi tu pratyakSe spaSTavedane arthe tadviSaye ca, arthatanatya - yorapItyarthaH / atra 'tenaiva' iti nirvikalpatarabhedAnavasthAneneti vyAkhyeyam / tathA hi pratyakSa nirvikalpaM cet kalpitAdarthajanmanaH / savikalpakamapyevaM tata eva kathanna tat // 1501 / / nAstyartha: savikalpazcennirvikalpo'styasau katham ? pratyakSAttatpratItezcedvikarUpamalabarjitAt // 1502 // nAvikalpAsAH siddhAta siddhayatyartho'vikarUpakaH / tasmAca siddhAttatsiddhirityanyo'nyasamAzrayAt // 1503 // adhyakSAdanyato'rthazcedavikalpaH prasiddhimAn / anyasyApyavikalyasve kathaM nAdhyakSameva tat // 1504 // vikalyatve kayaM tasmAdavikalpAryavedanam / vikalpo'vastunirmAsI yato vaH sa mato'khilaH // 1405|| kalpanAtaH sato'pyarthAt pratyakSaM yayakalpa kam / savikalpakamevAtastanna kasmAnigadyate ||1506 // lokasya yantadeveSTaM pratyakSamavigAnataH / na lokAtikamI yuktastaskalyo lokamicchatAm / / 1507|| tato'rthajanmanaH klapsAt pratyakSaM nirvikalpakam / vikalpakamutetyevaM bhedo'yaM durvinizcayaH // 1508 // tasmAttabhedanizcayamabhyupagacchtA tattvata evArthajJAnayoranalaghumAdezca prabhavo 'yamabhyupagantavyaH / aivameva tat pramANataH pratyakSAdeva tatpatipatteH / etadeva darzayati pratyakSAnupalambhAmyAM yadi tasyaM pratIyate // 158 / / iti / tasvamanaladhUmayohetuphalabhAyaH pratIyate pratyakSAdeva anupalambhasahAyAt anupalambhAvA pratyakSasahAyAta, tatastAttvika evAyam / dRzyate hi prAganalAbhAve'nupalabdho dhamaH, tadbhAve dRSTo'pi tadbhAve punarna dRzyate ca tadabhAve, tasmAt sa tasyaiva kAryam aMkAryasya tataH sakUdapyasambhavAditi bhAvaH / parasya tatrottaramAha 1 evametat A0, ba0, pa0 / 2 tadabhASe Apha, baru, p0| tadbhava' iti padaM vyartham / 3 akAraNasya zrA, y0,0| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 155-6.] 2 anumAnaprastAvaH anyathA'nupapannatvamAnaH kinna pratIyate / iti / ata etasmAt pratyakSAdanupalA mAcca anyathA'nupanatvaM sAdhyAvinAmAvitvaM hetoH kinna pratIyate ? pratIyata eva / tAtparyamatra na tAvatsatyakSaM dhUmasyAnyato bhAvamavyavacchindad analAttadutpattimavagantumarhati / parato'pi tadAzaGkAyo tata eveti niyamAyogAt / tato dRzyamAnaH kathamanyato'pyAzakyateti cet ? asti tarhi tato'nyathA'nuSapattiparijJAnaM tadvayavacchedaparijJAnasyaiva 5 tatyarijJAnatvAt / tathA ca tAvataivAnumAnanippattavyathaM tadartha tatrAnalapabhavasvaparijJAnam / etena zizapAcau sAdhyatAdAtyaparijJAnamapi cintitam / tatrApyatattAdAtmyavyavacchedapratipattita patra anumAnopapatteH / mA bhUd vyavacchedajJAnAdanyatrAnumAnam, tatra tu tatkathaM yAvanna tarapatibandhajJAnamiti ceta ? na; tajjJAnasyaiva patibandhajJAnatvAt, na tadullAdimaya, basa satopaM jAnA bAnApakatvAt, anyathA vyabhicArazA'nivRtteH, vyavacchedajJAnasya tu vinApi teneti nivedayiSyate iti / 10 api ca, pratibandho yadyasAdhAraNaH; na tasmAdanumAnam / yatra tasiddhiH pratyakSAta sAdhyasyApi tatra tata eva siddheH, anyatra cAvidyamAnatvAt / sAdhAraNazcet, na tarhi sa viSayaH pratyakSasya syAt, tasya svalakSaNa eva niyamAt / ataH pramANAntarasyaiva viSayo vaktavyaH / tadevAha pramANasAdhanopAyaH pramANAntaragocaraH // 15 // vyApyavyApakabhASo'yamekatrApi vibhAvyate / iti / vyApyavyApakabhAvaH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH ayaM vicAryamANo vibhAvyate nizcIyate / kasmin ! ekatra ekasmin mahAnasAdau, na kevalaM sarvatretyapizabdaH / ekatrApi kIdRzaH sa vibhAvyate ? pramANAntarasya pratyakSAnumAnAbhyAmanyasya tAbhidhAnasya pramANasya gocaro viSayaH / kutastadrocara eva sa vibhAjyate nApara iti cet ? ma pramANasAdhanopAyatvAt / iTa hi tasya anumAnapramANanippattyupAyasvam / sacca tadgocarasyaiva nAtadgocarasya / aparijJAtasya tadupAyatve atiprasaGgAt- 20 nAlikeradvIpAdAgatamyASi dhamAdeH pAvakAdipatipattyApatteH / nApyanyagocarasya; tattvasyaivAbhAvAt / prativihitaM hi tasyAnumAnagocaratvam anvsthaaprspraashryaabhyaam| pratyakSaviSayatvaJca sAdhAraNatvAt | na kazcittAttvikaH sAdharaNAkAraH sambhavati pratyakSe'pi tatpratibhAsamasamAt, anyathA'nyatrApi tadanupapatteH, tasya nabalabhAvitvAt / tato vizeSasyaiva sAdhAraNatvaM tasyaiva pratyakSaviSayasya vikalpajJAne vyaktyantarasAdhAraNatayA pratyavabhAsanAt / tato gRhItagrahaNAttadviSayasya tarphavikalpasya prAmANyameva durupapAI 25 taskartha tadantaratvaM yatastahocara ityucyata iti cet ? na; evaM tasya pramANasAdhanopAyatvavyApatteH / na hi tasya vizeSaNarUpeNaiva pratyakSAbabhAsinA tadupAtatvam / tasya parvatadhUmAdI abhAvAt / nApi vikalpitena; tasya tatra bhAve'pi tataH pramANasyAnutyatteH / tathA hi kalpitApratibandhAcet kSaNabhaGgAnumodayaH / tata eva bhavet kina nityatvAdyanumodayaH 6 // 1509 // 1 shraagne| pramANAntaratvam / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaSivaraNe [2168-63 kalpito'pi kSaNakSINe vastunyeva sa sambhavI / tasya pratyakSataH parimAdau vigagAt // 1.5 ! : !! ityapyayuktaM pratyakSAttasyApyapratipattitaH / jAtyantaragatatvena tasya pUrva nivedanAt / / 1511|| tataH sAdhAraNAramApi pratibandho'stu tArikhakaH / pramANamanumAnaM hi nAnyathA syAttadudbhavam // 1512 // tasya ca tarkAdevAdhigatirna pratyakSAta / tasyA'tadviSayatve vA kasyAyaM vyApAraH syAt ? "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau dhRmastatra kathaM bhavet / / dhUmahetusvabhAvo hi vakistacchaktimedavAn / adhUmahetodhUmasya bhAve sa syAdahetukaH // " [pra0 vA0 3 / 35-36] ityAdi / pratyakSasyaiveti cet ; na; tasyAvikalpasyAsyaivaM parAmarzAsambhavAt / tajjanmano vikalpasyeti ceta; tathApi kimarthaM tannirUpaNam ! pratibandhasyaiva nirNayArtham, pratyakSapratipannasyApi tasyAniNI tasya puruSArtha pratyanupayogAditi cet; viphalyasyApi tarhi kathaM tannirNaya pratyuSayogaH / na hi tasyApi svataH 15 parato vA nirNaya iti / abhihitazcaitat-anirNIto'pi sa tatroSayujyate dRSTatvAta, evaM ne pratibandhaH' iti / kiM kRtametat ? samAropabhAvAbhAvakRtamiti cet, tarhi pratibandhe pratibandhasamAropanivAraNArtha tannirUpaNamiti kathaM tadvyApAravAn vikalpo na pramANam ? amamANAttanivAraNAyogAdanumAnayat / etadevAha satyapyanvayavijJAne satarkapariniSThitaH / / 160 // avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate / iti / anvayaH pratibandhastasya vijJAnaM pratyakSa tasyaiva parairiSTestasmin / kathambhate ? sAkanyena dezakAlAntaravartisAdhyasAdhanavyaktisAmastyena anyathA sato'pi tamyAnupayogAt / satyapi vidyamAne 'pi apizabdaH sambhAvanAyAM tatvataH tadabhAvAt, anyathA prANimAtrasyApi sugatAvizepaNA numAnavaiphalyaprasaGgAt / sa prasiddhaH sa vA pAtrakesarisvAminA nirUpitaH azniAbhAva eva 25 sambandho hetusAdhyayorna tAdAtmyAdistasyAdhyApakatvAt / abadhAryate nizcIyate 1 kIdRzaH ? sarkeNa parito nAropayatA nidhito labdhapratiSThaH tarkapariniSTitaH iti / sAkalyenetyanApi vaktavya tathA ca 'vimanvayavijJAnena satyapi tasmin tarphaprAmANyasyAzakyapratikSepatvAt anyathA samAropasyAnyavacchedAt / tataH sa eva pratibandhe pramANayitavyaH parasyApi "agnisvabhAvaH" [ 80 cA0 3 / 35 ] ityAdi bruvANasya prasiddhatvAnna tadvijJAne vipratipasiriti manyate / punarapi tasyeva 30 prAmANyaM dRDhayannAha 1krimanvayivi-pA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 161-63 ] 2 anumAnaprastAva 187 saharaSTaidha dharmestaM na vinA tasya sambhavaH // 161 // iti / tasya avinAbhAyasya sambhavaH / kaH ? sahayugapadRSTayamaiH sAdhyasvabhAvaiH rUpAdibhiH rasAdInAM cazabdAt kramadRSTairapi zakTodayAdibhiH kRttikodayAdInAm / sa kim ? taM na vinA tAtopAna avAmI kAtigata samaya: : mahAnatya tadabhAve'pi sambhavAt na tatastadavadhAraNamiti bhAvaH / tasya yadi na svavipaye pratibandhaH kathaM prAmANyam ! pratyakSasyApi tata 5 eva tadbhAvAt / pratibandha vA so 'pyanumAnameva tannirNayAdutyatteH prasiddhAnumAnavat tatkathaM tasya pramANAntarasvamiti cet / atrAha iti sarkamapekSata niyamenaiva laiGgikam / iti / ityevaM tarkameva evakArasthAtra sambandhAt nAparaM tasya pratibandhAviSayatvAd apekSeta kim ? laiGgikam anumAna likAdAgatatvAt kathamapekSeta : niyamena avazyambhAvena / tadanapekSatve 10 tadanutpatteH / tato na sa laiGgika tatkAraNatvAt / kAryAca kAraNasyArthAntarasyAt / anarthAntarameva tatastaslaiGgikamiti cet; na; tasyApi pratibandhanirNayakRtastakAdevotpatteH , anyatastannirNayasyAsammavAt / so'pi tato'paraM laiGgikameveti cet, na; anavasthAprasaGgane laiGgikavArtAyA api vilopanAt / tato na tamya laiGgikatyam / pratibandhe kathamatattvamiti cet ! pratyakSe 'pi katham ! nirNayanirapekSatvAditi cet; samAnamidaM tarke'pi / kastahiM tasya svaviSaye pratibandha iti cet ? yogyatayaiva pratyakSavat / 15 pratyakSaM'pi pratibandhAntarasya tadutpattyAdeniSedhAt / tato yogyatayaiva pramANaM tarkaH / tadevAha tasmAvastuvalAdeva pramANa [ manipUrvakam ] ||162 / / iti / ___ tasmAttadabhAve laikSikasyAsambhavAt pramANaM tarka iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / svato basveva na kalpitaM yadalaM yogyatAlakSaNaM tasmAdeva na tadutpattyAdeH / yadyevaM bhavato'pi tattRtIyaM pramANa prAma pratyakSavat parokSe'pyanantarbhAvAditi ceta; Aha- 2 manipUrvakam || __ bahubhadaM zrutaM sAkSAt pAramparyeNa ceSyate / zrutaminyaspaSTajJAnamucyate "zrutama spaSTatarkaNam" [taka zlo0 1 / 20] iti vacanAt / aspaSTa parokSameva / tataH zrutamipyate tarka ityarthaH / matipUrvakamityaspaSTajJAnasya zrutavyapadeze nimittamuktam 'matipUrva zrutam' iti, smRtyAdau aspaSTajJAna eva tavyapadezasya sUtra kRtatvAt / matizce- 25 yamavagrahAdidhAraNAparyantajJAnamucyate "tanmatijJAnaM caturvidham" [laghI0zlo0 6] iti vacanAt / sA pUrva kAraNaM yamya tattathokta zrutamiti / tathApi na tarkasya zrutatvam / mateH smRtyAdinA tasya vyavadhAnAditi cet, na;sAkSAdiva paramparayApi tatpUrvasya tadupagamAt / ata evoktam-'sAkSAt pArampa 1-dezani- Adha, a0, pa0 / 2 -zAnameva A0, 20, 50 / 3 "zrutaM matipUrva panekadvAdazamevam" -taka sU0 220 ityatra / 4 matizcehAvagratA / 5 --taM jJAna-pA0, 10, pa0 / 6 zrutatvopagamAt / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyavinizcayavivaraNe [ 21163-64 yeNa ca' iti / tacca sUtre pUrvagrahaNAdavagatam, tasya vyayahitatve'pi pravRttidarzanena tatparigrahArthatvAt, anyathA 'matinimittam' ityeva sUtre vArti ke ca kRtaM bhavet | bahuvidhatvaM ca tarkazrutasya kacidekatraiva sAdhanadharme tatsAmAnyasya sAdhyasAmAnyena punaH kSayopazamayazAstadvizeSamahaNe tasya sAdhyavizeSeNa punastato'pi sUkSmasya tadvizeSasyAvadhAraNe tasyApi tAdRzena tadvizeSeNa adhinAbhAvanirNayAt / 5 yadapekSayedaM bauddhenoktam- "sarvAkArAnumAnaM yat pratyakSAta tama bhidyate " [pra0 vArtikAla 0 1 / 138] iti / tathA vezAdivyavahitasya zabdakRtakatvAdighamihetuphalApasthApi tata eva pratipatteH uhApoharUpatvAcca pratipasavyam / tato na tasya pramANAntaratvaM parokSa evAntarbhAvAt / bahubhedatvameva tasya darzayituM tavyApArAnAha arthamAtrAvodhe'pi yato narte pravartanam // 16 // sa yukto nizcayo mukhya pramANaM [sadanakSavat ] / iti / arthasya nIlAde: mAtrA niraMzakSaNikAdyavasthA tasyA akvodhaH nirvikalpadarzanam, tasminapi ma kevalaM tadabhAve sa prasiddho nizcayo nIlAdivyavasAyo yuktaH upapannaH / kim ? pramANam / katham ! mukhyaM naupacArikam / kuta etat ? yato yasmAnnizcayAt bhUte na pravartanaM jalAdI tyakSi jhati: pAdukapati- prapopa pramANaM parasyApyabhimatam, "ghIpramANatA, pravRttestatpradhA15 natvAt / " [pra. vA0 15 ] iti vacanAt / pravRttizca nizcayAdeva na tadavodhanAt kSaNakSa yAdivat / ataH sa eva mukhya pramANam / tathA ca "kalpanApoDham" [pra0 samu0 zlo0 3] iti pratyakSalakSaNamasambhavadoSa nizcaye tadabhAvAt, nirvikalpasya mukhyataH prAmANyAbhAvAt / etadevAha-'tadanakSavata' iti / taditi nipAtaH sa ityatrArthe / so'rthamAtrAvabodhaH akSAvanyatvAt sannikarSAdiranakSaM tadva diti / etaduktaM bhavati-yathA sannikadiH mukhyamAmANyAbhAvAd na tatra tallakSaNaM tathA tadavabodhe'pIti / 2. kadA punarnizcayAt pravartanam ? abhyAsa iti cet na tadA darzanAdeva tadrAvAnna nizcayAta, tasyaivA bhAvAt / nAnabhyAse, tadApyanumAnAdeva tadbhAvAditi cet kathaM tarhi "gRhItagrahaNAnneSTaM sAMcatam" [pra0 vA0 1 / 5] ityanena tasmAprAmANyamuktam ? kacidapyasatastadayogAt / tadayaM tamevanecchati tasyAprAmANyaM ca vaktIti kathamanunmattaH / bhavatu tarhi tasya gRhItagrahaNAdevAprAmANyamiti cet kiM punaH sAmAnya varzanaviSayo yenaivaM syAt ! satyam, dRzyacikalpyayorephatvAdhyavasAyAditi cet, vastutastarhi 25 apUrvArtha eva sa iti kathana pramANam ? tadviSayasya sAmAnyasyAyastutvAditi cet, evaM tarhi vakta vyam-'avastuviSayatvaM na pramANam' iti, na punarevaM 'gRhItamahaNAt' iti hetorasiddhidoSAt / ekatyAdhyavasAyAnnAsiddhiriti cet, naH ekatvAdabastubhUtAdvastuto gRhItagrAhinyAsambhavAt | tapi tAdRzameveti cet; vastutastahi nAsiddhidoSaH parihata iti na kizcidetat / astu tasyAvastuviSayatvAdevApAmANya miti cet, na; anumAne'pi tatprasaGgaH / samAropavyavacchedAdeH prayojanavizeSasya tato bhAvAditi cet, 1 zrata evaM zrA, ba0, pa0 / 2 tathA A0,10, 2013 nAyana- A0, va0pa0 / 4 parinAhIta A0, 0,10 / 5 anumAnataH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 2 / 164-66 2 anumAnaprastAvaH tadevaM nizcaye 'pi samAnamiti tadvayApArAntaropanyAsena darzayati liGgasahitayostulyA gRhItagrahaNAdapi // 164|| vyavacchedAvisaMvAdanyavadvatpravRtayaH / iti / liGga kSaNabhaGgAdyanumAnaM liGgo'rthatvAt, mAMyutaM nizcayajJAnaM tayoH 'prAmANyam' iti vakAsona sapandhaH / tamAma iti vacanAminAmena | kutastulyamiti ? tayoryataH tulyAH samAnAH / 5 kAH ? vyavacchedazca samAropasya avisaMvAdazvAvipratisAraM vyavahatapravRtizca vyavahAripravartanaM tAH / kuto'pi tAstulyAH 'tadvA tulyaM tayoH gRhotagrahaNAdapi apizabdAt avastuviSayasyAt / atrApi tulyatvAditi vibhaktipariNAmena sambandhanIyam / ayamoM yadi gRhItamahaNamAzrityApi anumAnasya prAmANyaM lyavacchedAdeH prayojanAta , tat nizcaye'pi tulyaM tadAzrayaNasya tatprayojanasya ca tatrApi tulyatyAditi / avisaMbAdavyavahArayonizcaye parasyApi prasiddhatvAt / tatra vyavacchedaM darzayannAha- 10 zabdAgrayogavicchede tastrAmAzyaM na kiM punaH / / 165 // iti / zabda Adiryasya ghaTAdestasya ayogaH svarUpeNApaTanam abhedavAdiparikalpitastasya vicchedo nizcayAt / na hi nizcitasyAyuktirabhede'pi tatprasaGgAditi tasmin vatprAmANyaM nizcayaprAmANyaM na kim ? bhavatyeva | punariti vitarka / tadvicchedasyApyanumAnAdeva bhAvAt kiM nizcayeneti cet / atrAha anumAnaM tu henoH syAt [ adhinAbhAvanizcayAt ] iti / tAtparyamatra-hetoH anumAnaM sa ca bhedarUpatvena paraM matyukta eveti kathaM tato'numAnam anyatarAsiddhaH / tadayuktarapyanumAnAntarAd vyavacchede tadevottaram-'anumAnaM tu hetoH syAta' iti / punastadayuktarapi tadantarAdvayayacchade 'navasthApaktiriti / tato nizcayAdeva tadvayavaccheda ityupapannamidaM 'tatprAmANyaM na kiM punaH' iti / nanu nizcayasyApi bhedarUpasyAyuktiryadi nizcamAntarAd vyavacchinnA 20 anavasthAnamiti cet na: amedanizcayavat mvata eva tatya yuktatayA avasthAnAt / heturUpapratipAdanavyAjena punarapi tadgrApAra darzayannAha-avinAmAvanizcayAt' iti / spaSTamidam / atraheturiti vibhaktipariNAmena sambandhaH / myAnmatam-nizcayasyApi tadutpatyAdinizcayAdeva bhAvAt tata eva heturiti vaktavyamiti; tanna, evamatiprasaGgAt / yathaiva hi dhumAdevizeSadharmaH kaNThAkSavikArakAribhirgamakalyaM tathA sAmAnyadhabhairapi mUrtatvAdimirbhavet tairapi tasyAmnyAdikAryatvAt, tathA ca 25 kiM tadvizeSAvadhAraNArthana prayatnena ! yata idaM sUktam-"iSTaM viruddhakAyeM'pi dezakAlAya. pekSaNam / " [ pr0yaa03|5 ] iti / vizeSarUpaireva gamakAvaM tatraivAnyabhicAraniyamAdato na vyarthastadavadhAraNAoM yatna iti cet, na; tannizramasyApi kAryatvAdeva bhAvAt tasya ca rUpAntarepvapya 1 tadvatulyaM pH|2-yepi pa-A0, ba0, pa013-tayA vyava- Adha, pa0 / 4 tadanizrA0, baap| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyavinizcayadhivaraNe [ 2166-67 vizeSAt / anyathA teSAmahetukaravena nityatvapasaGgAt / agni pratyeva teSAmahetukara na helvantaramapIti cet : na tahiM teSAM dhUmarUpatvaM sAmayyantarAdurapatteH padArthAntaravat / hevantaramapyanalAdisAmagyantargatameveti cet, siddhamanalaM atyapi teSAM kAryaravamiti kathana tatastatra sanniyamaH ? tathApyabhAye na tannirNayAtannirNayaH satyapi tasmin tadabhAvAt / viziSTasyaiva tasya nirNayAnnirNayata5 stanniyamasya na tanmAtrasyeti cet ; nanu vizeSo'pi tasya sanniyama evaM nAparastasyetaratrApi sambhavAt / tathA ca nirNayepi tanniyamasya tadviziSTatayA kAryanirNayastato'pi tanniyamasyeti parasparAzrayaNaM nAma pratiSedhamanupatati / anyatastannirNaya vA tAvatA gamakatvAd vyarthe tadartha kAryatvakalpanam / tathA tatsvAmAnyakarupanam / tato hi gamako praannajanyatvaM pratyanityatvasyApi tadbhaveta, tanmAtrAnuvandhinastasya ghaTAdau pratipatteH, sadanubandhinyeva sAdhyazrameM kRtakavAderapi hetutvasya pariSTatyAt / tasya tadanuvandhitvameva nAsti vidyudAdau satyapi tasminnabhAvAditi ceta; tadA anityatvamapi vaJcit kRtakatyAdau satyapi tathA na bhavet / bhavatyeva tathA darzanAdityapi na yuktam ; ghaTAdibhAvinastasya prayatnajanyasvena vyabhicArAta, sarvatra bhAvinazca tasyArvAndarziSvabhAvAt / tathApi kathamadRSTastadbhAcaH kacit kalpyata iti cet; na kalpyate kintu saMzayyate tajjAtIye prayatnajanyatne darzanAt / atha tAdRzastasya niyamo'sti yat sati tasmin bhavatyeveti tato na saMzayastoni ceta; 15 so'pi kutaH tadanubandhAditi cet ? na; anyo'nyasaMzrayAt-tato niyamo niyamAJca sa iti / anyato niyamanirNaye vA 'tAratA' ityAde.SAt / tanna tadutpatyAdinirNayAda hetuH pRthagavinAbhAyanizcaya!deva tadupapatteH / tadevaM kAryAdAvanyathAnupapannatyAdeva hetulvamavasthApya anupalambhe'pi tata eva tadava sthApayannAha yathA kArya svabhAvo vApyanyathAjhyasambhavaH / 166 / / hetuzcAnupalambho'yaM narthavetyanugamyatAm / iti / kArya dhUmAdiH svabhAvaH kRttakasvAdiH 'vA' iti smucye| yathA yenoktanyAyaprakAreNa anyathAzayasambhavaH sAdhyAbhAvenAzakanIyAtmalAbho heturna tadutpattyAdipratibandhAt tathaivAnupalambho'pi cazabdasya apizabdArthasyAtra sambandhAt / ayaM prasiddho heturityanugamyatAm anyathAzayasambhava eveti / tathA ca dRzyavizeSaNasyevetarasyApi tAdRzasya gamakatvamiti manyate / 25 yuktaM caitat kathamanyathA cidvijJAnAdinirodhalakSaNasya maraNasya tataH pratipatiH / na hi vijJAnA dezyasvam ; darzana pratyaya sAkalye'pi svabhAvavizeSasyAbhAvAt, tadubhayarUpatvAcca dRzyatvasya ! astyeva svazarIre tattasyeti cetaH kiM punaH zarIrAntare tannidheyo maraNam ? tathA cet, na; sarvadA tamasAt / tajjAtIyatvAttadantaragatamagni dRzyameveti cet; kimidAnImadRzyaM nAma yatrAnupalambhAta saMzayaH syAt ? 1 aprsyetr-taa0|2-ye hi ta-A0,ba,pa0 / 3 - yena tA- Ara0pa014 tadanusamdhiva zrA0, b0.50|5-ytve tu Adha, vana, p0|6-yH sA -tAra |7 -tadanantaragatama-zrA, cala, pa.zarorAntaragatamapi / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22167-68 ] 2 anumAnaprastAvaH 161 pizAcAderapi tathA dRzyatvopapatteH / tato na svabhAvAnupalabhAtanniSedhaH / nApi kAryAnupalambhAt; tato'pi tadupalabhaniSedhAdeva taniSedhAt / "aniSiddhopalambhasyAbhAvAsiddha" [ ] ityabhidhAnAt | na cATazyasya taniSedhe'pi niSedhaH saMzayopagamAt | bhaknapi lyAhArAdikAryAnuSalagbhAtasya niSedhaH amatibaddhazaktikasyaiva syAnnAparasya, tatkathaM tadvivekAnizcayAdAhAdisAhasakaraNaM pAtakAsAt / atha vyAhArAdau tat pratibandhavikalameva tato bhavatyeva tadanupalambhAttasya niSedhaH, sati tasmin tamyA- 5 sammavAditi cet, Agato'si panthAnam / adRzyavizeSaNasyApi tasyAnyathAnupapattyA gamakatvopagamAt / idameva kevalamaparIkSitamuktavAnasi "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantiH' [ hetuni0 TI.pR0 201 ] iti / avazya tadvato'pi vijJAnAdeH bhAvAt, anyathA tatprabhavAdanupalambhAttaniSedhAnupapatteH / taccAvazyambhAvitadvatvaM tarkAdeva' zakyanirNayamupAyAntarAbhAvAt / tadevamahazyAnupalambhasya gamakatvamanyathAnupapattibalenopapAdya dRzyAnupalabhasyApi tata eva tat, na tadantareNeti darzayannAha- 10 pratyakSAnupalambhazca vidhAnapratiSedhayAH // 167 / / antareNeha sambandhamaheturiva lakSyate / iti / upalabhyata iti upalabhyate'neneti vA upalambhaH tadanyaH anupalambhaH bhAvAntaramupalambhayogya sajJAnaM vA / pratyakSasya dRzyasya sa ca so'pi na kevalaM kAryAdereva ahetarica agamaka iya lakSyate / katham ? iha anyathAnupapatto sambandha sAgasyamantareNa vineti / ke sa tathA lakSyate ? 15 vidhAnapratiSedhayoH vidhAnaM pradezAdeH pratiSedho ghaTAdestayoriti / tathA hi-na tAvat pratiSedhaH kasyacittuccho'nabhyupagamAt / pradezAdibhAvAntarasvabhAvatve'pi na tatra anupalambhasyA'pratipannasya hetutvam ; asiddhasyAnyathAnupapattivaikalyAt / pratipattirapi tasya yadi pratiSedharUpatvenAnyato'nupalambhAt; anavasthApattiH / svato'pi yadyanizcayarUpA; tadevAhetutvam / nizcayAtmikAyAM tu vyarthaM tasya tatra hetutvam ; tannizcayAdeva pratiSedhyAmAvasyApi nizcayAta, tadviSayatayaiva tatra tanutpatteH / na sannizcayArthaM tasya tattvamapi tu tannAsaditi jJAnArtham ; ityapi na yuktam / anupalammamyaiva tadasajjJAna- 30 vAt / tato'pi tadantarakalpanAyAmanavasthAdoSAt / tadabhitrAnArthamityapi nottaram : utpattAtra nizcayarUpasya tasya sAbhidhAnatvAt / anabhidhAnatve'pi kutastasya tAdarthyam / tasya karaNAt, jJApanAdvA ! karaNAditi cet naH jJApakasyAkArakatvAt / jJApanAditi cet tathApi kathaM tajjJApaphasya pratiSedhajJApakatvam ? tasyApi taviSayasyaiva jJApanAditi sa cet, yadyasti, kiM tatastajjJApanena ? pratyakSAdeva japte : / atha nAsti; nAsti jJApanamasatastadayogAn / pratiSedhasya tayomyatvajJApanameya tajjJApana- 25 miti cet ; na; asati tasmin yogyatvasyApi tadapekSasyAsambhavAt / sambhave'vi kimartha tajjJApanam ? abhidhAnAdinyavahArArthamiti cet; sa kibhanupalagmaviSayAdava tato na bhavati yena tatastajJApanaM tatazca sa iti pAramparya parikarudhyate ? tathA ceta; anupalambhe'pi tadanyajJApitAdeva sa --- 1 tatkAryAdeSa A0, ba0, pa0 / 2 gamatvam / 3 yadyapi nizcayarUpAtade- Ao,va0, 10 / 4 tadvatsa-A0, bn,p0| 5-pakaMta-A0, 0,10 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayaSidharaNe [2 // 168-69 tato bhavati tadanyatrApyevamiti kathamanavasthAto nirmuktiH / tatra svataHsiddhAdeva tatastaddhAda dRzyAbhAve'pi tasiddhAdeva sa bhavatIti vyartha tatastajjJApanam / kathaM ca tajjJApanameva vyavahArasya jJApanam ! avinAbhAvAditi cet, sarvatra hatujJApanameva sAdhyajJApanamityanumAnamudrA dodryeta / kathaM c| tadavinAbhAvitvaM sasya svayaM tatkAraNatvenAtatkAryatvAt ? ata eva atatsvabhAvatvAzca / svahetostathaivotpatteriti ceta; kuta 5 idamavagantavyam ? tadutpattyAdesvagamopAyasthAmAvAt / vicArAdeva kutazciditi cet, siddha tarhi tadviSayAdekalakSaNabalAdevAnuyalambhasya hetutvaM na tadantareNeti / tataH sUktam-'antareNa' ityAdi / vizvAne 'pi tasya tata eva hetutvopapatteH / kasya punarvidhAnaM yatra tasya hetutvam ! niSedhyasyaiyeti cet ; na; asati tasmin tasyaiva virodhAt / bhUtalAderiti cet na, tasyAvipratipatsitvenAsAdhyatvAt / na hi sAyasyApi tatra vipatipatti: "sarva sarvatra vidyate" [ ityAgamAroSitasaMskArasya 10 dRzyaniSedha eva tasya sa tdbhaavaat| ataH sa eva tena sAdhyate yadyatradarza nalakSaNaprAptaM na dRzyate jatatra nAsti yathA cetanAramani pradhAnarUpatvam , na dRzyate ca tAzo ghaTAdiH pradezAdivizeSe iti, tatastatraiva hetutvaM tasya na tadvidhAna iti ceta nA tathA kAryasvabhAvayorapi 'nehAnamiH dhUmAt, neha nityatvaM kRtakatvAt' ityanabhyAdipratiSedha eva tadvipratipattiviSaye hetutvAsanAta nAnyAvividhau adhi pratipatteH / evaM ca kathamidaM saGgatam-"tatra dvau vastusAdhanau' [ nyAyavi0 pR039 / iti / 15 tadAropitAnamnyAdivivikte agnyAdau vastunyeva tasya hetutvAditi cet, niSebhyavivikte pradeze vastu nyanupalambhasyApi kinna tathA hetutvaM yata idaM sUktaM bhavet-"eka pratiSepahetuH" [FyAyavi0 pR039] iti / tato yuktaM vizrAvapyekalakSaNabalAsasya hetutvam / idAnIM tatprapaJcaM darzayati-- prapazco'nupalabdhe pathe pratyakSavRtsitaH // 16 // pramANaM sambhavAbhAvAdvicArasyApyapekSapAt / iti / anupalabdheH prapazcaH svabhAvAnupalabhyAdirUpo bhedaH pramANaM bhavatu pratiSedhavipakSe vidhI tadviruddhasyopalambhasya pratyakSAparavyapadezasya pravRttita iti cet na; apakSe pratyakSavRttitaH kintu sambhavAbhAvAsatrAnupalambhasya / so'pi tatra tavRttireya tataratata evaM pramANamiti cet, na; pratipeniyamasyaiva tattvAt / tanniyamo'pi tavRttita evAvagamyate iti cet, na; nirUpitarUpAt vicArAdeva tadavagamAt / ata evAha-vicArasyApya pekSaNAt' iti / apiH avadhAraNe vicArabhyaiva tadavagamaM pratyapekSaNAt / tata eva sapramANaM na tatra ta tita iti / tatra svabhAvAnupalabdhiyathA 'na bhAveSu kSaNakSayakAnto'nupalabdheH' iti / asiddhAnupalabdhiH pratyakSataH sarvatra tasyaivopa .... 1-bhAvAditaHti Abaka, pa013'yo vA sAMkhyo'tyantavimUdaH saH sarvatra vidyate ityAprahabAn / " - prabArtikAla 4263 / 3 pradezavastu-zrA0, ba0, 50|4vidhaansyaaye- A0, ba, p0|5-avissysyaiv prAya, ya0, pa0 / -.. .-.. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2016] 2 anumAnaprastAva labdheriti cet, kimidAnIM tatrAnumAnene ? Aropavyayaccheda iti ceta; tenApi phim ? satyapyArope pravRtyAdivyavahArasya pratyakSAdeva tatsamarthAdupapasaH / tadasamarthe 'pi tasmin na kiJcit taddhya vacchedena, satyapi tasmin vyavahArasyAsambhavAt / atha sa eva tasya tatsAmarthya tadayamadoSaH; kathamarthAntaraM sa tasya sAmarthyamatimasAt ? sambandhAditi cet, na; bhede satyupakArAdanyasya tasyAsambhavAta | R ca tasyopakAryavaM nityavat kSaNikasyApi niraMzasya tadayogAt / 5 bhavatyanumAnAdeva tasyopalabdhiriti cet, na; tasyApyanirNayarUpasyAprAmANyAt tatkSaNakSayasaMvedanavat / nirNayarUpameva taditi; kutastasya parijJAnam ! svata iti cet, 'tattasyAnizcayarUpameva pratyakSatvAt nIlAdipratyakSavat / svAbhimukhameva rUpaM tasyAnirNayasvabhAva na bAyAbhimukhamiti ceta; tasya sahi kutaH parijJAnam ! svAbhimukhAttavayogAt / svata eveti ceta; tadapyanizcayameva pUrvavat pratyakSakhAditi na nizcayarUpaM tasyotpazyAmaH / "punastadantarakalpanAyAmanavasthAkalpanAt / nizcayAnta- 10 rAt tatparijJAnametena prativyUDham / tanna tato'pi tasyopalabdhiriti kathamasiddhiranupalabdheH 1 / ___ tathA na kSaNakSayakAnte kArya kAraNAnupalambhAt / na hi tatra kAraNatva kasyacit tatsamaye kAryAnupagamAt, "santAnAbhAvaprasaGgAcca / nApi bhinnasamaye; svayaM tadAnImasattvAt / tathA hiyatkAryakAle nAsti na tattatkAraNaM yathA anutpannam , nAsti ca tatkAle pradhvastamiti / api ca, asato'pi kAraNatve yathA tato'nantaraM kArya tathA tataH punastato'pi punaH" 15 kinna syAt ? asataH tadApi tasyAvizeSAt / eva ca kathaM "tasyAnityatvamanuparamAt ? kAraNasyAnuparatihetoreva" bhAvAt / atha tadapahastya svayamevoparatiH; evaM sati uparatiyat utpattirapi tasya syAghInaiva syAt / tAgutpattirnisyaiva bhavediti cet ; uparatirapi syAt / tathA ca hetusAmarthyAdutpattyA tasya bhUyatAm | svataH kiM voparatyeti dustaraM dausthyamApatet // 1513 / / kSaNAdevordhvamasthAnaM tasya cet syAt svazaktitaH / / kSaNa eva tataH sthAnaM tasya kasmAnna kalpyate // 1514 // utpannasya svataH zaktiH zaktAdutpattirityataH / anyo'nyAzrayadoSAcennaiSa "pakSo'vakalpate // 1515 / / 1"sace kSaNika saravAdityAdinA"- sAdika / 2 "tasmAt dRSTasya bhASasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyale neti sAdhanaM samavartate / " iti vacanAt / 3 vyavahArAsamarthe'pi 'bhAropavyabaccheda evaM / " -taa0ttik|5 pratyakSasya / 6 sambandhasya | 7kSaNisvasya / 8 tasyAni-AvapakSa, pakSa 5 "sarvacittAnAmAtmasaM pedana pratyakSamiti vacanAt |"-taarik| 10 sugatasta-0, ba0, 10 / 11 kArye'nupaga- taa0|12 yadi kAraNakAle kArya svAttadA sarvasyautarottarakSaNasya AdyakSaNatittvaprasaGga, anantaraMca nAzAt santAnAbhAvaH syAditi bhAvaH / 13 uttarotarakSaNeSu / 14 tasyAntikatvamanu-Ambara, pa0 / 15 yataH kAraNAdanuparatiH tasya kAraNasya sadbhAvAt / 16 pakSo'tra k-50| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nyAyavinizcayavivaraNa [ 20169 nityaM sattvamahetIrityevaM tahiM vRthA vacaH / ahetUtvAsAya satyavaivaM kyA sthiteH // 1516|| anutpannamapi pUrvasya kAraNameva tataH sAdhyavikalaM nidarzanamiti cet, na tasya tatkAryatvAt / na hi kAryAdeba kAraNam + anyo'nyAzrayadoSAt / anyo'nyamayinAbhAvAdeva hetuphala5 vyapadezo mAnyo'nyasmAdutpattestadayamaprasaGga iti cet, utpattistarhi kutaH / na kutazcit ; kathaM sattvam / upalambhAdeva, "upalambhaH sattA" [50 vArtikAla0 2 / 54 ] iti vacanAt / nitya tatkineti cet; nityopalambhAbhAvAdeva / tato na tasya kAryatmavat kAraNatvamapi vyAhatamiti cet, na; evamapi bhavato vyAghAtasya prasaGgAt / tathA hi kAryasvAdAdyacittaM syAvavinAmAvanizcayaH / vyabhicAravizaGkApi hetutvena prasajyate // 1517 // tacchAyA tato na syAdanumA pUrva janmani / tannirNaye bhaveccApi saiSA te dustyajA ruja! // 1518|| kAryatvAdanumAsiddhau tacchakA kriyate na cet / na hetubalamAbinyAH svecchayA vAraNAtyayAt // 1519|| tasmAt prAgjanmacittasya tat kAryameva na kAraNam , uttarasya ca kAraNamevaM pUrvatvAt prakRtacittavat, tadapi taduttarasya tAvadevaM yAvadanyaM cittam , tadapi bhAvibhavAdyacittasya / kathaM punaH kAraNAcatastadanumAnamiti cet ! 'kAryAdivAvinAbhAvanirNayAditi bamaH / caturthaM talliA syAditi cet, yadyetannyAyAdApatati kimatra kurmaH ! tanna prAgbhAvino hetutvamiti bhaktyeva asatastadabhAve sa dRSTAntaH / tata: anyo'nyAzrayaNAdI caMduktaM gajanimIlanAt / kAraNaM bhAvi vaktavyA tathA tasya kSaNasthitiH / / 1520 // kuto vA tasya sA zaktiryataH pradhvaMsate svataH / svahelozcedabasthAnAdhvaMsau yugapanna kim // 1521 / / tAdRzI yadi zaktaH sA saMtastau kramabhAghinau / 'nAkramAkramiNo bhAvAH ityetadurghaTa bhavet / / 1522 // tannAnuparatI hetau tasyoparatirAtmanaH / ityanityatvavArtA te tatra duraM palAyate // 1523|| inamevoditaM pUrvaiH syAvAdanyAyavedibhiH / devo'pi kurute yeSu vinayAlakRtaM vacaH ||1524 // 1 nityaM sasthamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / " -prazvA0 334 / 2 teSAM te prA0,ba0,pa0 / 3 -camapU-A2, ba0, p0|4 cittaM bhAvi-pA0, b0,10| 5 kAryAdevAvi-pA0, ba0, 50 / 6 svatastau A0, 50, pa0 / 7 pra0 vA0 1 // 55 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2166 ] 2 anumAna prastAvaH "pradhvastasya na hetutvaM yathaiva prAgabhAvinaH / asataha bhAve'tha paracAtkina bhaviSyati // " [ ] iti / aprAgbhAvino'pi iSTameva hetutvaM bhAvijJanmAdayacittAdAdhunikasya maraNacittasyotpatteH, anyathA tatastadanumAnAsambhavAt kathamasau asato hetutve dRSTAnta iti cet ? nanvevaM maraNacittaM kasya hetuH ! ahetoH avastutvaprasaGgAt / tatpUrvasyeti cetu tadapi tarhi tatpUrNasya tadapyevaM yAvadA - 5 dayacitamiti / tataH kathaM prAgbhavacittasyAnumitiH kAraNa liGgasyAnupagamAt ? anyathA maraNacittasyApi talliGgatvAdeva gamakatvAt kAryatvakalpanaM vRthaiva syAt / atha tat uttaracittasyeva prAgbhavacittasyApi kAryameva tadayamadoSa tahiM na kacidapi kAraNamiti na vastu bhavet / atha tadapi tayoranyatarasya hetureva na tahiM tatastasyAnumAnam / tato nAsataH kAraNatvamiti siddhA kAraNAnupalabdhiH / I tathA kAryAnupalabdhirapi / tadayathA, na tadekAnte kAraNa kAryAnupalambhAt / nahi vasya 10 satkAryam; nirapekSatvAt / nApyasat vinApi tenAbhAvAt / rUpAntareNa tattasya kAryamiti cet; tadapi sat kathaM taraca akSacceta eva vinA ityAdi / yadi cAsata sadrUpamApadyamAnaM tasya kAryam, na kSaNabhaGgaH, tasya pUrvAparIbhUtasyaikasyopagamAt / na pakSAntare'pi artha prasaGgaH; krameNa citravastunyeva tatra hetuphalavyavahArAt / tasya ca citrakajJAnavat pratItyupA rUDhatvAt, na tathA tadekAntasya | tataH kAryAnupalabdhirapi gamikaiva / vyabhicArazaGkayA tadgamakatvakalpanAya 15 nityAderaniSedhASanteH / 195 tathA viruddhopalabdhirapi / tadyathA- na nityo jIvaH pariNAmAditi / nityatvaviruddhasya pariNAmasya jIve darzanAt tatra nityatvapratiSedhopapatteH keciduSNatvopalabdhyA zItapratiSedhavat / tathA viruddha vyAptopalabdhirapi / tadyathA, nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / nairAsyaviruddhena sAtmakatvena vyAptasya prANAdimatvasya jIvaccharIre darzanAt tatra nairAsyapratiSedhopapatteH 20 kacicchUratvasya vanaspattitvaviruddha vRkSasvavyAsasya darzanAta vanaspatitvapratiSedhavat / evaM viruddha kAryopalabdhirapi / tadyathA kalpanApoDhamazrAntamapi jJAnaM na pramANaM visaMvAdAditi / prAmANyasyotavizeSaNe jJAne tadviruddhA'prAmANyakAryasya visaMvAdasyopalammena niSedhopapatteH, maharSAdivizeSasya zIta kAryasyopalambhena tadviruddhapAvakapratiSedhavat / na cAsiddhA visaMvAdopalabdhiH tatra niraMzAdirUpeNa dRSTasyApi viSayasya sthUlAdirUpeNa prApteH, ayathAdarzanaprAptezva 25 visaMvAdArthatvAt / evamanyA apyanupalabdhayo vRttipratipAditA gamikAH pratipattavyAH / syAnmatam - yadi kSaNakSayaikAntAderna pratipattiH kathaM sa kacinnAstIti tadanuvAdI niSedhaH ! ' nAstIha ghaTaH' iti pratItasyaiva "tasya "tadarzanAt / pratiSau tu kathamanekAntaniyamo bhAveSviti ? 1 1 kSaNikAnte / 2 adrUpatvAt / 3 zrasat 4 zrasataH / 5 "syAhnAdipakSe" -tA0 di0 / 6 kSaNikAntasya / 7 kazciduSNa A0, ba0, pa0 / kacidupala- sA0 / 8 sAjJatvasya | zUraH sAlavRkSavizeSaH / - bAdasyopa- A0, ba0, p0| 10 dRSTasyAsyApi pa0, tA0 | 11 gharasya / 12 niSedhadarzanAt / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAyavinizcayavikaraNe [21169-70 tanna sAram ; evaM nitye 'rthakriyAniSedhe'pi codyAt / na apratipanne taMtra tanniSedhaH, pratipanna eca pradeze mazakAdiniSedhopalambhAt / na ca tasya pratipattiH pramANAt: kSaNabhaGgayAdavyAghAtAt / kalpanAtadhet, niSedhyatvamapi tadviSayasyaiva syAt, arthakriyAyA api tAdRzyA eva tattvAt / pratyakSata eva tesyAH kSaNabhake patipatiriti cet, naivam ; anizcayAt / nizcaye vA kiM nitye tanniSedhena ? sa hi 5 tatassadbhaka sAdhanAya, nizcite ca kiM tatsAdhanena ! samAropasyApi tatrAnupapattestadvyavacchedasyApyasambha dhAt / anibdhaye'pi yadi pratipaptiH, tathApi kimartha tatsAdhanam ? vyavahArArthamiti cet na tasyApi tata eva bhAvAta, kathamanyathA tato nitye tanniSedhavyavahAraH | tanna pratyakSatastatra tasyAH pratipattiH, ityAropitAyA eva niSedhastathA tabhaGgAderapIti sUktam-'nApakSa pratyakSavRzcitaH' iti / yatpunaretat-vaizeSikAdeH 'sAmAnyasamavAyAdikaM nirAkurvan yadi na pratipadyate tanniSedhahetorA10 zrayAsiddhattam / pratipayate cet kathaM niSedhaH ? tatmatipattyA vAcanAt' iti; tadapyanena prativihitam ; pramANataH pratipasAveva tadanupapatterna kalpanAtaH / tatpratiphnasya ca tasya paeNreniSedhaH phalapyate / abhyupamansavyaM caitatH kathamanyathA svayamapi kSaNabhaGgAdenirAkaraNam / na hi tasyApi saugatAdikalpitasya kacit pramANataH pralipattiH buddhayAdAvapi SaTkSaNasthAyitvAdereva svayamavagamAt / atha na tasya niSedhaH; kathaM tadvAdI parAjIyatAm ? apratikSiptapakSasya tadanupapatteH / tadviparyasya nityAdevidhAnAdeveti ceta; na 15 apratipanne tasmin tadviparyayatvasyaiva kacinanadhigamAt / tataH kalpanayaiva sasyApi pratipattirityalamanubandhena / sAmpratam unnAmAvestadutpattyAdhabhAve'pi gamakatvopadarzanena hetutraividhyamapi vidhvaMsayannAha tulonlAmarasAdInAM tulyakAlatayA na hi // 16 // nAmarUpAdihetutyaM na ca tadanyabhicAritA / iti / tulAyA unnAmazcordhvagamanaM rasazca tAvAdI yeSAmagbhiAgasAsnAdInAM teSAM na hi sphuTam | kim ? nAmazcAdhogamanaM rUpaM cAdiryeSAM parabhAgaviSANAdInAM ta eva hetavo yeSAM teSAM bhAvastattvam / kayA yuttayA tatteSAM na tulyakAlasayA samasamayatayeti / na hi samasamayatve yukto hetuphalabhAvaH parasparamanupayogAta, satyetaranArIkucacUcukavadanabhyupagamAt / na caivamahetutvam avyabhicArAt / na hi nAmAvarunAmAdivyabhicAro nirvybhicaaraay| eva tatastatpratipatterupalammAt / na tatastasya pratipattirapi tu gauravAvaH tasya tatkAraNatvAt, tatastu nAmAvisahabhAvina unnAmAderiti cet; tathApi vyAghAta eva vaividhyasya kAraNasyApi "liGgatvopagamAt) tathA rasAve rUpAdyadhigamAcca / tato'pi na tasyApigamaH api tu satkAraNasyaiva pUrvarasAdistavakasyeti cet, na; rUpAdereva samasamayasya taddarzanAt / tatkAraNa 25 1 nitye | 2 arthkriyaayaaH| 3 prkriyaayaaH| 4 "zratha yadi pareyA pramANArapratipannaH tenaiva bAdhyamAnatvAdanusthAna viparItAnumAnasya |..."-prsh0 vyo0 pR046 / 5 "jainAdi:"- taa0ttik| 6- tAvedagupa-A0,0pa0 / "jaina tA0dikA 8 "vaishessikaadinaa"-taadi0| 9-vizeSaNAzrA0, ba0, pa0 / 10 -turatyabhi- A0, ba, pa0 / 11 likusyopa-zrA0, ba0pa0 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAyaH 21170] pratipattireva ( tereva ) tatpratipattistasya rUpAdijAnanadharmatayA tataH pratIteH / ata evoktam-.. "ekasAmagryadhInasya rUpAde rasato gtiH| 197 hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikArakt // '' [pra0 bA0 318 ] iti cet, kathaM punastaddharmaNaH pratItereva tatpratItiH ? avyabhicArAditi cet, uktamatra-- 'hetupratipattirekha sAdhyasyApi pratipattirityanumAnamutsIdeta' iti / na ca pratipannAttatastatpratipattiHH 5 kAraNaliGgAprasaGgAt / nacaivaM pAramparyamatipatti:-rasAdestatkAraNasya tato'pi rUpAderavagama iti rUpAdereva jhaTiti tatastadarzanAt / satyam, sa tu na svato'vinAbhAvAta,api tu tadutpattipayuktAdeva / taduktamatena - "rUpAdinApi rasAdevyabhiSArona svata; kintu svakAraNAvyabhicAradvArakaH / [hetuvi0 TI0 pR08 ] iti cet; kiM punarevaM niyamaH 'svakAraNamavyabhicaratastatkAryeNAvyabhicAraH' iti ? tathA cet, na; asatA tadayogAt / sataiveti cet, kutaH sattvam 1 10 kAraNabhAvAditi cet, na; niyamAbhAvAt "nAvazyam" [hetubi0 TI0 pR0 210] ityAdibacanAt / niyama evaM rasAzana mAgumAnAna, bhagA dogAmini ke samAsyAt-sati tatsattvaniyame tatra rasAdestadavyabhicAradvArako'vinAbhAvaH, tatazca tadanumAnAtanniyama iti / tanniyamasyAnyataH pratipattau tu vyarthameva rasAdiliGaga bhavet / tasmAt svata eva tasya tatra avinAbhAvo na tasmAt, nApi tatkAraNAdurapatteH / yatpunastroktaM tenaiva- "Akasmikastahi sarvavastUnAM svamAva iti na kasyacit syAt / nakhaDetordezakAladravyaniyamo yuktaH / " [ hetubi0 TI0 pR0 2. ] iti; tanna; svahetuprakRtereva niyataviSayatayA tasyotpatteH, tata eva tatprakRterapyavagamAt / niyataviSayA hi tadutpattiH kutazcidavagamyamAnA tatprakRtimavagamayatyeva, utpattiniyamasya tadanyatrApi tadadhInatvAt / ata idamapi tasyAyuktameva-"taccAnyabhicArakAraNaM yathoktAdanyama yujyate // [ hetubi0 TI0 pR09 ] 20 iti; tadutpatyAderaktAdanyasyApi tatprakRterbhAvAt / / kizcedaM tasya tatkAraNatvam ! utpAdakavamiti ceta; na tarhi tasmin satyapyanyabhicAraH phAraNe kAryabhAvasyAniyamAt / tato yathedamucyate-- "saMyogyAdiSu yevasti pratibandho na taadRshH| na te hetava ityuktaM vyabhicArasya sambhavAt / / " [10 bA0 4 / 203] iti / 25 tabhedamapi vaktavyam dhamAdAvapi yatrAsti pratibandhaH sa tAdRzaH / ma so'pi hetu kanyo vyabhicArasya sambhavAt // 1525 / / iti kAraNa li- Araba0pa012 svatopi bhAvAt aa0,v0p0|3 "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti saugatavacanam"-tA0 Ti0 / 4 'utpattarityayaM zabdo'trApi sambandhanIyaH / " -tAdi0 |5prcrsy / 6 tatmakRtabhA- A0, ba, pa0 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaSidharaNe [ 21570-71 tannotpAdakatyaM kAraNasvam / astu tanniyAmakatvam , tannivRttau niyamena tasyApi nivRtteH; ityapi na yuktam; kAraNatvAdadhabhAve tasyApyayogAt / "tasmAt tanmAtrasambandhaH svabhAvo bhAvameva vaa| nivartayetkAraNaM vA kAryamavyabhicArataH // " [H0 vaa03|22] iti vacanAt / bhavatu kAraNatvasyoktasamAdhitvAt svabhAvatvAdeva tasya tantiyAmakatvamiti cet, na; tanmAtrasambandhAbhAvAt / na hyanyabhicAramAtrasya tena vyAptiH; asatyapi tasmin rUpAdau tadbhAvAt / tato yaduktam- "yasya yena saha tAdAtmyatadutpattI na sto na sa tadavinAbhAvI yathA prameyatvAdi (de) nityatyAdinA, na stazca kenacittAdAtmyatadutpattI svabhAvakArya vyatirekiNAmarthAnAmiti vyApakAnupalabdhiH" [ hetubi0 TI0 pR09 ] iti; tatprativihitam / 10 tadabhAve'pi rasAde rUpAdayavinAbhAvavyavasthApanenAnupalabdheLabhicArAt / sanna niyAmakatvamapi kAraNatvam / jJApakatvaM tu prAgeva pratiyihitam / tato na krizcidapi kAraNArthamutpazyAmaH / tataH sthitaM rasAdaskAryasyApi hetutvAnna traividhymiti| tathA arvAgbhAgasAsnAderapi / na hi tasyApi .parabhAgaviSANAdikAryastvaM tukhyakAlavAvizepAt / tathApi kAryameva satyeva tasmin bhAvAditi cet na nizcididAnImakAryaliGga sarvasya 11. sAdhye satyeva bhAvAt / abhede svabhAvaheturapIti cet, na tadA tvadhigamenaiva sAdhyasyApyadhigamAt, anyathA bhedApatteH / na kRtakavAdestadavyatiriktamanityatvaM sAdhyam , api tu sadvyavahArastadanyavyavacchedo veti ceta; siddhaM tarhi tasya tatkAryatvaM vyatireke satyavinAbhAvAditi na svabhAvaheturnAma kazcit / kimvaivaM kAryasvakalpanena ? avinAbhAvanirNayAdeva gamakatvopapatteH / tato na tulonnAmAdInAM tadutpatyA gamakatvam / nApi tAdAmyena; tadabhAvAt / kathaM punastadabhAvo yAvatA tulAdidravyAdavyatirekAdastyeva kathaJcit teSAmanyo 'nyamapi tAdAtmyamiti cen; atrAha tAdAtmyaM tu kathaJcit syAt tato hi na tulAntayoH ||17||iti / tulAntayorunnAmAknAmabattostulAprayoH sAdAtmyamamedo na tu naiva torakhadhArANArtha-- tvAt / kuta etat ? tataH tasmAt tulyakAlatvAt hi sphuTam / na hi tAdAtmye tulyakAlatvaM tasya bheditvaniSThatvAt / sarvathA bheda eva tadviruddhaM na kathazciditi cet, na; tathA svamatavyApatteH, ekAntaniraMzakSaNakSINasvalakSaNayAdavilopasyAvazyambhAvAt / tataH kathAcit' ityatra apiJcabdo draSTavyaH, tataH kathaJcidapi na kevalaM sarvathA syAt bhavet tAdAtmyaM tulAntayoH / natyiti sambandhaH / na kevalaM turuyakAlatvAt kathaJcidvAre cAniSTAparostulAntayoreva na tAdAmyamapitu anyeSAmapItyAha sAnAviSANayorevaM candrArvAkparabhAgayoH / iti ! prasiddhArtha metat / tadevamunnAmAderakAryasvabhAvasyApi likatvopapAdanena traividhyaniyama . pratiSidhya pAtrakesarisvAminApi tanniyamaH pratiSiddha iti darzaya stavacanamAha 1 kiM caiSaM A0, ba0,10 | 2 tuzabdasya / 3 bheditvavadaniSTha-zA0,ba0pa0 / bhedaniyatvAt / 4 sayaMdA syA-pATha, ba0, pa0 / 5 sAsnAdInAM ca-pA0, ba, p0| 20 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1e 22171-72 2 anumAnaprastAvaH apalabdhezca hetutvAdantarbhAvAt svabhAvataH // 171 // tayoranupalambheSu niyamo na vyavasthitaH / iti / upalabdheH upalambhasya na kevalaM kAryAvareveti / apizabdArthaH cazabdaH / hetutvAt gamakatvAt niyamaH kAryAdibhetena trividhameva liGgamityavadhAraNaM na vyvsthitH| na hi kAryAdesnyasyApi heturave tanniyamopapattiH / asti ca tasyA hetutvam astyAtmopalabdheH' ityAramasaddhAvasya tattaH 5 pratIteH / Atmano yadyanyataH pratipattirasti kimupalakyA kartavyaM siddhopasthAyitvAt / atha nAsti na tasyA hetubamAzrayAsiddheriti cet; bhavedevaM yahAbhakara gamadAra , sanyAdhiH eva tadbhAyAt / niveditaM caitat-'asiddha dharmidharmatve'piH ityAdinA' / kathaM punastadaparijJAne kutazcittadanyathAnupapatterapyavagamaH ? ityapi na codyam ; kAryAdAvapi tatmasaGgAt / apratipanne'pi sAdhye tasya tasvabhAvatvAt bhavatyeva parijJAnam' ityapi samAdhAnam upalambhe'pi na vimukhabhAvamAvirbhAvayati / 10 kathaM punarupalabdhergamakatvaM vyabhicArasyApi dazanAn ? na jhupalabdhirityeva bhAvAstathA bhavanti vibhramAbhAvApattariti ceta; na; tanmAtrasya hetutvAnabhyupagamAt, anyathAnupapattisaMvalitazarIrAyA eva tasyAstadabhyanujJAnAt / na ca tasyA vyabhicAro'nupalabdhiyat / kA punariyamupalabdhirvatastadastitvaM sAdhyata iti cet ? iyameva yeyaM tatra tatra buddhivivarteSvandhitarUpatayA ahamiti pratibhAti / na tatra kazcidAtmA nAma tadvyatiriktaH pratizatIti ceta; satyam; tasyA evAtmatvoSaNayAt / na caivamupalabdheyarthyam; 15 vyavahArasAdhanArthatvAdanupalabdhivat | evamapyupalabdhestadvipayAmipyambhAvena svabhAva evAntarbhAvAt kathaM tayA niyamAvyavasthitiriti cetH anupalabdhivat sAdhyabhedeneti brUmaH / tato bhavatyeva tayA tadavyabasthitiH anyathA'nupalabdherapi tatraivAnupravezAt dvaividhyameva syAt / tathA tayoH kAryasvabhAvayoH svabhAvataH svarasato'ntarbhAvAdanupravezAt / ka? anupalambheSu vaividhyaniyamo na vyavasthitaH sarvasyAnupalambhavena aikavidhyasyaivopapatteH / tathA hi-parasyAyaM svabhAvahetuH anityaH zabdaH prayatnAntarIya. 20 katvAditi / tatra prayatnAnantarIyakatvaM yadi prayatnAnantaraM niSpattiH, iyaM viruddha vyAptopalabdhireva nityatvaviruddhana anityatvenAsya nyAptatvAt | atha tajjJAnam / tathApi viruddhakAryopalabdhireva tasya nityaviruddhAnityakAryatvAt / tataH kathamanupalambheSu tayorantarbhAvo viruddhavidheranuelambhamedatvena svayamabhyupagamAt / bahuvacana kAryAdibahusvena tadrUpAnupalambhAnAmapi bahutyAt / syAnmatam-yadA niSedhayaraH prayogo na nitya iti tadA bhavatu tatrAntarbhAvaH, yadA tu vidhi- 25 para eva anitya iti tadA svabhAvAditvena tayorhetutvAnna sanniyamAvyavasthitiriti, tanna; sarvadA likasya sAmAnyaviSayatayA taniSedhaparatayaivAvasthAnAt, anyathA tadvipamatyAyogAt / na hi sAmAnya nAma anyavyayanachedAdaparaM parasya sambhavati / tathA coktam - "atadrapaparAvRttavastumAtraprasAdhanAt / " [ ] ityAdi / vidhiparatve vA kathana vastuviSayatvam ? iSTameva lezatasta 1 nyAyavi ilo, 26 / 2 upalabdhimAvasya : 3 "svabhAvahatA"- tAdi vidhyaniyamAnyavasthitiH" -tA0Ti0 / 5 saadhyaabhedeneti-aa0,0,10| 6 "yaduktaM dharmakItinA-atadrUpaparAvRtta ..." -aSTasaha pU028 / 'Aha cAtra-atanpa"-pra0 vArtikAla 1 / 2 / 7 -ca tatastadapIti A0,bacha, pa0/ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayacidharaNe [2212-73 dapIti ceta; ma; niraMze vastuni lezAbhAvAt / tata prayoktam-"ekasyArthasvabhAvasya' [pra. vA0 3142 ] iti / yAvamidaM phathamuktam-- "vastulezamya cAzrayaH [ iti ! para eravedaM praSTavyo ya evamanyo 'nyavyAhatamabhinyAharati / tataH pratiSedhaSara evaM prayogo suktaH 1 kAryahetorapi sAmAnyaviSayasyAtatparatatraiva svayaM pratijJAnAt / tato na saGganamidam-"tatra dvI vastu5 sAdhana" [ nyAyavi0 pR0 31 ] iti / na na rAGgatam tavizyamya sAmAnyasya vastvekavAdhyatrasAyAditi cena naanupalambhasyApi tasAdhanabApatteH / abhAvasyApi bhAvAvyatirekiNa eva laukikayavasAyAt / tata idaM vyAhatam-"ekaH pratiSedhaheta[ nyAyatri0 pR0 31 ] iti / tato hunupalAbhatvena sarvasyApi pratiSedhahetulyAdasaGgatameva tatretyAdi / punarapi niyamameva vidhurayituM liGgAntaramupadarzayannAha--- abhaviSyatyasambhAvyo dharmo dharmAntare kvacita // 17 // zeSavaddha turanyo'pi gamakaH suparIkSitaH / iti / dharma kRtilotapAdiH kanita kammichit dharmAntare zakaTodayAdau sAdhye hetuH / kIdRzaH ? abhaviSyati ajaniSyamANe dharmAntare tarimana asambhAvyo sambhavitavA kalpanIyaH tadavinAbhAvi tamA nizcita iti yAvat / kathaM hetuH ? zepavana zeSa paroktAt kAryatvAdanyadakAryatvAdi tadyathA 15 bhavati / kAryameva kRttikodayaH zakTodayasyeti ceta; kuta etata ? tata utpatteriti cet, na; tataH prAgeva nippatteH / niSpanne ca kiM tena kartavyam ? akiJcitkarasya kAraNastre 'timasaGgAt / tadavinAbhAvAt taskAryamiti ceta; nanvevamapi tasya svabhAva eva sthAna, sAdhyasya tasminnantaranirapekSatvena bhAvAt antyakSaNamAptakAraNavat / anyathA tatkAraNagyApi kAryatvAdeva liGgatvopapatteH kimiti svabhAvatvena saduSapAditaM yana idamarthavat... "hetunA yaH samagreNa kAryotpAdo'numIyate / arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH / / ' [Sa vA 3 / 6] iti / kotinaiva tathA tadupapAdita na prajJAkaraNa bhAvikAraNavAdineti cet; kiM punaH kIrtistadvAdI na bhavati / tathA cet; kayaM tadagrantha eva "sattopakAriNI" [pra0yA0 111] ityAdistadvA - daparatayA alaGkArakRtA vyAkhyAna: 4 tadapi tasyAnabhipretArthameva vyAkhyAnamiti cet, nedAnI tatkAra, NatvaM zAstrArthaH zAstrakArAnabhipretatvAditi kathaM savalena tadudayasya liGgAntaratvapratikSepAniyamavidhAte tatpasyavasthAnam ! kathaM vA tanmatamupapAdayituM pravRttena tadanabhitasya kacidupapAdanaM nityAderapi prayojanavazAta kacit satprasaGgAta / bhavatyeva kItirapi tadAdI,tathApi nAntyakAraNasya svabhAvatvakalpanaM vyAhata tatra ubhayadharmasadAvAditi cena; tathApi kathaM tanniyamaH ! kevAta kAryAt svabhAvAcca tadubhayAtmanastasya niyamena aab,p010|2-yaavph- Aka,baka, p0|3 dhrmkiirtinaa| 4-naH ma koATha, 40, 401 bhAvikAraNavAda / 6 "tavetadAnantarya nabhaya pekSayApi samAnama , yatheSa bhUtApekSA tatha! bhAgyapekSayApi nacAnantaryameva tatve mibandhana byabastityApi kArAvAt / ' pra. vArnikAla 151 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173 ] anumAnaprastAvaH 201 hetvantaratvAt / bhavatu svabhAva eva kRttikodayAtirapIti cet, na; dhamAderapi tattvaprasaGgamAt, avinAbhAvasya tadyayasthAhetoH tatrApi bhAvAt / bhedapratibhAsAceti cet, tadubhayAderapi na bhavedavizeSAditi sUktam-'zeSatrat' iti / tadvad anyo'pi kRttikodayAderaparo'pi 'pakSyAdirapi gamakaH pratyAyakaH sAdhyasya / kIdRzaH ? suparIkSitaH suSTu sAdhyaniSThAniyamavatvena parIkSitaH taHNa vicArita iti / asti hyAkAze pakSidarzanAt adhaH chAyAmaNDalasya, taddarzanAcopari pakSiNaH pratipattiH / na satra kAryatvam / 5 tulyakAlatvAt / na svabhAvatvam ; bhinnadezavAt / parIkSayA tu avinAbhAvAd gamakatvamato na tanniyamaH / satyamyatra kAryAditve na tadvyavasthiti: pakSadharmasvavaikalyena tadvato'sya bhedAt, na chatra pakSiNaH pakSadharmatvam ; bhUpradeze tasyAsambhavAt / tasya hi pakSatvaM chAyAvatvena sAdhanAt / nApi tanmaNDalasya; AkAze tasyAbhAvAt / na ca bhUpradezAkAzasamudAyasya pakSatvam ; tatraM hi atreti nirdezaH syAt sAdhyasya na punaryatra liGga tata UrdhvamadhastAdeti / tathaiva ca taspatipattidRzyata iti / sAmprataM naiyAyikAdikalpitamapi tanniyamamatidezena vidhurayannAi-- etena pUrvavavItasaMyogyAdI kathA gatA / / 173 / iti / pUryavadvItasaMyogizabdAnAmAdizabdena bahuvrIhiH / tasya ca pratyekamamisambandhAt pUrvavadAdiH vItAdiH saMyogyAdiritiH bhavati / tatrAdyena zeSavat-sAmAnyatodRSTayoH, dvitIyena avItacItAbItayoH, tRtIyena samavAyye kAryasamavAyya (yi) virodhinAmabarodhaH, tasmin pUrvavadvItasaMyogyAdau 15 yA kathA hetutvaniyamAnvAkhyAna sApi etena pUrvoktena nyAyena gatA nivRtta / navaM niyamaH'pUrvabadAdirUpeNa trividhamevAnumAnam' iti; adhikasyApi kasyacidbhAvAt / tathA hi--pUrvavaditi kAraNAt kAryasyAnumAnam , pUrva kAraNamasyAstIti vyutpatteH / zeSayaniti kAryAt kAraNasya, kAryasyaivoSayuktakAraNAdanyatayA zeSa zabdenAbhidhAnAt / sAmAnyatodRSTamiti cAkAryakAraNAdakAryAkAraNasya / na ca 'astyAtmA upalabdheH' ityAdi sattAsAdhanam eteSAmanyatamamapi; sAmAnyatodRSTe 'pi tasyApakSadharma- 20 svAditvenAnantarbhAvAt / tadgamakatvasya ca samarthitatvAt / kiJca, pUrvavadAdargamakatvaM trairUpyAta, pAcarUpyAdvA, tadanyataratraivAvinAbhAvaparyavasAnAditi svayamabhyupagamAt / tathA ca yadetat pUrvavato bhApyakAreNodAharaNamuktam-"meghonnatyA bhaviSyati vRSTiH" [ nyAyabhA0 1 / 1 / 5] iti, tarakathaM gamakam apakSadharmatvAt ! napatra vRSTaH pakSatvam asiddhaH, siddhI cAnumAnavaiphalyAt / meghasya ca siddhatve 'pi na pakSatvam ,asAdhyAdhikaraNatvAt / na hi vRSTestadadhika- 25 raNatvaM bhAyitvAt / yat punaratra vizvarUpeNa samAdhAnamuktam- "kAraNasyaiva meghAdeH siddhatvAta gharmitvaM tadRSTyutpAdakatvaM sAdhyo dharmaH unnatatvAdinA taddharmeNevAnumIyate / " [ ] iti; tamma samyak ; na sevamapi kAraNe pakSadharmatvasyAvasthApanamapi tu taddharma evonnatatvAdau / 1 pakSAdirapi prA0, 20, 50 / 2 RSidhyaniyamaH / 3 tasya pratyakSaM chA- A0, ba0, pa0 / bhUpradezasya / 4 -sya sapa-A0,ya, pa..15 na hi tatri 506 -ti prbh-p0|7 smvaaydhip0|8-mityaadiksyaa-aa0, ba0, pa015 draSTavyam-nyAyabhAnyAyavA, nyAyavA0 saa0shsh| 10 zeSavastenAbhi-A, ya0, pa.! Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 103 tadapi na kArye sAdhye kintu kAraNadharma eva tadutpAdakatve / tathA cAnyatra prazne anyatrottaraM bruvataH pazyata vizvarUpasya nyAyakauzalam ! bhApyavirodhazcaivam-tatra kAraNena kAryasyaivAnumAnavacanAnna kAraNadharmeNa taddharmAntarasya / tena tadantarAnumAnameva kAryAnumAnaM bhASyasyApyevamabhipAyatvAditi cet, katha punaH tadutpAdakatvasyAnumAnaM dRSTeH ? na tAvadabhedAt; kAryasya kAraNadharmAdayazyantayA bhedAt / 5 avinAbhAvAviti cet, vyarthamidAnI tadutpAdakatvasyApyanumAnam unnatatvAditalliGgajJAnasyaiva tajjJAnatvoparavinAbhAvAvizeSAt / lijhajJAnasya tatsAdhyajJAnatve pralayaM vrajet / siddhayatyatraivAnumAnaM traividhyaM yatra kathyate // 1526|| tadutpAdakatvAt vRSTayanumA garaH sadanumgAdeva gamagAgugara ti : 10 tato'pi kathaM byadhikaraNAt tadanumAnam ! unnatatvAdivattato'pi kAraNadharmasyaivAparasyAnumAnena tadanumAnakalpanAyAM cAnavasthApatteH / tannAvinAbhAvAttadanumAnameva vRSTyanumAnam / tadviziSTatvAditi cet syAdetat vRSTyutpAdakatvaM vRSTiviziSTam ataH tajjJAnameva vRSTerapi jJAnamiti; tanna, tato'pi mevasthAnapAkaraNAt / nahi tadviziSTamityeva tasya tato'nantaratvam; tadviziSTatvasyaivAbhAvaprasaGgAt / tatnapAraNe tu kathaM tajjJAnaM tadarthAntarasya viziSTasya vizeSaNApekSaNAditi cet, evamapi bhavati 15 tajjJAnAdvizeSaNasyAnumAnaM na tu tadeva tasyeti anyathA kAraNasyApi kAryApekSatvAt tajjJAnameva kAryasyApi jJAnamiti vyarthaM pUrvavalliGgakalpanaM bhavet / anumAnaM tu tatastasyAnavasthayaiva dattottaram / tanna tadutpAdakatvAnumAnameva vRSTiparijJAnam / tato durbhASitamidaM parasya-"bhaviSyadRSTayutpAdakatvaM dharmoM yadAnumitaM tadA pRSTeranumAnaM kathyate / " [ ] iti / yadapIdaM zeSavata udAharaNaM bhASye pradarzitam-"pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM 20 zIghratvaca srotaso 'dRSTvA'numIyate bhUtA vRSTiH nyAyamA0 1 / 15] iti / atrApi vizva rUpeNa tAtparyamuktam - "nadIzabdavAcyo gatavizeSo dhamIM tasya upari dhRSTimaddezasambandhitvaM sAdhyo dharmo dharmigatena pUrNatyAdinA dharmeNAnumIyate "[ ]iti / tatrApi tadeva vaktavyamkathaM punaH kAryadharmasyaivAnumAnaM tadarthAntarasya bhUtAyA dRSTerapIti ? adhinAbhAvAditi ceta; uktamatra lijhajJAnasyetyAdi / tataH punastadanumAne'pyabhihitamevAnavasthAna viziSTasya taddharmasya tavRSTivizeSagA25 pekSatvAdityapi prativihitam 'evamapi' ityAdinA | tana upariyaSTimaddezasambandhitvaparijJAnameva bhUtavRSTiparijJAnamapyupapannam / yadapi sAmAnyatodRSTasya bhASye pratipAditam-AdityanajyAnumAnamudAharaNapratinidhitvenAvasthApya 'svayamudAharaNamuktaM rUpeNa sparzAnumAnamiti ; tatrApi pakSadharmatvAdikamapekSitavyam , anyathA'vinAbhAvAbhAvena gamakatyAyogAt / satyam, apekSyata eva, rUpamidaM sparzAvinAbhAvirUpatvAt pratipannarUpaditi satpravRtteriti cet, sahi tadevAtrApi vaktavyam-kathanAma rUpasya sparzAvinAmAviravasya parijJAnaM tadarthA 1 -syai - A0, 50, pa0 / 2 kAraNajJAnameva / 3 dRSTAvanumI- A0, ba0, 50 / 4 vizvarUpeNa / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/173 ] anumAnaprastAvaH 203 ntarasya sparzasyeti ! avinAbhAvAdeH pUrvavadeva pratyavasthAnam / bhavato'pi kathaM ghUmo 'yamagnimAn dhUmatvAdityagnimattvajJAnamevAgnijJAnamiti cet ? agnitaddharmaviSayatayA liGgAdeva tasyotpatteH / na caivaM bhavanmate sambhayati ; liGgasya agnyapekSayA vyadhikaraNatvenApakSadharmatvAt / syAdvAdimate tu apakSadharmasyApi gamakatvAt / na cAvinAbhAvasya pakSadharmatvAdAveva paryavasAya: ; 'santi pramANAni iSTasAdhanAta, udeSyati zaka kRtikodayAt' ityAdau tadabhAve'pi bhAvAt / tanna kAraNAdimedena mitraividhyasya sambhava iti / 5 vArtikakAreNa tu 'pUrvavaccheSakt sAmAnyato dRSTam' ityetadeva trisUtrIkRtya sadviSayatayA anvayyAdibhedena traividhyaM liGgasyoktam / tatra pUrvavaccheSavadityekaM sUtram / pUrvazabdaH pakSayAcI pakSasyaiva kathAzraye'pi pUrvamabhidhIyamAnatvena pUrvasvAt saM vyAptyA vidyate'syeti pUrvakt pakSa vidyamAnamityarthaH / zeSaH savakSaH tasyaiva liGgAGgatvena prastutayoH pakSa sapakSayoH pakSasyopayoge zeSatvopapatteH sa vidyate 'syeti zeSavat sapakSe dezataH kArtsyato vA vidyamAnamiti 10 yAvat / anenAnvayI heturuktaH / pUrvavatsAmAnyato 'dRSTamiti dvitIyam / pUrvayaditi vyAkhyAtam / vipakSe sAmarasyenAnyathA vA yana hRSTaM tat sAmAnyato 'hRSTam anena vyatirekisAdhanamabhihitam / pUrvavaccheSavata sAmAnyato'STamiti tRtIyam anena cAnvayavyatirekIti / tatra sapakSaikadezaSRtteranvayina udAharaNam-paramANvAdayaH kasyacit pratyakSA: sattAsambandhitvAt ghaTAdivat / tadvRttitvaM vAsya dAveva sapakSe bhAvAt sapakSe'pi sAmAnyAdau viparyayAt / na cedamatrAzaGkanIyam ' trairUpyAderatrAsa - 15 mAvahetutvamanvayina iti " tatsamamatAyA anvayavyatirekiNyevAbhyupagamAt itarayostu yathAsambhavaM tadupagamAt / ata eva citrabhAnorvacanam - ""anvayAdIni rUpANi sAkalyena anyatamavaikalyena vA yatra santi tadanumAnam" [ ] iti / satrocyate yadyanvavino'vinAbhAvo nAsti kathaM gamakatvaM vyabhicArasambhavAt / athAsti; va tasya pratipattiH ? pakSadharma eva tasyAcAghitaviSayatvAsatpratipakSatvAbhyAM pratIyamAnasyAvinAbhAvitayaiva pratipatteriti cet; na kiJcididAnIM 20 sapakSe sattvena ? avinAbhAvAdhigamAdeva hetorgamakatvAt / tasya ca vinaiva tena bhASAt / bhavatu "sapa sati tatpratipattiriti ceta na tatrApyanvayasyaiva sati sattvalakSaNasya pratIternAvinAbhAvasya / na cAnvaya evAvinAbhAvaH asatyasattvasya "tatvAt abhAvasya ca bhAvamedina evAbhyupagamAt / athAnAdhita viSa yatvAdikameva avinAbhAvitvam, taccAnvayinaH svarUpameva, tataH sapakSe tatpratipattirevAvinAbhAvitvasyApi pratipattiriti tatrocyate- kiM tadviSayatvAdinA tasyAkSepAttadeva tadityucyate, kiMvA tato'rthAntaraM tanneti ! 25 prathamavikarUpe kathamAkSitAvinAbhAvasyai vAmvayasya pratIteH anvayavyatirekyevAyaM heturna bhavet ! avinAbhA 1 ; - " 1 manA- A ba0, pa02- sU- A, ba0, pa0 / 3 "bhaviSamiti anjavI vyatirekI anvayavyatirekI ceti" nyAyavA0 pR0 40 / tulanA - " tadanena myAyavArtipharIkAkAravyA pAnamanumAnasUtrasya trisUtrIkaraNena..." ta0 zlo0 pR0 206 prameyakaH pR0 332 / 4 bAdalpavitaNDAlakSaNakathAtraye'pi / tathA'tra yoSi Aya, ba0, p0| 5 saravaNyA- A0, ba0, pa016 aziSTatvena / / 7 sapakSa kadezatru tityam / tatra sama- A0, ba0, pa0 / pa0 / 12 adhinAbhAvatyAt / 12 kathamAdipto vi antrasyAdI- tA0 / 10 deva-A0, ba0, A0, ba0, pa0 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyavinizcayavivaraNe [22173 vaspa vyatirekatvAt / anvayini tadAkSeparahite nidarzanAntare tadapratiyateriti cet ; anyayyapi na bhavet paTAdau anAkSiptavyatireke anvayasyApyaprativedanAt / anvayasya prAdhAnyAt anvayyevAyamiti cet, na; sAdhyapratipakSAvavinAbhAvasyaiva prAdhAnyAt , satyeva tasmin vyabhicAra nivRtternirNayAt / sadAkSepakatvena dRDhamanvayasyaiva prAdhAnyamiti cet, astu tahiM pakSadharmasthaiva prAdhAnyam, asati tasmin 5 anvayasyAkiJcitkaratvAt / tato na tadApAt tadeva tadityupapannam / nApi tato'rthAntaraM tanneti; vyatirekyAdau arthAntarasyaiva tasya bhAvAt / vipakSavyAvRttirUpaM kharacayinAgAvitvameva tatra vyatirekaH / taccAbAdhitaviSayatvAdeH arthAntarageTa, manyA sumauna lilAvAmAnuga trAgyapAkliviSayatyAdikamevAvinAbhAvivaM vipakSavyatirekastu tannirNayArtha eveti cet kunamtatastasya nirNayaH ? sati tasmin tasyAvazyambhAvAt; tarhi sAdhyasyaiva syAt tadavizeSAt , takimantargaDunA'vAdhitaviSayatvAdinA 10 sAdhyasadbhAvaniyamAbhAve tasyApi durlabhatvAt / tatastasmAdarthAntaramavAvinAmAyitvam , tasya cAnvayinyAkSepe anvayavyatirekitvameva tasya nAnvayitvam / asiddhatvAcca / tacca arthAntarasya sattAyAttatsambandhasya ca pratikSiptatvAt / siddhasyApi na gamakatvaM vyabhicArAt / saM ca tenaiva pratyakSeNa, yadviSayatvaM sAdhyaM paramANyAdInAm. satyapi tasya satjasamma dhitve pratyakSavAbhAvAt / pratyakSameva tadapyanyena pratyakSeNeti cet; tena tarhi vyabhicAraH syAt / 15 tasyApi tadantareNa pratyakSatre jveva vaktavyamanavasthAne ca / tena sarvasya pratyakSatvam , tasya vanyena sacAnaSasthAnamiti cet, na tena svaviSayasya pratyakSave svarUpavedanaprasaGgAt / " hi svarUpamapratipathamAnaM tadviSayatayA paraM pratyakSayitumarhati / bhavatu tarhi svata eva tasya pratyakSatvamiti cet, na; svasaMvedanasyAsannikarSajatvenApratyakSatye tataH kasyacit pratyAsatvAnupapatteH / paraprasiddhayA pratyakSameva svasaMvedanaM spaSTAvabhAsidhAvato navyabhicAra iti cet; 'svaprasiddhayA tahiM tadabhAvAdvayabhicArazceti dustaraM vyasanamApa dAharaNamupapannam / yadapyanvayinaH "sapakSavyApinastadupadarzitam-paramANvAdayaH kasyacit pratyakSAH prameyasvAt kumbhAvivaditi tadapina yuktam vyabhicArasya ttraapyvishessaat| api ca, yadi "pramitireva prmeysvm| na pakSadharmatvam , tasyAH pramAtRniSThatvena paramANvAdiSyabhAvAt / tatsambandhaH taditi cet; tasya yadi prazpakSatve'pi na prameyatva na sapakSavyApitvaM prameyatve '' tatrApyAparastatsambandhaH tasyApi prameyatve ' - punara25 parastarasambandhaH ityaparyavasAyI tatmabandhaH prApnuyAt / na caivaM pratItiH prameyatvasyAnavasthiteH / atha sa eva na svapramitisambandhaM teSAM pratipadyate yato 'yaM prasaGgaH, api tu para eva, tenAdhi svatatsambandhasya na pratipattiH, tato'pi pareNaiva pratipattaritiH tanna, svayamapramitasyAjJAtAsiddhavaprasavAt' / astyeva yAvinA paramANvAdiSu sasya pratipattistatsambandha eva tasya tenApratipattiriti cet / 1-tiri-A0, ba0, p0|2 cetAha A ba , p0|3-jn tadayo- A0,50, p0| 5 vyabhicAraH / 5 kasyacit pratyakSasya / 6 vamyunaH / 7 tarhi Ala, ba, p0| parapra- A0,va0 p0|6 svp-aashv0p0|10 pramitereva p0|11-ptvaat A0, ca, pa0 / 12- spena-Ara. ba0, p0|13-duusyaasintvpr-aab, p0| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2173 ] anumAnamastAcaH 205 na paMkSIkRte tatrApi tadapratipattau tadavasyatvAt bhAgatastadasiddhatvasya / tadapakSIkaraNe tu nAtra kaciditi sarvadarza nirdiSTaH syaat| bhavatu kasyacit sAtizayajJAnasya yogina eva tathA nirdeza iti cet; na; atrApi vyabhicArasambhAvanasyAnivRtteH / zakyaM hi vaktuM yathA tasya vidyamAno'pi tatsambandho na pratyakSastathA paramANvAdayaH prameyA api virodhAgAvAn kumbhAdau vidyamAnasyApi sAdhyAnyayasyApratipatteravizeSAt / tato yogino'pi sa patyakSa eva vaktavyaH iti tasyAmeva na 5 sakSavyApitvam / yatve'pi tasya svayamamitI mAgasiddhatvam / pramitI punaH tatsambandhasyApi svayameva pramitiH punarapi tatsambandhasyeti kathanna tasyAparyavasAyina eva prAptiH paryavasAne bA tadvartinastasyAprameyatvameva pratyakSatve'pIti na sapakSavyavitvamasya / " ! yadapi vyatirekiNa udAharaNamupapAditam - nedaM nirAtmakaM jovaccharIram, prANAdimattrAt yattu nirAtmakaM na tatprANAdiman yathA loSTAdi, prANAdimanca jIvaccharIram ato nirAtmakaM neti tatra yayAtmA 10 na pratipannaH kathaM yatra nairAtmya na tatra prANAdiH iti tannivRttyA prANAdinidarzanam ? apratipatra nivRttyudarzanayogAt / pratipatrazcedanyataH vyarthamidam ato'tipattereva sAdhyatvAt / upAyAnna doSa iti cet; bhavedevaM yadi taranapekSAmupAyaH syAt na caivaM tadapekSayAtrApyAtmanivRttyupadarzanAt / ata eva tu tatpratipacI bhavati parasparAzrayaH satthAmatastatpratipaca vyatirekanirNIteH tatazca tatpratipatteH / atha mA bhUt tatpratipattiH, tathApi bhavitavyaM tena vizeSeNa yo loSTAdI 14 svanivRttyA prANAdInnivartayati / svarasatastannivRttau jIvaccharIre'pi prasaGgAt / tasyaiva ceha sAdhyatvam, AtmavyapadezasyApi tatraiva karaNAditi tadapi na yuktam cArvAkaTyA bhUtapariNAmasya saugatakalpanayA cicasantAnasya ca tadvizeSasya sambhavAt / tasya niSedhAttadanya eva sa vizeSa iti cet; tanniSedho 'pi yadyanyatvamAtre paryavasitaH, tasyaiva tannivartakatvaM nAbhimatasya / atatparyavasAyi tu siddhastata evAtmeti tadavasthamasya vaiyarthyam / nanvataH pratItaH yaiva tanniSedhAdapi vizevAvadhAraNaM tatkathamasya vaiyamiti ? tana; tathApi sAkSAdasya ratiyatAnupAyatvAt / atha ata sati na tarhi pUrva vizeSamAtrasya parijJAnamiti kathaM niSedhAvatAraH tasya tatparijJAne punastadvizeSapratIkSAyAmevopapatteH / kathaM vA tatsadAyAdapi atastatpratipatiH kathaM ca na syAt svanivRtyA laSTAdau prANAdinivartayaiva tadupapateH / na ca bhavadanumatasya tatrApi nivRttiH sarvagatatvAt / svarUpatastadabhAve'pi sambandhavizeSato' styeva 'seti ceta) tayaiva tarhi sAdhyatva nivartakatvAt nAtmanaH / satyamidam tasyaivAtmazarIrasaMyogame 25 atmano jIvaccharIre sAdhanAditi cet kathamAtmani vipratipattI tamasAbhitvA tadvizeSasya sAdhanam, AmrAn pRSTasya 'kovidArAkhyAnavadupapannam ? amastutAbhidhAnena nimavAptezca / vijatipattiravi tatraiveti cet; na tathApyAtmanyasAdhite tatsAdhanasyAyogAt / Atmagato hi dharmastasiddhAveva sAdhano nAnyathA / 20 1 pace kRte A0, ba0, pa0 / 2 virodhAt A0, ba0 3 zvayapra- Ara ba pa0 / 4 nadaM nirAtmakaM jIvaccharIrapramANAdimatvaprasaGgAt / nyAyavA0 pR0 46 / 5 yadyAtmanAtraA0, ba0, pa0 / 6 nivRttiH / 7 tamasAvahitatvAta A0, ba0, pa08 'kacanAra' iti mAtrAyAn / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 2173 pramANAntarAvagatatvAdAtmano nAyuktaM tatsAdhanamiti ceta ; na; tathApyatiprasaGgAt / tathA hi-yathA prANAderghaTA divyAvRttasya darzanAjjIvaccharIre tadvizeSasya sAdhanaM tathA bAlazarIrAdivyAvRttasya vizeSatAratamyAdhiSThAnasye tasya yuvAdizarIre darzanAt pUrvapUrvavilakSaNa: sambandhavizeSastatra sAdhayitavyaH prApnuyAt / prApnotu na kazciddoSa iti cet; zAstraM tarhi nyUna prAptaM tathA tasyAnirUpaNAt / na 5 prApta prakRtavizeSanirUpaNAdeva tasyApi tajjAtIyatvenAbhyU hopapatteriti cet; AtmanirUpaNAdeva tarhi prakRtasyApi taddharmatvenAbhyahArAnnirUpaNamapi na bhavet / tadapi na kriyata eva prajJAzAdinaM prati mandAnugrahAthaiva tatkaraNAditi cet tadarthaM tarhi parAparasyApi tatsAdhanasya nirUpaNaM kartavyamiti kathaM zAstramatatkaraNAta nyUnameva na bhavet ? kutshvaas| tadvizeSo jIbaccharIre eva na loSTAdAvapi tatkAraNasyAtmanastatrApi bhAvAt ? mAvile kAraNe kAryAnutpattiH, nityasya sahakAripalIkSAyAzca pratikSepAta / 10 tanjedaM vyatirekiliGgamupapannam / 206 yadadhyanvayavyatirekiNaH sapakSaikadeza vRtterudAharaNam - anityaH zabdaH [ sAmAnyavattve sati ] ammadAdibAhyakaraNa pratyakSatvAt kumbhavaditi tatra kaH punarasau asmadAdi: Atmaiva saMsArIti cet kiM tasya bAhyakaraNena kartavyaM yatastena viziSyeta ? viSayopalabdhiriti cet sAvi tasyeti kutaH sambandhAt ? samavAyAditi cetu yadi sambandhatvamevarUna samajAyAditi nivizruti15 rthAbhAvAt / sambandhatvasyaiva tAdarthe paunaruktyam / yadi punaH samavAyazabdAyAcyamanyadeva tasya rUpam ; tadapi na yuktam ; sambandhazrutau pUrvavadoSAt / kutazcaivaM tasya pratipattiH ? ihedapratyayastrAt 'liGgAditi cet; va tasya tena vyAptiH : iha kuNDe dadhIti pratyaya iti cet; na; tasya saMyogAdeva bhAvAt tasya ca samavAya vilakSaNatvAt / avilakSaNatvamapi sambandhatveneti cet asti tarhi tatra sambandhatvaM sAdhAraNaM ca samavAyazabdavAcyaM rUpam / tayozca kastatra sambandhaH samavAya eveti cet; na tasyaikasyaivopagamAt / anekatve 'navasthAprasaGgAt / saMyoga iti cet, na tasya guNatvena dravyazrayatvAt samavAyatadrUpayozcAdravyatvAt / tadvizeSaNatvamiti ceta na tasya sambandhAya satvena svayamasambandhatvAt daNDAdivat / sambandhattre'pi tasya samavAyattadUSAbhyAmanyat kutastayoriti vyapadeza: ? punarapyanyataH tadvizeSaNatvAditi cet kathamanavasthAto nirmuktiH bhavatvameda eva tatra tayoH sambandha iti ceta ; na; tasyApyekAntena bhAve sa eveheti doSAt anekAntasya ca bhavadbhiranabhyanujJAnAt / tanna samavAyo nAma sabhyanye / yenAsmadAdestadupalabdhiH / tatkAryatvAt sA tasyeti ceta ; vyarthaM tarhi bAhyakaraNam, asmadAvereva tadbhAvAt / tato'Si 'tatsahAyAdeva na kevalAditi cet sAvi dvayoreva syAt na kevalasya / evaJca - 1- sya thu- A0, ba0, pa0 / 2- guH sa- A0, ba0, pa0 / 3 zranityaH zabdaH sAmAnyavara satyasmAdivAyeM ndriyagrAhyatvAt / " - nyAyasA0 pR0 6 / 4 vizeSyeta A0, ba0, pa0 / 5-pita A0, ba0, pa0 / 6 "iha tantuSu paTa ityAdipratyayaH sambandhapUrvakaH idampratyayatvAt iha kuNDe dadhati pratyayavat" tA di0 / 7 zrasmadAdikAryatvAt upalabdhiH zrasmadAdeH / bAhyakarAsahAyAdeva | Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/173] anumAna prastAvaH dvayorevopalaghutvaM na pratyekaM tathA sati / jIva ebopalabdheti vyavahAraH kathaM bhavet 1 || 1527 // tatraiva samaSAyAccadupalabdherna tatkSateH / kAraNatvAvizeSAt sa karaNe'Si kuto na vaH // 1528 // kevalasyaiva hetutvaM tasmAttasyopavarNyatAm / upalabdhI tataH prAptaM pRthaiva karaNaM vahiH || 1529 // hetutvAdapi tasyopalabdhistanna vyavasthitA / 207 . tatkarthaM tatkRte tasya karaNaM vAcamudhyatAm ! // 153 // tasmAdasmadAdisambandhaviziSTasya bhASAkaraNasyAsambhavAt nasiddhameva tatpratyakSa viSayatvaM liGgamiti kathamasyAnvayavyatirekitvam / siddhasyaiva tadupapatte: / 5 10 yadapi vyApinastasyodAharaNam - anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTAdivaditi / tadvayApitvaM cAya sarvatrAnitye bhAvAt / pUrvakasya tu tadekadeza vRttitvaM cAnityatve'pi buddhathAdAvavizva mAnatvAditi pratiparAdhyamiti / atrocyate nAsya sapakSavyApitvam anitye'pi prAgabhAve bhAvAt / nitya eva sa iti cetuH kutaH kAryakAle'pi nopalabdhiH ? tasyAH kAryeNa pratizranyAditi ceta na viSayasya takAnanazaktI sadayogAt / kAryamapi pratibandhe zaktameveti cet ubhayaM tarhi yugapatprAptamupalabdhista- 15 stratindhazceti / na caitannyAyya vyApAtAt / zaktireva tena tasya pratibadhyate iti cet siddhaM tarhi tasyAnityatvaM zaktipratibandhasyaiva tatpratinanyatvAt tasyAstadavyatirekAt / vyatireke zaktizaktimadbhAvasya pratiSedhAditi kathana pakSaikadezavRtitvamasyApi / na cAsya gamakatvaM pradhvaMsena vyabhicArAt tasya phusakara ve 'pyanityA bhAvAt / kiM punarasya kRtakatvamiti cet prAgasataH kutazvidAtmalAbha eva ghaTAdivat / prAgasataH sacAsambandha eva kRtakatvaM nAtmalAbha iti cetuH naH anAtmalAme tatsambandha- 20 sthAyogAt tasya dviSTatvena tadabhAve 'nupapatteH / satyAtmalA me kiM tena bhAvavyavahArasya tAvatA siddheriti cet; yadyevaM jAnAsi nirmucyatAM tatra nirbandhaH / kathamarthAntaratatsambandhAbhAve santi dravyAdaya iti viziSTapratyayo daNDItyAderarthAntaradaNDa sambandhanibandhanasyaiva tasya darzanAditi cet; na; tatrApi tannibandhanasvastha pratikSiptatyAt / kathaM vA tatsambandhe satpratyayaH tatra " tadanyasyAbhAvAt anavasthApatteH / asti cAyam asti sattAsambandha iti bhavatAM vyavahArAt / upacArAdayaM tatreti cet kiM punarvastutaH sa 25 nAstyeva ? tathA cetuH kathaM vizeSaNam ? svarUpato vidyamAnatvAditi cetuH nanu svarUpato viSate ityapi viziSTapratyaya eva arthAntaravyavacchedena tadvidyamAnatvasya svarUpeNa vizeSaNAt / tathA ca ka dravyAdiSvapi viziSTapratyayAdarbhAntarasattAsiddhiH anena vyabhicArAt / tana sattAsambandhaH kRtakatvam, AtmalAbhasyaiva tattvAt / tathA ca kRtaka eva pradhvaMsaH kAraNAdAtmalAbhAt / bhavatvanitya eva sa iti 1 upalabdhA jJAtA jJAyakaH iti yAvat / 2 kAraNe - A0, ba0, pa0 / 3 kasmA- A ba0, pa0 / 4 kAraNaM A0, ba0, pa0 / 5 tasyAtma- A0, ba0, pa0 / 6 sattAsambandhe / 7 bhinnasya sattAsambandhasya / 8 pradhvaMsaH / I 3 ? Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 173 cet, na tarhi muktanityatvaM tasyA api sakalavaizeSikaguNavicchittirUpAyA: madhvaMsatvAt / tathA ca kathaM tadarthitayA prekSAvatA tattvajJAnAdhigamAya pravRttiyataH zAstrapraNayanaM phalabadbhavet ! astveva nirvANasyApyanityatvaM tathApi na saMsArasyonmajjanaM tadanityatvasyApi tadvirodhAditi cet, na, tadvirodhivirodhinaH tadvirodhitvAnupapatteH / tasya hi saMsArasya viroSi nirvANaM tadvirodhi yAnityatve kadhannAma saMsArasya virodhi 5 syAt ? anyathA nairAsyabirodhinastatpratiSedhasya Atmavirodhitvamapi syAditiH kathamAtmasiddhiH 1 mA bhUca bhavatAM nyatirekalilopanameNa tatsAdhanapravRtiH, sAdhite'pi tasmin AtmasiddheH tasya tadvirodhi. svenAbhAvAt / tathA ca kathaM citramatA uktam-"zagaMgadau ca tadvirahapratiSedhAt sa eva prasiddhayati pratiSedhasya pratiSedhAdvidhisvabhAvaH sattvAt (syAt) [ ] iti / tato yathA tatpatiSedhasya nAtmA vizeSa ladviroziyAmA niSA yAnityatvasyApi saMsAraNeti bhavitavyameva sadA tadunmajjanena / 10 tadanicchatA ca napravasasyAnityatvamabhyupagantavyamiti syAdeva tena vyabhicArAt asyAgamakatvam / tanna anvayyAdayo'pi hetavaH / nApi tathA traividhyaniyamaH, unnAmAdInAmapUrvatvena tatrAnantarbhAvAt / pUrvavatAmeya svayamanyarayAdInAM vyAkhyAnAt / bhavatu tahiM cItAdibhedena tanniyamaH / vItaM hi nAma vidhimukhena sAdhyasAdhanam , avItaM 15 pratiSedhaparam , ubhayaparaM ca vItAbItamiti, na cAnyadhonnAmAdInAmapi tatsAdhanaM sambhavatIti cet ; tana; bItena vipakSasyApratiSedhe pakSasyApyasiddhaH, nirAkRtamatipakSatayA siddhasyaiva pakSasya siddhatvopapatteH, anyathA kutazcijalAdeH siddhAvapi tadvipakSasadbhAvAzaGkayA tadarthinAmapi tatrAmavRttiprasaGgAt, pratipAdinazca parAjayAbhAvApatteH / pratiSiddhapatipakSatyaM tasya avItAdavagamyata iti cet, na tarhi vIsasya hetutvam, a vItAdeva viziSTasya sAdhyasya siddhaH / na caivaM tasyApyavItatvam, pratiSedhAdhiSThAnatayA vidhimupasthApayatoM 60 vItatyasyaiyopapatteH / kiM vA bItatvAdibhevakathanena kartavyaM gamakatvasyA yathAnupapannatvAdevopapatteH / satyam, na tadarthaM tatkathanam , api tu vyApArabhedena liGgabhedapratipAdanArthamiti ceta; na, tathApi traividhyamyAnavasthAnAt / trividhasya sataH kAlabhedApekSayA navavidhasvasya, navavivasyApi punaravyutpannasandigdhaviparyaratarUpanatipAdyApekSayA saptaviMzatividhalyasyApi sambhavAt / tannibandhanaM bhedamanapekSya vyApAramAtra kRtena bhedena traividhyamucyata iti cet, tamapyanapekSya anyathAnupapattinivandhanamekavidhatvameva tarhi 25 baktavyam / vistareNa ziSyavyutpAdanasya navavidhatvasaptaviMzatividhatvAbhyAmapi sammavAt / tanna bItAvibhedakalpanamapyupapannam / tathA saMyogyAdibhedakalpanamapi, tatrApi prAguktahetUnAmanantarbhAvAt / na hi kRttikodayaH zakaTodayasya saMyogI; kAlavyabadhAnena parasparamaprAptaH / yadapi saMyogina udAharaNa basa dhUma iti, 1. sadvirodhinaH Ayara, pa012- vatvAditi tA53"anvayamukhena pravartamAna vidhAyaka bItama, vyatirekamukhena pravartana niSedhakamavItam"- sAta kau0kA 1-414"tathA dhUmo'gneH saMyogI'- praza0 nyo pR0 572 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173] 2 anumAna prastAvaH 206 tadapi na yuktam ; vibhinnAntarAlAdapi tasmAdavinAbhAvanirNaye parvatazirasi pAvakasya pratipateH / tadvayavadhAnAdeva nAsau ta samadAyI / yatpunaratrodAharaNam - samavAyI goviSANamiti tantra yuktam viSANe mosamavAyasya niSiddhatvAt / aniSedhe'pi gavayAdAvapi tadbhAvena vyabhicArAt / nAyaM doSo'vadhAritavizeSasyaiva gamakatyAditi ceta na samavAyitvAdeva tadavadhAraNAsambhavAt / anyatastatsambhave ca tata eva gamakatvAt kiM samavAyitvena yadyapyudAharaNAntaraM samadhArthI zabda AkAzasyeti tadapi na 5 yuktam zabdasya pudgala paryAyatvenAkAzasamavAyasya pratiSedhAt / kathaM vA tatra tatsamavAye tadvikalamadhyAkAzam ? vyApyA tatra tasyAsamavAyAditi cet kathamavyAptiH ? tara vaSTadhAdanyasyAkAzarUpasyAbhAvAt / tadavaSTambho'pi tatpradezasyaiveti cet; na; pradezavattre tasya kAryatvenAnityatvaprasaGgAt ghaTAdivata / na caitadiSTam, "dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte / " [ vaize0 2 1 28 ] ityasya vyAghAtAta / na vyAghAtaH kalpanayaiva pradezopagamAditi ceta ; pradezasyaiva tarhi tadavaSTabdhasya liGga zabda 10 iti na yuktamidaM sUtram - "zabdo liGgamAkAzasya" [ vaize0 2 / 1 / 27 ] iti, pradezasthA nAkAzakhAt yadhyekArthasamavAyiliGgasyodAharaNamuktam - rUpaM sparzasya ekArthasamavAyiliGgam / ekatra kAraNe tejasvarthe tatkAryayoH sAdhanasAdhyayoH rUpasparzayoH samavAyAt, pANyAdikaM vA pAdAderliGgam, ekasya tatkAryasyArthasya zarIrasya tayoH samavAyAditi tadapi na yuktam rUpAsejasi sparzavat gandhA- 15 derapyanumAnApatteH tenApi tasyaikArthasamavAyitvasya pRthivyAdAvupalambhAt / tasya tatrAsambhavadanubhavAvAneti cet; na; tAdRzasthASi uSNasparzasya suvarNAdAvanumiteH / tajjAtIye sambhavadanubhava eva sa iti tuH samAnaM gandhAdAmaSi, pRthivyAdau tasyApi tathAvidhatvAt / kutaH punaH pRthivyAdestajjAtIyatvamiti cet 1 tejaso'pi hemajAsIyatvaM kutaH bhAsurAdbhUSAditi ceta rUpamAtrAditarasyApi syAt / nadeva vAyvAdAvapi sparzAdeva gandhAderapyanumAnopapatteH kathaM pRthivyAdibhedena bhUtAnAM cAturvidhyamiti 20 cet na udbhavApekSayA tadupapateH / yatra hi sparzasyaivodbhavaH sa vAyuH yatra tu sarUpasya tattejaH, yatra saMrUparasasya tA ApaH, yaMtra sarUparasagandhasya sA pRthivIti / tato na yuktamidam- "rUparasagandhasparzavatI pRthivI rUparasasparzavatya Ayo dravA snigdhAzca tejo rUpasparzavat vAyuH sparzavAn " [ vaize0 2 / 1 / 1-4] iti rUpAdInAM sarveSAmapi sarvatra bhAvAt / 1 yadapi pApyAdikaM pAdAdAvekArthasamavAvi limuktam ; tadapyanupapannam vyabhicArAt pAdA- 25 mAve'pi pApyAdeH sambhavAt / yadeva nizcitAvyabhicAraM tadeva liGgam; ata eva na rUpAdayi tejasi gandhAderanumAnaM sparzAvyabhicArasyaiva tatrApi nizvavAditi cet; na; ekArthasamavAyAttannizvaye prakRtA"parityAgAta / anyatastannizcaye tatsamavAya kalpanavaiphalyAt / na tannizcayArthaM saMyogyAdityakarUpanaM tasya 1 pratipattiprasaGgAt / 2. kAlavyavadhAnAdeva / 3 kRtikodayaH / 4 zakaTodayasya / 4 mahivAdivyAvRttaM viziSTa viSANam / 6 zabdasabhaSAye / 7 zabdAvadambhI pi cAmunA sAtha 9 " parizeSA liGgamAkAzasya " -vaize0 10 sU0 / 10 - bAyAnizcaye A0, ba0, pa0 / 11 prakRtasya ekArthasamavAyiliGgavyabhicArasya tadavasthatvAt | 27 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa 2174-15 liGgabhedapradarzanArthatvAditi; agrapyuktam-navavidhatvena saptaviMzatividhatvena ca tadarzanaM kartavyamiti / kathaM caivaM kRttikodayAdeH gama satyam , saMyogisamavAyinorica ekArthasamavAyinyapi tasyAnantarbhAvAt ! na hi tadudayAditatsAdhyayoH kacidekatra samavAyaH, nApi tatroH kasyacit tatkAryasyeti / tanna saMyogyAdibhe denApi traividhyavarNanamupapannam / tataH sthitam-'etena' ityAdi / na kevalaM teSAM bheda evaivaM pratyA5 khyAtavyo'pi tu lakSaNamapItyAha tallakSaNaprapaJcazva niSeddhavyo dizA'nayA / iti / teSAM pUrvavavAdInAM lakSaNamasAdhAraNaM rUpaM tasya prapaJcaH pazavyAyitve satpanvayavyatirekAvAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM cetirUpaH so'pyanayA saugatahetulakSaNaM nirAkaraNarUpayA dizA niSeddhavyaH iti / tathAhi anyathAnuSapattizcet pAzcarUpyeNa kiM phalama ? vinApi tena tanmAtrAt hetubhAvAvakalpanAt ||1531 / / nAnyathAnupapattizcet pAzcarUpyeNa kiM phalam ! satA'pi vyabhicArasya tanAzakyanirAkRtaH // 1532 anyathAnuSapattizcet pAzcarUpye 'pi kalpyate / 'pApyAt paJcarUpatvaniyamo nAvatiSThate // 1533 // pAzcarUpyAtmikaveya nAnyathAnupapannatA / pakSadharmAdyabhAve'pi cAsyAH satvopapAdanAt / / 1534 / / tataH tallakSaNa ityAyapi sthitam / samprati hetvAbhAsaM darzayannAha anyathAnupapannasvarahitA ye viDambitAH / / 174 / / hetutvena parasteSAM hetvAbhAsatvamIkSyate / iti / paraiH ekAntavAdibhiH ye na hetavaH api tu hetutvena viDambitAH kalpitAH teSAM hesvAbhAsatvaM hetubadAbhAsamAnatyam iikssyte| kuta etat ? anyathAnupapannatvarahitA yata iti / atha anyathAnupapattivaikalye'pi hetutvam ; sadAbhAsatvamegha na kacidbhavet , kalpanayA sarvatra hetulva syaivopapatteH / kathaM punastadviDambitAnAM tadrahitvamiti cet ! uktametat-asiddhatvAvidoSasya teSu 25 sarveSu sambhavAta' iti / idamatrodAharaNaM yathA kSaNikaH zabdaH sattvAditi / na hi kSaNikaM sannAma artha kriyAyAstatrAsambhavAt / nirUpitaM caitat-'yasminnasati yaJjAtam' ityAdI / tatkathaM tasyAnyathA'nupapannatvam ? 'anyathA'nupapannatvamasiddhasya na siddhayati / siddhivi0 pari0 2] iti nyAyAt / siddhameva tatrApi tat saMvRtyeti cet, na; nitye 'pi tayA tadbhAvAt / tathApi kapamanyathA'nupapannatvam ? vyabhicArAviruddhavAsa, yastutaH sattvasya pariNAma evaM bhAvAt / nivedaviNyate 1-dapratida- A0, baka, pa0 / 2 tAdRpyAt 30 / 3 ye hetavaH taa0| 4 ya iti apa-Aya 0pa015-yu bhASAditi taa0| 6 nyAyadhiH zlo0 153 / 7 saMvRtyA / - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265-177 ] 2 anumAnaprastAvaH 211 caitat - 'sattA samprativaddhruva pariNAme' ityAdinA / tadanena kRtakatvAdayo'pi tadAbhAsatayA prativaktavyAH teSAM sattvavizeSatvAt / yadyanyathAnupapattivaikalyamekAntataH sattvAdInAm kSaNabhaGgAdivat pariNAme'pi na teSAM hetutvaM syAditi cet; na; ekAntataH tadabhAvAt / etadevAha - virodhAdanvayAbhAvAda vyatirekAprasiddhitaH // 175 // kRtakaH kSaNiko na syAt naikalakSaNahAnitaH // 1 apekSita vyApArI bhAvaH kRtakaH / upalakSaNamidaM tena san prayatnajanyazca zabdAdiH / kim ? kSaNiko na syAt kSaNamAtravRttirna bhaven / kuta etat ? anvayAbhAvAt / na hi kSaNikatvena tasya vacidanyaH, pradIpAdAvapi tasyAmizrayAt / kathamanyathA parAparatailAdivyApAra vaiphalyakalpanena tatra tadupapAdanam avipratipattiviSaye tadanupapatteH ? bhavatu tenaiva tatra tadupapAdanamiti cetuH na tasya kacittenAnanvayAt tannidarzane'pi tasyAsiddha | punastatrApi parAparattatkAraNavyApAra vaiphalyena 10 tadupapAda anavasthApateH / tadupapAdanamanumAnameva tadayamadoSa iti cet; na tarhi pramANaM parAmarzAtmakatvena pratyakSatvasyApyabhAvAt / pramANAntarakheca pramANadvaya saGkhyA niyamavyApatteH / apramANAca tatpratipattAvanyatrApi pramANakalpanAt / mA bhUdanvayo vyatirekAdeva gamakatvopapatteriti cet; na; anyayAbhAve tasyaiva siddha: / na hi kacit kSaNabhaGgenAnvayasyApratipattau tannivRttyA kvaciddhetuvyAvRtteH zakyo 'vagamaH, buddhisaMsparzavirahiNastasyaiva nivRteranavagamAt / kathaM punaranvaya. 15 vyatirekayorabhAve 'pi kRtakatvAderahetutvaM tAbhyAM hetutvasya avyApteriti cet; satyamidaM vastuvRttyA, pareNa yostadvApterrebhidhAnAdevamuktam / vastutastahiM tasya kutaH kSaNikatvaM pratyagamakatvam anyathA'nupapattivaikalyAditi cet tat tarhi tasyaikAntikamiti kathaM pariNAme'pi tasya hetutvamiti ceta ? samAdhAnam - naikalakSaNahAnita:' iti / ekasya lakSaNasyAnyathA'nupapannatvasya yeyamekAntato hAniH tataH kRtakaH kSaNiko na syAdityetat na api tu kSaNakSayAyapekSayaiva kathaci 20 nAvinya iti yAvat / atraivopapattiH 'virodhAt' iti / tAtparyamatra yataH kSaNakSayAdivyAvRttyA dviruddhasya pariNAmasya tataH sAdhanaM tato naikAntataH tatra taddhAniriti / kathaM punarapratipanne kSaNabhaGga tadanvayavyatirekayoriva kavittadvirodhasyApi pratipattiH / tathApi tadbhAve krimanvayavyatirekAbhyAmaparAddhaM yatastAvapi na pratIyete iti cet na pratipattera tallakSaNAnugamena tatra bhAvAt, kevala pramANatastadanayagamAdeva tadanvayavyatirekayorniSedhAt nityAnvayavyatirekavat / virodhameva darzayannAha - asya sattA samprativaddha va pariNAme kriyAsthite // 176 || fraud hi bhAvaH syAnnityatve ghA niranvaye / iti / evakAro bhinnaprakramaH pariNAma ityatra darzanAt / tataH sattA sacvaM samyak pratibaddhA / ka pariNAma eva na kSaNabhaGgAdau / tatastatraiva sA heturityarthaH / etadeva kutaH 1 kriyAsthiteH, pariNAma 5 4 apekSita vyApArI hi bhAvaH svabhAvaniSyato kRtaka iti|" nyAyaci 0 0 67 / 2 buddha-A0, 10 3 midamatra-A0, ba060 4 nabhi-A0, ba0, pa05 cettarhi A0, ba0, pa0 / 25 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe / / 277 evaM kriyAyAH kAryakAraNasya sthiteH avasthAnAta / etadapi kasmAt ! niyApAge vyApArarAnTikAnto hi yasmAt bhAvaH cetanAdiH syAt bhavet / kasmin sati ? nirandhaye kSaNabhaGge / keva ? nityatve vA nityatva iva, vAzabdasya ivArthatvAt / niranvaya iva vA nityasSe iti / kutaH punanirandhaye niryApArastvaM bhAbasyocyate / tasya yadyutpattarUvaM vyApAraH kathaM niranvayatva svayamapi tadA tasya 5 bhAvAt / vyApAra eva tadA na bhAva iti ceta; vyAhatAmadam-sa nAsti tathA zArI'stIti / kathaM vA sa tasya vyApAra: ? satkAryasvAditi ceta; tatrApi tarhi kAryakt vyApArAntaraM mRAyitavyam / tasyApi pazcAddhAvinaH kathaM tadyApArasvam ? tatkAryatvAdeveti cet / na; 'tatrApi ityAdeH prasAdanavasthitezca doSAta, vyApArasthAvyApArAdeva bhAvAdAve vyarthaM vyApAraphalapanaM kAryasyApi tata eba bhAvAt / athotpatti samaya eba vyApAraH utyasereva tattvAt, tAI tadaiva kAryatayApArau punaH tatkAryanayApArAvItyeka10. kSaNameva jagatprApnuvan santAnasya sannibandhanasya pravRtyAdivyApArasya cAbhAvamAvirbhAvayet / athArya kAryasya svabhAvo yatsatyapi tadvApAre pazcAdeva bhavatIti tadayamaprasaGga iti; kathaM punaH uparatavyAgAre tasmin bhavatastasya taskAryatvam ? yadi sthAna; nivakAryatvamapi syAt / asatkAryasya kathaM dezAdiniyama iti can ? tatkAryasyApi kazvaM tatkAlAdikagaH ? tathAsvAmAvyAditi cata; ata eva tanniyamo'pi syAt / asati ca kAraNe bhakkAryaM pazyAdiva pragapi kina syAt abhAvAvizeSAt ? bhavatyeva, bhAvino 15 rAjyAdeH pAgeva. satkAryasya hastarekhAderdarzanAditi cet ; tarhi sugatatvamapi tadupAyAbhiyogAt prAgapi bhavediti pUrva sugataH pazcAt saMsArIti prAptam , saMsAriNa iva tadabhiyogasambhavAta / ki vA punastadabhiyogamya phalaM nimpanne odane pAkavat ! tanna niranvayasya savyApAratvam / nApi nityamya / "bhavatu nitryAMpAratvaM nasya, na hi tasya vyApAravalena kAryakAritvaM sahakArisahi... nAmizigadeva tadupayoH / nathA hi vyApAge nAma zaktiratIndriyA, kriyA yA bhavet ? tayozca kiM padArthena sahotpannayoryAvatpadArthabhAtritvam , Ahosvit sAmAnyabattayostena mahAnutpanayostatra sadbhAvaH ? pakSadvaye'pi kAryasya sttodygrsnggH| na hi zaktAyArAviSTe ca kAraNe kAryasya kssepH| athaitanmA bhUditi tayostatra kAdAcikatvaM kAryavattatrApi vaktavyam / kAdAcitkatve nayoH kAraNapUrvakatvamavazyambhAtri / tatra mati vikalpadvayam25 kiM svAzrayapadArthakAraNamAtrabhAvitvaM tayoH, utasvit mahakArikAraNApekSatvam ? pUrvasmin pakSe punarapi sarvadA kAryotpattiprasaGgaH / sahakArikAraNApekSatve kAryameva kAraNadvayAna sammilitAdastu kiM zaktivyApArAbhyAm" [ ] iti vizvarUpaH; tanna yuktam ; azaktasya kAraNatve vyomakumumAdau prasaGgAt / tasya nIrUpatvAnneti cet ; na; azaktita eva tasyApi tattvAt , tasyAzca nitye'pyavizeSAt / zaktameva nityam , kevalamatIndriyazaktipratiSedhAdevAzaktaM 30 taducyata iti cet ; aindriyI tahi tacchaktiH, vizeSamatiSeSasya zeSAbhyanujJAnAvinAbhAvAt / tathA ca 1-tyAditi A. barU, pa0 / 2 vyApAratvAt / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2277 2 anumAna prastAvaH 213 kathaM tatrAvyutpatyAdiH pratyakSAdeva tannirNaye tadanupapatteH / asti cAso yastudarzane 'pi kasyacit tatrAnizcayAt apAsya saMzayAt anyasya viparyayAcca / kathamAyA tatparijJAnAya tadvidupAsanam ? sAmagrIsannipAte nAstyeva tatrAvyutpattyAdiH tadaiva tatastannirNayAt | ataeva tenoktam-"sAmagrI tu yadA kArya janayati tadA tasyAH kAraNatvaM nidhIyate,dvayorapi kAryotpAdakAle sAmagrIkAryayonizcayAt / ' [ ] iti cet ; anyadA tahiM bhAbhasyApyanizcayaH tadanizcayAt / kathamanyathA svarUpameva 5 zaktiH nizcitAdanizcitAyAH arthAntaratvasyaivopapatteH / athAstyeva tadApi sannizcayaH kevalaM kAryatayaiva zaktarbhedadarzanAt , tata tadAbhimukhyameva tasyA na nizcIyate. ata evA'vyutpatyAderapi tatraiva bhAva iti; tadapi na samIcInam ; kasmAta ? tattakAryAbhimukhyaM caMcchakte rUpaM svabhAvataH | anizcaye kathaM tasya nizcitA zaktirucyatAm // 1535 // AbhimukhyaM svarUpa ca pitA tena ca nizcayaH / zaktariti ka Ahe vizvarUpAt parI yudhaH // 1536|| AbhimanyaM tato yasmina yasmina kArya yayA yayA / sAmagyA sarvathA tasyAH sarvadA syAdvinizcayaH / / 1537|| tathA ca vaidyazAstrAdI vyartha eva parizramaH / vinApi vastuzaktInyaM tena nizcayasambhavAt // 1538|| sarvadarzitvamadhyevaM sarvasya pANino bhavet / jagaapekSayaikatra zaktyazaktyovinizcayAt // 1539 // tathA hi-yokaM vastu katicineva dezakAlAvasthAbhedinaH kArthanAmAnapekSya tatsAmagrI zaktam , tadaparApekSayA tarhi tadazaktam , taJca tathA kutazcinnizcIyamAnamapekSya nizcayamanvAkarSati vinA tena :.. svayamanizcayAt / tathApi tannizcaye kAraNanizcayamantareNApi kvacisatkAryatvanizcayaH syAditi na yuktamidaM tasya vacanam-"na ca sambandhagrahaNe pramANAntareNa kAryakAraNayoH sambandhagrahaH" [ ] iti / tasmAdatIndriyaiva zaktiH / yadapyantra tenoktam-"kAraNasya zaktasya dhyApAravanazca kAryakartRtvAbhyupagame tayopi kAryatvAt parabyApArazaktyantarakalpanA tatrApyanyA tatrApyanyetyanavasthA / " [ ] iti; tadapi nityaikAntamabhyupagamya tadvAdi- 15 nAmeya dUSaNaM na syAdrAdinAm, tanmatena pUrvapUrvasmAdeva zaktivyApArapariNAmAt uttarottarasya tasyotpatteH / na cAvasthAnamatra 'duSaNam ; anAditvenAnayasthAnasyaiva tatprabandhasvabhAvatvAt / kunaH punaratIndriyAyAH zakta pratipattiH ? kAdiva liGgAditi cet ; ke tayA sai tasyAvinAbhAvapratipattiH ? tadanyatreti cet, 1 tajjJAnveSaNam / 2-digtanni-AH, va, pa0 / 3 cettaI A0, baka, pa0 / 4 yattasmAta Aru, ba0, 10 / 5 "phaH zAha iti padacchedaH" - tA0dika / kyA ve Aba p0| 6 "mUlanatikarImAhuranavatyo vidUSaNam / vasvAnantyepyazamau ca nAnAvasthA vicAryate ||"-taatti| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayavidharaNe [21na; tatrApi pratyakSatastadamahAt / kAryAdeva tu grahaNe'navasthApatteriti cet; idamapi na dUSaNaM pakSa evAsmAbhiH sambandhagrahaNasyAbhyupagamAt, sambandhasya kAryasvarUpatvena apratipannAyAmapi zaktI zakyAbasAyatvAt / pramANasya ca tatra tarkAbhidhAnasya niveditatvAt / tanna zaktaH prativegho nyAyyaH / nApi byApArasya,tathA hi-yadi nityasya sAmagrIsannipAte'pi prAcyasvabhAvAparityAgaH kathaM 5 kAraNatvaM pUrvavat / tatparityAge vA kathamanyApArasvaM tatparityAgasyaiva vyApArasyAt | nAstyeva tasya tatparityAgo nisyavahAneH kAraNatve tutadA tasya tatsannidhAnAditi ceta; taripha pUrva nAsti ? tathA cet / kathaM nityatvam ? asti ceta; kuto na kAryam ? sahakAryabhAvAditi cet ; kutastadAve tadabhAvaH ? tasya tatkAraNatvAditi cet yathA tAI sahakArI tatkAraNatvAt svanivRtyA kAryaM nivartayati tathA tata patra nityamapi svapravRttyA tatpravartayet / na cet; tadapi na nivartayediti vaktavyam / pravRttinivRttibhyAM 10 nirmuktasya kIdRzI tadA kAryasya gatiriti ? na nityasya kevalasya kAraNatvaM yadevaM syAd / api tu sahakArisahitasyaiva / na ca tatsahita 'saraprAgasti yataH kArya syAditi cet; tathApi kathaM nityatvaM sasahitamya tasvabhAvasyaiva pUrvamabhAvAt / sahakAryabhAva eva tatsahitAbhAvo na ta svabhAvAbhAva iti cet, tasadbhAva eva tatsahitasadbhAvo'pi syAta, tathA ca tatsahita nityaM kAraNamiti sahakAryeva kAraNamityuktaM syAt / na nityaM sahakAri vA kevalaM kAraNam api tu tatsamudAya iti cet : ekaica tAI tadrUpA 15 zaktiriti kathaM tadbhedakalpanaM sahakArizaktiH svarUpazaktiriti ca / tadbhede bA kathaM pratyekameva na kAraNatvaM (ga) zaktita eva tattvAt / samudAyasyaiva kAraNatve ca na nityasya sahakAriNo vA vastutvam akAraNatvAt / samudAyakAraNasyameva tayorapi kAraNatvaM tadvayatirekeNa tadabhAvAditi cet, tathApi samudAyatayaiva vastutvaM na pRthagiti kathanna (kathaM) nityaM vastu pRthageva syAt ! tataH pratyekaM bhAvAnAM yasturabamurarIkurvatA samudAyadazAyAM prAcyarUpaparityAgAtmA vyApArasteSAM kAraNalvopapAdI vaktavya 20 eva / sa ca nityatve teSAmanupapanna eva, sati tasmin tatpracyuteH / nanu yadi zaktiH kiM vyApAreNa ? tasmin vA kiM zaktyA ? tadanyatarata" paca kAryaniSpatteriti cet na, zaktareva kArya pratyunmIlanasya vyApAratvAt / tadunmIlane ca zaktareva kAryaniSpatiH na vyApArAditi cet, na; zaktareva satyunmIlane vyApAratvAt / tato yuktaM niranthayavinAzanityatvayorbhAvasya nirvyApAratvAt pariNAma eva kiyAyA abasthitiriti / kaH punasyamanvayo nAma yato niranbayo nirvyApArasvamucyate iti cet ! annAha avasthAdezakAlAnAM bhede'medavyavasthitiH // 177 // yA haSTA so'nvayoM loke vyavahArAya kalpate / iti / avasthAdayaH prasiddhAH teSAM bheda AmaH paJca iti parabhAgo'rvAgbhAga iti navaH purANa iti ca nAnAsvaM tasmin sati yA dRSTA pratipannA abhedasya kathaJcittAdAmyasya vyavasthitiH sAkaryAdi parihAreNAvasthAnaM loke lokagrahaNena tadRSTarlokaprasiddhatayA azakyA'pahanavatvaM darzayati / sa tadvayava30 sthitiranvayaH kalpate / kimartho'sau ! vyavahArAya tannimittamiti / tato yaraparamatam-nAmapakkA 1 tathA tasSa A0,ja0, pa0 / 2 sahakAryabhAve kAryAbhAvaH / 3 nityo ni pa014 nityam / 5- tara eva Aga, ba0, p0|6 vaizeSikamaham (prazavyo pR044) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 176] 2 anumAnaprastAva 215 yorghaTayorekatvamiti; tatmavivihitam; ekalvapatyayena tasya vyavasthiteH / netadasti vAdhavatvAt / asti patra bAdhaH | nathA hi-AmAdarthAntaraM pakko ghaTastadArambhasaMyogavilakSaNasaMyogArabdhatvAt pASANavat / Amasya hi ghaTasyArambhako'vayavasaMyogaH mazithilarUpo niviDazca pakamya kaThinatayaiva tamya pratIteH / ato na tatrAbhedavyavasthitistAtvikIti cet; ucyate-yadi na pratipattiH pakkasya tasya hetorAzrayAsiddhiH / pratipattizcet, na tasya AnAdarthAntaratvaM zakyasAdhanaM tatpatipattyaiva vAzramAt / pratipattirhi 5 tasya kutazcidAmAdanAntarasyaiva nAtyantAya vibhinnasya, anyathA tata ra sAdhyasiddhayarthamidamanumAna bhavet / vipratipattezcAbhAvAt. bhAve tadbaTe'pi tadApate: nAzrayAsiddheH pratijhepa: syAt / na tatra tApattinizcayAditi cet nasAdhye'pi tulyatvAt / anyathaikaica pratipattiH nizrayetarAtmA bhavet / tathA ca kathamAmapakkAtmA'pyekaM bhAvo na bhavet ! AmamatadArabhakasaMyoganivRtyA nivRtta eva kathaM usya kathaJcidapyavasthAnamiti ceta;. naH tatsaMyoganivRttarapyuttaraniviDasayogAdarthAntarasyAmatipatteH / / sadapave ca phartha nivRttiryatastadArabdhasya AmasyApi nivRttiH ? kathaJcitu yA tannivRtti: tayA.'styeva tamyApi nivartanam ! abhedavat AmapakvayorbhadasyApi pratipatteH / etena taNDalAnniviDAvayavasaMyogAt odanasya zithikAvayabasaMyogatvena yadasyantAya bhedakalpanam: tadapi pratikSetavyam, tulyavAnyAyasya / yadapIdaM paiTharasya' matam-satyam , Ama eva pacyate ghaTaH kevalaM tasya rUpAdaya evAgnisaMyogAt / nazyanti tadvilakSaNAnAmeva teSAM pazcAt prAdurbhAvAditi; tanna buddhyAmahe / / tathA hi-ghaTo nAma tatpariNativizeSa eva nAparaH, sasyA'pratIteH pratikSepAca, tataH kathaM teSAM vinAzastasyaiva tatrasaGgAt / tadAtmA'pi sa tiSThati te ca nazyantIti virodhAt / tato yuktam-Amasyaiva ghaTasyAgnisamparkAt anyathAbhAvenAvasthAnam , avasthAmedino lokaprasiddhaH so'nvaya iti, evaM deza mede'Si patipattavyam / tatrApyavasthitiH sa evAyamarvAgmAge'pi ghaTo yaH parabhAga iti pratIteH / tatra samavetasyaiva tasya tathA pratItirna tadAtmana iti cet, na tasya niSedhAt / evaM sa . evAyaM ghaTaH purANo jAto yo mayA navo dRSTaH iti pratipatteH kAlamedinopyavasthAnaM pratipattavyam / uktamartha zlokAbhyAM saMgRhanAha sarvasantAnavicchedaH sati hetI phalodayaH // 178 // anyathA niyamAbhAvAdAnanatarya viruddhacyate / sati kSaNike nitye ca yadA hetau phalodayastadA sarvasya kAryasya yaH santAnaH kramavAn prabandhaH 25 tasya vicchedo virahaH tarakAryavAt kAryakAryasyApi parAparasya, yadi kA parAmarasyApi kAryasya sakRdeva bhAvAt , kAraNasyAkrame kAryakramasyAyogAt / anyatheti yadyasati hetI phalodayo yadi vA nitye tadavicchedaH tadA yadetadAnantarya kAraNAnantarabhAkviM kAryasya yadAya nityasya pratyAsannattvaM tatsantAnasya tadviruddhavate 15 --.--..-...--.---- - vAcakabalA-Adha, ya0 / 2 "pramANavizeSAt"-tAka Ti0 / 3 avayavizakavAdinI naiyAyikasya / 4-duHso-A0, va 5 pratipattinaM A0, ba0, pa0 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [21179-181 phasmAt ? niyamAbhAvAna- asato hetoranantarameva kArya na pUrva nApi pazyAdityavadhAraNasyAbhAvAt tadatsattvasya tadApyavizeSAt / tatazciravyavadhAnena prAgapi ca tadbhavediti mnyte| yadi vA, hevAyattameva kAryamityasya niyamasya abhAvAt / na hi samarthe nityahetAvanutpannasya punaH svecchayA yathA kAle bhavatastadAyattatvamupapannamatiprasaGgAt ityAzete / tataH kSaNikAverarthakriyAvyAvRttinirNayAt tadAtmaka 5 saya kRtakavAdayastu tadvizeSAstatsAdhanAya mayuktA viruddhaH eya; pariNAmasyaiva sAdhanAdityAvedayati sadhyamarthakriyA'nye vA vastudhAH kSaNakSaye // 179 // hetvAbhAsA viruddhAkhyAH prinnaamprsaadhnaaH| iti / satvamityasyaiva arthakriyeti vyAkhyAnam arthakriyAta eva sattAsambandhasyApi sambhavAt nAnyathAvyomakusumAdivat / ato'rthakriyaiva sattvam anye vA kRtakavAdayazca, veti samuccayAt te hetvA10 bhAsA viruddhAkhyAH kSaNakSaye | upalakSaNamidaM tena niraye 'pi / kutaste tathA ? pariNAmaprasAdhanA yata iti / sampratyanakAntikAn tadAmAsAnAha sarvajJapratiSedhe tu mandigdhA ghacanAdayaH // 180 // iti / vacanamAdiryeSAM puruSAdInAM te sandigdhAH anyathAnupapattyeti zeSaH / tato'naikAntikA eva 15 niAinupapattInAmevaikAntikatvopapatteH / va punaste tathA ! sarvavasya yAvajjJeyavyApijJAnasamba ndhinaH puruSasya, upalakSaNamidaM tena parikSINadoSasya ca pratiSedhe sAdhye iti / nivedayiSyate ca teSAM tatra sandisyatvam / yeSAM tu trairUpyAd gamakatvaM tanmatyA hetava evetyAha rAgAdisAdhanAH spaSTA ekalakSaNavidviSAm / iti / rAgAderAdizabdAdasarvajJatvasya sAdhanA vacanAcyaH / keSAm ? ekalakSaNavidviSAM saugatAdInAM 20 sandigdhAH, teSAmapi kathaM te tatheti cet ! na; spaSTAH pakSadharmavAdI sandehavikalA yata iti / tathA hi-'sugato rAgAdima.n sarvajJo vA na bhavati, vaktRtvAdeH rathyApuruSavat' iti / atra tAvat spaSTameva pakSadharmatvam ; sugate puruSatvAdivana vakRtvasyApi bhAvAt / kuDyAdAveva tanna sumata iti cet, na; "mAnavAn mRmyate" [ pra0 yA0 1132 ] ityAdinA sugata eva tasyokterna kuDyAdau tasyAcetanatvAt / kujhyAdigatameva tattatrocyate 25 upacArAnna tatvata iti cet, tattvataH tatra tat kasmAnna bhavati ? rAgAdestaddhatorabhAvAditi cet, kujhyAdAvapi na bhavet / tatraM tadabhAve'pi bhavati na sugata iti nirnibandhanaiva klpnaa| tanna pakSadharmatvamaprasiddham / nApi sapakSe satyam; rathyApuruSe rAgAdimatyasarvajJe ca darzanAt / nApa vipakSAdvadyAvRttiH; pASANAdau tasyApatipatrerityupapannameva tatra teSAM gamakatvam / parakIyaM tatrosaraM darzayati 1 sugatasannidhAnAt kuTyAdinyaH dezanA nissarantIti manasikRtya saugataH prAha / 2 "jJAnaghAn gyate kazcittarUpasipattaye / yajJopadezakaraNe vimalabhmanazaktibhiH ||"-taa0 ttik| 3 vanatyam / 4 kuddyaadii|5 rAgAdyabhASe'pi / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 101-183] 2 anumAnaprastAvaH 217 dharmidharmasya sandehe vyatireke natI bhavet ||181 // asiddhi pratipandhasyatyapare pratidipere / iti / bhavatu nAma pASANAdau vaktatyAdyabhAdo rAgAdinivRttaH, na tAyatA vyatirekanidhayaH kvacit satyApi tasyAM taddhAvasyAvirodhAt / / nivRttarAgaH sarvajJo bavatrAdinoMpalabhyate / / iti cet mA nAmapimbhi na lAvatA tamyAbhAvaH, anupalabdhi rakSaNaprAptAnupalambhAt abhAvAsiddheH / tato dhamidharmasya sugatalakSaNe dharmiNi vidyamAnasya vaktRtvAderyo 'sau tato vipakSAdvacatireke sandehaH tasmin sati bhavedasiddhiH anizcayaH pratibandhasya tAdAtmyatadutpattirUpasthAvinAbhAvasya / na hi sandigdhavyatireke tatsiddhiH, nizcita eva tasmin tadupapatteH / tadasiddhau ca na rAgAdisAdhanavaM vacanAdInAm iti evaM manyamAnAH apare saugatAH pratipedire pratipannA iti / 15 atrottaramAha vAco viruddhakAryasya siddhiH sarvajJavAdhanI // 182 / / zimpAyayAdimacAyA viruddhavyAptasiddhayaH / iti / idamevAsiddhaM yAcI viruddhakAryatvaM ziraHpANyAdimattvAdervA viruddhavyAptatvam sarvazalakSaNe vipakSe tayAvRtteH sandehena tadasiddhermirUpitatvAt / atha ata eva viSakSAbhAvasya' nizcaye 15 tatsandehasya nivRttiH, tadyuktam ; parasparAzrayAt-siddhAyato vipakSaniSaghasya tadvAreNa tannivRttiH, tato'pi tasiddhiriti cet, na; tavyAvRtteH sapakSadarzanAdeva nizcayA dhUmAdivat / na hi dhamAderapyanyadeva vipakSacyAvRttinizcaye nimittam anyatra sapakSadarzanAt / tacca vacanAdAvapirAmAdimatyasarvajJa eva rathyApuruSAdau tasya darzanAt / tathApi tasyAnyatra bhAve dhUmAderapi syAditi kathaM nizcitA tato'pi pAvakAdipratipattiH / tato yathA na dhamAdiH zizapAtvAdiyaM pAvakAdeva kSAdevA'nyatra 28 bhavati bhUyastanniSThatayaivopalabdherevaM na vacanAdiziraHpANyAdimattvAdikaM vA krizcijjJAderanyatra, bhUyo'pi tannipThatayaiva tasyApi darzanAt / atha sarvajJAdirapi kiJcijjJAderanyo na bhavati cetanatyAdinA tulyajAtIyatvAt tatkathaM tatra tadabhAva iti ? tahiM dravyAntaramapi na pAkAdevRkSAdevA anyadeva mUrtatvAvinA samAnajAtIyatvAditi tatrASi dhamAdinA ziMzapAtvAdinApi bhavitavyam / ayAntarabhedApekSayA tasya tadvi AtIyatvaM prakRte'pi samAnam / tato yuktaM viruddhakAryatvaM vAcaH, sarvajJaviruddhAt kizcijjJAdeva 25 tasyA utpatteH / tatastasyAH siddhirbhavatyeva sarvajJasya caudhanI tayA tadviruddha kiJcijjJatvamupAnayanyA tasya pratikSepAt yathA ghumasiddhiH zItasparzastha / evaM ziraHpANyAdimaccamAdyam AdI bhayaM 1 rAgAdinivRttau / 2 yatatvasya / 3-pAdirvA Aka, ba0, pa014 bAdhanIyatayA Aka, ba0pa0 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyavinizvayavitra raMga [ 21183-1-5 yAsAM purupatvAdInAM siddhInAM tA api sarvajJamya bAdhanya iti vacanapariNAmene sambandhaH / kutastAstadrbAdhanya iti cetu viruddhena niSevyapratyanIkena kiJcijjatvena vyAptAstA patra siddhaya iti upalabdhayo yata iti / tatrodAharaNaM yathA na vedAH pramANaM dRpTeSTavizenAditi / prAmANyaviruddhaM svatvaprAmANyaM tadyAmadhya dRSTeSTavirodha iti / prasiddhaM cedaM bauddhasyeti na nivRtya kathyate / tadevaM viruddha kAryopalabdhi 5 viruddhavyAptopalabdhiM ca pratipAdya vyApakaviruddhopadhyAdinA'pi tadbAdhanaM darzayannAha - satsamprayogajasvena viruddhaH sakalagrahaH // 183 // svabhAva kAraNA siddhirekalakSaNavidviSAm / iti / sadbhirvidyamAnairathaiH akSANAM yaH samIcInaprayogaH tasmAjjAtaM tasya bhAvaH satsamprayoga jatvaM tena pratyakSajJAnadharmeNa viruddhaH sakalasya dezAdiviprakRSTasya grahaH sakalave dilvam / tasya hi 10 vyApakramasatsamprayogajasvaM tadviruddhakhedaM satsamprayogajatvaM tAthAgate'pi pratyakSa pratIyamAnaM svapratyanIkA'samprayogajanyAvartanadvAreNa tadvayApyaM sakalagrahaM vyAvartayatIti yuktA vyApaka viruddhopalabdhiH / yathA nAtra tuSArasparzo vahUneriti / bahunerhi zItasparza viruddhasyopalabdhyA tadvyApyasya tupArasparzasyAtra pratikSepa iti prasiddhamevAtra tadvirudvopalabdhitvam / atha hAthAgate jJAne satsamprayoga jatvamasiddham ; bhAvanAprakarSaparyantAdeva tasyotyatteriti tannaH tasyApi pratyakSatvAdeva sAghanAt / tAthAgatamapi pratyakSaM 15 satsamprayogajaM pratyakSatvAt asmadAdipratyakSavaditi / etadapi svasaMvedana pratyakSeNa vyabhicArIti cet; na; niraMzavastuvAdinaH svasaMvedanamarthavadanaM ceti svabhAvadvayasyaikatrA sambhavAt / 20 tathA, svabhAvakAraNA siddhiravi bAghanI taMtra bhavet / nanvevaM svabhAvAsiddhiH svabhAvAnu - palabdhiH yathA nAsti sarvajJo 'nupalabdheriti / kathaM punaradRzyAnupalabdhergamakatvaM satyapi vastuni sambhavAt paracetovRttivizeSavaditi cet kiM punaH sarvajJasya adRzyatyam tathA cet; na; svayamapi tatsaGgAt / parApekSatayaivAdRzyatvamiti cet; na; niraMzaikAnte sa eva dRzyaMzcAdRzyazceti svabhAvadvayAnupapatteH tato dRzya eva |saaviti kathaM tadanupalabdhiradRzyAnupalabdhiryato na gamikA bhavet nanvevaM na kAcit dRzyAnupalabdhiH; sarvasya kenacidRzyasya sarvairapi darzanAditi cet ayamapi bhavata eva niSkalavastuvAdino doSaH / tathA kAraNasiddhiH kAraNAnupalabdhiH / yathA nAtItAdiviSayaM yogipratyakSaM tadabhAvAt iti, atItAdikaM hi tatpratyakSasya kAraNaM "nAkAraNaM viSayaH" [ 25 cAtItAderbhAvaH pradhvastatvenAtItasya anAgatasya cAnutpannatvenAbhAvagrastatvAditi / evamete vacanAdayaH kAryasvabhAvAnupalammarUpatayA traividhyamaparityajantopyanyathA 'nupapattivaikalyAdeva agamakAH / tadeva darzayati ] ityabhidhAnAt / na kathanna sambhavI vaktA sarvajJastasya tena no // 184 // yAvat prakRSyate rUpa' tAvat kArye virudhyate / iti / 1-dInAM tA A, ba0, pa0 | 2na kRtaH sa-A0, ba0, pa0 / 3 tatra svabhA- A, ba0, pa0 / 4 paraceoniSu - A 0 pa 5 - cidaharayA A, pa0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21185-185]] 2 anumAna prastAba: 219 vacanasya vijJAnameva kAraNam , asati tasminnicchAyAmapi tadabhAvAditi nivedanAt / tacca tasya yAvat yatpramANaM prakRSyate rUpaM tAvat sarapramANa kArya vacana tena no viruddhayate api tu tadapi prakRyata eva / sati viziSTe vahiprakarSe dhUme'pi tatkArye prakarSasyaiva darzanAt / sataH prakarSaparyantagate 'pi jJAne vacanasyAvirodhAt kathana sambhavI vaktA sarvajJaH ? kintu sammavyeva saphalavedyapi vaktA / tannAnyathA'nupapattiratra | syAdevaM yadi vijJAnAdvacanam, na caiva vivakSAyA- 5 statkAraNatvAt / sA ca rAgavizeSatvena doSAramA satI vidhUtAzeSadopato niHzeSatattvajJAnAnnivartamAnA yacanamapi nivartayatyeva, tatkathaM nAnyathA'nupapattiryatastatsugatAdau aniyatitapasaratayA pravartamAnaM vivakSAdopopasthApanena niHzeSaveditvaM na vyApAdayediti cet ! atrAha vivakSAmantareNApi vAgvRtijAtu dhIyate // 185 / / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH / iti / 10 ne sarvadA vaktukAmatayaiva vacanapravRttivinApi tayA gotraskhalanAdau tadupalabdhaH, tadApi mamAdanibandhanatvAt tasyA na vijJAnahetukatvam / tato yadi vivazAtaH pramAdAdvA tatmavRttirubhayathApi doSa nAteranativartanAt bhavatyeva tataH kvacidoSopasthApanadvAreNa sakalajayapatikSepa iti cet, idamapyayuktam ; tadubhayAbhAve'pi tatpravRtterdarzanAt / yathA tobAbhiyogavato nimantarA saMskRtapravRttiH / nahi tatra pramAdaH: lakSaNasya kriyAkArakAnvayasya cAparibhraMzAt / nApi icchA 'nugamaH; ataH paramidamuccArayA- 15 mItyabhinivezAbhAvAt / tato vijJAnasyaiva taddhatutvaM nirhAsAtizayAnuvidhAnAt | anuvidhatte hi tatpravRttirvijJAnasya nirvAsAtizayaJca, mande tasmin mandAyAH paToyasi ca paTIyasyAH tasyA api pratiyatteH / api ca, yadi vAJchAyAH taddhetutvaM mandamatayo 'pi zAstrANAM vyAkhyAtAro bhaveyuH / na / caivam, vAJchatAmapi teSAM tadapratipatteH / ato vijJAnahetukaiva tatmavRttiH etadeva darzayannAha prajJA yeSu paTIyasyaH prAyo vacana hetavaH // 186 // vivakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate / iti / yeSu buddhayaH paTIyasyo bhavanti puruSeSu prAyaH sAmastyena vacanahetavaH kadAcidapi tadabhAve tadapravRtteH te pracakSate kathayanti / kim ? puruSArtha dharmastatprayojanAdikam / kIdRzAH ? vivabhAnirapekSAste vaktukAmatAnir2yApekSAH / tata eroktam-- "AsisipAdivirahitaH svaasngmnprbhaapnnsthaanaayH| niravadyacitraracitaiH pravaraguNa tvamasi citracarito nAmnA / " [ ] iti / bhavatu vA vivakSA tathApi na doSa ityAha apramattA vivakSepamanyathA niyamAtyayAt // 187 // iti / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyavinizcayavivaraNe 151662-4EUR iyaM sakalavedini paraiH parikalpyamAnA vivakSA vaktumiccha| apramattA pramAdarahitA kasmAta ! anyathA anyena pramattaprakAreNa yo'sau niyamastakRtasya vacanaprabandhasya sthAnatraye'pi avisaMvAdAvadhAraNaM tasyA atyayo'bhAvastasmAt / nahiM pramAdabaddhatunibandhanasya tanniyamaH sambhavati, asti cAya pratyakSaviSaye prathamena anumAnavedhe dvitIyena atyantaparokSe ca tRtIyena prastAbena tanniyamasya 5 prasAdhanAt / tataH sA pramAdarahitaiva tato na doSavatotyAha iSTa satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham / iti / iSTaM zreyo'rthibhirabhilaSitaM saMsAratatkAraNAdikaM satyaM na saugatAdivat kalpitam / ata eva hitaM puruSArthabhUta vaktumicchA kathAyitu kAmatA kathaM dopavatI na kathaJciditi ? kutaH punaH kasyacit saphalajJAna yataH kathamityAdhucyata iti cet / atrAha-- prazAprakarSaparyantabhAvaH sorthagocaraH // 188 // iti / prajJAyAH sakalazrutArthabuddheryo'sau prakarSo bhAvyamAnAyA atizayamanasya ( ne tasya ) yaH paryantabhAvaH parisphuTavyApArAtmA sa sarvArthagocaraH sarvadezakAlAdivyayahito'rtho jIvAdirgAcaro yasya sa tathokta iti / etaduktaM bhavati-sakalazrutArthabhAvanAyAM tatparyante sA parisphuTasakalavastuprabhAvavatI bhavatti kAminyAvibhAvanAvat / tavAMzca sarvajJa iti / bhavatu vaktA sarvajJaH tadvacanasya tu kathaM yathArthatvaM 15 yatastattvajJAnArthinAbhayemanveSaNIyaH syAt ! svarasata eva zabdAnAmayathArthabuddhihetutvena taduktAnAmapi vastugocaratvAnupapatteriti cet, atrAha ___ tatkAryotkarSaparyantabhAvaH sarvahitAbhidhA / iti / tasya tatparyantabhAvasya kArya vacanaM tasyotkarSaH ekAntaprabAdApekSo'tizayo'vipatisAralakSaNaH tasya paryantabhAvaH svaviSaye sarvatra sattvam, sarvebhyo hitasya zreyasaH taHmArgasya ca 20 abhidhA prakAzanamiti | tAtparyamatra vAcA hi tatmayuktAnAmavisaMvAdabhAvataH / pratIyate yathArthatvaM kathaM tenAyathArthatA // 1540 // ayathArthaM vaH sarvamidaM cedarthavadvacaH / ayathArthaM vacaH sarvamiti sandhA vilipyate // 1541 / / idamapyayathArthaM cedyathArthaM syAdvacaH param | ayathArthAyathArthatve yathArthatvavyavasthiteH // 1542|| yathArthave svataH sarvaM vacaH kina tatheti cet / cakSurAdi tathA kinna sarvamarthavaducyatAm // 1543 // arthakdaguNavattaccenmithyArthamitaranmatam | 1 "sthAnatrayA visaM vAdi zrutajJAnaM hi vkssyte|" -ta0 zloka pata 13 / pratyakSAnumeSaatyantAtIndriyalakSaNe sthAnapraye / 2. yamunmepaNI-A0, ba, 10 / . .-. -. .. - . -- Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2186-160 ] 2 anumAnaprastASaH vacasyapi vibhAgo'yaM prazasyaH kalpyatAM tvayA // 1544 // sarvajJazdhena vaktavyaH kalpitaH ki tvayA'pyasau / prayojanaM vinA yasmAnna mando'pi pravartate / / 1545 // tatsannidhAnatastattvajJAnaM syAditi cet krutaH / tajjJAnaM yena tatsannighAnAdityamijasi || 1546 // tattvajJAnodayAccet sa ca punastatkRto gataH / nizvayaddhatI 97 kuto vA sannidhistasya niyateSveva sambhavI / adRSTaniyamAt syAt tattvajJAnaM tato na kim // 1548 / / tanna tatsannidhAnena kiJcidasti prayojanam / vinApyevaM yatastena tajjJAnamupapattimat / / 1549 // iti / yathA vacana sarvajJakAryakAraNabhUtayoH || 189 // avirodhena vAgvRterA breka staniSedhane / 221 tato na yuktamidaM rAhulakIrtaH-- "cintAratnopamAno jagati vijayate vizvarUpo'pyarUpaH / " [ ] iti / tadupamAnasyasyaiva sannidhicalAt tasvajJAnanibandhanarUpasyAnavagamAt / tato nopamAnAdeva tattvaparyavasAyinastasya parijJAnamiti kathanna vaktRtvaM tasya kathaM cAyathArthatvaM vacasAn ? ityupamannamuktam- 'tatkArya' ityAdi / tadevaM vaktRtvasya sarvajJatvenAvirodha- 14 mupapAdya puruSatvAderapyupapAdayannAda 1 tatkuto A0 ba0, p0| bAn A0, ba0, pa0 / 5 Adreka eva / 10 tathaiva puruSatvAderakSaNAdbuddhivistare ||10|| tathaiva hi vA [[] vRtteH hetostasya sarvajJasya niSedhena kevalam AdrekaH zabdotsAha evArtharahitaH / mImAMsakasya sa eveti / keneti cet ? vacana sarva ikArya kAraNabhUtayoravirodhena vacanasya sarvajJasya ca yo'yamuktanyAyena kAryakAraNabhUtayora virodhasteneti / tathaiva puruSatyAderAdizabdAt ziraH pApyAdimattvAderapi taniSedhane Adreka iti sambandhaH / etadeva kuta iti cet ? tasyaiva puruSasyAdeSu dvivistare prajJAprakarSe satyapi akSayAditi / yadi hi tasya tena virodhaH sati buddhiprakarSatAratamye tadapyapakRSyamANamupalabhyeta uSNAtizayatAratamye zItavat / na caivam ato na tasya tena vizeSa iti / kevalaM tato'pi tanniSedhanamA eva / smAnmatam - niyata viSayA eva nisargato buddhayaH tatkathaM tAsAM bhAvanA calAdapi sakalaM tadviSayaM ( saphalatadviSayatvam 1 ) na 25 tato'nupamA A0, ba0, pa0 / 3 vA cu-sAtha 4 hima6- tamyenaiva ta A ba0, pa0 / 7puruSatvAderapi / 20 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 922 nyAyavinizvayavicaraNe [ 21161-193 * hitoyasya pAcakatvena paribhAvitasyApi pAvakamayatvamiti tanna; svazaktita eva tAsAmazeSaviSayatyAt, anyathA vyAptijJAnAnupapatteriti niveditatvAt / kimidAnIM tadbaleneti cet na tena lagatasyaiva svaSTAsAghAraNAkArapratibhAsa pratyarthinaH karmamalasyaiva pratyAkhyAnAt caitanyonmIlanapratyarthino viSopaleSasyaivAmRtadhyAnabalena / ata evAmananti - " tapasA nirjarA ca" [ta0 sU09 | 3] 5 iti / tadeva darzayati 10 akSayAt puruSatvAdeH pratipakSasya saMkSayAt // 191 // sarvato'kSamayaM jyotiH sarvArthaiH samprayujyate / iti | jyotirjJAnameva prabhAsvaratvAda akSa AtmA prakRtaH prakarSeNa nizcito yasminni nyakSamayam AtmasvarUpaM svarUpAdanyatra tammizcayAnupapatteH / tat sarvArthaH grAhakatvena samprayujyate / kimekasminneva mukhe ? naH sarvataH sarvAtmanA UrdhvamaghastAdatrataH pRSThataH sarvatazca / kutastathA 15 pratipakSasya jJAnAvaraNasya saMkSayAt niHzeSapagamAt / ta sarva prakAza sAmarthyaM jJAnAvaraNasaMkSayAt / iti / jJAnamA mriyate yena tajjJAnAvaraNaM karma vakSyamANasadbhAvaM tasya saMkSayaH samantAta parikSayaH zrutaviSayabhAvanAt / tataH sarvasya yaH prakAzaH svaSTA sAdhAraNAkAramatibhAsarUpaH tatra sAmarthya buddhInAmiti zeSaH / etadeva spaSTavannA Kou "nirAvaraNavAbhAsa divya bodhamahomayI / prakhyAyordhvamadhastiryak prativyakti prakAzate / " [ ] iti / pratipakSaparikSaye tadAhitavizeSasya jJAnasyApi parikSayAt / kathaM tasye punaH sarvArthaiH samprayoga iti cet na tadApi tadvizeSasyaivA spaSTapratibhAsavibhramarUpasya vyAvRtteH na jJAnamAtrasthApi niranvayAyAM vastunivRttau pramANAbhAvAt / ata evedam- 'akSayAt purupatvAdeH" iti / puruSatva - manvitaM jIvarUpam AdizabdAccetanatvAdIti tasyaiveti cet nanu cetanatyameva puruSatvaM tatkathaM tadanyat yata Adipadena saGgraha iti cet ? na tApi tadvizeSasyaivAspaSTa pratibhAsavibhrama [rUpa] puruSatvasya sAdhAraNetarasvabhAvasya acidrUpatanmAtrastyAta cetanatvasya copayogavyapadezasya asAdhAraNarUparayAt / ata evoktam - "upayogasvAtmAnyo vastutvAdistadubhayabhAvo jIvaH" ] iti / yadi pratipakSaparikSayAjjyotiH chaddhasthAnAM tadbhAvAt kathaM rUpAdivedanamiti ceta ? atrAha 25 [ kathaJcit svapradezeSu syAt karma paTalAcchatA // 192 // saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra se cakSurAdayaH / iti / 9 bhavAnAbalena / 2 punastasya A0, ba0, pa0 / 3 tathApi 0 ba0 pa0 / 4 na cetaA0, ba0, pa0 / 5 sya tAH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 193-194] 2 anumAnaprastAvaH 223 bhavedayaM prasaGgo'pi yadi saMsAriNAM tu chadmasthAnAmapi jIvAnAM svapradezeSu kathazcita karmapaTalasya jJAnAvaraNApAvyapadezasya acchatA rUpAdivedanapatibandhizaktivaikalyalakSaNapariNativizeSo na syAt / asti ceyam , ato.'yaM na prasama iti / yadyevaM tadacchatAyA eva svarUpAdigrahaNopapatteH kiM cakSurAdibhirindriyairiti ceta; anottaram-yatra yeSu tatpadezeSu karmapaTalAcchateti sambandhaH / se cakSurAdaya AdizabdAdasanAdayazca nApara iti / ma hiM golakAderindriyatvamanyatropacArAt / 5 mukhyataH kSayopazamavizeSasyaiva tattvAt / ata eva gavAkSasamatvaM teSAM tatvavidaH patipadyante / yadi teSAM na mukhyata indriyastvaM kinna tadabhAve'pi tadvedanamiti cet ? bhavatyeva tadacchatAyAm / kathamanyathA pitajhola(pihitagola)kAdivyApArasyApi svapnAdau satyarUpAdivedanama : nirUpitaM caitat pathamamamtAve / 'sarvArthaH ityuktam / sarve cArdhA vartamAnabadatItAnAgatAzca | na ca teSAM grahaNaM jJAnakAle avidhamAnatvAt, kamidaM taiH samprayujyata iti cet ! atrAha sAkSAtka virodhaH kaH sarvathAvaraNAtyaye // 193 / / satyamartha tathA sarva yathA'bhUnA bhaviSyati / iti / tAtparyamatra-yadi jJAnena tatkAlIsannihitasyAgrahaNaM tarhi tadAtmataddezayorapyasannihitasyAgrahaNAt na svarUpAndanyatprameyaM nAma bhavet / yadi na tatsannidhAnAt prayojanamAvaraNApAye tAbhyAmasannihitasyApi parijJAnAditi, tarhi kAlasannidhAnasyApi na kizcit phalam, atItAderapi tadapA- 15 yAdeva pratiparityAvedhate / yathA yena anAditvenAnantasvena ca prakAreNa abhUta bhUtaM bhaviSyati mAtri ca veti samuccayArthatvAt, tathA tena prakAreNa satyamavipralabdhaM yathA bhavati sarva sAkSAtkartu ko virodho na kazcit / kadA ? sarvathAvaraNAtyaye iti / kAlenA'sanikRSTasya na cet sarvavidA grahaH / vedenApi tadarthasya bhAvinaH syAt kathaM grahaH // 1550 // AnantyAta bhAvino'rthasya vedArthasyApi tatsamam | sarvajJeneva tajjJAnaM tadedenApi duSkaram / / 1551 // tadanantyavittizcennAsti vedAdinISyate / satastasya tato vittau kutaste tanmavedanam // 1552|| nAstyeva taccedvedo'pi syAdanantaH kayaM tava ? tathApi tasyAnantye syAt arthazUnyA vyavasthitiH ||1553 / / tato yathA svakAlasthamapi vedo'rthavedanam / vedArthAnantyavittadvatsarvajJo'pIti gamyatAm // 1555 / / 5"anekagavAkSAntargata prekSakavat"-praza0 bhaa0puu033| 2 atha na pA0, tha, pa0 / 3 sadAsmataddezAbhyAm / 4-thAnAdi- taa0| 5 sarmatatya-A0, b...10| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyavinizcayavivaraNa [ 264-166 yadi paraduHkhAdikaM sarvajJo na jAnAti kathaM tajjatvam jAnAti cet kathanna duHkhAdimAn ? nahi parasyApi tatsAkSAtkaraNAraM duHkhAdimattvamiti cet atrAha paraduHkha parijJAnAdduHkhitaH sa kathaM bhavet || 194 || svatI hi pariNAmo'yaM duHkhitasya na yoginaH / iti / pareSAM chadmasthAnAM duHkhaM tasya upalakSaNamidaM tena rAgAdezca parijJAnAt duHkhitaH saH sarvajJaH kathaM naiva bhavet ? na hi duHkhaparijJAnAdeva duHkhitvam api tu svatastathA pariNAmAt / na cAyamasti yoginaH api tu duHkhitasya saMsAriNa eva / tataH sa eva duHkhI na tajjJAnamAtreNa yogyapi / na hi piturapi putraduHkhaparijJAnAdeva duHkhitvaM kintu svatastathApariNAma deva, anyathA duzcaritaputra pariklezarajJAnAdapi tasya duHkhitatvaM prApnuyAt / kiM punarbhAnApAvAt kutazcid buddhiprarSo dRSTo'sti yataH sakalabedanamapi tato bhavediti cet ? bADhamastItyAha 224 15 bhAvanApATavAdu buddha: prakarSo'yaM [malakSyaH ] || 1653 | iti vaidyAdizAstrArthasya cetasiM bhUyaH parimalanaM bhAvanA tasyAH pATavaM zaktivizeSastato buddha : sAdhyAsAdhyarogavibhAgatannidAnAdipratipatteH prakarSo 'tizayaparyantaprAptiH ayaM prasiddho loke, tathA sarvo'pi jIvAdipadArthanivahaH pavanaH panItayA prajJayopasaMgRhya paribhAvyamAnaH tatprakarSakASThAbhazritiSThatIti bhAvo devasya / tathA hi-vivAdApannA buddhi: svaviSaye prakarSamadhitiSThati, bhAvyamAnatvAt, vaidyAdibuddhivat / prakarSasvarUpamAha 'malakSya' iti / 'ayam' ityatrApi yojyam; ayamucyamAnaH prakarSo malasya prakAzAvaraNAdeH paryante kSayo nAparam, svarasAmbhavirUpApAdanaM bhAvanAzatenASi tasyAzakyatvAt / kutaH punastakSaya eva sa iti cet ucyate - vivakSito buddhiprakarSo makSaya20 rUpastasyAt kAcAmAdyupazamarUpadapAdibuddhiprakarSavat / tatkSayaH kim ? ityAhakAraNAsambhavAkSepavipakSaH sampratIyate / iti / I kAraNasya sakalajJeyapratipattinimittasya asambhavAkSepaH svIkArastasya vipakSa virodhI sampratIyate nizcIyate / tathAhi yasya yatra makSavaH sa taM sAkSAt karoti yathA kazcidapagatalocanamalocanamalo nIladhavalAdi, lakSayazca kasyaciMTU jIvAdinikhilA gamArthatriya iti / kiM punastadbuddha: malaM yatparikSayo hetu: ? na tAvadayaM rAgAdiH satyapi tariman buddherbhAvAt / nApi zarIrAdiH sakalavedityapi tadabhyupagamAt / ata eva na dUradezAdispIti ceta naH zarIrendriyAdivyatiriktasya AtmasamavAyipulapariNativizeSasya tattvAt / kutastadastIti ceta ucyate- 'yata svaviSaye jJAnamaspaSTaM tattAdRzamalanimittaM yathA madiropayoginaH sannihite'pi vAda aspaSTavedanam, aspaSTaM ca sarvatrApi svaviSaye pravacanajJAnam / " 25 + 1 tulanA - "saMvedanAdbhAgitA cet strImanU syAttanirUtsambandhAdrAnitA tasya na tu rAgAdivedanAt / pra0 vAtikAla0 11233 2 kaladevasya / 3-sambhatrI rUyAdA A0, pa0 / 4- papATavAdi - tA / 5- zridamitrI- Apa0 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 196-195 2 anumAnaprastAva 225 iti malasadbhAvAdupapannaM tatparikSayasya sakalajJeyamatipattI kAraNatvamiti sUktam- 'kAraNa' ityAdi / tadevamanaikAntikAvaM vaktRtvAdInAmamidhAya sAmmata masiddhamapi hetvAbhAsaM darzayannAha asiddhazcAnuSatvAdiH zabdAnityasvasAdhane // 196 / / iti / zabdasya yat anityatvaM tasya sAdhane kartavye cAkSuSatvaM cakSurmAnatvamAdiryasya rAsanatvAderasau asiddhaH, asiddhiH zabde dharmiNyasambhavAt / 'cakSuHzreyaso bhujAH' iti tu pravAdamAtramidaM 5 na vastubalapravRttam, anyathA pihilo pAnI pannaH sa bhayo / Ata va sajeSAm , rUpamapazyatAmapi zabdazravaNena palAyanopala bhAt / bhavatu zabde tAtyAsambhavaH tathApi siddha eva ghaTAdau bhAvAta, anyathA vyayaMtra cakSurAdikamanA bhavediti cet ; na; tatra sato'pi zabdAnityatvaM pratyagamakatvAt / ghaTAyanityatvasya hi tannAntarIyakatvena tataH pratipattirna zabdAnityatvasya, tadabhAvAt / nanu tadabhAvo'pi nApakSadharmatvAta; satyapi tasmin kRttikodayAdau tadabhAvAt / 'na yudeSyati 10 zakara kRtti kodayAt' ityatra pakSadharmatvam ; zakaTe tadudayavat kRttikodayasyAbhAvAt / kRttikAsu vA tadudayabat itarodayasyAsambhavAt / kAlAdezya dharmiNaH saugatakalpitasya zAstrakAreNaiva patikSepAt / tanna apakSadharmasvena tadabhAvaH / zabdAnityatvAbhAve'pi tatra bhakto bAdhakAmAvAdeva tarhi tasya bhavatu tadamAva iti ceta; nedAnI tasyAsiddhalam , siddhasyaiva evamagamakatvapratipAdanAditi cet satyam ; ghaTAdigatasya tasyaivamagamakatvaM zabdagatasya tu naivam, asiddhatvAdeva tasyAgamakaravAta, anyathA'- 15 nuSapattivaikalyasya tatra tanmUlatvAt / kaH punaH zabdagatatvenaiva cAkSuSatvAdikaM hetumabhidadhyAt anibhihitasyAsidvitodbhAbanA'nupapatteriti cet ? 'sarve sarvatra' iti bruvan sAGkhya eveti bamaH / na ca tasya "zabdAnityatvamanabhipretam ; AvirbhAvAvirUpeNa tadabhyupagamAt / asiddhatvazcaitasya tatrApatipatteH / nabapratipannaM siddhaM nAma atiprasaGgAt / tataH sthitam--asiddha' ityaadi| hetvAbhAsattvamanyamAnupapativaikalyAt / tasya cekavidhatvAt tadAbhAsAnAmapyekavidhatvameva prApnoti,bahuvidhatvaJceSyate tatkathamiti cet ? atrAha- 20 anyathAsambhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH / iti / anyathAsambhavAbhAvaH anyathA'nupapanatvasyAbhAvaH tasya bhedo nAnAtvaM tasmAt sa hetvAbhAso bahudhA bahupakAraH smRto mata iti / kaiH kRtvA sa bahudhetyAha viruddhAsidbhasandigdhairakiJcitkaravistaraH // 19 // iti / 5 5- zravaNabhu- An, ba, pa0 / 2 avinaabhaavaabhaavH| 3 mAntarIyakatye / 4 pakSadharmasvAbhAvAt / 5 "yadA ca sa eva kAlI dhamI tauSa ca sAthyAnumAna candrodayazca tatsambandhIti kayamapanadharmatvam ?"-pra0vA svavR puu015| 6'kAlAdibhikalpanAyAmatiprasaGkaH" -pra0 sN0puu0104| "yadi punarAkAza kAlo vA dharmA tasya udebhyanachakaTavanya sAthyaM kRttikAvayaH sAdhanaM pakSadharma eveti matana: tadA caritrodharmizi mahodathyAcArAbhimAcaM sAdhyaM mahAnasadhUmavasvaM sAdhana pakSadharmo'stu, tathA ca mahAnasadhUmI mahodadhau agni gamayediti na kazcidapakSayamoM hetuH syAt / " -pramANaparI0pU071 / akadi0pU0 105 / 7 zabdAdini -tAH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyaviniyamidharaNe / 2 / 197 vyAkhyAtaM prAgevedam / tatra viruddho nAma sAdhyAsambhava eva mAvI / sa ca dvedhA vipakSavyApI tadekadezavRttizceti / tatra tayApI niranvayavinAzasAdhanaH sattvakRtamatvAdiH, tena pariNAmasyaiva tadvipakSasya sAdhanAt, sarvatra ca pariNAmini bhAvAt / tadekadezavRttiH prayatnAnantarIyakatvazrAvaNalvAdiH, tasya 'tatsAdhanasyApi vidyudAdau pariNAminyapyabhAvAt ? tathA sAdhye satyasati ca yasyAsiddhirasau 5 asiddhI nAma | sa tu anekadhA cAyam-ajJAtasandigvasvarUpAzrayamatijJArthaMkadezAsiddhavikalpAt / tatrAjJAtasiddhaH sarvo'pyekAntavAdiparikalpito hetunivahaH, tatparijJAnAtya "parokSa [ jJAna ] viSaya" ityA danA "vimukhajJAnasaMvedaH" ityAdinA ca pratikSepAt / sandigdhAsiddho yatheha nikuJja mayUraH ke kAyitAditi / tatra hi yadA svarUpa eva sandehaH kimayaM mayUrasyaiva svaraH Ahosvit manuSya syeti ? tadAzraye vA kiMmasmAnnikuAt kekAyayitApAta Ahospidanyata iti tadA bhavatyeva 10 sandigdhAsiddhatvamasya / svarUpAsiddhI yathA-"sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH" [ ] ityatra' yadi yugapadupalambhaniyamo hetvarthaH; so'siddha eva viSayadarzane'pi santAnAntaragatasya tajjJAnasya kutazcittatpratipattAvapi tadviSayavizeSasya anavagateriti prathamaprastAve nirU pitatvAt / athaikopalambhaniyamaH; so'pi tAdRza eva / na okasya jJAnasyaivopalambho bahi15 rarthasyApi tadbhAvAt / ka: punarayaM badiroM nAma yasyopalambhAt ekopalambhasyAsiddhiH ? nIladhavalAdiriti cet, na tanmAtreNa tatvamapi tu jJAnAdarthAntarale tadvadyatve ca, tanmAtrasya jJAnasve'pyavirodhAta / na ca nIlAderanyajjJAnaM pazyAmo yato'rthAntaratvaM tadvadyatvaM cA tasya bhavet / anyatireke tu na tasya bahirarthavaM sukhAdivat jJAnatvasyaivopapatteH / atha nIlamahaM pazyAmIti pratIteH kathamarthAntarasya jJAnasthAmAvaH ahabuddhivedyasya tattvAditi ? tadapi na yuktam ; kartR karmakriyArUpasyApi vibhAgasyAvibhAgarUpe nIlAdAveva kalpitarUpatvAta, zilAputrasya zarIramityAdivat atAttvikatvAt / na hi tattvato'hampratyayasya tatra vyApAraH / vyApAre vA tatrApi tadvadye vyApArAntareNa bhavitavya tatrApyapareNetyanabasthAnaM bhavet / vyApAramatryApAra eva sa pratyeti cet, nolAdi kinna tathA pratyesi ! matyetu ko doSa iti cet, sarva tarhi pratIyAt avizeSAt / na cAhamityavi zarIrA danyaH, sthUlo'hamiti tarasAmAnAdhikaraNyena pratIteranyathA'sambhavAt / zarIrasya ca grAhakarave prAthamapi 25 tadeveti siddha nIlAditajjJAnayoranantaratvamiti kathaM tasya bahiArthatvamiti cet ? ucyate-tadeva tadarthAntaraM jJAnaM yasyAyaM bhavadvicAro vyApAraH | so'pi nIlAdInAmanyatamasyaiveti cet ; na tasya svarUpAdanyatrA 'pravRtteH / na hi tat nIlAdikamazeSamaviSayokurvat tadvayatiriktajJAnAbhAvamatipattau 1 anityatvasAdhanasyApi / 2'sasu' ete pade vyarthe / tvnek-taa|3 nyAyavizloka za11 / 4 nyAyavi0 zlo0 1 / 19 / 5 "vayaMtra nIlAbhAratadiyo tayora minaravaM sAdhyadharmaH yathoktaH sahopalambho hetuH| Izaza eSa zrAcAryAye prayoge hetvo'bhipretH|" -tattyasaM0 paM0pU0567 / pracA 32387 / 6 -ysnd-p0| 7 etasyopa-A0,0,5018-batajjJA-Aga,, pAha-dharavasya aab0,50| 10jJAnatvAditi / 11 eva - A0 ba0, p0| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 197 2 anumAnaprastAvaH samartham , vyatiriktabhAvapratipattervyatirecayitavyavastupratiSattinAntarIyakatvAt / atha tadeva nIlAdikaM yathAsvamAtmani jJAnAntarAbhAvamavaiti tatkiM tadarthena vyatiriktajJAneneti cet ! na; vinA tena tadevetyAderapi duravarodhasyAt / na kokena tasya sarvasyA'navagame yuktamidaM tadevetyAdikam , ekajJAnavyApAratacaivAsya pratIteH / tato'styeva jJAnamantiraM nIlAdeH / kathaM punastenApyanyApAreNa tasya grahaNam / savyApAratve 'navasthAnasya pratipAdanAviti cet, na; svata eva tasya vyApAratvena byApArAntarakalpanA- 5 vaiphalyAt / svato'pi sarvagrahaNavyApArameva tat kasmAnna bhavatIti cet ! nIlamapi svato nityaM vyApi ca pharamAna bhavati / svahetoreva niyatakAladezatayotpatteriti cet, na; anyasyApi tata eva niyatatayApAratvenotpatra vizeSAt / yatpunaruktaM mastakasphoTavijJAnaprakaraNe "adRSTaM pazyatItyetat sutarAmatidurghaTam / dRSTaM ca pazyatItyetat vyarthakatvAt sudurghttm||" [ ] iti / 10 tadapi na yuktam ; adRSTasyaiva pAvakAdegnumitasya punadarzanAt / tadapi dRSTameva dRSTatathaiva tatrAnumAnasyApi pravRtteriti cet na; darzanAbhAve dRSTavasyAsambhavAt / darzanabhAve vyartha taiba anumAnasya sannihitagupavaditi niveditameva tatpUrva savistaramiti nAtIva nibNdhyte| kutazca dRSTatvaM nIlAderyataH pareNa udarzanaM vyarthamucyate ! svata eveti cet naH paramya tadviSayasya darzitatvAt / sato'pi parasya kathaM tadviSayatvaM tatra vyApArAbhAvAta ? na hi samasamayasya tatpratibhAsasya tadAyattatvamupapannam , anyathA 15 dIpapatibhAso'pi tulyakAratadantarAyatta: prApnuyAt / tannedaM samaJjasamupakalpitam / abhihitaM cedaM tatraiva prakaraNe "samAnakAlayoreva kAryakAraNatA yadi / bhavedevaM yadi bhavedvathApAra iha kasyacit / / pradIpayorapi bhavet grAhyagrAhakatA tthaa| ghaTayorapi tenedamasamaJjasattikam // " [ ] iti cet, aho bhavAn azvArUDho'pi mazvaM na pazyati, yato'nena vicAreNa nIlatajjJAnadvayaM pazyannapi paratastatpratipatti pratiSedhati / na hi vicArasyAtadviSayarave tena tatra grAhakamAbasyAnyasya vA nirAkaraNamupapannam amatipanne bhUtale kalazaniSedhavata / tato yathA svahetutastathotpattarvicArasya tadviSayatvaM tadbhAvaniSedhaviSayatvaM vA samasamayasyApi tathA darzanasyApi nIlAdigocaratvamurarIkartavyaM 25 tathApratIteH / na pradIpAdibhiratiprasaGgApAdanaM tatra tatpratItarabhAvAt / tato'sti bAhyasyApyupalambha ityasiddhirevaikopalambhasya helarthasya | tathA pRthaganupalambhasyApi / na hi tatra kiJcitpramANam apratibandhAt / na hi tatra tasya tAdAmyam / tadvannIrUpatvApatteH / tasyApi punaH pramANAntareNa tadAtmanA mahaNe'navasthApatteH / nApi tasmAt 5 nirbadhyate A0, ba0, pa0 / 2 -prayadarzanAt pa0 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyadhinizcayavivaraNe 12|198-166. utpattiH; avastunyeva tasyAhetutvAn / na ca pratibandhAntaram / apratibaddhasya ca na sadviSayatvamatiprasaGgAditi | * AzrayAsiddho yathA bhAvamAtrAnupaGgI vinAzo bhAvAnAM nirhetukatvAditi / niranvayo chatra bhAvapradhvaMso dharmI nirdiSTaH sa cAsiddha eva / anyathA krimanena hetunA tasyaivAto'pi sAdhanAt ? 5 tatkathamasiddhAvasya siddhiH siddha eva dhamiNi saddharmasiddharupapatteH / asiddhizcAsya sAnvayasyaiva vinAzasya pratItaH, yathA bAlyAdeyauvanAdau / na hi tatrAnvayo nAsti, 'sa evAyam ityapariskhalitAt pratyayAt | hetuphalamAyAdevAyaM' nAnvayAditi cet, na: tannimitatve 'tiprasaGgasyAbhihitatvAt / bhavatu tarhi sAnvayanirandhayavizeSa vivakSArahitaM tadubhayasAdhAraNaM vinAzamAtraM dharmI siddhatvAditi cet; na. vizepaTTayasya asambhavAt / na hi niranvayo'pi vinAzaH kacidavagatipathaprasthAyI sAnvayAtyaiva pratIteH, 10 tatkathaM tayoH kiJcit sAmAnyaM nAma yasya hetuM pratyAzrayatvamupAlpyeta ? tadevAha savethA nAsti sAmAnyaM pariNAmavinAzayoH / yo hetorAzrayaH [aniSTrariSTaH svAsmA vizeSataH] // 16 // iti / vyaktametat / bhavatu sahiM pariNAmAtmaiva vibhAzo dharmIti cet Aha-aniSTeriti / na hiM pariNAmaH saugatasyeSTo yatastasya bhAvamAtrAnuSaGgitvaM sAdhyate / na ca tatsAdhanamupapannaM jaina prati 15 vivAdAbhAvAt / karAI saugatasyeSTaH ityAha-'iSTaH svAtmA vizeSataH' iti / vizeSeNa hi niranugama lakSaNena saugatasyeSTI vastusvabhAvo na pariNAmena / sa ca pramANAbhAvAdasiddha iti kathamasyAzrayAsiddhatvaM na bhavatIti manyate ? niraMzavastuvAdinaH satyAdiH so'pi pratijJArthaMkadezAsiddhaH / tadyathA anityaH zabdaH sattvAt kRtakatyAt utpattimattvAcceti / pratijJArtho hi atra dharmisAdhyadharmasamudAyaH / tadevadezaH punaH zabdo'nityatvaM ca, tatra yathA anityatvasya na hetutvaM sAdhyatvenAsiddhatvAt tathA 2, zabdasyApi / ata eva zabdasvAdestarasvabhAvasya paraitattvamanabhipretaM sadatsavAderapi bhavet, zabdasvabhAva sya sattvAdinAnAdharmasyAbhAvAt, anyathA niSkalanikhilabastupratijJAvyApatteH / vasturUpa eva tatra na vidyata eva nAnAdharmo vyAvRttirUpastu vidhata eva vyAvartya bhedena tadbhavasya pratiSThiteH, "yAvanti pararUpANi tAvatyastanivRttayaH / " iti [ ] vacanAditi cet, na tadbhadasyApyekasvabhAvanibandhanasya kAryamedavadasambhavAt anekasvabhAvasya ca zabde vastunyabhAvAt ! bhAva eva . vyAvRttirUpasyeti cet, 25 na; tannibandhanasyApi punastadrupAnekasvabhAvasya kalpanAyAmanavasthApatteH / satyametat, kevalaM vikarUpA evAvicAritaramyA vyAvRttibhedena tadbha damupakalpayantIti cet, na tarhi tataH phasyacit siddhiravastusasparzitvAt,anyathA tataH sAdhyasyaiva siddharanarthakaM liGgasamarthanam / tanna kalpanAsiddhasya siddhatvamityasiddha eva satvAdiH / etadevAha sAdhyasAdhanabhAyo na zabde nAzitvasaSayoH / iti / 1 sa eSAyamiti pratyayaH / 2 arthadha-- A0, ba0, 50 / 3 "tasmAdekasya bhAvasthayAvanti pararUpANi sAvatyastadapekSayA vyAvRptayaH / " -pra0yA0 svakRpR0 156 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 196-201] 2 anumAnaprastAva na hi zabde dharmiNi nAzistrasya sAdhyabhAvaH sAdhanamAvo vA sattvasya upalakSaNamida tena kRtakavAdezca,tasya vastutaH kalpanayA cAvasturavAt / atraiva pratiyastUpamayA dRSTAntamAcaSTe __ amala: pAcakA'gnitvAt [ityanekAntayiviSAm ] ||199|| iti / cayahi sAle gini pAyakara-zAniyona sAdhyasAdhanabhAvaH zabdabhene 'pi vastubhedAbhAvAt tathA prakRtayorapi / na hi tatrApi vastubhedo vikalpamenasyaiva bhAvAt / keSAM punastatra tayorna tadbhAvaH / 5 ityAha-'ityanekAntapidvipAm' iti / vikalpabuddhI anekAntaM ye vidviSanti teSAmiti / na hi anAmilApyetarAkArasyAnekAntasyAbhAve vikalpo nAma, yataH vikalpitA'pi hetusiddhirbhavet / bhavatu kalpitastatra anekAnta iti cet; na; anavasthAdoSasyodghopitatvAt / bhavataH kathaM tatra tayostadbhAva iti cet ! Aha sarvAnyasadRzaH zabdaH sanyAdipariNAmataH / sarvAnyArthAsamaH zabdaH zabdAdipariNAmataH // 200|| iti / sAdhAraNetarasvabhAvo hi zabdaH syAhAdinAM pratItibalAt / pratIyate hiM tatra sAdhAraNasvabhAvatvaM sattvajJeyatvAdinA pariNAmena, tapeNa tamya sarvAparapadArthasAdRzyAta, asAdhAraNarUpatvaM ca zabdasyazrAvaNatvAdinA, tasya tadanyatra sarvatrAbhAvAt / ataH zandAnityatvasAghanena te satvAde pratijJA'rthaMkadezAsiddhatyam / zabdAdasAdhAraNapariNAmAtmanamtasya tadviparItatvena na niraMzavAdinAmite 15 bhAvaH / zabdasya pariNAmatve pariNAminA bhavitavye tasya tandhamatvAt / na cAsau kazcidapi astIti ceta; na; pudgalaparamANUnAM bhAva t / etadevAha aNUnAM zrutayogyatvAtizayAdAnahAnayaH / zabdotpattivinAzA natsAdhyasAdhanasaMsthitiH ] // 201 // iti / / zabdasya hi utpattirnAma pudagalaparamANUnAM tAlbAdibhiH zravaNajJAnaviSayApanogyAsandha. 2, rUpAtizayopAdAnameva, vinAzo'pi kutazcidatizayaparihANireva, nAsataH sarvathA prAdurbhAyo nApi norUpa pradhvaMsaH pramANAbhAvAt / tato yuktaM pariNAmatvaM zabdasya pudgalaparyAyatvAt / na cedasiddhamavasoddhavyaM tRtIye nimapayiSyamANatvAt / bahuvacanaM tu ubhayatrApi vyaktimatvApekSa pratipattavyam / tataH kim ? ityAha-tatsAdhyasAdhanasaMsthitiH / nan tasmAt sAdhAraNetarasvabhAvasadbhAvAt sAdhyasAdhanAnAmanityatvasattvAdInAM maMsthitirastIti zeSaH / evamanye 'pyasiddhA hetvAbhAsA abhyUhitavyAH / 15 ____sampratyanekAnti kastadAbhAsa ucyate / kathaM punarviruddhetyAdau 'kArikAyAmanuktastadAbhAsaH kathyate taduktasyaiva vivaraNIyatvAditi cet ! na; sandigdhazabdena tasyaiva abhidhAnAt / sandigdhasAdhyaviSayatvena tanna lacchandopapatteH / sa ca yathA tanukaraNabhuvanAdikaM budidhamadhetukam acetanopAda!natvAt sannivezaviziSTatvAcca ghaTAdivaditi / syAnmatam-sata eva sAdhye tadvipakSe ca bhAvAdanakAntikatvam | na ca tanyAdI tAdRzama- 30 1 nyAya vi0 zloka 2167 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2/201 cetanopAdAnatyAdikamasti yasya ghaTAdau sAdhyAnugamaH pratipannaH / yadi syAt jIrNaprAsAdAdivat tatrApi pratipattaH svayameva kRtabuddhiH syAditi vyarthaiveyamanumAnaklaptirbhavet / tato'siddha eva tatrArya hetubarga, iti kathamanaikAntikatvam ? taduktam "siddhaM yAgadhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sabhivezAdi tadyuktaM tasmAdyadanumIyane / / " / pa. yA0 1 / 13 ] iti; tadayuktam ; pratyavamarzena tatrApi tasiddheH / asti hi ghaTAdAviva tanvAdAvapi pratyavamarza:'ayamacetanopAdAnaH, ayamacetanopAdAnaH' ityAdiH, tatkathaM jIvati tasmiMstatra tadasiddhatvakalpanam ? vyapadeza evAyaM kevalaM na pratyavamarza iti cet: na; kRtakatvAdAvapi evaM prasaGgAt / zavayaM hi vaktu ghaTaH kRtakaH zabdo'pi kRtaka iti vyapadezamAtramevedaM nAtrApi sAmAnyapratyavamarzaH kazcit / tathA 1. cAtrAsAyapi asiddha eveti na kazcidapi hetuH siddhaH syAt / tato yathA kRtakatyAdau prayavamarza eva sAmAnyaviSayaH, tadvadacetanopAdAnatvAdAvapi iti siddha ebhayam, kevalaM sAdhyAbhAve'pi bhAvAt anaikAntikaH / tathA hi buddhimato hetoryaccharIraM tadyadi tenaiva buddhimatA buddhimaddhetukaM tannirmANe'pi tasya zarIgantaraM punanirmANe pAti na kvacidavasthitistaccharIrANAm / anyena buddhimatA tadhenukaM tadityapi na yuktam; taccharIrasyApi madanyena tdhetuphtvklpnaayaamvyvsthaaptteH| athAzarIra15 budidhamadhetukameva taccharIraM tadayayamasamatannaH tanvAdAvadhi takSenukasyaiva prasaGgAt / astu tarhi tait atadhetukameveti cetaH siddhaM tarhi tena vyabhicAritvam acetanopAdAnatvAdeH asiddhe buddhimati taccharIrasyApyasiddhatvAt kathaM tena vyabhicArakalpanam ! siddhe siddhameva saditi ceta; tathApi ki tarakalpanena siddhasya tenai etyakhyAnAnupapatteriti cet ; satyaM yadi pramANasidhena terne tatkalpanam, na caivaM parAgIkAramAtrasidhenaiva tadupapAdanAt, tadaGgIkArasya apramANatvAt kathaM tadviSayeNa vyabhi20 cAra hati cen ! kathaM tAdRzenaiva kSaNakSayAdinA 'nupalambhasya pakSadharmatvaM yato nAsti kSaNakSayAdira nupalambhAt vyomakusumAdivat' ityanumAnamujjRmbheta ? tedabhAvo na bhAveSu sAdhyate kintu tadvirudhamani (ddha ni) tyatvamA kauTasthyameveti cen: apratipanne tasmin kathaM tatra tadviruddhatvapratipattiH ! parAGgIkArAdapratipannavyabhicArabudheriti svarunivicitadarzanapradarzanamAtram / tasya nAstyeva zarIra miti kecit / tairapi tatra nidarzanaM vaktavyaM yato'garIyeva tasya tanvAdikatRtva pratIyeta iti / 25 ucyata eya gADasuptaH tena azarIreNApi svazarIravikSepAveH karaNAditi cetabuddhimatA 'pi tarhi tena taskaraNAd buddhimattvamapi tasya na syAt / kuvindAdeH buddhimata evaM darzanAt tasyApi buddhimatve sazarIrasvamapi syAdavizeSAt / kimarthaM vA budidhamato'pi tasya sanyAdikaraNam ? krIDArthamiti cet, na: kSaNaklezasya krIDA 'sambhavAt / klezo'Si vidyata eva tasya rAgAdiriti cet; 1- gari tasya zarIrAtaraM punastanamaNipati p0|2 zarIra / 3 vyabhicArakalpanana / 4 zarIreNa / 5 parAGgIkAramAnasiddhanaiva 16 kSaziyAtvAnAvaH / 7 kSaNikatve / -davipratipanne vyaA baka, p0| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21201 ] 2 anumAnaprastAva kathaM tarhi tasya dustarAsArasaMsAraporAsAtasAgarodaranipAtanimittatA pratipadyamAna evaM tatprayuktaH koDAyAM pravateta ! bAlaprajJAmalImasamAnasasyaiva tadupapatteH / pAkRtasyaiva so'pi tannimittaM na vizvalokAtizapicattyaviSThAnasya mahezvarastha, na hi yathA pannagaviSa mAnuSAya pratapatyevaM mayUrAyApIti ceta : na kleze'pi klezavasyAvizeSAt / tathApi prAkRtikalezasyaiva tannimittatvaM na tasyeti kalpanAyAm acetamopAdAnatvAdhavizeSa 'pi kalazamuzalAdikameva budhimadhetukaM na tAvAdIti kinna vibhAga- 5 karupanaM yato vyabhicAradoSo duSparihAro na prApnuyAt ? kizca, muktAnAmapi tanvAdi kurvan krIDati kinna saH | prabhAvaH syAt paraM caivamazakyArthopakalpanAt // 1555 / / karmaNAM tannimittAnAmabhAvAnneti cedasat / teSAmapi tavAyatta prAdurbhAvatayA sthiteH // 1556 / / acintyAM vistaH zakti kiM vA tezamapekSayA / sahAyApekSiNI zaktiracintyA vA kathaM bhavet ? / / 1557|| tanna krIDAparatvena yuktA tanvAdinimitiH / prANinAmupabhogAya taskRtiryadi kalapyate // 1558 / / upabhogo'pi kartavyaH prItireva tanUbhRtAm / yayanugrahabuddhayA'sau takriyAyAM pravartate // 1559 / / tathA va duHkha janmeSAM na tatkAryatayA sthitam / vyabhicAreNa taddhetUna yojayatyapasaMzayam // 1560|| asti nigrahamogho'pi yadi tasya manISiNaH / drohaH kastaiH kRto yena sa tatra pariva rupyatAm // 1561|| drupate so'pi cedanyaiH satvairatyalpazaktibhiH / tatprabhAvavAdAya vaM prayaccha jalAJjalim // 1562 // adrohakRsu tannAyaM nigrahasteSu yujyate / kartuM buddhimatA devairidamanyatra bhASitam // 1563 // "tanvAdikaraNAt sasvAn bhavanezena yojayet / buddhimAnIzvaraH kasmAt svayaM drohamakurvataH / / " [ siddhivi0 pari07 ] iti / nimo'pi teSAmupakArAyaiva, phalopabhogena karmaparikSaye nirvANapuramAptebhAvAditi cet; aparipakAnAmeva sahi teSAM parikSayaH kartavyaH syAt / evaM hi tena jagadanugRhotaM bhavati, prabhurya 1 tasya sa -A, ca, pa0 / 2 sAdhAraNajanasyaitra / 3 prabhavatyevaM prA. ba0, 'pH| 4-zayaH A0, 0p0| 5-prabhAvAya A0, ba, p0| 6-cAkSayaH kaH pari-Aya, vaya, pa0 / 7 janAnugrahIta Aga, ba0 p0| -- - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2202 devecchati tatkarotIti cAnusRtaM bhavati / yadi vA kRtvA parizodhanAt karmaNAmakaraNamevopapannam " prakSAlanAddhi Sakkasya dUrAdasparzanna varam" [ [] iti nyAyAt / tatkarmaNAmavidyA malImasAH prANina eva kartArI na mahezvaraH sa tu teSAM pharamevocitaM parikalpayatIti cetuH tanvAdInAmapi ta eva kinna kartArI yatasteSAmIzvarakatRtvamucyate / prANinAmajJatyAditi ceta naH karmasvapi samAnatvAt / tathA 5 dvi-yathA te tanvAdyupAdAnAdikaM na jAnanti tathA karmavaicitryanimittamapi, anyathA duSkarmakaraNAsambhavAt / mA mUrvaste'pi teSAM kartAra iti cet Agatastarhi tairapi hetUnAM vyabhicAra doSo'prati-vidhAnaH / tanopakArAyApi nimakaraNamupapannam / prayojananirapekSameva tasya jagatkaraNaM svAbhAvyAditi cet kathaM tarhi tatkasyacidanugrahAya aparasyopaghAtAya ca mahezvarasyaivaM nAbhisandhirjagatsvamAvAdeva tadvibhAga iti cet; anubaddhastarhi 10 tena vyabhicAradoSa ityupapannamanaikAntikatvamacetanopa | dAnatvAdInAm / tathA satputratvAdInAmapi / sa zyAmaH tatputratvAditara tatputravat / pakkA ete taNDulAH ekasthArUyantargatavyAt upasRSTataNDulabat' ityAdayo'pi tadvipakSe bAdhakavaidhuryeNa anyathA'nupapattivaikalyAdeva agamakatvapadavImAsAdayanti na punastrairUpyavaikalyAt / asti catra pakSadharmatvaM dezAntaragate devadattAdI tatputratvasya bhAvAt / sapakSaM sattvaJca pArzvavartini puruSa zyAme tadupalambhAt / vipakSamyatirekazca 15 tatputratvasya azyAmasyApratipatteH, azyAmaputrasya cAtatputratvAt / nanvatra sAdhyapratibandho nAstina tatputratvaM zyAmatvasya kAryam tataH prAgeva bhAvAt, viziSTAhAradezAdiSalena pazcAdeva hi tataH zyAma bhavati tatkathaM taddhetukatthaM tatputrasvasya ? kathaM vA tatsvabhAvatvamiti matiSandhavaikalyAdeva agamakatvamatra nAnyathA'nupapattivirahAditi cetuH kathaM punastrairUpye sati taha kazyaM kRtakatvAdAvapi avizvAsa - prasaGgAt tadevAtra nAsti vipakSavyAvRtterabhAvAt bhazyAme'pi bAlAvasthAyAM tatputratvasyopalambhAditi ceta: zizapAtve'pi tannasyAda, aGka radazAyAmavRkSatve'pi sadbhAvena viSavyAvRtterabhAvAt / vRkSapariNAmayogyattayAGkurasyApi vRkSatve zyAma pariNAmazaktitayA bAlakasyApi kinna zyAmatvaM yato vipakSavyatireko na bhavet ? tatastanmAtrAnubandhitvAt sAdhyadharmasyopapannamasya svabhAvahetutvaM zizapAtyAdivaditi na pratibandhavaikalyAdgamakatvam, anyathA'nupapattivirahAdeva tadupapatteH / Zhi " sampati cirantanAcAryAnusmaraNena puNyAtizayAvAptimabhisandadhAnaH zrImatvAtrakesarivacanena 25 hetvAbhAsAnAmupasaMhAraM darzayannAha anyathA'nupapannasvarahitA ye trilakSaNAH / akizcitkArakAn sarvAn tAn vayaM saGgitama || 202 || iti | anyathA'nupapattivirahAdeva hi tatputratvAdayo'nye'Si hetvAbhAsAH sAdhyapratyAyanavaikalyAt arkacitrA na trairUpyavirahAt / tadavirahasyoktarItyA samarthanAditi vayaM syAdvAdanyAyavedinaH 30 pratipAdayAmahe / 1 pazyA- A0, ba0, pa0 / 2 nahita- A0, ba0, pa0 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 203] 2 anumAnaprastAva tadevamupadarya hetutadAbhAsAn sammati ThUSaNAbhAsaM darzayannAha tatra mithyottaraM jAtiH [ yathA'nekAnta viviSAm ] / iti / pramANopapanne sAdhye dharme yasmin mithyottaraM bhUtadoSasyodbhAvayitumazakyatvenAsaduSaNoMbhAvanaM sA jAtiriti / tatkeSAmityAha-'yathA'nekAntavidvipAm' iti / athetyudAharaNamadarzane / anekAntavidviyaH saugatAvayasteSAmiti / kIdRzaM tat ! ityAha dadhyuSTrAderabhedasvaprasaGgAdekacodanam // 203 / / iti / dadhi coSTrazcAdiryasya karkaguDAdestasya ekacodanamekazabdAbhidheyatvam / kula etat ! amedatvasya dadhyuSTrAyarekAyasya prasaGgAt / prasajyate hi anekAntavAdino yathA kSIravikArasya dadhitva tathA karamatvamaSi, anyathA 'soM bhAvastadatasvabhAvaH' iti siddhAntavyApatteH / tathA ca dadhizabdenaiva kSIravikArasyevoSTrasyApi tadekatAmApanasyAbhiSAnAt dadhi khAdeti coditena karabhe'pi tadbhakSaNAya 10 pravartitavyam / taduktam-"sarvasvogApade va. 2! 182 / ityAdi / vithata eva vani kazmidvizeSo yaso na karamatvaM tasyeti cet, tarhi sa eva dadhIti vaktavyaM tata eva tatphalasya tRptyAvarbhAvAta, sa ca na karabhAdau astIti kartha tadatatsvabhAvatvaM bhAvAnAM yata ekAntavAda evaM prazasto na bhavet ! idamapyamihisam "athAstyatizayaH kazcit yena bhedena vartate / / sa eva daghi so'nyatra nAstItyanubhayaM caram / " [pra. vA. 3) 182 ] iti / kathaM punarasyAsaduttaratvaM yato jAtitvamiti cet, pramANabalAvalambinyanekAnte prvRtteH| pratiyAditaM hi tadavalambitatvamaneAntasya pratyakSataH,satvAdasAdhanasamudbhavAdAbhinicodhikAdapi tasyaiva pratipatteH savistaraM samarthitatvAt / na ca pramANaparizoSite vastuni dUSaNasambhavaH / tathA hi-tadapi tadatadAtmake vastuni dUSaNamukSuSyamANaM na tAvat sAmAnyavizeSAtmake bhavitumarhati; dadhyAdyanvayinaH sAmAnyasyaikasyA- 20 bhAvAt / sahazapariNAmo hi sAmAnyam, tacca dadhyAdiparyavasitameva na kizcidapi sattvamanyadvA samanvitamasti nIlatajjJAnayoH sArUpyavat / tatkathaM dabhyuSTrayorekatvaM yata ekacodanAyAmanyatrApi pravRttiH | nASi dravyaparyAyAtmake; dadhidravyasya stabdha-stabdhatarAdibhiH svaparyAyaireya abhedAta noSTraparyAyaiH / evameva nirvAdhAyAstatpratIteranubhavAt , anyathA vikalpajJAnasyApi svagateneva tadantaragatenApyabhilApyAphAreNAbhevAyatteH na bhAvikalpo mAtRvikalpAdbhidyeta, tathA ca tadvikalpaprayuktasya bhAryAyAmiva mAtaryapi pravRtti- 25 bhavet / tataH syAdvAdimatamanavabuddhaya tantredamucyamAnaM dharmakIrvidUpakatvamAvedayati-"pUrvapakSamavijJAya duSako'pi vidapakaH / " [ ] iti prasiddhaH / bhavatu vA dadhikarabhayoH sAmAnyaparAyAmeva codanAyo dadhivana karame 'pi pravRttiH,na ca dadhicodanAyAstatparatvaM kSIravikAraviSayatayA vizeSaparatAyA eva tatropalambhat, tadvikArAcca karabharUpasya vizeSasyArthAntarasyAt / etadeva paraprasiddha na nidarzanena darzayannAi 1 sadeva sarveko necchet svarUpAdicatuSTayAt / anadeva viparyAsAt ..."-AptamI0 zlo0 15 / 2 tadArama-A0, 10, p0| 3 vikalpAntara / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyavinizcayavivaraNe [ 204-5 sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtH| tathA'pi sugato banyo mRgaH khAyoM yayeSyate // 204 // tathA vastupalAdeva bhedAbhedavyavasthitaH / codino dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati // 205 // iti / sugatA'pi na kevalamanyo jAtaH pUrvasmin bhave mRgaH mRgo'pi na kevala manuSya eva sugataH smRto'numataH taduttarabhave zAkyaiH / tataH kim ! tathA'pi mRgasugatabhavayoH upAdAnopAdeyatayaikasantAnatve'pi sugato banyo na mRgo magastu khAdho na sugata iti yathA yena avasthAbhedaprakAreNa iSyate saugataH, tathA vastubalAdeva vastuzaktita eva bhedAbhedayorasAkaryeNa vyavasthite codito dadhi khAdeti kasmAt uSTramabhidhApati satyeva tatsAkarye tadupapatteH / samprati jAtyantaraM darzayannAhaatraivobhayapakSoktadoSArekA [ anavasthiteH ] / iti / atraiva medAmedavyavasthitAbera ubhayapakSaH nityaikAntapakSaH kSaNikaikAntapakSazca tatra ya uktaH syA dinA moSaH artha kiraNa da yujyeta nityakSaNikapakSayoH" [ laghI0 zlo0 8 ] ityAdiH tasya ArekA saMzIti tiriti vakSyamANena sambandhaH / kuta ityAha--anavasthiteH tadArekAyAH 15 pramANAdhitatvena sthityabhAvAt / anyathA sarvasyApi pramANasya niviSayatApatteH / punarapi tadantaramAha ananvayAdidoSokteH prapazco vA [ anayA dizA ] iti / 206|| cA iti samuccaye ananvayaH sarvAnekAntasAdhane sapakSavaikalyam AdizabdAt apakSadharmatvaM sattvAdisAdhane hetusAdhyai vyAvRttyabhAvazca sa eva doSastaduktaH prapaJcaH prabandho jAtiriti pUrvavatsambandhaH / kayopapattyetyAha-'anayA dizA' iti / anayA pUrvapratipAditayA dizA anvayAdhabhAve'pi gamaka20 svoppttivrmneti| nanu yathA'nyApi sAdhAdisamA jAti yAyikAdinA kathyate tathA svayA kinneti cet ! atrAI mithyottarANAmAnantyAcchAsne vA vistaroktitaH / sAdhAdisamatvena jAnirneha pratanyate / / 207 // iti / na punariha zAstre sAdharmyavaidhAdisamA tayA'pi jAtivistareNa nirUpyate / kasmAditi cet ! mithyottarANAM puruSAbhiprAyanibandhanatveneyattAparicchedAbhAvAt vilakSaNakavarthane vA zAstra vistareNA zrIpAtrakesarisvAminA pratipAdanAdityalamabhinivezena / tadevamanumAnatadAmAsabhede nirUpite yathA jayetaravyavasthA tathA darzayannAha --- prktaashessttvaarthprkaashpttuvaadinH| vibruvANo'bruvANo vA viparIto nigRhayate // 208 // iti / 1 -svAsattAsA- A0, bana, pa0 / 2 -sAbhyAmyAtyabhA- A0, ba0, pa0 / -sAdhyAyAvasthA bhaa-taa|3 nyaaysu05|11-37 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22208 ] 2 anumAna prastAvaH 235 prakRto vidhimukhena niSedhamukhena vA sAdhayitavyatathA makAnto yaH azeSaH samayaH sAdhyasAdhanarUpaH, tattvAthoM na saugatavat kalpitasvabhAvastasya prakAzaH sabhyacetasi samarpaNaM tatra paDuvAdinaH sakAzAt yo viparItaH tatprakAza pATavikalaH sa nigRhyate parAjayaM prApnoti / tathAhi yadA jaino vAdI samyaka hetu prayogeNa svapakSaM prakAzayati--pariNAmI bhAdo 'rthaM kriyAkAritvAt / na hi nityaikAnte tatkAritvaM kamayaugapadyavirodhAt, kSaNikAnte sadasattAmaya vikalpa yogAcca / na ca tadubhayavikalpAnAmA 5 prakArAntaraM sambhavati yatastadekAnte tatkAritvAvasthitistasya bahirantazcApratipatteriti tadA saugatAdiH prativAdI parAjIyate / yadA vA jaina eva prativAdI prakRtameva hetuM paramayuktaM viruddhamudbhAvya tataH svapakSamavadyotayati tadApi parasyaiva parAjayAvAptistadviparItakheneti pratipattavyam / atha yadA saugatAdireva vAdI prativAdI vA svapakSe parapakSe ca sAdhanaM vA krizcit samocInamanavalokayan chalAdinA pratyavatiSThate samAbhIrutayA tUSNIM vA tiSThati tadA tadanudbhAvane jainasyaiva nigraha iti cet na prakRtArtha- 10 prasyAyane sati tadadbhAvanasyAdoSatvAt / yadi ca tatpratyavasthAnAdinA jayaH parasya parAjayazca tadanudbhAvanena jainasya kimarthAstarhi pakSapratipakSaparigrahAdayo vinApi taistatsambhavAt / taduktam" vAdino guNadoSAbhyAM syAtAM jayaparAjayau / yadi sAdhyAprasiddhau ca vyapArthAH sAdhanAdayaH // " [ kiJca, anudbhAvitamevAsya tadanudbhAvanaM yadi / ] iti / nigrahAya chalA kinna syAt prativAdinaH || 1564 // udbhAvitaM cet kenAsya kalpyamuddhAvanaM tvayA / sabhyaizcet kinna te kuryazchAdyudbhAvanaM tathA ||1565 // tadvAdinaiva cet so'yaM svakaupInaprakAzanam / kurvan kathaM jayI nAma na parasyAsti sambhavaH || 1566 // tadudbhAyanatastasya guNata vejjayastadA / pakSavikSepaNAddoSAdajayo'pi sakRdbhavet || 1567 || na ca tau yugapadyukta anmamRtyU iti / yathA vA tamatralokI yathA vA sthitithibhramI || 1568|| 15 20 tato na parikSINapakSasya tadudbhAvanaM guNa ili parAjaya eva tasyopapatra iti sUktamidaM 25 vivANo visadRzaM dUSaNamabhidadhAnaH atru vANo vA tUSNImAsIno vA viparIta eva nigRhyata iti / tadanenAsiddhAnaikAntikatvAbhAsodbhAvanamapi na pakSasiddhiviphalasya guNa iti pratipAditaM pratipattavyam aGgIkRtanirvahaNasyaiva sarvathA guNatvopapatteH, tadbhAvAbhAvAbhyAmeva jayaparAjayayoH sambhavAt / kimarthaM tarhi tavAbhAsodbhAvanamiti cet ? parasthAnuSAyapakSatAM pratizadya punaH svapakSavyava sthApanArtham / ata evoktam 1 yathA A, ba0, p0| 2-vivameza- A. ba0, pa0 / 3 daha A0, ba0, pa0 / 30 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyavinizvayavivaraNe " viruddha hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AbhAsAntaramudbhAvya pakSasiddhimapekSate"" // [ tasmAdekasya prakRtasiddhareva parasya nigraho na prakArAntareNa / tadevAha ] isi / asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / na yuktaM nigrahasthAnamarthAparisamAsitaH // 209 // iti / [2206 siddhiH siSAdhayiSitavastunotiH sAdhanaM tasyAGga nirvartakaM pratyakSa liGga vA tasthAcacanamanusvAraNaM vAdino nigrahasthAnaM vAdamabhyupagamya tUSNImbhavato gatyantarAbhAvAditi / etat na yuktam / kasmAt ? ardhasya vAdaprayojanasya sAdhyanirNayalakSaNasya aparisamAptitaH tadA hi tasya namasthAnamupapannaM yadA prativAdinaH pakSanirNayaphalaparisamAptiH, tadA tasya jayAdvAdinaH parAjayo10 papatteH, parAjayasya jayasavyapekSatvAt / na ca vinA tatparisamAptastasya japaH tadarthatvA tadvayApArasya / na ca vAdinastUSNImbhAvAdeva tasya tatparisamAptiH; mamANa kalpanA vaiphalyAt / na tatparisamApteH tasya jayaH kintu vAdidoSasyodbhAvanAditi cet; uktamatra pakSaparigraha devaiphalyamiti / kathaM vAdinastRSNIbhAyo doSaH tAvatA tatpakSasyAparikSayAt / zaktiparikSayAditi cet; na; zaktasthApi kutazcijjiddAkIlanAdestatsambhavAt / tasmAt svapakSaM vyavasthApya jayavAkayA pravRto yadi tanna vyavasthApayati mA 15 bhUya eva tasya, kasmAt punaH parAjayaH 1 svapakSAsAdhanAditi cet; na; sAdhanasya ayanimittatvena jayasyaiva tadabhAve bhAvAt / tadabhAva eva parAjaya iti cetuH naH tasya prativAdinyapi pakSasiddhicikalatvena bhAvAt / na ca dvayoH parAjayaH kayacijjayAbhAve tadanupapatteH / yaddhyatra vyAkhyAnaMm-"pratyakSAviSayasyArthasya siddheraGgaM trividhaM liGgaM tasya vacanaM samarthanam, tacca yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM yathA ghaTAdikamiti sAdhyasAdhanayoH sAkalyena 20 vipakSe bAdhaka sAmarthyAt vyAptyupadarzanam, apradarzitavyAptikasyAnukta kalpatvenAgamakatvAt / pakSadharmapradarzanaM vA kRtakaca zabda iti, tadanupadarzane'pi gamakatvAsambhavAt cAkSuSatvAdivat / tasyAvacanamasAghanAGgavacanam / tadudbhAcyamAnaM vAdino nigrahasthAnam / " [ ] iti tadapi na samIcInam tadudbhAvanamAtreNa svaparapakSasiddhimatikSepayorabhAvAt tannibandhanatyAca jayetaravyavasthAyAH / yadi ca, vyApteravacanamasAdhanAGgavacanam ; kathaM tadaparijJAMta (ta) tatpratibandhaM prati tadavacanaM na doSAyetyabhyupagamaH 1 yata ivaM zobheta - 25 1 ''akalaGkopyabhyadbhAt-biruddhaM hetumundrAdhya...." - ratnAkarA0 pR0 1241 | uddhRto'yamta0 zlo0 pR0 280 | sanmati0 TI0 pra0 759 / pramANamI0 pR0 64 / 2 jayAbhAva 3 "sAvanAGgasyAsamarthenAdvA | trivimeva hi liGgamapratyakSasya siGgam - svabhAtraH kAryamanupatanbhazca / tasya samarthana sAdhyena vyAptiM prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam / yathA yatsatkRtaka vA tatsarvamanityaM yathA SaJcadi, sakRtako kA zabda iti... tasyAsamarthanaM sAdhanAGgAvacanaM tadbhAdinA parAjayasthAna maarvaarthaavaacnaat| (1012 ) sAdhanaM trirUpahetuvacanasamudAyaH tasyAGga pakSadharmAdivacanam ..." vAnyA0 pR061|4 - jJAnam A0, ba0 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 2 / 206] 2 anumAnaprastAva 237 "tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyete viduSAM yAcyo hetureva hi kevalaH ||[pr0yaa02|36 ],iti / aparijJAtapratibandha pati tadvacanamasApanAGgavacanameveti cet; tasya tahiM na prativAdinodbhAvanAm AtmIya rijhAnaprakaTanadoSAn / 'a lAbhAvamevAtI sadAnImuddhAdhayati; tahi sAdhanavyabhicAradoSAdeSa vAdino nigraho na vyAptyanupadarzanAditi na kiJcidetat / tathA nApakSadharmavacanamapi asAdhanAGgavacanam ; tadvacanasyaiya tattvAt / na hi sarva kRtakamanityamiti pratipadyamAnaH zabdasyApi kRtakasyAnityatvaM na pratipadyate sarvAnityatAmatipatterevAbhAvaprasaGgAta, tarika tadvacanena vinApi tena sAdhyasiddheH upanayAvivacanavat / paraM pratyaryAdApannasyApi tasya vacane parijJAtapratibandhaM prati vyAptivacanamapi syAviti asaGgatametat-"viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH / " [pra0vA0 3 / 26 ] iti / tato nedaM vyAkhyAnamupapannam / idaM tarhi syAt-"sAdhyate vivAdApo'dho'neneti sAdhanaM liGgaM tasyAja pakSa. dharmatvAdikaM sasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnam / rUpasyaiva avacane pakSasiddharanupapatteH / [ ] iti cet, nedamapyupapannam ; prativAdinaH parapakSAsiddhimAtreNa svapakSa siddherabhAvAt jyaanupptteH| i tahiM vyAkhyAne zobhanam-"yatsAdhanA na bhavati pratijJopanayAdi tadasAdha- 15 nAGgaM tasya vacanaM sAdhanavAkye tadaGgatvenopapAdanam / yathA anityaH zabdaH, kutakatvAt, yatkRtakaM sadanityaM dRSTa yathA ghaTAdi, kRtakazca zabdastasmAdanityaH iti / tadidaM vAdino nigrahAdhikaraNamanarthakAbhidhAnAt / anarthakaM hi pravitrAdikaM vinA'pi tena 'yatkRtakaM tadanityaM yathA ghaTAdi kRtakaca zabdaH' ityetAvataiva zabdAnityatvasya pratIta, pratItArthasyApyabhidhAne'tiprasaGgaH pratijJAdibhiH paJcAvayavasyevAnSayavyatirekAbhyAM pauvaya- 20 vasya saMzayajijJAsAprayojanazakyaprAptisaMzayavyudAsardazAvayavasyApi sAyanavAkyasyAmidhAnopanipAtAt / " [ ] iti cet atrocyate-- kRtakatvaM samarthaM cecchabdAnityatvasAdhane / pratijJAdivacastasya nigrahAya kathaM bhavet // 1569 / / pratItArthatvadoSAccet pakSasiddhimapIDayat / *pratItArthatvamAtreNa doSastatkathamucyatAm // 1570 / / anyathA tvatprayoge'pi dhArthikastadvitastathA / yattarapadaM ca doSaH syAta pratItArthatayA spiteH // 1571 // 1 tulanA-yAdanyA pR0 60 / 2'tasyaiva sAdhanasya yamA pratizopanayanigamanAdi tasyAsAdhanAsya sAdhanavAkye upAdAnaM vAdino niprahasthAna myAbhidhAnAt "-bAdanyA0 pR0 61) 3 tatpratIsAryamA- A0, ba0, 504 svaprayo-A0, ba0, pa015kRtakaravAt' ityatra / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 238 25 nyAyavinizcaya vivaraNe kRtaM sarvamanityaM hi dRSTaM yadvayAdikam / kRtazca zabda ityetanmAtrAt sAdhyasya nirNayAt || 1572 // saMkSeptavyaM tatastena vinA'pi cacanaM tvayA / anyathA nimahAduktamidaM siddhivinizvaye / / 1573 || "sarvanAmnA vinA vAkyaM taddhitena vinA padam / saMkSetavyaM samAsArthaM nigrahasthAna bhIruNA || 1574 ||" iti tAvanmAtreNa tajjJaptAvazaktaM puruSaM prati / sArthatvAt svArthayuktirnadoSa iti cettathA // 1575 || pratijJAdivacaH kasmAdadoSo na prakalpyate / yatastadvAdino bAde nigrahAyopadarzyatAm // 1576 // nimahazcet pratItArthAt prakRtAnupayogataH / zabdAni karute // 1 iyattA niyamo yena nimaheSvabhitrIyatAm / na hi sabdAdidoSANAM gaNanA kA'pi vidyate || 1578|| kena vA tasya tadvacanAnnigrahaH kartavyaH 1 prAznikairiti cet; sAdhu teSAM prAznikatvaM yat svapakSasAghana samartha sAdhanaprayogottaguNAdhiSThAnamapyalpa doSeNa nigRhantIti / jayamapi te tasya sadguNena kalpayantIti cet; uktamatra yugapattayorekatrAsambhavAditi / tatastaistasya guNabhUyaso jaya evApAdayitavyo na nigrahaH, nirarthakavacanadoSasya sato'pya satkarUpatvAt, "kaNikA viSasya na dUSikA zItazivAmburAzau" [ bRhasva0 zlo0 58 ] iti nyAyAt / tanna taistasya nigrahaNam 20 prativAdinA; guNavatastenApi nigRhItumazakyatvAt / tato na svapakSasiddhisampannasya tadvacanaM nigrahasthAnam / tatsiddhiviSTasyeti vet nedAnImadhikavacanena kizcit tadvaikalyasya nigrahatvAt / ubhayamapi nigraha eva "ddhi N subaddham" [ ] iti nyAyAt cet; na; hetudvaye'pyadoSApatteH / ekasyaiva sAdhyaprathAyanasAmarthye kiM dvitIyena hetuneti cet na doSeNApi kiM dvitIyena ! ekasmAdeva vAdino nigrahaniSpatteriti sAmyAt / taduktamU [ 2206 "vAdino'nekau nigRhItiH kilepyate / nAmekadUSaNasyoktavaiNDikavinigrahaH / " [siddhivi0 pari05] iti / tadanena chaLAdikamapi, svArthasiddhisampannasya tadviparItasya coktanyAyena nigrahA'nupapatteH / yaspunaretat -"anvayacacanasAmarthyAt vyatirekasya tadvacanasAmarthyAccAnvayasya prati 1 siddhivi0 pari0 4 / 2 na vidyate alpo yasyAdaso analpaH iti yAvat / 3 dvibuddhaM subuddhaM pa0 / 4 "anvayavyatirekavacanayI sAdharmyayati vaidharmyaMvati ca sAdhanaprayoga ekasyaivAbhidhAnena siddherbhAvAt dvitIya svAsAmarthyamiti tasyApyasAdhanAGgasyAbhidhAnaM nigrahasthAnaM vyarthAbhidhAnAdeva / " - vAdamyo0 pR0 65 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2221. ] 2anumAna prastAva pattau punaH svazabdena tadvacanaM pratItArthatvena nigrahAthAnam" iti'; tadapi nayuktam ; trirabhihitasyApyapratyuccAraNe prativAdino nigrahaprasaGgAt paroktAparijJAnasyApi doSatvAt | atha paroparodhArtho na mahatAM jalpArambho'pi tu para pratipAdanAya tatra kiM trireveti niyamena tAbadabhidhAtavyaM yAvatparaH sAdhyaM pratyAyito bhavati na punaH niruccAritasyApratyuccAraNena nigRhaNIya iti cet, na; atyAnvayAdivacane'pi tulyatvAt / zakyaM hi vaktu sAmarthyApitamarthaM pratipatta mazaknuvantaM prati tarapatithiyA- 5 dayiSayA tatparaM vacanamuccArayannapi vAdI na nigraheNa yojayitavyo vacanavaiphalyAbhAvAt / / paramapyatra vyAkhyAnam-'saMzayAdirahitatvena pratiparAvyaM sAdhanam karmasthe bhAve pratyayavidhAnAta, tadaGga svarUpaM yasya tatsAdhanAGgaM vivAdApanaM sAdhyameva, tasmAdanyadasAdhanAGgaM tasya vacanam / tadyathA Atmani vivAde nAratyAtmeti vayaM bauddhAH / ke bauddhAH ? ye buddhazAsanamupagatAH / ko yuddhaH ? yasya zAsane bhadantAzvaghopaH prabajitaH / kaH punarbhadantAzva- 10 ghoSaH 1 yasya rASTrapAlaM nAma nATakam / kIdRzaM ca tanATakamiti prasaGgamAracagya nAndhante tataH pravizati sUtradhAra ityArabhya nATakagranthaM paThati nRtyati gAyati ca, aparaspa vyAmohamanuvAde zaktivyAghAtaM ca katu miti, tadapi vAdino nigrahasthAnamaprastutAbhidhAnAta" { ] iti; tadapi na prezAvatAM pramodamApAdayati ; tAdRzAt pasAparamparA karaNAt kathAvicchedasyaivopapatteH na parAjayasya, tasya pratibAdi vijayasavyapekSasya tadabhAve'nupapatteH / na hi tasya tatkara- 15 NojAbanAdeva jayaH, tAyatA pakSasiddherabhAvAt / evamanyadapi tatkAraNamanigrahasthAnatvena pratipattavyam / tannAsAdhanAGgavacanaM vastunirNayaM kutazcit kurvANasya. nimahAdhikaraNamupapanna jayasyaivopapatteH / nApi tadudbhAvayato'pi prativAdino ayaH, pakSasiddhivikalatayA parAjayasyaivopapatteH / etadeva darzayati vAdI parAjito yukto vastutarace vyavasthitaH / tatra doSaM bruSANo vA viparyastaH kathaM jayet // 210 // iti / 20 rastunaH zabdAdestattvamanityAdikaM tatraiva vyavasthitaH pramANavalena kRto'rthoM vAdI kathaM naiva parAjitaH parAjayasambaddho yuktaH, vastutarace sthitasyApi yadi yAcA kayAcana / parAjayo yo loke hanta kamyopakalpyatAm // 1570 / / tathA tatra vAdini doSaM pratijJAvacanAdikaM tru vANazca na kevalamabruvANo viparyastaH pakSa- 25 siddhivikalaH prativAdI kathaM jayet naiva jayediti / ayamantarailokaH / yatpunaridam-adoSodbhAyanamiti / tatra vyAkhyAnam - "vAdinA sAdhane prayukta svayamabhyupagatottarapakSa evaM prativAdI yadA tatra dopAnnodbhAvayati tadA tadanudbhAranaM tasya nigraha 5 draSTavyam-vAdanyA, pR0 66 / 2-yaM tannAsAvanAGgavacana karmasthamA-A0, ba0, 10 / 3 yasya svarASTrapAlanaM nA-- Avaba0] yasya murASTrapAlana naa-p0| 4-rAtkAra-A0, ba0, p0|5-dino vi-Aga, ca0, pa0 / 6 dravyam- vAdanyA pR066| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 211 240 nyAyavinizvayavivaraNe sthAnaM pratipattavyam / doSAzca avayavanyUnatvaM pratijJAvacanAdikamasiddhatvamanaikAntikatvaM virudvatvaM dRSTAnAdoSAzcASTAdaza ghakSyamANAH" [ ] iti; tavaghyanupapannameva; yadi vAdinaH samya. sAdhanamayogaH, sati tasmin doSANAmasattvenAnudbhAvanasambhavAt prakRtArthaparisamAptyA tasya jayasya prativAdinaH parAjayasyApyupapatteH / doSavatyapi sAdhane tasya parAjaya eSa sato.'pi doSasyAparijJAnenAnudbhA5 yanopapaveriti cet ; na tasya vAdinyapi bhAvAt, kathamanyathA toSavatsAghanaprayogaH, jAnata eva doSa jagAra bhatA : mojameNa namo gati svapakSe samyak hetumapazyan tadanyadapi na prayujIta syAdaikantikA parAjayaH / tatpayoge tu yadi mativAdI doSamudrAvayet bhavati tasya jayaH, anyathA tu tadanudAnAt tasyaiva parAjaya iti nizcitaparAjayaparihArAya sambhavatyeva jAnato'pi tasya tatprayoga iti ceta kiM punastasyodbhAvita eva doSaH parAjayAya ? tathA cet, prativAdino'pi tavanudAvanamudbhAvitameva 10 tadartham / tathA ceta; kastasyodrAvakaH ! vAdyaveti cet ; na tavasambhavAta / na hi mayA doSavatsA dhanaM prayuktaM tvayA tu na parijJAtamiti tasya sacetaso vacana sambhavati svayamevAtmano nigrahAkarSaNAt / paropadarzitAdeva doSAt tasya nigraho na svayaM prakAzitAditi cet, na; cauryAdeH svayaM darzitAdagni tadupalabdheH / bhavatu prAdinakA eva tasyohAyakA iti ceta; kiM te bAdidoSaM na jAnanti ! tathA cet; na prAznipatyam, siddhAntadvayadinAM tattvAt / jAnanto'pi prativAdinaH tadudbhAvanenaiva taM nigRhNanti na 15 svaramudbhAvanenAmatyanIkatvAditi ceta, na; evamanavasthAmasaGgAt / zakyaM hi vaktuM yathA te vAdinaH satyapi doSe matibAdinastadudbhAvanamapekSante tathA mantrApi vAdinaH parihAraM punastatrApi parasya tadudbhAvanaM tAvadevaM yAvadanavaSistatmabandha iti kathaM tadudbhAvanApekSayApi te vAdinaH parAjayamAracayeyuH ! kathaM vA svayamapratyanIkatvena vAdino doSamanudrAvayantaH prativAdina eva tamudbhAvayeyuH / anudAvilAdeva doSA tasya nigraho (he) vAdino'pi syAt avizeSa!diti niravasara evaM prativAdino nigrahaH / tannAsamyaksA20 ghanavAdini doSAnudbhAvanAt pratiyAdino nigrahopapattiH / kaH punarasau dRSTAnto yaddoSAnudbhAvanaM prativAdino nigrahaM sakalpayanti saugatA iti cet ? atrAha sambandho yatra nirmAtaH sAdhyasAdhanadharmayoH / sa dRSTAntastadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdayaH // 211 // iti / yatra yasmin sAdhyasAvanadharmayorabinAbhAvasya sambandhasya patipattiH sa dRSTAntaH / sa ca dvedhA sAdharmeNa vaidharyeNa ca / tatra sAdhamryeNa kRtakatvAdanityatve sAdhye ghaTaH, tatrAnyayamukhena tayoH sambandhapatipaH / vaidhayeNAkAzaM tatrApi vyatirekadvAreNa tayostatpari jJAnAta / tadvat dRSTAntabadAmAsanta iti vadAmAsAH te ca sAdhyamAdiryasya sAdhanAdeste vikalA te cAdayo yeSAM sandigdhasAdhyAdInAM te sAdhyAdivikalAdayaH pratipaktavyAH / satra nityaH zabdo'mUrtatyAditi sAdhane karmavaditi sAdhyavikalaM nidarzanam anityatvAt karmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalaM mUrtatvAn paramANUnAm / ghaTavadityu. bhayavikalam anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasya / 'rAgAdimAna sugataH kRtakatyAt' ityatra rathyApuruSavaditi 1hetuM pazvarapi A0 ba0, p01vaadinH| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .2 anumAnaprastAvaH sandigdhasAdhyaM rathyApuruSe rAgAdimattvasya nizcetumazakyatvAta, pratyakSasyApravRtteH vyApArAzca rAgAdiprabhavasyAnyatrApi sambhavAt, vItarAgANAmapi sarAgabacceSTopapateH / 'maraNadharmA'yaM rAgAdimasvAta anyatra sandigdhasAdhanaM tatra rAgAdimattvA'nizcayasyoktatvAt / ata eva asarvajJo'yaM rAgAdimasvAdisyatra sandigdhobhayam / rAgAdimattve vaktR cAdityananvayam, rAgAdimatvasyaiva tatrAsiddhau tadanvayasyAsiddhaH / apradarzitAnvayaM yathA zabdo'nityaH kUtakatvAt ghaTAdivaditi / na hAtra 'yadyatkRtakaM tattadanityam' itya- 5 nvayadarzanamasti / viparItAnvayaM yathA yadanityaM tatkRtakamiti / tadeva naba sAdharmyaNa dRSTAntAbhAsAH / vaidhahNApi navaiya | tadyathA nityaH zabdaH amUrtasyAt, yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavasi paramANuvaditi sAdhyAvyAvRttaM paramANuSu sAdhanavyAvRttAvavi sAdhyasya nityatvasyAcyAvRteH / karmavaditi sAdhanAvyAvRttaM tatra sAthyavyAvRttAvapi sAdhanaya amUrtatvasyAvRtteH / AkAzavadityubhayAvyAvRttam amUrtatva nityatvayorubhayorapyAkAzAdavyAvRtteH / sandigdhasAdhyavyatirekaM yathA sugataH 10 sarvajJo'nupadezAdipramANopapannatattvavacanAta, yastu na sarvazo nAsau tadvacano yathA yIzrIpuruSa iti tatra sarvajJatvaSyatirekasyAnizcayAt paracetovRttInAmisthambhAvena durakhano syAt / sandigdhasAdhanavyatirepha yathA anityaH zabdaH satvAt, yadanityaM na bhavati tatsadapi na bhavati yathA gaganamiti, gagane hi sattvavyAvRttiranupalambhAt tasya ca na gamakatvamadRzyaviSayatvAt / sandigdhobhayavyatirekaM yathA saMsArI hariharAdiravivAdimattvAt , yastu na saMsArI sa na tadvAn yathA buddha iti, buddhAt saMsAri- 15 khAvidyAdimatsyavyAvRttaH anavadhAraNAt / tasya ca tRtIye prastAve nirUpaNAt / avyatirekaM yathA nityaH zaldaH amUrtasvAt yanna nityaM na tadamUrtaM yathA ghaTa iti ghaTe sAdhyanivRttevi'pi hetu patirekasya tapayukta vAbhAvAt karmapyanitye'pyamUrtatvabhAvAt / amadarziktayatirekaM yathA anityaH zabdaH sattvAt vaidhamryeNa AkAzavaditi / viparItavyatirekaM yathA atraiva sAdhye yatsanna bhavati tadanityamapi na bhavati yathA vyomeli sAdhanavyAvRtyA sAdhyanivRtterupadarzanAt / tame pUrvasUcitA aSTAdazA'pi dRSTAntAbhAsAH / 20 kutaH punareSAmanuTAvA(vanAta na nigrahasthAnamiti cet ? atrAha sarvazreSa na dRSTAnto'nanvayenApi sAdhanAt / anyathA sarvabhAvAnAmasiddho'yaM kSaNakSayaH / / 212 / iti / na svalu sarvatrApi pratipAdye dRSTAntena prayojanaM vinA'pi tena parijJAtasambandhasya hetunaiva sAdhyasya sAdhanAt / yathoktam-"tadbhAvahetumAyau hiM" [pra0vAra 3126 ] ityAdi / tatkatha- 25 manapekSitamya doSAnudbhAvanaM nigrahAyAtiprasaGgAditi bhAvaH / yadi vA, sarvatra sarvasmin hetau naveva dRSTAnto'nanvayena sapakSasattvavikalena apizabdAd asapakSAsatvarahitenApi sAdhyasya sAdhanAta, bhatrApi tAtparya yadi hetubad dRSTAnto'pi sAdhyasiddharA tadA bhavatyapi tadoSAnudbhAvana nimahasthAnam | -...--... 1 rathyApuruSavaditi / 2 anityatvAsuna / 3 sarvamabhidheyaM se yatvAt ityAdau sarvasya pakSatvena vyatirekavarzanAbhAvAt / bhavitavyamityapi Aga, 20, pa0 / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyacinizcayavivaraNa [ 12 na caivamiti / asyAnabhyupagame dUSaNamidam -'anyathA' ityAdi / anyathA'nyena sarvatra dRSTAntAnveSaNaprakAreNa sarvabhAvAnAm ayaM parAbhimataH kSaNakSayo'siddhaH siddho na bhaveta; tatra sarveSAM dharmitvena sapakSavipakSayorabhAvatvena dvividhasyApi dRSTAntasyAbhAvAt / tanna doSasyAnudbhAvanamiti cyAglyAmamupapannam / tathA, na doSAdanyasyodbhAyanamityapi; dUpaNAdanyadaSi' hi pratijJAhAnyAdikamudbhAvyamAnaM sAdhanavAdinaH pakSasiddhau yadi parasya nigrahasthAnam , upapakSameva, tadvAdino jayaprAptyA tannigrahasya nyAyAdApattaH / tadasiddhau punaranupapannam , parAjayasya jayasavyapekSatvena tadamAtre durupapAdatvAt / na tasiddhayA tasya tatprAptirapi tu pratyArthino doSAditi cet, svadoSArhi parAjayo'gIti gugapaTubhayaM prAmama , sacAyata virodhAdityubhayorapi sAmyameva na jayaH parAjayo vA kasyacit, tanna 10 saugatoktaM nigrahasthAnam / nApi naiyAyikaparikalpitaM pratijJAhAnyAdikam ; tasyAsadUSaNatvAt / anyathA vAde'pi kinna tadudbhAvanaM yato nyUnAdhikApasiddhAntahetvAbhAsapaJcakamityATAveca vAde nigrahasthAnAnIti niyamaH ! tasya gurvAdibhiH ziSTaiH saha pravRtteriti cet; kiM punaste satA'pi doSaNa na nigrAhyA? ? tathA cet, nyUnAdinA'pi na nigRharanavizeSAt / ko vA vizeSo'yaM nAnyasya zastreNa cyApAdana 15 muSTiyuddhena veti | kathaM vA gurbAdInAM ziSTasyam ? matabhedAbhAvAditi cet, kathaM taidistasya tadbhada eva sambhavAt / "pratipakSaparigraho vAda" [ nyAyasU0 1 / 2 / 1] iti tallakSaNazravaNAt / amatsariyAdityapyayuktam ; tatparigrahe matsarasyApyayazyambhAvAt anyathA saugatAverapi ma bhavet / kasya vA tadudbhAvanAt nigrahasthAnam ! saugatAdereveti cet: kuta etat ! tatra taddhAmyAveH sambhavAditi cet, na; guryAdiSvapi tadavizeSAt / tatre sato'pi nivAraNabu25 dvathaivodbhAvanaM na nigrahabuddhatheti cet, itaratra kutastava yA tadudbhAvanam ! tasya dasyutvAditi cet tadeva kasmAt ? tattvavighaTanAditi ceta; yadi samANataH; kathaM dasyutvaM tasya ? kathaM vA nigrahaH prAmANike anugrahasyaivopapatteH / amamANatazcet ; taditi kutazcicchakyanizcayam 1 tata eva tasya nigrahAt kiM pratijJAhAnyAdinA kartavyam ! yaSTinyAyena dvAbhyAmapi tasya nigraha iti cet, uktamatra 'vAdino'nekahetUktI' ityAdi / yadi na zakyanizcayam : tarhi tadvighaTanaM na pramANata iti riktA 25 vAco yuktiriti / tanna taddhAnyAdikaM nigrahasthAnamupapannam / chalAdikaM tu mAgeva niSiddhamiti na sAtametat-"yathoktopayanazchalajAtinigrahasthAnamAdhanopAlambho jalpaH" [nyAyamu0 1 / 2 / 2] iti / kulo vA nivAraNabuddhathaiva vAde sadudbhAvanam ? guvadistattvAbhinivezenAdasyutvAditi cet, kathaM tairthivAdaH ? svayaM tanmatAbhyanujJAnasyaivopapatteH / tadapi vaadnyaa0pR072|2 vaadipkssaasiddhau|3 nyAyabhA0zazaza,-nAM vishi-aayp| 5 vAve / 6 itarasatkutaH A0,bapa0 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA23 ] 2 anumAnaprastAvaH 243 vicA~va kriyate na pUryamiti cet, tadA tarhi teSAM tadabhinivezAparijJAnAt dasyutvasambhAvanopapatteH nigrahabuddhacA 'pi tadudbhAvanaM bhavet / tathA ca na yuktamidam-"pramANatarkasAdhanopalambho vAda" [ nyaaysuu01|2|1] iti, nigrahasthAnasAdhanopAlambhatvasyApi sambhavAt / tanna yogasyApi nigrahasthAnamupapannam / kiM punastarhi tadupapanna miti cet ! uttamevedam "svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / " [ iti / 5 kaH punarasau vAdo nAma yatredaM nigrahasthAnamityatrAha bAdalakSaNam prtyniikvyvcchedprkaareaahiye| vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigISatAH // 213 / / iti / aprasiddhavastunirNAyanibandhana matyakSAdika sAdhanaM tasya AdizabdAt dRSaNatadAmAsAnAmapi yacanaM sa vAdaH / sa ca jigISatoH parasparaM jetumicchatoH bAdimatibAdinoH | 10 dvivacanAnnakasya na bahUnAmapi / na akasya vAdaH / sa hi vimatipanne vastuni sAdhanAdeH svayaMprasiddhasya vacanam / na ca tanmasiddhau vipratipattiH virodhAt / atha pUrva vipratipatiH pazcAt tatprasiddhiH; tathA'pi kiM vacanena ! prasiddhirapi tata eva tasyeti cet tasyApi tAI sAdhanatvena tadantarAdeva prasiddhau anavasthApatteH / na kadAcidapi maulasya tasya varanaM yasa ekasyApi vAdo bhavet / vacanasAdhana vinA'pi tadantareNa prasiddhathati na pratyakSAdisAdhanamitti svamatAnurAgamAtram / 15 tannaikasya vAdaH / nApi bahUnAm; yugapatteSAM tadvacane kalakalamAtrazrutyA tadarthAnadhAraNamasAt, tacchu timAtreNa kasmacidiSTasiddharayogAdatiprasAcca / paripATayA tadvacane tu dvayoreva tatparyavasyatItyupapannaM dvivacanaM jigISAvacanaM ca, anyathA nigrahAbhAvaprasajAda | asti na vAde'pi nyUnAidhikAdeH parairapi vacanAt / nigraho'pi tatra ajigISAyAmeveti cet, vyAhatametat-ajigISA va nigrahazveti, anyathA ziSyAdAthi syAt / bhavaviti ceta; kathaM tabAnugrahaH ? sati nigrahe tavayogAna, nigrahA- 10 nugrahayoH parasparaparihAra sthitirUpatvAt / tathA ca na vidyAgamaH kasyApIti naH ziSyAdivyavahAraH / tato vijigISAvirahAcchipyAdeH sato doSAnna nimaistathA gurvAdarapi na bhavet / asti ca, tasmAdvijigISuviSaya evaM vAdo'pi | jalpAdivaditi na yuktamidam-"taM gurusabrahmacAriviziSTazreyo'rthibhiranamyubhiramyupeyAt' [nyAyasU 4.2148] iti, sAbhyasyaireva tasyAbhyupagamopapatteH / tasya phalapradarzanArtha pratyanIka ityAdi / atraikasminniti draSTavyam tatraiva saadhyttptpniikyovirodhopptteH| 25 na minnadharmiNi yathA jale zaityam auSNyanmanAviti / tadayamartha:-ekasminnabhinne dharmiNi pratyanIkasya sAdhyavirodhino nityatvAderdharmasya vyavacchedaprakAreNaikasya tasmAdanyasyAmityatvAvadharmasya yA middhinirNItiH tasyaitadarthamiti / etena tasiddharaeNnyanna sAmAdikaM tatphalam / vAdinA ca dvayaM kartavyaM 1 udadhRto'yam- aSTrasahaHpU087 / prameyaka pR0671 ||2-snggaat pa-A0, 20, 50 // 3 upapanAti sAnandhaH"-tATikA4.rapyamalA-Apha, ba, p0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAvinizcayavivaraNa [2 / 255 parapakSamatiSedhaH svapakSavidhizcetyetacca pratipAditaM pratipattavyam | yadi pratyanIkanyavaccheda eva parasya nigrahaH kayamuktam-"svapakSasidvirekasya nigraho'nyasya vaadinH|" [ ] iti cet, na; savayavacchedasya tatsiddheH kathaJcidanantaratvAbhiprAyeNa tadabhidhAnAt / bhevanayena tu taLyavaccheve eva tasya nigrahaH / so'pi na nigraho mithyAdhyAropaniSedhasya niHzreyasahetutvena anu 5 praharUpatvAt / tato lAbhAvabhAva para nigraho vaktavya iti cet ! atrAha AstA tAbadalAmAdirayameva hi nigrahaH / nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartanam // 214|| iti / lAbhasya prAmahemAdiprApterAdizabdAt pUjAzcAbhAvaH alAbhAdiH sa parasya nigraha ityAso purusta mAnapadAsAnAt / pratipannavastupratyastamayAdiva tataH parasya pariSadi pIDA 10 tizayasyApi anutpataH / tasmAdanyadeva vijigIghRNAM paratiraskArakAmyayA pravRttAnAM nyAyena pramANa balena svAbhiprAyasya tatsambandhino'bhinivezasya nivartanam / ayameva nigraho vAdopakramasyApi tatparatvenAsyaivAntaraNatvAt / lAbhAvezcaitannibandhanasvena mukhyaphalatvAbhAvAt / kathaM punarmidhyAjJAnanivatanasya nigrahattvam ! niHzreyasahetutvAditi cet; satyamidam ; vastuvRtyA nimahatvaM tu tasyAbhimAya kRtamauSadhapAnavat, yathaiva hi kazcit bheSajadveSI rogI kSIrAdivyAjenauSadhaM pAyitenAnugRhItamAtmAna 15 manyate tathA tattvavidveSI paropi yuktipalena mithyA'bhinivezAdavaropayamANo nigrahApanamAtmAnamabhimanyate, tejasvitayA pravRttazva sAkSisamakSaM svapakSaparikSayAt manasi kizcit paritapyate, tataH tadamipAyAdeva tasya nigrahatvaM na sattvataH / kathaM punastasma paritApakAriNaH karaNamapi paramakAruNikatvAt jinamatAvarUbinAmiti cet ! na tasya guNAnubandhitvenAdoSaguNatvAt (nAvoSatvAta ) guNAnubandhi khala tatkaraNa mahataH saMsAraduHkhasya tato nistaraNAt / anyathA hi anivartitamithyA 'bhinivezaprayalAndhakArapari20 vartanaparaH parivaddhitAmaya iva amAyAvI ko jAnIyAt kIdRzI duHsvaparamparA prApnuyAditi ? tato'dhyayanArtho bAlakanimaha isa sagnimaho'pi adoSabuddhayA matipatavyaH upakArabhUyastvAt / samprati vAdAbhAsaM darzayati tadAbhAso vitagAdiH [ abhyupetaavyvsthiteH| ] iti / vitaNDA jalya eva pakSasthApanArahitaH "sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA / " 25 [ nyAyasU0 1 / 2 / 3 ] iti vacanAt / AdizabdAt jaruSazca "yathoktopapanazchalajAtinigraha sthAnasAdhanopAlambho jalpaH" [nyaaysuu01|2|2] iti lakSitaH sadAbhAso vAdAbhAsaH samyagvAdo na bhvti| kasmAt ? ityAha-'abhyupetAvyavasthiteH' isi / abhyupetaM yat vaitaNDikAdinA zabdAnityasvAdikaM tasya vitaNDAdeH sakAzAt avyavasthiteH / tathA hi-vitaNDAdau yadi abhyupetavyavasthAyAH 1-pdaadipii-50| 2 yathArthavaktA / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA215 ] 2 anumAnaprastAva niyamaH, tadA vAda eva, taniyamAdeva jayaparAjayayorbhAvAt / aniyame 'pi tayavasthAbhAve vAda eva / tavamAve tu kara vaitanikAdeyaH pakSasiddhivikasatayA parasmAdavizeSAt ? chalAdipayogatadudbhAvanalakSaNAd guNAditi cet: parasyApi tadguNasadbhAve kA gatiH ? dvayorapi sAmini cet nevAnI kathArambheNa prayojanaM vinA'pi tena sAmyasya bhASAn ? kathaM vA tasya guNatvam ! paratrAsambhavAditi cet, na, tasya chalajAtyAderanyasyApi bahulaM sambhavAt / tathA hi varga vihAya gadyena kazcit pAna cAparaH / anyAsambhavinA vakti saGgItadhvaninA para: // 1580 // macAnsarasaMzliSTaM parA'zakyaM paraH kRtii| evaM vicitrA vaktAraH santyabhyAsabalAzrayAH // 1581 / / jayinastadguNaiste syuranyAsambhavibhina kim / bhavantyeveti ceta; saipA kathA turyA prasajyate // 1582 / / kathAtrayoktau yatteSAM jayahetau na saMgrahaH / prakRtAnupayogAccena tebhyo jayasambhavaH / / 1583|| chalAdAyapi tattulyaM tasmAdapi kathaM jyH| RSiNAbhihitatvAcced gItAdAvapi ta:samam / / 1584|| nAradAditiH prAha gItAjayamabhIpsitam / aikasmAdapi sAdhUktAcchandrApApakSayaM para: // 1585|| durapohaM mahatpApaM yena jeyamudIritam / tasya vAdyapi jetavyaH prokta eva maharSiNA // 1586 / / tanna munimaNItasvamAtreNa chalAderjayanivandhanatvamatiprasaGgAt / eladevAha tadAtmotkarSaNAyava vAco vRttiH [ anekadhA ] // 21 // iti / taditi tasminnityartha nipAtasyAt / vAcaH vacanasya vRttiH chalAdiprayogatadudbhAvanalakSaNA sA Atmano vaitaNDikAderyadutkarSaNaM tatprayogAdyatizayarUpaM parAsambhatri tasmA eva na jayAyetyevakAraH / kuna itpatrAha--'anekadhA' iti / yatazcha lAdinA anyena ca rUpeNa anekaprakArA vAco vRttiH tato'nyapravareNeva chalAdiprakAreNApi sA tadutkarSAyaiva na jayAya / anyathA caturthA api 25 kathAyAH prasaGgAditi bhAvaH / tataH sUktam-'abhyupetAvyavasthitestadAbhAso vitaNDAdiH' iti / sAmprataM pratyakSAvijJAnAnAM saGkhyAdikathananirUpaNe prayojanamupadarzayitukAmaH pareNa prazna kArayati-- pa. 1 yataH mA0pa0, pa01 "ekaH zabda samyagzAtaH zAkhAnvitaH muprayuktaH svarga loke kAmabhavati / " -mahAbhA061185 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 Si i 286 nyAyavinizvayavivaraNa prAmAzayaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt saGkhyAlakSaNagocarArdhakathane kiM kAraNaM cetasAm / A jJAnaM [ sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH prekSante saddIritArtha gahane sandehavicchitaye // 216 // ] iti / yetAM pratyakSAdijJAnAnAM saGkhyA ca pratyakSaM parokSamiti dvaividhyaM lakSaNaM ca vizadaM jJAnaM pratyakSam avizadaM parokSamiti, gocaraca anekAntAtmA jIvAdirmAcaH arthazva prayojanamabhyavadhAnena svArthavyavasAyo vyavadhAnenopAdAnAdibuddhipravRtyAdisteSAM kathane zAstrAropitatathA nirUpaNe kiM kAraNaM nimittam AjJAtaM na kiJcit / lokata eva teSAM prasiddha / taduktam "prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam // " [ nyAyAvata ! 0 zlo0 2] prasiddhAnAmeva teSAmanuvAdaH tadavisaMvAdena pravacanaprAmANyanirNayArthamiti ceta na teSAmapi tannirNAya tadanyeSAmanuvAdanasAmavasthApate / nirNaya uddisaMvAdAtmyAsA dukhate tadarthastadanuvAda iti ceta ; na; tathA AgamaprAmANyanirNayasyApi sambhavAt / tadebocyate'grAmANyaM yadi zAstragamyam' zAstraM tajanitaM tadarthajJAnaM tena gamyaM nizcetavyaM grAmANyamayazcakatvam / tadapi pratyAsatteH tasyaiva kathamavagamyam ? prAk pUrvam / kutaH ? arthasaMvAdanAt arthasyAgamaHbhidheyasya yatsaMvAdanaM pratyakSAdinibandhanamavipratIsArarUpaM tata iti / yadi cet iti / etaduktaM bhavati-yathA pratyakSAdau prAmANyanirNayastataH prAgeva tathA yathAgamajJAne'pi vyarthaM tadarthAvisaMvAdanArthaM 15 | 21216 25 teSAM tatkathanamiti | pakSAntaraM dyotayati - 'atha na' iti / atha yadi tataH prAk zAstragamyaM tatprAmANyaM na bhavati pazcAdevAgamAditi; atrottaram - 'saMkhyA' ityAdi / yetasAm AgamajJAnAnAM saMkhyAya nekAdirUpaM parigaNanam / lakSaNamiti matipUrvatyAdi, gocaraH sasaMsAratatkAraNAdiH arthoM heyopAdeyaparityAgopAdAnAdisteSAM kathane kiM kAraNamAjJAtaM na kizcit / tathA hi kRtvA'pi yadi cetaHsaGkhyAdikathanaM tvayA / tadarthanirNaye'pekSyaM pratyakSAdimamAntaram ||158nnaa tata eveSTasaM siddhervyarthaM tatkathanaM bhavet / adeva madhuprAptI parvatArohaNena kim || 1988 || ato na yuktaM tatkathanamiti / atrottaramAha-sakalAgamArthavipayajJAnAvirodhaM yudhAH prekSanta iti / sakalo niravazeSo ya AgamasyArthaH pratyakSAdisthAnatrayagocarastadvipayaM yajjJAnamAgamajanitameva tasyAvirodhaM pratyakSAdibhirabAdhanaM budhAH prekSante marSeNa nirNayarUpeNa 1 bheda - anggvissttvt| dvAdazavidham zrAmanekavidham / 2 - rAmazatAH / 3 mastasyarthaH A va 0 i Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 7 2. anumAnapramnAra pazyanti tatkathanena tatastasmin tadutprekSaNaM kAraNamiti manyate / tadapi kiMmamiti cet ! atrAha-- tadudIritArthagahane sandehavicchittaye' iti / tenAgamenodIrito'rthoM jIvAdiH sa evaM gahanaM balavatprajJAvikalAnAM duravagAhatvAt tatra yaH sandeha upalakSaNamidaM tena viparyAsAdizca tasya vicchittaye vinAzAya | yadi hi tatkathanena tadavirodha notprekSerana budhAH svAmisamantabhadrAdayasta'dA yathAsvaM parikalpitalakSaNairadhyakSAdibhireka ntanAdinastajjJAnasya 5 virodhaM sAdhayantaH makumAraprajJAnAM sandehAdikaM tadgahane parikalpayeyuH, sandehAdigrahagRhItAzca te zreyasaH pracyaberan / ato yuktaM parakIyalakSaNanirAkaraNena pratyakSAdika vyavasthApayatA tatsayAdikathanena tadviSayajJAnasyAvirodhotrekSaNaM sandehAdivicchitretasya phalatvAt / nanveyaM pratyakSAdiviSaye'pi tadvicchittaye parapratyakSAdibhira virodha utprekSitavyaH punastatrApyevamityanavasthAmasaja iti ceta; satyam, tatrApi vivAdaviSaye tadavirodhAt tadvicchittiH, na caivamanasthitiH ; kimapyantaramanu-15 sRtya tadvicchittihetoravivAdAspadamya patilambhAt / niveditametat prathamaprastAve savistaramiti neha ananyate / ___ kutaH punayidarzanAdi niHzreyasani bandhanatayA prasiddhamapi zAstrAntaraM parityajya puruSArthasiddhaye bhagavadAnAya eva bhavatAmabhiratiriti cet ? atrAha zAstraM zakyaparIkSaNe'pi viSaye sarva visavAdakaM / mithyakAntakalaGkitaM [ bahumukhairuvIkSya tAMgamaiH / dAhAla pariNAmakalpavidapicchAyAgataH sAmprataM visrabdharakalaGkaratmanicayanyAyo vinizcIyate // 217||] iti / sadasannityAnityAvAsadekAntabAdamalImasaM hi sakalamapi paropakrama zAstra parIkSAzakye'thi pratyakSAdiviSaye visaMvAdabahulaM takathaM tadabhiyoge zreyaskAmAnAmabhiratiriti bhAvaH / tAdRzaM 6 zAstraM kiM kRtvA punaH kiM kriyate ! ityAha- 'bahumukharudvIkSya tAMgamaiH dAhAnaiH pariNAmakalpakTipicchAyAgataiH mAmprataM vinandharakalaraGkananicayanyAyo vinizrIyate / ' iti / AditaH prabhRtyAparyavasAnaM visaMvAdakameva tatkalaGkitaM zAstramityudozyordhvamavalokya / kaiH ! tAMgamaiH takai stanyutpAdyatayA tacchandavAcyaiH pratyakSAdibhirAgamaizca tatpUrvAparabhAgaiH bahumukhaiH anekaprakAraiH sAmpratamidAnI yinizcIyate sthAnatraye'pi pramANayA nirNAyate / ko'sau ? akalakaratnani- 25 cayanyAyo ratnAnIva ratnAni sabhyadarzanAdIni puruSArthahetutvAtteSAM nicayo nikho yasmin nyAye pravacanarUpe ratnanicayanyAyaH sa cAkalakAnAmarhatA nApauruSeyaH tadabhAvasya nivedanAt / kaiH sa vinizcIyate ! pariNAmakalpaviTapicchAyAgataH anekAntarUpakalpapAdapacchAyAmupAzritaH / kutazchAyAgataH / dAhAtaiH saMsAragharmopatApamlapitamAnasaH, teSAM tacchAyAgamanamantareNa tadAhopazama 15 1 -stathA ya-A, 502 nAmohatAnAM pa-Akaba p.| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciniyanikaraNa nAsambhavAna vistabdhariti ca vizeSajJa tapAM tacchAyAgAbAdevopapanna pratipattavyam / kRtvA nizcaya kalakSaNatA hetu vinicyAnumA hetvAbhAsamataH paraM paramto vAdocita vigraham / vAdaM tannibhamapyatazca vivRtaH samyag dvitIyo mayA ___ prastAvo bhavatAM dizatyanudinaM rastAyAmyunnatim / / 1589|| yairakAntakRpAlabhirmama manonenaM samunmIlitaM zikSAralazAkayA hitapathaM pazyatyadRzyaM paraiH / te zrImanmatisAgarI munipatiH zrIhemaseno dayA pAlazceti divispRzo'pi guravaH smRyA girakSannu mAm / / 111.0 / / ityAcAryasyAdvAdavidyApativiracite nyAyavinizcayavivaraNe dvitIyaH prastAvaH / / 1 padaM Aga, 10, pa0 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pravacanaprastAvaH pAyAnaH paramAgamAmRtarasAdvAdena saMtRptavAn pradyumna garimadacchidAIkRpayA sampUrNadivyAkRtiH / yAgIzaH kamalApatirguNanidhiH zrImalliSeNo muniH so'yaM zrIparavAdimalla iti yatrailokyacUDAmaNiH // 1591 // tadevaM prastutapastAvAbhyA pratyakSAnumAnayoH prAmANyaM nizcitya sAmprataM pravacanasya tanizcayamatItaprassAyAntyavRtena sUcitaM darzayitumAha sakalaM [sarvedhaikAntamavAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam // 1 // ] ityaadi| paSTa kara Apa ca nigara tvalakSaNasya prakarSanimdhanasya guNasya bhAvAt , mAparatIrthakarazAsanaM tatra sadbhAvAt / etadevAha-'sarvathaikAntapravAdAtItagocaram' iti / 10 sarvathA sarveNa dharmiprakAreNeva dharmaprakAreNApi ekAnto niSkalasvabhAvo bhAvo yeSAM te sarvathaikAntAH mithyAvAdinaH teSAM pravAdA anekAnte saMzayAdidoSAbhilApAH tadanyAmilApAnAmatikramAnupapateH, tAn bhatIto'tikrAnto'nekAntAtmA jIvAdigocaro viSayo yasya tattathoktam / tadatikramo'pi taviSayasya svayaM pratyakSAdipramANAntarAparipIDitazarIratvameva / na hi pratyakSamanyadvA pramANAntaraM tatparipIDanaparamupalabhyate tatpoSaNaparasyaiva sasya pratIteH / taduktam"tadeva ca syAna tadeva ca syAcayApratItestava ttkyshcit| [vRhatsva0 zlo0 42] iti / caivaM sarvathaikAntazAsanasya tatparipoSitavigrahaviSayatvam , pratyakSAdeH pramANasya tadviSayaparAkhnu khasyaiva matIleH / tato hi na svazAstraparikaruipatAt tasya pripossnnm| tasyaiva niSkalasya svato'prativedanAt / anyato niSkalAdeva tasyApi prativedane paryanuyogAnativRttairanasthApattezca / nApi lokaprasiddhAta; tato'pi svayaM svaparamAvAbhimatAnekavastugosanekanizcayavyApArAtmano'nekAnsa- 3. caiva paripoSaNopapatteH, tadviparItasya ca tasya lokamasiddhasyAbhAvAt / to yuktaM pramANAntarAparipIDitaviSayatayA bhagavadahacchAsanameva bhavacana miti / yadi punaH pratyakSAderapi pravacanArthasya paripoSaNaM ki tatra pravacanasya mAmANyanizcayena prayojanAbhAvAditi cet ! na; tatra pramANAntarAvisaMvAdena tanizcaye sati tanidarzanena atyantaparokSe'pi viSaye nirvivAdasya tanizcayasyopapatteH / ata evaM matyakSAdeH pramANAntarasya tadavisaMvAdopadarzanArtha mAgeya nirUpaNaM kRtam / anirUpite tasmin tada- 25 visaMvAdopadarzanAsambhavAdityalaM prasajhena / 1-patamA cha-A0, 50, p0| 2-syaitatpari-A0, ba0, pa0 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya vivaraNe [ 31 pravacanamiti zramanirdezaH, sakalamityapi tasyaiva vizeSaNam / na hi vedavacanavat pravacanasya kazvideva vibhAgaH pratipAdite'rthe pramANamaparasya tu pratipA datArthAsambhavAt arthavAdavyamityayaM vibhAgaH, sarvasyApi pratipAditArthe prAmANyAt / tadAha- siddhamiti / siddhaM pramANamityarthaH / siddhayati nirNayaviSayatAM gacchatyanenArthaM iti siddham iti karaNe "kRtavyudo bahulam " [ ] iti bahulagrahaNena 5 niSThAvidhAnAt / siddhatvaM ca tasya siddha: nirNataH nimittatvenopacArAt mukhyato nirNayAtmanojJAnasyaiva siddhatvAt / sAdhanaM tatra nirbAdhatvam / tathA hi-yat svaviSaye nirbAdhaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi, nirbAdhaM ca svaviSaye jIvAdI pravacanamiti / nirUpitaM jIvAjIvayostasya nirbAdhatvam, nirUpayiSyate cAstravAdAviti | 'siddhametat sAdhanameva' iti ca sarvathetyAdinA pratipAditam / hetvantaramAha - 'siddhaparamAtmAnuzAsanam iti / siddho nizcitaH paramAtmA saphalavastuyAthAtmyadarza puruSavizeSo'10 nuzAsanaH kAle deze ca kacidutsannasyotsAraya anu pazcAcchAsanaH zAstA yasya tathoktam / yataM evaM pravacanaM tataH siddhamiti / pravacanasya vedavat apauruSeyatvAt asiddhaM tadanuzAsanatvamiti cet; na; vedasyaNamevasiddheH! hA bhAratAdivat / svazaktita eva tasya tatpratipAdanaM na pauruSeyatvAditi ceta ; niyatArtha tacchaktiH, aniyatArthA vA dvitIyakalpanAryA sarvasthApi tataH sarvArthapratipatirbhavet / tathA ca 15 20 25 30 250 niyogameva tarayArthaM bartha brUyAt prabhAkaraH / bhAvanAmeva bhaTTo'pi tadarthAntarasambhave // 1592 // samayApekSiNI zaktivedArthapratipAdinI / samayazca na sarvatra maTTAderiti cet katham // 1593 // anyasyAnyamatAvica satra dUSaNa kalpanam / sanmatapratipattI vA samayAsambhavaH katham / / 1594 // samayo'pyeSa vedazvetAdRzasyApi sAdRzAt / samayAtpratipattau syAdavasthA kathanna vaH // 1595 // samayaH kRtrimazcettatkartA vedArthadina cet / pRthagjanavadevAsI kurvIta samayaM katham // 1596 / / vinA'pi samayAntasya tadveditve vRthaiva saH / svakRtAt samayAdvittau bhavedanyo'nyasaMzrayaH || 1597 // siddhe vedArthavedile samayastatkRto bhavet / tatkRtAt samayAttasyaM tadveditvamiti sphuTam // 1598 // narAntarakRtAsasya tatastadvicikalpane / nantaraM tadarthA vitt kathaM tatkartRtAM brajet // 1599 // 1-kutpannasyAnu A0 ba0, pa0 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2151 31] 3 pravacanaprastAvaH padi tasyApi sadvitvaM narAntarakRtAttataH / tatrApyevaM prasaGge syAdavyavasthitiraJjasA // 1600 // samayAnAdibhAvena naiSA doSAya cet katham / tAdRzAdarthasaMvittiH samIcI samayAdbhavet // 1601 // yato narakramAdeSA banA derapyattadRzaH / samayasthitirutpannA bhavatyandha paramparA || 1602 // tAdRGnaropalamA hi sA tadarthAvagAhinI / nA tadarthadRgAyalA mlecchAdhIneva' taskRtiH // 1603 / / sato na tAzasamayApekSaNamanekArthapratibandhAyAH zaktarupapanna yato niyatArthapratyAyanamiti bhavitavyameva tataH sarvasyApi sarvArthapatipatau tadvAditvena / na caivam , ato na dvitIyakarupanopapannA / ?" nApi prathamArupanA; niyatArthapratibaddhatve zaktaH samayayazAdapyarthAntare pravRttyabhAvapasmAt bhUmAdivat / na hi ghamAderniyatapAyakAdipatibandhatvasya samaya zatenApi tadanyatra pravRttiH, na caivam , vedavacanasyAmihotrAdivAkyasya mImAMsakaparikalpitAdardhAdarthAntare'pi zvamAMsabhakSaNAdau cauddhasamayavazAt pratidarzanAt / taduktaJca "tenAnihotraM juyAt svargakAma iti zruteH / khAdeccamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramA " [ pra0yA0 3 / 318 ] iti / samayasyaiva tarne pravRttistata eva tatpratipattena tadvAkyasyeti cet; mImAlakAbhimate'pi na syAt , tasyApi mamayaprAdhAnyAdeva pratipatteH, anyathA vyAkhyAnavaiyarthyaprasaGgAt / na hi svazaktina eva svArthamavadyotayato vyAkhyAnApekSaNamupapannam / vyAkhyAyamAnasya vAkyasyaiva tatra pravRttistadanapekSAyAM vyAkhyAnasyaiva nirviSayatvenAsamyavAdityapi samAnaM zvamAMsabhakSaNe'pi; tatrApi paravyAkhyAnaviSayasyAmi-20 hotrAdivAkyasyaiva pravRtteH, anyathA tadnyasyAnasyApyasambhavAt na niyatArthA'pi naisagikI zaktirvAkyAnA sambhavati yataH puruSabalAnapekSamabhidheyapratipAdanaM teSAM sambhAvyeta / syAnmatam , vRddhavyavahAradarzinaH pratipatturanvayavyatirekAbhyAM padavadarthavyutpattI punastata eva vAkyatadarthayorapi yutpasi: padatadarthAnkSyasyaira bAkyatadarthAnvayatvopapatteH, tataH kiM tadarthena puruSabalAnveSaNeneti ! tadapi na sAdhIyaH; tathA sati padavAkyavyutpattikRto vyAkaraNasya tadubhayArthavyutpa- 25 ttinibandhanasya bicAramanthasya ca vaiyryaaptteH| tataH puruSavalAdeva vedasyApi svArthapratipAdanaM / svazaktita iti yuktaM tasya pauruSeyatvaM tadvat pravacanasyApi bhavet / tasya kazcidanuzAsta'stu, kuto niravazeSavastuyAthAtmyadarzitvena paramAtmeti cet ! tadadarzinastadanuzAsistrAyogAt pRthajanabat / --- - -mAdIneva A0,50, p0| 2 tale devena A0,10, p0| 3-tasAdhanAdipra-A., b0,10| 4 arthaantre| 5 mazivacana-A0, 20, 50 / 6 "vivarNaH pAmarI nIyaH prAkRtaca pussgjnH|"-taa0tti| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyavinizvayavivaraNe [21 tasyApyupadezabalenopapadyata eva taditi cet ; upadeSTustaharzitve sa evAsmadabhimataH paramAtmA bhavet / tadabhAve kathamupadeSTratvam ! tadvadeva tasyApyanyopadezabalena taditi cet ; na; anyasminnapyupadeSTayeprasannAt / punaranyopadezabalaparikalpanAyAM tadupadezapAramparyeNopakalpitatvAt mlecchAdidharmopadezaprabandhayat / bhavatu tarhi tadanuzAsinastadvedisvamasmadAdipratyakSeNAnumAnena bA, nAtIndriyapatyakSeNeti 5 cet ; na; tanniyandhanasya tatparijJAnasyAsyantaparokSAviSayatvAt kathamayaM tadarthamupadizenAma! patipannavade cA'pratipanne'pi satparikalpanopapatteH, anyathA sakalAnumAnavyavahAravilopaprasaGgAdityupapanna tarUpa lokottarapratyakSavalenaiva niravazeSapadArthasArthasAkSAtkaraNasAmarthyasamanvayena paramAtmatvam / kathaM punaH gurupAyAvizeSe'pyasmadAdeH pratiniyatavidhayaM parijJAnaM sasya tu sakalAviSayamityayaM vibhAga iti cet ? na; asmadAdApi sakalAviSayasya tasya bhAvAt / kayamanyathA sAkalyena sAdhye sAdhya1. sAdhanavyAptiparijJAnam ! nirUpitaM caitat mAlavyAkhyAyAm / iyAMstu vizeSa:-asmada.deH tajjJAnamaspaSTa spaSTaM tu paramAtmana iti / spaSTatvaM ca tasya aspaSTasvaniyandhanasya AvaraNasya nirmalAt pralayAt / tavAvaraNamanumAnasiddham / tathA hi-sat sarvamanekAntAtmakamityAdi cyAptijJAna sAvaraNam, aspaSTatvAta, rajonIhArAdyantaritapAdapAdijJAnavat / viSAdApanna mithyAjJAnaM sAvaraNaM mithyAjJAnasyAt viSAdhupayo ginA upalazakalAdau phalaMdhotajJAnavaditi / tasya kacinnirmalaprahAgirapyanumAnAdeva / saccedam-diyA15 dApanamAvaraNa cinirmalaM mahoyata, prakRSyamANahAnikatvAt , yatmakRSyamANahAnika tatkavinirmala prahIyamANAmupalabdhaM yathA hemAdI kiTakAlimAdikam, prakRSyamANahAmika ca yathoktamAvaraNam, tasmAt kyacinirmala prahIyata iti / na ca prakRSyamANahAnikatvamasiddham , tasyApi jIveSu vijJAnAtizaradarzanAdevAnumiteH / vijJAnAtizayasya ca tatkAryadarzanopanIsamatItikasyAvipratipattiviSayatvAt / jaduktam "jIvAnAmasahAyAkSAdA zAstrArthavidaH kramAt / / vijJAnAtizaye vidvAna vai vipratipadyate // [ siddhiri0 pari0 8 ] iti / bhavatu tasya kvacinimala mahANiH tatastu tannimandhanamaspaSTatvameva nivarteta 'kAraNAmpavAt 'kAryAbhAvaH' iti nyAyAt, spaSTabhAvastu kathamiti cet ! na; tannivRttestadbhAvarUpatvAt bhAvAntarasvabhAvatvenAbhAvasya vyavasthApitatvAt / tato yuktaM tannirmalapahANau vijJAnasya parisphuTatvaM tAzanirakzeSapastugocarapratyayAdhikaraNasya ca puruSasya paramAtmatvam / ataH sUkamidam sakalaM sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / siddha pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam / / isi / bhavatu nAma kazcit vizvadarzI paramavItarAgazca, sa tu kutaH pratipattavyaH / pratyakSAditi cet, na; tasya paracetovRttAvapravRttaH / vyApAranyAhArAdilikopajAnitAdanumAnAditi cet, na; vyApArAdeni3. doSabhAvino doSavatyapi sambhavena vyabhicArAt, 'sarAgA api vItarAgA hava ceSTante' iti prasiddhaH / 1 sadupavezamabandho paa-saa0| 2 "hemazAnavat / kalauta sapyahengoriti nAnArthadA / " -tA0 di0| 3-nAthasiza-A0, 10, 10 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 3 pravacanaprastAvaH 253 na ca pramANAntaramasti yatastatpratipattiH, ataH kathaM tasya pravacanAnuzAsitvena paryeSaNaM prekSAvaddhi riti cet ! atrAha tathA'nyaguNadoSeSu saMzayaikAntavAdibhiH / ghuruSAtizayo jJAtuM yadyazakyaH kimiSyate // 2 / / iti / tathA tena pramANAbhAvaprakAreNa anyasyAsmAntarasya ye guNAH yathArthadarzanavairAgyAdayo ye ca doSA mithyAjJAnarAgAdayasteSu saMzayasyaikAnto niyamastaM yadantItyevaMzIlAH saugtaaH| 5 nanu pramANAbhAve teSu tadabhAvavAditvamevopapannaM nityAdivat tarakathaM tadekAntavAditvamiti cet ! na; tadabhAvAdapi dRzyAnupalabharUpAdevAbhAvasiddheH AtmAntaraguNAdevAdRzyatvena tadanupalambhasya saMzayahetutvAt tadvAditvasyaivopapatteH / taiH puruSasya tathAgatasyAnyasya vA atizayaH parizuddhajJAnavairAgyAdilakSaNo guNapakoM jJAtuM pramANato nizcetuM yadi cet , azakyaH zakyo na bhavati kiM 10 kasmAt iSyate mRgyate ! puruSArthatvasiddhaye hi tadanveSaNam,na thAzakyaparijJAnAt tatastasidiH yataH prekSAvatA tadanveSaNam / tato durbhA patametata "jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / " [pra0yA0 1 / 32 ] iti / na durbhASitaM saMvRtisiddhasya tasya tadarthamanveSaNAt, paramArthatastu na tasyAnveSaNaM durayayodhasvAditi cet kathaM punaH satyanumAne tasya duravabodhatvam ! talihavyApArAdestadanyato'pi bhAyena 15 vyabhicArAditi cet ; nanu tadanyato bhAvo'pi saMvRtyaiva, "niSpatteraparAdhInam" [pa0 vA. 2226] ityAdivacanAt / tataH saMvRtisiddhavyabhicArAlihAttasya duravabodharavenAniSTatvamapi saMvRtyaiva na prmaarthtH| tamcAyukta niSparyAyaM tasya saMvatyaiveSTatvAniSTatvayovirodhAt / kathaM vA tavyApArAderanyatrApi mAva icchA citvAt ! satyapi puruSAtizaye tasyecchAto mAvo na tanmAtrAdeva sarvadA latmasAt, icchAyAzca tadatizayavikale'pi bhAvAdupaekSaratatrApi tadbhAva hati cet, na taIi tadvi kalavyApArAde- 20 stadvati sambhavaH tasya tadicchAyA asambhavAt / sambhave vA tadvattvavirodhAt / na hi doSavadavyApAra paropatApapaizUnyAdikaM cikIrSatastadvattvaM nAma taccikIrSAbhAvarUpatvAt tadatizayasya / tato durAlApa evAyam 'cItagagA api sarAgA iva ceSTante' iti / yA tu tasya hitamadhurabhASaNAdiviSayecchA nAsau rAgAdimataH sambhavatIci kathaM sannibandhanasya vyApArAdestatra bhAvaH ! icchAsAmAnya bhAvAditi cet| pudgalasAmAnyabhAvAt pASANAderapi kuto na dhUmasyAbhAvaH kAryadharmAdikrameNAhetukatyaprasaGgAt / andhaya- 27 vyatirekAnuvidhAnaniyamo hi taddharmaH, na caivamasI pAvake tasya sambhavati pASANAderapi bhAvAt / nApi pASANAdau pAyakAdapyutpatteriti taddharbhA'tikrameNAhetuphatvameva prAptam / taduktam "dhUmaH kArya hutabhujaH kaarydhrmaanucitH| sambhavastadamAve'pi hetumacaM vilacanyet // [ pra0 vA0 3 / 33 ] iti / 2-dinirNayo yataH A0, ba0, p0| 2nirUparAdhInamapi kArya svhetutH| sambadhyate kalpanAyA kimakAya kthn"-pr0p0|3-shyen ta-A0, 10, 10 / 4 kuto bhUmasyAbhAvaH A0, 20, 50 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyavinizcayayiyaraNe [23 na caivam , ato na vahanAdanyatastasya bhAva iti cet ; lAI puruSAtizayabhAvI vyApArAdiSi kathamanyato bhavet / tannihetukatvasyApyevamuktanyAyena sambhavAt / tathA hi kAryAnvayAdyo hi puruSAtizayona vii| vyApArAdibinA tena sa cennituko bhavet // 1604 // iti / dRzyata evAnyato'pi tadvayApa.rAdiriti cet : kiM punaH zakramUrdhani ghUmo'pi na dRzyate ? pani pAyo tabhI milAna gAjA dhUmasyAnutpateH / taduktam "agnisvabhAvaH zakraspa mUrdhA ghedamireva sH| athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // " [pra0 bA0 3 / 35 ] iti / na caivam, ato na tatra dhUmaH, yastu dRzyate bahalapANDarAdirUpaH sa vAppAdireva na dhUma 10 iti cet kathamidAnI puruSAtizaya janmA vyApArAdiH ! tadanyato dRzyamAnasya ca bAppAdivat tadvilakSaNAtyAt / ata eva tatra vimala bhavyAhAra tadvido nivedayanti bhUtavizeSe vAppAdinyavahAravat / tato na rAgAdimati tadanyavyApArAdiryataH tataH puruSAtizayapratipattiyabhicAriNI na bhavet / etadevAi parokSo'pyavinAbhAvasambaddhairguNadoSayoH / zAsaunivartitaH zAstrakAravat sampratIyate // 3 // iti / parokSo'pi pratyakSAviSayo'pi guNavAstaviparItazca sampratIyate samyagavagamyate / hai ! zAstravacanaprabandhaiH nirvasitaiH niSpAditaiH sAmarthAd guNadoSapazyAmiti gamyate, anyanirvatitaH taistatparijJAnAnupapatteH / yAralyApAropadarzana gidam / upalakSaNaM cedaM tena kAyanyApAravizeSairityapi dRSTa vyam / tairapi doSopazamaparAnugraha nibandhanastadviparItaizca guNavato doSavattazca puruSavizeSasya parimuktAre20 phatayA parijJAnAt / kIdRzaistaiH sa sampratIyate ? avinAbhAvenAnyathA'nupapattyA smbddhaiH| ka! guNadoSayoH yo yathArthadarzanavairAgyAtizayaparamavatsalasvAdilakSaNo guNo yo'pi tadviparyayarUpo doSastayoriti / zArguNAvinAbhAvasambaddhaH bhagavAn jinaH / guNavatvena yoddhathyaratanmukhAmbhojanirgataiH / / 1605 // vidAkurvanti vidvAMsasteSAmapi guNAnvayam / dRSTAgamAviruddhArthaprarUpaNatayA sthiteH / 1606 // pratyakSaM tanimittaM ca smaraNAcanumAntimam / dRSTaM tena tadarthasya na virodhI hi dRzyate // 1607 // tadarthAlambanatvena tasyApi pratipattitaH / nApyAgamena tasyApi pUrvAparavibhAginaH / / 1608 // 1-yapuruSavatsala-A0, 50 / -yapuruSavatsakala-pa0 / 2-sambandhaH taaH| 3-mtikam A0, 20, p0|| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 4 ] 3 pravacanaprastAva: visaMvAdarUpeNeta maNiH / bandhureva bhavelloke kiM ripuH zakyakalpanaH || 1609 // dRSTAgamaviruddhArtha viSayaiH zAsanaistathA / doSayanto'vagantavyAH sarvadhaikAntavAdinaH // 1610 // tacchAsanAnAM tAdarthyaM prAgukta' vakSyate'pi ca / devAgame ta evoka nirmalamyAya vedibhiH / 1611 // "svanmattAmRtabAjhAnAM sarvathaikAntavAdinAm / 255 tAbhimAnadagdhAnAM svaSTaM dRSTena bAdhyate // " (AptamI0 lo0 7] iti / bhavatu nAma teSAM sadviruddhArthatvaM na tAvatA taistanmaNetRRNAM doSavatAparijJAnaM paravipralambhanAya guNavadbhirapi taspraNayanasambhavAditi cet; na; tadvipralambhanasyaiva doSatvAt / mithyAjJAnopajananaM hi tadvi- 10 pralambhanam / mithyAjJAnaM cAnarthInimittam ahiviSAdI hAraguDAdivijJAnavat / arthoparatinibandhanaM ca hAraguDAdI ahiviSAdijJAnavat / ataH kathaM tadupajananaM na doSaH parapratyayAyakAraNatvAt vyAdhAdestadupajananavat / tasyApi tatkathaM doSa iti cet ? azubhapudgalamApti nimiSatyAdeva / tathA hi-vyAdhAdeH paravibhalambhanamazubhapulaprAptinibandhanaM vipralambhanatvAt Atmavipralambhanavat / dRSTA khalvAtmavipralagbhanAdazucyAdI zucyAdyabhine vazarUpAt tatprAptiriti na sAdhyavaikalyamudAharaNasya / yA cAsau tatprAti: 15 saupAyaprAsaH ghoraduHkhasaMsArasaritpAtanibandhanIti siddhaM tannibandhanasya vipralambhanasya doSatvan / bhavatu nAma dhyAdhAdestatastatpratirna zAstrakRta yogasAmarthyena tatpratibandhAditi cet vimalambhanasyaiva kuto na tena prasiyandhaH evaM hi te mahAyogino bhavanti yadi pareSAmahitaM nAnutiSTheyuH tasmati bandhanatatsAmarthyamiti cet; tatkAryapratibandhe'pi na bhavediti kizcidetat / tama guNavattAM mithyArtha zAstrapraNayanaM sambhavati doSavatAmeva tatsambhavAdityupapannaM tato doSavattvaparijJAnaM samyagarthAcato guNavattva- 20 parijJAnavat / zAstrakAratradityatraiva nidarzanam / yathaivamapi arhataH sugatA devAnyo'pi vaidyakAdizAkAraH cirAkrAnto'pa tacchAkhaireva suvivecitaguNadoSa sambaddhaH guNadoSavattayA sampratIyate tadvatkRto'pItyarthaH / samprati sarvathaikAntavAdinaH sugatA de doSavattvameva tadvyApArasamadhigamyamAveda vanAi - siddhahiMsAvRtasyAnbrahmacaryapravRsitaH / sa pratyastamitAzeSadoSo neti pratIyate // 4 // iti / . saH sutAdiH pratIyate nizcIyate / katham ! pratyastamitAzeSadoSaH prINaniravazeSamithyAjJAnakaSAyama skopale po neti / evaM kutaH pratIyate ! siddha hiMsAnRtasteyAbrahmacaryapravRcitaH / 1 kiM punaH za-A0, ba0, pa0 / 2 parapravyayakA A0, ba0, pa0 / paJcandanavat / 4- saparijJAnanimi-A0, ba0, pa0 / 5 sAvAyamA-pa0 / 7 mayaivApyabhyataH A0, ba0 / yathaivApyabhyarhitaH pa0 / 3 parapratyavAyI 6- mavipra pa0 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [14 siddhAH pramANato nizcitAstAstAzca hiMsA cAnRtaM ca [steyaM ca ] abrahmacarya ca pravRttizca sAstathoktAH tAbhyastata iti / tatra pramAdaktA yogena kAyavAyanovyApArAtmanA yatmANibhyaH prANAnAmindriyAdInAM macyAvanaM sA hiMsA ! "pramacayogAt prANadhyaparopaNaM hiMsA' [t007|13] iti vacanAt / sA ca sugatasya sAkSAdAvinI tAvadasti-bubhukSAparipIDitAM mRgarAjavadhUmavalokya 5 tanmukhe tena svazarIraM nipAtitamiti tanmata evaM zravaNAt athAtmavadho doSo na bhavati paropakArani mitatvena guNatvAt ; paravaSo'pi tarhi doSo na bhavecchAgAdivat asyApi sannimittatvena gunntvs'bhvaat| chAgAdeH pIDanAva doSa eveti cet AtmanaH pIDanAt tadvagho'pi kuto na doSaH syAt ! atha yoginaM tatpIDA nopasarpati yogabalena pratirodhAt ; tahiM yoginaH parasyApi vadho na doSaH syAt tenApi paropakArasya sambhavAt tastimivasya ca paripIDanasya yogamalenaiva pratirodhAt / tathA ceta ; mahAnayaM kRpAlaH 10 yadi yogino'pi vyApAdayet ! tato yathA parahiMsA doSaH tadvadAtmahiMsA'pItyastyeva sAkSAzAyI doSastasya / tathA paramparAbhAvI ca, svayaM sasya pizitabhakSiNAmagragaNyatvAt / / tabrakSaNasya ca pAedhikAra prerakatvena vanamRgAdivyApAdanahetutvAt , tadabhAve tadvyApAdanAsambhavAt / ata evoktam "bhakSakazcena vidyeta vadhako'pi na vidyate / " [ ] iti / tathA tasya anRtamapyasti sakalavineyavarga pratyapAyanibandhanavyApAropakalpanasya nairAsyAdeH pramANAnupapanatvenAsata eva tenAbhidhAnAt, anRtasya ca tallakSaNatvAt / "asdbhidhaanmnRtm|" [ ta0 sU0 714 ] iti vacanAt / sadabhidhAnamapi tasya dRzyata eva naSTamuSTyAdhatIndriyArthaviSayasya sampanasyAvisaMvAdamatIteriti cet, na; riMzakSaNikaparamANurUpe tadarzanaprasiddhabhAvAtmani tatra tadabhAvAt , tatra pramANAbhAvasya matipAditatvAt / kramAkramAnekAntAtmanIti cet tarhi tadvacane bhagavataH spAdvAdanyAyanAyakasyaiva na sathAgatasya / taduktam "sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yA: kAzcana sUktisampadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitAH jagatpramANaM jinavAkyavigruSaH // " [siddha0 dvAtriM0 1 / 30 ] iti / svazAstratvena tu tasya prakAzana cauryameva adacApahArasadbhAvAt cauryasya ca tallakSaNatvAt / saduktam-"badanAdAnaM steyam" [ ta0 sU0 // 15] iti / tadvadanamA'pi tasyAsti maithunana bhAvAt / "maithunamagrama, [ta. su. 7 / 16 / iti ca tallakSaNAbhidhAnAt / na ca taddhAvastasyA siddhA, svayamanekamUtraviyaraparivItathimahatayA garda bhImaravA madanazaraparipIDitena gardabhAnAM zatena maithunamacIkaroditi tadIyAnAmeva prasiddheH / kAmAminivezena tatkaraNameva doSo na paropakArArthayA rupayA, rUpayA ca tatkaraNaM buddhasyeti cet ; na; jananIgurupalyAdAvapi tajjvaraparipIDite tathA taskaraNasyAdoSazvena pRthagjanasyApi tatkAriNo daNDAbhAvApatteH / 'pRthagjanaH kRpaNa tatra tatkArI' praanniy-taa0|2-saadidossH zrA0,0, pa0 / 3 bhakSaNAnAma-mA0, b0,50| 4raNara-A0, pa0, p0| 5kAmajvara / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15] 257 svayaM kAmAbhinivezena vA' iti na nizcayaH paracetovRttInAM durambayatvAditi cet; na; tathAgate'pi tulyatvAt / taduktam "abhavat sugataH kharI kharANAM svayamutpAdya bhagAn samantataH / kRpayA sa tu kAmapIDayAcA na vayaM tatra vinizvayaM gatAH // " [ ] iti / yogitvAdeva tasya tatpIDA na bhavatIti cet; na; tasyaiva citadharmatvena duravabodhatvAt / 5 yadi cAyaM yogI tarhi tattvadarzanAdunmArgataH prANinAM nivAraNameva kartavyaM kathaM tatra pravartanaM sAdhuceSTAyA anevaMvidhatvAt / nivAryamANA api na vyavatiSThanta iti cet audAsInyameva tarhi kartavyaM na svayamayuktAcaraNam / tathA ca kasyacit subhASitam ; "apArayan vArayituM pRthagjanAnasatpravRteSvapi nAsadAcaret / azaknuvan pItaviSaM cikitsituM pivet viyaM kA svayamapyavAlizaH // " [ ] iti / 10 tataH satpIDayaiva tasya tatkaraNamiti sunizcito'syAbrahmacaryadoSaH / 3 pravacana prastAva: sathA parigrahadoSo'pi kaSAyaparidhAnabodhitarucchAyA maNDalAdau mamedagbhAvarUpAyA mUrcchA yAstasya bhAvAt tallakSaNatvAcca parigrahasya, "mUrcchA parigrahaH " [ 0 sU0 7 17 ] iti sUtrAt / kArikAyAM ca devaistasyo eva mavRttizabdenAbhidhAnAt / kathamevaM bhagavatyapi taddoSaparihAraH 15 chatracAmara hariviSTarAdermahAparigrahasya tatrApi bhAvAditi cet na niratizaya puSpamabhAvamaratairama ra patibhirupakalpite tasmin bhagavato mamedambhAva buddherabhAvAt / taduktam "prAtihAryavibhavaiH pariSkRto deto'pi virato bhavAnabhUt / " [ bRhatsya0 zro0 73 ] iti / sadabhAvasya dRSTAgamAvirodhinastutya vacanAdeva adhyavasAyAt / na ca tAdRzaM kiJcit 20 zuddhodanatanayasya vacanamasti yataH tasyApi tadabhAvaparijJAnAt 'sannapi kaSAyakaTAdyupazleSaH kutazcidanyata eva na mUcchatiH' iti nizcinvanti vipazcitaH / mUrcchati ityapi kuto nizcaya iti cet ? ime brUmahe - tathAgatasya tadupazleSo mUrcchanibandhanaH tattvadarzana vikala sambandhile sati tadupazleSAt pRthAjanasya tadupazleSavat / tantrikalatvaM ca tasya tacchAstreNaivAvasIyata iti nirUpitamanantarameva / tataH parihadoSo'pi tasya vidyata eva / hariharAdestu sakalajanasaMvAdaviSayo hiMsAdirdoSa iti na 25 vivicya vyAvarNyate / tato hiMsAdayo doSAH sarvathaikAntavAdina] santItyatra na saMzItirasti vastuvivekinAm / bhavatu nAma sugatastathAvidhastathA'pi kim ? ityAha " heyopAdeyatattvasya sopAyasya kiledRzaH / pravaktA [ ghiganAtmajJaM tadasAdhyamasAdhanam ] // 5 // iti / IdRzo'pratyastamitAzeSadoSatayA pratIyamAnastathAgataH pracatA pratipAdayitA kiletyaru- 30 cicanena na pravakteti kathayati / karayAsI na pravaktA ! heyopAdeyatattvasya heyaM ca paJcaskandha 1- vastasyAmA - A0, ba0, pa0 / 2 mucchArvA eva / 33 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nyAyavinizcaya vivaraNe [314 ] iti santAnarUpaM duHkhasatyam "duHkhaM saMsAriNaH skandhAH " [pra0 0 1 149 ] iti vacanAt / upAdeyaM ca tasyaiva niHzeSa prANasvarUpaM nirodhasatyaM heyopAdeyaM tadeva tattvaM tasya sopAyasya heyatatsvasthopAyo'vidhAtRSNArUpaM rumudaya satyam, "duHkhe viparyAsamatistRSNA vA tasya kAraNam" [ pra0 vA0 1183] iti vacanAt / upAdeyatatvasya maig2ambhAvanArUpaM mArgasatyaM 5 tatsahitasyeti / na hi doSavattvena nirjJAnasya tattvadarzanaM zakyasambhAvanaM yatastasyAsau pravaktA bhavediti / yadi vedRza iti paropakarUpatarUpo vidhUta kalpanA jAla iti pratipattavyaM tasyApi pravaktRtvAnupapatteH / kathamiti cet ; vikalpAbhAvAdeva, vika rupakArye hi vacanam "vikalpayonayaH zabdAH" [. vacanAt / kathaM tadabhAve bhavet ? vikalpAdeva cirAkkatAditi cet; na; tatA vikalpasyApi durbhA vena tasya vidhUtakalpanA jAlA bhAvApatteH / cirAvRttAdapi tato vacanameva na tajjAtIyo vikalpa iti 10 niyama hetorazakyopa darzanatvAt / tatkAlabhAvina eva vikalpa saMskArAt tasya vacanamityapi vAcoyuktiH na caturavicArasamocitaM saubhAgyamudvahati; tato vacanavadvikalpasyApi prasaGgena prakRtadoSAnativRtteH / tatsaMskArasya ca citrarUpatyena tasya vidhUtAzeSavikalpalam, avikalpatve ca na tato vacanam / naca vikalpAvikarUpavyatirekeNA para: kazcittatsvabhAvaH / tadbhAve vA na tato vacanam / vikalpakAryatvena nizcitasyAnyato bhAve nirhetukatvApatteriti duSparihAro'yaM doSopanipAtaH parasya / sanna yathAgatasya 15 pravatathaM yatastaduktapratipattyarthaM prekSAvatAM tadanveSaNaM bhavet ! atha kukhyAdInAM prakRtyameva lasyApi vaktRtvaM tasya tatsannidhinibandhanatvAditi cet; aho mahadidamadbhutaM yatkarajJAnAdhiSThAnAdapi tasmAdanupannaM jJAnagaHyenApi zUnyAt buddhyAderbhavatIti ! nAyaM doSaH tathAgatapabhAvasya tAdRzatvAditi cet; sataratahiM kutastasya svayameva na prayavatRtvam evaM hi pAramparya parihRtaM bhavati - sugatAt kubyAdeH prabhAvastato vacanamiti / mA bhUtasya vacanam prava20 vatRtvaM tu tasya vineyAnAM tatsannidhAnAcatvajJAnaprAdurbhAvAditi cet; tajjJAnaM yadi na pramANaM kathaM tattvaviSayaM virodhAt ? prAmANyamapi na tasya pratyakSAvena indriyAdipratyakSeSvanantarbhAvAt / na hi tadindriyajJAnam; indriyAdanutpatteH / nApi mAnasam indriyajJAnAdaprasuteH, tarayaM tadviSayAnantaraviSayamA - zrIgocaratvAcca / nApi yogijJAnam; bhAvanAprakarSanirapekSatvAt / nApi svasaMvedanatvena satya catuSTayaviSayatvAmAyApatteH / pratyakSAntaratve ca tajjJAnacAturvidhyaniyamavyAvarNamantrAghAtopanipAtAt / nApyanu35 mAnatyenaM; liGgAbhAvAt / sugatasannidhAnameva liGgamiti cet sugata evaM tarhi taccatuSTayasyAnumitibhavet tatraiva likvAnna sattvAntareSu pakSadharmatvAbhAvAt na ca tatra tadasti tasya zuddhajJAnasvabhAvatayA duHkhAdirUpatvAnabhyupagamAt / na pramANAntaratvenApi pramANadvaya niyamopagamAt / taca tatsannidhAnAt tattvajJAnaM dineyAnAmupapannaM yatastadeva tasya vaktRtvaM bhavediti sUtam - 'heya' ityAdi sarvathA tasva pravaktRtvAdhyavasthiteH / r 1 upAya iti atrApi sambandhaH" vA0 Ti0 2 tatsaraghAna ni A0, ba0, pa0 / 5 trineyajJAnasya / 6 go-pa0 / 7 zya 3 sugAt / 4 pravAdasta-A0, ba0, pa0 / prAmANyamiti samman Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] 3pravacanamastAvaH punarapi tadeva pratikSipanAha-'ghiganAtmakaM tadasAdhyamasAdhanam' iti / tAtparyama vidyamAnasyaiva heyAditatvasya lugato'pi pravaktA bhavennAparasya vyomakusumAdivat / vidyamAnatvaM ca na tasya kAryasvena, asati kAraNe tadanujJAnAt , asati ca tadayogAnihatukatyApatteH / nApi kAraNatvena; kAryakAlamaprApya nivRttasya cig2apakAntavattadanupapatteH / nirUpitaM caitat savistara miti / padArthaH kathyatetat heyAditatvam / asAdhya kasyacidapyakAryam asAdhanam akAraNaM ca pratisamayavilayaprAptivigraha- 5 syoktanAtyA'nupapatteH / andharUpave tadupapapiriti cet ; syAdetadevaM yadyanvayavAdI sugataH, na caivam / etadevoktam-'anAtmajJam' iti / 'AtmA'ityanvaya evocyate atati gacchati tAMstAn paryAyAnityAtmeli vyutpAdanAt / tanna jAnAti nopaiti ityanAtmajJaH sugatastaM tasyetyarthaH / dhikzabdena yoge paSThIviSaya evaM dvitIyAvidhAnAt / tadayamartha:-yatastadanAtmajJasya sambandhi tasmAd asAdhyamasAdhanam ataH dhika kutsanamanAtmajJastra nasya vaa| yadi bA, tadasAdhyaM sAdhayituma- 10 zakyam / kuta etat : asAdhanam avidyamAnapragApyaM yata iti / etadapi kasmAt ! 'anAtmajJam' iti / AtmA jIvaH sa cAsau jJazca jainoyagato na yogakalpitaH AtmajJaH sa na vidyate yasya so'yam anAtmajJo buddha eva tasya sambandhI yata iti / nAnI hitAya dAt sAdhanaM tacca nAsati / jJasvabhAve nare'stIti pUrvametanniveditam // 1612 / / ajJAtamapramANatyAdakAryasyAdito'pyasat / kathaM hegAdikaM tattvaM buddho vaktuM pravartatAm ? // 1613 // tasmAdayamasaddhAdailizAn vipralambhayan / kirtavyaH kathaM nAma na bhavennyAyavedinAm // 1614 // punApyatropacayamAha sarvathA'sadupAdeyaM heyaM sat [tadakAraNam / iti / / sarvathA sarveNa sakala rAgAdile zaprakAreNeva parizuddha jJAnarUpeNApi asat avidyamAnaM nirodhamatyam / upAdeyaM puruSArthabuddhayA pariNAmam 'dhiganAtmajJam' iti sambandhaH / kuto dhikkAra iti cet ? anAtmakatvAdeva | Atmeti nirodhasatyasya svabhAvastasya jJAnaM buddhi sa na vidyate yasmin tad anAtmanaM tatsatyameva yata evaM tato dhigiti / tathA hi-niruddha sakalAkAraM nirvANaM na tAvat 25 pratyakSataH pratipattavyaM pratibandhAbhAvAt / na hi tasya tatvAryatvam ; nIrUpayAkAraNatvAt, anyathA nIrUpasyAyogAt / nApi tasvabhAvatvam , syayaM nIrUpatvaprasaGgAt / na ca nIrUpAdeva tasya parijJAnakalpane vijJAnakalpanAvaiphalyopanipAtAt / punaramyataH pratyakSAt tatparijJAnakalpanAyAM prakRtaparyanuyogAnativRtteH anavasthAdoSaviSAviSadharalyApAramayaparipAlasya ca pariha mazakyatvAt / na cApratibaddhAdeva tatastatparijJAnam, anabhyupagamAt, prativandhAntarasya ca / tanna pratyakSasya tajjJAnatvam / 30 1 kAripAdAnujJAnAt / kAryAsAdAyogAla / 3 ajJAn / "zizAvaje va baalishH| ityamaraH"-tA0TikA4dhichAta-A0.bala,pa. 1 5 "anabhyupagamAviti sambandhaH |"-vaadi| 6 nivANaviSayakajJAnasvam / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaviparaNe [ 36 nApyanumAnasya pratyakSAbhAve tasya tatpUrvakatve apateH / nisya ca tatkAryasya tatsvabhAvasya ca vicArAsahatvenAvyavasthiteH / tato yuktaM tatsatyasya anAtmajJatvam atazca tadupAdeyaM bhigeva prAda pathA'tivatino vastuvRtenAnupAdeyatvAt / tathA sat prazastaM parizuddhajJAnasvabhAva buddhasya " pramAsvaramidaM cittam" [ pra0 vA0 1 / 210 ] iti vacanAt / tat ddeyaM nairAlyabhAvanAparipAkaba lena 5. parityAjyamityapi viva, prazastasya parityAgAnupapatteH nirvANavat / kathaM vA tasya tatparityAge parAtmaparijJAnaM yataH tatrupatApaparihAraparavazatayA tadupAyAbhiyogamAtmasAtkurvIta nerUpatvena tadanupapatteH | etadevoktam- 'anAtmajJam' iti | AtmA vinezrasantAnastasya jJau tadbuddhistasyA abhAve'nAtmajJam, arthAbhAve'vyayIbhAvAt / etaduktaM bhavati-pato'pi svabhAvasya parityAge tasya paraparijJAnaM na bhavet atastasya tvaM ninditamiti / nAstyeva tasya tatparatyAgaH " tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu 10 mahatI kRpA / " [ pra0 vA0 1201 ] iti yacanAditi cet kathaM punarAmyabhAvanA paripAke tarakAraNe sati tadabhAvaH khAderapi tatastadabhAvAt / atha tatparipAko'pi kRzasamparkavikala eva taddhetuH sa khAdereva na mahAmuneH, tasya parArthaparatayA mahAkRpAlutvAditi cet; khaGgAdeH kasmAdakRpAlutvam ? parArthavRtterabhAvAditi cet; astu nAma tasya paratrAkRpAlutvamAtmani tu bhavatyeva svArtha vRtteravazyagbhAvAt, anyathA nirvAzrayopakramAnupapatteH / atha tasya nirvANenaivArthitvaM nAvasthAneneti / 15 kuta etat tasya nirdoSatvAt samAnamidamana (mava) sthAne'pi tasyApi sakala mala bikalaprabhAsvaracittarUpatvena abhyupagamAt / atha tacicenAvasthitenApi na kiJcit phalamiti na tatrArthitvaM tasya taIi tannAze'pi na bhavet tato'pi kasyacit phalasyAbhAvAt pratyuta tadeva mumukSUNAM phalaM yat sakalaklezaparizuddha jJAnarUpatayA'vasthAnam, taccet kutazcit sammapadyeta kimanyena ! phale'pi phalAntara sIkSAyAma navarathApatteH / tato yukta tatraiva tasyArthitvam / atha satyapi tatra tasyArthavena tasyAvasthAnaM tadaparityAge tatparimizravalezaparityAgAsambhavAt annAparityAge tatparimizraviSaparityAgAsambhavAditi cet; na; tathA tIthAgatasya cittasyApi parityAgaprasaGgAt / athAsti kazcit tasyopAyo yato'vasthite'pi citte tatkleza parityAgaH tasya bhavet sa tahiM khAderapi tena vaktavyo yena after madhyavasthitameva parigalitanikhilaleza bhayaparinirvANapadaM prApnuyAt / evaM hi tenAmanastAyitvama" suspaSTaM pratiSThApitaM bhavati svayaM paridRSTamArgopadezasyaiva tattvAt, "tAyaH svadRSTamAgati:" [ pra0 vA0 1147 ] iti vacanAt / tato yadi kRpAmAhAtmyAt avasthAnaM buddhaci tasya svaGgAdivisasyApi syAt / na cet; itarasyApi na syAdityupapannamuktam- 'heyaM sat' iti / yadi vA, sat vidyamAnaM saMsAricitaM heyaM dhigiti vyAkhyeyam, tasya sattvAsiddha, sata eva heyatvo 25 20 260 1 tasya pa0 / 2 jAta A0, pa0 / 3 "nirvANe'pi pare mAse kRpAtrIkRtacetasaH" / iti pUrvArdham / tA0 Ti0 / 4 vacanAdedevi pa0 / 5- A0, ba0, pa0 / 6 nirvANasya / 7 avasthAna parisyAgAbhAve / 8 tathA A, ba0, pa0 / 9 tacittasyo -A0, ba0, pa0 / 10 pilo na A0, ba0, pa0 / 11 "pramANabhUtAya jagadvitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / " -tA0 dina / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 za6] 3 prabacanaprastAvaH papatteriti manyate / tadasattve nimittamAha-'tadakAraNam' iti / tat uktarUpaM cittam akAraNam apUrvamuttarasyAjanakam , anyathA caramakSaNe'pi syAditi nirvANAbhAva iti bhAvaH / tadAnI vijAtIyasyaiva yogijJAnAdetatkAraNaM na sajAtIyottaracivasya tadayamadoSa iti cet, kathAmidAnI paracaitanyapratipattiH ! zakyaM hi vaktum atI janmAntimaci vijAtIyameva prANApAnAdika sajAtIyotarajanakaM janayitvA pratinivRttaM na sajAtIyaM cittaM caramakSaNavat / tato na pANAdeH parazarIre nizcitAt 5 tatpratipattiH, vyabhicArazakSAyAM tadanupapatteriti / tathA cet ; kathaM sugatabhAvinaH puruSasya paraduHlaparijJAnaM matastadakSamatayA preritastatparihAropAyAMbhiyogI sa bhavedityasajhatamidamavalokayAmaH "niSpaznakaruNotkarSaH prduHkhaacmeritH| dayAvAna duHkhahAnArthamupAyevabhiyujyate // " [pr0v01|133 ] iti / tato yathA sajAtIyaM janayata eva paracittasya vijAtIya janakatvaM tathA caramacittasyApIti 10 na sambhavatyeva cittocche dalakSaNaM nivoNam / tatsambhave vA taccittamakAraNameva sajAtIyavadvijAtIyasyA-- pItyupanataM tasyAvastutvArthakriyAvirahAt , tathA tatpUrvasyApi, zravastuno'rthakriyArUpatvAyogena tasyApi tadvirahAvizeSAt , tathA tatpUrvasyApItyazeSasyApi cittamabandhasya kvacidadhyanupayogAta upapannamuktam-'tadakAraNam' iti / bhavatvakAra gatvAdasanera tatmabandha iti cet ; tAI nityasiddhatvAnirvANasya kiM tadarthena tapazcaraNarAgAdinA prayatnena ? tadevAha tadartho'yaM prayAsazca [ isyaho satyavyavasthitiH ] // 3 // sadoM nityasiddhanirvANAthartho'yaM paraprasiddhaH prayAsastapazcaraNAdirUpaH 'cAiti samuccayena kevalaM pUrvottameva kinvayamapi dhigiti, siddhe prayAsavaiphalyAditi dhikkaturabhiprAyaH / cittamabandhAbhAve ca prayAsazcetanAtmakaH / kathaM vidyeta yena syAnmArgasatyavyavasthitiH / / 1615 // tadevAha-'ityahI satyavyavasthitiH' iti / evamuktayAyena satyasya mArgarUpasya vyavasthitisvasthAnam aho naivetyupaihasanapareNa ahozabdena darzayati / yadi vA, taccittasantAnocchedalakSaNaM nirvANamakAraNamahetukamabhAvarUpatvena anapekSatvAt tatkiM tadarthena nairAsmyabhAvanAdinA prayAsena ? tadeva darzayati-'tadartho'yaM prayAsazca' iti / dhikazabdAnuvRttyA, vyAkhyAnaM pUrvavat | syA matam-na sAkSAt tatsantAnopamaInena prayAsasya tAdaryamapi tu tatsahArya pUrvapUrvaci- 25 samuttarottaracisaM sajAtIya kArya pratyasamAdirUpaM janayati tataH caramasyAtyAtAsamarthanenaM tataH citAntarasyAnutpatteH caramapacyutezca prAcyasya svAsabhaGguratvena pralayAt prazAntanirvANopapatteH paarmpeNnne| tasya tAdarthyamiti; tadapi na sAmpratamA vicArAnagatvAt / tathA hi prayAso'yamuccheyasantAnavartI, tada prasantAnavartI vA ! prathamavikalpe sa eva na sambhavati; caramasyAvastutvena santAnAvastutve tadvati 1-sA tAma-A0, 50, 10 / 2 sugataspa" -sA. tti0| 3 evaM ni-p0| 4- pra-jhA, ba0, p0| 5-psNhaasp-aa0,50,0|6-mprbhRtesh A0 ba0, pr| 20 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyavinizcayavivaraNe [30 nastasyAmyavastu svAt tAdRzasya pAramparyeNApi tAdAnupapase: vyomakusumAdivat / caramasyApi vastutve na nirvANaM tasyApi santAnAt, anyathA vastusthAyogasya niveditatvAt / tataH nirvANaM cet prayAso na prayAsazcenna nirvRtiH / nirvANaM ca prayAsadacetyetadanyonyapIDitam // 1616 / / ata evopahAsena yajJanirvANasatyayoH / tadityAdikayA zrutyA devaira tirucyate (!) // 1617 // bhavatu tadanyasantAvatyeva prayAsa iti cet / tatsantAno'pi na nirvAturanyatra, sadbhartinaH prayAsAt tasya nirvANAnuparatipasamAt / nitiryeveti cet ; na; tadanucchede'pi nirvANAyogAt / taducchedo'pi yabanyasantAnavartinaH prayAsAt kathamanavasthAparihAraH tatrApi prakRtaprasaGgAnativRtteH / etade10 voktam-'iti' ityAdinA / iti evamaparAparasantAnavartiprayAsaparikalpanApakAreNa aho naiva satyasya prayAsAparanAmo mArgasatpasya vyavasthitiranavasthaiva bhavedityarthaH / tataH sthitamidam sarvathA sadupAdeyaM heyaM sattadakAraNam / tadartho'yaM prayAsa zvetyaho satyavyavasthitiH // iti / idameva zlokaiviyarItumAha karuNA svaparajJAnasantAnocchedakAraNam / iti naH karuNA [ asyantaM paraduHkhaM na gocaraH] // 7 // iti / satvadRSTiniSedhArthA buddhasyAbhiprAyavRktiH karuNA / "tathAbhUtasattvagrahaparityajanAya ya AzayaH sa dayA" [H0 vArtikAla. 11195] ityasakArAt / yadyevaM kathaM tasya sarvathA vikalpavikalavaM tadAzayasya vikalpatvAt / na jhamumanena tyAjayAmIti parAmarzavatastasyAvikalpatvam / na 20 tasyaivaM tadvattvaM saMskArarUpatayaiva bhAvAt / "adhINazaktisaMskAro yeSAM tiSThanti te'nayA [pra. vA0 1200 ] iti vacanAt / ityapi na yuktm| saMskArasya cetanopAdAnasyAcetanavAyogAt / cetanatve'pyavikalpatve na tataH zreyaHkathanaM tasya vikalpayonitvenopagamAt / tatazca tatkathanamabhimataM "yAyA (dayayA) zreya AcaSTe' [pra. vA0 11284 ] iti vacanAditi ceta; satyam: ayamapi parasya paryanuyogaH / sA ca karuNA svazca yogI parazca vineyavargaH tayoAnAni 25 teSAM santAnAsteSAm ucchedo'nyantavinAzastasya kAraNamiti evaM no'smAkaM kRpAlanA karuNA kRpA bargata iti zeSaH / bhavati hi mahApuruSANAM mandaprajJAnaklokya kRpotpattiH / asti ca prajJAmAndhaM saugatAnAM taiH svaparasantAnavinAzinpA jighAMsAyA eva karuNAravena pratipatteH / karuNaiva sAkSAdasau tayA saphaladuHkhaparikSayarUpasya taducchedasya karaNAditi cet, na sakalasukhaparikSayarUpasyApi tayA tasya pharaNAt / na ca sukhameva saMsAre nAsti tasyApi duHkhabadanubhavAt , sadapi tad duHkhameva duHkhachiyA 1pattagniA -A0, ba0, p0| yasatya mArgasatyam / 2 davAvasvam / 3 "le'naghA" pr0vaa0| kathaM vasya A0, 20, 5 / 5 mnsv| 6'dyaa'-10vaa| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 3 pravacana prastAvaH tityAditi cet duHkhamapi sukhameca syAt tacchidrapAtayavizeSAt / vivekinA naivamamizrAyasteSAM sarvatra duHkhAbhinivezasyaiva bhASAt, "sarvaM duHkhaM vivekinaH " [ yogasU0 2 / 15] dRti vacanAditi vivekastarhi pApIyAMtena sarvatra tadabhinivezakaraNAditi tasyaiva tayocchedaH kartavyo na jJAnasantA madhya taducchede tasya sarvatra sukhabuddhayaivAvasthAnopapatteH / yadi ca tadabhiprAyavazAt sevaM duHkhama; sarva sukhameva kina syAt ? bausI candanakarUpAnAM sarvatraiaudAsInyarUpasya sukhasyaiva bhAvAt / sukhaM ca tadrUpamanukUla 5 cedanIyatvAt prasiddhasukhavat / sato nAbhiprAyavazAdapi sarvaM duHkhameveti zakyopapAdanaM yataH taducchedakaraNAt karuNaiveyamiti pratipattiH / idamevAha - 'parapantaM paraduHkhaM na gocaraH' iti / paraiH saugataiH kalpitaM duHkhaM na gocaro na viSayaH pramANasya / kIdRzam ? atyantam antamatikrAntam / antazabdena sukhamatrocyate tasya duHkhaM pratyantatvopapatteH, "sarvathA sukhavikalaM duHkhameva na tadviSayaH sukhasyApi tadvikasya tadviSayapratipatterityarthaH / tathA ca kasyacit subhASitam - "kasyAtyantaM sukha 10 panataM duHkhamekAntaso vA " [ u0 meghadU0 ilo0 46 ] iti / tataH sukhApahArakaraNatvAnupapacaM tasyAjighAMsatvam / naikAntatastasyAstattvaM duHkhApahArakaraNatvena karuNAtvasyApi bhAvAditi cet; na; jivAkaruNayorekatvavirodhAt tamaH prakAzavat / vyatireke na tayoH parityAjya eva sugatena jighAMsAfatatarser mahAkAruNikatvavyApatteH / tathA ca kathaM tatkaruNayA jJAnasantAnasya nirmUlocchedaH sukhabhAgikasya tasyAvasthAnopapatteH / karuNayaiva tasyApyucchedoM duHkhabhAgikasyApyanyathA tadyogAt, 15 mRSTabhojanAdisukhaMpratiSedhena vinA pratyayapravRtajvarAdiduH khaniSedhA zegavaditi cet; upapannamevaitat ; parahitamAnAM yadi jvarAdinirmukta puruSadvigalita nikhiladuHkhavyAdherapi kasyacit cittabhAgasyAyasthAnaM pratilabhyeta, anyathA mRtyuvidhAyino bhiSaja iva taduccheda vidhAyino'pi parahitatvAnupapatteH / kathaM vA karuNayA taducchedaH, tathA duHkhapracalaM vRttinimittasattvadarzanapratyanIkasya nairAtmyabhAvanArUpasyo - pAbhiyogasyopasarpaNAt / tatazdha parisphuTasya tattvajJAnAdeH prAdurbhAvAttenApi tadezanayA vineya- 20 vargasya mArgapravartanAditi cet; nanu tatvaM nAma satyacatuSTayameva bhavatAmabhimatam / tacca na yogapratya kSaNa samasamayam; tAya tadviSayatvAbhAvaprasaGgAt samasamayasthA kAraNatyAta kAraNAyaiva ca vipayIpagamAt / tasyApi kAraNatve samudayamArgayorapi se thAvidhayoreva duHkhanirodhahetutvApatteH yadaiva samudayasadaiva duHkhaM yadaiva mArgastadaiSa nizeSa ityasamaJjasaM prApnuyAt / ava sayobhitrasamayayoreva tatkAraNatvaM kathamidAnIM taca STayasya yogipratyakSeNApi samakAlatvam ! duHkhAdestatve samudayAdetadasambhavAt 65 tasya tatre yA duHkhAdestadanupapatteH / atha pratyakSaM pratyamina kAlavadbhinnakAlamapi kAraNamiSyate tannaH kamayataH kAraNAdaka madhya kAryasyAnutpateH, anyathA kAraNAdapyakamAt kAryasya kamavataH prasaGgAt asaGgatamidaM bhavet -" nAkamAt kramiNo bhAvAH " [ma0 vA0 145 ] iti / tasmAdabhinna 18 263 cet : 1 sarvatra - A0, ba0, pa0 / 2 vApIcandana- A0, ba0, pa0 / 3 - prAmANyazya A0, 004 sA0 0 5 yadu-A0, ba0, pa0 / 6 bhAvasta- A0, ba0, pa0 / 7 jJAnasantAnasya / 8 yo duHkhamAgikasyApyucchedo duH- A0, ba0, pa09 - A0, ba0, pa0 / 10 - vi-sA0 / 11 samakALaporeva 12 mA A0, ba0, pa0 / + Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [37 kAlasvameva tasya tena bhavitumarhatIti vyavasthitamevAsAmaJjasyam / bhavatu tahiM tazcatuSTayasya parasparatastatpratyakSadapi bhinakAlatyam: ityapi na yuktam: tannetyAdinA dacocaratvAt / satyapi tAhazasya tatkAraNatve nAtadAkArasya tasya tadviSayatvam AkAravAdasamarthanavaiya-patteH / tadAkAratve ca akramaNArpayantyarthAH svAkArAMstatra sakramAn / krameNa vA'rpa yantyanyA gatistra na vidyate // 1618 // yadhakrameNa vAyasprApyakramasyaiva vidbhavet / akArAnuguNavenaivArtharUpamavedanAt // 1619 // AkArAtikamAdarthavittI nIlAkRteviMdaH / pItAdyazeSavijJAnAt sarvaH sarvajJatAM brajet // 1620 // kAyA vo bujhireka tavAtmikA / yahantI kAlato daivyaM bhavedAtmaiva tattvataH // 1621 / / AtmadRSTibhayaM tyastumupAyaM tasya tanvataH / tadeva punasme'bhUdaho devaM duratyayam // 1622 // buddhirekA na cettasyAH pratyAkAra vibhevtH| satsarvajJatvayAdAya deyastahiM jalAliH // 1.623 / / tathA hi-na tAyadekayA buddhayA tasya sarvajJatvam ; tayaikAkArayaikAyaiva pratipatteH / nApyanekayA; pRthAjanasyApi tayA tatprasaGgAt | api ca, anekatvamapratipadyamAnastarayAH kathamasI tayA sarvavedI bhavet ? "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati" [ ] ityasya viro dhAt / pratipadyata eva tadapi tadaptikamadadanekAkArayA parayA buddhayeti cet ; na; AtmadRSTi bhaya20 parihArAbhAvasya punarapi prAptaH / nAyaM doSastabuddherapi pratyAkAra bhedAditi cet ; na hi tayA'pye kayA anekavedanam , uktAnyAyAt / nApyanecyA tatparijJAne'pi pUrvaprasaGgAnativRtteranavasthAmApteH / atha buddhInAM nAnAnya nAparabuddhivedyaM yato'yaM prasaGgaH kintu tAbhya evaM svasaMvedanatvAt tAsyamiti; tannaH svasaMvedanasya svarUpAdanyatrAprahaH, tena nAnAtvA tipatteH durupapAdatvAt / tatra sadutpattisArapyAbhyA tattvajJAna tathAgatasya / nApyat dutpamatadAkAraM ca; svasiddhAntaparityAgadoSAt / kina, tasyApyanekazaktitve yugapakamatastathA / tadvatvasammavAt prAptamAtmadRSTibhayaM punaH // 1624 // ekazakti yadi jJAnaM na tenAnekavedanam / anyathA tAdRzAkhetoH kArya nAnA na kiM bhavet // // 1625 / tathA sati na nityo'rtho dRSito bhavati tvayA / nirAphAramapi jJAnaM sanna tasyopapacimat // 1626 // 1-mAdabhitra- A0, baka, p0| 2 uktgyaa-aa0,10,50| 3-bhyaH svasaA0, 20, 50 / 4 nAmAvavRttaH zrA0, ba0,50) 25 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/27 3 pravacanaprastAvaH tadabhAve na vairAgyavatsalatyAdisambhavaH / iti taddhetunA naiva kRpA yA yuktimRcchati // 1627 // tadevAha tattvajJAnAdyanutpAdaheturunmArga eva saH / iti / saH karuNAbhidhAno buddhasyAzaya unmArga eva na manAgapi mArga ityevakAraH / kuta etat ! tattvasya duHkhAderzAnamAdiryasya vairAgyAdestasyAnutpAdahetuH tadutpAdasya pAramparyeNa nimittaM na bhavati yata iti / tattvajJAnAderevoktayuktivaizvAnarapariSThoSamasvabhAvopanItatvenAsambhavAditi bhAvaH / syAnmatam-na tattvataH sugatajJAnasya bahirviSayatvaM svasaMvittimAtraparyayasitatyAt, ata eva na tena kasyacit santAnasya darzanaM yattastaduHrUpariharaNAya tasya pravRtiH kRpApAravazyenAvasiprati; sarvasminnasminnarthe pramANabhAvAt kevalaM saMvRttitrinamnAdeva tatra sarvamidamavakalpyate / taduttam- 10 "na ca pazyati santAnaM nApi kazcit pravartate / na tiSThati premAbhAvAt kevalaM bhavato bhramaH " [pra0 vArtikAla0 1 / 198 ] iti / tatrAha--'tatvajJAna' ityAdi / sa sugata unmArga evaM mArgagIyo na bhavanyeva / kuta etat ! tatvajJAnasya sopAyaheyopadeyabhAvaparijJAnasyAdipadAt tadabhyAsasya cAnutpAdahetutvAt / na hi vikalpAropitasya taddhetutvaM svamopalabdhatathAgatavat / na ca tadarthaM tasya prekSAvadviranveSaNam 15 tadvatvavyApatteH / satyaM na teSAM tadanveSAm, teSAM praharINAmadarzanAma duHkhasyaivAbhAvAt, tannivRtyarthatvAcca tadanveSaNasya, tasmAnmUDhAnAmetra tadanveSaNam , anyathA teSAmAtmadarzanamahAmAsambhavena AtmasnehaduHkhanibandhanasya duHkhaprabandhasyAnucchitteH svasthatvenAvasthAnAnupapatteH / taduktam "yAvadAtmani na premNo hAniH taM parivaspati / tAvaduHkhitamAropya na ca svastho'vatiSThate // " [pra0 310 1193 ] iti / / te tarhi kuto hariirAdInAmanyatamaM tattvajJAnAya nAnveSayanti / teSAmapi Atmadarzanazvena mUDhatvAditi cet : na; sugarasyApi vikalpAropitarUpatvena tadavizeSAt / parizuddhajJAnapravandharUpatvAnna tadArApitatvaM tasyeti cet, na; tatpabandhasyaiva pUrvAparAtmano vicArAsahattvasya niveditatvAt / tataH tasyApi tadAroktitvena mUDhatayA tatvajJAnAdyanutyAdahetutvAvizeSeNa IzvarAdivadanveSaNIyatvAnu- 25 papatteH upapannamuttam-'unmArga eva saH' iti / yatpunaretat'-yo hi baddho na tasya mokSo'sti tatsvabhAvatvAt, muktasyApi na bandhaH sadA tasya muktasvabhAvatvAta, kevalaM cittamantAnasya aparizuddhasya sataH sAmagrIvizeSataH paro bhAgo vizuddha utpadyate / " [a0 vArtikAla0 1 / 190 ] iti / tatrAha 20 3 "sa parisasthati"-pra0 vaa| 1-srakaraNAya A0, 50, pa0 / 2 kramAmA A0, 20, 50 sampratirasyati A0, ba0, p0|1bndhstyaa pa0 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcaya vivaraNe [3 / 2 mithyAvikalpavijJAna bhAvanAparipAkataH // 8 // tattvajJAnamudetIti kutastatvavinizcayaH / iti / kSaNakSayanairazyAdiviSayamanumAnajJAnaM mithyAvikalpa vijJAnaM tatrAvastusAmAnyaviSayatayA mizyAvikalpamAvasya bhAvAt, parizuddhajJAnakAraNatayA pareNa ca tasyAbhyupagamAt / tasya bhAvanA cetasi parimalanaM tasyAH paripAka: sAmarthyAt atizayagamanaM tataH tatvasyAryasatyacatuSTayasya jJAnamakhilAvidyAtRSNAmada(mala)bikalam-udeti utpadyate iti ekmasya tatvasya vinizcayo nirNayaH kuto na kutazcit / tathAhi na tAvat mugatastataH tadutpattimavaiti; lena malinabhAgenetarabhAgasyAgrahagAt, tadAkAratayA tasyApi nirmalatvApatteH / punastasyApyanyena tadbhAgena grahaNe sa evaM utprasaGgaH punarapyeba nityanAdiparizuddha eva cittasantAnaH prasajyeta / tata idameva sUktam-'muktasyApi ityAdi, etattu 10 sukAmeva vAmanamAdi, svato'nAdizuddhasya sAmagrI nirapekSatvAt / tathA na nirmalabhAgenApi malinabhAgasya grahaNam ; tamyApi tadAkAratayA malintApatteH / tasyApi punaranyena tadbhAgena grahaNe sa eva taraprasaGgaH, punarapyevamiti nirvdhirevaaprishuddhsttraapyet| tadatrApi 'yo hiityAdikameva suktam / 'kevalama ityAdikaM tu durutameva / niravadhitve malayAdhasya tatpacyutihetoH sAmagrIvizeSatyai yAsambhavAt / na ca malabandhatatparizuddhibhyAmaparAmRSTaM jJAnAnsaraM sambhavati yatastamayaparijJAnam / 15 tadabhAve ca na tatsambandhasya hetuphalabhAvasya pratipattiH, sambandhamatipatteH satyAmeva sambandhidvayaprati pattAtrupapatteH / "niSTasambandhasaMvittiH" [pra0 bAlikAla0 111] ityAdeH svayamevAbhidhAnAt / tantra sugatema tasya nizcayaH / nApi vineyavargaNa; tajjJAnenApi tanmAlanabhAgavatinA tatparizuddhamAgasya, tadbhaganinA ca tanmalinabhAgasyAmativedanAt / kArabhAvitadubhayAkAraika jJAnasambhave cAtmasiddhidopa syAparihAgata pratiddhArga tajjJAnabhedakalpanAyAM tu kutaratajjJAnamapi paurastyaM parizuddhimatpannam / 20 svAkAramarpayatastAthAgatAdeva tatvajJAnAditi cet: nedAnImanumAna vikalpotmakamArgAbhiyogAdeva parizuddhimattvaM tattvajJAnasya prakArAntarAdapi tadbhAvAt / tathA ca vyAhatametat to mArgastadabhyAsAdAzrayaH parivartate / ' [ pra0vA0 10207 ] iti / ___ AzrayasyApyavidhAtRSNAdhikaraNasya citasantAnamya parivRceH parizuddhilakSaNAyoH tadabhyAsAda yato'pi bhAvAt / bhavatu sahi tadabhyAsAdeva tajjJAnamapi tathAvidhamiti cet; kamya tatrApi tala27 sadulapatteH nizcayaH ! na tasyaiva vineyavargasya; sugatavadoSAt / nApi sadvargAntarasya; 'nApi vineya vargeNa'ityAdestatrApi prasajhAdanayasthopaniyatAcca / kutazceda mizyAjJAnaM radbhAvanA paripAko tattvajJAnamuspadyate ? pUrvasmAdviAlpasaMskArAdeva, nirvikalpasya tadvijAtIyatvena tadanupAdAnasyAt / tatsaMskArasyApi tatpUrvamamAvinaH tata evotpatteH anAditvAt pravandhasyeti ceta; kutastadanAditvamavagantavyam / pratyakSasya tatrApravRtteH / anumAnAditi ceta; na; riGgAbhAvAt / sarasaMskAra evottagetaro liGgamiti cet, na; tasya yathAsya' kAraNApekSayaiva linatvAt na tadanAdityApekSayA / tadanAdityApekSayA'pi . .-.- - -- 1 sathAvi A0, vara, p0|2-nnaayaaN ta-A0, ba, pa. 3 kAraNA-prA0, ba0, p0| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana prastAvaH 3 / 9] tarazbandhasyAstyeva liGgatyam, ekaikasyaiva tasya tadabhAvAditi cet, na; ekaikavyatirekeNa prabandhasyAbhAvAt / bhAve'pi kutastasyotpattiH ? prabandhAdeva prAcyAt tasyApi tata eva prAcyAt, natmabandhasyAyanAdityAditi cet, na; tatrApi 'kutastadanAditvam' ityAdedoSAdanavasthA'nuSaNAJca / tanna anAdisaMskArasambhavaH, sadaparijJAnAt / etadevAha anAdivAsanA na syAt / prailokyamadhikarUpakam ] // 9 // iti 5 banAdizvAsAyAdirahitA vAsanA ca vikalpasaMskAro na syAta na bhavet tatra pramANAbhAvAt / tathA ca kutaH sattvadarzanAtmA mithyAvikalpo yasa idaM niviSayaM na bhavet "tasmAdanAdisantAnatunyajAtIyabIjikAm / utkhAtamUlAkuruta sakya dRSTiM samaSavaH / / " [pra0 vA0 1 / 258 ] iti / kuto vA sugatabhAvinaH santAnasya bhUyo'bhyAsasahAyatayA niHzeSaguNadoSasAkSAtkaraNa- 10 parizuddha jJAnaprAdurbhAvakArI kazcit anumAmAtmA'pi tadvikalpaH ! yata idamapi nirAlambanaM na bhavet "bahuzo bahughopAyaM kAlena bahunAsya ca / gacchA tyabhyasvatastasya guNadoSAH prakAzatAm / " [pra0 vA0 11138 ] iti / etadevAha-'trailokyamavikampakam' iti / vikalparahitameva sakalaM jagadityarthaH satyapyanumAnavikalpe kathaM tadabhyAsaparipAkenAtmadarzanasyocchedaH ! kathaM ca na syAt ! tadarzanasya 15 pratyakSavena pramANaravAt, pramANasya ca pramANAntareNa pratikSepAyogAt / nanu AtmA pUrvAparakAlavyApitayA nityo bhaavvishessH| tasya ca / pratyakSeNa ahaNam , tena kSaNakSINavigrahatayA pUrvAparakAlAvalokavikalazaktikena tatkAlavyApino nityasya azakyapratipacikatvAt , vyApakamatapatteH vyApyapratipacimantareNAnupapatteriti ceta; kathaM tAzena vikalpenApi tasya grahaNam ! na hi tasyApyakSa giphatvaM svamatanyAghAtAt / satyam, na tenApi tasya tadgrahaNam, tatmatibhAsavikalAyaiva svatastasya prativeda- 20 mAt, anyathA tasvasaMvedanasyAsadAkArAnuviddhaviSayatvenApratyakSatvAsAta, kedale viSa.rUpAntarAbhiprAyAt tena tadgrahaNamucyata iti cet ; na; vika rUpAntarasyAtadviSayastre tadabhimAyAdapi tadvacanAnupapatteH / tadviSayatve tu tatrApi 'kathaM sAdRzena ityAdeH dopasyAnuSakAt anavasthAnadauHsthyasya ca dustarasyopasthAnAt / tato dUraM gatvA'pi tena tadgrahaNamaGgIkartavyam, anyathA tadunachedArthasya rAtmyadarzanA'bhiyogasya cayApatteH / tathA pratyakSaNApi / vizeSAnaklophalAt parApaH pratyakSANA 15 vaiyaryam Adita eva tatastadgrahaNasiddheriti cet, parAparavikarUpAnAmapi tatpinna bhayet / tatra lokasya bhedabuddherabhAvAt teSAmevaikatvAdhyavasAyaviSayANAmAtmadRSTitvAditi ceta; saMmAnamidaM pratyakSeSyapi, teSAmapi kathaJcidabhedasya pratIteH, tasyaivAtmatvopagamAt / na caivamaparAparatarakAraNAnAM vai yama; tathA 1-tarAbhihitena A0 , 501 2-zvena tada-A0, ba0, p0| 3 vikalpaina / 4 aatmnitynmaap.m| 5samahaNAvasaMmpamiti smvaadhH| 6kama vida-A0, bama para Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyavinizcayavivaraNa [110 vidhavikalpahetUnAmapi tadApatteH / teSAM kathaJcit sArthakatvasamarthanasya itaratrApi' samAnatvAt / tataH pratyakSavAdAtmadarzanasya na tadviparItairanumAnavikalpairupapannA bAdha parikalpanA / tadAha dilacabhUtApa vadhA'yumA viparyaH iti ; paraparikalpitAgupadravAdarthakriyAvaikalyAdeH niSkrAnto nirupadravaH kathaJcinnitya mAramA 5 tadupadravasyaikAntanityatva eva sambhavAt ! tasmin ] bhUtaM tagocarasbena prAptaM pratyakSamanyadvA pramANaM nirupadravabhUtaM tasya viSayayaH pratisaGkhyAnavikarupaiH ayuktA anupapannA. taducchittilakSaNA raadhaa| tenaiva bhUtArthatvena teSAM bAdhopapatteriti bhAvaH / kina, taistadvAdhane kimabazeSavat yanirvANavyapadezaM matilameta ? na tAvatadabhAvamAtram ; tatra pramANAbhAvasya nivedanAt / ata eva na parizuddhamaparApara jhAna mapi tatrApyasmadAdimatyakSA'pravRttaH, anumAnasya cAvastuviSayatvAt / yogipratyakSasya ca yoginyeva 10 mAvAt 'tena yogI parAparatayA tatpazyati anyathA vA' iti nizcayAsambhavAt / "tAmavasthAM gatAnAM tu na vimaH kiM bhaviSyati" [10 yAtikAla. 11234 ] iti svayamevAbhidhAnAt / bhavatu tarhi saMvidadvaitamevAvazeSavat "yadyadvaite na toSo'rita sakta eyAsi sarvathA" [pra. vAtikAla0 136 isabhidhAnAditi cet atrAha vicchedo varamucchedAridastaspakSapAtataH // 10 // iti vividhasya bhedamapaJcasya chedo vilayo vidyAnibandhano yasminasau visa cheda aupaniSadaH sa eva paramuskRSTaM nirvANam / kutaH taddharam ! ucchedAt , chiyante parasparato vyatiricyanta iti chedAH sadasannityAnityahetuphalabhAvATivikarupAste yenollacitAratat ucchedaM paraparikalpitaM savikalpakavyAcaM saMvidadvaita tata iti / kutastasya tasmAdutkRSTatyamiti cet / vido vidvajjanasya tasmin vicchede pakSapAtAta saphalazokaparAvRttaparamAnandarUpatvenAbhi syAt / taduktam-"tIrNI hi tathA sarvAna 10 zokAn hRdayasya bhavati" [ bRhadA0 4 / 3 / 22] "AnandaM brahmaNo vidvAna bibheti kutazcana" [taittirI0 2 / 9 ] iti / na caivamucchedasya tAdUpyaM yatastatrApi tasya sa bhavet, nikhilavikalpavyatikramavyAghAtAt / asati saMsAre karayAsau nirvANaM tasya tatmAcyutirUpatvAt ! sati yA kathamata saMsAranirvANa bhede dvaitasyevopapatteH ? ityapi na coyam; anyatrApi tulyasyAt / 'tatra sAMvRta eva saMsAraratasya ca vicArAMsahatvAnna vidyAmatyanI kasvam' iti samAdhAnamitaratrApi na pakSapAta 25 parityajati, tatrApi tasyAvidhAvilAsarUpatvena vicArAsahatvAvizeSAt / kutaH putastathAvidhasyAtmanaH prativedanamiti cet ! saMvedanasya kutaH ! svata eva, "svarUpasya svato gati [a0 bA0 16 ] iti vacanAditi cet, Atmano'pi tata eva / "atrAyaM puruSaH syayaM jyotirbhavati" [ bRhadA0 4 / 3.9 ] iti zravaNAt / yadvA punaridamalaGkAre-"prahINa mudayasya na ta eva rAgAdaya iti samatvAdavirodhini sakalenaiva saccasaGghAtena" [pra0 vartikAra0 1194 ] iti / tatra na 1ssyskaarnneshvp| 2 podApariSa-A0, ba0, 501 3 kimavaziSTham / 4 ghoSokti A0, 50, 10 / 5 vitaNoM A0, 50, 50, / 6 saMghirate / 7 -rApAsvA-A0, 10, pa0 / 8-samudAyastha ma tavaiva A0, 10, 100 mahINasamudayasya na rApAdana iti samatA'virodhitA sakalenaiva satyasandhAnena |"-pr0paarttikaal. 114 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11-12 3 pravacanaprastAvaH 269 tAbadadvaitAtmanaH sugatasya prahINasamudayasya samatopapannA tadA tadviSayasya saMvRtyApi satsavAtasyAbhAvAt / cittasantAnAvasthitirUpasya tasya tena samatA tadasthitizca karuNayeti cet tadAha yastAvatkaruNAvatvAt tiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH / iti / svapadavyAkhyAtamidam / atra dUSaNamAha sa parIcchedAnna samasvaM prapadyate // 11 // iti tAtparyamatra-sa tadvatvAt avatiSThamAnaH parasya vineyavargasyocchedAyAvatiSThate santAnanirodhasya nirvANasya vacanAt , tasya parizuddhaparAparajJAnasantAnakaraNAya vA tapasyAmi niHzreyasasyAbhidhAnAt ? tatrAdye vikalpe dRSaNamidam--: sAyI sattAH satyaM nAgAdikA sarta. 10 satyeSu na prapadyate sati tasmin parocchedavirodhAt / asti ca tasya taducchedaH, tato na sa tat prapadyate iti / dvitIye'pi vikalpe na tAvadasau niranvaya eva santAnaH sadA hetuphalabhAvAbhAyena tatpavAharUpasya tasyaivAnavasthAnAt / nirUpitaM caitatpUrvam / tatkathaM tasya zuddhirazuddhiryA kalpyate asatastadanupapatteH vAdhyAputravat / tato yathedamAtmani nitye kathyate "duHkhotpAdasya hetutvaM banyo nityasya satkRtaH ? maduHkhotpAdahetutvaM moko nityasya taskRtaH // " [pra0 vA0 1 / 204 ] iti / " tathedamapi kathayitavyam saMsAraduHkhasambandhaH santAnasyAsataH katham ! mokSo'pi tadasambandhaH santAnarayAsata: katham ? // 1628 / / iti / tataH kathaJcidevayyevAsI / tathA cet, Aha tathA nirAstravIbhAsa saMsArAnmokSa ucyte| santAnasyAtmano vA [iti zabdamAnaM tu bhidyate ] // 12. iti / 'yaH saH ityanuvartate / yaH pareNa saMsArAnmokSa ucyate / kasya ? santAnasya / kathaM kIdRzazca ! tathA tena kathaJcidanyayasya kalpanAprakAreNa nirAstravIbhAvaH sakalamithyAjJAnarAgAdi . ..---.. -. samavatA Apa0, p0| -sthitAca tA0 3 karuNAvazvAt / 4" hi bhAvatA ucita paryANAM tathAgatazAsanapratipakhAnA dharmAnudharmapratipattiyukkAmA idgalAnaH dvividha nirmANamupayANita pokharI nirUpavizeSa c| tatra niravazeSasyA vidyArAgAdikazya klezaNasya prahANAta sApadhizeSa nirvaannmissyte| topadhIyate'sminAmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AtmajJanimittAH paddhopAdAnaskandhA upyte| ziSyata iti koSaH / upadhireva zeSaH upadhizeSaH / sa upavizeSeNa vartate iti sopadhizeSam / kiMtakirvANam / sa skAdhamArakameva kevalaM sakAyarayAvizataskarahitamaca zivyate nihatAzeSacauragaNanAmamAtrAvasthAmasAdhaNa, tatsopaSiza mirvApa m / yana tu nirvANa rakAdhamAnAmapi nAsti tirupadhidoSa nirvANam / mirgata padhiyoMvo'sminniti karavA / nihatAzeSa caurasya prAmamAyarayApi vinAzasAdhamryeNa |''maadhymik00519| 5-dasata evAsI A0, ba0, 50 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyavinizcayavivaraNe [za12 klezaniSkramalakSaNaH sa zrAtmano vA Atmana eva / vAzanasya avadhAraNArthatvAt / mantritajJAnapravAhasyaiva cAtmatvena syAdvAdibhirabhISTasvAt / tato nAtmasantAnayorasti bastuto bhedaH, anyatra 'santAnaH' iti 'AtmA' iti zabdamAtrabhedAt / tadevAha-iti zandamAtraM tu bhidyate' iti vastuto'pi bheda eva, ankyasya kalpanoparacitasya saugatairabhyupagamAt , syAvAdibhizca tAttvikatyeti 5 cetana tAttvikasyAbhAve kalpanayApi tadanupapatteH / na hi tayApi kSaNikayA.taduparacanaM parApara dbhAgeSu taMdavRtteH / tayA tadgrahaNe ca tadAdhAratayA andayopaMracanAnupapatteH / astyebAnvayastarakSaNAnAmapi kalpanAracita iti cet, na; anavasthAprasaGgenAnvayasya durApatvApatteH / tato yaduktam "nakAdhikaraNatvaM cet prasakta bndhmokssyoH| saMpatyakAdhikaraNabhAvo naiva nivAryate" / / [pra. vArtikAla0 11203 ] iti / tatpativihitam; kalpanayA tadekatvoparacanAnupapattau tayA bandhamokSayorekAdhikaraNatvasya durupapAda tyAt / tato dUramanusRtyApi kalpanAkSaNAnAM tattvata evAnvayasambhave mutataracittakSaNAnAmeva tathA sa vaktavya iti kathaM saMvRtyA tayoratadadhikaraNatvaM tatvata eva bhAvAt / na muktasya tatkAle dhandho virodhAt , na ca tadA tasya kizcit phalaM sadabhAvasyaiva phalasyAt / prAgAsIt tasya bandha iti cet na tasyApi "phinAlena kanTinaNyogAt / tathaM vA svayaM parizuddhaH sanaparizuddhana 15 pra.cyAkAreNaikatvaM nizcinuyAt aprekSAcatvApatteH ! taduktam "yo muktastasya banyo na tadA kiMvA prayojanam / prAmbandhamAsIditi ceta, tadapi kopayujyatAm / / apekSApUrvakArI spAna prAgekatvasya nizcayAta / ayuktaM caitaditi caidatadiSyata eva hi // " [50 vArtikAla0 1 / 203 ] iti / tantra bandhamokSayoratatvata ekAdhikaraNaba saMvRtyaiva tadupapatteriti cet, na; tasvatastadabhAve 20 tayApi tadanupapaniveditatvAt / na ca puruSArthavazAdbhAvAnAM tathAtvamanyathAtvaM vA; svahetuprakRterekha tadupapatteH, anyathA tAdarthya viva.lo na kazcidapi bhAvo bhavet / tadA vyAitamidam "sarva" pazyatu vA mA vA tatvamiSTaM tu pazyatu / " [ H0 vA0 1135] iti / tadvikalatayA'niSTe'pi vastuni satyavacanopapatteH / bhayatu nAma muktasya bandhaikatvaM nizcinvato'. prekSAvA baddhasya tu naivaM tasya mokSakatvanizcaye satyeva tadarthasya prayAsasya mekSApUrvakatvavyavasthi 1 tathyutteH A0, 20, 50 / 2 sadmANe A0, ba0, pa0, 3 -paravacanA-A0, ba0, p0| 4 kalpanAyo A0, ba0, 50, 5vishisstt-aa0,0,10,| 6 "pUrva mamAsoditi cettavapi kopayujyate"-pravAsiMkAla -tivavetadi-Aba0, 10 / 8 yA svastahe-bhA, 10, p.| 9ptathA myA-A0, 20,0 / 10 "dUraM pazyatu"-pra0yA0 135 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . za13-14] 3 pravacanaprastAva: teranyathA'nupapaH / yakSyate caitat-"ahaM mamAnavo bandhaH" ityAdinA / tatastadekaravasya phaladatvAt santAnavyavasthA'nyathA'nupapattyA nizcitatvocca tAttvikameva tamorekAdhikaraNatvamiti sUktam'Atmana eya mozaH' iti, 'santAnAtmanoH zabdamAtrameva bhidyate iti ca / tadevaM saugatamate 'sarvathA sadupAdeyam' ityAdinA prAgabhihitasatya catuSTayAbhAvaM 'karuNA ityAdibhiH savistara vyAkhyAya sugatasya taHpravaktRtvaM pratyAkhyAtam / sAmprataM sAGkhyAdimate 5 vedasya tatpacikhyAsurAha nisyasyApi sataH sAkSAdadRzyAnubhavAsmanaH / sukhAdiviSaya zabdAcavizeSo dhiyA'nyathA // 13 // madaryaH [ punarasyaiva guNayoganivRtsitaH / ] iti / 'AtmanaH' ityanuvartate, tasya nisyasAmAnyavacare'pi kUTasthasyeti, sasyaiva sAsayairabhyupagamAt / 10 mukhAdiH AdizabdAt duHkhAdiH viSayo vedya iti 'sAhasam iti vakSyamANena sambandhaH / ku.taH punarevaM paramata sAhasamiti cet ? asambhavadarthatyAn / tathA hi satyameva na tasyAsti kramAkramavikalpataH / arthakriyAyA yasatra sadvyApinyA na sambhavaH // 1625 // iti vistarataH pUrvamaramAbhiH suvivecitam / pramANAbhAvazcAsya na sattvamupapattimat // 1630 // pratyakSatoM na tasyAsti phUTasthasya praveMdanam | tathA'nubhavavaikalyAt kSaNakSINANubodhavat // 1631 // liGgato'pi na tasyAsti patIvistadasambhavAt / savAtasya parArthatvaM talliA prAnirAkRtam // 1632 // triguNAdiviparyayastantra linaM tasya triguNAdinaiva vyavasthApanAt / tathA hi-vadhAnasya vyakta. ravibhedayaM triguNAdi tadviparyayApekSaM tathAtvAt prakAzAdivat / yatra sadviparyayaH sa puruSassasya svatantrasyAbhAvAt prakAzAdiviparyayasya tamaHprabhUtyadhiSThAnasyaivopalabdheH / tatra traiguNyAdeva saGghAtasambhavAt tasyaiva ca kartRtvopapatteH, tadviryarat puruSasyAsaGghAtatvamakartRtvaM ca, avivekaviparyayAca rajastamaHkAlupyavivekAt kaivalyam, acetanaviparyayAca dRSTatvam , atazca sAkSitvaM viSayaviparyayAzca, svaparavedhatyavaidhuryAt mAdhyasthyAca siddha mavaboddhavyam / taduktam "tasmAca viparyAsAt siddhaM sAvitvamasya puruSasya / kaivanyaM mAdhyasthyaM dRSTatvamakatabhAvazca // " [sAMkhyakA0 19 ] iti cetaH tannaH triguNAdeH tadviparyayAvinAmAvAsambhavAt prakRtipuruSasAmAnyava t / na hi tasya nyAyayi0 zlo0437 / 9 "ekarUpatayA tu yaH kAvyApI skuuttsth:-nymaaH| tA0 dik| 3 vedhate iti A0, ba0, pa0 / 4 saMghAtaparamArthatvaM A0, pa0, 50|5yktirpi bhe-A0, ba, p0|6maadaaybhevsyaiv pradhAmasvAt / 7-cAt saMghAtasyaiva Aga, paka, pa0 / 15 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyacinizvayavidharaNe vipaNAvikAra, prAyaH tasAcavilanagapadArthAntarapasiddheH 'jyakAvyaktajarUpameva jAt' iti svamatavyApattirbhavet / asti ca tayoH sAmAnya vastuzaktimatzayubhayaniSTham, anyathA tadanyataravilopApatteH / tatra triguNAdiviparyayasya tatra linatyam / pyadhiSThAnasya; akarturadhiSThAtRtvAnupapatteH, kartRvizeSatayaiva tasya loka prasiddhatvAt / tata idamayuktam-"cetanAdhiSThitaM mahadAdi pravRttimat [acetanatvAt vAsyAdivat"] iti; hetoriSTaviparyayasAdhanena viruddhatvAt, kartRvizeSasyai AdhiSThAturataH pratyAyanopapatteH, sAyaizca tasyAniSTatvAt / tannAdhiSThAnasya liGgatvam / nApi bhoktRtvasya; niSetsyamAnatvAt / na ca kaivalyArthasya pravartanasya tadatadgatavikalpAnatikramAt / na hi purupagatameva tattatra liGgam ; puruSAsiddhau tsyaivaasiddheH| anyatastasiddhAvasya phasyAt / ata eva tatsiddhau parasparAzrayApatteHatastasiddhayA liGgasiddhiH, atazca tasiddhi riti / buddhigatameva tatra limiti cet; tatrApi kasya taskaivalyaM yadathaM pravartanam ! puruSarayeti cet: na; taskaivalyasya guNavivekarUpasya nityatvenAsAdhyatvAt / athAsau tadvivikto'pi avivikta iva bhavati vivekAdarzanAt , tato vibhramanivartanena spaSTatAmupanIyamAnaM tatkaivalya sAdhyamiva bhavatIti saGgatameva tasya tadarthatvamiti cet: kasyedaM vivekAdarzanaM yato vibhramaH ? puruSasyeti cet, tadyadi tasya svarUpameva; tahiM tadvadeva nityamiti kathaM tannibandhanasya vibhramasya nivartanam ? sati samarthe hetau tatprasavasya kutazciniyatanAnupapatteH / nivartakamapi samarthabhaveti cet, tahi pravRttinivRttyorakramapasaGgaH saMsArakaivalyayorapIti mahAnayaM parasya saGkaTamavezaH, utprasaGgasya virodhavidhuritavigrahasya kutazcidapi nizcetumazakyatvAt / athAsamartha meva pravartakam, tahi devAdeva vizramasyAbhAvAt kathaM tannivartanAtha (rthava) pravartanastha ? sAmarthyameva tasya nivartakana pratirudhyata iti cena; na; puruSarUpasyAnityasvAyatteH, samasyAsamarthatvena bhAvAt, "tadatAvAdanityatvam" [ iti nyAyAt / atha taTasya svarUpaM na bhavati buddhisvarUpatvAt , kevalaM vivekAdarzanAdeva, sadapi tasyaiva bhavatIti cet, na;. tatrApi 'kasyedam' ityAdeH prAGgAdanavasthAgopasthAnAca / tanna vivekAdarzanaM puruSasya / bhavatu buddhisatyasyaiveti cet ; tasyApi kutastadApannam ! svayaM jaDatyAditi cet kathamidAnI pravartanamapi, jaDatvasya (jahasya) svatastadasambhavAt / sAMsargikAccaitanyAditi ceta; vivekadarzanameva tataH kinna syAt / tattatra kSamaM na bhavatIti pravartana eva kSamatvAt pravartanAdRrdhvamapi kathaM tasya tarakSamatvaM yataH pravartanamarthavadbhavet ? yamaniyamAdyanuSThAnarUpAt pravartanAda zuddhikSaye jJAnasyAtizAyanAditi cet, tena sajjADyAyApartane "citikalpanAvaiphalyam / anapavartane kaH prAgavasthAtastasya vizeSo yataH tadA vivekadarzanam ! citireva tadA tena tatkSamAkriyate iti cet ; na; tadanityaskhApattyA vottaratvAt / tato na satamidam-"yogAnuSThAnAdazuddhikSaye jhAnadItirAvivekakhyAte" 1 "putAni paJcavititasyAmi myakAmyaktasaMjhAni"-sAMkhya0 mAThara0 kA09) 2"ma mantareNApiThAtAraM bhavati vastujAsam / tathA ihaloke lagnalavanasamadheravaiyuko rathaH sArathinA'dhiTitaH pravartate |"-saaNkhykaa maatthr017| 3 lisvamiti sambandhaH / 4 vaiphalyA pravarsanam / 5 puruSaH / 6 pravatamAnasya sAmaya meva sthavignivartakena pratipadyata iti A0, ba0, 5017 kavaruSam |cti kaMpa-A, ya0, p0| 9 "yogaamuynaat"-yogsuu0| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3314] 3 pravacanaprastASaH [ yogasU0 2128 ] iti / tanna sAMsargikAdapi caitanyAcasya tadartha pravartanamupapannam, sati tasmin sarvadA vivekasyaiva darzanenAvivekavi zramasyApasaGgAt , anyathA pazcAdapi tadarzanAbhAvasya nivedi. tattvAt / bhavatu acetanasyaiva tasya tadartha pravartana satsavRddhi nimitta kSIrasyeva / taduktam "vatsavivRddhi nimittaM dhIrasya yathA prakRcirajJasya / puruSavimocanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // " [ sAMsyakA0 57] 5 iti cet, tannai sAram; tatpavartanena cesanAdhiSThAnasAdhanasya pUrvoktasya virodhAt / tadayaM tadidhiSThatasyaiva pravRttimabhidhAya punaranyathA'pi tAM bruvANo vismaraNazIla evezvarakRSNa hati sunizcitaM nazcetaH / tanna tadarthasya pravartanasyApi tatra liGgatvamiti na subhASitametat "sAtaparArthatvAt triguNAdiviparyayAdadhiSThAnAda / puruSo'sti bhoktabhAvAt kaivalpArtha pravRttezca // " [ sArakhyakA0 17 ] iti / 10 tannAnumAnaM puruSe pramANam / nApi "mahataH paramAtmA kA gulA paa| puruSAnAparaM kizcit sA kASThA sA parA gatiH // " [ kaTho0 311 / ityAdirAgamaH; tenApi puruSasvabhAvasya tadastitvajJAnasyAkaraNAt , sannityatvavyApatteH / buDhezcA cetanatvena tajjJAnatzanupapattazceti / samparkasya ca tatra niSetsyamAnatvAt / anyasya ca pramANa. 15 syAnabhyupagamAdasanneva puruSaH pramANAtivAMti kathaM tasya sukhAdiviSayo yatastanmataM sAhasameva na mavet ? sato'pi tasya sa viSaya iti sAhasameveti na manyAnena idamuktam-'api sAcAta' iti / sAkSAt avyatiriktayA sattayA na vaizeSikAdivat vyatiriktayA sato'pi vidyamAnasyApi nityasyAtmanaH sa viSaya iti sAhasameva / tathA hi sadunmukhamAtmarUpaM sarvadeti sukhAdirapi sarvadA bhavet , asati tathA tasmin tathA tadanupapatteH, anyathA sadapi tadabhAva eva satsambhavAnna tataH sukhAdi- 20 svarUpasyApi vyayasthApana miti niviSayamevedam .-"buddhayadhyavasitamartha puruSazvetayate" ] iti / na ca tasya nisyatvam; "hetumadanityam" [sAMkhyakA0 10] iti tadanityatvavacanavirodhAt / na sAkSAdAtmarUpaM tadnmukhaM' yato'yaM prasAH kinnu tadabhimukhacicchAyAsakramadvAreNaiva / tacchAyAyAzcAtmano'rthAntaratvenAnityatvAdupapannameva anityatvaM mukhAderiti cet, na; tasyA acidUpatve kalazAdivat tadunamukhavAsambhavAt , anyatha sumvAdereva svAtmani unmukhatvasambhavAt vyathaiva tatsakrama- 25 kalpanA bhavet / cidrUpatve ca puruSasvenAnityatAnupapatteH "caitanyaM puruSasya svarUpamga [ yogabhA0 19] iti vacanAt / cicchAyAsakramAdeva tatrApi tadrUpatvaM na sAkSAsadayamadoSa iti cet, tavasAram; yasmAt tatsaGakramAdacipAttatra cidrUpatA katham / anyathA lohitatvaM syAt sphaTike pItasaGgamAt // 1633 // 3 1 acaitanyasyaiva A0, ba0, 50 / 2 na darasAra 10 / 3-mukhyaM y-p0|| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyavinizcayavivaraNe [ // 14 tatsakame'pi sadrUpaH paratatsaGgamAt yadi / / paratatsajhamo'dhyeyaM vicArAdanavasthitiH // 1634 // kA tAmoDamasti sujharsa hatuH ! Atmano yena tasyAsI viSayaH parikalpyatAm // 1635 / / ko vA tatsakrama tatra sukhAdI vidadhIta vaH / Asmaiva cet kathaM tasyAkartutadvidhi sambhavaH / / 1636 // kartRpradhAnasaMsargAt kataivAtmeti cedasat / aupacArikataH karturvastutatsakramasthiteH // 1637 // tatsakamo'pyavastveSa yadi tadvazataH katham / pAramaH prakalpyeta puMsi tattvena saMmRtiH // 1638 // saMsAro'bhyupacArAccenmuktau kina sa kathyate / tadA'pi tatsaMsargasya nityacyApini sambhavat // 1639 / / saMsagoM na kartRtvAcupacArAya cetadA / pUrvamapyavizeSeNa na syAdevaM bhavaH katham // 1640 // upacAreNa kartRtvAdAtmA tatsakramAvahaH / yatastadviSayatvoktiH sukhAdI sAhasaM na vaH // 1641 // idameva cetasi kRtvedamuktam-'adRzyAnubhavAtmanaH" iti / dRzyAya darzanaviSayatvenAbhimatasya sukhAderyo'nubhavaH sAkSAdupacAreNa yA tasyAtmA svabhAvo dRzyAnubhavAtmA sa na vidyate yasyeti / sAhasAntaraM darzayitamidamuktam / 'zabdAdhavizeSaH' iti zun Adiryasya rUpAdestasmAdacetanatyAdinA dharmeNAvidyamAnavizeSaH sukhAdiriti sAhasamiti padayojanam / kathamiti cet ! svAnubhavarUpatathA tasya saMvedyamAnasyAcetanavaprAkRtatvAderanupapatteH / cicchaktisamparzadeva tasya tathA saMvedana na ta iti cet ; na tacchaktarapi svAnubhavAbhAvAt / mAdhyasthya dena tatra svaparaviSayatvasya pratikSepAt / tathA ca tatra kasyacit vyAkhyAnam"iha kazcit svasaMvedyatvAd viSayo yathA bauddhIyaM vijJAnam, kazcit parathevatvAt yathA 25 vaizeSikIya AtmA asmadantaHkaraNaM cA, ayaM tu nomayatheti madhyasthA [ ] iti; trAyameva svAnubhavo yat paranirapekSaM pratibhAsanam na svataH svasya yato viSayatvaprasaGga iti; ma: tasya svApekSatve tatprasaGgasya durnivArasyAt / nirapekSatve ca vyavacchecAmAvena parigrahaNavaiyarthyAt / ___ bhavatu tadubhayanirapekSameva taditi cet, na; Atmanyasati tasyaivAbhAvAt / sati cet, katha nirapekSatvaM tadbhAvAbhAvAnuvidhAnasyaiva tadapekSAlakSaNatvAt , tadapekSapatimAsanasyaiva ca cauddharapi 1tadvidisaMbha-A0, 50, p0| 2 saMskRtiH A0,50, 50 / 3 tathApi A0, 10, p0|4sukhaaderiti A0, ka, p0|5thypdess A0, 10,10 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] 3 avayanaprastAnaH 275 svasaMvedyatvenopagamAt / tanna tatsamparkAt sukhAdeH svAnubhavAtmatvamupapannam / satyapi taccha ke staMdrapatvena tatsamparkAdeva sukhAderapi taMtUpatvaM tacchaka repi sukhAdisamparkeNa jarUpatvApatteH / nAyaM doSaH AvivekakhyAtiprAdurbhAvAd viSayasArUpyasya tatreSTatvAditi cet tahIMda dugaM bhavet"buddhadhadhyavasitamarthaM puruSaMzvetayate" ] 'jaDazca' 'cetayate' iti ca vyAghAtAt / na vyAghAtaH vibhrametarAkArayoryugapatsambhavAt sarparajjuvaditi cet; upapannaH sarpAkAraH satyapyAkArAntare taya pratipatrantarAdhInatvAt navamatra tacchatreva aDarUpatApateH, tasyAM ca citimacyute/vazyakAt / nAstyeva sa tadApa, kevalaM tadApaciriva mavatIti cet; tanna paramAt yadi tatra na tadrUpamivArthaH kathamatra te ? | yadi tatrApi tadrUpamivArthaH kathamatra te || 1642 // yadi vastutastatra tadApatirnAsti katham ivaprayogasvadarthAbhAvAt ! kathamidAna rajjuzakale sarpa iti vyavahAra iti cet na sarpa vibhramadazAyAM sadabhAvAt | avibhramadazAyAM tu tadbhAvo deH sarpasAdRzyasya bhAvAt / tathA yadi tatra tatvatastadApatiH katham havaprayogaH na hi tadeva tadiveti bhavati, tasyaivAbhAvaprasaGgAt / yadA yadbhavet sattadA tadityevAvasthAnAt na taditreti / tadabhAve na tadivetyapi sambhavati, tasya tadapekSatvAt / syAnmatam--nAstyeva vastutastatra tadA patirapi tu vibhramAdeva, sApi na tacchakterbuddhidharma- 15 tyAt / buddhireva hi tatra avidyamAnAmapi tadApatimupadarzayati vizramadoSAt tato na kiJcit tasyAM buddhyAdisamparkAdutpadyate, svasyaiva sarvadA tacchaktiriti yadyevaM tacchaktisamparkAd buddhayAdAvapi na citirUpapattiravizeSAditi kathaM buddhervitramakarUpam ! kathazcidapi tatra cidrUpAsambhave kalazAdivattadanupapatteH / upapannA citisamparkAd buddhyAdestadAkArApattiH pariNAmitvAt na citastatsamparkepi tAdrdhyApattiH kauTasthyena viparyayAditi cet; anukUmAcarasi tathA sati vastuta eva buddhisukhA- 20 zvetanatvavyavasthiteH tathApi pariNAmAt / na hi tathApariNatamanyatheti zakyopakalpanam buddhitvApemApi tatkalpanA sana "guNapratiSThAvilopApaceH / na caivaM tadUvyatiriktAtmakalpanamapyartha t tasya svahetuprakRtereva tatpariNAmopapatteH / tanna sukhAdeH zabdAyavizeSatvaM cetanetararUpatayA vizeSasyaivopapatteH / buddhiM na cennaraH pazyet sukhAdi naiva darpaNa na pazyanto murkha pazyanti 5 yaccedaM parasya matam - sukhAdirapyarthAntarabuddhayupadarzita eva puruSasya viSayo na sAkSAditi, 25 taddarzanArthamidamuktam- 'dhiyA'nyayA pradarzyaH iti / tatrApi 'sAhasam' ityabhisambaddhavyam / kula etaditi cet ? utanItyA sukhAdeH svAnubhavasiddhI tadanubhAvina: puruSasya tadupakaraNasya bodhasya ca vyarthasyaiva svasiddhAntAbhiniveza para yazasayA pratipAdanAt / kima, tadvatam / tadgatam // 1643 // vArtikAla0 32466 / 10 1 etadeva svasaMveSaNaM madanyAgozvaratve sati prakAzana nAma - pra0 2 caitanyarUpaye / 3 cetanatvam / 4 durbhAgaM A0, ba0, 101 5 guNiprathi- A0, ba0, pa0 / 30 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 14 buddhyantarArate tAM ca pazyan pazyet tayA vinA / sukhAdikaM tathA cAsau svasiddhAnto viruddhayate // 1644 // "AtmanaM rathinaM viddhi zarIraM rathameva tu | buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // 1645 // indriyANi hayAnAhuviSayAMsteSu godharAn / " iti / buddhisArathinaivAsau yadi tAmapi dhAvati // 1646 // tatsArathInAmAnantyamanavasthAnato bhavet / tato na puMsi bhogo'yaM kathamapyavakarapyate // 1647 // sadabhAvAna kaicazyaM bhogapacyutilakSaNam // tadetadrogakaivalyamAgamasyAbhijalpataH / // 1648 / / prAmANyaM sAhasAdeva nyAyAnnetyAi zAstrakRt / [pradaryaH ] punarasyaiva guNayoganivRtsitaH / niyoMNamAha vedo'yaM pramANamiti sAhasam // 14 // iti / punariti vitarkArtham asyaiva kUTasthasya cetanasyAtmana eva nAcetanasya na kSaNikacitta 15 pravAhasya nirvANam, upalakSaNamidaM tena saMsAraM ca Aha kathayati vedo'yam"na' hi (ha) sazarI rasya priyApriyayorupahatirasti azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzata:" [chAndo 8 / 1 / 2 / 1 ] ityAdiH / kutaH sa te tasyAha / guNAnAM sattvAdInAM yogazcAtmanA sambandho bhogopakalpanAlakSaNo niRtizca teSAmeva tatkApanAduparamaH tAbhyAM tataH / sa bhAgamaH pramANamiti sAhasam asambhavadarthAbhidhAyinastasya sAisAdanyataH prAmANyakalpanAnuSapaH / athavA nityasya yogaparikaspitasyAtmanaH / kIrazasya ? api sataH vidyamAnasyApi vastutastasyAvidyamAnatvam apizabdenAbhyupagamavAcinA ghotayati / tathA tadabhAvazca satyApikAyA arthakriyAyAH kamayogapadyAnupapatyA tatrAsambhavAca / kathaM punaH tadabhAvo yAvatA pratyakSameva 'maham iti prasiddhokhaM tatra pramANamiti cet ; na; tatra tavyatiriktasyA'patimAsanAt / na hi nityo vyApI tadvyatiriktazca kazcit paraparikalpita AramA strAvabhAsate tathaivAsampatipatteH sAjayapari25 kalpitacicchAyAdhiSThAnabuddhisatyavat / pratibhAsane'pi kathaM tatsAmAnAdhikaraNyam 'aimyatmA' iti ! vyatireke tadavalokanAt ghaTatatpratyakSavat / tatrApi samavAyAtadupapattiriti cetH naH tenApi vyatirekasyAnirAkaraNAt / tannirNayasya tena nirAkaraNamiti cet ; Atmanyapi sa na syAt tasya vyatirekAt | avyatirekAd vyatireke tavyatirekasyAniSTasya prasaGgAt / tasmAt kathaJcida bheda eva sAmAnAdhikaraNyam / bhede'pi pratyAsacivizeSAdupapannameva tat, tasartha tatra tadabhAra 10 iti cet ? na; 'dravyatvAdika sAmAnyavizeSaH, saMyogAdiH sambandhaH' ityAdA bhedAdeva tasya prasiddha na 1 kaThA0 3 / 3 / 4 / 2 gadai vA0 / 3 sati ta-A0, ba0, 5014-dI bhavA- mA0pa0, pa0 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 3314] 3 pravacanaprastAcaH tavizeSot, tasyai saMyogAdirUpasya tatrAnabhyupagamAt / kalpitameva tatra sAmAnAdhikaraNyaM tazvata ubhayarUpAbhAyAt, tasya SomavarUpApekSatvAditi cet, na; dravyatvAdAyanukRtavyAvRttamatyayanibandhanatayobhayarUpasadbhAvasya paramasiddhasyaiva 'sadasanjJAnasaMvAdadatyAdi zlokacyArUpAne nirUpitatvAt / saMyogasamavAyayozca parasparavilakSaNayoravilakSaNasya tatvata eva sambandharUpasya bAdhAt / tadabhAve na kasyacit kacidvastutaH sambandha iti tagnibandhana: sakalo'pi saMsArAdivyavahAro kiloSamApanIpadyeta / 5 kalpitasya ca tasyopagame matAntarApattiH, tato vilakSaNetararUpatayA vAstavameva tasya dvairUpyamiti kathaM kalpitatvaM tatra sAmAnAdhikaraNyasya viSayasaddhAvAt ! evamapi kathaM tasyAbhede bhedarUpatvamiti cet / na tasyaiva pratIteranyasya svayamapyanabhyupagamAt / tadvadAtmA'haMpratyayorapi tAdRpya evaM taditi sopapatikamatyantavyatireke tadanupapattipatipAdanam / tanAhamiti pratyakSamAtmani pramANam / nApyanumAnam ; liGgAbhAvAt / zabdAdijJAnameva tatra liGgam | prayogazcAtra tajjJAnaM kaci- 10 dAzritaM guNatvAt rUpAdivat / samavAyikAraNapUrvakaM vA kAryatvAt tadvadeveti cet ; na; sato'pyAzrayamAtrAdereva prasiddhaH / tasya zarIrAderapi sambhavAta kathaM bhavizeSasyAtmanastato'numAnam ! na zarIrAdistabuddherAzrayaH svayamajJatvAt / tathA ca prazastakarasya vacanam-'nAsau zarIrendriyavAGmanasAmanatvAt" [paza0mA0pR030] iti| tataH pArizeSyAdAtmaiva tadAzraya iti cet, na; Atmano'pi tadavizeSAt / na hi sasyApi svato zatvaM jJAnasamavAyakalpanAvaiphalyApatteH / tatsamavAyAt jJa eva sa 15 iti cet, na; parasparAzrayAta-jJasve tatsamavAyaH, tato jJatvamiti / svato na tasya jJatvaM yatastassamavAyavaiyarthyam , nApyajJatvaM yato na tadAzayatyam api tvanubhayarUpatvamiti cet ; na sArametat ; yataH anyo'nyacyutirUpatvamajayazaravayoryadi / ekAmAve kathana syAditarattatra tAtvikam // 1649 // tapatvaM tayorno cet yogapadyaM prasaktimat / ajJasyApi tataH prApta kAyAdesikalpanam // 1650 // tatkathaM pArizeSyeNa buddharAtmaiva saMzrayaH / kAyAdinA'parAddhaM kiM sa tathA yena neSyate // 1651 // zarIrasya tadAzrayatvena pratisandhAnaM parasparavilakSaNaparAparapariNAmabhedena, tasyApi sadavyatiriktatayA bhiMdyamAnasyAnavasthAnAt , avasthitasya ca pratisandhAyitvamupapannam, medayataH parApara- .. zarIrasambandhino darzanasmaraNAdestadaparasthAtmAntaravattA(vasadanupapateH, tatastadupalabhyamAnamavasthAyinameva buddherAzcayamavakalpayati, sa cA'maitha, na zarIram | nApi cakSurAdikamindriyam; tasyApi zarIravadeva parAparatayA bhedavattvenAvasthAyityAsambhavAt / manaso'vasthAyitve'pi karaNatvena buddhi pratyAzrayasthAnupapaveriti cet ; kimidaM pratisandhAnaM nAma yatastada dhiSThAna syAtmanaH kalpanam ! sa evAyami 1-pocasya aa0,10,50|2 prtyaasttivishesssy| 3 puu0116| 4-stha bhAre A0,0,10 5-gaH saMsA-zrA, yakSa, p0| 6zAradAvijJAmam / 7" pArIrendriyamanalAmamAt"-praza0 bhaa0|| 8 vidhamA-A0, ba0pa0/ -rmttaa-taa0| 10 sadasyAramAvaka-tA) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nyAyavinizcayavivaraNe 3214 yullekhadayAdhiSThAna pUrvA'paraikaravajJAnamiti cet ; kutastasya sadadhiSThAnatvam ! tasya tatra samavAyAditi cet, tadubhayamapi yadi jahameva na tahalena pUrvAparaparAmarzo rUpAdinA'pi sadApateH / ajaDatve tu zAnadvayameva taditi' kathaM tasya jJAne samAyaH, guNasya nirguNasyaivopagamAt ! tana samayAyAtasya tattvam / abhedAditi cet: na; tasyollekhadvayAdamede tannAnAtvaM syAt , anyayasya ca tasmAdabhede 5 tadvadeka [sa] sya cApateH kathamubhayolesivijJAnasambhavaH ! kathaJcidbhedasya ca syAdvAdanyAyavidvevibhiranabhyupagamAt / abhyupagame yugapadiva krameNApi parAparollekhavivAdhiSThAnekajJAnasambhavasyAvirodhAta tadAtmaivAtmA'vasthAyIti tasyaiva pratisandhAnoepatteH tadanyAtmakarupanaM viphalakalpanatayA parAmarzavaikalyaM parasyAvakalpayati / tanna pratisandhAnayalAdapi zarIrAderanya evaM buddhilijhAdanumAtavya iti siddhayati tahalasyaivAsambhavAt / tannAnumAnamapi tatra pramANamiti tasyA'bhyupagamAdeva sattvamiti sUkam-'api 10 sataH iti / kathaM sataH ! sAkSAt svata eva, arthAntarasattAsambandhAt sattve atiprasaGgAderdoSasya mathama prastAye dimAt mana sukhAnisa mAti mahAs ! kRta etat ! tasya svato'cetanatvAdarthAntarasya pa jJAnasya tathAsambhavAt / na hi satra vyAptyA tasya pRttiH, vyApyasya nityavyApitvena sasyApi sarvatra sarvadA satyApatteH / nApyacyAptyA; tadadhiSThitAnAdhiSThitarUpatayA tasya bhedApateH / anyathA adhiSThitameya sarvathA samiti kathamavyAptiH ? anadhiSThitameveti kathaM tasya tatra vRttiH ! 15 tatpadeze vRtteriti ceta; na; tattvatastatra tadvattvasyAbhyupagamAt ghaTAdivat kAryatvenAnisyatvApatteH / kalpanayA tadbhAve ca sa evAtmA syAt bodhA'dhikaraNatvAt / na caitatpazyaM bhavatAm, kalpitAtmavAdasya bauddhasiddhAntatvAt | tannArthAntaramapi jJAnaM tasya yataH sukhAdiviSayaH syAt / kathaM vA tena satAvyadRzyena tasya sukhAdivedanam AtmAntarajJAnenApi tadApatteH / dRzyatvamapi na tasya svata eva; anabhyupagamAt , nAnyato'navasthApatteH / etadevoktam-'adRzyAnubhavAtmanaH iti / anubhava evAnuma1. 'vAtmA buddhayAtmavat so'dRzyaH svaparAbhyAmapratyakSo yasya tasyeti / tanna satyapi jJAne sa tasya viSaya iti sAhasameva paraM tarakalpane nibandhanam / tato yaduktam-"sukhAdirAtmavizeSaguNanimitta AtmavizeSaguNatvAt vizeSyajJAnAdivat" [ ] iti; tatpativyUDham ; sukhAderAtmanazcApatipattI hetorAzrayasvarUpAsiddhedRSTAntasya ca sAdhyasAdhanavaikalyAt / evamanumAnAntare'pi sarvatra vaktavyam / paramaparasya sAisamupadarzayati-'zabda' ityAdinA / zabda Adiryasya rUpAdestasmAdavizeSa: mukhAdiH acetanatvena tatsadRza ityarthaH / tadeva kutaH ! dhiyA buddhyA anyayA svato bhinnayA pradaryo yata iti / tathA hi-acetanaH sukhAdiH bhinnabuddhipradaryatvAt zabdAdivat / tadbuddhipradarzvazcAsau padayatvAnadvadeveti / kutaH punaridaM sAisamiti cet ! sukhAderanubhavAtmatayaiva pratIteH, taracetana:kalpanasya anubhavabAdhitatvAt, anubhavaikArthasamavAyitayA tasya tadAtmatvena 'pratIteH / vikrama eveti cet ; na; bAdhAvaidhuryAt sarvadA tadAtmatayaiva pratIteH / tathApi tadvimramakalpanAyAM na kAcidavibhramA - - - 1-viceta, kA0, thaM shraa,p0,10|2-vN tadanya-A0,va0pa013-khasAhietakazAna-A0, b0p0| 4 tvmtrspaagmyup-aa0,0,10| pradevAvatyasya / 5 zArazena thApa0, 50 / 6-mAsAhavyaH A0,ba0,507bhacisApena zya-zA0, ba0, pa018banumabAramarajApratItiH p0| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3114] 3 pravacanaprastAvaH 279 pratItiH bhavet / anaikAntika [va] mitrabuddhimadarthyAtmatvaM cetane'pi bhAvAt / 'manarthaviSayatve sati' iti vizeSaNAnneti cet; na; tadAtmanyapi asvasaMvedane tadviSayatvasya nirUpitatvAt / sAdhanaM pradazyatvAditi tadapi vyabhicArI, svasaMvedane'pi tasyAni yadi virodhAt / 1 sAhasAntaramapi 'puna:' ityAdinA nivedayati / punariti pUrvavat asyaiva nityasyAtmano 5 nirvANaM niHzreyasam, asyopalakSaNatvena saMsAramapi aha kathayati vedaH pUrvokta evAyaM pratIyamAnaH / kulastadubhayaM sa tasya ityAha- guNasya priyAprirAvikalpasya vRtayA yoga yetyA niSucizva tAbhyAM tata iti sa ca veda: pramANamiti sAhasam asambhavadarthavAdinastasya sAhasAdanyataH prAmANyakalpanA'nupapatteH / tathA hi Atmano guNasambandhAt saMsgaritvakalpane / sambandhasyApi tattRptistala ebocyatAM tvayA // 1652 // sambandhibhyAM na sambandhastasya cetau kathaM tadA / sambandhinau tayostasya bhAve satyeva tacchruteH // 1653 // asambaddho'pi sambandhaH samavAyastayoryadi / saMyogo'pi tathaiva syAt sambandho dadhikuNDayoH // 1654 // tathA ca samavAyasya tatsambandhasya kalpanam / apekSApUrva kAritvaM yogavoka ( loka )sya kalpayet // 1655 // sambaddha evaM saMyogaH samavAyo'nyathA'pi cet / sambandhatvaM prapaceta vastu vaicivyasambhavAt || 1656 / / idaM pratyayo 'pyevaM kazcit sambandhapUrvakaH / anyathA'pi bhavet kazciditi vaicitryamucyatAm // 1657 // tathA ca samavAyasya tAdavyavasthiteH / kathaM sa guNasambandhaH puruSasyocyatAM tvayA // / 1658 // muktAtmAno'pi kinnaivaM tvayA saMsAriNo matAH / guNayogasya satrApi guNo na tatra tadyoge vyApitvena vyavasthiteH // 1659 // satyapItyapi durmatam / taMdyogo'sti sa nAstIti vacavyAghAtadarzanAt // 1660 // tadyogo'pi na cetanna kathaM sAmAnya saGkramaH / dravyamAtmeti vA tatra prakhyopAkhyA ca yadbhavet // 1661 // anya eva sa yogazcet kathamekatvakalpanam / 1 sayogo'stIti satAsti vo A0, ba0, pa0 / 10 15 20 hoesaeg 30 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. nyAyacinizcayavivaraNe za14 samavAyasya sattatra "tecam" ityAdi. zomatAm // 1662 / / tato na guNasambandhAt saMsAraH kApi sambhavI / "na pavai sazarIrasya ityAdi tasmAdasadvacaH // 1663 // nirvANamapi saMsArAbhAve durupakalpanam / / saMsArakyutirUpaM yanirvANaM tadvido viduH // 166.4 // kathaM vA guNayogasya nityasyAsti nivartanam / yattannitinaH prAha vedo nirvANamAtmanaH / / 1665 // guNasyaiva nivRttezcenirvANaM parikarupyate / tasyaiva sati tayoge nivRttiH sambhavet katham / / 1666 // tayoge'pi nivRtizcenivartakabalAcataH / avipi sAmane simaratakAt // 1667 / / yogAbhAve kathaM pusi pravRttistasya cet katham / yoge sati tatastasya nivRttirapi kathyatAm // 1668 // nivartakasya niyamaH kuto kA parikalpyatAm / sarvAtmanAM yatastasmAnna tadyoganivartanam // 1669 // samakSAyAmna niyamastadvibhutvAditIritam / tadvizeSapraklatistu tadekatyopavAdhinI / / 1670 // niyAmakasyAbhAvena niyamasyAvyavasthiteH / niyamena pratItizca tatra vaH sulabhA katham // 1671 // tattvajJAnAdi sammAsti niyata tannivartakam / nivRttaniyamo yasmAnirvANa niyamAvahaH // 1672 / / tatazcAniyamAta sarvaguNayoganivartane / prAptaM sarvAtmanirvAName nirbhagakAraNAt // 1673 // tatazca "niyataM zreyo niHzreyasam" iti svayam / trilocanAdevyutpattikaraNaM bhUtamudrayA // 1674 // tanna nirvANavAdo'yaM yujyate yuktikAntayA / tataH, 'azarIraM vA ityAdizrutirapyasadarthakA / / 1675 // prAmANyavAdastatrAyaM tanna yuktisukalpanaH / ityAzayayatA proktaM veda ityAdika vacaH // 1676 // 1"svaM mAvena' -vaise sU0 712 / 27 / 2 chAndo0 dA121 / 2 nivRttizce-A0, ba0, pa0 / 4ni-A0,0, p0| 5 sarva nAzayatastasmA-A0pa0, 50 / 6 -Nini-A0, ba0, p0| 7chaando08|12|1| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 3 / 15 3 pravacanaprastAvaH tato na tathAgatAgamavat sAtyAyAgamasyApi tattvata: sopAyaheyopAdeyagocaratvamupapannam / pravacanasya tu tadupapattimadeva prAmANyAta , tasya ca avisaMvAdAdeva liGgAdabagamAt / kathamidAnI tasyAtyantaparokSe dharmAdau tadavagama: tatrAvisaMvAdasyApratipatteH / kAlAntare tatrApi pratipattiriti cet : ne; sati prAmANyAvagame tatastadviSaye dharmAdI pravRttiH, tatazcAvisaMvAdopalambhaH, tato'pi tadavagama iti cakrakadoSAt / tantra tatra tadavagama iti cet, na; pratyakSAderapyevaM tadavagamAbhAvaprasaGgAt / na 5 hi tatrApi tadupacisamaya evaM saMvAdaH saMzayAdyabhAvApatte, pravRttivaiyarthyAcca, arthakriyAyAH saMvAdarUpatvena tadaiva praapteH| kAlAntarabhAvini ca saMvAde cakrakadoSasya tAdavasthyAt / kAraNazuddhiparijJAnAttatra tadavagamo na saMvAdAditi cet na, tatparijJAne'pyanyatastatparijJAnAta sadaragame anavasthA sakteH / pratyakSAdeH prAmANyAvagamAttacchuddhiparijJAne ca parasparAzrayAttadavagamAt kAraNazuddhiparijJAnam , tatazca tadavazama iti / prasiddhaprAmANyAparapratyakSAdisamAnasAmagrI- 10 prabhavatvena tatra tannirNaya iti cet; anukUla pAvarasi, pravacane'pi tenaiva tannirNayAt / vidyate hi strApyatyantaparokSaviSaye nizcitaprAmANyamatyakSAdiviSayapravacanasamAnasAmagrIbhavatvam, ubhayapi sampradAyAvicchedena samAnakartRtvapratipatteH / samAnasyApi kartuH kaciddhi palambhasambhave 'cakSurAdAbapyanAzvAsApatteH / etadevAha vizvalokAdhika jJAne vimlmbhntinH| prAmANyaM kathamakSAdau caJcale pramimImahe // 15 // iti / vizvaH sarvaH lokaH prANivargaH, lokayati pazyatIti loka iti vyutpatteH, tasmAdadhikaM sarvadravyaparyAyatatvasAkSAtkAritvenotkRSTaM kevalAkhyaM jJAnaM yasya puruSavizeSasya sa vizvalokAdhikajJAna: pUrva nirNIto nirNayamANazca tatra vipralambhanaM vacanaM vItarAgANAmapi sarAgavacceSTAsambhavAt , Azakunta ityevaM zIlA vayaM yAdibhativAdyAdayaH prAmANyam avipralambhanam akSAdI AdipadAt 20 limAdAyapi kathaM na kazcit amimImahe nizcinumahe, tatrApi kadAcidvipalambhasyopalambhAt anyathA indriyAdiautyAbhA (ntyamA ) vApatteH / doSavatyeva tatra tadupalambho na nirdoSa ityapi na yuktam puruSe'pi tulyatvAt / doSavAneva sarvo'pi puruSa iti cet, indriyAdirapi sarvastathA kinna bhavati ? bahulamavipralambhasyApi tatropalambhAditi cet naH puruSasyApi pratyakSAnumAnaviSaye sarvatrAyavipralambhasyaiva pratipatteH / tatrAyinalambhane'pi svargAdau bhavatyapi vilambhanaH puruSANAM vipralambhetaraniyamAsambhavena caJcalatvAdityapi na yuktam; akSAdAyapi tamniyamAbhAvena cazcalatvasyAvizeSAt / ata evoktam'caJcale iti / bhavatu tatrAkSAdevipralambhanaM yatra tajjJAne bAdhakamatyayopanipAtaH, yatra tu sa nAsti tatrAvilammAnamevAnIkartavyam, anyathA pravRttinivRttyAdisakalavyayahAravilopanasamAditi cet ; iSTaM ceSTitam; svargAdAvapi bhagavatastadvacane tadabhAvAdeva avimalambhamati ratteH / na hi tatrApi 2.prAsto bhASA-tA0 3 mavati vi 1 ma sati vacanarapa pA-A0, b0p0| A0, ba0, 50 4 bAdhakapratyayAbhAvAdeva / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyayinizcayaviSaraNe [ 15 tadvacanasya pratyajJAdina! bAdhanam ; tasyAtadviSayatvAt 1 yadi hi pratyakSAdeH svargAdiviSayatvaM bhavatyapi tena tasya bAdhanama-'ayamanyathA svargAdiranyathA cAnena pratipAditaH' iti na caivam , tasyAtyanta. parosatvAt / nApi zastreNa; tasyApi tadavayavasya pUrvAparamAgamAvinaH parasparavirodhina evaM pratipatteH / zAlAntaramapauruSeyaM tasya bAdhakam anyathaiva tena svargAderabhidhAnAditi cet ; na; saMdasambhavAspa (vAt 5 aspa) sambhavaso'pyaguNavadvaktRtvenAprAmANyasya nivedanAt / kIdRzAt punadhikAbhAvAt tavacane vizvAsaH ? tAtkAlikAditi cet ;na, pratyAgame'pi tatsambhavAt / sAryakAlikAditi cet; na tahiM bahunA'pi kATana tadvizvAsaH parAparakAlabhAvitadabhAvapratIkSAyAmeva saMsArasyopakSayAt' ityapi na kevalaM prabacanAmANyaM pratiruddhi pratyakSAdApyasyAvizeSAt / satyam ata evAvicArasaimapi, tatyAmANya vyavahArAdabhyupagamyate "prAmANya vyavahAreNa" [pra0 bA0 117] iti vacanAditi 10 cet; kiM punastadabhyupagamasya phalam ? tannibandhano vyavahAra eveti cet ; na tarhi zAstramarthavat, tasyobhayasyApi lokavyavahArAdeva pratipatteH / na sarvasya tatastatpratipattiH kepAzcid vyAmohAt , ata eva parasparaviruddhaM teko tallamaNapraNayanam / taduktam "na sarvo vyavahAreNa prAmANyamavagacchati / pramANalakSaNaM tena parasparavirodhavat // " [10 vArtikAla. 117 ] iti / 15 tato yathAvasthitavyavahAropadarzanena tavyAmohavyavacchedAya phalavadeva zAstram , "zAstraM mohaniyatanam" [pra0 pA0 17 } iti vacanAditi cet ; kA punAtadanivartane parimlAniH ! pramANasAbhyasya puruSArtha svAmAsiva, anivartitavyAmohAt pramANAsahanupapatteriti cet, na; tadviparItasyApi tasya vicArAsahatvena tatastAtvikasya puruSArthasyAsiddhaH, anyathA tadasahatvavirodhAt / atAttvikasya vidhamopadarzitakaladhaunakalazarAzivadazakyaiva prAptiriti na kici vyAmohanivartanena 20 yatastadarthA zAstrapravRttiH / api ca, avicArasahasyApi yadi pratyakSAdervyavahArAt prAmANyaM pravacanasyApi syAt / na hi vyavadArI kacidAtavacanaM na pramANayatyeya, bahulaM tato'pi tadviSaye pravRttyAdivyava. hArasyopalambhAt / akSodakSamatvAsa tatra tarakSamamiti vilakSaNabhASitam, asyAkSAdAvapi tulyatvAt / mAbhUsadIpa pramANam, advaitasaMvedanasyaiva tattvataH pramANasyopagamAt. zAstrasyApi tanirUpaNArthatvAditi cet; kasya punaH zAstreNa tannirUpaNam ? vineyasyeti cet ; ucyate vineyastadananyazcet vyarthaM zAstra tato gataH / anrazcet kathamadvaitaM virodhenopapIDanAt // 1677|| anyaH kalpanauvAsau na tattveneti cet katham | kalpanA'pi tadadvaite sadanyA zayakalpanA // 1678 // sA'pi kalpanayaivAnyA na tu vastuta ityapi / durmataM durvidagdhAnAmanayAthoSahaNAt / / 1679 // 1 sadasammaSasya sNtaa||2-prkhop-p0 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 317] 3 pravacanamastAyaH sasvAyattvavikalpAbhyAmavaktavyaiva kalpanA / avastutvAdvikalpamya varatunaiva (vastunyeva ) ca sambhavAt // 1680 // iti cettadavAcyatvavikalpo'pa kathaM tdaa| tatra yattaba zobheta tadavAcyatvavAgiyam // 1681 // kathaM yA kalpitasyAsti zAstreNa pratibodhanam / ki yabhyAsutbodhArtha zAstraM kimapi vIkSitam ? // 1682 // tanAdvaitanirUpaNaM zAstrAt / pratyakSAdestu tato nirUpaNe vicArasaimeva tadeSTavyam , anyathA sadvaiyaryAt / tatra yadi vacanaM tatmaNetari bimalambhanavinat na pramANa pratyakSAdikamapi na bhavet , taddhatAbakSAdAvapi tacchakanAvizeSAt / etadeva tribhirantara zlokaiH vyAcikhyAsurAha parIkSAkSamavAzyApariniSThitacetasAm / aSTadoSAzakkAyAmamAnaM sakalaM bhavet // 16 // iti / parIkSA prasiddhapasyakSAdirUpAM kSamataM iti parIkSAkSamaH sa cAso vAkyasya pravacanasyArthI jogadistatra pariniSThitaM pari samantAniSThatamacanTa pravRttika ceto jJAnaM yeSAM teSAM bhagavatAm adRSTe pratyamAdyaviSaye dharmatatkAraNAdI adRSTasya kA tadviSayasya doSasyAzaGkAyAM puruSANAM vicitrAbhisadhisvena pratyakSAdiviSaye viparlammAsammatre'pyatadviSaye tatsambhavamyArekAyAm amAnamapramANe saMkalaM 15 pratyakSamanyadvA bhavet tatkAraNe'pi cakSurAdAbadRSTapUrve tadviSaye tAzakana pAnivRtteH / azra pratyakSAdI nizcitatrAmANyatadantarasAdRzyavizeSAt vizeSamatipattene tatkAraNeSu tadAzanam, prabApa samaHnametatta trApi pratyakSAnumeyaviSayanizcitaprAmANyatadantarasadRzabhAvapratipatteravizeSAt / etadevAha pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM guNadoSayoH / darzanAdarzanAdhyAsAt kacid vRttasamasvataH / / 17 / / ini / 20 pratyakSamityanumAnasyApi grahaNaM tatpUrvakatvAt tacca Agamazca tayoH kacit apUrvArtha tyantaparokSe ca prAmANyamiSTaM yugapadvacanaM tayostulyatvamatipAdanena pravacanarayAmAmAne pratyakSAdera pa tadavazyamiti pratipAdanArtham / kulastayoH prAmANyam ! vRttena pramANatayA nizcitena nadantareNa samatvAt / tadeva kuta iti cet ? guNadoSayoyeM darzanAdarzane tayoradhyAsAt / yathaina D iApUrthei pratyakSAdau tasya tatkAraNasya vA guNadarzanAddovasya nAdarzanAt mAgaNyam, evaM prazca syApi tadeSi- 25 tavyamityarthaH / na pratyakSAdI guNakRtaM prAmANyaM tatkAraNe sadabhAvAditi cet; ma; tasyApyaJjanasarakArAdestatropalammAt / satA'pi tena doSa evApodho na prAmApyamApAdyate, doSAbhAnAya prAmANyamsI. sargikasyaivApatteriti cet; ucyate-yadi na tena tasyApavAdaH kiM syAt ! apAmANyamiti cet, na; 1-zatinAM ma A0, ba0, pr| 2 vAyatra-mAra, 0,10 / 3 maga ratiSa shaa| 4 - jambhasa-pAka, ba0, p0| 5 pakaka-prA0, 50, 50 / 6 yupatA , ba, 10 | 7 -stulyakRtava-hA0, 50,0|8miimaaNskaa praai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyavinizcayavivaraNe [ 18 prAkAraNa sama, sani sadanupa523 / OM mANyadoSo'pi samartha iti cet ; upasahiM tadubhayaM prApnuyAt / tathA ca bhAgavijJAnAtadarthe vRtyavartame / yugapat mAgnumAtA te pramANavetaratvataH // 1683 // akSAdikaM pramANatve doSe yadi na zaktimat / jJAnaM kathaM tadA tasmAdaprAmANyaM yadAzrayam ? // 1689|| prAmANye tasya sAmadhye naSTaM na jJAnajanmani / yadi svataH pramANatvaM tadA tasyocyatA katham / // 1685 // jJAnasAmarthyato bhAri mAmANyaM cet tadA bhavet / svato yadanyataH zaktistadA tatparato na kim ! // 1686 // sAmarthyAt paratastaccet gugataH paraso na kim / / yato guNebhyo doSANAmapavAdaH prakalpyate // 1687 / / sati ca tatastadapatrAde guNata eva prAmANyaM tadapavAdasyaiva guNatyAt / na tasya tattvamabhAvarUpatvAccet, taIi niyamavaikalyasyApi hi hetorna doSatvamiti kathamanumAnAbhAvasya prAmANyamapi 15 doSataH syAt / tadvaikalyasya doSatyavad guNastvamapi sadapavAdasyeti tata eva prAmANyaM na svataH / tato guNAdidRSTayAderadhyakSAdivarajasA / prAmANyamAgame'pIti sUktamukta svayaM budhaiH // 1686 // na hi pravacanakAraNairguNasya tadarthajJAnasya doSasya rAgAdarasiddha eva darzanAdarzanAdhyAso nirvAdhasvena tasiddheH / tathA hi-yarasvavipaye nirbAdhaM vacanaM tadguNabanirdoSakAraNakaM yathA kizcinja20 lazaityAdiviSayamasmadAdivacanam , tathA ca vivAdApannaM pravacanam / na cedamasiddhameva pratyakSAdinA tadviSaye pravacanena tadagocare tasya vASanAt / tadevAi sajjJAnapUrvakaM tayamanumAnasamIkSitam / iti / tajjJAnaM guNayanirdoSajJAnaM tatpUrvakaM prayacanamanumAnena samIkSitaM samyagavalokitam / tadeva kutaH 1 takyaM tarkajJAnavedyaM yata iti / na hi yanni ryAdhaM vacanaM taduktajJAnapUrvakamiti tarkAbhAve 25 sambhavatyanumAnamiti bhAvaH / / thatyutaratra prajJAkaracodyam__ bAdhakasya puro bhAvaH sarvavijJAnasambhavI / paraMtu bAdhakAbhAvaH tatrApyAkAyate na kim ? // [pra0 bArtikAla. 11 iti; 1 "yadA svataH pramAparavaM tadAnyamnaiva gRhyate" --mI0 zloka ghocanA0 zlo052 / 2 "vasmAt guNebhyo doSANAmabhAvassadabhAvataH / aprAmANyayAvasvam.- mI0ilo0 coranAka zloka 65 / 3 "apa guNato doSApaya damabhyupagamyA".-tA tti0|4 taajnyaan-paa0p0.50| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // 19] 3 pravacanaprastAvaH bAdhAvirahasya tanna yuktam parAvarasaka lakAlabhAvito prathamata eva tarkajJAnabalenAdhyavasAyAt tadviSayaparA parAzaMsAnupasarpaNenA navasthA doSAnutpateH sAdhanA siddhikalpanasthAnavakAzAt / na tadapyagamANAt pravacanasya bAdhAvirahanizcayo'tiprasAt prAmANyaM ca tasya nidhanatvAt tadapyanyatastat, tatrApyevaM kalpanAyAmanavasthAnAt kathaM pravacane tadvirahanizvayo yato yathoktasAdhyasiddhiriti cet ? atrAha mAnaM vastulAdeya [ sarvavastunibandhanam ] // 18 // iti mAnaM pramANaM tarka iti saMgrahaNena tarkasyAkSepAt / vastuzabdena ca sa eva ta ucyate tasya palaM sAmarthyaM tata iti / etaduktaM bhavati nirvAcatvaM hi tarkasya vedyate cet tadamyataH | doSaH 285 yate // 1689 // manISiNAm / itthametadava ca papattavyaM vitarkamicchatAM no cet vitarko nAvatiSThate // 1690 // binA ca na vitarkeNa kizcidiSTaM prasiddhyati / mAnameva vyavasthAyAH tatprasAdAdavasthiteH // 1691 // 1 tato yuktaM bastubalAdeva mAnaM tarka iti / tasya svarUpamAha - 'sarvavastu nivandhanam' 15 iti / sarvaM niravazeSaM vastu sAdhyasAdhanabhAvAbhimataM nivadbhayate viSayatvena yasmin tathoktam, anyathA anumAnAnupapatteriti / nirUpitaM caitat / athavA vastu mavacanaM tasya balaM tataH, mAnaM tadeva pravacanam, na puranirdoSaguNavajJAnapUrvakatvAt tasyaiva satrA pauruSeyatvenAsambhavAditi mamya'sa'vasya / tatredaM dUSaNam -'sarvavastunibandhanam' iti / sarvaM pravacana ratipAdyaM vidhiniyogabhAvanAdyanekavikalpaM vastu nibandhanaM tadviSayaM mAnaM bhavet pravacanam / kathaM hi nAma sarvasthApi 20 vidhyAdestataH pratipatau tadanyatamasyaiva tadarthatvam : tasyaiva niHzreyasahetutvAditi cet kula etat vedAdeveti cet; na; tena hi tadaparatrApi taddhetusvapatipAdanAt / sampradAyAditi cet; na sampradAturasarva darzitve tato'pi tadanupapatteH / sarvadarzitve tu kathaM puruSaguNasya bhAvaH mavacane yena tatkRtameva prAmANyaM na bhavet / tato yuktaM yathoktajJAnapUrvakatvaM pravacanasya / yadi apauruSeyasyApi puruSavizeSa guNacayA devArthatattvanizvayaH prayacanasya zeyatvameva kinna bhavati iti manvAna Aha- 25 AgamaH pauruSeyaH syAt pramANamatilaukike / iti / ? 10 Agacchati guruparvakrameNAgamayatyanena saMsAratatkAraNAditattvamiti yA AgamaH pravacanaM sa pauruSeyaH puruSakRtaH syAt bhavet, tatra puruSaguNasambandhasya sarvathA parihartumazakyatvAt, ata eva ca pramANam / yadi pratyakSAdiviSaye siddhasAdhanamiti cet; na; atilaukike roke jAte laukika " pratyakSAdi tadatikrAntam atilaukikam atyantaparokSaM tatreti / kuta etaditi cet ? atrAha-1 - svadista - 50 / 2 tasyaMpramANe A0, ba0, pa0 / 3 naM pau-A0, ba0, pa0 / 4- tA0Ti0 / 5 jJAtaM A0, ba0, pa0 / 6 "jAve iti sUtreNa jAtArthe Na" - tA0 Ti0 / 30 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 19 saMvAdAsambhavAbhAvAt [ samayAyinalambhane ] // 16 // iti / saMvAdaH arthatAbhAvaH tasyA'sambhavaH tasyAbhAvAta saMvAdabhAvAditi yAvat / nehAnI tatra tadbhAyo'nupalambhAna , kAlAntarabhAvinazca tataH kathamidAnI prAmANyanirNayo yataH pravRttiriti cet ! pratyakSAdo katham / tatrApi pazcAdeva tadbhAvAt / ata eva anirNatiprAmANyAdeva tataH pravRttiriSyate 5 tadviyayasya jalAderaprAptAvapi pIDAbAhulyabhAvAt / na caivaM pravacanAdAthi sAhazAdeva tapazcaraNAdau pravRtti kapanamupapannam | terAhulakAvalokanAditi cet / na tasya pratyakSAnAbapi tulyatvAt / tathA hi arkakSIrAdajajhIramavivicyaiva yaH pibet / tasya bhUyAn parikalezaH ki tvayA nAvalokyate / / 1692 // hArasavigAgena dIrca kiJcidanizcitam / kaNThe samAsajanmartyaH kinna mRtyumapi prajet ? // 1693 // tato yathA rAtra pazcAdbhAbino'pi sadbhAvasya kAraNaparizuddhijJA nAdadhyaksAye tataH prAgeva tannirNayaH tathA prabacane'pi / tadevAda-samayAvipralambhane' iti / samayaH sam samIcInaH pravacalhetu: ayo bodhastasya avilammanamavipatIsAraH tasmin, 'saMvAdAsambhavAbhAvAt 15 AgamaH pramANamatilaukike iti / syAnmatam -yadi kacit sarvajJaH sambhavati bhavatyapi tadA tajjAnapUrvakatvena mayacanasyAvisaMvAdasambhavaH, na caivaM pramANAbhAvAt / na hi tatra pratyakSaM pramANam; tarayAsarva viSayatve tena tajjJasvaya kacidaprativedanAt, viSayipratipatteH viSayamatipattimantareNa nupapatteH / sarvaviSayatve tu tat-tyakSakto'pi sarvajJatvam / tathA tamapyanyasya pratyakSAdavagacchataH sarvajJatvamiti sarvazamekamandi1. chataH sarvajJabahulatvamavyAhatapravAhamApadheta / taduttam "sarbajJo'yamiti kheyaM tatkAle'pi bumusubhiH / tajjJAmanyavijJAnarahitairgamyate katham || kalpanIyAzca sarvajJA bhaveyurvahavastava / ya eva syAisarvajJaH sa sarvazaM na buddhayate / / " [ mI0 zlo0 codanA 0 0 134-135 ] iti / pratyabhAbhA ca naanugaanm| tasya pratyakSataH sAdhyasAdhanasambandhapratipasI satyAmevotpatteH / sAdhyasya ca saphaladinaH pratyakSeNAnaNe tatastaTirasambandhesvAzavapratipattikatvAditi, tadatidurmatam: pratyakSAviSaye'pi tasminnanumAnapravRtteH "parodho'pi ityAdinA pratipAdanAt / / yadapi parasya duvibhilaga--panyakSAdeH pragaNapaJcakasya vastusazAvabodhakAya sarvave 1 anirmaatraannyaadev| 2pshaahlk| 3 bhImAsakasya / 4-nAnu-A0,50, pa0 / 5 "gRhItasambandhasyaikadezadarzanAdana nikRSTeDa rinupAnamiti mIyatAH |-taa0 tti0| 6 nyAyavi0 zloka 33 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] 3 pravacana prastAvaH 287 dinyapravRteH tadapravRttilakSaNAdanupalambhAt abhAva eva tasyeti tatra na tAvattasyAbhAvo nIrUpa eva tasya pramANAviSayatvAt / na hyaso adrUpAdvyAvRta eva tadviSayaH, tadatadvibhAgAbhAvApatteH / upAvRtazcet; na; vyAvRtizaktivaikalye tadanupapatteH / tacchaktibhAve ca nIrUpatvayApatteH zaktimadhAnarUpatvAt bhAvAnAm / bhavatu paryudAsavRttyA vizvijJatvameva tadabhAva iti cet tadapi na pratiniyata puruSAdhi SThAnam tasya tadabhAvatvenAbhISTatvAt / sakaladezaka lavartipuruSa paripadadhiSThAnasya tu tasya ka 5 niravazeSatatparijJAnavikalena prativedanam ? adhiSThAnaprativedana evAdhiSTheyaprativedanopapatteH / tatpariM jJAnavarave tu kasyacit kathana tasyaiva nirupadravaM sakaLaveditvamApadyeta yataH "sarvajJo'yamiti hyevam" [ mI0 lo0 ] ityAdi mImAMsakasya paratra cintitaM dUSaNaM svagRhaM pratyupagataM na bhavet / tannAnupalambhAdapi abhAvA paranAmadheyAt sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvasAdhanamupapannam / kiJca, ayamanupalambho vAdinaH svasya vA bhavet, sarvasya yA gatyantarAsambhavAt / tatrobhayatrApi doSamAvedayannAha - saphalajJasya nAstisve svasarvAnupalambhayoH / AkAsiddhate tasyApyagdarzanato'gateH // 20 // iti / 10 sarvAbhAvasAdhane svAnupalambhasya gamakatvam tasya paracetovRttivizeSe satyapi bhAvena vyabhicAriNaH saMzayahetutvAt / na hi satra niyogataH pratyakSAdInAmanyatamasya pravRttireva prathamadarzana eva tadavadhAraNAt 'mUrkho'yaM paNDito vA' ityAdinimeza mAvApatteH / na cAnavathA- 15 rito'pi se mAstyeva, punaH kutazcit kAryavizeSAt tadastitvasya nirNayAt / nApi sarvasambandhina tasyaivAsiddheH / tadebAha-'tasyApyagdarzanato'gateH' iti / tasyApi sarvasambandhino'nupalambhasyApi api zabdAnna kevalaM sarvajJasya agrateH agatizca taspAcagdarzanataH / arvAcI hi vastubhAgasya darzanamasmadAdipratyakSaM tatkathaM tasya sarvaviSayatvaM yataH sarvasambamdhino'nupalambhasya sato'vagatiH / 1 yatpunaratrAnumAnam - sarve'pi sarvajJaM nopalabhante puruSatvAde rathyA puruSavaditi tadapi na samyakU sarveSAmagdarzanato'navagamena hetorAzrayAsiddheH / na cAsti puruSatvAdeH sarvajJatvopalambhenavirodhaH so'vadezini sambhavannapi na sarvajJe syAt tenAtmano'nyasya ca sarvajJatayA darzanasambhavAt / sa eva nAstIti cet; na; anyataH tannAstitve'nupalambhasya vaiphalyApateH / tata eva sarvasambandhina iti cet; na; parasparAzrayAt - siddhe tannAstitve tadanupalambhasya tato'pi tannAstitvasya siddheH / ato nAnumAnAdapi siddhistadanupalambhasyeti na tasmAdabhAvaH sarvajJasya | nApi tatvAdeH dvitIyamastAve taniSedhasyApyabhihitatyAt / bhAvastu tasyAnumAnato nirUpito nirUpayiSyate ca / kathaM punaH sarvajJavijJAnasyAtye sUkSmAntaritaduragocaratvamasmadAdiparIkSAdhi A0, ba0, pa0 / 3 saMzayAbhAvaH pateH / 4 parakheovRttivizeSaH / 5-sambandhinastasyaitrAsaH ya A0, ba0, pa0 / 6-manena vi-A0, ba0, pa0 / 7 - vastato'vagda-A0, ba0, pa08 darzinyasaMbhavAnnApi sarvajJe A0, ba0, pa0 / 9 savAdi -A0, ba0, pa0 / 1 - A0, ba0, pa0 / 2 20 25 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyavinizcayavivaraNe [220 pratyakSavaditi cet ! kathaM gRddhabArAhAdipratyakSamya ! sasyAsmadAdipratyakSavilakSaNatvena taddharma yojamasyAsambhavAditi cet, na; sarvajJapratyakSasthApi tadvilakSa gasvAvizeSAt / kathamevamapi ekendriyopajanitasyaiSa testhAzeSendriyArthaviSayatvaM gRddhavarAhAdI sasya svaviSayAnatikameNaiva dUrasUkSmAdyavaloka nAtizayabhAvAt nendriyAntaraviSayanirUpaNeneti cet ! indriyajatyAvizeSe sa evaM tadatizayaH 5 kasmAt ! tadIyAdindriya zaktivizeSAditi cet, tarhi tata eva sArvajJaM pratyakSamindriyAntarArtha. viSayamapi bhavet / nanvidamanupapannam, zaktivizeSAdapi svArthAgatilakhanenaivendriyajJAnasyAtizayoparatteriti cet, svandriyAnatilaGghanenaivetyapi bhavet / tathA cet, na; satyasvamAdAvanyathA'pi tadatizayadarzanAt / tadatilasane vA svArthAtilacanamapyaviruddham, ata eva 'cakSuHzravaso bhujAH ' iti kavipravAdo'pi / tato durbhASitamidam "yajAtIyaiH pramANastu yAtIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt / / yatrApyatizayo dRzaH sa svArthAnatilAnAt / dUrasUkSmAdiSTI sthAna rUpe bhotracitaH // " __ [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 113-14 ] iti / kimarthaM tahi tanendriyamedaparikalpanam ekasmAdeva tasmAt samlendriyArthapratiparoriti cet ! na; kadAcidattataH ( datataH ) kadAcidanyataH kadAcittataH sarvAdapi tatpratipatteH / anyathA smadAdau vAmetaranayanabhedo'pi na bhavet prayojanamedAbhAvAt / tathApi svahetubalAyAtastadbhedo bhavatyeveti samAnaM bhavedindriyAbhede'pi / kevalamabhyupagama evAyaM na ca tasyAzajavabhipretaM jainasya / "pahirantarapyubhayathA ca karaNamavidhAti nArthakRt / / " [ cUharasva0 zlo0 129 ] ityA nAyAt / kathaM tahiM tatra pratyakSavyapadezaH tasyAkSapatigamAnAdevopapatteriti cet ? na tasya vyutpatimAtranimitatvAt, vaizavasyaiva tadapalakSitasya pravRttinimittatvAt , sati tasmin tadabhAve'pi gorakhAdeva govyapadezavat / vaizadyamapi tatpratigamanAdeva rUpAdivedane dRSTa tatkathaM sadabhAve'pi cet ? AstAmaitat , kathaM punarindriyanirapekSa na pratyakSam ? tadbhAvabhAvaniyamasya darzanAditi cet t| eva AlokanirapekSamapi na bhavet / bhavasyeva "jAtivizeSANAM saMskRtacakSuSAM ca tadabhAve'pi tatpati. 25 poriti cet, samAnamanyatra, sukhAdivedanasyendriyAbhAve'pi prativedanAt / tadapi tadapekSameva pratyakSa . 1 pratyakSasya / 2 etdhi-taa0| 3-yaSiyo-pA0, 50, 50 / 4 indriyAt / 5 nAciptataH prA0, ba0, 50 / 6 sarvasmAdapi A0 ba0, 501 7 sarvajJAnasya / 8 "mabhyupagamya vAjavaM sazahAmasyAtIndriyArthasAkSAtkAritvaM samarthitaM nAdhaMtaH, tajjJAnarama ghAtikarmacatuSTayakSaya bhUtasvAt |"-prmeyk0 pU0 259 / 9 "bhakSAzritatvaca pyuspasinimittaM pAbdasya na prvRttimimism| amena akSAdhitenaikAbaiMsamavetamasAkSAkAritvaM hazyate tadeva zamaSa pratinimittam |"-jyaaybi0 ttii0pr011| nyAyakumu.pR026, di.2|| 10 pra-A0,50, 50 / 11 tamAvAbhA-A0, ba0, 50 // 12 "nakarANA mArjArAdInAm"-tA0 Ti13 sukhAdivedanam / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 20 ] 3 pravacanaprastAtraH svAt rUpAdimatyakSavadityetat naktaJcarAdipratyakSasyAlokA pekSatvamapi vyavasthApayet / pratIticAdhanAnetyapi tulyamanyatrApi' / * kikha tadindriyaM yaH khAdicena ka tatya samprayogaH sukhAdAveveti cet na anutpanne tasmin hRdayogAt / utpanne'pi vaiyarthAn tadutpAtra tadanantaratayA tatpratyakSasyApyutpatteH / ava tat tadvipayAdarthAntaraM tattvAt rUpAdimatyakSavadityucyate 5 canna abhedAnubhavena pakSasya vAghanAddhetozca tata eva kAlAtyayApadiSTatvAt / kiJca, " 289 yadi tadvedanAt pUrvamasti puMsaH sukhAdikam / saMjJAdatApAdiciGga kina kAryasya niyamAbhAvAnna cedaniyamAnna kim / na na caivaM vedanAt pUvaM yadA'pi tadavIkSaNAt // 1695 // vedayato dAda romaharSAdisambhavaH / nApi tApaM pariglAnavadatvAdi dRzyate || 1696 // athAyaM tatsvabhAvo yajjJAtameva svakAryakRt / jJAnAtmaiva tadA hAdatApAdiH parikarUpyatAm // 1697 // satyeva tasmin kAryAdanyathA tvavyavasthiteH / rUpaM nIlAdito'pyanyadevamanyavakalpanAt // 1698 // sukhAstatpratyakSamupapattimat tanna bhinnaM "jAtirindriyato yasya bhavatA parikalpyate // 1699 // tato yuktaM sukhAdipratya [a] dakSanirapekSaM sArvajJamapi pratyakSaM bAdhakAbhAvAt / 1 'yadyevamAtma nirapekSamapi tadbhavet ko cA niyamahetuH yatkaraNatvAvizeSe'pi tasyendriyAdAvevAna- 20 pekSatvaM nAtmani' ityapi na codyam; upAdAnatvena niyamAt / na hyupAdAnanirapekSaM kimapi kAryamupalabdhapUrvaM yataH pratyakSamapi tathA'vakalpyeta / upAdAnahetuzca tasyAtmaiva na cakSurAdikam pratisandhAnAbhAvaprasaGgAt / asti ca pratisandhAnam 'ahameva rUpadarzI rasAdikamapyanubhavAmi iti / na cedaM cakSurAdyupAdAnatve sambhavati; santAnAntaravat cakSurAderbhedAt / ekazerIrAtmakatvAt abhedo'pyastyeveti cet; zarIrabhede na bhavet / asti ca pUrvazarIrAnubhUtasyApyuttarazarIre pratyabhijJAnamya eva 25 pUrvajanmani kSatriyo jAtaH sa evAdhunA brAhmaNo'smi iti / tanna zarIrAdeH tadupAdAnatvamupapannaM yatastadabhAve tanna bhavet / sahakAritve tu nAyaM niyamaH satyasvanAdo tadabhAve'pi tasya darzanAt / upAdAnatve'pi kathaM niyamo bIjAdyabhAve'pi kandasyAdeH kandAdI darzanAditi cet; na; tAdRzasyAsambhavAt / na hi yAdRzaM kadalyAdivIjAderupAdAnAt tAdA~ kandAderapi tadvilakSaNasyaiva tasya 1- matrApi A0, ba0, pa0 / 2 "samnikarSa" - tA0 Ti0 3 "avedayataH 1 - 10 Ti0 / 4 sarakA- 10 | 5 " utpattiH, jAtiH sAmAmyajanmano: " - tA0 Ti0 / 6-tve taniya bhA0, ba0, pa0 / 37 pIkSyate // 1694 || 10 15 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcaryAvaraNe [za20 tattvaharavalokanAt / atatvapratipakSapakSayA tu tadaniyamakalpanamanupapannam atiprasannAta / sahakAritve'pi kimeva na niyamaH indriyajJAnavilakSaNAsyaiva satyasvamAdApi pratyakSasyAvekSaNAditi cet ? kimevaM tava vilakSaNamtItiyogipratyakSe na bhavati ! bhavatyeva, anyathA satyasvapnajJAne'pi tadabhAvAyatteriti can; tadi "yajAtIyaH pramANe" [ mI0 dalo0 ] ityAdi duravabodha5 vijRmbhitaM bhavet / tanna kizcidetta / kathaM punarAtmanA duHzadAnava tasyA cetanane cidrUpatayA pariNAmAsammavAt ! na pariNAmAdupAdAnandam api tu samacAvikAraNatvamiti cet : kiM punastaskAraNatvaM nAma ? svAtmanyAramma iti karA kInAmA riyo dAni cana tanArabdhasthApi nityasarvAtatyaprasaGgAt , kvacit kadAcizca tasya bhAye na tadanyArambhaH syAt , tasya kAcitkAdirUpAbhAvAt , anabhyupagamAt / 10 aratyeva dezatastadabhyupagama iti cet / na vastuto dezavatve tasya kAryavena ghaTAdivadanityatvApateH / kalpanayA tadvatve tu upAdAnasvamapi kalpitameveti garupAdAnamaMtra tattvataH pratyakSAvijJAna manunAtaM bhavet / tanna samadAyikAraNatvena tasyaba upAdAnatvamupapannam / kuno za nityaH pRthivyAdireva tasya samavAyikAraNaM na bhavet yato'yamAyAsaH, AtmakalpanAmam acetanatyasyAvizeSAt ! 'na pazciAdiparamANusamayetaM hAtam agadAdipratyakSastrAt , atatsamavetaM na tattathA yathA sadpAdi, tathA 15 ca jJAnam , tasmAnna tatsamaratam' ityanumAnena pratibandhaHditi cet ; AtmasamavetamApa na bhavet , tatsarvagatatvAdiyadevaHsmadAdipratyakSatvAbhAyApatteH / na hi tatsarvagatatvamasmadAdeH pratyakSam, azviAdena "sarvagata AtmA sarvatropalabhyamAnaguNatyAca [ ityAderanumAnasya vaiphalyopanipAtAt / sAdhanAvyatirekI ca dRSTAnta: mAnasapratyakSaviSayatayA paramANurUpAderapyasmadAdipratyakSatvAt , anyatha! 'yAvAn karida guNaH sa so'pa kvacidAzritaH' iti vyAptyaparijJAnAt vAmadamanumAnam - . "buddhayAdayaH kvacidAzritA guNasvAda pAdipat" [ ] iti ? athAramadAdabAhyendriyapratyakSasvAditi hetuH tanna; advitvAt / na hi tara kakSAva buddharasti zarIradarzana'pi tadvikalpe saMzayAt / tannAnumAnapratibandhAta jJAnasya satyaramANusambAyaH zakya bhalikAH, yata Asmaiva tatra sambAyaheturiti kalpyeta / bhavatu cetana evAtmA tatropAdAnaM tasya tathAparaNabhoparatteriti cet / tasyApi kathanna galakAdivat 2rIre sarvatrApi darzanavyApAra ! sababhAvasyAnyAtvAyogAditi cet / satyamidam; / yada na kiJcidapi tamyAvaraNaM bhavet / bhavati ca tadastitvamyAve dinAt , golakAdau tu dvayApAraH tatra karmapaTalasya svacchatve pratirodhakatvAt / abhiktiM caitat - "kazcitsvapradezeSu syAt karmapaTalAcchatA" iti / tato yukta mazA- pekSa kaivalinaH pratyakSam , tatra vaizavasya lakSaNamya puSkalasyAt / tasya cAvaraNavivekaniyandhanatvena akSavyApAraparAdhInasvAbhAvAt / / etadevAha - tasyAbhAyena A0, khara, p0|2 mArananaH / / 3-pAsa: pha-A0, ba, p0|4-4nyN prasiyandhana ya-bhAra,0, 5015 nyAyavi0 zlo. 361 / --- --- Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-22 ] 3 pravacanaprastAvaH bijJAnamaJjasA spaSTaM viprakRSTe virudryate / na svamekSaNikAdevI jJAnAvRtivivekaH ||21|| iti / vijJAnaM sakalavedanaM viprakRSTe dezakAlasvabhAvavyahite vastuni ajasA pravRkSaM spaSTaM parisphuTaM na viruddhadhate / kuna etat ? jJAnAvRteH jJanAvaraNasya vivekataH vizleSaNa iti / tAtparyamatra - sati avaizadyasambhave tena viddhayeta, na cAyamasti tannimittAcaraNasya tatrAbhAvAt tadabhAvasya ca nirUpaNAt / atraiva 'svapnatyAdikam / svapna svApa IkSaNikAzca grAmajAkiyA svapnekSaNikAsta Adayo yasya samAhitacitAdestasya vA tasyeva / vA zabdasvArthatvAt / yathaiva hi satyasvapnAdau vijJAnaM vipakRSTaviSayanapi spaSTaM tadAraNatriga tadvirodhinasta spaSTatvasyAbhAvAt tathA sakazvijJAnIti bhAvaH / na ca satyasvapnAdijJAnaM tAdRzabhasiddhameva; kAryato lokaprasiddhatvAt / , tataH saMsAriNaH sarve kathaJcicetanAtmakAH / tarasvabhAvato jJAnaM sarvatra zabalAyate // 22 // iti / 291 sAmprataM pratipAditArthasaGgrahArtha ilokAnA cakSANaH prathamamAtmano jJAnAtmakatve sarvasya sarvadarziva paryanuyoga AvazNavivekavaitriyeNa pariharannAha-- " bAMdhAvaraNa ciSaciye janminAm / bhavani jJAnace niyaM spaSTaSTAdirUpataH // 1700|| maNI prakAzavaiH cayaM malavizleSabhedataH / vilokayanto naivAtravidrante vipazcitaH // 1701 // tato yuktamazeSajJasvabhAvasyApi dehinaH / kathaJcijJatvamapyuktamupapacisamantrayAt saMsAriNo bhavandhAndhino jIvaH kathaJcit na sarvAtmanA cetanAtmakAH svaparaviSaya- 15 parijJAnasvabhAvAH / kula etat ? tato'nantaroktAjjJAnAvRtivikAtU / 'kathaJcit' ityatrApi yojyam / kathaJcit kenacit kSayopazamavizeSakAreNa bhavato na sarvAtmanA tataH sarvAtmanaitra tadAtmattropapatteH / yata evaM tattasmAt jJAnaM prakamAt saMsArasambandhi sarvatra sarvasmin svarUpe artharUpe ca zavalAyate spaSTAspaSTatamAdividhipratibhA sarUpatA citrIbhavati / tadapi kutaH ? tatsvabhAvataH tasya tadvivekasya svabhAvaH zavalajJAnajananahetuH zaktibhedastata iti / sati // 1702 // 1 bhavatu nAmaivamidam paraM tatra vaktavyam - yattadAvaraNaM tadari cetanameva "karmajaM lokavaicitryaM cetanA mAnasaM ca tat / " [ abhiva0 ko 0 4 1 ] iti vacanAt / tato na tatra madirAdi 10 1-hita- bha0 ba0, pa0 / 2 tara A0, ba0, pa0 / 3-ta-A0, ba0, pa0 / 4] prANikA - A, ba0, pa0 / 5 vastu nai e 6 bakhaH prAha / 20 25 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyadhinizcayavivaraNe [ 122 sAdRzyopakalpanamupapannamiti kazcit ; so'pyanizcitavastuvAdI; tathA sati nirvivAdApatteH / tathA hi-yadi cetanaM karma tahiM tasyAbhyudayapratyavAyaniyandhanatayA svata evAdhigamAt na kasyacidapi tatra vivAda: syAt / asti ca, anuSThAnarUpaM taditi kasyacit', AkRtamityapasya, AtmaguNavizeSa ityaparasya, bahulaM tadarzanAt / adhigate'pi tasminnanantaraphalAdarzanAzaktyAropato vivAdaH 5 sambhavatIti cet ; ucyate-... atasmin tadgrahattvaM cedAropo nAdhigacchati / Atmanastasya bodhasvamasvasaMvedinaH katham // 1703 // adhigacchati cettasmAvivAdopajaniH katham / avivAdAnukUlaM yattathA tasyAtmavedanam // 1704 // AropAntaratastamyAdhigatasyanizcayAt / vivAdotpattiTetutvaM yadi tatropakalpyate // 1705|| tadAzepAntare'pyevaM prasaGgamyAnivartanam / anavasthAbhayAvAhi kathaM zakyanirAkriyam // 1706 / / tasmAdacetanaM karma tattvajJeranumanyatAm / satrAnuSThAnarUpatvaM yatparaiH parikalpitam // 1707 // tadayuktamanuSThAnAdatraivopakSayaM gatAt / paraloke phalotpattertiyA'pyavyavasthitaH // 1708|| nApi talAkRtaM tasya tatprakRtyaiva samateH / tasyAzvAcetanatyena tatphalAnubhavAtyayAt // 1709|| cicchAyAsakramAt sA'pi cetanaiveti cetasAt (cedst)| vistareNa purA tatra tatsaGkrAnteniSedhanAt / / 1710 // prakRtI karmamogastannAsti tasya kathaM punaH | puMsi kalpanayA bhAyo yatsa bhoktati kathyatAm // 1711 // tattvato na hi puMmo'sti sadbhogo'nabhyupAgamAt / nedAnImupacArAccetyamoktaiva sa sarvathA // 1712 // na ca bhogamakurvANaM karmAtIvaprasaJjanAt / tanna sAGkhyoditaM karma yuktiyuktamudIkSyate // 1713 // 1 kazcizvipazcimAmpasepyani-Adha, ba, 10 / 2 "mImAMsakasya"-tA. di0 1 2 "prakRteH pradhAnasya vikAraH praakRtm"-taatti0| 4saaNsysp"-taa-tti0| 5 "vaizeSikasya"tAka ttikttmym-nyaaykumutti0puu03| 6 "svasya"-tA0 tti0| 7-sthApayArAhi Aga, --, I tipramagaviyarthaH"-tA0Tika Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 3 // 23] 3pana prastAva nApi vaizeSikAbhISTaM tasyAcetanadharmaNaH / cetanAtmaguNasvasya niSeSAdavyavasthiteH // 1714 // AtmanazcetanatvaJca yathAsthAnaM niveditam / nivedayiSyate cAtastyajyatA tantra vinamaH // 1715 // sataH syAdvAdiparikalpitameva paudgalika kopapannaM tasyaiva cetanAtmavibhramanibandhanatayA 5 madirAdinidarzanabalena pratipatteH / kathaM punazcetana AtmA tAdRzamanarthamUlaM kaurabheta tatparityAgasyaiva tatropapatteH, na ca tasya paraprabhupAravazyam, anabhyupagamAt ; ityapyacodyam ; mithyAjJAnabalena tasyApi tadupapateH / tathAhi- vivAdApanna karma mithyAjJAnopanibaddham, Atmani tadvibhramahetutvAt , tadupayuktaviSAdiyat / na cAzrayAsiddhatvaM sAdhanasya pharmasadbhAbamya niveditatvAt / tannibandhanatayA vibhramasyApi nirUpitatvAna svarUpAsiddhatvamapi / yathA'vasthitasvaphrajJAnasvabhAvasyAtmano mithyAjJAnameva kartha 10 yatastadupanibaddhamAtmani karma bhavediti cet ! na tasyApi tasUryopArjitakarmavalAdutpatte, tasyApi satyAkAlabhAvi mithyAzAnAt , evamanAditvAt mithyAjJAnatadrupanibaddhakarmaprabandhasyetyupapanna cetanasyApyAtmanaH karmopakalpanam / kathaM punaramUrtasyAtmano mUrtena pharmamalenAbhisambandho mUrtasyaiva maNyAdermUmalasambandhasyopalagbhAditi cet ? na; AkAzasyAmUrtasyApi mUrtena jaladharapaTalAdinA'bhisambandhapratipaH / na ca maNyAdAvapi mUrtireva malasambandhanibandhanam ; tanmAtre tatmasAt / na caivam, 15 upakalpitavizuddhivizeSe tadabhAvAt / api tu tadgataH kazcit snigdhatvAdirUpaH pariNativizeSa eva, tasya cAtmanyapi mithyAjJAnAdisvabhAvasya bhAyAt, upapanna eva karmamalA bhisambandhaH / na caikAntenAmUrta eva saMsArI jIvaH tasyAnAdimUrtakarmasambandhAt tatpradezAnupravezarUpAt kathazcimurtavasyApi bhAvAt / tadevAha __ abhinno bhinnajAtIyairjIyaH sthAccetanaH svayam / iti / 20 jIvaH prANabhUdAtmA prakramavazAttasyaiva jIvaSadenAbhidhAnAt / bhimajAtIyaiH pudgala pariNAmarUpasayA svato vilakSaNaiH karmamalaiH aminno'viSvambhUtaH syAt bhavet / syAt kazcidvA' bandhaprakAreNa / yadyevaM mUrte nIbastahiM sanmalabandhavadacetana eva syAditi cet, na; tasya svayaM svalakSaNatazcetanatvAt , anyathA saMsAganupapaceH / duHlAnubhavabandho hi saMsAraH, sa kathamacesanasya syAd ghaTAdivat ? syAdeva cicchAyAsakramAditi cet / na tasya nirAkaraNAt / asa eva na 25 cetanAsamavAyAdapi / api ca, cetanAsamavAgnena saMsArI vyoma kinna vH| satrApi samavAyasya bhAvAmityavibhutvataH // 1716 // samavAyasya bhAve'pi cetanA satra nAsti cet | jIve kutaH : svahetozcet samabAyo vRthA bhavet / / 1717 // 1-dupapatA / reSaNavasa-A050, 10|3-vaa prvndh-shraa0p0|4-yer sN-aa050,50| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 23-24 vinA'pi tasmAdatreda miti hetorvyavasthite (to)| na ca tasyAH paraM vicita samavAyaprayojanam // 1718 // tasmAdihedambhAvasya samavAnimitta tAm / bruvatA jyomni caitanyaM jIvana parikalpyatAm ||1719 // adRSTAbhAvatastatra saMsAro nAsti cedasat / cetanAvadadRSTasya samavAyAdavasthite // 1720 // satyapyevaM svtstsyaacetnvaadsNsRtii| svatacaitanyamAyAtaM jIve saMsAriNi sphuTam // 1721 // sa tarhi kasmAt sarvato na prakAzate sarva viSayalayeti cet ? atrAha malairiva maNirviddhaH kamenine prakAzate // 23 // iti / yathA samantataH prakAzAtmA'pi jAtyo maNiH malai rajaH-kadamAdibhiH viddho na prakAzate tathA jIvo'pi karmabhirAbaraNApagnAmadheyairviddhaH parasparapradezAnugamaprabandhena baddho na prakAzate / ' yadA tu tadAvaraNamalAnAM tadupAdAnakAraNamatyanIkAt upAyAbhiyogAt niHzeSavRttyA jIvato vizleSastadA prakAzata evAsI samantataH sarvArthasAkSAtkaraNArUpatayA ca / taduktama "jo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibddhri|| dAjhe'gnirdAhako na syAdasati pratibaddhari / " [ yogavi0 zlo0 431] tadevAha--- sarvArthagrahasAmarthya caitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sarvAnarthAnna pazyati // 24 // iti / / 20 jIvaH sarvAnAna kasmAnna pazyati pazyatyeva / kadA ? vigame niHzeSavizleSe / keSAm ! karmaNAm AvaraNamalAnAm / kIdRzAnAm ! so niravazeSo yo'rthoM dezAdiviprakRSTastasya grahaH parijJAnaM tatra samarthameva sAmadhyaM tacca taccaitanyaM ca tatprativanantItyevaM zIlAnAmiti / kaH punarayaM tastasya pratibandho nAma ! paTavat viSayapracchAdanamiti cet / tataH katha magrahaNaM viSayasya ? tadApi viprakRSTa grahaNasya tatsvabhAvasyAparimlAnAt teSAce darzanaprasaGgaH paTavat / 25 asAmarthyAnneti cet ; na; vednsmrthprtijnyaavyaapteH| AvaraNAntaH pratiba-dhAmneti ceta; na; tatrApyevaM prasaGgAdanavasthApattezca / tanna tatpacchAdanaM pratiyandhaH / zaktipradhvaMsa iti cet : ucyate-- ekaiva jJAnazaktibdhet sA ca taiyasyate ydi| jIva eva bhaved dhvastastadA gatyantaracyuteH // 1722 // 15 1bhAkAzasya / 2 vacato'yam--asahapR050 jaya 3karmaNAm / pR066| dha0 Apa0553 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 25] 3 pravacanaprastAbaH karmAvaraNavizleSastasya dhvasTAsataH' katham / yera sarvArthadarzitvaM tatastasyopavarNyate || 1723 // anekA tasya zaktizcedekazaH sarvavedini / tasyAH sAkalyavidhvaMse jIvadhvaMsa: punarbhavet / / 1725 // asAkalyena vidhvaMse zaktyA'vasthitayA katham / sarvArthadarzanaM tasya na syAt saMsAravartinaH / / 1725 // pratyarthaniyatA zaktiranekA tasya cettayA / ajJAtayA kathaM tasya sarvArthagrahasammavaH / / 1726 // jJAtavApi tasyA na zaktyA yuktamanekayA anavasthAyAvezasyaHtidRropasarpaNAt // 1727 // ekayA tatparijJAne zaktibhede vRthA bhavet / vAvasyApyekavArthajAtasya prativedanAt // 1728 / / atra coktamidaM jIvadhvaMsanaM sopapattikam / iti ye codayanyatra te'pi na nyAyavedinaH // 1729 / / tacchaterbahurUpAyAH svata eva pravedanAt / amadabhagonAtimAhAbhAranizciteH // 1730 / tAbhireva hi tAH zaktIrjIbo thetti tadAtmakaH / bAhyAnapi padArthAMghAniti hi prAniveditam / / 1731 / / tAsA ucA'saladhvaMse jIvadhvaMsaH kathaM bhavet adhvastazaktyavasthara5 tasyA-sopapattitaH // 1732 // kaJcijIvavidhvaMsakalpanaM tu na dUSaNam / sthityutpattivinAzAtmavizvatattvapravAninAm // 1733 // tato yuktaM jIvasya grahaNazaktividhvaMsakaraNameva karmaNAM satpatibandhasvamiti / na caivaM reSAM darzanaprasaGgaH viSayavat; trApi taireva tacchataH pratibandhanAt / bhaktvevaM tathA'pi yathA parigalitanikhilajaladharapaTalapariveSTanasyApi bhAnumataH punaH kutazcit tadupalepasambhavaH tathA niravazeSanidhUta- 25 bodhAvaraNamalasyApi kebalinaH punaH kutazcitsadabhisamvandha sambhavAt anarthopanibandhaH kina bhavatIti cet ! atrAha-- prabhuH sAkSAtkRtAzeSaprapaJcabhuvanatrayaH / anarthaiH paramAtmAnamata eSa na yojayet // 25 // iti / 1 dhvastatvena asataH avidyamAnasya jIvasya / 2 anekAntasya A0 ba0, 50 / 3-phataH sa-A0, pa0,504-bhayAdeza-A0, 20, 50 / 5 sAyasopapattitaH Apa0, pa0 6-ca sakala-Aga, 10, 10 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 nyAyavinizcayaSiSaraNe [ 3226 ___yato'yaM paramAtmA sakalAvaraNamalApagame sati sAkSAtkRtAzeSamapannabhuvanatrayo jAtaH ata eva asmAdeva henoH paramAtmAnaM ca anarthaiH saMsAraduHkhaiH tatkAraNaizca rAgAdibhiH na yojayet / niravazeSatattvaviSayavizuddhajJAnAtmanastatra tabiyojanasyaivocitatvAt / mA bhUdAtmani tadyobhanaM patra bhavatyeva kI hAsukhArthatvAditi cet, na; krIDAyA rAgidharmatvena bhagavatyasambhavAt, 5 naisargika-niratizayAnandarUpatayA tasya sansukhanirapekSatvAcca / tanna tatsukhArthatvena tatra tadyo janam / karmapreritasyeneti cet, na svakarma tasya tatra prerakam ; tasyAnugrahaparasyaiva bhAvAt / parakarmeti cet; na tenApi tasyApreraNAt , prabhutvavyApatteH / karmaNa eva tato'pi prabhutvamadhikamiti cet ; kimidAnA taspa taspreraNayA anarthayojanasya tata eva sambhavAt ! cetanAdhiSThitAdeva tatastatsambhayo na kevalAditi cet ; kamidAnI tatastatpreraNam ? tadapi tadaviSThitAdeveti cet, naH 10 parasparAzrayAt--- cetanAdhiSThitaM karma preraka cetanasya tat / cetanastadadhiSThAtA bhavet tatpreraNAditi // 1734 // karmAntaraNumnasya tasyAdhiSThAnato yadi / karmAntare'pi cinte yamanavasthAkarI bhavet / / 1735 // tanna karmaNA tasya preraNam / nApyapareNa prabhuNA; tasyaiva tadadhikasyAbhAvAt / bhAve tena muktAtmanAmapyanartha karaNe kinna preraNam ! "prabhuryadevecchati tatkaroti" [ ] iti nyAyAt / evaJca punarAvRttisadbhAga muktAnAmapi tabalAt / muktikAmitayA na syAdanuSThAna manISiNAm / / 1736 // na teSAmasau prerako nimittAbhAvAdini cet, svasti tahiM tatmAbhavAya / nimittapAravazye 20 tadanupapatteH / tataH sUktam-prabhuH ityAdi / kutaH punaH pramonizvazeSapapaJcabhuvanatrayasAkSAtkaraNamiti cet ? atrAi-- evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAt siddhayet na pa tena vinA''gamaH] // 26 // iti / evam anantaramupaNitaprakAraM bhagavato yatkevalajJAnamanumAnena pUrvokta na yakSyamANena 25 pa vijambhitaM niSpayanIka pravRttaM tadAgamAt AgamamUlAt samyagdarzanAdyabhyAsAt Rte vinA na siddhyet na niSpadheta, tata eva niSpadyata ityarthaH / tadanena mAhezvaraM tajjJAnamanAgamAbhiyogapUrvakamiti pratyuktam ; tathA hi-tadapi tatpUrvaka puruSAtizayatvAt zAstrajJAnapuruSAditadatizayayat / tadavizeSe'pi tatprakarSAdireva tatpUrvako na tajjJAnamiti 1prAgutamyApa-A0, 20, pa0 / 2 karmaNaH / 3-pi hotada-Aga, 40, pa0 / 4 tatprabhAvAya A0,va0501 5 nityabazAmavasvAnmahezvarasya / 6 puruSAtizayasyAvizepe'pi / 7bhAgamAbhyAsapUrvakaH / 8 mAhezvaraM jJAnam | Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 27] 3 pravacanaprastAva 297 cet kAryatvAdyavizeSe'pi ghaTAdikameva buddhimaddhetukaM na tanukaraNAdikamityapi vibhAgastathA bhavediti kathamIzvarasiddhiyataH tajjJAnamatatpUrvamucyeta ? tala kiJcidetat / nanvevamAgamasya tatpUrvakatvaM na bhaveta, tato'pi pUrva tasyAbhAvAditi ceta: anAha-naca tena vinAgamaH' iti / tena kevalazAnena vinA AgamaH tadarthAnuSThAnahetuH na pa naiva siddhayet / tasyApauruSeyasya niSetrAt / na caivamanyonyasaMzrayaH; hetuhetumadbhAvena paramAgamakebalajJAnasantA- 5 nasya bIjAGakuravadanAditvAt / etadeva darzayannAha--- satyamarthavalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate / / 27 / / iti / satyam avitatham / ki tat ? puruSAtizayaH puruSasyAtIndriyArthadarzanAdirUpaH pravacanaheturatizayaH prakarSoM mato'bhyanujJAtaH / itizabdo'tra draSTavyaH / tadabhyanujJAnaM ca 10 arthasya AgamaprAmANyalakSaNasya anyayA'nupapatti lakSaNAt balAdeva, na hi tatpuruSAtizayamantareNopapannamiti nirUpitam / evaJca asma pravacanasya prabhavaH kvacit kadAciccocchedavataH punarunmajjanaM pauruSeyaH puruSakRtaH prabandhastu santAnAparanAmA anaadirissyte| tathA tadiSTau kasyacid bAdhakasyAbhAvAt / na kevalaM tadabalAdeva tadabhyanujJAnam, api tu anumAnAdapi / taccedam'-po yatrAnupadaMzAliGgAnanvayavyatirekAvisaMvAdi vacanopakramaH sa tatsAkSA- 15 tkArI yathA surabhicandanagandhAdau asmadAdiH, tathAvidhavacanopakramazca kazcit grahanakSatrAdigativikalpe mantratantrAdizaktivizeSe ca tavAgamapraNetA puruSa iti| tadAgamasyApauruSeyatvena praNeturabhAvAdAzrayAsiddhaH tadabhidheyaviSayastathAvidhavacanopakrama iti cet, na 'vedasya' ityAdinA tamottarasya vakSyamANatvAt / evamapyasiddha tadvizeSaNamanupadezatvam, upadezAt kasyacit tadupakramasambhavAditi cetna ; upadeSTustadaryadarzanAdhatizayasambhave tasyaiva nikhilaviSaya- 20 vijJAnAdhiSThAnatvenAsmadiSTapratiSThAnAt tasyApyupadezavalAdeva upadeSTra svaparikalpanAyAmanAdi: upadezapravandhaH parikalpito bhavati / tatra ca 'anAdisampradAyazcet' ityAdinA doSaM vakSyAmaH / tannAnupadezatvamasiddham / nApyaliGgatvam ; na hi liGgabalAt tasya tadvikalpAdyupadezaH, liGgasyaiva tatra kasyacidasambhavAt / sambhave'pi tasya prAkRtapuruSaviSayatve sarvasyApi tatastatpratipatti sambhavAt daivajJatvamaviziSTaM bhavet / viziSTapratipattRgocaratve tu siddha 25 tatpratipatturatIndriyArthasAkSAtkaraNaM tadaparasya tadvaMziSTayarayAyogAditi nAsiddha maliGgatvam / nApi ananvayavyatirekitvam / na hi anvayavyatirekAbhyAM grahacArAdeH sambhavati pratIti:, taspa catamajademadhamAsAdivata dezakAlAdiniyamAbhAvAta / nApi tasyAtrisaMvAditvama: sati tadvAcyasambandhaparijJAne tatra saMvAdasyaiva pratIteH / kadAcit visaMvAdapratItistu pratipattureva yathAvattatsambandhaparijJAnasAmarthya vaikalyalakSaNAdaparAdhAt, na tdvcnopkrmsy| tato 30 yuktaM tadanyathA'nupapattyA kvacita tadviSayasAkSAtkaraNasAdhanam / evamapi grahagatyAdiviSayameva tatastatsiddhacet nAzeSaviSa yamiti ca t; na; tadviSayasyeya tasyAzeSaviSayatopapatteH / grahamatyAdayo hi dezakAlajAtIyadhikalpena prANinAM zreyaHpratyavAyopanipAtapizunatayA pratIyamAnA niHzeSAnapi dezakAlavizeSAn tamni vAsina: asarathAvarAdyanekavikalpAn 1 nirUpamevazca tAsa, Acha, vA / 2 "sUrumAyopadezo hi tarasAcArakartR pUrvakaH / paropadezakhikApAnapekSAmitayasvataH // " -sa: zlo pR0 11 / 3-vAzApi zrA, 20, pa01 4 'asim' iti smbndhH| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyavinizcayavidharaNe [38-29 prANinastadadhikaraNAn adRSTavizeSAnapi taddhetuphalavikarupena pratyAyayanti, anyathA talipAnatayA tatpratipatteranupapatteH tatkathamazeSaviSayameva tatastanna sAdhitaM bhavet ? etadevAha-- brahAdigatayaH sarvAH sukhaduHravAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat // 28 // iti / graha AdityAdirAdiryeSAM tArakAdInAM teSAM gatayAcAravizeSAH / upalakSaNa midamlatAgulmAyoSadhigatA rasavoryAdayo mantradhyAnAdigatA vazIkaraNazaktyAdayo'pi sarvAH niravazeSAH yena pratipAditavacanoTakAmA samAnatAmna pugeNa kinna sAkSAtkRtam ityarthaH ? sukhaduHkhAdihetava ityatraidopapattiH, yataH tadgattayo rasavIryavipAkAdayazca jagataH prItiparitApalAbhAlAbhajIvitabharaNAdezapikatayotpAdakatayA copajAtAH tataH tatsAkSA10 skAriNA tadapi sAkSAtkRtameca, anyathA tatsAzAtkaraNAnupapatteriti manyate / tataH sthita tadgatyAdisAkSAtkArijJAnopanibandhana eva tasya pratipAdito acanopakrama iti / sAmprataM parasya nibaMdhAt liGgabalopanibandhanatve satyapi tasya sUkSmAdipadArthasAkSAtkaraNamavazyambhAvIti darzayannAha sUkSmAntaritArthAH pratyakSAH kasyacivathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 26 // iti| sUkSmAH paracetovRttivizeSamantrauSadhizaktyAdayaH antaritA dezakAlavyavahitA jIvitamaraNalAbhAlAbhAdamo dUrAH mandaramakarAkarAdayarata eva aryAH te kasyacit tadviSayAnumAvataH puruSasya pratyakSA vizadajJAnaviSayA iti sAdhyante anumeyatvAt anumAnajJAnagocaratvAt / yadi te pratyakSAH kimanumAnena pratyakSAviSaya eva tadutpattaH, "pratyakSabuddhiH phamate na yatra 20 talliGagagamyam" [yuktyanuzA0 zlo0 22] iti bhavatAmapyabhyupagamAditi cet : yadi na pratyakSAH, tathApi kathamanumAnam / kaya ca na syAt / vyaayprijnyaanaat| na hi pratyakSAdanyat sAdhyasAcanabhyAptipratipatto 'tasya pramANam / anumAnatastadavagato, tata' eva; parasparAzrayAt / anyatazcAnavasthAnAt / arthApattezcAnumAma vizeSatvAn / upamAnasya ca pratyakSaviSama eva sAdRzyopAdhikatayA prvRttH| AgamAt tatpratipattI vyarthamanumAna sAdhyasyaiva tataH parijJAnAt / tataH pratyakSameva tatra pramANam / tena ca vyAptimavadyotayatA sUkSmAdayo'pyavadyotayitavyA eva, anyathA talliGgapApteratato'vadyotanAnupapatteH / "pratyakSabuddhiH" ityAdikaM tu pramANAntarAt vyAptipratipattyabhiprAyeNAbhihitaM tato na doSastadvacanasya / paccoktam-padi te pratyakSA: kimanumAneneti; tadapi mImAMsakasyaiva codyaM yaH pratyakSaviSaye'pi anamAnamanvicchati nAsmAkama, aramAbhistu kevalaM tatprasajitenAnamAna teSAM pratyakSaviSayatvaM pratyAyyate / ata evedaM prasaGgasAdhana mAmananti mniissinnH| bhavedida prasaGgasAdhanaM yadi pratyakSaviSaya evAnumAnam / na ca vam, indriyazaktyAdivat sUkSmAderapyatadviSayasyaiva kutazcit kAryavyatirekAt anumAnopapatteriti ghan; na; taccha ktyAderapi anizcitapratibandhAt anumAnAnupapatteratiprasaGgAt / pratibandhanizvaye pratyakSataH kathamatIndriyatvaM taccha ktyAderiti cet ? ayamapi bhavata eva paryanuyogo yasya pratyakSAt tannizcayo sAsUcAtavA / 2 tulanA-bhAsamI elo0 5 / 3-mAnavataH mA0, 20, 5.14 parasya zrA0,0,4015 tata evAnumAnAt sthIyavyAtipratipattI / 6 namanumAnamiti mnii-shraa0,0p0| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 30] 3pravacanaprastAvaH na syAdvAdinaH, tenApratyakSAdevohavikalpatastadupagamAt / bhavatu sUkSmAdApi tata eca tanizcaya iti cet, na; 'tatprAmANye SaTpramANa niyamavinipAtAt / ko vA tadvikalpopagame bhavato lAbhaH ? sUkSmAdipratyakSatvAbhAva evAnumAturiti ceta; na; tadvi kalpasyaiva dezakAlAnavacchinnavyAptiprativedino vaMzadyakoTiprAptI sUkSmAdipratyakSatvopapatteH / bhavati hi tasya tatprAptiH, AvaraNApAye tannimittasyAvazadyasya vyapagamAt / pratipAditaM ca tasya' 5 nimitatvaM kvaciniravazeSanivRttizca / tanna tadupagame'pi tatpratyakSaprasaGgabhayAt nimukti: indriyazaktyAderapi spaSTabhAvAdhiSThAnatavikalpazemuSIviSayabhAvamupAseduSaH prtyksstvaabhynumaansyaaduussnnaat| tataH prasiddha pratyakSApekSayaiva kasvacit sUkSmAdayo'rthAH pratyakSAH pAcakAdayaH ivetyupapannam, anyathA talliGgapratibandhanirNayAnupapattyA tadanumAnAbhAvaprasaGgAt / kA punarevaM bhavatastatpratyakSasAdhanaprayAsena samIhitasiddhiriti cet ? niravazeSa- 10 tattvazinaH puruSasya nirvAvatvenAvasthitireva / ata evoktam iti sarvajJasaMsthitiH' iti / bhavatyeva tatprasaGgasAdhanaM yadi grahagatyAdi kamanumAnataH pratipadya kazcidupadiAt, ma caivam, tacchAstrasya vedAGgasvenApauruSeyasyopadeSTurevAbhAvAt / etadevAha-- vedasyApauruSeyasya svatastatvaM vikRNvataH / AyurvedAdi yadha [yatnastatra nirarthakaH] // 30 // iti / 'vaMdyakamAyurvedaH AvizabdAt jyotiHzAstrAdi yadi cet agamavayavaH / kasya ? devasya / kIdRzasya apauruSeyasya asuruSakRtasya / punarapi tadvizeSaNaM svataH puruSanirapekSatayA tattvam AtmAnaM svargataddhetusambandhazca vivRNvato vyanjayata iti / atrottaramAhayatnastatra nirarthakaH iti / tatra tasminnAyurvedAdau yatnastAlyAdivyApAralakSaNa: tadarthavyAkhyAnarUpazca prayAso nirayaMko niSphalaH / tathA hi-- na tAvat kaNThatAlvAdivyApArastatsvarUpakRt / nityasyAkaraNAttasya nApi tavyaktikAraNam // 1737 // vyaktistasmAdabhinnA cet nityaveti na tatkRtiH / bhinnA cedvedato vyaktistasyeti kathamacyatAm // 1738 / / tathApi tasya cet vyaktistatrApyevaM prasanjanAt / anavasthAbhayAvezAnnirmucyeta kathaM bhavAn / / 1739 / / atha matamupalabdhireva vyaktiH, "upalabdhinimittAcca nAnyad vynyjkmucyte|"[ ] iti vacanAt / sA ca viSayaviSayibhAvAt sambandhAdeba bedasyatyucyate nAbhedAt nApi tadantarakaraNAditi; tanna ; upalabdheH prayatnakAryatvenAnityatve tadviSayabhAvasyApi tadapekSyatvenAnityatvaprasaGgAt / anitya eva sa iti cet ; vedaH kathaM nityaH ? tasya tasmAd vyatirekA- 30 diti cet, sa eva vedasyeti katham ? vyatiriktAdeva kutazcit sambandhAditi cet ; na; tatrApi pUrvavatprasaGgAt anavasthApattezca / tannopalamdhevyaktitvam, AvirbhAvasyava tadanA 20 1vyAptiminAyasvIkArAt / 2 kAsya praamaayye| 3 vikalpaspaiva / 4AvaraNasya pravezaca. nimitvam / 5 -dikramamanu-prAba0, 50|6"shikssaa kalpojya vyAkaraNaM nirutaM jyotiSaM tathA / mandasA vicitizceti parako beda ucyate // "- vA7i caivakarmAyudhe-zrA, ba, pa0 / dambandha prA0,0, p.| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [130 ntarasya tadutpatteH, tasya ca vedavat svataHsiddherupapannametat 'yatnastatra nirarthakaH' iti / na caivam / ata idamucyate--pauruSeya AyurvedAdiH prayatnasAphalyAditi / vyabhicArI heturvAcakapuruSApekSayA bhAratAderapauruSeyatve'pi tatsAphalyAditi cet, na; tadapekSayA vastutastasya pauruSeyatvAt / kathaM tahi sa tena vAcyate' iti vyavahAra: ? kriyate' ityeva sadupapatteriti 5 cet / naH prAgapi tAdRzasya prabandhasya bhAvAt, tadekatvAdhyAropeNa tadvyavahAropapatteH / 'ta evAmI zAlayo bhujyante ye parud bhuktAH' iti vyavahAravat / dhyAsAdyapekSayA su tadavyavahAraH, tataH pUrvaM tAdRzasyAbhAvAt / bhavatvevamAyurvedAderapi gurvAdibhirbhASitasyaiva sadRzatayA ziSyAdibhirapi bhASaNAdanubhASyasvameva na pauruSeyatvaM mUlasya kasyacit karturabhAvAt / ata evoktam--- "vaktA na hi karma kazcit svAtantryeNa prapadyate / yathaivAsya pararuktastathaivana vivazyati // paro'pyevaM tatazcAsya sambandhavavanAvitA / teneyaM vyavahArAta syAdakoTasthyeSi nitytaa|| yastataH pratiSedhyA naH puruSANAM svtntrtaa|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 288-90] iti cet tadasatyam ; pratyekamasvatantratve'pi puruSANAM tatprabandhasya tatra svAtantryAt satyava tasmin tadbhAvAt / idameva hi tasya tatra svAtanthyaM nAma 'yattadbhAvAbhAvaniyamAnuvidhAyitvamAyurvedAdeH, ata: kathamapauruSeyatvam ? satyametat, apauruSeyatvaM tu kasyacidatI. ndriyadazinastatkatu rabhAvAditi cet kathamidAnIM tatrAprAmANyanivRttinirNayaH sati 20 pauruSatve dopaparizaGkanasyAmi teH ? "doSAH santi na santIti pauruSeyeSu zakyate" ] iti svayamevAbhidhAnAt / kuto vA tatra tAdRzaH katuM rabhAvaH ? pratyakSAditi cet, na; cirakAlavyavahitasya tato bhAvavat abhAvasyApyapratipatteH / idAnI tatastadabhAvapratipAdanaM tu na doSAya, abhISTatvAt / kartu rasmaraNAlliGgAditi cet kimidamasmaraNam ? aparijJAnamiti cet, na; 25 'sakalajJasya' ityAdinA' dattosaratvAt / anabhyupagama iti cet ; kiM punarabhyupagamena bhAva vyAptipaMtastadabhAve na bhavet ? tathA cat; sarvasya sarvamiSTaM siddhayet, aniSTasyAnabhyupagamAdevAbhAvopapatteH / na tanmAtrAdevAbhAvaH api tu pramANamUlAditi cet kiM tahi tat pramANaM yadanabhyupagamasya mUlaM bhavet ? idamanu mAnamiti cetna ; parasparAzrayAt-anabhyupaga mAdanumAnam, anumAnAdanabhyupagama iti| tato'pyanumAnamanyadeveti cet, na; tasyApi 1. bhaavgraahinnstnmuultvaanupptteH| abhAvagrAhive tu tata evAbhAvasiddheH vyarthamidamanumAna bhavet / kiM vA tadanyat pramANam ? 'AyurvedAdiprabandho mUlakartR vikala: anAditvAt manuSyaprabandha vat' ityanumAnamiti cata; tadanAditvaM yadi pramANAntarAtaH tata eva tadakartR kavasiddheH vyarthamidam / ata eva cet uvataM parasparAzrayatvam / tannAtastavaikalyasiddhiH / AgamAditi cet, na; tena tatra prajApatikatR katvasya "evaM vA are aspa mahato - -..-- ..-. 1 vAcyate iti vyavahArAbhAvaH / 2 pattabhAcA-yA, 40, pa0 / 3 "voSAH santima santIti pauruSeye tu shkyte| bede katarabhAvApa doSAzadeva mAsti naH ||"-trvs. kho0 2495 4gyAyavi0 zlo0 3 / 20 / 5 takalyasya siddhi-pA0, ba0, 50 / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3300 3 pravacanaprastAvaH bhUtasya nizvasitameva tad (metat) yat Rgvedo yajurvedaH" [ bRhadA0 2 / 4 / 10 ] ityAdinA zravaNAt / 'tatra tanna pramANamiti cet; vyAhatametat-tasyaiva prAmANyaM sAdhayitumupakrAntena tadeva praviruddhayata iti / nopamAnAdapi tasiddhiH; tAdRzasya prabandhAntarasyAbhAvAt / astyeva manuSyaprabandha iti cet, na; tasyApi "mukhato brAhmaNa masRjat" [ ] ityAderAgamAt samUla- 5 kartR kasyaivAghigamAt / etenAnantaraprayoge nidarzanasya sAdhyavaikalyaM pratipattavyam / arthApattestasiddhiriti cet, kutastadutpattiH ? prAmANyAditi cet, tadapi kasmAt ? na taavttdvaiklyaat| parasparAprayAt / nApi saMvAdAt pratyAgame'pi tatastadvaikalyasiddhiprAsena hi natra maMdATa evAsni nadiyo'pi tasya bhulmuplbdheH| na sarvatreti cet, na; prakRte'pi tulyatvAt / tadanena "svataH" [ mI0 zlo0 ] ityapi pratyAkhyAtam / 10 kathaM vA tasya prAmANyamacetanatvAt kalazAdivat ? satyametat, mukhyatastattvajJAnasyaiva tattvAt, tatkAraNa tvena tUpacaritameva zabdasya tadubhyata iti cet ; na svatastasya tatkAraNatvaM vyAkhyAphalyAta / na vaiphalyaM tayA tatra vipratipatteH nirAkaraNAditi ceta: satra kata: 'samayAntarAbhimogAditi cet| abhiyuktattadantarasya tahi tannirapekSameba sa tatkAraNaM sambhavet / na ca bam, sampradAyabalAdeva tatrApi tasya tattvadarzanAt / ata eva "AcAryavAn 15 puruSo veda" [chAndo0 6 / 14 / 2] iti zrutiH / kathaM vA tadabhiyogAdvipratipattiH ? satyapi tasmin zabdasya tatkaraNazakteraparikSayAt / parikSa ye sa eva' parikSINaH syAt abhedAt / bhede tu tadapekSaNAt svatastaspa taddhetutvaM vyAhanyate / parikSINAcca kathaM tatastattvajJAnam asatastadanupapatteH ? na tata eva tattvajJAnamapi tu punaranyatastAdRzAditi cet naH tasyApyanyatastadabhiyogAdeva parikSayAt, punarapyanyatastatkalpanAyAmanavasthApatte: / ato na zabda- 20 sAmadhye vipratipattiriti na tannirAkaraNAt tasyAH sAphalyam, api tu zabdasya zaktikaraNAdeva / kathaM punaH svaso'satI tacchaktiranyato bhavati ? "na hi svato'satI zaktiH kartumanyena zakyate" [ mI0 zlo. codanA0 zlo0 47 ] iti nyAyAditi cet mithyAjJAne zakti: katham ? na hi sA'pi prAbdasya svata eva; 'aprAmANyaM parataH' ityasya vyAghAtAt / atha tajjJAne parasyaiva vyApAro na zabdasya ; yadyevaM paramebApramANaM na zabda iti 25 sarvasyApi tasya prAmANyameva bhavet / / parasyApi svatastatra vyApAro yadi sammataH / tadaprAmANyamAyAti svata eva ladA na kima ||1740 / / tatparasyaiva tatrApi vyaapaarpriklpne| prAcyapraznAnatikrAntiravyavasthitimAyahet / / 1741 // parato na kvacittasmAdaprAmANyavyavasthitiH / iti sA'pi svataH prAptA nivAryeta kayaM tvayA // 1742 / / dUramanusmRtmA'pi parasya paropakalpitayA zaktyA tatkAraNatvaM bhuvANena zabdasyava 1 tatra tatra p0|2 "sthataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm"mI0 pI0 codamA rakho. 47 / 3 samavAyAnta-prA, ba0, pa.4 pyAsyAnirapekSameva / 5 "pramAmAyayaM tridhA milaM mithyAvAhAnasaMzayaH / vastusvAda dvividhasthAna saMbhaSo vuTakAraNAta 11 -mI0 zlo codanA0 zlo. 54 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nyAyavinizcayavivaraNe [231-33 tathA taktabyama vizepAditi kathaM tanchaktiranyato na bhavet yataH satyajJAnazaktirapi 'tathA parato nAnakampyeta / sa ca para: puruSaratadarthasAkSAtkAryava nAparaH, tataH tadanavakalpanasya vakSyamANatvAt / tadeva darzayannAha-- zAstrajJAne tathaiva syAt sAmagrIguNadoSataH / iti / evakArI hetupadAnantaraM draSTavyo bhinnakramatvAt / tadayamartha:-zAstrAdvedAdanyato yajAne tadarthaviNa tat syAt bhavet / katham ? tayA tena satyamithyAtvAtmanA prakAreNa / kutammathA tat syAt ? sAmayI zAstra tA gau mAtA loNI puSavizeSApAditasatyamithyAjJAna jananazaktirUpI tata eva tAbhyAmeva / dopagrahaNa nidarzanArtham, yathA doSato mithyAtvena bhAvasnayA satyatvena guNata iti / sato'pi guNasya doSApAkaraNa eva vyApAro na satyajJAne, 10 tasya zAstrAdeva bhAvAditi cetH kimevaM doSasthApi guNApAkaraNa eva vyApArAt mithyA jJAnamapi zAstrAdeva na bhavet ? doSataH pUrva guNasyaivAbhAvAditi cet; guNataH pUrva doSasyApyabhAvAt na tato'pi tadapAkaraNaM syAt / sambhavaniyame vA doSasya guNasyApi syAdavizeSAn / tato yuktaM tajjJAnasya puruSAyattaguNopanibandhanatvena parata eva prAmANyam ki punavede tadarthadarzinA puruSeNa ? na hi tena tasya karaNaM nityatvAt, nApi tadarthajJAnasya 15 tamyAdi jaiminyAdisampradAyaparamparAta evopapatteriti cet naH prayatnasApekSatvena tatra nityAvirodhasyAbhidhAnAt / tadavirodhe'pi dUSaNamAha avirodhe'pi nityasya bhavedanyaparamparA // 31 // tadarthadarzino'bhAvAnmlecchAdivyavahAravat / iti / andhavat andho jaiminyAdisampradAyaH tasyAtIndriyasvargayAgasambandhAdivedArthasaMsparza20 vaimugyAt tasya paramparA pravAho bhavet / kadApi ? abirodhe pi virodhAbhAve'pi / kasya ? nityasya vNdsy| kuto bhavet ? tavayaMzino jaiminyAdInAM madhye tadartha vedArtha pazyatItyevaMzIlasya kasyacidapi abhAvAta / atra nidarzanama-mlecchAH 'pratyantavAsino balAvAdayaH, AdizabdAdanye'pi tAdRzA vyAdhAdaya: teSAM vyavahAro mAtRvivAhAdistava taditi / prasiddha hi parasyApi mAtRyivAhAdeH zreyohetutvazinaH kasyApyabhAvAt, ataddarzi25 sampradAyasya ca tadvimukhatvAdandha pravAhatvaM tathA prakRtasyApItyupapanno dRSTAntabhAvaH / . satyapi tadarthAbhi mukhya anAdisampradAyatve vedAgamasya bhavitavyaM tadarthadarzinA puruSeNeti pranipipAdayiSuH pUrvapakSayati __ anAdisampradAyazcet AyurvedAdirAgamaH // 32 // iti / muvodhamidam / atrottaramAha kAlenaitAvatAnAtaH kathanna pralayaM gataH / iti / etAvatA anAdirUpeNa kAlena kayanna pralayaM gataH tavAgamaH / kIdRzaH ? anAptaH avidyamAnatadartha sAkSAtkAripuruSaH / pralayaM gatopapattyeva (gata eva upapattyA) rAgAdyupahatacetaskatayA prajJAbalavaikalyAdinA tra agdirzinAmanupadezAnyathopadezAdeH aprativedanAnyathAprativedanAdezca pratipuruSamupakSIyamANasya sarvatrApi deze anAdinA kAlena nirmUlonmUlanasya sambhavAt / tadA bhA0, ba, pa0 / 2 'pratyanto mlecchadezaH syAt' ityamaraH / 3 -sadAbhimukhe'sAkSAzrA, gha, pa0 / 20 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 33-35] 3 praSacanaprastAvaH 303 dRzyate hi idAnIntanAnAmagi nepathyAdivyavahArANAM bahujanaparigRhItAnAmapi nirmUlapralayaH kiM punastathA tadAgamaspAdikAlInasya na bhavet / na ca dham, tato yatsiddhaM tadAha siddha zrutendriyAtItaM trikAlaviSaya sphuTam / / 33 / / iti / 'zAstrajJAnam' ityanuvRttam / zAstrasyAyurvedAdeH granthato'rthatazca yajjJAnam ucchedagatasya punaHpravRttinimitta tat siddhaM kvacit puruSe nizcitam, anyathA tatpralayagamanAbhAvA- 5 nupapatteH / tacca zrutAtItam upadezAnapekSa tvAt anyathA bhavet ityAdidoSAt / indriyAtItaM ca tadadhInatve tjjnyaantvaanupptteH| ata eva trikAlaviSayam indriyadvAratayeva tasya kAlaniyamasambhavAt / AvaraNaparikSayAcca sphudamiti saSTamiti / tahi tathAvidhasya tajjJAnasya sugatAdiSveva bhAvAt ta eva tadvedAdeH pravartakA' iti cet| atrAha tathA na kSaNikAdInAM sarvathAptaguNAtyayAt / iti / kSaNa iti kSaNabhaGgavAda ucyate viyiNi viSayopacArAt, tadvattvena kSanikaH 'sugataH AvizabdAdIzvarAdayasteSAM sayA tenoktaprakAreNa na zAstrajJAnam / kasmAt ? Aptasya yo guNaH ajJAnarAgAdidoSAbhAvalakSaNa: "AptiM boSakSayaM viduH" [ ] iti vacanAt, sthApayA vAs / ma mAra kSaNabhaGgAdo pramANapathAtivatini teSAM tadatyayo na nIlAdo tasya tadanativatina eva tairupadezAditi cetna; tasyApi kSaNabhaGgAdya- 15 vyatirekeNa tadativatitvAvizeSAt / ata evoktaM 'sarvayA' iti / tato na teSAM satpravartakatvaM bhagavata eva tadupapatteH / upasaMharanAha tadviramya viramyaitad yuktaM zAstrapravartanam / / 34 / / iti / tattasmAduktarUpAt jJAnAt etat pratIyamAnaM zAstrasyAyurvedAdeH pravartamaM yuktamupapannam / katham ? viramya viramya bIpsayA antarA'ntarA vicchedaM gatveti darzayati / 20 prasiddhazca parasyApi tathA tadvicchedaH, vicchinnasya punaH kutazcit tadarthadarzanavataH pravartanaM v| 'vAmadevena dRSTaM sAma kaThena proktam ityAdivyavahArAt, svayaM pratipatrasya prathamoktasya ca dRSTatvaproktatvopapatteH / 'tattesmaiva (tatte'styeva) tadarthadarzI puruSaH tadabhAve zAstrasyaiva pralayaprasaGagAt / tadevaM tasya zAstra pratyupayogamabhidhAya tatra pravRtteparyavatvaM pratyabhidhitsurAha __. tArazobhAvavijJAne zAstre 'siranarthikA / iti / tAdRzo'tIndriyadarzinI vItadoSasya ca puruSasya praNetuH abhAvavizAne zAstra AyurvedAdau yA vedadhAdinAM pravRttiH sA "anarthakA niSprayojanA bhavediti zeSaH / naitadasti, zAstrAtta darthapratipalestatprayojanatvAditi cet : na; zAstra syAbodhakatvena tatastatpratipatteranupapatteH, anyathA yataH kutazcit tatprasaGgena zAstrasyaiva vaiypittH| bhavatu bodhakAdeva 10 1 'bhavedagdhaparamparA' ityAdivodhAt / 2 -kAriti bhaa0,0,0| 3 skuritaH taaH| 4 "mAptaM boSajayAviduH"- sAMkhyakA0 mAra. pu. 15 / yaza0 u....." mAmasva......" 5 sAdhukyaThena bhA0, 50, 10 / 6 aitareyopaniSaSi (25) proktaM yat vAmadevo garbha vasoya sarvamahaM veda ityuvaac|7 tase smaiva sA 15-jayakA tA / 9nkhet-taa| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyavinizcayaSidharaNe [235-36 tataH pratipattiriti cet, na; svato bodhakatvasya pratyAkhyAnAt / paratazca t; kastahi sa paraH anyatrAtIndriyajJAnAdisampannAt puruSottamAt, tatsampradAyAdeva tasya yathArthapratItinibandhanatvopapatteH / jaminyAdisampradAyAdeva tasya sanni bandhanatvamiti cet; na tatrAndhaparamparAdoSasya bhASitatvAt / tataH zAstrasya tadarthajJAna prati sAphalyamabhyupagacdra tA tadarthopadezakArI nirdoSo'nakSArthasAkSAtkArI ca vaktavyaH, anyathA tato'yathAryasya tasya jJAnasyA pattyA pravRtti baiphalyApatteH / evamapi ki zAstreNa puruSAdeva tAdRzAt heyopAdeyatattvaparijJAnabhAvAditi cet naH tato'pi zAstra mukhenaiva tadupapatteH, tabuddhacaiva vineyAnAM tadasambhavAt / bhavati sa vaktavyo yadi kutazcittAdRzasya puruSasya nizcayo bhavet, na cAyamasti, tatra bAdhakavat sAdhakasyApyasambhavena saMzayasyaivopapatteriti cet atrAha sandehe'pi ca sandehastatastattvaM nirUpyate / / 35 // iti / sambehe'pi ca tAdRzAH puruSasya sambahaH zAstre''pi kimidaM tena pauruSepamala neti, kimasya tadguNataH prAmANyamuta svata iti, kimidameva dharma pramANamuta so'pIti ca saMzayaH prApnuyAt / na cAyaM parasya pathyaH / sati saMzaye "yadvA katuM rabhAvana" [mo0 dalo0 codanA. zlo0 63] ityAdeH "svataH sarvapramANAnAm" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 47] 15 ityAdeH "dharme bovanaya pramANam"[ ] 'ityavadhAraNasya ca bilopasampAtAt / tataH tasmAduktanyAyAt tasvaM tasya tAdRzasya bhAvaH nirUpyate vidhAryate, tadaparIkSAyAmuktadoSAmativRttaH / __ tadevaM vedA'vayavatvenAyurvedAH nityatve doSamabhidhAya sAmprataM zabdamAtrasya nityatve taM darzayannAha svatantratve tu zabdAnAM prayAso'narthako bhavet / iti / / 20 svatantratvamanyAnapekSatvamanena nityatvaM darzayati satyeva tasmin tadupapatteH tasmin sati / keSAm ? zAradAmA laukikAnAmanyeSAM ca prayAsaH tAlvAdiparispandarUpaH / prayatno'narthako viphalo bhavet / tu zabdAdavadhAraNaM pratipattavyam / nAnarthakasteSAM tena parateriti cet| na ; prayAsadeza eva tatprasaGgAt, pradIpAdyAlokadeza eva ghaTAbhivyakte rapyupalambhAt / tathA ca na pareNa zabdasya zravaNam adhotraprAptasya tadasambhavAs / atha 25 prayAsAd vyajakA vAyavaH zrotuH zrotrapradeza yAvadabhisarpantastatrApi tadabhivyakti kurvanti prayAsasya "tu tatkAritvopakallanaM tavArakameva na sAkSAt / na caivaM sarvatra tadabhivyaktiH; aJjakAnAM sarvatrAbhAvAditi / tanna satyam, evamabhivyaktA'na bhivyaktarUpatayA tatra' bhedApatteH / nAyaM doSaH kvacidabhivyaktareva anyatrAnabhivyaktitvena tallakSaNasya rUpAnta rasyA bhAvAditi cet, kayamevamanyatrAnabhivyaktireta kvacidabhivyaktirapi na bhavet, tathA 1 ca vyavasthitamidaM bhavet-'prayAso nirarthako bhavet' iti, anabhivyaktivat tadrUpAyAmabhivya ktAvapi prayAsasyAnupayogAt / kathaM punaranabhivyaktiH abhivyaktiH, abhAvasya bhAvarUpatvAnupapatteriti cet ; abhivyaktirapi anabhivyaktirna bhavet bhAvasyApi abhAvarUpatvAyomAt / dezabhedApekSayA tasya tAdrUpyasyetaratrApi tulyatvAt / tato niravayanasya kvacidabhivyaktI sarvatrAbhivyaktireveti naSTo durAdazrayaNavyavahAro dikpAravatibhirapi dhyApini tatra' jJAnasyopapatyA pA0, vara, 50 / 2 zAnaM ki-mA0, 0pa0 / 3 codanava pramANako tyesa dharmaavadhAritam -mopalo codanA. ralo. 18 tUttarakArivopakamapanaM sAdhakameva mAsa, ba0, pa015 zabda / 6-sthamA-mA0, 50, p017shbd| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2036 3 praSacanaprastAva 305 zravaNasyaiva sambhavAt / kutto vA prayAsasya vyaJjakatvameva na kArakatvam ? tataH prAgapi zabdasya bhAvAditi cet / zrotrajJAnaviSayatvamapi bhavet tasya tallakSaNatvAditi vyartha eva prayAsaH syAt-tenApi tasyaivAbhivyaktyaparanAmadheyasya karaNAt, tasya ca binA'pi tena satvAt, satazca karaNe tadapariniSThaprasaGgAt / tajjJAnayogyatvenaiva prAk tasya bhAvo na tadviSayatveneti ca s; na; tatrApi tavayAvizeSAt / tathA hi yogyaH prAgapi zabdazcet svajJAnajananaM prati / prayAsApekSayA tatra kimanyat phalamucyatAm / / 1743 // 'sa prayAsavyapekSazceta svajJAnajananakSamaH / prayAsAdhInatacchaktistataH pUrva kathaM bhavet / / 1744 / / zaktistasya tadAyatA na cet kiM tadvyapekSayA / vyaktA (ktyA) khyameva kArya' cet na svazaktestadudbhavAt / / 1745 / / kevalA sA na hetuzcat jahyAcchaktitvamAtmanaH / kAryazanyA'pi zaktizcet zaktiH syAda vyomapadhinI // 1746|| jahAtu nAma kaivalye tatsAhitye tu neti cet / tadaiva tahi sA zaktirna tataH prAk, tataH katham / / 1747 / / thotravedanayogyasya zabdasya prAgapi sthiteH / tavyaktAveva sarvo'yaM prayAsa iti kathyatAm / / 1748 / / kUto vA tasya prayAsAta prAgapi bhAvaH? tato'bhivyakteriti cetaH saMba tataH kasmAnna niSpatireva / prAmapi tatastasya bhAvAditi cet naH parasparAzrayAt / pratyabhijJAnAt tarhi tadA sadbhAvaH / "zabdo'pi pratyabhijJAnAt praagstiitynumiiyte|" [ mI0 zlo. zabdani0 zlo. 33 ] iti / - iti cet kiM punaridaM pratyabhijJAnaM nAma ? sa evAyamiti pUrvAparayorekatvaparijJAnamiti cet, na; sarvathaikatve pUrvAparabhAvasthAnupapatteH, tatra hi pUrvabhAva evaM vA bhavet, uttarabhAna eva vA ? tatra pUrvavikalpa pUrvatayaiva tasyAbhivyaktiriti na sAmpratikatayA 25 pratipatirbhavet / pUrvasyApi tataH pUrvabhAve na pUrvatayAri pratipattiH, tato'pi pUrvatayaiva tatsambha. vAta, evaM tatrApi vaktavyamiti na kvacidabasthitA prayAsatastadabhivyaktibhavet / uttaravikalpe tu prAgbhAvasthA bhAvAt na prayAsAt 'tasyoMbhivyaktiH / kaJcidekatve tu pUrvasmAduttarasya zrotrabodhAnupAtino bhedo'pyastIti 'tatkAdAcitkatve kAraNamabhidhAtavyam, anyathA tadayogAt / tacca na prayAsAd aparamupalabhyata iti kathaM tatvAryataiba tatra na bhavet ? satyapi 10 tasya prAgbhAve prayAsopanItalanibhiH kathamapratItarabhivyakti: ? pratItareva pradIpAlokAdibhi: ghaTAdInAM tadupalabdheH / na pratItirabhinyavatAvaGga zayatereva tatvAt, mantrAdinA taniSedhe sadAlokAdInAmapi anabhivyaJjakatvAt / na ca tasyAmapi paryanuyoga:-'kIdRzI sA' iti ? kArakazaktAvapi prasaGgAta, tatrApi atIndriyatvenApratIteravizeSAta / na tAvatA'sau niSpramANikava kAryadarzanena kArakazaktivat vyaktidarzanato vyaJjakazakteraNyavasthApanAt / 35 1 pramAgat mAgapi / 2 prayAsenApi / 3 smdH|.5 -syApyabhA-zrA, bapa. | 6vabhivyakaH ka-A0, ba, pa0 |7 zavasya / zAvamityarave / / zakAvapi / 1. satIti saa| 20 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyaSinizcayakyiraNe [3336 tasmAdindriyagocarAtipAtiva zaktyA tAdRzImeva zASitaM dhotrendriyasyAdadhAnA dhvanayaH zazabdAbhivyaktehetaba ityupapannamutpazyAmaH / taduktam "na ca paryanuyomo'tra 'kenAkAreNa saMskRtaH (tiH) / utpattAvapi tulyatvAt zaktistatrApyatImiyA // 'nityaM kAryAnumeyA cha zaktiH kimanuyujyate / sadbhAvAbhAvamAtra hi pramANaM tatra gamyate / / 'atoptItripa evaMse vAkyA shktimtomniyaam| indriyasyAdadhAnAH syuH zamdAbhivyaktihesavaH // " [mI0 zloka vAndani0 zlo0 43-45 ] ili cet, ucyate-tasyAlpatvamahattvAdibhivizeSarupazliSTasya, anupazliSTasya vA "te'bhivyanjakAH kalpyantAm ? na tAyadanupazliSTasya; apratIteH / na hi tAdRzaH kvacid vyakto'vyakto vA zabda: pratItipathamupasarpati yatrAlpatvAdInAmanyatamasyApi vizeSasyAnupazleSaH, sarvadA tadupazleSiNa evaM tasya pratIteH / bhavantu tadupazleSiNa eva tasya te vyaJjakA iti cet ; 'atrApi zabdasyaiva svabhAvazcedalpatvAdistadA katham / dbhaH paramANe ukantraprakalpanam / / 1749|| pratyabhijJAnazaktezcet ghaTeSvapi na tatkatham / ghaTo ghaTo'yamityevaM vyaktaM tatrApi taduyoH // 1750 / / vyaktireva kulAlAdesteSAmapi tathetyataH / kArakavyavahAro'yaM kvApi na sthitimApnuyAt // 1751 / / valakSaNyAdvizeSANAM bhedasyavopapattitaH / 'jAtyekatvanimittaM cet tatra pratyavamarzanam // 1752 / / avarNeSvapi saMveyaM prakrimA parikalpyatAm / tatrApyalpAdirUpeNa vyaktibhedavyavasthitaH // 1753 / / athAso zabdadharmo na bhavati dhvanidharmatvAt / zabda eva taddharmA tathApratItariti cet, na; atamiNi zabdatve'pi tathApratipattibhAvena vyabhicArAt, vyaktigatasyaiva alpatvAdestenAnuvidhAnAt / tatra tatpratipattivibhramAditi cet, na zande'pi tadavizeSAt, dhvanigatasyaiva tenApi tasyAnuvidhAnAt / tataH zabda "ebAlpatvAdiH tadrUpatayA vijJAnAditi na sAdhusAdhanaM zabdatvenAnekAntAt / mukhena ca; dRzyate hi mukhe'pi vyaJjakAlpatvAdinA 30 tadrUpavijJAnamatatsvabhAve'pi / taduktam "atha tApyavijJAnaM heturityabhidhIyate / tapA'pi vyabhicAritvaM zambatve'pi hi tanmatiH / / vyaktyalpasvamahattve va tayathA'nuvidhIyate / tavAnuvidhAtA'yaM vnylpsvmhtvyoH|| 1baago-taa| 2kAryakArayasaMsmRteH taa0| 3 nityA prA0pa0 p0|4sto mA0, ba0, pa0 / 5 vamayaH / 6 vaah-vaa0| 7 bhavaesvAvibhede sati sakArAdipa ekatvakapamaM katham / paTavAdijAti |hmpsvaadiH|10evopaadhimaa / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336] 3 pravacanaprastAvaH 'vyaMgyAnAM caitavastoti mukhe nekAntikaM tataH / dapaMNe'rupamahattvaM ca 'vayete na tu sammukhe // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213-16 ] iti / tadayamatyantaparAmarza parAimukhasyabollAsaH; dhvanidharmave'lpatvAdestadevApratItiprasaGgAt / apratItAzca "na ca paryanuyogaH" [ mI0 zlo. zabdani ilo0 43 ] ityAdinA 5 dhvanayaH prtipaaditaaH| ma cApratIto vibhramaH, vibhramasya pratItirUpatvAt / pratipAdyata eva teSAmapi kazcit pratIti:-"dhvanInAM zrotragamyatvaM tasmAt kecit pracakSate / " [mI0 zloka zabdani malo0 223 ] iti vacanAditi cet ; atadgamyatvavAdinAM tahi kathaM tatpratItiH yataH zabde tadvibhramaH ? na hi darpaNAlpatvAderapratIto vadane tadvibhrama iti tavikalasyavAvarNAdestadA tadgamyatvaM prApnuyAt / na cavaM sarvadA tadupazliSTavibhramasyaiva tsyoplmbhaat| 10 api ca, dhvanIno thotragamyatve'pi yadi vAcakazaktiH, vyartha tavyagyasya zabdAntarasya parikalpanaM tatprayojanasya dhvanibhya evaM niSpasaH / avAcakarave taddharmasya vRddhi hAsAderapi vAcakatvaM na bhaveta / tathA ca vRddhapAdivyatirekeNa zabdasyAprativedanAt / 'avAcakaM jagatprAptaM tataH kiM kena kathyatAm // 1754 / / na hi vRddhayAdizunyasya pratyabhijJA'pi vedikA / vAcakatvaM yatastasya kalpayema nirAkulam / / 1755 // vRddhihrAsAditAdAtmyaM vibhratazca tayA gtii| avAcakatvaM vRddhaghAderazakyaparikalpanam // 1756 / / anyathA sarvakArye'pi sarvabhedavijitam / sanmAtra pratyabhijJeyamupayogIti kalpanAt / / 1757 / / svargAdAvapi tasyaiva kAraNatvavyavasthitteH / yajanAdikriyAbhede pravRttiyathikA bhavet // 1758 / / bhedAtmanastato yat satoya karaNaM tathA / hrasvAdyAtmaiva zabdo'pi vAcakatvAya 'kalpate // 1759 / / anyathA tasya saMskAra pANinipramukhAH katham / vAcaka zabdamuddizya pravRttaM kurvate budhAH / / 1760 / / satyam, hrasvAdyAtmana eva zabdasya vAcakatvam, tattu tadAtmatvaM dhvanidharmasyaiva hrasvAderanupAtAt na tattvataH, iti cet, kathamatAttvikena tadrUpeNa vAcakatvaM varNasya svarUpeNApi tathAvidhanava tatprasaGagAt / evaM ca atAttvikasya varNasya nityatvAdiprasAdhanam / vandhyAstanandhasyeva saurUpyaguNavarNanam / / 1761 / / saMvRtyA vAcakaM zabda kalpayannapi yAzikaH / kalpayet kArakaM tadvaditi bauddhamataM bhavet / / 1762 / / 1 vyaMgAnA-pA0 / 2 kAlo mai-mA0 / 3 dRzyane pA0 / 1 sanmukham mA / "palyAnAM caitahastIti soppakAntikaMna sat / varpayAparavamaharave hizyate'nupattanmukham // -mI0 zlo0 / 5otragamyastham / 6 AzvAcakaM jagatmyApaM zrA0 1 7 kApyate bhaa| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivarANe [3336 nasmAtAtvika evAyaM hrasvAdiH zagocaraH / mandavispanditaM tasya dhvanidharmatvakalpanam / / 1763 / / tato nirAkRtametat "evaM dhvaniguNAn sarvAn nityatvena vyavasthitAH / varNA anupasantaH syurarthabhedAyabodhinaH / / AnupUrvI ca varNAnAM hrasvavIrghaplutAzca ye| kAlasya pravibhAgAtte jAyante dhvanyapAdhayaH / / " mI. zlo0 zabdani0 zlo0 301-2] iti / yatpunastApyavijJAnasya heto: zabdatvena vyabhicAritvamupadazilam tadapamati10 vilasitama: vyaktyaviSvAbhAvena tatrApi tattvata eva vadyAdeviAta / vyaktivyatirekiNazca zabdatvAdenityasarvagatasya ca pratyAkhyAnAd darpaNetyAdikamapi tAdRzameva / na hi darpaNasya alpasvAdinA mukhe tatpratipattiH, tatpratipattisaMkraga eva tasmopalambhAt / tasya ca darpaNAdhiSThAnatvena mukhAttadantaratvAt / mukhameva bhramAt tadadhiSThAnamupalabhyata iti cet ;na; tadAnI mevAta dadhiSThAnasyApi tasyopalambhAt / na caitalyAyapam anyonyAbhAvarUpatvAt vibhrametararUpayoH / yugapat sambhavAbhAvAdekatra grAmavastuni / / 1764 / / sadayavibhramajJAnaM vibhramaM ca na bAdhate / vibhramadhvastaye puMsAM prayAso'narthako bhavet / / 1765 / / tanna mukhasya tadadhiSThAnatvam, darpapApariNAma vizeSasyaiva tattA tisaMkramAparatAmadheyasya tatvAta / tana makhenApi tasya vyabhicAritvama aupAdhikasyAlpatvAderatatrApyapanivedanAta / tataH zabda eva dIrdhAdiH nirzavatatratyayaviSayatvAt ghaTAdivat / atastasya tAlvAdivyApArAdusatti revopapannA nAbhivyaktiH / kathaM vA tadvyApArasyAbhivyajakatve tato niyamena zabdasyAbhivyaktiH pradIpAdAvetramadarzanAt ? yuktaH pradIpAdau satyapi ghaTAdestaniyamAbhAvaH tasyAnityatvAt avibhutvAcca, 25 na zabdasya viparyayAditi cet| na tasyAlpatvamahattvAdinA bhedavattvena tadvat anityatvAdya vizeSAta / pratyabhijJAnAt 'tanityatvAdipratipatteH ghaTAdAvapi tulyatvAt / vakSyati ca tat"yadi caimiyo nityaH' ityAdinA / tataH zabdavat ghaTAderapi cakracIvarAderabhivyaktireveti gataH prasiddho'pi tatra' hetuphalavyavahAraH / vyaJjakAntarasya pradIpAdestatra bhAvAdutpattiretra "tatastasyeti cet : tahi zabdasyApi prastulaprayAsAt 'sevAstu zrotrapraNidhAnatadyogyadezAdezakAntarasya tatrApi bhAvAt / tatpraNidhAnAdI tathAvidhasya vyajakatvasyAbhAvAttadantaratvaM tatra nAstIti cetaH tarhi pradIpAdAvapi tathAvidhasya tasyAbhAvAt taddhetorabhivyaktireva prApnuyAditi nitya eva mo'pi bhavet / tanna abhivyaktikaraNAt prayAsasya zabde sAphalyam, abhivyakte rupalabdhirUpAyA: zrotrAdereva bhAvAt / AvaraNavizlepakaraNAta tatra tasya sAphalyamiti cetana caRcIvagadivyApAre'pi tata eva tatkalpanApatteH / 1tAvAdiSyApArasya / 2 shbdnityvaadi| 3 gyAdhika kho-30 / 4 ghttaadii| 5. dhIvarAdeH / 6 utpattireSAstu / 7 na kdaapittyaa-shraa| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 36 ] 3 pravacanaprastAvaH 309 kiJca yadyAvaraNaM vyavadhAnAt tanna kAlataH; nityatvAt / nApi dezataH vibhutvAn / nApyupalambhasya pratibandhAt; tajjanmani zabdasyAsAmarthya devAdeva tadabhAvAt / na tatastatpratibandhenApi sAmarthya sati tasmin nityatvenAzakyapradhvaMse tatkAryasyAvazyakAt / AvaraNamapi tatpratibandhe yogyameveti cet upalabdhestahi yugapadbhAvAbhAvopanipAtAttadaivopalabdho'nupalabdhaca zabda iti pratItipathAtivartinI bhavanmatipravRttirApadyeta / tatra zabdasyAvaraNaM nAma / savo'pi tasya prayAsAd vizleSe zabdasyopalabdhiryadi vyApakena rUpeNa : vyApyamapi jagat tayA pratipattavyam tatpratipatimantareNa vyApaka pratipatteranupapatteH / tathA ca zrotravyApArasyaivAzabde'pi jagati pravRttimabhyupagacchan kathamidamabhidadhyAt "na rUpe yatravRttita:" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 114] iti / vyApyamapratipadyApi vyApakapratipattau tu sakala jagadatiyato'pi kasyacit tadviSayajJAnavataH pratipattisambhavAt 10 "sarvazo'yamiti sevam" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 134 ] ityAdi parasya paryAlocitavacanAM parityajet / atha na tadrUpega tasyopalabdhirakArAdirUpata eva tadbhAvAditi; tana: niraMzasyopalabhyetarasvabhAvatayA bhedAnupapatteH / tadupapattau vA sAMzatayA vRddhihrAsAderapi sambhavAt asambhavadarthametadApadyeta "varNo'vayavAt vRddhihrAsau na gacchati / vyomAdivavato'siddhA vRddhirasya svarUpataH / " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213 ] iti / tato nAcaraNa vizleSAdapi kiJcit yatastatkaraNena prayAsasya sAphalyamavakalpyeta / bhavatu tarhi saMskArakaraNAt tasya tadavakalpanamiti cet; ucyate 1767 // na tAvadAvRtidhvaMsaH saMskArastasya dUSaNAt / nAbhinnAtizayAdhAnaM kauTasthye tadasambhavAt / / 1766 // 1 bhinnastvatizayastasya zabdasyeti kathaM bhavet ? tenApyatizayAdhAnamanatrasthAnamut sannapyatizayastasya yadi vyApI tadA bhavet / yAvadUvyomapravRttasya zabdasya zravaNaM janaiH || 1768 / / na caivamasti kasyApi pratItiH zabdavastuti / pratyAsannApadezasya sarvaistasyopalambhanAt // 1769 // avyApI yadi tenApi vittiravyApino bhavet / na hi te tAdRzo varNa: kavicadasti manISitaH / / 1770 // 5 15 20 25 trayamadhyAye vA'tizayaH pradezavRttitvAt na varNe bhavet tadvRttiviSayasya tatpradeza- 20 svAbhAvAt / upAdhivazAdastyeva tadbhAva iti cet na upadhinA'pi vyApinA tadasambha vAt / adhyAyeva so'pi pradezavRttitvAditi cet na tatrApi na varNe bhavet' ityAderAvRttA cakrakAt anavasthApattezca / na tatpradezavRttitvAt adhyApitvamatizayasya api tu svata eveti cetu layA'pi kathamo varNe bhavet ? sambandhAditi cet na tenApi yAvinA tasyAvyApityAnupapatteH / avyApyeva so'pIti cet; kutastasyAvyApitvam ? pradeza 65 1 zUnye'pi / 2-dara- thA0 / 3 svIkRta iti yAvat / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [3316 X vRttitvAditi cetu na dattottaratvAt / svata eveti cet na tatrApi katham' ityAdedoSAt / tasyApi punaH sambandhAd varNa vRttikapanAya cakradoSasthAnavasthAprasaGgasya cAvicalanAt / kathamevaM vyApinyapyAkAze tulAdisambandhasyAvyApitvamiti cet ? naH tasya tatpradezavRttitvena tadupapatteH / pradezavat khalvAkAzamasmanmate prasiddham - "AkAzasyAnantAH' pravezAH [ta0 sU0 59 ] iti sUtrAt / tasyApi niSpradezatvaparikalpanAyAM pravRttaprasaGagAna tivRtteH / tannAtizayasyAvyApinaH sambhavaH / sambhave'pi na tena varNasya vyAptiyopalabdhiH / avyAvinA tu upalabdhenApi na kiJcit tAvanmAtrasya avAcakatvAt / nAyaM doSaH, tAvanmAtrasyApi varNatayA paripUrNatvAt / na hi tasyAvayavAH santi yatastasya pratyAkAzapradeza bhAgazo vRttirupalabdhirvA bhavet tanniSedhAt / na caitAvatA tasyAvyApitvam, ekatre vAparatatpradeze 10 vapi tadeva tasya sarvatra sarvAtmanA'pi pravRtteH / taduktam 15 20 25 310 "yo yo gRhItaH sarvasmin deze zabdo hi vidyate / santi yena varteta bhAgazaH // na cAsyAvayavA: zabdo vartata ityevaM tatra sarvAzmakazca saH / paJjarudhvanyadhInatvAt taddeze sa ca gRhyate // J [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 171-72 ] iti / tatastAvato'pi varNatayA paripUrNatvAt tathaivopalabdhatvAccopapannameva vAcakatvamili cet: ucyate afdezasthavarNasya dezAntaragatAttataH ' vicchede prApitA tasya virodhAlopapadyate // 1771 // avicchede tu tenApi taddeze tasya vartanAt / dezAntarAbhisambandho na zakyaparikalpanaH // 1772 // senAtmanA na cettasya tatra vRttiH kathaM tadA / sarvAtmanaikadeze'pi tasya vRttiH prakalpyatAm / / 1773 / / vAcakatvaM yatastasya paripUrNasya darzanAt / kalpayema tatastasya bhAgeneva pravartanam / / 1774 / / na ca bhAgasyopalabdhasyApi vAcakatvam / vAcakatve vA vyartha tatra vyAptikarUpanam, vAcakamAtrasyaiva varNatvopapatteH / tAvadeva hi varNasya svarUpamupapannaM yAvatA tatpratiyojana nAparaM tena tadabhAvAt / tathA'pi tarakalpanAyAM ghaTAdAvapi tatprasaGgAt na kazcidavyApI nAma bhAvo bhavet pratyabhijJAnasyAvizeSAt / tatra saMskArakaraNAdapi sAphalyaM prayAsasya / 30 nApyabhiSepapratipAdanAt ; tatastadbhAve zabdakalpanAvaiphalyApatteH / tatsahAyAcchabdAdeva tadbhAva iti cet; na; kUTasthasya sahAyApekSAyAH pratikSepAt / etadevAha - vyaktyAvaraNa vicchedasaMskArAdivirodhataH || 36 || iti / vyaktizcAvaraNavicchevaraca saMskArazva AdizabdAdabhidheyapratipAdanAdizca tasya virodhataH pratipAditaprakAreNa nityavyApini prayAsanibandhanasyAsambhavAt / prayAso'narthako 35 bhavet iti padasaGgatiH pratipattavyA / 1 caiva sAvatA bhA0 / 2pi tasya tA 3 - gatAstataH prA0 / vt| 4 tAtyAdiprayatnasya / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3637] 3 pravadhanaprastAvaH 311 mA bhUdevaM varNasaMskAro vicArapradIpavyApAradurupapAdatvAt, zrotrasaMskArastu na duSyati zrotrasya bhAgavattvena pradezataH saMskArasambhavAditi cet, na; tatsaMskArAdapi varNasya vyApina evopalabdhirbhavet nAvyApinastasyAbhAvAt / asato'pyupalabdhizcet bhrAntireva prasajyate / zrotrabuddhiH samastA'pi vyomapadmAdibuddhivat / / 1775 / / saMskRtAdapi ca zrotrAyathaikasyopalambhanam / varNasya tadvadanyeSAM tadezatvAt prasajyate // 1776 / / na hi cakSurghaTaM draSTuM tadvatA'pitasaMskriyam / tadezastambhakumbhAdi na pazyati pura:sthitam / / 1777 / / yathA cAzeSavarNAnAM sarvadA yugapadgateH / sadaikakapratItiste prasiddhApi na siddhayati / / 1778 / / ekakasyaiva sAMvattI zrotra yadi ca zaktimat / kathaM sagrAmaragAdI janakolAhalazravaH // 1779|| ekahelayA bahuvidhAnekazabdasandohazravaNaM hi kolAhalazravaNaM prasiddham / na tat ekakavarNazravaNa eva saMskRtasyApi zrotrasya sAmadhye zakyasambhAvanamiti dUrApamAritastadvyava- , hAraH syAt / tatrApi kramavadeva tacchravaNam, yogapadyAbhimAnastu tadAzubhAvanibandhanAdvibhramA- . deveti cet / tadasAram; atiprasaGagAt / tameva darzayannAha vaMzAdisvaradhArAyAM sNphulaamtipttitH| krameNAzugrahe'yuktaH sakRdagrahaNavibhramaH // 37 // iti / kolAhalazravaNadazAyAM ya: sadgrahaNe vibhramaH zabdeSu ayam ayukto'nupapannaH / 20 kasmin nimitte sati bhavannasA [va] yuktaH ? kramaNAzaprahe paripATyA zabdAnAM zIghramapalambhe sati / zetyAdiratra hetuH / vaMza Aviryasya vINArAvaNahastAdestasya svaraH SaDjAdistasya dhArA kAlakRtA diirghtaa| sA ca SaDjasya catuHzrutiH, evaM pratyeka paJcamamadhyamayotizrutiH niSAdagAndhArayoH RSabhavatayostu trizrutiH / taduktam "dhasuvacatuzcatuzcaiva SaDjapaJcamamadhyamAH / dviddhiniSAdagAndhArI pristrivarSabhavato // "[ ] iti / tasyAM sAkalaM sakulatvaM bhAvaparatvAnirdezasya tasya apratipattitaH / "krameNAzugrahe ityatrApi yojyam / etaduktaM bhavati AzugrahaNa zabdeSu gaumapadyabhramo bhavan / vaMzAdisvaradhArAyAmapi syAttadabhedataH // 1780|| tathA dhAdizrutAveva dvitIyAdeH pravezanAt / catuHzrutyAdibhedena svarabhedagrahaH katham / / 1781 // tadabhAve ca gItasya svarabhevAvalambinaH / prasiddhasyApi te buddhapA jIvanaM pazya nazyati // 1782 / / tato na pratItyAzubhAvAt zabdeSu yomapadyavibhramaH, satyapi tasmin vaMzAdisvara- 35 dhArAyAM tadabhAvAt / na cedamatra vaktavyam-AzubhAvastatprasIto tAdRzo nAsti yatastavibhrama iti; tavatizAyinaH taddhAvasya' pratIteH / 1-sthaan-maa0| -..-- - --- - Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyavinizcaya viparaNe [23 athavA, vaMzavavaMzo'kSarasamAmnAyaH samastasyApi vAGamayasya tatprabhavatvAt, tasyAdisvaraH avarNastatprathamatvena loke tasya pAThAt, tasya dhArA mAtrAdyavacchinnakAlAnuvRttiH tasyAM saMkulAprasipattita iti vyAkhyeyam / atrApIdamaidamparyam-AzupratipattyA zabdeSu yogapadyabhramakalpanAyAma avarNasyApyatisUkSmasamayAvacchinnAdyazratAveva uttarottarasamaya5 samanuyAyinInAmapi zrutInAmAzubhAvena. anupraviSTatayA pratItyupasthAnAt saMkulapratipattyA bhavitavyam / evam ivarNAdAvapi vaktavyam, AdisvaragrahNasyopalakSaNatvAt / evaM caikamAtrAdibhedena acAmardhamAtratayA halAmapi pratipatterabhAvAt prasiddho'pi vyaksavAgvyavahAraH pradhyasto bhavet, tasya ac-halvibhAgapratItipurassaratayA tadabhAve'nupapatteH / AzugraheNa zabveSu yogapadyabhramaM bruvan / paktavAravyavahArAya dehi bhadra jalAJjalim / / 1783 / / tadabhAve ca vedasya tadvizeSasya luptitaH / tatprAga kara dhadA panicinyataH // 1784 // tanna pratipattyAzubhAvanibandhanatvena kolAhalazrutevibhramatvamupapannaM bAdhArahitatvena tAttvikatvasyaivopapatteriti / bhavatu nAma bahujanatAlvAdivyApArapreritopasarpadanekabhedAbhidhvAnajanitanAnArUpasaMskArAdhikaraNadezabhedAdhiSThAnatayA zrotrasya kalakalazrutivelAyAM yagapadane kazabdopalabdhinibandhanatvaM na punarekAbhidhyAnopajanitasaMskArakroDIkurIkapradezasya, tasyaikazabdopalabdhAveva nimittabhAvopapatteriti cet atrAha tAlvAdisamidhAnena zabdo'yaM yadi jAyate / ko doSo yena nityatvaM kutazcidavakalpyate // 38 / / iti / tAlvAderAdizabdAgjihvAmUlAdeyaMt sannidhAnaM kAryotpattI AnantayaM tena zamyo'yaM pratIyamAno yadi jAyate niSpadyate ko doSo yena doSeNa nityatvaM kauTasthyaM kRtazcit . pratyabhijJAnAdanyato bA zabdasyAyakalapyate sambhAvyate iti| tAtparyamatra tAlvAdisannidhAnAt yadi zabdasya vyaktiH; samAnadezasya sarvakSyApi zrotraviSayasya syAt tagnibandhanasya zrotra. saMskArasyApi tathaivopapatteH; indriyAntare tathaiva pratipatteH / na caivam, ato vyaJjakadharmAnu25 palabdheH janakatvameva tasyopapannamiti, tajanakatve kAryatvena zabdasyAnityatvAt katha sambandhopadarzana yato vAcakatvena vyavahAropayoga iti cet ? nityatve'pi kathaM 'pUrvo hrasvaH paro dIrghaH' iti bhedapratipattiH ? vyajakadhvAnasya taddharmaNastatropadhAnAt na tattvabhAvAditi cet tasyApi tattvato hrasvAdibhedadharmatve kathaM sa evArya devadattasya dhvanirityekatvapratipattiH, yataH svareNa putrapratipattirAnumAnikI ? tatrApi dhvanyantaropadhAnAdhInaprAdurbhAvava tadbheda30 pratipattiriti cet, na; dhvanyantare'pi prakRtaprasajhamAnativRtteranabasthApattezca / yadapyaktama "dhamInAH bhinnadezaravaM zrutistatrAnuruddhapate / apUritAntarAlasyAt . vicchevazcAvasIyate // teSAM bAlpakavezatvAt vAmbasyAvibhutA matiH / gatimavegavasvAbhyAM te cAyAnti yato yataH // zrotA tatastataH zambamAyAntamiva manyate / " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 174-76 ] iti / 1 -nirvAnasya maa| 20 35 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3139] 3 prayacanaprastAyaH 313 tadAyata evaM paryu dastam; dhvanInAmapi kAlabhedinAmiva dezabhedinAmapi pratyabhijJApratyayana lAdekatvanizcaye vyApitvasyatropapateH, tattvato bhinna dezatvAderasambhavAt tadurAdhAnabalena zabne tatparijJAnasyAzakyakalpanatvAt / tanApyaparatadupadhAnavazAs dezabhedAdiparikalpanAyAM cAnavasthAnadauHsthyasta dustarasvopasyAnAt / tAttvika eva dhvanI hrasvAdidharmoM bAdhakAmAvAditi net| na; zabde'pi tulyatvAt / pratyabhijJAne tadvArasya dhvaniba deva nibAra- 5 NAt / nanu yadi dhvanidharmasya hrasvAderananubhUtasyaiva svapne svazirovizaraNAderiya zabde vibhramaH, tahi sakalasyApi bahirbhAvasya svapne vibhramadarzanAt jAgradazAyAmapi tatkalpanopanimAtena bahirarthavAda: pradhvasto bhavet / anubhavAsvAditapUrvasyaiva tasya tatra vibhrame kba tasyAnubhavaH ? vyaktividhAyini dhvanAveveti cet tasyApi tahi zrotraviSayatvaM vaktavyam, anyathA taddharmasya hrasvAderapi tadanupapatteH / tathA ca sa eva tatvatastAlvAdisthAnavibhAga- 10 sannipAtopanipAtopanItahrasvadIrghAdisvabhAvabhedAdhiSThAnatayA buddhiviSayatAmadhyAsIno varNatayA varNayitavyo nAparastadapratIteH / tathA'pi tatparikalpanAyAM tato'pyaparastato'pyapara iti na kvacidavasthitA tatprakluptibhavet / 'na cedRzyapi nityatvApa (tyatvapa) rikalpanam, bhedavatvenApyavyavasAyAt / taduktaM maNDanena "zravaNapAhatAyAM tu marataH koSThajanmanaH / tAvAvipravibhaktasya zabdasvaM sa ca bhavAn // " ] iti / satyamayamapyasti parasya paryanuyogaH / tanna vyaJjakadharmopadhAnAt varNeSu dIrghAdibhedapratipattiH 'bAdhavirahAt / na hi pratyabhijJayA'pi tasyA dhAdho'sti tayA'pi tadanuviddhatayaiva teSAmanubhavAt / tadanyathA tatkalpanAyAmanubhavApalApadoSApase: / na bAnityatve teSAM sambandha- 20 drshnaadynuppttiH| agratastadupapatteravakalpanAt / tato yukta saravAdisannidhAnena zabdasyotpateranityatvameva doSasya kasyacidapyabhAvAt, na nityatvam, tatra sati sarvadatropalabdhiprasaGagAt / bhavato'pi tadupAdAnasya prAgbhAvinaH vAto nopalabdhiriti cet ? atrAha upAdAnasya sUkSmatvAd yuktaM cAnupalambhanam / iti / yat khalu zabdasyopAdAnaM pariNAmikAraNaM bhASAvargagAmApudgalasvAndharUpaM tasya 25 yuktamupapannam ; anupalambhanaM na kevalaM zabdasya jAyamAnatyameveti zabda / kutastadupapannam ? sUkSmasvAt zravaNayogyapariNAmAbhAvAt / na caivaM nityatve'pi samAdhAnam : tatra sarvadA tasya tadyogyasyaiva bhAvAt / pratyabhijJAnAt tatra nityatvameyoSAnna na bhedaH, tatpratipattestenaiva pratikSepAditi cet / atrAha sAhazyAnnaikarUpatvAt sa evApamiti sthitiH ||36 / / iti / 30 bhavatyeva tena tatpratikSepo yadi tatvatastasya tadekatvAvalambanatvam, na caivam', tanna 'svatantratve tu ityAdinA' bAyopadarzanAt / ataH satyapi tatra sa evAyamiti pratyabhijJArUpA sthitiH pUrvAparayorvarNayorya malakayoreva (riva) sadRzapariNAmopAzrayatayA pravartamAnA na tatpratI. tipratikSepAyAlam / yadi cAyaM nirbandhaH tathAbhUtayA'pi pratyabhijJayA tatpratikSepAt nitya evaM zabda iti / tatrAha 1na cete rsy-maa0|2 vAcakacira-pA013 zabdAbhAm / 4103045 shjaatyoriss| 4. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3 // 4. 314 nyAyavinizcayavivaraNe yadi caivavidho nityo nityAsne vidyudAdayaH / iti / eviSastAlvAdivyApAroparacitasvarUpaniSpattirapi zavo pavi cet nirayaH 'ca' ityavadhAraNe tadA nityA avicalitarUpAste taba mImAMsanasya vidyadAyayA AdipadAla pradIpAdayo'pi bhaveyaH, tatrApi tAdRzApratyabhijJAsambhavAditi bhAvaH / yadi ca kAlabhede'pi 5 zabdasya tabalAdekatvaM dezabhede'pi syAt tadavizeSAt / abhimatamevaMtat-dezabhedatastadbhedAnumAnasya pratyakSAtmanA tadabhedapratyabhijJAnenaiva bAdhopapattena tena tasya / tathoktam kAbhedena bhinna misAnamAnikAn / pratyakSaM tu sa eSeti pratyayasena bAdhakaH // paryAyaNa yaSA ko bhimnAna vezAn vjnnpi| devavatto na bhiyaMta tathA zabdo na bhidyate // jAtakatvo yathaivAsau dRzyamAnaH punaH punaH / kAlabhevena nAnekastathA zabdo'pi vezataH // '' [mo0 zlo. zabdani0 zlo. 197-200] iti cet na; vidyudAdAvapyevaMprasaDAmAt / zakyaM hi vaktum yathA dezAdibhede'pi devadatto na bhidyate / jhAtakatvastathaivAsau vidyudAdirna bhidyate // 1785 / / tatrApyekatvasaMbittestadvatpratyavamarzanAt / tadbhedAnumitezcApi tenaiva pratibAdhanAt // 1786 // iti / tato vidhudAdau tabhedAnumAnameva 'sa evAyam' ityasya bAdhakaM nizcitAdhinAbhAvA20 liGgAdutpatteH, nedam, saspa sAdRzyadarzananibandha natvena vibhramatvAt, tathA zabde'pIti pratipattavyam / asti hi tatrApi tadanumAnam, tathAhi-yadekena yugapadbhinadezatayopalabhyate tadbhinnameva yathA vidyudAdi, tathopalabhyate ca zabda iti / na cAtra krameNa bhinnadezatayopalabhyamAnena devadattAdinA vyabhicAraH; yugapadvizeSaNAt / tato nedamupapannam-"paryAyeNa yathA caika:" ityAdi / nApi 'bahubhirnAnAdezatayA pratIyamAnena sUryAdinA; 'ekana' iti vizeSaNAt / tata 25 idamaprasaGgatam "prAgbhAgo yaH surASTrANAM mAlavAnAM sa bakSiNaH / prAgbhAgaH punareteSAM teSAmusarataH sthitaH / / tena 'sUryovisardezo bhinAvubhayavAsinAm / dRSTau samiturekatve'pyato'nakAntiko bhavet // " mo0 ilo0 zabdani0 zlo0 163-65 ] iti / saviturekanaiva bhinnadezatvena pratIterabhAvAt / evamapi vyabhicAra eva jalaparipUrNeSa zarAtre yugapadekasyApi saviturekainava bhitradezatayopalambhanAt / ata evoktam "jalapAtreSu cakena nAnakaH savitakSyate / yugapanna ca bhede'spa pramANaM tulyabedanAt // " [ mI0 zlo0 zabdani zlo0 178] 1 puruSaiH / 2 sUryodayAdisparthaH / 3 puruSeNa / 35 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3|40 ] 3 prayacanaprastAvaH iti cet naH ata eva vidyudAdAvapi bhato bhedapratipatterabhAvaprasaGgAt / api ca na japAtre saviturarvekSaNaM tatra tasyAbhAvAt yazca tatrAvekSyate tatpratinidhiH sa bhinna eva pratipAtramiti kathaM tena vyabhicAra: ? sapakSeNaiva tadanupapatteH / bhavedAkUtaM bhavataH pAtrAvasthite payasi parisphuratA bhAnumatastejasA cAkSuSaM tejaH prati tatpayaH pravartya - mAnaM vyomagatameva marIcimAlinaM pratipAtramanekadhA bhidyamAnamavadyotayati / na caivamapi 5 vastuto bheda iti vyabhicAra eveti tadidaM durAkUtam evamanubhavAbhAvAt / na hi jalapAtrANi pazyato vyomagata trivasvadavalokanasyAnubhavaH, tatpratibimbAvalokanasyaiva tadbhAvAt / tathA'pi tadapahnavena itaraparikalpanAyAM na kvacinniyatA tatparikluptirbhavet / kathaM caitra 'jalapAtreSu' ityAdyaviruddham svadezagatasyaiva savituravekSaNe tatpAtreSu tadavekSaNavacanasyAnupapatteH ? tato yaduktam 315 10 "atra brUmo vayaM tAvanjale sauryeNa tejasA / sphuratA cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam // svadezabhinnaM gRhNAti savitAramanekaSA | bhinnamUrti yayApAtraM tAkatA kutaH / " manyate / [ mI0 zlo. zabdani0 zlo0 180-82 ] iti / tatprativihitam anubhavapratyanIkatvAt svavacanaviroghAcca / yadapyanyaduktam"asUryadazinAM nityaM dveSAcakSuH pravartate / eka mastAcaca tatrordhvaM sampradazitam // 'adhiSThAtajasravAt sAkSAt sUrya prapadyate pAramparyA'pi santamabAvRtyA tu buddhayate // evaM bulitakatvAdavAgiva ca adhastAdeva tenArkaH sAntarAlaH pratIyate // " [mI0 ilo0 zabdani0 ilo0 186-89 ] iti / tatrApi yo'sau cakSuSojyAgvRttyA sUryasyAvAgavabodhaH sa vedabhrAntaH kathametad 'ayAgiya ca manyate' iti ? vibhramavikAttataH tathA mananAsambhavAt / atha bhinnameva 24 tadvAt tathA tanmananam, ata eva 'avAgvasthA tu buddhaghate' ityataH pRthageva 'avAgiva manyate ityuktam / na hyabhede pRthagvacanamupapannaM paunaruktyadoSAt / tato'nyadeva tathA tanmananaM na pratyakSamiti cet na tthaa'smprtyyaat| na hi pratyakSamanyat - yathA'vasthitamarIci - mAligocaram, tadanantaraM ca tadavAgbhAvavibhAvanaM mananamavalokayAmaH cakSurSyApArAnantaram avAcInasyaiva tirucirUpasya nirUpaNAt / tathA'pi tatkalpanAyAM sukhaM jIvantu saugatAH, 30 bahirantazca niraMzakSaNika paramANudarzanasya tadanantarabhAvinaH sthUlaikavikalpasya ca tatpari kalpitasyApi evamavyAkulamavasthitaH, 'ato'yaM bhrAnta eva na tarhi 'pAramparyApatam ityAdyupapannam vibhramaviSayasya sattvAnupapatteH / na sUrye tasya vibhramo dezabheda eva tadbhAvAditi cet na tatrApi bASAbhAvAt / sUryasambandhini bAdha eveti cet; naH sUrye'pi tatsamba- 35 iita tadavizeSAt / na tanmAtre bAdha iti cet; na; tasyApratibhAsanAt / na hi tanmA 1 pradarzitam - mI0 zlo0 / 2 jivAmAnA sUrya bhA0 / adhiSThAnAtvAca nAthamA sUrya mI0 zlo0 / 3 tato'bhyasadeva prA0 1 4 yathArtha zrA0 / 15 20 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyavinizcayavivaraNe [3140-41 zrasya bodhe pratyavabhAsanam, , ananubhavAt / 'apratyavabhAsitve ca bAbatadabhASayoH kazcinnAvakAzaH / tato dezabhedavat sUrye'pi vibhramasyevopapatteH 'pAramparya' ityAderazakyApAkaraNavAnupapattiH / kathaM vA vibhramAtmanA bhAnumadezabhedopalambhena zabdaviSayavyAvarNitatadupalambhavyabhicAraH ? pratyabhijJAne'pi prasaGgAt / zakyaM hi vaktum-na ghaTAdiSu pratyabhijJAnAdekatva5 pratipattiH, lunapunarutpannaromanakhAdipratyabhijJAnena vyabhicArAditi / tadevAha-- __ matyabhijJA'pramANaM syAt yugapadbhinnadezayoH ! // 40 // iti / pratyabhijA 'sa evAyaM gakAro yo'nyatra zrUyate' iti pratyavamarzaH / so'yaM yugapat akrameNa bhinnavezayorvarNayoH pravarta mAnA tadekatva siddhI apramANaM syAt bhavet vyabhicArabhAvAditi bhAvaH / tato bhedavadabhedasyApi varNeSvavyavasthiteH tadabhAva eva prApto bhedAbhedavikalasya tastuna etrApratipatteH / na ca vibhramato'pi jalapAtreSu bhinnadezatayopalabdhirgabhastimAlinA, nirvina mAyA sadarAkA eka tAtipataH / tathA'gi tatra tatkalpanAyAmavyavasthava, tato'pyanyatra punastato'pyanyatra prabalapteranivAraNAt / bhavatu tatpratinighareva tatropalabdhistayA'pi vyabhicAraH tasyApyabhiAnasyaiva bhinnadezatayA pratIteH, abhedasya samAnabuddhigamyatvena vyavasthApanAt / ata evoktam "anekavezavRttau vA satyapi pratibimbane / samAnabuddhigamyatvAnnAnAtvaM nava baghate // " [mI. ilo0 zabdani zlo0 190 ] iti cet : tanna; jalatatpAtrANAmapyevamabhedApatteH samAnabuddhigamyattrasya bhAvAt / idamevAha-'pratyabhijJA' ityAdi / pratyabhijJA samAnabuddhiH sA yugapannivezayorjalayosta. 20 spAtrayozca pravartamAnA tadekatvasAdhanaM pramANaM syAt / nAyaM doSaH, tatra nyUnAdhikabhAvena tabuddhigamyatvAbhAvAditi cet ; na; pratibimba'pi tulyatvAt-tasyApyalpamahatoradhikaraNayoralpamahatvenaiva pratyavalokamAt / pratibimbarUpatayA astyeva tatrApi tadbuddhigamyatvamiti cet, na; jalAdAvapi jalatvAdinA tadavizeSAt / bhavatu tatastatrApi abhedapratipattiriti cet atrAha sarvArthAnAmanAdile sa vizeSo nirAzrayaH / yo'nyathAsambhavI zabdaghaTAyAkhyo'vabhAsate / / 11 / / iti / zabdazca ghaTAdizca tayorAkhyA kathanaM yasyAsau zabdaghaTAyAkhyaH dAda ghaTAdau ca kathyamAna ityarthaH / ko'sau ? vizeSaH 'tayoreva valakSaNyam / kAthagbhUtaH ? anyayAsambhavI zabdAdanyena prakAreNa ghaTAdau sambhavI, sa nAnityatvamavyApitvamane vyaktikatayAsAmAnyA30 dhiSThAnatvamityAdiH, ghaTAdaramyanyena prakAreNa zabde gambhavI, so'pi nityatvaM vyApitvameka vyaktikatvena sAmAnyabaikasyamityAdiH, yo'vabhAsate mImAMsakasya cetami parisphurati / nirAzrayaH pramANAtmana AzrayAnniSkrAnto bhvet| kadA? sarveSAM zabdavat ghaTAdInAmapi arthAnAm amAritve pratyabhijJAnabalAn nityatve sthApite sati / upalakSaNamidaM tena vyApisvapIti / tathA hi 1 apratyavabhAsate ca prA0 1 2 nagarAdiSu prA0 / 3-maanmity-paa0|4 tyoyl-maa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31] 3 pravacanaprastAvaH 317 nityAdirUpAH sarveAH pratyabhijJAnato yadA / sAvI prAmupamyasto dizaMpaH sthAnirAzrayaH / / 1787 / / sAmAnyaviSayAta pratyabhijJA tato na cet / tatra nityAdirUpatvaM zabde'pyastveSa te nayaH / / 1788 / / tathA ca ghaTavattatra bhedjnyaanaadvibhedinii| 'nityatvAdivizeSoktistava syAdapramANikA // 1789 / / 'sarva' ityAdikam / atraivaM vyAkhyeyam-sarvanyavahArahetutvAt sarvArthAH, zabdAH, teSAM ghaTAdivadeva anAdisvam-puruSapUrvakatvam 'ana' iti puruSaparyAyatvAt, tadAditvaJca tadeva tadbhAvAbhAvaniyamAt tasmin satIti / zeSa pUrvavat / bhedajJAnAcca tatra bhedAbhAve nAbhedo'pi tajjJAnAta, na satrAdikamapi tatpratyayAditi na zabdo nAma bhavet / tadAha-'sarva' ityAdi / / sa vizeSo nirAmayo niSpramANaH / ko'sau ? yaH zambaghaTAvAlpaH zabda iti ghaTAdiriti cAkhyAyamAnaH ababhAsate loke pratIyate / ghaTAdigrahaNaM zabdavat tatrApyabhAvasyaivopapatteH / kIdazo'sau ? anyayA amAvAdanyena bhAvAtmanA prakAreNa sambhavI / kadA sa nirAzrama: ? sarbAno bhedAdipratyayAnAM saryo bhedAdiroM grAhyo yeSAmiti myutpatteH, teSAmAvitvaM mAhAdAnAdikaraNatvam, anAdisvamatadbhAvaH tasmin satIti / siddhaM ca teSAM tadanAditvaM / / satAmapi tavyavasthApakatvAbhAvAt / tato niSpramANatvena sarveSu nIrUpatvamevopasthitam / tadanicchatA cAbhedavat zabde bhedo'pi tajjJAnAt pratipattavyaH / tatredaM syAt-'sato'pi (satyapi) bhedajJAne na tasya bhedaH, tasyopAdhinibandhanatvAt, tadapi 'gavyaktirUpasya zabdasya tavyaktyantarAbicchedenAbhinnatayaiva pratIte: / tata evoktam "tatra itAvibhave'pi na bhinnA sampratIyate / gampapasyansaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA / semekatvena varmasya virekopjaayte| vizeSa visadbhAvo bhaved vyaJjakabheSataH // " [mI0 zlo0 spho0 dalo0 22-23] tatrottaram zabdazca d vyaJjakAd bhinnaH zaGkhaH pItAdiva sphuTam / pratIyeta kathaM tatra 'pItavanAdavibhramaH // 1790 / / vibhinnazcenna gamyeta na gampateva sarvathA / gamyAgamyAtmanA tasya yanaraMzyAma yujyate / / 1791 / / temakatvena varNasyetyAdi tasmAdaya ktimt| apratItipathaprApte tasminnityuktyasambhavAt // 1792 / / tatpratItistato vAcyA drutaadibhrmjitaa| tathA pAsaMgataM prAptaM kaumArilamidaM vacaH / / 1793 / / "yarthava tava gatyAdi gamyamAnaM chuptaadibhiH| vizeSerapi nAnekamevaM vargo'pi no bhavet // 1pAdiparena pApisvAdiparibhahaH / 2 pArapeyam taath| 3 kAryakAraNabhAvaniyamAdityayaH / 4sato'pi mA0,0pa0, taa.|5 govyki-maa0|6 piitvaarvibhrm-maa0| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 20 315 25 1 tana bhedabuddheH nAdanibandhanatvam, tatvataH tadbhedAdeva tadupapatteH / tAttvikatvaJca 5 tasya bAdhAbhAvAt / nahi pratyabhijJAnAt tasya bAdhaH tena sAmAnyaviSayatayA vidyudAdivat tadanupadravAt / arthApattyA tasya bAdhanam tayA nirbhedasyaiva pratipatteH / sA ceyama-nityaH zabdo darzanasya taduccAraNasya parArthatvAt / parapratItaye hi tasyoccAraNam / na cAsAvuccArito'yaparijJAtavAcya sambandhaH tatpratipattimAvahati azrutapUrvAdapi zabdamAtrAttadApatteH / na cAnityatve tatparijJAnam, azrutasya tadayogAt zrutasyApi tatkAle'nanyayAt / tato yadi 10 tatparijJAnam avazyambhAvitI kAlAntarAvasthitiH / kathamevamapi nityatvaM dvitrAdikSaNA - vasthitAvapi parezAna? hApi punaH punaranvayAt / anya eva tatkAlabhAvI zabda iti cet kathamanyasya sambandhaparijJAnamanyasya pratyAyakatva - matiprasaGagAt ? taduktam uttaramAha nyAyavinizcayaSivaraNe tvayApi vyaktibheo'pyupeyate / mamApi vyaJjakainavibhavana ddhirbhaviSyati // " iti / tatastaduccAraNasya 2 savarNa - prA0 / [ mI0 zlo0 spho0 24-25] "na hyadRSTAryasambandhaH zambo bhavati vAcakaH / tathA cerenragaspi sarvaH sarva prakAzayet // sambandhavarzanaM cAsya nAnityasyopapadyate / sambandhajJAna siddhived dhruvaM kAlAntare sthitiH| anyasmin jJAtasambandhena janmo vAcako bhavet / gozabde jJAtasambandhe nAzvazamyo hi mAcakaH // [ 242 [mI0 ela0 zani 0241-43] iti / pArAyanyathAnupapattyA niSya eva zabda iti cet; sa varNapadavAkyAnAM kAladezAdibhedinAm / sadRzAnAM mabandho'yaM sarveSAM na virudhyate ||42 || iti / sa lokaprasiddhaH prabandho vAcakAtmA pravAha na viruddhayate / keSAm ? 'varNapadavAkyAnAm / kIdRzAnAm ? dezakAlAvibhevinAm / AdizabdAt dutavilambitAdibhedinAmapi / yadyevaM bhedAvizeSAt gozabda parijJAtasambandhe azvazabdo'pi vAcako bhavediti; anottaram - sabuzAnAm' iti / kvacit sambandhaparijJAne hi bhedino'pi tatsadRzasyaiva vAcakatvopapatteH kuto'tiprasaGga iti bhAvaH / ' laukikAnAmeva sadRzAnAM na viruddhabhate na 30 vaidikAnAm' ityatra samAdhAnam - sarvebAsa' iti / na hi vaidikA nAma laukikebhyo viziSyate / "ya eva laukikAH ta eva after: " [ zAbarabhA0 1 / 3 / 30 ] iti prasiddheH / tataH sAdRzyabalAdapi darzanasya pArAyopapatteH na tataH zabdanityatvapratipattiH, anyathAnupapatterabhAvAt / tatrArthApattyApi tasya bAdhanam / 'sarveSAm' ityanena idamapyAvedayati / sAdRzya 1 "niyastu syAt darzanasya parAsthAt"- jaiminisU0 111 / 18 | nyAyakumuda0 di0 pU0 701 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343-44 ] 319 nibandhanAdapi sa evAyamityabhedasamAropavataH pratyabhijJAnAdarthApatervA vaidikAnAM yadi nityatvaparikalpanaM pratyAgamAnAmapi bhavet tadavizeSAt ityapauruSeyatayA teSAmapi dharmAdI prAmANyAt " khovanaiva pramANam" [mI0 zlo0 co0 zlo0 4] 'ityavadhAraNamanavadhAraNaprayuktamiti na vA tato nityatvapratipattiH tadAgamavatA manityatvAbhyupagamena bAdhanAt / na tahi vaidikeSvapi syAt "lakSaNayukta bAdhAsambhave taralakSaNameva brUSitaM sthAta " pramANavA tikAla - 10 3 / 71] iti nyAyAt tatrApi teSAM tadabhyupagamabhAvAcca / tatra pratyabhijJAnAdeH zabde nityatvapratipattiH / AtmAdau tu tatastatparijJAnamanupadravatvAditi na kiJcidasamaJjasamAsajyate / kathaM punarasati nityatve zabdasya prAmANyamiti cet ? ka evamAha-vasya prAmANyamiti, samyagjJAnasyaiva tattvAt zabdasya tu tvaM tatkAraNatvenopacArAt / na ca taddhetutvamapi nityasvAt, api 'tu tadarthaM vedipuruSapUrvaM kaTavAn / etadeva darzaya zAha vAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyam / iti / pramANamiha vAgarthavedinaH puruSasya jJAnaM tatpUrvAdhA vAco vacanasya prAmANyaM na nityasvAparanAmadheyAdapauruSeyatvAt / atraivopapattimAha pravacaneprastAvaH punarbahudhA lokavyavahArasya darzanAt / iti / sa saGketaH / punariti vitarke / bahudhA kathitena pratipattiprakAra bahutvena bahuprakAra ityarthaH / kuta etat ? tathaiva lokavyavahArasya tatpratirUpasya darzanAnupalambhAditi / sAmprataM vAcyavAcakayovikalpenApi saGketasya bhedaM darzayazAha 5. vastusiddhaye / svataH sAmarthyavizleSAt saGkataM hi pratIkSate ||43|| iti | agar eva tasya siddhiH jJaptiH tadarthaM hi yasmAt sataM samayaM pratIkSate vAk, ataH tatpUrvAyA eva tasyAH prAmANyam / tatpratIkSatvamapi kutastasyA iti cet ? svato'nyanirapekSatvena sAmagyaMsya vastusAdhanazakteH vizleSAbhAvAt / nanu samayapratipattirapi roser zabdAdeva tasyAdi samayapratIkSatvaM tatrApi tatpratipattiranyataH zabdAt tatrApyanyatastataH iti parAparazabdapratIkSAyAmeva kAlopakSayAna prakRte tatpratipattirbhavet / tasya tadana- 20 pezave tu siddhaM svato'pi sAmarthyam, anyathA tatastatpratipatterasambhavAt / tathA ca zabdAntarasyApi tadavirodhAd vyartha tatpratIkSaNamiti cet; na; zabdAdeva tatpratipattiriti niyamAbhAvAt / bhavati hi bAlakAdervRjavyavahAradarzanAdapi padatadarthAdisambandhapratipattiH / kasyacit janmAntarasaMskAronmIlanAdapi azrutapUrvasyAkhyAnakRto'pi drshnaat| kasyacit svabuddhibalAdapi yathA pANine :- 'Ardo vRddhi:' iti, adezo guNa:' iti, "buddhirAdaic [pA0 sU0 25 |1|1|1] iti "aveSa guNa:" [0 sU0 1|1| 2 ] iti ca tenaivAbhidhAnAt / yathA vA tatraiva pUjyapAdasya bhagavataH aibiti 'ebiti ca "Areja" [ jainendra0 1 1 15 ] iti "abe p" [ jainendra0 111 / 16] iti ca tasyaiva vacanAt / tadevamanekadhA samayapratipattisambhavenopaparza tatpratIkSaryavArthapratyAyakatvaM vacanasya / tadanekatvameva darzayannAha- 1 codanAko dharmaH - amini0 1|1|2| covanaiva pramANaM cetyetad dharmevAritam mI0 ro0 / 2 ebhirabhiti ca prA0 / 10 15. 30 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyavinizcayavivaraNe zabdArthayorvikalpena, [sannivezo'nuvartate // 44 // ] iti / sayo 83. sanjakira nAnAkhyAtanipAtopasargAvirUpo bhedaH, ayoM vAdhyastasyApi jAtidravyaNuNakriyAdirUpo bheda evaM vikalpastena. saGketo bahudhA zabdAdeH, tadviSayasya vikalpa tasyApi vikalpopapattiriti bhAvaH / madi vA tayovikalpo bhedAbhedayorguNamukhyabhAvAbhyAM -5 parAmarzastena bahudheti / tatra guNabhAvena bhedavikalpe asyAnnasya prANA iti vAcakamiti / abhedavikalpe ca idamanaM prANA iti ca sngketH| guNabhUtaM cAnasya prANatvam prANasthitihetutvena prANatvasya tatropacArAt / ataH prANazabdasya tadvAcakatvamapi guNata eva / mukhyatastadubhayavikalpastu eSAM niHzvAsAdInAM prANA iti vAcakam, ete vA niHzvAsAdayaH prANA iti ca sahutaH / kathaM punaH saketasya karaNaM yasyAye prapaJcaH ? kathana syAt ? anupalabdhasya zabdasya tdyogaat| upalabdhasyApyuccaritapradhvaMsiravena saraketakAle'nanvayAditi cet; mA bhUt pratyakSataH tatkAle tasya pratipattiH, pratyakSasya'va viSayasanidhisavyapekSatvena tadabhAve'nupapatteH / taduttarakAlamAvinA tu vikalpena bhavatyeva pratipattistasya sannihitavat viprakRSTaM'pi pravRttaH / tatprAmANyasya ca dvitIye vyavasthApitatvAt / etadevAha-ziva' ityAdi / zambAryayoH 15 yassalaketo'yamasya vAcako vAcyazcAyamasyeti samayaH sa vikalpena mahAparanAmadheyena pramANena / yadyevaM sarvasyApi zabdasya pramANaviSaye eva saGaketAta satyavArthe pravRttiH, nAsti samayAntarabhedini pradhAnAdau tatra saGaketasyaiva tani bandhanapramANAbhAvenAsattvAt / taduktam "paramArthakatAnatve zaravAnAmanivandhanA / na spAt pravRttiraryeSu smyaantrbhevissu||" [pra. vA. 3 / 206] iti cet, na; vikalpenApi pramANenaiva saGketa iti niyamAbhAvAt, mithyAvikalpenApi prAyazastarikrayAdarzanAt / tadvikalpasya ca paraparikalpanAyA: samayAntarabhediSvayeMSu bhAvAt / tato 'vikalpena' iti sAmAnyena avataH zAstrakArasyAyamabhiprAyaHbhAvAmAvatadubhayaviSayatvAt vikalpasya tadupalpita-saGketasAmaryAdarthaviSayatvamAvahatA zabdAnAmapi tadviSayatvamevopapannam, na paramArthekatAnatvamiti / na ca karayacit tasya 25 paramArthaviSayatvamiti sarvasyApi tatkalpanamupapannam, buddhiSvapi prasaGagAt / zakyaM hi vaktu paramArthakatAnatve buddhInAmanibandha nA / na syAt pravRtti rartheSu samayAntarabhediSu / / 1794 / / iti / tato yayA buddhitvAbhede'pi sAmagrIguNadoSAbhyAM bhAvAbhAvAdiviSayatvaM buddhInAM tadvacchandAnAmapIti samanjasam / tato na saketasyAkaraNam, tatkAle'pi vikalpaviSayatayA 10 zabdasyApakAntasyApi parisphuraNAt / etadevAha-sanivezo'nuvartase iti / sanivezaH sandarbhaH, sa ca vargAnAmeva prakramAdamuvartate vikalpam tadviSayatvenAnusarati / yadi punaH zabdasya vastuni svata eva yogyatvaM ko doSo yena saGaketaH tatrApekSyata iti cet ? ucyate-tatsarvaviSayama niyataviSayaM vA ? pUrvavikalpe tato yugapat sarvArthapratItiprasaGagaH / tathA ca na tato niyata. viSayaH pravRttyAdiriti vyavahAravilopaH / tata Aha na sarvayogyatA sAdhvI saGkatAnniyamo ydi| iti / 1 evaM maa0| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 45-46] 3pravacanaprastAva sarvArtha zabdasya yA yogyatA sA na sAdhvI iti niveditAd doSAt / nAyaM doSaH, tasyAH saGketAt viSayaniyamopapatteH / etadevAha 'saGkatAnniyamo ydi| iti / atrApi tadeva dUSaNam-tadantarasyAnabhidhAnAt / tathA hi-yadi satyAmapi yogyatAyAM saGketasthApekSA sa eva tahi-zabdaspa tavarthapratyAyane zaktiriti na svato yogyatA saadhvii| 5 dvitIye'pi vikalpe doSamAha sambandhaniyame'nyatra samaye'pi na basatAm ||45 // iti / sambandhasya yogyatArUpasya niyamo niyataviSayatvam tasmin anyatra arthAntare samaye'pi zabdo na vasaMtAm na pravartata / vartate ca urvazyAdizabdasya devagaNikAdau prasiddhasya dAdApi saGketa vazAta pravRtti pratipatteH / tanna zabdArthayorapauruSeyaH sambandhaH sambhavati / 10 tadevAha-- tataH zabdArthayornAsti sambandho'pauruSeyakaH / iti / subodharmatat / kastahi tayoH sambandhaH ? ityAha sahi zabdArthasambandho yato'rthaH sampratIyate / / 46 / / iti / / yato yamAzritya zabdAdarthapratipattiH sa eva tayoH sambandho bhavitumarhati / sa ca saGketa 15 eva, tadvalAdeva zabdArthapratipattepAlambhAt na svato yogyatvam / yadyevaM zAstrakAreNa kathamanyatra pratipAditam ? "yogyaH zabdo vikalpo yA sarvaH sarvatra betsvataH / mithyAtvaM paratastasya cakSurAvidhiyAmiva // " [siddhivi0 pari 5] iti / iti cet : na; yato na hi tatrApi svato yogyAcena tasma tAtparyam, api tu tadabhyupagamena zabdasyArthaviSayatvamiti nivedana eva tatrApi tAtparyam, anyathA kathamatredamabhidadhyAta-svataH sAmadhyavileSAta' iti? kathaM cedama vAcaH pramANaparyAyAH prAmANyama' iti ? svataH zabdasya yogyatve prAmANyasya svata evopapatteH, sato'pi puruSasya guNasya tanmithyAtvApAkaraNa evaM vyApArAt / tanna zAstrakArasya tatra tAtparyam, saGketa eva 21 tacchaktitvena tAtparyAt / / syAdAkUtam-vyavahArAya saGketaH, na cAnityatve zabdasya sato vyavahAraH, kRnasaGkAsya tasya tatsamaye'nanvayAt, anyasya tadA sambhavato'pyakRtasaGketatvenArthavasvAparijJAnAditi ; tanna: saGaketasya vikalpAvabhAsizabdopadarzanadvAreNa dezakAlAnavicchinnasakalatatsadazazabdaviSayatavaiva IdRzamIdRzasya gamakamitivat vAcakamiti ca pratipAdanena liGgAnta- 30 rasyeva zabdAntarasyApyarthavastraparijJAnAt kuto na vyavahArAya sajAketa: syAt ? tato niSiddhametata "zabdaM tAvAnuNyArya sambandhakaraNaM kRtaH / navoccaritanaSTasya sambandhana prayojanam // 1madhyama-pu. // 19 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyavinizcayavikaraNe senAsambandha' (mbaipa)naSTatvAt pUrvastAvadanayaMkaH / sAzAsambandhI vijhAyetArthavAn katham // " [mo* zlo pAbdani zlo' 255-256) nivitena nyAyena sAketakaraNasyottarazabjharthavatparijJAnasya ca bhAvAt / liGge'pi 5 vidyudAzavasya prasaGgAcca / zakyaM hi tatrApi vaktum liGgaM tAvadanAdazya sambandhakathanaM katham / na ca darzitanaSTasya sambandhena prayojanam / / 1795 / / tenAsambanadhya (mbaddhaya) naSTatvAt pUrva tAvadanarthakam / paraM cAnuktasambandha vijJAyetArthavat katham / / 1796 // iti / yadapyanyaduktam "arthavAn katamaH zambaH zroturvaktrA va sabhyatAm / yadA pUrva zrutaM zAna nAsau zaknoti bhASitum // ma tAravaryavantaM sa bravIti sazaM bavet / nArthavatsadRzaH zamnaH zrotustatropapadyate // arthavAhanAbhAvAt na vAsAvarSavAn svayam / " [mI0 zlo. zandani0 260-62] iti / vadapi tAdRzameva / tathA hi arthavat katamallinaM jJAturvaktrA pradarzyatAm / pUrva zAtaM yadA nAso liGga darzayitu kSamaH // 1797 / / nArthavad dRzyate tena sadRzaM dRzyate yadi / nArthavat sadRzaM liGgaM jJAtustatropapadyate // 1798 // arthavagrahaNAbhAvAt na svayaM cedamarthavat / iti / tato yathA laghuvinAzinyapi vidyudAdau vikalpAvabhAsini sambandhapratipatto parAparakAlabhAvini tatsadRze sarvatrApi tatpratipatteH, pUrvopalabdhasya anupadarzane'pi parasyopadarya25 mAnasya arthavattvapratipattiH, anyathA tato vAtAdisAdhyapratyAyanAnupapatteH / asti khedam "vAtAya kapilA vijudaatpaayaatilohinii| potA varSAya dineyA bubhikSAya sitA bhavet // " [pA mahA0 2 / 3 / 13 ] iti prasijheH / tathA zabdasyApIti na tatrApyayaM doSo bhASitavyaH / tato yuktaM 3. parAparasyApi zambasma vAcakatvam / idameva kArikAkhaNDena darzayati tADazo vAcakaH zabdaH saGkato yatra vartate / iti / yatra yasmin zabde'rthe vA saGkato'yamasya bAcako vAcya iti samayaH pravartate sAdRzastatsamAnaH zabdo vAcakaH tAdazasyArthasya tAdaza iti SaSThayantasyApyAvatyA sambandhAta / sAdRzyAcca vAcakatvaM varNasya varNAntareNa padasya padAntareNa evaM vAkyAdAvapi / tato na 1 sammApati sambandhamagatyA pratyarthaH / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 pravacamaprastAvaH zAlAzabde sambandhaparizAnAt mAlAdizabdasyApi tadarthavAcakatvam, varNamAtreNa sAdRzye'pi padarUpatayA tadabhAvAt / yadapyuktam "sAdRzyAt pratipatI va bhAntijJAna prasajyate / ghUme dRSTe'gnisambandhe vASpAdiva kRzAnudhIH // " [mI0 zlo. zabdani0 zlo0 269] iti| 5 tatropapannaM bASpAdagnijJAnaM bhrAntamiti ghUmasyaiva tatra pratibandhaparizAnam, tatsAdRzyasya zabdasya tu tadantarasadRzasyaiva tadarthe tatparijJAnAt / kutastataH tajjJAnasya vibhramatvam ? api ca, evaM ghUmAntarAdapi dahanajJAnaM bhrAntaM bhaveta, tasyApi sAdRzyAdeva gamakatvAt / sAmAnyasya tadarthAntarasya pratyAkhyAnAt / apratyAkhyAne'pi vASpAdanalajJAnaM bhakto'pi kuto bhrAntam, ghUmasAmAnyasya tatrAbhAvAditi cet ? na ; pANDutvAderbhAvAt / tadvizeSasyAbhAvAditi 10 cet ; mamApi hi sAdRzyavizeSAbhAvAt bhavatu tatastajjJAnaM bhrAntam, na tadvataH zabdAt tadarthazAnamiti samaH samAdhiH / tataH sUktam-'tAdRzo vAcakaH' ityAdi / mavatu tAdRzasya vAcakatvaM zabdasya mayApi tathA tadabhyupagamAditi saugataH; tanna tanmate zabdasyavAsambhavAt / sa hi padAdirUpo na vinA varNavyavasthitimavasthAtumarhati / varNakramasandohasya padatvAt, padakramasaGghasya ca vAkyatvAt / sa ca varNaH kSaNakSINekadhvani- 15 svabhAvaH, kSaNaparyAyapravRttAnekadhvanirUpo vA prakArAntarAnirUpaNAt ? na tAvadAdyo vikalpaH; anabhyupagamAt, kramapravRttAsakhyeyadhvanibhAgapariniSThitAsmA hyekako'pi varNastasyAbhipretaH / tatrAsaGasyeyakSaNanimeSaparisamAptiriti vAtika zravaNAta / nApi dvitIyo bikalpaH; dhvanikSaNAnAM niravadhinAze hetuphalabhAvAnupapattyA tannibandhanasya paurvAparyasyAsambhavAt / nirUpitA ca tatra tadanupapattiH / sambhavatyapi tasmin kathaM bahuSvekavyapadezo'yamakAro 20 gakAro deti ? teSvekatvasya kalpanAs tadrUpatvAcca varNAderiti cet ; nanu kalpanamapi zamdAdeva "vikalpAH zambayonayaH" [ ] iti vacanAt / sa zabdo yadi sa evAkArAdiH tarhi "vikalpAttasya, tato vikalpasya niSpattiH' iti parasparAzrAyAt nobhayasyApi sambhavaH syAt / athAnya eva sa zabdo yato vikalpa iti; tanna; tasyApi tata eka kalpane tathaiva doSAt / punarapyanyataH tatkalpitAdeva zabdAt tadvikalpapari- 25 kalpanAyAmitaretarAzrayapravAhaprAptaH / vikalpAntarakalpitAtu tatastatkalpanamityapi na yuktam / tadantarasyApi svakalpitAdeva zabdAdaparAparasmAdutpattiparikalpanAyo pUrvavadoSAt, tasyApi tadantarakalpitAt tatastatraparikalpanAyAmanavasthAprApteH / nAyaM doSo hetuphalabhAvenAnAditvAt zabdAkArAvamAsino vikalpapravAhasyeti cet ; na; evamapi tadasambhavAt / tathA hi avastusan yadA varNaH tadA ttklpnaakrii| buddhistanmAtrarUpatvAtkathaM vastusatI bhavet // 1799 / / yataH zamdaspa sA hetustasyAH zabdo'pi vA phalam / na hyasatkasyaciddhetuH kArya vA vyomapuSpavat // 1800 // 1 "samAtyo'pi hipamA nimesstmitspitiH| sa ca kramAnekAsambandhena nivivati // " -pra.pA. 195 / "sa cAkSinimeSakAjasthAyI prakArAdiH anekeSAmAkArAtamaHsaMzitAna pacamamAkhAimapatibAmadhUnA sambandhenAkamaNena nimeSakAkhasazivena kramAd mUsaH kSamyavadhAnAt nitiSThati prismaapte"-mnosthn| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyavinizcayavivaraNe [ 47-gma rUpaM yadapi saptasyAH svvednmbhiipsitm| na tAsa nivikaraNAta zabdakAraNakAryatA // 1801 // tana zabdasyAvastusattve vikalpasambhava' yatastarakalpanamityapuktamidam-"vikalpayonayaH zamyAH" [ ] iti / tanna saugatamate zabdasya sambhavaH, varNa5 syaivAnasthitau tatkramAtmanaH padAderapyavyavasthiteH / etadevAha krameNocAryamANeSu dhvanibhAgeSu keSucit // 47 // na varNapadavAkyAkhyA bhavikAreSvasambhavAt / iti / na hi sUkSmasamayAvasAthitayopajAyamAneSu keSucinAdarUpezvavayaveSu varNAdivyapadezAH sambhavanti; teSAmeva niranvayavinazvaratayA vikAra'vikalAnAM hetuphala bhAvAnapinayatayA 10 vyomAravindamakarandaprakhyAnAmaprakhyAbhUmitvena tatra tattvataH kalpanayA ca varNAdizyavasthApanAnupapatteH / ete tadapi pratyuktaM yaduktaM kenacit'-"kSaNikaH zakyaH asmAdipratyakSatve sati vibhu'dravyavizeSaguNazvAt sukhAdivat / " [ ] iti; tathA hi vAgdasyApratipattAyAzrayAsiddhiH liGagasya / pratipatto tatra tasya kAraNatvaM vaktavyam "arthavat pramANam' 15 [ nyAyabhA0 1111.] ityatra kAraNa [tva ] syaiva viSayatvavyAkhyAnAt / tasya ca. na sahajanmanastatkAraNatvaM tasya tatpratipattyA yugapaniSpanna yA'napekSaNAt / na prAdhigatajanmano'pi tatpattisamayamaprApya nivRttasya; 'anadhigatajanmano'pi tasya taddhetusvaprasaGgAt / na hi kiJcidatra nibandhanaM yadutpazcAbhUtameva kAraNaM nAnutpadyAbhUtamiti nIrUpatvasyobhayatrApya vizeSAt / tatastatsamayaprAptasyaiva sasya tatkAraNatvam / tathA ca na kSaNikatvaM prAgidha 20 pazcAdapi tasya samayAntaraprApteravazyambhAvAt, anyathA prAgapi tadabhAvopanipAtAt / etena kSaNaSaTkasthAyitvaM kSaNikatvamiti pratyuktam / yata: kSaNAt kSaNAntaraM gacchannityo ydyuktmaargtH| kSaNaSaTka kramasthAyI sutarAM nirayatA amet // 1872 / / kathamevaM calatvaM kasyacicchabdasya yadi tasyApi samayAntaraprAptirAvazyakAtta25 (vazyikA ta) dabhAva eva tadupapatteriti cet na; tatprAptAvanupalabhyatvenApi tadupapatteH / na copalabhyetarayorekatvAnupapattiH, yugapadiva krameNApi tadavirodhAt / asti ca yugapattayorekatvam, upalabhyasyaiva zabdasya kSaNakSayAtmamA'nupalabhyatvAt / tenApyupalabhyatve prakRtasyAnamAnasya vaiphalyAt / vipratipattinivartanArthatvAnneti cet: kutastasya tadarthatvam ? nizcaya rUpatvAditi cet na; pratyakSasyApi tadrUpasyaiva bhavatA prasiddhaH / tathApi tadviSaye viprati30 pattAvanumAnaviSaye'pi syAditi punastannivartanArtha pramANamanyadanveSaNIyam, tatrApyevamana vasthitenaM kadAcidapi tanivRttirbhavet / tato'nupalabhyatadrUpavijJAnArthatvameva tasyopapatramiti siddhamupalabhyetarasvabhAvayorekatvaM yugapat / evaM kameNApi zrAvaNasya tatsvabhAvaparihAreNa zabdapariNAmino bhAvasya punaravasthitisambhavAt / sanna prakRtAdanumAnAdekAntata: zabda 1-vikalpAnAma pA / 2 vaizeSiyA / 3 vibhuvammamAkAzam / 4 anutpatrasyApi / 5 zasya matipatikAramatvam / 6 samayAntaraprAyabhAve evaM ckhsyoppt|| 7 paalopte| 8 zalpa lv-paa0| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] 3 pravacanaprastAvaH 325 10 kSaNikatvasAdhana papannam / kathaJcit tatsAdhanena viruddhatvAdanaikAntikatvAm / vyabhicAri hodavanumAnaM bhAvanAdinA tasyAtmaguNavizeSa svAkSaNikatve'pyasmadA dipratyakSa si vibhudravyavizeSaguNatvAt / na cAyamaNi kSaNika evaM kAlAntare tadabhAvena tatphalasyAnudayaprasaGgAt / na caivam / bhAvanAdhamama bhavAntare'pi phaladAyitvena parasyApi prasiddheH / nApi tatra hetu vizeSaNam 'asmadAdipratyakSatvam' asiddham mAnasena pratyakSeNAsmadAdi 5 bhirapi tasya pratyakSIkaraNAt / kathaganyathA 'yAvAn kazcid guNaH sa sarvo'pi guNyAtiH' iti sAkalyena vyAptipratItiH ? yataH dravyAdhitA buddhadhAkyo guNatvAt rUpAvivat" [ ] ityanumAnamudayacadava buddhata yata AtmasiddhiH / yadi punarevaM vizeSaNam -'asmadAdiva / hmendriyapratyakSatve sati' iti na caivaM vyabhicAro bhAvanAdau tadabhAvAditi na tarhi sukhAdivaditi nidarzanamupapannaM sAdhanavaikalyAt tadapi i tadvizeSaNakasya tribhudravyavizeSaguNatvastra tatrAbhAvAt / kuto vA zrotrasya vAhyendriyatvaM yatastadviSayasya zabdasya bAhyendriyapratyakSastramakalyeta ? anantaHzarIravRtteriti cet; na karNazaSkulyavaguNThitatvena tadantarvartina evAkAzasya zrotratvopagamAt / AtmanA tasyAsaMyogAditi ca et na vahi nayanAdevahmedriyatvaM tatra tarasaMyogabhAvAt, anyathA Atmano'sarvamUrterapi nayanAdibhiranabhisambandhAt, tatsambandhalasaNAtAnta vyi bhavatu tarhi mano'dhiSThitatvAdeva nayanAdekhi zrotrasyApi bAhyendriyatvamiti ca et tada nadhiSThAne ko doSo yatastatparikalpanam ? yugapadjJAnotpattireva rUpAdInAM yugapadapi sanni dhAnasambhavAditi ca et; na; tadutpattikramaniyamasyA dRSTavazAdapi zakyakalpanatvAt satyapi manasi tasyAvazyApekSaNIyatvAt anyathA sarvakAryeSu tasya sAdhAraNa hetutvAnupapatteH / na caivaM manasa iva navanAderapi vaiyarthyam tasya golakAdirUpasya dRSTatvenAzakya pratiSedhatvAt / zaktirUpasya zakya eva pratiSedhaH taprasavAbhimatasya rUpAdijJAnabhedasyAdRSTabhedAdevopapatteriti t yadyevaM pratipacase na kiJcidaniSTaM tadbhedasyaiva kSayopazamavizeSAparanAmadheyasya sAkSAnayanAditvenAsmAbhirabhidhAnAt golakAdestadadhiSThAnatayA gavAkSa sthAnIyasyaivopacArAdeva rUpAdijJAnahetutvamarikalpanAt / tataH zrotrasya brAhmendriyatvAnupapatteH asmadAdipratyakSatvamevAvaziSyata iti tadavastho vyabhicAraH tadvizeSaNasya hetorbhAvanAdI sAdhya- 25 viparyaye'pi bhavAt / 14 asiddhastrAyaM hetuH vibhudravyavizeSaguNatvAditi, AkAze tasya tatkAryaM tathA samavAyAddhi tadguNatvam, na cAsau tasyAsti anuparamaprasaGgAt / nirUpitaM tat"kAraNasvAkSaye" "ityAdI / etena sukhAderapyAtmakAryatvena tadvizeSaguNatvaM pratiSiddhaM boddhavyam / tato nAtaH kSaNikatvapratipattiH zabdasya asiddhatvAt nidarzanasya sAdhanavaikalyAcca / tanna yogamate'pi sambhavaH zabdasya / stramate tu tatsambhavaM darzayannAha - 30 zabdabhAgAH svahetubhyaH samAnonnayahetavaH || 48 || iti / zrotragrahaNayogyAH pariNAmAH zabdAH ta evaM pratidizamanekarUpatayA vibhajyamAnatvAt bhAgAste samAnasya sadRzasya pratiyotramAtmaprApaNasya unnayasya hetava iti / kutaH 20 1 "khAdayaH kavidAzritA guNatvAdrUpAdivat" -praza0 byo0 pR0 406 / 2 sarva madra saMyogavaM vyAzvim / 3 bhraSTasya / 4 dhaSTavizeSasmaica | 5 nyAyavi0 to 0 11106 / pR0 410 | Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 nyAyavinizcayavivaraNe [ 349 punaste svayaM bhavantastadunayasya hetava iti cet ? svahetubhya eva / svahetavazca teSAmupAdAnatayA pudgalavizeSAH, sahakAritayA ca tAlvAdisthAnaprayatnabhedAstebhya eva / kathamevamapi yugapat samAnAne karNotpaniriti cet ? yogapadyena bahubhirupalambhAdeva / na cAyamekatve varNasya sambhavati, ekazrotrapraviSTasya tadeva tadantarapravezAsambhavAt / ekasyApi vyApinaH 5 sambhavatyeva yugapadane katatpraveza iti cet; na; tathApi samagrasya tadasambhavAt asamagropalabdhasya ca vAcakatvAnupapateH / etadevAha sakalAgrahaNAt [teSAM yuktA hi zrotragocarAH ] / iti / 10 sakalasya samagrazakadapariNAmasya yad agrahaNam ekatvAbhyupagame prAptaM tasmAt samAnoyahetava eva ta iti / kathameka evaM mArAvIti tadupalabdhimatAM saMvAda iti cet ? na; sAdRzyAdapi tadupapateH / dRzyate hi tato'pi tathAsaMvAda :- yarthaMka evAhAraH paktigatAnAmiti / tato yugapat sakalAkAratayA bhinnadezavyavasthitAnekapratipattugocaratvAdaneka evaM zabda | zrasyApyakArinekasyApi zabdasya tathA tadviSayatvopapatteH nAtastanAnAtvapratipattiriti ca et; na; tatprApyakAritvasyAnumAnataH pratipateH / prApyakAri zrotraM pratyAsanna15 grahNAt sAvaryeNa ghANavat vaidharmyeNa nayanavat / na caivaM digvibhAgasya dUrAdibhAvasya cApratipattireva zrotraM prati zabdasyAbhipatana vizeSAdeva prAcyo'yamudIcyo'yaM pratyAsano'yamanyathA veti tatra pratipatteH sambhavAt prApyakAriNyapi ghrANendriye tata eva tadbhAvAt / kathamanyathA pipIlikAdInAM gandhAbhinadigabhimukhatayA pratyAsante dUre vA gandhadravye pravRttiH ? evaM tahi dUratvasyAsata eva tatra pratibhAsanAt zrotrajJAnaM kathamabhrAntamiti cet ? na zabdarUpasya sata evaM taMtra pratyavabhAsanAt / bhrAntetarAtmakatvamekatra viruddhamiti cet na, dRSTatvAt / kathamanyathA sAkArajJAnavAdinastavApyayaM na doSaH - jJAnAntargatatvenAdUrasyaiva nIlA ratayA pratyavabhAsanAt / na hi tadviSayaM jJAnamapi dUrameva zarIrasya nirjJAnatvApatteH / jJAnAntareNa tasya rAjJAnatvamiti cet na tasya nirviSayasyAbhAvAt saviSayasya pUrvavaddUratvApatteH punarapi jJAnAntareNa tasya sajJAnatvakalpanAyAmadhyavasthitiprasaGgAt / tana zarIrAd 25 bahirzanikalpanamupanaM niHzarIrasya jJAnasyAprativedanAt / tato duSpariharamevAprApyakAri zrotrAdikaM bruvato'pi tajjJAne vibhrametarAtmakatvamiti na tena vayaM paryanuyoktavyAH / tato yuktaM zrotrasya ghrANAdivat prApyakAritvam, anyathA nayanAdivat pratyAsannagrAhitvAbhAvaprasaGgAt / asti ca tatredam - koTakadhvAnAdeH karNavivarAntarvatino'pi tena prativedanAt / na tadaprApyakAriNi cakSuSi dRSTaM tadantargatasyAJjanAdestenApratipatteH / tathA ca kasyacit 30 subhASitamapi "na svamalamati pazyati zaziti kalaGkaM nirUpaviSyati" | ] iti / cakSurapi prApyakArye 'bAhyendriyatvAt tvagAdivaditi cet; atra cakSuryadi golakameva na hi tatra prApyakAritvasAdhanamupapannam, tatpakSasya anuSNAgnipakSavat pratyakSeNa bAdhanAt viSayaviprakRSTasyaiva hi golakasya pratyakSeNa pravedanaM na tatprAptasya / razmidvAreNa tatprAptasyA: styeva tasyAnumAnataH pratipattiH / taccedamanumAnam - razmikalApAlaakRtaM cakSuH taijasatvAt 20 1 prAppArthaM paritendriyatvAt svagidriyacat" - myApA0 0 5073 / myApa kumu0 ki0 pR0 75 Ti0 2 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3249 3 pravacanaprastAvaH 327 pradIpavat / 'tejasaM ca tat rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt tadvadeva / tato golakAdabhisapaMtastatkalApasya viSayaprApteH prApyakAryeva cakSuriti cet atra padi golakasya svato rUpaprakAzakatvaM razmikalApakalpanasya vaidyarthyam / tatkalApadvArakameva tasya taditi cet, kayaM tadasiddhau tasya taddvArakaM tatprakAzakatvam ? tasiddhizca yadyanyataH; tadevocyatAM ki tejasatvena ? taMjasatvAdeveti cet / tahi tasmAt taskalApasiddhI tavArakaM tasya rUpaprakAza- 5 katvaM tato'pi tejasatvaM siddhayatIti kathana parasparAzrayaH syAt ? tana tarakalApasiddhiriti na tavArakamapi cakSuSa: prApyakAritvam / kathaM vA prApyakAritve tasya vyavahitaviSayatvaM prAptyabhAvAt / dRzyate ca zuddhasphaTikaghaTIbhitti vyavahitasyApi vastunastena prakAzanam / tasyAstyeva tena prAptiH tabhittenirbhadAdityapi na saGgatam ; tadantargatasya jalAdeba hiravasraMsanaprasaGagAt tacchidrAnupalabdhezca / na tasya tena prakAzanaM tatprativimbasyaiva bahirapakrAntasya 10 prakAzanAdityapi mandamatereva spanditam antargatasya bahiSpratibimbApakramAnavalokanAta / tasmAdaprApyakAyeMva ckssH| tathA copapanna zrotrasya prApyakAritve tasya vaidhamyodAharaNatvaM sAdhyAzyAvRttidoSAbhAvAt / tataH zrotraM prApyakAryeva uktaanyaayaat| etadevAha teSAM yuktA hi shriigocraaH| iti / teSAM zabdabhAgAnAM madhye yuktAH zrotreNa sambaddhA hiravadhAraNe zrotrasya gogharA 15 viSayA anyathA pratyAsannagrAhitvAbhAvaprasaGgAditi manyate / ki punaridaM zrotrendriyasya prApyakAritvopakalpanam ? AkAzamiti kazcit'; tanna; tasya vibhutvena durabhUtAnAmapi zabdAnAM prAptyavizeSeNa grhnnprsnggaat| tasyaikatvena sarveSAmekoratdApattyA sarvaviSayasya kena ekaviSayasya sarvairapi grahaNApattezca / na ca tasya pradezavatvaM yato'dRSTavizeSopanibaddhasaMskArAdhikaraNasya tatpradezasya zrotratvAt, tena ca dUrabhUtAnAmapAsanaM prathamo doSaH, nAgi dvitIyastasya pratipANibhedena zrotranAnAtvasyavopapatteriti vyavasthAdvayaM parikalpyeta; niSpradezasyaiva / tasyAbhyupagamAt / kalpitasya ca tatpradezasyAkiJcitkaratvAt / taduktaM kumArilena "AkAzazrotrapakSe tu vibhutvaatpraaptitulytaa| dUrabhAve'pi zabdAnAmiti jJAna prasajyate // zrotrasya caivamekaravaM sarvaprANabhRtAM bhavet / tenaikazrutivelAyAM zRNuyuH sarva eva te|| tasyAmavayavatvAcca na dhrmaadhrmsNskRtH| nabhovezo bhaverachotraM vyavasthAvayasiddhaye // " [ mI0 zlo0 zabdani0 56.-59 ] iti / tataH kSayopazamavizeSAdhikaraNajIvapradezAvaSTabdhaH kazciccharIrAvayava eva zrotramiti 10 syAtAdinaH, tatsaMsparza va zabdasya pratyavabhAsanAt / zabdAvabhAsanaM hIndriyaM zrotram / tacca tadavayava eva yuktaH, tatsambandhAdeva tasyopalambhAt tadabhAve ca viparyayAt / tathA ca 'pudgalaparyAyaH zabdaH zarIrAvayavasambandhenopalabhyamAnatvAt zItAtapAdivat' ityanumAnavijRmbhaNAta nAkAzaguNatvaM tasya tadvadeveti pratipAditaM bhavati / etadeva darzayannAha 1"taijasavaM tu tasya rUpAviSu madhye niyamena rUpasyaivAmivyAkasmAt pradIpavat-prazamanda. 10. gyAyakumu0pU0 76 di0 2 / 2 vaizeSikaH / 3 AkAzastha / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAyayinizvayavivaraNe [ 3 / 49-50 pariNAmavizeSA hi bhAvAnAM bhAvazaktayaH ||46 / / dhvanayastatsamarthAnAm [abhAvAdatirekiNAm] || iti / dhvanayo varNAdirUpAH zabdAH, sAmAnyavacanAdapi dhvanizabdAt prAmavazena tepAmeva pratipatteH / te na nityA nApyanyahetukAstatra.doSAbhidhAnAt, api tu pariNAmavizeSAH pari5 .NAmAH zravaNajJAnayogyA bivartAsta evAnyebhyazchAyAtapAdipudgala nivartebhyo viziSyamANatvAdvizeSAste ca tadvizeSAH / kevAm ? satsamarthAnAM tatra parigAmavizeSeSu ye samarthAstadrUpAvAptipogyAsteSAm anasamarthAnAM tdnupptte'| ahakArasyatra tahi te dvizeSA bhavantu zabdatanmAtrasvAhakakArikatvena pArampaH pratijJAnAditi ceta naH tasya nidrAsyAmatatvena mUrtatadvizeSAsambhavAt / acidrUpa evAhakAro'pyanityatvAt kalazAdivaditi cet ; na; 10 svatastatra ciddhAvasya pratipatteH / citsamparkopanibandhanA tatra tatpratipattirna svatazcatanyA diti cet ; naH tatsamparke'pi svayaM tatpariNAma dikale tadayogAt / anyathA pariNAmavizeSvapi tatprasaGaga: taMbAmapi vyApinA catanyena sampakAvizeSAt / ahaGkakAre viziSTastasaMparka iti cet sa ko'paro'nyatra tAgRNAditi ? tatazcidrUpa evAhakAro nirbAdhAt tatpratyayAt / na cAnumAnena tasya bAdhaH; viSayAnubhave cidrUpe'pyanityatvasya bhAvena vyabhi15 cArAt / so'pyacidrUpa eveti cet / kathaM tatra cidvyavahAro yataH idamucyeta-"buddhaghadhyavasitamayaM puSazcetayate' [ ____] iti / cicchAyAsakramAditi ceta; tena tahi vyabhicAra: cidrUpatve'pi tasyAnityatvAt / tatrApi tatsaGakramAntarAttApyakalpanAyAmanabasthAprasaGgat / tannAhakAravivattatvaM zabdAnAmityaparyAlocitavacanametat "abhimAno'hakArastasmAt vividhaH pravartate sargaH / aindriya ekAdazakastanmAtrapaJcakazcApi // " [mAMsyakA0 24 ] iti tatastatsAmarthya pudgalavizeSANAmeva tatra tadvyavasthApanAt / kutaH punasteSAM tadvi. zeSatvameva nakAntanityatvAdikamiti cet ? uttaram-'bhAva' ityAdi / bhAvaH svAralAnAde: kAryasyotpAdaH tatra zaktiyeSAM te bhAvazaktapaH dhvanayo hi yasmAttataste tadrizeSA eva nai kAna25 nityAdayaH tatra tacchaktitvAyogasya nirUpaNAt / pariNAmavizeSo'pi' 'gaurakSaH' ityAdau kaH zabdo yathArthapratyAyakatvena padavyapadezaH kApyeta ? pazcAdbhAvI visarjanIya iti cet, na; tasya kebalasyApratyAyakasvAt, pUrvavarNAnAmapArthakatvApatteH / tarhi taiH sambhUya tasya pratyAyakatvamiti cet ; na; niyatakamattinAM teSAM yogapadyAbhAvana smbhykaarivaanpptteH| tadanantaropalabdhiviziSTasya tasya pratyAyakatva. 30 mityapi na prAtItikam ; kevalatadupalabdhastadanantaropalabdhezca tatkAle varNAbhAvena parasparato bhedAnapapatta: / nahi niranvayadhvastAnAmanutpannAnAM ca tadA tapAmabhAvaH parasparato bhidyata yatastadanantaropalabdhirarthapratIte raGgabhAtramanubhavati na kevalopalabdhiriti pratImaH / "tasmAtvarNavyatirekI varNebhyo'sambhavannarthapratyayaH svanimittamupakalpayati tava padaM sphoTAlyaM na 1 sAMkhyaH prAi / 2 "bhUtAdeH tamozAharupAt gauNIbhUtasaravarajasaH bhUtAvinAmnaH pUrvAcAyanirUpitAvAhArAt tanmAtraH zambAviSayako gaNo jaayte|"-saaNsykaa 25| maatthrvR.| 3 mahArasya | 4kopipro-paa0|5-chope'pi mA0 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tApaleH / 3 pravacanaprastAva vargAstarasamuvAyo vA" [sphoTasi0 pR0 28] iti maNDanaH; so'pi na sphoTamaNDane paNDitaH; varNAnAmeva kramavizeSAdhiSThAnAnAM padatvena pratyAyakatvopapatteH padAntarakalpanAvaphalyAt / teSAmitaretarakAlaparihAravatAM kathamekasyAM pratyAyanakriyAyAmupayogaH sahakAritvAnupapatteriti cet ; itaretaradezaparihArabatA karmakAdikArakANAmapi kathaM tyanidekara kArye vyApAraH ? ekakAlagatatvAditi cet, varNAnAmapyekabuddhigatatvAditi kinna syAt ? nahi prativarNa tabuddhibhedaH kArakeSvapi tadvattadarthabhedena yugapadapyanekatatpratipatterabhAvApatteH / na ca tadabhyupagamo nyAyyaH pratItivirodhAt / tato yugapadbhAvinA kArakANAmiba kramabhuvAM varNAnAmapyekasyA buddhI viSayabhAvenopanipAtAdupapanna eva teSAmekatra viSayapratyAyane vyApAraH / tato yaduktam-"ivaM tAdava varNavAdI praSTavyaH gaurava iti vA kebaloccAraNe vA ko visarjanIyasya bhedo yatkRto'baMdhIbhavaH, pratyayabhAvAbhAvI va ? nandhevaM vizeSaH kvacivasahAyaH kvacidvarNa- 10 vizeSasahAya iti / kva punarata sahAyatA yadA visarjanIyasamayena varNAntaropalabdhirasti / kAyeM khalu vyApAravataH sahAyatA, na cAsatastadA vyApatirasti / " [sphoTasi* pR0 33] iti tatprativihitam ; visarjanIyasamaye gakArAdInAmabhAve'pi svasamaye bhAvena satsahAyatopapatteH, anyathA daNDAdInAmanadhigatacakradezAnAM tatsahAyatvAbhAvaprasaGgAt , tadAnImasatAmiva tatrAsatAmapi vyApArAnupapatteH / daNDAdyabhinadezA apyeka cet karma kurvate / bhinnakAlAH kathaM tadvadvarNA api na kurvate // 1803 / / sarvatraivaM prasaGgazcetkAlabhedAvizeSataH / bhavedevaM yadA na syAt pratyAsattiniyAmikA / / 1804 / / anyathA dezabhede'pi kAryakAritvamicchattaH / ' vAdino'pyeSa doSaH kiM mUniM nAdhirohati / / 1805 / / pratyAsattizca pratipAditava / kramavizeSAdhiSThAnatve satyekabodhopArohitatvamiti / na cedamapyatra codyam-akramo hi bodhaH kayaM tadupArohiNAM varNAnAM kama iti ? 'kathaM na hi tadupArohitvaM nAma teSAM tadanupravezaH api tu tadviSayatvam, tacca atatkAlAnAmapyatadde zAnAmiva sambhavatIti kramAnupadravAt / niveditaM ca tat "yadA yatra" ityAdinA' tata darda 25 pratyAkhyAtam-"na kaM pratyAkhyAna (prakhyAna) nAnAvarNAvayavAtmani pare bhinnam avadhyavadhimanAvamavekSitu kssmte|" [sphoTasi pR068] iti ; dezakRtasyeva prAsAdastambheSu kAlakRtasyApi varNeSu paurvAparyasyAvadhyavadhimadbhAvasthAvekSaNaM pratiprakhyAnasyakasyApi pratyabhijJAnavikalApasya sAmopapAdanAt / yadi varNA eva padaM tadA teSAmane kavaktakatayA yogapadye'pi varNatvasyApracyateH kinna padatvamiti cet ? na; kramavatAmeva teSAM padatvena sampradAyAt, 30 tatpradhAnatvAccArthapratyAyanasya / kramAntaraparigrahe 'tahi padatvam akra matvAbhAvAditi cet / na; tasminnarthe tatkramasyaiva padabhAvAGgatvAt / arthAntaratve tu kamAntarasyApi tadaGgatvAnna niSevacata eva, rAketi kAreti paurNamAsI-bandhanAgArayoH, nAdIti dIneti nAdavat-kRcchra 1tadAmI vA--bhA0 / 2 kathamiti pazmadhika maati| 3 syAyavi0 zloka 2 / 4 caikasmin mAnASaNAMvayavAtmani...-rakoTasi0 pU0 5 / 5pratipalyAkhyAma-pA, 20, 50 / 6 sahina padatvaM ka-mA0,0, pa / 7 nizcita zrA, pa. | "padAvaM na niSebhyateti sambandhaH / 42 . Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe (za50 vatinyoH, dhAreti rAdheti ca pravAha-nakSatravizeSayoH tadatatkramAdhiSThAnatayA tadvarNAnAmeba 'tadbhAvabhedapratipatteH pratIyamAnasvAt / ekavaktRkatvaM tu teSAM tadbhAvanimittamiti nAyaM niyamaH, bhinnavaktakatve'pi tatkramabhAve padabhAvena pratyAyapharavapratipatteH / pratIyate hi bhinna vaktRkapUrvApara bhAgAdapi padyAdestacchAviNAM tadarthapratipattiH / varNAnAM padatve katham zabdAdartha' 5 pratipadyAmahe' 'iti? kathaJca na syAt ? teSAM bahutvena tadvAcinaH zabdazanadrAd bahuvacanasyai vopapatteriti cet : na; tatsAdhAraNasya bAcakatvasAmAnyasya tadabhidheyatvAt, tasya cakatvenekavajana vAyakAzAta / yadyevaM katham 'gakArokAravisarjanIyAH zabdaH' iti tadvyaktivAcibhistasya sAmAnAdhikaraNyaM tadavyaktInAM tenAnabhidhAnAditi cet ? na; upasarjanabhAvena tAsAmapi tena pratyAyanAt, anyathA tatsAmAnyasya tena tadanupapatteH, tadvyakti10 saGakhyAnupAdAnaM tu mukhyatastatsAmAnyasyaiva tenAvadyotanAt / tato 'yuktam 'zabdAdartha pratipadyAmahe' iti, na 'anupAzritavyAvRttayo vyaktayo jAtyAtmanA'; niSedhAt / ___ api ca, ayaM padodisphoTAtmA zabdo nityo niravayavazca tvadabhipretaH; sa yadi svata evendriyasamprayogAt pratItipreyasIsamparkamupasarpati pauruSeyaH prayAso viphala: syAt / na viphalastasya tadabhivyaktinibandhanatvAt / sa khalu prayAsaH parAparasamayabhAvI prayatnAparanAmA 15 tAdRzamevAnakadhvanibhedamAvirbhAvayati, tatazca tasyAbhivyaktiH / sApi nAvayavazo niravayava tvAt / nApi prathamata eva nAdAt tasya sarimanA'bhivyaktaH nAdAntarakalpanAvaiphalyam abhivyaktivizeSopapateH / aparisphuTA hi tasya prathamAnnAdAdabhivyaktiH, tadupajanitabhAvanAsahAyAtta dvitIyasmAttato vilakSaNA, tAvadevaM mAvadantyo dhvaniH, tatastu prAktananiravazeSa dhvanivizeSopajanitapratyayopanibaddhabhAvanAnibahasacivasadvitIyAd atyantaparisphuTatamA sadabhi20 vyaktirAvirbhAva bitti / na tAvatA tasya pratyabhivyakti bhedaH; AvRtyA bhe'pyanuvAkAderibopalabdhibhede'pi tasyakatayeca pratyavabhAsamAta / upataM caitata "ythaanubaak:|| zloko vA sohatyamupagacchati / AvRttyA na tu sa panthaH pratyAvRtti nirUpyate / / prtyyrnupaakhyepaihnnaanugunnstthaa|| dhvaniprakAzita zabda svarUpamavadhAryate // nAva rAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate // " [ vAkyapa0 1183-85] iti cet : ucyate 2sa vyaktaH prathamAnAdAdarthapratyayakRdyAdi / vyarthaH parAparo mAdastadvyaktyai parikalpitaH / / 1806 // 1 pUrvAparaviparyastaSaNarUpeNa pratIyamAnatayA / 2 tadabhAva-bhA0pa0 p0| 3-bhAvipa mA0 ma0pa0 / nartha bhA0,40, p0| 5 'prayogaH' iti sampa rNavAcimaH / 7"zraya gaurityatrakA zabdaH gakAraukAravisarjanIyA hati bhagavAnuparSaH-zAbarabhA. 105 / ma yadutaM zrApa, pa0 'iti yuktam' iti sambandhaH / "ma cAnupAzritaNyAsayo mpakayo jAtyAtmanA mizvinta iti sAmpratam -phoTasi0 puu071| 10 'misyatvamavikApyaM tu satvAdevAtya jAtivat / " -sphoTasi. kA. 11 manuvAko parikA, zlokarIkika socava jisavaM zatAmiti dhASata / 12 sambasvA mA0,0, pa0 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 3 / 50]] 3 pravacanaprastASaH avigataye tasmAttadvyaktirabhivAJchitA / sA cAdivyaktitaH siddhA vyaktyA ki parayA tataH // 1807 / / so'rthapratyayakRnnau cet kuta emastitta. paracAdapi na tatkRtsyAditi tatkalpanaM vRthA / / 1808 / / saGaketavirahAccanna so'rthasaMbittikRnmataH / pratItibhAve saGketaH sa eva na kuto bhavet / / 1809|| avyaktattvAtpratItezca nAsau saaketyte'nyaa| tayavAsI kathaM tahi siddha ityapi kathyatAm // 1810 / / siddhatvAya samartho'sau sahaketAyava netyayam / svaracyA kalpito bhedo vidvadbhayo nAbhirocyate / / 1811 / / AdAveva tato dhyaktI sar3aketasyApi sambhavAt / arthapratIteH vyaktiH sA viphalaivottarottarA // 1812 / / api ca, ayamanyAyAM buddhAvavadhAryamANo na tAvadakhilaviparyAsavikala ebAbadhAryate, paramarSINAmeva tathA tadavadhAraNasya tadanyeSAM testatsampradAyasya copagamAt / ata evoktam "aparadarzitaviSayAstu paramarSayaH sAkSAtkRtadharmANo'vyAhatAntaHprakAzA vidhUtaviparyAsa 15 vAktattvaM pratidire pratipAdayAmAsuH pratijJAyate" [ sphoTasi0 pu. 154 ] iti / bhaktu tatrApi saviparyAsasyaiva tasyAvadhAraNaM saMvedanavat / yathaiva hi saMvedanasyAvibhAmasyApyAbodhimArgAvatArAt grAhyAdyAkAravibhAgaviparyAsopa raktaspava prakAzanamanyathA tadanavalokanAt tathA tAdRzasya zabdAtmano'pi vibhramopadarzitagakArAdivarNakramaviparyAsopazleSiNA gaurityAkAraNa pratipattiH AparamarSipadaprApteH, anyathA tasyApyaprativedanAt / ata evoktam"jJAnasyeva ca vAco'yaM loke dhruvamupAlavaH / " sphoTasi0 pR0 150] ityapi nAtIva caturasamutpazyAmaH / evaM hIdamasaGkagataM syAt-"pazcimastu purastanadhvaninivandhanAdhyaktapariccheca'prabhAvitasakalabhAvanAbIjasahakArI parisphuTataraviniviSTasphoTara lambameva pratyayamabhivyaktataraparicchebamudbhAvayati / " [ sphoTasi0 pR. 130] iti; 25 viparyAsopazliSTatatpratyayasyAbhivyaktataraparicchedatvAnupapatteH / na hi potAdiviplavopAsimitaza ikhAdityayasya tatparicchedatvaM pratiyanti prekSAvantaH, tadanyatatpratyayasyava taistatpratipatteH / tadayamabhivyaktatarapratyayatvaM tasyAbhidhAya punarbiplavopazliSTapratyayagocaratayA'nyathAtvamapyAcakSANa: svoktamapi na pratyAkalapati iti kathannAma maNDanaH paNDitagoSThayAM pANDityarUddhi dRDha muTThoDu parivRr3hatAmupaddhIkreta? kathaM cAsau zabdo bhedarUpaviparyA- 30 soparaktapratibhAsa evArthapratipattaye prekSAvadbhirAdriyeta ? na hi sarpopaplavapratyayaviSayabhAvamanabhavantyeva rajjurbavanakAryAya karapyapAdIyamAnopalabhyate, binivRttatadpA lavapratibhAsAyA evaM tasyAstadarthamupAdAnopalambhanAt / varNavatsyAditi cet ; syAnmataM yayA varNavAdinA varNasyAkramasyApyanekakSaNakramAligitapratibhAsagocarasyaiva tadarthapratipattaye pratyavekSaNam, evaM zabda 1-pavana gau- mA0, 0, 50, / 2-daH - zrA0, 20, 50 / 3-TAvAkhambAma mitra mA0, 10, p0| sphoTavimbamika-phoTasi / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavidharaNe [3350 sthApi syAditi; satyam ; idama kramavarNavAdinaM pratyuttaraM na syAdvAdina prati, tena varNasya tatvataH kazcit kamavata evAbhyanujJAnAt / tahi jJAnabat syAt, jJAnasyAvibhAgasyApi grAhyAdyAkAravibhAgopaplavakalitasyaiva strArtha pratipattaye prtigrhaat| ityapi nopapattimat ; tamyAga sAnugArAmulAya linigaginijAnatayA prathamaprastAbe vyavasthA5 inAn / tanna kramopaplavakalupitAyA eva vAco'rthapratyAyanamupapannam / ato durbhASitamidam "bhedAnukArAmAnasya vAcazcopaplavo dhruvaH / kramopasRSTarUpA vAk zAnaM zeyavyapAzrayam // " [pAkyapa0 1187 ] "jJeyena na vinA zAna vyavahAre'vatiSThate / nAlandhakamayA vAcA' kazcidartho'bhidhIyate // [ ] iti / api ca, viplavAdyadi zabdasya vivekaH prativedyate / viplavapratibhAsasya kathaM tatrAbakalpanam // 1813 // na hi pIDabibekena dAhasaH pratyavabhAti yaH / tatra potabhramaH katrApi dRSTa iSTo'pi vA budhaiH / / 1814 / / nAstyeva tadvivekasya pratItiyadi viplavAt / kathaM tasmAdabhintasya zabdasyApi pravedanam / / 1815 // zabdasya tadvivekAccet kayazcit bhedabhAvataH / nivibhAgavacastatvapratijJA te vilupyate // 1816 / / kiJcAvibhAgasaMbittI vibhAgasyApi vedane / tAttvikatvaM vibhAgasya kinna syAdavibhAgavat // 1817 / / avibhAgena bApAcet vibhAgenetarasya ca / pratItena. pratikSepAnobhayaM tAttvikaM bhavet / / 1818 / / ubhayAtAttvikalve tu kuto vAkyapratipattiH atAttvikAttadayogAditi cet ? kimataH 25 karttavyam ? avibhAgasya zAbdarUpasya tAttvikattramiti cet : vibhAgasyaiva kuto na tatikraya tAm ? avibhAgAbhAva tato vAcyapratipatterabhAvAditi cet ; tasyApi tahi na tatkartavyaM vibhAgAbhAve lato'pi tatpratipatterabhAvAt , "nAlandhakamayA" ityAdinA svayametra tathAbhithAnAt / mA vA bhU dubhayasyAtAttvikatvAt tatastatpratipattiH, tajjJAnAttu bhavatyeva, kathamanyathA upalunAdapi varNabhedakamajJAnAdamasya zabdatattvasya pratipattiryata idaM subhASitaM bhavet ? "asatazcAntarAle yaH vAco nAstIti manyate / / pratipasurakSAvitaH sA grahaNopAya eva saH // " [vAkyapa0 1186 ] iti / na caivaM zAdI tatpratipatinaM bhavati zabdAvanutpatteriti vaktavyam : jJAnAdapi zabdopasaMpRktAdeva tatpratIterbhAvena tatra bAbdavyapadezasyAvirodhAt / tanna "pratyakSe vibhAgAva 1 prAsAdizAnaM aghahAre'vatiTateanurAga-prA0, ya0, 50 / 2-yA bAcA kariSadartho'bhidhIyate iti pra-pAva, pa0 / 3 udaratAvimau sphodasika pR0 132|5-gt: A., 40, 05pratyako vi-taa| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za50-51] 3 pravacanaprastAva bhAsinaH zabdatattvasya pratipattiH / nApyavibhAgAvabhAsinaH zabdatattvasya pratipattiH; tasyaivAprativedanAt / tatastadapratipattau ca kutastatra 'sAkSitvamanumAnasya yataH "sa khalu" [ ] ityAdi sUktamabakalpyeta / tato na paraparikalpitA niravayavanityasphoTAtmAna: padavAkyAdayaH zabdAH, teSAM pratyakSAnamAnAbhyAmivAgamAdapyanadhyavasAyAta / tadAgamasya "sAkSAtkRtavarmAga RSayo babhUvaH'' / nihata0 1120 ] ityAdaH pramANAntarapratikSiptArtha- 5 tayA prAmANyAbhAvAt / tato varNA eva kramavizeSasambandhopAdhayaH zabdA: tadvayatiriktAnAM teSAmabhAvAt / etadevAha abhAvAdatirekiNAm / iti atirekiNaH pudgalaskandhapariNAmavizeSebhyo'ryAntarabhUtA nityA varNapadAdayasteSAm uktanyAyena abhAvAt tadvizeSA eva dhvanaya iti / sAmprataM prakaraNArthamupasaMhRtya darzayannAditaH zabdAnAmapauruSeyatve doSamAvedayati vAcAmapaurupeyINAmAvirbhAvo na yujyate // 50 // iti / vAcAM varNAtmanAM padAdisphoTAtmanAM cApauruSeyINAM nityAnAm , anityAnAmapauruSeyatvAyogAt , AvirbhAvo vyaktina yujyate na ghttte| svato'nAvirbhAvAt , sahakAripratIkSAyAzca tatra pratikSepAt / ato dhvanayo na tadAtmAna iti doSaH / katham ? niyataM yathA 15 bhavati tthaa| niyatatvaM cAtra vilavatrivekena svarUpa evAvasthAnam / viplavasya varNeSu hrasvadIrdhAdeH padeSu ca varNakramasya puruSaprayatnopanItanAdabhedanibandhatvena puruSanirapekSatve zabdasyAsambhavAt / na ca tathA kazcidapi' cAyamupalabhyate ( ? ) hrasvAyudAttAdibhedoparaktasyaiva varNasya varNakramopasaMpRktasya'ba padasya tatkramAdyupazliSTasyaiva ca vAkyAdeH pratItipathaprasthAyinaH pratyavalokanAt / tato nApauruSeyasya niravayavAtmanaH zabdasya vAcakatvam apratItaH / 20 pauruSeyasyApi vAcakatvamabhimatavadanabhimatasyApi kinna syAditi cet ? atrAha samyagjJAnAkuzaH satyaH puruSArthAbhidhAyakaH / iti [atrApauruSeyatvaM jAtu siddhamanarthakam ||51 // ] iti / na hi sarvo'pi pauruSeyaH zabdaH puruSArthasya 'zreyastatkAraNasyAbhidhAyako'pi tu satyo 25 vipratisAravikalaH / na ca sarvo'pyaso tadvikala eva api tu samyak jJAnAGakuzaH samyagjJAnaM tatpraNetuH puruSasya tadarthaviSayaM niruSaplavaM jJAnaM tadevAGakuzo niyAmako yasya sa eva, sa cAyameva syAdvAdAmoghalAJchano vacanaprabandho nAparaH, tatpraNetRNAM tajjJAnAbhAvasya nivedanAt / na ca vamapauruSeyatvameva. zabdasyAvipratisAratayA niyAmakamiti zakyamupapAdayitum ; apojhapreyasyApi dahanAdenIlotpalAdI viparpayopadazitatvena vipratisArapratipatteH / etadevAha- 30 atrApauruSeyatvaM jAtusiddhamanarthakam / iti / atra dahanAdau yadapauruSeyatvaM tad jAtu kadAcinnIlotpalAdimannidhAnavelAyAM siddhaM nirNItam / kIdRzam ? anarthakamavidyamAnArtha tadupadarzitapotAdyAkArasya vastuto nIlotpa 1 sApepisva-mA0,0, pa0 / 2-3 mityaravamcAtra mA0, pp0,| 3-nItadhvanibheda-bhAta, 20, 50,4-pi nayagnupala-pA0, 20, 50, 5-niHzreyasastakA-bhA0, b0,0| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 134 nyAyavinizcayavivaraNe 30 { 352 dAvabhAvAt / tato niSiddhametat ] iti / asatyapi "meye karturabhAvAttadobArA ma nAsti naH / " [ kartari dahanAdivattatra tacchaGkAyA anivRtteH sadoSa eva hi dahanAdirapIruSeyo'pi, anyathA tato madhyApratIteranutpatteH / kiM punaH tat satyaM yadabhidhAyitvena zabdaH satya ucyate ityAhasarvArthAnAmanekAtmapariNAmI vyavasthitau / mArgastadviSayazceti mataM satyaM caturvidham // 52 // iti 1. anekazcAsAvAtmA ca anekAtmA yugapadbhAvI nAnArUpo vastusvabhAvaH, sa ca pariNAmazca prAyAkAraparityAgAja hatottarAkAropAdAnalakSaNo vivarttastAvanekAtmapariNAma ho satya), tau ca sarveSAmeva jovAdInAmarthAdInAM vyavasthita tadvikalAnAmamastu10 tvApAdanAt / tatrAnekAtmanaH prAgupAdAnam, pariNAmaM prati tasya sAdhanatvAt / pratipAditaM hi vipratipannaM prati tasya tatsAdhanatvamavazyAbhyupagamatvaJca anyathA niSkalasyApratipatteH sarvAbhAvaprasaGga iti / tathA mArgoM niHzreyasaprAptyupAyaH, sa ca samyagdarzana / divikarupatrayAtmaka eva ekazastasya tadanupAyatvAt / na hi samyagdarzanasyaiva tadupAyatvaM samyagjJAnAbhAve tasvArthavipadastha upanivedyAlakSapasvAsambhavAt / nApi tadviziSTasya tattvArthAdhigama15 lakSaNa samyagjJAnasyaiva tatkAraNatvamupapannam utpannatattvajJAnasyApi zarIrendriyAdisambandhAparicyuteH, anyathA na kasyacidabhyupadeSTRtvaM pratyutpannatattvajJAnasya zarIrapAtena tadanupapatteH / aparivatitazarIrasyApi tattvaparijJAnAbhAvAt / evaM ca niviSayaMtreyaM zrutiH sthAt""AcAryavAn puruSI veda" [chAndo0 6 / 14 2 ] iti / AtmaviSayazca samyagdarzanAdyabhyAsI viphalaH syAt, anupa sampRktatadabhyAsAdapi "tatvamasi [chAndo0 6687 ] ityAdi vAkya20 sAmathryapanI tAdAtmajJAnAdAtmano'pi niHzreyasopapatteH / aavare - "nipi vastuni viparyayAnuvRttipalabhyate yathA candrAva dvitvAdiH, tadAgamaprAmANyAkSiNI te'pyAtmani nityazuddhAdirUyeNa viparyayopAla pasaMbhavAt tanivRttiparastadarzanAdyabhyAsaH "AtmA'yaM draSTavyaH " [ vRhadA0 2/4/5 ] iti ityAdinA vedyamAno ma jaiphalyadoSAya kalpate / " [ ] iti tatpratiSiddham na tattvajJAna25 mevAdaropAdhikaM niHzreyasanimittam api tu cAritrasavyapekSamiti / AtmAditatvAbhyAsasyaiva cAritratAssmAbhirabhyanujJAnAt / tataH samudita evaM samyagdarzanAdiniHzreyasasyAGgam, antamApAye'pi tadanupapateH / ata eva sUtre "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " [] ta0 sU0 11] iti samudAyarUpeNa samyagdarzanAderekIbhUtasya niHzreyasanimittatva nivedanArthamuttarapadamekavacanAntamevopadazitam / tasya mArgasya viSayo gocarastadviSayaH / sa ca saptadhA- "jIvAjIvAvayandhasaMghara nirjarAmAstaram / " [ 0 sU0 14 ] iti sUtrAt / tasya ca tadviSayatvaM zraddheyatvAdinA na prApyatvena tato mokSasyaiva tattvAt / cazabdaH samuccaye / tAvimau dvau satyoM prAcyAbho iti evaM matamabhyupagataM satyaM catuvidhaM catuHprakAraM sarvasyApi satyasyAyaMtrAntarbhAvAt / tata etatsatyacatuSTayapratipAdanAt pravacanaM satyamatragantavyam jIvAdInAM ca bhAgaviSayatvapratipAdana35 parijJAtatadrUpasya prekSAvato mokSArthAyAH pravRtteranupatteH / ata eva Aha 1- yasyaiva savA0 26 suni-A0, ba0, pa0 / 3- ye tava bhA0, ba0, pa0 / 4 prApya / 5 tata eva sarasa-A0, ba0, pa0 / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 za] 3 pravacanaprastAvaH AI mamAtravo bandhaH saMvaro nirjarA kssyH| karmaNAmiti satkRtya menAkArI samIhate / / 53 / / iti / samIhate saMsAravinivRtti prati ytte| kaH ? prakSAkArI vicArakaraNazIla: / kathaM samIhate ? saskRtya sAdaraM nizcitya / nizcayaprakAraM ca 'aham' ityAdinA darzayati / pratyekamatra iti zabdasya sambandho mama zabdasya vAsravAdibhiH / ahamiti, mamAnava iti, mama 5 bandha iti, mama saMvara iti, mama karmaNAM nirjareti, mama teSAM kSaya iti c| tatrAtmAnamahamiti nidizati ahampratyayavedyatvAt / tasyAsatkAra kasya saMsAro mokSo vA ? ko vA tadupAye pravarteta ? kSaNakSINacittapravAhasya pratikSepAt / tathA tasyAsrabo'pi kAyabAimanakarmalakSaNaH satkarttavya eva, tadabhAve bandhanivartanAya samIhAnupapatteH / satkRte hi bandhakAraNe tasmin tasya tatpratyanIkAnuSThAnena nivattaMne nivatito bhavati bandho nAnyathA, kAraNAnibartane kArya nivRtte- 10 rnupptteH| savamAya prakRtirera rAnIhA mAtmA bandha tatkAraNayorapi tatraiva bhAvAditi cet ; na; "kaMvalyA pravRttezca" [ sAMkhyakA0 17 ] ityanenAtmanyeva tatpratipAdanAt, anyathA tasa aatmvyvsthaapnaanupptteH| na hi anyavyApArAdanyavyavasthApanamatiprasaGgAt / nApi tatraupacArikI samIhA; tataH paramArthataH AtmasiddharasambhavAt / anyatastathA tatsambhave 15 tatpratipAdanavayarthyAt / prakRtigatameva bandhaM nivartayitu pravRttirapi tasyeti cet tadanivarttane 'ki tasya syAs ? anyathA muktavatpravRtterayogAt / duHkhaprAptiriti cet ; siddhastahi bandhAdestava satkAro bhAvAntarasatkRtAttatastasya tatprAptarayogAt / sApi vibhramAdeva na tattvata iti cet ; na; Atmani 'tadabhAvAt / so'pi vibhramAdeveti cet / na tasyApyAtmanyabhAvAt / so'pi vibhramAdeveti cet, na; anavasthAprasaGgAt / ' tAttvika eva tatra vibhrama 20 iti cetana; tasya nityatve nirmokSabhAvaprasaGgAta / anityatve tU siddhastava bandhAdaH sarakAra: tadabhAve vibhramAnupapatteH / tathA kamanirjarAparikSayayorapi tadekadezasakalavizleSalakSaNayoH, anyathA tadupAye saMvare tsyaaprvRttH| nahi prekSAvataH kasyacit paraparizuddhaye svazarIraprakSAlanamupalabdham / kathaM punarAbavAde: "satkartavyatve kutazcid vinivartana satkRtasya tadayogAt Atmavat / asti ca vinivartanaM tasya anyathA tannibandhanasya saMsArasyApya- 24 nivRttyA niHshreysaabhaavaaptteH| ato rajjusAdivat asannavAlavAdiriti ceta; asataH kutastasya pratyavabhAsanam ? Atmana iti cet : na; tasya tattvaveditvena tadanupapatteH, rajjutatvavedinastatra sarpapratibhAsasyAnavalokanAt / prasiddhaM ca tasya tatvaveditvam-"satyaM jJAnamamastaM brahma"[ taitti02|1|1] ityAdeH zrayaNAt / tannAramanastasyAvabhAsanam / jIvata iti cetna; tasyApi tattvajJAnarUpatve tadanupapatteH / mithyAjJAnarUpatve tasya tadrUpaM tatprasavaprabandhazca 20 yadi sanneva sannevAsvAdiH tasyaivAtravAditvAta / asamneveti cataH kathamaso jIvasya: asatastadrUpatvAnupapatteH / itthametat, kevalamavivekajJAnAdasadrUpamapi tadrUpamiva pratibhAtIti beta; na; vivekajJAnasyApi tasvatastadrUpatve sa eva prasaGagaH tAttvika evAnavAdiriti, samjhAnatatprasavapravAhasya bAlavAditvAt / tasyApyatAtvikatve tadrUpatvAvyavasthiteH / tasyApya 1 vicAraNa karaNa-sA / 2-prati-sA / 3 sAMsyaH mAha / 4 saspaiveti bAla, bA, pa 5 kima syAt pA0, 0p0|6 puruSa eva / 7 puruSasya | sajAvA-mA0, 40, pa0 / binamAmAcAt / 9 vinamo'pi / 10'sava saskAra' iti sambandhaH 1 11 tara-mA, ba0, pa.. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [3 / 54 vivekajJAnAntarAttadrUpavatpratibhAsanaparikalpanAyAmanavasthApatteH / api ca mithyAjJAnAd vivekazcat svabhAvo jIvavastunaH / kathaM svavedinastasya tathAjAnaM pravartatAm / / 1819 // asvasaMvedane tasya parasaMvedanAtyayAt / kathaM bhogo'vakalpyeta saMsArI yadaso bhavet // 1820 / / tasmAnniraMzarUpasya tasya svagrahaNAtmanaH / tadvivekAmahAbhAvAnmiyyAjJAnamayuktimat // 1821 // tato yaduktam "sarpahArAvibhAvasnAmabuddhA rakhanA yathA / kAraNaM jagatastadvadayuddhaM tasvameva hi|| bhAnti razvAmasanto'pi sarpahArAcayo yayA / biddhAtostAkArAH svarUpasyAgrahAvamI // "[ ] iti / tatpratibihitam; svarUpasyAgrahAt siddhatvAt / syAnmatam-kAntatastasya svAgrahaH kathaJcideva talAvAta. tato mithyAjJAnavivekasyAgrahaNe'pi bhedAdirUpasya grahaNAddhogopapatte15 rupapannameva saMsAritvamitiH tahi siddhaM tadvivekAparijJAnasya satkRtasyApi kutazcinnivartanam, anyathA jIvasya niHzreyasAbhAvApatteH, tadvadAsravAderapi smAdavizeSAt / tato yuktamAtmanyAsravAdisatkArapurassarametra niHzreyasAthinastadapAye pravartanam, anyathA tdnuppttH| atra codyam-'karmakSayAnmokSaH' iti mataM tadanupapannam, karmaNAM vipakSAsambhavena kSayasvAbhAvAt / azakyakriyazca tatparikSayaH, tRSNAyAM taddhetI punarapi teSAmutpatteH / atha karmavattRSNAyA api kutazcit parikSayaH, tahi sa evAstu vyarthaH karmakSaye parizramaH, tRSNAparikSaye' hi satAmapi karmaNAmakiJcitkaratvena saMsArAnutpatteH / kathaM punaH karmaNAmavipakSatvaM yAvatA kAyapariklezarUpaM tapa eva teSAM vipakSa iti ceta; naH tato'pyekarUpAt vicitrazaktInAM karmaNAM parikSayAyogAt / avagataM hi vicitrazaktitvaM karmaNAM phalavaicitryadarzanAt anyathA tadayogAt / tato bhavannapi tapasA karmamalasya pratirodhaH tajjAtIyasyaiva sthAnna vijAtIyasya / syAdayamAzaya:-tapasa eva zaktyA karmazaktayaH sar3akI: kriyante parikSINA vA, tato niHzeSasyApi karmamalasyAphle zAt tapole zato'pi caikaromotpATanAdilakSaNAt parikSayo bhavatIti; bhavatyayaM zobhano yadi tattapaH klezAdarthAntaram / tathA cedvyarthahi 'taptavanazilArohaNAdipariklezaH tadanyatastapasa eva karmakSayopapatteH / klezAvyatiriktameva tapa iti cet ; na tarhi tataH karmazaktInAM saGkarAdiH tasya karmaphalatvena tatastadasambhavAditi / tatrAha tattvajJAnaprabhAveNa tapAsavaraNaM nRNAm // iti / tattvaM jIvAdiH tasya jJAnaM yAthAtmyanirNayastasya prabhAvo bhAvanayA prakarSagamanaM tena yat saMvaraNaM bAhyAbhyantarazubhAzubharUpanyApArANAM nivAraNam audAsInyAparanAmadheyaM tadeva tapaH, tasyAlpasattvapuruSApekSayA tApatvena pratibhAsanAt , tacca nRNAM manuSyANAM na tiryagjIyA dInA bhazyAnAmapi teSAM tadasambhavAt / tadeva ca tapo vipakSa: karmaNAM tanidAnapratpanI35 karavAt / yo yanidAnapratyanIkaH ta tasya vipakSo yathA vyAdhivizeSanidAnavAtAdipratyanIkaH 1 sapA-mA0, 20, 50 / maanvaavinaashe| 2 kathaMka-kA0, 050 / 3- sa-tAH / 4"poSana iti pA."-tA tti0|5-maarvaa pa.. 30 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354] 3pravacanaprastAvaH 337 kriyAvizeSaH tadvyAdhivizeSasya, karmanidAnarAgAdyAnabapratyanIkaM ca tapaH, tasmAsadapi tadvipakSa iti / kataH panaH karmANi kato vA teSAM tadAnavanidAnatvaM yadevamacyate iti ceta? AstAmetata, anantarameva nirUpaNAt / tathApi kathaM tAdagAsavapratyanIkatvaM tapasa iti cet ? tatprakarSavizeSe tadAsravasyApakarSavizeSAt / na cAyaM tasya tatpratyanIkatvAbhAva sambhavati, krimAvizeSasya pratyanIkasyaiva sataH prakarSavidoSAd bAtAderapakarSavizeSapratipatteH / bhavatvevamAgantanoM tannidAnanibAraNenotpAdapratiSedhaH, karmaNAmutpannAnAM tu kathaM parihANiH ? tapaso putlAdapratiSedha evoktena barmanA sAmarthyaM na cotpannAnAM pratiSedhe, avirodhAditi cet kA punasteSAM parihANiH yA tapaHsAmarthyAnna bhavatIti ? ucyatesvarUpapracyutiriti cet, na; tasyAsteSAmanabhyupagamAt / AtmasambandhAnAM teSAM tato vizleSa iti cet ; siddha tahiM tatrApi tapasa eva sAmarthyam / sati tatprabhAbe tadupadaleSa- 10 vAhino rAgAdisnehasya pradhvaMsAt teSAM tato vizleSopapatteH / vizliSTAnAJca phaladAnazakti vikalatayA karmabhAvapracyavanAt / tato yuktamupAttakarmApekSayApi tapasa eva vipakSatvam / tadevAha sapasazca prabhAveNa nirjIrNa' karma jAyate // 54 // iti / tapaso nirUpitarUpasya yaH prabhAvaH sAmarthya tenena, cazabdasyAvadhAraNatvAt 14 nijINa niravazeSagalitaM karma jJAnAvaraNAdi jAyate bhavati / nato yaduktaM dharmakIrtinA "asambhavAdvipakSasya na hAniH karmadehyoH / azakyatvAcca tRSNAyAstadvetau punarudayAt // dvayakSayA yatne ca vyarthaH karmakSaye zramaH / phalavaicitryadRSTazca zaktibhedo'numIyate // karmaNAM tApasaMklezAnnekarUpAttataH kSayaH / phalaM kathaJcittajjanyamalpaM sthAna vijaatimt|| athApi tapasaH zaktyA zaktisaGkarasaMkSaye / klezAt kutazciddhIyetAzeSamayale zale zataH // yadISTamaparaM kle zAtatapaH kleza eba cet / tatkarmaphalamirayasmAna zaktaH sakarAdikam // " [pra. vA0 1 / 275-80 ] iti / tatprati vihitam / yathokte tapasi karmavipakSe tadasambhavasyAbhAvAt / tatprabhAvAdeva tRSNAyA api sthityabhAve tadvalena punaH karmo pattarasambhavAn, tRSNApahArAdaparasya ca karmakSayaparizramasyAnabhyupagamAt / na ca kAyaparitAparUpaM tapaH kAraNaM karmanibarhaNasya ; apitu 'uktatapaHparihaNasyaka / "bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcarassvamAvyAtmikasya tapasaH pariba haNArtham / " [ bRhatsva0 zlo0 83] iti vacanAt / tatastatra tanibarhaNakAraNabu ddhyA phalavacizmavRSTeH' ityAdivacana jainamatAnabhitvameva 'tasyAvedayati / 1-syAprakarSa-mA0, 20, 50 / - jIvAnAM tRSNAyAM pu-bhA0pa0 / "- tRSyAyAM sthitAyAM pun-"prvaa0|3sNvr-ruuptpHprivrdhnsyaiv kaarnnmityrthH| uktaM tapaH-tAri014 dhrmkotH| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [3 / 55 yadapIdaM prajJAkarasya--' na ca kleza evaM tapastasya karmaphalatvAt / na ca karmaphalameva tapaH zotAtapase vinA pazvAzenAmapi tApasatyaprasagAt / [pra. vArtikAla. 1277 ] iti; tadapi tAdAmaMtra; lejaraya manyavRttyA nabobhAvAnabhya pgmaat| tayA tatvajJAna prabhAvopanIlasaMvaraNasya va udabhyupagamAt / tatra ca na sauganasya vivAdaH / nApi tasya 5 karmanirAkAraNatre / nana edona "tava tahiddhArthatattvAkArAvarodhinI / hanti sAnacarA ( rA tANAM samyagdRSTiH subhASitA / / zrito!dbhavaH karmadehayoH sthitayorapi / ekAbhAvAvinA bIje nA (jaM nA) DAkurasyeva sambhavaH // " [pra. vA0 11273-74] iti / kathaM punarjIvAdijJAnasya tattvajJAnattre natprabhAvAt saMvaraNam, sati tatra jIvasnehAdarAtrayasyaivopapatteH / tathAhi-yastAvajjIvaM vidyamAnatayA'valokayati tasya tatrAvazyambhAvI snehaH, tasya tatsattAtralokanamAnibandhana tayadha bAlapazcAdAyapyupalabdhaH / jIvaca snihman tatsukhasAdhaneSvabhilASI mato'pi tadoSAMstirodhAya guNAnevAropya pazyati / tadguNadazI 15 ca tAni mamedaMbuddha yA parAparANi sukhopabhogAyAdatta eveti na saMsAroparatiH kadAcidapi / tannaM jIvatattvajJAnAt saMvaraNam / nApyajIvatattvajJAnAt / tatrApi satyAtmadarzinastadupakAriSu sakvandanAdiSu tadapakAriNa cAhiviSAdiSu parina hadveSayostatpratibaddhAnAM cAnupagrahopapA(ghA) tAdInAmazeSadopANAmavazyambhAvena prAdurbhAvAt / taduktam "yaH pazyatpAtmAnaM tatrAsyAmiti zAzvatasnehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA dossaaNstirskurute|| gaNI paritavyana mameti ttsaadhnaanyupaavse| tenAramAbhinivezo yAvattAvatsa sNsaaro|| Atmani sahi parasaMjJA svapara vibhAgAspariprahadveSau / amayoH sampratibaddhAH sarve boSAH prajAyante // " [pra. bA0 11219-22 ] iti / tato'yukta tattvajJAnetyAdIti cet / atrAha rAgadveSAM vihAyaiva guNadopatratostayoH / / mokSazAnAta pravartante munayaH samabuddhayaH / / 55 / / iti / / samA sadRzI bAsIcandanayobuddhiryeSAM te samabuddhayaH munayaH pravartante niHzreyaso30 pAyAnuSThAne pravRttAH bhavanti / kiM kRtvA ? tayoH svaparavibhAgabuddhiviSayayoH rAgadveSau protyamoM vihAyava parityajyeva na kadAcidapyavihAyetyevakAraH / kathambhUtayoH ? guNadoSavato guNazcopakAro doSazcApakArastau vidyete yayostayoriti / atha matam-guNadoSAveva nibandhanaM rAgadveSayostadbhAva bhAvapratipatteH, ato na yatra to bhavatu nAma . tatra tayoH parita tyAgaH, yatra tu staH tatra pravartanameva kAraNabhAvAdapapannaM na parivarjanamitiH tanna yaktama: 14 yasmAnna hyupakArApakArAveva tayonimittam, api tu 'tanmanAsikAro'pi / ata eva nirAkA 1 tamro yadukaM pAra,0, pa.12 -nAvAmA-prA, ba0, 10 | 3 savitA / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3155] 3 pravacanaprastASaH 15 asyopakAriNyapakAriNyapi kSamAvatastanmanaskAra vikalasya tadAbhAva (tadabhAva) prasiddha : sa vA tazAmipabhogaM puruSAryatayA nizcitvataH cisatalpamupasarpa stadupabhogopayogidhvanurAga tayAghAtakAriSu vidveSaM ca poSayati na tvAtyantikaM puruSArthavizeSaM pazyataH, tasya tatkAraNeSveva 'manaskArasya sambhavAt na taatkaaliksukhnibndhnessu| tathA ca kasyacidviduSaH subhASitam tadAtvasukhasaMjJeSu 'bhAveSvajho'na ghajyate / / hitamevAnurusacante praparokSya parIkSakAH // " / ] 'iti| tasmAdanyatra guNAdibhAve'pi rAmAdikaM parityajya niratizayajJAnAdisvabhAvasya purupArthasya parijJAnAt tadupAya eva munayaH pravartante / tata evoktam-'momazAnAt' iti / 10 sadapAva'pyapakAritvAdevAnarAgaH, tadavizeSAta paratrApi 'kasmAnna bhavatIti ceta? na; tata upakArasyaivAbhAvAt / dRzyata evendriyAderanyato'pi viSayopabhogAdirupakAra iti cet ; na; tasyA'tattvavedibhirUpakArabuddhyA parigRhItasyApi vivekAbalokavinivezitaprajJAvaizAradyaiH jAtijarAmaraNaprabandhalakSaNaparitApakAraNasya tRSNAbhivaddhanasya nibandhanatayA apakArapakSa evopakSepAt / tata idaM pratyuktam "yadyapyekatra boSeNa takSaNaM calitA matiH / sathApi na virAgo'tra kAmoda vnitaantre|" [pra. vA0 1 / 241 ] iti / vivekavataH puruSasya saMyogasambandheSu bhAveSvAtyantikasyaiva doSasya darzanena sarvadApi tatra 'virktibhaavsyoppsH| yadyevam Atmanyapi vairAgyeNa bhavitavyam, indriyAderiva 20 tasyApyuktena varmanA saMsAraparitApakAraNatvasyAvizeSAt / indriyAdibhivinA na tasya tatkAraNatvamato na tatra vairAgyamiti cet ; indriyAdiSvapi na bhavet, tena vinA teSAmapi tatkAraNatvAbhAdAt / ata evoktam "na vinA duHkhaheturAtmA capi taayshaaH| nirdoSaM vayamapyevaM bairAgyaM tatra tatkutaH // " [pra. vA0 1 / 225] iti ca t; satyam ; Atmano'pi mithyAjJAnAdidoSaparyAyapariNatasya tatparitApakAraNatayA paribhAvyamAnasya vairAgyaviSayatvenAbhyupagamAt / kathamevaM tasyaiva niHzreyase sthApanAyAmAsthAparavAtmanyapi viraktiviSaye tadanupapatteH? tadAsthAyAM vA sa eva rAgaH / sukheSu sthApanAsthaiva rAga AgrahalakSaNaH / " [pra. vAtikAla. 11238] iti vacanAt / tato 30 nAtmani barAgyastha sambhava iti cet, na; doSaparyAyApekSayA tatsambhavAt, tatparyAye ca na 1-masikAra-pA0,0, 50manaskArasvetasa prAdhogA abhimukhIbhAva iti pAt / ayammaka TipU. 156 | 2 tanAvaprasiddha jhA0, 10, pa0 / 3-sidiH taa0| 4 tammanasikA-mA, bara, pa0 / 5 -nuyuzpate prA0, 0, 10 / 6 upato'yam-nyAyakamu. pR. 849 | syA. 10 pU. 1519 / tadupAye tUpa-prA0, para / kutastama ga-mA0, 20, pa0 / virakamASa-tA 10 bAramamA / 11 "prayatnaH / sthAnI-yamayorAsthA" ispasara:-810 Ti0 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyavinizvayavivaraNe [ 156 kasyacidapi 'vivuSaH tadAsthA, dravya eva tadbhAvAt / tatra ca na vairAgyam, ato dravyarUpatabaMdhAtmA doSaparyAyopamardanena zuddhajJAnAdirUpatayA sthApayitumAsthIyamAno na doSAbhinivezinaM vairAgyodaya pratiruNaddhi / kathaM puna satmanyapi rUpAntarApAdAnaM doSopamardane tadavyatirekeNa tasyApyupamardanAt, upamRditasya ca 'doSavadasambhavAditi cet| na; 'ekAntA5 vyatireka eva doSAt / kaJcid vyatireke ca saMvedanasya vikalpatarAdyAkArabhedavat krameNa mithyAjJAnAdibhedasyApyupapatterupapannameva tatra dovarUpopamadane'pi tadantarApAdanam / trikotarAdyAtmanazca saMvedanasyAnabhyupagame na kiJcit syAt sarvasya saMsAratatkAraNAdizyatrahArasya tanAntarIyakatvAditi 'bahuzo nirUpitatvAt / tato nirAkRtametat "na hi tasyAnyathAbhAvo nApyanyasya tathA sthitiH / 'sasminakavezana sarvathA durghaTasvataH // ekaspa nekadezo'sti nkdeshe'stybhinntaa| yasyakadezaH so'nyaH syAttapA stynsthitiH|| syAinabhyaH kaviccettathApyastyanavasthitiH / parAparAyakasyAmAM tatrAparisamAptitaH // " [pra. vAtikAla 15238] iti / vikalpatara-vibhrametarAdibhirAkAra rekasyaiva saMvedanasya tathA cAnyayA ca bhAvamabhyapagamya punarevaM bruvataH svamatAparijJAnadoSopanipAtAt / tatsaMvedanavadAtmanyapyAkArabhedasaMbhavena virAgAvirAgayorapratiSedhAdidamapi pratiSitam "nAramAtmani viraktaH kiM yathAsti sa virajyate / na tathA.na yathA so'sti tathApi na birajyate // " [pra. vAtikAla. 1 / 238 ] iti / tata AtmAdau viparItAbhinivezavata evAtmasnehasukhatarSaNAdinaM vivekinaH tasya tattvanirNaya viparItAbhinivezanivRttI kAraNAbhAvAttadanutpatteH / etadevAha sajjJAnapariNAmAtmatattvasampattipattitaH / pItadoSAsravAkAro viparItagraikSayaH // 56 / / iti / Atmani yo'sau viparolagrahaH bhautika eva, acetana eva, cetano'pyavikalpa eba, nitya eva, anitya evetyAdimithyAbhinivezastasya bhayo vinAzo vivekina iti zeSaH / tasya vizeSaNaM pItetyAdi / doSANAmAtmasnehasukhatarSaNAdInAm A samantAt satraNam AlayaH sa evAkAraH sa pIto'ntarbhAvitaH svarUpatvenAvasthApito yena sa tathoktaH / 10 kAraNasya hi parikSayaH kAryamapi kSayarUpatayAvasthApayati, anyathA tasya tatkAryatvA nupapatteH / kumbhakArAdikSayeNa vyabhicAraH, tena tatkAyasya kumbhAderaparikSayakaraNAditi cet, na; upAdAnakSayAbhiprAyeNavamabhidhAnAt / viparItagrahopAdAnA hi jIvasnehasukhatarSaNAdayaH tatparikSayAnna bhavantIti / 'sajjJAna" ityAdizretra hetuH| sato vidyamAnasya 1 vidveSaH mA0,10, p0|2 tAtraya adhya-mA0,0, p| 3 doSavezvAsa-zrA, vA, p.| 4 esamtAmpatireke ca pa0 / 5-viti ca ba-mA0, 10, 50 / 6 sAMsmanyeka-mAra,0, 10 / 7-pAbhavA-mA0, 20, 50|.8-taachuuss zravaH mA0, 20, 50|9sNjhaane-bhaag0, pa0 / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3356] 3 pravacanamAnIya 251 jIvAdeH jJAnaM sajJAnaM tena yaH pariNAmaH pratisamaya tadrUpatayevAvasthAnaM sa evAtmano jIvasya tarava' svarUpaM tasya sampratipattiH yuktito nirNayaH tata iti / na hi tattattvanirNaye viparItagrahaH saMbhavati virodhAt / tataH sati tasmin kSaya eva tasya bhavati rajjunirNaye sarpagrahavat / tato yathA'vasthitaniravazeSajIyAdipadArthajhAnapariNAmarUpamAtmAna nizcinvato mithyAbhinivezAdidoSa kalilasya vyapagamAdAtyantikI zuddhi: buddhimadhirohati / 5 tata idaM pratyuktam "viziSTasukhasaMgAt syAttavirukheM virAgitA / nairAzye tu yamAlAbhamAtmasnehAlAvartate / / " [pra. vA0 1 / 234-35] iti / yathoktasyAtmana eva viziSTasukhatvena tannizcayavatastadvirodhini sukha vairAgya- 10 niyamena pravRttyayogAt / kutastahi tathAvidhasyAtmano mithyAbhinivezAdayo doSA yato poraduHkhakukapa'kuharapari vartanam ? na tAvattata eva; anirmuktiprasaGgAta, teSAmavizeSApattezca / viziSTA hi te pATavAdiguNatAratamyAdhiSThAnatayA pratIteH / nahi kAraNAvizeSe tadvizeSo nihatukatvApatteH / etena nityAdAramAdeste' iti prtyuktm| tato'pi hi na kevalAttatsaMbhavaH / nAya- 15 dRSTasahAyAt; adRSTasyApi tatkAryatvenAbiziSTasyava sambhavAt', tadvizeSAd doSavizeSAnupapatteH / tadvizeSasyApyanyatastatkAdeiva kutazcit kalpanAyAm anavasthAprasaGgAt / bhavantu tahi vAtAdibhya eva te, vAtaprakRtermohaH pittaprakRteSa: kaphaprakRte rAgaH, tathA ye mohAdimUlA: pralApamAtsaryAnunayAdayaH sarve'pyuttaradoSAste'pIti cet, na, vyabhicArAta, mohAdervAtAdivat prakRtyantare'pi' darzanAt / na hi tadvapabhicAriNastatkAryatva- 20 matiprasaGgAt prakRtyantare'pi prakRti sAMkaryeNa vAtAderbhAvAdeva mohAdiH, ato na vyabhicAra iti ct| tahi pratItavadaparamapratItamapi vAtAdikArya tatra kinna syAt ? prakRtyantaraNa vAtAdeH zaktipratibandhAditi cet ; pratItamapi tato na bhaveta, apratItavat pratIte'pi pratibaddhazaktikasya kAraNatvAyogAt / tanna vAtAdikAryatvaM mohaadeH| vAtAdiprakarSAdyanuvidhAnAbhAbAcca, yaddhi yasya kArya tattadutkarSAdyanuvidhAyi dRSTaM yathA tantvAdeH paTAdikam / " na cavamatra, vAtAdehatkarSe'pi mohAdAvapakarSasya apakarSe'pyutkarSasya pratIteH / atha zaktistatrakAraNaM tasyAzca vAtAdyutkarmAdAvaSyapakarSAdisambhavAt, tatprasaye mohAdau tatpratipatti - virudhyata iti cet ; na; zaktaH pRthagbhAve tata eva kAryotpattyA vAtAderahetutvaprasaGgAt / apRthagbhAve ca tadutkarSAdAvapyapakarSAdarazakyavyavasthApanatvAt / tato "bAtAdehatkarSAdI tadAtmani zaktAvapi tadbhAvAt, tatprabhave'pi sa eva bhavet / na caMvam, ato vAtAvRtkarSa- 30 tavaM tasya bhA0, 20, p0|2-vN nirNaye mA0, 30, p0| 3-vasthitini-mA0,0,0 4 "raM vivaraM vilm|"-saa ttik| 5-vartinaM zrA0, 20, 50 / 6-vAsaviziSTAdoSa-mA, 10.10 / 7tulanA-nAbhyAsajA rAgAdayaH kintu vAtAdijAH saghAhi-vAtaprakRtermohaH pittaprakoSaH kaphaprakRte rAga ipti savaSyasatya bhiSAta vAtAvidharmAH prakRtisakarAt 11-pra. vArtikAja 114 / tatvasaM0 pR0 548 / 5-pi sArza-zrA0, 40, pa0 / 9-sImA kArya prA0, 10, pa0 / 10 pratItaparamatamapi bhaar...,0| 11-krsssyaapyutkrss-maa0,0,p| 12-rayAdareva pAtADe-pA0, ba, pa0 / 13 vAtAnA urakavAdI pA0, ba0, taa.| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nyAyavinizcayavivaraNe [3 // 57 bhAve'pi mohAdau tadviparyayAt vAtAdiprabhavatvaM na mohAdI zakyakalpanam / tato'nyadeva tasya kAraNaM vaktavyam, ahetukatve kAladezasvabhAvabhedAnupapatteH / taccAbhyAsa 'eva / mohAghabhyAsAdeva hi mohAdiH; tatpATavAdyana vidhAyinastasya pratipatte, ataddhetukatve tadanupapatteH / ataH sajAtIyAbhyAsanibandhanA eva mohAdaya iti saugataH; so'pi na yuktavAdI; dIrghanidrAdinA 5 abhyAsa vyavadhAne punastadutpAdAbhAvaprasaGgAt / vyavahitasyApi hetutvApna tatprasaGga iti cet, kathamidAnIM sugate'pi janmadoSasamaddhavalakSaNA punarAvRsina bhavet / taddhetoH Atmadarzanasya tadAnImabhAvino'pi cirApakrAntasya taddhetu vasambhavAt / tathA ca meM subhASitamidam "AtmadarzanabIjasya haanaabpunraagmH|"[pr. vA0 1143] iti / tanna abhyAsasthApi 'mohAdikAraNatvam / karmaNAM tu podgalikAnAM tadupapanna 'pramANabhAvAt / tathA hi10 yathAvasthitasva parasaracchidAtmano jIvasya svaviSaye mohAdiH zarIrendriyavyatirekijIvo pazliSTapudgalapariNAmapUrvakaH, tatvAt, dhatUrAghupayoginastanmohAdivat / karma pudgalopazleSo'pi jIvasyAparamohAdipUrvakaH, tatvAta dhattarAdirasopazleSavaditi siddha Asravo bandhazca, tapazleSasya banyatvAt tadetozca mohAderAsravatvAt / etadevAha rAgAdayaH sajAtIyapariNAmAbhivRddhayaH / sUcayanti hi karmANi svahetuprakRtIni ca // 57 / / iti / sajAtIyaH sadazaH pariNAmaH parAparavivarttaH sa evAbhinavA pUrvApekSayA 'pratyamatvAt abhyadhikA kAlopacayavattvAvRddhiryeSAM te tathoktAH / te cavambhUtA rAgAvayo rAga: snehAtmA mohavizeSaH tadAdayo dveSAdayaH / ki kurvanti ? sUcanti hi sphuTam / kAni ? karmANi nirUpitarUpANi / kIdRzAni ? svahetuprakRtIni svasya rAmAdehetuH kAraNaM prakRti: svabhAvo yeSAM taaniiti| cazabdo hetaparatvamasyAvadyotayati / yato rAgAdImAM hetaprakRtIni karmANi tataH sUcayanti kAryAta kAraNapratipatteranyabhicArAta / athavA sve rAgAdayo hetaprakRtayo yeSAmiti vyAkhyeyam / kathaM punaratra vyAkhyAne teSAM tatsUcakatvam kAraNAnAmavazyambhAvikAryatvAbhAvAditi cet ? satyam; tatra sApekSatve tanniyamAbhAvaH, apekSyAsanni dhAne kAryAnutpatteH / na caivam, rAgAdInAM svata eva tajetutvasya prakRtigrahaNena jJApanAt / 11 evaM hi te prakRtyA taddhetavo bhavanti yadi tatra nAparamapekSeran, ApekSikasya hetubhAvasya prAkRtatvAnupapatteH / prAkRte ca tadbhAve niyama evaM kAryasya tRSNAyAmiva krmnnH| tathA cAlaGkAravAkyam "aya tRSNAsti maivAsti karmaNo'sya parikSayaH / satRSNasyAspa hi bhavet punaH pharma parAparam // " [pra0 bArtikAla0 1 / 190 ] iti / kathameva kAraNasyApyavyabhicAriNo liGgatvasambhavAt kAryAdibhedena 'liGgavidhyakathanam ? iti cet satyam; astyayaM saugatasya tadvAdino doSaH, kAraNaliGgasya svabhA 20 1 evaM na mo-thA0, 10, pa0 / 2 mohAdhikAra prA0, 10, pa0 / 3 pramAgAbhAvAt zrA, 20pa0 / 4-svapAsya svavi-yA, ba0, pa0 / svaparaspa vi-pa0 / 5 pudgalazleSo-mA0 ba0, pa0 / 6 pratyavasthA-pA0, 20, p0| 7-kA vA kA-prA0, 10,50 / 8 padatvamappAva-prA0, 10, 10 90 vA. 31 / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3158-59] 3 pravacanaprastAvaH 343 vAntarbhAvapratyAyanAt / tadevaM klezakarmakatipayavyakti vizeSagatasya kAryakAraNabhAvasyA - numAnataH parAparabhedAt pratipattAvanA direva sa vyavatiSThate, tadanumAnabalabhAvinA tarkajJAnena sacaiva tatra pratipatteH / tatprAmANyasya ca nirUpitatvAt / sAmprataM tatvajJAnetyAdinoktamapi karmanirjaraNaM vineyAnujighRkSayA spaSTamabhidhitsurAh sAtmIbhAvAdvipakSasya sato doSasya saMkSaye / karmAzleSaH [ mattAnAM nivRttiH phaladAyinAm ] ||18|| iti | bhavati hi sato vidyamAnasya doSasya rAgAde: saMkSayaH sAmastyena vinAzaH tadvipakSasya rAgAdipratyanIkasya nirUpitasya tapasaH sAtmIbhAvAt, anAtmarUpasyAtmarUpatayA bhAvanAt / sati ca tatsaMkSaye karmabhirAgantubhirazleSo'sambandhaH AtmanaH teSAM doSanidAnatvena 10 doSAbhAve'nusate, anutpannazca sambanvasyAsambhavAt / pravRttAnAM tahi karmaNAM kathaM nivRttiH ? ityAha vRttAnAM nivRttiH phaladAyinAm / iti / pravRttAnAM pUrvopAtAnAM karmaNAM nivRtirAtmano vizleSaH / kIdRzAnAm ? phaladAyi - nAm / vizeSaNamapyetaddhetutvena draSTavyaM phaladAyitvAditi / dRzyate ca phaladAyitveno- 15 pAttasyApi madirAdevinivRttiH tathA karmaNAmapi / phalaJca teSAM sa eva rAgAdirdoSa:, tathAntarameva nirUpaNAt / tadevamAtmanaH karmasambandhAbhAve tatsambandhatirohitasyAnantajJAnAdisvabhAvasyAvirbhAvAt bhavatyeva paramA nirvRtiH / kathaM punarAtmanaH karmasambandhAbhAve kartRtvabhoktRtve tayostadupanibandhanatvAt ? ' tadabhAve cAtmaiva na bhavet tasya tallakSaNatvAt, ato na tatsambandhAbhAvena tasya niHzreyasa kalpanAtmavAdinAmupapannamiti cet tama yathAvasthi- 20 tasvaparaviSayaparizuddhajJAnasyaiva tallakSaNatvAt / tatra ca " prabhAsvaramidaM cittam" [ pra0 vA0 1 / 210] iti bruvataH sogatasyApi vivAdAbhAvAt / cittasyaiva kathaJcidanvayinaH Atmatvena vyavasthApanAt / tataH kriyA bhogayorabhAve'pi na parihANiriti durvyAhRtametat"AtmIyameva yo necchendroktA iva na vidyate / AtmApi na tadA tasya kriyAbhogau hi lakSaNam // " [pra0 vA0 1257 ] iti / kutaH punarvivapakSasya sAsmIbhAva ityAha 25 pratipakSa sthirIbhAvaH mAya: saMskArapATavAt / iti / pratipakSo rAgAdInAM tattvajJAnabhAvanArUpaM tapaH tasya sthirIbhAvaH AtmamayatvaM saMskArasya tadbhAvanopanItavAsanA vizeSasya pATavAt / sa ca tataH prAyo bAhulyena kadAcida- 30 satyapi tasmin kSayopazamavizeSAdeva bhAvAt / ke punaste doSA yeSAM tadbhAvanA vipakSabhAvenopakSipyate ? iti cet atrAha nirhAsAtizayau yeSAM tatprakarSApakarSayoH || 6 || iti / tasya tattvajJAnAbhyAsasya prakarSApakarSAvupacayApacayau tayoH satoryeSAM rAgAdInAM nihasAtizaya hAnivRddhI teSAM sa vipakSa iti pratIyate, anyathA tatprakarSAdau tannisAderanu- 35 1-zaH sacata zra0, ba0, pa0 / 2 dAyitvamiti A0, ba0, pa0 / 3 tadbhAve mA0, 50, 50 / 4 peza pa0 / 5 bAsyaiva prA0, ba0, pa0 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAyavinizcaya vivaraNe [ 359 papatteH / tayA ca yat yatpATave satya hoyate tatasyAtyantapATavAnnirmUlamapahIyate baghA dahana pATavAcchItasparza, tatrajJAna paTavA dapahIyante ca rAgAdaya iti siddhaH saMvarastatvajJAnAtmA / tatazca dopAmahAnAdAgatakarmAnutpattI utpannAnAJca tadapahAtavya klezamAtra phalapradAnAmAdbhavati parizuddhiH yA siddhirAtmanaH kASThAgatAttattvajJAnapATAt doSANAM 5 samUlatalaprahANAdAtmano'pi syAt avyatirekAta, anyathA doSANAmapi na bhavediti cet; na; Atmana evaM tadrUpasya prahAzAt / prahINasya kathamavasthitiH, yataH kaivatyamiti cet ? tathApi pratItereva / nirUpitaM ca sthityAditrayAtmakatvaM sarvasyApi bhAvasva / tato nedaM jaina prati dUSaNam - 10 "yasyAtmA ballabhastasya sa nAzaM kayamicchati / " [pra0 vA0 1 / 236] iti / sanneva hyAtmA kasyacidvallabhaH / na ca kauTasthye tasya sattvam, tatra kSaNabhaGgakAntadakriyAzakti kalyasya niruupnnaat| pariNAmini ca vinAzasyAvazyambhAvAt tamicchata eva tadvallabhatvopapatteH / na tatra kathamiti praznopapattiH, anupapattiviSaya eva 'tadupapatteH / aya saugatenApi tatvajJAnaM bhAvanAdhiSThitaM niHzreyasanibandhanamabhihitaM kasmAzeSyate ? 15 iti cetuH kiM punastasya tatrajJAnam ? "svAdiliGgopajanitamanumAnamiti cet; kutaH tatsiddham ? asiddhasya jJAnatvAnupapatteH / svasaMvedanAditi cet naH tasya pratyakSa 'vizeSatvena svalakSaNaviSayatvAt anumAnasya ca sAmAnyAkAratvAt, anyathA zabdasambandhayogyatvAnupapatteH / svataH svalakSaNAtmavAnumAnaM sAmAnyAkArastu tatra vikalpAntaropanIta iti cet; na; tadantarasyApya viditasyAjJAnatvAt svasaMvedanAcca sAmAnyAkAratvena viditatyA20 yogAt / tatrApi tadAkArasya vikalpAntaropanItatvakalpanAyAM prakRtaprasaGgAnativRtteH anavasthApattezca / satyapi tatra svasaMvedane kathamanAropAttatpratipattiH na cAropasyaivAnutpattiH ""parokSA to buddhiH" [ ] iti bruvatAM " tatrAsvasaMvedana samAropasyasa prAdurbhAvAt / svasaMvedanenaiva tadutpatteH pratibandhAditi cet na "ananvaye'pi citta"prabandhe tenave" katvAropajanmanaH pratibandhAt anAropapratItibhAvenAnu mAnava kalyopanipAtAt / 25 anumAnAntarAttatrApyanA ropapratItikatvakalpanAyAm anavasthAnam anumAnaparamparAyA 'aparisamAnteH / tato nAnumAnasya sambhavo nirAzepAyAstatpratIterabhAvAt / sambhavato'pi kastasya bhAvavitA ? vinA tena bhAvanAnupapatteH / na cittakSaNa eva; kasyacittasya parAparakAlAvasthAyitvena paramatAprasiddheH / kSaNavinAzinazca bhUyovRtyA "tadbhAvakatvAnupapatteH / santAna ityapi na yuktam anvayinastasyApi vastuvRtte30 nAbhAvAt avastuvRtyA sambhavatazca bhAvanAdI vandhyAstanandhayavadanupayogAt / tanna tasya bhAvanA / tatsambhave'pi na kiJcit phalamityAvedayati- 1 yathA ca pa0 / 2 supajAyate A0, ba0, pa0 / 3 siddhiH bha0 ba0, pa0 / tatrAhArAdhya 0, ba0, pa0 / 5 vA si tA0 / 6 prbhosspteH| 7 svazvAdi zrA0, ba0, pa08 viSayatvena prAo, ba0, pa0 / 9 ra vipa0 / vastuvi zra0 10 10- ropAsyaivA pa0 / 11 "tasmAdapratyacA buddhiH" mI0 bhA0 111 / 5 / 12 "mImAMsakA nAma " - sA0 di0 / 13 -sya viditasya pra0, 0 16 eka dhAropapateH - tA0 zi0 / pa0 / 14 anvayepi A0, ba0, pa0 / 15 prabandhenaivaika prA0, 2010 17 api sa -A0, ba0, pa0 / 18 "saugalamave'prasiddheH " - sA0 da0 | 19 tadbAdhakatvA-A0, a0, pa0 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] 3 pravacanAprastAvaH 345 yadyayanAtmavijJAnabhAvanAsambhavastataH / na nirodho nirodhe vA na prayojanamIkSyate // 60 / / iti / Atmeti kacidanvayaH, tadabhAve bhAvAnAM narAmyasyAbhi'matasyAvazyambhAvAla, sa rate zAmina sAni zikAmAni ca teSAM sambandhinI bhAvanA kSaNabhaGganaraMzyA'canumAnAbhyAsavRttiH tasyA yadyapi sambhayaH apizabdastadabhyupagamaM sUcayan / vastutastadabhAvaM nivedayati / tatastatsambhavAt, na mirodho na vinAzo "mizyAropasya / tannirodhAya hi tatsambhavaH parasyAbhimataH "mithyAdhyAropahAmArtha yatnaH" [10 vA0 12194] iti vacanAt / na cAnumAnAttanirodhaH tasyAvastuviSayatvAt / varatuviSayasya' hi jJAnasya tadanyatpratinirodhakAtvaM yathA rajjujJAnasya sarpavedana prati, nAvastuvedanasya yathA tasyaiva sarpajJAnasya 'sambhramAntaraM prti| sAmAnyAvalambanatvenAvastuvedanasyApi tasya / / vastuni pratibandhAta, bhAvanAparikalitasya tadadhyAropapratyanIkavastusvalakSaNadarzanapratyupasthApanadvAreNopapadyata evaM tannirodhakatvamiti cet na; pratibandhasyaiva pramANAbhAvena pratikSiptatvAt / tanna tato bhAvyamAnAdapi vastusvalakSaNasya darzanam, api tu tadviSayasyaiva mithyAkArasya / athApi kazcit tatastadarzanaM tathA vairAgyadarzanamapi duHkhabhAvanAyAM kinna bhavet ? yata irda durukta na bhavet__ "duHkhabhAvanayApyeSa duHkhameva vibhAvayet / " [pra. vA. 1 / 240 ] iti / tanna mithyAjJAnAbhyAsabato'pi mithyAtvasya nivRttiH madyapAnAnmadasyeva, taduktam atastvaM bhAvayan bhikSaH kathaM tattvena yujyate / pivammacaM mAbhAvaM kathannu pratipadyate // " [ ] iti / athavA tato na nirodho nirodhyasyAbhAvAt / kathaM punastasyAbhAva: ? sukhaduHkhaharSaviSAdAdiparAparavittakSaNeSu ekatvajJAnasyaiva nirodhyatvAditi cet satyam ; yadi tasyAropitaviSayatvam, na caivam, bhedajJAnabattasyApi nidhivana tattvaviSayatvAt / na ca tattvajJAnamaMda nirodhyam, bhedajJAnasyApi tattvApatteH / na kiJcittattvajJAnaM vicArAsahatvAt 25 sAmAnyaM tu vyavahAraNa, tato bhedajJAnamapi nirodhyameveti cetaH ucyate-sada jJAnaM yadi vastuto nAsti na bhAvanAsambhavatastasya nirodhaH, svata eva bhAvAt / asti cet ; kathana tattvajJAna sat ? tena svarUpasya 'sata eva pratibedanAt / na ca tasya santAnasya nirodhaH; caramatinaH sajAtIyAnavaklaptau vijAtIye'pyanupayogAt nityavadavastutvApattI tadugadAnapradAhasyApi tattvApatteH / tatra coktam-'svata eva "tasyAbhAvAt kiM sannirodha- 10 prayAsena iti / tanna tasya nirodhaH / nirodhe yA yatkiJcinmumukSuprayAsasya phalaM parizuddhaparAparacilalakSaNa prayojanaM parAbhimataM tat na sambhavati / saMvRtyA sambhavati tata eva tasya 1"mAmazakadasya kathamanvayavAvakarabam iti cyase, pratati sAtatyena gacchatIlpAsmA'zcaya:"-DA ttik|2-mtH avazya -sA. 13 -zyAvana-pa0 / 4 "adhyAhAmidam"-DA0 Ti05 -yasthAbhidhAna -prA0, 20, 50 / 6 "vibhramAmansarama"-sA di0|7-bu tatvajJAnasyAspaba mA0,0, p0|-nN tasvama mA0, 050 / 9svata zrA0,0pa0 / 10 tasya bhAvAta mA0, 4, 50 / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyavinimayaviSaraNe mokSatvena, tatphalatvaM ca trastuta: 'punastasyApi nirodha eva mokSa iti cet na tahi tasya praNItatvam, 'taddhi mokSAntarapratikSepeNa tasyaiveSTatvam / samprati 'tadantarasyApi pratipAdanena tasya 'tallakSaNAbhAvAt / yadi vA, nirodhe vA mokSe tatra prayojanaM pramANa 'prayujyate prakarSeNa yuktaM kriyate'neneti prayojanam' iti vyutpatteH tanneSyate' na sambhavati / sambhave tatraiva tanna bhavet, nApi sasyAyukti vikalatvaM tadavikalatvAdeva 'sAMvRtatvopapatteH / tato durbhASitamidam "parituSTaH kSaNo yasya sambhavatyaparAparaH / tasya mokSaH praNIto'so bhraantyyuktivinaakRtH||" [pra. vAtikAla. 1 / 203 ] iti / gajAna ta sItAranyava nirodhasya praNItatvena mokSatvamiti cet / atrottaraM virodhe vA ityaadi| etaduktaM bhavati--nirodhamabhyupagacchatA tatparicchittaye pramANa vaktavyam, anyathA tIrthAntaramokSavattasya prnniittvaavyvsthiteH| tacca na tAvanmuktasyava, niHsaraNAbhAvAnuSaGgAt / niHsaraNaM hi muktasya punaH saMsArAbhAvaH / na ca pramANe sati tadabhAvaH; tasyaiva nirodhinaH saMsArasvAt / tanna muktasya pramANam / saMsAriNa iti cet ; 15 tadapi na pratyakSam, tasya talabhAvina' eva tadviSayatvam, nirodhasya ca nIrUpatvena bala vaikalyAt / atadAkArasya ca na "tadviSayatvam, AkAravAdavyApatteH / tadAkAratve ca na pratyakSatvamabhAvatvAt / punaH pratyakSAntareNa tatpratItikalpanAyAmanavasthApatteH / tantra pratyakSaM tat / nApyanamAnama; pratyakSAbhAve tasyApyanavakalpanAtA nApi pramANAntarama; anabhyapagamAt / sanna nirvANaspa nirodhAkAraH pramANAbhAvAt / ata eva na tatra rAgAdhupazamarUpaH zAntAkAraH; 20 pramANapayAtitini" tasmistadAkArasthAzakyakalpanatvAt praNItatvAdyAkAravat / tato yaduktam- "nirodhaH zAntatA praNItasA "miHsArabhAvazceti caturAkAra nirodhasatyam" [ iti; sat prativyUDham / tanna santAnanirodho nirvANam / sati vA tasmin na prayojanaM phalaM mumukSUNAmIkSyate / na ca niSphale tasmin prekSAvatAmabhiruci rupapannA tadvattAvirodhAt / anyathA brahmavidAM jIvavinAzalakSaNe" mokSe tadvadabhirucyupapatteH / 25 yattatra prahasanaM prajJAkarasya "na ca tAvazA moraMga kiJcit prayojanamityahI mahatprekSApUrva kAritvaM yoginAm" [pra. vAtikAla. 1234] iti tanna yuktaM bhavet / tatra sogatakalpito mAkSaH, tadabhAvAt na tanmArgatvam anAtmavijJAnAbhiyogasya naMrAtmyajJAnasya mithyAtvAcca na tadabhyAsasya mArgatvamityAdarzayati- / 1purtaa0| 2 vahimocA-yA0, 20, 50 / 3 sabamtavatsalyApi nirodhe mA0, 20, 50 / 4praNIvavazakSakAbhAvAt / pravItatvam "prataH paro'pi samavati mokSasA'sikSepeya pragIsasa ityAkAraH / " - bArtikAra. 1791 / 5-tesambhave pAra, 0,10 / 6-vikalpavaM mA0, 40, pa0 / 7 kiyA-mA, 20, 50 / ayuktpviklsvaadev| 8 sAmmasaravo-pA0, 20, 50 / "mAjhamayAM viSaya iti logarabhidhAmAra" -saahi0|10-sdvissyvsmaakaar-maa0, 50, pa0 / 11-padAkSivIvita-mA0,0, 501 12 "nirodhakSa, zAnta:, praNItasaH, ni:saravatazceti casvAra bhAkArA:- ma. vAziphAsa. 1191 / nirodhaH zAntataH praNItA niHsArasazveti prA0, 10, pa0 / 13 giHsNsaar-taa| 14-pApaNe'pi mojhe zrA0,0, paH / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361-63] 3 pravacanaprastAvaH heyopAdeyatatvArthaviparItavyavasthitaH / mithyAjJAnamanAtmaoN maiyAdipratirodhataH / / 61 / / iti / saugatena hi yadanAtmajJam Atmavedana vimukhaM jJAna vijJAnamabhyanujJAtaM tanmidhyaitra / kuta eva tat (etat ) tattvena tadbhAvenAdhyate iti tasyAyoM, heyopAdeyo ca' to tattvArthoM ca tayoH yA tadvijJAnabalAt viparItA heyasyopAdeyatayA upAdeyasya heyatayA vyavasthitiH tata 5 iti / na ceyaM nAstyeva sarvathA phalavikalatayA kathaJcittadvattayA ca yathAkrama tyAjyopAdeyayopicattasantAnanimU locchedAvasthAnayostajjJAnena viparItasthiteravakalpanAt / athavA tad jJAna mithyetyasambhavIti vyAkhyeyam / atra nimittamAha--'maMgyAdipratirodhataH' iti / maitrI tattvamAtra samatAbhAvanam Adiryaraya guNotkRSTAdiviSayasya pramodAdeH taraya yaH pratirodhaH tajjJAnasambhave pratinittiH tata iti / tathAhi-na tAvattajjJAnaM vineyAnAM svata eva; sugata- 10 kalpanAvaiphalyaprasaGgAt / sugatAdeva tateSAmAditaH parArthAnumAnarUpamiti cet / na tato'pi tajjJAnavataH tadasambhavAt / sa hi kRpayA tatteSAmupadizati / na ca tajjJAnavataH kRpA viSayA. bhAvAt, sarvasyApi tena biteyavargasya tatvato nIrUpatayaMva jJAnAt / tadadhyAropasyApi tadabhAvatattvajJAnavatyasambhavAt / tato yadi sugatasya kakSaNAvatvamapratiradhi na tasya tadabhAvajJAnam / tathA vineyalokasyApi, iti yuktaM tasyAsambhavitvam, asambhavatazcAnabhyAsabhUmitvenAnirvANa- 15 mArgasvamapIti / sAmprataM stramate pramodAdeviSayabhAvAdinA vidhAnamupapannamiti darzayannAha tatvArthadarzanajJAnacAritreSu mahIyasAm / / AtmIyeSu pramodAdirata eca vidhIyate / / 62 / / iti / tattvenAryanta iti tattvArthA jIvAdayaH teSAM yAni darzanazAnacAritrANi zraddhAnAdhigama- 20 tasthirIbhAvalakSaNAni teSu pramozavi: harSAdiH, AdipadAt maitrIparigrahaH sa vidhiiyte| "maMtrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu" [ ta0 sU0 7 / 11] iti pravacanena / kuta: sa teSu vidhIyate ; iti cet ata eva ato'smAttattvArthadarzanAdInAM bhAvAt paramate ca tadviSayasthAbhAvAt, tasya ca cAritravikalpatvena niHzreyasakAraNatvAt / evkaaraagnimittaantrbyudaasH| keSAM sa vidhIyate ? mahIyasAM pratyAsannaniHzreyasasampadAm / 25 teSAmeva sAMsArikabhoganispRhavyApAratayA mahIyastvopapatteH / kIdazeSu teSAM sa vidhIyata iti cet ? AramIyeSu / upalakSaNamidam, lena parakIyeSu ceti pratipattavyam / na caivamanasthitasyApi mugatasya kvacinmayAdika sambhavati ityAha yastAvata [karuNArattvAttiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH sa parocchedAnna samatvaM prapadyate ] ||63|| ityaadi| 30 nanvidamuktameva pUrva kimartha' punarucyate iti cet ? bAladhiyAM paricayasthayArtham / ebamuttaratrApi / na caivaM sarvatraprasaGgaH anayava dizA'nyatrApi tatsthairyAnyAsasya' kartavyatAyAH 1 vijJAnamasya tu jJAna-pA0, vA, pa.12 ca tasvAthI A0, 0pa0 / 3 sajJAnamamidhye -mAla, ba, pa0 / 4-rodhAna mA0, 10, p0| 5-mana ni-pA0, vA, p.| 6 -bhyAsakasa -mA, ba0, 10 / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nyAyavinizcayavivaraNe sUcanAt / tAvaditi vAkyAlaGkAre / yazcetasA santAnaH sugatAnAmA tiSThatyeva na nirvAti / kutaH ? karuNAvasvAt sa samatvaM maMtrIrUpam upalakSaNamidam tena pramodAdikamapi na prapadyate na katarena prApnoti viSayAbhAvAt / astyeva santAnAntaraM viSayaH tatra sasvamAtre maitryA vratacAriNi pramodasya klezavati karuNAyA nighu NAdAbupekSAyAzca tena prapatteriti 5 cet, na; tatra sarvatrApi tena nairAtmyajJAnapradhAnenocchedasya'va karaNAn' / na ca tadgocaraM maiyAdika vyomakusumAdivat / na yadA maiyAdikaM tadA tatrocchedaH pazcAdeva tasya bhAvAditi cet ; na; vastusati pazcAdapi tadbhAvasya niSedhAt / avastusatazca pUrvamapi kastasyocchadAdvizeSaH yato maccAdeviSaya: syAt ? adhyAropataH sattvamiti cet, na; avastusati / tasyaivAbhAvAt / tasyApi tato bhAve'navasthApatteH / sugatasyaiva tadadhyAropa iti cet ; tena 10 tahi tana madhyAro punasTamunhe dAmAsaneta ra mArogayitavyam, "prakSAlanAdi panatya dUrAvasparzanaM param" [pra. vAtikAla. 11547 ] iti nyAyAt / tanna avastusataH pUrvamapi tadviSayatvam / vastusattve tu kathaM tatrava macyAvirukchedazca virodhAt ? na viroSaH, rAgAdiduHkhopazamarUpatvenocche dasyaya pareSAmiSTatvAditi cet / na ; abhISTatve'pi svasantAna badastusatyucche isyAzakyatvAt / tanna taducchedAtmA mokSaH sambhavati / kastahi vAtavya' 15 itpAha tasmAt [ nirAstravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate / santAnasyAtmano veti zabdamAtra tu bhidyate ] // 64 // ityAdi / tasmAt uktasya mokSasyAsambhavAt nirAlIbhAvo mithyAjJAnarAgAderAstravAdanikAntasya' niSkrAntasya bhAvo bhavana saMsArAnmokSa ucyate mokSavedibhiH / bhavatu samtAnasya 20 iti paraH / tatrottaram--Atmano vA iti, Atmana evetyarthaH / pAzabdaspAvadhAraNArthatvAt Atmana etra 'kathaJcit saMvedanAnvayarUpasya santAnatvopapatteH, niranvayajJAnapravAhasyAzakyakalpanatvena nirUpitatvAt / kastahi santAnAtmamorbheda iti cet ? na kazcidarthataH / kevalaM santAna hali bAtmeti ca 'zabdamA subhidha' iti / kathaM punanirAsravasyApyAtmanaH parAparazarIrasaJcArAbhAvaH, tatsaJcArakAriNa eva tasya prAglabdhatvAt / pazcAdatatkAritve 25 tu parAparajJAnaparyAyakAritvamapi na bhavediti sa evocchedabhAvaH punarapyAgata iti cet ; na; tatra kAraNAbhAvAt / na hi Atmaiva tatsaJcAre kAraNam, api tu' avidyAtRSNAdirapi / tattvajJAnaparipAkavatazca tadabhAvena sAmagrIvakalyAna yaktaM tatsaJcArakAraNatvama / Atmana parAparaparizuddhajJAnaparyAyApekSayA tu nirapekSayana kAraNatvasyavopapatteH na taducchedavAdapratyAvRttirapi / na ca tasyAnavasthitaparAparimANa syApyavakalpanama, tatrApi kamasacivarayaya tastra kAraNatvAta, adhigalaniHzreyamasya ca karmAbhAvAt / tataH parityaktakAyaparicchinnatayA adasthitameva tasya parimANam / tadapi karmAdhipatyenopanibaddhaM tadabhAve kathamiti cet ? 1 pratipase-vAra, 4, p0|2-pin nairA-zrA0, ba, pa0 / 3 -NAyA~ ma carago-prA0, ya.. p0|4 maigyAvivi-pA0, va, pa0 / 5-pi bhAye-pA, ba0, 10 / 6 kartavya i-0, 20, pa0 / 7 -sya bhavanaM zrA, ma0 / -sma niSkrAntasya bhavanaM pa0 / pUrvamanikAratasya paracArikAmatasya / 8 kathaM cet zrA, 20, 50 / 9-paramvayamA b0,p| 10 prAbalvAt mA0,0pa0 / 11 tasaJcArikA -prA0, 20, p0| 12-zasyApyaka-sAba0, pa.! 30 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3165] 3 pravacanaprastAvaH asatyapi kumbhakAre tadupanibaddhaM ghaTaparimANamiveti bramaH, karmaNo'pi kumbhakArabat tantra sahakAritvasyaMba bhAvAt / kathamevaM karmakRtamasakalajJatvamapi tadabhAve nivartate iti cet, ? na; sakalajJAnasya saMsAriNyapi vyAptijJAnavalena vyvsthaapnaat| kevalaM tasya vizeSAbhimukha nirodhAnameva karmabhiH, tacca tanivRttI nivartata eva tavyApAratvAt / tato yuktaM muktasyAvasthitameva parimANam / na ca va saMsAridazAyAm tadA tatpradezopasaMhAravisarpaNa- 5 pariNAmasahakAri kAraNasya kanivasyAnavasthitatvena sUkSmasUkSmatarAdivikalpagocarasthAnavasthitasyaiva taparimANasya sambhavAt / tato yadatra brahmamImAMsAyAM sUtram-"antyA'vasthitezcobhanityatvAdavizeSa:" [a0 sa0 2 / 2136 ] iti, pacca bhASyaM bhAgavatam-''antyasya mokSAvasthAbhAvino jIvaparimANasya nityatvamiSyate janaH savapUrvayorapi AdyamadhyamayoH jIvaparimANayonisyatvaprasaGgAt avizeSaprasaGgAt ekaparimANazarIratava syAt, na upa- 10 citApacitArAntaraprAptiH" [bra. sU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 36] ; iti : tatprativihitam ; asaGkhaghAtapradezasya jIvasya karmavazAt pradezAnAmupasaMhAra-visarpaNAtizayakramasambhave sati apata gopacayAtiyagakamAdhiSTAnA rAgamArI enApateravirodhAt / yada yatra dUSaNaM bhASyakArasya'teSAM punarajantAnAM jIvAvayadAnAM samAnadezatvaM pratihatyeta vA na veti vaktavyam / pratighAte tAkta na anantAvayavAH paricchinne deze sammIyeran apratighAte'pi ekAvayavavezatvopapatteH 15 sarveSAmavayavAnAM prathimAnupapaseH jovasthANumAztvaprasaGgaH / " [ba0 sU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 34] iti / tadapi tasya jainamatAnabhijJatvamAvedayati ; na hi tatra ghAmapratidhAta eva, samudghAtadazAyAmatyanta visarpaNena parasparapratighAtavatAmeva bhAvAta / teSAM cAsayAtalokAkAmA pradeza samavAyitvena paricchinnapradezasamavAyitvAbhAvAt / nApi sapratighAtA eva upasaMhAraparyantaprAptAvekapradezasamavAyitvenaiva paramANurUpatayA madhye cAne kavikalpatayA teSAmadasthAnAt / 20 tato yuna' muktasyAvasthitaparimANatvam, anyathAbhAve hetvabhAvAt / kathamevaM ghaTAdivadanityatvaM na bhavediti cet ? na ; kaJcit tasyoSTatvAt, ekAntanityatve binazvarakAntavanniA gaspavAbhAvaprasaGgAt / etadevAha nityasyecchA-pradhAnAMdiyogo'nityaH kimAtmanaH / mithyAjJAnAdanirmokSastathA'nekAntavidviSAm // 65 // iti / 25 yaH khalu yogaparikalpitasyAtmana icchAdeSAdinA, sAGasyopagatasya zarIrendriyAditrivatinA pradhAnana, brahmavAdisammatasya svaparavibhAgAdibhedAvadyotavidhAyinyA'vidyayA yogaH samavAyAdirUpaH sambandhaH, kIdRzasya ? nityasya kUTasthasya, pariNAmino'nabhyupagamAt, sa krimanityaH ? naiva / tathA hi tatsambandhastato'nyazcet tasyeti kayamucyatAm / muktAtmavat parasmAccat sambandhAdanavasthitiH / / 18221 / ananyazca t sa nityaH syAt nityAdayati rephataH / tathA ca nityA eva syuricchAdveSAdayo'pi te / / 18:3 / / Ans ghyApAramato vikRptI vyApArasya sambhaMSaH / " -tA0 di0| 2-kAraNakA-yA, v.p| 3-pAmasya pa0 / 4 yuktamavasthita-pA0, 0, 20 / 5-syarakSena bi-yA , pa0 / 6-viniSatamA 50|-diviytnaa -prA0, ba / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya vivaraNa [3166-67 sambandhe sati yatteSAM tadvatAM na nivartanam / nivartane vA sambandhI vinA taiH sa kathaM bhavet / / 1824 // tato nityA eva te| tathA ca anekAntavitiSAmekAntatrAdinAM sambandhina Atmano jIvasyAnirmokSo nizreyasAbhAvaH saMsAra eva syAt / kutaH ? mithyAjJAnAt tattve atattva5 jAnAt, tannibandhanatvAt saMsArasya, tasya cecchAdivannityatvAt / tadanityatvamicchatA cAtmano'pi tatsamvandhAtmanaH kazcidanityatyameSitavyam, anythaa'nupptteH| tataH pariNAmAtmana evAtmano mokSaH, hetuphalabhAvasya taba sambhavAsa nakAntanityAdisvabhAvasya, viparyayAt / tathA ca avasthita sarva bhAveSu kramAkramAnekAntayogitadviSayayozca catuSTayasya pratipAdanAt pravacanaM pramANamini / tacca svaviSaye saptabhaGagyA pravartata iti tadvinizcayaM kurvanAha dravyaparyAyasAmAnyavizeSapavibhAgataH / syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptamakI pravartate / / 66 / / iti / dravyamantrayirUpaM paryAyA vyAvRttidharmANaH sAmAnyaH sadRzaH pariNAmo vizeSo visadRzasteSAM pravibhAgastena yo syAt kaJcidvivakSitadharmasya vidhipratiSedhI bhAvAbhAvI sAbhyAM saptabhaGgI saptAnAM bhaGgAnAM samAhAra: tadvacasi pravartata iti / vidhipratiSedhayoditvAt 15 tadupAyau bhalAdapi dvAveva syAtAM tatkathaM te saptati cetna; tayoreva prati pattuH pratyeko bhayAkilona saparivAramA pratipAdino vacanasyApi saptaviSayatvopapateH / tathA hi jIve dhamiNi ta ime tadvidhyAdiviSayAH sapta bhaGgAH-syAvastyeva jIvaH, syAnnAstyeva, syAdasti ca nAsti cava, syAdavaktavya eSa, syAdasti avaktavya eva, sthAnAsti abaktavya eSa, syAdasti nAsti cAvaktavya eca iti / tatra prathamadvitIyau tadbhAvAbhAvayoH 2. pratyeka pratipitmAyAm, tRtIyastadubhayajijJAsAyAm / tadevAha tadatadvastubhedena vAco vRttestathobhayam / iti / taccAstitvam atastra nAstitvaM tAbhyAM yo vastuno jIvasya bhedaH kaJcinnAnAsvaM tena vAca. pratyekaM tatpratipAdinyAH zrute terAdyau bhaGgo tathA tenobhaya vedanaprakAreNa vAco vRtterubhayaM tRtIyo bhaGga iti yAvat / caturthastu yugapattatpratipitsAyAM vacanapravRtterasambhavAt, 25 tadevAha tadatadAgahattazca [saha tdvaagvRttinaa]||67|| iti / tabataboryA vAcaH vacanasya avRttiH yogapadyena anyathAnupapatteH tasyAH, ceti samujtraye / paJcamAdibhaGagatrayaM tu prathamAdeH pratyeka jijJAsayA caturthena sammilanAt / tadeva nivedayati-'saha tadvAgavRttinA' iti / vRtteriti vartate / taditi ca nipAtarateSAmityarthe / tadayamartha:-bAga (ga) vacanam avRttiravidyamAna vRttiyaMtrAvaktavyaviSaye, anena saha teSAM yAdastyAdInAM variti / tathAhi prathamasya caturthana saha vRttau 'paJcamo bhago, dvitIyasya SaSThaH, tRtIyasya saptamaH / na caivaM bhaGagAntaraparikalpanaM sambhavati yataH "saptabhajagoprasAdena zatamApi jAyate" [ ] ityupAlabhyeta / tathAhisazapari -prA. pa. 2-pannA pratye-mA0, 10, p.| 3 saprativAdi-prA00, p0|4-bedin pra- DA0, 0pa0 |5-paasnste -prA0, 20, 50|6-maamaavRtti-maa0, 20, p0| 7 patramama-mA0, 0p0| 20 -. --.--.- . Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36.] 3 pravAvanaprastAvaH 351 prathamastha dvitIyena milane tRtIyatvam, tRtIyena paunaruktyamekasya astipadasyAdhikyAt / caturthena paJcamatvama, paJcamasaptamAbhyAM paunaruktyaM pUrvavat / SaSThena saptamatvam / evaM dvitIyAdAvapi vaktavyam / tanna bhaGagAntaraparikalpanaM tanivandhanasya pratipitsAprakArasya saptava sthitatvAt / evaM prameyatvavastutvAmartatvAdisapratyanIkAparadharmApekSayApyAtmani pudgalAdAvapi tadastitvanAstitvAdidharmavikalpopanivandhanA saptabhAgIsamAliGgitA 5 vacanapravRttiH prtipttthyaa| tatra kimartho'yaM syAdevakAraprayogaH vinApi tena bhaGgavikalpAnAmupapatteH iti cet ? ucyate-yadi 'asti jIyaH' ityastipadamanevakAraprayogam ; anuktasama' bhavet apravRttinimittatvAt / nahi jojAstitvaM tadabhAva'vyavacchedenApratipAdayatastasya jIve tatprayojanakAminaM prati pravRttya gatvam, jIvasyava tadAnImapratipannatvAt / tadeva hi 10 pratipannaM nAma padabhAvavyavacchedena' / na cAnevakArAt padAsathA tatpratipatti: / sati caivakAraprayoge jIvasvAstitva evAvadhAraNAdekAntikI tadabhAvaLyavacchitiriti / 'svarUpAdineva pararUpAdinApi tatra bhAva evaM' iti brahmavAdapratyujjIvane syAditi nipAtasyApi pryogH| tena kaJcit svarUpAdinaiva tadastitvama'vadyotayatA pararUpAdinA tadvyavacchedAt brahmavAda'pratyAkhyAnopapatteH / tathA nAstItyapi padamane vakAramanuktakalpameva, bhAtravyavacchedenaH tato'pya- 15 bhAvasyApratipatteH / evaM bhaGagAntare'pi pratyanIkanyavacchedAbhAvAdanuktakalpatyamarne vakAratve / tato nAsthevetyavadhAraNe jIvasya nAstitva evaM niyamAt pararUpAdinava svarUpAdinApyabhAvApattau zanyavAdasyAvirbhAve sanivartanaM syAtpadAt / syAdeva hi tasyAbhAve niyamo na sarvatheti / tathAstyeva nAstyevetyayobhayathApya'stitvanAstitvayorakhadhAraNabalAt prAptI tatastannivartanamanuvartavyam / avaktavya evetyatrApi sarvadhA tasyAvaktavyatAyA niyamaprAptiH 20 syAtpadena prtiksseptbyaa| tathA ca pratiSiddhametat-"mArthAn zambAH spRzamspanI" [ ] iti / teSAmekAntato'rthAsaMspazitve asyApi vacanasya vayayana tadvAdino nigrahApatteH / tadasaMspazitvapratipAdanArthatve ca pratijJAbhAgadoSaprasajagAt / ekAntAvAcyatvaM ca bhAvAnAM zrAyasalopamApAdayati / prAyasaM hi prekSAvatAM tadupAyAnuSThAnAt / na ca svarasatasteSAM tadupAyatratipattiH aaptaagmpriklpnaarvklyprsnggaat| AgamAcca 25 tadavAcyatve tasmApratipateH / tato lapyata eva mamakSaNAM mokSAvAptirUpAyAbhiyogAsambhavAta / taduktam-"abAdhyatA prAyasalopahetuH" [yuktyanu0 zlo. 4 ] iti / tataH "sarati zokamAtmavit" [chA0 7 // 1 // 3 ] "brahmavibApnoti param" [ taM0 21111] ityAverAgamAdeva niHzreyasanibandhanamAtmavedanamadhigantukAmena naikAntenAtmAdhAcyatvamadhyavasAtavyam / ata: pratyAkhyAtametat 30 1-kamasammave-pA0, 0,10,12-bhAvena mya-zrA0pa0, pa0 / 3-vanaM yata -prA0,0, p0|4 pratipatramiti prAgukasya padayAtrApi sambandhaH / " -10205-kAramayo-mA0,0, 50 / 6 -madhyayo-mAra, 0|-mpycii-p0 / 7"bhAkAzavIgA ajhavivartarabamilatA jhavAvinAtmanaH pararUpAvinAstisvamabhyupagatam / pranizaMgyAvidhAdvitayasacivasya prabhavaTho, vivA paste biyamikSAsejo'avanayaH / yatazyAbhUhiSapAmacaramukAyacamidaM namAmastanamAparimitasulatAnamasaptam / " -sA. Ti. |8-SameSa hi-pA0, 20, pa E -nyastisvayora -zrA0, 0,0|10-saapo. niya-pA0, 30, p.| 11 tato'pyata eva mA0,0, 50 | Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [368 rU.2 syAyavinizcayabivaraNe ___"yato vAco nivartante aprApya manasA saha" [saM. 204-5] iti / tato yugapadatsadasatvAbhyAM tasya vaktumazakyatvAt avAcyatvam, na krameNa nApi dharmAntaraH, yagapadapi padadvayenaMbara ekapadena tu zatazAnacoH sanchabdenaiva sakRdapi tAbhyA tara sambhavAditi syAdvAdasyAyamullAsaH / tathA 'asti avaktavya eva' ityatra astyeti vacanAt 5 svarUpAdivat pararUpAdinA'pi astitvasya, avaktavya evetyabhidhAnAcca tayoH krameNeva akameNApi avaktavyatvasya prasaktI syAt padena pratyavasthApanam / tena svarUpAdinavAstitvam, yogapadyenevAvAcyatvaM ghAyadyotayatA viparyayeNAstitvAvAcyatvayoH pratyAkhyAnAt / enamuttaratrApi vaktavyam / tato yukto bhagavikalpeSu syAtkArasya prayogaH phalabattvAt / nanvevaM ghaTamAnayatyAdelaukika'sya zAstrIyasya ca "samyAdarzamazAnadhAritrANi mokSamArgaH"" [ta. sU0 11] ityAdevacanamArgasya smAdevakAraprayogavakalyAttatpakSabhAvI doSaH prApnotIti cet satyam ; yadi tadApi tadarthasya 'pratipattirna bhavet / na caivam, prakaraNAdinA tadApi tadbhAvAt / tadevAha mayogavirahe jAta. padasyArthaH pratIyate / iti / jAtu kadAcit prakaraNAdisannidhisamaye parasya syAdityAdeH prayogasya viraho'nu15 ccAraNaM tasmin sati aryaH syAtkArAderabhi'dheyaH atiprasaGgAnuktakalpatvanivRttilakSaNaH pratIyate prakaraNAdisahAyAdeva shbdaadrgmyte| tana tatra tadvirahabhAvidoSa: tadvirahe'pyarthata evaM tasya nivartanAt tadarthasya sadvi rahe pratI H / kathamidAnIM tasya tadarthatvam ? anyataH pratIyamAnatvAditi cet ; kimatAvatA tadartha svAbhAvaH ? kvacitsaindhavazabdAdavagalasyApi lavaNasya lvnnshbdaarthtvaanivRtteH| tato yathA prakaraNAdibalAdayadhRtasyApi lavaNasya 20 lavaNazabdArthalaM tacchabdasya tatra prayogAItvena zabdatadarthatattvavedibhirabhyanujJAnAt, tathAtiprasaGgAdinivartanasyApi syAtkArAdyarthatvaM tadavizeSAt / etadevAha sa hi zabdArthatatvahastasyeti vyapadizyate // 6 // iti / sa tannivRttirUpo'ryo hi yasmAt tasya syAdisyAdeH padasya iti dhyapadizyate zabdArthatasvIH zabdArthayostattvaM vAcyavAcaka bhAvaM jAnadbhirna bAlAbalAdibhiH teSAM gatAnugati25 pravRttAnAM tamapadezazaktyabhAvAt / tasmAt sa tasyeti pratipattavyam anyatrApi tadvyapadeza nibandhanatvAcchadArthasambandhapratipatteriti manyate / kutaH punarayaM niyamaH sarvatra kutazcita pratipattavya eva syAtkArAderartha iti cet ? uktamatra-'anpayAtiprasaGagAdinivartanasyAsambhavAt' iti| tathAhi-samyagdarzanAdivAkye "padyanavadhAraNaM tadA samyagdarzanAdireva nAparo mokSamArga ityanyayogadhyavacchedasya, sa ca "mokSasya mArga eva nAmArga ityayogavyu30 dAsasya, tasya mAgoM bhavatyevetyantAyogavyapohasya cAprativedanAdanuktakalpaM vAkyaM bhavet, svArthasyAsvArthavyavacchedenAnabhidhAnAt / tato vidyata eva niyamAdevakArArthasya pratipattiH, dhyavacchedasyaiva tadarthatvAt / tathA sa yadi mArga eva mokSasya sarvadA kinna syAt pariNati 1 paavtum-paa0p0p0| 2-kavAkyasya nA, ya0, 50 / 3 -mArgasya syAdeva - mA, 10, 10 / 4-pattinaM caivaM bhA0, ghara, 50 / 5 -sahAvastave -prA0, 8, 10 / 6 dheyAtiprasAgara- mA0, 0 / 7-pyartha eva cA0, para p0|"styrveshtaa" -lA. ri0|| -sahAmitra -mA, ba0, pa0 / 10 pacava-pA0, 20 / pdv-50|11 mocamArga pa0 / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 69-70 ] 3 pravacanaprastAvaH 653 vizeSAderapekSaNIyasya sarvadApyabhAvAditi cet siddhA tarhi syAttadamyApi niyamano viSayapratipattiH, apekSaNIyasya cadvizeSAdereva tasya svAnmArga eva syAdamArga eva syAdubhaya eva syAvavaktavya eva syAnmAgo'vaktavya eva svAdamArge'vaktavya evaM svAdubhayo'vaktavya eva iti saptabhaGgI pratipattavyA / tathA anyayogAtyantAyogavyavacchede'pi / iti saptabhaGgI duravagAho vacanamArgaH sambhavati sarvatra svAdevakArayorarthataH sannidhipratIteH / yadi punaH prakaraNAderaNyavadhAraNAdipratItiH tarhi sa evAstu tasya sarvatrApi sulabhatvAt kiM syAtkArAdeH pratItArthasya prayogeNeti cet nAyayamupAlambha:, loke pratItArthAnAmapi prayogapratIteH / idamevAha ahamasmIti vAkyAdau siddhAvanyatarasthiteH / ubhayoktivadoktAvupAlambho viruddhayate // 66 // iti / ahamasmi tvaM bhavasi ityAdI vAkye yeyam' anyatarasya 'aham' ityastha 'asmi' ityasya vA prayojyatayA sthitiH tata eva siddhau arthapratIto yeyam ubhayoktiH tatraiva tadvat atra asthA 'sthAtkArAdiviSayAyAm uktau paunaruktyenopAlambho viruaar iti / prakArAntareNApi sa viruddhayata iti darzayati / yadi kecit pravaktA dRttivAkyArthayorapi / sUtreSveva tayoruktau trailokyaM kinna vartate // iti / yadi nAma kecit prajJAtizayazAlinaH puruSAH sUtreSveva vRtyarthasya vAkyArthasya ca vArtikArthasya pratipAdayitAraH kiM tAvartava sarvo janaH tayoH vRttitrAvayayoH uktau na varttate varttata eva vRttyAdikaraNasya tathApi pratIteH / sUtrAdeva tadarthagadhigantumazaktAn prati natkaraNaM phalavadeva, "sUtreSveva hi tatsavaM yadvRttau jAtike'pi ca / udAharaNaM manvasya pratyudAharaNaM pazoH // " [ 5 15 1 0 0 pa02 - yavAdatrApi bhA0 0 0 3 "zrayogavyavacche ukaprakAreyA" sA0 Di0 / 4 "samI pratipasammeti sambandhaH" sA Ti0 5 "ma" - di0 / 6 yoyasanya tasyA- a0, pa0, pa0 / 7 yo'yamuAra 60 108 svAtArAdi- A0, ba0, pa0 6 - sadasya tA0 / 10 pratIyamseti prA0 0 21 - dipa prA0 0 0 0 45 20 J iti vacanAditi cet; tahi syAtkArAdiprayogo'pi saphala eva tadviSaye'pi mandamatIno bhAvAt / etadevAha- kevalaM pratipattAraH syAdvAde jaDavRttayaH | iti / Rx pratipatAraH saugatAdayaH syAdvAde tadarthe'nekAntarUpe jaDavRttayo jaGavyApAra na manAgapajaDavRtta iti kevalArthaH / tatastAnprati saphala evaM nipAtaprayoga iti manyate / paratrApi jaDavRttaya iti darzayati- AtitadvadapohAdivAdaM ca na hi jAnate ||70 || iti / jAtiH sAmAnyaM tadvAn vizeSa: tAvevApohasvabhAvatvAdapohaH sa AdiH yasya kSaNa- 30 bhaGgAdastasya bAvaM ca na hi jAnate na pratiyanti / tAtparyamatra yathA tadapohAdikamaparopadeza Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyavinizcayavivaraNe [271-73 mAJchatA vyAkhyAtan prati viphalamapi tadvAdapraNayanaM tadatrAmavikalapratipatrapakSayA saphala tathA myAtkArAdinipAtaprayogo'pi / ko sahi ma mapura / yadi saugatAdayo jaDavRtaya iti cet ? atrAha-- sarvathaikAntavizleSatatvamArgavyavasthitAH / vyAkhyAtAro vivakSAtaH syAnAdamanurundhate / / 71]! iti / vyAkhyAtAraH parapratyAyanapravRttAH syAvAvaM syAcchandam , upalakSaNamidaM tenaivakAramapi anurunvate svIkurvanti vivakSAto vivakSayA tena viSayAvadyotanecchayA / kIdRzAste ? sarva. baiMka vizlekho vyapoho yasmistatvaM tasya mArgo'nveSaNaM pratyakSAdirUpaM taba vyavasthitA iti / jAtyantaraM tattvamekAsavyavacchedena' pratyakSAdinA nizcinvatto vyAkhyAtAra: tadavadyota nAya 10 syAdvAdamavalambanta iti yAvat / pramANaprasiddhatvAdevAnekAnta saMzayAdidoSaprasaGgo'pi prekSAvatAM nAyataratItyAha anephalakSaNArthasya prasiddhasyAbhidhAnataH / saMzayAdiprasaGgaH kiM syAdvAde'mRdacetasaH // 72 / / iti / saMzaya Aviryasya virodhAdestasya prasaGgaH kiM naiva / kva 'kasya ? syAdvAve'nekAnta15 vAde amUDhacetasaH prabuddhavRddheH / kutaH sa na ? iti cet, anekalakSaNasya kramAkramAnekarUpasya arthasya cetanetara vastunaH prasiddhasya pramANanirNItasya abhidhAnataH syAdvAdena pratipAdanAt / tatastatra saMzayAdikramapalokayanacaM tAdi ramUDhace tA na bhavatIti manyate / heyopAdeyatattvameva sopAya prayatnataH pranipAdayitavyaM puruSArthopayogAt kimanekAnta pratipAdanena viparyayAt iti cet ? nAsti viparyaya: sarvasyApi vastutasvaspAnekAntaparyavasitatvajJApanena ekAnta20 zAsaneSu heyAditattvasastrAbhAvanivedanArthatvAt tatpratipAdanasya / tadevAha-- sAkalyeneha sAmAnyavizeSapariNAmadhIH / midhyakAntamavAdebhyo viduSo vinivartayet / / 73|| iti / mithyakAntAH sarvazrakAntAH teSAM prayAvA,' 'sarvamapi tattvaM sAmAnyarUpameva vizeSAsmaiva parasparadhivivatobhayastrabhAvameva vicArAyogAdupaplutameva sAMvRtameva' ityAdayo bacana25 prabandhAH tebhyo viSuSo vidvajjanAnsa vinivartayet niHzreyasAthitayA tatpratipAditopAyAnuSThAne "prabRttAn praninivartayet / kA pumaretramiti cet ? sAmAnyavizeSapariNAmadhIrevara / sAmAnya dvividha "tadbhavasAmAnya tiryakmAmAnyaM ca, vizeSo'pi dvividhaH ekadravyagato'nekadra vyagatazca nAveba pariNAmastasya truddhiH / kva sA sAdRzIti cet ? iha asmin calanetarAtmanyarthakalApe / katham ? sAkalyena sAmastyena / tadanenAnumAniko "tabuddhiriti pratipAditaM bhavati, 1 gacchatau prA0, ba0, pa0 / 2stattve sa tasya prA0, 20, 50 / 3 sasya prA0, 20, pa0 / 4 iSTayam -hetuvi0 TI0 pR. 98, 05 / prakaTi0 pU0185 / 5-sapravAIna grA0, ba0, p| 6 "puruSArthAnuphyogAt" -taari| 7 - savagaravA-prA0, 0, 5018 dhAvaH pA, ba0, 10 | 1-cAramabhAvameva prA0, 0p0|10-prsaaH grA0, 20, 50 | 11 -nAhiniva-mA0, 20, 50 // 12 pravRttA pravarta-ghAma, pa0 / 13 -dhIrevaM mA0,0, pa0 / 14 tanAva sA-mA0, ba, pa. 15-tazca pari-mAla, p0,10| 16 buddha praa0,0,10|17 ta riti prA0 ba0, 50 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3174-75 ] 3 pravacanaprastAkA 355 pratyakSasya niravazeSasUkSmAntaritadUrArtheSu tadviSayasyAsmadAdInAmasambhavAt / anumAnasambhabastu munizcita tatvapariNAmA vinAbhAvasvabhAvasyaM 'satvakRtakatvAderaMzeSa vyApivastudharmasya 'subivecitaprAmANyatarkajJAnabalena tatra sarvatrApyadhyavasAyAt / "tadiyamAnumAnikI buddhiH sarvatrasAmAnyavizeSapariNAmaM tadviparyayavyudAsena vyavasthApayantI sarvathakAnta zAsanAnAM mithyAtvanivedanena tadviSayamAdaraM prekSAyatAM pratikSipatIti na puruSArthAnuyogaH; tatpari- 5 NAmasya tadAtmana eva zreyomArgasyopapateH / kathaM punaH zAsanatvAviSe'pi zAsanAntaraparihAreNa bhagavadarhacchAsanasyaiva prAmANyamityArekAyAM tathA taddarzayannAha AptavAdaH sa evArya yatrArthAH samavAyinaH / pramANamavisaMcAdAna [praNetA gadi zaGkandhate ] ||74 / / iti / yatra yasmin arthA anekAtmapariNAmamArgasadviSayalakSaNAH samavayano'bhidheyatvena 'sambaddhAH sa evAyamAptavAdaH AgamaH pramANaM nAparaH / kuta etat ? avisaMbAvAdasyaiva iti vittivyatyayena sambandha: nirUpittazcAnyayogavyavacchedenA'syAvisaMbAMdaH / syAnmatambhAgAsiddho hetuH pratyakSAnumAnaviSaya eva bhAvAt, na dezAdiviprakRSTeSvatyantaparokSeSu iti; tanna; tathApi tadanusAreNa tasya pratipatteH / nahi pratyakSAdiviSayamazeSamapyavisaMvAdA- 15 dhiSThAnamAdizataH puruSastha tadaparavAnyathopadeze kAraNamasti parAgAderabhAvAt / bhAve tadviSaye'pi tanniyamAbhAvaprasaGgAt, rAgAdimatAM tatrApi prAyovipralambhasyopalambhAt / athavA kasmAdayamevAgama: AptavAdona pratyAgamopi? ityA AptayAra pitarUpAH samavAyinaH sa evAyamApsaraya rAgAdidoSavikalasya vAdo nAparaH / kasmAta ? ayameva pramANaM yataH iti / na hyanAptabAdatve'sya prAmANyam, apauruSeyatvasya pratyAkhyAnAt, 20 prAmANyamapi avisaMvAdAt / na hi pratyAgameSu tallezo'pyasti / tato'nApta eva sugatAdiH visaMvAdivacanatvAdunmattAdivat / na cedamasiddham ; pratyakSAdinibaddhanizcaye'pi bahirbhAvahetuphalabhAvatatpariNAmatasvAdI tadvacanasyAnyathaiva bhAvAditi nirUpitatvAleha pratanyate / ____ kathaM punaH dRSTAgamavirodhavikalatayA pramANamapyanekAntavAdo vigalitanikhiladoSakalApasya sakalavedina eveti nizcayaH ? sambhavati hi tadaparasyApi sAdRzI vacanavRttiH, 25 sarAgANAmapi vItarAgavadvayavahAropapatteH / kathaM vA pathoktaguNopapakSo'pi kvacinmithyAvacanAnAmapraNeteveti nirNayo vItarAgANAmapi sarAgavacceSTAsambhavAt ? etadeva darzayati __praNetA yadi zaGkayate / iti| praNetA pravacanasya pravaktA zaDAkyate doSavAnapi tasya praNetA doSavikalo'pi bhavati mithyAvAdIti saMzayyate / yadi iti parAbhiprAyadyotane / tatra prathamazaGkAyAmuttaramAha- 30 AtmA yo'sya pravaktAramaparAlIDhasatpathaH / iti / 1 'bs'-saa-tti0| bahujAhisamAsa ityarthaH / 2-sapariNA-yA0, 20, 50 / 3-mAdinA. bhAva-mA0, 20, 50 / 4 taskRta-prA0, ba0, pa0 / 5-pasmApi trA0, 10, 10 / 6 mukveicayatyeva prA-pAra, ba0, 50 | 7 tadIya- mA0, 0,10 / 'tat iyamiti padaNchedaH'-tA0 tti0| 8 nApuru - mA0, 20, 50 / 9 sampandhAH zrA0, 20pa0 / 10-desAmAnyAvi-yA, b0|-de saampssi-10| 11 'sasthAnRttakAraNaM nAsti' -tA. tti0|12-pi yasmiArthA prAyo prA0, 40, 40113 -maH prApmAbAdo zrA, ba0, 50 / 14 yatrAnirUpita- pAla, bA, pa0 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nvAyavinizcayavivaraNe . 75-76 pa AtmA puruSaH asya vacanasya mAtamI katannAyaM paktA pakaNAtIndriyajJAnavairAgyAdirUpeNa vaktA, na tadviparyayeNa / kuta etat ? aparAloThasaspaSo na paraiH saugatAdibhiH doSoktijihvayA AlIr3ha AsvAditaH satpathaH sampagdarzanAdirUpaH sanmArgoM yasya saH aparAbavasatpatho yata evamataH pravati / nahi samyagdarzanAdikaM svargApavargAdi5 niravazeSapuruSArthaprAptyupAyatayA satpathavyapadezam ananvagocaram akhilAparatIrthakarapari kalpitadoSapravAdaH svarUpato viSayataH paratazca durupapIDaM pratyAsananiSThabhavyanikAyasaMsAraduHkhanistaraNakAraNamAdizataH puruSottamasya prakarSaviparyayeNa pravaktRtvakalpanamupapannam, taviparyaye tavacane pravRtterekAsambhavAt / tadevAha--- nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTu mavartate // 75 / / iti / aspakSapratIndriyaM cet na jAnAti, upalasaNamidam, tena vairAgyAtizayavAnapi na bhavati nopaveSTum uktarUpaM satpathamabhidhAtu pravartate atyakSajJAnAdidikalasya tadupadevAzaktyasambhavAt bAlakAdiditi bhAvaH / dvitIyazaGkAyAmapyAha parIkSAnamavAkyArthapariniSThitacetasAm / adRSTadoSAzaGkAyAmanyatrApi prasasyate / / 76 / / iti / parIkSA prasiddhapratyakSAdirUpAM kSama iti parIbhAzamaH, sa cAso vAkpasya pravacanasya artho jovAdiH tena pari samantAt svaviSaye niSThitaM nirAnAdhasthitaM saH tadarthajJAnaM yeAM bhagavatAM te tayoktAH / nahi teSAM jIvAditattvajJAnamantareNa tatpraNItasya vAkyasya parIkSAkSamatattvapraNayana mupapannaM bAlonmattAdivAkyavat / asti ca tat / tatastadeva "teSAM tajjJAnaM pariniSThApayati / sati ca tajjJAne 'teSAM nirdoSA eva te] / yatra tadviruddhaM tatra tanAsti yathoSNasparzavati zItam, asti ca bhagavatsu doSaviruddha tattvajJAnamiti svabhAvabihadopalavdhyA tathaiva nirNayAta / teSAM ca parIkSAzakya viSaye svayamadaSTasyApi vipralambhadoSaspAzaGkAyAM kimatra vipralambhanamasti uta neti saMzItI anyatra pratyakSAdAyapi prasajyate tadAzateti vibhaktivyatyayena sambandhaH / tathA hi purovasthitaM jalamavalokayato'pi kuto niHzaGkitvam ? na tAvadupalambhAdeva ; tasya vipralambhino'pi sambhavAt svapnAdivat / 21 nApi saMvAdAt; utpattisamaya eka sasthAnavasAyAt / avasAye'pi visaMvAdasyApi tadeva tadbhAvAnna tadvato darzanAt kasyacidapi pravRttiH syAt / pravRttitaH tadavasAya iti cet : na; tadabhAve lataH pravRtterevAyogAt Agamavat / pratyakSAderanasitasaMbAdAdapi pravRttiH bahuvittavyamapariklezAbhAvAt nAgamato viparyayAditi cet na; pratyakSAderapi sevAkRSyAdI pravRttasya tadupalambhAt / tanna pravRttito'pi tadavasAyaH / sunizcitasaMvAdadarzanAntarasamAnasAmagrIprabhavatvAditi cet : na; tadantare'pi tathAvidhatadantarasamAnasAmagrIprabhavatvena tadavasAyakalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / sAmagrI ca tasyArthagarbheva arthakAryajJAnavAdinaH / 20 1-ktijiyA bhA0,40, pa0 / 2-kSamasva pra-prA0 ba0, p| 3ca satasta-pA0, va0pa0 / 4aa zAnaM zrA0, ba0, pa0 / 5 -papati camA0, va.. pa.16 teSAM ca mi-paa0,0p0| 7-taM pasAmavalambayato'pi bAra,.,4015-zakSitasvaM pa0 / tathaiva pAna, baap|10-gmtaarth -mA0 ma0pa0 / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377-78 ] 3 pravacanaprastAvaH 357 na ca tatprabhavatvamRtpattisamaye zakyAvasAyam, tadAnIM tadgarbhatvA tadgarbhatvayoravivecanAt / 'pravRttita: zakyAvasAyameva taditi cet na doSAzaGkAyAM pravRtterevAsambhavAt / tanna pratyakSaM niHzaGkam / evamanumAnamapi / tasyAsambhavAcca / nahi niHzaGkapratyakSasyAbhAve tataH sambandhapratipattiH yato'numAnaM sambhavet / satyapi tasmin kathaM tataH sAkalyena tatpratipattiH ? tasya sannihita vastumAtraviSayatvAt / anumAnatastatpratipattAvana vasthApateH / prAdezikatatpratipattezca vyabhicAreNAnumAnakAraNatvAyogAditi cet satyam ayamapi parasya paryanuyogaH | tatra pratyakSAnumAnayornirArekara prAmANyaM vastu' pratibandhanidacayAbhAvAt / evametat tathApi vyavahartuM janAbhiprAyeNA visaMvAdA'ttayoH prAmANyamabhyanujJAyate / anyathA sakalavyavahAra vilopa prasaGgAditi cet pravacanasyApi tathaiva tadabhyanujJAtavyam, tadabhAve'pi tadarthAnuSThAnAdivyavahArasyAbhAvaprasaGgAt / tatra vyavahArato'pi pramANadvaividhyakalpana- 10 svarasyApi bhAvAt / tahi pracacanavat pratyakSAnumAnayorapi tanmA bhUt, saMvida dvaitasyaiva pAramArthikasya pramANasya bhAvAditi cet tasyApi kathaM prAmANyam ? svarUpaprakAzanasya guNasya darzanAditi cet pravacanasyApi syAt tatrApi satyacatuSTayaprakAzanasya tasya darzanAt / pratyAgamena vyabhicAra iti cet bhavato'pi bhedaprakAzena kasmAnna bhavati ? tatra vicArAsaha tvadoSasya bhAvAt / tasya cAdvaitasaMvittAvadarzanAditi cet; samAnamitaratrApi / 15 tataH svasaMvedanaM pramANayatA pravacanamapi pramANamabhyupagantavyamavizeSAt / etadevAhapratyakSAgamayoriSTaM prAmAeyaM guNadoSayoH / upalabdhyanupalabdhibhyAM kvaciddRzasamatvataH // 77 // iti / cit viSayayoratacatuH satyayoH yathAkramaM pratyakSAgamayoH svasaMvedana pravacanayoH prAmANyamiSTaM abhyupagatam / tadicchAyA niSpannatvenAzakyacAlanatvajJApanArtha niSThAyAM 20 nirdeza: / kutastadiSTam ? vRttasamatyataH vRttam anantaravyAvarNitaM yatpratyakSAgamayoH samatvaM sAdRzyaM tata iti / tadeva kutaH ? iti cet guNadoSayoH upalabdhyanupalabhyAmiti vyAkhyAtamidaM pAtanikayaiva / tadevaM pravacanasya prAmANye yatsiddhaM tadAha tathA sAkSAtkRtAzeSazAstrArtho'jJAnapekSaNAt / sadvRtta kevalajJAnaH sarvajJaH sampratIyate // 78 // 5 1. dgarbhava thA. 2 pratiH zazyA-A0 ba0, pa0 / re-rekAmA-bhA ba0, pa0 / 4 vastunizva prA0 0 5 -yeNa vi A, ba0, pa06 - dAmisaMjJAtayoH mA0 50 pa0 / 7 pravacana | duHkhasatyam, samuzyayatyam, nirodhAyama, mArgasamma miti satyacatuSTayam / syAdeva bhadanaH / 10 - doSo A0, ba0, pa0 / 11 "vizeSa iti sambandhaH" sA0di0 25 tathA tena pravacanaprAmANyaprakAreNa tasya praNetA sarvajJaH sakalavedI sampratIyate praNetuH sarvajJatvAbhAve tatprAmANyAnupapatteH nirUpaNAt / kIdRzo'sau sarvajJaH iti cet ? 'syAdevaM yadi niyatArthameva pravacanam, na caivam tasyApi pratyakSAnumeyAtyantaparokSalakSaNasthAnatrayaparivarti padArtha jAtaviSayatvenAzeSa" gocaratvAt tajjJAnAdeva sarvajJatvopapatteH / yadyevaM sthAdarhataH ko vizeSaH ? tasyAbhyAgamato sarvazatvasambhavAditi cet sarvaviSayasAkSAtkaraNameva / 30 ataevoktaM sAkSAzAstrArthaH iti / azeSasya zAstrArthasya sAkSAtkaraNaM bhagavaH yeva, kalAvaraNaparikSayasya tanibandhanasya tatraiva bhAvAt na chapasthe viparyayAt / nirUpitazca tasya Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nyAyavinizcayavivaraNe tatrAbhAva iti na punarucyate / tatsarikSayanibandhanatvAdeva tasya karaNamavyavadhAnAtivartina kevalaravamapi pratyeyam, tadanativartini tatparikSayasyAsmadAdivadasambhavAt / ata idamuktamajJAnapekSaNAt iti| akSANAmindriyAgAm / upalakSaNamidam tena dezakAlaparipATI lakSaNasya kramasya dezakAlasvabhAvatirodhAnalakSaNasya vyavadhAnasya cAnapekSaNAditi pratyeyam / teSA5 manapekSaNaM ca tadatikrameNa pravRttireva / akSApekSameva sAkSAtkaraNamasmadAdI pratipannam, tatkathaM tadanapekSAyAmiti cet ? na asmadAdAvapi malavizleSavizeSAdeva satyasvapnAdI tatpratipatteH / yadyevaM jAprato'pi kiM tatrApekSayeti cet ? tatraiva golakAdirUpe sAkSAtkriyAtolApagamavizeSasya bhAvAt na punaH tasyaiva taddhetutvAt / uktaM caitat -""karyAzcatsvapradezeSu " ityAdinA / tatra tacetutvavyavahArazcopacArAt / tato yuktaM bhagavatastadanapekSa meva tadartha sAkSA10 karaNam, tatazca pravacanabalAt tadarthavedino gaNadhara devAdezca vizeSa iti / 1 20 kalAvara parikSAvirbhUtamapi kathaM tadazeSaviSayamiti cet ? atrAhaarrrrrr vicchede jJeyaM kimavaziSyate / iti / We aresvaparaviSayaparijJAnasvabhAvasya anyathA vyAptijJAnAsambhavenAnumAnAbhAvaprasaGgAt sAkSAdvedyaM kiM nAma avaziSyate na kiJcit sarvamapi tasya sAkSAtkartavya15 meva / na caivamatiprasaGgaH, sakala bAMdhAvaraNa vilaya evaM tadanavaze patnasambhavAt / ata evoktam AvaramaviSaye iti / yadyevamazucirasAderapi sAkSAtkaraNAt tasya tadbhakSaNAdidoSaH syAditi cet satyam, yadIndriyaprAptasya sAkSAtkaraNam, na caivam, bhagavato'kSAnapekSadarzanatvAt / tadAh 25 [3 / 7681 avApyakAriNaH [tasmAt sarvArthAnavalokate ] |||76 || iti / indriyeNa viSayamA karoti nizcinotItyevaM sIlasyetyarthaH / sampratyupasaMharatitasmAt sarvArthAnavalokate / iti / I subodhametat / 'sarvAvalokanameva darzayannAha zAstre duravagAhArthatattvaM dRSTaM hi kevalam / jyotirjJAnAdivatsarvaM svata evaM praNetRbhiH ||80|| iti / zAstre pravacane yadabhidheyatvenAvasthitaM prAkRtaprajJe duravabodhatvAd duravagAhamarthAnAM sUkSmAntaritadUrANAM tasvam AtmIyaM rUpaM tatsarvaM niravazeSaM dRSTaM hi dRSTameva / hiravadhAraNe / kaiH ? praNetubhiH corretrakAraH / kathaM praNetRbhiH ? kevalam upadezAdyanapekSaM jyotirjJAnaM jyotiHzAstram AdizavAdAyurvedAdi tameva tadvat / yathA jyotiHzAstrAdau tatatvaM dRSTaM taiH taddarzanasya samarthitatvAt tadanyadapi sarvaM tatairdRSTameva anyayA tadviSayAnupadezAliGgA30 nanvayavyatirekAvisaMvAdizAstrapraNayanAnupapatteH / anupadezAdayaH praNapanavizeSaNatvena saMhatA" etra kasmAddhetavaH na pratyekamapi ? iti cet; atrAha saMghAto hetureteSAM pRthaganyatra sambhavAt / iti / 1 vimala A0, ba0, pa0 2 jyAvibhA0 2 0 222 / 3 - nAna nara mukhyadhyatra - prA0, ba0, pa0 / 4 sarvArthAnavatra- cA pa05 - ekamA 0 0 0 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181-83) 3 pravacanaprastAvaH 356 eteSAM kevala pAudAt prAptAnAmanupadezAdInAM saGghAta eva tIrthakutA durabagAhatadarthadarzanasAdhane hetuH na pratyekam' / kasmAt ? pratyekatadviziSTasya praNayanasya anyatra tadarzanavikale'pi sambhavAt / tathA hi-anupadeze liGgAt, tadabhAve cAnvayAdeH pratipadya praNayanamasarvazinyapi sambhavati / tataH saGghAta eva teSAM tatsAdhane hetuH, 'tacna tattvadarzanaM bhagatratA svata eva, nArthAntaradarzanasambandhAt,' AkAzAderapi' tataH tatprasaGgAdavizeSAt / svato'pi 5 na nirvikalpAt / tata: praNayanAnupapatteH, ataH svata iti nirNayasvabhAvAdityarthaH / tatsvabhAvatvaM cAhatAmeva / tato na sugatAdInAM praNetRtvaM tadabhAvAt / tatra ca doSamAha-- evaM hi sugatAdibhyo varamIkSaNikAdayaH ||81|| iti / evam atattvazitvAdapraNetRtve hi sphuTa sugatAdibhyaH AdipadAt kapilAdibhyazca varamokSaNikAdayaH . savitAdepalakSaNAdupadezAcca, itareSAM tadabhAvAt / arhatAmapi ki 10 tattvadazitvakalpanayA zAstrAdevAnuSTheyArthapratimatteH, tasya ca sabAdAdeva prAmANyAvagamAt, saMvAdasya ca pratyakSAdiviSayavattRtIyasthAnasaGakrAnte'pi tadekadezavena pratipatteH / tattvadazibalAt tatra 'prAmANyAvagame parasparAzrayAt-tabagamAt tattvadarzI siddhaH, tato'ni sadayagama iti / tato niSphalaM tatkalpana miti cet; atrAha zAstra tallakSaNavyApta sarvajJAderabAdhanAt / iti / zAstraM hi sarvajAva AdermUlakAraNAt tasyApauruSeyasya pratyAkhyAnAt / pauruSeyamapi tattata eva / kIdRzam / tasya zAstrasya lakSaNaM svArthapratyAyanaM tena vyAptaM kroDIRtam / na hi tanupAptistasya svata eva sambhavati vyaakhyaaNpekssaaniymaat| bhavatu vyAkhyAtAramadAdireva na sarvajJaH tasa bAdhanAditi cet : na; asarvavidA jJAnena tasya dezakAlasAkalyena bAghasyAsambhavAt / sarvavidA ca tasyaiva prasAdhanAt / asmadAdezca svatastattvadarzana vikalasya 20 vyAkhyAne na prekSAvartA pratyayo mlecchAdivyAkhyAnavat / vyAkhyAbhedasambhave ca kuto'yamevArthaH puruSahito nApara iti nirNayaH ? yatastatparihAreNa hita eka pravRttiH svAt / sarvadazinastu vyAkhyAne syAt, tena hitetaravibhAgena sarvasyApi sAkSAtkaraNAt / tadAha apauruSeyavRttAnto'pyata eva viruddha zyate ||82|| iti / apauruSeyaH puruSahitAdanyaH tadahitaH tasya vRttAnto dhAtvartho'smadAdibhedavikalpanayA 25 zAstrArthatvena kathanam / so'pi na kevalamasvArthapratipAdanameva / ata eva ma dhaMjJAdereya viruddhaghase vypohyte| tato yuktaM bhagati sarvajalaparikalpanam , asati tasmin zAstrasya tallakSaNa'vyAptyAcayogAt / saMvAdasyaiva duravagrahalAt, asatyArthavyavacchedasya cAnupapatteH tatkalpanAyA vaiphalyAbhAvAt / samprati zAstrAyamupasaMharanAha pratyattamaJjasA spaSTamanyaccatamaviplavam / prakIrNa pratyabhijJAdI pramANe iti saMgrahaH ||83 // iti / 1-zamdaprAptA-mA0, 0, p.| 2-kaM tasmAt pAra, ba0, pa. 3 taca tavAnaM mAra, ba0, pa. 4 "yogAbhyupagatAta -saatti| 5-pi tatprasa-yA, gha, pa0 / 6prAmANyopagame mA0, 20, 507 dhaatvsmdaavimev-saa0| 8 "sahAvyamUlakAraNAdeva' -tA. di0|5-paapyyogaat cA0, Sa, 50 / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 nyAyavinizcayavicaraNe [34-25 pramANamiti vibhaktipariNAmAlabdha jJAnamiti ca vakSyamANamatrApi sambadhyate / tato satpramANaM tad jJAnam anyathA tadanupapatterityuktaM bhavati / vicandrAdijJAnasyApi prAmANyaprasaGge tannivRttyartham aviplavagrahaNam / 'vyavahArata evaM kevalamaviplavatvaM vastuta: sarva jJAnAnAM svapnAdivatsavipnabasvAt' ityasya dhyudAsArtham aJjasA grahaNam / vastutaH 5 kvacidanyaviplavAbhAve / sarvajJAnanitamyApi durupa pAdAvena nijhApitatvAta / tucca pramANaM dvividhaM pratyakSa parokSamiti / pratyakSaM spaSTaM parisphuTam / tadapi dvividham mukhyasaMdhyavahAravikalpAt / mukhyamappavadhimanaHparyayakevala bhedAt trividham / vyAvahArikamapi dvividham-indriyapratyakSamanindriyapratyakSamiti ca nirUpitarUpam / anyaviti parokSam / tatkIdRzam ? zrutaM 'aspaSTollekham / "zrutamaspaSTatakaNam" [ta0 zlo. pR0 237] iti vacanAt / tacca 1. pratyabhijJAnau smaraNAdau / pratyabhijJApadena tatkAraNatvena smaraNasyAbhidhAnAt / prakIrNa prakSipta ma bahirbhUtam, samAnAderapi tadvahirbhAve paraparikalpitapramANasaGkhyAniyamAbhAvasya nirUpaNAn / tato dve etra pratyakSa parokSarUpe pramANe iti sanagrahaH samakSepataH pratipattiH zAstrArthasya / samprati parokSavikalpAnAM prAgupavaNitamapi prAmANyamanusmaraNArtha punarupadidarzayiSuH prathamaM tadAdyatvAt smaraNajJAnasyopadarzayati idamevamiti jJAnaM mahItagrahaNe'pi naH / iti / dvividha tra smaraNam 'idamevam' ityekam, 'evam' iti ca dvitIyam / tadubhayam 'idamevam' ityucyate, parasyApyevampadasya samAnazrutikatvenakoccAraNagamyasyAtra bhAvAt / tatra yadavabahAderakSajJAnasyAnantaramarthAbhilApasmaraNena 'nIlamidaM pItamidam' ityAkAraM jJAnaM tadidameyamiti smaraNam / tadasmAkaM pramANamavisaMvAdAt pratyakSavat / apUrvArthAbhAvAneti cet / na: pratyakSagRhItasya tena grahaNe'pi kathaJcidapUrthitvAt zada'saMsRSTatvasyAgRhItasyaiva pratipatteH / pratyakSaviSayasya kSaNikatvenApakramAn kathaM tasyaiva punastasaMsRSTatvena grahaNa miti cet ? na; ekAnanaH kSaNikatvasva pratikSiptatvAt / kathaJcidakSaNikatve'pi pUrvAkArasyAtItatvanAgrahaNAt / kathaM tasyaiva punarviziSTasya grahaNamiti cet ; naH zaktivizeSa kSayopazamalakSaNe "satyatItatvAdera kiJcitkaratvAt / kSaNikatve'pi bhAvAnAM kathamasyAprAmANyam ? asvalakSaNaviSayatvAditi cet anumAnasyApi syAt / svalakSaNapratibandhAnneti cet; na: aprApi tulyatvAta, pAramparyeNa svalakSaNAdutpatteravizeSAta / tato'vazyaM pramANayitavyaM vyavahAramiddhatvAcca / anyathA "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra. bA. 117 ] ityasaGgataM syAt / tathA yadetramiti jJAnamatItamAtrasmaraNaM tadapi pramANaM tadvadevAvisaMvAdAt / gRhItagnAhitvAnneti ceta; anumAna katham ? samAropanyavacchedAditi cet na; smaraNAdapyadarzanasamAropa30 vyavacchedena vyavahAraprasiddhaH / tato yuktaM tasyApi prAmANyaM kathaJcidapUrvArthatvasyApi bhAvAta, sannihitatayA hi tadgrahaNamakSajJAnena atItatayA ca smaraNeneti / sAmprataM takasya prAmANyaM darzayitumAha pratyate'rthe'nyathAropanyavacchedaprasiddhaye // 4 // anumAnam [ ato hetuvyavacchede'navasthitiH] iti / gAmitIti prA0, 0, 50|2-dviplvaa--bhaa0, pa., p.| 3 matipUrva ataM prausamavisvaSTArthatarkaraNam / -ta. sA. zkho 15 / 4-ve parika-- mA0, p.| 5-kAraM tdhi-pr0,0p0|6-sNskRssttv- bhAga, ma, pa0 / 7 sybhiit-bhaa0,0,50| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 85] 3 pravecanaprastASaH 361 na hi anumAnaM vastupratipattaye 'pararabhyanujJAnam vastunaH sarvAtmanA pratyakSataH evAdhimamAt / "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / " [pra. vA0 3 / 44 ] iti vacanAta ! apitu pazaH kSaNimanizA jalA gotradhAropo nityAdivikalpaH tasya vyavacchedaH tasya prasiddhaye "mArayA nizcIyase neti sAdhanaM smprvrtte|" [pra. vA. 3 / 44 ] ityabhidhAnAt / bhavatyevaM tathApi kimiti cet ? ucyate; liGgAdanumAna samvandhapratipattau / na ca tatra pratyakSasya sAmarthyam ; sannihitamAtraviSayatvAt, sAkalyena ca tatpratipattAvanumAnopapattiH, anmayAvyabhicArasambhavAt / sakalaviSayameva yogipratyakSamiti cata, na; tasyApi viSayakAryavena kAraNa' etra pravRtteH / kAraNameva tasya samiti cet tahi tatsamadezakAlameva sakalamapi jagata kArya bhavet, ekasAmagraadhInatvAt, anyathA rUpAdikamapi tathA 10 na bhavediti na rasadezAdau rUpAderanumAnaM bhavet / satyapi tatastatpratipattirasatkalpava nirvicAratvAt, maNabhaGagAdivaditi na tato'numAnamupapannam / nApi mAnasapratyakSatastapratipattiH, tataH svarUpavedavikalAdarthajJAtaretra "vimakhajhAna" ityAdinA pratikSiptatvAta / etadevAha-ato hetuyyavacchede'nasthitiH iti / bhAvapradhAnamatra hetupadam / hetorhetutvasya sAdhyasambandhasya ataH prakRtAtpratyakSAta, 15 vyavaccheve vizeSeNa sAkalyalakSaNenAbacchedo'vabodhaH "tasmin avasthiterutpaterabhAvo'na.. vasthitiH anamAnasyeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / bhavatvanamAnAdeva tadaavancheda iti cet na; tatrApi tadatadvikalpAttadabhyupagame'navasthita reva doSAt / tadAha-ata ityAdi / ataH prakRtAdanumAnAt-'tasmAdeva tadvaya bacchede'numAnam, anumAnAcca tadvyavacchedaH' iti parasparAzrayAdanasthitiH, ubhayorapyapratiSThAnAt / anyatastadvayavacchede tatrApyanyatastavya- 20 vaccheda ityanavadheranumAnaparamparAyAH prApteH tato'nyadeva latra pramANamabhyanujJAtavyam / tadAhaata ityAdi / ataH AbhyAM pratyakSAnumAnAbhyAm ahetuSyavacchene hetuvyavacchedAbhAve navasya pratyayasya sambandhapratipattinibandhanasya pramANasya sthitiH avinalanam / na ca tattAbhidhAnaM pratyakSameva ; vicArakatvAta, pratyakSasya ca viparya yAt / nAnumAnamAmi : aliGgajasvAt / atastAbhyAmanyadeva pramANa nirUpita smaraNavat / tataH pratiSiddhamidam-"na pratyakSAnumAna- 25 vyatirikta pramANam" [ _] iti; smaraNatayostadvyatiriktayorevaM' pramANavAt / sAmpratamuSamAnasya pratyabhijJAvizeSatvena pramANAntaratva mapAcikIrSustadeva tAvatparaparikalpanayA darzayati upamAnaM prasiddhArthasAdhAtsAdhyasAdhanam / / 5 / / iti / godarzanAhitasaskArasyATadhyAM paryaTataH prasiddho'rtho gavayaH tasya sAdharmya sAdRzyaM sato gavAnasmaraNasahAyAta sAdhyasya sAdayaviziSTasya go:, tadviziSTasya vA sAdazyasya yata -- - sii-taari0| 2nAkAraNaM viSayaH iti saugataratAvAta'-tAri013 "pratyakSAt haNamAdipratipattiyA- tA.di0 / 4 nyAyaSi kSo. 1219 / 5 "pratyakSAta sAdhyasambandha sthAvabodhe saugatarakriyamANe prtyrthH|"-taa0 tti0| 6-pitaM smara- sA, pA, p.| -reva pramANa-pA0, va0, 50|8-mupaaci-paa0, 20, pa018 -kalpanAyA bhA0, 20, 50 nyAyasU0 // 1 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nyAyavinizcayaSivaraNa [386 sAdhanam adhyayasAyaH nadupamA pramANam / na cedamapramANameva, pratyakSasmaraNaviSayatvAditi zakyaM baktum ; pratyakSeNa sAdRzyasyaiva smaragenApi goreva kevalasya grahaNAt, na tayoranyatarasyetaraviziSTasya / tatra tUpamAnameva pramANaM tata eva tasya pratipatteH / taduktam - "tasmAcasmayate tatsyAssAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSeNAvayuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyataH siddharupamAnapramANatA // ' [ mo0 dalo0 3 / 115 upa0 zlo0 37, 38 ] yadi vA, pUrva 'gauriba gavayaH' ityanidezavacanAt punaraTavIgatena ca pratyakSataH prati1. pannaH prasiddho'rtho gatrayaH tasya sAdhayattidvacanAdisahAyAt yat sAdhyastha 'so'yaM gavayazabda vAcyordhvaH' iti saMjJAsaMjJisambandhamya sAdhanaM pratipattiH tadupamAnaM tatphalam, 'sAkSAtpratyakSAgamasAmanaghA edopamAnatvAta / na cedaM pratyakSameva : AgamadhyapekSaNAta / nAlyAgama eva tataH sAmAnyenaiva sAdhyasya, atazca vizeSataH pratipatteH, upakrama bhedAnAgamAdasyAntaratvopapatteH, upamAnatayaiva pramANatvAbakalpanamasyeti mImAMsakA naiyAyikAiva pratipannAH / tAnpratyatiprasaGaga 15 darzayannAha yadi kizcidvizepeNa pramANAntaramiSyate / amitAthai mAlAnAM pahugedaH sampadA ni / pramitAthoM mImAMsa kasya gavAdiH pratyakSAdinA tasyAvagamAt naiyAyikasya saMjJAsaMzisambandhaH tasyApyAgamato'dhyavasAyAt / tatra yadi kiJcivizeSeNa alpabhedena pramANAntaraM pratyabhijJAnA20 dupamAsamanyatpramANam iSyate tadA pramANAnAM bahu yathA bhavati tathA bhevo nAnAtvaM prasajyate / tathAhi gavaya eva go: samAna' itivat tamAlAttAladumo dIrghaH bilvAdAmalakamalpaM kSIrAdapIAramo' madhurataro mAthurAH pATaliputra kebhya' AiyatarA ityAdijJAnaM pratyakSasmaraNaviSayaviziSTa dIrghAlpAdibhedopAdhitAlAmalakAdigocaram upamAnAdanyonyatazcAnantarbhAvena bhinna jAtIyameva pramANamitina SaTpramANaniyamavyavasthApanaM mImAMsakasyopapannaM bhavet / tathA "gavaya25 dazina eka tadvisadRzo mahie iti ca jJAnasya pramANAntaratvAt / zakyaM hi vaktum - pratyakSaNAvabuddhe'pi vaidhamya mahipe smRte / viziSTasyAnmataH siddhestamyavAna pramANatA / / 1825 / / iti / nathA naiyAyikasyApi na pramANa catuSTayaniyamakalpanaM pramiddhasAdhAdivAnyato'pyamekadhA saMjJAzaM zipratibandhabuddherbhAvAt / tathAhi-kSIranIravibhAgakArI haMsaH, SaTcaraNo madhu30 karaH, ekaviSANo gaNDakaH, zvetasiMhAsanAlaGkRto rAjA', iti vizvastabacanAt pratipadya punaha sAdikaM pazyataH sa epa haMsAdivAcyortha iti pratipattehulamupalambhAt / pratyabhijabAlpatvAdijJAnaM prAgupalabdha syaba tasya punarviziSTatayA sahakalanAditi cet ; siddhamupamAnasthApi tattvamavizeSAt / bhavatastAhi smaraNAdi kinnAma pramANamiti cet ? Aha sAzAttaspa- zrA0, 20, 50 / 2 pramisArthaH pra- zrA, ba, pa. | 3-gharayAsvagato'dhyazrA0, ba0, p0|4-saa madhurA mAdhurA: pA-pA, pa., pa0 |5-paadue- mA0, 20, 50 / 6 -ti naI pramA- zrA0 ba0, pa0 / 7 gavaM tu dazi- prA0, ba., pa / 8 pratisammandhaprasiddhImA0 ba0, 10| -sayApi sa-zrA000! Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387-88] 3 pravacanaprastAvaH sarvametacchrutajJAnam [anumAnaM tathAgamaH ] / iti / sarva niravazeSam etat prakRtaM smaraNapratyavamarzatarka lakSaNaM zrutajJAnaM parokSapramANam aspaSTghAt / idamevamiti jJAnaM spaSTameva sannihitaviSayatvAditi cet na tasyApi 'sAketitAbhilApayojanAyA spaSTatvAt / kathaM tarhi tacchrutameva spaSTazisyApi bhAvAt ? na cedaM jJAnadvayameva ekasyaiva vikalpetaratayeva spaSTesarasyApi pratyavabhAsanAt, anyathA santAnAntararvadapratisandhAnaprasaGgAditi cet satyamidaM zrutatvakathanaM tu tatra sAbhilAva - viSayapratipatta tadaMzasyaiva prAdhAnyAt / tato yuktaM smaraNAdeH 'parokSatvam / 5 363 arthApattistarhi pramANAntaramiti cet; na; tasyA anumAnatvAt vyAptisAmarthyA dutpatteH / bahirvyAptirabhAvAdarthApattiriti cet; naH anumAnasyApyantarvyAptireva gamakatvastha nirUpaNAt / etAvatA ca bhede pakSadharmavatyAstatastadvikalA kinna pramANAntaram ? anyathAnupapatteravizeSAditi cet; ata evAnumAnAdapi na bhavet / abhAvajJAnaM tu bhUtalAdau kevalyamAtre pratyakSam niSedhyavizeSazeSahite pratyabhijJAnam, avinAbhAvApekSAyAmanumAnam, vacanamUlatve cAgrama iti na pramANAntaram / anumAnAgamayozcAspaSTapratibhAsatvAnna parokSAdbhedaH / tadAha- 'anumAnaM tathAgamaH' iti / na kevalaM smRtyAdikameva zrutajJAnam api tvanumAnaM tadvadAgamazceti / kathaM punarAgamaH pramANamiti cet ? Aha 10 15 sampradAyAvighAtena yadi tavaM pratIyate // 87 // iti / sarvajJopadeza mUlamupadezapAramparya sampradAyaH tasyA vidhAto'viccheda stena tattvam AgamavAcyaM yadi pratIyate pramANamAgamo nAnyathA / tathA ca tatpratipattirbhagavatpravacanAdeva, zakyaparicchede vastuni pratyakSAdinA saMvAdasyAnyatra visaMvAdAnavabhAsasya ca zAstralakSaNasya 20 tatraiva pratipatteH pratyAgameSu ca viparyayAt / tataH sthitaM pratyakSa parokSaM ceti dve eva pramANe iti / kiM punaH pratyakSaM kiM vA parokSamityatrAha - I mA parokSamaparaM pratyakSaM prAhurAJjasam / iti / 1 zAmilA prA0, ba0, pa0 / 2kSApivi- A0, 40, pa03 -mapa-prA0 ba0, pa0 / 4 - Nasya ca - jhA, ba0, pa0 5 - nasyaivAvana- zrA0, 60, pa0 / "matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam / " [ta0 sU0 19] ityatra pAThApekSayA''dau bhavatvAt Adhe matizrute te prAhuH pratipAdayanti sUtrakArAdayaH / kim ? parokSaM pramANam / 25 parokSatvaJca tayorindriyasatrikarSaliGgAdibhirutpAdyamAnatvAt 'pararukSyate sidhyate iti parokSam' iti vyutpatteH / aparaM tAbhyAmuttaram avadhimanaH paryayakecalabhedaM jJAnaM pratyakSaM prAhuH / pratyakSatvamAtmamAtrApekSatvAt akSamAtmAnaM prati gataM kAraNatvenAzritaM pratyakSam' iti vyutpatteH / na ca matijJAnAderapi pratyakSatvam AtmamAtrApekSasyaiva tattvopagamAt matyAdau ca tadabhAvAt / tadidamubhayamapi pramANam AJjasaM na vyavahAramAtra parikalpitam 30 paramArthataH pramANasyAbhAve kalpanayApi tadasambhavasya nirUpitatvAt / kathaM tahi matijJAna. "syaivamavagrahAdibhedasya pratyakSatvamuktam / AtmamAtrApekSatvAbhAvAditi cet ? atrAhakevala lokazuddha va materlakSaNa saMgrahaH ||88 || iti / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 20 nyAyavinizcayavivaraNe [ 389-90 kevalam AgamanirapekSa' lokasya vyavahartR ' janasya bRddhava mateH avagrahAdijJAnasya lakSaNe pratyakSoktena saGagraha iti / etaduktaM bhavati - vyavahatuM matijJAne'pi 'lakSaNalezadarzanAt pratyakSa prasiddheH 'tadanurodhena tadapi pratyakSatayA sagRhItaM na mukhyataH / mukhyataH punaravadhyAdijJAnameva pratyakSam samagrasya spaSTatAlakSaNasya tatraiva bhAvAt / evamapi tathAvivAlakSaNAdeva pratyakSavyapadezAt kimAtmamAtrAtitvena kampanamiti cet; na; pravRtti"nimittavat vyutpattinimittenApi tatra tadbhavanivedanArthatvAt tathAtatkalpanasya / tataH sthitaM kevalamityAdi / kathamAgamasya parokSatvamuktam 'anumAnaM tathAgamaH' iti, tasyAjJAnatvAt jJAnasyaiva cAgameM parokSatvakathanAditi cet ? atrAha 364 zravaNaM zabdaviSayaM pratyakSaM tasya kAryaM yat yathArthamabhidheyajJAnaM tasya hetutvAt syAdvAdaze bhagavatpravacanaM pramANamupacArAt na mukhyataH / mukhyatastajjanitasya jJAnasyaiva prAmANyAccakSurAdivat / prasiddhaM hi cakSurAdezpacArAdeva prAmAbhyaM vastutastajJjanitasya jJAnasyaiva rUpAdau prAmANyAt' / tattvata eva syAdvAde kRto na prAmANyamiti cet na mukhyato 14 jJAnaprAmANyasyaiva naiyAyikasyopagamAt / pramittihetutvAn' prAmANyamupagamyata evaM upacArasyApratikSepAt / tadevAha 1 30 syAdvAdaH zravaNajJAnahetutvAccaturAdivat / pramA[pramitihetutvAtprAmANyamupagamyate ] ||8|| iti / pramitidetutvAtmAmANyamupagamyate / iti / subodhametat / na caivaM prameyasya tatpratiSedho yuktaH tasyAri "ayaMvatpramANam" [ nyAyabhA0 121/1] ityatra taddhetutvena vyAkhyAnAt svAyopasthApitasya vacanamAtreNa niSevAyogAt / tataH sthitaM jJAnameva pramANamiti / kimidAnIM pramANaphalamityAha pramANasya phalaM tava nirNayAdAnahAnadhIH / iti / 16 AbAnaM ca hAnaM ca tayorthIH buddhiH AvAmahAnaSIH upalakSaNamidam tenopekSAdhIrityapi pratipattavyam / tattvasya jIvAdeH nirNayaH saMzayAdivyavacchedarUpo'dhigamaH tena sahAdAnahAnadhI: satva nirNayAdAna hA nadhIH sA pramANasya uktalakSaNasya phalaM prayojanam / tacca vyavahitaM tattvanirNayaH, vyavahitamAdAnahAnabuddhiH pramANatastasvanirNaye pazcAdbhAvAt tatvanirNaya evaM pramANaM "prAmANyaM cetasaH svArthavyavasAyaH " [ 25 1 iti vacanAt / sa eva kathaM tasya phalaM bhedAbhAvena tatsAdhyatvAbhAvAditi cet; na; kathacipa bhAvAt / tayAhi na svanirNaya eva pramANam svaparivibhAgAdera nirNayaviSatvenAbhAvAt / advaitasya ca pratikSepAt / nApi paranirNaya eva svanirNayAbhAve tasyApyanupapatteH / ubhayanirNaye ca siddhaH svanirNayAtmanastasya paranirNayAt tadAtmanazca 1 - kevalasya gya- zrA0, ba0, pa0 / 2 hartuH jJAnasya bhA0 0 0 3 kSaNe lezaA0, 50, pa0 / "praspakSamA spaSTamiti prAguktaspadhvasva / " sA0 Ti04 - saH punaravidyAdizAA0, 40, 105 - tinaM nimityati ba0, pa06- eyAta tra A0, ba0, pa0 1 7-miti nepA- thA0, ba0 e0 khAtmAmA zrA0 0 0 pAna caipa0 / 10 - tiniyAMyo A0, ba0, pa0 / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3130] 3 praSacanaprastASaH svanirNayAvedo'pIti muktaM tatsAdhyatayA nirNayasya ttphltvm| kathaM punaH sahamAvina: pramANAnirNaya iti cat ? pradApAttamo'mahAraH katham ? satyeva smistadbhAvAditi cet ; samAnamanyatrApi / na *'satsahabhAvaniyamaH, pramANasya prAgapi bhAvAt / tadanyadeveti cet ; na; abhedasyApi pratyabhijJAnAt / Atmanyeva tatpratyabhijJAnaM na pramANe iti cet / na ; pramANAdanyasya tasya pratikSepAt / tahi nirNayaH phalaM kathaM tena pramANasya dhyapadeza: "pramANaM svato / nirmamaH" [ siddhivi0 pari0 1 zlo02] ityAdau taniSpAdanarUpeNava sadvyapadezopapatteriti cet ; satyam ; zaktibhedenaiva kSayopazamAparanAmnA pramANa bhAvasyAbhyanujJAnAt / nirNayana tu tadbhAvakathana tenaivAvyatirekeNAphalena tadbhAvo na nirvikalpanAdhigameneti jJApanArtham / tenApi tadavasthitAvatiprasaGagaH akiJcirakarAdAvapi darzane tatprasaddhagAt / tathA ca dhyarthamavyutpattyAdivyavacchedAya tatra jJAnAntaraparikalpanam / adhigamAdapi tadvayavaccheda rUpAdeva / / sadhavasthitizca t; siddhastahi nirNayAdevAsI, tAdRgadhigamasyaMba nirNayatvAt / kathaM punarekasyeva jJAnasya pramANaphalabhAvena bheda: ? sarvasyApi varatunaH svasvabhAvavyavasthityA niraMzasyaivopapatteH / sArUpyAdhigame bhedena vacittadbhAvakalapanaM tu vyAvRttibhedAdeva na tazvata iti 'cet ; na; tadbhedasyApi kvacittattvatobhAve'nekAntavAdapratyujjI banAt / tasyApyanyatastadbhedAt parikalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / tato dUraM gatvApi tatvata eva 15 vyAvRttibhedamabhyupagamchatA kvacitpramANaphalabhAva tadbhado'bhyupagantavyaH pratItivalasyAvize gAn / vastuto nirbhedameva jJAnaM svato'vabhAsate, nAhyAdibhedastu tatra viplavakRta iti ceta; na; viplavasyApi viplabAntarAdbhedapratibhAsitve'navasthAdoSasya duriharatvAt / svatastat pratibhAsitve 'tuna nirbhAgazAna pratiSThA nisstthitiH| ato nirAkRtametat-'avibhAgo'pi murApAtmA" [pra. vA0 2 / 354 ] ityAdi / tanna anekAntapravape sautrAntikAdeH kalpanayApi 20 pramANaphalavyavasthApanamupapannam / bhavatu hi pramANAdisakanna vikalpAparAmRSTameva tattvamiti gheta; na; tasya prapaJcataH pratikSiptatvAt / tataH sthitaM tasvanirNayaH sAkSAt, AdAnAdivistu pAramparyeNa phalaM pramANasyeti / paramapi tatphalaM darzayannAha niHzreyasa paraM prAyaH [kevalasyApyupekSaNam ||60 // iti / 25 niHzreyasaM kaivalma paraM prakRSTa pazcima vA pramANasya phalamiti sambandhaH / sati hi pramANataH tattvanirNaye mithyAdarzanAdiparityAgena samyagdarzanA dyabhyAsalaH prAdurbhavagni:zreyasaM paramparayA pramANasya phalamiti manyale, prAyo bAhulyena tatphalaM sarvatrAbhAvAt / samprati kevalajJAnasya phalaM darzayati-kebalasyApyupekSaNam iti / sakaladravyaparyAyagocara niratizayaM jJAnaM kevalaM tasya upekSaNaM sarvatraudAsInyaM phalaM tadapohAdikaphalAntarasyA- 10 bhAvAt / apizabdAt sarvaviSayo nirNayazca "ajJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare" [AptamI0 zloka 102] iti vacanAt, ajJAnanAzasya nirNayarUpatvAt / "satyaM pramANasya nirNIti: phalaM sA tu taskAryatvena tato bhignava nAnantaram 1 tatsAhAyani- bhA0, 50, 50 / 2-mANAmAva- mA0, 0, pa0 / 3tanAyo nirvimaa0,0p0|4saat-saa0| 5-phakhatabhedo- saa0|6tu nirbhAga-A. 50, pa0 / 7-pratimihikA maa01-nijt0|8-naamyaasvH mA0,0, 0 / 9 tbmyumaadikphtaa.| 10 svatvaM mamA-pA0,0pa0 / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [3291 ata evotratam-'yatrava janapekSenAM satravAsya pramANatA" [ ] iti / iti vet : abAha pratyakSa zrutavijJAnahetureva prasajyate / iti / zrutamabhi lApastanmithaM vijJAnaM zrutavijJAnaM dadhyodanAdivadvRtti: tasya nIlamida5 minyAdirUpasya hetureva kAraNa meva pratyakSaM nirvikalpadarzana prasajyate na pramANamityevakAraH / tathAhi na tasya svataH prAmANyam : anirNayasvabhAvatvAt akiJcitkaravat / nApi nirNayahetutvAt : nirNayasya vikalpatvenAvastuviSayatvAt / tajjananAt prAmANye saMzayAdijananAdapi tatprasaGgAt / vastuviSaya eba 'nirNayaH, vyavahA tadviSayasya bastutayabAdhyabasAyAditi ceta; kiM punarbhavato vyavahatari vizvAsaH ? bADham, "prAmANya vyavahAreNa" [pra. vA0 1 / 7] 10 ini bananAditi cet : tahi nirNayasyeva prAmANyaM syAd vyavahatastatraiva tadabhiprAyAt, na nirvikalpa darzanaspa, tatra tadgandhasyApi vyaba nAghrANAt / tato nirAkRtametat"gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM pramANam' [pra. vA0 115 ] iti / yadi tatprAmANye na tatra vizvAso niyata vastuviSayatve'pi na bhaveda dhaMjAtIyAnapapatteH / kathaM vA pratyakSa nirNayasya hetu: vikalpattrAt' ? atha tadvAsanaiva hetunirNayasya pratyakSa tu koSalaM tadbodhakamiti cet, nedAnI pratyakSeNa kiJcit, arthasyai ya cakSurAdikamabhipatatastadabodhakatvopapatteH acetanasya kathaM tadbodhakatvamiti cet ? kathaM darzanahetutvam ? sAmarthyAditi samAnamanyatra / tantra pratyakSAnirNayasambhavo yatastatpramANam / saMbhave'pi mukhyataH tasyaiva prAmANyAt, pratyakSa sannikarSAdivattasya hetureva na pramANamiti sthitam / pramANabannayAnAmapyadhigamahetutvam "pramANanayaradhigamaH [ta. sU016] iti 20 sUtre, 'kAmataste'pi vipratipattinirAsena nirNatavyA iti cet ; atrAha-- iSTaM tattvamapekSAto nayAnA nayacakrataH / / 61 // iti / syAdvAdavivecitAkadezagocaraH- pratipattrabhiprAyo nayaH / sa ca dvidhA arthanayaH zabdanayazceti / prAcya: punazcaturdhA naigamaH saGgraho vyavahAra RjusUtra iti / pazcimastredhA zabdaH samabhirUnuH evambhUta iti / tatra yasmin yo dagamanaM sa naMgamaH naikaM gamo naMgamaH iti 2vyatpatteH, yathA guNaguNinau kriyAtadvantau sAmAnyavizeSI ca bhinnAviti / samyak ekatvena sarvagrahaNaM saGagrahaH, yathA sarvamekaM sadavizeSAditi / saDAha viSayasya punarvyavaharaNaM vibhajanaM vyavahAraH, yathA yatsattavyaM guNaH karma ceti / Rju praguNaM sUtraNamRjasUtraH, yathA sarva vartamAnamAtrameva na pUrva nApi pazcAditi / kAlAdibhedAdartha bhedakArI zabdaH / tatra kAlabhedAt abhavati bhaviSyatIti, kArakabhedAt vRkSa pazya', vRkSAya jalaM dehIti, liGagabhedAdaparcamaI 22 3. iti / paryAyabhedAdartha bhedatAt samabhirUDaH, yathA zaktAdeva zako na pUrddharaNAt, tato'pi pUrandara evaM na zakra iti / kriyAzrayastvevambhUtaH, puraM dArayanneva purandaro nAnyadeti / tadaleSAM saptabikalpAnAmabAntaravikalpAdanekaprakArANo nayAnAm apekSAtaH pratipatraudAsInya .. . - .1-viva vRttiH zrA0, 17, e.| samAsaH / 2 nirNaye vyava-yA0, 20, pa0 / 3 -yasovastuviSayapi tA / 4-vajAtIyA- bhA0, ba0, pa0 / 5 -svAvadhaMyavAsamneva zrA0, 20, 50 / 6-mapyambadhi-zrA, 40, 0 / 7 kAvAsaste zrA, 40, pa0 / 8 -paraprati-pA0, 0 0 / 9-inayasya shraa0,0,0|10 kameti ceti praa0,0,10| 11 -dAvarthamaH p-praa0m0p0| - -- --.. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362-63] 3 pravacanaprastAvaH lakSaNayApekSayA tattvaM zrutavikalpatvena pramANatvam iNTamabhyupagatam, anyathA durnayaHvena tadanupapatteH / tacca teSAM tattvaM vistarato nayacakrataH tannAmadheyAccirantanazAstrAn pratipattanam / ta devaM vyavasthApitaprAmANyasma pravacanasya zAstrAnte prayojanamAha-- mithyAtvaM saugatAnAM kaNacarasamayaM kApilIya prameyaM prAganmyaM zAbarANAM jinapativihitAzepatatvaprakAze / paryAptatvaM vyapoinnupahasanamayaM prastuvanyAyamArge syAdvAdaH sarvavAdapravaNaguNagaNaH zreyase mo'stu nityam ||12|| iti / ayamasminprastAce nirUpitaH syAdvAdo bhagavatpravacanaM zreyase no'stu nityam / kIdRza: ? sarvasmin vA pratyakSAdisthAnatrayalakSaNe pravaNaM samaya guNAnAM nirdoSatvAdInAM gagaH samUho yasmin sa tathoktaH / ki kurvanniti cet ? ucyate, sumatastheme saugatAH teSAm, 10 bahuvacanAdamveSAmapi tAdRzAnAM yanmithyAtvaM sarna svapnAdivabhrAntameva na tattvataH kividiti, yazca kaNacarasya vaizeSikatantrakRtaH samayaH parassaravyatirikta-dravyaguNAdipadArthopadezaH, akSapAdasama'yasyApRthagvacanaM kaNacarasamayAdavizeSAt / yadapi kApilIyaM kapilaziSyANAM prameyaM vyaktAvyaktajJAtRvikalpam, yaccApi zAbarANAM prAgalbhyaM svataH prAmANyAdiparikalpanapATavaM sarvametadavyapohannasAkurvan iti| na kevalamidameva apitu yo'sau 15 jinapateH sambandhI vizeSeNa hito vineyalokasyAzeSANAM sUkSmAdibhedAnAM tattvAnAM prakAzastasmin yadupahasanam-evaM yatkevalajJAnam"-[mI0 zlo0 no0 zlo. 141] ityAdimImAMsakAsya, "tasmAvana dhagatama"pra. pA0 133] ityAdi saugatasya tadapi vyapohRnniti / kiM kurvan vyapohati ? nyAyamArge pratyakSAdirUpe paryAptatvaM bhAvAnAM saugatAdikalpanAviparyayeNa yat pari samantAt AptatyaM tatprastuvan prakaTa yan, anyathA sadvyapohanAnupa- 20 pteH| ki punastacch yo yadarthatvaM sthAbAdasyAzAsyate iti cet ? sakalAvaraNaparikSayavijRmbhita kovalajJAnameva / tadevAha naikAntanAyikANAm [atizayamavadannaiva nAnArthasAdhyama, naiSkizcanyaM tapo vA'vigalitasakalaklezarAzevinAze / niSparyAya mahatta' sakalaviSayagaM kevala veda nityam , yo'yaM tasmai namAmastribhuvanagurave zambhave zAntaye te // 63|| ityAdi / nakAnto'nekAntaH nazabdena samAsAt / anekAntenA'nekaprakAreNa kSayA etra karmaNAM kSAyikAH svAmikatvAtpratyayasya teSAm atizayaM tAratamyaM avapannava pratiSedhadvayana vidhipratipatteH / sa evAtizayaH kutaH siddha iti cet ? tagnibandhanAt jJAnAtizayAdeva / asti cAyam-asahAyendriyAdArabhya AzAstravidaH pratIyamAnatvAt, atazca tatpratipattiH / 30 ata evAha-nAnArthasAdhyam iti nAnA cAsAvatizayavattvAdarthazca prayojanaM zAnalakSaNaM nAnArthastena sAdhyamanumeyaM teSAmatizaya mavadannaivetyanena "hetUktaH (turuktaH) / sAdhyaM punarasya 1-pAdhiSThAna-bhA0, 20, 50 / 2-zaH kathamicaditi mA0 ba0, pa0 / 3-yasya pUSamA0, 20, 50|4-klpiten mA., 0,10 / 5 vizeSahito taa0|6andhmjnyaanaati-bhaav, p0| 7-yavatamyeve-pA0, 10, pa0 / - hesyUkta sAdhya tA / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 38 kvacittadatizayasya pariniSThitatvam / tathA hi yadatizayavat tat kvacitpariniSThita yathA parimANam, atizayavAMzca karmaNAM kSaya iti / yatra ca tatpariniSThA tajjJAnaM sarvaviSayaM bhavati / tathAhi yadyatra vyapagatAvaraNaM jJAnaM tasya tadgrAhyaM yathA nIhArAdyapagame pratyakSasya vRkSAdi vyapagatAvaraNaM ca kasyacid jJAnaM sarvatreti / tadevAha - avigalitetyAdi / 5 yo'yamevamavadabhai 'veda yeti sakalaviSayagaM kevalaM kevalajJAnaM nityamavinazvaraM niSparyAyamakramam | upalakSaNamidaM tena niSkaraNaM nivyavadhAnaM ca kadA tatpravRttam ? avigalito yaH sakalAnA zamAM karma tadAsravarUpANAM rAzistasya vimAze pravRttam / kutastadvinAzo'pIti cet ? tapasa eva / tadAha- naiSkinyaM tapo iti / veti samuccaye / tapo hi bahirantarvikalpaM tadvinAzopAyaM yo'yaM veda / kIdRzam ? foessyam / nanu tatvajJAna10 bhAvanaM tapastatkathaM naiSkiJcanyamiti ca et ? na; satyeva tasminnispRhatvarUpe tadupapatteH / vA ata evoktam- "W 365 "samAdhitantra stadupapattaye yena guNena cAyujam / " [ ] iti / meyo'yaM vadetyuktAya namAma ityAdi sugamam / caturthI tu sarvatra " galhAvibhiba hulam " [ zAka0 1 / 3 / 139 ] iti / tataH sUktam traikAntakSAyikANAmatizayamavadarbha va nAnArtha sAdhyam, naiSkiJca tapo vA'vigalitasakala klezarAzervinAze / niSparyAyaM pravRtaM sakalaviSayagaM kevalaM veda nityam, yosya tasmai namAstribhuvanagurave zambhave zAntaye te / / punarapi zAsanasyArAdhyatvaM phalavattvena darzayannAha yuktAyukta parIkSaNakSamadhiyAmatyAda rArAdhinAm, saMsevyaM paramArthavedasakaladhyAnAspadaM zAzvatam / lokAlokakalA va loka nabalamajhAguNodbhUtaye zrabhavyAdakalaGkamaGgalaphalaM jainezvaraM zAsanam ||64 || iti // jinezvarasyedaM janezvaraM zAsanam / kIdRzam ? paramArthasya jIvAderyo vebo bodha 25 yaJca saka 'dharmazuklavikalpaM dhyAnaM tayorAspadaM zAzvataM prabandhato nityam / punarapi kIdRzam ? akalaGamagalaphala nirdoSaprazastavividhakalpAbhyudayaprayojanam / Akutastatheti catu ? Aha- 'bUdabhavasya ( abhavasya ) bhAva abhavyam A tasmAdAbhavyAdA 'muktipadAditi / tatkim ? saMsezyamabhiyoktavyam / keSAm ? yuktAyukta parIkSaNakSamadhiyAm upapannetaravastuvicArapaTutaraprajJAnAm / kIdRzAnAm ? atyAdarArAdhinAM prazastazraddhayA ArAdhana30 zIlAnAm / tatteSAM kimarthaM saMsevyam ? atrottaraM loketyAdi / lokAlokayoH yAH kalA vividhavikalpAH aNuprabhRtipratipattivedyA bhAgAH tAsAmavalokanaM niravazeSadarzanaM tatra bala' yasya prajJAguNasya tasyodbhUtaye iti / 1 pariNAmamati pA0 0 0 2 videsi cA0, ba0, pa0 3 dupopapattaye zrA0, ba0, pa0 / 4 dhamzuka A0, ba0, pa0 / 5 byADamavasya bhAva prAbhavyamityapi pAThaH / manyasya A0, ba0, 06 - muktirAdAdi- tA0 7 -nAmadhyAdarA- A0, ba0, pa0 / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabaMdhana prastAvaH. zrImannyAyavinizcayastanubhRtAM cetoragunilaH, sanmArga pratiyodhayamnapi ca tAniHzreyasaprApaNam / yenAyaM jagadekavatsaladhiyA lokottaraM nirmito devastAphikalokamastakamaNibhU yAtsa va: zreyase // 5 // vindAnandamanantavIryamugyadaM zrIpUjyapAda dayA pAla sanmatimAgaraM kanakasenArAdhyamabhyugramI / zuyanItinarendrasenamakalAvaM vAdirAjaM sadA, zrImatsvAmisamantabhadramatulaM vande jinendraM mudA // 2 // bhUyo bhedanayAvagAhagahanaM devasya yahAAyaM kastadvistarato vivicya badituM mandaprabhuArazaH / sthalaH ko'pi nayastadunniviSayo vyaktIkRto'yaM mayA, sthayArucetasi dhImatAM mtimlprmaalnaikkssmH||3|| vyAkhyAnaratnamAleyaM prasphuramayIptibhiH' / kriyatA hRdi vidvadbhistudantI mAnasaM tamaH // 4 // zrImasiMhamahIpane paripani pragyAtavAdomati stanyAyatamopahodayagiriH sArasvata zrInidhiH / dizaSya zrImanisAgarasya viduSAM patyustapa:zrIbhRtAM bhartu : siMhapurezvaro vijayate syAhAdavidyApatiH / / 5 / / ityAcAryayamyAdvAdavidyApativiracitAyAM nyAyavinizcayatAtparyAyayotinyAM vyAkhyAnaramamAlAyAM nRtIyaH prastAvaH samAH / namAnaM ca zAstrama / OM namo bItarAgAya / OM namaH siddhabhyaH / karakRtamaparAdhaM bhantumarhanti mantaH / - an. 1-dIdhitiH ityapi pATa: / -svataM shrii-taa| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizrayasya kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH bhAga pRSTa lome2 97 12 2 234 206 1 229-4225 2 283 2 356 16 76 1 312 2 340 anizcitakArakAna savAn akrama karaNAtIta azvazanAnujaM spaE akSAne'pi tattulyaM akSayAt puruSatvAde azvAdInAM vikAro'ya thazAderaNyadRzyassa agniH svapararUpAbhyo agrahaH kSaNabhakto'pi azAnarUpahenustadaagavaH kSaNikAtmAnaH aNUnAM zrutayogyatvAata eva viruvatyAdalaM atakAlAdiraNyAtmA atatphalaparAvRttA atadarthaparAvRttamaatadArambhatayA buddheH ataddhatuphalApohamadhiataddhe tuphalApohe ataddhetuphalApohaH atazva bahirAnA atazrArthacalAyAtamaatAdAtmyasvabhAne atiprasaGgatastattvAt atItasyAnamivyaktI atItAnAgatAdInA atIlyAdartharAzestaatyantamasadAtmAna atyantAbhedabhedI na atyazeSu trumeSvanyaH atyAsanAnasamaSTAna atra dRSTaviparyastamaaba mithyAdhikalyaupaiH atrAkSepasamAdhInAma mAga pRSTha ilosana avAnyatrApi taptasya2 232 202 anApauruSeyatvaM jAnu 1 544 171 | atraivIbhayapakSokta1 524 16. atha na vyavahAro'yaM atha nAga parimodo 2 122 191 adhedamasarUpaM kima arthaka sarvaviSayamastu 2 3 1 araSadoSAzAyAma2 152 123 | aSTadoSAzAyAmanyatrApi 2 165 139 | azkilpanAyAM 1 348 82 | ahorartharUpasya 2168 141 2 229 201 / ayaM nirmAsa2 102 71 | adyaM nirbhAsamAtma1 293 43 | advaya paricittAdhipati2 168 142 adha UrcavibhAgAdi1 248 29 | adhyakSamAtmani zAna1 491 143 | adhyakSamAtmavitsarva 1 495 147 | adhyakSasa ata: siddha 1 125 5 | adhyakSAdivirodhaH 2 50 25 | anAkArako 2 21 8! anarthamanyathAmAsam 1 388 95 anarthAnekramantAnAna2 145 116 / anaH paramAtmAnamata' 2 69 31 | ananyasAdhanaiH siddhiH ananvayAdidoSoktaH anapAyIti cittAmA1 424 110 analaH pAvako'gnisyAt anavasyAnato bhede anAdinidhanaM tasbama anAdivAmanAna anAdisampradAyazcedAyuH anAdhigatyazUnya anumAnamato hetu 1 251 . anumAnamalaM kiM tadeya 1 1 270 35 460 123 1 42. 107 2 234 206 1 365 2 202 12 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasya bhAga pRha zlo0saM0 1 238 26 2 219 187 2 153 124 1498-502149 1 404 103 2 200 172 2 160 134 anumAnaM tu to anumeyatvato'dhyAdianekatraikamekAneka anekalakSaNArthasya antaHzaroraktazcedaantareNApi tApa antareNedamakSAnubhUtaM antareNa sambandha anya eveti kinne anyathA kalpavaMslora anyathA sadanirdezyaanyathAtvaM na cettasya anyathAsvaM yadI yeta anyaSAtmanaH anyathA niyamAbhAvAanyathA niyamAyogAt anyathAnupapanatvaniyamaH anyathAnupapatvamataH kinna anyathAnupapamatvamasiddhaanyathAnupapannatvarahitA abhyayAnupapannatvarahitA anyathAnupapAtvaM anyathA nApradezAdIanyathA sarvabhAvAnAmA anyathA sambhavAbhASaanyathA'sambhave'zAne anyathA svAtmani ampavedyavirodhAt anyasyAnyo vinAza anyAnapi svayaM prAhuagyonyasaMzrayAno zveta anyonyAtmaparAvRtta avayavyatirekAbhyAM anvayo'nyanyavaka do apara prAha tatrApi api cANDAlagopAlaapauruSeyavattAnto aparagraniyamAda apratyakSaH suSamA bhAga pRSTha zlo0sa0 2 189 166 / apratyakSaM svasaMSetrama2 298 29. apratyakSe'pi dehe 1 494 146 apramatA vivazeyam 2 154 72 . apramANaprameyatvama1 3.4 48 aprameyaM prameyaM cet 1 263 35 apravRtta phalAbhAvAt 1 524 161 / aprasiddha pRthaka siddha 2 111 168 - aprApyakAriNastasmAt 2 124 97 - abAghabhAvanAjanyaiH 2 1. 4 2 karaviSyatyasammamAyo 2 135 102 amAvasyAyabhAvo'pi 2 16, 17 : abhinna dezakAlAnAma 2 124 96 amighapratibhAsena 1 490 141 abhino bhinnajAtIyaiH 2 215 179 abhilApatadaMzAnAma2 106 77 abhedajJAnataH siddhA 3 161 136 ayamarthakriyAhetura2 185 159 ayameva na ghetyevamabi113 / arthazAnasmRtAvadha. 221. 174 : arthazAne'sato'yuktaH 2 232 202 arthamAtrAvayodhe'Ni 2 177 154 - arthasAnekarUpasya 2 143 113 / arthAkAraviko na 2 241 212 : arthavApi prasaGgazce2 225 197 | alamarthana ceyamatti2 182 157 alpabhUya pradezaka2 148 111. alpabhedAgrahAnmAna1 350 84 avasthAdezakAlAmA 2 119 91 / avasthAntavizeSo'pi 1 3227 / avazya bAhirantI 1 334 69 * avazya sahakArIti 1486 133 avAntarAtmabhedAnAmAna2 152 124 adhispakamabhrAnta 1 478 126 adhizAtatathAmAva1 406 15 | acinAbhAvasambandhaH 1 319 53 aviprakRSdezAdira23.9 82 | avirodhena vAgvRtte. 2 163 137 avirodhe'pi nityamya 2 8. 52 / avisaMvAdaniyamAda: 2 188 163 1 469 124 2 214 177 2174 152 2 142 110 2 186 161 2 221 190 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 bhAga pRSTa losaM0 kArikArdhAnAmakArAnukramaH bhAga pRSTha ilokasaM. 2 172 149 iti naH karuNeSTamatyanta 1 211 20 dameva miti bhAna 1957-22334 idaM vizanamanyA 1 337 72 indrajAlAdipu prAntiH 5 484 130 indriyAdipu naikalyaM - 2 236 209 / iSTa tattvamapekSAto 2 156 : yaM matvaM hitaM 2 325 196 imitiH parepA vA 2 220 148 2 217 182 / uttarottaradezasya pUrva 106-29 23 utpAdavigamanAvya 225-2, 24 upamA masiddhArtha 2 8. upalAza hetulyA 2 3.3 69 upalabdhyanupalabiyamyo 12007 upAdAmasya sUkSmatyA 3 335 53 . ubhayoktivadatrAMno 2 191 101 azaktaraNuvat asabAro'navasthAmama amato zAnaratAye amaMcennihirarthAtmA asambhavadatAdAtmyapariNAmaasAdhanAmavacanamadoSoasiddhamidharmalve asidazcAkSuSasvAdiH asiddhasiddharaNyarthaH asiddhiH pratibandhasyetyApare. amirimarelAca asato vyavahAro asti pradhAnamityatra ahamasmIti vAkyAaheturAtmasaMvitta ahaM. mamAkhano bandhaH bhA AkRtibhramavad yavada Agama porasya: AmanAnekarUpeNa AtmAdivyatiraNa AtmA yo'sya pravaktA AtmIyeSu pramaMdAdiH Adhe parokSamaparaM AnumAnikamogamyAraAntarA bhomajanmAno AptavAdaH sa evAyaM AyAtamabhyayAdainaAyurvedAdi yadyagaM ArAdapi yathA nakSu. ArakAsiddhate AlokyAAntara kuryAna AtairAkRta bhAgai AsAdita vizeSANAmaAsto tAbadalAbhAdiraya AhurathaM calAyAtama 2 1864 1 75 2 166 139 ekatA bhAvasAmyAce 22450 ekanirNaya nantakArya- 8 ekatra yahubhedAnAM 2 11 4 ekAkArAMvarakana 2 . . . ekAnekamanekAnta 234566 ekAnte cettathA ro2 363 88 kena caritArthatvAt 1 2071, eka calaM calanAnyaH 1 205 13 etatsamAnamanyatra 2 35. etadarapaTAdInAM 1 353-', 8 etena pUrvavadvItamaMgromyA2 299 30 etena pratyabhijJAnA1 2: / etena bhinnavijJAna22820 etena bhedinAM bhedasaMta1 427 114 etena ye'pi manyera napratyakSaM 133 16 etena cinisattAyAH 6 17 147 etenAtIndriye bhArakArya- 224424 evaM alkevalazAnama1 380 93 / evaM hi mugatAdi yo 2 201173 1209 58 2 24 1. 2 35. 81 itaratra virodha kA ini nabhaneta 1 345 . aMzagrahavivekallA 2 187 162 | Ayoyadi tAdAtmya Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 atAnumAraH kazcit svapradezeSu kathaM na sambhavI vaktA kathama tilakAra kathamevArthaM AkAkSA niya viga karmaNAmapi kartA karmaNA miti sarahasya kamale tAnA kraruSNA svaparazAnasantAna kalpanAyAmasAmarthyAt kalpanA sadasyena kArya sati tadAkAre kAryamitkAraNaM kAyetasmAna se tasya kAryakAraNI kAzramA garnAsti kAraNasvAkSaye pAM kAraNAsambhavAkSepa kAraNaM nAzapAta kAlaparyaya kAmAH kutsidasadbhAva kenApi vipralabdho'yaM kevalAta kevalaM pratipattAraH kevala loka ko doSI gena nityasva kozamAnaM vidheyaM kRtakaH kAliko na krameNAzuprayuktaH kokAryamANeSu kamotyato sahotpati zrIrAyairavijAtI gatvA dUramadhye garamavizeSANAM guNamayo ga bhAga pRSTha zlo0 saM0 1 425 112 guNaparyayaddavyaM guNamutpAda 2 222 222 199 guNAnAM guNasambandha 2 218 184 | gauravAdhikyatatkArya 1 424 111 aAdigatayaH sarvAH 1 322 25. AkhAhakadbhrAntiH : 214 24 10 2 225 2 343 2 262 2 1 2 1 2 399 126 oY= `wn // // 101 420 224 2 172 2 202 2 25 1 365 2 2 nyAyavinizcayasya 53 53 58 7 77 28 62. 56 jAtitadapAdi 75 69 69 106 2 149 121 2 253 70 2 3630 88 2 312 38 2 109 83 176 37 11 89 mattavicitrAbha kimiti cedi citraM zUnyami sarva nodito dadhikhAdeti bodyante zabda likhAbhya jIva mahati nIlAdI ! 196 / jIvatIti yataH so'yaM 78 jIvaH prati minna 148! jIvaccharIramastu 33 1 226-29 23 2 109 86 1 435 226 tANA saMpAdA jAte pratipattInA jAsvantare tathAbhUte jAyerana saMvidAtmAnaH syAvaraNa vicchede zatA dravyAdikAspa yAlA vizatimAtraM zAzanama zAnama nazAna latAzeSa zanAkAreSu sata zAyate na punazcita jyotirjJAnAdivatsa 211 tataH zabdArthayati '4''7 324 tataH santeti sAdhyante 529 164 tataH sarvA vyapasthati 426 193 tataH sambhArUpate zabdaH tataH saMsAriNaH sarve tatastanyayasthAna tatastayaM gataM kena tapasA prabhAveNa ta mAga pRSTha 0saM0 1 428 428 115 9 434 117 2 5. 423 2 1 2 // 2 1.44 114 5. 383 93 1 283 94 234 205 22 112 915 61 d ra 289 29 79 23 43 1 327 45 143 1 2 3:3 108 87 2 173 2 R //// 358 332 2 358 c- 79 150 99 69 79 8 1 544 172 ? 216 21 226 22 71 4 21 64 1 2 337 68 80 2 221 46 2 75 49 ? 478127 67 38 522 160 363 // // 59 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAdhInAmaMkArAdyanukramaH 33'5 mAga pRSTha ilo00 2 130 100 tatkAtkirSaparyantatajAtIyamataH prAhu tajzanapUrvaka tI tattanimittakA zabda nattatsvabhAvatomAnaM tamna kAraNamityeva tatpatItyasamutpAdAtatpratyakSaparIkSAmA tatra tamakaM tena taSa digbhAgabhedaina tatra dopaM buyANI bA tatra nAzAdizabdAca tatra bhAtrAH samAH tatra mizyottara jAtiH taMtra rUpAdira yazca tatra zAdodareva natra siddhamasiddha bA tatrAdyApi janAH sanAH tatrAmyatrApi trAsiddha tatrApi tulyAjAnIya tatrAmanarthasaMvittI tatrAzaktiphalAbhAvA takatvamamAhAn tatraiRtvaM pramajyena nakamantareNApi takramabhisandhAya tatraika kalpayan vAryaH tatraiva grahaNAn kiMvA tattvajJAnamabhAvaMgA tatvajJAnamudetIti tatvazAnAanutpAdahatu tatvAryadarzanajJAna tarasattAvyavahArANAM salsamAnAsamAne tassAratarabhUtAni tatsaMskArAnvaye kSatathA'kSArthamanaskAratathA gocaranirbhAta tathA svaparAtmAnI bhAga pRSTha islosaM0 2 220 189. tathA janajanyeSu 2.6. 30 tathA jJAnaM tathAkAra2848 tathA tatpratiSedhe'pi 2 739 tathAtha satvasambhUSNuH tathA na aNikAdInAM tathA nirAmnavIbhAva ra 52013 | tathAneko'pi taddharma tathAnyaguNadoSeSu tathApi sugato banyo tathA pratItimullaGacya tathA pramAgataH siddha 2 11890 tathA bhUtAvidoSepi sathAya AgamanaM na tathA rAgAdayo dhA 54.3 1.9 tathA bastubatyadeva bhedA. tathA sarakhamalava vA 2151 132 | tathA sarvatra kinneti 1 321 54 | tathA sAkSAtkRtAzeSa2 85. 56 | tathAhi dAnaM na syAt 1 409 10 tathA sunizcitastaistu 24 25 tathA hetusamudbhUtaM 4taNavAdadApADava * tathaiva puruSatvAdera5 97 62 lathaiva vyavasAmaH sva tathaivAtmAnamAtbhAgya tadakanikaratvaM na tadattadvastubhedena 3048 ! nadatadAgavRttezva 2 336 54 tadarthadarzanAmAvAn 2266 1 tadarthadazino'bhAvAt 2 265 8 : tadarthavedanaM na syAt 2 34762 tadA'yaM prayAsazcetya tadanekArthasasTepatadanekAramakaM tattvam tadabhAve'pi tadvAdasyAtadanyatra samAnAramAsadabhAve hi tadbhAva tadasattvamatavaM yA 5 34575 / tadAtmotkarSaNAva m ' 2 121 190 6 G - 2261-62 6 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasya bhAga pRSTha ho saM. 2 322 47 bhAga pRSTa zlosaMga 20582, nAdRzo'bhAvavizAne 6 244 2.5 tAzA vAcaka zabda 2 152 85 tAneva pazyan pratyeti 473 125 | tAmrAdiraktikAdInAM 1488 137 / tAlvAdisannidhAnena 2 124 96 tAbanA yadi kicit tAvatsaraca zando'yaM 2 05 8 tAvadbhireva pUrveta 1 47. 125 tIkSaNaM jhaudIdaneH zRGga 272 36 tulitadravyasaMyoge 2 95 58 lonAmarasAdInAM 2 12 ! tulyazca guNapakSepaNa 2 42 2. ' teSAmeva mukhAdInAM 2 3.2 38 / 327 64 nadAdAbhilAraNa tadAbhAmA vitaNDAdi tadAhArAdimAmAnyatadeva vastu sAkAramagAkAra- tadeva sakalAkAraM tasvatanyadaH pratiSedho'sya taSThahAniranpeyAM taddhi janmAntarAnA sadbhAvaH pariNAmaH syAn tadabhrAnterAdhiyanyena tadra paM bhedamArogya sadasyacodite'zakta taddhatAunupakAreTapi tadviti svabhAvo' tabiramya viramyaitat navina bhASAta sadhyanakti tato nAnya tadhyAtivyatirekAbhyAM nammAnabhAcI vAnte taboranupalambheSu tallakSaNApazca tasmAd dRSTasya mAvasya tasmAdanumiteravizya tasmAd bhAvavinAzo'yaM tasmAdabheda itmatra samatasmAdanekarUpasya sasmAnirAmavIbhAva: tasmAnakAntato bhrAntiH tasmAdastubAdeva tasmAtsabhAgasantAna: tasmAtsaMsAravaiciva tasya vastupu bhAvAditasyAdRSTamupAdAna - tasthApi dehAnutpattitAdAtmyaniyamo hetutAdAtmya kena vAyata tAdAtmya tu kazcit tAdAtmyAt pratyabhizanaM nAdAtmyena pRthagbhAve 2 3.3 34 davyuvAderabhedatya2 111 91 darzanAnAdhyAsAta / 12901 darzanAdarzane syAtA 2 35 18 dIpayet kina santAnaH 1406 170 dagAva yati drogyatyekA. 2 199 572 darakharatarAditraka dezakAlAntaranyApti1504 152 / dRzyAzyAtmano buddhi2 30 .4 dravyaparyAyasAmAnyavizeSa- 2 123 95 dravyaparyAyasAmAnya 2 164 138 492 144 2 35. 66 2 15 2 348 18 dhamidharmasya sandeha 64 : dhvanayastatsamarthAnA 2 328 2 180 162 na kazcivirodho'sti 2 122 94 | na ca te'rthavido'rtho2 11286 / na ca dRSTebizeSo yaH 1 495 148 | na ca nAsti sa AkAra: 1 487 136 | na cAnantaramityeva 2 105 70 | ma cedvizeSAkArI 1 443 119 na cetsa parivarteta 6 97 63 na cetsa parivarteta bhAva eSa 2 198 170 na caikamekarAgAdau 2 174 15: / na AtaM na bhavatyeva 2 140 108 na jJAyate na jAnAti 2 160 133 1 394 96 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAga pUha ikosaM. 1 542 170 2 182 156 2 157 128 3 224 20 2 268 10 1 276 14 1 488 137 2 216 177 2 2 343 66 5.. 37 mAnikAlAkAraka bhAga 4 zlo0saM0 2 103 73 | nityasyecchA pradhAnAdi nilaM sarvagataM sattvaM nityaH sarvagato zaH san 2 345 60. niyamenaM na gRhAti 2 114 88 | niranyayavinAce 2 71 42 | nirAkAratarasyaitat 2 33 16 nirUpadravabhUsasya 1 4 1 nirdhANamAha vedo' 2 236 209 nirvikalpaM vikalpena 2. 324 48 nivyApAro hi bhAvaH 1 175 92 | niHzreyasa paraM tti 5 498 148 nisAtizayAbhAvAt 2 120 45 | nihAMsAtizayau yoSAM 1 313 51 | nekSate na virodho'pi naikAntakSAyikANAM 277 nairanta niraMzAnA 2 126 naiSA vikalpanA 1402 99| nI cepiNDo'NumAtra: 1 337 71 | no caribhramahetubhyaH nopAdhayo na tantaH 2 356 75 | nauyAnAdizu vibhrA2 143 111 | nyAyena vijigISUNAm 2 140 107 63 padArthazAnabhAgAnAM 13 | paraduHkhaparijJAnAta 2 92 55 ! paramANurato'nyo vA 2 2 30. paramArthAvatArAya 2 137 105 | paramArthaMkanAnAtva 2 76 49 | parasatvamasattAsya 1 486 134 | parasyApyavirodhazcet 2 196 170 parApara vivekaikA 177 155 pariNAmavizeSA hi 13 , pariNAmasvabhAvaH parituSyati nAmaikaH parIkSAkSamavAkyArya2 169 144 parIkSAzamavAkyArtha parokSazAnaviSayaH 2 172 150 | parokSo'pyavinAbhAya2 27. 13 | parvatAdighibhAgeSu 2 65 na tayoH pariNAmo'sti narte sadAgamAtsiddhyet nadhiyo nAnyathetyete nanirodho nirodhe vA na bhavet pariNAmitvAna bhedeSu na sAmAnye ne bhedo'bhedarUpatvAt namaH zrIvarddhamAnAya na yuktaM nigrahasthAna ma varNapadadhAkyAkhyA na vikalpAnapAkuryuH na vizeSA na sAmAnya na sarvayogyatA sAdhvI na svato nApi parataH na svapneNikAdInAM na sasaMvedanAttulya nadho vA nAmyayAbhUtaH na hi kezAdinirbhAso nahi jAnu vijJAnaM na hi sattra satattvaM vA nAtyakSaM yadi jAnAti nAnAkAraNalAmAnAnAkArakavijJAnaM bhAnAtmavibhramAdevaM nAnAbha smAttathA sama nAnAya kramazo vRtte nAnakA na caikatra nAnaikAraNAmA nAnaikavacanAH zamdAH nAnekAntamahagrastA. nAmarUpAdihetutvaM nAgyathAnupapannanAnyathA viSayAnAvazyaM cakSurAdI. nAusmRte'bhilApo'sti nAzasyaikArtharUpasya nAMzevaMzI na te'trAnirNaye'nirNayAnmAze nityasyApi sataH 33 2244 214 pa 1 14. 7 2 224 194 2 158 130 1 369 2 15. 122 2 117 88 2 158 129 2 328 49 2 160 133 2 356 76 48 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pazcAdanupalambhe-pi pAramparyeNa sAmAca pArampaNa sAkSAtrA pItadoSAvAkAro puruSAtizayo pUrvapakSamavApa prakAzaniyamI hetoH prakIrNe pratyabhizAdI prakRtAzeSata svArtha are paryata mApIyastha pratijJAto'bhyadhAbhAvaH pratipakSa sthirIbhAvaH pratibhAsabhitAyAH pratibhAsabhidAM dhate pratibhAsabhitra prativyUDha tenaiva pratisaMhAravetyAM pratItipratipaNa pratyakSapatiH pratyakSamakhasA spaSTa pratyakSa jJAna pratyakSalakSaNaM prAhuH pratyakSAgama pratyakSAgamayI riSTaM pratyakSANa parIkSA pratyakSAnupalambhana pratyakSAnupalammAbhyA pratyakSAbhe'prasaGgazcet pratyakSo'paricchedo pratyakSe'rthe 'nyayAropa pratyakSe'rthepramANena pratya'pi samAnAnya pratyakSa karaNatvA pratyakSaM kalpanApoDhaH pratyakSaM tadguNo jJAnaM pratyakSaM na tu sAkAra pratyakSa paramAtmAnamapi bhAga pRSTa slI0saM0 6 487 syAyavinizcayasya 1 403 101 78 // 2 2 253 2 233 1 263 2 2 2 220 2 * 2 2 403 101 240 1 186 2 343 135 pratyarinda 359 83 234 208 188 219 286 2 163 1 227 1 2 1 2 56 2 203 34 6 10 59 30 14 490 640 65 35 983 157 317 52 299 99 1 445 121 2 359 83 1 348 82 1 57 2 2 283 17 2 357 77 s 170 **E 2 199 167 2 984 158 2 27 12 1229-242 24. 84 158 : 2 360 183 1 136 25 504 153 100 67 F Fa 2 mAnaNyAda pratyakSaM yadi bAdhyeta pratyakSaM vimAna pratyanIkamyavacchedapra pratyabhizAdinA samdhyet pratyabhidha dviSA | pratyabhizApramANa pratyabhizAvizeSAt pratyayaH paramAtmAna pratyeti na pramAdedhuM prada pradezaviSyavAye'pi prapede sarvathA sarvavala pazupalam prabhavaH pau prabhuH sAkhAkRtazeSa prANapUrvikA nA pramANamarthe saMvAdAd pramANamarthasambandhAt pramANavisaMvAdAtU pramANamAtmasAtkun mANasAdhanopAyaH pramANa phalaM tatva pramAmiti pramANaM sambhavAbhAva pramAhetutAmahasa pramite'prameyatvAt pramito'rthaH pramANAnAM prayogavirahe jAnu pralapantaH pratikSimAH prati ginAtma pravAha eka: kiSTa: pravRttevahArANAM prasaktA rUpabhedAzcet prasaGgaH kimadattiH prasajyetAnyathA tadvat prasiddhAzeSatasyArtha mAga pRSTha iotio R 1 2 484 130 24 161 104 136 2 366 21 2 241 213 2 41 19 2 76 50 2 ' 2 2 2 271 1 2 2 992 168 2 289 RU kA 316 40 486 132 * * * - 170 146 182 155 194 14 4 45 h 2 295 25 77 huna 27 12 2 2 149 120 2 355 74 1. 312 2 185 159 2 364 90 2 364 89 2 192 169 2 282 156 2 104 73 2 362 86 2 352 68 241 20 5 h b 2 2 257 1. 348 83 2 11.7 89 2 98 63 1 934 169 226 22 1 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArdhAnAmakArAghanukamaH 379 bhAga pRSTha zlosa bhAga pRSTha zlosaM0 prasphuTaM viparIta vA zamANyaM kathamakSAdau prAmANya nAyahIte'theM prAmANyaM yadi zAsanaprAyazo'nyathyavacchede prAkko yogivijJAnaprAyeNekasya tAdra caM mokSitaM bhakSayegneti 2 223 58 maNiprAntepi bhrAntI 1 481 127 malairiva maNividdhA mAlapaparacIta mAnaM vastubalAdeva mithastattve kRtastatra 2 147 118 mithyAjJAnamamAtmajJa mithyAzAnAdanimokSa midhyAvaM sAMgatAnA 71 42 mithyA pratyavamarza yo mithyAbhayAnaka prastaiH 1 320 mithyAvikalpakatyaita2 104 74 mithyA vikalpavina midhyakAntabAdebhyo mithyotnarANAmAnanyAt mokSazAnAta pravartante phalAmAvAdazaktezva 1 489 139 yabhUveti vayaM tAvadbaha balIyasparalI yaruvAta bahumedaM zrutaM sAkSAn sAdhakAsiddhana spaSTAbhAn bAlAnAM hitakAminAmatibuddhaH zuddhaHprayatesi sudipUryathA tatvaM buddhe puruSatantrale 2 234 207 2 398 55 2 190 166 2 163 137 167 140 1 3438 yatastatraM pRthak tatra yattAvat karuNAvaravAn yathA kArya svabhAvo vA yayA zvaNazcaye'NUna kyA caitanyamanyatrayathA'janakajanyeSu yathArthamayathArtha bA khaalissn rgh yathA bhUtAtriope'pi yathA vacanasarvazakAryayathA sattvaM satavaM vA yathaivAtmAyasAkAramayadA yatra yathA vastu yadi kizcidizeNa yadi kecitpravaktAro yadi cairidho nityo yadi zeSaparAvRtta yadi svabhAvAda bhAvo yadyapyanAtmavijJAnayanna nizcIyate rUpaM yastAvat karuNAvagayasminasati gajAtaM 2 3 47 1 277 bhAvanAbhyupaiti sma bhAvanApATacAd buddha bhAvAntarasamA pe'bhASibhAvo'bhAvazca vRttInAM bhAsate kevalaM no cet bhitramantarbahiH sarve bhUtAnAmeva kevAJcita bhedazanAtpratIyete bhedivaddharmiNaH kRtyA bhedasAmadhyamArogya bhedAnA bahubhedAnAM bhedAbhedavyavasthaiva bhedAbhedAtmano'rthasya medAbhedau prakalpyete bhedinAM pratyabhijJati bhede'pi vasturUpatvAnna bhedo vA sammataH kena bhrAnteH puruSadharmasve 37 2 362 86 1 476.488 126 1 343 77 2 314 40 1 481 128 2 174 154 2 340 63 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 nyAyavinizcayastha bhAga pRSTha lo.. 2 291 21 yasyApi kSaNika zAnaM yA dRSTayA soDavayI yAtraprakRdhyate havaM mAvadAtmani tabaceSTA yAvantIndri baccelosi yuktAyuktaparIkSaNakSamayugapad bhinnarUpeNa yena sAkSAtkRtAmtena yo'nyathA sambhavI yo torAzrayo miSTeH 2 234 208 210 rAgAdayaH saMjAtIyarAgAdisAdhanA spaSTA rAgadeSI vihAyava rUpAdidarzanAbhAvAt rUpAdIni nirasyAnyanna- 2 225 197 la lakSaNa tu na kartavyalakSaNaM samametAvAn liGgasAItayostulyA lokato bAnugantazyA bhAga praSTa losa vidhAnamaJjasA spaSTa vijJAnavyaktizaktyAcA 2 268 185 | vitadhajJAnasantAna vitatarabitAne 1 528 163 tritayo'vitadhAzcApi 2 368 94 viparyAso'pi kinneSTaH viralatAkSamanaskAra2 298 28 viSNutAkSA yathA buddhiH 2 616 41 vivANo'bruvANoM vA 2 228 198 | vibhrame vibhrame teSAM vimukhajJAnasaMvedo 2 342 57 | virudharmAdhyAsaH 216 181 / / viruddhadharmAcyAsena 2 338 55 viruddhAsikhasandigdha birudAsiddhasandigdhA 2 147 117 viruddhAsiddhandigdhaiH virodhAt kacidekasya 1 321 166 virodhAdanvayAmAvAta 1 544 171 virodhAnupalambhena vilakSaNArthavizAne 2 160 135 viSazAnirapekSAste vivakSAmantareNApi vizeSakalpanAryA syAda vizvalokAdhikazAne. viSamo'yamupanyAsaH viSayamAnatajjJAnaviSayandriyavijJAnavIkSate ki tamevArya vedanAdivadiSTa ceta cedasyApauruSeyasya vaMzAdisvaradhArAyAM 1 328 66 vRttAvapi na tasyedaM vyaktaM vyaktaM sadA vyakta dhyaktyAparaNavicchede dhyavacchedasvabhAvepu vyavacchedAvisaMvAda vyavasAyAtmasaMvAdya1 343 77 vyavahArabilopo vA 1 41. 142 vyavahArAdinirbhAsI 2 219 185 1 212 42 baca sAdhanAdInAM vAgarthadRSTibhAgeSu ghAcAmapauruSeyaryANAM vAgo viruddhakAryasya vAcaH pramANapUrvAyAH vAJchanto ghAna vatAraH bAdau parAjito'yukto vAsanAmedAd bhedo'yaM vikalpAnAM vizeSAcca vikalpairuttaraivetti vikalpoyakriyAkAravicitragrahaNaM vyakta vicchinapratibhAsinyo vicchede hi catu:satyavicchedo varamucchedAt vijJaptirvitathAkArA vijJAnapratibhAse'dha 2 311 37 2 73 48 2 189 165 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha zlo.saM. 2 289 27 vyavahAro bhajAtibhyAkhyAtAro vivakSAta vyAdhibhUtAmahAdInAM vyApyavyApakabhAyo'yanyAmoizAbalAkAranyAsi pazyataH kasyAt 2 68 18 1 282 38 2 170 147 2 218 189 2 152 123 2 119 92 1 440 119 khaar'bihaakhaal| zaktibhede tathA siddhiH zambhAgAH svahetubhyaH zAndArthayopikaspena zandAderupalApatya zabdAdyayogavicchede zamde'pi sAdhayekana zabdotpattivinAzAstasmAkArIrapradarNa yena tadguNaH zAkulIbhakSaNAdau cetcAyabhAsvajanaM tathaiva syAt zAstre duraSagAhAryatattvaM zAnitiH zAstra talakSaNaM zAstraM zakyaparIkSaNe'pi zirampANyAdimatvAcA zeSabadeturanyo'pi bhotrAdivRttiH pratyakSa 2 54 28 kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH bhAga pRSTha losaMga : sAgAyana ranirAH 2 354 71 | satyavyekArthakArisce satyamarthabahAdeva satyamartha tathA sarva satyAkArAvabodheSu 2 63 31 | satyAnRtArthatAmbhedo satyAlokapratIte'rthe satyaM tamAhurAcAyA sarva parisphuTaM yena satya parisphuTa yena satsamprayogajatvena sadasazAnazabdAca sadasajjJAnasaMvAda2 157 127 sadApi savikalyAkhyA sadApi sarvabhAvAnAM sadotpAdavyaya prauvya1 528 162 sadRzAramani sambandha sahavAsarazAtmanaH sa dRSTAntassadAbhAsA 2 2543 sandrinapratimAsena sadavRtta kevalazanaH sa naikA sarvathA zleSAt 221783 | santAnaH sa parokodA2 200 173 santAnaH sa parocchedA santAnasamudAyAdi santAnasyAtmano veti samtAnAntarakhaccetaH 2 171 151 | santAnAntarasate. 2287 20 | sandaryate tathA buddhyA sandehalakSaNAbhAvAt 2 249-253 1 sandehe'pi ca sandehaH 2 340 56 | sannidhAnaM hi sarvasmi1 326 62 / sannivezAdibhi: 1908 155 | sannivezAdivadvastu2 211 176 sa punarbahudhA lokacyaba2 216 179 |saM pratyastamitAzeSadoSo 2 150 121 sa pratyastamitApaniya2 153 125 samakSasaMvidIrthAnAM 2 148 11 samaprakaraNAdInAma 1 484 129 2 4 114 2 347 63 2 269 12 1 526 162 1 332 67 1 338. 72 2 160 132 sa evAyaM samazceti sakarupahasAmAt sakalazasya nAstitve sakalAmahaNAtteSA saMkalaM sarvathaikAnsa sajzAnapariNAsmasati bhrAnteradoSadacen sattAyogAdinA santi sattA sampatibaddhava sattvamarthakriyA'nye vA satpratyakSa parokSArthe satpratyazca pararokSArthagatiH satprameyatvayonAsti 2 319 44 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 nyAyaSinidhayasya bhAga pUSTa izosa. 2 225 170 2 294 24 1 508 156 2 187 161 2 70 39 2 321 46 2 352 68 2 170 145 samartha svaguNaireka samayastaprakAreSu samayastatpramANatve samavAyasya vRkSotra samAnaparigAramAtmasamAnapariNAmazcedasamAnapariNAmAtmasamAnapariNAmena samAnabhAvaH sAmAnya samAnAkArazUnyeSu samAnArthaparAvRttAsamAnAdhArasAmAnya samAnaM kenacit kiJcit samAropasyavacyodaH sampratyastamitAzeSasampradAyAvidhAtena samprItiparitApAdisambandhaniyame'nyasambandho yatra tasiddha sambandhI yatra nirNataH sambhavatyapi mAtrANA sambhASitAnyarUpANI samyagzAnA kazA salyA sarUpamasarUpaM vA savarNapadavAramAnA savikalyAvinAmAvI sarvazapratiSedhe tu sarvato'kSamayaM jyotiH sarvatra pariNAmAdau sarvaca na vAnto sarvadhArthakriyAyogAt sarvathA mAsti sAmAnya sarvathA vitatArthatvaM sarvadhA. maleSavizledhe sarvathA sadupAdeyaM sarvathaikAntavizlepe sarvathaikAntavizleye sarvaprakAzasAmartha sarvabhedapabhedaM sat bhAga pRSTha zlosa0 1 453 122| sarvamezancha tAnaM 3 57 29 | sarvasantAnavicchedaH 39 sAtmanAM niraMzatvAt 1 420 107, sarvArthaprahasAmarthyAn sarvArthAnAmanAdi sarvArthAnAmanekAma6543 samasyA samA 'sarvAnyasahazaH zabdaH sarve'rdhA dezakAlAva saMkalaprasaGgAdidoSo sakatvaprasaGgo hi. 1 488 138 sarva samAnamarthAtmA sahazca dharmastaM 1 336 50 sahazamdArthadRSTA 2 164 138 sa hi zabdArthasa hi zamdArthatasvazaH sahopalammaniyamAnnAsAkasyena prakAzasya sAkasyeneha sAmAnyavizeSa2 240 211 sAkSAtkA virodha kara 2 141 109 sArya vyavahArANAM 2 170 145 sAtmIbhAvAdipakSasya sArathAnA prabandho' sAdRzyAt pratyabhicana 2 318 42 sAhavyAyAdi sAdhUkta sAdRzyAgnaikarUpatvAt 2 216 180 sAdhanAralAdhyavizana2 222 192 sAdhana prakRtAbhAve'nupa sAdhamyAdisamatvena sAdhyasAdhanabhAvI na sAdhyasAdhanasaMkalpa sAdhyAbhAsaM vivAdi sAdhye sati virodho' sAdhyaM zakyamabhipreta sAmagrIvihitazana 2 354 71 sAmAnya ca vizeSAzca sAmAnyabhedarUpArthaH 2 222 11. sAmAnyamanyAsiddha 2 318 42 2 127 2 234 207 2 228 2 147 117 1 256 32 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArdhAnAmakArAdhanukramaH 383 mAga pRSTha zlo.saM. 2 224 195 bhAyA prathama 1946 98] svatastatvaM kutastatra 2118171 | svato hi pariNAmo' svanivRttau yathA takSA rughabhAvakAraNAsiddha svabhAvavyavasAye tu svabhAvAtizayAdhAna 2 241-252 1 svalakSaNamasaMkIrNa svasvabhAvaripate 1 27 14 svAtantryAinTerbhUtAnAM svApacchAdyavastho'pi 2 234. 204 2 16, 143 2 126 98 2 2 174 152. 298 2 353 70 hetutvena paraisteSAM hetureya yathA santi hetuzcAnulambho' hetvAtmano para hetu hetvAbhAThA viruDAkhyAH heyopAdeyatattvasya iyopAdeyatalArtha 2 190 167 2 150 122 6 2.6 180 2 257 5 sArUpye'pi samanvati sAnA viSANayorena siddhArthakriyAsa siddhamekamanekAmasiddhahiMsAnRtasteyasiddhe tarikamatI jJeyaM siddha pravacana siddhaparasiddha zrutendriyAtItaM sukhaduHkhAsiMvittesukhAdiviSayaH sugato'pi mRgo jAtA sunizcitamanekAntamA sUkSmasthUlatarA bhAvAH sUkSmAntaritadrArthAH sUcayanti hi kamANi sUtreSveva tayoraktau saMkSepeNa Rcit saMkhyAdisamabhAve'pi saMghAto heturateSAM sambhavatyapi mAtrANAM sambhAvitAnyarUpANAmaMyogasamayAyAdisaMbAdAsambhavAbhAva saMvedanaM na tebhyo'pi saMvAyAdiprasanaH ki saMsagAMta sarvabhAvAnAM saMsargoM nAsti vizleSAt saMsaret pariNAmAte saMsAriNAM tu jIvAnAM skandhastu sapradezo'zI skandho mAtrAnurodhena sthUlaspaSTacikalpAsyA'yaM cAkSuSatvAna sthAbAdaH zravaNazAnasthAnidhipratipedhAbhyAM svacittamAtra garnAvatAra svataH sAmadhyavizleSasvatAsirayogAtha svatantrastra zabdAnA 1 494 146 2 212 1.3 2 364 89 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNasyazlokAnAmanukramaNikA bhAga pUrA zlomA 131 124 25 1274 2 294 1720 1 381 969 1 486 1145 1 22 . 67 2 184 1504 akalpamA kRtaM vAcyam akalpitazcegni dho akrameNApayansyarthAH azvavyApArataH prAcyAda akSamyApArarA: prAcyAt akSAdikaM pramANatve akSAdestadapekSatvam akSAdestadapekSatvaraya agnihotrAdanuSThAnam agnihotrAdiyAkvAn aGgIkAralapAtrApi aGgIkArAttadastittraM acintyAM bibhrataH zaktiH acetanatvAtmavittaajAnan vedasAmavaM azAtamapramANatvAda azAtasya yasya azAnajasyApyarthasya AguzcattannilInAnA asa evopadAsena atAdhe [] cetamazcAsau atadAkArayA vRtyA atadra pasya tasyArthaatadra pAdatatkAti atasmin sakSamahatyaM cedAropo atAhazAca taditiatArivakasya vargasya atAtvikaM tu tatsasyam atiprasaGgaduSTho'rya atItAdigrahe'pyevaM atra coktamidaM jIvazca sanaM avApi pUrvanyAyena atha tatpratibhAsitva atha nAstyeva bhAga pUSTa lo0saM atha vedAntaraM yuktiH 157 507 | athAniyata evArthoM 405 997 athAvaM tasvabhAbo 2 264 1618 | adRzyasyApi rogAdeH 1 .50 460 adRzyAnuphlambhasya 1 432 1052 | aSTrasaGgatalyana 2 284 1684 . adRzadanyato vApi 24 1262 / apAmAvatastaca 24 1267 aSTe'pi pravRttizcet adrohakRtsu tanA aDhaye nAsti buddho'pi 1 55 202 advaitavedanaM tasmAde1 251 685 | atavedanenaiva 2 231 1557 advaitazUnyavAdau tu adhyakSameva tatyAptam adhyakSAdamyato'rthavaceda2 25. 1613 adhyakSAdativRttazca 1 187 553 adhyakSAdapi sattvAde1 68 236 adhyakSAdyarakSaNakSImAt adhyakSAbhyAsacintA adhyakSe tarikeca 1 153 485 abhyAsAsAnadharmasya 1 247 677 | adhigacchati cettasmAda 1 57 504 | anavasthAnadoSeNa anavasthAnadoSo'yam 2 292 1703 ! anavasthAnadoSo'yam 1 381 948 : anaprasthAnadoSa: syAt 2 307 1761 anavasthAnadIsthitvaM 1 374 911 anavasthAyinI yasmAn 1 152 476 - anavasthAstApAzabandhanA 1 144 440 . anavasthIttareNAtaH 2 295 1759 anandho'pyandhakArastho 1 67 525 ananyazcet sa nityaH 1 22 66 ananta jJAnasAmrAjya 1 71 245 anantazanazaktyAdi 1 342 862 1 343 863 2 292 1704 1 278 713 1 392 972 2 349 1823 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anabhyAse kathaM tasya anarthaja peDizAmaanarthe tara rUpa ananyitatvamadhyevaM ananumA ikona anAdivAsanollAsa anAvasya anAsavacanatve'sya anAsAditavAvatyAt anityatyaheto anityatvAvibhutvAdeH azriyAtmakatvAt anizcaye'pi phi anizcaye'pi teSa veda anizcitasyabhAvaM cet aniSedhe ca tasya syAt anIkSitasukhaH kasmAt anupAnaM hi kiJci anumAnasya sAdhyena anumAnAdivAnyatra anumAnena tataH anumAnamanicchantaH anumAnaJca tatpUrvam anumAnaM tu mAstyeva anumAna pramANatvam anumAnaM bhavedyAsI anekanIyAgrAkAra anekarUpazAnaM di anekarUpaM pratyakSam aneka samayaM tacchet anekA tasya cicedevAH anekAntamayAjJAnam anenaiva pathA'mApi antaHkaraNasaMyogAd antataH kutazcAyam antarAleSu vicchedaH antaHzarIramevAyam andhakArapraticchAyaM andho na sosA nyAyavinizcayavivara Nasya 4 zlo0saM0 116 1433 anyatovAyarUpatvaM 877 32 129 44 182 1 112 330 1 329840 2 21 1253 anyatvaM kalazajJAnaanyato'pi sAkSAt 1 55 206 1 41 179 abhyato vedanaM tasma 1 348. 874 anyathA pramANatvam 2 20 1246 anyadvit 1 67 226 anyathA yadi saMkIrNa 1 102 304 anyasmAdeva tasyAtimAtI k 19906 1 102 303 2 48 1345 1 136 398 abhyasya hi vinAzile abhyAvaratItatvAt anyAropAce 1 328 800 1 328 803 528 228 802 8 1228 1 432 1045 1 486 1144 214 615 7 1216 bhAga 2 1 351 1 2 2 1 1 1 149 458 1 148 454 1 300 74ma 2 295 1724 1 242 855 1 152 473 1 422 1015 2 19 1243 2 40 1320 2 19 1242 99 298 23 1 324 782 407 2003 I amyatarajet tadanyasya anyatazcenna tenApi amyatasvedaka rUpara anyatasta niyamAccet anyatastasya bhAvastu abhyena tasya vittizca abhya eva sa yogazcet anyaiva tasya vRttidacet abhyonyacyutirUpatva abhyo'myAnAvarU anyonyAzrayaNAda anyo'bhyahore anyo'nyahetutvaJca anyaH kalpanayaivAsI anyathAnupapati anyathAnupatizcet pAJcarurUpye anyadhAnupAha abhyaye'pi caikasmin anyathAkaraNaM caitan anyathAkaraNazyaiya anyathA kalpanAtospi anya kalpanAsiddha anyathA gAnacaitamya anyathA tata evAnya anyathA udasyavasthAyAH anyathA tasya saMskAra anyathA tvatyapo'pi bhAga 4 kho0saM0 1 151 461 1 82 269 1 374 916 1 92 287 1 212 611 1 268 696 1 218 624 1 381 947 1 112 331 110 322 92 289 1 232 647 1 479 1136 150524 2 126 9448 2 175 1481 9 381 949 203 592 * 9 1 2 209 1662 1 374 112 : 277 1649 2 308 1764 2 1941520 1 156 500 1 68 135 282 1678 2 2 6 1 6 210 1531 210 1532 1 1 2 2 2 1210 407 1001 29 111 1 29 190 1 432 1042 . 92 290 115 355 382 952 182 9496 307 1760 237 1571 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha ilosaM. 1 25 89 1 2 266 691 21 1254 1 11. 325 1 342 860 1 476 1160 2 286 1692 1 449 1087 anudbhAvitamevAstha anyathA tAzenaiva anyathA tAreva anyathA tena tadittI anyathA darzanAbhAvAt anyathA dezabhede'pi anyathA nityaviSe anyathA nIlavijJAnAt anyathA mAgavo'pyagnianyArthAsmasaMvityo anyathArthasya nIlasyAt anyathA vastu pazyazcen anyathA sarvakAryapi anyathA sarvavijJAnaM anyathA svakalatrAdau anyathA svApamUcchAdaH anyathA yAdivAkye'pi andhayagrahaNaM badan anvayajJAnato'nyasya anvayadhyatireke'pi agvitAnanditatvena aparAparaparyAyaaparijJAtamevAsti aparijJAnamadhyasya apratyakSasyopalammatya anatyakSasyopalambhasya apramANAta tatastasya apramANAd gatI apravRttiH kuto jADya apahave tu tasya svAd aprAsAnubhavAsvAdam api ca tvaM svasaMvittI apekSyeta para kAryam apezyeta paraH kAryam apoho yadi karNAdenaM abAdhameva hetutvam abAdhita palambhazcet abhAve sarvArthasya abhAve sarvabuddhInAm abhinnayogazemale vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha ilo0saM0 2 235 1564 | abhiprAyeNa hetutve 1 153 486 | abhipretya cidAyazam 1 377 927 / abhUtokne cen 12.5 2. abheTapariNAmAddhi 1 150 508 abhede'pi na cecandra 2 329 1805 / abhede tvanvitazanAta 1 172 536 ! abhedasyaiva saMvitta abhyasta eva baTuzo'pi 1 152 468 abhyAsAtizayodbhUta 1 83 279 abhramA gvedabhinnaH syAt amAnatve'pyamAnatvAna amRtatvaM ca nityaM cet 2 1.7 1757 / amRSAkAryaniSpattI 1 131 401 ayathArtha vacaH sarvamidaM 2 116 1430 ayameva ca vidyAyAH 1 126 187 arkakSIrAjakSIrama1 55 205 / arcatacaraka tadasmAd 1 46 595 arthagrahaH prasiddho'yam 1 445 1078 arthazatvaM yadvad dudhiM 1 266 613 / arthaprakAza tastacced 1 119 377 arthavat katamalliGgaM 2 341852 ardhavad guNavattaccat 1 287 554 / arthasArUpyavAdo'yam 1 676 920 arthasya pratibhAsaH syAda 1 82261 arthAdeva ca dhumAdeH 53. 1206 aryAbhimukhthe tasyApi 21812488. aryAnsaratvamevAtmA 2 1821457 ' adhInavarUNa 1 247 681 . arthAtvazataye tasmAttad 1 473 1121 arthakArya yadi zAnamarthasya 1 343 86: arthakriyAsamartha ca 1 81 16. arthakriyAsamartha yat 329 817 arthavedanamityevaM 2 91232 arthavedanavat 2 50 1347 alumaktitve'pi 1 438 1064 alaukika mAgo'yam 1 41 167 aratvAdAdivAkyasya ra 22 1258 avaJcakatvAnmAnatvam 1 141 431 avaSyapi saice prakriyA 1 330 861 ' abasnutyAdatItasya 2 220 1544 71224 5 274 704 2 881398 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 gyAyavinimayaSidharaNasya bhAga pRSTha ilo0saM0 1 32 132 2 2711654 2 295 1725 2 44 1628 avastulve ca tahetuabastu na hi nAmeha avastuno'pi hetutye avastuno'pi zaktizcet avastu yadi li. avasturUpasAmAnye avastughedine'nyeta abastu san yadA varNaH avikalpatayeSTasya avicAritaramyatvAdhizeSe avicArya yaduktaM ceta abicAva cedi avicchede tu tenApi avizate tu jAbyasya avijJAto'pi bhogadheta avizzAne ca bAhyasya avidyamAnaM kathayanti avidyAkalpitAstveSa avidyAparihANizva avidyolAsamutpazyan adhinAbhAvatadheta adhinizritamapi tat avibhramo yathA saryaavibhAgena bAdhAveta avinaddhArthatAyAM tu aviviktaM kathaM nAma aviSiktaH sa cettebhyo avivekaparijJAna adhivekavivekAbhyAm aviveka hi nocAdiavIkSaNe kathaM tasya aSedAthaiva yuktivat avyaktAyatItezraavyApI yadi tenApi adhyAtyA tu na jAsInA asato'jyupalabdhistre astA kharasya asato na hi vizvAnam asalpa eva nIlAdiH bhAga pRSTa ilosa 1 435 1057 asatvopAdhikatyana 1 310 761 / asatyArayAnametat asambaddho'pi sambandhaH 1 44 179 asatazcet kathaM tasya 1 43 175 | asAkalyema vizvase 1 21 54 | asAkSAtkAritA cAsya 1 43 178 ' askhalapratibhAsaM yat 2 323 1799 , asatya nizcayaH kintu 1 534 1212 | asti kazcidupAyacen 2 1 1353 / asti cA prayAsaste 1 24 80 / asti cAyamanusyUta2 51 1352 / asti cAyaM padatyeko 2 310 1772 / asti caitattatastanmA. asti nimamodho'pi 1 202 577 astyevA vimohAttu 1 187 552 asthitasyApi vaizidhyam anlevamiti ke 2 91 1407 | astu kITAbodho'pi 15 14 | asti ca daitasaMghisi astu tatra vicArazcet asvaprakAzAttaddaSTeragni asthasaMvidita. 1 321 777 asvasaMvedanaM taccet 2 332 1818 asvasaMvedane tasya aMzivena parasyeva azaktasyopakartRtve azakyapratiSedhatvaM azUnyavedanaM tena azoSazasayavasya ahetorapi vittizced 1 334 834 atonatA vakti 6 530 1205 2 326 1820 1 425 1029 1 534 1209 A 2 331 1810 2 309 1770 / | AkRsyA tadabhivyaktI 1 372 904 AkAkSAyanikRtyAdi 2 111 1775 / AkAraniyamaH siddhaH AkArAtikamAdarthapittI AkAzasyApi tenaiva 291282 | Atmadarzanamucchinnamapi 2 2641620 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAmukramaH bhAga pRSTha ikorsa - bhAga 4 ko.saM. AtmadRSTibhara 2 264 1622 . iti cettadavAzyatvavikalye'pi 2 2831681 AtmahatyestadA 1 131 397 : iti cena strazaktyaiva 68 233 Atmadharmasvatastasya 1 204 593 iti cetsatvamekAntAAtmanazcetanatyaJca 2 293 17.5 iti cedupacArasya AtmasaMvidyasyaivaM 1 438 1062 iti cedyuktamevedaM 1 387 961 Atmanidicatameva syAna 1.99 574 ti samamitvAt AtmavibhramayIstasmAd 2 35 1296 | iti vistarataH pUrvamasmAbhiH 2 271 1630 Atmano guNasambandhAt 2 279 1652 iti hetutadAbhAsa 2 182 1498 AtmA cetanasambaraghAt 1 153 584 | ityacodyaM purAbhAvaH AtmAnameva jAnAnaH 1 392 973 ityAyacoyamevedam AtmAna rathinaM viddhi 2 276 1645 hatyappayuktaM pratyakSAsaAdya eva tato mAge 1 139 399 ! ityapi pratyavasthAnaM AdyasyApyarthabodhasya . 292 536 ityapi svagRhe tusya 1 187 556 AdAveva tato vyaktI 2 331 1812 ityametadavazya ca 2 285 1690 Adeva yuktisAmAt 1 3 16 idamadhyayathArtha... 2 220 1542 ATraeNndhanAdisahakAri- 1 4 21 idamityAdi yajzanam AnansyAt bhAvino'rthasya 2 223 1551 idamityevamuhallekhAt Asasvasyaiva tajjJAna- 1 234 656 idamemoditaM pUrvaH 2 194 1524 AbhimukhvaM tato yasmin 2 213 1517 indriyazAnavAvaM 1 132 402 Abhimukhya svarUpa ca 2213 1596 indriyAgocarasvAda 1 424 1023 ArogyAdivirodhazca 2 25 1256 indriyANi iyAnAhu 2 256 1646 AropAtta vikalyazced 1 381 943 / indriyAdi hi saskAryAt 2 24 1268 AropAntaratastasyAdhigatasyA- 2 292 1705 'indriyasyalpakAlatvaM AropitaM ca nityatvaM 1 387 951 iyattA niyamo yena Aropitena rUpeNa 1 442 1073 / iyaM zaktiriyaM dAktiH 2 17 1307 AropeNa satAiyevam 3 7 1215 hada pratyayo'pye ... 2 249 1657 AlokAdarzane nIla- 1 288 77 AvArakapratidhvaMso 1 29 101 utpannamapi se 1 21 60 AzugraheNa samdeSu utpannasya svataH zaktiH 2 193 1515 AzugraheNa zabdeSu 2 312 1783 utpAtAdima tasmAt AhAryamtasya nAstyeSa 2 116 1431. utpAdadhauvyarUpazca 1 441 1067 AhAthaMga virodho'sya 1 108 314 ! udbhAvita cet kenAsya 2 235 1565 AhAyeMtararUpAbhyA 1 109 311 unmatto yadi nAmaiko 1 340 845 AhuniSedapratyakSaM 1 461 1102 / upacAroga kartRvAdAtmA 2 274 1641 . upadAnAnyayorevaM 1 378 932 iti kIrtivacobhAvAta 35 142 upadezasahAyaiva iti cet ; aparizAta 1 78 242 : upabhogo'pi kartavyaH 2 231 1559 iti cet ; asadeta 40 161 ubhayatra viruddha ca 1 217 623 iti ceskina tadvyApI 1 464 11.07 | upAdhayazcette tatra samarthAH 2 45 1314 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 upAdhisiddhaM caitanyaM upAyIbhAvazca eka saMvedanaM taced ekaM hi tatratvam ekakAryatayA teSu ekatvaM vetkathaJcit ekatvaM zAnamerya ekatvaM vyavasAya ekasmazAnameSTavyaM ekatvabhAge pratyakSam ekalamavirodhena ekatyAbhyavasAyasya ekatvAdhyavasAyasmA ekatvAdhyavasAyena ekatvAdhyavasAyene vAyavA'pi ekadezatayA tasthA eka dobhAnema ekayA tatparizAne ekAthie ekazakti yadi jJAnaM ekazaktinibaddha ekasmAdeva vedazAt ekaspArthazvamAvasya ekAntabhirnAi ekAntabhAvarUpe ekAntaNabhaGgAdi ekAntAbhedapace ca ekAntatI nityamanityameva ekAntavedanaM yaca ekA satyatvamabhyonyaekaikasyaiva saMvittI ekaiva zAna ekolekhagatenAsI etena kSaNabhaGgAyA etena vyaJjakAstasmin etenAbhI me prathamAdityAya bhAga pRSTha lo0saM0 ' 1 124339 evaM citramadhyeka 1 311 764 evaJca paramANubhyaH epasIgataM vAkyaM 1221442 evaM dizasva 327 106 evaM bhedasya bahuprabhedasya 407 1002 evaM matkalpitaM sarvaiH evamAdiH paro'pyasti 2 1 1 1 167 527 1 125 384 1 324 810 2 135 1465 526 1201 453 1088 1 523 1192 1 1 nyAyavinizcaya vivara Nasya 1 523 1190 1 229 809 229819 1 44 1-86 1 hs ol 995 1 376 921 2 895 1728 1 149 456 2 264 9625 1 237 661 261 2 107 1424 2 169 1480 2 132 1456 742 1 1 301 750 50 1 220 1 65 218 1 41 172 1 1 1 300 I 629 evaM satyanavasthAnAt evaM hi na prasajyeta evaM hi na bhavatyatra kavikalpana kathaJcideva nityam kathaJcideva bhedo'pam kathaJcideSAmevazcet cinnitvarUpetaiH kathaviva kathaM caiva bhAvaH kathaM tasiddhiH spAda kama tasthAnnarUpeva kathaM nA kathamekakriyAyAspAta vA pitasyAsta kathaM vA guNayogaspa kathaM vA tada 1 78 2 211 1779 | karmAvara praNulaspa 2 2941722 karmAcaraNavipasspa 1 152 475 | kalatrAdi na tadyasya 1 289724 kapa yatra go 29 100 44 186 41 Par kathaM vA bhUtAdisya kathaM vA vedane jIva kathaM vA syApratikSitam, kathaM syAtsarvanairamya I kathAtrayoktI teva kartRt 238 karmaNA nimittAnAma kalpanAtaH paraM yacet kalpanAtaH sato'pyarthAt karUpanAso'pi tadvinti bhAga pRSTha ilo026 * 9 372 907 R 26 1277 2 68 1285 53 194 477 1133 1 1 1 117 2 180 1486 1 500 1157 38 1317 2 1 1 P 1 * 1 311 768 135 40/ 204 600 91 300 1 59 207 2 283 1682 2 280 1665 1 221 649 1 1 432 1049 1 274 917 1 135 409 2 245 1583 * 274 1637 2 231 1556 1 2 2 2 1. 1 2 205 1733 477 1132 343 867 33 1293 152 481 5 d w? 296 1735 295 1722 134 1463 289 167 319 772 184 1506 432 2043 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpanApi kathaM tasya kalpanAmAtra dastu t kalpanA kalpanA sAkArA kalpanA siddhasAdhyAt kalpitaM sambhavasyeva kasmitaprabhAvInaM kalpitamakSaNikaM tad kalpitazcetkathaM yogyaH kalpitazcettadadhyAsaH kalpitazcetsamartho'pi karUipatAtpratibandhAccet kalpito'pi kSaNakSaNe kalpito'visau kalpito'pi vikalpacet kArya kArya kRte'pyasti kAryakacena zUdrAdI kA kSaNasya nivRttive kAyasvabhAvo yadyanyaH kAvayavo vRttiH kAryAnumAsiddhI kAryavAdAdyacitte kAryatvAdeva tatsatyaM kArya kAryabhedena bhedad kAryamasti prapazyazcet kAryasya niyamAmAcAna kAryAderavinAbhAvakAryAbhAvAtprasiddhaJca kAnuna maha kAnAmiSTasya na cet kAvyAta va bodhasya kiM ca dhyAmahitatvaM d kizva kenaiva gantavyo kiJca tadvedana yatra kiJcAvibhAgasaMvittau kutastadapi saMsiddhyet kutaH stavasya sAmarthyam kutazcimi dvirarthasya nirAsArarUbinukramaH bhAga pRSTha zlo0saM0/ 2 91 1410 138 493 | 9 2 137 1465 2 1 32 1283 4551094 2 222 779 2 984 1499 1916 1979 1 138 411 2 20 1251 R ? 1 2 2 2 2 R 176 1483 2 254 9604 1 407 2000 1 463 1105 2 289 1695 2 2 1 138 492 2 485 1509 2 186 1910 1 172 537 1 92 291 ko vA tatsaGkramaM tatra 500 1158 | ko vA 500 1159 | kauNDinyAdenaM hi vyakteH kRtakatvaM samartha 82 275 101 1421 kRtaM sarvamanityaM hi kramazcettadutpattiH 62 1377 : 6941569 kramAnekasvabhAvaM tat 194] 1917 | krameNa tasya bhAvazcet krameNApi tathA kinna krameNaivANe te 1 kuto vA tasya saMvittiH kuto vA tasya sA zaktiryataH | 145 450 95 1 2 kuto vA vastuno janma kuto vA sannidhistasya kuto'sAviti cet kurvanadhi bhayaM satyaM kRtvA nizcayamekalakSaNatA kRtvApi yadi tabbetaH kainApi tadvayazAne kevalaM buddhisasvastho kevalaM sa yathA loke kevalasyaiva hetutvaM kevala na samarthAM cet kevalA sAnahetuzcet 186 1491 ! kSaNabhaGgavikalpatvavArtA 25 1271 | kSaNAt kSaNAntara gacchan ? 516 1976 | kSaNA devamasthAnaM tasya 2 223 1550 kSaNikatvAnumAnAccet 1 krame sati prabandhaH syAd kSaNakSayAdA vadhyazcam kSaNakSayatvaM pratyakSa 296 | gardabho'pi tayA teSu 1 *24 348 | gADhamUcchavisthAyAm 1 289 944 guNatvAt pakSapAto'smin 2 332 1817 guNavAnAtra netrAdiH 1 ga 81 258 | guNasyaiva nivRtezva nirmANa 5 22 guNo na tatra yoge 22 1260 gudamarthamakalaka bhAga pRSTha inho0saM0 2 181 1489 2 194 1524 2 88 1401 2 221 1548 2 35 1297 9 114 4 2 248 1589 2 246 1587 2 21 1256 ? 234 651 1 523 1994 2 207 1529 1 500 1154 2 305 1746 2 274 1636 2 126 1449 1 500 1152 237 1569 238 1572 167 523 2 2 1 6 1 421 1039 59 209 1 ka 854 2 264 1621 5 512 1173 391 2 7 1214 1 520 1187 1 519 1984 2 324 1802 1931514 136 __316 // ? 1 1 1 R 2 2 1. 274 914 348872 37 146 25 1273 280 1666 279 4667 1 R Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 nyAyavinizcayavivaraNamA bhAga pRSTa ilA0saM0 1 247 672 1 407 1005 2 305 1747 gRhItagrahaNAt gRhItavizyatvaM tu gRhItazcAgrahItaca gRhItAthalyamIkSA gauravaM goraca ceti gauravAdi pRthak tatra gIravAdeH kriyA pAzca grahaNa artamAnasya aho tena tasthApi 1 428 1031 ghaTo'NusaJcayAtmaiva ghaTAdhyamiti tatsamyA. ghanasAnassa mithyAtvaM mAga pRSTha ila 1 8 30 | jahatyetaraniyukta 1 325 108 | jayati sakalavidyA jalAdyAharaNaM taccet 1 391 812 | mahAtu nAma kaivalye jayinastadguNaiste 1 424 1025 | jAmajajJAnasya hetutvAt 1 424 1026 jAtyantaramapAkRtya jAtpantarasmAlokmatvam AtyabhAve kathaM ca sthAna jAnadeya kathaM 2 26 1278. Anatpravartaka vAma jIvAnAmeba saMsAra zAnazeyacilopeca zAnatvamapi tasyAna jJAnamAtronmukhe tasmin zAnamadinubhUtaM zAnamevamanayodhyam zAnameva hi tasya sthAna zAnavAn mRgyate jJAnasya medino bhedajJAnasyAnAtmadive jJAnasAmagyatI bhAgi zAnAtmanApi sAmAnya 1 389 968 zanAnAmanavasthai 1 216 60 2 295 1727 1 68 237 2 2591612 2 284 1686 cakrakaM bhavataH grAma caturthe tasya tasyApi candradviyAdikasyaiva candraditvAvabhAsaM ced candradRSTvaiva dRzyadacen nicchAyAsakramAta sApi cittaprabandhAbhAveca cinameka bathAzanaM citraikazAnavattatra citra kazAnaghAdastu cidra padvivekasyAcitparyavasvabhAvatve cittve'pyekasvabhAvalye cetanAdanyatastasya cetanAdhiztaM karma cetanAsamavAyema saMsArI cetanena svanidhana caitanyarahitazcAsI 1 382 947 2 295 1730 2 194 1518 tacca sarvavikalpAnAtatrAnekAramakaM bastu tacchataharUpAyA svataH tacyA taso na tarachAsanAnAM tAdaya tajanmakramamAveca 152 474 tAza na hi teSAM yat tajAnakAya yogyatvaM tajjJAnarahitAt 2 245 1584 tavyAnarahito'pi 5 83 278 tajzanasya svarUpAtra tajjJAnasyApi tajjata 2 126 1446 / tata evAnyathA vizva 247 669 | tata etreSThasaMsiyarthe 68 231 chatpadAvapi tattulya vidikriyAviruddhAstu 2 15 1241 jagataH samakAlasya nAze jadatvAnIlabhanyace Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha iloma. 1 422 10.7 1 466 1109 2223 1554 2 295 1702 1 32 133 1 425 1713 2 277 1651 1 340 849 sataH kazcitsarveSAm tataH pratigacyAghAtaH tataH pratItisAmazi - tataH pratyakSanirluptatataH zaktivazAcAsAma tataH sAdhAraNAtmApi tatazca niyataM zreyo tatazca bhAvanairAsyatataraca bhAvanarAmyatatazcAniyamAt tatazcAtyavadhAnena tatazcirasannidhijJAnatatazcaitanyagandhasyAtatastatkIrtanaM yogatatastacchaktisAmAnya tatastadapi vaktavyam tatastasvArthakArbasvatatastatyApi vaiziSTyam tatastu tadvyavasthAyAma tatasteSu tadAropo tato guNAdidRSTyAdetato'ramAviva saMyogam sato dUraM gatenApi tato dUraM gatenApi tato dvanyAdirUpatvaM tato dravyA dimAvAnAM tatIna guNasambandhAt tato na jAtyantarameva tato na parimANAdeH tato'napeca pavAramA tato'mdhasyApi taso'numAnasanyaM cA tato'numAnamanvicchan tato'numAnaceveta tato'numAnAdabhyastAt tato'nuvRttasAditato'pi tadapekSatvAn tato'pi tadviveka zveta tato'pi yadi tadbhinna vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha ilosaM. 1 18 48 tato'pi svAtmanimagnAta 1 112 336 tato'pekSyAtyayAnna svAt 2 165 1478 . tato yathA samarthavAdAtmA 1 420 2009 tato yathA svakAlasthamapi 1 406 986 tato yatheda 2 186 1512 tato yuktamazeSajJa 228. 1674 / tato'rthajanmanaH kluptA 1 119 379 / tato vyAkhyAsatA yAvat 2 126 1447 tatkathaM tadahazoranya2 280 1673 : tatkathe tadanuSThAnAn , 378 933 tatkathaM pArizeSyeNa 1 115 359 takalpanAyAM na bhrAnti1 343 869 tarakAryapAra vA 1 376 923 tarikramutpannamAtrasya 1 172 542 takramanyAyamullahana 3 18 / saptaskAryAbhimukhvaM 5 140 426 / sattajJAnAbagAhinyaH | tatulyamuttaratyeti 1 408 1007 tattRtIyaM pramANa te 1 329 818 ' tatvajJAnasvabhAvazcet 2284 1688 | tatvajJAnAditamnAsti 2 32 1288 tatvajJAnodayAccet 2 32 1285 | tatvalazcitramekaM te 'tattvasvalakSaNaM yasmAt 1 446 1082 tasvaso nahi puso'sti 2 132 1460 tattvAnyatvavikalpAbhyAm 2 280 1663 tattvArtha yadi manmethAH 1 65 290 / tatparasyaiva tatrApi 2 80 1396 | tatpUrvatvAtpumarthasya 1 422 1018 tatpratItistato vAcyA 1 23 76 tamatIlyapalApe tu 1 23 69 / tavyatyaye'pi tasyAso 1 432 1046 ! tatra doSaH kathaM goko 1 204 595 tatra sadapi pramANaM sarva1 23 74 satra siddha tadabhyAsAt 1 445 1080 / tatra svabhAvanAnAtva 2 24 1265 tatrAnAkAra eveyam 1 102 540 | tatrAnubhavamAtraNa 21 62 . tatrApi cetanatvaM ceda 2 292 1012 1 152 466 1 1 78 240 325 790 2 33 1292 2 801390 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nyAyadhinizcayaSiyaraNasya bhAga pRSTha zlo0saM0 bhAga pRSTha ilosaM. tatrApi tasya saMvittiH 1 82 270 | tathA ca sati nidazeSa tatrAdhyanyattataH pUrva 5 53 115 | tathA ca sati satyAdi- 2 40 1322 satrApyekatvasavite. tathA ca sati sarvatra tatrApye prasaGge 1. 32 125 tathA ca samAyastha tAmyevaM prasaGge kim 1 12 1172 tathA ca samavAyazya 2 2711658 tatrApyece vicAre tathA ca hetusAmarthyAdutpattyA satrApyevamadhiSThAna 1 87 . 282 tathA cAdizrutASeva tatraikamyAgyabhAvana 5 268 7.1 | tathA tasya prakAzeca tava tasya sadbhAvAt 1 14 43 | tathA tarAcandraSu tarasaMsarga na kartRtvAzupacArAya 2 274 1640 tathAnyatrApi taM dRSTvA tatsamarthatayA dravyam tathApi tasya nirmAse 1268 698 tatsAdhakatamatvaJca 71220 tathA kSaNamanona . 1470 1117 tatsArUpyatu tathA baccaH kacitkiJcid sarisaddhireva tasiddhiH 24 1264 | tathA sati na nityo'thoM 2 264 1626 rAko ni 1910 dayA rAti samAropa tatsaMkramAdacidra pAttatra 2 273 1633 tathA satyama(na)vasthAnAd tatsaMkrame'pi tadrapA 2 . 274 1634 / tathA sasyarthavijJAna 1 67 227 tatsaMkrAmo'syavassveva 2 274 1638 tathA satyalpakAdraha saMkrAmo'dhipAna- 1 87 281 tathA hi smaraNaM yadvat tatsalvanidAcayAdi- 1 151 463 . tathedamapi vaktavyam tatsannidhAnatastatvajJAna 2 221 1546 ! tathoditaM svAmisamantabhara 65221 tatsambandhastato'nyadacet 2 349 1822 / tathaiva kITakairetad tatsambhave'pi mantrAdau 1 430 2037 | tadagrahe kathaM vittiH tatsArathInAmAnantya 2 276 1647 | tadatadezakAlAbhyAM tadeka tattvato nizcite vede 1 12 138 tadartha ca mukhazca 1 395 980 tatsvarUpe hi niryAte 1590 559 tadanekAnta vidvece tathA ca kathamucyeta tadanantaraM kiyArUpamU tathA ca kasyaciyA 1 102 307 tadantarbahiraNyevam tathA ca ghaTavattatra 2 317 1789 tadantarAkha sAmAnya 2 48 1343 tathA ca tadvatsAmAnya- 1 502 1560 tadantarAca sAmAnyarUpAt 2 30 1316 tathA ca dadhi khAdeti 1 174 544 tadantarAyavidhvaMsatathA ca dukhajanmeSA 2 2311560 tadanyatrApi tavyApti- 1 220 627 tathA ca nIlamegha syAd tadanyayasya mithyAve tathA ca vastutastatra 1 230 637 tadanyasyAparizane 1 218 625 tathA ca vastuvRttyaiva tadapi pratisahakAntaM tayA ca vAsanAhetu tadapi vyaha gyamiSTa cet 1 203 588 jathA ca paizAstrAdau 2 213 1538 | tadappayoddhezvaM 1 67 230 tathA ca bhrAntavizanAttadarthe 2284 1683 tadapyAloktitaH tathA ca zUnyavAdAH 2 191244 ! tadabhAzana kaivalyaM 2 276 1648 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha ilo.saM. 2 280 1667 3 279 1661 5 387 956 2 977 1650 1 271 719 1 125 383 : 82 267 2 25 1255 tadabhAve ca gotasya tatabhAve ca vedasya tadabhAve kathaM nAma tavamAce kaSanAma tadabhAve tadAcArasadamAvena vairAgyasamAna yasyAsti tamibhyataye taccheda tadabhedanaye tasya sadabhyAsena tatrApi tada lAbhamanviccho tadayuttAmanupAnAdavopakSa tadayuktastadAropo tadarthasyApi dRzyakatyena tadAnasyavittinAsti tadarthAlampanatvena tasyApi ladavibhramapace tu tadAsyatyavacchedo tadasAdhye na vijJAnam sadasmAtsaGkaTAvezAn tahasvasaMvido buddha sadAkArakamasyApi tadApyAropasadAvAtadAropAntare'pye tadidaM dvitayollekha tadutpatteryadi vyakta sacunAvanatastasya tanudAiraNAdanyad tadupAdAnabhAvana tadekazaktisadbhAve tadevaM sati cArvAkA tadecaM sarvavidhAnatadeva cArthavizanatadeva tena dRSTaM yat taghanAkArayasmAta tavayAbhAyato na syAt tadarzanaM purodhAya tarmalena yA mAbhUt tannedaniyato hetu viSaraNakAraradhitazlokAnunamaH bhAga pRSTha ilokasaM 2 311 1782 tadbhedakalapanAdeva 2 312 1584 | tadyoge'pi nivRttive1 471 1141 | tadyogo'pi na cetana 2 182 1495 | tadrUpaM cedanityatvaM 1 3 14 | tadpatvaM tathonoM cen 2 265 1627 | sahacca bahirAna sascI -pi na cennAsa 1 203 586 | tadeva kameNApi tadadihAthagrahaNe 5 22 65 | tadA pUrvakasyApi 1 387 955 tadeva pramANatvam 22521708 tadvadeva bhavadete hai1 285 959 ! tayaktAveva tattvaM syAt 1 5231195 sayaktirapi saJcita 2 223 1552 | tadvyApAraM kathaM vidyAt 2 254 1608 tadavyavacchittaye tasmAdyartha 1. 382 953 tadAdinava net soDa 1 180 548 | tadvikalmatyatItatvam 2 21212 ! tadvikalpavyapetamya 1 37 148 tadvivekavadanyacca 1 211 6.2 / tadvivekAviruddhAthoM1 392 976 tadviziSTatayArthasva 1 127 388 tadanaM cedabhrAntam 22921706 tadvedanaM tagniravadyarUpa 1 486 1146 tayatvamadRzya 1 21 58, tadevamapi sAmAnya 2 2351567 taddhenuvApi zAktInAmevaM 1 124 381 tanmA bhUditi 1 135 106 / tanna kalpitarUpo'yama 1 238 662 / tanna kAryakSamaM kiJcid 2 96 1418 tanna kAlakAmajJAna 1 21 613 tanna krIDAparatvena 1 83 276 tanna caitanyasavedyo 1 340 848 tanna jADyAtpRthaka nIla1 165 554 : tanna zanaM kimapyasti 1 422 1016 tanna satsaGkaregpyeva1 537 1213 tanna tatsanidhAnena krizcidasti 1 204 594 : tanna tavArato'pyasti 1 358 883 : tana tunchaH pramAbhAvo 1 406 1128. 442 1039 1 65 222 1 237660 2 125 1444 2 231 1558 1 247 676 232 648 2 225 1549 2 274 1635 1 79 254 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNasya bhAga kosaM. 2 0 1986 1 203 589 1 172 529 1 29 107 2 259 1614 1 387 963 1 87 283 1 278 715 1 476 1125 2 294 1719 1 230 628 tana tenaiva tayuktiH tanna nirvANavAdo'yaM tanna puMsazcidAtmatvaM tanna prakarasyaivaM tatra pramANaM sarvArtham tama bhAkto'pi bhogAditana minnaM sukhAdestat tanna zakti vyavacchedaH sana samAropo'yam tanna sAraM vikalyAde tanna sArUpyato mAnam tama skhalakSaNepyeSa tana hetuphalaikatvaM tanmAtIlyAdgurutvAdetannAnAtvAdabhedazzet tannAnuparatau heto tanAga lokarUDho'sti tamArthAnavamAsitve tannAsya mAnyarUpasyAt tanirmuktarapi zanam tagnaikAntAdanityasya tannaivaM tasvarUpasya tagnaiva samavAyAccedupatamottarasyAM saMvittI tamomayorasatyatvaM tayApi tasya cet tayoH kathaJcittAdAtmyA tayoradRzyaporeSa tayoranyonyato bheda tahi tasminnaniSyanne tasmAt kalpitamadvaita. tasmAn tArikhaka evAyaM tasmAt matItyupAdhyAyaH tasmAt prameyAdhigate tasmAn saMsAramichadbhiH tasmAt sAmagraMTikotthasasmAt skhavedanaM bAhyatasmAt svasanidhizAne masmAdacetana karma bhAga pRSTa zlo0saM0/ 5 67 228 ! tasmAdacetano'tasva2 280 1675 | tasmAdadhigamo'dhyasmAd tasmAdanarthakatve'pi 1 110 327 tasmAdapratipayasya 1 9 35 | tasmAdaminnaM tacchakti1 235 658 | tasmAdabhinA tamchaktiH 2 289 1699 / tasmAdayamasavAde lizAna 1 171 535 | tasmAdayuktamevedaM tasmAdayatirikta 1 381 940 | tasmAdavidito bhogaH 2 8 1226 tasmAvazattitasteSAM tasmAdAsmaiva 2 125 1445 | sasmAdAlambanaM sastra 1 424 2028 tasmA viSa svarUpAca 2 33 129. | tasmAdihedambhAvasya 2 194 1523 sasmAvudghasaMskAra1 524 1198 | tasmAdekasvabhAvaM 1 339 832 ! tasmAdekAntato bhedA 1 23 200 / tasmAdeva na tajjJAna 5 247 673 , tasmAd durantasaMsAra tasmAd dUraM gatenApi tasmAd dUramupetyApi 2 207 1528 tasmAitoranekAnte 1 300 745 tasmAdbhUtamabhUtaM vA 1 78 239 | tasmAdricArasabhAve 2 299 1739 | tasmAdvedaH svatastattvaM tasmAnirantaratvaM tad 2 24 1269 | tasmAnirbhAsato 1 167 521 / tasmAniraMzarUpasya tasmAnAsau vizeSa saH 1 395 981 | tasmAnAsti samAropa2 308 1763 tasmAgmadhyavadevAnva1 112 337 tasmAllokazA mAnam 27 1221 tasya vastutvamAropAt 2 91 1414 | tasya vastuSpasadbhAvAtU tasya sAmAnyatAdAtmyAt 1 82 266 tasya svato'nubhavanAt 1 194 350 | tasyAnubhayadharmatve 2 292 1707 : tasyApi citisAnidhyAna 9 473 1118 334 835 23 71 251 687 32 135 1 2 36 1821 291233 1 446 1084 1 343 870. 1 152 467 1 325 794 . 115 157 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 bhAga pRSTha zlo0saM0 2 329 1803 1 340 87 1 422 1014 1 248 683 1 21 646 621378 2 163 1475 2 255 1610 vivaraNakArarazritalokAnukramaH bhAga pRSTha ilokasaM tasyApi dhanabodhasya 1 165 517 tegvezAdirUpatvaM tasyApi taiH pratikSepe 1 377 125 tasyApi na vyavastheti daNDAdmabhinnadezA tasyApi vedanAvittiH 1 112 334 darzanAgnirvivAda cet tatyApi sidiranyasmAt darzanAbhedataH spASTyam tasyApi vaparasasya darzana yadi nityena tasyAdhyakSaNikaravaM kSaNikazAnAda-1 516 1976 darzanasyArthasArUpyam tasyApyaneka zakitye 3 264 1624 durapoI mahatpA tasyApyanyata ityeva dUSaNaM cetanatve'pi tasyApyanyatra vittizcet- 2 121 1436 dRzaktyA svamasaMkIrNa tasyApyavinerAkRrayA 2 37 1312 hakadAktisaGkasaraso'pi tasthAgyupagamastasmAt dRzyAzyAtmakaJca tasyeva yadi nIlAdeH dRzyate cAtmasaMvittI tasyaiva nizcayA cen dRSTamayapRthaktvaM tAdAtmpasAdhanatvaM ca dRSTazcAyaM na dRSTasya tAdAtmyaM cericArasya dRSTAgamaviruddhArthaviSayaH tAdAtmye yogapadyaM na 1 358 881 , dRSTAntaH prAcya evAnyo tAharU naropakalasA hi dRSTyAbhAsAnadasya sAizI yadi zaktiH sA 2 194 1522 dRSTyAmAsaiva sApi tAbhireva hi tAH zaktIjIvo 2 2952731 devasva zAsanamatIva tAmanekAsmikA buddhi 1 396 984 dezakAlAdibhintanAM tAradeva paTadravya 1 424 1012 dezakamAdavIyoge viyogastat tAvanmAtreNa tajzatAvazAktaM 2 238 1575 dezavyAptiraNutvAnna tAsAMcA'sakalabase 2 295 1732 dravyaparyAyatAdAtmma tulyakazyatvamevaM ThUlate so'pi cedanyaiH te tantavaH paTo yanna 132 1457 dUdhArevopalabdhRtvana tena cAparizuddhasya 40 162 dvitantukAditAhakca tenAtmanA na cettasya 2 310 1773 dvitantuke gurutvaM hi tenAsampayanaSTatvAta 2 61 1268 / vistirvAnupalabdho hi tenAsambandhyanaSTazyAt 2 322 1796 viSNusArUppasaMvittitenaikatvena varNasyetyAdi tenaiva bhAvabodhaH syAt 2 17 1237 tebhyazcedaviviktAsaH 5 151 533 dhumazcAyamiti zevaM tebhyo'pyanyavikalpAnAm 331 829 | dhumAdAyapi yannAsti tebhyo'pyanye viphalpAzceta 331 828 | dhUmAdikaM yathA kicidaH teSAM tasmAdamede'pi 1. 451 1100 dhUmAntarasamasyaiva teSAmaNuSu sambandhAt 1 331 825 | dhvani tAvadanutpAdya teSAmapi na cATi 1 424 1024 | dhvanyutpAdanasambandha teSAmapyaparikSAne 1 425 1.030 vanidezasthavarNasya 2 142 1471 2 131 1450 2 61 1370 2 122 1438 1 473 1119 2 231 1562 2 2071527 1 424 1027 1 225 634 2 197 1525 260 1364 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nyAyavinizcayavidharaNasya bhAga pRSTha ilokasaM. 2 301 1769 1 329 816 1 153 478 1 2 284 2 44 1330 247 670 1 234 654 na gRhItigRhItatvAta na ca zAnena caitanya na ca tatkalpitaM rUpam na ca tadbhedavijJAnana ca tavAstavaM yukta na ca tabinayatyAge na ca tavedanaM sarva na ca tau yugapadyutto naca nArina ma nirmAso na ca nAstveva tajzanana ca niHzreyasaprAtaH na canaulatvamAtreNa maca bhogamakurvANamaca bhramo'sti jIvarama na ca vibhramamAleya na ca svabhAbanAnAlbama. na bAramamA pramANatvam na cAnekAntabAde'sti na cAnyathAkRtistasya na cApi devAvyApitya na cAya vibhramAdeva na cArthadarzana na cAviditatatvArthana cAsambhavatastasmAt na cAsti paJcamaM mAna na cAsau saMghutiH zakyA na cedriyeta; bhigota nacedRzA svabhAvasya na cobhayAparikAne na kamekarAgAdAna caikAtmasukhAdInAM na caitadabhyanuzAnam na caivaM kazcidandhAdijIko ma ne kAryAdhyaitra na va niyatArthava na caivaM bAdhakasya na vaM mAnasAmadhyAn bhagaivaM vartamAnArtha bhAga pRSTha ilo.saM. na cairgha satyasarvazaH 1 118 369 nacaivamasti kasyApi 1 114 349. natatra tatsamAropo 1 479 1138 na tatsamuzcayAtvam 1 4661910 ! na tathA tatpratItizcet 1 394 978 na tathA pratipattizcet 1 342 859 / na tanizcitabhedasya 1 9 295 | na tamakSAlanaM 2 23, 1568 | na tasya pratibhAsacen 1 117 364 na tAdAtmma vibhinnatyAn 1 473 1120 na tAvat kaNThatAlpAdi1 324 783 : na tAvaraNavantaM sa 1 302 :03 : na tAvadAvRtidhvaMsa: 2292 1793 natAsAmapi sAmAnya 2 91 1451 nadravyaM na ca paryAyo 2 801391 / na yAmalAvabhAsitvam 13 128: / nanvidaM kAraNatvaM ca 1 8 32 / na pumAn tAdRzaH kvApi 46 134. | na mecakamaNizAna. 29 108 | nayanAdiguNasthAsti 1 145 489 narAzyatirinaM cet 44 1329 / narAntarakRtAnasya 1 17506 na vicArAdamAnatvaM 1 31118 na vinA ca pramAtAra 6 324 781 na vivekastathA cAsI 5 214 616 . na sarvavastu rAmya1 387 960 / ma sAdRdayena dhUmAdi1 152 47. na svasaMvedane kazcit 1 32 136 na hi kizcidanizcinvat 1 194 570 nacikSarghaTaM draSTu 1 382 966 nahi tatrAnyathA zAnam 6 103 583 na hi tatrApi tadbhAce 1 46 192 nahi doSayato hetostan' 1 107 1425 nahinIlatvamAtreNa 1430 1033 nahi pItabivekena zakla 1 211 607 nahi pramANasambandha1 339 842 . na hi mithyA vikalvebhyo 1 396 9.3 nahi vRdhyAdizUnyasya 124 82 | na hi saMsAranimto 2 20 1948 406 988 2 307 1755 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakArayitazlokAnukramaH 399. bhAga pRSTha ilo 2 317 17855 5 520 118 2 280 1671 1 694 976 1 377 126 2 262 1616 2 280 1664 na hi svabhAvAtadra pastadra.paH na hi sAkSAt miyAto na hIdameva me rUpam na hmakSaNika zAnam na hAdhizAya taMdra paM navedayato hAdaM na sau brahmatatkAryana hokatroSasampRktana hokadaika vidhAnam na hokena kRtaM kAryam nAto lakSaNamatyApi nAbhyAropatyavacchedAt nAnAbhAgasvabhAvasya nAnAzanitadAkAra nAnyathAnupapattizceta nAnyonyAzrayadoSazceza nApi tathAkRta sasya nApi dRzAnumAnAtavaMcanebhyaH nApi vaizeSikAbhIj nApyabhAvAtsamutpatiH nApyetamirNayAtmatvaM nAyaM prasaGga ekAntAnAradAditiH prAha nArthavada haravate tena nAvikalyAsatA siddhAt nAsato'pi vyapacchitti nAstikatvasamAdhAnam 1 nAsti beda avikalyAvanAtyarthaH savikalpazcet nAstyeva tacce do'pi nAmatyeva tadvivekasya nAstyeva tatva nibhAsaH nigrahazcenjayo nAsti nigrahazcet pratItArthAt nityaM tadrodhazaktasya nityaM sattvamahatorityatraM nityatvaM tatsvabhAvazcet nityatvamevaM tavasa.. nityAdirUpaM tarayAmam mAga pRSTha zlosa.. 2 1561474 nityAdirUpA 1 24 85 | nityAnityAdimAzeSa1 36 137 / nityAnityasvabhAtvaM 1 516 1177 : niyatArthe nibaddhaM ca 1 381 938 niyAmakasyAbhAvena 2285 1696 niyogamaMca kA 1 466 1112 nidhitvaM hi takasya 1 520 1986 niraMzaM cettadadvaitaM 1 401 985 - niraMza bastu taya 1 3 12 niraMzApravAde hi 1 435 1060 nirantaretaratyAbhyAm 1125 385 niranvayatyA nilyasya 1 381 945 niNayAtmani cAbhyo 5 534 1261 nirNayAropamanasoyodhya2 220 1532 : nirbheda eva adhyAtmA 1 145 444. nikti yadi tadhyaya 2 212 1701 / nirvANa cet prayAso na 265 657 nirvANamapi saMsArAbhAye 2 293 1714 nirvikalpadhiyo'dhyenaM 179 257 nirvikAralItestu 1 119 374 | nivartakasya niyamaH kuto 1 343 866 | nivRttimAtra vicchedo nivedIya pate vaitat 2 322 1798 | nizcayacenna tasvApi nizcayAdvirAyAAMce nizcayo na ca mithyAsI 15 | nizcayo nAbhijalpena nizcitadacetarazcaivam 2 184 1502 | nizcite ca samAropA 2 223 1553 | nizciteca samAropo 2 332 1815 nizcite sati vizlaMga 1268 699 | niSedha evaM tasyAmti 1 376 959 ' niSphalANusvabhAvaM 2 238 1577 niSphalyapi pravRttidaceta 1 32 124 nIlajAnamanAlokA2 114 1516 | nIlatazAcayorevaM 1 387 954 | nIladAnabhita 89 1405 . nIlAdAveSa tanmAnama . 25. 686 ! nIlavazcamamatAdeH 1446 1086 2 280 1669 1 2 466 1116 44 1325 35 1295 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 nIlamAsaM jagatprAsam naulAdi vA katham nIlAdestujAtasya nRtva saMtvayoreka bhogapurA naiRtvasyApyadbhavAnekAntaniyatA kAlU nairantaye manasyaM te pacapAtAdvidheyatva pakSayoranavasthAnam paTaratantuSvityAdi padajJAnamanAla padavAkyavyavasthA parakalpanayA berasyuH paratastatpratipattI tadapi param parato yanirmAsam parato'dhigame tasmAt parato na kacittasmAt parato bhedanirbhAsaH paramArthena sArUNya paramArthaika parasparAvisaMvAdarUpeNaiva parasyApi svatastatra parApara vikalpAnAm parAparopakArasya paroyA viditasthApi pa parIkSAdviSekAcca vAtagocaratyAveda pazcAtsatvAnuvAdena pazvAdeva tadastitva payati vyavahArI cet pazyato'pi tathA vyAptim pazyato'pyati vaidham pazyantaH kalazaM yasmAt paJcayAtmakaiveyaM pAyAnaH paramAgamAmRtarasA viNDe palaloya pItaM mayA purA dRSTa bhAga pRSTha ilo0 saM0 1 378 129 2 1 5 1 2 3 6 1 s 1 nyAyavinizvayavivaraNasya 1 2 pItAdavyatireke tu 247 674 pIte pravRttaM pratyazcaM 965 592 | punarmAntaraM tasya 905 372 203 582 | punarAvRtta sadbhAve 51 1350 1644476 377 924 37 147 24 918 132 9458 223 630 2 201 1740 1 194 573 432 1052 1 2 2 pUrvasminnapi tatvAt pUrvAnubhUtasAdRzyaM pUrvottarAca bodhAgyAm pUrvAbhAve kathaM tasva pRthak tasya samarthace 223631 | prakRtau karmabhogastannAsti praNiuta sthirabhA 1 ' 381 142 1 325 792 * 349 769 ki 7 1219 2 301 1742 6 219 779 1 157 503 2 320 1794 | pratItAparadhUmAna 2 265 1609 pratItArthatvadoSAccet 48 1346 343 864 P 2 2 6 112 punaH sambandhatralRptI guru sAi : pUrva doSAnivRttiH syAt 88 1402 176 1482 | 332 1 24 84 1 446 1083 1 156 498 punarapara nirvikarUpaprakalpanAyAm 300 s 210 1534 249 4591 2 167 520 1 pratizAditravaH kasmAi pratipattergurutve'pi pratibandhasya sadbhAvAt pratiyandhAhate tasya pratyapro'yaM purANoM kA pratyakSaM kasanA podamartha pratyakSaM tannimittaM ca pratyakSaM vividhaM devaiH pratyakSa nirvikalpaM ceta pratyakSaM vartamAnasya pratyakSaM sabhikalpaM cet 266 690 pratyakSAzAtkaniced matItaM pravikumpesa yadyanyasya pratIkSyamANamapyanyat pratItiyA dhanAnnaivamiti pratItirapi tAdAlaya pratItireva vastUnAm pratItiH pratyanIkasya pratItisva tathA tasya pratItistasya sarvasya pratyekaM yAkyavRttezca pratyekaM sarvavAkyAnAM bhAga pRSTha ilo0 saM0 6 256 689 1 266 688 1 109 320 * 325 793 2 6 1 so 1 1 5 435 1055 1 243 663 2 252 1711 1 2 2 238 4576 1 5 25 2 1 1 1 2 2 1 1 21 53 6 1 247 2 165 1477 1 190 557 1 don 5 ho 296 1736 172 541 153 491 1 2 1 442 1075 51 1360 455 1093 8 36 " h 59 2358 237 1570 145 43 168 528 446 1085 48 1344 431 1040 46 1338 53 198 53 197 202 580 135 404 294 1607 115 360 184 1506 144 437 44 1331 526 1203 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha iko.saM. 1. 327 798 1 396. 982 1 329 813 2 245 1581 1 329 814 vivaraNakAraracitazlokAnunamaH bhAma pRSTha zlosaMga pramANAntarabhAvena pramiterapi bheSvacet 5 526 1204 prameyaparizaddhizva . 1. 37 prayojanavadunmunya1 339 844 | prayojakamazAvarthaH 2 181 1492 / prayojanavizeSAracet 43. mahArAni 5 59 252 . pravRttiriti cenAsyA 1 358 887 | pravRttiviSayatvaM ne praznastatrApi tulyazcet 1 144 436 prasi'pi viSAdaracet masikhAnubhavaM hIdam 2 362 1825 prAgazaktasya pavAyattasya 1 119 378 | prAguktastaca doSazca 1 445 1077 prAgeva brahmavAdo'pi 2376 1720 / mAgbodhimArgAta mAnirNayo'pi mA bhUccet prANinAM satyArazAna 1 353 880 | prAmANyavAdastaprAya 1 152 477 | prAmANye tasya sAmarthya 1 63 211 2 71223 1 139 421 2 pratyakSato na tasyAsti pratyavatvena tattasya pratyakSavedhamekatvapratyazvasya bhidA pratyakSAona tatraivam pratyakSAttasya saMvittI pratyakSAdapi tadvitte pratyakSAderapi svArthe pratyakSAdeva nizcayaH pratyakSAnumayorevamabhinne pratyakSAntaramanyatra pratyakSA hi tAdAtmya pratyakSeNAyabuddhe'pi pratyakSeNopalabdho'pi pratyakSe'pi vivAdazcan pratyabhijJAnazaktazcet pratyaniyatAzaktiranekA pratyAkAraM yadi jAna pratyAsatyA sa tasthava prasyullekhagatatve tu prathamasyAnumAnasya prathamollekhamAdeva prapaJcAtadivekadacat prapaJco'nyonyabhinno'pi parandhavagnimittAcce pramANaM cana zUnsasvam pramANaM tu na tatrAsti pramANanirokSasya pramANabAghasnulyo'yam pramANabhAvanirmukto pramANamantareNApi pramANameva tasyApi pramANavirahAcAya pramANaviSaye tasminnupapramANasAkhyAdhyAghAta pramANa siddhamapyetat pramANasya niSedhazcata pramANasyaiva vaktacyA pramANAnapraklatistu 24 71 17 1434 2280 1676 2 284 1655 1 151 462 phalaM tadeva tasyASi 1 .13 1474 | bahirarthagraha tasyAzanaM 1 268 704 bahirabhoMDapi yadyasti 1394977 | bahirvastuparicchedi bAsyatvAvyatibhAto'pi buddhi na cennaraH pazyet buddhi kArya na kAyasya buddhirekA na cettasyAH 1 216 618 ! buddhayantarAhate tAM ca pazyan 1 267 703 buddhecaitanyamapyanyan 1 234 653 bodhavilayabhAve c| 1 127 310 bodhAvaraNadhiralepayaicinye . 216 617 bahA tamcet samarthana 5 339 847 vAzaznenna tatkAryam 14.58 brAhmaNasvaparizAnam 1 325788 brAhmaNyamapi sAmAnyam 2751643 2 101 1422 2 264 1623 2 276 1644 1 530 1247 2 291 1700 1 512 1170 2 381314 1 500 1150 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 402 bhAvAntaraM samAropa bhAvAbodharUpeNeva bhAvivAkAGgitatvena bhAvidarzI pRSThaH bhAve hi vinA kArya bhirazvatizayastasya bhinne vastuni sambandhAt bhUtaM cedAdhipatyaJca bhUyobhedana yAvagAhagahanaM bheda eva namastasya bhedakarUpanayA'sau cen bhedarUpAyathAtmA bhedazcet tatkathaM tasya medAtmanastato yadvat bhedAbhedAtmakatvaM tad mere gavAzvavanno cet bhede'vyeSa nayaH kasmAd bhede satyeva yasko ke dopahitadbhAvo bhogAbhAve svataH siddhe bhogAderliGgataH pUrva bhogenaikena sarveSAma bhramAdapyabhramAbhede mo'pi vibhrabhAdeva bhrAntaM bahistato janama bhrAntameva tadiSTaM cet AntimAtraM bahizcAntaH maGgalAdeva yat siddham maNI prakAzavaicitryaM mandAlokAnyAdartho bha malImasamupAyazcet mAnameva sa samyaktve mAnAbhedaparijJAtAd manaste'nyatra gamanAt marIcyAM jalavatsarvasyAsataH mA bhUdevabuddhizcet mA bhUmi hetUna pi mAga pRSTa zlo00 | 1 2 1 1 127 391 27 1236 107 311 24 86 D 939 418 2 309 1767 1 21 59 2. 2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 nyAyavinizcayavivaraNasya 1 2 1 1 mithyAjJAnabalenaiva midhyAzAnamapakrAntAt mithyAjJAnamazaktaM cet 712 | mithyAjJAnAd vivekazced 3 | mImAMsakAdibhista mImAMsakAdayastatra muktAtmano'pi kiznaiva muktAnAmapi tanvAdi mukti: saMsAratastasmin mukhAttatprativimbAnAm mukhyo'sAvapareSa mRpA buddhikarAd dravyam moho mohAvirodhAnna 278 369 340 859 374 910 92 1415 33 1291 307 1759 168 530 258 884 358 890 274 909 63 296 234 649 294 655 203 590 342 861 91 1412 / 503 1166 3 11 291 1701 274 706 mAyAmarIciprabhRti mitho na tAsAmekatvam mitho vyAvRttayodhi mithyAjJAnaM tataH mithyAjJAnaM tathA zakteH 83 139 422 1 1 40 159 1 82 263 1 78 244 2 1 525 1200 503 1965 | yatkRtaM kIrtinA yaca zroH pravRtya yathA kalAdi yataH zabdasya sA hetu yataH zUnyapravAdasya yataH sambandhino'nyasya yato narakramAdeSA 134 1462 199 675 yato'pi vibhramazAnam yato vedasya nityasya yatrApyAkAravaiziSTyaM yatraiva yogamadhya yat buddhi janma pratyakSam yasa zityAdidoSasya 273 | tatsAmAnyavizeSasya yatsUktasArasa likayathAkathaJcittasya yathAkalpanamasyeva yathA cAcetanasyApi yathA cAzeSavarNAna yathA tadakramaM savaM ya bhAga pRSTha ilI0saM0 1 268 697 2 40 1319 1 274 707 1 279 721 1 140 425 36 145 1 36 144 38 149 336 1819 79 1388 // k 2 2 1 81 259 2 279 1659 2 231 1555 99 1406 459 1099 50. 1369 454 1012 108 316 // 1 2 1 ? 55 203 24 223 1800 20 1245 ra 33 1294 2 251 1602 1 382 951 1 28 97 1 102 205 1 203 581 1 144 439 1 1 1 2 2 Ping 203 587 377 928 129 380 1 4 21 1257 1 340 846 1 360 899 2 311 1778 2 122 1419 1 1 2 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA na pratyabhijJAnabh vAH sarve yathA virodhamudrIya yathAsvaM pratyayApekSAd yaka evaM bodhAramA yathaiva niyAme yadanuSThAnamevavaM yadarthazAnamA lokA yadApi nAsti tajjJAnaM yadA hyadevAyam dAbhana yadAsti sakaLazAna yadi vanavAsa yadi yAma yatri tatra na sadrUpa yadi tapasAnnidhya yadi tadAt pUrvamasti yadi tadanenaiva yadi tasya parityAge yadi tasyApi tadvitvaM yadi dezavyApi dUpamivArthaH yadi nIlasya tajjJAnAyadi pramANato hetu yadi pramANamekaM yadi prasiddhaste yadi vidyA pRthagbhAvo yadi sarvapramANAnAM cakrameNa vAhyasyApya yasvabhAva va yad brona paraM tam vidarthakArya yasmArasyAvaraNaM yasya yamalamasti yAdRzaM vyAtivizAnam yA prAgajanikA hAsya yuktiranyeva vedAc yuktirapyanyathA yunayA yugapatrastu vaktasyama ye navipayaM kurvana 51 bhAga pRSTha 00 1 486 1142 220 1543 2. 1 227 621 ' 35 249 Ist 853 6 260 896 10 38 1 289 732 6 26 14 1 503 1962 2 vivaraNakAraca lokAnukramaH 1 1 5 1 mAna 2 205 1649 rUpe nipAtasya ? 195 206 2 289 1694 OM 160 1 , . rupanAnAbhAvAca 89 1402 rupabhAvAtada 26 93 yadyapi sattasyAH 226284 rurUpAdind 2282 for 1 5 yeSAmasti guNeSu sahamatiH rakAntAbhirmama yogAmA kathaM pui ginaH paripazyanti yogya prAMgapi yogyataiva yadi prAti vena vedyate bhogo rogapaye va satyasmin 67 293 pAt 46619 liGgaM tadavinAbhAvAt 251 1600 naM tAvadanAdarza 92 1410 188095 ** bz dy // jJAnasya tatsAdhyajJAnasve 7 20. so'yaM 202858 lokamanAtya 2062 samapyetad 197 zrakasiditastepAma 2642629 kasya patta 786 lokAbhiprAya evAyaM 473 1193 67 220 vartayatu buddha sa 15 vacasyavidyamAne'pi 2 1 pi matapati vimAna 224785 zramAdI 160 1401 i vinam ra la 35 190 varNa grahaNAbhAvAnna 1496468 varNavAna katarI nAdara 4211038 vartamAnapurovarti 191 565 varga vizaya marcena 403 bhAga pRSTha sTo00 $ 2 8 2 248 1590 2 280 1668 so 66 1389 205 1742 1 538 1215 1. 203 511 358 882 2 202 1966 2 180 1485 2 181 1493 2 122 1795 2 271 1632 , 1 1 110 321 335 827 59 1262 5 343 868 5 187 550 309 756 184 1507 K's 82 // [24] 1270 289 729 224 1801 171 539 78 ** 288728 5 5 1 1 502 1969 279 720 21 116 490 1948 223 629 62 1374 62 1372 1 107 312 2 245 1580 R Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 907 vastutaye sthitasyApi vastuto na tathApyasti vastuto yadi tadrAyaH vastuto vyabhicAritvama vastutastada vittAya tumacetanatve tu vastuno yadi vastuvRtyA tadapyetat tvam vastveva yadi sAmAnyaM vastubhUtaM tu tataMtrAM vastutyatro dhara vastubhnapi santAnI vastusAmAnyasaMsiddhe vAGmAtrAtteSu tad" vAcakatvaM yatastasya yAcyA nakasambandha vAcA hi tatprayuktAna vAsanArUpatA tasya vAsanAsaGgasammUDha vAsanaiva agaddhetuvAdoAdirardhazveta vikalpa eva yaM vikalpakaJca vizAnam. vikalpakAt kSaNakSaNAta vikalpajananAnmAnam vikarUpatve kathaM kasmAdavikalpadharmayora freeread at trikalpacirahe na syAt vikalpaH sAdhyadhIzvena vikalpAdapi tariti vikalpA yadi vedyerana vicArasya pramANa vicArAt tadvinAzasya vicArAtsaSTitasyaiva vicArAdapi yaH vivAzad vyatiriktaM vicAritaM vetsandigdham vicAro hi vikalpAtmA bhAga pRSTha zlo0 saM0 // ? 224 785 1 520 1285 1 309 757 1. 385 939 80 1392 1 9 nyAyavinizvayavivara pAya 1 231 1579 viccheda vadavido vijJAnaM nIlanirmAsa vitatArthA hi vizapti vidAMkurvanti visasteSAmapi viditAviditatvena vidyAnandamanantavIryasukhada 43 176 vidyAmAzcetsvabhAvo'bhyo 210 758 vidyAsAgara pAragaiH 246 187 | binA kAryeNa sAmarthya 149 433 vimA na vitakeM // 6 1213 1 152 469 9 479 1139 2 66 1382 2 310 1774 1 279 717 2 220 1540 1 406 989 1 406 992 P. 406 993 2 1 i 1. 323 vinA mantrAdyabhAvena vinApi tasmAda predamiti vinApi samayAttasya cinetarAbhyAM notpAdI vineyastadananyazcet vipakSamadhyavacchindas ciplavAyadi zabdasya viplavo yadi vedyeta 1 vibhinnavedanAd vibhinnazcenna madhyeta 48 1342 279 766 77 6 422 1047 6 228 805 9841505 ya viruddhadharmAdhyAsAdi 1 359 895 viruddhadharmAdhyAse'pi 6 145 427 viruddhadharmAdhyAse'pi 1 135 403 viruddha dharmAdhyAso'yam vilakSaNaparizAna R 4 784 1 412 2048 | vivAdastanna nirNIte 1 381 937 vivAdasya nivRttihiM vibhramatvaM kuto yaugapadye vibhramapratirodhI hi viprabho'cetanazcena vimohasya balIyastvAd viruddha hi niraMzArtha 148 452 vidhAdAvyAsitaH sarvaH 2 116 1426 / vivikta evaM tasmAccet 1 79 253 | vivekaH paramANUna 1 79 251 viSeSaM cikaTasyAyavivekAMdbhidyamAnazva 1 63 212 1 81 256 vivekAzakamuddizya ? 251 684 viSeko viplavakArAd bhAga pRSTha elo0saM0 2 1 1 2 1 Rs 1 1 ra 1 463 1104 2 285 1691 1 2 2 250 1597 9 449 1065 2 282 1677 2 22 1261 2 1 2 1 1 2 1 1 332 1811 306 754 20 1249 317 1751 167 524 319 773 80 1389 523 1197 449 1066 1 266 694 1 125 382 342 856 20 1250 121 400 R 2 1 1 40 1321 -289 730 1 1 35 139 254 1606 230 635 1 369 .2 311 766 1 EUR 1 180 549 180 546 102 101 172 538 117 363 1 275 710 1 230 636 1 319 770 1 503 1167 430 2035 294 1718 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viyaraNakAraracitazlokAnakamaH 405 bhAga pRSTha ilo saM. bhAga ilokasaM vizeSa ena tanAsti 2 137 1467 / vyavahAraprasiddha ceta vizeSa: kalpanAvaracaMda- 25371466 vyavahAraprasidhyA caMd 22 1251 vizeSagrahaNe siy 1104 5.1 / svacadhAramatikramya vizeSAgrahANe taca . 204518 vyAkhyAnunAsti can vizeSAtmApi dAnita dhyAkhyAnAdisahAmAccana vizeSApekSayA nIle 18. 731 vyAkhyAnaratnamAle vizeSasyApyazaktale 4. 580 vyApyAgraha pi gRhyeta vizvabhedamupAtvasya 1 31.75: vyAmohAnnen kathaM tena vistIrNadurnayamayaprabalAndhakAra- 1 2 vyAvRttaM cenna tadbrahma viSayAkAravAde'pi 28 733 vyAvRttaM tanna ceda dAya viSayAntarasaJcAra 5 55 652 mAvRttabuddhivAna viSaye sati tazAna 11. 333 pAvRttatra tattasmAna viSaye hi gRhIne". 2 116 1427 vyUhAdutpattitastatra viSarUpe divAnArtha vRtyAdicyavahArazceda 5 24 85 zaktibase vanityaya hRyAdivyatirekeNa 2 3.7 1754 zaktimatvaM vihAyAnyana vRddhihAsAdisAdhAra 2. 377 1756 dAktiviyANinazcet 2 84 1395 vedanaM tatphalabhinna * 63 21. nisAdRzyattasteSAma 1 07 998 vedanaM na svatastasya 1218626, dAktimAmya sAmAnyAta vedanaM nyUharU cana 4 .04 zAMtastasya tadAbalA na vedane tu tatastasya 5 268 dazamInA yadi bhinnatvaM veyaM mAnAsvabhAva 4 7: dAnarapi ca tasyapi vegamekasvabhAvena 149 zatareva yadizAnaM 1 29 103 vaidasya niyatArthatvAta 1 36 511 zanI tavyaktikAriNyAma vedo-pi zaktisambandhAdupakArI 1 21 06 ' zabdadRSTikRtenApi vedo'pi zaktisampandhAdetu 104 zabdapravRttisatAna valasaNyAvizeSANaH 61752 dazced vyantrakAd vaizayaM ca yathA tasya * 4.51081 zabdazcedAtmanastara vyaktaM tatsAmyahetuH 2 17.3.3 | zabdasya tadvivekAccana byaktareva kulAlAdistegamApa 2306 5756 | zabdasthaiSa syabhAvazcaMda 2 306 1742 vyaktAvyaktavibhAgastu 02151 | zabdAccettadanityavAna bhyaktivattadaminnasya 2 62 1375 zabdAdidravyameveda. vyaktistasmAdabhinnAcana 29.9 5738 zamdAviSastu drAva yattiveva na sAmAnya 2 5159 zabdArthaharava 2 68 1384 vyaktInAmenamekarathama 10 5318 . zazerameba tasyedam vyaktirekaikarUpaM tada 17. 5.35 zAlivIjabivata dhyayavAnetra bhinna * 411068 zAstrairguNAMvinAmAcasampadaH .: 54 605 vyavadhAnaM vijAtIya- 1 378 230 ! zuklasya darzana yadat vyavasAyo'pi lokasta 1 358 811 ! zukche zukrazrikalpasya Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 meda makakSit zUnyazAnaM bhavettacca zUnyatA paramArthazcet zUdratvasyApi kauNDinye zUnyavAdApavAdazca zUnyAvikalpavAdeSu zyenasyAnartharUpasyAt zrImajJAnamayo zrImahimahIpateH zrImannyAyavinizvaya zrutibhyastatpratItisvet zrIvedanayobhyasya saMcetanyaM tatastena saMvAdaH kalpanA tacet saMvitti niyamo liGgam saMvittisamaye bhogasaMvidAnabhISTau ca saMvidA manyavettha saMvRtIna prakA'pi saMvRtyA ca varaM tattvam, saMvRtyA sya saMvRtyA vAcaka zabda saMvRtyA sa na tattvAt saMvedanena mahAtvaM saMskArasya ca vastusva saMkRtAdavi sa saMsAraduHkhasambandhaH saMsArAbhAvavidhyarthAt saMsAro'yupacArAccenmuktI saMsArasya nivRttizcet sa ityevaM pratItasya sa eva nAzaH prAcyasya sa evaM pratyayastasya ma eca satyo'satyasya sakRdeva ca tatkArya sargapralayona saGketaviraddA cenna sacaRkAnavasthAna bhAga pRSTha slo0saM0j 1 2.26 1 41 1 268 2 1 1. 1 38 1315 117 265 328 799 32 P 369 369 1 * 438 1063 2 305 1748 | 1 2 2 2 1 1 6 ? ? 1 1 nyAyavibhizvayavighara Nasya 1 2 2 1 44 sacivAtsannidhiprApsAt 165 sacivAbhAvato no cen 72 sajAtikaraNAbhAve 1 2 ka 115 | satto'pi sthUlanirbhAsa 1 satyaM na tasya bhogastatri 5 satya eva sa cet matyazAnAtmanA vittiH satyamevaM svatastasthAsatyazcedvibhramAtmA sau satyameva ca sAmazyAm satyetarasvabhAvaM cet 238570 25 11 68 232 202570 sacce'pi prAgavastutvAt 327 796 39 154 satyameva na tasyAsti sadasyavibhramAnaM 307 1762 | sadAcArAbhirakSAdi 26 9279 / sanizrayaM cedadhyakSa 206 753 | santAnAntara likasyA 114 346 | sandigdhamAnavedyatvAd 399 1776 sandigdhaM saMvidadvaitaM 1 2 ra 669 1628 sannapyatizayastasya s 2 1 2 40 1. 987 152 328 307 962 sajAtivyavadhAne'pi satApi tena pUrvasmin sato doSAntarasthApi satyeva tasmin tatkAryAdanyathA satyeva pAdace tasya satyeva yatprathamAghe satyeva sacive tacet saccAdivadasaravAdi 477 1131 129 1435 300 102 1423 | sannikarSa padenaiva 274 1639 saniveza vizeSasya saneva yadi nIlAdiH saprayAsa vyapekSazcet kAlAttu tajanma samayAnAdibhAvena 744 46 1317 29 1280 : samayakSiNI zaktirvedArtha 422 1019 samayaH kRtrimazcettatkartA 1 1 512 1579 2 331 1809 samarthakaraNe zaktiH 1 152 480 | samartho bhidyate tatrA samayo'pyeSa vedaracettA bhAga pRSTha zlo0saM0 1 139 420 1 139 417 1 435 1056 1 378 934 2 17 1238 1 376 922 1 117 366 R 234 650 2 29 1281 1 476 1129 2 294 1721 382 150 1 ? 1 5 1 6 1 2 2 ? 1 1 1 P 2 1 1 2 2 420 1034 502 1159 289 1698 774 // 319 310 763 500 1156 227 795 91 1409 271 1629 308 1765 3 17 445 1079 335 836 82 264 39 150 309 1768 537 1214 171 514 20 1247 205 1744 89 1404 2 2 251 1601 2 250 1593 250 1596 2 250 1595 2 8 2227 1 466 1111 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTha iko.saM. 2 174 543 1 43 177 1 289 737 1 243 66', 5 24 1966 samavAyaviruSasya samakAyasya nityatvasamavAyasya bhAve'pi cetamA samavAyAdamedazcet samavAyAna niyamastasamAnazakyA sAmAnyama samAnazcetkathaM bhadra samAropaniSedhazcet samAropamyavacchedasamunayaH kathaM tasmAt samucitAstadanam sambabU eva saMyoga: sambabhyate kalpanayA sambandhakathane'pyasya sambandhakaraNe yuni samvandhAccena siMDagAramammanmAdeva dAmAdamAmbandhibhyAM na sambandhastasya sambandhe sati yattepa sambandhI jAhya eveni sambandho'pi nayA tasya mambandho'pi yadi viSTa sambhUyaiva vicAravaM marpastAvadanusyUtaH marpasyAnupayogaceta saryAzAnAd bhayAbhyAme marvazvena bakamyaH marvatra vinamAnasyAt sarvatra prasaGgamanneta sarvadarzisvamapyevaM sarvanAmnA cinA bAkya sarvanarAtmyamAyAta sarvapravAdinAmevam sarvadhArthAntaraM mAvAt sarvavikalpAtItaM tattvam sarvavyAkhyAnukUlyena sarvavyAkhyAsamave sarvazUnyapravAde hi sarvasaTTedanecaM vivaraNakAraracittazlokAnukramaH bhAga pRSTa zlosa 1 420 1050 | saMbaMsampratipattiH syAt | sarvasmAd vyatirekilve 2 293 1717 | sarvasya vartamAnatyA1473 1123 | sarvasva sarvaveditvam 2 280 1670 ! sarvasyApi bhavedevaM 2 18 1316 , samrakSyA yasato 2 511348 sarvAtmanA dRzau tasya 1 329 815 | saba medAtmakaM tadvat 1 118 371 / sarveSAmapi kAryANAm 1 152 465 / savikalpakramevedaM 3 153 471 | savikalyatvamapyevaM 2271 1656 | manyanaH prathamAnnA1387 164 | madrAyaniyamenaiva 2 61 1371 sahAyasannidhAne'pi 2 65 1366 | sAkasyena svayaM vitti' 331 831 | sAkAramekAkAraM tad 1 374 1.3 | sAkSAttatsAbane dhyartham 22711653 | sAhadaye pratyabhizanam 2 301824 / sAdhana prakRtAmAve 2 247 671 sAdhanazAnato'pyevaM sAdhanAdaprayogasya 1 194 571 sAdhyarUpaM phalaM tasmAta 1151 464 , sAdhyasAdhanabhAvadana 1451076 sAthyasAdhanasaGkalpa1 114 343 | sAnumAnAtsamAropAt sApi kalpanaivAnyA 2 221 1545 | sApi nAsti tadAnI net sAmagrI yadi zaktiH syAt 2 321 1804 sAmana yeva na zaktistad 9 213 1539 . sAmathrya tAhAM tasya 2 2381574 sAmathrya nanu bhAvAmA 2 921416 sAmadhyattiAhavA tasya sAmAta paratastacce 1 300 739 sAmbandhi punazcittaM sAmyadhikasya ciravasva . 31 121 / sAmAnya tadvizeSebhyo* 32 126 / sAmAnya punaramyaccet 1 40 163 / sAmAnya yadi tadastu . 5 539 24 | sAmAnyaguNakarma 2 91235 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 nyAyavinimayayiyaraNamya bhAga pRSTha ilosaMga bhAga pRSTha ilokkha. mAmAgyadarzane tasya : 25 mataH mAmazasyantra 1. 500 115 sAmAnyapratibhAsima * 22 64 | svato'bhijalpazUnyasya sAmAnyamanumAvecaM 204 596 | svato hi nirmalazAne sAmAnyarUpA zanizcata 36 1298 | svabhAvabheda eSAyama sAmAnyaviSayAttatra 2 317 1788 svabhAvastAhabAstasya sAmAnyAkAratAdAtamyA 1 21 57 ! svabhAvastApazastasya sAmAnyAdapi sAmAnyabhanumeyaM 2 48 1341 / svabhAvAdeva vedasya sAmAnyasyaiva linasSama 44 183 svamasAbhinivezAdaH sArUpyamantareNApi / 243 666 svayamazanatastraM tana siddhaca sAdhanaM tasmAda 63 214 | svarUpa tasya vRttizceta siddhatvAya samo'sI 2 331 1811 | svarUpamApranirmagnaH 1 328 801 siddha pApapratiSaMge svarUpadhedana yasma side vedArthaveditve 2 250 1598 | svarUpAdanivRtaM tat mugasastatvadazI ceta 15 88 svarUpe nizcayastasya suriNA svayamevedaM . 53 483 svargAzAvapi tasyaiva 2 307 1758 mo'pi tatra na cedamti 1 92 292 skhalakSaNamAtozcana so'pi tatpratibandhAccen 1 193 572 / svalakSaNe cAsatyema 1 471 1140 so'yamityanayodezabhedo svabedanetaratvena so'rthapratyayakanI cena svavittiniyataini 1 331 823 stutiprayojana 3 . vasaMvedananairmasva statiniviSayA 5 24 svasaMvedanabhAvAccana 6 122 141 sthAvinA tena yanna sthAna . 432 .. svasaMvedanavaikalya sthitisvabhAvo bhAvasneta 2 156 1573 | svasAmayyAstathotpana: sthUlazcetkalpitastena 1 407 196 svahetubalatastaccen sthalAkArAvabhAso' , 178 545 / pahetostasya ced sphuTakalyadhiyo'nyevaM | svAMzamAtrAvalambitvAna 5 329 820 smRtipratyayamAdeH 1 153 182 | svArAdapi yadamAnaM smRtyA ca kSaNabhaGgAdo 1289 735 svArthabitticilopeca syAnmataM ghaTavijJAnaM 1 211 606 svAlakSaNyena sAmAnya syAnmasaM vyavahAreNa 1 523 1923 svecchAniyatAH sarvedhagi svagrAhakasvabhAvo'yam / 334 833 svakAraNayalAttasya 23. pArasapAbamAgana dogha 2 2861613 svakAle tastra bhAvAcce | hitAhitAdinirmukti- 1 105 308 svata evaM yaghA bhAva FE ! hetutvAdapi tasyopalabdhistana 2 071,30 sthata evaM yadi zraddhA 2 21469 hetutyAdeva duHkhasya svata evAvikalpatvaM 1135 4.5 | hetutve'pi tadA kAryam svata eSAvikalpa | detoca choSamanvicchanna 85 1997 svata evaM samasvapcen 2 37 1304 | hetvantara tataH prAptam svatazcet paramAtmA 1 538 106. | hetvAbhAsopajAtAyAM 142 1470 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya-vivaraNagatAvataraNasUcI a ] 2 akSarAne nusmRtya [siddhi anAdInAM vikAro'ya [ apartaraf akSArthayoga satAyekaH [bI.ko. 5] 1 akSINasaMskAro yeSA... ] [pra. bA. akhaNDatANDavArambha- [ agarudhUmamahaNena [hetuci. TI. agonivRttiH sAmAnyaM amisvabhAvaH bhAga [mI. zrI. apoha. zrI.] arahI dezAdI [pra.kA. 115] 1 anirdahati nAkAcaM [mI. zrI. A. 20] [pra.bA.] 2003 J 1 152] 2 atadrUpaparAvRttabastu mAtra atadrUpasaMvRtta vastumAna'''[ atasmin tadprahI bhrAntiH 2 2 ajAtasya kathaM te [pra. vArtikAla, 31330] 1 azAtArthaprakAza vA [. bA. 113] 1 azAtvA cedavarya na [mI.. ni . 246] 2 ajJAnanAzo vA sarvasyAya vet ve [fafafa, qft. *] 1 pRSTha dhatAdavasthyaM vinAzo 1 [pra. vArtikAla. 22205 ] atIndriye'pyAkAze [pratha. vya. 1. 107] 1 ato'tIndriya evaite [mI. lo. zabdani zrI. 45] 2 ato na rUpaM ghaTa [pra. vA. 111031 1 41 112 236 ! 67 atrApyatIndriyadarziyo puruSapratyayaM 262 ''m 155 50 75 37 [AtamI, zrI. 102] 2 365 ata eva cAtIndriyaH [ma.bhA.pu. 174] 1 atacyaM bhAvayan bhikSuH [ 47 ] 6 rekar J 199 ] 2 152 tsara 254 ! 260 516 Dai .0.0. 185 184 aba mAtA 306 169 [mI. lo. zabdani cho. 180] 2 1 2 1 [pra. vArzikAla. 1391] 2 atrAyaM puruSaH svayaM [439] arthakAraNAt [pra. vArtikAla 31251] atha tathA bhi atha tAdrUpyavijJAnaM [mI.. zabdani 265] 2 atha tRSNAti nevArita bhAga ' [. vArtivAla. 61190] 2 : atha bhedastadorava 1 [pra. vArtikAla. 24249] atha saMvedanasyaiva [pra.vA. 2204] 6 anyo'pi svabhAvena [pra. vArtikAla, 23249] adhArarUpatayaH kazcit bhI. zrI. zabdani.lo. 213] 2 306 [mI. zabdani lo. 544] 2 athAsya vidyamAno'pi [mo. zrI. hAndani lo. 251] 2 athArthakaritAM zAtvA [pra. vArtikAla. 14 ] adhAroSatastatra avAsyevaM nirvikalpaH zAnasyotpati adattAdAnaM steyam [ta. sU. 7 15 ] adeza guNaH [pA. sU. 2] adepU [jainendra 111116] aSTasaMgatitvena 1 28 [pra. vyo 1557] 1 215 213 268 331 146 402 13 ** 101 241 56 1 101 * 177 [pra.vA. 32182] 2 233 58 73 214 2 256 2 319 2 319 [gI. lo. zabdani zlo. 249] 2 57 avyAnupalambhA ... [[siddhivi. pU. 348] 2 26 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAyavinizcayacivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha avaSTaM pazyatItyeta [ ] 2 227 | anyatyAdromaharSAdeH [a] drampabhanekadravyaM ca [ ] 1 265 [pra. vArtikAla. 3 / 391] 1 361 AcaM yAnamuttamam [ ] 1 39. anyasve'pyoSa doSastu [pra. vA. 21304] 1 241 avastAdeva tenAH anyatsAmAnya so'numAnasya [mI. lo. zandani. lo. 189] 2 315 nyAyabi. pR. 24-25] 2 252 adhyArogapavAdAbhyAm [sarvavedAnta. 25] 1 316 anyayAkaraNe cAsya anazaM yahirantazca [laghI. lo. 17] 1 25 mI. lo. 1zazaralo. 950] 1 29:30 anayoH sampratibaddhAH [pra. vA. 11222] 2 34 ! anyathAnupapanatvam [nyAyavi.lI. 12] 1 181 anarthakaravamaya anyathAnupapanatvamasiddhasya [mI, zlo. zabdani, lo. 253] 2 58 [siddhivi. pari. 2] 21161,210 anavamAse hi latra brahmasi. pR. 45] 1 461 anizcitasya na darzanam [ anyathA pratipannasya ]2 53 anirdhArita zAstram [brahma.zAM. 2 / 2 / 33] 1 477 / [pra. vArtikAla, 3 / 330] 1 261 aniSiddhopalambhasyAmAcAsiddha anyathA yatadAkAram [pra. vA. 26380 1 285 [ 2 111! anyadeva suna tasya anityadanuko bhAvaH [pra. vA. 1 / 135] 1 12 pra. vArtivAsa. 3 / 321] 1 361 anubhUtArthaviSayA anyarUpeNa jAtasya ___[pra. vArsikAla. 4 / 197] 2 85 [pra. vArtikAla 3 / 330] 1 260 anumAnamapi nAparokSatA.." abhyasmin sAtasambandhe [pra. kArtikAla. 3 / 333] 1 399 [mI. lo. zabdAna. zlI. 243] 2056,318 anumAnasya sAmAnya anbalyAnupakAriNaH [pra. vA. 2 / 418] 1 264 [pra. vArtikAla. 3 / 21] 1 360 anyena vedanaM caitA anumAnAntarAkSepAda [pra. bArtikAla. 3321] 1 360 [pra. vArtikAla. 114; 5] 6 75 / anmeSAmadRzyAnA hetu' [ ] 2 24 anekadravyeNa samavAyAdrpavidoSAcca 1 314 | anyonyAbhAvarUpANAvaize. . 51118,9] 1 423 / hetu. TI. pR. 106) 1 147 anekadezAbuttau dhA anyonyAbhAvarUpAzca mI, zlo. zabdani. lo. 190] 2 316 hitu. TI. pR. 106] 1 148 anena jIvenAtmanA [chAndo. 6322] 1 364 / .. anyayavacanasAmAda vyatirekasya anaikAntikatvaparihArArthe paramezvarasya ] 2 218 11 222 anvayavyatirekAbhyAm antaryAimuMkhAbhAdi [siddhivi, pari. 1] 1 391 . ma. yAtikAla. 21308] 1 269 ante kSayadarzanAdAdAvapi [ ]1 155 anvayAdIni rUpANi [ 2 203 2 63 aparadarzitaviSayAstu antyasya mozcAvasthAbhAvino [sphoTasi. pR. 154] 1 331 [ba. sU. zAM. bhA. 2 / 2 / 26] 2 149 apArayan vArayitu pRthagjanAna-[ ]2 257 asyA'vasthitamobhaya. : apunarAzyA gatasmugataH [brahmasU. 22636] 2 349 [pra. vArtikAla. pR. 1 (0)] 1 532 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 111. bhAga pRdha bhAga pUra apoddhAraparikalpanayA / arthakriyAkRte bhede [ asi. 217] 1 498 [pra. vArtikAla. 2 / 335] 1 398 / arthakriyA na yujyeta [lyA. zlo. 8] 2 234 apratItaM pratItaM cetta : arthakriyAsamartha vattadatra (pra. va. 212] : 1 441 [pra. yArtikAla. 1 / 205] 2 132 arthagrahaNaM buddhiH [nyAyamA. 3 / 2 / 46] apratItAgyazAmdAnA za911, 1214, 13568 mI. lI. zandani. lo 250] 2 58 arthAne niviSTAste [pra. bA. 3577 82 apratyakSasthApalambhasya / arthavan pramANam nyAyabhA. 101 / 1] 1282, 11201 1469, 1489; zaH30 21158 2 264 arthavatsadAtna apravRttinivRttIdam [ 1 438 mI. mI. zandani. 1.54] 2 8 apekSApUrvakArI syAt arthavaSyaNAbhAvAnna [mI. elo. zabdAna.262] [pra. pArtikAla. 1203] 2 670 61:322 apsUryadarzinAM nityaM arthavAna kataraH zabdaH [mI, ko. zabdani. ko. 186] 2 315 mI. il|, zandani. 26.] 6 / 61,322 abhavat sugataH kharI kharANAM [ 2 257 . arthasaMzayameva prakRtya [. abhinapratibhAsasya arthazya sAkSAtkaraNam [pa. vArtikAla. 21146] 1 158 pra.. 21304 1 241 abhinavedanasyaizye [pra. vA. 1278] 2 20 arthasvAsambhava [ abhilyAyasaMsarga nyAyapi. pR. 13] 1 176 arthAnAM yazva sAmAnya [ma. bA. 2 / 30]: 152 abhedabhedAtmakamarthatA aga gharavatyenAM ma. yA. 2 / 305] 14 [yuktyanu. o. 1 65 arthe hi bacanamapramANa abhedasyAparityAge pra. vAzikAla. hetu. sI. pR. 125] 1 117 athAha gamayati [ abhedAt sahazasmRtya avayavA etra mAvayavI [pra. bAlikATa. 11:] 173 [siddhivi. pari.: / 560 andayavibhayogamantareNa abhedAnityanAdAce mAnikAna. 13. [mI. mo. zabdani. 2322 73 avazyametaduparAnsa ma pra. vAzikA 285 abhedAnucitvAtpratyekam acAnatA bhAmasalopaTa [brahmasi. vya.] 1 305 [yujapanu. ..]2 351 abhyAsapATavAdyabhAyAnna [ ] 11 adhizAta vijJAna- [vRhadA. 38011] 1 353 abhyAsAlazyate avidyayA mRtyu rityA [haMzA.kI. 15311 [pra. yArtikAra. 1141 73 avidyayA atraNAdilakSaNamA amyAse'pi bhAvizAnamanumAnam nizAmi. pR. 13] 1 565 1 111 avidyAkRta eva [bRhdaa.baa.2|4|12|412 64 abhyAse bhAvijJAnavat / J1 111 adhiyAca [ vaize. 4|1| ayameva ca tasya bhaugo [ ] 1 234 . avidyA mAyA gizvAvabhAsaH arUpeNa ca bhinnatvam [vamasi. 1 / 3] 1 458 ___ [masi. pR. 5] 1 614 arthakAryatayA jJAna avinAzI yA are AtmA [ma. vArtikAla. 26380] 1 288 [vRhadA. 451401 465 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 myAyavinizcayAdhivaraNe bhAga pRSTha / mAga pa avinAzo'nuptizca[hetu.TI. pR. 105] 1 446 / Atmani zAnajanane [pra. vA. 2 / 21] 2. 36 avibhAgo'pi buddhyAmA [pra.bA.26354] / Atmani vizAte sarcamivam 1 113 11252,1125311268:1 / 3705 vahadA.4/5/6] 1 465 113801392:2 / 21, 2 365 | AtmAnaM rathinaM viddhi[kaThopa. 3 // 3 // 4 // 2]2 276 aghisaMvAdaH tasmAdAtmalAmAt AtmAnubhUta pratyakSaM [pra. vA. 21540] 1 199 [ ] 2 149 AtmA sa tasyAnubhavara 1 205 adhisaMbAdanamabhiprAyanighedanAt [pra. vA. 2 / 326] 1 323 [pra. vA. 1 / 3] 2 27 | AtmIyameva yo necche [pra. vA. 1 / 257] 2 343 avizeSotI hetau nyaaysuu.5|2|6] 1 221 | AtmendriyanikaSAMta [ ]1 124 avedyadhedakAkArA [pra. vA. 21330] 1 306 : AtmaivedaM sarvam [chAndo. 7 / 25 / 2] 1 463 avyavasitairapi vyavasAyaiH[ ]1 199 ' Adajaim [jainendra, 1 / 1 / 15] 2 211 azyaktaM sarvam [pra. vA. 24 ] 1.386; 2 155 Adhe cittamahetukaM na bhavati [ ]1 128 azakyatvAca tRSNAya [pra. bA. 276]2 337 : AdhipatyaM viziSTAnAM azarIraM ghA [chAndo. 8 / 12 / 1] [mI. zlo. mAbdani. ilo. 302]2 112 asaGghaTitadRSTizca [pra. vAtikA. 45198] 2 89 AnandaM brahmaNo vidvAna [taittirI. 2 / 9] 2 268 zamata antarale yA vAkya 1186] . 2 332 / AnupUrvI ca varNAnAM asataH prAgasAmAn pi. vA. 246] 2 257 [mI. lo. zabdani. zlo. 302] 2 308 asadabhidhAnamanRtam ta.sU. 714] 2 256 | Ani dopakSa viduH[ ] 2 103 asambhavAvipakSasya [pra. yA 11275] 2 337 : AbhAsa eva ca [ brahmAsU0 2 / 3 / 50] 1 533 asAkSAtkaraNAkAre AbhAsa evaidha jIvaH [va.zA. 2 / 3 / 50] 1 533 [pra. bAtikAla.20249] 1 103 AmnAyataH prasiddhina . 1 314 bhasiddhaH siddhasenasya siddhivi. pari. 6] 2 181 [bramasi. 12] 1 460 masiddhasya na sidhyati Aropito ya AkAro [pra.bArtikAla. 4 / 12] 1 249 [siddhivi, di. pari.] 2 161 astIyamapi yA [pra. vA. 24362 ] 1 156 AvaraNaM taIi paramANUnAasthUlamanApa- [ bRhadA. 388] 2 [pra. vArtikAla: 11] 1 330 18 asthUlamana (mnnnu)[bujhdaa.3|8.8] 1 349 ]2 219 AsisiSAdivirahitaH[ | AyurvidhAtu pratyakSam asthUlamanavai hasyam [bahadA. 368] 1 8 brajhasi. 2 / 1] 1 461 ahetonityattaivAstu [pra.vArtikAla.161351 12 Akasmikastahi sarvavastUnAM ityabhinna pratibhAsaM hi hetu. TI. pR. 9] 2 197 [pra. vArsikAla. 2 / 146] 1 158 AkAzamAsvAdayasaH [ ] 1 174 . idaM tAvadara varNavAdI praSTavyaH AkAzazrotrapazcetu [sphoTasi. pR. 33] 2 329 mI. zlo. zabdani. 56] 2 327 idamamaragubarjagau mahAtmA [ ]2 110 AkAzasthAnantAH [ta. sU. 5 // 9] 2 310 / idamityacavizanam [ AcAryabAm puruSo veda 2 301 / idamityAdi yazAnam chAndo. 6 / 14 / 2] 2 334 [pra. dhArtikAla. 2 / 243] 2 14 AtmadarzanabIjasya [pra.vA. 14143] 1 35 padaM vastubalAyAtam pra. vA. 22202] 2 16 20 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaM sarve yadayamAtmA [bRhadA 20416] idAnImevamAkAra [pra. vArtikAla. 115] indrajAlAdiSu bhrAntam 1 1 [ nyAyavi zlo. 51] indriyAna [2. vArtikAla. 21243] 1 indriyazAnena samanantarapratyayena [pra. vArtikAla (243] 1 indriyamanasI vijJAna - [ indriyamanasI vijJAnakAraNam ] 1 [lapI zlo. 54 ] 1 bhAga pRSTha 1 indro mAyAbhiH gururUpamIyate [ R: 4033 bRhadA 919] 1/1751 / 313,1/464 2 iSTa viruddha kArye'pi deza - iha kazcit svasaMveyatvAt [ ihAkAze zakuniriti [ pradya. vyo. pU. 107] iha ca yato vyavahartAro [ indriyamartheSu savikalpaka [praza. vyo. pR. 44] 1 182 indriyANi yAnA [To.2342] 2276 indriyArthasannipapazna IdRzaM yA prakAzatvam uktAtmavyuta [pra.vA. 225] 2 1 * avataraNasUcI [ nyAyasU0 1|1|4] 1 535 [mI. mo. zUnya. 185] u 463 / utpAde ddi sati [ ! 75 [hadA bA. 14 |11|40] 2 uko mArgadAbhyAsA 1 184 ] 1132 iha tantu paTaH [praza. bhA. pR. 179 ] 1 YE I [ ] 2 222 76 | upalabdhinimittAcca nAnyad [ ] 2 299 527 upalambhaH sattA [pra. vArtikAla. 2 388] 1 269 | upalambhaH sattA 1 441 525 174 [pra. vArtikAla, 2/54 ] 2 194 63 upalambhaH satyeva [prayAtiMkAla 2054] 1 | uppAdvidibhaMgA hati [ sammati. 132] 1 484 97 upA sabhede sAdhye'smin [pra. bA. 31882 ubhayAkArasyAsya saMvedana 15 [pra. vA. 2337] 1 397 4 189 274 upayogasvAtmAnyo vastutvAdi bhAga 44 ] 1 215 [pra. yA 11207] 2 266 upAyaH [pra.vA. 19144] 1 307 utkhAtamUlA kuruta [ma. vA. 1/259 ] 2 168 uttarAparizAnAni [ ] 376 utpAdabhyazravyayuktam [ta. sU. 5/30] 1 utpAda sthitibhaGgAnAm [ brahmasi 2 24] 441 1 436 pa. eka jAtajAtaM ca [hetu. DI. pU. 105] 1446 eka pUrvaparAbhyAM caMdra [pra. vArtikA 11205] 2 eka saMvedanaM taccet 416 eka evAyamadvitIyaH [ma. bA. 24 ] ekatvamavirodhena [ brahmasi 2118] 11453 eka dezabhedo'pi [pra. vArtikAla. 11205] 122 ekaH pratiSedhahetuH [zyAyayi, pR. 39 ] 192 [pra. bA. 2/926 1 | 143 ekAnekadhA caiva [trA 12] 188 ekapratyavamarzasya [pra. bA. 2108 ] ekapratyayArtha 2 2 k 1 121 ] 200 344 [pra. vArtikA 3/321] 1 361 ekatra dRSTo bhedo hi * [pra. vA. za72] 114801 251 64 ekamUrdhvamadhastAca [mI. po. zabdani zlo. 18732 395 ekamevAdvitIyam [chAndo0 6121] eka vRttirvizeSaH [ ekasamaye cobhayA- [yogasU. 4/20] eka sAmagrayadhInasya [. vA. za8 ] ekasya caityameva parasya vaikalyam 1 476 123 9 239 197 2 [hetu . 188] 1283 151 2 34 1 528 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaSinizcayAdhiSaro mAga pUcha / mAga pRSTha ephasya cAghRtau sarva- [pra. vA. 187] 1 368 | kaphaprakRte rAgaH [ ekasma naikadezo'sti karmaja lokaciyaM cetanA [pra.vArtikAla. 11238] 2 340 abhi50 ko 4 / 1] 2 291 ekasyAnekavRttina [AptamI.zlo. 62] 1 415 . kalazAdarthAntaraM tajjJAnam [ ] 1 218 ekasyApyanekanIlAdi [ ] 1 372 | kalpanApoDham [pra. samu. lo. 3] 2 188 ekasyArthasvabhAvasya kalpanIyaH svabhAvo'nyaH [pra. vA. 342] 2169; 200 hetu To. pR. 105] 1 447 ekAkArottaraM zAnam [ma. baa.2|380] 1 285 / kalpanIyAzca sarvazaH / ekAtmasamavetAnantara- [ ] 1 213 . mI. dalo. codanA, ilo. 135] 2 286 ekAnte na vibhinnetra / kasyacitkiJcidevAnta-[pra. vA. 2326] 1 404 [hetu. TI. pR. 105] 1 447 kasyacittu yadIdhyeta ekAkriyAkAritavaikalaM [pra. zAtimAla. 3 / 351] 1 402 [pra. bArtikAla. 4 / 195] 2 89 kasyAtyantaM sukhamupanataM ekAvayavasaMyogavinAmAta [ ]2 133 u meghadU0 ilo. 46] 2 263 eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH zvitA. 614] 1 514 . kArUviyavo vRttiH evaM dhvaniguNAn saun [bhI. zlo. dhana. 33.37] 1 499 [mI. zlo. zandani. zlo. 301] 2 308 | 240 62 evaM parAparApekSA danavasthA kAraNasaMyoginA kAryamaghAzcaM [pra. vArtikAla. 31351] 1 402 evaM yatkevalajJAnam . [praza. bhA. pR. 64] 2 135 [mI. lI. co. lo. 141] 2 367 / kAraNasvaiva meghAdeH [ evaM vA are asya mahatI kAraNasya chattasya vyApArayatAca [ ]2 213 vRhadA. 2 / 4 / 10] 2 300 kAryakAraNabhAvAdA evaM sati kathaM pramANabhUtaH [pra. thA. 3130] 11501, 2 180 [brahma nAAM. 212 / 33] 2 477 kAryasvAt sakalaM kaarym| ekaca sarvacaraNa [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 402 mI. dalo. zabdani. 263] 2 62 kAryanAnAtvaSezca [pra.vArtikAla. 1162]2 161 emavarisvati cedyA kAryavajjagadapi-[ ] 2 126 [mo. dalo. zabdani. dalo. 270]2 74 / kAryahetostu pazca'kute epa sarveSu bhUteSu [ . ] 1 464 ! hatuyi. TI. kR.16] 2 155 ___ kiM syAt sA citrakasyAm aikAntikasvabhedaH syAd [pra. vA. 2 / 210] 1 / 389; 2 154 hetu. TI. pR. 105] 1 447 ! koTasaMkhyAparizAnam [pra. vA. 1 / 33] 1 17 aikAstikAvananyavAd kuDUmameyaM dRSTidi hetu. TI. pR. 107] 1 449 , [pra. vArtikAla, 1410] 1 276 aitadAtmyamidaM sarve chAndo06/87] . kRtacivandhanaM jJAnasyAkAravastra [ 11464:2 / 16,2 34 ' kRtanyudo yahulam [ kRtemAkRtaSIkSaNAt / kA punadravyaranimitto [ ] 1 122 kRpayA tannItiyosyate [ kaNikA viSayasya na dUdhikA kacittasya zarIrAca [bRhasva zlo. 58] 2 238 / [mI. lo. 111/4 zlo. 4] 1 542 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI mAga pRSTha | kena cittasya rUpeNa [pra.vArtikAla. 1205] 2 121 kevalaM tusAdRzyAt [pra. vArtikAla. ] 1 kevalaM lokayuddhyaiva [pra. vA. 219] 2 kezAdinartho'narthAdhimokSataH 185 89 [pra. vA. 211] 1 1 kaimasvArtha pravRttezva [sAMkhyakA. 17] ko yA virodhaH [. bA. 2223] kramaH sacchate yuktyA [akSasi 23] 1 krameNAsyAbiyogazcedi* 266 2 335 Can [pra. vArtikAla. 11205] 2 kriyA hi dravyaM vinayati [ zAt kutI yetA [pra. bA. 1279] 2 kSaNikaH zabdaH asmadA ! ] gaM gArAdivarga vikarUpAnAM [pra. vArtikAla. 1 | 132] 1 1 gAdibhibahulam [zAka. 1 / 3 / 139] 2 guNakhe'pi tathA[sAMkhyakA 20] guNatte [zAkA. 22/45 ] guNapaddravyam [ta. sU. 5 | 18 ] guNAbha guNAntaramArabhante 2 1 [ze. su. 11110] 11422 2 gRhItamahaNAneSTaM sAMvRtam gRhItvA vastumA [mI. zlo. abhAva, dalo. 27] 2 ayA buddhA [phaTopa. 312] 2 gotyamanuvRttabuddhihetutvAd [ 1: grahaNAgrahaNe sukkhA grahaNAropAve mAhmamAhaka dhuryAt [pra. yA 2/327] mahakasaMvitti [ma. vA. 2 354] mAhasaMvitti medavAniva [pra. vAsiMkAla. 21249] 1 [pra. vArtikAla. 2249] 1 1 942 2 188 366 [pra. bA. 115] 2 1 117 346 1 [pra.vA. 21354] 2 tAM vidurhetutvameva [pra. bA. 2 247] 1 mAmatimAsaH paramArtha- [ ] 90 168 cakSurAdyupakArasya 205 cakSurAlokamanaskAreSu satsvapi 152 16 123 ghaTamasuvarNArthI [AtamI. zrI. 49] 1 439 pAdau ca gRhIte'rthe vRSyamANo'pi nAkAra 103 [mA. zrI. zunya. 190] 1 191 49 / 337 | caturAkAraM duHkhaM satyam 325 [pra. vArtikALa. 1/224] 1 va [mI.lI. 11114 zlo. 46] 1 bhAga [pra. vArtikArU. 3310] 9 255 [pra.vA. 2200 ] 112712/141 233. citrapratibhAsAdhyekaiva buddhiH [pra.vArtikAla. 212193 1|195;13316; 1|370; 114 430 |1|3842158 citramekamacchidra [ ] 1 470 2256 citrAzAnavazcitraM [ cintAkopamAno jagati 1 256 393 [ 221 caitabhyaM puruSasya svarUpam 236 273 93 [yogabhA. 139 ] caitanyaviziSTaH puruSaH [ codito dadhi [pra. bA. 31182] 14 [pra. vArtikAla. 1|178] 1 | catuzcatuzcatuzcaiva [ cittAntarAnusandhAne [ma. bA. 1/47 ] citizaktirapariNAminI [yogabhA. 142] 1 233 citrantadekamiti 1 2 311 2 103 chidrazvAt paramANunAm 101 / 317 252 | jalapAtreSu caikena 269 ] 415 13466 1/444 2 cha 21 |hmAdavidyAvidyAtvam [ 46 156 1 ] 2 1 [ma. vAtiMkAla, 1191] ja jAtaH svakaraNAdIdagyena 2 ] 2 51 42 54 [mI. zlo. zabdani zlo. 178] 2 314 1 : 511 330 [pra. vArtikAla. 1/162] 2 162 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jAtasyApi na bhAvasya [na vArtikAla 2330] 1 jAtyAdevivekena [ jAtyantaraM tu pazyAmaH [siddhivi. pari. 8] jvarAdizamane kAzcit [[pra. vA. 373] zAtaikatvo yathaivAsa nyAyavinizcayavivaraNe bhAga 1 1 1 [siddhivi pari 2] 2 9. 246 179 jAtiH sarvatra yeta [pra.bA.sva. 33158] 1 jIvasya saMvido bhrAnteH [siddhivi.pU. 373] 1 jIvAjIvAvabandhasaMvara [ta. sU. 114] 2 234 jIvAnAmasahAyAkSAdA [ yogabi. zlo. 431] yena vinAzAnaM [ 1 2 [mI. lo. zabdani. lo. 200] jJAnaM tvarthAvabhAsataH [pra. vA. 21420] 1 jJAnaM pramANamityAhu: [siddhivi. pari. 10] 1 jJAnamapi svarUpeNApratipannam na taeva teSAM sAmAnyam [pra. vA. 3178 ] gurumantraviviziSa s [pra. vArtikAla 2212] 1 jJAnavAnmRzyate kazcit [pra. bA. 132] 1/259; 1/533; 2/23 2 zAnazabda pradIpAnAm [pra. vA. 2/417] jJAnasya vicita 1 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 100 zAnasyAbhedinI bhedapratibhAso 1 267 [pra. bA. 22212] 1 274 nasyeva ca vAco'yaM 260 | 162 417 2 2 113 [sphoTasi. 150] 2 331 zAnAntareNAnubhava [pra. bA. 21513] 1 196 jJAnAbhAve kathaM zeSaM [AtamI. kA. 30] 1 bhAsate tena [detu. TI. pU. 105] 1 zApyajJApakayorbhedAt [pra.vA. 4 1 80] 2 jJeyasvarUpasaMvitti - [pra. vArtikAla 111] 2 zo zeye kathamazaH syA 447 [ nyAya 412/48] 2 tambAnumAnamAna [[pra. vArtikALa. 115] 1 268 216 263 82 303 294 312 482 : 2 252 tato nArthaM kiyA sA vet 1 480 [ma. vArtikAla, 1/4] 1 sato'pi vizeSaNavizeSyatvena [ 314 | tato bhAnmarthaviSayaM ] 265 13 [pra. bArtikAla. 119] 1 66 tato yato yato'rthAnAm [ma. vA. 40] 1 479 (s. 4. \] tato lakSa bhedena [hetu. DI. pR. 105] 1 tatkarmaphalamityasmAn [ma. vA. 1280] tatkAlenaiSa tatkAla - [ taskimidAna deto: sAmarthya 1 479 446 2 337 ] 1468 [hetu 1208 ] 2 179 243 75 tazvAvyabhicArakAraNaM tabdha sarvatra buddhirUpamadhyA [pra. vArtikA tajjanyavizeSaNe [heba. pU. tataH svabhAvo bhUtAtmA tato na paramArthIsa [ca. TI. pR. 932 197 2/170] 1 152] " "2 [pra. vArtikALa. 11212] 9 [pra. vArvikArU. 19] satyaM bhAvena vyAkhyAtam bhAga pRSTha taMtra | tatvamasi [chAndo 687] tatra drutAdibhede'pi 21 154 36 [vai. sU. 72/27-28] 1417 298 2 280 1 464 2 224 tatra pratyakSato zAtAddAhAda 1 [mI. lo. zarmA. 3] taMtra zauddhodanereva [nyAyavi. lo. 59] tatra sambandhamAtreNa 1 25 tatra dravyatvamanekasatitvAdalA [ ] 1 121 [mI. zlo. spho. lo. 22] vastusAdhana [bhyAya vi. pR.39] 2 2 2 [mI. lo. zabdani. 266] 2 tatrAdarthAdiSu mukham [mA. ] tatrAnubhavamAtreNa [pra. vA. 2102] 1 1 73 - 121 317 192 200 188 76 75 124 243 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNamUcI 417 bhAga pRSTha bhAga pRSTha tatrApi pratibhAsAntargatameva tadvatyabhidheyatvAt / [pra. vArtikAla. 31333] 1 393 | tadAkAraM hi saMvedanamartham tatrA'yamUrkhatA sAmAnya- [ 194 [pra. vA. .] 1 240 tatrAvayavayogirava tadAkAraikabuddhivedane mI. ilo. vana, dalaNe. 35] 2 40 [pra. vArtikAla, 2 / 485] 1 224 vaka gotvaM muvidhazAt [ J1 121 / tadAtvasukhasaMzeSu [ ] 2 319 tatraikasyApyabhAvena [pra. vA. 2 / 213] 1 268 | | tadA bhAvaprasiddhau ca tatraiva tadviruddhArtha- [pra. vA. 11273] 2 338 [pa. vArtikAla. 21330] 1 260 tatsamAnapharUpahetu [. ] 1 170 taduktam [zAyarabhA. 11118] 2 60 tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMgaH / tadupezitatatvAthaiH [pra. vA. 2 / 219] 1 38 [ ]2 93 / tadekAnto'rpitAnayAt tatsvabhAvamahAyA dhIH [pra. vA. 3175] 1 481 [bRhasva. zlo. 103] 1 437 tasaMsargAttathAvaM cet tadeva ca syAna tadeva vihArasva. zlo, 42] 2 249 [pra. cArtikAla. 2 / 329] 1 296 | tadetadatamistadgraho bhrAntiH tathA ca mukhyaH kArakavyapadezo [ ] 1 413 ! [ ]2 3 tathA nAnA kiyAheta [ajhasi. 20] 1 498 tadetatpreyaH putrAt preyo [bahadA. 1 / 48] 1 314 tathAbhUtasarasagrahaparityajanAya tadetat brahmApUrvamanaSadamanantaramabAhyam [pra. mArtikAla. 1 / 195] 2 262 [bahadA. 25/19] 1 344 tathA bhinnamabhinna bA tadevAnyatra nAstIti mo, zlo. zabdani. 271] 2 73 [pa. vArtikAla. 36330] 1 261 tathAvidhasya bhASasya [ ]2 165 tadeva svarUpe pramANa mitaratathA sati parAparadarzanAnAM [ ]1 147 [ ] 2 88 tathAhi-yadi sAkSAtkAraNamarthasya tadeva cotisyAsya [pra. vA. 21304] 1 241 | [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 100 tathA palijamAvAla- [pra. vA. 20105] 1 184 | tadaiva tena rUpeNa [pra.vArtikAla.31330] 1 260 tayedamamalaM brama / tadAbahetubhAvI hi [pra. vA. 3126] 2 241 _[brahAdA. mA. vA. 315/44] 1 312 ! tadRSTAdeva dRSTeSu [pra. vArtikAla. 115] 1 55 tadAnakavedyasyAt tadvA etadakSara [bRhadA. 3 / 8 / 11] 1 352 bidA. vA, 1111139] 2 64 tadavyatracchedArtham AdhAryAdhArasadatAvAdanityatvam / ]2 272 [praza, vyo. pR. 1.04] 1 184 tadanirdezyasya vedaka[ ]. 133 / tadvyavahAradarzanAdeva [ ]1 227 tadanyavyAvRttimAtrAdeva [ 249 / tazAcavyavasthAnAt pri.paa.2||308] 1 270 tadanyeSu hi gobuddhina taddhi sadA vizuddham [bramasi. pR. 32] 1 315 mI. zlo. AkRti. zlo. 70] 1 456 / tatIniyamo yadi [pra. pA. 26418] 1 264 tadapratoto tato'mI vyavahArAH sammatizAnaM caturvidham [laghI. dalo. 6] 2 187 ]1 227 tambAdikaraNAn savAn tadaprasiddhI viSayasyAyamasiddhiriti [siddhivi. pari. 7] 2 231 215 ' tapasA nirjarAca ti. sU. 9/3] 2 222 taryAmAsatai vAsya [pra. vA. 2/347 1 401 / tamanaikAtmaka bhAva- [pra. vA. 2 / 344] 1 401 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 nyAyavinizcaya vivaraNe bhAga eMDa 328 315 1. tasmAd varNavyatirekI [sphoTasi. pR.28] 2 tasmAdavidyayA jIvAH [ brahmasi pR. 12] 1 tasmAdekamanekArtha- [yogamA 1132] 239 tasmAdekasya minneSu [mI.i.AkRti. 24]2 tasmAdvirUpamasyeka] [ma. vA. 21337] 1 tasmAdvizeSato'nirdezya- [ 77 1 ] 1 480 271 tathA saMvRtanAnAtvA [pra. vA. sva. 71] tathA saMvRtanAnAtvA [pra. vA. 338] 2 49 tasmAnnArtheSu na jAne [pra. bA. 21211] 1 * tasya krameNa saMyukte [pra. bA. 4|157] R aft zokamAtmavit] [chAndo. 113] 12.44, 2351 tasya bhedo'pi tAbhyAcet tasmAcca viparyAsAt [sAMkhyakA. 19] 2 tasmAzcittavRttitro [yogabhA. 1/4] tasmAtsaMsargAdicetana [sAMkhyakA.20] 1 195 tasmAt dRSTasya bhAvasya [pra. vA. 2344 ] 1 | 10:1169,11118 11504,2/152: 2 tasmAttanmAtrasambandhaH [pra. vA. za22] 2 tasmAtprameyAdhigataH [ma. vA. 21306] 1 238 1 112401 1 tasmAt prameye cA'pi mAga pRSTha tameva bhAntamanubhAti sarvam [kaTopa. 515] 13516 2265 2 tayorapi bhavedbhedo [hetu. . pU. 107 ] 1 tayoraikyaM vyavasyati [pra.vA. 2133] 2 kehI 2 [pra. bA. 21346] 1 1 tasmAtsantu samRddhiyaH [pra.bA. 21137] tasmAt svarUpe svahetu niyamAna [pra. vArtikAla. ] tasmAt svasAyapratibandhA [Raf. t. q. 24] R tasmAdavItAdi [ pra.vArtikAla. 1138 ] 1 tasmAdatItAdi yogI ... [pra. vArtikAla. 1138] 2 tasmAdatra bheda iti nAmamAtrameva [pra. bA. 2104] tasmAdRSTasya bhAvasya [pra. vA. 3244] [ma. bA. 2388 ] 1 tasmAdanAdisantAna [ma. bA. 1258] 2 tasmAdanudeyagatam 2 90 449 167 153 369 198 1 264 d 400 529 243 | 179 258 175 ! | 9 2 367 i 269. 267 [he. zrI. pU. 107] tasya zaktirakta [pra. bA. 222] 2 tasyAM sadrUpamAbhAti | [pra. vA. 3 76 ] 1/253; 1 tasyA nAnubhavo'paraH[pra. vA. 327] 397 372 267 426 449 16 481 389 13323; 1/341; 1 tasyArtharUpeNAkArA [pra. vArtikAla. ] 1 285 tAM palakSaNaprAmAm [pra. bA. 22515] 1 tAmavasthAM gatAnAM tu 196 zabdani zlo. 256] 2.60, 2 329 teneyaM vyavahArAt [mI. zrI. zabdani. 289] 2 tenaikallena varNasya [mI. ilo. spho. 82 [pra. vA. 1 33 ] tasmAdyasmaryate tatsyAt zlo. 23] 2 317 [mI. da. 11115 upa. lo. 37]2362 tenaikabhUtivelA [mI zlo. zabdani 58] 2 327 tasmAdyatI'syAtmabhedAtebhyazcaitanyam [ 2 93 2 106 240 1 22 2 152 teSAM nAyakadezatyAt [mI. zlo. zabda ni. 2361 ilo. 175] [pra. vArtikA 1234 ] 2 tAyaH svadRSTamArgIktiH [pra. bA. 147] 2 tArakAdibhya itaH [zAkA 314] 2 tiSThantyeva parAdhInAH[ma. bA. 12/201] 1 / 364: 2 4322] 2 268 pratyakSazepalA- [mI, zlo. zabdani. dalo. 247] 260 tI tathA sarvAn [hadA tejaH 268 260 109 ra 57 tena yatraiva dRzye [mI. dalo. AkR. 27] 2 37 tenAgnihotraM yA [pra. bA.3/318] 2 251 tenAsmAbhinivezI [pra. vA. 1921] 2 138 tenAsambaddhya naSTatvAt [mI. lo. 2 312 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasakhI mAga pRca mAga 4 teSAM pumaramtAmA sodhAvaravAnA | dezakAlAdibhidhAnAM [mI. vallo. zabdani. [. sU. zA. mA. s2|34] 2 349 zlo. 258] 2 teSAmabhedasiddhayartha- [heta. TI. pR. 105] 1 447 | dezakAlAntaravyAmaH teSu samAnodakadhAraNa- [pra. vArtikAla.] 1 150 ! [pra. vArtikAla. 15] 1 75 tripAdasyAmRta didi dezabhedena bhinnatva- [mI, zlI. zandani. [yaju,puruSa.313 chaando.3|12|6] 1 176 zlo. 197] trihatInoMdrabaH karmade [pra. vA. 1274] 2 338. doSAH santi na samtIti / ] 2 350 tyanmatAmRtamAkhAnA AsamI. dalI. 7] 2 255 dravyakriyAguNAdInAM zvayApi dhyaJjakavyaktiH [mI.lo. [mI. zlo. 1 / 1 / 2 zlo. 13] 2 45 spho. 25] 2 118 , dravyaguNakarmANi dharmasAdhanam [ ]1 411 dayA yA (dayayA) zreya AcaSTe dravyaguNakarmasva- [vaio. 8 / 2 / 3] 1 509 [pra. vA. 11284] 2 262 dravyatvaM guNatvaM karmatvaM ca [ vaize, sU0 125] 1 121 dadhAnaM tazzatAmAtma- [pra. vA. 2 / 307.1 270 dravyatva nityatve vAyunA darzanAmimatiyaMtra [pra.bArtikAla.2241J1 103 1 [vaize. 2 / 1 / 28] 2 209 darzanopAdhirahitasyA dravyapAyasAmAnya- [ [pra. vA. rA335] 2 22 / dravyAt svasmAdabhinAzca dAhapAkAdibhedena [brahmasi. 28] [siddhipari. 3] 1 432 duratra saMsAriNaH skandhAH dravyAzrayA nirguNA guNAH [ta.sU. 5 / 40] 2 97 [pra. bA. 1 / 142] 2 258 ! dravyAzritAM bu yAdayo [ ] 2 3255 duHkhabhASagayApyeSa [pra. vA. 11240] 2 345 dayasvarUpagrahaNe sati [m.vaartikaal.1|1] 2 82 duHkhe viparyAsamatistRSNA dvitIyazAnaM pUrvazanadayAkAram [pra. vA. 1283] 2 258 [pra. vArtikAla.] 1 285 dustrotpAdasya hetutvaM [pra. vA. 1 / 204] 2 269 zirSa suddham [ ] 2 238 dUrabhAve'pi zabdAmA- [mI. pralo. dviSThasambandhabittiH pra. vArtikAla, 1] zabdani.57] 2 327 1 / 1281482, 21862 266 dUrAda grAmArAmayorantarAlaM vinirvAnupalabdho hi [mI. zlo. zabdani. praza. nyo, pR. 105] 1 184 zlo. 25.] 2 58 hagdarzananakyo- [yogasU. 26] 1 231 - dIndriyagrAhya tu drvym| dRzyadarzakayomuktira [praza. nyo. pR. 44] 1 181 siddhici. pari. 8] 233 dRzyamAnatayA vartamAnameva dhame codanaiva pramANam [ ] [pra. vArtikAla. 11138] 2 175 | 12282,1 / 302:2 / 45:2 / 74, 2 / 304, 2 319 dRSTaM ca prAnteha jJAnasya | dhIpramANatA pravRtta svata pra. vA. 15] 2 188 praza. vyo. pR. 107] 1 184 | dhUmaH kArya hutabhujaH / / dRSTatAtotakAlasvam [pra. bAtikAla. 1138] 2 175 [pra. vA. 3133] 26101, 2 253 dRSlezca yamalAdiSu [pra. vA. 2 / 384] 1 254 dhUmahetusvabhAvo hi [pra. vA. 3 / 36] 2 186 dostu kArya nAlmAyana dhvanInAM bhinnadezatyaM [mI. zlo. andani, [pra. vArtikA 2411] 1 276 / zlo. 154 hayau sAnaturekave- [mI. dalo. zamdani, dhvanInAM dhotragamyatvaM balo.16] 2 314 mI. zlo. zandani. palo. 223] 2 307 53 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAyavinimayadhidharaNe bhAga pRSTha mAga pRSTha na tasmAdinamastyabhyat [pra.vA. 22126] 143 ne kAraNaM na kAryaca tat [ 1 278 naghaTe pizAcasya // 2 25 : na tasya hetubhistrANam [ ] 1 357 maca kleza eva tapastasya nAvadarthavantaM [mI. zlo. [pra. cArtikAla. 11277] 2, 238 | zabdani. 265] 261,2 322 na nAdRzaH mozeNa ma tApadindriyeSA [pra. pAsikAla. 1234] 2 346 mI.lo. mAtra sI. 18] 2 151 na ca te buddhigocarAH[ 1 118 / na teSAmeva kAraNatvaM nApi[ na ca daividhyameveti [mI. zlo. bana. na taipinA duHkhahetu- [ma. vA. 1 / 227] 2 339 zlo. 37] 2 40 / nadIzabdavAcyo gartavizeSo... na ca paryanuyogaH mo. so. zabdani, ] 2 202 lo. 43] 23062 307 na dRzyate yathAbhAva: maca pazyati santAna pra. vArtikAla. [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 261 za1961 / 123:2 265 nanIkhtazAnayorekatvaM [ 1 360 naca pradIpAdInAM tAdabasthyam na pazyAmaH kacikiJcit [pra. vArtikAla.] 1 186 - [siddhivi. pR. 121] 2 34 naca yugapadanekavikalpa- [ ] 526 | na pazyAmaH kaciskicit siddhivi. na ca vai sazarIrasya chAndo. 8 / 12 / 1] 2 287 pari. 2] 1 / 383,134182 133 na ca sa eva pratibhAso'yoM [ ] 2 3 na pazyAmaH prajApati [ 1 314 na ca sambandhagrahaNe pramANAntaroga na punaravidito [ ] 1 228 13 na pUrva paratra [pra.pAtikAla, 22126] 1 143 na ca sambandho vyAya na pUrvAparayostena [pa. vArtikAla. 115] 1 75 [pra. vArtikAla, 112] 1 364 . na pratyakSAnumAnAbhyo [pra.vArtikAla.115] 1 75 na cAsyAsambandhaH mI. lo. zamdani. lo. 242] 2 56 janA na prasiniyatagrahaNamanayA- [pr.vaa.2|308] 1 264 na cAnantasvabhAvatva- [hetu.TI.e. 105] 1 447 na pratyakSAnumAnavyatirikta [ ]2 361 macAnyo gIH prasiddho'sti na bhedI vastuno rUpaM [ajhasi. 215] [mI. zlo. AkRti, zlo. 71] , 456 11174; 1 / 347, 1 457 na cApi sa iti zanam namodezIbhavecchotraM [mI. bhalo. mI.lo. AkRti. lo. 75], 456 mAndani, 59] 2 327 nacAsanihitArthAsti [ma. caa.|517] 1 196 na ceda myavasAyAtma- [siddhivi. pari.1] , 496 na yAkdanumAnaM pramANaM tAvanna pratyakSam na' na caikadaikatailajanita- [pra. cArtikAda.] ? 184 [pra. vArtikAla. 21420] 1 265 na baiMka pratyAkhyAna [phoTasi.pU.68] 2 329 na rUpAna na cai gammate tasmAd hitu.TI.pR.1.7 1 49 mI. zlo. codanA. lo. 114] 2 301 mo'dhIta [gakaTA. 211 / 228] 1467 . na lokavyatirikta hi na tasya kizcidrayati 1 299 [mI. zlo. 11/4 zlo. 28] 1542 [pra. vA. 31275] 2 117 na vikalpAnubiddhasya [pra. vA. 2 / 283] 1 273 na tasya kazcijanako na [zvetA. 6 / 9] 1 357 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvataraNasUcI 422 bhAga pRSTha bhAga pUSa na bItadoSasya [pra. vArtikAla. 2286] 2 7. | "nANoH" [ta. sU. 5/11] na vaiRtpadoSAya kalpate [ 2 334 | nAtaH paro visaMvAdaH [ 1 118 naSThAH paryAyarUpeNa [heta. TI. pR. 105] 1 446 | nAto'rthaH svadhiyA saha [ma. vaa.2|246] nasa kazcitpRthivyAde- [pra.pA. 1135] 1 19 zara9812390.2 176 na santi pratyakSa kalpanA 11 524 nAsmAtmani viraktaH ki na samAnakAlasya devatA [pra. vArtikAla.] 1 264 [pra. vArtikAla. 1 / 238] 2 340 na sarvadharmaH sarvadhAma [pra. vA. 11151] 2 111 nAtyantamanyatvamananyatA ca na sarvo vyavahAreNa [pa. vArtikAla. 117] 2 282 [bRhatsya, zlo. 42] 1 / 24991 458 na sAmAnyAsmanIdeti na AptamI.lo.971 430 nAdairAhitIjAmA- [aru | 30 | nAdairAhitacIjAyA- [vAkpa. 1185] 2 330 namosta prala bora nAnaka na caikatra vRttiH nyAyavi. zlo. 307] 1 102 [nyAyaci, zlo. 2002 51 na svamahamaci pazyati [ ] 2 326 nAnyadasti draSTu nAnyadastina hi tasyAbhyathAbhAvo bRhadA, 3 / 8 / 1] 1 350 [pra. vArtikAla. 11238] 2 340 nAnyo'nubhAvyo buddhyAti na hi zyasya bhedena [ma. vA. 2327] 12511 322 [pra.vArtikAla.22254] 1 10 nAmadheyazabdena ca dhyapadityabhAnam na hi nityasya nityamupalabhyasvabhAvasya [nyAyabhA., 10] 1 537 [pra. vA. 11178] 1 12 nAvaM ghaTa iti jJAne [ ]1 173 na(iha) sazarIrasya nArthAn zaradAH gRpAntyamI chAndo. dAzarA1] 2 276 [ ] 21672 351 na hi sambandhibhedena nAthoM'saMvedanaM kazcit [pra. vA. 2 / 3881 261 [mI. lo. vana. zlo. 31] 2 40 nAyoDasaMvedano yo [pra. vA. 2388] 1 269 na hi svato'satI zaktiH nAvazyaM kAraNAni kArvavanti bhavanti [mI. lo. codanA. zlo. 47] 2 301 [pra. vA. svatR. 1266] 2 103 na hi svabhAvo yajJarahitena nAvazyaM kAraNAni kAryayanti [pra. vArtikAla. 11212] 1 36 __[hetuvi. TI. pR. 201] 2 191 na hi svasaMvedane parasaMbedanam [ 1 276 nAvazyam [hetumbi, TI. pR. 217] 2 197 na bacetanena kiJcit [ 1 62, nAsijhe bhAvadharmo'sti [pra. vA. 31..] 2 13 na baTArthasambandhaH nAsau zarIrendriyacA manasA [mI. balo. zabdani. 241] 2 398 [praza. bhA. pu. 302 277 nasyarthe zandhAH santi [ ] 1 132 nAsyekaH samudAmo'smAt [pra. vA. 188] 1 368 na khAbhyAmartha paricchidya nitya kAryAnumeyA ca [ ] 11256, 1 532 [mI. elo. zandani, zlo. 44] 2 306 navaM kathidanunmasaH [ ] 1 369 nisvaM pramANaM naivAsti [pra. vA. 1 / 10] nAkamAt kamiNo bhAvAH[pra. bA.145] 1168276:2 172 241, 11521, 2186, 20194, 2 263 niyataM zreyo niHzreyasaM [ ] 2 280 nAkAraNamadhiSThAtA [pra. vA. 1 / 1791 14 | niraMzAnAmanAM [ta. sU. 5111] 2 144 nAkAraNaM viSayaH [ ] nirAvaraNavAbhAsa-[ ] 2 222 12298; 1163,14480% sa81, 2 218 | nirupadravabhUtArthanAgRhItavizeSaNA vizeSyabuddhiH[ ] 1 506 . [pra. vArtikAla. 1 / 212] 1 36 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 myAyadhinizvayavivaraNe mAga 1 nirodhaH zAntatA praNItatA[ nirvikalpa vavamavAkyavino pakSapAtaca cittasya [praza, vyo. pR. 619] 1 419 ! [pra. vArtikAla. 1212] 1 36 nirvikalpaka darzana [ 1 97 : pakSAtdhe'pyavAghasvA... nizcite'pi vastuni [bRhadA. 2 / 4 / 5] 2 334 [pra. vA. 41187] 2 84 nizcayo na hi sarveSAm paramANUnAmi nIlAkAratA [pra. kArtikAla. 2420] 1 276 [pra. vArtikAla. 21224] 1 117 nikala niSkriya zAnta [zvetA.619] 1 466 paramArthatastu tadatadAkAram niSyattaraparAdhInam [pra. bA. sa26] pra. vArtikAla. 21307] 1 267 1 // 127, 387, 29822252 ! paramArthatastu sakala nidhyanakaramotkarSaH [pra. vA. 13133] 2 261 | [pra. yAtikAla. 2 / 249] 1 135 nolAdicitranirbhAsaH [pra. vA. 2 / 220] 1 430 paramArthastu vizAnaM nIlAdirUpastasyAsau [pra. bA.2328] 1 305 [pr.vaartikaal,2|249] 11103; 1 177 nIlAdisukhAdikamantareNAparasya paramArthakatAnAdhe [pra. vA. 3 / 206] 2 320 paramezvarastu avidyAkaripatAt nIra vyatirekega [ra. bhA. 1 / 1 / 17] 1 350 [pra. vArtikAla, 3 / 377] 1 292 neti bemaH; niraMkuza hyanekAntaM pararUpaM svarUpeNa [pra. vA. sva. 70] 1 480 [brahma. zAM. 2 / 2 / 33] 1 477 pararUpaM svarUpeNa [pra. vA. za67] 2 49 nedaM kAraNAvadhAraNametAvat parasparavirudayokatrAsambhavAta [nyAyabhA. 1 / 14] 1 536 ! nehazAnAM vipratiSiddhArthAnA parasparaviyogena samAnakAlayorapi [amasi. 1. 63] 1 452 [pra. vArtikAla, ] 1 264 neha nAnAsti kicana paraspara viziSTeSu dravyaguNakarmasva vidiSTam [grahadA. 4|4|11] 111752 16 1 508 neha nAnAsti kiJcana parituSTa[:]kSaNo yasya [vRhadA. kaTho. 411] 1438; 1 458 [pra. vAsikAla. 1 / 203] 2 346 naikrasminnasambhavAn brahmasU. zarA33] 1 476 pareNa tadabhAve'pi dRzyate iThi naikAntaH sarvabhAvAnA [brahmAsi. 2 / 25] 1 435 [ ] 1 273 naikAdhikaraNatvaM cet parIkSAtmano buddhi: [ ] 1188 [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 277 | parozA no buddhiH [ ] 2 344 naitadevaM guNakarmasAmAnyAnAM paryAyeNa yathA caiko [praza, byo. pR. 50] 1 183 mI. zlo. zabdani. dalo. 198] 2 314 nairAtmyadRSTe stAkkito'pi vA / pazcAdaSagatArthasya [ ] 2 18 [. vA. 13139] 1 318 : pazcimastu purastanadhvaninaiSa doSaH pRthaktvAgrahaNanibandhanasya [sphoTasi. pR. 130] 2 331 pazyanna kSaNikameva [ ] 1 110 meghApi kalpanA zAne [pra. vA. 2 / 419] 1 264 | pazyanvA etad draSTavyaM [vRhadA. 4 / 3 / 23] 1 177 'gyAyamArgatulArUr3ham pazyan svalakSaNAnyeka- [siddhivi.pra.pari. 1 98 __hitudhi. TI. pR. 1] 1 / 321; 1 365 pANyAkAzavibhAgAn [ ]2 141 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUtrI bhAga pRSTha | 368 ! pratyeka samavetatvaM [mI. lo. vana. lo. 30-32]2 | pratyakSaM kalpanApoDaM [pra, vA. 2123] 1191 1/162 1/468 114696 11504 1524 2 pratyakSaM kalpanApoDhaM [mAyAva 114] 1 pratyakSeNa rUpAdivyatiriktastha [pra. yo. 144] 1 pANyAdikampe sarvasva [pra. vA. 1186] 1 pAdo'sya vizvAbhUtAni [ yaju. puruSa. 31/3 chAndo. 3 | 1226] 1176 pArampArpitaM santa 11 [mI. slo. zabdani.lo. 188] 2 315 pArA cakSurAdInAM [ ] 2 pAre madhye'ntaH [zAkaTAya 219] 1 pAvakassarvadahane [pra.vArtikAla. 11162] 2 162 | pratyagAddhe'pi punaH pratibhyAmaM pratiyogyA 204 [bRhadA 43117] 1 punarAvRttirityukta [pra. vA. 11142] 1 puruSo'sti moktubhAvAt [ sAMkhyakArikA 17] pUrva tenAsya vRttivet 532 ' 233 [pra. vArtikAla. 11205] 2 pUrvapakSamavizAya duSo'pi [ pUrvamevAsya nAvAce ]2 ] * [pra. vArtikAla. 2330] 1 pUrvAvena [pra. vArtikA. 21219] 1 pUrvodakaviparItamudakaM [ nyAyabhA 11115] 2 paunaHpunyaM bhRzArtho vA [ pauruSeyamapekSA [sa. 216] prakRtermahAn [sAM. kA. 22] prakSAlanAdi pakasya dUrAdasparzanaM [ prakSAlanAdi pakkasya [pra.vArtikAla. 147] 'pratidravyaM bhidyate bhAvaH' iti bruvANa ] 2232 2 248 ]1 [ pratinavasyApi tasya tattvaM na zabdasya ] ra [ pratipakSaparigraho vAdaH [ nyAyasU. 1/2/1] 2 pratibhAso dhiyAM bhinnaH [pra. bA.33106] 1 pratibhAsAntargatameva [ ] pratibhAso yo[pra. vArtikAla 111] 2 prativiSayAnyAyam [sa. kA. 5] 1 pratisandhAnamarthasiddha [praza. yo. pra. 45] pratItibhedAda bheda hi 1 621 233 260 35 | 202 24 1 459 9 471 506 56 242 50 397 3 534 182 [pra.vArtikAla 2/329] ? pratyekamanuddhatvAt [brahmasi kA. 31] 1 309 pratyakSAdibhyaH siddhAdAmnAyAn pratyakSAdInAM tu vyAvahArika [mI. lo. 11115 upa. ilo. 28] 2 362 pratyakSAderapi svaviSayA- [ pratyakSaM nirvikalpaM [ pratyakSapUrvaka sam [ brahmasi 1.40] 1 ] I [pra. vArtikAla 2 / 420] pratyakSabuddhiH kramate na yatra [gregen. dr. R*] 2 pratyakSaM bahirantazva [nyAyavi. ralo. 128] 1 pratyakSamaJjasA spaSTa [ nyAyavi . 407 ] [ brahmasi. 4.41] 1 460 ] sAMga pratyayairanupAkhyeyai- [ vAkpa. 184] pratyayo yadi nAmAmaM pratyAsatyA yayaikyaM [pra. cArtikAla. 3(331] ? ] 1 1 [siddhivi. pari. 6 ] 296 | pratyekasamavetatvaM [ bhI. zlI. vana. klo. 30] pradIpacorapi bhavet [ } 423 [pra. vArtikAla 4112] 1 28 39 166 518 181 80 82 pratyakSamanAntam [ pratyakSalakSaNaM prAhuH [ pratyakSaM vizadaM rAnam [lI. ilo. 1 96 pratyakSa vizadaM zAnam [pramANasaM zlo. 2] 1 pratyakSaM savikalpaM cet [ pratyakSAviSayasyArthasya [ 104 44 ] 2 ] 2 236 ] 526 ! pratyakSavedyamevalam [ pratyakSasya pramANatve 460 80 524 265 298 64 ? 363 2 330 w' 1 168 2 40 s 227 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 nyAyavinizcayaSidharaNe bhAga pRSTha bhAga 1 pradezamahAravisarpAbhyAm ta, sU. 5/16] 2 113 prArabhAgI yaH murASTrAgA [mI. lo. pradhAnAnAM pradhAnaM tan zabdani. lo. 163] 2 314 [pra. cArtikAra. 31351] 1 405, prAgabhAvaH sarvadetUnAm [pr.paa.2|246] 1 259 pradhAnamIzvaraH karma 1406 / prAgasataH sattAsambandhaHkAryavam pradhvastasya na heThastra [ prabhAsvaramidaM nittaM [pra. vA. 1 / 210] prAjJanAtmanA samparizvato 1138, 11177: 1262 343 1 [vRhadA. 4 / 3 / 21] 1 531 prabhuryadevecchati tatkaroti [ 2 296 | prAtihAryavimayaH pariSkRto pramANatarkasAdhanopalambho [bahattva. ilo. 73] 2 257 [nyAyasU. 1 / 2 / 1] 2 243 | prApterathApi pUrveNa pramANe vividha prameyadaividhyAt [pra. kArtikAla, 3 // 351] 1 402 [pra. yAtikAla, 21112] 1 522 prAmANyaM cetasa svArthavyavasAyaH pramANa svato nirNayaH 12 364 [siddhivi. pari. 1 lo. 2] 2 365 | prAmANyaM vastuviSayaH [ ]2 4 pramANAdiSTa saMsiddhiH prAmANya vyavahAreNa [pra. vA. 117] primAgAe. pR. 63] 1 56 | 1771 / 111:1 / 266 / 1 / 320; pramANAntarasadbhAva 1523,2282,2 / 3602 366 pramANamAtmasAtkuryana nyAyapi.zlo.49) 1 76 ' prAyaH prAkRtazaktirapratibalapramANanathairadhigamaH [te. sU. 1 / 6] 2 366 / [pra. vA. 1 / 2] 1 48 pramANamanadhigatA [ ] 1 3.1 | prokSitaM bhakSayenmAsam [manu. 5 / 27] 1 530 pramANamarthasambandhAt phalapaicimpadRSTezca [pra. vA. 11277] 2 337 nyAyavi. kA. 285] 1 47 phalaM kazcittajanya- [pra. vA. 1 / 278] 2 335 pramANamavisaMvAdijJAnam [pra. vA. 113] : 515 | pahirantarapyubhayathA ca pramANasya phalama [siddhivipari. 1] 1 521 vahatsva. zlo. 129] 2 288 pramANa svato nirNaya bahIrUpatayaiva sAmAnya / ] 1 140 [middhivi. pari. 1 dalo. 2] 2 365 ! bahuzo bahudhopArya pramattayogAt prANatyaparopaNaM [pra. vA. 1 / 137] 11532; 2 267 [ta. sU. 7/13] 2 256 | bAdhakaH kiM taducchedI gramAtRprameyayoH samve'pi [. ]1 60 [pra. dhArsikAla. 31330] 1 259 pravartanasyaikasya [pra. vArtikAla,21133] 1 86 | bAdhasya kAryahetoH [ ] 2 130 prasiddhaye bhrAnsyA nizcIyate bAhyaM tapaH paramaduzcara. [.vA. 3 / 44] 2 361 bisva. zlo. 82] 2 337 prasiddhAni pramANAni nyAyAyatA.dalo.2] 2 246 / bAhyaH sannihito'pyarya- [pra. bA.21516] 1 196 prahINasamudAyasya na ta eva buddhi pUrvI kriyAM dRSTvA [santAnA. mo. 1] 1 3. [pra. bArtikAla. 1 / 194] 2 268 : budbhyadhyavasitamartha [ ] prAk zabdAnazvarAt [siddhivi. pari. 3] 1 475 : 11235, 2 / 273; 21275 2 328 prAgbhAgaH punareteSAM addhyAdayaH kacidAzritA [ ]2 290 mI. zlo. zadani. dalI. 164] 2 314 | bodhAtmakasvAmmAna [pra.vArtikA.14] 1 73 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavid va bhavati [muNDako 3/2/9] navidApnoti param [taitirIya. 2|1|1] brahmANTaM yadevaitat tatrApi [ bruvan pratyacamabhrAntaM [[siddhivi. pari. 1] 2 bha bharace vidyeta [ pratyakSaM bhArA pRSTha 1 2 ] 1409 : 6 [pra. vArtikA 11138] 2 bhAve copalamdheH [brahmasU. 2/1/15] bhAvopadhAnamAtre [pra. vA. 31187 ] 2 raise mAyopamaH svanopamaH 1 3 2 256 bhavatu 1 23 bhavatu nirvyApArasvaM tasya [ ] 2 212 bhavAnaiva pramANaM nApara: [ ] 25 ] 2 202 511 bhaviSyadyupAdakatvaM [ bhAgA vAsante [hetu.TI. pR. 106] 1 468 bhAvAbopalabdheH [brahmasU. 2/1315] bhAnti rajjyAmasanto'pi [ bhAvAdevAsya tadbhAve [pra. vA. 1946] mAmitA yamANatvami ] 2336 5 243 ] [ bhidyate hRdayagranthiH [muNDako 28 ]. 1 mikAlaM kathaM brAhmaM [pra. bA. 2247] 11257 1/262 2 bhinnazve'pi hi kAsAcit [mI. slo A. 28] 2 bhinnavaikatvanirayatye [bhI. iko. zabdani 272] 2 bhinnempo 'nugatapratyayasyAdarzanAt avataraNasUcI I [praza. vyo. pra.] 1 bhinnamUrti yathApA [mI. lo. zabdani zlo. 182] 2 bhUtagrAmaH sa evAyaM [ ] 2 bheda eva tathA ca syA- [hetu.TI. pR. 107] 1 bheda evAtha tatrApi [hetu. TI. 1. 107] 1 bhedAbhyAM cAkSuSaH [ta. sU. 5128] 2 bhedaH sAkSAdasAkSAca [AtamI. lo. 10531 sAya 128 352 | bhogApavargArthaM dRzyam [yogasU. 2/18] 1 235 351 / bhrAntiriti sambandhaH [pra. vArtikAla 2380] 1 288 52 | bhrAnternizrIyate neti [pra. bA. 344] 1 AkhyAnazrIyateneti [pra. vA. 244] 2 504 361 kAnasya [arkyapadI. 1187] 2 bhedena viniyogArtham [pra. bA. 2388] 1 mobhagyazasyoratyantA [yogamA. 216] 1 176 511 15 321 344 318 37 1 429 ma maNipradIpa bhayoH [pra. vA. 2257 ] 315 137 449 449 138 25 11326; 1/482 2 matizrutAminaH paryaya [ta.su. 119] 2 madazaktivadvijJAnam [ manasoryugapaddvRtteH [pra. vA. 2/132 1 1188; 1275 11349 1/2585 1 "manaso" [pra. nA. 2 / 133] mantrAdyupatAkSANAM [pra. vA. 22355] 1 mandA lokasAhityena [ 1 mama dhyAmahitaM cakSuH ] 27 363 2 93 424 [pra. vArtikAla. 2 / 410] 1 mamaitraM pratibhAso'yam 501 273 [pra. vArtikAla 111] 1 mahataH paramavyaktamavyaktAt [kaTo. 2111] 2 mahatyanekadravyatvAt [ vaido. sU. 4/116] 2 146 mahadAdyAH prakRtiSikRtayaH [ sAMkhyakA. 3] 1 149 bhAnvapAdakabhedena [ pra. vA. 21411] 1 275 mAyAmanvipratibhAsada - 471 [pra. vArtikAla. 2210] 1382 mAlAM zAnavidoM ko'yaM [pra.vA. 2/514] 1 196 73 mithyAdhyAropadhAnArthaM 527 516 312 275 2.75 332 / [kaTApa. 4|10] 1 | 352 : 1 269 : meghotyA bhaviSyati [nyAya bhA. 11115] 2 231 maithunamA [ta. sU. 7116] 1 [pra.vA. 1 / 194] 21116 2 mithyaikAnte vizeSo yA [lI. zlo. 41] muktistu zUnyavAdRSTaH [pra. vA. 11255] mukhato brAhmaNamanujat [ 1 20 ] 2 301 ]* 60 245 475 mukhyagauNabhAvasya [ mUDhaH tayoraikyaM vyavasyati [pra.bA.2/133] 1 359 mUcrchA pariSada [ta. sU. 7 17 ] 2 257 1 471 mUlaprakRtiH [ saMkhyA 3] mRtyoH sa mRtyumApnoti 510 201 2 256 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyadhimidhayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga 1 kSetrIma modakAruNyamaya ta.sU. 7/11] 2 247 / yathA ca santi dravyaguNakarmANi [ 1 508 / yathA tathA[5]yathArthatve- [pra.vA. 2258] 1 483 yA pareNa caudita doss-[nyaaykssaa.5|2|21] 1 375 / yathA tadbodhaka vastu. [pra. vA. 2 / 302] 1 244 yaH pazyasyAtmAnaM tatrAsyAha yathA vanmate nirvikalpakena [ ]1 370 [pra. vA. 1 / 219] 2 328 / yathA daNDiAna jAtyAdeH [pra.pA. 21145] 1 160 yaH prAgajanako buddha- [ 2 167 yathAnuvAkaH zloko vA yaH sA lokeSu tiSThan [bhRdaa.3|7|15] 1 416 vAkSapa. 183] 2 330 yaH sarvedhu vedeSu tiSThan [vRhadA.317.15] 2 19 vyA pituH sadazaH putra utpattimAn ya eva laukikA shaavrmaa.3|3|30] 2 318 [pra.vArtikAla. 20305] 1 245 majjAtIyaiH pramANaistu [mo. zlo. codanA yathA yathArthAzcintyante ilo. 113] 21286; 2 290 [pra. vA. 2 / 209] 2142 16 yata evAsAvuttare vaktavya yathA vizuddhamAkAzam [nyAya vA. 5 / 2 / 21] 1 376 : [vRhadA. bhA. vA. 3 / 5 / 43] 1 312 yataH pratyaya ityevaM [mI, dalo. zamdani. . mathA sa jAtastenAsya ___ zlo. 245] 2 57 pra. cArtikAla. // 330] 1 260 yataH syabhAvo'sya yathA [pr.vaa.2|346] 1 400 payAstra pratyayApezAd [pravA. 2 / 217] 1 35 yataH svarUpabhedAdasya [ pra.va | 16] 1 240 : yathaiva kAraNAdeva [pra.vArtikAla. 1 / 162] 2 161 yato na prAti sandehaH yathaiva kezA davIyasi deze pra.vArtikAla. 114] 1373; 1 76 / [ma. vAlikAla. 2 / 223] 1 117 yato vA imAni vati. za] 1438 yayaiva grAhakAkAraH yato vAco nivartante [taitti. 24] 2 352 : [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 397 yattAvannAstyeko'vayavI [ ] 1 368 yadhaiya tarhi svarUpasaMvedanarUpeNa / yatnazca do [ ] 1 37 [pra. dhArtikAla. 21306] 1 244 patra tu nAbhyAsattasya [m.vaartikaal.1|4] 1 93 yathaiva taba gatyAdi- [mI. zlo. spho.24] 2 317 vatra nAnyatpazyati [chAndo. 7 / 24 / 1] 1 353 . yathaiva prathamaM jJAnaM yatrApyatizayo dRSTaH [pra. vArtikAla, 3 / 351] 1 401 [mI. sI. codanA, ro. 114] 2 288 | yathaivAtmA yamAkAra- [nyAyadhi. dalo. 35] 1 70 yava janadena satraivAsya [ ] yathaivAsyAkrama satvaM 1523; 2 366 pra. vArtikAla, 11205 ] 2 121 yatraivArthakriyA tatra [pra.vArtikAla. 1 / 4] 1 73 yathokkopapatrachalajA sinigraha patsAdhanAGgaM na bhavati [ ] 2 235 nyAyasU0 112 / 2] 222422 244 yathA kazcittasyAryarUpam [pra.bA.14353] : yadazaktivadvidhAmam / za2162 22 / yadAtItaM na sagrAhya yathAgnecalataH marcA dizo [kossiit.3|3] 1 350. [prA. vArtikAla.41195] 2 88 yathA cakSurAdikAd grAhakA / yadA tu grAhamAkAra [pra. vArtikAla, 3 / 321] 1 361 mI. lo. zUnya. 74] 1 157 yathA na romaharSAdi / padA sa dRzyate bhAva: [pra. bAtikAla. 3330] 1 397 [pra. vArtikAla. 31330] 1 260 yathA ca vyatirekaiva [mI.dalo. vana, 32] padA svarUpaM tattasya 11499; 2 / 402 78 . [pra. vArtikAla. 21321] 1 216 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUtrI bhAga pRSTha / bhAga pRSTha yadA hi sarvaprakAracanakAstikatvaM . yadeva dRzyate tadevAbhyupagamyate brAsika 25] [pra. vArtikAla. 3 / 3301 1 397 yadA kAlakAcyApi / padyathA'trabhAsate tasathaiva [ ]1 511 [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 92 ! yadyadA kAryamutpitsu siddhidhi. pari. 3] 1 475 yadi grahaNamarthasya yadyapyekana doSeNa [pra. vA. 1227] 2.. 339 [pra. vArtikAla. 21241] 1 101 ! yadyadvaite na [ma. vArtikAla. 1136] yadi ca dRzyamAnatAvyatirekaiNa za54; 1314, 2 268 [pra. vArtikAla. 31333] 1 399 ; yadyanyasmin sAdhyamAne [pra. vA. 4 / 33] 2 11 yadi ca sAdhAraNatvaM pratibhAti yadyasmAdrimapratibhAsa ma. vArtikAla. 31331] 1 362 . [ [ ] 1 / 158, 2 30 yadi tattadAkAramAtmAnam vA karturabhAvena [pra. vArtikAla.. 285 mI. balo. codanA. lo. 63.2 304 yadi dharmavazena syAttasyA... ' yadvA sarvagatatve'pi [pra. vAtikAla. 4197] 2 8 [mI. ilo, A. 26] 2 37 yadi nAma pakSavizeSaNaM yastAvadasarvajJa evaM sarvazo bhavati [pra. cArtikAla. 4 / 187] 2 84 [pra. vArtikAla. 1 / 21] 1 7 yadi nityamanityaM... yastu samyagavarodhayuktaH [ 1 170 pra. vArtikAla. 11205] 2 121 yasya khalu dravyAt paryAyA midhante yadi pavAhinAzyeta [vAsi. 2 / 24] 1 436 [pra. vArtikAla. 1 / 330] 1 260 : yasya yena saha tAdAtmya... yadi pUrvAparIbhASaH [hetuvi. TI. pR. 1] 2 198 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 122 / yasya hesukRto mAvaH yadi prathamasampAta [pra. vArtikAla, 1/135] 1 12 [pra. vArtikAla. 2 / 105] 1185 yasyAramA vallabhastasya [pra. pA. 1 / 236] 2 344 yadi pramANa prAkasiddha / yasminnAtmani samavetaM zAnamupajAtaM [pra. vArtikAla. 114] 1 73 (paza. nyo. pR. 529] 1 213 yadi mAvAntaramevAbhAvasta dA yasminneva viSaye zAnamutpanna ]2 153 | [za. vyo. pR. 528] 1 212 yadi yogI bhavet... yAca yAvatI ca mAtrA [pra. vArtikAla. 1191] 2 146 [pra. cArtikAla. dvi. pa. pR. 310] 1 409 yadi zabdasya sAmanai yA cAvayavayo vRttiH [pra. vArtikAla. 179] 2 83 | [zlo. mI. vana. klo. 34] 2 40 yadi saMvedyate nIla yA tUtpattikAla eva sukhAdeH [ ]1 220 [pra. vArtikAla. 3 / 331] 113061 354 yAvacchUmaM ca tadbuddhi yadi SaDbhiH pramANaiH syAt mI. zlo. zUnya, 193] 1 189 8yAyajjIvet sukhaM jIvet [subhASitaratna.] 2 100 yadupasagdhikAraNopapatra vastu yAcadAtmani na premNo [pa. vA. 141932 265 [ ]1 505 yAvanti paraspANi tAvatyastanivRttayaH yadevatpazyasi tasya 2 228 13panna J1 537 / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinimayavivaraNe 428 ja192 2 82 mAga pRDa. yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadaI [ ]2 142 rUpAdau cakSurAdInAM yugapajyAnAnupapatirmanaso ____2 141 [mI. dalo. zUnya. 186] 1 188 nyAyasU. 1 / 1 / 15] 1 223 yugapadekatra yahUni karmANi [ 2 142 - lakSaNayutte. bAdhAsambhave yugapaviSayasannidhAnAdeva [pra. vArtikAla. 2117] 1 219 [pra. vArtikAla. 21133] 1 89 lakSaNayukta bAdhAsambhadhe [pra. vArtikAka, 6/71 2 219 ye kalpayanti kavayaH sugatasya [ lakSaNahezvoH [pANini, 12 / 126] 2 118 yogAnuSThAnAvazuddhikSaye [yogasU. 228] 2 272 samdharUpe kvaciskiJcit [brahAsi. 22] 1 345 yoginA ca samAdhAnAsthi liGgasya tatsAdhyasambandhasya vA [pra. vArtikAla. 1138] 2 175 " ] 1 47 yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNa linalinidhiyorevaM [pra. vA. 2182] praza. bhA. pR. 168] 1 452 11194, 1 / 331, 1 483 yogyadezasthite [pra. vArvikAla. 2 / 126] 1 142 yogyaH zabdo vikalpo vA lUnatA nAma vicchedaH [siddhivi, pari.5] 2 321 : pra. vArtikAla, 41197] 2 89 yojanAtpUrve [ma. vAtikAla. 21146] 1 159 yo niHzeSapadArthatatvavizya-[ ]1 28 vaktA nahi krama kazcit yo muktastasya bandho na [mI. malo. zabdani. ilo, 288] 2 300 [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 27. / vasavivRddhinimittaM [sArakhyakA. 57] 2 273 yo yatraiva sa tatraiya [ ] 1 53 ariva yadA bhAyabheda- [brahmasi. 2/10/1 418 po yo gRhItaH sarvasmin voM na dayanasvAta [mI. zlo. zamdani. dalo. 171] 2 310 [mo. ralo. zabdami. lo. 213] 2 309 yo hibaddho na tasya mokSo'sti ardhamAnakabhaGgena [mI. lo. pR. 613] 1 439 pra. vArtikAla. 12190] 2 265 vastunyutpattibhinne ca yo hi bhAvadharma tatra [pra. vA. 12193] 2 14 - [mI. zlo. zabdani.zlo. 267] 2 74 vastunyaSa vikalpaH syAd rUpaM rUpamitIkSeta [pra. vA. 22177] 1 198 [ ]213; 2 50 rUparasagandhasparzavatI pRthivI vastubhede prasiddhastra [pra.vA. 114] 1 4055 1 [vaize. 2211412 209 bastulezasya cAzrayaH [ ] 2 200 spasparzayozca pratiniyata vastusvabhAvo'yaM yadanubhavaH [ ]2 163 praza. vyo. pR. 44] 1 183 vasvasaGkarasiddhizca rUpAdayo ghaTasyeti pi. bA. 11104] , 169 mI. zlo. abhAva. ilo. 2] 2 152 rUpAdinApi ramAdevyabhicAro vAcyavAcakasambandha [ ] 1 279 [vi. TI. pR.8] 2 197 vAtAya kapilA cigudArUpAdizaktibhedAnAmapra. dA.1. 1 16 [pA. mahA. 23 / 13] 2 322 rUmAdInAM pratiniyasazaktibhedam 1 169 vAdinA sAdhane prayutne svaya-[ ]2 239 [pra. vArtikAla. 1 / 102] 2 562 . vAdinI guNadoSAnyAM [ ] 2 235 rUpAderasako gatiH [pra. vA. za8) 1 487 vAdino'neka hetUtI [siddhidhi.pari. 5] 1 376 rUpAdezvetasameva [pra. vA. 22532] 1 354 vikalpamantareNApi [pra.bArtikAla. 14] 1 93 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 429 viviyanna iti mo. 1134lI. 37, 353 / libhAbhAvAJca 2017] 1 4 400 bhAga pRha bhAga pUsa mikarUpayonayaH zamdAH [ ] vividhAnuvidhAnasya (pramANasaM stra zlo.4] 1 162 22392,11533, 11582 324 : viziyamukhasaMpara sthAI vikarUpAH zabdayonayaH [ ] 2 323 / [pra. vA. 1234] 2 341 vikalpo prAmAhakollekhanotpattimAn / vizeSaM kurute hetuH [ [pra.pAtikAla. 3 / 330] 1 271 / vizeSagrahaNAbhASAdeko vikalpo 'stuni so [ ] 1 314 | mo. zlo, AkRti, zlo. 73] 2 79 vikArAtmaka hi jIvasyAbhyue. vizeSamayamathAnyatra [pra.zA.bhA. 1 / 422] 1 464 | [pra.vArtikA 3 / 330] 1 261 vigrahagatau karmayogaH [ta.sU. 2225] 2 102 | vizeSaNaM vizeSpaJca [ma, vArtikAla. 20145] 1 / 160; 1 396 . [mI.lo. 13114lI, 47] 1 546 vizerarUpato ye'pi vizAta detaM vizenaM [ ] 1 353 . mI. zlI, AkRti. 68] 1 455 vijJAna vizanarUpatayApi[pra.bA.12092 vizanAntaramare bRhadA, 4 / 5 / 2] 2 19 [vaize, sU0 1 / 2 / 17] 1 451 vitatArthA nIlAdivikalpA [ 1 522 | viSayagrahaNadhamoM vijJAnasyA vitteviSayanirmAsa- [siddhivi.pra.pari] 1 231 | 231 | viSayaviSayasannipAtAnantaraM vidyAM cAvidyAJca [IzA.lo. 11] 1 310 [ldhI. sva. zlo. 5] 1 66 vidyA vidyanye [3] apyupAyo / viSayavyapadezAcca [ ] 1 287 brahAsi.vyA.pU. 13] 1 310 | yinupapattiriti hetuH [praza.yo. pR. 46] 1 374 cidurvA vAyo hetureva hi kevalA. | vRddhirAdeca [pA. sU. 13141] [pra. vA. 3 / 26] 21178; 2 237 vede katurabhAvAttadopazadveSa [ ]2 334 vidhAnameSa vaikalya- [baharasi. 2 / 4] 1 346, nae sazarIrasya priyApriyayo vividheyA sattvavyavaccheda [chAndo, 8 / 1 / 211] 2 276 prasi.pU.47] 1 462 | vyaGgayAnA netadastIti [mI.ralo. zamdani. vinApi paramANanA [pr.vaartikaal.1|91] 2 146 balo. 216) 2 307 vibhusvAvayathAbhASI vyatyatpatvamahAve ca [mI. dalo. zabdani. mI.lo.vana.lo.31] 2146; 2 78 dalo. 214] 2 307 vibhrame vibhrame teSAM [bhyAyavi.lo.5411 230 / vyaktizastyanurodhataH mI. zlo.] 2 78 vimUDho laghuttervA [pra. vA. 21133] 1 93 vyaktiSveva hi sAmAnya vimRzya pakSapratipakSAbhyo [mI. sI. Aya. zlo. 25] 3 38 nyAyasU0 11141] 1 49 | | vyakti vetra ca sAmAnya [mI. ilo. virudharmAbhyAsena [ 1 124 [mI. zlo, AkRti. zlo. 25] 2162, 2 77 viruddha hetumudbhAcya [ ] 2 236 vyaktitvaprasiddhiH [pra. vA. 2 / 541) 1 199 nirodhaH zAntatA maNItatA[ ] 2 346 / vyaktInAM mAbona tAsAM virozanobhayaikAramba [AptamI. iko. 3] 1 469 [pra. vArtikAla. 2126] 1143 vivakSayA mukhyaguNa- [bahattva, zlo, 25] 1 163 vyatiriktasya lagAve vivakSAjammAnaH zabdAstAmeva [ ]2 68 [pra. vArtikAla. 3 / 333] 1 396 vivakSAtaHkArakANi [jaine.mhaa.114|41]? 57 vyabhicArAna bAtAdidharmaH viSakSAparatatratvAna [pra. vA. 1118] 2 76 : [ma. vA. 1150 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 gyAyavinizcayavidharaNe bhAga pRSTha / bhAga pUrA vyarthakatvAdazAkyasyAt zIghravRttaralyatAdeH [pra. bA. rA140] 1 147 [pra. vArtikAla. 31337]: zavA pAyA [ ]: 3 vyavasAyAtmaka zAnaM [nyAyasU 01 / 1 / 4] zrutamaspaSTatarkaNam [ 1192 1180; 1 / 198; 143705 : [ta. zlo. pR. 120] 2 360 21872 167 . zrotA tatastataHzada- [mI.zlo. zamdani. vyavasAyAtmano dRSTaH zlo. 176] [siddhivi. pari.1] 114931 521 myavasyantIkSAgAdeva [pra. vA. 20107] 2 172 saMyogasya drvyaarmbh| vyavahAramAtramidam [ ] 276 ' saMyogasyaiva hovaM dharmo [.. ] 1 369 vyavahAramAtramavicAritataravatApi saMyogAnAM dravyam [vaize. su. 1 / 1 / 27] 2 133 [pra. bAtikAra. 412] 1. 250 saMyogyAdiSu yemvasti [ma. yA. 4203] 2 197 vyAkhyAtAra: khalvecaM 108, saMyojyagrahaNaM hi kalpanA / [pra. vA. sva. 5 / 72] 2 65 . [pra. vArtikAsa. 2 / 146] 1 159 vyAkhyAtAro hi krIDA [ ] 1 54 saMvAdaH pratyayaH [pra. yA. 14] 73 dhyAvRtaM cArthasaMvittI suvittibhedaH siddho'tra [ ] 1 287 [mI. zlo. zUnya. 184] 1 188 saMvedanaM na pUrva tat dhyAvRttAzca parasparam [siddhitri. pari.3] 1 441 : [pra. vArtikAla. 11275] 2 125 nyAvRttabuddhihetutvAd [ ] 1 123 , saMvedanena bAhyatvavyetsudeti vizeSAttu [AtamI unlo. 57] 1 437 / [pra. vArtikAla. 3.331] 1 396 saMvedanamAtmani ] 1 270 zaktiH kuto'satAM zAnAt / saMvRtyAstu athA tathA [pra. vA. 214] 1 386 [pra. nA. 2 / 417] 1 263 / saMzayAdirahitatvena pratiH / zaktyanurodhataH [mI. ilo, AkRti. 26] 2 78 ] 2 239 zakyante hi kalpanAH [ ] 169 saMzayaviSayo'pi vayAtmA zabda sAvadanuccArya [mI. zlo. zamhani. [brahmati, pR. 63] 1 452 samujyate na bhidyante [pra. vA. za86] zlo. 255] 160; 2 321 1 478 zabdA-(diSu paJcA)nAmA- [sa. kA. 28] / 534 saMhatI hetutA teSAm [pra. bArsikAla.] 2 147 saMhatArikhalabhedo'ntaH [brahmAsi, 13] zabdo'pi pratyabhijJAnAt 1 317 [bhI. dalo. zabdani. zlo. 33] 2 305 / sa iti smaraNamayamiti [ ] 2 41 zabdozvAraNasambandha- [bhI. lo. zabdani sa imAllokAnasajana aita, 1/2] 1 438 zlo. 257] 2 6. . sa IkSAke sa prANa-[prazno. 6 // 3 // 4] 1 465 6.:. sa eSa neti netyAtmA zabdo liGgamAkAzasya [vaize. 21127] 2 201 dA. 3 / 9 / 26] 114582 16 zabdo vartata ityevaM [mI, dalo. amdAni. sakalAkAraM vastu [ lo. 172] zarIrAdau ca tadvirahapratiSedhAt sakarAgamArthaviSaya [nyAyavi. dalo, 385] 1 4. yAbaleyo'yamiti trA sakhala [ ] 2 333 [mI. zlo. AkRti. zlo. 69] 1456 sAtaparArthatvAt [sAMkhyakA. 17] 2 273 zAstra mohanivartana [pra. dA. 10] saca buddhAkAra svalakSaNameva 1108:2742 282 [pra. vArtikAla, 412] 1 250 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSataraNasUkhI bhAga pRSTha / bhAga 4 sa ca sarvapadArthAnAm [pra. vA. 3179] 2 52 samyagdarzanajAnacAritrANi saJcitAlambanAH [ ] 2 163 [ta. sU. 111) 2 / 334; 2 352 sajAtipUrvavizAnA sambandhakathane'nyasya [mI. zlo. zamdAna. [pra. vArtikAla. 2 / 308] 1 269 . lo. 2.9] 2 61 satazca sadbhAyo'satazcA ' sambandhakaraNe yunistuduktamiti [bhyAyabhA. 11] 1 442 mI.glo zabdani.zlo. 254.58] 2 60 sattA svakAraNAzleSa- [ 1443 : sambandhadarzanacAva mo. zlo, zabdani. sattopakAriNI [pra. vA. 1 / 5.] 2 200 lo. 242] 2056 2058 2 318 satvaM jJAnamanantaM brahma [taitti. 2 / 1 / 1] sambhanne yadi sambandhaH 1:3181351, 2064, 21902 335 mI.zlo.zazabdani. 264-66] 2 75 satyamAkRtisaMhAre vAkyapado. 3 / 2 / 11] 316 . sarvahArAdibhAvAmA- [ ]2 339 satyametat sAmanyekadezasya [ ]" 57 , sarva khalidaM brahma chAndo. 3 / 14 / 1] 2 34 satyam ; zabdagaDamAtrApekSayA ]. 56 sarva jAnAtu sarvasva pra.vArtikAla.33] 19 matsamprayogajasvavA sarva dugvaM vivekina yogasU. 2215] 2 263 mI. zlo. 1 / 14 lA. 291 42 . sarva pazyatu vA mA vA [pra. vA. 1635] 2 270 satsamprayoge puruSasyendriyANAm sarva vai khasvidaM brahma [chAndo, 3 / 14 / 1] 1 463 sarva sarvatra vidyate [ ] 2 192 sadakAraNavannityam [vai. sU. 41] 2 4.3 sarvagata AtmA sarvopa...[ ]2 290 saditi yato nyaguNakarmasu sarvagandhaH mabarasaH [chaando.3114|4] 1 458 vaize. na . 5 / 2 / 76]1 / 507; ? 508 sacisattAnAm [bhyAyaci.pR. 19] sadeva saumya idamaya AsIna [chAndo. 6 / 2 / 1] 1124; 11448; 115312 136 1465, 1 / 43, 2 / 34: 5 56. sarvajJAnAni miyA ca sadRzAvAvyatItizcettad [mI, zlo.. [mo.lo.AkRti..2]2 79 zabdani. dalo. 248-2592 57 mayaM brahma jagatkAraNam [.bhA.11110] 1 352 sazAyAMbhilASAdi- [siddhivi.pra. pari.2 166 matraMzo'yamiti [mI.lo.sU.2lI.134] 2.41 santAnaH samudAyazca AsI. lI. 29] - 89 sarvajJAmiti hovam mI.zlo.codanA. sanivezavizeSeNa vA zlo.134] 21286; 22287,2 3.9 [pra. vArtikAla. 1500j171 mA . 11.09.171 sarvathA nAha sambandhaH [AtamI.lI. 65] 2 9 samabhAnIprasAdena zatabhanayapi [ ]2 30.. sarvathA stithArthatvaM [nyAyavi.zlo.156] 1 147 sa pratipakSasthApanAhInI vitaNDA sarvanAmnA vinA bA[ 12 238 [tyAra sU. 12 / 3 ] 2 244 sarvasAmato prAntinSA samavAyasya pratyakSeNa ca [ 418 mI.malo,AkRti zlo, 72] 1 456 samavAyasAmathyAccet [brahmasi.pU.61] 473 sabamastIti vaktavyamAdau [ ]2 17 samasto vA vAkyarAbhi [ ]. 2 sarvamAlambane prAntam samAdhisa prastadupohapattaye [ ]2 386 [pr.baalikaal.2|196] 1 / 320 1 467 samAnakAlyoreva [ 2 227 sarvavastuSu buddhizca samAnapratyayaH samAnatAmAtaraNa mo.dalo.AkRti. lo. 5] 2 46 ma. vArnikAla, 4 / 2] 1249 sarvasya yA syAt [bAsi.pR.45] 1 461 samArophayavadAna sabasyobhanyarUpatve [pra. vA. 3 / 181] 11772 233 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 nyAyavinizrayavivaraNe bhAga para bhAga pUrA sarvasyaiSa vizAlasya sAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH [mii.lo.1|1 zlo. 12] 1 51 | yuktamanu, zlo. 41] sakArAnumAna 1 15 | sAmAnya vizeSa rati buddhyapekSam sarvAkArAnumAnaM yat [vaize, sU / 2 / 3] 1 121 [pra. vArtikAsa. 1 / 138] 2 188 / sAmAnyavidhisamavAyAnAm [ 1 578 sarvAgrahaNam avayamyasiddha sAmAnya samavAyacA. nyAyasU. 221134] AptamI. zlo. 65] 2 18 sarvANi i vA imAni bhUtAni sArUpyamatha sArazyam [mI. ilo. AkRti. [chAndo, 191] 1 465 | zlo. 67] sarvArthadarzanAyAtaH [pra. vArtikAla. 119] 1 25 | sArUpyamasya pramANam [nyAyavi. pR. 25] 2 54 sarveSAmapi kAryANAm [pra. vA, 22385] 1 289 | siddha yanna parApekSaM sabaikatva para brahma [bahavA. vA. 1.40 [siddhighi. pra. pari.] 163, 1 98 23841] 2 64 | siddha yAgavidhAtR- [pra. bA, 1113] 2 230 sayA eSa mahAnaja AsmA siddhArtha siddhasambandhaM [rahadA. 4 / 4 / 25] 1 461 ! [mI. iko. 1 / 111 zlo. 17] 1 52 sa vetti vizvam [zvetA. 3 / 19] 1 352 | siddhe'kiJcitkaro hetuH sa bhImAnakaladhIH [ ] 1 321 [pramANasaM. indI. 44] 2 129 sahabhASarata yo vyAptI surasAdirAtmavizeSaguNa 2 278 [pra. vArtikAla. 114.5] 1215, 1 75 | sukhAdedhamAdharmAbhyAmutyAdaH [ ]1 220 sa hi bahirdezasambaddhaH [zAbarabhA. 1 / 115]1 113 sukhamAhAdanAkAra [ 1 428 shopsmmniymaadmedo| ]2 226 sukheSu sthApanAsthaiva rAga sAMsyavahArikapratyayApekSA [ 1 107 [pra. vArtikAla. 1 / 238] 2 339 sAkasyaM hi teSAmeva [ ] 1 61 | sunizcitaM naH paratantrayuktim / sAdhAvatadharmANa prAyo [siddha. dvAtriM, 1/30 2 256 nirukta. 1 / 20] 2 333 / spreSveva hi tatsarve [ sAhazyasyAvadhi sti so'pi tasyaiva saMskAra [mI zlo. 1 / 1 / 4 [mI. slo. AkRti. dalo. 74] 1 457 lo. 45] sAhasyAt pratipattI ca sIkSayAttadanupalabdhi- [sAM. kA.8] 1 471 [mI. dalo. zandani. lo. 269 2 123 | snehAt sukhe tuSyati [pra.vA. 12220] 2 338 sApakatasaM karaNam spo cAkSuSatvAna pA. vyA. 1 / 4 / 42] 1 57 | nyAyapi, ilI. 285] 1 183 sAmanapratyayasyApi [pra.vArtikAla, 1/4] 1 53 | sparzasya rUpahetutvAt [ma. vA. 1184] 1 264 mApana yadivAdena [pra. thA. 4133] 2 11 | | spaSTa nAma sAmAnyavizeSaH [ 1 86 sApayaMvardhanAlaloka [ma. vA. 1 / 361] 1 155 | spaSTa sannihitArthatvAt sAdhmate vivAdApo'rtho'neneti [ ]2 227 [pramANasaM. zlo. 4] 11891 97 sAdhyakAlaM gato vA [pra. vA. 4 / 188] 2 84 | | smRtiH saMga cittAbhinibodhaH sAmagrI tu yadA kArya anayati [ 2 213 [ta. sU. 2113] 2 / sAmAnyAdayo na haptAsampagdhavantaH smRtyA svarUpagraNe "] 1 510 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 261 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 1 50 | pApamAnavArapatabA mAvA mavataraNasUcI bhAga rs bhAga 4 smaryamANena rUpeNa tadatItaM sthayA (vAmya)ntritA vAdino [ ] 5 509 [pra. vArtikAla. ] 2 88 | svasaMvedanamasiddhamehata svataH sarvapramANAnAm [mI. ilo. [pra. vArtikAla. 20354] 1 268 codanA. zlo. 47] 21301; 2 304 svasaMvedanabhAyAnena svato'nyato nivateta siddhAntavi. pari.3] , 414 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 122 svapakSasidirekasya / ..mpasvabhASabyavasthitayo mAvA [ SA sva ] 2 54 syapakSasidirekasya nigrahojyasya svahetujanito'pyarthaH [laghI. ko. 59] 1 68 [ ] 21243 2 244 svAramAvabodhakatvAbhAve [ ]1 215 sphuratA mokSu tejaH [mI. ilo. zandani. svAbhilApasambaddhA evArthI [ ]1 137 elo. 181] syAdananyaH kaciccesvabhAvo yanimittAt syAta [pra. vA. la. 1 / 238] 2 340 citu. TI. pR. 1.5] 1 449 syAvAdakevarUzAne [AmamI.lo. 105] 1 27 svayaM patAmodarate patantam [ 1 384 svIkRrSanti guNAna [siddhivi. pari. ] 1 408 svayaM saiva prakArAte [pra. vA. 2 / 327] 11313, 1 400 hantAbhimAstimo devatA svaravyA namAtrAdi [chAndo. 6 / 3 / 2 1 533 __[mI. zlo. zamdAna. 268] 2 74 | TikA mAge ] 1 526 svarUpasvAvalambanAkAra hetunA yaH samapreNa [pra. vA. za6] 2 200 [pra. bArtikAla. 125] 1 75 | hetunA yaH samarthana [ma. vA. 36] 1 488 svarUpasya svato gatiH [pra. vA. 16] hetubhAvATate nAnyA [pra. vA. 2/224] 1 117 1178 1581, 2110111294, hetumadanityam [sAMkhyakA 10] 2 273 1140, 11400 992 268 hevarapadezo liGgam [vaize. sU. 1912 / 4] 1 125 svarUpeNa pratIta cet IsosviSvapi [pra. thA. 3114] 1 519 [pra. vArtikAla. 2 / 329] 1 296 hamArthinastu mAdhyasthyam mI. zlo. pR. 613] 1 439 svarUpeNa hi saMvisImAM iyopAdeyatatvasya [pra. vA. 1134] [pra. pArtikAla. 3 / 339] 1 401 195; 1 391 svarUpeNaiva nirdezyaH [pra. vA. 478] 2 1 heyopAdeyaviSaye [pra. vArtikAla. 1 / 4] 1 55 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayagatAH kecana viziSTAH zabdAH bhAga ra kArikA 2 241 212 2 234 206 2 267 1 bhAga pRSTha kArikA ananvaya. akalaMka 1 544 171 ananvayAdidoSokti akalaGgamaGgalaphalam 2 368 94 : anAkAranirIkSaNe akalaGka ratnanicayanyAyo 2 247 217 anAdivAsanA akiJcitkara (hetvAbhAsa) 242 27.28 anAdi sampradAya akiJcitkaravistarAH 2 129 100 anAdhipatyazUnya akivikaravistaraiH 2 225 197 anumAna akSArthamanaskArasattvasambadhadarzanam1 535 169 anekAtmapariNAmadhyavasthita atatphalaparAvRttAkArasmRtihetuH2 168 142 : anekAtmaprazaMsanam atanavRttimaH 1 24. 29 anekAtmasAdhana atadarthaparAvRtta 1 248 29 antaHzarIravRtti atadAbhatayA buddheH 1 491 143 . agdhaparamparA ataddhe tuphalApohe 1 127 5 anyathAnupapannala 2 157 1388 15 2 302 1 176 31 11 2 177 155 2 185 159 2 161 136 2 232 202 2 214 178 299 atirUDhAnavAdataH atilaukika 2 285 11 : anyathAnupapanavaniyama atIndriya 2 24 10 anyathAnupaparavarahitAH atyantAbhedabhedI 1 492 146 : anvaya arthAkAraviveka 1 469 154 aparAlIdasatpatha . 491 143 apauruSeya arthAtmAsaMbhAvyAkAraDambarama 1 271 36 adopondrAdhana 2 136 201. apauruSeyavRttAnta 1 12 5. apauyapemI 1 334 61 apramAgaprameyatya 1 340 741 avinAbhAvanizraya azeSanabhastalavisarpiNI advaitam 1 355 85 asAdhanAGgavacana adhaUzvavibhAgAdipariNAmavizeSa 421 108 asiddha adhyakSa 1 200 12 / 2 359 82 advayaM 1 2 226 22 236 209 / 2 225 196 1 529 164 : AyurvedAdi 1 270 35 2 3.2 32 anAkArazakeyuanaryAnekasantAna anantakAryakAraNatekSaNa 1 127 5 | kSiNikAdi Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarazAnasaMgrahaH pAdavyayabhavyayukta utpAda zyaunyAdi upalabdhi [=] utpAdavigamadhIvyadravyaparyAyasaMgraham 1 484 1 o 1 xx 117 2 199 171 ubhayapakSoktadoSArekAnavasthiti 2 234 206 tasvArthadarzanazAnacAritra kaNacarasamaya kalpanApoDha kApilIyaM prameyaM kAryahetu kSaNika kSaNikaM jJAnaM kSaNikArabhan guNavadravyam 'caturvidhaM (sara) catuH satyabhAvanAdi vikra citratama citratara jAtiH jJAnAvaraNasaMkSaya kAnAvRtiviveka jyotijJAnAdi tarka svAyavinizvayagatAH kecana viziSTA / zabdAH bhAga pRSTha kArikA 1 2 324 52 ? 531 167 cApAvAlolavilocana ! 319 53 jAtimUkalohitapItavat jAtismarANAM saMprAdAd jJAnazAnalatA jAnakAra tarkaparinidhita [ka] r b [ na ] [ca] [ ja ] 942271 tatkAryotkarSa paryAbhAva taccAnAnutpAdahetu: 128 | tatvadarzin 119 tattva nirNayAdAnahAnIH [a] 2 367 92 * 504 154 ra 367 12 r 190 266 2 211 176 1 490 139 2 141 168 tadAbhAsa (vAdAbhAsa) tAmAsa (dRSTAntAbhAsa ) 1 420 115 tadAhArAdisAmAnyasmRtirnAdva 18393-94 2 222 2 289 21 2 358 80 L : tattvaviniya tatvavyavasthAnaM 2 153 126 187 s 186 160 tatpratItyasamupAda tassAdhyasAdhanasaMsthitiH tatsaMskArAnvayekSatva 191 / tadatadvastubheda tadatAgavRtti tadanekArthasaMzleSapariNAma tadapovAra kalpana 2 141 410 1 383 94 tIkSNaga 1 283 93 tulitadravyasaMyoga tulonnAmarasAdi pramoSatadvikArAnukAriNI tAdraya tAmrAdiraktikAdi tAsvAdisannidhAna 2 233 203 [va] 1 222 56. dadhyuSTrAderabhedatvAdekacodana 2 223 203 2 208 78 | digbhAgabheda 7 466 90 1 226 22 2 358 80 1 503 153 2 240 219 2 15P 40 2 241 211 ra 86 86 * 1 428 115 1 424 117 1 312 51 1 4 75 vagAhArthatatra dRSTAnta dRSTimAnyAdidoSa devAntaraparigrahe doSatrayaM dravya 455 bhAga 28 kArikA 220 189 2 2 265 8 1 327 64 2 364 90 2 266 9 1 522 160 2 347 62 2 120 93 2 229 201 2 109 82 2 350 67 2 150 67 2 139 106 2 24 16 2 144 205 2 240 211 162 iyanirmAsa 2 192 1 534 169 1 263 35 2 147 118 1 424 ??? 2 312 38 1 194 97 1 423 109 2 196 169 77 b 2 113 2 13 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 dhiganAtmaza bhyAndha bhIcya dhvani myAyavinikAyavivaraNe mAga pRSTha kArikA / bhAga pUdha kArikA / pUrvavadItasaM yogyAdikathA 2 201 172 2 257 prasAzeSatasvArthaprakAzapaTavAdina 2 234 208 149 121 prazAprakarSaparyantabhASa 2 220 188 125 97 pratisandhi 1 528 163 328 50 pratisaMhAravesTA 1 317 52 pratyakSa 2 359 83 2 360 84 2 366 11 pratyazvapratisaMvedya 1 445 121 2 366 91 pratyakSAnupalambha 2 148 158 2 236 297 2 244 214 : pratyAsattinivandhana 3 266 205 pramANa naya nayacaka nigraha nigrahasthAna nirjarA niratyaya 2 118 1.. aroo 1 211 177 nirAsayIbhAva 2 188 164 2 276 25 335 74 2 369 83 2 285 159 nirupadravabhUta nirodha nirvANa nirvikalpa nirvAsAtizaya 2 348 64 2 268 10 : pramANasAdhanopAya 2 345 60 pramA'sattvasatatva 2 276 14 / pramAsasvasatatva 1488 137 pramAhetatadAmAsabheda 2 904 74 prayogaviraha 2 344 5 | pravacane 2 104 64 : prokSita 1 375 12 2 352 68 nihA~sAtizayAbhAva nairantaryAnuvandhina nauyAnAdi 1 544 172 parokSa paracittAdhipatipratyaya paradulaparizAna 124 194 babha parAparaviSekaikasvabhAvapariniSThitaH 2 158 129 : 1 187 11 bhava 2 150 121 - bhedAbheda 1 484 130 3 254 3 medAbhedavyavasthA puruSAtizaya 2 253 2 bhedAbhedavyavasthiti 2 297 27 puruSArthAbhidhAyaka 2 333 51 bhedAbhedAsman 1 481 128 1 343 7 2 160 144 2 224 205 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 mAga kArikA 1 337 1 2 299 30 nyAyavinizcayagatA kevana viziSTa zabdAH bhAga pRA kArikA ! [ma] viSazAna maNibhrAnti 1 326 62 | viSayazAnatajanavizeSa matilakSaNasamaha 2 363 88 | dRsivAkyArya mayUravat 478 27 | veda mArga 2 334 52 . mAnasa 524 151 ! baMzAdisvaradhAga mithyA vikalpoSa 405 104 | vyavahAravidhI mithyakAntakakalita 1 247 217 vyavahArAdinirbhAsa mipyottara 2 232 203 vyAdhibhUtamahAdi 2264 207 [za 2 188 164 zabdAdyayogaviccheda mecakAdivat 2 72 46 | zAnti mokSa 169 12. | zAbara 25864 | zAkulobhakSaNAdi mokSazAna 2 348 54 | zAstra 2 189 165 2 367 93 1 528 162 2 219 187 2 24 207 2 247 217 laiGgika 2 18762 | 2 30re 2 254 2 301 vitaNDAdi vimalabdha vipralambhanazakina viplutAza viplutAkSamanaskAraviSaya vibhrama 2 217 183 viSaddha 2 200 2 243 213 2 254 215 zAstrakAra 2 281 15. zAstrazAna 1 355 85 | zirampANyAdimattvAdyA: zilAplava 1 282 dhUbhya 1 484 130 / zeSayadeva 2 102 62 zaudodani 2 216 180 2 228 183 zrIvardhamAna 1 484 130 zrutayogyatvAtizayAdAnahAni 1 491 142 : dhruvakizAnahetu 2 12 3 zrotrAdivRtipratyakSa rsa 2 225 197 / satya 2 219 186 219 187 viruddhadharmAdhyAsa 2 229 201 2 366 12 viruvAdi viruvAsinasandigdha 1 282 38 vivakSA 2 28 13 2 170 145 2 220 188 yilipt Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * myAyadhiniAyavivaraNa bhAga pRSTha kArikA / bhAga kArikA sastha 2 223 194 sahopalambhaniyama 2 297 27 sAbhana 2 127 101 2 336 59 sAdhayAdisamajAti 2 234 207 satyAntArthatA'bheda 2 68 38. sAmya sarasaMprayogajatva 2 218 183 . mAdhyadharmI sadasaNzAnasaMvAda visaMvAdaviveka- 1 115 4: sAdhyavijJAna sadattakaivalazAna 'sAdhyasAdhanasaMsthiti 2 130 1.3 santAna 2 229 201 sAdhyAdivikala lAdhyAbhAsa 2 34763 : sAmagrImuNadoSa 3 302 31 3 34864 : sijhaparamAtmAnuzAsana santAnasamudAyAdizabdamAtra vizeSa, 485 131 siddhAntaviSamamada 1 342 78 sandigdha 2 216 187 surAta 5 234 204 samanantara 1 526 162 sugatAdi 2168 92 sUkSmAntaritadUrArthasamaya 25729 saugata 2 367 12 31 saMyogasamayAyAdisambandha saMzabaikAntavAdina 2 321 45 rASTAma 1 338 73 samayAvipralambhana 26.86 19 sthAbAda 2 353 . samavAya 1 420 17 svacitamAtragata yatArasIpAnapoSaNa, 251 6. 542 170 : myaparazanasamtAgocchedadakAraNa 2 2627 sampratyastabhitAzeSaniyama 2164 138 / svapnekSaNikAdi sampradAyAvidhAta 2 363 87 : svabhAvAtizayAdhAna samprItiparitApAdibheda 1 344 79 svarakSaNa sarvaza 2 218 184 478 126 sarvazapratiSedha sarvazavAdhinI sarvazaspiti sarvakAntapravAdAtItagocara sarvathaikAntavizleSa sarvayogyatA savikalpaka 217 182 2298 29 svasavAMnupalambha 2 241 svasaMvedana 287 dwt tulasantAnabat 1 4.3 122 / hatvAbhAsa 2 355 67 heyopAdeyatatva sAtadAgavatti Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatA granthA anthakArAce ___ bhAga pRSTha paM0 bhAga pRSTha pa. [a] parakRSNa 1 31 2 168 2 267 unaka akSapAda anantavIrya kaNacara 131 12 25 acaMTa 249 149 28! kaNAda 29 kanakasena 2 241 kapika kumArila EEEEEEE 2 2978 Rtaar' [m, byaarisskaa ] guNacandramuni 175 20 1774 citrabhAnu 2 206 2 212 2 213 2 208 23 2 146 2 146 17 citramat 21 . cUrNi 2 3.219,21 2 175 2 262 2 268 2 342 16 jaimini 18 28 tannibandhana [vArtikanibandhana 27 240 11 azvaghoSa 1470 [ ] tattvAryasUtra vimocana Aprema 1 506 11 / dayApAla 2 248 AmnAya Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinimayaSiSaraNe mAga va paM. 1 365 22 | dharmakIrti 1 366 1 mAga paM. dinAga deva 111 7 132 163 2 200 233 2 234 dhottara 132 1 278 1 301 1 366 276 1 432 1 475 1 481 2 26 20 22 25 20 [sa] 18 narendrasena nyAyamAthya 2 194 16 1 536 1 537 2 369 49 2 181 22 nyAyavArtika nyAyavinizcaya devanandi dharmakIrti patalali padArthapraveza padmAvatI (devI) pANini pAtrakesarI 1 426 2 277 25 20 2 177 20 1 16. 24 2 2 218 232 3. 24 1 177 1 184 18 23 pUjyapAda prazAkara 1 365 1 387 22 23 1 169 21 1 284 26 1 48. .. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayAdhivaraNagatA pranyA grandhakArAzca mAga pRSTha paM0 mAga pRSTha paM. prajJAkara maNDana 2 2 118 41 26 2 238 346 pramAkara prahAratakara 2 3291 2 331 21 maMtisAgara bhA 29 . 21 . 2 227 1 438 27 : 2 25.16,18 / malipeNa 2. mastakasphoTacijJAnaprakaraNa 1 464 12 1 121 2. | rASTrapAla 1 500 10 / rAhubalakIrti bhAgavata bhAgya [ thA. bhA.] 221 12 319 7 1 2271 508 bAdirAja 2 2022 kArtika 2 202 2 202 19 / cArtika(pathyArtika0) 1 1 240. 13 263 23,29 bhAgya [ nyAyabhASya ] bhASya [brahmabhAva bhASya [yogamAma] bhASya zAbara bhAdhya mAdhyakAra 1 2851 1 398 1 401 17 162 13 323 18 1 215 1 368 1 372 1 / vArtiva (bRhadA mAyA) 14 bArtikakAra ( udyosakara) 3 vidyAnanda 2 2036 2 131 12 1 477 2 201 2 249 . vidyAsAgara 23 vindhyavAso 11 vizvarUpa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 nyAyadhimibhayadhikaraNe bhAga pRSTha 4 bhAga 3 4. vizvarUpa vRtti 18 vaida siMhamahIpati 2 202 2,20 siddhasena 1 229 10 siddhivinizcaya sImandhara 168 sumatideva sUtra 2 250 12 | sUtra ( cArvAka) 177 dhyAsa 1 4768 1 477 sUtra ta.sU.] 435 15 vyomavat 1 214 dhyomaziva 1 411 vyAkhyAnaratamAlA 4 | sUtra nyAya ] khUna [yo.sa.] sUtra [ vaize] sUtrakAra 22 sUtrakArAdi syAdvAdamahArNava 1 434 dhAntabhadra 5.26 zAbara zrIparavAdimalla [] bhUti trilakSaNakadarthana [sa] sanmatisAgara samantamadra 496 17 hetubindu 2 154 24 hemasena 2488 2 369 6 / devAgama dharmocara 2 55 18 | nibandhanakAra ( prazAkara) 1 395 5 nimandhanakAra ( akaleka) 1 434 22,23 1 438 27 | nyAyavinizrayatAtparyAyayotinI 2 369 19 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatAH kecana viziSTAH zabdAH paM. antadehavRttitva 2 129 13 | antApti bhAga pRSTha 1 304 2 128 2 361 177 adhe sulocanavyavahAra anyathAnupapattiyArtika 2. anyathAnupapannatva 1 anvayavyatirekI 1 115 1 544 2 103 amihotraM agavAsiva atidezavacana atItattva atIndriya atIndriyapratyakSa avIndriyApadarzanAdirUpa adRzyAnuphlApyAdi azyAnupamya adonobhAvana adhipatipratyaya antaHzarIravRtti ananvaya anamyArAvA anAdisampradAya anupasamma 2 23 21 apekSA apoddhAraparikalpanA apauruSeya apradarzitanyatireka 325 12 | apradarzitAtraya apsUradazI 1 297 3 abAdhiviSayatva 2 302 26 | anA 1 219 11! abhAvajJAna 2 1:017 abhAvakAnta 330 22 abhinnayogakSemasva anuvAka amRta anekAntavAda . 366 22 anekAntAsmaka abhyAsa dazA 1 449 20 arthanava arthavAdI abhadAya athAparatinibandhana 2200 13 | arvAgbhAgasAsmAdi 2 216 13 | alaMkArakRt / prajJA kara) anekAntAtmakatva anekArthasamavAyilisa anaikAntika anekAntikasva antaralaMka 1 221 1 253 9 | alaMkArakartR ( prazAkara) 25 avayacI 2 283 2] avarodha Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 nyAyavinizcaya vidharaNe bhAga pRSTha paM0 / umayadoSa 1 1 22 | ubhayarSikaka 1 531 20 ubhayAnyAta bhAga para paM0 1 428 .. 2. 240 2 241 avaskarakuTIrakoTarAntargatakITakagaNanAdigocara avasthApcatuSTayapratiSThA avidyA avIta avItabItAvIta adhyatireka azakyavinecanatva AsAdhanAGgavacana 2 208 kAjusUtra 1 486 2 241 1 379 16 ekatyapratyabhijJAna 9. ekatvAbhyaSavAya 2 188 22376 ekAntavAda 2 129 9 evambhUta asiddha [AJ AkAravAda AkAzazrotrapakSa Atmavadha AtmahiMsA mAdityatrajyAnumAna bhAdivAkya Apta bhAsavAda AbhAsa Ayurveda 2 327 karaNa 2 262 2 256 karkaTaubhakSaNa 2 145 2 22 karNa zAkulyavaguNThitatva 2. 202 27 | karmapudrala kalpanAyoTa kAkavAsita 13 | kAcapanyopanipAta 355 18 kApila 533 12 * kApilIya 2 367 299 16 / kArakasAkalya 2 358 28 | kAsnaikadeza 1 370 kAryAnupalandhi kAryAnuparambha 2 228 kAla 2 342 kIrtivArtika (pramANabArtika) 2 335 24 kRtaka kRttikodaya 1 408 AvRtAmAta AvRttiparipAka AzrayAsiddha zrAvasya AtAdi indriyajJAna indriyAdhyakSa 2 28 1055, devasthAna 2 297 kSiNikAdi IzvarAdi kezamazakAdi kezoNDukAdi kaumArila zaNamA kSaNaSaTakakramasAyI kSaNika 28. utpAda 1 001 2 324 1 474 upamAna 2 361 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 4 paM0 nyAyavinizcayavivaraNagatAH kena viziSTAH zabdAH ___mAga pRSTha paM0 [] codanA 2 260 12 ! caurya sAviruNamsargatayobAdi 2 175 11 / chatracAmarahariviSTarAdi ganimIsana 1 38 23 | chalAdika 2 256 23 2 257 16 2 238 27 gazvazaika gardamIbhUtyA 28 2 303 1 428 jananIgurupAnyAdi ayetaravyavasthA alpa 13 23 2 234 2 243 gugaparyaya guNasUtra our guNArSika rAjyAhAdipratyakSa goSakhannAdi golaka jAtismaratva jAtyAtara jIvacchara 2 2881 jaina 2 219 11 ! IP 1 428 11 prAmAkinI 2 291 7 2 225 cakSubhavA muMjA cAsatya 126 13 caturanadhI cahAcalAdi 315 4' jainezvara zAsana cAkSuSateja cAturSaSyAdi 2 259 12 2 368 24 2 178 9,21 2 222 12 2 358 25 pAki [ta] 2 96 15 / jyotirgana 2 158 7 2 27323,27 2 154 9 | tatputratvAdi 1 383 3 1 371 14 tathAgata 2 238 19.22 cinchAyAsama citrajJAnAdi citrapataGgAdi vimida rUpamU * cikacisavAda pitsampakopaniyandhana bistanAcAryAnusmaraNa caityavandana 2 328 2 232 24 tarjAta 1 302 10 | tadekadezAvRtti 2 226 2 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 bhyAyacinidhayavivaraNa mAga pRSTha bhAga pRSTha 4 tanmanasikAra 2 338 2 3371 | dhyAndha tapaHsaMbaraNa 2 336 30 / praunya tasaMbanazilArohaNAdiparikleza 2 336 | dhvanidharmatva 2 187 1! tAthAgata 2 366 2 208 22 22 nagavidhAna nigraha nigrahasthAna 1 375 2 239 1 1 481 2 304 17,20 17 415 12 1 277 tAdAtmyatadutpatti tAyitva tiryasAmAnya taimirakezAdika taimirakaizAdibheda lemirikanIlyadi mirikakaizAdivatU trikoTizuddha trividha mrisUtrI rUpya 2 258 10 nityatva nibaddha niyoga niraMzavAdalyApatti niranvayasinAza nirodha nirodhasatya nirmalatyAyavedI nirmusapravANi nirvANa nirvikalpakatva niSetravAdI nIlAdivikalpa nRtvasiMhasya 22 nasihatva naigama 2 252 1 372 15 2 233 2 175 2240 6 naiyAyika 24 2 366 23,24 1 179 25 davyodanAdivat durabiralakezAdi hatA dRprAnta dRSTAntAbhAsa dRzyaprAma dRzyaprApaukatva dRzyAnupalambha 44 26 1 224 14,19 386 3 1 537 26 441 dravyaparyAyAtmaka dvividha dividhatmaraNa viSTakAmistra 2 234 2 360 1 362 11 / nepathyAdi 1 naiyAyikammanya Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaciniyavivaraNagatAna vizikSA zabdAH 50 naiyAyikAdikalpita nairAtmya 24 nyAya bhAga pRSTha / bhAga pRSTa 2 201 11 pratikarmavyavasthA 2 25614 prativAdi 2 237 2 345 3 | pratibimbAvalokana pratibhAsAdeta pratisaMkhyA 1 357 1. patisaMkhyAna 1 384 21 pratItividagdha parimbaGgasukhAvara 441 pratInyupAdhyAya snmH pradezavimarpaNa 2 113 2 2322 pradhAna. 2 271 [pa] pramANasaMplava 2 2017 2 153 pramayeva pravacana 222 paradharmabaikarUba padAdisphoTAtmA parama-manala paramArthakatAnava parasparasammUbaInAtman parasA parokSazAnavAdI 2 32018 2 261 26 prazAntanivANopapatti prasajya mAtihAryavibhava pAdhyakAri cakSuH 1 227 1 428 paryAya 326 327 326 238 2 paryudAsa pATaliputraka 22 | prApyakAridhotra | prAminaka 22 gatimadhyasthatAzoka 8 | pAkSita 15 2 262 2 328 pAramarSa 2 318 21 | phala pArAyaMsAdhana pArAthyonyathAnupapatti viditabhakSI pUrvavat pUrvavadAdi 2 181 ahadhAnakayat bAraspatya pUrvavadvIsasaMyogizanda paudgalika pauruSeya 2 342 buddhasArathi ra 276 bauddha 21 24 prakAsananiyama pragapati prazAsaSikalatA 2 300 34 1 2707 1 430 23 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAvanizcayavidharaNe mAga pRSTha paM. bhAga pRSTha 1 48. 2 1 mAnasa bauddha 2 218 2 258 2 258 2 314 2 296 mArgasatya mAlava mAhezvara mImAMsaka 22 4 25 27 Sr. grahA 1458 brahmamImAMsA (brahAsUtra ) brahmavAdI 2 348 1 312 1 227 11 1 2 498 349 15 27 2 2 36 37 18 12 brahmavid brAhmaNa bhagavarasImandharasvAmitIrthakaradevasamavazaraNa 2 251 13,17 2 2878 2 210 2 316 31 2 362 18,24 1 22 28 bhAvanA bhAdhikAraNatAdi bhAvitA bhUtabAdI bhedabuddhi bhoga bhautIpAkhyAna mautamudrAmAtraka bhotamudrApramANaka 2 256 4 1 382 19 [ma] mImAMsA 2 96 23 / mukhya 2 118 2 mUchA 2 231 mRgarAjavadhU mecakamaNizAna 1 387 / meSakalpa maitrI mokSa mlecchAdidharmopadeza lecchAdivyAkhyAna 2 298 2 308 2 yathArtha 1 471 18 yAzika 2 260 12 yoga 1 5.0 24 | yogina lb lh lh lh aal m mabala maNikRpANAdi mantrabhyAnAdi mandavispanhita mahadAdi mahArugalutva mahezvarAdi mAgadha mAvivAhAdi mAdhura 2 34814,19 2 253 2 369 21 ___ 33 22 1 187 19 2 307 12 2 251 12 2 258 23 2 362 22 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinidhavivaraNagatA para viziSTa zamdA paM. bhAga pR 1 219 . 14 | viruddha mAga paha 2 129 boga 2 226 2 195 22 1 368 22 1 425 24 viruddhakAryovalamdhi 2 506 140 29 | viSayadharmAbhyAsa 2 242 visyavidhi 276 20 | bidhyAsopalabdhi 341 26 / 2 199 21 2 216 raktAravaya raNyApuruSa rasavIryAdi ramAdi 11 12 . pilabdhi 2 216 21 / vivakSAtaH 2986 | vicaraNakoka 198 11 ! viSayavizanatajjJAna vota 2 2986 cItAdi latAnulmAyaupadhi 1 286 2 208 2 181 2 201 2 208 418 258 lUna punarutyannakezanaratrAdi 5 bItAvIta lUna punarjAtanakhakezAdi 1 486 7 vRtti lapunarjAtanalAdi 1 435 29 : vRttinurNa vRttiparyanuyoga vartamAnatA 2 1757 vRddhavyavahAra vazIkaraNazapatyAdi vedavAdI vAtaprakRti 2 341 18 vaidika vAda vAdAmAsa 221422,26 vaidyakAdizAtrakAra ghAmadeva 6.3 22 ! kAdivAnArtha vAsanA hetubAdI 406 11 baiMdhava vigama 4. 4 3 paizeSika vicArasummasUcIbhedanibhedabhIta 1 410 vijJAnavAdI 19 15 vyakavyaktibheda vitaNDA vyatireki viSivAdI 1 461 23 vidhutakarUpanAjAla 2 258 6 vyavahAra vinAza vyAkaraNa vipakSavAdI 2 226 vyAkhyAnazloka viparItAsiba vyApakavirudopalabdhi vinamavAdI 1 282 23 vyAvahArika vibhramaikAntavAdI 1 382 17 vyAvRcibheda 2 224 2 141 1 327 6 318 2285 2 366 . 2 28 2 160 5 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAmAnAyadhivarA" bhAga pR40 sarasamvAhI 2 200 12 sahaveta 1 429 26 | sampatripakSaNa 2 254 5 satyasvamAdi mAga 113 2 120 paM. 19 10 dhakaTodayAdi prakti 2 2887 dhamUrdhan bukhn :2vm. zabdamAtra 2 218 13 440 zAstra zAstrakAra 366 28 satyatikavAdI satsamprayogajasya sadutpAdAditrayAtmakaM sandigdha 1 97 22 sandigvasAdhana 2 32116,25] sandigdhasAdhanavyatireka sandigdhasAdhya 1 268 2. sandigdhasAdhyavyatireka 1 268 2 | sandigdhAsiddha 241 241 2 12 2 241 10 2 226 1 321 dhAsmAntara ghagyatA zUmpabAdI zeSanat zaudodani bhadAnukUmospatti bhIvaImAna monRjanapravartana motrAditti svamasabhakSaNa 1 1 4 51 534 2 207 11 2 | sandigdhomaya sandigdhomayayatireka 1 satrikarya 24 mapaTamApi 18 sapakSakadezavRtti samabhaGgI saptaviMzativiSaya samabhirUda samavAya 2 208 pArarUpya 2 293 2 209 saMkalpa saMgraha saMgrApalIka saMzAsazizloka saMyogI saMyogyAdi 366 26 samayAtrI samavAyakA samavAya 662 18.2.. (bi) virodhi 208 28 | samudayamatya samudaghAtadadAra samprayoga 2 344 mambavAbhidheyaprayojanalakSaNa samyagekAnta sarvazUnyavAda savyetaranArIkucacUcukavat 1 386 17 sahopalamma sAkAravAda sAdhya saMbara - saMvidAIta . 1 252 saMvata 2 196 2 226 23 11 saMzayAdi saMmAyAdidoSAsana saMzavAdita saMhati Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavidhipadhipa bhAga pRSTha 2 11 na EiPEN AIA: 4 . saugata sArakhya bhAga pRSTha 1 118 1 132 1 138 15 20 21 2 281 1 2. 271 1 222 1 224 1 226 2 241 sArasyasiddhAntAnamizAna sApaNyA dimata sAmagrIrupa sAdhanAthyAvRtta sApAdisamA jAti sAdhyavikala sAcyAbhAsa sadhyAvyAca sAmAgya sAmAnyatoSTa 2 240 28 1 387 16 1 478 23, 25 19, 27 369 18 siMhapurovara sizAstammApatti sugata 2 176 2 217 2 233 2 255 24,27 2 257 25 2 258 19 2 259 8 2 240 2 242 2 262 2 338 sunidicatAsammavarASakapramANatva 177 26 subhASita sUta senAvanapratibhAsavat saumata | sautrAntika 1 97 23 | sphoTAkhya 1 112 27 / smaraNazAna 2 328 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 smRtipramoSavAda syAdvAda syAdvAda vidyApati syAdavAdavidviS svAdanAdAnugamana syAdavAdAmoghalAJchana syAdvAdimata syAdvAdI kaupInaprakAzana bhAga 1 1 2 380 369 392 61 33 2 333 2 203 1 28 1 R 1 1 myAyopanikAyAcaraNaM paM0 d pUcha 72 57 64 2 82 2 312 2 235 6 svapnAntika 7 svAbhAvAnupalambha 19 svabhAvAnupalambha 9 | svarUpA siddha 10 | svasaMvedana 1 29 3 9 13 svasaMvedana pratyakSa svArthAtilaka ghana svAtma kiyA virodha 2 22 1 19 | hariharA di hiMsA hetvAbhAsa mAtha za 1 *** 2 218 2 191 2 226 2 258 1 531 s 288 1 217 paM0 Ba 17 1 11 23 6 8 17 2 241 15 2 257 25 2 256 3 2 129 * 2 210 19 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mUlaTippaNyupayuktagranthasaGka etavivaraNam ka0 vi0 - akakaGkapranyatrayam, TippaNI [ siMdhI deva0- aitareya brAhmaNa [ AnandAzrama sIrija, pUnA ] jaina sIrija, kalakattA ] pra0 naM0 428 kaTho0, kaThopa0- kaThopaniSad [ gItApresa gorakhapura ] prathama khaNDa 66, 35, 362, 440, 534 0 0 225, 339, 254 apohasi0 apoha siddhiH [ eziyATika sosAiTI 50 kha0 319, 351, 352,438, 458, 510 dvi0 kha0 90, 273, 276 kalakattA ] kA0- kAtana vyAkaraNa pra0 10 133 pra0 sa0 505 abhidharmako 0 - abhidharmakoza [AnamaNDala presa, kAzI] kAzi0 - mImAMsAlIkavArtikasya sucaritamizra vira citA bAzikA TIkA [ triveMdrama ] pa0 0 506 [ gAyakavADa kiraNA0 - kiraNAvalI [caukha0 kAzI] ma0 kha0 439 pra0 kha 14 abhi- abhisamayAlokAlaGkAra sIrija bar3hIdA ] pra0 sa0 364 pakSimi*- avayavinizam sosAiTIkalakattA ] 0 0 368, 370, 371 pra0 kha0650 aSTaza-aSTazatI aSTasahasrayAM mudritA [ nirNaya catuHza0 catuHzataka vizvabhAratI mAlA, sAgara presa, bambaI] zAntiniketana | 500 366 chAndo0 chAgdogyopaniSada [ gItApresa gorakhapura ) 00976 214, 244, 352, 458, | eziyATika kozI0 - kozItaki brAhmaNam [AnandAzrama sIrija, pUnA 3 005, 54, 300 saha-aSTasahI [ nirNayasAgara presa, bambaI] pra0 kha0 54, 57, 137, 301, 472 dvi0 0 199, 243, Apala0 - AmaparIkSA [jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA ] pra0 0 28 i [jaina siddhAntaprakAzinI bhAsamI0 - AsamImAMsA, saMsthA, kalakattA ] pra0 kha0 25, 27, 192, 415, 437, 429, 469, 485 dvi0 0 38, 19, 233, 255, 298, 365 | zA-IzAvAsyopaniSad [gItA presa, gorakhapura ] pra0 kha0 210, 311 u0- uttarAdhyayana sUtram [ Agamodaya samiti, sUrata ] pra0 kha0 428 Rgveda [ AnandAthama mIrija, pUnA ] dvi0 0 34 463, 464, 462, 476, 513, 533 dvi0 0 16, 34, 42, 10, 164, 276, 280, 201, 134, 351 japatha - jayadhavalATIkA, [ di0 jainasaMgha madhurA ] pra0 saM 0 66 jaina ke bAda - jainatarkavArtikavRttiH [ siMdhI jaina sIrIja ] dvi0 0 181 jainendra0 - jainendra vyAkaraNa [ jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA ] pra0 0 541 dvi0 0 360 jaine0 mahA0 - jainendra mahAvRttiH [ sanapITasakA ] pra0 [saM0 58 | jaimini0 - jaiminI sUtram dvi0 0 218, 319 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viniyamivaraNe tasyako0-sArakhyatatvakaumudI [caukha kAzI] mammasaM-dravyasaMmaH [ rAyacandra zAstramAlA, bambA ] pra. saM. 229 ...vaM. 66, tatvasaM-tastrasaMgrahaH [gAyakabAda sIrija, bar3IdA] saM0-dharmasaMgraha[AksaphorDa muni0 sIrija] prakhaM. 16, 19, 28, 56, 82, 128, .. pra0 kha0 11, 14 . 129, 356, 358, 366, 371, 393, , bhitraka421, 452, 469 dvi0 kha0 333 dvi0 saM0 300 gyAyamuka-nyAyakumudacandraH [mANikacandra di. saravasaM. paM0-tatvasaMgrahapachikA gAyanayAmIti ! . . jaina anyamAlA, bambaI) par3audA ] prakhaM: 66, 216,221 392, 430, 538, pra. sva. 53, 128, 131, 169, 366 28, 212, 32, 311 - 439, 469. yAcadI-nyAyadIpikA [jainasiyAnta prakAzinI nikha. 226 : saMsthA] ta. mA0-tattvArthabhASya divacandra lAlabhAI, sUrata] : . 0 saM0 86 bhayAyama -nyAyapravezavRttiH [bar3audA saMsIrIja tasvArthavArtika-[jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA karU.]: prakhaM055, 132 pra0 kha0 431 nyAyavika lyAyaminduH [ caukhambA saMskRta sIrija] tarkabhASa-tarkabhASA mokSakarIyA [cauthA saM. sIrIja) : 10 kha0 11, 11, 16, 42, 43, 80, 124, pAkha0 164 138, 164, 176, 359, 448, 518, tako -tatvArthazlokavArtikam [nirNayasAgara presa, bambaI] zivIya khaM. 54, 76, 77, 79,80, 81, pra0 kha0 3, 55, 56 82, 124, 128, 133, 136, 138, 143, ra sva. 187, 2.6, 220, 23 145,152,155, 156, 157, 164,177, 180, 181, 182, 192, 199, 200,210, 10 sA-tattvArthasAra [prathamagucchakAmati] 211, 226, 229, 251, 286, 300, vi0 kha0 360 308, 325, 329, 358, 361 tA sU0-tatvArthasUtra [ sArthasiddhisammatasUtrapAThA- myApavinTI-nyAyavinduTIkA [caukhambA, kAzI] vitam ] pra0 kha0 10, 13, 53,54, 56, 15, 288, prakha. 5,50, 96, 161, 428, 430, ! 386, 530 pAvamA0-:pAyamAzyam [ gujarAtI presa, bambaI ] dvi0 kha0 97, 102, 113, 138, 144, pra0 sa0 54, 111, 113, 214,222,42, 222, 256, 255, 310, 334, 347 536, 537, 538 vi0 kha0 201, 242, 324, 364 sahAya, vi. pa.-tiloyapaNNapti jIvarAja pAvamayAyamaJjarI [caukha. sIrIja kAzI] solApura] pra. 902,66 . pra.sa. 56, 55, 429, 430, 535, 540 nai, taitti-saittiri saMhitA [ cau. phAzI] bhyAyavA-nyAyakArtikam [caukhambA, kAzI] pra0 kha0 318, 351, 438 pra0 sa0 376,418,429,538,539,540 dvi0 kha0 43, 90, 268, 335,351, 352 hi0kha 201, 203, 205, 326 te. 30 sAM. bhA0-taittirmapaniSada zAbarabhASyam nyAyavA sAoyAyabArtikatAtparyaTIkA [caukhammA . [ mItA presa, gorakhapura ] sIrIba kAzI 0 saM0 477 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaTippaNyupayuktAmyasaGketaSidharaNam bhyASasA-nyAyasAra eziyATika sosAiTo, pra. vA. pramANavArtikam [ bihAra ur3IsA pramANavA. kalakattA] risarca sosAiTI ] pra0 kha0 418 pra. 0 9, 10, 11, 14, 15, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 32, 35, 36, vi0 kha0 206 bhyAyasU-nyAyasUtram 37, 38, 42, 46, 49, 68, 69, 77, pra. stra 49,59,179, 221, 223, 414, 78,81, 86, 88, 90, 95, 93, 14, 200, 102, 108, 109, 111, 112, dvi0 kha0 114, 181, 234, 242, 246, 117, 118, 128, 129, 142, 147, 244, 361 151, 155, 156, 160, 162, 169, mpAyasU. mA-nyAyasUtrabhASyam [cauka, kAzI] / 177, 184, 194, 196, 198, 199, prAstra. 373 14", 242, 3, 249, 251, 252, pavAsti-paJcAstikAyaH [rAyacandrazAkhamAlA, 253, 254, 257, 259, 262, 263, babaI ] 264, 265, 266. 265, 268, 269, pra. sva. 428 270, 273, 274, 275, 285, 289, paramAtmA-paramAtmaprakAza[rAyacandra zAstramAlA, 294, 29, 299, 305, 306, 307, sambaI 312, 317, 318, 320, 321, 323, pra. kha0 428 326, 331, 340, 349, 354, 357, parIkSAmu0-parIkSAmukhasUtram 358, 351, 364, 368, 370, 371, prakha0119 380, 386, 385, 389, 391, 396, pANiniH pANini vyAkaraNam 397, 399, 400, 401, 404, 405, pA- vyA. pra. kha058, 252 pA0 . ) dvi0 kha0 118, 319 421, 426, 430, 441, 444, 466, pAta. ma. / pAta jalamahAbhASyam [caukhambA 469, 458, 479, 480, 481, 482, pA0 mhaa| sIrIja, kAzI] 483, 487, 488, 493, 501, 504, pra0 kha02 515, 516, 519, 521, 524, 527, dUi kha 222 528, 529, 532, 533 pA. ma. paspa-pAtaJjala mahAmASyam paspazAhikam dvi0 kha0 9, 11, 13, 14, 15, 16, 20, [caukhambA, kAzI] 21, 22, 23, 36, 49, 50, 51,52, pra0 sa0 28 54, 76, 83, 84, 86, 89, 91, 101, prA. pa.-prakaraNapamjikA [caukhambA sIrIja, 103, 112, 116, 117, 123, 141, kAzI] 149, 152, 154, 15, 162, 166, pra0 sa0 31,71 167, 168, 169, 172, 175, 176,178 prajJApa. sU.-prazApanAsUtram [ Agamodaya samiti ] 180, 183, 186, 188, 189, 197,198 pra0 kha066 200, 216, 226, 230, 233, 237,241 pra. parI) pramANaparIkSA [jainasiddhAnta pra0 saMsthA, 251, 253, 254, 258, 260, 261,262 kAzI pramANa pa. pra.kha. 56, 221, 286 / 263, 265, 266, 267, 268, 269,270 di0 kha0 225 282, 320, 321, 327, 338, 339,341 pramANa mo0-pramANamImAMsA [siMdhI jaina sIrina, ! 342, 343, 344, 345, 360, 361,365 366, 367 kalakattA] pra0 kha0 386 30 vArtikAsa-pramANavAtikAlaMkAraH [bhikSu gahula di. khu. 236 sAMkRtyAyanasatka] Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinimayavidharaNe pra0 kha07, 12, 13, 14, 15, 16, 17, ! prameyaka---prameyakramalamArtaNaH [nirNayasAgara, bambaI] 19, 20, 23, 24, 25, 27, 35, 36, pra0 kha0 57, 216, 219, 509 38, 31, 44, 45, 45, 51, 73, 75, vi0 kha0 203, 243, 288 76, 80, 81, 89, 10, 11, 93, 94, pra. bA0ma0 pU0-pramANavArtikamanorayamandinIvRttiH 97, 100, 101, 103, 107, 111, : [vihAra ur3IsA, jala] 117, 119, 12, 135, 11, " 50 , 16, 18, 19, 35, 36, 143, 146, 151, 159, 160, 163, ! 46, 194, 199, 240, 268, 361, 164, 169, 170, 171, 174, 157, 368, 389 184, 185, 186, 194, 195, 216, pra. vA. sva . TI / pramANavArtikasvavRttiTIkA 224, 225, 241, 244, 245, 246, ! pra. kA sva. TI0 [bihAra, ur3IsAjarnala ] 246, 249, 250, 255, 256, 258, pra0 kha0 15,36, 108, 246, 248, 286, 260, 264, 265, 267, 268, 269, 439, 476, 480, 488 270, 274, 276, 278, 279, 2.82, dvikha. 14,66, 103, 225, 228 285, 288, 292, 294, 296,298, maka vyo. prazastapAda bhAgyasya bomavatI TIkA 303, 306, 314, 316, 318, 320, maMza vyo. [caukhambA sIrIja, kAzI ) 330, 331, 348, 354, 356, 361, ma kha 62, 112, 181, 582, 183, 362, 365, 364, 370, 382, 384, 184, 212, 213, 214, 367, 373, 386, 396, 397, 398, 399, 402, 374, 410, 419, 421, 443, 454 405, 406, 409, 441, 452, 467 dvi0.196,208, 214, 325 468, 474, 482, 500, 501, 522, praza0 kandha-prazastapAdabhASyatya kandalI TIkA 525, 526, 525, 531, 534 [vijayanagara sIrija, phAzI ] fk0 kha03, 11, 14,70, 82, 83, 84, pa0 kha0 367, 386, 410, 419 83, 87, 88, 89, 92, 103, 105, prazna mA--prazastapAdabhASyam [vijayanagara sirIja 121, 122, 125, 127, 132, 146, kAzI] 147, 152, 158, 162, 175, 156, pra0 sa0 121, 411, 413, 418, 426, 188, 192, 194, 199, 200, 224, 451, 452, 508 262, 265, 266, 268, 270, 275, . ___vi0 kha0 135, 223, 277 282, 284, 319, 338, 339, 340, prabho0-praznopaniyata [gItA presa, gorakhapura ] 341, 342, 146, 348 | pra0va0 465 pra0 samu. / pramANasamuccayaH [ maisUra yUniyarsiTI | pR-isI prabhAkarakRtA [ madrAsa yuni0 sIrija] mamANasa. sIrija] pra0 kha071, 302 pra0 sa0 18, 195, 354 dvi0 kha0 188 vR0 saMbRhatsaMghayaNI AramAnanda sabhA, bhAvanagara] pramANasamurI1 pramANasamuccayaTIkA [ maisara pra0 kha0 511 pramANasa.TI. yUni. sIrija] suhasva-hasvayambhustotram prathamaguccha kAntargatam pra0kha010, 86 prAva.4, 163, 249, 435, 458 pramANasaM-pramANasaMgrahaH siSI jaina sIrija, kalakattA, di0 sva.238, 249, 257, 288, 337 pra0 kha066, 89, 97, 104, 115 di0 kha 129, 181, 225 hadA-vRhadAraNyakopaniSad nirNaya sAgara, bambaI] pramANasaM sva-pramANasaMgraha svati: pra0 kha0 175, 177, 313, 314, 344, siMghI jaina sIrija] 349, 350, 352, 353, 438, 458, pra.kha.162 463, 496, 510,539,532 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaTippaNyupayukta granthasaGketavivaraNam 457 vi0 kha0 12, 16, 18, 19, 64, 268, | manu0-manusmRti-[nirNayasAgara, bambaI ] 301, 334 vRhadA. bhA. vAnhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika- ma. grA- [ ] TIkA [AnandAzrama, pUnA) pra0 kha 344 pra0 kha0 312 mahAbhAo-mahAbhASyam [caukhambA, kAzI] yaha pa0-bRhatI paJjikA [ madrAsa yunika sIrija]] | di0 kha0245 pra.kha. 7 mI bhAnmImAmAbhASyam | caukhambA, kAzI ] rodhicaryA-bodhicaryAvatAra: [eziyATika sosAiTI | dvi0 kha0 344 kalakattA) mI0 zlo0-mImAMsA lokadhArtikam [caukhambA, kAzI] ghodhi pa. pa.-bodhicayAvatArapabjikA [eziyA- pra0 kha07, 8, 29, 31, 52, 187, 188, Tika sosAiTI] 181, 196, 200. 282, 439, 455, prakha014 mAbika-pravindUpaniSad [ nirNaya sAgara, bambaI ] dvi0 kha0 37, 38, 40, 41, 44, 45, vi0 kha 34 46,50, 56, 57, 58, 61, 62, 73, ma. mA0-alasUtra zAMkarabhASyam [nirNaya mAgara, 74, 75, 77, 78,79, 82, 151, 152, bambaI] 284, 287, 288, 320, 301, 304, prakha 352, 465 305, 306, 307, 308, 309, 312, mAsika-piddhiH rASTrAma sItA 114.315, 316, 317, 358, 319, pra0 kha0 311, 313, 314, 215, 317, / 322, 323, 327, 362, 367 345, 346, 147, 436, 430, 452, mI sUka-mImAMsAsUca [ jaiminisUtram ] 453, 457, 458, 451, 460, 461, prakha0 203, 463 462, 473, 498 muNDako0-muNDakopaniSad [ gItA presa, gorakhapura ] ahamasi. pAva-brahmasiddhivyAkhyA pra0 stra0 318, 319, 352 ma. sva. 309, 310, 437 maMSata u-meSadUtam uttarakhaNDam pakSa sUka-brahAsUtram nirNayasAgara prakha0263 maigrA-maitrAyupaniSad prakha 476, 511, 533 pra0 kha0 352 dvi0 kha0 341 ba.sU. zAM0 mA brahmasUtra zAMkara bhASya nirNaya | yajuH puruSa-bajuHsaMhitApuruSasUnAm [ bambaI ] sa. 176 sAgara, bAI] yAjJa0-yAzavalkyasmRti pra0 sa0452, 464, 465, 477, 5.1, : pra. kha0 57 yuktidI-yuktidIpikA . sAMdhyatatvakaumudITIkA di0 kha0349 [kalakattA yUni] bha0 gI0-bhagavadgItA [ AnandAzrama, pUnA] pra0 kha0 229 pra0 sa0 477 yuktyanu0-yuktyanuzAsana mANika candra granthamAlA bhavasantaka-mavasantatyupaniSada bambaI] pra0 kha 65, 499 prakha0 310 dvi0 kha0 258, 351 majhima jIvakasudha-majhimanikAya jIvakasutta / mukpanuzA. TI-yuktyanuzAsanaTokA [ mANika[aMbaI yUni] candra granthamAlA, dhambaI ] . prava. 530 prakha0221 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe yogabhA0- yogasUtra vyAsabhASyam [ cokhambA, kAzI] | vaiyAkaraNa bhU0 50-vaiyAkaraNa bhUSaNam, darpaNa TokA pra0 kha0 231, 233, 234, 236, 238, [ caukhambA, kAzI] pra 0 0 25 = 239 dvi0 0 273 yogAyogavArtikam [ caukhambA, kAzI] pra 0 0 233 yogasU0 yogasUtram [ caukhambA, kAzI ] pra0 0 231, 235, 238, 239 dvi0 kha0 263, 273 ratnaka0 - ratnakaraNDa [ka] cAraH [ mANikacandra-mantha- zAkaTA0 - zAkaTAyanadhyAkaraNam [lAjarasapresa kAdhI ] pra0 10 204, 357, 405, 415, 467, 502 mAlA, bambaI] pra0 0 54 ratnAkarA0 - ratnAkarAvatArikA [ yazovijaya grantha mAlA, kAzI] dvi0 0 236 rAyA0-(javArtikam [jainasi0 pra0 kalakattA ] pra0 0 95, 204, 431 laghI0-upIyastrayam [mANikacandra manthamAlA, baMbaI ] * 0 0 25, 66, 67, 68, 96, 97, 116 475 tri0 kha0 187, 234 ladhI0 vi0-laghIyastrayaTippaNam akala pranthatrayAntargatam [ siMdhI jaina sIrija, kalakattA ] pra0 sa0 428 ghI0 sva0 [ laghIyastrayasvaSRttiH labI sva0 ] [ akalaGkagranthatrayAntargatA ]. pra0 sa0 62, 64, 66, 67 laukika 0 tu 0 - laukikanyAyAJjalitRtIyabhAgaH [ nirNaya sAgara, cambaI ] pra0 10 506 bApa bAkyapadIyam [ cokhambA sIrija, kAzI] pra 0 102, 216 dvi0 0 230, 332 pAdanyA0-vAdanyAyaH [ mahAbodhi sosAiTI, sAra nAtha ] dvi0 0 236, 237, 238, 239, 242 vizati vi0 - vizanimAtratA siddhiviMzikA [ perisa ] 0 kha0 366 vidhi tri. nyAyaka0 - vidhivivekanyAyakaNikA ThIkA [ lAjarasa presa, kAzI] pra0 kha0 112 vaize0 sU0 - vaizeSikasUtram [ caukhambA ] pra0 kha0 121, 124, 125, 412, 417, 422, 424, 451, 452, 507, 508, 509, 518 dvi0 0 98, 114, 142, 146, 209, 280 dvi0 0 109, 137, 368 zAbara bhAgyam [ AnandAzrama, pUnA ] pra0 kha0 31, 113, 188, 511 vi0 kha0 60, 318, 330 zAstrI0 - zAstradIpikA sudarzanAcAryakRta TokAsahitA pra0 kha0 190 zvetAzvetAzvaropaniSad [ nirNayasAgara, bambaI] pra 0 0 221, 319, 350, 352, 466, 514 zAbaramA0 zA0 bhA0 santAnA0 - santAnAntara siddhiH [ rAhula sAMkRtyAyana satkA] pra0 kha0 203 sanmati0 sammati 0TI0 sanmatitarkaTIkA [ gujarAta purAtatva mandira, ahamadAbAda ] pra0 0 56, 58, 66, 133, 484 dvi0 0 236 sahabhaMgi0- saptabhaGgitaraGgiNI [ rAyacandrazAstramAlA, bambaI] pra0 kha0 25 sarvadAmsa - sarvavedAntasiddhAntasaMgrahaH - prakaraNa saMprahAntargataH [ orieNTala buka ejensI, pUrA ] pra0 kha0 316 sarvArthasiddhiH [ solApura ] pra0 kha0 66 somaprakA0- sAMkhyakArikA [ caukhambA kAzI ] pra0 kha0 115, 233. 235, 471, 514 dvi0 0 271, 228, 335 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla TippaNyupayuktaprantha sakatavivaraNam . 555 sA mAra-sAMkhyakArikA'mATharavRttiH [caukhaMbA | pra-prastAvaH kAzI] iko zloka pra. na. 31,54, 229, 524 | siddhivihI -siddhivinizcayaTIkA [paM0 sukhadvi0 kha0272 lAlasatkA] sau tavarako sArakhyatamyako mudI [caukhambA / sAtAko kAzI] sphuTArtha abhi-sphuTAryA amidharmakozavyAkhyA 10 kha- 31,471 [viklothikA bukhikA rAziyA] di0 kha0 181, 208 pra0 kha02, 82 khi. kau0-siddhAntakaumudI sphoTasi -soTasiddhiH [ madrAsa yUni.] pra0kha0 33, 34 ___ dvi0 sva0 329, 330, 331, 332 sira dvAniM0-siddhasenadvAtriMzikA bhAvanagara] sthA0ra0 / syAdavAdaralAkaraH [bhaitaprabhAkara dvi0 kha0 256 syA ramA kAryAlaya, pUnA sividhi-siddhivinizcayaH siddhivinizcayaTIkAtaH | pra0 sa056, 216, 221 samuddhRtaH[sampAdakasatka] dvi0 kha0 181, 339 pra0 sa063, 66, 70, 98, 168, 169, | hetuSi-hetuvinduH bar3audA sIrIja ] 179, 181, 231, 233, 304, 376, pra.sa. 283, 365 391, 408, 414, 417, 418, vi0 kha0 152 432, 441, 475, 493, 496, 520, | hetumirI.-hetubimpuTIkA [badauthA sIrIja7 prakha0 11,55, 119, 133, 151, 321, di0 sva. 9,34, 41, 52, 110, 133, 385, 446, 447, 448, 449, 452, 161, 162, 166, 181, 231, 238, 252, 329, 265 dvi0 sva. 155, 153, 149, 191, 197, kA-kArikA 198, 354 gA--pAyA ma. 70-haiyazatavadAsuzAsanavRttiH [ mA] parika-pariccheda prava058 mudraka-bhopakAmA kapUra, zAmamA pannAsapa, banArasa, 21-1.