Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
2િ8..
થિ
'હeo,
Roseઝ
દત
DIII
REDJS
ને પોરસોરા
S
tછે
મહાકાલ માTI:૩
Aિ,
66e
(ગુઝરાતી અનુવાદ:
વિદુષી સાધ્વીજી સુલોચના ત્રીજી
PA
શતિલાલ &ોશી.
S
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીર શ્રી દેવવિમલગણિ-વિરચિત હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય
સ્વપજ્ઞ ટીકા સહિત
ભાગ ત્રીજો [સર્ગ ૧૪ થી ૧૭]
સપૂર્ણ
ગુજરાતી અનુવાદ સ્વ. પૂજ્ય સાધ્વીજી શ્રી સુનંદાશ્રીનાં અન્તવાસિની વિદુષી સાધ્વી સુલોચનાશ્રી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : કાન્તિલાલ ચીમનલાલ કેલસાવાળા
ગુડલક” ૯ શ્રીમાળી સાયટી, નવર'ગપુરા, અમદાવાદ : ૩૮૦ ૦૦૯ ફેન : ૪૪૧૯૪૪.
પ્રાપ્તિસ્થાન: પત્રવ્યવહાર: શાન્તિલાલ ભલાભાઈ દર્શન’ ૨૯ શ્રીમાળી સોસાયટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૯ ફેન : ૪૪૨૧૦૪
બીજુ પ્રાપ્તિસ્થાન: સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હાથીખાના, રતનપેળ, અમદાવાદ
કવિ. સં. ૨૦૩૫, શ્રાવણ સુદ ૧૨ * સર્વ હક્ક અનુવાદિકાને સ્વાધીન છે.
મૂલ્યરૂ. ૫૦ [ પચાસ રૂપિયા ]
મુદ્રક:
રતિલાલ અંબાલાલ પટેલ અક્ષર પ્રેસ, આશિષ ઈન્ડ એસ્ટેટ, નાગરવેલ હનુમાન રોડ, રખિયાલ, અમદાવાદ : ૩૮૦ ૦૨૩.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
કાઁથી ઘેરાયેલા માનવીનું નહીં ધારેલું. ઘણુ ઘણુ અને છે અને ધારેલું ઘણું નથી મનતુ....છતાંય જ્યારે એક-એ વાત ધારેલી બની જાય છે ત્યારે એના અનંદનો પાર નથી રહેતા ‘ હીરસૌભાગ્ય 'નો ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ થઈ જવા....અને તેનુ' ત્રણ ભાગમાં પ્રકાશિત થઈ જવું....એ વાત મારા જેવી સાધ્વી માટે કેટલી બધી આનન્દદાયી છે....એ તે મારે। આત્મા જ જાણે !
મારા જીવનની આ એક મહેચ્છા પૂર્ણ થઈ છે. સ્યાદ્વાદ માંજરીના ગુજરાતી અનુવાદનું પ્રકાશન મારા જીવનની એક પ્રબળ ઇચ્છાની પૂર્ણાહુતિ હતી, તે ‘હીરસૌભાગ્ય ’ ના ગુજરાતી અનુવાદનુ પ્રકાશન મારી એક મહેચ્છાની પૂર્ણાહુતિ છે.
મારા દ્વારા થયેલા આ અનુવાદનુ` કાળજીપૂર્ણાંક સંશેાધન કરી આપનારા એ અનામી પૂજ્યશ્રી પ્રત્યે મારી હાર્દિક કૃતજ્ઞતા પ્રદર્શિત કરું છું, આ અનુવાદને છપાવવાના કાર્યમાં (ભાગ : ૧-૨-૩) મન-વચન-કાયાથી સહયોગી બનનારા સુશ્રાવક શાન્તિલાલ ભલાભાઈ ને હાર્દિક અભિનંદન સિવાય બીજું શું આપું ? છેલ્લે છેલ્લે તેા તેઓની નાદુરસ્ત તબિયત હોધા છતાં પણ પ્રેસના ધક્કા છેાડયા નહીં અને કામ પુરુ કરાવીને જપ્યા !
મારી સાહિત્યપ્રવૃત્તિમાં મને આર્થિક દૃષ્ટિએ કયારેય મુ`ઝાબ નહીં દેનારા અમદાવાદનિવાસી સ્વ. સુશ્રાવક કીર્તિકરભાઈના પુનિત આત્માને યાદ કર્યા વિના રહી શકતી નથી, તેઓના સ્વવાસ પછી તેમના સુપુત્રાએ પણ ‘ હીરસૌભાગ્ય ’ના પ્રકાશનમાં સારા આર્થિક સહયાગ પ્રદાન કરેલે છે.
હીરસૌભાગ્ય' મહાકાવ્ય જૈનપરમ્પરાનાં સંસ્કૃત મહાકાવ્યેામાં જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર સ’સ્કૃત સાહિત્યમાં ઉચ્ચતમ સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલું મહાકાવ્ય છે. જેવી રીતે રઘુવંશ, કીરાતાર્જુનીય, શિશુપાલવધ, નૈષધીય આદિ મહાકાવ્યાનું અધ્યયન કરવામાં આવે છે, તેવી રીતે ‘હીરસૌભાગ્ય’ મહાંકાવ્યનું પણ જો અધ્યયન કરવામાં આવે તે સંસ્કૃત કાવ્યેાના બેધ સાથે પ્રાસંગિક અનેક તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયેાનો પણ એધ પ્રાપ્ત થશે. આ અનુવાદથી અધ્યયન કરનારાઓને સરળતા રહેશે.
'
પ્રાન્ત, આ અનુવાદ કરવામાં, મારા ક્ષયાપશમની મંદતાથી, અજ્ઞાનતાથી કાંય પણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તેા વિદ્વાનો મને ક્ષમા કરજો. આ મહુકાવ્યના અધ્યયન-આસ્વાદથી સહુ જીવા અનંદ અનુભવે !
જીરાવલાજી તી (રાજસ્થાન)
શ્રાવણ સુદ: ૧૨. વિ.સ’. ૨૦૩૫
સાધ્વી સુલેાચના
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૈવેદ્ય
અવસર
મને આવી શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિ કરવાને આપીને પૂજ્ય સાધ્વીજી શ્રી સુલેાચનાશ્રીજીએ મારા પર અપાર ઉપકાર કર્યો છે. જ્યારે તેએશ્રીએ અમારા નવરગપુરા સંઘની વિનંતીથી નવરગપુરામાં ચાતુર્માસ કર્યુ ત્યારે મને તેએાશ્રીના પરિચય થયેા. તેઓ ‘ હીરસૌભાગ્ય ' જેવા સંસ્કૃત મહાકાવ્યના અનુવાદ કરતાં હતાં ! એ જોઈ ને, એમની વિદ્વત્તા અને જ્ઞાનરસિકતા જોઈને મને તેઓશ્રી પ્રત્યે સદ્દભાવ જાગ્યે અને ૮ હીરસૌભાગ્ય ’ના પહેલા ભાગનું પ્રકાશન અમારા સ’ઘના ઉપક્રમે કરવાના નિણુ ય કર્યાં....ભવ્ય પ્રકાશનસમારેાહ સાથે પ્રથમ ભાગ બહાર પાડયો. તે પછી પાંચ વર્ષ ખીજો ભાગ પ્રકાશિત થયા, અને ત્યારબાદ ત્રણ વર્ષે આ ત્રીજો ભાગ પ્રકાશિત થાય છે. આ રીતે ત્રણ ભાગમાં સંપૂર્ણ ‘હીરસૌભાગ્ય ’ મહાકાવ્ય એની ટીકા અને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે પ્રકાશિત થઈ ગયું....મારા જીવનકાળમાં આ મહત્ત્વનું કા સંપૂર્ણ કર્યાના મને આનંદ છે.
પૂજ્ય સાધ્વીજી શ્રી સુલેચનાશ્રીજીના જન્મ પાટણ ( ઉ.ગુ.)માં વિ.સ’. ૧૯૮૩માં થયેલા. વિ.સં. ૧૯૯૫માં માત્ર બાર વર્ષની વયે તેમણે પૂજ્ય સાધ્વીજી મ. સુનંદાશ્રીજી પાસે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યુ હતું. ખલ્યવયમાં દીક્ષા લઈ ને તેઓએ વિવિધ તપશ્ચર્યાએની સાથે સાથે ન્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, જ્યાતિષ, કમસિદ્ધાન્ત, પ્રકરણેા આદિનું તલસ્પશી જ્ઞાન મેળવ્યુ. ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર અને રાજસ્થાનમાંહુજારા માઈ લેને વિહાર કર્યા છે. ‘ સ્યાદ્વાદમ જરી ' જેવા દાર્શનિક ગ્રંથને ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ કર્યા છે.
આજે તેઓને દીક્ષાજીવનમાં ૪૦ વર્ષ થયાં છે...છતાં જ્ઞાનરસિકતા તે તેવી જ ઉત્કટ છે. તેઓને છ શિષ્યાએ છે. તેએ સ્વયં શિષ્યાઓને અધ્યયન કરાવે છે. શ્રાવિકાઓને તત્ત્વજ્ઞાન વર્ગોમાં તત્ત્વજ્ઞાન આપે છે. વિદ્વાનેા સાથે તત્ત્વચર્ચાએ પણ કરે છે. સ્વ-પર સમુદાયની સાધ્વીએ ને સમાનભાવે અધ્યયન કરાવે છે.
પૂજ્ય સાધ્વીજી મ. હજી પણ આવા બીજા ધગ્રન્થાના અનુવાદ કરે, ધર્મ ગ્રન્થા ઉપર વિવેચના લખે અને પેાતાની જ્ઞાનપ્રતિભાના સંઘ અને સમાજને લાભ આપે, એવી હું વિનમ્ર પ્રાથના કરું છું. આવી રીતે ખીજાં પણ પ્રતિભાસ’પન્ન સાધ્વીજી મહારાજ જ્ઞાનાપાસનના ક્ષેત્રે પ્રગતિ કરતાં રહે તે સંઘને કેવા મહાન લાભ થાય ! પ્રાન્ત, આ ગ્રંથપ્રકાશનમાં જે કેઈ ત્રુટી રહી ગઈ હોય, તે બદલ ક્ષમા ચાહું છું.
—શાન્તિલાલ ભલાભાઇ
અમદાવાદ ૧-૮-૭૯
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका
प्रलोकाङ्क
विषय
पृष्ठ चतुदर्शः सर्गः १-साहिना सह सूरेःचित्रशालायां गमनम्
१-१६ ४६१-४६८ २-सूरेः धर्मदेशनावर्णनम्
१७-२४ ४६९-४७२ ३-साहेः देवगुरुधर्माणां प्रश्नः
२५-३० ४७३-४७४ ४-सूरिणा साहेः पुरः तत्त्वत्रयाराधना प्रोवता
३१-३७ ४७५-४७८ ५-पुनः सूरिणा पञ्चमहाव्रतादि-सप्तव्रतानि दर्शितानि
३८-६२ ४७७ - ४९५ ६-ज्योतिष्स'बधि साहिप्रश्ने सति गुरानिषेधवचनम्
६३-७१ ४९३-४९६ ७- शेखस्य पुरः साहिना वर्णिता गुरोगुणा:
७२-७९ ४९६-५०० ८-साहे: गुरुन् प्रति शिष्यप्रश्नः, गुरुणा स्वयमेवोक्ता-शिष्यसंख्या ८०-८४ ५०१-५०२ ९-साहेः पुस्तकोत्पत्तिकथन, पुस्तकदानाग्रहश्च सूरेनिषेधवचनम्
८५-१०२ ५०३-५१२ १०-शेखथानसिंह-विज्ञपनात् साहिपुस्तकग्रहणम्
१०३-११६ - ५१३-५१८ ११. सूरेः साहिकृतमहोत्सवपूर्वक वसतावगमनमू
११७-१२६ ५१८-५२३ १२-आगरानगरे चतुर्मासकरणवर्णनम्
१२७-१३३, ५२४-५२७ १३-चतुर्मासानन्तरं सूरेः शौर्य पुरागमनवर्णनम्
१३४-१४० : ५२८-५३१ १४-शौर्य पुरात् पुनः फतेपुरागमनवर्ण नम्
१४१-१५५ ५३२-५३८ १५-साहिना गुरोः शेखगृहाकारणम् गजाश्वादिदानविज्ञप्तिश्च
१५६-१६५ ५३९-५४३ १६-दीयमानवस्त्वनुपादानाद् साहेः गुर्वेभ्यो ग्रहणाय पुनराग्रहः
१६६-१७४ ५४४-५४८ १७-सूरेःबन्दिमोचनार्थ पञ्जरपक्षिमोचनार्थ' च प्रेरणा
१७५-१८२ ५४९-५५२ १८-पयुषणाद्वादशदिनामारिप्रवर्तन डामरतटाकार्पणम् (फुरमान) १८३-१९६ ५५३-५६० १९-मृगयानिषेधः 'नवराजा' दिनेषु अमारिप्रवर्तनम् गुरोः'जगद्गुरु'- १९७-२०६ ५६१-५६४
‘बिरुदसमपणच २०-सूरिवचनात् स्वकीयराष्ट्रे बन्दिमोचनपक्षिमोचनामा रिप्रवर्तनम् । २०७-२१४ ५६५-५६८ २१-अभयमिलनाद् वनचरखेचरजलचरमिथुनानां परस्पर-संवादः
२१५-२४६ ५६९-५८६ २२-थानसिहकृतप्रतिष्ठामहे।त्सवे शांतिचन्द्रस्योपाध्यायपदार्पणवर्णनम् २४७-२५५ ५८७-५९१ २३-मागपुर-चातुर्मासानन्तरं शिवपुर्या प्रतिष्ठाद्वयपूर्व कचातुर्मासिकम् २५६-२६८
२५६-२६८ ५९२-५९८ २४-सूरेगुर्जरदेशागमनम्, शांतिचन्द्रोपाध्यायस्य फरमानदान, जेजीयाकरमुक्तिः , विमलाचलकरमुक्तिश्च
२६९-२८५ ___५९९-६०७ २५-भानुचन्द्रस्योपाध्यायपदापणम् विजयसेनसरेः ।
"सवाई"-बिरुदार्पण वर्णनम् २८६-२९५६०८-६१२
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६ ३०५
६९३-३१८ ६१९-००
१-३ . ४-८२ ८२-००
६२०-६२१ ६२२-६७० ६७१-००
२६-श्रीहीरविजयसूरेः प्रशसावर्णनम् २७-सर्गसगमाप्तिवर्णनम्
पञ्चदेशः सर्गः १-सूरेः विमलाचल प्रति प्रयाणकम् २-श्रीशत्रुजयपर्वतवर्णनम् ३-सर्गान्तवर्ण नम्
षोडशः सर्ग १-शत्रुजयतलहट्टिकायांस्थितस्यपादलिप्तपुरस्ववर्णनम् २-सुरेनगरप्रवेशमहोत्सववर्णनम् , अनेकसघागमनवर्णनम् ३-सूरेः शत्रुजयान्तिकशिवप्रासादे रजन्यामवस्थानम् ४-गुराविमलाचलारोहणम् , गिरिमेखलावर्णनम् ५-प्रथमप्राकारे मरुदेवीशिवरवर्णनम् ६-द्वितीयप्राकारप्रासादेषु देववन्दनम् ७-सर्वाभ्यतरप्राकारप्रतेोलीसोपनावर्णनम् ८-मूलप्रासादवर्णनम् ९-श्रीऋषभदेवप्रतिमावर्णनम् १०-श्रीहीरविजयसूरिकृता. ऋषभदेवस्तुतिः ११-सूरिणा शत्रुजयमाहात्म्यकथनम् १२-युगादिदेवदर्शनवंदनाद जगद्गुरोरान दाभिव्यक्तिः १३-सर्गसमाप्तिवर्णनम्
सप्तदशः सर्गः १-पादलिप्तपुराद् द्वीपबंदिर प्रति प्रस्थानकम् . २-प्रस्थानावसरे सूरेः शत्रुजयस्वरूपविचारणम् ३-शत्रंजयपरिसरभुव विहायाग्रेतनप्रस्थानवर्णनम ४-अजयपुर्यामजारापार्श्वनाथस्तुतिपूर्वकतन्माहात्म्यवर्णनम ५-सूरेरजयपुर्या प्रवेशभहोत्सवर्णनम् ६-द्वीपोन्नतपुरादिसंघानामागमनस्य वर्ण नम ७-उन्नतपुरे चातुर्मासप्रवेशमहोत्सववर्णनम् ८-नानाभिग्रहतपध्यानस्वाध्यायादिपूर्वक प्रथमचतुर्मासवर्णनम ९-शरीरस्यापटुत्वाद् द्वितीयचातुर्मासमप्युन्नतपुरे कृतमित्यादिवर्णनम् १०-श्रीहीरविजयसूरेः तपक्रियानुष्ठानादिवर्णनम ११-सूरे परिवारस्येवं संघयात्राप्रतिष्ठादिसत्कार्याणां वर्णनम ११-जगद्गुरार तिमस लेखना, चतुःशरणवणनम १३-स्वकीयदुष्कृतनिंदनादिवर्णनम्
१-८ १०-१९ २०-२९ ३०-४० ४१-४५ ४६-५० ५१-५६ ५७-९२ ९३-९५ ९६-११० १११-१४. १४१-०० १४२-००
६७१-३७६ ६७७-६८२ ६८३-६९९ ६९०-६९७ ६९८-७०१ ७०२-७०४ ७०५-७०८ ७०९-७३२ ७३३-७३४ ७३५-७४५ ७४६-७६४
७६५-००
८-१४ १५-२९ ३०-६१ ६२-६३ ६४-७७ ७८-८३ ८४-८८ ८९-९० ९१-१०७ १०८-११९ १२०-१२७ १२८-१४८
७६७-७७० ७७१-७७४ ७७५-७८२ ७८३-७९९ ८००-८०१ ८०१-८०८ ८०९-८११ ८१२-८१४ ८१९-०० ८१६-८२६ ८२७-८३२ ८३३-८३६ ८३७-८४८
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४-सुकृतानुमोदनमेनं सर्वनीवक्षमापनम् १५-स्वकीयश्रमणगणस्य समर्पणविधिः १६-उन्नतपुरपार्श्व ग्रामस्थभटस्य दिव्यविमानदर्शनम् १७-पञ्चपरमेष्ठिध्यानपूर्वक श्रीहीरविजयसूरिस्वर्गगमन १८-स्मशानयात्रावर्णनम् १९-अग्निसंस्कारविकारविधि: २०-सूरिनिर्वाणप्रस्ताववर्णनम २१-अकब्बरस्य स्वप्नं दिव्यदर्शनं च २२-नागरनैगमस्य दिव्यानुभवा : २३-माकन्दस्याकालफलन', तत्फलग्रहण साहेः प्रेषणम् च २४-स्तूपकरण', तन्माहात्म्यवर्णन च २५-साहिराजसभायां वादे विजयसेनसूरिविजयवर्णनम २६ -विजयसेनसूरेगुं रुसमीपे गमनम् २७-गुरोः स्वर्गगमन श्रुत्वाविजयसेनसूरेः विलापः २८-विजयसेनसूरेऽभ्युदयवर्णनम् २९-तत्पदृधरविजयदेवसूरेवणनम् ३०-प्रन्यावपाने श्रीमत् गगच मितिमङ्गलाभिधान पूर्व आशी वचनम् ३१ सर्ग समाप्तिवर्ण नम् ३२ प्रशस्ति
१४९-१५६ ८४९-८५३ १५७-१६३ ८५४-८५७ १६४-१६९ ८५७-८६०
८६१-००० १७२-१७५ ८६२-८६३ १७६-१८२ ८६४-८६७ २८३-१८६ ८६८-८६९
१८७-०० ८७०-०० १८८-१८९ ८७१-८७२ १९०-१९१८७२-८७३ १९२-१९८ ८७३-८७६ १९९-२०० ८७६-८७७
२०१-०० ८७९-०० २०१-२०७ ८७८-८८२ २०८-२०१ ८८३-८८३ २१०-२१२ ८८४-८८५ २१३-२१४ ८८६-८८७ २१४-०० ८८७-०००
१-२२ ८८८-८९२
Snal
शुभं भवतु भद्र दिशः कल्याणमस्तु
AAPAN
aln
-
-
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्रक
शुद्ध अदीद्युतद् श्लाधते स्म ज्ञातम् स्वय अनगार
४६३ ४६६ ४६७, .
अभजत भुव
४६८
अशुद्ध .. अदिद्युतत् श्लाधत स्म ज्ञातिमि स्वय अनगर भजम्द्रुव मुखद्वदनाग्दह यदर्थ कामपिया महांसाहस क्षेत्रोभ्दूतां नरकाभ्दूतां सग्दगमन गोरात् मुम्दाव: हतधारण मरुग्दिरिं: दुराकजनीय गज इव गवामवीश महेस्तेज हतेपा
४७० ४७१ ४७१ .४७२ ४७२ ४७२ ४७२ ४७२ ५७८ ४७९ ४८७
वदनाद्गर यदर्थ कामपिता महांहसां क्षेत्रोद्भूतां नरकाद्भूतां सद्गमन गोचरात् मुद्भाव: व्रतधारण मरुदगिरि : दुराकेतनीय गजा इव गवामधीश महस्तेज एतेषां मैत्र्य पेपिवान्य ज्ञानानासद्भूतानां कल्पितानप महानुत्तमजनः पात्पते
श्लोक ५ ( टीका) १० ( टीका) १२ ( टीका) १३ (टीका) १४ (टीका ) १५ (टीका) २० ( टीका ) २१ ( टीका) २१ ( टीका) २३ ( भूल) २३ (टीका) २३ (टीका) २४ (टीका) २४ (टीका) ३५ (,) ३७ (,) ५४ (,) ५६ (,) ५७ (,) ५५ (,) ५५ (,) ५५ (,) ५५ ( ,,) ४५ ( ,,) ६८ (ठीका) ७१ ( ,,) ७१ (,) ७३ ( ,,) ७४ (मूल)
४८८ ४८५
४५० ४५०
४५०
मैत्य
-
४५०
पेपिवान्थ ज्ञानागां सम्वृत्ताना कल्पितानात्य महानुत्तजनः पात्य।
४९६ ४८७
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ ५००
सन्मुदा
अथ
अशुद्ध सन्नदा कथ मामनुग्रह माद्यते पुनर्पेन
५०४
10mm
५४०
शम्कोति विद्यते गृपतेरकब्बरस्य आतिशायिन्न यस्त्राणि शशप समुद्दता
- मामनुगृह्य 'माधचे ' पुनये न "पपो शक्नोति विधत्ते नृपतेरकब्बरस्य अतिशायिनः शस्त्राणि शशस समुद्धता वाक्यं
५३३ ५४४ ५४४ ५४५ ५४७ ५५० ५५२ ५५५ ५६३ ५७५ ५७८ ५८५
धाक्य' तुमुस्त्र
तुमुख
कीट
इति हनिष्य
प्रलोक संख्या
७८ (टीका)) ९२ (टीका) ९६ (टीका) १०७ (टीका) ५३३ (टोका) १४५ (टीका) १५९ ( टीका) १६५ ( टीका) १६६ (टीका) १६६ (टीका) १६८ ( टीका) १७२ (टोका) १७८ (टीका) १८२ (टीका) १८८ (टीका) २०२ ( टीका) २२६ (डीका) २३१ (मूल) २४३ (टीका) २७९ (,) २८३ (,) २९६ (,) २६ (,) ३७ (र, ) ३९ (,) ४९ (,) ५७ (,) ७७ ( मूल ) ७९ (,) ७५ ( टीका) ४ (मूल ) ४ (,,) ४ (, ) ४ (,)
कोटि ईति हनिण्य द्रमाणं सर्धथैव इब प्रव्रानयामास वितात नाष्टिभन्तो
द्रुमाणां
६०६
सर्व थैत. इव प्रव्राजयामास वितोत: वृष्टिमन्तो सत्रा मानसे कूटं शिखर मात्मना ध्यायातां
६३७ ६४४ ६४५ ६५१ ६५६ ६६८
पानसे
कूटशिचरं मात्माना ध्ययातां पज्ञाप्ति तराजापुकैः पद्मनां सष
प्रज्ञप्ति
'६७६
पराभावुक सद्मनां
जुष
६७३ ६७३
बसुते
वसते
तम्नीलाम्
तत्तुलाम्
६७३
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रलोक सख्या
४ (,)
अशुर नचरी अस्प्रेक्यते मूलाध्वन वधि भ्राजिना
नगरी उत्प्रेक्ष्यते मूलाध्वना विधा भ्राजिनी
पृष्ठ
६७३ .. ६७४ । ६७४ ६७७
तक्ष
३ ( भूल ) ११ ( मूल ) १७ (,) २७ (,) ११ (,) ११ (,) १७५ (टीका) २०४ (टीका) २०५ (मूल )
६८८ ७७३ ७७३ ८४१ ८८० ८८१ .
हेन्द्रः सत
सच्
सरयो विलासित
सूरयो
विलासित
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद् देवविमलगणि-विरचितम्
હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય
स्वोपज्ञया व्याख्यमा समल कुकृतम गूर्जर भाषानुवाद- सुशोभितम् तृतीय भागः
455
चतुर्दश: सर्ज : !
अथ प्रदेशीव स केशीनामुना विधातुकामः सुकृतस्य संकथाम् । इदं महीन्दुर्मुनिचन्द्रमब्रवीन्पुनन्तु पूज्या मम चित्रशालिकाम् ॥ १ ॥
अथ साहिजातानामाशीर्वाददानानन्तरं स महीन्दु' सुधासुधांशुर कब्बर ला हिर्मुनिचन्द्र रविजयसूरिं प्रति इदमेतदग्रे वक्ष्यमाणमब्रवीद्वभाषे । किंभूतः सः । अमुना सूरिणा सम तस्य धर्मस्य कथां वार्ताम् । धर्म गोष्ठीमित्यर्थ: । विधातु कामः कतु मिच्छन । कइव | देशीव । यथा प्रदेशी नामा राजा केशिना श्रीपार्श्वनाथापत्य केशिगणधरेण सार्धं धर्मकथां कर्तुकाम आसीत । इदं किम् । हे पूज्या जगन्मान्या भगवन्तः, मम
शालिक पुनन्तु पवित्रीकुर्वन्तु ।।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १-६
મુનિઓને વિષે ચન્દ્રસમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિજીને અકબર બાદશાહે કહ્યું – હે પૂજ્ય, જેમ પરદેશી રાજાએ કેશીગણધરની સાથે ધર્મગોષ્ઠી કરી હતી, તેમ આપ મારી સાથે ધર્મગoઠી કરવાને માટે મારી ચિત્રશાળાને પવિત્ર કરો ! ! ૧
ततः ककुमानिव भूमिमानसौ तमित्युदीर्य क्रमचर्य याचरत् । सहामुना सूरिरपि व्यसीसृपहिडौजसा सूरिरिवामृतान्धसाम् ॥ २ ॥
ततः सूरेश्चित्रशालिकायामाकारणानन्तरं तं सूरिमिति पूक्तिमाकारणलक्षणमुदीर्य कथयित्वा कमान्मत्तवृषभ इवासावकब्बरो भूमिमान क्षितिपतिः क्रमचर्यया चरणचक्रमणेन अचल(र)त्पुरः प्रस्थितः । अपि पुनः सरिर्गुरुरपि अमुना साहिना सह समं व्यसीसृपद्विसर्पति स्म जगाम | क इव । सूरिरिव । यथा अमृतान्धसां सुवाशनानां देवानामाचार्य: उपलक्षणादिन्द्रस्यापि । यदुक्त नैषधे-'ईदशी गिर मुदीय बिडोजा जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुगुरुरस्य ॥' इति बृहस्पतेरिन्द्रस्याचार्यत्वम् । सूरिः कलाचार्यो वाचस्पतिबिडौजसा शक्रेण सम कार्यवशात्प्रचलति ॥
બ્લેકાર્થ
તેમ કહીને પૃથ્વીને વિષે વૃષભ સમાન અકબર બાદશાહ આગળ વધ્યા, જેમ ઈન્દ્રની સાથે ગુરુ બૃહસ્પતિ જાય તેમ સૂરિજી પણ બાદશાહની સાથે ચાલ્યા. ૨ !
धरातुरापाट् शमिनां शशी पुनः पथि प्रयान्तौ श्रयतः परां श्रियम् । कथंचिदुर्व्यामिव केलिशालिनौ विभावरीवल्लभभानुमालिनौ ॥ ३ ॥
धरातुरापाट् भूमीन्द्रः । ‘धरातुरासाहि मदर्थयात्रा कार्या न कार्यान्तरचुम्बि चित्त' इति नैषधे । पुनः शमिनां शशी साधूनां सुधाकरः सूरिः। द्वावपि पथि चित्रशालिका वर्त्मनि प्रयान्तौ गच्छन्ती सन्तौ परां प्रकृष्टां श्रिय शोभा श्रायतो लभेते । उत्प्रेक्ष्यते
थंचित्केनापि कतहलादिना प्रकारेण एकत्र मिलित्वा उा भ्रमण्डले केलिभिः कोहानि शालते शोभते इत्येव शीलौ विभावरीवल्लभभानुमालिनौ चन्द्रसूर्याविव । तस्मिन् समये सरिदर्शनादतीव शान्तीभूतः साहिश्चन्द्रतुल्यः, मरिस्तु पुण्यप्रतापात्तदधिक दीप्यमानत्वा. भानूपमो दृश्यते ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ० ३-५]
हीरसौभाग्यम्
४६३
બ્લેકાર્થ
માર્ગમાં ચાલતા ભૂમીન્દ્ર (રાજા) અરે મુનીન્દ્ર અત્યંત શુભતા હતા, જાણે, કેઈક કૌતુકથી પ્રેરાઈને પૃથ્વી ઉપર આવેલા ચંદ્ર અને સુર્ય ન હોય ! ૩
विभुज्य कण्ठं क्षितिपाकशासननो दृशं दिदेश द्विरदद्विषन्निव । तथा स्थितानेष गवेषयंस्ततोऽनगारपारीन्द्रमुनीनजूहवत् ॥४॥
क्षितिपाकशासनो धात्रीसुत्रामा साहिः कण्ठं ग्रीवां विभुज्य चक्रीकृत्य पश्चाबालयिस्वा दृष्टिं दृशं दिदेश दत्तवान् । क इव । द्विरद द्विषन्निव । यथा दन्तिनां प्रतिपक्ष : सिंहः कण्ठ विभुज्य दश दत्ते । केसरी अग्रे गच्छन् पश्चाद्विलोकयतीति तत्स्वभाव एव । 'गिरा विभु रि विभुज्य कण्ठम् इति नैषधे । ततोऽग्रे कियदागत्य पश्चात् दृष्टिदानान्तरमेष साहिरनगारपारीन्द्रस्य साधुसिन्धुररातेः सूरेः। अथ वा अनगारेषु मुनिषु पारीन्द्राः दुर्वादिवारणवित्रासकत्वेन कण्ठीरवाः। अथ वा यतिसु मुख्याः। 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुंगवर्ष भकुञ्जराः । सिंहशार्दूलनागाधाः पुसि श्रेष्ठार्थ गोचराः ॥' इति हैम्यामुक्तत्वात् । तादृशान मुनीन् श्रमणानजूहवदाकारयामास । एष किं कुर्वन् । यत्र सूरिणा सार्थ । मिलितास्तत्रैव स्थितांस्तिष्ठतः अथ वा तत्रैवाधी भूय स्थितिं कुर्व तो गवेषयन्पश्यन् ॥
શ્લેકાર્થ
ચાલતા ચાલતા રાજાએ સિંહની જેમ પાછું વાળીને જોયું ! ત્યાં નીચે રહેલા મુનિપુંગવોને જોતાં બાદશાહે પિતાની પાસે બોલાવ્યા છે ૪ છે
सुरैरिवेन्द्रः कलभैरिव द्विपौ ग्रहैरिवार्कश्च शशीव तारकैः । अदीद्युतद्वर्त्मनि सूरिवासवोऽनुगम्यमानो मुनि गवैस्ततः ॥ ५ ॥
ततस्तेषां साहिनाकारणानन्तर मुनिपुंगवैर्वाचंयमवृषभैरनुगम्यमानो वर्त्मनि तस्मिन्नेव चित्रशालिकाध्वनि सुरिवासवः अदीधित । क इव । सुरैर्वृन्दारकैः इन्द्रः पुर दर इव । पुनः क इव । कलभैः त्रिंशद्वर्षीयस्त बेरमैदिपः षष्टिहायनयूथनाथ इव गजेन्द्र इव । पुनः क इव । ग्रहैमङ्गलादिभिरको भास्थानिव ग्रहपतित्वात् । ग्रहाजिनीगोधुपति
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो ० ५-७
कर्तनः' इति हैम्याम् । तथा जीवाभिगमसुत्रवृत्तौ-यावान चन्द्रपरिवारस्तावान सूर्यस्यापि परिवारः । परमतिनेजस्वादभास्वत्पावे न च दृश्यते । पुनः क इव । तारकैज्यौ तिभिः शशी चन्द्र इव अनुगम्यमानेो दीप्यते ॥
प्राथ
દેવોની સાથે ઈન્દ્ર, બાલહસ્તિઓની સાથે ગજેન્દ્ર, ગ્રહોની સાથે સૂર્ય અને તારાઓની સાથે જેમ ચન્દ્ર શેભે તેમ મુનિ પુંગની સાથે ચાલતા શ્રીહીરવિજયસૂરિજી શેભતા હતા કે ૫ |
अथाधिरूयोर्ध्वधरां स किंचनात्मना न्यगादीत्पृथिवीपुरंदरः। दुलीचकारव्यास्तरण व्रतीश्वराः पुनन्तु भूपीठमिव क्रमोम्बुजैः ॥ ६ ॥
अथ साधूनां सुरिसंनिधाषाह्यानानन्तरमात्मना स्वेन किंचन स्तोकमात्रां सेापानत्रय. मयीमुच्चौबयधरा सोपान त्रिवेणैय कृत्या उच्चभूमीमधिरा अध्यास्याश्रित्य या स पृथिवीपुरंदरो भूपो न्यगादीद्वभाषे । तदेवाह--हे व्रतीश्वराः सूरयः, राज्ञामुपवेशनोचितं विचित्रचित्ररचनाचच्चुरमणीय लोकप्रसिद्धया दुलीचा इत्याख्या नाम यस्य। स्वार्थे कः । दुलीचकायमस्मत्सभागमनागमनभूमेः आस्तरणमाच्छादन क्रमाम्बजैनिजचरणकमलन्यासैः पुनन्तु पवित्रीकुर्वन्तु । किमिव । भूपीठमिव । यथा क्षोणीमण्डलं स्वपादपद्मः पवित्र्येते ॥
બ્લેકાર્થ
કંઈક ઊંચે ચિત્રશાલાની નજીક જઈને કહ્યું- હે પૂજયો, આ બિછાવેલા ગાલીચાને પૃવીમંડળની જેમ આપનાં ચરણકમલ વડે પવિત્ર કરે ! છે ૬
गुरुजंगादेति कदापि कीटिका भवेदधोऽस्मिन्न पदं दधे ततः। नृपोऽभ्यधादत्र न कश्चनान्सुमाभत्वेसुराणामिव मन्दिरे नरः ॥ ७ ॥
गुरुः सरिरित्यग्रे वक्ष्यमाण जगाद वदति स्म । इति किम् । हे साहे, अधे। दुली चकस्याधस्तात् भूप्रदेशे कदाचिदपि दैवयोगात्कोटिकापि चरन्ति तिष्ठन्ति वा भवेत् । ततो जन्तुजातपालनाहिहेतोरहमस्मिन्दुलीचके एतावता दुलीचकास्तरणोपरि कदापि
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
सर्ग १४ श्लो ७-९ ]
हीरसौभाग्यम्
४६५
कस्मिन्नपि प्रस्तावे पदं चरण न दधे न मुञ्चामि । चक्षुरदृष्टभूमौ कथमपि क्रम नं निक्षिपामीत्यर्थः । ततः सूरिकथनानन्तरं साहिरभ्यधाद्वक्ति स्म । हे स्ररयः, अत्र त्रिशालिकायां दुलीचकाच्छादितायां च भूमौ कदापि कस्मिन्नपि समये वर्षाग्रीष्मा - दावपि कश्चन कोऽपि कीटकादिरसुमान् जीवो न भवेत् नैव स्यात् । क इव । यथा सुराणां मन्दिरे देवगृहे स्वर्गे भूचरो नरो मनुजो न स्यात् ॥
શ્લાકા
ત્યાર પછી ગુરુમહારાજે કહ્યું : હે રાજન્, આની નીચે કીડી આના સંભવ હાય તેથી અમેા તેના ઉપર પગ મૂકી શકીએ નહી. સૂરિજી, જેમ સ્વગમાં મનુષ્યના સંચાર ન હેાય તેમ મારી આ પણ જીવાને સંભવ હાઈ શકે નહીં. ॥ છ u
આદિ ક્ષુદ્ર જંતુત્યારે રાજાએ કહ્યું : ચિત્રશાલામાં કાઈ
गुरुर्जगावाचरणं तथाप्यदः पदं निभायैव ददे परत्र नो । यतः स्वकीयाचरणं मुमुक्षुणा प्रयत्नतो रक्ष्यममर्त्यरत्नवत् ॥ ८ ॥
गुरुः वरिः पुनर्जगौ जल्पति स्म - हे साहे, यद्यपि श्रीमचित्रशालिकायां रचनाचारिमदुलीचकस्य अध उपरि वा सर्वथापि कीटिकादिजन्तुर्न स्यात्, तथापि जीवाभावे सत्यपि ममाद एतदाचरणमाचारो वर्तते यदहं निभालय अग्रेतनां युगप्रमाणां भूमिकां नेत्राभ्यां विलोक्यैव पद ददे स्थापयामि, न परत्र चक्षुरनवेक्षिते स्थाने सर्वथापि क्रमं न मुञ्जामि | 'दृष्टिपूतं न्यसेत्पाद वस्त्रपूतं पिबेञ्जलम् । सत्यपूतं वदेद्वाक्यं मनःपूतं समाचरेत् ॥' इति नीतिशास्त्रेऽपि । हे साहे, यतः कारणान्मुमुक्षुणा संसारकारागरात्स्वं मेाचयितुमिच्छता यतिना स्वकीयाचरणं निजस्याचारः प्रयत्नतः प्रमादनिद्राकषायादीनां निराकरणाद्रक्ष्य सम्यक्परिपालनीयम् । किंवत् । अमर्त्यरत्नवत् । यथा संतुष्टेन केनचिद्देवेन दत्तं चिन्तामणि सम्यक्प्रयत्नेन कृत्वा रक्ष्यते ॥
લેાકાથ
આચાર્ય મહારાજે કહ્યું : રાજન, યદ્યપિ ચિત્રશાલાના આ ગાલીચા નીચે જીવજંતુ ના હાય તા પણ અમારે જોઈને જ પગ મૂકવા જોઈએ. મુમુક્ષુ એવા સાધુપુરુષોએ ચિંતામણિ રત્નની જેમ પેાતાની આચાર મર્યાદાનું સર્વથા રક્ષણુ કરવું જ જોઈએ ૫ ૮ !
ततः स यावत्कुरुते तदुच्चकैर्बभूव तावत्प्रकटैव कीटिका । व्रतिप्रभारप्रतिमां कृपालुतां पुरः क्षितीन्दोर्गदितुं किमात्मना ॥ ९ ॥ हि० सौ० ५९
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १४ श्लो० ९-११
ततो गुरुगदितानन्तरं सेोऽकब्बरो यावद्दुलीचक करे गृहीत्वा पश्चादुश्चकैः करोति ऊर्ध्वमुत्पाटयति, तावत्तत्र प्रदेशे कीटिकैव प्रकटा साहिलोचनगोचरा बभूव संजाता नृपेण स्वदृष्ट्या दृष्टा । उत्प्रेक्ष्यते - क्षितीन्दाः पुरो राज्ञेोऽग्रे व्रतिप्रभोः सूरेः अप्रतिमामसाधारणां कृपालुतां दयावत्तामात्मनेव स्वेन गदितुं कथयितुमिव प्रकटीकर्तुमिव ॥
શ્લેાકાથ
ત્યાર પછી રાજાએ સ્વય' ગાલીચાને ઊંચા કરીને જોયું તે અસંખ્ય કીડીએ નજરે પડી. તે જાણે રાજાની આગળ આચાય મહારાજની નિઃસીમ કૃપાલુતાને કહેવા માટે આવી ન હોય!! હું !!
ततः क्षितौ स्वस्य यथैकभूपतां गुरोस्तथाद्वैतदयाधिनाथताम् । अवेत्य चित्तेऽतिचमत्कृतिं वहन्मुहुर्मुहुस्तं प्रशशंस भूमिमान् ॥ १० ॥
नतः कीटिकादर्शनानन्तरं स भूमिमानकब्बर साहिर्मुहुर्मुहुर्वारंवारं तं सुरीन्द्रं प्रशशंस श्लाघते स्म । किं कुर्वन् । चित्ते मनस्य तिचमत्कृतिमतिशयेनाश्चर्य वहन् दधत् । किं कृत्वा । क्षितौ क्षितिमण्डले स्वस्यात्मनेो यथा येन प्रकारेण अन्यराजसु तादृक्स्फूर्तिमा हात्म्याद्यभावात् स्वस्यैव तदद्वैतत्वेन पकभूपतामद्वैतपातिसाहितां तथा तेन प्रकारेण गुरोरद्वैतामनन्यसामान्यां दयायाः कृपाया अधिनाथतां स्वामित्वम् । कृपालुतामित्यर्थः । चित्ते स्वमान से अवेत्य ज्ञात्वा । चित्ते इत्युभयत्रापि योजनीयम् ॥
શ્લાકા
જગતમાં જેમ પાતે એકછત્રી સામ્રાજ્યના સ્વામી છે તેમ આચાય મહારાજને અસાધારણ દયાના સ્વામી જાણીને મનમાં આશ્ચય પામને રાજા વારંવાર સૂરિજીની प्रशंसाने उरतो तो ॥ १० ॥
कृपालुतां वः किमहो महीयसीमुत स्तुवे स्वाचरणप्रवीणताम् ।
trafe तु परोपकारितां निरूपकं वा भवतां शुचेः पथः ॥ ११ ॥
अहो सूरयः, अहं वो युष्माकं महीयसीमतिगुर्वी विश्वप्रशस्यां कृपालुता सर्वजगजन्तुषु कृपावत्तां किमिति प्रश्ने स्तुवे श्लाधाविषयं नयामि । उताथ वा वो युष्माकं स्वाचरणे निजाचारविधिमार्गपालने प्रवीणतां नैपुण्य सुशिक्षिततां किं स्तुवे प्रशंसामि । पुनरहं पयोदद्वार्षिकधनाधन इव परोपकारितां परेषां निःशेषालघुलघुप्राणिनामुपकर्तृत्व' स्तुवे कवयामि । वाथ वा भवतां शुचेः पवित्रस्य विशुद्धस्य वा पथेो मार्गस्य सद्धर्माचरणस्य वा निरूपकमुपदेष्टारं कथयितार वा स्तुवे स्तुतिविषयीकरोमि । कां कां स्तुवे श्लाघे, सर्वमपि प्रशंसापरमास्पदमिति ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ११-१३]
हीरसौभाग्यम्
४६७
શ્લોકાર્થ અહે! સૂરિજી હું આપની વિશ્વલાઘનીય કૃપાલુતા, પિતાના આચારની નિપુણતા, મેઘ જેવી પોકારિતા અથવા સન્માર્ગદશક્તા આદિ સદ્ગુણેની શું શું સ્તુતિ ४२!॥११॥
जगत्यसाधारणता व्यतकि वः क्षणादनेनाचरणेन शासने । सुधाभुजां भूमिरुहीव कामितप्रदातृभावेन मुमुक्षुपुंगबाः ॥ १२ ॥
- हे मुमुक्षुपुंगवाः सूरीश्वराः, अनेन समग्रजगजन्तुजातपालनलक्षणेन आचरणेन सदाचरणविधानेन कृत्वा क्षणादल्पकालात्तत्कालमेव मया वो युष्माकशासने जैनदर्शने जगति विश्वे असाधारणता सर्वेभ्योऽद्वैतता एतावता पञ्चभ्यो दर्शनेभ्यो युष्माक जैनशासनमसाधा. रणमेवेति व्यतर्कि मया विचारितम् । ज्ञातिमित्यर्थः। कस्मिन्निव । भूभिरुहीव । यथा कामितानामहिकाशेषमनोभिलषितानां प्रकर्षेण दातृभावेन दायकत्वेन सुधाभुजाममृताशनानां पादपे असाधारणता वितळते, एतावता यथा सर्ववृक्षजातिभ्यः कल्पद्रुमा विशेषास्तथान्यशासनेभ्यः श्रीमच्छासनमिति ॥ इति सूरीन्द्रकृपालुताजैनशासनयोः प्रशंसा ॥
પ્લેકાર્થ
હે સૂરીન્દ્ર, સર્વવૃક્ષની જાતિમાં ઈષ્ટફલની પૂર્તિ વડે જેમ કલ્પવૃક્ષની અસાધારણતા છે તેમ આપના સત્ આચરણ વડે જગતમાં જિનશાસનની અદ્વિતીયતા છે. | ૧૨ છે
कथीपकस्यास्तरणं ततः करद्वयेन दुरीकृतवान्स्वयं नृपः। मुनीन्द्रसङ्गादिव पापमात्मनः प्रभुः पुनाति स्म पुनः स तां क्षितिम् ॥ १३॥
ततः प्रभुकृपालुतावगमनप्रणीतप्रशंसानन्तर नृपोऽकब्बरः स्वयं तत्रान्यसेवकाभावादा. स्मनैव करद्वयेन पाणिपद्मद्वन्द्वेन कथीपक इति नाम्नः परदेशोत्पन्नजातिविशेषपट्टसूत्रमयवनस्यास्तरणं दुलीचकापराभिधान दूरीकृतवानपसारयति स्म । पश्चात्कृत इत्यर्थः । पृथक्चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते-मुनीन्द्रस्य हीरमूरेः सङ्गादात्मनः स्वस्य पापमिव दूरीचकार । तस्य दूरीकरणात्प्रभुः सरिस्तामास्तरणरहितां क्षिति पुनाति स्म पवित्रयामासिवान् । उर्ध्व धरामाश्रोहेत्यर्थः । चित्रशालिकात्रिसापानभूमौ चढित इत्यर्थः ॥
સૂરીશ્વરજીના સંગથી પિતાના પાપને જાણે દૂર કર્યા ન હોય તેમ રાજાએ સ્વયં પિતાના હાથે જ ગાલીચાને દૂર કર્યો ! ત્યાર પછી આચાર્ય મહારાજે તે સોપાનભૂમિ પર પદાર્પણ કર્યું. ૧૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Poes.maran
४६८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १४-१६
धरेशधामाधरिताद्रिसूदनोपदीकृतास्थामिव चित्रशालिकाम् । विभूषयांचक्रतुरुर्वरावरानगाररात्रीरमणौ क्रमेण तौ ॥ १४ ॥ उर्वरायाः सर्वसस्याया भूमेः वरः स्वामी धनधान्यमणिप्रसवित्र्या धरित्र्याः पतिः । यदुक्तम्-'शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् । सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्तु पुरुषास्त्रयः ॥' इति । तथा रघुवंशेऽपि-'क्षितिरिन्दुमतीच भामिनी पतिमासाद्य तमग्यपौरुषम् । प्रथमा बहुरत्नसूरभूदपरा वारमजीजनत्सुतम् ॥' इति । तथा अनगररात्रीरमणः श्रमणचन्द्रः सूरिस्तौ क्रमेण चित्रशालिकां विभूषयांचक्रतुः अलंकुर्वाते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-धरेशेन भूमिपतिना धाम्ना तेजसा बलेन वा अधरीकृतेन हीनीकृतेन । अभिभूयेति शेषः। अद्रिसूदनेन मघोना उपदीकृतां ढौकितामास्थां स्वीयां सौधर्मी सभामिव ॥
શ્લેકાર્થ
રાજાના તેજથી પરાભવ પામેલા ઇન્દ્રએ ભેટારૂપે કરેલી જાણે સુધર્માસભા ન હોય તેવી ચિત્રશાલાને રાજા અને સુરીશ્વરે પદાર્પણ વડે અલંકૃત કરી. ૧૪
अवग्रहं प्राप्य महीहिमांशोनिषेदुषस्तत्र यतिक्षितिक्षितः । जलालदीनोऽपि पुरोऽभजद्रुवं सुहस्तिनः संप्रतिभूगभस्तिवत् ॥ १५ ॥
जलालदीना यवनमुग्दलप्रसिद्ध मिदं विशेषनाम साहिरपि यतिक्षितिक्षितः सूरिराजस्य। 'महीक्षित्पार्थिवा मूर्धाभिषिक्तो भूप्रजानृपः' इति हैम्याम् । पुरोऽग्रेतनां भुवं क्षोणी अम: जत् बभाज। भूमावेवोपविष्टो नासने । सूरेः किं चक्रुषः किंलक्षणस्य वा । निषेदुषः उपवि.
स्य। किं कृत्वा। महीहिमत्विषो भूमीसोमस्य अवपहमुपवेशनार्थमादेश प्राप्याधिगत्य। किंवत् । संप्रतिभूगभस्तिवत् । यथा संप्रतेरनुज्ञामवाप्य निषण्णस्य सुहस्तिसरेः पुरस्तात्सं. प्रतिनामा भूगभस्तिर्भूमीभास्वान् उपविशति स्म । 'मध्यंदिनावधि विधेर्वसुधाधिवस्वान' इति नैषधे ॥ इति चित्रशालिकायामागत्य सूरिनृपावुपविष्टौ ॥
अथ धर्मकथारम्भः
બ્લેકાર્થ
સમ્રાટ સંપ્રતિની અનુજ્ઞા પામીને બેઠેલા આર્ય સુહસ્તિસૂરિજીની સામે જેમ રાજા સંપ્રતિ બેઠા હતા તેમ બાદશાહની અનુજ્ઞા પામીને બેઠેલા શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની સામે જમીન ઉપર અકબર બાદશાહ બેઠા. ૧૫ .
स धर्मकिर्मीरितसंकथास्वथो मिथः प्रवृत्तासु तमित्यचीकथत् । धराविधो बीजमिवावनीरुहां वृषोऽस्त्युपादानमशेषसंपदाम् ॥ १६ ॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १६-१८]
हीरसौभाग्यम्
४६९
अथो चित्रशालायां द्वयोरुपवेशानन्तरं स सूरिस्तमकब्बरसाहिमित्यमुना प्रकारेणाचीकथत् कथयति स्म । कासु सतीषु । धर्मेण पुण्यप्रकाशनेन किर्मीरितासु मिश्रासु संकथासु वार्तासु मिथः सरिभूपयोः परस्पर प्रवृत्तासु प्रारब्धासु । इति किम् । हे धराविधी पृथिव्याः निष्कलङ्क चन्द्र हे साहे, अशेषाणां सर्वासामपि संपदां लक्ष्मीणामुपादान मूलकारणं वृषो धर्म एवास्ते विद्यते । किमिव । बीजमिव । यथा अवनीरूहाणां वृक्षाणामुपादान तत्तज्जातिजं बीजं योनेर्निबन्धनम् ॥
શ્લેકાર્થ
બાદશાહની સાથે પરસ્પર ધર્મગોષ્ઠીને કરતા આચાર્ય મહારાજે કહ્યું: હે રાજેન્દ્ર, જેમ વૃક્ષોનું ઉપાદાનકારણ બીજ છે તેમ સર્વ સંપત્તિનું ઉપાદાનકારણ ધર્મ જ છે. ૧૬
अनक्षिलक्ष्यापि यथानुमीयते पयोदवृष्टिस्तटिनीपयःप्लवैः। विचक्षणश्चेतसि तक्यते तथा विभूतिभिः प्राक्सुकृतं पचेलिमम् ।। १७ ॥
हे साहे, यथा येन प्रकारेण तटिन्या नद्या पयःपवैः पानीयपूरैः । आगतैरित्यध्या. हारः। अनक्षिलक्ष्या लक्षितु द्रष्टुं योग्या लक्ष्या । 'लक्ष दर्शनाङ्कनयोः' इत्यस्य धातोःप्रयोगः। अक्षणार्लक्ष्या अक्षिलक्ष्या, न अक्षिलक्ष्या अनक्षिलक्ष्या अदृग्गोचरा । अदृष्टापीत्यर्थः । पयोदानां घनानां वृष्टिविचक्षणनिपुणैरनुमीयते अनुमानविषयीक्रियते, तथा तेनैव प्रकारेण पण्डितैविभूतिभिर्विभवैः कृत्वा अदृष्टिविषयीकृतमपि पचेलिम परिपाक प्राप्योदयमागतं प्राक्सुकृतं पूर्वजन्मोपार्जितं पुण्यं तय॑ते विचार्यते विज्ञायते वा ॥
શ્લોકાથ જેમ નદીના પૂર વડે અદશ્ય એવી પણ મેઘવૃષ્ટિનું અનુમાન કરાય છે તેમ પંડિત પર વડે વૈભવના દર્શનથી પૂર્વજન્મ પાર્જિત પુણ્યની પરિપકવતાનું અનુમાન १२शय छे. ॥ १७ ॥
अम भोगाम्बुधिशंबरीयतां धरेश धर्मेण विना जनुष्मताम् । अपार्थतामुद्बहते परं जनुर्विना फलौधैरबकेशिनामिव ॥ १८ ॥
हे धरेश क्षितिपते, धर्मेण सुकृताचरणेन विना जनुष्मतां प्राणिनां परं केवलं जनुर्जन्म अपार्थतां निरर्थकत्वम् अपगतोऽर्थः धर्मप्रयोजनं यस्य । यदुक्तम्-'जे जिणधम्मबाहिरा ते जाणे वाचारि । उग्या उरहिंष्ययगया संसारिया संसारि ॥' इति । तस्य भावस्तत्ताम् । 'अर्थों हेतौ प्रयोजने । निवृतौ विषये वाच्ये प्रकारे द्रव्यवस्तुषु ॥' इत्यनेकार्थः । एवोहहते
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १८-२०
बिभर्ति । तथा 'यस्य युधिष्ठिर इव न क्वचिदपार्थों वचनक्रमः' इति चम्पूकथायाम् । जनुष्मतां किमाचरताम् । अभङ्गा अनवच्छिन्नाः सततप्रवृत्ता ये भोगा विभववनिताराज्यादिसुखास्वादास्त एवाम्बुधिः समुद्रः तत्र शंबरीयतां मीनानामिवाचरताम् । 'शंबरो दानवान्तरे । मत्स्यैणगिरिभेदेषु' इत्यनेकार्थः । तथा 'शंबरोऽनिमिषस्तिमिः । मत्स्योऽ. वमीनः' इति हैम्याम् ॥
બ્લેકાર્થ
- હે રાજન, સતત ભાગરૂપી સમુદ્રમાં મીનરૂપે બનેલા (આસકત) ધર્મવિહેણું જીનું જીવન કેશુડાનાં પુષ્પોની જેમ નિરર્થક છે. જે ૧૮ છે
कुरङ्गनाभीमपहाय भूषितुं स्ववमं गृह्णाति निपद्वरं करे। निकृत्य गेहोपवने प्ररोपितं सिताभ्रसालं वपतेऽर्कपादपम् ॥ १९ ॥ अपास्य पीपरसं जिजीविषु, खादहीन्दोः स्वदते गरं पुनः । विमुच्य धर्म नृप सार्वकामिकं विमुग्धधीर्यों विषयेऽनुरज्यते ॥ २० ॥
हे नृप, सर्वानैहिकामुष्मिकान कामानभिलाषान् करोति पूरयतीति सार्वकामिकस्तम् । 'ऋतुं विधते यदि सार्वकामिकम्' इति नैषधे । तादृशं धर्म विमुच्य त्यक्त्वा यो विशेषेण मुग्धा कृपा कृत्येष्वनभिज्ञा कार्याकार्यविचारविकला धीर्बुद्धिर्यस्यासावज्ञानो विषये भोगसुखादावनुरज्यते अनुरक्तीभवति, स पुमान् कुरङ्गनाभी कस्तूरिकाम् । मृगमदव पिनाभिशब्दो इस्वो दीर्घोऽपि 'मृगनाभिमृगमदः' इत्यत्र हैम्यां ह्रस्वः । तथा 'गोरोधनाचन्दनकुङ्कमैणनाभीविलेपात्पुनरुक्तयन्ती' इति नैषधे दीर्घोऽपि । अपहाय मुक्त्वा स्ववर्म निजशरीरं मुखस्तनाद्यवयवं स्त्रीमधिकृत्य पुनरर्थे केवलं वपुरेव भूषितुं विलेप. नादिना भाले तिलकादिना वा शोभां नेतुम् । यथा 'शोभन्ते स्थितिसौष्ठवेन कतिचिस्क. स्तूरिकाम्, 'नेपालक्षितिपालभालफलके पङ्कन शङ्कत कः' इति सूक्तपदद्वयी। निषदरं पङ्क कचवरक करे हस्ते गृण्हाति । पुनः गेहस्य स्वमन्दिरस्योपवने समीपवाटिकायां गृहारामे पा प्ररोपितं स्वयं पृथक् मनोरथैरुप्त सिताभसालं कर्पूरपादपम् । 'छित्त्वा कपरखण्डान्वृति. मिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्' इति सिन्दूरप्रकरे । निकृत्य छित्त्वा । 'कृती छेदने' अय धातुः । अर्कपादपम् 'आकडा' इति लोकप्रसिद्धं नामेति अर्कवृक्षम् । 'अर्काः किं फलसंचयेन भवतां किं वा प्रसूनर्नवैः' इत्यपि सूक्तम् । वपते प्ररोपयति । वपधातुरुभयपदी पुनः स पीयूषरसं तुष्टसुरदत्ताजरामरकृदमृतं संत्यज्य दूरे क्षिप्त्वा जीवितुमिच्छुजिजीविषुः सन् अहीन्दोः विषभाससहस्रभाजः शेषनागराजस्य । 'विषभारसहस्त्रेण वासुकिनैव गर्वितः । वृश्चिको विषमात्रेण स्वोर्ध्व वहति कण्टकम् ॥' इति सूक्तम् । मुखाद्वदनाग्दरं गरलं स्वदते पिबति । 'संगरं गरमिवाकलयन्ति' इति नैषधे ॥ युग्मम् ॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग -१४ श्लोक २०-२२ ]
हीरसौभाग्यम्
४७१
કલેકાર્થ હે રાજન, સર્વ ઈષ્ટની પૂર્તિ કરનારા ધર્મનો ત્યાગ કરીને જે કંઈ દુબુધિ વિષમાં ચકચૂર રહે છે તે ખરેખર શરીરની શોભા માટે આણેલી કરતૂરીને ત્યાગ કરીને હાથમાં કચરાને ગ્રહણ કરે છે, પ્રાંગણમાં મનોરથની સાથે રોપેલા કપૂરના વૃક્ષને ઉખેડીને આકડાના વૃક્ષનું રોપણ કરે છે અને જીવનને અભિલાષી અમૃતરસને ત્યાગ કરીને મહાભયંકર વિષધરના મુખથી વિષનું પાન કરે છે. ૧૯ ૨૦
अनश्वरी श्रीर्युवता किमु ध्रुवा जरापि जीर्णा शमनः शशाम किम् ।
यदेष जन्तुर्विषयाभिलाषुको दधाति धर्मे न मनो मनागपि ॥ २१ ॥ - हे नृप, श्रीलक्ष्मीरनश्वरी शाश्वती अस्थिरैव । यदुक्तम्-'सायरवप्पमुरारिपिय चन्दसरीसा भाय । लच्छी हीडइ घरि घरि महिला पह सहाय ॥' इति पुनर्युवता ध्रुवा नित्या कदापि न यास्यति । 'यौवन जाइ वेगिनदीयुजलहइ । इन्दुचन्दुनागिन्दुकहो कुणथिररहर ॥' इत्युक्तं । पुनर्जरा विस्रसा यौवनवयोहानिलक्षणावस्था जीर्णा स्थविरीभूता स्थातुमुत्थातुमप्यशक्ता जाता किम् यज्जराशक्तभावान्नागमिष्यति । यदुक्तम्'यौवनकेरेदीहडइ कीजइ मित्त दुच्यार । कालिज वडपण आवशइ को न विवार ॥' इति । पुनः शमनो यमः शशाम शान्तीभूतः । किंभूतः । यदथ कमपि न व्यापादयिच्यामि मृतो वा यत्कारणादेष जन्तु वो विषयानां कामभोगादिसुखानामभिलाषुकः कामयिपा कामुको लोलुपः सन् धर्म सुकृताचरणे मनागीषन्मात्रमपि मनश्चितं न दघाति स्थापयति ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, લક્ષમી શું સ્થિર છે ! યૌવન શું નિત્ય છે! જરા શું જીણું નથી ! કે યમરાજ શું શાંત છે! જેથી વિષયાભિલાષીજવ ધર્મમાં જરા પણ મન લગાવતો નથી ! ! ૨૧
प्रसृत्वरः शंबरवैरिविक्रमोऽचिरात्सृजेद्विक्रमिणोऽप्यविक्रमान् । उदीयतेऽस्मादपि राजयक्ष्मणा तमोभरेणेव तमस्विनीमुखात् ॥ २२ ॥
हे साहे, प्रसृत्वरः प्रसरणशीलः प्रवर्धमानः शंबरनामा दैत्यविशेषस्तस्य वैरी दस्युहन्ता स्मरस्तस्य विक्रमो वीर्य प्रतापः स्मरी अपस्मारप्रसारः मदनोन्मादः अचिरादल्पकालादेव विक्रमिणोऽपि महाशक्तिमतोऽपि अविक्रमान् निर्वीर्यान अबलान् सृजेतू
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
सौभाग्यम्
[ सर्ग १४ श्लो० २२-२४
कुर्यात् अपि पुनरस्मान्मदातिरेकात् राजयक्ष्मणा क्षयरोगेण उदीयते प्रादुर्भूयते । केनेव । तमोभरणेव । यथा तमस्विनीमुखात्प्रदोषात्संध्यासमयादन्धकारेण स्फुयते ॥
શ્લેાકા
હે રાજન, વધતા જતા કામના ઉન્માદથી મહાન શક્તિશાળી મહારથીઓને પણ અલ્પકાળમાં જ નિવીય મનાવી દે છે, અને સધ્યા સમયથી જેમ અંધકાર ફેલાવા થાય છે તેમ શરીરમાં ક્ષયરોગ આદિ ભયંકર રાગાના પ્રવેશ થાય છે. ॥ ૨૨
मनोभुवा मोहयमानमानसो महांसांहसंहतिमात्मनाचरन् ।
लभेत कश्चिनरकेषु कारणामिहैव शूलामिव पारिपन्थिकः ॥ २३ ॥
कश्चित्पापीयान् पुमान्नरकेषु कारणां सप्तस्वपि दुर्गतिषु परमाधार्मिकनिर्मितां क्षेत्रीदूतां महारोगशीतोष्णादिजनितां कासश्वासकठोदरादिकां तीव्रवेदनां लभेत प्राप्नुयात् । क इव । पारिपन्थिक इव । यथा परस्वाद्यपहर्ता तस्करो नरकेषु नारकित्वेन नरको दूतां महतीं पीडां लभते । कामिव । शूलामिव । यथा इह लोके च शूलां मार्यमाणचौराधिरोपणतीक्ष्णतदादिकां महतीं व्यथां प्राप्नोति । जन्तुः किं कुर्वन । मनोभुवा शत्रुभूतेन कामेन मोहयमानं मोहं मूर्छा सदसद्विवेचनचातुरीविकलतां नीयमानं मानसं मनो यस्य तादृशः सन्महांहसां प्रबलपापानां संहति श्रेणीमाचरन् । यदुक्तं नैषधे दमयन्त्याः पुरस्तात्'दधुना नलः पापभीरुरपि त्वत्प्रापकात्रस्यति नैनसोऽपि' इति ॥
શ્લેાકાથ
કામના ઉદ્દેપથી મુંઝાયેલા પાપી જીવ પેાતાના જીવનમાં અનેક પાપાને આચરતા આ લાકમાં પણ શૂળરાગ આદિ રાગે અને ચારીની જેમ અનેક કષ્ટોને વેઠે છે અને પરલેાકમાં નરકની ભયંકર યાતનાઓને ભેગવે છે- !! ૨૩
दुरन्तदुःखाद्विषयात बिभ्यता विमुक्तस्त्रङ्गेन कृपानुषङ्गिना । वशेव सौभाग्यवता स्वकामुकीक्रियेत केनापि मरूहेन्दिरा ॥ २४ ॥
तु पुनः केनापि धार्मिकेण पुंसा मरुदुहेन्दिरा स्वर्गलोकलक्ष्मीः स्वकामुकी स्वस्मिन्नि• च्छा यस्याः स्वाभिलाषिणी । 'इच्छायुक्ता तु कामुका' । विप्रत्यये कामुकीक्रियते । अथ वा खस्यात्मनः कामुकी लालसाकलिता क्रियते । 'वृषस्यन्ती कामुकी स्यात्' इति हैम्याम् । केनेव । सौभाग्यवतेव । यथा 'सग्दमनसन्निरीक्षणसज्जल्पनमिति वदन्ति लावण्यम् । स्पृहणीया रतिसुभगः स्पर्शगुणो भवति सौभाग्यम् ॥' इदं च द्वयमपि स्त्रीपुरुषयोः स्यात् । अत्र तु सुभगत्वभाजा वसुदेवेनेव सकलकामिनीजनकार्मणा वा पुरुषेण वशा वनिता
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २४-२७]
हीरसौभाग्यम्
४७३
स्वकामुकी क्रियते । पुंसा किं कुर्वता । दुर्दुष्टोऽन्तोऽवसान' यस्य प्रान्ते कठिनः विपाको यस्य तादृशं दुःखं यस्यात्तद्विधाविषयागोरात् शब्द-रुप-गन्ध-रस-स्पर्शलक्षणपञ्चसंख्यकाव गुणादबिभ्यता संसारकारागारप्रपतनानन्तासातसहनादिमहाभीति बिभ्रता अत एव विगीताऽपमानितो मुक्तः सङ्गः पुत्रकलनधनादिकः सकलसंसारिकानुषङ्गः संसारिकस्नेहो येन । पुनः किंभूतः । कृपानुषतेन पृथ्वी-अप्-तेजो-वायु-वनस्पत्-त्रसरुपाणां षण्णां कायानां रक्षणलक्ष. णकरुणाकलितेन षट्कायगोकुलपालकेन समस्तयावजगञ्चराचरजन्तुरक्षाक्षमेणेत्यर्थः ॥ .
શ્લેકાર્થ જેને અંત દુઃખરૂપ છે તેવા દુખાનુષંગી વિષાથી દૂર રહેનારા, સર્વ સંગના ત્યાગી અને કરૂણાદ્ર હદયવાળા સજજન આત્માઓને સ્વર્ગલકમી સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીની જેમ આપ આપ સ્વાધીન થાય છે. એ ૨૪
क्रमादुपक्रम्य समाधिना भवी भवं स मुश्चन्भजते महोदयम् । स्वलोहतां सिद्धरसेन संत्यजन्सुवर्णतां धातुरिव प्रपद्यते ॥ २५॥
स विषयविमुखो भवी ससारी जीवः क्रमात्परिपाटीतः स्वर्ग गत्वा प्रशस्तमर्त्यजन्म संप्राप्य उपक्रम्य चारित्रादिविशिष्टधर्माचरणोपक्रमं कृत्वा समाधिना शुक्लध्यानयोगेन भवौं संसारमुज्झन् मुञ्चन सन् महोदय मोक्ष निःसीमानमभ्युदय भजते । संसारसागर निस्तीर्य सिद्धो भवतीत्यर्थः । क इव । धातुरिव । यथा धातु हादिः सिद्धरसेन रसकूपिकादिपानीय विशेषेण स्वलोहतां कालायसभाव नीचधातुतां संत्यजन मुश्चन सुवर्णतां प्रपद्यते ॥ इति धर्मदेशना ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ સિદ્ધરસ વડે લેહધાતુ પિતાની લેહતાનો ત્યાગ કરીને સુવર્ણરૂપ બને છે તેમ વિષય પરામુખી જીવ અનુક્રમે સ્વર્ગમાંથી આવી મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કરીને શુકલધ્યાન વડે કર્મોને ભમિભૂત કરી મોક્ષસુખને ભક્તા બને છે. જે ૨૫ છે
अभाजि युष्माभिरिवानुगामिभिर्महीमहेन्द्रः परमेशिता स कः । अवद्यवन्ध्यां पदवीं प्ररूपयन्नुपासनामर्हति कीदृशो गुरुः ॥ २६ ॥ सुधाब्धिवद्यो ददतेऽमृतं पुनः स किंविधो धर्म इदं वदन्तु मे।
महीमहेलादयितोदितामिमां गिरं निपीय प्रभुरप्यचीकथत् ॥ २७ ॥ हि० सौ. ६०
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २६-३०
· इमां वृत्तापेक्षया पूर्वोकां मही भूमिरेव महेला कामिनी । 'यश्च परमहेलारतोऽप्य. पारदारिकः' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'महिला स्यान्महेलया' इति शब्दप्रभेदे । तस्या दयितो भर्ता अकब्बरः तेनोदितां कथितां वाणी निपीय सादरं श्रुत्वा प्रभुः सूरीन्द्रोऽप्यचीकथतू वदति स्म । इमां काम् । हे सूरीन्द्राः, इदं मयैव निगद्यमानं पृच्छयमानं मे मम वदन्तु कथयन्तु । इदं किम् । यः परमेशिता परमेश्वरो युष्माभिः श्रीमद्भिरभाजि संसेव्यते स्म । कैरिव । अनुगामिभिरिव । यथा महीमहेन्द्रो नीतिमान भूमान सेवकैः सेव्यते । स कः परमेष्ठी किंनामा च पुनः किंगुणो गुरुरुपासनामहति सेवां कर्तु योग्यो भवति सेवनीयः स्यात् । गुरुः किं कुर्वन् । अवद्येन पापेन वन्ध्याम् । 'अवद्यमुक्तः पथि यः प्रवर्तते' इति सिन्दूरप्रकरे । सर्वथा पापनिर्मुक्तां पदवी मार्ग प्ररूपयन् । गुरोर्गुरुरिति विशेषणमपि तत्वोपदेष्टा हिताहितनिरूपकः । च पुनः सुधाब्धिवत्क्षीरसमुद्र इव अमृतं सुधां मोक्षं च ददते विश्राणयति । अयं 'दद दाने' धातुरात्मनेपदी भ्वादिश्च । स धर्मः किंविधः कीदृक्प्रकारः ॥ युग्मम् ॥ इति साहेर्दैवगुरून्प्रति देवगुरुधर्माणां प्रश्नः ।
શ્લેકાર્થ હે સૂરીન્દ્ર, જેમ સેવકેને સેવ્ય રાજા છે તેમ આપના ઉપાસ્ય પરમેશ્વર કેશુ? નિષ્પા૫ માર્ગના પ્રરૂપક ગુરુ કે? અને ક્ષીરસમુદ્રની જેમ નિરંતર સુધાને અર્પણ કરનાર આપનો ધર્મ કેણ? તે મને કહે. આ પ્રકારની પ્રજાપતિ અકબરની વાણીનું पान ४शने गुरुमहाराले ४थु :- ॥ २६ ॥ ॥ २७ ॥
जगन्ति यस्यानुभवेऽनुबिम्बितामिवात्मदर्श दधते धरापते । जिगाय चाष्टादशदोषविद्विषो नवद्वयद्वीपभुवो जयीव यः ॥ २८ ॥ तरङ्गिणीवेणिमिवाम्भसां प्रभुर्न चाङ्कपाली नयते नितम्बिनीम् । कचित्पुनर्यस्य न नमेनमेदादावगाहे द्विरदायितं हृदा ॥ २९ ॥ विभर्ति हेतीन तनूनपादिवाहितान्पुनर्यो न हिनस्ति हिंस्रवत् ।
भवं भिनत्ति स्म करीव पञ्जरं दधाति देवः स नमस्क्रियाहतीम् ।। ३० ।। हे धरापते, स दीव्यति क्रीडति त्रैलोक्यैश्वर्यलक्ष्म्या ब्रह्मश्रिया वा स देवः परमे वगे निखिलनरसुरासुराणामपि नायकः नमस्क्रियाया नमस्कृतेराहतीमौचितीं वोग्यता दधाति बिभर्ति । 'उडपरिषद: कि नाहेन्ती निशः किमनोचिती' इति नैषधे। अत्र नमः विकल्पत्वेन रुपद्वयी आर्हन्ती आहती च । अर्हतो भाव आहती। 'अणतृण ईप' इतीप्प्रत्ययः। इति सिद्धिरपि । स देवः प्रणामयोग्यः स्यात् । स कः। यस्य परमेशितरनमवे ज्ञाने जगन्ति त्रीणि-सप्त-चतुर्दश-एकविंशतिर्वा भुवनानि अनुबिम्बन्ति संक्रामन्तीत्येवंशीलानि अनुबिम्बीनि अनुबिम्बिनां भावोऽनुबिम्बितां प्रतिबिम्बशीलता दधते बिभ्रति ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २८-३० ]
हीरसौभाग्यम्
४७५
कस्मिन्निव । आत्मदर्श इव । यथा निर्मलदर्पणमण्डले क्वापि भूधनधनिगृहचित्रशालिका दिभित्त्यादौ चित्रीकृतानि त्रीणि जगन्ति प्रतिफलन्ति । च पुनहे भूवल्लभ, यो देवो दीनान्तराय-लाभान्तराय-वीर्यान्तराय-भोगान्तराय- उपभोगान्तराय-हास्यरतिअरति- भीति - जुगुप्सा- शोक-काम-मिथ्यात्व-अज्ञान-निद्रा-अविरति-राग-द्वेषनामानोऽष्टादशसंख्याका दोषा अपगुणास्त एव विद्विषो महावैरिणो जिगाय पराभूतवान् । क इव । जयीव । यथा परराजजित्वरो राजा नवसंख्याकानां द्वयं द्वन्द्वं नवद्वयं नवद्वयं च ते द्वीपाश्च नवद्वयद्वीपाः इति नैषधवृत्तिनरहरिकृतसमासः । तेषामष्टादशद्वीपानां भुवो भूमीप्रदेशान् जयति स्ववशीकुरुते । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम' इति नैषधे । तथा 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघौ। च पुनर्यः परमेष्ठी नितम्बिनीं कान्ता. मङ्कपालीमालिङ्गनं न नयते न प्रापयति । 'आलिङ्गनं परिष्वङ्गः संश्लेष उपगृहनम् । अङ्कपाली परीरम्भः' इति हैम्याम् । क इव । प्रभुरिव । यथा अम्भसा पानीयानां स्वामी समुद्रस्तरङ्गिणीवेणि नदीप्रवाहं नदीपूरं नदीनां स्वपत्नीत्वेनाश्लेषणं नयते लम्भयति । पुनर्यस्य परमात्मनो हृदा ह्रदयेन क्वचित्कुत्रापि समये प्रदेशे वा रहसि वा प्रकटं वा नर्म क्रीडा तदेव नर्मदा मेकलाचलजाता नदी नर्भदानाम्नी तस्या हृदो द्रहस्तस्यावगाहे विलोडने जलकेलिविघौ वा न द्विरदायितं गजवदाचरितम् । प्रायो विन्ध्यपर्वतोत्पन्ना हस्निनो विन्ध्योपकण्ठप्रवहन्नमेदायामनिशं स्वैरं रमन्ते । यदुक्तम्-'कोप वा वारणपते किं विस्मितेनास्यते प्रायो भाजनमस्य संप्रति भवांस्तत्पीयतामादरात । उन्मजच्छफरीपुलिन्दललनापीनस्तनास्फालनस्फालीभूतमहोमि निर्मलजला दूरे धुनी नर्मदा॥' इति गजाष्टके । पुनहे भूमण्डलाखण्डल, यो हेतीश्चापचक्रशूलगदाप्रमुखानि प्रहरणानि न बिभर्ति । क इव । तनूनपादिव । यथा 'वह्निहेतीर्वाला धत्ते । 'हेतिः प्रहरणं शस्त्रम्, तथा 'हेतिः कीलाशिखा ज्वाला' इति द्विकमपि हैम्याम् । पुनर्यः हिंस्रवत् घातुक इव अहिः तान्वैरिणो न हिनस्ति न घातयति । पुनर्यः भवं संसारं भिनत्ति भनक्ति। क इव । करीव । यथा हस्ती पञ्जरं काष्ठकोष्ठं भिनत्ति भेदयति । 'जयकोईमणकमेलभसलभयपंजरकुंजर' इत्यभयदेवसरिकृतजयतिहुअणस्तोत्रे ॥ त्रिभिविशेषकम् ॥ इति देवस्वरूपम् ॥
શ્લોકાઈ
હે પૃથ્વી પતિ, તે જ પરમાત્મા નમસ્કાર કરવાને ગ્ય છે કે જેના જ્ઞાનમાં આરિસાની જેમ ત્રણે જગતના ચરાચર પદાર્થો પ્રતિબિંબરૂપે રહેલા છે અને જેમ રાજા અઢારદ્વીપ સુધીની પૃવીને સ્વાધીન કરે છે તેમ દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, ભગત२।य, 64iniत।य, पायर्यातराय, श्य, ति, १२ति, लय, श॥४, शुसा, आम, મિયાંત્વ, અજ્ઞાન, અવિરતિ, નિદ્રા, રાગ અને દ્વેષરૂપ અઢાર અંતરંગ શત્રુઓને જેણે નાશ કર્યો છે, તેમજ સમુદ્ર જેમ નદીઓના પ્રવાહને ઉસંગમાં ધારણ કરે છે તેમ જેણે સ્ત્રીઓને ઉત્કંગમાં સ્થાન આપ્યું નથી અને જેના હૃદયરૂપી નર્મદાના અગાધ જલમાં ક્રીડારૂપી હસ્તિઓનું સ્થાન નથી. વળી જેઓએ ખડગ, ભાલા, ચક્ર, ગદા આદિ તીક્ષણ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २८-३२
શસ્ત્રો ધારણ કર્યા નથી અને કસાઈની જેમ કદીપણ કઈ જીવની હિંસા કરતા નથી એવા પરમાત્માએ હસ્તિની જેમ સંસારરૂપી પિંજરાને છિન્નભિન્ન કરી નાખ્યું છે તે જ સાચા આરાધ્યદેવ છે. ૨૮ ૨૯ો છે ૩૦ છે
परिग्रहं यो जलमम्बुदाविलं मरालवन्मुश्चति सद्म संसृतेः। प्रबोधशालीनिह यः प्ररोपयेत्कृपारसापूरितमानसावनौ ॥ ३१॥ प्रवर्तको यः सुगतेश्च दुर्गतेय॑नक्ति मागौं रविवच्छुभाशुभौ । भवात्तरन्स्वेन परांश्च तारयस्तरीव वाधों गुरुरीदृशः स्मृतः ॥ ३२ ॥
हे साहे, यः संसृतेः संसारस्य सद्म गृहभूतं परिग्नहं धन-धान्य-क्षेत्र-वस्तु रूप्यसुवर्ण-कुप्य-द्विपद-चतुष्पदरूपं नवविधमपि स्वयमात्मना मुञ्चति जहाति । किंवत् । मरालवत् । यथा राजहंसः अम्बुदेन प्रावृषेण्यप्रबलजलधरवारिवर्षणेन जम्बालजलप्लवागमनेनाधिलं पङ्किलीकृतं जलं सरसीसलिलं त्यजति । 'गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते राजहंसा वयम्' इति सूक्ते । पुनर्यः कृपारसेन कारुण्यामृतेन पूरितायां भरितायां पूर्णीकृतायां वा मानसं भविजनमन एवावनि मिस्तस्यां प्रबोधाः सम्यग्ज्ञानानि त एव शालयः कलमास्तान्प्ररोपयेत् वपेत् । जलभूतभूमौ हि शालय उप्यन्ते इति स्थितिः । पुनर्यों रविवत्सूर्य इव शुभाशुभौ समीचीनासमीचीनौ मार्गों पन्थानौ व्यनक्ति प्रकटयति । किंभृतौ मागौं । सुगतेः स्वर्गापवर्गस्य, तथा दुर्गतेनरकतिर्यक्त्वादिकुगते: प्रवर्तकः । हे साहे, ईदृश ईदृग्लक्षणो गृह्णाति तत्त्वं सम्यग्मार्ग च स्वयं विज्ञाय भव्यजन्तूनुपदिशतीति गुरुः स्मृतः शास्त्रेषु कथितः । किं कुर्वन् । भवात्संसारात् स्वेनात्मना तरन्पारं प्रागुवन च पुनः परानन्यान् भविकांस्तारयन्नुत्तारयन् परपारं प्रापयन् । केव । तरीव । यथा नौर्वाधौं
द्रे स्वेन तरति पारे गच्छति परान् स्वाश्रितान् लोकांश्च तारयति परतीरं लम्भयति ।। युग्मम् ॥ इति गुरुस्वरुपम् ।
લેનાથ
હે રાજન, જે ગુરુએ કાદવયુક્ત સરેવરને રાજહંસ જેમ ત્યાગ કરે તેમ સંસારના घरसमान धन, धान्य, क्षेत्र, १२तु, याही, सुवर्ष, ७५, ना४२२०४२ मा ५६ भने ગાયભેંસ આદિ ચતુષ્પદરૂપ નવ પ્રકારના પરિગ્રહને ત્યાગ કર્યો છે. કૃપારસરૂપી જલથી પરિપૂર્ણ ભવ્યજીના મનરૂપી પૃથ્વીમાં સમ્યગૂજ્ઞાનરૂપી શાલિનું વપન કરે છે. સૂર્યની જેમ સુગતિ-દુર્ગતિરૂપ શુભાશુભ માર્ગને બતાવે છે અને જે ગુરુ નાવની જેમ સંસારરૂપ સમુદ્રને સ્વયં પાર કરે છે અને આશ્રિતોને પાર કરાવે છે તે જ સાચા ગુરુ છે. છે ૩૧ ૩૨૫
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ३३-३५ ] सौभाग्यम्
जिनास्यप मकरन्दविभ्रमं दधद्विपत्पूषसुताप्रलम्बमित् । महोदयस्वर्गितरोरिवाङ्कुरः कृपापयोराशितमस्विनीपतिः ॥ ३३ ॥
नरोरगस्वगृहसार्वभौमतादिमेन्दिरा यस्य वशंवदा सदा । पुनर्विधातेव भवान्तकारकः क्षितीन्द्र धर्मः पुनरीदृशः श्रिये ॥ ३४ ॥
४७७
हे क्षितीन्द्र धरित्रीसहस्रनेत्र, ईदृशो विश्वे ईदृग्लक्षणः संसारसमुद्रमध्यमजत्समस्तजनतानां धारणादुद्धारणाद्धर्मः श्रिये मोक्षलक्ष्म्यै भवति । किं कुर्वन् । जिनस्य रागद्वेषाद्यशेषविद्वेषितुः परमेश्वरस्यास्यपद्मे वदनकमले मकरन्दविभ्रमं मधुविलासं दधद्वारयन् । सर्वज्ञप्रणीत इत्यर्थः । किंलक्षणः । विपदापद्रूपा या पूषसुता सूर्यपुत्री यमुना तद्भिदायां प्रलम्बभिद्वलभद्रोपमः । रुक्मिप्रलम्बयमुनाभित्' इति हैम्याम् | आपद्वल्लीनां मूलोन्मूलनकृदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - महोदयो मोक्षः स एव स्वर्गितरुः कल्पद्रुमस्तस्याङ्कुरः प्ररोहः । यथाकुँरात्तरुर्जायते तथा धर्मादेव सर्वदुःखक्षयः स्यादिति । पुनः किंभूतः । कृपा जगज्जीवानुकम्पा सैव पयोराशिः समुद्रस्तद्वर्धने तमस्विनीपतिः विधुः । यथा चन्द्रात्समुद्रो वर्धते, तथा धर्मादपि दयापि वर्धमाना भवति । जीवदयामय इत्यर्थः । पुनर्यस्य धर्मस्य नरा मनुष्याः, उरगा नागाः, स्वर्गृहाः पुराः, तेषां सार्वभौमाश्चक्रवर्तिनस्तेषां भावो नरोरगस्वर्गृहसार्वभौमता नरेन्द्रता नागेन्द्रता असुरेन्द्रता देवेन्द्रता ता आदिमा यस्यास्तादृश्य इन्दिराः सर्वश्रियो लक्ष्म्यो यस्य सदा नित्यं वशंवदा आयत्ता यं ददाति तं श्रयन्ते पुनः विधाता ब्रह्मा इव भवस्य संसारस्यान्तकारकः घातुकः विधातापि भवान्तकृन्नामा || युग्मम् ॥ इति धर्मस्वरूपम् ॥
શ્લાકા
હું રાજેન્દ્ર, ધમ જિનેશ્વર ભગવંતના મુખરૂપી કમલમાં મકરંદરૂપ છે, અર્થાત્ સજ્ઞપ્રણીત છે. વિપત્તિરૂપી યમુનાના પ્રવાહને ભેદનાર, સ્વગ અને અપવગ (મેાક્ષ) રૂપ વૃક્ષના અંકુર સમાન, નરેન્દ્ર, નાગેન્દ્ર, દાનવેન્દ્ર અને દેવેન્દ્રની સાવભૌમ સંપત્તિને સ્વાધીન કરી આપનાર, વિધાતાની જેમ સંસારના અંત કરનાર અને સ ́સારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબતા જીવાને ધારણ કરનાર તે જ સાચા ધમ છે. ૫૩૩૫૫ ૩૪ ॥
जनुष्मतां शालिशया इवात्मना पुनर्भवोद्भावविधायिनोऽनिशम् । योऽयमी सन्ति समग्र मेदिनीधवावतंसीकृत पादपङ्कज ॥ ३५ ॥
समग्रा ये मेदिनीधवाः पृथिवीपतयो राजानस्तैरवतंसीकृतं शेखरी प्रणीतं पादपङ्क यस्य स तस्य संबोधने । अमी देवो गुरुर्धर्मश्च त्रयोऽपि जनुष्मतां जन्मभाजां भविकानां
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ३५-३७
शालिशयाः शोभनशीलाः पाणय इव आत्मना स्वयमपुनर्भवस्य न विद्यते पुनस्ततोऽत्रागत्य द्वितीयवारं भव उत्पत्तिर्यस्मात्तादृशो मोक्षः तस्य तथा पुनर्भवानामुभदावः प्रकटीभवनं तं विदधते कुर्वते इत्येवंशीलाः मुक्तिकारिणो विद्यन्ते सन्ति ॥ इति सुधर्मदेवगुरु निरूपणम् ॥
લેકાર્થ
હે રાજેન્દ્ર, આ સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મરૂપી તત્વત્રયી ભવ્ય જીવોના હાથમાં નિરંતર મિક્ષરૂપી લક્ષ્મીને શોભાવનાર છે. ૩૫
शिवत्रिनेत्रीमिव भूमिमानिव त्रिशक्ति विद्यात्रितयीं सुधीरिव । अचालनीयां सुरशैलबत्सुरैस्तदहेदादित्रितयीमहं वहे ॥३६ ॥
हे साहे, अहं तत्पूर्वव्यावणितस्वरूपामर्हदादीनां जिनगुरुधर्माणां त्रितयीं वहे स्वेन धारयामि । किंभूताम् । सुरैर्देवैरप्याचालनीयां चालयितुमशक्याम् । किंवत् । सुरशैलव. द्यथा मेरुः केनापि न चाल्यते । अहं वहे । क इव । शिव इव । यथा ईश्वरत्रिनेत्रीं लोचनत्रितयं वहति । 'एकत्रिग्भालहगेकपादः' इति हैम्याम् । यदुक्तं च-गतियुगलकमेवोन्मत्तपुष्पोत्कराणां त्रिनयनतनुपूजा वाथ वा भूमिपातः' इति । पुनः क इव । भूमिमानिव । यथा राजा तिसृणां प्रभुत्व-उत्साह-मन्त्रलक्षणानां त्रिकसंख्याकानां शक्तीनां समाहारस्त्रिशक्ति शक्तित्रिकं धत्ते । 'शक्तयस्तिस्रः प्रभुत्वोत्साहमन्त्रजाः' इति हैम्याम् । 'त्रिसाधना शक्तिरिवार्थमक्षयम्' इति रघौ । पुनः क इव । सुधीरिव । यथा विद्वान विद्यानां व्याकरण-साहित्य-तर्कलक्षणानां त्रितयीं बिभर्ति । भुवनवलिवह्निविद्या संध्या. गजवाजिनां भुवननेत्राणि' इति काव्यकल्पलतायाम् । त्रिसंख्याकानि ॥ इति साहेः पुरः सरिभिः स्वस्य तत्वत्रयाराधनं प्रोक्तम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, શંકર જેમ ત્રણ નેત્રને, રાજા પ્રભુત્વ, ઉત્સાહ અને મંત્રરૂપ ત્રણ શક્તિને અને પંડિત જેમ ન્યાય, વ્યાકરણ અને સાહિત્યરૂપ ત્રણ વિધાને વહન કરે છે તેમ હું મેરૂની જેમ દેવે વડે કરીને પણ અચલ એવી સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મરૂપ તત્ત્વત્રીને १९न ४ छुः ॥ 3 ॥
कति व्रतानीह वहध्वमात्मना परेण शक्यानि न वोढुमद्रिवत् । इदं नृपे पृच्छति भारती विभोर्मुखारविन्दे मधुपी बभूवुषी ॥ ३७ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ३७-३९ ]
हीरसौभाग्यम्
४७९
विभोहीरगुरोर्मुखारविन्दे वदनपो भारती वाणी मधुपी बभूवुषी भ्रमरी संजायते स्म । प्रोवाचेत्यर्थः । कस्मिन् सति । नृपे अकब्बरे इद निगद्यमानं पृच्छति प्रश्न कुवति सति । इदं किम् । हे सरयः, इह जगति संयममार्ग वा यूयमात्मना स्वेन कति किय. त्संख्याकानि व्रतानि नियमविशेषान् वहवं धारयत पालयत वा यानि व्रतानि परेण असत्त्वेन क्लीबप्रायेण पुंसा वोढुं धारयितुं न शक्यानि न समर्थानि । किंवत् । अद्रि. वत् । यथा विष्णुव्यतिरेकेणेत्यध्याहारः । पर्वतोऽन्येन केनचितोढुं न शक्यते । सोमसिन्धुर्जगन्नाथो गोवर्धनधरोऽपि च' इति विष्णुनामसु हैम्याम् ॥ इति सूरीणां कियदृतधारणविषये साहेः प्रश्नः ॥
પ્લેકાર્થ
હે પ્રભુ, કાયર પુરુષથી વહન કરવા માટે અશક્ય એવા પર્વત સમાન આપ કેટલાં ઘતેને ધારણ કરે છે ! આ પ્રમાણે રાજાએ પૂછયું ત્યારે આચાર્ય મહારાજ બાલ્યા. એ ૩૭
वसुंधराभोग इवामराचलान्सुपर्वसालानिव काश्चनाचलः । अहं वहे पञ्चमहाव्रतानमून्स्वविक्रमाधःकृतपाकशासन ॥ ३८ ॥
हे स्वविक्रमेण निजभुजवीर्गेण कृत्वा अधःकृतो हीनीकृतस्तिरस्कारं नीतो वा पाकशासनो वज्रपाणिर्येन तस्य संबोधनम् । अहमसूनने वक्ष्यमाणान्प्रोच्यमानाम्पञ्चसंख्या. कान्महाव्रतान् सर्वाभ्योऽप्य तिशायि नियमान्वहे विभर्मि । व्रतशब्दः पुनपुंसके । 'व्रतोपवीतौ पलिलिन्तौ वसन्त' इति लिङ्गानुशासने । क इव । वसुंधराभोग इव । यथा वसुंधराया सार्धद्वयद्वीपलक्षणमनुष्यक्षेत्रभूमेराभोगो विस्तारः पच्चामराचलान्मेरून् बिभर्ति । एको जम्बूद्वीपे, द्वितीयो धातुकीखण्डपूर्वार्धे, तृतीयो धातुकीखण्डपश्चिमाधे', चतुर्थः पुष्करार्धपूर्वाधे, पञ्चमः पुष्कराधपश्चिमाधे, एवं पञ्च काञ्चनाचलान धत्ते । पुनः क इव । काञ्चनाचल इव । यथा मेरूः कल्प-पारिजात-गन्दार- हरिचन्दन-संतानाभिधानान्पञ्च सुपर्वसालान् सुरद्रुमान् कलयति ॥
કાઈ
પિતાના પરાક્રમથી ઈન્દ્રને જેણે તિરસ્કાર કર્યો છે એવા હે રાજન, પૃથ્વી જેમ પાંચ મેરૂને, મેરૂ પર્વતકલ્પ, પારિજાત, મન્દર, હરિશ્ચન્દન અને સંતાન એ પાંચ કલ્પવૃક્ષને ધારણ કરે છે તેમ હું પાંચ મહાવ્રતને ધારણ કરું છું. તે ૩૮
क्षितीन्द्र तेषामिदमादिमं व्रतं समन्तवो मन्तुमुचोऽपि जन्तवः । न पश्चतागोचरचारिणः क्वचित्रिधा क्रियन्ते निजनन्दना इव ॥ ३९ ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ३९-४०
हे क्षितीन्द्र, तेषां पञ्चानां महाब्रतानां मध्ये इदमुच्यमानमादिमं प्रथमं व्रतं वर्तते । तदेवाह-यत्ववचित्प्रदेशे ग्रामे अरण्ये वा रहसि प्रकटं वा प्रमोदेन दर्पेण संकल्पेन वा त्रिधा मनोवाक्कायैः कृत्वा समन्तवः सापराधाः अपि पुनः मन्तुमपराधं मुञ्चन्ति त्यजन्ति ते निरपराधाः जन्नवः प्राणिनः पञ्चतायाः पञ्चत्वस्य मृतेर्गोचरे विषये चरन्ति व्रजन्तीति एवंशीलाः नव क्रियन्ते सर्वथा नैव हन्यन्ते । के इव । निजनन्दना इव । यथा स्वपुत्राः पञ्चताया गोचराः केनचित्पित्रा न क्रियन्ते तथा सर्वेऽपि जगज्जन्तवः पाल्यन्ते एव ॥
કાથ
રાજેન્દ્ર, આ પાંચ મહાવતે પૈકીના પ્રથમ વ્રતમાં અપરાધી કે નિરપરાધી કઈ પણ જીવની મન, વચન અને કાયાથી હિંસા કરવી નહીં પરંતુ પિતાના પુત્રની જેમ જીવોનું રક્ષણ કરાય છે. ૩૯
न देवदेवः परमेशितुः परः प्रतापवान्नापि पयोजिनीपतेः । गुरुर्नमेरुन मरुमणेमणिस्तथा न धर्मोऽस्ति दयाविधेः परः ॥ ४०॥
हे देवशब्देन राजभट्टारकादिरुच्यते । 'राजा भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति हैम्याम् । तथा 'देव त्वभुजदण्डदर्पगरिमोग्दर्णप्रतापानल-', 'देवे दिग्विजयोद्यते' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा 'देव त्वं जय कासि लुब्धकवर्हस्ते किमेतत्पलम' इत्यादि भोजप्रबन्धादावपि । तथा 'देवेन किं न श्रुतम्' इति चम्पूकथायाम् । यथा परमेशितुः परमेश्वरात्परो देवो नास्ति । अथ वा परमेश्वरादपरः देवानां भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कसैमानिकानां सुराणामपि देवः पूज्यः एतावता देवाधिदेवः । अपरे सवे हरिहरपुरंदरादयो देवाः, परमेश्वरस्तु देवदेवः, तथा यथा पयोजिनीपतेः सूर्यात्परः प्रतापवान्महस्वी तेजस्वी नास्ति । पुनर्यथा मेरोलक्षयोजनप्रमाणात्सुदर्शननाम्नः स्वर्णाचलात कोऽपि गुरुमहान्नास्ति । सोऽप्यपरेऽत्युच्चाश्चतुरशीतियोजनमानाः, अगं तु शतसहस्रयोजनोच्चस्तरः । पुनर्यथा मरुन्मणेश्चित्नारन्तात्परो मणिर्नास्ति वज्रपद्मरागककेतनमरकतेन्द्रनीललोहिताक्षपुलिन्दाञ्जनहंसगर्भादयोऽनेकेऽपि मणयः सन्ति, पर चिंतामणिं विना सर्वकामकरः कोऽपि नास्ति । यथा दयानिधेः कृपाकरादपरो धर्मो न वर्तते । 'नास्ति धर्मो दयापरः' इति गीतायाम् ॥ इति प्रथमं व्रतम् ।।
પ્લેકાર્થ
પરમેશ્વર સમાન બીજે કઈ દેવાધિદેવ નથી, સૂર્ય સમાન અન્ય કોઈ પ્રતાપી નથી, મેરૂ સમાન બીજે કોઈ મોટો પર્વત નથી અને ચિન્તામણિરતન સમાન બીજું કઈ રત્ન નથી તેમ “દયાધમ સમાન અન્ય કેઈ ધર્મ નથી. . ૪૦ છે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ४१-४२ ]
हीरसौभाग्यम्
४८१
वदन्ति वाचंयमपुंगवास्त्रिधा मृषा न भाषामपि जीवितव्यये । इयं यदंहःपटलीव दुर्गतेर्विमानताया अतिशायि कारणम् ॥ ४१ ॥
- हे साहे, वाचंयमपुंगवाः साधुसिन्धुराः जीवितव्यये प्राणत्यागेऽपि त्रिधा मनावचनकायः कृत्वा मृषा अलीकां भाषां वाचन वदन्ति न ब्रुवन्ति । यत्कारणादिय मृषा भाषा विमानताया अवगणनायाः पदे पदे अपमानस्य अतिशयते सर्वेभ्योऽभ्यधिकीभवतीत्येवंशीलमतिशायि कारणं साधनं वर्तते । मिथ्याभाषी सर्वत्राप्यपमानं पराभव च प्राप्नुयात् । केव । अंहःपटलीव । यथा अंहसां दुष्कृतानां पटली परम्परा दुर्गतेरतिशायि साधनमास्ते ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, બીજા વ્રતમાં સાધુપુરુષે મનવચનકાયાથી પ્રાણુતે પણ અસત્ય બેલતા નથી. જેમ પાપોની પરંપરા દુર્ગતિનું કારણ છે તેમ અસત્ય ભાષા અવશ્ય સર્વત્ર અપમાન અને તિરસ્કારનું કારણ બને છે. ૪૧ છે
यशःसुधांशोरपिधायिका कुहूरिवादशालोलदृशः प्रियासखी। समूहनीवारजसामिवाङ्गिनां गुणावलीनामनृता हि भारती ॥४२ ॥
हे साहे, निश्चितमनृता असत्या भारती वाणी मृषा भाषा कुहूरमावास्येव यशः जगत्प्रसारिकीर्तिकलापः स एव सुधांशुश्चन्द्रमास्तस्यापिधायिका । 'व्रजति कुमुदे मोहं दृष्टा दृशोरपिधायिका' इति नैपधे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-अत्र इवशब्दो घण्टालालान्यायेन उभयत्र योज्यते । अदशा विरुद्धदशा । तदन्यतद्विरुद्धतदभावेषु ना वर्तते सारखतोक्तः। दुर्दशा सैव लोलहक्कामिनी तस्याः प्रियसखी इष्टवयसीव । च पुनरुत्प्रेक्ष्यते-अङ्गिनां प्राणिनां गुणानां शीललजार्जवमार्दवादीनामावलीनां धोरणीनां समूहनी संमार्जनीव। लोके 'सारवणी' इति प्रसिद्धा । केषामिव । रजसामिव । यथा धूलीनां ग्रहादिकत्ववरकाणां प्रमार्ज. नकारिका । निष्काशयित्रीत्यर्थः ॥ इति द्वितीयं व्रतम् ॥
કાર્થ
આ અસત્ય ભાષા, અમાવાસ્યાની કાજળઘેરી રાત્રિની જેમ યશરૂપી ચન્દ્રને આચ્છાદિત કરનારી છે, દુર્દશારૂપી સ્ત્રીની પ્રિય સખી છે, અને કચરાને દૂર કરનારી સાવરણીની જેમ પ્રાણીઓના સદ્ગુણોને દૂર કરનારી છે, છે हि० सौ० ६१
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
४८२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० ४३-४५ तृणादि नेोपाददते च किंचनाप्यदीयमानं मुनयो महीमणे । पदं किलाविश्वसितेरिबैकदृक्ततेररिष्टः पृथिवीपुरंदर ॥ ४३ ।।
हे महीमणे भूमीरत्न, च पुनर्मुनयः साधवः तृणादि दन्तशोधनमात्रप्रमुख किंचिदपि वस्तु अदीयमानं केनाप्यविश्राण्यमानं नोपाददते नैव गृह्णन्ति । हे पृथिवीपुरंदर मेदिनी. मण्डलाखण्डल, किलेति निश्रित श्रूयते वा । हेतोर्वा । 'किल संभाव्यवार्तयोः । हेत्वरुच्यारलीके च' इत्यनेकार्थः । अस्माकं तु सर्वथापि तत्काराणाभावात् लोके जने एवकर्ण्यते । अदत्तादानं वस्तु स्वामिना कथमप्यदीयमानवस्तुनो ग्रहणमविश्वसितेरविश्वासस्य पदं स्थानमास्ते । क इव । अरिष्ट इव । यथा निम्बतरुः । 'निम्बोऽरिष्टः पिचुमन्दः' इति हैम्याम् । एकहक्ततेः काकश्रेण्या निवासस्थान स्यात् ।।
લેકાર્થ
ત્રીજા વ્રતમાં-રાજેન્દ્ર, માલિકના આપ્યા સિવાયની એક તૃણમાત્ર વસ્તુને પણ મુનિએ ગ્રહણ કરતા નથી. જેમ લીમડે કાગડાનું નિવાસસ્થાન છે તેમ અદત્ત વરતુને ગ્રહણ કરવાથી ખરેખર મનુષ્ય અવિશ્વાસનું ભાન બને છે. ૫ ૪૩ .
अदत्तमादत्त न यस्त्रिधापि तं वृणोति विद्येव विनीतमिन्दिरा । मृगी मृगेन्द्रादिव दुर्गतिस्ततः प्रयाति दूरादवनीनभोमणे ॥ ४४ ॥ हे अवनीनभाभणे प्रतापवत्त्वाद्भूमीभानो, यः पुमान त्रिधापि मनोवचनतनुभिः कृत्वा अदत्त वस्तु स्वामिना न विश्राणित यो नादत्त न जग्राह त पुमांसं इन्दिरा लक्ष्मीः स्वयमागत्य वृणोति वरयति । भजते इत्यर्थः। कमिव । विनीतमिव । यथा विनयवन्त शिष्य विद्या निषेवते पुनस्ततस्तस्मान्निःस्पृहान्नरादुर्गतिर्नरकादिकुगतिर्दृरात्प्रयाति पालयते । क इव । मृगीव । यथा मृगेन्द्रान्मृगी कुरङ्गी दूरात्प्रयाति ।। इति तृतीय व्रतम् ।।
શ્લેકાર્થ હે રાજન, વિનયી શિષ્યને જેમ વિધા આપોઆપ ફૂરે છે તેમ જે પુરુષ મન, વચન, કાયાથી અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરતું નથી તેને લક્ષમી સ્વયં આવીને વરે છે. અને જેમ મૃગલી સિંહથી દૂર દૂર ભાગી જાય છે તેમ તેનાથી દુર્ગતિ દૂર દૂર ચાલી जय छ. ॥ ४४॥
पराङमुखी स्याद्विषयाव्रतिव्रजो निकुञ्जवासीव तदेकभूमिषु । क्षमाधरो येन महोदयंगमी वशास्वनीतिष्विव कोऽनुरज्यते ॥ ४५ ॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ४५-४६]
हीरसौभाग्यम्
४८३
=
__हे साहे, व्रतिव्रजो मुनिगणो विषयात् शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शलक्षणात्पञ्चप्रमाजागोचरात्पराङमुखी स्यात् विमुखो विरक्तो भवेत् । क इव । निकुञ्जवासीव । यथा वने एष वसनशीलो जन्तु: श्वापदादिविषयाजनपदाद्विमुखः स्यात्कदाचिन्नगरग्रामादिषु नागपछेत् । येन कारणेन क्षमायाः क्षान्तेः क्षमाया उपशमस्य वा धरो धर्ता पुनर्महोदयं मोक्षं गमिष्यति यास्यतीत्येवंशीलः साधुस्तदेकभूमिषु तेषां पञ्चानामपि विषयाणामेका अद्वैता भमयो वासवेश्मानि । नहि वाणिनीं विना विषयाः सुखाय स्यः। तादृशीषु वशासु स्त्रीष न अनुरज्यते अनुरक्तीभवति । कास्विव । अनीतिष्विव । यथा क्षमाधरो युवराजपदीं प्रापितः सर्पराज्यधुरंधरः पुनर्महान्त सर्वातिशायिनमुदय राज्यैश्वर्यं गमिष्यति लप्स्यते इत्येवंशीलः । अथ वा क्षमाधरो जनकेन निजनिजराज्ये स्थापितः । पुनर्महान्त सार्वभौमतादिलक्षणमुदयमाधिपत्यप्राप्स्यते इत्येवंशीलः । तादृशः कः । अनीतिष्वन्यायेषु अनुरागधान भवेत् । उदयाभिलाषी सर्वोऽपि न्यायेष्वेवानुरज्यते । यदुनम्-'न निमित्तद्विषां क्षेमं नायुर्वैद्यकवि द्विषाम् । न श्रीनीतिद्विषामेतत्रयं धर्मद्विषां नहि ॥' इति ॥
શ્લોકથી
ચિથા વ્રતમાં–વનવાસી છે શિકારી પશુઓથી જેમ દૂર રહે છે તેમ સાધુઓ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ એ પાંચ વિષયોથી પરાહમુખ રહે છે. અને ન્યાયપ્રિય રાજા જેમ અનીતિમાં રક્ત નથી તેમ ક્ષમાશીલ અને મોક્ષાભિલાષી સાધુ પાંચેય વિષયેના સ્થાનરૂપ સ્ત્રીઓમાં આસક્ત હતા નથી. (કહ્યું છે-તિષના દ્વેષીને કુશળ નથી. ઔષધના દ્વેષીને જીવિત નથી, નીતિના દ્વેષીને લક્ષ્મી નથી અને ધર્મના પીને ત્રણમાંથી કંઈપણ નથી.) ૪૫
यतः स शूरः सुदृशां भ्रुवं धनुः कटाक्षबाणान्कवरीकृपाणभृत् । नितम्बचक्रं भुजपाशमुत्कटं पुनर्वहन्येन जितः स्मरप्रभुः ॥४६॥
है मुद्गलेन्द्र, स एव पुमान् शूरः सुभटः । कथ्यते इति शेषः । येन पुंसा स्मर एव प्रभुः त्रिजगजेतृत्वात्समर्थो राजा इन्द्रनागेन्द्रनरेन्द्राणामपि स्वसेवकीकरणाद्राजा जितो घशीकृतो हतो वा । किं कुर्वन् । सुदृशां चारुलोचनानां ध्रुवमेव धनुः कोदण्डम्, पुनः' कटाक्षानपाङ्गदर्शनान्यक्षिविकूणितानि एव बाणान्नाराचान, पुननितम्बमारोहं श्रीकटीपश्वात्प्रदेशम् । येन कृत्वा नितम्बिनीत्यभिधानेन प्रसिद्धा । तदेव चक्रं रथाङ्गायुधम् । पुनरुत्कटं केनापि छेत्तुमशक्यं भुजौ बाहू एव पाश द्विषन्धनार्थ वज्ररज्जुमयग्रन्थि वहन धारयन् । किंभूतः । कबरी वेणीमेव कृपाणं चन्द्रहासं बिभर्तीति भृत् । प्रभुः सकलसुरापुरोगनरनायकनिर्जयेन सामर्थ्यवानिति साभिप्रायं प्रभुरिति पदम् ।।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ४६-४९
- RAT
હે મોગલપતિ, સ્ત્રીઓની ભ્રકુટિરૂપી ધનુષ્ય, કટાક્ષરૂપી બાણ, વેણીરૂપી કૃપાણ, કટપ્રદેશરૂપી ચક અને બાહુરૂપી પાશ વડે ત્રણે જગતમાં એકછત્રી સામ્રાજ્યને ધારણ કરનાર દુર્જય કામદેવને જેને જીતી લીધું છે તે જ પુરુષ ખરેખર ધન્ય છે, शुरवीर छे. ॥४६॥
स भद्रवांस्त्रैणकुचाचलान्तिकारूढरोमावलिसालगहरे ।। न दस्युवद्यस्य मनोभुवा शमश्रियो यिन्ते शिवमार्गगामिनः ॥ ४७ ॥
हे साहे, स नरो भद्रवान् कुशली। स कः। शिवे निरुपद्रवे मार्गे पथि मोक्षमार्गे घा गच्छतीत्येवंशीलस्य यस्य महात्मनो दस्युवत्तस्करेणेव । 'दस्युस्तस्करविद्विषोः' इत्यने. कार्यः । मनोभुवा मदनेन शमश्रियः प्रशमविभवा न ह्यिन्ते नाच्छिद्य गृह्यन्ते । कस्मिविषये । स्त्रैणस्य स्त्रीसमूहस्य कुचाः प्रोत्तुङ्गपीनपयोधरास्त एवाचलाः पर्वतास्तेषामन्तिके समीपे प्ररूढा उद्गताः या रोमावल्यो लोमलेखास्ता एव साला विविधविटपवृक्षास्तेषां गहरे धननिकुञ्ज तस्करश्वापदादिभयंकरकानने ॥
શ્લોકાર્થ સ્ત્રીઓનાં સ્તનરૂપી પર્વતની સમીપે ઊગેલા મરા જીરૂપી વૃક્ષેથી ગીચ ભયંકર અલ્હીમાં મોક્ષમાર્ગના પથિકની શમલક્ષ્મીને લુંટારાની જેમ કામદેવે લુંટી નથી તે જ Y१५ शव छ. ॥ ४७ ॥
यशस्त्रियामादयिते कलङ्कति द्विपेन्द्रति क्षीरधिसू नुवीरुधि । शमारविन्दे तुहिनोदवन्दति व्रताम्खुवाहेष्वपि गन्धवाहति ॥ ४८ ॥ निदापति वीडवहा पयःप्लवे महत्त्वगोत्रे च सहस्रनेत्रति । गुणद्रुमद्रोणिषु मन्त्रजिह्वति क्षितीश शीलं पुरुषेण खण्डितम् ॥ ४९ ॥
हे क्षितीश भूपते, पुरुषेण उपलक्षणाद्विशेषेण स्त्रिया वा शीलं ब्रह्मचर्य स्वदारसंतोषलक्षणं परपुरुषत्यागलक्षणं यावजीवनियमपालनविधं वा खण्डित त्यक्त' भग्नं सत् । तस्येति शेषः। यशः कीर्तिरेव त्रियामादयितः शारदीनचन्द्रस्तस्मिन्कलङ्कति लाञ्छनमिवा. धरति । सकलङ्कः स्वयशो मलिनीकरोति । पुनः क्षीरधेः क्षीरसमुद्रस्य सूनुः पुत्रो नन्दनः। 'उन्होऽङ्गात्मजः सूनुस्तनयो दारकः सुतः। पुत्रो दुहितरि स्त्रीत्वे' इति हैम्याम् । 'स्त्रीत्वे
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ४८-५१ ]
हीरसौभाग्यम्
४८५
स्त्रीलिङ्गे वाच्ये सति नन्दननामशब्दो दुहितरि पु:यां स्युः' इति तदवचरिः। लक्ष्मीस्तदूपा वीरुद्वल्ली तत्र । तदुन्मलने इत्यर्थः । द्विपेन्द्रति ऐरावणोऽन्यो बा गजराजस्तद्वदाचरति । पुनः शमः प्रशान्तता स एवारविन्द कमलं तस्मिस्तुहिनोदवृन्दति हिमजलकणगण इवा. चरति । हिमानीयतीत्यर्थः । अपि पुनव्रतानि पञ्चमहाव्रतानि द्वादशाणुव्रतानि वा अन्ये नियमविशेषा वा त एवाम्बुवाहाः पयोधरास्तेषु गन्धवाहति प्रबलप्रभश्चन इवाचरति । पुनर्वीडो लज्जा स एष वहा सरित तस्याः पयःप्लवे पानीय पूरे निदाधति ग्रीष्मकालति । 'जेणिदिनिपवनप्रचण्डलू अझलतापतडक्का। जिणि दिनिनदीनिवाणवाणवाविकूआ सवसुक्का ।।' निदाधे हि प्रायोऽखिला जलाशयाः शुष्यन्ति । तथा वीडशब्दः अकारान्तो. ऽप्यस्ति । 'बीड ब्रीडा चित्तसंकोचः ब्रीडाऽपि' इती हैमीवृत्तौ । तथा त्वयि स्मरव्रीड समस्ययानया' इति नैषधे । च पुनमहत्त्व महिमा तदेव गोत्रः पर्वतः तत्राचलच्छेदे सहस्रनेत्रति इन्द्र इवाचरति । पुनर्गुण : सदाचरणानि एव द्रुमा वृक्षास्तेषां दोणिषु श्रेणिषु । तज्वालने इत्यर्थः । मन्त्रजिह्वति । अर्थाद्दावानल इवाचरति । 'भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते 'सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति चम्पूकथायाम् । 'द्रुमद्रोणया वृक्षोणय;' इति तट्टिप्पनके । 'सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विा वाचारे इत्येको कृष्ण इवाचरतीति कृष्णति । एवं स्वति स्वागास' हति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तस्मादत्र सर्वत्रापि आचाराथे क्विप्प्रत्ययः ॥ यम्मम् ।।
બ્લેકાર્થ
હે રાજન, જે પુરુષ અથવા સ્ત્રી પોતાના બ્રહ્મચર્યનું ખંડન કરે છે તે ખરેખર પિતાના યશરૂપી ચંદ્રને કલંકિત કરે છે, લક્ષમીરૂપી વેલને ઉખેડી નાખવા માટે ગજેન્દ્ર રૂપ, શમરૂપી કમલને નાશ કરવામાં હિમસમાન વ્રતરૂપી મેઘને વિખેરી નાખવા માટે પવન સમાન, લજજારૂપી નદીના જલને શોષણ કરવામાં ગ્રીષ્મકાળસમાન, પિતાના માહાભ્યરૂપી પર્વતને ભેદવામાં ઈનસમાન, અને ગુણોરૂપી વૃક્ષોના સમૂહને બાળી 'नामा भारी अनि समान भने छे. ॥ ४८ ॥ ॥ ४ ॥
कृतप्रदोषा पितृसूरिवाशनिश्चला वनीवन्मदनावगाहिनी । अहेर्महेलेव च जिह्मगामिनी वधूः पयोधेरिव निम्नगामिनी ॥ ५० ॥
जलैहाया इव मेघमालिका विवधिनी वा भवपद्धतेरधैः। मनः शमाद्वैतमुखानुषङ्गिनां वशीकरोतीश वशा न योगिनाम् ॥ ५१ ।।
हे ईश अर्थात हे अवनीनायक, इह जगति वशा कामिनी योगिनां मनोवाकाय. योगभाजां वशीकृतात्मानां मुनीनां मना मानसं न वशीकरोति न मोहयति न हरित । यदुक्तम्-'अकामस्य तृणं नारी निरीहस्य तृणं नृप । तृणं ज्ञानवतां सर्व तृणं शूरस्य
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ५०-५३
जीवितम् ॥' इति वचनात् । किंभूतानां योगिनाम् । शमेन शान्तभावेनाद्वैतमसाधारणं यत्सुखं सातं तस्यानुङ्ग आस्वादो विद्यते एषाम् । किंभूता वशा। कृतप्रदोषा कृता उत्पादिताः प्रकर्षेण दोषा दम्भादयः । स्त्रीजातौ दाम्भिकता। तथा 'स्रीभ्यः शिक्ष्यते कैतवम्' इत्या. दिसूक्तोक्तः विविधा अपगुणा यया । केव । पितृमृरिव । यथा संध्या कृतः प्रदोषो यामिनीमुखं यया तादृशी स्यात् । पुन: किंभूता। चला अतिचञ्चलस्वभावा। केव। अशनिरिव । अत्र इवशब्दो लालाघण्टान्यायेन उभयत्रापि योज्यते । ततो यथा अशनिविद्युदतिचपला आकालिकी शतदा । 'चञ्चला चपलाशनिः' इति हैम्याम् । 'अशनिवज्रविद्युताः' इत्यनेकार्थः। पुनः किंभूता। मदनावगाहिनी। मदनं प्रबलकंदर्पमवगाहते । “फुफुमाग्निसनारी' इति वचनात् । धारयतीति । किंवत् । वनीवत् । यथा कान्तारं मदननामानं द्रुमम् । 'मीढुल' इति प्रसिद्धं लोके । अवगाहते बिमतीति । 'स्ववनीसंप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे । पुनः किंभता । जिह्मगामिनी जिा वक्रं गच्छतीत्येवंशीला। केव । महेलेव । यथा अहे जगमस्य महेला वनिता भुजंगी कुटिलचारिणी भवेत् । पुनः किंभूता । निम्नं नीचेहींनतमकर्मभिगच्छति विचरतीत्येवंशीला । अथ वा निम्नेषु नीचजातिषु गच्छन्ति सङ्ग कुर्वन्तीत्येवंशीला । 'कामिन्यो नीचगामिन्यः' इति वचनात् । नीचसक्ताः प्रायः स्युः। केव । वधूरिव । यथा पयोधेः समुद्रस्य वधूः पत्नी नदी निमगा नीचैर्वहा जलस्य निम्नगतित्वान्नाम्नापि च । पुनः किंभूता। अधैः पापकर्मभिः कृत्वा भवपद्धतेः संसाररचनाया अथ वा संसारपम्परायाः संसारमार्गस्य वा। ‘पद्धतिः पथि पक्तौ च' इत्यनेकार्थः । एतेषां समीचीना पद्धतिरित्यपि रूढया दृश्यते । पद्धतिराचरणं रचनापीति । तस्या विवधिनी विशेषेण वृद्धिकरण च तत्र विवधिनी। केव । मेघमालिकेव । यथा कादम्बिनी जलैः पानीयैः वहाया नद्या वृद्धिकारणी। यदुक्तम्-'वर्षानदीनां पतिरङ्गनानामर्थो नराणामृतुराद तरुणाम् । स धर्मचारी नृपतिः प्रजानां लोकागतं यौवनमानयन्ति ॥' इति ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, સંધ્યા જેમ દેષા (ાત્રિ)ને કરનાર છે તેમ દેષયુક્ત, વિધતની જેવી ચપળ, અટવીને જેમ મદન-(મીલ)-કામને ધારણ કરનારી, નાગણ જેવી કુટિલ, નદી જેવી નીચગામિની અને મેઘ જેમ નદીઓના જલમાં વૃદ્ધિ કરનાર છે તેમ પાપિ વડે સંસારની વૃદ્ધિ કરનારી સ્ત્રી, શાંતરસમાં નિમગ્નગીઓના મનને વશ કરી શકતી નથી. ૫૦ છે કે પ૧ છે
पुरःसरास्तस्य सुरा मरुद्रवी गृहाङ्गणे पाणितले मरुन्मणिः । पुरः सुरद्रुनिकटे मरुद्वटः स्वयंवराः स्युर्भुवनत्रयीश्रियः ॥ ५२ ॥ प्रदक्षिणा दक्षिणवारिजः पुनः खलाः सखायः सविधे च शेवधिः । न चित्रकृच्चित्रलता च सिद्धयः करेऽदधायोऽसिशिखोपमं व्रतम् ॥ ५३॥
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ५२-५४]
हीरसौभाग्यम्
४८७
-
_हे साहे, यः पुमान सिशिखायाः खङ्गधाराया उपमा सादृश्यं यस्य तादृशं व्रतं ब्रह्माचर्यमदधाद्वारयति स्म तस्य पुंसः सुरा देवाः पुरःसरा अग्रगामिनस्तदने पदातिवग्दच्छन्ति । पुनर्मरुग्दवी कामधेनुः गृहप्रसूता क्रीतगृहीता वा गौरिव गृहाङ्गणे तिष्ठेत् । मरुन्मणिश्चिन्तारत्नं तस्या पाणितले करकोडे हस्तेलिकायामेव वसेत् । पुनः सुरद्रुमः कल्पवृक्षः पुरः पुरस्तात् च्छायाकारक इव तिष्ठेत् । पुनः मरुद्धटः कामकुम्भः निकटे समीपप्रदेशे पानीयपायक इव तिष्ठेत् । पाश्ववर्तीव वा स्यात् । पुनर्भुवनत्रयीश्रियः त्रैलोक्यलक्षम्यः स्वयंवरा आत्मभिरेवागत्य तं वृण्वते । पुनः दक्षिणोऽपसव्यप्रदेशे आवर्ता यस्य स चासौ वारिजश्च । मध्यमपदलोपी समासः । दक्षिणावर्तशङ्ख: प्रदक्षिणोऽनुकूलः मागितं विनैव सर्व समीहितं पूरयति । 'कम्बुस्तु वारिजः' इति हैम्याम् । खला द्विजिह्वा दुर्जनाः सखायो मित्राणि भवन्ति । च पुनः शेवधिर्निधानं सविधे पृष्ठे अनुलग्नमिवायाति च । पुनश्चित्रलता चित्रकवल्ली न चित्रकृत् । अद्रष्ट्रीणामाश्चर्यकारिणी स्यात्तस्य तु पदे तत्प्राप्तित्वेन न विस्मयविधायिनी। तद्गृह एवोद्गमनत्वेन वा भवेत् । च पुनः सिद्धयः लघिमा विशिता-ऐश्वर्य-प्राकाम्य-महिमा-अणिमा-यत्र-कामावसायित्वम् प्राप्तिः-इत्यैश्वर्यम् । अष्टावपि सांसारिका महासिद्धयः । करे हस्ते मनोनुगामिन्यः हस्ततलस्थायिन्यो वा । महत्त्वादबहुवचन्नम् । सिद्धयो मुक्तयोऽपि हस्ते ॥ युग्मम् ।
શ્લોકાઈ હે રાજન, જે પુરુષ, તલવારની ધાર સમાન બ્રહ્મચર્યવ્રતને ધારણ કરે છે તેની આગળ આવીને દેવે પણ નમસ્કાર કરે છે, કામધેનુ ઘરના આંગણામાં ફરે છે, ચિંતામણિ રન હથેળીમાં રહે છે, કલ્પવૃક્ષ આગળ ને આગળ છાંયે કરે છે, કામઘટ સમીપે રહે છે, ત્રણે લેકની લક્ષ્મી સ્વયં આવીને વરે છે, દક્ષિણાવર્તી શંખ પ્રદક્ષિણું કરે છે, દુજનો મિત્રો બને છે, નવનિધાન પાછળ ને ! છળ ફરે છે, તેને ચિત્રાવલિ આશ્ચર્ય પમાડતી નથી, અર્થાત્ સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિઓ કરતલમાં કીડા કરે છે. | પર ૫૩ છે
गजोऽप्यजो गोष्पदमम्बुधिर्मगो मृगाधिपः स्रग्भुजगस्तमी दिनम् । रणः क्षणवाल्पगिरिमरुग्दिरिस्त्रिधापि यो ब्रह्म बिभर्ति भूपते ॥ ५४ ॥
हे भूपते, यः पुमान् महिला वा त्रिधापि मनोवाकायब्रह्म शीलवतं परनारीसहोदरतां बिभर्ति धत्ते, तस्य पंसस्तस्याः स्त्रियो वा गजो मदोद्धरसिन्धरोऽपि अजश्छागप्रायः स्यात् । पुनरम्बुधिः समुद्रोऽपि गोष्पदं गोखुरोत्खातभूमिस्थजलमिव तेन तया वोल्लङ्घयते । पुनमृगाधिपः पञ्चाननोऽपि मृगो हरिण इव तस्या दूरं पलायते । पुनर्भुजगो विषधरोऽपि तेन स्रगिव कुसुममालिकेव तया चाकरे गृह्यते । तमी सान्धकारा रात्रिर्दिन मिव तस्थ तस्या वा जायते । रणो घोरोऽपि संग्रामः क्षण उत्सव इव बिभर्ति । पुनर्मरुग्दिरिः सुरा चलोऽपि अल्पगिरिः किंचिदुच्चपाषाणभूमिरिवाबरुह्यते । इति चतुर्थ ब्रह्मव्रतम् ॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ५४-५६
કાથ
હે રાજન, જે પુરુષ અથવા સ્ત્રી મન વચન કાયાથી બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે છે તેની આગળ મદોન્મત હાથી બકરા તુલ્ય બને છે, સમુદ્ર ખાચિયારૂપ સિંહ હરણીયા સમાન, ભયંકર વિષધર ફૂલની માળા સમાન, રાત્રિ દિવસ સમાન (પ્રકાશરૂપ), ભયંકર રણભૂમિ મહોત્સવ સમાન અને મેરૂપર્વત પાષાણુના ટુકડા સમાન બને છે. કે ૫૪
परिग्रहः संयमिनापवादवत्रिधापि नाङ्गीक्रियते कदाचन । तमस्तमीनामुदयादिवोरगाद्विषं यतो दोषभरः परिस्फुरेत् ॥ ५५ ॥
हे भूपते, संयमिना चारित्रवता साधुना त्रिधापि मनोवचनतनुभिरपि अपवादोऽपयश इव । कदाचन कस्मिन्नपि प्रस्तावे सुखे दुःखे वा सुकाले दुःकाले वा सुखाजीविकायां कष्टाजीविकायां वा परिग्रहो धनधान्यक्षेत्रवस्तुसुवर्णरूप्यकुप्यद्विपदचतुष्पदलक्षणो नाङ्गीक्रियते नाद्रियते । यतो यस्मात्परिग्रहाद्दोषाणां निकेतानि दाक्षिण्यलोभाधपगुणानां भरो गणः परिस्फुरेत् । किमिव । तम इव । यथा तमीनां कृष्णपक्षक्षपाणामुदयात्प्रकटीभावात्परिभावावा तमो घरोऽन्धकार स्फुरेत् । परि समन्तात्सर्वविश्वान्तः स्फूर्तिमत्पृयात् । विश्व व्यापिस्फूर्तिमद्भवेत् । पुनः किमिव । विषमिव । यथा उरगाभुजंगमाद्गरलमाविर्भवेत् ॥
બ્લેકાર્થ
હે રાજન, રાત્રિથી જેમ અંધકાર અને સર્ષથી જેમ વિષ પ્રગટ થાય છે તેમ અનેક દેના ઉદ્ધવરૂપ પરિગ્રહના ભારને સંયમી સાધુએ કદી પણ અંગીકાર કરતા નથી. છે ૫૫
गिरीन्द्रमारोहति लङ्घतेऽम्बुधीन्प्रयाति जन्यं गहनं च गाहते । असूंस्तृणानीव सृजेनिजाञ्जनस्तदुल्लसल्लोभविजम्भितं विभो ॥ ५६ ॥
हे विभो हे साहे, यजनो लोकः गिरीन्द्रं तुङ्गशैलमारोहित पर्वतोपरितलशिखरशिखायां चढति, पुनर्यदम्बुधीन समुद्रान लवते यानपात्रादिभिः कथं कथंचिदतिकामति अपारं पारावारं प्रतीर्य पारपारं याति । पुनर्यज्जन्यं दुराकजनीयरणाङ्गणं प्रयाति प्रविशति । च पुनर्गहनं भयानकं कानन कान्तारं गाहते सर्वतः परिभ्राम्यति । पुनर्जनो निजानात्मीयानसन्प्राणान् तृणानीव तृणप्रायान् सृजेत् कुर्यात् । हे राजन्, तत् पूर्वोक्त सर्वमपि उल्लसन् वर्धमानः प्रकटीभवन् वा यो लोभस्तृष्णा तस्य विजृम्भितं विस्फूजितं प्रभावः ॥ इति पञ्चमं व्रतम् ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ५६-५८]
हीरसौभाग्यम्
४८९
શ્લોકાથી હે રાજન, લેભાન્ય મનુષ્ય પર્વતના શિખર ઉપર આરોહણ કરે છે, સમુદ્રનું ઉલંઘન કરે છે, ભયંકર જંગલમાં પરિભ્રમણ કરે છે અને પિતાના પ્રાણને પણ તૃણપ્રાયઃ ગણે છે તે બધું વધતી જતી લેતૃષ્ણાને આભારી છે. જે પ૬
वहन्ति पञ्च व्रतिनो महाव्रतान्यमूनि वक्त्राणि मृगाङ्कमौलिवत् । भजन्ति दन्तद्वितयीं गज इवापरामिमां देव पुनव्रतद्वयीम् ॥ ५७ ॥
हे साहे, व्रतिनो नियमवन्तः साधवः अमूनि प्राणातिपातविरमण-मृषावादविरमणअदत्तादानविरमण-विषयभोगविरमण-परिग्रहविरमणलक्षणानि पञ्चसंख्याकानि महाव्रतानि मेरुव(रुद्धराण्य तिशायिनो नियमान वहन्ति धारयन्ति । किंवत् । मृगाङ्कमौलिवत् । यथा चन्द्रशेखरः शिवः पञ्चप्रमाणानि वक्त्राणि वदनानि बिभर्ति । 'पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । अथ वा 'महामृगारिवत्' इति पाठः । यथा मृगाणां हस्तिनामरयः केसरिणः पञ्च वक्त्राणि बिभ्रति । ‘पञ्चास्यो नखरायुधः' इति हैम्याम् । हे देव, पुनः साधवः इमामग्रे वक्ष्यमाणामपरां पञ्चमहाव्रतानि उपरितनी व्रतद्वयीं भजन्ति श्रयन्ते । के इव । गजा इव । यथा हस्तिनो दन्तद्वितयी दन्तकोशयुगलं दधते ।। इति पञ्चमहाव्रतस्वरूपम् ।।
શ્લોકાર્થ
રાજન, જેમ શંકર પાંચમુખને ધારણ કરે છે તેમ સાધુએ, પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત, મૃષાવાદ વિરમણવ્રત અદત્તાદાન વિરમણવ્રત, મૈથુનવિરમણવ્રત અને પરિગ્રહ વિરમણ વ્રતરૂપ પાંચમહાવ્રતોને ધારણ કરે છે, અને તે ઉપરાંત જેમ હાથીઓ બે દંતશૂલને ધારે છે તેમ બીજા પણ બે તેને વહન કરે છે. કે પ૭
निशाशनं नीतिजुषा निषिध्यते परिप्लुतापानमिवावनीपते । निशाशनेभ्योऽपि वरं विहंगमा निशि त्यजन्तो यतिवज्जलाशने ॥ ५८ ॥
___हे अवनीपते, नीतिजुषा न्यायधर्मवता धर्मे सुनिष्ठावता पुरुषेण परिप्लुतापानं मदिरापानमिव । 'गन्धोत्तमाकल्पमिरापरिप्रुताः' इति हैम्याम् । निशाननं रात्रिभोजनं निषिध्यते निवार्यते स्वयं नाद्रियते । हे नृपते, निशायां रात्रावशनं भोजन येषां ते निशाशना रात्रिभोजनास्तेभ्यो जनेभ्यः सकाशात् विहंगमाः पक्षिणोऽपि वरं समीचीनाः । वरमिति समीचीनार्थोऽपि दृश्यते । यथा सिन्दूरप्रकरे-वरं क्षिप्तो हस्तः कुपितफणिनो हि० सौ. ६२
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग १४ श्लो० ५८-५९
वक्त्रकुहरे वरं झम्पापाते। ज्वलदनलकुण्डे विरचितः । वरं प्रासप्रान्तः सपदि जठरान्तर्विरचितो न जन्यं दौर्जन्य ं तदपि विपदां सद्म विदुषाम् ||' इति । किं कुर्वन्तः । यतिवन्मुनय इव । निशि रात्रौ जलाशने पानीयान्ने त्यजन्तो मुञ्चन्तः न भुजन्तः पिबन्तश्च ॥
શ્લાકા
હે રાજન્, જેમ ન્યાયનિષ્ઠપુરુષ મદિરાપાન કરતા નથી તેમ સાધુએ રાત્રિભાજન કરતા નથી. ખરેખર રાત્રિભાજી મનુષ્યાથી પક્ષીઓ શ્રેષ્ઠ છે કે જેએ સાધુઓની જેમ રાત્રે જલપાન પણ કરતા નથી. ૫ ૫૮૫
४९०
गवामवशं भुवनोपकारिणं महस्विनं श्रीजिनपादसेवितम् । अवेत्य मित्रं विधुरं विधीयतेऽशनादि यत्सा कथमौचिती सताम् ॥ ५९ ॥
I
हे साहे, गवामधीशं राजानं पतिं भास्करं धेनूनामधीशं कृष्णं नन्दगोपाङ्गजत्वाद्गो. कुलवासित्वाद्व्रजनाथत्वाच्च गवां वाचामधीशं वागीशत्वाद्गुरुं वाचस्पतिमध्येतार विधुरमस्तप्राप्तं मृतम् । 'दिष्टान्तोऽस्त' कालधर्मः' इति हैम्याम् । अवेत्य ज्ञात्वा यदशनादि भोजन प्रमुखं रङ्गसुखकारणं विधीयते क्रियते सा सतामुत्तमानां कथमौचिती केन प्रकारेण योग्यता । अपि तु नैव । किंभूतस्य । भुवनोपकारिणः । जगतो भूलोकस्य पाल - नादुपकारको राजा द्यावापृथिव्योरुयोतकर्तृत्वात्सदसन्मार्गप्रकाशत्वान्मित्रत्वाश्चोपकर्ता भास्वान् जगदुपद्रवकृद्देत्यनिवारकत्वात्पालकत्वात्सृष्टेरुपकर्ता कृष्णः अज्ञानान्धकारच्छेतृत्वात् ज्ञानविवेकदायकत्वाद्गुरुः । पुनः किंभूतम् । महस्विन प्रतापवन्तं नृपं किरणमालिन भानुमुत्सववन्तं कृष्णं विद्यावत्त्वात्सर्वदाप्युत्सववत्वाद्गुरुः । अद्याप्युत्सवानां जायमानत्वेन विष्णोः । ' एनं महस्विनमुपैहि सदारुणोच्चैः' इति नैषधे । महस् शब्दः सकारान्तोऽप्युत्सववाची वर्तते । 'महेस्तेज उत्सवश्च' इति तद्वृत्तिः । पुनः किंभूतः । श्रिया चतुखिंशदति शयलक्ष्म्या तस्याः कादाचित्कत्वेन सदा केवलोत्पत्तिं मर्यादीकृत्य महानन्दनगरावाप्तिपर्यन्तमष्टमहाप्रातिहार्यलक्ष्म्या युक्तो जिनस्तीर्थकृदन्यतरः श्राद्धत्वेन तं सेवते इत्येवंशीलः नृपः, तथा श्रिया पाथोधिपुत्र्या युक्तस्तस्याः पतित्वाल्लक्ष्मीयुक्तत्व जिनो विष्णुस्तत्पदसेवितं विष्णुपदे व्योम्नि स्थितिमत्त्वेन भानुः कमलाकलितकुण्ठवासिनः समुद्रशायिनो जिनस्य वैकुण्ठस्य पादमंशं शीलत्येवंशील कृष्णस्यांशावतारत्वेन न सर्वावतारित्वं किं तु दशानामप्यंशावतारित्वमेव । गुरोबृहस्पतेः स्वर्गस्थायुकत्वेन निजकृष्णस्य सेवनं सुकरमेव । गुरोस्त्वन्यतरः कश्चिज्जिनो बौद्धो विष्णुरहेन्वा एतेपा मन्यतरशासनस्थत्वात् । पुनः किंभूतम् | मित्रं संखाय राजन्यपि कुत्रचित्सेवकादौ हितान्वेषित्वेन मत्स्य संभाव्यते न सर्वेऽपि नृपाः कृतघ्नाः । यदुक्तम्- 'सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु । स्वामिनि सौहृदयुक्ते निवेद्य दुःखं सुखीभवति ||' इति सूत्रोक्तत्वात् । तथा भास्वान्मित्त्र
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ५९-६१ ।
हीरसौभाग्यम्
नामा कुमोदत्वात् मित्त्रवत्सर्वजनानां दैत्याधुपद्रवनिराकरणेनानन्दोत्पादत्वाद्विष्णोर्गुरोस्तु । प्राप्ते षोडशमे वर्षे पुत्र मित्त्रमिवाचरेत् ।' पुत्रमिव शिष्यमपीति । तत्त्वतस्तु सूर्यमेव विधुरं कष्टभाजमस्तंगतं मरणावस्थां प्रपन्न सूर्यस्य वैधुर्गमस्तादेव ॥ इति षष्ठ रात्रिभो. जनम् ॥
શ્લોકાર્ધ કિરણોના અધિપતિ, જગતને ઉપકારી, મહાપ્રતાપશાલી અને આકાશને સેવનાર અર્થાત્ આકાશમાં પરિભ્રમણ કરનાર સૂર્યને જોઈને અર્થાત્ તેને અસ્ત જાણીને સજજનોને રાત્રિભોજન કરવું શું ગ્ય છે! અર્થાત્ સર્વથા રાત્રિભેજનને ત્યાગ કર જ જોઈએ છે ૫૯ છે
.
कदा
कदापि नैमित्तिकवत्तपस्विनो निमित्तमेते ब्रुवते न किंचन । यतश्चरित्रेण निमित्तभाषणात्तमित्रपक्षाद्विधुनेब हीयते ॥६०
हे साहे, पते पूर्वोक्तषड्व्रतपालकाः प्रत्यक्षा वा श्रीमदाकारितागताः पुर उपविटास्तपस्विनः साधवः कदापि कस्मिन्नपि व्यतिकरे नैमित्तिकवन्निमित्तज्ञा इव किंचन अङ्ग-स्वप्न-स्वर-भौम-व्यञ्जन-लक्षण-उत्पात-अस्तरिष्टम् एतेष्वष्टसु निमित्तेषु किमपि निमित्त ग्रहवाराङ्गस्फुरणशकुनस्वरादिक न ब्रुवते न कथयन्ति । अथ वा ज्यौतिषिका इव किमपि शुभाशुभादिग्रहविचारं न भाषन्ते। यतः कारणात्तस्य निमित्तस्य अष्टानिमित्तानां वा ज्यौतिष्कादेर्वा भाषणात्कथनाच्चारित्रेण संयमेन हीयते क्षीयते । केनेव । विधुनेव । यथा तमिस्रा कृष्णात्पक्षात् विधुना चन्द्रेण क्षयः प्राप्यते क्षीणीभूयते । यदुकमुराध्ययने–'जेलकेण च सुविण च अंगविज्जं च जेपउं जंति न हुते समणावुच्चंति । एवमायरियेहिं अकोपम् । इति ॥ इति सप्तम निमित्ताधभाषणव्रतम् ।।
લેકાર્થ
હે રાજન, સાધુઓ ક્યારેય પણ જતિષીની જેમ અષ્ટાંગનિમિત્તને કહેતા નથી. કૃષ્ણપક્ષથી જેમ ચન્દ્રને હાસ થાય છે તેમ નિમિત્તના કથનથી સંયમીઓના સંયમને હાસ થાય છે. જે ૬૦ છે
इति व्रतान्सप्त बिभर्ति संयतवजः शिवश्रीपरिरम्भलोलुपः । वसुंधराभोग इवाम्भसां प्रभूञ्छिग्वाः शिखीव घुमणिर्हयानिव ॥ ६१॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ६१-६२
हे साहे, संयतानां सर्वविरतिभाजां साधूनां व्रजः समुदाय इत्यमुना प्रकारेण पूर्वव्याणितस्वरूपान् सप्तसंख्याकान् व्रतान्नियमविशेषान् बिभर्ति धत्ते । किंभूतः । शिवश्रिया मोक्षलक्ष्म्या परिरम्भे आलिङ्गने लोलुपः लालसः । क इव बिभर्ति । वसुंधराभोग इव । यथा सप्तद्वीपाया वसुंधराया आभोगो विस्तारः । 'प्रपञ्चाभोगविस्तारः' इति हैम्याम् । सप्त लवण-क्षीर-दधि-धृत-सुरा-इक्षु-वारिनाम्नः अम्भसां प्रभून समुद्रान् । 'यादःस्रोतोवानंदीशः सरस्वान्' इति हैम्याम् । धत्ते । पुनः क इव । शिखीव । यथा वह्निः सप्त शिखा ज्वाला घत्ते । 'विभावसुः सप्तोदर्चिः स्वाहाग्राही' इति हैम्याम् । पुनः क इव । धुमणिरिव । यथा नभोरन्त सहप्ररश्मिः सप्त हयान स्वरथे सप्ताश्वान धारयति ॥
શ્લોકાઈ
સમસ્ત પૃથ્વી જેમ લવણ, ક્ષીર, દધિ, ધૃત, સુરા, ઈક્ષુ અને વારિ એ સાત સમુદ્રને ધારણ કરે છે, અગ્નિ સાત વાલાને ધારે છે, અને સૂર્ય સાત અધોને વહન કરે છે તેમ મોક્ષલક્ષ્મીના લેપી સાધુ-પુરુષે ઉપર્યુક્ત સાત વ્રતોને ધારણ કરે છે. તે ૬૧ છે
पुरातनैराचरितानि सूरिभिर्यथा तथा धर्तुमहं न तान्यलम् । मतङ्गजप्रक्षरधारणक्षमा मतङ्गजा एव न यत्तुरङ्गमाः ॥ ६२॥ हे नृपते, अहं स्वल्पमनःकायबलाकलितकलिकालोत्पन्नजनः तथा तेन प्रकारेण तानि सप्त व्रतानि धर्तु धारयितुं नालं न समर्थोऽस्मि । तथा कथम् । यथा येन प्रकारेण संपूर्णाद्वैतमनोवाक्कायबलशालिभिः सिद्धिसंप्राप्त्युचित चारुसंहननैः सुषमासमयसंप्राप्ता'वतारैः पुरातनैः प्राचीनेः सूरिभिराचार्यैरुपलक्षणादुपाध्यायगणाञ्चच्छेदकसाधुभिरप्या. चारितानि सम्यक्पालितानि यद्यस्मात्कारणान्मतङ्गाजानां संनाद्यानां समरोचितानां दन्तिनां प्रक्षराणां 'पाखर' इति लोकप्रसिद्धानां धारणे उद्वहने परिधाने वा मतङ्गजा एव क्षमाः समर्थाः स्युः न पुनस्तुरङ्गमाः स्वयोग्यप्रक्षरधारणे समथाँ अप्यश्वाः किं गजानामतिशायिभारदुर्वहां प्रक्षरां धारयन्ति । अपि तु न तथा । अहमपि पूर्वाचार्यानुष्ठितो. स्कृष्टानुष्ठान विघातुं समर्थोऽपि देशकालस्वमनोवपर्बलानरूपमना वह निन्द्यम् । किं च तस्य मूलत एव प्रक्षरैव न भाति तदग्रहणमयुक्तमेव यानेषु रत्नत्वात्प्रक्षरधारित्वाच्च अश्वाभिधानं न्याय्यमेव ॥
રાજન, પૂર્વાચાર્યોએ આ સાત વ્રતને જેવી રીતે આચર્યા હતાં તેવી રીતનું આચરણ કરવામાં હું શક્તિશાલી નથી. ખરેખર હાથીની અંબાડીને હાથીઓ જ વહન કરી શકે છે પરંતુ તેમાં અશ્વો અશક્ત છે. ૬૨
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ६३-६४]
हीरसौभाग्यम्
श्रुतोक्तयावद्वतपालने ददाप्यलं न किंचित्त तथापि शक्तितः । विधि विभhष तरेन तारको नदीमपीशस्तरणेऽम्बुधेन यः ॥ ६३ ।।
हे नरेन्द्र, श्रुते शास्त्रे उक्तः प्ररूपितः कथितः यावान् समग्रः यावत्परिमाणमस्येति यावान् । 'यावज्जनरञ्जनवती' इति नैषधे । 'समग्रलोकानां रजने प्रीणने व्रतमस्यास्तीति' इति तदवृत्तिः। विधिः कर्तव्यार्थोपदेश आचारो वा तस्य पालने आचरणे यदापि यद्यपि नालं नाह प्रभुः, तथापि तर्हि एषां शक्तितः स्वसामर्थ्यानुसारात् यादृशी व्रतपालनशक्तिस्तादृशमित्यर्थः । तु पुनः किंचित्किमपि अल्पमात्र देशकालानुरूपमाचारमाचरामि पालयामि । युक्तोऽयमर्थः । यस्तारकः स्वकलया जलातिक्रामकः अम्बुधेः समुद्रस्य तरणे भुजाभ्यामुत्तरणे नेशः प्रभुन स्यात् स तारकः नदी समुद्रापेक्षया स्वल्पपरिमितसलिलां सरित किं न तरेन्नोलवयेत् परपार न यायात् । अपि तु तरेदेव ॥ इति स्वस्य व्रतपालनसामर्थ्यमुक्तम् ॥
બ્લેકાર્થ
યદ્યપિ શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે વ્રત પાલનમાં હું અસમર્થ છું. છતાં શક્તિ મુજબ અંશતઃ તે પાલન કરું જ છું. તો ભુજાથી સમુદ્રનું ઉલ્લંઘન કરી શકતું નથી છતાં નદીને તે પાર કરે છે જ. . ૬૩
इदं निशम्य प्रमदं दधन्नपः प्रणीय गोष्ठीमितरां च तात्त्विकीम् । परीक्षितुं रत्नपरीक्षको मणीनिवेहमानः पुनरित्यवोचत ॥ ६४ ॥
नृपो राजा विभुं सूरिं परीक्षितुं गुरोः पूर्वोक्तव्रतानां परीक्षां कर्तुमीहमानो निजहूदिं पाञ्छनपुनर्व्याघुट्य इत्यग्रे वक्ष्यमाणप्रकारेणावोचत वदति । परीक्षितुं क इव । रत्नपरीक्षक इव । यथा माणिक्यपरीक्षाकारकः 'जवहरी' इति लोके प्रसिद्धः । स मणीन् परीक्षते रत्नगणान् परीक्षयति । अल्पानल्पं वा तन्मूल्य विधत्ते । नृपः किं कुर्वन् । इदं सूरिनिगदितव्रतस्वरूपं निशम्य आकर्ण्य प्रमदमानन्द दधदबिभ्रत् । किं कृत्वा। इतरां एतस्या वार्तायाः पृथग्वर्तिनी तात्विकी धर्मतत्त्वसंबन्धिनीं गोष्ठी प्रणीय कृत्वा ।
કા
આ પ્રમાણેની આચાર્ય ભગવંતની વાણી સાંભળીને અને અન્ય અન્ય ધર્મગોષ્ઠી કરીને હર્ષ ધારણ કરતા રાજા, રનની પરીક્ષાને અભિલાષી ઝવેરીની જેમ સૂરિજીની પરીક્ષા કરવાની ઈચ્છાથી બેટ છે ૬૪
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
....
....
४९४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ६५-६७
पुरेऽनयीवावनिमानुपेयिवान्थ एष मीने तरणेस्तनूरुहः । स मत्सरीवापकरिष्यति प्रभो क्षितेः पतीनामुत नीवृतां किमु ॥६५॥
हे सरे, यः कृष्णविक्रमार्कादीनां संतापकारकः एष प्रत्यक्षतया लोकैर्दुष्टाशय इत्यु. च्यमानः मद्वादशराशौ समेतो वा तरणेर्भास्करस्य तनूरुहः पुत्रः शनैश्चरो मीने मीनराशौ उपेयिवानागतोऽस्ति । क इव । अवनिमानिव । यथा अनयी अन्यायकारको भूपतिः पुरे नगरे उपैति । हे प्रभो, स शनिमत्सरीव अमर्षयुक्त इव पिशुन इव वा । 'पिशुनः सूचका नीचो द्विजिह्वो मत्सरी खलः' इति हैम्याम् । किमु क्षितेः पतीनां राज्ञामुताथ वा किमु निवृतां देशानाम्, देशग्रहणेन देशवासिजनानां दुर्भिक्षडमरमरकपरचक्रादिकोप्रद्रवकरणादिना अपकरिष्यति दुष्टं विधास्यति । 'वितके किं किमूत च' इति हैम्याम् ॥ .
કાર્થ
હે ભગવંત! અન્યાયી રાજા જેમ પ્રજાને સંતાપકારી છે તેમ સંતાપકારી શનિ મારી રાશિથી બારમી મીન રાશિમાં આવેલ છે તે મત્સરી શનિ મને અથવા મારા રાષ્ટ્રને શું શું ઉપદ્રવ કરશે! છે ૬૫
गुरुर्जगौ ज्योतिषिका विदन्त्यदो न धार्मिकादन्यदवैमि वाङमयात् । यतः प्रवृत्तिहमेधिनामियं न मुक्तिमार्गे पथिकीबभूवुषाम् ॥ ६६ ॥
रशुभाशुभप
गुरुहीरसरिर्जगौ पातिसाहिं प्रत्युवाच । अद एतत् श्रीमत्पृच्छयमान ग्रहादीनां चा. ग्डाभाभपरिज्ञान ज्योतिषिका ज्योतिःशास्त्रविदो विदन्ति जानन्ति । पनराई धार्मिकार्मसंबन्धिनो वाङमयात शास्त्रादन्यत्परं वाङमयं नावमि न वेद्मि । यतः कारणादिय ग्रहादीनां शुभाशुभपरिणतिकथनादिका प्रवृत्तिः प्रवर्तन व्यापारः प्रकर्षेण वृत्तिराजीविका वा गृहमे धिनां गृहस्थानामास्ते । पर मुक्तिमार्गे मोक्षाध्वनि पथिकीबभूवुषां पान्थीभूतानां मोक्षमार्ग प्रवृत्तानामिय प्रवृत्तिर्न स्यात् ॥ इति परीक्षार्थ साहिप्रश्ने गुरोनिषेधवाक् ॥
શ્લેકાથ
ગુરુભગવંતે કહ્યું: રાજનું આ વિષય તે જ્યોતિષશાસ્ત્રીઓને છે તેઓ જ જાણે; હું તે ધર્મશાસ્ત્ર સિવાય અન્ય કંઈ પણ જાણતા નથી. ભવિષ્યકથનની પ્રવૃત્તિ ગૃહસ્થની છે પરંતુ મોક્ષમાર્ગના પથિક સાધુ ભગવંતની હોતી નથી. આ ૬૬
निपीय स श्रोत्रपुटैः सुधाशनः सुधां सुधांशोरिव तां प्रभोगिरम् । पुनर्महीमण्डलमत्स्यलाञ्छनश्चकार वाणी वदनानुषङ्गिनीम् ॥ ६७ ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ६७-६९ ]
हीरसौभाग्यम्
४९५
स साहिः पुनर्महीमण्डलस्य क्षोणीचक्रस्य मत्स्यलाञ्छनः अतिशायिरूपवत्वेन रति. पतिः । 'निषधवसुधामीनाङ्कस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । स साहिर्वाणीं वाचं वद. नानुषङ्गिनी मुखपद्मसंगतां चकार कृतवान् । उवाचेत्यर्थः । किं कृत्वा । श्रोत्रपुटैः स्थ कर्णरूपपत्रपुटकैः प्रभोः सरेः ताम् अहं धर्मशास्त्रादन्यन्न वेद्मीति लक्षणां गिर वाणी निपीय सादरमाकर्ण्य पीत्वा च । क इव । यथा अमृतपानकृद्देवः सुधांशोश्चन्द्रमसः सुघां निपीयते। 'पीङ् पाने' दिवादिरात्मनेपदी च ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ દેવ ચન્દ્રથી સુધાનું પાન કરે તેમ ગુરુભગવંતની પાણી સુધાનું પાન કરીને ભૂમંડળમાં કામદેવ સ્વરૂપી રાજા છે. એ ૬૭
धुतामिवार्काः पयसामिवार्णवा यतः श्रुतीनां निधयः स्थ सूरयः । इदं न जानीथ ततः कथं भवेदगोचरः कश्चन सर्वविच्चिदाम् ॥ ६८॥ हे सूरयः, यतः कारणायूय श्रुतीनां सर्वशास्त्राणां निधयः स्थ निधानानि वर्तध्वे । के इव । अर्का इव । कविसमयोक्तद्वादशानामपेक्षया बहुत्वम् । यथा भास्करा द्युतां कान्तीनां निधयः । पुनः क इव । अर्णवा इव । अत्रापि कविसमयानुसरणात्सप्तानामपेक्षया बाहुल्यम् । यथा समुद्राः पयसां पानीयानां निधयः सन्ति । जनसमयानुसारेण त्वसंख्यातास्तत्रापि बहुत्वमेव । ततस्तस्मात्कारणादिद मदुक्तं शौरीनराशावागमनफलमन्यग्रहादिचारागमादिफलं वा कथं केन प्रकारेण न जानीथ वित्थ । युक्तोऽयमर्थः । उक्तमर्थमर्थान्तरेण वा द्रढयति-कविः सर्व समस्तमतीतानागतवर्तमानरहोगतप्रकटभूत विदन्ति जानन्तीति सर्वज्ञास्तेषां चिदां ज्ञानागां कश्चन पदार्थोऽगोचरः अविषयः अज्ञेयः। अपि तु सर्वमपि सर्वज्ञज्ञानगोचर एव । तस्मायूयं समस्तं स्वपरशास्त्राणि जानीथ एवेति सर्वज्ञज्ञानानां महत्त्वापेक्षया बहुत्वम् । अथ वा मतिश्रतावधिमनः पर्यवकेवलाभिधानानां बहूनां ज्ञानानामप्यपेक्षया बहुत्वम् ॥
કાથી
હે સ્વામિન, સૂર્ય જેમ તેજનો ભંડાર છે, સમુદ્ર જેમ જલનો ભંડાર છે તેમ આપ સર્વશાસ્ત્રના નિધાન છે, આપ સ્વ પરશાસ્ત્રોના જ્ઞાતા છે, તો સર્વસના જ્ઞાનની જેમ આપના જ્ઞાનમાં શું કે ઈપણ પદાર્થ અગોચર હેઈ શકે ! અર્થાત્ નહીં જ. . ૬૮ છે
प्रवृत्त्य वार्तास्वितरासु तत्फलं पुनः पुनः प्रश्नयति स्म भूधनः । यदा तदा स्यादपरं न धर्मतः शशाङ्कबिम्बादमृतादिवोदगात् ॥ ६९ ॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ६९-७१
भूधनोऽकब्बरः पुनः पुनर्वारं वारं तत्फलं तस्य मीनराशिगतस्य छायासुतस्य फलं प्रश्नयति स्म शुभाशुभविनिर्माणकारण पृष्टवान् । किं कृत्वा । इतरासु स्वद्वादशराशिस्थमन्दफलप्रश्नादपरासु वार्तासु किंवदन्तीषु प्रवृत्त्य प्रवृत्ति कृत्वा मध्ये मध्ये अन्यां वार्ता विधाय । पुनर्मुहुस्तदेवानुयुनक्ति स्मेन्यर्थः । यदा यस्मिन्काले तदा स्यात् सूरिवत्रा धर्मतः अपरमन्यन्नोदगात् न प्रकटीभूतम् । कस्मादिव । शशाङ्कबिम्बादिव । यथा चन्द्रमण्डलादमृतात्पीयूषादन्यन्नोद्गच्छति ॥
કાર્ય
અકબર બાદશાહ જ્યારે બીજી બીજી અન્ય વાતની મધ્યમાં પણ વારંવાર શનિના શુભાશુભ ફલને પૂછે છે ત્યારે ચન્દ્રથી જેમ અમૃત તેમ આચાર્ય ભગવંતના મુખમાંથી ધર્મ સિવાય અન્ય કોઈ પણ વાત પ્રગટ થતી નથી. ૬૯
तदा मुदोरीवलयोर्वशीवशो विधाय शेखं स्वसवेशदेशगम् । स बन्दिवृन्दारकवत्प्रणीतवान्पुरोऽस्य सद्भूतगुणस्तुर्ति गुरोः ॥ ७० ॥
तदा तस्मिन् समये सरिसम्यक्परीक्षाकरणानन्तरं प्रक्रमे स उर्वीवलयस्य मेदिनीमण्डलस्य उर्वशीवशः पुरूरवाश्चक्रवर्ती । 'तमेनमुविलयोर्वशीवशः' इति नैषधे । तथा 'पुरूरवा बालऐल उर्वशीरमणश्च सः' इति हैम्याम् । अकब्बरो मुदा हर्षेण कृत्वा अस्य शेखस्य यवनजातिगुरुप्रायस्य पुरोऽग्रे गुरोः सूरीन्दोः सभ्दूताना सतां वर्णनीयानां भूतानां विद्यमानानाम् । 'भूतैर्गुणैर्भवि भवन्तमभिष्ट्रवन्तः' इति भक्तामरस्तवे । स्ततिवर्णनां प्रणीतवान् चकार । किंवत् । बन्दिवृन्दारक वत् । यथा मङ्गलपाठकपुंगवा गुणानां स्तुतिं प्रणयति । वृन्दारकशब्देन प्राधान्यमपि दृश्यते । यथा चम्पूकथायाम्-'सोऽहं हंसायितुं मोहादबक्रः पर्यथेच्छति । मन्दधीस्तद्वदिच्छामि कविवृन्दारकायितुम् ।।' इति । स्तुवति स्म । किं कृत्वा । शेखम् अबलफैजनामानं निजसामन्तीभूतं स्वम्यात्मनः सवेशदेशं समीपभूभागं गच्छतीति तादृशं विधाय । स्वकीयसंनिधावाकार्येत्यर्थः ।।
પ્લેકાર્થ
ત્યારે અતિ આનંદપૂર્વક રાજાએ શેખ અબ્દુલફેંજી પાસે આવી તેમની આગળ મંગલપાઠકની જેમ સૂરિજીના સદ્ભુત ગુણેની ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરી. છે ૭૦ છે
मया विशेषात्परदर्शनस्पृशो गवेषिताः शेख न तेषु कश्चन । व्यलोकि वाचंयमचक्रिणः सदृङभृगेषु कोऽप्यस्ति मृगेन्द्रसंनिभः ॥ ७१ ॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ७१-७३]
हीरसौभाग्यम्
४९७
पराण्यन्यानि बौद्ध-नैयायिक-सांख्य-वैशेषिक-नास्तिक-जैमिनीयादीनि दर्शनानि स्पृशन्त्यनुभवन्त्याद्रियन्ते इति परदर्शनस्पृशः परपाक्षिका मया विशेषात् स्वप्नागल्भ्यप्रकल्पितानल्यप्रश्ननिर्वाहकरणाप्रावीण्यप्रगुणीभवद्भरितममन्दाक्षविलक्षीभवनपरिज्ञानाद्वेषिता दृष्टाः परं तेषु तत्तद्दर्शनेषु कश्चन वाचंयमचक्रिणः हीरसरेः सद्दक् तुल्यो न व्यलोकि न निरीक्षितः । युक्तोऽयमर्थः । मृगेषु हरिणेषु मध्ये कोऽपि कश्चिदपि मृगेन्द्रस्य केसरिणः संनिभः साधारणोऽस्ति । अपि तु न कोऽपि ॥
શ્લોકાથ
મેં, બૌદ્ધ, નિયાયિક, સાંખ્ય, વૈશેષિક, મિમાંસક અને નાસ્તિક એ દર્શનના વિશારદને શોધ્યા પરંતુ તે બધામાં આ આચાર્યસમાન અન્ય કઈ જોવામાં આવ્યું નહીં. ખરેખર હરણમાં ક્યાંય સિંહનું દર્શન હેઈ શકે ! અર્થાત્ નહીં જ. એ ૭૧ છે
स्ववासयोग्यां बसतिं न कुत्रचिनिरीक्ष्यमाणैरवसादिभिर्गुणैः । स्वयंभुवाभ्यर्थ्य निवस्तुमात्मनां मणिर्मुनीनां किमकारि मन्दिरम् ॥ ७२ ॥ हे शेख, गुणैः शमदमार्जवमार्दवादिभिरभ्यर्थ्य बढी प्रार्थनां कृत्वा आत्मनां स्वेषां निवस्तु नितरां समकाल सरेकत्र संभूय वासं विधातु स्थातु स्वयंभुवा ब्रह्मणा क; पावें । उत्प्रेक्ष्यते-मुनीनां मणिः सरिरत्न मन्दिर वसतिः किमकारि निर्मापितेव । गुणैः किं कुर्वाणैः । कुत्रचित्कस्मिन्नपि स्थाने स्वेषामात्मनां वासस्य निवसनस्य योग्यामुचितां वसतिं वासवेश्म नैव निरीक्ष्यमाणैरपश्यद्भिः अत एव वासादिभिरेव मेदस्विभिः॥
શ્રોકાર્થ
શેખ, મને લાગે છે કે અમદમાદિગુણોયે પિતાના નિવાસને ચોગ્ય અન્ય કોઈ સ્થાન નહીં જેવાથી બધાયે એકત્ર થઈને બ્રહ્મા પાસે માગણી કરી હશે કે અમારું નિવાસસ્થાન આ આચાર્ય ભગવંત જ હા ! ૭૨
असौ मुहुर्मीनभुजः शनेः फलं मयानुयुक्तोऽपि न किंचिदूचिवान् । यतः क्वचिद्गुरसंगरो महान्भवेत्सुराणामचलोऽपि चाचलिः ॥ ७३ ॥ हे शेख, असौ हीरसूरिमया चतुर्दिक्चक्रचक्रिणा मुहुरं वारं मीनभुजो मीनराशेभोक्तः शनेः शनैश्चरस्य फलं भूपजनपदद्विपदचतुष्पदादीनां क्षेमाक्षेमनिर्माणलक्षणमनुयुकोऽपि पृष्ठोऽपि सन् किंचित्किमप्यंशमात्रमपि नोचिवान्न बभाषे । यतः कारणान्महानुत्तजनः क्वचित् क्वाप्येकान्ते पर्षदि वा भङ्गरसंगरो भजनशीलप्रतिज्ञः निर्मुक्ताङ्गीकारः हि० सौ० ६३
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
सौभाग्यम्
[ सर्ग १४ श्लो० ७३-७५
स्यात् । प्रतिज्ञागृश्च संगर:' इति हैम्याम् । पतेन प्रागुक्तं यदहं ज्योतिर्निमित्तादि न afम तत्परीक्षार्थमेव केवलं मया स्वमाहात्म्यभयाद्यपि दर्शयि त्वा पृष्ठम् । पुनरेतेन सत्त्वमात्ममार्ग चानुसृत्य शनिफलं किमपि नाचे । इदं सत्यम् । सुराणामचलः मेरुः . क्वचिच्चाचलिरतिशयेन चञ्चलः स्यात्, अपि तु न कदाचिदपि । न कम्पते चलनशीलश्चाचलिः। 'चलिपतिवदिसाहिभ्य इणिद्वित्वं च पापतिः वावदिश्चाचलिःसासहिः इति चत्वारः प्रयोगाः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ||
લેાકા
શેખ, મારા વડે મીન રાશિમાં આવેલા શનિનુ લ વારંવાર પુછાયું તે પણ આ મહાત્માએ કઇપણ કહ્યું નહીં. ખરે, કાઇક જ ભગ્નપ્રતિજ્ઞ હોય છે, આ મહાત્મા તા મેરૂપ તથી પણ અચલ છે. ૫ ૭૩ ॥
यथा सुधाब्धेरपरो न वारिधिर्न सिद्धसिन्धोरपरा तरङ्गिणी ।
न पादपः कश्चन कल्पपादपात्यरो नृपः कोऽपि न चक्रवर्तिनः ॥ ७४ ॥
न धेनुरन्या सुरभेः सुधाभुजां पदं न चान्यत्परमेष्ठिनः पदात् । परो न धर्मः करुणाविधेर्यथा तथास्ति कश्चिन्न वशी विभोः परः ॥ ७५ ॥
हे शेख, तथा तेन प्रकारेण विभोरस्मात्सूरेः परोऽन्यः कश्चिद्वशी जितेन्द्रियमनाः कथनकरणयोः सहक्षो निजाङ्गीकृतप्रतिज्ञानिर्वाहको नास्त्येव । तथा कथम् । यथा सुधाउधेर्यस्मिन् पीयूषप्रमुखचतुर्दशरत्नान्युत्पाद्यन्ते तस्मात्क्षीरसमुद्रादपरः कः श्लाघ्यो वारि धिरस्ति । न कश्चिदपि । यथा सिद्धसिन्धोर्गङ्गाया अपरा इतरा जगत्यां चित्रकारिका त्रैलोक्येऽपि त्रिभिः प्रवाहैः वाहिनी निर्मलजला च तरङ्गिणी नास्ति । यथा कल्पपादपात्सुरतरोः परः कश्चन कामदायकः पादपो नास्ति । पुनर्यथा चक्रवर्तिनः षट्खण्डथिवीपतिरन्यः कश्चिन्नृपो नास्ति । पुनर्यथा सुधाभुजां निर्जराणां सुरभेः कामधेनेोरपरा कामदुधा सकलकामप्रदा धेनुर्न विद्यते । पुनर्यथा परमेष्ठिना जगन्नाथस्य पदात्पदव्या अन्यत् अपरं पदं न वर्तते । यत्र त्रैलोक्यैश्वर्यम्, यत्र च शिबिकावाहकाश्चतुः षष्ठिः सुरासुरेन्द्राश्चतुस्त्रिंशदतिशयाष्टमहाप्रातिहार्यादिलक्ष्मीस्तत्पहादपरं किमपि पत् । अपि तु न अथ वा परमेष्ठिनः स्थानान्मोक्षादपर पदमनन्तसुखानन्दज्ञानात्मक परमपदमित्युच्यमानं निवर्तते । पुनर्यथा करुणाविधेर्दयापालनात्परो धर्मे नास्ति । यदुक्तम्- 'नास्ति धर्मो दयापरः' इति ॥ युग्मम् ॥
લેાકાથ
શેખ, ક્ષીરસમુદ્રસમાન અન્ય કોઇ સમુદ્ર નથી, ગગાસમાન અન્ય કાઇ નદી નથી, લ્પવૃક્ષસમાન અન્ય કોઇ વૃક્ષ નથી, ચક્રવર્તી સમાન અન્ય કોઇ રાજા નથી, કામધેનુ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ७५-७७ ]
हीरसौभाग्यम्
સમાન અન્ય કઈ ગાય નથી, મેક્ષસ્થાન સમાન અન્ય કેઈ સ્થાન નથી, અને દયાધામસમાન અન્ય કોઈ ધર્મ નથી તેમ આ આચાર્ય સમાન અન્ય કોઈ જીતેન્દ્રિય સાધુ नथी. ॥७४ ॥ ७॥
श्रवःपथातिथ्यमनायि यादृशो वशी दशा दृश्यत एव तादृशः । । इदंगुणौधान्गणयञ्जगगिरामगोचरान्कि स्थविरोऽभवद्विधिः ॥७६ ॥
हे शेख, यादृशो यादृक्प्रकारो मत्स्यदस्यैः सम्यक् वर्ण्यमानः असौ वशी पञ्चेन्द्रियाणि मनश्च वशे स्वाधीतप्रचाराणि सन्त्यस्येति योगीन्द्रः श्रवःपथस्य श्रवणमार्गस्य आतिथ्यमातिथेयीं प्राघणतां या अनायि मया नीतः । श्रुत इत्यर्थः । तादृशस्तादृग्गुणप्रकार एव दृशा लोचनेन दृश्यते विलोक्यते । हे अबलफैज शेख, जगतां विश्वजनानां गिरां वाचामगोचरान अविषयान् सुरासुरनरैरपि संस्तोतुमशक्यान् कथयितु वा इदं. गुणोधान् अस्य सरेर्गुणगणान् गणयन् संख्यां प्रापयन् । उत्प्रेक्ष्यते-विधिविधाता स्थविरो वृद्धः किमभवत्संजात इव तन्नामापि ॥
શ્લેકાર્થ હે શેખ, આ આચાર્યને મેં જેવા પ્રકારના સાંભળ્યા હતા તેવા પ્રકારના જ સાક્ષાત બ્રહ્મા જ ન હોય! ૭૬ છે
ददाति धाता गिरिशश्च शक्तिभृच्चतुर्मुखी पञ्चमुखीं च षण्मुखीम् । भुजंगराजो द्विसहस्रजिहतां बिभर्ति संस्तोतुमिवोत्सुकीभवन् ॥ ७७ ॥ हे शेख, यं सूरिराज' संस्तोतु वर्णयितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-उत्सुकीभवनुत्कण्ठतां धारयन सन् धाता जगत्कर्ता चतुणाँ मुखानां समाहारश्चतुर्मुखीमिव दधाति धत्ते । पुनगिरीशः शंकरः पञ्चमुखी पञ्चवक्रवाणीव दधाति बिभर्ति । पुनः शक्तिभृत्स्वामिकार्तिकः षण्मुखी षड् वदनानीव कलयति । पुनर्भुजंगराजो नागेन्द्रः शेषनागो द्विसहस्रजिहतां दे सहस्त्रे जिह्वा रसनाब्धिसहस्रमिता वा जिह्वा रसज्ञा यस्य तस्य भावः जिह्वानां विंशतिशतीं बिभर्ति धारयति । 'प्रजापतिर्ब्रह्म चतुर्मुखो भवान्,' तथा 'मृत्युंजयः पञ्चमुखोऽष्ठमूर्तिः,' तथा 'कुमारः' इति हैम्यां त्रयमपि। तथा 'यस्यास्मिन्नुरगप्रभोरिव भवेजिह्वासह मद्वयम्' इति चम्पूकथायाम् ॥
કાર્ય શેખ, મને લાગે છે કે સુરિજીની સ્તુતિ કરવા માટે ઉત્સુક થયેલા બ્રહ્માએ ચારમુખને, શંકરે પાંચમુખને, કાર્તિકસ્વામીએ છમુખને અને શેષનાગે બે હજારને पा२५ ४२री ! ॥ ७७ ।।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ७८-७९
कलिं कृतीकर्तुमयं स्वयं वपुर्दधाति धर्मः किमिदंनिभाद्भुवि । गुणानिशम्येति गुरोनॅपस्तुतांश्चमत्कृतः स स्वपदं मुदागतः ।। ७८ ॥
हे शेख, भुवि पृथिव्यामिदंनिभादस्य सुरेाजात् अयं प्रत्यक्षलक्ष्यः स्वयमात्मना धर्मो दयारूपः । उत्प्रेक्ष्यते-किम् । वपुः शरीर दधाति । किं कर्तुम् । कलिं कलिनामानं युग कृतीकर्तुं कृतयुगं विधातु कृतयुगतां प्रापयितु वा । स शेखः अबलफैजनामा इति पूर्वोक्तप्रकारे नृपस्तुतानकब्बरपातिसाहिना स्वनखेन वर्णितान गुरोहीरविजयसरेर्गुणानिशम्य नितरां सोत्कण्ठं सरोमाञ्चं कञ्चुकं श्रुत्वा चमत्कृतो निजह्रदये विस्मयं प्राप्तः सन्नदा प्रमोदेन स्वपदं साहिसभाया मध्ये यत्र सर्वोऽपि सामन्तभूपाला उठी दमीभूयावतिष्ठन्ते, यत्र च स्वेनाप्यूर्वीभूय स्थीयते तस्मिन् स्थाने जग्मिवान् ॥ इति शेखपुरः साहिवर्णिता गुरोर्गुणाः ॥
શ્લેકાર્થ
હે શેખ, પૃથ્વીમાં આ સૂરિજીના ખાને કલિયુગને કૃતયુગ કરવા માટે સાક્ષાત્ સદેહે દયાધર્મ આવ્યું ન હોય ! રાજા પાસેથી આ પ્રકારની સૂરિજીના ગુણેની પ્રશંસા સાંભળીને આશ્ચર્ય પામતે શેખ અબ્દુલ પોતાના સ્થાને આવે. |૭૮
पिबन्मुनीन्द्रस्य शमामृतं दृशा मुदश्रुदम्भेन तदुगिरनिव । अकब्बरो बब्बरवंशमौक्तिकं पुनः पुरस्तस्य गिरं गृहीतवान् ॥ ७९ ॥
अकबरसाहिस्तस्य सूरेः पुरोऽग्रे पुनः पुनरपि गिर वाणी गृहीतवाञ्जग्राह । उवा. चेत्यर्थः । किंभूतः अकब्बरः । बब्बरोऽस्य पूर्वजः पातिसाहिस्तस्य वंशे गोत्रे वेणौ च मौक्तिक मुक्ताफलोपमः । यदुक्तम् –'समुद्रस्ताम्रपर्णी च वंशः करिशिरस्तथा । उत्प. धन्ते मौक्तिकानि प्रायोऽभीषु परत्र न ॥' इति वचनप्रमाण्यतः । किं कुर्वन्नकब्बरः । दृशा स्वनयनेन कृत्वा मुनीन्द्रस्य हीरसूरेः शमामृत शान्ततासुधारस पिबन्नास्वादयन हृदये एव स्वचमत्कार वर्णयन् सादरं मुहुः पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-तच्छमामृतपानं मु. दश्रुदम्भेन प्रबलप्रादुर्भवदप्रतिमोदोदीतनयनबाष्पव्याजेन उदगिरन्वमन्नित्र अतितृप्ततया बह्वमृतपानं हृदयान्तराबहिरुगिरन्निव ।।
શ્લોકાથ
બમ્બરકુલમાં મૌક્તિક સમાન બાદશાહ અકબર પિતાનાં નેત્રો વડે આચાર્ય ભગવંતના શાંતસુધારસનું પાન કરતો અને હષાશ્રના બહાને હાર પ્રગટ કરતે વારંવાર સૂરિજીની વાણીને ગ્રહણ કરતે હતે. ૭૯
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ८०-८१ ]
हीरसौभाग्यम्
५०१
स्फुरन्ति शिष्याः कति वो व्रतीश्वराश्चरित्रदुग्धाम्बुधिनन्दना वराः । इभप्रभूणां कलभा इवावनीरुहां सुमानीव करा विवस्वताम् ॥ ८० ॥
हे व्रतीश्वराः सूरयः, वो युष्माक चरित्र सदाचरणमूलसंयमस्तदेव दुग्धाम्बुधिनन्दना क्षीरसमुद्रतनया लक्ष्मीः। 'सायमित्थमथ भीमनन्दनाम्' इति नैषधे । नन्दना नन्दिनी आकारेकारान्तौ द्वावपि शब्दो दृश्यते । ते तस्या वरा भर्तारः संयमिनः । अथ वा तया लक्षम्या कृत्वा वराः श्रेष्ठाः व्यवहारिणश्चारित्रिणः कति कियत्संख्याकाः शिष्या विनेयाः स्फुरन्ति वर्तन्ते । केषामिव । इभप्रभूणामिव यूथनाथगजराजानामिव । महत्त्वादबहुत्वाद्वा बहुत्वम् । कलभास्त्रिंशदब्ददेशीयाः सिन्धुरा भवेयुः । पुनः केषामिव । अवनीरुहामिव । 'रुटरुहजन्मजः' इति हैम्याम् । यथा वृक्षाणां सुमानि पुष्पाणीव भवेयुः। पुनः केषामिव । विवस्वतामिव । यथा मार्तण्डानां कराः किरणाः स्युः। इति साहेः गुरून्प्रति शिष्यप्रश्नः ।
શ્લેકાર્થ
હે વતીશ્વર, ગજરાજના બાલહસ્તિઓ સમાન, વૃક્ષનાં પુષ્પ સમાન, સૂર્યનાં કિરણે સમાન અને ચારિત્ર નીરક્ષીરસમુદ્રના શ્રેષ્ઠ પુત્ર સમાન આપને સંયમી એવા ४८सा शिष्य छ १ ॥ ८० ॥
नृपं प्रति व्याहृतवानिति व्रतीशिता कियन्तो मम सन्ति भूपते । इदं मुनीन्द्राननपद्मसंभवं स भृङ्गवद्वाङमकरन्दमापपौ ॥ ८१ ॥ ततो व्रतीशिता सूरि पमकब्बरं प्रति इत्यमुना प्रकारेण व्याहृतवान् भाषते स्म । हे भूपते, मम शिष्याः कियन्तः कतिचिद्वर्तन्ते । परं संख्या नाख्यायि । यतः सन्तः उत्तमा निजगौरव स्वमुखेनैव न ख्यापयन्ति । यदुक्तम्-'न सौख्यसौभाग्यकरा नृणां गुणाः स्वयं गृहीता युवतीस्तना इव । परैगृहीता द्वितयं वितन्वते न तेन गृह्णाति निज गुणं महान् ॥' इति । ततोऽनन्तरं स भूमान् इदं स्वमदपरिहारद्वारा शिष्यसंख्याकथनरूपं मुनीन्द्रस्य सूरेरानन मुखमेव पद्म कमल तस्मात्संभव उत्पत्तिर्यस्य तादृशं वाक् पचनमेव मकरन्दं मधु आपपौ सादरं श्रुणोति स्म । किंवत् । भ्रङ्गवत् । यथा भ्रमरकः कमलोद्भव मकरन्दमापिबति । 'सुरासुरनराकारमधुपापीतपत्कजः' इति सारस्वतव्याकरणप्रान्ते आपीत इति प्रयोगो दृश्यते ।।
કાથ
રાજાના પ્રશ્નના જવાબરૂપે ગુરુમહારાજે કહ્યું ઃ રાજન, મારે કેટલાક શિખ્યો છે. આ પ્રકારની સૂરિજીના મુખરૂપી કમલમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વાણીરૂપ મકરંદનું રાજાએ ભ્રમરની જેમ પાન કર્યું. એ ૮૧ છે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ८२-८४
जगाद गाजी गणपुंगवं पुनः पुरा मयेति श्रुतिगोचरीकृतम् । विलोचनानामिव भोगिनां विभोः सहस्रयुग्मं शमिनां समस्ति वः ॥८२ ॥
मुद्गलजनपदप्रसिद्ध महत्त्वख्यापकं यवनज्ञातेरभिधान गाजीति । स गाजी अकब्बरसाहिः गणपुंगव तपागच्छवृषभ मुख्यं वा प्रति जगाद गदति स्म । हे व्रतीश्वराः, पुरा पूर्व मया जनवार्तया इति श्रुत्योः श्रवणयोर्गोचरीकृतं विषये विहितमास्ते वर्तते । इति किंम् । वो युष्माक शमिनां शिष्यीभूतानां साधूनां सहस्रस्य युग्मं युगलं द्विसहस्री। सम्यक विद्यते इति समस्ति । केषामिव । विलोचनानामिव । यथा भोगिनां भुजंगमानां विभोः स्वामिनः शेषनागराजस्य नेत्राणां नयनानां सहस्रद्वयी आस्ते । 'शेषो नागाधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलकः' इति हैम्याम् । सहस्रफणामण्डलधरणीधारकत्वात् सहस्रः फणानां सहस्रनेत्रद्वयभावात् ॥ इति साहिना स्वयमेवोक्तमूरिशिष्यसंख्या ॥
શ્લેકાર્થ
ગાજી અકબરે કહ્યું: પૂર્વે મેં સાંભળ્યું હતું કે શેષનાગનાં બે હજાર નેત્રોની જેમ આપને બે હજાર સંયમી શિષ્ય છે ! ૮૨
ततः क्षितीन्द्रः वतिनां व्रतीश्वर समीपभाजा ममिधाः स्म पृच्छति । परस्परं तस्य पुरस्त एव ताः महामणीनामिव तद्विदोऽवदत् ॥ ८३॥
सतः स्वयं सूरिशिष्यकथनानन्तर क्षितीन्द्रः साहिः व्रतीश्वरं सूरि प्रति समीपं भग वत्सनिधान भजन्ति इति तत्समयसूरीसमीपस्थायुकानां व्रतिनां साधूनामभिधा नामानि पृच्छति स्म । ततस्तस्य नृपस्य पुरोऽये परस्परमन्योन्य तद्विदो व्रतिनामज्ञास्त एव बेतिनो गीतार्था एव ताः पण्डितनामाभिधा अभिधानानि अवदन्कथयति स्म । केषामिव । महामणीनामिव । यथा तद्विदो महामणीगुणवेत्तारः परीक्षका महामणीमभिघा वज्रमरकतवैडूर्यपद्मरागादिनामानि कथयति ॥ इति यतिना परस्पराभिधाननिवेदनम् ॥
બ્લેકાર્થ
ત્યાર પછી રાજાએ આચાર્ય મહારાજ ની સમીપે રહેલા સાધુઓનાં નામ પૂછયાં! રત્નના પરીક્ષક જેમ રોના નામ કહે તેમ મુનિ પુંગવેએ રાજાની આગળ પરસ્પરનાં નામ કહ્યાં. એ ૮૩ .
गृहादथानायितमङ्गजन्मना स खानखानेन च मुक्तमग्रतः । महीमरुवान्प्रमदादिवोपदां मुनीशितुढौंकयति स्म पुस्तकम् ॥ ८४ ॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ८४-८६]
हीरसौभाग्यम्
अथ गुरोः शिष्यानां नामावधारणानन्तरं महीमरुत्त्वान भूमीन्द्रः । 'पृतनाषाडुग्रधन्वा मरुत्त्वान्मधवा' इति हैम्याम् । प्रमदादानन्दात् उपदां प्राभृतमिव मुनीशितुः सूरेः पुरोऽने पुस्तक ढोकयति स्म । किंभूतं पुस्तकम् । अङ्गजन्मना शेखूजीनाम्ना वृद्धपुत्रेण गृहात्स्त्रभवनमध्यादानायितं लोके 'अणाव्यु' इति प्रसिद्धं च पुनः खानखानेन मीयांखाननाम्ना साहिसामन्तेन साहेराप्तेन ततः संग्रामे गूर्जरपातिसाहिविजयविधानसमये श्रीमदकम्बरपातिसाहिरा स्वयं खानखान इति दत्तविरुदेन अग्नतो नृपपुरस्तात् आनीय मुक्त साहिप्रतिशिष्टशेखूजामृनुना मन्दिरमञ्जूषाभ्यो निष्काश्य मीयांखानस्य हस्ते प्रदत्तं तेन च नृपाग्रे पुजीकृतत् ॥
શ્લોકાર્થ
બાદશાહના જ્યેષ્ઠપુત્ર શેખજીએ ગૃહમંજૂષામાંથી કાઢીને પુસ્તક ખાનખાનને આપ્યું, અને ખાનખાને તે પુસ્તક બાદશાહની આગળ મૂકવું. અતિઆનંદિત બનેલા બાદશાહે તે પુસ્તક સૂરિજીનાં ચરણકમલમાં ભેરણારૂપે કર્યું. એ ૮૪
ततस्तदुन्मुद्य पुरो धराविधोरवाचि वाचंयमपुगवैर्गुरोः । रहस्यमेतस्य पुनयंगादि तैरमुष्य सख्युः सखिवत्स्वचेतसः ॥ ८५ ॥
तत आनयनानन्तरं प्रभोः सूरेः वाचंयमपुंगवैयतिकुञ्जरेः पण्डिताखण्डलैः तत्पुस्तकमुन्मुख समस्ताः पुस्तिकाश्छाढयित्वा धराविधोर्मेदिनीन्दाः पुरोऽग्रे अवाचि वाच्यते स्म । पुनस्तीतारितस्य साहेः पुरोऽमष्य पुस्तकस्य मध्ये लिखितस्य शास्त्रस्य रहस्यम् इदं पुस्तकमेतन्नाम शाखमत्र चैतद्वाच्यमित्यादि हार्द न्यगादि कथितम् । किंवत् । सखिवत् । यथा सखिभिर्मित्रैः सख्युः स्वकीयनिरन्तरमनसः सख्युः पुनः स्वचेतसो निजहृदयस्य रहस्य' गुह्यं हार्द निगद्यते प्रोच्यते ।।
લેકાર્થ
આચાર્ય ભગવંતના પંડિત શિષ્યોએ તે પુસ્તક ખોલીને રાજાની આગળ વાંચ્યું અને મિત્ર જેમ મિત્રની આગળ હૃદયને કહે તેમ મુનિપુંગવેએ તે પુસ્તકના રહસ્યને રાજાને જણાવ્યું. મેં ૮૫ .
उदीतमङ्गैरिह रुद्रविग्रहैरिवास्तपुष्पध्वजकालकेलिभिः ।
पुनस्तमस्तोमभिदाविदांवरैः परैरुपाङ्गैरिव पमिनीवरैः ॥ ८६ ॥ इह पुस्तकगञ्जकमध्ये रुद्रा एकादश तेषां विग्रहैरङ्गैरिव एकादशसंख्याकैः आचाराङ्गसूत्रकृदङ्ग-स्थानाङ्ग-समवायाङ्ग-विवाहप्रज्ञप्ती-ज्ञाताधर्मकथाङ्ग-अन्तकृद्दशान्त-अपासकदशा
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
___ हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ८६-८८
ङ्गअणुत्तरोपपातिकादशाङ्ग-प्रश्नव्याकरणाङ्ग-विपाकश्रुताङ्गलक्षणैरङ्गरुदीतं प्रादुर्भूतम् । किं लक्षणैः अङ्गैः रुद्रविग्रहश्च । अस्तः क्षिप्तो विनाशितः पुष्पध्वजः कंदर्पस्तथा कालः कलिकालो दैत्यविशेषस्तयोः केलिबिलासो यैः । 'उदी तमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । पुनरिह पुस्तके पद्मिनीवरैर्नलिनीनाथर्भास्करैरिव परैरङ्गभ्योऽन्यैर्दादशभिः उपपत्तिका-राजप्रश्नीयजीवाभिगमप्रज्ञापना-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिका-चन्द्रप्रज्ञप्तिका-सूर्यप्रज्ञप्तिका-निरयावलिका-कल्पिका कल्पावतंसिका-पुष्पिता-पुष्पचूलिका-वृष्णिदशा-इति द्वादशसंख्याकैरङ्गानामेव वाच्य सूचकै रूपाङ्गदीये । किंभूतैः उपाङ्गैः सूर्यश्च । तमसामज्ञानानां दुष्कृतानां वा अन्धकाराणां स्तोमस्य समूहस्य मिदायां विदारणे विदांवरैः कुशलैः वेत्तृषु मुख्यैः ॥
શ્લેકાર્થ
આ પુસ્તકમાં કામદેવ અને કલિકાલરૂપી દૈત્યના નાશ અગિયાર રુદ્રો સમાન આચારંગ, સૂયડાંગ, ઠાણાંગ, સમવાયાંગ, વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ, જ્ઞાતાધર્મકથાંગ, અંતકૃતદશાંગ, ઉપાસકદશાંગ, અનુત્તરપાતિકદશાંગ, પ્રશ્નવ્યાકરણગ અને વિપાકતાંગ અને અગિયાર અંગે છે, અને અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ભેદનાર બાર સૂર્ય સમાન ઉપ પાતિક, રાયપસેણિય, જીવાભિગમ, જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ, નિરયાવલિ કલ્પ, કલ્પાવર્તાસિક, પુષ્પિત, પુષ્પમૂલિકા અને વહિનદશા એ બાર ઉપાંગ છે. જે ૮૬
प्रकीर्णकैधर्मधरापतेरिव प्रकीर्णकैः प्रादुरभावि तत्र च । परश्वधैश्छेदकरैर्धरारुहामिवांहसां छेदवरागमैस्तथा ॥ ८७ ॥ चतुःप्रमाणैरपि मूलवाङमयैश्चतुर्गतीनां प्रतिषेधकैरिव । युगेन वा नन्द्यनुयोगशास्त्रयोदशोरिव श्रीजिनशासनश्रिया ॥ ८८ ॥
च पुनस्तत्र पुस्तके चतुःशरण-आतुरप्रत्याख्यान-महाप्रत्याख्यान-भक्तपरिज्ञान-तेदुलवैकालिक चन्द्राविध्वज गणिविद्या-मरणविभक्ति-देवेन्द्रस्तव-संस्तारकप्रकीर्णक-इति नामभिर्दशप्रकीर्णकैः प्रादुरभावि प्रकटीभूतम् । उत्प्रेक्ष्यते-धर्मधरापतेः धर्मनाम्नो राज्ञः प्रकीर्णकैश्चामरेरिव । तथा पुनः निशीथ-महानिशीथ-व्यवहार-दशाश्रुतस्कन्ध-पञ्चकल्प-जीमूतकल्प-बृहत्कल्पनामभिः छेद इति संज्ञया वरैः प्रधानैः आगमैः सिद्धान्तैः आविर्भूयते स्म । किंभूतैः । अंहसां पापानां छेदकरैः खण्डशः कारिभिः । कैरिव । परश्वधैरिव । यथा कुठारैः धरारुहां वृक्षाणां शतसहस्रलक्षशः शकलकारकैः भूयते । अपि पुनश्चत्वारि प्रमाणानि येषां तैश्चतुःप्रमाणैः मूलवाङमयैः आवश्यकदशवैकालिक-उत्तरायन-पिण्डनियुक्तिरितिमूलाभिधानराद्धान्तैराविरभावि । उत्प्रेक्ष्यते-चतुःप्रमाणत्वेन चतुणाँ नरक-तिर्यङ्मानव-दानवाहितानां दुष्टानां निकृष्टानां भवभ्रमणहेतूनां नीचजातीनां वा गतीनां प्रतिषेधकैर्निवारकैरिव । वा पुनः नन्दी तथा अनुयोग इति नाम ययोस्तादृशयोः शास्त्रयोर्युगेन
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ८७-८९] हीरसौभाग्यम् इन्द्रेन प्रकटीभूतम् । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीजिनशासनश्रिया श्रीमन्महावीराहन्मतलक्ष्म्या दृशोर्द्रय नयनयोर्यामलम् किमेतावता पञ्चचत्वारिंशदागमाः संजाताः॥ युग्मम् ॥
કાથ
વળી, આ પુસ્તકમાં ધર્મરાજાના ચામરસમાન ચઉશરણ, આ ઉરપચ્ચખાણ, મહાપચ્ચખાણ, ભક્તપરિજ્ઞા, તંદુલકાલિક, ચન્દ્રવિદ્યા, ગણિવિઘા, મરણવિભક્તિ, દેવેન્દ્રસ્તવ અને સંસ્તારપ્રકીર્ણક એ દશપયન્ના છે. અને પાપરૂપી વૃક્ષોને ઉખેડી નાખવા માટે કુઠારસમાન નિશીથ, મહાનિશીથી, વ્યવહારદશા શ્રતસ્કંધ, પંચક૯૫, જીમૂતક૯૫ અને બૃહતક" એ છ દસૂત્રો છે. વળી ચારગતિના પ્રતિબંધકરૂપ આવશ્યક, દશવૈકાલિક, ઉત્તર ધ્યયન, અને પિંડનિયુક્તિ એ ચાર મૂલસૂત્ર છે. તેમજ જૈનશાસનની લહમીના બે નેત્રોસમાન નદી અને અનુગદ્વાર સૂત્ર છે. ૮૭ ૮૮ છે
अलंकृतिज्योतिषकाव्यनाटकप्रमाणवेदान्तसलक्षणागमान् । अदर्शयन्साधुसुधांशुसाधवो नृपस्य भावानिव भानुभानवः ॥ ८९ ॥ अथापरशासनसत्करशाखाणां नामान्याह-अलंकृतिः वाग्भटालंकार-काव्यानुशासनछन्दोनशासन-वृत्तरत्नाकरादयोऽलंकारग्रन्थाः, ज्यौतिषाणि नारचन्द्र-आरम्भसिद्धिवाराहीसंहिता-खण्डखाध-कर्णकुतूहलादीनि ज्योतिःशास्त्राणि, काव्यानि रघुवंश-मेघदूतकुमारसंभव-किरात-माघ-नैषध-चम्पू-कादम्बरी-पद्मानन्द-यदुसुन्दराद्यानि, नाटकानि पिङ्गलभरतादीनि तथा हनूमत्-दूताङ्गद-रघुभीमनाटकादीनि च नाटकशास्त्राणि, तथा प्रमाणं तर्कपरिभाषा-सप्तपदार्थी-मितभाषिणी-प्रमाणमञ्जूषा-शशधरचरदराजी-मणिकष्ठवर्धमान प्रशस्तपदभाष्य-वर्धमानेन्द-किरणावली-चिन्तामणि-खण्डन-पूर्वमीमांसा-पञ्चाध्यायी-जैनप्रमाण-प्रमाणमञ्जरी-स्याद्वादमञ्जरी-रत्ना करावतारिका-संमिति-स्याद्वादरत्नाकरादीनि प्रमाणशाखाणि, वेदान्त उपनिषद-ऋगु-यजुः-साम-अथर्वणाभिधवेदानां वृत्तिर्वा, सहलक्षणैः इन्द्र-चन्द्र-काशकृत्स्न-आपिशली-शाकटायन-पाणिनि-अमरचन्द्रजिनेन्द्रौ इत्यष्टौ व्याकरणानि । अथ वा ऐन्द्र-पाणिनि-जिनेन्द्र-शाकटायन-वायने-चान्द्रं सरस्वतीकण्ठाभरण वुद्धिसागरं विश्रान्तविद्याधरं च भीमासनकलापकं मष्टिव्याकरणं शौवं गौडं नन्दिजयोत्पलं-'सारस्वतं सिद्ध हैमं जय हैमं तथापरम् । इति व्याकरणं प्रोक्त ग्राभूतसंभवम् ॥' इत्यष्ठादशव्याकरणैः सह वर्तन्ते ये ते तादृशा आगमाः सिद्धान्ताः अङ्गोपाङ्गनियुक्तिचूर्णिभाष्यादयः सर्गेऽपि तत्पुस्तकान्तर्वर्तमाना ग्रन्थास्तान साधुसुधांशोः सूरीन्द्रस्य साधवो गीतार्था नृपस्यादर्शयन् नामग्राहं दर्शयन्ति स्म । के इव । भानुभानव हव । यथा दिनकरकिरणा भावान् जगत्पदार्थमार्थान् दर्शयन्ति प्रकाशयन्ति ।।
શ્લોકાથ સૂર્યનાં કિરણ જેમ પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે તેમ આચાર્યના ગીતાર્થ શિષ્યોએ हि० सौ० ६४
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
सौभाग्यम् [ सर्ग १४ श्लो० ८९-९१
रामने पुस्त मां रडेला असर, ज्योतिष, अव्य, नाटक, प्रमाणु, वेहांत, व्याभ्रषु अने अंग, उपांग, भाष्य, यूर्छुि, भने निर्युठितना श्रथेो मतान्या ॥ ८७ ॥
निभालय निःशेषमिदं स्वचक्षुषा हृदा दधत्प्रीतिमिवेन्दिरात्मजः । भाण भूमीमणिर्गणीश्वरं तृणीकृतानेकनरेन्द्रविक्रमः ॥ ९० ॥
भूमी मणिः क्षोणीसहस्रकिरणः पातिसाहिः । 'मध्यंदिनावधिविधेर्वसुधाविवस्वान' इति नैषधे | गणीश्वरमनूचानचक्रिणं प्रति बभाण वदति स्म । किंभूतः । तृणीकृतः अधरितस्तिरस्कृतः तृणप्रायो गणितः अनेकेषां परोक्षाणां नरेन्द्राणां क्षोणीपालानां विक्रमो वीर्यं येन । किं कुर्वन् । हृदा हृदयेन प्रीतिं प्रमोदं स्नेह च दधत् । क इव । इन्दिरात्मज इव । यथा कमलानन्दनो हृदा वक्षसा कृत्वा । 'ममासनार्थे भव मण्डनं ननु प्रिये मदुत्सङ्गविभूषणं भव । भ्रमामादालपमङ्गमृष्यतां विना ममोरः कररत्नवासनम् ॥' इति नैषधे । प्रीतिं प्रीत्या स्वपत्नीं धत्ते । किं कृत्वा । स्वचक्षुषा निजनेत्रेण निःशेषं समस्तमपि तत्पुस्तकं निभाय त्रिलोकयित्वा ॥ इति यतिप्राक्तपुस्तकरहस्यावबोधः ॥
શ્લેાકાથ
પેાતાના પરાક્રમ વડે અનેક રાજાઓને પરાસ્ત કરનાર પૃથ્વી સૂર્ય ખાદશાહે પેાતાનાં નેત્ર વડે આ સમસ્ત પુસ્તકને જોઈ ને કામદેવની જેમ હૃદયમાં પ્રીતિને ધારણ કરતાં સૂરીન્દ્રને કહ્યું : ॥ ૯૦ ॥
पुराभवत्प्रीतिपदं वयस्यवद्विशारदेन्दुर्मम पद्मसुन्दरः ।
न येन सेहेऽम्बुरुहामिवावली हिमर्तुना पण्डितराजगविताम् ॥ ९१ ॥
हे सूरे, पुरा पूर्व मम वयस्यवन्मित्रमिव प्रीतिपदं स्नेहभाजनं पद्मसुन्दर इति नामा विशारदेन्दुः विचक्षणचन्द्रमाः अभवद्बभूव । येन पद्मसुन्दरेण पण्डितराजस्य कस्यचिद्वाराणसीतः पठित्वा समेतस्य स्वगुरुणाप्यजेयतां स्वस्य प्रख्यापयतः पण्डित विशेषविप्रस्य पण्डितराजेत्यभिधानं प्रकटयतः गर्विता स्वचित्तकल्पितानल्पाहंकारित्वं न सेहे न सोढा । वादेनि (वि) र्जित्य सभासमक्षं तद्वर्वे निर्वासयामासेत्यर्थः । केनेव । हिमनेव । यथा हेमन्तकालेन अम्बुरुहां पद्मानामावलिर्न सह्यते । हिमपातेन पद्मानि कोमलत्वगिलित्वा यान्ति ॥
શ્લેાકાશ
હે આચાય, પૂર્વે મારા પ્રીતિપાત્ર મિત્રસમાન પદ્મસુંદર નામના પંડિતરાજ હતા. જે પદ્મસુદર હેમંતૠતુ જેમ કમલેાને મ્યાન કરે તેમ સભાસમક્ષ પતિરાજોના ગવને વાદવિવાદમાં ગલાવી દીધા હતા. ॥ ૯૧ !
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ९२-९३ ] सौभाग्यम्
जगाम स स्वर्गिमृगीदृशां दृशामथातिथेयीं परिणामतो विधेः । मुहुर्मयाशोचिस वातपातिताजिरप्ररूढामरसालवद्विभो ॥ ९२ ॥
५०७
हे विभो हे खरे, कथ पश्चात्कियता कालेन स पद्मसुन्दरो विधेर्देवस्य परिणामतो वशतः स्वर्गिणां स्वर्गजन्मनां देवानां मृगीदृशां संत्रस्तहरिणनेत्राणामङ्गनानां दृशां लोचनानामातिथेयीं प्राघुणीभाव जगाम संप्राप । ततस्तस्य स्वर्गे गमनानन्तरं स मय मुहुर्वारंवार शोचि शोचितः शोकगोचरतां प्रापितः । किंवत् । वातेन प्रचण्डपवनेन पातितो मूलादुन्मूल्य निक्षिप्तः अजिरे स्वगृहाङ्गणे प्ररूढ उद्गतः अमरसालवत्कल्पवृक्ष इव । यथा निजगृहाजिरोद्गतवात निष्पातितरुः शोच्यते तथा मयासौ मुद्गलः शोच्यते इत्यर्थः ॥
ક્લાકા
હું પ્રભા, તે પદ્મસુંદર ભવિતવ્યતાના ચગે કેટલાક કાળે સ્વગ લેાકના અતિથિ બન્યા. તેથી જેમ ઘરના આંગણે રાપેલું કલ્પવૃક્ષ કેાઈ પ્રચંડ પવનથી નાશ પામે તે જે શેક થાય તેવા શાક મારા હૃદયમાં તેએાના સ્વગગમનથી થયા હતા. ।। ૨ ।।
अमुष्य शिष्येषु गवेषयन्नहं न साधिमानं बहुपात्फलेष्विव । चकार तत्पुस्तकमात्मसात्ततो यदिन्दिरा नीत्तिमुचं विमुञ्चति ।। ९३ ।।
हे खरे, ततः पद्मसुन्दरस्य स्वर्गगमनानन्तरं तस्य मद्वयस्यस्य पुस्तकं लिपीकृतसर्वशास्त्रचक्रमात्मसान्मया दत्तं चकार । उत्तमपुरुषैकवचनं णप् । मद्गृहे एवाहं रक्षितवानि स्वथः । अहं किं कुर्वन् । अमुष्य मम सख्युः पद्मसुन्दरस्य शिष्येषु विनेयेषु साधीafa साधिमानं साध्वाचारतां श्रीसमीचीनभावम् । 'त्वयाहतः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । न गवेषयन् अपश्यन् । केष्विव । बहुपात्फलेष्विव । यथा न्यग्रोधपादपफलेषु साधिमा चारुता न गवेष्यते गृहीतम् । कुतः । यतः कारणात् नीतिमुचं न्यायत्यागिनं स्वाचारहीन नरमिन्दिरा श्रीर्विमुञ्चति जहाति । यदुक्तम्- 'सत्यपि सुकृते कर्मणि दुर्नीतिरपान्तरे श्रियं हरति । तैलेऽनुपभुक्तेऽपि हि दीपशिखां किमु न वाताली ||' इति । यस्तु सदाचारवांस्तमेवागत्य लक्ष्मीः श्रयते ॥
શ્લેાકા
મારા મિત્ર પદ્મસુંદરના શિષ્યેામાં શેષતા મને વડવૃક્ષનાં લેાની જેમ કોઈનામાં સાધ્વાચાર જોવામાં આવ્યેા નહીં; તેથી પદ્મસુંદરનું લીપિબદ્ધ સશાસ્ત્ર મેં સ્વાધીન यु. म्ह्यु छे :- दुरायारीओने लक्ष्मी त्यागी हे छे. ॥ ७३ ॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ९४-९५
दिनान्तसंध्यासमयस्वधाशनाम्बुजाननाकोशमिवाखिलागमम् । इमं प्रदास्याम्यहमत्र कस्यचिन्महानुभावस्य वदेत्यचिन्तयम् ॥ ९४ ॥
हे सरे, अहं तत्समस्तपुस्तकं स्वसात्कृत्वा हदि निजमनसि इत्यमुना प्रकारेणाचिन्तय विचारितवान् । इति किम् । यदहमत्र जगति मम मण्डले परजनपदे वा वासिनः कस्यचिदसाधारणाचारवत्तया सकलमहीमण्डलाखण्डविख्यातिभाजः महानुभावस्य साधो इमं पद्मसुन्दरसंबन्धिनमखिलागमं सर्वशास्त्रं प्रदास्यामि । उत्प्रेक्ष्यते-दिनान्तस्य संध्यासमयस्य पितृसूकालस्य स्वधा आहुतिविशेषः अशनं भोजन यस्य स स्वधाशनस्तस्य अम्बुजानना पद्मवदना । सरस्वती देवतेत्यर्थः । 'दिनान्तसंध्यासमयस्य देवता' इति नैषधे । तस्याः कोश भाण्डागारपुस्तकमिव । श्रूयते हि-नवव्याकरण' चिकीर्षता हैमाचार्येण सिद्धराजजयसिंहदेवजनाः स्वकीयश्राद्धाश्च काश्मीरे प्रेषिताः। ते व वाग्देवीवसतिं गत्वा ब्राह्मीं संपूज्यागुरुत्क्षेपपूर्घ व्याकरणपुस्तक याचन्ते स्म । तदैव तया साक्षाभूय सन्मूर्तिरेका त्वत्पावं हेमाचार्यरूपास्तीति राज्ञो वाचिककथनपूर्व व्याकरणपुस्तकानि समर्पितानि । अन्येषां पूजामार्गणादिविधिना प्रातः पुस्तक दृश्यते न वाग्देवी । ततः काश्मीरे ब्राम्या भाण्डागारोऽस्तीति । तेषु सर्वाणि पुस्तकान्यपि सन्तीति ॥
શ્લેકાર્થ
હે સૂરિજી, સરસ્વતીના પુસ્તક ભંડારની જેમ આ સમસ્ત પુસ્તક ભંડાર હું સ્વદેશી યા પરદેશી કેઈપણ સદાચારી મહાનુભાવને કેટલાય સમયથી અર્પણ કરવાની વિચારણામાં હતે. (પૂર્વે નવા વ્યાકરણની રચના કરવાની ઈચ્છાથી શ્રોહેમચંદ્રાચાર્યું અને સિદ્ધરાજ
સિંહદેવે પિતાના માણસ અને શ્રાવકોને કાશ્મીર મેકલ્યા હતા તે લેકે કાશ્મીરમાં રહેલા સરસ્વતી મંદિરમાં જઈને સરસ્વતીદેવીનું ધૂપ-દીપ વડે પૂજન કરીને પ્રાચીન વ્યાકરણના પ્રતની માગણી કરી ત્યારે સાક્ષાત્ સરસ્વતી દેવીએ પ્રત્યક્ષ થઈને કહ્યું “તમારી પાસે મારી બીજી મૂતિસમાન શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય છે. આ પ્રમાણે રાજાને મૌખિક સંદેશ કહેવડાવવા પૂર્વક વ્યાકરણનાં પુસ્ત કે પોતાના ભંડારમાંથી અર્પણ કર્યા હતાં. બીજા લેકને તો અર્ચનપૂજન કરવાપૂર્વક માગણી કરવાથી પ્રભાતે પુસ્તક જ મલે પરંતુ સાક્ષાત્ સરસ્વતી દેવીનું દર્શન થતું નથી.” ફ૪
ततो गुणागण्यमणीमहार्णवा न वीक्षिताः केऽपि दृशा भवादृशाः । पदे पदे स्युः किमु निर्जरार्जुनीमणीमहीजन्मनिपावनीधराः ॥ ९५ ॥
हे सूरे, ततस्तत्पुस्तकप्रदानयोग्यापरपात्रानवेक्षणरक्षणकारणादुगुणा एव गणयितुं प्रमाणीकर्तमशक्याः गणनारे गण्या न गण्या अगण्या वा मेण्यो रत्नानि तेषां महा.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ९५-९७ ]
हीरसौभाग्यम्
र्णधाः क्षीरनीराशयाः रत्नाकर त्वात भवादृशाः श्रीमत्सदृशाः केऽपि परे दशा मया लोचनेन न वीक्षिता दृष्टाः । युक्तोऽयमर्थः । हे गुरो, निर्जराणामर्जुनी सुरगवी कामधेनः, मणी सुरमाणिक्यं चिन्तारत्नम, महीजन्मानः सुरतरवः कल्पद्रमाः, निपाः सुरकलशाः कामकुम्भाः, अवनीधराः सुरगिरयः मेरुपर्वताः । किमु इति प्रश्ने । पदे पदे स्थाने स्थाने किं स्युः । अपि तु न भवेयुः । निर्जरशब्दादग्रे अर्जुन्यादयः शब्दाः योज्याः । ततः कामधेन्वादीनि नामानि भवन्ति । यथा श्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तोत्री'गीर्वाणद्रुमकुम्भधेनुमणयस्तस्याङ्गणरिङ्गिणः' इति ॥
બ્લેકાર્થ
તેથી હે પૂજ્ય, અગણિતગુણરૂપી રત્નના સાગર સમાન આપના સિવાય અન્ય કેઈ સુપાત્ર મારી દ્રષ્ટિમાં આવ્યું નથી. શું સ્થાને સ્થાને કામધેનુ, ચિંતામણિરત્ન, કલ્પવૃક્ષ કે મેરૂ પર્વત સંભવી શકે છે ! ૯૫
इदं तदादत्तसमस्तपुस्तकं मुनीश्वरा मामनुगृह्य शिष्यवत् । यदत्र पात्रप्रतिपादनं नृणां भवाम्बुराशौ कलशीसुतीयते ॥ ९६ ॥
हे मुनीश्वराः सूरयः, तदुत्तमपात्रत्वादिकारणात् शिष्यवन्निजविनेयमिव स्वभक्त. मिव वा मामनुगृह ममोपरि अनुग्रहं प्रसादं विधाय इदं पद्मसुन्दरसत्कं श्रीमत्पुरो मया ढौकितं समस्तमपि पुस्तकं लिपीकृतशास्त्रजातमादत्त गृह्णीत । यतो हेतोरत्र जगति पात्रप्रतिपादनं साधुदानं नृणां भव्यजनानां भवाम्बुराशौ संसारसमुद्रे कलशी. सुतीयते अगस्त मि(स्तिरि)वाचरति । भवसागरं निष्ठापयति । घटः कुम्भः कलशः त्रयोऽपि पुंस्त्रीलिङ्गे ॥
પ્લેકાર્થ
તેથી હે મુનીશ્વર, આ સમસ્ત પુસ્તક ભંડાર શિષ્યની જેમ મારા ઉપર અનુગ્રહ કરીને આપ ગ્રહણ કરે ! કહ્યું છે કે આ લેકમાં કરેલું સુપાત્રદાન મનુષ્યના સંસાર રૂપી સમુદ્રને અગસ્તઋષિની જેમ ચૂલકરૂપે બનાવી દે છે. ૯૬
मतिं श्रुतिक्षीरधिपारदृश्वरी यतो वहन्तः स्थ तपस्विशेखराः । इमं ततोऽलंकुरुतां मरालवद्विरश्चिपुत्र्या इव वः कराम्बुजम् ॥ ९७ ॥
हे तपस्विशेखराः, तपोरूपं स्वं स्वापतेयमस्त्येषामिति तपस्विनः । 'अस्य स्वं तपो. योगसमाधयः इति हैम्याम् । एतावता श्रमणावतंसाः श्राम्यन्ति तपसा इति श्रमणा इति भगवद्विशेषणेन सार्थकं पूर्वोक्तं नाम । यतः कारणात् श्रुतयः शास्त्राणि ता एव
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ९७-९८
क्षीरधिग्धाम्भोनिधिस्तस्य पारं दृष्टवतीति पारगामिनी मतिं बुद्धिं वहन्तो धारयन्तः स्थ वर्तध्वे । ततोऽद्वैतबुद्धिमत्त्वहेतोरिदं पुस्तकं विरञ्चिपुत्र्याः ‘दशमं ब्रह्मणः सुता' इत्युक्तत्वात् विधातुर्नन्दिन्याः सरस्वत्या इव वो युष्माक कराम्बुजं पाणिपदममलंकरोतु-। किंवत् । भरालवत् । यथा राजहंसः करतुलां रक्तत्वेन कोकनदमलंकुरुते । वि. रञ्जिपुञ्या अपि करकमले पुस्तकमास्ते । 'पुस्तकव्यग्रहस्ता च' इति स्तोत्रे ॥ इति पुस्तकोत्पत्तितत्प्रदानकथनम् ॥
શ્લેકાર્થ શાસ્ત્રરૂપો સમુદ્રના પારંગત અને અદ્વિતીય બુદ્ધિમત્તાને ધારણ કરનાર એવા હ તપસ્વસૂરિ, આ પુસ્તક રાજહંસના હાથમાં જેમ રકતકમલ શોભે છે તેમ સરસ્વતીની જેમ આપના હસ્તકમલમાં શેભાને પામે ! છે ૯૭ છે
इदं तदाकर्ण्य स कर्णकेसरी गिरं न्यगादीत्तमसामवावरीम् । अवाप्ततृप्तेरशनैरिवामुना न कृत्यमास्ते बहुधीवरीवर ॥ ९८ ॥ स कर्णकेसरी पण्डितपञ्चाननः सूरिस्तदा पुस्तकदर्शनसमये इदं पुस्तक यूयं गृणीत इति नृपतिनिगदितमाकर्ण्य श्रुत्वा तमसामज्ञानानां पाप्मनां वा अवावरीमपनेत्रीम् । 'ओण अपनयने' · ओण धातुः । 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते' इति वनिप्प्रत्ययः । ‘णोन्ताद्वातो डीपूरौ' इति केचिदिति वन्प्रत्ययस्य ङीप् आगमो नकारस्य राकारादेशः । 'विश्नोरनुनासिकस्य' इति सूत्रेण धातोर्णकारस्याकारादेशः । ओकारस्यावादेशः । अवावरी इति सिद्धम् - इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । दुरितहन्त्रीं गिर वाणी न्यगादीत् बभाषे । किमुवाच-बहवो धीमन्तो बुद्धिमन्तो वर्तन्ते यस्यां सा बहुधीवरी नगरी श्रीकरी तस्या वरः पतिस्तस्यां वरः श्रेष्ठः सर्ववेतृत्वात् सर्वाधिपतित्वात्तस्य संबोधनम् । बहुव्रीहौ वा ततो बहुधीवरी बहुधीवा इति प्रयोगद्वयं स्यात् । 'वनोर च' वनन्तात्त्रियां डीप रश्चान्तादेशादि सर्व पूर्ववत् । अयमपि प्रयोगः प्रक्रियायामेव । पुस्तकेन कृत्वा मम किमपि कृत्य कार्य नास्ति न विद्यते । कस्येव । अवाप्ततृप्तेरिव । यथा अवाप्ता लब्धा तृप्तिः साहित्य येन । एतावता आकण्ठमिच्छापूरणपर्यन्त भुक्त्वोत्थितस्य पुंसः अशने भोजने कृत्वा किमपि कार्य न स्यात् ॥
કાથ રાજાની વાણી સાંભળીને પંડિત કેશરી આચાર્ય મહારાજ પાપકર્મોને હણનારી વાણ બેલ્યા. શ્રીકરી નગરીના સ્વામિ એવા હે રાજન ભજન વડે તૃપ્ત થયેલા માણસની જેમ આ પુસ્તકનું મારે કંઈ પણ પ્રયે જન નથી. . ૯૮
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ९९-१०० ]
हीरसौभाग्यम्
नरेन्द्र यावद्वतिनां विलोक्यते तदस्त्यमीषां क्रियतेऽधिकेन किम् । विभोरिमां दामवदुद्वहन्हृदा गिरं पुनः क्षोणिपुरंदरोऽवदत् ॥ ९९ ॥
हे नराणां मध्ये इन्द्र सहस्रलोचन साहे, तिनां सर्वविरतिवतामनगाराणां प्रावत्प्र. माणमध्येतुं वाचयितुं विलोकयितुं विलोक्यते तावत्प्रमाणं पुस्तकममीषां यत्तिाती)नामस्ति विद्यते तर्हि मूर्छाकारिणा अधिकेन बहुना किं क्रियते । न किमपीत्यर्थः । पुनः क्षोणिपुरंदरो नृपोऽवदत् जगाद । किं कुर्वन् । विभोः सूरेरिमां यावत्पुस्तक विलोक्यते तावन्मात्रं तत्पुस्तक वर्तते । साधूनामधिकेनाधिकरणभूतेन पुस्तकेन किं विधीयते न किंचिद्विधेयमित्यादिकां गिरं वाणी हृदा मनसा उद्वहन् । किंवत् । दामवत्। यथा कश्चिद्भोगी पुमान् ह्रदा वक्षसा कुसुममालिकामुबहते धारयति ॥
બ્લેકાર્થ
સાધુઓને પઠન પાઠન યોગ્ય પુસ્તક અમારી પાસે છે તે મૂચ્છકારી અધિક પરિગ્રહ શા માટે ! સૂરિજીની આ પ્રકારની વાણીને પુમાલાની જેમ કંઠમાં ધારણ કરીને રાજા બોલ્યા. છે ૯૯
ब्रवीमि किं वो बहु येन निःस्पृहा महीधनाकिंचनतुल्यचक्षुषः । तथापि मन्त्राहुतिसिद्धदेववत्प्रसाद्य मे पिप्रतु यूयमीहितम् ॥१०॥
हे सूरयः, वो युष्मान प्रति बहु पुनः पुनरधिक वा किं ब्रवीमि कथयामि । येन का. रणेन यूयम् । बहुशब्द उभयत्रापि योज्यते । बहु अत्यधिक निःस्पृहाः कुत्रापि सरप्यभिलषणीये रमणीयेऽपि वस्तुनि वाञ्छारहिताः। पुनः किंभूत.: । महीधनाः भूपतयः तथा अकिंचना दरिद्राः तेषु लक्षणात्तुणे स्त्रैणे च अहौ हारे च दृषदि रत्ने च तुल्यं विशेषममत्वरहितं चक्षर्येषाम् । यद्यप्येवंविधाः स्थ यूयम्, तथापि प्रसाद्य मयि प्र. सादं कृत्वा मे मम ईहित पुस्तकादानलक्षणमभिलषितं यूयं पिप्रतु पूरयन्तु । किंवत् । मन्त्राहुतिसिद्धदेववत् । यथा प्रणवमायाबीजवाग्बीजकामबीजादियुक्तेन कृतपूर्वसेषोत्तरसेवाविधिना मन्त्रेण आहुत्या गुग्गुलागुरुफलावलीपञ्चामृतादिह वनं तेन च सिद्धः प्रसन्नीभूत: प्रत्यक्षीभूतश्च देवो मन्त्राधिष्ठाता सुसाधकस्य मनोवाञ्छित पूरयति ॥ इति साहेः पुस्तकदानाग्रहः सूरेनिषेधवचः ॥
બ્લેકાર્થ
' સૂરિજી, વધુ હું શું કહું! યપિ આપ નિસ્પૃહી છે. રાજા રંક, રત્ન પાષાણુ બધામાં દ્રષ્ટિ છે તે પણ પ્રસન્ન થયેલા મંત્રાધિષ્ઠાતા દેવની જેમ આપ મારી આ ઈચ્છાને પૂર્ણ કરે ! ૧૦૦
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १०१-१०२
यदाददे नैष मुहुर्बहूदितस्तदा हृदा भूपतिनेत्यचिन्त्यत । विधीयते किं बहुनिःस्पृहा अमी इवानुरागा न च विक्रमोचिताः ॥ १०१ ॥
यदा एष सूरिः भूपतिना मुहुर्वारंवारं बहु अत्यभ्यधिकमुदितो विज्ञप्तोऽपि नाददे साहिपुस्तक न गृहीतवान, तदा भूपतिना अकबरेण हृदा मनसा इत्यग्रे वक्ष्यमाणमचिन्त्यत विचारितम् । अहो कि विधीयते क्रियते । अमी सूरयो निःस्पृहा निरीहाः महानुभाषा मुनि विना क्षपि वस्तुनि न साभिलाषाः च पुनर्महत्त्वेन विक्रमस्य बल्लाकारस्यापि नोचिता नाहींः । क इव । अनुरागा इव | यथा आदिरागा बलयोग्या न भवन्ति । यतः सूक्तम्-'कविता वनिता गीतिः स्वयमेवागता वरम् । बलादाकृष्यमाणापि सरसा विरसा भवेत् ॥', तथा-'जरा यौवनस्यु प्राणन होइ जातई प्राणई प्राणन होइ । प्राणनाथस्यु प्राणन होइ कीर्तिप्रीतिस्यु प्राणन होइ ॥' इत्युक्तेः । नात्र बलदर्शनमुचितम् ॥
શ્લેકાર્થ જ્યારે રાજાએ વારંવાર કહ્યું તે પણ આચાર્યું ગ્રહણ કર્યું નહીં ત્યારે રાજાએ મનમાં વિચાર્યું કે આ સાધુઓ નિસ્પૃહી છે તે અનુરાગની જેમ બલાત્કારને યોગ્ય નથી. કહ્યું છે કે-કવિતા, વનિતા અને ગીત સ્વયં આવીને વરે છે પરંતુ બલાત્કારથી તે વિરસ બની જાય છે. જે ૧૦૧ !
अमीभिरुक्तिर्मम मन्यते न चेत्ततोऽन्तरा कश्चन संधिकर्तृवत् । विधीयते यद्विविधोक्तिभिः प्रभूनुरीकृति स्वेन स एव कारयेत् ॥ १०२ ॥
चेद्यदि अभीभिः सूरिभिर्ममोक्तिः मत्कथित न मन्यते नाङ्गीक्रियते ततः कारणात् संधिकर्तृवत् संधिकारक इव कश्चन शेखप्रमुखः कोऽपि अन्तरा ममैतेषां च साध्ये विधीयते यत्कारणात्स मध्य विहित एव प्रभून् सूरीन विविधा नानाप्रकारा या उक्तय अनुनयविनयमत्सामर्थ्यस्वभावजातिप्रकटीकारकाणि वाक्यानि वचनचातुरी विशेषास्तामिः कृत्वा उरीकृति स्वीकार कारयेत् । यतो महत्सु विक्रमो नौचितीमञ्चति किं त विज्ञप्तिरेव विधेया, यद्वा कमप्यन्तरा विधायानुनत्या प्रणत्या कथमपि कार्य कार्यमिति नीतिः ॥
લોકાથ
આટઆટલું કહેવા છતાં પણ સૂરિજીએ સ્વીકાર્યું નહીં તો હવે વચમાં કઈ સંક્ષિકાર રાખું! કે જે અનેક પ્રકારની યુકિતઓ વડે સૂરિજીને સમજાવીને પુસ્તકનો સ્વીકાર કરાવશે. જે ૧૦૨ .
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १०३-१०५] हीरसौभाग्यम्
५१३
इमं विकल्पं परिकल्प्य चेतसा विभूषयन्भागमितः क्षितेः परम् । सुधारुचेचारवशात्सवेशगो ग्रहः पदव्या इब मन्युभोजिनाम् ॥ १०३॥ महीमरुत्त्वानथ शेखशेखरं प्रतापदेवीतनयं तथाहवयत् । ततः सृजन्तौ प्रणति ग्रहेशितुर्ग्रहाविवास्यान्तिकमागतावुभौ ॥ १०४ ॥
अथ विचारकरणानन्तरमपरप्रदेशागमनानन्तरं च महीमरुत्त्वान् धरित्रीसुधाशमी शेखेषु यवनानां मान्येषु शेखरमवतंसं मुकुटं वा अबलफैजं तथा पुनः प्रतापदेव्यः रामासाधुतृतीयलघुपत्न्यास्तनय नन्दन थानसिंहावय चावयदाकारयामास । किं कुर्वन् । इमं पूर्वोक्त मनसैव विचारित विकल्प्यं विचार चेतसा चित्तेन परिकल्प्य कल्पयित्वा इतः सरिपात्परमन्यं क्षितेर्भूर्भाग प्रदेश स्थान विभूषयन सेवालंकुर्वन् । क इव । ग्रह इव । यथा भौमादिग्रहः चारवशाद्गतिविशेषायत्तत्वात् सवेशगः समीपप्राप्तः सुधारुचेश्चन्द्रस्य पार्वात्परं मन्यु यज्ञांशं भुश्चते इत्येवंशीला देवास्तेषां पदव्या मार्गस्य गगनस्य भागमन्यं प्रदेश भूषयति । ततः साहिना आकारणानन्तरमुभौ शेखथानसिंहौ प्रणति ‘पातिसाहिसलामत' इत्युक्त्वा भूमौ हस्तं दत्त्वा पुनर्भाले ददतौ पुनस्तदेव वदन्तौ तथैव विदधातौ च इति सलाममिति यवनजातिषु नमस्कृतेरभिधानं तामेव सृजन्तौ कुर्वाणौ सन्तौ अस्य साहेरन्तिकं संनिधानमागतौ। काविव । ग्रहाविव । यथा कौचिच्चारवशाभहे. शितुः सूर्यस्य पार्श्व आगच्छतः ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ મંગલઆદિગ્રહ ગતિ વિશેષથી ચન્દ્રની સમીપના આકાશ પ્રદેશને શોભાવે તેમ પૂર્વોક્ત પ્રકારે વિચાર ને સૂરજ પાસેથી બાદશાહ અયસ્થાનને શોભાવ્યું. અને ત્યાં શેખના મુગટ સમાન અબ્દુલફ્રેજી અને પ્રતાપદેવીના પુત્ર થાનસિંહને બેલાવ્યા. સૂર્યની સમીપે જેમ રહે આવે તેમ તે બંને નમસ્કાર કરીને રાજાની સમીપે રહ્યાં. છે ૧૦૩ ૧૦૪
अमी न गृह्णन्ति मदीयपुस्तकं निरीहभावेन बहूदिता अपि । ततो युवां ग्राहयतां कथंचनाप्यमून्यशो मूर्तमिवेन्दुसुन्दरम् ॥ १०५ ॥
हे शेखथानसिंहौ, अमी सूरयो मया बहूदिता वारंवारं विज्ञप्ता अपि निरीहभावेन निःस्पृहत्वेन मदीयं मम संबन्धि अथ वा पद्मसुन्दरसत्कमपि मदधीनत्वान्मदीयमेव मद्दत्तं पुस्तक न गृहणन्ति नाददते, ततः कारणाधुवां भवन्तौ सरिपार्श्व गत्वा बहु बहु उक्त्वा कथंचन केनचित्प्रकारेणापि विज्ञप्तनुनयमत्सामर्थ्यान्वयप्रकटनप्रकारेणापि अमून सूरीन्प्रति इन्दुसुन्दरं चन्द्रोज्ज्वलं मूर्त प्रत्यक्षं यशः कीर्तिमिव मदीयपुस्तक' ग्राहयतां आदापयताम् । स्वीकारयतामित्यर्थः ।। हि० सौ०६५
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
હે શેખ, થાનસિંહ, મારા વડે ઘણી ઘણી વિજ્ઞપ્તિ કરવા છતાં પણ નિસ્પૃહભાવથી આચાય પુસ્તકને સ્વીકાર કરતા નથી તેા તમેા કાઈ પણ પ્રકારે આચાને સમજાવીને ચન્દ્રસમાન ઉજવલ મૂર્તિમાન યશ જેવા પદ્મસુંદરજીના પુસ્તકના સ્વીકાર કરાવે ! ।૧૦ પાા
[
[ सर्ग १४ श्लो० १०५-१०७
इदं दिवान्तरिते स्थिते नृपेंऽशुमालिनीवाभ्र कशालिनि क्षणात् । उपेत्य तावूचतुरित्यमून्प्रति प्रणीततत्पत्कजरेणुचित्रकौ ॥ १०६ ॥
उपेत्य प्रभुपार्श्वे समेत्य तौ शेखथानसिंहौ अमूनेतान्सूरीन्प्रति इत्यग्रे वक्ष्यमाणं ऊचतुः कथयतः स्म । किंभूतौ । प्रणीतं विहितं तत्पदकजरेणुभिर्नमस्करणसमये सूरिचरणारविन्दरजोभिश्चित्रक भालस्थले तिलकं याभ्यां तौ । कस्मिन् सति । इदं पूर्वोक्तं गदित्वा भाषित्वा अभ्रके मध्ये मध्ये शालते शोभते इत्येवंशीले अभ्रकेणादृश्यमाने अंशुमालिनि भास्करे इव अन्तरिते व्यवहिते नृपे राशि स्थिते सति । सुरेरदृग्गोचरे नृपो जात इत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
સૂર્યાં જેમ વાદળમાં છુપાઈ જાય તેમ પૂર્વોક્ત પ્રકારે કહીને રાજા અદૃશ્ય થયા. ત્યારબાદ તે અને સૂરિજી પાસે આવી તેમના ચરણકમલની રજનું લલાટ પર તિલક કરીને અર્થાત્ નમસ્કાર કરીને મેલ્યા. ।। ૧૦૬૫
इदं व्रतीन्द्राः क्षितिशीतदीधिते गृहीतवत्तिष्ठति धानि पुस्तकम् ।
दधाति खेदं पतितं यतः क्षिते रजः स्थितं रत्नमिवात्र गृह्यताम् ॥ १०७ ॥
हे व्रतीन्द्राः सूरयः, इदं पुस्तकं गृहीतवब्दन्दीकृतमिव क्षितिशीतदीधितेर कब्बर स्य धानि तिष्ठति स्थितिमाद्यत्ते । यतः कारणादत्र साहिगृहे पतितं खेदं विषादम् । तयोभषिया 'अदाबम्' इत्युच्यते । दधाति धत्ते । किमिव । रत्नमिव । यथा क्षितेः पृथिव्या रजःस्थित ं धूलीभिः स्थगित छादितं माणिक्यं खेदं बिभर्ति म्लेच्छ मुद्गलगृहत्वाद्रज इत्युक्तं पुस्तक बन्दिमोचनकारणवच्छ्रीमद्भिः गृह्यताम् ॥
શ્લેાકા
હૈ વ્રતીન્દ્ર, આ પુસ્તક રાજાના ઘરમાં તેથી પૃથ્વીના રજથી આચ્છાદિત થયેલા श्रड ४२।। ।। १०७ ॥
મંદીની જેમ કેટલાય સમયથી રહેલું છે રત્નની જેમ ખેદ પામેલા આ પુસ્તકને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १०८ - १०९] हीरसौभाग्यम्
हमाउंसूः सोमयशोऽङ्गजन्मवददाति पात्रं गुरवो युगादिवत् । रसो यथेक्षोरपि वस्तु पुस्तकं कथं न ग्रहणीथ तदर्हमात्मनः ॥ १०८ ॥
हे सूरयः, हमाउंसूरकब्बर पातिसाहिः सोमयशसो बाहुबलेबृहत्पुत्रस्य यन्नामा चन्द्रवंशोऽजनि तस्याङ्गजन्मा पुत्रः श्रेयासस्तद्वदृदाति । आवश्यवृत्त्यनुसारेण बाहुबलिसुतः सोमप्रभस्तस्य पुत्री युवराजः श्रेयासः । आवश्यचूर्णौ तु 'भरहस्स पुत्रो सेज्जसौ अन्ने भणति । बाहुबलिस्स पुत्तो सोमप्पभोसे अंसो अत्ति तवं केवलिगम्यम् ||' पुनर्युगादिवत् वृषभजिनेन्द्रा इव । गुरवो यूयं पात्र सम्यक् श्रेयो बुद्ध्य दानोचितं स्थानमपि तु पुनर्यथा इक्षो रसालस्य रसः स्यन्दः तत्राभूत् । तथा अत्र पुस्तकं दातव्य' वस्तु । 'अथेक्षु स्याद्रसालोऽपि पत्रकः' इति हैम्याम् । तथा 'रसाल इक्षौ दूते च' इत्यनेकार्थः । ततो दातृपात्र सुवस्तुत्रयाणामप्यत्र संयोगो वर्तते, तत्कारणादात्मनः स्वस्यामुचित ग्रहीतुं योग्यं यूयं कथं केन प्रकारेण न गृहणीथ ग्रहयध्वे । अवश्य गृह्यतामेवेति थानसिंहोक्तिः ॥
શ્લેાકાથ
५१५
ગુરૂદેવ, જેમ શ્રેયાંસકુમારે યુગાદિદેવને ઈક્ષરસનું દાન કર્યું હતું તેમ અકબર બાદશાહ આપને ચાગ્ય એવા આ પુસ્તકને અપણુ કરે છે તે આપ કેમ સ્વીકારતા નથી ! શ્રેયાંસકુમારની જેમ અહીં પણ દાતા, પાત્ર અને વસ્તુ એ ત્રણેના સુમેળ છે. ૫ ૧૦૮૫
अमुं च जानीथ न मुन्द्लेश्वरं निदेशशूरं द्विषतां निषूदनम् । दिगीश्वरा fear वाखिलास्त्यजन्ति नाद्यापि दिगन्तवासिताम् ॥
हे प्रभवः, च पुनरमुमकब्बर परेषां मुत हर्षो गलति द्रवीभवति । यातीत्यर्थः । येभ्यस्ते मुद्गलास्तेषामपीश्वरं पराभवनकरणे समर्थ स्वामिनं च ऐन्दं युगीनचक्रवर्तिन न जानीथ सम्यक् हृदये न वित्थ नावधारयत । निदेशे आज्ञायां शूरमतिकठिनं य आज्ञां न मन्यते तं स्वशासनोल्लङ्घिनमवश्यमेव निगृह्णाति । पुनः किंभूतम् । द्विषतां वैरिणां निषूदनं मूलादुन्मूलनकारकम् । हे प्रभवः, अखिलाः समस्ता अपि दिगीश्वरा दिक्पालाः । उत्प्रेक्ष्यते - यच्चकिता यस्याद्भयभ्रान्ताः सन्त इव दिशामाशानामन्तेऽवसाने सन्तीत्येवंशीलास्तेषां भाव दिशां प्रान्तेषु दूरे निवसनशीलतामद्यापि एतद्दिन यावन्न त्यजन्ति ||
શ્લાકા
હે પ્રભુ, આપ અકબરને નથી જાણતા, એ જેમ આજ્ઞા આપવામાં શૂરવીર છે તેમ આજ્ઞાનું ઉલ્લંધન કરનારને શિક્ષા આપવામાં પણ તેટલા જ કાર છે. શત્રુઓનું
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १०९-११२
નિકંદન કરનાર આ બાદશાહના ભયથી નાસી ગયેલા દિપાલે પણ હજુ સુધી દિશાએના છેડાને છેડી શકતા નથી. તે ૧૦૯
निजानुकूलीभवतां तनूमतां सुधालतेव व्रतिचक्रवतिनः । प्रविभ्रतां स्वप्रतिकूलतां पुनर्विषस्य शाखीव समुन्मिषत्यसौ । ११० ॥
हे व्रतिचक्रवर्तिनः, असावकब्बरो निजस्यात्मनोऽनुकूलीभवतां सेवाहेवाकिभावं भजतां तनूमतां नराणां राजसामन्तादयः सर्वेऽपि तनूमन्त एवेति । सुधालता अमृत वल्लिरिव समुन्मिपति जीवातुरिवोदेति । पुनरसौ साहिः स्वस्यात्मनः प्रतिकूलतां विलोमभाव प्रद्विष्टभाव प्रबिधतां विद्विषतां विषस्य श्वेडस्य कालकूटस्य शाखी वृक्षः किंपाकतरुः समुन्मिषत्युद्गच्छति ॥
કાઈ
હે સૂરીન્દ્ર, અકબર પિતાને અનુકૂલ બનનાર રાજા, સામત આદિ સેવકે માટે અમૃતવેલ છે અને પિતાથી પ્રતિકૂળ થનારને માટે કાલકૂટ વિષના વૃક્ષ સમાન છે. જે ૧૧૦
यदात्मनोा परमेश्वरा इवागताः स्थ साक्षादुपकर्तुमगिनाम् । इदं विदन्त्येव मुनीन्दवो हृदा द्विरुक्तितुल्यं पुनरावयोर्वचः ॥ १११ ॥
हे मुनीन्दवः, यत्कारणायमुामस्मिन् भूमीलोके अङ्गिनां साक्षात्प्रत्यक्षीभूय प्रकटमुपकारं कर्तुं विघातुं साक्षात्स्वरूपेण । उत्प्रेक्ष्यते-परमेश्वरा इवागताः जगन्नाथा इव स्वयं सभायाताः स्थ वर्तध्वे । ततः कारणादिदमस्मदुक्त साहिस्वभावादिक सर्व हृदा स्वमनसा कृत्वा हृदि सम्यग्विमृश्य सर्व च श्रीमन्तो विदन्त्येव । यतः परमेश्वरत्वं ततः सर्वज्ञत्वमप्यास्ते तेन जानन्त्येव । पुनरावयोर्वचः साहिस्वरूपनिरूपणवचन विरुक्तितुल्यं पुनर्भाषणसाधारणं केवलं पिष्टपेषणमेव ॥
પ્લેકાર્થ
હે મુનીન્દ્ર, આપ આ જગતમાં પ્રાણીઓના ઉપકાર માટે આવેલા સાક્ષાત્ પરમેશ્વર છે ! અને સર્વવતુના જ્ઞાતા છે તે અમારું આ વારંવારનું કથન પિષ્ટપષણતુલ્ય છે. જે ૧૧૧ /
स्ववत्तदादत्त समस्तपुस्तकं स्थितौ गदित्वेति पुरः प्रभोरुभौ । ततो विनेया अपि तदबभाषिरे निवार्यते कैः स्वयमागतेन्दिरा ॥ ११२ ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो ११२-११४]
हीरसौभाग्यम्
उभौ शेखनाथसिंहौ प्रभोहीरनरेः पुरोऽग्रे इत्यमुना प्रकारेण गदित्वा स्थितौ तूष्णी कृतवन्तौ इति पूर्वोक्तकारणात्स्ववचात्मीयमिव लमस्तपुस्तकमादत्त ग्रहयताम् । ततस्तयोरुक्तेरनु पश्चात् विनेया हीरसूरिशिष्याः वाचकविचक्षणगणिप्रमुखा गीतार्था अपि शेखथानसिंहकथितं स्वीकारयोग्यमास्ते तद्गृह्यतामिति तत्तदुक्तमेव बभाषिरे प्रोचुः । युक्तोऽयमर्थः । स्वयमात्मनैवागता संप्राप्ता इन्दिरा लक्ष्मीः कैर्मूर्खनिवार्यते निषिध्यते । अपि तु न कैश्चिदपि ।
શ્લોકાર્થ
સમસ્ત પુસ્તકનો જાણે સ્વીકાર થઈ ગયા હોય તેમ પૂર્વોક્ત પ્રકારે કહીને શેખ અને થાનસિંહે મૌનને આશ્રય કર્યો. ત્યારપછી આચાર્ય મહારાજના શિષ્યોએ પણ તે જ પ્રમાણે કહ્યું. ઘરને આંગણે ચાલી આવેલી લક્ષ્મીને કણ અનાદર કરે ! ૧૧૨
अवेत्य चेतस्यमुना समुन्नतिं स्वशासने पुस्तकसंग्रहेण सः । मुदामिवौङ्कार इदंक्षितिक्षितस्तथेति वाचंयमवासवोऽवदत् ॥ ११३ ॥
वाचंयमवासवः यतिजम्भारातिः तथेति एवमस्तु मया साहिप्रदत्तं पुस्तकं ग्रहीष्यते इत्यवदत् भाषते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इदंक्षितिक्षितः अस्याकब्बरपातिसाहेमुदां परमानन्दानामोङ्कारः आदिरिव । किं कृत्वा अवदत् । इत्यमुना मुद्गलाखण्डलेन चतुर्दिगधिपतिना पातिसाहिना स्वयमत्यागृह्य प्रदत्तानामेतत्पुस्तकानां संग्राहण कृत्वा स्वशासने जैनमते तपागच्छे वा समुन्नतिं दीप्तिमुद्द्योतं वा प्रभावनां चेतसि स्वहृदये अवेत्य विज्ञाय॥
શ્લોકાઈ
રાજાએ અર્પણ કરેલા પુસ્તકના સંગ્રહથી જૈનશાસનની ઉન્નતિ થશે એમ વિચારીને આચાર્ય મહારાજે “તથાસ્તુ' એમ કહીને સ્વીકારવાની અનુમતિ આપી. તે વાક્ય જાણે રાજાના હર્ષને ઉદ્ગાર ન હોય ! છે ૧૧૩
उपेत्य ताभ्यां तदभाषि भूपतेस्तदेष निश्चेतुमपृच्छदात्मना । मुदं प्रणेतुं द्विगुणामिवावनीमणेगणेन्द्रोऽप्यवदत्तथैव तम् ॥ ११४ ॥ ताभ्यां शेखथानसिंहाभ्यामुपेत्य पातिसाहिसमीपे समागत्य भूपतेरकब्बरस्य तत्सरिकथितपुस्तकस्वीकारवचः अभाषि प्रतिपादितम् । पुनः साहिस्तयोस्तचो नितुं सत्यतया ज्ञातुमात्मना स्वेन स्वयं वा तानपृच्छत् प्रश्नयति स्म श्रीमद्भिर्मदीय'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ११४-११६
पुस्तकं गृहीत न वेति स्वयं पुनः पृष्टवान् । अपि पुनर्गणेन्द्रो गच्छनायकोऽपि तं भूपति तथेति मया श्रीमत्पुस्तकं गृहीष्यते गृहीतं वा इत्येवमवदत् जगाद । उत्प्रेक्ष्यतेअवनीमणेरकब्बरस्य मुदमानन्दं द्विगुणां प्रणेतुं विघातुमिव ॥ इति शेखथानसिंहविज्ञपनात्साहिपुस्तकग्रहणम् ॥
બ્લેકાર્થ
શેખ અને થાનસિંહ રાજા પાસે આવીને આચાર્ય મહારાજની સ્વીકૃતિ કહી, તે પણ તેને નિશ્ચય કરવાને માટે રાજાએ સ્વયં પૂછ્યું. ગુરુ મહારાજે રાજાને પણ પુસ્તકની સ્વીકૃતિ દર્શાવી. તે જાણે અકબર બાદશાહના દ્વિગુણ આનંદને વધારવા માટે ન હોય ! ૧૧૪ .
दयान्वितं धर्ममवाप्य सद्गुरोरिवार्णवात्कृष्णलताङ्कविद्रुमम् । स थानसिंहं यवनावनीधनस्ततः समाहूय गिरं गृहीतवान् ॥ ११५ ॥ सरिणा ततः पुस्तकादानस्वीकारकथनश्रवणानन्तरं वा सोऽकब्बरसाहिः यवनास्तुरुष्काः प्रस्थानालाभपुरीयादयस्तथा मुद्गलाः काबिलखुरासानादिजनपदजन्मानो म्लेच्छास्तेषामवनीधनो राजा थानसिंह समाहूय आकार्य गिरं वाणी गृहीतवान् जल्पति स्म । किं कृत्वा । सदगुरोः श्रीहीरविजयसूरीसकाशाद्दयान्वित कृपाकलितं धर्ममवाप्य लब्ध्वा । कमिव । कृष्णलताङ्कविद्रुममिव । यथा कश्चिदर्णवाजलनिधेः कृष्णलता 'कालीवेलि' इति लोके प्रसिद्धा । सा अङ्के हृदये मध्ये यस्य तादृशं प्रवालं लभते ॥
લોકાથ
સમુદ્ર પાસેથી જેમ કાલીવેલ પ્રાપ્ત કરે તેમ આચાર્ય મહારાજ પાસેથી દયાધર્મ પામીને અતિઆનંદિત બનેલા અકબર બાદશાહે થાનસિંહને બોલાવીને કહ્યું. ૧૧૫
मदीयतूर्यादिनिनादसादरं जगज्जनानन्दिमहेन मेदुरम् । त्वमालयं लम्भय साधुसिन्धुरं तटं शशीवामृतवाहिनीवरम् ॥ ११६॥ हे थानसिंह, त्वं साधुसिन्धुरं श्रीगुरुं मदीयानि तूर्याणि मम संबन्धीनि वादित्राणि तेषां निनादैर्घोषैः सहादरैर्वर्तन्ते एवं स्यात्तथा आलय स्वावासमुपाश्रय वा लम्भय प्रापय । क इव । शशीव । यथा चन्द्रमा अमृतवाहिनीवर सुधासिन्धुधव क्षीरसमुद्र तटं वेलावनी लम्भयति । ण्यन्तात्कर्मद्वयम् । पुनः कथम् । जगतां भुवनानां जनान् सुरासुरनरानानन्दयति ममोदयतीत्येवंशीलेन महेनोत्सवेन कृत्वामे दुर स्यादेवम् ॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ११६-११९ ]
हीरसौभाग्यम्
५१९
કાથ હે થાનસિંહ, ચન્દ્ર જેમ ક્ષીરસમુદ્રની વેલને પામે તેમ મારાં બાદશાહી વાજિંત્રના ઘોષપૂર્વક અને જગતના જીવોને આનંદદાયી મહામહોત્સવ પૂર્વક સૂરીન્દ્રને मेमना स्थाने पडया! ॥११६॥
प्रमाणमाज्ञा जगतीवसन्तिका सृजामि निःशेषमिदं नियोगिवत् ।। पुरा मदीहा पुनरीशशासनं पयस्तदेतत्सितया करम्बितम् ॥ ११७ ॥ हे प्रभो, जगतीवसन्तिका समस्तक्षोणीचक्रशिरःशेखरायमाणा । 'आपीडशेखरोत्सा वतंसाः शिरसः सृजि' इति हैम्याम् । 'विदर्भसुभ्रूश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । आज्ञा श्रीमदादेशः प्रमाणं शिरस्यारोपयामि । हे स्वामिन, इद श्रीमत्प्रसादित निःशेष समस्तमपि सृजामि करोमि । किंवत् । नियोगिवत् । यः कश्चित्स्वस्य सुकरे दुष्करेऽपि कार्ये आप्रयुक्तः स वनिजजीवमपि दःखात्कृत्य कृत्यं कुरुते स नियोगी सेवक इव । यद्यप्यह श्रीमत्सेवकोऽस्मि पर नियोगिवत्कार्यकर्ता नास्मि केवल सेवाकार्येव । यथा परे नियोगिन आश्रवाः श्रीमद्वार्ताकारकाः श्रीमन्निर्दिष्टं कार्य कुर्वन्ति तथाहमपि करोमीत्यर्थः । पुनर्हे प्रभो, पुरा पूर्व मदीहा मम वाञ्छा आसीत् । यदेतान्महामहेन स्वालय नयामि । पुनस्तदुपरि ईशस्य पृथ्वीनाथस्य पातिसाहेः शासनं आदेशः तदेतत्सितया शर्करया करम्बितं मिश्रित पयो दुग्धं दुग्धपानमिव संजातमिति ॥
શ્લેકાર્થ હે પૃથ્વી પતિ, આપની આ આજ્ઞા હું શિરે ધાર્યા કરું છું. આપનું સંપૂર્ણ કાર્ય હું સેવકની જેમ કરીશ. પહેલાં પણ મારી ઈચ્છા હતી જ તેમાં આપ શ્રીમાનો આદેશ મારા માટે સાકર મિશ્રિત દૂધ બરાબર થયે ! ૧૧૭ |
अथैनमापृच्छय स भूमिभूषणं प्रदाय धर्माशिषमात्मना पुनः ।
सहानगारैनिरगात्समाजतः शशीव तारैः शरदभ्रगर्भतः ॥ ११८ ।। अथ थानसिंहस्य साहेस्तूर्यदानाद्यादेशानन्तर स सूरिरनगारैः सहागतसाधुभिः सह समाजतः सभामध्यान्निरगात् निर्जगाम । क इव । शशीव । यथा कौमुदीपतिस्तारैस्तारकैरुपलक्षादग्रहोडुभिः । 'प्रथममुपहत्यार्थ तारैरखण्डिततन्दुलिः' इति नैषधे । तारशब्दोऽ.
रान्तः । सर्वज्योतिभिः सार्ध शरदभ्रस्य शारदीनघनाघनस्य गर्भत उदरात निर्गच्छति । किं कृत्वा निर्गतः । एनमकब्बर भूमिपूषणं क्षोणीमण्ड.मार्तण्डमापृच्छ्य वय वसतौ व्रजाम इत्युक्त्वा पुनरस्य साहेरात्मना स्वेन धर्माशिषं धर्मलाभ प्रदाय दत्वा ॥ इति साहिना गोष्ठीकरणानन्तर सभाबहिः पादावधारणं प्रभोः ।।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ११८-११९
શ્લેકાર્થ
જેમ તારાઓથી પરિવરેલે શરદબાતુનો ચન્દ્ર વાદળમાંથી બહાર આવે તેમ “અમે જઈએ છીએ', એમ બાદશાહને કહીને સાધુએથી પરીવરેલા આચાર્ય મહારાજ રાજસભામાંથી બહાર પધાર્યા. ૧૧૮
तदा चकोरायितमर्णवायितं रथाङ्गितं कैश्चन कैरवायितम् । स्रवन्मुदत्रैश्च विधूपलायितं विलोक्य यद्वक्त्रमृगाङकमङ्गिभिः ॥ ११९ ॥
... तदा तस्मिन्नकब्बरसभाया बहिः प्रभोरागमनावसरे यस्य गुरोर्वकं मुखमेव मृगाङक चन्द्रं विलोक्य कैश्चनाङ्गिभिर्जनश्चकोरायित सरिमुखलावण्यामृतपानकारिभिज्योत्स्नाप्रिय रिवाचरितम् । पुनः कैश्चनार्णवायित प्रोल्लसितप्रह्लादकल्लोलपटलीप्रवर्धमानाङ्गरोमाञ्चचञ्चलशालिशफरितसमुद्ररिवाचरितम् । समुद्रा हि चन्द्रमालोक्य प्रवर्धन्ते इति जगत्स्व. भावः । कल्पसूत्रेऽपि क्षीरसमुद्रे कल्लोलोर्मयोऽपि दृश्यन्ते । तथा 'वेलावनीवनततिप्रतिबिम्बचुम्बिकिर्मीरितोमिचय चारिमचापलाभ्याम' इति नैषधे क्षीरसमुद्रवर्णने । पुनः कैश्चन रथाङ्गितम् । तादृशं जगजनैरभिनन्धमान प्रभुह्रदयमालोक्य । ह्रदयेऽभ्यस्याद्वैतदुःखं दधानः कुपाक्षिकैः चक्रवाकैरिवाचरितम् । चन्द्रोदये हि चक्रवाकानां दुःखमित्यपि जगत्स्वभावः। यदुक्तम्-'कथय किमपि दृष्टं स्थानमत्र श्रुतौं वा व्रजति दिनकरोऽयं यत्र नास्त कदाचित् । इति विहगसमूहं नित्यमापृच्छयमानो रजनिविरहभीतश्चक्रवाको वराकः ॥' इति चक्रवाकाष्टके । पुनः कैश्चित्कैरवायित विकसितनयनैः कुमुदैरिवाचरितम् । पुनः कैश्चन । स्रवन्ति नि:सरन्ति यानि हर्षाश्रूणि प्रमोदबाष्पाणि : कृत्वा विधृपलायित चन्द्रकान्तरत्नै रिवाचरितम् । चन्द्रोदये हि चन्द्रकान्तमणयो हि अमृत क्षीर वमन्तीति लोकरूढिः कविसमयश्च । तथा 'यदगारघटादृकुट्टिमस्रव दिन्द्रपलतन्दिलापया' इति नैषधेऽपि ।।
પ્લેકાર્થ
ત્યારે આચાર્ય મહારાજના મુખરૂપી ચન્દ્રનાં દર્શન કરીને કેટલાક ભવ્ય છે ચકેરરૂપે બન્યા, ઉલ્લસિત આનંદના કલ્લેલ વડે કેટલાક સમુદ્રરૂપે બન્યા, લેકેથી અભિનંદાતા આચાર્ય મહારાજને જોઈને કેટલાક વિરોધીઓ ચક્રવાકરૂપે બન્યા, વિકસિત નયને જોતા કેટલાક ચકારરૂપ બન્યા અને હર્ષાશ્રુ વડે કેટલાક ભાવિકે ચન્દ્રકાન્ત મણિરૂપે બન્યા. ૧૧૯
तदाभवद्भमिनभःप्रचारिणां जयारवो भूपुरहूतवर्त्मनोः । समीक्ष्य सूरमहिमानमुत्तमं हृदा दधाने इव रोदसी स्तुतः ॥ १२० ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १२०-१२२]
सौभाग्यम्
५२१
तदा तस्मिन्नवसरे भूर्भूमी पुरहूतवर्त्म नभोङ्गणः । 'बहुवगाढसुरेश्वराध्व' इति नैषधे । 'सुरेश्वरस्य शक्रस्य अध्वा मार्गः' इति तदर्थः । तयोर्विषये भूमिनभः प्रचारिणां भूचराणां समस्त मानवानां खेचराणामदृश्यान्तरिक्षचारिणां सिद्धगन्धर्वविद्याधराणां जिनशासनाधिष्ठायकसुराणां वा यानानां विविधगजवाजिशिबिका सुखासन स्पन्दानाम् । उपर्यारोहकत्वेनान्तरिक्षचारिता । तेषामुच्चैः स्थितत्वेन खेचराणां नराणां जयारवः जयजयेति निनादः अभवत्संजायते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - सरेर्मुनीन्दोर्महिमानं माहात्म्य समीक्ष्य सम्यगवलोक्य हृदा मानसेन कृत्वा अभूतमाश्चर्य दधाने बिभ्राणे रोदसी भूमीनभसी दिवस्पृथिव्यौ वा स्तुतः स्तुतिं कुरुतः ॥
શ્લેાકાથ
તે અવસરે, ભૂચર અને ખેચરાના જયજયારવના કાલાહલ શબ્દ વડે ભૂમાગ અને આકાશમાર્ગ વ્યાપ્ત બન્યા. તે જાણે આચાય મહારાજના શ્રેષ્ઠ મહાત્મ્યને જોઈને હૃદયમાં હ ધારણ કરતા આકાશપૃથ્વી સૂરિજીની સ્તુતિ કરતાં ન હોય !!! ૧૨૦ ॥
मिलत्पयोवाहपयोधिगर्जितैरिवाहतातोद्यनिनादसान्द्रितैः । प्रमोदमाद्यतुमुलैस्तनूमतां जगत्तदा शब्दमयं स्म जायते ॥ १२१ ॥
तदा तस्मिन्वसतिसमागमनसमये तनूमतां भविकजनानां प्रमोदेन प्रोल्लसत्प्रबलनह्रादेन माद्यन्तो बहुलीभवन्तो ये तुमुला व्याकुलशब्दाः 'अध्वं धावत यात मुञ्चत पुरः पन्थानम्' इत्यादिकोलाहलास्तैः कृत्वा जगद्विश्वं शब्दमय केवलं नादस्वरूपं जायते स्म । किंभूतैः तुमुलैः । आहतानि हस्तदण्डादिभिस्ताडितानि उपलक्षणान्मुखैर्वादितानि च परस्परं दण्डैर्वा घर्षितानि आतोद्यानि नानाविधानि वादित्राणि तेषां निनादैर्निर्घोषः सान्द्रितैरन्ध्रीभूतैः । उत्प्रेक्ष्यते - मिलन्तः श्लिष्यन्तः दिग्दिग्भ्यः आगत्य एकीभवन्तो वा अविरलसलिलपटलैः पर्युन्नमन्तो वा पयोवाहाः प्रबलजलभृतगर्भघना यत्र तादृशस्य पयोधेर्गर्जितैर्गम्भीरधीरारवैरिव ॥
શ્લેાકાથ
તે અવસરે, દશેદિશાએથી એકીસાથે મળેલા જલથી પરિપૂર્ણ મેઘથી ગજનાસમાન અનેક પ્રકારનાં વાજિંત્રાના અવાજથી અને અતિઆનંદિત ખનેલા ભન્ય જીવાના આનંદપૂર્ણ કાલાહુલ શબ્દથી જગત શબ્દમય બની ગયું હતું. ૫ ૧૨૧ ॥
कुलाङ्गनाभिः प्रभुमूर्ध्नि मनप्रसून मुक्ताफल लाजराजिभिः ।
वर्षिरे प्रावृषि मेघपक्तिभिस्तदाम्बुधारा शिखरे गिरेखि ॥ १२२ ॥ हि० सौ० ६६
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५२२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० १२२-१२३
- तदा तस्मिन्व्यतिकरे प्रभुमूर्ध्नि हीरमृरेमस्तकोपरि कुलाङ्गनाभिः सुकुलोद्भवसधवव. धूमिहै मनानि हेनामिमानि सुवर्णसंबन्धीनि । 'हीराङ्करश्चारुणि हेमनीव' इति नैषधे । "हेमः अकारान्तः पुंनपुंसके नकारान्तस्तु नपुंसके एव' इति लिङ्गानुशासनावचौँ । प्रसू. 'नानि कुसुमानि । उपलक्षणात् रूप्यपुष्पाणि च । तथा मुक्ताफलानि मौक्तिकानि । तथा लाजा अक्षता उपलक्षणादक्षततन्दुलाश्च तेषां राजयः श्रेणयो ववर्षिरे वृष्टाः । काभिरिव । मेघपङिक्तभिरिव । यथा प्रावृषि वर्षाकाले धाराधरधोरणीभिगिरेः पर्वतस्य शिखरे श्रृङ्गोपरि अम्बुधाराः पयःप्रवाहाः वर्ण्यन्ते । 'वर्ष वर्षणे' धातुः । यदुक्तम्'गर्जति शरदि न वर्षति वर्षति वर्षासु निःस्वनो मेघः' इति वचनात् ।।
લેકાર્થ જેમ વર્ષાકાળમાં પર્વતના શિખર ઉપર મેઘપંક્તિ જલધારા વરસાવે તેમ હીર વિજયસૂરિના મસ્તક ઉપર કુલાંગનાએ સેનાચાંદીનાં ફૂલે, મેતી અને અક્ષતની શ્રેણિ વરસાવતી હતી. મેં ૧૨૨
पराय॒संख्यैः पुरुषैः परिष्कृतः प्रभुर्महे बिभ्रति मेदसां भरम् ।
चतुनिकायप्रभवैरिवामरैः प्रतिष्ठते स्म त्रिजगत्पुरंदरः ॥ १२३ ॥ प्रभुहीरसूरिः प्रतिष्ठते स्म । राजद्वारावसतिं प्रति प्रचलति स्म । कस्मिन् सति । महे थानसिंहादिश्राद्धजननिर्मितमहोत्सवे मेदसां पुष्टीनां भरमतिशय बिभ्रति धारयति सति । 'तपर्तुपूर्तावपि मेदसां भरा विभावरी भिभिरांबभूविरे' इति नैषधे । किंभूतैः पुरुषैः । परार्ध्याः सर्वोत्कृष्टाः लौकिकसंख्याः । यथा एकं दश शतं सहस्रमयुतं लक्ष प्रयुत कोटी अर्वमब्जं खर्व निखर्व महाम्बुज शङ्क वार्घिरन्त्यं मध्य परार्ध्यमेतत्प्रमा णैर्गणनातीतैर्मनुष्यैः प्रकृष्टा वा संख्या प्रमाणमुत्तमो विचारो धर्मतत्त्वादिको वितको येषाम् । 'संख्यकादौ विचारे च' इत्यनेकार्थः । 'पराय॑ च प्रकृष्टे स्यात्संख्यायामपि' इति अनेकार्थः । परिष्कृतः परीतः परिवृतः । क इव प्रतस्थे । त्रिजगत्पुरंदर इव । यथा जगत्रयीनायकस्तीर्थकरः चत्वारो निकाया नराणि भवनानि ज्योतिर्विमानानि कल्पविमानानि च ग्रहाणि येषां चत्वारो निकायाः संघाः समुदाया वा येषाम । अथ वा व्यन्तरभवनपतिज्योतिष्कवैमानिकलक्षणा निकाया वैक्रियशनिकामचारिदेवत्वेन समानधर्मिकजातिप्रभवः । 'निकायस्तु सधर्मिणाम्' इति हैम्याम् । 'निकायः सद्मसंधयोः । परमात्मनि लक्ष्ये च' इत्यनेकार्थः । तादृशैरमरैः । 'चतुर्विधामर्त्य निकायकोटिर्जवन्यभाषादपि पार्श्वदेशे' इति हैम्याम् । परिवारितः प्रतिष्ठते । पथीत्यध्याहारः ।।
ભુવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક એ ચારે નિકાયનાં કોડે દેથી પરિવરેલા તીર્થંકર પરમાત્મા જેમ ચાલે તેમ થાનસિંહ આદિ શ્રાવકે એ મહોત્સવ કરતાં
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १२३ -१२६ ]
सौभाग्यम्
५२३
અસખ્ય પુરુષોથી પરિવરેલા શ્રી હીરવિજયસૂરિ, રાજસભામાંથી ઉપાશ્રય તરફ ચાલતા અત્યંત પુષ્ટિ ધારણ કરતા હતા, અર્થાત્ શે।ભતા હતા. ॥ ૧૨૩૫
निपीयमानो नयनैर्मृगीदृशामिवार्च्यमानो विकचाम्बुजन्मभिः । प्रणूयमानः कविभिर्नवस्तवैर्जगत्पृणन्वीर्यगुणैश्च वास्तवैः ॥ १२४ ॥
मृगारिद्रेरिव कंदरोदरे कृशोदरीणां मनसीव मन्मथः । अमर्त्यदन्ती चतुरे हरेरिव प्रतिक्षितीन्द्रो वसतौ विवेश ।। १२५ ।।
स व्रतिक्षितीन्द्रः हीरविजयसूरिराजौ वसतौ उपाश्रये विवेश प्रविष्टवान् । क इव । मृगारिरिव । यथा कण्ठीरवः अद्रेः पर्वतस्य कंदरोदरे गुहामध्ये प्रविशति । पुनः क इव । मन्मथ इव । यथा मनोभवः कृशोदरीणां तरुणीनां मनसि चित्ते प्रविशति । पुनः क इव | अमर्त्यदन्तीव । यथा सुरगज ऐरावणगजः हरेरिन्द्रस्य चतुरे हस्तिशालायां प्रविशति । 'हस्तिशाला तु चत्वरम्', 'वाजिशाला तु मन्दुरा' इति हैम्याम् । स किं क्रियमाणः । मृगीदृशां सारङ्गीलोचनानाम् । 'सारङ्गी सिंहशाव' स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतम्' इत्यादि समवसरणवर्णने । नयनेनैत्रैर्निपीयमानः सादरं निरीक्ष्यमाणः । उत्प्रेक्ष्यते - विकचाम्बुजन्मभिरुन्निद्रन्नीलोत्पत्तिरिवार्यमानः पूज्यमान इव । पुनः किं क्रियमाणः । कविभिः काव्यकर्तृभिः पण्डितैर्वा नवस्तवैः सद्यस्कैः काव्यैः स्तुतिभिर्वा प्रणयमाना वर्ण्यमानः स्तूयमानः । स किं कुर्वन् । वास्तत्रैः । स्वाभाविकैः जिनवज्जन्मकालोत्पन्नैः स्वीयगुणैः कृत्वा जगद्विश्वलोक पृणन् आनन्दयन् । इति सूरेः समह
बसतावागमनम् ॥
શ્લાકા
મૃગાક્ષી સ્ત્રીએ આદરપૂર્વક તેઓને જોતી હતી, તે જાણે વિકસ્વર નીલકમલ દ્વારા અર્ચન કરાતા ન હોય ? જગતને ખુશ કરે તેવા સ્વાભાવિક ગુણ્ણાના નવનવા સ્ટેાત્રા બનાવીને કવિએ વડે સ્તુતિ કરાતા આચાર્ય દેવે, સિ'હું જેમ પંતની ગુફામાં પ્રવેશ કરે, કામદેવ જેમ સ્ત્રીઓનાં હૃદયમાં વાસ કરે, ઐરાવણુ હાથી જેમ હસ્તિશાલામાં પ્રવેશ કરે અને અશ્વ જેમ અશ્વશાલામાં પ્રવેશ કરે તેમ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કર્યાં.
।। १२४ ॥ १२५ ॥
प्रतापदेवीतनयस्तदुत्सवे समर्थयन्नथिततेर्मनोरथान् । दरिद्रमुद्रामभिनत्तमां तटीं प्रवाहवत्प्रावृषि वार्धियोषितः ॥ १२६ ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १२६-१२८
तस्मिन् सरेरुपाश्रयसमागमनमहामहे प्रतापदेवीतनयः स्थानसिंहः अर्थिततेर्याचकोणेम. नारथानभिलाषान् समर्थयन् दरिद्रमुद्रां दुःखावस्थामभिनत्तमामतिशयेन भिनत्ति स्म । किंवत् । प्रवाहवत् । यथा प्रावृषि बहुसलिलभरनिर्भरातिसमुन्नमननिरन्तरनिष्पतन्नीरधाराधोरणीबन्धुरधाराधरसमये वार्धियोषितः समुद्रमहिलाया नद्याः प्रवाहः पानीयपूरः तटीं सरिभयसमीपोच्चभूमीम् । तीरभित्तिमित्यर्थः । भिनत्ति पाटयति ॥
શ્લોકાઈ વર્ષાઋતુમાં જેમ નદીઓને પ્રવાહ નદીના બંને કાંઠા ભેદે તેમ તે અવસરે પ્રતાપદેવીના પુત્ર થાનસિંહ યાચકવર્ગને મનેરને પૂર્ણ કરતા દરિદ્રતાના ભૂલને ભેદત डतो. ॥ १२६॥
तडिद्वता तस्य निजातिपातुको समीक्ष्य सर्वार्थिषु कामवर्षिताम् । शितीकृतास्येन पदं मुरद्विषो निषेव्यते तत्तुलनाकृते किमु ॥ १२७ ॥
तडिद्वता विद्युद्वनितानुषङ्गभाजा मेघेन तत्तुलनाकृते तदवसरदानशौण्डीभवत्स्थानसिंहसमानताप्राप्तये । उत्प्रेक्ष्यते-मुरद्विषः पदं निषेव्यते विष्णुपदं व्योम समुपास्यते इव । किंभूतेन तडिद्वता । शितीकृतं कृष्णं विहितमास्य वदनं येन । किं कृत्वा । तस्य थानसिंहस्य निजमात्मानमतिपतति अतिक्रामतीत्येवंशीलां निजातिपातुको काममतिशयेन कामानभिलाषान् वर्षति संपूरयति इत्येवंशीलः कामवर्षों तस्य भावस्तत्तां समीक्ष्य दृष्ट्वा। 'सरूपाणामकशेषः-' इत्येककामशब्दलोपः ॥ इति थानसिंहकृतसरिसमागममहोत्सवः ॥
શ્લોકાથ
તે અવસરે યાચકેની ઈચ્છાથી પણ અધિક દાન આપતા થાનસિંહની પિતાનાથી અધિક દાનવીરતાને જોઈને શ્યામ બની ગયેલા મુખવાળા મેઘવડે, થાનસિંહની તુલના પ્રાપ્ત કરવા માટે જ જાણે આકાશની સેવા કરાતી ન હોય? (મેઘ આકાશમાં હેય છે.) ૧૨૭
स्वकोशरक्षाधिकृतस्य भूमिमानिवाखिलक्षोणिजयार्जितैर्धनैः । विधाय कोशं नृपदत्तपुस्तकैः स स्थानसिंहस्य वशंवदं व्यधात् ॥ १२८ ॥
स हीरविजयसूरिः नृपेणाकब्बरसाहिना दत्तरुपदीकृतैः पुस्तकैः कोश भाण्डागार' विधाय स्वयं निष्पाद्य स्थानसिंहस्य वशंवदमायत्त व्यधाच्चक्रे । क इव । भूमिमानिव । यथा पृथ्वीपालः अखिलायाः समस्तायाः क्षोणेः पृथिव्या जयेन स्वायत्तीकरणेनार्जितैः सं. चितैर्धनैः द्रविणः । इदं तु साधितत्रिखण्डवसुधामण्डलस्यैव मण्डलीकस्य राजाधिराजस्य
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १२९-१३१] हीरसौभाग्यम्
५२५
घटते कोश निर्माय स्वस्यात्मनः कोशस्य भाण्डागारस्य रक्षायामधिकृतस्याहतस्य सम्यग् नीतिमत्सत्यवाक् स्वामिभक्ततया अङ्गीकृतस्य भाण्डागारिणो वश विधत्ते ॥ इति पुस्तककोशः ॥
કાર્થ
જેમ રાજા સમસ્ત પૃથ્વી પર જય મેળવવા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલા ધનને અખૂટ ભંડાર બનાવીને કેશાધ્યક્ષ-ભંડારીને સુપ્રત કરે તેમ હીરવિજયસૂરિએ રાજાએ ભેટ આપેલે પુસ્તકભંડાર થાનસિંહને સ્વાધીન કર્યો. મેં ૧૨૮
क्रमान्महादेशमिवावनीशितुनिदेशमासाद्य पयोधरोदये । फतेपुरात्स प्रभुरागरापुरं पवित्रयामास पदाम्बुजन्मभिः ॥ १२९ ।।
स प्रभुः सूरिः पयोधरोदये वर्षाकालप्रारम्भे क्रमादनुक्रमतः फतेपुरात् श्रीकरीनगरात् उग्रसेनपुरापरपर्यायमागरा इति नाम पुर पदाम्बुजन्मभिः चरणकमलैः कृत्वा पवित्रयामास पावनीकरोति स्म । किं कृत्वा । क्रमात्कियदभिर्वासरैरवनीशितुरकब्बरसाहे. निवेशमाज्ञामासाद्य प्राप्य । कमिव । महादेशमिव । यथा कश्चिद्राजरञ्जकः राज्ञः सकाशान्महान्त जनपदमासादयति लभते ॥ इत्यागरानगरे गमनम् ।।
શ્લોકાથ
રાજાને પ્રીતિપાત્ર એ કઈ રાજપુરુષ રાજા પાસેથી જેમ મહાન દેશ પ્રાપ્ત કરે તેમ અકબર બાદશાહની આજ્ઞા પામીને આચાર્યદેવે વર્ષાકાળના પ્રારંભ સમયે ફતેહપુરથી વિહાર કરીને અનુક્રમે પિતાનાં ચરણકમલ વડે “આગ્રા” નગરને પવિત્ર કર્યું.
છે૧૨૯
न राजहंसाकचन प्रवासयन्त्रियोगिनोऽपि प्रणयंश्च निवृतान् । न दुर्दिनं कापि सृजस्तमोद्विषं न च द्विषनिर्दलयञ्जलोदयम् ॥ १३० ॥ मनोभवं वाभिभवन्गुरोर्महो न निनुवानः स्थिरतां पुनर्वहन् ।
अभूदपूर्वः प्रभुरम्बुदः पुरे जिनक्रमोपासनकदिवानिशम् ॥ १३१ ।। प्रभुहीरसूरिः पुरे तत्रागरानगरे अपूर्वोऽसाधारणोऽम्बुदो मेघोऽभूबभूव । किं कुर्वन् । राजसु नृपेषु हंसाः प्रधानास्तान्न प्रवासयन् न पीडयन् । आनन्दयन्नित्यर्थः । 'संहरति निर्दलयति निर्वासयति प्रवासयति' इति क्रियाकलापे हिंसार्थाः क्रियाः ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १४ श्लो० १३०-१३१
यदि घा नृपश्रेष्ठान प्रकर्षणातिशयेन वासयन् दयादिधर्मतत्त्वे स्थापयन् वास कारयन । अथ वा कृपाधर्मसुगन्धवस्तुसौरभेण न सुगन्धीकुर्वन्नपि वासयन्नेव । नकारः काक्वर्थवाची । मेघस्तु वर्षाकाले हंसाम्मानस प्रति प्रस्थापयति । यथा-'प्रोषितकलहसवयसि' इति चम्पूकथायाम् । 'प्रोषिता मानस प्रस्थापिता हंसपक्षिणो येन' इति तदवत्तिः । पुनः किंविशिष्टः विशिष्टः मनोवाकायसंबन्धी अथ वा यमाद्यङ्गयुक्तः प्रशस्तोऽन्यो वा योग २षामस्तीति । यदि वा सर्वसांसारिकसङ्गाद्वियोगो विरहः पृथग्भावो विद्यते येषां ते वियोगिनः संयमिनस्तेषां निवृत्तिं मोक्ष प्रणयन् कुर्वन् । विरहिणामपि प्राचीनाचीर्णकर्मपरिणतिप्रकटनपूर्व संसारानित्यतां प्रकटयन धर्मोपदेशप्रदानादिना सुखयन् । मेघस्तु वियोगिनो व्यथयति । पुनः किंभूतः । क्यापि कुत्रापि स्थाने दुर्दिनं दुष्ट दिवसं न सृजन् । अपि तु प्रतिबोधप्रदानेन धर्म माहात्म्यात्सुदिवसानेव कुर्वन् । मेघस्तु दुर्दिनं घनघटासंघट्टप्रकटीभवद्विकटान्धकारं करोति । च पुनस्तमसामज्ञानानां पाप्मनां वा द्विष भेदक ज्ञानिन साधु वा न द्विषन्न संतापयन् प्रत्युत प्रीणयन् । मेघस्तु तमो द्विष भास्कर चन्द्रं वा द्वेष्टि आवृणोति । पुनः किंभूतः । डल. योरैक्यात् भावप्रधान निर्देशाच्च जडत्वस्य जाडयेस्योदयमज्ञानप्रादुर्भाव निर्दलयन् व्यापादयन् । मेघस्तु जलोदय वर्धते | च पुनर्मनाभव काममभिभवन् पराजयमानः । मेघस्तु मदनं मदयति । पुनः किं कुर्वाणः । गुरोः स्वधर्माचार्यस्य विजयदानसूरेर्महः प्रतापं तेजो वा न निनुवानः प्रकटीकुर्वाणः । मेघस्तु बृहस्पतितारकतेजो निनुते विलुम्पति । पुनः किं कुर्वन् । स्थिरतां संयमधर्मादिषु साहसिक्यात्स्थैर्य वहन् । मेघस्तु चपलाशयत्वान्नैकत्र कुत्रचित्तिष्ठति । पुनः किंभूतः । दिवानिशं दिवसे निशायां च जिनानां तीथकृतां क्रमाणां पादारविन्दानामुपासना स्तुतिध्यानप्रणामादिभिः सेवां करोति । मेघस्तु जिनक्रमस्य विष्णुपदस्य सेवां वर्षास्वेव तत्रापि कदाचिन्न यावद्धर्मकालमत एष गुरोमेंघादसाधारणता ॥ युग्मम् ॥
કાથ
આચાર્યદેવ આગ્રા નગરમાં અપૂર્વ મધરૂપ બન્યા. શ્રેષ્ઠ રાજાઓને પીડા નહીં કરનાર પ્રત્યુત ધર્મમાં વાસ કરાવનારા બન્યા. (મેઘ તો રાજહંસાને પીડાકારક છે.) સંસારથી વિરકત સંયમીઓને મોક્ષમાર્ગ ઉપર પ્રયાણ કરાવનારા બન્યા (મેઘ તે વિયેગીઓને દુખ આપનાર છે.) આચાર્ય ક્યારે પણ દુદિનને નહીં કરનારા પરંતુ ધર્મદેશના દ્વારા હંમેશાં સુદિનને કરનારા બન્યા. (મેઘ તે દુર્દિનને કરનારે હોય છે.) આચાર્યદેવ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને દૂર કરી જ્ઞાની પુરુષને સંતાપ નહી કરનારા પ્રત્યુત ખુશ કરનારા બન્યા. (મેઘ તે સૂર્ય ચંદ્રને આવૃત્ત કરનારે સંતાપ કરનારે હોય છે.) આચાર્યદેવ જડતાને નાશ કરનારા બન્યા (મેઘ જલને આશ્રય કરનારે હોય છે.) આચાર્યદેવ કામદેવનો પરાભવ કરનાર બન્યા. (મેઘ કામનું ઉદ્દીપન કરનાર હોય છે.) આચાર્યદેવ પિતાના ગુરૂને અપલાપ નહીં કરનારા પરંતુ મહિમાને વધારનાર હતા.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो १३१-१३३ ]
हीरसौभाग्यम्
५२७
(મેઘ તા સૂર્યના પ્રતાપના અપલાપ કરનારે અર્થાત્ આવૃત્ત કરનારા હોય છે ) આચાર્ય દેવ સ્થિરતાને કરનારા બન્યા. (મેઘ એકસ્થાને નહીં રહેનારા હૈાય છે.) આચાર્યાં દેવ અનિશ જિનેાપાસના કરનારા હતા (મેઘ તે વર્ષાઋતુમાં જ જિન-વિષ્ણુનાં ચરણું (આકાશ)ની ઉપાસના કરનારા હાય છે.) આ જ રીતે આચાય દેવ અપૂર્વ મેઘરૂપે
मन्या ॥ १३० ॥ १३१ ॥
क्रमाच्चतुर्मासकवासरान्पयोधरे दधाने बहलीभविष्णुताम् ।
निनाय तस्मिन्परिवर्ततां धुनी धवेऽब्धिशायीत्र गणेन्दिरावरः ॥ १३२ ॥
गणेन्दिरावरस्तपागच्छलक्ष्मीपतिः तस्मिन्नागरानगरे क्रमात्पर्युषणादिपरिपाट्या चतु ifecareer वर्षाशरदृतुदिनान् परिवर्ततां क्षयभाव निनाय अतिक्रामति स्म । 'कल्पो युगान्तः कल्पान्तः संहारः प्रलयः क्षयः । संवर्तः परिवर्तश्च' इति हैम्याम् । संपूर्णतां प्रापयामास । कस्मिन्सति । पयोधरे जलवा हे घने बहलीभविष्णुतां दशभ्योऽपि दिग्भ्योऽभ्येत्य समुन्नम्य समुन्नभ्य अखण्डवारिधारावर्षणशीलतां दधाने सति । क इव । अब्धि शायीव । यथा समुद्रशयनशीलो विष्णुः वर्षासु नारायणः शेषशय्यायां समुद्रे शेते इति लोकरूढिः । यदुक्तं चम्पूकथायां वर्षावर्णने- 'क्षीरसमुद्रनिद्राणबाणबाहुच्छिदि' इति । वारिघौ वर्षा वासरान्परिवर्ततां लम्भयति ॥ इत्यागरानगरे चातुर्मासकरणम् ||
શ્લેાકાથ
જેમ વિષ્ણુ સમુદ્રમાં શયન કરે તેમ તપાગચ્છની લક્ષ્મીના સ્વામી હીરવિજયસૂરિના ચાતુર્માસિક દિવસે અનુક્રમે આગ્રા નગરમાં પસાર થયા. ।। ૧૩૨ ॥
ततोऽल्पकर्मा तपसेव संसृतिं प्रतीर्य पोतेन पतङ्गनन्दनाम् । अरिष्टनेमेर्जनुषा पवित्रितं प्रतिस्थवाच्छौर्यपुरं प्रति प्रभुः ।। १३३ ।।
ततश्चतुर्मास्या अनन्तरं प्रभुः सूरिः शौर्यपुरं प्रति प्रतस्थिवान् प्रचलितः । किंभूत शौर्यपुरम् | अरिष्टनेमेर्द्वाविंशतितीर्थ कृन्नेमिनाथस्य जनुषा जन्मना पवित्रित पावनीभूतम् । किं कृत्वा । पोतेन यानपात्रेण कृत्वा पतङ्गन्नदनां सूर्यपुत्रीं यमुनां प्रतीर्य ती समुल्लङ्घय । क इव । अल्पकर्मव । यथा लघुकर्मा आसन्न सिद्धिः बहुक्षीणकर्मप्रकृतिर्जन्तुस्तपसा संसृतिं संसारं प्रतरति । पाठान्तरे तर्या नावा कृत्वा अर्थम्णो भानोनन्दनां पुत्रीं नदीं यमुनां प्रतीर्य । क इव । भवीव । यथा भव्यजीवी भरतादिवद्भावनया शुभाध्यवसायेन संसृतिं प्रतरति ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १३३-१३५ .
શ્લેકાર્થ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ, જેમ લઘુક્ષ્મ જીવ તપથી સંસારસમુદ્રને પાર કરે અથવા ભવ્યજીવ ભરત ચક્રવતીની જેમ શુભ અધ્યવસાય વડે સંસારસમુદ્રને પાર કરે તેમ આચાર્યદેવે વહાણ વડે યમુના નદી પાર કરીને, ભગવાન શ્રી નેમિનાથના જન્મથી પવિત્ર થયેલી શૌરીપુરી તરફ વિહાર કર્યો. ૧૩૩
यमीसमीपे रपडीपुरे क्रमात्स संघलोकेन समं समीयिवान् । मनोरथाकृष्टमिवागतं पुरो व्यलोकयच्छौर्यपुरं पुरस्ततः ॥ १३४ ॥
स सूरिः क्रमात्प्रयाणपरिपाटीतः यम्या यमुनानद्याः समीपे पार्श्ववर्तिनी रपडीनाग्नि पुरे समीयिवान समागतः । कथम् । समं सार्धम् । केन । संघलोकेन आगराप्रमुखनगरश्राद्ध. समुदायेन । श्राद्धानामनु श्राद्ध्योऽपि समेता एव । ततः रपडी आगमनानन्तरं पुरो शौर्यपुर नाम नगर 'सोरीपुर' इत्यधुना प्रसिद्धं व्यलोकयत्पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेमनोरथेन सूरीशितुरभिलाषेणाकृष्टमाकृष्टयानीतमिव प्रभुपुरः प्रादुर्भूतम् ॥
શ્લોકાર્થ
ત્યાર પછી આચાર્યદેવ અનુક્રમે યમુનાનદીની સમીપમાં રહેલા “જ્ઞાડીપુર' નામના નગરમાં સંઘની સાથે પધાર્યા–ત્યાંથી આગળ શૌર્યપુર જોવામાં આવ્યું. તે જાણે આચાર્યદેવના મનેરથી આકર્ષાઈને સામે આવ્યું ન હોય ! ૧૩૪
प्रभुः प्रियस्येव स्वधर्मचारिणीमहर्निशं शौर्यपुराङ्कचारिणीम् । च्युतोत्तरीयां कबरीमिवार्णवाम्बरेन्दिराया नवभङ्गसङ्गिनीम् ॥ १३५ ॥
संबन्धस्त्वग्रे वक्ष्यते । केवलं कालिन्येव वर्ण्यते-यमुनां किंभूताम् शौर्यपुरः सो. रीपुरस्य अङके समीपे । 'अङ्क: स्थाने क्रोडेऽन्तिकागसोः' इत्याधनेकार्थः । चरति वहतीत्येवंशीलाम् । कथम् । अहर्निशं निरन्तरम । कामिव । सधर्मचारिणीमिव । यथा प्रियस्य स्ववल्लभस्य समानेन धर्मेण चरणशीला पतिव्रता पत्नी नक्तं दिनमते उत्सने क्रोडे वा समीपे वा चरति प्रवर्तते इत्येवंशीला स्यात्सति व्यतिकरे भर्तुरुत्सने उपविशति । यदुक्तं नेमिचरित्रे-'अनुज्ञाप्य स्वपितरो देवदन्तीमुपेयुषीम् । रथमारोपयामास नलोऽङके च न्य वीविशत् ॥ इत्युत्सङ्गारोपणम । तथा 'विना ममोरः कतरत्तवासनम्' इति नैषधे । इति क्रोडे । 'अथ समिणी । पत्नी सहचरी' इति हैम्याम् । सहचरत्वेन समीपचारिणी। उत्प्रेक्ष्यते-अर्णवाम्बरेन्दिरायाः समुद्रवसनालक्ष्म्याः क्षोणीश्रियः कबरी वेणीमिव ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १३५-१३७]
हीरसौभाग्यम्
५२९
किंभूतां कबरीम् । च्युत शिरस्तः सस्तमुत्तरीयमुपर्याच्छादनवसनं यस्याः। पुनः किंभूताम् । नवाः सद्यस्काः भङ्गास्तरङ्गा रचनाश्च विद्यन्ते यस्याम् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ પતિવ્રતા સ્ત્રી નિરંતર પિતાના પતિની સમીપમાં જ વસે તેમ યમુનાનદી શિૌર્યપુરની સમીપમાં વહેતી હતી. તે જાણે મસ્તક ઉપરથી જેનું ઉત્તરીયવસ્ટ સરી ગયું છે એવી અને જેનામાં નવનવી રચનાઓ (તરંગો) છે તેવી સમુદ્રમાં રહેલી લક્ષમીની વેણી ન હોય? છે ૧૩૫
व्यवस्यमानामिव जेतुमम्बरापगां तरङ्गगनावगाहिभिः । प्रियेण चाणूरभिदा वियोगिनी निषेवमानामिव तीर्थमेदिनीम् ॥ १३६ ॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-गगनावगाहिभिर्नभोङ्गणालिङ्गनशीलैस्तरङ्ग कल्लोलैः कृत्वा अम्बरापगां स्वर्गगङ्गां जेतुं श्रिया पराभवितुं व्यवस्यमानामुद्यम कुर्वाणामिव । 'प्रगल्भमानाम्' इति पाठो वा । अर्थः पूर्वोक्त एव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-चाणूरनामानं मल्लं भिनत्ति स्मेति चाणूरभित् तेन विष्णुना भर्ना समं वियोगिनी विरहिणीम् । अत एव वैराग्याहुःखोत्थित्यै वा । 'जम्मन्तरे न विहडइ उत्तममहिलाणजं कि पिम्मम् । कालिन्दिकन्हविरहे अजवि कालं जलं वहइ ॥' इति वचनात्कृष्णेन कान्तेन वियोगिनी वियोगवतीम् । वियोगिनां पैराग्यं दुःखोच्छेदकरण युक्तमेव । तीर्थमेदिनी श्रीमन्नेमिनाथजन्मकल्याणकभूमी निषेवमानां भजन्तीमिव ॥ .
શ્લેકાર્થ
અથવા, જાણે ગગનચુંબી તરંગો વડે આકાશગંગાને પરાભવ કરવા યમુના પ્રયત્ન કરતી ન હોય! અથવા “સુર” નામના મલને નાશ કરનારા પિતાના પતિ કૃષ્ણના વિયોગથી દુખી બનેલી વિગિની યમુના પિતાનું વિગજન્ય દુઃખ દૂર કરવા માટે, શ્રીનેમિનાથના જન્મકલ્યાણકથી પવિત્ર બનેલી તીર્થભૂમિ શૌર્યપુરીની ભૂમિની જાણે નિરંતર ઉપાસના કરતી ન હોય! (ઉત્તમ પ્રિયા સાથે કરેલો પ્રેમ જન્માંતરમાં પણ ત્યાગ કરાતું નથી. જુઓ, યમુના હજુસુધી પણ પોતાના પતિ કૃષ્ણના વિરહમાં શ્યામ જલ જ વહન કરે છે !) . ૧૩૬ - जलावगाहागतदन्तिपङिक्तभिर्निलीनशैलाब्धितुलावहामिव ।
मुजामिवाम्भोजमुखीं मृणालिकां हिरण्यवाहुं दधतीं च नाभिवत् ॥ १३७ ॥ हि० सौ० ६७
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो. १३७-१३८
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-जलावगाहार्थ सूर्यातपातितप्तवपुस्तया वा सातेन वा तरुणकरिणीभिः समं सलिलकेलिकरणायागताभिः समेताभिर्दन्तिपङिक्तभिगजराजीभिः कृत्वा निलीना वज्रपाणिभयात्प्रणश्यात्यगाधपानीयप्रविष्टाः शैलाः पर्वता यत्र तादृशस्याब्धेः समुद्रस्य तुलायाः साम्यस्य वहां धारिणीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-किं कुर्वतीम् । दधतीं बिभ्रतीम् । काम् । मृणालिकां पद्मनालिकाम् । कामिव । अम्भोजमुखीमिव । यथा पद्मवदना स्त्री कोमलां भुजां बाहुलतां धत्ते । च पुनः स्त्रीनाभिवत्तुन्दकुपिकामिव हिरण्यबाहुं शोणं हृदं दधतीम् । अथ चन्द्रमाः । अम्भोज कमलमेव मुख वदनं यस्याः ॥
શ્લોકાર્થ
જલક્રીડા કરવા માટે આવેલા હાથીઓની હારના ભયથી ત્રાસ પામીને પર્વતે જેના અગાધ જલમાં પ્રવેશી ગયા છે, તેવા સમુદ્રની જાણે યમુના તુલના કરતી ન હોય? અથવા યમુના, કમલની નાલરૂપી પવદના સ્ત્રીની ભુજા ધારણ કરતી ન હોય! અથવા હૃદયરૂપી નાભિને વહન કરતી ન હોય! ૧૩૭ છે
अमुं नमन्तीमिब वीचिसंचयैर्विभावयन्ती शफरीक्षणैरिव ।
अभिष्टुवन्तीमिव विष्किरक्वणैर्खलत्कजैनत्यमिव प्रकुर्वतीम् ॥ १३८ ॥ - पुनरुत्प्रेक्ष्यते-वीचिसंचयैः उन्नमन्नमद्भिः परिस्फुरत्तरङ्गगणैः कृत्वा अमुं सूरीन्द्र नमन्तीमिव कल्लोलमालानामुन्नम्य नम्रीभवनेन प्रणामं सृजन्तीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते- . शफर्यो मत्स्या एव ईक्षणानि । अथ वा 'मीनलोचनैः' इति पाठे मीना एव लोचनानि नयनानि तैविभावयन्तीमिव । सूरीन्द्र निनिमेषं निरीक्ष्यमाणामिव । तथा 'विस्फुरच्छफरीनेत्रा तत्रापि रणसाक्षिणी । अस्ति ज्योत्स्नासपत्नाम्बुरियमेव सरस्वती ॥' इति पाण्डवचरित्रे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-विष्किराणां जलचारिणां हंससारसक्रौञ्चदीनां पानीयपानाग. तानामपरेषां वा पक्षिणां क्वणः शब्दैः कृत्वा मुनीन्द्रममुमभिष्टुवन्तीमिव सूरेः स्तुति विदधतीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-लुलन्ति प्रचलत्कल्लोलैस्तरलीभवन्ति यानि कजानि कमलानि तैरस्य पुरो नृत्यं ताण्डवं कुर्वतीमिव ।।।
કાર્ય
યમુના પિતાના કુરાયસાન તરંગે વડે આચાર્ય દેવને જાણે નમસ્કાર કરતી ન હોય! તેમજ માછલીરૂપી નેત્ર વડે વારંવાર પ્રેમપૂર્વક આચાર્યશ્રીને જાણે નીરખતી ન હોય! અથવા જલચર જીના અવાજથી જાણે સ્તુતિ કરતી ન હોય! અથવા તરંગોથી કંપાયમાન બનેલાં કમલે વડે જાણે નૃત્ય કરતી ન હોય ! ! ૧૩૮ છે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १३९ - १४०]
हीरसौभाग्यम्
निखेलियोषास्तन चन्दनद्रवैः सरिद्वरासंवलितप्लवामिव । क्रमात्स तत्राप्यवतीर्य सूर्यजां न्यभालयन्नेमिनिकेतनं पुरः ॥ १३९ ॥
५३१
पुनरुत्प्रेक्ष्यते - नितरां स्वस्वकान्तेः समं सखीभिः सार्धं वा खेलन्ति जलक्रीडां कुर्वन्तीत्येवंशीला निखेलिन्यो या योषा विविधभूचरखेचरचञ्चललोचनास्तासां स्तनानां कुचान्तरकुचोपरिविरचितविचित्रपत्रवल्ली विलेपनादिसत्कसलिलसंयोगगलच्चन्दनद्रनैः श्रीखण्डवचरिसैः कृत्वा सरिद्वरया गङ्गया संवलितो मिश्रीभूतः प्लवः पयःपूरो यस्यास्तादृशीमिव । तत्रापि गङ्गायमुनाप्रवाहद्वयकलितामिव स प्रभुहरसूरिः क्रमात्संघलोकशिष्याद्युत्तरणानुपूर्व्या रपडीपार्श्वे पूर्णव्यावर्णितस्वरूपां सूर्यजां मार्तण्डनन्दनां यमुनामवतीर्योलङ्घघ पुरोऽग्रे नेमिनिकेतनम् । लोकरूढ्या यत्र स्थाने श्रीनेमेर्जन्मकल्याण कमजायत तस्मिन्नेव पुण्यपृथ्वी प्रदेशे प्रासादः कारितोऽस्तीति श्रूयते । पश्चाजिनेो वेद तं नेमिनाथप्रासाद न्यभालयद्विलोकते स्म । पञ्चभिः कुलकम् ॥ यमुनावर्णनम् । इति सूरेः शौर्यपुरागमनाम् ||
Àાકા
પેાતાના સ્વામીઓની સાથે જલક્રીડા કરવા માટે આવેલી સર્વે એના વક્ષસ્થલ ઉપર વિલેપન કરેલા ચંદનનાપ્રવાહીરૂપી આકાશગંગાના પ્રવાહથી જેના જલપ્રવાહ વ્યાપ્ત બન્યા છે તેવી યમુનાને અનુક્રમે પાર કરીને શૌય પુરમાં આવેલા શ્રીનેમિનાથ ભગવાનના પ્રાસાદ (જે સ્થાને પ્રભુના જન્મ થયેલેા તે જ સ્થાને કરાવેàા પ્રાસાદ)ને लेथेो. ।। १३८॥
स तूररावैः कुलशैलकंदरोदरप्रसर्पत्प्रतिनादमेदुरैः ।
निनाय नेमेर्वसति प्रदक्षिणां महोदयाम्भोनिधिनन्दनामिव ॥ १४० ॥
स हीरसूरिः तूररावैरनेकवादित्रनिर्घोषैः सार्धं नेमेः श्रीअरिष्टनेमिनाथस्य वसतिं प्रासाद' त्रिर्वार भ्रमणीरूपां परितः प्रदक्षिणां निनाय प्रापयति स्म । त्रिः प्रदक्षिणीक - रोति स्मेत्यर्थः । किंभूतैः तुररावैः । कुलशैलाः मन्दरमेरु कैलासहिमाचलप्रमुखाः सप्त कुलपर्वतास्तेषां कंदाराणां गुहानामुदरेषु मध्येषु प्रसर्पन्तः प्रवर्तमानाः प्रसरन्तो वा ये प्रतिनादाः प्रतिशब्दाः 'पडच्छन्दा' इति प्रसिद्धाः तैर्मेदुरैः सान्द्रैः पुष्टीभृतैः । उत्प्रेक्ष्यते - महोदयो महानतिशायी अभ्युदयो विशिष्टवैभवप्रारम्भः स एवाम्भोनिधिनन्दनां लक्ष्मीं प्रदक्षिणां प्रकर्षेणातिशयेन दक्षिणां स्वानुकूलां निजानुरागिणीमिव निनाय
कृतवान् ॥
Àાકાથ
મેરૂ, હિમાચલ, કૈલાસ આદિ સાત કુલપતાની ગુફામાં પ્રસરી રહેલા પડઘાએથી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १४०-१४२
પુષ્ટ અને અનેક પ્રકારનાં વાજિંત્રેના નાદની સાથે શ્રીહીરવિજયસૂરિએ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પ્રાસાદને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી, તે જાણે મેક્ષરૂપી સમુદ્રની પુત્રી લક્ષ્મીને मनुस ४२ता न य! ॥१४०॥
निजां तनूजां धरिणीप्रचारिणीमिवाभ्रकेतौ मिलितुं समीयुषि । विवेश तस्मिञ्छमिनां शतक्रतुः शिवासुतस्यायतने हिरण्मये ॥ १४१॥
शमिनां शतक्रतुर्वाचंयमवासवः तस्मिन् प्रह्लादपूर्व पूर्वमेव दृष्टे शिवायाः समुद्रषिजयराजजायायाः सुतस्य नेमिनाथस्य आयतने प्रासादे विवेश प्रविष्टवान् । किंभूते । हिरण्मये स्वर्णनिर्मिते सुवर्णप्रघाने । उत्प्रेक्ष्यते-घरियां भूमीमण्डले प्रकर्षेण चरति प्रसरति इत्येवंशीलां निजामात्मीयां तनूजां पुत्रीं यमुनानाम्नी मिलितु सुतात्वेन स्नेहसंबन्धान्मिलनार्थ समागते गगनाङ्गणात्क्षोणीचक्रे संप्राप्ते अभ्रकेतौ नभाष्कतेन सूर्य इव । 'हरिः शुचीनौ गगनाध्वगाध्वगौ' इति हैम्याम् ॥
શ્લેકાર્થ
સાધુઓમાં ઈન્દ્રસમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિએ, નેમિનાથ ભગવાનના સુવર્ણ મય પ્રાસાદમાં અત્યંત આનંદપૂર્વક પ્રવેશ કર્યો. તે પ્રાસાદ જાણે પૃથ્વી ઉપર વહી રહેલી પિતાની પુત્રી યમુનાને પુત્રી સ્નેહથી પ્રેરાઈને મળવા માટે આવેલો સૂર્ય ન હોય! ૧૪૧
जनार्दनान्दोलनकेलयेऽभवत्प्रलम्बदोलेव यदीयदोलता । य उग्रसेनस्य सुतां प्रभुर्जही पतिस्तमीनामरविन्दिनीमिव ॥ १४२ ॥
प्रभु रसूरिः नेमि ददर्श इत्यग्रे वक्ष्यते । इति संबन्धः । यच्छब्देन तवर्णनमाह-यदीयदोलता श्रीनेमिनाथसंबन्धिनी दक्षिणबाहुवल्ली जनार्दनस्य नारायणस्य आन्दोलनस्य प्रेडखेलनस्य केलये क्रीडायै प्रलम्बा अतिव्यायता दोला प्रेङ्खा इवाभवत् । पुनर्यों भगवान् उग्रसेनस्य भोजकवृष्णेः सुतस्योग्रसेननृपतेः सुतां नन्दनां राजमती जहौ तत्याज न परिणिन्ये । क इव । पतिरिव । यथा तमीनां पतिः रजनीदयितश्चन्द्रमाः अरविन्दिनी कमलिनी जहाति ॥
શ્લોકાથી
હીરવિજયસૂરિજીએ ભગવાન નેમિનાથનાં દર્શન કર્યા. તે પ્રભુના બાહુદંડ કૃષ્ણને હિંડોળાની કીડા માટે હિંડોળારૂપ બન્યા હતા; અને ચન્દ્ર કમલિનીને ત્યાગ કરે તેમ તે પ્રભુએ ઉગ્રસેન રાજાની પુત્રી રાજિમતીનો ત્યાગ કર્યો હતો. જે ૧૪૨ છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १४३-१४४ ] हीरसौभाग्यम्
तनुश्रिया येन निजौजसा पुनर्जितो हियानङ्ग इवाङ्गजोऽजनि । यदङ्गरुङ्गिर्जितनीलनीरजैर भाजि दुःखादिव पुष्करे तपः ॥ १४३ ॥
५३३
युनर्येन नेमिनाथेन तनुश्रिया शरीरशोभया पुनर्निजौजसा स्वबलेन आत्मीयप्रतापेन वा जितोऽभिभूतः अङ्गजः कंदर्पः । 'अङ्गजः पुत्रकामयोः' इत्यनेकार्थः । तथा 'कमनः कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । उत्प्रश्यते - हिया मन्दाक्षेणेव अनङ्गो मुक्तकाययष्टिरजनि संजात इव । पुनर्यस्य परमेष्ठिनः अङ्गरुचा शरीरस्य मरकतम - णिमसृणकान्त्या निर्जितैः परिभूतैः नीलनीरजेरिन्दीवरैः दुःखात्पुष्करे तीर्थविशेषजले च । 'पुष्करं तु जले व्योम्नि तीर्थे कुण्डे च' इत्यनेकार्थः । तपः अभाजि तपस्तप्यते इव । निर्जितो हि द्विधा तपस्यति पराभवदुःखोद्विग्नो वा तत्तुल्यताद्याप्तये वा ॥
શ્લાકા
તે નેમિનાથ ભગવાનના શરીરની શૈાભાથી અને પ્રતાપથી પરાભવ પામેલેા કામદેવ લજ્જા વર્ડ જાણે ત્યારથી જ અનંગ (શરીર વિનાના) બની ગયા ન હાય! જે પ્રભુના સંગની સુચારૂ શૈાભાથી પરાભવ પામેલા નીલકમલા દુ:ખથી જ જાણે પુષ્કર નામના તીથમાં તપ કરતા ન હાય! ।। ૧૪૩ ।।
रवेण वाह्याहितजित्वरं तरोऽप्यभिप्रपन्नः पुनरान्तरद्विषाम् । विघातशक्तिं ' स्पृहयन्त यत्पदं हरेस्त्रिरेखोऽङ्कमिषान्निषेवते ॥ १४४ ॥
हरेर्विष्णोत्रिरेखः पाञ्जजन्यनामा शङ्खः अङ्कमिषाल्लाञ्छनच्छलात् यस्पद' नेमिमाथचरण निषेवते ! उत्प्रेक्ष्यते - रवेण निजशब्देन वाह्या भूमिनभः संचारिणः प्रत्यक्षा ये अहिताः प्रतिपक्षास्तेषां जित्वरं जयनशीलं तरो बल' अभिप्रपन्नः संप्राप्तोऽपि । यदुतम् – 'अम्भोधेरेव जाता जगति कति न ते हन्त सन्तीह शङ्खा यान्बिभ्राणा भ्रमन्ति प्रतिभवनममी भिक्षवो जीवनाय । एकः श्रीपाञ्चजन्यो हरिकरकमलकोडहंसायमानो यस्य ध्वानैरमानैरसुरसुरवधूवर्गगर्भा गलन्ति ॥' इति । पुनरान्तराणामन्तरङ्गा नामनन्तकालादात्मना प्रतिबद्धानां द्विषां कर्मशत्रूणां विधातशक्तेर्व्यापादनसामर्थ्यस्य स्पृहया वाञ्छयेव सेवते ॥
શ્લેાકા
વિષ્ણુના ‘પાંચજન્ય’ શંખ લાંછનના બ્હાને ભગવાન નેમિનાથના ચરણકમલની १. 'विघातशक्तेः स्पृहया वाञ्छमेव सेचते' इति टीकादशीनत् 'विधातशक्तः स्पृहयेष यत्पदम्' इति पाठो भवेत्.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १४४-१४७
સેવા કરતા હતા. પિતાના અવાજથી બાહ્યશત્રુઓને જય કરવા માટેનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ આત્માની સાથે અનંતકાળથી રહેલા કર્મોરૂપી અંતરંગશઓની વિઘાતક શક્તિને તેડવા માટે જ જાણે પ્રભુની સેવા કરતા ન હોય ! ૧૪૪ છે
अशीलि शीलेन जितेन येन किं हिया कुमारेण गिरेरधित्यका । प्रभुजिनं तं यदुवंशभास्करोदयोदयक्षोणिधरं दृशा पपौ ॥ १४५ ।।
येन भगवता शीलेन स्वब्रह्मचर्येण जितेन तिरस्कृतेन कुमारेण स्वामिकार्तिकेन । 'पाण्मातुरो ब्रह्मचारी गङ्गोमाकृत्तिकासुतः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-ह्यिा लज्जया गिरेगन्धमादनाभिधानभूधरस्याधित्यका ऊर्ध्वभूमिः शृङ्गमशीलि सेवितम् । तत्र गत्वा स्थित इत्यर्थः । 'सुगन्धिगन्धमादनाधिवासिनः स्कन्ददेवस्य दर्शनार्थमितो गतवानस्मि' इति चम्पूकथायाम्। तथा पित्रोरपेक्षया तु कैलासाचलचूलिकायां स्थानम् । तथा 'स्कन्दो मन्द मतिश्चकार न करस्पर्श श्रियाः शङ्कितः' इति खण्डप्रशस्तौ । प्रभुः सूरिस्तं पूर्वव्यावर्णितं जिनं नेमिनाथ दृशा नेत्रेण पपो सादरं पश्यति स्म । किंभूतः । यदूनां यादवानां वंशोऽन्ववायः स एव भास्करः सूयस्तस्योदयार्थमुद्गमनाय उदयक्षोणिधरः । पूर्वपर्वत इत्यर्थः ॥ चतुर्भिः कलापकम् । नेमिनाथवर्णनम् ॥
પ્લેકાર્થ
ભગવાન નેમિનાથના નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્ય વડે પરાભવ પામેલા કાર્તિક સ્વામીએ લજજાથી જ જાણે “ગંધમાદન' નામના પર્વતનાં શિખરને આશ્રય ન કર્યો હોય! તેવા પ્રકારના યદુવંશરૂપી સૂર્યના ઉદ્ગમ સ્થાનરૂપ પૂર્વાચલ પર્વતસમાન ભગવાન શ્રી નેમિનાથના આચાર્ય મહારાજે દર્શન કર્યા છે ૧૪૫
जय त्रिलोकीजनकल्पपादप पुनर्भवश्रीपरिरम्भलोलुप । जय प्रमोदाङकुरकोटिवारिमुक् जय प्रभासितनीलरत्नरुक ॥ १४६ ॥
तरीव वाधौं तमसीव शारदारविन्दिनीशः सरसीव धन्वनि । दरिद्रतायामिव शेवधिर्मया कलौ जिनेन्दो त्वमलम्भि दुर्लभः ॥ १४७ ॥
हे त्रिलोक्या जयत्रयस्य जनानां सुरासुरनराणां कामितानां मनोभिलाषाणां पूरणे प्रदाने कल्पपादप सुरतरो । पुनहे पुनर्भवश्रिया मोक्षलक्ष्म्या सार्ध परिरम्भे गाढालिङ्गने लोलुप अतिशयेन लोल चञ्चल हे नेम, त्वजय सर्वोत्कर्षण वर्तस्व । पुनहे प्रभो.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १४ श्लो १४६ - १४८ ]
दा आनन्दाः । यद्दर्शनात्पुत्रकलत्रमित्रधनधान्य राज्यैश्ववर्यादयः सर्वेऽप्यानन्दकारिणः पदार्थाः प्रादुर्भवेयुः, तस्मात्तेऽपि प्रमोदा एवोच्यन्ते । तत्र च बहुत्वम् । प्रमोदा एवाङ्कुराः प्ररोहास्तेषां कोटयस्तेषां वृद्धिकरणे इत्यर्थः । वारिमुक् वार्षिकवारिवाह पुन प्रभया नीलोत्पलदलश्यामलदेहदीप्तया भत्सिता तिरस्कृता नीलरत्नानां हरिन्मvitri रुक्कान्तिर्येन तादृक् शिवानन्दन, त्वं जय । हे जिनेन्दो हे नेमिनाथ, मया कलौ कलियुगे पञ्चमे अरके दुःखेन महाकष्टेन कृत्वा लभ्यते इति दुर्लभः दुःप्रापस्त्वमलम्भि प्राप्तः । केव । तरीव । यथा प्रलयकालोद्दामदावानलज्वालायमना माननिदाघसम योद्भवन्मध्यंदिनदीप्तदिनकरघोरधर्मरुचिचय संतापितालानी भूत सिकतभूमण्डलमरुस्थले सच्छापत्रच्छन्नानेककार स्वरकोटिशिशिरीकृतस लिलशालिमहापद्मसरोवर लभ्यते । पुनः क इव । शेवधिरिव । यथा दुःखावस्थायां निधानमासाद्यते ||
શ્લાકા
५३५
ત્રણે લેાકના અભિલાષા પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષસમાન, મુક્તિરૂપી ને આલિંગન કરવામાં આસક્ત એવા હે પ્રભુ, આપ જયવંતા વ! આનદરૂપી કાંડા અકુશને પ્રગટ કરવામાં મેઘસમાન, પેાતાના દેહની શ્યામલ કાંતિ વડે નીલરત્નને તિરસ્કાર કરનારા એવા હે શિવાનંદન, આપ જયવતા વ! સમુદ્રને પાર કરવામાં નાવ સમાન, અંધકારનેા નાશ કરવા માટે શરદપૂર્ણિમાના ચન્દ્ર સમાન, મઘરના રણપ્રદેશમાં શીતળતા અપવા માટે સરેાવર સમાન, દરિદ્ર અવસ્થામાં જેમ નિધાનની પ્રાપ્તિ થાય તેમ મને આ કલિકાળમાં દુર્લભ એવા હે પ્રભુ, આપનાં દનની પ્રાપ્તિ થઈ. ૫ ૧૪૬ ॥ ૧૪૭ ॥
तमित्यभिष्टुत्य हृदा दधन्मुदं चकार पञ्चाङ्गनतिं यतीशिता । विचक्षुरेतत्किमु पञ्चमीं गतिं दिश प्रभो पञ्जमकेरकेऽपि मे ॥ १४८ ॥
यतीशिता सूरिः तं नेमिनाथमिति पूर्वोक्तप्रकारेणाभिष्टुत्य स्तुत्वा हदा मनसा कृत्वा मुदमाह्लादं दधद्वारयन् सन् पञ्च अङ्गानि प्रकृतानि यत्र सा पञ्चाङ्गा । पञ्चानामङ्गानां समाहारो वा इति पञ्चाङ्गी । द्वौ जानू करौ एक शिरः इति पञ्जाङ्गी । तथा भूः स्पृश्यते इति पञ्चाङ्गनतिं चकार कृतवान् । उत्प्रेक्ष्यते - एतदुच्यमानं जिननेमिनाथं प्रति विवक्षुः किमु वक्तुमिच्छुरिव । पतत्किम् । हे प्रभो, मे मम पञ्चमर के कलिकालेऽपि पञ्चमीं नरकतिर्यङमनुष्यदेवगतिभ्य उपरितनीं मुक्तिलक्षणां पञ्चानां संख्यापूरणीं गतिं दिश प्रदेहि । चतुर्थारके तु तव मुक्तिदातृत्वमस्त्येव । परं पञ्चमे त्वरके मुक्तिप्राप्तेरभावात्तस्याः प्रार्थनाया उत्प्रेक्षा ||
શ્લેાકાથ
આ રીતે પરમાત્માની સ્તુતિ કરીને હૃદયમાં આનંદ ધારણ કરતા આચાય દેવે પંચાંગ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १४८-१५०
(બે ઢીંચણ, બે હાથ અને મસ્તક) પ્રણિપાત કર્યો. “હે પ્રભે, આપ ચોથા આરામાં તે મુક્તિપદને આપનારા છો જ, પરંતુ આ પંચમકાળમાં મને મુક્તિરૂપી પંચમી ગતિને આપનારા બનો!” આ વાત કહેવાની ઇચ્છાથી જ જાણે પંચાંગ પ્રણિપાત કર્યો ન डोय! ।।१४८॥
मुनीन्दुना शौर्यपुरे पदाम्बुजैविभूष्य दृष्टी इव तत्पुरश्रिया । वृषाङ्कनेमिप्रतिमे पुरातने प्रतिष्ठते तत्र सनेमिपादुके ॥ १४९ ॥
मुनीन्दुना हीरसरिचन्द्रेण तत्र शौर्यपुरे पुरातने जीणे पूर्व केनापि कारिते न परं प्रतिष्ठापिते कथंचिदप्रतिष्ठिते एव स्थिते वृषाङ्कस्य श्रीऋषभदेवस्य नेमेररिष्टनेमिनाथस्य प्रतिमे मूर्ती प्रतिष्ठते अञ्जनशलाक्यादिकरणेन स्थापिते । किं च श्रीहीरसीहविमलगणिपितामहसोहिलसंघपतिकारिते इति मूलशौर्यपुरलोके किंवदन्ती इति । उत्प्रेक्ष्यतेतत्पुरश्रिया शौर्यपुरलक्ष्म्या दृष्टी नेत्रे इव। किंभूते प्रतिभे । सहनेमेः शैवेयस्य पादुकाभ्यां पदद्वन्द्वप्रतिबिम्बाभ्यां वर्तेते ये । किं कृत्वा । पदाम्बुजः । पूज्यत्वादूबहुवचनम् । चरणकमलैजीर्ण शौर्यपुरं विभूष्यालंकृत्य ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારપછી આચાર્ય દેવે પિતાનાં ચરણકમલવડે શૌર્યપુરીને શોભાવીને, નગરની મધ્યમાં રહેલા પુરાતન જીર્ણપ્રાય બની ગયેલા જિનમંદિરમાં શ્રીષદેવપ્રભુની અને નેમિનાથ ભગવાનની ચરણપાદુકા સહિત પ્રતિમાનાં દર્શન કર્યા. ૧૪૯
दिनद्वयीं तद्यदुवंशबाहुजव्रजान्कृपाधर्मधियो विधाय सः । ततो मुनिक्षोणिमणिर्यवीवृतत्तटात्पयःपूर इवापगापतेः ॥ १५० ॥
स मुनिक्षोणिमणिहीरविजयनामा साघुवसुधारत्न सूरीन्द्रः ततः शौर्य पुरान्यवी. तत् निवर्तते स्म पश्चाद्ववले । क इव । पयःपूर इव । यथा आपगापतेनदीनाथस्य समुद्रस्य पानीयप्लव: तटात्तीरान्निवर्तते । 'जयी महीमानिव वार्धिरोधसः'। क इव । महीमानिव । यथा दिग्जैत्रयात्रासु अप्रतिहतशक्तित्वेन जयी राजा अर्थाश्चतस्रो दिशो विजित्य वाधिरोधसः पयोनिधिप्रतीरान्निवर्तते । किं कृत्वा । दिनद्वयीं वासरयुगलम् । यावत्कालाध्वनोनॆरन्तये द्वितीयावत् । तस्मिन् शौर्यपुरे यदुवंश्यान्यादवकुलोत्पन्नान बाहुजानां राजपुत्रसुभटानां व्रजान् गणान् । 'राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । 'संध्याधियेवास्त यान्ति समस्तबाहजभुजातेजःसहस्रांशवः' इति नैषधे। कृपा जीवाहिमा सैव धर्मस्तत्र धीबुद्धिः परिणामो येषां तादृशान् विधाय कृत्वा ॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १५०-१५३]
हीरसौभाग्यम्
५३७
બ્લેકાર્થ
સાધુએરૂપી પૃથ્વી ઉપર રત્નસમાન એવા શ્રીહીરવિજ્યસૂરિજીએ શૌર્યપુરમાં બે દિવસની સ્થિરતા કરી ત્યાં રહેલા યદુવંશીય ક્ષત્રિઓને દયા ધર્મમાં સ્થિર કરીને જેમ સમુદ્રના પાણીને પ્રવાહ તટથી પાછા ફરે તેમ તેઓ શૌર્યપુરથી પાછા ફર્યા. ૧૫૦
गते प्रिये क्वापि निजे जनार्दने किमेत्य नेमिप्रभुदेवरान्तिके । स्थितां समुत्तीर्य यमी शमीश्वरः पुरं प्रयातः पुनरागराभिधम् ॥ १५१ ॥
शमीश्वरो मुनिनायकः सूरिः पुनाघुट्य आगरा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशं पुरं नगर प्रयातो गतवान् । किं कृत्वा । यमी यमुनां समुत्तीर्य नावा लङ्घयित्वा । किंभृतां यमीम् । उत्प्रेक्ष्यते--निजे आत्मीये प्रिये भर्तरि जनार्दने कृष्णे क्वापि कुत्रापि निजाभिलषिते स्थाने गते प्रयाते सति नेमिप्रभुः अरिष्टनेमिनाथः स एव देवरो निजभर्तुलघु. भ्राता तस्यान्तिके पार्श्वे किमेत्य स्थितः वसन्तीमिव ॥
શ્લોકાઈ
પિતાના પતિ નારાયણ કઈ પણ સ્થાને જવાથી દેવર એવા શ્રી નેમિનાથની પાસે આવીને રહેલી યમુના પાર કરીને આચાર્યદેવ પુનઃ આગ્રા નગરમાં પધાર્યા. ૧૫૧
मणिं सुराणां तनुमत्समीहितं प्रदित्सयेव त्रिदिवादुपागतम् । स तत्र चिन्तामणिपार्श्वतीर्थपं महामहेन प्रतितस्थिवान्प्रभुः ॥ १५२ ॥
स प्रभुहीरविजयसूरिस्तत्रागरानगरे चिन्तामणिः इति नामानं पार्श्व एव तीर्थपस्तीर्थनाथस्तं महामहेनाघिकोत्सवेन प्रतितस्थिवान् । उत्प्रेक्ष्यते तनुमतां जगज्जनानां समी हितानां मनसां सम्यकामितानां प्रदित्सया प्रदातुमिच्छया त्रिदिवाद्देवलोकादिह भूमण्डले उपागत संप्राप्त सुराणां मणि चिन्तारत्नमिव ॥
લોકાથી
- આગ્રામાં હીરવિજયસૂરિજીએ મહોત્સવ પૂર્વક ચિંતામણી પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી. તે જાણે જગતના જીની અભિલાષાઓ પૂર્ણ કરવા માટે સ્વર્ગમાંથી ચિંબામણરત્ન આવેલું ન હોય ! એ ૧૫ર ા
स उग्रसेनाद्यपुरात्फतेपुरं यशस्करं स्वस्य विभुळभूषयत् ।
इवान्यराशेः शशिसौधमुच्चतापदप्रदं चित्रशिखण्डिनन्दनः ॥१५३॥ हि० सौ० ६८
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १५३-१५५
___स विभुहीरसरिः स्वस्यात्मनो यशस्कर कीर्ति विधायक पुनरित्यध्याहार्यम् । उग्रसेन इति पदमाद्य प्रथमं यस्य तादृशात्पुरात् । आगरादित्यर्थः। फतेपुरं साहिनगरं व्यभूषयदलंकरोति स्म। श्रीकया जग्मिवानित्यर्थः। क इव । चित्रशिखण्डिनन्दन इव । यथा ब्रहस्पतिः स्वस्यात्मन उच्चतायाः उच्चत्वस्य पद स्थानं प्रददातीति प्रदम् अन्यराशेः पूर्व स्मान्मिथुनराशेः शशिनः शशाङ्कस्य सौधं गृहं कर्कराशिम् । 'प्रोक्तः कर्कस्य चन्द्रमाः' इति वचनात् । विभूषयति । कर्कराशिगतो गुरुरुच्चः प्रतिपाद्यते ॥ इति पुनः फतेपुरागमनम् ॥
શ્લેકાર્થ
હીરવિજ્યસૂરિજીએ આગ્રાનગરથી કીર્તિ કરવાવાળા ફતેપુરને અલંકૃત કર્યું. (અર્થાત્ ફતેપુરમાં પધાર્યા, જેમ બૃહસ્પતિ (ગુરુ) ઉચ્ચપદની પ્રાપ્તિ માટે મિથુન રાશિ માંથી ચન્દ્રના ઘરમાં (કર્ક રાશિમાં) જાય તેમ આચાર્યદેવ ફતેપુરમાં પધાર્યા. (કર્ક રાશિમાં રહેલે ગુરુ ઊંચને કહેવાય છે.) . ૧૫૩ છે
महीहिमज्योतिरियेष खञ्जनो घनात्ययस्येव तदास्य दर्शनम् ।
अमुं स गोष्ठीप्रविधित्सया पुननिकेतने शेखमणेरजूहवत् ॥ १५४ ॥ तदा तस्मिन् सरेः फतेपुरे समागमावसरे महीहिमज्योतिरकब्बरसाहिः अस्य हीर. सरेर्दर्शनमियेष अभिलषति स्म । क इव । खञ्जन इव । यथा स्वजरीटो घनात्ययस्य शरत्कालस्य दर्शनमिच्छति । पुनदर्शनेच्छानन्तर द्वितीयवारममुं सूरि शेखमणेरबलफैजनानो यवनगुरुरत्नस्य निकेतने भवने अजूहवत् आकारयामास । कया। गोष्ठीप्रवि. धित्सया धर्मवार्ता कर्तु काङक्षया ॥
કાર્ય
જેને ખંજરીટ' નામનું પક્ષી શરદઋતુનું દર્શન ઈચ્છે તેમ અકબર બાદશાહે ફરીથી શ્રીહીરવિજયસૂરિનાં દર્શનની ઈચ્છા કરી. તેથી ધર્મગોષ્ઠી કરવા માટે આચાર્યદેવને શેખ અબ્દુલફેજીના ઘેર લાવ્યા. ૧૫૪
क्रमेण वाचंयमयामिनीमणिविभूष्य शेखप्रमुखस्य मन्दिरम् । शिरोगृहं तस्य पुनः पवित्रयांचकार जम्भारिरिव त्रिविष्टपम् ॥ १५५ ॥
वाचंयमयामिनीमणिः श्रमणशर्वरीरत्न सूरी पुनहागमनादनु शेखगृहस्य शिरो. ग्रहं चन्द्रशालामुपरितनपिट्टनिकां पवित्रयांचकार पावनीकृतवान् । किं कृत्वा । क्रमेण आगमनाकबनराकारणपरिपाट्या तस्याबलफैजनाम्नः शेखप्रमुखस्य यवनगुरुमुख्यस्य
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १५५-१५७ ]
हीरसौभाग्यम्
मन्दिरं निवाससौधं विभूष्यालंकृत्य । यत्र पूर्व साहिमिलनसमये समेत्य गोष्टी अतुष्ठिता आसीत्, तदलंकृत्य तस्य सद्मनः चन्द्रशालामलंकरोति स्म । क इव । जम्भारिरिव । यथा पुरंदरः कुत्रचिद्गत्वा गतः सन् त्रिविष्टपं स्वर्ग पवित्रयति ॥ इति पुनर्गुरोः शेखगृहागमनम् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ ઈન્દ્ર બહારના પ્રદેશમાંથી આવીને સ્વર્ગને પવિત્ર કરે તેમ હીરવિજયસૂરિજીએ અનુક્રમે શેખના મહેલને અલંકૃત કરીને મહેલની અગાસીને પવિત્ર કરી.
છે ૧૫૫ अथात्मधानीव स शेखमन्दिरे समेत्य भूमीतलशीतलद्युतिः।।
इवाङ्करान्कल्पतरोर्मुनीशितुर्मुनीनिह प्रेक्ष्य हृदा मुदं दधौ ॥ १५६ ॥ ___ अथ सरेः शेखमन्दिरे समागमनानन्तरमकब्बरनामा भूमीतलशीतलद्युतिः मेदिनीमण्डलशीतकान्तिः राजा पातिसाहिः इह शेखमन्दिरे कल्पतरोः सुरद्रुमस्य अङ्करान्प्ररोहानिष मुनीशितुः सरेः मुनीन् वाचंयमान्प्रेक्ष्य विलोचनगोचरीकृत्य हृदा हृदयेन मनसा कृत्वा मुदमानन्दं दधौ । किं कृत्वा । शेखस्य मन्दिरे सद्मनि समेत्यागत्य । कस्मिन्निव । आत्मधाम्रीव निजवेश्मनीव ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારપછી અકબર બાદશાહે પિતાના ઘરની જેમ શેખના મહેલમાં આવીને કલ્પ વૃક્ષના અંકુરાની જેવા આચાર્યદેવના મુનિઓને જોઈને હૃદયમાં અત્યંત આનંદ ધારણ
છે ૧૫૬
क्रमादमीषामभिधाः सुधारसद्रवानिवापृच्छय पिवच्छवःपुटैः । प्रमोदवांस्तद्गृहचित्रशालिकां ततः स्वयं मारमणोऽधिरूढवान् ॥ १५७ ॥ ततः सूरिसुधांशुसाधूनां पृथङ्नामप्रश्नतदाकर्णनानन्तरं स्वयमात्मना मारमणो भूमीवल्लभः तद्गृहस्य शेखसौधस्य चन्द्रशालिकामुपरितनी भूमिकामारूढवान् अधिरोहति स्म । किंभूतः मारमणः । प्रमोदवानानन्दकलितः । किं कुर्वन् । क्रमादगुरुलघपरिपाट्या अमीषां सूरिसाधूनामभिधा नामानि आपृच्छय पृथक् पृथक दृष्ट्वा ततः सुधारसद्रवानमृति निःस्पन्दान च श्रवःपुटैः कर्णपुटकैः श्रवणनामदुन्दुकैः पिबन्नास्वादयन् सादर'
शृण्वन् ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १५७-१५९
શ્લેકાર્થ ત્યારપછી અકબરે નાનામેટાના ક્રમ પ્રમાણે આચાર્યદેવના સાધુઓનાં જુદાં જુદાં નામ પૂછીને સુધારસના પાનસમાન તે નામનું બે કાનોથી પાન કરીને હર્ષિત થયેલા તેણે શેખના મંદિરની અગાસી ઉપર સ્વયં આરહણ કર્યું. જે ૧૫૭
मघाभुवेवासुरशीतभानुना विधाय गोष्ठी सदसद्विचारणा । मुनीश्वरेणाम्बुधिनेमिभानुना स्थिरीकृतार्हन्मतसंप्रधारणा ॥ १५८ ॥
मुनीश्वरेण सूरीन्द्रेण सच्च असच्च सदसती तयोर्विचारणा इदं सत् इदमागमविरुद्धमिद च लोकविरुद्ध मिदमुभयाभिमतमिति विमों यस्यां ताशी अर्हन्मतसंप्रधारणा जिनशासनसमर्थना सर्वेष्वपि शासनेषु विचार्यमाणं सर्वकोटिविशुद्धं जिनशासनमेव दृश्यते इति संप्रधारणा स्थिरीकृता । सत्या चक्रे इत्यर्थः । किं कृत्वा । मघाभुवेव भार्गवेनेव असुरशीतभानुना दैत्येन्द्रेणेव अम्बुधिनेमिभानुगा जलधिमेखलाभास्करेण साहिना सार्ध गोष्ठी धर्मतत्त्वविचारवार्ता विधाय कृत्वा ॥
શ્લેકાર્થ જેમ ભાગ દાનવેન્દ્રની સાથે ગોષ્ઠી કરી હતી તેમ આચાર્યદેવે બાદશાહની સાથે ધર્મગોષ્ઠી કરીને જેમાં સદ્-અસદુની વિચારણા છે, તેવા સર્વકેટિ વિશુદ્ધ જૈનશાસનની समता (सत्यता) सिद्ध ४२ मताची. ॥ १५८ ॥
तदिष्टगोष्ठीसमये महीहरे«दन्तरानन्दरसः स कोऽप्यभूत् ।। गिरां हि पारेऽजनि यो गिरां पतेर्न यत्र काव्यं न काव्यचातुरी ॥ १५९ ।।
सैव साहिरिद्वन्द्वसंबन्धिनी इष्टा मनसोऽभिप्रेता साहिहृदयंगमा गोष्ठी स्वतन्त्रवार्ता तस्याः समये प्रस्तावे स कोऽप्यद्वैताश्चर्यकारी वाचामगोचरो महीहरेभमीन्द्रस्य हृदन्तरा मनामध्ये आनन्दरसः प्रह्लादास्वादः । 'रस स्वादे जले वीये श्रृङ्गारादौ' इत्यनेकार्थः । अभूदुबभूव । य आनन्दरसो गिरां पतेः सुराचार्यस्य हि निश्चितं गिरा पारे वाचां परतीरवतीं वक्तुमशक्योऽजनि संजायते स्म । 'गिरां हि पारे निषधेन्द्रवैभवम्' इति । नैषधे । च पुनर्यत्रानन्दरसे काव्यस्य शुक्रस्य काव्यानां कवित्वानां चातुरी नाजनि वाचस्पतिर्वाचा वनु न शग्कोति । शुक्रोऽपि काव्यरचनां रचयितु नालं भवतीत्यर्थः ॥ इति सूरिणा समं साहेद्वितीयवारं गोष्ठी ।।
શ્લોકાથ સૂરિજી સાથેની હૃદયંગમ ધર્મષ્ઠીના સમયે બાદશાહના હૃદયમાં અપૂર્વ આનંદ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १५९ - १६१]
हीरसौभाग्यम्
५४१
રસ રેલાયા અર્થાત્ પ્રગટ થયા. તે આનંદરસનું સાંગોપાંગ વણુન કરવા માટે બૃહસ્પતિની વાણી પણ સમથ ન ખની, તેમજ કવિ-શુક્ર પણ તેની કવિતા રચવા માટે નાકામિયાખ બન્યા; અર્થાત્ કેાઈ અપૂર્વ આનંદ પ્રાપ્ત થયા. ।। ૧૫૯
ततः प्रदित्सुर्गुरवे स किंचनात्मनो घनो भूभवनाय नीरवत् । प्रणीतवान्सप्रणयं गिरां गृहं मुखारविन्दं वसुधावधूवरः ॥ १६० ॥
ततो गोष्ठीकरणोद्भूतानन्दरसानन्तरं सोऽकब्बर एव वसुधावधूवरः भूमीभामिनीभर्ता सप्रणयं सस्नेहं याच्यासहितं वा । 'प्रणयः स्नेहयाच्ञयोः' इत्यनेकार्थः । यथा स्यातथा मुखारविन्दं वदनकमल गिरां वाचां गृह वासस्थानं प्रणीतवान् चकार । नृपः किं कर्तुमिच्छुः । गुरवे हीरविजयसूरये आत्मनः स्वस्थ किंचन आत्मीयं वस्तु किमपि प्रदित्सुः प्रदातुमिच्छुः । किंवत् | नीरवत् । यथा घना धाराधरो भूभवनाय पृथ्वीलोकाय जलं दातुमिच्छति तथा अकब्बरोऽपि प्रभवे वाजिवारणादि दातुमुत्कण्ठितो बभूवेत्यर्थः ॥
ક્લાકા
જેમ મેઘ જગતને જલ આપવા ઇચ્છે, તેમ અકબર બાદશાહ આચાય દેવને પેાતાની પાસે રહેલી સંપત્તિ આદરપૂર્વક આપવાની ઇચ્છાથી ખેલ્યા. ॥ ૧૬૦ ૫
परश्शताः कौतुकिना पयोनिधिं प्रमथ्य कृष्टा इव जन्हुना पुन: । स्फुरन्ति तेऽमी मम मत्तकुम्भिनः प्रभोऽभ्रमूवल्लभलक्ष्मिलम्भिनः ।। १६१ ।
हे प्रभो, ते प्रसिद्धाः प्रबल प्रत्यर्थिपृथिवीपालदलविदलनेापार्जितानेकबिरुदा मदोद्धता मे मम अभ्रमः नामा हस्तिनी तस्या वल्लभ ऐरावणः । ' अभ्रमूवल्लभारूढं निशः शेषे कदाचन । स्वप्ने महेन्द्रमद्राक्षीत्पृथा पृथुमनेोरथा ॥' इति पाण्डवचरित्रे । तथा 'गजानामभ्रमूपतिः' इति । काव्यकल्पलतायां च । तस्य लक्ष्मीं शोभां लभन्ते इत्येवंशीलाः । 'लक्ष्मिर्लक्ष्मी हरेः स्त्रियाम्' इति । तथा 'चरणक्ष्मिकरग्रहणोत्सवे' इति जिनप्रभसूरिकृतऋषभनम्रस्तवेऽपि च । तथा 'स्वस्थानात्पदमात्रमप्यचलतो विन्ध्यस्य चानेकशो जायन्ते मदपालित" 'श्रीलम्भिनः कुम्भिनः' इति वक्ते लम्भितः 'लभेर्धातोः सार्वधातुकपरोक्षार्थवर्ज यथाप्रयोगं नुम् इत्यनुस्वारः' इति प्रक्रियायाम् । गजा हस्तिनः स्फुरन्ति स्फूर्ति दधते । उत्प्रेक्ष्यते— कौतुकिना कुतूहलाकलितेन जन्हुना नारायणेन चतुर्दशरत्नकर्षणाल्लुब्धास्वादतया पुनर्द्वितीयवार पयोनिधिं समुद्रं प्रमथ्य विलोडयित्वा परश्शताः शतात्परे सहस्रशः कृष्टा निष्काशिता इव ऐरावतभ्रातरः ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो. १६१-१६३
બ્લેકાથ
હે પ્રભે, મારી પાસે “અબ્રમ્ નામની હાથણીના પતિ અરાવણની શેભાને પ્રાપ્ત કરનાર એવા હજારો હાથીઓ છે, તે જાણે કૌતુકી એવા વિષ્ણુએ ક્ષીરસમુદ્રનું મંથન કરીને બહાર કાઢેલા અરાવણના સહોદરો (બંધુઓ) ન હોય? ૧૬૧
यतीन्द्र यत्पश्चमचमोपमामवाप्तुकामेन महीविहायसोः । भ्रमी समीरेण किमु प्रणीयते तिरस्कृतोच्चैःश्रवसश्च ते हयाः ॥ १६२ ॥ हे यतीन्द्र, तिरस्कृतः स्वशोभया धिक्कतः उच्चैःश्रवा इन्द्राश्वो यैस्ते विविधजातीयाःमम हयास्तुरङ्गाः सन्ति । ते के । येषां हयानां पञ्चमचमस्य उत्तेरितनामन्याः पञ्चम्या गतेः उपमानं साम्यमवाप्तुकामिना लब्धुमिच्छता। शिक्षितुं काङक्षतेत्यर्थः । समीरेण वायुना महीविहायसोर्धमी भ्रमणं प्रणीयते किमु । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम्' इति नैषधे ॥
શ્લોકાથ
હે યતીન્દ્ર, મારી પાસે ઈન્દ્રના “ઉઐશવસ અશ્વની શેભાને તિરસ્કૃત કરનારા વિવિધ જાતિના અધો છે, તે અશ્વોની ઉત્તરિત નામની પાંચમી ગતિની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા પવન વડે જાણે તેથી જ આકાશપૃથ્વીમાં ભ્રમણ કરાયું ન હોય!
॥१२॥
रथा: सरथ्या मम कामगामिनो मुमुक्षुमार्तण्ड मरुद्रथा इव । पुनः कृतारातिचमूविपत्तयः कृतान्तदूता इव सन्ति पत्तयः ॥ १६३ ॥ हे मुमुक्षुमार्तण्ड सुरे, मम रथाः शताङ्गाः सन्ति । किंभूताः । सह रथ्यै रथधुराध. रीणैर्वृषभैस्तुरगैर्वा वर्तन्ते ये ते । पुनः किंभूताः । कामगामिनः काममतिशयेन इच्छया वा गच्छन्तीत्येवंशीलाः । के इव । मरुद्रथा इव । यथा सुरस्यन्दना देवानामिच्छयैव गमनशीला भवेयुः । पुनरर्थान्तरन्यासे । पुनर्मम पत्तयः सन्ति । किंभूताः । कृता नि. पादिता अरातिचमूनां वैरिसैन्यानां विपत्तयो भङ्गमारणादि नानानिष्टानि यैस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-कृतान्तदूता इव चण्डमहाचण्डाद्या यमस्य किंकरा इव ।।
શ્લેકાર્થ સૂર્ય સમાન છે સ્વામિન, મારી પાસે દેના રથ જેવા ઈચ્છા મુજબ ગમન કરનારા વૃષભસહિત અને અશ્વસહિત હજારે રથ છે અને શત્રુઓના સૈન્યને ત્રાસ પિકરાવનારું पायहरू (अन्य) छे, ते नए साक्षात् यमनात न होय ! ॥ १६ ॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो १६४-१६५]
हीरसौभाग्यम्
५४३
जनार्दनस्येव ममेयमिन्दिरा सुरेश्वरस्येव च राज्यमूर्जितम् । इदं तथान्यद्यदभीप्सितं हृदो मुनीन्द्र तन्मामनुगृह्य गृह्यताम् ॥ १६४ ॥
हे मुनीन्द्र, इयं मम गृहे इन्दिरा धनरत्नस्वर्णरूप्यादिलक्ष्मीर्वर्तते । कस्येव । जना. र्दनस्येव । यथा नारायणस्य मन्दिरे प्रत्यक्षा लक्ष्मीरस्ति । च पुनः ऊर्जित प्रबल राज्यं हस्त्यश्वरथराष्द्रदुर्गबलरूपं वर्तते । कस्येव । सुरेन्द्रस्येव । यथा पुरंदरस्य प्रबल राज्यं वर्तते । हे प्रभो, इदं यन्मया विज्ञप्तं गजाश्वादिक तथा अन्यत्परमपि यशुष्माक हृदो मनसोऽभीप्सितं वाञ्छितं भवेत् तद्वस्तु मामनुगृह्य ममोपरि अनुग्रहं कृत्वा गृह्यतां स्वीक्रियताम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે મુનીન્દ્ર, નારાયણના ઘરમાં પ્રત્યક્ષ લક્ષમી છે તેમ મારા ભુવનમાં સુવર્ણ, રૂપું, રત્ન, દ્રવ્ય આદિ અનેક પ્રકારની લમી છે. ઈન્દ્રના રસૈન્યની જેમ મારી પાસે ગજદળ, અશ્વદળ, રથદળ અને પાયદળ આદિ લાખોની સંખ્યામાં બળવાન સૈન્ય છે. તે હે પ્રભો, આ ચતુરંગી સેના અથવા બીજું કંઈપણ આપની ઈચ્છા હોય તે મારા પર અનુગ્રહ કરીને સ્વીકાર કરો. તે ૧૬૪ છે
स्वचेतसो गोचरयन्नपि क्षमाक्षपापतिनिःस्पृहतां मुनीशितुः । इवान्यपुष्टः सहकारकोरकैः प्रवर्तितो भक्तिभरैरदोऽवदत् ॥ १६५ ॥
क्षमाक्षपापतिः अवनीरजनीनायकः अकब्बरसाहिर्मुनीशितुः सूरेनि:स्पृहतां निरीहभाव स्वचेतसो निजहृदयस्य गोचरयन् गोचरीकुर्वन् । मनसि जानन्नपीत्यर्थः । भक्तेर्भरैरतिशयः प्रवर्तितः प्रेरितः सन्नदो गजाश्वादि गृह्यतामिति अवदबभाषे । क इव । अन्यपुष्ट इव । यथा कोकिलः सहकारकोरकैः आम्रतरोः कलिकाभिः मजुमञ्जरीव्रजास्वादः प्रवर्तितः शब्दायते मधुरध्वनि विद्यत्ते । 'प्रेरण प्रवर्तन मिति आशीःप्रेरणयोः' इत्यर्थः सारस्वतव्याकरणे ॥ इति सूरीणां गजाश्वादिप्रदानं साहिविज्ञप्तिः ॥
શ્લેકાર્થ અકબર આચાર્યદેવની નિસ્પૃહતા હૃદયમાં બરાબર જાણતો હોવા છતાં પણ જેમ આમ્રવૃક્ષની મંજરીના સ્વાદ વડે કોકિલે મધુર ધ્વનિ કરે તેમ ભક્તિભાવથી પ્રેરાઈને આ પ્રમાણે છે. ૧૬૫
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० १६६-१६७
निशम्य सूरिनपतेरिमां गिरं न किंचिदेभिर्मम कृत्यमित्यवक । मदोद्धता दुनृपवद्गजा अमी वशास्पृशः प्रौढकरप्रवृत्तयः ॥ १६६ ॥
बृपतेरकब्बरस्य इमां पूर्वोक्तां गिर वाणी निशम्याकर्ण्य सूरिर्मुनीन्द्र इत्यमुना प्र. कारेणावक् वदति स्म । इति किम् । हे साहे, एभिः श्रीमत्प्रदीयमानकरितुरगादिभिः मम किंचित्किमपि कृत्यं कार्य नास्ते । यत्कारणादमी गजा दन पवदृष्टभूपतय इव । मानदाहंकारेण क्षीबतया वा मदेन मद्यपानेन च राज्यमान्यताकृते हस्तिपालका मदिरापान कारयित्वोन्मदीकुर्वन्तीति स्थितिः । तत्त्वतस्तु मदेन दानप्रवाहेण उद्धता उत्कटाः सचिवादीनामप्यकथितकारिणो दुनराधिपाः । करिणस्तु महामात्राणामवशाः सर्वेऽपि कृत्याकृत्यविचारणान्धबधिराश्च । वशाः करिण्यः । 'इभः करेणुर्गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हैम्याम् । अथ च वशाः स्त्रियः अर्थात्परदारास्ताः स्पृशन्ति स्पर्शाख्यकामगुणैर्वशीकृताः सन्तः आश्लिष्यन्तीति वशास्पृशः । तथा प्रौढा अतिशायिन्न प्रबलाः करा राजदेयांशा शुण्डादण्डः । तथा प्रौढाः पर्वतप्रायाः अथ वा प्रौढोऽतिलम्बः करः शुण्डादण्डः । तथा प्रौढा अतिशायिनी प्रकर्षणोढा तादृशीप्रवृत्तिर्दानवारिधारा येषाम् । 'मदो दानं प्रवृत्तिश्च' इति हैम्याम् । कलियुगदुष्टनृपतुल्यत्वमर्थात् ।।
કાર્થ
રાજાની આવી વાણી સાંભળીને આચાર્યદેવે કહ્યું કે હે રાજન, મારે એ સર્વવરતુઓનું કંઈપણ પ્રોજન નથી. અભિમાની, પરારા લંપટ, પ્રજાને પીડાકારી અને કર પ્રવૃત્તિ કરનારા દુષ્ટરાજાની જેમ હસ્તિનીમાં આસક્ત, મોટા દેહવાળા, અતિ લાંબી સુંઢવાળા એવા મદોન્મત હાથીઓનું મારે કંઈપણ કાર્ય નથી. ૧૯દ છે
अतिप्रमाणा नृप जिह्मगामिनोऽप्यमर्षणाः सुप्तभृतश्च सप्तयः । रथाश्च खिङ्गा इव कामचारिणः स्ववाहिनिबन्धविधायिनः पुनः ॥ १६७ ॥ :
हे नृप, च पुनरमी सप्तयस्तुङ्गा अतिप्रमाणा अतिक्रान्तं भावप्रधान निर्देशात्प्रामाण्यमादेयता यैस्ते सर्वत्राप्यप्रमाणा न क्वचिदपि मान्या वर्तन्ते । तत्त्वतस्तु अतिक्रान्त प्रमाणं पुरुषमानं यैरत्युच्चत्वात् । यदुक्त नैषधे-'जवेऽपि मानेऽपि च पौरुषाधिकम्' इति । पुनः जिम वर्क गच्छन्तीति । यदुक्तम्-'कुटिलगतिः कुटिलात्मा कुटिलशीलसंपन्नः' इति मौलार्थे । कुटिल चङ्क्रमणा । यदुक्तम्-'जउकिम्मेकम्महवसइ खलसंपयपामेति । त चतुरंग तुरंगजिम वंकापायठवंति ॥' इति । जात्यश्वा हि सदश्ववारे समारूढे अतिचञ्चलकुटिलगामिना भवन्तीति ख्यातिः । पुनः किंभूताः । अमर्षणाः कोपनाः कस्यापि वचनमात्रमपि न सहन्ते । अमर्षभाजः परोपरीया॑जुषः । तत्त्वार्थे कोपकलिताः । यदु।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो १६७-१६८]
हीरसौभाग्यम्
५४५
क्तम् –'दुव्वलकन्नावकमुह बहुभोअणा सरोस । जेता तुरियां होइ गुण ते ता नरवइ दोस ॥' इत्युक्तेः। सुप्तं निद्रां प्रमादमज्ञानं परोपकारादिकरणे निद्रां बिभ्रतीति । तत्वार्थ बहुप्रमिला रणतूररावाकर्णने जाग्रतीति जनप्रसिद्धिः । अतः कारणात्खलोपमाः सन्ति । च पुनः रथाः कामचारिणः अतिशयेन वाताधिकवेगेन चरन्ति प्रचलन्तीत्येवंशीलाः। के इव । विगा इव । यथा विटाः कामं स्वेच्छया अथ वा कामेन कंदर्पचेष्टया मदविह्वलत्वेन वा चरन्ति व्यवहरन्तीत्येवंशीला भवन्ति । पुनः किंभूताः । स्वमात्मानं वहन्ति शुभस्थान सुमार्ग या नयन्तीति स्ववाहिनो वृषभास्तेषां बन्धविधायिनः योक्तृ(ग्य)बन्धकारिणः । तथा खिङ्गा स्ववाहिनीमाजीविकादिकारिणां कुकर्मरतत्वेन बन्धबधाद्मव. स्थायां स्वदानादिना मोचयितृणामपि ऋणप्रत्यर्पणानध्यवसायेन कथंचिदभ्याख्यानप्रदानादिना अनार्यत्वात्तेषां साधूनामुपकारिणामपि नियन्त्रणां निर्मापयन्तीत्येवंशीलाः ॥
શ્લેકાર્થ
. सन् , प्रमाने नहीं मानना। अर्थात् प्रमाणुने Beauी गयेसा, पतिકુટિલ આશયવાળા, પરોપકાર કરવામાં આળસુ એવા અશ્વોથી મારે સયું ! છાચારી પુરુષની જેમ વેચ્છાપૂર્વક ગમન કરનારા અર્થાત્ પવનવેગી અને પિતાને વહન કરનારા વૃષભનું નિયંત્રણ કરનારા અર્થાત કૃતન એવા રથ વડે પણ મારે સયું ! ૧૬૭
अमी नृशंसाः परघातिनः क्षितेः शतक्रतो शल्यजुषः पदातयः । इयं च लक्ष्मीः करिकर्णतालवच्चलानिलान्दोलितकेतुवत्पुनः ॥ १६८ ॥
हे क्षितेः शतक्रतो भूजम्भारे, अमी पदातयो नृशंसाः क्रूराः । तथा परान् शत्रून स्वव्यतिरिक्तानन्यान्वा घातयन्तीत्येवंशीलाः । शल्यानि यत्राणि कुन्तान्वा । परस्परोल्लासितशल्यपल्लवे । मृषा मृधं सादिवले कुतूहलान्नलस्य नासीरगते वितेनतुः ॥' इति नैषधे । 'शल्यं शस्त्रं कुन्तश्च' इति तद्रुत्तिः । तथा समरावसरे शरीरान्तःप्रविष्टानि लोहशल्यानि वा । तथा रागद्वेषद्रोहादिशल्यानि वा जुषन्ते भजन्तीति शल्यजुषो वर्तन्ते । च पुनरियं लक्ष्मीः चला चपला वर्तते । किंवत् । करिणां दन्तिनां कर्णतालवत् । पनरनिलेन प्रबलपवमानेनान्दोलितो वेल्लितस्तरलीकृतो यः केतुः प्रासादशिर शिखरस्थायुकध्वजस्तद्वत् ॥
શ્લોકાઈ
પૃથ્વી ઉપર ઈન્દ્રસમાન હે રાજન, કૂર, શત્રુને ઘાત કરનારા, શસ્ત્રોને ધારણ કરનારા અર્થાત રાગદ્વેષરૂપી શલ્યને વહન કરનારા એવા પાયદળ વડે પણ મારે સયું हि० सौ० ६९
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो. १६८-१७०
હાથીના કાનની જેમ તેમ પ્રાસાદના શિખર ઉપર રહેલી પવનવડે કંપાયમાન ધ્વજાની જેમ ચંચલ એવી લક્ષમીનું પણ મારે કંઈપણ કાર્ય નથી. ૧૬૮
इदं च राज्यं नरकप्रतिश्रुतेः सुभूमभूमर्तुरिवास्ति लग्नम् । परं पुनः कारणमस्ति संसृतेर्नभोम्बुदाम्भोऽङकुरसंततेरिव ॥ १६९ ॥
हे नृप, च पुनरिदं श्रीमदादिमहामण्डलीकैः सम्राङभि भुज्यमान राज्य समप्रदिगन्तभृमण्डलप्रभुता सुभूमनाम्नो भूभर्तुर्भूमीसार्वभौमस्य चक्रवर्तिन इव नरकस्य सप्तमटुर्गतेः प्रतिश्रुतेरङ्गीकारस्य लग्न प्रतिभूःसाक्षिकमिवास्ति । च पुनरिद राज्य राज्ञो भावो राज्य भूपतित्वं संसृतेः संसारस्य परं प्रकृष्ट कारण हेतुरस्ति । किमिव । नभोम्बुदाम्भ इव । यथा श्रवणवारि अङकुरसंततेर्धान्यतृणादिप्ररोहपरम्परायाः परमं कारणं विद्यते ॥
પ્લેકાર્થ હે રાજન, આ રાજ્ય સુભૂમચક્રવતની જેમ સાતમી નરકને આપવામાં સાક્ષીરૂપ છે! જેમ શ્રાવણમાસના મેઘનું જલ અંકુરની વૃદ્ધિના કારણરૂપ છે તેમ રાજ્ય સંસારની वृद्धिना ५२ ४२५३५ ७. ॥१९॥
भवन्ति योग्या विभवा भवादृशां न काबिलक्ष्माधव मादृशां पुनः । यदन्तरायं प्रणयन्ति मुक्तिपूःप्रयायिनां दुःशकुना इवाङ्गिनाम् ॥ १७० ॥
हे काबिलनानो मुद्गलमण्डलस्य श्रीमन्जन्मजनपदस्य माधव चक्रवर्तिन, अमी विभवा. विशिष्टराज्यादिलाभाकलिताः भवा उत्पत्तय इत्यर्थध्वनिरपि । विभवा विभूतयः धनधान्यद्विपदचतुष्पदसंपदः भवादृशां सांसारिकसुखाभिलाषिणां युष्मादृशामेव योग्या उचिताः । न पुनर्मादृशां विमुक्तसर्वसङ्गानां निवृत्तिनितम्बिनी विनिर्मिताविरलविलासास्वादरसिका. यितमनसां साधूनाम् । यत्कारणादमी विभवा विशिष्टा विरुद्धा वा भवाः जन्मपरम्परा अथ वा धनधान्याधुपरि अतिमूर्छावत्तया विशेषेण सूक्ष्मवादरादिभेदभिन्नपृथिव्यप्तेजोवा. युवनस्पतिनिगोदाधिक्येन भव: संसारो येभ्यस्ते विभवा मुक्तिपुरि सिद्धिनगर्या प्रयान्ति गच्छन्तीत्येवंशीलानामङ्गिनां भविकजनानां दुःशकुना इव प्रतिकूलविहगा इव विघ्नमन्तरायं कुर्वन्ति । यतः सग्रन्थाः मोक्षं गन्तुमशक्तास्ततो निर्ग्रन्थत्वमेव वरं शिवपदप्राप्तिसाधनम् ।।
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, આ વૈભો આપ જેવાને માટે એગ્ય છે પરંતુ અમારા જેવા સર્વસંગના ત્યાગીઓ માટે ઉચિત નથી. મુક્તિરૂપી નગરી તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા ભવ્યજીવોને અપશુકનની જેમ આ વૈભવ વિનરૂપ છે. ૧૭૦ મા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १७१-१७२ ] हीरसौभाग्यम्
५४७
शिखामणेस्तस्य निरीहताजुषां बलाहकस्येव निशम्य निःस्वनम् । मुदाविरासीदवनीशमानसे विदूरभूमाविव बालवायुजम् ॥ १७१ ॥ अवनीशस्य विश्वंभराभर्तुरकब्बरसाहेानसे हृदये मुत प्रमोद आविरासीत्प्रकटीभवति स्म । किमिव । बालवायुजमिव । यथा विदूरनाम्नो भूधरस्य भूमौ रत्नोत्पत्तिपृथिव्यां बालवायुजं वैदूर्यरत्नमाविर्भवति । किं कृत्वा । निरीहताजुषां निर्गता ईहा सर्वेष्वपि पुत्रकलनधनप्रमुखसांसारिकधनुषङ्गेषु स्पृहा वाञ्छा येषां ते निरीहास्तेषां भाव जुषन्ते सेवन्ते इति निरीहताजुषस्तेषां निःस्पृहत्वभाजां वशिनां शिखामणेः चूडामणे: शिरोरत्नस्य सरेनिःस्वन पूर्वोक्तवस्तूपादाननिषेधसूचकवाचं निशम्य श्रुत्वा । कस्येव । बलाहकस्येव । यथा मेघस्य नि:स्वनं बालवायुजं श्रृणोति । वर्षाकाले हि सजलजलदगजितमाकर्ण्य विदूरपर्वतक्षितौ वैदूर्यरत्नशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति ख्यातिः। अघुनापि यथा अर्बुदाघचलवंशभूमीषु प्रथमवृष्टिजलक्लिन्नमेदिनीषु वंशाङ्कुरा भुवं निभिंद्य निर्गच्छन्तः श्रूयन्ते दृश्यन्ते च कैश्चित्तद्वदिति ॥ इति साहिदीयमानवस्त्वनुपादाने सरिप्रत्युत्तरवचः ॥
શ્લેકાર્થ વણકાળમાં મેઘની ગર્જના સાંભળીને વિરપર્વતની ભૂમિમાં વિર્ય રત્ન પ્રગટ થાય તેમ નિસ્પૃહ-શિરામણી આચાર્યદેવની વાણી સાંભળીને અકબરના હૃદયમાં અત્યંત આનંદ ઉત્પન્ન થયા. ૧૭૧ છે
शशय सरिं कमिता ततः क्षितेः किमप्युपादाय कृतार्थ्यतामहम् ।
न यत्करः पात्रकरोपरि स्म' भूत्स मोघजन्मा विपिनप्रसूनवत् ॥ १७२ ॥ ततो मुदाविर्भवनानन्तरं क्षितेः कमिता भूमीकामुको वसुधाधवोऽकब्बरः । 'इत्यमी घसुमतीकमितारः' इति नैषधे । सूर्ति प्रति शशंस शंसति स्म बभाषे । किमुवाच । हे प्रभो, किमपि किंचिदपि मदीय मामकीनं वस्तु पदार्थमुपादाय गृहीत्वा प्रभुणाह कृतः सिद्धोऽर्थः कार्य यस्य स कृतार्थः कृतकृत्यः कृतार्थ करोतीति कृतार्थयति ततः कसे कृतार्थ्यतां सफलः क्रियताम् । हि यस्मात्कारणात् यत्करो यस्य पाणि: पात्रस्य साघो. दर्शनार्हस्य दानावसरे करस्य हस्तस्योपरिष्टान्न स्म भूत् नाजनि न संजातः । स पुमान विपिनप्रसूनवत्कान्तारकुसुममिव मोघजन्मा निष्फलावतारो जातः ॥
શ્લેકાર્થ ત્યાર પછી અકબર સૂરિજીની પ્રશંસા કરતા બોલ્યા હે ભગવન, આપ મારી કઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરીને મને કૃતાર્થ કરે. કહ્યું છે કે જેને હાથે દાન કરવાના અવસરે સુપાત્ર ઉપર નથી તેને જન્મ વનના પુષ્પની જેમ નિષ્ફળ છે. ૧૭૨ છે • 'स्वभूत्' इति पाठः प्रतिभाति.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १४ श्लो० १७३ - १७४
नबोद्धतं दन इवाम्बुधेः सुधां मृदव हेमोपकृतिस्तनोरिव । श्रियस्तथा सारमिदं मुनीन्द्र यत्क्रियेत सा पात्रकराब्जसङ्गिनी ॥ १७३ ॥
हे मुनीन्द्र, तथा तेन प्रकारेण श्रियः लक्ष्म्या इदमेतत्सारं वर्तते । यत्सा श्रीः पा त्रस्य साधोः कराब्जस्य पाणिपद्मस्य सङ्गोऽस्ति अस्याः इति पात्रकराब्जसङ्गिनी क्रियेत विधीयेत । तथा कथम् । यथा दध्नः पयः सुतस्य सादरं नवोध्दतं नवनीतं प्रक्षणमास्ते। पुनर्यथा अम्बुधेः क्षीरसमुद्रस्य सारं सुधां पीयूषम् । नवीनसृष्टिनिर्माणमनुजाभ्यवहारेषु धान्येषु जुगुप्सां कुर्वाणैर्गीर्वाणैः स्वाशनार्थमभ्यर्थितो मधुमथनः प्रथमतः पीयूपार्थमेव पयोनिधिं मथितवानिति श्रुतिः । पुनर्यथा मृदो धातुमृत्तिकायाः सार ं हेम स्वर्णम् । पुनर्यथा तनोः शरीरस्य सारमुपकृतिरुपकारः । यदुक्तम्- 'दान वित्तात वाचः कीर्तिधर्मी तथायुषः । परोपकरणं कायांदसारात्सारमुद्धरेत् ॥' इत्युक्तेः ॥ इति गुरोर्दानाय पुनराग्रहः ॥
શ્લાકા
હે મુનીન્દ્ર, દહીનેા સાર માખણ, ક્ષીરસમુદ્રના સાર અમૃત, માટીના સાર સુવર્ણ અને શરીરના સાર જેમ પ૨ાપકાર છે, તેમ લક્ષ્મીને સાર સુપાત્રના કરકમલની સગિની કરવી તે જ છે. (કહ્યું છે કે : ધનથી દાન, વાણીથી આદર, જીવિતથી કીતિ અને ધમ તેમજ શરીરથી પરાપકાર કરવા. આ પ્રકારે અસારથી સાર વસ્તુને ગ્રહણ કરવી लेथे.) ॥ १७३ ॥
aat भाण प्रभुरब्धिनन्दना स्वतन्त्रचारा व्यभिचारिणीव या ।
श्रयेत तां गन्धकलीमलीव को वृणोमि किं चान्यदहं महीमणे || १७४ ॥
ततो नृपवाक्यानन्तरं प्रभुहरसूरिर्वभाण भाषते स्म । हे महीमणे रत्नगर्भारत्न, या अब्धिनन्दना क्षीरनीरनिधितनया श्रीर्व्यभिचारिणीवासतीष स्वतन्त्र स्वेच्छया चरति भ्राम्यतीत्येवंशीला स्वतन्त्र चारो विचरण भ्रमण यस्याः सा स्वतन्त्रचारा आस्ते । ततः कारणात् तां पांसुलामित्र श्रियं को महात्मा उत्तमः पुमान् श्रयेत भजेत । अपि तु न कोऽपि । कामिव । गन्धकलीमिव । यथा अली भृङ्गो भ्रमरः गन्दकलीं चम्पकलिकां नाश्रयेत् । 'न षट्पदो गन्धकलीमजिघ्रत' इति सूक्ते । किं च मत्कथितमधार्यताम् । एतेषु भवत्कथितपदार्थेषु मम प्रयोजनं नास्ति । अहं किंचिदन्यत् वृणोमि भवत्पार्श्वे याचे |
લેાકા
પૃથ્વી ઉપર રત્નસમાન હૈ રાજન્, લક્ષ્મી વ્યભિચારિણી સ્ત્રીની જેમ સ્વેચ્છાચારિણી છે, તે માટે જેમ ભ્રમર ચંપકકલિકાને ના ઇચ્છે તેમ કુલટા સ્ત્રી જેવી લક્ષ્મીના કાણુ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १७४-१७६ ] हीरसौभाग्यम्
ઉત્તમ પુરુષ આશ્રય કરે ? તેથી આપે કહેલા પદાર્થોમાંથી કોઈપણ પદાર્થીનું મારે પ્રયેાજન નથી, તે છતાં આપની પાસે ખીજી કેાઈ વસ્તુની યાચના કરું છું. ॥ ૧૭૪ ૫
५४९
निवेशिता ये नरकेषु नारका इवाङ्गिनो गुप्तिषु सन्ति ते विभो । विमुञ्च तानित्यमुदीर्य तस्थुषि व्रतीश्वरेऽभाषत भूवृषा पुनः ।। १७५ ।।
पुनः प्रभुयाच्ञोपरि भूवृषा भूमीन्द्रोऽभाषत । कस्मिन् सति । इत्थममुना प्रकारेण उदीर्य उक्त्वा याचनां कृत्वा व्रतीश्वरे सूरीन्द्रे तस्थुषि स्थिते सति मौनमवलम्बमाने सति । इत्थं कथम् । हे साहे, नरकेषु दुर्गतिषु नारका इव ते तव गुप्तिषु कारागारेषु ये अङ्गिनः प्राणिनो जना निवेशिताः क्षिप्ताः सन्ति तान् विमुञ्च स्वैरचारिणो मुत्कलान् कुरु ॥ इति गुरोर्बन्दिमोचनार्थ याचना ||
શ્લેાકા
હું ખાદશાહ, નરકેામાં જેમ નારકા રહેલા છે તેમ આપના કારાગારમાં જે બંદીજના રહેલા છે, તેમને મુક્ત કરા, આમ કહીને આચાર્ય દેવ મૌન રહ્યા ત્યારે અકખરબાદશાહ
माया ॥ १७५ ॥
पृवत्सपत्नैरिव वन्यजन्तवः शकुन्तपोता इव वा शशादनैः ।
fararasa देव धीवरैरमीभिरुद्वेगमवापिता जनाः ॥ १७६ ॥
हे देव भट्टारक, अमीभिः कारागारवासिभिः अन्यायाजन्यकारिभिः नृशंसैर्जनाः । प्रजा लोकाः उद्वेग संतापमकराकरदण्डादिकरणैर्महोपद्रवमवापिता लम्भिताः । कैरिव । पृषत्सपत्नैरिव ! यथा पृषतां मृगविशेषाणां सपत्नैः प्रत्यर्थिभिः केसरिभिः । 'पृषत्कि - शोरी कुरुतामसंगतम्' इति नैषधे । वन्या वने भवाः मृगशशशम्बरादयो जन्तवः प्राणिनः काननसत्त्वाः संताप्यन्ते । पुनः कैरिव । शशादनैरिव । यथा श्येनैः शकुन्तानां विहंगमानां पोता बालाः शकुन्ताः पोताश्च लघुवृद्धपक्षिण उद्विज्यन्ते । ' श्येनः पत्री शशादन:' इति हैम्याम् । तथा च - ' नभसि महसां ध्वान्तध्वाङ्क्षप्रमापणपत्रिणामिह विहरणैः श्यैतां पातां रवेरथ धारयन् । शश विशशनत्रासादाशामयाच्चरमां शशी तदधिगमनात्तारापारापतैरुदडीयत ||' इति नैषधे । पुनः धीवरैरिव । यथा कैवर्तकै विसारवारा मत्स्यगणा उद्वेग प्राप्यन्ते । 'विसारः शकली शक्ली शम्बरोऽनिमिषस्तिमिः' इति हैम्यां मीननामानि ॥
શ્લાકા
હે દેવ, જેમ કેશરીસિંહૈાથી હરણુ આદિ વનચર જીવા સંતાપ પામે, સિ’ચાણાએ વડે પક્ષીઓના બચ્ચાઓને ઉપદ્રવ થાય તથા મચ્છીમારો વડે માછલાઓના સમૂહ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १७६-१७८
સંતાપ પામે તેમ આ કારાગારવાસી કેદીએ વડે પ્રજા ઉપદ્રવવાળી અને અનેક પ્રકારના સંતાપવાળી બની હતી. છે ૧૭૬
अमी प्रजाम्भोजरमा हिमागमा मुनीन्द्र नीतेः परिपन्थिका इव । पचेलिमेनेव निजांहसा मया निगृह्य तच्चारकगोचरीकृताः ॥ १७७ ॥ हे मुनीन्द्र, यत्कारणादमी बन्दिजनाः नीतेायस्य शिष्टाचारस्य परिपन्थिकाः प्रतिपक्षा इव वर्तन्ते । किंलक्षणाः । प्रजाः प्रकृतयः नगरपामजनपदादिवासिजना ए. वाम्भोजानि पद्मानि सुकुमारत्वात्कमलतुल्यास्तेषां रमा लक्ष्म्यः तासु हिमागमाः हेमन्तशिशिरसदृशाः। यथा हिमागमेन लक्ष्मीरादाय । विच्छायीकृत्येत्यर्थः । कमलानि गाल्यन्ते, तथा एभिरपि श्रीणां ग्रहणे कथैव का जीवा अभिगृह्यन्ते जनानां तस्मा. कारणान्नीतिविदा न्यायनिष्ठेन मया निगृह्य निग्रहं कृत्वा निगडयित्वा च चारकगोचरी कृताः कारागारनिवासिनो विहिताः । उत्प्रेक्ष्यते-पचेलिमेन परिपाक प्राप्तेनादयावनिकायामागतेन निजांहसा स्वकीयपापेनेव । 'अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमाप्यते इति वचनात् ॥
શ્લોકાથ
હે મુનીન્દ્ર, આ કેદીઓ ન્યાયના શત્રુ છે અને મારા પ્રજારૂપી કમલવા માટે શિશિર ઋતુ સમાન છે, અર્થાત પ્રજાના જીવનનું શોષણ કરનાર છે. તે માટે ન્યાયધર્મની રક્ષા કરવા માટે તેઓને નિગ્રહ કરીને કારાગારવાસી બનાવ્યા છે. છે ૧૭૭
अगण्यपुण्यादिव पक्रिमान्निजात्तथापि वाक्याघतिजम्भविद्विषाम् । समुद्ता दुःखमहान्धकूपतो यदृच्छयामी विचरन्तु बन्दिनः ॥ १७८ ॥ हे प्रभो, अमी बन्दिना बन्दिजनाः कारागारीभूताः अपि यदृच्छया स्वतन्त्र वि. चरन्तु स्वस्वस्थाने गत्वा स्वैरं क्रीडन्तु । किंभूताः । यद्यप्यमी हिंस्रा इवानेकसत्वो जकाः सन्ति, तथापि यतिजम्भविद्विषां वाचंयमवासवानां तत्रभवतां भवतां वाक्यान्मदनुग्रहकारिवचनात् दुःखमेव महानतिगुरुः पातालविधरोपमो योऽन्धकूपो घोरान्धकारनिचितावटस्तस्मादुद्धृता अर्थात्तत्र पूर्व पतिताः पश्चान्निष्काशिताः । उत्प्रेक्ष्यतेनिजादात्मनैष प्राचीनजन्मन्याचीर्णादत एव स्वकीयात्तथा पक्त्रिमात्परिपाकभाव प्राप्तादुदयावलिकायामायातात् तथा अगण्याद्गणयितुमशक्यादतिबहुलात्पुण्यात्सुकृतादिव ॥ इति सूरिवाक्याद्वन्दिमोचनम् ॥
શ્લેકાર્થ હે ભગવાન, આ કેદીઓ જે કે હિંસક અને કર છે, છતાં માને કે તેઓના
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १७८-१८०] हीरसौभाग्यम्
પૂર્વસંચિત પુણ્યના પરિપાકરૂપ આપના અનુગ્રહકારી વચનથી મહાદુઃખરૂપ અંધકારમય ફૂવારૂપ જેલમાંથી ઉદધૃત થયેલા ભલે સ્વેચ્છાપૂર્વક વિચારે છે ૧૭૮ છે
इयं तु पूज्येषु परोपकारिता प्रसादनीयं निजकार्यमप्यथ । तमूचिवानेष यदगिनोऽखिलानसूनिवावैमि ततः परोऽस्तु कः ॥ १७९ ॥
हे सूरयः । तु इति विशेषद्योतकम् । अवधारयन्तु वा । 'तु विशेषेऽवधारणे' इत्यनेकार्थः । इय बन्दिजनमोचनलक्षणा पूज्येषु भुवनजनाभ्यचनीयेषु श्रीमत्सु केवलं परोपकारिता परेषु आत्मव्यतिरिक्तेषु जीवेषु उपकारिता उपकारकरणशीलता परोपकर्तृत्वमेव । अपि पुनर्निजकार्य स्वकृत्यमपि प्रसादनीय प्रसाद्य सद्योवाच्यम् अथ इत्युक्तेरनन्तरमेष सूरिस्तमकब्बर प्रति ऊचिवान् कथयति स्म । हे साहे, अहमखिलान समस्तानपि अङ्गिनो जन्तून असून स्वप्राणानिवावैमि निजजीववजानामि । ततः तर्हि परः कोऽस्तु । न कोऽपीत्यर्थः ॥
બ્લેકાર્થ
હે સૂરિવર, આ બંદીજનોને મુક્ત કરવારૂપ આપની માંગણી, જગતપૂજ્ય એવા આપના માટે નરી પોપકારિતા જ સૂચવે છે; છતાં પણ આપ તેને પિતાનું કાર્ય માને છે ? આ પ્રમાણે બાદશાહે કહ્યું ત્યારે આચાર્યદેવે કહ્યું કે હે રાજન, હું સર્વે અને મારા પ્રાણની જેમ જાણું છું તેથી મારા માટે “પર” કેણ હોઈ શકે ! અર્થાત્ ४ नही ॥ १७८ ॥
सुखं निखेलन्तु विलासविष्किरास्त्वया विमुक्ता निजपञ्चरात्पुनः । निरोधदुःखं स्वगृहैर्वियोगिनस्तुदत्यमून्यत्तुहिनं तरूनिव ॥ १८० ॥
हे साहे, निजपञ्जरात्स्वकीयकाष्ठकोष्ठात्त्वया विमुक्ताः श्रीमता निष्कास्य रोधान्मुत्कला मुक्ताः स्वेच्छाचारिणः कृताः विलासविष्कराः क्रीडाविहंगमाः पुनः पूर्ववत्सुख सुखेन निखेलन्तु रमन्ताम् । यत्कारणात्स्वेषामात्मनां गृहैरै वियोगो विरहोऽस्त्ये. षामिति वियोगिनस्तानमून्विहंगान्निरोधो निरुध्य रक्षणं पञ्जरक्षेपण च तस्य दुःखमसात तुदति पीडयति । किमिव । तुहिनमिव । यथा तुहिन हिम हिमानीव तरून्पीडयति दहति ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, તમારા પાંજરામાં કીડાથે રાખવામાં આવેલાં પક્ષીઓને પણ આપ મુક્ત કરાવે. જેથી તેઓ પણ પૂર્વની જેમ સુખપૂર્વક ક્રીડા કરે, કારણ કે તેઓની
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १८०-१८२
પિતાની પત્નીઓથી વિગ કરાવી તે પક્ષીઓને પકડીને પાંજરામાં રાખવા તે પણ તેઓના માટે દુખના કારણરૂપ છે. જેમ હિમ વૃક્ષને પીડા કરે અર્થાત બાળે, તેમ પક્ષીઓને પાંજરામાં પૂરવાં તે તેમના માટે અત્યંત દુખદાયી છે. તે ૧૮૦
नभश्चराम्भश्वरभूमिचारिणां वपुष्मतां स्वैरसुखप्रचारिणाम् । निमालयनीतिदृशा चराचरं भवानिशं साधुरिवाभयप्रदः ॥ १८१॥
हे साहे, नभस्याकाशे चरन्तीति नभश्चराः पक्षिणः, तथा अम्भसि पानीये चरन्तीति अम्भश्चारिणो मत्स्या मकरादयः, तथा भूमौ पृथिव्यां चरन्तीत्येवंशीला भूमिचारिणः शशशम्बरवराहहरिणादयो वन्या गोमहिषपश्वेडकादयो ग्रामीणास्तेषां वपुष्मतां देहिनां जन्तूनां त्वं नीतिशा न्यायचक्षुषा चराचर स्थावरजङ्गमरूपं जगन्निभालयन स्वात्मव त्सर्गाऽपि सत्त्वाः पालनीया इति बुद्धया पश्यन्ननिशं निरन्तर साधुरिव प्रथिवीजलानलवायवनस्पतित्रसाभिधानानां षणां कायानां पालयितेव अभय जीवितदान प्रददाती. त्यभयप्रदो भव एधि । किं च । वपुष्मतां स्वैर स्वेच्छया सुखेन मनसा तेन च प्रचरन्तीत्येवंशीलास्तेषाम् ॥ इति पञ्जरपक्षिमोचनमार्गणम् ॥
લેકાર્થ હે રાજન, સ્વેચ્છાપૂર્વક સુખથી વિચરનારાં પક્ષીઓ આદિ નશ્ચર , મત્સ્યઆદિ જલચર છે, અને હરણ, વરાહ, ગાય, ભેંસ, પાડા આદિ ભૂચર જીવેને વાયદૃષ્ટિથી જોનારા આપ પિતાના પ્રાણની જેમ જતા સાધુની જેમ નિરંતર અભય આપનારા બને. ૧૮૧
इति निशम्य दयोदयगर्भितं क्षितिपतिर्यतिशीतरुचेर्वचः ।
कवितृकाव्यमिवाप्रतिम गुणैर्मनसि तं प्रशशंस चमत्कृतः ॥ १८२ ॥ शितिपतिरकब्बरसाहिः चमत्कृतः आश्चर्य प्राप्तः सन् मनसि चित्ते एव गुणैः श. मदमकृपासत्त्वादिभिरप्रतिममसाधारणं तं सरि प्रशशंस प्रलाद्यते स्म । किं कृत्वा । यतिशीतरुचेर्मनिमृगाङ्कस्य इत्यमुना बन्दिविहगादिमोचनद्वारा दयाया यावजगजन्तृपरि कृपाया उदयः प्रादुर्भावः गर्भे मध्ये जातोऽस्येति तद्दयोदयगर्भितं करुणाकलित वचो विभुघाक्यं निशम्य श्रुत्वा । वचोऽपि किंभृतम् । गुणैनिःस्पृहताशान्तरसादियुक्ततापरोपकारितादिभिरप्रतिममनपमम् । किमिव । कवितृकाव्यमिव । यथा कवितः कवेः काव्यं कवित्व गुणैरुपमोत्प्रेक्षाप्रसादकान्तिश्लेषालंकारादिभिरप्रतिमं न विद्यते प्रतिमा प्रतिबिम्ब यस्य तादृशं स्यात् ।।
કાર્ય આચાર્યદેવના દયાગર્ભિત વચન સાંભળીને અકબરબાદશાહ ચિત્તમાં ચમત્કાર પામ્યા અને કવિની કવિતામાં રહેલા ઉપમા, અંલકાર, ઉપ્રેક્ષા અને શૈલેષ આદિ અસાધારણ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो १८२-१८५]
हीरसौभाग्यम्
५५३
ગુણોની જેમ આચાર્યદેવમાં રહેલા સમ, દમ, દયા, દાન અને પરોપકારિતા આદિ અસાધારણ ગુણની પ્રશંસા કરી. તે ૧૮૨ मनसा साहिः किं प्रशशंस । तदेवाहप्रावीण्यमन्यहितकर्मणि पश्यतैषां
तथ्य यतो व्यवसितिर्महतां परार्था । विश्वं शशीव धवलत्यखिलं कलाभि
रम्भोभरैर्जलधरोऽपि धरां धिनोति ॥ १८३ ॥ मर्धा दधाति बसुधां भुजगाधिराजो
नैःस्थ्यं निहन्ति मणिरध्वरभागभाजाम् । आमोदयन्ति हरितो हरिचन्दनानि
भिन्दन्ति संतमसमम्बरकेतवोऽपि ॥ १८४ ॥ साला दिशन्ति च फलानि पचेलिमानि
वावंशा अपि वहन्ति पयःप्रवाहान् । विश्वोपकारकरणैकनिबद्धक:
रेभिर्बभूव वसुधा किमु रत्नगर्भा ॥ १८५ ॥
एषाममीषां सरीणामन्येषां स्वव्यतिरिक्तानां जन्तूनां हितकर्मणि इष्ठनिर्मापणे प्रावीण्यं चातुर्य पश्यत भो लोकाः, विलोकयत । यतः कारणान्महतामुत्तमानां व्यवसितियापारः प्रयत्नो वा परेषामेवार्थः प्रयोजनं यस्यास्तादृश्य इति । तथा सत्यां तदेव दर्शयति-शशी चन्द्रमाः कलाभिश्चन्द्रिकाभिः कृत्वा विश्व जगद्धवलत्युज्ज्वलीकरोति । किंभूतं विश्वम् । अखिलं समस्तमपि । अपि पुनर्जलधरो मेघोऽपि अम्भोभरैर्वृष्टिरूपैः पयःसमूहः कृत्वा धरां वसुधां भूमी धिनोति निदाघदाघनिवारणनवाङ्करनिकुरम्बकरणादिना प्रीणयति । पुन(जगाधिराजः शेपनागेन्द्रो भूम मस्तकेन वसुधां दधाति बिभर्ति । पुनरध्वरभागभाजामध्वराणां यज्ञानां भागमंशं भजन्तीति देवाः क्रतुभुक्त्वात् । 'स्वाहास्वधाक्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैम्याम् । 'मखांशभाजां प्रथमो निगद्यसे' इति रघौ । 'मुखं मखास्वादविदां वदन्ति' इति नैषधे । मखास्वादविदां देवानां मुखं वद्विरित्यर्थः । 'बहिर्मुखा निमिषदेवतनाकिलेखाः' इति हैम्याम् । तेषां सुराणां मणिश्चिन्तारत्नम् । नैःस्थ्यं दारिध्र निहन्ति नाशयति । पुनहरिचन्दनानि श्रीखण्डपादपाः हरितो दिश आमोदयन्ति सौरभयन्ति सुरभीकुर्वाणाः सन्त आमोदयन्ति सप्रमोदान कुर्वन्ति हर्षयन्ति पुनरम्बरकेतवो भास्कराः हि० सौ० ७०
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १८५-१८६
संतमसमन्धकारं भिन्दन्ति निर्दलयन्ति । च पुनः सालाः सर्वजातीयाः पादपाः पचेलिमानि फलानि दिशन्ति यच्छन्ति । तथा वार्धेः समुद्रस्य वशाः पत्न्यो नद्योऽपि पयःप्रवाहान् पानीय प्ररान वहन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-.विश्वेषां जगतां समस्तजन्तजातानां वा य उपकार: समीहितकरणं तत्र एका अद्वितीया निबद्धा रचिता कक्षा स्वीकारो यैस्तादृशैरेभिश्चद्रादिपदाथैः सूरिभिर्वा वसुघा एषा विश्व भरा रन्तगर्भा बभूव रत्नानि मणयो रत्नपुरुषा वा गर्ने मध्ये यस्याः तादृशी जातेव । रत्नगर्भेत्यभिधानमेभिर्भूमरभूदिव ।। त्रिभिर्विशेषकम् ॥
કલેકાર્થ અહે, આચાર્યની પોપકારરસિકતા તે જુઓ, ખરેખર ? ઉત્તમ પુરુષનો વ્યવસાય જ પરોપકાર માટે હોય છે, તે વાત સર્વથા સત્ય છે. જુઓ, ચન્દ્ર પિતાની કળાઓ વડે વિશ્વને ઉજવળ કરે છે, મેઘ જલધારા વડે પૃથ્વીને તૃપ્ત કરે છે અર્થાત્ ખુશ કરે છે, શેષનાગ મસ્તક વડે પૃથ્વીને ધારણ કરે છે, ચિંતામણિ રત્ન મનુષ્યની દરિદ્રતાને હણે છે, ચંદનવૃક્ષ પિતાની સુવાસથી દિશાઓને સુવાસિત કરે છે, સૂર્ય જગતનાં અંધકારને ભેદે છે, વૃક્ષો મનુષ્યોને પરિપકવ ફળ આપે છે, તેમજ નદીઓ જલપ્રવાહને વહન કરે છે. ખરેખર, જગતને ઉપકાર કરવામાં પિતાની કક્ષા બાંધી છે એવા આ પદાર્થો અને આચાર્યશ્રી સમાન પુરુ વડે જ પૃથ્વી પરનગર્ભા છે. જે ૧૮૩ ૧૮૪ ૧૮૫
शशंस साहिर्जनयन्ति मन्मनोविनोदमेते विवुधा इव प्रभो । अमृन्परं नाहमवैमि बिभ्रतः शमीद्रुमान्वह्निमिवार्तिमन्तरा ॥ १८६ ॥
साहिरकब्बरः शशंस कथयति स्म । हे प्रभो, एते विहंगमा मन्मनोविनोदं मम मनसश्चित्तस्य विनोदं क्रीडां जनयन्ति । के इव । विबुधा इव । यथा पण्डिता विवि. धशास्त्रगोष्ठीकाव्यादिरसैः मनोविनोदमुत्पादयन्ति । यदुक्तम्-'गीतशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्' इति । परं पुनरहममून विहगान अन्तरा मनोमध्ये अति पीडाञ्चितां वा बिभ्रतोधारयतो नामि न जाने। कानिय । शमीद्रुमानिव । यथा शमीवृक्षाः 'खेजडी' इति प्रसिद्धाः अन्तरा मध्ये वह्निमनलं बिम्रति । 'शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम' इति रघुवंशे॥
શ્લેકાર્થ
અકબરબાદશાહે કહ્યું કે, “હે પ્રભે, આ પક્ષીઓ પંડિતની જેમ મારા મનને આનંદ આપનારાં છે. પરંતુ શમી (ખેરડી) ના વૃક્ષમાં રહેલા અગ્નિની જેમ તેઓના મનની પીડા હું જાણતા નથી. ૧૮૬ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १८७-१८८]
हीरसौभाग्यम्
शापेन कस्यापि मुनेरिवानिशं निरुध्यमाना विविधाः खगा मया । निर्मुक्तिभाजो भवदीयभाषितैरेते स्वतंत्र विचरन्तु सत्वरम् ॥ १८७ ॥ .
हे प्रभो, एते विविधा नानाजातीया अनेकजातिजन्मानो मयूरशुकसारिकाकाकपिकचकोरप्रमुखाः खगाः विहंगमाः भवदीयैः श्रीमत्संबन्धिभिः भाषितैः कथितैः निर्मुक्तिं बन्धनं परेभ्यो मोक्ष भजन्तीति निर्मुक्तिभाजः मया विमुक्ताः सन्तः सत्वरं शीघ्र स्वतंत्र स्वेच्छया विचरन्तु सुखं स्वैरमितस्ततो व्रजन्तु विशिष्ठां मनोभिलषितां वा चूर्णि कुर्वन्तु । खगाः किं क्रियमाणाः । मया अनिशं निरन्तरं निरुध्यमानाः पञ्जरादिषु प्रक्षिप्य संरक्ष्य. माणाः रोधं प्राप्यमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-कस्यापि कोपनस्य दुर्वासःप्रमुखस्य कस्यचिदनिदिष्टनाम्नी मुनेस्तापसस्य आक्रोशवाक्येनेव अनिष्टवद्वसेत् ॥ ..
શ્લેકાર્થ - હે પ્રભો, દુર્વાસા આદિ કઈ ક્રોધી તાપસ વડે અપાયેલા શાપની જેમ મારા વડે પાંજરામાં કેદ કરાયેલાં પક્ષીઓને આપનાં વચનથી હું બંધનમુક્ત કરું છું. ભલે, તેઓ સત્વરે સ્વેચ્છાપૂર્વક વિચારે છે ૧૮૭ છે
भास्वत्करा इव मृदूरभुवः समेता
गृहीत दन्तिहयहेममुख न किंचित् । तेन प्रसाद्य किमपि स्वविधेयमेष प्राप्यः कृतार्थपदवीमिति भूभुजोचे ॥१८८॥
भूभुजा साहिना इत्यमुना प्रकारेण ऊचे कथ्यते स्म । इति किम् । हे श्रीसूरयः, यूयं सु अतिशयेन दूरभुवः दविष्ठस्थानादगन्धारपुरान्मदाकरणवशात्समेताः इह पादावधारिताः । के इव । भास्वत्करा इव । यथा सूर्यकिरणा अतिदूरादृशाधिकाष्टयोजनशतस्थायुकार्कमण्डलादायान्ति । अथ वा गमनानन्तरं मया प्रदीयमानं दन्तिनो मदोद्धुरगन्धसिन्घुराः, हया जात्यानेकजातीयोत्तुङ्गतुरंगमाः, हेम स्वर्णम्, तत्प्रमुस्त्रं तदादिकं किंचिन्न गण्हीत नादध्वम । तेन कारणेन किमपि स्वविधेयमात्मीयकार्य प्रसाद्य प्रसन्नीभूय कथ. यित्वा एषोऽहं कृतार्थपदवीं कृतकृत्यतां प्राप्यो लम्भयितव्यः ।।
શ્લોકાર્થ હે પ્રભે, જેમ સૂર્યનાં કિરણે આઠસો દશ એજન રૂપ અતિ દૂર પ્રદેશથી આવે છે તેમ મારા વડે બોલાવાયેલા આપ અતિ દૂર દેશથી પધારેલા છે છતાં ગજ, અશ્વ,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १८८-१९०
સુવર્ણ આદિ કંઈપણ ગ્રહણ કરતા નથી તે મારા ઉપર કૃપા કરીને ખાસ આપના માટે કંઈપણ ગ્રહણ કરીને મને કૃતકૃત્ય બનાવે; આ પ્રમાણે બાદશાહે કહ્યું ત્યારે આ ૧૮૮ છે
सम्यग्विमृश्य गुरुणा निजभूमिभर्तु
रामुष्मिकैहिकसुखप्रतिभूभविष्णुः । क्षीराब्धिसू नुरिव पर्युषणाष्टसंख्य
घस्रेष्वमारिमवनीरमणाद्ययाचे ॥ १८९ ॥ गुरुणा हीरविजयसूरिणा सम्यक् चित्तावधानदानपूर्वकं विचारयित्वा अवनीरमणादकब्बरसाहिपार्धात्पर्युषणायाः सांवत्सरिकपर्वणः वसुमिता अष्टसंख्या प्रमाण येषां तेऽष्ट संख्या धस्रा वासरास्तेषु अमारिं जगज्जीवाभयप्रदानं ययाचे अभ्यर्थयामासे । का इव । क्षीराब्घिमनुरिव । यथा केनचित्पुंसा वदान्यनृपपाश्चत्पाथोधिनन्दना श्रीयांच्यते । किं लक्षणाममारिम् । निजस्य सरेरात्मनः भूमिभर्तुरकब्बरस्यात्मनश्च आमुष्मिकं स्वर्गापवर्गभवं तथा जैहिकं पुत्रकलनधनधान्यमाण्डीकसार्वभौमादिपदवीसंभवं च यत्सुखे साते तयोः प्रतिभूभविष्णुः साक्षिणीभवनशीला ॥
मनीला ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ કેઈ પુરુષ, દાનેશ્વરી પાસે લક્ષ્મીની યાચના જર તેમ હીરવિજયસૂરિજીએ સમ્યફપ્રકારે વિચારીને પિતાના અને રાજાના અલેક-પરલેકના સુખ માટે સમર્થ સાંવત્સરિકપર્વરૂપ પર્યુષણના આઠ દિવસમાં દેશનજીને અભય આપવારૂપ 'अभारिनी यायना ४२१. ॥ १८६ ।।
उद्वेलिताखिलशरीरिकृपापयोधी- . __प्रेक्ष्य प्रभून्हृदि चमत्कृतिमादधानः । . चत्वार्यहान्युपरि सन्तु भवद्वतानां
चूलावदेत्र मम तं नृप इत्यवादीत् ॥ १९
॥
नृपः साहिस्तं सूरि प्रति इत्यवादीत् इदं वदति स्म । इति किम् । हे प्रभो, भव. दभिवतानां श्रीमद्याचितानां पर्युषणाष्टदिनानामुपरि अधिकानि मम पुण्यार्थ चत्वारि अहानि दिनानि सन्तु भवन्तु । किंवत् । चूलावत । यथा दशवकालिकादिकानां केषां. चिच्छास्त्राणामुपरि चूला भवति, यथा वा सप्तदशसहस्रयोजनप्रमाणलवणसमुद्रजलानामपरिष्टाज्जलशिखा जायते, तथवैते वासराः श्रीमददृतेभ्यो दिवसेभ्योऽभ्यधिका भृयासुः।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १९०-१९२ ]
हीरसौभाग्यम्
५५७
नृपः किं कुर्वाण: । वेलां कूलभूमीकृमतिक्रान्त उद्वेल उत्कण्ठः। उद्वेलता संजाता अस्मिन्नि त्युद्वेलितः । अखिलानां समग्राणां शरीरिणां जलस्थलाम्बरचारिणां प्राणिनामुपरि कृपा दयोदयः तद्रूपः पयोधिः समुद्रो येषां तादृशान्प्रभृन् हीरसूरीन्प्रेक्ष्य दृष्टा चमत्कृति यत्र तत्राप्येतेषां केवलं सर्व प्राणिषु करुणापरिणाम एव तदहो महानुभावा एवेत्याश्चर्यम् । आ सामस्त्येन सर्वाङ्गीणोल्लसद्रोमाञ्चकञ्चुकत्वेन दधानः बिभ्राणः ।
શ્લોકાઈ વેળાનું ઉલ્લંઘન કરનાર સર્વજીવદયારૂપ સમુદ્ર જેવા આચાર્યને જોઈને હૃદયમાં આશ્ચર્ય પામતા રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું: “મારા પુણ્ય માટે આપના પયુંષણના આઠ દિવસ ઉપર અધિક મારા ચાર દિવસ હે! જેમ દશવૈકાલિક આદિ શાસ્ત્રોની ઉપર ચૂલિકા-શિખા હોય તેમ શિખારૂપે ચાર દિવસ અધિક અમારિ પ્રવર્તન હે! | ૧૯૦ છે
प्रारभ्यमेच-कनभोदशमीं शमीश
यावन्नभस्य बहुलेतरपष्ठिका स्यात् । तावच्चरन्तु सुखमङ्गिगणात्रिलोकी
जीवातुनेव भवतां वचसेत्युदित्वा ॥ १९१॥ स्वाहाङ्कितं कजसुहृन्मितवासराणां
विभ्रद्विचित्ररुचिकाञ्चनचारिमाणम् ॥ अम्भोनभोवनतनूमदमारित्कं
प्रादायि तेन गुरवे फरमानषकम् ॥ १९२ ॥
तेनाकब्बरसाहिना स्वाहाङ्कितं निजनामकलितम्, तथा कजसुहृदः कमलबान्धवाः सूर्याः तैर्मितानां प्रमाणीकृतानां द्वादशसंख्याकानां वासराणां दिवसानाम्, तथा अम्भसां पानीयानाम्, तथा नभसाम् । वियच्चराणामित्यर्थः । तथा वनानामुपलक्षणाज्जनपदनगरपु. रग्रामाणां ये तनूमन्तः अम्भश्वरा मत्स्यकच्छपादयः नभश्वरा मयूरशुककलिविङ्कादयः वनचराः शशशम्बरहरिणादयः ग्रामादीनां महिषमेषादयः एतेषां जीवानाममारिः जीववत्पालनदया तत्सत्कं तत्संबन्धि स्फुरन्मानानां साहिनाममुद्राङ्कितलेखविशेषाणां षङ्क गुरवे हीरविजयसूरये प्रादायि प्रदत्तम् । किं कुर्वत । विशिष्टानि विचित्राण्यालेख्यानि यत्र रुच्या स्फुरज्ज्योतिषा युक्तस्य काञ्चनस्य । अथ वा विशिष्टा मनोज्ञा चित्रा विस्मयकारिणी । अथ वा विचित्रा नानाप्रकारा रुचिः कान्तियेस्य ताहशस्य काञ्चनस्य कनकस्य चारिमाणं मनोहरतां बिभ्रद्धारयत् । दतं किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा । इति किम् । त्रिलोक्यात्रिभुवनस्य जीवातुना जीवनौषधिनेव । आकाशेन खला ऊर्ध्वलोकः,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. ५५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० १९२-१९४
बिलादिना अधोलोकः, भूमिमध्यमलोकः, इति त्रिलोकी जाताः। भवतां श्रीपूज्यानां वचसा अङिगणा जन्तव्रजाः तावत्तावन्तं समयं सुखं सातेन चरन्त पर्यटयन्त भक्षयन्त वा यदृच्छया । 'चर गतिभक्षणयोः' अर्थत्वात् । किं यावत् हे शमीश उपशमवतामवतंस, मेचकनभोदशमीमारभ्य श्रावणबहुलदशमीदिनमादौ कृत्वा इदं तु गुर्जरमण्डलानुगतं वचः अन्यदेशापेक्षया तु भाद्रपदकृष्णदशमी स्यादिति श्रावणकृष्णदशमी प्रथमं संस्थाप्य यावत् यावता कालेन नभस्य भाद्रपदमासस्य बहुलेतरा शुक्ला अथ वा बहुलः कृष्णपक्षः तस्मादितरोऽन्यः शुक्लपक्षस्तस्य षष्ठिका षष्ठी तिथिः स्याद्भवेत् ॥ युगलम् ॥
શ્લોકાઈ
“શ્રમના સ્વામી હે શમીશ, આપના વચનથી ગુર્જરદેશની અપેક્ષાએ શ્રાવણ વદ અને મરૂદેશ આદિ અન્ય દેશની અપેક્ષાએ ભાદરવા વદ દશમીથી પ્રારંભીને ભાદરવા સુદ છઠ સુધી માછલા, કાચબા આદિ જલચર જીવે, મૃગ, હરણ આદિ સ્થલચર અને શુક, સારિકા આદિ ખેચર છે આ પ્રકારે ત્રણેકના જીવો “સંજીવની' ઔષધિ સમાન અભયરૂપ “અમારિ વડે સુખપૂર્વક સ્વતંત્રપણે વિચરણ કરે. આ પ્રમાણે કહીને અકબર બાદશાહે પિતાનાં નામથી અંક્તિ (બાદશાહની મહોર છાપ યુક્ત) વિચિત્ર પ્રકારની કાંતિવાળા સુવર્ણાક્ષરની સુચારૂતા ધારણ કરનારા “બાર દિવસની અમારિ પ્રવર્તાના રૂપનાં છ ફરમાન આચાર્યદેવને સુપ્રત કર્યા. ૧૯૧ ૨ ૧૨
..
व्यक्तिर्यथा प्रथममार्ण्यत गुर्जराणां
सौराष्ट्रमण्डलफतेपुरदिल्लिकानाम् । द्वैतीयिकं सदजमेरुकृते तृतीयं __तुर्य पुनर्निखिलमालवमण्डलस्य ॥ १९३ ॥ श्री लाभ लाभपुर युङमुलतान नाम
नीवृद्वयस्य कुसुमाशुग बाण संख्यम् । षष्ठं तु रक्षणकृते स्वसवेशदेशे
तत्साधुसिन्धुरसना रजनीश्वरस्य ॥ १९४ ॥
तेषां षण्णामपि फुरमानानां व्यक्तिः पृथक् पृथक् कथनं यथेति ग्रन्थकृता प्रोच्यते । प्रथमं फुरमानं ग्रामनाम्रोः संस्काराभावः । क्वचित्क्रियते वचनापि न । तेनात्रापि संस्कारो न कृतः । इति गुर्जराणां धरित्रीमण्डलस्य । सु शोभनो भरतसार्वभौमप्रदत्तदेवदेशनाम: त्वात राष्ट्रः, सुराष्ट्रः, सुराष्ट्रः एव सौराष्ट्र इति सौराष्ट्र एव मण्डलः । अथ वा सौराष्ट्र:
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १९३-१९५] हीरसौभाग्यम्
नानो युगादिदेवनन्दनस्य मण्डलो देशः सौराष्ट्रमण्डलः । तथा फतेपुरं साहिराजधानी तदाश्रयेण मेवातमण्डलमागतम् । तथा दिल्लिका डिल्लीनामनगरी तत्कथनेन तत्पार्श्ववर्तिनोऽन्येऽपि मण्डलाः समायाताः । एतेषां मण्डलानां द्वितीयमेव द्वैतीयिकम् । स्वार्थ इकण्। तथा सन् प्रधानो योऽजमेरुदेशः तेन वनवकोटीकामरुस्थलीनागपुरादिदेशा लभ्यन्ते । तत्कृते तदर्थ तृतीयम् । पुनर्निखिलः समग्रोऽपि मालवमण्डलोऽवन्तिदेशस्तस्य । तद्ग्रहणेन निखिलापि दक्षिणदिक् तुर्य चतुर्थम् । तथा श्रिया लक्ष्म्या लाभः प्राप्तिर्यत्र तादृशेन लाभपरेण लाभपरदेशेन पञ्चापनाना। मण्डलेनेत्यर्थः । तत्समीपस्था अपि तदग्रहणेन ज्ञेयाः। युनक्तीति तादृक् मुलताननामा नीवृज्जनपदः तयो यमुच्चमुलतानादिभेदाधुग्मं तस्य कुसुमाशुगः स्मरस्तस्य बाणाः शरास्तेषां संख्या यस्यः । पञ्चममित्यर्थः । पुनः साधुषु मुनिषु सिन्धः समुद्रः स एव रसना मेखला यस्या सा पृथ्वी तस्या रजनीश्वरश्चन्द्रः तस्य । एतावता यतिराजस्य हीरसूरेः स्वस्यात्मनः सवेशदेशे समीपे रक्षणकृते कदाचित्कस्याप्याक मिकागतस्य प्रत्ययकृते दर्शनार्थ स्वपावं स्थापनार्थ षष्ठं स्फुरमानमार्यत अर्पितम् ॥ युग्मम् ॥ इति पर्युषणाद्वादशदिनामारिफरमानप्रदानम् ॥
બ્લેકાર્થ
તે છ ફરમાને કયા ક્યા દેશસંબંધી હતાં, તેનું વર્ણન કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે કેઃ (૧) ગુર્જરદેશના ગ્રહણથી સૌરાષ્ટ્રદેશ સંબંધી. (૨) બાદશાહની રાજધાની ફતેહપુરને આશ્રયીને રહેલા મેવાડ અને દિલ્હી તથા તેની સમીપમાં રહેલા અન્ય દેશસંબંધી. (૩) અજમેર, કામરૂ, નાગપુર, સ્થલી પ્રદેશ આદિ સંબંધી (૪) સમસ્ત માનવદેશ સંબંધી (૫) લાભપુર-પંજાબ અને મુલતાન આદિ દેશ સંબંધી અને (૬) છઠું ફરમાન સાધુઓનાં ચન્દ્રસમાન શ્રી હીરવિજયસૂરિજીને પિતાની પાસે રાખવા માટે અર્પણ કરવામાં આવ્યું. આ રીતે છયે ફરમાને તે તે દેશમાં મોકલવામાં આવ્યાં. ૧૯૩ . ૧૯૪ છે
नैकक्रोशमितं न दृग्विषयभाक्पारं पयोराशिव
क्रीडत्कुञ्जरवाजिराजिवनितामर्त्यव्रजभ्राजितम् । नानानीडजमीननीरभरितं तड्डामराख्यं सर
स्तेभ्योऽदत्त निषिद्धमीननिधनं तद्विज्ञवाग्भिर्तृपः ॥ १९५ ॥
नृपोऽकब्बरस्तेषां सूरीणां विज्ञाः पण्डितशान्तिचन्द्रगणयस्तेषां वाग्भिः डामरसरो मत्स्यीविज्ञप्त्युपदर्शकश्लोकोक्तियुक्तिभिः निषिद्धं निवारितं मीनानां मत्स्यानां निधनं वधो यत्रैवंविधं तत्स्वयं साहिना खानितत्वान्महत्तया प्रसिद्धं डामर इत्याख्या नाम यस्य तादृशं सरो महातटाकं तेभ्यो हीरविजयसरिभ्यः अदत्त ददिवान् । किंभूतम् । नैके बहवः
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो. १९५-१९६
क्रोशा गव्यूतानि तैर्मीयते स्म प्रमाणीक्रियते स्मेति द्वादशक्रोशप्रमाणम् । पुनः किंभूतम् । दृशां चक्षुषां विषयं गोचरी भजतीति तादृक् पारं परतटं यस्यैव विधं न । अदृग्गोचरपार मित्यर्थः । किंवत् । पयोराशिवत् समुद्रमिव ज्ञायते । पुनः किंभूतम् । क्रीडन्तो जलकेली कुर्वाणा ये कुजरा हस्तिनस्तथा वाजिनस्तरङ्गमास्तेषां राजयः ओणयस्तथा वनिता यवतयस्ताभिर्यता मा मानवाः सतरुणीकाः तरुणास्तेषां व्रजा गणास्तैाजितं भूषितम् । पुनः किंभूतम् । नाना विविधजातिजन्मानो ये नीडजाः पक्षिणः तथा मीना मत्स्या जातयो यत्र तादृशेन नीरेण भरितं संपूर्णम् ॥ इति डामरतटाकार्पणम् ॥
શ્લેકાર્થ
બાર ગાઉનાં વિસ્તારવાળું, સમુદ્રની જેમ જેને કિનારે દષ્ટિગોચર નથી થતું તેવું, કીડા કરી રહેલા ગજ, અશ્વોના સમૂહથી સુશોભિત, વળી સ્ત્રીઓ સહિત પુરુષથી સુશોભિત, જેમાં અનેક જાતિનાં પક્ષીઓ અને મર્યો છે, જલથી પરીપૂર્ણ, જેમાં માછલીઓને પકડવાનો નિષેધ છે, આવી પ્રસિદ્ધિ પામેલું ડાબર' નામનું સરેવર, અકબર બાદશાહે આચાર્ય દેવના શિષ્ય શાંતિચન્દ્ર ઉપાધ્યાયની વાણીથી હીરવિજયસૂરિજીને અર્પણ કર્યું છે ૧૯૫ છે
भूजानिरित्यालपति स्म सूरयः श्रीमगिरा मे न्यवसदया हृदि । हंसी पयोदध्वनिनैव मानसे पृच्छामि किं त्वेतदहं गुरून्प्रति ॥ १९६ ॥
भूमी जाया यस्यासौ भूजानिः पृथ्वीपतिरित्यग्रे वक्ष्यमाणमालपति स्म कथयामास। हे सूरयः, श्रीमदगिरा युष्माकं वाचा मे मम हृदि हृदये दया सर्वसत्त्वोपरि कृपा न्यवसन्निवासं कृतवती। केव । हंसीव यथा पयोदध्वनिना पर्जन्यगर्जारवेण मराली मानससरसि निवसति । मेघागमे हि राजहंसाः कलुषजलवादितो मानससरसि यान्तीति कविसमयः। चम्पूकथायामपि 'प्रोषितकलहंसवयसि'। 'वर्षावर्णने प्रोषिता मानसं प्रति प्रस्थापिता सपक्षिणो येन' इति तद्वत्तिः। किं तु परं विशेषः प्रश्नो विद्यते । अह गुरुन् युष्मान्प्रति पृच्छामि ॥
શ્લોકાથી
ત્યાર પછી રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું: “હે સૂરીન્દ્ર, જેમ મેઘના ગજરવથી રાજહંસી માનસ સરોવરમાં વાસ કરે તેમ હિતકારિણી એવી આપની વાણી વડે મારા હૃદયમાં દયાધર્મને વાસ થયે, પરંતુ આપ શ્રીમાનને હું એક પ્રશ્ન પૂછું છુંઃ છે ૧૯૬ છે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० १९७-१९९] हीरसौभाग्यम्
५६१
अनेहसीव युग्मिनां न कोऽपि के हनिष्यति । कदाचिदीदृशं दिनं समेष्यति क्षितौ प्रभो ॥ १९७ ॥
हे प्रभो, कदाचित् कस्मिन्नपि प्रस्तावे क्षितौ पृथिव्यामीदृशं दिनमेवंविधो वासरः समेष्यति समायास्यति । यस्मिन् समये दिवसे वा कोऽपि लघुवृद्धोऽपि सिंहव्याघ्रादिहिं. सकोऽपि कमुत्तुङ्गमपि जन्तु न हनिष्यति नैव व्यापादयिष्यति । कस्मिन्निव । अनेहसीव । यथा युग्मिनां युगलिकानां समरे अवसर्पिण्याः प्रथम द्वितीयतृतीयारकलक्षणे काले कोऽपि न हन्ति ॥ इति सर्वजगज्जन्तुकृपाविषयः प्रश्नः॥
શ્લોકાર્થ જેમ યુગલિકેના સમયમાં (અવસર્પિણીના પ્રથમ અને દ્વિતીય આરામાં) કેઈપણ જીવ કેઈને પણ હણતાં નહી, તેમ હે પ્રભ ? આ પૃથ્વી ઉપર કેઈપણ સમયે એવો દિવસ આવશે કે જે દિવસે સિંહ, વાઘ આદિ હિંસક પ્રાણી બીજા ને હણશે નહીં.
છે ૧૯૭ છે
कलौ युगे पाप्मपूणे दुर्लभं दिनमीदृशम् । इत्युक्ते गुरुणा किंचिद्विचिन्त्येत्यब्रवीन्नृपः ॥ १९८ ॥ पाप्मभिर्दुष्कृतैः पूणे भरिते कलौ ईदृशं श्रीमदुक्त जगज्जन्तुहितावहमहो दुर्लभ दुःप्राप्यम् । गुरुणा इत्युक्ते कथिते सति किंचिद्विचिन्त्य चिचारयित्वा नृप इत्यग्रेवक्ष्यमाणमब्रवीज्जगाद ॥
શ્લેકાર્થ કહે રાજન, પાપપૂર્ણ કલિયુગમાં એ સુવર્ણદિન બહુ દુર્લભ છે !” આ પ્રમાણે આચાર્યદેવે કહેતાં કંઈક વિચાર કરીને બાદશાહે કહ્યું: ૧૯૮ છે
पलाशतां बिभ्रति यातुधाना इवाखिला अप्यनुगामिनो मे ।
अमारिरेषां न च रोचते क्वचिन्मलिम्लुचानामिव चन्द्रचन्द्रिका ॥ १९९ ॥ हे गुरो, मे मम अखिलाः समस्ता अपि अनुगामिनः सेवकाः। 'सहायोऽभिजनोऽश्वजीविगामिचरवाः । सेवकोऽथ' इति हैम्याम् । मद्रलप्रस्थानादधयो यवनाः पलाशतां पलं मांसमश्नन्ति खादन्तीति पलाशास्तेषां भावः मांसभुक्त्व बिभ्रति । मांसाशिनः सन्तीत्यर्यः । के इव । यातुधाना इव । यथा राक्षसाः पलादतां दधते । च पुनरत एव हि० सौ० ७१
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम् [ सर्ग १४ श्लो० १९९-२०१
कारणादेषामनुचराणां यावद्यनानाममारिर्जीवदया न रोचते न स्वदते । लुब्धकानिवैतान् जीवानुकम्पा न प्रीणाति इत्यर्थः । केव । चन्द्रचन्द्रिकेव । यथा चान्द्रस्य सुधारुचे - चन्द्रिका कौमुदी मलिम्लुचानां चौराणां न रोचते । दन्तानामपि चन्द्रिका स्यात् । यथा 'दशनचन्द्रिका व्यवभासितम्' इति रघौ प्रोक्तमास्ते । तन्निरासार्थं चन्द्रचन्द्रिकेति ग्रहणमत्र ||
५६२
શ્લેાકાથ
હે ગુરુદેવ મારાં સર્વે સેવકે રાક્ષસેાની જેમ માંસાહારી છે, તેથી જેમ ચાર લેાકેાને ચન્દ્રની ચન્દ્રિકા ન ગમે, તેમ તેઓને આવી જીવદયા ગમતી નથી. !! ૧૯૯ ॥
शनैः शनैस्तेन मया विमृश्य प्रदास्यमानामथ सर्वथैव । दत्तामिवैतामवयान्तु यूयममारिमन्तर्महतेव कन्या ॥ २००॥
हे पूज्याः यस्माज्जीवदया मुद्गलानां म्लेच्छानां न रोचते तेन कारणेन त्रिकरणशुद्धचैव दानाभिप्रायेण विमृश्य अमारिप्रदानयोग्य दिवसादीनां विचारं विधाय शनैः शनैर्मन्द मन्द मस्तकैरिव दिनैः प्रदास्यमानामेतां श्रीमदुक्ताममारिं जीवपालनरुपां सर्वथा सर्वप्रकारेणैव यूयमन्तश्चित्ते दत्तामेवावयान्तु जानन्तु । कामिव । कन्यामिव । यथा महता उत्तमेन । 'अमोघा महतां वाणी' इति वचनात् । तथा च ' कूर्म कुलाचलफणिपतिविघृतापि चलति वसुधेयम् । प्रतिपन्नमचलमनसां न चलपुंसां युगान्तेऽपि ॥' इत्यपि वचनाच्च प्रदास्यमानां स्वयं मनसि कल्पितां कथितां वा दत्तामिव ज्ञायतेऽवश्यम् ॥ इति गुरोः पुर इत्यग्रे जीवामारिप्रदावकथनम् ॥
શ્લેાકાથ
હૈ પૂજ્ય, તે માટે મે' અમારિ પ્રદાનના દિવસેાના વિચાર કરીને, ધીમે ધીમે આપે કહેલી ‘અમારિ' આપના હૃદયમાં, ઉત્તમ પુરુષોનાં કન્યાવાશ્વાનની જેમ સપ્રકારે यापेसी छे, खेभ भगुलेः अरण है महापुरुषानी वाली अभोध होय छे.' वणी, अयमो, મેરૂ અને શેષનાગ વડે ધારણ કરાયેલી પૃથ્વી પણ કોઈ અવસરે ચલિત થાય પરંતુ ઉત્તમ પુરુષાનાં આપેલા વચના યુગાન્તે પણ ચલિત થતાં નથી. ૫ ૨૦૦ ॥
प्राग्वत्कदाचिन्मृगयां न जीवहिंसां विधास्ये न पुनर्भवद्वत् ।
सर्वेऽपि सत्त्वाः सुखिनो वसन्तु स्वैरं रमन्तां च चरन्तु मद्वत् ॥ २०९ ॥
गुरो, अहं कदाचित् कस्मिन्नपि समये मृगयामाखेटकं न विधास्ये । किंवत् । प्राग्वत् ।
यथा पूर्व श्रीमन्मिलनात्प्रथमं मृगयां कुर्वाणोऽभवं तत्पुनर्मृगयां विनापि जीवहिंसां
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २०१-२०३] हीरसौभाग्यम्
५६३
निरपराधवन्यग्राम्यजन्तूनां वधं न करिष्ये । किंवत् । भवद्वत् । यथा भवन्तः कदाचिन्मृगयां न कुर्वन्ति, अथ सर्वप्राणातिपातविरतत्वात्सापराधनिरपराधजीववधं सर्वथा न विदधते, अहं तु गृहमेधित्वाद्धरणीधरत्वेन दुष्टादुष्टनिग्रहपालनधर्मत्वान्निरपराधजीववध न निर्मास्ये । अथ मृगयान्यसत्त्ववधनिषेधानन्तरं सर्वे समस्ता अपि जलजाः स्थलजा वनजा नगरग्रामजाश्च मत्स्यादयो मृगादयः श्वापदा गोमहिषमेषादयश्च सत्त्वाः प्राणिनः सुखिनः सौख्यभाजः वसन्तु भवन्तु । पुनः स्वैर स्वेच्छया रमन्तां क्रीडन्तु । स्त्रीभिः समं च पुनः स्वैरं चरन्तु भक्षणसंचरणादि कुर्वन्तु । त्रिष्वप्युक्तिषु मद्वत् । यथाहं सुखी व स्वैर रमे स्वेच्छया चानि चरामि विलसामि च ॥ इति मृगयानिषेधः ॥
શ્લાકા
હે ગુરુદેવ, હું પહેલાંની જેમ કયારેય પણ શિકાર કરીશ નહીં, આપની જેમ નિરપરાધી જીવાની કયારે પણ હિંસા કરીશ નહીં, વળી મારી જેમ સ પ્રકારનાં જીવા સુખપૂવ ક રહે ! સ્વેચ્છાપૂર્ણાંક ક્રીડા કરો ? અને સ્વતંત્રપણે ચરલક્ષણ આદિ કરે! ॥ ૨૦૧૫
प्रागागमे प्राभृतवत्किमेषां कार्यं मया चिन्तयतेति चित्ते । प्रवर्तितासौ नवरोजघस्रामारिः क्षितौ खेलनकौतुकेन ॥ २०२ ॥
हे सूरयः, क्षितौ पृथिव्यां खेलनकौतुकेन क्रीडा कुतूहलेन कृत्वा असौ सर्वजनसाक्षाकारिणी प्रत्यक्षा वा श्रीमदुचिता श्रीमन्निमित्त प्राभृतरूपा मया नवरोजनाम्नां घस्राणां दिनविशेषाणाममारिः कोटिकाद्यानामपि जीवानां वधनिषेधः प्रवर्तिता मया कृता मत्सेवकैश्च कारिता प्रकटीकृता वा । मया किं कुर्वता । एषां जगन्मान्यानां षटुकाय गोपालानां सूरीणामागमे आगमने मन्नगरसमीपे समवसरणे प्राभृतवत् ढौकनमिव प्राक् पूर्व किं कार्य विधेयम् । कर्तव्यमित्यर्थः । इत्यमुना प्रकारेण चित्ते स्वमनसि चिन्तयता विचारयता ॥ इति नवरोजनामामारि प्रदान गुरोः ||
શ્લેાકાથ
હે આચાય દેવ, પૃથ્વી ઉપર ક્રીડા કરવામાં કૌતુકી એવા મે જગતપૂજ્ય એવા આપના આગમન સમયે ભેટાંરૂપ કાંઈપણુ કરવુ જોઈએ, એમ વિચારીને મે' સેવકે દ્વારા રાજાના નવ દિવસેામાં આ ‘અમારિ પ્રવતન” કરાવ્યું હતું. ॥ ૨૦૨ ॥
आघाट नगरक्षोणीशक्रेणेव तपा इति ।
द्वादशाब्दा चाम्ल कर्तुर्जगचन्द्रवतीशितुः ॥ २०३ ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २०३-२०६
यथा दफरखानेन स्तम्भतीर्थे प्रमोदतः । मुनिसुन्दरसूरीन्दोदिगोकुलसंकटः ॥ २०४ ॥ गुणश्रेणीमणीसिन्धोः श्रीहीरविजयप्रभोः ।
जगद्गुरुरिदं तेन बिरुदं प्रददे तदा ॥२०५ ॥ तदा तस्मिन्नवसरे तेन प्रमुदितेनाकब्बरसाहिना शमदमार्जवामार्दवादीनां गुणानां श्रेण्य एव मण्यो रत्नानि तेषां सिन्धोः समुद्रस्य श्रीहीरविजयाभिधानस्य प्रभोः सूरी. न्द्रस्य अयं जगद्गुरुरिदं बिरुदं प्रसिद्धिकृन्नाम विशेष प्रददे दीयते स्म दत्तम् । केनेव । आघाटनगरक्षोणीशक्रेणेव । यथाधुना 'आहड' इति प्रसिद्धस्य मेदपाटमण्डलमण्डनस्याघाटनगरस्य क्षोणीशक्रेण भूमीन्द्रेण राणकेन द्वादशसंख्याकानि वत्सराणि यावत् आचाम्लानां तपोविशेषाणां कर्तुः कारकस्य जगच्चन्द्रनाम्नो व्रतीशितुः सरिराजस्य तपा इति बिरुदं ददे । पुनः केनेव । दफरखानेनेव । यथा स्तम्भतीर्थे तन्नगरनायकेन दफरनाम्ना खानेन यवनाधिपतिना प्रमोदतो हर्षातिशयतः सहस्रावधानिनो मुनिसुन्दरनाम्न सूरीन्दोराचार्यचन्द्रस्य वादिगोकुलसंकट इति बिरुदं दत्तम् ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति जगद्गुरुबिरुदम् ॥
લોકાર્થ
જેમ પૂર્વે મેવાડદેશમાં આવેલા “આહડ” નામના નગરનાં રાણાએ બાર વર્ષ પર્યત આયંબિલતપ કરનારા જગચ્ચન્દ્રસૂરિને “તપા” નામનું બિરૂદ અર્પણ કર્યું હતું, અને સ્તંભન તીર્થના દફરખાન રાજાએ હર્ષથી સહસ્ત્રાવધાની મુનિસુંદરસૂરિજીને “વાદિગેકુલસંકટ” નામનું બિરૂદ અર્પણ કર્યું હતું, તેમ તે અવસરે અત્યંત ખૂશ થયેલા અકબરે ગુણરત્નસાગર હીરવિજયસૂરિજીને “જગદ્ગુરૂ”નું બિરૂદ અર્પણ કર્યું.
॥ २०३ ॥ २०४ ॥ २०५ ॥
नीत्वास्तोकान्बन्दीलोका श्रीमत्सूरेः पादोपान्ते । प्रोज्झांचक्रे क्षोणीशको देहीवांहोव्यूहांस्तीर्थे ॥ २०६॥
क्षोणीशकोऽकब्बरसाहिः श्रीमान साहिविहितसंमानदानकुललक्ष्मीकलितो हीरविजयनामा सूरिस्तस्य पादोपान्ते चरणसमीपे नीत्वा आनीय अस्तोकान बहून बन्दीलोकान् कारागारनिक्षिप्तजनान् प्रोज्ज्ञांचके बन्दीतो निष्करदण्डान् कृत्वा मुत्कलान मुञ्जति स्म । क इव । देहीव यथा भव्यजीस्तोथै श्रीशgजये अन्यतीर्थे वा अंहोव्यूहान्निजदुरितसंघातान्मुश्चति निष्पापो भवेत् ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २०६-२०८] हीरसौभाग्यम्
કા
જેમ ભવ્ય તીર્થસ્થાનમાં પિતાનાં પાપકર્મોથી મુક્ત બને તેમ અકબર શ્રી હીરવિજયસુરિજીનાં ચરણે લાવીને ઘણું બંદીજને કેદીએ)ને મુક્ત કર્યા. ૨૦૬
प्रणम्य ते प्रभोः पदानवीवदन्निदं मुदा । मुनीन्द्र नन्दताचिरं सुवर्णसानुमानिव ।। २०७॥
ते बन्दीलोकाः प्रभो रसूरेः पदान् । पूज्यत्वादबहुवचनम् । चरणान्प्रणम्य स्वस्व शि. रसा संस्पृष्ट्वा मुदा प्रमोदेन कृत्वा इदमेवंविधमवीवदन अतिशयेन बाढस्वरेण वा वदन्ति स्म । इदं किम् । हे मुनीन्द्र, चिरादस्माकं कारागारनरकुहकनिपातिनामुद्धारकारक त्वं गुरो, चिर गलितावधिसमय यावन्नन्दतात् समृद्धिमान भव जीव चिरस्थायी भव । क इव । सुवर्णसानुमानिव । यथा मेरुगिरिः कल्पवृक्षादिसमृद्धिमांस्तथा शाश्वतस्थायुकोऽस्ति तथा त्वमपि भूयाः ॥ इति बन्दीमोचनम् ॥
કાથ
તે બંદીજને હીરવિજ્યસુરિજીનાં ચરણને નમસ્કાર કરીને, સ્પર્શ કરીને, હર્ષિત થઈને મોટા સ્વરે બોલ્યા: હે પ્રભે, અંધકૃપસમાન કારાવાસમાંથી અમારે ઉદ્ધાર કરનાર હે મુનીન્દ્ર, આપ ચિરકાળ સમૃદ્ધિવાન બને ! આપ મેરૂની જેમ દીર્ધાયુ (શાશ્વતાયુ) मना! ॥ २०७ ॥
उत्थाय निशीथिन्यां प्रभुपात्पिक्षिणां विमुक्तिकृते । डावरसरसि स गतवान्धनविजयं सार्धमादाय ॥ २०८ ॥
सोऽकब्बरसाहिः प्रभुपार्थात् श्रीहीरविजयसूरीन्द्रस्य संनिधानानादुत्थाय पक्षिणां केलिकुवहलकृते स्वयंरक्षितानां विविधविहंगमानां विमुक्तिकृते स्वयमेव विमोचनार्थ धनविजयनामानं सूरिसचिव साध स्वेन सममादाय सूरीणां बिम्बार्थ गृहीत्वा डावरनानि सरसि तटाके गतवान् जगाम ॥
શ્લોકાર્થ
અકબર આચાર્યદેવ પાસેથી ઊડીને ક્રીડાથે રક્ષણ કરાયેલા પક્ષીઓને મુક્ત કરવા માટે આચાર્યદેવના પ્રતિનિધિરૂપ ઘનવિજય નામનાં શિષ્યની સાથે ડાબર સરોવર તરફ गया. ॥ २०८ ॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६.
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २९०-२११
पक्षिणस्तरक्षणात्क्षोणिचक्रेन्दुना पञ्जरेभ्यो विमुक्ताः समस्ता अपि । प्राप्तवन्तः स्वनीडट्ठमान्धन्विना कार्मुकेभ्यः शरव्यं पृषत्का इव ॥ २०९ ॥
क्षोणिचक्रेन्दुना मेदिनीमण्डलचन्द्रेण पञ्जरेभ्यः पक्षिरक्षणकाष्ठमयादिस्थानकेभ्यः तत्क्षणात्सरोगमनानन्तरकालं निशीथिन्यां वा विमुक्ता मोक्ष प्रापिताः सन्तः मुकुलीकृताः सन्तः समस्ताः सर्वेऽपि पक्षिणो नैकजातिशकुन्ताः स्वनीडदुमान् निजालयकुलायस्थानदुमान् प्राप्तवन्तः समाश्रितान् केषांचित्स्थानतरवः परेषां तु भाविनः भाविनि भूतोपचारस्तु वर्तते एव । के इव । पृषत्का इव । यथा धन्विना धनुर्धरेण कार्मुकेभ्यः कोदण्डेभ्यः पृषत्काः शराः क्षिप्ताः सन्तः शरव्यं लक्ष्य वेध्य प्राप्नुवन्ति ।
શ્લેકાર્થ જેમ ધનુર્ધારી પુરુષે ધનુષ્યમાંથી ફેકેલાં બાણે લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરે તેમ અકબર બાદશાહે પાંજરામાંથી મુક્ત કરેલાં પક્ષીઓ ક્ષણમાત્રમાં પિતાપિતાના માળા, વૃક્ષો माह प्रारत ४२नातं मन्यां. ॥ २० ॥
तेऽपि पनीपरीरम्भिणो भाषितैर्बिभ्रतः संमदं सूरिमित्यचिरे । त्वगिरास्माभिरापे यथा निर्वृतिस्त्वं लभस्वाशिषा नस्तथा निर्वृतिम् ॥ २१० ॥ पत्नी स्वजायां पक्षिणी परीरम्भन्ते आलिङ्गन्ति इत्येवंशीलास्ते पक्षिणोऽपि संमद बन्धनागमनात्परमानन्द बिभ्रतो हृदि धारयन्तः सन्तः भाषितैः स्वस्वभाषाभिः सूरिं हीरविजययतीन्द्रमित्यमुना प्रकारेण ऊचिरे प्रोक्तवन्तः । इति किम् । हे प्रभो, यथा येन प्रकारेण त्वद्विरा श्रीमदीयया वाचा वचनेन अस्माभिनिर्वतिं स्वैरं संचारितारूप सुखमापे प्राप्त लब्धम् । तथा तेन प्रकारेण अस्माकमाशिषा मङ्गलशंसकवाचा त्व नि.
तिं मानसिक सौख्यं मुक्तिसुख च लभस्व प्राप्नुहि । प्रायोऽव्यक्तानामाशीक फलेप्रहिर्भवेत्तेनावश्यं त्वं निर्वृतिं लप्स्यसे ॥ इति पक्षिमोचनम् ॥
કાર્થ પિતાની પક્ષિણીઓને આલિંગન કરી રહેલાં પક્ષીઓ અત્યંત આનંદને ધારણ કરતાં પિતાની ભાષામાં સૂરિજીને આ પ્રકારે કહેતા હતા : હે પ્રભે, આપની વાણીથી અમને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ તેમ અમારી આશિષથી આપ પણ મુક્તિ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરો ! | ૨૧૦ |
त्रिजगज्जनगीयमानयानुगतोऽद्वैतयशःश्रियालये । भरतावनिभृज्जयनिया पुरि चक्रीव ततः स जम्मिवान् ॥ २११ ॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २११-२१२ ]
हीरसौभाग्यम्
५६७
ततो बन्दीमोचनानन्तरं स हीरविजयसरिः आलये वसतौ उपाश्रये जग्मिवान गच्छति स्म । किंभूतः । त्रिजगजनैः सुरासुरनरनिकरैर्गीयमानया गानगोचर नीयमानया अद्वैतया न विद्यते द्वैत युगलं सदृशोपमान यस्याः सा तया असाधारणया यशःश्रिया कीर्तिलक्षम्या अनुगतः सहितः । क इव । चक्रीष । यथा भरतक्षेत्रस्य अवनिभृतां द्वात्रिंशत्सहस्रपार्थिवानां जय श्रियानुगतः ग्रन्थकतुर्भरतक्षेत्रस्थायुकत्वेन भरतक्षेत्रस्यैव नामानीतम् । चक्री चक्रवर्ती भरतादिसार्वभौमः पुरि स्वराजधानीनगरे गच्छति । अत्रापर पाठान्तरमपि-'त्रिजगज्जनगीयमानयानुगतः सूरिशशी यशःश्रिया । वसतिं सुदृशा नवोढया परिणीतेव ततो व्यभूषयत् ॥' त्रैलोक्यलोकगीयमानया यशःश्रिया सहितः सूरिशशी वसतिमालय व्यभूषयदलंकरोति स्म । यथा परिणेता पाणिग्रहणकर्ता नवोढया तत्कालपरिणीतया सुदृशा मृगलोचनया सहितो वसतिं वाससौधं विभूषयति ॥
ફ્લેકાર્થ જેમ બત્રીસ હજાર મુગટબદ્ધ રાજાઓની જયલક્ષ્મીથી અનુસરતા ભરત ચક્રવર્તી પિતાની રાજધાનીને શોભાવે, નવપરિણીત પતિ નવેઢા સ્ત્રી સહિત વાસગૃહને શોભાવે તેમ જગતનાં સુર, અસુર અને માનવ વડે ગવાઈ રહેલા અસાધારણ યશરૂપી લક્ષમી વડે અનુસરતા આચાર્યદેવ ઉપાશ્રયમાં પધાર્યા. છે ૨૧૧ अथामारिप्रवर्तनम्
पावर्तयत्पुनर्भुवो भास्वानमारिमङ्गिनाम् ।
मूर्धाभिषिक्तवनिजामाज्ञामशेषमण्डले ॥ २१२ ॥ भुवो भास्वान् अत्युत्कटप्रतापवत्त्वेन प्रतिपक्षक्षोणीक्षिल्लक्षाणां कल्पान्तकालोद्दण्डचण्डमार्तण्डमण्डलवदुःसहोऽकब्बरसाहिः पुनीरविजयसरेरालये पादावधारणानन्तरं स्वयं च अशेषमण्डले स्वायत्तीकृतसमस्तजनपदव्रजे अशेषाश्च ते मण्डलाश्चाशेषमण्डलाः, अशेषमण्डलानां मण्डलमशेषमण्डलम् । 'सरूपाणामेकशेषः', सरूपाणां सदृशानां शब्दानां मध्ये एक एव शिष्यते रक्ष्यते नान्य इति एकमण्डलशब्दस्य लोपः । अथ वा मध्यमपदलोपी समासः शाकपार्थिवादिवत् । अङ्गिनां प्राणिनाममारिं वधनिषेध प्रावर्तयत् प्रवर्तयति स्म । किंवत् । मूर्धाभिषिक्तवत् । यथा श्रेष्ठिसेनापतिसचिवपुरोहितसामन्तादिभिरभिषिक्तः सप्ताङ्गराज्याधिपतिबलन्यायशक्तिकलितः पृथ्वीपतिरशेषमण्डले निजामात्मीयपितृप्रदत्ते निखिले देशे आज्ञा प्रवर्तयति ॥
શ્લોકાથ
ત્યાર પછી સપ્તાંગરાજ્યને અધિપતિ છત્રપતિ રાજા સમસ્ત દેશમાં પિતાની આજ્ઞા પ્રવર્તાવે તેમ અકબર બાદશાહે પિતાના સમસ્ત દેશમાં જીવોની સમારિનું (જીવરક્ષાનું) પ્રવર્તન કર્યું. જે ૨૧૨ છે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २१३-२४१
तत्र च व्यतिकरेऽटवीवियद्वारिचारियुवजानिजन्मिनाम् । संकथा विरहदाववारिमुग्मालिका इव मिथोऽत्र जज्ञिरे ॥ २१३ ॥
च पुनरमारिः प्रवर्तिता, अथ च सकलसत्त्वानां मिथश्च वार्ता प्रवृत्ता इति चश. ब्दार्थः । तत्र च व्यतिकरे तस्मिन्नेवामारिप्रवर्तनसमये अत्राकब्बरभूमण्डले जगति वा अटव्यामरण्ये। उपलक्षणाद्वनग्रामादिसंग्रहः। तथा वियति आकाशे, तथा वारिणि सलिले चरन्ति पर्यटन्ति इत्येवंशीलाः एतावता वनचारिणो मृगादयः श्वापदाः । यदुक्त पाण्डवचरित्रे-'कान्तारेऽत्र कृतान्तोऽपि श्वापदानामनापदाम् । त्वत्पुत्रभीतो नैतेषां प्रभवत्यपमृत्यवे ॥' इति । यद्यपि हैम्याम् ।। 'पशुस्तियक्चरे हिंस्रऽस्मिन्व्यालः श्वापदोऽपि' इत्युक्तम्, तथापि अन्यत्र वन्यजीवाः सर्नेऽपि श्वापदा एवोच्यन्ते इति । वियच्चारिणो मयूरादयः पक्षिणः, तथा जलचारिणो मीनादयः, तथा युवतिस्तरुणी जाया पत्नी येषाम् । 'जायाया निङ् । जायाशब्दस्य निङ्प्रत्ययः । तथा 'लोपो व्योर्वलि' इति सूत्रेण यकारस्य लोपः । पुंवद्भावः बीप्रत्ययस्य तेर्लोपः । युवजानयः तरुणीस्त्रीकाः तादृशा ये जग्मिनो जीवाः अधिकारात्पुमांसः तेषां मिथः परस्परं त्रीभिः सार्घ संकथा वार्ताः । 'त्वत्संकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति भक्तामरस्तवे । 'संकथा वार्ता' इति तवृत्तिः जज्ञिरे जाताः प्रवृत्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-विरहः स्त्रीभत्रोः इतरेतरं वियोगः स एव दावो दावानलः तत्र वारिमुचां मेघानां मालिका धोरणयः कादम्बिन्य इव ॥
ધ્યાકાથી
અમારિ પ્રવર્તન કરાયું અને સમસ્ત પ્રાણીઓની પરસ્પર વાર્તા પણ પ્રવર્તાઈ! અમારિવર્તન થતાં વનચર, ખેચર અને જલચર તરુણીઓ સહિત તરુણ પ્રાણીઓની પરસ્પર વાર્તા પ્રવર્તી. તે જાણે પતિપત્નીના પરસ્પરના વિરહરૂપી દાવાનલને શાંત કરવા માટેની મેઘમાળા ન હોય! છે ૨૧૩ છે अथ प्रथमं वनचारिणां वार्ता
काप्याचख्यौ प्रियमिति करिणी किं मत्तो मद्यप इव रमसे । नो जानीषे मृगयुमिव नृपं हन्तारं तद्बज गज गहनम् ॥ २१४ ॥
कापि अनिर्दिष्टनामा करिणी हस्तिनी प्रियं करिणमित्यमुना प्रकारेण आचख्यौ व. दति स्म । किमाचख्यौ तदेवाह-हे प्रिय हस्तिन, मद्यपो मदिरापायीव मत्तोऽतिक्षीबः सन् रमसे मया सह क्रीडसि यद्यस्मात्कारणात् त्वं मृगयुमिव प्रबलाखेटककारिणममुं नृपमकब्बरसाहिं ते तव हन्तारं घातकं नो जानीषे नो वेत्सि काकूक्त्या । तत्तस्मात्कारणात् हे गज 'जीवन्नरो भद्रशतानि पश्येत्' इति वचनात् गहनं गिरिगहरं प्रति व्रज मारणभयात्प्रणश्य याहि ॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २१४-२१६ ] हीरसौभाग्यम्
५६९
-
બ્લોક
પ્રથમ વનચર જીવોની વાર્તા કહે છે :
કોઈ હાથણ પિતાના પ્રિય હાથીને આ પ્રમાણે કહે છે કેઃ “હે સ્વામિન, મદિરાપાન કરનાર દારૂડિયાની જેમ મદોન્મત બનીને મારી સાથે શું રમે છે? તું જાણતું નથી મહાશિકારી એ અકબર બાદશાહ તારે વધ કરશે? તે માટે છે ગજ, તું. કેઈ કે અગોચર વનમાં ચાલ્યો જા.” છે ૨૧૪
सोऽप्यवक्करिणि मा बिभीहि नः सूरिशासनवशान हन्ति सः । किं त्वनेकपतयो रणेषु मद्गोत्रिणामुपकृतिस्मृतेरिव ॥ २१५॥
• सोऽपि गजोऽपि अवक् व्याचष्टे आख्यातवान् । हे करिणि, भीरुत्वात् भीरुकस्वभावत्वात् च मा बिभीहि मनसि भयं मा नय । सः अकब्बरः सरेहीरविजयगुरोः शासनस्योपदेशस्य यशादायत्तत्वान्नोऽस्मान्न नैव हन्ति व्यापादयति । उत्प्रेक्ष्यते-अ. नेकान् बहून् पाति रक्षतीत्यनेकपस्तत्वेनेव उताथ वा रणेषु संग्रामाङ्गणेषु मगोत्रिणां मई. श्यानां मदेकवंशानां वा गजानामुपकृतेः परदलविदलनाद्युपकारस्य स्मृतेः संस्मरणादिव ॥ इति गजमिथुनालापः ॥
કા ત્યાર પછી હાથીએ કહ્યું કે ઃ હાથણી, ડરપોક એવી તું ભયના પામ. કારણ કે અકબર હીરવિજસૂરિની આજ્ઞાને આધીન હોવાથી અમારો વધ કરશે નહીં. વળી તે અનેક પ્રાણીઓનો રક્ષણ કરનાર છે; વળી રણસંગ્રામમાં મારા વંશજ હાથીઓ વડે કરાયેલા ઉપકારની સ્મૃતિથી જ અમારે વધ નહીં કરે ! ૨૧૫ .
इति काचिदुवाच हयद्विषती प्रमदं प्रिय मुश्च सचिन्त इव । भुजमूर्धविरोधितयेव यतः प्रणिहन्तुमना अयमेति नृपः ॥ २१६ ॥
काचित् हयद्विषती वनखण्डमहिषी । 'महिषो यमवाहनः । रजस्वलो वाहरिपुः' इति हैम्याम् । इत्यमुना प्रकारेण उवाच भाषते स्म । इति किम् । हे महिष प्रिय, सचिन्त इवात्यार्तियुक्त इव प्रमदमानन्दं मुश्च त्यज । यतः कारणात् प्रणिहन्तुमनाः त्वां घातयितुकामः अयमतिभयात्प्रत्यक्ष इव लक्ष्यते साक्षादकब्बरः नृपो राजा समेत्यायाति । उत्प्रेक्ष्यते-भुजमूर्धविरोधितया स्कन्धश्रीस्पदभूतवैरित्वेनेव । 'स्कन्धो वृषरक्ताक्षस्कन्धोपमः' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ हि० सौ० ७२
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २१६-२१८
કાર્થ વનખંડની મહિલીએ મહિષને કહ્યું કે હે પ્રિય મહિષ, ચિંતાતુર માણસની જેમ તું આનંદને ત્યાગ કર. કારણ કે પ્રાણીઓનો વધ કરવામાં તત્પર એ અકબર આવ્યો લાગે છે, જાણે સ્કંધની શોભા સાથે સ્પર્ધા કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા વૈરભાવને કારણે તને હણવા માટે જ આવેલે ન હોય ! ૨૧૬
इत्यवक्सोऽपि कान्तेऽधृति भूपतेर्मा कृथा यग्निदेशेन सूरीशितुः । सोऽप्यवद्येन नचक्षुषा नेक्षते यानभावेन विभ्यत्कृतान्तादिव ॥ २१७ ॥
सोऽपि हयद्विषन महिषोऽपि इत्यमुना प्रकारेण अदक् जगाद । हे कान्ते सैरभि, भूपतेरकब्बरात्सकाशादधृतिमस्वास्थ्यम् । भीतिमित्यर्थः । मा कृथा मा कुर्याः । 'माडि लुङ्,' मायोगे लुङ् स्यात् । 'मा कार्षीत् । लुशब्देन भृते सिः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा च हेमचन्द्रः-'मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भूः कोऽपि दुःखितः' इति वच. नाद्भविष्यदर्थे भूते सिप्रयोगः । यत् यस्मात्कारणात सूरीशितुः हीरविजयसूरीन्द्रस्य निदेशेनानुशिष्टया नोऽस्मानवद्येन पापेनासमीचीनेन चक्षुषा नेत्रीण नेक्षते न पश्यति किं पुनर्वधेच्छया तन्मा शङ्कस्व । उत्प्रेक्ष्यते-यानभावेन वाहनत्वेन कृतान्ताबिभ्यदिव । स्ववाहनपरिभवं विभाव्य ममोपरि मा कुप्यादित्यन्तकाद्भयं प्राप्नुवन्निव ॥ इति महषिमिथुनालापः॥
શ્લોકાર્થ ત્યારે મહિષે કહ્યું કે : “હે પ્રિય મહિષી, તું હવે અકબર તરફથી ભય ના રાખ, કારણ કે અકબર હીરવિજસૂરિના ઉપદેશથી પાપની સામે પણ જોતું નથી, તે અમારા વધની શંકા શું કરવી ! વળી, હું યમના વાહનરૂપે હોવાથી યમરાજાના ભયથી પણ એ મારે વધ કરી શકે નહીં. ૧૧૭
कापि प्रियं वदति वारणवैरिणीति
शेषे सुखं कथमहो गिरिगह्वरेषु । हन्ता नृपस्तव कलत्रकलतृलक्ष्मी
स्पर्धाक्रुधा निजगजारितयाथ वा किम् ॥ २१८॥ कापि वारणवैरिणी गजद्वेषिणी सिंही प्रियं स्वभार पञ्चाननं प्रति इति वदति । इति किम् । अहो कान्त केसरिन, गिरिगहूरेषु भूधराणां कंदरेषु घननिकुञ्जेषु वा यथा स्यात्तथा कथं केन प्रकारेण शेषे स्वपिषि । यस्मादित्यधिकारात्प्राक्तनमेव सर्वत्र गृह्यते ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २१८ - २२० ] हीरसौभाग्यम्
५७१
कारणान्नृपोऽकब्बरो मृगयारसिकतया तव भवतो हन्ता घातको व्यापादयिता वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते - कलत्राणां स्वपत्नीनां कलक्ष्म्या कटितटीश्रिया सह स्पर्धा संघर्षस्तस्यास्तया वा या क्रुध कोपस्तेन किम् अथ वा निजा आत्मीया ये गजा रणकरणधुरीणा वारणास्तेषामरित्वेन किं शत्रुभावेनेव ॥
લેાકા
વળી, કાઈ સિંહણ સિંહ તરફ ખેલી : હું પ્રિય કેસરી, તું પર્વતની ગુફામાં સુખપૂર્વક સૂઈ જા. કારણ કે શિકારને રસિક રાજા અકખર તારા ઘાત કરશે. તું અકબરની પત્નીઓનાં કટી પ્રદેશની સાથે સ્પર્ધા કરતા હોવાથી અથવા તેનાં રણશૂર હાથીઓના તું દુશ્મન હાવાથી તારા પ્રત્યેના વૈરભાવથી પણ એ તારે ઘાત કરશે.’ ॥ ૨૧૮ ।।
सिंहोऽप्याख्यत्कुरु मा भीरु भीतिं नायं हन्ति व्रतिशार्दूलशास्त्या । यद्वा शौर्याद्दलितद्वेषिनागान्हन्यादुच्चैः शिरसः संश्रितान्कः ॥ २१९ ॥
सिंहः कण्ठीरवोऽपि आख्यद्वभाषे । हे भीरु हे कान्ते केसरिणि, त्वं भीतिमातङ्क मा कुरु । 'पिव वोदच चारुलोचने यदतीतं वरगात्रि तद्गतम् । न हि भीरु गतं निवर्तते समुदायमात्रमिदं कलेवरम् (१) ॥ इत्युत्तराध्ययनवृत्तौ । यस्माद्धेतोर्व्रतिशार्दूलस्य मुनिपश्चाननस्य हीरगुरोः शास्त्या आज्ञया शिक्षया वा अयं साहिः अस्मान्न हन्ति न घातयति । यद्वा अथ वा वधविधानाभावे हेतुमप्याह - शौर्यान्निजशूरत्वेन दलिता व्यापादिता द्वेषिषु विपक्षेषु नागा मुख्या ये द्वेषिणां निजनिकृन्तनजनितामितद्वेषित्वेन वैरिणो नागा हस्तिना यैस्तान् तथा उच्चैः शिरसो महात्मनेो महर्षिकान्वा पर्वतांश्च तुङ्गश्रृङ्गान् शैलांश्च संश्रितान् पृष्ठलग्नान् सेवमानान् वा को हन्यात्कोऽपि व्यापादयेत् । अपि न कोऽपि । यदुक्तं भक्तामर स्तवे – 'हरिणाधिपोऽपि नाक्रामति क्रमयुगाचलसंश्रितं ते ' ॥
શ્લેાકાથ
ત્યારે સિંહ ખેલ્યું: હું ભીરૂ સિંહણ, તું ભય ના પામ. કારણ કે મુનિપંચાનન ( સિ’હ ) હીરવિજયસૂરિની આજ્ઞાથી તે અકબર અમારા વધ નહીં કરે. વળી, પેાતાના શૌર્યથી જેણે શત્રુ હાથીઓને હણી નાખ્યા છે તેમજ મોટા પુરુષના મસ્તકે રહેલા અથવા પર્વતની ટાચે રહેલા એવા અમારા વધ કરનાર એ અકબર કાણુ છે ? ।। ૨૧૯ ૫
वपुषा कुरुषे किमभ्यसूयां स्मयमानासनशाखिशाखया त्वम् । किमवैषि न भूवृपैति हन्तुं दयितं द्वीपिनमित्युवाच काचित् ॥ २२० ॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २२०-२२१
___ काचियघ्री दयित स्वभार द्वीपिन व्याघ्रमित्युवाच इति जजल्प । इति किम् । हे नाथ द्वीपिन, स्मयमाना विकसन्तो ये असनशाखिनः पीतसाला 'वीउ' इति नाना सिद्धास्तरवस्तेषां शाखया सह वपुषा स्वशरीरेण किमभ्यसूयामीा कुरुषे । असमशाखानां व्याघ्रस्य तुल्यत्वेनोपमान श्यते । यथा रघुवंशे-व्याघ्रनभी। फुल्लासनाग्रविटपानिव' इति । किमिति प्रश्ने । हे द्वोपिन्, त्व किं नावैषि न जानासि । यत्काररणाद्भवृषा पृथ्वीपुरंदरः साहिस्त्वां हन्तुमेत्यागच्छति ॥
લોકાથ
કઈ વાઘણે પોતાના પતિ વાઘને કહ્યું : હે પ્રિય સ્વામી, વિકસ્વર એવા પીતસાલાવીકે નામના વૃક્ષની પિત્તવણી શાખા સાથે પિતાનાં શરીર વડે ઈષ કેમ ધારણ કરે છે! તું નથી જાણતા કે અકબર બાદશાહ તારે શિકાર કરવા માટે આવે છે! ૨૨૦
रमस्व समुख योषे यदस्मान्न हन्ति यतिजम्भारेगिरा सः ।। मुदा पिबति यन्मां पुण्डरीकं सुदृष्टिरिव शैलं पुण्डरीकम् ।। २२१ ॥
व्याघ्रीपतिरपि स्वां द्वीपिनीं प्रियां प्रत्युवाचेति संबन्धः । हे योषे द्वोपिनि व्याघ्रि, सह सुखेन वर्तते यत्तत्ससुखं सौख्यसहित तथा स्यात्तथा रमस्व स्वेच्छया मया सह विलास विधेहि । यत्कारणात्सोऽकब्बरसाहिः यतिजम्भारेर्मुनिमघोनः गिरा वाचा अस्मानात्मनां यावज्जातीन हन्ति न हिनस्ति । हे व्याघ्रि कान्ते, असौ क्षोणीन्द्रः तत्सरिवाक्प्रपञ्चैककारणान्मां पुण्डरीक मुदा हर्षेण मञ्चष्टाशौर्याद्यवेक्षणोद्भूतप्रमोदेन पिबति । अथ वा गर्भितोपमा । पुण्डरीकमिव सिताम्भोजमिव अग्निदिग्गजमिव स्मितसहकारभिव वा इक्षुविशेषमिव वा ऋषभस्वामिप्रथमगणधर मिव वा भव्यः सादर पश्यति । 'पुण्डक सिताम्बुजे सितच्छत्रे च भेषजे ।' 'पुण्डरीकोऽग्निदिग्गजे सहकारे णधरे राजलाही जगस्वरे गजज्वरेऽपि प्रत्यन्तरे' इत्यवचूर्णी । 'कौशिकान्तरे व्याघ्र इत्यनेकार्थः । क इव । सुदृष्टिरिव । यथा सम्यग्दर्शनवान् श्राद्धः पुण्डरीक शेल शत्रुजयं पर्वतं प्रोत्या पिबति गच्छन्नागच्छन् वलितग्रोवं मुहुर्मुहुरतृप्त इव प्रेक्षते । चैत्र पूर्णिमायां पञ्चकोटीमुनिपरिवृतपुण्डरीकगणधरस्य मोक्षगमनात् । पुण्डरीक इति नामाद्रिरप्यासीत् । तथा च हैमनाममालायाम्-'अथ व्यात्रा द्वोपी शार्दूलचित्रको । चित्र कायः पुण्डरीकः' इत्येकार्थान्येव नामानि दृश्यन्ते । वृत्ताधपि तथैव व्याख्यानात् । तथा च शत्रजयकल्पे शत्रुजयनामसु-'विमलगिरिमुत्तनिल उतित्तुंशोसिद्धखित्तपुण्डरिउ' इति ॥ इति व्याघ्नमिथुनालापः ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારે વાઘે પિતાની પ્રિયા વાઘણને કહ્યું : હે ડરપોક પ્રિયા, તું શાંતિથી રહે, અને મારી સાથે સ્વેચ્છાપૂર્વક કીડા કર. કારણ કે સૂરીની વાણીથી અકબર મને હણશે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २२१-२२३]
सौभाग्यम्
५७३
નહીં, પરંતુ જેમ સમ્યક્દષ્ટિ જીવ પુંડરિકગિરિને ( શૈક્ષીપૂર્ણિમાના દિવસે પાંચક્રોડ મુનિએ સાથે પરિવરેલા પુંડરિકગણધરનું મોક્ષગમન થયું હાવાથી શત્રુંજયપર્વતનું ખીજું નામ ‘ પુંડરિકગિરિ’ પણ છે. ) વારંવાર નીરખે તેમ અકબર પુંડરિક એવા મને સ્નેહાળદૃષ્ટિથી જોશે. ૫ ૨૨૧ ॥
पोत्रिणी वदति काचन दयितं किं निखेलसि निषर सुखितः । रुद्र एष निहनिष्यति मखवत्त्वां विचिन्तय तदायतिकुशलम् ॥ २२२ ॥
काचन पोत्रिणी काननकरी दयितं वनकरं प्रति वदति । किं वक्ति तदेवाह -- हे वराह निषद्वर जम्बाल, सुखितः सौख्ययुक्तः सन् कथं निखेलसि मया सम स्वैरं क्रीडां कुरुषे । यत्कारणादेष प्रत्यक्षः प्रत्यहमाखेटकागमनेन स्मृतिगोचरीकरणात्प्रत्यक्ष एव लक्ष्यते । आगतोऽकब्बर ः रुद्रश्चण्डस्त्वां सुखनिखेलिन भवन्तं निहनिष्यति नितरां घातयिष्यति मृगयाक्रीडारस | वेशात्किमप्य गणयन्प्रमथयिष्यति । किंवत् । मखवत् । यथा रुद्रेण शंभुना मखो नाम दैत्यविशेषो निहतः । तत्तस्मात्कारणात् त्वमायतिकुशलमुत्तरकाले दीर्घदर्शिताश्रित्याये आत्मनः कुशलं चिरजीवितां निर्विघ्नतां विचिन्तय विमृश ॥
શ્લેાકા
કોઈ જંગલી ભૂંડણ ભૂંડને કહેવા લાગી કેઃ હે પ્રિય વરાહ, તું સુખમગ્ન થઈ ને મારી સાથે સ્વેચ્છાપૂર્વક કેમ ક્રીડા કરી રહ્યો છે! જો જો, આ પેલેા પ્રચંડ શિકારી અકખર આવેલા દેખાય છે, જેમ કે ‘મખ' નામના દૈત્યને હણી નાખ્યા હતા તેમ તારા એક ક્ષણમાત્રમાં જ તે વધ કરશે. માટે ભવિષ્યની કુશળતાના તે વિચાર કર. ॥ ૨૨૨ ॥
पातालावटकोटरान्तरपतत्पाथोधिने मिर्मया
दंष्ट्रायां यदधारि धेनुकभिदो भागीभवद्वर्ष्मणा । भूभृत्त्वादिव गोत्रिणं न मिनुयाद्धात्रीधरः पोत्रिणि श्रीमत्सूरिगिरा शुभंयुरिव तत्स्वैरं चरेत्याह सः ॥ २२३ ॥
स पोत्री पोत्रिणीमित्याह ते स्म । इति किम् । हे पोत्रिणि वराहि, तत्कारणात् शुभंयुः शुभसंयुक्ता कल्याणवती त्वं स्वैर स्वेच्छया चर संचर । इतस्ततो याहि कदान्मुस्तांश्च खाद भक्षय । यद्यस्मात्कारणात् हे पोत्रिणि करि, श्रीमत्स्ररिगिरा श्रीहीरविजयसूरियाचा धात्रीधरोऽकब्बरो मां न मिनुयान्न घातयेत् । उत्प्रेक्ष्यते - भूभृत्त्वात् धरणीधारकत्वात् गोत्रिणं स्वजनमिव । यतो महात्मा सर्वथा स्वशक्त्या स्वजनं रक्षतीति
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
AR
५७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २२३-२२५
रीतिः । अथ भूभृत्वमेव दर्शयति-यत्कारणात् पातालमधोलोकः स एवावटः कृपः तस्य कोटरऽधोभागवर्ती महागतस्तस्यान्तरे मध्ये पतन्ती यान्ती पाथोधिनेमिरासमुद्रान्तक्षितिधनुकभिदो विष्णोर्भागीभवत् अंशरूपेण जायमानं वर्म शरीर यस्य तादृशेन मया महीवराहरूपेण दंष्टायां दाढामध्ये अधारि । श्रयते च शास्त्रे-पुरा पाताल प्रविशन्ती क्षितिविष्णुना वराहरूपेण स्वदंष्ट्रायां धृता इति ॥ इति वराहमिथुनालापः ।।
શ્લોકાથી
કલ્યાણમતી એવી છે વરાહી, તું સ્વેચ્છાપૂર્વક મારી સાથે રમ. કારણ કે હીરવિજયસૂરિની વાણીથી અકબર મારો વધ કરશે નહીં, તેમજ પાતાળરૂપી કૂવામાં પડતી સમુદ્રપર્યતની પૃથ્વીને વિષ્ણુના અંશરૂપે જેનું શરીર ઉત્પન્ન થયું છે, એવા મેં મારી દાઢામાં ધારણ કરી હતી. (કહ્યું છે કેઃ પૂર્વે પાતાળમાં પ્રવેશ કરતી પૃથ્વીને વિષ્ણુએ વરાહરૂપે પોતાની દાઢામાં ધારણ કરી હતી.) તેથી અકબરરાજા સમાનગોત્રીની જેમ મારું રક્ષણ કરશે. જે ૨૨૩
इति पृषती शंसति दयितं स्वं किसु जितकासीव विगतभीतिः । स्वयुवतिजङ्घाप्रतिभटभावादिव तव हन्ता यदवनिकान्तः ।। २२४ ॥
पृषती मृगीविशेषा स्व दयित प्रेयांसमात्मीयं पृषत प्रति शंसति कथयति । इति किम् । हे प्रिय, त्वजितकासीव जिताहवः विजयीव किमु कथं विगतभीतिनिर्मुक्तभयो वर्तसे । यत्कारणादवनिकान्तोऽकब्बरसाहिः तव भवतो हन्ता व्यापादयितास्ते । मृगयुत्वेन त्वां हनिष्यतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मना युवतीनां तरुणीनां स्त्रोणां जङ्घानां प्रतिभटभावाद्वैवरवैरित्वादिव । जङ्घयो मृगजङ्कोपमा योगशास्त्रवृत्त्यादिवास्ते अतस्तदुत्प्रेक्षा । 'पृषतीमस्पृशती तदीक्षणे' इति नैषधे ॥
साथ
કોઈ મૃગલી પિતાના પ્રિયમૃગને કહેતી હતી કે “હે પ્રિયમૃગ, બહાદુરની જેમ નિર્ભય બનીને કેમ ફરે છે? હમણાં તારે શિકાર કરવા માટે અકબર આવશે. કારણ કે તેની પિતાની પત્નીઓની જંઘા સાથે તે સ્પર્ધા કરતા હોવાથી જરૂર તારો વધ કરશે. આ ૨૨૪
पृषदिति कान्तां निगदति भूभृतिविभुवाचा व्यथयति नास्मान् । निजकजनेत्रानयनसखित्वाच्छरणगतत्वादुत किमु राझः ॥ २२५ ॥
पृषन्मृगविशेषः कान्तां स्वप्रियां पृषती प्रति इति निगदति जल्पति । पृषवत्पृषच्छ. ब्दोऽपि यथा जलबिन्दुवाची 'पृषत्पृषतविप्लुषः बिन्दौ' इति, तथा मृगवाच्यपि दृश्यते ।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २२५-२२७]
हीरसौभाग्यम्
५७५
यथा 'पृषत्किशोरी कुरुतामसंगतम्' इत्यपि नैषधे । इति किम् । हे प्रिये पृषति, व्रतिविभोमुनीन्द्रस्य वाचा वाण्या कृत्वा भूभृद्राजा अस्मान्मृगजातीरपि न व्यथयति नैव पीडयति । उत्प्रेक्ष्यते । निजकजनेत्राणामात्मीयानां कमलदललोचनानां तरुणीनां
गन्तिायताना सखित्वान्मित्रत्वादिव । उताथ वा राज्ञः चन्द्रस्य शरणगतत्वात्किमु राज्ञोऽङ्कस्थायुकत्वादिव ॥ इति मृगमिथुनालापः । इति वनचराः ॥
લેકાર્થ
ત્યારે મૃગ બે કેઃ હે પ્રિયે, સૂરીન્દ્રના ઉપદેશથી અકબરબાદશાહ અમારા કોઈને પણ પીડા કરશે નહીં. પિતાની પવનયના પત્નીઓનો હું મિત્ર હોવાથી (મૃગ સમાન નેત્ર હોવાથી મિત્રો અને રાજા (ચન્દ્ર)નો શરણાગત હોવાથી પણ એ અમારો વધ કરશે નહીં ૨૨૫
कापि मयूरी लपति पतिं किं केकाङ्कितताण्डवकेलीम् । व्यातनुषे मनुषे नो मानुषपूषणमेनं स्वासहजम् ॥ २२६॥
काप्यज्ञाताभिधाना मयूरी केकिनी पति स्वभार प्रति वदति । हे केकिन प्रिय, केकया शिखण्डिसंबन्धिशब्दविशेषेणाङ्कितां कलितां ताण्डवकेली नृत्यविलासं किं कथं व्यातनुषे विस्तारयसि । हे नाथ, एन मानुषपूषण मनुजेषु प्रतापवत्वेन विभाकर स्व. स्यात्मनोऽसहज परिपन्थिनं ना मनुषे न जानासि ईति काकूक्तिः । अपि तु जानीहि ॥
લેનાથ
કોઈ મયૂરી પિતાના પતિ મયૂરને કહેતી હતી કે હે પ્રિયમયૂર, તું કેકારવા શબ્દવાળા નૃત્યને વિલાસ કેમ કરે છે ! તારે શત્રુ પૃથ્વીને સૂર્ય અકબરને શું તું नयी शुतो. ॥ २२६ ॥
विष्टपजीवनवारिधरैरिव मैत्र्याद्वा क्षितिकण्ठतया । सूरिगिरा न निहन्ति नृपोऽस्मान्मेचकिनौच्यत कान्तेति ॥ २२७ ।।
मेचकिना मयूरेण कान्ता स्वप्रेयमी मयूरी इत्यौच्यत इद निगद्यते स्म । हे कान्ते हे शिखिनि, सरेहीरविजयगुरोगिरा दयोपदेशवाचा नृपः पातिसाहिरस्मान्न निहन्ति नैव यमातिथीकरोति । उत्प्रेक्ष्यते-विष्टपानां जगजन्तूनां जीवनजीवितव्यहेतुभिर्वारिधरैर्मेधैः सह मैत्र्यात्सौहार्दादिव । अथ वा शितिकण्ठतया नीलकण्ठत्वेनेश्वरतया इव ।। इति मयूरमिथुनालापः॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २२७-२२८
લોકાર્થ
ત્યારે મયૂર પ્રિયતમાં મયૂરીને કહે છેઃ હે મયૂરી, તું નિશ્ચિત બન, કારણ કે હરવિજયસૂરિની દયામય વાણીથી, જગતનાં જીવો માટે સંજીવિની ઔષધ સમાન અકબર, મેઘોનો મિત્ર અને નીલકંઠ (ઈશ્વરરૂપ) એવા મારે વધ કરશે નહીં. એ ૨૨૭
ऊचे कापि पिकं षिकीति विरहिव्यामोहजेनांहसा
प्रादुर्भूतमिवावयासि दमनं न क्षोणिसंक्रन्दनम् । स स्माहेति गुरोगिरा द्विजतयेवासौ स्वलीलावती
लीलापञ्चमगीतिपाठकतया वास्मान्न हन्ति प्रिये ॥ २२८ ॥ कापि पिकी कोकिला पिक स्वकान्त कलकण्ठमित्यूचे भाषितवती । हे जीवितनायक पिक, क्षोणिसंक्रन्दन भूमिजम्भारारातिमकब्बर दगनमात्मनां निवर्हयितार प्रादुर्भूत प्रकटं जातं नावयासि न वेत्सि । उत्प्रेक्ष्यते-विरहिणां वियोगिनामत्यनुरक्तात्मयुवतीभिः समं विश्लेषवतां प्रवासिनां जनानाम् । अथ वा प्रवासिप्रियापांसुलामहिलालोकानां वा व्यामोहजेन विरहोत्पादनाभृतातुच्छमूर्छासतापज नितेनांहसा। यदुक्तम्'कोइलिमधुरीभाषिअं ववनि कुहु कुहइ । जसकापिउ परदेसकिहि यडाडहकि हइ ।। भरभादुंकीरातिनयनझरलइ तुहइ । दाधाउपरिलूणववीहादे तुहइ ॥' इत्युक्तः। पापेनेवागतं नो जानीषे । यत्स्वैरं मत्तो मया रमसे इति प्रागुक्तादध्याहार्य तत इत्युक्तेरनन्तर स वनप्रिय आह स्म अब्रवीत् । हे प्रिये, असौ साहिगुरोरसूरेगिरा वाचा अस्मान्न हन्ति न प्रमापयति । उत्प्रेक्ष्यते-द्विजतया ब्राह्मणत्वेनेव । ब्राह्मणो हि लोकेष्ववध्यः । चतसृषु हत्यासु प्रथमहत्यात्वेनेति । 'द्विजः पक्षी ब्राह्मणश्च' इत्यनेकार्थः ! वाथ वा स्वम्यात्मनो लीलावतीनां विलासिनीनां लीलया विलासेन कलित यत्पञ्चमरागोपचि. तगान पश्चमध्वनित तस्य पाठकतया अध्यापकत्वेनेव वा साहिहरिणीदृशः पञ्जरान्त रस्थायककेलोपिकनिकरमाकन्दमजमजरीवजास्वादोद्धटिताकुण्ठकण्ठकहरसमुच्चरच्चरुपञ्चमकूजिताकर्णनात्तदनुगुणं गायन्तीत्यर्थः ॥ इति कोकिलमिथुनालापः ॥
શ્લોકાઈ
વળી, કઈ કેયલ કોકિલને કહેતી કેઃ “હે સ્વામિન, પૃથ્વીને નિર્વાહ કરનાર અકબરને આપ નથી જાણતા ? વિરહીઓના વ્યાહથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપકર્મથી અકબર જરૂર આપણને હણશે.” કેયલના આવા વચન સાંભળીને કોકિલ બોલ્યા કેઃ “હે પ્રિયે આ અકબર હીરવિજયસૂરિના વચનથી અને આપણે દ્વિજ (પક્ષી) બ્રાહ્યણરૂપ હોવાથી આપણે વધ કરશે નહીં. આવી પ્રિયતમા સાથેના વિલાસયુક્ત પંચમરાગને હું પાઠક હોવાથી પણ મને મારશે નહીં.” મે ૨૨૮ છે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ लो० २२९-२३०]
हीरसौभाग्यम्
५७७
स्वां पत्नी ताम्रचूडो दरतरलदृशं हन्तुमभ्येति भूमी
भास्वांस्त्वां मामपीति प्रकटितवचसं धीरयनित्यवादीत् । मा भूस्त्वं भूरिभीतेर्भवनमिह जगद्वोधकर्तृत्वशक्तिव्यक्तिप्रेमातिरेकादिव विभुवचसा ध्वंसते नायमस्मान् ॥ २२९ ॥
ताम्रचूडः कुक्कुटः स्वां स्वकीयां पत्नी कुक्कुटां कान्तां धीरयन्नाश्वासयन् सन्नित्यवा. दीत् निगदितवान् । किंभृतां पत्नीम् । हे प्राणेश्वर हे ताम्रचूड, भूमीभास्वानकब्बरसाहिः त्वामपि पुनर्मामपि हन्तु कीनासशकाशं नेतुमभ्येति आगच्छति इत्यमुना प्रकारेण प्रकटितवचस उदीरितं भर्तुः पुरः कथित दीनवचनं यया । अत एवं पुनः किंभूताम् । दरेण कृतान्त निकेतातिथीभवनभयेन तरले चपले दशौ यस्यास्तादृशम् । धीरां करोति धीरयति इति धीरयन् निर्भयां कुर्वन् । तत्कथं तदेवाह-इति किम् । हे प्राणप्रिये हे कुक्कुटि, त्व भूरिभीतेः प्रबलतमभयस्य भबनं स्थानं मा भूर्भव । यतो विभुषचसा जीवदयोपदेशादयं भूमान्नास्मान ध्वंसते न घातयति । उत्प्रेक्ष्यते-इह भूमिभुवने जगतां विश्वजनानां यो बोधः प्रतियोधनं सुप्तोत्थापनं प्रतिबोधदानं जागरणं सत्पथस्थापन वा तस्य कतृत्वं तस्य शक्तिः सामर्थ्य तस्या व्यक्तिः प्रकटता । अथ वा शक्तया कृत्वा व्यक्त्या स्फुटतया यः प्रेमातिरेकः स्नेहातिशयस्तस्मादिव ॥ इति कुक्कुटमिथुनालापः॥
શ્લેકાર્થ કઈ કુકડી પોતાના પતિને કહેતી હતી કેઃ “હે પ્રિય કુર્કટ, આ અકબર તમને અને મને યમનાં અતિથિ બનાવવા માટે જ આવ્યો છે.” પિતાની પ્રિયતમાનાં આવાં દીનવચન સાંભળીને કુકડે બોલ્યો કેઃ “હે પ્રાણપ્રિયે તું ભયભીત ના બન. પ્રભુશ્રીહીરગુરુના વચનથી આ રાજા આપણા કેઈને પણ વધ કરશે નહીં. વળી, જગતને જાગ્રત કરવાની આપણું શક્તિથી પ્રભાવિત બનેલ સ્નેહના અતિરેકથી પણ આપણે વધ કરશે નહીં. જે ૨૨૯
ऊचे हंसीति हंसं किमु तव नृपतेभीतिरभ्येति नान्त
हन्ता ते यन्मृगाक्षीललितगतिपरिस्पर्धिभावादिवासौ । सोऽषि स्मित्वा शशंस श्रुतसुरसुदृशो विश्वकर्तुश्च जाने
यानत्वान्मां न कश्चिद्वतिपतिवचनादीश्वरः स्यान्निहन्तुम् ॥ २३० ॥ हंसी मराठी हंस सितच्छदमित्यूचे भाषितवती । इति किम् । हे हंस प्रियतम मानसवासिन, तव भवतोऽन्तर्हदयमध्ये नृपतेः सकाशात भीतिर्भयमपि नाभ्येति नादेति । हि० सौ० ७३
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २३०-२३१
यत्कारणात् असौ साहिस्तव हन्ता प्रमापयितास्ते । उत्प्रेक्ष्यते-मृगाक्षीणां स्वसारङ्गनयनानां बीणां लीलाललिताभिर्मन्थरभावमञ्जुलाभिर्गतिभिर्गमनैः सह परिस्पर्धिभाषात्संघर्षित्वात इव । ततः स हसः स्मित्वा किमपि हसित्वा स्वसहचरी चक्राङीं प्रति शशंस अवदत् । हे वारले, व्रतिपतेः सूरीन्द्रस्य वचनाद्वाक्यान्मां प्रति कश्चिन्निहन्तुं घातयितुं नईश्वरः स्यात् न समर्थों भवेत् । उत्प्रेक्ष्यते-श्रुतसुरसुदृशः सरस्वत्याश्च पुनर्विश्वकर्तु. ब्रह्मणोऽपि यानत्वाद्वाहनभावादिव । 3.त्र जाने इवार्थे । इति हंसमिथुनालापः ॥
લેકાર્થ કેઈ હસી હંસને કહે છે કેઃ “હે પ્રિયતમ હંસ, શું આપના હૃદયમાં અકબરરાજાથી જરાયે ભયનો સંચાર થતો નથી ! કેમકે તેની પત્નીઓની મંથરગતિની સાથે સ્પર્ધા કરી રહેલે હોવાથી તે તારે અવશ્ય વધ કરશે. તે શું તું નથી જાણતો?” હંસીના આવા વચન સાંભળીને કંઈક હસીને હંસ બોલ્યા કેઃ “અરે વેવલી હંસી, સૂરિજીના વચનથી છે અને હું મૃતદેવી સરસ્વતી અને બ્રહ્માનું વાહન હોવાથી કોઈપણ મારે વધ કરવા માટે समय नथी.' ॥ २३० ।।
रथाङ्गी स्थाङ्ग जगादेति दुरात्प्रयाहि प्रियास्माद्विषत्कालरात्रेः । यतो राजविद्वेषितोदीतकोपातिरेकादसौ त्वां हनिण्यत्यवश्यम् ।। २३१॥ रथाङ्गी चक्रवाकी रथाङ्ग स्वसहचारिण कोकमिति जगाद कथितवती । इति किम् । है द्वन्द्रचर प्राणनाथ, द्विषतां वैरिणां कालरात्रे: कल्पान्तका न्त्यि निशासदृशात् । यस्यां निशायां सरासरनरादयः सर्वेऽपि क्षयं यास्यन्ति न कोऽपि चराचरेषु स्थाता इति शैवमते । जैनमते तु निखिला भरतभूर्मनुप्यरिक्ता भाविनी षष्ठारके सर्वेऽपि मनुः ज्यचतुष्पदपक्षिणस्तु बिलवासिनः इति बहिर्भुवोऽनुसारिण्यपि कालरात्रिरेवेति । ततो बहुद्विपदचतुष्पदपक्षिक्षयंकरादस्मान्नृपतेस्त्व दूरात् दूर विप्रकृष्टभूभागे प्रयाहि । स्वप्राणधारणायेत्यध्याहारः। गच्छ । यतः कारणात् राज्ञा स्वयं राजत्वात् स्वेन चन्द्रेण च सह या विद्वेषिता वैरिभावस्तस्याः सकाशादुदीतः प्रादुर्भूतो यः कोपातिरेकः क्रोधातिशयस्तस्मादिव त्वां राजविरोधन भवन्त अवश्यं निश्चितं हनिष्यति ॥
શ્લેકાર્થ
ભયભીત બનેલી ચક્રવાકી ચક્રવાકને કહેવા લાગી કે: “હે પ્રાણનાથ, જાઓ, દૂર જાઓ, કાલરાત્રિ સમાન રાજા અકબર આવી રહ્યો છે, માટે દૂર દૂર ભાગે. (શૈવ મતે જે સમયે ચરાચર જગતનો સંપૂર્ણ પ્રલય થાય તેને કાલરાત્રિ કહે છે.) કેમકે રાજા ચન્દ્ર સાથે તારે શત્રુતા હોવાથી રોષાતુર બનેલ રાજા તારો અવશ્યમેવ વધ કરશે.’ ૨૩૧ છે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
memuseumari
५७९
सर्ग १४ श्लो २३२-२३३] हीरसौभाग्यम्
प्राहेत्यसौ मां स नृपः कृपावान्न हन्ति जाने निजयौवतस्य । रतोत्सवोच्चासितकञ्चुकेषु कुचेषु संचारितचित्तवृत्तिः ॥ २३२ ॥
असौ चक्रवाकः स्वां प्रेयसी प्रति निरातङ्कः सन् प्राह बभाण । इति किम् । है जीवितवल्लभे द्वन्द्वचारि चक्रवाकि, कृपावान् श्रीहीरसूरीन्द्रधर्मोपदेशश्रवणात् कृपाकलितचेतोभूतः स नृपोऽकब्बरसाहिः मां नैव हन्ति निशुम्भति । अहमेव जाने वेनि। उत्प्रेक्ष्यते-इत्यर्थे जाने । निजयौवतस्य स्वतरुणरमणीगणस्य रतस्य संभोगस्यानन्दः मयसमयत्वादुत्सव इवोत्सवः तत्रोच्छसितः उच्चः कृतो हृदयादुत्तार्यान्यत्र क्षिप्तो वा कञ्चुको निचोलो येभ्यस्तादृशेषु कुचेषु पीनप्रोत्तुङ्गपयोधरेषु संचारिता संक्रामिता चित्त वृत्तिरन्तःकरणव्यापारो वर्तनं वा येन तादृश इव । विगलनिचोलचारुलोचनोच्चकुचकलशस्मरणात्तत्तुल्यत्वेनास्मान्नायं निहन्तीत्यर्थः । जाने ज्ञानार्थे इवार्थे वा इति चक्रवाकमिथुनालापः ॥
શ્લોકાર્થ
નિર્ભય બનેલે ચકવાક ચક્રવાકીને કહે છે કેઃ “હે પ્રાણવલ્લભે, કરૂણાના સાગર શ્રી હીરવિજ્યસૂરિજીના ધર્મોપદેશથી દયાળુ બનેલે અકબર મને હણશે નહીં, તે હું જાણું છું. વળી પિતાની પ્રિયતમાની સાથે સૂરતક્રીડારૂપી ઉત્સવમાં જેને કંચૂક ઊંચે ચઢી ગયેલ છે અથવા દૂર ફેંકાઈ ગયેલ હોવાથી તેના સ્તનની સાથે મારી (ચક્રવાકની) સ્મૃતિ થવાથી પણ મારો વધ કરશે નહીં
(स्तनाने 'या'नी ५मा मापामा मावे छे.) ॥ २३२ ।। प्रियाश्चकारानपि खञ्जरीटान्वदन्त्यदस्तिष्ठथ किं मुखेन । पुरा हि बध्नाति वधूविलोचनश्रियोऽधमर्णान्भवतो यतो नृपः ॥ २३३ ॥
चकोरान् ज्योत्स्नाप्रियान् खजरीटान् खञ्जनान् प्रति प्रियास्तेषामङ्गनाः चकोर्यः तथा खजरीटचटुललोचनाः अद एतद्वदन्ति निर्दिशन्ति कथयन्ति । तदेवाह-हे प्रियाः, सुखेन शर्मणा निश्चिन्ततया वा किं कथ प्रश्ने तिष्ठथ वसथ वा स्थिता था । यतः कारणा धूनां निजयुवतीनां विलोचनानां चारुचञ्चलविचित्रनेत्राणां श्रियो लक्ष्म्या अधमर्णान ग्राहकान् भवतो युष्मान नीतिनिपुणो नृपोऽसौ पुरा बध्नाति वन्स्यति बन्धं प्राप. यिष्यति गृहीतं पश्चादददानोऽधमर्णः समर्थेन उत्तभर्णेनावश्यं निगृह्यते इति लोकव्यवहारः॥
ચકોરને ચકરીઓ અને ખંજન પક્ષીઓને તેઓની પ્રિયાએ કહે છે કેઃ “હું સ્વામિન, તમે નિર્ભય થઈને કેમ રહો છો? કારણ કે તમે તેની પ્રિયાઓના સુંદર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २३३-२३५
નેત્રોની શોભાના ગ્રાહકે હોવાથી નીતિનિપુણ રાજા તમારે અવશ્યમેવ વધ કરશે.”
॥२33॥
इत्थममी प्रति दयिताः प्रोचुर्मा स्म भयं मनसापि जिहीध्वम् । येन सपक्षतयेव न पश्येत्सूरिगिराभिमुखं नृपतिनः ॥ २३४ ॥
अमी चकोरखञ्जरीटाः पतत्रिणः दयिता स्वस्वप्रियाः प्रति इत्थममुना प्रकारेण प्रो. चुाचक्षते स्म। इत्थं कथम् । हे कान्ताः, यूयं मनसापि स्वचित्तेनांशमात्रमपि भय साध्वसौं मा स्म जिहीध्वं मा गच्छत । येन कारणेन सरिगिरा गुरोर्दयोपदेशप्रदान. श्रवणेन नृपतिर्नास्माकमभिमुख कुदृष्ट्या घात्वार्ता तु दूरे तिष्ठतु विरुद्धशापि संमुख पश्येन्नावलोकयेत् । उत्प्रेक्ष्यते-सपक्षतयेव सह पक्षण परिवारेण वर्तन्ते ये ते सपक्षारतत्तथा । 'जे परिवारइ अग्गला ते गञ्जणां न जाई' इति वचनात् । पक्षः पक्षक शाकारिमिर्मित्रादिभिर्वा वर्तन्ते ये अथवा समानः पक्षो गोत्र येषां ते सगोत्राः। पक्षी गोत्र परीवारे पक्षतौ च' इत्यनेकार्थः । तेषां भावः सपक्षता त्या पक्षयुक्तत्वेन एक. गोत्रत्वेन वा । बहुपक्षो हन्तुमशक्य एकपक्षश्च हन्तुमयुक्तः ॥ इति चकोरखञ्जन मिथुनालापाः । इति खचराः ।।
શ્લોકાઈ
ચરો અને ખંજરીઓ પિતપોતાની પ્રિયાઓને કહે છે કે હે પ્રિયાએ, તમે મનમાંથી ભયને બિલકુલ દૂર કરે; કારણ કે આચાર્યશ્રીની વાણીથી અકબરબાદશાહ આપણી સામે કરદષ્ટિથી પણ જેતે નથી, તે પછી વધની તો વાત જ શું કરવી ! વળી, આપણે પરિવાર સહિત (પક્ષસહિત-બીજા અર્થમાં ઘણાં છીએ) છીએ, તેથી પણ આપણે વધ કરી શકશે નહીં. જે ૨૩૪ છે
. न्यगददनिमिषीनं मीनमेतत्किम रमसे रमणीसखः सुखेन ।
अनय नयपयोधिपारदृश्वा किमु कुलवैरितया हनिष्यति त्वाम् ॥ २३५॥
अनिमिषी मत्स्यी इ- स्वकान्त' मीनं मत्स्यमिति न्यगददाचख्यौ। हे मीन, रमणी. सखः बहुस्त्रोकत्वेन स्वान्यनारीकलितः किमु कथं रमसे सलिले स्वेच्छया क्रीडसि बहमत्स्यीभीः सार्ध विलससि । केन । सुखेन शर्मणा । निरपायं क्रीडानिषेधहेतुमाह- हे अनय, न विद्यते नया निजकुलक्षयकारित्वेन न्यायो यस्मिन् । मत्स्य गलागलिन्याय जेह जेह नइ पहुचइ ते हनइ खाय' इति लोकवार्ता । तथा न्याय एवागाधत्वात्पयोधिः समुद्रस्तस्य पारदृश्वा पारगामी नीतिभिः रामचन्द्रो भूपतिस्त्वां भवन्त हनिष्यति कृतान्तनिकेतनातिथेयीं ग्राहयिष्यति। उत्प्रेक्ष्यते-कुलस्य स्ववंशस्य रितया संहारकत्वेन
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २३५-२३७ ]
हीरसौभाग्यम्
किमु यः कुलसंहार कृत्सोऽवश्य स्वांहसैव निहन्यते । तथा चोक्त नैषधे–'अबलस्वकुला. शिना झषान्निजनीडद्रुमपीडिनः खगान् । अनवधतृणादिनो मृगान्मृगयाघायनभूभृतां घ्नताम्' इति शैवपुरोहितमन्त्रिवचसा नृपस्त्रयाणामपि मृगयां करोति ॥
શ્લેકાથી માછલી મત્સ્યને કહેતી હતી કેઃ “હે પ્રિય મત્સ્ય, જલમાં ઘણી માછલીઓની સાથે સુખપૂર્વક કીડા કરી રહેલા તને શું બાદશાહ હણશે નહીં ! રામચન્દ્રજી સમાન ન્યાયનિપુણરાજા કુલવૈરીપણાથી અવશ્ય તારે વધ કરશે.” મે ૨૩૫
तिमिरिति कान्तां मदनविनोदी वदति मुनीन्दोर्वचनविलासात् । अनिमिषभावादिव विनिहन्तुं धरणिसुधांशुः प्रभवति नास्मान् ।। २३६ ॥
मदनेन कामेन मनाइनङ्गोदयाद्वा विनोदो विलासः स्वेच्छया विविधचेष्टा कामक्रोडा सुरतादिर्वा अस्यास्तीति मदनविनोदी तिमिर्मत्स्यः कान्तां स्वप्रेमवतीं लीलावती मत्स्यीं प्रति इति वदति जल्पति । हे प्रिये, मुनीन्दोः साधुसुधाकरस्य वचनविलासा. स्कृपाप्रपञ्चाश्चितवाचां वैचित्र्यात् धरणिसुधांशुरचला चक्रचन्द्रमाः साहिरस्मान्विनि हन्तुं न प्रभवति न समथीं भवति । धरणिशब्दो हस्वोऽपि दृश्यते नाटकशास्त्रे यथा'प्राचीभागे धरणिविरहिणि क्रान्तमुद्रे समुद्रे' इत्यादि । तथा ञ्च वाग्भटालंकारे–'मुदा यस्योद्गीतं सह सहचरीभिर्दनचरैर्मुहुः श्रुत्वा हेलोद्धृतधरणिभार भुजबलम् । दरोद्गच्छदर्भाङकुरनिकरदम्भात्पुलकिताश्चमत्कारोद्रेक कुलशिखरिणस्तेऽपि दधिरे ॥' इति । उत्प्रेक्ष्यते-अनिमिषभावाद्देवत्वादिव । 'अनिमिषो देवभीनयोः' इत्यनेकार्थः । देवदेव्यो हि मनुष्येण हन्तु न शक्यन्ते ॥ इति मत्स्यभिथुनालापः ।
કાર્ય
કામક્રીડામાં રસિક મત્સ્ય માછલીને કહે છે કેઃ પ્રિયમન્સી, સૂરીશ્વરની વાકચાતુરીથી દયાળુ બનેલે અકબર કદાપિ અમારે વધ કરશે નહીં. વળી, આપણે અનિમેષ દેવરૂપ હોવાથી દેવદેવીઓનો વધ શું મનુષ્ય કરી શકે? ૨૩૬ છે
व्याधेन वेधीकृतकाययष्टी मृगीव तत्साध्वसधावमाना । त्रासातिमात्रास्थिरनेत्रपत्रा वादालबालेत्यलपत्प्रियं स्वम् ।। २३७ ॥
वादालः सहस्रदंष्ट्रः मत्स्य विशेषस्तस्य बाला स्त्री स्वप्रियमात्मीय वल्लभमित्यलपन्नि गदति स्म । किंभूता। धावमाना पलायमाना प्रणश्यन्ती । केन । तत्साध्वसेन तस्मान्मू
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो. २३७-२३९
गयो राज्ञो भयेन कीनाशदाम करणातङ्केन । पुनः किंभूता ! त्रासादाकस्मिकभयादति. मात्रमतिशयेनास्थिरे चञ्चलतमे नेत्रपत्रे विलोचनदले यस्याः । केव । मृगीव । यथा व्याधेन लुब्धकेन वेधीकृता शरव्या विहिता । 'रुषा शरव्याकरणे दिवौकसाम्' इति नैषधे । यकारसहितस्यापि च्चिप्रत्ययः । काययष्टी तनुलता यस्याः तादृशी मृगी सारङ्गी व्याधस्य भयेन प्रणश्यन्ती त्रासान्नितान्ततरलेोचना स्यात् ।।
કલેકાથ
શિકારીએ જેને પિતાનું લક્ષ્ય બનાવી છે તેવી હરણીની જેમ ભયભીત બનીને સમુદ્રમાં દેડદેડ કરતી “વાદાલ” નામની માછલી પિતાના પતિને કહે છે : છે ૨૩૭ वादाली किमाललाप तदेवाहवादाल कुद्दालवदानने किं दंष्ट्राः स्फुटीकृत्य सुखेन शेषे । गम्भीरताभिश्चलुकीकृताब्धेस्त्वद्भानुसूनुर्यदुपैति भूपः ॥ २३८ ॥
हे वल्लभ वादाल सहस्रदंष्ट्र, आनने स्वमुखे कुद्दालवद्भुखननोपकरणविशेषानिव । 'कोदाला.' इति लोके प्रसिद्धाः । दंष्ट्रा दाढाः स्फुटीकृत्य विकाश्य सुखेन जलशयेन किं कथं शेषे निद्रायमाणो वर्तसे । यत्कारणात त्वद्धानसनः तव सूनुनन्दना धर्मराजो वर्तते त्वद्वधकः अकब्बर उपैति समागच्छति। सोऽलपत्-भद्रे, अहं समुद्रमध्ये, तन्मां कथं मारयिष्यति । अत एव सा वक्ति । किंभूतः साहिः । गम्भीरताभिः स्वगाम्भीर्यः चुलुकीकृतः गण्डूषमात्राम्भोविहितोऽब्धिः समुद्रो येन । कुम्भो. द्भववत्पीतपयोनिधिस्तत्कथमात्मानं रक्षसि ॥ युग्मं संगत्या न क्रियया ॥
બ્લેકાથી
એક હજાર દાંતવાળા હે વાદાલ! પિતાના મુખમાંથી કેદાળા જેવી દાઢા બહાર કાઢીને સુખપૂર્વક કેમ સૂતે છે ! કારણ કે યમરાજ સમાન અકબર બાદશાહ તારો વધ કરવા આવી રહ્યો છે.” ત્યારે વાદાલે કહ્યું કેઃ “હું સમુદ્રની મધ્યમાં છું. મારો વધ તે કેવી રીતે કરશે!” ત્યારે માછલી બેલી કે પોતાની ગંભીરતાથી જેણે સમુદ્રને ચુલક (કેગળા ) માત્ર કરી દીધું છે તે અગસ્તિ-ઋષી સમાન અકબરથી તું તારું રક્ષણ કેવી રીતે કરી શકીશ!” ૨૩૮ છે
स स्माहेति सहस्रदंष्ट्रमहिलामालिङ्गय लीलालसो
मा गाः साध्वसमध्वराशनपतेः पाथोधिनेमेरतः। श्रीमत्सूरिगिरा महाव्रतिवपुःपाथोनिशोपासनाप्रोदभूतप्रणयादिव प्रियतमे नास्मान्हिनस्ति प्रभुः ॥ २३९ ।।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २३९-२४०] हीरसौभाग्यम्
लीलया विलासेन नर्मणा वा मन्थरोऽपरकर्मण्यलसः सहस्रदंष्टमहिला स्वां प्रियां वादालीमालिङ्गय स्वह्रदयेन दयिताहृदयं गाढमाश्लिष्य स वादाल इति आह स्म ब्रूते स्म । हे प्राणितप्रियतमे भीरु, अतोऽस्मादकब्बरात् पाथोधिनेमेजलधिचक्रवालाया वसुधाया अध्वराशनपतेर्यज्ञभोजनप्रभोरिन्द्रस्य अध्वरा यज्ञा अशन भोजन येषां तेषां देवानां पतिः स्वामी तस्मादभूमीन्द्रात् साध्वसं भयौं मा गा मा व्रज । यस्मात् श्रीमत्सरेगिरा वाक्यात् स प्रभुः साहिरस्मान्न हिनस्ति नालभते । उत्प्रेक्ष्यते-महान्ति सर्वोत्कृष्टानि मेरुवद्धर्तु मशक्यानि यस्य तादृशस्य सरेरन्यस्य कस्य पि साधो, नाम्रा वशंकरस्य महाव्रतिनो वपुः शरीरं यत्पाथः पानीय तस्यानिशं निरन्तर या उपासना सेवा ततः प्रोदभूतः प्रकटो जातः प्रणयः स्नेह प्रेमातिरेकस्तस्मादिव ॥ इति वादालमिथुनालापः॥
साथ કીડામાં તત્પર વાદાલ મત્સ્ય પોતાની પ્રિયાને ગાઢ આલિંગન આપીને બે કેઃ હે પ્રાણપ્રિયે, સમુદ્રપર્વતની ભૂમિનાં સ્વામી અકબર રાજાથી તું જરાયે ભય ના પામ, કારણ કે હીરવિજયસૂરિની વાણીથી આપણે વધ કરશે નહીં. મહાવ્રતી સાધુઓનાં શરીરરૂપી જલની નીરંતર ઉપાસના કરવાથી જેના હૃદયમાં પ્રેમાકુર ઉત્પન્ન થયો છે તેવા સ્નેહાળુ અકબરબાદશાહ કદાપિ આપણે વધ કરશે નહીં.” છે ૨૩૯ છે
नक्राद्यानुपसृत्य तत्प्रियतमा इत्यूचुरातङ्किताः
कीलालेष्विव लोलुपाशयतया हन्ता नृनेतात्मनाम् । तेऽप्याख्यग्निति वज्रबाहुनृपवद्गोपायति क्षमापति
जन्तूञ्जन्तुपितामहः स करुणाकल्लोलिनीवल्लभः ॥ २४० ॥ नका जलयादोविशेषाः कुम्भीराः मत्स्यजातयस्ते आद्या आदिभूता येषां येषु वा ते नक्रचक्रपाठीनकुम्भीरालस्यकुम्भीमहामुखप्रमुखानुपसृत्य समीपमागत्य आतङ्किता भूपते. (तिव्याकुलीभूतास्ते त्प्रियास्तेषां नक्रादीनां पत्न्यः इत्यमुना प्रकारेणोचुः कथयांचक्रुः । इति किम् । हे प्राणवल्लभाः, नृनेता नरपतिरकब्बरः आत्मनां यावदात्मजातिजन्तूनां हन्ता घातयिता [स्ते] विवृद्धव्यसनवशंवदानां कृत्याकृत्यविवेको न भवत्येव । उत्प्रेक्ष्यतेकीलालेषु रुधिरेषु लोलुपो लम्पटो लुब्ध आशयो मनो येषां तत्तयेत्र रुधिरपानलुब्धमनस्त्वेनेव । ‘कीलाल रुधिरे जले' इत्यनेकार्थः । तत्त्वतस्तु जलचरत्वेन जले एव लोलुपाशयाः । ततस्ते नकाद्या जलयादोवजा अपि निजदयिताः स्वस्वप्रियाः प्रति इत्याख्यन् इदमाचख्युः । हे प्रियाः, स क्ष्मापतिनृपः जन्तूनां प्राणभृतां पितामहः पितृपिता सन् जन्तून सर्वसत्त्वान् नृप्तृवद्गोपायति रक्षति । किंभूतः । करुणा जगज्जन्त्रपरि कृपा तस्याः कल्लोलिनीवल्लभो नदीनायकः समुद्रः । किंवत् । वज्रबाहुनृपवत् श्रीशान्तिनाथपूर्वजन्मवज्रबाहुमहीपतिरिव । पारापतप्रमुखाननेकसत्त्वान् । तथा सूरिगिरा इत्यध्याहारादयमासीदिति ॥ इति नक्रादिजलजन्तु मिथुनालापः । इति जलचराः ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २४०-२४३
કાથ
નકક આદિ જલજતુઓની ભયભીત બનેલી પ્રિયાઓ પિતાના પતિને કહેતી उती : 3 स्वामिन्, Nana (३धि२ पाना२ )नी म मा ५४५२ on 43 मा५ણને હણશે !” ત્યારે નકચકો કહે છે કેઃ હે પ્રિયાએ, વજબાહ (મેઘરથ) રાજાની જેમ (શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના પૂર્વ જન્મમાં મેઘરથ રાજાએ પારેવાનું રક્ષણ કર્યું હતું તેમ) હીરવિજયસૂરિની વાણીથી દયાનો સાગર અકબર બાદશાહ જગતના જીવનું રક્ષણ કરવા भाटे पितामह समान छ, ते भाट मापणे ते १५ ४२शे नही ।। २४० ।।
चौलुक्यावनिजानिनेव निखिलेऽकपारकाञ्चीतले
श्रुत्वा प्राणिगणैरमारिमवनीकान्तेन संकल्पिताम् । गर्जन्तीह गजा इसन्ति हरिणाः कूर्दन्त्यथो कासरा हृष्यन्ति द्विरदद्विषः सुखमधुर्वात्रीणसद्वीपिनः ।। २४१ ॥
केकायन्ते कलितललनाकेलयो नीलकण्ठा माकन्दस्था विदधति पिकाः पञ्चमालापलीलाम् । शब्दायन्ते शिखरिशिखरस्थायुकास्तानचूडाः कीरा धीरा इव तरुशिरस्यन्वतिष्ठंश्च गोष्ठीः ॥ २४२ ।। प्रीतिप्रहां रमयति रहः स्वां चकोरी चकोर
श्वेरुः स्वैरं गृहबलिभुजः खञ्जनाः खे विलेसुः । लीलायन्ते धवलगरुतः प्रोच्छलन्ति स्म मत्स्या विश्वस्यासन्निव मुखमया वासरास्ते तदानीम् ॥ २४३ ।।
चौलुक्यावनिजानिना कुमारपालभूपालेनेव निखिले समग्रे अकृपारः समुद्रः स एव वाञ्ची मेखला यस्यास्तस्याः तले। भूमण्डले इत्यर्थः। अवनीकान्तेनाकब्बरेण संकल्पिता प्रवर्तिताममारिं जीवदयां श्रुत्वा निशम्य इह जगति गजाः सर्वेऽपि वन्यचारिणः गर्जन्ति सजलजलधरवद्गम्भीरधीरगञ्जरव' कुर्वन्ति । पुनर्हरिणा हर्षण हसन्ति मिथो हास्य कुर्वन्ति । अथ पुनः कासरा महिषाः कूर्दन्ति नभसि फाां ददते । च पुनर्द्विरदद्विषः केसरिणः हृष्यन्ति उधुषितकेसरसटाटोपः प्रमोदमेदुरी । पुनर्वाघीणसाः खङ्गिणो 'गांडां सावज' इति प्रसिद्धाः। तथा द्वीपिनो व्याघ्राः चित्रकाया वा। तथा गिरिनारिनिरिगहने व्याघ्रीचित्रकचित्रकीव्याघ्राणां च संयोगे जायमानास्तत्र 'दीपडाः' इति प्रसिद्धाः सख
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २४१-२४३]
हीरसौभाग्यम्
५८५
सातमधुर्बिभ्रति स्म । सातेन शेरते इत्यर्थः। पुन: कलिता निर्मिता ललनाभिर्मयूरीभिः समं केलयो विलासा यैस्तादृशा नीलकण्ठाः केकायन्ते सताण्डवाडम्बरं केकारंवं कुर्वते। पुनर्माकन्दस्थाः स्मितसहकारशाखिशाखास्थायुकास्तत्कलिकाकदम्बकास्वादसुन्दरीभूतनूतनाकुण्ठकण्ठाः पञ्चमनानो रागस्य आलापस्य आलपनस्य घोलनाया लीलां विनोदं विदधति । तथा शिखरिणां पत्रलपादपानां शिखरेषु तिष्ठन्तीत्येवंशीलाः स्थायुकाः स्थायिनः सन्तस्ताम्रचूडाः कुक्कुटाः शब्दायन्ते जगत्प्रबोध विदधति । पुनर्धीराः पण्डिता इव । यथा हैम्याम्-'ज्ञः प्राप्तरूपकृतिष्यानिरूपधीराः' इति । कीराः शुकास्तरुणां पुष्पितफलित. प्रमाणां शिरसि शिखरे उपरिशाखायां गोष्ठीः परस्परवार्ताः अन्वतिष्ठन् च । पुनश्च कोरो ज्योत्स्नाप्रियः प्रीत्या स्नेहेन कृत्वा प्रवां नम्रीभूतां स्वामात्मीयां चकोरी रह एकान्ते रमयति । पुनहबलिभुजश्चटकाः स्वैर स्वेच्छया चेरुः पर्यटन्ति स्म भक्षयन्ति स्म । च पुनः खञ्जना आकाशे विलेसुः विलसन्ति स्म चिक्रीडुर्वा । पुनर्धवलगरुतो राजहंसा लीलायन्ते मन्थरगमनैर्विचरन्ति । पुनर्मत्स्या मीनाः प्रीच्छलन्तिं प्रकर्षणोच. रुत्पतन्ति । साहे{गयानियमनाकर्णनात्सर्वेऽपि प्रमोदभाजी जन्तवः स्वतन्त्र क्रीडन्ति तैहि ते दिनाः' [वसा कीदृशा जाताः तदानी तस्मित्प्रस्तावे तेऽमारिसत्का वासरा दिवसा विश्वस्य सर्वस्य जलस्थवारिचरजन्तुवर्गस्य सुखमयाः शर्मप्रचुराः। यदुक्तं रघुवंश'क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन्यदि जन्तुर्न तु लोभवानसौ' इति । इति वचनात्परमानन्दमया इवासन बभूवुः । परममारिपटहोद्धोषणव्यतिकरे इत्यर्थः ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
શ્લેકાર્થ કુમારપાલ રાજાની જેમ અકબર બાદશાહે સમસ્ત ભૂમંડળમાં જાહેર કરેલી અમારિ (જીવદયા ) પ્રવર્તાનને સાંભળીને હાથીઓ ગરવ કરવા લાગ્યા, અશ્વો પરસ્પર હસવા લાગ્યા, મહિષે ઊંચી ઊંચી ફાળ ભરવા લાગ્યા, કેસરી સિંહો હર્ષથી કેસરાનો આરોપ કરવા લાગ્યા, સાવજે, વાઘ, ચિત્તાઓ અને દીપડાઓ સુખપૂર્વક શયન કરવા લાગ્યા, મયૂરીઓની સાથે ક્રિીડા કરતા મયૂર હર્ષપૂર્વક “કેકારવ” કરવા લાગ્યા, આમ્રવૃક્ષ ઉપર રહેલી કેકિલાએ પંચમસ્વરને આલાપ કરવા લાગી, વૃક્ષોની ટેચ ઉપર રહેલા કુટે અવાજ કરવા લાગ્યા, વૃક્ષની ટોચ ઉપર રહેલા પોપટે પંડિતની જેમ પરસ્પર ગોષ્ઠી કરવા લાગ્યા, નેહથી નમ્ર બનેલી ચકેરીઓ એકાંતમાં કીડા કરવા લાગી, ચકલીઓ છાપૂર્વક ચણભક્ષણ માટે પર્યટન કરવા લાગી, ખંજરીટે આકાશમાં કીડા કરવા લાગ્યા, રાજહંસ મંથર ગતિ વડે વિચરણ કરવા લાગ્યા, અને માછલાએ ઉછળવા લાગ્યા, આ રીતે સર્વ જાતિના ના દિવસે સુખમય બની ગયા.
૧ ૨૪૧ ૨૪રો ૨૪૩ છે १. दिनशब्दस्य वस्तुतः पुंस्त्वाप्रसिद्धत्वेन चिन्त्योऽयं प्रयोगः, अर्शायजन्त. त्वात्पुंस्त्वं वा. हि० सौ० ७४
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १४ श्लो० २४४ - २४६
मधुना मञ्जरीमालालंकृताः फलदा इव । अमारिमण्डिताः सर्वे कृतास्तेनात्मनीवृतः ॥ २४४ ॥
तेनाकब्बरेणात्मनीवृतः निजजनपदा अमारिमण्डिता जीवानुकम्पाविभूषिताः कृता निर्मिताः । नेत्र के । मधुना फलदा इव । यथा वसन्तेन सर्वे महीरुहा मञ्जरीणां कलिकानां उपलक्षणात्पल्लवपुष्पफलानां च मालाभिरावलीभिरलंकृताः क्रियन्ते । यदुक्तम्'अर्थो नराणां पतिरङ्गनानां वर्षा नदीनामृतराट् तरूणाम् । स धर्मचारी नृपतिः प्रजानां गतं गतं यौवनमानयन्ति ॥ इति ॥
શ્લાકા
જેમ વસંતઋતુ વૃક્ષાને નવપક્ષવિત કરે તેમ અકબર બાદશાહની અમારિ (જીવદયા) એ પાતાના સવ દેશને વિકસિત કર્યા.. (કહ્યુ` છે કે મનુષ્યાને દ્રવ્ય, સીએને પતિ, નદીઓને વૃષ્ટિ, વૃક્ષાને વસંતઋતુ, અને પ્રજાને ધર્મનિષ્ઠ રાજા આનંદ अर्थे छे.) ॥ २४४ ॥
प्राचीनापगुदीचीनप्रतीचीनावनीधनाः । साहिप्रवर्तितामारिं शेषामिव शिरस्यधुः ॥ २४५ ॥
पूर्वदिग्दक्षिणदिपश्चिमदिगुत्तरदिक्संबन्धिनो भूमीकान्ता राजानश्चतसृणामपि दिशामधीशाः उपलक्षणाद्विदिशामपीशास्ते कर्तारः साहिना प्रवर्तिताममारिं सकलजीवदयां शेषां देवेन स्वामिना वा प्रदत्तप्रसादमिव शिरसि मस्तके अधुर्धारयन्ति स्म । शेषाः शीर्षा अपि । 'सेस' इति लोकप्रसिद्धा । इति श्रीहीरविजयसूरिवचनादकब्बर साहिना निखिलमण्डलेष्वमारिः प्रवर्तिता ॥
Àાકા
પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ એમ ચારે દિશાના અજીવીઓએ અકબર બાદશાહની 'अभारिने 'शेष 'नी प्रेम भस्त पर धारण ४. ॥ २४५ ॥
श्रीसूरिश्वरहीरहीरविजयैस्तैः स्थानसिंहः स्वयं निर्मायातिमहोत्सवेन भगवद्विम्बप्रतिष्ठामहम् । कल्याणश्रियमर्थिसार्थवशगां कुर्वपि प्रीतीमा -
नेतच्चित्रममुत्र तन्निजवशां तां निर्मिमीते स्म यत् ॥ २४६ ॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २४६-२४७]
हीरसौभाग्यम्
५८७
अमुत्रास्मिन् जगति तत्प्रसिद्धमेतदृश्यमानं चित्रमाश्चर्यमास्ते । तत्किम् । थानसिंहो यत्तां कल्याणश्रिय मक्तिलक्ष्मी निजवशां स्वायत्तां निमिमीते स्म चकार । किंमतः । प्रीतिमान मुक्तिलक्ष्मी प्रति स्नेहवान् । अन्यत्र प्रमोदमेदुरिताङ्गयष्टिः । पुनः किं कुर्वन् । कल्याणश्रियं सुवर्णविभूतिर्थिनां याचकानां सार्थस्य वर्गस्य वशगां वशवर्तिनी कुर्वन्नपि सृजन्नपि । किं कृत्वा । इह फतेपुरमध्ये तैरकब्बरसाहिविहितसन्मानैः श्रिया शुद्धाचारत्वेन यशोलक्ष्म्या युक्तानां सूरीणामपरेषामनूचानानां मध्ये ईश्वराः अधिपतयः ज्ञानव. र्गादिभिर्महीयांसस्तेषु हीरेथूडामणिकल्पै_रविजयसूरिभिः स्वयमात्मना अप्रतिमेनासाधारणेन उत्सवेन महेन भगवतां तीर्थकृतां बिम्बानां प्रतिमानां प्रतिष्ठां वा सक्षेपाजनशलाकादिकां निर्माप्य कारयित्वा ।
પ્લેકાર્થ આ જગતમાં આશ્ચર્ય તે જુઓ! શ્રી હીરવિજયસૂરિના જિનેશ્વર ભગવંતનો સ્વયં અંજનશલાકા આદિ ભવ્ય મહોત્સવ કરાવીને પ્રીતિવંત થયેલા થાનસિંહું કલ્યાણસુવર્ણની સંપત્તિ યાચક વર્ગને સ્વાધીન કરીને અર્થાત્ અનર્ગલ દાન આપીને મુક્તિલક્ષ્મીને પિતાને સ્વાધીન કરી. ૨૪૬ છે
श्रीमदगुर्जरराजवीरधवलाधीशः समुत्कण्ठितः
स्वेन श्रीकरणाभिधानपदवीं श्रीवस्तुपालं यथ।। सरिक्षोणिमहेन्द्रहीरविजयस्तस्मिन्महेऽस्याग्रहे
णौपाध्यायपदं निनाय विबुध शान्त्यादिचन्द्राभिधम् ॥ २४७ ॥ स जगद्विख्याताकब्बरप्रतिबोधविधाता सूरिष्वनूचानेषु क्षोणिमहेन्द्रः पृथिवीपाकशासनो राजा श्रीहीरविजयसरिस्तस्मिन् प्रतिष्ठासंबन्धिनि महे महोत्सवे अस्य थानसिंहस्याग्रहेण शान्तिरिति पदमादौ यस्य तादृशी चन्द्र इत्यभिधा नाम यस्य तादृग्विध विबुध प्रज्ञांशमुपाध्यायपदं निनाय प्रापितवान् । शान्तिचन्द्रप्रज्ञांशस्योपाध्यायपद ददावित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तं वक्ति-यथा सम्यगुत्कण्ठा औत्सुक्य जातमस्येति समु.
उतः श्रीमान्मण्डललक्ष्मीकलितः गुर्जराणां राजा स्वामी वीरधवल इति नामाधीशः मभुः स्वेनात्मना श्रिया भाग्यवैभवेन युक्त वस्तुपाल तेजःपालज्येष्ठभ्रातर श्रीकरणनाम्नी पदवीमधिकारविशेषम् । मित्रित्वमित्यर्थः ॥ इति थानसिंहप्रतिष्ठायां शान्तिचन्द्रस्योपाध्यायपदम् ॥
કાર્ય જેમ ગુર્જરદેશના અધિપતિ વિરધવલરાજાએ ઉત્સાહપૂર્વક વસ્તુપાળમંત્રીને શ્રીકણુની પદવી આપી હતી તેમ જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २४७-२५०
સિંહના આગ્રહથી પિતાના શિષ્ય શ્રી શાંતિચન્દ્ર નામના પંડિતને ઉપાધ્યાયની પદવી અર્પણ કરી. ૨૪૭ના
दुर्जनमल्लो दुर्जनमल्ल इव गुणैर्महीपतेर्मान्यः ।
समहं प्रत्यष्ठापयदर्हत्प्रतिमा मुनीन्द्रेण ॥ २४८ ॥ दुर्जनमल्लो नाम श्राद्धो मुनीन्द्रेण सरिपाश्र्व समहं महामहकलितं यथा स्यात्तथा अहत्प्रतिमा भगवदूबिम्बानि प्रत्यष्ठापयत् प्रतिष्ठापयति स्म । किंभूतः । गुणरौदार्यधैर्यम णिपरीक्षाकारकादिभिः कृत्वा महीपतेरकब्बरसाहेान्यो बहुमाननीयः । पुनः गुणैर्दुजनानां कर्णेजपानां खलानां वा मल्ल इव मल्लः प्रतिपक्षः ॥
શ્લેકાર્થ
ઔદાર્યાદિ ગુણે વડે રાજમાન્ય તેમજ સુજનતા આદિ ગુણો વડે દુર્જના શત્ર એવા જનમહલ નામના શ્રાવકે આચાર્ય દેવની પાસે મહોત્સવ પૂર્વક જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. ૨૪૮
समहं मथुरापुर्या यात्रां पार्श्वसु पार्श्वयोः ।
प्रभुः परीतः पौरोधैश्चारणषिरिवाकरोत् ॥ २४९ ॥ प्रभुहीरविजयसूरिः मथुरापुर्या मधूपनवगरे समहं सेात्स चारणषिविद्याजवाचार. णादिमुनिरिव पौरौधैर्नागरिकनिकरैः परीतः परिवृतः संघेन सहितः पार्श्वसुपार्श्वयोस्त्रयोविशतितमसप्तमजिनचन्द्रप्रतिमयोर्यात्रामकरोच्च कृतवान् ॥
શ્લોકાર્થ
ચારણમુનિની જેમ હીરવિજયસૂરિજીએ મહોત્સવ પૂર્વક સંઘસહિત મથુરાપુરીમાં શ્રીસુપાર્શ્વનાથ અને શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતની પ્રતિમાનાં દર્શન કર્યા. ર૪
जम्बूप्रभवमुख्यानां मुनीनामिह स प्रभुः ।
ससप्तविंशतिं पञ्चशती स्तूपान्प्रणेमिवान् ॥ २५० ॥ स प्रभुहीरसरिरिहैव मथुरानगर्या जम्बूनाममहाधीरदेवस्य द्वितीयपट्टघरः, चरमके बली प्रभवनामा तृतीयः पट्टधरः, तौ मुख्यौ प्रकृष्टावाधौ वा येषां तेषां मुनीनामुपलक्षणात्साध्वीनामपि परं तन्मध्यवर्तिनामेव सहसप्तविंशत्या वर्तते या तादृशीं पञ्चशतीं
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग १४ श्लो० २५०-२५२ ]
हीरसौभाग्यम्
५८९
स्तूपान् प्रणेमिवान्नमति स्म । पञ्चशती प्रभवस्वामिसहिता चौरसाधूनां जम्बूस्वामियुक्तानामष्टानां कनीनां नवानामति 'मातृपितृणां नव त्रिभिर्गुणिताः सप्तविंशतिर्जातं यथोक्तमानं सप्तविंशत्यधिका पञ्चशतीस्तूपाः सन्तीति ॥ मथुरायात्रा ॥
શ્લોકાઈ શ્રી હીરસૂરિજીએ મથુરાપુરીમાં જંબુસ્વામી અને પ્રભવસ્વામી વગેરેનાં પાંચસોને सत्तावीश स्तूपानां शन या. (भूस्वामी) तमना मातापिता, मा ४न्यामा, તેમનાં માતાપિતા કુલ–૨૭ અને પ્રભવસ્વામી સહિત પ૦૦ ચોર. કુલ પર૭.) ૨૫
गोपालशैलेऽथ सुपर्वसमावष्टम्भनस्तम्भ इवाभ्युपेत्य । समं जनौधैर्जिनसार्वभौमं ककुमकेतुं नतवान्बतीन्द्रः ॥ २५१ ॥
अथ मथुराथात्रानन्तरं व्रतीन्द्रः सूरिः जनौधैर्भविकप्रकरैः समं सार्धमुपेत्यागत्य गोपालशैले 'ग्वालेरगढ' इति लोकोक्त्या तत्र ककुद्मान वृषभः केतुश्चिह्न यस्यैतावता ऋषभस्वामिनं जिनाः सामान्यकेवलिनः तेषु तेषां मध्ये वा सार्वभौमं चक्रवर्तिनं नतवान् प्रणमति स्म । किंभूते गोपालशैले । सुपर्वसद्मनः स्वर्गस्यावष्टम्भनार्थमाधारकृते विधिना विश्वसृजा कृते स्तम्भे स्थूणा वागिव ॥
શ્લોકાથ
ત્યારપછી, હીરવિજયસૂરિજીએ સંઘસહિત ગોપાલલ (ગ્વાલ્લીયરગઢ) આવીને સામાન્ય કેવલીઓમાં ચક્રવતી શ્રીઝષભસ્વામીનાં દર્શન કર્યા. તે પાલગઢ જાણે સ્વ કના આધાર માટે સ્તંભ ન હોય ! પ૨૫૧
द्वापञ्चाशद्गजमितवृषभप्रतिमां स सिद्धशैल इव । प्रभुस्परा अपि तस्मिन्मूर्तीजै नीरनंसीत्सः ।। २५२ ॥
स प्रभुः सूरिः सिद्धशैले शgजयपर्वते इन तस्मिन् गोपगिरौ द्वापञ्चाशतो गजा वस्त्रादिप्रमितिकरणार्थ वंशमया काष्ठमया वा यष्टिविशेषास्तैर्बिपञ्चाशद्भिर्मिता प्रमाणीकृता या वृषभस्यादिनाथस्य प्रतिमा मूर्तिस्तामाशां वरीयाकृतित्वावासक्षेपपूर्वकमनंसीत् . प्रणतवान् । अपि पुनरपरा अन्या अपि जनीर्जिनसंबन्धिनीमूर्तीः प्रतिमाः पञ्चाशश्चत्वारिंशत्पञ्चविंशत्रिशविंशत्यादिगजमानास्तथैव पूर्व प्रतिमाघन्नेमिवान् ॥
१. मध्यमपदलोपिसमासत्वेन नानादिः प्रसक्तिः
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २५२-२५४
લેકાર્થ આચાર્યદેવે શત્રુ જ્યની જેમ ગેપગિરિમાં બાવનગજ પ્રમાણ શ્રીષભસ્વામીની પ્રતિમાને નમસ્કાર કર્યા. તેમજ પચાસ, ચાલીસ, પાત્રીસ, ત્રીશ અને વિશગજ પ્રમાણ બીજી પણ જિનપ્રતિમાઓનાં ભક્તિપૂર્વક દર્શન કર્યા. પરંપરા
यात्रां कृत्वात्र सुत्रामा यथा नन्दीश्वरे दिवम् ।
प्रभुर्विभूषयामास पुनरप्यागरापुरम् ॥ २५३ ॥ प्रभुः सरिरत्र गोपगिरौ यात्रां जिनपादप्रणति कृत्वा भावविधिपूर्व विधाय पुनरपि व्याघुट्य तदेवागरानाम नगर विभूषयामासालंकृतवान् । दृष्टान्तमाचष्टे-यथा सुत्रामा सौधर्मेन्द्रः नन्दीश्वरे जम्बूद्वीपादष्टमे द्वीपे भगवत्कल्याणकादिकाष्टाहिकादिषु यात्रां गीतनृत्यकारापणादिमहोत्सवं निर्माप्य पुनरपि दिवं स्वर्लोक भूषयति ॥ इति गोपगिरियात्रा।
શ્લોકાર્થ જેમ સૌઘમેન્દ્ર નંદીશ્વરદ્વીપમાં ભગવંતના કલ્યાણક મહોત્સવ આદિ મહોત્સવપૂર્વક યાત્રા કરીને સ્વર્ગલોકને અલંકૃત કરે તેમ આચાર્યદેવે ગે પગિરિની યાત્રા કરીને ફરીથી આગ્રાનગરને અલંકૃત કર્યું. રપ૩
यः सेरद्विकखण्डलम्भनिकया ख्यातोऽखिले मण्डले
श्रद्धावानिह मेदिनीपुरसदारङ्गः प्रभोभक्तितः । सोऽदान्मूर्तमिवेन्द्रकुम्भिनमिभं लक्षप्रसादं पुन
हानां नवतिं च काश्चनमणीस्वर्णा शुकाद्यर्थिनाम् ॥ २५४ ॥ तस्मिन्नवसरे इहागरानगरे सः दानशक्त्या प्रसिद्धो मेदिनीपुरस्य मेडतानगरस्य पास्तव्यः सदारङ्गनामा श्रद्धावान् श्रावकः प्रभोः सूरीन्दोरुपरि भक्तितः भक्तिवशाद्रागा. तिशयात् । अर्थिनां याचकानामिति सर्वत्र योज्यम् । मूर्त मूर्तिमन्तं भूमावागतमिन्द्रकु. म्भिनमैरावणमिव इभं गजोचितपरिकरादिकलितकरिणमदाद्ददौ । पुनर्लक्षप्रसादं 'लाखपसाय' इति जनप्रसिद्धिः च पुनर्वाहानां जात्यतुरङ्गाणां नवतिं नवतिप्रमाणानश्वान् ददिवान् । पुनः काञ्चनैः सुवर्णमणीभिः रत्नैः उपलक्षिता स्वर्ण मुद्रा अङ्गलीयकानि । 'साक्षराङ्गली मुद्रा' इति हैम्याम् । 'वेढवीटी' इति प्रसिद्धा । तथा अर्थिनां अंशुकानि नानाविधवस्त्राणि । आदिशब्दादुर्णायव: 'सखलातपामरी' इति जनप्रसिद्धाः । दत्ते स्म । श्रूयते हि-कस्मिन्नपि व्यतिकरे पातिसाहिमाणेन सूरीन्द्रः करीन्द्रमज्ञानाचाचितः । तदवसरे च करिराजसमर्पकं सकलसंघमनुनीय सदारङ्गसाधुः स्वयमेव श्रीहीरविजयसू
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २५४-२५५]
हीरसौभाग्यम्
५९१
रीन्दोरुपरि न्युञ्छनं निर्माय तस्य साहिडुम्बकस्य सर्व गजोपकरणपरिकलितं गजं परस्य कस्यापि तादृशस्य लक्षप्रसादमन्येषां च नवतिं तुङ्गतुरङ्गमानां परेषां च वनस्वर्णमणिभूषणौर्णायुप्रमुखं प्रदत्तवानिति । स कः। यः सदारङ्गश्राद्धः सेरयोलॊकप्रसिद्धयोर्मानविशे. पयोकिं युगलं तन्मितानां खण्डानां मधुधुलीनां लम्भनिकया प्रतिमथनप्रदानेनाखिले मण्डले ख्यातः प्रसिद्धिमान जातोऽस्ति ॥ इति श्रीहीरविजयसूरिश्राद्धदानम् ॥
શ્લોકાથી તે વખતે આગ્રાનગરીમાં બે રતલ શર્કરાના દાન વડે દેશમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલ મેડતાનગરના રહેવાસી સદારંગ નામના શ્રાવકે આચાર્યદેવની ભકિતથી હાથીઓને ઉચિત આભૂષણે અને પલાણ સહિત અરાવણ સમાન હાથી, નેવું ઘોડા, રેશમી વસ્ત્રો, સુવર્ણ અને રત્નનાં આભૂષણે વાચકોને દાનમાં આપ્યાં. ૨૫૪
मुक्त्वामात्यमिवावनीशसविधे शान्त्यादिचन्द्राभिधो
पाध्यायं प्रविधाय तत्र विषये बर्षाश्चतस्रः स्वयम् । श्रीकम्मातनयव्रतीन्द्रविलसत्संघाग्रहाद्गुर्जरा
दगच्छन्नागपुरे स्म तिष्ठति चतुर्मासी स नागेन्द्रवत् ॥ २५५ ॥
स मूरि गपुरे नगरे प्रसिद्ध नगरे चतुर्मासी वर्षासमयं तिष्ठति स्म । किंवत् । नागेन्द्रवत् । यथा नागानां राजा नागपुरे भोगवत्यां नगया तिष्ठति । किं कुर्वन् । श्रियाः आचार्यलक्ष्म्या कलितो यः कम्माख्यसाधोस्तनयः पुत्रो व्रतीन्द्रः सरिरेतावता विजयसेनसूरिस्तेन विलसन् शोभमानो यो गुर्जरदेशसंघः साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपसमुदायस्तस्याग्रहात्पुरोधादगुर्जरानुधरित्रीपद प्रति गच्छन् प्रतिष्ठमानः । किं कृत्वा । अमात्यं सचिवमिव अवनीशस्याकब्बरपातिसाहेः सविधे संनिधाने शान्तिरिति पदमादौ यस्य तादृशं चन्द्रोपाध्यायम् । शान्तिचन्द्रवाचकमित्यर्थः । मुक्त्वा कार्यकरणार्थ संस्थाप्य पुनस्तत्र मेवातनाम्नि विषये मण्डले स्वयमात्मना चतस्रश्चतुःसंख्याकाः वर्षाः प्रावृद्कालप्रतिबद्धाश्चतुर्मासीः प्रविधाय कृत्वा । स्थित्वेत्यर्थः॥ इति मेवातमण्डलादागत्य नागपुरे चतुर्मासककरणम् ॥
બ્લેકાથ
શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ પોતાના મંત્રી સમાન શાંતિચન્દ્ર ઉપાધ્યાયને અકબર બાદશાહ પાસે મૂકીને, મેવાડમંડળમાં ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરીને, વિજયસેનસૂરિજી વડે શોભતા ચાતુર્વિધ સંઘના આગ્રહથી ગુજરદેશ તરફ જતા આચાર્યદેવે પ્રસિદ્ધ નાગપુર (નાગર)માં નાગેન્દ્રની જેમ ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરી. રપપા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २५६-२५७
तस्मिञ्जगन्मल्लमहीन्द्रमन्त्री मेहाजलो नाम वणिङमहेन्द्रः ।
भक्तिं व्यधात्क्लुप्तमहो मुनीन्दोः पद्मावतीकान्त इवाहिकेतोः ॥ २५६ ॥ तस्मिन्नागपुरे जगन्मल्लो जगमाल इति नाम्ना महीन्द्रो राजा तस्य मन्त्री प्रधानो मेह जल इति नाम वणिक्सु नैगमेषु महेन्द्र इन्द्रसदृशः मुनीन्दोः सूरीन्द्रस्य भक्ति सेवां पर्यपासनां व्यघात् चकार । किंभृतः । क्लुप्तो निष्पादितोऽखिलपुरजन्मानार्यजनैर्मह उत्सवो येन । क इव । पद्मावतीकान्त इव । यथा धरणेन्द्रः अहिकेतोः श्री. पार्श्वनाथस्य स्वस्य नागेन्द्रपदप्रदानप्रमोदेनान्यप्रकारेण वा महोत्सवं कुर्वन् भकि विधत्ते ॥
શ્લોકાઈ
જેમ ધરણેન્દ્ર મહોત્સવ પૂર્વક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતની ભક્તિ કરે તેમ નાગપુરના રાજા જગપાલના વણિકકુલમાં શ્રેષ્ઠ મહાજલ” નામના મંત્રીએ મહત્સવપૂર્વક આચાર્ય દેવની ભક્તિ કરી. ૨પદા
श्रीमज्जेसलमेरुनामनगरादागत्य संघान्वितः
काष्ठागारिकमाण्डणो मुनिमणिं सौवर्णटकैर्मुदा । सिद्धौ स्वर्मणिवत्प्रपूज्य तृणयंल्लक्ष्मी पुनस्तत्पुरे नानादानविधौचितीं प्रकटयांचक्रे यथा विक्रमः ॥ २५७ ॥
काष्ठागारिकः धान्यकोष्ठाध्यक्षः लोकप्रसिद्धया 'कोठारी' माण्डणः। 'ग्रामनानोः सस्काराभावः क्वचित्' इति वचनान्माण्डणः। संस्कारे तु मण्डन इति नाम्ना वणिक् श्राद्धः तस्मिन्नागपुरे पुनरित्यन्यार्थ अन्यानां नानाविधानां दानानां स्वर्णरजताशुकोर्णायुखण्डघृताद्यनेकप्रकाराणां विश्राणनानां विधा विधयः प्रकारा वा तेषामौचितीमुचिततामौ. चित्य प्रकटयांचक्रे प्रकाशयामास । दृष्टान्तमाचष्टे-यथा विक्रमो विक्रमादित्यः नाना. दानविधौचिती प्रकटीचक्रिवान् । माण्डणः किं कुर्वन् । तत्पुरे तस्मिन्नागपुरनगरे स्वलक्ष्मी निजविभव तृणयन तृणमिव गणयन् । विविधलम्भनिकाभिर्याचकदानैश्चेत्यध्याहारः । किं कृत्वा । मुदा हर्षेण सिद्धयै महानन्दप्राप्तये मुनिमणिं हीरविजयसरिपुरंदर सौवर्णटङ्केः 'सोनइयाइ' इति प्रसिद्धः प्रपूज्याचयित्वा । किंवत् । स्वमणिवत् । यथा कोऽपि सिद्धयै स्वार्थसंप्राप्तये विभवार्थ चिन्तामणि पूजयति । किं कृत्वा । श्रीमतो लक्ष्म दुर्गादिशोभा वा विद्यते यस्मिस्तादशं यजेसलमेरुनामाभिधान यस्य तादृशान्नगरात् । जेसलमेरुपुरादित्यर्थः । आगत्य । किंभूतो मण्डनः । संघेन । यद्यपि संघशब्देन चातु. वयं गृह्यते, तथाप्यत्राधिकारात् श्राद्धश्राद्धीसार्थनान्वितः सहितः ॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २५७-२५९]
हीरसौभाग्यम्
५९३
શ્લોકાર્થ કઠારી “મંડન નામના શ્રાવકે જેસલમેર નગરથી સંઘસહિત નાગપુરમાં આવીને, જેમ કોઈ સિદ્ધિને માટે ચિંતામણિરત્નની પૂજા કરે તેમ આચાર્ય દેવની સૌનેયા વડે પૂજા કરીને લક્ષમીને તૃણની જેમ માનતા મંડનઠારીએ વિક્રમાર્કની જેમ સુવર્ણ, ચાંદી, વસ આદિ અનેક પ્રકારની દાનવિધિને પ્રગટ કરી ધરપછા
परेऽपि तत्रो पागत्य संघाः स्थान निजं निजं । तीर्थानिव विभोः पादानभिवंद्य ययुः क्रमान् ॥ २५८ ॥
परेऽपि अन्यान्यनगरसंबन्धिनः संघाः क्रमात्तत्र नागपुरे उपागत्य समेत्य विभोही रसुरेः पादांश्चरणानभिवन्द्य नमस्कृत्य निजं निजं स्व स्व स्थानं नगरामग्रादिकमास्पद ययुगताः । कानिव । अभिवन्ध तीर्थानिव । यथा संघा विविधप्रामनगरजनपदसंबन्धिनः श्राद्धीसखश्राद्धसार्थाः शत्रुजयोजयन्तार्बुदाष्टापदसमेतशिखरादिषु विभोर्भगवतः पादान जिनबिम्बान जिनपादुकान्वा अभिवन्द्य प्रणम्यार्चित्वा च निजनिजस्थानं यान्ति ॥
જેમ શત્રુંજય, ગીરનાર આદિ તીર્થસ્થાનમાં, નગર, ગામ, અને દેશના અનેક સંઘે આવીને શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાજીનાં દર્શન, વંદન અને પૂજન કરીને સૌ સૌના સ્થાને જાય તેમ અનેક નગરોના સંઘે આવીને શ્રીહીરવિજયસૂરિજીનાં દર્શન, વંદન અને પૂજન કરીને સૌ સૌના સ્થાને ગયા. ર૫૮
यदन्यनीवृत्ततिमुद्रिकायां विभर्ति माणिक्यमिवात्र लक्ष्मीम् ।
क्रमात्प्रतिक्रम्य स तत्पुरे चतुर्मासी विहारं विदधे व्रतीश्वरः ॥ २५९ ॥ ___ स सूरिः क्रमात्पर्युषणापरिपाट्या तत्पुरे तस्मिन्नागोरनगरे चतुर्मासी प्रतिक्रम्य अथ वा कार्तिकचतुर्मासक प्रतिक्रम्य व्रतीश्वरो यतिराजो हीरसूरिविहारं विदधे विहितवान प्रतिष्ठते स्म । तस्किम् । यत्पुरम् अन्येऽपरे ये नीवृतो जनपदास्तेषां ततिः श्रोणिः सैव मुद्रिका अडेंगुलीयक तस्यां माणिक्य महर्यमणिरिवात्र भूमण्डले लक्ष्मी शोभां बिभर्ति धत्ते । 'और देस सब मुंदडी उर नागोर नगीना' इति तत्रत्यजनैः प्रसिद्धिरद्ययावत् श्रुयते ॥ इति नागपुरचतुर्मासकम् ॥
શ્લેકાર્થ બીજા દેશેની શ્રેણીરૂપ મુદ્રિકામાં માણેકસમાન શોભાને ધારણ કરતા નાગરનગરમાં ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરીને આચાર્યદેવે ત્યાંથી વિહાર કર્યો. ૨૫ हि० सौ० ७५
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २६०-२६१ पी पाढिनाम्नि स्वपुरे प्रभोर्मरुत्पुरोपमे नागपुरादुपेयुषः । तालाहसाधुळधिताकात्सवं तदा प्रदेशीब मुदान्तिमार्हतः ॥ २६० ॥ तदा तस्मिन्सूरिसमागमनावसरे पींपाढि इति नाम यस्य तस्मिन् पींपाढिनाम्नि स्वपुरे आत्मीय निवसननगरे ताला इत्याह्वा नाम यस्य तादृशः साधुर्वणिक् । तालोसाह इत्यर्थः । प्रभोहीरसुरेरधिकमतिशायिनमुत्सव व्यधित कृतवान् । प्रभोः किं चक्रुषः । नागपुरादुपेयुषः आजग्मुषः । किंभूते स्वपुरे । मरुत्पुरोपमे मरुतो देवास्तेषां पुर पत्तनममरावती तस्योपमा सादृश्यं यस्य तादृशे । क इव । प्रदेशीव । यथा केशीप्रतिबोधितप्रदेशी नामा नृपतिः अन्तिमार्हतश्चरमतीर्थकृतः श्रीमहावीरस्वामिनः छद्मस्थावयामप्रतिबद्धं विहरतः स्वपरं स्वकीयश्वेताम्बीनगर्या समागतस्यात्यभ्यधिकमहोत्सव विधत्ते स्म । किं च श्रीसूरीणामागमनावसरे आउआपुरे तालाह आसीत् । तदवसरे तु पातिसाहेरायतत्वात्पींपाढिनगरे निवसतीति तात्पर्यम् ॥
કાથી
ચરમતીર્થપતિ મહાવીર પરમાત્મા ઈકોર અવસ્થામાં અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરતા વેતાંબી નગરીમાં પધારેલા ત્યારે પરદેશીરાજએ જેમ મહત્સવ કરેલ તેમ સ્વર્ગપુરી સમાન “પીપાડ” નામના નગરમાં પધારતા આચાર્યદેવને “તાલ સાહ' નામના શ્રાવકે પૂર્વે આઉઆ નગરમાં પ્રવેશ મહત્સવ કર્યો હતો તેનાથી અધિક ઘણા જ હર્ષપૂર્વક પ્રવેશ મહેત્સવ કર્યો. ૨૬
ग्रामाश्वद्विपताम्रखान्यधिपतिः सामन्तवद्योऽजनि
श्रीमालान्वयभारमल्लतनयः श्रीइन्द्रराजस्तदा । आह्वातुं सुगुरून्स्वकीयसचिवास्तेनाथ संप्रेषिताः प्रासादे निजकारिते भगवतां मूर्तिप्रतिष्ठाकृते ॥ २६१ ॥
तदा तस्मिन् पींपाढिपुरपादावधारणप्रस्तावे श्रिया युक्त इति नामा वणिक् वर्तते । किंभूतः । श्रीमाल इत्यन्वयो वंशो यस्य तादृशो यो भारमल्लस्तस्य तनयः पुत्रः । पुनः किंभूतः। ग्रामाणां पञ्चशतीजिनानां संनिवेशानां तथा अश्वानां तुरंगमाणां तथा द्विपानां हस्तिनां तथा ताम्राणां खानेराकरस्याधिपतिः स्वामी। किंवत् । सामन्तवत् । यथा सामन्तः सीमालभूपालः कतिचिग्रामपुराधिपतिः सामान्यनृपः ग्रामाश्वद्विपखान्यधिपतिः स्यात् । राजन्यानां तु 'वागिउ' इति, यवनानां तु 'उवरो' इति प्रसिद्धस्तत्तुल्य इति । अथ प्रभोमरुदेशे समागमनानन्तरं तेनेन्द्रराजेन सुगुरून हीरविजयसूरीन आह्वातुं स्वविराटनगरे आकारयितुं स्वकीयसचिवा निजप्रधानपुरुषाः संप्रेषिताः प्रस्थापिताः । किमर्थम् ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग १४ श्लो० २६१-२६३] हीरसौभाग्यम्
निजेनात्मना कारिते निर्मापिते प्रासादे विहारे भगवतां तीर्थकृतां मूर्तिप्रतिष्ठाकृते प्रतिमा प्रतिष्ठापयितुम् ॥
શ્લોકાથ
સામંતરાજાની જેમ પાંચસે ગામ, ઘોડા, હાથી અને તાંબાની ખાણના અધિપતિ શ્રીમાલવંશીય ભારમલ નામના શ્રેષ્ઠીના પુત્ર “ઇન્દ્રરાજ' સામંતે પિતાના બંધાવેલા જિનપ્રાસાદમાં જિનમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરાવવા માટે પીપાડનગરમાં બિરાજમાન આચાર્ય ભગવંતને પોતાના વિરાટ નગરમાં પધારવા માટે પિતાના પ્રધાનોને મોકલ્યા. ર૬ના
ज्ञात्वा शक्तिमितो विराटनगरे गन्तुं प्रभुः स्वामय
श्रीहर्षाङ्गजवाचका वनिमणिं प्रेषीत्तदाभ्यर्णगं । स्वीरों मूर्तिमिवापरं सपदि स प्राप्य क्रमात्तत्पुरं
क्लुसैस्तेन महामहैविश्चयांचक्रे प्रतिष्ठा ततः ॥ २६२ ॥ अथ विज्ञप्तेरनन्तरं सूरिवरः अभ्यर्णगं समीपस्यायिनं श्रीहर्षाङ्गजवाचक श्रिया वाचकलक्ष्म्या युक्त हर्षा इति नाम्नो वणिजः अङ्गजं नन्दनं कल्याणविजयनामानं वाचकेष्ववनिमणिमुपाध्यायराजं प्रेषीत् तत्र प्रख्यापयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अपरामभ्यां स्वीयामात्मीयां मूर्ति किं तनूमिव स्वप्रतिमामिव । किं कृत्वा । स्वामात्मीयामशक्ति शरीरासामर्थ्य ज्ञात्वा अवधार्य । किं कर्तुम् । इतः पींपाढिपुरात् मेवातमण्डलस्थविराटनगरे गन्तुं प्रयातुम् । ततः प्रेषणानन्तरं सोऽपि वाचकेन्द्रोऽपि सपदि शीघ्रमनविच्छिन्नप्रयाणः क्रमादग्रामानुग्रामविहारपरिपाठ्या तत्पुरं विराटनगरं प्राप्यासाद्य क्लुप्तैर्निर्मितैरसाधारणस्तस्य तेन च महामहैः प्रतिष्ठां विरचयांचक्रे कृतवान् ॥
કાથી પીપાડનગરથી મેવાડદેશમાં આવેલા વિરાટ નગરમાં જવા માટેની પોતાની શરીરની અશક્તિ જાણીને, પ્રધાનની વિજ્ઞપ્તિ લક્ષમાં લઈને પિતાની પાસે રહેલા કલ્યાણ વિજય ઉપાધ્યાયને વિરાટનગર તરફ વિહાર કરાવ્યું. તેઓએ પણ અવિચ્છિન્ન વિહાર વડે વિરાટનગરમાં પહોંચીને અપૂર્વ મહોત્સવ પૂર્વક જિનમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી. પારદરા
रत्नस्वर्णसुवर्णकोपलमयाप्तार्चाप्रतिष्ठाक्षणे
हस्त्यश्वांशुकभूषणाशनमुखानेकप्रकारैस्तदा । भोजेनेब पुनर्ग्रहीतवषुषा विश्वार्थिदौस्थ्यच्छिदे चत्वारिंशदनेन रूपकसहस्राणि व्ययीचक्रिरे ॥ २६३॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २६३-२६४
तदा तस्मिन् रत्नानि स्कटिकादीनि स्वर्ण काञ्चनं सुवर्णक पित्तलम् । यदुक्तं हैम्याम्-'रीरीरीरीवरीतिश्च पित्तलोह सुवर्णकम्' इति । उपलः मम्माणीखनिजन्मा पाषाणस्त एब स्वरूपं यासां तादृशा आप्तानां जिनानामर्चाः प्रतिमाः तासां प्रतिष्ठाक्षणे स्थापनमहोत्सवे इन्द्रराजेन हस्तिना गजाः अश्वा वाजिनः अंशुकानि वस्त्राणि भूषणान्याभरणानि अशनानि जेमनवरा मुखानि आधानि येषु तादृशैरनेकैबहुविधैः प्रकारैः कृत्वा चत्वारिंशन्मितानि रूपकाणां रूप्यटङ्कानां 'रूपया' इति प्रसिद्धानां सहस्राणि व्ययीचक्रिरे व्ययीकृतानि । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वेषां सर्वेषामर्थिनां याचकानां दौस्थ्यच्छिदे दारिद्यच्छेदनाय पुनद्वितीयवार गृहीतवपुषा उपात्तदेहेन भोजेनेव धाराधिराजभोजदे. वेनेव ॥ इति विराटनगरप्रतिष्ठा ॥
પ્લેકાર્થ
રન, સુવર્ણ, પંચધાતુ અને આરસ આદિની બનાવેલી જિનમૂર્તિઓની પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે વિરાટનગરીના રાજા ઈન્દ્રરાજે હસ્તિ, અશ્વ, વસ્ત્ર, આભૂષણ અને સ્વામિવાત્સલ્ય (જમણ) આદિનું દાન આપીને ચાલીશ હજાર રૂપિયાનો વ્યય કર્યો. તે જાણે જગતના યાચકની દરિદ્રતા છેદવા માટે ધારાનગરીના રાજા ભોજે ફરીથી અવતાર ગ્રહણ કર્યો ન હોય ! ૨૬૩
श्रीरोहिण्याः प्रतिष्ठायै संश्रुतायै स्वयं प्रभुः । ततः प्रतस्थे यत्साधोः स्थिति कत्र भृङ्गवत् ॥ २६४ ॥
प्रभुहीरसूरिस्ततः पींपाढिपुरतः प्रतस्थे प्रचलितः । कस्येव । श्रीरोहिण्याः शिव. पुर्याः प्रतिष्ठायै शिवपुरीश्राद्धकारितचतुर्मुखप्रासादतद्विम्बानां च प्रतिष्ठाकृते । किंभू. नारी प्रतिष्ठायै । संश्रुताय इन्द्रराजसचिवागमनात्प्रथममङ्गीकृतायै स्वयमात्मनैव प्रस्थाने । यक्तोऽयमर्थः–यद्यस्मात्कारणात् साधोः संयमिन स्थितिर्वास एकत्र न स्यात् पकस्मिन्नेव स्थाने न स्यादेव नैव भवेत् । किंवत् । भृङ्गवत् । यथा भ्रमरस्य एकत्र स्थितिन स्यात। यत उक्तम्-'समाणाणं सउणाणं भ्रमरकुलाणं गोकुलाणं च । अणियाउवसहीउसारयाणं च मेहाणम् ॥' इति ॥
લેકાર્થ
ઈન્દ્રરાજના પ્રધાનના આગમન પહેલાં જ સિરોહીનગરીની વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારનારા આચાર્ય દેવે સીરહીનગરીના ભવ્ય ચતુર્મુખ જિન પ્રસાદમાં ભગવંતની પ્રતિષ્ઠા કરાવવા માટે પીપાડનગરથી વિહાર કર્યો. ખરેખર ! સાધુઓ ભ્રમરની જેમ એક સ્થાને રહેતા नथी. ॥२६४॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २६५-२६७ ] हीरसौभाग्यम्
५९७
वरकाणकमागत्य पुरं सूरिपुरंदरः ।
वरकाणकपार्श्वेशं साक्षात्पावमिवानमत् ॥ २६५ ॥ मुरिपुरंदरो हीरविजयसरिः वरकाणकनाम्ना पाश्वयक्षस्य ईशं स्वामिन पार्श्व एवेशो विश्वनायकः तमनमन्नमस्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रत्यक्षं स्वयमेवमुक्तेस्त्रायातं श्रीपार्श्वनाथमिव । किं कृत्वा । वरकाणकमित्यभिधानं पुरमागत्य समेत्य ग्रामनाम्नैव श्रीपार्श्वनाथाभिधानम् । श्रीशद्वेश्वरपार्श्वनाथवत् ॥
શ્લેકાર્થ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ વાકાણા આવીને પાર્ધયક્ષના અધિપતિ વકાણુ પાર્શ્વનાથ ભગવંતનાં દર્શન કર્યા તે જાણે સાક્ષાત્ સદેહે પાર્શ્વ પ્રભુ જ ન હૈય ! પારદપા
आगादथाभिमुखमस्य पुरादमुष्मादागच्छतो विजयसेनगुरुग्णेन्दोः । विश्वोपकारकृतिनौ मिलितौ मिथस्तौ तीर्थाधिभूगणधराविव दिद्युत्ताते ॥ २६६ ॥
अथेत्यपराधिकारे अस्माद्वरकाणकपुरादागच्छतः शिवपुर्या समवसरतः अस्य गणे. न्दोहीरविजयसुरेविजयसेननामा गुरुराचार्यः अभिमुखं संमुखमागादाययौ तथा तौ भट्टारकाचार्यों मिथः परस्परं मिलितौ संगतौ दिद्युताते राजतः । किंभूतौ । विश्वेषां जगतां समस्तभव्यजीवानां वा उपकारो बोधिबोजदानादिस्तत्र कृतिनौ चतुरौ । उत्प्रे. क्ष्यते-तीर्थाधिभूस्तीर्थकरस्तथा गणधराविव ॥
શ્લેકાર્થ વરકાણાનગરથી શિવપુરીમાં પધારતા આચાર્યદેવ હીરવિજયસૂરિજીની સામે વિજયસેનસૂરિજી પધાર્યા. તે જાણે, તીર્થંકર અને ગણધરની જેમ જગત પર ઉપકાર કરવા માટે જ પરસ્પર મલ્યા ન હોય ! ૨૬૬
उत्तंसैरिव पत्कजैः शिवपुरी संप्राप्य भूषां परां प्रासादे च चतुर्मुखे ध्रुव इव श्रीमन्महोक्षध्वजम् । चैत्येऽन्यत्र पुनर्गजध्वजजिनं बिम्बैरनेकैः समं प्रत्यस्थापयदासपालविलसन्नेताप्रणीतोत्सवैः ॥ २६७ ॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २६७-२६८
स हीरसूरिः ध्रुव इव ब्रह्मणीव चत्वारि मुखानि आननानि यस्य तादृशे प्रासादे विहारे श्रीमन्तं त्रैलोक्य रक्ष्मीकलितं महोक्षध्वजं वृषभकेतनमादिनाथं पुनरन्यत्र चैत्ये जिनगृहे गजध्वजं हस्तिलाञ्छनमजितनाथं जितं तीर्थकरं प्रत्यस्थापयत्प्रत्यतिष्ठिपत् । कथम् । समं सार्धम् । कैः । अनेकैः शतसंख्यैबिम्बैर्जिनप्रतिमाभिः । कैः । आसपालनाम्ना संघपतिना तथा विलसता शोभमानेन नेतानामसाधुना प्रणीतैः कृतैरुत्सवैः महामहैः । आसपालसंघपतिना चतुर्मुखप्रासादे आदिनाथस्य प्रतिष्ठा कारिता, नेताकेन श्रीअजितनाथचैत्ये श्रीअजितनाथस्य प्रतिष्ठा निर्मिता इति तत्त्वम् । किं कृत्वा । उत्तंसैः शेखरैः इव पत्कजैः चरणारविन्दैः शिवपुरीं श्रीरोहिणीनगरी परां प्रकृष्टां भूषां शोभां संप्राप्य लम्भयित्वा । ण्यन्तत्वाद्विकर्मकत्वम् ॥
પ્લેકાર્થ
ત્યારપછી શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ પિતાનાં ચરણકમલ વડે શિવપુરી (સીરેહી)ને અલંકૃત કરી. બ્રહ્માની જેમ ચતુર્મુખ જિનપ્રાસાદમાં “આસપાલ” નામના સંઘપતિએ બીજા જિનબિંબની સાથે શ્રીત્રાષભદેવની પ્રતિષ્ઠા કરી. અને “નેતા' નામના સુંદર શ્રેષ્ઠીએ હરેલા મહત્સવ પૂર્વક શ્રી અજિતનાથના ચૈત્યમાં શ્રી અજિતનાથ પ્રભુની પ્રતિષ્ઠા કરી. ૨૬૭ના
आरुह्यार्बुदभूधरं जिनपतीनत्वा पुनर्गुजरा
प्रस्थातुं स्पृहयन्महीपतिसुरत्राणेन मन्त्रीश्वरैः । आगृह्यायममारिनिर्मितिकरव्यामुक्तिपूर्व समा
हूतो भूषितवांस्ततः शिवपुरी वर्षागमे सरिराट् ॥ २६८ ॥ ततः प्रतिष्ठाकरणानन्तरमयं सरिराट् हीरविजयसूरीन्द्रो वर्षागमे चतुर्मासके शिवपुरी पुनभूषितवानलंकरोति स्म । किंभूतः । महीपतिना सुरत्राणनाना नृपेण मन्त्रीश्वरैः स्वमुख्यप्रधानपुरुषैः सकलेऽपि स्वमण्डले अमारिनिर्मितिर्जीवदयापालनं तथा कराणां राजदे. यांशानां जनदण्डानां च व्यामुक्तिर्मोचनं पूर्व यथा स्यात्तथा । यावन्तं समयं श्रीपूज्या मन्नगरीमलंकरिष्यन्ति तावत्कालं मदीयाखिलमण्डले अमारिं तथा जनेषु करदण्डमोचनं करिष्यामीति वाग्बन्धपूर्व कमित्यर्थः । आगृह्याग्रह कृत्वा मन्त्रीश्वरैः स्वप्रधानपुरुषैः समाहतः सम्यकप्रकारेण संमानदानपूर्वकमाकारितः । सरिराट् किं कुर्वन् । अर्बुदभूधरं हिमादिनन्दनशैलाधित्यकामारुह्याध्यास्य पुनर्जिनपतीन् चैत्येषु भगवत्प्रतिमां नत्वा प्रणम्य पुनगुर्जरान् गुर्जरजनपदं प्रति प्रस्थातुं स्पृहयन् । पुनःशब्दो घण्टा लालान्यायेनोभयत्रापि योज्यते ॥ इति शिवपुयाँ प्रतिष्ठाद्वयपूर्व कं चतुर्मासकम् ॥
શ્લેકાર્થ ત્યારબાદ આબૂ ઉપર રહેલા જિનચૈત્યનાં દર્શન વંદન કરીને ગુજરદેશ તરફ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २६८-२७० ] हीरसौभाग्यम्
५९९
જવા ઈચ્છતા હીરવિજયસૂરિજીને ‘જ્યાં સુધી આચાય દેવની સ્થિરતા થાય ત્યાં સુધી મારા સમસ્ત રાજ્યમાં ‘અમારિપ્રવતન' અને પ્રજા ઉપરના કર રહે કરવા', આવા સોંકલ્પથી સીરાહીના રાજા સુરપ્રાણે ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરવા માટે પોતાના પ્રધાનેા દ્વારા આગ્રહ કર્યાં; તેથી આચાય દેવે વર્ષાકાળમાં સીરાહીને વિભૂષિત કરી. ૫૨૬૮૫
हेमसूरीश्वरेणेवाण हिल पुरपत्तनम् ।
क्रमाद्विहरता तेनालंचक्रे व्रतिचक्रिणा ॥ २६९॥
क्रमाच्चतुर्मास प्रतिक्रमणानन्तरं पारणके विहरता क्रमाद् ग्रामानुग्रामं सुखं सुखाद्वा विहारं कुर्वता तेन व्रतिचक्रिणा सूरीन्द्रेणहिल्लपुरं नाम पत्तनमलंचक्रे । केनेव | हेमसूरीश्वरेणेव । यथा हेमचन्द्रसूरिपुरंदरेण पत्तनमलंक्रियते ॥ इति गुर्जर देशागमनम् ||
શ્લેાકાશ
કાર્તિક ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરીને સુખપૂર્વક વિહાર કરતા આચાર્ય દેવે શ્રીહેમચન્દ્રાચાયની જેમ અણહિલ્લપાટણને અલંકૃત કર્યુ. ૫૨૬૯મા
निःशेषोचितकर्मकर्मठधियं वाचैव वाचस्पतिं
मुक्त्वा तत्र च भानुचन्द्रविबुधाधीशं गुरूणां गिरा । श्रीमद्वाचकशान्तिचन्द्रगणिनेत्याख्यायि साहेः पुरः
शिष्टिः स्याद्यदि वः प्रयामि तदहं नन्तुं गुरूनुत्सुकः ॥ २७० ॥
श्रीमान् शोभाकलितो वाचक उपाध्यायः शान्तिचन्द्रगणिना शान्तिचन्द्रोपाध्यायेन साहेरकब्बरस्य पुरोऽग्रे इत्याख्यायि प्रोक्तम् । इति किम् । यदि वा युष्माकं शिष्टिराज्ञा स्यात् तदा उत्सुक उत्कण्ठितोऽह गुरून हीरसूरीन्नन्तुं नमस्कर्तुं गच्छामि । किं कृत्वा । गुरूणां सूरीणां गिरा शासनेन भानुचन्द्रनामानं विबुधाधीशं प्राज्ञपतिं तत्र फतेपुरे साहिपार्श्वे वा मुक्त्वा संस्थाप्य । किंभूतं भानुचन्द्रविबुधाधीशम् । निःशेषाणि सम स्तानि उचितानि साहिकथनयेाग्यानि यानि कर्माणि कार्याणि तेषु कर्मठा कार्यशूरा प्रतिभा प्रज्ञा मतिर्यस्य । पुनः किंभूतम् । वाचा वाग्विलासेन कृत्वा वाचस्पतिं बृहस्पतिमिव ॥
શ્રીશાંતિચન્દ્ર ઉપાધ્યાયે અકખર ફાય કરવામાં નિપૂણ પ્રતિભાવાળા અને
શ્લાકા
ખાદશાહની આગળ આ પ્રમાણે કહ્યું : 'સવે વાણીમાં બૃહસ્પતિ સમાન વિદ્વદ્ શિરામણ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १४ श्लो० २७०-२७२
ભાનુચન્દ્ર ઉપાધ્યાયને આપની પાસે મૂકીને હે રાજન, આપની અનુજ્ઞા હોય તે ગુરુદેવની આજ્ઞાથી ગુરદર્શન માટે ઉત્સુક બનેલે હું ગુરુદેવને વંદન કરવા માટે જાઉં.”
૨૭૦માં
प्रह्लादेन ततो गुरून्प्रति निजात्पार्धात्स जेजीयकामारीणां फुरमानढौकनकरः संदेशवाचो वहन् । श्रीमत्सूरिसितांशुशासनकृपाकोशानिशश्रावण
च्छेकः प्रैषि नृपेण बाचकवरः शान्त्यादिचन्द्राभिधः ।। २७१॥ तत आदेशमार्गणानन्तरं नृपेणाकब्बरेण निजात्स्वकीयात्पार्धात्समीपात्प्रह्लादेन शान्त्यादिचन्द्राभिधः वाचकेषु विधुः शान्तिचन्द्रोपाध्यायः गुरून् श्रीहीरविजयसूरी. न्द्रान प्रति प्रेषि प्रस्थापितः । किंभूतः । जेजीयकाख्यो गौर्जरकरविशेषस्तन्मोचन युक्तामारीणां फुरमानं स्वनाममुद्राङ्कितलेखः स एव ढौकनं प्राभृत नृपोपदा करे हस्ते यस्य । किं कुर्वन् । संदेशवाचः साहिना संदिष्टान् कथितान् वाग्विलासान् वहन विभ्रत् । पुनः किंभूतः । सूरिसितांशो-रविजयसूरीचन्द्रस्य शासनादादेशात्कृपारसकोशः स्वकृतकाव्यग्रन्थविशेषस्तस्यानिशं निरन्तर श्रावणं साहेः कर्णप्राघुणकीकारकत्स तत्र छेकश्चतुरः ॥
શ્લેકાર્થ જીજયારે અને અમારિપ્રવર્તનનાં જેના હાથમાં ફરમાને છે, અને બાદશાહને મૌખિક સંદેશ ધારણ કરતા તેમજ ગુરુદેવની આજ્ઞાથી પિતાને બનાવેલે “કૃપાકર્ષ” નામને ગ્રંથ નિરંતર બાદશાહને સંભળાવનારા પંડિત શ્રેષ્ઠ શાંતિચન્દ્ર ઉપાધ્યાયને અકબર બાદશાહે પિતાની પાસેથી આનંદપૂર્વક પ્રયાણ કરાવ્યું. પર૭૧
हमाउंसूनोः फरमानदानाद्युदन्तमुद्वेलकृपापयोधेः ।।
प्रीत्या समेत्याप्त इवात्र सोऽपि न्यवेदयत्सूरिपुरंदरस्य ॥ २७२ ।। सोऽपि शान्तिचन्द्रवाचकेन्द्रोऽपि अत्र गुर्जरमण्डले पत्तने वा समेत्यागत्य प्रीत्या मुदा । 'मुत्प्रीत्यामोदसंमदः' इति हैम्याम् । हमाउंसनेारकब्बरपातिसाहेः फुरमानस्य स्वमुद्राङ्कितलेखस्य दानं विश्राणनं गुरून्प्रति प्रेषण यत्र तादृशमुदन्त वृत्तान्त सुरिपुरदराय न्यवेदयत्कथयांचकार । क इव । आप्त इव । यथा विश्वस्तः केनचित्कथित सर्व वृत्तान्तं निवेदयति । किंभूतस्य हमाउंसनाः । उद्वेलो वेलामतिक्रान्तोऽतिप्रवृद्धः कृपारूपः पयोधिः समुद्रो यस्य यस्मिन्वा ॥ इति शान्तिचन्द्रोपाध्यायगुर्जरागमनं फुरमानदानं च ॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २७२-२७४]
हीरसौभाग्यम्
શ્લોકાર્થ શાંતિચન્દ્ર ઉપાધ્યાયે ઘણા હર્ષ પૂર્વક પાટણનગરમાં આવીને જેમાં કૃપારૂપ સમુદ્ર અતિવૃદ્ધિને પામે છે, બાદશાહનાં ફરમાન આચાર્યદેવને આપીને, તેઓની સમક્ષ આપ્તપુરુષની જેમ સર્વ વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. ર૭૨ श्रीमत्पर्युषणादिना रविमिताः सर्वे रवेर्वासराः
सोफीयानदिना अपीददिवसाः संक्रान्तिघस्राः पुनः । मासः स्वीयजनेनिश्चि' मिहिरस्यान्येऽपि भूमीन्दुना
हिन्दुम्लेच्छमहीषु तेन विहिताः कारुण्यपण्यापणाः ॥ २७३ ॥ .. तेन भूमीन्दुना वसुधासुधांशुना अकब्बरेण हिन्दुम्लेच्छमहीषु राजपुत्राणां यघनानां च भूमीषु आर्यानार्यदेशेष्वपि एते प्रोच्यमाना दिना कारुण्यपण्यानां कृपाक्रयाणकाणामापणा विपणयो हटा विहिताः कृताः। तानेव दिनान्दर्शयति-रषिभिर्मिताः सूर्यप्रमाणा द्वादश श्रीमत्याः पर्युषणायाः सांवत्सरिकपर्वणः । पुनः सर्व समस्ता अपि रवेरादित्यस्य वासराः । द्वादशमाससंबन्धिनो निःशेषा आदित्यवारा इत्यर्थः । अपि पुनः सोफीयानदिना यवनजातिप्रसिद्धाः। अपि पुनरीदस्य दिनास्तेऽपि यवनेष्वेव प्रसिद्धाः । पुनः संक्रान्तीनां मेषादिकानां सूर्यसंक्रमणानां घस्रा दिवसाः। पुनः स्वीयजनेः। स्वकीयजन्मनः संबन्धी मासः । तथा मिहिरवासरास्तेऽपि यवनजातिष्वेव विख्याताः । अपि पुनरन्ये अपरेऽपि दिना वासराः ॥
કાર્થ અકબર બાદશાહે, આર્ય અનાર્ય દેશમાં પર્યુષણાના બાર દિવસે, સર્વે રવિવારના દિવસો, સોફીયાના દિવસે, ઈદના દિવસે, મેષ આદિ સંક્રાંતિના દિવસો પોતાના જન્મને મહિનો અને મિહિરના દિવસોમાં કૃપારૂપી કરિયાણાની દુકાને માંડી. ર૭૩
तेन नवरोजदिवसास्तनुजजनू रजबमासदिवसाश्च । विहिता अमारिसहिताः सलतास्तरवो घनेनेव ।। २७४ । तेनाकब्बरेण नवरोजस्य क्रीडाविशेषस्य दिवसाः, तथा तनुजानां पुत्राणां जनुषां जन्मनां मासाः, तथा रजबमासस्य दिवसाः, नवरोजः रजबमासश्च यवनेष्वेव प्रसिद्धौ।
१. दिनशब्दस्य नित्यनपुंसकत्वेन पुंस्त्वघटितोऽयं प्रयोगश्चिन्त्यः, अधिजन्त. त्वात्पुंस्त्वं वा कल्प्यम्. हि० सौ० ७६
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १४ श्लो० २७४-२७६
अमारिसहिता विहिताः जीवदयाकलिताः कृताः । केनेव । घनेनेव । यथा वार्षिकवा. रिदेन तरवः पादपाः सलता वल्लीसमालिङ्गिता विघीयन्ते ॥
જેમ મેઘ વડે વૃક્ષે નવપલ્લવિત થાય તેમ બાદશાહ વડે નવરોજાના દિવસે, પિતાના પુત્રોના જન્મદિવસે, તેમજ રજબના દિવસે, પણ અમારિ (જીવદયા) યુક્ત કરાયા. ર૭૪
गुरुवचसा नृपदत्तासाधिकषण्मास्यमारिरभवदिति । तत्तनुजैरपि दत्ताधिकवृद्धिं व्रततिवद्धे ॥ २७५ ॥ गुरोहीरविजयसूरेर्वचसा स्वर्गकुसुमापवर्गफलप्रदायिदयालताद्वैतमाहात्म्योपदेशकवाक्येन नृपेणाकब्बरेण दत्ता स्वदेशेषु च प्रवर्तिता साधिका षड्भिर्वासरैरधिकां षण्मासी यावदमारिरिति दिनानुक्रमेणाभवबभूवुषी । अपि पुनस्तस्य तनुजनन्दनैः सलेमसाहिमु. रादिसाहिप्रमुखदत्ता स्वस्वजन्ममासादिका प्रवर्तिता व्रततिवडल्लीवाधिकवृद्धि भेजे । इत्यमारिदिनव्यक्तिः ॥
શ્લોકાર્ધ
હીરવિજયસૂરિજીના ઉપદેશથી અકબર બાદશાહે છ માસથી અધિક અમરિવર્તન કર્યું. તેમના સુલેમા આદિ પુત્રોએ વેળાની જેમ પિતાપિતાના જન્મદિવસમાં એ અમારિપ્રવર્તન અધિક કર્યું. ૨૭૫
येनोद्वेगमवापितो जनपदः स्वक्षीणताकारिणा .
तूर्ण त्याजयता निजं पुरमपि प्राणिव्रजान्यक्ष्मवत् । शंभोर्देशनया भवस्तनुमतेवाशंसुनां श्रेयसे ।
जेजीयाख्यकरो व्यमोचि च महीशक्रेण सूरेगिरा ॥ २७६ ।। स्रेहीरगुरोगिरा वाङमात्रेण स गुर्जरादिजनपदप्रसिद्धो जेजीया इत्याख्या यस्य ताङ्नामा करो दण्ड एव महीशक्रेण भूमीन्द्रेण साहिना व्यमोचि सर्वेष्वेव निषारितः । केनेव । तनुमतेव । यथा शंभोस्तीर्थकरस्य देशनया व्याख्यानश्रवणेन प्राणिना भवः संसारो मुच्यते त्यज्यते । नृपेण प्राणिना च किंलक्षणेन । श्रेयसे कल्याणाय मोक्षाय वाशंसुना अभिलाषुकेण । स कः । येन जेजीयाभिधकरणे जनपदो गुर्जरमण्डलमुढेगं क्लेशमवापितो नीतः किभूतेन । स्वस्य देशस्यात्मनः क्षीणताया दारिद्यस्य कारिणा करणशीलेन । पुनः किं कुर्वता । प्राणिव्रजान् जननिकरान्निजमपि पुरं स्वकीयमपि निवासनगरं तूर्ण द्रविणाभावादातुमशक्ततया शीघ्र त्याजयता मोचयता। किंवत् । यक्ष्म
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २७६-२७७]
हीरसौभाग्यम्
६०३
वत् । यथा राजयक्ष्मणा क्षयरोगेण जनपदो देशः कदाचिबहुव्यापको भवेत् । अथ वा धर्मचारिनिष्पुत्रनृपाङ्गे भाविना देश उद्वेगमवाप्यते । किंभूतस्य । स्वस्य रोगिण आत्मनः शरीरस्य शनैः शनैः क्षीणतां दुर्बलतां करोतीत्येवंशीलस्य । किं कुर्वता । तुर्ण रागोत्पत्तेरनन्तर त्वरितमेव पुर देह त्याजयता । 'यदा जठरे अश्वः पुमान् छत्र संपूर्णतयाति तदा देहं त्यजेजन्तुः' इति चिकित्सकशास्त्रे । 'पुरंतु नगराङ्गयोः' इत्यनेकार्थः॥ इति जेजीयाकरविमुक्तिः ॥
કાથી
દેશને ઉદ્વેગ પમાડનાર અને દરિદ્ર કરનાર એવા જીજયાવેરાથી જેમ ક્ષયના રોગી પ્રાણોનો ત્યાગ કરે છે, તેમ માણસે દ્રવ્યના અભાવે પોતપોતાના નગરોનો ત્યાગ કરતા હતા. આ જીજયારે આચાર્યદેવની વાણીથી અકબરે માફ કર્યો. જેમ તીર્થંકર ભગવંતની દેશનાથી કલ્યાણના કામી ભવ્ય જીવે સંસારથી મુક્ત બને તેમ આચાર્યની વાણીથી બાદશાહે જીજયાવેરાથી દેશને મુક્ત કર્યો. ૨૭૬ !
कश्मीराध्वनि पल्वलो तजयनलक्षोणीभृताखानि यः
संख्यातो दशयोजनैर्जयनलप्रोल्लासिलङ्काभिधः । यथाधीश्वरसिन्धुराधिपतिवत्पोतवजैर्धाजित
स्तं कौतूहलतो निरीक्षितुमिव प्राप्तं सरो मानसम् ॥ २७७ ॥ जयनल इति नाम्ना क्षोणीभृता राज्ञा कश्मीर इति नानो देशस्याध्वनि मागे पल्व. लस्तटाकः अखानि खानितः । किंभूतः पल्वलः । जयनलेनाद्यभूतेन प्रोल्लसनशीला ला इत्यभिधा नाम यस्य । जयनललङ्काभिधसर इत्यर्थः । पुनः किंभूतः । दशयोजनैश्चत्वा रिंशत्कोशः संख्यातः प्रमाणीकृतः । पुनः किंभूतः । पोतव्रजैर्धाजितः यानपात्रप्रकरैः शोभितः । किंवत् । यूथाधीश्वरसिन्धुराधिपतिवत् । यथा यूथनाथगजेन्द्रः पोतानां दशवर्षदेशीयानां करिकिशोराणां व्रजर्गणैः भूषितो भवेत् । 'पञ्चवर्षी गजो बालः स्यात्पोतो दशवार्षिकः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-कौतूहलत: कौतूकात्तं जयनलनृप तदवसरे चाकब्बरसाहिमिव वा निरीक्षतु द्रष्टुं प्राप्त समागतं मानस हंसावास सर इव ॥
શ્લેકાર્થ
કાશ્મીર દેશના રસ્તે જયનલ નામના રાજાએ દશજન પ્રમાણુવાળું તેમજ નાના નાના હાથીઓથી સુશોભિત યુથનાથની જેમ યાનપાત્રો વડે સુશોભિત પિતાના નામથી પ્રસિદ્ધ જ્યનલ લંકા' નામનું સરોવર બનાવ્યું હતું, તે જાણે જયનલ રાજાને જોવા માટે માનસરોવર આવેલું ન હોય ! | ૨૭૭
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २७८-२७९
प्रालेयेन खिलीकृते शिखरवत्प्रालेयभूमीभृतः
शीताति प्रविषह्य बस्त्रवियुजां संवर्तरात्रीमिव । क्षोणीपालनिभालिताखिलमहाभीलोपम्भः पथि श्रीवाचंयमशर्वरीवरयितुः संदेशवाक्प्रेरितः ॥ २७८ ॥
श्रीशQजयभूभृतस्तनुमतां यात्रां विनिर्मित्सतां मूलान्मोचयितुं स्वयं करमथो श्रीभानुचन्द्रः सुधीः।
तत्सारस्वतवमभूषणसरोवोहित्थसंस्थायिनो विज्ञप्तिं कृतवानकब्बरधरापाथोजिनीप्रेयसः ॥ २७९ ॥
अथा सूरिसंदेशलेखागमनानन्तर भानुचन्द्रनामा सुधीविद्वान् । भानुचन्द्रप्रक्षांश इत्यर्थः । तत्पूर्वव्याणितस्वरूपं यत्सारस्वतानां कश्मीराणां वर्त्मना मार्गस्य भूषणमलंकारभूतं सरो जयनललाख्यस्तटाकः तत्र वोहित्थे वहने संस्थायिनः तिष्ठतीत्येवशीलस्याकब्बरनामधरापाथोजिनीप्रेयसः पृथिवीपद्मिनीपते मीभानाः विज्ञप्तिम । यवनजाति प्रसिद्धां अरजीमित्यर्थः । कृतवान् चकार । किं कर्तुम् । श्रीशत्रुजयभूभृतो वि. मलाचलस्य यात्रां विनिर्भित्सतां कर्तुमिच्छतां श्रीशत्रुजयशैलमधिरुह्य ऋषभदेव नन्तु पूजयितु वा काङ्गतां तनुमतां भव्यजनानां कर राजदेयांशं मूलादादितः सर्घथैव स्वयमात्मनैव मोचयितु त्याजयितुम् । किंभूतो भानुचन्द्रः । श्रीवाचंयमानां मध्ये शर्वरीवरयितुः निशानाथस्य संदेशवाचा उदन्तप्रेषणेन प्रेरितः । पुनः विभूतः । पथि मार्गे क्षोणीपालेन पृथिवीपतिना साहिना निभालिता दृष्टः अखिलः समस्तः महानतिशायी आभीलस्य पीडायाः शीतव्यथायाः उपलम्भः प्राप्तिर्यस्य अत एव पथि मार्गे शीतात शीतोभृतां पीडां प्रविषह्य पर्षयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-वस्त्रैवसनवियुगन्ति पृथ ग्भवन्ति तेषां वस्त्ररहितानां संवर्तरात्रीं कालरात्रीमिव क्षयकारिणीम । पथि किंलक्षणे । प्रालेयेन हिमेन खिलीकृते विषमे निष्पादिते । किंवत् । शिखरवत् । यथा प्रालेयभमीभृतः तुहिनाचलस्य शिखर शृङ्ग प्रालेयेन हिमेन स्थपुटीक्रियते विषमं विधीयते ।। युग्मम ॥
શ્લોકાર્થ
કાશમીર દેશના આભૂષણરૂપ જયનલલંકા સરોવરમાં વહાણમાં બેઠેલા અકબર બાદશાહ જેમ હિમ વડે હિમાચલનું શિખર વ્યાપ્ત છે તેમ બરફથી આચ્છાદિત થયેલા માર્ગે સાથે ચાલી રહેલા અને અસહ્ય શીત વેદનાને સહી રહેલા ભાનુચન્દ્ર ઉપાધ્યાયને જોતાં અત્યંત પ્રભાવિત થયા. ત્યારે ગુરુદેવના સંદેશાથી પ્રેરાઈને ભાનુદ્ર ઉપાધ્યાયે અકબર પાસે શત્રુંજય તીર્થને યાત્રાવેરે રદ કરવાની માંગણી કરી. છે ૨૭૮ ૨૭૯
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २८०-२८१ ] हीरसौभाग्यम्
६०५
भूभृत्कुकुद एष जेजियकरव्यामुक्त्यलंकारितां
योऽमारिं स्वकुमारिकामिव मुदा पूर्व प्रदाय प्रभोः। निःशुल्कां पृथिवीं पुनर्जिनमतं निर्माय नित्योत्सवं श्रीमत्सिद्धधराधरं प्रददिवांस्तद्योतके युक्तकृत् ॥ २८० ।।
'सत्कृत्यालंकृतां कन्यां यो ददाति स कूकुदः' इति हैम्याम् । एष भूभृदकब्बर एव कूकुदः स्वस्यात्मनः कुमारिकां कन्यामिवामारिं जीवदयां सूरिभिरमारिर्मागिता नृपेण प्रदत्ता अत एव दानं पूर्व प्रथमतः प्रभोहरिसरेः प्रदाय दत्त्वा तद्यौतके तयोः सूरिजीवदययार्वरवध्वोर्युवतयाये दातव्ये श्रीमन्तमनेकरत्नस्वर्णरजतरचनाक महानन्देन्दिरामन्दिर सिद्धधराधर शत्रुजयशैल प्रददिवान् निष्कर कृतवान् विश्राणयामास । किंभूताममारिकुमारिकाम् । जेजीयाख्यो यः करो जनदण्डस्तस्य या व्यामूक्तिर्मोचनं सैवालंकारी भूषणगणः संजातोऽस्याः। किं कृत्वा ददौ । पृथिवीं स्वसा. धितसर्ववसुधां निःशुल्कां व्यापारादावपि प्रदेयद्रव्यरहिताम् । शुल्क लोकभाषया 'दाण' यवनभाषया तु 'जगातिः' इत्युच्यते । पुनर्जिनमतमहच्छासन नित्योत्सव निरन्तरमहामहं विधाय । नृपः किंभूतः । युक्तमुचितं वेत्तीति विदित्वा च करोतीति युक्तकृत् । 'यौतक युतयोयम्' इति हैम्याम ॥
શ્લોકાથ
અકબર બાદશાહ રૂપી કુકુદે (અલંકાર સહિત સન્માનપૂર્વક પિતાની પુત્રીને આપનાર પિતા) “જીજીયાવેરા મુક્તિ” રૂપ અલંકારયુક્ત હાથવાળી પિતાની પુત્રી “અમારિ નામની કુમારિકા, હીરવિજયસૂરિરૂપી વરને હર્ષપૂર્વક આપીને, પૃથ્વીને કરરહિત કરીને, જૈનશાસનમાં નિત્ય મહત્સવ કરાવીને પાણિગ્રહણમાં (કરમચનમાં) અકબરબાદશાહે યુક્તિયુક્ત કન્યાદાનરૂપી શ્રી સિદ્ધગિરિ અર્પણ કર્યો. અર્થાત્ શત્રુંજય પર્વતની યાત્રાવેરે રદ કર્યો.
॥२८० ॥ निजनामाकं कृत्वा फरमानं प्राहिणोनपः प्रभवे ।।
इदमप्यलमकृत ततः करकमलं हंस इव सूरेः ॥ २८१ ।। नृपः पातिसाहिर्निजस्यात्मनो नामडके उत्सङ्गे मध्ये यस्य तादृशं फुरमानकृत्वा विधाय प्रभवे सूरीन्द्राय प्राहिणोत्प्रेषयामास । ततः प्रेषणानन्तरमिदमपि फुर मान सरेः करकमलं पाणिपा हंस इवालमकृत भूषयति स्म ॥
અકબર બાદશાહે પિતાના નામથી અંક્તિ કરીને (મહેર છાપ મારીને) એક
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
सौभाग्यम्
[ सर्ग १४ श्लो० २८१-२८३
ફરમાન આચાર્ય દેવને મેાકલાવ્યું, તે હંસની જેમ સૂરિજીનાં કરકમલને અલંકૃત કરનારું અન્યું. ॥ ૨૮૧ ॥
यः पूर्वं कलिकालकेलिकलनालीलालयश्रीजुषां म्लेच्छक्षोणिभुजां वशंवदतया जज्ञे नृणां दुर्लभः । तिग्मज्योतिरखण्डचण्डिममहः संदोहदूरीकृत
ज्योत्स्नारम्भविभावरीशविभवः सौगन्धिकानामिव ॥ २८२ ॥
सौवर्णेन ततो बभूव भविकैर्लभ्योऽत्र गोशीर्षवजातः साधिकरूपकेण तदनु प्राप्यः कथंचिज्जनैः । साहिश्रीमदकब्बरेण यवक्षोणीभुजा संमदा
त्सोऽपि श्रीविमलाचलो मुनिमणेश्चक्रे शयालुः शये ॥ २८३ ॥
यः श्रीशत्रुंजयशैलः पूर्व प्रथमं म्लेच्छानामागमनसमये म्लेच्छक्षोणिभुजां यवनपातिसाहीनां वशंवदतया आयत्तत्वेनाधीनभावेन यात्रिकजनानां दुर्लभो दुःप्रापो जज्ञे जातः । पूर्व म्लेच्छा हि चढितु यात्रामपि कर्तुं न ददुः । किंभूतानाम् । कलिकालस्य कलियुगस्य केलिकलयायै कोडाकरणार्थं लीलालयः क्रीडासदन तस्य श्रियं जुषन्ते भजन्ते । केषामिव दुर्लभः । सौगन्धिकानामिव । यथा तिग्मज्योतिषो ग्रीष्मभानोर - खण्डोऽविच्छिन्नो निस्तुषो वा चण्डिमा अतितीव्रता यत्र तादृशेन महसां भूयसः प्रतापानां संदोहेन समुदायेन दूरीकृतो निरस्ता ज्योत्स्नां चन्द्रिकाणामारम्भोऽभ्यु दयो यस्य तादृशस्य विभावरीशस्य चन्द्रमसः विभवः शोभाभरोऽत्र कहाराणां दुलभो भवेव । कहार चन्द्रविकाशि । यथा नैषधे- 'कहारमिन्दुकिरणा इब हासभासम्' इति । 'सौगन्धिकं तु कहारम्' इति हैम्याम् । ततोऽप्राप्तेरनन्तर कियता कालेनात्र काले भूमौ वा सौवर्णेन सुवर्णटङकेन । सुवर्णविकारः सौवर्ण तेन 'सोठइयो' इति लोकप्रसिद्धेन । 'दीनारेण' इति पाठो वा । भविकैर्यात्रिकजनैलभ्यः प्राप्यो बभूव । किंवत् । गोशीर्षवत् । यथा चन्दन सौवर्णन स्वर्णमूल्येन लभ्यते, तदनु हेमटङकेन प्राप्तेरनन्तर' पञ्जमुद्रिकाभिर्महमुदीभिः, तदनु च कथंचिन्महत्कष्टेन विज्ञप्तिभिः साधिकरूपकेण तिसृभिर्मुद्रिकाभिः कृत्वा कथंचिज्जनैः प्राप्योऽभूत । सोऽप्येवंविधदुष्प्रापोऽपि श्रीविमलाचलः श्रीशत्रुंजय पर्वतः यवनक्षोणीभुजा मुद्गलभूमण्डलाखण्डलेन पातिसाहिना श्रीमता चतुर्दिक्चक्रलक्ष्मीवता अकब्बरेण मुनिमणेः श्रीहीरविजयसूरेः शये शयालुः पाणौ स्थाता चक्रे । गुरुकरकमलवर्तीकृत इत्यर्थः । कस्मात् । संमदाद्गुरूपरि गुरुप्रीत्या ॥
શ્લાકા
સૂર્યાંનાં તીક્ષ્ણ અને પ્રચંડ કરણાથી દૂર કરાયેલા ચન્દ્રના વૈભવની પ્રાપ્તિ જેમ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २८२-२८५ ]
हीरसौभाग्यम्
ચન્દ્રવિકાસી કમલને દુર્લભ હોય તેમ પૂર્વે શત્રુંજય પર્વત’ કલિયુગને ક્રીડા કરવા માટેના કીડા મંદિરની શોભા ધારણ કરનારા પ્લેચ્છ રાજાઓને આધીન હોવાથી યાત્રિકોને દુર્લભ હતા; ત્યાર પછી કેટલાક કાળે સુવર્ણના મૂલ્યથી જેમ ચંદન સુલભ બને તેમ સેનૈયાના કરથી શત્રુંજય સુલભ બન્યું. ત્યારબાદ મહમદના સમયમાં પાંચ મુદ્રિકાના કરથી અને પછીથી મુસીબતે ત્રણ મુદ્રિકાના કરથી યાત્રિકોને સુલભ બને, તેવા પ્રકારના દુપ્રાપ્ય શત્રુંજય પર્વતને અકબર બાદશાહે ઘણું જ હર્ષ કર્વક આચાર્યદેવ હીરવિજયસુરિજીના કરકમલમાં સમર્પિત કર્યો, અર્થાત્ કરમુક્ત કર્યો. તે ૨૮૨ ૨૮૩ ૫
प्राचीनजैननरपतिवारक इव निष्करे विमलशैले ।
विदधुर्विधिना यात्रां तत्र मनुष्याः 'परोलक्षाः ॥ २८४ ॥ - परोलक्षा लक्षसंख्या मनुष्या यात्रिकास्तत्र विमलशैले शत्रजयपर्वते विधिना शास्त्रोक्तप्रकारेण यथा 'एकाहारी भूमिसंस्तारकारी पद्मां चारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकाले सर्वसचित्तधारी पुण्यात्मा स्यात्सत्कियो ब्रह्मचारी ॥' इत्युक्तविधिना संघपतिभवनविधिना वा यात्रां विदधुः चक्रुः । किंभूते । विमलशैले निकरे कररहिते । कस्मिन्निव । प्राचीनजैननरपतिवारके इव । यथा प्राचीनाः पूर्वकालोत्पन्नास्तथा जैना जिनशासनरञ्जितमनसः ये नरपतयो भरताद्या भूपालास्तेषां वारके । तद्राज्यसमये विमलाद्रिनिर्गतः करो यस्मात्तादृश आसीत् ॥ इति गुरोविमलाचलार्पणम् ।
શ્લોકાથ
પ્રાચીન કાળમાં જૈન રાજાઓના સમયમાં જેમ શત્રુંજય કરરહિત હતા તેમ અકબર બાદશાહના રાજ્યમાં પણ શત્રુંજય પર્વત કરરહિત બનાવવામાં આવ્યા, તેથી લા યાત્રિકો શત્રુંજયની વિધિપૂર્વક યાત્રા કરવા આવવા લાગ્યા. (એકલહારી, ભૂમિસંથારી, પાદચારી, સમકતધારી, સચિત્ત પરિહારી અને બ્રહ્મચારી આ પ્રકારની છરી પાળતા સંઘ યાત્રા કરવા આવતા.) મે ૨૮૪ |
वर्षाकाले व्रतीन्द्रौ तौ राजधान्यपुरेऽन्यदा ।
जम्बूद्वीपे पयोजन्मबान्धवाविव तस्थतुः ॥ २८५ ।। ___ अन्यदा अन्यस्मिन् कस्मिंश्चिद्वर्षाकाले प्रावृटसमये चतुर्मासके तो व्रतीन्द्रौ श्रीहीरविजयसूरिविजयसेनसूरी राजधान्यनाम्नि पुरे नगरे तस्थतुः स्थितौ । अर्थाच्चतुर्मासकम् । काविव । पयोजन्मबान्धवाविव । यथा जम्बूद्वीपे द्वौ भास्करौ तिष्ठतः ॥
१. पृषोदरादित्वेनैवायं प्रयोगः कल्प्यः.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २८५-२८७
શ્લોકાઈ કઈ એક સમયે હીરવિજયસૂરિજીએ અને વિજયસેનસૂરિજીએ ચાતુર્માસિક સ્થિરતા રાધનપુર નામના નગરમાં કરી. તે જાણે જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્યો આવીને રહ્યા ન હોય!
છે ૨૮૫ છે श्रीमत्सूरिपतिः प्रसन्नहृदयः सन्भानुचन्द्राभिध
प्राज्ञेन्दोरथ वाचकाहयपदं दत्ते स्म वाचैव सः। संस्थानोरतिदूरतोऽपि कुमुदां पडन्तेरिव ज्योत्स्नया
प्रोद्यत्पार्वणशर्वरीवरयिता प्रोज्जृम्भतावैभवम् ॥ २८६॥ अथ राजधान्यपुरागमनचतुर्मासकस्थितिकरणानन्तरं प्रसन्नं शत्रुजयकरमुक्तिसत्कपातिसाहिफुरमानप्रेषणेन कृत्वा प्रसादोपेतं हृदयं मनो यस्य तादृशः स जगद्गुरुबिरुदतया ख्यातः श्रीमत्सरिपतिः श्रीहीरविजयसुरिरतिदूरतो लाभपुरे लाहोरनगरे साहिपाश्वे संस्थास्नोः स्थितवतोऽपि भानुचन्द्र इत्यभिधा नाम यस्य तादृझस्य प्राज्ञेन्दोविबुधविधोः प्रज्ञांशस्य वाचक इत्याद्वयं नाम यस्य तादृशं पदम् । उपाध्यायपदमित्यर्थः । दत्ते स्म । कया । वाचा । कथमेव । वचनमात्रणेव न तु वासक्षेमपूर्वमिति । क इव । प्रोद्यत्पार्वणशर्वरीवरयितेत्र । यथा उदयं प्रामुवन पूर्णिमासंबन्धी शर्वर्या निशाया वरयिता भर्ता अतिशयेन दूरतोऽपि भूमण्डलकमलाकरमध्ये गगनापेक्षया क्षोणी दूरस्थायिनी । कुमुदा कैरवाणां पङक्तेः श्रेण्या ज्योत्स्न्या चन्द्रिकयेव प्रोज्जृम्भताभवं विकाशभावलक्ष्मी दत्ते॥ इति भानुचन्द्रस्योपाध्यायपदम् ॥
શ્લેકાર્થ રાધનપુરમાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કર્યા બાદ બાદશાહ પાસે યાત્રાવેરો રદ કરાવવાથી પ્રસન્ન થયેલા જગદ્ગુરૂ હીરવિજયસૂરિજીએ અતિદુર લાહેરનગરમાં રહેલા પંડિતશ્રી ભાનુચન્દ્રજીને પિતાની આજ્ઞાથી ઉપાધ્યાયપદ અર્પણ કરાવ્યું. અભ્યદય પામેલે પૂર્ણિમાને ચન્દ્ર અતિક્રુર હોવા છતાં પણ ચન્દ્રિકા વડે કુમુદની પંક્તિને વિકસ્વર થવાની શોભા અર્પણ નથી કરતો ! છે ૨૮૬ છે
विजयसेनविभोर्हदि दर्शनं वसुमतीकमिता चकमे क्रमात् । विदलिताखिललोकतमस्ततेः शुचिरुचेश्चलचचरिवाचिरात् ॥ २८७ ॥
___ क्रमादनुक्रमेण हीरविजयसरिभ्यां भानुचन्द्रस्य वाचकपदं प्रदत्तं तदाकर्णनानन्तरं वसुमतीकमिता भूमीपतिरकब्बरसाहिः हदि मनोमध्ये विजयसेनमानो विभोर्गुरोर्दर्शन
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो २८७-२८९]
हीरसौभाग्यम्
चकमे काङ्गति स्म । क इव । चलचञ्चुरिव । यथा चकोरः शुचिरुचेश्चन्द्रमसो में कामयते । किंभूतस्य विजयसेनविभोः शुचिरुचेश्च । विदलितानि अखिललोकस्य समस्त जगतः सर्वभविकानां च तमसामज्ञानानामन्धकाराणां च ततिः पङिकयेन ॥
બ્લેકાર્થ
શ્રી હીરવિજયસૂરિજી દ્વારા ભાનુચન્દ્રજીને ઉપાધ્યાયપદ અર્પણ કરાયા બાદ જેમ ચકર ચન્દ્રદર્શન ઈચ્છે તેમ બાદશાહના હૃદયમાં, ભવ્યલકના અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરનારા વિજયસેનસૂરિનાં દર્શનની કામના જાગી. | ૨૮૭ |
प्रैषीत्ततः प्रेष्ययुगं सलेखमानेतुमाचार्यसुधामरीचिम् ।
अकब्बरः सिन्धुमिवात्र चक्री सुमित्रभूः सुस्थितमादितेयम् ॥ २८८ ॥ ततो दर्शनाकाङ्क्षानन्तरं अकब्बरः पातिताहि. आचार्यसुधामरीचिं विजयसेनम्ररीन्दु. मानेतु स्वदेशे समाकारयितु सह लेखेन फुरमानेन वर्तते नत्तत्सलेखं प्रेष्ययुग मेवडाद्वन्द्व प्रेषीत्प्रस्थापयति स्म । क इव । सुमित्रभूरिव । यथा सगरचक्रवर्ती सिन्धुं समुद्रमानेतु लवणसमुद्राधिष्ठायक सुस्थितनामानमादितेयं देवं प्रेषयति स्म ॥
લોકાર્થ
જેમ સગરચક્રવત એ સમુદ્રને લાવવા માટે લવણસમુદ્રના અધિષ્ઠાયક સુસ્થિત નામના દેવને મોકલ્યા હતા તેમ દર્શનની ઈચ્છા થયા બાદ અકબર બાદશાહે વિજયસેનસૂરિજીને બોલાવવા માટે ફરમાન સહિત બે દૂતોને મોકલ્યા. ! ૨૮૮ છે
लेख न्यासमिवार्पितं क्षितिपतेर्दूतद्वयेनादरा
दादायाथ विभाव्य तस्य बुबुधे हार्द मुनीन्द्रोऽखिलम् । द्रष्टु काङक्षति मामिवैष कथमप्याचार्यमप्यात्मना
संतयेति ततो न्यवेदयदनूचानाय सर्व स तत् ।। २८९ ॥ मुनीन्द्रो हीरविजयसूरिस्तस्य फरमानरूपलेखस्य अखिलं समग्रं हार्द रहस्य बुबुधे जानाति स्म । किं कृत्वा । विभाव्यावलोक्य । कथम् । अथ पश्चात् । किं कृत्वा । आक्सदबहुमानादादाय गृहीत्वा । कम् । लेखं फुरमानम् । कमिव । न्यासमिव निक्षेपमिव । यथा 'पणि' इति लोकप्रसिद्धया । किंभूतुं लेखम् । क्षितिपतेरकब्बरसाहेर्दूतद्वयेन मेवडायामलेन संदेशहारकयुगलेन अर्पितं स्वस्य प्रदत्तम् । ततो लेखादानवाचनरहस्यज्ञानानम्तरं हि० सौ० ७७
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २८९-२९१
स सूरिस्तत्सर्वं भूपाकारणवाचिकमनूचानाय विजयसेनसूरये न्यवेदयत्कथयांचकार । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण संतय॑ विचार्य । इति किम् । यदेष पातिसाहिः कथमपि केनापि प्रकारेण आत्मना स्वेन मामिव आचार्यमपि द्रष्टुं विलोकयितुं काङ्कति कामयते वास्छति ॥
શ્લેકાર્થ બાદશાહના દૂતે દ્વારા થાપણની જેમ અર્પણ કરાયેલા ફરમાનને આદરપૂર્વક ગ્રહણ કરીને, બરાબર જોઈને હીરવિજ્યસૂરિજીએ ફરમાનના રહસ્યને જાણી લીધું કે “બાદશાહ મારી જેમ કોઈ પણ રીતે વિજયસેનસૂરિજીને જોવાને ઇચ્છે છે.” આમ વિચારીને સર્વવૃત્તાંત સેનસૂરીને કહ્યો. છે ૨૮૯
गुरोरुपादाय रहस्यविद्यां शिक्षां च साक्षात्किमुदसिद्धिम् ।
कम्माङ्गजातव्रतिचक्रवर्ती क्रमाच्चलल्लभपुरं बभाज ॥ २९० ॥ कम्मानाम्नः साधोरङ्गजातो नन्दनः स एव व्रतिषु साधुषु मध्ये चक्रवर्ती सार्वभौमो विजयसेनसूरीन्द्रः क्रमादनुक्रमेण ग्रामानुग्रामदेशानुदेशविहारपरिपाटया चलन प्रतिष्ठमानः लाभपुरं लाहोरनगरं बभाज भजते स्म । लाभपुरनगरं गतवानित्ययः । किं कृत्वा । गरोहीरविजयसूरे रहस्यस्योपनिषदो विद्यां पराज्ञातजैनमन्त्रान् च पुनः शिक्षा हितमतिम् । उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रत्यक्षेण किमुदसिद्धिमुत्तरकालोत्पन्न सिद्धिमिव ॥
બ્લેકાર્થ
સાધુઓમાં ચકવત સમાન કમાશ્રેષ્ઠાના પુત્ર વિજયસેનસૂરિજી ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થનારી જાણે સિદ્ધિ ન હોય તેવી ગુરૂદેવની હિતશિક્ષા ગ્રહણ કરીને ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા અનુક્રમે “લાહેર નગરમાં પધાર્યા. ૨૯૦
निर्ग्रन्थनाथः स विधाय गोष्ठी संप्रीणयामास महीमहेन्द्रम् ।
वाङनामपीयूषरसाभिवर्षी नाहादकः कस्य कुमुद्वतीशः ॥ २९१ ।।
स निग्रन्थनाथो विजयसेनसरिः महीमहेन्द्रमकब्बरं संप्रीणयामास प्रहादयांचक्रिवान् " समतोषयत् । 'प्रीणाति प्रीणयति पृणातीति प्रीणनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे । समु. पसर्गः । पञ्चमीस्तुतौ यथा-'संप्रीणन्सच्चकोराशिवतिलकसमः कौशिकानन्दिमूर्तिः' इति । किं कृत्वा । गोष्ठी धर्मतत्ववाताँ विधाय कृत्वा । किंभूतः सः । वाग्वाण्येव नाम या तादृशो यः पीयूषरसः सुधाद्रवजलं वा अभिवर्ष तीत्येव शीलः । युक्तोऽयमर्थः । कुमुद्रतीशचन्द्रः कस्य नालादकः स्यात् । अपि तु सर्वस्यापि प्रमोदकारी भवत्येव ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २९१-२९३] हीरसौभाग्यम्
६११
શ્લેકાર્થ વિજ્યસેનસૂરિજીએ વાણીરૂપી અમૃતધારા વર્ષાવતી ધર્મગેષ્ઠી કરીને બાદશાહના દિલને ખૂબ જ આનંદ પમાડયો. ખરેખર, ચન્દ્ર કેને આનંદ નથી આપતા. જે ૨૯૧
श्रीमत्सूरिवरो व्यधत्त वसुधावास्तोष्पतेराग्रहे
णोपाध्यायपदस्य नन्दिमनघां श्रीभानुचन्द्रस्य सः । शेखो रूपकषट्शतीं व्यतिकरे तत्राश्वदानादिभिभक्तः श्राद्ध इवार्थिनां प्रमुदितो विश्राणयामासिवान् ॥ २९२ ॥
स सरिष्वाचार्यषु वरः प्रधानो विजयसेनसरिर्वसुधावास्तोष्पतेमहीन्द्रस्याग्रहेणोपरोधेन उपाध्यायपदस्य नन्दि विधिविशेष व्यधत्त चक्रे । तत्र व्यतिकरे तस्मिन्नन्दि: विधानावसरे शेखः अबलफैजनामा रुपकाणां 'रुपया' इति प्रसिद्धानां षट्शी षट्शतानि रुप्यटङ्कानां प्रमुदितो हृष्टः परस्परमैत्र्यात् अश्वदानमादौ येषां तेऽश्वदानादयः प्रकारास्तैः कृत्वा अर्थिनां याचकानां विश्राणयामासिवान् प्रददाति स्म । किंभूतः शेखः । भक्तः । क इव । श्राद्ध इव । यथा भक्तश्राद्धोऽपि कस्यचित्खेटस्य योग्यस्य साधोरुपाध्यायपदतन्नन्दिकरणादिमहोत्सवे स्वधनमर्थिनां विश्राणयति स्म ॥
શ્લેકાર્થ આચાર્યોમાં શ્રેષ્ઠ વિજયસેનસૂરિજીએ બાદશાહના આગ્રહથી વાચક શ્રી ભાનુચન્દ્રના ઉપાધ્યાય પદવીને મહત્સવ કર્યો. તે મહોત્સવમાં શ્રાવક ભક્તની જેમ શેખ અબદુલફૅજીએ યાચકને અશ્વદાન આદિ દાનમાં છ રૂપિયાને વ્યય કર્યો. ૨૯૨ છે
साहेः पर्षदि शेखादिपार्षद्यजुषि स प्रभुः ।
अजैषीद्वादिनो वादे मुनिसुन्दरसूरिवत् ॥ २९३ ॥
प्रभुर्विजयसेनसूरिः साहेरकब्बरधरणीरमणस्य पर्षदि सभायाम् । किंभूतायां पर्षदि । शेखः अबलफैजनामा साहिसामन्तः स एवादौ येषां तादृशान्पार्षद्यान सभ्यान जुषते भजते तविधायां वादिन स्त्रिषष्ठित्रिशतीं ब्राह्मणान् वादविधायिनः प्रतिवादीभूतान समस्तानपि अंजषीत् पराजयति स्म । उक्तियुक्तिप्रत्युक्तिभिर्निरूत्तरीकृतवानित्यर्थः । किंवत् । मुनिसुन्दरसूरिवत् । यथा श्रोमुनिसुन्दरसरिस्तैरभुक्तोयं पण्डित शताष्टकेन क्वचिदष्टाधिक.. सहस्रेण वर्तुलिकावधानेन अजयत्पराबभूव ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० २९३-२९५
લેકાર્થ
જેમ મુનિસુંદરસૂરિજીએ એકસો આઠ અથવા એક હજાર આઠ અવધાનો કરીને અભુકિલય પંડિતને પરાસ્ત કર્યો હતો તેમ વિજયસેનસૂરિજીએ શેખ આદિ પંડિતેથી સુશોભિત બાદશાહની રાજસભામાં વાદવિવાદના પ્રસંગે ત્રણ ત્રેસઠ પ્રતિવાદી બ્રાહ્મણને પરાસ્ત કર્યા; અર્થાત્ નિરૂત્તર કર્યા. એ ૨૪ છે
साहिः सवाईविजयसेनसाधुविधारिदम् । बिरुदं हीरसूरीन्दोर्जगद्गुरुरिवाददात् ॥ २९४ ।।
साहिरकब्बरो विजयसेनसाधुविधोः सूरिन्द्रस्य तवाई विजयसेनसरेरिद बिरुदमददाइतवान् । कस्येव । हीरसूरीन्दोरिव । यथा श्रीहीरविजयसुरेजगद्गुरूरिदं साहिः प्रददौ ।।
પ્લેકાર્થ
જેમ હિરવિજયસૂરિજીને જગદ્ગુરૂનું બિરૂદ અર્પણ કર્યું હતું તેમ બાદશાહે વિજયસેનસૂરિને “સવાઈ'નું બિરૂદ અર્પણ કર્યું. ૨૦૪
वादिनां विजयोदन्तं श्रुत्वा तं मुमुदे गुरुः । तस्य विष्णोरिवाशेषद्विषामानकदुन्दुभिः ।। २९५ ॥
गुरुहीरविजयसूरिस्तस्य विजनसेनस्रेस्त वादिनां विजयस्य निरुत्तरीकरणस्योदन्त वृत्तान्त श्रुत्वा मुमुदे जहर्ष । क इव । आनकदुन्दुभिरिव । यथा विद्याधरान्वशीकृत्य वैताढ्यादागतो वसुदेवो विष्णोर्नारायणस्य अशेषद्विषां समग्रशिशुपालजरासंधप्रमुखविद्वेषिणां पराभवनादन्तमाकये मोदते स्म ॥ इति विजयसेनसरेर्वादे विजयाः सवाईવિ૬ ર .
લેકાર્થ
વિજાપુએ કરેલા શિશુપાળ, જરાસંધ આદિ શત્રુરાજાઓના પરાભવના સમાચાર સાંભળીને, વિદ્યાધરને વશ કરીને વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપરથી વસુદેવ ખુશ થયા હતા તેમ વિજયસેનસૂરિજીના વાદિવિજય અને “સવાઈ' બિરૂદ અર્પણ કરવાના સમાચાર સાંભળીને હીરવિજસૂરિજી અત્યંત આનંદ પામ્યા. રલ્પ છે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २९६-२९८]
हीरसौभाग्यम्
६१३
सरिर्दीक्षयति स्म सक्षणमिहानेकान्महेभ्याङ्गजा'न्मूर्तीनां च सहस्रशो भगवतां चक्रे प्रतिष्ठाः स्वयम् ।
एकच्छत्रमिव व्यधत्त भुवने स्वायंभुवं शासनं प्रज्ञाधःकृतगीष्पतिः क्षितिपते राज्यं पुरोधा इव ।। २९६ ॥
सुरिहोरविजयगुरुरिहास्मिन्महीमण्डले सक्षणं समहोत्सव यथा स्यात्तथा अनेकान् बहून महेभ्याङ्गजान व्यवहारिनन्दनान्दीक्षयति स्म प्रव्रानयामास । च पुनः स्वयमात्मना सुरिः सहस्रशो बहुसहस्रसंख्यानां भगवतां तीर्थकृतां मूर्तीनां प्रतिमानां प्रतिष्ठाचके । पुनर्भुवने विश्वे स्वायंभुव जैन शासनमेकच्छत्रमद्वितीयातपत्रमिव व्यधत्त विदधे । किंभूतः । प्रज्ञया स्वबुद्धया अधःकृतस्तिरस्कृतो गीष्पतिवृहस्पतिये न । क इव । पुरोधा इव । यथा पुरोहितो बुद्धिमत्तया मन्त्रविद्यादिशक्तिमान क्षितेः पतेः स्वनृपस्य मन्त्रतन्त्रादिशत्वया राज्यमेकच्छत्र विधत्ते सोऽपि प्रतिभापराभूतपुरुहूतसुरिः स्यात् ॥
કાથ
જેમ પુરોહિત મંત્રતંત્રાદિ શક્તિ વડે પિતાના રાજાના રાજ્યને એકછત્રીય બનાવે તેમ પોતાની બુદ્ધિ વડે બૃહસ્પતિને પણ તિરરકાર કરનારા જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ પ્રતિબંધ કરીને અનેક શ્રેષ્ઠીપુત્રોને મહોત્સવ પૂર્વક દીક્ષિત બનાવ્યા, હજારે જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, તેમજ જગતમાં જૈનશાસનને એકછત્રીય સામ્રાજ્ય मनाल्यु. ॥ २०६॥
सानन्दं ससुरासुरोरगनरवातैः स्वकान्तायुतैः
श्रोतृश्रोत्ररसायनैर्धनरवैर्जेगीयमानां रसात् । तद्विश्वत्रयचित्रकृद्गुणगणैरागत्य कर्णान्तिकं
गीते!चरताममेयसमयं नेतुं प्रणुनैरिव ॥ २९७ ॥ सूरे धनबोधनादिचरितप्रोद्भूतकीर्तिप्रथां
प्रीत्याकर्ण्य शिरोविघूर्णनपरे जातेऽखिले विष्टपे । श्रोतुं सोत्सुकमानसा दशशतीमक्ष्णामिवाखण्डलः
कर्णानाममरावतीविरचितावासाद्बणीते विधेः ॥ २९८ ॥ आखण्डलः पुरंदरः अमरावत्यां स्वनगा विरचितः कृत आवासो गृहं येन ताशा. द्विधेर्विधातुः सकाशात् कर्णानां श्रवणानां दशशतों सहस्र वृणीते याच तीव । केषामिय।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १४ श्लो० २९७ - २९९
अक्ष्णामिव । यथा मम नयनानां दशशती वर्तते तथा श्रुतीनामपि दशशतीं कुरु । कस्मिन् सति । नरेहरगुरोर्भूधनोऽब्बर साहिस्तस्य बोधनं प्रतिबोधविधानं तत्प्रमुखं चरितं चरित्रं तस्मात्प्रोद्भूतां प्रकटां जातां कीर्तिप्रथां यशोविस्तारं प्रीत्या प्रमोदेनाकर्ण्य श्रुत्वा । अखिले समस्तेऽपि विष्टपे विश्वे शिरोविघूर्णनपरे चेतश्चमत्कारितया स्वमूर्धविधूननतत्परे जाते सति । कीर्तिप्रथां किं क्रियमाणाम् । रसाद्रागात् । रसो रागेऽनेकार्थ्याम् । स्वेषामात्मनां कान्ताभिः स्त्रीभिर्युतैः सहितैः सुरसहिता ये असुरा दानवा उरगा नागा नरा मनुष्यास्तेषां व्रातैर्वृन्दैः सानन्दमानन्दककलितं यथा स्यात्तथा श्रोतॄणां श्रोत्रेषु कर्णेषु रसायनसदृशैर्घनैर्निबिडैस्तारतरैर्वा रवैर्जगीयमानामतिशयेन गीतां नरव्रातैः । उत्प्रेक्ष्यतेविश्वत्रयस्य त्रैलोक्यस्य चित्रकृद्भिरतिशयाश्चर्य विधायिभिर्गुणानां गणैः कर्णान्तिकं आगत्य श्रवणसमीपे समेत्य मातुं योग्य मेयो न मेयेोऽमेयेा गलितावधिसमयं यावद्गीतेर्गानस्य गोचरतां नेतु प्रापयितुं प्रणुन्नैरिव प्रेरितैरिव ॥ युग्मम् ||
શ્લાકા
પોતાની સ્ત્રીએ સહિત દેવ, અસુર, નાગ અને માનવાના સમૂહો વડે મધુર સ્વરે ગવાતા શ્રોતાજનને રસાયણ સમાન અને ત્રણે જગતને આશ્ચર્યકારી સેવા આચાર્યદેવના ગુણા સાંભળીને, તેમજ અકબર ખાદશાહને પ્રતિધ આદિ આચાય દેવના અદ્ભુત ચરિત્રથી ઉત્પન્ન થયેલી કીર્તિ કથાના વિસ્તાર તેમજ ત્રણે જગતના મસ્તકને ડાલાવી નાખે તેવા યશના વિસ્તારને પ્રેમપૂર્ણાંક સાંભળવા માટે ઉત્સુક બનેલા સ્વર્ગની અમરાવતીમાં રહેલા ઇન્દ્રે બ્રહ્મા પાસે પોતાનાં હજાર નેત્રોની જેમ હજાર કાનની યાચના કરી ? વિશ્વને આશ્ચર્યકારી આચાર્ય શ્રીના ગુણા કાનમાં નહી' શમાવવાથી જ જાણે ગીતારૂપે કાનની પાસે રહેલા ન હાય ! ।। ૨૯૭ ! ॥ ૨૯૮ ૫
सूर्याचन्द्रमसौ पुनर्दिनतमी निर्माणदम्भादिदं शुश्रूपारसिकायितानिशमनोवृत्ती इव भ्राम्यतः ।
भर्ता भागभृतां तदाश्रवभवनिर्वेद मेदस्विहमन्दं स्वश्रुतिनिर्मितावपि शतानन्दं निनिन्दात्मना ॥ २९९ ॥
पुनरपरार्थे सूर्याचन्द्रमसौ भानुविधू दिनानां तमीनां रात्रीणां निर्माणं करणम् । य दिनान् चन्द्रो रात्रीः कुरुते । तस्य दम्भात्कपटाद्भ्राम्यतः पर्यटतः । उत्प्रेक्ष्यते - इदं शुश्रूषायां कीर्तिप्रथां श्रोतुमिच्छायां रसिकवदाचरिते अनिशं निरन्तरं मनसो वृत्तिर्व्यापारा ययास्तादृशाविव । अपि पुनस्तदाश्रवणेन भवन्नुत्पद्यमानेो यो निर्वेदः खेदस्तेन मेदस्व मेदुर पुष्टं भूतं हृत हृदयं यस्य तादृशो भागभृतां नागानां भर्ता स्वामी नागेन्द्रः
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० २९९-३०० ]
हीरसौभाग्यम्
६१५
स्वस्यात्मनः श्रुतीनां कर्णानां सहस्रफणत्वात्कर्णबाहुल्यस्य निर्मितौ विधाने मन्दमलस मूर्ख वा शतानन्द जगत्कर्तारमात्मना स्वेनैव निनिन्द पर्षदि गर्हणामकरोत् ॥
શ્લોકાથ
હીરવિજયસૂરિજીના ગુણે સાંભળવામાં રસિક એવા સૂર્ય, ચન્દ્ર, દિવસ તથા રાત્રિ કરવાના બહાને ગુણેને સાંભળવા માટે જ જાણે આકાશમાં પર્યટન કરતા ન હોય ! આચાર્યના ગુણોને પિતાના કાનના અભાવે નહીં સાંભળવાથી ઉદ્વેગ પામેલે નાગને સ્વામી નાગેન્દ્ર, પિતાના કાન નહીં બનાવવા બદલ આળસુ એવા બ્રહ્માની અવગણના કરતા હતા ? | ૨૯૯
विद्मो मन्दरकंदरैः प्रतिरवैः प्रोत्साहिताः किंनराः ___ यत्कीर्ति युवतीकृतानुवदनाः प्रीतेरुपावीणयन् । सिद्धा रोधसि सिद्धसिन्धुसुदृशो योषानुषङ्गा जगू
रङ्गतुङ्गतरङ्गसङ्गजरवैः स्थानं ददत्या इव ॥ ३०० ॥ युवतीमिः स्वकान्ताभिः किंनरीभिः कृतमनुवदनं समं गानं येषां तादृशाः किंनराः पुरुषाः प्रीतेः स्वतन्त्रानन्दाद्यत्कीर्तिमुपावीणयन् वीणया वादनपूर्वकं गायन्ति स्म तत्र वयमेव विद्मो जानीमः । उत्प्रेक्ष्यते वा-मन्दरकंदरैर्मेरुदरीभिः प्रतिरवैर्जगजनगानतारतरध्वनिप्रतिध्वनितः कृत्वा प्रोत्साहिता गातुमुत्कण्ठां प्रापिता इव । 'मन्दरकंदरासु शयितानुत्थापयन्किनरान्' इति चम्पूकथायाम् । पुनः सिद्धा देवविशेषास्ते सिद्धानां सिन्धुसुदृशः समुद्रपत्न्या नद्या एतावता गङ्गायाः । 'सिद्धस्वःस्वर्गिखापगाः' इति हैम्याम् । रोधसि तीरे जगुर्गायन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रङ्गन्तश्चलन्तो ये तुङ्गा अत्युच्चतमास्तरङ्गाः कल्लोलास्तेषां परस्पर सङ्गाजाता ये रवाः कोलाहलाकलितगम्भीरधीरध्वनयस्तैः कृत्बा स्थानं ददत्याः स्वर पूरयन्त्या इव । जिगासतां हि प्रथम स्थानं दीयते, रागाद्यालापः वादित्रादिध्वनिश्च विधीयते, तत्स्थानम्, तदनु च गायनो गायति इति गीतिरीतिः । सिद्धाः किंभूताः । योषानुषङ्गाः स्त्रीणामनुषङ्गो येषाम् । सस्त्रीका इत्यर्थः ॥
લેકાર્થ જાણે આચાર્યને ગુણે ગાઈ રહેલા જગતના મનુષ્યના અવાજના મેરુપર્વતની ગુફામાં પડેલા પડઘાઓથી ગુરુગુણ ગાવામાં પ્રોત્સાહિત બનેલા કિનારે કિનારીઓની સાથે વીણાવાદના પૂર્વક કીર્તિનાં ગીત ગાતા હતા. સ્વર્ગના દેવ દેવીઓની સાથે આકાશગંગાના હીરે મનોહર અને ઉછળતા તરંગોના અવાજથી જાણે સ્થાન આપતા ન डाय, ते रीते गुणगान ४२ता हुता. ॥ 3०० ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ३०१-३०२
तद्गङ्गागिरिराजयत्पिबजनानुर्व्याः स्तुवन्त्या मुहुः -
स्वर्गे स्वर्गिमृगीदृशो निजजनि निन्दन्ति मन्दाशयाः । मोहात्प्राक्परिकल्पितप्रियतमार्धाङ्गानुषङ्गादिमां श्रोतुं क्वापि न गन्तुमीश्वरतया स्वं शैलजाक्रोशति ॥ ३०१॥
सैव कीर्तिप्रथैव गङ्गा मन्दाकिनी तस्या गिरिराजो हिमाचल एवोत्पत्तिस्थानं यः सरिस्तं पिबन्ति सादर पश्यन्ति तादृशान जनान् भूमण्डलजन्मनो लोकान मुहुर्वारंवार स्तुवन्त्यः प्रशंसन्त्यः श्लाघमानाः स्वर्गिमृगीदृशः सुराङ्गनाः स्वर्गे देवलोके निजजनिं स्वावतारं निन्दन्ति तद्दर्शनाभावाद्र्हन्ति । किंभूताः मन्दाशयाः प्रभोरन्यभुवनस्थायुकत्वेन दर्शनमलभमाना अत एव मन्दीभूतमनसो जडभावमुपगताः तथा मोहादज्ञानात् । 'सोऽह
मायितं मोहात' इति चम्प्रकथायाम्। मोहशब्देनाज्ञानम् । अथ च माहात्प्रेमातिरेकात्प्राक प्रथमं परिकल्पितः कृतः प्रियतमस्य अतीष्टस्य भर्तुश्च हरस्यार्धाङ्गेन सामिशरीरेण सममनुषङ्गः सबन्धः तस्मात्स्वार्धशरीरमीश्वराने स्यूतमतोऽर्धाङ्गी गौरीति प्रसिद्धिः । तत्कारणादिमां सरिकीर्ति वापि श्रोतु कर्णगोचरीकर्तु नेश्वरतया न समर्थत्वेन स्त्रमात्मानं शैलजा पार्वत्यपि स्वमोहमाक्रोशति धिक्कुरुते । हा मया अविचारचतुरया वृथैव हाराङ्गेन स्वाङ्ग स्यूतम्, गीतिप्रीतिमत्तापि क्वापि हरेण विना हन्तु न शक्तेति ॥
બ્લેકાથ
કીર્તિ રૂપી ગંગાના ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ હિમાચલ સમાન શ્રી હીરવિજ્યસૂરિનાં જેણે આદરપૂર્વક દર્શન કર્યા છે તેવા મનુષ્યની વારંવાર પ્રશંસા કરતી સ્વર્ગલોકની દેવાંગના ઓ, ગુરુદર્શનના અભાવે પિતાની જાતને ધિક્કારતી હતી. “મેહના અતિરેકથી પ્રિયતમઈશ્વરના અર્ધ અંગમાં યૂત બનેલી એવી હું (પાર્વતી) ઈશ્વરનાં અર્ધ અંગરૂપે હોવાથી આચાર્યના ગુણ સાંભળવા માટે શક્તિશાળી નથી” આ રીતે પાર્વતી પણ પિતાની જાતને ધિક્કારતી હતી. ૩૦૧ છે
यत्कीर्ति नरनिर्जरोरगबधूप्रारब्धनूतस्तुति
श्रुत्वास्यामनुरागितां त्रिभुवने विभ्रत्यदभ्रां हृदा। शर्वाणीरमणस्तदश्रवणतो मूर्धस्थसिद्धापगां
कुर्वाणां बधिरत्वमुद्धररवैस्तारङ्गजैर्गर्हते ॥ ३०२ ॥ शर्वाणीरमणः पार्वतीपतिहीरस्तस्याः सूरिकीर्तेरश्रवणतः अनाकर्णनात्तारङ्गः तरङ्गाणां समूहास्तारङ्गाः, तारङ्गभ्यो जायन्ते स्मेति तारङ्गजास्तैः। यथा पद्मसुन्दरकविकृतभारतीस्तधे'धार वार तारतरस्वरनिर्जितगङ्गातारङ्गाः' इति । उद्धररथैरत्युद्धरध्वनिभिर्बधिरत्व
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ३०२ - ३०३] हीरसौभाग्यम्
६१७
· कर्णयोर्बाधियै कुर्वाणां मूर्धस्थसिद्धापगां स्वमस्तकस्थायुकभागीरथीं गर्हते ! अस्या जडाशयायाः प्रोल्लसत्कल्लोलकोलाहलपुरः किमपि क्वापि श्रोतुं न शक्यते इति निन्दति । कस्मिन्सति । त्रिभुवने जगत्रवे सति । किं कुर्वति त्रिभुवने । अस्यां सूरिकीर्ते : हृदा मानसेन कृत्वा अदभ्रामतिशायिनीमनुरागितां रागयुक्तवत्तां विभ्रति दधाने । किं कृत्वा । नरा नागराः, निर्जराः सुराः, उरगा नागाः, तेषां वधूभिः अङ्गनाभिः प्रारब्धाः प्रमोदादुपक्रान्ताः । ' प्रारम्भः प्रोपतः क्रमः' इति हैम्याम् । नूता अभिनवाः स्तुतयः स्तवनानि यस्यां तादृशीं यस्य हीरसूरेः कीर्ति श्रुत्वा श्रवणगोचरीकृत्य ॥
લેાકાથ
વિશ્વવ્યાપી આચાર્યની કીતિ તરફ અનુરાગ ધારણ કરતા હાવાથી દેવ, દાનવ અને મનુષ્યલેાકની સ્ત્રીઓ વડે ગવાઈ રહેલા ગુણાની સ્તુતિ સાંભળીને, પોતાના મસ્તક ઉપર રહેલી આકાશગંગાના ઉદ્ધૃત તર ંગાના કાલાહલથી જેના કાન મ્હેરા થઈ ગયા છે તે ઈશ્વર, આચાર્યના ગુણ્ણા નહીં સાંભળવાથી, તેને (ગંગાને) તિરસ્કારની દૃષ્ટિએ જોતા
हुना ॥ ३०२ ॥
Aai aani विरचयन्सृष्टेर्विनिर्माणतो
वैयग्र्येण कुलालमेव मनसा मेने निजं नाभिभूः । त्रैलोक्य स्तुतिपारवर्तिविभवां संस्तोतुमेतां गुरुः
संजज्ञे गतगौरवः कविरपि प्रापाकवित्वं पुनः ॥ ३०३ ॥
सृष्टेर्विश्वसर्गस्य निर्माणतः करणाद्वैयग्रयेण व्यग्रभावेन एतां सूरीकीर्ति श्रोत्रयोरात्मकर्णयोरवतंसिकां कर्णपूरताम् । 'विदर्भसुभ्रुश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । न विरचयन्न कुवार्णः । न श्रुवन्नित्यर्थः । नाभिभूर्ब्रह्मा निजमात्मानं कुलालं कुम्भकारमेव मेने । कुम्भकारो हि भाण्डरणव्यग्रतया किमपि श्रोतुं न शक्नोति । पुनस्त्रैलोक्यस्य त्रिभुवनस्यापि स्तुतेः स्तवनस्य पारे अगोचरे वर्तते इत्येवंशीलो विभवो यस्य । विश्वत्रयस्यापि स्तुतिगोचरामित्यर्थः । एतां सूरिकीर्ति संस्तोतुं वर्णयितुं गुरुः बृहस्पतिर्गत गौरव माहात्म्यं वाचस्पतिता वा यस्य तादृशः संजज्ञे संजातः । तथा कविः शुक्रोऽपि काव्यकर्तापि raara मूर्खत्वं न काव्यकर्तृत्वं प्राप ||
શ્લેાકાથ
ઘડા આદિ બનાવવામાં વ્યગ્ર બનેલા કુંભાર જેમ ખીજું કંઈ પણ સાંભળી શકતા નથી, તેમ સૃષ્ટિનું સર્જન કરવામાં વ્યગ્ર અનેલા બ્રહ્માએ આચાયની કીતિ નહીં સાંભળી શકવાથી પોતાની જાતને કુંભારરૂપે માની ! આચાર્ય દેવની કીતિની સ્તુતિ
हि० सौ० ७८
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १४ श्लो० ३०३-३०५
કરવા માટેની ગુરુ (બૃહસ્પતિ)ની ગુરૂતા ગઈ અને કવિ (શુક્ર)ની કવિતા ચાલી गई? ॥ ३० ॥
निर्विण्णा इव जज्ञिरेऽश्रवणतस्तस्या मदनोधुर
स्वाशासिन्धुररुन्धनादहरहः स्वान्ते महेन्द्रा दिशाम् । निद्रामुद्रितलोचनं जलनिधौ निध्याय तार्क्ष्यध्वज
स्वच्छन्देन्दुमुखीव तां प्रतिगृहं शुश्राव सिन्धोः सुता ॥ ३०४ ॥ दिशां महेन्द्राः दिक्पालाः । 'पति: प्रतीच्या इति दिङ्महेन्द्रैः' इति नैषधे । अहरहनिरन्तर मदेन प्रोद्भुराणां मदोन्मत्तानां स्वाशासिन्धुराणां निजनिजदिग्गजानां रुन्धः नात्स्वस्थीकरणादेकत्र स्थाने रक्षणाद्वा तस्याः सूरिकीर्तेरश्रवणतोऽनाकर्णनात्स्वान्ते मनसि निर्विण्णाः खेदखिन्नाः इव जज्ञिरे जाताः । पुनः सिन्धोः सुता समुद्रस्य पुत्री लक्ष्मीस्तां कीर्ति प्रतिगृहं सर्वेष्वपि मन्दिरेषु शुश्राव श्रुणोति स्म । यदुक्तम्-'सायर वप्प मुरारिपिय चंदसरीसा भाउ। लच्छी हीडइ घरघरि महिला पह सहाउ॥' केव । स्वच्छन्देन्दुमुखीव । यथा स्वच्छन्दचारिणी विलासिनी प्रतिगृह वार्तादिकं श्रुतिविषयीकुरुते । किं कृत्वा । जलनिधौ पारावारे निव्या स्वापेन मुद्रिते मीलिते लोचने नयने यस्य तादृशं ता_ध्वज गरुडकेतु कृष्ण कान्त निध्याय दष्ट्वा ।।
બ્લેકાર્થ
પિતાના મદમ્પત દિગ્ગજોને નિરંતર વશ કરવાના વ્યવસાયમાં મસ્ત બનેલા દિકુપાળો આચાર્યના ગુણનું શ્રવણ નહીં થવાથી ખેદ વડે ખિન્ન બની ગયા, અને સમુદ્રમાં નિદ્રા લઈ રહેલા પિતાના પતિ કૃષ્ણને જોઈને સ્વેચ્છાચારિણી સ્ત્રીની જેમ લક્ષમી પ્રત્યેક ગૃહમાં આચાર્યના ગુણોનું શ્રવણ કરતી હતી. એ ૩૦૪ છે
स्वच्छन्द त्रिजगद्विलासरसिकां कीति व्रतिक्ष्मापतेः
संदृब्धोधुरतानगानवनितावक्रामृतार्चिःसुधाम् । सोत्कण्ठं पिबतामकुण्ठमनसां विश्वत्रयीजन्मिनां प्राप्तानुत्तरसमदा इव तदा संजज्ञिरे वासराः ॥ ३०५ ॥
तदा तस्मिन्नवसरे विश्वत्रयीजन्मिनां स्वलॊके पाताललोके भूलेोके च जन्मास्त्येषामिति विश्वत्रयीजन्मिनां सुरासुरनराणां वासरा दिवसाः प्राप्तो लब्धो न विद्यते उत्तरोऽग्रेतनः पदार्थः कोऽपि यस्मादसाधारणः संमदो नन्दो येषु तादृशा इव संजज्ञिरे संजाताः । किंभूतानां विश्वनयीजन्मिनाम् । अकुण्ठमनसां तदकेतानचित्तानां च । किं कुर्वताम् ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १४ श्लो० ३०५-३०६ ]
हीरसौभाग्यम्
व्रतिक्ष्मापतेः हीरविजयसूरिराजस्य कीर्तिमेव संदृब्धानि विरचितानि उधुरानि अतिशायीनि तानानि आलापविशेषा येषु तादृशानि गानानि यासां तानयुक्तगानानि याभिर्वा तादृशीनां वनितानां निजयुवतीनां वक्राणि वदनानि एवामृतार्चिषां चन्द्राणां सुधां पीयूषरस सोत्कण्ठं सह उत्कण्ठया वर्तते यत्तत् पिबतामास्वादयतां सादर श्रुण्वताम् । किंभूतां कीर्तिम् । स्वच्छन्द स्वेच्छया निरंकुशं त्रिजगति त्रिभुवनमध्ये यो विलासो विविधकेलोकरण तत्र रसिकां सरसामुत्सुकां वा ॥ इति सूरिकीर्तिवर्णनम् ॥
બ્લેકાર્થ
ત્રણે જગતમાં નિરંકુશપણે ભમી રહેલી હીરવિજયસૂરિજીની કીર્તિરૂપી ઘણા આલાપવાળાં ગીતનું જગતની સ્ત્રીઓના મુખરૂપી ચન્દ્રમાંથી ઉત્કંઠાપૂર્વક એકાગ્ર ચિત્તે પાન કરતા જગતના ના દિવસે અપૂર્વ આનંદદાયક બન્યા. છે ૩૦૫ |
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसीहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तबाह्मीक्रमसेविदेवविमलेनानन्दतो निर्मिते वृत्ते हीरगुरोश्चतुर्दशमितः सर्गों बभूवानसौ ॥ ३०६ ॥
पण्डितदेवविमलगणिना आनन्दतः आह्नादान्निर्मिते विरचिते हीरगुरोः श्रीहीरविजयसूरवत्ते चरिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये असौ पूर्वव्यावणितस्वरूप एव चतुर्दशत्वेन चतुर्दशसंख्यया वा मितः प्रमाणतां प्रापित: गणितः सर्गः काव्यरचनमयाधिकारविशेष: बभूवान् । कसुप्रयोगः । संजात इति ॥
इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्य. नाम्नि महाकाव्यवृत्तौ अकब्बरगोष्ठीबन्दिपञ्जरपक्षिमोचनमृगयानियमनसकलजन्तुजातसिद्धोभयनिर्भयकथनालापसुखानुभवनसोरीपुरमथुरागोपगिरियात्रानागपुरशिवपुरीप्रतिष्ठापूर्वकचतुर्मासककरणगुजरागमनजेजीयाकरमोचनामारिप्रवर्तनशत्रुजयपर्वतार्पणफुरमानादिप्रदानकीर्तिवर्णनादिवर्णना नाम चतुर्दशः सर्गः ॥
લેકાથ
વણિક કુલમાં ઈન્દુ સમાન “શિવ” નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણી, કે જેમાં નિરંતર જ્ઞાનોપાસનામાં તત્પર હતા અને સર્વે મુનિએમાં સિંહસમાન સિંહવિમલગણના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા; તે દેવવિમલગણી વડે જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનું સવિસ્તર જીવનચરિત્ર આવે છે, એવા
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० १-२
હીરસૌભાગ્ય નામના મહાકાવ્યની આનંદપૂર્વક રચના કરવામાં આવી. તે મહાકાવ્યને બાદશાહ સાથેની ધર્મગેછીથી પ્રારંભીને અમારિ પ્રવર્તન, શત્રુંજય પર્વતને યાત્રા વેરે રદ કરવાના ફરમાનનું અર્પણ અને સૂરિજીની કીર્તિકથા સવિસ્તર વર્ણન પૂર્વકને આ यौहमी सग समास थयो. ॥ 3०६॥
पञ्चदशः सर्गः ।
अथ सुहृद इव स्वं सारवस्तु प्रदत्तं प्रमुदितहृदयेनाकब्बरोवीमघोना। श्रमणधरणिभृत्तल्लाभमादातुकामो विमलशिखरिरत्नं प्रेक्षितुं काङ्ग्रति स्म ॥ १॥
अथ शत्रुजयप्रदानस्फुरमानागमनानन्तरं श्रमणधरणिभृत्सरिराजः विमलनामा श्री. शत्रुजयाभिधानः स एव शिखरिषु सर्वपर्वतेषु रत्नं सकलतीर्थाधिराजत्वात् । यथा स्नातस्यास्तुतौ-'मन्दररत्नशिखरे' इति । प्रेक्षितु दृग्गोचरीकर्तु काङ्कति स्म वाञ्छति स्म । रत्नस्य हि प्रेक्षण युक्तमेव । किं कर्तुकामः । तस्माद्विमलाचलात्सकाशालाभमधि. कफलं यात्रया कृत्वा सुकृतोपार्जनात्कर्मक्षयाद्वा मोक्षप्राप्तिरूपं च आदातुकामो गृहीतुमनाः। किंभूत विमलशिखरिरत्नम् । प्रमुदितहृदयेन हृष्टमानसेन अकब्बरोर्वीमघोना अकब्बरपातिसाहिना स्व स्वकीय तस्य सौराष्ट्राधिपतित्वात्सारवस्तु सम्यक्पदार्थ धनरूपं या प्रदत्तमर्थात्सूरीन्द्राय विश्राणितम् । कस्येव । सुहृद इव । यथा केनापि सौहार्दभाजा सहदः स्वमित्रस्य सारवस्तु प्रदीयते ।।
he
।
।
કલેકાર્થ
- ત્યાર પછી આચાર્ય દેવે, અકબર બાદશાહે મિત્રવત્ પિતાની સાર વસ્તુની જેમ હર્ષ પૂર્વક આપેલા પર્વતરત્ન તીર્થાધિરાજ વિમલાચલ જોવાની ઈચ્છા કરી. છે ને !
विदलयितुमिवान्तर्वैरिषड्वर्गमुच्चै
विधिवदुषचरद्भिः षड्विधीन्ब्रह्ममुख्यान् । प्रतिविमलगिरीन्द्रं भव्यलोकैः परीतो व्रतिपतिरथ यात्रां कर्तुकामः प्रतस्थे ॥ २॥
..
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० २-३]
हीरसौभाग्यम्
६२१
अथ दर्शनाकाङ्कानन्तर व्रतिपतिहीरविजयसूरिः विमलगिरीन्द्र प्रति श्रीशत्रुजयशिलोच्चयसमुख प्रतस्थे प्रतिष्ठते स्म प्रचलति स्म । किंभूतः । भव्यलोकैः विमलाद्रियात्राभिलाषुकभविकजनैः परीतः परिवृतः परिवारितो बा । भव्यलोकैः किं कुर्वद्भिः। विधिवदागमोक्तप्रकारेण ब्रह्म शील मुख्य प्रकृष्टमादिर्वा येषु तादृशान् षट्संख्याकान् । 'एका. हारी भूमिसंस्तारकारी पद्धयां चारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकाले सर्वसञ्चित्तहारी पुण्यात्मा स्यात्सत्कियो ब्रह्मचारी ॥' इति । विधीनाचारविशेषान् उपचरद्भिः सेवमानः कुर्वद्भिर्वा । उत्प्रेक्ष्यते-उच्चैरतिशयेन । मूलादित्यर्थः । अन्तरित्यव्ययम् । मध्यस्थायुकानामन्तरङ्गाणामित्यर्थः । वैरिणां शत्रुभूतानां परमप्रत्यर्थिनामनर्थकारित्वात् । क्रोधमानमायालोभरागद्वेषरूपाणां षवर्ग षण्णां वर्ग देहिनां महादुःख दायित्वात्सर्वेषामपि सादृश्यम् । 'वर्गस्तु सदृशाम्' इति हैमीवचनात् । विदलयितुमिव ।
ભલકા કોધ, માન, માયા, લેજ, રાગ, દ્વેષરૂપ અંતરંગ શત્રુઓને નાશ કરવા માટે એકલઆહારી, ભૂમિસંથારી, પાદચારી, શુદ્ધસમ્યક્ત્વધારી સચિત્તપરિહારી અને બ્રહ્મચારી આ છ પ્રકારની વિધિસહિત ભાવિકેથી પરિવરેલા આચાર્યદેવે યાત્રાર્થે શ્રી વિમલાચલ : તરફ પ્રયાણ કર્યું. ૨ છે
नगरनिगमदुर्गग्रामसारामसीमा
गहनगुरुगिरीन्द्रांल्लकमानः क्रमेण । किममृतकमलायाः केलिशैलं क्षमायां श्रमणधरणिशक्रः सिद्धिशैलं ददर्श ॥३॥
श्रमणानां तपस्विनां मध्ये धरणिशको राजा । धरणिशब्दो दी? इस्वोऽप्यस्ति । पूर्व लिखितोऽस्ति ग्रन्थोक्तेन । सरिराजः सिद्धिशैल शत्रुजयगिरिं ददर्श पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-क्षमायां भूमौ अमृत मुक्तिः सैव कमला लक्ष्मीः तस्याः केलिशैल क्रीडाकरणार्थ पर्वतमिव । अत्र सिद्धिश्रीः स्वैरं रमते । सरिः किं कुर्वाणः । क्रमेण विहार. परीपाटया नगराणि महत्पुराणि देशेषु मुख्यपुराणि राजधानीरूपाणि वा, निगमा नगरस्थानविशेषा बृहवाणिस्थानकानि वा, दुर्गा दुःखेन गम्यन्ते अध्यास्यन्ते इति दुर्गाः कोट्टाः' विषमस्थानानि वा, ग्रामा अल्पचातुर्याणि लघुपुराणि संनिवेशा वा, सहारामैः कृत्रिम . वनरुधनैरुपवनैर्वा वर्तन्ते यास्तादृश्यः सीमा पुरबाह्यपरिसरभूमयो नगर्यो विभागकृद्भवो घा, गहनानि शैलसमीपविषमप्रदेशागतवनानि संकीर्णानेकपादपपटलशाखाविशेषा प्रविष्टार्क. किरणदुःसंचारकान्तारा वा, गुरवोऽतितुङ्गशृङ्गा गिरीन्द्राः महाशलास्ताल्लङ्घमानः अतिक्रामन् ॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ३-५
શ્લેકાર્થ નગર, નિગમ, દુર્ગ, ગ્રામ, ઉદ્યાન અને સિમાડા તથા ગહન અને ઊંચાં શિખરેવાળા પર્વતનું ઉલ્લંઘન કરતા આચાર્યદેવે શત્રુંજય ગિરિનાં દર્શન કર્યા. તે શત્રુંજય પર્વત જાણે પૃથ્વી ઉપર મુકિતરૂપી લક્ષ્મીને કીડા કરવા માટે ક્રીડાપર્વત ન डाय! ॥ 3 ॥ अथ सिद्धिशैलं विशिनष्टिनयनपुटनिपेयामाश्रयन्काययष्टीं
किमु सुकृतसमूहो भारतक्षेत्रभाजाम् । निखिलविषयभूषामोषिसौराष्ट्रलक्ष्म्या
यदवनिधरदम्भाचारुचूडामणि ॥ ४ ॥ उत्प्रेक्षक तेयदवनिधरदम्भावस्य श्रीशत्रुजयशैलस्य व्याजाद्धारत नाम जम्बूद्वीप मध्यभागस्थमन्दरगिरिदक्षिण दिक्प्रान्त विभागवतिलवणाम्भोधिसंनिधिवति च क्षेत्र वर्ष भजन्ते जन्मना श्रयन्ते इति भरतक्षेत्रोत्पन्नानां नराणामित्यर्थः । सुकृतसमूहः किमु पुण्य. राशिरिव । किंभृतः सुकृतसमूहः । नयनानि भविकलोकलोचनानि एव पुटाः पर्णभाजनानि तैनिरन्तरं पेयां पातु सादरमवलोकयितुं योग्यां काययष्ठीं तनुलताम् । 'स्याहोर्भूयः कणसमुचित: काययष्टोनिकायः' इति नैषधे । आश्रयन बिभ्रत् वा । अथ वा निखिलाः समस्ता ये विषया देशाः । 'विषयस्तूपवर्तनम् । देशो जनपदो नीवृत्' इति हैम्याम् । तेषां भूषां शोभां मुष्णात्यपहस्तीत्येवंशीलः सौराष्ट्रनामा देशः शत्रुजययात्रासमागतभस्तचक्रवर्तिप्रदत्तापस्नामधेयो देवदेश इति तस्य लक्ष्म्याः श्रियः यद्विमलशैलच्छलाच्चारुः सर्वालंकारेभ्यो विशेषभूतचूडामणिः शिर शिखामणिरिव ॥
કાર્થ ભવ્ય જીવોના નેત્રોને આહ્લાદનીય શરીરને ધારણ કરે શત્રુંજય પર્વત જાણે ભરત ક્ષેત્રના મનુષ્યને પુણ્યસમૂહ ન હોય ! અથવા જેણે સર્વદેશની વિભૂષાને હરી લીધી છે, તે સૌરાષ્ટ્ર દેશની લક્ષ્મીને જાણે મુગટ ન હોય ૪
अमितरजतरत्नस्वर्णशुङगैरसंख्या
निमिषशिखरिखण्डैः स्वःसदां सममिश्च । त्रिजगदुपरिभूमीलम्भिना येन मेरुविजित इव बभूव बीडयानक्षिलक्ष्यः ॥ ५॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ५-६]
हीरसौभाग्यम्
६२३
- येन शत्रुजयगिरिणा विजितः पराभूतः सन् । उत्प्रेक्ष्यते-मेरुः सुवर्णाचलो ब्रीडया लजया कृत्वा न अक्ष्णोनयनयोर्लक्ष्यो निरीक्षितुं योग्योऽनक्षिलक्ष्योऽदृश्यो बभूव जायते स्म । क इव । येन । किंभूतेन । त्रिजगतां त्रयाणां पातालभूमिस्वर्गलक्षणानां भुवनानामु. परिभूमी लोकाग्रवर्तिस्थानं मुक्तिलक्षण लभ्भयति प्रापयति इत्येवंशीलस्तेन । 'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमाचलः । यदारोहेण लोकाग्रं प्राप्यते बालकैरपि ॥ इति पूर्वाचार्यस्तुतिवचनात् । विजितः। कैः कृत्वा। न मीयन्ते प्रमाणी क्रियन्ते स्वबुद्धया विदग्धेरपीत्यमितानि । गणनातीतानीत्यर्थः । रजतानां रूप्यरत्नानां विविधमणीनां स्वर्णानां काञ्चनानां शृङ्गाणि शिखराणि तैः पुनर्न विद्यते संख्या गणना मानं येषां तान्यसंख्यानि अनिमिषाणां देवानां शिखरिणां वृक्षाणां खण्डानि काननानि तैः । 'स्यात्खण्डं काननं वनम्' इति हैम्याम् । पुनः स्वःतदां सुराणां सद्मभिनगरैर्मन्दिरैश्च । 'गौस्त्रिदिवमूर्धलेोकः सुरालयः' इति हैम्याम् । मेरुस्तु स्वप्रमाणोच्चप्रदेशे प्रापयति नोपरितनविभागे। तथा मितान्येव शृङ्गाणि बिभर्ति तान्यपि रत्नानामेव रत्नसानुत्वात् । तथा भद्रसालनन्दनसौमनसपाडुकनामानि चत्वार्येव वनानि धत्ते । तथा एकमेव सुरगृहं कलयति । यदुक्तम्-'दिवमङ्कादमराद्रिरागताम्' इति नैषधे । अधः शत्रुजयाद्रिणा स्वाभ्यधिकवैभवेन मेरुनिर्जितस्तद्युक्तमेव ।।
શ્લેકાર્થ
અગણ્ય રૂપા, સોના અને રત્નોનાં શિખરો વડે, અસંખ્ય કલ્પવૃક્ષોના વનખંડ વડે, દેવોનાં મંદિરે વડે અને ત્રણ જગતના મસ્તક ઉપર રહેલી મુક્તિને આપવા વડે સર્વોકૃષ્ટતાને ધારણ કરતા શત્રુંજય પર્વત દ્વારા પરાભવ પામેલે મેરૂપર્વત (એક શિખર, ભદ્રશાલ, સૌમનસ, નંદન અને પુંડરિક આ ચાર જ વનખંડવાળે અને એક જ દેવમંદિરવાળે મેરૂપર્વત) લજજાથી જ જાણે અદશ્ય બની ગયે ન હોય! છે ૫ છે
शिखरिमणिविनिर्यज्ज्योतिरुज्जम्भमाणा
जनविपिनविनीले व्याम्नि यस्यावभासे। अतुलचटुलभावं स्वं परित्यज्य नित्यं
तडिदिव निवसन्ती वल्लभाम्भोधराङके ॥६॥ उज्ज़म्भमाणा पुष्पपल्लवादिभिर्विकसितभावं भजन्ते येऽञ्जनाः अञ्जननामानो वृक्षवि. शेषाः । 'केचित्प्रभञ्जना इव पापर्धिकजनाः खण्डिताजनाधरप्रवालाः' इति चम्पूकथायाम् । 'अञ्जना सुन्दरी पत्नी अञ्जनद्रुमश्च । अधरोष्ठपल्लवः अधस्तनकिसलय च' इति तद्वत्तिः। तेषां विपिनानि तद्वद्विनीले अतिश्यामले व्योनि नभस्तले यस्य शत्रुजयाद्रेः शिखराणामुत्तुङ्गश्रुङ्गाणां मणिभ्यो रक्तपीतरत्नेभ्यो विनिर्यन्निःसरदशदिगङ्गणान व्याप्नुवः ज्ज्योतिः कान्तिराबभासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्वमात्मीयमतुलमतिशयितमतिघनं चटुलभाव चापलं परित्यज्य विहाय वल्लभस्य स्वभर्तुः अम्भोधरस्य प्रावृषेण्यपयोदस्य
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ६-८
अङ्के उत्सङ्गे। 'चिरविलसनात्खिन्नविद्युत्कलनः' इति मेघदूतकाव्यम् । विद्युतो मेघकलत्रत्व मुक्तम् । तथा 'प्रिये मदुत्सङ्गविभूषण भव' इति नैषधे । वल्लभाया वल्लभस्य क्रोडे उपवेशनं दृश्यते । निवसन्ती वाल्लभ्येन वितिष्ठमाना तडि द्विधुदिव ।।
પ્લેકાર્થ
વિકસ્વર અંજન” નામનાં વૃક્ષોના વનની સમાન અત્યંત શ્યામ બનેલા આકાશમાં, શત્રુંજય પર્વતના શિખર ઉપર રહેલાં રત્નમાંથી નીકળતી કાંતિ શેભતી હતી; જાણે હંમેશની પિતાની અતિશય ચપલતાનો ત્યાગ કરીને પિતાના મેઘરૂપી પતિના ઉત્કંગમાં રહેલી વિદ્યુત ન હોય ! ! !
क्वचिदपि कलधौतप्रस्थसस्थानगाहि
प्रवहदविरलाम्भोनिर्झरस्फारधारा । तुहिनशिखरिश्रुङ्गोत्सारङ्गत्प्रवाह
धुसदधिपनदीवाद्वैतशोभा बभार ॥ ७ ॥ क्चदपि शत्रुजयशैलस्य कुत्रापि स्थानके कलधौतस्य. रजतस्य प्रस्थं शिखरं तदेव संस्थानं सम्यगाश्रयस्तदवगाहन्ते अधितिष्ठन्तीत्येवंशीलाः तथा प्रकर्षेण वहन्ति प्रसर्पन्ति, तथा अविरलानि अविच्छिन्नधाराधोरणानि अम्भांसि जलानि येषु तादृशानां निर्झराणां स्फारा अत्युदारा दृश्यमाना नयनानन्ददायिन्यो धारा महत्प्रमाणाधोनिष्पतत्पयःप्रवाहाः अद्वैतामसाधारणां शोभां बभार धत्ते स्म । केव । तुहिनशिखरिणो हिमाचलस्य श्रङ्गस्य शिखरस्य उत्सले क्रोडे मध्ये वा रङ्गन्प्रसर्पन प्रवाहो निरन्तरपयःपूरो यस्यास्तादृशी। दिवि सीदन्त्यवतिष्ठन्ते इति शुसदो देवास्तेषामधिपः पुरंदरस्तस्य नदी सरिद्नेव । यथा देवनदी तथा देवेन्द्रस्यापि नदी। यदुक्तम्-'सुरेन्द्रतटिनीतीरेषु सिद्धाङ्गनाः' इति भोजप्रबन्धे ॥
લોકાથ શત્રુંજય પર્વતના કેઈ સ્થાનમાં ચાંદીના શિખર ઉપર સમ્યફપ્રકારે પ્રસરતી અવિચ્છિન્ન ઝરણાંની જલધારા કઈ અદ્વિતીય શેભા ધારણ કરતી હતી. તે જાણે હિમાચલના શિખરની મધ્યમાં જેનો પ્રવાહ પ્રસરી રહ્યો છે તેવી દેવગંગા ન હોય! પાળા
जलधिभवनजम्भारातिसारङ्गचक्षु
दिगवनिधरमूर्धालम्बिबिम्बौ दिनादै।। रजतकनकराजत्कर्ण पूराविवैतद्विमलगिरिरमायाः पुष्पदन्तौ विभातः ॥८॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ८-९ ]
हीरसौभाग्यम्
६२५
जलधौ सागरे भवनं गृहं यस्य स वरुणः । 'वरुणस्त्वर्णव मन्दिरप्रचेताः' इति हैम्याम् । जम्भस्य दानविशेषस्य अरातिः शत्रुरिन्द्रस्तयोः सारङ्गचक्षुषी प्रिये तादृश्यौ दिशौ प्रतीची प्राच्यौ । 'वरुणगृहिणी माशामासादयन्तममुं रुची -,' तथा 'निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेर्महिषी हरित' इति पदद्वयमपि नैषधे । तयेार्दिशोरवनिधरौ पर्वतौ अस्ताचलोदयाद्री तये।र्मूर्धानौ मस्तकशिखरे आलम्बेते आश्रयेते तादृशौ बिम्बौ मण्डलौ ययोस्तादृशौ पुष्पदन्तौ शशिभाकरौ । पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावेकोत्तया शशिभास्करौ' इति हैम्याम् । दिनादौ पूर्णिमादिके क्वापि प्रातःकाले विभातः । उत्प्रेक्ष्यते - एतस्य विमलगिरेः शत्रुंजयाद्रे रमायाः लक्ष्म्याः रजतेन रूप्येण तथा कनकेन काञ्चनेन कृत्वा राजन्तौ रूप्य स्वर्णनिर्माणेन शोभमाना दीप्यमानौ कर्णपूरौ श्रवणौ पूर्येते आभ्यामिति कुण्डले इव ॥
શ્લાકા
જેમનુ' ઘર સમુદ્ર છે તેવા વરૂણ અને ઇન્દ્રની પ્રિયતમાએ પશ્ચિમ દિશા અને પૂર્વ દિશાના પૂર્વાંચલ અને પશ્ચિમાચલનાં શિખર ઉપર જેમનાં ખિમ રહેલાં છે તે સૂર્ય અને ચન્દ્ર, દિવસના પ્રારંભે વિમલગિરિની લક્ષ્મીનાં રૂપ્યમય અને સુવણુ મય કુંડલાની જેમ શેલે છે. ૫ ૮ ૫
निखिलभुवन भारोद्धार निर्वेदभाजा जगपरिवृढेनानेकविज्ञप्तिकाभिः ।
भरभरणधुरीणोऽशेषनीरेशने मेः
किमयमिह महीघ्रः कारितो विश्वकर्त्रा ॥ ९ ॥
भुजगानां नागानां परिवृढेन स्वामिना शेषनागेन अनेकाभिर्विविधप्रकाराभिर्विज्ञप्तिकाभिरञ्चलप्रसारेण दीनतादर्शनमुखाङ्गुलीप्रेक्षणचटुभाषणप्रमुखविज्ञपनैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यतेविश्वकर्त्रा जगन्निष्पादकेन धात्रा पार्श्वे इह जगति पृथिव्या अयं महीघ्रः एष शत्रुंजयाद्रिः । किं कारितः । निर्मापित इव । किंभूतेन । निखिलस्य समग्रस्य भुवनस्य भूलोकस्य भारो वीवधस्तस्योद्धारेणोद्वहनेन कृत्वा निर्वेद मनसि विषाद खेद वा भजतीति तेन । अयं किंभूतः । अशेषायाः समस्ताया नीराणां जलानामीशः स्वामी समुद्रः । 'स्रोतोवार्नदीशः सरस्वान्' इति हैम्याम् । नेमिश्चक्रधारावद्यस्याः परिधीभूतो यस्यास्तादृश्याश्चतुरर्णवपर्य न्तपृथिव्या भरस्य भरणे धारणे । 'डुभृञ् धारणपोषणयेाः' इत्यस्य प्रयोगः । धुरीणौ धुर्ये धौरेयः ॥
શ્લેાકાથ
નાગાથી પરિવરેલા શેષનાગે, સમસ્ત જગતના ભાર વહન કરવાથી શ્રમિત થયેલા हि० सौ० ७९
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ९-११
હવાથી બ્રહ્માને આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરી ઃ સમુદ્ર પર્યંતની ભૂમિને ભાર વહન કરવામાં સમર્થ એ આ શત્રુંજય પર્વત આપે કેમ બનાવ્યો ! ૯ છે
सुरपथपथिकैतत्प्रस्थस स्थानभोगाः
शशभृदपरभाग प्रेक्ष्य साक्षान्निरङ्कम् । किमयमिदमुपास्ते नित्यमभ्येत्य कुर्व
नजनि विगतलक्ष्मेत्यन्तरध्याहरन्ति ॥ १० ॥
सुरपथस्याकाशस्य पथिकेषु पान्थेषु । अभ्रंकषेवित्यर्थः । एतस्य शत्रुज याद्रेः प्रस्थेषु श्रृङ्गेषु संतिष्ठन्ते इति संस्थाः। क्विबन्तः । तिष्ठन्तीत्यर्थः । नभस्याकाशे गच्छन्तीति नभोगाः सिद्धगन्धर्वविद्याधरसुगः अन्तश्चित्तमध्ये इत्यमुना प्रकारेणाध्याहरन्ति विचारयन्ति । किं कृत्वा। निर्गतोऽङ्कः कलंको यस्मात्म निरंकस्तं लाञ्छनरहितं शशभृतश्चन्द्रस्यापरभाग यस्मिन्नधस्तने भागे लाञ्छनं लक्ष्यते तस्मादन्यम् । उपरितनभागमित्यर्थः । साक्षात्प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्य व्यालोक्य । एतावता चन्द्रलोकादप्युच्चतमानि श्रृङ्गाणि तेषूपविष्टा नभोगाश्चन्द्रस्योपरितनं भाग दृशा व्यालोक्य वितर्कयन्ति । इति किम् । यदय चन्द्रो नित्य सदा अभ्येत्यात्रागत्य इदमुपास्ते श्रीशत्रुजयाद्रेः सेवां कुर्वन् सन् । उत्प्रेक्ष्यतेविगत' प्रयात लक्ष्म लाञ्छनं यस्य तादृशः किमजनि संजात इव ॥
બ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતનાં ગગનચુંબી શિખરો ઉપર થઈને આકાશમાર્ગે પસાર થતા દે, વિદ્યાધર અને ગંધર્વોએ ચંદ્રનો લાંછન વિનાને પાછલો ભાગ જોઈને વિચાર્યું ચન્દ્ર શત્રુંજય પર્વતની નિત્ય ઉપાસના કરવાથી નિષ્કલંક બની ગયો લાગે છે ! ! ૧૧
भुजगभवनमध्यं व्यामुवन्स्थूलमूलै
दिवमपि शिखरैः स्वैर्भूघनेनापि भूमीम् । इति विमलमहीभृद्भूर्भुवःस्वस्त्रयी यो
हरिरिव निजपादैः स्वात्मनाक्रम्य तस्थौ ॥ ११ ॥
यो विमलनामा महीभृत् शजयाचलः स्वात्मना निजस्वरूपेण कृत्वा भूर्भुवःस्वस्त्रयीं पातालभूमण्डलस्वर्गलोकत्रिकमाक्रम्याभिव्याप्य तस्थौ स्थितवानास्ते । क इव । हरिरिव । यथा नागयणो निजैः स्वकीयैः त्रिभिः पादः क्रमैः कृत्वा त्रैलोक्यमाक्रम्य तिष्ठति स्म । बलिबन्धावसरे वामनरूपेण बलेः सकाशात्कमत्रिकमितां क्षितिं याचितवान, तस्मिन्न्य तिकरे अतिमहदूपमाधाय क्रमत्रयेण त्रिजगदाक्रान्तम, तदा बलिर्बध्वा पाताले क्षिप्तः । तदशौ नैषधे यथा-'हरेर्य दक्रामि पदैक केन खं पदैश्चतुर्भिः क्रमणेऽपि तस्य नः । त्रपा
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
HEAL
सर्ग १५ श्लो० ११-१२ ]
हीरसौभाग्यम्
६२७
हरीणामिति ननिताननर्व्यवर्ति तैरर्धनभःकृतक्रमः ॥' 'यत्स्वमाकाशं हरेरेककेन पदाचिणा अक्रामि तस्य नभसश्चतुभिः पदैराक्रमणे नाऽस्माक हरीणां त्रपा लज्जा इति न कृतमाननं यैस्तादृशैः । नामसादृश्यादुत्प्रेक्षा । हरिभिरश्वैरर्धा न संपूर्णा नभसि गगने कृताः क्रमाः फला थैर्व्यवर्ति । नाभःक्रमणादित्यर्थः।' इति तवृत्तिः । यथैकेन क्रमेण खम्, तथा द्वितीयेन पदेन भूः, तृतीयेनाविणा पातालं चेति । अथ गिरेंराक्रमण दर्शयति- यः किं कुर्वन् । स्थूलैरतिपुष्टैः पृथुलैर्वा मूलैरधौभागवर्तिस्वप्रदेशैः कृत्वा भुजगानां भवनं गृह पाताल तस्य मध्य पातालमूलम् । कैलाश इत्यभिधानत्वात् । अपि पुमर्दिवमाकाशं स्वर्ग वा स्वैरात्मीयैरभ्रंलिहै: शिखरैः श्रुङ्गः अपि पुनर्भूघनेन स्वशरीरबाहुल्येन देहस्थौल्येन पृथ्वीं व्याप्नुवन् ॥
કાર્થ
જેમ વિષ્ણુએ, વામનરૂપ કરીને બલિનો વધ કરવાનો હતો ત્યારે બલિ પાસેથી ત્રણ પગલાં જેટલી પૃથ્વીની યાચના કરીને અતિમહાન રૂપે વિકુ ને ત્રણ પગ વડે અનુક્રમે સ્વર્ગલેક, મૃત્યક અને પાતાળલેક આકમીને રહ્યા હતા તેમ શત્રુંજય પર્વત, અતિપુર્ણ મૂલ વડે પાતાલલોક, ગગનચુંબી શિખરો વડે સ્વર્ગલેક અને શરીરના વિસ્તારથી મૃત્યુલેક-આમ ત્રણે લોકને વ્યાપીને રહે છે. જે ૧૧
बहलसलिलपूर्णातूर्णयानाधिकाभिः ।
स्फुरति शिखरमालालम्बिकादम्बिनीभिः । विधुमणिरविदीपा जेतुमभ्यागतयः
किमभिलषितदायी सेव्यमानस्तमोभिः ॥ १२ ॥ यो विमलाद्रिः शिखरमालां शृङ्गश्रेणीमालम्बन्ते समाश्रयन्ते इत्येवंशीलाभिः कादम्बिनीभिर्घनघटाभिः कादम्बिनीमेघमालाभिबहल नीरन्ध्र सर्वेष्वपि वर्दलेषु विद्यमानत्वेनातिघनं यत्सलिल पानीयं तेन पूर्णा निर्भरभृता अत एवातूर्ण मन्दसत्वरित यानं गमनं यासां तादृश्योऽभ्रिका वर्दलानि यासु ताभिः । उत्प्रेक्ष्यते-अभिलषितानि निजमनःकामितानि ददातीत्येवंशीलो यः शैलो विधुश्चन्द्रो रविः सूर्यः मणयो रत्नानि कतनादीनि प्रभंकरादिमानि वा दीपास्तान जेतुमर्थात्स्वप्रतिपक्षान पराभवितुं यदेते तमसामुच्छेदविधायिनस्ततस्तेषामभिभवनमुचितमेव । अभ्यागतमहात्मनः समीपे समेतैस्तमोभिरन्धकारैरिव सेव्यमानः किमुपास्यमानः ।।
પ્લેકાર્થ
જેમાં મેઘની સતત ધારા છે, પર્વતના શિખરને અવલંબીને રહેલી, જલથી પરિપૂર્ણ અને મંદ મંદ ચાલતી વાદળીઓ વડે જગતના જીવોને અભિષ્ટદાયી એવે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
.६२८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १५ श्लो० १२-१३ શત્રુંજય પર્વત, જાણે ચન્દ્ર, સૂર્ય, રત્ન અને દીપકને જીતવા માટે આપેલા અંધકારથી સેવા ન હોય ! | ૧૨ છે
जडिमशितिमवर्षायुष्कलोलस्वभावा
धुरसेमिरविरोधोदन्वदभ्यर्थनाद्यम् । निजमखिलमसातं हातुमब्दैः समेत्या
निशनिवसनदम्भाक्ति तपस्तप्यतेऽस्मिन् ॥१३॥
अब्दैमधेः समेत्य अत्रागत्य अनिशं निरन्तरं यन्निवसन निवासः स्थितिकरणम् । वर्षानन्तरं हि वारिदाः क्वापि गिरी बसन्तीति कविसमयः। तस्य दम्भात्कपटात । उत्प्रे क्ष्यते-अस्मिन् शत्रुजये तप उपवसनादि तप्यते किं क्रियत इव । किं कर्तुम् । निजमात्मीयमखिल समस्तमप्यसातं दुःख हातुम् । ओहाक् त्यागे' इत्यस्य प्रयोगः । त्यक्तम् । किंभूतमसातम् । जडिमानं जाड्यमज्ञानं डलयोरैक्यात् जलमयतां जडाशयताम्, तथा शितिमान निन्धकृष्णभावम्, तथा वर्षायुक वर्षाकाले यावज्जीवितव्यताम् । 'शरद्धनात्पयः' इति वचनात् । तथा लालस्वभावतामस्थिरत्व चञ्चलाशयत्वम् । यदुक्तम्- 'क्षारो वारिनिधिः
कळपश्चन्द्रो रविस्तापकृत्पर्जन्यश्चपलाशयः स्वयमिहा दृश्यः सुवर्णाचलः । काष्ट कल्पतरुषत्सुरमणिः स्वर्धामधेनुः पशुः............तत्केन साम्यं सताम् ।।' इति लोकांक्त । तथा उद्धरा उत्कटा प्रबला ये समिराः पवनास्तैः सह विरोधी धैरम् । यदुक्तम्-'सज्जन सावन मेहज्यू उन्नहिए गहगट्ठ । पिशुनपचनभइसंचरे मारिकिएदहवट्ट ॥' इति । पुनरप्युक्तम्"विलपति कृषा सारङ्गोऽयं त्वमुन्नतिमानहो जलमपि च ते संयोगोऽयं कथंचिदुपस्थितः । । उपक्रतिकृते प्रड्व चेतः कुरुष्व यदग्रतो भ्रमति पवनःकस्त्वं कोऽयं क्व ते जलबिन्दवः ।।' तथा 'अहह... समीरण दारुण किमिदमाचरितं चरितं त्वया । यदिह चातकचञ्चुपुटे.दरे पतति पारि तदेव निवारितम् ।।' इत्यपि सूक्तोक्तेः । समुद्रात्सकाशादभ्यर्थना प्रतिवर्षपानाययाच्या परस्मादभ्यर्थदानम् । यदुक्तम्- अब्दैर्वारिजिघृक्षयार्णवगतः साक वजन्ती मुहुः' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा मेघा हि समुद्रात्सलिल' याचित्वा भूमण्डले वर्षन्तीति जनश्रुतिः । एते प्रकारा आद्याः प्रथमा यत्र तत् ॥
શ્લોકાથ
શત્રુંજય પર્વત ઉપર મે નિરંતર રહેલા હતા ! પિતાની જડતા, (જલતા) વર્ષાકાળપર્યત જ જીવન ધારણ કરવું, ચપલ સ્વભાવ, પ્રચંડ પવન સાથેની શત્રુતા અને સમુદ્ર પાસેથી જલની યાચના કરવી વગેરે પિતાનાં દુઃખો દૂર કરવા માટે જાણે મેળે શત્રુંજય પર્વત ઉપર તપ કરવા માટે આવીને તપસ્યા કરતા ન હોય ! ૧૩ ! १. 'वायुः समीरसमीरौ' इति हैमकोशाध्रस्वकारघटितसमिरशब्दः साधुः.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० १४-१५]
हीरसौभाग्यम्
६२९
त्रिदिवसदनमार्गोत्सङ्गरगत्तरङ्ग
मणिचितचयचञ्चद्रोचिषां संचयैर्यः । धुनिशमिह निजाङ्कस्थायुकानां चिकीर्षुः किमु शरणधुरीणः शाश्वतं सुप्रभातम् ॥ १४ ॥
यः शत्रुजयाद्रिमणिभिराभङ्करप्रभङ्करादिरत्नश्चिता व्याप्तो रत्ननिर्मितो यश्चयो वप्रः प्राकारस्तस्य चञ्चतां दीप्यमानानां रोचिषां कान्तीनां सचयैः संदाहः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते- इह विश्वे द्यनिश नित्यं निजस्यात्मनः अडके उत्सडे स्वसमीपे वा स्थायका निवसनशीलानां स्वापत्यानामिव भविकजनानां शाश्वतमनश्वरं सुप्रभातं शोभनालोकं सिद्धशैलत्वाच्चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुरिव । किंभूतः संचयैः । त्रिदिवे स्वर्गे सदनं गृहम्, अथ वा त्रिदिवं द्यौरेव सदन येषां ते देवास्तेषां मार्गः पन्था आकाशस्तस्योत्सने क्रोडे रङ्गन्तः प्रसर्पन्तः तरङ्गाः प्रसारा येषां तैः । यः किंभृतः। शरणे स्वसमीपागतरक्षणे धुरीणो बलवान वत्सलः आश्रितपालकः शरणागतवज्रपञ्जरो वा ॥
લેકાર્થ
આકાશમાં જેનાં કિરણે પ્રસરી રહ્યાં છે તેવા શત્રુંજય પર્વતના રત્નમય કિલ્લાની દેદીપ્યમાન કાંતિના સમૂહથી જાણે પિતાની મધ્યમાં અર્થાત્ વિશ્વની મધ્યમાં નિરંતર ભવ્ય જીવોને શાશ્વત અને સુંદર બનાવવા માટે સિદ્ધગિરી શરણાગત વત્સલની જેમ २। न य ! ॥ १४ ॥
घनलसदुपकण्ठा रुक्मरूप्यद्विभागा ___ पतदुपरिक्षराम्भा भाति कुत्रापि भित्तिः । तनुरिव पुरदस्याः स्यूतशैलाङ्गजाङ्गा श्रितशितिगलनाला स्वःस्रवन्तीं श्रयन्ती ॥ १५ ॥
यत्र शत्रजयाद्रौ कुत्रापि कस्मिंश्चित्प्रदेशे कौतुकाकलितशिल्पिकल्पिता भित्तिः कुडयं भाति दीप्यते राजते. वा । किंभूता । घनेन मेघेन कृत्वा । 'गिरौ वर्षन्ति माधवाः' इति वचनात् । लसत् शोभमानमुपकण्ठं कण्ठस्य समीपमुपकण्ठं समीप वा यस्याः । पुनः किंभूता । रुक्म स्वर्ण रूप्य रजत तयोद्वौं पूर्वापरौ भागावंशप्रदेशौ यस्याः । एकस्मिन् भागे स्वर्णेन, अपरस्मिन् भागे च रजतेन घटिता इत्यर्थः । पतन्निर्माणविशेषादागच्छदुपरि शिरःप्रदेशे झरस्य शिखरनिर्झरस्य अम्मः पानीय यस्याः । केव भाति । तनुरिव । यथा पुरदस्योरीश्वरस्य तनुः वपुर्यष्टी शोभते । किंभूता । घनवन्मेघ इव नीलत्वाल्लसत्कण्ठस्य समीप यस्याः । पुनः किंभूता। स्यूत प्रोत्तम् अर्धाङ्गीकरणात् शैलस्य हिमाद्रेरङ्गजाया
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसोभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० १५-१६ ।
पार्वत्या अङ्ग शरीरं यस्याम् । शंकरः श्वेतवर्णः, पार्वती तु कनककेतकी पीतवर्णा । पुनः किंभूता। श्रित शिति श्यामवर्ण गलनाल कण्ठपीठं यया । पुनः किं कुर्वन्ती । स्वःस्रवन्ती गगनगङ्गां श्रयन्ती शिरसि सिद्धधुनीं दधती ॥
બ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતના કેઈ પ્રદેશમાં કૌતુકી શિલ્પીએ નિર્માણ કરેલી ભીંત ઈશ્વરના શરીરની તુલના કરતી શોભે છે. ભીંતને ઉપરનો ભાગ મેઘ વડે સુશોભિત છે, ઈશ્વરના કંઠના સમીપને ભાગ મેઘની જેમ શ્યામ કાતિથી શેભે છે, અર્ધભાગરૂપ પાર્વતીને રંગ સુવર્ણમય છે, ભીંતને ઉપરના ભાગમાંથી ઝરણાનું પાણી પડી રહ્યું છે, ઈશ્વરના મસ્તક ઉપર આકાશગંગા ધારણ કરાઈ છે. આ રીતે ઈશ્વરના શરીરની જેમ શત્રુંજયની ભીંત શેભી રહી છે. જે ૧૫
स्फटिकघटितशझोत्सङ्गसङ्गी तरङ्गी
भवदलिकुलशाली चम्पकः पुष्पपीतः । दशशतनयनस्याध्याश्रितस्वःकरणाः
कलितकनककान्तेः कान्तिमादान्मघोनः ॥१६॥ यत्र शत्रुजये क्वचन प्रदेशे चम्पको हेमपुष्पकः मघोनः पुरंदरस्य कान्ति शोभामादाजामाह । शकसदृशः संजायते स्मेत्यर्थः । 'कान्तिद्युतिभूषेच्छासु' इत्यनेकार्थः । किंभूतश्चम्पकः । स्फटिकैः श्वेतरत्नैर्धटित निष्पादितमर्थाद्विरञ्चिना विरचित यच्छ्रङ्ग शिखरं तस्योत्सङ्गः काडा मध्य तत्र सङ्गोऽस्यास्तीति स्फटिककूटोपरिप्ररूढः । पुनः किंभूतः। तरङ्गीभवद्भिः अनेकश्रेणीबन्धागमनात्कल्लोललीलां कलय द्भिरमन्दमकरन्दास्वादोन्मदिष्णुभाव बिभ्रद्भिरलिनां भ्रमराणां कुलवृन्दः शालते शोभते इत्यवंशीलः । यद्यपि च लोकावत्या 'वहिरइनपुण्यो गीतभमरचंपइनवइठ्ठो । सोलकलासंपुन्नचन्दअंधलइ न दिठ्ठो ॥' इत्यादि श्रूयते । तथापि 'विचिन्वती पान्थपतहिसनरपुण्यकर्माण्यलिकजलच्छलात् । व्यलोकयच्चम्पककोरकावली: स शम्बरारेबलिदीपका इव' इति नैषधोक्त्या चम्पकेऽपि भृङ्गागमनसंभवो दृश्यते । पुनः किंभूतः । पुष्पैविकसत्कुसुमेः पीतो हारिद्रवर्णः । मघोनः किंभूतस्य । दशशतानि सहस्र नयनानि नेत्राणि यस्य । पुनः किंभूतस्य । अध्याश्रितः स्वकीयारोहेण पृष्ठे प्रतिष्ठां प्रापितः स्वःकरेणुरैरावणो येन । एतावता अभ्रमूवल्लभारूढः । पुनःकिंभूतस्य । कलिता धृता कनकवत्स्वर्णस्येव कान्तिदेहातिः शोभा वा येन । 'चम्पकोऽस्मिन्सपुष्पः' इति पाठे अस्मिन् शजये सपुष्पः स्मेरत्प्रसूनपरिचितश्चम्पकद्रुमः ॥
શ્લેકાર્થ અરાવણ હાથી ઉપર આરૂઢ થયેલ, હજાર નેત્રવાળે અને કંચનવર્ણ શરીરની શોભાને ધારણ કરતે ઈન્દ્ર જેમ શોભે તેમ શત્રુંજય પર્વત ઉપર રહેલા સ્ફટિક રત્નના.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० १६-१७ ]
सौभाग्यम्
६३१
· શિખર ઉપર રહેલું ચંપક વૃક્ષ ભ્રમરોની હારમાલાથી અને વિકરવર પીતવણીય પુષ્પાના સમૂહથી શે।ભી રહ્યું છે. ૫ ૧૬૫
अपि धृतसिन्धुर्नागरङ्गी सदुर्गः समुषितकालः केकयानं दधानः । धृतशशधरचूडो नीरमुङ्गीलकण्ठः
शिव इव घनयानो भाति मृत्युंजयाद्रिः ॥ १७ ॥
अद्रिः शत्रुंजयशैलः शिव ईश्वर इव भाति । किंभूतः । धृता कलिताः सुरा विविधस्थानस्थातारोऽनेक कपर्दियक्षप्रमुखा अधिष्ठातारो देवाः, तथा सिन्धवः शत्रुंजया ऐन्द्रीसाभ्रमती - ब्राह्मी प्रमुखाश्चतुर्दश महानद्यो येन | शिवस्तु श्रितदेवनदीको गङ्गाधरत्वात् । पुनः किंभूतः । नागरङ्गा वृक्षविशेषा 'नारङ्गा' इति लोके प्रसिद्धाः सन्त्यस्मिन् । पक्षे नागेषु भुजंगमेषु विषये रङ्गः स्नेहोऽस्त्यस्येति । 'पाणौ फणीन् भजति कङ्कणभूयमैशे सोऽयं मनोहरमणीरमणीयमुच्चैः । कोटीरबन्धनधनुर्गुणयोगपट्टव्यापार पारगममुं भज भूतभर्तुः ॥' इति नैषधे । पुनः किंभूतः । सह दुर्गेर्विषमस्थानकैः कोट्टैर्वा वर्तते यः । पक्षे पार्वतीयुक्तः अर्धाङ्गत्वात् । पुनः किंभूतः । सह वृषेण धर्मेण । 'पुण्यराशिः श्रिय-' इत्यभिधानत्वात् । पक्षे वृषभेण वाहनबलीवर्देन वर्तते यः । तथा मुषितो निर्दलितः कालः कलिर्यमो वा अजरामर पददायकत्वात् ! पक्षे कालनामा दैत्यो येन । पुनः किंभूतः । केकिनां मयूराणां यानमितस्ततो गमनम् । पक्षे स्वामिकार्तिक च दधानः । पुनः किंभूतः । धृतः, कलितः शशधरश्चन्द्रो यया तादृशी चूडा शिखरशिखा अभ्रंकषत्वात् मस्तकोपरितनभागश्च येन । पुनः किंभूतः । नीरमुचा मेघेन तद्वच्च नीलः कृष्ण कण्ठः कंधरा गलनालं यस्य । 'दूधदम्बुदनीलकण्ठताम' इति नैषधे राजगृद्दवर्णनम् । अम्बुदेन मेघेन नीलः कण्ठः उपत्यकाभागों ग्रीवा चेति उपत्यकायाः कंधरेति प्रतिपादनम् । 'यदनेककसौधकंधराहरिभिः कुक्षिगतीकृता इव' इत्यपि नैषधे । पुनः किंभूतः । घनानां मेघानां यानानि गमनानि संचारा यत्र । पक्षे घनवाहन इत्यभिधानः । यानशब्देन वाहनम् । पुनः किंभूतः । मृत्युं मरणं यम जयतीति मृत्युंजयो जन्मजरामरणापहारक: सिद्धिदातृत्वात् । पक्षे मृत्युंजयो नाम्ना ||
Àાકાથ
શત્રુંજય પર્વત ઈશ્વરની જેમ શેાલે છે. પંત અધિષ્ઠાયક દેવા, શત્રુ ંજયી, સાખરમતી, સરસ્વતી આદિ ચૌદ મહાનદીને ધારણ કરનારા છે, ઈશ્વર મસ્તક ઉષ સુરગંગાને ધારણ કરનાર છે. પંત નારંગીનાં વૃક્ષાથી સહિત છે, ઈશ્વર નાગા પ્રત્યે अनुरागी छे. यवत दुर्ग (अट) सहित छे, ईश्वर हुर्गा (पार्वती) सहित छे. पर्वत ધમ સહિત છે, ઈશ્વર વૃષભના વાહનવાળા છે. પંત અજરામર પદનેા દાયક હોવાથી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
सौभाग्यम्
[ सर्ग १५ श्लो० १७-१९
યમના નાશ કરનાર છે, ઈશ્વર કાલ નામના દૈત્યના નાશ કરનાર છે. પર્વત મયૂરાને ધારણ કરનારા છે, ઈશ્વર કાતિકસ્વામીને ધારણ કરનારા છે. પર્વતનાં શિખર ઉપર ચ'દ્ર રહેàા છે, ઈશ્વરના મસ્તક ઉપર ચંદ્ર રહેા છે. પર્વત મેઘ વડે શ્યામ ક ધરાવાળા છે, ઈશ્વર મેઘની જેમ શ્યામ કડવાળા છે. (નીલકš) પર્વત ઉપર મેઘનું ગમનાગમન છે, ઈશ્વર મેઘવાહન કહેવાય છે. પર્યંત ભબ્ય જીવેાના જન્મ-મરણના નાશ કરનાર હાવાથી મૃત્યુંજય છે, ઈશ્વર પણ મૃત્યુંજય કહેવાય છે. આ રીતે શત્રુ ંજય પર્વત ઈશ્વરની नेम शोले छे. ॥ १७॥
स्वकशिखरशिखाङ्कस्थायुकान्स्वैकतानान्कमलमृदुलदेहांस्तापितांस्तापनेन । सुखयितुमिव शैत्यैः सिद्धशैलोऽङ्गभाजो बहलजलमुचोच्चरातपत्रं तनोति ॥ १८ ॥
सिद्धशैलः शत्रुंजयाद्रिर्बहलेन नीरन्ध्रेण सान्द्रेण जलमुचा नीरदेन कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते— अङ्गभाजा यात्रिकजनान् शैत्यैः शीतलताभिः सुखयितुं सुखीकर्तुं शीतलान्विधातुमिवातपत्र मायूरपिच्छच्छत्र तनोति विस्तारयति । शिरसि धत्ते इत्यर्थः । किंभूतानङ्गभाजः । स्वकान्यात्मीयानि शिखराणि शृङ्गाणि तेषां शिखानामग्राणामङ्के उत्सङ्गे स्थायुकान संस्थायिनः उपविशनशीलान । पुनः किंभूतान् । स्वस्मिन्नात्मनि विषये एकतानानेकाग्रचित्तान् । पुन किंभूतान् । कमलवन्मृदुः सुकुमारे। देहः शरीरं येषाम् । पुनः किंभूतान् । तापनेन सूर्येण तापितान् संततीकृतकायान् ||
શ્યાકા
પોતાનાં શિખરના અગ્ર ભાગ ઉપર રહેલા, પાતાને વિષે અનુરાગવાળા, કમલ સમાન કામલ શરીરવાળા અને સૂર્યના તાપથી સંતપ્ત બનેલા યાત્રિકાને શીતળતા અર્પણ કરવા માટે શત્રુ ંજય પર્વત મેઘની ધારા વડે જાણે તેઓને છત્ર ધારણ કરતા न होय ! ॥ १८ ॥
स्वभवविभवभूम्ना लम्भितेनाभिभूति त्रिदशशिखरिमुख्याशेषशैलव्रजेन ।
किमु विमलगिरीन्दो रूप्यरत्नार्जुनाङ्गा
निजनिजशिखरौघाः प्रापिताः प्राभृतत्वम् ।। १९ ।।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० १९-२०]
हीरसौभाग्यम्
त्रिदशशिखरी मेरुर्मुख्यः प्रकृष्टो येषु तादृशा अशेषाः समस्ता ये शैलाः पर्वतास्तेषां व्रजेन समूहेन विमलगिरीन्दोः श्रीशत्रुजयशैलशक्रस्य । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्य शिखरौधाः श्रृङ्गगणाः 'निजस्य तेजः शिखिनः परश्शताः' इति नैषधे । प्राभृतत्वमुपदाभाव प्रापिताः । ढौकिता इत्यर्थः किंभूताः। रुप्यं रजतं रत्नानि मणयः अर्जुनं स्वर्ण तेषामङ्गं शरीरं येषां ते। रजतरन्नहेममया इत्यर्थः । किंभूतेन । त्रिदशशिखरिमुख्याशेषशैलव्रजेन । स्वस्माद्विमलशैलात्मनो भव उत्पत्तिर्येषां तादृशानां विभवानां शोभासंपदा भूम्ना बाहुल्येन । अभिभूति पराभव लम्भितेन प्रापितेन ॥
પ્લેકાર્થ
- શત્રુંજય પર્વતરૂપ રાજાના વૈભવથી પરાભવ પામેલા મેરૂ આદિ સર્વે પર્વતના સમૂહે રૂપાનાં, સેનાનાં અને રત્નનાં પિતપોતાનાં શિખરો જાણે વિમલાચલને ભેટણારૂપે આપ્યાં ન હોય! ! ૧૯ विमलशिखरिकुण्डा वल्लरीः शैवलाना
मुपरि बहलितानामुद्वहन्तो विभान्ति । प्रवसितदयितानां कामिनीनां कपोला
इव लुलदलकाङ्कः पाण्डिमानं दधानाः ॥२० ।। विमलशिखरिणः श्रीशgजयगिरेः कुण्डा जलस्थानानि विभान्ति शोभन्ते । किं. कुर्वन्तः । उपरि स्वसलिलोव॑भागे बहलितानां निच्छिद्रीभूतानां सान्द्राणां शवलानां शेवलानां वल्लरीमञ्जरिः । 'मञ्जरी वल्लरीश्च सा' इति हैम्याम् । उद्वहन्तो धारयन्तः । के इव । कपोला इव । यथा प्रवसिताः पथिकीभृताः परदेशं प्राप्ता ता दयिता भार्तारा यासां ताशीनां कामिनीनां विरहविधुरवधूनां कपोलाः गण्डा गल्ला राजन्ते । किंभूताः । लुलन्तः पतिव्रता व्रततया प्रियप्रवासवासरादारभ्य अबद्धत्वादुपरि पतन्तो गण्डस्थले मिलन्तः अलकाः केशा अङ्के उत्सङ्गे येषाम् । पुनः किं कुर्वाणाः। पाण्डिमान पाण्डुरभावं दधानाः। विरहे हि प्रायः प्रतिव्रतानां कपोला धवलीभवन्ति । यदुक्त नैषधे-'विरहपाण्डुकपोलतले विधुः' इति ॥
લેકાર્થ જે સ્ત્રીઓના પતિ પ્રવાસે ગયા છે તે વિરહિણી સ્ત્રીઓની ફીકાશને ધારણ કરતા કેશયુક્ત કપોલે જેમ શોભે તેમ વિમલાચલના જલંકડો જલ ઉપર રહેલી નીરંદ્રશેવાसो १3 शाने छे. ॥ २० ॥ हि० सौ० ८०
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० २१-२१
विविधनवचिरत्नायत्नदत्तात्मरत्नै
निखिलमपि निहत्याकिंचनत्वं जनानाम् । मणिशिखरिणमद्रिीनवाकारिणं यो
बहु तृणमिव चक्रे किंपचानं वदान्यः ॥२१॥
अद्रिः श्रीशत्रुजयपर्वतः मणिशिखरिण रोहणाचलम् । 'श्रेणीवर्जनदुर्यशोनिविशित. व्रीडस्तु रत्नाचलः' इति नैषधे । तथा 'ये रत्नाचलवासिनो हि मनुजास्तेषां न रत्नोद्यमः' इति सूक्ते । यथा रत्नाचलस्तथा मणिशिखरी । तं बह धन यथा स्तात्तथा तृण तृणप्रायमकिंचित्करमिव चक्रे कृतवान् । किं कृत्वा । जानानां स्वाश्रितभविकलोकानां निखिलं समस्तमपि अकिंचनत्व दरिद्रभाव निहत्य मृलादुच्छेद्य । कैः कृत्वा । विविधानि नानाप्रकाराणि 'वन-वैडूर्य-लोहिताक्ष-मसाग्गल्ल हंसगर्भ-पुलक-सौगन्धिक-ज्योतीश्वर-अञ्जनअञ्जनपुलक-जातरूप-सुभग-अङ्क-स्फटिक-कर्केतन-मरकत-प्रवाल-इन्द्रनील-चन्द्रप्रभ' इति सिद्धान्तोक्तानि, 'पद्मराग-गरुडोद्गार-राजपट्ट-चन्द्रकान्त-सूर्यकान्त-माणिक्याद्यानि नवानि नवीनोत्पन्नानि चिरत्नानि चिरकालोदभूतानि । 'चिरत्नरत्नाचितमश्चित चिरात्' इति नैषधे । 'चिरत्नानि चिरकालजातानि' इति तद्वत्तिः । अयत्नदत्तानि प्रयासं विनैव प्रकटस्थितत्वेन खननाद्युपक्रममन्तरेण विश्राणितानि यान्यात्मनः स्वस्य स्वस्मिन्नुत्पन्नत्वेन निजस्यैव रत्नानि माणिक्यानि तैः । अद्रिः किंभूतः । वदान्यो दानशीलः । किंभूत' मणिशिखरिणम् । दीनां कृपणाम् । 'कृपाश्रये यः कृपणे पतत्रिणि' इति नैषधे । 'कृपणे दीने' इति तवृत्तिः । 'कृपणः कदयें दीने च' इत्यनेकार्थः । हस्ताभ्यां भालमास्फाल्य हा तात हा मातः इति वाच वाणी कारयतीत्येवंशीलम् । यदुक्तम्-'हादै वेति वचो विना न ददते वज्राणि वनाकराः' इति सूक्ते । तथा 'दैन्योक्त्या रोहणाद्रिः खरमुखरतर' पुष्करावर्तमेघाः' इति सोमसुन्दरसूरिकृतऋषभदेवस्तवे । तथा 'धिग्रोहणं गिरिं दीनदारि. यव्रणरोहणम् । दत्ते हा दैवमित्युक्ते रत्नान्यर्थिजनाय यः॥' इति विक्रमादित्यादिभिरुक्ते । अत एव पुनः किभृतम् । किंपचान कदर्यम ॥
લેકાર્થ
દાનેશ્વરી શત્રુંજય પર્વત પિતાના વિવિધ પ્રકારના પદ્યરાગ, ચન્દ્રકાન્ત, સૂર્યકાન્ત આદિ નવીન રત્નો અને વજ, વૈર્ય આદિ ચિરરને કેઈપણ પ્રકારના પ્રયાસ વિના આપીને ભવ્ય જીવોની દરિદ્રતા દૂર કરીને, મનુષ્યો પાસે લમણે હાથ મૂકાવીને “હે તાત.. .....भात....' Aai नयन। मासावीने २रन आना। ४०७ रोडायसने तृणुप्रायः ગણતું હતું, જે ૨૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० २२-२३]
हीरसौभाग्यम्
विदलितदलमालाशालिलीलातमालः
कनकशिखरसंस्थस्तच्छविच्छन्नवर्मा । मुररिपुरिव पीतस्फीतवासोवसानो विहगविभुविहारी यत्र शत्रुजयेऽभात् ॥ २२ ॥
यत्र यस्मिन् श्रीशत्रुजयधात्रीधरे विदलिताभिर्विकसिताभिर्दलानां मरकतमणिगणाच्छिन्नच्छविच्छायानां पत्राणां मालाभिः श्रेणीभिः शालते शोभते इत्येवंशीलो यो लीलातमालः विद्याभृद्भिर्मानवैर्वाडा (?) कृते रोपितस्तापिच्छतरुः । अथ वा स्वयमेव कथंचिदुद्गतः विलासविधायकस्तमालद्रुमः अभावभौ । किंभूतस्तमालः । कनकस्य काच्चनर• चिते शिखरे शृङ्गे संतिष्ठते इति कनकशिखरस्थः । पुनः किंभूतः । तस्य कनकशिखरस्य छवियॊतिस्तया छन्नं व्याप्तं वम शरीर यस्य । क इवाभात् । मुररिपुरिव । यथा नारायणो भासते । किंभूतः। पीतं हारिद्रवर्ण स्फोतं मनोज्ञं वासो वस्त्रं वसानः परिदधानः। वस्ते इति वसानः । 'गुणिप्रायाणि वस्त्राणि भूषणानि तव प्रभो । वसानश्च दधानश्च सत्कािरि तिष्ठति ॥ इति भोजप्रबन्धे । पुनः किंभूतः । विहगानां पक्षिणां विभुः स्वामी गरुडस्तेन विहरति विचरतीत्येवंशोलः ॥
લેકાથી
જેમ પીતાંબર ધારણ કરનારા ગરૂડવિહારી વિષ્ણુ શેભે તેમ શત્રુંજય પર્વતના સુવર્ણના શિખર ઉપર રહેલું, સુવર્ણની કાન્તિથી વ્યાપ્ત અને વિકસ્વર પાંદડાઓથી સુશોભિત તમાલવૃક્ષ શેભે છે. જે ૨૨ છે.
उपरिपरिसरद्भिः पद्मरागाश्मगर्भ
स्फटिकघटितशृङ्गबातजातांशुपूरैः । अपि नभसि भुवीव ब्रह्मभूभानुपुत्री.
त्रिदशजलधिगानां यस्तनातीव सङ्गम् ॥ २३ ।। यः श्रीशत्रुजयशलः भुवि पृथिव्यामिव नभस्याकाशेऽपि ब्रह्मभूः सरस्वती, भानुपुत्री यमुना, त्रिदशजलधिगा गङ्गा, तासां सङ्ग संगमनं मेलनम् । त्रिवेणीसङ्गमित्यर्थः। तनाति करोतीव । कैः कृत्वा । उपरि नभोङ्गणे परिसरद्भिः परि समन्तात्प्रसरद्भिः पद्मरागा रक्तमणयः, तथा अश्मगर्भाः मरकतरत्नानि, तथा स्फटिकाः श्वेतमाणिक्यानि तैः कृत्वा । 'रत्नं वसुमतीमाणिक्यमपि' इति हैमीवृतौ । घटितानां नाकिना शिल्पिना वा संकल्पितानां श्रङ्गाणां शिखराणां वातावृन्दाजाताः प्रकटीभूता येऽशुपूराः किरणगणास्तैः कृत्वा । पद्मरागरुचिभिर्विरश्चिसुता सरस्वती हि कविसमये किंचिदणा वर्ण्यते । रुधिरप्रवाहस्य त्वस्या
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
सौभाग्यम्
[ सर्ग १५ श्लो० २३-२५
उपमानत्वेन मरकतमणिकान्तिभिर्यमुना तस्याः श्यामवर्णत्वेन स्फटिकरत्नज्योतिषा गङ्गा तस्या उज्ज्वलत्वेन । इति त्रिवेणीसंगमः ।
શ્લાકા
शिभर ७५२ रडेला पद्मराज (सायमणि) वडे सरस्वती, भरत ( नीस) भशिवडे यमुना અને સ્ફટિક રત્ન વડે ગંગા, આ રીતે શત્રુ ંજય પર્વત જાણે સરસ્વતી, યમુના અને ગંગાના પૃથ્વીની જેમ આકાશમાં ત્રિવેણી સંગમ કરતા ન હોય ! ૫ ૨૩ ૫
क्वचिदपि मुचकुन्दो मन्द निस्यन्दवृन्दस्मितमविशदश्री राजतप्रस्थसंस्थः ।
समद सुरभिसूनेाः पृष्ठधिष्ठानभाजो
भसितलसितमूर्तेः प्राप शंभोर्विभूषाम् ।। २४ ।।
क्वचिदपि श्रीशत्रुंजयस्य कुत्रापि प्रदेशे मुचकुन्दो मुचकुन्दनामा पुष्पजातिवृक्ष विशेषः शंभोरीश्वरस्य विभूषां शोभां प्राप लेभे । किंभूतः । अमन्दा अतिप्रचुरा ये निस्यन्दास्तेषां वृन्दानि पटलानि येषु तादृशानि स्मितानि विकसितानि सुमानि पुष्पाणि तैः विशदा उज्जवला श्रीः शोभा यस्य सः । पुनः किंभूतः । राजते रूप्य संबन्धिनि प्रस्थे शिखरे संतिष्ठते इति संस्थः । शंभेाः किंभूतस्य । समदो मदमेदुरो यः सुरभिस्रनुः अर्जुनीनन्दने। वृषभस्तस्य पृष्ठे 'पुंठि' इति लोके प्रसिद्धा तत्राधिष्ठानमाश्रयं भजते । पृष्ठे चढितः । पुनः किंभूतः । भसितैर्भस्मभिर्लसिता मनोज्ञीभूता मूर्तिर्यस्य । यस्योडूनशालिनः ॥
શ્લેાકાથ
શત્રુંજયપતના કાઇ શિખર ઉપર મચકુ ંદવૃક્ષ ઈશ્વરની તુલના કરતું શેાલી રહ્યું છે. ઈશ્વર જેમ વૃષભની પીઠ ઉપર આરૂઢ થયેલા અને ભસ્મ વડે સુશેભિત છે તેમ જેમાંથી ખૂબ રસ ઝરી ગયા છે તેવાં વિકસ્વર પુષ્પાથી ઉજવલ એવું મચકુ દવૃક્ષ શેાલી રહ્યું છે. ૫ ૨૪૫
अणिममणिमालाशालिनी यस्य सिन्धुः प्रतिफलितविवस्वद्दीप्तिदुः प्रेक्षणीया ।
सुकृतभरितजन्तोर्गर्भमन्तर्वहन्ती
युवतिमनुकरोति स्मेरदम्मोरुहास्या ||२५||
यस्य श्रीशत्रुंजयस्य सिन्धुः काचित्तरङ्गिणी युवतिं तरुणीमनुकरोति । युवतीसदृशी भवतीत्यर्थः । किंभूता सिन्धुः । न विद्यते मूल्यापेक्षया महिम्ना वा अणिमा लघिमा अल्पत्व
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० २५-२६ ]
हीरसौभाग्यम्
६३७
येषु एतावता बहुमूल्यानामप्रतिमप्रभाप्रभाववतां च मणीनां रत्नानां मालाभिः श्रेणीभिः शालते शोभते इत्येवंशीला । गिरिनदीषु मणिसद्भावः किरातार्जुनकाव्ये कथितोऽस्ति । किंभूता । प्रतिफलितः अन्तर्जल प्रतिबिम्बितो यो विवस्वान सूर्यः तस्य दीप्त्या कान्त्या दुःखेन प्रेक्षितु योग्या द्रष्टुमर्हा । किंभूतां युवतीम् । सुकृतेन प्राचीनजन्माचीर्णन पुण्येन भरितस्या
य पूर्णस्य जन्तोर्जीवस्य गर्भ दोहदलक्षणमन्तः कुक्षौ वहन्तीं धारयन्तीम् । पुनः किंभृता । स्मेरद्विनिद्रधदम्मेोरुह कमल तप विकसितसरोजवता आस्य मुख यस्याः। 'स्मेरदभ्भोजखण्डाभिः' इति पाण्डवचरित्रे । तथा युवत्यपि पुण्यप्राग्वद्गर्भानुभावाहुःप्रेक्षणीया । यथा 'धामकधाम गङ्गाया इव भास्करं गर्भमन्तर्दधाना वा दुरालोकमभूवपुः' इति पाण्डवचश्त्रेि ॥
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતની નદી સગર્ભા યુવતીની જેમ શેભે છે. કોઈ પુણ્યશાળી કમલાક્ષિ પુણ્યવંત જીવને ગર્ભરૂપે ધારણ કરતી દુપ્રેક્ષ્ય લાગે છે, તેમ શત્રુંજયનદી અમૂલ્ય રત્નોને ધારણ કરતી અને સૂર્યના પ્રતિબિંબ વડે દુપ્રેક્ષ્ય લાગતી શોભી રહી છે. જે ૨૫
वृषभजिनगुणाधान्गायतः स्वक्वणस्या
नुगुणरणितवीणान्किनरेन्द्रागिरीन्द्रः । क्वचन विकचमोचाचारुपत्रंधवित्रै
रिव पवनविलोलैोजयामास मन्ये ॥२६॥
गिरीन्द्रः शत्रुजय ताधिपतिः क्वचन कस्मिन्नपि कदलोसदनलतामण्डपादौ प्रदेशे किंनरेन्द्रान्किपुरुषराजान् । उत्प्रेक्ष्यते-अहमेवं मन्ये वा । पवनविलालतिवेगान्दोलनचञ्चलीभूतविकचानां विकसितानां मोचानां रम्भाद्रमाणां चारुभिर्मनोहरैः पत्रः महद्दलीजयामास निरन्तरगाढबहुलगीतिजनितश्रमापनोदार्थ वीजयति स्मेव । कैरिव । धवित्रैरिव । यथा मृगचर्मव्यजनः कश्चित्पार्थिवादीन ग्रीष्मसमये स्बेदबिन्दुकितकायान् वीजयति । 'व्यजन तालवृन्तं धवित्रं मृगचर्मणि' इति हैम्याम् । किंनरेन्द्रान् किं कुर्वतः । वृषभजिनस्य विमलाचलकमलाशृङ्गारहारस्य युगादिदेवस्य गुणानामोधान गणान् गायतो गीतिगोचरीकुर्बतः । पुनः किंभूतान् । स्वक्वणस्य निजमधुर ध्वनेरनुगुणा अनुगतः सदृशीभूतो गुणो निःक्वणनरुपो यस्याः सा तादृशी रणिता वादिता वीणा विपञ्चिका यैस्तान् ॥
જેમ રાજાને મનહર વીંઝણુ વડે વીંઝવામાં આવે અર્થાત્ સ્વેદને દૂર કરવા માટે પવન નાંખવામાં આવે તેમ વિમલાચલના અલંકારરૂપ શ્રીયુગાદિદેવના ગુણેનું, પોતાના
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ras
६३८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० २६-२८
અવાજને અનુસરતા રાગને સાથ આપનારી વીણાઓ વડે કીર્તન કરતા કિન્નરોના શ્રમને દૂર કરવા માટે જાણે શત્રુંજય પર્વત રંભા (કેળ)ના વૃક્ષના સુંદર પત્રરૂપી વીંઝણા पडे पी नडाय ! ॥२६॥
गलदमलमरन्दोन्मादिरोलम्बरावा
कुलकलदलमालोनिद्रसान्द्र द्रुभौधः । रणरण कितचेता वेश्मनीवात्र तस्थौ
मुदिर इव रिरंसुर्विद्युतात्मीय पत्न्या ॥२७॥ गलद्भिः सर्वतु निवासवत्त्वेन समकालविकसितसकलकुसुमसमृहेभ्यो निःसरद्भिः अमलैंविशदैः सुखादुभिर्मरन्दैः कुसुमरसैरुन्मादिनां मकरन्दबिन्दुपानोन्मत्तीभूतानां रोलम्बानां मधु. कराणां रावगंञ्जारौराकुला विहस्ता निर्झरभृताः शब्दायमानाः । तथा कलानां मनाज्ञानां दलानां पत्राणां मालाः श्रेणयो येषु तादृशास्तथोन्निद्रा विकसिताः पल्लवपत्रपुष्पफलकरिताः जाता अत एव सान्द्राः स्नेहलच्छाया ये द्रुमा बृक्षास्तेषामेाघ. समूहोऽत्र शत्रुजययाद्रो तस्थो स्थितिमातनुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मुदिरे। मेघ इवागत्य स्थितवान् । कुत्रात्र कस्मिन्निव । वेश्मनीव यथा कश्चिद्गृहे गत्वा तिष्ठति । मुदिरः किंभूतः । रणरणकमौत्सुक्यं जातमस्मिनिति रणरणकित तादृश चेतो यस्य । अत एव पुनः किं कर्तुमिच्छुः । रिरंसु रन्तुमिच्छु । कया। विद्युता सौदामिन्या । किंलक्षणया । आत्मीयया निजसंबन्धिन्या पत्न्या सहचर्या स्त्रिया । 'चिरविलसनात्खिन्नविद्युत्कलत्रः' इति मेघदूते ॥
લોકાથ
શત્રુંજય પર્વત સમકાળે વિકસ્વર થયેલાં પુષ્પમાંથી ઝરતા નિર્મલ રસનું પાન કરવામાં ઉન્માદી બનેલા ભ્રમરના અવાજથી વ્યાપ્ત અને મનહર પાંદડાઓના સમૂહવાળાં ગીચ વૃક્ષની શ્રેણી શોભે છે, તે જાણે પિતાની પ્રિયતમા વિદ્યત્ સાથે વિલાસ કરવા ઉત્સુક બનેલે મેઘ પિતાના ઘરની જેમ આવીને રહ્યો ન હોય! છે ૨૭
मरमुदितमृगेन्द्रारब्धरावाः प्रतिश्रु
न्मुखरितशिखरौघा मेघोष द्विषन्तः । विमलधरणिभर्तुर्विश्वतीर्थेश्वरत्वा
भ्युदितहृदवलेपैहुकृतानीव भान्ति ॥२८॥
मदेन क्षीबतया मुदितैः प्रहृष्टमनेाभिः मृगेन्द्र कण्ठीरवैः आरब्धा उपक्रान्ताः स्वेच्छया शयनसमये पाचपरावर्तने विहिता रावाः श्वेडतानि सिंहनादाः भान्ति शोभन्ते । स्वतन्त्र
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० २८-२९]
हीरसौभाग्यम्
निद्रा विरामे कृतत्वात शोभनं तेषाम् । किंभूताः। प्रतिश्रुति प्रतिशब्दे । 'प्रतिश्रुत्तु प्रतिध्वनिः' इति हैम्याम् । मुखरिता वाचालीकृताः शिखराणां शृङ्गाणामोघाः समूहा यैस्ते । पुनः किं. कुर्वन्तः । मेघानां प्रबलजलधराणां घोष धीराणां घोषं धीरगम्भीरगर्जारव प्रति द्विषन्तः स्पर्धमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-विमलधरणिभर्तः श्रीशनंजयशैलस्य तथा विमलनामो राजविशेषस्य वा विश्वषां समस्तानां जगतां व। तीर्थानां मुक्तिस्थानानां मागधप्रसादादीनामीश्वरत्वेनाधिपत्येनाभ्युदिताः प्रादुर्भूता ये हृदवलेपा अहंकारास्तैः कृत्वा हुंकृतानीव हुंकारशब्दा इव । चक्रवा; दयः केचिद्विश्वाधिपत्याहंकृतेहुंकृतीः कुर्वते ॥
શ્લેકાર્થ
મેઘગજનાને તિરસ્કાર કરનાર મદદ્ધર સિંહના સિંહનાદના પડઘા વડે મુખરિત બનેલાં શિખરો શેભે છે, તે જાણે જગતનાં તીર્થોમાં પિતાના તીર્થાધિપણાથી હૃદયમાં ઉત્પન્ન થયેલા અહંકારના હુંકારા ન હોય! ૨૮ છે
निकटविटपिपत्रिवातवातप्रपाति
स्मितकिसलयपुष्पाक्लप्ततल्पानिवात्र । सुखमनिमिषलेखाः संनिषण्णैणनाभी
सुरभिमणिशिलाङ्कान्साङ्गनाः संश्रयन्ते ॥२९॥
· अनिमिषाणां देवानां लेखाः पतयः सुखं सात यथा स्यात्तथा अत्र शत्रुजयाद्रौ संनिषण्णाः सम्यगुपरि उपविष्टा ये एणाः कस्तूरिकामृगास्तेषां नाभीभिस्तुन्दकूपिकाभिः सुरभयः कस्तूरिकोत्पत्तिस्थानसंपर्कात्सुगन्धा या मणीनां रत्नमयाः शिलास्तासामङ्कानुत्सङ्गान् संश्रयन्ते । किंभूताः । अनिमिषाः साङ्गनाः स्वस्वयुवतीसखाः । उत्प्रेक्ष्यतेक्लप्तान रचितान् पुष्पपल्लवादिविच्छित्तिकलितान् तल्पान पल्यङ्कानिव । किंभूतान् । निकटयोरुभयोः पार्श्वयोविटपिनोविनिद्रद्रुमास्तेषु पत्रिणां विविधविहंगमानां वाताः प्रकारास्तेषां वाताः उड्डयनोपवेशनगमनागमनसमय विधूत पक्षपवनैः प्रकर्षेण पतन्तीत्येवंशीलानि । तथा स्मितानि विकसितानि किसलयानि पल्लवाः पुष्पाणि कुसुमानि येषु तान् । अन्येऽपि तरुणीसहितास्तरुणाः पुष्पपल्लवरचनाञ्चिते पर्यके सुख भजन्ते ॥
શ્લેકાર્થ કસ્તૂરીમૃગના સંપર્કથી સુવાસિત બનેલી રત્નની શિલા ઉપર પિતાપિતાની દેવીએની સાથે દેવોની શ્રેણી સુખપૂર્વક આશ્રય કરતી હતી, તે શિલા જાણે બંને બાજુ રહેલાં વૃક્ષ ઉપરથી ગમનાગમન કરતા પક્ષી ગણના પવનથી નીચે પડેલાં પલે અને પુષ્પથી બનાવેલે પલંગ ન હોય ! | ૨૯
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ३०-३१
क्वचिदपि सरिदम्भो गाहितुं साग्रहेण
द्विरदसमुदयेनोन्मादिनास्मिन्दिदीपे । कुलिशशयभयो-नष्टवार्धिप्रविष्टा
खिलशिखरिविभूषामिच्छताछेत्तुमूहे ॥ ३० ॥ अस्मिन् श्रीशत्रुजये क्वचिदपि कुत्रापि स्थाने द्विरदसमुदयेन विन्ध्यावत्तत्र कथं. चिदुत्पन्नेन राजादीनां स्वेच्छया चरणार्थ मुक्तेन वा गज यूथेन दिदीपे । किंभूतेन । उन्मादिना मदोदय मत्तीभूतेन । पुनः किंभृतेन । सरितः शत्रुजयाप्रमुखचतुर्दशमहानदीषु कस्याश्चिन्नद्याः अम्भो जलं गाहितुं मध्ये प्रविश्य सलिलकेलिं कर्तुं साग्रहेण सहठेन निर्बन्धवता । तत्राहमेवमूहे वितर्कयामि । कुलिशं वज्र शये पाणौ यस्य स शकस्तस्य भयेन भीतेर्वशेन उठाः पृथिव्याः सकाशान्नष्टाः पलायिताः सन्तो वाधौं स्वप्राणताहगपरस्थानाभावात्तद्धातृसकललोकपालकपुरुषोत्तमनिवासस्थाननीरनिधिमध्ये प्रणश्य प्रविष्टाः अखिलाः समग्रा ये शिखरिणः शैलास्तेषां विभूषां शोभामाछेत्तुं हठादगृहीतुमिच्छता वाञ्छतेव ॥
બ્લેકાર્થ શત્રુંજય પર્વતની કઈ નદીમાં જલક્રીડા કરવાનો આગ્રહ રાખતા મન્મત્ત હાથીઓ ભતા હતા. તે હાથીઓ જાણે ઈન્દ્રના ભયથી નાસીને સમુદ્રમાં પ્રવેશી ગયેલા સમસ્ત પર્વતની શોભાને બલાત્કારે ગ્રહણ કરવા ઈચ્છતા ન હોય ! છે ૩૦ |
क्वचिदुदरशयालून्प्रौढगर्भान्महेला
इव दधति धरेन्दोः कंदराः सिंहशावान् । अपि बभुरिह नागाः प्रेषिता यत्प्रसत्यै निजगरिमजितेनेवाञ्जनेनात्मशृङ्गाः ॥ ३१ ॥
क्वचित्कुत्रापि प्रदेशे धरेन्दोः शत्रुजयशैलराजस्य कंदराः गुहाः सिंहशावान केसरिकिशोरान्दधति बिभ्रति । का इव । यथा धरेन्दोः पृथिवीनिशीथिनीनाथस्य महेला नित. म्बिन्यः उपलक्षणानिखिला अपि योषितः प्रौढान प्रगल्भान संपूर्णनिष्पन्नान गर्भान भ्रणान बिभ्रति । किंभूतान् । उदरेषु कंदरामध्येषु कुक्षिषु घ शयालून शयनशीलान् निद्रामुद्रितलोचनान स्थायुकांश्च । अपि पुनरिह श्रीशत्रुजयाचले नागाः गन्धसिन्धुराः बभुर्भान्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्य विमलशैलात्मनो गरिम्णा गुरुतया तुङ्गत्वेन जितेनाभिभूतेनाअनेनाञ्जननाम्ना पर्वतेन यस्य पुण्डरीकाद्रेः प्रसत्यै प्रसन्नीकरणार्थमनुकूलीकरणाय प्रेषिताः प्रस्थापिता आत्मनोऽञ्जनगिरिसंबन्धिनः शृङ्गाः शिखराणीव ॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ३१-३३]
हीरसौभाग्यम्
६४१
શ્લોકાથી
જેમ સ્ત્રીઓ પરિપકવ ગર્ભોને ધારણ કરે તેમ પર્વતની ગુફાઓ સિંહબાલકને ધારણ કરે છે. વળી, શત્રુંજય પર્વત ઉપર મન્મત્ત હાથીએ શેભે છે, તે જાણે શત્રુંજયના વૈભવથી પરાભવ પામેલા અંજનગિરિએ, શત્રુંજયની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે પોતાનાં શિખરો મોકલ્યાં ન હોય! . ૩૧
क्वचन करिणि मग्ने केलिलोले दिन्यां तदुपरिसरवेणाभ्राम्यत भ्रामरेण । क नु गत इह हस्ती(?)स्ताघ आस्ते नवान्त
स्तमनु पुनरयेऽहं पृच्छतातीव सिन्धुम् ॥ ॥३२॥ हदिन्यां नद्यां क्वचन क्वापि स्थानके केल्यां जलक्रीडायां लोले चञ्चले करिणि कुञ्जरे कपोलयुगलनिर्गलबहलमदजलप्रबलप्रवाहश्यामलीभूतभूयस्तरतरलजले दन्तावले मग्ने जलमध्यप्रविष्टे सति दुपरि गजमजनस्थाननीरोपरिष्टात् सरवेण सशब्देन गुजारवभाजा भ्रामरेण मघुकरनिकरेण । भ्रमराणां समूहो भ्रामरम् । यथा 'बहुलधामरमेचकतामसे' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तौ काव्यकल्पलतायां च । अभ्राम्यत भ्रान्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-सिन्धु नदी प्रति इत्यमुना प्रकारेण अतीव पृच्छता प्रश्नं कुर्वता इव । इति किम् । नु प्रश्ने । हे सिन्धो, इहास्मिन्प्रदेशे मग्नो हस्ती महानृपः क्व कुत्र स्थाने गतः प्रविष्टस्तिष्ठति वा । पुनरिह त्वज(?)मध्ये स्ताघो गाधाम्बु स्वल्पजलमास्तेन वा अगाधोदकं वर्तते । यद्यल्पपयः स्यातदाहं तं हस्तिनमनु पृष्ठे अये गच्छामि मदपानार्थमिति शेषः ॥
શ્લેકાર્થ | નદીના કઈ એક ભાગમાં હાથીઓ જલક્રીડા કરવામાં મસ્ત હતા ત્યારે તેમના ઉપર ભ્રમરો ગુંજારવ કરતા આમતેમ ભમતા હતા, અને જાણે નદીને આ પ્રમાણે કહેતા હતા કે હે નદી, તારા કયા ભાગમાં હાથી નિમગ્ન છે ! અને ત્યાં જલ અગાધ છે કે અલ્પ! જે જલ અ૯૫ હોય તે અમે ત્યાં મદપાન કરવા માટે જઈએ ?' ૩૨
किमखिलकुलशैला जेतुकामः स्वलक्ष्म्या
तरुण इव मृगाक्षीः किं दिशः प्रेक्षितुं वा । किमुत निखिललोकालोकनोत्कण्ठिचेता
विमलवसुमतीभृत्प्रोन्नति संतनोति ॥ ३३ ॥ हि० ८१
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ३३-३४
विमलनामा वसुमतीभृत्पर्वतः प्रकर्षणोन्नतिमुच्चैस्तरत्व संतनाति सम्यक्तया वृद्धिं विदधाति किमु । उत्प्रेक्ष्यते-स्वलक्ष्म्या निजवैभवेन कृत्वा अखिलानष्टावपि कुलशैलान्मन्दरप्रमुखान् गिरीन् जेतुकाम: किं पराभवितुमिच्छुरिव । वा अथ वा । उत्प्रेक्ष्यतेदिशो दशापि हरितः प्रेक्षितुमिव । क इव । तरुण इव । यथा युवा मृगाक्षीः सारङ्गसु. न्दरलोचनास्तरुणीः प्रेक्षितुमुन्नतीभवति । उताथ वा । उत्प्रेक्ष्यते-निखिलस्य समग्रस्य सचराचरस्य लोकस्य त्रिभुवनस्यापि आलोकने दर्शने उत्कण्ठा औत्सुक्यं विद्यते यस्मिन् तादृशं चेतो मानसं यस्यैवंविधं किमुच्चैस्तरः संजातः ।।
કાર્થ
વિમલાચલ અતિ ઊંચાઈવાળે છે. કેમ! પિતાના વૈભવથી જાણે મેરૂ આદિ કુલ પર્વતને જીતવા માટે ઇચ્છતો ન હોય! અથવા યુવાનની જેમ દિશાઓ રૂપી મૃગાક્ષીઓને જોવા માટે તલસતો ન હોય ! અથવા ચરાચર જગતને જોવા માટે ઉત્કંઠિત બન્ય ન હોય! છે ૩૩ છે
उदयदरुणबिम्बेनैकतो नैशनिर्यत्तिमिरपरिकरेणाप्यन्यतः पर्वतेन । कलितनिलयरत्नः पृष्ठतिष्ठत्तमिनो दिननिधननिकेतापातिलोकोऽनुचक्रे ॥ ३४ ॥
पर्वतेन श्रीशत्रुजयाद्रिणा दिनस्य वासरस्य निधनं नाश एतावता संध्यासमयस्त. स्मिन्निकेतं निजवाससौधमापतत्यागच्छतीत्येवंशीला लोको जनो येनानुचक्रे अनुकृतः स्वसदृशो विहितः । केन कस्मिन् । पूर्वदिग्विभागवर्तिपार्श्वप्रदेशे उदयदुद्गच्छदुदयाच लचूलिकामलंकुर्वत् अरुणस्य भास्करस्य बिम्ब मण्डल तेन । अपि पुन: केन । अन्यतः अपरस्मिन् प्रतीचीदिग्वर्तमानपावें नैशानां निशासंबन्धिनां निर्यतां स्वद्रोहिध्वान्तारा. तिभीतेनिःसरतां तिमिराणामन्धकाराणां परिकरेण परिवारेण । प्रकरणेत्यर्थः । किंभूतो लोकः । कलितं भूरितमानुच्छेद्यभूच्छायाच्छादितनिखिलपुरस्थपदार्थसार्थप्रकटीकरणप्रगुणप्रणिगणं स्वहस्ते गृहीत निलयरत्नं प्रदीपो येन । पुनः किंविशिष्टम् । पृष्ठे स्वनिर्मक्त पश्चात्प्रदेशे तिष्ठद्वर्तमानं तमिस्रमन्धकारं यस्य ।।
લોકાથી
ગાઢ અંધકારના સમૂહથી વ્યાપ્ત શત્રુંજય પર્વત ઉદય પામતાં સૂર્યનાં બિંબ વડે જાણે હાથમાં દીપક લઈને સંધ્યા સમયે પિતપિતાના ઘેર જતા મનુષ્યની સમાનતા ધારણ કરતા હતા. એ ૩૪ છે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ३५-३६ ]
हीरसौभाग्यम्
६४३
क्वचिदपि कमलानामात्मनोऽक्षीणभावं त्रिजगदनिशदानेनाप्ययाच्यत्वमन्यत् । किमु विवरिषुरेष प्रावृषेण्याम्बुवाहो वशदविमलशैलं शीलति स्माञ्जनौघः ॥ ३५ ॥
अञ्जनानामजनाभिधानातिनीलवर्णवृक्षविशेषाणामोघः समुदयः शत्रुजशैल शीलति सेवते । निकुरम्बेण समुद्गताः सन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते- एषः अञ्जनपादपवपुः प्रत्यक्षलक्ष्यः प्रावृषेण्याम्बुवाहः किमु वर्षाकालसंबन्धी वारिवाह इव भजते । किं कर्तुमिच्छुः । त्रिजगतां त्रयाणामपि भुवनानामनिशं निरन्तरमविच्छेदं दानेन विश्राणनेनापि स्वस्य कमलानां लक्ष्मीणा जलानां च क्वचिदपि कुत्रापि स्थाने क्षीणत्वं न सर्वत्राप्यक्षीणभावं शाश्वतत्वम् अन्यत्पुनः अयाच्यत्वमर्थिभावम् । मेघा हि क्षीरसमुद्राद्याचित्वा जलमादाय वर्षन्ति इति कविसमयो लोकरूढिश्च । कस्यापि याच्यां न कुर्म इत्ययाच्यत्व किमु विवरिषुर्याचितुमिच्छुरिव । कम् । वशं कामितं ददातीति । 'तृष्णा लिप्सा वशः स्पृहा' इति हैम्याम । वशदः समीहितदायक ताहां विमलौलं शीलति । किं चाक्षीणल याचनीयमेव न भवेत, तर्हि किमर्थमयाच्यत्वयाच्चायुक्त परं किंचिद्वस्तु लक्ष्यापि दुःप्राप्य स्यात्, तद्याच्त्रायां केनचित्कृतायां तदपि अविद्यमानतया कुतोऽप्यानीयाभ्यर्थ्यादाय वा दातव्यं भवेत, अत एव विश्वविश्वपदार्थेश्वरत्वमयाच्यत्वमिति ॥
શ્લોકાર્થ અંજન નામના વૃક્ષનો સમૂહ વિમલાચલને સેવત હતો; તે જાણે વર્ષાકાલનો મેઘ પિતાની લકમી (જલ)ને અખૂટ બનાવવા માટે યાચના કરતે ન હોય અથવા સમુદ્ર પાસેથી જલ લઈને સ્વયં જગતને દાન કરતા હોવાથી પિતાની અયાચકતા (બીજા પાસે યાચના નહી કરવારૂપ)ની યાચના કરવા માટે અભિષ્ટ ફલદાયી વિમલાચલની સેવા કરતો ન હોય ! | ૩૫ છે
असुरसुरनराणां श्रेणिभिः सप्रियाणां स शिखरिपृतनापाड् भूष्यते निर्विशेषम् । भुजगभवनदेवावासविश्वंभराणां सममखिलविभूषादित्सयेवोत्सुकाभिः ॥ ३६ ॥
स शत्रुजयः शिखरिणां समस्तपर्वतानां पृतनाषाडिन्द्रः सप्रियाणां साङ्गानामसुराणां दानवानां नागानां वा सुराणां देवानां नराणां मनुष्याणां श्रेणिभिर्धारणीभिर्निगतो विशेष: सेवाविधौ यत्र तथा भृष्यते अलंक्रियते । उत्प्रेक्ष्यते-सममेककाल भुजगभवनं पाताललोक
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ३६-३८
स्तथा देवावासः स्वर्गलोकः तथा विश्वंभरा भूलोकः एतासाम् । त्रिजगतामित्यर्थः । अखिलानां समग्राणां विभूषाणां शोभानां दित्सया दातुमिच्छया उत्सुकाभिरुत्कण्ठिताभिरिव ॥
શ્લેકાર્થ પર્વતોમાં ઈન્દ્ર સમાન શત્રુંજય પર્વતે સ્ત્રીઓ સહિત દેવ, દાનવ અને માનની શ્રેણીઓ વડે અદ્ભુત શભા ધારણ કરી. તે જાણે સમકાળે સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એમ ત્રણે લેકની સઘળી વિભૂષા ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાથી ઉત્સુક બન્યો ન હોય! છે ૩૬
मरकतशिखराणां पद्मरागोदराणां
दिशि दिशि जलधारोद्गारिनिर्यज्झराणाम् । क्वचिदुपरि नमन्तश्चञ्चलाकेलिमन्तो ध्वनिभिरिह पयोदा जज्ञिरे वृष्टिमन्तः ॥३७॥
इह शत्रुजये क्वचित्कुत्रापि स्थले मरकतशिखराणामश्मगर्भमणिभयशङ्गाणामुपरि ऊर्ध्वशिरःप्रदेशे नमन्तः मिलित्वागत्य संस्पृशन्तः पयोदा मेघाः ध्वनिभिर्गजारवैरेव जज्ञिरे कथमपि ज्ञायन्ते स्म । शिखरराणां किंभूतानाम् । पद्मरागाः लक्ष्मीपुष्पाणि रक्तमणयः उदरे गर्भ मध्ये येषाम् । पुनः किंभूतानाम् । दिशि दिशि सर्वास्वपि दिक्षु। 'दिशि दिशि किमिमानि प्रच्यवन्तेऽन्तरिक्षात्' इति चम्पूकथायाम्। जलानां पानीयानां धाराणां वृष्टीरुदिगरन्ति मुञ्चन्तीत्येवंशीलं निर्यान्तः शिखरमध्यान्निःसरन्तो झरा निर्झरप्रवाहाः येषु तेषाम् । किंभूताः पयोदाः । चञ्चलाया विद्युतः केलयो विलसनानि विद्यन्ते येषु । 'चिरवि. लसनात्खिन्नविद्युत्कलनः' इति मेघदूतकाव्ये । पुनः किंभूताः नष्टिमन्तो निष्पन्ननीरधाराः ॥
કાર્થ
દરેક દિશામાં જલધારા વહાવતાં ઝરણાઓથી યુક્ત તેમજ જેના મધ્યમાં પદ્મરાગમણિઓ છે તેવા મરકતમણિનાં શિખરે જાણે-વિદ્યુતના વિલાસ વડે યુક્ત અને ગજના કરતા મેઘની જેમ વૃષ્ટિ કરતા ન હોય ! ! ૩૭ છે
क्वचिदवहदपाचीवीचिमालीव सेतुं क्वचिदपि वसुराजीभिभ्यधामेव धत्ते । अपि दुरधिगमत्वं ब्रह्मवत्क्वाप्यधत्त
व्यधृत कनकसालं क्वापि लङ्केव शैलाः ॥ ३८ ॥ शैलः शत्रुजयाचलः क्वचित्कवचन प्रदेशे अपाच्या दक्षिणस्या दिशो पीचिमाली समत इव सेतं पद्यामवहदहति स्म । रावणापहृतसीताप्रत्यायनार्थ लङ्गागमनावसरे रामेण
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ३८-३९]
हीरसौभाग्यम्
६४५
दक्षिणार्णवे सेतुर्बद्ध इति श्रुतिः । 'सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तयः' इति भोजप्रबन्धे । क्वचित्कुत्र च स्थाने इभ्यधाम व्यवहारिवेश्मेव वसूनां मणीनाम् । 'रत्न वसुमणिः' इति हैम्याम् । स्वर्णानां च । 'स्वर्ण हेमहिरण्यहाटकवसन्यष्टापदं काञ्चनम्' इत्यपि हैम्याम् । राजी श्रेणी धत्ते दधाति । अपि पुनः क्वापि शिखरादिप्रदेशे ब्रह्मवन्मोक्ष इव दुःखेनाधिगम्यते इति दुरधिगमं तस्य भावो दुरधिगमत्वं दुरारोहतामधत्त बिभर्ति स्म । पुनः क्वापि ऋषभकूटादौ लदैव दशकंधरनगरीव कनकसाल काञ्चनप्राकारं व्यधृत धरति स्म ।।
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વત કઈ સ્થાને પશ્ચિમ સમુદ્રના સેતુ (પુલ)ની જેમ દેખાતું હતું, કોઈ સ્થાને શ્રેણીના ઘરની જેમ સુવર્ણ અને રત્નોની શ્રેણીને ધારણ કરતો હતે, કોઈ
સ્થળે મોક્ષની જેમ દુપ્રાપ્ય લાગતો હતો તે કોઈ સ્થાને લંકાની જેમ સુવર્ણના કાટને ધારણ કરતા હતા. છે ૩૮
स्फुटकटतटनिर्यदानपाथःप्रवाहैः
शिशुशिखरिसमूहान्सिञ्चदश्चद्वनान्तः । क्वचिदपि करियूथं विन्ध्यधात्रीभृतीव
प्रणयति रतिकेलीं यत्र सत्र कलत्रैः ॥ ३९ ॥
यत्र शत्रुजये क्वचिदपि कुत्रचनापि वनगह्वरप्रदेशे करियूथं गजवृन्दं कलत्रैः स्वकरिणीभिः सत्रा साध रत्या मनस्तुष्टया रागेण च केली विविधक्रीडां सुरतविलास वा प्रणयति करोति । कस्मिन्निव । विन्ध्यधात्रीभृतीव । यथा स्वोत्पत्तिस्थाने विन्ध्यशैले गजघटा स्ववशाभिः । 'गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हेम्याम् । स्वैरं रमते । किं कुर्वन् । स्फुटं प्रकटं जननयनगोचर यथा स्यात्तथा कटतटाभ्यां कपोलस्थलाभ्यां सकाशान्निर्यद्भिनिःसरद्भिर्दानपाथसां मदोदकानां प्रवाहैर्धाराप्रवहणः कृत्वा बालानां नवप्ररूढानां शिखरिणां वृक्षाणां समूहान् गणान् सिञ्चत् पानीय पायन् । पुनः किं कुर्वन् । बनान्तर्विपिनमध्ये अञ्चत् चरत् ॥
બ્લેકાર્થ
શત્રુંજ્ય પર્વતના કોઈ ભાગમાં પ્રગટપણે પિતાના ગંડસ્થલમાંથી વહી રહેલા મદજલના પ્રવાહથી બાલવૃક્ષ (વૃક્ષના છોડવાઓ)ના સમૂહને સિંચન કરતું જંગલની મધ્યમાં સંચરતું હાથીઓનું ટેળું વિંધ્યાચલની જેમ પોતાની હાથણીઓની સાથે રતિક્રીડા કરતું હતું કે ૩૯ છે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ४०-४१
त्रिदिवसदनभूभृत्सार्वभौमाध्वरोधोद्धरशिखरसहस्रः पुण्डरीकावनीभृत् ।
धरणिमिव फणाभिश्चक्रिणां चक्रवर्ती त्रिदिवमिव दिधीषुर्लक्षकैर्लक्ष्यते स्म ॥ ४० ॥
पुण्डरीकावनीभूद्विमलाचलः त्रिदिवं स्वर्गलोकं दिधीपुः धर्तुमिच्छुरिव लक्षकैदर्शयि. तृभिरवलोककलोकैर्लक्ष्यते ज्ञायते । कैः । त्रिदिवे स्वर्ग सदन गृह येषां ते त्रिदिवसदना देवास्तेषां भूभृत्पर्वतो मेरुः । 'स्वःस्वर्गिकाञ्चनतोगिरिः' इति हैम्याम् । सुराचलस्तस्य सार्वभौमश्चक्रवर्ती शक्रः । 'जाम्बूनदोधिरसार्वभौमः' इति नैषधे इन्द्राभिधानम् । तस्येन्द्रस्याध्वा मार्गो गगनम् । 'बहुविगाढसुरेश्वराध्वा' इति नैषधे च । तस्याध्वनो नभर रोधे रुन्धने उद्धरैरुत्कटः शिखराणां शृङ्गाणां सहस्रर्भूयस्तरदशशतीभिः प्रमितैः । कृत्वा इत्यर्थः । क इव । चक्रवर्तीव । यथा चक्रिणां नागानां सार्वभौमः शेषनागः सहस्रफणाभिः कृत्वा धरणिं भूमिं धत्ते । 'धरणिविरहिणि क्लान्तमुद्रे समुद्रे' इति नाटकशास्त्रे धरणिशब्दो ह्रस्वोऽप्यस्ति । 'मुदा यस्योद्गीतं सह सहचरीभिर्वनचरैर्मुहुः श्रुत्वा हेलोद्धृतधरणिभारं भुजबलम्' इति वाग्भटालंकारेऽपि ॥
કાથ
નાગોને ચક્રવતી શેષનાગ જેમ પોતાની હજાર ફણુઓ વડે પૃથ્વીને ધારણ કરે છે તેમ સ્વર્ગરૂપ ઘરવાળા મેરૂપર્વતના ચકવતી ઈન્દ્રના માર્ગને (આકાશને) અવરોધીને રહેલાં હજારે શિખરે વડે પુંડરિકગિરી જાણે સ્વર્ગને ધારણ કરતો ન હોય તેમ પ્રેક્ષકોबडे भातो डतो. ॥ ४० ॥
विदलितदललीलाश्यामलीभूतभूमी___ रुहनिवहनितम्बालम्बिजाम्बूनदस्नुः । प्रसृतझरपयस्कः प्रावृषेण्याम्बुवर्षि
स्फुरदशनिपयोदं योऽनुयातीव कान्त्या ।। ४१ ॥
यः शत्रुजयाद्रिः प्रावृषेण्य वर्षाकालसंबन्धिन अम्बु पानीयं वर्षतीत्येवंशीलः, तथा स्फुरन्ती विद्योतमाना प्रतिदिशं चमत्कारं कुर्वती वा अशनिर्विद्युद्यत्र तादृशं पयोद मेधं कान्त्या शोभया कृत्वा अनुयातीव आत्मना अनुकरोतीव । यः किंभूतः । विदलितानां विशेषेण विकाशं प्राप्तानामुन्मिषितम् । 'विकसित दलितं स्फुटितं स्फुटम्' इति हैम्याम् । दलानां पत्राणां लीलया विलासेन श्यामलीभूतानां कृष्णच्छवीभूतानां भूमीरुहाणां द्रुमाणां निवहाः समूहा यत्र तादृशं नितम्बमालम्बते श्रयतीत्येवंशीलम् । 'मेखलामध्यभागोऽद्रेनितम्बः कटकश्च सः इति हैम्याम् । जाम्बूनदं काञ्चनमयं स्नुः शिखर यस्य । पुनः
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १५ श्लो० ४१-४३
हीरसौभाग्यम्
६४७
किंलक्षणः । प्रसृतानि दिशि दिशि विस्तारं गतानि ऊढानि वा झराणां निर्झराणां पयांसि जलानि यस्मिन् सः । 'स्नुः प्रस्थं सानु' इति हैम्याम् ।
साथ વિકસ્વર પાંદડાઓથી શ્યામ બની ગયેલાં વૃક્ષોના સમૂહને અવલંબીને રહેલું તેમજ જેમાં ઝરણાઓ વહી રહ્યાં છે તેવા શત્રુંજય પર્વતનું સુવર્ણમય શિખર ચમકતી વિજળીઓવાળા, જલવર્ષા કરતા વર્ષાઋતુના મેઘની કાન્તિનું જાણે અનુકરણ કરતું હતું.
क्वचिदपि लसदाभ्रस्फाटिकोत्तुङ्गशृङ्गा
गणधरणिचरिष्णः मास्पृशां प्रेक्ष्य लक्षाः । इति मतिरुदयासीद्यनितम्बस्थितानां किमिह चरति पङ्किः स्वैरमेषा सुराणाम् ॥ ४२ ॥
यस्य शत्रुजयाद्रेनितम्बे मेखलायां स्थितानामुषितानां वा पुंसामित्यमुना प्रकारेण मतिरुदयासीदाविर्भूता । इति किं का बुद्धिः। यदेषां प्रत्यक्षलक्ष्या सुराणां देवानां पङ्क्तिः धोरणी इह विमलाचले स्वैर स्वेच्छया चरति विहरति भ्राम्य ति वा । किं कृत्वा । क्वचिदपि कुत्रापि प्रदेशे विशेषे । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धातुः। लसतां श्लिष्यतामर्थात्परस्परं शिखरापेक्षया आभ्रस्फाटिकानामाकाशस्फटिकरत्नानामिमानि आभ्रस्फाटिकानि । क्वचिन्दयोः पूर्वोत्तरपदयोवृद्धिर्भवति । 'आग्निमारुतं कर्म सौहार्दम्' इति सारस्वतव्याकरणे, तद्वदत्राप्युभयत्र वृद्धिः । आकाशस्फटिकमयानि क्रीडया कुतूहलेन वा देवविरचितानि स्वाभाविकानि वा तथा उत्तुङ्गानि गगनाङ्गणालिङ्गीनि शुङ्गाणि शिखराणि तेषामङ्गणान्यजिराणि अधित्यका वा तेषां तासां वा धरणौ भूमौ चरिष्णूः संचरणशीला क्ष्मास्पृशां यात्रिकमानवानां लक्षाः शतसहस्राणि प्रेक्ष्य दृष्ट्वा दृग्गोचरीकृत्य । आकाशस्फ. टिकमणीनां चर्मचक्षरलक्ष्यत्वात्सुराणां चाम्बरचारित्वादेषा घटना ॥
લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતના દેદીપ્યમાન અબ્રસ્ફટિકનાં ઊંચાં શિખરોની ભૂમિ ઉપર ચાલી રહેલા લાખો મનુષ્યોને જોઈને પર્વતની તલાટીમાં રહેલા લેકો કલ્પના કરતા હતા કે જાણે “સ્વેચ્છાપૂર્વક દેવેની શ્રેણી ચાલી રહી છે !' એ કરે છે
मलयगिरिरिवासौ क्वापि काकोदराली
कलितमलयसालैनिर्यदामोदिवातैः । गलदमलमदाम्भःपक्तिसंसिक्तवृक्षेः क्वचिदपि गजयूथैर्विन्ध्यवद्यो विभाति ॥ ४३ ।।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ४३-४४
असौ शत्रुजयाचलः क्वापि कुत्रचन प्रदशे मलय गिरिरिव दक्षिणाचल इव विभाति । 'अथ मलय आषाढो दक्षिणाचलः' इति मलयाद्रिनामानि हैम्याम् । कैः । काकोदराणां भुजगानामालीभिः राजीभिः कलितैरामूलचूल वेष्टितैर्मलयसालेश्चन्दनद्रुमैः । किंभूतैः । निर्यान्तः श्रीखण्डवनखण्डेभ्यो निर्गच्छन्तः प्रसरन्तः आमोदाः परिमला बिद्यन्ते येषु तादृशा वाता वायवो येभ्यस्तैः । अपि पुनः क्वचित्कस्मिंश्चिदपि स्थाने गजयूथैर्मत्तग. जपुञ्जः विन्ध्यवजलबालकशैल इव विभाति । किंभूतैः गजयूथैः । गलन्तीभिः कपोल. पालिभ्योऽविरलप्रवाहैः निष्पतन्तीभिः अमलाभिः अनाविला भिर्मदाम्भसा दानजलानां पङ्क्तिभिर्धारणीभिः संसिक्ताः सम्यक्प्रकारेण उद्यानपालवत्सेकं सिञ्चनं प्रापिता वृक्षा बालसालाः प्रौढपादपा वा यः ।।
શ્લોકાથ
શત્રુંજય પર્વતને કોઈ ભાગ નાગોના સમૂહથી વીંટળાયેલા ચંદનનાં વૃક્ષોથી સુવાસિત બનેલા પવન વડે મલયાચલનું અનુકરણ કરતો હતો ! કરી રહેલા મદજલની ધારાઓથી વૃક્ષે સિંચાયાં છે, તેવા ગજપૂથ દ્વારા વિધ્યપર્વતનું અનુકરણ કરતો હતો ! ૪૩ છે
करिकदनकपदक्रोडलीलायमान
त्रिदिवसदनपाथोनाथपद्माननेव । क्वचन कनकशृङ्गोत्सङ्गरङ्गत्तरङ्गा
वलिललितविलासा कापि कुल्योल्ललास ॥ ४४ ।। यत्र शत्रुजये काप्य निर्दिष्टाभिधाना चतुर्दशसु नदीषु अन्यतमा कापि काचित्कुल्या कल्लोलिनी उल्ललास शोभते स्म । किंभूता कुल्या । कनकस्य काञ्चनमयस्य शृङ्गस्य शिखर स्योत्सङ्गे क्रोडे रङ्गन्ती प्रचलन्ती तरङ्गाणां कल्लोलानामावलिः श्रेणिः तया ललितो मनोज्ञो विलासो विलसनं यस्याः सा । उत्प्रेक्ष्यते-करिणो गजासुरस्य कदनं हननं यस्मादिति कृत्वा शंकरः । 'गजपुष्पपुरानङ्गकालान्धकमखासुहृत् । हरः', तथा 'निग्रन्थनं प्रमथन कदन निबर्हणम्' इति हनननामानि । इदं द्वयमपि हैम्याम् । तस्य शिवस्य कपर्दो जटाजूटः । 'कपर्दस्तु जटाजूट ईश्वरस्य' इत्यपि हैम्याम् । तस्य क्रोडेऽके लीलायमाना लीलया चलन्ती विलसन्ती वा त्रिदिवः स्वर्गस्तत्र तदेव वा सदन गृहं येषां तादृशा देवास्तेषां पाथसां पानीयानां नाथः स्वामी । 'यादःस्रोतोवानंदीशः सरस्वान्' इति हैम्याम् । समुद्रस्तस्य कमलमुखी पत्नी । 'समुद्रदयिताधुन्यौं' इत्यपि हैम्याम् । नदी । एतावता देवनदी गङ्गव स्फुरति स्म ॥
મર્થ કોઈ પ્રદેશમાં, સોનાના શિખરના મધ્યભાગે પ્રસરતા તરંગોની પંક્તિથી મનેહર નદી શેભતી હતી; તે જાણે-“ગજાસુર નામના દૈત્યને પરાભવ કરનાર શંકરની જટામાં રહેલી વસમુદ્રની પત્ની આકાશગંગા ન હોય તેવી શેભતી હતી. ૪૪ છે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ४५-४६]
हीरसौभाग्यम्
.६४९
क्वचन कनकरत्नाधित्यकादीप्रदीप्ति दिनकरकरसङ्गागाहमानां विहायः । सकलकुलगिरीन्द्रान्यः पराभूय भूत्या
कलयति किमु शैलः स्वेन मूते प्रतापम् ॥४५॥ यो विमलाद्रिः क्वचन कवापि प्रदेशे कनकानां काञ्चनानां रत्नानां रक्तपीतमणीनां वा अधित्यका ऊर्श्वभूमिस्तस्या दीप्रां दीपनशीला दीप्ति कान्ति कलयति धत्ते । किंभूतां दीप्तिम् । दिनकरस्य सूर्यस्य कराणां किरणानां सङ्गात्संपर्कादाश्लेषाद्विहाय आकाश गाहमानानां निर्भरं भरन्तीनाम् । गगनमण्डल यावत् प्रसृमराणामित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेसकलान् समग्रान कुलगिरीन्द्रान भूत्या आत्मलक्ष्म्या पराभूय जित्वा शैलो विमलशैलो. ञ्चयः स्वेनात्मना मूर्त तनूमन्तं सकललोकलोचनगोचर तन्मन्दरमेरुकैलाशादिशैलाभिभवोद्भवं प्रतापमिव बिभर्ति ॥
શ્લેકાર્થ શત્રુંજ્ય પર્વતને કોઈ પ્રદેશ સૂર્યનાં કિરણોના સંપર્કથી, આકાશને અવગાહી રહેલી સુવર્ણમય અને રત્નમય ભૂમિની દેદીપ્યમાન કાંતિ ધારણ કરતા હતે; તે જાણે પિતાના વૈભવથી સર્વે કુલપર્વતને પરાભવ કરીને પિતાના દ્વારા મૂર્તિમાન પ્રતાપ ધારણ કરાયો ન હોય! છે ૪પ
बलिनिलयनिकेतैरात्मनः स्थूलभूलै
र्धरणिधरतया यो भूभृतां सार्वभौमः । निखिलजलधिनेमीभारभुनाङ्गभाजो दिशति किमु कृपालुर्विश्रमं भोगिभर्तुः ॥ ४६॥
भूभृतां समस्तपर्वतानां सार्वभौमश्चक्रवर्ती नगाधिराजाभिधानत्वात् शत्रुजयाद्रिः धरणिधरतया भूभृत्त्वेन । उत्प्रेक्ष्यते-भोगिभर्तुः शेषनागस्य विश्रम प्रयासापमोद' किमु दिशति ददातीव । कैः । आत्मनः स्थूलमूलैः पुष्टैः पदैः अधः प्रविष्टप्रदेशैः । किंभूतैः । बलिनिलये पाताले निकेतो निवासो येषाम् । 'पातालमूलकैलाशः' इत्यभिधानत्वाच्च । किंभूतस्य भोगिभर्तुः । निखिला समग्रा या जलधिनेमिः सप्तद्वीपसमुद्रपर्यन्ता पृथिवी तस्या भाग वीवधस्तेन भुग्नं वक्रीभूतमङ्गं वपुर्भजप्तीति तस्य ॥
શ્લોકાથ
પાતાલલેકમાં જેનું મૂલ છે તેવાં પિતાનાં સ્થૂલભૂલથી સમસ્ત પર્વતમાં શવું. हि० सौ० ८२
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १५ श्लो० ४६-४८
જયપર્વત પેાતાની સાર્વભૌમતાને ધારણ કરે છે. કૃપાવંત એવા તે પર્વત, સાતદ્વીપ સમુદ્રપય ́ત પૃથ્વીના ભારથી જેનું શરીર વળી ગયું છે, તે શેષનાગના શ્રમ દૂર કરતા ન હાય! અર્થાત્ જાણે શેષનાગને રાહત આપતા ન હોય! ॥ ૪૬ ૫
गगनगऩयदग्रस्फारकासारफुल्ल
त्कुमुदकुवलयाङ्काद्भृङ्गरिछोलिकाभिः । निशि शशिनमवेक्ष्याधावि मुग्धाभिरूर्ध्व सुरसरिदलिलीलापुण्डरीकभ्रमेण ॥ ४७ ॥
भृङ्गाणां भ्रमराणां रिञ्छोलिकाभिर्देशीभाषया श्रेणीभिर्निशि रात्रौ शशिन शशलाञ्छनं चन्द्रमवेक्ष्य दृष्ट्वा ऊर्ध्वमुच्च गगन' प्रत्यधाधि उड्डीनम | केन । सुराणां देवानां सरिनदी गङ्गा तस्या अलिभिर्मधुपानागतमधुकरैर्युक्त यल्लीलापुण्डरीकं क्रीडाकरणार्ह सिताम्भोज तस्य भ्रमेण भ्रान्त्या । कस्मादधावि । गगने आकाशे गतं प्राप्तं यद्यस्य शत्रुजयस्याग्रमुपरितनशिखरं तस्मिन् स्फारो मनेाज्ञः पानीयपूर्णो यः कासारः पञ्चवर्णचन्द्रि काविकाशिसूर्यविकाशिकमलाकरस्तडागस्तत्र फुल्लतां निशाकरकर संपर्काद्विकस्वरीभवतां कुमुदानां कैरवाणां कुवलयानामुत्पलानामङ्कात्क्रोडात् । किंभूताभिः भृङ्गरिञ्छोलिकाभिः । मुग्धाभिः अज्ञानाभिः सदसद्विवेक विकलाभिर्विचाराचतुराभिः सार्धपशुभिरिव । यदुक्तम'हे मालति म्लायसि किं यदेष चुचुम्ब तुम्बी कुसुम षडङ्घ्रिः । प्राणी चतुर्भिश्चरणैः पशुश्चेत् षडभिरध्यर्धपशुर्न किं स्यात् ॥' इति ॥
શ્લાકા
રાતે ચન્દ્ર જોઈને આકાશગંગામાં રહેલા પુંડરિકકમલની ભ્રાન્તિથી, ગગનચૂખી શિખર ઉપર રહેલા સુંદર સરેાવરનાં ચન્દ્રવિકાસી અને સૂવિકાસી કમલેામાંથી મુગ્ધ ભ્રમરાની પ'કિતએ જાણે ઊંચે દોડાદોડ કરી દીધી. ॥ ૪૭ ।।
विकसितकुसुमाली कर्णिकालीनपीनध्वनदनयनपेयामेय रोलम्बरावः ।
क्वचन रजतशृङ्गे चम्पकद्रुश्चकासे कविरिव कृतवेदोद्गारहंसाधिरूढः ॥ ४८ ॥
क्वचन कुत्रापि शत्रुंजयस्थानकविशेषे रजतशृङ्गे रूप्यशिखरे चम्पकब्रुर्हेमपुष्पपादपः चकासे दिदीपे । किंभूतश्चम्पकद्रुः । विकसितानां विकाशं प्राप्तानां कुसुमानां चम्पकपुपाणामालीनां श्रेणीनां कर्णिकासु बीजकोशेषु लीना मकरन्दपानार्थ मध्ये प्रविश्य निश्च
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ४८-४९]
हीरसौभाग्यम्
६५१
लीभूय स्थितास्तथा पीना यथेच्छाहाराप्राप्त्या पुष्टास्तथा ध्वनन्तः शब्दायमाना गुञ्जारवो जितास्तथा अनयनपेया कर्णिकासु प्रविष्टत्वेन लोचनाभ्यां पातुं योग्याः। अश्या इत्यर्थः । तथा अमेयाः प्रमाणातीता ये रोलम्बास्तेषां रावो गुमगुमायमानध्वनिर्यस्मिन् सः । क इव । कविरिव । यथा धाता चकास्ति । किंभूतः । कृतो निर्मितो वेदानामृक्सामय. जुषामथर्वणानामुद्गार उद्गिरणमुच्चारो येन हंसे सितच्छदे अधिरूढः अध्याश्रितः राज. मरालपृष्टस्थायुकः ॥
કાર્થ શત્રુંજય પર્વતના ચાંદીના શિખર ઉપર રહેલું ચંપકવૃક્ષ શેભે છે. રાજહંસ ઉપર આરૂઢ થયેલા વેદોચ્ચાર કરતા બ્રહ્માની જેમ, વિકસ્વર પુષ્પોની કણિકામાં રસપાન કરવામાં લેપી બનેલા અસંખ્ય બ્રમરોના ગુંજારવનો ધ્વનિ ચંપકવૃક્ષમાં થઈ રહ્યો છે. | ૪૮
स्वकशिखरसरःस्थां भृङ्गरङ्गत्कटाक्षां
विदलितदलनेत्रीं रागमन्तर्दधानाम् । परमसुहृदिवादिः पद्मनी यो विविक्ते
समगमयदभीशुस्वामिना कामिनेव ॥ ४९ ॥ योऽद्रिः शत्रुजयगिरिः परमः सर्वोत्कृष्टः सुहृदिव मित्रमिव पद्मिनी पद्मपरिमा कामिनी कमलिनी च कामिना कामुकेनेव अभीशुस्वामिना ज्योति:पातिना भानुना सम विविक्ते विजने एकान्ते समगमयत्संगमं कारयति स्म । किंभूतां पद्मिनीम् । स्वकस्य शैलसंबन्धिनः शिखरं शृङ्ग निजं वा कूटं तत्र यत्सरः पद्माकरस्तत्र तिष्ठतीति तादृशीम् । 'शिरःस्थाम्' इति पाठे शृङ्गमस्तके जलार्द्रप्रदेशे स्थायिनीम् । स्थलेऽपि पद्मिन्याः संभवो दृश्यते । यथा नैषधे–'ददर्श दूनः स्थलपद्मिनी नलः' इति । तथा चम्पकथायामपि 'उत्फलस्थलपद्माभभवच्चरणभूषिता' इति । पुनः किंभूताम् । भृङ्गा भ्रमरा एव मधकरैः क्रत्या रङ्गन्तः पतिं सूर्य तिर्यसर्पन्तः कटाक्षा अक्षिविकूणितानि यस्याः सा । पुनः किंभूताम् । विदलितानि दलानि पत्राण्येव नेत्रे नयने यस्याः। पुनः किं कुर्वाणाम् । अन्तर्मध्ये पानसे च रागं रक्तिमानमनुरति स्नेह च दधानां बिभ्राणाम् ॥
RAIN શત્રુંજય પર્વત પરમમૈત્રીભાવથી તિપતિ કામુક સૂર્યને પિતાના શિખરના સરોવરમાં રહેલી, પત્રરૂપ નેત્રોને ધારણ કરતી, ભ્રમરરૂપ કટાક્ષોને ફેંકતી તેમજ અંતરમાં રક્તતા (રાગ)ને ધારણ કરતી પદ્મિનીની સાથે જાણે એકાંતમાં સંગમ કરાવતે नडाय ! ।। ४ ।।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १५ श्लो० ५०-५१
विलिखितागनाङ्कप्रस्थकण्ठावलग्नद्विपरिवृढबिम्बलम्बिनक्षत्रमाला |
तरळकलितमुक्तामालिकाशालिशोभां
प्रतिरजनि विधत्ते सिद्धभूभृन्मघोनः ।। ५० ।।
विलिखितो निजाग्रेण धृती गगनस्य नभसः अङ्क उत्सङ्गो येन तादृशं प्रस्थं सानु शिखरं तस्य कण्ठोऽधित्यका तस्य समीपं किंचन शिखाघः प्रदेश उपकण्ठस्तत्रावलग्नं मिलितं यद्विजपरिवृढस्य बिम्बं मण्डलमालम्बते आश्रयते इत्येवंशीला नक्षत्राणामुपलक्षणाद्ग्रहनक्षत्रतारकाणां माला श्रेणी सिद्धनामा भूभृतां पर्वतानां पार्थिवानां च मघोनः पुरंदरस्य प्रतिरजनि निशां निशां प्रति तरलेन नायकेन हारमध्यमणिनां क - लितायाः सहिताया मुक्तामालिकाया हारलतायाः शालिनीं दीपनशीलां शोभां विभूषां विधत्ते करोति ॥
લેાકા
આકાશના મધ્યભાગને જેણે પોતાના અગ્રભાગથી ધારણ કર્યા છે તેવા શિખરાની પાસે રહેલા ચન્દ્રમ'ડલથી યુકત ગ્રહ નક્ષત્રોની પ'કિત, જાણે પ્રત્યેક રાત્રિએ સિદ્ધ ગિરીરૂપ રાજાની ઉજજવલ મૌતિકની માલાની જેમ શેાભા વધારતી હતી. ૫ ૫૦ ૫
अविरलमणिशृङ्गेनैकनाकिद्रुमैश्व त्रिदशमिथुनवृन्दैर्जातरूपश्रिया च । विविधसुरनिकुञ्जः सिद्धसौधैर्नृणां यः
श्लथयति सुरशैलप्रेक्षणोत्कण्ठि चेतः ॥ ५१ ॥
यः शत्रुंजयाद्रिः नृणां भरतक्षेत्रभूचरनराणां सुरशैलस्य मेरो: प्रेक्षणे विलोकने उ कण्ठा औत्सुक्यं विद्यते यस्मिन् तादृशं चेतो मनः श्लथयति शिथिलयति मेरुदर्शनात्कण्ठां श्लथीकरोति । स्वर्णाचलविलेोकनद्दल्लेखविमुखं मानसं सृजतीत्यर्थः । कैः कृत्वा । अविरलान्यनेकानि मणीनाम् । रत्नर्मितानीत्यर्थः । श्रङ्गाणि शिखराणि तैः च पुनः कः । 'नैकैर्नानाप्रकारैलौकिकैः कल्पपारिजातादिपञ्चप्रकारैर्जिनशासनेोक्तमङ्गादिदशप्रकारैर्वा नाकिभिदेवैः स्वक्रीडाकृते छायार्थ वा प्ररेरापितैः द्रुमैवृक्षैः कल्पतरुभिर्वा । च पुनः कैः । त्रिदशानां चतुर्निकायसुराणां मिथुनानां यात्रार्थागतानामधिष्ठातृतया वा स्थायुकानां युगलानां दम्पतीरूपाणां वृन्देः समूहैः । व पुनर्जातया सम्यक्समुत्पन्नया रूपस्य संस्थानविशेषस्य स्वर्णस्य या श्रिया शोभया लक्ष्म्या । च पुनः कैः । विविधा भवनपतिव्यन्तरवैमानिकाः सुरा येषु तादृशेनिकुञ्जः काननैरथ वा विविधा नानाप्रकाराः सुरनि
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ५२-५३ ]
सौभाग्यम्
६५३
कुञ्जा नन्दनवनरूपा देवारामास्तैः । पुनः कैः । सिद्धानां देवविशेषाणां गानरसिकाणां सौधैर्गृहैः सिद्धायतनैश्च ॥
શ્લેાકાથ
છિદ્ર વિનાનાં રત્નેના શિખરે વડે, અનેક પ્રકારના કલ્પવૃક્ષા વડે યાત્રાર્થે આવેલા ધ્રુવયુગલા વડે, સુવણની શેાભા વડે વિવિધ પ્રકારના ઉદ્યોગેા વડે તેમજ સિદ્ધાયતના (દેવમ દિશ) વડે શત્રુ જયપવ ત, ભરતક્ષેત્રનાં મનુષ્યેાની મેરૂપર્યંત જોવાની ઉત્કંઠાને शिथिल ४२तो हतेो ॥ ५१ ॥
क्वचन करटियाना मेखलाशालमानाः कनककटकभाजो वारिमुक्केशपाशाः । विविधमणिविभूषाः पद्मिनी नालबाहा
विकचकुसुमनेत्रा बिम्बदन्तच्छदाश्च ।। ५२ ।।
बहलमलयजन्मामोदिता मञ्जुपादा
गुरुतरकुचकुटाः स्फारमुक्तावलीकाः ।
मदपटुपिकवाचश्चम्पकश्रेणिगौरा
युवतय इव यस्मिन्भूमयो विस्फुरन्ति ।। ५३ ।।
यस्मिन श्री शत्रुंजये युवतयस्तरुण्यः स्त्रिय इव भूमयः पृथिव्यः क्वचन क्वापि प्रदेशे विस्फुरन्ति दीप्यन्ते । भूमयो युवतयश्च किंभूताः । क्वचन कुत्रापि स्थाने करटिनां गलदानजलगजानामित्र च यानं गमनं स्वेच्छया परिभ्रमणं लीलामन्थरगतिश्च यासु यास वा । पुनः किंभूताः । मेखलया गिरिमध्यभागेन स्वर्णमणिवेचितकाञ्च्या च कृत्वा शालमानाः शोभमानाः । पुनः किंभूताः । कनकस्य स्वर्णमयं काञ्चनखनीयुक्तं वा कटके कमपि मध्य प्रदेशविशेषं हेमवलयं च भजन्तीति । पुनः किंभूताः । वारिमुचा शिखरोपरिसंचरजलदेन कृत्वा मेघवच्च केशपाशः कुन्तलहस्तो यासाम् । पुनः किंभूताः । विविधानामनेकप्रकाराणां मणीनां कर्केतनचन्द्रकान्तादीनां रत्नानां विभूषाः शोभा विशिष्टा भूषा अलंकारा यासु वा यासाम् । पुनः किंभूताः । पद्मिनीनां कमलानां नालानि मृणालान्येव तत्तुल्या बाहा भुजा यासाम् । 'पद्मिनी कमलिन्यां कमले प्रधानस्त्रियां च' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूताः । fararनि विकसितानि कुसुमान्येव कुसुमतुल्यानि वा मेत्राणि नयमानि यासाम् । पुनः किंभूताः । बिम्बानि पक्वगोल्हकानि एव तद्वद्वा दन्तच्छदा अधरा यासाम् । पुनः किंभूताः । बहलाः सान्द्राः दृढा वा ये मलयजन्मानः श्रीखण्डतरवः तेषामामोदाः परिमलाः संजाता आसु | पक्षे सान्द्रवदन विलेपनेन सुगन्धीभृताः प्रमोदकलिता वा जाताः । आमादः परिमलः प्रमोदश्च । पुनः किंभूताः । मञ्जवेा मनेाज्ञाः पादाः पर्यन्तपर्वताः खीयाग्यलक्षणेपेताश्चरणाश्च
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ५२-५४
यासाम् । पुनः किंभूताः । गुरुतराण्यभ्रंलिहानि अत्युन्नतानि पर्वतलक्ष्म्याः कुचरूपाणि स्तना एव वा कूटानि शिखराणि यासाम । पुनः किंभूताः। स्फाराः स्फुरन्तः जनगणैः श्रवणराकर्ण्यमाना मुक्ता अनेकानगारकोटीकलितपुण्डरीकगणिद्रविडवालिखिल्लरामशाम्बप्रद्युम्नपाण्ड. वादिका मुक्तात्मानः सिद्धास्तेषामावल्यः श्रेणयो यासु । मुक्ताशब्देन मुक्तात्मानः प्रोच्यन्ते । यदुक्तं चम्पृकथायाम्-'ता एव निवृतिस्थानमहं मन्ये मृगेक्षणाः। मुक्तानामास्पदं येन तासामेव स्तनान्तरम् ॥' इति । 'निर्वृतिर्मोक्षः सुखं च मुक्तानां मौक्तिकानां च' इति तट्टिप्पनके । अस्याद्रेरपि सिद्धक्षेत्राभिधानात् । 'कर्करकर्करेष्वनन्ताः सिद्धाः' इति श्रुतेश्च । पक्षे दीप्यमानमौक्तिकमालाकलिताः । पुनः किंभूताः। मदेन क्षीबतया सुरखेचरप्रक्ररप्रकारोऽपि तत्सर्वर्तुकस्मितयत्सहकारसरसमञ्जरीपुञ्जास्वादोद्धटिताकुण्ठकण्ठकुहरोदितामन्दानन्दान्मदतया वा पटवः प्रगल्भा ये पिकाः कोकिलास्तेषां तद्वद्वाचा मधुरपञ्चमालापललितगिरो यासु यासां वा । पुन: किंभूताः । चम्पकानां विकसितकुसुमपुञ्जपिञ्जरीभूतनुतनहेमपुष्पकत रूणां श्रोणीभिः पङ्क्तिवता गौराः काञ्चनरुचः। 'गौरं तु पीतश्वेतयोः' इत्यनेकार्थः । पीतवर्णाः। युग्मम् ॥
લેકાર્થ
શત્રુંજ્ય પર્વતની ભૂમિ યુવતિની જેમ આચરણ કરતી હતી. યુવતિઓ ગજગામિની હેય. આ પર્વતમાં આમતેમ ઘૂમતા હાથીઓનું ગમનાગમન છે. પર્વતની ભૂમિ મધ્યભાગ રૂપી મેખલા વડે શેભે છે, સુવર્ણનાં મધ્યપ્રદેશરૂપ કડાને ધારણ કરે છે, મેરૂપી જેનાં કેશપાશ છે, વિવિધ જાતનાં રને તેનાં આભૂષણે છે, કમલની મૃણાલ તેના બાહુ છે, વિકસ્વરપત્ર તેનાં નેત્રો છે, બિંબફલ તેના અધર છે, ચંદનવૃક્ષની સુવાસ તેનું વિલેપન છે, પર્વતના છેડા તેના પગ છે, અતિઊંચા શિખરે તેના સ્તન છે, પુંડરિક દ્રાવિડ, વારિખિલ આદિ મુકત અનર્ગારે તેના હાર છે, પટુ કોકિલની વાણી તેને મધુરસ્વર છે, તેમજ ચંપક વૃક્ષની પંકિત તેને ગોરે દેહ છે, આવી રીતે પર્વતની ભૂમિ સ્ત્રીની જેમ શોભતી હતી. એ પર છે ૫૩ છે
विकचकुसुमपीतस्फीतिमज्जातिजातो
परिपरिमललुभ्यल्लोलमत्तालिमाला । खगपरिवृढपृष्ठाधिष्ठितारिष्टदस्योरुपमितिमिह शैलाखण्डलेऽलंचकार ॥ ५४॥
इहास्मिन् शत्रुजयनाम्रि शैलाखण्डले गिरीन्द्रे विफचानि विनिद्राणि कुसुमानि पुष्पाणि यस्मिन् तथा पीतत्वेन स्फीतिमद्दीप्यमानमथ वा पीतं हारिद्रवर्ण काश्चिजातयः श्वेताः काश्चिच्च पीता अपि स्युरिति स्फीतिमत्प्रवर्धमानं यजातीनां मालतीनां जातं वृन्दं
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ३५-३६ ]
सौभाग्यम्
तस्योपरि परिमले सुरभितायां लुभ्यतां लोभं प्राप्नुवतां लालानां चश्चलानां मत्तानां मकरन्दपानेनेात्कटानामलीनां भ्रमराणां माला श्रेणी सा कर्त्री । खगानां परिवृढः पक्षिणां स्वामी नायका गरुडः स्वर्णकायस्तस्य पृष्ठं ततः पश्चिमो भागस्तमधिष्ठितस्य स्थितस्याध्यारूढस्य वा अरिष्टनामासुरस्तस्य दस्योर्वैरिणः कृष्णस्य उपमितिमुपमानमलंचकार भूषितवान् । विष्णोरुपमां प्राप्तवतीत्यर्थः ।
શ્લેાકા
શત્રુજયપવ ત ઉપર પીતવર્ણનાં વિકસ્વર પુષ્પોના સમૂહમાં રસપાન કરવામાં લેાલુપી બનેલા ભ્રમરાની પકિત, ગરૂડ ઉપર આરૂઢ થયેલા વિષ્ણુની જેમ શાભાને ધારણ કરતી હતી. ૫ ૫૪ ।।
लिखितसुरपथाङ्कप्रस्थपुञ्जप्ररोहन्मसृणसरसघासग्रासवृत्तिं सृजन्तः । क्षुधितमृगतुरङ्गाः खेदयन्ति स्म नक्तंदिनमिदमुपरिष्टात्संचरच्चन्द्रसूर्यौ ॥ ५५ ॥
६५५
क्षुधिता नक्तंदिनाविश्रान्तिपरिभ्रमणप्रादुर्भावद्वभुक्षाक्षामकुक्षयः मृगश्चन्द्रोत्सङ्गतकुरङ्गस्तुरङ्गाः सूर्यरथरथ्याश्वाः कर्तारः नक्तंदिनं रात्रौ दिवा च इदमुपरिष्टाद्विमलाचलेोपरिप्रदेशे संचरन्तौ प्रचलन्तौ चन्द्रसूर्यो शशिभास्करौ प्रति कर्मणी खेदयन्ति विषादमापादयन्ति । दुःखीकुर्वन्तीत्यर्थः । किं कुर्वन्तः । लिखितो निघृष्टः सुरपथस्याकाशस्य अङ्कः क्रोडेो हृदयं येन तादृशो यः प्रस्थानां सानूनां पुञ्जः तत्र प्ररोहन्त्युद्गच्छन्तस्तथा मसृणाश्चिक्कणाः सुकुमारास्तथा सरसाः सान्द्राः स्नेहलाः सुस्वादा वा ये घासास्तृणानि तेषां ग्रासैः कषनैर्वृत्तिमाजीविका प्राणाधारं सृजन्तः कुर्वन्तः ।
શ્લેાકાથ
રાત અને દિવસ શત્રુંજય પર્વત ઉપર પટન કરતા ચન્દ્ર અને સૂર્યનાં ક્ષુધાतुर जनेला भृग (यन्द्रमां रहेतेो) भने अश्वो (सूर्यना सात घोडा ) मेह पामता इता; તેથી આકાશને સ્પશીને રહેલાં શિખર ઉપર ઊગેલા મુલાયમ અને સ્નિગ્ધ ઘાસ વડે પેાતાની આજીવિકા કરતા હતા. ।। ૧૫ ।
क्वचन कनकशृङ्गे रङ्गिभृङ्गानुषङ्गिक्षरदमितमरन्दस्पन्दसंदोहसान्द्र । |
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
.६५६
[ सर्ग १५ श्लो० ३६-३८
सौभाग्यम्
अलभत वयसीत्वं जृम्भाणा तमालालिरिह यमुनाया भास्वदङ्के स्थिताया ॥ ५६ ॥
इह शत्रुंजयाद्रौ क्वचन कुत्रचन स्थानके कस्मिन्नपि वा कनकशृङ्गे सुवर्ण शिखरे जम्भमाणा विकसन्ती तमालानां तापिच्छद्रुमाणामावलिः श्रेणी भास्वदङ्के सूर्योत्सङ्गे स्थितायाः पितुः सवितुरुत्सङ्गे खेलन्त्या यमुनाया यमभगिन्या नद्याः वयसीत्वं सखीभावमलभत प्राप्नोति स्म । किंभूता । रङ्गो रङ्गणं पर्यटनम् । 'अगिरगिलगि गत्यर्थाः' इत्ययं धातुः । तथा रञ्जनं रङ्गो रागः । 'रज्ञ्ज रागे' इत्यस्य प्रयोगश्च विद्यते । येषां रङ्गिणस्तेषां भृङ्गाणां भ्रमराणामनुषङ्ग सङ्गो विद्यते येषु तादृशाः क्षरन्तो निःसरन्तोऽमिता मानातीता ये मरन्दा मधूनि त एष स्पन्दा रसास्तेषां संदोहा राशयस्तैः सान्द्रा नीरन्ध्रा पूर्णा ॥
શ્લેાકા
રાગી ભ્રમરેાના સંગવાળી અને જીવી રહેલા રસના પ્રવાહેાથી પૂણ સુવણુ શિખર ઉપર રહેલાં તમાલવૃક્ષાની પંકિત પોતાના પિતા સૂર્યના ઉત્સંગમાં ક્રીડા કરી રહેલી યમુના જેવું આચરણ કરતી હતી. ॥ ૫૬ ॥
मरकतकटकाङ्कस्फाटिकानुच्च कूटोदरविदलित पुष्पप्रस्फुरच्चम्पकद्रुः । नरकदम नामी पुण्डरीकाङ्कनिर्य
जलजतनुजलीलामाल लम्बे कदम्बे ॥ ५७ ॥
कदम्बे शत्रुंजयाचले मरकतानाश्मगर्भमणीनां कटकस्य क्वापि नीलरत्ननिर्मितगिरिनितम्बस्याद्रिमध्यभागस्य अङ्कः क्रोडस्तत्र स्फाटिकं स्फटिकमणिसंबन्धि यदनुज्ञ्चं नात्युन्नतं नात्तुङ्गम् । लघु इत्यर्थः । कूटं शिचरं किंचिदुच्श्व गिरिप्रदेशस्तस्योदरे मध्ये गर्भे वा विदलितैर्विनिद्रीभूतैः पुष्पैः कुसुमैः प्रस्फुरद्दीप्यमानश्चम्पक दुर्हमपुष्पकपादपः कर्ता । नरकनाम्रो ऽसुरस्य दमनो हन्ता नारायणस्तस्य नाभ्यां तुन्दकूपिकायां यत्पुण्डरीकं श्वेताम्भोज' तस्याङ्गात् हृदयाल | उदरादित्यर्थः । निर्यतो निर्गच्छतो जलजतनुजस्य कमलभुवा ब्रह्मणो लीलां विलासमाललम्बे आश्रयते स्म । इति गर्भितापमा ||
श्लोकार्थ
શત્રુંજયપર્વત ઉપર મરકતમણીનાં મોટા શિખરનાં મધ્યભાગમાં રહેલાં સ્ફટિકરત્નાના નાના શિખરોમાં રહેલું વિકસિત પુષ્પોથી શેાભતું ચંપકવૃક્ષ, વિષ્ણુની નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા પુંડરિક કમલમાંથી નીકળતા બ્રહ્માની લીલા ધારણ કરતું હતું. ॥ પ૭૫
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ५८-५९ ] हीरसौभाग्यम्
रसिककरिविलेालत्कर्णतालौघतूरध्वनिमधुकरराजीगुञ्जितेोदात्तगीतौ । कचिदिह गुरुव प्रेरिता मारुतेन स्त्रिय इव वनवल्लयः पत्रहस्ता अनृत्यन् ।। ५८ ॥
६५७
इह श्रीसिद्धशैले क्वचित् कुत्रापि प्रदेशे स्त्रियो नृत्यकृत्कामिन्यो नर्तक्य इव वनवल्लयः काननोद्गतलता अनृत्यन् नृत्यन्ति स्म । किंभूताः । मारुतेन वायुना प्रेरिताश्चपलीकृताः । उत्प्रेक्ष्यते - गुरुणेव । यथा नाटकाचार्येण सूत्रधारेण प्रेरिताः प्रवर्तितास्ताण्डवकारिकाः पात्राणि नृत्यन्ति । किंभूतानि । पत्राणि पर्णान्येव पवनचञ्चलत्वात् हस्तकाः पाणिविक्षेपा यासां ताः । नृत्यन्ति कस्यां सत्याम् । रसिकाः स्वैर स्ववशाभिर्वनद्रुमेषु सल्लकीकाननेषु क्रीडारसकल्लोलितचेतसा ये करिणो गजेन्द्राः तेषां सशब्दं चञ्चलीभवतामितस्ततः संजाय● मानानां कर्णतालानां श्रोत्रपत्राणाम् । 'उषसि गजयूथकर्णतालैः' इति रघुवंशे । ओघाः समूहास्त एव तूराणां वादित्राणां ध्वनयो निर्घोषास्तथा मधुकराणां विकसितकुसुमारविन्दवृन्दमकरन्दबिन्दुमदान्मदबन्धुरगन्धसिन्धुरकपोलस्थल गलन्मदेादकपानमेदुरीभूतानां भ्रमराणां गुञ्जितानि गुजारवा एव उदात्ता मनोज्ञा गीतिर्गानं तस्यां सत्याम् ||
શ્લેાકા
સિદ્ધગિરિના કોઈ ભાગમાં, જગલની વેલેા સૂત્રધાર જેવા પવન વડે પ્રેરાઈને જાણે ન કીની જેમ નૃત્ય કરતી હતી ! વનવિહારી રસિક હાથીઓના ચપલકણુ તાલનાં સમૂહરૂપ વાજિંત્રનેા જેમાં ધ્વનિ છે, ભ્રમરોની પંક્તિના ગુજારવરૂપ જેમાં સુંદર ગીત છે, અને પત્ર ( પાંદડાં) રૂપ હાથના જેમાં હાવભાવ છે, તેવા પ્રકારની વેલડીએ જાણે નૃત્યને વિસ્તારતી હતી. ।। ૫૮૫
लुलितगगनगङ्गासीक सारवन्तः स्मिततरुवनमालामन्दमान्दोलयन्तः । विकचकुसुभपद्मामाद मेदस्विनेा यं
प्रभुभव पवमानाः सेवकाः शीलयन्ति ॥ ५९ ॥
पवमाना मारुताः यं पुण्डरीकाचलं शीलयन्ति । के इव । सेवका इव । यथा अनुचराः प्रभु स्वामिन सेवन्ते । वायुविधा वर्ण्यते । शीता मन्दः सुरभिश्च । तदेव त्रैविध्य दर्शयति- किंभृताः पवमानाः । लुलिताः पवनवेगेनान्दोलिता अतिचपलीकृता या गगनस्य गगनवर्तिनी वा आकाशे प्रवहमाना भूमिगतवत् या गङ्गा सिद्धधुनी देवनदी तस्याः सीकराणां जलकणानामासारो वेगवती वृष्टिर्विद्यते येषु । इति शीतलत्वम् । पुनः किंभृताः । हि सौ० ८३
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ५९-६१
स्मिता विनिद्रोस्तरको द्रुमा येषु तादृशानि वनानि काननानि तेषां मालाः श्रोणीः मन्द शनैः शनैरान्दोलयन्तस्तरलीकुर्वन्तः। इति मन्दत्वम् । पुनः किंभूताः । विकचानां विकसि. तानां कुसुमानां विविधजातीयतरुपुष्पाणां तथा पदमानां कमलानां वा मोदैः परिमलै मेद: स्विनः पुष्टाः । इति सुरभित्वम् ॥
શ્લોકાઈ
પવન પણ સિદ્ધગિરિની સેવકની જેમ સેવા કરે છે. જેમાં પવન વડે ચપલ બનેલા આકાશગંગાનાં જલકણ છે, (શીતલ), જેમાં વિકસ્વર વૃક્ષોની પંક્તિઓનું મંદ મંદ माहासन , (मह), २ (१४२१२ पुष्पानी सुपासथी पुष्ट छ (सुरलि), मा शत શીતલ, મંદ અને સુગંધી એમ ત્રણે પ્રકારે પવન જાણે સેવા કરતે ન હોય. ૫૯
प्रतिशिखरममुष्मिनिःसरनिर्झरौधा
असुरसुरपुरंध्रीकेलिनीरन्ध्रनीराः। नभसि निरवलम्बप्रस्खलनाकिनद्याः
शतश इव भवन्तो वाःप्रवाहाः स्फुरन्ति ॥ ६०॥ जमुष्मिन् सिद्धपर्वते प्रतिशिखर निखिलशिखरेभ्यो निःसरन्तो निर्गच्छन्तो ये निराणामोघाः संघाताः स्फुरन्ति दीप्यन्ते । विभान्तीत्यर्थः । किंभूताः । असुराणां पातालवासिनो सुराणां स्वर्गगेहानां पुर ध्यः कामिन्यस्ताभिः केलिभिः जलविलासः कृत्वा नीरन्ध्र निर्भरं भूत नीर पानीय येषु ते । उत्प्रेक्ष्यते-निर्गतः अवलम्ब आश्रयण यस्मात्तादृशे नभसि आकाशे निराधारत्वेन प्रस्खलन्त्या प्रकर्षेण स्खलित्वा निष्पतत्या नाकिनद्याः स्वर्गिगङ्गायाः शतशः शतसहस्रसंख्याका भवन्तः वाम्प्रवाहाः पयःपूरा इव ॥
શ્લેકાર્થ સિદ્ધગિરિના પ્રત્યેક શિખરમાંથી નીકળતાં, દેવ દાનવની સ્ત્રીઓની જલક્રીડાથી નીરંદ્ર જલવાળાં ઝરણુઓ શેતાં હતાં. જાણે નિરાલંબન આકાશમાં નિરાધારપણે ચાલવાથી ખલના પામેલી આકાશગંગાના જાણે હજારો જલપ્રવાહે ન હોય! છે ૬૦
स्कटिकघटनमन्तः पद्मरागप्रगल्भं
मरकतमयश, निझरै राजमानम् । कलितकलबलाकाकालिकीवारिधार ध्वनिजितमिव सावं शीलदभ्रं बभासे ॥ ६१ ॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ६१-६२]
हीरसौभाग्यम्
६५९
क्वचित्कस्मिन्नपि गिरेः प्रदेशे मरकतानि अश्मगर्भा नीलमणय एव रूपं यस्य इन्द्रनीलरत्नघटितं शृङ्ग शिखरं बभासे शुशुभे । किंभूतं श्रृङ्गम् । स्फटिकानां क्षीरतल. स्फटिकरत्नानां घटना रचना यत्र तत् । पुनः किंभूतम् । अन्तर्मध्ये क्वापि स्थाने पदमरागा अरुणमणयस्तैः प्रगल्भ पटुशोभम् । पुनः किंभूतम् । निर्झरैनिःसरन्नीरधा. राधोरणीभी राजमानम् । उत्प्रेक्ष्यते-ध्वनिना गम्भीरशब्देन जितमभिभूत सत्सावं ऋषभदेवं शीलत् सेवमानभ्रं मेघ इव । 'मेघगम्भीरघोषत्वम्' इति हैम्याम् । किंभूतमभ्रम् । कलिता धृता कला मनोज्ञा बलाका बलाकां गता । मेघसमये हि बलकानां गर्भाधान जायते । अत एव मेघदूतकाव्ये प्रोक्तम्-'गर्भाधानक्षणपरिचयात्खे भवन्त बलाकाः सेविष्यन्ते' इति । तथा वर्षासु बका नीडवृक्षादावेवोपविश्य तिष्ठन्ति, बलाकानां तेषां भक्ष्यमानीय ददते । 'बगला पावसवइठा' इति लोकवृत्तावपि शृयते प्रसिद्धिः। तस्माद्वलाकापदापादानम् । तथा आकालिकी विद्युत् । तथा वारिधारा जलवृष्टयो येन ॥
શ્લોકાર્ધ પર્વતના કોઈ ભાગમાં સ્ફટિક રનની રચનાવાળું, મધ્યમાં પદ્યરાગ મણિઓથી સુશોભિત અને પવિત્ર ઝરણાઓવાળું નીલમણિનું શિખર શુભતું હતું. જાણે સુંદર બગલા, વિદ્યુત અને જલ વૃષ્ટિવાળો મેઘ, ભગવાનના ગંભીર સ્વરથી પરાભવ પામીને શ્રીવૃષભદેવની ઉપાસના કરતે ન હોય! ! ૬૧ છે
क्वचिदपि रुचिचिञ्चत्पद्मरागप्रगल्भं
मरकतमणिचङ्गोजुङ्गशृङ्गं चकासे । विजितऋषभभ; धीरगम्भीररावै
स्तप इव तनुतेऽस्मिंस्तत्तुलाप्त्यै तडित्त्वान् ॥ ६२ ॥ 'क्वचिदपि कुत्रापि स्थाने शत्रुजयपर्वतोपरिभूमौ मरकतमणीनां महेन्द्रनीलरत्नानां चङ्गं प्रधानं मरकतमाणिक्यैर्वा चङ्गं चारु तथोत्तुङ्गभ्रंलिमहं शृङ्गं चकासे दीप्यते स्म । किंभूतम् । रुचिभिनिर्यज्ज्योतिःपुजैश्चञ्चद्भिर्दीप्यमानैः पद्मरागैः लक्ष्मीपुष्परत्नैः प्रगल्भं भ्राजमानम् । उत्प्रेक्ष्यते-ऋषभभर्चा विमलाचलकमलालंकारहारेण श्रीवृषभदेवस्वामिना आदिनाथेन धीरैरभङ्गाघुघुरैः गम्भीरैर्मन्द्रः मध्यमानपाथीनाथनि?षानुकारिभिः रावैः स्वशब्दैः जितः पराभूतः सन् तडित्त्वान् विद्युबलयालंकृतो जलधरस्तेषां जैनधीरगम्भीररावाणां तुलायाः सादृश्यस्य आप्त्यै प्राप्त्य किं तपस्तनुते उपवासादिकष्ट करातीव ॥
रोथ
શત્રુંજ્ય પર્વતના કોઈ સ્થાનમાં પદ્મરાગ મણિઓથી રચિત ભવ્ય મરકત મણિનું ગગનચુંબી શિખર શેભે છે; જાણે શ્રી ઋષભદેવના ધીર ગંભીર અવાજથી પરાભવ પામેલે મેઘ તેની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવા માટે તપશ્ચર્યા કરતા ન હોય! છે ૬૨ |
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
६६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ६३-६४
चपलशफरनेत्रा बन्धुरावर्तनाभी
मधुपपटलकैश्या मानसावासहासाः। कनककमलगौर्यों वीचिमालावलीकाः
स्त्रिय इव रसभाजो भूभृतापा ध्रियन्ते ।। ६३ ॥ भूभृता शत्रुजयाद्रिणा स्त्रियो वध्व इव आपो जलानि ध्रियन्ते । किंभूता आपः स्त्रियश्च । चपलाश्रश्चलाः शफरा मत्स्या एव तद्वद्वा नेत्राणि नयनानि यासाम् । तथा बन्धुरो मनोज्ञ आवर्ता दक्षिणावर्ती भ्रमिविशेषः पयसां भ्रमो भ्रमणं यासां तादृश्यो नाभ्यो मध्यं तुन्द. कूपिकाश्च यासां तथा मधुपानां भ्रमराणां पटलानि मण्डलानि एव तबद्वा कैश्यं केशानां समूहो यासाम् । पश्चात्कर्मधारयः। पुनः किंभूताः। मानसावासा हंसास्त एव तद्वद्वा विशदा हासा यासाम् । पुनः किंभूताः । कनकस्य स्वर्णस्य कमलानि तैस्तद्वद्वा गौर्यः गौराङ्गयः । पुनः किंभूताः। वीचीनां कल्लोलानां माला श्रेणी सेव तद्वद्वा वली उदरे मांससंकोचलक्षणा यासाम् । पुनः किंभूताः। रसं जलं श्रृङ्गारादिकं च भजन्ते इति रसभाजः।।
કાથ
સ્ત્રીઓની જેમ શત્રુંજય પર્વતે જલવહન કર્યું. ચપલ મસ્યરૂપ નેત્રોવાળી, મનહર જલના આવર્તરૂપ નાભિવાળી, ભ્રમરના સમૂહરૂપ, કેશપાશવાળી, રાજહંસ રૂપ હાસ્યવાળી, સુવર્ણના કમલરૂપ ગૌર અંગવાળી, ઉદર ઉપર કોલેની શ્રેણીરૂપ દ્વિવલીવાળી, અને જલરૂપ શંગાર આદિ રસવાળી, સ્ત્રીઓની જેમ શત્રુંજય પર્વત જલને धारण ४२ छ. ॥ ६॥
क्वचन जिनगृहान्तर्दह्यमानागुरुभ्यः प्रसरदमरमार्गप्रस्फुरद्वायुवाहम् ।। सजलजलदबुध्द्या वीक्ष्य बप्पीहबालाः कृतपटुचटुबाचो यत्र धावन्ति मुग्धाः
॥६४ ॥
यत्र शत्रुजये क्वचन कुत्रचन प्रदेशेषु मुग्धा अज्ञाना बप्पीहानां चातकानां बालाः शिशवः अङ्गना वा सजलानां पानीयपूर्णानां जलदानां मेघानां बुध्या धिया भ्रान्त्या वा धावन्ति संमुखं पार्श्व वा यान्ति । किंभूताः । कृता विहिताः पटवः प्रवणाचटवः प्रियप्राया वाचा वाण्या यैर्याभिर्वा । किं कृत्वा । जिनगृहाणां जैनप्रासादानामन्तर्मध्ये दह्यमाना भगवत्पुरो धूपोत्क्षेपणार्थ धूपाधानाग्नौ प्रज्वाल्यमानाः। उत्क्षिप्यमाना इत्यर्थः । ये अगुरवः काकतुण्डास्तेभ्यः प्रसरन्तं विस्तरन्तं तथा अमरमार्गे आकाशे प्रस्फुरन्तमित स्ततो भूत्वा दशदिग्गृहाङ्गहानि व्याप्नुवन्तं वायुवाहं धूमं वीक्ष्य दृष्ट्वा ॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ६४-६६]
हीरसौभाग्यम्
६६१
શ્લોકાઈ શત્રુંજ્ય પર્વતના કેઈ જિન મંદિરમાં ઉખેવાતા ધૂપદાનમાંથી પસાર પામી આકાશ માર્ગમાં ફેલાયેલા ધુમાડાને જોઈને જલ વડે પરિપૂર્ણ મેઘની ભ્રાન્તિથી મુગ્ધ બાલ બપૈયાઓ (ચાતકે) ચટપટુ શબ્દ કરતા અર્થાત કેમલ શબ્દ કરતા આમ તેમ होही ४२ता उता. ॥ १४ ॥
स्वकरनिकरसङ्गश्चोतदिन्दूपलाम्भो
भरमिदमचलोच्चरत्नशृङ्गादगृहीत्वा । स्वयममृतमरीचिमण्यतः कैरवाणां किमु दिशति तमेव प्रश्रिपीयूषदम्भात् ॥ ६५ ॥
अमतमा
अमतमरीचिश्चन्द्रः कैरवाणां स्वबन्धुकुमुदानां मैत्र्यतः परस्परसंख्यात् प्रश्नीनां पीयूषस्य कान्तिद्वारा अमृतस्य प्रनिरूपस्य पीयूषस्य वा दम्भात्कपटात् तमेव चन्द्रकान्ताम्भोभरमेव स्वयमात्मना दिशति ददातीव । किं कृत्वा । इदमचलस्य अस्य शत्रुजयोद्रेरुञ्चः ऊर्ध्वमधिकायां यद्रत्नानां चन्द्रकान्तकतनादिमणीनां शंङ्ग शिखरं तस्मात्स्वस्य कराः किरणास्तेषां निकरो राशिस्तस्य सङ्गः संपर्कस्तेन श्चोतन्तः क्षरन्तो गलन्तो ये इन्दूपलाश्चन्द्रकान्तमणयस्तेषामम्भाभरं जलपटलं गृहीत्वा आदाय ॥
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતના ચન્દ્રકાન્ત મણિનાં ઊંચા શિખર ઉપરથી પિતાનાં કિરણે દ્વારા આવી રહેલા જલસમૂહને ગ્રહણ કરીને, ચન્દ્ર સ્વયં મૈિત્રીભાવે કૈરને અમૃતના બહાને જલસમૂહ જાણે આપતા હતા. એ ૬૫
यस्मिन्नुरोद्वयसनिःसृतसिन्धुरङ्क
क्रीडन्सुरासुरपुरंध्रिपयोधराणाम् । कस्तूरिकामलयजद्रवसान्द्रपूरा रेजे यमीसलिलसंबलितेव गङ्गा ॥६६॥
यस्मिन् शत्रुजयाद्रौ उरोद्वयसंहृदयप्रमाणं निःसृता निर्गता सिन्धुनदी यस्या यमु. नायाः सलिलैः संवलिता मिश्रितजला गनेव रेजे विभाति स्म । किंभूता सिन्धुः। अथे जलोत्सने क्रीडन्तीनां जलकेलिं कुर्वाणानां सुराणां देवानामसुराणां दानवानां पातालवासिनां प्रथमनिकायभवनयतिनिर्जराणां वा पुरंध्रीणां वधूनां पयोधराणां विविधपत्रलताकलितस्त
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
CATEGana
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ६६-६८
नकलशानां कस्तूरिकाणां गन्धधूलीनां मलयजन्मनां चन्दनानां द्रवैः जम्बालिनीजलसङ्गात्प: सान्द्रं करम्बित पूर जलप्रवाहो यस्याः॥
કાર્ય
શત્રુંજય પર્વતની મધ્યમાંથી નીકળતી નદી, પિતાની મધ્યમાં કીડા કરી રહેલી દેવદાનની સ્ત્રીઓનાં વક્ષસ્થલ ઉપર વિલેપન કરાવેલા કસ્તુરી અને ચંદનના પ્રવાહીથી વ્યાપ્ત જલપ્રવાહવાળી થઈ સતી યમુનાનાં જલ વડે મિશ્રિત ગંગાના પ્રવાહની જેમ शभिती ती. ॥१६॥
यत्रोन्मदैः परिणतैर्हरितां करीन्द्र
रुत्खातगैरिकभरैर्नभसि भ्रमद्भिः। संध्याधियेव गलितावधिबेलमत्र विशान्तिमाप न महानटनाटयरङ्गः ।। ६७ ॥
__ अत्र जगति महानटस्य शंभो ट्यरङ्गः नाटकस्य रङ्गः स्नेहक्रीडा गलितो निर्गतोऽव. धिः सीमा यत्र तादृग्वेला वारः । काल इत्यर्थः। निरवधिसमयं यावत् । 'शंभोर्मा बत सांध्यवेलनटनं भाजि व्रतं वाक्' इति नैषधे । विश्रान्ति विधममाप लेभे । न नाटकरणाद्विररामेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-संध्याधिया पितृसभ्रमेणेव । कैः कृत्वा । यत्र शत्रुजये हरितां दिशां करीन्द्रः गजराजैः । दिग्गजैरित्यर्थः । उत्खातस्तटाघातक्रियायां दत्तमुसलैरुत्पाद्य क्षिप्तैः गैरिकानां धातूनां भरैः प्रकरैः। किंभूतैः करीन्द्रः । उन्मदैः क्षीबतयोद्धतीभूतैः । पुन: किंभूतैः । परिणतस्तिर्यक्प्रवादिषु प्रदत्तप्रहारः । भरैः किं कुर्वद्भिः । नभसि आकाशे अमद्भिः पर्यटद्भिः । विस्तरद्भिरित्यर्थः ।।
પ્લેકાર્થ
શત્રુંજયની દિશાઓના મન્મત્ત અને દંતપ્રહારોથી પરિણત દિગ્ગજો, ગરિક ધાતુ (લાલ માટી)ને ઉખેડીને તેને સમૂહ આકાશમાં ઉછાળવાથી સંધ્યા સમયની જાતિથી મહાનટ (ઈશ્વર)ને નાટચરંગ નિરવધિ બની ગયો ! અર્થાત વિરામ પામ્યું નહીં. ૬૭
यस्मिन्ननन्यमणिधोरणिक्लप्ततुङ्ग
शृङ्गाङ्गणैर्दलितसंतमसप्रचारैः। पूषा मयूखमुषितोनसहस्रलक्ष्मीः खद्योतपोत इव किंचिदधत्त शोभाम् ॥ ६८ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्म १५ श्लो० ६८-६९]
हीरसौभाग्यम्
यस्मिन शत्रुजये विमलाचलोपरि वर्तमानः पूषा सूर्यः खद्योतो ज्योतिरिक्षणः 'खजऊ' इति लोकप्रसिद्धः । तस्य पोतो बालकः खद्योत एव शिशुः तहत्किचिकिमपि स्वल्पमात्रां शोभामधत्त दधाति स्म । किंभूतः । पूषा मुषिता आच्छिध गृहीता उस्राणां किरणानां सहस्र दशशती तस्य लक्ष्मी: श्रीर्यस्य । कैः । अनन्याभिरसाधारणाभिः मणीनां नानाविधरत्नानां धोरणीभिः श्रेणीभिः क्लुप्तानि घटितानि तथा तुङ्गान्यभ्रंकषाणि श्रङ्गाणि शिखराणि तेषामणरजिरैः। सदभृमीभिरित्यर्थः। किंभूतः। दलितो व्यापादितः संतमसानामन्धकाराणां प्रचार प्रसारो यः॥
શ્લોકાર્થ
વિમલાચલ પર્વત ઉપર જેથી અંધકાર સમૂહ નાશ કરાવે છે તે અમૂલ્ય રનની પંક્તિ વડે નિર્માણ કરાયેલા ગગનચુંબી શિખરનાં આંગણાએ જેનાં હજાર કિરણોની લક્ષ્મીનું હરણ કર્યું છે તે સૂર્ય બાલખતની જેમ કંઈક જ પ્રકાશ ધારણ કરનાર બન્યા. ૫ ૬૮
अहोरात्रस्थास्नूदयदमितभास्वद्भमकरी मणीशृङ्गश्रेणी हततमसमभ्राध्वपथिकीम् । विलोक्यैतत्पद्माकरकमलिनीराजिरनिशं
गलभिद्रामुद्रां कलयति समुद्बोधकमलाम् ॥ ६९॥ एतस्य शत्रुजयाद्रेः पद्माकराणां कमलमण्डलशालिसरसां कमलिनीनां राजीविनीनां राजिरनिशं निरन्तरं नक्तंदिनमपि समुद्बोधस्य सम्यग्विकाशस्य कमलां लक्ष्मी कलयति धत्ते । किंभूतां कमलाम् । गलन्ती निर्यान्ती निद्रासंकोचलक्षणा तन्द्रा तस्या मुद्रा मुद्रणं स्वापावस्था यस्याः सा ताम् । किं कृत्वा । मणीनामाभंकरप्रभंकरादीनां माणिक्यानाम् । देदीप्यमानमणिमयानामित्यर्थः । शङाणां शिखराणां श्रेणी धोरणी विलोक्य दृष्टा । किंभृताम् । अहोरात्रं दिवसे निशायां च निरवधिसमय यावन्नित्य स्थास्मृनां वसनशीलानां तथा उदयतामभ्युद्गमं भजतां तथा अमितानां प्रमाणरहितानां संख्यातीतानां भास्वतां भास्कराणां भ्रमकरी भ्रान्ति विधायिकाम् । पुनः किंभूताम् । हतानि ध्वस्तानि गले गृहीत्वा निष्काशितानि तमांसि ध्वान्तानि यया ताम् । पुनः किंभूताम् । अभ्राणां मेघानामध्वना मार्गस्य गगनपद्धतेर्वा पथिकी पान्थीम् । अभ्रंकषामित्यर्थः । 'अभ्र व्योमपयोदयोः' इत्यनेकार्थः ।।
શ્લોકાઈ
રાત ને દિવસે ઉદય પામતી સૂર્યની બ્રાનિત કરાવનારી અને અંધકારને નાશ કરનારી ગગનનંબી રત્નમય શિખરની શ્રેણી જોઈને, શત્રુંજયના સરેવરમાં રહેલી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ६९-७१
કમલેની પંકિત સંકેચરૂપ નિદ્રાવસ્થાને ત્યાગ કરીને વિકાસરૂપ જાગ્રત અવસ્થાને નિરંતર પ્રાપ્ત કરનારી બની. છે ૬૯
यस्मिन्नद्वहता कनीमिब लतां यूनेव भूमीरुहा स्वामोदैः स्वजनैरिव स्मितसुमैः पारिवोद्यन्मधु । प्रीत्या भोजयितुं वराशनमिवानेके द्विरेफाः समं । स्त्रीभिर्नागरिका इवोन्नततयामन्त्र्यन्त मन्यामहे ॥ ७० ॥
यस्मिन् शत्रजये यूनेव तरुणेनेव भूमीरुहा विनिद्रद्रुमेण अथ च भूमीजन्मना व्यव. हारिणा नागरिकाः पौरजना इव अनेके बहवो द्विरेफा भ्रमरा भृङ्गाः आमन्त्र्यन्त आकार्यन्त । कथम । समं सार्धम् । काभिः। स्त्रीभिः नागरीभिरिव भ्रमरीभिः सह । कया। उन्नततया महत्त्वेन उच्च शिरस्त्वेन महातरुत्वेन अथ महाव्यवहारारित्वेन चेत्यत्राय हेतुः। कैः कृत्वा आहूयन्ते स्म । आमोदैः परिमलैः। कैरिव । स्वजनैरिव स्वगोत्रजातैरिव । भूमीरुहा किं कृर्वता । उद्वहता उत्प्राबल्येन वहता बिभ्रता अङ्गीकृर्वता षण्णामपि ऋतूनां सर्वदा तत्राद्रौ स्थायुकत्वेन पाणिग्रहणं कुर्वता च । काम् । लतां वनवल्लीम् । कामिव । कनीमिव कुमारिकामिव । किमर्थमामन्त्र्यन्त । भोजयितुं भोजनं कारयितुम् । कया । प्रीत्या । स्वोत्सङ्गस्नेहेन स्थायुकत्वेन किं कर्मतापन्नम् । उद्यन्मधु प्रकटीभवन्मकरन्दम् । किमिव । वराशन मिव षड्रससरसीकृतप्रधानभोज्यास्वाद्यलेह्यचोष्यभोजनमिव । कैः । स्मितैः विकसितैः कसमैः पुष्पैः । कैरिव । पात्ररिव स्वर्णाधमत्रैरिव ।
શ્લેકાર્થ
કેઈ વ્યાવહારી જેમ યુવાન પુરુષની સાથે પોતાની કન્યાનાં પાણિગ્રહણ કરાવવાના સમયે, સ્ત્રી સહિત નાગરિકેને પ્રીતિભેજન માટે આમંત્રણ આપે, તેમ વિકસ્વર વૃક્ષ સાથે લતારૂપ કન્યાનાં પાણિગ્રહણ સમયે, પોતાના પરિમલરૂપરૂપી સ્વજને વડે વિકસિત પુપરૂપ સુવર્ણ પાત્રમાં મકરંદરૂપી શ્રેષ્ઠ રસનું પ્રેમપૂર્વક ભજન કરવા માટે મારીઓ સહિત ભ્રમરોને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. જે ૭૦ છે
सिन्धः सुता इव पिता त्वरमाणभावाः
प्रोत्कष्ठिताः प्रदधती: सरसीजभूषाः । प्रास्थापयत्प्रति पतिं जलधि तरङ्गैः
सत्राङ्गरक्षकभटैरिव सिद्धशैलः ॥ ७१ ॥ सिद्धशैलः श्रीशजयाचलः सिन्धूश्चतुर्दशापि महानदीः सर्वर्तुस्थानत्वेन जलधराकालबहलीभवजलदजलप्राबल्यकल्लोलितकल्लोलिनीः जलधिं समुद्रं भर्तारं प्रति प्रास्थापय.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ७१-७२ ]
हीरसौभाग्यम्
त्प्रेषयति स्म । कथम् । सत्रा सार्धम् । कैः । तरङ्गैः गगनाङ्गणालिङ्गनलोलकल्लोलैः । कैरिव । अथ वा उत्प्रेक्ष्यते-अङ्गरक्षकमटैः शरीरयत्नविधायकवीरैरिव । क इव प्रास्थापयत् । पितेव । यथा जनकः स्वस्वतातः सुताः आत्मपुत्रीः पतिं पाणिगृहीतारं प्रति प्रस्थापयति । किंभूताः सिन्धूः सुताश्च । त्वरमाणः शीघ्रतरो भावः । भूयते उत्पद्यते कर्मवशतया भूयो भूयः संसारः अनेनेति भाव आत्मा चित्ताभिप्रायश्च यासाम् । ग्रायो वर्षाकाले नद्यस्त्वरितं चलन्ति । स्त्रियोऽपि पतिमिलनार्थ त्वरिता अत्यत्सुकाश्च भवन्ति । पुनः किंभूताः प्रोत्कण्ठिताः प्रकर्षेण उत्कृष्टः कण्ठः उपकण्ठः संनिधान संजात आसाम उभौ कण्ठौ पानी यपूर्णौ संजातावासामिति प्रोत्कण्ठिताः कण्ठादूर्ध्वमूढा वा। ‘कण्ठो ध्वनौ सनिधाने ग्रीवायां मदनमे' इत्यनेकार्थः। तथा प्रकर्षेणोत्कण्ठा औत्सुक्यं भर्तृसंगमे जातमासाम् । पुनः किं कुर्वतीः। सरसीजानि विविधकमलानि तैः कृत्वा भूषा शोभा यासाम् । पक्षे पद्मानामुपलक्षणात्कुसुमानां भूषा हारादिमाभरणानि यासाम् । अथ वा कमलकुसुमानि हाररूपाणि तथा भूषा विविधाभरणानि यासाम । 'भावोऽभिप्रायवस्तुनाः । स्वभावजन्मसत्तात्मक्रियोलीलाविभूतिषु ॥ चेष्टायोन्योर्बुधे जन्तौ शृङ्गारादेश्च कारणे । शब्दवृत्तिहेतौ च' इत्यनेकार्थः॥
શ્લોકાથ જલદીથી જવા માટે ઉત્સુક બનેલી અને કમલેનાં આભૂષણે ધારણ કરતી પિતાની ચૌદ મહાનદીઓને, પિતાની જેમ શત્રુંજય પર્વત તરંગરૂપી અંગરક્ષકે સાથે તેઓના પતિ સમુદ્ર તરફ પ્રયાણ કરાવતું હતું. ૭૧ છે
शशाङ्ककरसंगमक्षरदमन्दपाथःप्लवैः
क्वचिद्विधुमणीमयः कलयति स्म सालः श्रियम् । प्रचण्डतरचण्डरुकिरणतापसंतापितः
प्रतिक्षपमि वामृतैः प्रविदधन्निजेनाप्लबम् ॥७२॥ क्वचित्कुत्राषि शत्रजये विधुमणीमयश्चन्द्रकान्तरत्नघटितः सालः प्राकारः श्रियं शोभां कलयति धत्ते । कैः। शशाङ्कस्य चन्द्रस्य कराणां किरणानां संगमेन संपण क्षरतां नि:सरताममन्दानां भूयसां पाथसां पानीयानां प्लवैः पूरैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-- प्रचण्डतरेण अतिशयेन तीव्रण चण्डरुचः सूर्यस्य किरणानां ज्योतिषां तापेनाष्मणा संता पितो व्याकुलीकृतः सन् प्रतिक्षिप रात्री रात्री प्रति अमृतीरैः कृत्वा निजेनात्मना आप्लव स्नान' प्रविदधत् कुर्वन्निव ॥
શ્લેકાર્થ શત્રુંજય પર્વત ઉપર ચન્દ્રકાન્ત મણિથી નિર્માણ કરાયેલ પ્રાકાર શેભે છે. ચન્દ્ર हि सौ० ८४
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लों० ७२-७४
કિરણના સંપર્કથી અત્યંત અવી રહેલા પાણીનાં પૂરથી સૂર્યના પ્રચંડ તાપ વડે સતત બનેલા પિતાને અમૃત વડે જાણે સ્નાન કરાવતા ન હોય ! છે ૭૨ છે
लीलायमानानिजमौलिदेशे केशानिवोंच्चैःप्रसरत्पयोदान् ।
धूपायतीवाप्तनिकेतधूपधूमैर्विलासीव स सिद्धशैलः ॥ ७३ ॥ स त्रिजगद्विख्यातः सिद्धशैलः शत्रुजयाद्रिः निजस्यात्मनो मौलिदेशे शिरःस्थानीयशिखराग्रभागे लीलायमानान् लीलयाचरतो विभ्रम भजन्तः क्रीडया आचरतो वा केशानिव कुन्तलानिव मस्तकोपरि शोभां बिभ्रतः उच्चैरुव प्रसरतो विस्तारं प्राप्नुवतः पयोदान जलधरान् । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तानामहतां निकेतेषु गृहेषु प्रासादेष्वित्यर्थः । उत्क्षिप्यमानागुरुवातधूपानां धूमैः कृत्वा धूपायतीव । सुगन्धीकरोतीव । क इव । विलासीव । यथा स्यादिभोगासक्तत्वेन विलासवान् पुमान् कृष्णागुरुप्रमुखधूपधूमैनिजकेशान्सुरभयति ॥
શ્લોકાથ
જેમ કઈ વિલાસી પુરુષ કૃષ્ણગુરુ આદિ ધૂપ વડે પિતાના કેશ સુવાસિત કરે તેમ શત્રુંજય પર્વત પિતાના મસ્તકે (શિખરના અગ્ર ભાગે) કેશની જેમ રહેલા મેઘ, જિન પ્રસાદમાં ઉવેખેલા ધૂપના ધૂમાડાઓથી જાણે સુવાસિત કરતો ન હોય! ૭૩ .
अर्कीशुसंपर्किपतङ्गकान्ताभितोविनिष्पातिहुताशहेतिभिः । मणीविहाराः प्रणयन्ति यस्मिन्पश्चाग्निकष्टं क्यचनापि योगिवत् ॥ ७४ ॥
यस्मिन्धिमलाचले क्वचनापि कुत्रचिदपि प्रदेशे मणीनामन्तःसंदृब्धार्ककान्तमाणिक्यानां विहाराः प्रासादाः योगिवत्तापसा इव पञ्चाग्निकष्ट चतसृषु दिक्षु चत्वारः प्रज्वालितकाष्ठाग्नयः पञ्चमो भास्वांश्चेति पञ्चाग्निसाधन कृच्छं प्रणयन्ति कुर्वते इति गभितोत्प्रेक्षा । काभिः कृत्वा । अर्कस्य सूर्यस्यांशुभिः किरणैः सम सपर्कः संयोगोऽस्त्येषां तादृशा ये भास्करमणयस्तेभ्यः अभितश्चतुर्दिक्षु विशेषेण निष्पतनशीलानां हुताशानामनुच्छिष्टवतीनां हेतिभिर्ध्वालाभिः॥
પ્લેકાર્થ
સૂર્યનાં કિરણોના સંપર્કથી સૂર્યકાન્ત મણિઓમાંથી નીકળતી અગ્નિની જવાલાઓ વડે શત્રુંજયના મણિમય પ્રસાદે ગીની જેમ જાણે પંચાગ્નિ તપ કરતા હતા.
॥ ७४ ॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ७५-७६]
हीरसौभाग्यम्
६६७
निर्गत्वरप्रसृमरद्युतिवारिपूर
पूर्णान्तरस्फटिककल्पितकूटकाटीम् । जज्ञे किमु प्रतितटं तटिनी विपाशा प्रेक्ष्येत्यबुध्यत विमुग्धजनेन यस्मिन् ॥ ७५ ॥
यस्मिन् शत्रुजये विमुग्धजनेनाज्ञानलोकेन इत्यमुता प्रकारेणाबुध्यत ज्ञातम् । विचारितमित्यर्थः। किं कृत्वा । निर्गत्वरा निःसरणशीलाः प्रसृमरा धुतमः किरणास्ता एव वारिणां नीराणां पूराः पलवाः प्रवाहास्तैः पूर्ण संपूरितं भृतमन्तरं मध्य यस्यास्तादृशीं स्फटिकैः श्वेतोपल: कल्पितां रचितां कूटानां शिखराणां कोटी प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । इति किम् । प्रतितट शिखर शिखर प्रति विपाशा तटिनी अनुसर्पिणी नही किमु जज्ञे सजाता। 'उत्सर्पिणी न खलु तत्र तरङ्गिणी या त्वन्नेत्रयोरहह तत्र विपाशि जाता । नीराजनाय नवनीरजराजिरास्तामत्राऊजसानुरजराजनि राजमाने ।' इति नैषधे । तत्र द्वीपे विपाट् नदी न प्रसरणशीला आविर्भवति किल तत्र जातत्वात् अन्यत्र द्वीपेषु यथा सरित्प्रसरन्ती दृश्यते तथा तत्र विपाट् नेति पुराणप्रसिद्धिः । 'तत्र तस्यां विपाशि जाता नवपद्मपङ्किः त्वन्ने त्रयोर्नीराजनायास्ताम् । अहहेत्याश्चये। अत्रास्मिन राजनि साकल्येनानुरज अनुरक्ता भव। 'अजेश्च' इत्यनुनासिकलोपः । 'विपाशा तु विपाट् स्त्रियाम्' इत्यमरः । इति नेषधवृत्तौ ॥
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપર, નિર્ગમનશીલ અને પ્રસરતી કાંતિરૂપી જલ વડે જેને મધ્ય ભાગ પરિપૂર્ણ છે તેવાં સ્ફટિક રત્નનાં કોડે શિખરો જોઈને મુગ્ધ પુરુષે આ પ્રમાણે વિચાર્યું! “શું દરેક શિખર ઉપર નદીઓ રહેલી છે! ” ! ૭૫ છે
गुहागृहशयानानां खगसारङ्गचक्षुषाम् । राजी जागरयन्तीव स्तनितैः स्तनयिनवः ॥ ७६ ।।
यत्र पुण्डरीकपर्वते स्तनयित्नवो वारिवाहाः स्तनितैनिजगर्जारवैः । 'जलदस्य तु । स्तनितं गर्जित गर्जिः स्वनित रसितानि च ॥ इति हैम्याम् । मेघगर्जाभिधानानि कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-गुहाः शचुंजयकंदरा एव गृहा रमणीयत्वान्मणीगणसोद्योतत्वाचाल यतुल्यास्तेषु शयनानां बहुदेवगृहगमनसंजातपरिश्रान्तिवशात्सुखसुप्तानां खगसारङ्गचक्षुषां विद्याधरहरिणीनयनानां खे नभसि गच्छन्तीति खगाः सुरास्तेषामपि मृगेक्षणानाम् । देवीनामित्यर्थः । राजी श्रेणी जागरयन्तीव पुनर्देववन्दनपूजनार्थ प्रबोधयन्तीव ॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ७६-७९
શ્લોકાઈ શત્રુંજય પર્વત ઉપર રહેલા મેઘ ગર્જનાથી, ગુફારૂપી ગૃહમાં આરામથી સૂતેલા વિદ્યાધર સ્ત્રીપુરુષને ભગવંતનાં દર્શન માટે જાણે પ્રતિબંધ કરતે હો અર્થાત જગાડતે डतो. ॥ ७९ ॥
स्वभक्तभव्यजन्तूनामन्तरङ्गविरोधिनाम् । योऽरुंतुदानां संदोहं स्पूहयन्हन्तुमात्माना ॥ ७७ ॥ नाराचोपचिता विश्वजैत्रीश्चापलता इव ।
भृङ्गालिसङ्गिनीर्घत्ते पद्मिनीः प्रतिपल्वलम् ॥ ७८ ॥ यः शत्रुजयाद्रिः प्रतिपल्वलं पद्माकरं पद्माकरं प्रति भृङ्गाणां मधुकराणामालिभिः श्रेणीभिः सह सङ्गोऽनुषङ्ग आसक्तिरस्त्यासां तादृशीः पद्मिनीः कमलिनीः कमलानि वा धत्ते धारयति । उत्प्रेक्ष्यते-यः शैलः विश्वानां जगतां जैतीर्जयनशीलास्तथा नाराचैलॊहमयबाणैः सर्वायसशरैरुपचिताः संधानसहिताः लता धत्ते इव धारयतीय । किं कुर्वन् । हन्तुं निहन्तु स्पृहयन काङ्कन । केन । आत्मना स्वयमेव स्वभक्तत्वप्रीत्या । कम् । संदोहम् । केषाम् । अन्तरङ्गा मध्ये वर्तमाना अष्ट कर्माण्येव अथ वा क्रोधमानमायालोभरागद्वेषाख्या एवं विरोधिनः प्रतिपक्षास्तेषाम् । किंभूतानाम् । अरंतुदानां मर्मव्यथकानाम् । केषाम् । स्वस्मिन् स्वस्य वा भक्ताः सेवासक्तास्तादृशा ये भव्यां: सिद्धिगमनयोग्या जन्तवः प्राणिनस्तेषाम् ॥
શ્લોકાઈ
શત્રુંજય પર્વતનાં દરેક સરોવર, ભ્રમરોના સંગવાળી કમલિઓને ધારણ કરતાં હતાં. જાણે પિતાના ભક્ત ભવ્યજીના કામ, ક્રોધ, માન, મદ, રાગ, દ્વેષ આદિ અંતરંગ શત્રુઓનાં મર્મસ્થાનેને હણવાને ઇચ્છતે શત્રુંજય પર્વત જાણે લેહમય બાણેસહિત ત્રણે જગતને જીતવા માટે સમર્થ ધનુષ્યલતાને ધારણ કરતે ન હોય! | હ૭
स्वस्मिन्नम्बरचारिणां प्रतिपदं कृत्वकतान मनो विद्याः साधयतां स्वपुण्यमिव यः सिद्धीविधत्ते घरः । यस्मिन्क्वापि च योगिनामहरहयोतिः परं ध्ययातां
हृत्पद्मे परमात्मना प्रकटितं पूष्णेव पूर्वाचले ॥७९॥ यो धरः शत्रुजयाद्रिः । 'ग्रावापर्वत भूध्रभूधरधराः' इति हैम्याम् । एकतानमेकाग्रं विद्याध्यानलीनं मनो मानसं कृत्वा विधाय प्रतिपदं स्थाने स्थाने आत्मशिखरकंदरा
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५ श्लो० ७९-८०]
हीरसौभाग्यम्
शिलातलोद्यानकुण्डतटभूमिपीठेषु स्वस्मिन्नात्मनि विषये विद्या गोचरीपज्ञप्तिप्रमुखा विद्याधिष्ठायिका देवता मन्त्रान् साधयतामाराघान कुर्वतामम्बरचारिणां विद्याधराणां सिद्धीः कार्यनिष्पत्तीविधत्ते कुरुते । विद्यादेवतास्तत्प्रत्यक्षीकरोतीत्यर्थः । किभिव । स्वपुण्यमिव । यथा निजप्राचीनसुकृतं सिद्धीदत्ते । च पुनर्यस्मिन्विमलाचले क्वापि प्रदेशे अहरहः प्रतिवासरम् । नित्यमित्यर्थः । परं परममुत्कृष्टं ज्योतिब्रह्म परमेष्ठिलक्षणं ध्यायतां ध्यानगोचरीकुर्वतां योगिनां मनोवाकाययोगवतामष्टाङ्गयोगभाजां वा योगीन्द्राणां हृत्पदमे हृदयकमले परमात्मना ब्रह्मस्वरूपेण प्रकटितं प्रादुर्भूतम् । योगिनो हि ध्यानं कुर्वाणा दयकमलणिकायां परमात्मस्वरूपमालोक्य ध्यानाद्विरमन्तीति श्रुतिः । 'योगात्स चान्तः परमात्मसंज्ञ दृष्ट्वा परं ज्योतिरुपारराम' इति कुमारसंभवे । केनेव । पूष्णेव । यथा पूर्वा चले सहस्ररश्मिना प्रकटीभूयते ॥
પ્લેકા
दा
સિદ્ધાચલ પિતાના સ્થાને સ્થાને એકાગ્રચિત્તે “પ્રજ્ઞપ્તિ આદિ વિદ્યાઓને સાધતા વિદ્યાધરોને, પિતાના પૂર્વીશીણ પૂન્યની જેમ વિઘાસિદ્ધિ કરી આપે છે, કોઈ સ્થાનમાં નિરંતર પરમાત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરતા યોગીપુરુષનાં હૃદયકમલમાં જતિર્મય પરમાત્મસ્વરૂપને પ્રગટ કરતો, પૂર્વાચલ ઉપર જેમ સૂર્ય પ્રગટ થાય તેમ યોગીપુરૂષના હૃદયમાં પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરતો હતો. એ ૭૯
तावल्लीलाविलासं कलयति मलयो विन्ध्यशैलोऽयि ताव
धत्ते मत्तेभगवं तुहिनधरणिभृत्तावदेवाभिरामः । ताबन्मेरुमहत्त्वं वहति हरगिरिाहते तावदाभां
यावत्तीर्थाधिराजो न नयनपुटैः पीयते पर्वतेन्द्रः ।। ८० ॥ मलयो दक्षिणाचलः गोशीर्षचन्दनोत्पत्तिस्थानं मलयगिरिस्तावत्प्रमाणमस्येति समयप्रमाणं लीलया स्वरसेन स्थानवैशिष्टयेन वा विलास विभ्रमं कलयति बिभर्ति । अपि पुनविन्ध्यशैलो जलबालकाचलः मत्तेमानां मदोदयोद्धतानां मतङ्गजेन्द्राणां गर्वमहंकार धत धारयति । विन्ध्याद्रौ हि भद्रमन्दमगमिश्रजातयो गजा उत्पद्यन्ते तदभिमानः । पुनस्तुहिनधरणिभृत् हिमाचलस्तावदेवाभिरामः कस्तूरिकामृगौषधीप्रस्थचमरगोप्रमुखमनोज्ञः । तथा मेरुः सुपर्वपर्वतः तावन्महत्त्व महिमानं गरिमाणं वहति । पुनर्हरगिरिः कैलाशस्तावन्त कालमाभां शोभां गाहते आलम्बते यावत् यावता समयेन स त्रिभुवनप्रसिद्धः पर्वतेन्द्रः शत्रुजयशलाखण्डलः नयनपुटैः नेत्रपत्रामत्रैर्न पीयते सादर स्वदृशा नावलोक्यते । किंभूतः । तीर्थानां पुण्यस्थानानां मोक्षगमनक्षेत्राणां वा अधिराजश्चक्रवर्ती तीर्थाधिराजः पर्वतेन्द्रः । 'श्रियः पदम्' इति शत्रुजयमाहात्म्योक्ताभिधानत्वात् ।।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १५ श्लो० ८०-८२
લેકાર્થ
ત્યાં સુધી જ મલયગિરિ લીલાને ધારણ કરે છે, ત્યાં સુધી જ વિંધ્યાચલ મને ન્મત્ત હાથીઓના ગર્વને ધારણ કરે છે, ત્યાં સુધી જ હિમાલય મનહરતાને વહન કરે છે, ત્યાં સુધી જ મેરૂપર્વત મહત્તાને ધારે છે અને ત્યાં સુધી જ કૈલાસ પર્વત કાન્તિને વહન કરે છે કે જયાં સુધી પુણ્યક્ષેત્ર તીર્થાધિરાજ શત્રુંજય પર્વતનું આદરપૂર્વક નેત્રપુર વડે પાન કર્યું નથી અર્થાત્ ગિરિરાજને નજરે જોયે નથી. . ૮૦ છે
विविधकमलाकेलीगेहं क्षमाक्षणदापते
गुहमिव महीकान्तारत्नावतंसमिवोन्नतम् । सफलमखिलं कर्तुं काजनुर्गिरियात्रया
व्रतिवसुमतीशक्रः शत्रुजयं स्वदृशा पपों ॥ ८१ ॥ वतिनां संयमिनां मध्ये वसुमतीशको राजा । 'राजा राट् पृथिवीशक्रः' इति हैम्याम् । हीरविजयसूरीश्वरः शत्रुजयं विमलाचलं स्वदृशा निजनयनेन पपौ सादरमवलोकयति स्म । प्राक् सर्गस्य तृतीये 'सिद्धिशैलं ददर्श' इत्युक्तमास्ते तत्र तु दूरत्वेन दङ्मात्रावलोक नम् । इदानीं तु शनैः शनैः संनिधानागमनेन सम्यगवेक्षणत्वेन शिखरादिस्थानविशेष विभूषित पुण्रीकपर्वत स्वलोचनाभ्यां सादरं दृष्टवानिति विशेषः । किं कर्तुमिच्छन् । शत्रुजयशैलारोहणप्रासादप्रतिमादर्शनसर्वतः स्पर्शनादिभिरखिलमशेषमपि जनुर्जन्म स्वा. वतारं सफल फलेग्रहिं कृतार्थ फलकलित कर्तु विधातु काङ्कन वाञ्छन् । किंभूत शत्रु. जयम् । विविधानां कमलानां केलीगेहं क्रीडासदनम् । 'केलीभिरुद्धर कृशोदरि' इति नैषधे । किमिव । गृहमिव । यथा क्षमाक्षणदापतेर्वसुधासुधाकरस्य आसमुद्रान्तभूमी. भर्तुर्भवनं भाण्डागारगेहमन्यद्वा सौधं विविधश्रीणां स्थानं भवेत् । शत्रुजयमुत्प्रेक्षते-. महीकान्ताया भूमीभामिन्या रत्नावतंसं मणिमयशेखरमिव । किंभूतम् । उन्नत तुङ्गम् ॥
શ્લોકાર્થ રાજમંદિરની જેમ વિવિધ પ્રકારની લક્ષ્મીનું મંદિર અને પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રીના મુગટ સમાન શત્રુંજય પર્વતની યાત્રા વડે પિતાને જન્મ સફળ કરવા ઈચ્છતા મુનીન્દ્ર શ્રીહીરવિજયસૂરિએ પિતાની દષ્ટિ વડે શત્રુંજય પર્વતનું આદરપૂર્વક પાન કર્યું. એ ૮૧ છે
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तबाहीक्रमसेविदेवविमलेनानन्दतो निर्मिते
वृत्ते पञ्चदशोऽत्र हीरचरिते सों बभूवानसौ ॥ ८२ ॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १५-१६ श्लो० ८२-१] हीरसौभाग्यम्
६७१
आनन्दतः सकलतीर्थाधिराजस्मरणवर्णनाभृतनूतप्रमोदादेवविमलेन निर्मिते विरचिते हीरस्य हीरविजयसूरेश्वरितं यत्पावारादिना सिद्धिगमनादिकं चरित्रं यत्र ताशे वृत्ते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये असौ पूक्तिलक्षणः पञ्चदशः पञ्चदशानां संख्यापूरणः अत्र हीरचरित्रे सोऽधिकारविशेषः बभूवान संजातः॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेव विमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्यमहाकाव्यवृत्तौ गुर्जरदेशात्प्रस्थानशत्रुजयसमीपागमनतद्दर्शनतर्णनो
नाम पश्चदशः सर्गः।
શ્લોકાઈ
વણિકકુલમાં ઈન્દ્રસમાન “શિવ' નામના શ્રેણી અને સૌભાગ્યદેવીનાં જન્મજાત સત્ર દેવવિમલગણી, કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતીદેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા, અને મુનીઓમાં સિંહસમાન સિંહવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા; તે દેવવિમલગણીએ જેમાં જગદગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તાર જીવનચરિત્ર આવે છે, એવા “હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યની પજ્ઞટીકા સહિત રચના કરી, તે મહાકાવ્યનો ગુર્જરદેશના પ્રયાણથી શત્રુંજ્યદર્શન-પર્યતને આ પંદરમો સર્ગ સમાપ્ત થયે છે ૮૨
षोडशः सर्गः। समीपमुपजग्मिवानथ गिरीशितुः श्रीगुरुः
प्रभावमतिशायिनं त्रिभुवने समाकर्णयन् । सुरद्रुमसमुल्लसत्कनककान्तकायद्यति
लधूकृततनुः समीक्षितुमिवोत्सुकः स्वगिरिः॥ १॥ अथ दर्शनसम्यगवलोकनानन्तरं श्रीगुरुः हीरविजयसरिगिरी शितुः शत्रुजयशैलशक्रस्य समीपं पार्श्वमुपजग्मिवान समाजगाम । सप्तम्यर्थे द्वितीया । उत्प्रेक्ष्यते-समीक्षितुं सम्य. क्षितुं सम्यक्तया विलोकयितुमुत्सुक उत्कण्ठितः स्वगिरिमरुरिव समीपे समेतः । किं कुर्वन् । त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि अतिशायिनमत्यभ्यधिकं प्रभावमर्थाद्विमलाद्रेर्माहात्म्यं समाकर्णयन् सम्यगेकाग्रमनसा शृण्वन् । महिमानं श्रुत्वा तं द्रष्टुमागत इत्यर्थः। किंभूतः श्रीगुरुः स्वर्गिरिश्च । सुरद्रुमाः पञ्चापि कल्पवृक्षाः तद्दातृतया निरुपमरूपवत्तया च तैश्च समुल्ल. सन्दीप्यमानः । तथा कनकं सुवर्ण तद्वद्वा तेन च कान्ता मनोज्ञा कायस्य शरीरस्य द्युतिर्यस्य । पश्चात्कर्मधारयः। किंभूतः स्वर्गिरिः लघुकृता स्वल्पा विहिता तमूः शरीरं येनः॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १-३
શ્લોકાથી
ત્રણે ભુવનમાં સર્વોત્કૃષ્ટ શત્રુંજયનું માહામ્ય વિચારતા જગદ્ગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિ શત્રુંજયની સમીપે પધાર્યા. તે જાણે કલ્પવૃક્ષે વડે સકુરાયમાન અને સુવર્ણમયદેહાકાંતિવાળે સાક્ષાત્ મેરૂપર્વત પિતાનું શરીર સંકોચીને શત્રુંજય પર્વતને જોવા માટે આવેલા ન હોય ! ! ૧ છે
तदद्रितलहट्टिकाप्रथितपादलिप्ताभिधं
पपौ पुरमपश्रमः श्रमणशर्वरीवल्लभः। उपेतमिह पूर्ववत्पुनरुपान्तमानन्दयु
कपुरं प्रथमहादेतः किमतिदूरभावं त्यजन् ॥२॥ श्रमणशर्वरीवल्लभः तस्य शत्रुजयनानोऽद्रेः पर्वतस्य तलहट्टिका परिसरभूमिः तलहटी' इति प्रसिद्धा तस्यां प्रथितं भुवि विख्यातं तथा पादलिप्तमित्यभिधा नाम यस्य तादृशं पुरं नगरं पालीता|' इति लोके प्रसिद्धं पपौ सादरमघलोकितवान् । मार्गश्रान्तस्य नगरस्य प्रमोदकृदित्यादरपूर्वकप्रेक्षणम् । अत एव सूरिः किंभूतः। अपगतः श्रमो मार्गप्रयासखेदो यस्य सोऽपश्रमः । उत्प्रेक्ष्यते-इह तलहट्टिकायां पूर्ववत्प्रथममिव पुनर्व्याधुट्य द्वितीयवारम् । पूर्व भरतचक्रिणा शत्रुजयदर्शनादानन्दसमुत्पादात्तलहट्टिकायां वासितमासीत्, बहुकालातिक्रमवशात्कालानुभावेन च गिरिघटनात्तदतिदूरीभूतम् । अत एव प्रथमहार्दतः पूर्वस्नेहा दुपान्ते शत्रुजयसमीपे उपेतमागतमानन्देन युनक्तीत्यानन्दयुक् तादृशं पुरम् । आनन्दपुर मित्यर्थः। तदायातमिव । किं कुर्वत् । अतिदूरभावमतिशयेनात्यन्तं विप्रकृष्टतां त्यजन मुञ्चन् ।
શ્લેકાર્થ શ્રમરહિત જગદ્ગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિએ શત્રુંજયની તલાટીમાં પ્રસિદ્ધ એવું પાદલિપ્તપુર” (પાલીતાણા) નામનું નગર જોયું. પૂર્વકાળમાં ભરત ચક્રવર્તીએ શત્રુંજયનાં દર્શનથીઉત્પન્ન થયેલા આનંદથી તલાટીમાં “આનંદપુર” નામનું નગર વસાવ્યું હતું, પરંતુ કાળક્રમે પર્વતના ઘટવાથી અતિદૂર થઈ ગયેલું આનંદપુર જાણે પૂર્વના નેહથી પુનઃ શત્રુંજયની સમીપે આવેલું ન હોય ! તેવું પાદલિપ્તપુર શેભતું હતું. ૨
नभोगमनभेषजवजविधेरनुग्राहिणा
गुरोरभिधया पुरं गृहमिव त्रिलोकीशियाम् । सुवर्णरससिद्धिमान्विविधसिद्धविद्यान्वितः स्म वासयति संनिधौ नगवरस्य नागार्जुनः ॥३॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ३-४ ]
सौभाग्यम्
नागार्जुनो नाम योगीन्द्रः पादलिप्तस्ररेरमिधया नाम्ना नागेषु सर्वपर्वतेषु वरः सिद्धिदायकत्वात्प्रदानः शत्रुंजयशैलेन्द्रस्य संनिधौ समीपे पुरं पादलिप्तनगरं वामयति स्म निवेशितवान् । उत्प्रेक्ष्यते - त्रिलोकीनियां त्रैलोक्ययालक्ष्मीणां गृहं निवाससौधमिव । गुरोः किंभूतस्य । नभसि आकाशे गम्यते पादलेपप्रभाब्दभ्रम्यते अनेनेति नभोगमनं भेषजानां सप्रमावाणां सौषधानां व्रजः अष्टोत्तरशतसंख्यः सतूहास्तस्य विधेः प्रकारस्नानुगृहूह्णति स्वभक्तिभवनात्प्रसादं करोतीत्येवंशीलस्य । किंभूतो नागार्जुनः । सुवर्णस्य सार्धषोडशवर्णिकाभाजा हेम्नः काटीवेधीति नाम्नो रसस्य जलरूपस्य सर्वधातुभेत्तुः सिद्धिर्निष्पादनं विद्यते अस्येति सुवर्णरससिद्धिमान् । नवीनं सुवर्णरसं स्वयं निष्पादयतीत्यर्थः । पुनः किंविशिष्ट । वितिधा नानाप्रकाराः सिद्धाः परिपाकं प्राप्ताः कार्यकारिणः । अथ वा प्रत्यश्रीभूततदधिष्ठायकदेवतास्तादृश्यो विद्या आम्रायन्त्रास्ताभिरन्वितः । नागार्जुनयोगी श्रावकीभूय श्रीपादलिप्तसूरीशितुः सकाशात् गगनगमनदायकभेषजाम्नाय मग्रहीदिति श्रूयते ॥
६७३
શ્લેાકા
સાડાસેાળ પ્રકારના વષઁથી યુક્ત એવા સુવણ રસ (કેાટીનેધીરસ) ની સિદ્ધિ કરનાર, તેમજ જેને અનેક પ્રકારની વિદ્યાએ સિદ્ધ છે તેવા નાગાર્જુન ચેાગીએ, એકસેસ આઠ ઔષધીઓના પ્રભાવના જ્ઞાતા એવા પેાતાના ગુરૂ પાદલિપ્તસૂરિના (ઔષધીઓને પગે લેપ કરીને તેના પ્રભાવથી આકાશ માર્ગે હુંમેશા પાંચ તીર્થોની યાત્રા કરવાથી “પાદલિપ્તસૂરી” નામથી પ્રસિદ્ધ) નામથી સ`ખવામાં શ્રેષ્ઠ એવા શત્રુ જયપવ તની પાસે પાદલિપ્ત નામનું નગર વસાવ્યું હતું; તે જાણે ત્રણે લેાકની લક્ષ્મીનુ ગૃહ ન હાય ! તેવું શાભતુ હતું. ॥ ૩ ॥
यदीयविभवैर्जगत्रयपुरीतराजापुकैः
पुरी त्रिदिवमद्मनां परिमवं मरालम्भिता । उपास्तिमतनोनिजाश्रय-पस्त्रिलोकीसृजः
सरोजवत्रतेरिवाकलयितुं स्वयं नीलाम् ॥ ४ ॥
त्रिदिवसद्मनां देवानां पुरी नषरी अमरावती नाम्नी निजमात्मैवाश्रयं स्नानं जुषते भजते स्वस्याश्रये स्थान सेवते वा तादृशस्य सरोजवसतेः । ' ताम्यस्ता मरसान्तराल बसतिर्देवः स्वयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा 'नाभिपद्मात्मभूतिः' इति हैम्याम् । ब्रह्मणः । उत्प्रेक्ष्यते - उपास्ति सेवामतनेाच्चकारेव । किंभूतस्य सरोजवसतेः । त्रिलोकींसृजः जगतां त्रयीं सृजति करोतीति । किं कर्तुम् । स्वयमात्मना तस्य पादलिप्तपुरस्य तुलां साम्यमाकलयितुं प्राप्तुम् । किंभूता अमरावती । जगतां पातालभूमिस्वर्गाणां त्रयस्य । त्रिभुवनस्येत्यर्थः । पुरीगां समग्रसुरासुरनरनगरीणां परामावुकैरभिभबनशीलैर्यदीयैः पादलिप्तपुरसंबन्धिभिर्विभवैः शोभातिशयै भरादाधिवभात्परिभवमभिभूतिं लभ्णता प्रापिता ||
हि० सौ० ८५
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ४ ६
કાર્થ ત્રણે જગતની નગરીઓના વૈભવને જીતનારા પાદલિપ્તપુરના વૈભવથી પરાભવ પામેલી સ્વર્ગપુરી અમરાવતી, જગતના ભ્રષ્ટા, બ્રહ્મા પાસે પાદલિપ્તપુરીની તુલના પ્રાપ્ત કરવા માટે જાણે સ્વયં આવીને શત્રુંજયની ઉપાસના કરતી ન હોય! ૪
सुरादिपरिवारिता किममरावती स्वर्गतः
क्षितौ किमुपजग्मुषी विमलशैलयात्राकृते । द्विजिहनिचिताश्रयं किमु विहाय गेहं बले__ रुतागतिमिह श्रिया स्फुरति पादलिप्तं पुरम् ॥ ५ ॥
इह शत्रुजयशैलतलहट्टिकायां पादलिप्तं पादलीताणाभिधान पुरं श्रिया शोभया लक्ष्म्या वा स्फुरति दीप्यते । अत्प्रेक्ष्यते-विमलशैलस्य षुण्डरीकाद्रेर्यात्राकृते स्पर्शनदेवदर्शनपूजनाद्यर्थ स्वगतो देवलोकाक्षिप्तौ पृथिव्यामर्थाद्विमलाचलसंनिधौ सम्यक्प्रकारेण महा उपजग्मुषी समागता किममरावती इन्द्रनगरीव । किंभूता । सुरा देवाः । आदि शब्दाहेव्यः इन्द्राण्यः मन्दिराणि कोट्टवाप्यः वनानि सरांसि पुरीपरिकरादिं सर्वमपि संगृह्यते । सुरादिभिः परिवारः संजातोऽस्या इति परिवारिता परिच्छदलता । उताथ वा इह गिरेरुपान्ते आमतं संप्राप्त बलेर्गमिव नागलोक इव । किं कृत्वा । द्विजिहैः भुजंगमैः पिशुनैर्वा निचितं व्याप्तमाश्रय स्वस्थान विहाय त्यक्त्वा । यदुक्तम् -'श्रृङ्गिणं. दशभिहस्तैः शतहस्तेयं त्यजेत् । गज हस्तसहस्रेण देशत्यागेन दुर्जनम् ॥' इति ॥
શ્લેકાર્થ શત્રુંજય પર્વતની તલાટીમાં પાલીતાણા નામનું નગર શોભે છે; તે જાણે વિમલગિરીની યાત્રા કરવા માટે સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવેલી દેવનગરી અમરાવતી ન હોય ! અથવા દ્વિજીહુવ (નાગ) વડે વ્યાપ્ત પિતાનું આશ્રયસ્થાન ત્યજીને પાતાળ નગરીએ શત્રુંજયની તલાટીમાં વાસ કર્યો ન હોય! (કહ્યું છે કે શિંગડાવાળાં પશુઓથી દશ હાથ, હાથીથી હજાર હાથ દૂર રહેવું અને દ્વિજહુવ (દુજન) થી બચવા દેશને ત્યાગ કરવો. પા
भवाहितभिदोदयत्परमसातमाशंसतां
पुरी निजनिवासिनामसुमतां समूहानसौ । महोदयमहापुरं विमलशैलमूलाध्वन निनीषुरमुना किमु स्थितवती समेत्यान्तिके ॥६॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ६-७]
हीरसौभाग्यम्
६७५
असौ पादलिप्ताभिधाना नगरी अन्तिके शत्रुजयांद्रिसमीपे समेत्यागत्य स्थितवती उवास स्थितिं कृतवती । उत्प्रेक्ष्यते-निजनिवासिनां स्वस्यां नितरां सातेन वसनाशीलानाम् । 'निजनिषेविनाम्' इति पाठे तु निजमात्मान नितरामतिशयेन सेवन्ते इत्येवंशीलानामसुमतां प्राणिनां समूहान् गणान् अमुना प्रत्यक्षलक्ष्येण विमलशैलरुपो वो मूलः अध्वरोऽध्वा मार्गस्तेन कृत्यः महोदयो मोक्षः अथ वा महानतिशायी उदयः मानससमीहित सर्वसंपत्प्राप्तिर्यसत् तादृशं महापुरमनन्तसुचविधायकत्वात्सर्वनगराभ्यधिकपतन किमु निनीपुर्नतुभिच्भेरिव । असुभतां किं कुवताम् । भवः स सारः स एवाहितः शत्रुर्न विद्यते हितं शुभोदो यस्मात्सोऽहितः केवलानिष्टतरायतिफलप्रदस्तस्य भिदा व्यापादन तया कृत्वा उदयप्रकटीभवत्परममुकृष्ट सात शर्म आशंसतां काङ्गताम् ॥
શ્લેકાર્થ શત્રુંજયની પાસે રહેલી પાદલિપ્તપુરી, જાણે સંસારરૂપી શત્રુનો નાશ કરવાથી પ્રાપ્ત થતાં પરમસુખની ઈચ્છાવાળા સ્વનગરનિવાસી જીવેના સમૂહને વિમલગિરીરૂપ શ્રેષમાર્ગ દ્વારા મોક્ષપુરી તરફ લઈ જવા ઈચ્છતી ન હોય! તેવી શોભે છે. . ૬
विजत्य निजवैभवैः सुरनरोरगस्वामिनां __स्फुरत्पुरपरम्परा जगति पादलिप्तं वर परश्शतजिनेश्वराश्रयशिखाङ्गणालिङ्गिनीद्विषद्विजयोधिकां व्यधृत वैजयन्तीरिव ॥७॥
पादलिप्त पुरं नाम नगरं द्विषतां श्रिया कृत्वा स्वप्रतिमल्लानां विजयस्य पराभवस्य बोधिकां कथयित्रीम् । 'निजत्रिनेत्रावतरत्वबोधिकाम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-वैजयन्तीमहापताका व्यधृत धारयति स्मेव । किंभूता वैजयन्तीः । परश्शताः शतसहस्रसं ख्याकाः ये जिनेश्वराणां तीर्थंकराणामाश्रया गेहाः । प्रासादा इत्यर्थः । तेषां शिखाङ्ग णानि शृङ्गाजिराणि आलिङ्गन्त्याश्लिष्यन्तीत्येवंशीलाः । किं कृत्वा व्यधृत । जगति त्रैलोक्येऽपि सुरा देवाः नरा मानवा उरगा असुरनागास्तेषां स्वामिनां नायकानां सुरेन्द्रनरेन्द्रनागेन्द्राणां स्फुरतां लक्ष्म्या दीप्यमानानां पुराणां नगराणां परम्पराः श्रेणीनिजवैभवैः स्वकीयसमृद्धिशोभातिशयैर्विजित्य परिभूय ||
શ્લોકાથ જગતમાં શ્રેષ્ઠ એવી પાદલિપ્તપુરીના હજારે જિનપ્રસાદેનાં શિખરો ઉપર રહેલી ધ્વજાઓ જાણે સુર અસુર અને માનવના સ્વામીઓની અનેક નગરીએ જીતીને શત્રુઓ. પર વિજય મેળવ્યાને સંદેશ આપનારી વૈજયન્તી ન હોય તેવી ધ્વજાઓ શેભે છે. જે ૭૫
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ८-९
नृशंसनिकषात्मजवजनिवासतो बिभ्यती
पयःप्रकटसंकटाजलधिजाच्च निवेदभाक । अपास्य पदमात्मनः किमियमत्र लागता पुरी पुरजनोत्सवैरलमयारि सूरीन्दुना ॥ ८ ॥
सूरीन्दुना हीरविजयसूरिचन्द्रेण पुरजनानां नगरलोकानामुत्सर्वमहामहर्जायमानः सद्भिः पुरी पादलिप्तनाम्नी नगरी अलमकारि भूष्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र शत्रुजय समीपे तलहट्टिकाप्रदेशे आगता समागता लङ्का दशकंधरनगरीव । किं कृत्वा । आत्मनः खस्या पदं जलधिमध्यगतं स्थानमपास्य त्यक्त्वा । किंभूता । नृशंसानां निर्दयानां नि. कषात्मजानां राक्षसानाम् । 'कीनाशरक्षानिकषात्मजाश्च' इति हैम्याम् । व्रजानां कुलक लापानां निवासतोऽनिशं स्वस्यां निवसनं ततो बिभ्यती भीति प्राप्नुवती। च पुनः किंभूता। निवेदभाकु खेदोपगता । कस्मात् । जलधिजात्समुद्रोत्पन्नात् । परिखास्थाने परितः पयोधिमध्ये लङ्का तादृग्जलमध्यस्थितिलक्षणात्पयसां पानीयानां प्रकटादुल्बणात्संकटात्क्लेशात् । 'स्थानं त्रिकूटः परिखा समुद्रो रक्षांसि योधा धनदाच्च वित्तम् । संजीविनी यस्य मुखे च विद्या स रावणोदैववशाद्विनष्ठः ॥' इत्युक्तेः ॥ इति पादलिप्तपुरम् ।।
શ્લેકાર્થ
શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ નગરજનો દ્વારા કરાયેલા મહત્સવ પૂર્વક પાદલિપ્તપુરીને અલંકૃત કરી. ક્રુર રાક્ષસને પિતાનામાં વાસ હેવાથી ભય પામેલી અને સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી હોવાથી જલસંકટથી નિર્વેદ પામેલી લંકાપુરી, પિતાના સ્થાનનો ત્યાગ કરીને જાણે અહીં પાદલિપ્તનગરી રૂપે આવીને રહી ન હોય, તેવી શુભે છે. ૮
अशेषविषयान्तराधतिकरेऽत्र संघाधिपाः
समं मनुजराजिभिजेयिमहीमहेन्द्रा इव । भगीरथगिरीश्वरं प्रति शताङ्गमातङ्गयुक्तुरङ्गशिविकामुखप्रमुखयानभाजोऽव्रजन् ॥ ९ ॥
अत्र व्यतिकरे पादलिप्तपुरे सूरिसमागमनप्रस्तावे अशेषविषयान्तरान्समस्तजनपद: मध्यात्संघाधिपाः संघपतयः मनुजानां मनुष्याणां राजिमिः श्रणिभिः समं भगीरथगिरीश्वरं विमलाचलेन्द्र प्रति अव्रजन प्रतिष्ठन्ते स्म । 'बाहुबलिमेरुर्देवो भगीरथः सहखपत्रशतपत्रः' इति शत्रुजंयकल्पे । के इव । जयिनो विजयकरणशीला महीमहेन्द्रा महामण्डलीकमहीपाला इव । तेऽपि मानवमण्डलीभिः प्रतिष्ठन्ते । अर्थात् दिग्विजयाय । किंभूताः संघाधिपाः नृपाश्च । शताङ्गा रथा मातङ्गा हस्तिनः तैर्युञ्जन्ति युक्ता भवन्ति ।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ९-११]
हीरसौभाग्यम्
६७७
तत्सहिता इत्यर्थः । तुरङ्गा अश्वास्तथा शिबिका याप्ययानानि 'पालखी' इति प्रसिद्धाः मुखानि येषु तादृशानि प्रकृष्टानि यानानि वाहनानि भजन्ते संश्रयन्ते इति ।।
-
अर्थ
આચાર્યદેવના, નગરીમાં પ્રવેશ મહત્સવ સમયે હાથી, ઘોડા, રથ અને શિબિકાઓ આદિ વાહનોનો આશ્રય કરી રહેલા માનવમહેરામણ સાથે દેશદેશના સંઘપતિએ વિજયી રાજાની જેમ વિમલાચલ તરફ પ્રયાણ કરતા હતા. ૯
अगाधभववारिधेरभिलषद्भिरेतुं बाहिः
समुद्धरणधुर्यतां प्रदधदन्तरीपं किमु । व्रजद्रिरिह यात्राकैः प्रति सहस्रपात्राचलं
तदा विदधिरेऽखिला अपि निजावशेषा दिशः ॥१०॥
तदा हीरविजयसूरियात्रासमये इह जगति सहस्रपत्राचलं शत्रुजयशैलोश्चयं प्रति व्रजद्भिः प्रतिष्ठमानात्रिकैर्यात्राकारकैलॊकैरखिलाः समस्ता अपि दिशः हरितः निज आत्मा एव अवशेषोऽवशिष्टो यासां तादृश्यो विदधिरे विहिताः। दिशः केवलं स्वयमेव स्थिताः, जनास्तु सर्वेऽपि प्रस्थिता इत्यर्थः। यात्रिकैः किं कुर्वद्भिः । अगाधोऽलब्धमध्यपूर्वपरपारो यो भवः संसारः स एव वारिधिः समुद्रस्तस्मादबहिः पारे मोक्षलक्षणे ब्राह्मप्रदेशे एतुमागन्तुम भिलषभिर्वाञ्छद्भिः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते-समुद्धरणे भवसमुद्रमध्ये मज्जतां जन्तुनां सम्यगुद्धारकरणे धुर्यतां प्रकृष्टधौरेयतां प्रदधत् प्रकर्षेण धारयत् । अत एषान्तरीपं किमु अन्तर्जले तटमिव ॥
શ્લેકાર્થ હીરવિજ્યસૂરીજીની યાત્રાના સમયે, સંસાર રૂપ અગાધ સમુદ્રમાંથી પાર પામવાને ઈચ્છતા વિમલાચલના યાત્રિકે વડે સમસ્ત દિશાએ દિશામાત્ર બની ગઈ. ખરેખર, શત્રુંજય પર્વત સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબતા જીવોનો ઉદ્ધાર કરવા માટે અંતદ્વીપ સમાન छ. ॥१०॥
महोदयवधिायिना विमलभूभृताहूतव
त्स कोऽप्यजनि नो जनोऽगमि न येन यात्राकृते। न काचिदचलाभवत्पथि च या न तद्यात्रिकै__ रनीयत पवित्रतां त्रिपथगाप्रवाहैरिव ॥ ११ ॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ११-१२
- स कोऽपि तत्तदुत्तमजातिजनितः कश्चिदनिर्दिष्टनामा जनो लोको नाजनि नो संजातः । स कः । येन ज नेन यात्राकृते शत्रुजययात्रार्थ नागमि नागतम् । किंवत् । विमलभूभृता शत्रुजयशैलेनाहूतवदाकारितेनेव । 'निहोत्रो' इति लोकप्रसिद्धया । यथा कश्चित्संमानपूर्वककमाकारित आगच्छति । किंभूतेन विमलाद्रिणा । महोदयो मोक्षः महान् त्रिभुवनजनतानिषेव्यलक्षणोऽभ्युदयस्तं विदधाति करोतीत्येवंशीलेन च पुनः सा काचिदचला पृथिवी नाभवन्न बभूव । याचला पथि मार्गे तद्यात्रिकैः शत्रजययात्राकारकैः पवित्रतां पावनीभावं नानीयत न प्रापिता । करिव । त्रिपथगाप्रवाहैरिव । यथा गङ्गाया ओधैः सहस्रसंख्याभिणिभिः पयःप्रैः पवित्रतां नीयते प्राप्यते ॥
શ્લોકાથ
મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી આપનાર એવા વિમલાચલ વડે જાણે બોલાવાયેલ ન હોય તે કઈ પણ માણસ નહીં હોય કે જે વિમલાચલની યાત્રાર્થે આવે ન હોયએવી કોઈ પૃથ્વી નહીં હોય કે જે ગંગાના પ્રવાહની જેમ યાત્રિકે વડે પવિત્ર કરાઈ ન હોય! ૧૧ છે
शिवश्रिय इवावनीवलयशालिलीलाचलं
जनैः प्रचलितैः समं परिजनेन शर्बुजयम् । स्ववर्तिविविधासुमत्प्रकरकीलनाविश्रमा___ दधुः सुखमिहाखिला अपि दिशां प्रदेशास्तदा ॥ १२ ॥
तदा तस्मिन् संघप्रस्थानावसरे इह जगति अखिलाः समस्ता अपि दिशां हरितां प्रदेशाः भूमिभागाः सुख शर्मातिशयं दधुधृतवन्तः । कुतः । स्वस्मिन्नात्मनि विषये वर्त. न्ते तिष्ठन्तीत्येवंशीलास्तथाविधा अनेकजातीया ये असुमन्तः । प्राणिनः जनाः सस्वजनगजवाजिकरभमहिषवृषभप्रमुखास्तेषां प्रकराः समुदायास्तैः कृत्वा कीलनास्ताडनाः पीडाः ताभ्यो विश्रमः क्षणमात्र स्वस्थीभवन ताडनाद्विरमणं तस्मात्सकाशात्कैर्विश्रमः शत्रंजयाचल प्रति परिजनेन स्वस्वसमस्तपरिवारेण समं प्रचलितः प्रस्थितैजनैः धामिकलोकैः । उत्प्रेक्षते-शत्रुजयम् । शिवश्रियो मोक्षलक्ष्म्या अवनीवलये भूमीमण्डले शालते शोभते इत्येवंशील लीलाचलं क्रीडाकरणाथै पर्वतमिव ॥
પ્લેકાર્થ
પિતાના પ્રદેશમાં રહેલા અનેક જાતનાં પ્રાણીઓના સમૂહથી ક્ષણમાત્ર જ વિશ્રામ પામતા એવા સર્વે દિશાઓના પ્રદેશ, શત્રુંજય તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા માન વડે સંતોષ અનુભવતા હતા. ખરેખર શત્રુંજય પર્વત મોક્ષરૂપી લક્ષ્મીને કીડા કરવા માટે આ કીડાપર્વત ન હાય! તે શેભે છે. જે ૧૨ છે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १३-१४]
हीरसौभाग्यम्
६७९
महेन्द्रमिहिराङ्गजाम्बुनिधिधामपौलस्त्यदि
क्पथेषु पृथु पप्रथे प्रथितजन्तुसाईंस्तथा । तिलैर्न जगतीतल क्वचिदलम्भि कीर्णैर्यथावसानमिव मानसैज नमनोरथस्फूर्जितैः ॥ १३ ॥
प्रथितैः सकर्तव्यैः सद्गुणैर्वा जगति विख्यातिमद्भिर्जन्तूनां भविकप्राणिनां साथैः । संघसार्थों त देहिनाम्' इति हैम्याम् । वृन्दैः 'पान्थसाथैः' इति पाठे तु पान्थाः विमलगिरिमार्ग प्रति स्थायुकास्तेषां प्रकरैरिति । महेन्द्रः शक्रः मिहिरः सूर्यः तस्याङ्गजो नन्दनो यमस्तथाम्बुनिधिधामा वरुणस्तथा पौलस्त्यो धनदस्तेषां दिशो हरितः पूर्वा, पश्चिमा, दक्षिणा, उत्तरा, तासां पथेषु मागेषु पृथु विस्तीर्ण विपुलं यथा स्वात्तथा तेन प्रकारेणा. तिबाहुल्येन पप्रथे विस्तृतम् । यथा येन प्रकारेण विकीर्णेविक्षिप्तस्तिलः स्नेहधारिधान्य. विशेषैः क्वचित्कुत्रापि स्थाने जगतीतल भूमण्डल नालम्भि न प्राप्तम् भूमेरुत्सङ्गो न लेभे जनमस्तकेष्वेवातिष्ठत् । विक्षिप्तास्तिलाः क्षितौ नापतन्नित्यर्थः। किमिव । अवसानमिव । यथा मानसैर्मनःसंबन्धिभिर्जनानां मनोरथानामभिलाषाणां स्फूर्जितैविलसितैरवसानं प्रान्ती न प्राप्यते संसारिणां प्राणिनामवसानमेव नास्ति । 'इच्छा हु आगाससमा अनन्तया' इत्युत्तराध्ययनोकतेः ॥
શ્લોકાર્થ ઈન્દ્રની દિશા પૂર્વ, પશ્ચિમ, યમની દક્ષિણ અને કુબેરની ઉત્તર એમ ચારે દિશાઓના માર્ગો શત્રુંજયના યાત્રિકથી વ્યાપ્ત બની ગયા. જેમ અદ્ધરથી નાખેલા તેલ અદ્ધર ને અદ્ધર રહે પરંતુ પૃથ્વી પર દેખાતા નથી તેમ અસંખ્ય યાત્રિકેથી દિગ્માર્ગ દેખાતા ન હતા. અર્થાત્ જેમ મનુષ્યની ઈચ્છાને અંત નથી તેમ યાત્રિકોની સંખ્યાનો અંત ન હતું. ૧૩ છે
चलत्सु विमलाचलं निखिलयात्रिकेष्वोजसा
पुरस्त्वरितमैयरुः क्वचन केचिदुत्कण्ठिताः । गृहीतुमनसः शिवश्रियमिवागमेनाग्रतः स्वयं प्रथमतः परेष्विव धनार्थिनोऽर्थप्रथाम् ॥ १४ ॥
क्कचन कुत्रचित्स्थाने उत्कण्ठिताः श्रीशत्रुजययात्राजिनदर्शनोत्सुकितचेतसः केचन पुरुषा ओजसा बलेन कृत्वा त्वरितं शीघ्र पुरः संघजनाग्रे केषांचिज्जनानामपेक्षया वा 'यरुः आगताः । केषु सत्सु । क्रमादनुक्रमेण श्रेण्यादिपरिपाटचा निखिलेषु सर्वेसु या
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १४-१५
त्रिकेषु जनेषु विमलाचलं शत्रुजयशैल प्रति चलन्सु प्रतिष्ठमानेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यतेअग्रतः पुरस्तादागमेन आगमने कृत्वा प्रथमतः पूर्वमेव स्वयमात्मना शिवश्रियं मुक्तिलक्ष्मी गृहीतुमनसः आदातुकामा इव । के इव । धनार्थिन इव । परेषु अन्येषु द्रव्यामिलाषिषु विगतो मलः किट्टो रत्नोत्पत्त्या यस्मात्तादृशमचलम् । रोहणादिमित्यर्थः । परदेश वा प्रति व्रजत्सु अत्यौत्सुक्यादतिशायितृष्णाभाजो धनार्थिनः बहुलाभाभिलाषिणः अतिधनलुब्धाः निःप्रत्यूहमाजन्मसुखकारकत्वेन शिवश्रियं कल्याण कृद्रत्नादिभसंपदं गृहीतुकामा अग्रे गच्छन्ति ॥
પ્લેકાર્થ
યાત્રા કરવા માટે ઉત્સુક બનેલા યાત્રિકે બીજા બધા યાત્રિકેથી જહદી જદી ચાલતા આગળ ને આગળ જતા હતા. જેમ ધનલેલુપ્ત પુરુષે ધનપ્રાપ્તિ માટે પરદેશ જતા ધનાથી સાથે ને સાથે આગળ જાય તેમ મેક્ષરૂપી લક્ષમી ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાથી જાણે યાત્રિકો આગળ ચાલતા હતા. જે ૧૪
पुरःप्रचलितैर्जनैर्धननिरुद्धवान्तरः
पुनः प्रणुदितस्तमां द्रुतमुपेत्य पश्चाननैः। अमन्यत तदा हृदा कचन यात्रिकैः स्वं भ्रम
द्धरदृघटितं क्षणं कणमिवातिसंघट्टितः ॥ १५॥
तदा संघप्रस्थानसमये क्वचन कुत्रचित्स्थानके कश्चिद्यात्रिकजनो भ्रमति भ्रमणी कुर्वाणे घरट्रके कणचूर्णीकरणोपवृत्तपाषाणयुगलरूपे घटितं योजितं तदन्तनिक्षिप्तं कणं धान्यमिव क्षणं निमेषमात्रं हृदा स्वमनसा स्वमात्मानममन्यत जानाति स्म । किंभूतो यात्रिकः । अत्य धिकं संघट्टितः बहुजनसंमर्दैन पश्चाशगच्छद्भिः पुरश्चलद्भिश्व जनैरतिसंकीर्णतया निष्पीडितः। अत एव पुनः किंभूतः । पुरोऽये प्रचतिः क्रमाक्रमाभ्यां प्रस्थितैर्जनौंकैर्घनं बहु निबिडं वा नीरन्ध्रमन्तरालरहितं वा निरुद्धमतिसंकीर्णतया कथमप्यग्रे गन्तुमशक्तीकृतं पुरस्तात्प्र. चलल्लोकमध्ये प्रवेष्टुमशक्यं कृतं वर्त्मनो मार्गस्य अन्तरं मध्य यस्य वन्तिरः अपरमार्गों वा यस्य सः। पुनः किंभूतैः । पश्चात्तनैः पृष्ठे समागतैर्जनद्रुतं शीघ्र मुपेत्यागत्य तमामतिशयेन प्रणुदितः अग्रे गमनाय प्रेरितः वाक्शरीरादिभिस्त्वरितीकृतः ॥
લેકાર્થ
આગળ ચાલતા ઘણુ યાત્રિકો વડે માર્ગ રોકાઈ જવાથી અને પાછળ ચાલતા યાત્રિકો દ્વારા આગળ ચાલવા માટે વારંવાર પ્રેરણા કરાતી હોવાથી વચ્ચે રહેલા યાત્રિક પિતાની જાતને ઘંટીમાં રહેલા ધાન્યના કણની જેમ પીસાતી માનતા હતા. ૧૫
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १६-१७ ]
हीरसौभाग्यम्
६८१
चतुर्जलधिमेखलावनिनिकेतलोकैस्ततः
समीपमवनीभृतः सममलम्भि शोभां पराम् । पुरंदरगिरेरिवाखिलचतुनिकायामरैजिनेन्द्रजननाभिषिञ्चनमहोत्सवप्रक्रमे ॥ १६॥
ततः स्वस्वदिग्भ्यः प्रस्थितेरनन्तरं चत्वारः पूर्वापरदक्षिणोत्तरलक्षणाश्चतुःसंख्याका जलधयः समुद्रा एव मेखला काञ्ची यस्यास्तादृश्यामवनी निकेतं गृहं येषां तादृशैलॊकर्यात्रिकजनैः सममेककालमवनीभृतः अर्थाधिकाराद्यात्रासमत्वाच्च श्रीशत्रुजयगिरेः समीपं तलहट्टिकारूपपाश्वं परां प्रकृष्टां शोभामलम्भि प्रापितम् । कैरिव । अखिलचतुनिकायामरैरिव । यथा जिनेन्द्रस्य तीर्थकरस्य जननस्य जन्मनोऽभिषिञ्चनस्याभिषेकस्य । जन्माभिषेकस्ये. त्यर्थः । प्रक्रमे प्रस्तावे । 'वेलावाराववसरः प्रस्तावः प्रक्रमोऽन्तरम्' इति हैम्याम् । अखिलैः समस्तैश्चत्वारो निकाया उत्पत्ति गतिसाधम्र्येण सादृश्य येषां ते। 'निकायस्तु सधर्मिणाम्' इति हैम्याम् । भवनपतिठयन्तरज्योतिष्कवैमानिकलक्षणाश्चतुनिकायास्तादृशा अमरा देवास्तैः पुरंदरगिरेमेरोः समीपं शोभा लभ्यते । यथा सुरगिरिः तथा सुरेन्द्रगिरिरपि । यथा सुराचार्यस्तद्वत्पुरंदरगुरुरपि । यथा नैषधे-'शैशवावधि गुरुर्गुरुरस्य' । अस्य शक्रस्य । तथा श्रीपालचरित्रे-'सक्कगुरूचे वसक्के इ' इति । तथा नैषधे-'जाम्बूनदार्थी धरसार्वभौमः'। यथा शक्रनामेद तथा शक्रस्यायमपि शल इति ॥
શ્લોકાઈ
જિનેશ્વર ભગવંતના જન્માભિષેકના મહોત્સવ પ્રસંગે ચાર નિકાયના દેવે જેમ મેરૂપર્વતની ભૂમિને શોભાવે તેમ ચાર સમુદ્ર પર્વતની પૃથ્વી ઉપર રહેલા અર્થાત્ ચારે દિશામાંથી આવેલા મનુષ્યએ શત્રુંજય પર્વતની તળેટીને ભાવી. ૫ ૧૬
धराधिविबुधेरिता किमु सहैव संकेतभा
किमत्र सुकृतैरुत व्रतिपतेरिवाकर्षिता । शताङ्गमुखवाहनानुगतयौवतभ्राजिना
यदेकसमये ततिस्तनुमतामुपेता गिरौ ॥१७॥
गुरौ शत्रुजयाचले तनुमतां प्राणिनां यात्रिकजनानां ततिः श्रेणी यद्यस्मात्कारणात एकसमये एकस्मिन्नेव प्रस्तावे उपेता समकालं समागता । किंभूता । शताङ्गाः स्यन्दना रथा मुखे आदी येषां तादृशानि वाहनानि यानानि तैरनुगतानां युक्तानां यौवतैर्युषतीहि० सौ० ८६
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १७-१९
समूह_जन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलास्तेषां द्वयोरपि कर्मधारयः। तत्रोत्प्रेक्ष्यते-धरस्य विमलाद्रेरधिविबुधैरधिष्ठायकसुरैः ईरिताः प्रणुन्नाः किमु । अथ वा सहैव एककालमेकेन वारेणव संकेत परस्परसंगमस्थान भजतीति तादृशी किमु । उताथ वा व्रतिपतेहीरविजयसूरेः सुकृतैः पुण्यैराकर्षिता अत्र शत्रुजये आकृष्यानीतेव वा कश्चिदाकर्षयति । स्वार्थ जिंप्रत्ययः । आकर्ण्यते स्मेत्याकर्षिता ॥
શ્લેકાર્થ રથ આદિ વાહને વડે અનુસરાતી અને સ્ત્રીપુરુષનાં યુગલે વડે શોભતી યાત્રિ કેની શ્રેણી એકી સાથે શત્રુંજય પર્વતની પાસે આવી પહોંચી. જાણે તેઓ વિમલા ચલના અધિષ્ઠાયક દેવે વડે પ્રેરિત થઈ ન હાય ! અથવા કોઈ સંકેત પામીને આવી ન હોય! અથવા તે શ્રીહીરવિજયસૂરિજીના પુણ્ય વડે આકર્ષાઈને આવી ન હોય૧૭
तुरङ्गममतङ्गजाग्रिमशताङ्गरङ्गन्मरु
प्रियोक्षतरबेसरोत्करपुरःसरप्राश्चिता । पुरीपरिसरावनी समजनिष्ट संघागमे ।
तदा विजयिमेदिनीरमणराजधानीव सा॥१८॥ तदा तस्मिन् यात्रिकजनवजागमनसमये पुर्याः पादलिप्तनगर्याः परिसरस्य समीपप्रदेशस्य अवनी भूमी की विजयिनो विजयकरणशीलस्य मेदिनीरमणस्य राज्ञो राजघानी स्कन्धावतार इव समजिनिष्ट संजाता। किंभूता । तुरङ्गमा अश्वा मतङ्गजा हस्तिनः तथा अग्रिमाः प्रकृष्टाः शताङ्गाः रथास्तथा रङ्गन्तो मरुप्रियाः करभाः तथा उक्षतरा महोक्षाः पुष्टबलीवर्दास्तथा वेसरा अश्वतरा: लोके 'खचर' इति प्रसिद्धास्तेषामुत्कराः समूहास्तथा पुरःसराः पादचारिणः तैः प्राञ्चिताः परिपूर्णा निभृतं भृताः॥ इति संघागमनम् ।।
કાર્ય
દેશદેશના સંઘના આગમનથી પાદલિપ્તપુરીની ભૂમિ અશ્વ, હસ્તિ, રથ, ઊંટ, વૃષભ, ખચ્ચર, ગાડાં અને મનુષ્યના સમૂહથી જાણે વિજયી રાજાની છાવણ જેવી શેભતી હતી. જે ૧૮.
जडीकरणभीतितो हिमगिरेः प्रणश्यागतं
सरः किमिह मानसं सकुलराजहंसाकुलम् । समग्रमुखसंपदभ्युदयसिद्धगोत्रान्तिके व्यभूषि ललिताभिधं सर उपेत्य संधैः समम् ॥ १९॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १९-२०-२१]
हीरसौभाग्यम्
६८३
संधैर्यात्रिकपान्थसाथै : उपेत्य समीपे आगत्य ललित इत्यभिधा नाम यस्य तादश सरः । ललितसरोवरमित्यर्थः । समं समकालं व्यभूषि अलंकृतम् । उत्प्रेक्ष्यते-जडीकरणस्य । 'जडो मूखे हिमाघाते मूकेऽपि च' इत्यनेकार्थः । मूखीकरणस्य मूकीकरणस्य वा हिमांघ्रानीकरणस्य वा यो बहुना तुहिनेनाघ्रातो निविडीभूतः स्यात्तस्य प्राणस्यापि संशयः स्यात्तथा मूखमूककरणादपि भीतिर्भयं ततः कारणात हिमगिरेस्तुहिनाचलात्प्रणश्य प्रपलाय्य । नेष्ट्वेत्यर्थः । इहास्मिन् समग्राणां समस्तानामैहिकामुष्मिकाणां सुखानां शर्मणां संपदा विभतीनां वा अभ्यदय आविर्भावो यस्मात्तादृशस्य सिद्धगोत्रस्य सिद्धाचलस्य शत्रजयशैलस्य मन्त्रतन्त्रविद्यौषधीरसादिभिः सिद्धानां पुरुषाणां गोत्रस्य वंशस्य अन्तिके यत्र गोत्रे सर्वेऽपि सिद्धतरास्तेषां संनिधौ आगतं मानस नाम सरः पद्माकर इव । किंभूतम् । सह कुलैः पुत्रपौत्रप्रपौत्रभ्रातृभ्रातृव्यस्वजनादिवंशैर्वर्तते ये तादृशानां हंसानां सितच्छदानां मालाभिर्धारणीभिराकुल व्याप्तम् । हिमाचले मानसं सरोऽस्ति । यदुक्त चम्पकथायाम्'सदाहंसाकुल बिभ्रन्मानस प्रचलजलम् । भूभृन्नाथोऽपि नायाति यस्य साम्य हिमाचलः॥' इति । तत आगमन युक्तमेव ॥
શ્લોકાર્થ
સમસ્ત સુખસંપત્તિને અભ્યદય સિદ્ધ કરી આવનાર શત્રુંજય પર્વતની પાસે રહેલું “લલિત” સરવર સંઘસહિત અનેખી શોભા ધારણ કરતું હતું. તે સરોવર પિતાને બરફરૂપ બનાવવાના ભયથી હિમાલય ઉપરથી નાસીને આવેલું રાજહંસના કુલસહિત એવું જાણે માનસરોવર ન હોય ! એવું શોભતું હતું. મે ૧૯
गजा इव जनास्ततः सलिलकेलिमातन्वते
पिबन्ति च पिपासिताः सलिलमत्र पान्था इव । विजृम्भिजलजावलिं कुसुममालिकां मालिका
इवावनिरुहे पुनः क्वचन केचिदुचिन्वते ॥ २० ॥ तरन्ति च सितच्छदा इव परे मृगाक्षीसखा
विशन्ति रसिकाः पुनस्तिमिगणा इवान्तर्जलम् । तपर्तुरवितापिता इव मुदा प्लवन्ते परे
चिरेण मिलितेष्टवज्जहति नास्य पार्श्व पुनः॥ २१॥
सतः ललितसरःसमीपागमनोत्तरणानन्तरम् अत्र ललितसरोवरे केचित्केऽपि जना गजा हस्तिन इव सलिलकेलिं जलमज्जनादिकां क्रीडामातन्वते कुर्वते । च पुनरत्र सरसि
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० २०-२१-२२
पान्थास्तपागमतीव्रतपनतापस शुष्यद्गलतालुरसनोष्ठपुटस कटविधुराः पथिका इव पिपासिता स्तृषातरलिताः सन्तः केचिजनाः सलिल पानीय पिबन्ति । पुनः क्वचन कुत्रापि सरःप्रदेशे केचन जनाः विजम्भिणी विकसनशीलांजलजानां पद्मानामावली मालिकामच्चिन्वते उच्चित्य गृहणन्ति । के इव । मालिका इव । यथा मालाकारिका अवनिरुहे वृक्षे कुसुममालिकां पुष्पपरंपरामच्चिन्वन्ति च । 'मालतीषु कुसुमश्रद्धालवो मालिकाः' इति चम्पृकथायाम् । पुनः परे अन्ये जनाः सितच्छदा राजहंसा इव तरन्ति । किंभूताः । मृगाक्ष्यो निज निजयु. वत्यः सखायो येषाम् । पुनः रसिका विविधजलकेलिकरणरसभाजो जनास्तिमिगणा मत्स्यव्रजाः इवान्तर्जल पानीयमध्ये विशन्ति । 'डबकि' इति लोकप्रसिद्धा । परे जनास्तपतॊीष्मकालस्य रविणा सूर्येण तापितास्तीव्रतापेन क्लेशिताः संतापिता इव मुदा हर्षेण प्लवन्ते स्नान्ति स्नान कुर्वते । पुनः केचिदन्ये जनाश्चिरेण बहुकालेन मिलितः संगतो य इष्टः स्वमनसोऽतिवल्लभस्तद्वत्तस्येवास्य ललितसरोवरस्य पावं न जहति नो त्यजन्ति ॥ युग्मम् ॥ इति ललितासरोवरे यात्रिकजनविविधक्रोडा ॥
પ્લેકાર્થ
એ લલિત સરોવરમાં કેટલાક માણસ હાથીઓની જેમ જલક્રીડા કરે છે, કેટલાક પથિકની જેમ તૃષાતુર બનેલા જલપાન કરે છે, કેટલાક માળીએાની જેમ કમલપુષ્પને સમૂહ એકઠો કરે છે, કેટલાક માણસે સ્ત્રીઓ સહિત રાજહંસની જેમ તરવાની કીડા કરે છે, કેટલાક રસિકે મની જેમ જલમાં પ્રવેશ કરે છે, કેટલાક સૂર્યના તાપથી સંતપ્ત બનેલા હર્ષપૂર્વક સ્નાન કરે છે, તેમજ કેટલાક માણસો લાંબા કાળે મળેલાં પ્રિયજનની જેમ સરોવરનાં પડખાંને પણ છોડતા નથી ! છે ૨૦ કે ૨૧ .
प्रमोदभरमेदुरः प्रथममेव संघस्तदा
स हीरविजयव्रतिक्षितिपतेः पदाम्भोरुहम् । अचुम्बदलिवन्महोदयमरन्दपानाभिको
गुरुक्रमविलङ्घनं यदुदयेत न श्रेयसे ॥२२॥
तदा तस्मिन् पादलिप्तपुरे समागमनावसरे प्रमोदानां स्थावरजङ्गमतीर्थानमश्चिकी. ोद्गतहर्षाणां भरेणातिशयेन मेदुरः पुष्टः स तत्तद्देशागतः संघो यात्रिकलोकप्रकरः प्रथम पूर्व शत्रुजययात्रायाः प्रागेव हीरविजयनानो वतिनां साधूनां मध्ये क्षितिपते राज्ञः पदाम्भोरुह चरणारविन्दमचुम्बच्चुम्बति स्म । ववन्दे इत्यर्थः । किंवत् । अलिवत् । यथा भ्रमरः कमल चुम्बति । किंभूतः संघः। महोदयो महानतिशायो उदयो जगदैश्वर्यलक्षणों मोक्षश्च स एव मरन्दो मधु तस्य पाने अभिकः अभिलाषुकः । प्रथमवन्दने हेतुमाह
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० २२-२३]
हीरसौभाग्यम्
यद्यस्मात्कारणात् गुरुक्रमाणां पूज्यपादचरणानामतिक्रमणमहणोल्लङ्घन श्रेयसे कल्याणाय नोदयेत नो जायेत । 'प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः' इति रघुवंशे ॥
કાર્થ
શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરવામાં ઉત્સુક અને મોક્ષરૂપી મકરંદનું પાન કરવામાં લુપી ભ્રમર જેવા સંઘે પહેલાં શ્રીહીરવિજયસૂરિજીનાં ચરણકમલે વંદન કર્યું, કારણ કે ગુરુ મહારાજનાં ચરણનું ઉલ્લંઘન કરવું તે હિતાવહ થતું નથી. જે ૨૨ .
वशारसिकगीतिभिर्विविधवाद्यमाद्यद्रवै
रखण्डकृतताण्डवैर्विदुरबन्दिवृन्दस्तवैः । समं प्रभुदितैजनैः प्रभुरितः प्रतस्थे गिरि सुरासुरनरोत्करैरिव जिनावनीवासवः ॥२३॥
तत इत्यध्याहार्यम् । संघागमनान्तर प्रभुहीरविजयसरिरितः पादलिप्तपुरात गिरि शत्रुजयशैल प्रति प्रतस्थे प्रचलति स्म । कथम् । समं सार्धम् । कैः । प्रमुदितैरानन्द प्राप्तैर्जनैः संघलोकैः समम् । पुनः काभिः । वशानां तरुणीनां रसिकाभिः सरसाभिः श्रवणयोः सुधारसवर्षिणीभिः विविधरसललिताभिगीतिभिर्गानैः । पुनः कैः । विविधानि बहुप्रकाराणि वाद्यानि मृदङ्गमुरजपटहझल्लरीनिःस्वानभेरीनफेरीदुन्दुभिढक्कातालकंसालवीणावंशादिमवादित्राणि तेषां माद्यद्भिः सागरगिरिगह्वरादिषु प्रतिशब्देन मदमेदुरीभवद्भिः उद्भटै रवैनिषैिः शब्दैः उद्धतध्वनिभिः । पुनः कैः । अखण्ड विच्छेदविरहितं कृतैः प्रारब्धः विरचितैस्ताण्डवैर्नाटकैः । पुनः कैः । प्रमुदिता अनर्गलदानप्राप्त्या प्रमोदकलिता जाता अथ वा विदुराः प्राज्ञा ये बन्दिनो मङ्गलपाठका मागधास्तेषां वृन्दानि संदोहास्तेषां स्तधाः स्तुतयस्तैः । अमूनि सर्वाण्यपि विशेषणानि जनविशेषणीक्रियन्ते वा बहुव्रीहिणा च योज्यन्ते । क इव । जिनाबनीवासव इव महोक्षलक्ष्मेव वा । यथा जिनराजः अथ वा वृषभध्वजो युगादिदेवः सुरा देवा असुरा दानवा नरा मनुष्याः तेषामुत्करैर्गणैः सार्ध' शत्रुजय प्रति प्रतिष्ठते । त्रयोविंशतिरपि तीर्थकराः शत्रुजये समवमृताः, तेषु ऋषभदेवो नवनवतिपूर्व वारान्समागतः । यदुक्तम्-'नवनवतिपूर्वधारान् यस्मिन् समवसयुगादिजिनः । राजादनीतहतले विमलगिरिरय जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वाचार्यस्तवे । तथा श्रीमन्नेमिनाथोऽपि शक्रस्तुतिमसहमानैः सुरैः परिक्षिप्तास्तदवसरागतपुरंदरप्रार्थनाप्रक्रमे गृहमे. धित्वे यावदेवेन्द्रो देवेन्द्रः समं शत्रुजये समाजगाम-इति शत्रुजयमाहात्म्ये ॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० २३-२४
કાર્ય
સ્ત્રીઓ રસિક ગીતે ગાતી હતી, વિવિધ પ્રકારનાં વાજિંત્રે વાગતાં હતાં, અખંડ નાટક થતાં હતાં, ચતુર મંગલપાઠકે સ્તુતિપાઠ કરતા હતા, સંઘસેવકે હર્ષિત બનેલા હતા, આ રીતે જેમ સુર અસુર અને માનવેના સમૂહ સાથે તીર્થકર ભગવંત સમવસરે તેમ હીરવિજયસૂરિ મહારાજે વિમલગિરિ તરફ પ્રયાણ કર્યું. જે ૨૩
तदा मुदितमानसा निखिलयात्रिकाणां गणा
उपेत्य तलहटिकां शिवपुरस्य सीमामिव । प्रसूनमणिमौक्तिकैर्धरमवर्धयन्विन्दुभि
स्तटावनिधर पयोनिधिविवृद्धवेला इव ॥ २४ ॥
तदा हीरसुरेर्यात्राकृते श्रीशत्रुजयशैल प्रति प्रस्थानसमये निखिलाः समस्ता यात्रिकाणां विमलाचलरोहणार्थमागतानां भविकानां गणाः समूहा धरमर्थात्पुण्डरीकपर्वतं प्रसूनानि पुष्पाणि स्वर्णरूप्यमयानि स्थलजलजातानि कुसुमानि, मणयो रत्नानि, मौक्तिकानि मुक्ता. फलानि, तैः कृत्वा सममेककाल सर्वेऽप्यवर्धयन वर्धापयन्ति स्म । किं कृत्वा । तलहट्टिकामर्थाद्विमलाचलोपान्तपृथिवीमुपत्यकामधोभागे उपेत्यागत्य । उत्प्रेक्ष्यते-शिवपुरस्य मुक्तिनगरस्य सीमामुपशल्यमिव परिसरभूमीमिव । किंभूता गणाः । मुदितं यात्राचिकीर्षया शत्रुजयाभ्यांगमनेन हृष्ट मानस' मनो येषां ते । अवर्धयन्कथम् । सममेकस्मिन्नेव समये यात्रिका धर विमलाद्रिमवर्घयन । का इव । वेला इव । यथा पयोनिधेः समुद्रस्य धिवृद्धा चन्द्रोदयदर्शनादग्रीष्मर्तुप्रादुर्भावाडा वृद्धि प्राप्ता वेलास्तटावनीधर वेलातीरगिरि बिन्दु. भिर्जलकणैरवकिरन्ति ॥
બ્લોકાથ
તે અવસરે જેમ સમુદ્રની ભરતીનાં જલબિંદુઓ સમુદ્રકિનારે રહેલા પર્વતને વધાવે તેમ ખૂબ આનંદને ધારણ કરતા સર્વે યાત્રિકેએ મોક્ષપુરીની સીમા સમાન એવી તલાટીની પાસે આવીને મેતી, મણિ અને સેનાચાંદીનાં પુ વડે વિમલગિરિ વધા. ૨૪
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ सर्ग १६ श्लो० २५-२६]
हीरसौभाग्यम्
६८७
निपीय नगपुंगवं विकचनेत्रपत्रैर्भव
स्थितैभविककुञ्जरैरपि तनूलतालम्बिभिः । व्यपेतभवविग्रहैरिव समग्रलोकाग्रगै
रलम्भि भुवि निर्वृतिर्यदिह तत्र चित्रं महत् ॥ २५॥
इह तलहट्टिकायामुपत्यकायां वा विकचैगिरिगवेषणोद्भुषितहर्षप्रकर्षाद्विस्मेरेने त्रपत्रलौंचनदलैनंगपुंगव समग्रगिरिगरिष्ठ शत्रुजय निपीय सादरमवलोक्य भविककुञ्जरैः प्रधानभव्य जनैः भुवि पृथिव्यां यन्नितिरलम्भि संप्राप्ता । किंभूतैः । भवे संसारे स्थितैवसद्भिरपि । संसारस्थैहि कदापि निर्वृति प्यते । पुनः किंभूतैः । तनूलतां शरीरयष्टिमालम्बन्ते श्रयन्ते इत्येवंशीलैरपि । शरीर बिभ्रद्भिरपि मुक्ति। लभ्यते । करिव । व्यपेतभवविग्रहैरिव । यथा व्यपेतो निष्ठितो भवः संसारः गतोभवः शिवो वा तथा विग्रहः शरीर संग्रामो वा येभ्यस्तादृशैमिथ्यादृशां सिद्धेरभावः तथा समग्राणां समस्तानां लोकानां त्रयाणां सप्तानां चतुर्दशानां वा भुवनानामग्रे उपरितनभागे गच्छन्ति तिष्ठन्तीति कृत्वा तादृशैः । 'लो अग्गमुषगगयाणम्' इति वचनात्सिद्धैरिव निर्वृतिलब्धा । 'निर्वृतिः शिवशर्मणोः' इत्यनेकार्थः। इति जगति तत्र निवृतिप्राप्तिप्रकारे महद्गुरु चित्रमाश्चर्य वर्तते ॥
શ્લોકાર્થ
જ્યારે સિદ્ધભગવંતે સંસારને ઉચ્છેદ કરીને લેકના અગ્રભાગ ઉપર રહેલી મુક્તિ(નિવૃત્તિ)ને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે આશ્ચર્યચકિત નેત્ર વડે તીર્થાધિરાજ શત્રુંજયને જોઈને સંસારી અને સશરીરી હોવા છતાં પણ ભવ્ય જીએ નિવૃત્તિ(શાંતિ)ને પ્રાપ્ત કરી ! તે ખરેખર આશ્ચર્યકારક છે. તે રપો
ततः श्रमणशर्वरीपतिरुपत्यकायां गिरे
गिरीशसदनान्तरे सह महेश्वरैर्भावुकैः । चरनमृतपत्तनं किमतिदूरभावात्पथो
निशि न्यवसदन्तराप्रमितसार्थसार्थेशवत् ॥ २६ ॥
ततस्तलहट्टिकागमनानन्तरं श्रमणशर्वरीपतिः साधुसुधांशुः सूरीन्द्रो गिरेः शचुंजयाद्ररुपत्यकायामधोभूमिभागप्रदेशे अन्तरा पादलिप्तपुरशत्रुजयाद्रिमार्गभध्ये यदूगिरीशस्य शंभोः सदन गृहं शिवप्रासादस्तस्यान्तर मध्य तत्र निशि रात्रौ न्यवसन्निवास कृतवान् वासक वसति स्म । तिष्ठति स्मेत्यर्थः। कथम् । सह । कैः । महेश्वरैर्भावुकर्महेभ्यः
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० २६-२७
श्राद्धैः जिनश्रावकैः । अथ च शिवसदने महेश्वरजनैः कश्चिवसति । उत्प्रेक्ष्यते- अमृतपत्तन मुक्तिनामपुटभेदन प्रति चरन् गच्छन् पथो मार्गस्यातिशयेन दूरभावाहवीयस्तया किमन्तरा निवसति स्म । किंवत् । अप्रतिमसार्थसाथै शवत् । यथा अप्रमितः प्रमाणरहितः सार्थः मनुष्यसंघो यस्य तादृशः सार्थपतिः किमपि नगर गन्तुमिच्छन्मार्गस्यातिदूरत्वेन अन्तरा मार्गमध्ये एव निशायां निवसति ॥
લેકાર્થ
જેમ અસંખ્ય મનુષ્યોની સાથે દેશાંતર પર્યટન કરતા સાર્થવાહ રાત્રિના સમયે કેઈપણ સ્થાને વિશ્રામ કરે તેમ તળેટીએ આવ્યા બાદ હીરવિજયસૂરિજીએ ભાવિક શ્રેષ્ઠીઓની સાથે પર્વતની નીચેના ભાગમાં આવેલા શિવમંદિરમાં વિશ્રામ કર્યો. ૨૬
हरेर्मुगदृशामिवोत्पलदृशां लसद्गीतिभिः
पुनर्मुदितनाटयकुद्धटितताण्डवाडम्बरैः। निनाय निखिलां निशां वशिशशी स धर्मक्रिया
विनिर्मितिभिराश्रये रजनिजानिचूडामणेः ॥२७॥
स वशिशशी हीरविजयसूरिचन्द्रः रजनी रात्री जाया पत्नी यस्य । 'जायाया निङ्' इति निप्रत्ययः । 'लोपो व्योवलि' इति यकारस्य लोपः। रजनिजानिरिति सिद्धम् । रजनिजानिश्चन्द्रः चूडामणिः शिरोरत्नं यस्य । एतावता ईश्वरस्तस्याश्रये वसतौ शंकरप्रासादे धर्मस्य स्वाचारलक्षणस्य क्रिया अनुष्ठान सम्यक्तया प्रतिक्रमणादिकरणं तस्य विनिर्मितिभिर्विधानैः कृत्वा निखिलां समस्तां चतुर्यामवतीं निशां रात्री निनायातिचक्राम । यथा स्वधर्मानुष्ठानैस्तथा । पुनः काभिः । लसन्तीभिश्चेतोहराभिर्गीतिभिर्गानैः । कासाम् । उत्पलदशां कुवलयलोचनानां तरुणीनाम् । उत्प्रेक्ष्यते-हरेरिन्द्रस्य मृगद्दशामिन्द्राणीनामिव । पुनः कैः । मुदितैर्यथेप्सितदानाधिगमादानन्दमेदुरैर्नाट्यकृद्भिर्नर्तकैर्घटितैनिर्मितेस्ताण्डवानां नाटकानामाडम्बरैः ॥ इति शत्रुजयान्तिकशिवप्रासादे वासकावस्थाम् ॥
કલેકાર્થ
ઇન્દ્રાણી સમાન મૃગનયન સ્ત્રીઓનાં ગવાતાં ગીતે વડે, હર્ષિત બનેલા નાટયકાર વડે કરાતાં નાટક વડે અને ધર્માનુષ્ઠાન વડે આચાર્યદેવે સમસ્ત રાત્રિ ચન્દ્રમૌલિ એવા श४२ना महिमा (शिवमहिमा) ५॥२ ४३१. ॥ २७ ॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० २८-२९]
हीरसौभाग्यम्
६८९
गते तमसि तद्मिरेरिव निरीक्षणात्तत्क्षणा___ खगैर्गुरुजयारवे किमु कृतेऽथ सांराविणे । समीयुषि खरविषि द्विषि निशां नभोमण्डले ___ विधित्सति सहामुना विमलशैलयात्रामिव ॥ २८ ॥ सुधाशनपथातिथिं शिवनिकेतनिःश्रेणिका
मिव व्रतिशतक्रतुर्विमलशैलपद्यां ततः। सवालवरवणिनीनिवहनैकतौर्यत्रिका
नुयातजनसंयुतः समधिरोहुमारब्धवान् ॥ २९ ॥
. स व्रतशतक्रतुीरविजयसूरीन्द्रः विमलशैलस्य शजयाद्रेः पद्यां सेतुं लोकप्रसिध्द्या 'पाज' इति समधिरोढुमारब्धवान प्रारेभे । किंभूतः सः । सह बालाः कुमारः कुमारिकाश्च तैस्ताभिश्च । 'सरूपाणामेकशेषे' । वर्तन्ते यास्तादृश्यो वरवर्णिन्यः प्रधान स्त्रियः। तीर्थयात्रादिधर्मकारकत्वात् प्राधान्यम् । अथवा उत्तमा स्त्री जात्या गुणैर्वा । 'उत्तमा वरवर्णिनी' इत्यमरः । तासां निवहाः प्रकराः । तथा नैकानि बहूनि अनेकजातीयानि वा तौर्यत्रिकाणि गीतनत्यवाद्यानां त्रिकाणि तैरनयाताः सहिता ये जना यात्रिकसंघलोकास्तैः संयत: परिकलितः । किंभूतां विमलाचलपद्याम् । सुधाशनानां देवानां पन्था मार्गा गगनं तस्यातिथि प्राघुणिकीम्। गगनावगाहिनीमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-शिवनिकेतनिःश्रेणिकामिव मोक्षप्रासादे अधिरोहणार्थमधिरोहणिकामिव 'नीसरणी' इति लोकप्रसिद्धाम् । कस्मिन् सति । तत्क्षणातत्कालात् शीघ्रमेव तमसि अन्धकारे गते सति लोकान्निःसृते सति । उत्प्रेक्ष्यते-तद्रेिः स चासौ विमलाचलनामा गिरिः पर्वतश्च तस्य निरीक्षणाद्दर्शनादिव पापे याते । 'तमोऽज्ञानेऽन्धकारेऽधे' इत्यनेकार्थः । अथ पश्चात्तमोगमनानन्तर खगैः प्रातःप्रबुद्धविहंगमैः सांराविणे मिश्रास्पष्टशब्दे कृते सति । अथ वा समन्ताद्रवः । यदुक्त नैषधे–'तटतरुवेगश्रेणीसांराविणरिव सांप्रत सरसि विगलन्निद्रामद्राजनिष्ट सरोजिनी' इति । 'संपूर्वा. द्रौतेरभिविधौ भावे इनुण । तस्मादिनुणः मांराविणानि ते' इति तवृत्तौ साधना । उन्प्रेक्ष्यते -गुरोहीरविजयसरे यारवे विहिते सति किमु पुनः कस्मिन् सति खरविषि भास्करे नभोमण्डले गगनाङ्गणे समीयुषि सति संप्राप्तवति । किंभूते । निशां रात्रीणां द्विषि वैरिणि तद्विनाशकत्वात् । उत्प्रेक्ष्यते-अमुना सूरीन्द्रेण सह सार्ध विमल शैलस्य शत्रुजयाद्रेर्यात्रां विधित्सतीव ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
જાણે ગિરિરાજનાં દર્શનથી પાપને સમૂહ ચાલી ગયે ન હોય તેમ જગતમાંથી અંધકાર દૂર થતાં, ગુરુમહારાજને જયજયકાર કરતા ન હોય તેવા કુકડા આદિ પક્ષી
हि० सौ० ८७
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ३०
એને કેલાહલ થતાં અને રાત્રિને શત્રુ સૂર્ય ગગનમંડલમાં આવતાં બાલવૃદ્ધ અને યુવાન સ્ત્રીપુરુષ સહિત સકલસંઘની સાથે દિશાઓને ભરી દેતાં એવાં વાજિંત્રોના વાદનપૂર્વક હીરવિજયસૂરિજીએ યાત્રા કરવા માટે મુક્તિમંદિરની નિસરણીસમાન, ગગન ચુંબી વિમલગિરીની પગદંડીએ ચઢવાની શરૂઆત કરી. ૨૮ ૨૯ છે
क्रमादचलचक्रिणः श्रमणपुंगवः पद्यया
रुरोह भवसागरं किमु तितीर्षुभिः क्लृप्तया। निबद्धमिव श्रृङ्खलां हृदयदन्तिनो मेखलां
सुपर्वतरुनन्दनामिव सुमेरुभूमीभृतः ॥ ३०॥
श्रमणपुगवः सूरीन्द्रः क्रमादनुक्रमेण पद्यया सेतुना प्रस्तरनिबद्धमार्गण 'पाज' इति । प्रसिद्धेन कृत्वा अचलचक्रिणी गिरीन्द्रस्य । सर्वतीर्थाधिराजत्वात्पर्वतसार्वभौमत्वम् । तथा जैनमते प्रातः प्रतिक्रमणप्रान्तप्रत्याख्यानकरणसमयादौ 'सकलतीर्थाधिराजश्रीशत्रुजयाय नमः' इत्युच्चार्य प्रत्याख्यान क्रियते इति । मेखलां मध्यभागमारुरोहाध्यासामास । किंभूतया पद्यया क्लप्तया रचितया । उत्प्रेक्ष्यते-भवसागर संसारसमुद्र तितीर्ष भिस्तरीतुमिच्छुभिरिव कृतया रामचन्द्रादिवत्सेतुना समुद्रः समुत्तीर्यते । किंभूतां मेखलाम् । हृदयानि मनांसि । 'हृञ्चेतो हृदयं चित्तम्,' तथा 'स्तनान्तर हृद्धृदयम्' इति द्वयमपि हैम्याम् । अत एवानेकार्थः -'हृदयं मनो वक्षश्च' । तान्येवोन्मत्तत्वाद्दन्तिनः करिणः तन्निबद्ध नियन्त्रयितु शृङ्खला निगडमिव । शृङ्खलशब्दस्त्रिलिङ्गः । 'शृङ्खला निगडोऽन्दुकः' इति हैम्याम् । तथा 'नालप्रणालपटलागलश्रृङ्खलकंदलाः' इति लिङ्गानुशासने स्वतनिलिने। तथा मेखलां मुञ्जदोरिकामिव । दोरिकया हि करिणो नियन्त्र्यन्ते । यथा चम्पूकथायाम-'ब्राह्मीव दौर्जनी समेखला समे मित्रे । अमित्रे च समभावभाजि साधौ विषये वेला मत्सरवती दौर्जनी श्रेणी ब्राह्मी तु सह मेखलया मौञ्जीदोरिकया वत'ते या' इति चम्पूटिप्पनके । इति गर्भितोत्येक्षा । पुनः किंभूताम् । सु शोभनानि पर्वाणि शाखादिनिर्गमस्थानानि येषां येषु वा तादृशेवृक्ष स्तरुभिः नन्दयति प्रीणाति समृद्धि प्राप्नोतीति वा । उत्प्रेक्ष्यते-सुमेरुभूमीभृतो मन्दरमहीधरस्य मेखलां नितम्बमिव । किंभूताम् । सुपर्वतरुभिः कल्पवृक्षैनन्दयति समृद्धि प्राप्नोति । अथ वा कल्पद्रकलितनन्दनवती । एतावता प्रथममेखलामारूढवान् ॥ इति पद्यया प्रथममेखलारोहणम् ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારપછી અનુક્રમે આચાર્ય દેવે, સંસારસમુદ્રને તરવા માટેની જાણે પાજ ન હોય, તેવી શત્રુંજયની પાજ ઉપર આરોહણ કર્યું, અને જેમ કલ્પવૃક્ષ વડે મેરુપર્વતની મેખલા શોભે તેમ આચાર્યદેવ વડે પ્રથમ પાજ (પહેલે હેડે) શોભાને પામી તે મેખલા (પાજ)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ३१-३२]
हीरसौभाग्यम्
६९१
જાણે મનરૂપી મદોન્મત હાથીને નિયંત્રણ કરવા માટેની મજબૂત શૃંખલા ન હોય, તેવી डती. ॥30॥
प्रपासु गिरिपद्धतेरमृतपानवद्यात्रिकै___ रपीयत सितोपलाकलिततोयमातृप्तितः । पुनर्मुनिमहीन्दुनावनिधराधिरोहोदयत्प्रमोदरसमिश्रिता शमसुधा तदास्वाधत ॥ ३१॥
____ तदा शत्रुजयप्रथममेखलाधिरोहणसमये गिरेविमलाचलस्य पद्धतेर्मार्गस्य पद्धतौ मार्गे वा वर्तमाना याः प्रपाः पानीयशालास्तासु यात्रिकैः श्रीशचुंजययात्राकारकैलॊकैरमृतस्य पीयूषस्य पानवद्धीतिरिव । 'धीतिः पाने' इति हैम्याम् । 'धेट पाने' । धयनं धीतिरिति व्युत्पत्तिः । अथ वा मुक्तिरसास्वादवत् । 'अमृतं मुक्तिपानीयपीयूषु' इत्यनेकार्थः । आतृप्तितस्तृप्ति मर्यादी कृत्य । आङादियोगे पञ्चमी। सितोपलाभिः शर्कराभिः कलित करम्बितं बहुव्याप्तं तोयं पानीयमपीयत पीतम् । पुनीरविजयसूरिणा तु शमसुधा उपशान्तरसनानी सुधा समास्वाद्यत सम्यक् पोयते स्म । किंभूता शमसुधा। अवनिधरे शत्रुजयशैले यदधिरोहणं चढनं तेनोदयत्प्रकटीभवन यः प्रमोदाभिधरसो हर्षोत्कर्षः आनन्दातिरेकनिस्पन्दस्तेन मिश्रिता करम्बिता व्याप्ता ॥
લોકાથ
શત્રુંજયના પહેલા હડા સુધીના આરેહણ પછી યાત્રિકે એ સાકરમિશ્રિત પાણીનું આકંઠ પાન કર્યું, અને આચાર્યદેવે વિમલગિરિનાં દર્શનથી ઉત્પન્ન થયેલા આનંદના અતિરેકથી વ્યાસ શમસુધાનું પાન કર્યું. એ ૩૧ છે
स्फुरत्खरकरोद्धरद्युतिवितानसंतापिता
अनाञ्जनितनिझरोत्करजलाप्लवा वायवः । भवातिविधुरीकृतानिव महात्मनां संगमाः ।
मृजन्ति शिशिरान्गिरौ क्षणमपास्य तापं तनौ ॥ ३२ ॥
गिरी पुण्डरीकपर्वते वायवः पवनाः जनान्यात्रिकलोकान् क्षण क्षणमात्र शिशिरान शीतलान् सृजन्ति कुर्वन्ति । किं कृत्वा । निमेषमात्र च तनौ शरीरे ताप धर्ममपास्य निवार्य । जनान किंभूतान् । स्फुरन्दीप्यमानस्तीव्र तपन्वा खरकरश्चण्डरश्मिः सूर्यस्तस्योदधुराणामुत्कटानां द्युतीनां कान्तीनां वितानेन समूहेन संतापितान्पीडितान अतितप्ती
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
सौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ३३-३४
कृतान । किंभूता वायवः । जनितो निर्मितो निर्झराणां शिखरान्तर निःसरत्पयः प्रवाहाणामुत्कराणां संदोहानां जलेषु पानीयेषु आप्तवः स्नानं येस्ते । के इव शिशिरयन्ति । संगमा इव । यथा महात्मनां साधूनां संगतयः भवस्य संसारस्यार्तिर्विविधाधिव्याधिदुःखपोडा तया ताभिर्बहुत्व वा विधुरीकृतान् व्याकुलान् विहितान भविकान् संसारासारतोद्भावन विधिधर्मापदेशप्रदानादिना शीतलयन्ति ॥
શ્લોકા
જેમ સંસારમાં દુઃખાથી દુઃખી ખનેલા જીવાને સત્પુરુષોના સંગ ધર્મોપદેશ દ્વારા શીતલતા અપે તેમ સૂર્યના પ્રચંડ તાપથી સંતપ્ત અનેલા યાત્રિકાને ઝરણાંનાં જલમાં સ્નાન કરીને આવેલા પવન ક્ષણમાત્રમાં તાપને દૂર કરી શિશિરઋતુની જેમ શીતલતા अर्थे छे. ॥ ३२ ॥
झरज्झरपयःप्लवप्रसरशीतलोर्वीतले
सहस्ररुचिसंचरचिचयस्य दुःसंचरे । विलासिकदलीगृहे भुजगगुल्मिनीमण्डपे स्फुरद्विविधविष्टरे पृथुलशैलतल्पाङ्किते ॥ ३३ ॥ स्मितद्रुमगलन्मणीच कचयोपचाराञ्चिते
द्विरेफरवगानिता निललुलल्लुताताण्डवे । जनान्भवनद्वने श्रमनुदेऽतिधर्माम्बुभिः
दुकितवक्षसो यति लोलशाखाशयैः || ३४ ||
1
शत्रुंजयाचलः जनान् यात्रार्थमधित्यकामधिरोहते लोकान् लालैश्चपलैः शाखारूपैः शयैः हस्तै स्वनिकुञ्जे ह्वयत्याकारयतीव । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । किंभूतान् जनान् । अतिधर्माम्बुभिः अत्यभ्यधिक प्रस्वेदसलिलैबिन्दु कितवक्षसः बिन्दुभिः श्रमोदककणगणैर्युक्त जातम् । स्वार्थे के जातार्थे इतप्रत्यये । बिन्दुकित वक्षो हृदयं येषाम् । अत एव कस्मै हेतवे । श्रमनुदे मार्गक्लमापनाद।य | 'स्वेद बिन्दु कितनासिका शिखाम्' इति नैषधे । किंवत् । भवनवत् । यथा कश्चित्सुजनः कमति मार्गक्कमप्राप्त निजनिकेतने समाह्वयति । किंभूते वने । झरन्तो निःसरन्तो ये झरा निर्झरास्तेषां पयःप्लवानां वारिपूराणां प्रसरैविस्तारैः कृत्वा शीतल शिशिरीभूतमुतलं भूमीमध्ये यस्य । पुनः किंभूते । सहस्त्ररुचेः सूर्यस्य संचरन्तीनामित - स्ततो दशदिक्षु प्रसरन्तीनां रुचीनां कान्तीनां वितानं समुदायस्तस्य दुःखेन संचरः प्रसरणं प्रवेशो वा यत्र । पुनः किंभूते । विलासिनः शोभनशीलाः कदलीगृहा रम्भाभवनानि यस्मिन् । पुनः किंभूते । भुजगगुल्मिनीनां नागवल्लीनां ताम्बूलवल्लीनाम् | 'ताम्बूल
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो. 33-3५]
हीरसोभाग्यम
६९३
बल्ली ताम्बूली नागपर्यायवल्ल्यपि' इति हैम्याम् । मण्डपा यस्मिन् । पुनः किंभूते । स्फुरन्तो विकसन्तः प्रकटीभवन्तो वा दृश्यमाना वा विविधा विष्टरा वृक्षा आसनानि वा यस्मिन् । 'क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः', तथा 'विष्टरः पीठमासनम्' इति द्वयममि हैम्याम्। विष्टरः पुंसि । पुनः किंभूते । पृथुलानि विस्तीर्णानि शैलानि शिलासमूहा वा । यथा स्नातस्यास्तुतौ 'मन्दररत्नशैलशिखरे' एतस्यार्थद्वयम् । यथा मन्दरेषु पञ्चसु सुमेरुषु मध्ये रत्नं श्रेष्ठो यः सुदर्शनाख्यो मेरुः शैलः पर्वतस्तस्य शिखरे शृङ्गे । अपरोऽप्यर्थः- यथा मन्दरस्य मेरो रत्नानां शैलाः शिलासमूहा यस्मिस्तादृशे इति । ततो पृथुलानि विपुलानि शलानि एव तल्पानि पल्यङ्काः शय्यास्तैरङ्किते कलिते युक्ते । पुनः किंभूते । स्मिता विकसिता ये द्रुमा वृक्षास्तेभ्यो गलन्ति वातादिवशात्स्वभावपरिपाकाद्वा निष्पतन्ति यानि मणीचकानि कुसुमानि तेषामुपचारः प्रकरः 'पगर' इंति लोकप्रसिद्धः रचनाधिशेषस्तेनाञ्चिते सहिते । पुनः किंभूते। द्विरेफाणां भ्रमराणां रवा गुञ्जितानि त एव गानित गीतिर्जात यस्मिन् तादृशमनिलेन पवमानेन ललन्तीनां चपलीभवन्तीनां लतानां विविधजातिवलीनां ताण्डवं नाटकं यस्मिन् । सर्वाण्यप्येतानि चित्रेषणानि भवनेष्वर्थात्संबध्यन्ते । किं चात्र भवनशब्देन राजमन्दिरादि ग्राह्यम् । तत्र सर्वेऽप्यर्थाः संभवन्त्येव दृश्यन्ते च । अथ वा पुण्याढयानामाढ्यानामपि भवने भवन्ति शालिभद्रादिमन्दिरवत् इति ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાઈ
ઝરણુઓના વહી રહેલા જલપ્રવાહના વિસ્તારથી જેનું પૃથ્વીતલ શીતલ છે, સૂર્યનાં પ્રચંડ કિરણનો જેમાં સંચાર છે, જેમાં વિલાસી કદલીગ્રહે છે, જેમાં વિવિધ પ્રકારનાં દર્શનીય વૃક્ષે છે, જે શિલારૂપી પલંગ વડે યુક્ત છે, જે વૃક્ષનાં ખરી પડેલા વિકસ્વર પુના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે, અને જેર્મા ભ્રમરોના ગુંજારવથી મિશ્ર પવન વડે દેલાયમાન થયેલી લતાએ છે, તેવી વનભૂમિ પવનથી ડેલતી શાખાઓ રૂપી હાથ વડે પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ ગયેલા યાત્રિકોને જાણે પોતાના ઘરની જેમ શ્રમ દૂર કરવા માટે બોલાવતી ન હોય! છે ૩૩ ૩૪
कचिद्विकचकानने मधुपगीतिमिश्रां गिरं ___ जगुर्मुदु फलादनाः श्रुतिसुखां विदग्धा इव । क्वचिच्च ननृतुर्नटा इव शिखण्डिनां मण्डला
जगर्न जलदः क्वचित्करिघटेव भूमीभृतः ॥ ३५ ॥ क्वचित्कुत्रापि शत्रुजयमेखलाशालिप्रदेशे विकचे विकसितकुसुमितसान्द्रद्रुमद्रोणीके कानने वने फलादनाः शुकाः मधुपानां कुसुममकरन्दपानान्मादमेदुरभ्रमराणां गीतिभिः गुञ्जारवैर्मिश्रां करम्बीकृतां गिरं वाणीं मृदु सुकुमारं मधुरमतृप्तत्वेन श्रवणपुटकनिपीयमानं
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ३५-३६
यथा स्यात्तथा जगुर्वदन्ति स्म । के इव । विदग्धा इव । यथा छेका लोका गीतिमिश्रां वाणी पदन्ति । किंभूताम् । श्रुत्योः श्रोतृश्रवणयोः सुखां सातोत्पादकत्वेनामृतायमानाम् । च पुनः क्वचिघनवने शिखण्डिनां परिपूर्णकलापकलितानां मयूराणां मण्डलाः संततयो ननृतु त्यन्ति स्म । च पुनः क्वचित्प्रदेशे जलदो मेघो जगर्ज गर्जति स्म । गिरी मेघानां सद्भायो वर्ण्यते । उत्प्रेक्ष्यते-भूमीभृतः शत्रु जयाद्रे राज्ञो वा करिघटेव गजराजीव । 'बहूनां घटना घटा' इति हैम्याम् ।
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજ્ય પર્વતની કઈ વનભૂમિમાં પંડિતની જેમ પિપટે ભ્રમરના ગુંજારવથી યુક્ત કર્ણપ્રિય એવી મધુરવાણી ઉચ્ચારતા હતા. વળી, કેઈ પ્રદેશમાં મયૂર નૃત્યકારની જેમ નૃત્ય કરતા હતા, અને મેઘ ગર્જારવ કરતા હતા, તે મેળે જાણે શત્રુંજયરૂપી રાજાની ગજઘટ ન હોય! છે ૩૫ છે
मरुन्मिथुनमण्डिता खगविनोदसान्द्रीकृता ____ मरुत्तरुपरंपरा विविधसिद्धसौधान्तरा । मणीशिखरशालिनी पुनरनिन्दिताष्टापदा
नितम्बविलसद्वनी भगवतालुलोके गिरौ ॥ ३६॥
भगवता हीरसूरिणा गिरौ शत्रुजयशैले नितम्बे मेखलायां विलसन्ती स्फुरन्ती शोभनाना वनी काननमालुलांके निरीक्षिता । तीर्थस्थान्य पि सर्वाणि स्थानानि पावनान्येव । वनीशब्दोऽन्यत्रापि दृश्यते । यथा 'यवनी नवनीतकोमलाङ्गो शयनीय यदि पावनीकरोति । अवनीतलमेव माननीय न पुनर्माघवनीवनीविनोदः ॥ इति कविकल्लोले। तथा 'स्वधनी संप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे। किंभूता बनी। मरुतां देवानां मिथुनानि देवदेवीयुगलानि तैमण्डिता अलंकृता । पुनः किंभूता । खगानां विविधजातीयविहगमानां स्वकामिनीकलित विद्याधराणां वा विद्यासाधकरखेचराणां वा विनोदः क्रीडातिरेकः रसवि. शिष्टैर्गुरुप्रमुखैः साधनोपायकरणादिषु नादैः प्रेरणः सान्द्रीकृता स्नेहलीकृता निबिडा विहिता वा । पुनः किंभूता । मरुद्भिर्यक्षादिदेवैः अधिष्ठितानाम् । 'गुह्यको वटवास्यपि' इति हैम्याम् । तरूणां द्रमाणां देवद्रुमाणां वा परंपराः श्रेणयो यत्र । पुनः किंभूता । विविधानि नानाप्रकाराणि स्वर्णरूप्यरत्नमयानि वा सिद्धानामहतां पुण्डरीकादिमुनीनामेव सिद्धानां वा सौधानि चैत्यानि सिद्धायतनानि । अथ वा विविधमन्त्रतन्त्रौषधीरससिद्धिभाजां सिद्धानां गृहाणि । तत्रस्था हि केचिन्मन्त्रादिसाधनां विदधतो विविधौषधीजिघृक्षवोऽपि सौधमाधाय तिष्ठन्तीति तानि अन्तरे मध्ये यस्याः सा । पुनः किंभूता । मणीनां शिखरैः
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ३६-३७ ]
हीरसौभाग्यम्
श्रङ्गः शालते इत्येव शीला । पुनः किंभूता । अनिन्दिता श्लाघनीयास्तीथानुभावेनाक्रूरत्वा. त्प्रशस्याः अष्टापदाः शरभा उपलक्षणादन्येऽपि श्वापदा अष्टापदानि खानौ स्वर्णानि वा यस्याम् । अत्रापि मेरुमेखलाया अप्यर्थ ध्वनिः, तत्रापि सुरयुग्मानि खेचगणां विविधनिधु बनविनादैः सान्द्रीकृत दरान्तराः कल्पद्रुमाश्च सिद्धायतनानि रत्नशिखराणि स्वर्णमया च ॥
શ્લેકાર્થ
દેવયુગલોથી યુક્ત, પક્ષીઓના વિદથી વ્યાપ્ત, કલ્પવૃક્ષના, સમૂહો સહિત, અનેક પ્રકારનાં સિદ્ધાયતા(દેવમંદિર)થી મંડિત, રત્નનાં શિખરથી સુશોભિત અને
બળવાન એવા અષ્ટાપદ આદિ વનપશુઓથી યુક્ત એવી શત્રુંજયગિરિની વનભૂમિને • माया महारा२ . 3 ॥
प्रभोः शिरसि भूरुहैविंदधिरे छदैश्छायिका
निरुद्धरविरश्मिभिः सहचरैरिव स्वांशुकैः । अवीज्यत पुनर्जनः वचन तालवृन्तैरिव
प्रसारिझरसीकराकलितलोलरम्भादलैः ॥ ३७॥
क्वचन कुत्रापि गिरिमेखलायां भूरुहैः सच्छायतरुभिः कर्तृभिः निरुद्धाः पिहिता आच्छादिता रवेर्भानुमालिना रश्मयः किरणा यैस्तादृशैश्छदैः स्वपर्णैः साधनैः कृत्वा प्रभोः सरीन्द्रस्य शिरसि मस्तके छायिका भास्करातपावृतयः 'छाहडा' इति जनप्रसिद्धाः विद. धिरे कृताः । कैरिव । सहचरैरिव । यथा सेवकलोकैः प्रभोः स्वस्वामिः शिरसि स्वांशका स्वकीय वसनैः कृत्वा छायिकाः क्रियन्ते । पुनः क्वचन कुत्रापि स्थाने प्रसारिभिविस्तरणशीलेः झराणां शिखरान्तरनिःसरत्पयःप्रवाहाणां सीकरैर्वा तास्ता वारिबिन्दुभिः कलित. मिश्रीतैस्तथा लोलैः पबनान्दोलनचपलीभूतै रम्भाणां कदलीद्रुमाणां दलैः पृथुलपणः कृत्वा जनः अवीज्यत । अर्थानिरिणैत्र । कथम् । पुनवॉरं वारम् । कैरिव । तालवन्तेरिव । यथा व्यजनैर्वीज्यते ॥
લેકાર્થ
જેમ સેવકે માલિકના મસ્તક ઉપર પિતાનાં વસ્ત્રો વડે છાયા કરે તેમ સૂર્યનાં કિરણોને આચ્છાદિત કરનારાં વૃક્ષોનાં પાંદડાઓએ આચાર્યદેવના મસ્તક ઉપર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ३७-३८
છાયા કરી. અને પ્રસરતા ઝરણાના જલકણેથી વ્યાપ્ત કદલીવૃક્ષના પવનથી પ્રેરાયેલા પાંદડાઓએ વીંઝણની જેમ આચાર્ય મહારાજને વીંઝવા, અર્થાત્ શીતલ પવનની હેરીએએ શીતલતા અર્પણ કરી. છે ૩૭ છે
विदग्धविहगा जयारवमुदीरयन्त्यध्वनि
स्तुतिव्रतजना इवान्तरभिमातिभेत्तुः प्रभोः। क्वचिन्निचितमारुतोपचितकीचकानां क्वणै
गुरोर्गुणगणः पुनर्गिरिसुरैरिवोद्गीयते ॥३८॥
क्वचित्क्वापि प्रदेशे विदग्धाः कौतुकक्रीडाकृते अध्याप्य पश्चात् श्रीभृतमहेभ्यः पञ्जरेभ्यो निजेच्छया गमनाय विमुक्ताः। तदर्थ मध्याप्य जनेन तद्वने शुका विमुक्ताः पटवस्तमस्तुवन्' इत्यपि नैषधादौ दर्शनादिदमपि युक्तिमदेवेति । तथा श्रावकसंगत्या श्राद्धत्व च प्रपन्नाः । अत एव तीर्थाधिराज स्वतिय क्कृतपयोहाय सेवमानाः पण्डिता विहगाः शुकसारिकादयः पक्षिणः अध्वनि शत्रुजयाचलारोहणमागे प्रभोः सूरीन्दोज यारव जयजयेति शब्दमुदीरयन्ति कथयन्ति । किंभूतस्य प्रभोः। अन्तर्मध्ये स्वात्मनि वर्तमानानामभिमातीनां रागद्वेषकषायादिविद्विषां भेत्तुर्हन्तुः । के इव । स्तुतिव्रतजना इव । यथा स्वामी प्रमुखाणां पूर्व पुरुषकत व्यादिषु प्रवर्तमाननृपादिमानां वैरिजयधर्मकार्यदानप्रमुखे विधेये स्तवने व्रत नियमो येषां ताशा जना बन्दिलोका वैरिविजेतुः स्वामिनो मङ्गलपाठकाः जयजयारधमुदीरयन्ति । पुनः क्वचिदभूमिभागे निचितैरन्तःप्रविष्टत्वान्निमृतैनिर्बलीभूतैः अथ वा निभृत परिपूर्ण यथा स्यात्तथा मारुतेः पवनैरुपचिताः पुष्टाः कृताः । समस्तावयवेषु पूरिता इत्यर्थः। ये कोचकाः सकीचकाः सच्छिद्रवंशाः । ‘स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्धेः' इति रघुव'शे । तेषां कणैः शब्देः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-गिरिसुरेः श्रीशत्रुजयाचलाधिष्ठायकदेवैः कपर्दिचक्रेश्वरी गोमुखप्रमुखैर्गुरोहीरसरेर्गुणानां शमदमस यमादीनां गणः समूह उद्गीयते उत्प्राबल्ये न गानविषयीक्रियते इव ॥
લેકાર્થ
ચતુર શુકસારિકા આદિ પક્ષીઓ મંગલપાઠકેની જેમ રાગદ્વેષ આદિ અંતરંગ શત્રુ એના વિજેતા શ્રીહીરવિજયસૂરિની જયજયારવ શબ્દ વડે સ્તુતિ કરતાં હતાં અને જાણે પવનના અધિષ્ઠાયકદે આચાર્યની ગુણસ્તુતિ કરતા ન હોય તેમ પવનથી પુષ્ટ બનેલા છિદ્રવાળા વાંસ મંજલ અવાજ કરતા હતા. મેં ૩૮ છે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ३९-४०]
हीरसौभाग्यम्
६९७
स्वचैत्यचटुलध्वजोपधिकरैरिवाकारय
प्रभञ्जननमदद्रमैः किमतिगौरवं कल्पयन् । मनीषिशुकभाषितैरिव सुखागमं प्रश्नय
ऽझरज्झरमुदश्रुभाग्गिरिरभूद्गुरोरागमे ॥ ३९ ॥ गुरोः सूरीन्द्रस्य आगमे गिरिविमलाचलः अद्वैतमोदप्रादुर्भावादेवंविधः अभूद्बभूव । किंभूतः। झरन्तो निष्पतन्तो ये झरा निर्झरवारिधारास्त एव मुदश्रुणि हर्षबाष्पान भजतीति । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मनश्चत्यानां परमेश्वरप्रासादानां चलाः पवनान्दोलनवि लोला ये ध्वजा वैजयन्त्यस्त एवोपधिः कपटं येषां तादृशैः करैहस्तेः किमाकाग्यन्नाह. यन्निव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-प्रभञ्जनेन वायुवेगेन नमन्तो नम्रोभवन्तो ये द्रुमाः पादपास्तैः कृत्वा अतिगौरवमतिशायिनी भक्तिं नमन चरणलगनलक्षणां कल्पयन् कुर्वन्निवं । 'अनुतिष्ठति विदधाति रचयति कल्पयति चेति करणार्थ' इति क्रियाकलापे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-मनीषिणां विविधशास्त्राध्येतृणां शुकानां कीराणां भाषितरुक्तिभिर्वचनचातुरीभिः कृत्वा । सुखागम यूयमत्र सुखेन समाधिना चागता इत्यादि स्वागतप्रश्नयन्निव पृच्छनिव । अन्यो महात्मा कमपि स्वाभीष्टमभ्यागच्छन्त विभाव्य चञ्चलकरैराकारयति । तथा नमनपदलगनादि भिगौरव कल्पयति । तथा मधुरया गिरा सुखागमनप्रश्नं कुरुते । तथा हर्षाश्रूण्यपि भजते । इति गुरोविमलाचलपटयारोहणे गिरिमेखलावर्णनम् ॥
શ્લોકાથ આચાર્યદેવના આગમનથી હર્ષિત બનેલો વિમલાચલ જાણે ઝરણુમા જલરૂપે હર્ષાશ્રુ વહાવત ન હોય! જિનપ્રાસાદે ઉપર રહેલી અને પવનથી ચંચલ બનેલી ધજારૂપી હાથ વડે જાણે બોલાવતો ન હોય ! પવનથી નમ્ર બની ગયેલા વૃક્ષે વડે જાણે સ્વાગત કરતો ન હોય! અને ચતુર પિપટેની વાણુ વડે જાણે સુખસમાચાર પૂછતે ન હોય! | ૩૯ છે
क्रमेण धरणीभृतः समधिगत्य सोऽधित्यकां
ददर्श वशिनां शशी वरणमम्बरालम्बिनम् । धृतं विमलभूभृतोद्भटभवाभिमातेर्भया
जनं स्वशरणागतं किमिह रक्षितुं काश्ता ॥४०॥ स वशिनां वशात्मनां जितेन्द्रियाणां मध्ये शमाभृतैरतिशीतलत्धेन विश्वाहादकत्वेन च शशी। अत्र षष्ठया अलुक्समासे एकमपि पदं प्रणीयते वा । सूरीन्द्रः अम्बरमाकाशमालम्बते संश्रयत्यालिङ्गति इत्येवंशील वरणप्राकार बाह्यसालं ददर्श पयति ।
हि० सौ-८८
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ४१
किं कृत्वा । क्रमेण प्रथम द्वितीयतृतीयादिमेखलारोहणपरिपाटया धरणीभृतः श्रीशत्रुजयाद्रेरधित्यकामूर्ध्वभूमी समधिगत्य प्राप्य । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्तिं पुरुषोत्तमा. त्ततः' इति नैषधे । 'अधिगत्य आसाद्य' इति तद्वृत्तिः। उत्प्रेक्ष्यते-उद्भटः अत्युत्कटो वारयितुमशक्यो यो भवः संसारः स एवाभिमातिः शत्रुस्तस्य भयाद्भीतेः स्वस्यात्मनः शरणे आगत संप्राप्त जन भविकलोक रक्षितुं त्रातुं पालयितु निर्भयं कर्तुं काश्ता वाञ्छता विमलभूभृता शत्रुजयाद्रिणा किमु धृतं कृतं वा ॥
લોકાઈ
અનુક્રમે ઉપર ચઢતા આચાર્યદેવે ગગનચુંબી બહારના કેટને જોયે. અતિઉત્કટ સંસારરૂપી શત્રુના ભયથી ભવ્યજનેને નિર્ભય કરવા માટે અથાત્ છનું રક્ષણ કરવા માટે જાણે વિમલાચલે કોટરૂપે કિલ્લાબંધી કરી ન હોય! છે ૪૦ છે
विवेश वशिशर्वरीवरयिता नृणां श्रेणिमिः
समं वरणगोपुरं पुरमिवावनीवासवः । स धर्मधरणीपतेरिव निवासवेश्मावली
व्यलोकत पुरःस्फुरज्जिननिकेतपति पुनः ॥४१॥
स वशिनां संयमिनां मध्ये शर्वर्या निशाया वरयिता भर्ता चन्द्रो हीरविजयसूरितॄणां यात्रिकसंघलोकानां श्रेणिभिः समं वरणं शत्रुजयशिखरबाह्यप्राकारस्तस्य गोपुरं प्रतोली विवेश प्रविष्टवान् । क इव । अवनीवासव इव । यथा विजयी राजा दिग्त्रयात्रां प्रणीय पुरं स्वां राजधानी नगरी प्रविशति । पुनरन्यार्थोपन्यासे । स हीरसरिः पुरोऽग्रे वरणप्रवेशानन्तरमेवाग्रत एव स्फुरन्तीं प्रकटीभवन्ती दीप्यमानां वा जिनानां तीर्थकृतां निकेतानां मन्दिराणाम् । प्रासादानामित्यर्थः। पंक्ति मालिकां व्यलोकत निरीक्षते स्म । उत्प्रेक्ष्यतेधर्मनामा यो धरणीपतिस्तस्य निवासार्थ वासकृते वेश्मावली भवनराजीमिव ॥ इति शत्रुजयतीर्थे प्रथमप्राकारे प्रवेशः।
શ્લેકાર્થ
જેમ વિજયી રાજા દિગવિજ્ય કરીને પિતાની રાજધાનીમાં પ્રવેશ કરે તેમ સાધુએમાં ચન્દ્ર સમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ સંઘસહિત બાહ્યકેટના દરવાજામાં પ્રવેશ કર્યો. આગળ જતા દેદીપ્યમાન એવા જિનમંદિરોની હારમાળા જોઈ. તે હારમાળા જાણે ધર્મરાજાને વસવા માટેની ગૃહપંક્તિ ન હોય ! ૪૧ છે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ४२]
हीरसौभाग्यम्
६९९
मृगेन्द्रशरभावशाः परिभवन्ति मां निर्दया । ___ इमां जहि जगत्पतेर्जननि दुःखितामुल्बणाम् । इतीव गदितुं गजो भजति यानदम्भेन यां
वृषध्वजजिनप्रमः प्रथममेव नेमेऽमुना ॥ ४२ ॥ अमुना सरिचन्द्रेण प्रथमप्राकारप्रवेशे पूर्वमेव सातात्कालिकोत्पन्नकेवलज्ञानेन चतुनिर्मितसमवसरणमध्ये सिंहासनमधितस्थुषा चतुर्विधसंघस्थापनकृते भरतभूपागमनं प्रतीक्षमाणेन श्रीऋषभदेवेन तीर्थस्थापनसमयात्प्राक् सिद्धिगामुकत्वेन अतीर्थसिद्धत्वेन च अस्यामवसर्पिण्यां भरतक्षेत्रे प्रथम सिद्धत्वेन वा प्रसिद्धा वृषो वृषभो ध्वजश्चिह्नमूरुलाञ्छनं यस्य स युगादिदेवः स एव जिनः प्रथमतीर्थकृत्तस्य प्रसर्माता मरुदेवा नेमे नमस्कृता प्रणता । सा का। यां मरुदेवीं यानदम्भेन वाहनच्छलेन गजो हस्ती भजते सेवते । उत्प्रेक्ष्यतेइति गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । हे जगत्पतेस्त्रैलोक्यनायकस्य जननिर्माता निर्दया निर्याता दया करुणा येभ्यस्तादृशा मृगेन्द्राः केसरिणः तथा शरभा अष्टापदाः। 'हर्यक्षः केसरी इभारिः' तथा 'शरभः कुञ्जराराति:' इद द्वयमपि हैम्याम् । तथा शिरसि घातदायकत्वादनुशाः सृणयः एतत्प्रमुखा मृगयाविधायिव्याधभृपादिकाः मां परिभवन्ति यावद्गजजातिमपि निघ्नन्ति । इमामुल्बणामुत्कटां घातनलक्षणां दुःखितां दुःखिनो भाव जहि विनाशय निवारय । हन्तेर्धातोहि विषये जहिरादेशः। यदुक्त सारस्वते-'जींधिशाधिः, हन्तेहिशब्दोऽस्तेरेधिः शास्तेः शाधिशब्दो निपात्यते हि विषये' इति वनुमिव ।।
લેકાર્થ પહેલા કેટમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ આચાર્યદેવે સર્વ પ્રથમ શ્રી ઋષભપ્રભુની માતા મતદેવાને નમસ્કાર કર્યા. (જેમને તાત્કાલિક કેવળજ્ઞાન થયું હતું. સમવસરણમાં બિરાજમાન શ્રીષભદેવસ્વામિએ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કર્યા પહેલાં ભરત ચક્રવર્તીનું ભગવાન પાસે આગમન થયું, ત્યારે હાથી ઉપર આરૂઢ થયેલા મરૂદેવા માતાને તીર્થની સ્થાપના કર્યા પહેલાં જ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલું અને મુક્તિગમન થયેલું. તેથી આ અવસર્પિણીમાં મરૂદેવા માતા અતીર્થરૂપે પ્રથમ સિદ્ધ થયા.) તે મરૂતદેવા માતાના વાહનરૂપે રહેલે હાથી જાણે આ પ્રકારે વિજ્ઞપ્તિ કરતે હતો કે હે માતા ! અષ્ટાપદ, સિહો અને શિકારી રાજાએ મને નિર્દયપણે હણે છે, માટે હે જગજનનિ ! આ મારી અતિ દુઃખી અવસ્થાને દૂર કરો !” છે કર છે
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ४३-४४
• यदीक्षणजितो मृगः श्रित इबाङ्ककायः क्रम ____ मृगध्वजजिनं ततः प्रमुदितः स तं नेमिवान् । जिनेन्द्रमजितं पुनर्नजितमान्तरै रिभिः
कदाचिदपि पद्मिनीप्रियतमस्तमित्रैरिव ॥ ४३ ॥
स सूरिस्ततो मरुदेवीनमस्कृतेरनन्तरं तं शान्तिकारकत्वेन सर्वत्रापि प्रसिद्ध मृगो हरिणो ध्वज श्चिह्न यस्य तादृशं जिनं षोडशतीर्थनाथं श्रीशान्तिनाथ नेमिवान् प्रणमति स्म । अयं क्वसोः प्रत्ययस्य प्रयोगः । स च णबादिवत् ज्ञेयः । किंभूतः सूरिः। प्रमुदितो दृष्टमानसः। यत्तदोनित्यसंबन्धात यस्य श्रीशान्तिनाथस्य क्रम चरण मृगः सारङ्गः श्रितः समेत्य सेवते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यदीक्षणाभ्यां यस्य नयनाभ्यां जितः श्रिया पराभूत इव अङ्कोऽभिज्ञान मेव कायो वपुर्यस्य तादृशः सन् श्रित इव । पुनरपर विहारे अजितं द्वितीयं जिनेन्द्रं परमेष्ठिन नेमिवान् प्रण नाम । किंभूतम् । नेति निषेधे । जितं पराभूतं न जित मजितम् । कैः । आन्तरैरन्तरङ्गः कर्माद्यैर्भाववैरिभिः । कथम् । कदाचिदपि कस्मिन्नपि काले प्रस्तावे । कैरिव । तमिश्रेरिव । यथा अन्धकारैः कदाचिदपि पद्मिनीप्रियतमो भानुमान्न जीयते ॥
કાર્થ
ત્યારપછી અત્યંત આનંદિત બનેલા આચાર્યદેવે શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના દર્શન કર્યા, જે પ્રભુના નેત્રોથી પરાભવ પામેલા મૃગ ભગવાનના ચરણમ લાંછનરૂપે રહીને જાણે હંમેશા પ્રભુની સેવા કરતે ન હોય! ત્યાર પછી આચાર્યદેવે અંતરંગ શત્રુઓથી નહીં છતાયેલા એવા અજિતનાથ ભગવાનનાં દર્શન કર્યા; શું અંધકારને સમૂહ સૂર્યને ક્યારે પણ પરાભવ કરી શકે ખરો ! અર્થાત્ અંતરંગ શત્રુઓ ક્યારે પણ વિતરાગ ભગવંતાને પરાભવ કરી શકતા નથી. જે ૪૩ છે
स सिद्धगृहवजिनं प्रणमति स्म पृथ्वीधर
प्रणीतजिनमन्दिरे मुनिपुरंदरः संमदात् । प्रधान इव पर्षदं क्षितिपतिं स छीपाभिधां
समेत्य वसतिं पुनर्जिनसुधांशुमाराधयत् ॥ ४४ ॥ शत्रुजयोज यन्तादितीर्थानां करमोचयिता मुनीनां तपागच्छश्रमणानां पुरंदरः अति. शायिलक्ष्मीवत्त्वेन वासवसदृशः सूरि: संमदादानन्दात् पृथ्वीधराभिधेन मण्डपाचलपातिमाहिमन्त्रिणा पेथडदेसाधना निर्मापिते जिनमन्दिरे प्रासादे जिनं भगवन्तं प्रणमति
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ४५]
हीरसौभाग्यम्
७०१
स्म । किंवत् । सिद्धगृहवत् । यथा कश्चिद्विद्याधरो लब्धिमान्का साधुः सिद्धायतने शाश्वततीर्थकर नमस्करोति । पुनस्तस्मादन्यत्र स्थाने छीपा इत्यभिधा नाम यस्य तार्शी वसतिम् । अत्र तीर्थादौ वसतिशब्देन केवल चैत्यमेव प्रतिपाद्यते न गृहादि प्रासादं समेत्य जिनांशुसुधांशुमहद्भट्टारकम.राधयत भजते स्म । 'वरिवस्यत्यन्वास्ते जुषते शुश्रूषतेऽनुकूलयति । आराध्नोत्याराध्यत्याराधयतीति सेवायाम् ॥' इति क्रियाकलापे । क इव । प्रधान इव । यथा सचिवः पर्षद सभां समागत्य क्षितिपतिं स्वस्वामिनृपतिमाराधयति ॥
सा
જેમ વિદ્યાધરમુનિ સિદ્ધાયતનમાં જિનબિંબોને નમસ્કાર કરે તેમ આચાર્યદેવે હર્ષપૂર્વક માંડવગઢના શણગાર મહામંત્રી પેથડશાહે બંધાવેલા જિનમંદિરને નમસ્કાર કર્યા. જેમ પ્રધાન રાજસભામાં આવીને રાજાને નમસ્કાર કરે તેમ આચાર્યદેવે છીપાવસતિમાં આવીને જિનબિંબને ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર કર્યા. એ ૪૪ છે
अवन्दत स टोटरामिधविहारतीर्थेश्वरं ___ पुनः प्रभुमबीभजद्वसतिमेत्य मौल्हाभिधाम् । विलोक्य च कपर्दिनं सकलसंघविघ्नच्छिदं
परंगिरिमिवाबंदादिमविभुं स्तवैरस्तवीत् ॥ ४५ ॥
स सरिः टोटरा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशे विहारे प्रासादे तीर्थेश्वर जिनमवन्दत नमस्कुरुते स्म । पुनरन्यत्र प्रदेशे मौल्हा इत्यभिधा नाम यस्यास्तादृशीं वसतिं चैत्य समेत्य प्रभु परमेश्वरमबीभजदुपास्ते स्म । च पुनः स सरिः । उत्प्रेक्ष्यते-पग्मन्य' गिरि पर्वतमिव तादृशमवुदनामानमादिमविभुमादिनाथं स्तवैः स्तोत्रैः कृत्वा अस्तवीत् स्तौति स्म । किं कृत्वा । सकलानां विविधदेशागतत्वेन बाहुल्यात्समस्तानां संघानां यात्रिकलो. कानां विघ्नानामन्तरायाणां छिद विघातकं कपर्दिनामान शत्रुजयस्यादिदेवस्य चाधिष्ठायक यक्ष विलोक्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ इति बाह्यप्राकारप्रासादेषु सकलजिनप्रणमनम ॥ इति मरुदेवीशिखरवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યાર પછી “ટેટાવિહાર” અને “મૌલ્હાવિહારમાં આવીને જિનબિંબને નમસ્કાર કર્યો. તેમજ સકલ સંઘનાં વિદને નાશ કરનાર શત્રુંજયના ઓછાયક “ કપર્દિ યક્ષ”ને આદરપૂર્વક જોઈ ધર્માશિષ આપીને ત્યાં બિરાજમાન જિનમંદિરમાં જિનેશ્વર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ४६-४७
ભગવંતની (આદિનાથ ભગવંતની) અબુંદાગિરિ ઉપર આદિનાથ ભગવંતની સ્તુતિ કરી હતી તેમ ભાવપૂર્વક સ્તુતિ કરી. છે ૪૫ છે
सरस्यनुपमाभिधे शिखरिशेखरे मानसा
हये तुहिनमेदिनीधर इव क्षिपन्नक्षिणी । ततः समधिरूढवान्स शिखरं स्वरारोहणा
भिधं धृतमिवामुना स्वरधिरोहणायाङ्गिनाम् ॥ ४६ ॥ ततो मरुदेवी शिखराठवतरणानन्तर सूरिराजहंसः स्वरधिरोहणाभिधमर्थात्स्वर्गारोहण नाम । अथ वा अक्षरच्युतकप्रदानालंकारेणाधिकारोऽपनीयते गकारश्च प्रदीयते तदा च स्वर्गारोहणाभिधान' शृङ्ग समधिरूढवान चढति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अङ्गिनां भविकानां स्वरधिरोहणाय स्वर्गे अधिरोहणार्थममुना शत्रुजयगिरिणा धृतमिव । सूरिः किं कुर्वन् । शिखरिणां सर्व पर्वतानां शेखरे अवतसभूते शिखरिणो विमलाद्रः शेखरे वा तेजःपालपत्न्या अनुपमदेव्या खानिते कारिते तदभिधेये वा उपमनाम्नि सरसि तटाके अक्षिणी निजनयने क्षिपन किरन् । पश्यन्नित्यर्थः। कस्मिन्निव । मानसाहये इव । यथा तुहिनभूधरे हिमाचले किमपि शिखरमारोहन हंसो मानसमित्यावय' नाम यस्यैतावता मानसनाम्नि सरसि तटाके शो क्षिपति । हिमाचलोपरि मानससरसः सद्भावः प्रोक्तो. ऽस्ति । यथा चम्पकथायाम्-'सदा हंसाकुलम्' इति प्राक् प्रोक्तमस्ति ॥
કાર્ય
જેમ હિમાલયના શિખર ઉપર ચઢતે રાજહંસ માનસરોવરને જુએ તેમ આચાર્ય દેવે શત્રુંજયના શિખર ઉપર ચઢતાં, તેજપાલની પત્ની અનુપમાદેવીએ પિતાના નામથી
દાવેલા અનુપમસરોવરને જોતાં “વર્ગારોહણ” નામના શિખર ઉપર આરોહણ કર્યું. તે શિખર જાણે મનુષ્યોને સ્વર્ગ ઉપર આરોહણ કરાવવા માટે શત્રુંજયે ધારણ કર્યું ન डाय! ॥ ४६॥
समेत्य मणिसेतुना वृषभकूटम_कर्ष
विबेश वरणान्तरे किमपवर्गपूर्गोपुरे । विलोक्य स तदन्तिके सचिववस्तुपालेन चो
जयन्तमवतारितं प्रणमति स्म तत्रार्हतः ॥ ४७ ॥
स हीरसरिः वरणस्यान्तरे मध्यतनप्राकारमध्ये विवेश प्रविष्टवान् । उत्प्रेक्ष्यते
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ४८]
हीरसौभाग्यम्
७०३
अपवर्गों मोक्षः स एव पूर्नगरी तस्या गोपुर प्रतोलीमिव प्रविशति स्म । किं कृत्वा । मणिसेतुना विविधरत्ननिर्मापित पद्यया अभ्रंकष गगनमुल्लिखत् वृषभकूट मूलप्रासादस. बन्धि शिखरं समेत्य समागत्य। च पुनस्तस्य चरणस्यान्तिके सचिवो वीरधवलधराधवप्रधानो यो वस्तुपालस्तेनावतारित रचनया नवीनं निष्पादितमुजयन्त गिरिनारि. गिरिप्रपञ्च विलोक्य । 'प्रणीय नयनातिथिं स च कुमारदेवीभुवा' इत्यपि पाठः। तत्र च पुनः कुमारदेवीसाधो रासराजस्य पत्नी तस्यां भूरुत्पत्तिर्यस्य तादृशेन वस्तुपालेनावतारितं प्रतिरूपं कृतमुजयन्त रैवताचलं नयनयोगतिथिं प्राघुणिक प्रणीय विधाय । लोचनगोचरी. कृत्येत्यर्थः । स सूरिस्तत्रोजयन्तावतारे वस्तुपालविहारे अर्हतः श्रीनेमिनाथप्रमुखान जिनेन्द्रान्नमति स्म ।
લેકાથ
હીરવિજયસૂરિજીએ વિવિધ પ્રકારનાં રત્નોથી રચિત ગગનચુંબી એવા “ઝષભકૂટ” નામના શિખર ઉપર આવીને બીજા કેટમાં પ્રવેશ કર્યો, તે કેટ જાણે મોક્ષપુરીમાં પ્રવેશ કરવા માટે દરવાજો ન હોય ! તેની સમીપે આવેલા રાણુ વીરધવલના મંત્રી વસ્તુપાળે ઉજજયન્ત ગિરિસમાન બંધાવેલા “વસ્તુપાલવિહારને જે અને ત્યાં બિરાજમાન નેમિનાથ ભગવાનને નમસ્કાર કર્યા. ૫ ૪૭ છે
ततः खरहताभिधां वसतिमभ्युपेत्य प्रभुः __ स्ववासत इवागतं रचनयात्र नन्दीश्वरम् । सराजिमतिकां स्फुरञ्चतुरिकां पुनर्नेमिनो निभाल्य जिनपुंगवानिह तमामनंसीन्मुदा ॥४८॥
प्रभुहीरसूरिः इह खरहतवसतौ मुदा हर्षेण जिनपुंगवान् तमामतिशयेन पञ्चाङ्गप्रणतिनमस्तवादिना अनंसीन्नतवान् । किं कृत्वा । ततो रैवतावतार-वस्तुपालवसति-जिनपति-नमनानन्तर खरहत इत्यभिधा यस्यास्तादृशीं वसतिं खरहतनाम्ना व्यवहारिणा स्वनामेव कारितप्रासादमभ्युपेत्यागत्य । पुनः किं कृत्वा । नन्दीश्वरमभ्युपेत्य । उत्प्रे. क्ष्यते-रचनया शिल्पघटनाविशेषेण कृत्वा इह शिखरवसतो स्ववासतो निजवसनस्थानात् अष्टमद्वीपभूमेरागत संप्राप्त नन्दीश्वरमष्टमद्वीपलक्षण द्विप वा सत्प्रसादलक्षण: मिव । पुनः किं कृत्वा । अत्र खरहतवसतौ नेमिना द्वाविंशतितमतीर्थकृन्नेमिनाथस्य स्फुरन्ती रचनाचातुर्येण शोभमानां चतुरिकां 'चउरी' इति लोकप्रसिद्धां पाणिग्रहणस्थानं निभाल्य दृष्ट्वा । किंभूतां चतुरिकाम् । सराजिमतिका सह राजीमत्या वर्तते या सा सराजिमतिका । राजिमतीत्यत्र जिकारो ह्रस्वोऽपि दृश्यते श्रेण्यामिव राजिः राजी। तथा च 'स्वामिन्मामुग्रसेनक्षितिपकुलभवां सानुरागां सुरूपां बालां त्यक्त्वा कथ त्व
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ४९-५०
बहुमनुजरतां मुक्तिनारीमरूपाम् । वृद्धां मूकामकुल्यां करपदरहितामीहसेऽशेषविच्छागि त्युक्तो राजिमत्या यदुकुलतिलकः श्रेयसे सोऽस्तु नेमिः ॥' इति पूर्वसरिप्रणीतस्तवे । तथा 'काप्यतः' इति सारस्वतसूत्रेण कापि परे ह्रस्वे राजिमतिका ॥
શ્લોકાર્થ
ત્યાર પછી આચાર્યદેવે ખરહત નામના શ્રેષ્ઠીએ બંધાવેલા “બરહતવિહારમાં આવીને નંદીશ્વરદ્વીપનાં દર્શન કર્યા. તે વિહાર જાણે પિતાના નિવાસસ્થાનને ત્યજીને આવેલે સાક્ષાત્ નંદીશ્વરદ્વીપ ન હોય તે દેખાતું હતું ! ત્યારપછી રાજીમતિ સહિત નેમિનાથ ભગવાનની ચેરીને જોઈને ત્યાં રહેલા જિનબિંબનાં દર્શન-વંદન કર્યા. ॥ ४८ ॥
स घोटकचतुष्किकादिमगवाक्षजैनालये
चकार च नमस्कृति चरणयोमिनोर्वीभृताम् । गिरेरिव विशेषके तिलकतोरणे श्रीजिना
न्पुनर्मुनिमतङ्गजो नवनवैः स्तवैरस्तवीत् ॥ ४९ ॥ स सरिोटकचतुष्किका इति आदौ नवमादिम पदं यत्र तादृशो गवाक्ष इत्यभिधानो 'घोडाथोकी गउख' इति नानि जनालये तीर्थकृत्संबन्धिनि मन्दिरे । प्रासादे . इत्यर्थः । च पुनर्जिना/भृतां जिनराजानां चरणयोः पादयोः नमस्कृति प्रणामं चकार । पुनरपि मुनिमतङ्गजः साधुसिन्धुरः तिलकतोरणे 'तिलकुंतोरण' इति नानि विहारे श्री. जिनान् श्रीमतीर्थकृतो नवनवैतनेतनैः तात्कालिकैः स्वकृतैः स्तवैः स्तोत्रैः अस्तवीत्तुष्टाव । उत्प्रेक्ष्यते-गिरेः श्रीशत्रुजयाद्रेस्तिलके विशेषके इव ॥
શ્લોકાર્થ
ત્યારબાદ આચાર્યદેવે ઘડીકીમાંની પ્રથમ ચેકીના ગવાક્ષમાં આવેલા જિનમંદિરમાં જિનેશ્વરભગવંતનાં ચરણે નમસ્કાર કર્યા, અને શત્રુંજયગિરિના તિલકસમાન “તિલકતરણ”માં નવનવા સ્તોત્ર વડે ભગવંતની સ્તુતિ કરી. ૪૯ છે
जिनाधिपसमाजनाप्लवविधानबद्धादरा
रविन्दनयनाजनैः सममलंकृतं सर्वतः। जलाधिसुरयौवतैः प्रभुनिनंसयेव स्फूटी
भवद्भिरमुना न्यभाल्यत पतङ्गकुण्डं ततः ॥ ५० ॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ५१]
हीरसोभाग्यम्
७०५
ततस्तत्र तिलकतोरणे जिननमनानन्तरममुना सूरीन्द्रेण पतङ्गकुण्डं सूर्यकुण्डम् । कुण्डशब्दस्त्रिलिङ्गः । 'पेटो मठः कुण्डनीड-' इति लिङ्गानुशासने । न्यभाल्यत दहशे । किंभूतम् । सर्वतः सर्वेष्वपि प्रदेशेषु सममेव एककाल समलंकृतं सम्यक्प्रकारेण शोभितम् । कैः। जिनाधिपानामृषभदेवतीर्थकृतां सभाजनार्थ पूजाकृते । 'सभाजने पश्यति विस्मिते सा सभाजनं तत्र ससर्ज तेषाम्' इति नैषधे । 'तेषां देवानां सभाजन पूजां ससर्ज चकार' इति तवृत्तिः। यः आप्लवः स्नानम् । 'स्नानं सवनमाप्लवः' इति हैम्याम । तस्य विधाने करणे बद्ध आदरो बहुमानं यैस्तादृशैररविन्दनयनारूपैर्जनः । स्त्रीसमूहै रित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोहीरविजयसूरेनिनंसयानन्तुमिच्छया स्फुटीभवद्भिः प्रकटैजायमानैः जला. धिसुराणां सलिलाधिष्ठायकदेवानां जलदेवतानां यौवतैर्युवतीसमूहैरिव ॥ इति द्वितीय प्राकारप्रासादेषु देववन्दनम् ॥
તે પછી આચાર્યદેવે, જિનેશ્વરભગવંતની પૂજા કરવા માટે ચારેબાજુ રહેલા સ્નાન કરવામાં આતુર એવા સ્ત્રીપુરુષના યુગથી સુશોભિત એ “સૂરજકુંડ જોયે. તે યુગલે જાણે આચાર્યદેવને નમસ્કાર કરવા માટે આવેલા જલદેવતાના દેવયુગલો ન હોય! . ૫૦ છે
विजित्य कलिना समं दुरितदुर्धरद्वेषिणः
सुखं स्थितिमुपेयुषः शिखरिमण्डलाखण्डले । ससालमणिमन्दिरं किमिह धर्मभूमीभुजो
न्यभालयदयं पुरः प्रवरवप्रवेश्माईतः ॥ ५१ ॥ अयं हीरविजयसूरिः पुरोऽग्रतः अर्हतः ऋषभदेवतीर्थकृतः सत्कः प्रवरः प्रकृष्टः वप्रः प्राकारो यत्र ताहग्वेश्म भवन ससाल युगादिजिनविहारं न्यभालयत्पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इहास्मिन् शिखरिणां सर्वपर्वतानां मण्डलानां समूहानां मध्ये आखण्डलः शक्र इवाखण्डले सुखं सातं यथा स्यात्तथा स्थिति निवासलक्षणामुपेयुषः प्राप्तवतो धर्मनानो भूमिभुजः भूपालस्य सह सालेन प्राकारेण वर्तते यत्तत्ससालं तादृशं मणिम न्दिरं किं रत्नगेहमिव सुखं स्थितस्य । किं कृत्वा । कलिना कलिकालेन सम सार्घ दुरितानि पापान्येव दुर्धरानुत्कटान दुष्टत्वात् द्वेषिणः सपत्नान विजित्य सर्वात्मना पराभूय ॥
પ્લેકાથ આચાર્યદેવે સુંદર અને મજબૂત કેટથી સુશોભિત “અષભવિહાર” જે. તે 2ષભવિહાર જાણે કલિકાળસહિત પાપરૂપ દુર્ધર શત્રુઓને પરાભવ કરીને પર્વતેન્દ્ર એવા શત્રુંજય પર્વત ઉપર સુખપૂર્વક રહી શકાય તે માટે ધર્મરાજાએ બંધાવેલો પ્રાકાર સહિત રત્નમહલ ન હોય તે શોભતો હતે ! | ૫૧ છે
हि सौ०-८९
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
सौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ५२-५३
स्फुरत्करतरङ्गितां स्फटिककल्पितारोहणावलीमयममार्गयद्वरणगोपुराभ्यन्तरे । विमुच्य मृडमद्रिजापरिभवेन सापत्न्यतः किमम्बरतरङ्गिणीं विदधतीं विरक्तेस्तपः ।। ५२ ।।
मलीमसजनाप्लवैर्निजम पावनी भावुकं पवित्रयितुमीयुषी किमथ वात्र शत्रुंजये । मुरारिमथनोदितस्वतनुजादिविश्लेषजा
सुखात सुधाम्बुधः किमु तनोति तीर्थे तपः ॥ ५३ ॥
अयं सूरिर्वरणस्य प्राकारस्य गोपुरं प्रतोली तस्याभ्यन्तरे मध्ये स्फुरद्भिः करैः किरणैः कृत्वा तरङ्गाः कल्लोलाः संजाता अस्यामिति तरङ्गिता तादृशीं तथा स्फटिकैः श्वेतरत्नैः कल्पितां निर्मितामारोहणानां सोपानानामावलीं श्रेणीममार्गयत्पश्यति स्म । 'मार्गयति मृगयतेऽपि च मार्गति चेत्याहुरीक्षार्थे' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते - समान एक: पतिर्यस्याः सापत्नी तस्याः भावः सापत्त्य ततः कारणादद्विजायाः पार्वत्याः परिभवेन संतापेन । उद्विग्नेत्यध्याहार्यम् । मृडमीश्वरं विमुच्य त्यक्त्वा विरक्तेवैराग्यात्तपो विदधतीं तीर्थे तपस्यन्तीमम्बरतरङ्गिणीं गङ्गामिव । अथ वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते - मलीमसा जात्या अन्त्यजाः कर्मणा महाक्रूरकर्माणो जीवादिघातनान्महापापिना मलिनजनास्तेषामाप्लवैः स्नानकरणादिभिः कृत्वा अपावनीभावुकमपवित्री भवनशीलं निजमात्मानं पवित्रयितुं पावनीकर्तुम् | तीर्थसेवया इत्यध्याहार्यम् । अस्मिन् सर्वतीर्थाधिराजे सौराष्ट्रमण्डलकमला चूडामणी श्रीशत्रुंजये ईयुषी समागतवती किमु । अर्थात्पूर्वप्रतिपादिता गङ्गेव वा । उताथ वा मुरारिणा नारायणेन यन्मथनं मन्दरगिरिणा कृत्वा आमूलाद्विलोडनं तस्मादुदितः प्रादुर्भूतो यः स्वस्य क्षीरसमुद्रस्यात्मनः तनुजानां 'लक्ष्मी: कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमाः धेनुः कामदुधा सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गना । अभ्वः सप्तमुखोऽमृत हरिधनुः शङ्खो विषं चाम्बुधे रत्नानीति चतुर्दशापि कविभिः संकीर्तितानि स्फुटम् ॥' एषां चतुर्दशानां मध्ये केचित्पुत्रा आदिशब्दात्काश्चित्पुत्रयस्तसां विश्लेषो वियोगः तस्माज्जात यदसुखं सुखादन्यत् विरुद्ध वा सुखस्याभावो वासुखम् | 'तदन्यत्तद्विरुद्धतदभावेषु नञो वर्तमानत्वात् त्रयोऽप्यर्थाः संगच्छन्ते' इति सारस्वतव्याकरणानुसारिवचः । एतावता दुःखं तस्मात्कारणात्सुधाम्बुधिः क्षीरसमुद्रो महानन्दपदप्रापकास्पदेऽत्र शत्रु जयतीर्थ तपस्तनोति किमु । अशनादित्यागलक्षण नियमविशेष करोतीव ॥ युग्मम् ॥ इति सर्वाभ्यन्तरप्राकारप्रतोलीसोपानानि ॥
શ્લેાકા
આચાર્ય દેવે, પ્રાકારની મધ્યમાં દેદીપ્યમાન રત્નનાં કિરણાથી તરંગારૂપે થયેલી
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ५४ ]
हीरसौभाग्यम्
સ્ફટિક રત્ન વડે બનાવેલી સેાપાનપંક્તિ જોઇ. તે સેાપાનપક્ત જાણે પેાતાની સપત્ની (શાકચ) પાવતી વડે પરાભવ પામવાથી ઉદ્વિગ્ન ખનેલી આકાશગંગા શત્રુંજય ઉપર તપ કરતી ન હોય ! અથવા નીચ માણસાએ કરેલાં સ્નાન વડે અપવિત્ર બનેલા પોતાના પ્રવાહને પવિત્ર મનાવવા માટે શત્રુ ંજય પર્વત ઉપર આવેલી ગ`ગાનદી ન હાય ! અથવા વિષ્ણુએ મંથન કરેલા ક્ષીર સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલાં લક્ષ્મી, કૌસ્તુભમણિ, પારિજાત, દેવ धन्व ंतरि, यन्द्र, अमधेनु, भैरावणु हाथी, र'ला आहि अप्सराओ, उभ्यैःश्रवस अश्व, અમૃત, શા ધનુષ્ય, દક્ષિણાવત શંખ, અને વિષ તે રૂપ ચૌદ રત્ના સહિત (પેાતાના પુત્રો આદિના વિચાગથી ઉત્પન્ન થયેલા દુઃખ વડે) ક્ષીરસમુદ્ર શત્રુંજય પર્યંત ઉપર આવીને સુખપૂર્વક તપ કરતા ન હોય ! તેવી સેાપાન પંકિત શૈાભતી હતી. ॥ પર ॥ ॥ ૫૩ ૫ स हीरविजयप्रभुर्वरणगोपुरं प्राविशप्रवेशनमिवर्षभध्वजजिनावनीवज्रिणः । सुराम्बुधिवधूप्लवेऽम्बुजपरागपिङ्गीभव
त्सितच्छद इव व्यभासत ततोऽस्य सोपानके ॥ ५४ ॥
७०७
अकब्बर साहिसंमानितो हीरविजयामा प्रभुस्तपागणश्रमणस्वामी अर्थात्सूरिः वरणस्य मूलप्रासादप्राकारस्य गोपुरं प्रतोलीं प्राविशत् प्रविशति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - ऋषभो वृषभो ध्वजश्चिह्नमूरुविषयलाञ्छन यस्य युगादिरेव जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवन्या भूमेर्वज्रिणः पुरंदरस्य । राज्ञ इत्यर्थः । प्रवेशन सिंहद्वारभिष । ततो गोपुरप्रवेशानन्तरमस्य सर्वाभ्यन्तरवरणगोपुरस्य सोपानके आरोहणगणे सोपानानां समूहः सोपानकं तस्मिन् । समूहार्थे कप्रत्ययः । हास्तिकादिवत् । सूरिव्यं भासत संशोभते स्म । क इव । सुराणां देवानामम्बुधेः समुद्रस्य वधूः पत्नी एतावता देवनदी तस्याः प्लवे पूरे गङ्गाप्रवाहे । स्वभावेन पद्मानि पीतकमलानि इत्युच्यन्ते । यथा स्नातस्यास्तु तौ - 'हंसांसादतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति । तानि च हेमसूरिणा नामग्राह' हैम्यामानीतानि न सन्ति, यथा पराणि वर्णभेदोच्चारणप्रोक्तानि । यथा - 'रक्तोत्पलं कोकनद श्वेते तु तत्र कुमुद नीले तु स्यादिन्दीवरम् । श्यामे तृत्पलं स्यात्कुवलयम्' इति । तस्मात्तेषां स्वभावात्पीतिमैवावसीयते । ततोऽत्रापि अम्बुजानि पीतपद्मानि अथ वा कनकमयानीत्यध्याहार्यम् । तेषां परागा रजांसि तैस्तत्संगमात्पिङ्गीभवन्पीतो जायमानः सितच्छदो राजहंस इव ।
શ્લેાકા
જગદ્ગુરુએ મૂલપ્રાસાદના પ્રાકારના દરવાજામાં પ્રવેશ કર્યા અને મૂલપ્રાસાદ “ ઋષભવિહાર ”ની સેાપાનશ્રેણીને અલંકૃત કરી. ત્યાં રહેલા આચાય દેવ, ગંગાના પ્રવાહમાં રહેલા પીતકમલની પરાગથી પીતવણીય અનેલા રાજહુ'સની જેમ શે।ભતા હતા. ૫ ૫૪૫
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ५५-५६
चतुष्कमधिरोहणात्क्रमविहारयोरन्तरा ___ व्यलोकत समाजवत्सुकृतभूमिभर्तुः प्रभुः । पुनर्मणिहिरण्मयं जिननिकेतनं तत्पुरः
सुधाशवसुधाधरोल्लसितचूलिकाचैत्यवत् ॥ ५५ ॥ प्रभुहीर विजयसरिः अधिरोहणादधस्तनसोपानात्क्रमादुपरितनसोपानागमनात सोपा. नक एव स्थितः । यत्र विहारयोर्मूलप्रासादप्राकारयोरन्तरा मध्ये चतुष्कं 'चौक' इति प्रसिद्धम् । प्रासादाङ्गणभूमिमित्यर्थः । व्यलोकत दृष्टवान् । किंवत् । समाजवत् । उत्प्रेक्ष्यतेसुकृतभूमिभर्तुः धर्माभिधानपार्थिवस्य समाज सभामिव । पुनरन्यत्तत्पुरः तस्य चतुष्कस्याग्रे मणयः कर्केतनचन्द्रकान्तादिकास्तैर्युक्त हिरण्मय स्वर्णप्रधानं रक्तकाञ्चनरचित जिननिकेतनमृषभदेवप्रासादं व्यलोकत ददर्श । किंवत् । सुधाममृतमश्नन्तीति सुधाशा देवास्तेषां वसुधाधरः पर्वतो मेरुगिरिस्तस्योल्लसिता उल्लास प्राप्ता शोभासंयुक्ता जाता या चूलिका शिखा अधित्यका वा तस्याश्चत्यवत्सिद्धायतनमिव ॥ अथकविंशतिकाव्यमूलप्रासादवर्णनम्
. I
જગદ્ગુરુએ પાનપંક્તિ ઉપર ચઢતા છેલ્લા પગથિયેથી મૂલપ્રાસાદની વચમાં આવેલે રંગમંડપ જે તે જાણે ધર્મરાજાની રાજસભા ન હોય તેવો શોભતે હતે. વળી તેની આગળ સુવર્ણ અને રત્નમય એ મૂલપ્રાસાદ જે; તે જાણે મેરૂપર્વતની ચૂલિકા ઉપર રહેલું સિદ્ધાયતન ન હોય! ! પપ
तमीश इव तारकैग्रहपतिर्ग्रहोपैरिवा
सुरेश्वर इवासुरैरिव सुरैः सुरेशः पुनः । नरेन्द्र इव मानवैर्वृषभकेतनाईद्गृहं
गृहलघुभिरर्हतां स्फुरति सर्वतोऽलंकृतम् ॥५६ ॥ सर्वतः सर्वास्वपि दिनु अर्हतां भगवतां लघुभिरल्पप्रमाणै हैर्देवकुलिकाभिरलंकृत शोभितं वृषभकेतनार्हतः वृषभदेवस्य गृह चैत्यं स्फुरति दीप्यते । कैः क इव । तारकैयोतिर्भिस्तमीशश्चन्द्र इव । पुनर्ग्रहाणां मङ्गलादीनामोधैः समूहैर्ग्रहपतिः सूर्य इव । पुनरसुरैः दानवैरसुरेश्वरो दानवेन्द्रवत् । पुनः सुरैर्देवैः सुरेशो देवेन्द्र इव । पुनर्मान. मनुष्यैः नरेन्द्रो राजेव ॥
તારાઓ વડે ચન્દ્ર મંગલ આદિ ગ્રહો વડે સૂર્ય, દે વડે ઇંદ્ર અને મનુષ્ય વડે
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ सर्ग १६ श्लो० ५७-५८-५९]
हीरसौभाग्यम्
७०९
જેમ રાજા શેભે તેમ ચારે દિશામાં રહેલી નાની દેવકુલિકાએ વડે અલંકૃત શ્રી ઋષભ દેવભગવંતનું મંદિર શેભે છે. ૫૬ છે
क्षयं प्रलयकालजं निजमवेक्ष्य साक्षान्मरु
सरिजलरयैरिवाक्षयपदोदयाकाङ्क्षया । उपासितुमुपागतैरिह पदारविन्दं प्रभो
Zलासि सदने वृषध्वजजिनस्य सोपानकैः ॥ ५७ ॥
वृषध्वजजिनस्य युगादिदेवस्य सदने गृहे मूलप्रासादे प्रवेशनमार्गे सोपानकैरारोहणर्यलासि शुशुभे । अत्र कः स्वार्थ । उत्प्रेक्ष्यते-न विद्यते क्षयो विनाशो यत्र तादृशस्य पदस्य स्थानस्य संपदो वा उदय आविर्भावः तस्याकाङ्क्षया वाञ्छया इह शत्रुजये प्रभो ऋषभस्य युगादिदेवस्य पदारविन्द चरणकमलमुपासितुं सेवितुमुपागतः समीपे समेतैमरुत्सरितो गङ्गाया जलरयैः पयःप्रवाहैरिव । किं कृत्वा उपागतः । प्रलयकालः कल्पान्तषष्ठारकलक्षणः तस्माजातं निजमात्मीयं स्वसंबन्धिनं क्षयं विनाशं षष्ठारके क्रमाद्विशुष्यजला रथचक्रमार्गमात्रप्रवाहा गङ्गा भविष्यतीति श्रुतिः । सार्धद्विषष्टियोजनमानजलप्लवो विशोध्य द्विहस्तप्रमाणप्रवाहो भविता इति । अल्पशब्दस्याभाववाचित्वात्क्षय एव साक्षादागमोक्तवाक्यात्प्रत्यक्षेणैवावेक्ष्य दृष्ट्वा । ज्ञात्वा इत्यर्थः ॥
લેકાર્થ
શ્રીષભદેવભગવંતના પ્રાસાદનાં પગથિયાં શોભે છે. તે પગથિયાં જાણે છઠ્ઠા આરામાં (પ્રલયકાળમાં) પિતાને પ્રવાહ બે હાથ પ્રમાણ જાણીને મેક્ષપદની ઈચ્છાથી ભગવંતના ચરણકમલની ઉપાસના કરવા માટે આવેલો ગંગાનદીને પ્રવાહ ન હોય! છે પણ
इमा अनिशनिम्नगा बत जडाशया वक्रतां
वहन्त्यहरहस्तथा सप्रतिकूलवृत्तिप्रथाः । श्रितोत्पलमधुव्रतान्कृतकुलक्षयैराश्रिता - धरन्ति च पदे पदे भुवनभङ्गरङ्ग पुनः ॥ ५८॥ नमन्निकटवर्तिनामवनिजन्मनां घातुकाः
स्वकीयवचनीयतामिति जिघांसुभिः सिन्धुभिः । निषेवितुमिव प्रभोः पुर उपागताभिर्बभे
यदाप्तसदनाग्रतो विविधरत्नसोपानकैः ।। ५९ ॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ५८-५९
यस्य श्रोशत्रुजयसंबन्धिनः आप्तसदनस्य मूलजिनगृहस्याग्रतः पुरस्ताद्विविधानां नानाप्रकाराणां रत्नानां मणीनां सोपानकैः । स्वार्थ कप्रत्ययः । आरोहणैर्वा बभे शुशुभे । उत्प्रे क्ष्यते-निषेवितुमर्थात् युगादिजिनमुपासितुं प्रभोः ऋषभदेवस्य पुरोऽग्रे उपागताभिः संप्राप्ताभिः सिन्धुभिर्नदीभिरिव । किं कर्तु कामाभिः । इत्यमुना प्रकारेण स्त्रकीयामा. त्मीयां वचनीयतामपवाद जन निन्दां जिघांसुभिर्हन्तुमिच्छु भिरिव । इति किम् । यत् इमाः सिन्धवः अनिशं निरन्तर निम्नगा नीचगामिन्यः । बत इति खेदे । पुनर्जडाशया मन्दमनस्काः जडिमाञ्चितचित्ताः डलयोरेक्याजलभृताः । तथा अहरहः प्रतिवासरं वक्रतां कुटिलभाव वहन्ति धारयन्ति । तथा पुनरर्थे सप्रतिकूलवृत्तिप्रथाः सह प्रतिकूलवृत्तेः प्रति लोमवर्तनस्य प्रथया विस्तारेण वर्तन्ते याः । तत्त्वतस्त कल कल प्रति मर्यादामेदिनी प्रवृत्तेः प्रवर्तनस्य पयःप्रवहणस्य प्रथाभिः सह वर्तन्ते । हादिसयोगे क्वचिल्लघुरेव गण्यते । यथा-'बहुलभ्रामर मेचकतामने' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तौ काव्यकल्पलतायां च । इति न दोषः । पुनरिमाः श्रितमङ्गीकृतमुत्कृष्ट पलं मांसं यैस्तादृशान्मांसखादयान मधु मद्यमेव व्रत मद्यं विना वयं नान्यत्पिबाम इति नियमो येषां तान् । तत्वतस्तु सेवित कुवलयान भ्रमरान् । पुनः कृतो विहितः कुलानां स्वान्वयानां क्षयो विनाशो यस्तैमत्स्यैराश्रिताः । पुनरिमाः पदे पदे स्थाने स्थाने भुवनानां जगतां भने विनाशे रङ्ग राग श्रयन्ति । तत्त्वतस्तु भुवनानां पानीयानाम् । 'नीरं वारि जल दल कमुदक पानीयमम्भः कुशं तोयं जीवनजीवनीयसलिलार्णा स्यम्बु वाः शंबरम् । क्षीरं पुष्करमेघपुष्पकमला न्यायः पय:पाथसी कीलाल भुवनं वनं घनरसो यादोनिवासोऽमृतम्' ॥ इति हैम्याम् । भङ्गाः कल्लोलाः । 'तरङ्गे भङ्गवीच्युमिः' इत्यपि हैम्याम् । तैरङ्ग श्रयन्ति । पुनरिमा नमन्तो नम्रोभवन्तः पादयोलगन्तः तथा निकटे समीपे वर्तन्ते आजीविकां कुर्वन्तीत्येवं. शीलास्तादृशानामवनिजन्मनामयन्यां भूमावेव जन्मावतारी येषां त्रसानां द्वित्रिचतुःपञ्चे न्द्रियाणां तिरश्चां तथा । खेचरजलचरभृचराणामवन्यामेवोत्पत्तिर्न तु देवगृहादौ, स्थावराणां तूभयत्रापि दृश्यमानत्वात्रसानामुपादानम् । तत्त्वतस्तु अवनिजन्मनां वृक्षाणाम् । घातुका हननशीला इति श्वापद निराकर्तुकामाभिः॥ युग्मम् ॥ इति मूलप्रासादसोपानानि ।
શ્લોકાર્થ
મૂલપ્રાસાદ ઋષભવિહારનાં વિવિધ પ્રકારનાં રત્નોથી બનેલાં પગથિયાં શોભે છે, તે જાણે જગતપ્રસિદ્ધ પિતાના અપવાદોને દૂર કરવાની ઇચ્છાથી ભગવંતની ઉપાસના માટે આવેલી અનેક નદીઓ ન હોય! નિરંતર નીચ ગામિની, જલને આશ્રય કરનારી હોવાથી મૂર્ખ, કુટિલતાને વહન કરનારી, સ્થાને સ્થાને કિનારાને વિસ્તારતી, માંસભક્ષિણી અર્થાત ઉત્પલ (કમલ) રસના લેપી ભ્રમરોને આશ્રય આપનારી, ફૂલને ક્ષય કરનારી, મસ્યાને આશ્રય, મોટા મોટા તરંગે વડે જગતની રચનાને ભંગ કરનારી તેમજ સમીપે નમ્ર બની રહેલાં વૃક્ષોને ઘાત કરનારી, આવા આવા પિતાના અપવાદને દૂર કરવાની ઈચ્છાથી આવેલી જાણે નદીએ ન હોય તેવાં પગથિયાં શેભે છે. ૫૮ પા
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ६०-६१ ]
हीरसौभाग्यम्
जिनेन्द्रसदनाग्रतोऽद्युतदनल्पशिल्पोल्लस____ सुवर्णमणितोरणं शिवसुधाब्धिजाकार्मणम् । निबद्धमपवर्गपूः प्रथमसाधनप्रक्रमे
जिनावनिबिडौजसः किमिह मुक्तिगेहे गिरौ ॥६०॥
जिनेन्द्रस्य ऋषभस्वामिनः सदनस्य प्रासादस्याग्रतः पुरस्तात् द्वाराग्रे अनल्पैहुभिर नेकजातीयैः शिल्पैविज्ञानै रचनाविशेषैरुल्लसद्दीप्यमान सुवर्णानां मणीनां सुवर्णमणिभिर्वा घटित स्वर्णमाणिक्य मय वा तोरणमद्युतत द्योतते स्म दिदीपे । किंभूतं तोरणम् । शिवं मक्तिरेव सुधाब्धिजा क्षीरसमुद्रपुत्री लक्ष्मीस्तस्याः कार्मण संवननम् । वशिक्रिया करणमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते- इहास्मिन्मुक्तिगेहे गिरौ शत्रुजयशैले 'विमलगिरिमुत्तिनिलउ' इति शत्रुजयकल्पे । तथा 'मुक्तिगेहः श्रियः पदम्' इति शत्रुजयमाहात्म्ये जिनावनिबिडौजसः श्रीजिनगजस्य अपवर्गों मोक्षः स एव पूर्नगरी तस्याः प्रथममादित एव साधनं स्वायत्तीकरणं तस्य प्रक्रमे प्रारम्भे निबद्धं रचितमिव । राज्ञा हि नवीननगरग्रहणे पूर्व तत्र तोरणं बध्यते इति रीतिः ॥
કલેકાર્થ
મૂલપ્રાસાદ ઝષભવિહારની આગળ અનેક પ્રકારની રચનાઓથી યુક્ત સુવર્ણમય અને રત્નમય તારણ શેભે છે. તે તારણ જાણે મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીનું વશીકરણ ન હોય! અથવા “મુક્તિનિલય” એવા વિમલાચળ ઉપર જિનેશ્વર ભગવંતરૂપી રાજાને મોક્ષરૂપી નગરીને સ્વાધીન કરવાના પ્રારંભે બાંધેલું જાણે મંગલતરણ ન હોય! છે ૬૦
निजस्य बहलीभवत्यपि महोत्सवे द्वारि मां
जना असहजा इव प्रतिपदं निवनन्त्यमी । जहीत मम दुःखितां किमिति वक्तुकामं प्रभोः
पुरः स्थितमुपेत्य यज्जिननिकेतने तोरणम् ॥६१॥
यद्यस्मिन् जिनस्याहतो निकेतने गृहे मूलविहारे उपेत्य कुतश्चिदागत्य तोरण स्थित तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोः ऋषभदेवस्य पुर इत्यमुना प्रकारेण वनकाम कथयितमीहमानं किं स्थितमिव । इति किम् । हे प्रभो, निजस्यात्मनः निजस्यात्मीयस्य वा कस्यचिन्महोत्सवे अतिशायिनि महे बहलीभवति सान्द्र निबिडे निरन्तरं जायमाने सति असहजा वैरिण इवामी भूमीलोकवर्तिनो लोका मां तोरण प्रतिपदं स्थाने स्थाने गद्वारि बहिस्तान्मार्ग वा निबध्नन्ति इत्यमुना प्रकारेण विद्यमानां मम दुःखमस्यास्तीति
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ६२-६३
दुःखी दुःखिनो भावो दुःखिता तामसुखवत्तां जहि व्यापादय । निवारयेति यावत् ॥ इति तोरणम् ॥
શ્લોકાર્થ
મૂલપ્રાસાદમાં તેરણ શોભે છે, તે જાણે આમ કહેવા માટે ઈચ્છતું ન હોય કે “હે પ્રભે, કેઈપણ મહોત્સવ પ્રસંગે મારા વૈરી લેકે મને ઘરના દ્વાર આદિ સ્થાને બાંધે છે, તે માટે હે ભગવંત, આ મારી દુઃખી અવસ્થાને દૂર કરે. ૫ ૬૧
यदीयविभवैः पराजितजगत्रयत्पर्धिभिः __ स्वकीयमुपदीकृतं विजितवैजयन्तेन किम् । दधार मणिमण्डपं किरणखण्तिाखण्डरु
क्प्रचण्डरविमण्डलं वृषभतीर्थकृन्मन्दिरे ॥६२ ॥
वृषभतीर्थकृतो युगादिदेवस्य मन्दिरं कर्तु: किरणः प्रतिदिश प्रसरजोतिदण्डैः खण्डित तिरस्कृतमखण्डाभिरक्षताभिः क्वचिदप्यप्रतिहताभिः रुग्भिः प्रचण्डं दुरालोक' रवेर्भास्करस्य मण्डल बिम्ब येन तादृशं मणिमण्डप' विविधरत्नघटितजनाश्रय दधार धत्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पराजिताः पराभव लम्भिता जगवय्यास्त्रैलोक्यस्य त्रिभुवनसंबन्धिनः स्पर्धिनस्तुल्यविभवत्वेन संघर्षणशीला यैस्तादृशैर्य दीयविभवैः ऋषभदेवप्रासादसंबन्धि.. भिर्विभ्रमैः शोभातिशणैर्विजितेन परिभव नीतेन वैजयन्तेन इन्द्रप्रासादेन उपदीकृत ढौकित स्वकीयमात्मसंबन्धिनमतिक मणिमण्डपमित्र ॥
કલેકાર્થ
2ષભ વિહારમાં, પ્રસરતાં એવાં પિતાનાં કિરણેથી અપ્રતિહત કાંતિવાળા પ્રચંડ સૂર્યને તિરસ્કૃત કર્યો છે તે મણિમંડપ શેભે છે, તે મંડપ જાણે ત્રણે જગતના વૈભવની સાથે સ્પર્ધા કરે તેવા પિતાના વૈભવથી પરાભવ પામેલા ઇંદ્રના વૈજયંત નામના પ્રાસાદે ભેટરૂપે આપેલ આ મંડપ ન હોય તે શોભે છે. તે દ૨ છે
अनन्यशिवकन्यकां मनसि धर्मभूमीभृता
प्रदातुमिह काश्तोचितवराय कस्मैचन । स्वयंवरणमण्डपं मणिसुवर्णचित्रश्रियाश्चितः किमु विधापितः स्फुरति यन्महामण्डपः॥६३॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ६४]
हीरसौभाग्यम्
७१३
यस्य मुलप्रासादस्य महान् गगनाङ्गणालिङ्गी मण्डपः स्फुरति शोभते । उत्प्रेक्ष्यतेअनन्यामसाधारणी सर्वा तिशायिनी शिवकन्यकां मुक्तिकुमारिकां कस्मैचनानिर्दिष्टनाग्ने उचिनाय भव्यादिमामग्रोभते योग्याय वराय प्रधानाय परिणयनकामाय पुरुषाय इह सिद्धशैले प्रदातुमिच्छता पाणिं ग्राहयितुं बाञ्छता धर्मनाना भूमीभृता राज्ञा मणीनां रत्नानां चन्द्रकान्तादीनामुपलक्षणाकतनादीनां सुवर्णानां काञ्चनानां चित्राण्यालेख्यानि तेषां श्रिया अथ वा चित्रकारिण्या आश्चर्यविधायिन्या शोभयाश्चितः कलितः वरणमण्डपः स्वय' स्वेच्छया, न तु पित्रादिपारतन्त्र्यात, वरणमर्थात्स्वामीप्सितवरयितुः कण्ठपीठे वरमालाक्षेपणेन स्वीकरण यत्र तादृशो विधापितः किमु शिल्पिना निर्मा पित इव ॥
લોકાથી મૂલપ્રાસાદમાં ગગનચુંબી મંડપ શોભે છે, તે જાણે સર્વોત્કૃષ્ટ મુક્તિરૂપે કન્યાને કેઈ ગ્ય વરની સાથે પાણિગ્રહણ કરાવવાને ઈચ્છતા ધર્મરાજાએ મણિ અને સુવર્ણની આશ્ચર્યકારી રચનાવાળો સ્વયંવર મંડપ કરાવ્યું ન હોય! છે ૬૩ .
अवेत्य कलितौकसं नभसि सिंहिकानन्दनं
वनान्मिलितुमागताः किमिह गोत्रहार्दादमी । यदाप्तगृहकंधरास्फुरदमानपश्चाननाः
परां श्रियमशिश्रियन्नमृतकान्तिकान्तद्विषः ॥६४॥
यस्य विमलाचलशिखरिशेखरस्याप्तगृहस्य जैनप्रासादस्य कंधरायां शिखरोपत्यकायां स्फरन्तो दृश्यमानाः शोभमाना वा अमानाः प्रमाणातीताः अतिबहवो ये पञ्चानना मगेन्द्राः। 'यदनेककसौधकंधराहरिभिः कुक्षिगतीकृता इव' इति नैषधेऽपि । परां प्रकृष्टां श्रियं शोभामशिश्रियन् लभन्ते स्म । किंभूताः। अमृतकान्तिकान्ताश्चन्द्रमणयस्तेषां द्विषः श्वेतमविभ्र. मवैरिणः । उत्प्रेक्ष्यते-नभसि आकाशे कलितोकसं निर्भितनिकेतनम् । गगनस्थायिनमित्यर्थः । सिंहिकानन्दनं स्वर्भाणु केसरिणं वा अवेत्य ज्ञात्वा गोत्रस्य ज्ञातेर्हात् । स्नेहला हि स्वजनाः स्वजनं प्रस्तावे मिलितुमायान्त्येवेति प्रथमव्यवहारतः वनात्स्वकानना. सकाशात् अमी प्रत्यक्षलक्ष्याः पारीन्द्राः मिलितु मिलनार्थमिह प्रासादोपरितनप्रदेशे आगताः समेता इव ॥
લેકાર્થ
અનેક સિંહથી સુશોભિત એવી શિખર ઉપરની ભૂમિ અતિશય શોભે ધારણ કરે છે, તે જાણે આકાશમાં રહેલા સિંહિકાનંદન કેશરીસિંહને (એક પક્ષે રાહ) જાણીને નાતિનેહથી પ્રેરાઈને વનમાંથી મળવા માટે આવેલા સગોત્રીય સિંહો ન હોય! છે ૬૪
हि० सौ०-९०
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ६५-६६
वने वसतिरेकिका जनुषि नः प्रसूतिः परि
च्छदो न कदनं सदा पुनरनेकपानां हहा । जहीत्यसुखमाशु नः किमिति भाषितुं नाभिनं
भजन्ति गृहकंधरागतमृगेश्वराः श्रीजिनम् ॥६५॥
गृहकंधरायामाजिनसदनशिखरोपत्यकायां गताः शिल्पेन स्थिताः मृगेश्वराः केसरिणः नाभेर्नानो नृपाजायते स्म इति नाभिजः अथ च नाभेस्तुन्दकूपिकाया जायते स्मेति नारायणनाभिपुण्डरीकोत्यन्नं ब्रह्माणं श्रिया अतिशयलक्षम्या युक्तो जिनस्तीर्थकृत्तं तथा श्रिया समुद्रनन्दिन्या युतो जिनो नारायणस्तं भजन्ते सेवन्ते । इत्यमुना प्रकारेण नोऽस्माकमसुख दुःखं जहि घातय । इति किम् । हे जगन्नाथ, नोऽस्माकं वसतिर्वासो वने न च नगरादौ । पुनर्जनुषि अखिलेऽप्यवतारे एकैव प्रसूतिः संतानमेकमेव नान्यत् । 'एकेनापि सुपुत्रेण सिंही स्वपिति निर्भयम्' इति वचनात् । पुनः परिच्छदः परिवारोऽपि न स्ववपुःसहायत्वमेव । पुनह हा इति खेदे । सदा सर्वकालमपि अनेकान्बहून लोकान् पान्ति आजीविकाभिः रक्षयन्ति पालयन्तीत्यनेकपाः । 'बन्धनस्थोऽपि मातङ्गः परेषां मरणक्षमः' इति सूक्तवचनात् । सन्तो हृस्तिनश्च तेषां कदनं व्यापादन मारणम् । 'निर्ग्रन्थन प्रमथन कदनं निबर्हणम्' इति हैम्याम् । घातनाभिधानानि ॥ इति चैत्यक धरामृगेन्द्राः ॥
શ્લેકાર્થ
જિનપ્રાસાદના શિખર ઉપર કતરેલા સિંહો જાણે ભગવંતને આ પ્રમાણે કહેવા માટે આશ્રય કરીને રહ્યા ન હોય કે “વનવાસ, એકાકીપણુ, આખી જિંદગીમાં એક જ સંતાનને જન્મ, અસહાય અને હાથીઓને કદર્થના કરવી, અમારાં આ દુઃખને હે मापन, realथी ६२ ४२। !" ॥ ५ ॥
युगादिजिनमन्दिरे शिखरमम्बराडम्बरं
विडम्बयति चण्डरुकिरणमण्डलं वैभवैः। पुनर्निजसपक्षतामिव समीहमानो जिनं
भजनमरभूधरो भुवनकामितस्वस्तरुम् ॥ ६६ ॥
युगादिजिनः प्रथमतीर्थकरस्तस्य मन्दिरं गृहं प्रासादस्तत्राम्बरे आकाशे आडम्बरः शोभातिशयो यस्य तादृशं शिखरं शृङ्ग वैभवैः सुषमाभिः कृत्वा चण्डरुचः सूर्यस्य किरणमण्डलं ज्योतिःपुञ्ज विडम्बयति धिक्करोति अनुकरोति वा । यदुक्तम्-'विकलयति कलाकुशल हसति शुचिं पण्डितं विडम्बयति । अधरयति धीरपुरुषं क्षणेन मकरध्वजो
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ६५-६६
हीरसौभाग्यम्
७१५
देवः ॥' इति चम्पूकथायां विडम्बनार्थः । 'पुण्डरीकातपत्रस्तं विकसत्कासचामरः । ऋतु. विडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छ्रियम् ॥' इति रघौ । अनुकरणार्थोऽत्र । इत्यर्थद्वयमपि । उत्प्रेक्ष्यते-पुनर्वितीयवारमिन्द्रेण छिन्नपक्षत्वात् अपरवेलायां निजस्यात्मनः सपक्षतां पक्ष. युक्तत्वम् । पूर्व सर्वेऽपि पर्वताः सपक्षा आसन् । ततः स्वेच्छयोडीयोड्डीय यत्र तत्राप्यकाण्ड एवातर्किता आगत्य पतन्तः सन्तः पृथिवीमतीव व्याकुलीकुर्वन्ति स्म । ततः पृथिवी स्वलाँके पुरंदरपुरो गत्वा मुत्करोति स्म । तदनु दम्भोलिपाणिना सादर सस्नेह पृष्टा सती लोचनयुगलगलवाष्पपयःप्लवा सगद्गदस्वरं कथंकथमपि कथयामास । यत् 'भध्यमलोके समग्रा अपि गिरयः सपक्षत्वाद्यथाकाममुत्पत्योत्पत्य स्वरुचितस्थाने निपतन्तो मामतिभार भङ्गुरगात्रीं कुर्वाणाः खेदखिन्नमनस्कां विदधते । तस्मादह तदतिगरिमोद्रारिस्फारभारासा. सहितया पातालमूल प्रवेक्ष्यामि ।' इति वसुधावचनश्रवणानन्तर संजातातिकोपेन पुरहूतेन स्वपाणिप्रज्वलन्जोतिर्धालाकरालदम्भोलिना कृत्वा सर्वेषामपि पर्वतानां पक्षाः क्षणाच्छे. दिताः-इति पुराणोक्तिः श्रूयते । अथ पुनः पक्षाभ्यां सहितत्व समीहमानो वाञ्छन् भुवनानां तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशात्रिभुवनजनानां सुरासुरनराणां कामिते वाञ्छितप्रदाने स्वस्तरूं कल्पवृक्ष तादृशं नाभेयं देव भजन सेवमानः अमरभूधरो मेरुरिव ॥
શ્લોકાર્થ
જિનપ્રાસાદ ઉપર રહેલાં શિખરે પિતાના વૈભવથી પ્રચંડ એવા સૂર્યમંડળને તિરસ્કાર કરે છે, તે શિખર જાણે મેરૂપર્વત પુનઃ સપક્ષ (પાંખે સહિત) બનવાની ઈચ્છાથી જગતને ઈષ્ટ કુલની સિદ્ધિ આપવા માટે સાક્ષાત કલ્પવૃક્ષ સમાન વિમલાચલની ઉપાસના કરતો ન હોય! (પુરાણમાં કહ્યું છે કે “બધા જ પર્વતે પક્ષસહિત હતા, તેથી સ્વેચ્છાએ ઊડી ઊડીને પિતાના ઈષ્ટ સ્થાનમાં આવીને રહેતા હતા. પરંતુ પર્વતના અતિભારથી દુઃખી થયેલી વસુધા (પૃથવી) સ્વર્ગમાં ઇંદ્ર પાસે ગઈ. ઈદ્ર સનેહાળ દષ્ટિથી જોઈને પૂછયું, ત્યારે તે અકજલ વરસાવતી ગદ્દગદ સ્વરે બોલી કે “હે મહારાજ, મધ્યલકના બધાય પર્વતે પાંખ સહિત હોવાને કારણે પિતાની મરજી મુજબ ઊડી ઊડીને જ્યાં ત્યાં પડે છે, તેથી તેઓને અતિભાર સહી નહીં શકવાથી હું પાતાળમાં ચાલી જઈશ.” વસુધાનાં આવાં વચન સાંભળીને ઇંદ્ર પિતાના જાજવલ્યમાન વજથી ક્ષણ માત્રમાં બધા પર્વતની પાંખે છેદી નાખી ! આથી મેરૂ પર્વત સપક્ષ બનવાની ઈચ્છાથી જાણે વિમલાચલની આરાધના ન કરતે હોય! એમ કવિ કલ્પના કરે છે.) ॥६६॥
अवेत्य जगदीहितं प्रददतं कदम्बाचलं द्विधापि वसुधातलेऽखिलमहाभयालम्भिनम् ।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
PDATED:
७१६
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ६७-६८
दरेण धरवैरिणः किमु भजन्ति यं भूधरा
यदल्पशिखरच्छलाल्पिततनूलतालम्बिनः ॥ ६७ ॥
यस्य प्रासादस्य अल्पानि मूलशिखरापेक्षया लघूनि यानि शिखराणि श्रङ्गाणि तेषां छलेन कपटेन अल्पिता अल्पाः कुर्वन्तीति अल्पयन्ति अल्प्यन्ते स्मेत्यल्पिताः अल्पाः कृताः। 'मृषा न चक्रेडल्पितकल्पपादपः प्रणीय दारिद्यदरिद्रतां नृपः' इति नैषधे । यास्तनूलताः शरीरयष्टीरालम्बन्ते आश्रयन्ते इत्येषशीला भूधराः पर्वताः कदम्बाचल शत्रुजयशैलम् । 'लोहिव्वउ तालज्झउ कयंवुत्ति' इति शत्रुजयकल्पे कदम्ब इत्यभिधानम्, तथा एकचत्वारिंशदभिधानेष्वपि कदम्बाभिधास्तीति । यं कदम्बाचलं भजन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-धराणां गिरीणां वैरिणः शत्रोरिन्द्रस्य दरेण किमु भयेनेव । किं कृत्वा । वसुधातले भूमण्डले विधापि द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम् ऐहिकामुष्मिकमेदाव जगतां भुवनानामीहितमभीप्सित प्रददत प्रकर्षण सर्वोत्कृष्टतया विश्राणयन्तम् । अर्थात्स्वसेवाकारिण शत्रुजयाद्रिमवेत्य ज्ञात्वा । तथा अखिलानां समस्तानां महाभयानां रोगगजमृगेन्द्रदवानलविषधरसंयामसमद्रवैरशत्रुप्रभृतीनां प्रबलभीतीनामालम्भो व्यापादनमस्यास्तीति अर्थात्स्वाश्रितानां तादृशं षयमवेत्य शास्त्रवचसा लोकपरंपरया वा ज्ञात्वा ।
શ્લેકાર્થ
મેરૂઆદિ પર્વતે પિતપિતાનાં શરીર સંકેચીને જાણે જિનપ્રાસાદનાં શિખરૂપે રહ્યા ન હોય! જગતને ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક ઉભય પ્રકારની સિદ્ધિને આપનાર તેમજ ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક સર્વે ભયને દૂર કરનાર એવા કદંબગિરિને (શવું. જયનાં એક્તાલીશ નામો પૈકી કદંબગિરિ પણ એક નામ છે, જાણીને પિતાના શત્રુ ઈન્દ્રના ભયથી બધાયે પર્વતે જાણે વિમલગિરિની ઉપાસના કરવા માટે આવેલા ન डाय! ॥ १७ ॥
जगगिरिविजित्वरं महिमभिर्महीभृद्भरै
रवेत्य भुवि भूधराभिनवसार्वभौमं नगम् । स्वबालशिखरैरमुं किमु न सेवितु प्रेषितैः
कुमारशिखरैर्बभे यदतितुङ्गश्रुङ्गाश्रयैः ॥ ६८ ।।
यदतितुङ्गे यस्य प्रासादस्य अतिशयेन गगनालिङ्गित्वेन अत्युच्चैस्तरे महति श्रृने मूल शिवरे आश्रयो निधासो येषाम् । मूलश्रुङ्गे लगन्ति अनेकानि अन्यानि अल्पानि शिखराणि
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ६९]
हीरसौभाग्यम्
७१७
भवन्तीति प्रत्यक्षमपि लक्ष्यते । तादृशैः कुमारशिखरैल घुशृङ्गः बभे शुशुभे । कुमारशब्दोऽत्र केवल लघुत्वमेव वक्ति । यथा नैषधे-'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितग रवेः । अत्र तु कुमारितरा रवेः । कुमारितरा प्रथमनिर्गतत्वेन लघ्वी रुचिः कान्तिः । तथात्रापि महच्छिखरापेक्षया लघूनि अत एव कुमाराणि श्रुङ्गाणि इति । उत्प्रेक्ष्यते-महीभृतां भरैगिरीणां गणैः राज्ञां चक्रैश्च भुवि पृथिव्यां भूधराणां शैलानां भूपतीनां च मध्ये अभिनव नवीन प्रादुर्भूत' सार्वभौम चक्रवर्तिनममु नग शत्रुजयाचलमवेत्य विज्ञाय तं सेवितुमु. पासितु प्रेषितैः स्वबालशिखरैः किमु निजनिजडिम्भश्रुङ्गैरिव । राजानो हि चतुर्दशस्व. प्तसूचितनवीनात्पन्नचक्रवर्तिन विज्ञाय स्वस्वकुमारनन्दनांस्तत्सेवार्थ प्रेषयन्तीति स्थितिः।
कल्पसूत्रव्याख्याने महावीरचरित्रे-गजवृषभपञ्चननादिमचतुर्दशस्वप्तसूचितमहावीरदेवजन्म ज्ञात्वा श्रेणिकचण्डप्रद्योतादयः कुमाराः सेवाथै स्वपितृभिः प्रहिताः। इति किम् । नग महिमभिस्तुगताभिः । यदुक्तम्-'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमलाचलः । यदारोहण लोकाग्रं प्राप्यते बालकैरपि ॥' इति वचनात्तुङ्गिमा । माहात्म्यमस्य तु सर्वेभ्योऽभ्यधिक प्रसिद्धमेवास्ति । जगत्सु विश्वेषु ये गिरयः पर्वताः पर्वतप्रायाः उच्चस्तरत्वेनाभिमानितया वा तुङ्गा । यथा-'त मानतुङ्गमवशात्समुपैति लक्ष्मीः' इति भक्तामरस्तवे । तेषां विजित्वरं जयनशीलम् ॥ इति शिखरम् ॥
શ્લોકાઈ
ગગનચુંબી શિખરને આશ્રયીને રહેલાં નાનાં નાનાં શિખરે શેભે છે. તે જાણે જગતના પર્વતને વિજય કરનારા મહામહિમાવંત નૂતન ચકવતી એવા વિમલાચલને જાણીને પર્વતના સમૂહે પિતાનાં બાલશિખરોને ગિરિચકવત વિમલાચલની સેવા કરવા માટે જાણે મોકલ્યા ન હોય! છે ૬૮
धनादि जगदीहितं प्रभवितास्मि दातुं पुनः
शिवादिकमलाकरं प्रणय मां प्रभो स्वामिव । इतीव जगदीश्वरं गदितुमुत्सुकीभावुकः
समेत्य सुमनोनिपो भजति चैत्यशृङ्गे स्थितः ॥ ६९ ॥
सुमनोनिपः कामकुम्भः समेत्य स्वर्गादागत्य चैत्यशृङ्गे प्रासादशिखरे स्थितस्तिष्ठन सन् जगदीश्वरं त्रिभुवननायकं श्रीऋषभदेवं भजति उपास्ते । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रका. रेण गदितुं कथयितुमुत्सुकीभावुकः उत्कण्ठीभवनशीलः सन्निव । इति किम् । हे प्रभो त्रैलोक्यनाथ, अहं धनादि द्रव्यभोज्यवस्वाभरणादिकं जगदी हितं जनमन कामितं दातुं प्रभवितास्मि समर्था भवामि । पुनस्त्वं मां शिवादिकमलाकरं स्वर्गापवर्गप्रमुखलक्ष्मीकारकं प्रणय कुरु । कमिव । त्वामिव । यथा त्वां स्वःसिद्धिकमलाकारिणं निगदन्ति ।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
"
જિનપ્રાસાદના શિખર ઉપર રહેલે કળશ (કામકુંભ) જાણે યુગાદિદેવની ઉપાસના કરતા ન હાય ! અર્થાત્ જાણે ભગવંતની પાસે આવી વિજ્ઞપ્તિ કરતા ન હોય ભગવ'ત, જગતનાં જીવાને વસ્ત્ર, આભૂષણ આદિ ઇવસ્તુને આપવામાટે તે હું સમ છું પરંતુ આપની જેમ મને પણ સ્વર્ગાપવ ની લક્ષ્મીને આપનારા અનાવા ! ” મા ૬૯
[ सर्ग १६ श्लो० ७०-७१
७१८
विधास्यति विभोर हर्निशमुपास्तिमभ्येत्य यः
स मद्वदमृतस्फुरन्नुपरिसंस्थितिं लप्स्यते । विसृत्वरविनिःसरत्करभरैरिदं प्राणिनां
पुरः प्रवदतीव यत्कनकक्लुप्तकुम्भः स्वयम् ॥ ७० ॥
यस्य चैत्यस्य कनकेन काञ्चनेन क्लृप्तो रचितः कुम्भः कलशः विसृत्वरैः प्रसरणशीलैः विनिःसरभिर्बहिर्निर्गच्छद्भिः करभरैः किरणसमूहैः हस्त संघातैश्च कृत्वा स्वयमात्मना प्राणिनां सर्वेषां जगज्जन्तूनां पुरः पुरस्तात् इदमेतस्मिन्नेव काव्ये कथ्यमानं प्रवदति प्रकर्षेण कथयतीव । इदं किम् । हे प्राणिनः, यो जनः अभ्येत्य भगवत्पाश्र्व समागत्य अहर्निशमहोरात्रं विभोः ऋषभदेवस्योपास्ति सेवां विधास्यति करिष्यति स पुमान् अमृते मोक्षे स्फुरन कर्म राहित्याज्ज्योतिर्मयत्वाद्दीप्यमानः सन् उपरि त्रिभुवनस्थाप्युपरितनप्रदेशे लोकाग्रे संस्थितिं निवासं लप्स्यते प्राप्स्यति । किंवत् । मद्वत् । यथाहं पार्थिवः कलशोऽहर्निशं विभुं सेवमानः अमृतेन पानीयेन स्फुरन पूर्णत्वेन प्रकटीभवन् सर्वेषामपि चक्षुर्लक्ष्यः संपद्यमानः सन् उपरि जनमस्तकोपरि संस्थिति लभे प्राप्नोमि । इति चैत्यकलशः ॥
શ્લેાકાથ
જિનપ્રાસાદ ઉપર રહેલા સુવણ કળશ પેાતાનાં પ્રસરતાં કિરણેારૂપી હાથ વડે મનુખ્યાને જાણે આ પ્રમાણે કહેતા ન હેાય કે હે પ્રાણી ! અમૃતથી પરિપૂર્ણ એવા હું જેમ મનુષ્યના મસ્તક ઉપર રહેવાની સ્થિતિ પામ્યા છુ' તેમ જે પ્રાણી ઋષભદેવ ભગવંતની નિરંતર ઉપાસના કરશે તે અમૃત-જન્મમરણરહિત અનીને લેાકના અગ્રભાગ ઉપર સ્થિતિ કરશે.’ ।। ૭૦ ॥
विभाव्य भुवनत्रये स्वविभवाङ्ककारव्रजाविजेतुमनसामुना किमु जिनेशितुः सद्मना । सपत्ननिवहस्मयाम्बुनिधिमाधमन्थाचलं
शिरः शिखर संस्फुरन्निबिडदण्डरत्न दधे ॥ ७१ ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ७२]
हीरसौभाग्यम्
चैत्यशिखरे दण्डो भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-अमुना ऋषभकूटकमलामौलिचू. डामणिना जिनेशितुर्वृषभदेवस्वामिनः सद्मना मन्दिरेण ऋषभचैत्येन शिरःशिखरे उपरितनश्रङ्क संस्फुरत् वज्ररत्न निर्मितत्वात् दीप्यमानं वा निबिडं दृढमभेद्यं दण्डरत्नं दधे किमु धृतमिव । किंभूतम् । सपत्नानां वैरिणां निवहस्य गणस्य यः स्मयः अहंकारः स एवा. म्बुनिधिः समुद्रः तस्य माथे मथने मन्थाचलं झुब्धपर्वतं मन्दरगिरिम् । 'पाथोधिमाथस. मयोत्थितसिन्धुपुत्रीपत्पङ्कजार्पणम्' इति, तथा 'मन्थानगः स भुजगप्रभुवेष्टिधृष्टिः' इति द्वयमपि नैषधे । किंभूतेन सद्मना । विजेतुमनसा पराभवितुकामेन । अर्थात्स्वस्पर्धित. भुवनत्रये नाकिनागगेहमहीत्रिलये स्वेषामात्मीयानां विभवानां शोभातिशयानामङ्ककाराणां जैत्रप्रतिमल्लानां व्रजान समूहान्विभाव्य विलोक्य विज्ञाय वा । 'दूरं गौरगणैरहंकृतिभृतां जैशङ्ककारे चरत्' इति नैषधे ॥
શ્લેકાર્થ
ચૈત્યના શિખર ઉપર રહેલો દંડ શોભે છે. તે જાણે ત્રણે જગતના અહંકારી મëને પરાભવ કરવા ઈચ્છતા એવા ઋષભવિહારે પોતાના શિખર ઉપર શત્રુસમૂહના અહંકારરૂપી સમુદ્રનું મંથન કરવા માટે મેરૂસમાન દંડ ધારણ કર્યો ન હોય! ૭૧
निभाल्य नलिनीधवं स्वविभवेन संस्पर्धितां
दधानमधिकं क्रुधाधुषितवम॑णार्चिमिषात् । जिनाधिपतिवेश्मना सुरपथे स्वदण्डस्फुर
त्करः परिबुभूषया द्विष इवैष ऊर्वीकृतः ॥ ७२ ॥
निभाल्य नलिनीध दण्डो दीप्यते । जिनाधिपतेर्वृषभस्वामिनो वेश्मना मन्दिरेण विहारेण एष सर्वजनप्रत्यक्षः स्वस्यात्मनो यो दण्डः स एव स्फुरन् प्रकटीभवन्करो हस्तः द्विषो भास्वल्लक्षणवैरिणः परिवुभूषया चपेटामुष्टिप्रहारादिभिः पराभवितुमिच्छया सुरपथे आकाशे ऊ/कृत उन्नतो विहित इव । किंभूतेन वेश्मना । अचिमिषात्सर्वतः स्फुरत्कान्तिकपटात् अधिकं यथा स्यात्तथा क्रुधा कोपेन कृत्वा उद्धषितमुत्कण्टकितं प्रोञ्चैभंतरोमराजि वर्म शरीरं यस्य । किं कृत्वा । स्वेनात्मीयेन विभवेन शोभासमुदायेन सार्घ संस्पधितां सम्यक् मनसा वचसा कायेन च स्पर्धनशीलतां दधानं बिभ्राणं नलिनीधवम । 'नलिनीप्रेमनिबद्धो मानसगमनाय सत्वरो हंसः । न च गच्छति न च तिष्ठति उभयरसव्याकुलीभूतः ॥' भास्करं निभाल्य वा ॥ इति चैत्यशृङ्गदण्डः ॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ७३-७४
લોકાર્થ
પિતાની સાથે સ્પર્ધા કરતા સૂર્યને જોઈને સ્કૂરાયમાન કાંતિના બહાને જાણે ક્રોધાતુર બનેલા જિનપ્રાસાદ રોમાંચ ધારણ કરે ન હોય, તેમ પિતાના શત્રુ સૂર્યનો પરાભવ કરવા માટે જાણે દંડરૂપી હાથ ઊંચે કર્યો ન હોય! છે ૭૨ છે
विजित्वरविभूतिभिः प्रतिपदं परिस्पर्धिनो
विजित्य जिनसद्मना जगति वैजयन्तादिकान् । द्विषद्विजयबोधिकाध्रियत मूर्ति मन्येऽमुना
विहारशिखरे मरुत्तरलवैजयन्ती व्यभात् ॥ ७३ ॥
विहारस्य ऋषभचैत्यस्य शिखरे उच्चभृङ्गे मरुता पवनवेगेन तरला चञ्चला अन्दोलायमाना वैजयन्ती महापताका व्यभाद्भासते स्म । तत्राहमेवं मन्ये विचारयामि । उत्प्रे क्ष्यते वा-अमुना सर्वप्रासादमूलभूतेन जिनगृहेण युगादिजिनचैत्येन प्रतिपद पाताललोके खलौक भलोके च स्थाने स्थाने क्रम क्रम वा। निजेनात्मना सह स्पर्धिनः स्पर्धाविधायिनः विरोधिनी वा जगति विश्वे वैजयन्त इन्द्रप्रासाद आदौ येषां ते । स्वार्थ के । आदि. कास्तान्विजित्वरीभिः प्रतिस्पर्धिनां विशेषण जयनशीलाभिः पुवद्भावे विभूतिभिः स्वश्रीभिविजित्य पराभूय द्विषतां सर्ववैरिणां विजयस्य पराभवनस्य बोधिकां ज्ञापयित्रीं परेषां कथनशीलां मूर्ध्नि निजमस्तके वैजयन्ती ध्वजोऽध्रियत धृतेव ॥
કાર્થ
અષભવિહારના શિખર ઉપર પવનથી ચંચળ બનેલી મહાપતાકા (વજા) શોભે છે. હું માનું છું કેઃ “સ્થાને સ્થાને રહેલા જગતમાં વૈજયંત આદિ પ્રાસાદેને પિતાના વિજયી વૈભવ વડે જીતીને, જિનપ્રાસાદે જાણે પિતાના મસ્તકે શત્રુ પર વિજય સૂચવનારી જયપતાકા ધારણ કરી ન હોય!” પે ૭૩ છે
दिन दिनमुदीत्वरद्युमणिचण्डिमाडम्बरो
दधुरप्रसमरप्रभाप्रकरतापसतापितः। रसं रसितुमम्बराम्बुधिवधूप्रवाहान्तरे
दिवि प्रकटितो ध्वजः स्वरसनेव जैनौकसा ॥७४ ॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ७५-७६-७७]
हीरसौभाग्यम्
७२१
बजो राजते इति संबन्धः । जैनौकसा अर्हत्प्रासादेन भगवत्सबन्धिविहारेण अम्बरस्याकाशस्य या अम्बुधेः समुद्रस्य वधूः पत्नी नदी एतावता गगनापगा स्वर्गङ्गा तस्याः प्रवाहस्य पयःपूरस्यान्तरे मध्ये रस पानीय रसितुं पातुम् । 'क्षार जल जलनिधे रसितंक इच्छेत इति भक्तामरस्तोत्रे। दिवि आकाशे। उच्चरित्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यतेस्फुटीकृता वक्राबहिर्विहिता ध्वजरूपा पताका काया स्वरसना आत्म जिव । कुतः कारणात दिनं दिनम् । अत्र प्रातरध्याहारः कार्यः । प्रतिवासरम । 'दिनेश्वरश्रीरुदयं दिने दिने'। अत्रापि सप्तमी वा। उदीत्वरस्योदयनशीलस्य धुमणेर्भास्करस्य चण्डिमस्तीव्रताया आडम्बर आटोपो बाहुल्यं तेनोद्धुरा असह्यास्तथा प्रसृमरा प्रसरणशीला या प्रभाः कान्तयस्तासां प्रकरः सहस्त्रसंख्यत्वेन समूहस्तस्य तापः संज्वरः ऊष्मातिरेकः तेन संतापितः ॥ इति पताका ।।
લોકાર્થ
રેજ ઉદય પામતા એવા સૂર્યના પ્રચંડ તાપથી અસરો અને વિસ્તાર પામતાં કિરના તાપ વડે સંતપ્ત બનેલા જિનપ્રાસાદે આકાશગંગામાં જલપાન કરવા માટે આકાશમાં જાણે ધજારૂપી પિતાની જીભ પ્રગટ કરી ન હોય ! ૭૪
न कश्चिदुपलब्धिमान्न जनसंशयच्छेदक
न्न कोऽपि च शिवं गमी जगति पूर्ववत्दृश्यते । महोदयविधायकोऽर्हति निषेव्यतां सांप्रतं
मही महिमसंपदां तदयमेक एवाचलः ।। ७५ ॥ सदाकृतिवपुः पदं परिचरामि यस्य प्रभोः
प्रकाशितमिदं स्वयं जगति तेन मत्स्वामिना । पटु प्रकटयाम्यहं गणिवदस्य तीर्थस्य त___ त्प्रभावमतिशायिनं त्रिभुवनाद्विचिन्त्येति किम ॥ ७६॥ जिनेन्द्रसदनाम्बरान्तरनुषङ्गिश्रुङ्गाङ्गणा
निलप्रचलकेतनस्फुरदकुण्ठकण्ठीरवः । पुरस्त्रिजगदङ्गिनामिति निजान्तिकावासभाग्रणज्झणिति किक्ड़िणीक्रणमिषेण किं भाषते ॥ ७७ ॥
जिनेन्द्रस्य मारुदेवस्य सदनं गृहम् ऋषभचत्य तस्याम्बरस्य गानस्य अन्तर्मध्ये अनु षङ्गः संगमो मिलनमस्यास्तीति तादृशं शृङ्गाङ्गणं शिखरोपरितनप्रदेशस्तत्रानिलेन पवनेन
हि० सौ०-९१
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ७५-७६-७७
प्रचलं यत्केतनं ध्वजस्तत्र स्फुरत् अकुण्ठः अमन्दो दुर्धर्षा वा कण्ठीरवः केसरी स कर्ता । निजस्यात्मनः अन्तिके समीपे आवासं निरन्तरवसतिं भजन्तीति तादृश्यो रणज्झणिति शब्दं कुर्वाणाः किङ्किण्यो लघुघुघुरिकास्तासां क्वणस्य शब्दस्य मिषेण कपटेन त्रिजगद. ङ्गिनां सुरासुरनराणां पुरः किम् । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण विचिन्त्य विचार्य विमृश्य विचारं कृत्वेव भाषते ब्रवीति । इति किम् । आकृतिराकार एव वपुः शरीर यस्य तादृशः सन् अहं यस्य प्रभोर्महावीरस्य भगवतः पदं चरणं सदा सर्वकालं परिचरामि सेवे, तेन मत्स्वामिना मम प्रभुणा वीरेण स्वयमात्मनैवेद पूर्वकाव्यप्रतिपादित श्रीशचुंजयमाहात्म्यं जगति विश्वे । जगजनानामग्रे इत्यर्थः । प्रकाशित प्रकटतया कथितम्। यस्मादिति गम्यं तस्मात्कारणादहं तच्चरणपरिचारकःअस्य मवसतिभूमेस्तीर्थस्य लोको. त्तरपुण्यस्थानस्य प्रभावं महिमानं पटु स्पष्टं यथा स्यात्तथा प्रकटयामि प्रकटीकरोमि किंवत्। गणिवत् । यथा गणंधरो भगवतार्थात्प्रतिपादितं सूत्रं पटु सहेतु युक्तिकं विस्तारयति, तथा श्रीमन्महावीराहत्प्रकाशिनमहमपि विमलाचलस्याद्वैतमाहात्म्यं प्रकाशयामीत्यर्थः। इद किम् । यद्यस्मात्कारणात् एतस्मिन्कलिकाले जगति विश्वेऽखिले । भरतक्षेत्रे इत्यर्थः । कश्चित्कोऽपि मुनिप्रमुखः उपलब्धिमान मतिश्रुतावधिमनःपर्यवकेवलज्ञानयुक्तः पूर्ववच्चतुर्थारक इव न दृश्यते न चक्षुषा लक्ष्यते न च श्रवसा श्रूयते च । पुनर्जनानां भारतभूमिजन्मनां लोकानां संशयानां मानसिकानां शास्त्रसंबन्धिनां वा सदेहानां छेदकृन्निवारकः कोऽपि कश्चिदपि पूर्ववत्प्रदेशिराजस्य केशिगणधर इव नैव विभाव्यते नाकर्ण्यते च । च पुनरधुना कोऽपि कश्चनापि शिवंगमी चरमशरीरत्वेन केवलज्ञानमासाद्य मोक्ष गमिष्यतीति। 'यथा विदूरादिरदूरतांगमी' इति नैषधे । तादृशोऽपि लोचनाभ्यां न विलोक्यते नापि च श्रुतेर्गाचरीक्रियते । तत्तस्मात्करणात् सांप्रतं पञ्चमे दुःखमानाम्नि अरके लोकोत्तया कलिकाले च महिमसपदां मानातीतमाहात्म्यसंपत्तीनां मही स्थानमाधारः। तथा महोदयस्य राज्याद्वैताभ्युदयस्य मोक्षस्य च विधायकः । एकोऽद्वितीय एवायं न चापरः । अयं प्रत्यक्षलक्ष्यस्तथा निश्चयेनाचलः श्रीशत्रुजयशैलः निषेव्यतां सेवनीयत्वमर्हति योग्यो भवति । सर्वेषामपि भव्यानामयमेव सेवाया उचितोऽस्तीत्यर्थः ॥ त्रिभिषिशेषकम् ॥
શ્લેકાર્થ
અષભવિહારના ગગનચુંબી શિખર ઉપર પવનથી ચંચળ બનેલી દવજામાં રહેલે દઈર્ષ કેશરીસિંહ, પિતાની સમીપે રહેલી રણઝણ અવાજ કરતી ઘૂઘરીઓના ન્હાને ત્રણે જગતને જાણે આ પ્રમાણે કહેતો ન હોય કે “હે પ્રાણીઓ, લાંછનરૂપ શરીરવાળે હું સિંહ પ્રભુ મહાવીરના ચરણની સેવા કરું છું, તે મારા ભગવાન મહાવીરે જગતના છેવની આગળ જે કહેલું, જેમ ભગવંતે પ્રતિપાદન કરેલા અર્થને ગણધર સૂત્રથી કહે તેમ હું કહું છું કે “આ ભરતક્ષેત્રમાં મનુષ્યના સંશય છેદનારા એવા કેઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાની પુરુષ નથી તેમજ ચોથા આરાની જેમ કે ઈ મેક્ષગામી જીવ નથી, તે માટે દુષમપંચમ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ७८-७९ ]
हीरसौभाग्यम्
७२३
કાળમાં મહામહિમાવંત અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવી આપનાર એ આ એક જ શત્રુંજય પર્વત છે કે જે સર્વ પ્રાણીઓએ સેવવા યોગ્ય છે.” છે ૭૫ છે ૭૬ ૭૭ છે
स्वमौज्झ्य भुवि निर्वृतौ गतमवेत्य सिंहध्वजं
यियासुरन तं स्वयं धनिशसेविता स्नेहतः। इतः प्रचलितोऽम्बरोपगतचैत्यश्रुङ्गाध्वना
ध्वजाङ्कगतकेसरी कलयति स्म लक्ष्मीमिह ॥ ७८ ॥
. इह मूलप्रासादस्य शिखरे ध्वजस्य पताकाया अङ्के उत्सङ्गे गतः प्राप्तः स्थितो वा केसरी मृगेन्द्रः लक्ष्मी शोभां कलयति भगवच्चरणे ध्वजे वा कृत्यैव न तु मूर्तिमान । अत. एवोत्प्रेक्षणम् । उत्प्रेक्ष्यते-व्यनिशमहोरात्र सेवन्ते इत्येवंशीलः सेवी तस्य भावः सेविता तया सेवनशीलत्वेन यः स्नेहः प्रेमातिरेकः तेन कारणेन स्वयमात्मनापि तं भगवन्तमनु पश्चात्पृष्ठे वा यियासुर्गन्तुमिच्छुः किमु । इतो भूमिसकाशादम्बरमाकाशमुपगतं प्राप्त यच्चैत्यस्य प्रासादस्य श्रुङ्ग शिखरं तस्याध्वना मार्गेण कृत्वा प्रचलितः किमु प्रस्थित इव । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । किं कृत्वा । स्वमात्मानमाल्लाञ्छनपश्चानन भुवि पृथिव्यामि वौज्झ्य मुक्त्वा च पुनः स्वयमात्मना निर्वृतावनन्तसुखस्थाने मोक्षे गत यात्वा च निरवधिसतिष्ठमान सिंहध्वजं श्रीमन्महावीरदेवमवेत्य ज्ञात्वा ॥ इति पताकापञ्चाननः ॥
શ્લોકાઈ
જિનપ્રાસાદના શિખર ઉપર રહેલી ધજાના મધ્ય ભાગમાં રહેલે સિંહ શોભે છે. તે જાણે, પિતાને ત્યાગ કરીને મુક્તિમાં ગયેલા મહાવીર પરમાત્માને જાણીને લાંછનના હાને નિરંતર સેવા કરતે તે સિંહ નેહથી ભગવંતની પાછળ જવાને ઈચ્છતો જિનપ્રાસાદના શિખરમાર્ગે જાણે પ્રયાણ કરતે ન હોય! ૭૮ છે
मृगाङ्ककरसंगमक्षरदमन्दपाथःप्लवै
यदुच्चशिखरात्तमीमणिमणीगणैर्निर्मितात् । रजोभिरवगुण्ठितं प्रबलगन्धवाहव्रजै
वपुः पवितुमात्मनो जिनगृहं निशि नाति किम् ।। ७९॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ८०
लमीमणिमणीनां चन्द्रकान्तनाम्नां रत्नानाम् । 'निशारत्नकगै चन्द्रः' इति, तथा 'चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिः' इति इयमपि हैम्याम् । गनिवनिर्मितानिष्पादितात् घटितात् प्रासादस्य उच्चाद्गगनसङ्गिनः शिखरात मृगाङ्गस्य चन्द्रमसः कराः किरणास्तेषां संगमेन संपर्केण क्षरन्तो निःसरन्तो ये अमन्दा अविरलाः पाथसां पानीयानां प्लवाः पूराः । प्रवाहा इत्यर्थः । तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-जिनगृहं भगवत्प्रासादः निशि स्नाति किं स्नान करोतीव । किंभूतम् । प्रबलैः प्रचण्डैर्गन्धवाहव्रजैर्महावातैः कर्तृभिः रजोभिरुडीनधूलीभिरवगुण्ठित धूसरित मलिनीकृतमात्मनः स्वस्य प्रासादसंबन्धिनो वपुः शरीर पवितु पवित्रीकर्तुम् । निर्मलां कर्तुमित्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ
ચન્દ્રકાન્ત મણિઓથી બનેલાં ઊંચાં શિખરોમાંથી રાત્રિના સમયે ચન્દ્રકિરણના સંપર્કથી ઝરતા પાણીના પ્રવાહ વડે, પ્રબળ પવનથી ઊડેલી ધૂળથી મલિન બનેલા જિન. મંદિરને પવિત્ર બનાવવા માટે જાણે સ્નાન કરાવતા ન હોય ! ! ૭૯ છે
स्फुटस्फटिककल्पिता वचन जाह्नवीबावनी
क्वचिन्मरकताङ्किता स्थिरजला यमीवाजनि । कृतारुणमणीगणैः किमुत कुङ्कमैरचिता
क्वचिद्विकचचम्पकैः परिचितेव चन्द्राञ्चिता ॥ ८ ॥
स्वचन कुत्रापि प्रदेशे अवनी प्रासादमेदिनी स्फुटं प्रकटं यथा स्यात्तथा स्फटिकैः श्वेतरत्नैः कल्पिता रचिता अजनि । उत्प्रेक्ष्यते-स्थिर कथंचिदैवयोगादग्रमममा स्थानाभावाद्वा अप्रवहमान जल सलिल यस्यास्तादृशी जाह्नवी गनेक । पुनः क्वचित्प्रदेशे मरकतैः अश्मगर्भरत्नैर्नीलमणीभिरङ्किता केलिता सुरजनि सजाता । उत्प्रेक्ष्यते--स्थिर. जला केनचिद्देवेन दानवेनाकुतूहलात्कृतमप्रचलत्पयो यस्यास्तादृशी यमी यमुनेव । क्वचि त्कुत्रचित्स्थाने अरुणमणीनां पद्मरागापराभिधानां रक्तरत्नानां गणैः पुजैः कृता निर्मिता भूमिरजनि । उत्प्रेक्ष्यते-कुङ्कुमैः केसरैरर्चिता पूजितेव । पुनः क्वचित् क्वापि स्थानके च चन्द्रेण काञ्चनेन । 'तपनीयचामीकरचन्द्रभर्भ' इति हैम्याम् । तथा 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः। स्वर्णे सुधांशौ कर्पूरे कंपिल्ले मेचकेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । अञ्चिता सहिता भूमिका अजनि भवति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विकचचम्पकैविकचचम्पककुसुमोपचारैः परिचिता सहि. तेव ॥ इति शिखरपार्श्वप्रदेशाः ॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ८१-८२ ]
हीरसौभाग्यम्
७२५
કાર્થ
કઈ પ્રદેશમાં સ્ફટિકરનેથી બનાવેલી ભૂમિ શેભતી હતી, તે જાણે સ્થિર બનેલી ગંગા નદી ન હોય! ક્યાંક મરકતમણિથી રચાયેલી ભૂમિ શોભતી હતી. તે જાણે સ્થિર રહેલી યમુના ન હોય! કયાંક પદ્યરાગથી રચિત ભૂમિ તે જાણે કુંકુમ વડે પૂજન કરાયેલી ન હોય! તેમજ ક્યાંક સુવર્ણથી બનેલી ભૂમિ શેભતી હતી, તે જાણે વિકસ્વર ચંપકનાં પુષ્પો વડે અર્ચન કરાયેલી ન હોય! છે ૮૦ છે
सुरासुरनरस्फुरन्मिथुनचारुचित्रव्रजः
पुपोष सुषमां जिनावसथमण्डपस्यान्तरे । जगत्त्रयमिवागतं विमलशैलयात्राकृते स्थितं किमतिभावतः पुनरिहार्हतः संनिधौ ॥ ८१॥
जिनावसथस्य ऋषभचत्यस्य मण्डपस्य रङ्गमण्डपस्यान्तरे मध्ये सुरासुरनराणां देव. दानवमानवानां स्फुरतां शोभां लभमानानां मिथुनानां दम्पतीसंबन्धियुमलानां चारूणि विलोकमनोहराणि यानि चित्राणि आलेख्यानि तेषां व्रजः सुषमां सातिशायिशोभां पुपोष पुष्णाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विमलशैलस्य श्रीशत्रुजयाद्रेर्यात्राकृते यात्राकरणार्थ मागत स्वस्वस्थानात्समायात सत् अतिभावतो वासनाधिक्यात्पुनरहितः श्रीऋषभदेवस्य संनिधौ समीपे किमु स्थितं निरन्तरमुषितं जगत्त्रवं त्रैलोक्यमिव ॥
લેકાર્થ
જિનપ્રાસાદના મધ્યમંડપમાં ચિતરેલા દેવ, દાનવ અને માનનાં યુગલનાં સુંદર ચિત્ર શેભાને વધારે છે, તે જાણે ભક્તિભાવથી વિમલાચલની યાત્રા કરવા માટે ભગવંતની પાસે સમકાળે આવેલું ત્રણ જગત ન હોય! | ૮૧
वरीतुममृताहयामिह पतिवरां कन्यकां __ स्वयंवरणमण्डपे किमुपजग्मिवांसः समम् । जिनेन्द्रगृहमण्डपे लसदनल्पशिल्पीकृताः
सुरासुरधरास्पृशा समुदया ददन्ते मुदम् ।। ८२ ॥
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० ८३
जिनेन्द्र गृहस्य प्रासादस्य मण्डपे जनाश्रये लसन्ति परस्परं श्लिष्यन्ति क्रीडन्ति वा शोभमानानि वा । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' अयं धातुः शोभार्थेऽपि दृश्यते । तथा अन ल्पानि बहूनि विविधजातीयानि वा शिल्पानि चित्रविज्ञानानि । त्रिष्वपि कर्मधारयः । लसदनल्पशिल्पानि कृता लसदनल्पशिल्पीकृताः तादृशाः सुरा देवाः, असुरा दानवाः, धरास्पृशो मनुष्यास्तेषां समुदाया गणा मुदं प्रमोद ददन्ते यच्छन्ति । आनन्दयतीत्यर्थः । 'दद दाने' आत्मनेपदी । अत्र बहुवचनम् । उत्प्रेक्ष्यते - अमृत मुक्तिस्तदेवाह्वयो नाम यस्याः । 'अथाह्वयोऽभिधा गोत्रं संज्ञानामधेयाः' इति हैम्याम् । तादृर्शी पतिवरां स्वेच्छया स्वाभिलषितयोग्यवरस्य वरयित्रीं स्वयंवरां कन्यकां कुमारिकाम् । कन्यैव पतिं वृणोति नान्येति रीतिनीतिधर्माः । इत्याशयाद्वरीतुं परिणेतुम् । अत्र तु मुंः कनीत्वं कविसमयानुसारेणैव । केवलं स्वयंवरणमण्डपे सम समकालमेकसमय एव देवनत्र नवजाः किमुपजग्मिवांसः समागता इव ॥
શ્લેાકા
જિનમ`દિરના મ`ડપમાં સુર, અસુર અને મનુષ્યેાનાં મનમોહક ચિત્રો દરેકને આનંદ આપે છે. તે જાણે ત્રણે જગતના જીવે મુક્તિરૂપી સ્વયંવરા કન્યાને પરણવા માટે એકીસાથે સ્વયંવર મંડપમાં આવ્યા ન હોય ! ! ૮૨ ૫
७२६
भवच्चरणसेवनैरधिगता द्युलोकेन्दिरा
विनैव नरजन्मना दिश शिवश्रियं श्रीप्रभो । उपेत्य जिनमन्दिरान्तरमितीव विज्ञीप्सया भजन्ति सुरसुभ्रवः प्रभुमनन्यचित्रोषधेः ॥ ८३ ॥
जिनमन्दिरान्तः श्रीऋषभचैत्यमध्ये उपेत्य अर्थात्स्वर्गलोकादागत्य अनन्यानामसा - धारणानां चित्राणामुपधेश लेख्यानां छलात्सुरसुभ्रुवः अप्सरसः । 'स्वः स्वर्गिवध्वोऽप्सरसः ' इति हैम्याम् । प्रभु भगवन्तं भजन्ति सेवन्ते । उत्प्रेक्ष्यते - इत्यमुना प्रकारेण किं विज्ञी -
या विज्ञप्तिं कर्तुमिच्छयेव । इति किम् । हे श्रिया चतुस्त्रिंशदुदयलक्ष्म्या त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्म्या वा लक्षितविभो स्वामिन् परमेष्ठिन, भवश्चरणसेवनैः श्रीमत्पदपरिचरगैरस्माभिर्द्युलोकेन्दिरां स्वर्ग लोकलक्ष्मीमधिगताः प्राप्ताः । अथ नरजन्म विना मनुष्यातारं विनैव नोsस्माकं पुराङ्गनानां शिवश्रियं मोक्षलक्ष्मीं सिद्धिसंपति दिश प्रदेहि ||
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ सर्ग १६ श्लो० ८४]
हीरसौभाग्यम्
७२७
લેકાર્થ જિનમંદિરમાં આલેખેલાં અનુપમ ચિત્રોના ન્હાને સ્વર્ગમાંથી આવીને અપ્સરાઓ ભગવંતની સેવા કરે છે, અને જાણે આ પ્રકારે વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે “હે પ્રભે, આપનાં ચરણની સેવાથી અમે સ્વર્ગલક્ષમી પ્રાપ્ત કરી, પરંતુ હવે મનુષ્ય જન્મ લીધા વિના જ અમોને મોક્ષલક્ષ્મી આપ”! ૮૩
प्रयोजयति नः सदा स्वपदसाभिलाषीभव
त्तपस्वितपसां व्ययीकृतिविधौ विभो जम्भभित् । इमां जहि विडम्बनां किमिति भाषितुं मण्डपे
ऽथ वाप्सरस आगताः परिचरन्ति चित्रोपधेः ॥ ८४॥
__हे विभो स्वामिन, स्वस्यात्मनः पदे स्थाने इन्द्रेश्वर्य प्राप्तौ सहाभिलाषेण कामेन वर्तन्ते ये तादृशा भवन्तः स पद्यमाना ये तपस्विनस्तापसास्तेषां तपसां घोरानुष्ठानोपवा. सादिकष्टानां व्ययीकृतिविधौ नाशनिर्मापणप्रकारे जम्भभिवासवः सदा चतुर्धपि यगेष नः अस्मानप्सरसः प्रयोजयति प्रयुङ्क्ते प्रेषयति । तथा च इन्द्रपदप्राप्त्य भिलाषेण तपः कुर्वतस्तापसान् कष्टध्यानतपोभ्यः पातयितु पुरंदरेण प्रेषिता अप्सरसः प्रेक्ष्य तद्रपलावण्यमोहिता विस्मृतस्वतपोध्यानानुष्ठानास्ते ता एव कामयमानास्तभोगासक्तिभाजो भूताः सन्तस्ततः सर्व स्वकीयं पुराचीर्णतपोमूलादेव हारयन्ति-इति परशासनकविसमयः । तत्कारणात् हे विभो त्रिभुवनजननाथ, त्वं नोऽस्माकमिति गम्यम् । इमां येषां तेषां बालयुषवृद्धकृशाजातिजातिप्रमुखाणां तपसामङ्गसंगमाख्य मिषादप्सरसः सर्ववनिता उर्वशीमेनकाघृताचीरम्भादिकाः प्रासादमण्डपे आगताः सत्यः किमु प्रभु परिचरन्ति भजजन्तीव ॥ इति मण्डपमध्यचित्राणि ॥
શ્લોકાથ
હે સ્વામિન, ઈન્દ્રાસનની અભિલાષાથી તપશ્ચર્યા કરતા તાપસનાં તપને ભ્રષ્ટ કરવા માટે ઈન્દ્ર અમારો પ્રયોગ કરે છે, તે માટે હે ભગવંત, અમારી તે વિડંબના દુર કરે. આવી પ્રાર્થના કરવા માટે જ જાણે ચિત્રના બહાને અપ્સરાઓ આવીને ભગવંતની સેવા કરતી ન હોય ! ૮૪
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
stratभाग्यम्
कुतूहलिकतासितोपलतलोर्ध्वमध्या कचन्महारजतनिर्मिता जिननिकेतनस्तम्भकाः विचित्रसुरविभ्रमं प्रदधतः श्रियं बिभ्रते तलोपरि विचालभाग्वनभृतः किमु स्वर्नगाः ॥ ८५ ॥
[ सर्ग १६ श्लो० ८५-८६
क्वचित्कुत्रचित्प्रदेशे महारजतैः काञ्चनैर्निर्मिता विरचिता जिननिकेतनस्य मूलचैत्यस्य स्तम्भकाः । पादपूरणे स्वार्थे कप्रत्ययः । स्तम्भाः एव स्तम्भकाः प्रासादमण्डपाद्याधारस्थूणाः श्रियं शोभां बिभ्रते कलयन्ति । किंभूताः । स्वर्णघटितत्वेऽपि विशेषमाह - कुतूहलिभिः कैश्चित्कौतुकवद्भिः शिल्पिभिः कृतानि असितोपलानामिन्द्रनीलमणीनां तल स्तम्भाधो विभागः ऊर्ध्वं स्तम्भोपरितनप्रदेशः मध्ये स्तम्भान्तराले तत्र प्रदेशइये । कर्मधारये । मध्यानि येषां ते । किं कुर्वन्तः । विशिष्टचित्ररुपाः सुरा देवा अथ वा विचित्रा विविध जातीयाश्चतुर्निकायिका देवतास्तेषां विभ्रममन्तः कल्पितशिल्पत्वेन विलास त्रिभूषां भ्रान्ति वा प्रदधतो धारयन्तः । उत्प्रेक्ष्यते - तलमधोवर्ती भूमिभागः भूमीप्रदेश एव विवक्षया न तु भूमध्यगो विभागः तथा उपरिशिखरोच्चचूलिका मध्ये स्तम्भविलासे एतावता मध्ये भागद्वयं तानि भजन्ति इति तलोपरि विचालभाञ्जि तादृशानि वनानि अधोभूमौ भनसालवनं शिखर चूलिकायां पाण्डुकवनं विचालभागद्वये तु नन्दनं सौमनसं चैत्याक्यानि चत्वारि काननानि बिभ्रतीति भृतः तादृशाः स्वर्नगा मेरुपर्वता इव । 'रत्नसानुः सुमेरुः स्वःस्वfर्गकाञ्चनतो गिरिः' इति हैम्याम् ॥
શ્લેાકા
કૌતુકી શિલ્પીઓએ ઉપરના મધ્યભાગમાં ઇન્દ્રનીલમણિના બનાવેલા, દેવાને પણ વિભ્રમ પેદા કરનારા જિનમંદિરોના સુવણુ મય તા, શાભાને ધારણ કરે છે. તે સ્ત'ભા જાણે સ્તંભની નીચેના ભાગમાં ભદ્રશાલવન, તેના ઉપર શિખરની ચૂલિકા, તેના ઉપર પાંડુકવન અને વચલા બે ભાગમાં નદન અને સૌમનસવનને ધારણ કરતા મેરૂપતા ન હોય ! તેવા શાલે છે. ૫૮૫૫
हरिर्य इह सेवस्तव जिनेन्द्र सोऽस्मद्विषन्विधापय मिथस्ततस्त्वदमुना समं सौहृदम् ॥ इतीव गदितुं वृषध्वजजिनालयस्तम्भकोपधेरखिलभूभृतः प्रभुमुपेत्य शीलन्त्यमी ॥ ८६ ॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ८७]
हीरसौभाग्यम्
७२९
वृषो वृषभो ध्वजश्चिह्न लाञ्छनं यस्य तादृशो जिना युगादिदेवस्तस्यालयं गृहं ऋ. षभविहारस्तस्य स्तम्भका आधारस्थूणास्तेषामुपधेाजादमी प्रत्यक्षलक्ष्या मन्दरादयः अखिलाः समस्ताः भूभृतः पर्वता उपेत्य अत्र प्रासादे समागत्य प्रभु श्रीऋषभस्वामिनं शीलन्ति भजन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण गदितं कथयितुमिव । इति किम् । हे जिनेन्द्र युगादिप्रभो, इह जगति यो हरिरिन्द्रस्तव भवतः सेवकस्त्वत्पादपद्मसेवाविधातास्ते सोऽस्माक द्विषन् शत्रुः पक्षच्छेदकर्तृत्वेन प्रबलप्रतिपक्षी वर्तते ततस्तस्मात्कार णाव हे प्रभो, त्वदमुना त्वद्भक्तिभाजा हरिणा सममस्माकं मिथः परस्परं सौहृदै मैत्र्यं सखिभाव विधापय कारय । महात्मना प्रभुणा च स्वयमन्तरा भूयः कृतः संधिः कदा. चिदपि न विघटते इति वक्तमिव ॥ इति प्रासादमध्यस्तम्भाः ।।
પ્લેકાર્થ
કષભવિહારના સ્તન બહાને એરૂઆદિ પર્વતે આવીને શ્રીષભદેવ ભગવંતની સેવા કરે છે. તે પર્વતે જાણે આ પ્રમાણે કહેવા માટે આવેલા ન હોયઃ “હે ભગવન, જે ઇન્દ્ર આપનો સેવક છે તે અમારો શત્રુ છે! માટે હે પ્રભે, આપના ભક્ત ઈન્દ્રની સાથે सभा। ५२०५२ मैत्रीमा स्थापन शो' ! ॥८६॥
अनन्यगुणवाहिनीशितुरनन्तसातैकभूः
कृते तव निरीक्षितात्मज मया शिवस्मेरदृक् । तदेहि वृणु तां कनीमिति समेत्य वक्तु पुरः
स्थितेव मरुदेव्यभात्करिवशांसमासेदुषी ॥ ८७॥
यस्मिन् प्रासादे करिणो हस्तिना वशा पत्नी हस्तिनी । यद्यपि यशाशब्देन करिणी कथ्यते । 'इभः करेणुर्गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हैमीवचनात् । तथापि वशाशब्दो नार्यामेव प्रायो वर्तते । तत्कारणादेव मनुष्यजातिस्त्रीभ्रमनिवारणार्थ च क. रिवशेति प्रतिपादितम् । तस्या अंस स्कन्धमासेदुषी आश्रितवती मरुदेवी नातिनृपपत्नी ऋषभदेवंजननी अभावभौ । उत्प्रेक्ष्यते-इति वक्तुं निवेदयितु समेत्य कुतश्चित्स्थानादागत्य पुरो युगादिदेवस्याग्रे तिष्ठति स्मेव । इति किम् । हे आत्मज औरसपुत्र, अनन्यानामसाधारणानां गुणानां शौयौदार्यधैर्य गाम्भीर्य शौण्डीर्यावमार्दवादीनामी शितुर्भर्तुः समद्रस्य तव भवतः कृते अर्थाय अनन्तानां प्रमाणातीतानां ज्ञातिवचनगोचरातिक्रान्तावसानानां सातानां महासुखानामेका अद्वितीया भूः स्थानं शिवस्मेरदृक् मुक्तिरूपा कामिनी । पाणिग्रहणकरणौत्सुक्याद्रच्यरुच्यावान विलोकयतीत्यत एव स्मेरदृक्त्वं प्रोक्तम् । मक्ति. मानिनी मया तजनन्या निरीक्षिता नितरां सर्वगुणाधारतया प्रथिता विलोकितास्ति । तत्तस्मात्कारणात् त्व वृषभ, एहि त्वरितमागच्छ । आगत्य च तां निर्वृतिनाम्नी कनीम् हि० सौ० ९२
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ८८
अष्टादशकोटाकोटीसागरोपमप्रमितकालोऽभूत् कोऽपि भारतीयक्षेत्रसत्कपुमान् वृतो नास्ति, अत एव प्रौढां कुमारिकां वृणु वरय परिणयेति ॥
લેકાર્થ
2ષભવિહારમાં ભગવંતની સામે હાથી ઉપર આરૂઢ થયેલાં મરૂદેવા માતા શેભે છે. તે જાણે આ પ્રમાણે કહેવા માટે આવ્યાં ન હોય : “અસાધારણ ગુણના સાગર એવા હે પુત્ર, મેં તારા માટે મુક્તિરૂપી કન્યા જેઈ, તે માટે હે અષભ, તું અહીં જલ્દી આવક અને આવીને ગુણિયલ એવી મુક્તિરૂપી કન્યાની સાથે પાણિગ્રહણ કર. કારણ કે અઢાર કટાકટિ સાગરોપમ પ્રમાણ અસંખ્યકાળમાં ભરતક્ષેત્રના કેઈ માનવીએ તેની સાથે લગ્ન કર્યા નથી. તે ૮૭ છે
अयं श्रयति मां सदा तनय वाहनव्याजत__ स्तदुद्धरतमाममुं श्रितहितो महान्यद्भवेत् । इतीव गदितुं मुदा भगवतः पुरस्तस्थुषी
समेत्य मरूदेव्यसौ गजपतेरुतांसासिता ॥ ८८॥
असौ मूलप्रासादगर्भाग्रे दृश्यमाना मरुदेवी भगवन्माता उत गजपतेविंपराजस्य अंसे स्कन्धे आसिता उपविष्टा सती समेत्य ऋषभाभ्यर्णेऽभ्यागत्य मुदा हर्षेण भगवतः स्वपुत्रस्य । परमेष्ठिनः पुरोडग्रे पुरस्तात् तस्थुषी स्थितवती । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । हे तनय ऋषभदेव, अयं विपपतिर्गजेन्द्रो वाहनव्याजतो याननिभात्सदा सर्वदापि मां तव मातरं मरुदेवीं श्रयति सेवते । तत्तस्मात्कारणादमुं करीन्द्रं जगदुद्धरणधीर, उद्धरतमां सर्वथा सर्वप्रकारेण तिर्यक्त्वदूषितात्संसारान्मोचय । यद्यस्मात्कारणान्महानुत्तमः पुरुषः श्रिते स्वभक्तोभूते हितो वत्सलो भवेत् । निजस्य पुंसः समीहितमवश्यं करोत्येव । यदुक्तम्-'विहलं जो अवलंबइ आवय पडिय' च जो समु. द्धरइ । सरणागय च रक्खइ तिसु तैहि अलंकिया पुहवी ॥' तथा-'मरुदेवा मरुदेव्यपि' इति आकारान्तमीकारान्तं च नामद्वयं हेमनाममालावृत्तौ । तथा केचित्करिणीस्कन्धारूढा केचिच्च गजराजांसाध्याश्रितेति च प्रतिपादयन्ति । ततो द्वे अपि पृथगुत्प्रेक्षे इत्युतशब्दः ॥ इति गजस्कन्धाधिरूढा मरुदेवी ॥
કલેકાર્થ
હાથીના હોદ્દા ઉપર રહેલાં મરૂતદેવામાતા ભગવંતની આગળ જાણે આ પ્રમાણે કહેતાં ન હોયઃ “હે પુત્ર ઋષભ, આ હાથી મારા વાહનરૂપે રહેલે છે તે માટે તેને તિર્યંચ,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ सर्ग १६ श्लो० ८९-९० ]
हीरसौभाग्यम्
७३१
જાતિમાંથી ઉદ્ધાર કર, કારણ કે મહાપુરુષે શરણાગતવત્સલ હોય છે. ” છે ૮૮ છે
महोदयमृगीदृशा सह विनोदनिर्मित्सया
विलासमणिमन्दिरं विमलशैलचूलोपरि । अकारि वृषकेतुना स्वयमिवात्र नाभीभुवा
युगादिजिनसद्मनि श्रयति गर्भगेहः श्रियम् ॥ ८९ ॥ युगादिजिनसद्मनि विमलाचलमूलप्रासादे गर्भगेहः गर्भागारः श्रिय शोभा श्रयति । उत्प्रेक्ष्यते-वृषकेतुना जातोक्षध्वजेन ऋषभदेवेन क; स्वयमात्मना अत्र विमलशैलस्य शत्रुजयाद्रेश्धुलिकायां पर्वतोपरिविभागे अधित्यकोर्ध्वप्रदेशे नाभीभुवा सृष्टिकर्ता । विधातुः पाचे इत्यर्थः। विलासार्थ क्रीडाकृते मणिमय मन्दिरं रत्नमन्दिरमकारि कारितमिति । ण्यन्तप्रयोगः । कया । महोदयनाम्न्या मृगीहशा सिद्धिवध्वा सह साधं विनोदस्य विविधविलासस्य निर्मित्सया निर्मातुं काझ्या ॥
શ્લેકાર્થ યુગાદિવિહારનો ગભારો શોભે છે તે જાણે મુક્તિરૂપી મૃગાક્ષી સાથે વિનોદ કરવાની ઇચ્છાથી સ્વયં બ્રહ્માએ વિમલાચલની ચૂલિકા ઉપર રત્નમય ક્રિડા મંદિર બનાવ્યું ન હોય!
अनेकनरनिर्जरोरगपुरंदरोपासितं ___ सदासदनमुन्नये विमलशैलभूमीभुजः । वृषाङ्कजिनवासवौकसि विचित्रतौर्यत्रिक
प्रपञ्चपटुमण्डपे श्रियमुवाह गर्भालयः॥९०॥ वृषाङ्को युगादिदेव स एव जिनानां सामान्य केवलिनां मध्ये वासवः पुरंदरस्तस्यौको मन्दिरं तस्मिन् गर्भालयो गर्भागारः श्रिय लक्ष्मी शोभामुवाह धारयति स्म । किंभूते ओकसि । विशिष्टानि चित्राण्यालेख्यानि येषां विविधप्रकाराणि वा विशेषाश्चर्यकारकाणि वा तौर्यत्रिकाणि गीतनृत्यवादित्राणां त्रयाणि त्रित्वसंख्याकानि तेषां प्रपश्चो विस्तारस्तेन पटुः प्रकटः स्पष्टभूतो मण्डपो यत्र तत् । तत्र गर्भागारवर्णने अहमेवमुन्नये विचारयामि । 'वितर्कः स्यादन्नयनम्' इति हैम्याम् । विमलशलः श्रीशनंजयादिः स पव भूमिभुक् राजा अथवा विमलनाम्नः शैलानां सर्वपर्वतानां भूमीभुजो राज्ञः सदःसदनं सभागृहमिव । 'नृपस्य नातिप्रमन्नाः सदोगृहम्' इति रघुवंशे । किंभूतं सदनम् । अनेके बहवो ये नराणां मनुष्याणां निर्जराणां देवानामुखाणां नागानामुपलक्षणादसुराणां पुरंदरा इन्द्रास्तैरुपासितं सेवितम् ॥ इति गर्भागारः ॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
Àાકા
ઋષભવિહારમાં એવા મ`ડપ છે કે જેમાં આશ્ચર્યકારી ગીતા ગવાઇ રહ્યાં છે, વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્યા થઇ રહ્યાં છે, અને અનેક વાજિંત્રા વાગી રહ્યાં છે, એવા મ`ડપમાં ગભારા અદ્વિતીય શેાભાને ધારણ કરે છે; તે જાણે દેવેન્દ્ર, દાનવેન્દ્ર અને માનવેન્દ્ર વડે સેવાયેલું વિમલાચલરૂપી રાજાનું સભામંદિર ન હોય! ॥ ૯૦ ૫
७३२
[ सर्ग १६ श्लो० ९१-९२
सुरासुरनरेन्दिरादिमसमग्र कामप्रदा
कृताम्बुजभ्रुवा लता ऋतुभुजामपूर्वा किमु । रसायनमिवान्तरामयजुषां च सम्यग्दृशां दृशां किममृताञ्जनं वृषभमूर्तिरत्राबभौ ॥ ९१ ॥
अत्र मूलप्रासादगर्भागारे वृषभमूर्तिर्युगादिजिनप्रतिमा आबभौ शोभते स्म । उत्प्रे क्ष्यते - अम्बुजभुवा पद्मजन्मना जगत्सृष्टिविधायिना विधिना सुरासुरनराणां देवदानवमानवानामिन्दिरा आधिपत्यलक्ष्मीः आदौ प्रथमं येषां ते समग्राः सर्वेऽपि कामा मनसामभिलषितानि वान्प्रकर्षेणातिशयेन ददातीति तादृशी । अत एवापूर्वा नान्यसदृशी किंत्वसाधारणा ऋतुभुजां देवानां लता वीरुत कल्पवल्लीव कृता किमु निर्मितेव । च पुनः आन्तरामयान् अन्तरा अष्टकर्माण्येव रोगास्तान् जुषन्ते भजन्ते तादृशानां पुरुषाणामन्तरङ्गरोगोच्छेदनाय रसायन पारदरजतस्वर्णाद्यौषधपाचितं महाभैषजमिव विधिना विहि तम् । अथवा सम्यग्दृशां सुदृष्टीनां भव्यानां दृशां नेत्राणां शीतलताकृते अमृताञ्जनं सुधा संबन्धि कज्जलमिव वेधसा सृष्टम् ॥
શ્લાકા
મૂળ ગભારામાં રહેલી, દેવ, દાનવ અને માનવાને અભિષ્ટ લક્ષ્મીને આપનારી એવી શ્રીઋષભદેવ પ્રભુની મૂતિ શાલે છે; તેમણે બ્રહ્માએ અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષની લતા ખનાવી ન હાય ! અથવા જાણે આઠ કમો રૂપી વ્યાધિઓને નાબૂદ કરવા માટેનું રસાયન ન હોય! અથવા તેા જાણે સમ્યકષ્ટિ જીવાનું અમૃતાંજન ન હોય! ॥ ૧ ॥
युगादिसमये यथा भुवनमुद्धृतं संसृतेस्तथैव पुनरुद्धराम्यहमवद्य काले कलौ । विचिन्त्य किमिदं हृदा वृषभकेतुरत्रात्मना -
वतीर्य कुरुते स्थितिं स्थिरतयात्ममूर्तिच्छलात् ।। ९२ ।।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ९३ ]
सौभाग्यम्
वृषभ केतुर्युगादिदेवः आत्मना स्वयमेवात्र शत्रुंजय मूलविहारे अवतीय' मोक्षादागत्य आत्मनो निजस्य वृषभस्यैव मूर्तेः प्रतिमायाश्छलात्कपटात स्थिरतया अव्यग्रचित्तत्वेन न तु गमनौत्सुक्येन स्थितिं निवास कुरुते । उत्प्रेक्ष्यते - हृदा स्वमनसा कृत्वा इदं वक्ष्यमाणं किं विचिन्त्य विचार्यव । इति किम् । यथा युगस्य लक्षणया चतुर्थारकस्यादेस्तृतीयारकस्य पर्यन्तसमयस्तस्मिन्प्रस्नावे संसृतेः संसारात्सकाशाद्भुवन विश्वमुद्धृत निस्तारित पुनर्द्वितीयवारं तथा तेनैव प्रकारेणाहमृषभः अवधकाले प्रबलपापोपचितसमये कलौ कलियुगे पञ्चमारकेऽपि भुवन' जगदुद्धरामि संसारकारागारादुद्धृत्य सुखेन महानन्दपुर प्रापयामीति ॥ इति ऋषभप्रतिमा ॥
७३३
શ્લેાકા
‘ત્રીજા આરાના અંતે અને ચાથા આરાના પ્રારંભે જેમ મેં જગતનો સંસારથી ઉદ્ધાર કર્યો હતા તેમ દુષમ પાંચમા આરામાં પણ જગતના જીવાના ઉદ્ધાર કરું.” આ પ્રકારનો હૃદયમાં વિચાર કરીને જાણે ઋષભદેવપ્રભુ સ્વય' મોક્ષસ્થાનમાંથી આવીને મૂર્તિરૂપે રહ્યા ન હોય! ॥ ૨ ॥
चतुष्कपृथिवीं ततः परिचरन्स विस्मेरिता
रविन्द सवयोविलोचनयुगेन योगीश्वरः । जगद्विजयिनी जिनाधिपतिवेश्मलक्ष्मी पिबहृदा त्रिजगदिन्दिरां करगतामिवामन्यत ॥ ९३ ॥
योगिनां मनोवचनकाययोगवतां वशीकृतेन्द्रियाणां वा ईश्वरः स्वामी स हीरविजसूरिः हृदा स्वमनसा कृत्वा त्रिजगदिन्दिरां त्रैलोक्यलक्ष्मीं करगतां हस्तप्राप्तामिवामन्यत जानाति स्म । यथा कश्चित्पुमान् जगदाधिपत्यं कथमप्यधिगत्य परमानन्द विन्दति तथा सूरीन्द्रोऽपि प्रासाददर्शनानन्तरमद्वैतां मुदमालोकयांचकार । स किं कुर्वन् । पिबन् सादरमवलोकयन् । काम् । जगद्विजयिनीं त्रिभुवनप्रासादपरम्परावैभव परामवित्र जिना - धिपतिवेश्मनः ऋषभचैत्यस्य लक्ष्मीं शोभाम् । केन । विस्मेरत्व संजातमस्मिन्निति विस्मेति सूर्येण विकासितं यदरविन्द कमलं तस्य सवयसा मित्रेण । ततुल्येनेत्यर्थः । त्रिलोचनयोर्नयनयोर्युगेन द्वन्द्वेन कृत्वा । पुनः स किं कुर्वन् । ततः प्राकारमध्ये आगमनानन्तर चतुष्कपृथिवीं प्रासादाग्रेतन भूमिकाम् 'चरक' इति लोकप्रसिद्धाम् । 'नारीम नांसीव चतुष्कमन्तः' इति रघुवंशे । परिचरन सेवमानः । प्रासादाग्रचतुष्के समेत इत्थर्थः ॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ९४-९५
પ્લેકાર્થ
ત્યાર પછી મંડપના ચેકમાં ઊભા રહીને જગદ્ગુરુએ વિશ્વવિખ્યાત જિનમંદિરની શેભા પિતાનાં વિકસ્વર નેત્રકમલ વડે જોઈને જાણે ત્રણ જગતની લક્ષમી હસ્તગત થઈ ન હોય, તેવા પ્રકારને આનંદ અનુભવ્યું. ૯૩
जिनेन्द्रभवनं शिखोदयनभःपरीरम्भणं
व्रतिक्षितिशतक्रतुः स शमपद्मया संगतः। प्रदक्षिणयितुं मुदारभत गीतिभिः सुभ्रवां
सुमेरुमुडुमालयेव सममौषधीनायकः॥९४ ॥
स व्रतिक्षितिशतक्रतुः हीरविजयसरिराजः सुध्रुवां स्त्रीणां गीतिभिर्मङ्गलगानः सम जिनेन्द्रभवन भगवत्प्रासाद मुदा हर्षेण प्रदक्षिणयितुं त्रिः प्रदक्षिणागोचरीकर्तुमारभत । प्रारब्धवानित्यर्थः । किं भूतो व्रतिपतिः । शमः शान्ति म तस्य वा पद्मा लक्ष्मीतया संगतः सहितः । किंभूत जिनेन्द्रभवनम् । शिखायाः शिखरस्य उदयेन उच्छायेन । 'उच्छेद उदयोच्छ्रायौ' इति हैम्याम् । उच्चत्वेन कृत्वा नभ आकाशं परीरम्भते आलि. ङ्गतीत्येवंशीलम् । भवनशब्दः पुंनपुंसकलिङ्गे । 'भवनभुवनयानोद्यानवातायनानि' इति लिङ्गानुशासने । तेन पुंलिङ्गविशेषणम् । क इव । ओषधीनां नायक इव । यथा औषधीनाथश्चन्द्र उडमालया नक्षत्रश्रेण्या सम सुमेरं स्वर्णाचल प्रदक्षिणयति प्रदक्षिणीकृत्य भ्राम्यति दक्षिणपार्श्व प्रणीय पर्यटति ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ ચન્દ્ર નક્ષત્રમાલા સાથે મેરૂને પ્રદક્ષિણા આપે તેમ ઉપશમ લક્ષ્મીવાળા જગદુગુરુએ સ્ત્રીઓના મંગલગીતની સાથે ગગનચુંબી જિનમંદિરને ઘણું ઉલાસપૂર્વક પ્રદક્ષિણા આપી. જે ૯૪
स देवकुलिकान्तरे जिनपुरंदरान्संमदा
दवन्दत तदा जिनाधिपतिकेतनस्याभितः। मरुद्वसतिवत्ततः सुरपरम्परोपासिता व्यलोकि विभुना पुरः प्रमुदितेन राजादनी ॥९५॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ९६]
हीरसौभाग्यम्
____७३५
तदा प्रदक्षिणादानन्दसरसमूगिर्जिनाधिपतिकेतनस्य मूलचैत्यस्याभितः परितश्चतुर्दिनु देवकुलिकानां लघुदेवगृहाणां 'देहरी' इति प्रसिद्धानामन्तरे मध्ये जिनपुरंदगन भगवत्प्र. वरप्रतिमाः संमदादानन्दादवन्दत नमस्करोति स्म । ततः कतिचिद्देवकुलिकासु जिन बि. म्बवन्दनानन्तर प्रमुदितेन हृष्टमनसा विभुना गणस्वामिना गुरुणा पुरोऽग्रे राजादनी क्षीरिका 'रायणि' इति प्रसिद्धा । 'नवनवति पूर्ववारान् यस्मिन्समवसरयद्यगादिजिनः । राजादनीतरुतले विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वसरिकृतस्तुतौ । व्यलोकि दृष्टा । किंभूता । सुराणां चतुनि कायिकदेवानां परम्पराभिः श्रेणीभिरुपासिता सेविता । केव । मरुतां भवनपतिव्यन्तरज्यौतिष्कविमानिकानां वसतिनिवासस्थान मिघ । यथा मरुद्वसतिः सुरालीभिः परिशीलिता आस्ते ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યાં મૂલ પાસાદની ચારેતરફ દેવકુલિકા(દહેરી) માં રહેલાં જિનબિંબને હર્ષ. પૂર્વક પ્રણામ કર્યા, ત્યારપછી આચાર્યદેવે અનેક દેથી લેવાયેલા દેવાધિષ્ઠ એવા "२२५४क्ष" ने यु. ॥६५॥
अवऱ्यात स मौक्तिकै रजतहेमपुष्पव्रजै
जगद्गुरुरिवाङ्गिभिः सुमनसां समूहैः श्रिता । गिरेरिव धनागमोन्नमदमन्दकान्दम्बिनी
ववर्ष पयसां भरैः शिरसि संघभर्तुश्च या ॥९६॥
या राजादनी अङ्गिभिर्यात्रिकसंघलोकैः सह मौक्तिकैर्मुक्ताफलवर्तन्ते ये तादृशा रजतानां रुप्यसंबन्धिनां हेम्नां सुवर्णसंबन्धिनां पुष्पाणि कुसुमानि अथ वा रजतानि स्वर्णानि पुष्पाणि जलस्थलजातानि कमलमालतीप्रमुखाणि तेषां व्रजाः समूहाः तैरवऱ्यात वर्धिता । क इव जगद्गुरुरिव । यथा तीर्थ नाथः अङ्गिभिर्भव्यजनैः सुरासुरनरैमौक्तिककलितरजतमहारजतमयसुमैः स्वाभाविककुसुमैश्च वय॑ते । किंभूतानाम् । सुमनसां पुष्पाणां देवानां च । 'प्रतिशाख प्रतिपत्र प्रतिफल देवैरधिष्ठिता' इति शत्रजयमाहात्म्ये । समूहैः श्रिता । जगद्गुरुरपि समवसरणे जानुप्रमाणपुष्पैश्चतुर्निकायनाकि निकरैश्च सेवितः स्यात् । च पुनयाँ सघभर्तुः संघपतेः शिरसि मस्तके पयसां क्षीरवृक्षत्वात्क्षीराणां भरै र्धाराभिर्ववर्ष वृष्टिं कृतवती । केव । घनागमोन्नमदमन्दकादम्बिनीव । यथा घनानां मेघा. नामागमे प्रावतमये । 'वर्षास्तपात्ययः प्रावमेघात्कालागमौ क्षरिः' इति हैम्याम् । उन्नमन्ती जलभरैनम्रीभवन्नी तथा अमन्दा मिलददभ्राभ्रिकाभिर्बहला जायमाना कादम्बिनी मेघमाला गिरेः पर्वतस्य शिरसि शिखरे पानीयानां व्रजैवर्षति ॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ९७
શ્લેકાર્થ સંઘના માણસોએ સોનાચાંદીનાં પુષ્પ અને મોતીઓ વડે તીર્થકર ભગવંતની જેમ રાયણવૃક્ષને વધાવ્યું. (રાયણવૃક્ષના પ્રત્યેક પાંદડા, શાખા અને પ્રત્યેક ફૂલે દેવાધિષ્ઠિત છે.) ત્યારે વર્ષાકાળમાં જેમ મેઘની ધારા જલવૃષ્ટિ કરે તેમ રાયણવૃક્ષે સંઘપતિના મસ્તકે દૂધની વૃષ્ટિ કરી. / ૯૬
असावपि किमक्षयाजनि न सिद्धशैलाश्रया
दनन्तयतिनः शिवश्रियमवापुरस्यास्तले । युगादिजिनपादुका किमधिदेवतास्या मरुद्वीव विहितेहिता श्रियमुवाह राजादनी ॥९७॥
मन्त्रतन्त्रविद्यानां विविधाः सिद्धयो यस्य स सिद्ध उच्यते । तादृशश्चासौ शैलश्च शैलनामा कश्चित्सिद्धपुरुषः शत्रुजयपर्वतश्च तस्याश्रयो नित्याङ्कस्थायुकत्वेन संश्रयस्तस्माकारणादसावपि राजादन्यपि। उत्प्रेक्ष्यते-अक्षया सर्वदेव विद्यमानत्वाद्वा क्षयरहिता किमजनि जातेव । पुनरस्या राजादन्यास्तले मूलसंनिधौ भूमिभागे अनन्ता अन्तातीता यतिनः साधवः। मत्वर्थीय इन्प्रत्ययः । 'ब्रह्मशर्मभरचारुयतीव' इति नैषधे। शिवं मोक्षमवापुर्लेभिरे । पुनस्यास्तले अधोभूमिभागे युगादिजिनपादुका ऋषभदेवपादद्वन्द्वप्रतिमा आस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-अस्या राजादन्या अधिदेवता किमधिष्ठात्री देवीव । पनर्या विहितं निष्पादितम् । पूरितमित्यर्थः। ऐहिकमिहलोकसंबन्धि पुत्रकलावैभवादिकमामुष्मिक परलोकसंबन्धि स्वर्गापवर्गादिमभीहितं यया तादृशोव वर्तते । केव । मरुद्गवीव । यथा काम धेनुः कृतजनाभिलषिता भवति तादृशी सा राजादनी शोभामुवाह वहते स्म ॥
લેકાર્થ
જેની નીચે રહીને અનંતા શ્રમણે શિવલક્ષ્મીને વર્યા છે, તેવી રાયણ સિદ્ધાચલને આશ્રયીને રહેવાથી શું અક્ષય નહીં બની હોય! અર્થાત અક્ષય બનેલા રાયણવૃક્ષની નીચે યુગાદિદેવની પાદૂકા શોભાને ધારણ કરે છે, તે જાણે દેવાધિષ્ઠિત કામધેનુ ન હોય ! ! ૯૭ !
विहारमिव संमदाबतिवसुंधरावासवः
प्रदक्षिणयति स्म तत्प्रथमतीर्थकृत्पादुकाम् । जिनाधिपमिवाध्वनि द्रुमपरम्परा तं तदा
ननाम किमु भक्तितः फलभरांच्च राजादनी ॥९८॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो. ९९]
हीरसौभाग्यम्
७३७
व्रतिवसुंधरावासवो मुनीनां मध्ये मेदिनीन्द्रो राजा हीरसूरिविहारं जिनप्रासादमिव सा चासौ प्रथमतीर्थकृतो नाभेयदेवस्य पादुका च तत्पादप्रतिकृति प्रदक्षिणयति स्म प्रदक्षिणीचकार । च पुनस्तदा तस्मिन् सूरेः प्रदक्षिणादानावसरे फलानां सस्यानां भरादभारादतिशयाद्वा राजाद नी ननाम नम्रीबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-भक्तितो गुरौ सेवासक्तिवशादिव नमति स्म । केव । द्रुमपरम्परेव । यथा पादपानां पटली अध्वनी भगवति विहारं कुर्वाणे सति मागे जिनाधिपं नमति तीर्थनाथं प्रति प्रहीभवति ॥ इति राजादनी ॥
શ્લેકાર્થ
જગદગુરૂએ જિનમંદિરની જેમ યુગાદિદેવની પાદુકાને હર્ષ પૂર્વક પ્રદક્ષિણ આપી ત્યારે જેમ તીર્થંકર ભગવંતને વિહારભૂમિમાં આવેલા વૃક્ષો નમસકાર કરે છે તેમ ફૂલોના ભારથી નમી ગયેલા રાયણવૃક્ષે જાણે આચાર્યદેવને ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કર્યા ન હોય! તેમ થઈ રહ્યું ૯૮
समीक्ष्य शिखिभोगिनौ स सखिवन्मिथः संगतौ
ततो यमिमतङ्गनो जिननिशीथिनीनायकान् । जसूप्रथमठकुरप्रवररामजीकारितोल्लसज्जिनविहारयोस्त्रिचतुरास्ययोर्नेमिवान् ॥ ९९ ॥
ततो राजादनीऋषभपादुकाप्रदक्षिणाप्रणमनानन्तरं यमिमतङ्गजो वाचंयमकुञ्जरः स. रिजिननिशीथिनीनायकान जिनचन्द्रबिम्बान नेमिवान् नतिगोचरीचक्रिवान् । कयोः। जसू इति शब्दः प्रथमं पूर्व यत्र तादृशठक्कुरः एतावता लोकप्रसिद्ध्या जसठार इत्यभि. धानः, तथा प्रवरो धर्मकर्मदातृतादिगुणप्रधानो यो रामजी नामा व्यवहारी ताभ्यां कारितयाः शिल्पिभिनिर्मापितयोः। तथा उल्लसतो विविधरचनाचारुशोभाभिः स्फुरतोस्ताहशयोजिनविहारयोस्तीर्थकृत्प्रासदयोः। किंभूतयोः। त्रिचतुरास्ययोः त्रीणी तथा चत्वारि आस्यानि द्वाराणि ययोः। त्रिमुखचतुर्मुखयोरित्यर्थः । किं कृत्वा। समीक्ष्य दृग्गोचरी. कृत्य । को शिखिभोगिनौ मयूरभुजंगमौ । किंभूतो। मिथः परस्परं संगतौ मिलितौ । किंवत् । सखिवत सखायाविव मित्रे इव ॥
કાઈ
ત્યારપછી આચાર્યદેવે મિત્રની જેમ સાથે રહેલા સર્ષ અને મયૂરને જોયા. અને ત્યાં રહેલા “જસુઠકકર” અને “રામ” નામના વ્યાપારીએ કરાવેલા ત્રિમુખ અને ચતુર્મુખ પ્રાસાદમાં રહેલાં જિનબિંબને નમસ્કાર કર્યા. છે हि सौ० ९३
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १००-१०१
स भक्तमिव नाभिभूप्रभुपुरोऽनिशस्थायिन
प्रणम्य गणधारिणं तदनु पुण्डरीकाभिधम् । जिनेन्द्र इव देशनासदनमादिदेवालयं
समं मनुजराजिभिः श्रमणपुंगवः प्राविशत् ।। १००॥ श्रमणेषु साधुषु पुंगवः प्रधानः श्रेष्ठः । 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुंगवर्ष भकुञ्जराः' इति है. म्याम् । तथा 'पुंगवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितः' इत्यनेकार्थः। अथ वा श्रमणानां मध्ये पुंगवो वृषभो गणभारधुरंधरत्वात् सूरिर्मनुजराजिभिः भव्यलोकमालिकाभिः सममा दिदेवालयमृषभप्रासाद प्राविशत्प्रविशति स्म । क इव । जिनेन्द्र इव । यथा तीर्थकर: सुरासुरनरैः सार्ध देशनासदन समवसरण प्रविशति । किं कृत्वा । तदनु जस्ठाररामजीसाहिविहारयोर्भगवद्विम्बप्रणमनादनु पश्चात्पुण्डरीक इत्यभिधा नाम तादृशं गणधारिणमृषभजिनप्रथमगणधरम् । यदुक्तम्-'ऊस प्पिणीण पढम सिद्धौ इह पढमचक्विपढमसुउ । पढमजिणस्सपपढमो गणहीरीजच्छपुण्डरिउ ॥' इति शत्रुजल्पकल्पे। प्रणम्य नमस्कृत्य । किंभूतम्। नाभिनानः कुलकराभ्दुरुत्पत्तिर्यस्य तादृशो मारुदेवदेवः स एव प्रभुः खामी जगन्नायकस्तस्य पुरोऽग्रे दृग्गोचरे अनिशमहोरात्रं तिष्ठतीत्येवंशीलम् । कमिव । भक्तमिव । यथा सेवासक्तः पुमान् खामिपुरस्तानात्यासन्ने नातिदूरे तिष्ठति ।।
લેકાર્થ ત્યારબાદ નીરંતર અષભદેવ ભગવંતની આગળ રહેલા આ ઉત્સર્પિણીના પ્રથમસિદ્ધ પ્રથમચક્રવર્તીના પ્રથમ પુત્ર અને પ્રથમ તીર્થંકરનાં પ્રથમ ગણધર શ્રી પુંડરીક સ્વામિના દર્શન કરીને, જેમ સુરાસુરથી પરિવરેલા તીર્થંકરભગવંત સમવસરણની ભૂમિમાં પ્રવેશ કરે તેમ સંઘની સાથે આચાર્યદેવે મૂલપ્રાસાદ ઋષભવિહારમાં પ્રવેશ કર્યો. ૧૦૦
प्रणम्य जननों जिनेशितुरिभांसमासेदुषी __स गर्भभवने पुनः किमु न देवयुक्छन्दके । जिनं खयमिव स्थितं विकचनेत्रपत्रैः पिब
नवाङ्गनसगोचरां मुदमविन्दत श्रीगुरुः ॥१०१॥ स हीरविजयसूरिरिति नाम्रा प्रसिद्धः श्रिया गणभृल्लक्ष्म्या युक्तो गुरुस्तत्त्वज्ञः जैनश्राद्धानां धर्मोपदेष्टा जिनं श्रीऋषभतीर्थ करं विकचैविनेत्रपत्रैः। पूज्यत्वावहुत्वम् । नयनकमलदलैः पिबन सादरमवलोकयन सन अवामनसयोर्न वचनचेतसोचिरं विषयातीतम् । वाचा वन न शक्यते चेतसा च ज्ञातुं न पार्यते इत्यर्थः। तादृशीं मुदमानन्दमविन्दत प्राप्नोति स्म । किंभूतं जिनम् । स्थितं स्थितिं कृतवन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-खयमात्मनैव मोक्षादागत्यात्र तस्थिवांसमिव । क स्थितम । गर्भभवने भवनस्य गर्दा गर्भभवनः । 'कचिदमा
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग १६ श्लो० १०२]
हीरसौभाग्यम्
७३९
द्यन्तस्य परत्वम्' इति सूत्रेण मवनस्य परत्वम् । तस्मिन् गर्भागारे। उत्प्रेक्ष्यते-देवेत्यादिपदेन युनक्ति योग प्राप्नोति संबन्धं लभते इति देवयुक् तादृशश्छन्दकः। स्वार्थ कः । एतावता देवच्छन्दकस्तस्मिन्निव । प्रागपि समवसरणे मध्ये प्राकारान्तर्देवच्छन्दक आसीत्, तत्र च सुखं तिष्ठन्नासमानः शयान आसीत्तद्वत् । किं कृत्वा मुदमविन्दत । जिनेशितुः श्रीवृषभध्वजस्य जननी मातरं प्रणम्य मरुदेवी प्रणाम विषयोकृत्य । किं चत्रुषी। इभस्य गजराजस्य अंसं स्कन्धमासेदुषीमाश्रितवतीम् । आरूढामित्यर्थः यदुक्तं स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानकचतुरन्तक्रियाधिकारे-'मरुदेवा हि स्थावरत्वेऽपि क्षीणप्रायकर्मत्वेनाल्पकर्मा अविद्यमानमानतपोवेदना च सिद्धा गजवराहरूढाया एवायुःसमाप्रौ सिद्धत्वात् ।' इत्ति ॥
શ્લેકાર્થ
હાથીના હોદા ઉપર બેઠેલાં મરૂદેવા માતાને પ્રણામ કરીને, દેવછંદોની જેમ ગભારામાં બિરાજમાન સાક્ષાત ભગવંત જ ન હોય તેવી શ્રીષભદેવની પ્રતિમાને વિકસ્વર નેત્રકમલ વડે જોઈને, આચાર્યદેવે વચનાતીત અને કલ્પનાતીત આનંદ પ્રાપ્ત કર્યો. ૧૦૧ છે
जिनानननिशीथिनीमणिनिरीक्षणप्रोल्लस
ध्धृदन्तरमुदम्बुधिस्फुरदभङ्गभङ्गरिव । स गौतमगणीन्द्रवञ्चरममादिमं श्रीजिनं
सुधामधुरिमाङ्कितैरभिनवैः स्तवैरस्तवीत् ॥१०२॥
स सरिरादिमं प्रथमं श्रीजिनमृषभं सुधावत् पीयूषैरिव मधुरिम्णा माधुर्यण अङ्कितः कलितस्तथा अभिनवैनवीनैः स्वयं विहितैः स्तवैः स्तोत्रैः अस्तवीत् तुष्टुवे । 'ष्टुन स्तुतौ' धातुरुभयपदी। किंवत् । गौतमवद्गणीन्द्रवत् । यथा गौतमनामा गणिनां साने प्रवचने अधीतानां मध्ये इन्द्रो गणधरश्वरमं श्रीजिन महावीरं भगवन्तम् अथ वा शत्रजये यात्रार्थ: समेतो जगञ्चिन्तामणिः इति नमस्कारो नाभिनरिन्दमहार इति स्तवन मित्यादि प्रधोषान् स्तवैश्च स्तौति स्म । अधः स्तवैः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनस्यादिदेवस्य आनन मुख तदेव निशीथिनीमणिश्चन्द्रः । निशारत्नकरौ च चन्द्रः' इति हैम्याम् । तस्य निरीक्षणेन दर्शनेन प्रोल्लसनुद्वेलीभवन यो हृदन्तरे मनोमध्ये मुदानन्दरूप एवाम्बुधिः समुद्रस्तस्य स्फुरन्तो विस्तरन्तो ये अभङ्गाः भङ्गाः कल्लोलास्तैरिव ।
શ્લેકાર્થ
અને ગૌતમ ગણધરની જેમ આચાર્યદેવે સુધાસારિણી મધુર વાણીથી નવનવા સ્તોત્રો વડે યુગાદિજિનની ભક્તિભાવપૂર્વક સ્તુતિ કરી. તે સ્તુતિ જાણે જિનેશ્વરરૂપી
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
stratभाग्यम् [ सर्ग १६ श्लो० १०३-१०४
ચન્દ્રને જોવાથી ઉલ્ટસિત બનેલા આનદરૂપી સમુદ્રના ચિત્રવિચિત્ર તરંગો ન होय ! ॥ १०२ ॥
७४०
जय त्रिदशशेखरामिषित पुष्पमालागलन्मरन्दकणमण्डलीस्त्रपितपादपद्मद्वय । जयामृतनितम्बिनी हृदयतारहारो जगत्रयीजनसमीहितं त्रिदशसालवत्पूरयन् ॥ १०३ ॥
हे जिन, स्वं जय विजयस्व सवेत्किर्षेण प्रवर्तस्व । हे त्रिदशा देवास्तेषां शेखरा अवतंसाः । 'आपीडशेखरोत्तंसावतंसा शिरसः खजि' इति हैभ्याम् । तेषामुन्मिषितानि विकसितानि यानि पुष्पानि कुसुमानि तेषां माला माल्यानि श्रेणयो वा ताभ्यो गलन्तो निष्पतन्तो ये मरन्दाः पुष्परसाः तेषां कणा बिन्दवस्तेषां मण्डलीभिः स्नपित प्रक्षालित धौतं पादौ चरणावेव पद्मौ कमलौ तयोर्द्वय युगलं यस्य स तस्य संबोधनम् । पुनः हे जिन, त्वं जय । त्वं किंभूतः । अमृत महानन्दस्तदेव नितम्बिनी दुर्बरारोहा महिला तस्या हृदये स्तनान्तरे उज्ज्वलः । अथ वा ताराणां निर्मल मौक्तिकानां हारो मुक्तावली । हारोपम इत्यर्थः । 'तारो निर्मूलमौक्तिके' इत्यनेकार्थे । हे पूरयन संपूर्णीकुर्वन् हे विश्राणयन् । संबोधने 'शत्रानशौ' इति प्रक्रियासूत्रेण संबोधने शतृप्रत्ययः । तथा च ' गतिस्तयोरेष जनस्तमर्दयन्' इति नैषधे संबोधनं पदं वृत्त व्याख्यातमस्ति । किंभूतः । जगतां विश्वेषां atri स्वर्ग पातालभूमीनां जनानामेतावता सुरासुरदानवमानवानां समीहितं मनसामभि लषितम् । किंवत् । त्रिदशसालवद्यथा कल्पद्रुमः सर्वेषां समीहित पूरयति ॥
Àાકા
ઢવાના મુગટામાં રહેલી પુષ્પમાલાએમાંથી અવતા રસસમૂહથી જેમનાં ચરણકમલે અભિષેક કરાયે છે, તેવા હૈ ભગવત, આપ જયવ'તા વર્તે. મુક્તિર્સ્ત્રીના દેદીપ્યમાન હાર સમાન, તેમજ ત્રણે જગતનાં ઇચ્છતને પૂરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન એવા હું ભગવંત, આપ જયવંતા વાં. ॥ ૧૦૩ ॥
जयोल्लसित केवलामलतमात्मदर्शोदरानुबिम्बितजगत्रयाखिलपदार्थसार्थ प्रभो ।
जय त्रिभुवनाम्दुतातिशयपद्मिनी सद्मना विद्रवनवीरुधा विटपिवत्समालिङ्गित ।। १०४ ॥
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो १०५]
हीरसौभाग्यम्
७४१
हे प्रभो स्वामिन, हे उल्लसितमावरणापगमात्प्रकटीभाव प्राप्त यत्केवलं लोकालोकप्रकाशनप्रगुणपश्चमज्ञानम् । 'केवल त्वेककृत्स्नयो। निर्णीते कुहने ज्ञाने' इत्यनेकार्थः। तदेवामलतमः अतिशयेन विशुद्धो य आत्मदर्शी दर्पणस्तस्योदरे मध्ये अनुबिम्बिता प्रति. बिम्बयुक्ता जाताः संक्रान्ता नागलोकस्वकिभूलोकानां त्रयस्याखिलाः समस्ताः पदार्था यावद्वस्तुनि तेषां सार्थाः समूहा यस्य तस्य संबोधने त्वं जय । हे समालिन्ति सम्यकप्रकारेण कृताश्लेषक, या त्रिभूवने त्रैलोक्येऽपि अम्दताश्चर्यकारिणी अतिशयरूपा स्वाभा विका आजन्मजाताश्चत्वारस्तथा कर्मणां घाताजाता एकादश तथा देवनिर्मिता एकोनविंशतिः एवं चतुस्त्रिंशत्तदतिशयरूपा पद्मिनीसद्मा यावासा लक्ष्मीः। पद्मिन्यां कमले सम गृहं यस्याः सा । एतावत।। 'श्रीहरिप्रिया। पनवासा' इति हैम्याम् । तथा 'पद्मिनी योषिदन्तरे । अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च' इत्यनेकार्थः । तया। किंवत् । विटपिवत् । यथा विटपी पादपः विनिद्रया विकसितया वनवीरुधा विपिनचल्लया समालिङ्गचते ॥
લેકાર્થ
જેમના કૈવલ્યજ્ઞાનરૂપી નિર્મલ આરિસામાં ત્રણે જગતના પદાર્થોને સમૂહ પ્રતિબિંબિત થયા છે, એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા વર્તો. જેમ નવપલ્લવિત લતાઓ વડે વૃક્ષ શેભે તેમ જન્મજાત ચાર, ઘાતિકર્મના ક્ષયથી અગિયાર, અને દેવકૃત એગણીશ એમ ત્રણે જગતને આશ્ચર્યકારી ચેત્રીશ અતિશયરૂપી લક્ષ્મી વડે સુશોભિત એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા વર્તે ૧૪
जय प्रकटयन्पथो रविरिवाथ मनंस्तमः ___ कुदृग्भिरिव कौशिकैर्जगति दुनिरीक्ष्यः पुनः । गजेन्द्र इव वज्रिणः स्फुरदखण्डशौण्डीरिमा
मृगारिरिव निर्भयः परिभवन्करङ्गान्पुनः। ॥ १०५ ॥
हे ऋषभ, त्वं चिरंजय । किं कुर्वन् त्वम् । प्रकटयन । कान । पथो मार्गान् । धर्मकर्मः संबन्धिनः स्वर्गापवर्गनरकादिकान्वा । क इव । रविरिव भास्वानिव । यथा भास्करः पथो भुवो मार्गान प्रक्राशयति स्पष्टान् दर्शयति । अथ पुनः रविरिव तमोऽज्ञान पाप वा ध्वान्तं च मनन्निर्दलयन् । पुनः रविरिव कोशिककैरिव जगति विश्वे कुदृग्भिः कुपाक्षिकैः दुःखेन कष्टेन निरीक्षितुं द्रष्टुं शक्यः। पुनर्वनिणो वासवस्य गजेन्द्र इव ऐरावण इव । स्फुरन् स्फूर्ति प्राप्नुवन् अखण्डः परैः सुरासुरनरैरप्रतिहतः शौण्डीरीमा पराक्रमो यस्य । पुनर्मगा। रिरिव निर्भयो देवमनुजतियकृतोपसर्गपरिषहादिभ्यो भीतिरहितः । पुनः कुरङ्गः कुमतकुदर्शन मिथ्यात्वादिषु रंङ्गा रागो वासना येषां तान् । 'रङ्गः स्यान्दृत्तयुम्दवोः। रागे' इत्यनेकार्थः। मृगांश्च परिभवन्मश्नत् ॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
सौभाग्यम्
àાકા
સૂની જેમ સન્માને પ્રગટ કરનારા, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરનારા, જગતમાં કુદૃષ્ટિ” રૂપી ઘૂવડા માટે લક્ષ્ય, ઇન્દ્રનાં ઐરાવણુ હાથીની જેમ શુરતાને ધારણ કરનારા, સિંહની જેમ નિભય અને કુદૃષ્ટિરૂપી હરણિયા એના પરાભવ કરનારા એવા હું ભગવંત, આપ જયવતા વર્તો. ।। ૧૦૫ ॥
[ सर्ग १६ श्लो० १०६
जयानिमिषसानुमानिव सुजातरूपः पुनः
प्रभञ्जनभरैः कथंचन न कम्प्रभावं भजन् । सुधांशुरिव बोधयन्कुवलयं विलासैर्गवां समुल्लसित गौरिमा कलितशीतलेश्यः पुनः ।। १०६ ।।
हे युगादिदेव, त्वं जय चिरं विजयवान् भव त्रिभुवनोपकार कुर्वाणः प्रवर्तस्व । किंभूतः । अनिमिषाणां देवानां सानुमान् शैलः सुमेरुरिव सुष्टु शोभनं त्रैलोक्यातिशायि जातमुत्पन्नं प्रादुर्भूत वा रूपं यस्य मेरौ तु प्रकृष्टं जातरूपं स्वर्ण यस्मिन् । पुनः किंभूतः । प्रकर्षेणातिशयेन भजता उपमर्दनाव्याघातादिकारिण उपसर्गाः प्रतिकूलदेवादयो वा तेषां भरैर्गणैः कथंचन कम्प्रभाव कम्पनशीलतां कातरतया भग्नपरिणामतां न नैव भजन् । मेरुस्तु वातवेगैश्वाचलित्व' न भजते चालयितुमशक्यः । पुनः सुधांशुश्चन्द्र इव गवां विलासैः पञ्चत्रिंशङ्गुणाकलितयोजनविस्तरद्वाचां चातुरीभिश्चन्द्रिकाप्रचारैश्च कुवलय मेदिनीमण्डलं तत्र स्थायुकत्वेन उपलक्षणत्वा जगत्रयमपि उत्पलं च बाधयन प्रतिबोध प्रापयन् प्रतिबोधकलितं कुर्वन् विकाशयंश्च । पुनः किंभूतः । समुल्लसितां स्फूर्तिमत्तां प्राप्तः चतुरलोचनपटुकपेयतां प्राप्तो वा गौरिमेव विकचचम्पककाञ्चनवद्वपुःपीतिमा श्वेतिमा च यस्य । 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः पुनः किंभूतः कलिता धृता शीतलेश्या शीतलता च येन ||
શ્લેાકા
જેમ સુવણુ મય મેરૂપ ત પ્રચ ́ડ પવન વડે અક'પિત છે તેમ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગારૂપી પવન વડે નિશ્ચલતાને ધારણ કરનારા, ચન્દ્ર જેમ કલમને વિકસિત કરે છે તેમ ધમ દેશના દ્વારા ભવ્ય જીવો રૂપી કમલવનને વિકસિત ( પ્રતિધ ) કરનારા, દેદીપ્યમાન કચનવણીય દેહવાળા તેમજ શીતળતાને અપનારા એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા वर्ता ॥ १०६ ॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १०७-१०८]
हीरसौभाग्यम्
७४३
जय प्रशमयन्मनोभवभटं महाबोधिव
कुदृक्कमलकाननोनमदकाण्डचण्डाम्बुदः । सलीलदलिताखिलप्रबलदोषदोषातम:स्फुरद्विमलकेवलाम्बुरुहबन्धुबिम्बोदयः ॥ १०७ ॥
हे नाभेय देव, त्वौं जय चिरकालं जीयाः किं कुर्वन् । प्रशमयन्निघ्नन । 'प्रोजासनं प्रशमन प्रतिघातनं वधः' इति हैम्याम् । तथा 'वत्स्यति शमयति च दमयति च' इति क्रियाकलापे हिंसाथै । कम् । मनोभवः कंदर्पः स एव भटः वीरस्तम्। किंवत् । महाबोधिवत् । यथा बुद्धः स्मरशूरं प्रशमयामास । 'बोधिसत्वा महाबोधः, तथा 'मारलीकरवजित इति हैम्याम् । द्विकमपि । पुनः किंभूतः । कुदृशः कुपाक्षिकाः अन्यदर्शनिन एव कमलकान नानि पनवनखण्डानि तेषु उन्नमन साडम्बरीभवन जलभरेण भवन् वा महीं स्पृशन्वा अकाण्डे अप्रस्तावे प्रावृष विनैव चण्डः कठिनः मुशलप्रमाणजलधारावर्षी अम्बुदो मेघः। 'बालातपमिवानानामकालजलदोदयः' इति रघौ। 'निद्राणपङ्कजधरसि जलदानेहसि' इति चम्पकथायाम् । पुनः किंभूतः। सलील लीलासहित यथा स्यात्तथा प्रयास विनव दलितानि विध्वस्तानि चूर्णीकृतानि अखिलानि समस्तान्यपि प्रबन्धप्रसवानि अष्टादशसंख्याकाः प्रबला अनुकूलबलत्वात्परैमोहमूढतया कातरीभूतैरन्यमतुमशक्या दोषा दानान्तराय-लाभान्तरायवीर्यान्तराय-भोगान्तराय - उपभोगान्तराय-हास्य-रतिअरति-भय-जुगुप्सा-शोक-काममिथ्यात्व-अज्ञान-निद्रा-अविरति-राग-द्वेषरूपा अपगुणा एव दोथातमांसि निशान्धकाराणि तैः कृत्वा स्फुरन्दीप्यमानो विमलो हिमाम्बुदापगमाद्विशदः केवलमनन्यापेक्ष लोकालोकप्रकाशकारकमनुत्तरं पश्चमज्ञानं तदेवाम्बुरुहबन्धोः कमलम्रहदो दिनकरस्य बिम्बोदयः प्रादुर्भावो यस्य ॥
શ્લેકાર્થ
બુદ્ધની જેમ કામદેવને શમાવનારા, કુદષ્ટિ રૂપી કમલવનનો નાશ કરવામાં પ્રચંડ મેઘની વર્ષા સમાન, સમસ્ત દેરૂપી રાત્રિના અંધકારને લીલા-માત્રમાં નાશ કરી નાખનારા અને તેથી જ્ઞાનરૂપી સૂર્યને જેમને ઉદય થયો છે તેવા, હે ભગવંત, આપ જ્યવંતા पतो. ॥१०७ ॥ .
जयामृतविभूतिभाग्यन इवातिधीरध्वनि
निरञ्जनतयोदितो जलजवद्विशुद्धाशयः । सुधारस इव प्रभो सकलजन्तुजीवातुको
भवाद्भवभृतोऽम्बुधेर्जगति पोतवत्तारयन् ॥१०८॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १०९
हे मारुदेवदेव, त्वं जय । त्वं किंभूतः । घन इव मेघवत् अमृत निःशेयस सलिलं च तस्य तेन वा विभूति सपति शोभा वा भगतीति । चिणप्रत्यये भाकु । तथा अतिशये सर्वेभ्यश्चराचरेभ्योऽभ्यधिकतया धीरो देशनासमये गभ्भीरो वा ध्वनिर्वाग्विलासो गर्जितं गर्जारवो यस्य । पुनः किंभूतः । जलजवत शङ्ख इव । 'ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्टे निवेश्य दध्मौ जलज कुमारः' इति रघुवंशे । निर्गतमञ्जनं रागद्वेषोपलेपो रजोवगुय्ठन वा यस्माद्यस्य वा तत्त्वेनोदितः कथितः प्रादुर्मूतो बा । पुनः किंभूतः । जलजवत् शङ्खत्रिरेख इव विशुद्धा निष्पापो निर्मलश्च आशायेो मनेा मध्य च यस्य सः। पुनः किंभूतः । सुधारस: पियूषमिव सकलानां त्रिभुवनभवनादरवर्तिनां जन्तूनां प्राणिना जीवातुको जीवनौषधम् । पुनः किंभूतः जगति निश्वे भवभृते। भविकजीवान् भवात्ससारात्तारयन संसारपरपारवर्तिमुक्तिनगरी प्रापयन् । किंवत् । पोतावत् । यथा पोतो यानपत्रमम्बुधेः समुद्रमध्याञ्जनान् सांयात्रिकलो. कान्निस्तारयति ॥
કલેકાર્થ
મેઘની જેમ અમૃત (મોક્ષ) રૂપી જલ વડે પરિપૂર્ણ ધીર અને ગંભીર ધ્વનિવાળા, રાગદ્વેષરૂપી કરજનાં નાશથી શંખની જેમ પ્રગટ થયું છે. નિરંજન પણ જેમને, કમલની જેમ નિર્લેપ ચિત્તવૃત્તિવાળા, અમૃતની જેમ ત્રણે ભુવનના છ માટે સંજિવની ઔષધિ સમાન, તેમજ પાન પાત્રની જેમ ભવ્ય જીવોને અગાધ સંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર કરનારા એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા વર્તો. ૧૦૮ |
जयेश इव कालभिच्छ्रितशिवश्च मृत्युंजयो
वहभिरवलम्बतां गगनवत्पदं ज्योतिषाम् । युगादिसमये पुनर्जगदशेषसृष्टिं सृजन्सरोजतनुजन्मवत्कलमराललीलागतिः ॥ १०९॥
हे सुरभीनत्दनकेतन जिन, त्व जय सर्वेभ्योऽप्युत्कृष्टतया प्रवर्तस्व । त्वं किंभूतः । कालभित् काल कलियुग मिनत्तीति । विप्प्रत्यये । पुनः किंभूतः । श्रित शिवकल्याण महानन्दश्च । पुनः किंभूतः । मृत्यु मरण जयतीत जरामरणरहितत्वात्सिद्धत्वाच्च । क इव । ईश इव । यदा शंभुरपि कालनामान दानव भिनत्तीति । तथा श्रिता अर्धाङ्गीकृता शिवा पार्वती येन । तथा मृत्युजयनाम लोके अनाद्यन्तत्वात् वर्तते । पुनः किं कुर्वन । गगनवदाकाशवत् निगतः अबलम्ब आलार आश्रयो वा यस्मात्तस्य भावस्तत्तां वहन्धारयन् पुनज्योतिषां तेजसां पृष्ठधर्ति मामण्डलभावहृहनक्षत्रतारकाणां च पदं स्थानम् । पुनः किं कुर्वन् । सृजन विदधत् । काम् । जगदशेषसृष्टिं जगतां भुवनजनानामशेषां समस्तां कुलशिल्पशिक्षकादिकां सर्गरचनाम् । क्क् । युगस्यादौ सर्वलौकिकव्यवहारप्रक
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ११०]
हीरसौभाग्यम्
७४५
कटीकरणप्रथमसमये । पुनः किंभूतः । कलो मनोज्ञो यो मरालो राजहंसस्तवल्लीलया मन्थरत्वेन न त्वौत्सुक्येन त्वरिततया वा चापल्येन वा गतिर्गमन' यस्य । किंवत् । सरोजतनुजन्मवत यथा पदमाङ्गजन्मा विधाता । ‘पदमनन्दनसुतारिरसुता' इति नैषधे। युगानां कृतवापरत्रे. ताकलिनाम्नां कालविशेषणामादिसमये जगतां सुरासुरनरनारकतिरर्धा समग्रां गृहाट्टनगन. गरादिकां सृष्टि सृजति स्म । कलमरालेन कृत्वा क्रीडया गमनं यस्य हंसवाहनत्वात् ॥
મકાઈ કાલ નામના દૈત્યને ભેદનાર, જેમના અર્ધઅંગરૂપે પાર્વતી રહેલી છે, તેમજ જેમનું નામ મૃત્યુંજય છે, તેવા ઈશ્વરની જેમ કલિકાળને ભેદનારા, શિવલમીને આશ્રય કરનારા, અને જન્મમરણથી રહિત, આકાશની જેમ નિરાલંબ, અને ગ્રહનક્ષત્રતારારૂપ
જ્યોતિશ્ચકસમાન ભામંડલને ધારણ કરનારા અને બ્રહ્માની જેમ યુગની આદિમાં સમસ્ત ' લૌકિક વ્યવહારરૂપી સૃષ્ટિનું સર્જન કરન ર એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા
पो. ॥ १०८ ॥
शरत्समयपङ्कजाकर इव प्रसन्नाशयः
कुशेशयपलाशवनिरुपलेपभावं भजन् । प्रमद्वरपदं दधन च कदापि भारुण्डव
द्विशेषक इवालिकं विमलभूधरं भूषयन् ॥११० ॥
. हे वृषभध्वज जिनेन्द्र, त्वं जयेति संबन्धः । त्वं किंभूतः। शरत्समयो जलवाहविरामकालस्तस्य तस्मिन्वा यः पङ्कजाकरस्तटाकः तद्वत् प्रसन्नः प्रसादोपेत: अच्छोऽनाविल आशयो हृदयं मध्यं यस्य । पुनः किं कुर्वन् । कुशेशयं कमलं तस्य पलाशं पत्र तदिव निर्गत उपलेपः स साराभिष्वङ्गः लिम्पनं च यस्मात्तस्य भावस्तत्ताम् । निर्लेपतामित्यर्थः। भजन्नाश्रयन् । च पुनः कदापि कस्मिन्नपि समये भारुण्डवद्भारुण्डपक्षीव प्रमहरपदं प्रमादस्थानम् । प्रमत्ततामित्यर्थः। 'जनैव दधत् मा भूः कापि प्रमद्वरः' इति पाण्डवचरिको। पुनः किंभूतः। विमलभूधरं शत्रुजयशैलं भूषयन्नलंकुर्वन् । क इव । विशेषक इव । यथा तिलको ललाटं भूषयति ।। इति हीरसूरिकृता ऋषभदेवस्तुतिः ॥
શ્લોકાથ શરદઋતુના સરોવરની જેમ સ્વચ્છ આશયવાળા, કમલની જેમ નિર્લેપ, ભારંડપક્ષીની જેમ અપ્રમત, અને તિલકની જેમ શત્રુંજયના શણગાર એવા હે ભગવંત, આપ જયવંતા, વ. | ૧૧૦ || हि० सौ० ९४
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १६ श्लो० १११-११२
इत्यभिष्टुत्य सूरीश्वरः श्रीजिनं भालविन्यस्तहस्तद्वयाम्भोरुहः । इप्यशाखी फलारिवामोदवान्प्राणमद्भूतलालम्बिमौलिस्थलः ॥१११॥
भूतल पृथ्वीपीठमालम्बते इत्येवंशील मौलिस्थल मस्तकं यस्य तादृशः सन् सूरीश्वरो हीरविजयसूरिवासवः श्रीजिनमृषभदेव प्राणमत्प्रणनाम नमस्करोति स्म । किं कृत्वा भाले ललाटे विन्यस्तं स्थापितं हस्तयोर्द्वयं करयोयुगलमेवाम्भोरुहं कमल येन तादृशः सन् इति पूर्वोक्तकाव्यैरभिष्टुत्य स्तुतिं कृत्वा । किंभूतः सरिः। फलाप्तेः श्रीशत्रुजययात्राऋषभदेवदर्शनादिरूपफलस्य प्राप्तेः सकाशादामोदवान् परमानन्दकन्दकन्दलितहृदयः । क इव । इष्यशाखीव । यथा वसन्ततरुर्भूतले मेदिनीमण्डले मिलन्त्यो मस्तकस्य शिखरस्य शाखा यस्य तादृशः फलानामुपलक्षणात्पल्लवपत्रकुसुमानां च लाभादामोदवान्परिमलकलितः प्रकर्षेण नमति ॥
બ્લેકાર્થ
જેમ વસંતવૃક્ષ ફળની પ્રાપ્તિથી પરિમલયુક્ત બને તેમ યુગાદિનાથનાં દર્શનારૂપ ફલથી પ્રમોદને ધારણ કરનારા આચાર્યદેવે લલાટપટે કરકમલને સ્થાપના કરી અને ભૂતળને વિષે મસ્તક નમાવીને યુગાદિનાથને નમસ્કાર કર્યો. તે ૧૧૧
निववृते प्रमदेन्दिरयान्वितः स जिनगर्भगृहान्तरतस्ततः । चतुरिकोदरतोऽभिनवोढया वर इवामृतदीधितिवक्त्रया ॥ ११२॥
ततो जिनस्तुतिनुतिकरणानन्तरं स सूरिजिनस्य ऋषभदेवस्य यो गर्भगृहो गर्भा. गारस्तस्यान्तरतो मध्यान्निववृते निवृत्तः पश्चाद्ववले । निववृते स महार्णवरोधस.' इति रघौ । बहिराजगामेत्यर्थः। किंलक्षणः । प्रमदेन्दिरया प्रमोदलक्ष्म्या अन्वितो युक्तः । क इव । घर एव । यथा वरयिता परिणेता अभिनवोढया तात्कालिकपरिणीतया अमृतदीधितिवक्त्रया चन्द्रमुख्या आह्लादकृदनया सहितः । चतुरिकोदरतः 'चरी' इति प्रसिद्धाया मध्यतः गर्भान्निवर्तते बहिरागच्छति ॥
લોકાર્થ
જેમ નવે પરણેલે પતિ, ચન્દ્રમુખી નવેઢાની સાથે ચારમાંથી બહાર આવે તેમ આચાર્યદેવ આનંદરૂપી લક્ષમીની સાથે ગભારામાંથી બહાર પધાર્યા. મેં ૧૧૨
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ला
सर्ग १६ श्लो० ११३-११४- ११५ ]
Vid
भ
शांभवाहिरुपेत्य सद्मनः पर्षदो वसुमतीपतेखि |
द्वारि धोख इव प्रवेशने धर्मकृत्यविधये स आसितः ।। ११३ ॥
स हीरसूरिः द्वारि प्रासादद्वार देशे असित उपविष्टः । कस्में । धर्म्याणि धर्मसंबन्धीनि दीक्षोपस्थापनाव्रतोच्चारादीनि कृत्यानि कार्याणि तेषां विधिः शास्त्रोक्तप्रकारेण करणं तदर्थम् । क इव । यथा सचिवः प्रधानः धर्म्याणां न्यायव्यवहारोपलक्षितकार्याणां राजप्रजासंबन्धिनां विधये प्रवेशने आसितो भवति । किं कृत्वा । शांभवात्तीर्थकर संबन्धिन: सद्मनः मन्दिराद्वहिर्बाह्यप्रदेशे उपेत्यागत्य | कस्या इव । पर्षद इव । यथा धीसखो वसुमतीपतेः पर्षदः सभाया बहिरेत्य सिंहद्वारे राजप्रजाकार्यार्थमुपविशति ॥
७४७
શ્લેાકા
જેમ પ્રધાન, રાજ્ય અને પ્રજાનાં કાર્ય માટે રાજસભામાંથી બહાર આવીને સિંહદ્વારે એસે તેમ આચાય દેવ દીક્ષા, વ્રત!ચ્ચારણ આદિ ધ કાને માટે જિનમંદિરમાંથી બહાર આવીને રગમ ડપમાં બેઠા. ।। ૧૧૩ ll
अदीक्षयत्तत्र स कांश्चिदिभ्यतनू भवान्गौतमवद्गणीन्द्रः । कांश्चित्ककुश्रेष्ठिमुखाङ्गभाजस्तुर्यत्रतोच्चारमकारयच्च ॥ ११४ ॥
तत्र प्रासादद्वारे गणिनामनूचानानामिन्द्रः पुरंदरः गणनायको वा कांश्चिदिभ्यतनूभवान् व्यवहारिनन्दनानदीक्षयत्प्राव्राजयद्दीक्षां ददाति स्म । किंवत् । गौतमवत् । यथा गौतमस्वामी इभ्याद्यङ्गजान् दीक्षयति स्म । पुनः कांश्चित् अणहिल्लपाटक पत्तनसत्ककुनाम श्रेष्ठी प्रमुखो मुख्यो येषां तादृशानङ्गभाजो भव्यास्तुर्यव्रतं ब्रह्मचर्यं तस्योच्चारं प्रत्याख्यानमकारयत् ब्रह्मचर्यमुच्चारयेति स्म ॥
શ્લેાકા
ગૌતમસ્વામિજીની જેમ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ કોઈ શ્રેષ્ઠિપુત્રને પ્રત્રજ્યા પ્રદાન કરી અને અણુહિલ્લપુર પાટણના ‘કંકુ' નામના શ્રેષ્ઠિ આદિ અનેક ભવ્ય જીવાને બ્રહ્મચન્નત ઉચ્ચરાવ્યું. ।। ૧૧૪ ।।
पुण्डरीकान्तिकस्थास्नुरथोद्दिश्य वशीव सः । श्रीशत्रुंजयमाहात्म्यं वृषाङ्कवदभाषत ।। ११५ ।।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
७४८
होरसौभाग्यम्
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ११६
सर्ग १६ श्लो० ११६
अथ दीक्षादानानन्तरं पुण्डरीकनामा ऋषभदेवप्रथमभृत्तन्मूते रन्तिके समीपे तद्देवकु. लिकामागत्य तत्पाचे एव स्थास्नुस्तिष्ठतीति एवंशील एतावता मूलप्रासादद्वारादुत्थाय पुण्डरीकमूते: पार्श्वे आगत्योपविष्ट इत्यर्थः । तादृशो वशी जितेन्द्रियः सूरिविशो याचिकलोकानुद्दिश्य श्रीशत्रुजयमाहात्म्यं विमलाचलमहिमानमभाषत कथयति स्म । किंवत् । वृषाङ्कवत् । यथा ऋषभदेवः पूर्व सिद्धशैलमाहात्म्यं भाषते स्म ।
કાર્થ
ત્યાર પછી આચાર્યદેવ ત્યાંથી ઊઠીને પુંડરિક સ્વામીની પાસે આવીને બેઠા અને ત્યાં ત્રષભદેવ સ્વામીની જેમ યાત્રિકોને ઉદ્દેશીને શત્રુ જયનું માહાસ્ય વર્ણવ્યું. જે ૧૧૫
.... यत्तीर्थेऽन्यत्र शुद्धाध्यवसितिविशदध्यानतः पूर्वकोटया
प्राणी बध्नाति पुण्यं भवति भवभृतां तत्क्षणेनाप्यमुष्मिन् भेतव्यं पातकेभ्यो भुवि न भविजनैर्भेद्यनिर्भेददक्षे
क्ष्माभृत्यस्मि शरण्ये पुनरहिमरुचीवान्धकारोत्करेभ्यः॥ ११६॥
अन्यत्र अपरस्मिस्तीथे शुद्धा निष्पापा या अध्यवसितिरध्यवसायः शुभपरिणाम स्तेन कृत्वा यद्विशदं शुल्कध्यानं तस्मात्सप्ततिवर्षकोटिलक्षषट्पञ्चाशत्कोटिसहस्रवर्षमानपूर्वाणां कोट्या शतलक्षैः कृत्वा यत्पुण्यं शुभकर्म प्राणी बध्नाति जन्तुरुपाजयति तत्पुण्यं तावत्प्रमाणं सुकृतममुष्मिन् शत्रुजये तत्क्षणात्स एव क्षणस्तत्क्षणस्तस्मात् । तत्काल पवेत्यर्थः । अष्टादशनिमेषैरेका काष्ठा, द्वाभ्यां काष्टाभ्यामेको लवः, पञ्चदशभिलवरेका कला. द्वाभ्यां कलाभ्यामेको लेशः, पञ्चदशभिर्लेशैरेकः क्षणः, षइभिः क्षणैरेका घटिका, द्वाभ्यां घटिकाभ्यां मुहूर्तम्, इत्यादिकालमानम् । भवभूतां भविनां भवनि जायते । पुनर्भुवि पृथिव्यां शरणागतवज्रपञ्जरे अस्मिन् शत्रुजयनाम्नि पर्वते पृथ्वीपतौ च सति भविजनैविकलोकैरनन्तदुःखदातृत्वाद्वैरिभूतेभ्यः पातकेभ्यः कथंचित्प्रमादात्पापानि कृत्वा न नैव भेतव्यं न भयमानेयम् । किंभूते । भेद्यानि भेनु योग्यानि दुःकर्माणि तेषां निभेदे घातने निवारणे दक्षे निपुणे । यदुक्तं शत्रुजयमारात्म्ये – 'न भेतव्य पातकेभ्यः प्रमादिभिः । श्रूयतामेकवेल श्रीसिद्धक्षेत्रकथानकम् ॥'कस्मि निव । अहिमरुचीव । यथा अभ्युदिते सहस्रकिरणे अन्धकाराणां ध्वान्तानां भय नानीयते । हिमादन्या अहिमा उष्णा रुचः किरणा यस्य । यदुक्तं माघे'उदयमहिमरश्मिर्याति शीतांशुरस्तं कुमुवनमपश्रि श्रीमदम्भोजखण्डम् । त्यजति मदमुलूकः प्रीतिमांश्चक्रवाको हतविधिललितानां ही दुरन्तो विपाकः॥'
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० ११७ ]
सौभाग्यम्
७४९
લેાકા
6
અન્ય તીર્થોમાં ભન્ય જીવા શુદ્ધ અધ્યવસાયથી પૂર્વ ક્રોડ વ પ ત જે પુણ્ય ઉપા જન કરે છે તે પુણ્ય શત્રુજયની ભાવપૂર્વક કરેલી યાત્રાથી ક્ષણમાત્રમાં બાંધે છે. અને જેમ સૂર્યને અંધકારના ભય હતેા નથી તેમ અનિકાચિત પાપકર્મોને ભેદવામાં દક્ષ, શરણાગતવત્સલ એવા શત્રુ ંજય તીથમાં ભવ્ય જીવાએ પૂર્વે કરેલાં પાપકર્મોથી ભય રાખવા નહીં. કારણ કે શત્રુ જયનાં દન, વંદન અને પશન-માત્રથી જ સર્વ પાપકર્મોને ક્ષણમાત્રમાં નાશ થઈ જાય છે. ।। ૧૧૬ ॥
अद्देश वेश्मनीव सततं संत्यज्यतेऽस्मिन्मिथः पारीन्द्रद्विरदादिजन्मिनिवहैराजन्मविद्वेषिता । राज्ये नीतिमतः क्षितेरधिपतेर्वाता इवोर्वीस्पृशां
सर्वे सन्त्यकुतोभया यदचलोत्सङ्गे पुनः स्थायुकाः ॥ ११७ ॥
भो भव्याः, अस्मिन् शत्रुंजये सतस्तं निरन्त पारीन्द्रद्विरदादिभिः सिंहहस्तिप्रमुखैः । आदिशब्दाद्याधेनुचित्रमृगमार्जारमूषक मयूरनागाथेः । अन्यैरपि बहुभिरङ्गिभिः प्राणिगमिथः परस्पर जन्म मर्यादी कृत्याजन्म अवतारमुत्पत्तिमारभ्य । मरणान्त यावदित्यर्थः । आजन्मनो विद्वेषिता वैरिभावः संत्यज्यते मुच्यते । कस्मिन्निव । अर्हद्देशनवेश्मनीष | यथा जिनेन्द्रसमवसरणे सर्वैः प्राणिभिर्मिथो वैरं संत्यज्यते । यदुक्तम्- 'सारङ्गसिंहशावं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतं मार्जारी हंसबाल प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् । वैराण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्तवोऽन्ये त्यजन्ति श्रित्वाश्या म्यैकरूढ प्रशमितकलुष ं योगिनं क्षीणमोहम् ॥' पुनर्यदचलोत्सङ्गे यस्य शत्रुंजयस्य पर्वतस्यो त्सङ्गे क्रोडे स्थायुका वसनशीलाः सर्वे स्वपरजातीयाः प्राणिनः न विद्यते कुतश्चित्कस्मावनापि भयं येषां ते अकुतोभया निर्भीका अज्ञातभयाह्वानाः सन्ति विद्यन्ते । कस्मिन्निव । राज्य इव । यथा नीतिमतो न्यायवतः क्षितेरधिपते राज्ञो राज्ये उर्वीस्पृशां मानवानां व्राताः समूहा अकुतोभया भवन्ति ॥
શ્લેાકા
'डे लव्य लवेो, शत्रुभ्य पर्वत पर रडेला आन्भ वैरी वाघ-सिंह, सर्प - भथुर આદિ પરસ્પરના વિરાધી પ્રાણીએ પણ વૈરભાવના ત્યાગ કરે છે! ન્યાયી રાજાની પ્રજા જેમ નગરમાં નિર્ભયપણે રહે તેમ આ તીથમાં જીવેને કયાંયથી પણ ભય હોતા નથી, अर्थात् निर्भय वसे छे. ॥ ११७ ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० ११८-११९
स्वर्णोदयार्बुदब्रह्मगिर्याद्यष्टशतोन्मितैः । सुतैरिवोत्तङ्गशृङ्गेः परितः परिवारितः ॥ ११८॥
यः श्रीशत्रुजयपर्वतः उत्तुङ्गनावगाहिभिः शृङ्गः शिखरैः परितः सर्वतश्चतदिन च परिवारः परिच्छेदः सजातोऽस्येति परिवारितः । परिचारयुक्तो जात इत्यर्थः। किंभूतैः शृङ्गः । स्वर्णगिरिः-उदयगिरिः-अर्बुदगिरिः-ब्रह्मगिरिः एते चत्वारः शैला आदौ प्रथम यस्य तादृशेन अष्टाभिरधिकेन शतेन उन्मितः प्रमाणीकृतैः। उत्प्रेक्ष्यते-उच्चैः शिरोभिः अथ वा उत्प्राबल्येन तुङ्गेभ्योऽपि महद्भयोऽपि तुङ्गमहद्भिः। 'तं मानतुङ्गमवशा समुपैति लक्ष्मीः' इति भक्तामरस्तवे । मानेन तुङ्गो महान् इति मानतुङ्गः । सुतैनन्दनैरिव परिवारकलितः॥
કાર્થ
“ચારે દિશામાં રહેલા સુવર્ણગિરિ, ઉદયગિરિ, અબુદગિરિ, અને બ્રહ્મગિરિ આદિ ગગનચુંબી એકસો આઠ શિખરેથી પરિવરેલે શત્રુંજય પર્વત શેભે છે, તે જાણે પિતાના પુત્રપત્રોથી પરિવારે ન હોય! આ ૧૧૮ |
तीर्थमास्ते न विश्वेऽप्यदःसंनिभं विश्वकर्केति रेखा किमेषा कृता । स्वर्गिणां निम्नगावत्पुनाना जनान्यत्र शत्रुजये भाति कल्लोलिनी ॥ ११९ ॥
यत्र शत्रुजये शैले शत्रुजयनाम्नी कल्लोलिनी भाति नदी शोभते । किं कुर्वाणा । जनान् भविकलोकान् पुनाना पवित्रीकुर्वाणा । किंवत् । निम्नगावत् । यथा स्वर्गिणां देवानां निम्नगा गङ्गा परशासनलोकप्रसिद्ध्या लोकान्पुनीते । उत्प्रेक्ष्यते-त्रैलोक्येऽपि विश्वत्रयेऽपि अदःसंनिभम् अस्य विमलाद्रेः संनिभ तुल्यमन्यत्तीर्थ नास्ते लोकान् जगन्जनानिति वक्तुं वा विश्वक; जगत्सृष्टिकारकेण विधिना एषा प्रत्यक्षलक्ष्या शत्रुजया नदी किमु रेखा कृता विहितेव ॥
શ્લેકાર્થ
ગંગાનદીની જેમ ભવ્ય જેને પવિત્ર કરતી શત્રુંજય પર્વતની “શત્રુપી” નદી શોભે છે, તે “ત્રણે લેકમાં વિમલાચલતીર્થ સમાન અન્ય કઈ પણ તીર્થ નથી,” આ પ્રમાણે કહેવા માટે જાણે બ્રહ્માએ નદીરૂપે રેખા બનાવી ન હોય ! છે ૧૧૯
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो १२०-१२१]
हीरसौभाग्यम्
७५१
केवलज्ञानितीर्थे शतीर्थे पुरा स्नात्रनिर्मित्सयेशानजम्भद्विषा । सिद्धसिन्धोर्मुदानायि यस्मिन्नसौ जहुनेव प्रवाहो नगेऽष्टापदे ॥ १२०॥
पुरा पूर्व गतचतुर्विशत्यास्तृतीयारकस्यादिसमये केवलज्ञानिनामा प्रथमतीर्थकरस्तस्य तीर्थे शासने वारके वा तस्मिन् जिते विद्यमाने वा यस्मिन् शत्रुजयनाम्नि नगे गिरौ प्रथमस्थापितप्रासादे स्नात्रनिमित्सया अर्थात्केवलज्ञानितीर्थकृन्मूर्ते रेव स्नात्रस्य कर्तुमिच्छया ईशाननाम्ना द्वितीयपदे लोकनायकेन जम्भद्विषा इन्द्रेण सिद्धसिन्धोर्वेताढ्यशैला न्तर्वर्तिन्या गङ्गाया मध्यादसौ शत्रुजयाभिधाना सिन्धुरा नायता आनीता वा इत्येषा कथा शत्रुनयमाहात्म्येऽम्तीति । केनेव । जनुव । यथा सगरचक्रिणः षष्टिसहस्रसुतेषु ज्येष्ठेन नन्दनेन अष्टापदाभिधाने नगे भूधरे अर्थात्काञ्चनप्रासादमणिमयप्रति मारक्षाकृते । दण्डरत्नकारितसहस्रयोजनोद्वेधकैलाशशैलपरितः खातिकाखातपूरणार्थमित्यर्थः । सिद्ध. सिन्धोः संनिधिर्तिमन्दाकिन्या एव प्रवाहो दण्डरत्नेनैव पानीयोऽथ आनायि इत्येषामपि कथा शत्रजयमाहात्म्ये एवास्ते ॥
શ્લોકાર્થ
“અષ્ટાપદ તીર્થની રક્ષા કરવા માટે સગર ચકવર્તીના જયેષ્ઠ પુત્ર જ જેમ દંડરનથી ગંગાના પ્રવાહને લાવ્યું હતું, તેમ ગઈ એવીશીના પ્રથમ તીર્થંકર “કેવલજ્ઞાની”ના તીર્થ સમયે શત્રુંજય પર્વતના જિનપ્રસાદમાં પ્રતિષ્ઠિત કરેલી કેવલજ્ઞાનીની મૂર્તિને અભિષેક કરવા માટે ઇશાનેન્દ્ર વૈતાઢય પર્વતમાં રહેલી ગંગાનદીના પ્રવાહને લઈ આવ્યું હતું, તે જ આ શત્રુંજયી નદી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. જે ૧૨૦
रसकूपीदिव्यौषधीसुवर्णमणिरत्नभूमिरेष गिरिः। शिव इव सकलाः सिद्धीः पुनर्दधानः श्रियं श्रयते ॥ १२१॥
एष शत्रुजययाख्यो गिरिः पर्वतः श्रियमद्वैतवैभवत्वेन शोभा श्रयते धत्ते । किंभूतः। रसकूपीनां लोहताम्रादीनां हेमविधायकै रस: परिपूर्णानां लघुकूपानां तथा दिव्यानां देया. धिष्ठातृत्वेन महाप्रभावाणामौषधीनां सुवर्णरजतकारकाष्ठमहाभयस्तम्भकरोगविनाशकनिधिद्रव्यादिदर्शकाखिलकामितकारकादीनां विविधजटिकानां सुवर्णानामुपलक्षणाप्यत्रपुसीसकताम्रलोहादीनां मणीनां चन्द्रकान्तादीनां रत्नानां कर्केतनप्रमुखाणां भूमिरर्थात्स्व
दिखनीनामुत्पत्तिस्थानम् । पुनः किं कुर्वाणः। सकलाः सर्वजातीयाः सिद्धीर्दधानो धारयन् धत्ते । दारणं तु युक्तमेव । यतः स्वस्मिन् स्वस्य वा यद्भवति तत्परस्मै दीयते परं
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १२२
स्वस्मिन्नेव यन्न भवति तत्परस्मै कुतो दीयते । असौ तु एकताना भवन्मानसानिशस्वा. साधकानामै हिकामुष्मिकाः सर्वाः सिद्धिः प्रदत्ते । क इव धत्ते । शिव इव । यथा ईश्वरोऽखिला लघिमा - वशिता - ईशिता-प्राकाम्यं - महिमा- अणिमा-यत्रका-मावसायसायित्वं-प्राप्तिः इत्यष्टसिद्धीर्दधाति ॥
શ્લેકાર્થ
રસકુંપી (સુવર્ણ બનાવવાના સિદ્ધરસની કુંપી), સુવર્ણ, મણિ અને રત્નોની જેમાં ખાણ છે તે શત્રુંજ્ય પર્વત અદ્વિતીય ભા ધારણ કરે છે. જેમ ઈશ્વર, અણિમા, લધિમા, વશિતા, પ્રાકામ્ય, મહિમા, યત્રકામાવસાયિત્વ અને પ્રાપ્તિ આ આઠ સિદ્ધિઓ આપે છે તેમ શત્રુંજય પર્વત અનેક સિદ્ધિઓને ધારણ કરે છે અર્થાત્ આપે છે. (ધારણ કરવું તે જ યુક્ત છે કારણ કે જેની પાસે જે વસ્તુ હોય તે બીજાને આપી શકે છે, પિતાની પાસે ન હોય તે બીજાને કયાંથી આપે! સ્વયંસિદ્ધિઓને ધારણ કરે છે તે જ અન્યને આપે છે.) ૧૨૧
सूर्योद्यानं सुरेन्दोदिशि विपिनमिव स्वःसदां भाति यस्मि
. स्वर्गाद्यानं त्वपाच्यां दिशि गिरिकमलानीलचेलं किमेतत् । चन्द्रोद्यानं प्रतीच्या विविधसुमभरैर्भूषितं भूषणैः किं
लक्ष्मीलीलाविलासं धनददिशि पुनः किं तदीयं निकुञ्जम् ॥ १२२॥
यस्मिन् शत्रुजये सुरेन्दोरिन्द्रस्य दिशि पूर्वस्यां सूर्योद्यान भाति । उत्प्रेक्ष्यते-स्वःसदां देवानां विपिन कानन नन्दनवनमिव । पुनः अपाच्यां दक्षिणस्यां दिशि स्वर्गाधान गजते। उत्प्रेक्ष्यते-गिरिकमलाया विमलाचललक्ष्म्याः नीलं मरकतच्छवि चेलं वस्त्रमिव । पुनः प्रतीच्या पश्चिमायां दिशि चन्द्रोद्यान' भ्राजते । किंभूतम् । विविधानि नानाप्रकाराणि रक्तपीतनीलकृष्णश्वेतादिवर्णानि सुमानि पुष्पाणि तेषां भरैः समूहभूषितं शोभितम् । उत्प्रेक्ष्यते-किंभूतैः । भूषणैराभरणैरिवालंकृतम् । पुनर्धनददिशि उत्तरस्यां लक्ष्मीलीलाविलास नाम वन शोभते । उत्प्रेक्ष्यते तदीयमुत्तरदिक्पतेर्धनदस्य सर्वा निकुञ्जमुद्यान चत्ररथ वनमिव । 'विमान पुष्पकं चैत्ररथ वन पुरी प्रभा' इति हैम्याम् । निकुञ्जशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः । इद वर्णनमग्रेऽपि प्रोच्यमान शत्रु जयमाहात्म्यादितो झेयम् । अधुना तु तेषामलक्ष्यत्वेनेति ॥
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતની પૂર્વ દિશામાં “સૂર્યોદ્યાન” શોભે છે, તે જાણે દેવેનું નંદનવન ન હોય ! દક્ષિણ દિશામાં “વર્ગોઘાન” શેભે છે, તે જાણે પર્વતની લક્ષ્મીનું નીલવસ્ત્ર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १२३-१२४]
हीरसौभाग्यम्
७५३
ન હોય ! પશ્ચિમ દિશામાં વિવિધ પ્રકારનાં પુષ્પોથી યુક્ત “ચન્દ્રોવાન” શેભે છે, તે જાણે પર્વતલમીનું તિલક ન હોય ! અને ઉત્તર દિશામાં “લક્ષ્મીલીલાવિલાસ' નામનું ઉદ્યાન શોભે છે તે જાણે કુબેરનું ઐકારથ ઉઘાન ન હોય! | ૧૨૨ છે
राकामृगाङ्का इव यत्र पद्माकरा
रमां कांचन चिन्वते स्म। कुण्डान्यखण्डान्यपि नागगेहात्पीयूष
कुण्डानि किमुद्धतानि ॥ १२३॥
यत्र शत्रुजयते राकाणां यः सुपूर्णः षोडशकलाकलितश्चन्द्रो भवेत । 'राका पूर्णे निशाकरे' इति हैम्याम् । पूर्णिमासीनां मृगाङ्काश्चन्द्रा इवामृतपूरिताः पद्माकरास्तटाकाः कांचन वचनविषयातीतां रमां लक्ष्मी चिन्वते पुष्णन्ति । पुनर्यत्र गिरौ अखण्डानि अभनानि अक्षतानि कुण्डानि हृदभेदा जलाशयविशेषाः शोभन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-नागगेहात्पातालादुद्धृतानि गृहीत्वा आनीतानि किं पीयूषकुण्डानि अमृतकुण्डानीव । पाताले हि नव सुधाकुण्डानि सन्ति । यदुक्तं पञ्चमीस्तुतौ-'यात्वा देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डमानन्दहेतुः' इत्यागमरूपं दशम सुधाकुण्डम् । तथा नैषधवृत्तौ-'क्षितिं फणामण्डलै रक्षन्ति धारयन्तीति क्षितिरक्षिणो नागाः। यथा यत्कथाश्रवणात पूर्व फणिप्रभृतयो नवसुधानां कुण्डानां रक्षिता कुण्डानि नामृतरोऽभूवस्तथा रक्षयन्ति' इति ॥
શ્લેકાર્થ
શત્રુંજય પર્વતમાં પૂર્ણિમાના ચન્દ્રની જેમ અમૃતથી ભરેલાં સરોવર કેઈ અપૂર્વ શોભાની વૃદ્ધિ કરે છે, અને પર્વતમાં સ્થાને સ્થાને જલથી પરિપૂર્ણ જલકુડે શેભે છે તે જાણે પાતાળમાંથી લાવેલા અમૃતના પાતાલકુંડા ન હોય ! ૧૨૩ છે
कलितललितरङ्गतुङ्गतारङ्गसङगी
__ मिलदलिकुलकेलीस्मेरदम्भोजपुञ्जः। श्रियमयति तटाकश्चिल्लणाख्योऽत्र नन्दी
सर इव दनुजारिश्रेणिभिः सेव्यमानम् ॥ १२४ ॥
हि० सौ० ९५
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
__ हीरसौभाग्यम्
[सगे १६ श्लो० १२५
अत्र शत्रजय शैले चिल्लण इति आख्या नाम यस्य तादृशः तटाकः श्रिय शोभामयति गच्छति । प्राप्नोतीत्यर्थः। किंभूतः। कलित ललितं गमनागमनादिविलासो यस्तादृशाः तथा रङ्गन्तश्चलन्तस्तुङ्गा उच्चस्तरा गगनावगाहिनस्तारङ्गाः कल्लोलसमूहाः । अत्र समूहार्थेऽणप्रत्ययः। तथा 'वारंवार तारतरस्वरनिर्जितगङ्गातारङ्गाम्' इति पद्मसुन्दरकृतभारतीस्तोत्रे । तेषां सङ्गोऽस्त्यस्यास्मिन्या । पुनः किंभूतः । मिलन्तो मकरन्दपानार्थ लोलुपतया आगत्य एकत्रावस्थितिं कुर्वन्तो ये अलिनो भ्रमरास्तेषां कुलं सजातीयवृन्दानि । 'कुल तेषां सजातीनाम्' इति हैम्याम् । तेषां केली क्रीडा यत्र तादृशः स्मेरन्विकाश प्रामुवन् । 'स्मेर दम्भोजखण्डाभिः'इति पाण्डवचरित्रे। अम्भोजानां कमलानां पक्षो वजो यत्र । उत्प्रेक्ष्यते-नन्दीसर इव । यथा पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टमिन्द्रसरोवर श्रियं श्रयति । अतद्वयमपि किंभूतम् । दनुजानां दानवानामरयो वैरिणो देवास्तेषां श्रेणिभिर्धारणीभिः सेव्यमानम् । मोक्षार्थ क्रीडार्थ च चिल्लणनन्दीसरसोविशेषणम् ॥
કાર્થ
જેમાં ગમનાગમનના વિલાસથી ચંચલ બનેલા ઊંચા તરંગે છે, અને જેમાં મકરંદપાન કરવા માટે આવેલા લુપી ભ્રમરોનો સમૂહ છે તેવું દેથી સેવાયેલું ‘ચિલણ” નામનું તળાવ દેવોના નંદીશ્વર સરોવરની જેમ શેભે છે. ૧૨૪ છે
क्वचिदुपरिकपर्दिप्राक्सरः पालिशालि
स्मितशिखरिशिखाग्रस्थायुकानेकपक्षि । विलसति विमलाद्रौ स्वां जडाधारभावा
भ्युदितजगदकीर्ति हन्तुमेद स्थितं किम् ।। १२५ ॥
विमलाद्रौ शत्रुजयशैले क्वचित्कुत्रोपि स्थानके उपरि अधित्यकाप्रदेशे कपर्दि इति शब्दः प्राक् पूर्व यस्य तादृश सरो विलसति शोभते । किंभूतम् । पालौ सेती जलवारणके शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः, तथा स्मिता विकसिताः कुसुमिताश्चये शिखरिणः पादपास्तेषां शिखानां शाखानामग्रेषु उपरितनप्रदेशेषु स्थायुका वसनशीलास्तिष्ठन्तीत्येवंशीला उपविष्टा अनेके विविधजातीयाः पक्षिणो विहंगमा यत्र तत् । उत्प्रेक्ष्यते-स्वां स्वकीयां डलयोरक्याद्भावप्रधान निर्देशाच्च जलाधारत्वेन अथ वा भावप्रधानत्वेन विना जडानामाधारत्वेनाभ्युदितां प्रकटीभूतामुत्पन्नां वा जगति विश्वे अकीर्तिमपयशो हन्तुं किं निवारयितुमिवैत्यागत्य स्थितम् ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो १२६-१२७ ]
हीरसौभाग्यम्
७५५
શ્લેકાર્થ શત્રુંજયના કેઈ સ્થાનમાં સેતુ વડે સુશોભિત અને વિકસ્વર વૃક્ષની શિખા ઉપર રહેલા પક્ષીઓના કોલાહલથી યુક્ત એવું ‘કપદી” નામનું સરોવર શેભે છે, તે જાણે જલાધાર(જડાધાર)રૂપ જગતમાં ફેલાયેલા પોતાના અપયશને દૂર કરવા માટે વિમલાચલની ઉપાસના કરતું ન હોય ! તેવું શેભે છે. જે ૧૨૫ છે
स्फुटमिव घटितानां वेधसा स्फाटिकानां
____ कचन खनिरपूर्वा तण्डुलानां विभाति । उदयति किल दृष्टेः सादिमातुः पुरस्तादिव
शतधृतिपुत्र्याः केसराङ्करराजी ॥ १२६ ॥
शत्रुनये क्वचन बहिःप्राकारप्रतोलीप्रवेशानन्तरमेव पुरो भूमौ स्फाटिकानां स्फटिकोपलमयानां तण्डुलानां चोक्षानामपूर्वा असाधारणा खनिराकरो विभाति । उत्प्रेक्ष्यते-वेधसा सृष्टिकर्ता घटितानामिव निष्पादितानामिव । कथम् । स्फुट प्रकट यथा स्यातथा। किलेति श्रूयते निश्चित वा । यदेतदित्थमेव दृश्यते च । सा चोक्षकखनिरादिमातुः युगादिदेवजनन्या लोकऽप्यादिमाता देवी विशेषा सव मरुदेवा तस्या दृष्टेः पुरस्तादेवोदयति प्रादर्भवति । केव । केसराङ्करराजीव । यथा शतधृतेर्ब्रह्मणः पुच्या नन्दिन्याः सरस्वत्या दृष्टेरग्रे कुङ्कमप्ररोहमण्डली प्रादुर्भवति । काश्मीरजनपदे सरस्वतीदृष्टेः पुरो घुसृणमुद्गच्छति, अन्यत्र कुसुम्भक इति भूयतेऽपापि॥
કર્થ
શત્રુંજ્ય પવના કઈ વિભાગમાં સફટિકરના ચેખાની અપૂર્વ ખાણ છે, તે જાણે બ્રહ્માએ બનાવેલી ન હોય! અથવા જેમ કાશ્મીરદેશમાં બ્રહ્મપુત્રી સરસ્વતીની દૃષ્ટિ આગળ કેશરકમની પંકિત પ્રગટ થાય છે તેમ મરૂદેવીમાતાની દષ્ટિ આગળ આ ચોખાની ખાણ प्रट / न डाय! ।। १२६॥
हृदभिलषितसिद्धीरैहिकामुष्मिकाधा
स्त्रिजगति ददतो मे के पुरो यूयमाध्वे
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
७५६
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १२७-१२८
इति किमु सुरवृक्षानैहिकार्थान्ददाना
स्तृणयति खगरावैर्यद्वटः सिद्धनामा ॥ १२७ ॥
सिद्ध इति नाम यस्य तादृशो यो वटः न्यग्रोधः यस्य वर्बुजयस्य वटो यद्वटः प्लक्षः। 'सिद्धवड' इति प्रसिद्धः । स खगानां पक्षिणां रावैविरुतैः इह लोके भवा ऐहिकास्ते च ते अर्था अभिलाषास्तान्ददानान्पूरयतः सुरवृक्षान् कल्पद्रुमान् तृणयति तृणप्रायान् कुरुते । अवगणयतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः किम् । इति किम । त्रिजगति त्रैलोक्येऽपि । त्रिभुवनजनानामित्यर्थः। ऐहिका इहलोकसंबन्धिनीः आमुष्मिकाः परलोकसंबन्धिनीः हृदभि. लषिता हृदयेन मनसा कामिताः सिद्धीर्ददतो यच्छतो मे मम पुरोऽग्रे भोः कल्पवृक्षाः यूयं के वराका आध्वे वर्तध्वे । अकिंचित्करत्वेन न केऽपीत्यर्थः ।।
બ્લેકાર્થ
શત્રુજયમાં “સિદ્ધવડ નામનું વડવૃક્ષ શેભે છે, તે જાણે “ત્રણે જગતના ઈહિલૌકિક અને પારલૌકિક મારીને પૂર્ણ કરતા એવા મારી આગળ તમે શું માત્ર છે!” આ પ્રમાણે પિતાના (વૃક્ષ) ઉપર રહેલાં પક્ષીઓના અવાજથી આ લેકસંબંધી જ મનેરને પૂર્ણ કરનારાં કલ્પવૃક્ષેની જાણે અવગણના કરતું ન હોય ! અર્થાત્ કલ્પવૃક્ષોને તૃણપ્રાયઃ ગણતું ન હોય ! તેવું શેભે છે. ૧૨૭
यस्मिन्नित्थमशापि पात्रसलिलक्षेपात्क्रुधा साधुना
काकः कोऽपि कदापि मास्त्विह नगे जातप्रवेशः कचित् । मातङ्गो महतामिवौकासि ततस्तत्राप्यभूदक्षयं
स्थाने तद्वचसाम्बु पद्मनदवद्विश्वकमाहात्म्यभृत् ॥ १२८॥
यस्मिन्नगे विमलाद्रौ पात्रान्नालिकेरामत्रात् 'उलषो' इति प्रसिद्धात्सलिलस्य जलस्य क्षेपात्क्षेपणाल्लोकोक्त्या ढोलणात् क्रुधा कोपेन केनापि अनिर्दिष्टनाम्ना साघुना मुनिना कोऽपि स्वपात्रपानीयक्षेपकः काकः इत्थममुना प्रकारेणाशापि शप्तः । इत्थं कथम् । यदिह नगे अस्मिन् शत्रुजये क्वचित्कुत्रापि शैलसंबन्धिनि प्रदेशे स्थानके कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे कोऽपि कश्चिदपि स्वजातीयः काको वायसो जातो भूतः प्रवेशः समागमो यस्य तादृशो मा भूत् मास्ताम् । कोऽपि काको मात्रागच्छत्वित्यर्थः। क इव । मातङ्ग इव । यथा चाण्डालो महता. मत्तमजातीयानामोकसि गृहे जातप्रवेशो भवेत् । ततः शापदानानन्तरं मध्यंदिनदिनकरप्रसरत्करनिकरप्रबलतापोद्भतप्रभूततृषाशुष्यन्मुखोष्ठतालुरसनात्याकुलबालवृद्धादिसंघजनात्यर्था
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १२९]
हीरसौभाग्यम्
७५७
भ्यर्थनोत्पन्नानुकम्पार्दीभवन्मनस्तया तवचसा तस्यैव साधोगिरा तत्रापि स्थाने तस्मिन्नेव पानीयक्षेपणप्रदेशे तीर्थातिशयप्रकटनार्थमक्षयं न विद्यते क्षयो रिक्तीभावो यस्य तादृशमम्बु पानीयमभूत् जातः। अधुनाप्यक्षीणमेव वारि वर्तते । 'उलखाझोल' इति नाम्रा प्रसिद्धमास्ते । किंवत् अक्षीणम् । पद्मनदवत् । यथा पद्महदे अक्षयमम्बु वर्तते । किंभूतमम्बु । विश्वे त्रैलोक्येऽप्येकमद्वैत माहात्म्यं महिमानं बिभर्तीति ॥
લેકાર્થ પૂર્વે વિમલાચલ ઉપર તપશ્ચર્યા કરતા કોઈ સાધુએ પિતાના પાત્રમાંથી પાણી ઢળી નાખનાર કાગડાને શાપ આપ્યો કે “જેમ ઉત્તમ પુરુષોના ઘરમાં ચાંડાળને પ્રવેશ દુશક્ય છે તેમ આ પવિત્ર પર્વત ઉપર તમારી કાકજાતિનો ક્યારેય પણ પ્રવેશ ના થાઓ.” આવે શાપ આપ્યા બાદ તૃષાતુર બનેલા યાત્રિકની પ્રાર્થનાથી, સાધુમહારાજની વાણીથી જગતમાં તીર્થના માહાત્મ્યને પ્રગટ કરવા માટે જ જાણે તે જ સ્થાને અક્ષય (કદાપિ નાશ ના થાય) તેવું જલ પ્રગટ થયું જગતને આશ્ચર્યકારી એવું તે જલ પહુદની જેમ હજુ પણ અક્ષણ
छ, भने ते "6 " तरी प्रसिद्ध छ. ।। १२८ ॥
महीपालभूभृन्मुखाणाभिवेतन्मृणां
कुष्टकष्टादिनिर्घातनिष्णम् । मरुल्लोलकल्लोललीलायमानारविन्दनज
सूर्यकुण्डं विभाति ॥ १२९ ॥
एतत्प्रत्यक्ष पार्श्ववति सर्यकुण्डं विभाति । किंभूतम् । मरुता वायुवेगेन लोलाचश्चलीभूता ये कल्लोलास्तरङ्गास्तेषु लीलायमानो लीलया आचरम् अरविन्दानां कमलानां व्रजो यत्र । पुनः किंभूतम् । नृणां सर्वजनानां कुष्टान्यष्टादशजातीयमहारोगविशेषास्तेषां कष्टानि अङ्गादिगलनादिकृच्छाणितान्यादौ प्रथम येषां तादृशानि शोकापत्प्रमुखदुःखानि तेषां निर्घातो मूलोच्छेदनं तत्र निष्णं निपुणम्। केषामिव । महीपालभूभृत्प्रमुखाणामिव । यथा साधिताप्रतिहतखङ्गाधनेकविद्यासिद्धस्य स्वयंवरपरिणीतगुणसुन्दरीभर्तुः रोगाकुल्येऽपि विजितप्रतिपक्षक्षमामल्लक्षस्य महीपालनाम्नो राज्ञः कुष्टकष्ट निर्भेदकमासीत्तथा परेषामपीति बोध्यम् । महीपालकथा तु शत्रुजयमाहात्म्येऽस्तीति ॥
કાથ
પવનથી ચંચળ બનેલા તરંગ વડે ડેલતાં કમલે સમૂહ જેમાં છે તે “સૂર્યકુંડ શેભે છે, જે સૂર્યકુંડના જલથી ચન્દ્રહાસ ખડૂગ આદિ વિદ્યાઓના સાધક અને સ્વયંવર
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ramansaninimumourcean
A masor
७५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १३०-१३१
ગુણસુંદરીના પતિ મહીપાળરાજાને કુરેગ જેમ દૂર થયે હતું તેમ પ્રાણીઓના અઢાર જાતિના કઢરોગ આદિ મહારગે દૂર કરવામાં સમર્થ એ સૂરજકુંડ શેભે છે. ૧૨
पुण्डरीकाचलोवींव महिमैकनिकेतनम् । राजादनी विभात्येषा मुषिताशेषकल्मषा ॥ १३० ॥
एषा प्रत्यक्षलक्ष्या राजादनी क्षारिका 'रायणि' इति प्रसिद्धा विभाति । किंभूता। मुषितानि मूलादुच्छिन्नानि अशेषाणि समस्तानि कल्मषाणि पापानि यया। पुनः किंभूता । महिनां माहात्म्यानामेकमद्वैत निकेतनम् । केव । पुण्डरीकाचलस्य शत्रुजयाद्रेर्वी भूमीव ॥
લેકાર્થ
વિમલાચલની ભૂમિથી જેમ સમસ્ત પાપ દૂર થાય છે તેમ સર્વ પાપને દૂર કરનારી મહામહિમાવંત “રાયણ” શોભે છે. ૧૩૦ છે
ऐहिकामुष्मिकानल्पसंकल्पितान्यङ्गभाजां
सृजन्ती त्रिलोकीमुवाम् । वेधसा स्वर्गिणां गौरपूर्वव या
निर्मिता राजते यत्र राजादनी ॥ १३१ ॥
यत्र शत्रुजये राजादनी राजते । उत्प्रेक्ष्यते-या राजादनी वैधसा सृष्टिकर्ता अपूर्वाभ्याभ्यः कामधेनुभ्यो लक्षणैरसाधारणा गौधनुः कामदुघा निर्मिता निष्पादिता। किं कुर्वती। त्रिलोकीभुषां जगत्रितयजन्मनां अङ्गभाजां देहभाजां सुरासुरनराणां प्राणिनामहिकानि इहलोकभवानि रोगापनयनसंपत्करणादिमानि आमुष्पिकाणि परलोकभवानि स्वर्गापवर्गादिकानि यान्यनल्पानि भूयांसि । समस्तानीत्यर्थः । संकल्पितानि मनःकामितानि । मनोरथानित्यर्थः। सृजन्ती कुर्वन्ती। संपूरयन्तीत्यर्थः ।
શ્લેકાર્થ
શત્રુજ્ય ઉપર રાયણવૃક્ષ શેલે છે, તે જાણે બ્રહ્માએ ત્રણે લેકનાં પ્રાણીઓના ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક અસંખ્ય મનોરથ પૂર્ણ કરવા માટે કેઈ અપૂર્વ કામધેનુની નિષ્પત્તિ सनीय! ।। १३१॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
वर्षत्यसौ शिरसि संघपतेः पयोभिजम्भारिराजिवि जन्ममहे जिनेन्दोः । मुक्त्यङ्गनां पुनरियं वयसीव रङ्गात्पुंसानुषङ्गयति संगमकामुकेन ।। १३२ ।।
सर्ग १६ श्लो० १३२ - १३३ ]
७५९
असौ राजादनी संघपतेः संघनायकस्य 'संघवी' इति लोकप्रसिद्धस्य शिरसि मस्तके क्षीरवत्वेन पयोभिः क्षीरैर्वर्षति । जम्भारिराजिरिव । यथा जन्ममहे जननमहोत्सवे जम्भारीणामिन्द्राणां राजिः श्रेणी: जिनेन्दोः जिनचन्द्रस्य उत्तमाङ्गोपरि एककोटिषष्टिलक्षप्रमितपञ्चविंशयोजनोत्तुङ्गद्वादशयोजन पृथुलकलशयोजनोन्मितनालनिर्मुक्तविविधतीर्थोद्रकर्षति । पुनरियं राजादनी संगमकामुकेन मिलनाभिलाषुकेण पुंसा पुरुषेण सार्धं मुक्त्यङ्गनां सिद्धवधूमनुषङ्गयति संगमं कारयति । केव । वयसीव । यथा प्रियसखी संगम कर्तुं काङ्क्षता मनोभिलषितेन केनचित्तरुणेन समं तत्तरुणाङ्गसंगमकृते सुचिरमुत्कण्ठितां स्वां सखीमनुषङ्गयति मेलयति ॥
શ્લેાકા
જેમ ઇન્દ્રોની પ`ક્તિ જિનજન્મમહાત્સવ સમયે જિનેશ્વરભગવંતના મસ્તકે, પચ્ચીશ ચેાજન ઊંચા અને ખાર યાજન વિસ્તારવાળા એવા એક ક્રોડ સાઠ લાખ કલશેાની નાલ વડે તીર્થોદકને વરસાવે તેમ રાયણવૃક્ષ સંઘપતિના મસ્તક ઉપર ક્ષીર( દૂધ )ની વર્ષા કરે છે. જેમ પ્રિય સખી કામુકની સાથે સંગ કરાવે તેમ રાયણ મુક્તિરૂપી સ્ત્રીની સાથે સંગમ ४२रावे छे. ॥ १३२ ॥
संप्राप्तः पूर्ववाराम्भवनवतिमितानादिदेवस्तलेऽस्यास्तत्रार्चेवार्चनीयास्त्यसुरनरमरुत्पुंगवैः पादुकास्य । भ्रश्यत्पर्णादिचूर्णैर्भुवनतनुभृतां भूतवेतालरक्षोयक्षाद्याशेषदोषानपहरति पुनर्या च रोगान्सुधेव ॥ १३३॥
अस्या राजादन्यास्तले अधः प्रदेशे मूलपार्श्वे छायायां वा नवनवत्या मिताने कोनाप्रमाणीकृतान पूर्ववारान पूर्वाणां वर्षवासरसंख्याका वेला आदिदेवो वृषभस्वामी संप्राप्तः समवसृतः । यदुक्तम् —' नवनवतिपूर्ववारान् यस्मिन् समवसरघुगादिजिनः । राजादनीतरुतळे विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वाचार्यप्रणीतस्तवे पुनस्तत्र राजादन्यास्तले अर्चेष
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १३४
अर्हत्प्रतिमेव । अर्चाशब्देन पूर्वसरभिः प्रतिमा प्रोक्तास्ति । यथा-'अवनितलगतानां कृत्रिमाकृत्रिमाणां वरभवनगतानां दिव्यवैमानिकानाम् । इह मनुज कृतानां देवराजार्चितानां जिनवरभवनानां भावतोऽर्चा नमामि ॥' इति । अस्यादिदेवस्य पादुका पदप्रतिमा। पदद्वन्द्वप्रति. कृतिरित्यर्थः । अस्ति वर्तते । किंभूता । असुरा दानवा नरा मानवास्तथा मरुतो देवास्तेषां पुंगवैः प्रधानैरिन्द्रादिभिरचनीया पूजयितु योग्या पूजिता च । पुनश्यतां स्वय निपततां भूपीठे वातादिना न तु कराकर्षणादिना पर्णादीनां पल्लवपुष्पपत्रकलिकाफलशाखाछल्लिप्रमुखाणां चूर्णैः क्षोदैः कृत्वा भुवनतनुभृतां जगजनानां भूतवेताला देवविशेषा रक्षांसि रात्रिंचरा मनुष्याः सिद्धराक्षसादिविद्या देव जातीया वा इति द्विधा यक्षा वटवासिनस्ते आधाः प्रथमा येषां ते पिशाचप्रेतव्यन्तरयोगिनीशाकिन्यादयस्तेषामशेषाः समस्ता दोषा उपद्रवास्तान या अपहरति निर्णाशयति । च पुनर्या रोगान् समस्तानप्यामयानपाकरोति । केव। सुधेव । यथा पीयूषां देवभोज्य पीत सन्निःशेषान गदानपनयति ।।
શ્લેકાર્થ
રાયણવૃક્ષની નીચે યુગાદિદેવ નવ્વાણુપૂર્વવાર સમવસર્યા હતા. રાયણની નીચે પ્રભુ પ્રતિમાની જેમ ભગવંતની પાદુકા સુર, અસુર અને માન વડે પૂજનીય છે, તેમજ જમીન ઉપર રાયણવૃક્ષના પલવ, પાંદડાં, શાખા, છાલ આદિના ચૂર્ણ વડે અમૃતની જેમ જગતના છના ભૂત, પ્રેત, પિશાચ, યક્ષ, રાક્ષસ આદિના ઉપદ્ર અને સમસ્ત પ્રકારના રોગો २ थ य छे. ।। १३३ ।।
श्रीवाचंयमपञ्चकोटिकलितः श्रीपुण्डरीको गणी
चैश्यामत्र दिने महीमिव जयी सिद्धिं मुदासाधयत् । यत्किंचित्क्रियते जनैरिह नगे दानोपवासादिकं तत्स्यात्तेन दिनेऽत्र कोटिगुणितं दानं सुपात्रे यथा॥१३४ ॥
श्रीभिनिदर्शनचारित्र लक्ष्मी भिवता वाचंयमा महामुनयस्यस्तेषां पञ्चसंख्याकाभिः कोटिभिः शतलक्षाभिः कलितः सहितः । तथा कोटिशब्दो ह्रस्वःस्त्रीलिङ्गवाचिवदाकारान्तः । यदुक्तम्-'कियती पञ्चसहस्री कियती लक्षा च कोटिरपि कीयति । कोदार्योन्नतमनसां रत्मवती वसुमती कियती ॥' इति सूक्ते लक्षाशब्दः । तथा लिङ्गानुशासने-'मानो लक्ष माने वाच्य लक्षशब्दः स्त्रीक्लीबलिङ्गयोः लक्ष लक्षा च' इति लिङ्गानुशासने। श्रिया प्रथम चक्रिप्रथमपुत्रप्रथमतीर्थकृत्प्रथमगणभृल्लक्ष्म्या युतः पुण्डरीकनामा गणी श्रीऋषभदेवचतुरशीतिगणभृत्सुमुख्यो गणधरः अत्र शत्रुजयाद्रौ चैत्र्याम्। चत्रेण मासेन युक्ता पौर्णमासी चत्री
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १३५]
हीरसौभाग्यम्
७६१
त्युच्यते। चैत्रपौर्णमास्यामित्यर्थः । मुदा अनन्तानन्दसंदोहमेदुरतया मोक्षमसाधयत्साधया. मास । मुक्तिं जगामेत्यर्थः । क इव । जयीव । यथा जयनशीलो राजा प्रमोदेन महीमासमुद्रान्तमेदिनीं साधयति । तत इह नगे श्रीशत्रुजयपर्वते यत्किचिद्दानोपवासादिकमत्र दिने अस्यां चैव्यां पूर्णिमायां जनैविकलोकैः क्रियते विधीयते । तत्साधुसाध्वीविश्राणनोपवसनादिकमत्र चैत्रपूर्णिमावासरे एकस्मिन्नेवाहनि पञ्चकोटिमुनीनां मुक्तिगमनकारणेन कोटिभिः शतलक्षाभिः गुण्यते इति कोटिगुणितं स्यात् । किमिव । दानमिवा यथा सुपात्रे दानं कोटिगुणं भवेत् । यदुक्तम्-'दानपात्रमधमणमि हैकग्राहिकोटिगुणित दिवि दायि' इति नैषधे ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ વિજયી રાજા પૃથ્વીને સાધે તેમ શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપર ચૈત્રીપૂર્ણિમાના દિવસે પાંચ ક્રોડ મુનિએની સાથે પુંડરિક ગણધરે સિદ્ધિપદની સાધના કરી હતી. અર્થાત સિદ્ધિપદને વર્યા હતા. જેમાં સુપાત્રમાં કરેલું દાન કોડગુણ ફલને આપે છે તેમ શત્રુ ઉપર ચૈત્રીપૂર્ણિમાના દિવસે કરેલાં તપ-જપ-દાન આદિ ધર્માનુષ્ઠાન કોડગુણા ફલને આપે छ. ॥ १३४॥
शाश्वतादिरिवानन्तसमयस्थायुकोऽस्त्ययम् । कालक्रमात्पुनर्धत्ते शशीवोपचयक्षयौ ॥१३५ ॥
अयं शत्रुजयाद्रिर्न विद्यते कदाप्यन्तोऽवसान यस्य तावन्त समय काल यावत्तिष्ठतीत्येवंशीलः स्थायुकः। क इव । शाश्वताद्रिरिव । यथा अनश्वरो मेरुप्रमुखशैलः । जातिवाचित्वादेकवचनम् । अनन्तं कालं यावत्स्थास्नुरास्ते । परमस्मिन् शत्रुजये एकोऽयं विशेषः । कालक्रमादुत्सर्पिणी समयपरिपाट्या उपचयक्षयौ वृद्धिक्षीणभावौ असौ धत्ते । क इव । शशीव । यथा चन्द्रः शुक्लकृष्णपक्षक्रमादुपचयक्षीणते धत्ते । यथा शशी शुक्ल पक्षे वर्धते कृष्णे च हीयते, तथा शत्रुजयोऽप्युत्सर्पिण्यां वृद्धिं भजते अवसर्पिण्यां क्षणं क्षयमयते । किं च यथा कलावान्कलामात्रमेवावशिष्यते तथा विमलादिरपि सप्तहस्तप्रमाणो मुण्डकमानोऽवशिष्यते ॥
લેકાર્થ શત્રુંજ્ય પર્વત મેરૂની જેમ અનંતકાળપર્યત રહેવાને અર્થાત શાશ્વત છે. પરંતુ એક વિશેષતા છે કે ચન્દ્રની જેમ તેની પણ ક્ષયવૃદ્ધિ થાય છે. એટલે ઉત્સર્પિણીમાં વધત જવાને અને અવસર્પિણીમાં ઘટત ઘટતે છેક છઠ્ઠા આરામાં સાત હાથ પ્રમાણને રહેવાને. મે ૧૩૫ . हि० मौ० ९६
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६२
[ सर्ग १६ श्लो० १३६-१३७
सौभाग्यम्
तालध्वजढङ्काभिधकदम्बलौहित्यरैवताद्यचलाः । free महिमानोऽमी यत्प्रतिकाया इवाभान्ति ।। १३६ ।।
अमी प्रत्यक्षाः संनिधौ निरीक्ष्यमाणाः तालध्वजः, तथा ढङ्क इत्यभिधा ययोस्तौ 'तस्ताझो ढंको' इति नाम्ना प्रसिद्धौ तथा कदम्बः, तथा लौहित्यः, तथा रैवत्य उज्जयन्तः कोलम्बो लोहिच्चो गिरिनारि इति नाम्ना लोकप्रसिद्धाः । एते पञ्चापि पर्वता आदौ कृत्वा येषां ते अचलाः 'टुंक' इति ख्याताः पर्वता यत्प्रतिकाया यस्य शत्रुंजयाद्रेः प्रतिबिम्बानीवाभान्ति आ सामस्त्येन शोभन्ते । किंभूताः । विलसन् त्रैलोक्ये स्फूर्तिमत्तां कलयन महिमा माहात्म्य' येषामेते पश्ञ्चापि गिरयः शत्रुंजयाद्रेर्मुख्य शिखर।णि विमलाच तुल्य माहात्म्यानि सन्ति ॥
શ્લાકા
તાલધ્વજ, ક, કે'મ, લૌહિત્ય અને રૈવત આદિ મહિમાવંત પ ́તા તે શત્રુંજયની ટુકાપે શેાલે છે, જાણે તે શત્રુજયનાં પ્રતિષિ`એ ન હોય ! ॥ ૧૩૬ ॥
माहात्म्यमेतस्य समग्रमेकैकस्यापि शृङ्गस्य कदापि वक्तुम् । प्रभुर्भवेत्कोऽपि तदाप्त एव
तरी तुमब्धेरिव वारि पोतः ॥ १३७ ॥
एवस्य शत्रुंजयस्य एकैकस्यापि शृङ्गस्य शिखरस्य समग्रं समस्तं माहात्म्य महिमानं वक्तं कथयितु यदि चेत्कदापि कस्मिन्नपि समये कोऽपि पुमान् प्रभुः समर्थो भवेत्तदा स आप्तः सर्वज्ञ एव नान्य सर्वज्ञं बिना अस्य महिमानं भाषितुं कोऽपि नालम् । क इत्र । पोत इव । यथा अन्धेर्महार्णवस्य वारि पानीयं यदि कदाचित्कोऽपि तरीतुमलं तदा स पोतो यानपात्रमेव न तारकादिः ॥
શ્લેાકા
જેમ સમુદ્ર તરવા માટે યાનપાત્ર સિવાય બીજું કાઈ સમથ નથી તેમ શત્રુ ંજયના એકેક શિખરનેા મહિમા કહેવા માટે સન સિવાય ખીજું કાઈ સમર્થ નથી. ।। ૧૩૭
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो १३८-१३९]
हीरसौभाग्यम्
७६३
तदत्र प्राप्यतेऽनल्पं यद्वस्तु कापि नाप्यते । मेरो न सन्त्यदभ्राः किं दुःप्रापाः स्वद्रुमा मरो ॥ १३८॥
अत्र शत्रुजये तत्तत्प्रसिद्धमप्रसिद्धं वा निधिदर्शनकृतरजतकनककारिचित्रकमोहनवल्लीप्रमुखानेकौषधीरसकूपिकास्वर्णरत्नाकरादिकमनल्पं बहु । पदे पदे इत्यर्थः । वस्तु प्राप्यते लभ्यते भाग्यवद्भिः। अथ वा अत्र गिरौ बालवृद्धरपि सिद्धिरासाद्यते । यदुक्तम्-'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमलाचलः । यदारोहेण लोकाग्रं प्राप्यते बालकैरपि ॥' इति पूर्वसूरिस्तवे । तत्किम् । यद्वस्तु अन्यत्रान्य स्मिन् स्थाने महायासोऽपि कापि कुत्रापि नाप्यते न लभ्यते । युक्तोऽयमर्थः-ये स्वर्द्वमाः कल्पवृक्षा मरौ मरुस्थल्यां दुःप्रापाः । यदुक्तम्-'पातुं वाञ्छति चातकस्य रुदतो नेत्राम्बु यत्राम्बुदाश्छायामिच्छति निश्छदक्षितिरुहः प्रत्याशया धावताम् । अन्तगूढजलाशया श्रमजलं नेतु नदी काङ्क्षति प्राप्तास्त मरुनीवृत वयमितो दूरेण वाराणसीम ।।' इति मरुमण्डललक्षणम् । तत्र ये दुर्लभास्ते कल्पशाखिनो मेरौ सुवर्णाचले अदभ्रा गणनातीताः किं न सन्ति न विद्यन्ते अपि त्वसंख्या आसते ॥
કાર્થ
રસકૂપિકા, ચિત્રાવેલ, સ્વર્ણ-રત્નની ખાણ આદિ કઈ પણ વસ્તુ અન્ય કઈ પણ સ્થાને પ્રાપ્ત થતી નથી તે શત્રુંજય પર્વતમાં સ્થાને સ્થાને અનર્ગલ પ્રાપ્ત છે. મરભૂમિમાં ક૯૫વૃક્ષો દુષ્માપ્ય છે તે શું મેરૂપર્વત ઉપર સુપ્રાપ્ય નથી! અર્થાત હોય છે. ૧૩૮ છે.
षष्ठैः सप्तभिरष्टमाष्टमयुतैर्यस्मिन्कृतैर्निर्जलै
स्तार्तीयीकतया मिते किल भवे प्रामोति सिद्धिं सुधीः। यस्मिन्नार्षभिकारितां मणिमयीं मृति जिनेन्दोनम
स्कुर्वन्स्वर्णगुहागतामपि भवेदेकावतारी भवे ॥१३९ ॥
किलेति पूर्वाचा परम्परया श्रूयते बृहग्रन्थेषु च दृश्यते । यस्मिन् शत्रुजये तृतीय एव तार्तीयीकः । 'तीयादीकण स्वार्थे वा वक्तव्यः' । तस्य भावस्तार्तीयीकता तया तार्तीयीकतया। यदुक्तम्-'तार्तीयीकतया मितोऽयमगमत्तस्य प्रबन्धे महाकाव्ये चारुणि नैषधीयचरिते सर्गों निसर्गाज्ज्वलः' इति नैषधे । मिते प्रमाणीकृते भवे जन्मनि सुधीर्धीमान सिद्धिं मोक्षं प्राप्नोति । कैः। षष्ठेरुपवासयमानैः 'छट' इति लोकप्रसिद्धैः । किंभूतैः । सप्तभिः सप्तसंख्याकैः मार्तण्डतुरगप्रमाणैः। पुनः किंभूतैः। अष्टमेन अष्टमनाना उपोषणत्रिकेण 'अट्ठम' संज्ञेन प्रसिद्धेन युतः सहितैः। पुनः किंभूतैः । कृतैर्विहितः। कीदृशैः कृतैः। निर्जलैः पानीयरहितैः चतुर्विधाहार
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १६ श्लो० १४०
प्रत्याख्यानरूपैः । अत्र ये निर्जलान सप्तषष्ठानष्टमं चाष्टमं कुर्वन्तीति ते तृतीये भवे मोक्ष यान्तीत्यर्थः। अपि पुनर्यस्मिन् शत्रुजये आर्षभिणा ऋषभस्यापत्यमार्षभिर्भरतचक्रवर्ती तेन कारितां वार्धकिना निर्मापितां जिनेन्दोः स्वतातस्य ऋषभदेवस्यैव मूर्ति प्रतिमां नमस्कुर्वन् प्रत्यक्ष लक्ष्यीकृत्य प्रणमन् सन् भवे संसारे एक एव नापरोऽवतारो जन्म अस्यास्तीति एकावतारी भवेत्स्यात् । मूर्ति किंभूताम् । मणिमयीं रत्नस्वरूपाम् । पुनः किंभूताम् । स्वर्णगुहागताम् ऋषभशिखरात्पश्चिमप्रदेशे स्वर्णनाम्न्यां गुहायां कंदरायां गतां प्राप्ताम् । आगमिष्यन्मन्दकालवशाल्लोलुपलोककृताशातनामयादिन्द्रवचसा सगरचक्रिणा स्वर्णगुहायां स्वयं गुप्तीकृत्य स्थापितामित्यर्थः॥
શ્લેકાર્થ
જે કઈ મેધાવી પુરુષ, શત્રુંજય ઉપર છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ અને સાત ઉપવાસ કરે છે તે ત્રીજે ભવે સિદ્ધિગતિને પામે છે. ઈન્દ્રના કહેવાથી સગર ચક્રવર્તીએ અષમશિખરના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલી સુવર્ણ ગુફામાં રાખેલી ભરત ચક્રવર્તીએ ભરાવેલી શ્રીત્રષભદેવની રનની પ્રતિમાને છે કે દર્શન વંદન અને નમસ્કાર કરે છે તે જરૂર એકાવતારી હેય છે. ૧૩૯ છે
अत्रानन्तजिना अनन्तमुनिभिः सिद्धा विशुद्धाशया
ध्यानैवविभिरिन्धनप्रकरवन्निर्दह्य कर्मव्रजम् । सिद्धक्षेत्रमतो निगधत इदं चेदीहते मानसं सिद्धिं
वस्तदिह स्वयं वसति सा सत्संगमाकाक्षिणी ॥१४० ।।
अत्र शत्रुजये शेले न विद्यतेऽन्तोऽवसान येषां तादृशेर्मुनिभिः साधुभिः सार्धमनन्ताः प्रान्तातीताः कालस्यानन्त्याजिनास्तीर्थकराः सिद्धाः मोक्ष प्राप्ताः । किंभूताः । विशुद्धो निर्मल आशयोऽध्यवसायः परिणामो येषां ते। किं कृत्वा । निर्दह्य नितरां ज्वालयित्वा । कम् । कर्मणां ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीय - अन्तराय- वेदनीय-नाम-गोत्र-आयुः प्रमुखानामनेकजातीयानां प्राचीनाचीर्णशुभाशुभपरिणतीनां व्रज समूहम् । कैः। ध्यानैः धर्मशुक्ल प्रणिधानः कृत्वा। किंवत् । इन्धनप्रकरवत् । यथा वह्निभिर्हताशनैः काष्ठकलापो निर्दह्यते । अतः अनन्तानन्तभेदभिन्ना नगरे गणपरिकलिततीर्थकृतां सिद्धिगमनकारणादिदमपि तीर्थ सिद्धक्षेत्रं निगद्यते कथ्यते । ततो भो भव्याः, चेद्यदि वो युष्माकं मानसं मनः सिद्धिं समीहते, तत्तहि सा सिद्धिः स्वयमात्मनैव इह शत्रुजये वसतिं वासं विधत्ते । किंभूता सा। सद्भिरुत्तमैः सम संगम संयोगमा सामस्त्येन काङ्कतीत्येवंशीला ।। इति शचुंजयाद्रिमाहात्म्यवर्णनम् ।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ श्लो० १४१]
हीरसौभाग्यम्
७६५
લેકાર્થ
શત્રુજ્ય ઉપર અનંતા તીર્થકરો, વિશુદ્ધ આશયવાળા અનંતા મુનિએ, શુકલ ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે ઈંધણના જેવાં કર્મોના સમૂહને ભસિમભૂત કરીને સિદ્ધિગતિને પામ્યા છે; તેથી તે જગતમાં સિદ્ધક્ષેત્ર” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. તે માટે હે ભવ્યજી, તમે મેક્ષાભિલાષી હોય તે પુરુષના સંગને ઇચ્છતી મુક્તિ, સ્વયં સિદ્ધક્ષેત્રમાં આવીને વસી છે, માટે આ સિદ્ધાચલની ઉપાસનામાં તત્પર બને”. છે ૧૪૦ છે
इत्यद्वैतप्रभावं विमलशिखरिणो भाषमाणो विशिष्य
श्रीमत्प्राचीनसूरीश्वर इव भगवानङ्गभाजां समाजे। सिद्धक्षेत्रेऽवतस्थे कतिचन दिवसान्कि न सिद्धो भविष्णुः
स्वेन श्रीतीर्थभर्तुः पदपरिचरणानन्दसान्द्रो मुनीन्द्रः ॥१४१॥
मुनीन्द्रो हीरविजयसरिः कतिचन कियत्संख्याकान् दिवसान यावत्सिद्धक्षेत्रे श्रीशत्रजयशलोपरि विमलगिरिम् । 'उत्तिनिलउ सित्तुंजो सिद्धखित्तपुंडरीउ' इति शत्रुजयकल्पेऽभिधानानि । अवतस्थे अवस्थितिं कृतवान् । वार्धकात्पुनः पुनश्चढितुमुत्तरीतु शक्यभावात्तदधित्यकायामेव तस्थिवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेनात्मनापि सिद्धानां क्षेत्रत्वेन सिद्धो मक्तात्मा भविष्णन भवनशीलेन अपित काकृत्या सिद्धो भवितव । अथ वा विद्या षधीविविधसिद्धिभिः कृत्वा सिद्धपुरुषो बुभूषुर्न अपि तु सर्वसिद्धिमान भवितुमिच्छरेव । यद्यपि विद्यामन्त्रादीनां साधूनां प्रयोजन नास्ति, तथापि कदाचिदपि समयानुसारेण प्रयोजनमपि भवेत् । अथ वा पूर्वादिषु सर्वस्यापि सद्भावात् ज्ञेयस्वरूपमपि सर्व भवेत् । किंलक्षणो मुनीन्द्रः। श्रीभित्रैलोक्यैश्चर्यलक्ष्मीभिः कलितस्य तीर्थभर्तुः ऋषभदेवस्य पदयोश्चरणयोः परिचरणा उपासना तया हेतुभूतया य आनन्दः परमाणादस्तेन सान्द्रो मेदुरः। स्निग्ध इत्यर्थः । किंभूतः पुनः। भगवान जगत्पूज्यः । पुनः किं कुर्वाणः । श्रीमान सातिशयज्ञानाश्चर्य कृल्लब्धिलक्ष्मीयुतः प्राचीनः प्राक्तनः सूरीश्वर इवाङ्गभाजां यात्रिकजनानां समाजे सभायां विमलशिखरिणः पुण्डरीकाक्रेरिति पूर्वव्यावर्णितप्रकारेण प्रभावं महिमान विशिष्य विशेषप्रकारेण भाषमाणः प्रकाशयन् ।
પ્લેકાથ
સિદ્ધક્ષેત્રમાં ઋષભદેવ ભગવાનનાં દર્શનવાદનથી જેમનું મન આનંદમગ્ન બન્યું છે તે જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિજીએ યાત્રિકોની સભામાં પૂર્વાચાર્યની જેમ વિમલાચલનો અદભુત
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६६
aritभाग्यम्
[ सर्ग १६ श्लो० १४२
મહિમા વર્ણવતાં શત્રુંજય પવ ત ઉપર કેટલાક દિવસેાની સ્થિરતા કરી. વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે ચઢવા-ઊતરવાની તકલીફ હોવાથી પર્વત ઉપર જ વિશ્રામ કર્યાં, તે જાણે આચાય વે સ્વયંસિદ્ધ બનવા માટે જ વિશ્રામ કર્યાં ન હોય ! ॥ ૧૪૧ ॥
प्रसूत शिवाह साधुमघवा सौभाग्यदेवी च यं श्रीमत्कोविद सिंहसीह विमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्ब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीर -
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गेऽभवत्षोडशः ॥ १४२ ॥
पण्डितदेव विमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये षोडशानां संख्यापूरणः द्विष्टसंख्यः सर्गोऽधिकारविशेषः अभवत्संजातः ॥
इति पण्डितसीह विमलगणिशिष्यपण्डित देव विमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञ हीरांसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ संघागमनचैत्यपरिपाटीपूर्वक यात्राकरनप्रासादादिवर्णशजत्रुंयमाहात्म्य प्रकाशनो नाम षोडशः सर्गः ।
શ્લેાકા
વણિકકુલમાં ઇન્દ્ર સમાન શિવ નામના શ્રેષ્ઠિ અને સૌભાગ્યદેવીનાં જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણિ કે જેએ નિરંતર સરસ્વતીની (જ્ઞાનની) ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા અને સ મુનિએમાં સિંહસમાન એવા સિવિમલગણના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલણિએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીના સવિસ્તર જીવનવૃત્તાંત આવે છે, તેવા ‘હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યની સ્વાપજ્ઞટીકા સહિત રચના કરી. તે મહાકાવ્યના સઘના આગમનથી આરભીને શત્રુજયમાહાત્મ્યના વન સુધીના આ સેાળમા સ સમાપ્ત થયા. ॥ ૧૪૨ !
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ श्लो० १-२ ]
हीरसौभाग्यम्
सप्तदशः सर्गः ।
अथ व्रतीन्द्रोऽभ्युदयं दधाने बिम्बे नभस्यम्बुजबान्धवस्य । मूर्ध्ना धृते पूर्वदिशेव भद्रकुम्भे स नाभेय जिनं ननाम ॥ १ ॥
अथ शत्रुंजये यात्रां कृत्वा कतिचिद्दिनान्यधित्यकायामेव स्थितेरनन्तरं सोऽकम्बरसाहिमाननीय व्रतीन्द्रो हीरविजयसूरिः कदाचित्कस्मिन्नपि दिवसे गिरेरुत्तितीर्षुः नाभेयजिन श्रीऋषभतीर्थनाथं ननाम प्रणमति स्म । कस्मिन् सति । नभसि गगनमण्डले . अम्बुजबान्धवस्य सूर्यस्य बिम्बे मण्डले अभ्युदय संमुखाद्गमन' दधाने बिभ्राणे सति । प्रातःकाले सूर्येऽभ्युदिते सतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - पूर्वदिशा प्राचीहरिता स्वमस्तकेन कृत्वा धृते अधिरोपिते भद्रकुम्भे मङ्गलकलशे इव ॥
શ્લેાકા
७६७
ત્યાર પછી ગગનમાં સૂર્યોદય થતાં હીરવિજયસૂરિજીએ યુગાદિદેવને નમસ્કાર કર્યો, જાણે પૂર્વ દિશાએ પેાતાના મસ્તકે મંગલકલશ ધારણ કર્યા ન હોય ! તેવા સૂય લાગતા हता ॥ १ ॥
अन्याननन्यां मुदमादधानः
पुनर्व्यनंसीत्स जिनावनीन्द्रान् । शत्रुंजयाद्रेवि भूषणेषु शेषेषु चैत्येषु हिरण्मयेषु ॥ २ ॥
पुनरित्यपरार्थे । यथा ऋषभदेव प्रणतवांस्तथैव अन्यानपरानपि जिनावनीन्द्रानद्वारकान् स सूरियनंसीत् विशेषेण नमस्यति स्म । स किं कुर्वाणः । अनन्यां न विद्यते अन्या अधिका अपरा अस्याः सकाशादित्यनन्यामसाधारणीं मुदं प्रीतिं प्रह्लादमादधानः कुर्वाणः । अथवा आ सामस्त्येन मनोवाक्कायैर्दधानो बिभ्राणः । क्वचिश्च कुमारसंभवादिषु धरणार्थेऽप्यादधान इति दृश्यते । केषु । जिनराजान् व्यनंसीत् । शेषेषु । मूलचेत्यव्यतिरिक्तावशिष्टेषु चैत्येषु प्रासादेषु । किंभूतेषु चैत्येषु । हिरण्मयेषु काञ्चनरचितेषु । उत्प्रेक्ष्यतेशत्रुंजयाद्रेर्विमलाचलस्य भूषणेष्विव सुवर्णवर्णाभरणेष्विव ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
होरसोभाग्यम्
[ सर्ग १७ श्लो० ३-४
લેકાર્થ
અનન્ય આનંદ અનુભવતા જગદ્ગુરુએ શત્રુંજયના આભૂષણરૂપ બીજાં બીજા સુવર્ણય જિનચૈત્યમાં રહેલા જિનેશ્વરભગવંતનાં બિંબને નમસ્કાર કર્યા. | ૨ |
शत्रुजयोर्वीधरसार्वभौममौलेर्दधानो
विशदाशयत्वम् । अवातरनिर्जरनिर्झरिण्या इव
प्रवाहो मिहिकाद्रिशृङ्गात् ॥ ३॥
स सरिः शत्रुजयनाम्नः उधिगणां सर्वपर्वतानां सार्वभौमस्य चक्रवर्तिनः मौलेमस्तकात् । अधित्यकायाः सर्वोपरितनशिखरादित्यर्थः। अवातरत उत्तरति स्म । क इव । प्रवाह इव । यथा निर्जराणा देवानां निर्झरिण्या नद्या गङ्गायाः प्रवाहः पयोधारा मिहिकाद्रिशृङ्गात् तुहिनाचलशिखरात् हिममहीधरश्रङ्गादवतरति । किंभूतः स प्रवाहश्च । विशद विमल निष्पापमुज्ज्वलंच आशय मनोमध्य च दद्धानो बिभ्राणः। हिमाद्रिरप्यचलचक्री॥
શ્લોકાર્થ
હિમાચલના શિખર ઉપરથી જેમ દેવગંગાને પ્રવાહ નીચે ઊતરે તેમ નિર્મળ . આશયવાળા આચાર્યદેવ સર્વપર્વતેમાં ચક્રવર્તી જેવા શત્રુંજય પર્વત ૯પરથી નીચે अतर्या. ॥3॥
अलंकरोति स्म स पादलिप्तपुरं
___पुरंध्रीगणगीयमानः । सहस्ररश्मेरिव रश्मिराशिरुदीयमान
द्विजराजबिम्बम् ॥ ४ ॥
- स हीरसूरिः पादलिप्तपुरं कथंचिद्गुरुवचनतः श्रावकीभवनानन्तरमवाप्नगगनाङ्गणविच रणप्रवणशक्तिप्रदायिपादलेपोऽष्टोत्तरशतभेषजसंतुष्टचेतसा थप्तृतयागधितनागेन्द्र विश्राणितवरप्रसादाधिगतसततानेकजातीयौषधीसंदोहमाहात्म्येन सिद्धसहस्रलक्षकोटिवेधिस्वर्णरसेन नागार्जनयागिना उदयदतिभक्तिशक्तिवशंवदीभवन्मासेन स्वपादलिप्तगुरो ना वासित पादलिप्ताभिधान नगरम् अधुना तु 'पालीताणु' इति लोके प्रसिद्धम् अलंकरोति स्म भूषया
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ५]
हीरसौभाग्यम्
७६९
मास । किंभूतम् । पुरंध्रीणां विविधजनपदागतानां मृगाक्षीणाम् । पुरंध्रीशब्दो ह्रस्वो दी?ऽप्यस्ति। यथा नैषधे-'अखिलपुरपुरंध्रीनेत्रनीलोत्पलानि' इति । गणैर्वृन्दैर्गीयमानः गानगोचरीक्रियमाणः। क इव । रश्मिराशिरिव । यथा सहस्ररश्मेदिनकरस्य किरणनिकरः उदीयमानमभ्युदयं गच्छत् द्विजराजबिम्बं चन्द्रमण्डलमलंकुरुते। सहस्रकिरणात्किरणगणमादाय चन्द्रोऽभ्युदयतीति कविसमयः। 'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघुवंशे॥
શ્લોકાથ
જેમ સૂર્યનાં કિરણેને સમૂહ ઉદય પામતા ચન્દ્રમંડળને ભાવે (કવિશાઆનુસારે સૂર્યનાં કિરણે ગ્રહણ કરીને ચન્દ્રને ઉદય થાય છે, તેમ અનેક દેશની ઓ વડે ગવાતાં મંગલગી તેની સાથે આચાર્ય દેવે પાદલિપ્તપુર(પાલીતાણા)ને અલંકૃત કર્યું. ૪
स प्रार्थितो द्वीपजनवजेन
स्वपत्तनं पावयितुं व्रतीन्द्रः। चित्रादिना सारथिनेव केशी
वशीशिता श्वेतविकाभिधानम् ॥ ५॥
स व्रतीन्द्रो हीरसरिः द्वीपजनव्रजेन द्वीपबन्दिरसत्कसंघलोकनिकरेण स्वपत्तनं सामान्यतो नगराभिधान पत्तनम् । यथा हैम्यां समुदितान्येव नगरनामानि-'नगरी पूः पुरीद्रङ्ग पत्तन पुटभेदनम्' इति । विशेषतस्तु 'पत्तन रत्नयोनिः' इति द्वीपाभिधान निजनगर पावयितुं पवित्रीकारयितुं प्रार्थितो याचितः। आगृहीत इत्यर्थः । क इव । केशीव । यथा चित्रमिति पदमादौ धुरि यस्य तेन चित्रादिना सारथिना श्रावस्त्यां नगर्या राजकार्यार्थ गतेन तस्यैवोपदेशात श्राद्धीभूतेन चित्रसारथिना केशीनामा वशीशिता मुनीन्द्रो गणधरः श्वेतविका इत्यभिधान नाम यस्य तादृशं स्वपत्तन पावयितु पावन निर्मापयितु प्रार्थितः। आगृहीत इत्यर्थः ॥
પ્લેકાર્થ
શ્રાવતિનગરીમાં રાજકાર્ય માટે ગયેલા મંત્રી ચિત્રસારથિએ પિતાની નગરી થતાંબિકાને પાવન કરવા માટે કેશીગણધરને પ્રાર્થના કરી હતી તેમ દીવપત્તનના સંઘે આચાર્ય દેવને પિતાનું નગર પવિત્ર કરવા માટે પ્રાર્થના કરી. છે ૫ છે हि० सौ० ९७
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ६-७
निश्चिक्य चित्तेऽजयपार्श्वभ त्रिां
स शQजयवद्वतीन्द्रः। कथंचिदप्याग्रहमस्य मेने
सेनेशवत्सोऽपि ततः प्रतस्थे ॥ ६ ॥
स यतीन्द्रो हीरसूरिः कथंचिन्महता कष्टेन अस्य द्वीपबन्दिरस्य संघस्याग्रह मेने मा नयति स्म । किं कृत्वा । अजयनाम्ना दशरथनृपित्रा राज्ञा स्थापितस्याजयनाम्नः अधुना 'अद्गारा इति प्रसिद्धस्य पार्श्वभर्तुः श्रीपार्श्वनाथस्य यात्रां प्रणमन चित्ते स्वमनसि निश्चिक्य अवश्य मया अजयपार्श्वनाथयात्रा कार्यति निश्चय कृत्वा । किंवत् । शत्रुजयवत् । यथा मया शत्रुजययात्रा कृता, तथा अझारापार्श्वनाथस्य मया यात्रा कर्तव्येति विशेषः। अपि पुनःस सूरिरपि सेनेशवत्सेनापतिरिव राजेव वा ततः पादलिप्तपुरात्प्रतस्थे द्वीपबन्दिर प्रति प्रचलति स्म ॥ इति पादलिप्तपुरात द्वीपबन्दिरं प्रति प्रस्थानम् ॥
પ્લેકાર્થ
શત્રુંજયની યાત્રાની જેમ, દશરથરાજાના પિતા અજ્યપાલે પ્રતિષ્ઠિત કરેલા શ્રીઅજારાપાર્શ્વનાથની યાત્રાને મનેમન નિર્ણય કરીને, આચાર્યદેવે દીવબંદરના સંઘની વિજ્ઞપ્તિ માન્ય કરી અને સેનાપતિની જેમ પરિવાર સહિત પાદલિપ્તપુરથી દીવબંદર તરફ વિહાર ये. ॥१॥
तत्प्रक्रमोपस्थितयात्रिकाणां
तदावलीभिर्ववले गिरीन्द्रात् । अम्भोधिवेलाभिरिवोपकण्ठ
गिरेगभीरारवबन्धुराभिः ॥ ७ ॥
स चासौ प्रक्रमश्च प्रस्तावस्तत्प्रक्रमः शत्रुजयाद्रियात्राकरणसमयः। 'वेला वाराववसर प्रस्तावः प्रक्रमान्तरम्' इति हैम्याम् । तत्रोपस्थितानामागतानाम् । 'उपस्थिता शोणितपारण मे' इति रघौ। तथा 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्यः पराः कथिताः । आपतति चोप तिष्ठत्यपनमति तथोपसीदति च ॥ इति क्रियाकलापे । यात्रिकाणां शत्रुजययात्राकारकाणा मावलीभिः श्रेणीभिस्तदा हीरसीपबन्दिर प्रति प्रस्थानावसरे गिरीन्द्राद्विमलाचलाइव
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
SraaNSah
..
.
सर्ग १७ : श्लो ८]
हीरसौभाग्यम्
७७१
पश्चाद्याधुटितम् । स्वस्वपुर प्रति प्रस्थितमित्यर्थः । काभिरिव । अम्भोधिवेलाभिरिव । यथा समुद्रस्य प्रवृद्धपयःकल्लोलमालाभिरुप कण्ठगिरेः समीपपर्वतात्पश्चाद्वलित्वा गम्यते । किंभूतः । गभीरैर्मधुरैरारवैस्तरङ्गवनिर्बन्धुराभिमनोज्ञाभिः यात्रिकश्रेणिभिरपि श्रीशत्रुजयाद्रिहीर. सरिमहिमगुणप्रशंसासंस्तवनादिगम्भीरनिनादैरभिरामाभिः ।
લેકાર્થ
સમુદ્રની ભરતી જેમ સમીપવતી પર્વતથી પાછી ફરે તેમ યાત્રાર્થે આવેલા યાત્રિકો શ્રી શત્રુંજય અને આચાર્યદેવના મનહર અને ગંભીર ગુ કીર્તન કરતાં સૌ સૌના સ્થાને પાછા ફર્યા અર્થાત્ યાત્રિકે પિતાપિતાના નગર તરફ ચાલ્યા ગયા. | ૭ |
मुहुः प्रसर्पन्पथि कण्ठपीठं
विभुज्य पारीन्द्र इवालुलोके । उवाह सौहित्यमसौ न दर्श
दर्श पुनः सिद्धधराधरं तम् ॥ ८ ॥
असौ सूरिः पथि श्रीशर्बुजय शैलसंबन्धिवतिमार्गे प्रसर्पन प्रचलन मुहुर्वारंवार कण्ठपीठ गलकंदल विभुज्य वक्रोकृत्य । 'गिरा विभारि विभुज्य कण्ठम्' इति नैषधे । आलुलोके । अर्थाद्विमलाचल विलोकयति स्म । क इव । पारीन्द्र इव । यथा केसरी अग्रे गच्छन् मुहः पश्चात्कण्ठ वलयित्वा विलोकते । पुनरन्यार्थे असौ सरिस्तत्रैवालोक्येऽप्यद्वैततीर्थतया प्र ख्यात पूर्वव्यावर्णित वा सिद्धधराधर शत्रुजयादि दर्श दर्श पुनः पुनदृष्ट्वा दृष्ट्वा सौहित्य तृप्तिम् । तृप्तिः सौहित्यमाघ्राणः' इति हैम्याम । न उवाह न वहते स्म न प्राप । सरागं सरणरणकच लोचनाभ्यां सादरमवलोकयन्नेव तृप्तिं प्राप्नोति स्म ॥
षभिः काव्यैः क्रियापदेषु सत्स्वपि सरेर्मानसविकल्पानामेकार्थनिष्ठतया कुलकमेपावधीयते
પ્લેકાર્થ
જેમ કેશરી સિંહ આગળ જતાં વારંવાર પાછું વળીને જુએ તેમ આચાર્યદેવ માર્ગમાં વિહાર કરતાં વારંવાર ડોક વાંકી કરીને અર્થાત્ પાછું વળીને શત્રુંજય તીર્થને જોતા હતા. વારંવાર જોવા છતાં પણ તૃપ્તિ પામતા નથી. જે ૮
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ९-१०
एतां धरित्रों त्रिजगत्पवित्रीकी
सवित्रीमिव शर्मदात्रीम् । स्वजन्मभूमीमिव भूस्पृशो मे मोक्तं
मनो नोत्सहते कथंचित् ॥ ९ ॥
एतां श्रीशचुंजयसंबन्धिनी धरित्री पृथिवीं मोक्तुं विहातु मे मम मनो मानसं कथचित्केनापि प्रकारेण महता कष्टेन वा नोत्सहते नोत्साह' कुरुते न प्रगल्भते । नोद्यम निर्मातीत्यर्थः । 'उत्साहः प्रगल्भता । अभियोगोद्यमौ प्रौढिः' इति हैम्याम् । इमां भूमी मोक्तुं न शक्नोमीत्यर्थः । कामिव । स्वजन्मभूमीमिव । यथा भूस्पृशो मनुष्यस्य निजजन्मसंबन्धि
नाद्यच्छते। किंभूतां धरित्रीम् । त्रिजगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशात्रैलोक्यलोकानां पवित्रीकर्वी पावनीकारिकाम् । पुनः किंभूताम् । सवित्री जननीमिव । शर्मणां निःशेषसुखानां दात्री दायिकाम् ॥
શ્લેકાર્થ
(હવે છે કે વડે આચાર્યદેવના માનસિક વિકલ્પ બતાવે છે) જેમ કોઈ માણસ પિતાની જન્મભૂમિને છોડી જવાનું છે કે નહીં તેમ ત્રણે જગતને પવિત્ર કરનારી અને માતાની જેમ સર્વ સુખને આપનારી આ તીર્થભૂમિને છોડવા માટે કઈ પણ પ્રકારે મારું મન માનતું નથી. ૯ છે
कदम्बलौहित्यकढङ्कताल
___ध्वजादिकूटैः कटकैरिवैषः । सगर्वगन्धर्वगजेन्द्रगर्जेः श्रितोऽस्ति
शत्रुजयभूधरेन्द्रः ॥ १०॥
श्रीशत्रुजयनामा भूधराणां पर्वतानां भूपानामिन्द्रः स्वामी त्रिभुवनभवनप्रवर्तमानसमस्तप्र. शस्तमहातीर्थाधिराजत्वाच्चक्रवर्तित्वाच्च अस्ति विद्यते । साक्षात्प्रकारेण दृश्यते इत्यर्थः। किंभूतः। सगर्वा अद्वैतगीतकलाभिः पवनातिपातिगतिवेगातिशयवशेन साहंकाराः गन्धर्वाः देवगायनाः। गन्धर्वजातिदेवविशेषाः स्वर्णमणिमण्डितशिखरोदारकंदरोदरनिषण्णाः स्वशशिमुखीसखा हाहादयः पारवासुरा यगुणान् गायन्तीत्यर्थः । तथा गन्धर्वा वन्यवाजिनश्च येषु शिखरेषु तथा गजेन्द्रा गन्धहस्तिनो भद्रादिजातिगजा वा तेषां गर्जा बंहितानि सजलजलदधीरगम्भीरध्वनयो येषु तादृशैः कदम्बनामा तथा लौहित्याहस्तथा कढङ्काख्यस्तथा तालध्वजा.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ११-१२]
हीरसौभाग्यम्
७७३
भिधानाः शलास्ते आदौ प्रथम येषां तारिष्टोत्तरशतमितैः कूटैः शिखरैः श्रित: सेवितः। उत्प्रेक्ष्यते-कटकैः सैन्य रिव शत्रुजयाभिधानः सार्वभौमोऽपि बलैः कलितो भवेत् । सैन्यैरपि साभिमानः तुरङ्गमगजगोर्जितैः भृयते अथ वा कटकैरिवेत्यभिधेयम् ॥
લોકાથ
જે પર્વતની ગુફાઓમાં અહંકાર સહિત ગંધ ગીત ગાઈ રહ્યા છે, જે પર્વતમાં ગજેન્દ્રોની ગર્જનાઓ થાય છે, તેવા કદંબ, લૌહિત્ય, ઢક અને તાલધ્વજ આદિ એક સો આઠ શિખરોરૂપી સન્યથી તીર્થાધિરાજ શત્રુંજય પર્વત સેવાયેલ છે. જે ૧૦ છે
प्रपूज्य पुष्पैः किसलैः फलैश्च यो
वृक्षलक्षः क्षितिभृन्महेन। उपास्यते त्यक्तमिवात्मवानस्पत्य
गतिं वल्गुमिवाधिगन्तुम् ॥ ११ ॥
यो विमलाभिधानः क्षितिभन्महेन्द्रः गिरिराजः वृक्षाणां द्रुमाणां लक्षः शतसहस्रसंख्यः उपास्यते सेव्यते । किं कृत्वा । प्रपूज्य प्रकर्षण भावशुद्धा पूजयित्वा । कैः। पुष्पैः स्वकीयकुसुमैः । च पुनः कैः। किसलैः पल्लवैः । च पुनः फलैः आत्मीयशस्यः । स्वजातीयप्रवालपप्रप्रसूनफलेरभ्यर्येत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--स्ववानस्पत्यं निजां वनस्पतितां स्वकीयतरुभावम् । काष्ठत्वमिति यावत् । त्यक्त्तुं विहातुमम् । अथ पुनरुत्प्रेक्ष्यते-बल्गुं मनोहरां स्वर्गादिकां गतिमधिगन्तुं प्राप्तुमिव । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्तिं पुरुषोत्तममात्तनः' इति नैषधे । 'अधिगत्य प्राप्य ' इति त्तवृतौ ॥
લેકાર્થ આ ગિરિરાજ પુપે, પલ્લવે અને ફળવાળાં લાગે વૃક્ષો દ્વારા પૂજિત છે, તે વૃક્ષે જાણે, પિતાના વનસ્પતિભાવને ત્યાગ કરવા માટે અથવા તે જાણે સ્વર્ગાદિ સદ્દગતિ : પ્રાપ્ત કરવા માટે શત્રુંજયની ઉપાસના કરતાં ન હોય ! ! ૧૧ છે
एते मिथः प्रीतिपरीतचित्ताः
सिंहेभमुख्या अपि मुक्तवैराः। तिर्यग्भवेऽपि स्पृहयेव सिद्धेः
सिद्धाचलेन्द्र परिशीलयन्ति ॥ १२ ॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
...
.
.
...
.
....
.
.
७७४
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १३-१४
एते प्रत्यक्षमरिणा दृग्गोचरी क्रियमाणाः सिंहेभमुख्याः केसरिकुञ्जरादिकाः अर्थाद्वनजीवाः सिद्धाचलेन्द्रं परिशीलयन्ति सेवन्ते शत्रु जयपर्वतपुरंदरं तथा सिद्धो मन्त्रतन्त्रादिसिद्धिमानचलेन्द्रनामा कोऽपि पुरुषस्तमपि सिद्धय भिलाषुकाः भजन्ते । किंभूताः। मिथः पर. स्परमाजन्मप्रतिबद्धमपि मुक्तं सर्वथापि मनोवाकायैस्त्यक्तं वर विरोधो यः । अत एव पुनः किंभूताः। मिथोऽन्योन्यं प्रोत्या स्नेहेन परीत व्याप्त चित्तं मनो येषाम् । सिद्धानां तपस्विनां च प्रभावादिदमपिं घटते । यदुक्तम्-सिही सारङ्गशाव स्पृशति सुतधियाही पिनी तणक गौर्जािरी मूषका रमयति नकुली व्यालबालं प्रमोदात् । मातङ्गी कुञ्जरारिं चटकशिशुमथो पत्रिणी यत्र सत्वा आजन्मद्वेषिणोऽपि प्रदधति सखितां तीर्थराजप्रभावात् ॥ इति । उत्प्रेक्ष्यतेतिर्यग्भवेऽपि तिरश्चामप्यवतारे जन्मनि सिद्धोक्षस्य स्पृहया वाञ्छयेव पत्रमन्यापि सेवनं सिद्धेः काङ्क्षया ॥
શ્લોકાઈ
વળી આ તીર્થમાં સિંહ, હાથી આદિ વન્ય પશુઓ પિતાના જાતીય વેરને ત્યાગ કરીને પરસ્પરના મૈત્રીભાવને વહન કરે છે. (કહ્યું છે કે આ ગિરિરાજના પ્રભાવથી સિંહણ મૃગબાળને પુત્રની જેમ સ્પર્શ કરે છે, વાઘણ ગાયના વાછરડાને, બિલાડી ઊંદરને, નેળિયે સર્ષને, હાથણ સિંહશિશુને, અને પાત્રિણી ચકલીના બચ્ચાને પ્રેમપૂર્વક રમાડે છે. આ રીતે જાતીય વેરને ત્યાગ કરીને પરસ્પર મૈત્રીભાવથી પ્રેમપૂર્વક રહે છે.) તે પશુપક્ષીઓ જાણે પિતાના તિર્યંચભવમાં જ મુક્તિની ઝંખનાથી સિદ્ધાચલની ઉપાસના કરતાં ન હોય! ૧૨ છે
धात्रात्र विश्वाचलचारिमश्रीः
पिण्डीकृतैकत्र दिदृक्षतेव । इत्यूहमानेन गिरीन्द्रलक्ष्मी
समीक्षमाणेन मुनीश्वरेण ॥ १३ ॥ शत्रुजयोर्वीधरसंनिधाने शत्रुजया
शैवलिनी न्यभालि। परांहसा स्वं मलिनं विभाव्य
पुत्रीव जह्नोः पवितुं समेता ॥ १४ ॥
मुनीश्वरेण हीरमरिणा शत्रुजयोधिरस्य विमलाचलस्य संनिधाने समीपप्रदेशे शत्रु जया नाम्नी शैवलिनी नदी न्यभालि विलोकिता दृष्टा । उत्प्रेक्ष्यते-परांहसा समागतापरपा
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १६ : श्लो० १४-१५ ]
सौभाग्यम्
पीयोजन संगमाज्जातपापेन मलिन पातककलुषीकृतम् । यदुक्तम्- 'महापातककृल्लो कैर्नित्यस्नानवधानतः । मुक्त्वा पापं गतैः स्थानं तदादि मलिनास्म्यहम् ॥' तदुपरि च गङ्गोतश्लोकः - 'परदारपरद्रव्यपरद्रोहपराङ्मुखः । गङ्गाप्याह कदाभ्येत्य मामयं पावयिष्यति ॥ इति परसमयोक्तानुसारेण परपातकागमनाद्गङ्गाया अपि मालिन्यं प्रसिद्धमास्ते तदुपरीयमुत्प्रेक्षा । स्वमात्मानं विभाव्य दृष्ट्वा । ज्ञात्वेत्यर्थः । तं पवितुं पवित्रीकर्तुं समागता जह्रोः पुत्री गङ्गेव । 'तीर्थे तोयव्यतिकरभवे जह्नकन्यासरखो:' इति रघुवंशे । अथ वा 'मलिनीभविष्णु' इति पाठः । तत्र कल्मषेण कलुषीभवनशील स्वमात्मीयमात्मानं पावनीकर्तुम् । मुनीश्वरेण किं कुर्वाणेन । समीक्षमाणेन विलोकमानेन । काम् । गिरीन्द्रलक्ष्मीं वनकुण्ड शिखराणां सुषमाम । पुनः किं कुर्वाणेन । इत्यमुना प्रकारेण ऊहमानेन वितर्क कुर्बता । इति किम् । धात्रा सृष्टिकर्त्रा अत्र सौराष्ट्रमण्डले शत्रुंजयमूलधरिख्यां वा विश्वेषां त्रयाणां सप्तानां चतुर्दशानां वा एकविंशतिसंख्याकानां वा जगताम् । 'भुवनानि निबध्नीयात्त्रीणि सप्तचतुर्दश' इति वाग्म टालंकारे । वृत्तौ एकविंशतिरपि । सर्वेषां वा चतुर्दशकोटीब्रह्माण्डाधिपतिः पार्वतीपतिः इति प्रसिद्धः । अचलानां पर्वतानां चारिमश्रीर्मनोज्ञत्वलक्ष्मीः पिण्डीकृता पुण्डरीकाचलरूपे पिण्डतां प्रापिता । उत्प्रेक्ष्यते – सर्वपर्वतानां श्रियमेकत्र पृथक् पृथक् अवतिष्ठमानामेकस्मिन्नेव स्थाने दिक्षता द्रष्टुमिच्छतेव पिण्डीकृता || युग्मान्तर्भूतषट्कुलक तुल्यम्। शत्रुंजय पर्वतात्प्रस्थानावसरे शत्रुंजय स्वरूप विचारणम् ॥
શ્લેાકા
ગિરિરાજની લક્ષ્મીને જોતાં આચાર્ય દેવે કલ્પના કરી કે બ્રહ્માએ જગતના પવ તાની શેાલા જોવાની ઇચ્છાથી સર્વે પત્રતાની શેાભાને પિંડરૂપ બનાવીને, અહીંયા જ જાણે એકઠી કરી ન હોય ! શત્રુંજયની સમીપ રહેલી શત્રુંજયી નદીને જોઈ. જાણે ગંગાનદી પાપી જીવાના સ્નાન કરવાથી મલિન બનેલા પેાતાના પ્રવાહને પવિત્ર કરવા માટે શત્રુંજયની નિશ્રામાં આવીને વસી ન હોય ! ॥ ૧૩ ।। ૧૪ ।।
पद्मानि यस्यां व्यलसन्मुखानि
पयःसुरीभिः प्रकटीकृतानि ।
अमानमाहात्म्यहीधरेन्द्र
७७५
दिदृक्षयेव स्मितनेत्रपत्त्रैः ॥ १५ ॥
यस्यां शत्रुंजयाभिधानतरङ्गिण्यां पद्मानि कमलानि व्यलसन् विभान्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते— अमान प्रमाणात माहात्म्य महिमा यस्य तादृशस्य महीधरेन्द्रस्य शत्रुंजयशैलराजस्य
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १६-१७
दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छयेव पयःसुरीभिः जलदेवताभिः प्रकटीकृतानि जनलोचनगोचराणि निर्मितानि स्मितानि विकसितानि नेत्राणि नयनान्येव पत्त्राणि दलानि येषु तादृशानि स्वषदनानि निजमुखानीव ॥
કાર્થ
શત્રુંજયનદીમાં કમલો શેભે છે. તે જાણે પ્રમાણાતીત માહામ્યવાળા શત્રુંજય પર્વતને જોવા માટે વિકસ્વર પત્રોરૂપી નેત્રોવાળા જલદેવતાનાં મુખે પ્રગટ થયાં ન હોય તે ૧૫ છે
नेदृक्परं तीर्थमुदेति मुक्तिक्षेत्रं
त्रिलोक्यामपि तत्समीपे। शत्रुजयासिन्धुमिषेण रेखाचिख्यास
येतीव कृता विधात्रा ॥ १६॥
त्रिलोक्यां जगत्त्रये ईडक ईदृश शत्रुजयशैलसदृश मुक्तिक्षेत्र मोक्षगमनस्थान नामाख्यानपूर्वकानन्तानन्तकोटिकोटिमिततीर्थकदुगणधरसाधुगृहमेधिना सिद्धिसाधनपदम् अन्यतीर्थमतादृग्विध नैवोदेति जागर्ति । विद्यते इत्यर्थः । उत्प्रक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेणाचिख्यासया अर्थाज्जगत्पुर आख्यातुमिच्छयेव विधात्रा विश्वसृष्टिक; तस्य शत्रुजयस्य समीपे पार्श्वप्रदेशे शत्रुजया नाम सिन्धुस्तस्या मिषेण कपटेन रेखा कृता चिह्नितेव । एतस्य तुल्यमपर किमपि तीर्थ नास्तीत्यतोऽयमेव रेखाभाक् । तस्मादस्य पार्वे शत्रुजया सरिद्रूपा रेखा कृतास्तीत्यर्थः॥
શ્લેકાર્થ “ત્રણે જગતમાં શત્રુતીર્થસમાન, અનંતાનંત તીર્થકરે, ગણધર અને મુનીશ્વરોને મુક્તિના સાધનરૂપ મુક્તિક્ષેત્ર અન્ય કોઈ સ્થળે નથી,” આ પ્રમાણે ત્રણે લોકમાં જાહેર કરવા માટે જાણે બ્રહ્માએ શત્રુંજયી નદીના બહાને રેખા” દેરી ન હોય! ! ૧૬ /
पयःप्लवक्रीडदनेकपौरपुरंध्रिपुञ्जः
____सरिति व्यराजत् । नमश्चिकीर्षुः श्रमणावनीन्दोः
पादाम्बुजं वारिसुरीभरः किम् ॥ १७ ॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १८ ]
हीरसोभाग्यम्
७७७
सरिति शचुंजयायां नद्यां पयसां पानीयानां प्लवे पूरे क्रीडन्तीनां जलक्रीडां कुर्वाणा नामनेकानां विविधजातीयानां बहूनां वा पौराणां नागरिकलोकानां पुरंध्रीणां कामिनीनां पुञ्जो व्रजो व्यराजद्भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रमणानां साधूनां मध्येऽवनीन्दोः क्षोणीयचन्द्रस्य राज्ञः हीरसूरीश्वरस्य पादाम्बुजं चरणारविन्दं नमश्चिकीर्षुनमस्कर्तुमिच्छुः । 'तावदेव ऋषिरिन्द्रदिदृक्षुः' इन्द्र द्रष्टुमिच्छुः इति नैषधे । वारिसुरीभरः किं जलदेवतासंदोह इव ।।
કાર્થ શત્રુંજી નદીના પ્રવાહમાં અનેક નગરનારીઓ જલક્રીડા કરતી શોભે છે. તે જાણે આચાર્ય. દેવના ચરણકમલને નમસ્કાર કરવા માટે આવેલી જલદેવીઓને સમૂહન હોય! ૧૭
पतिव्रतापीश्वरवाधिभर्तृद्वयेति
कौलीनमपाचिकीर्षुः। शत्रुजयं सेवितुमात्मनागान्मिषेण
यस्या हरशेखरेव ।। १८ ॥
या सरित भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्याः शत्रुजयाया नद्या भिषेण कपटेन आत्मना स्वकीयरूपेणैव शत्रुजयं महातीर्थाधिराजं सेवितु हरशेखरा गङ्गा इवागादागता । किं कर्तुमिच्छुः । इत्यमुना प्रकारेण कौलीनं स्वकीयापवादम् । 'जनप्रवादः कौलीनं विगानं वचनीयता' इति हैम्याम । अपाचिकीर्षुः निराकर्तुमिच्छुः । इति किम् । स्वक्रान्तं विना पर पुमांसं मनसा वचसा कायेन स्वऽपि कदाचिदपि न कामयते इति सा पतिरेव व्रतं सतीत्वव्यञ्जको नियमः शीलं यस्याः सा पतिव्रता सती ईदृश्यतोऽपि सार्धाङ्गहारिपार्वतीतोऽपि अतिप्रेमाधिक्येन स्वशिरस्यारोपितापि मन्दाकिनी ईश्वरः शंभुः वार्धिः समुद्रः एतल्लक्षणं भर्तृवयं वल्लभद्वन्द्वं यस्याः सा द्वयोः पुरुषयोः पार्वे या वनिता व्रजति सा असती व्यभिचारिण्येव भवति सा सती सर्वथापि नोच्यते । अथ ईश्वरं भिक्षुकं मुक्त्वा समुद्र रत्नाकर भजते । तदिय पुंश्चली एव न पतिव्रता इति स्वनिन्दा निराकर्तुम् ।।
પ્લેકાર્થ
- શત્રુંજયીનદીના બહાને તીર્થાધિરાજની ઉપાસના કરવા માટે. જાણે ગંગાનદી આવી ન હેય! ગંગા, સ્વયં પતિવ્રતા સતી હોવા છતાં પણ ભિક્ષુક ઈશ્વરને ત્યાગ કરીને સમુદ્રને સેવે છે. તેથી ‘ઈશ્વર અને સમુદ્ર બે પતિ કરવાથી ગંગા સતી નહીં પરંતુ અસતી हि० सौ० ९८
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १९-२०
છે, લેકેમાં કહેવાતા પિતાના આવા અપવાદને દૂર કરવા માટે જાણે પવિત્ર શરું જય તીર્થની ઉપાસના માટે આવી ન હોય ! ! ૧૮.
या शान्तनूर्वीमघवाङ्गजानां - महामयापायवतां चतुर्णाम् । चिकित्सकीवात्र महीन्द्रमुक्ति
श्रीसंगमेऽपि प्रतिभूरिवाभूत् ॥ १९॥
या शत्रुजया नदी अत्र जगति महान्तः अतिशायिक्लेशापवादायशो विधायिनो ये आमयाः कुष्ठादिदुष्टरोगास्त एवापायाः कष्टानि विद्यन्ते येषां ते महामयापायवन्तस्तेषां चतुर्णा चतुःसंख्याकानां शान्तनुर्नामा इक्ष्वाकुवंशीय उर्वीमघवा महीमहेन्द्रस्तस्याङ्गजानां पुत्राणां चिकित्सकीवागदंकारिकेव अखिलव्याधिमूलोच्छेदकारिणीवाभूत जायते स्म । अपि पुनस्तेषां शान्तनुनन्दनानां महीन्द्रमुक्तिश्रीसंगमे राज्यलक्ष्मीस्तथा मोक्षलक्ष्मीस्सयोः संगमे मिलने अङ्गीकरणे प्रतिभूः साक्षिणीव संजाता । अयं संबन्धः शत्रुजयामाहात्म्ये सविस्तरोऽस्तीति ॥
પ્લેકાર્થ શત્રુંજી નદી શાંતનુ રાજાના ચાર પુત્રોના મહારોગોને દૂર કરવા માટે વૈદ્યરૂપ બની હતી અને તે ચાર પુત્રોને રાજ્યલક્ષમી તથા મેક્ષલક્ષ્મી મેળવી આપવા માટે સાક્ષીરૂપ (દલાલરૂપ) બની હતી. મે ૧૯ છે
तीर्थेषु पाथःप्रथितेषु गत्या
पृथक्पृथक्खिधति लोक एषः । शत्रुजयेतीव विचिन्त्य
सर्वतीर्थावतारा विधिना व्यधायि ॥ २० ॥
सर्वेषां भूर्भुवःस्वस्त्रयीभवानां नदीनदीपतिकूपपुष्करिणीदीधिकाहदकुण्डतडागपुष्करप्रभृतीनां तीर्थानां पुण्यस्थानकानामवतारोऽवतरणमनुप्रवेशो यस्यां तारशी शत्रुजयानाम्री निर्झरिणी विधिना प्रजापतिना व्यधायि विहिता । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यत्रैव वृत्ते प्रोच्यमान विचिन्त्य प्रजापतित्वात्स्वप्रजायाः खेदकारणं करुणया हदये विचार्येव । इति किम । यत्पा थासु तदीयकुण्डसरःपुष्करप्रमुखेषु जलस्थानकेषु प्रथितेषु तीर्थतया विख्याति प्राप्तेषु सिद्धि
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो २१-२२]
हीरसौभाग्यम्
७७९
साधनस्थानकेषु लोकप्रसिद्धेषु पृथक पृथक् गत्या इतस्ततः पर्यटनेन भिन्नभिन्नप्रदेशपरिभ्रमणेन कृत्वा एष मदुपक्रमलोको मध्यमलोकसंजातो जनः खिद्यति । पादचारित्वेन पर्यटने दुष्करदुःखितया खेद प्राप्नोति इत्येष विमर्शः ॥
શ્લોકાથ
નદી, કુંડ, સરોવર, સમુદ્ર, પુષ્કરિણી આદિ ભિન્ન ભિન્ન લેકપ્રસિદ્ધ તીર્થોમાં આમતેમ ભટકવાથી દુખી થતા મધ્યલોકને વિચારીને, બ્રહ્માએ જાણે આ શત્રુંજયનદીને સર્વતીર્થોपता२३५ मनापी न होय ! ॥ २० ॥
शत्रुजयाद्रेर्महिमैकसिन्धो
सांनिध्यतोऽसावपि सिन्धुरासीत् । माहात्म्यभूमि किमु किं न
गङ्गासङ्गेन गगीयति सिन्धुरन्या ॥ २१ ॥
महिनामद्वैतमाहात्म्यानामेकस्याद्वितीयस्य सिन्धोः समुद्रस्य विमलाद्रेः पुण्डरीकगिरेः सांनिध्यतः सामीप्यास्पार्श्वे स्थित्या । उत्प्रेक्ष्यते-असौ शत्रुजया सरिदपि माहात्म्यानामसाधारणप्रभावाणां भूमिः स्थान किमु आसीनातेव । दृष्टान्तेनार्थ स्पष्टयति-युक्तोऽयमों वा । गङ्गासनेन मन्दाकिनीसंपर्केण अन्या परा यमुनाप्रमुखा सिन्धुर्नदो किमिति वितः प्रश्ने वा नैव गङ्गीयति गलेव नाचरति । अपि तु गङ्गेव भवति ॥
શ્લેકાર્થ
ગંગાનદીના સંગથી તે બીજી નદીઓ ગંગારૂપે ના બની પરંતુ મહિમાના સાગર વિમલાચલના સંગથી શત્રુંજયીનદી મહિમાના સ્થાનરૂપ કેમ બની ગઈ, તે એક આશ્ચર્ય રૂપ છે! | ૨૧ છે
उत्तीर्णवांस्तां सरितं व्रतीन्दुः
सिन्धुं मुराणामिव चक्रपाणिः। ईर्यापथिक्याश्च कृते तटे स्थाद्रष्टुं
क्षणं तामिव कल्मषनीम् ।। २२॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
.७८०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० २३-२४
... व्रतीन्दुः साधुसुधाकरः सूरिः तां शत्रुनयानाम्नी नदीमुत्तीर्णवान् ‘एक पादं जले कृत्वा' इति सिद्धान्तोक्तविधिना उत्ततार । क इव । चक्रपाणिरिव। यथा नारायणो धातुकीखण्डभरतक्षेत्रमण्डनामरकाभिधराजधानीनायकं पाण्डुधात्रीपतिपुत्रकलत्रापहारकपर्धनरसिंहरूपेण पनोत्तरपृथिवीपतिं परिभूय द्रौपदी चादाय षड्भी रथैः सुस्थितसुरानुभावालवणार्णवमप्य. वगाय पूर्वोत्तीर्णपाण्डवाप्रतिहतवहनाभावात्सुराणां सिन्धु देवनदीं गङ्गां स्वयमुत्तरति स्म । अत्रागमविधेः किमपि प्रयोजन न, किं तु केवलं नद्युत्तरणमेवोपमानम् । च पुनः सरिरीर्यापथिक्या ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणस्य कृते कार्याय तटे शत्रुजयसरित्तीरे क्षणक्षणमात्र तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कल्मषाणि पापानि हन्तीति कल्मषत्रीं शत्रजयां द्रष्टुं दृग्गोचरीकर्तु क्षणं तस्थि वानिव । यतः सा पापहन्त्री ततस्तदर्शनमपवर्गजिगमिषया पापप्रहननोद्यतानां यतीनामप्यु. चितमेव दुरितघातसाधनत्वादिति ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ વિષ્ણુએ ગંગાનદીને પાર કરી હતી (ધાતકીખંડના ભરતક્ષેત્રમાં રહેલી અપરકંકા નગરીને રાજા પોત્તર પાંડવોની પત્ની દ્રૌપદીનું હરણ કરીને લઈ ગયેલે ત્યારે વિષ્ણુએ નરસિંહનું રૂપ કરીને પોત્તર રાજાને પરાભવ કરી, દ્રૌપદીને છોડાવીને પાંડવેને પી હતી. તે પછી લવણસમુદ્રના અધિષ્ઠાયક સુસ્થિતદેવના પ્રભાવથી છ રથ વડે લવણસમુદ્રને પાર કરીને પાંડ એકલા પાછા આવી ગયા હતા, વાહનના અભાવે કૃષ્ણ પિતાની ભુજાઓ વડે ગંગાનદી પાર કરી હતી.) તેમ આચાર્યદેવે શત્રુંજયનદીને પાર કરી. અર્થાત્ નદી ઊતર્યા, ત્યાર બાદ ઈર્યા પથિકી ક્રિયા કરવા માટે નદીકાંઠે ઊભા રહ્યા. તે જાણે પાપોને નાશ કરનારી શત્રુંજયનદીને ક્ષણવાર જોવા માટે ઊભા રહ્યા ન હોય ! ૨૨ છે
नागनारङ्गरसालप्रियालहन्तालतमालतालैः । कदम्बजम्बीरसनिम्बजम्बूसर्जार्जुनैरञ्जनवञ्जलैश्च ॥ २३ ॥ कङ्केलिभिभूषिततीरभूमिर्यावन्मनोभीप्सितदानदक्षा । स्वःसालतायाः स्पृहयात्मनीव सद्रुमैः सिन्धुरुपास्यतेव ।। २४ ।।
नागाः सुरपर्णिकाः पादपविशेषाः, नारङ्गाः प्रसिद्धाः, रसालाः सहकाराः इक्षवोऽपि, साला असनाः, प्रियाला राजादनाः, हन्ताला नाम देशविशेषप्रसिद्धवृक्षाः, तमालास्तापिच्छाः, येषां तमालपत्राणि भवन्ति यत्पत्राणि पूर्वदेशे दक्षिणदेशे कर्णाभरणीभवन्ति वा । यदुक्तं नैषधे'श्रवणतमालदलाङ्करं शशिकुरङ्गमुखे सखि निक्षिप। किमपि तुन्दलितः स्थगयत्यमुं स यदि तेन तदुच्छ्वसिमि क्षणम् ॥' इति विरहावस्थायां चन्द्रोदये दमयन्तीवाक्यम् । तालास्ताडतरवो
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० २५ ]
हीरसौभाग्यम्
७८१
गुर्जरेषु प्रसिद्धाः। दक्षिण दिशि च राजताला अपि भवन्ति येषां पत्रः पुस्तकानि लिख्यन्ते तैः तथा कदम्बनी धाराकदम्बा धूलीकदम्बा वा । द्वये अपि चम्पटिप्पन के प्रोक्ताः सन्ति । जम्बीराः प्रसिद्धाः । सह निम्बेन पिचुमन्देन 'नींबडा' इति प्रसिद्धेन वर्तन्ते यास्तादृश्यः, जम्बू श्यामफलाः प्रसिद्धाः । अथ वा निम्ब नम्बूभिः सहितैः सर्जा देवदारवः । अर्जुनाः शास्त्रे देवविशेषे वाबुदसमीपे च प्रसिद्धाः तैः, तथा अञ्जना वृक्षविशेषाः, वञ्जला वानीराः, तथा कडूलयः अशोकाः केसरा नागकेसरा पतवृक्षों शजया सरित उपास्यते सर्वकाल सेव्यते । किंभूता । यावन्ति त्रैलोक्यलोकवर्तीनि सर्वजातीयानि वा मनसामभीप्सितानि कामितानि तेषां दाने प्रपूरणे दक्षा कुशला। कामितकामधेन रित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मसुखेषु विषये स्वःसालतायाः कल्पद्रुमभावस्य स्पृहया वाञ्छया वृक्षलक्षः संसेव्यते । कामितकामदुधां शत्रुजयां सरित संसेव्य वय कल्पवृक्षभाव भजाम इतीच्छयैव ॥ युग्मम् ॥ ...
શ્લેકાર્થ
शयीनहीन निारे २i २सास, स२, क्षु, सास, राय, तास, तमास તાલ, જબીર, લીમડા, અંજન, વંજુલ અશોક, નાગકેશર અને વડવૃક્ષ આદિ લાખે વૃક્ષો વડે ત્રણે લોકના જીવોને મનોવાંછિત આપનારી શત્રુંજી નદી ત્રણે કાળ સેવાય છે. તે વૃક્ષે જાણે સ્વયં કલ્પવૃક્ષરૂપે બનવાની ઈચ્છાથી કામધેનુ જેવી શંત્રુપીનદીની ઉપાસના કરતાં ન હોય ! | ૨૩ મે ૨૪
कदा पुनर्दर्शनमस्य भावि
ध्यायन्निदं स्वीयहृदा मुनीन्दुः । तीर्थ स तीर्थेशमिव प्रणम्य
पथि प्रतस्थे प्रथितावदातः ॥२५॥
स मुनिर्दीरमरीन्द्रस्तीर्थेशं जिनमिव शत्रुजयाद्रिं प्रणम्य ललाटघटितकुडमलीकृतकर कमलो नमस्कृत्य पथि द्वीपोन्नतपुरपद्धतौ प्रतस्थे प्रचचाल । स किंलक्षणः । प्रथितो जगद्विख्यातोऽवदातः अकब्बरसाहिप्रतिबोधनलक्षणं चरितं यस्य । स किं कुर्वन् । इदमत्रैव वृत्ते प्रोच्यमानमेतत्स्वहृदा निजमनसा ध्यायन चिन्तयन् । इदं किम् । यदस्य तीर्थाधिराजस्य पुनद्वितीयवार कदा कस्मिन्काले मम दर्शनमवलोकनम् । यात्रा इत्यर्थः । भावि भविष्यति ॥
શ્લોકાર્થ વિશ્વવિખ્યાત ચરિત્રવાળા આચાર્યદેવ તીર્થંકરભગવંતની જેમ તીર્થાધિરાજને વારંવાર નમસ્કાર કરતા અને હવે ફરીથી આ તીર્થદર્શનને લાભ ક્યારે મલશે ?” આ પ્રમાણે મનમાં ચિંતન કરતા, તેમણે દીવબંદરના માર્ગે વિહાર કર્યો. તે ૨૫ છે
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १७ : श्लो० २६-२७-२८-२९
मेरूनिव कापि सुवर्णवान्कुत्रापि
रौप्यानिव शर्वशैलान् । अप्याश्मगर्भानिव विन्ध्यभूध्रान्सिद्धा
द्रिकूटान्पथि दृष्टवान्सः ॥ २६ ॥
- पथि मार्गे सिद्धाद्रेः पुण्डरीकपर्वतस्य कूटान शिखराणि । कूटशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयो। यथा-'ध्वज मलयजकूटाः कालकूटारकूटौ' इति लिङ्गानुशासने । दृष्टवान्पश्यति स्म । किंभूतान कूटान् । कापि कुत्रापि प्रदेशे सुवर्णैः शोभनवणैर्वान् वर्णनीयान् । कानिव । मेरूनिय । मेरवः किंभूताः । सुवर्णैः काञ्चनैः वाः प्रशस्याः। पुनः कुत्रापि स्थाने रौप्यान रूप्याणामिमे रौप्याः। रजतमयानित्यर्थः । कानिव । शर्वशैलानिव । यथा कैलाशाः कलधौतस्वरूपा भवन्ति । 'रजताद्रिस्तु कैलाशः' इति हैम्याम् । अपि पुनः वचन भूभागे आश्मगर्भान अश्मगर्भाणां हरिन्मणीनामिमे । मरकतमणिमयानित्यर्थः । कानिव । विन्ध्यभूध्रानिव । विन्ध्योपमान श्यामवर्णत्वात् । श्यामनीलवर्णयोः शास्नेष्वैक्यमेव दृश्यते । यथा-'नीली विनील नभः' । तथा-'जसतणुकंतिकडप्पसिणिद्धउ । सोहइ फणमणिकिरणालिद्धउ नेन्नवजलहरतडिलय. लंछिउ ॥ इति । अत्र पार्श्वनाथो मरकतवर्णः, जलधरः श्यामवर्णः, अनयोरुपमेयोपमानता जाता इति ॥ इति श_जयपरिसरभुवं विहायाग्रे प्रस्थानम् ॥
શ્લેકાર્થ
મેરૂની જેમ કોઈ સુવર્ણમય, કૈલાસની જેમ કોઈ રૂપ્યમય અને વિધ્યાચલની જેમ કઈ મરકલમમણિય એવા રસ્તામાં આવતા શત્રુંજય પર્વતનાં શિખરોને જોતા આચાર્યદેવે આગળ વિહાર કર્યો. એ ૨૬ છે
कुत्रापि बन्धूनिव नन्दनस्य निकुञ्जपुञ्जान्सुमनोभिरामान् । वेणीरिव व्योमपयोधिपत्न्याः कूलंकषाः कापि विशुद्धवारः॥२७॥ इवात्मदर्शान्धरणीन्दिरायाः कचित्तटाकांश्च पयःप्रपूर्णान् । मित्राणि सुत्रामपुरः किमत्र श्रीवासवेश्मानि पुनः पुराणि ॥२८॥ हल्लेखितामाकलयद्भिरात्मावतंसतां नेतुमिदं पदाब्जम् । श्राद्धैरिवानेकजनैःप्रणम्यमानः स पश्यन्पुरतोऽजिहीत ॥२९॥
.. स प्रभुः सरिः पुरतः शत्रुजयाद्रिकूटानि निर्मुच्यावेतनमार्गे अजिहीत । 'ओहाङ् गतौ' धातुः । अद्यतनप्रयोगः। गच्छति स्म प्रचलितवान् । स किं क्रियमाणः । श्राद्धैः श्रावकैरिषा
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ३०]
हीरसौभाग्यम्
७८३
नेकविविधजातीयबहुभिर्वा जनैः सौराष्ट्रराष्ट्रजन्मभिर्लोकः प्रणम्यमानो नमस्क्रियमाणः । जनैः किं कुर्वद्भिः । हल्लेखा उत्कण्ठा अस्त्येषामिति हल्लेखिन उत्कण्ठावन्तस्तेषां भावो हल्लेखिता औत्सुक्यम् । 'रणरणकोत्कण्ठे आयल्लकारतीहल्लेखोत्कलिके' इति हैम्याम् । आकलयद्भिबिभ्राणैः । किं कर्तुम् । इद पदाब्जं मृरिचरणारविन्दमात्मनः स्वस्य अर्थान्मस्तके अवतंसतां शेखरत्व नेतु प्रापयितुम् । पुनः स किं कुर्वन् । पश्यन्विलोकयन् । कान् । कुत्रापि प्रदेशे निकुञ्जपुञ्जान वनप्रकरान। उत्प्रेक्ष्यते-नन्दनस्य मन्दराद्रिद्वितीयमेखलावर्तिवासववनस्य बन्धन सोदरान इव। तत्तल्यानित्यर्थः। किंभूतान् । समनोभिर्विविधजातिकसमैरभिरामान देवश्च रमणीयान् । पुनः क्वापि भूमिभागे कूलंकषाः अभङ्गरङ्गत्तुङ्गतरङ्गसंगमागाहप्रबलप्रस. रत्पयः पुररंहोनिष्पातिततटीस्तटिनीः पश्यन् । उत्प्रक्ष्यते-व्योमपयोधिपत्न्याः गगनापगायाः गङ्गायाः वेणी: प्रवाहानिव । 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणीधारारयश्च' इति हैम्याम् । किंभूताः। विशुद्धवारः विशुद्ध निर्मलमुज्ज्वल च वाः पानीयं यस्याम् । पुनः कान् । तटाकान सरोवराणि पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-धरणीन्दिराया भूमिश्रिय आत्मदर्शान्दर्पणानिव । किंभूतान् । पयोभिः पानीयैः प्रकर्षण कण्ठ यावत्पूर्णान् निर्भरभृतान । पुनः कानि पुराणि नगराणि पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र मेदिनीमण्डले सौराष्ट्रमण्डले वा सुत्रामपुर इन्द्रनगरस्यामरावत्याः मित्राणीव। किंभूतानि पुराणि । श्रीवासवेश्मानि श्रीणां धनधान्यादिलक्ष्मीणां श्रियो हरिप्रियाया वा वासार्थ निवसनकृते मन्दिराणीव ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
પ્લેકાર્થ
કોઈ સ્થાનમાં જાણે સાક્ષાત્ નંદનવનના બંધુઓ હોય તેવાં મનહર વનકુંજને જોતા, જાણે આકાશગંગાનો પ્રવાહ હોય તેવી નદીઓને જોતા, પૃથ્વીરૂપી લક્ષ્મીના આરિતા હોય તેવા નિર્મલ જલથી પરિપૂર્ણ સરોવરને જેતા, જાણે સ્વર્ગપુરીના મિત્ર હોય અથવા જાણે લહસીને વસવા માટેનાં મંદિર હોય તેવાં નગરને જોતા તેમજ આચાર્યદેવના ચરણ કમલને પિતાના મુગટરૂપે બનાવવાને ઈચ્છતા શ્રદ્ધાળુ સૌરાષ્ટ્રદેશવાસીઓ વડે નમસ્કાર કરાતા આચાર્યદેવ આગળ વિહાર કરતા હતા. મેં ૨૭ ૨૮ ૨૯
क्रमद्वयीचङ्क्रमणक्रमेणातिक्रम्य
शक्रो व्रतिनां स मार्गम् । वस्वोकसारावरजामिवात्राजया
भिधानां पुरमाससाद ॥ ३०॥
स व्रतिनां शक्रो मुनीन्द्रः हीरसरिः अजय इत्यभिधान यस्यास्तादृशीं पुरं नगरीमाससाद प्राप । उत्प्रेक्ष्यते --अत्र द्वीपोन्नतनगरोपकण्ठे भूपीठे वस्वोकसाराया धनदनगर्या;
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८४
-
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ३१-३२
अवरजां लघुभगिनीमिव । किं कृत्वा । क्रमद्वयी चरणयुगली । 'उच्च राज्यप्रदानात्कलि कलुषमलक्षालनात, तामसानामुच्छेदात, त्रिदशपतिकरस्पर्शनात्, दर्शनस्य । हेतुत्वात, सस्य सूर्याधुदयफलपदस्वर्जनज्ञानभूत्वात् धत्ते नाभेयदेवप्रभुपदयुगलीगौरवं गौरिवेह॥ इति श्रीसोमसुन्दरसरिकृतस्तवे युगलीशब्दः । तया यच्चङ्क्रमणं चलनं तस्य क्रमेण परिपाच्या मार्ग पन्थानमतिक्रम्योल्लङ्घय ॥ इति मार्गौल्लङ्घनम् ॥
શ્લેકાર્થ
ચરણુયુગલ વડે અનુક્રમે માર્ગે આગળ વધતા આચાર્યદેવે જાણે કુબેરની નગરી અલકાપુરીની લઘુભગિની ન હોય, તેવી દીવ અને ઉનાની મધ્યમાં આવેલી “અજારા નગરીને પવિત્ર કરી. ૩૦
तत्राजयो:रमणस्य पिण्डीभवद्यशः
किं शशिजित्वरश्रि। सूरीन्दुरालोकयति स्म चैत्यम
चिन्त्यमाहात्म्यजिनाङ्किताङ्कम् ॥ ३१ ॥
सूरीन्दुहरिमरिसोमः तत्राजयपुरे चत्वं प्रासादमालोकयति स्म ददर्श । किंभूत चैत्यम् । अचिन्त्यं चिन्तयितुमशस्य विचारगोचरातीतं माहात्म्यं प्रभावो यस्य तादृशेन जिनेनाजयपार्श्वनाथप्रतिमारूपेण अर्हता अङ्कितं कलित उत्सङ्गो मध्यं यस्य तत् । उत्प्रेक्ष्यतेचत्यम्। अजयो नामा उीरमणो राजा दशरथनृपस्य जनकस्तस्य । 'अधुनाजयभूपालभाग्येन यमिहागता' इति शत्रुजयमाहात्म्ये। पिण्डीभवत्पिण्डतां प्रामवद्यशः किं कीतिरिव । किंभूत यशः । शशिनश्चन्द्रस्य जित्वरी जयनशीला श्रीः श्वेतिमलक्ष्मीर्यस्य ।।
શ્લેકાર્થ ત્યાં આચાર્યદેવે અચિંત્ય મહિમાવાળા અજારા પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ જેના મધ્યભાગમાં છે તેવા જિનપ્રાસાદને જોયે, તે જાણે દશરથરાજાના પિતા અજયપાળને ચન્દ્રની શોભાને જીતી લે તેવો પિંડરૂપે બનેલે ઉજજવલ યશ ન હોય ! | ૩૧ છે
प्रीत्या प्रणत्याजयपार्श्वमत्राभिष्टुत्य वृत्रारिरिव व्रतीन्दुः । अकीर्तयत्क्वाप्युपविश्य तस्य माहात्म्यमिन्यङ्गभृतां पुरस्तात् ॥३२ ।।
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो ३३]
हीरसौभाग्यम्
व्रतीन्दुर्वाचंयमचन्द्रमाः सूरिः वापि कुत्रापि स्थाने तद्देवगृहबहिर्धर्मशालायामुपविश्यासित्वा अङ्गभृतां भविकजन्तूनां पुरस्तादग्रे इत्यमुना प्रकारेणाग्रे वक्ष्यमाण तस्याजयपार्श्वनाथबिम्बस्य माहात्म्यं प्रभावमकीतयत् विस्तारयति स्म । 'कीतण यशसि विस्तारे' इति धातुः । उक्तवान् । किं कृत्वा । अत्र प्रासादे प्रीत्या प्रमोदेन । 'मुत्प्रीत्यामोदसंमदा । आनन्दानन्दथू' इति हैम्याम् । अजयपाश्रमजयपार्श्वनाथप्रतिमां प्रणत्य नमस्कृत्य । व्यवस्थितबिकल्पत्वान्मितानिटां वा तुक । 'आगम्यागत्य प्रणम्य प्रणत्य' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । च पुनः किं कृत्वा। अभिष्टत्य स्तुत्वा । क इव । वृत्रारिरिव । यथा इन्द्रः शक्रः स्तवादिना जिन स्तौति ॥
પ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે અજારા પાર્શ્વનાથ ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કરીને અને ઈન્દ્રની જેમ સ્તુતિ કરીને જિનચૈત્યની બહાર ધર્મશાળામાં બેસીને ભવ્યજીવોની આગળ પ્રગટ પ્રભાવ શ્રી અજારા પાર્શ્વનાથને મહિમા વર્ણવ્યું. જે ૩૨ છે
कश्चिन्महेभ्यो व्यवहर्तुमब्धिमध्याध्वना प्रास्थित सागराहः । क्वास्त्यत्र पुत्री जलधेर्निभाल्य गृह्णाम्यहं तामिति किं वितयं ॥ ३३ ॥
कश्चित्कोऽप्यज्ञातपूर्वस्वरूपः सागर इत्याढा नाम यस्य तादृशो महेभ्य इभप्रमाणं धनमः स्तीति इभ्यस्ततोऽप्यधिकद्रव्यो महेभ्यो व्यवहारी व्यवहर्तुम् । 'जहालहौतहालोहो लहो लोहो पवई' इति वचनात् । अधिकधनाकाङ्क्षया व्यापार कर्तुमब्धिमध्याध्वना समुद्रान्तरालया. यिना मार्गेण प्रास्थित प्रस्थितवान् । समुद्रे यानपात्रे चढति स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते इति किं वितयं विचारयित्व । इति किम् । यदत्राम्भोधेजलधेर्वा रिराशेः पुत्री नन्दना लक्ष्मीः क्वास्ति कुत्र विद्यते निभाल्य सम्यगिरीक्ष्य तां समुद्रसुतां श्रियमहं गृहणामि ॥
લેકાર્થ
કઈ “સાગર” નામના શ્રેષ્ટિએ વ્યાપાર કરવા માટે સમુદ્રમાર્ગે પ્રયાણ કર્યું હતું, તે જાણે “સમુદ્રની પુત્રી લક્ષમી ક્યાં છે, તેને શોધીને હું ગ્રહણ કરું !” આ પ્રમાણે વિચારીને गए समुद्रमागे प्रयाय ४यु न य ! ॥ 33 ।।
हि सौ० ९९
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० ३४-३५
दुर्दैवयोगाजलधौ : जम्भे तदा कुतश्चिज्जलदस्तमोवत् । चिखेल योषेव तडित्तदके जगर्न मत्तेभ इवोत्कटं सः ॥ ३४ ॥
तदा तस्मिन् सागरव्यवहारिणः वारिधिमध्यगमनसमये दुर्दैवयोगादभाग्योदयात् प्रभावाजलधौ पयोधेरुपरि गगनभागे जलदोऽतिप्रबलपयोधरः कुतचित्करमाच्चन स्थानादागत्य जजृम्भे नभोमण्डले परितः प्रससार । किंवत् । तमोवत् यथान्धकार कुतश्चिद्विरिगहरादिभ्य आगत्य जृम्भति द्यावाभूम्योः प्रसरति । पुनस्तस्य जलदस्याङ्के उत्सङ्गे। मध्ये इन्यर्थः । तडिद्विधुच्चिखेल चिक्रीड चमत्कार कुरुते स्म । केव। योषेत्र । यथा वाणिनी नायिका स्वनायकाके वैलायति । पुनः स जलदो मत्तेभ इव । वारुणीयायिमदोद्धतीभूतनूतगन्धसिन्धुर इव उत्कट कर्णकटुक यथा स्यानथा भैरव जगर्ज गर्जारव चकार ॥
પ્લેકાર્થ
તે વખતે દુર્ભાગ્યવશાત્ સમુદ્રમાં ભયંકર તેફાન થયું અને સ્ત્રીઓની જેમ વીજળી એના વિલાસે થયા તેમજ મદેન્મત્ત હાથીની જેમ મેઘની ભયંકર ગર્જનાઓ સાથે વર્ષો થવા લાગી. એ ૩૪ છે.
ततोऽहिकान्तः परिवर्तवात इव प्रवृत्तः परितः पयोधौ। कपोतपोता इव तस्य पोता निपेतुरुत्पत्य नभस्यधस्तात् ॥३५॥
ततः प्रबलपयोधिपटलप्रसरणानन्तरं परिवर्तवातः कल्पान्तकालसंबन्धी समीरण इव । 'कल्पो युगान्तः कल्पान्तः संहारः प्रलयः क्षयः। संवतः परिवर्तश्च' इति हैम्याम । अहिकान्तः प्रचण्डपवनः । 'वातोऽहिकान्तपवमानमरुत्प्रकम्पनाः' इत्यपि हैम्याम् । परितः समुद्रमध्ये सर्वत्र प्रवृत्तः प्रवर्तते स्म । प्रसरति स्मेत्यर्थः । ततः पवनप्रवृत्तेरनन्तः तस्य सागरव्यवहारिणः पोता वहनानि नभसि उत्पत्य अत्युद्भटविकटप्रभञ्जनवं हिमरंहःसंदोहोच्छालितानि गगनाङ्गणान्तरुड्डीयोड्डीय अधस्तात्पुनः पयोधिमध्ये निपेतुः पतन्ति स्म । के इव । कपोतपोता इव । यथा पारावतपृथुका व्योमन्युड्डीयाधस्ताद्धरणीपीठे निपतन्ति ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારે સમુદ્રમાં કલ્પાંતકાળના પવનની જેમ ચારે બાજુ પ્રચંડ પવન પ્રગટ થયે, તેથી પારેવાંનાં બાળકની જેમ યાનપાત્ર આકાશમાં ઊડી ઊડીને નીચે પડવા લાગ્યાં. ૩૫
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
L-MAnne
सर्ग १७ : श्लो० ३६-३७]
हीरसौभाग्यम्
७८८७
रङ्गत्तरङ्गावलिरम्बुराशेरालम्बमानाम्बरमम्बुपूरैः । राजी गिरीणामिव तुङ्गिमानमाबिभ्रती प्रादुरभूत्तदानीम् ॥ ३६॥
तदानीं निखिलाम्बरमण्डलाखण्डाडम्बरितदुर्धरवारिधराविर्भवनादनुपरितः प्रवृत्तपरिवर्तपथमानसमानामानाकाण्डप्रकटीभवत्प्रचण्डपवनप्रसरणसमये अम्बुराशेः समुद्रस्य रङ्गन्ती दशदिग्विभागेषु प्रचलन्ती तरङ्गाणां कल्लोलानामावलिः श्रेणिः प्रादुरभवत्प्रकटीभवति स्म । किं कुर्वाणा। अम्बुरैः पयःप्लवैः । जलभरैरित्यिर्थः । कृत्वा अम्बरमाकाशमालम्बमाना आश्रयन्ती । प्रौढा पवनप्रोच्छलजलकल्लोलेर्जलधिव्योममण्डलावेकीभूताविव लक्ष्येते । किं कुर्वती तरङ्गावलिः । गिरीणां राजिः पर्वतानां पङ्क्तिरिव तुङ्गिमानमत्युच्चभावनाबिभ्रतीधारयन्ती।
શ્લેકાર્થ
તે અવસરે સમુદ્રમાં પાણીના પૂર વડે આકાશમાર્ગનું અવલંબન કરતા ઊંચા ઊંચા પર્વતે જેવા ભયંકર જલતરંગે પ્રગટ થયા. | ૩૬ .
पाठीनपीठाण्डजनक्रचक्रकुम्भीरपुञ्ज प्रकटीभवद्भिः । वन्यैरिवारण्यमगण्यहिनैर्भयानकोऽम्भोधिरभूत्तदास्य ॥ ३७ ॥
तदा तस्मिन्मेघागमप्रक्रमे तस्य सागरमहेभ्यस्य अम्भोधिः समुद्रो भयानको भयंकरो बभूव । कैः। प्रकटीभवद्भिः दृग्गोचरीभवद्भिः हग्गोचरमागच्छद्भिः पाठीनपीठा मत्स्य विशेषा अण्डजा: सामान्यमत्स्याः नक्राश्चकास्तथा कुम्भीराणां पुञ्जा व्रजा मकरजातिविशेषास्तैः कृत्वा भीमम् । किमिव । अरण्यमिव । यथा वन्यैः काननजन्मभिः अगण्यैर्गणतितुमशक्यैगणनातीत हिरेः हिंसनशीलैः श्वापदैाघ्रसिंहाष्टापदादिकैजन्तुघातकसंततिभिरटवी भयकारिणी भवेत् ॥ इति जलदोदयः ॥
બ્લેકાર્થ
જેમ હિંસક અને શિકારી પશુઓથી જંગલ ભયાનક લાગે તેમ દ્રષ્ટિગોચર થતા મગરમચ્છો, સામાન્ય મ, નક્ર ચક્ર અને જલહસ્તિઓથી સાગરશ્રેષ્ઠિના માટે સમુદ્ર ભયાનક બની ગયે. . ૩૭
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ३८-३९
क्रोधोद्धतं व्यालमिवोपयान्तं प्रकोपितं दुष्टमिवाथ चण्डम् । स सागरो भैरवसागरं तं द्रष्टुं न दृष्टयापि तदा शशाक ॥ ३८॥
स यानपात्रेण समुद्रमध्ये समेतः सागरनामा व्यवहारी यदा यस्मिन् समये त स्फुरदमन्दमेदुरमुदिरमण्डलाकलित प्रचण्डप्रभञ्जनप्रक्षुभ्यत्तयःप्रसरत्प्रतिदिगन्ततुङ्गतरङ्गभर भैरव भयावह सागर समुद्र दृष्ट्यापि लोचनेनापि द्रष्टुं विलोकयितु न शशाक नैव समर्थीबभूव । कमिव । व्यालमिव । यथा क्रोधेन कोपाटोपेन कृत्वा उद्धतमुत्कट सुभटकोठ्यापि कलयितुमाक्रमितुमशक्य तथा उपयान्त संमुखमागच्छन्त व्याल दुष्टगज 'घुनी' इति प्रसिद्धम् । अथ वा पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टं गारुडिकैरपि कलयितुमशक्य दुष्टसर्पमिव । अथ वा वन्यजीवैराक्रमितुमशक्य शापदमिव । अथ वा चित्रकव्याघ्रादिभिरनाक्रमणीय कण्ठीरवमिव । अथ वा गन्धसिन्धुरादिभिरनाकलनीय शरभमिव । 'व्यालो दुष्टगजे सर्प खले श्वापदसिंहयोः' इत्यनेकार्थः। अथ पुनः कमिव । प्रकोपित केनापि प्रकारेण प्रकोपितं महाकोपं प्रापितत् । तथा चण्डं दुष्टाशय दुर्दन्तिन वा दुष्टं दुर्जनमिव ।
કા
સામે આવતા કે ધાતુર બનેલા મદોન્મત્ત હાથીની જેમ, અથવા દુષ્ટ સર્ષની જેમ અથવા ક્રોધાતુર બનેલા દુર્જનની જેમ ભયંકર સાગર સાગ શ્રેષિને જોવા માટે પણ દશકય બની ગયે. અર્થાત્ તે અવસરે સમુદ્ર દુરાવલેકનીય બની ગયો. એ ૩૮ છે
संवर्तवत्तत्र तदा स्वपोतलोकक्षयं प्रेक्षितुमक्षमः सन् । विलासवाप्यामिव वार्धिमध्ये यावत्स झम्पां प्रगुणः प्रदत्ते ।। ३९ ॥
स सागर श्रेष्ठी यावत यावत्प्रमाणेन समयेन प्रगुण उत्साहवान सन् वस्त्रायश्चलसंवरणेन बद्धकच्छो वा वार्धिमध्ये समुद्रान्तः झम्पां संपातपाटवम् । जले निपतनमित्यर्थः । प्रदत्ते। कस्यामिव । विलासबाप्यामिव । यथा कश्चिजलकेलिकरणप्रवणः क्रीडादीर्घिकायां झम्पां दत्ते । किंभूतः सन् समुद्रसलिले पतति । तदा तस्मिन्मेघोत्पातसमये तत्र क्षुब्धपयोधिमध्ये संवर्तवकल्पान्तकाल इव स्वपोतलोकानां जिनयात्रारूढानेकसांयात्रिकजनानां क्षय संहार प्रेक्षितुं स्वयमालोकितुमक्षमः असमर्थः सन् । मया कथ कथंचिन्मद्यानपात्रमध्येऽधिरोपिता पतावन्तो लोका पककाल प्रलय लप्स्यन्ते । तदेतेषां मदाश्रितानां लोकानां क्षयमहमात्मदृष्टया द्रष्टुं न.लमिति तत्प्रथममेव मर्तुकामो यावजलधौ झ पां प्रदत्ते इत्यर्थः ॥ इति सागरस्य सागरे पिपतिषा ॥
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ४०-४१ ]
हीरसौभाग्यम्
७८९
બ્લેકાર્થ
તે વખતે ક૯પાંતકાળની જેમ ક્ષુબ્ધ બનેલા સમુદ્રમાં પિતાનાં વહાણે અને તેમાં રહેલા માણસને નાશ થતે જોઈને “અરે, મારાથી આ બધાંને નાશ થતે કેવી રીતે જેવાશે !' આ પ્રમાણે તે સર્વેનો નાશ થતો જોવા માટે અસમર્થ સાગરશ્રેષ્ઠિ, જેમ જલીડાના રસિકે વાવ–સરેવર આદિમાં ઝંપાપાત કરે તેમ સમુદ્રમાં ઝંપાપાત કરવા માટે તૈયાર થયે, તેટલામાં - ૩૯
कृष्टेव तद्भाग्यभरैस्तदाविर्भूयाभ्रमार्गेऽब्धिगभीररावा । पद्मावती वाचमिमामुवाच मा वत्स काषींरिह साहसं त्वम् ॥ ४०॥
तदा तस्मिन सागरव्यवहारिणः सागरमध्ये पतनसमये अनाणां मेघानां मागे वर्मनि अभ्र एव मार्गे गगनाध्वनि वा आविर्भूय प्रकटीभूत्वा पद्मावती पार्श्वनाथशासनाधिष्ठायिका यक्षिणी धरणेन्द्राग्रमहिषी वा अनयोरन्यतरा वा इमां वक्ष्यमाणां वाच वाणीमुवाच वदति स्म । किंभूता । अब्धिवन्जलधिधीरध्वनितमिव गभीरो गम्भीरो रावो ध्वनिर्यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते-तद्भाग्यभरैः सागरव्यवहारिणा प्राचीनाचीर्णमहासुकृतसदोहै रिवाकृष्टो वा आकृ. ज्यानीतेवात्र । इमां काम् । हे वत्स हे पुत्र सागरमहेभ्य, इहागाधपयोधिमध्ये साहस झम्पालक्षणम् अतलस्पृक्जलमध्यनिपतनरूप सत्त्व मा कार्षीः। मा इति निषेधे । सर्वथा मा कुर्वीथाः । चिर जीव । 'मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भूत्कोऽपि दुःखितः' इति हेमाचार्यकृतयोगशास्त्रे ॥
લેકાર્થ
સાગરશ્રેષ્ઠિના પૂર્વકૃત પુણ્યથી આકર્ષાઈને આવી ન હોય તેમ શ્રી પાર્શ્વનાથની અધિષ્ઠા ધિકા દેવી પદ્માવતી આકાશમાં પ્રગટ થઈ, અને સાગર જેવા ગંભીર સ્વરે બોલીઃ “હે વત્સ, તું सास न ४२.' ।।४० ।।
मध्येऽम्बुधेरस्ति समस्तदुःखपाथोधिमन्थावनिभृत्प्रभावम् । निधानमम्भोनिधिमेखलाया इवान्तरे पार्श्वजिनेन्द्रबिम्बम् ॥४१॥
है वत्स, मध्येऽम्बुधः समुद्रसलिलान्तराले पार्श्वजिनेन्द्रस्य बिम्ब मूर्तिरस्ति विद्यते । किमिव । निधान मिव । यथा अम्भोनिधिमेखलायाः समुद्रः काञ्चीरूपो वृत्ताकारः परितो
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ४२-४३
धर्तित्वाधस्यास्तादृश्याः क्षोण्या अन्तरे मध्ये रूप्यसुवर्णमणिमाणिक्यमण्डित निधान भवति । किंलक्षणं बिम्ब निधान च । समस्तानि ऐहिकामुष्मिकाणि दुःखानि सकलानि दौस्थ्यभृत्यभाषादीनि क्लेशानि। यदुक्तं भर्तृहरिकाव्ये-'सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः' इति । परलोके देवादिषु परप्रेक्ष्यभावो महददुःख तान्येव बहुत्वात्पयोधिः पारावारस्तस्य मन्थने विलोडने मन्थावनिभृत मन्दरगिरिस्तत्तुल्यः प्रभावो माहात्म्य यस्य तत् ॥
લોકાર્થ
હે વસ, જેમાં સમુદ્રની મધ્યમાં નિધાન હોય તેમ દુઃખોરૂપી સમુદ્રનું મંથન કરવામાં મેરૂસમાન જેનો પ્રભાવ છે, તે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમા સમુદ્રની મધ્યમાં છે.’ ૪૧ છે
जलात्तदानाय्य जनैः प्रपूज्य संस्थापितं स्वे वहने धनेश । उत्तालवातूलमिवार्कतूलं विघ्न पुरैतद्धरति त्वदीयम् ॥ ४२ ॥
है धनेश धनपते व्यवहारिन, जनैनिजनाविकलोकै लाजलधिसलिलात आनाय्याकर्षयित्वा पुनः प्रपूज्य प्रकर्षेण चन्दनसुमकर्पूरागुरुभिरभ्यर्च्य तन्मयोक्तम् श्रीपार्श्वबिम्ब स्वे
आत्मीये अर्थात्त्वत्संबन्धिनि वहने यानपात्रे संस्थापित सत् एतत्प्रत्यक्षमविरलजलदपटलप्रचण्डपवनवेगवहनोड्यनप्रवर्तनरूप त्वदीयं तव संबन्धिन विघ्न प्रत्यूहव्यूहम निसर्गोद्रतोपसर्ग पुरा हरति अवश्य हरिष्यतीति । 'यावत्पुरानिपातयोर्योगे भविष्यदर्थे वर्तमाना' इति सूत्रेणात्र पुरा हरति इति हरिष्यतीत्यर्थः प्रयोगः। तथा 'पुरेदमूर्ध्व भवतीति वेधसा पद किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे । किमिव । अर्कवलमिव । यथा उत्तालवावलं स्वरिततर प्रवर्तमान पव मानसमूहोऽकतूल हरति उड्डीय क्वचिदपि क्षिपति तथैतत्वविन्न' हरिष्यति ॥
પ્લેકાર્થ
શ્રેષ્ઠ, તે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિને સમુદ્રમાંથી તારા માણસે દ્વારા બહાર કઢાવીને કેશરચંદન આદિથી પૂજન કરીને તારા યાનપાત્રમાં સ્થાપન કરીશ તે જેમ પ્રચંડ પવનથી આકડાનું રૂ ઊડી જાય તેમ તારાં સર્વ વિદને ક્ષણમાત્રમાં નાશ પામી જશે. ૪ર .
मोद्घाटयेः स्वस्तरुपत्त्रपेटां संप्रापयेद्वीपपुर पुनस्ताम् । परस्य पृथ्व्या इव वासवस्य तत्राजयो:शितुरर्पयेस्त्वम् ॥४३॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ४४ ]
हीरसौभाग्यम्
७९१
हे वत्स हे सागरव्यवहाग्नि, मयोक्तां पयोधिपयोमध्यवर्तिनी स्वस्तरोः कल्पद्रुमस्य पत्राणां दलानाम् । स्वभपणेनिर्मितामित्यर्थः । पेटां मञ्जुषां मोद्धाटयेः त्व माविकाशीकुर्याः। 'तु म उघाडीश' इति लोकभाषा । पुनस्तां कल्पपादपपत्रपेटां द्वीपनाम्नि पुरे नगरे संप्रापयेः अनुद्घाटितद्वारकपाटामेव एनां द्वीपबन्दिरे त्व नयेः । गृहीत्वा यायाः इत्यर्थः । पुनस्तत्र द्वीपपुरे अर्था बिग्त्रयात्रार्थ समेतस्याजयनाम्न उर्वीशितुः पृथ्वीपतेः राज्ञः अर्पये विश्राणयेः दद्याः । उत्प्रेक्ष्यते-पृथ्व्या भूमेः परस्य अन्यस्य वासवस्य पुरंदरस्येव एकः स्वर्गवासवो वर्तते अयमन्यो मेदिन्या वामव इव ॥
શ્લેકાર્થ
હે વત્સ, જેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિ છે તે કલ્પવૃક્ષનાં પાંદડાંની પેટી પ્રાપ્ત કર, પરંતુ તે પેટી ઉઘાડીશ નહીં, અને દીવબંદરમાં દિગ્વિજય કરવા માટે આવેલા પૃથ્વીના સાક્ષાત્ ઈન્દ્ર હોય તેવા અજયપાળ રાજાને અર્પણ કરજે.” ૪૩
उद्घाटय पेटां प्रकटां प्रणीय चित्रादिवल्लीमिव पार्श्वमूर्तिम् । छिनविदं स्नात्रजलाभिषेकाशतं ससप्तोत्तरमङ्गरोगान् ॥ ४४॥
हे सागरेभ्य, अजयो नाम राजा इदं स्नात्रस्य अस्याः श्रीपार्श्वनाथमूर्तेः स्नात्रस्य स्नपनस्य जलस्य सलिलस्याभिषेकान्सिश्चनान्सप्तसंख्या उत्तरे अग्रे यस्य तादृशं शतमेतावता सप्तोत्तरं शतमङ्गरोगान् स्वशरीरामयान छिनत्तु निराकरोतु । 'स दिशः सकला जिष्णुजयन्प्रारभावकर्मणा । सप्तोत्तरशतेनाथ व्याधिना परिपीडितः ॥ आक्रामन्निति भूपालान बलात्सौराष्ट्रमण्डलम् । क्रमात्मापदखण्डाज्ञस्त्रिखण्डावनिमण्डनः ॥ इति शत्रुजयमाहात्म्ये । कि कृत्वा । पेटा कल्पद्रुदलमण्डलघाटता मञ्जूषामुद्धाट्य द्वारद्वय विकाशीकृत्य। अपावृतद्वारा विधायेत्यर्थः । पुनश्चित्रमिति पदमादौ यस्यास्ताहशीं बल्लीमिव चित्रकवल्लीभिव 'चित्रावेलि' इति प्रसिद्धां द्रव्याद्यक्षयकारिकां पाश्वमूर्ति श्रीपार्श्वनाथप्रतिमां प्रकटां लोचनगोचरां प्रणीय कृत्वा ॥ इति पद्मावत्यादेशः॥
બ્લેકાર્થ
હે સાગરશ્રેષ્ઠિ, અ, વેરાજા પેટી ઉઘાડીને તેમાં રહેલી સાક્ષાત ચિત્રાવેલ સાન શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુની પ્રતિમાનાં દર્શન કરશે. તે મૂર્તિના સ્નાત્રજલના સિંચનથી અજય રાજાના શરીરમાં રહેલા એકસો ને સાત રંગો દૂર થશે.” આ પ્રમાણે કહીને દેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. છે ૪૪
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ४५-४६
आसादितप्राणितवत्पुनः स्वं विदन्निशम्येति गिरं त्रिदश्याः। आनाययन्नीरधिनीरमध्याज्जनैः स्वपोते जिनमूर्तिपेटाम् ॥४५॥
स सागरव्यवहारी जनैः स्वनाविकलोकैः नीरधिनीरमध्यात्समुद्रसलिलान्तरालाजिनमूतिपेटां त्रयोविंशतितमभगवत्प्रतिमापवित्रितमध्यमञ्जूषां स्वपोते स्वयानपात्रमध्ये आनाययत् । किं कृत्वा । निशम्य श्रुत्वा । काम् । त्रिदश्या पद्मावत्या देवताया गिरं वाणीम् । स सागरः किं कुर्वन् । पुद्वितीयवारमासादितं संप्राप्त प्राणितं जीवितव्यं येन तद्वत्स्वमात्मानं विदन जानन ॥
જાણે ફરીથી નવજીવન પ્રાપ્ત કર્યું હોય તેમ પોતાની જાતને ધન્ય માનતા સાગરશ્રેષ્ઠિએ દેવી પદ્માવતીના વચનથી પિતાના માણસો દ્વારા જિનમૂર્તિની પેટી સમુદ્રમાંથી બહાર કઢાવી અને પિતાના વહાણમાં મગાવી લીધી. ત્યાર બાદ તરત જ સમુદ્ર શાંત થઈ ગયે. . ૪૫
क्षणाददृश्योऽभवदिन्द्रजालमिवोपसर्गोऽथ प्रभोः प्रभावात् । चमत्कृतस्तत्प्रविलोक्य पेटामभ्यर्च्य भोगादि पुरो व्यधत्त ॥ ४६॥
अथ पोते पार्श्वनाथप्रतिमासमागमनानन्तरमुपसर्गो गर्जोर्जिततडिज्झात्कारितनूतजीमृत. वातादिजनितोपद्रवः क्षणाक्षणमात्राददृश्यो दृग्गोचरातीतः क्षणदृष्टनष्टः अजनिष्ट। क्रमात्प्रभोः प्रभावात् श्रीमत्पार्श्वनाथमाहात्म्यातिशयात् । किमिव । इन्द्रजालमिव । यथा कुहकं क्षणाददृश्यीभावं भजेत् । 'इन्द्रजालं तु कुहकम' इति हैम्याम् । स सागरधनी पेटां पाश्वनाथप्रतिमासत्कमञ्जूषां चन्दनमृगमदघनसारादिभिरभ्यर्च्य पूजयित्वा पुरः पेटाया अग्रे भोगादि कृष्णागुरुकुन्दरुष्कतुरुष्काद्युत्क्षेपणमादिशब्दावलिवाकुलादिकं च व्यधत्त विदधाति स्म। कृतवानित्यर्थः। स किंलक्षणः। चमत्कृतः जलदानिलायुपसर्गविलयादि विलोक्य स्वहृदये विस्मितः ॥ इत्यकाण्डोदभृतोपसर्गप्रशरनम् ॥
શ્લોકાઈ
પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિના પ્રભાવથી સર્વ પ્રકારના ઉપસર્ગો ઈન્દ્રજાળની જેમ અદશ્ય થઈ ગયા, તે જોઈને આશ્ચચકિત બનેલા સાગરશ્રેષ્ઠિએ પેટીનું કેશરચંદન વડે પૂજન કરીને તેની આગળ કૃષ્ણગુરુ ધૂપઘટા પ્રગટાવી. ૪૬
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ४७-४८-४९ ]
हीरसौभाग्यम्
७९३
ततोऽनुकूलैः पवनैः पयोनिधौ प्रवर्तितस्तव्यवहारिपोतः। मत्तद्विपः सादिभिरध्वनीवालानं सुख द्वीपपुरं प्रपेदे ॥४७॥
. ततो विघ्नापगमनानन्तरं तद्वयहारिपोतः तस्य सागरनाम्नो व्यवहारिणो महेभ्यस्य पोतो यानपात्रं सुखं यथा स्यात्तथा द्वीपपुरं द्वीपनामनगरं प्रपेदे प्राप प्रातःद्वीपबन्दिरे सुखेनागतः। किंलक्षणः पोतः । पयोनिधौ स्वस्थीभूते समुद्रे अनुकूलैः सुखप्रवृत्तिकारिभिः पवनैर्वातैः प्रवर्तितः प्रेरितः । 'प्रेरणं प्रवर्तनम् । तत्र तुबादयः' इति सारस्वतव्याकरणम् । क इव । मत्तद्विप इव । यथा मदोद्धतो हस्ती सादिभिराधोरणैः अध्वनि मार्ग प्रवर्तितः सुखमालानं प्रपद्यते ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ મહાવતો વડે ઘેરાયેલો મન્મત્ત હાથી આલાનસ્તંભને સુખપૂર્વક પ્રાપ્ત કરે તેમ સમુદ્રમાં અનુકૂળ પવન વડે પ્રેરાયેલું સાગરશ્રેષ્ઠિનું વહાણ દીવબંદર સુખપૂર્વક આવી पच्यु ।। ४७ ॥
उत्तीर्य तर्याश्च बलिं विकीर्याप्येतामुपादाय मुतामिवाब्धेः।
इहाह्वयन्कि हरितां महेन्द्रान्पार्श्व प्रणन्तुं धनतूररावैः ॥ ४८ ॥ ... भजन्नृपाभ्यर्णमथार्णवीयं वस्तूपदीकृत्य निवेद्य वृत्तम् ।
. पेटांडुढौके स्म पुरः क्षितीन्दो; रुजां चिकित्सामिव तां द्विधापि॥४९॥
... अथ द्वीपबन्दिरे समागमनानन्तर स सागर आढ्यः क्षितीन्दोरजयगतीरजनिजानेः पुरः पुरस्तादग्रे पेटां कल्पपादपपूर्णनिर्मितां गञ्जूषां डुढौके प्राभूतीचकार। उत्प्रेक्ष्यते-विधापि द्वाभ्यां बाह्यान्तरङ्गलक्षणाभ्यामपि रुजामन्तरङ्गरोगाणामष्टकर्मणां बाह्यरोगाणां ज्वरादीनां चिकित्सां रुक्प्रतिक्रियामिव रोगापहारिणी औषधादिविधा । किं कृत्वा डुढौके । आर्णवीयमर्णवसंबन्धि पयोधिमध्यगतद्वीपोत्पन्नं वस्तु समुद्रान्तर्जातच वस्तु मुक्ताफलादिकमुपदीकृत्य ढोकयित्वा । च पुनः वृत्तं पद्मावतीप्रकाशितश्रीपार्श्वप्रतिमाया यानपात्रान्तरानयनानन्तर स्वोपसर्गगमनादिचरित्र निवेद्य कथयित्वा । सागरः किं कुर्वन । नृपाभ्यर्णमजयराजसमीप भजन्नाश्रयन । कैः । धनतररावैः घनानामनेकजातीयानां तुराणां वादित्राणां रावैः शब्दैः । अथ वा शब्दाद्वैतीभाव विदधानः सान्द्ररातोद्यनादैः । उत्प्रेक्ष्यते-विविधवाचनादरिद हि० सौ० १००
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९४
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ५०
द्वीपबन्दिरे पार्श्व प्रणन्तु भविष्यदजयाभिधानपार्श्वनाथप्रतिमां नमस्कर्तुम हरितां महेन्द्रान्दशदिक्पालकान किमाह्वयन्नाकारयन्निव नृपान्तिकं श्रयन् । किं कृत्वा । तर्या वेडाया उत्तीर्य स्वयानपात्रादवदुह्य तीरभूमावागत्य । पुनर्बलिं दशदिश्च कूरपूपिकाचणककुल्माषादिक विकीर्य क्षिप्त्वा । अपि पुनरेतां पद्मावत्याः पूर्व नृपार्थ प्रकाश्य प्रेषितां मञ्जूषामुपादाय गृहीत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-अब्धेः समुद्रस्य सुतां नन्दिनीं लक्ष्मीमिवादाय ॥
શ્લોકાર્થ
ત્યાર પછી સાગરશ્રેષ્ઠિએ વહાણમાંથી ઊતરીને, સર્વ દિશાઓમાં બલિબાકળાનો પ્રક્ષેપ કરીને, સમુદ્રપુત્રી લક્ષ્મીની જેમ પેટી લઈને મંગલવાજિંત્રેના નાદપૂર્વક (વાજિંત્રોના નાદથી જાણે દિપાળેને શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં દર્શન માટે બેલાવતા ન હોય!) રાજાની પાસે આવીને, મણિરત્નોનું લેણું ધરીને, સમુદ્રમાં થયેલું તોફાન અને પદ્માવતીદેવીએ કહ્યા મુજબ સર્વ વૃત્તાંત નિવેદન કરીને, અજયરાજાની આગળ તે પેટી ભેટ ધરી. તે . જાણે અજયરાજાના બાહ્ય અત્યંતર રેગોને દૂર કરવા માટેની વિશિષ્ઠ ઔષધિ ન डाय! ॥ ४८ ॥ ४६ ॥
प्रणीय पूजां क्षितिपेन पूर्व प्रोद्घाटितायाः प्रमदेन तस्याः। पार्श्वप्रभुः प्रादुरभूत्तमोभिभास्वानिव प्राग्गिरिकंदरायाः॥५०॥
तस्याः पेटायाः । पञ्चमीप्रयोगः । मञ्जूषामध्यात्पार्श्वप्रभुः श्रीपार्श्वस्वामिनः प्रतिमा प्रादुरभूत्प्रकटीभवति स्म । क इव । भास्वानिव । यथा प्रागिरिकंदरायाः पूर्वपर्वतगुहामध्यात् भास्करः प्रकटीभवति । किंभृतः। तमोभित् तमोऽज्ञानं पापं वा अन्धकारच भिनत्ति विदा. रयति इति। तस्याः किंभूतायाः। क्षितिपेनाजयपृथ्वीपतिना प्रमदेन रोगविनाशकोपा यत्वा द्भाविभगवद्विम्बत्वात्महामन्दसंदोहपुलकितकाययष्टिना प्रोद्घाटितायाः स्वयमेव विकाशोकृतमनपिधान विहितं वा द्वार कपाटो वा यस्याः । किं कृत्वा । पूर्व प्रथम स्वयमालना चन्दनकपुरकस्तूरिकाकुसुमादिभिः कृष्णागुरुप्रमुखसुगन्धद्रव्योत्क्षेपपूर्व पूजामी प्रणीय विधाय ॥
શ્લેકાર્થ આનંદિત બનેલા અજયરાજાએ બંધ પેટીનું કેશર-ચંદન-કપૂર આદિથી પૂજન કર્યું અને ધૂપ કર્યો, ત્યારે જેમ પૂર્વાચલની ગુફામાંથી અંધકારને ભેદનાર સૂર્ય પ્રગટ થાય તેમ પેટીમાંથી અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ભેદનાર શ્રી પાર્શ્વપ્રભુ સ્વયં પ્રગટ થયા. ૫૦
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो ५१-५२-५३]
हीरसौभाग्यम्
७९५
पार्थेशितुः स्नात्रजलाभिषेकाकृतोऽजयोर्कीन्द्रतनूलतायाः। महामयोत्थः प्रशशाम तापो भूमेरिव ग्रीष्मभवोऽब्दवर्षात् ॥५१ ।।
ततो मञ्जूषामध्यात् श्रीपार्श्वनाथप्रतिमाप्रकटीभवनानन्तर पाश्र्वेशितुः पार्श्वप्रभुप्रतिमायाः स्नात्रजलस्य स्नपनसलिलस्य अभिषेकासिञ्चनात् अजयो नामा उर्वीन्द्रः वसुधासुधानाधीशः तस्य तनूलतायाः वपुर्यष्टर्महान्तोऽत्युत्कृष्टा ये आमया कुष्ठज्वरादयो रोगास्तेभ्य उत्था उत्थान यस्य तारशस्तापो निदाघज्वरः प्रशशाम शान्ति प्राप्नोति स्म । कस्या इव । भूमेरिव । यथा पृथिव्या ग्रीष्मान्निदाघऋतोर्भवो जनितः संतापः अब्दवर्षान्मेघवर्षणात्म शाम्यति ॥
શ્લેકાર્થ
ચીમકાળના તાપથી સંતપ્ત થયેલી ભૂમિ મેઘવર્ષાથી જેમ શાંત થાય તેમ શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુના સ્નાત્રજલનું સિંચન કરવાથી અજયરાજાના શરીરમાં મહારગેથી ઉત્પન્ન થયેલ દાહવર શાંત થઈ ગયે. . ૫૧ છે
महामहः कोऽपि महीहिमांशौ प्रावर्ततानामयतामवाप्ते । मेने जनो यत्र निजं प्रपन्नस्वःप्राज्यसाम्राज्यमिव प्रमोदात् ॥ ५२ ॥
महीहिमांशौ अजयाभिधानवसुधासुधाकरे अनामयतां नीरोगतां समाधि अवाप्ते प्राप्ते सति कोऽप्यदभुतवैभवो महामहः अर्थाजनानामत्युत्सवः प्रावर्तत संजायते स्म । यत्र यस्मिम्नतिशायिनि उत्सवे प्रवर्तमाने सति जनस्तदजयराजपरिजनसेवकलोकः प्रमोदाग्निजमात्मनं प्रपन्नमासादित स्वः स्वर्गस्य प्राप्यं प्रभूत साम्राज्य मण्डलीकपदलक्षणाधिपत्य येन तादृशं मेने मन्यते स्म जानीते स्म ॥
પ્લેકાર્થ
અજયરાજા નિરોગી બનવાથી પ્રજાજનોએ અપૂર્વ મહત્સવ ઉજ, તે ઉત્સવમાં પ્રજાજનોએ જાણે પોતાને સ્વર્ગનું સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું હોય તેટલો આનંદ અનુભવે. | પર છે
तदोपतापप्रकरैवियुक्तः साकेतनेताभ्यधिकं दिढीपे। घनात्ययन्यक्कृतनीरवाहोपरोधनिमुक्त इवामृतांशुः ॥ ५३॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ५४-५५-५६
तदा न केवल सेवकलोकानां प्रमोदः सम जनि, अपि पुनः पार्श्वनाथस्नात्रजलाभिषिञ्चना नन्तरमुपतापानां कुष्ठज्वरादिसप्तोत्तरशतरोगाणां प्रकरवृन्दैः वियुक्तो विरहितः । 'आम आमय आकल्पमुपतापो गदः समाः' इति हैम्याम् । साकेतस्य कोशलानगर्या अयोध्याराज धान्या नेता अधिपतिरजयनृपोऽपि अधिकातिशायितया दिदीपे शोभते स्म । क इव | अमृतांशुरिव । यथा घनात्ययेन शरत्कालेन न्यकृतो विध्वस्तो निराकृतो निर्वासितो यो नीरवाहो मेघस्तस्योपरोधः संरोधन तस्मान्निर्मुक्तः पृथग्भूतश्चन्द्र आश्विनपूर्णिमाकौमुदी. पतिरधिक' दीप्यते ॥ इत्यजयराजस्य रोगोपशमः ।।
લેકાર્થ
જેમ શરદઋતુ વડે તિરસ્કૃત બનેલા મેઘથી નિમુક્ત બનેલે ચન્દ્ર શેભે તેમ રેગોના સંતાપથી રહિત બનેલા કેશલાધિપતિ અજયરાજા કેઈ અપૂર્વ કાંતિ વડે ભવા લાગ્યા છે ૫૩ !
ततोऽजयाख्यं नगरं निवास्य पुरीमयोध्यामपरामिवात्र । केनापि सिद्धायतर्न सुरेण मुक्तं किमस्मिंश्च विधाप्य चैत्यम् ॥५४॥ संस्थाप्य तं तत्र जिनेन्द्रबिम्ब सिद्धिश्रिया वोपयमं स्वकीयम् । काङ्क्षनिव द्वादशसूर्यतेजा दत्त्वार्चितु द्वादश शासनानि ॥ ५५॥
भूमीभुजां शेखरयशिरःसु स्वाज्ञां सुमानामिव मालिकां सः। स्वगीर्व नीरोगतनुः क्रमेण स्वां राजधानी पुनरध्युवास ॥५६॥
ततो रोगापगमनानन्तरं सः अजयभूपालः पुनर्देशसाधनानन्तर द्वितीयवारं स्वामात्मीयां तातसंबन्धिनी राजधानीमयोध्यानाम्नी नगरीमध्युवास आश्रयति स्म । केन । क्रमेण पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्वतिदेशसाधनामनस्यपरिपाट्या । स किंभूतः । स्वर्गी देव इव नीरोगतनुर्विविधामयरहितशरीरः । स किं कुर्वन् । भूमीभुजां वैताढयभूधरपर्यन्तचतुर्दिग्भूपान्मलमण्डलानां शिरःसु मौलिषु सुमानां मालिकामिव स्वां स्वकीयामाज्ञां शासनं शेखरयन्नवतंसी कुर्वन् मुकुटमिवापादयन् । 'आपीडशेखरोत्तंसावतंसाः शिरसः सजि' इति हैमीवचनात् । किं कृत्वा राजधानीमधिवसति स्म । अत्र रोगनिमुक्तिस्थाने द्वीपसमीपे अजय इति स्वनामसमाना आख्या अभिधान यस्य तादृशं नगर महत्पुर निवास्य वासयित्वा संस्थाप्य । उत्प्रेक्ष्यते-अपरामन्यां द्वितीयामयोध्यां कोशलापुरीमिव स्यकुलकमायातां साकेतनीनाम्नी राजधानीमिव । 'साकेत कोशलायोध्या' इति हैम्याम् । च पुनरस्मिन्नजयनामनगरे चत्य
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ५७ ]
हीरसौभाग्यम्
७९७
श्रीपार्श्वनाथप्रासाद विधाप्य शिल्पिभिनिर्माप्य। उत्प्रेक्ष्यते-केनानिर्दिष्टनाम्ना सुरेण देवेन अस्मिन्नजयपुरे मुक्त कुतश्चित्प्रदेशात्स्वयमानीय संस्थापित सिद्धायतन शाश्वतजिनचेत्यमिव । पुनः किं कृत्वा । तत्र स्वनिर्मापितप्रासादे त पदमावतीप्रकटितमाहात्म्यं सागरमहेभ्यमहामहानीतपार्श्वनाथं संस्थाप्योपवेशयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिश्रिया मोक्षलक्षम्या सम स्वकीयमात्मसंबन्धिनमुपयमं विवाह मिव संस्थाप्य स्थापयित्वा । 'पाणिग्रहणमुद्वाह उपाद्यामयमावपि' इति हैम्याम् । उपयाम उपयमाविति शब्दद्वय पुनरचितुं श्रीअजयपाव नाथप्रतिमां पूजयितुं द्वादशसंख्याकानि शासनानि श्रीमान दत्त्वा स्वेनापयित्वा । 'दीयतां दशलक्षाणि शासनानि चतुर्दश। हस्तन्यस्तचतुःश्लोको यद्वा गच्छतु गच्छतु ।।' इति । अथ धूतकेशागतसिद्धसेनदिवाकरागमनसमये एव अदृष्ट एवैकश्लोकप्रेषणे विक्रमार्कदानपत्रे दानश्लोके दानम् । तत्र दशसौवर्णकलक्षाणि शासनानि ग्रामाश्च दत्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-बादशानां सूर्याणां तेजः प्रताप काङ्कन वाञ्छन्निव । तेजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते । यथा नैषधे-'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि त्वत्तेजसां लङ्घने- 'त्वत्प्रतापानामतिक्रमेण' तवृत्तिः॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इत्यजयराजरोगापहारकाजयपार्श्वनाथप्रस्तावनम् ।।
શ્લેકાર્થ
તે પછી દેવની જેમ નિરોગી શરીરવાળા અજયરાજાએ, જાણે બીજી અધ્યા ન હોય તેવી પિતાના નામથી “અજ્યા' (અજારા) નગરી વસાવી તે નગરીમાં જિનચૈત્યનું નિર્માણ કરાવ્યું. જાણે કે ઈ દેવ સિદ્ધાયતન-શાશ્વતજિનચૈત્ય લઈ આવ્યું ન હોય ! અને તેમાં, જાણે પિતાને મુક્તિરૂપી સ્ત્રી સાથે વિવાહ ન હોય તેવા ઉત્સવ પૂર્વક શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુની મૂર્તિનું સ્થાપન કર્યું. જાણે અજયરાજા બાર સૂર્યને પ્રતાપ ઈચ્છતો ન હોય તેમ તે પ્રભુની પૂજા માટે બાર ગામ ભેટ ર્યા. અને બીજા રાજાઓના મસ્તકે પિતાની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરાવી. એ ૫૪ ૫૫ પદા
नाम्नव तस्यावनिवल्लभस्य पार्श्वप्रभोस्तस्य बभूव नाम । तद्वासितस्येव पुरस्य वाराणस्या इवैतस्य निवासभूमेः॥५७ ॥
तस्यावनिवल्लभस्य तस्य पुर्वकथितस्याजयस्य राज्ञो नाम्नवाभिधानेनैव पाचप्रभोः श्री. पार्श्वनाथस्य नाम बभूव । अजयपार्श्वनाथ इति संजातम् । कस्येव । तेनाजयराजेन वासितस्य निवेशितस्य स्थापितस्य अजयपुरमिव । किंभूतस्य । अजयपार्श्वनाथस्य निवासभूमेः स्थितिस्थानकस्य । कस्या इव । वाराणस्या इव । यथा वाराणसी भगवतः श्रीपाश्र्वनाथस्य जन्मभूमित्वाद्वासस्थानम् ॥ इति पाठान्तरम् ॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : भ्लो० ५८-५९
શ્લેાકા
શ્રીપાશ્વનાથ પ્રભુની જન્મમૂમિ વારાણસીનગરી જેમ રાજધાની છે તેમ અજયરાજાની રાજધાની અજયપુરના નામથી ભગવંતનું પણ ‘અજયપાર્શ્વનાથ’ એટલે અજારાપાર્શ્વનાથ’ नाम प्रसिद्ध युं ॥ ५७ ॥
ध्यातोऽधुनाप्येष पयोधिमध्ये प्रयाति वाते प्रतिकूलभावम् । निर्विघ्नयन्पोत इवाङ्गभाजः प्रभुः सुखं लम्भयति प्रतीरम् ॥ ५८ ॥
भी भव्याः, अधुनापि पञ्चमारके अस्मिन्कलौ प्रवर्तमानेऽपि वा पयोधिमध्ये जलधिअलान्तराले ध्यातोऽथल्लोकैयनगोचरीकृतः स्मृतोऽपि वा वाते प्रचण्डपवने प्रतिकूलभाव प्रतिकूलतां याति गच्छति सति पष प्रभुरजयपार्श्वनाथः अङ्गभाजः पा 'नाथस्मरणप्रवणाः प्राणिनः निर्गता विलयं प्राप्ता विघ्नाः प्रत्यूहा येभ्यस्ते निर्विघ्नान्करोतीति । 'तत्करोति तदाअष्टे' इति प्रक्रियासूत्रेण ञिः । 'ञिर्डित्करणे' इति सारस्वते इति सारस्वतसूत्रेण त्रिप्रत्ययः निर्विघ्नयति निर्विघ्नयतीति निर्विघ्नयन् । विघ्नर हितान्कुर्वन्नित्यर्थः । निरन्तरायान् सृजन सुख यथा स्यात्तथा कुशलेनेत्यर्थः । प्रतीर तटभूमीं स्वस्ववेलाकूलावन लम्भयति प्रापयति । क इव | पोत इव । यथा निर्वहनाम्वोहित्थरहितांस्तथाम्भोधिमध्ये पतिताञ्जनान् यानपात्रे स्वस्मिन्नधिरोप्य सुखेन तीर नयति ॥
લેાકા
જેમ અનુકૂળ પવનથી વહાણુ નિવિદ્મપણે સમુદ્ર પાર કરે તેમ હું ભષ્ય જીવેા, હજી પણ સમુદ્રમાં વંટોળ આદિ તાફાના થતાં જે મનુષ્ય શ્રીમજયપાર્શ્વનાથનું નામસ્મરણ કરે છે તે મનુષ્ય સહેલાઈથી સમુદ્રને તરી જાય છે, ૫ ૫૮ ।
बहूदितैः किं भवदीयभाग्यैरारोपितस्तेन महीधनेन । सुपर्बशाखीव समीहितानि यच्छंश्चिरं नन्दतु पार्श्वनाथः ॥ ५९ ॥
भी भव्याः, किं बहूदितैः बहुभिरनल्पैरुदितैः कथितैः किमस्तु । एषोऽजय पार्श्वनाथः it sure समीहितानि सम्यगैहिकानि पुत्रकलत्रद्रविणादीनि आमुष्मिकाणि स्वर्गापवर्गा दिकानि कामितानि मनोरथाम यच्छन पूरयन् चिरं बहुसमयमाकल्पान्तकालं यावन्तुनम्ब
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ६० ६१]
हीरसौभाग्यम्
७९९
विजयवान प्रवर्तताम् । किंभूतः । तेन महीधनेनाजयराजेन आरोपितः स्थापितः । उत्प्रेक्ष्यतेभवदीयभाग्यैः युष्मत्संबन्धिभिः सुकृतैः सुपर्वशाखी कल्पवृक्ष इवारोपितः॥ इत्यायपार्श्वनाथ प्रबन्धः । विस्तरतस्त्वेता तिकरः शचुंजयमाहात्म्यादवसेयः ॥
પ્લેકાર્થ
હે ભવ્ય છે, વધુ શું કહેવું ? પરંતુ અજયપાળરાજાએ સ્થાપના કરેલા શ્રી અજારાપાર્શ્વનાથ તમારા મનોરથને કલ્પવૃક્ષની જેમ પૂર્ણ કરતા ચીરકાળ જયવંતા વર્તો, તે પ્રભુ જાણે તમારાં પુણ્યથી આકર્ષાઈને આવેલું કલ્પવૃક્ષ ન હોય ! પદ્ધ છે
तत्रोपदिश्येति जनान्मुमुक्षुक्षोणीऋभुक्षा क्षणमक्षिलक्ष्यम् । प्रणीय नत्वा च तमात्मना तत्पुरं पवित्रीकृतवान्स तद्वत् ॥६॥
स हीरविजयनामा मुमुक्षूणां मुनीनां मध्ये क्षोण्या भूमेः ऋभुक्षा इन्द्रः । सूरीन्द्र इत्यर्थः । तदजयपार्श्वनाथ इव तत्पुरमजयपुरमधुना तु अन्जारग्रामः ग्रामनाना च 'अक्षारोपार्श्वनाथ' इति प्रसिद्धिः । आत्मना स्वेनैव पवित्रीकृतवान् पावनीचकार । किं कृत्वा । तत्र चैत्ये बहिःप्रदेशवर्तिन्यां धर्मशालायां जनान् भविकलोकान प्रति इति पूर्वोक्तप्रकारण अजयपागमनादिवत्तमुपदिश्य उपदेशं देशनां दत्वा च पुनः क्षणं क्षणमात्र तं जिनमक्षणोशोलेश्य गोचर प्रणीय निर्माय पुनस्त पार्श्वनाथ नत्वा प्रणम्य ॥
પ્લેકાર્થ
મુનીન્દ્ર શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ આ પ્રમાણે ધર્મદેશના આપી અને ફરીથી ક્ષણમાત્ર ભગવંતનાં દર્શન-નમસ્કાર કરીને અજારા પાર્શ્વનાથની જેમ તેઓએ પણ અજ્યપુર(અજારા)ને પવિત્ર કર્યું. એ ૬૦ |
द्वीपस्य संघोऽप्यखिलो मुनीन्दोरभ्यागमत्तत्र सहाङ्गनाभिः । माहात्म्यमद्वैतमवेत्य तस्य शुश्रूषया लेखगणः किमेषः ॥ ६१ ॥
तत्राजयपुरे अङ्गनाभिः स्वकीयपरकीयपुर पुरंध्रीभिः सह सार्धम खिलोऽपि समस्तोऽपि द्वीपस्य द्वीपबन्दिरस्य संघः श्रावकसमुदायो मुनीन्दोहीरविजयसरेरभ्यागमत्संमुखमाजगाम ।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ६२-६३
उत्प्रेक्ष्यते-तस्य सूरीशितुः अद्वैतमनन्यमसाधारणं माहात्म्यं वाङ्मनसगोचरातीत महिमानमवेत्य विज्ञाय शुश्रूषया सेवां कर्तुमिच्छया एष संघरूपो लेखगणः सुरसमूहः समेतः समागत इव ॥
શ્લોકાઈ
અજયપુરમાં સ્ત્રીઓ સહિત દીવબંદરને સંધ આચાર્યદેવની સામે આવ્યું. સુરીશ્વરના અસાધારણ માહાસ્યને જાણીને તેઓની સેવા કરવા માટે જાણે દેવદેવીઓને સમૂહ સામે આવ્યું ન હોય ! ! ૬૧ છે
लोकंपृणान्वीक्ष्य गुणान्गणेन्दोः प्रीता प्रणीयागणितात्ममूर्तीः । नम्रागतस्त्रैणमिषेण लक्ष्मीनमस्यती स्तौति च गायतीव ॥ ६२ ॥
गणेन्दोः सुरेलोंकंपृणान्विश्वाह्लादकान् गुणान् शमदममार्दवार्जवसंयमनिष्ठत्वादिकान वीक्ष्य स्वदृग्गोचरीकृत्य प्रीता संतुष्टचित्ता सती ननं नमनशीलं तथा आगत भगवद्वन्दनार्थमायात यत्स्त्रैणं स्त्रीणां समूहः सीमन्तिनीसमुदायस्तस्य मिषेण कपटेन अगणिता गणनातीता आत्मनः स्वस्य मूर्तीः शरीराणि प्रणीय लक्ष्मीजलधिनन्दना । उत्प्रेक्ष्यते-नमस्यतीव अर्थातणधर नमस्करोतीव । च पुनः स्तौतीव स्तुतिगोचरीकरोतीव । च पुनर्गायतीव गानविषयीकरोतीव । वार्धेः सामीप्यात्तन्नन्दनाया आगमनमुचितमेव । पितुः पाचे कदाचि.. दुत्कण्ठिता पुत्री मिलनार्थमागच्छतीति सद्रे श्रिया सद्भावोऽप्युचित एव ।। इति द्वीपबन्दिरे संघागमनम् ॥
કલેકાર્થ
વિશ્વવિખ્યાત આચાર્યદેવના જગદાહલાદક ગુણોને જોઈને વંદન કરવા માટે આવેલી સ્ત્રીઓ અત્યંત ખુશ થઈ. તે સ્ત્રીઓનાં બહાને જાણે પિતાનાં અગણિત રૂપે બનાવીને સમુદ્રપુત્રી લહમીદેવી આચાર્યદેવને નમસ્કાર કરતી હતી, સ્તુતિ કરતી હતી અને મંગલગીતે ગાતી હતી. એ દર છે
ततः प्रतस्थे प्रभुरुनताख्यं पुरं प्रति प्रीतमना मुनीन्द्रः। मेघागमे मानसमभ्रमार्गवहाप्रवाहादिव राजहंसः ॥ ६३॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ ; श्लो० ६४]
हीरसौभाग्यम्
ततो द्वीपोन्नतदेवलपाटकसत्कसंघसमागमनानन्तर हीरविजयसूरिः ततोऽजयपुरादुन्नतमित्याख्या नाम यस्य तादृशं पुर प्रति प्रतस्थे। उन्नतनगराभिमुख प्रचलति स्म । किंभूतः । प्रभुः सर्वधर्मकार्यकरणप्रवणः समर्थः। पुनः किंभूतः। प्रीतमनाः श्रीपार्श्वनाथयात्रया कृत्वा हृष्टमानसः । क इव । राजहंस इव । यथा मेघागमे अभ्रमार्गो मेघावा गगनम् । 'सुराभ्रोडुमरुत्पथोऽम्बरम्,' तथा 'अभ्र धूमयोनिस्तनयित्नुमेघाः' इति द्वयमपि हैम्याम् । तस्य वहा नदी । गङ्गेत्यर्थ । 'सिद्धस्वःस्वर्गिखापगाः । ऋषिकुल्या हेमवती' इत्यपि हैम्याम् । तथा 'सिन्धु. शैवलिनी वहा च हृदिनी स्रोतस्विनी निम्नगा' इत्यपि हैम्याम् । तस्याः प्रवाहादूङ्गापयःपूरान्मानस नाम राजहंस निवाससरोवरं प्रति प्रतिष्ठते । यदुक्तम्-'मेघागम दिवि विभाव्य परापगाम्भःपूरागमैजलमथाविलमभ्रसिन्धोः। भातीति चेतसि विचिन्त्य च हंसमाला स्व मानस प्रति ततस्त्वरितं प्रतस्थे ॥' इति । तथा 'गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुष ते राजहंसा वयम्' इत्यपि सूक्ते ॥
अथ द्वीपोन्नतपुरादिसंघसंमुखागमनवर्णनप्रस्तावः
શ્લેકાર્થ
જેમ વર્ષાઋતુમાં રાજહંસ, ગંગાના પ્રવાહ સમાન નિર્મલ માનસરોવર તરફ પ્રયાણું કરે તેમ શ્રી અજારા પાર્શ્વનાથનાં દર્શન કરીને જેઓનું મન ખુશ થયું છે તે સમર્થ . मायावे अना' ना२ त२६ प्रयाएर यु. ॥ ६ ॥
शिरोधृतश्वेतसुवर्णकुम्भाः काश्चिल्लसन्ति स्म विलासवत्यः। श्यामादिवालक्ष्म्य इवोद्वहत्यः संपूर्णचन्द्राम्बुजबन्धुबिम्बान् ॥ ६४॥
हीरसूरेः संमुखागमने काश्चिदनिर्दिष्टनामानः विलासवत्यः विलासो हंसहस्तिगमनादिकः शृङ्गारादिविभ्रमो वा विद्यते यासां ता लीलावत्यो वनिता लसन्ति शोभन्ते । किंभूताः । शिरसि स्वमौलौ धृता आरोपिताः श्वेता उज्ज्वलास्तथा सु शोभनो वर्णों येषाम् । अथ वा श्वेतानां रूपयाणाम् । 'स्याद्रप्य कलधौतताररजतश्वेतानि' इति हैम्याम । तथा सवर्णानां काश्चनानां कुम्भाः कलशा याभिस्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-श्यामादिवालक्ष्म्य इव रजनीदिवसस्य श्रिय इव । किं कुर्वत्यः । उद्वहत्यः बिभ्रत्यः । कान् । संपूर्णा अखण्डाश्चन्द्रास्तथा अम्बजबन्धवो भास्करास्तेषां बिम्बान्मण्डलान् । अखण्ड चन्द्रमण्डलानादाय निशाश्रियः सूर्यमण्डलान् गृहीत्वा दिवसलक्ष्म्य इव भगवत्संमुख समेता इत्यर्थः ॥ हि० सौ० १०१
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
stratभाग्यम्
શ્લેાકા
મસ્તકે રૂપ્યમય અને સુવણુ મય કુલા ધારણ કરીને આચાર્ય દેવની સન્મુખ આવેલી વિલાસવતી સ્ત્રીએ શેાભતી હતી, તે જાણે સ`પૂર્ણ ચન્દ્ર અને સૂર્યનાં અખેને ધારણ કરીને સન્મુખ આવેલી રાત્રિ અને દિવસની શૈાભા ન હોય ! ૫ ૬૪ ૫
८०२
[ सर्ग १७ : श्लो० ६५–६६
अवाकिरन्काश्चन मुक्तिकाभिरभ्येत्य वाचंयमसार्वभौमम् । क्षीरोर्मयो मेरुमिव प्रमाथकालोच्छलद्भूरिपयः पृषद्भिः ।। ६५ ।।
अभ्येत्य संमुखमागत्य काश्चन संघमध्यात्कियत्यः तं हीरविजयनामानं वाचंयमानां साधूनां सार्वभौम चक्रवर्तिन मुक्तिकाभिर्लघुमुक्ताफलैः । 'सिता वमन्त्यः खलु कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे | का इव । क्षीरोर्मय इव । यथा क्षीरसमुद्रवीचयः प्रकर्षेण सुरासुरादिभिः सर्वोजसा माथस्य मथनस्य काले समये उच्छलद्भिः उच्चैरुत्पतद्भिः तथा भूरिभिरनल्पैः पयःपृषद्भिः जलकणैर्मरु काञ्चनाचलम् । किं च परसमये मन्दरशब्देन मेरुनोच्यते किं तु मन्दरशब्देन इन्द्रकीलनामा शैलः । जैनमते तु मन्दरो मेरुरेव । मन्दरनाम गिरिं वर्धयन्ति ||
શ્લેાકા
સમુદ્રનું મંથન કરતાં ક્ષીરસમુદ્રના ઊછળતા તરંગોનાં જલખિ દુએ જેમ મેરૂપવ તને વધાવે તેમ કેટલીક સ્ત્રીએ સામે આવીને સૂચિક્રવતીને સાચાં મેાતીએ વડે વધાવતી हुती. ॥ ६५ ॥
मुक्ताफलैः काचिदवाकिरंस्तं नवोपयन्तारमिवात्र लाजैः । सिद्धाद्रियात्रोद्भव पुण्यलक्ष्म्या नवोढयालंक्रियमाणपार्श्वः ॥ ६६ ॥
काश्चिदपराः सीमन्तिन्यः तं सूरिम् अत्र संघ संमुखागमनसमये मुक्ताफलैमौक्तिकैः अवाकिरन् वर्धयन्ति स्म । कामिव । नवोपयन्तारमिव । यथा अत्र भूमिभुवने देवलोके नागलोके देवासुराणां परिणयनाभावाद्भुवो ग्रहणम् । सद्यस्कपरिणेतार चार पुमांस काश्चित्तद्वर्गसंबन्धिन्यो वर्णिन्यः लाजैरक्षतैर्वर्धयन्ति । किंभूतः सूरिः वरश्च । सिद्धाद्रेः शत्रुंजयशैलस्व यात्राया दर्शनस्पर्शनभावार्चाया उद्भव उत्पत्तिर्यस्यास्तादृश्या पुण्यलक्ष्म्या सुकृतश्रिया अलंक्रियमाणं भूष्यमाणं पार्श्वे जीवान्तिक यस्य । परिणेतापि तत्कालपरिणीयतया अलंक्रियमाणवामाङ्गान्तिकः । इदं तु पाठान्तरम् ॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
mastratimesO
O RDARSHA...
सर्ग १७ : श्लो० ६७-६८]
हीरसौभाग्यम्
८०३
શ્લેકાર્થ
જેને પાછળ ભાગ નવેઢા સ્ત્રી વડે સુશોભિત છે તેવા નવપરિણીત વરને સુહાગણ સ્ત્રી અક્ષતથી વધાવે તેમ સિદ્ધાચળની યાત્રાથી પ્રાપ્ત થયેલી પુણ્યલક્ષ્મી વડે અલંકૃત જીવનવાળા આચાર્યદેવને કેટલીક સ્ત્રીઓ મુક્તાફળ વડે વધાવતી હતી. એ ૬૬
गीतिं जगुर्नागरिकाः किरन्ती सुधां सुधादीधितिमण्डलीवत् । यां श्रोत्रपत्यैर्विनिपीय चित्रार्पितैरिवाभूयत मार्गमार्गः ॥६७॥
काश्चन नागरिका द्वीपोन्नतपुरपुरंद्यो गीति सरिगुणगान जगुर्गायन्ति स्म । किं कुर्वतीम् । गीति किरन्ती विस्तारयन्तीम् अर्थात्कर्णयोवर्षन्तीम् । काम् । सुधाममृतम् । किंवत् । सुधादीधितिमण्डलीवत् । यथा आश्विनमाससंबन्धिराकामृगाङ्कमण्डल्यः पीयूष किरन्ति, तथा नागरिका कर्णामृतवर्षिणीं गीतिं गायन्ति । यां गीर्ति श्रोत्रपत्रः कर्णपणैः कृत्वा विनिपीय सादर निशम्य मार्गस्य अजयोन्नतपुरयोरन्तरालाध्वनः मागैर्मृगगणैश्चित्रार्पितैरालेख्यस्थापितलिखितैरिवाभूयत संजायते स्म ॥
શ્લોકાર્થ
કેટલીક સ્ત્રીએ ચન્દ્રમંડળની જેમ સુધાવર્ષા મધુરી વાણી વડે આચાર્યદેવનાં ગુણ ગાન કરતી હતી અર્થાત ગુણોને ગાતી હતી. તે ગીતને કાનેથી સાંભળીને માર્ગમાં રહેલાં મને ચિત્રમાં આલેખન કરાયાં હોય તેવાં બની ગયાં. ૫ ૬૭
गजाधिरूढा व्यरुचन्कुमारा विभूषिता भूषणधोरणीभिः । प्रवालपुष्पावलिशालमानाः प्रस्थप्ररूढा इव बालसालाः॥६८॥
भूषणानां मणिस्वर्णाभरणानां धोरणीभिः श्रेणीभिः विभूषिता अलंकृताङ्गाः । तथा गजाधिरूढाः सिन्धुरस्कन्धाध्यासिनः केचन कुमाराः व्यरुचन् शुशुभिरे। उत्प्रेक्ष्यते-प्रवालानां पल्लवानां पुष्पाणां कुसुमानामावलीभिर्मालिकाभिः शालमानाः शोभमानाः प्रस्थेषु सानुषु प्ररूढा उद्ता बालसाला: लघुपादपा इव ॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ६९-७०
શ્લેકાર્થ
હાથી ઉપર આરૂઢ થયેલા વિવિધ પ્રકારનાં આભૂષણોથી સુશોભિત કુમારે શુભતા હતા; તે જાણે પર્વત ઉપર ઊગેલા પ્રવાલ અને પુછપની પંક્તિ વડે શોભતા બાલવૃક્ષ न सय ! ॥१८॥
काश्चित्कुमार्यः शिबिकां श्रयन्त्यो माणिक्यभूषा वपुषा वहन्त्यः । कुतूहलाद्भवलयं भजन्त्यो विमानयाना इव नाकिकन्याः ॥ ६९॥ .
काश्चित्कुमार्यो लघुकन्यकाः भान्ति तदवसरे शोभन्ते । किं कुर्वन्त्यः। शिबिकां याप्ययान श्रयन्त्यः परिचरन्त्यः । शिबिकाधिरूढा इत्यर्थः । पुनः किं कुर्वन्त्यः । माणिक्यानां रत्नविशेषाणां भूषा अलंकारान् वपुषा स्वशरीरेण वहन्त्यो धारयन्त्यः । 'वृता विभूषामणिरश्मिकार्मुकः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-कुतूहलात्कौतुकाझ्वलय मेदिनीमण्डल भजन्त्यः सेवमाना आश्रयन्त्यः। विमानेन देवयानेन यान गमन' यासां तादृश्यो नाकिकन्या देव. कुमारिकाः इव । यथा इन्द्रस्य । 'तनयस्तु जयन्तः स्याजयदत्तो जयश्च सः। सुता जयन्ती तविषी ताविष्युच्चैःश्रवा हयः ॥ इति हैम्याम् ॥
શ્લેકાર્થ
શિબિકામાં બેઠેલી, મણિમાણેકના અલંકારોથી સુશોભિત કુમારિકાએ ભતી હતી, તે જાણે દેવવિમાનમાં બેસીને કુતૂહલથી પૃથ્વી ઉપર ફરવા માટે આવેલી દેવકુમારિકાએ न डाय! ॥१ ॥
गत्या जितोऽनेन किमभ्रकुम्भी द्रष्टुं तमीत्युत्सुकितोऽब्धिमध्यात् । किमीयिवानेष तदन्ववायः शृङ्गारितास्तत्र गजा विरेजुः ॥ ७० ॥
तत्र तस्मिन् संमुखागमनसमये श्वङ्गारिताश्च श्रङ्गारभूषणते लचामराद्याडम्बरैरलंकृताः गजा हस्तिनो विरेजुः शोभन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण इति हेतो; त सरि द्रष्टुं प्रेक्षितुमुत्सुकित उत्कण्ठितः सन् अब्धिमध्यात्समुद्रान्तगलादेष प्रत्यक्ष लक्ष्यमाणः तस्यैराव णस्य अन्यवायो गजघटारूपो वंशः किमीयिवान आगत इव । ऐरावणस्य समद्रमध्यादत्पन्नविनिःसृतत्वेन तद्वंशस्यापि सद्भावः संभाव्यते एव । यदुक्त नषधेऽपि-'पयोनिलीनाभ्रमका मकावलीरदाननन्तोरगपुच्छसच्छवीन्' इति । तथा समुद्रस्यापि अत्र सामीप्यादियमुत्प्रेक्षा
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
deci
..
.inc
ount.
.
.
....
.....
सर्ग १७ : श्लो० ७१ ]
हीरसोभाग्यम्
८०५
घटत एव । अथ प्रस्तुतम् । इति किम् । यदनेन सरिणा गत्या पुरतो युगप्रमाणां धरणीं चक्षुषा प्रेक्षमाणा । ईर्यासमिति पूर्वक मन्थरगमनेन अभ्रकुम्भी औरावणः । 'रावणोऽभ्रमातङ्गश्चतु: दन्तार्कसोदरे' इति हैम्याम् । कि कथं कया रीत्या जितोऽभिभूतः ॥
કલેકાર્થ
આચાર્યદેવના પ્રવેશમહોત્સવ સમયે અલંકારોથી શણગારેલા હાથીઓ શેતા હતા. તે જાણે આચાર્યદેવને જોવા માટે સમુદ્રની મધ્યમાથી ઉત્સુકતાપૂર્વક આવેલા ઐરાવણહાથીના વંશજો ન હોય ! અથવા, જાણે આચાર્યદેવની ગજગામિનીગ તેથી પરાભવ પામેલા ઐરાવણ હાથીનાં રૂપે આચાર્યની સેવા કરવા માટે આવેલાં ન હોય! ૭૦
यर्याणितास्तत्र तुरङ्गमास्ते रेजुर्जवाधाकृतवातवेगाः। यैर्निर्जिता भानुमतस्तस्तुरङ्गा हियेव नाद्यापि भुवं स्पृशन्ति ।। ७१ ॥
तत्र संमुखागमनसमये ते ताशा ये अग्रे स्वगुणोत्कर्षेरुत्प्रेक्षां प्रापिताः । अथ वा ते काम्बोजकामरूपकच्छसिन्धुदेशोद्भवा विविधजातीयाः प्रसिद्धास्तुरङ्गमाः अश्वाः । यदुक्त प्राकृतवाक्ये-'ये गंगाजलनीअडा हरिअडा कालाकिहाडाषुरा साणीसिंघलसिंधु आकलहला कस्मीरियां कुंकुणा । टुंकेकानि अनेकवानिपिहला पीठे पगे नीसला ते हेष्यत्रियकुं अरा जिमसुरा ते जीतुषारैवढा ॥' इति । पर्याणिताः पल्ययनकलिनाः कृताः। 'पर्याणं तु पल्ययनः' इति हैम्याम् । रेजुः विभान्ति स्म । किंभूताः । जवेन मानसातिपातिगतिरंहसा अधःकृतो निरस्तो वातानां पवमानां वेगो रयो यैस्ते । ते के। येस्तुरङ्गमैर्भानुमतो भास्वतस्तुरङ्गा वाजिनः निर्जिता गतिस्वराभिः पराभूताः सन्तः । उत्प्रेक्ष्यते-अद्याप्यद्यतन वर्तमान वासर' प्रति यावन्मण्डयित्वा ह्रिया लजयेव कृत्वा भुवं क्षोणी न स्पृशन्ति । लज्जिता हि स्व मुख दर्शयितुमनलंभूष्णवः पृथिव्यां नायान्तीत्यर्थः ॥
___
પિતાના વેગ વડે પવનના વેગને તિરસ્કાર કરનારા કામરૂપ, કાજ, કચ્છ અને સિંધુ આદિ દેશોમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને વિવિધ વર્ણના પલાણયુક્ત અશ્વો શોભતા હતા. તે અધોના વેગથી પરાભવ પામેલા સૂર્યને અશ્વો (સતાવ) લજજાથી જાણે હજી પણ પૃથ્વી ઉપર આવતા નથી; અર્થાત્ લજજાથી પિતાનું મુખ દેખાડવા સમર્થ નહીં હોવાથી પૃથ્વી ઉપર આવતા નથી. તેવા પવનવેગી જાતવંત ઘોડાઓ આચાર્યદેવના સ્વાગતમાં શોભતા હતા. એ ૭૧ છે
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ७२-७३
रथानभाजस्त्वरमाणतााः सुजातरूपा घननन्दकाश्च । अम्भोजनाभा इव कामरामशोभाः शताङ्गाः शतशः प्रचेलुः ॥७२॥
शतशः शतसहस्रसंख्याकाः शताङ्गा रथाः । 'शताङ्गः स्यन्दनो रथः' इति हैम्याम् । प्रचेलुः सरेरभिमुख प्रचलन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अम्भोजनाभाः कृष्णा इव । किंभूता रथाः कृष्णाश्च । रथाङ्गं रथपाद चक्र 'पइडु' इति प्रसिद्ध सुदर्शन चक्र भजन्ति इति रथाङ्गभाजः। पुनः किंभूताः । त्वरमाणाः शीघ्रगामिनस्ताास्तुरङ्गमा गरुडाश्च येषां ते । च पुनः किंभूताः। शोभनं जातरूपं सुवर्णः काश्चन जटितत्वेन । पक्षे जातमुत्पन्न रूपमतिशायिसुन्दरशरीराकारविशेषो येषाम् । पुनः किंभूताः । घनान्बहुजनान्नन्दयन्ति प्रह्लादयन्ति । तथा धनो निबिडोऽपराप्रतिहतो नन्दकनामा खङ्गो येषां ते । च पुनः किंभूनाः। काममतिशयेन रामा मनोज्ञा शोभा येषां ते । तथा कामः प्रद्यनः रामो बलभद्रः ताभ्यां शोभा येषां ते॥
કાર્થ
કુણેના જેવા સેંકડો રથ આચાર્યદેવના સ્વાગતમાં શોભતા હતા. જેમ રથને ચક (પૈડાં) છે, કુષ્ણુની પાસે સુદર્શન ચક્ર હતું. રથને જેમ વેગવંત અ જોડાયેલા છે, કૃષ્ણ પણ ગરૂડના વાહનવાળા હતા. ર સેનાના સેવાથી જેમ સુંદર ભાવાળા છે, કૃષ્ણ સુંદર રૂપવાળા હતા. જેમ ર ઘણું પ્રેક્ષકોને આનંદ આપનારા છે, તેમ કુષ્ણુ અપ્રતિહત भसवाणा ता. [भूगोमा 'घननन्दकाच' छ, तभा 'घन'। अथ २थना पड़े ઘણા કર્યો અને કૃષ્ણના પક્ષે “નને અર્થ નિબિડ એટલે કે “અપ્રતિહત કર્યો. ] કૃષ્ણ કામ-પ્રદ્યુમ્ન અને બલભદ્ર વડે શોભે છે, રથે શોભા વડે અત્યંત મનોહર છે. આમ
सनी २५ २. शाले छे. ॥ ७२ ॥
तूरस्वरैश्चित्कृतिभी रथानां हयालिरुषागजगर्जितैश्च । तृणां स्तवादिध्वनितैव्रतीन्दोः श्लोकैरिवापूरि समग्रलोकः ॥७३॥
तूरस्वरैविविधवादित्रनिर्घोषश्च पुनः रथानां स्यन्दनानां चित्कृतिभिस्त्वरितगमनाव. सरोद्भवचित्कृतिसंज्ञध्वनितविशेषैः च पुनर्हयानामश्वानामालिः श्रेणिस्तस्य द्वेषाभिहिसारव इति प्रसिद्धैः तथा गजानां मदोद्धतसिन्धुराणां गर्जितैर्वृहितैस्तथा नृणां श्राद्धभागायनादि. जनानां स्तवादिध्वनितैः स्तुतिच्छन्दोगानादिभणितिभिः कृत्वा समग्रोऽपि दशदिक्पर्यन्तं पावल्लोको भुवनमपूरि निर्भर भृतः पूरितः। कैरिव । श्लोकैरिव । यथा व्रतीन्दोहरिसरेर्यशोभिः समग्रोऽपि लोकः पूर्यते स्म । 'श्लोकः कीर्तियेशः' इति हैम्याम् ॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
- सर्ग १७ : श्लो० ७४-७५ ]
हीरसौभाग्यम्
८०७
શ્લેકાર્થ
વાજિંત્રેના ધ્વનિથી, રથોના ચિત્કારથી, અશ્વોના હેવારવથી, હાથીઓની મેઘાડંબર ગર્જનાઓથી, મનુષ્યનાં રસ્તુતિઆદિ મંગલગીતોથી અને આચાર્યદેવના ઉજજવલ યશથી समता व्याप्त मनी गयी. ॥ ७३ ।। .
स्त्रीभ्यस्तदा तद्गुणगायनीभ्यः पैञ्जूषपीयूषरसाभिषेकाम् । वाणीमधीत्याभ्यसितुं वनस्थाः शिष्या इवासन्कलकण्ठकान्ताः ॥७४॥
तस्य सरेर्गुणान् गायन्तीत्येवंशीलाभ्यः स्त्रीभ्यः पौरपुरंध्रीभ्यः सकाशात्तदा तस्मिन् संघागमनमहोत्सवव्यतिकरे पैञ्जूषयोः श्रोतृजनश्रवणयोः पीयूषरसस्य सुधानिस्यन्दस्य अभिषेकोऽभिषिञ्चन' तत्तल्यां वाणी वाग्विलासमधीत्य पठित्वा कलकण्ठकान्ताः कोकिलकामिन्यः । उत्पश्यते-अभ्यासितुं सम्यगभ्यास विधातमिव वनस्था वनवासिन्य आसन्निव संजाता इव । का इव के इव वा। शिष्या इव । यथा विनेयाः कुतश्चिद्गुरोः सकाशाकिमप्यधीत्य एकान्ते वनादिषु गत्वा स्थिता वा तदभ्यसन्ति ।।
શ્લેકાર્થ તે અવસરે આચાર્યદેવના ગુણેને ગાતી નગરવાસી સ્ત્રીઓ પાસેથી અમૃતથી સિંચાચેલી કર્ણપ્રિય વાણીને અભ્યાસ કરીને કેય શિષ્યની જેમ વધુ અભ્યાસ કરવા માટે જાણે વનવાસી બની ગઈ હતી. ૭૪
ध्वननफेरीसखभूरिभेरीभाङ्काररावैः प्रतिशब्दितेन । नन्तुं सवेशाम्बुधिशायिशौरिः प्रबोध्यते सूरिसमागमे किम् ।। ७५ ॥
ध्वनन्त्यः शब्दायमाना नफेर्यः पित्तलमय्यः वदनेन वादनीया वाचविशेषाः प्रसिद्धाश्च ता एव सख्यः सहाया यासां तादृश्यो भूरयः शतशंख्याका भेर्यो दुन्दुभयस्तासां माङ्काररावैः भाकृतिध्वनिभिः कर्तृभिः प्रतिशब्दितेन अर्थात्संनिधिवर्तिसागरमध्यप्रतिनादित त । 'पयोधिमध्यप्रतिनादमेदुरः' इति नैषधे। कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-सवेशे समीपे योऽम्बुधिः समुद्र स्तत्र तन्मध्ये शेते इत्येवंशीलो यः शौरिर्नारायणः स सरेरुन्नतपुरप्रवेशोत्सवे नन्तुमर्थात्वरीन्द्रं नमस्कर्तु किं प्रबोध्यते निनिद्रीक्रियते जागर्यते इव ॥ .
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ७६-७७
લેકાર્થ
અવાજ કરતી પિત્તળની નાફેરીઓની જાણે સખી ન હોય તેવી ભેરીઓના ભાકાર શબ્દો વડે સમુદ્રમાં પડેલા પડઘાથી જાણે સમુદ્રમાં શયન કરી રહેલા વિષણુને, પ્રવેશમહોત્સવમાં આચાર્ય દેવને નમસ્કાર કરવા માટે જાગ્રત કરાતા ન હોય ! ! ૭૫
तदाद्रिमध्यप्रतिशब्दसान्द्रैः स्मरध्वजौषध्वनिपूर्यमाणैः। प्रमोदमायत्तुमुलैर्जनानां व्योमेव भूः शब्दगुणा किमासीत् ॥ ७६ ॥
तदा तस्मिन वरिप्रवेशोत्सवे जनानां संमुखागतसकललोकानां प्रमोदेन हर्षातिशयेन माघदभिर्मदं प्राप्नुवभिस्तुमुलैरतिबहुलव्याकुलताकलितकोलाहलैः । अथ वा 'अवं धावत यात मुञ्चत पुरः पन्थानम् -' एवंविधचम्पूकथाकथितकेवलव्याकुलशब्दैः कृत्वा व्योमेव गगनमिव भूरपि पृथिव्यपि शब्द एव गुणो यस्यास्तादृशी किमासीज्जातेव । किंभूता । तुमुलैरद्रीणां समीपभाजां नन्दीवेलकप्रमुखाणां स्वभावतस्तु शत्रुजयाचलशिखराणां पर कालानुभावाद्विरिघटनाच्च दूरीभूतानां पर्वतानां मध्ये कंदरोदरे प्रतिशब्दाः प्रतिध्वनयस्तैः सान्द्रनि बिडीभूतैः। पुनः किंभूतैः । स्मरध्वजानां नानाविधवाद्यानाम् । 'तूर्य तुर स्मरध्वजः' इति हैम्याम् । ओघाः समूहास्तेषां ध्वनिभिर्नानाप्रकारप्रसरन्निषैः पूर्यमाणैः बहली क्रियमाणैः॥ इति द्वीपोन्नतपुरसंमुखागमनवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ
પ્રવેશ મહોત્સવ સમયે સમીપમાં રહેલા “નંદીવેલ આદિ પર્વતે (શત્રુંજયનાં શિખર)ની ગુફામાં પડેલા પડઘાઓથી, વાજિંત્રના અવાજથી અને હર્ષિત બનેલા લેકેના કેલાહલથી પૃથ્વી આકાશની જેમ જાણે શબ્દગુણ બની ગઈ! છે ૭૬
तदुत्सवे मूर्छति भूर्भुवःस्वस्त्रयीप्रसत्तिं प्रदिशत्यपूर्वाम् । अलंचकार प्रभुरुन्नताख्यां पुरं हरिरिवतीमिवासौ ॥ ७७ ॥
प्रभुहीरविजयसरिरुन्नतमिति आख्या नाम यस्यास्तादृशीं पुर नगरीमलंचबार भूषयामास । क इव । हरिरिव। यथा नारायणो धनदनिर्मितां द्वारवती द्वारका नगरीमलंकरोति । कस्मिन् सति । तदुत्सवे स चासावुत्सवश्च तदुत्सवः द्वीपोन्नतादिसंघप्रारब्धसरिप्रवेशमहामहस्तस्मिन्मूर्च्छति वृद्धिमतिशायितां श्रयति प्राप्नुवति सति । किं कुर्वति तदुत्सवे । भूर्भुषः
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ७८-७९ ]
हीरसौभाग्यम्
८०९
स्वस्त्रय्या नागलोकनाकिलोकभूमिलोकानां त्रिकस्य अर्थात् त्रिजगज्जनानां प्रसत्तिं मनःप्रसन्नतां प्रमोदप्रकर्ष प्रदिशति प्रयच्छति ददति ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ વિષ્ણુએ દ્વારિકામાં મહામહોત્સવ પૂર્વક પ્રવેશ કર્યો હતે તેમ ત્રણે જગતને આનંદદાયી પ્રવેશોત્સવ થતાં આચાર્ય દેવે “ના” નગરને અલંકૃત કર્યું. એ ૭૭
तस्मिन्नतेर्गोचरयांचकार चैत्येषु तीर्थाधिपतिं मुदा सः। कण्ठीरवः शैलगुहामिवाथानैषीद्विभूषां वसतिं व्रतीन्द्रः॥ ७८॥
___ स हीरसूरिस्तस्मिन्नुन्नताभिधाननगरे चैत्येषु ऋषभदेवप्रमुखजिनप्रासादेषु तीर्थाधिपति जिनाधिराजप्रतिमां मुदा हर्षेण नतेः प्रणामस्य गोचरयांचकार विषयीकरोति स्म । नमस्कृतवानित्यर्थः । अथानन्तर देववदनात्पश्चात् व्रतीन्द्रः सूरिः वसतिमुपाश्रय विभूषां शोभामनेषीत्प्रापयति स्म । क इव । कण्ठीरव इव । यथा पारीन्द्रः शैलगुहां गिरिकंदरां विभूषां नयति ॥ इत्युपाश्रयागमनम् ॥
શ્લોકાઈ
પ્રથમ ઋષભદેવ આદિનાં જિનચૈત્યમાં ભગવંતની પ્રતિમાઓનાં ભક્તિપૂર્વક દર્શનવંદન કરીને, જેમ સિંહ ગુફાને શોભાવે તેમ આચાર્યદેવે ઉપાશ્રયને શેભા. ૭૮ છે
ततः समुद्दिश्य महेभ्यसभ्यान्धर्मोपदेशं स वशी दिदेश । पीयूषवत्तेऽपि निपीय वत्सा इवावहन्संमदमे दुरत्वम् ॥ ७९ ॥
ततो वसतावुपाश्रये आगमनानन्तरं स वशी जितेन्द्रियः सूरिमहेभ्या व्यवहारिणस्ते एव सभ्या सदस्याः सभाजनास्तानुद्दिश्य उद्देशं कृत्वा धर्मोपदेशं धर्मदेशनां विदेश ददाति
मामभ्याः पीयूषवत्सुधारसमिव निपीय पीत्वा तहेशनां सादर श्रत्वा संमदेरानन्दः कृत्वा मेदुरत्व पुष्टतामवहन्दधते स्म । के इव । वत्ता इव । यथा गवां तर्णका और स्वस्वमातरूधोमध्यविनिःसरदभिनव ततो दुग्धं पीत्वा प्रमोदादास्वाध मेदग्त्वम. पचयभावं वहन्ते । 'पीयूषोऽभिनवं पयः । पीयूषमपि' इति हैमीसूत्रवृत्त्याः॥ हि सौ० १०२
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ८०-८१
શ્લેકાર્થ
ઉપાશ્રયમાં આવ્યા પછી શ્રેષ્ટિઓની સભાને ઉદેશીને જિતેન્દ્રિય આચાર્યદેવે ધર્મ દેશના આપી. સુધાસારિણી ધર્મ દેશના સાંભળીને શ્રાવકે વાછરડાની જેમ આનંદથી પુષ્ટિ પામ્યા અર્થાત્ આનંદિત બન્યા. ૭૯ !
क्षेत्रेष्विवाम्बुनि नभोम्बुवाहा घुम्नांशुकान्यर्थिषु ते ववर्षः। प्रभावनां श्रीफलपूगपूगैश्चक्रुस्ततो रूपकनाणकैश्च ।। ८०॥
ते सभ्यजनाः अर्थिषु तत्समयागतानेकयाचकविषयेषु घुम्नांशुकानि द्रव्यवस्त्रादीनि वर्षः। प्रदुरित्यर्थः । क इत्र । नभोम्बुवाहा इव । यथा श्रावणमेघाः क्षेत्रेषु विषयेषु अम्बूनि पानीयानि वर्षन्ति । वर्षाऋतोरतिपूतत्वान्नभोमासोपादानम् । ततो याचकदानान्तरं श्रीफलानि नालिकेराणि तथा पूगानि क्रमुकाणि 'सोपारी' इति प्रसिद्धानि तेषां पूगैः समूहैः कृत्वा प्रभावनां संमुखागतानामुपाश्रयागनानां च सकलबालवृद्धजनानामनिवारितदान ददते स्म । च पुनः रूपकाणां नाणकैयारीमहमुंदीप्रमुखः प्रभावनां व्यधुः ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ શ્રાવણમાસનો મેઘ ખેતરે આદિ ભૂમિમાં જલવ કરે તેમ તે શ્રેષ્ઠિઓએ યાચકે ઉપર દ્રવ્ય અને વસ્ત્રોની વૃષ્ટિ કરી, અને શ્રીફળ, સોપારી તેમજ રૂપાનાણની પ્રભાવના ४. ॥८ ॥
अन्येऽपि संघाः पुरपत्तनेयोऽभ्येत्याभनन्मुरिसहस्ररश्मिम् । अश्वादिदानानि ददुमेहेन्द्रा इव प्रमोदाद्वयवादसान्द्राः॥ ८१॥
अन्ये परेऽपि पुरपत्तनेभ्यः नवीननगरजीर्णदुर्गमङ्गलपुरवेलाकुलदेवपत्तनप्रमुखेभ्यो नग रेभ्यः संघाः श्राद्धवर्गा अभ्येत्यागत्य प्रमोदात्प्रभुपार्श्वे समेत्य सरिषु सहनरश्मि दिवाकरमभजन्संसेवन्ते स्म । पुनर्महेन्द्रा नृपा इव ते अश्वास्तुरङ्गा आदौ येषां तानि द्रव्यांशु. कादीनि दानानि ददुर्ददते स्म । किंभूताः । प्रमोदानामानन्दानामन्यवादेन असाधारणत्वेन सान्द्रा उपचिततनूलतिकाः ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ८२-८३ ]
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
जीन पशु [लभनगर, नूनागढ़, मांगराज, वेरावण, प्रभासपालु महि] गाभीना સ ંઘે। આવીને સૂર્યની જેમ આચાય ભગવંતની ઉપાસના કરતા હતા અને અપૂર્વ આનંદથી પુષ્ટ બનેલા તેએ! રાજાઓની જેમ યાચકોને અશ્વ આદિનાં દાન આપતા હતા. ॥ ૮૧ ૫
आगृह्णतस्ताननुगृह्य लोकांस्तत्रांशुसंघोंऽशुमतीव तिष्ठन् । पर्जन्यकालोऽभ्रमिवोन्नताख्यं व्यातन्तनी दुन्नतिमत्पुरं सः ॥ ८२ ॥
८११
स सूरिरुन्नताख्यं पुरम् उनानामनगरतुन्नतिमत् शोभासंपन्मयं व्यातन्तनीतिनोति स्म विशेषेण कृतवान् । क इव । पर्जन्यकाल इव । यथा वर्षासमयः अभ्रं मेघमुन्नतिमत्समुन्नतं नीरभरैर्नीभूतं व्यातनुते । स किं कुर्वन् । तत्रोन्नतनगरे तिष्ठन् स्थितिं कुर्वन् । क इव । अंशुसंघ इव । यथा किरणगणोंऽशुमति भास्करे तिष्ठति । तत्र तिष्ठन् किं कृत्वा । तान् द्वीपोन्नतनगरसंबन्धिनो लोकान् श्राद्धजनाननुगृह्य तेषामुपरि अनुग्रहं कृत्वा । ताकि कुर्वतः । आगृहणतः श्रीपूज्या अस्मदुपरि प्रसादं प्रणीय अत्रैव चतुर्मासीं कुर्वन्तु इत्थमाग्रहं कुर्वतः ॥ इत्युन्नतनगरे चतुर्मास्यवस्थानम् ॥
શ્લેાકા
ઊના નગરના સધના અતિ આગ્રહથી સંધ ઉપર અનુગ્રહ કરીને, જેમ કિરાને સમૂહ સૂર્ય માં રહે તેમ આચાય દેવે ઊના નગરમાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરી અને જેમ વર્ષાકાળ મેષને ઉન્નત બનાવે તેમ ઊનાનગરને ઉન્નતિવાળું બનાવ્યું. ॥ ૮૨
घोरामनुष्ठानविषां विधातुरुग्रं तपस्तेज उदीयते स्म ।
दोषालिमालम्भयतो व्रतीन्दोरिवोत्तराशां भजतो गभस्तेः ॥ ८३ ॥
व्रतीन्दो हररेरुग्रं परपाक्षिकरसां तपसां तेजो ज्योतिः प्रतापश्च उदीयते स्म प्रकटीभू । किंभूतस्य व्रतीन्दोः । घोरामपरेषां मन्दसत्वानां भयंकरामनुष्ठानविधां क्रियाप्रकारं विधातुः विदधातीत्येवंशी हस्य । शीले तृञ् कतुर्वा तृवुणौ । किं कुर्वतः । दोषाणामपगुणानां - वीर्य-भोग-उपभोगाख्या नाम पञ्चान्तरायकर्माणि हास्यरति अरति-भय- जुगुप्सा शोक-काम- मिथ्याज्ञान- निद्रा-विरति-राग-द्वेषा इत्येतेषामष्टादशसंख्याकानां दोषाणामालिं पङ्क्तिमालम्भयतो मूलादुच्छिन्दतो निघ्नतः । पुनः किंभूतस्य । उत्तरामग्रिमां मोक्षलक्षणाशाम वाञ्छां भजतः श्रयतः । तेजः कस्येव । गभस्तेरिव । यथा उत्तराशां कौबेर्री दिश
दान-लाभ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : भ्लो० ८४
भजतः सेवमानस्य दिवसपतेरुग्रं जनैरसह्यं तपोवत्तेजः । अथ वा तपते संतापयति जनमध ऊर्ध्व चेति तपस्तादृशं तेजो ज्योतिः प्रतापो वा उदीयते प्रकटीभवति । किंभूतस्य । घोरां दैत्यैर सहनीयामनुष्ठीयते स्वबलवीर्य पुरुषाकारैः क्रियते इत्नुष्ठानं किंचिदधृष्य मनधृष्यं वा कार्यादि निर्माणं तस्य विधा प्रकारः एतावता मन्देहा नाम राक्षसास्तैः सार्धमुद्धतयुद्ध क्रियां कर्म विदधाति करोतीत्येवंशीलस्य । यदुक्तं नैषधे प्रातर्वर्णने – 'इह हि समयेषु व्रजन्त्युदवज्रतामभिरविमुपस्थानोत्क्षिप्ता जलाञ्जलयः किल' अथ तद्वृत्तिः । अस्मिन्प्रातः समयेऽवसरे सूर्यमुद्दिश्य उपस्थानोत्क्षिप्ता उपासनायामुद्वृता जलाञ्जलयः उदवज्रतां जलरूप शनित्वं प्रपद्यन्ते । एतावता 'आपो वज्रीभूत्वा तानि रक्षांसि मन्देहान् अरुणद्विपे क्षिपन्ति' इति श्रुतेः । ' तिस्रः atrisisोटी च मन्देहा नाम राक्षसाः । उदयन्तं सहस्त्रांशुमभ्ययुध्यन्त ते सदा ॥' इत्युक्तेः । अथ वा घोरां घूकान्धकारैः सोढुमशक्यामनुष्ठानविधां दिवस किरणलक्षणां क्रियां कर्तुः । पुनः किं कुर्वतः । दोषाणां रात्रीणां घोरणीं घातयतो निर्णाशयतः । 'प्रवासनोद्वासनघातनिर्वासनानि संज्ञप्तिनिष्ठम्भहिंसानिर्वापणालम्भनिसूदनानि' इति हैम्याम् ||
८१२
શ્લેાકાથ
કાયર પુરુષને અશકય એવા ઘાર અનુષ્ઠાનવિધિને કરનારા, અઢાર દોષાની પક્તિને મૂળથી ઉચ્છેદતા, અગ્રીમ માક્ષરૂપ આશા રાખનારા, અને જેમ ઉત્તરદિશામાં આશ્રય કરનાર સૂર્ય ના પ્રચંડ પ્રતાપ પ્રગટ થાય તેમ વ્રતધારીમાં ચન્દ્ર સમાન આચાય દેવનુ ઉગ્ર તપ તેજ પ્રગટ થયું. ॥ ૮૩ ॥
स्वश्राद्धसौधाहृतभक्तभोगाद्यभिग्रहान्साग्रहमग्रहीत्सः । श्रीबप्पभट्टितिशीतकान्तिरिव क्षितीन्द्रप्रतिबोधधुर्यः ॥ ८४ ॥
सूरिः स्वश्राद्धानां निजश्रावकाणां तपापक्षीय गृहमेधिनां सौधाद्गेहादाहृतस्यानीतस्य भक्तस्य आहारस्य भोगो भोजनमादिर्येषां तादृक्षानभिग्रहान्निषेधरूपान्नियमान् भक्त भक्तस्य नो कल्प्युत इत्यादिकान् प्रत्याख्यानविशेषान् साग्रहमपरैर्वाचकप्रज्ञांशसाधुभिरतिविज्ञप्तोऽपि निर्बन्धादग्रहीजग्राह । क इव । श्रीबप्पभट्टिव्रतिशीतकान्तिरिव । यथा श्रीआमम हैन्द्रप्रतिबोधविधायक बप्पभट्टिसूरिः स्त्रश्रात्रक निकेतनानीतभक्तभोग निषेधादिकानभिग्रहान् गृ' etaara । किंभूतः । क्षितीन्द्रोऽकब्बरपातिसाहिरामनृपश्च । तस्य प्रतिबोधे स्वभकीकरण धुर्यो धुरीणः । प्रतिबोधविधातेत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
આમરાજાને પ્રતિમાધ કરવામાં શ્રેષ્ઠ શ્રી બપ્પભટ્ટીસૂરિએ જેમ ભક્તના ઘરનાં આહારપાણીના ત્યાગ કર્યાં હતા તેમ અકબર ખાદશાહને પ્રતિષેધ કરવામાં શ્રેષ્ઠ શ્રી હીરવિજય
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ८५ ८६]
हीरसौभाग्यम्
८१३
સૂરિએ ભક્તોને અતિઆગ્રહ હોવા છતાં તેઓને ઘરનાં આહારપાણી નહીં લેવાનો અભિગ્રહ કર્યો. એ ૮૪ છે
जिनं हृदम्भोजविलासराजहंसायमानं प्रणयन्कदाचित् । विधाय बाह्येन्द्रियमौनमुद्रां ध्यानं स योगीन्द्र इव व्यधत्त ॥ ८५ ॥
स मरिः कदाचित्कस्मिन्नपि समये योगीन्द्रो मनोवचनकाययोगानां निरोधो विद्यते येषाम् । अथ वा यम-नियम-करण-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधि-लक्षणना-मभिरष्टभिरङ्गयोगोऽस्त्येषामिति वा योगिनस्तेषामिन्द्रः सर्वोत्कृष्टयोगिराजस्तद्योगमार्गाधिरूढवद्ध्यान कस्मिन्नपि चेतश्चिन्तिते विषये अकप्रत्ययसंततिकरणं प्रणिधानं व्यधत्त चकार । किं कृत्वा । बाह्यानां स्पर्शन-रसन-घ्राण-नयन-श्रवणाख्यानां पञ्चानामिन्द्रियाणां मौनेन स्वस्वव्यापारनिषेधेन मुद्रां चित्तकाग्रञ्च विधाय । किं कुर्वन् । हृदम्भोजे हदयकमलकणिकायां बिलासे क्रीडाकरणे राजहंस मिवाचरन्तं जिनं वीतरागं प्रणयन कुर्वन् ॥
પ્લેકાર્થ
આચાર્ય મહારાજ, કમલવનમાં ક્રીડા કરતા રાજહંસની જેમ હૃદયકમલમાં જિનેશ્વર ભગવંતનું ધ્યાન કરતા; સ્પર્શ, રસના, વ્રણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર એ પાંચ ઈદ્રિયોને રોધ કરીને લેગીન્દ્રની જેમ એકાગ્રચિત્તે પરમાત્મધ્યાનમાં લીન બની જતા હતા . ૮૫
नीरन्ध्रपाथःपरिपूर्यमाणपर्जन्यपुञ्जोर्जितगर्जितं किम् । कदापि रुच्यश्वरणेन्दिरायाः स्वाध्यायसान्द्रध्वनितं दधार ॥८६॥
कदापि कस्मिन्नपि अवसरे अस्वाध्यायनिर्मुक्त विकालवे लारहितसमये वा चरणेन्दिरायाश्चारित्र लक्ष्म्या रुच्यो भर्ता । 'विवोढा रमणी भोक्ता रुच्यौ वरयिता धवः' इति हैम्याम । स्वाध्यायस्य पोञ्चैःस्वरेण सिद्धान्तादिगणनरूपस्य सान्द्रं धोरगम्भीर ध्वनितं दधार । अनि विधत्ते स्मेत्यर्थः । 'ध्वनिमाबभार' इत्यपि पाठः। बाढध्वनिना सिद्धान्ताद्यगणयदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते- नीरन्ध्र सर्वतोऽपि निर्गतं रन्ध्र छिद्रं रिक्तस्थानं यथा स्यात्तथा पाथोभिः पयोभिः परिपूर्यमाणस्य निर्भरं भ्रियमाणस्य पर्जन्यानां प्रावृषेण्यपयोवाहानां पुजस्य घटाया अजितं प्रोहामं गजितं किं गजिरिव ॥ इत्यभिग्रहध्यानस्वाध्यायादि। ...
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ८७-८८
શ્લેકાર્થ
ચરિત્રલકમીના સ્વામી આચાર્યદેવ કઈ સમયે ગંભીર ધ્વનિથી સ્વાધ્યાય કરતા હતા, તે ધ્વનિ જાણે જલથી પરિપૂર્ણ મેઘને ઉદ્દામ ગરવ ન હોય ! ! ૮૬ છે
तत्र प्रतिष्ठात्रितयीमतुच्छोत्सवोच्छलच्छेकमनःप्रमोदाम् । चक्रे मुनीन्द्रो भुवनत्रयस्याधिपत्यलक्ष्मी स्पृहयन्निवान्तः ॥ ८७ ॥
तत्रोन्नतनगरे मुनीन्द्रो हीरसरिः प्रतिष्ठात्रितयीं शतसहस्रशो भगवत्प्रतिमाप्रतिष्ठापनरुपाणां प्रतिष्ठानां त्रिक चक्रे व्यधत्त । किंभृताम् । अतुच्छोऽत्यभ्यधिको यत्र उत्सवो महामहास्तेन उच्छलन्वर्धमानः छेकानां विदग्धानां मनसि स्वान्ते प्रमोदो हर्षों यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-अन्तः स्वचित्ते भुवनत्रयस्य त्रैलोक्यस्याधिपत्यलक्ष्मी राज्य श्रियं स्पृहयन् वाञ्छन्निव ॥
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે ઊના નગરમાં, જેમાં પંડિતપુરુષનાં ચિત્તમાં આનંદ વધી રહ્યો છે તેવા વિશિષ્ટ પ્રકારના મહત્સવપૂર્વક ત્રણ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ કરાવીને જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે જાણે અંતરમાં ત્રણ લોકની રાજ્યલક્ષ્મીની સ્પૃહા કરતા ન હોય ! ! ૮૭
उग्रं तपो धन्य इवानुतिष्ठन्नाद्यं चतुर्मासकमाततान । अपाटवात्किचन काययष्टेः पुनर्द्वितीयं कुरुते स्म तस्मिन् ॥८८॥
स वरिस्तस्मिन्नुन्नतनगरे आद्य विमलाचलयात्रां कृत्वा तत्र गमनानन्तर प्रयम चतु. मांसक वर्षा रात्रमाततान करोति स्म । किं कुर्वन् । उग्रमत्यत्कटघोर षष्ठाटमादिममतिका विकृष्टं तपोऽनुतिष्ठन् विदधत् । क इव । धन्य इव । यथा काकन्दीसत्को द्वात्रिंशत्कनकोटी. कामिनी द्वात्रिंशदभूमिकप्रासादमौक्ता धन्यनामानगारः उग्रं षष्ठाचामाम्लनि अनुतिष्ठति स्म । पुनर्वितीयवारं काययष्टेः शरीरस्य किंचन किमपि अपाटवादपटुत्वात्प्रबलरोगादिना मन्दस्वादिकारणात द्वितीय द्वयोः संख्यापूरणम् । कम् । चतुर्मासक तस्मिन्नेवोन्नतपुरे कुरुते स्म ॥
अथ सरेर्दाक्षादानदिनादारभ्य यत्किचित्तपो विहित तदुच्यते परिवारश्च
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ८९-९० ]
हीरसौभाग्यम्
८१५
લોકાઈ
કાકંદીનગરીના શ્રેષ્ઠિ ધન્યકુમાર, બત્રીસ કોટિ સુવર્ણ, બત્રીસ સ્ત્રીઓ, અને બત્રીસ માળના મહેલને ત્યાગ કરીને દીક્ષિત બન્યા અને દીક્ષાદિવસથી જ છઠ્ઠ છઠ્ઠના પારણે આયંબિલની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી હતી તેમ આચાર્યદેવે છઠ્ઠ-અઠ્ઠમ આદિ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતાં વર્ષાસંબંધી પ્રથમ ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યું. અને શરીરની અસ્વસ્થતાના કારણે બીજું ચાતુર્માસ પણ ઊના નગરમાં કર્યું. ૮૮
अथ व्रतादानदिनात्तपो यत्तीवं व्रतीन्द्रेण विधीयते स्म । बभूव यस्तस्य परिच्छदश्च श्रीबीरवत्किचिदिहोच्यते तत् ॥ ८९ ॥
अथेत्यधिकारान्तरकथनम् । तस्य व्रतस्य दीक्षाया आदानं ग्रहण तस्य दिनादिवसाही. क्षाग्रहणदिन मर्यादीकृत्य व्रतीन्द्रेण हीरसारिणा यत्किचिदल्पमनल्प वा तप एकाशनकादिक तथा तीव्र षष्ठाष्टमादिम घोर कठिन विधीयते स्म कृत च । पुनस्तस्य प्रभोर्यों यावसंख्याकः परिच्छदः परिवारो बभूव संजातः। किंवत् । श्रोवीरवत् श्रीमन्महावीरदेवस्येव तपस्तथानुष्ठानादिकमासीत् । तत्किचिदिह ग्रन्थे देशमात्र यथाश्रुत मया ग्रन्थकोंच्यते कथ्यते ॥
શ્લોકાઈ
જેમ ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ ઉગ્ર તપ કર્યું હતું તેમ હવે આચાર્ય દેવે દીક્ષાદિવસથી આરંભીને કરેલી તપશ્ચર્યા અને તેમના પરિવારનું કિંચિત્ વર્ણન કરવામાં આવે છે. ૮૯
सूरीन्दुरेकाशनकं न यावज्जीवं जहौ न्यायमिव क्षितीन्द्रः। पश्चापि चासौ विकृतीरहासीद्गुणान्स्मरस्येव पराबुभूपुः ॥९॥
सूरीन्दुर्मुनिचन्द्रो याचदिति यावन्त समयं जीव्यते प्राणा धार्यन्ते इति यावजीव संयमजन्म मर्यादीकृत्य एकवारमशनमेकाशन सकृद्भोजन वा यत्र । एकाशनके स्वार्थे कः। न नैव जहौ तत्याज । सकृदेव भुक्तवानित्यर्थः । क इव । क्षितीन्द्र इवं । यथा धर्मप्रधानो
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
aritभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० ९१
राजा न्याय नीति न जहाति । च पुनरसौ सूरिः दधिदुग्धपक्कान्नतैलगुडघृताभिधाना पञ्चसंख्याका विक्रियते विकारयुक्तो जीवः क्रियते एभिरिति विकृतयः स्वा विकृतीरहासीदत्याक्षीन्मुञ्चति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - स्मरस्य कंदर्पस्य पञ्चप्रमाणान् शब्दरूपगन्धरसस्पर्शाभिधान् गुणान् पराबुभूषुः पराभवितुमिच्छुरिव ||
८१६
શ્લાકા
જેમ ન્યાયી રાજા ન્યાયના ત્યાગ ન કરે તેમ આચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ જીવનપર્યંત એકાસણાના ત્યાગ કર્યાં નહી' અર્થાત્ એકાસણાથી એણું તપ કર્યું” નથી. हडी, पडवान्न, तेल, गण, भने धीमे यांचे विना तेथे। हमेशां त्यागी हुता. તે જાણે કામદેવના સ્પ, રસ, રૂપ, ગંધ અને શબ્દ એ પાંચ ગુણ્ણાના પરાભવ કરવાનુ ઇચ્છતા ન હાય ! ॥ ૯૦ ૫
द्रव्याणि वल्भावसरे व्रतीन्द्रः सदाददे द्वादश नाधिकानि ।
किं भावना पोषयितुं विशिष्य भवाब्धिपार प्रतिलम्भयित्रीः ॥ ९१ ॥
व्रतीन्द्रः सदा सर्वकालं सूरिपदप्राप्तिं मर्यादीकृत्य वल्भावसरे आहारकरणसमये द्वादश सूर्यसंख्ययैव द्रव्याणि धान्यानां नामग्राह विकृतेस्त्वेकव शाकान्यपि नामग्राह पानीय च सर्वाण्यपि द्वादशान्तर्भावीनि आददे जग्राह नाधिकानि द्रव्याण्यग्रहीत् । कदाचिदपीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - अनित्यता-अशरणत्व-संसारत्व एकत्व अन्यत्व - अशुचित्व-आश्रव-संवर- निर्जराधर्म-लोक- बोधिसंज्ञा द्वादश भावनाः । पोषयितुं पुष्टाः कर्तुमिव । कथम् । विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा । किंभूता भावनाः । भवः संसारः स एवान्धिः समुद्रस्तस्य पारस्य परतीरस्य मोक्षवेलाकूलस्य लम्भयित्रीः प्रापयित्रीः । 'अन्यथा कथमदः प्रतिलम्भः' इति नैषधै । 'प्रतिलम्भः प्राप्तिः' इति तद्वृत्तौ ॥
શ્લેાકા
આચાર્ય દેવે, સૂરિપદથી પ્રારંભીને આહાર કરવાના સમયે બાર દ્રવ્યથી અધિક દ્રવ્ય ગ્રહણ કર્યાં નહીં, તે જાણે સંસારસમુદ્રથી પાર ઉતારનારી અનિત્ય, અશરણુ, સ'સાર, शेत्व, अन्यत्व, अशुथि, आश्रम, सवर, निश, धर्म दो अने मधि से मार भावनाओ। પુષ્ટ કરવા માટે ન હાય ! ॥ ૯૧૫
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ९२]
हीरसौभाग्यम्
८१७
व्रतिक्षितीन्द्रेण स सप्तपञ्चविंशन्मिताः कातरितान्यसत्त्वाः। आहारदोषाः कृतपापपोषा द्वेष्या इव द्वेषजुषा निषिद्धाः॥९२॥
व्रतिक्षितीन्द्रेण सरिराजेन सह सप्तभिर्वर्तते । सप्तयुक्ता इत्यर्थः । तादृशाः पञ्चविंशव तैर्मिताः प्रमाणीकृताः । एतावता सप्तान्विताः पञ्चत्रिंशत् द्विचत्वारिंशद्भवन्ति । द्वाचत्वारिंशत्सख्याकाः । 'सोलस उग्गमदोसा सोलस उप्पायणाय दोसाय। दस एसणाइ दोसा मिलीय सव्वे विवायाला॥' इति वचनात् । अथैतानेव पृथक विवृणोति । श्राद्धश्राद्धीभ्यः षोडश दोषाः समुत्पद्यन्ते । तानेव दर्शयति-आध्यमिक-औद्देशिक-पुतिकर्म-मिश्रकर्म-स्थापनाकर्मप्राभतिकर्म-प्रादुःकरण-क्रीतदोष-प्रामित्य-परावृत्तत्व-अभ्याहत उभिन्नक-मालापक-आच्छेधक-अनिसृष्ट-अध्यवपूरकाः । अथ साधुसाध्वीभ्यः षोडश दोषा जायन्ते । तानेव दर्शयति -धात्रीदोष-दूतीदोष-निमित्तदोष-आजीवक-वनोपक-चिकित्सा-क्रोधदोष-मान-माया• लोभ-पूर्वसंस्तव-पश्चात्संस्तव-विद्यादोष-मन्त्रदोष-चूर्णदोष-योगदोषाः। अथषणादोषा दश साधश्राद्धेभ्यः समुत्पद्यन्ते । तान पि दर्शयति-शङ्कितदोष-मक्षितदोष-बहिनिक्षिप्त-पिडित. दोष-संहृतदोष-दायकदोष-उन्मिश्रदोष-अपरिणत-लिप्तदोष-छर्दितदोषाः । तथा प्रभोजनं कर्वतां साधूनांप्रसङ्गात्पश्च दोषा भवेयुः। तेऽप्युच्यन्ते-संयोजन अप्रमाण-इङ्गाल-धूमसामान्यअकारणदोषाः। केचित्सप्तचत्वारिंशदपि दोषान्प्रतिपादयन्ति । तस्मात्तेऽपि प्रोक्ताः। परं मौला. स्तु द्विचत्वारिंशत्संख्याका एव । आहारस्य भोजनस्य दोषा अपगुणास्ते निषिद्धाः निवारिताः। एतावता सूरि(रयो) द्वाचत्वारिंशद्दोषनिर्मुक्तमाहारमभ्यवहरन्ति । किंभूता दोषाः। कातरं क्लोवं ततः शुद्धिविमुख कुर्वन्तीति कातरयन्ति । कातरयन्ते स्मेति कातरिताः। 'तत्करोति तदाचष्टे' इति प्रक्रियास्त्रेण जिप्रत्ययः। 'अन्तन्तात् क्तः' इति क्तप्रत्ययः। त्रिलोपे इप्रत्ययश्चेति सिद्धम् । उदाहरणं यथा नैषधे प्रथमकाव्ये-'नलः किंभूतः। सितच्छत्रितकोतिमण्डलः पूर्वोक्तयुक्तिरेव । सितं च छ च सितच्छत्रं करोतीति सितच्छत्रयति सितच्छब्यते से सितच्छत्रिता कीर्तिमण्डले देशे येन' इति नरहर्याम । कातरीकृता हीनसत्वा विहिता अन्ये अपरे सत्त्वाः कर्मपरिणतिवशाच्चारित्रपालनासमर्थाः प्राणिनो यैस्ते । पुनः किंभूतां । कृतं निर्मितं पापस्य दुःकृतस्य पोषः पुष्टियः । पापोपचयकारिभिरित्यर्थः । केनेव निषिद्धाः । द्वेषजुषेव । यथा विरोधवता अतीववैरभाजा भूभुजा देव्याः स्ववैरिणः पराक्रमेण निषिध्यन्ते मूलतोऽप्युच्छिद्यन्ते ॥
શ્લોકાથ
આચાર્ય દેવ હનસત્વ કરનારા અને પાપની પુષ્ટિ કરનારા એવા બેંતાલીરા દેથી રહિત નિર્દોષ આહાર હમેશાં ગ્રહણ કરતા હતા. (તે આ પ્રમાણે આઘાર્મી, ઉદેશિક, पूतिम, भिश्रम, स्थापना, प्रातिभ, प्रा०४२६५, ४त, प्राभित्य, ५२॥वृतत्व, हि० सौ० १०३
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो. ९३
અભ્યાહત, ઉદુભિનક, માલાપહત, આઠેક અનિસૃષ્ટિ અને અપૂરક એ સોળ ગૃહસ્થથી 64न्न थयेसा; यात्रीहष, इतीहाप, निमित्तोष, भा७४, पनी५४, विहिसा, औष, भान, माया, सोम, सस्तव, पश्चात्सतव, विधाोष, मत्रहीष, यू हीष, भने योगोष को सण साधुसावीथी 64-1 2येला; शति, भक्षित, म.नक्षित, पिडित, सहत, દાયક, ઉન્મિશ્ર, અપરિણત, લિપ્તષ અને છદિતષ એ દશ ગૃહસ્થ અને સાધુ ઉભયથી ઉત્પન્ન થયેલા કુલ ૪૨ દષ) જેમ શત્રુરાજા શત્રુઓનો મૂળમાંથી ઉછેર કરે તેમ આચાર્યદેવ આ કર દેન મૂલથી જ નિષેધ કરતા હતા. વળી આહાર કરતી વખતે સંયેજના, અપ્રમાણ, ઈંગાલ, ઘૂમ અને અકારણ આ માંડલીના પાંચ દે પણ સેવતા ન હતા. જે ૯૨ .
अंहोगुहामाभरणानि भिक्षोः किं द्वादशानां प्रतिमारमाणाम् । तपांसि यो द्वादशभेदभिन्नान्यपूपुषत्कायमशूशुषञ्च ॥ ९३॥
यो भगवान अनशन-मूनोदरिका-वृत्तिसंक्षेप-रसत्याग -काय श-संलीनताः इति षडविध वाद्य तपः। तथा प्रायश्चित्त-विनय-वैयावृत्त्य-स्वाध्यान-ध्याय-कायोत्सर्गाः इति षोढा आभ्यन्तर तपः । षट् बाह्यानि षडाभ्यन्तराणीति द्वादशभिर्भेदैः प्रकारः भिन्नानि पार्थक्यभाञ्जि तपांसि अपूपुषत् पुष्णाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भिक्षोः साधोः प्रति अलेपाहारैक भक्तपानसत्का प्रथमा एकमासस्य, द्वितीयाद्वि मास्याः, तृतीया त्रिमास्याः, चतुर्थी चतुर्मास्याः, पश्चमी पञ्चमास्याः, षष्ठी षण्मास्याः, सप्तमी सप्तमास्याः । पूर्वविधिः सर्वास्वपि प्रायाः। अष्टमी सप्तरात्रिका । तत्र चतुर्विधाहारनिषेधकचतुर्थाः। तथा ग्रामावहिः कायोत्सर्गकरणम्। नवमी सप्तगत्रिकी । उत्कटिकासनेन दण्डासनेनेवास्थानम् । दशमी सप्तरात्रिको । साष्टमभक्ता चतुर्विहारप्रत्याख्यान च गोदुहिकासनेनावस्थानाम् । एकादशी पकरात्रिकीत्युच्यते परममष्टमभक्तेन पूर्यते चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानं च तृतीये दिने । ग्रामावहिः कार्योत्सर्गकरणम् । द्वादश्यपि अकरात्रिकी। पर चतुर्विधाहारत्यागाष्टमभक्तेन पूर्यते तत्रानिमेषनेत्राभ्यां कायोत्सर्गकरणम् । इत्थं सूत्रोक्त विधिविधानात्प्रतिमानां द्वादशसंख्याकानां प्रतिमारमाणां श्रमणानुष्ठानविशेषलक्ष्मीणामाभरणानीव भूषणानीवापृपुषत । किंभूतानां प्रतिमारमाणाम् । अंहोद्रुहामंहसां दुरन्तदुरितानां द्रुहां द्रोहकारिकाणां मूलादुच्छेदविधायकानां च पुनर्यों मुनीन्द्रः काय स्वशरीरमशूशुषत् विकटोत्कटतपोभिः कृत्वा शोषयति स्म । कृशीकृतवानित्यर्थः ॥
લેકાર્થ
આચાર્યદેવ અનશન, ઉદરિ, વૃતિ ક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયફલેશ અને સંસીનતા, એ બાહ્ય અને પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ એ છે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो. ९४-९५]
हीरसौभाग्यम्
અત્યંતર, એમ બાર પ્રકારનાં તપ કરીને શરીરનું શેષણ કરતા હતા; એ તપ જાણે પાપકર્મોને દ્રોહ કરનારી સાધુની બાર પ્રતિમાઓનાં આભરણે ન હોય ! ! ૯૩
गुरोः समीपे विजयादिदानवाचंयमेन्दोर्विधिना व्रतीन्द्रः । आलोचनां द्विग्रहयांबभूव लोकद्वयस्येव विशुद्धये सः॥९४ ॥
व्रतीन्द्रो हीरसरिर्गुरोः स्वधर्माचार्यस्य तपस्यादातु; विजय इति पदमादौ यस्य ताहशस्य दाननाम्न अतापता विजयदानसंज्ञस्य वाचंयमेन्दोः सरेः समीपे पार्श्वे विधिना शास्त्रोक्तप्रकारेण द्विरद्वयमालोचनां निःशल्यत्वेन निजाशेषपापप्रकाशनपूर्वकप्रायश्चित्तविशेष ग्रहयांबभूव गृह्णाति स्म । 'गृह्णाति द्रहयते लाति' इति क्रियाकलापे। उत्प्रेक्ष्यते-लोकयोरिहलोकपरलोकयोर्वर्तमानामुकभवयो यस्य युगलस्य विशुद्धये निर्मलीकरणायेव ॥
શ્લોકાઈ
હીરવિજયસૂરિજીએ પિતાનો દીક્ષાગુરુ શ્રીવિજયદાનસૂરિજી પાસે, પિતાનાં સઘળાં પાપકર્મોને નિશલ્ય બનીને પ્રકાશવાપૂર્વક આલોક અને પરલેકની વિશુદ્ધિ માટે શાસ્ત્રોકતવિધિ પ્રમાણે બે વખત ભવઆલેચના લીધી હતી. હ૪
उपोषणानां त्रिशतीं व्यतानीमरीन्दुरालोचनयोर्द्वयोः सः । समीहमानो मनसाधिगन्तुं पदं त्रिलोकाग्रभवं किमेषः । ९५॥
- यः पातिसाहिसंमानितः स जगद्विख्यात अष प्रत्यक्षलक्ष्योऽस्मदादीनां हृग्गोचरीभवन सूरीन्दु रमरिचन्द्रो योरुभयोरालोचनयोद्विारविहितदुःकृतालोचनप्रायश्चित्तयोरुपोषणा. नामुपवसनानां त्रिशतीं त्रयाणां शतानां समाहारत्रिशती तां सर्वाग्रेणेति संभाव्यते । ध्यानामीत्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिलोकस्य । 'त्रिलोकनाथेन सता मखद्विषः' इति रघौ । 'त्रिलोकनाथाखिलोकपूज्यास्त्रिलोकेश्वरा इति बृहच्छान्तौ । त्रैलोक्यस्याग्रे उपरितनप्रदेशे भव. मुत्पन्न यत्पदं यत्स्थान मनसा अधिगन्तु प्राप्तु मोक्षस्थान लब्धुमधिगत्य प्राप्येत्यर्थः' इति तमृत्तिः। मनसा स्वचित्तेन कृत्वा समीहमान एष वाञ्छन्निव ॥
પ્લેકાર્થ
ત્રણ લેકના અગ્રભાગે રહેલા મોક્ષને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા જગદગુરુએ બે વખતની ભવઆલેચવામાં આવેલા ત્રણસો ઉપવાસ કર્યા હતા. જે ૯૫
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ९६-९७
षष्ठात्सपादां द्विशतीं शमीन्द्रो व्यातन्तनीति स्म स नीतिचन्द्रः । साग्रेऽपि गव्यूतिशतद्वये स्वमाहात्म्यमिच्छञ्जिनवत्किमुाम् ॥ ९६ ।।
शमीन्द्रः शमवतां साधूनां मध्ये इन्द्रः पुरंदरो द्वयोरलोचनयोस्तथा अन्येऽपि सर्वे भूपतयः सपादां द्विशतीं पञ्चविंशत्यधिकशतद्वयीं षष्ठानामुपवासद्वयलक्षणानां व्यातन्तनीति स्म कृतवान् । स किंलक्षणः । नीतौ न्याये चन्द्रः। अथ वा 'सान्द्र' इति पाठः। दृढ अतिशायिन्यायविधाता। तत्र विषये वयमेवं विद्मः। उत्प्रेक्ष्यते वा-गव्यूतीनां क्रोशानां साग्रे पञ्चविंशत्यधिके शतद्वये। सपादकोशश तवयप्रमाणे इत्यर्थः । इति हैमनाममालानुगतव्याख्यानम् । 'तस्यां यथा साग्रे च गव्यूतिशतद्वये -' इति। जिनबत्तीर्थकरस्येव स्वस्य माहात्म्य निजस्य सप्तानामीतीनां प्रशमनरूपादिक महिमानमुया पृथिव्यां किमिच्छन् काङ्कन्निव ।।
લેકાર્થ
જેમ તીર્થકર ભગવંત જ્યાં વિચરે ત્યાં બસો પચ્ચીસ કેશમાં દરેક જાતના ઉપદ્રના શમનરૂપ માહામ્ય વિસ્તરે છે તેમ પૃથ્વી ઉપર જાણે પિતાના માહાભ્યને વિસ્તારવા માટે ન હોય તેમ ન્યાયચન્દ્ર આચાર્યદેવે ૨૨૫ છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ) કર્યા હતા. જે ૯૬ છે
द्वासप्तति सूरिसहसरश्मिः स्म निर्मिमीते पुनरष्टमानाम् । विद्मश्चतुर्विशतिकात्रिकस्य प्रसत्तिमाधातुमना जिनानाम् ॥ ९७ ॥
सूरिषु सहस्ररश्मिः अधिकप्रतापत्वेन भानुमाली पुनर्द्वयोरालोचनयोरन्येषां च अष्टमाना. मुपवास त्रिकलक्षणानां द्वासप्तति निर्मिमीते स्म कृतवान्। उत्प्रेक्ष्यते-चतुर्विशतिकानामतीतानागतवर्तमानरूपाणां त्रिकस्य त्रितयस्य जिनानां तीर्थकृताम् । चतुर्विंशतिनिभिर्गुणिता सती.द्विसप्ततिर्भवेत् । एतावता द्वासप्ततिमितार्हद्भट्टार काणाम् । केवलज्ञानि-निर्वाणि-सागरमहायशः-विमल-सर्वानुभूति-श्रीधर-दत्त-दामोदर-सुतेजः-स्वामि- मुनिसुव्रत-सुमति-शिधगति-अस्ताघ-नमि-अनिल-यशोधर-कृतार्थ-जिनेश्वर--शुद्धमति-विवेक-स्यन्दन-प्रतिनामान एतेऽतीतचतुर्विंशतिजिनाः । ऋषभ-अजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-स. पार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस- वासुपूज्य-विमल-अनन्त-धर्म--शान्ति-कुन्थु-अरमल्लि-मुनिसुव्रत-नमि-नेमिपार्श्व-वर्धमानाभिधाः एते वर्तमानचतुर्विशतितीर्थकराः। पद्मनाथ -सुरदेव-सुपार्श्वक -स्वयंप्रभ-सर्वानुभूति-देवश्रुत-उदय -पेढाल-पोट्टिल- शतकीर्ति - सुव्रतअसम-निष्कषाय-निष्पुलाक-निर्मम-चित्रगुप्त-समाधि-तंवर-यशोधर- विजय-मल्ल-देवअनन्तवीर्य-भद्रकृत्संज्ञा एते त्वनागतचतुर्विशतिर ईन्तः । एतेषां चतुर्विशतित्रितयजिनानां प्रसत्तिं स्वविषये प्रसन्नभावमाधातुमनाः कर्तुकाम इव विदुम इवार्थेऽत्र ॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
_S
----
સ ૨૭ : શ્રી૧૮]
હીર સમાગ્યમ્
૮૨?
પ્લેકાર્થ
સૂર્ય સમાન તેજસ્વી આચાર્યદેવે ૭૨ અઠ્ઠમ (વણ ઉપવાસ) કર્યા હતા. તે જાણે અતીત, અનાગત અને વર્તમાન એમ ત્રણ વીસી તીર્થકર ભગવંતોની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ન હેય ! (કેવલજ્ઞાની, નિર્વાણ, સાગર મહાયશ, વિમલ, સર્વાનુભૂતિ, શ્રીધર, દત્ત, દામોદર, સુતેજ, સ્વામિ, મુનિસુવ્રત, સુમતિ, શિવગતિ, અસ્તાઘ, નમિ, અનિલ, યશધર, કૃતાર્થ, જિનેશ્વર, શુદ્ધતી, વિવેક, સ્પંદન અને સંપ્રતિ આ અતીત ચોવીસી ! કષભ, અજિત, સંભવ, અભિનંદન, સુમતિ, પદ્મપ્રભ, સુપાર્શ્વ, ચન્દ્રપ્રભ, સુવિધિ, શીતળ, શ્રેયાંસ, વાસુપૂજ્ય, વિલ, અનંત, ધર્મ, શાંતિ, કુંથુ, અર, મહેલી, મુનિસુવ્રત, નમી, નેમનાથ, પાર્થ અને વર્ધમાન આ વર્તમાન ચોવીસી. પદ્મનાભ, સુરદેવ, સુપાર્શ્વક, સ્વયંપ્રભ, સર્વાનુભૂતિ, દેવકૃત, ઉદય, પઢાળ, પિટ્ટીલ, શતકીર્તિ, સુત્રત, અમમ, નિષ્કષાય, નિપુલાક, નિર્મમ, ચિત્રગુપ્ત, સમાધિ, સંવર, યશધર, વિજય, મલ, દેવ, અનંતવીર્ય અને ભદ્રકૃત્ આ અનાગત (ભાવિ) ચોવીસી. જે ૯૭
चक्रे य आचाम्लसहस्रयुग्मं स्वयं जिनं स्तोतुमवेक्षितुं वा । पृथक्सहसे रसनेक्षणानां विद्मः फणीन्दोरिव लिप्समानः ॥ ९८ ॥
यो भगवान आचाम्लानां सहस्रस्य दशशत्या युग्म द्वन्द्व चक्रे विंशतिशतीं विधत्ते स्म तत्र विषये वयमेव विघ्नो जानीरः। उत्प्रेक्ष्यते वा--जिन बीतराग स्वयमात्मनैव स्तोतु स्तवनगोचरोकतु पुनरवेक्षितु विलोचनविषय विधातु द्रष्टुं रसनेक्षणानां जिहानय पृथ पृथक् सहस्र लिप्समानः काञ्जन्निव । भगवन्तं स्तोतु रसनानां द्विसहस्र तथा अनिमेषं विलोकयितु लोचनानां विंशतिशतीमीहमान इव । केषामित्र । फणीन्दो रसनेक्षणानामिव । यथा शेषनागस्य रसनानां तथा ईक्षणानां सहस्र स्तः। तस्य नागराजस्य महसफणत्वेन द्विजित्वेन द्विनेत्रत्वेन सहस्रफणेषु रसज्ञानां नयनानां च द्विसंख्याभाक्त्वेन द्विसहस्त्री स्यात् । तथा चम्पूकथायाम्-'यस्यास्मिन्नुरगप्रभोरिव भवेजिवासहसवयम्' rfત |
લેકાર્થ
આચાર્યદેવે બે હજાર આયંબિલની તપશ્ચર્યા કરી હતી. જેમ શેષનાગને છે અને નયન મળીને બે હજાર ફણ થાય તેમ જિનેશ્વર બગવંતની સ્તુતિ કરવા માટે આચાર્યદેવ
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२२
हीरसौभाग्यम्
[सगे १७ : श्लो० ९९
એક હજાર જીભ અને જિનેશ્વરનાં દર્શન માટે એક હજાર નેત્ર એમ કુલ બે હજાર મેળવવા માટે બે હજાર આયંબિલ કર્યા ન હોય ૯૮ છે
आचामलकैविंशतिसंमितानि यः स्थानकान्यातनुते स्म सूरिः। निजस्य विंशत्यसमाधिपूर्वस्थानान्यपाकर्तुमना इवैषः ॥ ९९ ॥
यः सरिराचाम्लकैराचाम्लनामतपोविशेषैः कृत्वा विंशतिसंख्यया संमितानि प्रमाणीकृतानि स्थानकानि-'अर्हति सिद्धे प्रवचनसरि स्थविरेषु वाचके साधौ । ज्ञाने भक्तिर्दर्शनशद्धिः मद्विनयसंपन्नाः॥ संध्याद्वयेऽप्यवश्यावश्यककरणेन शुद्धचारित्रम् । ब्रह्मव्रतधारिवशः क्रियारताः पूर्णपौषधतः ॥ नवतपसा च तपस्वी सुसंविभागेन गोतमस्वामी । वैयावृत्त्येन जिनाः समताभावाच्च चारित्रम् ॥ ज्ञान नूतनपठनात्संघार्चाविरचितैः श्रुतज्ञानम् । जिनशासनोन्नतिकोस्तीर्थ स्वेभिभवेदहन ॥ एतदभिधानानि विंशतिस्थानकानि आतनुते स्म विदधे । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनः विंशतिसंख्याकानि असमाधिरिति पद पूर्व येषां तादृशानि स्थानानि । तानि यथा-अतित्वरित' प्रचलति, अप्रमाय स्थानकं कुरुते, दुःप्रमाय॑ स्थानकं कुरुते, अन्यजनैः सह नारदवत्क्लेशं कारयति, पीठशय्यापट्टकादीनि अधिकानि रक्षयति, आचार्योंपाध्यायरत्नाधिकानां संमुख वक्ति, स्थविरादीन घातयति, भूतानि विनाशयति, पुनः पुनः क्रोध कुरुते, सदैव क्रोधतो भाषयितुमपि न शक्यते, पृष्ठे गुणवता विरुद्ध भाषते, मुहुर्मुहुनिश्चयभाषां भाषते, अधिकरणान्युदीरयति, अकाले स्वाध्याय कुरुते, अस्थण्डिलात्स्थण्डिल गहन पादौ न प्रमार्जयति स्वय' च खण्डितहस्ताभ्यां विहरति, अकाले दीर्घ बाढस्वरेण भाषते, स्वयं निःप्रयोजनं क्लेशं कुरुते, गच्छभेद स्वय करोति परांश्च कारयति परैर्वा, यावद्भास्वानुदयत्यस्तमयति च तावभुङ्क्ते, अशुद्धमानमप्याहार न मुञ्चति, एवंविधानि विंशत्यसमाधिस्थानकानि अपाकर्तुमना निराकर्तुकाम इवैषः॥
પ્લેકાથી
આચાર્યદેવે આ બિલની તપશ્ચર્યા દ્વારા વિશસ્થાનક્તપની આરાધના કરી. જલદી જલદી થાલે, પ્રમાર્યા વિના બેસે, સારી રીતે પ્રમાર્જન કરે નહીં, નારદની જેમ બીજાઓ સાથે કલેશ કરાવે, પીઠશયન આદિ અધિક ઉપકરણ રાખે, આચાર્ય ઉપાધ્યાય આદિ વડિલેની સામે બેલે, સ્થવરેને મારે જીવને નાશ કરે, વારંવાર ક્રોધ કરે, ક્રોધથી અબોલી લે, ગુણવાન પુરુષોની નિંદા કરે, વારંવાર નિશ્ચયભાષા બેલે, અધિકારણેને પ્રગટ કરે, અકાળે સ્વાધ્યાય કરે, એક ગામથી બીજે ગામ જતાં પગની પ્રમાર્જના કરે નહીં, અકાળે મોટા સ્વરે બોલે, સ્વયં નિષ્ણજન કલેશ કરે, ગચ્છભેદ સ્વયં કરે અને બીજાને
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १००-१०१]
हीरसौभाग्यम्
८२३
કરાવે, સૂર્યોદય થતાં જ અને સૂર્યાસ્ત થતાં સુધી આહાર કરે અને અશુદ્ધ આહારને ત્યાગ ન કરે – આ ૨૦ અસમાધિ સ્થાનકનું નિરાકરણ કરવાની ઈચ્છાથી જાણે અચર્ય. દેવે વિશસ્થાનક તપની આરાધના કરી ન હેય છે ૯
चक्रे पुनर्निर्विकृतीः सहस्र द्वे सूरिरद्वैतधृतिं दधानः । कि संमृति निर्विकृति विधातु हृषीकपति किमुत स्वकीयाम् ॥ १० ॥
सरिः पुनर्यथा चाम्लानि तथैव द्वे सहस्र सहस्रयोदयीमेतावता विंशतिशतीं दधिदुग्ध-पक्वान्न-तैल-गुड-घृतरूपषविकृतिपरित्यागरूपा निर्विकृतीस्तपोग्रहविशेषांश्चक्रे कृतवान् । किंलक्षणः । घृति रसनारसलाम्पटयपरित्यागमयीं संतोष दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-संमृति संसार भूयो भूयो दोषोत्पादकत्वेन अनन्त जन्ममरणापचयकारणलक्षणा वि. कृतिर्विकारस्तद्रहिताम् । विरलामित्यर्थः । कर्तु विधातुमिव । उताथ वा स्वकीयां स्वात्मसंबन्धिनी हृषीकपक्तिमिन्द्रियश्रेणीम् । पञ्चाक्षोमित्यर्थः । निर्विकृति विकारविकलां स्पर्शन-रसन-घ्राण-नयन-श्रवणानामिन्द्रयाणां स्पर्श-प्रसर-गन्ध-रूप-शब्देषु प्रवृत्तिकरणलक्षणेषु तत्तद्यापारेषु मन्दीभवनान्निवृत्तिकारिकां कर्तुमिव वा ॥
શ્લેકાર્થ
પાંચ ઇન્દ્રિયનું દમન કરવા માટે અદ્વિતીય વૃતિને ધારણ કરતાં આચાર્ય દેવે વિગઈ એનાં ત્યાગપૂર્વક બે હજાર આયંબિલ કર્યા હતાં; તે જાણે આચાર્યદેવે સંસારને પણ નિર્વિકાર બનાવવા માટે કર્યા ન હોય ! ! ૧૦૦ છે
स एकदन्तिस्फुरदेकसिक्थमुखानि तीव्राणि तपांसि चक्रे । प्रभुः प्रणेतुं स्पृहयन्निवैकभवामनन्तामपि संमृति स्वाम् ॥ १०१ ॥
स मूरिरेकदन्तिरेकस्मिन्वारके पात्रे । यत्रानवच्छिन्नं पानीयान्नादिक पतेत्सा एकदतिरुच्यते । यस्मिश्चैकमेव सिक्थं भुज्यते नान्यत्तदेकसिक्थमेकदन्त्या स्फुरद्दीप्यमानम् । युक्तमित्यर्थः । एक सिक्थ तत्प्रमुखमाद्य येषु तादृशानि तीव्राणि अतिकठिनानि तपांसि चक्रे विनिर्मितवान् । उत्प्रेक्ष्यते--अनन्तां स्वभावपरिणामेन न विद्यते अन्तोऽवसानं यस्यास्तादृशीं स्वां स्वकीयां संसृति संसारमेक एव भवोऽवतारो यस्यास्यादृशीं प्रणेतु निर्मातु स्पृहयन्निव ॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १०२-१०३
શ્લેકાર્થ
જાણે પિતાના અનંત સંસારને એકભવરૂપે બનાવવા માટે ઈચ્છતા ન હોય તેમ આચાર્યદેવ જેમાં એક દાણો જ લેવાય તેવી “એકદત્તી” રૂપ ઉગ્રતપશ્ચર્યા કરતા હતા.
|| ૧૦૧ છે.
उपोषणानामपुषत्सहस्रत्रयं स तस्योपरि षट्शतीं च। सरोजजन्मा धरणीधरेन्द्रं सुधाशनानामिव चारुचूलाम् ॥ १०२ ॥ .
. स सरिरुपोषणानामुपवासानां सहस्राणां दशशतीनां त्रयं त्रिक त्रिसहस्रीमपूपुषत् पुष्णाति स्म । चकारेत्यर्थः । च पुनस्तस्य सहस्रत्रयस्य उपरि षट्शतीं षट्शतानि उपवासान् चकार । क इव । सरोज जन्मेव । यथा कम ठभूब्रह्मा सुधाशनानां देवानां धरणीधरेन्द्र मेरु व्यधात् । पुनस्तस्योपरि चार्टी प्रकृष्टां चूलां विधत्ते स्म । यद्यपि धरणीधरेन्द्र इति नाना मेरुरायातस्तथापि धरणीधरेन्द्रो हिमाद्रिरप्युच्यते । तस्यापि नगाधिराजत्वं वर्तते। पर तस्मिन् चूला नास्ति, तन्निरासार्थ सुधाशनानामित्युक्तम् । सुराद्रिर्मेरुरेव नापरः॥
કાથ
જેમ બ્રહ્માએ મેરૂપર્વત બનાવીને તેના ઉપર ચૂલિકા બનાવી તેમ હીરવિજયसू२ि०० मे १ २ ५२ ७ (3६००) पास ४ा ता. ॥ १०२ ॥
एकाशनाचाम्लयुतैर्यतीन्दुरुपोषणैर्निर्गलितान्तरायम् । त्रयोदश व्यातनुते स्म मासाशिक्षामि व स्वीयगुरोस्तपोऽसौ ॥ १०३॥
असौ यतीन्दुः सूरिः स्वीयगुरोः विजयदानसरेः तपोऽनुष्ठान विशेष व्यातनुते स्म निर्ममे । कान् । मासान् । त्रिंशद्वासरान्यावत् । किंभूतान मासान् । त्रयोदश विश्वेदेवप्रमितान् त्रयोदशसंख्याकान् । कथम् । निर्गलितान्तरायं विगतविगतविघ्नम् । कैश्चके | उपोषण रुपवासः । किंभूतैः एकाशनाचाम्लयुतैः प्रथममुपवासः, तत अकाशनकमेकभक्तम्, तत आचामल केवल जलेन रुक्षान्नाशनम्, पुनरुपवासः, अनया रोत्या निर्विघ्नत्रयोदशमासी यावद्विजयदानस्रेस्तपो विदधे । उत्प्रेक्ष्यते-स्वीयगुरोगसेवनाग्रहणादिकां शिक्षामिवातनुते
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १०४-१०५]
हीरसौभाग्यम्
८२५
શ્લોકાઈ
આચાર્યદેવે પિતાના ગુરુ શ્રીવિજયદાનસુરીશ્વરજીના નિમિત્તે ઉપવાસ, એકાસણું, આયંબિલ, પછી ઉપવાસ, એકાસણુ, આયંબિલ પછી ઉપવાસ, એકાસણુ અને આયંબિલ આ રીતે સતત તેર માસ સુધી તપ કર્યું હતું. તે જાણે પોતાના ગુરુદેવની ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષાને વિસ્તારવા માટે ન હોય ! ! ૧૦૩
त्रिधा समाराधुमनाः समग्रज्ञानानि चैकादशयुग्ममासान् । तपांसि तीव्राणि चकार योगैः परीषहाजे तुमिवेहमानः ॥ १०४॥
' स सरिरेकादशानां युग्म येषु । एकादश द्वाभ्यां गुणिता द्वाविंशतिर्जाता । ताहशा. न्मासान द्वाविंशतिमासान्यावद्योगैरङ्गोपाङ्गादिसूत्राणां योगवहनैः कृत्वा तीव्राण्युपवासाः चाम्लादिरूपाणि तपांसि चकार कृतवान् । किं कर्तुमनाः । त्रिधा त्रिभिर्मनोवाकायलक्षण: कृत्वा समग्राणि मतिश्रुतावधिमनःपर्यवकेवल लक्षणानि पश्चापि ज्ञानानि समारामनाः सम्यगाराधयितुंकामः । उत्प्रेक्ष्यते -क्षुधा-तृषा-शीत-उष्ण-दंशमशक-अचेल-अरति-स्त्रीचर्या-निषचा-शय्या-आक्रोश-वध-याचन-अलाभ-रोग-तृण-मल-सत्कार-प्रज्ञा-अज्ञान-सम्यक्त्व रूपान द्वाविंशतिसंख्याकान् परीषहान् जेतुमीहमान इव ॥
પ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે અગિયાર અંગ અને ઉપાંગઆદિ સમ્યફજ્ઞાનની આરાધના માટે યોગેવહન પૂર્વક બાવીસ માસ સુધી સતત આયંબિલની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી હતી, તે જાણે બાવીસ પરીષહાને જીતવા માટે કરી ન હોય તે ૧૦૪
उग्रैस्तपोभियुनिशं त्रिमासी यत्सरिमन्त्रं विधिनारराध । श्रीशासनाधित्रिदशैर्वशीन्द्रः स्वयं स्वयंभूरिव सेव्यमानः ॥ १०५॥
यो वशीन्द्रो योगीश्वरः उग्रैः पारणकेष्वाचाम्लयुक्तचतुर्थषष्ठाष्टमादिरूपस्तपोभिरभिग्र हविशेषैः कृत्वा त्रिमासी मासत्रयीं यावत् धुनिशमहोरात्रं सूरिमन्त्रमाचार्यपदस्थापनगौ. समविद्यां विधिना सम्यक् तत्कल्पशास्त्रपूर्वाचार्यप्रोक्तप्रकारेणारराध साधयति स्म । कि हि० सौ. १०४
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १०६-१०७
क्रियमाणः। स्वयंभूजिनेन्द्र इव श्रिया युक्तैरनेकदेवदेवीवृन्दाधिपत्यकलितैः शासनस्य जिनमतस्याधित्रिदशैरधिष्ठायिकैर्देवैर्वाग्वादिनी-त्रिभुवनस्वामिनी-श्रीदेवी- यक्षराज-गणिपिटकप्रमुखसुरासुरैः स्वयमात्मना सेव्यमान उपास्यमानः ॥
શ્લોકાર્થ
શ્રી જિનશાસનના અધિષ્ઠાયક વાગ્યાદિની, ત્રિભુવનસ્વામિની, શ્રીદેવી, યક્ષરાજ અને ગણિપિટક આદિ સુરાસુર વડે સેવાતા શ્રી તીર્થંકર ભગવંતની જેમ સુરાસુર વડે સેવાતા જગદ્ગુરુએ આયંબિલ, ઉપવાસ, છડ્ર, અકૂમઆદિ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા નિરંતર ત્રણ માસ સુધી કરીને સૂરિમંત્રની વિધિપૂર્વક આરાધના કરી હતી. જે ૧૦૫
सूरीन्दुरेकाग्रमनाश्चतस्रः स्वाध्यायकोटीर्गणयांबभूव । निवेदिताशेषशरीरभाजां चतुर्गतानामिव जैत्रमन्त्रान् ॥१०६॥ .
...
. सूरीन्दुरेकाग्रमेकतानं मनश्चेतो यस्या व्यग्रान्तःकरणः सन् स्वाध्यायानां सिद्धान्तप्र. करण-परिवर्तन-गणन-चिन्तनरूपाणां चतस्त्रः चतुःसंख्याकाः कोटीः शतीशतसहस्राणां गणयांबभूव गणयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निर्वेद खेद प्रापिता नीता अशेषाः संसारवर्तिनः समस्ताः शरीरभाजः प्राणिनो याभिस्तादृशीनां नरकतिर्यङ्मनुष्यदेवलक्षणानां चतसृणां गतीनां जवान जयनशीलान्मन्त्रानिव गणयांचकार ।
લેકાર્થ
આચાર્યદેવે એકાગ્ર ચિત્તથી ચાર ક્રોડ ગાથા કલેકઆદિને સ્વાધ્યાય કર્યો હતે તે લેકે જાણે સંસારથી નિર્વેદ પામેલા ભવ્ય જીવની ચાર ગતિને છેદવા માટેના મંત્રો नाय! ॥ १०६॥
ग्रन्थावली निर्मितवान्विशुद्धां निजां मनोवृत्तिमिव व्रतीन्द्र । अदीक्षयद्यः शतशो वशीशः शिष्यानस्वशिष्यीकृतशक्रसूरिः ॥१०७॥
यो व्रतीन्द्रो ग्रन्थावली शास्त्रश्रेणीमशुद्धां विशुद्धां कूटवर्णविरहितां निर्मितवान शोधयामास । कामिव । निजामात्गीयां मनोवृत्तिमिव स्वान्तव्यापृतिमिव विशुद्धां निष्पापां
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : लो० १०८ - १०९ ]
हीरसौभाग्यम्
निर्मितवान् । पुनर्यो वशीशः जितेन्द्रियेन्द्रः योगिजम्भारातिः शतशः शतसंख्याकान शिष्यान् विनेयान् अदीक्षयत् दीक्षां ग्राहयति स्म । किंभूतः । शिष्यीकृतो बुद्धया शास्त्रपरिज्ञानेन च निज्ञान्तेवासिविहितः शक्रसूरिः पुरंदराचार्यः बृहस्पतिर्येन । 'ईदृशीं गिर मुदी बिडौजाः जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधि गुरुर्गुरुरस्य' || इति सूरेरातपस्यासमयं तपः क्रियानुष्ठानादिवर्णनम् ||
શ્લેાકા
આચાય દેવે પોતાની વિશુદ્ધ મનેાવૃત્તિની જેમ કેટલાક નવ ગ્રંથાન' સર્જન અને પ્રાચીન ગ્રંથાનું સ ંશાધન કર્યુ હતું. પોતાની પ્રતિભાશક્તિથી જેમણે બૃહસ્પતિને શિષ્યરૂપે ખનાન્યેા છે તેવા આચાય દેવે સે કડા શિષ્યાને પ્રવ્રજ્યા પ્રધાન (દીક્ષા) કર્યું હતું ॥ ૧૦૭ ૫
यत्पण्डिताः सार्धशतं बभूवुः संप्राप्त सिद्धान्त पयोधिपाराः । दिवेर्ष्ययैकं धिषणं दधत्या वागीश्वराः किं विधृता धरित्र्या ॥ १०८ ॥
८२७
यस्य सूरेः पण्डिताः प्रज्ञांशपदधारिणः सार्धशतमेकपञ्चाशदुत्तर शत ' संख्या येषां तादृशा बभूवुः संजाताः । किंभूता । संप्राप्तोऽधिगतः सिद्धान्तस्यागमस्य उपलक्षणात् स्वसमयपरसमय प्रवर्तमानशास्त्रसंदोहस्वरूपस्य पयोधेः समुद्रस्य पारो यैस्ते । उत्प्रेक्ष्यतेएकमेव धिषण बृहस्पतिम् । 'वाचस्पतिर्द्वादशाचिर्धिषणः फाल्गुनीभवः' इति हैम्याम् । दधत्या धारयन्त्या दिवा स्वर्लोकेन अमरावत्या वा सममीयया स्पर्धया धरित्र्या धरित्रीभुषा सार्घशत वागीश्वराः सुराचार्या विधृताः किं त्रियन्ते स्म इव ॥
શ્લેાકાથ
સિદ્ધાંતરૂપી સમુદ્રના પાર પામનારા અર્થાત્ સ્વપરશાસ્ત્રના પારગામી એવા ૫'ડિતપદ્મ(પન્યાસપદ)ને ધારણ કરનારા પચાસ (૫૦) શિષ્યેા હતા. તે જાણે સ્વર્ગલેાકની સાથે સ્પર્ધા કરતી પૃથ્વીએ પચાસ બૃહસ્પતિએ ધારણ કર્યા ન હોય !! ૧૦૮ ૫
सप्ताभवन्वाचकवारणेन्द्रा यस्योल्लसद्वाग्लहरीविलासाः । गाम्भीर्यभाजो गुणरत्नपूर्णास्तरङ्गिणीनामिव जीवितेशाः ॥ १०९ ॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० ११०
यस्य भट्टारकस्य सप्तसंख्याका वाचकेषु उपाध्यायेषु विषये कुमतिमतप्रबलबलादिलनेन वारणेन्द्राः कुञ्जरराजाः अभवन् संज्ञायन्ते स्म । के इव । तरङ्गिणीनां जीवितेशा इव । यथा नदीनां नाथाः सप्तसंख्याका भवन्ति । यदुक्त हैम्याम्- 'द्वीपान्तरैरसंख्यास्ते सबैते तु लौकिकाः' इति द्वये अपि । किंभूताः। उल्लसन्तः स्फुरन्तो वाचो वाण्य एत्र लहर्यः कल्लोलास्तेषां विलासा विभ्रमा वैचित्रयो येषु येषां वा । पुनः किंविशिष्टाः । गाम्भीर्य गम्भीरिमाणमलब्धमध्यस्त्र' भजन्तीति । पुनः कथंभूताः । गुणा पत्र रत्नानि मणयस्तैः पूर्णा निर्भरभृताः ॥
८२८
શ્લેાકા
આચાય દેવની ઉપાધ્યાયપદવીને ધારણ કરનારા સાત શિષ્યા હતા. તે સ્કુરાયમાન વાણીરૂપી તર ંગાની જેમાં વિચિત્રતા છે (અથાત્ વાકૃપટ્ટુ), ગાંભીરતાને ધારણ કરનારા અને શુારૂપી રત્નો વડે પરિપૂર્ણ એવા સાત સમુદ્ર સમાન સાત ઉપાધ્યાયેા હતા. ।। ૧૦૯ના
क्षमां दधानस्य च गौरिमाण ं पदाब्जभृङ्गायितचक्रिणश्च । द्वे यस्य जाते यतिनां सहखे विलोचनानामिव भोगिभर्तुः ॥ ११० ॥
यस्य सुरेयेतिनां साधूनाम् । 'ब्रह्मशर्मभर चारुयतीव' इति नैषधे । अता यतिशब्द इकारान्तो नकारान्तश्च । द्वे सहस्रे विंशतिशती जाते । कस्येव । भोगिभर्तुरिव । यथा नागराजस्य विलोचनानां चक्षुषां द्वे सहस्रे स्तः सहस्रफणत्वात् । किंभूतस्य यस्य भोगिभर्तुश्च । क्षमां क्षान्ति सर्वसहतां धरित्रीं दधानस्य बिभ्राणस्य । च पुनर्गौरिमाणं सुवर्णवर्णतां श्वेतिमान' च । 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किभूतस्य । पदाब्जयोश्चरणारविन्दयोः भृङ्गायिता भ्रमरवदाचरिताश्चक्रिणः चक्रवर्तिनो महाराजा नागाश्च यस्य । 'दर्वीकरः कञ्चुकिच क्रिगूढपात' इति हैम्यां गुरुनागेन्द्रयोविशेषणानि ॥
શ્લેાકા
જેમ શેષનાગને હજાર ફણા હાવાથી બે હજાર નેત્રા છે તેમ આચાય દેવને બે હજાર સાધુઓના પરિવાર હતા. તે સાધુએ ક્ષમાશીલ, કંચનવણીય કાયાવાળા અને જેમના ચરણકમલે રાજામહારાજાએ ભ્રમરરૂપે અન્યા હતા તેવા સમથ એ હજાર સાધુઓના પરિવાર
उता ॥ ११० ॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १११-११२ ]
हीरसौभाग्यम्
८२९
शीलं परिष्कारमिवोद्वहन्त्यः सर्वानुवादा इव चन्दनायाः। यस्याप्तवाङ्नासराजहंस्यः साध्व्यो बभूवुस्त्रिशतीमिताश्च ॥ १११ ॥
यस्य सरेस्त्रयाणां शतानां समाहारत्रिशती त्रीणि शतानि तया मिता: प्रमाणीकृताः साध्व्यो यतिन्यो बभूवुः संजाता. | किंभूताः । आप्तानां तीर्थकृतां वाग्वाणी सिद्धान्तः । 'आतोक्तिः समयागमौ' इति हैमीवचनात् । सैव मानस राजहंसनिवाससरस्तत्र खेलने राजहंस्यः। सिद्धान्तस्वाध्यायध्यानपरा इत्यर्थः । किं कुर्वत्यः । उद्वहन्त्यः उत्प्राबल्येन वहन्त्यो धारयन्त्यः । किम् । शील त्रिधापि ब्रह्मचर्यम् । कमिव । परिष्कारमिव आभरणमिव । 'परिष्कारा भरणे च' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-चन्दनायाः चन्दनबालायाः सर्वानुवादा इव सर्वशीला गमादिकमनुवदन्ति अनुकुर्वन्तीति । चन्दनातुल्या इत्यर्थः ॥
શ્લોકાર્થ
શીલરૂપી અલંકારને ધારણ કરતી, તીર્થકર ભગવંતનાં શાસ્ત્રોરૂપી માનસરોવરમાં રાજહંસી સમાન, સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં તત્પર તેમજ આર્યાચંદનબાળાની તુલનાને ધારણ કરતી ત્રણ સાધ્વીએ આચાર્યદેવની નિશ્રામાં હતી. જે ૧૧૧
बजे यतीनां विजयाद्यसेनप्रभोर्ददौ सूरिपदं य एकम् । नक्षत्रताराग्रहमण्डलेऽपि वेधा यथा राजपदं सुधांशोः ॥ ११२ ॥
यः सरिर्यतीनां व्रजे श्रमणानां गणे सत्यपि विजय इति पदमाद्य प्रथम यत्र तादृशः सेन एतावता विजयसेननामा प्रभुर्मुनिः स्वामी तस्य नान्यस्य एक रिपदमाचार्यपद ददौ दत्तवान् । यथा इवार्थे । क इव । वेधा इव । यथा ब्रह्मा जैनमते नक्षत्राणामष्टाविंशतिसंख्यानां ताराणां षट्षष्टिसहस्रकोटिकोट्यस्तथा पञ्चसप्ततिकोट्य एतावत्प्रमाणानां तारकाणां तथा ग्रहाणामष्टाशीतिप्रमितानां कलिकालनानि पञ्चमारके नराणामल्पायुष्ठान्नवानामेव स दिकानां मण्डले समूहे सत्यपि सुधांशोश्चन्द्रस्यैव एक राजपदं ददिवान् ॥ इति परिवारः॥
કાથી બ્રહ્માએ નક્ષત્ર, ગ્રહ અને તારાઓના સમૂહમાં જેમ એક ચન્દ્રને જ રાજપદ અર્પણ કર્યું તેમ આચાર્યદેવે વિશાળ સાધુસમુદાયમાં એક વિજયસેનસૂરિજીને જ આચાર્ય પદ અર્પણ કર્યું હતું. અર્થાત્ એક જ આચાર્ય હતા. જે ૧૧૨ !
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ११३-११४-११५
यस्योपदेशाबहवो विहाराः संजज्ञिरे मन्दिरचैत्ययुक्ताः । त्वष्ट्रा क्षितौ वस्तुमिवामृतस्व:श्रीभिव्यधाप्यन्त विलाससोधाः ॥११३॥
.. यस्य प्रभोरुपदेशाबहवोऽनल्पसंख्याका विहारा जिनप्रासादाः संजज्ञिरे। किंभूताः । मन्दिरचैत्ययुक्ताः गृहदेवतावसरसहिताः । 'देहरासर' इति प्रसिद्धिः। एतावता गृहचैत्यान्यप्येकान्यासन् । उत्प्रेक्ष्यते-अमृतस्वःश्रीभिरपवर्गस्वर्गलक्ष्मीभिः कर्तीभिः क्षितौ भूमण्डले वस्तु निवास कर्तु त्वष्ट्रा विश्वकर्मणा क; विलाससौधा लीलागृहा व्यधाप्यन्त कारिता
લેકાર્થ
આચાર્યદેવના ઉપદેશથી સેંકડો જિનમંદિર બંધાવાયાં; તે જાણે બ્રહ્માએ પૃથ્વી ઉપર સ્વર્ગ અને અપવર્ગની લક્ષમીને વસવા માટેનાં કીડાગૃહે બનાવ્યાં ન હોય ! ! ૧૧૩ છે
पञ्चाशदर्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठाः प्रभुः पृथिव्यामनुतिष्ठति स्म । दिशश्चतस्रोऽप्यपुनाद्विहारैः प्रभाप्रसारैरिव भानुमाली ॥११४ ॥
प्रभुः सूरिः अर्हत्प्रतिमानां शतसहस्रसंख्याकानां जिनबिम्बानां प्रतिष्ठा वासक्षेपाचनशलाकादिकादिक्रियाभिः प्रतिष्ठापनानि पञ्चाशत्संख्याकाः पृथिव्यां गुर्जरसौराष्ट्रमरुमेदपाटलाटमेवातकशावर्तादि मण्डलमूमण्डलमध्ये अनुतिष्ठति स्म कृतवान् । पुनश्चतस्रश्चतःसंख्याकाः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरसंज्ञा दिशो हरितो विहारस्वविचरणैः कृत्वा अपनात सिपीमा क इव । भानुमालीघ । यथा भास्थान प्रभाप्रसारः स्वकिरण विस्तारैः कृत्वा चतस्रोऽविदिशः पुनीते ॥ ..
લેકાર્થ
આચાર્યદેવે સેંકડે હજારોની સંખ્યામાં જિનબિંબની “અંજનશલાકા’ વિધિ કરી, અને ગુર્જર, સૌરાષ્ટ્ર, મારવાડ, મેવાડ, મહારાષ્ટ્ર આદિ દેશમાં પચાસ જિનચૈત્યેની પ્રતિષ્ઠાવિધિ કરી. જેમ સૂર્યનાં કિરણોને વિસ્તાર ચારે દિશાને પવિત્ર કરે તેમ આચાર્ય દેવે પિતાના વિહારથી ચારે દિશાઓને પવિત્ર કરી હતી. ૧૧૪
यस्मिन्पुनाने भुवमर्बुदाद्रिसमेतसिद्धाचलरैवतेषु । संघाधिपाः पाण्डववच्छतानि त्रीणि त्रिकेणाभ्यधिकान्यभूवन् ॥११५॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० ११६-११७]
हीरसौभाग्यम्
यस्मिन् वरिशके भुवं पृथिवीपीठ पुनाने पवित्रीकुर्वाणे सति अर्बुदाद्रिः हिमाचलनन्दन गिरिः वृषभदेव वासुपूज्यारिष्टनेभिमहावीरवर्ज विंशतितीर्थकृतां निर्वाणभूमाकल्या. णकपावनीकृत समेताचलः शत्रुजयो विमलाचलः रैवतो गिरिनारगिरिः एतत्प्रमुखेषु तीथेषु पाण्डववत्पाण्डुनन्दना इव त्रिकेण त्रयेणाधिकानि व्युत्तराणि त्रीणि शतानि संघा. धिपाः संघपतयः अभूवन समजायन्त ॥
બ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે પિતાના વિહારથી પૃથ્વીને પાવન કરતાં અબુદાચલ, સિદ્ધાચલ અને સમેતશિખર આદિ તીર્થોના, પાંડવોની જેમ ત્રણસો ને ત્રણ (૩૦૩) સંઘપતિઓ બનાવ્યા. અર્થાત તેઓના ઉપદેશથી તેટલા સંઘ નીકળ્યા. છે ૧૧૫
आत्मा भृतो येन जिनेश्वराद्रितीर्थादियात्रोद्भवपूर्णपुण्यैः।
प्राक्श्रृङ्गिशृङ्गागमनोद्गतांशुभारैरिवाम्भोरुहिणीवरेण ॥ ११६ ॥ येन भगवता जिनेश्वराद्रिः शत्रुजयशैल: । 'पञ्चाशदादौ किल मूलभूमेर्दशार्श्वभूमेरपि विस्तरोऽस्य । उच्चत्वमष्टै तु योजनानि मान वदन्तीह जिनेश्वरानेः॥' इति नगरपुराणोतमन्तर्वाच्यान्तर्गतमत्र लिपीकृतमस्ति । स एव तीर्थः सिद्धिगमनस्थानम् । तीर्थशन्दः पुंनपुंसकलिङ्गे । स एव तदेव था आदौ येषां तेषां यात्रा दर्शन स्पर्शन तर्हतां द्रव्यभावस्तवार्चनातपोविधानादिकाः क्रियास्ताभ्यः उद्भव उत्पत्तिर्येषां तादृशः पूर्णैरन्यूनः पुण्यैः सुकृतैः कृत्वा आत्मा स्वप्राणी भृतः संपूरितः । केनेव । अम्मोरुहिणीवरेणेव । यथा भानुमालिना प्राश्रिङ्गी पूर्वाचलः तस्य श्रङ्गे शिखरे आगमनेनोपनमनेन उद्गताः प्रकटीभूताः अंशुभाराः किरणनिकराः सहस्त्रसंख्यकराः ऋतुभरात्षोडशशतकरा अपि यस्तैः । आत्मा भ्रियते । उदयानन्तरमेव किरणबाहुल्यदर्शनादिशयमुत्प्रेक्षोपमा वा ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ સૂર્ય પૂર્વાચલના શિખર ઉપર પ્રગટ થયેલાં કિરણોના સમૂહથી સ્વયં ભરાય તેમ અચાર્યદેવ શ્રી શત્રુંજય આદિ તીર્થોની યાત્રા કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા સંપૂર્ણ પુણ્ય વડે સ્વયં ઓતપ્રેત થયા, અર્થાત્ પુણયથી પરિપૂર્ણ બન્યા. મેં ૧૧૬
धात्री पवित्रां सृजतोऽस्य पादन्यासे दुकलान्यध्रियन्त भव्यैः । तीर्थाधिराजस्य चतुर्निकायसुरिव स्वर्णसरोरुहाणि ॥ ११७ ॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० ११८-११९
धात्री वसुंधरा पवित्रां पावनां सृजतः कुर्वतः पादचारेण चरतः अस्य सूरेः पादन्यासे चरणयुगलस्थापनस्थाने प्रायो बाहुल्येन भव्यैः श्राद्धवगैः दुकूलानि क्षौमानि विविधदेशवासांसि वा अध्रियन्त पादाधः स्थाप्यन्ते स्म । कस्येव । तीर्थाधिरामस्येव । यथा धरित्री पवित्रां विदधानस्य भूमण्डले विहार कुर्वतः श्रीभगवतश्चतुनिकायसुरैः भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क-विमानवासि देवैः स्वर्णसरोरुहाणि कनककमलानि पादन्यासे चरणारविन्दयोस्तले विधीयन्ते ॥
શ્લોકાથી
જેમ ભૂમંડલ ઉપર વિહાર કરતા શ્રી તીર્થકર ભગવંતના ચરણકમલની નીચે ચાર નિકાયના દેવ નવ સુવર્ણ કમલેને સ્થાપન કરતા હતા તેમ પૃથ્વીતલને પવિત્ર કરતા આચાર્યદેવના ચરણકમલને સ્થાપન કરવાના સ્થાને ભાવિકે રેશમી વસ્ત્રો પાથરતા ता. ॥ ११७ ॥
स्तम्भादितीर्थे जलदागमेऽस्मिन्स्थिते कदाचिद्भविकत्रजेन । कोटिय॑येऽसृज्यत टङ्ककानां श्रीविक्रमाम्भोरुहबन्धुनेव ॥११८ ॥
कदाचित्कस्मिन्नपि जलदागमे वर्षाकाले स्तम्भ इति पदमादौ यस्य तादृशे तीर्थे स्तम्भतीर्थे 'खभाति' इति लोकप्रसिद्धनामनि अस्मिन् मुनीन्द्र चतुर्मासीमासीने सति भविकव्रजेन अर्थात् स्तम्भतीर्थादिसंघलोकनिकरण टङ्ककानां गुजरजनपदप्रसिद्धानां नाणकविशेषाणां कोटिरेका कोटिय॑ये दानेऽसृज्यत व्ययीक्रियते स्म । केनेव । श्रीविक्र. माम्भोरुहबन्धुनेछ । यथा श्रीमविक्रमादित्येन एकस्मिन् वारके दाने वा कोटिः कनकटङ्ककानाम् । सुवर्णकानामित्यर्थः । दाने दीयमाना आसीत् । प्रतिश्लोक काव्य गाथां च प्रायो जनानां कोटिदातासीत्, न न्यूनमधिक बहु ॥
પ્લેકાર્થ
રાજા વિક્રમાદિત્ય એક વખતના દાનમાં એક કોડ સોનૈયાનું દાન કરતા હતા, તેમ આચાર્યદેવના ખંભાતના ચાતુર્માસમાં ખંભાતના સંઘે એક કોડ ટેક(ગુજરાતમાં પ્રસિદ્ધ નાણું)ને વ્યય કર્યો હતે. છે ૧૧૮
प्रेक्ष्य प्रियं शक्रबशा अहिल्यासक्तं क्षितावक्षमया किमेताः । मृगीदृशो न्युग्छनकानि यस्य प्रायो व्यधू रूपकनाणकेन ॥ ११९॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १२०]
हीरसौभाग्यम्
मृगीदृशो निखिलमेदिनीमण्डलसम्यमृगलोचना प्रायो बाहुल्येन यस्य प्रभोन्युञ्छनकानि निर्मित्सतानि रूपकनाणकेन । जातिवाचित्वेनैकवचनम् । रजतसंबन्धिमहमुंदीत्या. रिका-आसेरो-मुदप्फरिका-रूपकादिकेन उपलक्षणादभिरामिकासुवर्णकाधेनापि व्यधुः कुर्व. न्ति स्म । मृगीहश उत्प्रेक्ष्यन्ते-प्रिय भर्तारशक्रमाहिल्यायां गौतमर्षिपत्न्यां त सक्त भोगलम्पटीभूत प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य अक्षमया अस्मात्सर्वोत्तमरूपलावण्यसौभाग्यवपुर्विभ: वशीलशालीनीविहाय वल्कलेमुञ्जदोरिकाजटादिरूपविकराला तापसीमसौ सेवते इति भतरि विषये रुषा ईय॑या क्षितौ क्षोण्यां किमेताः शक्रवशा इन्द्राण्य इवायाताः॥ इति माहात्म्यम् ॥
શ્લેકાર્થ
દેશદેશની સ્ત્રીઓ આચાર્યદેવને પ્રાયઃ રૂપાનાણુ વડે ન્યું છના (ઓવારણ) કરતી હતી. તે સ્ત્રીઓ જાણે, પિતાના પતિ ઈન્દ્રને, સૌંદર્યશાલિની એવી પિતાની ઈન્દ્રાણીઓને ત્યાગ કરીને ગૌતમ ઋષિની પત્ની તાપસી અહલ્યામાં આસક્ત થયેલે જોઈને, સહન નહીં કરી શકવાથી જાણે સાક્ષાત્ ઈન્દ્રાણીએ આચાર્યદેવ પાસે આવેલી ન હોય ! ! ૧૧૯
पुरीमपापामिव पञ्चवक्रध्वजो जिनेन्द्रः पुनरुनताहाम् । कृत्वा पवित्रां चरणारविन्दै श्चक्रे चतुर्मासकमन्तिम स ॥ १२० ॥
___स जिनेद्रः सरिरन्तिममायुरपेक्षया चरम चतुर्मास तत्र चक्रे कृतवान् । किं कृत्वा । अजयपुरदेवलपाटकादिषु विहारैः कृत्वा । पुनरपरवारमुन्नत इत्याद्वा नाम यस्यास्तादृशीं पुरी नगरी चरणारविन्दैः निजपादपदुमैः पवित्रां पावनीं कृत्वा । क इव । पञ्चवक्रध्वज इख । यथा केसरिकेतनो महावीरो जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये तीर्थाधिपत्वादिन्द्रःपुरंदरः अपापां पुरीं स्वीयपदपङ्कजैः पवित्रीकृत्यान्तिम पश्चिम चतुर्मासक कृतवान् ॥
શ્લોકાર્ધ
સામાન્ય કેવલીઓમાં ઈન્દ્ર સમાન ભગવાન મહાવીરે પૃથ્વીતલને પવિત્ર કરીને અંતિમ ચાતુર્માસ “અપાપાપુરીમાં કર્યું હતું તેમ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ, અપુર દેલવાડા આદિ નગરોને પિતાનાં ચરણકમલ વડે પવિત્ર કરીને અંતિમ ચાતુર્માસ “ના” નગરમાં ४यु ॥ १२० ॥ * ५७१या उभरे छे. हि० सौ० १०५
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
सौभाग्यम् [ सर्ग १७ : श्लो० १२१-१२२
[वाचंयमेन्दुर्निजमायुरल्पं ] विदांचकाराथ हृदा तदानीम् । स्वेनोपचेतुं पुनरेष पुण्यमगण्य मैच्छद्रविणं धनीव ॥ १२१ ॥
अथ चतुर्मासक स्थितेरनन्तर' तदानीं तस्मिन् प्रस्तावे तच्चतुर्मासक एव वाचंयमेन्दुविजयसूरिः हृदा कुशाग्राग्रिम मतज्ञानवता हृदयेन कृत्वा निजमात्मीयमायुर्जीवितकालमल्पं स्तोकं विदांचकार अज्ञासीत् ज्ञातवान् । पुनरित्यन्योक्तिः । एष सूरिः स्वेनात्मना अगण्यमपरिमितं स्वर्गापवर्गसाधकं पुण्यं सुकृतमुपचेतुं पुष्टं कर्तुमैच्छाञ्छति स्म । क इव | धनीव । यथा व्यवहारी अगण्यं गणयितुमशक्यं गणितं द्रविणं धनमुपचेतुमिच्छति ॥
લેાકા
છેલ્લા ચાતુર્માંસમાં જ આચાય દેવે કુશાગ્રબુદ્ધિથી પોતાના અલ્પ આયુષ્યને જાણી લીધુ' હતું. તેથી જેમ વ્યવહારી અગણિત દ્રશ્યને એકઠું કરવા ઇચ્છે તેમ આચાર્ય દેવ પણ જાણે પાતાનું અપરિમિત પુણ્ય એકઠું કરવા ઇચ્છતા હતા. ॥ ૧૨૧ ૫
संलेखनां तत्र तपोविचित्रां स वृत्रशत्रुर्व्रतिनां वितेने । विधित्सयेवोत्मुकितोत्तरात्मशुद्धेर्बहिः स्नानमिवाङ्गशुद्धेः ॥ १२२ ॥
asोन्नतनगरे सव्रतिनां वृत्रशत्रुर्वाचंयमवासवो हीरविजयसूरिस्तपोभिरेकाशन निविकृतिकाचा म्लचतुर्थषष्ठाष्टमादिभिः कृत्वा विचित्रां नानाविधां संलिख्यन्ते संतक्ष्यन्ते तुच्छी क्रियन्ते स्वकर्माण्यनयेति संलेखना तपोनुष्ठान विशेषस्तां वितेने करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - अन्तरात्मनो जीवस्य शुद्धेर्निर्मलतायाः कर्मराहित्यस्य विधित्सया कर्तुमिच्छया उत्सुकत उत्कण्ठित इव । किमिव । बहिःस्नानमिव । यथा कश्चिदङ्गस्य बाह्यशरीरस्य शुद्धेर्विशुद्धताया विधित्सया विधातुमिच्छयोत्सुकिती बहिःस्नान जलादिभिस्त्वङ्मला पहसेवन वितनुते ॥ इति संलेखना ||
શ્લેાકાથ
જેમ કેાઈ માણસ શરીરની શુદ્ધિ માટે સ્નાન કરવાને ઇચ્છે તેમ આચાય દેવે અંતરઆત્માની શુદ્ધિ માટે આયંબિલ, ઉપવાસ, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ આદિ તપશ્ચર્યા દ્વારા સંલેખના
६१. ॥ १२२ ॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग १७ : श्लो० १२३-१२४]
हीरसौभाग्यम्
८३५
प्राचीनसरीन्द्र इव प्रणीय संलेखनामेष विशिष्य सरिः । आराधनां प्रारभतेति शान्तरसारविन्दैकविलासहंसः ॥ १२३॥
एष सरिः इत्यग्रे वक्ष्यमाणप्रकारेण आराध्यन्ते सर्वव्यापारपरित्यागेन पुराकृतष्कृतमिथ्यादुष्कृतप्रदानेन च त्रिधापि अहंदादयः सेव्यन्ते यस्यां सा आराधना तां प्रारभत प्रारब्धवान् । किंभूतः । शान्तनामा नवमो रसः उपशमलक्षणः स एवारविन्द विकसितकमल तत्रैकोऽद्वितीयो विलासः क्रीडा तत्राद्वैतखेलनविषये हंसो राजमरालः हंसोपमः आराधनां प्रारभत । किं कृत्वा । प्राचीनसरीन्द्रो वनस्वामीप्रमुखपूर्वाधार्य इति विशेषप्रकारेण प्राकृतेभ्यस्तपोभ्योऽत्यभ्यधिकविषयां दुष्करतपोविशेषरूपां संलेखनां कृत्वा ॥
શ્લેકાર્થ
વાસ્વામી આદિ પૂર્વાચાર્યોની જેમ શાંત સુધારસરૂપી કમલવનમાં કીડા કરી રહેલા રાજહંસ સમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ વિશેષ પ્રકારની સંખના કરીને હવે અંતિમ આરાધના કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. મે ૧૨૩ છે
अम्भोजना भा इव ये त्रिलोक्याः सिषेविरे नीरधिनन्दनाभिः। भूता भविष्यन्ति वसन्ति सास्तेि मे शरण्याः शरणीभवन्तु ॥ १२४॥
ते सर्वे सास्तीर्थकरा अशरणाः शरणा भवन्त्विति शरणीभवन्तु त्राणाय जायन्ताम् । कस्य । मे मम संसारभीरुः तस्य । किंभूताः। शरण्याः शरणागतवत्सलाः । पुनः किंभताः अतीतायामुत्सर्पिण्यां केवलज्ञानिप्रमुखाः अथ वा अस्यामेवावसर्पिण्यामत्र भरतक्षेत्र ऋषभदेवादिकाः पञ्चमारकापेक्षया चातुर्थारके पूर्वजातत्वादतीता एवोच्यन्ते । अनन्ताः संजाताः पुनर्ये भविष्यन्ति । अनागतकाले पद्मनाभादिमा उत्पत्स्यन्ते पुनर्ये सन्ति सीमंधरस्वामि
खा पटानीतने काले विहरमाना विद्यन्ते । यत्तदोनित्याभिसंबन्धात्ते के। ये मार्वा अम्भोजनाभा नारायणा इव । 'यत्क्रमाश्चक्रिणो वा' इति जिनशतके बहत्वम । चिलोया जगत्त्रयस्य नीरधिनन्दनाभिलक्षमोभिः सिषेविरे सेविताः ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ વિષલક્ષમીથી સેવાય તેમ ત્રણે લોકની લક્ષમીથી સેવાતા, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાકાળના જીના શરણાગત વત્સલ એવા અનંતા તીર્થકર ભગવંતે અશરણ એવા મને શરણરૂપે થાઓ.” ૧૨૪
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १७ : श्लो० १२५-१२६-१२७
यैरन्तरे ध्यानधनंजयस्य प्रज्वाल्या दुकर्ममलं विशुद्ध । असजि जाम्बूनदवन्निजात्मा ते सन्तु सिद्धाः शरणं शरण्याः ॥ १२५ ॥
ते सिद्धा मुक्तात्माना निर्वाणं प्राप्ताः सत्त्वाः शरणमर्थान्मम त्राणाः सन्तु भवन्तु संसाराद्रक्षका भवन्तु । किंभूताः। शरण्याः शरणे साधवः । 'तत्र साधौ हिते च यः' इति यप्रत्ययः । ते के। यैः सिद्धानं तदेव धनंजयो वह्निस्तस्यान्तरे मध्ये दुष्टानि दुरन्ताधिव्याधिदुर्गतिरूपविपाककारित्वादशुभानि नृशंसानि कर्माणि तान्येव मल किट्ट तं प्रज्वाल्य भस्मीकृत्य निजस्यात्मन आत्मा जीवो विशुद्धो निर्मलः कर्मरहितः असजि सृष्टः कृतः । किंवत् । जाम्बूनदवत् । यथा दृषदादेर्मल कृशानुना प्रज्वाल्य सुवर्ण सृज्यते ॥ .
શ્લોકાર્થ
ધ્યાનરૂપી અગ્નિમાં દુષ્કરૂપી મળને ભસ્મીભૂત કરીને અગ્નિની જેમ પિતાના આત્માને જેમણે વિશુદ્ધ બનાવે છે તે શરશ્ય સિદ્ધ ભગવંતે મને શરણરૂપે થાઓ.” ૧૨૫
वितन्वते ये भ्रमरा इवात्मवृत्तिं स्मरं नन्ति च शंभुवये । ते साधवः स्युः शरणं तपस्याधुरं धुरीणा इव धारयन्तः ॥ १२६ ।।
ते साधवः श्रवणाः । ममेति शेषः । शरणं स्युभवेयुः । किंभूताः । धुरीणा धौरेयकाः दृषभा इव । तपस्पाधुर दीक्षायाः सर्वात्मना समग्र क्रियाकलापादिप्रकारकरणरूपधर्वी धारयन्तः बिभ्रतः । ये साधवो भ्रमरा मधुकरा इव आत्मवृत्तिं निजजीविकां माधुकरी वृत्ति वितन्वते कुर्वते । च पुनर्ये शंभुवदीश्वर इव जगविडम्बक स्मरं नन्ति मदनं व्यापादयन्ति ॥
શ્લેકાર્થ
જે ત્રાષભની જેમ સંયમરૂપી ધુરાને ધારણ કરે છે, ભ્રમરની જેમ માધુકરી ભિક્ષા વૃત્તિને કરે છે તેમજ ઈશ્વરની જેમ કામદેવને હણે છે, એવા સાધુભગવંતે મને શરણરૂપે थामी.' ॥ १२६॥
मज्जज्जनस्यास्ति करावलम्ब इवातिभीमे भववारिधौ यः । मूयात्स धर्मः शरण सुधांशुः सुधामिवान्तः करुणां दधानः ॥ १२७ ॥
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १२८-१२९ ]
हीरसौभाग्यम्
८३७
स धर्मः शरणं भवभीतस्य मम रक्षको भूयातः । किंभूतः । अन्तर्मध्ये करुणां सर्वतत्त्वेषु कृपां दधानः । अजिनाज्ञापूर्वकदयामयो धर्म इत्यर्थः । क इव । सुधांशुरिव । यथा चन्द्रो मध्ये निजमण्डलान्तराले सुधाममृतं धत्ते । यो धर्मः अतिभीमे अतिशयेन भीतिकारिणि भववारिधौ संसारसमुद्रे मजजनस्य ब्रुडतो लोकस्य करावलम्बो हस्तावलम्बनमिवास्ति । हस्ते गृहीत्वा कर्षतीत्यर्थः । यथा कश्चिदगाधजलनिधिमजन्तं कंचिज्जन्तु हस्ताभ्यां गाढमादाय बहिः कर्षति तद्वदास्ते ॥ इत्यर्हत्सिद्धसाधुधर्माणां चतुर्णा शरणम् ।।
કાર્થ
અતિભયંકર સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબતા અને માટે હસ્તાવલંબનરૂપ, તેમજ ચન્દ્ર જેમ મધ્યમાં અમૃતને ધારણ કરે છે તેમ મધ્યમાં કરૂણા(દયા)ને ધારણ કરે છે તે ધર્મ મને શરણરૂપે થાઓ.” મે ૧૨૭
ज्ञाने ममाष्टौ समयादिकातीचाराः प्रमादा इव शुद्धधर्म । शङ्कादिका अष्ट च दर्शनेऽतीचारा मदा देहभृतीव जाताः ॥ १२८ ॥ कर्माणि जन्ताविव ये ममातीचाराः पुनर्मातृगताश्चरित्रे । मिथ्यासतां ते बहुगीवाचो व्याहारवन्मे निखिला इदानीम् ।। १२९ ।।
ममाष्टौ अष्टसंख्याकाः ज्ञाने ज्ञानाचारे अतीचाराः संजाताः । किंभूताः । समयः काल आदौ येषां कालविनयबहुमानोपधानहीन निवव्यञ्जनार्थतदुभयहीना एतेऽष्ट ज्ञानातीचाराः।
रख । प्रमादा इव । यथा शुद्धे जिनभाषिते धर्म मद्य-विषय-क्रोध-मान-माया-लोभनिवा-विकथानामानोऽष्टप्रमादाः स्युधमे विषयेऽमी प्रमादा भविनां भवेयुः। च पुनर्ये मम दर्शने सम्यक्त्वे दर्शनाचारे शङ्का-आकाङ्क्षा-विचिकित्सा-मूढदृष्टता-अनुपम-बंहणाकरण-असाधर्मिकवात्सल्य-अप्रभावना इत्यभिधाना अष्टो अष्टप्रमाणा अतीचाराः संपम्नाः । सायथा जने जाति-कुल-बल-ज्ञान-ऐश्वर्य-रूप-तपो-लब्धिरूपा अष्टौ मदा मवन्ति । पन चरित्रे चारित्राचारे अनिर्यासमिति-अभाषासमिति-अनेषणासमिति-अनादाननिक्षे पासमिति-अपारिष्टापनिकासमिति-अमानागुप्ति-अवचन गुप्ति-अकायगुप्तिः इति संज्ञा मातगता अष्ट प्रवचनमातृसंबन्धिनोऽतीचारा जाताः । कानीव । कर्माणीव । यथां जन्तौ प्राणिनिविषये ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीय-वेदनीय-अन्तराय-नाम-गोत्र-आयुः इत्य. जो कर्माणि जायन्ते । सांसारिके जीवे इति शेषः । ते निखिलाः सर्वेऽपि चतुर्विशतिर. तीचाराः इदानीमस्मिन्नायुरन्तसमये मम ते ममातीचारा मिथ्या मूषा आसतां भवन्तु ।
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १३०
किंवत् । व्याहारवत् । यथा बहुगीवाचो वाचालस्य । 'स्याजल्पाकस्तु वाचालो वाचाटो बहुगवाक्' इति हैम्याम् व्याहारा वचांसि मिथ्या जायन्ते । 'व्याहारो भाषित वचः' इत्यपि हैम्याम् ॥ युग्मम् ॥
કાથ
'भध, विषय, ध, मान, भाया, वास, निद्रा भने वाम-प्रमा४स्थानी; मात, भविनय, अपमान, मनु५धान, निड्नवन, ०यन, मथ, तमयमा वि५शतता- 418 ज्ञानाथारना मतिया।; ति, त, मण, ज्ञान, मैश्वर्य, ३५, त५ भने Mou- मा8 महो; Ast, ४ial, वियित्सा, भूदृष्टि, अनुपणा , अस्थिरी४२१, સ્વામિવાત્સલ્યને અભાવ અને અપ્રભાવના–એ આઠ દર્શનાચારના અતિચારે; જ્ઞાનાવરણીય, ४श ना२९॥य, वहनीय, माडनीय, सायु, नाम, मात्र भने 'तराय- 243 ; ઇસિમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણ સમિતિ, આદાનભંડમત્તનિક્ષેપણસમિતિ, પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ, મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિએ આઠ ચારિત્રાચારનું ઉલંઘન–આમ કૂલ વીશ અતિચારે દુર્જન માણસના વચનની જેમ મિથ્યા થાઓ.” ૧૨૮ ૫ ૧૨
तपासु ये द्वादशभेदभिन्नेष्वहर्मणीनामिव मण्डलेषु । बीयेऽभवन्येऽत्र भवे ममातीचारप्रचाराश्च मृषासतां मे ॥१३०॥
द्वादशभिर्भेदैः प्रकारैः भिन्नेषु पृथक्पृथग्भूतेषु । अनशनम् , ऊनोदरिका. वृत्तिसंक्षेपः, सत्यागा, कायक्लेशा, संलीनता, इति षड्विध बाह्यतपः । तथा प्रायश्चित्तम, विनयः, यावश्यम् , स्वाध्यायः, ध्यानम्, कायोत्सर्गश्च इति षड् विध बाह्यतपः । संभूय द्वादशप्रका. रेषु तपःसु तपआचारेषु समये अतीचाराणां प्रचारा विस्तारा लगनानि वा अभवन् तपासु । उत्प्रेक्ष्यते-द्वादशभेदभिन्नेषु द्वादशसंख्येषु अहर्मणीनां सूर्याणां मण्डलेषु बिम्बेष्विव । यथा भास्कराणां तेजो दुःसह तथैव तपसामपि । तथा च यथा कर्मणां प्रभावस्तथा तपसामपीति । चपनरत्र भवे अस्मिन् जन्मनि उपलक्षणादन्यस्मिन्नपि भवे ये मम वीर्ये वीर्याचारविषये अतीचारा अभवन् ते अतीचारा मे मम मृषा मिथ्या आसतां भवन्तु । सर्वेषामप्यतीचा. राणां मम मिथ्यादुःकृतमस्त्वित्यर्थः ॥ इति पञ्चज्ञानाचारादिपश्चाचारातीचारालोचनम् ॥
કલેકાર્થ
બાર સર્યની જેમ અનશન, ઉદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયલેશ અને લીનતા એ છ બાહાતપ; પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १३१-१३२]
हीरसौभाग्यम्
८३९
એ છ અત્યંતરતપ: કુલ બાર પ્રકારનાં તપમાં લાગેલા અતિચારો તેમજ આજન્મ અને , જન્માંતરમાં લાગેલા વીર્યાચારના અતિચારે-તે સર્વે અતિચારો મિથ્યા થાઓ. ૧૩૦ છે
एकेन्द्रिया भूजलवहिवायुवनान्यहन्यन्त मयाङ्गिनो ये । बिभ्राम्यता भूरिभवेषु कर्मवशेन देशेष्विव दैशिकेन ॥१३१॥
ये भुवः पृथिवीकायिका, जलान्यप्कायिका वह्नयस्तेजस्कायिका वायवो वायुकायिका वनानि वरस्पतिकायिका एक स्पर्शन शरीर तल्लक्षणमिन्द्रियम् हृषीक येषां ते एकेन्द्रिया अङ्गिनः पूर्वोक्ताः पञ्च स्थावराः प्राणिनः मया अहन्यन्त हताः । अत्र भवे अन्यत्र भवे वा इति शेषः। मया किं कुर्वता । कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनामष्टसंख्याकानां वशेनायत्तत्वेन भूरिष्वनन्तेषु भवेष्वतारिषु बिभ्राम्यता विशेषेण एकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियसंझ्यसं. ज्ञित्वेन चतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु भ्रमणों कुर्वता । केनेव । दैशिकेनेव । यथा पान्थेन कर्मण स्वपरकार्याणां वशेनाधीनतया देशेषु विविध जनपदेषु पर्यटन प्रणीयते ॥
શ્લોકાઈ
જેમ મુસાફર કાર્યવશાત દેશવિદેશમાં ભ્રમણ કરે તેમ કર્માધીને એવા મારા આત્માએ અનંત ભવચક્રમાં ભ્રમણ કરતાં પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, પવન અને વનસ્પતિ એ પાંચે સ્થાવરની જે કઈ વિરાધના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. મે ૧૩૧
संध्ये दिनानामिव जन्मिनां द्वे येषां हृषीके भवतो हतास्ते । मया जलौकाकृमिशुक्तिशङ्खमुखाः प्रमादैकवशंवदेन ॥ १३२ ॥
येषां जन्मिनां जन्तूनां वै द्विसंख्ये हृषीके स्पर्शनरसनलक्षणे शरीरजिद्वारुपे इन्द्रिये भवतः । केषामिव । दिनानामिव । यथा दिवसानां वे संध्ये दिनाननदिवसावसानलक्षणे पितस्वौ स्वाताम् । 'सध्या तु पितृसूः' इति हैम्याम् । ते जलौकसो जलसपिण्यः कृमयः कीटका गण्डोलका वा शुक्तयो मुक्तास्फोटाः। 'मुक्तास्फोटोऽब्धिमण्डकी क्ति' अति हैम्याम् । मुक्ताफलोत्पत्तिभुवोऽन्या वा । शङ्खाः कम्बवः ते मुखा मुखे वा आदौ मेषां ताशा सीन्द्रिया जीवा मया हता विरोधिताः । किंभृतेन मया । प्रमादोऽनवधानता तस्य एकमद्वितीयतया वशंवदेनाधीनेन । प्रमादिना इत्यर्थः॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १३३-१३४
શ્લોકાઈ
'प्रभाहने आधीन मनेहा भा२१ वे शम, पास, 8131, अगसियामा २५0. ન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિયરૂપ બે ઇન્દ્રિય જીવોની વિરાધના કરી હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.’
છે. ૧૩૨ !!
विशां वयांसीव भवन्ति येषां त्रीणीन्द्रियाणीह शरीरभाजाम् ।
गोपालिकामत्कुणकीटिकाद्या व्यापादितास्ते तु मया कथंचित् ॥१३३॥ . - येषां शरीरभाजां जीवानामिह स'सारे जगति वा तिर्यग्गतौ वा त्रीणि स्पर्शन शरीर रसन जिह्वा घ्राण नासिकालक्षणानि त्रिसंख्याकानि इन्द्रियाणि करणानि भवन्ति । का. नीव । वयांसीव । यथा विशां मनुष्याणां त्रीणि बाल्ययौवनवार्धक्यलक्षणानि वयांस्य. वस्थाविशेषाः स्युः । ते गोपालिका धनेडिकानि धान्यकीटका मत्कुणकाः कीटिकाश्च प्रसिदाः ते आधाः पूर्वे येषां तादृशास्त्रीन्द्रिया जन्तवो देहिनो मया कथंचित्केनचन प्रकारेण जानता अजानता वा प्रमादिना सता व्यापादिताः ॥
શ્લોકાઈ
- 'मनुष्यनी माल्यावस्था, युवावस्था भने वृद्धावस्था-त्र] अवस्थानी म धने, માંકણ, કીડી આદિ સ્પર્શન, રસના, ઘાણરૂપ તે ઈન્દ્રિયોની વિરાધના કરી છે, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” ! ૧૩૩ છે
चत्वारि येषां पुनरिन्द्रियाणि नाभीभवस्येव मुखानि सन्ति । ते मक्षिकाभ्रङ्गपतङ्गकर्णकीटोर्णनाभप्रमुखा हताश्च ॥ १३४ ॥
पुनर्येषामसुमतां चत्वारि स्पर्शनरसनघ्राणनयनलक्षणानि शरीरजिहानासिकालोचनरूपाणि चतुःसंख्याकानि इन्द्रियाणि अक्षाणि सन्ति । कानीव । मुखानीव । यथा नाभीभवस्य ब्रह्मणः । 'नाभीमथैष श्वथवाससोऽस्याः' इति नैषधे दीर्घोऽपि नाभिशब्दः । प्राचीअपाची-प्रतीची-उदीचीलक्षणचतुर्दिकसंमुखानि वर्तन्ते । शकेण षष्टिसहस्रवर्षकृततपःप्रभावात्स्वपदाभिकवेधसस्तपोभ्रंश विधातु प्रहिताप्सरोभिश्चतुर्दिक्प्रारब्धाखण्डताण्डवाडम्बरविलोकनकौतुकोत्कण्ठितचेताश्चतुर्दिक्षु चत्वारि वदनानि विदधाति स्मेति शीलतरहिण्याम। ते मक्षिका मधुवननीलसामान्याः प्रसिद्धाः । यदुक्तम्-'सरधा मधुमक्षिका । वर्वणा मक्षिका
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १३५]
हीरसौभाग्यम्
८४१
नीली पुत्तिका च पतङ्गिका ॥ वनमक्षिका तु दंशो दंशी तजातिरल्पिका। तैलाटी वरटी गन्धोली' इति हैम्याम् । भृङ्गा भ्रमराः, पतङ्गाः शलभाः 'टील' इति लोके प्रसिद्धाः, कर्णकीटाः शतपद्यः खजूरकाः, ऊर्णनाभाः जालकारकाः 'कालियावडा' इति प्रसिद्धाः, ते प्रमुखा आदिमा येषु तादृशाश्चतुरिन्द्रियाः पुनर्मया हता व्यापादिताः ॥
શ્લોકાથ
બ્રહ્માના ચાર મુખની જેમ (તે ચારમુખ કેમ ! ઈન્દ્રપદની અભિલાષાથી તપ કરી રહેલા બ્રહ્માના સાઠ હજાર વર્ષના તપને નષ્ટ કરવા માટે ઈન્દ્ર મોકલેલી અપ્સરાઓએ ચારે દિશામાં કરેલાં નૃત્યને ચારે દિશામાં જવા માટે ઉત્સુક બનેલા બ્રહ્માએ પિતાનાં ચાર મુખ मनाच्या तi.) २५शन, प्राण, २सन, भने यक्षु मा या२ धन्द्रियाणा (भाभी, भ२७२, ભ્રમર, પતંગિયા, ખજૂરા આદિ) ચઉરિન્દ્રિયજીવોની હિંસા થઈ હય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” મે ૧૩૪ છે
महाव्रतानीव मुनीश्वराणां पञ्चेन्द्रियाणीह भवन्ति येषाम् । पापर्धिकेनेव महीचरास्ते संप्रापिताः प्रेतपतेनिकेतम् ।। १३५॥
इह जगति संसारे वा येषां जन्तूनां पञ्च स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रवणलक्षणानि शरीर जिह्वानासिकानयनकर्ण रूपाणि पञ्चसंख्याकानीन्द्रियाणि भवन्ति । कानीव । महाव्रतानीव । यथा मुनीश्वराणां साधुसिन्धुराणां महान्ति कातरैरल्पसत्त्वैः सत्त्वैः मेरुवदुद्धर्तुमशक्यानि सर्वप्राणातिपातविरमण- सर्वमृषावादविरमण-सर्वादत्तादानविरमण-सवमैथुनविरमण-सर्वपरिग्रहविरमणलक्षणानि व्रतानि नियमविशेषाः पञ्च भवन्ति । ते च पञ्चेन्द्रियास्विविधाः सन्ति । एके स्थलचराः, एके जलचराः, तृतीयाः खेचराः। तानेव प्रतिपादयति-महीचरा गोमहिषाजमृगशशशम्बरादिकाः स्थलचराः पञ्चेन्द्रिया जीवा मया भवान्तरे प्रेतपतेर्यमस्य निकेत मन्दिर संप्रापिता गमिताः । केनेव । पापर्धिकेनेष । यथा आखेटिकेन लुब्धकेन मृगाद्याः पञ्चेन्द्रियाः सत्त्वाः कृतान्तनिकेतन नीयन्ते ।।
શ્લોકાર્થ
'साधुनों पांय महामतानी रेभ आय, स, भृग मा २५र्शन, २सन, प्राय, ચક્ષુ અને શ્રોત્રરૂપ પંચેન્દ્રિયને શિકારીની જેમ યમસદન પહોંચાડ્યા હોય, અર્થાત હણ્યા હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” ! ૧૩૫ ૫ हि० सौ० १०६
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १३६-१३७
जीवान्तिकेनेव वियद्विहारा आलेख्यशेषत्वमवापितास्ते । कैवर्तकेनेव पयश्चरास्ते कथासु शेषत्वमवापिताश्च ॥ १३६ ॥
जीवान्तिकः शाकुनिको विहंगमघातुकः तेनेव वियति आकाशे विहारो विहरण गतिर्येषां ते खचराः । कलविङ्ककुर्कुटशुकसारिकाकाककपिञ्जलचाषखञ्जनशिखण्डिकपोताद्याः पञ्चेन्द्रिया जीवा आलेख्ये चित्रे शेषत्वमवशिष्टतां न तु प्राणेनतामवापिता मारिताः । तथा कैवर्तकेनेव धीवरेणेव पयश्चरा जलचारिणो जीवास्ते पञ्चेन्द्रिया मत्स्यनक्रचक्रपाठीनपीठग्राहमकराद्याः कथासु वार्तासु आख्यानसंबन्धेषु शेषत्वमवशिष्टतामवापिता लम्भिताः । निहता इत्यर्थः । हिंसायां सर्वत्र जन्मान्तरापादनम् । अस्मिन् जन्मनि तु संयतत्वात्तदभाव पवेति तात्पर्यम् ॥
શ્લેકાર્થ
હિંસક મનુષ્યની જેમ શુક, સારિકા, મયૂર આદિ ખેચરજીને ચિત્રની જેમ નિપ્રાણ કર્યા હોય તેમજ મસ્ય, નચક્ર આદિ જલચરજીની જન્માંતરમાં પણ હિંસા કરી डाय, ते भाउ पा५ मिथ्या था..' ॥ ११ ॥
अर्हन्निदेशोदितसान्द्रचन्द्रचन्द्रातपोद्वेलकृपापयोधौ । मीनायमानेन मुनीन्दुनेव स्वात्मेव नामानि गणोऽङ्गभाजाम् ॥ १३७ ॥
पुनर्मया अङ्गभाजां प्राणिनां गणः समूहः स्वात्मेव निजजीव इव नामानि न गणितः । इदमपि प्राग्जन्मापेक्षयैव नास्मिञ्जन्म नीति शेषः। तदेव वक्ति-केनेव । मुनीन्दुनेव । यथा वैराग्यरङ्गतरङ्गितात्मना साधुसुधाकरेण अन्यतनूमन्निकरः निजजीवसदृशो गण्यते । किंभूतेन । मुनीन्दुना अर्हतां सर्वतीर्थकृतां निदेश आज्ञा स एवोदित उदयं प्राप्तः सान्द्र. स्नेहलोऽमृतवर्षी आश्विनपूर्णिमासंबन्धी चन्द्रः अखण्डमण्डलेन्दुस्तस्य चन्द्रातपश्चन्द्रिका तेनोवेलो वेलामुल्लङ्घय यात उद्वेल उत्कण्ठितो यः कृपारुपः पयोधिस्तत्र मोनो मत्स्य इवाचरितस्तेन । दयाद्रहृदयेनेत्यर्थः ॥ इति प्रथमव्रते प्राकृतजीवहिंसालोचनम् ॥
શ્લોકાર્થ
જિનેશ્વર ભગવંતની આજ્ઞારૂપી શરદપૂર્ણિમાના ચન્દ્રથી ઉત્કંઠિત બનેલા કૃપારૂપી સમુદ્રમાં મલ્યની જેમ આચરણ કરતા અર્થાત દયાદ્રિ હૃદયવાળા મુનીન્દ્રની જેમ
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १३८-१३९]
हीरसौभाग्यम्
મેં સર્વ પ્રાણીઓને પિતાના આત્માની જેમ ન ગયા હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ'.
| ૧૩૭ છે
अमर्षणेनेव रुषा हसेन वैहासिकेनेव च भीरणेव । भयेन लोभेन च गृनुनेव मया यदप्यल्पमजल्प्यलीकम् ॥ १३८ ॥
यम्मया इह भवे परभवे वा यदल्प स्तोकमप्यलीक' मिथ्यावाक्यमजल्पि भाषितम् । कया। रुषा रोषेण । केनेव । अमर्षणेनेव क्रोधनेनेव । यथा कोधातुरेण क्रोधेनालीक जल्प्यते । पुनः केन । हसेन हास्येन । केनेव । वैहासिकेनेव | यथा स्वभावातिभीरुकेण मषा भाष्यते । च पुनः केन । लोभेन तृष्णया । केनेव । गृध्नुनेव । यथा लोलभेन लोभामिभतेनासत्य निगद्यते ॥ इति द्वितीयव्रते मृषावादालोचनम् ॥
પ્લેકાર્થ
મેં આ ભવ કે પરભવમાં ક્રોધી માણસની જેમ ક્રોધથી, વિષકની જેમ હાસ્યથી, ડરપકની જેમ ભયથી, અને લેભાન્ય મનુષ્યની જેમ લેભથી અલ્પ પણ મિથ્યા ભાષા બેલી હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ'. ! ૧૩૮
ऋक्थ परेषां परिमोषिणेव मया कथ चिद्यददत्तमात्तम् । प्रयोजने सत्यपि यत्तणाद्य क्वचिद्विनादेशमुपाददे च ॥१३९ ।।
यन्मया कथं चित्केनापि प्रकारेण अदत्त केनापि स्वामिना अविश्राणित परेषामन्येषामक्थं द्रविण धनमात्त गृहीतम् । केनेव । परिमोषिणेव । यथा तस्करेणादत्तं परद्रव्यमादीयते । च पुनः प्रयोजने कार्य सत्यपि विद्यमानेऽपि कृत्ये आदेश स्वाम्यस्वामिना अनुज्ञां विना तृणाद्य तृणशलाकाप्रमुख कचित्कुत्रापि स्थाने उपाददे जगृहे स्वय' स्वीकृतम् ॥ इति तृतीयव्रते अदत्तादानालोचनम् ॥
પ્લેકાર્થ
મેં ચારની જેમ કંઈ પણ પારકું દ્રવ્ય ગ્રહણ કર્યું હોય, પ્રજન પડવાથી માલિકની આજ્ઞા લીધા સિવાય તૃણ શલાકા આદિ કંઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરી હોય, તે મારું પા૫ મિથ્યા થાઓ.” છે ૧૩૯
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १४०-१४१
मरुन्मृगाक्ष्या मरुतेव दिव्य नार्या नरेणेव च मानवीयम् । मया तिरश्चेव पुनस्तिरश्चा तैरश्चमाचर्यत मैथुन यत् ॥ १४० ॥
मरुन्मृगाक्ष्या देवाङ्गनया सम दिव्य देवतासंबन्धि यन्मया मैथुनमाचर्यत भोगः कृतः । केनेव । मरुतेव । यथा चतुनिकायादिदेवेन देव्या साध निधुवनं विधीयते । पुनर्नार्या मनुष्ययोषिता साकं मानवीय मानवसंबन्धि मैथुनं कामकेलिराचर्यत आचीर्णा । केनेव । नरेणेव । यथा नरेण नार्या सम कन्दर्पक्रीडा क्रियते । पुनस्तिरचा तिर्यग्जातीयया स्त्रिया सत्रा तैरश्चय तिर्यसंबन्धि मैथुनं ग्राम्यधर्म आचर्यत विहितम् । केनेव । तिरश्चेव । यथा तिर्यग्जातीयेन पुरुषेण तिरश्चा सम मैथुनं पशुक्रिया क्रियते । सर्वत्र इह भवेऽन्ये भवे. ऽपीति योज्यम् ॥ इति चतुर्थव्रते मैथुनालोचनम् ॥
શ્લેકાર્થ
દેવની જેમ દેવાંગનાની સાથે, પુરુષની જેમ મનુષ્ય-સ્ત્રીની સાથે, તિર્યચપશુની જેમ તિયચસ્ત્રીની સાથે આ ભવ કે પરભવમાં મૈથુનક્રીડા કરી હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા थामे..' ।। १४०॥
सखीमिव स्वःशिवपद्मधाम्नोनिरीहतां मुग्धतया विहाय । दतीमिवादृत्य च दुर्गतीनामृद्धिं मयादायि परिग्रहो यत् ॥ १४१॥
यन्मया परिग्रहो धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिक आदायि स्वीकृतः । किं कृत्वा । स्व:शिवपमधाम्नोः स्वर्गापवर्गलक्ष्म्योः सखीं वयसीमिव निरोहतां निःस्पृहभावं विहाय वि. मुच्य । कया । मुग्धतया मौग्ध्येनाज्ञानेन । च पुनर्दुर्गतीनां दुष्टानां महाधिव्याधिविधात्रीणां नारकतिर्यक्कुदेवकुमनुजलक्षणानां गतीनां दूतीमाकारण संदेशहारिकामिव ऋद्धि प्राप्ताप्राप्तेषु वस्तुषु सर्वेष्वैहलौकिकपदार्थेष्वासक्तिमादृत्याङ्गीकृत्य । तस्यामादरपरिभृयेत्यर्थः । इति पञ्चमव्रते परिग्रहालोचनम् ॥
શ્લોકાથ
“સ્વર્ગ અને અપવર્ગની લક્ષ્મીની સખી સમાન નિસ્પૃહતાને ત્યાગ કરીને અજ્ઞાનતાથી તિની દૂતસમાન આસક્તિને આદર કરીને, ધન-ધાન્ય આદિ કંઈપણ પરિગ્રહ મેં રાખે છે તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” ૧૪૧
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ ; श्लो० १४२-१४३]
हीरसौभाग्यम्
८४५
मरुद्रुमान्मेरुरिवेन्द्रियाणि प्राणीव बाणानिव पञ्चबाणः। मुखान्यथा पञ्चमुखश्च सम्यङ्नाधारय पञ्चमहाव्रतान्यत् ।। १४२ ॥
यदहं पञ्चमहानतान् मेरूपमान्नियमविशेषान् । व्रतशब्दः पुनपुंसके । सम्यक त्रिकरशुद्धा नाधारय न धृतवान् । क इव । मेरुरिव । यथा काश्चनाचलः कल्पपारिजातमन्दारहरिचन्दनसंतानाभिधानान्पश्चसंख्याकान्मरुद्रुमान् कल्पवृक्षान् धारयति । पुनः क इव । प्राणीव । यथा जन्तः शरीररसनानासिकानयनश्रवणलक्षणानि पञ्चेन्द्रियाणि धत्ते । पनः क इव । पञ्चबाण इव। यथा मदनः संमोहन-उन्माद-तापन-शोषण-मारण-इति नाम्नः । तथा क्वचित् 'दिद्वीहिं दिद्विपसरो दिद्विपसारणभाव अणुराओ । अणुराएण षिनेहो वाणा मयणस्सा पञ्चेए ।' पतेऽपि पश्च बाणाः प्रोच्यन्ते । पञ्चप्रमाणान्बाणान् सायकान्दधाति । पुनः क इव । पञ्चमुख इव । अत्र यथा इवार्थ । यथा नीलकण्ठः कण्ठीरवो वा पञ्चमुखान धरति । मुखशब्दोऽपि पुनपुंसके । एवं यथा मेरुमनुष्यमदनपारीन्द्रपिनाकिनः कल्पद्रुमेन्द्रियमार्गणमुखानि धारयन्ति तथा अहं पञ्च महाव्रतान्नाधारयमित्यर्थः ॥ इति पञ्चव्रताधारणलोचनम् ।।
લોકાથી
જેમ મેરુપર્વત કલ્પ, પારિજાત, મંદાર, હરિચંદ અને સંતાન એ પાંચ કહ૫વૃક્ષને ધારણ કરે છે; પ્રાણી જેમ સ્પર્શ, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્ર એ પાંચ ઇન્દ્રિયને ધારણ કરે છે, કામદેવ સંમેહન, ઉન્માદ, તાપન, શેષણ અને મરણ એ પાંચ બાણેને ધારણ કરે છે અને મહાદેવ જેમ પાંચ મુખને ધારણ કરે છે તેમ મેં ધારણ કરેલાં પાંચ મહાવતેમાં કંઈપણ વિપરિત આચરણ કર્યું હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ ! ૧૪૨
निशाचरेणेव निशाशन यन्मया कथ चित्प्रविधीयते स्म । कौसीद्यमाद्यन्मनसेव किंचिच्छैथिल्यमालम्ब्यत यत्क्रियासु ॥ १४३॥
मया कथंचिकेनचिन्मिथ्याज्ञानमूढतादिप्रकारेण निशाचरेणेव राक्षसेनेव निशाशन रात्रिभोजन प्रविधीयते स्म । पुनर्य क्रियासु चारित्रानुष्ठान करणेषु शैथिल्य शिथिलता किंचित्कृत किंचिन्न कृत किंचिदिष्यते किंचिच्च क्रियते इत्याद्य श्लथत्वमालम्ब्यत । केनेव । कौसीधेनालस्येन माद्यदुन्मत्तीभवन्मनश्चेतो यस्य तादृशेन पुंसेव । यथा अलसेन सर्व कार्य श्लथीक्रियते ॥ इति षष्ठवते रात्रिभोजनक्रियाशैथिल्यालोचनम ॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
---
-
८४६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १४४-१४५
શ્લેકાર્થ
રાક્ષસની જેમ ક્યારેય પણ રાત્રિભોજન કર્યું હોય, આળસુ માણસની જેમ પ્રતિક્રમણઆદિ ક્રિયાઓમાં કંઈ પણ શિથિલતા આચરી હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” ૧૪૩
प्रमादभाजा नियमा मया ये बभञ्जिरे भ्रान्तिभृता भवेषु । छायाद्रम गण्डगलन्मदान्ध भविष्णुनेवीधुरसिन्धुरेण ॥ १४४ ॥
प्रमादमालस्य शिथिलतां वा अनवधानतां वा मन्दभाव वा भजतीति प्रमहरेण प्रमत्ततायुक्तेन मया नियमा अभिग्रहविशेषा बभञ्जिरे भग्नाः गृहीत्वा मुक्ताः किंभूतेन मया । भवेषु कर्मवैचित्र्यान्नानाविधजन्मपरम्परासु भ्रान्ति भ्रमणीं बिभर्तीति भ्राम्यतेत्यर्थः । केनेव । उभुरसिन्धुयेणेव । यथा गण्डयोः कपोलस्थलयोर्गलदूभिरनवरतनिष्पतद्भिर्मदैः दानवारिभिः रन्ध भविष्णुनागतनयनीभवनशीलेन विचेतनीभावुकेन मदुदो रसिन्धुरेण उन्मादोत्कटकरटिना गम्भीरवेदिद्विरदेन छायया उपलक्षितास्तरवो येषां कदाचिदपि परावृत्ति न भजते, पूर्वस्यां पश्चिमायां दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च नायाति, यथास्थानमवस्थितैव तिष्ठति । अथ वा पल्लवपत्रपुष्पफलप्रमुखसुषमाविभूषितास्ते छायाद्रुमा भज्यन्ते ॥ इति सौनयमावरोधनालोचनम् ॥
શ્લેકાર્થ
મદના ઉન્માદથી અંધ બનેલ મદાંધ હાથી જેમ નવપલ્લવિત વૃક્ષોને ભાંગે તેમ અંસારચકમાં ભ્રમણ કરતા એવા મેં પ્રમાદવશાત્ જે કઈ નિયમ તેડ્યાં હય, ભાંગ્યા હોય ते भाई ५ भिथ्या थामी.' ॥ १४४ ।।
अपेक्षया पञ्चमहाव्रतानां स्वर्भूधराणामिव भूधरेषु । अणुष्वहर्बन्धुमितव्रतेषु मया विराद्धं गृहमेधिना यत् ॥ १४५ ।।
गृहमेधिना गृहस्थेन सता मया यदहर्बन्धवः सूर्या द्वादशादित्याः तैमितानि प्रमाणीकृतानि व्रतानि द्वादशव्रतानि । स्थूलप्राणातिपातविरमणम्, स्थूलमृषावादविरमणम्, स्थूलाद. तादान विरणम्, स्त्रदारसंतोषपरस्त्रीविधवावेश्याकन्याभिगमनादिविरमणम्, इच्छा-परिग्रहःपरिमाणम्, सर्वदिग्गमनादिविरमण प्रमाण च, भोगोपभोगप्रमाणम्, अनर्थदण्डविरमणम्, सामायककरणम, प्रतिदिन निशां च देशावकासिक दिगवकाशकरणम्, पर्वादिष पोष
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १४६]
हीरसौभाग्यम्
८४७
धौपवासविधानम्,अ तिथिसंविभागविधानम्, इत्यभिधानेषु गृहस्थानां पञ्चाणुव्रतानि । त्रीणि गुणव्रतानि। चत्वारि शिक्षाव्रतानि । इति द्वादशसु व्रतेषु यत्किचिन्मया विराद्धम् अतिक्रमव्यतिक्रम-अतीचार-अनाचाराचरणादिना विराधना कृता । किंभूतानाम्। पञ्चानां महाव्रतानामपेक्षया । पञ्चमहाव्रतेषु हि सर्वथैव सर्वेभ्योऽपि प्रोक्तवस्तुभ्यो विरमणम् । द्वादशव्रतेषु तु देशत एव न सर्वतः। इत्यपेक्षया अणुषु ह्रस्वेषु लघुषु । केष्विव । भूधरेष्विव यथा स्वर्भूधराणां मेरूणां लक्षयोजनप्रमाणत्वेन महत्व महत्त्वाच्च बहवचनम् । अपेक्षया अपरेषु भूधरेष्वणुत्व लघुतास्ते सुदर्शनमेरु विना केवपि गिरिषु लक्षयोजनप्रमाणता नास्ति ॥
શ્લોકો
પર્વતની અપેક્ષાએ મેરૂપર્વત મહાન છે તેમ ત્રની અપેક્ષાએ પાંચ મહાવ્રત મહાન છે, પાંચ મહાવ્રતોની અપેક્ષાએ અણુવ્રત-સ્થલપ્રાણાતિપાતવિરમણ, સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ, સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણ, સ્કૂલ મિથુનવિરમણું, સ્થૂલ પરિગ્રહવિરમણ, દિફપરિમાણ, ભેગો પગપરિમાણ, અનર્થદંડવિરમણ, સામાયિક, દેશાવગાસિક,પષધપવાસ અને અતિથિસંવિભાગ એ વાર વ્રતની ગૃહસ્થીપણામાં જે કાંઈ વિરાધના થઈ હોય, તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” મે ૧૪પ.
संसाधकेषु त्रिदिवापवर्गदुर्गस्य योगेष्विह योगिनेव । वीर्य प्रयुक्तं न मया कथंचित्प्रमादमन्दीकृतमानसेन ॥ १४६॥
इह भवे मया योगेषु यम-नियम-आसन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधिनामाष्टाङ्गवत्सु योगेषु । अथ वा मनोयोग-वचोयोग-काययोगलक्षणेषु विविधेषु । अथ वा सत्यमनोयोग-असत्यमनोयोग-मिश्रमनोयोग- सत्यासत्यमनोयोग-सत्यवचनयोग-असत्यवचनकाययोग-मिश्रवचनयोग- सत्यासत्यवचनयोग-औदारिककाययोग-औदारिकमिश्रकाय. योग-विक्रियकाययोग-वैक्रियमिश्रकाययोग-आहारकाययोग-आहारमिश्रकाययोग-कर्मणः योग इत्यपि मनोवाक्कायैः कृत्वा पञ्चदशधापि योगा योजनानि । युज्यन्ते धावनवल्गनक्रियास व्यापार्यतेऽसाविति वा युज्यन्ते संबध्यन्ते वल्गनक्रियया जीव एभिरिति वा व्युत्पत्तिमात्र योगो वीर्य शक्तिः । उत्साह इति यावत् । योगेषु मोक्षप्राप्तिकरणीभूतेषु ध्यानविशेषेषु च मया वीर्य पुरुषकारो न प्रयुक्तः सम्य गुद्यमो न विहितः। केनेव । योगिनेव । यथा योगम.ना आसन्नोत्पत्स्यमानकेवलज्ञानेन क्षपकश्रेणिमारूढेन योगेषु यत्नः क्रियते । किंभूतेषु योगेषु । त्रिदिव स्वौकस्ताक्तोऽपवर्गों मोक्षः स एव दुर्गः दुःखेन गम्यते प्राप्यते गृह्यते वा पर्वता. दिविषमस्थानस्थकोट्टस्तस्य संसाधकेषु आत्मायत्तीकारकेषु मया कथंचित् गुर्वादिप्रेरणया
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४८
होरसौभाग्यम्
[सगे १७ : श्लो० १४७-१४८
% 3D
पञ्चेन्द्रियपाटवशरीरसामर्थ्यसहायकरणसामग्रयापि प्रमादेन अनवधानतया आलस्येन वा मन्दीकृत क्रियानुष्ठान करणेषु कुण्ठीकृत मानस मनो येन यस्य वा ॥
શ્લોકાર્થ
'स्वा भने १५ ना साथ यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ધ્યાન અને સમાધિ એ આઠ રોગોમાં, શુભ મનેગ, શુભ વચનગ અને શુભ કામયોગમાં અથવા મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવી આપનારા બીજા પણ શુભ યોગમાં ગીપુરુષની જેમ ગુરુ આદિની પ્રેરણા લેવા છતાં પણ મેં અમેદવશ શિથિલતાથી પુરુષાર્થને કર્યો હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ.” ૧૪૬
एतद्यदन्यच्च मयार्जि पापमस्मिन्भवेऽन्येषु पुनर्भवेषु । अधर्मिणानर्थ इव त्रिधापि निन्दामि सम्यक्तदहं समग्रम् ॥ १४७॥
अस्मिन् वर्तमाने भवे जन्मनि पुनरन्येष्वतिक्रान्तेष्वनन्तेषु भवेष्ववतारेषु मया प्रान्तावस्थास्थायुकेन एतत्पूर्वोक्तमन्यदितरविस्मृतमविस्मृत वा यत्पाप दुष्कृतमार्जि उपार्जित स्यात् । केनेव । अधर्मिणेव । यथा अधर्मकारिणा पापिना पुंसा अनर्थः परघातपरदारगमनपरद्रव्यापहारादिरुत्पातः क्रियते तत्समग्रं सर्वमपि पापं दुष्कृत त्रिधापि मनोवाक्कायैरपि त्रिकरण शुद्धया इदानीं निन्दामि आत्मसाक्षिकं गर्हामि देवगुरुसाक्षिक व्युत्सृजामि ॥ 'एकेन्द्रियाः-'(१७।१३१) इत्यत आरभ्य 'एतद्यत्-'(१७।१४७) इति पर्यन्त निन्दनादिना सप्तदशभिः कुलकम् ॥
બ્લેકાર્થ
પાપી પુરુષની જેમ આ ભવ કે પરભવમાં મારા વડે જાણતાં અજાણતાં જે કાંઈ પાપકર્મ આચરાયું હોય, તે પાપકર્મને હું મન વચન અને કાયાથી આત્મસાક્ષીએ હિંદુ છું, हेक्नी साक्षी मे छु भने ते भा२५।५४मन सिछु.' ।। १४७ ॥
अष्टादशाब्रह्मवदंहसां तु स्थानानि यान्याचरितानि पूर्वम् । तान्यप्यशेषाणि मृषा भवन्तु क्षणाद्यथा द्यूतकृतां वचांसि ॥१४८ ॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १४९]
हीरसौभाग्यम्
८४९
तु पुनरष्टादशसंख्याकानि अंहसां पापानां स्थानानि प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादानमैथुन-परिग्रह-क्रोध-मान-माया-लोभ-राग-द्वेष-कलह-अत्याख्यान-पैशुन्य-रत्यरति-परपरीवाद-मायामृषा-मिथ्यात्वशल्य इत्यष्टादश पापस्थानानि । पूर्वमस्मात्प्रस्तावान्मयाचरितानि यानि स्वयंकृतानि परैर्वा कारितानि अष्टादशसंख्याकानि । किंवत् । अब्रह्मवद । यथा मनसौदारिकाब्रह्म न करोमि, वचसौदारिकाब्रह्म न करोमि, कायेनौदारिकाब्रह्म न करोमि, मनसौदारिकाब्रह्म न कारयामि, वचसौदारिकाब्रह्म न कारयामि, कायेनौदारिकाब्रह्म न कारयामि, मनसौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, वचसौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, कायेनौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, इत्यौदारिकेन मनोवाकायैः करणकारणानुमोदनैनव भेदाः। तथैव वैक्रियेण सममनया रीत्या नव भेदा भवन्ति । संघीभूय सर्वेऽप्यष्टादश जाताः । एवमष्टादश ब्रह्मस्थानानि । अथ तान्यशेषाणि समस्तान्यपि अष्टादश पापस्थानानि क्षणान्निमेषमात्रादपि मृषा मिथ्या भवन्तु । कानीव । वचांसीव । यथा द्यूतकृतां दौरोदरिकाणां वचनानि क्षणान्मिथ्या भवन्ति ॥
શ્લોકાર્થ
અઢાર પ્રકારનાં અબ્રાનાં સ્થાનની જેમ મારા વડે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાहान, भैथुन, परियड, ध, मान, माया, an, राम, द्वेष, ४,अयाभ्यान, पैशुन्य, રતિ-અરતિ, પરંપરિવાદ, માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વશલ્ય-આ અઢાર પા૫સ્થાનકેનું આચરણ થયું હોય તે સર્વે પાપસ્થાનકે જુગારીનાં વચનની જેમ ક્ષણમાત્રમાં મિથ્યા था.. ।। १४८॥
कोप हृदः शल्यमिव प्रहाय सत्त्वानशेषान्क्षमायामि सम्यक् । मयार्दिताः प्रागिह वैरिणेव क्षाम्यन्तु ते मय्यनुदीतवैराः ॥ १४९॥
पतस्यामवस्थायामहमशेषान् समस्तान सप्त लक्षाः पृथ्वीकाययोनयः, सप्त लक्षाः अप्काययोन यः, सप्त लक्षाः तेजस्काययोनयः, दश लक्षाः प्रत्येकवनस्पतिकाययोनयः, चतुर्दश लक्षाः अनन्तवनस्पतिकाययोनयः, वे लक्षे छोन्द्रियाणां योनयः, हे लक्षे त्रीन्द्रिययोनयः, लक्षे चतुरिन्द्रिययोनय, चतस्रो लक्षाः पञ्चेन्द्रियतिरश्चां योनयः, चतस्रो लक्षाः नारकाणां योनयः, चतम्रो लक्षा. देवानां योनयः, चतुर्दश लक्षा मनुष्याणां योनयः। एवं सर्वा अपि संमिलिताः सन्त्यश्चतु शीतिलक्षजीवयोनया भवन्ति । अतांश्चतुरशीतिलक्षयोनिसत्कान् सरवान जी सम्यक मनोवाक्कायः कृत्वा क्षमयामि पादयोलगित्वा ममापराध तितिक्षे विनयामि । किं कृत्वा । हृदो हृदयात्कोप क्रोध प्रहाय संत्यज्य । किमिव । शल्यमिव । यथा केनापि प्रकारेण हि० सौ० १०७
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १७ : श्लो० १५०
केनचिरिणा परमवैरेण कृत्वा हृदि विषये निक्षिप्तमायसशस्त्र नाराचवा शहू वा काष्ठः घटितकीलिकां वा उध्रियते । तथा ये सत्वा मया प्राग् जन्मनि इहास्मिन् भवे या वैरिणेष शत्रुणेष अर्दिताः पीडिताः ते सर्वे मां क्षाम्यन्तु मयिविषये क्षमां कुर्वन्तु । उपशाम्यन्त्वित्यर्थः। किंभूताः । अनुदीतवैराः मयि विषये अप्रकटितविरोधाः मुक्त विद्वेषाः क्षाम्पन्तु ॥
શ્લેકાર્થ
સાત લાખ પૃથ્વીકાય, સાત લાખ અપકાજ, સાત લાખ તેઉકાય, સાત લાખ વાયુકાય, દસ લાખ પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય, ચૌદ લાખ સાધારણ વનસ્પતિકાય, બે લાખ બેઈન્દ્રિય, બે લાખ તેઈદ્રિય, બે લાખ ચઉરિન્દ્રિય, ચાર લાખ દેવતા, ચાર લાખ નારકી,અને ચૌદ લાખ મનુષ્ય–આ ચોરાસી લાખ યોનિમાં રહેલા સર્વ જી પ્રત્યે મારા વડે આ ભવ કે પરભવમાં કંઈ પણ અપરાધ થયે હેય તે સર્વ જેને ત્રિવિધ ત્રિવિધે ખમાવું છું, અને શત્રુ જેવા મારા વડે દુઃખ પામેલા તે સર્વ છે મારા પ્રત્યે વૈરભાવને ત્યાગ કરીને મને ક્ષમા ' આપે, અર્થાત્ મારા ઉપર ઉપશાંત થાઓ.” ૧૪૯
मैत्री मम स्वेष्विव सर्वसरवेवास्तां क्षितिस्वर्बलिवेश्मजेषु । धर्मोऽजिंतो वैभववन्मया यस्तं प्रीतचेता अनुमोदयामि ॥ १५० ॥
क्षितिः भूलोकः, स्वर्देवलोकः, बलिवेश्म पाताललोकः, तेषु जायन्ते स्मेति क्षितिस्थबलिधेश्मनास्तेषु त्रिजगजन्मसु सर्वतिर्य नरनागासुरव्यन्तज्योतिर्वैमानिकनाकिनामसकलसस्वेषु समस्तजन्तुजातेषु विषये मम मैत्री सखिता आस्ताम् । केष्विव । स्वेचिव । यथा आत्मीयजनेषु सख्यं स्यात् । अथवा 'मैत्री मम स्वैरिव सर्वसत्वैरास्तां क्षितिस्वबलिवेश्मजातः' इति पाठः । तत्र स्वर्बलिवेश्मजातैः सर्वसत्त्रैः सार्ध स्वैरिव मम मैत्री अस्तु । पूर्वपा
स्त 'मित्ती मे सव्वभूपसु' इति प्रतिक्रमसूत्रानुसारेण । अथ पुनरर्थः -यो मया वैभववत् संपत्तिरिव धर्मोऽजितः संचितः । प्रीतचेताः हृष्टमनाः सन् त धर्म पुण्य सुकृतमनुमोदयामि प्रशंसामि ॥
કાર્ય
“સ્વર્ગલેક, મૃત્યુલેક અને પાતાળકમાં રહેલા સર્વ જીવ પ્રત્યે આત્મીયજનની જેમ માર મૈત્રીભાવ બ રહે અને હર્ષ પૂર્વક મારા વડે જે કાંઈ પણ ધર્મ વૈભવની જેમ ઉપાર્જન કરાયું હોય તેની હું ભૂરિબારે અનુમોદના કરું છું.' ૧૫૦ |
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Learnikibel-MARDAND
ASRAMCN
सर्ग १७ : श्लो० १५१-१५२ ]
हीरसौभाग्यम्
वृन्दं द्रुमाणामिव पुष्पकालाधस्मादृतेऽन्यद्विफलं व्रतादि । शुभः स भावोऽस्तु ममापवर्गमार्गानुलग्राणभृतां सहायः ॥ १५१ ॥
यस्मात् शुभभावाहते विना अन्यदितरव्रतादि सर्व नियमचारित्रादिपालनप्रमुख सक. लमपि विफल बन्ध्यमेव । किमिव । वृन्दमिव । यथा पुष्पकालाद्वसन्तसमयाते समस्तं द्रुमाणां पादपानां वृन्द कदम्बकं निष्फल भवेत् । स शुभो भावो ममास्तु निर्मलपरिमाणो मम भवतु। किंभूतः । अपवों मोक्षः अर्थान्नगर तस्य मार्गः पन्थाः तत्रानुलग्नास्तम नुपस्थिता येऽनभृतो भव्यजनास्तेषां सहायः ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ વસંતઋતુ સિવાય વૃક્ષસમૂહ નિષ્ફળ બને છે તેમ શુભભાવ વિના મેં જે કાંઈ વ્રતનિયમને નિષ્ફળ બનાવ્યાં હોય તે મોક્ષમાર્ગે પ્રયાણ કરી રહેલા પથિકને સહાયક એ “શુભભાવ” મને પ્રાપ્ત થાઓ.” ૧૫૧
भुक्तेन येनात्र कदाचिदात्मा न दारुणा वह्निमिवाप तृप्तिम् । शिवंगमीव स्वजनानुषङ्ग कृत्स्नं तमाहारमहं जहामि ॥ १५२॥
अहं तं त्रिजगत्प्रसिद्ध यच्छब्दसंबद्धं च कृत्स्नम् अनशनपानखादिमस्थादिमरूप सर्व जातीय चतुर्विधाहार जहामि । अत्र पानशब्देनापरपानकादि गृह्यते । जलमुत्कलं त्यजामि । क इव । शिवंगमीव । यथा मोक्ष गमिष्यतीत्येव शोलो नीरागः पुमान् सर्वस्वजनानां निजकुटुम्बानामनुषङ्ग निजपरिजनवर्गस्य संबन्ध जहाति । स कः । अत्र जगति संसारे वा येनाहारेण भुक्तेन भक्षितेन कृत्वा कदाचित्कस्मिन्नप्यतीतानागतवर्तमानलक्षणे काले आत्मा जीवस्तृप्ति संतोष नाप न लेभे । क इव । वद्विरिव । यथा दारुणा काष्ठेन् । जातावेकवचनम् । हुताशो न तृप्यति । यदुक्तम् –'नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः ' इति ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ ઈધણથી અગ્નિ શાંત થાય નહીં તેમ અનંતકાળમાં આહારના પગલેથી મારે આત્મા તમિ પામ્યો નથી, તે જેમ મેક્ષગામી આત્મા સર્વ સ્વજનોના સંગને
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १५३-१५४
ત્યાગ કરે છે તેમ અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ એ ચારે પ્રકારના આહારને હું ત્યાગ કરું છું, અર્થાત્ ચારે આહારના પ્રત્યાખ્યાન કરું છું.” છે ૧૫ર
सदमास्ति यः पद्ममिवाष्टसिद्धिश्रीणां जगत्कल्पितकल्पसालः। अलीव पद्मे रमतां मदीये चित्ते चिरं श्रीपरमेष्ठिमन्त्रः॥१५३ ॥
स श्रीपरमेष्ठिमन्त्रः श्रीमन्नमस्कारश्चिरमासंसार यावन्मदीये चित्ते रमतां मम मानसे हंसवत्खेलतु । क इव । अलीव। यथा भृङ्गो भ्रमरः पदमे विकसितकमले सुचिर रमते । स कः। यः श्रीनमस्कारः अष्टानामू अणिमा-वशिता-ईशित्व-प्राकाम्य-महिमा-लघिमाकामावसायित्व-प्राप्तिः इत्यभिधानामपरासां वा मनःकल्पितामामष्टानां महासिद्धीनामेष श्रीणां लक्ष्मीणां पद्ममिव स्मेरकम लमिब सद्म बामसौधमस्ति । पद्मवासेति लक्षम्या अभि धानत्वात् । परमेष्ठिमन्त्री जगतां त्रिभुवनजनानां कल्पितेषु कामितेषु कल्यतालः वाञ्छि. तसंपूरणे कल्पद्रुमोऽस्ति ।
શ્લેકાર્થ
જગતના ના મને રથને પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન તેમજ અણિમા આદિ આઠ સિદ્ધિઓરૂપી લક્ષ્મીનાં કમલરૂપ વાસસ્થાન, એ “શ્રીપરમેષ્ઠીમંત્ર” (નમસ્કારમહામંત્ર) જેમ કમલમાં ભ્રમર રહે તેમ મારા ચિત્તમાં તે મંત્ર નિરંતર રમ્યા કરે.”
છે ૧૫૩
वाघीणसस्येव विषाणमेको वर्तेत मे कश्चन वर्ततेऽन्यः । पुनर्धरित्र्या इव वृत्रशत्रुः कस्यापि न स्यामहमत्र विश्वे ॥ १५४ ।।
अत्र विश्वे अस्मिञ्जगति अहमेको वर्ते । किमिव । विषाणमिव । यथा वाघीणसस्य खजिनः गण्डको वन्यजीव विशेषजीवविशेष तस्य विषाण शृङ्गमेकमेव भवति । यदक्तं कल्पसूत्रे-'खग्गिसिगच्चएगगे' इति । तथा मे मम कश्चन कोऽप्यन्यः परो न वर्तते नास्ति । पुनरत्र भुवने अह कस्यापि न स्यां भवेयम् । अह कस्यापि नास्मीत्यर्थः । क इव । वृत्रशरिष । यथा धरित्र्या भूमेः शक्रो राजा कस्यापि न स्यान्न भवेत् । 'काके शौक्ल्य
कारेष सत्यं सर्प शान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । क्लीवे धर्य मद्यपे तत्वचिन्ता राना मित्र केन दृष्ट श्रुतं वा ॥' इति वचनात् ॥
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १५५-१५६]
हीरसौभाग्यम्
८५३ ।।
શ્લેકાર્થ
ખગી નામના પશુને જેમ એક જ શીંગડું હોય છે, તેમ જગતમાં હું એક જ છું, મારું કેઈ નથી. જેમ પૃથ્વી ઉપર રાજા કોઈને નથી તેમ જગતમાં હું કેઈને નથી. (કાગડામાં વેતતા, જુગારીમાં સત્યભાષા, સર્પમાં ક્ષમા, સ્ત્રીઓમાં કામને ઉપશમ, નપુંસકમાં પૈર્યતા, દારુડિયામાં તત્વચિંતન તેમ રાજામાં મૈત્રીભાવ પ્રાયઃ જોવામાં આવતું નથી.” ૧૫૪
भवेन्मदीयेन्द्रियमन्दिरस्य यदि प्रमादोऽवसरेऽत्र दैवात् ।
त्रिधापि देहादिममात्मनाहं परिग्रहं बाह्यमिव त्यजामि ॥ १५५ ॥ यदि अत्रावसरे अस्मिन् प्रस्तावे दैवात्कर्मयोगादायुःकर्मणस्त्रुटेः क्षयान्मदीयेन्द्रियमन्दिरस्य मत्संबन्धिनः शरीरस्य । 'जुहाव यन्मन्दिरमिन्द्रियाम्' इति नैषधे । प्रमादी नाम जीवेन समं वियोगो भवेत् । मरणं स्यादित्यर्थः । तदाहमात्मना स्वयमेव देहादिम कायप्रमुखमन्तरङ्गपरिग्रहं क्रोधमानमायालोभादिपरीवारोपध्यादिकं सर्वमपि त्रिधा मनो. धाकायः कृत्वा त्रिकरणशुद्धयै त्यजामि मुश्चामिव । कमिव । बाह्यमिव । यथा बहिर्भायो बाह्यः स चासो परिप्रहश्च पुत्रकलत्रभ्रातृधनधान्यादिपरिग्रहः सर्वस्त्यक्तोऽस्ति, तया वपु राधपि व्युत्सृजामोति । इत्याराधनाविधानम् ॥
કલેકાર્થ
આ અવસરે આયુષ્યકર્મના ક્ષયથી ઈન્દ્રિયેના ઘરરૂપ શરીરને મારા આત્માથી વિગ થશે, અર્થાત્ મૃત્યુ આવે તે પહેલાં જ જેમ ધન, ધાન્ય, કુટુંબ આદિ બાહ્ય પરિગ્રહને ત્યાગ કર્યો હતે તેમ આ શરીરને અને કામ, ક્રોધ, લોભ આદિ અંતરંગ પરિગ્રહનો પણ હું ત્યાગ કરું છું.” મે ૧૫૫
शमी शमीगर्भमिवैकतानमना दधानः प्रणिधानमन्तः । अर्हत्समक्षं दशमी दशम्यां व्यधाद्विधिज्ञोऽनशनं शमीशः॥१५६ ।।
शमिनां प्रशमवतां योगिनामीशः स्वामी यतिपतिर्दशम्यां तिथौ यावज्जीव त्रिविधा हारपरित्यागरूपमनशनं व्यधाच्चकार । कथम् अर्हत्समक्षं भगवत्प्रत्यक्ष प्रति पुरस्तात्प्रत्या.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १७ : श्लो० १५७
ख्यानाच्चारपूर्वम् । दशमी वर्षीयान् प्रान्तावस्थावस्थितान् । 'निशि दशमितामालिङ्गन्त्यां विबोधविधित्सुभिः' इति नैषधे । निशाया अवसानसमये दशमितेति पदं दृश्यते । पुनः किंभूतः । विधिज्ञः शास्त्रोक्तप्रकारवेत्ता प्रान्तसमये अनशनं विहितं विलोक्यते इति वा विधिः । किं कुर्वाणः । अन्तर्मनोमध्ये प्रणिधानं पञ्चपरमेष्ठिध्यानं दधानो बिभ्राणः । किंलक्षणः सन् । एकतानं लयानुगं मनेो मानसं यस्य तादृशः सन् । कमित्र | शमीगर्भमिव । यथा शमीमः खेजडिकाभिधानपादपः शमीगर्भ पावकमन्तर्धत्ते । 'अचिः शमीगर्भतमोघ्नशुक्राः' इति हैम्यामग्निनामसु । तथा 'शमी मिवाभ्यन्तरली नपावकाम्' इति रघौ ॥
ફ્લાકા
જેમ શમી ( ખીજડાનું) વૃક્ષ મધ્યમાં અગ્નિ ધારણ કરે તેમ હૃદયમાં એકાગ્રચિત્તથી પરમેષ્ઠી મહામંત્રનું ધ્યાન કરતાં, વિધિના જાણકાર શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ ભાદરવા સુદ દશમના પ્રભાત સમયે અરિહંત ભગવંતની સાક્ષીએ અનશન સ્વીકાર્યું”.
॥ १५६ ॥
८५४
हरसौभाग्यम्
अथ सप्तभिः कुलकं प्रारभ्यते
भोक्तुं भुवं द्यां च समं मघोनो द्वितीयरूपादिव विक्रमार्कात् । नेत्रत्रिनेत्राननके कियानवत्क्रत्रियामापतिसंमितेऽब्दे ॥ १५७ ॥
तत्र पञ्चमीमक्षमालां गणयितुमारभतेति संबन्धः । आदित पत्र काव्यानि पृथक पृथक व्याख्यायन्ते | नेत्रे द्वे चक्षुषी, त्रिनेत्रस्येश्वरस्याननानि मुखानि पञ्च । 'पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः ' इति हैमीवचनात् पञ्चसंख्याकानि वदनानि तथा केकियानस्य मयूरवाहनस्य स्वामिsifier दनानि वत्क्राणि षट् । षण्मुखस्वात । तथा त्रियामापतिश्चन्द्रः एकः । एभिः पदार्थ : संमिते सम्यक्प्रमाणीकृते अब्दे वर्षे । कस्मात् । विक्रमार्कात् विक्रमादित्यनाम्नो नृपात । उत्प्रेक्ष्यते - मघोन इन्द्रस्य द्वितीयरूपादिव अपरशरीरादिव । किं कर्तुम् । यां देवलाकं च पुनर्भुव भूमण्डलं समं सार्धमेककालं भोक्तुं पालयितुं भुक्तिविषयीकर्तुं वा । Raranा विक्रमात द्विपञ्चाशदधिकषोडशशतप्रमाणे वर्षे संवत् १६५२ वर्षे इत्युक्तम् ।।
લેાકા
नेत्र ( २ ), ईश्वरभु ( 4 ), मत्ति ४२ स्वाभीनां भुख ( ६ ) अने यंद्र ( १ ) भेटी વિક્રમ સ ́વત ૧૬૫૨ વર્ષ, જાણે ઇન્દ્રના ખીજા રૂપથી સ્વગ અને પૃથ્વીને સમકાળે ભાગવટો કરવા માટે આ વર્ષે ન ઢાય. ।। ૧૫૭ ॥
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १५८ - १५९ ]
सौभाग्यम्
नभस्यमासस्य नमत्पयोदकदम्बकाडम्बरिणो नभोवत् ।
प्रभोः प्रभावादिव शुचितायां तिथौ सुरद्वेषिनिषूदनस्य ॥ १५८ ॥
८५५
सुराणां देवानां द्वेषिणां वैरिणेो दानवाः । 'असुरा दितिदनुजाः पातालौकः सुरारयः' इति हैम्याम् । तेषां निषूदनस्य उच्छेदकस्य हरेः । 'दैत्यारिश्च पुराणयज्ञपुरुषस्तार्क्ष्यध्वजः ' इति हैम्याम् । तिथौ दिवसे एकादशीदिने । किंभूतायां तिथौ । शुश्रितायामुज्ज्वलीभूतायाम् । अर्थाश्चन्द्रमसश्चन्द्रिकाभिर्धवलितायाम् तिथिशब्दः पुंखीलिङ्गे | उत्प्रेक्ष्यते - प्रभोहरविजयसूरेः प्रभावान्महिम्नो माहात्म्यात् । शुचितायामित्र । तिथिः कस्य । नभस्यमासस्य नभस्यो भाद्रपदसंज्ञो मासस्तस्य । 'श्रावणिकाधनभस्यः प्रोष्टभाद्रपदः पदः' इति हैम्याम् । किंभूतस्य । नमन्तः पयेाभरैर्नम्रीभवन्ता भूमौ लगन्तो ये पयेोदा मेघास्तेषां कदम्बकानि पटलानि तेषामाडम्बरः आटोपः अस्यस्मिंस्तस्य किंवत् । नभेावत् श्रावणमासस्येव । श्राव
भाद्रपदमासौ बर्षा ऋतुः । यथा श्रावणे तथा भाद्रपदे यथा भाद्रपदे तथा श्रावणे मेघः स्यादिति । तथा 'नभानभस्यत्वमलम्भय दृशौ' इति नैषधे । सेवनावसरे दमयन्त्याः स्वदृश श्रावण भाद्रपदीकृते । अयं तु वर्षाऋतुत्वाम्मासस्वभावः । एकादशी तु स्वभावेनेाज्ज्वला । तत्रेयमुत्प्रेक्षा । अथ वा नभेाषद्गनस्येव । यथा प्रावृट्काले नभे। व्योम घनघनाघनमण्डलाडस्वरितं भवेत् ॥ पतावता भाद्रपद मास सितैकादशीतिथौ निशासमये ॥
શ્લેાકાથ
શ્રાવણુ માસની જેમ જે મહિનામાં જલથી પરિપૂર્ણ મેઘના આડખર છે, તે ભાદરવા માસની વિષ્ણુ તિથિ (એકાદશી ) જાણે આચાય દેવના પ્રભાવથી ઉજજવલ ખની ગઈ ન હાય! અર્થાત્ સુદી એકાદશીની રાત્રિએ− ।। ૧૫૮ ।
कान्ते तमीनामुदिते मुनीन्दोस्तत्पक्रमे वत्क्रदिदृक्षयेव । स्फुरत्सु तारेषु गुरोः पथीव यातुर्दिवं क्षिप्तसुमेषु देवैः ॥ १५९ ॥
पुनस्तमीनां रात्रीणां कान्ते वल्लभे चन्द्रे उदिते सति उदयं प्राप्ते सति । उत्प्रेक्ष्यतेतत्प्रत्क्रमे तस्मिन्नवसरे अनशनिना मुनीन्दाहरविजयसुरेवंत्कस्य वदनस्य दिदृक्षया व्रष्टुमिच्छयेव । पुनस्तारेषु उपलक्षणादु ग्रह नक्षत्रतारकेषु स्फुरत्सु दीप्यमानेषु झगज्झगिति कु त्सु । उत्प्रेक्ष्यते - दिवं स्वर्गलोकं यास्यति गमिष्यतीत्येवंशीलस्य यातुर्गुरोर्हीींरखरेः पथि मार्गे देवः क्षिप्तेषु विकीर्णेषु सुमेषु पुष्पेष्विव पुष्पप्रकरेष्विव ॥ घनेोपरे घनिर्मुक्तग्रहनक्षत्रतारकलितकौमुदीकान्तादये जाते ||
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० १६०-१६१
શ્લેાકા
જાણે આચાર્ય દેવનુ મુખ જોવા માટે આવ્યે ન હોય તેમ ચન્દ્રના ઉદય થયા. અને સ્વગમાં જતા આચાય દેવના માગમાં જાણે દેવાએ પુષ્પોના સમૂહ પાથર્યાં ન હાય ! તેવા દેદીપ્યમાન તારા ઝગઝગાટ કરતા હતા. ।। ૧૫૯ ॥
महेभ्यवत्संनिधिशालमानानाकार्य कार्यज्ञतयानगारान् । तदहिकामुष्मिक सर्वशर्मनिर्माणदक्षाः प्रवितीर्य शिक्षाः ॥ १६० ॥
पवंविधे व्यतिकरे सति । किं कृत्वा । कार्ये जातावसरे कृत्याकृत्य विधि जानातीति कार्यज्ञस्तस्य भाषस्तया शिक्षाप्रदानादिषु निपुणत्वेन संनिधौ समीपे शालमानान् शोभमानान् । किंवत् । महेभ्यवत् यथा महाव्यवहारिणः सद्भिर्विद्यमानै रत्नादिभिः शोभमानैव निधिभिर्निधानैः शालन्ते राजन्ते तान् तादृशाननगारान् निजपारिपार्श्वकान्मुनीनाकार्याय पुनस्तेषामाकारितयतीनामैहिकानीह लोक संबन्धीनि आमुष्मिकाणि परलोकसंबन्धीनि सर्वाणि समस्तानि शर्माणि सुखानि तेषां निर्माण करणे दक्षाः कुशलाः शिक्षा अनुशास्तीः प्रवितीर्य दवा |
શ્લાકા
તે અવસરે કૃત્યાકૃત્યના જાણકામ શ્રેષ્ઠિની જેમ આચાય દેવે સમીપવતી' સાધુઓને એલાવીને ઈહલેાક અને પરલેાકના સવ મુખાને આપનારી હિતશિક્ષા આપી. ॥ ૧૬૦ ।।
अहो युवाभ्यां विजयादिसेनवतिक्षितीन्द्रान्प्रति वाच्यमेतत् । युष्माकमङ्केऽस्ति गणोऽखिलोऽपि स शासनीयः शिशुवत्स्वकीयः ॥ १६१ ॥
अहो इति संबोधने । विमलहर्षसोमवाचकौ युवाभ्यां संभूय विजय इति पदमादौ यस्य तादृशः सन् पताबता विजयसेननाम्नः व्रतिक्षितीन्द्रान साधुवसुधाधिपान प्रति पत दुष्यमान वाच्य कथनीयम् । तदेवोच्यते - अखिलोऽपि समस्तोऽपि गणस्तपागच्छ युsars' श्रीमतामङ्के उत्सङ्गेऽस्ति वर्तते । स तपागच्छश्रमणगणः शासनीयः सम्यक पालनीयः । किंवत् । शिशुवत् । यथा स्वकीयेा बालः पाल्यते । गणः किंभूतः । स्वकीयो गुरुपरम्परया आगतः । आत्मीयः अथ श्रीमदीयः ॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १६२ १६३ ]
हीरसौभाग्यम्
८५७
શ્લેકાર્થ
વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાય અને સામવિજય ઉપાધ્યાયને કહ્યું કે વાચકેન્દ્રો, તમારે વિજયસેનસૂરિજીને આ પ્રમાણે કહેવું કે “આ સમસ્ત તપાગચ્છ તમારા ખોળે રહેલે છે, તે તેનું પિતાના પુત્રની જેમ સમ્યફપ્રકારે પાલન કરવું.' છે ૧૬૧ છે
श्रीवाचकेन्द्रौ विमलादिहर्षसोमादिराजद्विजयाभिधानौ । सदाश्रवौ स्वौ सचिवाविवाथ संयोज्य वाचेति निजं मुखाब्जम् ॥१६२ ॥
अथ पुनः किं कृत्वा । विमल इति पदमादौ यस्य तादृशो हर्षः, तथा सोम इति पदमादौ यस्य स सोमादिः, तेन राजत् खोभमान विजय इति पदं यस्य एतावता विमलहर्ष-सोमविजय इत्यभिधाने ययोस्तौ । किंभूनौ । श्रीवाचकेन्द्रो श्रीमदुपाध्यायाधिराजो प्रति इति पूर्वोक्तेन गणशासनलक्षणविजयसेनसूरिशिक्षाप्रदानरूपप्रकरणवाचा वाण्या सम निज मुखाज वदनकमल संयोज्य योजयित्वा उन्त्वेत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-वाचकौ स्वौ सचिवाविव आत्मीयामात्याविव। किंभूतौ । सदा सर्वदा कालमाश्रवौ वचनस्थितौ निजकथनकारकौ ॥
પ્લેકાર્થ
આ પ્રમાણે પિતાના મંત્રી સમાન નિરંતર ગુર્વાજ્ઞાને આધીન એવા વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાય અને સેમવિજય ઉપાધ્યાયને કહીને- એ ૧૬૨ છે
प्रणीय पूर्णाश्चतुरक्षमालाश्चतुर्गतीनामिव वारयित्रीः। गन्तुं गतिं पश्चमिकामिवाथो स पञ्चमी प्रारभताक्षमालाम् ॥ १६३॥
पुनः किं कृत्वा । चतुरक्षमालाश्चतस्रो जपमालिकाः पूर्णाः समाप्ति प्राप्ताः संपूर्णाः संजाताः प्रणीय कृत्वा आदितो गणयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-चतसृणां नरकतिर्यङ्नरसुरलक्षणानां गतीनां कुत्सितानां स्थानकानां वारयित्रीनिषेधिका इव । अथो पुनः स सरिः पञ्चमी पञ्चानां संख्यापरणीमक्षमालां प्रारभत । गणयित मिति शेषः । उत्प्रेक्ष्यते-पञ्चमिकां पञ्चांनां गतीनां पूरणी पूरकां गतिमनन्तसुखावासलक्षणां गतिं गन्तु यातुमिव ।। सप्तभिः कुलकमं ॥ हि० सौ० १०८
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १६४-१६५
શ્લેકાર્થ
ચાર ગતિએને નિષેધ કરનારી એવી નમસ્કાર મહામંત્રની ચાર માળા ગણીને પાંચમી માળા ગણવાનો પ્રારંભ કર્યો. તે પાંચમી માળા જાણે પિતાને પાંચમી ગતિ–મેક્ષગતિ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે ન હોય. મે ૧૬૩ છે
अथोन्नताख्यस्य पुरस्य पार्श्व ग्रामे सपद्मे सरसीरुहीव । समुद्रशायीव युतोऽङ्गजेन द्विजाग्रणीः कोऽपि बभूव भट्टः ॥ १६४ ॥ .
अथापराधिकारे एतस्मिन् समये च कोऽपि कश्चिदनिर्दिष्टनामा भट्टः । स्वयमध्येतुः पराध्यापयितुश्च विद्वद्विजस्य भट्ट इति नामोच्यते । स भट्टो बभूव । किंलक्षणः । द्विजाग्रंणी झणमुख्यः । पुनः किंभूतः । अङ्गजेन स्वनन्दनेन युतः । क इव । समुद्रशायीव । 'दासाहः पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनः' इति हैम्याम् । यथा नारायणः अङ्गजेन लक्ष्मीतनुजेन प्रद्युम्नेन सहितः कमनः । 'कलाकेलिरनन्य जोऽङ्गनः' इत्यपि हैम्याम् । भट्टः कुत्रस्थाने । उन्नत इत्याख्या नाम यस्य तादृशस्य पुरस्य पार्श्वे समीपभाजि कापि संनिधिवति नि ग्रामे । किंभते । सपदमे सह पाया लक्ष्म्या वर्तते यः सः । कस्मिन्निव । सरसीरुहीव । यथा कमलं लक्ष्मीकलित भवेत् ॥
બ્લેકાર્થ
કમલસહિત સરોવરની જેમ ઊના નગરની પાસેના કેઈ ગામમાં જેમ કામદેવ સહિત વિષ્ણુ શેભે છે તેમ પુત્ર સહિત કોઈ શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. જે ૧૬૪
दिव्यं विमानं पवमानमार्गे नक्तं दृशा बिम्बमिवैन्दवीयम् । सनन्दनो मन्दिरचन्द्रशालामालम्बमानः स विलोकते स्म ।। १६५ ॥
स भट्टो नक्तं प्रथमरात्रिसमये दृशा स्वलोचनेन पवमानमार्गे गगनाङ्गणे दिव्य देवतासंबन्धि विमान देवानां गमनगमनासनयान विलोकते स्म दृष्टवान् । उत्प्रेक्ष्यते-अन्दवीय चन्द्रसंबन्धि बिम्ब मण्डलमिव । किंभूतो भट्टः । सनन्दनः तत्रावसरे पुत्रयुक्तः स्वाङ्गजेन सहोपविष्टोऽस्ति । किं कुर्वाणः मन्दिरस्य स्वगृहस्य चन्द्रशालां शिरोगृहमुपरितनभूमिका. मालम्बमान आश्रयन ।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ ; श्लो० १६६-१६७]
हीरसौभाग्यम्
८५९
શ્લોકાથ
પુત્ર સહિત તે બ્રાહ્મણ પિતાના ઘરની અગાસીમાં બેઠા હતા ત્યારે તેણે રાત્રિના પ્રારંભે આકાશમાર્ગે જતા દેવવિમાનને જોયું, તે દેવવિમાન ચન્દ્રમંડળની જેમ દેદીપ્યમાન તેજપૂંજ હતું. છે ૧૬૫
परस्परं वार्तयतां सुराणां तदा नराणामिव देवमार्गे । इदं तदन्तर्ध्वनितं तमायां शुश्राव स श्रोत्रपुटेन भट्टः ॥ १६६ ॥
स पूर्वकथितो भट्टस्तमायां रजन्यां श्रोत्रपुटेन निजश्रवणपुटकेन इदमग्रे प्रोच्यमान तस्य विमानस्यान्तर्मध्ये ध्वनितं शब्दं शुश्राव आकर्णयामास । केषाम् । सुराणां देवानाम् । किं कुर्वताम् । परस्पर मिथो वार्तयतां किंवदन्तीं कुर्वताम् । क्व । देवमार्गे आकाशे । कदा। तदा सरेनिर्वाणसमये । केषामिव । नराणामिव । यथा मानवा अन्योन्य वार्तयन्ति तथा वार्तयतां मनुष्याणां शब्दः श्रयते ।।
શ્લેકાર્થ
આકાશમાર્ગે જતા તે દેવવિમાનમાં બેઠેલા અને મનુષ્યની જેમ પરસ્પર વાર્તા કરતા એવા દેવને અને દેવોને વાર્તાલાપ તે બ્રાહ્મણે સાંભળે . ૧૬૬ છે
सौमङ्गलाद्या इव नाभिसूनोर्वत्क्रं व्रतीन्दोरिह जीवतोऽस्य । विलोकयामश्च यथा कृतार्थाः स्यामः सुरास्तत्त्वरितं चरन्तु ॥ १६७ ॥
यद्यस्मात्कारणादिहोन्नतनगरे इह सरिभवे वा जीवतः प्राणान्धारयतोऽस्य व्रतीन्दोरेतस्यैव हीरविजयसूरेः वक्र वदन विलोकयामः पश्यामः । के इव । सौमङ्गलाचा इव । यथा स्वनिर्वाणसमयमवसायानशन निर्मातुमष्टापदपर्वते निवेदिते समवसृतस्य नाभिस्रनोः श्रीऋषभदेवस्य अष्टापदाद्रिरक्षकैर्भरतचक्रिणः पुरस्तात्तदुदन्ते जीवतो भगवतः पितुः पितामहस्य स्वामिनो वदनारविन्दं विलोकयाम इति कृत्वा गलबलबाष्पप्लवप्लावितविलोचनयगला भरतचक्रितदङ्गजप्रमुखा इक्ष्वाकुवंशोद्भवा बहवो जना ओजायमाना अष्टापदाचल प्रचेलुः-इति शत्रुजयमाहात्म्ये विस्तारोऽस्ति । पुनर्यथा येन प्रकारेण सूरिवत्कवीक्षणवि
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १६८-१६९
धिना कृतार्थाः कृतकृत्याः स्यामो भवामः। तत्तस्मात्कारणात हे भ्रातरः सुराः देवाः, त्वरित शीघ्रतर चरन्तु प्रचलन्तु ।
શ્લેકાર્થ
ભરત ચક્રવર્તીએ જેમ અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર નિર્વાણ સમય પહેલાં જેમ ત્રાષભ દેવ ભગવંતના મુખમલનાં દર્શન કર્યા હતાં, તેમ હે દેવે, આપણે જલદી ચાલે, જીવંત આચાર્યદેવના મુખકમલને જોઈને આપણે કૃતાર્થ બનીએ.' ૧૬૭ છે
एवं सुराणां वदतां तदानी क्षणाददृश्यं तदभूद्विमानम् । सौदामिनीमण्डलमम्बुदानामिवातिगी सृजतां गभीराम् ॥ १६८।
तदानीं तस्मिन्नेव वार्ताकरणसमये एवममुना पूर्वोक्तप्रकारेण वदतां परस्पर वार्तयतां प्रवृत्तिं विदधतां सतां सुराणां देवानां तद्भट्टेन तत्स्वयं दृष्टया दृष्ट विमान क्षणानिमेषमाप्राददृश्य दृष्टेरगोचरमभूदजायत । किमिव । सौदामिनीमण्डलमिव । यथा गभीरां मन्द्रामतिशयेन गर्जारव सृजतां कुर्वतां सतामम्बुदानां जलदानां विद्युद्वितान क्षणाददृश्य दृग्गोचरातीत भवति ॥ इत्युन्नतपुरपार्श्वग्रामस्थभट्टस्य दिव्यविमानदर्शनम् ।।
શ્લેકાર્થ
ગંભીર ગર્જારવ કરતા મેઘની મધ્યમાં જેમ વીજળી ક્ષણમાત્રમાં અદશ્ય થઈ જાય તેમ આ પ્રમાણે પરસ્પર વાર્તા કરતા દેવે અને વિમાન ક્ષણમાત્રમાં અદશ્ય થઈ ગયા. આ રીતે પુત્ર સહિત બ્રાહ્મણે દિવ્ય વિમાન જોયું અને દેવવાણીને સાંભળી. ૧૬૮ છે
सूरिस्ततः संश्रयति स्म शुक्लध्यानं दधानः स सुधाशसौधम् । काङ्क्षन्महानदंपुरे प्रयातुं प्राक्तस्य मार्गस्य दिदृक्षयेव ॥ १६९ ॥
ततो विमानागमनानन्तर सरिीरविजयसरिः सुधाममृतमश्नन्ति भजन्तीति सुधाशा देवास्तेषां सौध गृहम् । देवलोकमित्यर्थः। संश्रयति स्म भजते स्म । स्वर्ग गत इत्यर्थः । किं कुर्वाणः । शुक्लध्यान दधानः धारयन् । ध्यायन्नित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--महानन्दपुरे मोक्षनगरे प्रयातु गन्तुकाङ्क्षन सन् प्राक पूर्व तस्य मोक्षनगरस्य मार्गस्य समीचीनता शालितस्य मार्गस्य पथो दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छया । अथ वा कीदृक् प्रध्वरो वा वको वा
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १७०-१७१]
हीरसौभाग्यम्
८६१
विषमो वा, कथं क्रया रीत्या गन्तव्यमित्यादिदर्शनेच्छया इव ।। इति हीरविजयसरिगुरोः स्वर्गमनम् ॥
શ્લોકાર્થ
વિમાનના આગમન બાદ તરત જ શુકલધ્યાન થાતા જગદગુરુ શ્રી હીરવિજય - સૂરિજીએ સ્વર્ગલેકને આશ્રય કર્યો. (વિક્રમ સંવત ૧૬૫ર ના ભાદરવા સુદ એકાદશીની રાત્રિના પ્રથમ પહેરમાં આચાર્યદેવનું સ્વર્ગગમન થયુ. ) જાણે મોક્ષનગરમાં જવા પૂર્વે માર્ગનું નિરીક્ષણ કરવા માટે આચર્યદેવ સ્વર્ગમાં ગયા ન હોય! . ૧૬૯
अस्तं गभस्तेरिव कोकलोकः शोकाकुलो बाष्पजलाविलाक्षः ।
श्रुत्वा गुरोः स्वर्गमनं निशायां जनवजो द्वीपपुरादुपागात् ॥ १७०॥ जनत्रजः श्राद्धष! निशायां रजन्यामेव त्वरित द्वीपपुराद्वीपबन्दिरादुपागादुन्नतपुरे समेतः। किं कृत्वा । निशायामेकादशीजन्यां गुरोःसरे स्वगमन देवलोके पादावधारण भूत्वा आकर्ण्य । किंलक्षणो जनः । बापजलैतिदुःखनिपतन्नयनाश्रुमलिलैराविले व्याप्ते अक्षिणी नेत्रे यस्य । पुनः किंभूतः । शोकेन खेदेन आकुलः उत्पिातः । क इव । कोकलोक इव । यथा गभस्तेर्भास्करस्यास्स द्वीपान्तरगमन श्रुत्वा चक्रवाकचक्र शोकाकुलं बाष्पजलाधिलाक्ष भवेत । 'आलोकतालोकमुलूकलोकः' इति नैषधे । उलू कलोकस्तथा कोकलोकः । तथा 'आकाशे सावकाशे तमसि सममिते कोकलोके सशोके' इति नाटककाव्ये ॥
લોકાથી
જેમ સૂર્યને અસ્ત થવાથી ચક્રવાકનો સમૂહ શકાતુર બની જાય તેમ આચાર્ય દેવના સ્વર્ગગમનના સમાચાર સાંભળીને, શેકાતુર બનેલે અને આંસુઓથી પરિપૂર્ણ નેત્રોવાળે દીવબંદરને શ્રાવકસંઘ એકાદશીની રાત્રિએ જ ઊનાનગરમાં આવી ગયે. જે ૧૭૦ |
ल्यारीसहस्रद्वयसंगृहीतकथीपकाख्यादिमदिव्यवस्त्रैः । श्राद्धा व्यधुर्मण्डपिकां मुनीन्दोरिवाप्तभर्तुः शिबिकां महेन्द्राः ॥१७१
शलाककाराणां द्विपुटीकृतानां कलधौतमयानां ल्यारिका इति नानां नाणकविशेषाणां सहस्रद्वयेन विंशतिशत्या व्ययेन संगृहीतरानीतैः कथीपका इत्याख्या नामविशेषा येषाम्
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६२
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० १७२-१७३
'कथीपो' इति प्रसिद्धाः । ते आदिमाः प्रथमा येषां तादृशैर्दिव्यैर्देवदुकूलोपमै वस्त्रैः कृत्वा श्राद्धा द्वीपोन्नतपुरश्रावकाः मुनीन्दोटरसरेमण्डपिकां मांडवो' इति प्रसिद्धां व्यधुश्चक्रिरे। के इव । महेन्द्रा इव । यथा पुरंदरा आप्तभर्तुः तीर्थकरस्य शिबिकां याप्ययान विदथपे ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ ઈન્દ્રો તીર્થકર ભગવંતની શિબિકા બનાવે તેમ બે હજાર રૂપાનાણુ વડે ખરીદેલા કથીપાઆદિ દિવ્ય વચ્ચેથી શ્રાવકે એ આચાર્ય દેવના દેહ માટે માંડવી બનાવી.
છે ૧૭૧ છે
ते ल्यारिकाभित्रतिपस्य सार्घसहखयुग्मप्रमिताभिरङ्गम् । अपूपुजन्भक्तिभरोल्लसन्तो जिनेशितुर्मूर्तिमिव प्रसूनैः ॥ १७२ ॥
ते श्राद्धाः सहार्धेनवर्तते तत्सार्धम्, सहस्रयोदशशत्योर्युग्म युगलम, साधं च तत्सहः संयुग्म च । तेन प्रमिताभिः प्रमाण प्रापिताभिः पञ्चतिशतिशतप्रमाणाभिर्ध्या रिकाभिः कृत्वा व्रतिपस्य सूरेः अङ्ग शरीरमपुजन्नर्चयन्ति स्म । कामिव । मूर्ति मिव । यया श्राद्धा जिनेशितुस्तीर्थकरस्य प्रतिमा प्रसूनैः कुसुमैः पूजयन्ति । किंभूता। भक्तेः सेवासक्तेः भरे. णातिशयेनोल्लसन्तः रोमाञ्चकञ्चुकीभवन्तः ॥
કલેકાર્થ
જેમ પુયોથી જિનેશ્વર ભગવંતની મૂર્તિની પૂજા કરાય તેમ ભક્તિભરથી ઉલ સિત બનેલા શ્રાવકે એ સવા બે હજારની ત્યારી(રૂપાનાણા )થી આચાર્ય દેવની અંગપૂજા કરી. મે ૧૭૨ છે
नभोनभस्याविव निःसरद्भिः पयःप्रवाहैर्नयने वितन्वन् । यावज्जनो मण्डपिकाममुष्यालंकारयामास शरीरयष्टया ॥ १७३ ॥
जनः श्राद्धलेोकः यावद्यावता समयेन अथवा यस्मिन् समये अमुष्य स्वर्गतस्य सरेः शरीरयष्टया तनूलतया कृत्वा मण्डपिकामलंकारयामास भूषयति स्म । वसनाधभूषितायां मण्डपिकायां सूरिशरीरं शाययति स्मेत्यर्थः । जनः किं कुर्वन् । नयने स्वनेत्रनभोनभस्याविध श्रावणभाद्रपदाविव वितन्वन् विदधत् । कैः। निःसरद्भिर्दुःखप्रकर्षा विरलधारनिवहनिःसरद्भिः पयःप्रवाहैर्बाष्पजलप्लवैः ॥
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १७४-१७५]
हीरसौभाग्यम्
८६३
શ્લેકાર્થ
શ્રાવણ અને ભાદરવાની જેમ આંખમાંથી ચોધાર આંસુઓ વરસાવતે શ્રાવકવર્ગ આચાર્યદેવના શરીરને માંડવીમાં પધરાવે છે તેટલામાં- કે ૧૭૩ છે
विमानघण्टापटुनादसान्द्रध्वनत्सुघोषेव गभीररावा । घण्टावली तावददृश्यमानाप्यध्वानितादिध्वनदभ्रमार्गे ॥ १७४ ॥
तावता समयेन तस्मिन् समये वा अध्वानिताः कैश्चनापि मानवैरवादिताः करपि जनमात्ररताड्यमानापि स्वयमेवादृश्यमाना नापि केषांचिश्चक्षुर्गोचरे भवन्ती तादशीघण्टानामत्र मण्डले देवगृहे वादनवाचविशेषाणां द्वोपवन्दिरादौ च घटिकायामादिमानविशेषकृत्ये वादनीयानां 'घांट' इति प्रसिद्धनानाम् आवली श्रेणी अदिध्वनत गाढ शाखायते स्म । क्व । अभ्रमार्गे मेघाध्वनि व्योमाङ्गणे । किंभूता । गभीरो मन्द्रो रावो ध्वनिर्यस्याः। केव । विमानानां सौधर्मदेवलोकसंबन्धिनां द्वात्रिंशल्लक्षमितानां देवनिवसनकृते नगरूपाणां घण्टानामेकसमयदध्वनन्महदधण्टिकानां पटुभिरतिपञ्चविषयसुखसंलीनतया किमप्यन्यत्कत्याकृत्येष्वदत्तावधानानां देवानां स्वस्वामिकार्य निर्माणप्रगुणीकारणप्रवणः नादैः निःक्वाणः प्रकटध्वनिभिः सान्द्रध्वनतू बहलीभूतशब्दायमाना सुघोषा घण्टेव ॥ इति मण्डपिकाकरण सूरिशरीरशायनम् ॥
શ્લેકાર્થ સ્વર્ગલોકમાં રહેલા ગાઢ અને ગંભીર અવાજવાળા સુકાઘંટાની અવાજની જેમ આકાશમાં અદશ્યપણે ગંભીર અવાજવાળા ઘંટાએાના ઘંટાર થવા લાગ્યા અને પુષ્પવૃષ્ટિ થઈ. ૧૭૪ છે
वाद्योधमाद्यनिनदैर्जिनस्येवामुष्य निर्वाणमहं प्रणेतुम् । किमाहयन्तसिदशानशेषानादाय तां श्राद्धजनाः प्रचेलुः ॥ १७५ ॥
श्राद्धजनाः श्रावकवजाः तां मण्डपिकामादाय स्कन्धेषु समधिरोप्य प्रचेलः संस्कारभूमि प्रति प्रचलन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वाद्यौघानां वादित्रसंदोहानां माधभिर्बहलीभवदभिः निनः शब्दैः कृत्वा अशेषान् सर्वानपि महेन्द्रप्रमुखान त्रिदशान देवान् किमावयन्त
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १७६-१७७
आकारयन्त इव । किं कर्तुम् । अमुष्य सरेजिनस्य तीर्थकरस्येव निर्वाणमहं परलोकगमनमहोत्सवं प्रणेतु विधातुम् ॥
બ્લેકાર્થ
શ્રાવકવર્ગ માંડવીને ખભા ઉપર ઉપાડીને અગ્નિસંસ્કારભૂમિ તરફ ચાલ્યા. વાજિના પ્રગાઢ અવાજથી તીર્થંકરભગવંતની જેમ આચાર્યદેવને નિર્વાણમહોત્સવ ઊજવવા માટે જાણે સર્વે દેવને બેલાવાતા ન હેય છે ૧૭૫
ध्वजवजैरुजितसांध्यरागोपयुक्तवद्विष्णुपदं सृजन्तः । आदाय तां मण्डपिकां मुनीन्दोः संस्कारभूमीमनयञ्जनास्ते ॥ १७६॥
ते जना द्वीपोन्नतनगरश्राद्धलोका मुनीन्दोहीरमरेमण्डपिकामादाय गृहीत्वा संस्कारस्य परलोकोपगतशरीरिशरीरस्य कृशानुना संस्कृतिकरणस्य भृमीस्थानकमगमन गच्छन्ति अनयन प्रापयन्ति स्म वा । किं कुर्वन्तः । सृजन्तः विदधतः । किम् । विष्णुपद हरिचरणमाकाशम् । किंवत् । ऊर्जितेन प्रबलेन सध्यायां दिवसावसाने भवः सांध्यः स चासौ रागश्च सायंतन संध्यासंबन्धिरक्तिम्णा युक्तवत्कलितमिव । कैः। ध्वजवजैः पताकाप्रकारैः। विविधवर्णवे. जयन्तीराजिभिः सध्यायामनेके नीलपीतरक्तादिका रङ्गा भवेयुः ॥
કાર્થ વિચિત્ર પ્રકારની ધજાઓના સમૂહથી આકાશને સંધ્યાના રંગની જેમ કરતા દીવબંદરના અને ઊનાનગરનાં લોકે આચાર્યદેવના દેહને માંડવીમાં ગ્રહણ કરીને, અગ્નિસંસ્કાર કરવાની ભૂમિ ઉપર લઈ ગયા . ૧૭૬ છે
महीन्दिरायाः शिरसीव नीलमणीप्रणीतातपवारणस्य । रसालसालस्य तलेऽखिलास्ते स्वांसस्थलान्मण्डपिकाममुश्चन् ॥ १७७॥
अखिलाः समस्ता अपि शाद्धजना द्वीपोन्नतपुरलोकाः स्वांसस्थलान्निजस्कन्धदेशात् । आत्मीयस्कन्धेभ्य इत्यर्थः । रेसालसालस्य सहकारमहीरुहस्य तले अधःप्रदेशभूमौ मण्डपि काममञ्चन शधरणीमण्डले स्थापयन्ति स्म। कथंभूतस्य रसालसालस्य । नीलमणीप्रणीतातपवारणस्य................. । उत्प्रेक्ष्यते-महीन्दिरायाः ......... ... ......||
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १७८-१७९ ]
हीरसौभाग्यम्
८६५
પ્લેકાર્થ
સર્વે શ્રાવકેએ પિતાના ખભા ઉપરથી ઉતારીને માંડવીને આમ્રવૃક્ષની નીચે મૂકી. તે આમ્રવૃક્ષ જાણે પૃથ્વીરૂપી લક્ષ્મીના મસ્તક ઉપર નીલમણિથી બનાવેલું છત્ર ન હોય.
॥१७७ ॥
संस्कारोपस्करमथ तत्रानिन्युर्जना गतोत्साहाः। चन्दनदलिकादिममिव गीर्वाणाः सार्वनिर्वाणे ॥१७८ ॥
अथ संस्कारभूमौ मण्डपिकाया आनयनानन्तरं गतोत्साहाः शिथिलोधमा उद्यमरहिताः । 'उत्साहः प्रगल्भता । अभियोगोधमौ प्रौढिः' इति हैम्याम् । जनास्तत्र संस्यारोचितसहकारतरुसमीपभूमौ संस्कारोपस्करं सूरिशरीरसंस्कारकरणसमुदायमानिन्युरानयन्ति स्म । सं. स्कारोपस्करं किंभूतम् । चन्दनदलिकादिमं श्रीखण्डकाष्ठप्रमुखम् । क इव । गीर्वाणा इव । यथा देवा विगतोचमाः सन्तः सार्वस्य जिनस्य निर्वाणे सिद्धिविधाने तहत्तमसंस्कारोपस्कर मेरुभूमेश्चन्दनादिकमानयन्ति ॥
પ્લેકાર્થ
તીર્થકર ભગવંતના નિર્વાણમાં નિરુત્સાહી બનેલા દેવે જેમ ચંદન વગેરે લાવે તેમ નિરુત્સાહી શોકાતુર બનેલા શ્રાવકે ચંદનનાં લાકડાં આદિ અગ્નિસંસ્કારને સામાન साव्या. ॥१७८॥
व्यालानुषगवशतो वसतेर्वनान्ते
पुष्पश्रिया फलभरैरपि वन्ध्यभावात् । आगान्मुमूर्षुरतिदुःखगणेन गन्ध
सारः किमत्र तिथिसंख्यमणप्रमाण ॥ १७९॥
अत्र संस्कारभूमौ तिथीनां पञ्चदशकर्मवादिनां संख्या मानं येषां तादृशानां चत्वारिंशत्सेरप्रमाणानां मणानां मानविशेषाणां प्रमाण यस्य । पञ्चदशमणा इत्यर्थः। गन्धसारश्चन्दन आगात् । उत्प्रेक्ष्यते-अतिदुःखगणेन अत्यभ्यधिकानां हृदरंतुदानां दुःखानामसातानां हि० सौ० १०९
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६६
हीरसौभाग्यम्
[मर्ग १७ : श्लो० १८०-१८१
गणेन भरेण कृत्वा मुमूर्षुर्मर्तुमिच्छुरिव । दुःखं कुतः । व्यालानां दुष्टद्विजिहानामनुषङ्ग स्य सर्वदा सङ्गस्य वशत आयतत्वात् । पुनः कस्य । वनानामन्ते काननानां प्रान्ते मध्ये वा वसतेर्निवासात् च । अपि पुनः पुष्पश्रिया कुसुमलाम्या अथ च पुष्पनशदिक्षु विकसन्त्या व्यापारव्यवहारैः सर्वत्र जनस्थलदेशेषु विस्तृतया इन्दिरया समृद्ध्या । अपि पुनः फलानां सस्थानां पुत्रपौत्रादीनां भरैवारिकाप्राप्तयादववंशववृन्दैर्वन्ध्यभावान्मोघत्वात् । यद्यषि चन्द नविटपी विधिना फलपुष्पवर्जितो विहितः। निजवपुषेव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥' इति सूक्तवचनात् । इत्यादिकारणात्संजातमुमूर्षा ।।
શ્લોકાઈ
અગ્નિસંસ્કારભૂમિમાં પંદર મણ ચંદન લાવવામાં આવ્યું તે જાણે સપના સંગને વશ બનેલા, વનવાસ અને પુષ્પોની શેભાના તથા ફૂલસમૂહના વધ્યત્વ પામેલા અને તેથી અત્યંત દુખી બનેલા ચંદન જાણે મરવા માટે આવ્યાં ન હોય . ૧૭૯ છે .
घृतमिव पितृनिधनभवोऽगुरुद्रवस्तत्र पश्च सेरमितः। मुहृदिव सस्नेहोऽगुरुरप्यानीतो मणत्रितयः ॥ १८० ॥
तत्र संस्कारोपस्करे संस्कारभूमौ वा अगुरुद्रवः 'चूओ' इति प्रसिद्धनामा एञ्चभिः सेरैमितः प्रमाणीकृतः पञ्चसेर आनीतः। किंभूतः। पितुर्गुरोनिधनात मरणात निदाघाइभव उ. त्पत्तिर्यस्य । किमिव । घृतमिव । यथा आज्य पितुर्दनो मथनान्नाशात् अथ षा प्रक्षणस्य विनाशात्तापनगालनात्संजातम्, तथा चूआकोऽपि तातस्य कृष्णागुगर्गालादुत्पत्तः । अपि पुनः सुहृदिव सखेव सह स्नेहेन प्रेम्णा चूआनामतेलद्रवेण च युक्तः कलितः । मणानां त्रितय त्रिकं यस्य तादृशोऽगुरुः काकतुण्डः समानीतः ॥
શ્લોકાર્થ અગ્નિ સંસ્કાર માટે પાંચ શેર ચૂઓ લાવવામાં આવ્યું. અને જેમ પિતાના પિતા દહીંના નાશથી ઘી ઉત્પન્ન થાય તેમ પિતા કૃષ્ણગુરુકૂપન એગ્રળવાથી “આ” તરીકે પ્રસિદ્ધ થએલા એવા નેહાળ મિત્ર ચૂઆને મળવા માટે આવ્યું ન હોય તેમ ત્રણ મણ मशु२५५ सापामा माल्या. ॥ १८० ॥ . .
श्यामत्वमात्मपितृघातजपातकं च
गौरीशविग्रहहुताशनसेबनाभिः।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १८१-१८२]
हीरसौभाग्यम्
८६७
सारंगनाभिनिवहः प्रणिहन्तुकाम, स्तत्राजगाम किमु सेरयुगप्रमाणः ॥ १८१॥
सारखनाभिनिवहः कस्तूरीप्रकरः सेरयोयुगं द्वन्द्वं प्रमाण यस्य स सेरयुगप्रमाणः तत्रोपस्करे संस्कारभूमौ वा आजगीम आगच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्यामत्वमात्मकालिमानं च पुनः पितुः कस्तूरिकामेगस्य घातान्मारणाज्जातमुत्पन्नं पातक दुःकृतं गौरीशस्य पार्वतीभतः शिवस्य विग्रहः शरीरं यो हुताशनः कृशानुस्तस्य सेवनाभिर्भक्तिभिः परिचर्याभिः। 'क्षितिजलपवनहुताशनयजमानाकाशसोमसूर्याधा । अष्टौ शिवमूर्तयः' इति वचनात् वह्निसेवाभिरग्निमध्ये प्रवेशः प्रणिहन्नुकामः किमु निवारयितुमिच्छुरिव ।।
.
...
साथ
બે શેર કસ્તુરી લાવવામાં આવી. તે જાણે એક ક્ષામતા અને બીજું પિતાના પિતા કરતૂરીમૃગની હત્યાથી ઉત્પન્ન થએલા પાપને દૂર કરવા માટે, ઈશ્વરના શરીરરૂપી અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવાને ઈચ્છતે કસ્તૂરીને સમૂહ ન હોય. છે ૧૮૧
दिवं गतस्यापि विभोरमुष्य श्लोकस्त्रिलोक्यामपि पोस्फुरीति । विवक्षयेतीव पुरो नराणामागात्त्रिसेरीप्रमितः सिताभ्रः॥ १८२ ॥
प्रयाणां सैराणां समाहारम्रिसेरी तथा त्रमितः प्रमाणोकृतः सेरत्रयमानः सितानः कर्पर समागात् । उत्प्रेक्ष्यते-नाराणां समप्रजनानां पुरोऽग्रे इति विवक्षया वकुमिच्छयेव । इति किम दिव गतस्यापि स्वर्ग यातस्यापि अमुष्य विभोः गुरोः श्लोको यश त्रिलोक्यामपि पोस्फुरीति जगत्रयेऽपि स्फूर्ति मियति इति हेतोखिसेरी मितः ॥ इति संस्कारोपस्करमेलनमानयनं च।
પ્લેકાર્થ
તેમજ ત્રણ શેર કપૂર લાવવામાં આવ્યું તે જાણે “સ્વર્ગમાં ગયેલા આચાર્ય 'દેવને યશ, ત્રણે લોકમાં કુરાયમાન છે, આ પ્રમાણે માણસોને કહેવા માટે જાણે આ ન હોય . ! ૧૮૨ છે.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
sunnerworwainsistor
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १८३-१८४
ज्योतिःकुमारा इव तीर्थभर्तुः प्रज्वाल्य पूर्व ज्वलनं चितायाम् । सूरे शरीरस्य शरीरिणस्ते संस्कारमातन्बत चन्दनाद्यैः ॥ १८३ ॥
ते शरीरिणः श्राद्धजनाः सूरेः शरीरस्य चन्दनायैः श्रीखण्डागुरुचूककर्परकस्तूरिकाभिः कृत्वा । संस्कारं वह्निना संस्करण भस्मसाद्विधानमातन्वत चक्रुः । किं कृत्वा । पूर्व प्रथम चिताया ज्वलनमग्निं प्रज्वाल्य संधूष्योद्दीप्य वा । क इव । ज्योति कुमारा इव । यथा अग्निकमारास्तीर्थभत श्चितायां पुरं प्रदत्तादेशा नयननिःपहलबाष्पप्लवाः पूर्वज्वलन प्रज्वालयन्ति ॥
બ્લેકાથ
જેમ અગ્નિકુમાર દે તીર્થકર ભગવંતના શરીરને અગ્નિસંસ્કાર કરે તેમ ચોધાર આંસુ વહાવતા શ્રાવકોએ પ્રથમ અગ્નિ પ્રગટાવીને ચંદન, સૂઆ, કપૂર અને કસ્તૂરીઆદિ દ્રવ્ય વડે આચાર્યદેવના શરીરને અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. મે ૧૮૩
सप्तसहस्राः सर्वाः संभूय ल्यारिका इह व्ययिताः। सप्तापि दुर्गतीरिव निषेधुमेतैः समुत्सुकितै ॥ १८४ ॥
तैः श्राद्धः पूजादीनां वरादीनां सर्वाः समस्ता अपि संभूय मेलयित्वा इह रिशरीरसंस्कारसमये सप्तसहस्त्रप्रमाणा ल्यारिका व्ययिता व्ययीकृताः । उत्प्रेक्ष्यते-सप्तसंख्या अपि दुर्गतीः नरकान्निषेधु निवारयितु समुत्सुकितैरुत्कण्ठितैरिव ॥ इति सरिशरीरसस्कारकरणम् ॥
શ્લોકાથે
શ્રાવકૅ એ અગ્નિસંસ્કારમાં ચંદન, વસ્ત્ર આદિ બધું મળીને સાત હજાર ત્યારી( રૂપાનાણું)ને વ્યય કર્યો. જાણે શ્રાવકો સાત પ્રકારની નરકરૂપ દુર્ગતિને નિવારવાને માટે ઉત્સાહિત બન્યા ન હોય. છે ૧૮૪
चैत्ये श्रीफलतन्दुलाञ्जिनपुरस्ते ढौकयित्वा ततः संस्तुत्य प्रणिपत्य भक्तिभरिता जग्मुर्ग्रहानात्मनाम् ।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
-naantICE
सर्ग १७ : श्लो. १८५-१८६]
हीरसौभाग्यम्
८६९
गीर्वाणा इव वासवप्रभृतयो नन्दीश्वरेऽष्टाहिकां निर्मायानुसमेत यौवतयुता निर्वाणकल्याणके ॥ १८५ ॥
ते समस्ता अपि संस्कारकारिणः उपलक्षणात्परेऽपि द्वीपोन्नतादिनगराधकास्ततः संस्कारकरणानन्तर चैत्ये जिनप्रासादे श्रीजिनिपुरस्तीर्थकृत्प्रतिमानां पुरस्तात् श्रीफलानि नालिकेराणि तथा तन्दुलाश्चोक्षा उपलक्षणादपरगोधूमयुगंधरीप्रमुखधान्य श्रेणी ढौकयित्वा ततस्तदनन्तर च संस्तुत्याष्टस्तुतिभिर्देववन्दनां विधाय मध्ये अजितशान्तिस्तव प्रान्ते च बृहच्छान्तिप्रमुखस्तुतिं कृत्वा ततस्तस्मादनु पश्चात् प्रणिपत्य । प्रणामस्तु भक्तिसेवातः । अत एव कारणात्ते किंभूताः । भक्तिभरिताः सेवासम्त्या व्याप्ताः सन्तो नमस्यित्वा आत्मनां स्वेषां स्वेषां गृहान् जग्मुर्गताः । ते किंभूताः । अनु पश्चात् देवगृहागमनानन्तर समेत समागत यद्यौवत युवतीसमूहस्तेन युताः सहिताः । के इव । गीर्वाणा इव यथा वासव प्रभृतयः पुरंदरप्रमुखाश्चतुनिकायामराः निर्वाणनानि तीर्थकृतां मोक्षगमनाभिधाने कल्याणकसमये नन्दीश्वरेऽष्टमद्वीपे अष्टाहिकां स्वस्वजनरतिकरदधिमुखप्रमुखपर्वतप्रासादेष्वष्टाहि. कामष्टवासरी यावन्महोत्सवमतिशायिन मह निर्माय आत्मनां नगरभवनज्योतिर्विमानान बानव्यन्तरभवनवासिज्योतिष्कविमानवासिनश्चतुर्निकायिकाः सर्वे सुरा गच्छन्ति । तेऽपि किंविशिष्टाः । अनु पश्चात्पृष्ठे समेत समायात यद्यौवत स्वस्त्रनिकायकामिनीकदम्बक तेन कलिताः ॥ इति सूरिनिर्वाणप्रस्तावनम् ॥
જેમ તીર્થંકરભગવંતના નિર્વાણ કલ્યાણકમાં આવેલા આદિ દેવ દેવી છે નંદીશ્વર દ્વીપમાં અષ્ટાદિકામUત્સવ કરીને, પોતપોતાના સ્થાને જાય તેમ આચાર્યદેવના અગ્નિસંસ્કાર કરીને સર્વે શ્રાવકશ્રાવિકા એ જિનમંદિરમાં ભગવંતની પ્રતિમા આગળ શ્રીફળ અને અક્ષત આદિ ધાન્ય મૂકીને ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર તેમજ દેવવંદનરૂપ સ્તુતિ કરીને આચાર્યદેવના ગુણે સંભારતાં સૌ પિતતાના સ્થાને ગયાં. તે ૧૮૫
तस्मिन्नेव निशावसानसमये दिव्यश्रियं संश्रय
न्साहिश्रीमदकब्बरावनिपतेः श्रीहीरसूरीश्वरः । प्राग्वाम्बद्ध इवाभ्युपेत्य सविधे प्राचीनरूपाश्चितो.. मित्रस्येव निजं धुलोकगमनं प्राक्स्नेहतः प्रोचिवान् ॥ १८६।।
श्रीपार्श्वदेवलोकलम्या कलितो हीरविजयनामा सूरोणामाचार्यभट्टारकाणां मध्ये ठे इशिता औश्वर्यवान् भवतीति ईश्वरः प्राक् स्नेहतः प्राचीनमिलनसंजातप्रोतिप्रकर्षात
कपापा
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० -१८७
तिसाहेः श्रीमतश्चतुर्दिगन्तदेशाधिपत्य हस्त्यश्वरथपदातिपुरनगरग्रामकोट्टहेमरूप्यमणिमौक्ति कप्रमुखाशेषसंपच्छालिनः अकबरनाम्नोऽवनिपते राज्ञः निजमात्मीय धुलोकगमन स्वलॊके यान प्रोचिवान् । कस्येव । मित्रस्येव । यथा प्रियसुहृदः स्वेप्सितग्रामनगरादिगमन प्रोच्यते । किं कृत्वा । अभ्युपेत्य समेत्य । क । सविधे समोपे अर्थाव साहेः पावें । क इव । प्राग्वाग्बद्ध इव । यथा कश्चित्सुरः प्राक् पूर्वजन्मनि दत्तया वाचा बद्धो नियत्रितः कस्यचित्पावें समायाति । कदाभ्युपेतः । तस्मिन्नेव निशावसानसमये । यस्यां निशायां स्वला कमलंकृतवान् तस्या एव निशाया अवसान प्रान्तः स एव समयः कालः पाश्चात्यरात्रिप्रस्तावे समेत्य । प्रोक्तानित्यर्थः ।। किंविशिष्टः स्वरिः । प्राचीनेन हीरसूरिसंबंन्धिनो कणांश्चितः वपुषा तत्स्वरूपेणैव वर्तमानः दृश्यमानः । च पुनः किंलक्षणः । दिव्यां दिविभवां देवतासंबन्धिनीं श्रिय वपुःशोभां संश्रयन भजन ॥ इति पातिसाहेः स्वप्ने स्वस्य स्वो कंगमनकर्थनम् ॥
પ્લેકાર્થ
તે જ સ્વર્ગગમનની રાત્રિના બે દિવ્ય શેભાને ધારણ કરતા પૂર્વેના હીરવિજય સંરિના રૂપમાં આચાર્યદેવે વચનથી બંધાયેલા દેવની જેમ, અકબર બાદશાહ પાસે જઈને મિત્રની જેમ પિતાને વર્ગવાસ કહ્યો. મે ૧૮૬
तन्मूर्तिसंस्कृतिपदे सुरसृष्टनाटय___ मालोक्य तीर्थ इव नागरनैगमेन । तत्संनिधिस्थकृषिरक्षणदीक्षितेन
प्रातः पुरीजनपुरस्तदुदीर्यते स्म ॥ १८७ ॥
नागरजातीयेन नगमेन वणिजा प्रातस्त्रयोदशीवासरस्य विभाते दिवसप्रारम्भसमये पुरीजनानामुन्नतनगरलोकानां पुरोऽग्रे तन्नाटकदर्शनादिकमुदीर्यते स्म प्रोवाच । किं कृत्वा। तस्य सुरेभृतेः शरीरस्य संस्कृतिपर्दै संस्कारकरणस्थानके नक्त' सुरसृष्टं देवैनिर्मित नाटयं नाटकमालोक्य दृष्ट्वा तस्मिन्नि तीर्थ इव । यथा शत्रुजयादितीर्थभूमौ सुरकृत ताण्डवम् । केनचिभाग्यवता इति शेषः । पिलोक्यते । किंभूतेन नागरनेगमेन । तस्य सूरिशरीरसंस्करणस्थानकस्य संनिधौ समीपे तिष्ठतीति ताहशी कृषिः कर्षण तस्या रक्षणे पालने दीक्षितेन
हीतप्रतिज्ञेन । नक्तं कृषिरक्षकेणेत्यर्थः । स्वस्य वान्यस्य वा ॥ इति नागरनैगमस्य नक्त' मारकाधनकपनम् ॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १८८-१८९]
हीरसौभाग्यम्
८७१
. Ram
શત્રુંજ્યઆદિ તીર્થસ્થાનોમાં જેમ કે નાટયારંભ કરે છે તેમ તે રાત્રિએ એ નાટારંભ કર્યો ! તેરસની પ્રભાતે આચાર્યદેવના અગ્નિસંસ્કારના સ્થાનની નજીકમાં ખેતરનું રક્ષણ કરનારા નાગરજાતિના વણિકે એ ઊનાનગરમાં આવીને નગરજનેની આગળ નાટયારંભને સર્વવૃત્તાંત કહ્યો. ૧૮૭
दिव्यविमानविलोकनवाता पुनरेत्य सत्यवाग्विमः। न्यगदन्नगरजनानां स्वमविदां स्वममिव पुरतः ॥ १८८ ॥
सत्या अवितथा वाग्वाणी यस्य तादृशो विप्रः पूर्वप्रोक्तभट्टः पुनरेत्यागत्योन्नतनगरे समेत्य नगरजनानां पुरतः अग्रे दिव्य विमान विलोकन वार्ता यन्मया नक्त हीरविजयसरि. निर्वाणगमनरजनीप्रथमचतुर्घटिकासमये दिव्य विमान देवतासंबन्धि यान निजनयनाभ्यां वृष्टं तन्मध्ने , देवानां 'हीरविजयसरिवदन विलोकयामस्त्वरित चलन्तु' इति वार्तापि श्रवणाभ्यां श्रुता चेति न्यगदद्वदति स्म । कमिव । स्वप्नमित्र । यथा कोऽपि स्वप्नवध प्रमान स्वप्नविदा स्वप्नाध्यायपाठकानांपुरतः स्वस्वप्न निगदति॥इति विमानदर्शनवार्ताकथनम् ।।
પ્લેકાર્થ
જેમ સ્વપ્નદ્રષ્ટા પુરુષ સ્વપ્ન પાઠકની આગળ પિતાનું સ્વપ્ન કહે તેમ સત્યવાદી એવા તે બ્રાહ્મણે ઊનાનગરમાં આવીને નગરજનેની આગળ દિવ્ય વિમાન અને દિવ્ય વાર્તાલાપ કહી બતાવ્યું. (મેં રાત્રિમાં આચાર્યદેવનું સ્વર્ગગમન થયું તેની ચાર ઘડી પહેલાં દિવ્ય વિમાનને મારી સગી આંખે જોયું, અને “હીરસૂરિજીનું મુખકમલ જેવા જહદી ચાલે” આવી તેમાં રહેલા દેવની વાણી સાંભળી.) ૧૮૮
तस्यामेव त्रियामायां स माक्रन्दो वसन्तवत् । पूर्व मञ्जरितोऽनल्पैः फलैः संपूस्तिस्ततः ॥ १८ ॥
यदधोभूमिभागे सूरिशरीर संस्कृतं स एव माकन्दः सहकारतरुस्तस्यामेव गुरुगात्रमस्कारकरणदिवसस्यैव त्रियामायां विभावर्यामेव पूर्व प्रथमसमये एवं मचरितः माहीभिः कलिकाभिः कलितो जातः ततो मञ्जरीणां 'मउर! इति प्रसिद्धानां परणानन्तरमनपः
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७२
होरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १९०-१९१
संख्यातीतः फलैरानसस्यैः संपूरितः पूरणीभूतः । यथा पत्राण्यपि चक्षुषा नेक्षन्ते तथा फलापल्लीभिरलंकृतो जातः ॥
શ્લેકાર્થ
જે શુષ્ક આમ્રવૃક્ષ નીચે આચાર્યદેવના અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવ્યું હતું તે આમ્રવૃક્ષ તે જ રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરમાં જ વસંતઋતુની જેમ ફળોથી લચી પડ્યું અર્થાત્ નવપલ્લવિત બન્યું. (પહેલા આ આમ્રવૃક્ષ ઉપર પત્ર-પુષ્પ આદિ કંઈ પણ मातुन तु.) ॥ १८ ॥
चित्रीयमाणैश्चित्तान्तर्यात्रायामिव यात्रिकैः । समाजग्मे समं तत्र नागरैर्नागरीसखैः ॥ १९० ॥
तत्र हीरसूरिशरीरसंस्कारस्थाने सहकारसालसमोपे नागरीसखः पौरपुरंध्रीपरंपरापरीतैर्मागरैर्नगरलोकैः सममेककाल तदाम्रमजरीसहकारिकाप्रादुर्भावश्रवणानन्तरमेषानु पश्चासमाजग्मे समागतम् । करिव । याचिकैरिव । यथा यात्राकारकैलोकैः यात्रायां शत्रुजयादितीर्थयात्राकृते चैत्रीपूर्णिमादिवासरे। किंभूतः । चित्तान्तर्मनोमध्ये चित्रीयमाणैराश्चर्य विस्मय प्राप्नुवद्भिः । मञ्जरीफलदर्शनादिति शेषः ॥
લેકાર્થ
જેમ યાત્રિકે શત્રુંજય આદિ તીર્થોની યાત્રા કરવા માટે જાય તેમ હદયમાં આશ્ચર્ય પામતાં નગરવાસી નરનારીએ એકીસાથે તે આમ્રવૃક્ષને જોવા માટે ગયા. ૧૦
शेषा इव त्रिभुवनाधिपतेः प्रमोदा___ल्लोकाः सहैव जगृहु: सहकारिकास्ताः। प्रास्थापयन्पुनरकब्बरपातिसाहे
रद्वैतविस्मयकरीरुपदा इवैताः ॥ १९१॥
ते लोकाः श्रावका अपरेऽपि च नगरपामलोका यवनाश्च सहैव समकालमागत्य गुरुमाहात्म्यांदेककालोत्पन्नास्ताः मजरीः सहकारिकाश्च 'कहरी' इति प्रसिद्धाः जगृहुहणन्ति ।
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ ; श्लो० १९२-१९३]
हीरसौभाग्यम्
८७३
कस्मात् । प्रमोदात् हर्षात् । का इव । शेषा इव । यथा त्रिभुवनाधिपतेः त्रैलोक्यनायक स्य परमेश्वरस्य शेषाः 'सेख' इति प्रसिद्धाः गृह्यन्ते । पुनस्ते तन्नगराधिपयवना अकब्बरपातिसारेताः सहकारिकाः प्रास्थापयन प्रेषयामासुः । किंभूताः। अद्वैत न विद्यते द्वैत द्वितयं यत्र तदद्वैतमसाधारण मनस्यसामान्य विस्मयकाश्चर्य चित्रं कुर्वन्तीति ता अद्वैतविस्मयकरीः । उत्प्रेक्ष्यते-उपदा ढौकनिका इव । अथ वोपमानम् । काइव | उपदा इव प्राभृतानीव । 'भेट' इति प्रसिद्धाः ॥ इति माकन्दस्य फलन तत्फलग्रहण साहे: प्रेषण च ॥
શ્લોકાર્થ
જૈન અને જૈનેતર સર્વલક સાથે આવીને, એ વૃક્ષનાં ફળો જાણે પરમાત્માની શેષ ન હોય, તેમ તે આ પ્રફળને હર્ષપૂર્વક ગ્રહણ કરતા હતા; અને તે આમ્રફળે જાણે કેઈ અદ્વિતીય આશ્ચર્યકારી ભેટ ન હોય તેમ અકબરબાદશાહને પણ મેકલ્યાં છે ૧૯૧
लाडकीति प्रिया यस्य मुर्ता श्रीरिव वेश्मनि । स्वर्गवी किमुत स्वर्गाद्भूमण्डलमुपागता ॥ १९२ ॥
स द्वीपबन्दिरश्रेष्ठी मेघनामा परीक्षकः । आर्षभिवृषभस्येव सूरेः स्तूपमकारयत् ॥ १९३॥
मेघनामा परीक्षकः मेघपारिखनामा सरेहीरविजयव्रतीन्द्रस्य स्तूपमकारयत्कारयामास । काव । आर्षभिरिव । यथा ऋषभस्यापत्य नन्दनः आर्षभिर्भरतचक्री वषम्य । देवस्य अष्टापदपर्वते ऋषभदेवदेहसंस्कारस्थाने स्तूप कारितवान्, तथा वृषभस्वामिप्रतिमां च तथा भ्रातणां नवनवतिप्रतिमां च आत्मप्रतिमां च स्तूपशत च मा कशिदाक्रमण करिष्यतीति तत्रैक भगवतः स्तूप शेषाण्येकोनशभ्रातृणाम् - इति हारिभयां मलयगिर्या चावश्यवृत्तौ । किंभूतः । द्वोपबन्दिरस्य । यत्र द्वीपान्तरेभ्यो यानपात्राः समायान्ति तेषु यान्ति च तद्वन्दिरमित्यच्यते । द्वीपनानो नगरस्य श्रेष्ठी नगरमध्ये मख्यपटभाक। म कः । यस्य लाडकी नानी प्रिया पत्नी वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-वेश्मनि मेघपरीक्षकसौधे मूर्ता मूर्तिमती लाडकीशरीरिणी श्रीलक्ष्मीरिव । उताथवा असौ लाडकीरूपा स्वर्गादेवलोकादभू. मण्डले पृथिवीपीठे उपागता समायाता स्वर्गवी कामधेनुरिव ॥ युग्नम् ॥
हि० सौ० ११०
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० १९४-१९५
શ્લોકાઈ ભરત ચક્રવર્તીએ અષ્ટાપદપર્વત ઉપર પિતાના પિતા શ્રી ઋષભદેવ તેમજ પિતાના નવ્વાણ ભાઈઓને અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને આ પવિત્ર ભૂમિને કઈ ઉલ્લંઘન ના કરે” તે માટે જેમ સો સ્તુપ કરાવ્યા હતા, તેમ દીવબંદરના નગરશેઠ “મેઘ પરીખે આચાર્ય દેવના અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને સ્તુપ કરાવ્યું અને આચાર્યદેવની ચરણપાદુકાની સ્થાપના કરી. તે મેઘશ્રેષ્ઠીને “લાડકી' નામની પ્રિયા હતી; તે જાણે મેઘશ્રેષ્ઠીના ઘરની ગૃહલક્ષ્મી ન હોય! અથવા તે સ્વર્ગમાં પૃથ્વીમંડળમાંથી ઊતરી આવેલી સાક્ષાત્ કામધેનુ ન હોય. મે ૧૯૨ ૫ ૧૯૩૫
-
आकृष्टा इव तिष्ठन्तः प्रभावैस्तत्प्रभोरिह । .. अर्हन्मते रिवैतस्य सुराः सांनिध्यमादधुः ॥ १९४ ॥
सुरा देवास्तस्य गुरुपादुकापवित्रीकृतस्तूपस्य सांनिध्य संनिधितां पार्श्ववर्तिकताम् । आराधकानां कामितपूरकतामिति यावत् । आदधुश्चकः । लोकरक्षासमीहितपूरणादिक सांनिध्य विदधते । कस्या इव । अर्हन्मूर्तेरिव । यथा भगवत्प्रतिमायाः सुराः सांनिध्य कुर्वते । सुराः किं कुर्वन्तः । तिष्ठन्तः । कुत्र । इह सूरिस्तुपे । उत्प्रेक्ष्यते--तस्य प्रभोः हीरसूरेः प्रभावैर्माहात्म्यैराकृष्टा इव आकृष्यानीता इव ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાને દેવોનું સાન્નિધ્ય હોય છે તેમ આચાર્યદેવની ચરણપાદુકા વડે અલંકૃત સ્તૂપનું દેવે સાંન્નિધ્ય કરતા હતા; તે દેવે જાણે આચાર્યદેવના પ્રભાવથી આકર્ષાઈને આવ્યા ન હોય. ૧૯૪
तत्राचितुं स्तूपमकब्बरेण समीपभूमी कियती वितीर्णा । सिद्धाचले सिद्धनृपेण नाभिभवं यथा द्वादश संनिवेशाः॥१९५॥
तत्रोन्नतनगरसीमभूमीमण्डले स्तूपं तात्स्थ्यात्तव्यपदेशात्सरिपादुकां गुरुपादुकाधिष्ठा नमचितु पूजयितुमकब्बरेण पातिसाहिना कियती कियत्प्रमाणा द्वाविंशतिबीघाप्रमिता । क्षेत्रादिधु मानविशेष बीघा इत्युच्यन्ते । ते च सौराष्ट्रगुर्जरजनपदेषु प्रसिद्धाः । समीपस्य
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० १९६]
हीरसौभाग्यम्
८७५
अर्थात्सूपस्य पार्श्ववर्तिनी भूमी वितीर्णा प्रदत्ता । केनेव । सिद्धनृपेणेव । अत्र यथा सिद्धाचले श्रीशर्बुजयपर्वते नाभिभव श्रीऋषभदेवमचितु सिद्धराजजयसिंहदेवेन समीपभूमौ विमलाचलसमीपवर्तिनो द्वादश संनिवेशा ग्रामा वितीयन्ते स्म । 'देवकपत्तने स्वनिर्मापित प्रासादपूर्णीभवनानन्तरं सोमेश्वरयात्रानिमित्तप्रस्थितेनाध्वनि स्वसाध समानीतमाननीयश्रीहेमचन्द्रसूरीन्द्रेणार्धमार्गागतान्तातीततीर्थकृन्मुनिजनसिद्धिगमनक्षेत्रादिमाहात्म्यकथनादत्यन्नतरागेण प्रच्छन्नमागत्य विमलगिरियावां विधायादिदेवपूजाकृते द्वादश ग्रामान्दत्वा स्वानीकमलकृतवान् ।' इति कुमारपालप्रबन्धचरित्रादिषु प्रोक्तमस्तीति ॥
શ્લેકાર્થ
શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજી પાસેથી શત્રુંજયમાહાસ્ય સાંભળીને અને ભગવંતના દર્શન પ્રભાવિત બનેલા ગુજરાતિ સિદ્ધરાજ જયસિંહ રાજાએ શ્રી શત્રુંજય ઉપર શ્રીયુગાદિદેવની પૂજા માટે જેમ બાર ગામ આપ્યાં હતાં તેમ અકબરબાદશાહે આચાર્યદેવના તૂપની પૂજા માટે સ્તૂપની સમીપમાં આવેલી બાર વીઘાં જમીન આપી. ૧૫ છે
माकन्दमोचाबकुलप्रियालकङ्केल्लिकुन्दादितरूपयुक्तम् । तस्याभितोऽभूत्सुमनोद्रुमाझं वनं सुमेरोरिव भद्रसालम् ॥ १९६॥
तस्य स्तूपस्याभितः परितो वन काननमभूत् । किंभूत' वनम् । माकन्दाः सहकाराः, मोचा: कदल्या, बकुला: केसराः 'बउलसिरी' इति प्रसिद्धाः, प्रियाला राजादनाः, क.. ल्लयः अशोकाः, कुन्दा मुचकुन्दाः, ते आदौ येषां तादृशस्तरुभिर्दुमैः उपयुक्तम् । किमिव । भद्रसालमिव । यथा सुमेरोः सुवर्णाचलस्याभितः परितो भूमौ भद्रसाल नाम वनमभूत् । किंभूतम् । सुमनोद्रुमाः कल्पवृक्षाः अङ्के उत्सङ्गे मध्ये यस्य । तथा माकन्दादिपादपैः कलित च । स्तूपवन तु अर्थात्किभूतम् । सुमनोभिः कुसुमैरुपलक्षणात्पत्रपल्लवफलललिता द्रमाः पूर्वोक्ता इतरे च तरवः अङ्के मध्ये यस्य तत् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ મેરૂપર્વતની ચારે બાજુ કલ્પવૃક્ષોથી સુશોભિત “ભદ્રશાલ' નામનું વન છે, તેમ સ્તૂપની ચારેબાજુ આમ્ર, કદલી, બકુલ, અશોક, રાયણ અને મચકુંદ આદિ વૃક્ષોથી સુશોભિત એવું વન છે. જે ૧૯૬
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७६
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १७ : श्लो० १९७-१९८
अन्वतिष्ठंश्चतुर्दिग्विभागागता यात्रिकास्तत्र यात्रां जिनेन्द्राद्रिवत् । कामिकस्वर्गिणेवामुना कामितं पूर्यतेऽन्यच्च सेवासु देवाकिनाम् ।। १९७ ।।
चतसृणां चतुःसंख्याकानां पूर्वा-दक्षिणा - पश्चिमा-उत्तरानाम्नां दिशां हरितां विभा गेभ्यः प्रदेशेभ्यः ऑगताः आयाता यात्रिका यात्राकारका जनास्तत्र स्तूप यात्रां प्रभुपादुकाप्रणतिलक्षणामन्व तिष्ठन्कुर्वन्ति स्म । किंवत् | जिनेन्द्राद्रिवत् । यथा शत्रुंजयशैले यात्रिकजनो यात्रां करोति । 'मान' वदन्तीह जिनेश्वराद्रेः' इदं काव्य पूर्वलिखितमस्ति पुराणान्तर्गत ं च । पुनरन्यदपि अमुना गुरुपादुकाङ्कितस्तूपेन सेवासु स्वसेवन करणेषु हेवाकिनां वा स्वभावः स एव शीलमस्त्येषामिति हेवाकिनस्तेषां भक्तिभरनिर्भरभावानां यात्रिकजनानां कामित वाञ्छित पूर्वते पूर्णीक्रियते । केनेत्र । कामिकस्वर्गिणेव । यथा कामितपूरकेण गीर्वाण भक्तकामितं पूर्यते ॥ इति स्वपकरणतन्माहात्म्य च ॥
લેાકા
શત્રુંજયતી'ની જેમ સ્તૂપની યાત્રા કરવા માટે ચારે દિશાથી અહં'પૂવિ કાન્યાયે ભાવિકા આવવા લાગ્યા. અને જે ભક્તિપૂર્વક યાત્રા કરતા તેએના મનારથા દેવાની प्रेम सहज थता ॥ १५७ ॥
तत्प्रक्रमे विजयसेनविभ्रुमांऊसूनुं पृणन्सदसि लाभपुरे बभूव । धर्मावनीप्रियतमं पुरि लक्षणाद्य
वत्यामिव व्रतिपुरंदरबप्पभट्टिः ॥ १९८ ॥
तत्प्रक्रमे तस्मिन हीरविजयसुरेरुन्नतनगरे द्वितीयचतुर्मासकरणावसरे विजयसेननामा विभुर्गच्छपतिर्लाभपुरे 'लाहोर' इति प्रसिद्धे नगरे बभूव । किं कुर्वन् । सदसि सभायां सर्वसामन्ताद्यनेकपार्षद्यभूषितपर्वन्मध्ये हमांऊसृनुमन्त्ररपातिसाहिं पृणन् संतुष्टिमुत्पादयन् । क इव । बप्पभट्टिरिव । यथा प्रतिषु साधुषु पुरंदरों वासवो बप्पभट्टिनामा सूरिः सदसि धर्मनामा अवनी गौडजनपद मेदिनी तस्याः प्रियतमं भर्तारं धर्मनृपतिं प्रीणन लक्षणा इति पदमाद्यं यस्यां तादृशी वती एतावता लक्षणावती गौडमण्डलमण्डनं नृपराजधान्यां लक्षणावतीनामनगर्या भवति स्म ॥
લેાકાથ
શરીરની અસ્વસ્થતાને કારણે હીરવિજયસૂરિજીને ખીજું ચોમાસું ઊનાનગરમાં રહેવું પડયુ ત્યારે વિજયસેનસૂરિજી લાહોરમાં અક્રખરખાદશાહની રાજસભાને ધ ગાષ્ટિ દ્વારા
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : लो० १९९-२०० ]
ખૂશ કરતા હતા, જેમ ગૌડદેશની લક્ષણાવતીનગરીના ધર્મરાજાની રાજસભામાં અલ્પભટ્ટીસૂરિજી હતા તેમ વિજયસેનસૂરિજી લાહારની રાજસભામાં Àાભતા હતા. ॥ ૧૯૮૫
सम्
वादे वादिगणान्विजित्य समरे दैत्यानिव श्रीपतिः कीर्तिस्तम्भभिवात्मनो नृपपुर : संस्थाप्य धर्म पुनः । श्यामीकृत्य मुखान्यशेषकुदृशां पूषेव काकद्विषां
सूरिः कारयति स्म भूमिवलये स्वीयां जयोद्घोषणाम् ॥ १९९ ॥
८७७
सूरिविजयसेनाचार्यः भूमिवलये अखिलक्षोणीमण्डले स्वीयामात्मीयां जयोघोषणां कारयति स्म सर्वषादिवृन्दविजयढक्कां वादयति स्म । किं कृत्वा । नृपपुरः पातिसाहेरग्रे आत्मनो निजस्य प्रत्यर्थिभूतानां वादिनां पण्डितंमन्यानां गणानु वादे युक्तिप्रतियुक्तिस्थापनसमये विजित्य सर्वानपि पराभूय के चित्कुमतिभिः कौशिकैरिव रवेस्तस्योदयमसहिष्णुभिः अतिद्विष्टतया बहुद्रविणप्रदानपूर्वक विभेद्यातीय प्रेरितान त्रिषष्ट्यधिकत्रिशती मितद्विजातीन्निरुत्तरीकृत्य । क इव । श्रीपतिरिव । यथा कृष्णः समरे दैत्यान्दानवान्विजयते स्म । पुनः किं कृत्वा । नृपपुरः पातिसाहेः पुरस्तात् आत्मने। निजस्य धर्म निजकी - जैनधर्मे संस्थाप्य जगति जैन पत्र धर्मः सत्यो नान्य इति स्थापयित्वा । कमिव । कीतिस्तम्भमिव । यथा कश्चिद्विजयी राजा रिपून्निर्जित्य स्वकीर्तिस्तम्भ स्थापयति । पुनः किं कृत्वा । अशेषकुदृशां समस्तपरवादिनां मुखानि श्यामीकृत्य सकलकुपाक्षिकान् कृष्णमुखान्निर्माय । क इव । पूषेत्र । यथा भानुमान् काकद्विषां कौशिकानां श्यामानि वक्राणि कुरुते ॥ इति वादे विजयसेनसूरिविजयः ॥
શ્લેાકા
જેમ વિષ્ણુએ રણસંગ્રામમાં દૈત્યને જીત્યા હતા તેમ વિજયસેનસૂરિજીએ અકબરબાદશાહની રાજસભામાં વાદવિવાદમાં અનેક જાતના વાદીઓને જીતીને રાજા સમક્ષ કીતિસ્તંભની જેમ જૈનધર્મની સ્થાપના કરી અર્થાત્ જૈનધમની સિદ્ધિ કરીને, જેમ સૂ ઘુવડાના મુખને શ્યામ કરે તેમ સમસ્ત કુવાદીઓનાં સુખને શ્યામ મનાવી, જગતમાં પેાતાની જયઘાષણા કરાવી, અર્થાત્ જૈનધમ ના જયજયકાર કરાવ્યેા. ૫ ૧૯૯ ॥
तस्य स्फुरन्मानमकब्बरेण प्रीत्या स्फुरन्मानमिवार्पयित्वा । सबन्धुवत्स्वीयजनैरुपेतः संप्रेषितो हीरगुरोः समीपे ॥ २०० ॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७८
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० २०१
- स विजयसेनसरिः बन्धुवत् भ्रातेव स्वीयजनैरात्मीयम जैरुपेतः सहितः सन् गुरोः स्वर्गगमनात्प्राक्समये हीरगुरोः समोपे संप्रेषितः पातिसाहिना प्रहितः । किं कृत्वा । प्रस्था पितः स्फुरदीप्यमानं जगच्चेतश्चमत्कारकारि मान संमानमिव स्फुरन्मानम् महिषीमहिषगोवृषभा एते चत्वारोऽपि कदापि केनापि न हलव्याः तथा केनापि मदाज्ञावशवर्तिनां मत्सेवकेन जना बन्दीकर्तव्या न नैवावश्यम् इति स्वहस्तमुद्राङ्कितलेख सर्पयित्वा । कस्य । तस्य विजयसेनसरेः । कया । प्रीत्या स्नेहेन प्रमोदेन वा ॥ इति साहिना विजयसेनस्ररेणुरुसमीपे प्रेषणम् ॥
પ્લેકાર્થ
અકબરબાદશાહે વિજયસેનસૂરિજીને ભેંસ, પાડા, ગાય અને વૃષભ આ ચારની સદંતર હત્યા કરવાના નિષેધરૂપ, તેમજ “મારે કઈ પણ સેવક કઈ પણ નિરપરાધી માણસને બંદી બનાવે નહીં” તેવા બે ફરમાનપત્ર સન્માન પૂર્વક અર્પણ કરીને, પિતાના બંધુની જેમ વિજયસેનસૂરિજીને હીરવિજયસૂરિજી પાસે મોકલ્યા. ૨૦૦
सोऽप्याकर्णितहीरस रिमघवाङ्गापाटवः संचर___ न्यावद्गुर्जरदेशलक्ष्मितिलकं संप्राप्तवान्पत्तनम् । संतप्तत्रपुराशिसिञ्चनमिव श्रुत्योरशर्मावहं
स्वलोकोपगमं गुरोर्गणधरस्तावत्समाकर्णयत् ॥ २०१॥ सोऽपि विजयसेनसरिरपि तावद्गुरोः हीरसुरेः स्वलॊकोपगम देवलोके पादावधारण समाकर्णयत् सम्यक् सत्यत्वेन श्रुतवान् । स किंभूतः । गणधरो गुरावुपरते स एव गच्छधारकः । किम् । श्रुत्योः श्रवणयोबहुजनस्य मिथ्यादृशामपि अशर्मावहं दुःखविधायकम् । किमिव । संतप्तानामुष्णीकृतानां रसीभूतानां च पुणां राशिजस्तस्य सिञ्चन निर्भरतया मध्येऽभिषेचनमिव । तावत्किम् । यावत्तोऽपि सूरिरपि आकर्णित लोकप्रवृत्तिपरम्परया लेखोदन्तावगमनेन श्रुत हीरसरिमघोनः श्रीहीरविजयसूरीन्द्रस्याने शरीरे अपाटव रोगादिभिरपटुतामसमाधिर्येन । अत एव संचरन्ननवच्छिन्नप्रयाणश्चतुर्मासकमध्येऽपि त्वरिततर पथि प्रतिष्ठमानः प्रचलन सन् गुर्जरदेशस्य तिलके लक्ष्मितिवकोपमान' पत्तनमणहिलपाटकपटभेदन यावतां कालेन यस्मिन् समये वा संप्रातवान् । यावता पत्तने समेत इत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ વિજ્યસેનસૂરિજીએ પણ લેકે ના મુખે પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની નાદુરસ્તતબિયતના સમાચાર સાંભળીને ચોમાસાના કામમાં પણ અવિચ્છિન્ન પ્રયાણ કરતા અનુક્રમે
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १७ : श्लो० २०२-२०३]
हीरसौभाग्यम्
८७९
ગુજદેશની લમીના તિલકસમાન અણહિલપુરપાટણમાં પધાર્યા અને પધારતાની સાથે કાનમાં તપાવેલું સીસુ રેડાયા જેવા આચાર્યદેવના અત્યંત દુઃખદાયી એવા સ્વર્ગવાસના સમાચાર સાંભળ્યા. ૨૦૧૫
श्रुत्वा तद्वजाहत इवाभवद्बाष्पपूर्णनयनयुगः। एष पुनःखादिदमजीगदद्गद्गदध्वनितः ॥ २०२॥
एषः विजयसेनमूरिः तद्गुरोः स्वर्लोकगमन श्रुत्वाकर्ण्य बाष्पैरश्रुजलैः पूर्ण निर्भरभृत नयनयुग लोचनद्वन्द्र यस्य तादृशः सन् वज्रेण पुर दरदम्भोलिना उरसि वक्षसि वा आहतस्ताडित इवाभवत्सं जातः । पुनः श्रवणानन्तरमेष सरिः दुःखादसातोदयाद्गद्गदः अपरस्पष्टाक्षरमुपविष्टकण्ठपीठ वा यत्र ताहक ध्वनित शब्दो यस्य तादृशः सन्निदमग्रे वक्ष्यमाणमजीगदद्वदति स्म ॥
કાથ
વિજ્યસેનસૂરિજીએ ગુરુદેવનું સ્વર્ગગમન સાંભળીને તેમની બન્ને આંખે આંસુઓથી છલકાઈ ગઈ અને વજાને આઘાત અનુભવતા દુઃખથી ગદગદ સ્વરે વિલાપ કરવા લાગ્યા.
॥२०२ ।।
उच्छिन्नः सुरभूरुहोऽप्यपतगता स्वर्धामधेनुः पुन
भग्नः कामघटो मणिः सुमनसां चूर्णीबभूव क्षणात् । दग्धा चित्रलता गतः शकलतां हा दक्षिणावर्तभृकम्बुः स्वर्गिगृहं गते त्वयि गुरौ श्रीहीरसूरीश्वरः ॥२०३ ।।
हे श्रिया गणलक्ष्म्या शोभया वा युक्त हीरविजयनरीश्वरगुरो, त्वयि श्रीमति स्व. गिणां देवानां गृहं गते देवलोक प्राप्ते सति अत्र जगति सुरभूरुह उच्छिन्न उच्छेदं प्राप्तः पुनर्न भविता । हा इति खेदे । सर्वत्र योज्यम् । अपि पुनः स्वर्धामानो देवास्तेषां धेनः गौः । कामधेनरित्यर्थ: । अपगता मृता । 'ध्यापन्नोऽपगतो मृतः' इति हैम्याम् । हा इति खेदे । कामघटः कामकुम्भो भग्नः विक्करीभूतः । पुन: दक्षिणदेशे आवर्त वलयाकारं बि. भर्तीति तादृशः कम्बुः दक्षिणावर्त शङ्खः शकलतां खण्डभावं गतः प्राप्तवान ॥
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
होरसौभाग्यम्
[ सर्ग १७ : श्लो० २०४
શ્લેકાર્થ
અરેરે ગુરુદેવ, આપના જવાથી આ વિશ્વમાં કલ્પવૃક્ષને ઉછેદ થઈ ગયે. હાય, કામધેનુ મરી ગઈ, કામકુંભ ભાંગીને ભુક્કો થઈ ગયે, હા હા, દક્ષિણાવર્તશંખના ટુકડે १४. 25 गया. ॥ २०३ ।।
हा हा भूधनबोधनैकबिबुध श्रीसरिचूडामणे ____ हा सिद्धान्तसमुद्रमन्दरगिरे हा शासनाहर्मणे । हा हा यौक्तिकवाकपुरंदरगुरो वैराग्यवारांनिधे
हा कारुण्यनिधे विधेर्वशतया त्वं कुत्र यातः प्रभो ॥२०४॥
हा हा इति पुनः पुनः खेदवाक्ये। यथा नाचराजकविकृतायां भोजमुञ्जराजादिप्रतिमानां पुरो दुःखोद्गारस्तुतौ 'हा हा हालनितान्तकान्तकवितालंकार हा मा ..."क्षोणीना. यकमुञ्जपुञ्जयशसा हा भोज भूवल्लभ' इत्यादि । हे भूधनस्य राज्ञः मुद्गलपातिसाहेरकब. रस्य बोधने प्रतिबोधविधाने पकविबुध अद्वतनैपुण्यवान । तथा श्रिया ज्ञानवैराग्यप्रतिरूपा. दिलक्ष्मीकलिता ये सरयो भट्टारकास्तेषां चूडामणे । हा इति दुःखबाहुल्यात्पुनर्हाशब्दो ञ्चारणम् । हे सिद्धान्तः समग्रजैनागमः स एव दुरवगाहत्वाद्वबुत्वाश्च समुद्रस्तस्यावगाहने मध्यप्रवेशनागाधतापरिच्छेदपरिच्छेदरहस्यामृतग्रहणे मन्दरगिरे । पुन: शासनं जैनदर्शनं तत्राहर्मणे सहस्रकिरण । पुनर्हा इत्यनन्यसामान्यदुःखशोके । यौक्तिका सम्यक्तिद्धान्तानगतकुमतनिराकरणादियुक्त्या उपेता । अथ वा परकृतपूर्वपक्षनिराकरणैकप्रगल्भा या सिद्धान्तरूपा सिद्धान्त उत्तरपक्षः प्रतिपक्षकृतपूर्वपक्षनिरुत्तरीकरणं संदेहनिराकरणं च | यथा 'अनुरूपमिदं निरूपयन्नथ सर्वेष्वपि पूर्वपक्षताम् । युवसु व्यपनेतुमक्षमस्त्वयि सिद्धान्तधियं न्यवेशयम् ॥' इति नैषधे । यौक्तिका चासौ वाक् तत्र पुरंदरगुरो वाचस्पते । पाठान्तरे सैद्धान्तिकवाक् इति । तथा वैराग्यं संसारविरक्तताया वारांनिधे समुद्र । हा इति शोचने । कारुण्यस्य कृपाया निधे निधान । एतानि सर्वाण्यपि संबोधनानि । विधेर्दै वस्य वशतया आयत्तत्वात हे प्रभो, त्वं कुत्र कस्मिन् स्थाने । अस्मान्प्रियविनेयान्मुक्त्वेत्यध्याहार्यम् । यातोऽसि गतवानसि ॥
કાર્થ
અકબર જેવા મોગલ સમ્રાટને પ્રતિબંધ કરવામાં અદ્વિતીય નિપુણતા ધારણ કરનારા એવા હે ગુરુદેવ, સૂરીશ્વરમાં મુગટસમાન, સિદ્ધાંતરૂપી સમુદ્રનું મંથન કરવામાં મેરૂસમાન હે ગુરુદેવ, જૈનશાસનમાં સૂર્યસમાન તેમજ યુક્તિપ્રયુકિતયુક્ત વાણીમાં સુરગુરુસમાન એવા
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
Anna
सर्ग १७ ; श्लो० २०५]
हीरसौभाग्यम्
હે ગુરુદેવ, હે વૈરાગ્યવારિધિ, હે કરૂણાનિધિ પ્રમે, દુષ્ટ વિધિને વશ થઈને તમે અમને મૂકીને ક્યાં ચાલ્યા ગયા ? શું અમ શિષ્યા ઉપર જરા પણ દયા ના આવી. જે ૨૦૪
अद्यास्तं गतवान्सहस्रकिरणश्चन्द्रोऽपि तन्द्रां गतः
शुष्कः क्षीरनिधिविधेविलासितैमरविलीनः पुनः । भूमौ श्रीजिनसार्वभौमविभवभ्राजिष्णुतां बिभ्रति श्रीसूरीश्वरहीरहीरविजये गीर्वाणगेहं गते ॥२०५॥
- भूमौ निखिले मेदिनीमण्डले जिनाः सामान्यकेवलिनस्तेषां सार्वभौमाश्चक्रवर्तिनस्तीशंकरास्तविभवो मतिमाहात्म्यलक्ष्मीस्तेन भ्राजिष्णुतां शोभनशीलताम् । 'तिच्छयरसमोसरी' इति वचनात् । बिभ्रति धारयति श्रिया सूरिलक्षम्या युक्ता ये सूरय आचार्यास्तेषामीश्वराः स्वामिनः भट्टारकाः। एकेषां भट्टारकाणां बहवः सरिपदधारिणो भवेयुरिति अतिशोभामाजो वा भट्टारकास्तेषु हीरे रत्नमुख्यायमाने नायकमणौ 'नगीना' इति प्रसिद्ध हीरविजयसूरीन्द्र गीर्वाणगेह स्वर्ग गते सति एवंविधः समयः संजातः । अथ वा एवं ज्ञायते अस्मद्विधैः। अधैव सहस्रकिरणः सर्योऽस्त गतवान् जिनशासन दिवाकरोऽस्तमितः । तथा चन्द्रोऽपि सुधाकरोऽपि तन्द्रां निद्रां प्रमादम् । अत्र दीर्घनिद्रामित्यर्थः । गतः । 'जइ मेहु जम्पमाङ इमस्स देहस्स इमाइ रयणी' इति संस्तारकविधिवचनात् । तथा 'तन्द्रा निद्राप्रमादयो' इत्यनेकार्थतिलके । सर्वेषामप्यालादक-धेन जिनशासनचन्द्रः कारधर्म मुपेतः । पुनरद्य श्रीर. निधिः दुग्धार्णवः शुष्कः शोष प्राप्तः। असाधारणसिद्धान्तरहस्यक्षीरसमुद्रो निर्हरीभूतः। कैः। विधेर्दैवस्य विलसितेर्विजम्भितर्देव निर्माणैः । एतत्पदमत्र काव्ये चतुर्वप्यर्थेषु योज्यम् । पुनमॆरुलक्षयोजनमितो मन्दरगिरिविलीनो गलित्वा गतो विलय क्षय वा प्राप्तः। माहात्म्यमेरुपर्वतोऽपि विलीय गतः ॥
આ દુનિયામાં તીર્થંકરભગવંતની જેમ મહિમાની શોભા ધારણ કરતા જગદ્ગુરુ હીરલા શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનું સ્વર્ગગમન થતાં ખરેખર, આ દુનિયામાંથી સૂર્ય અસ્ત થઈ ગયો, ચન્દ્ર નિસ્તેજ બની ગયે, ક્ષીરસમુદ્ર શેષાઈ ગયો, અને મેરૂપર્વત ઓગળી ગયે. ખરેખર! આ બધી દુષ્ટ વિધિની જ લીલા છે. ૨૦૫
हि० सौ० १११
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० २०६-२०७
गर्जन्ति प्रतिमन्दिरं प्रमुदिता मिथ्यादृशः कौशिकाः .. श्रीमत्संघसरोजकाननमिदं म्लानि च धत्तेऽधुना । संप्राप्तप्रसराः स्फुरन्ति परितो नक्तंचरा दुईशो
यातेऽस्तं गवि हीरसूरितरणौ स्फूर्ति तमः शीलति ॥ २०६॥
गवि पृथिव्यां गगने च हीरसूरिहीरविजयसूरिरेव तरणिः सहस्रकिरणस्तस्मिन्नस्तं निधन द्वीपान्तरं च । यदुक्त सूक्तम्-'तेजोवसाने व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति । याते प्राप्ते सति प्रतिमन्दिर गृह गृह प्रति प्रमुदिताः प्रमोद प्राप्ताः सन्तः कौशिकाः ध्रुका इवेति गर्भितोपमा । उत्प्रेक्ष्यते वा-उलूका इव । मिथ्यादृशो मिथ्यात्वभाजो गर्जन्ति गरिव कुर्वते । यदथास्मन्मतोच्छेदकः कोऽपि नास्तित्पु(?)नाट्यन्ति। च पुनरधुना इदानींतनसमये इदं प्रत्यक्ष श्रीमच्चरणारविन्दचश्चरी कोपमं श्रीमत्पञ्चमहावाणुव्राप्रमुख गुणलक्ष्मीकलितं शोभायुक्त वा साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूचातुर्वर्ण्य संघः स एव सरोजकाननं कमलवन म्लानि संकोचं धत्तेऽञ्चति विच्छायीभूतमास्ते । पुनः संप्राप्तप्रसरा आसादितावकाशा लब्धप्रस्तावा नक्तंचरा राक्षसा इव चौरा इव वा कदाचारा दुईशो दुष्टदर्शनाः कुपाक्षिकाः कुमतानि परितश्चतुदिक्षु प्रसरन्ति सर्वतो भ्राम्यन्ति । पुनस्तमः शोकोऽज्ञानं पापं च । 'तमो गुणोऽपि ध्वान्तं तमः शोके तमिस्रे च । गुणभेदे विध्यान्तं पापे च' इत्यनेकार्थ तिलके । स्फूर्ति बलवत्तां प्रकटीभावं च शीलति भनते । रजनी विलसितमासीदिति श्रीमत्सु सत्सु चतुर्थारक एव केवलं संजातोऽभूत, अधुना पुनः पञ्चमारकः प्रादुरासीदिति ॥ इति विजयसेनसरेगुरौ दिव गते खेदवाक्यानि ॥
શ્લોકાર્થ
અરે, હીરસૂરિરૂપી સૂર્ય અસ્ત થવાથી ચારે દિશામાં ઘોર અંધકાર છવાઈ ગયો. મિથ્યા દષ્ટિરૂપ ઘુવડો હર્ષિત થઈને પ્રત્યેક ઘરમાં ગર્જારવ કરવાના. હવે ચતુર્વિધ સંઘ. રૂપી કમલવન કરમાઈ જશે. અને ચારે તરફ દૂર્વાદિઓરૂપી રાક્ષસને ઉપદ્રવ પ્રગટ थवानी. ॥ २०६॥
कातर्यमुत्सृज्य विधाय धैर्य दुःखं तनूकृत्य स कृत्यविज्ञः । गणं गणेन्द्रो गुणिनां वरेण्यः प्राचीनसूरीन्द्र इवावति स्म ॥ २०७
स गणेन्द्रो विजयसेनगणनायकः प्राचीनसूरीन्द्रः पूर्वाचार्य इव गणं तपागच्छम् अवति स्म पालयामास । किंभूतः । गुणिनां गुणवतां वरेण्यः श्रेष्ठः । किं कृत्वा । कातर्य कातरत्व
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८३
सर्ग १७ : श्लो० २०८ - २०९ ] हीरसौभाग्यम्
श्रीगुरुविरहेण विधुरीभावमुत्सृज्य त्यक्त्वा । च पुनः किं कृत्वा । धैर्य धीरभाव विधाय आलम्ब्य | पुनदुःखं गुरुविरहासादितं तनूकृत्य स्वल्पं प्रणीय । किंभूतः । कृत्येषु धर्मादिकार्येषु विज्ञश्चतुरः ॥
શ્લેાકાથ
ઘણા કાળ સુધી આ રીતે વિલાપ કરી, કાયરતાને ત્યાગ કરી, સ્વસ્થ મની, ધૈય તાનુ અવલ'ખન કરી અને ગુરુવિરહનું દુઃખ એછું કરીને કૃત્યાકૃત્યના જાણકાર, ગુણીજનેામાં શ્રેષ્ઠ એવા ગચ્છાધિપતિ શ્રી વિજયસેનસૂરિજી પૂર્વાચાર્યાંની જેમ તપાગચ્છનું
પાલન
४२वा साग्या ॥ २०७ ॥
श्रीरिहीरविजये भजति द्युलोकमभ्युद्गते विजयसेनगणावनीन्द्रे | प्रीतिं जना दधति शीतरुचौ प्रयाते क्षेत्रान्तरं समुदितेंऽशुमतीव कोकाः ॥ २०८ ॥
श्रिया युक्तः स्रुरिविजय मेतावता हीरविजयसूरिवरे चुलोक' स्वर्ग भजति तथा विजय सेननाम्नि गणावनीन्द्रे गणनायके अभ्युद्गते उदयं भजमाने सति जना भविकलोकाः प्रीतिं धर्मस्नेह प्रमोद वा दधति बिभ्रति । के इव । यथा शीतरुचौ चन्द्रे क्षेत्रान्तरमन्यक्षेत्र पश्चिममहा विदेहक्षेत्र प्रयाते । तथा अंशुमति भानुमालिनि समुदिते सति कोकाः चक्रवाकाः प्रीतिं परस्परवियोगापगमादान दधते ॥
શ્લેાકાથ
ચન્દ્રનું ક્ષેત્રાન્તર થવાથી સૂર્યના ઉદય થતાં જેમ ચક્રવાકા આનંદ પામે તેમ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનું સ્વર્ગગમન થવા છતાં વિજયસેનસૂરિજીના અભ્યુદય થવાથી ભાવિકા અત્યંત આનંદ માનવા લાગ્યા. ।। ૨૦૮ ।
तत्पट्टोदय भूधर भास्वान्श्रीविजय देवसूरीन्द्रः ।
भजते तपगणराज्यश्रियमुर्वी सार्वभौम इव ॥ २०९ ॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० २१०-२११
तस्य विजयसेनसूरेः पट्टः पदं स एवोदयभूधर उदयाचलस्तत्र भास्वान सहस्त्रकिरणः श्रिया तपागणलक्ष्म्यान्वितो विजयदेव सूरीन्द्रः अधुना इदानींतनसमये वृत्तिविधानावसरे तपगणस्य तपागच्छस्य राज्य श्रिय भजते। क इव। उ॰सार्वभौम इव । यथा चक्रवर्ती उर्वी भजते पालयति ॥
શ્લેકાર્થ
શ્રી વિજયસેનસૂરિજીની પાટરૂપી પૂર્વાચલ ઉપર સૂર્યસમાન શ્રી વિજયદેવસૂરિજી ચકવતીની જેમ તપાગચ્છની લક્ષ્મીને ધારણ કરનારા બન્યા છે ૨૦૯ i
सीहगिरेरिव वजस्वामी तस्यैष पदपयोधिविधुः। श्रीविजयदेवर रिक्षोणीन्द्रः पर्वतायुः स्यात् ।। २१० ॥
श्रीसीहगिरिसरेरिव श्रीमान् वज्रस्वामी तस्य विजयसेनसूरेः पद पट्टः स एव पयोधिः समुद्रः तटुलासविधाने विधुः शारदीनशर्वरीवरयिता पंप संकलकुवलयप्रतिबोधवि. धायकः श्रीमान् सर्वच शोभाविनाजिष्णुः विजयदेवसरिः पर्वतायुः पर्वतानां महागिरीणामिवासंख्यवर्षायुस्तत्स्याद्भवतात् ॥
શ્લોકાથ
જેમ શ્રી સિંહગીરીની પાટે શ્રી વજીસ્વામી થયા હતા તેમ શ્રી વિજયસેનસૂરિજીની વાટરૂપી સમુદ્રને ઉલ્લસિત કરવામાં ચન્દ્રસમાન શ્રી વિજયદેવસૂરિજી પર્વતાયુ થાઓ, અર્થાત્ દીર્ધાયુ બને. | ૨૧૦ છે
अथाशीर्वचनम्यावन्मार्तण्डमुख्यग्रहगणकलितो भूभृतां चक्रवर्ती
प्रीतिं पीयूषपूरैः सृजति जनदृशां शार्वरीसार्वभौमः । यावत्पाथोजपाणिर्हरिदलसदृशामास्यपद्मप्रकाशी
यावद्भपीठभारं भजति निजफणामण्डलैः कुण्डलीन्द्रः ॥२११॥ ताबदिति काव्यसंबन्धोऽग्रे वक्ष्यते । यावन्तं समय भूभृतां सर्वपर्वतानां सर्वोन्नतसात लक्षयोजनमितत्वात्तीर्थकृतां जन्माभिषेकस्थानत्वाञ्च परशासनेऽपि 'दिवमङ्कादमरा.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
सर्ग १७ : श्लो० २१२]
हीरसौभाग्यम्
८८५
द्विरागताम्' इत्युक्तत्वेन स्वर्गाधारत्वाच्च चक्रवर्ती सुमेरुः । अथ वा 'सातकुम्भावनीभत्' इति पाठः | सुवर्णाचलो वर्तते । किंभूतः । मार्तण्डो भास्करो मुख्योऽग्रणीः प्रधानो येषु तादृशाः ग्रहाः सोममङ्गलाद्या अष्टाशीतिसंख्या उपलक्षणानक्षत्रतारकास्तेषां गणाः समूहास्तैः कलितो युक्तः । तथा यावन्तमनेहसं शर्वरीसार्वभौमश्चन्द्रमाः। किंभृतः । जनदृशां लोकलोचनानां पीयूषपूरैः सुधारसप्रसरैः प्रीतिं सृजति । प्रीणातीत्यर्थः । तया यावत्पाघोजपाणिः सहस्त्रकिरणो विद्यते । किंभूतः । हरितो दिश एवालसदृशो मृगाक्ष्यस्तासामास्यानि मुखान्येव पद्मानि विकाशयतीत्येवंशीलः । तथा यावत्कुण्डलीन्द्रो नागराजः शेषनागः भूपीठभार मेदिनीमण्डलभार भजति । वहतीत्यर्थः । कैः । निजैरात्मीयैः फणामण्डलः सहस्तफणैः ॥
શ્લેકાર્થ
જયાં સુધી સૂર્ય આદિ ગ્રહોના સમૂહથી યુક્ત મેરૂપર્વત છે. જ્યાં સુધી ચન્દ્ર પિતાના અમૃતરસથી મનુષ્યની દષ્ટિને આનંદ આપે છે, જ્યાં સુધી સૂર્ય દિગાંગનાઓના મુખકમલને વિકસિત કરે છે, તેમજ જયાં સુધી શેષનાગ પિતાની હજાર ફણા વડે પૃથ્વીના ભારને વહન કરે છે. ૨૧૧
यावज्जम्भारिधूमध्वजजलजसुहृत्सू नुरक्षःसवन्ती___ कान्तावासाहिकान्तत्रिनयनसवयः पार्वतीशा दिगीशाः। यावत्पाथोधिपृथ्वीधरगुरुगुरुतां बिभ्रती रत्नगर्भा
जन्तून्यावत्पुनाति त्रिभुवनभवनान्भारती विश्वभर्तुः ॥२१२ ॥
यावन्त काल जम्भारिः पुरंदरः, धूमध्वजो वह्निः, जलजानां पद्मानां सुहृन्मित्र भास्वान, तस्य सूनुनन्दनो यमः, रक्षो ने तिः, स्त्रवन्तीकान्तो नदीपतिः समुद्रः तत्र वासो वेश्म यस्य सोऽर्णवमन्दिरो वरुणः, अहिकान्तो वायुः, त्रिनयनस्य सवया मित्रमीशसखा धनदः, पार्वत्या गौर्या ईशो वल्लभः शंभुः । 'दण्डधरोऽर्कसूनुः', तथा 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरः प्रचेताः', तथा 'वातोऽहिकान्तपवमानमरुत्प्रकम्पनाः', तथा 'पशुप्रमथभूतोमापतिः', एतानि चत्वार्यप्युक्तपदानि हैम्याम् । एते सर्वेऽपि दिगीशा दिक्पाला वर्तन्ते । तथा यावद्रत्नगर्भा भूरास्ते । किं कुर्वती । पाथोधीनां सर्वसमुद्राणां तथा यावद्वसुधावलयवर्तिनां पृथ्वी. धराणां मेरुप्रमुखपर्वतानां च गुरुमतिशायिनी गुरुतां गरिमाण भारभर बिभ्रती धारयम्ती । तथा यावविश्वभर्तुस्त्रैलोक्यनायकस्य तीर्थकरस्थ भारती सिद्धान्तरूपा वाणी त्रिभुवनभवनान् स्वर्गपातालभूमिषु गृहाणि येषां तादृशान्नाकिनागनागराकान्तून् प्राणिनः पुनाति पवित्रयति तारयति ॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १७ : श्लो० २१३-२१४
કાથ न्यां सुधीन्द्र, मन, सूर्य, यम, २क्ष, नैति, ११, वायु, और अने. ७श्वर से દિપાળે જગતમાં વિદ્યમાન છે, જ્યાં સુધી સર્વ સમુદ્રો અને સર્વપર્વતના ભારને વહન કરનારી પૃથ્વી વિદ્યમાન છે, અને જ્યાં સુધી તીર્થંકરભગવંતની સિદ્ધાંતરૂપ વાણ ત્રણે જગતના જીવને પવિત્ર કરે છે. ૨૧૨
स्थेमानं गाहमानो बलमथनपथे यावदौत्तानपादि_ वित्कल्लोलमालाविलिखितदिविषत्पद्धतिः सिन्धुकान्तः। यावत्सिद्धस्तवन्तीतपनतनुरुहाभारतीसंगमश्च
श्रीमत्पार्श्वप्रसादाजगति विजयतां हीसौभाग्यकाव्यम् ॥२१३ ॥ यावत्समय बलमथनपथे गगनाङ्गणे उत्तानपादस्य राज्ञोऽपत्यमौत्तानपादिः ध्रुवः स्थे. मानमतिशयेन स्थिरतां गाहते अवलम्बते । च पुनर्यावन कल्लोलमालाभिस्तरङ्गराजीभिः विलिखिता स्पृष्टा व्याप्ता दिविषदां देवानां पद्धतिर्मागों व्योम येन तादृशः सिन्धुकान्तः । तथा च पुनर्यावत्सिद्धवन्ती गङ्गा, तथा तपनतनुरुहा सूर्यपुत्री यमुना, तथा भारती सरस्वती, तासां तिसूणां संगमो वर्तते । तावन्त समय श्रीमतस्त्रैलोक्य लक्ष्मीकलितस्य पार्श्वस्य श्रीपार्श्वनाथस्यार्थात श्रीमछिचन्तामणिपार्श्वनाथस्य प्रसादाजगति महीमण्डले इद हीरसौभाग्य काव्य विजयतां सर्वोत्कृष्टत्वेन प्रवर्तताम् ।। इति ग्रन्थावसाने श्रीमत्पाव इति मङ्गलाभिधानम् ॥
શ્લોકાર્થ જ્યાં સુધી આકાશમાં ઉત્તાનપાદરાજાને પુત્ર ધ્રુવ (ધ્રુવને તારો) આકાશમાં સ્થિરતા કરીને રહે છે, જ્યાં સુધી તરંગેની પંક્તિઓથી આકાશમાર્ગ વ્યાસ છે તે સમુદ્ર વિદ્યમાન છે, અને જ્યાં સુધી ગંગા, યમુના અને સરસ્વતી એ ત્રિવેણીના સંગમનું અસ્તિત્વ છે ત્યાં સુધી શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનના અચિંત્ય પ્રભાવથી જગતમાં આ “હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય” વિશેષ પ્રકારે જ્યવંતુ વર્તે. છે ૨૧૩
यं प्रास्त शिवाहसाघुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः __ श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तदब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावणिते संमदा
त्सर्गः सप्तदशो बभूव चरिते श्रीहीरवरिप्रभोः ॥ २१४ ।।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ ૨૭ : શ્રી. ૨૪]
हीरसौभाग्यम्
८८७
अत्र हीर सौभाग्यनामकाव्ये संमदादानन्दाद्देव विमलेन व्यावर्णिते श्रोहीरसरिप्रभोः श्रोहीरविजयसूरीश्वरस्य चरिते गुणोत्कीर्तनरूपे चरित्रे सप्तदशः सर्गों बभूव संजातः ॥
इति पण्डितश्रोसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौ. માથTwવૃત્તી રાજગોત્તરના થાનાવું નથrfaધુત્તરાયપાર્શ્વનાથયાત્રા જાતાमागतमहिमवर्णनद्वीपसंघसंमुखागमनोन्नतनगरपवित्रीकरणसंलेखनाराधनाविराधनाविधाननशनपूर्वकस्वर्लोकगमन विनयसेनस रिगणश्चर्यकधनविजयदेवसूरिपुरंदरसंप्रतिराज्यप्रवर्तनो નામ સતાઃ સઃ |
શ્લેકાર્થ ઉપસંહાર
વણિકકુલમાં ઈન્દ્રસમાન “શિવ' નામના શ્રેષ્ટિ અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણી કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની અર્થાત્ જ્ઞાનની ઉપાસના કરવામાં તકર અને સર્વ મુનિએમાં સિંહસમાન સિંહવિમલગણના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલગણીએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીનું સવિસ્તર જીવન ચરિત્ર આવે છે, એવા “હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યની પણ ટીકા સહિત રચના કરી. તે મહાકાવ્યને શ્રી શત્રુંજયતીર્થની યાત્રાથી આરંભીને શ્રી વિજયદેવસૂરિજીના શાસનપર્યતને આ સત્તર સર્ગ સમાપ્ત થયે; એની સાથે શ્રીહીરવિજયસૂરિજીના ગુણકીર્તન રૂપ જીવન-ચરિત્ર પણ સમાપ્ત થયું. એ ૨૧૪
શુભ ભવતુ કલ્યાણુમતુ ભદ્ર દિશ
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
૮૮૮
होरसौभाग्यम्
[વરાતિસૂત્રમ્ ? છો. ૨-૪
प्रशस्तिसूत्रम्
श्रीपतिरिव संपद्भिः श्रीपतिनामा विशारदेन्दुरभूत् । दिक्कुम्भिवबभूवुर्यस्याष्टौ पण्डितोत्तंसाः ॥ १॥
પ્રશસ્તિસૂત્રમ્
જ્ઞાન ધ્યાનની સંપત્તિથી ધનદ સમાન, વિચક્ષણ વિબુધ, પંડિત શિરોમણિ એવા શ્રીપતિ’ નામના શ્રમણપુંગવ હતા, જેઓને આઠ દિગગજસમાન આઠ Dચ્ચ પંડિતશ્રેષ્ઠ શિષ્ય હતા. એ ૧
वैराग्यैर्लब्धिभिरपि भाग्यैः सौभाग्यवैभवैरधिकैः । यस्य समो न परोऽभूद्भानोरिव कोऽपि तेजोभिः॥२॥
વિરક્ત વારિધિ અને ભાગ્યસૌભાગ્યના ભંડાર એવા તે શ્રમણપુંગવથી અધિક જગતમાં કોણ હોઈ શકે ! શું પ્રતાપનિધિ એવા સૂર્યથી અધિક તેજસ્વી અન્ય કેણ હોઈ શકે? ૨ છે.
यन्मनुजशिष्यवृषभस्त्रिजगद्विद्वत्पुरंदरः समभूत् ।
चतुरास्यः कविरगणितयद्गुणगणनाचिकीरासीत् ॥३॥ ત્રણે જગતના વિદ્વાને માં ઈન્દ્રસમાન તે સૂરિપુંગવના ધુરંધર શિષ્ય હતા. તે શ્રમણપુંગવના અગણિત ગુણને ગણવા માટે ચતુર્મુખી બ્રહ્મા પણ સમર્થ થઈ શકે નહીં, અર્થાત્ ગુણેના ભંડાર હતા. તે ૩ |
श्रीमज्जगिषविबुधो जम्बुरिव शीललीलया जज्ञे । यत्तपसस्तेजोरविरसासहिर्गगन इव गतवान् ॥ ४ ॥
તેઓની પરંપરામાં નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્ય શિરોમણિ જંબૂસ્વામી સમાન “જગર્ષિ નામના શમણુપંડિત થયા. જેઓનાં તપતેજને નહીં સહી શકવાથી જ જાણે સૂર્ય ગગનમંડલમાં ચાલ્યા ગયે ન હોય! | ૪.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशस्तिसूत्रम् : श्लो० ५-९]
हीरसौभाग्यम्
८८९
षट्कायानामिव यो विराधनाः प्रोज्झति स्म पविकृतीः ।
निर्विकृतिकान्यशेषाण्यपि विजहौ दुःकृतानीव ॥ ५ ॥ જેઓએ ષકાયની વિરાધનાની જેમ છ વિગઈઓ અને દુષ્કાની જેમ નિર્વિ. કૃતિઓ(મેવા, મિષ્ટાન્ન, ફળ આદિ)નો પણ સદંતર ત્યાગ કર્યો હતે. અર્થાત હંમેશ છઠના પારણે આયંબિલ કરતા હતા. એ ૫ છે
यावज्जीवं गौतम इव षष्ठैः पारणां विभुर्विदधे ।
पुनरेकस्मिन्स्थाने भक्तजले विरचयांचक्रे ॥६॥ વળી તે જગર્ષિમુનિવર ગૌતમસ્વામીની જેમ ચાવજીવન છઠને પારણે છઠ કરતા હતા. પરંતુ એટલી વિશેષતા કે તે મુનિવર ઠામ પાણું અને ઠામ ચૌવિહાર કરતા હતા. ( એક જ સ્થળે બેસીને આહારપાણી કરતા હતા. ) ૬
लुम्पाकै ण्टाकैरिव लुण्ठितनिखिलबोधिबीजधनम् । व्याप्तं तद्वर्गेण च तमोगुणेनेव भूतपतिम् ॥७॥ सौराष्ट्रजनपदं यः प्रतिबोधितवाननन्यमहिमनिधिः।
वज्रस्वामी सौगतजनैर्यथा बौद्धधरणिधवम् ॥ ८॥ (युग्मय) ઉપાકગચ્છરૂપી લુંટારાઓ વડે જેમનું બધિબીજરૂપી ધન લુંટાયું છે તેવા સૌરાષ્ટ્રદેશને તમોગુણી ઈશ્વરની જેમ હું પાકગચ્છીઓએ ભ્રમિત બનાવી દીધું છે એવા દેશવાસીઓને મહાપ્રભાવશાળી જગર્ણિમહારાજે પ્રતિબંધ કરી શુદ્ધ ધર્મમાં સ્થિર કર્યા. જેમ બૌદ્ધાનુયાયીઓ વડે બૌદ્ધધમાં બનેલા બૌદ્ધરાજાને વાસ્વામીએ પ્રતિબંધ પમાડ્યું હતું તેમ જગર્ણિમહારાજે હું પાકમતાનુયાયીઓને પ્રતિબંધ પમાડ્યો હતે. ૭ ૮
प्रसवणममृतमिव गदगणान्गुरोः शमयति स्म मूतिमताम् । देवा अपि यत्सेवां भक्ता इव कुर्वते तपसा ॥९॥
જે ગુરુનું પ્રાવણ (મૂત્ર) પણ અમૃતની જેમ ભયંકર રોગોના સમૂહને શમાવત હત, વળી જેઓના તપતેજથી આકર્ષાઈને દેવે પણ આવીને ભક્તજનની જેમ નિરંતર ઉપાસના કરતા હતા. ૫ ૯ हि० सौ० ११२
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
ફ્રીરસૌમr [પ્રશસ્તિત્રમ્ છો૨૦-૨૫ नृपमालदेवपृष्ठे प्रविष्टकान्यद्विवाददरितमनाः।
योधपुरे 'किल पाशादिनचन्द्रो वाचकः सुचिरम् ॥ १० ॥ વાદીઓના વદને દૂર કરવામાં દત્તચિત્ત એવા “પાર્ધચન્દ્રનામના ઉપાધ્યાયને વેધપુરના માલદેવરાજાની રાજસભામાં આદરપૂર્વક પ્રવેશ મળતો હતે. ૧૦
જિumો શ્રીરવિ દઢ રમત્તે જાતરાતિ() જા
भेजुरनेके मुमयोऽप्युपकारिणमिव गणाधीशम् ॥ ११ ॥ વિણના હદયમાં જેમ લક્ષમી રમે તેમ જેઓનાં હૃદયમાં અગિયાર અંગરૂપી લક્ષ્મી ક્રિીડા કરી રહી છે તેવા ગણાધીશ જગર્વિસૂરિની અનેક મુનિઓ ખૂબ જ બહુમાનપૂર્વક ઉપાસના કરતા હતા. ૧૧
श्रीसीहविमलवि बुधस्तस्य विनेयोऽजनिष्ट शिष्टबुधः ।
यद्धिषणाजितधिषणोऽध्येतुं दिवि कविसमीपेऽगात् ॥ १२ ॥ તે જગર્વિસૂરિ વિનયી, પંડિત શ્રેષ્ઠ એવા “સિંહવિમલગણી” નામના શિષ્ય હતા. જે સિંહવિમલગણીની પ્રતિભાશક્તિથી પરાભવ પામેલ સુરગુરુ, તેથી જ જાણે સ્વર્ગમાં શુકની પાસે અભ્યાસ કરવા માટે ગયે ન હોય. તે ૧૨
यो मौतमनामानं सभासमक्ष जिगाय वादीन्द्रम् ।
श्रीदेवसरिरविरिव कुमुदादिमचन्द्रदिग्वसनम् ॥ १३ ॥ વાદી દેવસૂરિની જેમ સિંહવિમલગણીએ ગૌતમરાજાની રાજસભામાં દિગંબર મુમુદચન્દ્ર નામના સમર્થ વાદીને પરાસ્ત કર્યો હતો. ૧૩
नारायणदुर्गाद्या भूमीन्द्रा येन रञ्जिताः स्वर्गे ।
राजसिंहदेवमुख्या हेमादिमचन्द्रगुरुणेव ॥ १४ ॥ જેમ હેમચન્દ્રાચાર્યે સિદ્ધરાજ જયસિંહ, કુમારપાલ આદિ રાજાઓને પ્રતિબંધ કર્યો હતો તેમ સિંહવિમલ ગણીએ પણ નારાયણદુર્ગ આદિ રાજાઓને પ્રતિબંધ કરી પુરય-બાપ વ્યરલેક આદિ તાત્વિક વિષયમાં અનુરક્ત બનાવ્યા હતા. જે ૧૪
यश्चन्द्रभाणसंज्ञ कायस्थं मण्डलीकमिव भूमौ । निजभक्तं शिष्यमिव प्रणीतवान्वचनचातुर्यात् ॥१५॥
વાદ્યા
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિગણ: 8ો. ૨૬-૧૨]
ફરમાણ
તેમજ માંડલિક રાજા ચન્દ્રભાણ નામના કાયાને પણ પોતાના વાકચાતુર્ય વડે પ્રતિબંધ કરી વિનયી શિષ્યની જેમ પોતાના મિત્ર બનાવ્યો હતે. -
मिथ्यात्व मनसो निरस्य विलसद्वाचां विलासैनिजै। स्तस्मिन्स्थापयति स्म धर्ममनघं स्थानादिसिंहस्य यः। दाघं घोरनिदाघधर्मघटितं प्रावृट्पयोदव्रजो
दृष्टीनां पटलैरिवामृतरसं भूमण्डलस्यान्तरा ॥१६॥
ગ્રીષ્મઋતુમાં તીવ્ર તાપણી સંતાપ પામેલા વિવારે રાત્રાની અવિરત જલધારા અમૃતરસની જેમ સિંચન કરી પૃથ્વીમંડલને શીતળતા અર્પે તેમ સિંહવિમલગણીએ પિતાની આગવી વાણીથી થાનસિંહના હૃદયરૂપી મંદિરમાં મિક્યારત્વને દૂર કરી અમૂલ્ય એવા જૈનધર્મની સ્થાપના કરી હતી. ૧૬
जिनवृषभसमवसरणप्रकरं यः कारपांचकार जनैः । सूर्याभदेव इक निजयज्ञाभ्यवहारनिवहेन ॥ १७ ॥
સૂર્યાભદેવે પિતાના સેવક દેવ પાસે જેમ ભગવંતના સમવયસણની રચના કરાવી હતી તેમ સિંહવિમલ ગણીએ ભાવુકે પાસે શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીના સમવર્ષારણની રચના કરાવી હતી. મે ૧૭
योऽर्चा भागवतीया भविकप्रकरण कारयांचक्रे ।
आर्यमुहस्तिव्रतिपतिरिव संप्रति वसुमतीविधुना ॥१८॥ આર્ય સુહસ્તિ મહારાજે સંપ્રતિરાજા પાસે જેમ જિનેન્દ્રપૂજામહોત્સવ કરાવ્યું હતું તેમ સિંહવિમલ ગણીએ ભાવુકે પાસે જિનેન્દ્રપૂજામહત્સવ કરાવ્યું હતું. જે ૧૮ છે
तच्चरणकमलमानससमोपमविबुधदेवविमलेन ।
निरमायि काव्यमेतत्प्रमोदतो हीरसौभाग्यम् ॥ १९॥ તે શ્રી સિંહવિમલગણુનાં ચરણકમલરૂપી માનસરોવરમાં હંસસમાન તેઓના વિનયી શિષ્ય શ્રી દેવવિમલ ગણીએ અતિ હર્ષ પૂર્વક આ “હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યની રચના કરી. ૧૯
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९२
દીરસૌમા
[ પ્રતિસૂત્ર : છો. ૨૦-૨૨
तस्य स एव व्यर्दधात्सुखावबोधाभिधां पुनवृत्तिम् । श्रीहेमचन्द्रगुरुरिव निजनिर्मितनाममालायाः ॥२०॥
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે જેમ પિતાની બનાવેલી નામમાલા ઉપર પાટીકા બનાવી છે તેમ દેવવિમલ ગણીએ પણ સ્વયંનિર્મિત હીરસૌભાગ્ય . ઉપર “સુખાવબેધ” નામની
પzટીકા બનાવી, ૨૦ છે
कल्याणविजयवाचकवासवशिष्येण काव्यमिदमखिलम् । समशोध्यत धनविजयाभिधवाचकवसुमतीपतिना ॥ २१ ॥
શ્રી કલ્યાણવિજ્ય ઉપાધ્યાયના શિષ્ય વાચકેન્દ્ર શ્રીધનવિજય ઉપાધ્યાયે આ સમસ્ત મહાકાવ્યનું સાંગે પાંગ સંશોધન કર્યું છે. ૨૧ છે
इति ग्रन्थप्रशस्तिः सम्पूर्णा ।
ગુમ માત ! यत्किचिदप्यवधं भवेदिहानुग्रहं प्रणीय मयि । संशोध्यं तदविबुधैः साधिममुखगुणमणीनिधिभिः ॥२२ ॥
પજ્ઞ ટીકા સહિત આ મહાકાવ્યમાં જે કાંઈ પણ ક્ષતિ (અશુદ્ધિ) રહી ગઈ હોય તેનું ગુણરત્નાકર એવા પંડિત પુરુષ એ મારા પર અનુગ્રહ કરી સંશોધન કરવું. ૨૨
શુભ ભૂયાત
શ્રીરરતુ સ્વસ્તિરતુ
ભદ્ર દિશ
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
_