Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa - DaoN. ke. vA. ApaTe
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistRta ardhamAgadhI vyAkaraNa prA. DaoN. ke. vA. ApaTe zrutabhavana saMzodhana kendra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa prA. DaoN. ke. vA. ApaTe ardhamAgadhI vyAkaraNa marAThI anuvAda : prA. DaoN. ke. vA. ApaTe prabaMdha saMpAdaka : munizrI vairAgyarativijaya gaNI AvRtti prakAzaka graMthanAma kartA viSaya bhASA prAptisthaLa : : : : : prathama vi.saM. 2071 (I.sa. 2015 ) : zrutabhavana saMzodhana kendra, puNe (zubhAbhilASA TrasTa) : 1) zrutabhavana saMzodhana kendra, 47/48 acala phArma, saccAi mAtA maMdirAsamora, kAtraja, puNe - 46 mo. 07744005728 (9.00 te 5.00) i-mela : shrutbhavan@gmail.com vebasAITa : www.shrutbhavan.org 2) prA. DaoN. ke. vA. ApaTe baMgalA naMbara 3, viliMgDana mahAvidyAlaya parisara, vizrAmabAga, sAMgalI- 416415 mo. 09420451705
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'ardhamAgadhI vyAkaraNa' cA marAThI anuvAda prakAzita karatAnA AmhAlA AnaMda hota Ahe. zrutabhavana saMzodhana keMdrAcyA sanniSTha samarpita sahakArigaNAMcyA kaThora parizramAne durgama ase he kArya sampanna hota Ahe. yA prasaMgI zrutabhavana saMzodhana keMdrAcyA saMzodhana prakalpAsAThI dAna karaNAre dAtA mAMgaroLa (gujarAta) nivAsI zrImatI caMdrakalAbena suMdarajI zeTha ANi bhAIzrI (iMTaranezanala jaina phAuMDezana, muMbaI) yAMce taseca zrutabhavana saMzodhana kendrAsobata pratyakSa-apratyakSa rUpAne joDalelyA sarva mahAnubhAvAMce AmhI hArdika abhinandana karIta Ahota. yA graMthAcyA prakAzanAcA alabhyalAbha zrI Adezvara mahArAja maMdira TrasTa (goTIvAlA dhaDA) yAMnI prApta kelA Ahe. ApalyA anumodanIya zrutabhaktIsAThI AmhI Apale AbhArI Ahota. - bharata zAha (mAnada adhyakSa)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * lAbhArthI * . .. .... .. .. .. .. pa.pU. AcAryadeva zrImad harSasAgarasUrIzvarajI ma.sA. cyA pAvana preraNene Adezvara mahArAja maMdira TrasTa (goTIvAlA dhaDA) paMcadazA osavAla sirohiyA sAtha goTIvAlA dhaDA zukravAra peTha, puNe - 411 042. jJAnadravyAtUna ... .. .. .. ..
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdagata kAhI varSAMpUrvI mahArASTrAta puSkaLa zALA ANi mahAvidyAlaye yAmadhye saMskRta bhASecyA peparalA vikalpa mhaNUna ardhamAgadhI hI bhASA zikavilI jAta ase. sAhajikaca tyAveLI vidyArthI ANi zikSaka yAMcyA soyIsAThI tyAMnA upayogI paDAvI yA uddezAne lihilelI ardhamAgadhIcyA vyAkaraNAvara lihilelI kAhI pustake upalabdha hotI. tyA sarva pustakAta malA kAhI nA kAhI truTI ADhaLalyA. taseca tyApaikI kAhI graMthAta 'bhASAMtarAsAThI utAre' yA zIrSakAkhAlI aneka utAre deUna pustakAMcI pRSThasaMkhyA vADhaviNyAta AlelI hotI. yA truTI dUra karuna ANi bhASAMtarAsAThIce utAre kADhUna TAkUna, vyAkaraNa taseca vAkyaracanA yAsAThI upayogI paDela ase pustaka ApaNa lihAve, ase malA vATale. tyAce dRzya phala mhaNaje prastutace 'vistRta ardhamAgadhI vyAkaraNa' he pustaka hoya. yA 'vistRta ardhamAgadhI vyAkaraNA'cI vaiziSTye puDhIlapramANe sAMgatA yetIla: 1) zakya tethe marAThIzI saMbaMdha dAkhavilelA Ahe. 2) jAgojAgI prAkRta vaikaraNAcI sUtre AvarjUna dilelI Aheta. 3) sarva ThikANI bharapUra udAharaNe dilI Aheta. 4) prayoga badalAtIla kAhI udAharaNe soDUna itara sarva udAharaNe i. mULa graMthAtUna (svata: tayAra na karatA) ghetalelI Aheta. 5) ekA saMskRta zabdAcI hoU zakaNArI aneka prAkRta rUpe va 6) ekAca prAkRta zabdAbaddala yeU zakaNAre aneka saMskRta zabda muddAma dile Aheta. (he zabda sumAre 61 va 66 Aheta.) 7) dhAtusAdhaniketa vAparAta ADhaLaNAre bahuteka dhAtU (sumAre 333) ghetale Aheta va tyAMcyAca joDIlA 8) nehamI vAparAta ADhaLaNAre dhAtvAdeza (sumAre 300) he suddhA ghetale Aheta. 9) avyayavicArAta ardhamAgadhItIla javaLajavaLa sarva avyayAMcAca aMtarbhAva kelA Ahe. 10) puSkaLadA mAhArASTrI prAkRtamadhUna AlelI rUpe ardhamAgadhIta ADhaLatAta. tyAMcI yathAyogya mAhitI vhAvI mhaNUna puravaNIcyA rUpAta mAhArASTrAtIla
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmarUpa vicAra va sarva nAmarUpa vicAra dilA Ahe. 11) vAkyavicAra hA vibhAga atyaMta savistarapaNe aneka udAharaNe deUna spaSTa kelelA Ahe. 12) vAkpracArAMcyA (sumAre 175) joDIlA vAkyAMza (sumAre 40), viziSTa vAkye (sumAre 75), mhaNI (sumAre 11) va subhASite (sumAre 40) yAMcA aMtarbhAva kelA Ahe. yA mAgIla hetu asA kI ardhamAgadhIta lihitAnA tyAMcA yathocita upayoga vhAvA. 13) viziSTa avyayAMce upayoga he yA graMthAce mukhya vaiziSTya Ahe. sumAre 90 avyayAMce upayoga savistara va sodAharaNa dile Aheta. yA graMthAta ekUNa 31 prakaraNe asUna tI pAca bhAgAta vibhAgUna dilelI Aheta. zevaTI eka pariziSTa asUna saMdarbhagraMthAMcI yAdI dilelI Ahe. he pustaka ardhamAgadhI bhASecyA abhyAsakAMnA upayogI paDAve, azI bhUmikA Ahe. he pustaka zrutabhavana saMzodhana keMdra, kAtraja, puNe hI saMsthA prakAzita karIta Ahe. tyAbaddala tyA saMsthecyA padAdhikAr2yAMce mana:pUrvaka AbhAra ! - ke. vA. ApaTe
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA hRdgata prAstAvika : 1) prAkRta 2) prAkRta mhaNaje kAya ? 3) prAkRtacA abhyAsa 4) prAkRta vyAkaraNa va tyAMce svarUpa 5) ardhamAgadhI 6) ardhamAgadhI yA nAvAce spaSTIkaraNa 7) ardhamAgadhI va mAhArASTrI 8) ardhamAgadhI vyAkaraNAce svarUpa 9) prastuta vyAkaraNAtIla varNya viSaya vibhAga pahilA prakaraNa 1 : ardhamAgadhI varNamAlA 10) varNamAlA 11) varNoccAra 12) varNAMbaddala sAmAnya vicAra 13) ardhamAgadhItIla varNAMbaddala adhika vicAra 14) saMskRta va ardhamAgadhI varNAMcA taulanika vicAra 15) ardhamAgadhItIla joDAkSare 16) ardhamAgadhItIla joDAkSarAMviSayI adhika vicAra prakaraNa 2 : varNavikAra (zabdasAdhanikA) : prAstAvika 17) ardhamAgadhI zabdasAdhanikA 18) ardhamAgadhI zabdasaMgraha 19) varNAntara prakaraNa 3 : svaravikAra 20) svaravikArAMce svarUpa 22) hrasva Rce vikAra 24) hrasva R = i 21) R, R, lU, ai, au yAMce vikAra 23) hrasva R = a 25) hrasva R = u
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) 26) hrasva R = ri 27) ekAca zabdAta hoNAre hrasva R ce aneka vikAra 28) dhAtUMmadhye hoNAre hrasva R ce vikAra 29) hrasva R ce aniyamita vikAra 30) dIrgha Rce vikAra 31) hrasva lU ce vikAra 32) ai va au ce vikAra (niyamita) 33) ai = e 34) ai = ai 35) ekAca zabdAta hoNAre ai ce aneka vikAra 36) ai ce aniyamita vikAra 37) au = o 38) au = au 39) au ce aniyamita vikAra 40) ekAca zabdAta hoNAre au ce aneka vikAra 41) svarAMce aniyamita vikAra 42) a baddala yeNAre itara svara 43) A baddala yeNAre itara svara 44) hrasva i baddala yeNAre itara svara 45) dIrgha I baddala yeNAre itara svara 46) hrasva u baddala yeNAre itara svara 47) dIrgha U baddala yeNAre itara svara 48) e baddala yeNAre itara svara 49) o baddala yeNAre itara svara 50) svarAMce hrasvIkaraNa va dIrdhIkaraNa prakaraNa 4 : vyaMjanavikAra 51) vyaMjanavikAra : sAmAnya vicAra prakaraNa 5 : asaMyuktavyaMjanavikAra [(1) Adya asaMyuktavyaMjanAMce vikAra)] 52) Adya asaMyukta z va S yAMce vikAra 53) Adya asaMyukta z va Sa ANi s yAMce aniyamita vikAra 54) Adya asaMyukta y ce vikAra 55) Adya asaMyukta n 56) Adya asaMyukta p 57) Adya asaMyukta d
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) 58) Adya asaMyukta vyaMjanAMce aniyamita vikAra 59) samAsAMta [(2) madhya asaMyuktavyaMjanAMce vikAra] 60) madhya asaMyukta k g c j t d p y v 61) madhya asaMyukta kh gh th dh ph bh 62) madhya asaMyukta T Th 63) madhya asaMyukta D 64) madhya asaMyukta n 65) madhya asaMyukta b 66) madhya asaMyukta r 67) madhya asaMyukta z S 68) madhya asaMyukta s 69) madhya asaMyukta vyaMjanAMce aniyamita vikAra 70) samAsAMta 71) antya asaMyukta vyaMjanAMce vikAra 72) antya asaMyukta vyaMjanAcA lopa 73) antya asaMyukta vyaMjanAcA anusvAra 74) antya asaMyukta vyaMjanAta svara miLaviNe 75) at pratyayAnta va. kA. dhA. vi. ANi vat, mat pratyayAnta nakArAnta zabda 76) antI asaMyukta vyaMjana asaNAre dhAtu 77) antya visargAce vikAra prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjanavikAra 78) prAthamika 79) saMskRta va ardhamAgadhI saMyukta vyaMjane : taulanika vicAra 80) saMyuktavyaMjanavikArAMce svarUpa 81) ardhamAgadhItIla joDAkSarAMcI ghaTanA 82) saMyuktavyaMjanAMce vikAra : bhinna paddhati 83) samAnIkaraNa 84) koNatyA avayavAcA lopa? koNatyA avayavAce dvitva?
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) 85) dvitva kase karAvayAce? 86) saMyuktavyaMjanAtIla avayavAMce saMyoga 87) sparza + sparza 89) sparza + USma 91) sparza + aMtastha 88) 90 ) 92) 94) 96) USma + USma 98) aMtastha + USma 100) itara saMyuktavyaMjanAMce vikAra 102) anunAsika + USma sparza + anunAsika USma + sparza aMtastha + sparza anunAsika + aMtastha 93) anunAsika + anunAsika 95) aMtastha + anunAsika 97) USma + aMtastha 99) aMtastha + aMtastha 101) anunAsika + sparza 103) USma + anunAsika 104) h cI saMyuktavyaMjane va tyAMce vikAra 105) madhya visargAce vikAra 106) madhya saMyuktavyaMjanAMce aniyamita vikAra 107) tIna avayavI saMyuktavyaMjanAMce vikAra 108) Adya saMyuktavyaMjanAMce vikAra 109) Adya saMyuktavyaMjana : aniyamita vikAra 110) antya saMyuktavyaMjanAMce vikAra 111) tIna avayavI antyasaMyuktavyaMjanAMce vikAra 112) samAsAMta 113) saMskRtamadhIla joDAkSarAMcI prAkRtamadhIla varNAMtare 114) ekAca prAkRta joDAkSarAsAThI yeNArI aneka saMskRta joDAkSare prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 115) prAthamika 116) svarabhakti 117) ekAca zabdAta svarabhaktIne yeNAre aneka svara 118) sulabhIkaraNa 119) dvitvAgama
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) 120) anusvArAgama 121) anusvAralopa 122) AdivarNAgama 123) AdivarNalopa 124) madhyavarNalopa 125) antyavarNalopa 126) varNaviparyaya 127) saMprasAraNa puravaNI 1 : zabda saMgrahAbaddala adhika mAhitI 128) ekA saMskRta zabdAcI hoNArI aneka varNAMtare 129) ekA prAkRta zabdAbaddala yeU zakaNAre aneka saMskRta zabda 130) zabdAdeza prakaraNa 8 : (varNavikAra) dhAtusAdhanikA 131) dhAtUMcA svataMtra vicAra 132) saMskRtamadhIla va ardhamAgadhItIla dhAtU 133) akArAntetara dhAtU 134) akArAnta dhAtU 135) saMskRtamadhIla ekAca dhAtUcI aneka varNAMtare 136) dhAtvAdeza prakaraNa 9 : saMdhivicAra 137) ardhamAgadhItIla saMdhi 138) saMdhiniSedha 139) sajAtIya svarAMcI saMdhi 140) a, A + i, I, u, U 141) a, A + e, o 142) pUrvasvaralopa 143) uttarasvaralopa 144) nipAta (laghu avyaye) 145) dIrgha svarAMpuDhe joDAkSara AlyAsa 146) dIrgha svarAMvaratI anusvAra AlyAsa 147) hrasva svarAMvarIla anusvArAcA lopa jhAlyAsa 148) hrasva svarApuDhIla saMyuktavyaMjanAMce sulabhIkaraNa jhAlyAsa 149) saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI saMdhi 150/151) vyaMjanAgamasaMdhi 152) vAkyagata saMdhi
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) vibhAga dusarA prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 153) zabdarUpavicAra : prAstAvika 154) nAmarUpavicAra : prAstAvika 155) nAmarUpe ___ 156) akArAnta pulliMgI 'deva' zabda 157) akArAnta pulliMgI zabdAMcI adhika rUpe 158) akArAnta napuMsakaliMgI 'vaNa' zabda 159) AkArAnta strIliMgI 'mAlA' zabda 160) hrasva ikArAnta pulliMga 'muNi' zabda 161) adhika rUpe 162) hrasva ikArAnta napuMsakaliMgI 'dahi' zabda 163) hrasva ukArAnta pulliMgI 'sAhu' zabda 164) adhika rUpe 165) hrasva ukArAnta napuMsakaliMgI 'mahu' zabda 166) hrasva va dIrgha i, I, u, UkArAnta strIliMgI meM 167) hrasva ikArAnta strIliMgI 'bhUmi' zabda 168) hrasva ukArAnta strIliMgI 'dheNu' zabda 169) dIrgha IkArAnta strIliMgI 'mahI' zabda 170) dIrgha UkArAnta strIliMgI 'vahU' zabda aniyamita nAmarUpavicAra 171) kartRvAcaka 'kattA' zabda 172) adhika rUpe 173) piyA (pitR) zabda 174) adhika rUpe 175) mAyA (mAtR) zabda 176) adhika rUpe 177) rAya (rAjan) zabda 178) appa (atta, Aya) (Atman) zabda 179) adhika rUpe 180) bhagavaMta (bhagavat) zabda 181) adhika rUpe 182) itara zabdAMcA rUpavicAra 183) itara svarAnta zabda 184) itara vyaMjanAMta zabda puravaNI 1 liMgavicAra puravaNI 2 mAhArASTrItIla nAmarUpavicAra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra 185) prAstAvika 186) prathamapuruSI 'amha' sarvanAma 187) dvitIya puruSI 'tumha' he sarvanAma 188) 'ta' sarvanAma : pulliMgI 189) pulliMgI 'ta' cI adhika rUpe 190) 'ta' sarvanAma : napuMsakaliMgI 191) 'ta' sarvanAma : strIliMgI 192) strIliMgI 'ta' cI adhika rUpe 193) 'eya' sarvanAma : pulliMgI 194) pulliMgI 'eya' cI adhika rUpe 195) 'eya' sarvanAma : napuMsakaliMgI 196) "eya' sarvanAma : strIliMgI 197) strIliMgI 'eya' cI adhika rUpe 198) 'ima' sarvanAma : pulliMgI 199) pulliMgI 'ima' cI adhika rUpe 200) 'ima' sarvanAma napuMsakaliMgI 201) napuMsakaliMgI ima' cI adhika rUpe 202) 'ima' sarvanAma : strIliMgI 203) strIliMgI 'ima' cI adhika rUpe 204) 'ja' sarvanAma : pulliMgI 205) pulliMgI 'ja' cI adhika rUpe 206) 'ja' sarvanAma : napuMsakaliMgI 207) 'ja' sarvanAma : strIliMgI 208) strIliMgI 'ja' cI adhika rUpe 209) 'ka' sarvanAma : pulliMgI 210) pulliMgI 'ka' cI adhika rUpe 211) 'ka' sarvanAma : napuMsakaliMgI 212) 'ka' sarvanAma : strIliMgI 213) strIliMgI 'ka' cI adhika rUpe 214) itara kAhI sarvanAmAMcI rUpe puravaNI : mAhArASTrItIla sarvanAmarUpa vicAra prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra 215) prAstAvika 216) ardhamAgadhItIla saMkhyAvAcaka vizeSaNe 217) eka te zaMbhara saMkhyAvAcake : rUpavicAra 218) "ega' cI rUpe 219) do, ti, cau, paMca yAMcI rUpe 220) adhika rUpe 221) sahA te zaMbhara paryaMtacI saMkhyAvAcake : rUpavicAra 222) zaMbharace puDhIla saMkhyAvAcake va tyAMcI rUpe
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ puravaNI 1 puravaNI 2 (14) moThyA saMkhyA sAdhaNe sAdhita zabdAta, samAsAta va sAmAsika saMkhyAvAcakAta hoNAre saMkhyAvAcakAMce vikAra prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 223) saMskRta va ardhamAgadhI dhAturUpe : taulanika vicAra 224) ardhamAgadhItIla dhAtUMce varga 226) vartamAnakALa 228) vartamAnakALa : as dhAtUcI rUpe 229) vartamAnakALa : adhika rUpe 231) bhUtakALa : dhAturUpe 233) bhUtakALa : adhika rUpe 235) bhaviSyakALa 237) bhaviSyakALa : adhika rUpe 239) bhaviSyakALa : cchakArAnta aMge 240) bhaviSyakALa : aniyamita rUpe 241) AjJArtha 243) AjJArtha : adhika rUpe 245) vidhyartha : dhAturUpe 247) vidhyartha : aniyamita rUpe puravaNI : mAhArASTrItIla dhAturUpavicAra prakaraNa 14 : avyayavicAra 249) avyaya 251) zabdayogI avyaye 253) kevalaprayogI avyaye 225) dhAturUpe 227) vartamAnakALa : dhAturUpe 230) bhUtakALa 232) bhUtakALa : 'as' dhAtucI rUpe 234) bhUtakALa : aniyamita rUpe 236) bhaviSyakALa : dhAturUpe 238) aniyamita bhaviSyakALa 242) AjJArtha : dhAturUpe 244) vidhyartha 246) vidhyartha : adhika rUpe 248) saMketArtha 250) kriyAvizeSaNa avyaye 252) ubhayAnvayI avyaye 254) nipAta vA laghu avyaye
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) vibhAga tisarA prakaraNa 15 : sAdhita zabda : sAdhita dhAtU 255) prAstAvika 256) sAdhita dhAtU 257) pauna: punyArthaka vA atizayArthaka dhAtU 258) icchArthaka dhAtU 259) prayojaka dhAtU 260) nAmadhAtU 261) cvi dhAtU 262) karmaNi dhAtU 263) karmaNi dhAtU : aniyamita prakaraNa 16 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe 264) dhAtusAdhita zabda 265) vartamAnakAlavAcaka kartari dhAtusAdhita vizeSaNa 266) vartamAnakAlavAcaka karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa 267) karmaNibhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa 268) aniyamita ka. bhU. thA. vi. 269) kartari bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa 270) bhaviSyakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa 271) vidhyarthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa 272) aniyamita vi. ka. dhA. vi. 273) kartRvAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa 274) 'ima' pratyayAnta dhAtusAdhita vizeSaNa prakaraNa 17 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita avyaye 275) pUrvakAlavAcaka dhAtusAdhita avyaya : lyabanta 276) aniyamita lyabante 277) hetvarthaka dhAtusAdhita avyaya : tumanta 278) aniyamita tumante puravaNI : ardhamAgadhItIla itara dhAtusAdhite
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA 279) prAstAvika 280) bhAvavAcaka nAme 281) svAmitvadarzaka vizeSaNe 282) svArthe 'ka' pratyayAnta zabda 283) sAdhita avyaye 284) vizeSaNAMcA tara-tama-bhAva 285) saMkhyAvAcaka sAdhite 286) strIliMgI rUpe sAdhaNe 287) zabdAMcI akaraNarUpe sAdhaNe puravaNI : ardhamAgadhItIla itara taddhita zabda vibhAga cauthA prakaraNa 19 : samAsavicAra 288) ardhamAgadhItIla samAsavicAra 289) samAsa 290) samAsAcA vigraha 293) samAsAce prakAra 294) dvaMdva (daMda) 295) tatpuruSa (tappurisa) 296) avyayIbhAva (avvaIbhAva) 297) bahuvrIhI (bahuvvIhi) puravaNI : moThyA samAsAMce vigraha vibhAga pAcavA prakaraNa 20 : prayogavicAra 298) prayoga 299) kartari prayoga 300) karmaNi prayoga 301) bhAve prayoga 302) prayogabadala 303) prayojaka dhAtUMcA kartari va karmaNi prayoga 304) prayojaka dhAtu : prayogabadala prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga 305) nAmAMce upayoga 306) sarvanAmAMce upayoga 307) vizeSaNAMce upayoga 308) kriyApadAMce upayoga
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 309) avyayAMce upayoga 310) ai 311) aMga 312) adu, aduva, aduvA 313) ammo 314) amho 315) are 316) alaM 317) alAhi 318) avi, vi, pi (api) 319) avvo 320) aha (atha) 321) ahaha 322) aho 323) A 324) A (A:) 325) AmaM 326) ii, i, iya, ti, tti, (iti) 327) iva, piva, miva, viva, viya, va, vva (iva) 328) uya (uta), udAhu, uyAhu (utAho) 329) uyari, uvari (upari) 330) eva 331) evaM 332) o 333) kattha-kattha (kutra-kutra) 334) kayaM (kRtam) 335) kaha, kahaM (katham) 336) kAmaM 337) kiM 338) kiNo, kiha, kIsa 339) kira, kila 340) kevalaM 341) khalu, khu, hu (khalu) 342) ca, ya (ca) 343) ceva, cciya, ciya 344) jaM (yad) 345) jai (yadi) 346) jao, jatto (yataH) 347) jaha, jahA (yathA) / 348) jaha-taha, jahA-tahA (yathA-tathA) 349) jA, jAva (yAvat) 350) jA-tA, jAva-tAva (yAvat-tAvat) 351) je 352) ThANe (sthAne) 353) Navi (navi) 354) NaM 355) taM (tad) 356) tao, tatto, to (tataH)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) 357) taha, tahA (tathA) 358) tA, tAva (tAvat) 359) tu, u (tu) 360) dara 361) diTThiyA (diSTyA) 362) de 363) dhiddhI, dhiratthu, dhI, dhiidhii| 364) dhuvaM (dhruvam) 365) na 366) navaraM (NavaraM, Navara) 367) navari (Navari) 368) nAiM (NAI, NAi) 369) nAma, nAma (nAma) 370) nu (Nu) (nu) 371) pAeNa, pAyaM, pAyaso (prAyeNa, prAyaH, prAyazaH) 372) puNo, puNa, uNa (puna:) 373) puNaruttaM 374) bADhaM 375) bho (bhoH) 376) maNe (maNNe) 377) muhaM (muhuH) 378) mAi, mAiM 379) re 380) varaM 381) vA, va (vA) 382) sakkA 383) sakkhaM (sAkSAt) 384) savvahA (sarvathA) 385) sAhu (sAdhu) 386) siyA 387) haMje 388) haMta 389) haMho 390) haMdi 391) haMbho 392) haddhi, haddhI 393) hare 394) halA, hale 395) hA, hAhA 396) hi 397) hI, hIhI 398) huM 399) he 400) ho 401) itara kAhI avyayAMce upayoga prakaraNa 23 : vacanAMce upayoga 402) vacanAMce upayoga 404) anekavacanAce upayoga 403) ekavacanAce upayoga
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 405) vibhaktIce upayoga 407) dvitIyA vibhaktIce upayoga 409) caturthI vibhaktIce upayoga 411) SaSThI vibhaktIce upayoga 413) saMbodhana vibhaktIce upayoga (19) 406) prathamA vibhaktIce upayoga 408) tRtIyA vibhaktIce upayoga 410) paMcamI vibhaktIce upayoga 412) saptamI vibhaktIce upayoga prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 414) vartamAnakALAce upayoga 416) bhaviSyakALAce upayoga 418) vidhyarthAce upayoga 415) bhUtakALAce upayoga 417) AjJArthAce upayoga 419) saMketArthAce upayoga prakaraNa 26 : kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 420) prAraMbhika upayoga 421) kartari va. kA. dhA. vi. ce 422) karmaNi va. kA. dhA. vi. ce upayoga 423) ka. bhU. dhA. vi. ce upayoga 424) kartari bhUta. dhAtu. vizeSaNAMce upayoga 425) vi. ka. dhA. vi. ce upayoga prakaraNa 27 : lyabanta va tumanta yAMce upayoga 426) lyabantAce upayoga 427) tumantAce upayoga prakaraNa 28 : saMvAditva 428) saMvAditva 430) uddezya - vidhivizeSaNa - saMvAda 429) uddezya-kriyApada - saMvAda 431) uddezya - vidhinAma - saMvAda 432) vizeSaNa - vizeSya saMvAda 433) nAma - sarvanAma - saMvAda
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29 : vAkye joDaNe 434) vAkye joDaNe 436) vizeSaNa vAkya joDaNe 438) samuccayadarzaka vAkye joDaNe 440) virodhadarzaka vAkye joDaNe 442) ekatra ThevUna vAkye joDaNe (20) 435) nAmavAkya joDaNe 437) kriyAvizeSaNa vAkya joDaNe 439) vikalpadarzaka vAkye joDaNe 441) kAryakAraNadarzaka vAkye joDaNe prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 443) vAkyAtIla zabdakrama 444) vAkyakrama prakaraNa 31 : virAmacihne va lekhanavaiziSTye 445) virAmacinhe 446) lekhanavaiziSTye puravaNI : viziSTa vAkyaprayoga, vAkye va kAhI subhASite pariziSTa 1 itara kAhI prAkRtAMcI kAhIzI vaiziSTye . udAharaNAsAThI upayojilele graMtha va tyAMce saMkSepa (pAribhASika saMjJA : marAThI - iMgrajI ) }
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika 1) prAkRta : bhAratAta pUrvI pracalita asalelyA aneka bhASAMpaikI ardhamAgadhI hI eka prAkRta bhASA hoya. 'prAkRta' yA saMjJene koNatyA bhASA nirdiSTa hotAta yAbaddala bhAratIya prAkRta-vaiyAkaraNAta matabheda Aheta. mAhArASTrI, paizAcI, mAgadhI va zaurasenI yA prAkRta ase vararUci mhaNato. ArSa (mhaNaje ardhamAgadhI), cUlikA paizAcI va apabhraMza yA ANakhI prAkRta mhaNUna hemacaMdra mAnato. tathApi mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI ANi paizAcI yA prAkRta yAbaddala sarvAMce ekamata Ahe.1 sAmAnyataH 'mAhArASTrI, jaina mAhArASTrI, ardhamAgadhI, mAgadhI, zaurasenI, jaina zaurasenI, paizAcI (upabhASA-cUlikA paizAcI) apabhraMza (upabhASA-nagara, upanAgara i.) yAMnA prAkRta he sAmAnya nAva dile jAte. yA sarva prAkRta bhASAta mAhArASTrI hI sarvAta mahattvAcI asalyAne mAhArASTrI hI mukhya prAkRta mAnalI jAte. 2) prAkRta mhaNaje kAya? prAkRta yA zabdAcyA arthAbaddala vidvAnAta dona pakSa Aheta : 1) kAhIMcyA mate, prAkRta mhaNaje lokAMcI mULacI (Original) bhASA. prakRti mhaNaje mULa, kAhI jaNa samajatAta tyApramANe prakRti-zabdAne saMskRta bhASA abhipreta nAhI. ulaTa yA prakRtIvara saMskAra hoUna saMskRta bhASA jhAlI. kAraNa saMskRta yA zabdAne saMskAra, sudhAraNA, suvyavasthitapaNA sUcita hoto. saMskRta hIca lokAMcyA mULa-prAkRta-bhASetUna nirmANa jhAlI. mhaNajeca sarvasAdhAraNa janAMcyA jyA bolIbhASA tyA prAkRta hota, tyAvara saMskAra hoUna 1 pizela, pR. 1-2 pahA 2 vaidya, pR. 7 pahA 3 mahArASTrAzrayA bhASA prakRSTaM prAkRtaM viduH|| daMDIcA kAvyAdarza 4 vaidya, pR. 7; va vaidya saMpAdita prAkRtaprakAza, prastAvanA, pR. 3 5 pA. sa. ma. prastAvanA, pR. 8.9
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ardhamAgadhI vyAkaraNa saMskRta' jhAlI. yA matAcA thoDakyAta niSkarSa hA kI saMskRta bhASA hI prAkRtace mULa navhe. 2) yAulaTa, itara paMDitAMcyA mate, prAkRta hA zabda prakRti yA zabdApAsUna sAdhalelA asUna prakRti zabdAne saMskRta bhASA ra nirdiSTa Ahe. mhaNajeca prakRti saMskRtamadhUna nirmANa jhAlelI tI prAkRta hoya. hemacaMdra, mArkaMDeya ityAdI prAkRta vaiyAkaraNa va itara kAhI vidvAn yAMnI yA matAcA puraskAra kelelA Ahe. 3) prAkRtacA abhyAsa : varIla matAtIla koNatehI mata khare aso, bhAratIya vaiyAkaraNAMnI4 kelyApramANe yA dRSTIne prAkRta zabdAcI puDhIla spaSTIkaraNe pahAvI 1) prakRtyA svabhAvena siddhaM prAkRtam / 2) prakRtInAM sAdhAraNajanAnAm idaM praakRtm| 3) sakala jagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiH anAhitasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH prakRtiH tatra bhavaM sA eva vA prAkRtam / ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vANI ityAdI vacanAt, vA prAk pUrvaM kRtaM prAkkRtaM bAlamahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanam ucyate / pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtam ucyate / ( rUdrakRta kAvyAlaMkAra 2.12 varIla namisAdhUcI TIkA ) saMskRtarUpAyAH prakRterUtpannatvAt praakRtm| pAvagI, pR. 14 1) hemacaMdra : prakRtiH saMskRtam / tatra bhavaM tata AgataM vA praakRtm| (2) mArkaMDeya : prakRtiH saMskRtam / tatra bhavaM prAkRtam ucyate / (3) (dazarUpaka 2.60 vara) dhanika : prakRteH AgataM praakRtm| prakRtiH sNskRtm| (4) prAkRtacaMdrikA : prakRtiH saMskRtam / tatra bhavatvAt prAkRtaM smRtm| (5) SaDbhASAcaMdrikA : prakRteH saMskRtAyAH tu vikRtiH prAkRti mtaa| (6) prAkRtasaMjIvanI : prAkRtasya tu sarvam eva saMskRtaM yoniH| 4 prAkRta zabdAcyA adhika spaSTIkaraNAsAThI pahA : 5 ke. vA. ApaTe 'prAkRta zabdAcA artha, marAThI saMzodhana 9, marAThI saMzodhana maMDaLa, muMbaI, 1977 upalabdha asalele prAkRta vyAkaraNa-graMtha he saMskRtamadhyeca Aheta, hehI lakSAta ThevaNyAsArakhe Ahe.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika 23 yA prAkRtAMcA abhyAsa saMskRtacyA saMdarbhAtaca karAvayAsa havA. yA prAkRtAMcyA puDhIla vikAsa vistArAtUnaca Adhunika bhAratIya AryabhASA marAThI, hiMdI, baMgAlI, gujarAtI ityAdI nirmANa jhAlyA Aheta. sAhajikaca saMskRta va arvAcIna bhAratIya AryabhASA yAMnA joDaNArA duvA mhaNaje prAkRtabhASA hoya he mhaNaNe sayuktikaca Tharate. arthAt saMskRta ANi arvAcIna bhAratIya AryabhASA 3 yAMcyA saMdarbhAta prAkRtAMcA abhyAsa karaNe yogya hoIla. 4) prAkRta vyAkaraNa va tyAMce svarUpa : sarva prAkRtAta mAhArASTrI hI atyaMta mahattvAcI asalyAne prAkRta vaiyAkaraNa mAhArASTrIlA jAsta prAdhAnya detAta. prathamata: te ticyA saMpUrNa svarUpAcA AviSkAra karatAta; maga itara prAkRtAMce mAhArASTrIhUna je viziSTa' bheda Aheta tevaDhyAMcAca te nirdeza karatAta. hemacaMdrAne (1.2) mhaTalyApramANe prAkRtavyAkaraNAce eka mukhya vaiziSTya mhaNaje te 'bahula' Ahe. mhaNaje vyAkaraNAta sAMgitalele niyama DhobaLamAnAne 1 2 3 4 yAce ANakhI eka kAraNa ase detA yeIla. prAkRtamadhIla 95 TakkyAMpekSA adhika zabdAMce mULa saMskRtamadhye ADhaLate. yA zabdAne draviDI bhASAsamUhAcI vyAvRtti hote. prastuta pustakAta marAThIzI saMbaMdha dAkhavilA Ahe. pahA : tatra sarvabhASopayogitvAt mAhArASTrI bhASA'nuziSyate / (mArkaM) sarvAsu bhASAsviha hetubhUtAM bhASAM mahArASTrabhavAM purstaat| nirUpayiSyAmi yathopadeza zrIrAmazarmAhamimAM prayatnAt / (rAmatarkavAgIza ) (pAvagI, pR. 7) jarI vividha prAkRtabhASAMtIla bheda - jyAyoge tyAMcA paraspara bheda dAkhavitA yeto. vaiyAkaraNAMnI spaSTa karUna sAMgitalele Aheta, tarI pratyakSa lekhanAta mAtra lekhakAMnI yA bhedAMcI phAra kaTAkSAne dakhala sadA ghetalI ase nAhI. tyAmuLe vAGmayIna prAkRta hI bhinna prAkRtAMcyA vaiziSTyAMce eka aviyojya paraspara mizraNaca jhAlI Ahe. (ghATage, pR. 3)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ardhamAgadhI vyAkaraNa lAgU hotAta; tyAMnA aneka apavAda' ityAdI asatAta. 5) ardhamAgadhI : zvetAMbara jainAMcyA AgamagraMthAcI bhASA ardhamAgadhIre Ahe. saMskRta hI jazI devAMcI bhASA mAnalI jAte. tadvat jaina lokasuddhA ardhamAgadhIlA devAMcI5 bhASA mAnatAta. zvetAMbara jainAMce kAhI sUtragraMtha sAMgatAta kI bhagavAn mahAvIra he ardhamAgadhI bhASeta dharmopadeza karIta asata ANi ardhamAgadhI hI itakI sulabha ase kI tI pazupakSyAdikAMnAhI samajata ase. itakeca navhe tara mahAvIrAMcA dharmopadeza aikaNyAsa 1 m 'bahula' ce spaSTIkaraNa karatAnA hemacaMdra (1.2) mhaNato. kvacit pravRttiH kvacid apravRttiH kvacid vibhASA kvacid anyadeva bhavati / sthAnAMga (pasatthA isibhAsiA) va anuyogadvAra (pasatthA isibhAsitA) yA jaina sUtragraMthAta ardhamAgadhIlA 'RSibhASitA' mhaTalele Ahe. hemacaMdra ardhamAgadhIlA 'ArSa' he nAmAbhidhAna deto. jainAgamagraMthAMcI ardhamAgadhI mhaNaje saMskRtanATakAta ADhaLaNArI ardhamAgadhI navhe, he bhinnatva dAkhaviNyAsa hilA 'jaina ardhamAgadhI' asehI mhaNatAta. (caukSI, pR. 19) yA bhASelA yAkobI 'jaina prAkRta' mhaNato tara paM. becaradAsa prAkRta (= mAhArASTrI) mhaNatAta. paNa jainAgamAtIla vacanAMnA anusarUna yA bhASelA ardhamAgadhI mhaNaNe he yogya Tharela. saMskRtaM nAma daivI vAganvAkhyAtA mhrssibhiH| daMDIcA kAvyAdarza 1.33 devANaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti / (bhagavatIsUtra) ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vaannii| (pAsama, prastAvanA, pa. 21) bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsAe dhammamAikkhai / (samavAyAMga) tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre ... addhamAgahAe bhAsAe bhAsai / aupapAtika (pAsama prastAvanA pR. 19) 4 5 6
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika jamalelyA sarvAMnA samajela azA tyA tyA bhASeta pariNata hota ase2. asehI jaina dharmagraMthAta sAMgitalele Ahe. AtA hI jarI atizayokti mAnalI tarI ticyA buDAzI kAhItarI satya asAve ANi he aitihAsika satya ase asAve. mahAvIra he magadhace rahivAsI asalyAne tyAMcI mAtRbhASA mAgadhI asalI pAhije. puDhe jevhA tyAMnI dharmopadezAsa suravAta kelI, tevhA tyAMnA kaLUna Ale asAve kI sarvAMnA samajaNyAitakI mAgadhI hI sArvajanIna nAhI. tyA kALI bhAratAta pracalita asalelyA Arya (prAkRta) bhASAMta phArasA moThA pharaka nasalyAne, bhinna bhASikAMnA suddhA ApalA dharmopadeza samajAvA mhaNUna mahAvIrAMnI itara bhASAMcIhI (kAhI) vaiziSTye mAgadhIta aMtarbhUta kelI asAvIta3. mhaNajeca magadhAnajIkacyA dezAta pracalita asalelyA vividha bhASAMcI kAhI vaiziSTye mAgadhIta aMtarbhUta karUna, paraMtu tyAcaveLI mAgadhIcI barIcazI vaiziSTye tazIca kAyama TheUna mahAvIrAne mAgadhIlA sArvajanIna karaNyAcA prayatna kelA asAvA ANi maga yA bhASelA ardhamAgadhI he nAva miLAle asAve; kAraNa hI bhASA saMpUrNa mAgadhI navhatI tara aMzataH5 hotI. 'yA mAgadhI nAma bhASA rasorlazau mAgadhyAM ityAdI lakSaNavatI devendra yA TIkAkArAne uddhRta kelelA zloka pahA. devA daivIM narA nArIM zabarAzcApi shaabriim| tiryaJco'pi ca tairazcI menire bhgvgirm|| sA vi ya Na addhamAgahI bhAsA bhAsijjamANI tesiM savvesiM AriyamaNAriyANaM duppayacauppayamittapasupakkhisarIsivANaM appappaNo hiyasivasuhadAya bhAsattAe pariNamai / (samavAyAMga) sA vi ya NaM addhamAgahi tesiM savvesiM AriyamaNAriyANaM appaNo sabhAsAe pariNAmeNaM pariNamai (aupapAtika), taseca sarvArdhamAgadhI sarvabhASAsu pariNAminIm (vAgbhaTa kAvyAnuzAsana), jayai jiNiMdANa asesabhAsApariNAmiNI vaannii| (hemacaMdrakRta de. nA. mA. 1.1) 4 jaina, pR. 39 'aThThArasadesIbhAsANiyayaM vA addhamAgahaM' he jinadAsagaNIce vacana yA sArvajanInatvAlA puSTikAraka Ahe. paTavardhana, pR. 65 5
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa sA asamAzritasvakIyasamagralakSaNA ardhamAgadhI iti ucyate,' he abhayadevAMce vacana yA mhaNaNAr2yA puSTikAraka Ahe.1 6) ardhamAgadhI yA nAvAce spaSTIkaraNa varIla vivecanAcyA anurodhAne, 'mAgadhIce ardhe svarUpa jicyAta Ahe.' (ardhaM mAgadhyAH) tI ardhamAgadhI, ase ardhamAgadhI yA zabdAce eka spaSTIkaraNa dile jAte. 'ardhamAgadhI bhASA yasyAM rasorlazau mAgadhyAM ityAdikaM mAgadhabhASAlakSaNaM paripUrNaM nAsti.' he abhayadevAce vacana yAlA puSTidAyaka Ahe. ardhamAgadhI yA nAvAce dusare eka spaSTIkaraNa ase dile jAte. 'ardhyA magadha dezAta pracalita asalelI tI ardhamAgadhI.' 'magahaddhavisayabhAsANibaddhaM addhamAgahaM,' he jinadAsagaNIce vacana yAlA puSTIdAyaka Ahe. 7) ardhamAgadhI va mAhArASTrI : __ paraMtu upalabdha jainAgama graMthAta ardhamAgadhIce je svarUpa disate. tyAce mAgadhIpekSA mAhArASTrIzIca adhika sAdharmya ADhaLate. yAcI kAraNe azI dilI jAtAta. 1) i. sa. pUrvI 310 cyA sumArAsa magadhAta 12 varSe moThA duSkALa paDalA. tyAveLI bareca jaina sAdhu dakSiNeta Ale. yAveLI sUtragraMthAcA abhyAsa azakya jhAlyAne puSkaLasA bhAga visaralA gelA. puDhe duSkALa saMpalyAvara pATaliputrAta 1 hemacaMdrasudhdA (4.287) mhaNato : yadapi porANamaddhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM ityAdinA ArSasya ardhamAgadhabhASAniyatattvaM oNmnAyi vRdhdaH tadapi prAyaH asyaiva vidhAnAt na vkssymaannlkssnnsy| madhya asaMyukta ra cA l hoNe, akArAnta pulliMgI zabdAMce prathamA e. va. ekArAnta asaNe, hyA ardhamAgadhIta ADhaLaNAr2yA mAgadhIcyA lakSaNApurate he spaSTIkaraNa barobara Tharela. mahAvIrAMce bhramaNa va jaina dharmAcA uttarakAlIna itihAsa yAMcI ApaNAsa jI mAhitI Ahe, tyAvarUnahI he spaSTIkaraNa saMbhavanIya Tharate. (ghATage pR. 3)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika 27 akarA aMgagraMthAMce saMkalana karaNyAta Ale. dakSiNeta AlelyA sAdhUMvara itakeca navhe tara tyAMcyA kaMThasthita sUtrabhASevarasuddhA mAhArASTrIcA prabhAva paDalA asAvA. yAMtIla kAhI sAdhu pATaliputrAcyA saMmelanAta upasthita hote. sAhajikaca saMkalita aMgagraMthAMvara mAhArASTrIcA prabhAva paDalA asAvA. 2) mAhArASTrI hI phAra pUrvIpAsUna vAGmayAcI bhASA jhAlelI hotI va tIne itara dezI (Vernacular) bhASAMvara varcasva miLavile hote. sAhajikaca ApalI bhASA mAhArASTrIzI jitakI juLatI karatA yeIla titakI juLatI karaNyAce kuNIhI pasaMta kele asate. kAraNa kAhIhI aso ardhamAgadhI hI mAhArASTrIlA barIca javaLa Ahe yAta zaMkA nAhI. 'ApalyA prAkRta vyAkaraNAta hemacaMdra ardhamAgadhIce svataMtrapaNe vivecana karIta nAhI, yAcehI kAraNa heca asAve. evaM ca bhASA yA dRSTIne ardhamAgadhI hI prAdhAnyAne mAhArASTrI4 Ahe. taseca mAgadhIcI agadI thoDI vaiziSTye ardhamAgadhIta sApaDatAta6. AtA ardhamAgadhI hI jarI prAmukhyAne mAhArASTrI Ahe tarI trivikramAne mhaTalyApramANe (svataMtratvAcca bhUyasA / ) je mAhArASTrIta ADhaLata nAhI ase ardhamAgadhIce svataHce ase bareca Ahe. 1) pA. sa. ma., prastAvanA, pR. 19 - 20, 27 2) jaina, pR. 40 3) paTavardhana, pR. 66 mAhArASTrIhUna ardhamAgadhIcI jI mahattvAcI vaiziSTye Aheta, tevaDhIca hemacaMdra deto. 4) mAhArASTrImizrA ardhamAgadhI / kramadIzvara 5 ) vaidya, pR. 8 6) vUlnaracyA mate (pR. 6) zUrasena va magadha yAmadhIla pradezAtIla bhASevara ardhamAgadhI hI AdhAralelI Ahe. DaoN. guNe (pa. 216) mhaNatAta kI ardhamAgadhI hI zaurasenI va mAgadhI yAmadhIla bhASA asalyAne ticyAta yA dohoMcIhI vaiziSTye ADhaLatAta. 7) prastuta graMthAta DaoN. ghATage (pR. 4) yAMnI kelyApramANe, ardhamAgadhI va jaina mAhArASTrI yA dohoMce svarUpa ekatrapaNe sAMgitale Ahe. 'jaina mAhArASTrI' yA nAvAne ekhAdyA prAkRta bhASecA nirdeza bhAratIya prAkRta-vaiyAkaraNa karIta
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ardhamAgadhI vyAkaraNa 8) ardhamAgadhI vyAkaraNAce svarUpa : prAkRta vyAkaraNAce 'bahulatva' he je vaiziSTya pari. 4 madhye ullekhile Ahe, te ardhamAgadhI vyAkaraNAlAhI lAgU paDate. hemacaMdra sAMgato 'ArSaM prAkRtaM bahulaM bhvti|' (1.3) ANi mAhArASTrI-vyAkaraNAce sarva niyama ardhamAgadhIta vikalpAne lAgatAta. (ArSe hi sarve vidhayo vikalpyante / hema 1.3) 1 nAhIta. paraMtu vyAkaraNa, kAvya, nATaka ityAdIta mAhArASTrIce je svarUpa disate tyAhUna zvetAMbara jainAMcyA prAkRtabhASecyA svarUpAce kAhI bheda lakSAta gheUna Adhunika pAzcAtya vidvAnAMnI zvetAMbara jainAMcyA graMthabhASelA 'jaina mAhArASTrI' he nAva dile Ahe. (pA sa. ma. prastAvanA, pR. 32) 'jilA prAkRta-paMDita jaina mAhArASTrI mhaNatAta. tI Agama - bhASececa (canonical language) akhaMDita calana (Unbroken countinuation) hoya. ( ghATage pR 4) 'prAkRta vyAkaraNAta sAMgitalelI mAhArASTrIcI lakSaNe taseca ardhamAgadhIcI kAhI vaiziSTaye jaina mAhArASTrIta ADhaLatAta ( pA sa. ma. prastAvanA, pR. 32) tIrthaMkarAMcI caritre, prAcIna munIMcI caritre, kathA, darzana, tarka, jyotiSa, bhUgola ityAdI viSayAMvarIla graMtha taseca niryukti, bhASye, cUrNI va TIkAgraMtha he jaina mAhArASTrIta Aheta. udA. paumacariya, upadezamAlA, nizIthacUrNI, dharmasaMgrahaNI, samarAiccakahA, supAsanAhacaria i. (pA sa. ma., prastA, pR. 32 pahA ) "It (= ArSa) can not be brought under strict rules and all its rules are only permissive, not compulsory" hoerle saMpAdita caMDakRta prAkRtalakSaNa, prastAvanA pR. 18 prAkRta zabdAcA vApara kasA pracArAta AlA asAvA yAbaddala iTalItIla milAna vidyApIThAce eka prAdhyApaka viTTora pisAnI (Vittore Pisani) (belavalakara phelisiTezana' vhaoNlyUma pR. 185-189) yAMnI puDhIla upapatti sucavilI Ahe. 'ekAca veLI aneka bhASAMcA jyAta upayoga kelA jAI asA vAGmayaprakAra phakta ekaca. to mhaNaje nATaka.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika 22 9) prastuta vyAkaraNAtIla varNya viSaya soIsAThI vyAkaraNAtIla varNya viSayAce pAca vibhAga pADatA yetAta. te ase 1) bhASecA upayoga bolaNe, lihiNe va vAcaNe yAsAThI hoto. yA tInahI bAbatIta saMpUrNa arthabodha hoNyAsa vAkyAMcI garaja asate. parasparasaMbaMdhayukta azA aneka zabdAMnI vAkya banate. zabda he eka kiMvA aneka akSarAMcyA ekatra yeNyAne siddha nATakAta deva, rAje, brAhmaNa (ityAdI a-nIca pAtre) saMskRta bolatAta, itara (nIca) pAtre (saMskRtetara) prAkRta bolatAta. nATakAta je je loka prAkRta bolatAta te sarva loka darzaviNyAsa saMskRta bhASeta eka zabda Ahe to mhaNaje 'prakRti'. prakRti zabdAne rAjAce prajAjana, nAgarika ityAdI taseca striyA nirdiSTa hotAta. 'prakRti' madhye brAhmaNa va kSatriya yAMcA mAtra aMtarbhAva hota nAhI. azA prakAre striyA, prajAjana yAMcI bhASA 'prAkRta' yA zabdAne darzavilI jAU lAgalI.' prAkRta zabda kasA pracArAta AlA asAvA yAbAbata puDhIlapramANe ANakhI eka upapattI detA yeIla : saMskRta va prAkRta he donhI zabda upasarga sahita 'kR' yA dhAtUcI ka. bhU. dhA. vi. Aheta. saMskRta (saM.+kR) mhaNaje (vyAkaraNa ityAdIMnI) zudhda kelelI (bhASA) va prAkRta (pra+A+kR) mhaNaje phAra (pra.) virUddha (mhaNaje bhinna) (A) kelelI bhASA tevhA saMskRtapAsUna kAhI bhASAMce bhinnatva dAkhaviNyAsa prAkRta' yA zabdAcA vApara surU jhAlA asAvA. sAhajikaca prAkRta mhaNaje saMskRtatetara bhASA hA artha puDhe barAca rUDha jhAlA. kadhI ekA zabdAnehI vAkya hoU zakate. udA. jA, ye, baisa, paDa i. 2 vAkyaM syAd yogyatAkAGkSAsaktiyuktaH pdoccyH| sAhityadarpaNa kevala svara kiMvA vyaMjanayukta svara hyAsa akSara mhaNatAta. madhye svara nasatAnA paNa antI asatA dona (vA adhika) vyaMjane ekatra yeUna saMyuktAkSara vA joDAkSara hote.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ardhamAgadhI vyAkaraNa hotAta. yA akSarAMcAhI ghaTaka' varNa Ahe. varNa dona prakArace Ahe. 1) svara : jyAMcA pUrNa uccAra karatAnA itara koNatyAhI varNAce sAhAyya lAgata nAhI, tyAMnA svara mhaNatAta. mhaNajeca svarAMcA uccAra svayaMpUrNa asato. 2) vyaMjana : jyAMcA pUrNa uccAra hoNyAsa svarAMcI AvazyakatA asate, tyAMnA vyaMjana mhaNatAta. he varNa koNate va kitI, tyAMcA uccAra kasA karAvayAcA, ityAdIcA vicAra pahilyA bhAgAta yeIla. taseca kityekadA javaLa asaNAr2yA vA AlelyA varNAMcA kAhI viziSTa paristhitIta saMyoga hoto, tyAlA saMdhi mhaNatAta. yA saMdhicAhI vicAra pahilyA bhAgAta yeIla. AtA, ardhamAgadhItIla varNa vA zabda saMskRtamadhUna yetAnA koNate vikAra pAvUna yetAta. he pAhaNehI mahattvAce Ahe. yA varNavikArAMcA vicArahI pahilyA bhAgAta karAvayAcA Ahe. 2) zabdAMcA vAkyAta upayoga hota asatA kAhI zabdAta vikAra vhAve lAgatAta. yA zabdAMnA vikArI zabda mhaNatAta. he vikArI zabda mhaNaje nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada he hota yA vikArI zabdAMcI rUpe kazI va koNatI hotAta, hA bhAga 'rUpavicAra' yA dusar2yA vibhAgAta yeIla. 3) bhASecA zabdasaMgraha itara zabdAMvarUna ANakhI kAhI zabda sAdhUna vADhavilA jAto. he sAdhita zabda kase sAdhile jAtAta. hA vicAra 'sAdhitazabdasidhdI' yA tisar2yA vibhAgAta yeIla. 4) saMskRta va prAkRta bhASAMcyA vyAkaraNAta samAsAMcA svataMtrapaNe vicAra karaNe Avazyaka Ahe. hA 'samAsavicAra' cauthyA vibhAgAta kelA Ahe. 5) pUrNa arthabodha hoNyAsa vAkyAMcI jarUrI asate, ase vara mhaTale Ahe. vAkyAtUna pUrNa arthabodha hoNyAsa vAkyAta vAparalelyA zabdAMcA yogya to paraspara saMbaMdha rAkhaNe Avazyaka asate. taseca 1 vAstavika zabda he dhvanirUpa Aheta. mhaNUna tyAMce svarUpa zravaNagrAhya Ahe. tathApi, DoLyAMnA disaNAr2yA kAhItarI khuNAMnI lekhanAta tyAce rUpa dAkhavile jAte. lekhanAtIla yA dhvanIMcyA khuNA kiMvA cihna mhaNajeca varNa hota. kevala vyaMjanAcA uccAra pUrNa nasalyAne kevaLa vyaMjane lekhanAta darzavitAnA tyAMcyAkhAlI eka - asA tirakA phATA kADhatAta (tyAce pAya moDatAta) udA. k, kh i. vyaMjanAta svara misaLalA kI hA tirakA phATA kADhUna TAkatAta. udA. k+a=ka, g+I=gI i.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika vividha vibhaktI, vacana, kALa, artha ityAdIMtIla koNAcA upayoga kevhA va kasA karAvayAcA hehI jANUna ghetale pAhije. tyAcapramANe prayoga koNate va kitI, virAmacinhe koNatI, va tyAcA kasA upayoga karAvayAcA ityAdI mAhita asaNe Avazyaka Ahe. yA sarvAMcA vicAra 'vAkyavicAra' yA pAcavyA vibhAgAta kelelA Ahe.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ BREKERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 10 varNamAlA ardhamAgadhItIla varNamAlA hI saMskRtavarunaca ghetalelI Ahe. tathApi saMskRtamadhale kAhI varNa ardhamAgadhIta nAhIta, taseca kAhI navIna varNahI ardhamAgadhIta ADhaLatAta. ardhamAgadhItIla varNa puDhIlapramANe Aheta svara hrasva dIrgha ka varga ca varga Tavarga ta varga pa varga aMtastha USma mahAprANa hakAra anusvAra' 1 anunAsika la la k c prakaraNa 1 ardhamAgadhI varNamAlA lkr bh Hr kr kr r m y s kh to a f u U vyaMjane 5 5 kh g j or hi b P P dr kr lh shkr Sdr lwr gh jh o o ly lkr FIT F N n
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 1 : ardhamAgadhI varNamAlA varIla mAhitI koSTakarUpAne puDhIlapramANe sAMgatA yeIla svarakoSTaka hrasva dIrgha spa 4 to 5 rza va aMtastha USma mahAprANa a A varga ka varga ca varga Tavarga ta varga pa varga sajAtIya wr l`r bh lHr vyaMjanakoSTaka k c t p y s u h U vyaMjane kh saMyukta e ch pato 'n' fr 5 5 kh ca ba ha top' 'I' to' g j l o o gh jh v anunAsike ,,,S n m 33 11 varNoccAra mAnavadehAtIla svarayaMtrAcyA kAhI viziSTa sthAnAMtUna he varNa uccArale jAtAta. tyA tyA uccArasthAnAnusAra yA varNAMnA kAhI viziSTa saMjJA dilelyA Aheta. koNate varNa koNatyA sthAnAtUna uccArale jAtAta va tyAMcyA saMjJA koNatyA, hI mAhitI puDhIla koSTakAta dilI Ahe. varNoccArasthAna - saMjJAdarzaka koSTaka uccArasthAna varNa kaMTha a, A, kavargIya vyaMjane, h tAlu i, I, cavargIya vyaMjane, y mUrdhA TavargIya vyaMjane, r saMjJA kaNThya tAlavya mUrdhanya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ardhamAgadhI vyAkaraNa daMta tavargIya vyaMjane, l, s u, U, pavargIya vyaMjane oSTha kaMThatAlu dantya oSThya kaNThatAlavya kaNThauSThya dantauSThya nAsikya kaMThauSTha daMtauSTha nAsikA (G J) N n m (anusvAra) 12 varNAMbaddala sAmAnya vicAra (a) varNa uccAratAnA kamI-jAsta jora vAparAvA lAgato. jyAMcA uccAra karaNyAsa kamI jora lAgato tyAMnA alpaprANa mhaNatAta va jyAMcA uccAra karaNyAsa adhika jora lAgato tyAMnA mahAprANa mhaNatAta. sarva svara, sarva aMtasthavarNa, pratyeka vargAtIla pahilI va tisarI vyaMjane ANi sarva anunAsike hI sarva alpaprANa hota uralelI vyaMjane mahAprANa' hota. (A) svara he hrasva kiMvA dIrgha asatAta. tyAMcA uccAra karaNyAsa lAgaNAr2yA kamI-jAsta veLAvaruna svara hrasva athavA dIrgha TharatAta. (i) pratyeka vargAtIla pAcahi vyaMjanAMnA sparza' hI sAmAnya saMjJA Ahe va pratyeka vargAtIla zevaTacyA pAcavyA vyaMjanAlA 'anunAsika' azI vizeSa saMjJA Ahe. 13 ardhamAgadhItIla varNAMbaddala adhika vicAra (1) ardhamAgadhIta e va o he svara hrasva taseca dIrgha Aheta. e ANi o yAMcepuDhe joDAkSara asatA tyAMcA uccAra hrasva hoto. (2) G va J hI anunAsike svarasaMyukta (mhaNaje Ga, Ja azI) vA svataMtrapaNe (G, J azI) ardhamAgadhIta ADhaLata nAhIta, paNa anukrame kavargIya va cavargIya vyaMjanAMcyA mAge tyAMnA joDUna yeU zakatAta (Gau svavaryasaMyuktau bhavata eva / hema. 1.1) udA. siGagAra, aGaga; aJjali, viJjha; ityAdI. (3) ardhamAgadhIta anusvAra va anunAsika donhIhI Aheta. anusvArAne hrasva akSara dIrgha hote. (4) svararahita kevaLa6 vyaMjane ardhamAgadhIta zabdAMcyA antyasthAnI rAhU zakata nAhIta. (5) G, Ja, Na, n yAMcyApuDhe vyaMjana (AlyAsa vA) asalyAsa tyAbaddala anusvAra lihitAta.8 (6) zabdAtIla antya makArAcA anusvAra kelA jAto. (7) 'ya' ANi
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 1 : ardhamAgadhI varNamAlA 35 'yazruti'10 muLe lihilA jANArA 'ya' yAtIla bheda lekhanAta dAkhavilA jAta nAhI. (8) a ANi A kherIja itara koNatyAhI svarAzI saMyukta asalelA 'ya' na lihitA nusatA svaraca 1 lihilA jAto. udA. ya, yA, i (yi), I (yI), u (yu), U (yU), e (ye), o (yo), yaM. taLaTIpA 1) vA. veM. ApaTe, pR. 9 pahA. 2) hrasva svara vA hrasva svarayukta vyaMjana yAMcI eka mAtrA va dIrgha svara athavA dIrghasvarayukta vyaMjana yAMcyA dona mAtrA mAnatAta. 3) jevhA e ANi o he svara hrasva asatAta tevhA tyAMcyAbaddala kadhI kadhI anukrame hrasva i va u he svara lihile jAtAta. kAhI mudrita pustakAta hrasva e hA eN ANi hrasva o hA o yApramANe darzavile gelele ADhaLatAta. 4) anusvAra mhaNaje ekhAdyA akSarAvara dilelA biMdU tyA akSarAcyA uccArAnaMtara anusvArAcA uccAra hoto. viziSTa ThikANI anusvAra Ahe kI anunAsika Ahe, he padyapaMktIcyA __AdhAre Tharate, mhaNaje jara dIrgha akSara have asela tara sAnusvAra uccAra karAvayAcA; hrasva akSara have asalyAsa sAnunAsika uccAra karAvayAcA. 6) asvaraM vya Jjana.... na bhavati / hema. 1.1. 7) zabdAntI phakta 'm' hA anusvArAcyA rUpAta rAhU zakato. 8) aNano vyaJjane / G, J, Na, n ityeteSAM sthAne vyaJjane pare anusvAro bhavati / hema. 1.25 9) monusvAraH / antyamakArasya anusvAro bhavati / hema. 1.23 10) 'yazruti'sAThI pari. 60 pahA. 11) ma : kadhI - gAIlA, gAIMcA ('gAya' zabdAcI rupe), 'pAI-pAIM (pAya zabdAce rUpa). (9) yazrutIne yeNAr2yA y cA uccAra laghu prayatnAne uccAralelyA 'ya' pramANe hoto (laghuprayatnatara yakAra).
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (10) ardhamAgadhItIla itara varNAMcA uccAra saMskRtamadhIla varNAMpramANeca hoto. 14 saMskRta va ardhamAgadhI varNAMcA taulanika vicAra (1) saMskRtamadhIla R, R, lU, ai va au he svara ardhamAgadhIta nAhIta. (2) z va S he dona USmavarNa ardhamAgadhIta nAhIta. (3) taseca 'visarga (:) hI ardhamAgadhIta nAhI. (2) hrasva e ANi o he dona svara ardhamAgadhIta adhika Aheta. (2) ANi graha, (nha), mha, lha hI mahAprANa-hakArayukta akSare ardhamAgadhIta adhika Aheta. 15 ardhamAgadhItIla joDAkSare antI kiMvA madhye svara nasUna ekatra juLalelyA vyaMjanAMcyA yogAsa saMyukta vyaMjana mhaNatAta. (udA. k, TU, pp, bb, i.); hyA saMyogAta antIM svara miLAlA mhaNaje saMyuktAkSara kiMvA joDAkSara hote. (udA. kka, TTA, ppi, bbU, i.) ardhamAgadhItIla joDAkSare kAhI viziSTa paddhatIneca siddha kelI jAtAta. ardhamAgadhItIla joDAkSare puDhIlapramANe Aheta - ardhamAgadhItIla joDAkSarAMcA taktA anunAsikarahita | anunAsikasahita va ka kha ga gha | ka kha ga gha x rgI |cca cha ja jjha / Jca cha ja jha x NTa NTha NDa Dha NNa vyaMjane |tta ttha / ddha / nta tha da dha nna ppa ppha bba bbha | mpa mpha ba bha mma aMtastha lla vva USma hakAra |x Nha (nha) mha lha / E 1. visarga hA vAstavika svataMtra asA varNa nAhIca. visarga hA s athavA r yAMcA eka vikAra Ahe. 2. yA paddhatIcI mAhitI pari. 81 madhye pahAvI.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 1 : ardhamAgadhI varNamAlA 37 16 ardhamAgadhItIla joDAkSarAMviSayI adhika vicAra (1) ardhamAgadhItIla joDAkSarAta phakta donaca vyaMjane asatAta. saMskRtapramANe donApekSA adhika vyaMjanAMcI joDAkSare ardhamAgadhIta nAhIta. (2) ardhamAgadhIta zabdAMcyA Adya' sthAnI joDAkSara cAlata nAhI. (padAdau dvitvaM na bhavati / caMDa. 3.28). taseca zabdAMcyA aMtIhI (jase kevaLa vyaMjana cAlata nAhI tase) svararahita saMyuktavyaMjana cAlata nAhI. zabdAMcyA madhyasthAnI tevaDhe joDAkSara cAlate. (3) ardhamAgadhIta anusvArApuDhe saMyukta vyaMjana cAlata nAhI (na dIrghAnusvArAt / hema. 2.92). tyAmuLe vindhya, sandhyA ityAdIMce varNavikAra jhAlyAvara phakta viMjha, saMjJA ase zabda cAlatAta. 1. "kha gha tha dha pha bha hI sarva prAkRtAta k + ha, g + ha, t + ha, d + ha, p + ha, b + ha yApramANe (hakArAcI) saMyukta vyaMjaneca mAnalI jAtAta." (vaidya, pR. 16). tadvat Nha (nha), mha, lha hIhi N (n), m, la yAMcI hakArayukta saMyukta vyaMjaneca Aheta (sAhajikaca tyAMcyAmAge asaNArA dIrgha svara hrasva jhAlelA ADhaLato. udA. AhlAda - alhAya, grISma - gimha i.). tathApi tI ardhamAgadhIta zabdAraMbhI cAlatAta. udA. NhAu (snAyu), mho (smaH), lhasuNa (lazuna) taseca kvacit 'ha' hehi zabdAraMbhI ardhamAgadhIta cAlate. (pari. 104 va taLaTIpa pahA); ase disate.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 2 varNavikAra (zabdasAdhanikA) : prAstAvika BREKERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 197 ardhamAgadhI zabdasAdhanikA vAkyAMce ghaTaka zabda hota. ardhamAgadhItIla zabdasAdhanikecA vicAra (varNavikAra'-vicAra) mhaNaje saMskRtamadhUna ardhamAgadhIta zabda ghetale jAta asatA tyAta kasekase va koNate vikAra hotAta yAcA vicAra karAvayAcA. tatpUrvI ardhamAgadhItIla zabdasaMgrahAce svarUpa kAya Ahe te pAhile pAhije. 18 ardhamAgadhI zabdasaMgraha : ardhamAgadhItIla zabda tIna prakArAta vibhAgatA yetAta : (1) dezI zabda : jyAMcI vyutpatti vA mULa saMskRtamadhye sApaData nAhI, dezI hota. ase zabda ardhamAgadhIta phAra thoDe Aheta. kAhI dezI zabda ase uDida (uDIda), kolitta (kolIta), khaTTikka (khATIka), gavatta ( gavata), gaDDI (gADI), kolhua (kolhA), Tola (ToLa), DuMgara (DoMgara), poTTa (poTa), bAullI (bAhulI), bappa (bApa), raMjaNa (ghaTa, rAMjaNa). (2) tatsama (saMskRtasama) : puSkaLa saMskRta zabda kAhI pharaka na pAvatA jasecyA tase ardhamAgadhIta yeU zakatAta. azA zabdAMnA tatsama mhaNatAta. udA. kamala, vimala, citta, ciMtA, deva, devI, sura, asura, nara, para, jala, icchA, phala, mahI, rAma i. (3) tadbhava (saMskRtabhava) : ardhamAgadhItIla bahusaMkhya zabda saMskRta zabdAta vikAra hoUna siddha jhAle Aheta; tyAMnA tadbhava mhaNatAta. udA. kesa (keza), dahi (dadhi), lahu (laghu), sAli (zAli), vaDa (vaTa), liMba (niMba), bhAu (bhrAtR), bahira (badhira), ghaDa (ghaTa) i. dezya ra vA ase zabda
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 2 : varNavikAra (zabdasAdhanikA) : prAstAvika 19 varNAntara ardhamAgadhItIla zabdasAdhanikecA vicAra karatAnA dezI va tatsama zabdAMcA vicAra karaNyAce prayojana nAhI, paNa bahusaMkhya tadbhava zabdAMcA vicAra karaNe he atyAvazyaka Ahe. mULa saMskRtazabdAtIla varNAta kAhItarI badala, pharaka, parivartana, vikAra hoUna tadbhava zabda siddha hotAta. he vikAra eka vA aneka svara kiMvA vyaMjane yAmadhye athavA svara ANi vyaMjane yA dohoMtahI ghaDUna yeU zakatAta. sAhajikaca varNavikArAta (1) svaravikAra va (2) vyaMjanavikAra ase dona mukhya bhAga paDatAta. yA dohoMcA AtA kramaza: vicAra kelA Ahe. taLaTIpA 1) varNavikArAMcA vicAra hA prAmukhyAne bhASecyA zabdasaMgrahAlA dharUna asato. tyAcA AdhAra vyutpatti va tyAyoge pUrvasthitItUna navasthitIta yetAnA dhvanIta kasakasA badala, pharaka, vikAsa, vikAra jhAlA he zodhale jAte. ardhamAgadhItIla varNavikArAMcA vicAra mhaNaje pUrva - saMskRta - sthitItUna nava-ardhamAgadhI sthitIta yetAnA dhvani kase badalata gele yAcA vicAra hoya. dezya prAkRtabaddala mArkaMDeya mhaNato - lakSaNairasiddhaM tattaddezaprasiddhaM mahAkavi prayuktaM laDaha-peTTa-tokkha Adi / yadAha bhojadevaH - deze deze narendrANAM janAnAM ca svake svake / / bhaGgyA pravartate yasmAttasmAddezyaM nigadyate / / mArkaMDeya 1.3 pahA. de.nA.mA. 1.3 madhye hemacaMdra mhaNato : / je lakkhaNe Na siddhA Na pasiddhA sakkayAhihANesu / Na ya gauNalakkhaNAsattisaMbhavA te iha NibaddhA / / / 3) he zabda hemacaMdrakRta 'dezInAmamAlA' varUna ghetale Aheta.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3) svaravikAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888288 20 svaravikArAMce svarUpa saMskRta zabda ardhamAgadhIta yetAnA tyAtIla svarAta hoNAr2yA vikArAMce dona mukhya bhAga paDatAta : (1) saMskRta varNamAletIla je svara - R, R, lu, ai va au - ardhamAgadhIta nAhIta azA svarAta hoNAre vikAra. (2) he svara soDUna itara svara - je ardhamAgadhItahI Aheta - saMskRta zabdAta asatAnA tyAta hoNAre vikAra. yAkherIja, svaravikArAta ANakhI eka prakAracyA vikArAMcI dakhala ghetalI pAhije : kadhI hrasva svara dIrgha kele jAtAta, tara kadhI dIrgha svara hrasva kele jAtAta. azAprakAre svaravikArAta tIna prakAracyA vikArAMcA vicAra karAvayAcA Ahe. 21 R, R, lu, ai, au yAMce vikAra R, R, lu, ai va au he svara ardhamAgadhIta nasalyAne jyA saMskRta zabdAta he svara Aheta te zabda ardhamAgadhIta yetAnA yA svarAta vikAra hoUna yA svarAMbaddala ardhamAgadhIta asalele itara svara vA akSare kiMvA svara ANi akSare donhI yetAta. vizeSa mhaNaje ekAca zabdAta ekAca svarAce kadhI kadhI aneka vikAra hotAta. 22 hrasva R ce vikAra : (niyamita) saMskRtazabdAtIla hrasva R ce sthAnI a, i, u kiMvA ri he varNa yetAta.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra 41 kevhA koNatA varNa yeIla yAbaddala nizcita niyama sAMgatA yeta nAhI. vAGmayIna prayogAvarUna te TharavAve lAgate. 23 hrasva R = a : (Rto't / hema. 1.126) / tRNa = taNa (gavata), vRSabha = vasabha (baila), RNa = aNa, dRDha = daDha, ghRta = ghaya (tUpa), mRtyu = maccu, mRttikA = maTTiyA (mAtI), tRSNA = taNhA, bhRti = bhai (vetana), vRkSa = vaccha, mRgAMka = mayaMka (caMdra). (a) hrasva R asalelyA kAhI saMskRta karmaNi bhUtakAla dhAtu. vizeSaNAtIla RcA a hoto. kRta = kaya (kelele), mRta = maya (melelA), hRta = haya (haraNa kelele), gRhIta = gahiya (ghetalele), AhRta = AhaDa (ANalele), hRSTa = haTTa (AnaMdita), sukRta = sukaya. 24 hrasva R = i : (itkRpAdau / hema. 1-128) kRpA = kivA, gRha = giha (ghara), vRtti = vitti (nirvAha), kRmi = kimi, mRga = miga (hariNa), samRddha = samiddha, gRddhi = giddhi (abhilASa), kRza = kisa, dRSTi = diTThi, zRMga = siMga (ziMga), vRka = viga (lAMDagA), nRpa = niva (rAjA), RSi = isi, kRpaNa = kiviNa, hRdaya = hiyaya. (a) samAsAtIla pahilyA padAcyA antya hrasva R cA kadhI kadhI i hoto. mAtR-maraNa = mAimaraNa (AIce maraNa), bhrAtR-maraNa - bhAimaraNa (bhAvAce maraNa), mAtR-vadha = mAivaha (AIcA vadha), mAtR-zoka = mAisoya (AIsAThI zoka). 1. ma : kRtti - (katti) - kAta, tRNa - taNa, mRdu - mau, kRSNa - (kaNha) kAnhA, bhrAtRjAyA - bhAvajaya. 2. ma : kRpA - (kivA) - kIva, hRdaya - (hiyaya) -hiyyA, zRMga - ziMga, dRSTi - diThI, mAtR - mAi.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa 25 hrasva R = u : (udRtvAdau / hema. 1.131) Rtu = uu, mRNAla = muNAla (kamaLAcA deTha vA taMtu), vRttAMta = vuttaMta, pRcchati = pucchai (vicArato), prAvRS = pAusa (pAvasALA), Rju = ujju (saraLa), pRthvI = puDhavI, mRdaMga = muiMga, mRSA = musA (khoTe) (a) hrasva kra asalelyA kAhI saMskRta ka. bhU. dhA. vizeSaNAMtIla R cA u hoto. saMparivRta = saMparivuDa (veSTita), nirvRta - nivvuya (tRpta), vRSTa = vuTTha (varSilele), parAmRSTa = parAmuTTha (sparzita), parivRta = parivuDa (parata phiralelA). (A) hrasva RkArAnta zabdAMpuDhe svArthe ka pratyaya asatA kadhI R cA u hoto. ___ jAmAtR5 = jAmAu (jAvaI), naptR-ka = nattaunAtU, bhrAtR-ka = bhAu (bhAU) (i) samAsAtIla pahilyA padAcyA antya hrasva R cA kadhI kadhI u hoto (gauNAntyasya / hema. 1.134). mAtR-maraNa = mAumaraNa, bhrAtR-vatsala = bhAuvacchala (bhAvAzI vatsala), mAtR-duzcarita = mAuduccariya (AIcI vAITa vAgaNUka), bhAtR-sneha = bhAusiNeha, mAtR-pitR-sujAta = mAupiusujAya (cAMgalyA AIbApAMcyA poTI janmalelA). 26 hrasva R = ri : (riH kevalasya / hema. 1.140) RSi = risi, RNa = riNa, RSabha = risaha (baila), Rddhi = riddhi (vaibhava), Rtu = riu. (a) kAhI zabdAtIla dR cA ri hoto (kvacid yuktasyApi / prA.pra. 1.31). sadRza = sarisa (sArakhA), IdRza = erisa (asalA), kIdRza = kerisa (kasalA), tAdRza = tArisa (tasalA), asmAdRza = amhArisa (AmacyAsArakhA), 1. prAvRS - pAusa, Rju-ujU, bhRg-bhugaa| 2. (a) prAya : zabdAtIla Adya -hasva R cA ri hoto. (A) marAThIta Rddhi-riddhi.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra 43 yuSmAdRza = tumhArisa (tumacyAsArakhA), yAdRza = jArisa (jasalA), etAdRza = eyArisa (hyAsArakhA), mAdRza = mArisa (mAjhyAsArakhA), anyAdRza = annArisa (dusar2yAsArakhA). 27 ekAca zabdAta hoNAre hrasva R ce aneka vikAra puSkaLadA ekAca zabdAtIla hrasva R ce aneka vikAra hotAta. ase kAhI zabda puDhe dile Aheta RSi = isi, risi; Rddhi = iDDi, riddhi; RNa = aNa, riNa; mAtR = mAI, mAu; kRSNa = kaNha, kiNha ; prAkRta : pAgaya, pAiya; pRSTha = piTTha, puTTha (pATha); bRhaspati = bahassai, bihassai; mRgAMka = miyaMka, mayaMka; mRga = maya, miga; RkSa = accha, riccha (asvala); bhrAtR-vatsala = bhAivacchala, bhAuvacchala; bhrAtR-ghAtaka = bhAighAyaga, bhAughAyaga (bhAvAcA ghAta karaNArA), Rtu = uu, riu; RSabha = usabha, risabha ; tRNa = taNa, tiNa; vRka = vaga, viga; bhrAtR = bhAi, bhAu; mRtyu = maccu, miccu. 28 dhAtUta hoNAre hrasva R ce vikAra (a) hrasva RkArAnta dhAtUta RcA ara' hoto. ___mR = mara (maraNe), kR = kara (karaNe), dhR = dhara (dharaNe), sR - sara (saraNe), hR = hara (haraNa karaNe) (A) hrasva R asalelyA ekAvayavI (ekasvarI) dhAtUta R cA ari jhAlelA ADhaLato. kRS = karisa (oDhaNe), vRS = varisa (vRSTi karaNe), mRS = marisa (kSamA karaNe), hRS = harisa (AnaMdita hoNe). 29 hrasva R ce aniyamita vikAra hrasva R ce vara sAMgitalelyA vikArAkherIja itara kAhI vikAra hotAta, tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. he vikAra ase : 1 ma. : karaNe (kR), maraNe (mR), saraNe (sR), bharaNe (bhR), smaraNe (smR).
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ xx ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) R = U : mRSA = mUsA (A) R = e : vRta = veMTa (deTha, Dekha), gRhNAti = geNhai (gheto) (i) R = o : mRSA = mosA (I) vR = ru : vRkSa = rukkha 30 dIrgha Rce vikAra (a) saMskRtamadhIla RkArAnta zabdAMcyA rUpAta yeNAr2yA dIrgha RcA I kiMvA U hoto?. (1) R = I : mAtRNAm = mAINaM, mAtApitRRNAm = ammApiINaM. (2) R = U : mAtApitRRNAm = ammApiUNaM, (mAupiUNaM). (A) dIrgha RkArAnta dhAtUtIla R cA ara hoto.2 tR = tara (taraNe), vR = vara (varaNe). 31 hrasva luce vikAra saMskRta zabdAtIla hrasva lU baddala ili hoto. klRpta = kilitta (racalele), klRpti = kilitti (yukti). 32 ai va au ce vikAra : (niyamita) sAdhAraNapaNe ai baddala e vA ai ANi au baddala o athavA au ase vikAra hotAta. kevhA koNate vikAra hotIla yAbaddala nizcita niyama sAMgatA yeta nAhI; vAGmayIna prayogAvarUna te TharavAve lAgate. 33 ai = e3 : (aita et / hema. 1.148) vaira = vera, taila = tella, bhairava = bherava (bhayaMkara), caila = cela (vastra), 1 pizela, pR. 58 pahA. 2 ma. : taraNe (tR),varaNe (vR). 3. ma. : taila - tela, zaivala - zevALa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra vaitaraNI = veyaraNI (yamalokAcI nadI), vaizramaNa = vesamaNa (kubera), vairAgya = veragga, zaila = sela (parvata), zaivala = sevala (zevALa), vaidya = veja, maitrI = mattI, nairayika = neraiya (narakAtIla prANI), bhaiSajya = bhesajja (auSadha), aizvarya = esajja. 34 ai = ai : (aidaityAdau ca / hema. 1.151) daitya = daicca, svairam = saraM, kailAsa = kailAsa, daiva = daivva, aizvarya = aisariya, vaizAkha = vaisAha, dainya = dainna, vaizya = vaissa. 35 ekAca zabdAta hoNAre ai ce aneka vikAra kadhI ekAca zabdAta ai baddala e va ai ase donhIhI vikAra hotAta. ase kAhI zabda puDhIlapramANe : aizvarya = esajja, aisariya; vaira = vera, vaira; sainya = senna, sainna. 36 ai ce aniyamita vikAra ___vara sAMgitalyAkherIja ai ce bAbatIta ANakhI kAhI vikAra hotAta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. he vikAra ase : ai = i : naiyogika : nioiya (niyojana karaNArA). ai = I : dhairya = dhIra 37 au2 = o : (auta ot / hema. 1.159) dvau = do (dona), paurANa = porANa (purAtana), kSauma = khoma (rezamI vastra), gaura = gora, kauzAMbI = kosaMbI (ekA nagarIce nAva), yauvana = jovvaNa, caura 1 puDhIla zabdAMta ai ce vikalpAne e va ai hotAta : daivaM bhairava-kairava-caitrA: kailAsa-vaira-jaitrAdyAH / mArkaMDeya 1.44 ma. : gaura - gorA, dvau - dona, caura - cora. hiMdIta - yauvana - jobana. 2
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa = cora, gaurI = gorI, gautama = goyama, kaumudI = komuI (cAMdaNe), laukika = loiya. 38 au = au : (au: paurAdau ca / hema. 1.162) gauDa = gauDa (gauDa deza), mauli = mauli (Doke), paura = paura (nAgarika), saudha = sauha (cunegaccI vADA), kauzala = kausala, pautra = pautta, (mulAcA mulagA). 39 au ce aniyamita vikAra vara ullekhilelyA vikArAkherIja au ce itara kAhI vikAra ADhaLatAta. te ase : au = A : gaurava = gArava, (nau = nAvA). au = u1 : dauvArika - duvAriya (dvArapALa), paulomI = pulomI (iMdrAcI patnI), sauvarNika = suvaNNia (sonyAce). 40 ekAca zabdAta hoNAre au ce aneka vikAra kadhI ekAca zabdAta au ce aneka vikAra hotAta. ase kAhI zabda puDhIlapramANe : gaurava, gaurava, gArava; pauruSa = porisa, paurisa; raudra = roda, raudda. 41 svarAMce aniyamita vikAra __ ardhamAgadhIta nasalelyA R, R, la, ai va au yA svarAMce koNate vikAra hotAta he vara sAMgitale Aheca. AtA yA svarAkherIja itara svara jarI ardhamAgadhIta 1 sauMdarya ityAdI zabdAta au cA u hoto ase hemacaMdrAne (utsauMdaryAdau / 1.160) mhaTale Ahe. paNa kAhI zabdAta puDhe joDAkSara asalyAne au cA o hoUna maga hasva u jhAlA Ahe, asehI mhaNatA yeIla. mhaNUna vara dilele zabda au puDhe joDAkSara nasalele aseca dile Aheta.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra 47 Aheta tarI saMskRtazabdAtIla tyA svarAMce sthAnI kadhI kadhI itara svara yetAta. hI mAhitI AtA puDhe dilI Ahe. 42 a baddala yeNAre itara svara a = A : (ata: samRddhyAdau vA / hema. 1.44) : samRddhi = sAmiddhi, pramukha = pAmokkha, caturaMta = cAuraMta (cAra bAjU asalelA), gRhapati = gAhAvai (gharasvAmI), caturaMgiNI = cAuraMgiNI (sainya), caturdazI = cAuddasI. a = i : (i: svapnAdau / hema. 1.46) : svapna = siviNa, ISat = IsiM (thoDese), pakva = pikka, madhyama = majjhima, uttama = uttima, carama = carima (zevaTacA), majjA = miMjA (magaja), mRdaMga = muiMga, aMgAra = iMgAla (nikhArA), kRpaNa = kiviNa. a = I : hara : hIra (zaMkara) a = u : zmazAna = susANa, mleccha = milakkhu, plakSa = pilakkhu (piMparI), doSajJa = dosannu (doSa jANaNArA), vidhijJa = vihinnu (vidhi jANaNArA), sarvajJa = savvannu, kRtajJa = kayannu. a = i : (ecchayyAdau / hema. 1.57) : zayyA : sejjA, atra = ettha (yethe), sauMdarya = suMdara 1 (a) puDhIla zabdAta pahilyA a cA vikalpAne A hoto : samRddhiH pratisiddhizca prasiddhiH prakaTaM tathA / prasuptaM ca pratispardhI manasvI pratipattathA / / abhiyAti: sadRkSaM ca samRddhyAdirayaM gaNaH / / mArka. 1.3 (A) ma. : kAya - kAyA, saMpradAya-sAMpradAya, stana-thAna.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 a = o : paraspara = paroppara, namaskAra = namokkAra, padma = pomma, puDho. A = 43 A baddala yeNAre itara svara A = a : (vAvyayotkhAtAdAvadAtaH / avyayeSu utkhAtAdiSu ca zabdeSu AderAkArasya ad vA bhavati / hema. 1.67 ) : utkhAta = ukkhaya (unmUlita), kulAla = kulala (kuMbhAra), kumAra = kumara, amAvAsyA = amAvasA, khAdita khaiya ( khAllele), pravAha = kArSApaNa = kahAvaNa (eka prakArace nANe), paryAya = pajjava (pUrNaprApti, krama), vA = va (athavA), yathA = jaha, tathA = taha, pavaha, anyathA = annaha. A = A = jesiM A = i : (iH sadAdau vA / hema. 1.72 ) : :- sadA = sai (nehamI), sAhAyya = sAhijja, teSAM tesiM (tyAMce), yeSAM (jyAMce), etAsAM = eyAsiM (hyAMce), namAma: = namimo (AmhI namaskAra karato). I : e' : chAyA = chAhI, haridrA = - ardhamAgadhI vyAkaraNa = = haladdI (haLada) - pRthak Are : Ardra4 = olla, AlI olI (oLa). = grAhya = gejjha, mAtra = metta, pazcAtkarman = pacchekamma (bhikSetIla eka prakAracA doSa). = 1) ma. : ghaMTA - ghaMTI, kA - kaI, yadA - jaI. 2) ma. : zAlmalI zevarI (sAMvarI) 3) ma. : Ardra = ole, AlI - oLa. 4) yethe o puDhe joDAkSara asalyAne o baddala kadhI u lihilA jAto. udA. Ardra = olla, ulla.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra 49 44 hrasva i baddala yeNAre itara svara i = a : haridrA = haladdI, tittiri = tittira (pakSivizeSa), zakuni = sauNa (pakSI), zithila = saDhila, pathin = paha (rastA), iti = iya. i = u2 : ikSu = ucchu (Usa), iSu = usu (bANa), zizu = susu, zizumAra = susumAra (jalacara prANi vizeSa), vRzcika = vicchuya. i = e3 : piMDa = peMDa, siMdUra - seMdara, licchavi = lecchai (eka rAjavaMza), cikitsA = teicchA, Adhipatya = Ahevacca. inhib dIrgha I baddala yeNAre itara svara I = a : harItakI = haraDaI (phalavizeSa) I = A : kazmIra = kamhAra. (pAnIyAdiSvit / hema. 1.101) :- pAnIya = pANiya (pANI), alIka - aliya (khoTe), AnIta = ANiya (ANalele), tRtIya = taiya, anIka = aNiya (sainya), gaMbhIra = gahira (khola), dvitIya = duiya, sarIsRpa = sarisiva (prANivizeSa) 1 marAThIta antya i cA a jhAlelA ADhaLato. zuddhi = zuddha, prIti = prIta, mUrti - mUrta, zAMti - zAMta, rAzi - rAsa, rAtri - rAtra, rAta; nIti - nIta, rIti - rIta, dhUli - dhULa; agni - Aga; taseca pulina - puLaNa, pUrNimA - punava, hariNa - haraNa, caMDikA - caMDakI, dharinI - dharatI. 2 ma. : vRzcika - viMcu, ikSu - Usa. hiMdI : biMdu - buMda. 3 (a) ita edvA / - saMyoga iti vartate / AderikArasya saMyoge pare ekAro vA bhavati / hema. 1.85. paNa kityekadA i puDhe joDAkSara nasatAnAhI i cA e jhAlelA ADhaLato (A) ma. : siMdUra - zeMdUra, piMDa - peMDI, mithuna - mehuNa 4 ma. : vallI - vela, puSkariNI - pokharaNa, kamalinI - kamaLaNa, bhaginI -bahINa, sapatnI - savata. 5 ma. : kITa - kiDA (kIDa), kIlaka - khiLA, hiMdI - gaMbhIra - gahira.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 I = u9: = U : Mus I = e : u = A : u = i : u=U : u=o3 : 1 2 3 jIrNa = juNa (UrhInavihIne vA / hema. 1.103 ) :(rahita), viprahIna vippahUNa ( rahita ) kIdRza: - = = = 46 hrasva u baddala yeNAre itara svara 3= a : ( to mukulAdiSvat / hema. 1. 107 ) :- mukula = maula (kaLI), mukuTa = mauDa, guruka = garuya (moThA), kutra = kattha (koThe), jugupsA = dugaMchA, kutaH = kao (koThUna), mukura maura (ArasA). kerisa (kasalA ), IdRza = erisa (asalA), ApIDa Amela (turA, guccha), nIDa - neDDa (gharaTe ), krIDA = kheDDA, bibhItaka = baheDaya (behaDA ) = ma. jIrNa - junA ardhamAgadhI vyAkaraNa vihIna = = = bhiuDi, puruSa = bAhu = bAhA. bhrukuTi : (jevhA puruSa parimANa chAyA hote to kAla). musala poggala = mUsala ( musaLa ), subhaga = sUhava ( cAMgalA ) tuMDa = toMDa, mudgara moggara (zastravizeSa), pudgala (dravya), kuTTima = koTTima (pharasabaMdI jamIna), pustaka potthaga, puSkariNI = pokkhariNI (taLe), puMDarIka = poMDarIya (zvetakamala), udAra = orAla, kuSTha = koDha (koDa), adhyupapanna = ajjhovavanna (ati Asakta), pramukha pAmokkha, anupama aNovama. purisa, pauruSI = porisI = vihUNa = = = ma :- taMtu = tAMta, dayAlu dayALa, madhu - madha, tumula - tuMbaLa (a) ot saMyoge / hema. 1.116. paNa kadhI kadhI puDhe joDAkSara nasatAnAhI u cA o hoto. (A) ma. : pustaka - pothI, zuMDA - soMDa, tuMDa - toMDa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra 47 dIrgha U baddala yeNAre itara svara U = I : udvyUDha = uvvIDha (vara dharalelA) U = u1 : kautUhala = kouhalla, ulUka = uluya (ghubaDa) U = e : nUpura = neura U = o2 : tUNIra = toNIra (bhAtA), kUrpara = koppara (kopara), tAMbUla = taMbola, lAMgUla = naMgola (zepUTa), tUNa = toNa (bhAtA), kUSmAMDa = kohaMDa (kohaLA), sthUla = thora. 48 e baddala yeNAre itara svara e = i : vedanA = viyaNA, devara = diyara (dIra) e = o : dveSa = dosa, pradveSa = padosa 49 o baddala yeNAre itara svara o = u : utAho = udAhu (athavA) o = e : stoka = theva (thoDA), loSTa = leTu (DhekULa) 50 svarAMce hrasvIkaraNa va dIrdhIkaraNa kityekadA zabdAtIla hrasva svara dIrgha kele jAtAta, tara dIrgha svara hrasva kele jAtAta. puDhe sAMgitalyApramANe hA badala hoto. (a) dIrdhIkaraNa jora detAnA hrasva svara dIrgha kelA jAto. taNAmavi (taNamavi - tRNaM api), aNudisAmavi (aNudisamavi - upadizAMta suddhA), annayarAmavi (annayaramavi); evAmeva (evameva), khippameva - caTdizI, tatkALa), jAmeva (jameva), tAmeva (tameva), saMjayAmeva (saMjayameva) 1 ma. :- cUDaka - cUDA, cUrNaka - cunA 2 ma. :- kUpara - kopara, sthUla - thora 3 yAveLI prAya: avi (api) kiMvA eva yA avyayAMcA upayoga asato.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) kadhI AjJArthI rUpAtIla antya svara dIrgha kelA jAto. pAsahA (pAsaha), kuvvahA (kuvvaha), saMbujjhahA (saMbujjhaha), hoU NaM (hou NaM). (3) upasargayukta dhAtu va sAdhitazabda yAta kadhI kadhI hrasva svara dIrgha kelA jAto. dhAtu : vyativraj = vIIvaya (puDhe jANe) sAdhitazabda : pravacana = pAvayaNa, prakaTa = pAyaDa, prasravaNa = pAsavaNa (laghvI), abhijit = abhIi (nakSatravizeSa). (4) svArthe ka pratyayAcyA mAgIla hrasva svara kadhI kadhI dIrgha kelA jAto. kSudra-ka = khuDDAga, anAdi-ka = aNAIya, muhUrta-ka = muhuttAga, piTaka - pilAga (peTI, peTArA). (5) 'dhik' yA avyayAta antya vyaMjanAcA lopa hoUna mAgIla svara dIrgha hoto? :- dhik = dhii| (6) hrasva svarAvarIla anusvArAcA lopa jhAlyAsa to hrasva svara dIrgha hoto. daMSTrA = dADhA, saMharati = sAharai, siMha = sIha. 7) hrasva svarApuDhIla saMyukta vyaMjanAta ekA avayavAcA lopa jhAlyAsa mAgIla hrasva svara dIrgha hoto (mAgIla svara dIrgha asalyAsa to tasAca rahAto. sulabhIkaraNa pari. 118 pahA). kazyapa = kAsava, sparza = phAsa; vizrAma = vIsAma; utsava = Usava. (A) hrasvIkaraNa (1) svarabhaktIne zabdAta adhika svara AlA asatA, dIrgha svara hrasva hoto. udA. :- (A - a :-) AcArya = Ayariya, (I - i) :- zrI = siri, hI = hiri (lajjA), IryA = iriyA (gamana) (U - u) :- vaiDUrya = veruliya, sUkSma = suhuma. (2) puDhe svArthe ka pratyaya asatA mAgIla dIrgha svara kadhI-kadhI hrasva hoto. 1 pizela, pR. 68 pahA. 2 svarabhaktisAThI pari. 116 pahA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 : svaravikAra (3) dIrgha svarApuDhe joDAkSara asatA dIrgha svara hrasva hoto. 2 vadhU-kA = vahuyA; vayaMsiyA ( vayasya ce strIliMga rUpa), jIvaMtiyA (jIvaMtI) 1 rASTra raTTha; tIrtha = tittha; dhUrta = mokkha (4) dIrgha svarAvara asalelyA (vA AlelyA) anusvArAcA lopa na jhAlyAsa to dIrgha svara hrasva hoto. pAMzu = paMzu, musA = musaM, nadIm = naI, neMti = neMti, hoMti = hoMti. = (i) kadhI hrasvIkaraNa, kadhI dIrghIkaraNa dhutta ; kSetra = khetta ; mokSa 1 2 53 = puDhe sAMgitalyApramANe tyAca paristhitIta svara kadhI hrasva tara kadhI dIrgha kele jAtAta. (1) padyAta vRttAcyA soIsAThI hrasva dIrgha kele jAtAta. taseca vyAkaraNAnusAra zabdarUpAta yeNAr2yA dIrgha svarAMce hrasvIkaraNa vRttAsAThI kele jAte. (ka) hrasvIkaraNa : thANao ( thANAo / sthAna), saMjamao (saMjamAo saMyama), kulalao (kulalAo kulAla), vayasa (vayasA); rAyahANie (rAyahANIe), koDio (koDIo), , sirio (sirIo); heuhiM (heUhiM). kathA pR. 25 hrasvaH saMyoge / hema. 1. 84 (kha) dIrghIkaraNa : maImaM (maimaM matimAn ), sahaI (sahai sahate), kayAI kadAcit), AyAvayAhI (hi), kamAhI (0hi), soNIya (soNiya zoNita), karissaI (i), jANaMtI (jANaMti), aNuhotI (0hoMti). (2) samAsAta pahilyA padAcA antya svara hrasva asalyAsa kadhI dIrgha kelA jAto va dIrgha asalyAsa kadhI hrasva kelA jAto. 4 3 heuhiM he rUpa saMskRtavarUna ( hetubhiH) ghetale Ahe, asehI mhaNatA yeIla. saMskRtarUpAta u r2hasvaca Ahe. 4 dIrghahasvau mitho vRttau / hema 1.4
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) hrasvIkaraNa : (A - a) :- bhikSAkAla = bhikkhakAla, krIDAkara - kiDDakara, mRttikA-bhAMDa = maTTiyabhaMDa, mathurA-nagarI = mahuranayarI, pipAsApIDitA = pivAsapIDiyA. (I - i) :- pRthvI-maMDala = puhavimaMDala, pRthvI-vikhyAta = puhavivikkhAya, mahI-tala = mahiyala, lakSmI-nAza = lacchinAsa, devI-prabhAva = devipabhAva, lakSmI-devI = lacchidevI. (U-u) :- vadhU-mukha = vahumuha, vadhU-vara = vahuvara, vadhU-sahAya - vahusahija. (A) dIrdhIkaraNa :- (a-A):- rajatamaya' = rayayAmaya (rajatAce), vajra maya = vairAmaya, saptaviMzatiH = sattAvIsA, parama-dhArmika = paramAhammiya, prazna-vyAkaraNAni = paNhAvAgaraNAiM (ekA jainAgamagraMthAce nAva). (i - I) :- pati-gRha = paIhara, mati-mUDha = maImUDha, jAti-maraNaM = jAImaraNaM, jAti-smaraNa = jAIsaraNa. 1 samAsAta dvitIyapadI 'maya' asatA prAya: mAgIla svara dIrgha hoto. __ saMkhyAvAcakAta prathamapadI paMca, cha, satta, aThTha asatA dIrdhIkaraNAne tyAMce paMcA, chA, sattA, aThThA hotAta (pizela pR. 67 pahA). saMkhyAvAcake pahA.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 4) vyaMjanavikAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 51 vyaMjanavikAra : sAmAnya vicAra saMskRtazabda ardhamAgadhIta yetAnA jase tyAtIla svarAta vikAra hotAta, taseca vyaMjanAtahI hotAta. vyaMjane hI saMyukta vA asaMyukta asatIla; tyAnusAra vyaMjanavikArAMce (1) asaMyukta-vyaMjana-vikAra va (2) saMyukta-vyaMjana-vikAra ase dona mukhya bhAga paDatAta. hI saMyukta vA asaMyukta vyaMjane saMskRta zabdAta (2) Adya (2) madhya athavA (3) antya' sthAnI asU zakatAta. udA. kara, candra, sarit, rAjan, skanda, stambha, spanda, bhAskara, artha, rakSa, mantra, mArga i. AtA, ardhamAgadhIta zabdAcyA antya sthAnI svararahita kevala vyaMjana cAlata nasalyAne (1) antya asaMyukta taseca saMyukta vyaMjanAta vikAra vhAve lAgatAta. (2) ANakhI, ardhamAgadhIta zabdAcyA Adya sthAnI joDAkSara cAlata nasalyAne tyAtahI vikAra hoNe sayuktika Tharate. (3) tyAcapramANe, ardhamAgadhIta jI vyaMjaneca - z, S - nAhIta, tI jyA zabdAta Aheta tyAtahI vikAra hoNe sAhajikaca Ahe. (4) taseca, kAhI TharAvika prakAracI joDAkSareca cAlata 1 Adya, madhya, antya sthAna TharaviNe: 'rAma' zabdAtIla varNa vegaLe kele tara r + A + m + a ase hoIla yethe r cA uccAra prathama mhaNUna te Adya; a hA zevaTI Ahe mhaNUna to antya; yA dohoMmadhIla A, m he varNa madhya hota. sarit' zabdAMta s Adya, t antya, uralele madhya nimantra zabdAMta n Adya nv antya, uralele madhya. 2 pari. 15 madhIla joDAkSarAMcA taktA pahA.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 asalyAne tyAkherIja itara saMyukta vyaMjanAta yogya te badala hoNe, hehI kramaprAptaca Tharate. (5) yAkherIja Adya va madhya azA kAhI asaMyukta vyaMjanAtahI pharaka paDatAta. (6) ANi zevaTI, ardhamAgadhIta asalelyA kAhI viziSTa vyaMjanAMce jase svarAMce tase pheraphAra hotAta. he pheraphAra tyA tyA vyaMjanAcyA Adya, madhya vA antya sthAnAnusAra hotAta. vyaMjanavikArAtahI kAhI vikAra niyamitapaNe tara kAhI aniyamitapaNe hotAta. he sarva vyaMjanavikAra puDhIlapramANe dAkhavitA yetIla : vyaMjanavikAraH (niyamita va aniyamita) 1 Adya asaMyuktavyaMjana madhya antya ardhamAgadhI vyAkaraNa Adya saMyuktavyaMjana madhya yA sarva vyaMjanavikArAMcA AtA kramAne vicAra kelA Ahe. antya visarga hA s vA r cA vikAra Ahe. saMskRta zabdAta to madhya (udA. duHkha) kiMvA antya (udA. deva:, manaH) sthAnI asU zakato. mhaNUna visargAce vikAra puDhe madhya va antya vyaMjanavikArAta aMtarbhUta kelele Aheta.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 asaMyukta-vyaMjana-vikAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 (a) (Adya asaMyuktavyaMjanAMce vikAra) Adya asaMyuktavyaMjanAMce niyamita va aniyamita vikAra puDhe sAMgitalyA pramANe hotAta. 52 Adya asaMyukta z va S yAMce vikAra Adya asaMyukta z va S yAMcA prAyaH s hoto. z=s' : zama=sama (zAMti), zarIra=sarIra, zara=sara (bANa), zaraNa=saraNa; zaGkha=saMkha, zaGkA=saMkA; zAlA=sAlA (zALA), zAli=sAli (sALI), zArIra=sArIra ; ziva=siva, zilA=silA; zIla=sIla, zItala=sIyala ; zuddha=suddha, zubha subha, zuddhi=suddhi; zUra=sUra, zUla-sUla (sULa); zRGga =siMga; zaila=sela, zaivala sevala; zobhA sohA, zobhana=sohaNa; zauMDIra=soMDIra (garviSTha), zauca soya. (A) S=s : SaSTi-saTThi (sATha), SaNDa saMDa (vRkSasamUha), SoDaza solasa (soLA) 53 Adya asaMyukta z va S ANi s yAMce aniyamita vikAra Adya asaMyukta z,Sa ANi sre yAMcA kadhI kadhI cha hoto. 1 ma. :- zvApada-sAvaja, zuNDA-soMDa, zambhu-sAMba, zAlmalI-sAMvarI, zRGkhalA-sAkhaLI. 2 prAya: Adya asaMyukta s cA kAhI vikAra hota nAhI. udA. savva (sarva), sayala (sakala), sara (saras) sarovara, samIva (samIpa).
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) z= ch : zaru=charu (bANa), zAva = chAva (chAvA), zirA = chirA, zepa = cheppa (zepUTa). (A) S=ch : SaT=cha (sahA), SaTpada = chappaya (bhramara ), SaDasra = chalaMsa (sahA bAjU asalelA), SaTka = chakka (sahAMcA samudAya), SaDjIva=chajjIva, SaTzata=chassaya (600), SaSTha = chaTTha, SaSThI = chaTThI, SaNmAsa = chammAsa, SaNmukha=chammuha, SaDviMzati=chavvIsa. (i) s=ch : sudhA=chuhA (cunA ), saptaparNa = chattivaNNa (vRkSavizeSa) 54 Adya asaMyukta y ce vikAra Adya asaMyukta y cA sAmAnyataH j hoto. 1 yama=jama; yAga=jAga, yAma = jAma ( prahara ), yA =jA ( jANe ) ; yuga=juga(jUM), yuddha=juddha; yUtha = jUha ( samudAya, kaLapa ), yUpa= jUva ( yajJastaMbha) ; yoga =joga, yogin=jogi, yodha=joha (yoddhA), yauvana=jovvaNa. (a) Adya asaMyukta y cyA pUrvI ekhAdA upasarga asatAhI kadhI kadhI y cA j hoto. 2 saMyoga=saMjoga, saMyama=saMjama, saMyukta=saMjutta, saMyuta = saMjaya, saMyata = saMjaya ; apayazas=avajasa; viyukta = vijutta; kuyoni = kujoNi (A) yathA va yAvat 3 he zabda samAsAta prathamapadI asatA tyAcyA Adya y cA kadhI kadhI j hoto, tara kadhI tyAcA nusatA lopa hoto. yathA :-(1) lopa va vikalpAne j : yathAsukham=ahAsuhaM, jahAsuhaM; yathAzrutam = ahAsuyaM, jahAsuyaM. (2) nusatA lopa :- yathAkRta=ahAgaDa, yathAjAta = ahAjAya, yathAchaMda=ahAchaMda, yathAsUtra=ahAsutta, yathAparyApta=ahApajjatta. yAvat :-(1) lopa va vikalpAne j : yAvatkathA = AvakahA, jAvakahA. 1 (a) Aderyo jaH / 1 hema 1.245. (A) ma. :- yAdava=jAdhava, yodhapura=jodhapura, yAtrA=jatrA. 2 bahulAdhikArAt sopasargasyAnAderapi / hema. 1.245 3 'yAvat' yA zabdAcyA kAhI rUpAtahI Adya y cA lopa hoto. udA. aavNti|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 55 Adya asaMyukta n Adya asaMyukta n cA N karaNyAbaddala vaiyAkaraNAta thoDA matabheda Ahe. kAhI vaiyAkaraNa Adya asaMyukta n cA N karaNyAcyA viruddha Aheta. tara a-jaina, vaiyAkaraNAMcyA mate n cA N maga to Adya aso vA madhya aso Na hoto' paNa hemacaMdrAsArakhe? jaina vaiyAkaraNa Adya n cA N karaNyAviSayI vikalpa detAta. (2) nusatA lopa : AvakahaM, AvakahAe (yAvatkathA). vyAkaraNakArAta asA matabheda asalyAne Adya n cyA bAbatIta kAhItarI saMketa pALaNe yogya Tharela. DaoN. vaidyAnI (pR.17) mhaTalyApramANe, vyavasthita vibhASene jainagraMthAta Adya n tasAca ThevAvA, tyAcA N3 karU naye. nIi (nIti) i. udA. nAma, nava, nara, 56 Adya asaMyukta p Adya asaMyukta4 p cA kadhI kadhI ph hoto. 5 pATayati=phAlei (phADato), parikhA = phalihA (khaMdaka), paruSa = pharusa ( kaThora), parazu =pharasu (kur2hADa), parigha = phaliha ( aDasara), panasa=phaNasa. 57 Adya asaMyukta d 4 5 6 59 1 no NaH sarvatra / prA. pra. 2.42 2 asaMyuktasya Adau vartamAnasya nasya No vA bhavati / hema 1.229 3 (a) pizelahI (iM.pR.165) Adya n tasAca ThevAvA ase mhaNato. yAlA apavAda eka : NaM (nanu). Adya asaMyukta p prAyaH tasAca rahato: puppha (puSpa), pAva (pApa), para, parama, pAya (pAda) ma : pAza=phAsa, phaNasa ( panasa ) Adya asaMyukta d prAyaH tasAca rahAto : dara, dAsa, dAma, dasa (daza), dasA (dazA) ma. : 7 Adya asaMyukta6 d cA kadhI kadhI D hoto.7 DALiMba (dADima), DaMbha ( dambha), DohALA (dohada).
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa dazati=Dasai (cAvato), dahati=Dahai (jALato), dahara=Dahara (lahAna,taruNa), daNDa=DaMDa (hiMdI DaMDA), dambha DaMbha, dagdha=DaDDa, dahyate=Dajjhai (jALalA jAto), dohada=Dohala (DohALA). 58 Adya asaMyuktavyaMjanAMce aniyamita vikAra itara kAhI vyaMjane Adya sthAnI asatA tyAMcyAta kadhI kadhI vikAra hotAta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. he vikAra puDhIlapramANe ADhaLatAta. ka = kha1 : kubja = khuja (khujA, kubaDA), kIla-khIla (pAcara,mekha), kaMdharA khaMdharA (mAna,gaLA), kasita khasiya (khokalA), kiGkiNI khiMkhiNI (lahAna ghaMTA), krIDA kheDDa, kAsa khAsa (khokalA) (hiMdI-khAMsI). ka = ga : kanduka=geMdUya (ceMDU) (ma : geMda) ka = ca : kirAta=cilAya, kirAtikA=cilAiyA ka = ta : kanduka=tiMdUsa, kirITa=tirIDa = ghare : gRha ghara, gRhiNI-ghariNI ca = ta : cikitsA=teicchA, cikitsaka tigicchaga (vaidya) ca = ya : ca=ya (ANi), cApi yAvi (ANi suddhA) ja = jha : jUSita jhUsiya (sevita, kSapita) = da : jugupsA duguMchA, jighatsA=digicchA (khANyAcI icchA), jyotsnA=dosiNA (cAMdaNe) ta = ca : tiSThati=ciTThai (ubhA rAhato) da = dha : duhitR=dhUyA (mulagI) dha = Dhare : dhvAGkSa=DhaMka (pakSIvizeSa) na = la : nimba liMba (ma. :- liMba) 1 2 3 ma. :- karpara = khApara, kIlaka khiLA ma. :- guccha-ghosa, gargarikA-ghAgara, gRha-ghara ma. :- dhavala - DhavaLA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra + chi na = Nha : nApita=NhAvia (ma. :- nhAvI) ba = bha1 : bisa=bhisa (kamalataMtu), bisinI =bhisiNI (kamalinI), bRsikA=bhisigA (Asana vizeSa), biMbisAra=bhiMbhisAra (ekA rAjAce nAva) ba = ma : brAhmaNa mAhaNa = ba : bhISaNa=bIhaNa, bhISaNaka=bIhaNaga, bhaginI-bahiNI ha : bhU-ho (hoNe), bhavanti-havaMti, bhavati havai va : mImAMsA=vImaMsA, manmatha vammaha (madana) = la : yaSTi=laTThi (ma. :- lAThI) = ta : yuSmAdRza=tumhArisa ra = la : rUkSa=lUha, rAThA lADhA (dezavizeSa) la = na : lAGga=naMgala (nAMgara), lAgula naMgula (zepUTa), lalATa=niDAla, nilADa (ma. :- niDhaLa) la = lha : lazuna lhasuNa (lasuNa) / 59 samAsAMta samAsAta uttarapadAce Adya asaMyuktavyaMjana he vikalpAne Adya athavA madhya mAnale jAte. tyAmuLe tyAnusAra tyAta vikAra hotAta. Adya mAnUna : tri-bhuvana=tibhuvaNa, su-puruSa supurisa, mAtR-bhakta mAibhatta madhya mAnUna : tri-bhuvana=tihuyaNa, su-puruSa saurisa, viSa-dhara=visahara (sarpa) (a) mAge upasarga asatAhI varIlapramANeca vikalpa Ahe : Adya mAnUna : su-kRta-sukaya madhya mAnUna : pra-bhAva pahAva, pradhAna pahANa (A) 'na jAnAti' yA vAkyAMzAtahI ja hA kadhI Adya tara kadhI madhya mAnalA jAto. udA. na jAnAti=na jANai, na yANai. 1 ma. :- busa - bhusA,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (madhya asaMyukta vyaMjana vikAra) madhya asaMyukta vyaMjanAce niyamita va aniyamita vikAra khAlI sAMgitalyApramANe hotAta. 60 madhya asaMyukta k g c j t d p ya v madhya asaMyukta k g c j t d p y v yAMcA prAya:2 lopa hoto; hI vyaMjane lupta jhAlyAvara tyAMcyAzI saMyukta asaNArA jo svara urato tyAlA 'uddhRta svara 1 madhya asaMyukta k g c j t d p y v yAbaddala ardhamAgadhIta kadhI kadhI t yeto (cokSI, pR. 20-21; pA.sa.ma., prastA; pR. 28-29; suttA; khaMDa 1 prastA, pR. 19) udA. ArAdhaka ArAhata, atiga=atita, nArAca=nArAta, ojas=ota, yadA=jatA, sAmAyika sAmAtika, parivAra paritAla azAprakAre DaoN. seTha ityAdIMcyA mate ardhamAgadhIta tazruti' Ahe. (kAhI mudrita graMthAtahI asA tazrutIcA vApara ADhaLato) paNa DaoN. vaidya (pR.16) yAMcyA mate hI tazruti ardhamAgadhIta nAhI. tI ardhamAgadhIce vaiziSTa nasUna jaina hastAlikhita lekhakAMce vaiziSTaya Ahe. DaoN. vaidya puDhe mhaNatAta kI koNatyAhI prAkRta - vaiyAkaraNAne 'tazruti' cA nirdeza kelelA nAhI. mhaNUna tazruti hI anadhikRta, avyAkaraNIya (ungrammatical) mhaNUna virodhya Ahe. (pizelace (i. pR. 150) matahI tazrutIlA anukUla disata nAhI). hemacaMdra hA svata: jaina hotA ANi to jainAgama va itara prAkRta vAGmaya yAzI suparicita hotA. tathApi hemacaMdra tazrutIcA ullekha karata nAhI yAcA artha asA kI tazruti lihiNyAcI prathA hemacaMdrAnaMtara pracArAta AlI asAvI. kagacajatadapayavAM prAyo lopa: / prA. pra.2.2 - prAyo grahaNAd yatra zrutisukham asti tatra na bhavati ev| (prA.pra.2.2 varIla bhAmahAcI TIkA) taseca prAyo grahaNatazcAtra kaizcit prAkRtako vidaiH| yatra nazyati saubhAgyaM tatra lopo na mnyte|| (mArkaM. 2.2 pahA)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 63 mhaNatAta. hA uddhata svara a kiMvA A asalyAsa tyAMcA uccAra laghuprayatnAne uccArita 'ya' sArakhA hoto. ase hemacaMdra sAMgato?. hIca yazruti.2 (1) 2 : sakala : sayala, cheka=cheya (huzAra), naraka naraya ; bhUmikA bhUmiyA, gaNikA=gaNiyA (vezyA), sahakAra=sahayAra; kokila koila, laukika loiya; AkIrNa=AiNNa (bharalele); gokula goula (gAIMcA kaLapa), Akula=Aula, nakula naula (muMgUsa); prakRtipayai, prAkRta-pAyaya, nikRti=niyaDi (kapaTa, labADI) (a) ardhamAgadhIta puSkaLadA madhya asaMyukta k cA g hoto.4 phalaka = phalaga (phaLI), Akara=Agara (khANa), eka ega, dAraka dAraga (mulagA), loka-loga, campa=caMpaga (cAphA), alaka=alaga (kesa), vRka=vaga (lAMDagA), zAka-sAga (bhAjI); nAsikA nAsigA (nAka); cikitsA tegicchA; prAkRta pAgaya, AkRti Agai, antakRta aMtagaDa (tyAca janmAta mukta jhAlelA), sUtrakRta-sUyagaDa (ekA jainAgamagraMthAce nAva) (2) g :- yugala juyala (joDI), mRga=miya, anuga=aNuya (sevaka), nagara=nayara, nagarI=nayarI; mRgAMka=miyaMka, zRgAla=siyAla (kolhA); tyAgincAi (tyAgI), bhaginI bhaiNI; laguDa-lauDa (soTA), dviguNa=duuNa (duppaTa); upagUDha=uvaUDha (AliMgita). 1 kagacajetyAdinA luki sati zeSa: avarNaH avarNAtparo laghuprayatnatarayakArazrutiH bhvti| hema. 1.180 k g ityAdIMcyA pUrvI a, A he svara asatA yazruti hote, ase hemacaMdra mhaNato. mArkaMDeyAcyA mate a va i yA svarApuDhehI yazruti hote. jaina hastalikhite tara sarvaca svarApuDhe yazruti lihitAta. yAkobIcyA mate (kalpasUtra, prastA, pR.20). lupta jhAlelyA ekA vyaMjanAcA avazeSa yA dRSTIne sarva svarApuDhe yazruti lihiNe, he vyutpattidRSTyA adhika susaMgata Ahe. 3 hiMdI : rasika-rasiyA 4 ma. :- sakala-sagaLA, baka-baga(LA), mukuTa-muguTa, prakaTa-pragaTa, ekadA egadA. hiMdI : zAka-sAga
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta g puSkaLadA tasAca rahAto. Agama, jAgara, bhAga, rAga, bhoga, joga (yoga), saMbhoga, saMjoga (saMyoga) (3) c :- kaca = kaya (kesa), loca loya (kesa upaTaNe), nIca=nIya, acala = ayala (sthira), locana =lo yaNa ; AcAra = AyAra, upacAra=uvayAra; ruci rui, rucira ruira, zuci=sui; sUcI=sUI; pracura = paura. (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta c kvacit tasAca rAhato. upacaya=uvacaya (vADha); sacApa sacAva; avicala, saciva, paricaya. (4) j' : gaja=gaya (hattI), nija=niya (ApalA), bhujaMga bhuyaMga, bhuja bhuya, aja=aya (bokaDa), bIja bIya, bhujaMgama bhumaMgama ; pUjA pUyA, rAjA-rAyA, prajA=payA; pUjita=pUiya, rAji rAi; rAjIva rAIva (kamaLa) (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta j kadhI kadhI tasAca rahAto. vijana = vijaNa, azru jala= aMsujala, aparAjita = aparAjiya, ajita ajiya; vijaya=vijaya. (5) t2 : gIta=gIya, hita=hiya, carita=cariya, dUta dUya, cUta cUya (AmravRkSa), satata sayaya, AtaMka AyaMka (roga), vAta vAya (vArA), rahita rahiya, nitaMba niyaMba; mAtA=mAyA, pitA=piyA, latA=layA, devatA=devayA, citA=ciyA; gati=gai, rati=rai, pati-pai, nIti=nIi; atIva=aIva, dUtI duI; hetu heu, dhAtu dhAu, Atura Aura; kautUhala koUhala; kRte=kae (sAThI); Atodya=Aojja (vAdya) paritoSa pariosa. (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta t kadhI tasAca rAhato. vitatha=vitaha, titikSati=titikkhai. (A) kadhI kadhI madhya asaMyukta t cA d hoto. utAho=udAhu (athavA) 1 2 ma. :- rAjan-rAya, rAyA; rAji rAI ma. :- ghAta-ghAya, dalapati - (dalavai) daLavI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana - vikAra (i) 'prati'' madhIla t cA kityekadA D' hoto: (pratyAdau DaH / hema. 1.206) pratimA paDimA, pratipanna=paDivanna ( svIkRta), pratipakSa = paDivakkha, prativacana=paDivayaNa (uttara), pratibuddha = paDibuddha, pratihAra=paDihAra (dvArapAla), pratibaddha= paDibaddha (bAMdhalelA) (I) hrasva R asalelyA kityeka saMskRta ka. bhU. dhA. vizeSaNAtIla t cA D hoto. = 2 3 4 5 kRta=kaDa, mRta=maDa, prAvRta = pAuDa (AcchAdita), hRta=haDa, parivRta=parivuDa (veSTita), duSkRta=dukkaDa, yathAkRta=ahAgaDa (nehamIcyA kramAne kelele anna i.), krItakRta=kIyagaDa (eka prakAracA bhikSA doSa), AhRta=AhaDa, vikRta=vigaDa, viyaDa; vyApRta=vAvaDa. (u) itara kAhI zabdAtahI madhya asaMyukta t cA D4 hoto. patati=paDai (paDato), patita =paDiya, patAkA=paDAyA, nikRti= niyaDi, saMskRti=saMkhaDi (odanapAka), prakRti=payaDi, patana=paDaNa, , vetasa=veDisa, avataMsaka=vaDiMsaga ( turA). (6) d5 : pAda=pAya, veda=veya, kheda=kheya, moda=moya; sadA=sayA, yadA=jayA, tadA=tayA, kadA=kayA; yadi = jai (jara), Adi = Ai; nadI = naI, kaumudI=komuI, madIya = maIya ( mAjhA ) ; mRdu = miu, pAdukA=pAuyA; upadeza=uvaesa, Adeza = Aesa, videza=viesa. (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta d puSkaLadA tasAca rAhato. udadhi=udahi; udara, bheda, udAra; udaka = udaga, AdAna=AdANa, vidita=vidiya. 65 'prati' madhIla t cA kadhI kadhI lopahI hoto / prati=pai, pratiSThA = paiTThA, samprati=saMpai, pratijJA = painnA, pratiSThAna = paiTThANa, pratiSThita = paiTThiya, pratidinaM=paidiNaM. ma. : pratichAyA-paDachAyA, pratizabda- paDasAda, pratipad- pADavA. ma. : mRta - maDe. ma. : pat-paDaNe, bibhItaka-behaDA ma. :- pAda-pAya, mRdu-mau, prasAda - pasAya.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (A) madhya asaMyukta d cA kadhI kadhI l jhAlelA ADhaLato kadaMba kalaMba (kaLaMba), pradIpayati=palIvei (peTavito), dvAdaza duvAlasa, dohada-dohala, pradIpta palitta. (i) madhya asaMyukta d cA kadhI kadhI ra jhAlelA disato. udAra=urAla, audArika orAliya (zarIra vizeSa), ekAdaza2=eyAraha, dvAdaza bArasa, saptadaza=sattarasa, gadgada=gaggara (7) p : ripu=riu, vipula=viula, nipuNa=niuNa, nUpura=neura, kApuruSa kAurisa (vAITa, bhitrA manuSya), Aryaputra= ajautta, supuruSa=suurisa, aJjalipuTa=aMjaliuDa (oMjaLIcI pokaLI), zaGkhapura=saMkhaura; apUrva auvva, ApUrita AUriya. (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta p kadhI kadhI tasAca rAhato. apoha, vipula, samupekkhamANa. (A) madhya asaMyukta p cA puSkaLadAre v hoto. (po vH| hema 1.231) kopa kova, dIpa-dIva, rUpa-rUva, samIpa samIva, pApa=pAva, tApa=tAva, upamA uvamA, cApa cAva, capala=cavala; gopAla govAla, upAya=uvAya, kRpA= kivA, vipAka-vivAga; zApita sAviya ; capeTA=caveDA (cApaTI); prapautra-pavotta ([mulAkaDUna] paNatU). (8) y : a,A yA svarAzI saMyukta asalelA y tasAca rAhato; itara svarAzI saMyukta asalelyA y cA lopa hoto. kAya (deha), nayaNa (nayana), piya (priya), abhaya, Alaya, vilaya, pAyasa; mAyA, jAyA, dayA, AyAma (lAMbI), piyA (priyA) nairayika=neraiya (narakavAsI prANI), dAyika dAiya (hissedAra, samagotrI), dayitA=daiyA (priyA), naiyAyika neyAuya (nyAyazAstrajJa); vAyu=vAu, 1 ma. :- gadgada - ghogarA, ekAdaza-akarA, dvAdaza - bArA. 2 saGakhyAyAM ca / praa.pr.| 2.14 3 ma. :- dIpaka - divA, tApa-tAva, karapatra-karavata, gopAlaka-govaLA, sapatnI-savata, bhAdrapada-bhAdavA, ziMzapa-zisavA, kRpA-kIva.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 67 Ayus = Au , Ayudha = Auha ; mayUra=maUra, ke yUra = ke Ura (alaMkAravizeSa); niyoga=nioya (AjJA,adhikAra), viyoga=vioga, prayojana paoyaNa. (a) madhya asaMyukta y cA kityekadA jj hoto. aGgulIyaka aMgulijjaya (aMgaThI), kaJcukIya kaMcuijja (aMta:purAcA pratIhAra), kauzeya=koseja (rezamI vastra), graiveya=geveja (devavizeSa, gaLyAcA dAginA), nAmadheya=nAmadhejja (nAva), uttarIya uttarija. v : lAvaNya=lAyaNNa, divasa=diyaha, jIva-jIya, jiya; vivara=viyara; pravRtta payatta ; nivRtta niyatta ; divA=diyA (divasA), parivAra pariyAla; kavi kai, sukavi=sukai; pravRtti pautti. (a) madhya asaMyukta v puSkaLadA tasAca rahAto. bhAvaNA (bhAvanA), deva, vivara, bhavaNa (bhavana), bhuvaNa (bhuvana), uvavAsa (upavAsa), vibhava, vibhAva; ahavA (athavA), vivAha, nivAsa, AvAsa; viviha (vividha); devI; vivega (viveka), pavesamANI. 61 madhya asaMyukta kh gh th dh ph bh madhya asaMyukta kh gh th dh ph bh yAMcyA sthAnI ha yeto.1 (1) kh=h : mukha=muha, lekha leha, zikhara=sihara, nakha=naha, sukha suha, mekhalA mehalA (kamarapaTTA), pramukha pamuha, mayUkha moha (kiraNa), mukhara=muhara; zikhA=sihA, zAkhA sAhA; zikhin=sihi (mora, agni); sakhI sahI. (2) gh=hara : megha meha, ogha oha, rAghava rAhava, amogha amoha, 1 khaghathadhabhAm / hema. 1.187 va pho bhhau| hema. 1.236 tase pAhile tara hI hakAra yukta vyaMjane Aheta. tevhA mAgIla vyaMjanAcA lopa hoUna h rAhato. ase mhaNaNyAsa harakata nAhI (bhAMDAra. pR. 336 pahA) ma. :- prAghuNa-pAhuNA, laghu- (lahu)- halu-haLU. 2
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaghana=jahaNa; maghA= mahA ( nakSatravizeSa ) ; raghu = rahu, laghu = lahu, prAghuNa=pAhuNa (pAhuNA ). (3) th=h' : vitatha=vitaha (asatya); ratha=raha, nAtha =nAha, kathaM = kahaM ( kase), yUtha=jUha, atha=aha (naMtara); yathA=jahA, tathA=tahA, kathA=kahA, gAthA=gAhA; tithi=tihi, sArathi = sArahi; mithuna = mihuNa (joDI), mathurA=mahurA; pAtheya=pAheya. (4) dh=h e: virodha=viroha, budha=buha, vadha=vaha, vividha=viviha, adhara=ahara, adhama=ahama; vasudhA = vasuhA, mudhA = muhA (vyartha); bodhi=bohi (saddharmaprApti), dadhi=dahi, badhira=bahira, rudhira=ruhira, samAdhi=samAhi, nidhi=nihi, jaladhi=jalahi; svAdhIna=sAhINa; madhu=mahu, madhura=mahura, sAdhu=sAhu, sIdhu=sIhu (madyavizeSa); vadhU=vahU; sAmidheya=sAmiheya (kASThasamUha); adhomukha= ahomuha. ardhamAgadhI vyAkaraNa (5) ph=h : repha=reha (r hA varNa) viphala=vihala, saphala=sahala, dvirepha=dureha, muktAphala=muttAhala (motI), ziphA = sihA (vRkSAce jaTAkAra mUla) (6) bh=h4 :- lobha=loha, lAbha=lAha, AbharaNa=AharaNa, zubha=suha, vallabha=vallaha; zobhA = sohA, sabhA = sahA, prabhA = pahA, prabhAta = pahAya ; surabhi = surahi, abhisiMcati = ahisiMcai (abhiSeka karato); prabhu=pahu; vibhUSaNa=vihUsaNa; nibhRta = nihuya. (a) ardhamAgadhIta madhya asaMyukta bh kityekadA tasAca rahAto. 1 2 3 ubhaya, pabhii (prabhRti), sulabha, abhimANa (abhimAna), abhimuha ( abhimukha ), abhibhUya ( abhibhUta), vibhUi (vibhUti). (a) th cA kadhI kadhI Dh hoto : prathama=paDhama, pRthvI=puDhavI, zithila=saDhila, kvath=kaDha (kaDhaviNe), methi= meDhi (AdhArastaMbha ma.: meDhA), grathita=gaDhiya, pRthak= = puDho. (A) ma. :- (th=h) :- kathAnikA-kahANI, mithuna- mehuNa (a) madhya asaMyukta dh cA kadhI kadhI Dh hoto : niSadha=nisaDha (A) ma. :- (dh= h) badhiraka - bahirA, dadhi-dahi. puSkaLadA madhya asaMyukta ph tasAca rAhato : saphala, viphala ma. :- prabhAta= pahATa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 62 madhya asaMyukta T Th (1) T=D : kaTa=kaDa (caTaI), taTa= taDa, paTa=paDa, bhaTa=bhaDa, ghaTa=ghaDa, vaTa=vaDa, naTa=naDa, kUTa-kUDa (koDe), paTala= paDala; jaTAla=jaDAla (jaTA asalelA), jaTA=jaDA; koTi = koDi, kuTila=kuDila, kArpaTika = kappaDiya (kApaDI); zATI sADI (sADI), naTI =naDI; kuTumba=kuTuMba, paTu=paDu, kaTuka=kaDuya. (a) madhya asaMyukta T cA puSkaLadA l hoto?. madhya asaMyukta T va Th ce anukrame 'va Dh hotAta. sphaTika=phaliha, piTaka = pilAga (peTI), kaTitra=kalitta (kaMbarece cilakhata), capeTA=cavelA, pATayati = phAlei (phADato), karkoTa=kakkola ( zAkavizeSa), taTAka = talAga (talAva) (2) Th=Dh3 : zaTha=saDha, paThati = paDhai ( paDhato), pATha = pADha, piThara = piDhara (bhAMDe, thALI), pITha=pIDha, pAdapITha = pAyavIDha; kuThAra = kuDhAra ( kur2hADa) ; kaThina=kaDhiNa 1 69 63 madhya asaMyukta D madhya asaMyukta D cA prAya: l hoto' (Do laH / hema 1.202 ) gaveDaka=gavelaga (meMDhA), guDa = gula (gULa), nigaDa=nigala (beDI), eDaka=elaga (eDakA), garuDa =garula, SaDasra = chalaMsa (sahA bAjU asalele) SoDaza= solasa, ApIDa = AvIla ( turA), vaDavA = valavA (ghoDI), 2 3 4 (a) To DaH / hema. 1.195, va Tho DhaH / hema. 1.199 (A) ma : (T=D):- taTa-taDa, kaTaka - kaDe, vaTa-vaDa, zATI - sADI, kuTaja=kuDA, markaTa=mAkaDa, karpaTa = kApaDa, kITa = kIDa, kapATa = kavADa, kaTu = kaDu, ghaTaka-ghaDA. ma : taTAka-talAva (a) madhya asaMyukta Th cA kadhI h hoto : kuThAra = kuhADa, piThara=pihaDa. (A) ma : (Th=Dh) : paTh-paDhaNe, pIThikA - piDhI. ma : taDAga-talAva, dADima (DAlima) DALiMba, pID- piLaNe.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ardhamAgadhI vyAkaraNa tADana=tAlei (mArato), krIDana=kIlaNa (kheLaNe), pIDA=pIlA, krIDA, kIlA. (a) madhya asaMyukta D kadhI kadhI tasAca rAhato nibiDa, pIDiya (pIDita), nIDa, gauDa (gauDa) (A)madhya asaMyukta D cA kadhI kadhI r hoto. vaiDUrya-veruliya, biDAla=birAla (mAMjara), biDAlI=birAlI (mAMjarI) 64 madhya asaMyukta n madhya asaMyukta n cA N hoto? (no NaH / hema. 1.228) dAna =dANa, tanaya=taNaya, Asana AsaNa, jina=jiNa, mAna =mANa, vanavaNa, kAnana kANaNa, anaMta=aNaMta, janajaNa, yAna=jANa (vAhana), dina=diNa, pavana pavaNa, dhana-dhaNa, anaMga=aNaMga; senA=seNA, anAtha aNAha, adhunA=ahuNA (AtA); muni=muNi; rajanI rayaNI, medinI=meiNI, idAnIm =iyANiM, jananI jaNaNI; anurAga aNurAya, anukampA=aNukaMpA, jAnu=jANu, manuja=maNuya; aneka aNega; vinoda=viNoya. 65 madhya asaMyukta b madhya asaMyukta b ce puDhIlapramANe vividha vikAra hotAta. (a) kadhI kadhI ba cA lopa hoto. udA: alAbu=alAu, lAu(bhopaLA) (A) kadhI kadhI b cA bh hoto. udA: bimbisAra=bhiMbhisAra (i) kadhI kadhI b cA m hoto. udA: kabandhakamaMdha (dhaDa) (I) puSkaLadA ba cA v hoto (bo va : / hema. 1.237) kabandha kavaMdha, klIba=kilIva (napuMsaka), zabara=savara, stabakita=thavaiya (gucchayukta), kabarI kavarI (kezapAza, veNI) zabala savala (citravicitra raMgAce), zibira=sivira, zibikA=siviyA (pAlakhI) (a) tathApi hemacaMdra ANakhI ase mhaNato kI ardhamAgadhIta madhya asaMyukta n cA kadhI Na hota nAhI. udA. anila, anala i. tathApi DaoN. vaidyAnI (pR.17) mhaTalyApramANe madhya asaMyukta n cA N karaNe he ayogya nAhI. (A) ma. :- (n=Na) : pAnIya-pANI, kaThina-kaDhiNa, svajana-sajaNA.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 71 (u) kadhI kadhI b tasAca rahAto. udAH vibudha=vibuha 66 madhya asaMyukta r madhya asaMyukta ra cA l hoto.1 yudhiSThira=juhiTThila, parivAra pariyAla, caraNa=calaNa, sukumAra=sukumAla, mukhara=muhala, rucira ruila, aGgAra=iMgAla; kirAta=cilAya ; parikhA=phalihA (khaMdaka), antarikSa aMtalikkha, daridra-dalidda, haridrA haliddA, parigha=phaliha; karuNa kaluNa (a) madhya asaMyukta r puSkaLadA tasAca rahAto. para, parama, parasu (parazu), sirisa (zirISa), varAya (varAka), duriya (durita), ari (zatru), uvaroha (uparodha) 67 madhya asaMyukta z S | madhya asaMyukta z va S yAMcA s hoto.2 (zaSoH saH / hema. 1.260) (1) z=s :- ke za=ke sa, kuza=kusa, kuzala kusala, deza=desa, aG ku za = aMku sa, vaza = vasa, kR za= ki sa ; prazaMsA pasaMsA, sAzaka =sAsaMka ; nizA=nisA, AzA=AsA; rAzi=rAsi, zizira=sisira; kAzI-kAsI; zizu-sisu, azuci asui, pazu-pasu, azubha asubha ; vizeSa visesa, avazeSa avasesa. azoka asoga. (2) S=s :- ghoSa ghosa, viSaya= visaya, doSa=dosa, viSama= visama, roSa=rosa, puruSa purisa, mASa mAsa (uDIda); bhASA=bhAsA, kaSAya kasAya, mRSA=musA, viSAda-viSAya, tuSAra tusAra (jalakaNa, barpha), tRSA=tisA; RSi isi, vibhUSita=vibhUsiya; mahiSI=mahisI; iSu isu (bANa); abhiSeka abhiseya. (a) madhya asaMyukta z va S yAMcebaddala kadhI kadhI ha hoto. 1 haridrAdau lH| hema. 1.254, haridrAdInAM ro lH| prA.pra.2.30 2 ma. :- zvazura-sAsarA, pAza-phAsa, rAzi-rAsa, keza-kesa; mahiSI-mhaisa, prAvRSa-pAusa, manuSya-mANUsa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 (1) z= h :- daza=daha, dazamukha= dahamuha, ekAdaza = eyAraha, dvAdaza=bAraha, dazavadana=dahavayaNa. ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) S=h :- bhISaNa=bIhaNa, SaS= chaha (sahA), pratyUSa = paccUha ( sakALa ) ; dhanusa = (dhanus + a ) dhaNuha, kArSApaNa = kAhAvaNa, pASANa=pAhANa. 68 madhya asaMyukta s (a) madhya asaMyukta s cA kadhI kadhI h hoto divasa=diyaha, catuHsaptati = cauhattari (74); paMcahattari 2, sattahattari, aTThahattara (A) madhya asaMyukta s cA kvacit v hoto. trisaptati=tevattari, dvAsaptati=bAvattari (72) (i) madhya asaMyukta s prAyaH tasAca rahAto. sAsaNa (zAsana), tAvasa ( tApasa), pivAsA ( pipAsA), mANasa (mAnasa), AsaNa (Asana), avasANa (avasAna ) 69 madhya asaMyukta vyaMjanAMce aniyamita vikAra kAhI madhya asaMyukta vyaMjanAMce turaLakapaNe ADhaLaNAre vikAra puDhe dile Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. k = kh : kiGkiNI=khikhiNI k = gh : nikaSa = nighasa k = bh : zIkara=sIbhara ( tuSAra, jalakaNa ) k = m : candrikA = caMdimA (cAMdaNe ) 2 k = v : yUkA = jUvA (U), stoka = thova, dvikArdha = divaDDha (dIDa) k = s : kanduka=tiMdusa k = h : phalaka=phalaha, sphaTika =phaliha, nikaSa = nihasa, zIkara=sIhara kh = k : zRGkhalA=saMkalA, zRGkhalita=saMkaliya. (a) dazAdiSu haH / prA.pra. 2.44 (A) ma. :- daza-dahA saMkhyAvAcake pahA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra [(kh = gh : AkhyApanA=AghAvaNA (sAMgaNe), AkhyApayati=Aghavei (sAMgato ) ] : zRGgATaka=siMghADaga (ziMgADA ; trikoNamArga) g = gh g = v1 j = g j = r T = Dh N = l t = h d = D5 d = v d = h t = Dh : prasRta=pasaDha, utsRta=UsaDha, samavasRta=samosaDha [(t = N : airAvata = erAvaNa ) ] p = bh p = m t = r : saptati=sattari (70); bAvattari, tevattari 2, i. (ma: sattara, i. ) t = l : asita=asila, sAtavAhana=sAlavAhaNa, atasI = alasI (aLazI) t = v3 : pradyotita=pajjoviya 1 2 : yugala=juvala, durbhaga = dUhava, subhaga = sUhava : niraJjana=niraMgaNa, abhyaJjayati=abbhaMgAvei, abhyaJjana=abbhaMgaNa 3 4 5 (tela,uTI i. lAvaNe) : vyavasRjati=vosirai (tyAga karato ), nisRjati = nisirai (bAhera paDato) : vaTa=vaDha, cipiTa=cimiDha ( capaTA ) : veNu=velu (ma. veLU) 73 : bharata=bharaha, bhArata= bhAraha, vasati = vasahi, bhAratI=bhArahI4 : sandaza= saMDAsa ( sAMDazI ), bhindipAla = bhiMDimAla ( zastravizeSa) : rudati = rovai (raDato) : kakud (kakud+a) kauha (vaziMDa) : kacchapa= kacchabha (kAsava), kapAla = kabhalla (kavaTI, khApara), stUpa=thUbha (smRtistaMbha), vipAzA = vibhAsA ( ekA nadIce nAva) : cipiTa=cimiDha, nIpa=nIma, ApIDa=Amela, kuNapa = kuNima (preta), vanIpaka=vaNImaga (yAcaka), viTapa = viDima (phAMdI), svapna = sumiNa, bhindipAla=bhiMDimAla = ma. :- taDAga-talAva saMkhyAvAcake pahA bhrAtRjAyA-bhAvajaya, harita = hiravA, avanata - oNavA, kAtaraka=kAvarA ma. : samarA. pR. 580 ma. : zad=saDaNeM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ardhamAgadhI vyAkaraNa m=lopa' : yamunA=jauNA m=va : abhimanyu=ahivannu, namaskAra navakAra ya=g : paryAya pariyAga ya=r : snAyu=NhAru ya=va : paryAya=pajjava, trayastriMzat=tAvattIsA (33) ya=ha : chAyA chAhI =D : kuThAra=kuhADa, piThara=pihaDa =Na : karavIra=kaNavIra (kaNhera), karavIradatta kaNeradatta l=4 : kila=kira, zAlmalI=sAmarI (ma. : sAMvarI), sthUla thora v=g : mahAnubhAva = mahANu bhAga, nihnava = niNhaga (satyApalApa), Amrava=aNhaga v=m : drAviDI damilI, vaizravaNa vesamaNa. z=D : karkaza kakkhaDa S=v : dvASaSTi=bAvaTThi (62), tevaTThi, chAvaTThi5 S=Nh : snuSA=suNhA =gh : saMhanana=saMghayaNa (zarIra, samudAya) =bh : nihelana=nibhelaNa (ghara), vaihAra vebhAra (parvatavizeSa) 70 samAsAMta samAsAMta uttara padAcyA Adya asaMyukta vyaMjanAlA vikalpAne Adya vA madhya mAnale jAte. maga tyAnusAra tyAta vikAra hotAta. 1 ma. :- bhUmi=bhuI 2 ma. :- jAmAtR=jAvaI, sIman zIva, kumArI kuMvAra, zyAmala-sAvaLA, gosvAmI-gosAvI, Amalaka-AvaLA, vizrAma-visAvA, grAma-gAva, nAma=nAva, sAmaMta-sAvaMta, cAmara-cavarI, komala-kovaLA, dAman-dAve. 3 ma. :- mAyA-mAva 4 ma. :- lAMgala-nAMgara, zAlmalI-sAMvarI, sthUla-thora 5 saMkhyAvAcake pahA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra 75 Adya mAnUna : su-puruSa supurisa, rAja-putra rAyautta, dina-kara diNayara. madhya mAnUna :- su-purUSa suurisa, rAja-putra=rAyautta, dina-kara diNayara, Aryaputra ajautta, tIrthakara=titthayara, vana-cara=vaNayara, sva-jana= sayaNa, prajApatI-payAvai, dharaNI-tala= dharaNIyala. jala-dhara= jalahara, madhu-kara = mahuyara. (a) mAge upasarga asatAhI varIlapramANeca hote. Adya mAnUna : sukRta sukaya, anu-kampA = aNukaMpA madhya mAnUna : anukUla aNuUla, pratipAla paDivAla, parijana pariyaNa 71 antya asaMyukta vyaMjanAMce vikAra ardhamAgadhIta vyaMjanAnta zabda cAlata nasalyAne ase saMskRta zabda vyaMjanAnta rAhaNAra nAhIta, ase kele jAte. tyAsAThI mukhyata: dona paddhatIMcA avalaMba kelA jAto : (1) antya vyaMjanAcA lopa karaNe athavA (2) antya vyaMjanAta ekhAdA svara miLavUna te svarAnta karaNe. yA dona mukhya va itara kAhI prakArAcI mAhitI puDhe dilI Ahe. 72 antya asaMyukta vyaMjanAcA lopa zabdAtIla antya asaMyukta vyaMjanAcA lopa kelA jAto?. (a) yAvat2=jAva, tAvat=tAva, pazcAt=pacchA, kadAcit=kayAi, bhos=bho, manAkma NA, samantAt samaMtA, dhik=dhI (A) suhRd=suhi, aMgavid-aGgavi (aMgagraMtha jANaNArA) (i) takArAnt zabdAMcyA antya t cA lopa3 : jagat = jaga, vidyut vijju, pariSat=parisA, taDit=taDi (vIja) 1 zabdAnAM yad antyavyaMjanaM tasya lug bhvti| hema 1.11 2 yethe avyayAtIla antya vyaMjanAcA lopa jhAlA Ahe. 3 ma. :- jagat -jaga, vidyut-vIja.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 (I) nakArAnta zabdAMcyA antya n cA lopa : (1) janman=jamma, dAman = dAma (mALa, dorI), nAman = nAma, karman = kamma (2) zazin=sasi, daNDin = daMDi, zikharin = sihari, kAmin= kAmi, ekAkin=egAgI, virahin = virahi, rUpin= rUvi, prANin = pANi ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) tapasvin=tavassi, medhAvin = me hAvi, ojasvin = oyaMsi, tejasvin=teyaMsi, yazAsvin=jasaMsi. ( u ) sakArAnta zabdAMcyA antya s cA lopa 2 : (1) tamas= tama, nabhas = naha, ziras = sira, yazas=jasa, tapas= tau, uras = vara, rajas=raya. (2) havis=havi, jyotis= joi, sarpis= sappi, arcis=acci (3) dhanus = dhaNu, cakSus=cakkhu, Ayus=Au 73 antya asaMyukta vyaMjanAcA anusvAra antya asaMyukta n, m va itara kAhI vyaMjane yAMcA anusvAra hoto. azAtar2hene antya asaMyukta vyaMjana TALale jAte. (1) n : bhagavan=bhagavaM, asmin=assiM, pacan=payaM, kurvan= kuvvaM, rAjan =rAyaM, AtmavAn=AyavaM, tiSThan = ciTThe, jJAnavAn = nANavaM. (2) m4: idAnIm=iyANiM, kartum=kAuM, aham=ahaM, jalam=jalaM, nadIm=naI, vatsam=vacchaM, phalam=phalaM, girim=giriM. ( 3 ) itara vyaMjane : manAk = maNaM ( thoDese ), sAkSAt =sakkhaM, sakRt = saI (ekadA), samyak=sammaM, prAtas=pAyaM, ISat =IsiM, viSvak = vIsuM ( sarvatra), yad = jaM, 1 ma. :- janma, karma, dAma ; prANi, hattI (hastin), pakSI (pakSin), (jJAnin); ojasvI, tejasvI, yazasvI; i. 2 3 4 jJAnI ma. :- raja, tama, paya, nabha, zira, yaza, tapa, ura, teja, oja; havi, jyoti, cakSu, Ayu. hI vyaMjane prAyaH avyayAMcyA antI asaNArI ADhaLatAta. antyamakArasya anusvAro bhavati / hema. 1.23
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana - vikAra tad=taM, yAvat=jAvaM, tAvat = tAvaM, yugapad = jugavaM (ekadama ), asakRt=asaiM (vAraMvAra ) (a) kadhI kadhI antya vyaMjanAcA u hoUna, to mAgIla 'a' yA svarAMta miLUna o jhAlelA ADhaLato. pRthak= puDho, punar=puNo, antar=aMto, adhas=aho. 74 antya asaMyukta vyaMjanAta svara miLaviNe asaMyukta vyaMjanAnta nAmAta svara miLavUna te svarAnta' kele jAtAta: pulliMgI va napusakaliMgI nAmAta 'a', va strIliMgI nAmAta 'A' vA 'i' he svara miLavile 77 jAtAta. (1) a miLaviNe : zarad = saraya, bhiSaj = bhisaya, prAvRS= pAusa, marut = maruya, dhanus=dhaNuha, dIrghAyus= dIhAusa, sAkSin = sakkhiNa, kRmin=kimiNa, barhin=barahiNa, garbhin=gabbhiNa. (2) A miLaviNe 3 : sarit = sariyA, sampad = saMpayA, diz= disA, kSudh=chuhA, vAc=vAyA, dhur=dhurA, kakubh = kauhA, cirAyus = cirAusA, AzIs=AsIsA, gir= girA, pratipad=pADivayA, apsaras=accharasA, pur=purA. (3) i miLaviNe : diz4 = disi, Apad = Avai, vipad=vivai. 1 2 3 4 kAhI annanta zabdAta antya n cA lopa karUna va puna: antI 'ANa' miLavUna te svarAnta kelele ADhaLatAta: mUrdhan= muddhANa, yuvan=juvANa, zvan=sANa, adhvan=adhdANa. ma. :- zarada, pAusa, daMDavata (daMDavat), ApaNa (Atman) ma. :- saritA, saMpadA, dizA, kSudhA, vAcA, dhurA, girA, pratipadA. pA. sa.ma., pR. 570
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ardhamAgadhI vyAkaraNa 75 at pratyayAnta va.kA.dhA.vi. ANi vat mat pratyayAnta takArAnta zabda at pratyayAnta va.kA.dhA.vi., ANi mat va vat pratyayAnta zabda yAMce aMta, maMta, vaMta hoUna te svarAnta hotAta. jayaMta (yatat), arahaMta (arhat), gacchaMta (gacchat), gAyaMta (gAyat), rakkhaMta (rakSat); dhImaMta (dhImat); bhagavaMta (bhagavat) 76 antI asaMyukta vyaMjana asaNAre dhAtu asaMyukta vyaMjanAnta dhAtUta prAya: a hA svara miLavUna te akArAnta kele jAtAta.2 vam vama, vas=vasa, vaha vaha, cal=cala, car=cara. 77 antya visargAce vikAra antya visargAce vividha vikAra puDhIlapramANe hotAta: (1) antya visargAcyA pUrvI a hA svara asalyAsa, avarNAsaha visargAcA o hoto (ato Do visrgsy| hema. 1.37). (a) devaH=devo, bhavata:=bhavao, tataH=tao, ata:=ao, kutaH=kao, yataH=jao, antaH=aMto, prAta:=pAo, puna:=puNo. (A) sarvata3:=savvao, agrata:=aggao, mArgata: maggao, dharmata: dhammao. (2) pUrvI a asUnahI kadhI kadhI avarNAsaha visargAcA e hoto. (a) puruSaH= purise, deva:=deve, na:=Ne. (A) kAhI kriyAvizeSaNa avyayAtahI avarNAsaha visargAcA e hoto. adha:=ahe, pura:=pure, raha:-rahe, zva:=save. (3) pUrvI a asUnahI kadhI kadhI visargAcA nusatA lopa hoto: puna:=puNa, uNa. 1 ma. :- saMta; zrImaMta, hanumaMta; bhagavaMta, dhaNavaMta. 2 dhAtusAdhanikA, pari. 134 pahA. 3 prAyaH tas pratyayAnta zabdAtIla visargAcA mAgIla avarNAsaha o hoto.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 5 : asaMyukta-vyaMjana-vikAra (4) visargAcyA pUrvI a kherIja itara koNatAhI svara asatA visargAcA lopa hoto, va mAgIla svara hrasva asalyAsa to dIrgha hoto; mAgIla svara dIrgha asalyAsa to tasAca rAhato. (a) muniH=muNI, guruH gurU (A) devAH= devA, vadhUH=vahU (5) kAhI kriyAvizeSaNa avyayAta antya visargAcA anusvAra hoto. __bahiH=bAhiM, muhaH=muhaM, prAduH=pAuM, adha:=ahaM, pura:=puraM, prAta:=pAyaM. (6) puDhIla zabdAtIla antya visargAce vikAra viziSTa Aheta. uccaiH1=uccA, zanaiH saNiyaM 1. yAkobI, (Erga), pR. 30
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 saMyuktavyaMjana-vikAra SAVRSAIRERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 78 prAthamika jevhA dona (agara adhika) vyaMjane madhye va antI svara na yetA ekatra yetAta, tevhA saMyukta vyaMjana hote. udA. ps, krU, pm, tra, tsn i. saMyukta vyaMjanAtIla pratyeka vyaMjanAlA tyA saMyukta vyaMjanAcA avayava mhaNAve. udA. ps he p va s yA vyaMjanAMnI banale Ahe; mhaNUna p va s he ps ce avayava hota; taseca tsn ce avayava t, s, n he hota. saMyukta vyaMjanAta jyA vyaMjanAcA uccAra prathama hoto to avayava prathama hoya; yAca rItIne avayava dvitIya (tRtIya ase) TharatAta. udA. krU madhye k cA uccAra prathama, naMtara r cA uccAra; mhaNUna k hA prathama avayava ANi r hA dusarA avayava. tsn madhye t pahilA, s dusarA va n tisarA avayava hoya. 79 saMskRta va ardhamAgadhI : saMyuktavyaMjane : taulanika vicAra (1) saMskRtamadhye saMyuktavyaMjana zabdAMcyA Adya (udA.skanda, stambha), madhya (udA. cakra, darpa), va antya (udA. tarj, masj) sthAnI cAlU zakate. ardhamAgadhIta zabdAcyA Adya va antya sthAnI saMyuktavyaMjana cAlata nAhI; phakta madhya sthAnI mAtra te rAhU zakate. (2) saMskRta madhIla saMyukta vyaMjanAta dohopekSA adhika vyaMjane cAlatAta. udA. ktya, kSma, ghnya, cchU (tIna avayava); tsnya, rkSya (cAra avayava); trnya (pAca avayava) ardhamAgadhIta mAtra saMyukta vyaMjanAta 1 saMyukta vyaMjanAta antI svara miLAlA kI saMyuktAkSara vA joDAkSara hote. udA. psa, tra, krA, dru, pno, i.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 81 donaca vyaMjane asatAta; dohopekSA adhika vyaMjane cAlata nAhIta. (3) saMskRtAtIla saMyukta vyaMjane bhinnabhinna prakAracI asU zakatAta : savargIya (ekAca vargAtIla vyajanAMcI): udA. ucca, rajju, vaJcita, maJjarI, baddha, caNDa, kuTTima, kukkuTa, tuccha, tuNDa, sajjana, citta, nimitta, mandara, zaGkha, pApman ; vivargIya (bhinnavargIya vyaMjanAMcI): udA. rukmiNI, abdhi, zabda; vijAtIya (vargIya vyaMjane va itara uSma, aMtastha-vyaMjane yAMcyA saMyogAne jhAlelI) udA : zakya, bhAskara, puSkara, mArga, takra, guhya, brahman, pakva, kArya, tIvra, zalya, matsya, kaSTa, pakSa, dRzya, pakSman); kiMvA sajAtIya (aMtastha va USma yAMcyA dvitvAne banalelI) udA : vallabha, mallikA, nizzaraNa, duzzAsana, niSSikta, i. ardhamAgadhIta vivargIya va vijAtIya saMyukta vyaMjane ajibAta cAlata nAhIta; savargIyApaikI kAhI viziSTa prakArAMnI siddha jhAlelI (udA. tta, kka, cca, ja, i.) saMyukta vyaMjane cAlatAta. sajAtIya hI dvitvAneca hota asalyAne (udA. lla,vva,ssa) tI ardhamAgadhIta cAlatAta. 80 saMyuktavyaMjana-vikArAMce svarUpa sAhajikaca saMskRta zabdAtIla saMyukta vyaMjane ardhamAgadhIta yetAnA tyAcyAta puDhIlapramANe vikAra vhAve lAgatAta : (1) dohopekSA adhika avayava asalelI saMyukta vyaMjane dvi-avayavI kelI jAtAta. (2) bhinnavargIya va vijAtIya saMyukta vyaMjane ardhamAgadhIta cAlaNyAsArakhI karUna ghetalI jAtAta; savargIyAtahI jI cAlaNyAsArakhI nasatIla tI cAlaNyAsArakhI karUna ghyAvI lAgatAta; sajAtIyApaikI dvitvAne banalelI lla, vva, ssa evaDhIca ardhamAgadhIta cAlatAta. (3) zabdAce Adya va antya sthAnI ardhamAgadhIta saMyuktavyaMjana cAlata nasalyAne tyAMnAhI yogya te vikAra vhAve lAgatAta. AtA, saMyukta vyaMjanAMce kase va koNate vikAra hotAta, he pAhaNyApUrvI ardhamAgadhItIla saMyuktavyaMjane koNatyA viziSTa prakArAMnI banatAta, he jANUna gheNe Avazyaka Ahe. 1 yAlA apavAda : vaMdra (samUha)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa 81 ardhamAgadhItIla joDAkSarAMcI ghaTanA (1) savargIya vyaMjanAMcI khAlIlaprakAre siddha jhAlelI joDAkSareca ardhamAgadhIta cAlatAta, itara nAhI. (a) pratyeka vargAtIla pahilyA va tisar2yA vyaMjanAcI joDAkSare tyAce dvitva hoUna siddha vhAvI lAgatAta : kka, gga; cca, jja; TTa, DDa; tta, 6; ppa, bba. (A) pratyeka vargAtIla dusar2yA va cauthyA vyaMjanAcI joDAkSare svavargAtIla anukrame pahilyA va tisar2yA vyaMjanAzI saMyoga pAvUna siddha vhAvI lAgatAta; tyAMtahI pahile va tisare vyaMjana he prathama avayavaca asale pAhije. udA. kkha, ggha ; ccha, jjha; ?, DDa; ttha, ddha; ppha, bbha. (i) pratyeka vargAtIla pahilyA cArahI vyaMjanAMcA svavargIya anunAsikAzI saMyoga hoUna joDAkSare siddha hotAta; yethe hI anunAsika he prathama avayavaca asale pAhije. udA. Gka, kha, Gga, Ggha; Jca, Jcha, Ja, jha; NTa, NTha, NDa, paDha; nta, ntha, nda, ndha; mpa, mpha, mba, mbha. (I) Na, na, m yAMce dvitva hoUna eNa, nn, mm azI saMyuktavyaMjane siddha hotAta. G ce dvitva hota nAhI. J cyA dvitvAne banalele saMyuktavyaMjana ardhamAgadhIta cAlata nAhI. varIlakherIja itara koNatyAhI prakArAne hoNArI vargIya vyaMjanAcI saMyukta vyaMjane ardhamAgadhIta cAlata nAhIta. (2) aMtasthAMcI joDAkSare : aMtasthAMcI joDAkSare puDhIlapramANeca vhAvI lAgatAta: (a) la ANi v yAce dvitva hoUna. udA. llU , vv. (3) uSmAcI joDAkSare : s hA ekaca uSmavarNa ardhamAgadhIta Ahe. tyAce dvitva 1 (a) aMtasthAMcA paraspara saMyoga hoUna banaNArI udA. lya, rya, vra, vya) joDAkSare ardhamAgadhIta cAlata nAhIta. (A) ra ce dvitva hota nasalyAne (rephahakArayordvitvaM na bhavati / hema. 2.93) dvitva hoUna hoNAre ra ce joDAkSara ardhamAgadhIta nAhI. (i) y ce dvitva hoUna hoNAre yy he saMyukta vyaMjana ardhamAgadhIta cAlata nAhI. paNa y cA j hoUna yya cA jja hoto (ghATage, pR.54 pahA).
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra hoUna ss he saMyuktavyaMjana siddha hote. (4) h : mahAprANa h hA prathama avayava asatA itara vyaMjanAMzI tyAcI hoNArI joDAkSare (udA. hya, hva, hna, hra, hma, hla, hra) ardhamAgadhIta cAlata' nAhIta. taseca h ce dvitvahI hota nasalyAne dvitvAne banaNAre h ce joDAkSara ardhamAgadhIta nAhI. 2 82 saMyuktavyaMjanAMce vikAra : bhinna paddhati saMskRtazabdAtIla saMyuktavyaMjane ardhamAgadhIta ghetalI jAtAnA pari. 81 madhye sAMgitalelyA koNatyAtarI prakArAta basaNyAsArakhI karUna ghetalI jAtAta. tyAsAThI prAya: 'samAnIkaraNa' yA paddhatIcA upayoga kelA jAto. kadhI, samAnIkaraNa jhAlyAvara hoNAr2yA dvitvAtIla ekA avayavAcA lopa karUna (tyAcaveLI mAgIla svara r2hasva asalyAsa to dIrgha karUna) joDAkSarAceca uccATana kele jAte (sulabhIkaraNa4) kevhA, joDAkSarAtIla vyaMjanAta ekhAdA jAdA svara ghAlUna joDAkSara nAhIse karaNyAta yete ( svarabhakti 4) kadhI, uccArAcyA sulabhatesAThI zabdAtIla pahilyA joDAkSarAmAge ekhAdA adhika varNa uccAralA jAto (AdivarNAgama4). tathApi saMskRtamadhIla joDAkSare ardhamAgadhIta cAlatI karUna gheNyAcyA dRSTIne samAnIkaraNa he atyaMta mahattvAce Ahe. tyAcAca AtA prathama vicAra kelA Ahe. 1 2 3 83 4 Nha (nha), mha, lha, hIM hakArayukta vyaMjane ardhamAgadhIta cAlatAta. ardhamAgadhIta cAlaNAr2yA joDAkSarAsAThI pari. 15 pahA. AtA, prathama madhya saMyuktavyaMjanAce vikAra sAMgitale Aheta. kAraNa teca Adya va antya saMyuktavyaMjanAMnA bahutAMzI lAgU paDatAta. maga, Adya va antya saMyuktavyaMjana vikArAMcI mAhitI dilI Ahe. sulabhIkaraNa, svarabhakti, AdivarNAgama yAMce mAhitIsAThI 'bhASAzAstrIya varNAdeza', prakaraNa 7 pahA.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa 83 samAnIkaraNa saMskRtamadhIla jI saMyukta vyaMjane ardhamAgadhIta cAlata nAhIta tI cAlatI karUna ghetAnA - mhaNaje ardhamAgadhIta cAlU zakaNAr2yA ekhAdyA saMyukta vyaMjanAsArakhI karUna ghetAnA - saMyukta vyaMjanAcyA dona avayavAMpaikI eka dusar2yA avayavAsamAna kelA jAto. mhaNaje tyAtIla eka vyaMjana dusar2yAlA ApalyAsArakhe karate. yAlAca samAnIkaraNa mhaNatAta. samAnIkaraNa mhaNaje samAna karaNe saMyuktavyaMjanAtIla ekA vyaMjanAce dusar2yAkaDUna samAnIkaraNa hote mhaNaje te vyaMjana dasar2yAlA ApalyAsamAna, ApalyAsArakhe, ApalyAlA cAlela ase karate; tyAce rUpa badalUna tyAlA ApalyAlA cAlela ase rUpa dete. heca nirALyA zabdAta sAMgAvayAce jhAlyAsa, samAnIkaraNAta koNatyA tarI ekA vyaMjanAcA lopa hoUna uralelyAce dvitva hote. ___ yA lopa pAvaNAr2yA vyaMjanAcyA sthAnAvarUna samAnIkaraNAce dona prakAra karatA yetAta : (1) jevhA pahilA avayava lopa pAvUna dusar2yAce dvitva hote, tevhA tyAlA pUrvagAmI samAnIkaraNa mhaNatAta. udA. bhakta=bha+k+t+a = bha+ 0 +t+a = bha+tt+a= bhatta ;rakta ratta. ___ (2) jevhA dusarA avayava lupta hoUna pahilyAce dvitva hote, tevhA tyAlA purogAmI samAnIkaraNa mhaNatAta. udA. putra=pu+t+ra+a = pu+t+0+a= pu+tt+a= putta; ramya=ramma. 84 koNatyA avayavAcA lopa? koNatyA avayavAce dvitva? samAnIkaraNAta saMyuktavyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa hoUna uralelyAce dvitva hote. AtA, koNatyA avayavAcA lopa hoUna koNatyA avayavAce dvitva hote, yAbaddala niyama asA Ahe: adhika bala. asalelA avayava kamI balAcyA 1 prathama dvi-avayavI saMyuktavyaMjanAMcyA vikArAMcA vicAra kelA Ahe. dohoMpekSA adhika avayavI joDAkSarAMcyA samAnIkaraNAcA vicAra puDhe kelA Ahe. 2 hakAra prathama asalelI joDAkSare, anunAsika+sparza, ityAdi kAhI joDAkSarAMce samAnIkaraNa hota nAhI. tyAMcA puDhe svataMtra vicAra kelA Ahe.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra avayavAlA sva-samAna karato; avayava samAna balAce asatA dvitIya sthAnacA avayava prathamasthAnIya avayavAlA ApalyA samAna karato. nirALyA zabdAMta, saMyuktavyaMjanAce avayava asamAna balAce asatA kamI balavAnAcA lopa hoUna uralelyA adhika balavAna avayavAce dvitva hote; samAnabalI avayava asatA prathamasthAnIya avayavAcA lopa hoUna dvitIyasthAnIya avayavAce dvitva hote. vyaMjanAMcA balakrama utaratyA kramAne asA Ahe: (1) sparzavyaMjane (pratyeka vargAMtIla pahilI cAra vyaMjane) (2) anunAsike ? (3) USmavarNa (4) l v y r gaNitAMtIla cihnAMnI dAkhavAvayAce mhaTalyAsa sparza > anunAsika > uSma > l > v > y > r kiMvA r < y < v < l < USma < anunAsika < sparza. 85 85 dvitva kase karAvayAce? ardhamAgadhItIla vyaMjanAMcI dvitve puDhIlapramANe hotAta : (1) pratyeka vargAtIla pahilyA va tisar2yA vyaMjanAce svataHzIca saMyoga hoUna dvitva hote. udA. kka, gga, cca, jja, TTa, DDa; tta, dda, ppa, bba. (2) pratyeka vargAMtIla dusar2yA va cauthyA vyaMjanAce dvitva ApalyAca vargAtIla anukrame pahilyA va tisar2yA vyaMjanAzI saMyoga hoUna hote. yethe pahilI va tisarI vyaMjane prathama avayavaca asAvI lAgatAta4. udA. kkha, ggha; ccha, jjha; TTha, DDha; ttha, ddha; ppha, bbha. (3) anunAsikApaikI G va J yAMce dvitva hota nAhI. N, n, m yAMce svasaMyogAne NN, nnU, mm, ase. dvitva hote. (4) s yA USmAce dvitva svasaMyogAne ss ase hote. (5) aMtasthApaikI r ce dvitva hota nAhI; y ce dvitva jj ase hote; la ANi va yAMce svasaMyogAne llU ANi vv ase dvitva hote (6) mahAprANa h ce dvitva hota nAhI. 1 sparzavyaMjane parasparAta samAnabalI asatAta. 2 anunAsike parasparAta samAnabalI asatAta. 3 saMyuktavyaMjanAta pahilA avayava USma asUna, tyAcA lopa hoUna uralele vyaMjana k c T t p yAMtIla ekhAde asatA, tyAMce dvitva kadhI kkha, ccha, TTha, ttha, ppha ase hote; tara kadhI varIlapramANeca hote. vargeSu yujaH pUrvaH / prA. pra. 3.51 4
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 86 saMyukta vyaMjanAtIla avayavAMce saMyoga samAnIkaraNAcA niyama saMyuktavyaMjanAMnA kasA lAgato, he pAhaNyApUrvI saMyukta vyaMjanAta avayavAMce saMyoga kase asU zakatAta, he pAhaNe udbodhaka Tharela. h soDUna sparza, anunAsika, USma va aMtastha yAMce paraspara saMyoga puDhIlapramANe asU zakatAta: (a) pra.a. + dvi.a. sparza + sparza sparza+ anunAsika ( anunAsika+sparza [+ USma sparza + USma+sparza sparza + aMtastha aMtastha + sparza USma + USma USma+sparza sparza+uSma USma+ anunAsika anunAsika+USma USma+aMtastha aMtastha+USma ardhamAgadhI vyAkaraNa (A) pra.a. + dvi.a. (I) anunAsika + anunAsika anunAsika+sparza sparza+anunAsika anunAsika+USma USma + + anunAsika anunAsika + aMtastha / -anunAsika) aMtastha+ aMtastha+aMtastha aMtastha + sparza 2 sparza+aMtastha aMtastha+anunAsika anunAsika+aMtastha aMtastha+USma USma + aMtastha 1 h hA avayava asalelyA saMyuktavyaMjanAMcA puDhe svataMtrapaNe vicAra kelA Ahe. 2 vaicArika dRSTyA jarI he saMyoga zakya asale tarI pratyakSAMta mAtra tyAtIla kAhI saMyoga ADhaLata nAhIta. udA. aMtastha + sparza yA joDIta pahilA avayava y kiMvA v ADhaLata nAhI. (ghATage, pR. 44 pahA).
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 87 varIla 28 joDyAMtUna punarAvRtta hoNAr2yA - (1) sparza+anudeg va (2) anu +sparza, (3) USma+sparza va (4) sparza+USma, (5) anudeg +USma ANi (6) USma+anudeg (7) sparza+aMtastha ANi (8) aMtastha+sparza, (9) aMtastha+anu' va (10) anu +aMtastha, (11) USma+aMtastha va (12) aMtastha+USma ekUNa 12 joDyA soDalyAsa phakta 16 joDyA uratAta. yAMtIla sarvaca joDyAMnA samAnIkaraNAcA niyama lAgato ase nAhI. jyA joDyAMnA samAnIkaraNAcA niyama lAgato tyAcA AtA prathama vicAra kelA Ahe. 87 sparza+sparza sarva sparza sparza samAnabalI (parasparAta) asalyAne prathamasthAnIya sparzAcA lopa hoUna, dvitIyasthAnIya sparzAce dvitva hote. (1) kta=tta : rakta ratta, bhakta bhatta, zakti satti, bhukta bhatta, mauktika mottiya. (2) ktha=ttha : riktha=rittha (dravya), siktha=sittha (dhAnyakaNa, ghAsa) (3) kpa=ppa : vAkpatirAja=vappairAa (eka vizeSanAma) (4) gdha=ddha : mugdha muddha, dugdha duddha (5) gbha bbha : prAgbhArapabbhAra (moThA bhAra) (6) Tka-kka : SaTka chakka, SaTkASThaka-chakkaTThaga (oTA,devaDI) (7) Tkha=kkha : SaTakhaNDa-chakkhaMDa (8) Tca =cca : SaTca chacca (9) Tta=tta : SaTtala chattala (10) Tpa=ppa : SaTpada chappaya (11) Tpha=ppha : kaTphala kapphala (kAyaphaLa) (12) Dga=gga : khaDga khagga, SaDguNa chagguNa (sahApaTa) (13) Dja=jja : SaDjIva chajjIva (14) Dda=6 : SaDdizaM chaddisaM, SaDdarzana chaiMsaNa (15) Dbha bbha : SaDbhAga=chabbhAga, SaDbhoga chabbhoga (16) tka=kka : utkaNThA=ukkaMThA, balAtkAra=balakkAra, utkaTa=ukkaDa (17) tkha=kkha : utkhAta ukkhaya (18) tpa-ppa : utpala uppala, satpuruSa-sappurisa, utpanna uppanna, tatpara tappara (19) tpha=ppha : utphulla upphulla (20) dga=gga : pudgala poggala, udgama =uggama, mudgara=moggara (21) dgha=ggha : uddhRSTa=ugghuTTha (udghoSita), samudghAta samugghAya (karmanirjarAvizeSa) (22) babba : budbuda=bubbuya (buDabuDA) (23) bha=bbha 1 anusvArAgama jhAlyAsa dvitvAtIla pahilyA avayavAcA lopa hoto. sanatkumAra=saNakumAra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ardhamAgadhI vyAkaraNa : sadbhAva=sabbhAva, udbhava = ubbhava, udbhinna=ubbhinna (24) pta=ta : supta = sutta, dIpta = ditta, samApti = samatti (25) bja=jja : kubja-khujja, kubjA=khujjA (26) bda=dda : zabda =sadda (27) bdha=ddha : Arabdha=Araddha, labdha=laddha. 88 sparza + anunAsika sparza he anunAsikAhUna adhika balavAn asalyAne anunAsikAcA lopa hoUna sparzAce dvitva hote. (1) sparza+Na : rugNa rugga (2) sparza+na : nagna' =nagga, agni=aggi, sapatnI = savattI, patnI=pattI, vighna=viggha, prApnoti = pappoi, bhagna =bhagga, yatna=jatta (3) sparza+ma : Atman=atta, AtmajA=attayA, yugma=jugga, Atmaja=attaya. apavAda : (a) ardhamAgadhIta 'jJa' (j+n+a) cA prAyaH nna (NNa) 2 hoto. udA. yajJa=janna, manoja =maNunna, vijJAna = vinnANa, pratijJA = painnA, prajJApanA=paNNavaNA (eka jainAgama graMtha ) (A) dma=mma : padma=pomma, chadma=chamma (i) kma=ppa : rukmiNI=ruppiNI, rukma=ruppa (sone), rukmin=ruppi (I) tma=ppa : Atman=appa, adhyAtma=ajjhappa, durAtmA=durappA gma=mma : yugma=jumma (joDI), tigma = timma ( tIkSNa, ugra) 89 sparza + USma sparza+uSma yA saMyogAce puDhIlapramANe samAnIkaraNa hote : (a) tsa4=ccha : saMvatsara = saMvacchara, bIbhatsa = bIbhaccha, vatsa=vaccha, anusvArAgamAne : hiMdIta: nagna=naMgA. 2 jJa cyA vikArAMta 'NNa' va 'nna' vikalpAne vAparAveta, use prA. gAMdhI (pR. 47) mhaNatAta. yA saMyogAta samAnIkaraNAcA niyama sarvAMzI lAgata nAhI. anusvAgarAma jhAlyAsa dvitvAtIla pahilyA avayavAcA lopa hoto. udA vicikitsA=vitigiMchA, jighitsA=digiMchA 4
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 89 vatsala vacchala, kutsita=kucchiya, utsaGga = ucchaMga (mAMDI), cikitsA tigicchA, matsara macchara. (A) psa =ccha : jugupsA = dugucchA, lipsu =licchu (icchiNArA), apsaras=accharA, jugupsati dugucchai. (i) kSa (kSa)=kkha vA ccha : (1) kSa-kkha : bhikSA=bhikkhA, zikSA=sikkhA, dakSiNa3=dakkhiNa, rAkSasa rakkhasa, mokSamokkha, yakSa =jakkha, akSara akkhara. (2) kSa=ccha : akSi=acchi, vRkSa-vaccha, vakSas= vaccha, makSikA macchiyA kSa kkha ccha : kadhI ekAca zabdAta kSa ce kkha va ccha hotAta. prekSate=pekkhai, pecchai; akSi=akkhi, acchi; ikSu=ikkhu, ucchu; kukSi=kukkhi, kucchi; dakSa=dakkha, daccha; vRkSa-rukkha, vaccha; RkSa rikkha, accha (asvala); kakSa kakkha, kaccha (maH kAkha, kAsa). (ka) kadhI kadhI sparzAcA lopa hoUna uSmAce dvitva jhAlele ADhaLate. (1) ccha,cchva-ssa : ucchrita=ussiya (uMca kelele), ucchulka ussuka (kararahita), ucchvAsa=ussAsa. (2) tsa: ssa : utsarga=ussagga (tyAga), utsedha=usseha (uMcI), utsuka=ussuya, utsava=ussava. (3) Tza=ssa : SaTzata chassaya (600) 1 anusvArAgamAne : jugupsA=dagaMchA (a) anusvArAgama jhAlyAsa dvitvAtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto. udA. pakSa=paMkha, pakSin=paMkhi, pakSiNI paMkhiNI. (A) marAThIta ccha cA sa hoto : ikSu-ucchu-Usa; matsya-(maccha)mAsA; kSurikA-(churiyA)-surI, kacchapa-kAsava, kSaNa-(cchaNa)-saNa. kkha ce kadhI kadhI sulabhIkaraNa hote (sulabhIkaraNa pahA) udA. dakSiNa=dAhiNa, pradakSiNa=payAhiNa. 3
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 90 USma + sparza sparza he USmApekSA balavAn asalyAne USmAcA lopa hoUna sparzAce dvitva hote. (a) z+sparza : zca=ccha : Azcarya=acchera, pazcAt=pacchA, pazcima=pacchima, nizcaya=nicchaya, prAyazcitta=pAyacchitta. : (A) S+sparza : (1) STha=TTha : kASTha=kaTTha, goSTI=goTThI ( sabhA, samAja), suSThu =suTu, zreSTha=seTTha, zreSThin=seTThi ( 2 ) Spha = ppha : niSphala=nipphala. (3) Ska=kkha: puSkara = pokkhara (kamaLa), niSka= nikkha (ekaprakArace nANe ), puSkariNI= pokkhariNI (taLe) ardhamAgadhI vyAkaraNa (4) STa=TTha : duSTa=duTTha, dRSTi = diTThi, iSTa = iTTha, muSTi = muTThi, viSTi = veTThi (ma : veTha), tuSTa=tuTTha. (5) Spa e=ppha : puSpa = puppha, niSpanna=nippanna, niSpanda=nipphaMda. (i) s+sparza : (1) skha = kkha : praskhalita = pakkhaliya, askhalita= akkhaliya prasthita=patthiya, agArastha=agArattha. (2) stha=ttha : avasthA=avatthA, (3) spha=ppha : prasphurati=papphurai. ( 4 ) ska = kkha : tiraskAra=tirakkhAra, amanaska=amaNakkha (5) sta=ttha : hasta = hattha, hastin =hatthi ( hiMdI - hAthI), asti=atthi (ma: AthI), prazasta =pasattha, vastu=vatthu, mastaka = matthaya ( ma. : mAthA ) TIpa : puSkaLa zabdAMta k c T t p yAMce dvitva kk cc Tva tt pp aseca hote. udA. 2 3 saMyukta vyaMjanAMtIla prathama avayava USma hA lupta jhAlyAvara uralela vyaMjane k c T t p hI usatIla tara tyAce dvitva kadhI kkhu, cch, TTha, tth, pph ase hote ; tara kevhA nehamIpramANe kk, cc, va, tt, ppU, ase hote. sulabhIkaraNa jhAlyAsa : bASpa- (bappha) - bAha ( saMskRti = saMkhaDi ( odanapAka) mAge anusvAra asalyAsa dvitvAMtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra (a) z+c=cc : nizcala = niccala (ma.: nIcaLa), duzcara = duccara, duzcarita=duccariya, nizceSTa = nicceTTha, tapazcaraNa = tavaccaraNa. (A) S+sparza : (1) Ska=kka : duSkara=dukkara, duSkRta=dukkaDa, niSkAraNa=nikkAraNa, catuSka=caukka (ma. : cauka), zuSka = sukka (ma.: suke) (2) Ta=TTa : iSTakA= iTTagA (vITa), iSTA = iTTA (vITa), uSTra = uTTa (ma.: uMTa), uSTrikA = uTTiyA (mAtIce bhAMDe) (3) Spa=ppa : niSpApa = nippAva, duSprekSya = duppeccha, niSpaGka = nippaMka, niSprabha=nippaha. (i) s+sparza: (1) ska=kka : namaskAra = namakkAra, taskara=takkara, saMskRta=sakkaya (2) sta=ta : samasta= samatta, dustara = duttara. (3) spa=ppa : paraspara=paroppara. 91 sparza + aMtastha sparza he aMtasthApekSA adhika balavAn asalyAne aMtasthAcA lopa hoUna sparzAce dvitva hote. (a) sparza+ya : trailokya= tellokka. 91 (1) kya=kka : vAkya = vakka, zAkya = sakka, (2) khya=kkha : saukhya=sokkha, vyAkhyAna=vakkhANa (3) gya=gga : vairAgya=veragga, yogya=jogga, saubhAgya= sohagga, daurbhAgya = dohagga. (4) cya=cca : acyuta=accuya, uccate = vuccai, mucyate =muccai. (5) jya=jja : rAjya= rajja, pUjya = pujja. (6) Tya=TTa (7) Dya=DDa (8) Dhya=DDha (9) pya=ppa : nATya=naTTa : kuDya=kuDDa (bhiMta, kUDa) : vaitADhya=veyaDDha (parvatavizeSa), ADhya = aDDha (zrImaMta) : kupyati=kuppai. (10) bhya =bbha : ibhya = ibbha, abhyantara = abbhaMtara. TIpa : saMyukta vyaMjanAtIla prathama avayava n kherIja tagarvIya vyaMjana asUna vditIya avayava y asatA, t th d dh baddala anukrame c ch j jh yeUna
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa yA navIna AlelyA vyaMjanAce dvitva' jhAlele ADhaLate. (tyathyadyAM cachajAH / dhyhyojhH| prA.pra. 3.27-28) (1) tya=cca : satya-sacca, nitya=nicca, pratyaya paccaya, kRtya=kicca atyanta=accaMta, Aditya=Aicca, mRtyu =maccu, apatya=avacca, amAtyaamacca, bhRtya=bhicca (sevaka), Adhipatya Ahevacca. (2) thya3 = ccha : pathya paccha, mithyA micchA, nepathya-nevaccha (3) dya=ja : adya =aja, madya =majja, vaidya = veja, vidyA vijA; udyAna=ujjANa, udyata=ujjaya, udyota=ujjoya (prakAza) (4) dhya =jjha : madhya =majjha, vadhya = vajjha, ayodhyA = aojjhA, amedhya amejjha (azuci), asAdhya=asajjha, upAdhyAya uvajjhAya, svAdhyAya sajjhAya, adhyavasAya ajjhavasAya. (A) sparza+ra : (1) kra=kka : takra-takka (ma.. tAka), cakra-cakka (ma.:cAka), vikrama vikkama, zakra=sakka (iMdra) (2) gra=gga : ugra ugga, nyagrodha naggoha (vRkSavizeSa), agra=agga, samagra=samagga. (3) ghra ggha : vyAghra vaggha (ma.:vAgha), zIghra siggha (4) c =ccha : kRcchra=kiccha (saMkaTa) 1 ma. : satya-sAca, nRtyati-nAcato; utpadyate-upajato, adya-Aja; vaMdhyA vAMjha, saMdhyA-sAMja, madhya-mAja (ghara) 2 tya=cca yAce apavAda : pratyeka patteya, pratyeka budhda=patteya budhda, caitya=caitta (jinamaMdira) 3 zya=ccha ce apavAda : pathya pattha, nepathya-nevattha (nAyAsaM; pR. 19,21) kadhI tathya ce 'tacca' asehi varNAntara hote. 4 mAge anusvAra asalyAsa dvitvAtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto vidya=viMjha, saMdhyA saMjhA. 5 anusvArAgama jhAlyAsa : vakra vaMka (ma. : bAka, vAkaDA)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra (5) jraja : vajra vaja. (6) =tta : putra-putta (ma.: pUta), mitra=mitta, citra=citta, patrapatta (ma.: pAna), zatru sattu, chatrachatta (ma.: chata), yAtrA jattA. (7) dra=da : zUdra=sudda, bhadra bhadda, samudra=samudda, nidrA=niddA (ma.: nIMda), mudrA muddA. (8) dhra=ddha : gRdhra=giddha (gidhADa) (9) pra=ppa : apriya appiya, vipra=vippa, abhiprAya abhippAya (10) bra=bba : abravIt abbavI (mhaNAlA) (11) bhra=bbha : abhra abbha (Dhaga, AyAza), nibhrAMta=nibbhaMta (i) sparza+la : (1) kla3=kka : zukta sukka, viklava-vikkava (dIna), (2) pla=ppa : viplava vippava (nAza) (I) sparza+va : (1) kva=kka : pakka=pakka, pikka (maH pakkA, pikalelA) (2) jva=ja : prajvalita=pajjaliya, ujjvalita=ujjaliya (ma: ujaLa) (3) tva=tta : devatva-devatta, catvAriMzat cattAlIsa (cALIsa) (4) dva=6 : jambudvIpa jaMbuddIva dhva5=ddha : udhvasta uddhattha, adhvan=addha (mArga) ___ apavAda : kvacit sparzAcA lopa hoUna v ce dvitva hote. dvi-vva : udvigna=uvvigga, udvartana =uvvaTTaNa (uTaNe), udvega=uvvega, udvahati uvvahai, (2) Dva-vva : SaDviMzati chavvIsa (26) 1 (a) kAhI kriyAvizeSaNa avyayAta 'tra' cA 'ttha' hoto. udA. kutra kattha, yatra jattha (jethe), tatra:=tattha (tethe), sarvatra savvattha, atra ettha (ethe). (A) kadhI tra ce sulabhIkaraNa hote : gAtra=gAya, gotra=goya, dhAtrI=dhAI. 2 Adya saMyukta vyaMjanAta : brAhmaNa baMbhaNa 3 Adya saMyukta vyaMjanAta : klIba-kIva, kleza kesa 4 Adya saMyukta vyaMjanAta : dvAra=dAra, dvija=diya, dvandva-daMda, dvigu=digu 5 dhvaddha cA apavAda : Urdhva=ubbha
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ardhamAgadhI vyAkaraNa (ka) n kherIja t vargIya vyaMjane prathamasthAnI asUna 'va' dvitIyasthAnI asatA, tavargIya vyaMjanAbaddala kadhI cavargIya vyaMjane yeUna, yA navIna AlelyA vyaMjanAMce dvitva jhAlele ADhaLate. (tvathvadvadhvAM cachajajhA: kvcit| hema. 2.15 bhoccA sayalaM picchiM vijaM bujjhA annnnnnygaami| caiUNa tavaM kAuM saMtI patto sivprmN||) (1) tvacca : catvara=caccara (cavhATA), kRtvA=kiccA, zrutvA soccA (2) thvaccha : pRthvI=picchI (3) dvA=ja : vidvAn vijaM (4) dhva =jjha : sAdhvasa sajjhasa, indradhvaja iMdajjhaya, dharmadhvaja dhammajjhaya, mahendradhvaja mahiMdajjhaya 92 aMtastha+sparza kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna adhika balavAn sparzAce dvitva hote. (a) +sparza : (1) rka=kka : tarka=takka, arka=akka, zarkarA sakkarA (2) w=kkha : mUrkha =mukkh| (3) rga=gga : svarga=sagga, varga=vagga, mArga=magga, durgama duggama, durga=dugga, upasarga=uvasagga (4) gha=ggha : argha=aggha (mUlya), nirghoSa nigghosa (moThA dhvani) (5) ca=cca : arcA=accA, kUrca=kucca (kuMcalI) (6) >>=ccha: mUrchA=mucchA (7) rja2=ja : Arjava=ajjava, garjita gajjiya (garjanA), jarjara jajjara. 1 2 dhva=jjha cA apavAda : Urdhva-ubbha anusvArAgama jhAlyAsa : mArjAra=maMjAra (mAMjara)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra (8) rjha =jjha : nirjhara = nijjhara (9) rta=tta : muhUrta = muhutta, kIrti = kitti, dhUrta = dhutta, kartarI = kattarI ( kAtarI), mUrta = mutta. (10)rtha=ttha : artha=attha, tIrtha = tittha, sArtha=sattha, samartha=samattha, pArthiva=patthiva (11) 6 = 6 (12) rdha=ddha (13) rpa=ppa (14)rba=bba : (1) rta=TTa (2) rtha=TTha (3) rda=DDa : dardura= dadura (beDUka), mArdava = maddava : mUrdhan =muddha (Doke), nirdhana = niddhaNa, durdhara = duddhara : sarpa = sappa, kUrpara = koppara (kopara) karpUra = kappUra (kApUra), kArpaTika=kappaDiya (ma: kApaDI ) (15) rbha=bbha : garbha= gabbha (ma: gAbha, gAbhA), nirbhara = nibbhara, nirbhaya = nibbhaya, durbhikSa = dubbhikkha (duSkALa) (ka) r puDhe n kherIja tavargIya vyaMjana avayava asatA kadhI kadhI tavargIya vyaMjanAbaddala TavargIya vyaMjane yeUna yA navIna AlelyA vyaMjanAMce dvitva jhAlele ADhaLate. 95 karbaTa = [ = kabbaDa (lahAna gAMva), nirbandha = nibbaMdha, karburita = kabbura ( vividharaMgI) 1 2 : cakravartin=cakkavaTTi, vartate = vaTTai, nartikA = naTTiyA. : artha=aTTha, anartha=aNaTTha, caturtha=cauTTha : viccharda=vicchaDDu (vaibhava ), kaparda = kavaDDa (kavaDI) (4) rdha=DDha : ardha=aDDa, vardhate=vaDDhai, ardhamAsa=aDDhamAsa (A) l+sparza : (1) lka=kka : valkala=vakkala (ma.: vAkaLa ), kalka=kakka (pApa, maLa), ulkA=ukkA. (2) laga=gga : valgati=vaggai, phAlguna = phagguNa, valgana = vaggaNa. (3) lpa e=ppa : vikalpa = viyappa, zilpa = sippa, alpa=appa. ma. : kart - kATaNe, udvartana = uTaNe; vardha-vADhaNe, sArdha-sADe. anusvArAgama jhAlyAsa : jalpati=jaMpai.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (4) lpha=ppha : gulpha guppha (ghoTA) (5) lba=bba : kilbiSa=kibbisa (6) lbha bbha : pragalbha pagabbha 93 anunAsika + anunAsika anunAsike parasparAMta samAnabalI asalyAne prathamasthAnIya anunAsikAcA lopa hoUna dvitIyasthAnIya anunAsikAce dvitva hote. (1) Gma1=mma : parAGmukha=parammuha, diGmukha dimmuha (2) ema=mma : SaNmukha chammuha, SaNmAsa=chammAsa (3) nma=mma : janman =jamma, manmatha=vammaha (madana), unmatta=ummatta, unmAda=ummAya, unmukta = ummukka, unmArga = ummagga, unmukha ummuha. (4) mna=nna : nimnagA=ninnagA (nadI), pradyumna pajjunna (eka vizeSanAma), nimna=ninna (utAra) 94 anunAsika+aMtastha kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna adhika balavAn anunAsikAce dvitva hote. (a) anunAsika+ya : (1) Nya=NNa : puNya puNNa, hiraNya=hiraNNa, tArUNya tAruNNa (2) nya=nna : anya anna, dhanya dhanna, dhAnya=dhanna, zUnya sunna (ma : sunA), anyadA=annayA. dvitIya avayava m asatA tyAce dvitva na lihitA pahilyA m cA anusvAra lihilA tarI cAlate. udA. parAGmukha paraMmuha, diGmukha diMmuha, SaNmAsa chamAsa, unmUla umUla
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 97 (3) mya=mma : saumya somma, ramya ramma, samyak samma (A) (1) mra=mma : namratA= nammayA (2) mla=mma : mleccha meccha TIpa : kadhI kadhI mra va mla yAMcA mba hoto? (1) mra=mba : Amra=aMba, tAmra-taMba, AtAmra=AyaMba, AmrAtaka= aMbADaga (vanaspatIvizeSa) (2) mla=mba : Amla aMba (i) nvanna : anveSaNa annesaNa TIpa : nna va NNa lihiNyA baddala : vararuci vagaire prAkRta vaiyAkaraNa sarvatra 'NNa' lihAvA ase mhaNatAta; tara hemacaMdra, ityAdi vyAkaraNakAra 'na' va 'paNa' donhI lAhI paravAnagI detAta. tevhA soIsAThI kiMvA ekarUpatesAThI yAkobIne mhaTalyApramANe, mULa saMskRta zabdAta 'Na' asalyAsa varNAntarAMta 'NNa' lihAvA; itara ThikANI 'na' cA upayoga karAvA.3 95 aMtastha+anunAsika kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna adhika balazAlI anunAsikAce dvitva hote. (1) f=NNa : suvarNa =suvaNNa, pUrNa=puNNa, cUrNa=cuNNa, karNa=kaNNa, parNapaNNa, varNa=vaNNa (ma. : vANa) (2) rma=mma : dharma-dhamma, nirmAnuSa=nimmANusa, zarman samma (sukha,kalyANa), karman=kamma. 1 ma. : Amra-AMbA, tAmra-tAMbe (rA), Amla-AMba (Ta), AmrAtaka aMbADA. 2 jJa (ja+na) cyA varNAntarAMta NNa vA na vikalpAne vAparAvA, ase prA.gAMdhI (pra.47) yAMce mata Ahe. 3 jaina hastalikhite na va NNa yAMcA havA tasA upayoga karatAta.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) lma=mma : gulma =gumma (jhADI), valmIka = vammiya (vArULa), kulmASa kummAsa (uDIda) 96 USma+ USma USmavarNa he parasparAta samAnabalI asalyAne prathamasthAnIya USmAcA lopa hoUna dvitIyasthAnIya USmAceM dvitva hote. (1) zza-ssa : nizzaraNa=nissaraNa, duzzAsana=dussAsaNa, duzzIla dussIla. (2) SSa-ssa : niSSikta nissitta (3) ssassa : nissaha, dussaha 97 USma+aMtastha kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna adhikabala asaNAr2yA USmAce dvitva hote. (a) z+aMtastha : (1) zza=ssa : avazya= avassa, vaizya vaissa, nazyatinassai (2) zra3=ssa : mizra=missa, vizrambha vissaMbha (vizvAsa) (3) zla=ssa : zlAghya=saggha, zlakSNa=saNha (sUkSma suMdara) (4) zva5=ssa : vizva vissa, vizvAsa vissAsa. (A) +aMtastha : (1) Sya=ssa : manuSya maNussa, AruSya=Arussa (rAgAne), ziSya=sissa, 1 yethIla pariNAmI dvitva he nehamIca ssa asate. 2 yethIlahI pariNAmI dvitva he nehamIca ssa asate. 3 Adya saMyuktavyaMjanAta : zreSTha=seTTa, zreSThin seTTi, zrama sama. 4 zla madhye kadhI kadhI USmAcA lopa hotoH zliSyante=lissaMti (cikaTavale jAtAta) 5 Adya saMyuktavyaMjanAta : zvApada-sAvaya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra bhaviSyati bhavissai. (2) Sva=ssa : pitRSvasA=piussiyA, mAtRSvasA=mAussiyA (mAvazI) (i) s+aMtastha : (1) sya-ssa : vayasya = vayassa', rahasya = rahassa, sasya = sassa, Alasya = Alassa. (2) sra=ssa2 : sahasra-sahassa, tamisrA tamissA (naraka vizeSa), visra=vissa (kaccyA mAMsAcA vAsa asalele) (3) sva-ssa: sarasvatI sarassaI, tapasvin=tavassi, sarvasva-savvassa. 98 aMtastha+USma kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna adhika balavAn USmAce dvitva hote.4 (1) rza-ssa : darzana5=dassaNa, sparza=phassa (2) rSa=ssa : harSaNa=hassaNa 1 anusvArAgama jhAlyAsa : vayasya vayasa 2 anusvArAgama jhAlyAsa : SaDasra chalasa 3 anusvArAgama jhAlyAsa : manasvin =maNaMsi, ojasvin =oyaMsi, tejasvinteyasi, hrasva hasa. 4 USmA+ USma, USma+aMtastha, aMtastha+USma yAMcyA samAnIkaraNAne hoNAr2yA 'ssa' ce puSkaLadA sulabhIkaraNa hote. udA. : nizzaraNa nIsaraNa, duzzAsana =dUsAsaNa; azva=Asa, vizvAsa vIsAsa, Izvara Isara; vizrAmyati =vIsamai, mizra=mIsa; manuSya =mANUsa, ziSya=sIsa; pazyati pAsai; harSa=hAsa, varSa vAsa, varSA vAsA, kArSApaNa kAhAvaNa; sparza=phAsa. 5 anusvArAgama jhAlyAsa : darzana dasaNa 6 (a) anusvArAgama jhAlyAsa : durdharSa duddhaMsa (A) svarabhakti jhAlyAsa : harSa harisa
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 99 aMtastha + aMtastha aMtasthAMcA l > v > y > r asA utaratA balakrama Ahe. kamI balavAn aMtasthAcA lopa hoUna uralelyAce dvitva hote. (rcA nehamIca lopa hoto) (1) yya =jja : zayyA = sejjA, sAhAyya =sAhejja. (2) rya =jja : kArya = kajja ( ma. : kAma), Arya = ajja (ma.: AjA), bhAryA=bhajjA, paryApta=pajjatta ( purese ), paryavasAna=pajjavasANa. apavAda : (1) kadhI rya cAlla hoto. udA. : paryANa=pallANa (khogIra), saukumArya= sogumalla (2) kadhI rya cA lha hoto : paryasta = palhattha (kSita ; pAlathA ) (3) kadhI rya cA la hoto : paryeti = palei (sabhovAra jAto) (4) kadhI rya madhIla y cA lopa hoUna phakta r rAhato. sUrya= sUra, tUrya = tUra ( vAdyavizeSa), dhairya = dhIra, brahmacarya =baMbhacera, Azcarya=acchera, saundarya = suMdara, paryanta = peraMta ( hadda), prAtihArya=pADihera (camatkAra) ardhamAgadhI vyAkaraNa = salla, (3) lya=lla : kalya = kalla ( pahATa ), kalyANa = kallANa, zalya = kauzalya=kosalla, mAlya = malla (mALa) (4) vya=vva : kAvya = kavva, kartavya = kAyavva, dravya=davva (5) lva=lla : palvala =pallala (Dabake, lahAna taLe), bilva = billa (bela), galvarka=gallukka (ratnavizeSa) (6) rva=vva : sarva=savva, parvata=pavvaya, garva=gavva, pUrva=puvva, nirvANa nivvANa (7) vra4=vva : tIvra = tivva, parivrAjaka =parivvAyaga (8) rla=lla : nirlajja=nillajja, durlabha = dullaha, nirlepa=nilleva y cA j hoUna jj ase dvitva hote. (a) samAnIkaraNAne yy hoUna maga tyAcA jj hoto. (A) puSkaLadA rya cyA bAbatIta svarabhaktIcA avalaMba kelA jAto. udA. AcArya=Ayariya, bhAryA=bhAriyA, Azcarya = acchariya, Arya = ariya, anArya=aNAriya, vIrya = vIriya. ma. : paryAya=pALI, paryasta - pAlathA, pAlaTa; Adya saMyuktavyaMjanAta : vrIhi=vIhi 2 3 4
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 101 100 itara saMyuktavyaMjanAMce vikAra jyAMnA samAnIkaraNAcA niyama lAgato azA saMyuktavyaMjanAMcA vicAra vara jhAlA Ahe. AtA, itara saMyukta vyaMjanAMcyA bAbatIta koNate vikAra hotAta, te pahAvayAce Ahe. 101 anunAsika+sparza anunAsika+sparza asA yogya asatA anunAsikAcA anusvAra hoto, va to mAgIla varNAce DokyAvara lihilA jAto. (1) G+sparza : aGga aMga, paGkti paMti, saGketa saMkeya, zaGkha=saMkha (2) J+sparza : caJcala=caMcala, saJjAta=saMjAya, lAJchana-laMchaNa (3) N+sparza : kaNTha kaMTha, ghaNTA ghaMTA, daNDa-daMDa (4) n+sparza : nirgrantha niggaMtha, andha=aMdha, vindhya=viMjha, sandhyA saMjhA. (5) m+sparza : campaka caMpaga, Arambha AraMbha apavAda : (a) jyA saMkhyAvAcakAta2 'paMcan' Ahe. tethe Jca cA kadhI nna, tara kadhI eNa, tara kadhI nusatA Na hoto. zcanna : pannarasa (15), chappanna (56) Jca=NNa : paNavaNNa (55), paNNaTThi (65), paNNattari (75) Jca=Na : paMcaviMzati=paNuvIsa (25) (A) kadhI Jca cA NTa jhAlelA ADhaLato.3 AkuJcana AuMTaNa 102 anunAsika+USma anunAsikApuDhe USmavarNa asatA anunAsikAcA anusvAra hoto. 1 kadhI parasavarNa lihilA jAto. 2 saMkhyAvAcake pahA. 3 ArSe anyadapi dRshyte| AkuMcanaM AuMTaNaM / atra casya tttvm| hema. 1.177 4 prAyaH he anunAsika m asate.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ardhamAgadhI vyAkaraNa sam+zuddhi saMsuddhi, sam+sarga=saMsagga, sam+sakta saMsatta; vaMza=vaMsa, aMzu=aMsu, pAMsu=paMsu, mAMsa-masa. 103 USma+anunAsika USma+anunAsika asA yoga asatA, prathama anunAsika va USma yAMcyA sthAnAMcA paraspara badala hoto; maga USmAbaddala ha yeto. udA. SNa=S+N=N+S=Na+h (USmAbaddala h) =Nha (1) na=Nha (nha) : praznapaNha, aznAti=aNhAi (bhojana karato) (2) SNa=Nha : kRSNa kaNha (ma. : kAnhA), uSNa=uNha, viSNu viNhu, vRSNi vaNhi (ekA vaMzAce nAva), uSNISa=uNhIsa (ziroveSTana), tRSNA taNhA. (3) sna =Nha : prastuta paNhuya (kSaralelA), asnAna aNhANa, jyotsnA=joNhA (4) zma=mha : kazmIra kamhIra (5) Sma mha : grISma gimha, USmA umhA, yuSmAdRza tumhArisa (6) sma2=mha : vismaya=vimhaya, asmAdRza amhArisa apavAda : (a) kadhI kadhI USmAcA lopa hoUna anunAsikAce dvitvare hote nisneha=ninneha (A) kadhI kadhI anunAsikAcA lopa hoUna USmAce dvitva hote.4 razmi rassi (dorI, kiraNa, hiMdI :rassI), bhasman= (bhassa)-bhAsa (i) kadhI 'mha' baddala 'mbha' yeto zleSmna=seMbha (kapha), saMsmarati saMbharai. 1 Adya saMyuktavyaMjanAta : snAna=NhANa, snAta=NhAya 2 Adya saMyuktavyaMjanAta : smaH = mho 3 Adya saMyuktavyaMjanAta : sneha-neha, nehAlu (sneha-vat) 4 (a) Adya saMyuktavyaMjanAta : zmazAna=susANa (A) anusvArAgama jhAlyAsa dvitvAtIla pahilyA avayavAcA lopa hoto asmin=aMsi, kasmin kasi, yasmin=jaMsi, tasmin=taMsi
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 103 (I) kadhI kadhI mha madhIla m cA lopa hoUna nusatA 'ha' urato. kUSmaNDa =kUhaMDa (kohaLA), kUSmANDI kohaMDI, kohalI (kohALyAce) 104 h cI saMyuktavyaMjane va tyAMce vikAra h hA avayava asalelyA saMyuktavyaMjanAce vikAra puDhIla pramANe hotAta. (ka) ha hA prathama avayava : (a) ha+anunAsika : (1) h+N =Nh : gRhNAti=geNhai, aparAhna =avarahla, pUrvAhna =puvvaNha, pUrvAparAhna=puvvAvaraNa (2) + n = nh (hna) : vahmi = vanhi(hni), madhyAhya = (hna) cihma =cinha, nidbhute = nihnavai (3) 1+mmha : brAhmaNa bamhaNa apavAda : (1) nha cA kadhI kadhI ndha hoto : cihna ciMdha (2) mha cA kadhI kadhI mbha hotoH brAhmaNa baMbhaNa, brahmaloka=baMbhaloya, brahmacarya=baMbhacera, brahmacArin=baMbhayAri, brahmANDa =baMbhaMDa (kha) h+aMtastha : (1) h+ya=jjh : guhma=gujjha (ma. : gUja), grAhya=gejjha, sahya-sajjha, anugrAhya aNugejjha, parigRhya parigijjha (svIkArUna), abhiruhya = abhirujjha (caDhUna). h+ra-hare : hrada-hada (taLe), hrasva-hassa (lahAna) TIpa : kadhI ra cA lopa hoUna nusatA ha rahAto. hrada=hada, hrAsa hAsa 1 yethe avayavAMcA sthAna-viparyaya hoto. na la hyeSu nalamAM sthitirUva'm / prA. pra.3.8 2 ardhamAgadhIta hra ce bAbatIta kityekadA svarabhaktIcA avalaMba kelA jAto. hrI=hiri, hrasva harassa marAThIta mAtra hra ce bAbatIta avayavAMcA sthAna viparyaya hoto. hrasva-hasva, hrAsa= hAsa.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3 ardhamAgadhIta kadhI kadhI hra tasAca rAhato ase disate. pA.sa.ma., pR.1199 vara hrada, hrassa ANi hrAsa ase zabda deNyAta Ale Aheta. 'hassa' (hrasva) yAbaddala pizelane (iM. pR. 245) ase mhaTale Ahe. hastalikhite va graMtha yAta puSkaLadA hrassa ADhaLate. hra ce bAbatIta marAThItalyApramANe avayavaviparyaya mAnalA pAhije kAya? tase mAnalyAsa, ha baddala hra hI hastalikhitAcyA lekhakAcI cUka mAnalI pAhije. hemacaMdrAce mate 'sarvatra labarAmavandre' (2.79) vandra zabda soDUna itara sarvatra ra cA lopa hoto. taseca 'dre ro na vaa|' hema. 2.80 drazadve rephasya vA lug bhvti| (dra madhye r cA vikalpAne lopa hoto) hradazabdasya sthitiparivRttau draha itiruupm| tatra draho dho| kecid lopaM necchnti| caMDAce matehI(repha: puurvshc| - sarvasmAt vyaMjanAt para: pUrvasthazca repho lopo bhavati/3.9) saMyuktavyaMjanAta ra cA sarvatra lopa hoto. 3.9 yA sUtrAkhAlI 'hrasva: hsso'| he udAharaNahI ADhaLate. 4 hala madhye avayavAMcA sthAna-viparyaya hoto. 3 h+la=lU4 : AhlAda=ahlAya, kahlAra=kahlAra, prahlAdanIya palhAyaNijja, palavapalhava, pahlAdanI palhAyaNI 4 ha+v=bbh : jihvA =jibbhA, vihvala vibbhala TIpa : kadhI kadhI va cA lopa hoUna nusatA ha zillaka rAhato. vihvala-vihala h hA dvitIya avayava : +ha : hU~ madhye kadhI kadhI h cA lopa hoUna r rahAto. dazAha dasAra paNa prAyaH ha ce bAbatIta svarabhaktIcA avalaMba kelA jAto. garhA=garihA, arhati=arahai, barha=bariha 105 madhya visargAce vikAra puDhe sAMgitalyApramANe madhya visargAce vividha vikAra hotAta. 1 kadhI kadhI hva ce sulabhIkaraNa hote : jihvA jIhA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra (1) visargApuDhe kaThora vyaMjana : (a) visargApuDhe vargIya kaThora vyaMjana asatA visargAcA lopa hoUna tyA kaThora vyaMjanAce dvitva hote. antaHkaraNa= =aMtakkaraNa, duHkha-dukkha, antaHpAta= = aMtappAya ( aMtarbhAva ) (A) visargApuDhe vargIya kaThora vyaMjana asatA mAgIla svarAsaha visargAcA kadhI kadhI e athavA o hoto. e : pura:karman=purekamma, antaHpura=aMteura tapaH pa:karman= tavokamma, mithaHkathA=mihokahA, raha:karman=rahokamma, yaza:kAmI=jasokAmI (i) visargApuDhe vargIya kaThora vyaMjana asatA kadhI kadhI visarga nAhI ase mAnUna saraLa varNAntara hote. manaHprayoga=maNapaoga, uraH parisarpa = uraparisappa, duHkha=duha, duHkhin=duhi. saMskRtamadhye jethe visargAcA z, S s hoUna puDhIla kaThora vyaMjanAzI saMdhi jhAlelA Ahe, tethe visarga nAhI ase mAnUna kadhI kadhI varNAntara hote. namaskAra=navayAra; tapazcaraNa = tavacaraNa, nizceSTa = niceTTha; urastaTa = urataDa, nabhastala=nahayala, sarastIre=saratIre. o 1 105 : (2) visargApuDhe mRdu vyaMjana : (a) visargApuDhe mRdu vyaMjana' yeUna mAgIla svarAsaha visargAcA saMskRtamadhye jethe o jhAlelA Ahe, ase kAhI zabda saraLa varNAntarAne ardhamAgadhIta yetAta. 2 manoratha=maNoraha, taporata=tavoraya, adholoka=ahologa, manogata=maNogaya, tapodhana=tavodhaNa, ziroduHkha = sirodukkha, zirovedanA=siroveyaNA, adhogata=ahogaya, manorama = maNorama pratyeka vargAtIla pahilI dona vyaMjane - k, kh, c, ch, TU, Th, t, th, p, ph, - hI kaThora hota. pratyeka vargAtIla tisarI va cauthI - g, gh, j, jha, D, Dh, d, dh, b, bhvyaMjane, anunAsike, aMtastha va h hI mRdu vyaMjane hota.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ardhamAgadhI vyAkaraNa (A) saMskRtAta visargApuDhe mRdu vyaMjana asatA (jethe o hoto, tethe) ardhamAgadhIta kadhI kadhI visargAcA mAgIla svarAsaha e hoto. adholoka= aheloga (i) saMskRtamadhye jethe visargApuDhe mRdu vyaMjana yeUna visargAcA r hoto, tethe kadhI kadhI ardhamAgadhIta visargAcA mAgIla svarAsaha o hoto. antarduSTa=aMtoduTTha, antarjAla = aMtojAla, antarniSkrAnta=aMtonikkhaMta, antargRham = aMtogihaM (gharAta) (I) saMskRtAta visargApuDhe mRdu vyaMjana asUnahI kadhI kadhI ardhamAgadhIta mAtra visarga nAhI ase mAnUna saraLa varNAntara hote. manogupta=maNagutta, yazovardhana=jasavaddhaNa, tapolopa=tavalova, sarovara=saravara, manohara=maNahara, ziroroga = siraroga, saroruha = sararuha (kamaLa) (3) visargApuDhe USma : (a) visargApuDhe USma varNa asatA visargAcA lopa hoUna USmAce dvitva hote. niHzaGka =nissaMka, ni:zeSa = nissesa, duHzAsana=dussAsaNa, ni:zvAsa=nissAsa, manaHzilA = maNassilA; du:saha=dussaha, niHsaha=nissaha. (A) visargApuDhe USma asatA visargAcA mAgIla svarAsaha kadhI kadhI e kiMvA o hoto. e : adhaHziras=ahesiraM. o : adhaHziras=ahosiraM, antaHzalpa=3 =aMtosalla, anta:zAlA=aMtosAlA, mana:zilA=maNosilA; antaH suSira = aMtojjhasira, prAtaHsnAna = pAosiNANa. (i) visargApuDhe USma asatA kadhI kadhI visarga nAhI ase samajUna saraLa varNAntara hote. mana:samAdhi=maNasamAhi; mana:zilA = maNasilA. (a) anusvArAgama jhAlyAsa : mana:zilA=maNaMsilA (A) sulabhIkaraNa jhAlyAsa : niHzaGka =nIsaMka, ni:zeSa = nIsesa, niHsaha=nIsaha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 106 madhya saMyuktavyaMjanAMce aniyamita vikAra kAhI madhya saMyuktavyaMjanAMce aniyamita vikAra puDhIlapramANe jhAlele ADhaLatAta. kta = kka : mukta' =mukka, zakta=sakka kta=gga : rakta = ragga (hema. 2.10) gNa=kka gdha=DDha ccha=kkha : mleccha=milakkhu tta e=TTa : vRtta=vaTTa, pravRtta=payaTTa, mRttikA=maTTiyA ttha=TTha : kapittha = kaviTTha (ma. : kavaTha ) tya=TTa : nRtya =naTTa tva=kka : mRdutva=mAukka (hema. 2.2 ) ddha=jjha : yuddha-jujjha (ma. : jhuMja) : ddha=DDha Rddhi=iDDhi, vRddhi=vuDDhi (ma.: vADha), vRddha = vuDDha (hiMdI : buDhA) : kSudraka= khuDDAga, chidra = chiDDa dra3=DDa rta =DDu : garta=gaDDa (khaLagA), gartA=gaDDA (khaLagA) : vartman=vaTTA (ma. : vATa) : Urdhva = ubbha 4 ( ma. : ubhA) : karSaNa=kaDDhaNa nta = NTa : vRnta=viMTa, tAlavRnta = tAlaviMTa (paMkhA ) : granthi ntha=NTha nda=NDa : bhindipAla=bhiMDivAla, bhiMDimAla rdhva=bbha rSa=DDha 1 2 3 : rugNa=lukka (hema. 2.2) : vidagdha=viyaDDa, dagdha=daDDha = 4 107 = gaMThi (ma. : gAMTha), nirgrantha = niyaMTha, granthibheda=gaMThibheya ma. : mukta-moka (LA) ma : vRtta - vATo (Le); hiMdI : mRttikA-miTTI - hemacaMdrAcyA mate (dre ro na vA / dra zabde rephasya vA lug bhavati / 2.80 ) dra madhye r cA vikalpAne lopa hoto. udA. candra- caMda, caMdra; rudra-rudda, rudra; bhadra=bhadda, bhadra; samudra= samudda, samudra. taseca 'vaMdra' hA zadbahi asAca rAhato ( hema. 2.79 ) hema. 2.59
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 STa=kka : daSTa=Dakka STa=ddha : AzliSTa = Aliddha (hema. 2.49 ) STa=DDha : kRSTa=kaDDa' (ma kADhalele) pallaTTa (ma. : kADhalele) sta = TTa : paryasta stha=TTha : asthi=aTThi, upasthita = uvaTThiya, saMsthita=saMThiya, yathAsthita=jahaTThiya. ardhamAgadhI vyAkaraNa = 107 tIna avayavI saMyuktavyaMjanAMce vikAra 'sarvAta kamI balavAn avayavAcA lopa' hA samAnI karaNAcA vizeSa tIna avayavI saMyuktavyaMjanAMnAhI lAgU paDatoca. tyAcA lopa jhAlyAvara maga uralelyA dona avayavI saMyukta vyaMjanAce vikAra mAge sAMgitalelyAMpaikI koNatyAtarI ekA prakArAne hotAta. prathama kuNAcA lopa hoto yAviSayI adhika mahitI puDhIlapramANe detA yeIla. (1) (a) pahilA avayava aMtastha asalyAsa prathama tyAcA lopa hoto. vartman=vaTTA, mUrcchati=mucchai, pArSNi=paNhi, nirbhartsanA=nibbhacchaNA. (A) antya avayava aMtastha asalyAsa prathama tyAcA lopa hoto. (1) y cA lopa : sApatnya = sAvatta, matsya = maccha, duSpekSya = dupeccha, alakSya = alakkha, mAhAtma = mAhappa (2) y cA lopa : zastra = sattha, zAstra = sattha, udbhAnta = ubbhaMta, niSprabha = nippaha, rASTra=raTTha, duSpratikAra=duppaDiyAra, astha=attha (3) v cA lopa : samyaktva = sammatta, ucchvAsa = ussAsa, pRthaktva=puhutta (i) prathama ANi antya yA donhI sthAnI aMtastha asatA prathamasthAnI aMtasthAcA lopa prathama hoto. 1 martya=macca, sAmarthya=sAmaccha, Urdhva=uDDha (2) pahilA avayava visarga asalyAsa prathama tyAcA lopa hoto. niHsthAna=niTThANa, vakSa:sthala=vacchatthala, tapaH pradhAna = tavappahANa, hema 2.47
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 109 Ayu:kSaya=Aukkhaya, ni:zvAsa=(nissAsa)-nIsAsa. (3) anusvAra vA anunAsika prathamasthAnI asatA anusvAra rAhato. ardhamAgadhIta anusvArApuDhe joDAkSara cAlata nasalyAne uralelyA avayavAce dvitva jhAlyAsa dvitvAtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto. (a) randhra-raMdha, kAGkSA kaMkhA, vindhya=viMjha, sandhyA saMjhA, paGkti paMti, munIndra=muNiMda, mantra=maMta, tantra=taMta, sakSepa saMkheva, samprekS=saMpeha. (A) saMsthita saMThiya, saMsthAna=saMThANa. (4) kAhI viziSTa tIna avayavI saMyuktavyaMjanAMce vikAra ase : (a) kSNa : (1) kadhI kadhI pahilyA sparzAcA lopa hoUna graha hoto. zlakSNa=saNha, tIkSNa tiNha (2) kadhI kadhI antya N cA lopa hoUna kkha hoto. tIkSNa=tikkha (hiMdI : tIkhA) (A) kSma : (1) kadhI kadhI pahilyA sparzAcA lopa hoUna mha hoto. pakSman=pamha (pApaNIce kesa), pakSmala pamhala (kesALa,lAMba kesAcA) (2) kadhI kadhI antya m cA lopa hoUna 9 cA kha vA ccha hoto. lakSmaNa lakkhaNa, lakSmI lacchI (3) kadhI kSma cA graha hoto : sUkSma=saNha (hema. 2.75) (i) ktva, tkSa, ddhva, tsna, tstha madhye pahilyA sparzAcA lopa hoUna maga varNAntara hote. ktva=cca : bhuktvA bhoccA tkSa kkha : utkSipta=ukkhitta, tatkSaNam=takkhaNaM tkSaccha : utkSubhyati ucchubhai ddhva jjha : buddhvA bujjhA tstha=8 : utsthita=uTThiya, utsthA uTThA tsna=Nha : jyotsnA=joNhA 108 Adya saMyuktavyaMjanAMce vikAra dvitvAcyA niyamAsaha madhya saMyuktavyaMjanAMce niyama Adya saMyuktavyaMjanAMnA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ardhamAgadhI vyAkaraNa lAgatAta. naMtara, ardhamAgadhIta zabdAce, AdyasthAnI saMyuktavyaMjana cAlata nasalyAne, samAnIkaraNa hoUna jhAlelyA dvitvAMtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto.1 krama=(kkama) kama, krodha koha; grAma= (ggAma)gAma; jJAna =(nANa)nANa, jJAta=(nA) nAya; tyAga=(ccAya) cAya; triloka= (ttiloya) tiloya, tyAgin= cAi; yuti= (jjui) jui, dhvaja=(jjhaya) jhaya; nyAya= (nAya) nAya ; prabhA pahA, prAkAra pAyAra, prakAra payAra ; brAhmaNa (bbabhaNa) baMbhaNa ; vyasana (vvasaNa) vasaNa; zvApada= (ssAvaya) sAvaya, zvAsa sAsa, zveta seya; stava= (tthava) thava, skandhAvAra khaMdhAvAra (sainya,chAvaNI), sphuTa-phuDa. (a) Adya kSa ce puDhIlapramANe bhinna bhinna vikAra hotAta. (1) kSa=kha : kSaNa khaNa, kSatriya khattiya, kSaya=khaya, kSIra khIra, kSINa khINa (2) kSa=cha : kSudhA chuhA, kSubh chuha. ekAca zabdAta kha va cha : kSaNa khaNa, chaNa; kSAra khAra, chAra ; kSura khura, chura; kSamA-khamA, chamA. kSa=ca : kSulla=culla (lahAna, tuccha), kSullapitA= cullapiyA, kSullatAta=cullatAya (ma. : culatA), kSullahivat=cullahimavaMta kSa=jha : kSarati=jharai (ma. : jharaNe), kSAma-jhAma, kSIyate jhijjai. (ma : jhijaNe); kSINa jhINa (4) 109 Adya saMyuktavyaMjana : aniyamita vikAra Adya saMyuktavyaMjanAce puDhIlapramANe aniyamita vikAra ADhaLatAta dva=3 (bba) ba : dvAravatI=bAravaI, dvitIya=biiya brama : brAhmaNa mAhaNa sta=kha : stambha =khaMbha 1 ma. : sthAlI-thALI, dve-be, trINi-tIna, dvAra-dAra, stana=thAna, prAkAra pAra, grAma-gAva, zvApada-sAvaja. hiMdI: zvAsa-sAsa. 2 hema. 2.3 3 ma. : dvitIya -bIja , dvAdaza-bArA 4 hema. 2.8 kAhIMcyA mate 'khaMbha' hA 'skambha' yA zabdApAsUna hoto. (pizela, iM pR. 217)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 111 sta=Tha : stabdha=ThaDDha stha kha : sthANu khANu (khAMba) spha-kha : spheTaka-kheDaya (nAza karaNArA), spheTika kheDiya' (nazvara) 110 antya saMyuktavyaMjanAMce vikAra (a) saMyukta vyaMjanAnta zabdAta antI svara miLavUna maga varNAntara kele jAte; kiMvA antya saMyuktavyaMjanAMcA lopa kelA jAto. tiryaJc2=tiriyA, tirikkha ; samyaJc=samma (satya) (A)saMyuktavyaMjanAnta dhAtUta antI a miLavUna maga varNAntara hote takS=taccha(kApaNe, tAsaNe), pragalbh=pagabbha (samartha hoNe), rakSa rakkha, zikS=sikkha, ag=acca. 111 tIna avayavI antya saMyuktavyaMjanAMce vikAra tIna avayavI saMyuktavyaMjane antI asaNAre zabda bahuteka dhAtu Aheta. tyAMcyA antI 'a' miLavUna maga tyAMce varNAntara hote. mantra, =maMta, nimantra=nimaMta, mUrccha muccha, nirbha-nibbhaccha, kAGakS=kaMkha 112 samAsAMta samAsAMta uttarapadAcyA Adya saMyuktavyaMjanAlA Adya vA madhya mAnale jAte, va tyAnusAra tyAta vikAra hotAta.5 (1) Adya mAnUna : asthira=athira, kAlakrama kAlakama, vratagrahaNa vayagahaNa, duHkha-pracura-dukkhapaura, mAtRsneha-mAineha, adhruva=adhuva 1 2 3 4 5 hema. 2.6 hema. 2.143; uvA ; pR.91 dhAtusAdhanikA, pari. 134 pahA. yethe tIna avayavI madhyasaMyukta vyaMjanAMce niyama lAgatAta. samAse vA / hema. 2.97
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) madhya mAnUna : dharma dhyAna=dhammajjhANa, apramatta=appamatta, jana kSaya =jaNakkhaya, jala-pravAha =jalappavAha, deha-prabhA=dehappahA, niyamagrahaNa=niyamaggahaNa, guruprahAra-guruppahAra (a) mAge upasarga asatAhI varIlapramANeca varNAntara hote. Adya mAnUna : parityakta=paricatta, parizramaparisama madhya mAnUna : abhiprAya=ahippAya, niSprabha nippaha, anukrama aNukkama, prakSipta pakkhitta. 114 saMskRtamadhIla joDAkSarAMcI prAkRtamadhIla varNAntare saMskRtamadhalI joDAkSare ardhamAgadhIta yetAnA tyAta koNate vikAra hotAta, he AttAparyaMta savistara sAMgitale Ahe. tyAcA thoDakyAta ADhAvA muddAma puDhe dilA Ahe. prathama dilele vyaMjana he prathama avayava, maga tyAcI saMskRtAtalI joDAkSare va tyAMcI varNAntare, hA krama yethe avalaMbilA Ahe. (1) k : kta=tta, (kka,gga); ktha=ttha; kpa=ppa; kya, kra, kla, kva=kka; kSa kkha, ccha (2) kh : khya=kkha (3) g = gNa=gga, (ka); gdha=ddha, DDha; na=gga; gbha bbha ; gma=gga, (mma); gya=gga; gra=gga (4) gh : ghna ggha; ghya ggha; ghra= ggha (5) G : Gma=mma (6) c : ccha=ssa, (kkha); cya=cca (7) ch : cchra=ccha, (ssa); cchva ssa (8) j : jJa=nna (NNa); jya, jra, jva=jja (9) J : Jca nna (NNa); NTa (10) T : Tka-kka; Tca =cca ; Tta=tta; Tpa=ppa ; Tpha=ppha; Tya =TTa; Tza ssa (11)D : Dga-gga; Djajja ; Dda-6; Dbha bbha ; Dya-DDa; Duvva (12) d : Dhya DDha; dra=DDha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 113 (13) Na : ema=mma ; Nya=NNa; (Nva=NNa) (14) t : tka=kka; tkha=kkha; ttatta, (TTa), ttha=ttha, 8; tnatta; tpa=ppa; tpha=ppha; tma=tta,ppa; tya=cca, tta; tra=tta, ttha; tva cca , tta, (ka); tsa=ccha,ssa. (15) th : thyaccha, (cca); thvaccha (16) d : dga=gga; dgha=ggha; ddhaDDa, (jjha); ba=bba ; bha=bbha; pra=mma; dya=ja ; dra(dra), dda,Da; dva=6, (jja), vva. (17) dh : dhya=jjha; dhraddha; dhvaddha, DDa, jjha, (bbha) (18) n : nta=nta, (NTa); ntha ntha, (NTha); nda=nda, (NDa); nma=mma ; nya, nva=nna (19) p : pta=tta; pna=ppa; pya,pra, pla=ppa; psa=ccha (20) b : bja ja; bda-6; bdha=ddha; bra=bba (21) bh : bhya=bbha ; bhra=bbha (22) m : mna=nna; mya=mma; mra=mba, (mma); mla=mba, (mma) (23) y : yya=jja (24) r : rka=kka; rkha=kkha; rga=gga; rgha=gya; =cca; >>=ccha; rja=ja; jha=jjha; f=NNa; rta=tta, TTa, (Da); rtha=ttha, Ta; rda=6, Da; rdha=ddha, DDha; pa=ppa; rba=bba ; bha=bbha, ma=mma; rya=jja, (la,lha); la=lla; =vva; za=ssa; rSa=ssa, (DDa) (25) l : lka=kka; lga=gga; lpa=ppa; lpha=ppha; lba=bba; lbha bbha ; lma=mma; lya=lla; lva=lla (26) v : vya=vva; vravva (27) z : zca=cca, ccha ;zna=Nha; zma=mha, (ssa,mma); zya=ssa; zra=ssa; zla ssa; zva-ssa; zza ssa (28) S : Ska-kka, kkha; STa-TTa,Tu, (kka,ddha); STha=g; SNa=Nha; Spa-ppa,ppha; Spha=ppha; Sma mha, mbha; Sya, Sva-ssa; SSa-ssa (29) s : ska=kka, kkha; skha=kkha; sja=jja ; sta=tta, ttha,(8); stha=ttha,8; sna nha(Nha) spa=ppa, ppha, sra; spha=ppha; sma=mha, ssa; sya, sra, svassa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 (30) h : hhNa=Nha; hna = nha (Nha), (ndha) ; hma=mha,mbha; hya=jjha; hla=lha; va=bbha. 114 ekAca prAkRta joDAkSarAsAThI yeNArI aneka saMskRta joDAkSare ardhamAgadhIta kAhI TharAvika joDAkSareca cAlata asalyAne saMskRtamadhIla vividha prakAracI joDAkSare yA TharAvika joDAkSarAtaca basavAvI lAgatAta. . sAhajikaca ase hote kI aneka saMskRta joDAkSarAbaddala prAkRtamadhye mAtra ekaca joDAkSara yete hI mAhitI AtA dilI Ahe. prathama prAkRtamadhIla joDAkSara, tyAsAThI yeU zakaNArI aneka saMskRta joDAkSare va pratyekAce ekeka udAharaNa puDhe dile Ahe (: hI khUNa visargAcI Ahe ) (1) kka : (2) kkha : (1) kya :- vAkya = vakka (2) kra : cakra = cakka (3) kla : (4) kva :- pakva = (5) Tka :- SaTka=chakka (6) lka :- valkala=vakkala (7) rka :tarka=takka (8) lka :- valkala=vakkala (9) : ka :- antaHkaraNa=aMtakkaraNa zukla=sukka ka = pikka ardhamAgadhI vyAkaraNa (10) kta : mukta=mukka zuSka= sukka (11) Ska :(12) ska :- taskara =takkara (1) kSa :- pakSa = pakkha (2) khya : (3) tkha :- utkhAta=ukkhaya (4) rkha :- mUrkha=mukkha (5) Ska : saukhya=sokkha puSkara=pokkhara
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 115 (3) gga : (6) ska :- tiraskAra=tirakkhAra (7) skha :- praskhalita pakkhaliya (8) :kha :- duHkha-dukkha (9) kSya :- lakSya lakkha (10) ccha :- mleccha=milakkhu (11) kSNa :- tIkSNa tikkha (12) kra :- niSkrAnta=nikkhaMta (13) tkSa :- utkSipta=ukkhitta (14) kSma :- lakSmaNa lakkhaNa (1) gNa :- rugNa=rugga (2) gna :- agni=aggi (3) gma :- yugma jugga (4) gya :- yogya =jogga (5) gra :- agra=agga (6) Dga :- khaDga khagga (7) dga :- pudgala poggala (8) rga :- mArga=magga (9) lga :- valgati vaggai (10) kta :- rakta ragga (1) ghra :- vyAghra vaggha (2) dgha :- samudghAta samugghAya (3) rgha :- argha=aggha (4) ghna :- vighna viggha (5) rghya :- arghya =aggha (1) cya :- vAcya vacca (2) Tca :- SaTcakra chaccakka (3) tya :- nitya=nicca (4) rca :- arcA=accA (4) ggha : (5) cca :
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ardhamAgadhI vyAkaraNa (5) zca : nizcala=niccala (6) tva : catvara=caccara (7) thya : tazya=tacca (8) jya : vrajyate vaccai? (9) ktva : bhuktvA bhoccA (6) ccha : (1) kSa : akSi=acchi (2) tsa : vatsa vaccha (3) thya : mithyA micchA (4) psa : apsaras=accharA (5) rcha : mUrchA=mucchA (6) zca : pazcAt pacchA (7) cchra : kRcchra=kiccha (8) tsya : matsya maccha (9) zra : zreyas cheyaM (10) Sva : pitRSvasA=piucchA (11) kSma : lakSmI lacchI (12) kSya : duSprekSya=duppeccha (13) tkSa : utkSubhyati=4 ucchubhai (14) sta : Astaraka =accharaya (7) jja : (1) jya : rAjya-raja (2) jra : vajra vajja (3) jva : prajvalita=pajjaliya (4) Dja : SaDjIva chajjIva (5) dya : madya majja 1 2 4 sena, pR. 29 vaidya, pR. 26 pizela, pR. 220 3 sena, pR. 30 5 gAMdhI, pR. 42
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 117 (6) bja : kubja-khuja (7) yya : zayyA sejjA (8) rja : jarjara jajjara (9) rya : Arya-ajja (10) W : vaya'=vaja (11) dva : vidvAn vijaM (12) jJa : abhijJa =ahija (13) jjva : ujjvala=ujjala (8) jjha : (1) dhya : vadhya vajjha (2) rjha : nirjhara=nijjhara (3) hya : guhya-gujjha (4) dhva : sAdhvasa sajjhasa (5) ddhva : buddhvA bujjhA (6) ddha : yuddha jujjha (7) :kSa : ni:kSAmayAma =nijjhAmemo (9) TTa : (1) Tya : nATya naTTa (2) rta : kIrtayati=kiTTei (3) tta : mRttikA maTTiyA (4) STa : iSTikA=iTTiyA (5) STra : uSTra uTTa (6) sta : paryasta pallaTTa (10) 8 : (1) STa : duSTa-duTTha (2) STha : goSThI goTThI (3) stha : asthi=aTTi (4) rtha : artha=aTTa (5) ttha : kapittha=kaviTTha3 1 hema. 1.56 2 pizela, pR. 333 3 sena, pR. 32
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ardhamAgadhI vyAkaraNa (11) Da : (1) Dya : kuDya=kuDDa (2) rta : garta gaDDa (3) dra : chidra=chiDDa (4) rda : viccharda-vicchaDDa (12) Da : (1) gdha : dagdha=daDDa (2) Dhya : vaitADhya veyaDDha (3) ddha : Rddhi-iDDi (4) rdha : ardha=aDDa (5) rdhva : Urdhva uDDa (13) NTa : (1) nta : vRnta=viMTa (2) zva : AkuJcana AuMTaNa (14) NDa : (1) nda : bhiMndipAla=bhiMDivAla (15) NNa : (1) jJa : saJjJA-saNNA (2) Nya : puNya-puNNa (3) Nva : kaNva kaNNa (4) rNa : karNa kaNNa (5) Jca : paJcaSaSTi=paNNaTThi (65) (16) Nha : (1) kSNa : tIkSNa tiNha (2) zna : prazna paNha (3) SNa : uSNa=uNha (4) sna : prasnava=paNhava (5) Na : pUrvAhNa=puvvaNha (6) hna : vahni vaNhi (17) tta : (1) kta : sakta=satta (2) tna : yatna jatta (3) tra : citra=citta (4) tva : satvara=sattara (5) pta : supta sutta
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana - vikAra (10) Tta : SaTtala=chattala (18) ttha : (1) ktha : riktha=rittha (2) rtha : artha=attha ( 3 ) sta : hasta = hattha (4) stha : prasthita =patthiya (5) tra: sarvatra = ra [=savvattha (19) dda : (20) ddha : (6) rta : dhUrta = dhutta (7) ttva : sattva = satta (8) sta: dustara = duttara (9) tma: Atman=atta (21) ndha : (22) nna : (6) stra : zastra = sattha (1) dra : nidrA = niddA (2) vda : jambudvipa = (3) dva : zabda=sadda (4) rda : mardita= maddima jaMbuddIva (5) rdra : Ardra=adda (6) Dda: SaDdizam = chaddisiM (1) gdha : dugdha = duddha (2) dhra : randhra = raMdha (3) dhva: vidhvaMsa = viddhaMsa (4) bdha : labdha=laddha (5) rdha : ardha=addha (6) rdhva : Urdhva=udhaddha (1) hna : cihna = ciMdha (1) jJa : sarvajJa = savvannu (2) nya : anya = anna (3) nva : anveSaNa=annesaNa (4) mna : nimna = ninna 119
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ardhamAgadhI vyAkaraNa (5) Jca : paJcadaza pannarasa (6) naM : durnivAratA=dunnivArayA (23) ppa : (1) kpa : vAkpatirAja vappairAya (2) kma : rukma=ruppa (3) tpa : tatpara tappara (4) pya : rupya ruppa (5) pra : vipra vippa (6) pla : viplava vippava (7) rpa : arpaNa=appaNa (8) lpa : alpa=appa (9) :pa : anta:pAta aMtappAya (10) tma : Atman appa (11) tmya : mAhAtmya mAhappa (12) pna : prApnoti?=pappoi (13) Spa : catuSpada-cauppaya (14) Tpa : SaTpada chappaya (15) spa : paraspara paroppara (24) ppha : (1) tpha : utphulla upphulla (2) lpha : gulpha guppha (3) Spa : puSpa puppha (4) spa : bRhaspati=bahapphai (5) :pha : duHphala=dupphala (6) Tpha : kaTphala kapphala (7) spha : AsphAl= apphAla (25) bba : (1) bra : abravIt=abbavI (2) rba : karbaTa kabbaDa 1 sena, pR. 39
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 121 (3) ba : bubuda-bubbuya (4) lba : kilbiSa kibbisa (26) bbha : (1) gbha : prAgbhAra=pabbhAra (2) dbha : udbhava = ubbhava (3) bhya : ibhya=ibbha (4) bhra : abhra=abbha (5) rbha : darbha=dabbha (6) lbha : pragalbha pagabbha (7) hva : jihvA=jibbhA (8) Dbha : SaDbhAga=chabbhAga (9) rdhva : Urdhva=ubbha (27) mba : (1) mra : Amra=aMba (2) mla : Amla aMba (28) mbha : (1) hma : brAhmaNa baMbhaNa (2) Sma : zleSman=seMbha (29) mma : (1) nma : janman=jamma (2) mya : ramya : ramma (3) mla : mleccha= meccha (4) ma : dharma-dhamma (5) lma : gulma=gumma (6) Gma : diGmukha dimmuha (7) ema : SaNmukha chammuha (8) dma : padma pomma (9) - : harmyahamma (10) nma : unmukha=ummuha (30) mha : (1) zma : kazmIra kamhIra (2) Sma : USmA umhA 1 suttA. prastA. pR. 29
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 (3) sma : vismaya = vimhaya (4) hma : jihma = jimha (5) kSma : pakSman =pamha (31) lla : (1) rla : durlabha = dullaha (2) lya: zalya = salla (3) lva : bilva= billa (4) rya : saukumArya= sogamalla (5) rdra : Ardra = olla (6) dra : kSudra' = culla (32) lha : (1) hala : AhlAda = alhAya (2) rya : paryasta = palhattha (3) la: lazuna = lhasuNa (33) vva : (1) dva : udvigna = uvvigga (2) rva : sarva = savva (3) vra: tIvra = tivva (4) vya : kAvya =kavva (5) Dva: SaDviMzati= chavvIsa (34) ssa : (1) zma : razmi=rassi sena, (2) zya : vinazyati = viNassai ( 3 ) Sya : manuSya = maNussa (4) sya : tasya = tassa ( 5 ) zra : mizra = missa (6) rza: vimarza = vimassa (7) zva : vizvAsa = vissAsa (8) Sva : viSvak = (vissuM) vIsuM ( 9 ) sra : sahasra = sahassa (10) sva: parasva=parassa pR. 44 ardhamAgadhI vyAkaraNa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 : saMyuktavyaMjana-vikAra 123 (11) zla : zlAghya=saggha (12) rSa : varSA=(vassA) vAsA (13) tsa : utsava=ussava (14) cchra : ucchrita=ussiya (15) :sa : duHsaha dussaha (16) sma : asmin assiM (17) spa : bRhaspati=bahassai
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 bhASAzAstrIya varNAdeza 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 115 prAthamika pariccheda 82 madhye mhaTalyApramANe saMyuktavyaMjanAcyA bAbatIta kadhI kadhI svarabhakti, sulabhIkaraNa ityAdIMcA avalaMba kelA jAto. AtA he va itara kAhI varNAdeza yAMcA vicAra karAvayAcA Ahe. 116 svarabhakti madhye svara na yetA aneka vyaMjane ekatra yeUna joDAkSara banalele asate. AtA jara tyA vyaMjanAmadhye ekhAdA svara adhika ghAtalA tara ApoApaca saMyukta vyaMjana nAhIse hoIla. udA. agni = a+g+n+i yethe g va n madhye a hA svara adhika ghAtalA a+g+a+na+i tara agani-agaNi hoUna saMyuktavyaMjana lupta hoIla. azAta-hene joDAkSarAtIla vyaMjanAMcyA madhye ekhAdA svara adhika ghAlUna saMyukta vyaMjana TALaNyAcyA padhdatIlA svarabhakti' ase nAva Ahe. kadhI kadhI zabdAtIla Adya tara kadhI madhya saMyuktavyaMjana TALaNyAsa svarabhakticA upayoga hoto. saMyuktavyaMjanAtIla eka avayava jevhA anunAsika (Na, n, m) kiMvA aMtastha (ya, v, r, l) asato tevhA prAyaH svarabhakticA avalaMba kelA jAto. taseca hra va ha yAMce bAbatItahI bahudhA svarabhaktI hote. svarabhaktine prAyaH i va puSkaLadAM a ANi u he svara yetAta kvacit itara svarahI yetAta. kevhA koNatA svara yeIla, he nizcitapaNe sAMgatA yeNAra nAhI. te 1 vikarSa, viprakarSa, vizleSa yA saMjJAnIhI svarabhaktIcA nirdeza kelA jAto.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 125 vAGmayIna prayogAvarUnaca jANUna ghetale pAhije. 1) svarabhaktine yeNArI i : (a) eka avayava aMtastha asatA : 2) y asatA : caitya = ceiya, sUrya = sUriya, AcArya = Ayariya, ___ bhAryA = bhAriyA, vIrya = vIriya, Azcarya = acchariya, tyakta = ciyatta, diSTyA = diTThiyA 2) r asatA : harSa = harisa, zrI = siri, kriyA = kiriyA, sparza = pharisa, varSA = varisA, sarSapa = sarisava (moharI), vajra = vaira, IryA = iriyA, amarSa = amarisa, zrImatI = sirimaI. 3) la asatA : klinna = kilinna (ole), kleza = kilesa (ma. kiLasa) zlAka = siloga, klAnta = kilaMta, mleccha = milakkhu, zliSTa = siliSTha 4) v asatA : bhavya = bhaviya, vyAghra = viyaggha A) eka avayava anunAsika asatA : / 1) N asatA : kRSNa = kasiNa, uSNa = usiNa, atyuSNa = accusiNa, tUSNIka = tusiNIya, paNya = paNiya (vikreya vastu) 2) n asatA : nagna = nagiNa, prazna = pasiNa, snAna = siNANa, svapna = sumiNa, jyotsnA = dosiNA 3) m' asatA : amlAna = amilANa i) (1) hai : gardA = garihA, arhata = arihA, garhAmi = garihAmi __(2) hra : hrI = hiri 2) svarabhaktine yeNArA3 a : 1 a) 'mra' madhye kadhI mba hoUna maga svarabhakti hote : Amra = aMbira, tAmra = taMbira (m : tAMberA) __ A) ma. : dharma-dharama, grahaNa-girAna, prema-pirema, prIta-pIrata, harSa harikha 2 pha 'mla' madhye kadhI mba hoUna maga svarabhakti hote : amla aMbila, AcAmla = AyaMbila 3 ma. : rakta-ragata, hiMdI : sUrya-suraja, tIrtha-tIratha.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 1 ) 2) 3) a) eka avayava aMtastha asatA : 1 ) r asatA : dIrgha = dIhara 2) v asatA : pRthvI = puhavI A) eka avayava anunAsika asatA : abhikkhaNaM N asatA : abhIkSNam = n asatA : agni agaNi, ratna = rayaNa m asatA : bhasman = bhasama, sUkSma = suhama, smazAna = samasANa i) 1) rha : arhat = arahA, garhA =garahA = 2) hra : hrada = haraya, hrasva = rahassa 3) svarabhaktIne yeNArA? u : 1 2 = a) dvAra duvAra, zvaH = suve, dvAdaza = duvAlasa A) padma = pauma, chadma = chauma, smarati = sumarai, sUkSma suhuma 4) svarabhaktine yeNArI I : jyA = jIyA (dhanuSyAcI dorI) 5) svarabhaktine yeNArA e glAnya = gelanna ( roga, AjAra) ardhamAgadhI vyAkaraNa 117 ekAca zabdAta svarabhaktine yeNAre aneka svara kadhI kadhI ekAca zabdAtIla saMyuktavyaMjanAta svarabhaktine aneka svara yetAta. ase kAhI zabda puDhe dile Aheta. snigdha = saNiddha, siNiddha, kRSNa kasaNa, kasiNa, arhat ariha, sUkSma = suhama, suhuma, garhA = garahA, garihA = = araha, 118 sulabhIkaraNa samAnIkaraNAne saMyuktavyaMjanAtIla ekA avayAvAcA lopa hoUna uralelyAMce dvitva hote. kadhI kadhI yA dvitvAtIla pahilyA avayAvAcA lopa karUna mAgIla svara hrasva asalyAsa dIrgha kelA jAto. mAgIla svara dIrgha asalyAsa to tasAca ma : snAnahANe, snAnagRha nahANIghara ma. : lakSmI - lakSumI, lakSmaNa lakSumaNa mAgIla hrasva svara dIrgha karaNyAne zabdAtIla mAtrA kAyama ThevaNe yA tattvAce yethe pAlana kele jAte.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 127 ThevatAta. joDAkSara nAhIse karaNyAcyA yA padhdatIlA sulabhIkaraNa' ase mhaNatAta.2 udA. mizra = missa = mIsa. saMyuktavyaMjanAtIla eka avayava aMtastha (ya, v, r, l) athavA uSma (z, Sa, s) asatA prAyaH sulabhIkaraNa kelele ADhaLate. a) eka avayava aMtastha asatA : 1) y asatA : gavyUta = gAUya (kosa) 2) r asatA : durbhaga = dUhava, kartavya =kAyavva, nirNayati = nINei. 3) l asatA : valkala = vAgala (ma :vAkaLa), phalguna = phAguNa (phAlguna), valka = vAga (valkala) 4) v asatA : jihvA = jIhA A) eka avayava USma asatA : 1) z asatA : manaHzilA = maNAsilA, dRzzAsana = dusAsaNa, niHzaGka ___ = nIsaMka, niHzeSa = nIsesa / 2) Sa asatA : AdakSiNa = AyahiNa, dakSiNa = dAhiNa, pradakSiNa = payAhiNa, niSSikta = nIsita 3) s asatA : utsava = Usava, bhasmana = bhAsa, nissaha = nIsaha, dussaha = dUsaha i) aMtastha va uSma asA yoga asatA.3 1 kAhIjaNa sulabhIkaraNAlA 'kevalIkaraNa' mhaNatAta. ___ marAThIta NNa ce sulabhIkaraNa hoUna na hoto. karNa - kAna, parNa-pAna, araNya-rAna. marAThItIla itara udAharaNe : varNa-vANa, putra-pUta, garbha-gAbhA, adya-Aja, pRSTha-pATha, mudga-mUga, dugdha-dUdha, takra-tAka, cakra-cAka, jihvA-jibbhA-jIbha, hasta-hAta, asti-atthi-AthI, kArya-kAja, zvazrU-sAsU, kartarI-kAtarI, patra-pAta. 3 luptayaravazaSasAM zaSasAM diirghH| hema 1.43
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) zya asatA : pazyati = pAsai, nazyati = nAsai, kazyapa = kAsava, Avazyaka = AvAsaya (avazya kartavya), klizyante = kIsaMti 2) zra asatA : vizrAma = vIsAma, mizra = mIsa, ucchrita =Usiya 3) zva asatA : azva = Asa, vizvAsa = vIsAsa, ucchvAsa = UsAsa, niHzvAsa = nIsAsa, vizvasta = vIsattha 4) Sya asatA : ziSya = sIsa, manuSya = maNUsa 5) Sva asatA : viSvak = viisuN| 6) sra asatA : visrabhya = vIsaMbha, visra = vIsa 7) rza asatA : sparza = phAsa, saMsparza = saMphAsa 8) rSa asatA : varSa = vAsa, karSaka = kAsaya (zetakarI), varSA = vAsA, sarSava = sAsava u) saMyuktavyaMjanAmAgIla dIrgha svara sulabhIkaraNa jhAlyAvarahI tasAca rahAto. 1) A : AjJApayati = ANavei, AjJA = ANA, AjJApti = ANatti, mAtrA = mAyA (parimANa), pAtra = pAya, gAtra = gAya, pArzva = pAsa bASpa = bAha 2) I : dIrgha = dIha, IkSA = IhA (dRSTi), zIrSa = sIsa, Izvara = Isara, IrSyA = IsA, dIrghikA = dIhiyA (pAyar2yAMcI vihIra) 3) U : rUkSa = lUha, mUtra = mUya, dUSya = dUsa (vastra) 4) e : zaikSa = seha (navIna vidyArthI), prekS = peha, prekSamANa = pehamANa, vezyA = vesA, vaizvAnara = vesANara, aizvarya = esajja 5) o : gotra = goya, saumya = soma, yogya = joga U) puDhIla kAhI saMyuktavyaMjanAMce sulabhIkaraNa vaiziSTyapUrNa Ahe. 1 ma. : mArga-mAga, dhAtrI-dAI, kArya-kAja, mUtra-mUta, sUtra-sUta, jyeSTha jeTha, gotra-gota. 2 saMkhyAvAcake pahA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 129 1) Jca = Na : paJcaviMzati-paNavIsa, paJcacatvAriMzat- paNayAlIsa, paJcatriMzat paNatIsa 2) STa = Dha : veSTate = veDhei, veSTa = veDha, zliSTi = seDhi (cikaTaNe), loSTa = loDha (DhekuLa), aSTa = aDha (ATha) 3) STha = Dha : kuSTha = koDha (koDa) 119 dvitvAgama mULa saMskRta zabdAta saMyuktavyaMjana nasatAnAhI te zabda ardhamAgadhIta AlyAvara mAtra kityekadA tyAMcyAta joDAkSara-ekhAdyA vyaMjanAce dvitva yete. yAlAca dvitvAgama mhaTale Ahe. ___ mAgIla svara koNatAhI asatA he dvitva jhAlele ADhaLate. dvitvAgama jhAlyAvara mAgIla svara dIrgha asalyAsa to hrasva hoto. hrasva asalyAsa to tasAca rahAto. (a puDhe) : nakha = nakkha, paravaza = paravvasa, anuvaza = aNuvvasa, bahuphala = bahupphala, sacitta = saccitta, puruSakAra = purisakkAra, adarzana __ = asaNa, kautUhala = kouhalla, adIna = addINa. (A) puDhe) : khAta = khatta (khaNalele) dhmAta = dhatta (phukalele) kapAla = kabhalla, AlIna = alliNa (i puDhe) : bhaktibhara = bhattibbhara, jita = jitta, trikAla = tikkAla (I puDhe) : tUSNIka = tuNhikka, krIDA = kiDDA, vrIDA = viDDA, nIDa = neDDa. (u puDhe) : ukhA = ukkhA (pAtravizeSa), sugati = soggai, sAdhukAra = sAhukkAra. (U puDhe) : dukUla = dugulla, sthUla = thulla, bhUyas = bhujjo, maNDUka = maMDukka (R puDhe) : Rju = ujju, vyAhRta = vAhitta (bolalele) (e puDhe) : preman = pemma, sevA = sevvA, eka = ekka, peya = peja, preyas _ = pejja 1 tailAdau / hema 2.98, sevAdau vaa| hema. 2.99 2 bahudhA jora deNyAsa he dvitva hota asAve. udA. marAThIta : mAjhaM matta (mata) aDalaya mAjhaM kheTTara (kheTara), nAkAvara TiccUna (TicUna)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 (ai puDhe) (o puDhe) (au puDhe) : taila = tellu, daiva = daivva, trailokya = tellokka : srotas = sotta : yauvana = jovvaNa, gauNa goNNa 120 anusvArAgama mULa saMskRta zabdAta anusvAra nasatAnA he zabda jevhA ardhamAgadhIta yetAta tevhA tyAmadhye kadhI kadhI anusvAra yeto. yAlAca 'anusvArAgama' mhaTale Ahe. 1 puDhIla paristhitIta hA anusvArAgama jhAlelA ADhaLato. 1) saMyukta vyaMjanAta eka avayava aMtastha athavA uSma asatA' : a) eka avayava aMtastha asatA : vayaMsa, namasyati = namaMsai 2) = = 1) y asatA : vayasya = r asatA : meDhra meMDha (meMDhA, zisna), vakra kona asaNArA) caturasra cauraMsa, SaDasra = chalaMsa 3 ) k asatA : zulka = suMka (kara), ucchulka = ussuMka ( kararahita), jalpa jaMpa (bolaNe) 2 ardhamAgadhI vyAkaraNa = = = vaMka, tryasra = = 4) v asatA : yazasvin = jasaMsi, ojasvin = oyaMsi, tejasvin = teyaMsi, varcasvin = vacvaMsi taMsa (tIna A) eka avayava uSma asatA : 1) z asatA : azru = aMsu (ma.: Asu ), zmazru = maMsu, darzana = daMsaNa, sparza phaMsa vkraadaavntH| vakrAdiSu yathAdarzanaM prathamAdeH svarasya antAgamarUpo'nusvAro bhvti| hema 1.26 yethe prathama samAnIkaraNAne dvitva hote. anusvArAgama jhAlyAvara dvitvAtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoto. kiMvA dvitvAtIla pahilyA vyaMjanAcA lopa hoUna tyAbaddala anusvAra yeto. ase mhaTale tarI cAlela. anusvAra hA mAgIla varNAvara yeto. jyAvara anusvAra yeto to svara dIrgha asalyAsa hrasva hoto. hrasva asalyAsa to tasAca rahAto.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 2) S asatA : pakSa = paMkha, pakSin = paMkhi, zaSkuli = saMkuli (karaMjI) 3) s asatA : asmin = aMsi, kasmin = kaMsi, tasmin = taMsi, jighatsA = digiMchA, jugupsA = dugaMchA, vicikitsA = vitigiMchA 2) saMyuktavyaMjanAta eka avayava aMtastha vA uSma nasatAhI kadhI kadhI anusvArAgama jhAlelA ADhaLato.1 majjA = miMjA, sanatkumAra = saNaMkumAra 3) mULa saMskRta zabdAta saMyuktavyaMjana nasatAhI tyA zabdAta anusvArAgamare jhAlelA ADhaLato. nivasana = niyaMsaNa (vastra), nivasati = niyaMsai, nivasata = niyaMsaha 4) kAhI kriyAvizeSaNa avyayAMcyA antya varNAvara anusvAra yeto. iha = iha, prabhRti = pabhiI, upari = uvariM, uppiM, tathA = taha, adya = ajaM, kadAcit = (kayAi)3 kayAI samAsAtIla dona padAmadhye kadhI kadhI anusvArAgama hoto. nirayagAmin = nirasaMgAmi, urdhvagaurava = uDDAgArava, dIrghagaurava = dIhagArava, hrasvagaurava = rahassagArava, urdhvajAnu = uDDAjANu, hAsakahara (hAsyakArI kautuka kartA) 121 anusvAralopa mULa saMskRta zabdAta asalelyA anusvArAcA ardhamAgadhIta lopa hoto. tyAlA anusvAralopa mhaTale Ahe. a) saMskRta = sakkaya, saMskAra = sakkAra4 A) kadhI kadhI hA anusvAralopa vikalpAne5 hoto. 1 ma. : bhitti - bhiMta 2 ma. : maga - maMga, tArAbaLa - tArAMbaLa 3 vasu - pR. 324 4 uttarapadAraMbhI svara asalyAsa to anusvArarUpa m ta misaLato (saMdhi pahA) goNamAI, dIhamadhdA, AhAramAINi, jovvaNamudae (yauvana-udaya), AcAramaTThA 5 viNshtyaaderluk| hema 1.28 6 maaNsaadervaa| hema 1.29
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa mAMsa = mAsa, maMsa, mAMsala = mAsala, maMsala, pAMsu = pAsu, paMsu, katham = kaha, kahaM, idAnIm = iyANI, iyANiM, saMmukha = samuha, saMmuha 122 AdivarNAgama ekhAdyA zabdAcyA Adi- prAyaH uccArAcyA sulabhatesAThI ekhAdyA varNAcA Agama hoto. tyAlA AdivarNAgama mhaTale Ahe. zabdAcyA Adi yeNArA hA varNa svara vA vyaMjana asU zakato. (a) 1svara : strI = itthI, strI-kA = itthiyA (A) vyaMjana : (1) j : eva = jeva 2) p : iva = piva 3) m : iva = miya 4) v : iva = viya, viva, ukta = vutta, ucyate = vuccai, uhyate = vubbhai, UDha = vUDha 5) ha : oSTha = hu?, are2 = hare 123 AdivarNalopa ___zabdAtIla AdivarNAcA kadhI kadhI lopara hoto. tyAlA AdivarNa lopa mhaTale Ahe. hA lopa pAvaNArA AdivarNa svara vA vyaMjana asU zakato. 1 2 a) yethe zabdAtIla Adya joDAkSara uccArAta TALUna uccArasauMdarya sAdhale jAte. A) ma. skUla-iskUla, sTezana-isTezana, eka = yoka, yeka a) pizelacyA mate (iM. pR. 235) hare' he avyaya 'are' cyA mAge h yeUna jhAle Ahe. A) ma. oNphisa-haphisa, alphAMso - hapUsa, oNphisara-haphIsara, hiMdI : oSTha- hoTha ma. zithila-DhilA, amaMgala - vaMgALa, upari-vara, bubhukSA-bhUka, abhyaMtarabhItara. lopa pAvaNAre he svara prAyaH a, i, u he ADhaLatAta. 3 4
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza (a) svara : 1) Adi a cA lopa : alAbu = lAu, agArastha = gArattha, atIta = tIya, avataMsaka vaDiMsaya, araNya = raNNa ( ma. rAna), ariSTa rahaTTa (ma. rahATa) api vakkamai, = riTTha, agAra = gAra, agArin = gAri, araghaTTa pi, vi, agni = giNi, ativartate tiuTTai, apakrAmati apakrAnta = vakkaMta = -- iva 2) Adi i cA lopa : iti = ti, tti, 3) Adi u cA lopa : udaka daga, upavasatha = = vAhaNA (A) vyaMjana 1) Adi n cA lopa : nUnaM = NaM 2) Adi p cA lopa : punaH = uNa = = - = = = = = va, vva = 124 madhyavarNalopa jIya, puSkaLadA zabdAtIla madhyasthAnIya varNAcA lopa hoto. tyAlA madhyavarNalopa mhaTale Ahe. lupta hoNArA varNa svara, vyaMjana vA svarayuktavyaMjana asU zakato. a) 1) svaralopa : surabhi = (surabhi ) subbhi, durabhi = dubbhi ( vAITa vAsAcA), upari = uppi, udUkhala = ukkhala ( ukhaLa), bhrAtRjAyA = bhAUjjA 2) vyaMjanalopa: zibikA (siiyA) sImA 3) svarayuktavyaMjana (akSara) : avaTa = aDa ( ma. ADa), jIvita rAjakula = rAula (rAjavADA), devakula = deula, pAdapatana = pAvaDaNa, pAdapITha = pAvIDha, matsyabandha = macchaMdha (koLI), evamete = emee, evamAdi = emAi, niHzreyasa nissesa (kalyANa, mukti), sUpakAra pAmUla, yAvat = (jAva) jA, tAvat sUyAra ( AcArI), pAdamula (tAva) tA. posaha (upavAsa), 133 upAnah = = = 1 pizela pR. 111 2 ma. bahINa-bhana, mhaNaje mhaMje, suMdarI-suMdrI, vasati - vastI, prAkAra-pAra, vedanA - veNA, devara-dIra, amAvasyA - Avasa, hRdaya - hiyyA, bIja-bI, mahiSI-mhaisa, gRhavatI-garatI, nArikela - nAraLa, udvartana - uTaNe, varayAtrAvarAta, pAnIya- pANI, mRttikA - mAtI, makSikA-mAzI.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ardhamAgadhI vyAkaraNa A) savarNalopa : mULa saMskRta zabdAta athavA varNAntarita zabdAta ekaca varNa anekadA AlyAsa tyAtIla ekAcA lopa hoto. yAlA savarNalopa mhaNatAta. 1) mULa saMskRtazabdAta : evameva = emeva, apararAtra = avaratta 2) varNAntarita zabdAta : hRdaya = (hiyaya) hiya, sicaya = (siyaya) siya, (vastra) anAyatana = (aNAyayaNa) aNAyaNa (vAITa sthAna), dantapavana = (daMtavavaNa) daMtavaNa (dAtazuddhi) 125 antyavarNalopa kadhI zabdAtIla antyavarNAcA lopa hoto. tyAlA antyavarNalopa mhaTale Ahe. lopa hoNArA varNa prAyaH vyaMjana asato. kvacit svarayuktavyaMjana (akSara) asate. 1) manAk-maNA, suhRd = suhi, jagat = jaga, janman = jamma, daNDin = daMDi, tamas = tama, havis = havi, dhanus = dhaNu 2) iti2 = i 126 varNaviparyaya __ jevhA ekhAdyA zabdAtIla dona varNAMcyA (vA akSarAMcyA) sthAnAMcI paraspara4 adalAbadala hote. tevhA 'varNaviparyaya'5 hoto. vArANasI = vANArasI (banArasa), upAnah = (vANahA) vAhaNA, dIrgha = (dIraha) dIhara, mahArASTra = (mahAraTTha) marahaThTha, lalATa = (nilADa) niDAla (ma. 1 ma. : navavara-navarA, apararAtra-aparAtra, aparAta, daMtAvana-dAtavaNa 2 antya asaMyuktavyaMjana vikAra, pari. 71 pahA 3 vaidya pR. 21 4 ma. cikaTaNe, ciTakaNe, nukasAna, nusakAna, laghu (lahu) haLu, tilaka TikalI, anasUyA = anusayA, phalAhAra - pharALa. 5 varNaviparyaya yAlA sthitIparivRtti asehI nAva Ahe.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza niDhaLa ), hrasva = (harassa) rahassa, kareNu kaNerU (hattINa), AlAna = ANAla (hattI bAMdhaNyAcA khAMba), acalapura = alacapura 1 127 saMprasAraNa zabdAMtIla y ANi v yAMce jevhA anukrame i ANi u hotAta, tevhA saMprasAraNa jhAle ase mhaNatAta. (a) (1) y = i : pratyanIka nyagrodha = niggoha, vyalIka (paMkhA) (2) v2 = u: tvarita = turiya, svapna = sumiNa, prAvaraNa = pAuraNa, viSvak = vIsuM, dhvani = jhuNi. kadhI kadhI v = u = o asA vikAra jhAlelA ADhaLato. svastika = sotthiya, zvapAka = sovAga, azvattha = asottha. 2 3 = = = 4 (A) kadhI kadhI ay ANi av madhIla y ANi v ce anukrame i va u hoUna te mAgIla a madhye miLUna anukrame e ANi o jhAlele ADhaLatAta. (1) ay ai = leNa (maHleNe), trayastriMzat ujjayinI tettIsa, e : layana = kathayati kahei, nayati = nei. = = paDiNIya (zatru), vyatikrAnta = vIikkaMta, vilima (asatya), vyajana = viyaNa 135 ujjeNI, ohi (jJAnavizeSa ), lavaNa = loNa (2) av = au = o : avadhi (ma. loNA), avama = oma (adhama, kaniSTha), bhavati = hoi, yavanikA = joNiyA (paDadA) = = = 1 = DaoN. vaidyAMcyA mate (pR. 22) puDhIla zabdAtahI varNaviparyaya Ahe : paryanta (parayaMta- payaraMta - paraMta) peraMta, brahmacarya = (baMbhacaraya - baMbhacayarabaMbhacaira) baMbhacera, Azcarya = (accharaya-acchayara -acchaira) acchera ma. svara - sura, sUra, nava-nau (a) saMskRtamadhale dazamagaNAtIla dhAtu, prayojake va taseca sAdhile jANAre nAmadhAtu yAmadhye bahudhA ay cA a i e hoto (pizela, pR. 120 ) (A) ma. kadalI - (kayalI) keLI, rUpya-rUpe, - udayapura-udepura. ma. avalambaka - oLaMbA, navanIta-loNI.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa (i) 'ava' yA upasargAcA puSkaLadA o hoto, taseca 'apa' yA upasargAcA ( ava hoUna maga ) o hoto. (1) ava : avatarati = oyarai, avakAza = ogAsa, avatIrNa = oiNNa, avapAta = ovAya (khAlI paDaNe), avarodha oroha (antaHpura), avabhugna=obhugga (vAkaDA), avasvApinI osovaNI (nidrA) osarai (ANaNArI vidyA) = (2) apa : apasarati 136 AttAparyaMtacyA varNavikArAMcyA vivecanAvarUna dona goSTI prAmukhyAne lakSAta yetAta : 1) ekAca saMskRtazabdAcI aneka varNAntarita rUpe ardhamAgadhIta hoU zakatAta. 2) taseca aneka saMskRta zabdAbaddala ardhamAgadhIta mAtra ekaca zabda yeU zakato. yA dvividha prakArAce kAhI zabda muddAma puDhe dile Aheta. = puravaNI 1 zabdasaMgrahAbaddala adhika mAhitI 128 ekA saMskRtazabdAcI hoNArI aneka varNAntare 1) alAbu alAbu, alAu, lAu 2) Atman = atta, appa, Aya (attANa, appANa) 3) Ardra = adda, olla, ulla 4) = Azcarya acchera, acchariya, accheraya, = = = = 5 ) 6 ) 7) 8) udaka = udaga, udaya, daga 9) urdhva uddha, uDDa, ubbha 1 od avApayoH / prA. pra. 4.21 ikSu = ikkhu, icchu, ucchu idAnIm = idANiM, iyANiM, iyANi IdRza Iisa, erisa, elisa accharijja
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 137 10) RSabha = usabha, usaha, risaha 11) eka = ekka, ega, eya, ikka 12) oSTha = oTTha, uTTha, hu? 13) kapAla = kavalla, kabhalla 14) kuSThin = kuTThi, koTThi, koDhi 15) kuSmANDa = kuhaMDa, kUhaMDa, kohaMDa 16) kRSNa = kaNha, kiNha , kasaNa, kasiNa 17) krIDA = kIDA, kiDDA, kIlA, kheDDa 18) kSINa = khINa, chINa, jhINa 19) kSetra = khetta, chetta, chitta 20) caturtha = cauttha, cottha, cauTTha 21) capeTA = caveDA, caviDA, cavilA 22) cikitsA = teicchA, tigicchA, ceicchA 23) jIrNa = jiNNa, juNNa / 24) jugupsA = dugucchA, duguMchA, dugaMchA 25) taDAga = talAga, taDAga, talAya, talAva 26) tAlavRnta = tAlaviMTa, tAlaveMTa, tAliyaMTa 27) tUSNIka = tuNhikka, tuNhiya, tusiNIya 28) daSTa = daTTa, Dakka 29) dIrgha = diggha, dIha, dIhara 30) dvitIya = duiya, duijja, biiya, bIya 31) namaskAra = namokkAra, namoyAra, navakAra, navayAra 32) niSadha = nisadha, nisaha, nisaDha 33) nUnam = nUNaM, nUNa, NaM 34) pakva = pakka, pikka 35) pRthvI =picchI, puhaI, puhavI, puDhavI 36) pRSTha = piTTha, puTTha, piTThi, puTThi 37) prAkRta = pAiya, pAgaya, pAyaya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ardhamAgadhI vyAkaraNa 38) plakSa = pilakkhu, pilaMkhu 39) brAhmaNa = babhaNa, mAhaNa 40) bhAryA = bhajjA, bhAriyA 41) bhindipAla = bhiMDivAla, bhiMDimAla 42) maNDUka = maMDukka, maMDya 43) manaHzilA = maNasilA, maNAsilA, maNosilA, maNaMsilA 44) mleccha = meccha, miccha, miliccha, milakkhu 45) lalATa = nalADa, naDAla, niDAla, NilADa,NiDAla 46) zunaka = suNaga, suNaya, suNaha 47) zIkara = sIbhara, sIyara, sIhara 48) zuSka = sukkha, sukka 49) zmazAna = masANa, susANa, sIyANa, samasANa 50) samasta = samatta, samattha 51) sarIsRpa = sarIsava, sarisiva, sarIsiva 52) sukumAra = sukumAla, suumAla, sUmAla 53) supurUSa = supurisa, suurisa, sUrisa 54) sUrya = sujja, sUra, sUriya 55) saukumArya = soumalla, soUmalla, sogamalla, sogumalla 56) skandhAvAra = khaMdhAvAra, khaMdhavAra, khaMdhAra 57) stoka = thoya, thova, theva 58) sthUla = thUla, thulla, thora 59) snigdha = niddha, saNiddha, siNiddha 60) svapna = sumiNa, suviNa, simiNa, siviNa 61) hrasva = hrassa, hassa, haMsa, rahassa 129 ekA prAkRtazabdAbaddala yeU zakaNAre aneka saMskRta zabda 1) aMba - Amra, amla (AMbaTa rasa), Amla (AMbaTa vastu) 2) ajja - arja (miLaviNe), Arya, adya, Ajya (tUpa)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 3) atta - Atman, Arta, Apta (prApta) 4) attha - asta, astra, artha (yAcanA karaNe), artha, atra (yethe) 5) appa - Atman, alpa, arpa (arpaNa karaNe) 6) aha - atha, ahan (divasa), adhas (khAlI) agha (pApa) ahiya - adhika, ahita (zatru), adhIta (abhyasta) 8) Ayara - A + car, Akara (khANa), Adara 9) Asa- azva, As (basaNe), Aza (bhojana), Asya (mukha) 10) kai - kati (kitI), kadA (kevhA), kapi, kavi 11) kama - kram (cAlaNe), krama (pAya), kam (icchiNe) 12) khaja - kharja (vRkSavizeSa), kSayya (kSara), khAdya 13) gaya - gaja (hattI) gada (roga) gata 14) gAha - grAhya (ghevaviNe), gAh (gAhana karaNe), gAdha (utAra), grAha (magara) 15) caya- tyaj, cyu (cyuta hoNe), caya (samUha), cyava (cyuta hoNe) 16) citta - citra, caitra, citta / 17) jai - yadi, yati, yadA, jayin, (vijayI) 18) jau - jatu (lAkha), yadu (eka vizeSanAma), yajus (yajurveda) 19) jaya - ji (jiMkaNe), yaj (yajJa karaNe), yat (yatna karaNe) jagat, java (vega), jaya 20) nAya - nAga, nAda, nyAya, nAka (svarga), jJAta 21) nAsa - naz, nAza, nyAsa 22) tatta - tapta, tatra tattva 23) tattha - tatra, trasta 24) tAi - tyAgin, tAyin (rakSaka), tApin (tapayukta), trAyin (rakSaka) 25) dosa - dveSa, doSa 26) patta - patra, pAtra, prApta 27) paya - pac, pad (jANe), payas, pada 28) pAya - pAda, pAta, pAka, pAtra 29) puTTha - spRSTa, pRSTa, puSTa, pRSTha
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ardhamAgadhI vyAkaraNa 30) bhAsa - bhAS, bhAsa (prakAza), bhasman 31) magga - mArga, magna, mRgya, mRga 32) maja - mad (garva karaNe), masj (snAna karaNe), mRj (sApha karaNe), madya. 33) maya - mata, mRta, mada, mRga 34) mAsa - mAsa (mahinA), mASa (uDida), mAMsa 35) mukkha - mUrkha, mukhya, mokSa 36) mutta - mUtra, mukta, mUrta 37) moha - moha, mogha (niSphaLa), mayUkha 38) raya - raj (raMgaviNe), rac, rata, rajas, raya (vega), rava (AvAja) 39) rAya - rAj, rAga, rAtra, rAjan 40) riu - ripu, Rtu 41) vakka - vAkya, vakra, vaktra 42) vagga - valga, varga, vyagra 43) vaccha - vRkSa, vakS, vatsa 44) vasa - vas (rAhaNe), vaza, vRSa (baila) 45) vaya - vac, vad, vraj, vRka, vraja (samUha), vyaya, vacas, vrata, vayas 46) vasaNa - vasana (vastra), vyasana (saMkaTa) 47) vAya - vAcaya, vA (vAhaNe), vAdaya, vAta, vAda 48) vAsa - varSa (vRSTi), vAsa (nivAsa), vyAsa (eka RSi) vAsas 49) viyAra - vikAra, vicAra, vidAray 50) saMta - sat, zrAnta, zAnta 51) sakka - zak, zakta, zakya, zAkya, zakra 52) sagga - svarga, sarga, sAgra 53) satta - zakta, sakta, satra, sattva, saptan 54) sattha - zastra, zAstra, sArtha, zasta (prazasta), svastha, svAsthya 55) samaNa - zramaNa, zamana 56) samma - zram, zam, zarman (sukha), samyaJca (satya) 57) sayaNa - zayana, svajana
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 : bhASAzAstrIya varNAdeza 141 58) sara- sR, smR, zara, smara, svara, saras 59) siya - sita, zrita, zita (tIkSNa dhArecA) 60) sui - zruti, zuci, smRti, sRti 61) sukka - zuSka, zulka, zukra, zukla 62) sutta - sUtra, sUkta, supta, srotas 63) seya - sveda, seka, zreyas, zveta 64) soya - svap, zuc, zauca, zoka, srotas, zrotra 65) haya - hata, hRta, haya (ghoDA) 66) hiya - hita, hRta, hRdaya 130 zabdAdeza prAkRta vyAkaraNa saMskRtazabdAMce prAkRtamadhIla kAhI Adeza detAta. nehamI vAparAta ADhaLaNAre ase kAhI zabdAdeza puDhe dile Aheta. kSipta = chUDha, vanitA = vilayA, ISat = kUra, idAnIm = eNhiM, ettAhe, malina = maila, zukti = sippi, chupta = chikka, Arabdha = ADhatta, bahiH = bAhiraM, adhas = he??, bhrU = bhumaA, godAvarI = golA, yAvat = jettia, jeddaTa, etAvat = ettia, eddaha, kiyat = kettia, keddaha, prAvaraNa = paMguraNa, cheka = chailla, zvazrU = attA, vidarbha = vicchoma, bhramara = bhasala, pragalbha = taraTTa, utpala = kaMdoTTa2. 1 2 hema. 2.125-144 pahA mArkaM 4. 64 pahA.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ SPERERERERS prakaraNa 8 dhAtusAdhanikA BRERIASARVAERIAERERERERERERERERERERERERER 131 dhAtUMcA svataMtra vicAra mAge sAMgitalelyA varNavikArAMta kityeka sthaLI dhAtUMce varNavikAra turaLakapaNe yeUna gele Aheta. tyAMcA savistara ulagaDA vhAvA mhaNUna AtA dhAtUMcyA varNavikArAMcA svataMtrapaNe vicAra kelA Ahe. 132 saMskRtamadhIla va ardhamAgadhItIla dhAtu 1) saMskRtamadhIla dhAtu kAhI svarAnta (udA. yA, ji, nI, stu gai) tara kAhI (asaMyukta vA saMyukta) vyaMjanAnta Aheta ( udA. gam, ram, yudh, skand, mantr). ardhamAgadhIta zabdAntI vyaMjana cAlata nasalyAne saMskRtamadhUna ardhamAgadhIta ghetale jANAre sarva vyaMjanAMta dhAtu svarAnta karUna ghetale jAtAta. 1 2) taseca R, R, lR, ai va au he svara ardhamAgadhIta nasalyAne jyA saMskRta dhAtUMta he svara (Adi, madhye vA antI) Aheta, tyAMcehI varNAntara hote. saMskRtamadhIla svarAnta dhAtUMcyA bAbatIta : ardhamAgadhIta dhAtUMce antI prAyaH a, A, e athavA o he svara ADhaLatAta. tyAmuLe saMskRtamadhIla yAkherIjace svarAnta dhAtu yA caukaTIta basaNyAsArakhe karUna dyAve lAgatAta. hI sarva dhAtusAdhanikA AtA puDhe dilI Ahe. 133 akArAntetara dhAtu a) okArAnta : ardhamAgadhIta 'ho' hA ekaca okArAnta dhAtu ADhaLato. va ardhamAgadhItIla sarva dhAtu svarAnta Aheta.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA 143 to saMskRta 'bhU' dhAtUvarUna guNa' hoUna AlelA Ahe. A) ekArAnta dhAtu : saMskRta dhAtUMcyA antI asaNAr2yA hrasva kiMvA dIrgha i. I cA guNa hoUna ardhamAgadhItIla dhAtu ekArAnta jhAlele ADhaLatAta. udAi = e (jANe), ji = je (jiMkaNe), parAji = parAje (parAjaya karaNe), ud + i = ude (ugavaNe), anu + i = anne.. nI = ne (neNe), vinI = viNe (zikSaNa deNe), AnI-ANe (ANaNe), pariNI = pariNe (vivAha karaNe), apanI = avaNe (dUra neNe) upanI = uvaNe (javaLa neNe), nirNI = nINe (nirNaya karaNe), uDDI = uDDe (uDaNe), vikrI2 = vikkI ka) aniyamita : kAhI itara dhAtu aniyamitapaNe ekArAnta jhAlele ADhaLatAta dA = de, lA = le (gheNe), brU = be (bolaNe) i) AkArAnta dhAtu : saMskRtamadhIla AkArAnta dhAtu varNAntArAne ardhamAgadhIta yetAta. abhyutthA = abbhuTThA (uThUna mAna deNe), AkhyA = a+khA (sAMgaNe), AdhA = ADhA (sthApaNe), utsthA = uTThA (uThaNe), upasthA = uvaTThA (javaLa jANe), nidhA = nihA (khAlI ThevaNe), niryA = nijA (bAhera paDaNe), pratyAkhyA = paccakkhA (niSedha karaNe), yA = jA (jANe), vA = vA (vAhaNe), sthA = ThA (ubhe rahANe), snA = NhA, siNA (snAna karaNe), hA = jahA (TAkaNe) 2) itara kAhI dhAtu aniyamitapaNe AkArAnta jhAlele ADhaLatAta. gai = gA (gANe), dhyai = jhA, jhiyA (dhyAna karaNe) mlai = milA (mlAna hoNe), glai = gilA (thakaNe), az = aNhA (khANe), khAd = khA (khANe), jan = jA (janmaNe), bhI = bhA (bhiNe) 1 2 guNa hoNe mhaNaje i, I, baddala e, va u, U baddala o yeNe. prA. pra. 8.31
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ardhamAgadhI vyAkaraNa 134 akArAnta dhAtu ardhamAgadhItIla bahusaMkhya dhAtu akArAnta Aheta. puDhIla vividha paddhatIMnI saMskRta dhAtu ardhamAgadhIta akArAnta kele jAtAta. a) akArAntetara dhAtUMce akArAnta hoNe : 1) AkArAnta dhAtUMpuDhe 'ya' yeUna te kadhI kadhI AkArAnta hotAta. AghrA - agghA - agghAya (huMgaNe), pratibhA-paDihA-paDihAya (disaNe), mAmAya (mojaNe), vA- vAya (vAhaNe) hA-hAya, yA-jA jAya, dhyai-jhA, jhiyA-jhAya, jhiyAya, gai - gA- gAya, sthA - ThA - ThAya, bhI-bhA- bhAya. 2) saMskRta dhAtUMtIla antya hrasva kiMvA dIrgha i, I, va u, U ce anukrame aya ANi ava hoUna te ardhamAgadhIta akArAnta hotAta. ka) ji-jaya, zI-saya (nijaNe), vinI = viNaya kha) cyu = cava (gaLaNe), plu = pava (pohaNe), nilu = nihnava (lapaviNe), su = sava (sravaNe), bhU = bhava, hava ;prasU - pasava, prabhU = pabhava, pahava TIpa : kadhI kadhI dhAtUMtIla antya u, U cA uya athavA uva hoto. 1) stu = thuya, hu = haya (homa karaNe), dhU = dhuya (halaviNe) 2) stu = thuva, hu3 = huva, nigu = nihnava, plu = puva, rU =rUva , lU = luva (kApaNe), dhU = dhuva4 3) dhAtUMtIla antya R, R cA ara hoUna te akArAnta hotAta.5 ka) hrasva R = ara : anusR = aNusara , apasR = osara, apaha = avahara, abhyuddha = abbhuddhara, udAha = udAhara, uddhava = uddhara, upasaMhR =uvasaMhara, 1 Ato'dvA / - dhAtoH AkArAt uttare akArAgamo vA syAt / mArka 7.60 hemacaMdrAcyA mate tara - svarAdanato vaa| akArAntavarjitAt svarAntAd dhAtorante akArAgamo vA bhavati / hema 3.240. 2 uvrnnsyaavH| dhAtorantyasyovarNasya avAdezo bhavati / hema 4.233. 3 mArkaM 7.65, 88, 93 4 mArkaM 7.91, 93 5 RvarNasyAraH / hema. 4.234.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA kR = kara, jAgR = jAgara, dhR = dhara, nirha = nIhara ( oDhUna kADhaNe), pariha prasR = pasara, bhR bhara, mR = mara, vihR = parihara, pratisaMhR = paDisaMhara, vihara, vyavahR = vavahara, vyAkR = viyAgara ( spaSTa karaNe), vyAhR = vAhara, sR = sara, saMhR = saMhara, smR ka) dIrgha R = ara : avatR otUra ( utaraNe), sara, sumara, hR = hara u = uttara (vara yeNe) jR jara (jIrNa hoNe), tara (taraNe), pratyutRR = paccuttara (pAra jANe), vitR = = 1 2 3 = viyANa, samanujJA = samaNuyANa, anujJA viyara, vivRR = vivara, vRR = vara 4) kAhI svarAnta dhAtUpuDhe 'Na' yeUna te akArAnta hotAta. 1) (A puDhe) : jJA = jANa, vijJA aNujANa, nirmA1 = nimmANa 2) (i puDhe) : ji jiNa, parAji = parAjiNa, nirji = nijjiNa, ci = ciNa (goLA karaNe). 3) (I puDhe) krI kiNa, vikrI vikkiNa 4) (u puDhe) saMthuNa, abhistu = abhitthuNa, zR = suNa, nizru = : = : stu = thuNa, saMstu = nisuNa, hu = huNa 5) (Ura puDhe) : dhU = dhuNa, pU = puNa (pavitra karaNe ) 6) (R puDhe) : kR = - = = = kuNa AlI = 5 ) itara kAhI svarAnta dhAtUhI aniyamitapaNe akArAnta jhAlele ADhaLatAta. adhi+i ahijja (zikaNe), AkhyA = Aikkha ( sAMgaNe), alliya (lapaNe), upalI = uvalliya (javaLa jANe), R = rIya ( jANe), kR = kuvva, prasU = prasUya, prahA payaha (tyAga karaNe) prati + i = pattiya (vizvAsa ThevaNe) bhI = biha, bIha, rU = rova (AvAja karaNe), zraddhA A) vyaMjanAMta dhAtUMce akArAnta hoNe : = saddaha, saMlI samalliya (cikaTaNe), hA = jaha -- = 145 = vyaMjanAMta dhAtUta sAmAnyataH antI a miLavUna te akArAnta kele jAtAta. 3 yAveLI mULa dhAtUtahI puDhIla vividha vikAra hotAta. prA. pra. 8.36 'Na' mAgIla dIrgha svara kadhI kadhI hrasva jhAlelA ADhaLato. vyaMJjanAdadante / = vyaMjanAntAd dhAtorante akAro bhavati / hema 4. 239
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ardhamAgadhI vyAkaraNa vyaMjanAnta dhAtUta asaNAr2yA hrasva vA dIrgha i, I, u, U yA svarAMcA guNa hoto va antya vyaMjanAta a misaLato. ka) likha = leha (lihiNe), mil = mela (ekatra yeNe), vidh = veha (vedhaNe), iS = esa (icchiNe), anviS = annesa (zodha karaNe), vid = veya (jANaNe), khid = kheya (khinna hoNe), Ih = eha (icchiNe) kA) rUha = roha (vADhaNe), Akruz = akkosa (zivyA deNe), nud = nolla (DhakalaNe), rud = roya, rova (raDaNe), zuca = soya (zoka karaNe), tul = tola (tolaNe), puS = posa (puSTa hoNe), ruc = roya (AvaDaNe), lul = lola, cura = ; cora (coraNe) 2) vyaMjanAnta dhAtUtIla R cA ari hoUna2, antya vyaMjanAta a misaLato. kRS = karisa, vRSa = varisa, mRt = marisa, hRS = harisa 3) svap yA dhAtUMta va ce saMprasAraNa hote va maga antya vyaMjanAta a misaLato : svap = suya, suva 4) vyaMjanAnta dhAtUta asaNAr2yA saMyuktavyaMjanAta svarabhakti hote va maga antya vyaMjanAta a misaLato. ajh = ariha (yogya asaNe), kliz = kilesa (pIDA deNe), gahUM = garaha (niMdA karaNe), zlAgh = salaha (prazaMsA karaNe), zliS = silesa vyaMjanAnta dhAtUtIla mULacyA svarAta kAhItarI vikAra hoto va maga antya vyaMjanAta a misaLato. ghas = ghisa (khANe, AvAja karaNe) dhAva = dhuva, dhova (svaccha karaNe), piS = pIsa (vATaNe), bhAs = bhisa (prakAzane), hel = hIla (anAdara karaNe) 6) vyaMjanAnta dhAtUtIla varNAta anusvArAgama hoto va maga antyavyaMjanAta a misaLato. 1 yuvarNasya gunnH| hema 4.237 2 vRssaadiinaamriH| hema 4.235 3 svarANAM svraaH| hema 4.238
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA 147 Acchid = acchiMda (jabarIne neNe), Arabh = AraMbha (AraMbhiNe), chid = chiMda (toDaNe), niyuja = niuMja (nemaNe), prayuja = pauMja (prayoga karaNe), prArabh = pAraMbha, bhid = bhiMda (phoDaNe), bhuj = bhuMja (bhogaNe), yuj = juMja -joDaNe, rUdh = rUMdha (rodhaNe), labh = laMbha (miLaviNe), vidh = viMdha (vedhaNe). 7) kadhI kadhI dhAtUMcyA antya vyaMjanAce dvitva hote va maga tyAta a misaLato. unmil = ummilla (umalaNe), kuT = kuTTa (kuTaNe), calla = calla (halaNe), jim = jimma (jevaNe), truT = tuTTa (tuTaNe), nimil = nirmalla (jhAkaNe), pramil = pamilla (umalaNe), mRg = magga (zodhaNe), yug = jujja (joDaNe), ruc = rUcca (AvaDaNe), lag = lagga (lAgaNe), vilag = vilagga (cikaTaNe), zak = sakka, sphuTa = phuTTa (phuTaNe) 8) kadhI kadhI antya vyaMjanApuDhe (ekhAdyA svarAsahita) 'Na' yeUna kAhI vyaMjanAMta dhAtu akArAMta jhAlele ADhaLatAta. prAp-pAuNa, zak = sakkuNa, samarcha-samajjiNa 9) aniyamita : vidh = vijjha (vedhaNe), svapa = sova (nijaNe) 10) saMskRtamadhIla puSkaLa dhAtUMcyA aMgAMce varNAntara hoUna va antI (jarUra tethe) a yeUna akArAntIkaraNa jhAlele ADhaLate. anuman - (anumanya) - aNumanna (anumati deNe), anuvRt (anuvarta)aNuvaTTa (anusaraNe), aparAdha - (aparAdhya) - avarajjha (aparAdha karaNe). abhisic-(abhisiMca)-abhisiMca, avabudh-(avabudhya)- avabujjha (jANaNe), Agama-(Agacch)-Agaccha, Apracch-(ApRcch)- Apuccha (niropa gheNe), iS-(icchu)-iccha, utpad- (utpadya)-uppaja (upajaNe), 1 dhAtUMce aMga mhaNaje pratyayApUrvIce dhAtUMce rUpa kadhI kadhI dhAtUMcyA aMgAce varNAntarAne dvitva jhAlyAvara sulabhIkaraNa hote va maga (jarUra tethe) antI a misaLato : tuS (tussa)- tUsa, zuS(sussa) - sUsa, duSa (dussa) - dUsa, rUSa (rUssa) - rUsa, puSa - (pussa)- pUsa, dRza-(passa)-pAsa,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ardhamAgadhI vyAkaraNa upapad -(upapadya)-uvavajja (yogya asaNe), kup-(kupya) -kuppa, kRt - (kRta)- kaMta (kApaNe), krudh- (krudhya)-kujjha, gam-(gacch)-gaccha, gRdh(gRdhya)-gijjha (icchiNe), guh (gRha)-gUha, jan- (jAya)-jAya (janmaNe), tam-(tAmya)-tamma (khinna hoNe), dIp- (dIpya) dippa (prakAzaNe), dRz(pazy)- pAsa, passa, naz (nazya)-nassa, nRt-(nRtya)-nacca, nisad(nisId)-nisIya (khAlI basaNe), pad (padya)-pajja (jANe), pA-(pib)piva (piNe), pracch-(pRcch)-puccha, pratyAgam-(pratyAgacch)-paccAgaccha, pravRta- (pravat) pautta, payatta, payaTTa, budh - (budhya)-bujjha, mad-(mAdya)maja (unmatta hoNe), man-(manya)-manna (ciMtaNe), muc- (muJca)-, muha (muttha)-mujjha, yudh-(yudhya)-jujjha, lip-(limpa) - liMpa, lup-(lump)lupa (hirAvuna neNe), lubh- (lubhya), lubbha (lobha dharaNe), vid-(vind)viMda (miLaviNe), vid-(vidya)-vijja (asaNe), visRj-(visRjya)visajja, vRrja-(varjU)-vajja (vaNe), vRt-(va)-vatta, vaTTa (asaNe, hoNe), vadh-vardha) - vaDDa, sad-(sId)-sIya (gaLAvaNe), sic-(siJca-sica, sidh-(sidhya) sijjha (siddhIsa jANe), sthA-tiSTha-ciSTha. 11) bahusaMkhya vyaMjanAMta dhAtUta antI a miLavUna te akArAnta kele jAtAta. ka) asaMyukta vyaMjanAnta dhAtUMta a miLaviNe : 1) Aruh-ArUha (caDhaNe) cala-cala (halaNe) As-Asa (basaNe) jIva-jIva (jagaNe) ujjh-ujjha (TAkaNe) dam-dama (damana karaNe) ullaGgha-ullaMgha (ullaMghaNe) daha-daha (jaLaNe) kam-kama (icchaNe) duh-duha (dUdha kADhaNe) car-cara (jANe) nam-nama (namaskAra karaNe) nigUha-nigUha (lapaviNe) vam-vama (okaNe) pAla-pAla (pALaNe) vas-vasa (rahANe) pID-pIDa (piDaNe) vah-vaha (vAhaNe) ram-rama (ramaNe) viram-virama (thAMbaNe) rUha-rUha (vADhaNe) saha-saha (sahana karaNe)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA 149 seva-seva (sevA karaNe) liha-liha (cATaNe) has-hasa (hasaNe) 2) madhIla dhAtUMcA krama varIla pramANe Ahe atikram-aikkama (palIkaDe jANe) apakram-avakkama (nighUna jANe) abhilaS-abhilasa (icchaNe) astaGgam-atthaMgama (astAsa jANe) Akram-akkama (AkramaNa karaNe) udyam-ujjama (prayatna karaNe) upadiz-uvadisa (upadekSiNe) upekS-uvekkha (upekSNe) kath-kaha (sAMgaNe) kram-kama (jANe) krIr3a-kIla (kheLaNe) kSam-khama (kSamA karaNe) kSip-khiva (phekaNe) khan-khaNa (khaNaNe) khAd-khAya (khANe) gaveS-gavesa (zodhaNe) gras-gasa (khANe) jval-jala (jaLaNe) tAD-tAla (tADaNe) tyaj-caya (tyAga karaNe) daMz-daMsa, DaMsa (daMza karaNe) daha-Daha (jaLaNe) diz-disa (sAMgaNe) nipat-nivaDa (khAlI paDaNe) nirdal-niddala (nAza karaNe niSkram-nikkhama (bAhera paDaNe) paca-paya (zijaNe) paTh - paDha (zikaNe) pat-paDa (paDaNe) parAya-palAya (paLaNe) paryupAs-pajjuvAsa (upAsanA karaNe) pUj-pUya (pUjA karaNe) prakSi- pakkhiva pra+nam-paNam (vaMdana karaNe) pralok-paloya (pAhaNe) praviz-pavisa (praveza karaNe) pravraj-pavvaya (saMnyAsa gheNe) prazaMs-pasaMsa (prazaMsA karaNe) prAp - pAva (miLaviNe) preS-pesa (pALaviNe) bhAS - bhAsa (bolaNe) bhram-bhama (hiMDaNe) math-maha (ghusaLaNe) muc-muya (soDaNe) yAc-jAya (yAcanA karaNe) _rud-ruda, ruva (raDaNe) lapa-lava (bolaNe) labha-laha (miLaviNe)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vac-vaya (bolaNe) vadh-vaha (vadha karaNe) viz-visa (ziraNe) zam-sama (zAMta hoNe) 1) kamp - kaMpa (kApaNe) 3) daND-daMDa (zikSA karaNe ) zram sama (zramaNe) samAcar-samAyara (AcaraNe) spRz-phusa (sparza karaNe ) han-haNa (ThAra karaNe) ka) saMyuktavyaMjanAnta dhAtUta a miLaviNe 5) laGgh-laMgha (laMghaNe) 7) hiND-hiMDa (hiMDaNe) 9) abhyaJja - abbhaMga (tela i. lAvaNe) 11) arc - acca (pUjA karaNe ) 13) takS-taccha (tAsaNe) 15) nirbhars-nibbhaccha 17) pragalbh - pagabbha ( samartha hoNe) 19) bhakS-bhakkha (khANe) 21) rakS-rakkha (rakSaNe ) 23) zikS-sikkha (zikaNe) vad-vaya (bolaNe) vilap-vilava (zoka karaNe) ardhamAgadhI vyAkaraNa vraj-vaya (jANe) zAs-sAsa (AjJA karaNe) zvas-sasa (zvAsocchvAsa karaNe ) stan-thaNa (zabda karaNe) sphur-phura (sphuraNe) 2) cint ciMta ( ciMtaNe) 4) nindu - niMda ( niMdA karaNe) 6) vand-vaMda (vaMdana karaNe ) 8) hiMs-hiMsa (hiMsA karaNe ) 10) abhyarth-abbhattha (yAcanA karaNe ) 12) garj - gajja (garjanA karaNe ) 14) tarj-tajja (nirbharjartsanA karaNe ) 16) parIkS - parikkha (parIkSaNe ) 18) prArtha- pattha (prArthanA karaNe ) 20) mantra - maMta (sallA gheNe ) 22) varNa- - vaNNa (varNana karaNe) 135 saMskRtamadhIla ekAca dhAtUcI aneka varNAntare saMskRtamadhIla ekAca dhAtUcI ardhamAgadhIta aneka varNAntare hoU zakatAta. ase kAhI dhAtu puDhe dile Aheta. 1) Arabh-Arabha, AraMbha, Araha 3) kR-kara, kuNa, kuvva 5) gam-gama, gaccha 2) AkhyA - akkhA, Aikkha 4) krI - kiNa, kI 6) ji-je, jaya, jiNa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA 151 7) jIva-jIva jiya 9) dRz-passa, pAsa 11) dhU-dhuva, dhuya, dhuNa 13) naz-nassa, nAsa 15) prAp-pAva, pAuNa 17) bhI-bhA, bhAya, biha, biih| 19) rud-ruya, ruva, roya, rova 21) zak-sakka, sakkuNa 23) stu-thuva thuya, thuNa 25) snA-pahA, siNA 27) hA-jaha, jahA, hA, hAya 8) daMz-daMsa, DaMsa, Dasa 10) dhAva-dhuva, dhova 12) dhyai-jhA, jhAya, jhiyA, jhiyAya 14) pravRt-pautta, payatta, payaTTa 16) prekS-pekkha, peccha, peha 18) bhU-bhava, hava ho 20) vidha-veha, viMdha, vijjha 22) sama-samaja, samajiNa 24) sthA-ThA, ThAya, ciTTha 26) svap-saya, suya, suva, sova 28) hu-huva, huya, huNa 136 dhAtvAdeza ____ saMskRtAtale dhAtU varNAntarAne ardhamAgadhIta kase yetAta yAcA vicAra jhAlA Ahe. tyAkherIja saMskRtadhAtUMcyA aivajI yeNAre kAhI dhAtu dhAtvAdeza' yA sadarAkhAlI prAkRta vaiyAkaraNa namUda karatAta. tyAtIla kAhI dhAtvAdeza' puDhe dile Aheta. prathama dhAtvAdeza va maga kaMsAta saMskRta dhAtu yA padhdatIne he dhAtvAdeza yethe dile Aheta. aggha (rAj) (zobhaNe) accha (as)3 (asaNe) aMca (kRS) (oDhaNe) uvella (prasR) (pasaraNe) aTTa (kvath) ukaLaNe uvvella (udveST) (veDhaNe) aNaccha (kRS) ussikka (muc) (soDaNe) aNha (bhuj) (khANe) ussikka (utkSip) 1 hema. 4, mArkaM 7, prA. pra. 8, trivi. 3. 2 bahuteka dhAtvAdeza hemacaMdrAMnI dilele yethe ghetale Aheta. kvacit itara prAkRta vaiyAkaraNAMnI dilelehI ghetale Aheta. tyAMce mULa taLaTIpAta namUda kele Ahe. 3 mArkaM. 7.116
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 abbhiDa (saGgama) (bheTaNe) abbhuta (pradIpa ) ( peTaviNe) abbhuta (snA ) ( snAna karaNe) amaMcha (kRS) allia (upasRp) (javaLa jANe) avakkha (dRz) (pAhaNe) ariGkSa (kAlaM) (icchaNe) AiMca (kram) (jANe) AiMcha (kRS) AuDDa (masj) (buDaNe) ADhava (Arabh) (surU karaNe) Arola (puMj) AluMgha' (spRz) AsaMgha (saMbhAvay) (mAnaNe) ukkhuDa (tuD) (toDaNe ) ugghusa (mRj) (sApha karaNe) uMgha (nidrA) (jhopaNe) utthaMgha (unnAmay) (vara ucalaNe) utthaMgha (rudh) (aDavaNe) utthaMgha (utkSip) (vara phekaNe) uppela (unnAmay) ullaTTa e (ud+vRt) (ulaTaNe) ullAla (unnAmay) caDa (Aruh) (caDhaNe) caDDu (mRd) (curaDaNe) caDDu (piMS) ( cUrNa karaNe) 1 mArkaM 7.134 4 prA. pra. 8.41 ardhamAgadhI vyAkaraNa oggAla (romanth) (ravaMtha karaNe) orummA (udvA) (vAhaNe ) ohIra (nidrA) (jhopaNe) koAsa (vikas) (vikasaNe) kokka ( vyAha ) ( bolAvaNe ) khira (kSar) (kSaraNe) khuTTa (tuD) khuDa (tuD) khuppa (masj) (buDI mAraNe) gamesa ( gaveS) (zodhaNe ) galattha (kSip) (phekaNe) guMja (has) (hasaNe) guma (bhram) (hiMDaNe) gulala (cATu kR) (khuzAmata karaNe ) ghatta (kSip) ghasa5 (mRj) ghisa (gras) (khANe) ghumma (ghUrNa) (garagara phiraNe ) ghula (ghUrNa) ghusala (math) (ghusaLaNe) ghoTTa (pA) (piNe) ghola (ghUrNa) cakkamma (bhram) jUra (krudh) (rAgAvaNe) jema (bhuj) jova7 (dRz) 2 mArkaM. 7.144 5 trivi. 3.1.48 3 mArkaM. 7.120
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA caDDa (bhuj) jhaDa (zad) (paDaNe, jhaDaNe) camaDha (bhuj) jhaMpa8 (chAday) (jhAkaNe) caya (zak) (samartha asaNe) jhara (smR) (AThavaNe) cava (kath) (sAMgaNe) jhara (kSara) ciMca (maND) (bhUSita karaNe) / jhUra (smR) ciMcaa (maND) TiriTilla (bhram) ciMcilla (maND) DaMDola (gaveS) cukka (bhraMz) (cyuta hoNe) Dara (tras) (bhiNe,trasta hoNe) culucula (spand) (halaNe) Dalla (pA) (piNe) culucula' (sphur) (phuraphuraNe) / DuDulla (gaveS) cUra (cUrNa) (cUrNa karaNe) DhaMDhola (gaveS) coppaDa (bhras) (mAkhaNe) Dhukka10 (praviz) (praveza karaNe) chajja (rAj) DhuMDhulla (gaveS) chaDDa (muc) DhuMDhulla (bhram) chaDDa3 (tyaj) (tyAga karaNe) Niakka11 (dRz) chijja (kSi) (nAza pAvaNe) NiuDDa (masj) chiva (spRz) Nicchalla (chida) (toDaNe) chiha (spRz) Nijjhara (kSi) jaMbhAa5 (jubha) NijjhoDa (chid) jamhAya6 (jRmbha) (jAMbhaI deNe) Ni8a (kSar) (kSaraNe) jamhAha6 (jRmbha) (jAMbhaI deNe / Nima (nyas) (ThevaNe) jima (bhuj) NiraNAsa (gam) (jANe) juppa (yuj) (joDaNe) thakka (sthA (ubhe rAhaNe, stabdha rAhaNe) jUra (khid) (khinna hoNe) thakka (phakk) (haLU jANe) NiriNAsa (gam) thippa3 (tRp) (saMtuSTa hoNe) 1 mArkaM 7.166 2 mArkaM 7.159 3 mArka 7.104, 4 prA. pra. 8.37 5 prA. pra. 8.14 6 mArka 7.32 / 7 mArkaM 7.105 8 mArka 7.141 9 trivi 3.1.121 10 mArka 7.149 11 prA. pra. 8.69
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 Niriggha (nilI) (daDUna basaNe) NilIa (nilI) Nilukka (nilI) Nilukka (tuD) dakkhava (darzay) (dAkhaviNe) NiluMcha (muc) Nivvara (chid) NihoDa (nivAray) (nivAraNa karaNe ) NIlukka ( gam ) NIhara (niH sR) (bAhera paDaNe) NIhara (Akranda) (AkraMdaNe) Numa (nyas) Numa (chAday) Numajja' (zI) (jhopaNe) golla (kSip) taDa (tan) (tANaNe, pasaraNe ) taDDu (tan) (tANaNe, pasaraNe) taDDuva (tan) (tANaNe, pasaraNe) tikkhAla2 (tejay) (tIkSNa karaNe ) 1. mArkaM 7.138 3. prA. pra. 8.22 ardhamAgadhI vyAkaraNa thippa (vigal) (gaLaNe) thiMpa (tRp) dAva (darzay) duma (dhavalay ) (pAMDhare karaNe ) duhAva (chida) dUma (dU prayo) (duHkhI karaNe ) dekkha (dRz) dhaMsADa (muc) dhADa (niHsR) nia (dRz) niaccha (dRz) nIla (niH sR) nUma (chAday) pakkhoDa (zadda) pakkhoDa (vikozay) (ughaDaNe) pajjara (kath) pajjhara (kSara) paTTa (pA) (piNe) paNAma (arpay) (arpaNa karaNe ) pannADa (mRd) tuTTa (tuD) teava (pradIp) (pradIpta karaNe ) parihaTTa (mRd) palAva (nAzay) (paLaviNe, nAza karaNe ) bukka (garj) (garjanA karaNe ) palloTTa (paryas) (ulaTe karaNe) palloTTa (pratyAgam) (parata yeNe ) pallaTTa (paryas) buDDu (masj) bolla (kath) bhaDa (bhram) 2. mArkaM 7. 160
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 : dhAtusAdhanikA palhattha (paryas) palhattha (viric) (rikAme karaNe) pahalla (ghUrNa) pahuppa (prabhU) (samartha asaNe) pAra (zak ) pijja (pA) (piNe) pisuNa (katha ) puccha (mRj) puMcha (mRj) pulaa (dRz) puloa (dRz) puMs (mRj) pusa (mRja) pella (kSip) pella (preray) ( preraNA karaNe ) pokka (vyAha) phiTTa (bhraMza) phiDa (bhraMz) phuTTa (bhraMz) phuDa (bhraMz) phusa (mRj) baDabaDa' (vilap) (raDaNe) reava (muc) reha (rAj rosANa (mRj) 1. mArkaM 7.58 3. mArkaM 7.159 bhamADa (bhram ) bhammaDa (bhram) bhara (smR) bhala (smR) bhulla (bhraMza) majja (nisad) (khAlI basaNe) 155 maDDu (mRd) maDha (mRd) mala (mRd) maha (kAGkSa) (icchA karaNe ) mahamaha(gaMndhaH prasR) (gadha pasaraNe) muNa (jJA) (jANaNe) mummura 3 (cUrNa) melava (mizray) (mizrita karaNe) mella (muc) raMpa (takSa) (kApaNe, tAsaNe ) raMpha (takSa) (kApaNe, tAsaNe ) ria (praviz) rigga4 (praviz) rIra (rAj ruMja (ru) (zabda karaNe ) ruMTa (ru) (zabda karaNe) vira (bhaJj) (moDaNe) vira (gupa) ( lapaviNe) viralla ( tan) 2. trivi 3.1.88 4. travi 3.1.99
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ardhamAgadhI vyAkaraNa likka (nilI) lukka (nilI) lukka (tuD) luMcha (mRj) lUra (chid) loTTa' (svap) (jhopaNe) loTTa (luTh) (loLaNe) lhasa (saMs) (gaLaNe) lhikka (nilI) vaggola (romanth) vajja (tras) vajjara (katha) vaDavaDa (vilap) vamAla (puJja) (DhIga karaNe) vaMpha (kAGkSa) vaMpha (val) (jANe, vaLaNe) vaMpha (dal) (phuTaNe) varahADa (niH sR) valagga (Aruh) vasuA (udvA) vasuAare (zuS) (vALUna jANe) viDhava (a) (miLaviNe) vippagAla (nAzaya) virola (math) visaTTa (dal) visaTTaH (vikas) (vikasaNe) visUra (khid) vIsAla (mizray) vola (gam) vola (kram) vosaTTa (vikas) saccava5 (dRz) saMduma (pradIp) saMdANa (avaSTaMbha) (avaSTaMbha karaNe) saMdhukka (pradIpa) saMnAma (AdR) (mAna deNe) saMvella6 (saMveSTa) sAsa7 (kath) sAha (kath) sIsa (kath) supa8 (mRj) hula (kSip) hula (mRj) 1. mArka 7.124 4. mArka 7.134 7. trivi 3.1.69 2. mArka 7.139 5. trivi 3.4.153 8. prA. pra. 8.67 3. mArkaM 7.170 6. prA. pra. 8.41
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9) saMdhivicAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 137 ardhamAgadhItIla saMdhi ___ ardhamAgadhItIla' saMdhivicAra hA prAmukhyAne saMskRta'varUna AlelA Ahe. tathApi saMskRtapramANe ardhamAgadhIta "saMdhi hA Avazyaka va susaMgata nAhI." saMskRtamadhye ekA zabdAta, samAsAMta kiMvA vAkyAtIla dona zabdAta svara (vyaMjane, visarga) javaLa AlyAsa tyAMcA nehamI saMdhi hoto. paraMtu ardhamAgadhIta mAtra javaLa javaLa asaNAre vA Alele svara saMdhi na hotA ekatra rAhU zakatAta. hA saMdhi-abhAva ekAca zabdAta, samAsAta taseca vAkyAtIla zabdAmadhyehI ADhaLUna yeto. yAce kAraNa ekaca kI ardhamAgadhIta sarvaca saMdhi vaikalpika Aheta. ___ jarI ardhamAgadhIta saMdhi vaikalpika Aheta, tarI jevhA jevhA saMdhi hotAta tevhA te kase hotAta, he pAhaNe Avazyakaca Ahe. prathama, prAyaH saMdhi kevhA hota nAhI, he sAMgitale Ahe. 1 ardhamAgadhIta visarga nasalyAne visargasaMdhi nAhI, taseca svararahita kevala vyaMjana zabdAntI cAlata nasalyAne dona vA adhika vyaMjane ekatra yeUna saMdhi hoNyAcA prazna udbhavata nAhI, mhaNajeca vyaMjanasaMdhihI ardhamAgadhIta nAhIta. ase saMdhi asaNAre saMskRta zabda prAyaH varNavikAra hoUna ardhamAgadhIta yetAta. he vikAra kadhI kadhI vaiziSTyapUrNa asatAta. tyAMcA vicAra pariccheda 149 madhye kelA Ahe. saMskRtoktaH sandhiH sarvaH prAkRte padayoH vyavasthitavibhASayA bhvti| bahulAdhikArAt kvacid ekpde'pi| hema 1.5 3 ghATage, pR. 82 4 tarI zabdAta, samAsAta, vAkyAtIla zabdAta, vAkyAMzAta prAyaH saMdhi jhAlele vAGmayAta ADhaLatAta.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ardhamAgadhI vyAkaraNa 138 saMdhiniSedha kiMvA saMdhIcA abhAva : puDhIla paristhitIta prAyaH saMdhi kelA jAta nAhI. 1) uddhRtta' svarAcA itara svarAzI prAyaH saMdhi hota nAhI. yati = jai, mRduka = mauya, Rtu = uu, pati = pai, svAdu = sAu (goDa), ataH=ao, iti= ii, yadi= jai, upadeza = uvaesa, Adeza = Aesa, Atura = Aura. apavAda3 : a) uddhRtta svara a, A, i, I, u, U asalyAsa to tyAca zabdAtIla vA samAsAtIla sajAtIya svarAta kadhI kadhI misaLato. 1) zabdAta : (a, A) : cakravAka = cakkAya, andhakArita = aMdhAriya, (i, I) : dvitIya = bIya, tRtIya = tIya, zibikA = sIyA, pratIcIna = paDINa (pazcima), udIcIna = udINa (uttara), (u, U) udumbara = uMbara. 2) samAsAta5 : su-purUSa = sUrisa, su-kumAra = sUmAla, sArthavAha = satthAha, kumbhakAra = kuMbhAra, karmakAra = kammAra, varSAkAla = varisAla A) uddhRtta svara i, u asatAnA te kadhI kadhI mAgIla a, A madhye misaLUna anukrame e va o jhAlele ADhaLatAta.6 e) : sthavira = thera (vRddha), sthavirA = (therI) o) mayUra = mora, caturdaza = coddasa, mayUkha = moha (kiraNa), caturtha = cottha, caturguNa = cogguNa. 1 vyaJjanasampRktaH svaro vyaJjane lupte yo'vaziSyate sa uddhata ihocyte| hema 1.8. udA. yati = jai yethe i hA uddhRta svara Ahe. 2 svarasyoddhate / - svarasya uddhRte svare pare sandhirna bhvti| hema 1.8 3 bahulAdhikArAt kvacid viklpH| kvacit sndhirev| hema 1.8. 4 ma. : kaMTaka = kATA, gavaya = gavA, bhAdrapada = bhAdavA, mastaka = mAthA, mAtaMga = mAMga, pArada = pArA, saptatArA = sAtArA. 5 ma. : suvarNakAra = sonAra, carmakAra = cAMbhAra, karmakArI = kAmArI. 6 ma. rASTrakUTa = rAThoDa, citrakUTa = citoDa.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 2) zabdAMnA lAgaNAr2yA pratyayAta jara phakta ekaca svara asela, tara tyAcA itara svarAMzI saMdhi hota nAhI. devAo, mAlAe, vaNAiM, devIe, karai, gacchau, dAuM, kAuM apavAda : kadhI kadhI kriyApadAMcyA rUpAta asA saMdhi jhAlelA ADhaLato.: bhuMjai bhuMje, sevai = seve3. 3) hrasva athavA dIrgha i, I, u, U yAMcA puDhIla svarAzI saMdhi hota nAhI. i) : jAi - aMdha ( jAtyandha), pagai - uvasaMta, jAi - Ariya I) puDhavI- Au (pRthvI-pANI), dhamaNI - aMtaresu (dhamanyAnta) : bahu-aTThiya (puSkaLa hADe (bI) asalele), su-alaMkiya, su-isi, cakkhu - iMdiya. u) 4) e, o yAMcA puDhIla svarAzI saMdhi hota nAhI 2 3 : 4 = 5 6 5) dhAtUMnA je pratyaya lAgatAta tyAMcyA antya svarAcA puDhIla svarAzI saMdhi hota nAhI. 159 be-iMdiya, te- iMdiya, aho acchariyaM, bhamaro AviyaI hoi iha, icchasi AveuM, karemo evaM apavAda : kadhI kadhI ase saMdhi kelele ADhaLatAta. labhAmi+ahaM= labhAmahaM, taranti + ege = taraMtege bahu-iDDi, ma. : jAU, yeU, jAUna, piU, khAUna kadhI kadhI dhAtUMnA lAgaNAr2yA pratyayAtIla svarAtaca saMdhi jhAlelA ADhaLato. udA. kAhii-kAhI, nAhii-nAhI, hohii-hohI, dAhii-dAhI, viNAsihiiviNAsahI pizela, pR. 124. na yuvarNasyAsve / hema 1.6, 'iko yaNaci' iti yaH saMskRte yaNAdezaH sandhirUktaH sa prAkRte na bhvti| ivarNasya yatvamuvarNasya ca vatvaM na bhavati ityarthaH / trivi. 1.20 edotoH svare / ekAra- okArayoH svare pare saMdhirna bhavati / hema 1.7 tyAdeH / hema 1.9
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jAtAta. 139 sajAtIya svarAMcA saMdhi jevhA saMdhi kele jAtAta tevhA prAyaH puDhe dilelyA niyamAnusAra kele 1 2 3 sajAtIya' svarAMcA saMdhi dIrgha hoto. a) a + a = A : lAbha + alAbha = lAbhAlAbha, kajja + akajja = kajjAkajja, bhIsaNa + araNNa = bhIsaNAraNNa, dINa + aNAha = dINANAha, mANa + avamANa = mANAvamANa, rosa + aNala = rosANala, nara + adhama = narAdhama, para + ahINa = parAhINa, jutta + ajutta = juttAjutta A) a + A = A : rayaNa + Agara = rayaNAgara, divva + AbharaNa = divvAbharaNa, parama + Ayara = paramAyara (paramAdara), addha + AsaNa = addhAsaNa, soga + Aula = sogAula (zokAkula), moha + Aura = mohAura, parama + ANaMda = paramANaMda, kusuma + Auha = kusumAuha, ji + AgamaNa = jiNAgamaNa i) A + a = A : laMkA + ahivaI = laMkAhivaI, mihilA + ahiva caMpAhiva, hiMsA + abhAva = hiMsAbhAva, mihilAhiva, caMpA + ahiva ciyA + ala = ciyAnala ardhamAgadhI vyAkaraNa = = a va A, i va I, u va U hI pratyeka joDI sajAtIya Ahe. a) mhaNaje a + a, a + A, A + A, A + a = A, i + i, i + I, I + I, I + i = I, u + u, u + U, U + U, U + u = U asA saMdhi hoto. A) saMskRtavarUna Alele ase saMdhi marAThIta Ahetaca : narAdhama, krodhAgni, parAdhIna, kavIzvara, kavIndra, devAlaya, bhAnUdaya, i. ahaM kadhI kadhI U puDhe a asatA ekA a cA lopa hoUna saMdhi a jhAlelA ADhaLato (pizela, pR. 132 pahA) : jeNa + jeNahaM, jattha + agaNI = aNusAsie = vuDDheNaNusAsie. jatthagaNI, jattha + avasappati = jatthavasappati, vuDDheNa + =
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra I) A + A = A : siviyA + ArUDha = siviyArUDha, nAvA + ArUDha = nAvArUDha, ciMtA + Aura = ciMtAura, koilA + AlAva koilA lAva, lajjA + Ai = lajjAi, paraMparA + Agaya = paraMparAgaya, jAlA + Aula = jAlAula ( jvAlAkula) u) i, I + i, I = I : bhUmi + Isara = bhUmIsara, sUri + Isa sUrIsa, koDi + Isara = koDIsara, puDhavI + Isara = puDhavIsara, meiNI + Isara meiNIsara = 1 U) u, U + u, U = U : guru + uvaesa gurUvaesa, sAhu + uvaesa sAhUvaesa, bahu + uvasagga = bahUvasagga, bhANu + udaya = bhANUdaya, bahU + 3 = = I - i : dUI + itthI = dUitthI, jai + icchA muNiMda. = uvayAra = bahUvAra ka) varIlapramANe saMdhi hoUna AlelyA A, I, U puDhe saMyuktavyaMjana vA anusvAra asalyAsa tyAMce anukrame a, i, u, hotAta. A-a : koha + aggi = kohaggi, desa + aMtara = desaMtara, koha+ aMdha kohaMdha. == - 161 = = = U u : sAhu + utta = sAhutta, bAhu + uddhariya = bAhuddhariya 140 a, A puDhe hrasva athavA dIrgha i, I va u, U asalyAsa tyAMcA saMdhi anukrame e va o hoto. 1) dhaNesa, = parama a + i, I = e : rAya + isi = rAesi, vAsa (vyAsa) + isi = vAsesi, na + icchai = necchai, magaha + Isa = magahesa, dhaNa + Isa + Isara = paramesara, diNa + Isa = diNesa, jiNa + Isara = jiNesara, + Isa = suresa, tuccha + Ihiya = tucchehiya. sura jaicchA, muNi + iMda kadhI kadhI i puDhe i asatA ekA i cA lopa hoUna saMdhi i jhAlelA ADhaLato. jaMsi + ime = jaMsime, saMti + ime = saMtime (pizela, pR. 132) sura 15.248 saMskRtamadhUna Alele ase saMdhi marAThIta Ahetaca : dineza, maheza, umeza, rameza, paramezvara, zuddhodaka, dharmopadeza, puNyodaya i.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) A+i, I = e : mahA + isi = mahesi, mAlA + iva = mAleva, mahA + Isara = mahesara a + u, U = o : saMgama + uvAya = saMgamovAya, vivAha + uvagaraNa = vivAhovagaraNa, guNa + udahi = guNodahi, puNNa + udaya = puNNodaya, suddha + udaya = suddhodaya, dhamma + uvadesaga = dhammovadesaga, karikara + arU = karikarorU, vara + UrU = varorU, pIvara + UrU = pIvarorU, darisaNa + Usava = darisaNosava, hatthihattha + UrU1 = hatthihatthorU 4) A + u, U = o : kalA + uvajjhAya = kalovajjhAya, pUyA + uvagaraNa = pUyovagaraNa, mahA + uraga = mahoraga, jahA + uvai8 = jahovaiTTha, mahA + usava = mahosava, raMbhA + UrU2 = raMbhorU a) varIla ThikANI i, I, u, U puDhe saMyuktavyaMjana vA anusvAra asalyAsa saMdhi hrasva i va u hoto. 1) mahA + iDDi = mahiDDi, gaya + iMda = gaiMda, nara + iMda = nariMda, jiNa + iMda = jiNiMda, mahA + iMda = mahiMda, deva + iMda = deviMda 2) ghara + ujjANa = gharujjANa, nayara + ujjANa = nayarujjANa, puppha + uccaya = pupphuccaya, kAya + ussagga = kAussagga, nIla + uppala = nIluppala A) a, A puDhe dIrgha I, U asatA kadhI kadhI mAgIla svarAcA lopa hoto. 1) tiyasa + Isa = tiyasIsa, rAya + Isara = rAIsara, vijjAhara + Isara = vijAharIsara 2) ega + UNa = egUNa, vivAha + Usava = vivAhUsava, saMgama + Usuya = saMgamUsuya, vasaMta + Usava = vasaMtUsava, daMsaNa + Usuya = daMsaNUsuya, mahA + Usava = mahUsava a puDhe hrasva i, u asatA kadhI kadhI mAgIla a cA lopa jhAlelA ADhaLato. 1 pasa 3 4 pauma. 2.17 2 supAsa 605 yethe mAgIla a, A cA lopa hoto, asehI mhaNatA yeIla. ma. : kara + Ina = karIna, ghAlIna, mArIna, pADIna i. kara + Una = karUna, ghAlUna, pADUna, mArUna i.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra = 1) kuNAleNa + imaM = kuNAleNimaM, jeNa + imaM = jeNimaM, jAva + ime teNima, ca + imehiM cimehiM jAvime, teNa + imaM 2) majjha + uvari 5 7 = = = majjhuvari, teNa + uvaiTTho = teNuvaiTTho, bhava + udahi bhavudahi, jiNa + uvaesa = jiNuvaesa re, pAva + uvaesa = pAvuvaesa, bhoga + uvabhogANa =bhoguvabhogANa, hAsa + uvahAsa = udaga5 = sIudaga, ettha + uvAo6 = etthuvAo hAsuvahAsa4, sIya + = 141 a, A, puDhe e, o AlyAsa a, A cA lopa hoto". a) 1) iha + eva = iheva, kameNa + eva kameNeva, jeNa + evaM = jeNevaM, jAva + esA = jAvesA, na + eva = neva, ega + ega = egega, tattha + ego etthego, kassa + esA = kassesA 2) tahA + eva = taheva, dArigA + esA = tahA + eva = = dArigesA, jahA + eva = jaheva, taheva = A) 1) timira + oha = timiroha, divva + osahi = divvosahi, turaya + oha = turaoha, bhava + oha bhavoha, tella + olla = tellolla, parama + osaha paramosaha, bhamara + olI = bhamarolI 2) mahA + osahi = mahosahi, mahA + oha = mahoha, sakkarA + oha sakkaroha, jAlA + oha = jAloha, jAlA + olI = jAlolI = = supAsa. 510, 533, 537 kummA. 57,98 dasa. 10.2 ma. : eka + eka=ekeka 163 - 142 pUrvasvaralopa saMdhi hotAnA kityekadA pUrvasvarAcA lopa jhAlelA ADhaLato'. 1) pUrva i cA lopa : natthi + ettha = natthettha, vayaMti + ge = vayaMtege, kIlaMti + anne = kIlaMtanne, taraMti + ege = taraMtege, tinni + udahI = tinnudahI, 2 4 6 8 samarA pR. 199 supAsa. 505, 514,533 samarA. pR. 707 pizela. pR. 132
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ardhamAgadhI vyAkaraNa donni + udahI = donnudahI, dalAmi + ahaM = dalAmahaM1, kiMpi + uvAyaM' = kiMpuvAyaM 2) pUrva o cA lopa : gurUNo + aMti = gurUNaMti 3) anusvArAsaha pUrvasvalopa : carissaM + ahaM = carissahaM, pucchissaM + ahaM = pucchissahaM, paDhamaM + ittha = paDhamittha, imaM + eyAruvaM = imeyArUvaM, imaM + erisaM = imerisaM 4) vi, pi (api) madhIla i cA lopa : vi + ege = vege, vi + ee = vee, pi + ege pege, pi + eyaM = peyaM = 143 uttarasvaralopa a) e puDhe e asatA puDhIla e cA lopa jhAlelA ADhaLato. manne + erisaM3 = mannerisaM, gAme + egarAyaM 4 gAmerAyaM = 1 3 5 6 8 A) sarvanAma va avyaya yAMcyA puDhe sarvanAma va avyaya AlyAsa puDhIla sarvanAma va avyaya yAMcyA AdisvarAcA lopa hoto5. se + evaM = sevaM, tubbhe + ettha = tubbhettha, ime + eyArUve = imeyArUve, ime+ettha = imettha, amhe + ettha = amhettha, savve + ee = savvee i) itara uttara svarAMcA lopa : 1) kadhI kadhI o puDhe puDhIla e cA lopa hoto = akAriNo + ettha6 = akAriNottha, anno + ettha annottha, eko + ettha = ekottha, ko + ettha = kottha 2) kadhI kadhI i puDhe puDhIla u cA lopa hoto. siTThi + uvaroheNa = siThThivaroheNa pizela pR. 132 2 pAkamA pR. 62. 4 tyadAdyavyayAt tatsvarasya luk / hema 1.40 supAsa 574 7 supAsa 581 supAsa 639 samarA. pR. 597 samarA pR. 657
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 165 3) padyAta : a) padyAta puSkaLadA e va o puDhe puDhIla a cA lopa hoto.1 e puDhe : phAse hiyAsae (ahi), AsINe NelisaM ('aNelisa), sIsaM se bhitAvayaMti (abhi) se Nutappai (aNu), ime + alaMkArA = imelaMkArA, je + abhimuhaM = je bhimuMha, lacchAe + abhiggaho =lacchIe bhiggaho o4 puDhe : tippamANo hiyAsae (ahi) iNamobbavI (abbabI) bAlo varajjhaI (ava), ekko tthi (atthi), sUriNo bhimuhaM (abhi), sunnamaNo NuTThANaM (aNu) kuNai5. A) padyAta kadhI kadhI itara svarApuDhehI puDhIla a cA lopa hoto. A puDhe : pajjijjamANATTataraM (aTTa,) i puDhe : ciTThati bhitappamANA (abhideg), sUlAhi bhitAvayaMti (abhideg) jAvaMti vijApurisA (avijjA ), cattAri bhojjAiM (abhojjAI) I puDhe : veyariNI bhiduggA (degabhideg) nadI bhiduggA (degabhideg) u puDhe : dosu bhiggaho (abhideg) anusvArApuDhe : kahaM bhitAvA (abhideg) veyaraNiM bhiduggaM (abhideg) vayaNaM bhiuMje 144nipAta (laghu avyaye) a) api : ekhAdyA padApuDhe api AlyAsa api madhIla Adya a cA lopa vikalpAne hoto (pdaadpervaa| hema 1.41) 1) taM pi, kiM pi, kahaM pi, keNa vi. 1 saMskRtamadhye e, o, puDhe a cA lopa hotoca. 2 supAsa. 510, 526, 627 3 kadhI kadhI gadyAtahI o puDhe a cA lopa jhAlelA ADhaLato : Namo tthu (atthu), 'atthao vagacchirUNa (ava), attaNo NuggahaTThAe (aNu' ), appaNo vagArAya (ava) (apakArAya), lakkhaNao vagacchAmi (ava) (samarA, pR. 199, 625, 789, 545) 4 supAsa. 638, 539, 568
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 2) tamavi, kimavi, kahamavi, keNAvi A) iti : ekhAdyA padApuDhe iti AlyAsa Adya i cA lopa hoto. mAge svara asalyAsa tti hoto (ite: svarAt tazca dviH / hema 1.42 ) 1 ) kiM ti, jaMti, diTThati, juttaM ti. 2) i) taha tti, pio tti, ANa tti, cAi tti, savvannu tti iva : (ka) svarApuDhe iva cA kadhI kadhI vva hoto, tara kadhI iva tasAca rAhato. 1) ravi vva, giri vva, ramaNivva 2) meho' iva, kiMnaro iva, vammaho iva (kA) anusvArApuDhe iva cA kadhI kadhI va hoto tara kadhI kadhI iva tasAca rahAto. 1) puttaM va, kaNagaM va 2) mehaM iva, tiNaM iva (tRNaM iva) 3) U - u 145 dIrgha svarApuDhe joDAkSara AlyAsa (vA asalyAsa) to dIrgha svara hrasva' hoto. 1) A a : virahAgni = virahaggi, kArtika = kattiya, rASTra = raTTha, paramArtha = paramattha, svAdhyAya = sajjhAya, nakhAgra = nahagga 2) I-i dikkhA, parIkSA = parikkhA, grISma : tIrtha = tittha, dIkSA gimha, avatIrNa oiNNa dhUrta : = dhutta, pUrva = puvva, kUrma = kumma (kAsava), mUtra = mutta, pUrNa : = puNNa, rUkSa khetta, taila 4) e = eN : kSetra = = = vasu. pR. 207 hrasvaH saMyoge / hema 1.84 = = ardhamAgadhI vyAkaraNa = pecchaNijja TIpa : hrasva e baddala kadhI kadhI i lihilI jAte. zanaizcara saNiccara, prekSaNIya = lukkha, sUtra = sutta tela, mleccha = meccha, prekSaNIya = = picchaNijja, zayyA = sijjA, heTThA =
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 167 hiTThA, jyeSTha = jiTTha, grAhya = (gejjha) - gijjha, vaidya = vijja, zreSThin = siTThi, ceSTA = ciTThA, atra = (ettha) ittha, mleccha = miccha 5) o = o : mokSa = mokkha, oSTha = oTTa, yauvana = jovvaNa, saukhya = sokkha TIpa : kadhI kadhI hrasva o baddala u lihilA jAto. nIlotpala = nIluppala, hojja = hujja, jyotsnA = juNhA, manojJa = maNunna, namaskAra = (namokkAra) - namukkAra 146 dIrgha svarAvara anusvAra AlyAsa (vA asalyAsa) to dIrgha svara hrasva hoto. 1) A - a : (ka) parAGmukha =paraMmuha, vIsA = vIsaM, tIsA = tIsaM, tiriyA = tiriyaM, sammA = sammaM, aTThA = aTuM, musA = musaM, heTThA = heTuM, Amra = aMba, tAmra = taMba (kA) pAMzu = paMsu, mAMsa = maMsa, kRtAnta = kayaMta, mRgAGka = mayaMka, bhANDa = bhaMDa, bhANDAra = bhaMDAra, kAnta = kaMta, kAntA = kaMtA 2) I - i : idAnIm = iyANiM, nadIm = naI 3) U - u : vadhUm = vahuM 4) e' - e~ : neti, beMti, deti, kareMti 5) o' - o : hoti 147 hrasva svarAvara asalelyA (vA AlelyA) anusvArAcA lopa jhAlyAsa to hrasva svara dIrgha hoto. 1) daMSTrA =dADhA, saMrakSaNa = sArakkhaNa, sandaMza = saMDAsa (sAMDazI), saMhRtya = sAhaTu, saMharati = sAharai. 1) hrasva e, o baddala kadhI kadhI anukrame i, u lihile jAtAta : niti, biMti, nariMda, huti 2) dIrgha svarAvarIla anusvAra lupta jhAlyAsa dIrgha svara tasAca rahAto : mAMsa = mAsa, mAMsala = mAsala, kAMsya = kAsa
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) viMzat-vIsa, siMha = sIha, triMzat = tIsA, siMhAsana = sIhAsaNa 148 hrasva svarApuDhe asaNAr2yA saMyukta vyaMjanAce sulabhIkaraNa jhAlyAsa to hrasva svara dIrgha hoto (sulabhIkaraNa pahA) dakSiNa = dAhiNa, azva = Asa, ziSya = sIsa, mizra = mIsa, utsava =Usava, manuSya = maNUsa 149 saMskRtamadhUna varNAntarAne Alele saMdhi saMskRtamadhye saMdhi hoUna ekatra Alele zabda ardhamAgadhIta kadhI kadhI varNAntarAne yetAta. ase kAhI saMdhi puDhIlapramANe : a) hrasva ikArAnta va ukArAnta upasargAMce puDhIla svarAzI jhAlele saMdhi ardhamAgadhIta varNAntarAne Alele ADhaLatAta2. 1) ati ce saMdhi : atyanta =acvaMta, atyadbhuta = accabbhuya, atyAsanna = accAsanna, atyudvigna = accuvvigga, atyugratA = accuggayA 2) adhi ce saMdhi : adhyupapanna = ajjhovavanna, adhyavasAna = ajjhavasANa 3) prati ce saMdhi : pratyAkhyAta = paccakkhAya, pratyAgata = paccAgaya, pratyakSa 1 mAgIla svara dIrgha asalyAsa to tasAca rAhato. : pArzva = pAsa, dIrgha = dIha, mUtra = mUya. 2 azA saMdhIne yeNAr2yA tya va rya yAMce bAbatIta kadhI kadhI svarabhaktIcA avalaMba kelA jAto. tara kadhI saMyuktavyaMjanAtIla ekA vyaMjanAcA lopa kelA jAto. 1) lopa : pratyutpanna = par3appanna, pratyupacAra = paDoyAra, pratyupacArayanti = paDoyAreMti 2) svarabhakti : atyAdara = aiyAyara, nAtyuSNa = nAiuNha, adhyAsayante = ahiyAsijjaMti, pratyAgata = paDiyAgaya, pratyeka = pADiekka, atyutkaNThita = aiukkaMThiya, pratyupakAra = paDiuvayAra, atyAkula = aiAula, atyutkarSa = aiukkasa saMskRtamadhUna Alele ase marAThItIla saMdhi : atyaMta, adhyavasAna, pratyakSa, abhyutthAna, ananvita i.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 4) pari ce saMdhi : 5) abhi ce saMdhi : abhyupagata abhyadhika 6) anu ce saMdhi : anveSaNa = abhisamanvAgata = abbhuvagaya, abhyutthAna = abbhuTThANa, abbhahiya, anne saNa, abbhuggaya abhisamannAgaya A) api va iti ce puDhIla svarAMzI hoNAre saMdhi : 1) api : apyeke appege paccuvayAra, pratyAsanna = = paccakkha, pratyupakAra = paccAsanna, pratyuttara = paccuttara, pratyupakArin = paccuvayAri. paryApta = pajjatta 2) iti : ityAdI = iccAi, icceva, ityete iccee 1 2 = 3 4 = = = = = ityevam = 169 abhyudga = samanvita samanniya, = 150 vyaMjanAgama saMdhi a) saMskRtamadhye je zabda vyaMjanAMta Aheta. tyAMcyA ardhamAgadhItIla varNAntarita rUpAMpuDhe dusarA zabda AlA asatA tyAcyA mULa antyaH vyaMjanAce kityekadA punarAgamana hote (va maga varNAntara hote) mhaNaje mULace vyaMjana 4 iccevaM, itthartham = icvatthaM, ityeva ma. : ityAdi, ityartha he zabda prAyaH yad, tad, sat, nita, dur, dhik, catur, punar, erd, antar prAdus, SaT, jagat, vidyut, pazcAt, taDit, ud, yAvat ase ADhaLatAta. vyaMjana zabdAne yethe vargAcehI upalakSaNa hote. kityekadA he vyaMjana madhye yeta nAhI. ase mAnUna saraLa donhI zabda ekatra Alele ADhaLatAta H sadbhikSu = sabhikkhu, durlabha = dulaha, du duciNNa, durmukha = dumuha, durvarNa = duvanna, atidurgandha = aidugaMdha, pazcAttApa = pacchAyAva, catuSpada = caupaya, etatkarman = eyakamma, etadavasthA eyAvatthA, etadanurUpa eyANurUva, vidyudvilasita vijjuvilasiya, vidyullekhA = vijjulehA, taDittaDita = taDitaDiya, prAduSkuryAt = pAukujjA, prAduSkariSyAmi = pAukarissAmi = = =
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ardhamAgadhI vyAkaraNa madhye yete, va maga saMdhi hoto.1 AtA yA navIna AlelyA vyaMjanApuDhe svara asalyAsa to yA vyaMjanAta misaLato2 (va maga varNAntara hote) puDhe vyaMjanaca AlyAsa saMyuktavyaMjanApramANe vikAra hotAta. (ka) puDhe svara AlA asatA : 1) yad : yadasti = jadatthi 2) tad : tadantike = tayaMtike, tadanaMtaram = tayaNaMtaraM, tadupari = taduvari, tadanurakta = tayaNuratta, tadadhyavasAna = tadajjhavasANa 3) punar : punarapi = puNaravi, punarukta = puNarutta. 4) antar : antarAtman = aMtarappA 5) dur : durAtman = durappA, duratikrama = duraikkama, durabhigaMdha, duruttara, duravagAha, duranucara =duraNucara, duravasthA = duravatthA, durAcAra = durAyAra 6) nir : niraMtara, nirUpama = nirUvama, nirAnanda = nirANaMda, niravazeSa = niravasesa, nirapekSa = niravekkha - nirAlamba, nirIkSaNa = nirikkhaNa, nirAzA = nirAsA, niraparAdha = niravarAha, nirAyudha = nirAuha, nirupasarga = niruvasagga, nirutsAha = nirucchAha. 7) prAdus : prAdurakArSIt = pAdurakAsi, prAdurAsIt = pAurAsI 8) catur = caturaGga = cauraMga, caturaGgula = caDaraMgula, caturaGgiNI = cAuraMgiNI, caturindriya = cauridiya 9) SaT : SaDaGgavit = chaDaMgavi 10) t : sucirAt api = sucirAdavi, tasmAt api = tamhAdavi. kA) puDhe vyaMjana Ale asatA : 1) sat- satpurUSa = sappurisa, sajjana =sajjaNa, sadbhAva = sabbhAva, sanmAna = sammANa 2) prAdus : prAdurbhAva = pAubbhAva 3) etad : etatpradhAna = eyappahANa 4) yAvat : yAvajjIvam =jAvajIvaM 5) tad : tannivAraNa, taccaraNa = taccalaNa, taddarzana = tahasaNa, tatkarman = takkamma, tatkSaNam = takkhaNaM, tatprabhAva = tappabhAva, tadviraha = tavviraha, tadvacana = tavvayaNa, taccitta, tadbhAvanA = tabbhAvaNA 6) nir : niSkarUNa =nikkarUNa, niSprabha = nippaha, niHsaha = nissaha, niHzvAsa = nissAsa, nirbhaya = nibbhaya, nirviSa = nivvisa, niSkalaMka = nikkalaMka, niHsandeha 1 2 3 ase saMdhi prAyaH sAmAsika zabdAta jhAlele ADhaLatAta. udA. ta + aMtike = tad + antike = tadaMtike = tayaMtike cau + viha = cau (ra) + viha = cauvviha
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 171 = nissaMdeha, nirdiSTa = niddiTTa, niSprANa = nippANa, nirmala =nimmala, niSpaGka = nippaMka 7) dur : duzcarita = duccariya , durlabha = dullaha, durvarNa = duvvaNNa, duHsaha = dussaha, durjana = dujaNa, durgama = duggama, durvacana = duvvayaNa, durdhara = duddhara, durbala = dubbala, duSpraveza = duppavesa, durnivAratA = dunnivArayA 8) SaT : SaTca = chacca, SaDjIva = chajjIva, SaDdarzana = chadasaNa, SaNmukha = chammuha 9) catur : caturvidha = cauvviha, caturyAma = cAujjAma, catuSprakAram = cauppayAra 10) vidyut : vidyutprahAra = vijjuppahAra 11) ud : ullapati = ullavai, ullApa = ullAva 151 A) dona svara javaLa Ale asatA kadhI kadhI ekhAde ajibAta nave vyaMjana madhye yete (va tyA svarAMcA parasparasaMdhi TALalA jAto.) yA navIna AlelyA vyaMjanAta puDhIla svara misaLato. yA navIna yeNAr2yA vyaMjanAlA 'saMdhi-vyaMjana' mhaTale Ahe.1 madhye yeNAre he vyaMjana prAyaH m, kadhI y tara kadhI ra asate. 1) 2m : ega + ega = egamega, aMga + aMga =aMgamaMga, ekka + ekka = ekkamekka, anna + anna = annamanna, goNa + Ai = goNamAi, AhAra + AINi = AhAramAINi, haya + AI = hayaAI, sIha + AiNo = sIhamAiNo, Ariya + aNAriya = AriyamaNAriya, dIha + addhA = dIhamaddhA, jovvaNa + udae = jovvaNamudae, haThThatuTThacitta + ANaMdiya = haTTatuTThacittamANaMdiya, AcAra + aTThA = AyAramaTThA, kAraNa + uppanne = kAraNamuppanne, esa + aTTe = esamaDhe, esa + aggI = esamaggI, vatthagaMdha + alaMkAra = vatthagaMdhamalaMkAra 1. vyaMjanAgama saMdhi (a) va (A) madhIla pharaka puDhIlapramANe Ahe : (a) madhye mULa saMskRtazabdAtIla vyaMjanAce punarAgamana hote (A) madhye muLAta nasalele ekhAde vyaMjana madhye yeUna javaLa AlelyA dona svarAMcA saMdhi TALalA jAto. 2. tyAca svarAdi zabdAcI dvirUkti asatA, puDhIla zabda Ai (Adi) asatA va itara kAhI ThikANI 'm' Alele ADhaLate.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 2) y : du + aha = duyAha, du + aGgula = duyaMgula, su + akkhAe = suyakkhAe, cau + aheNa = cauyAheNa, ti + aheNa = tiyAheNa, bahu + aThThiya = bahuyaTThiya, mahu + Asava = mahuyAsava sihiriva, du + aGgula 3) r : dhi + atthu = dhiratthu, sihi + iva duraMgula, vAhi+iva = vAhiriva, aNu (anu) + Agaya (Agata) aNurAgaya 1 2 152 vAkyagata saMdhi vAkyaMtIla zabdAta prAyaH saMdhi hota nAhI, paNa jevhA ase saMdhi kelele ADhaLatAta tevhA te prAya: kevhA ADhaLatAta, he puDhe sAMgitale Ahe. 1 ) ( vAkyAta ) dona zabdAtIla eka zabda jara sarvanAma vA avyaya asela tara saMdhi jhAlelA ADhaLato. = ardhamAgadhI vyAkaraNa = = purA + AsI = purAsI, jeNa ANIyA ahaM jeNANIyAhaM, saha + amacceNa = sahAmacceNa, tassa + uvari = tassovari, ca + eva + iha + Agao cevehAgao 2) 'na' cA bahudhA puDhIla svarAzI saMdhi jhAlelA ADhaLato. na + atthi = natthi, na + aidure =nAidUre, na + eva abhijANai nAbhijANai 3) anusvArarUpAta asaNAr2yA antya makArAta kadhI kadhI puDhIla svara misaLato. 2 dhammaM Aikkhai dhammamAikkhai, phalaM icchai phalamicchai, puttANaM puttANamuvarI, jakkhaM imaM ArAhiuM ADhattA = uvari = jakkhamimamArAhiumAdattA 4) kadhI kadhI itara kAhI zabdAMcehI saMdhi jhAlele ADhaLatAta. ( jANittA + Ayariyassa) jANittAyariyassa (isiNA + AhAramAINi) = = = = = neva, na + -- udA. iha Asi purA seTThI iisrnaamaa| haMtA atthi / pAsittA ime ajjhtthie| dAragassa ammApiyaro / bahujaNo annamannassa evaM aaikkhi| antyamakArasya svare pare'nusvAro vA bhavati / hema. 1.24
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 : saMdhivicAra 173 isiNAhAramAINi, (mANUsesu + uvavannA) mANUsesUvavannA, (subuddhinAmeNa + amacceNa) - subudhdinAmeNAmacceNa a) padyAta : esovarae (esa uvarae), bhImAsi (bhImA Asi), tamhAivijjo (tamhA aivijjo), budhdANusAsaMti (budhdA aNusAsaMti).
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhAga dusarA prakaraNa 100 nAmarUpavicAra SALAALASASSAURORA R$&$ASARASAASAASASASABSRSR 153 zabdarUpavicAra : prAstAvika vAkyAta upayoga asatAnA kAhI zabdAta pharaka paDatAta, tara kAhIta pharaka hota nAhIta. yAdRSTIne zabdAMce dona mukhya bhAga paDatAta. 1) vikArI kiMvA savyaya : vAkyAta upayoga karatAnA jyAMcyAta vikAra hotAta, te 2) avikArI kiMvA avyaya : vAkyAta upayoga asatAnA jyAta vikAra hota nAhI te. vikArI va avikArI zabdAMce pratyekI cAra cAra bheda Aheta : a) vikArI : 1) nAma 2) sarvanAma 3) vizeSaNa 4) dhAtu athavA kriyApada A) avikArI (avyaya) 1) kriyAvizeSaNa 2) zabdayogI 3) ubhayAnvayI 4) kevalaprayogI (avyaye) __AtA, vikArI zabdAtaca badala hota asalyAne, rUpavicArAta phakta vikArI rUpAMcAca vicAra karAvayAcA Ahe. 154 nAmarUpavicAra : prAstAvika a) ardhamAgadhIta zabdAntI vyaMjana cAlata nasalyAne ardhamAgadhItIla sarva nAme svarAnta Aheta. ardhamAgadhIta zabdAntI yeNAre svara a, A, i, I, u, U evaDheca asalyAne zabdAMce rUpa-namune agadI thoDe Aheta. 1) pulliMgI zabdAntI a, i, vA u heca svara asatAta. 2) napuMsakaliMgI? zabdAMcyA antI a, i, vA u heca svara asatAta. 3) strIliMgI zabdAMcyA antI A, i, I, u, U heca svara asatAta. 1) prAkRtAta (M.I.A.) (varNAntarita RkArAnta zabdAMcI napuM. rUpe nAhIta. (sena. pa. 65)
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra yA prakAracyA sarva zabdAMcI rUpe niyamitapaNe hotAta. tyAmuLe niyamita cAlaNAr2yA zabdAMce phakta akarA namune hotAta. A) ardhamAgadhIta R, R, lR, ai va au he svara nasalyAne yA svarAMnI anta pAvaNAre zabda nAhIta. saMskRtamadhIla ase zabda itara svarAnta kele jAtAta. tathApi saMskRtamadhIla RkArAnta zabdAMce bAbatIta tyAMcyA niyamita rUpAkherIja saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI kAhI rUpe ardhamAgadhIta ADhaLatAta. mhaNUna azA zabdAMcI rUpe aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. azA zabdAMce namune phakta tIna (piyA, mAyA, bhattA) Aheta. 175 1 i) saMskRtamadhIla vyaMjanAnta zabda ardhamAgadhIta svarAnta kele jAtAta. azA kAhI zabdAMcyA niyamita rUpAkherIja, saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI kAhI rUpe ardhamAgadhIta ADhaLatAta. mhaNUna yA zabdAMcyA rUpAMnAhI aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. azA zabdAMcyA rUpAMce namunehI tInaca ( rAya, appa, bhagavaMta) Aheta. taseca ekaMdara 17 namune AtmasAta kele kI ardhamAgadhItIla koNatyAhI nAmAcI rUpe siddha karatA yetIla. 155 nAmarUpe nAme hI dona vacanAta, tIna liMgAta va sAta vibhaktIta4 cAlatAta. 1) ekavacana ANi anekavacana hI donaca vacane ardhamAgadhIta Aheta. 1 2 3 4 yAsAThI puDhe pariccheda 184 pahA. hI rUpe bahudhA takArAnta, nakArAnta va sakArAnta zabdAMcI ADhaLatAta. yethe bhagavaMta zabda hA anta pratyayAnta va. kA. dhA. vi. va manta ANi vanta pratyayAnta zabda yAMcehI upalakSaNa Ahe. yA pustakAta vibhaktIce pratyaya dilele nAhIta. pratyaya pATha karUna te lAgatAnA aneka ThikANI kase vividha vikAra hotAta ityAdi guMtAguMta lakSAMta TheUna rUpe siddha karIta basaNyApekSA pratyakSa rUpeca pATha karUna tyApramANe itara zabda cAlaviNe, heca sope Ahe.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 saMskRtapramANe dvivacana' mAtra nAhI. dvivacanAce kArya anekavacanAneca kele jAte. 2) marAThI, saMskRtapramANeca ardhamAgadhItahI nAme pulliMgI, strIliMgI athavA napuMsakaliMgI asatAta. 3) prathamA, dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, SaSThI, saptamI va saMbodhana azA sAta vibhakti Aheta. ApApalA antyasvara va liMga yAnusAra nAme sAta vibhaktIta dona vacanAMta cAlatAta. 156 AkArAnta pulliMgI 'deva' zabda vibhaktI 1 2 yA sarva nAmAMcA rUpavicAra AtA kramAne dilA Ahe. ( niyamita nAmarUpavicAra) 3 prathamA dvitIyA tRtIyA paMcamI SaSThI saptamI saMbodhana e. va. devo, devaM ardhamAgadhI vyAkaraNa deve deveNa, deveNaM devA, devAo devassa deve, devaMmi, devaMsi deva a. va. devA deve, devA devehi, devehiM devehiMto devANa, devANaM devesu, devesuM devA dona hA vizeSa artha sAMgAvayAcA asalyAsa anekavacanI rUpAbarobara 'do' yA saMkhyAvAcakAcyA rUpAMcA upayoga kelA jAto. nAmAMcI liMge TharaviNyAsa niyama ase kAhI nAhIta. kozAvarUna ANi vAGmayIna prayogAvarUna nAmAMcI lige jANUna ghyAvI lAgatAta. nAmAMcyA liMgAviSayI sarvasAdhAraNa mAhitIsAThI yA prakaraNAce zevaTI dilelI puravaNI pahA. ardhamAgadhIta caturthI vibhaktIlA svataMtra sthAna nAhI, tice kAma SaSThIne kele jAte. tathApi ardhamAgadhIta kAhI zabdAMcI caturthI ekavacanAcI rUpe ADhaLatAta.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra a) meha, loga, vaNNa, vANara, pavaNa, samaNa, aNuggaha ityAdi akArAnta pulliMgI zabda 'deva' pramANe cAlatAta. A) antI 'ya' asaNAr2yA zabdAMcI rUpe siddha karatAnA ya va yA soDUna itara sarvatra y cA lopa karUna uralelA svara lihAvA udA. loya vibhaktI pra. dvi tR. paM. Sa. sa. saM. 1 e. va. loe, loyaM loo loNa, loNaM loyA, loyAo loyasa loe, loyaMmi, loyaMsi loya 177 a. va. loyA loe, loyA loehi, loehiM loehiMto loyANa, loyANaM loesu, loesuM loyA pAya (pAda), gaya (gaja), jaNaya (janaka), Ayariya (AcArya) i. yakArAnta zabdAMcI rUpe 'loya' pramANe hotIla. 157 akArAnta pulliMgI zabdAMcI adhika rUpe 1) pra. a. va. madhye kAhI zabdAMcI Ao pratyayAnta rUpe ADhaLatAta. mANavAo, tahAgao, hayAo (hata ), samatthAo. 2) ca. e. va. cI kAhI zabdAMcI Aya va Ae pratyayAnta rUpe ADhaLatAta. a) Aya pratyayAnta : vahAya ( vadha ), gabbhAya (garbha), ahiyAya ( ahita), aivAyA (atipAta), tANAya ( trANa ), kUDAya ( kUTa) A) Ae pratyayAnta : devAe (deva), tANAe ( trANa ), hiyAe (hita ), suhAe (sukha), vahAe (vadha), nisseyasAe (niHzreyasa), aTThAe (artha), aNaTThAe (anartha), samaNaTThAe (zramaNa), saMkamaTThAe (saMkrama), pANaTThAe (pAna) hiyaTThAe pizela (iM.) pR. 258 pahA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ardhamAgadhI vyAkaraNa 4) saMbo (hita), devattAe (devatva) mUlattAe (mUlatva), kaMdattAe, pupphattAe, phalattAe, bIyattAe, purisattAe. 3) paMcamI' e. va. cyA pratyayAtIla o cA kadhI kadhI u hoto. ___pAvAu (pApa), dukkhAu (duHkha), puttAu (putra) i. saMbodhana e. va. ta kadhI kadhI AkArAnta, ekArAnta va okArAnta rUpehI ADhaLatAta. vaddhamANA, puttA, goyamA, vaddhamANe, bhaMte, vaddhamANo, ajjo (Arya), devo, tAo (tAta), puriso (puruSa) ka) puDhIla zabdAMcI tR. e. va. cI rUpe aniyamita Aheta.3 1) tavasA (tava, tapas) jasasA (jasa yazas), teyasA (teya tejas), vayasA (vaya, vayas, vacas)4 2) kAyasA (kAya), balasA (bala), jogasA (joga yoga), paogasA (paoga prayoga)5 3) dhammuNA (dhamma, dharma), kammuNA (kamma/karman) 158 akArAnta napuMsakaliMgI 'vaNa' zabda vibhaktI e. va. a. va. ___ vaNaM viNAI, vaNANi vaNaM vaNAI, vaNANi vaNa vaNAI, vaNANi paMcamI a. va. ta kadhI ehiM pratyayAnta rUpe ADhaLatAta, ase pizela (iM) pR. 261) mhaNato. udA. saehiM gehehito, jharei romakUvehiM seo i. paNa yethe paMcamIaivajI tRtIyecA upayoga Ahe, ase mhaNatA. yete. pariccheda 408 pahA. 2 sambuddhAvotvamicchanti vAdanasya tu paiNglaaH| mArkaM. 5.34 pahA. 3 yA zabdAMcI nehamIpramANe rUpehI hotAtaca udA. teeNa, taveNa i. 4 hI rUpe saMskRtarUpAMcI ardhamAgadhItIla varNAntare Aheta. 5 tavasA ityAdi rUpAMcyA ayogya sAdRzya kalpanene hI rUpe jhAlI Aheta. yethe kadhI kadhI 'vaNAi' pramANe anusvArarahita, tara kadhI 'vaNAi~' pramANe sAnunAsika rUpe ADhaLatAta.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 179 TIpa : tRtIyA te saptamIparyaMtacI sarva rUpe 'deva' pramANe hotAta. maNa (manas), majja (madya), ujjANa (udyAna), vIriya (vIrya), devaula (devakula), rAyaula (rAjakula) ityAdi akArAnta napuM. zabda 'vaNa' pramANe cAlatAta. 159 AkArAnta strIliMgI 'mAlA' zabda vibhaktI e. va. a. va. mAlA mAlA, mAlAo mAlaM mAlA, mAlAo mAlAe mAlAhi, mAlAhiM mAlAe, mAlAo mAlAhiMto mAlAe mAlANa, mAlANaM mAlAe mAlAsu, mAlAsuM mAlA, mAle mAlA, mAlAo pUyA (pUjA), layA (latA), sAhA (zAkhA), devayA (devatA), naTTasAlA (nRtyazAlA) ityAdi AkArAnta strIliMgI zabda 'mAlA' pramANe cAlatAta. TIpa : 1) pra. a. va., dvi. a. va., saM. a. va. ANi paM. e. va. yAtIla o pratyayAcA kadhI kadhI u. hoto. udA. mAlAu 2) tR. e. va. tIla e pratyayAcA kadhI kadhI i hoto. udA. mAlAi 4 FEF # # muNI 160 hrasva ikArAnta pulliMgI 'muNi' zabda vibhaktI e.va. a. va. muNI, muNIo, muNiNo muNiM muNI, muNIo, muNiNo muNiNA muNIhi, muNIhiM muNiNo, muNIo muNIhiMto muNiNo, muNissa muNINa, muNINaM muNiMmi, muNiMsi muNIsu, muNIsuM muNi, muNI muNI, muNIo, muNiNo
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ardhamAgadhI vyAkaraNa aggi (agni), isi (RSi), nihi (nidhi), pakkhi, hatthi ityAdi hrasva ikArAnta pulliMgI zabda 'muNi' pramANe cAlatAta. 161 adhika rUpe a) (1) pra. a. va. ta aggao (aggi), risao (risi), maharisao (maharisi), bhavadattAdao (bhavadattAdi), nAyao (jJAti) azIhI rUpe ADhaLatAta. dvi. a. va. madhye suddhA nAyao (jJAti), aggao (aggi) ityAdi rUpe ADhaLatAta. 3) paM. e. va. ta pratyayAtIla o cA kadhI kadhI u hoto. udA. aggIu A) itara kAhI zabdAMcI adhikarUpe : tR. e. va ta aTThi (asthi) va muTThi (muSTi) yA zabdAMcI aTThINa, muTThINa azIhI rUpe ADhaLatAta. 162 hrasva ikArAnta napuMsakaliMgI 'dahi' zabda vibhaktI e. va. a. va. dahiM dahIiM, dahINI dahiM dahIiM, dahINI saM. dahiM dahIiM, dahINI TIpa : tRtIyA te saptamI paryaMtacI sarva rUpe 'muNi' pramANe hotAta. acchi, vAri, sappi, ityAdi hrasva ikArAnta napuM. zabda 'dahi' pramANe cAlatAta. 163 hrasva ukArAnta pulliMgI 'sAhu' zabda 1 kvacit antya u cA ava hoUna sAhu zabda akArAnta kelelA ADhaLato. maga to 'deva' pramANe cAlato. udA. sAhavaM (dvi) sAhaveNa-NaM (tR.e.va.) sAhavehi (tR.a.va.) sAhave (dvi. a. va.), sAhava (saM.eva.) (paumacariya pahA)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 181 vibhakti e. va. a. va. sAhU sAhU, sAhuNo, sAhavo sAhU sAhU, sAhuNo, sAhavo sAhuNA sAhahi, sAhUhiM sAhuNo, sAhUo sAhUhito sAhuNo, sAhussa sAhUNa, sAhUNa sAhumi, sAhuMsi sAhUsu, sAhUsuM sAhu, sAhU sAhU, sAhUNo, sAhavo baMdhu, bAhu, bhikkhu, riu, sattu ityAdi hrasva ukArAnta zabda 'sAhu' pramANe cAlatAta. 164 adhika rUpe a) paM. e. va. ta pratyayAtIla o cA kadhI u hoto. udA. vAUu A) itara kAhI zabdAMcI adhika rUpe / 1) pra. a. va. ta 'baha' ce 'bahave' ase rUpa ADhaLate. 2) tR. e. va. ta 'lelU' (leSTu-mAtIce DhekULa) yAce 'lelU' ase eka rUpa ADhaLate. mahuM 165 hrasva ukArAnta napusakaliMgI 'mahu' zabda vibhaktI e. va. a. va. mahUI, mahUNi mahUI, mahUNi mahUI, mahUNi TIpa : tRtIyA te saptamIparyaMtacI sarva rUpe 'sAhu' pramANe hotAta. di mahu cakkhu, dhaNu, vatthu ityAdi hrasva ukArAnta napuM. zabda 'mahu' pramANe cAlatAta.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ardhamAgadhI vyAkaraNa 166 hrasva va dIrgha i, I, u, U yA svarAMnI anta pAvaNArI strIliMgI nAme hrasva va dIrgha i, I, u, UkArAnta strIliMgI nAmAMcyA bAbatIta puDhIla goSTI lakSAta ThevaNyAsArakhyA Aheta. 1) sa. e. va. soDUna itara sarva vibhaktI va vacane yAta hI strIliMgI nAme sArakhIca cAlatAta 2) sa. e. va. ta hrasva ikArAnta ANi ukArAnta strAliMgI nAmAMnA 'si' hA pratyaya adhika lAgato.1 3) sa. e. va. ta dIrgha IkArAnta va UkArAnta strIliMgI nAmAMnA phakta 'e' hA pratyaya lAgato.2 167 hrasva ikArAnta strIliMgI 'bhUmi' zabda vibhaktI e. va. a. va. bhUmI bhUmI, bhUmIo bhUmi bhUmI, bhUmIo bhUmIe bhUmIhi, bhUmIhiM bhUmIe, bhUmIo bhUmIhito bhUmIe bhUmINa, bhUmINaM bhUmIe, bhUmiMsi bhUmIsu, bhUmIsuM bhUmi, bhUmI bhUmI, bhUmIo tuTThi, rai, saMti, kaMti, arai ityAdi hrasva ikArAnta strIliMgI zabda 'bhUmi' pramANe cAlatAta. TIpa : sa. e. va. ta rAi (rAtri) ce rAo ase eka rUpa ADhaLate. 168 hrasva ukArAnta strIliMgI 'dheNu' zabda vibhaktI e. va. a. va. pra. dheNU gheNU, dheNUo dhej gheNU, dheNUo gheNUe dhehi, dhehiM hi 1 vaidya, pR. 36 2 ghATage, pR. 138
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra paM. Sa. sa. gheNU, dheNUsaM saM. gheNU gheNUo rajju, siMdhu ityAdi hrasva ukArAnta strIliMgI zabda ' dheNu' pramANe cAlatAta. 169 dIrgha IkArAnta strIliMgI 'mahI' zabda vibhaktI pra. dvi. tR. paM. dheNU dheNU, dhe o e. va. mahI mahiM mahI mahIe, mahIo Sa. mahI mahINa, mahINaM sa. mahI mahIsu, mahIsuM saM. mahi, mahI mahI, mahIo naI, puhavI, naliNI ityAdi dIrgha IkArAnta strIliMgI zabda 'mahI' pramANe cAlatAta. pra. dvi. 170 dIrgha UkArAnta strAliMgI 'vahU' zabda vibhaktI e. va. vahU vahuM tR. paM. Sa. sa. saM. dheNUhiMto gheNUNa, gheNUNaM TIpa : Sa. e. va. ta kadhI 'mahIe' asehI rUpa ADhaLate. vahUe vahUe, vahUo vahUe vahUe vahu, vahU a. va. mahI, mahIo mahI, mahIo mahIhI, mahIhiM mahIhiMto 183 a. va. vahU, bahUo vahU, vahUo vahUhi, vahUhiM vahUhiMto vahUNa, vahUNaM vahUsu, vasuM vahU, vahUo
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ardhamAgadhI vyAkaraNa aniyamita nAmarUpavicAra mAge mhaTalyApramANe jyAMcI rUpe aniyamita mhaNatA yetIla, azA nAmAMcA rUpavicAra' AtA puDhe dilA Ahe. 171 kartRvAcakara 'kattA' zabda vibhaktI e. va. a. va. kattA kattAro kattAra kattAro kattAreNaM kattArehiM kattArAo kattArehito kattArassa, kattuNo kattArANaM kattAre kattAresuM kattA kattAro dAyA, neyA, nAyA (jANaNArA), satthA (zAstA), pasatthA (prazAstA), gaMtA ityAdi kartRvAcaka zabda 'kattA' pramANe cAlatAta. 172 adhika rUpe 1) pra. e. va. ta udagadAyAre, bhattAre, uvadaMsettAre azI ekArAnta va bhattAro azI okArAnta rUpehI ADhaLatAta. 2) sa. a. va. ta bhattAresu, AgaMtAresu azI rUpehI ADhaLatAta. 3) pra. a. va. ta kattA, bhattA, gaMtA azIhI rUpe ADhaLatAta. 173 piyA (pitR) vibhaktI e. va. a. va. piyA piyaro piyaraM piyaro yA prakaraNAce zevaTI dilelI 'mAhArASTrItIla rUpavicAra' hI puravaNI pahA. 2 ase kartRvAcaka zabda ardhamAgadhIta kamI pramANAta ADhaLatAta. 3 katrA zabdAcyA rUpAta 'kattAra' yA aMgApAsUna jhAlelI hI kAhI rUpe Aheta, he spaSTaca Ahe.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra tR. pa. Sa. sa. saM. 2 piuNA piuNo piuNo, piyari piyA 175 mAyA (mAtR) zabda vibhaktI bhAyA (bhrAtR), jAmAyA (jAmAtR), ammApiyA, mAyApiyA ityAdi zabda 'piyA' pramANe cAlatAta. 174 adhika rUpe 1) pra. a. va. ta bhAyarA, piI azI rUpe ADhaLatAta. 2) dvi. a. va. ta piyare, bhAyare, ammApiyare azI rUpe ADhaLatAta. 3) Sa. e. va. ta ammApiyarassa ase rUpa ADhaLate. pra. dvi. tR. paM. Sa. sa. saM. piussa piIhiM, piUhiM piIhiMto, piUhiMto piINaM, piUNaM piIsuM, piUsuM. piyaro e. va. mAyA mAyaraM mAUe mAUe mAUe mAUe mAyA a. va. mAyaro mAyaro 185 mAIhi, mAUhiM mAIhiMto, mAUhiMto mAINaM, mAUM mAIsuM, mAUsuM. mAyaro 176 adhika? rUpe 1) tR. e. va., Sa. e. va., sa. e. va. yAmadhye 'mAyAe' ase rUpa ADhaLate. 2) tR. a. va. ta 'mAyAhiM' ase rUpa ADhaLate. 1 kAhI rUpe pitR ityAdi zabdAtIla RcA ara hoUna hoNAr2yA akArAnta aMgApAsUna banalelI Aheta. yethehI 'mAyA' yA AkArAnta aMgApAsUna kAhI rUpe siddha hotAta.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 177 rAya (rAjan) zabda vibhaktI e. va. rAyA rAyANaM, rAyaM pra. dvi. 2 3 tR. paM. Sa. sa. saM. 178 appa (atta, Aya ) ( Atman ) 3 zabda vibhak e. va. appA, attA, AyA appANaM, attANaM, AyANaM pra. dvi. tR. paM. Sa. sa. rannA, rAiNA, rAeNa, rAyaNA 2 ranno, rAiNo, ranno, rAiNo, rAyassa rAyaMsi rAya, rAyA, rAyaM saM. appaNA, attaNA appaNo, attaNo appao, attao, Amao attaNo appaNo, appaNi, attaNi, appe, atte, appANaMsi appa, appA, atta, attA Aya, AyA ardhamAgadhI vyAkaraNa a. va. rAyANo, rAiNo rAyANo rAIhiM rAIhiMto rAINaM, rAyANaM rAIsuM rAyANo, rAiNo a. va. appANo, attANo appANo attANo appANehi, attANehi appANehiMto, attANehiMto appANaM, attANaM appANANaM, attANANaM appesuM, attesuM, appANesuM, attANesuM appANo, attANo a) rAya cyA rUpAta kAhI rUpe 'rAya' yA aMgApAsUna Aheta. A) samAsAta antI asaNArA rAya zabda saMskRtapramANe AkArAnta pulliMgI nAmAsArakhA cAlato. suttA. khaMDa 1 prastA pR. 37. appa, matta cyA rUpAMtahi kAhI rUpe appa, atta, appANa, attANayA akArAnta aMgApAsUna Aheta.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 187 addhA (adhvan), baMbhA (brahman), muddhA (mUrdhan) he zabda 'appa' pramANe cAlatAta. 179 adhika rUpeM 1) pra. e. va. ta appANo, AyANe azI rUpe ADhaLatAta. 2) tR. e. va. ta appeNa, appeNaM, appANeNa, appANeNaM azI rUpe ADhaLatAta. 3) Sa. e. va. ta appANassa ase rUpa ADhaLate. Aalth 180 bhagavaMta (bhagavat) zabda vibhaktI e. va. a. va. bhagavaMto, bhagavaM bhagavaMto bhagavaMtaM, bhagavaM bhagavaMte bhagavaMteNa, bhagavaMteNaM, bhagavayA bhagavaMtehiM bhagavao bhagavaMtehiMto bhagavao, bhagavaMtassa bhagavaMtANaM bhagavaMte, bhagavaMtasi bhagavaMtesuM bhagavaMto __ gAyaMta, naccaMta, bhAsaMta, arahaMta, jayaMta (yatat) ityAdi 'anta' pratyayAnta va. kA. dhA. vi. 'dhaNavaMta' ityAdi 'vaMta' pratyayAnta zabda ANi 'buddhimaMta' ityAdi 'maMta' pratyayAnta zabda 'bhagavaMta' pramANe cAlatAta. saM. bhagavaM 181 adhika rUpe a) 1) pra. e. va. ta mUlamaMte, kaMdamaMte, virAyaMte (virAyaMta), cucha-himavaMte, arahate azI rUpe ADhaLatAta. 2) saM. e. va. ta ADaso, samaNAuso, bhaMte azI rUpe ADhaLatAta. prAyaH yA prakAracyA zabdAMcI rUpe akArAnta nAmApramANeca hotAta. udA. bhagavaMtassa i. tyAMcI aniyamita rUpe mAtra 'bhagavaMta' pramANe hotAta.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ardhamAgadhI vyAkaraNa A) itara zabdAMcI kAhI adhika rUpe : 1) pra. e. va. ta arahA (arahaMta), ajANao (ajANaMta), bhagavao (bhagavaMta) azI rUpe ADhaLatAta. i) bhagavaMta pramANe hoNArI itara zabdAMcI kAhI rUpe adhika samajutIsAThI puDhe dilI Aheta. ka) pra. e. va. : 1) jANaM (jAnan), ciTTha (tiSThan), mahaM (mahAna), payaM (pacan), arahaM (arahaMta), 2) cakkhumaM, diTThimaM 3) AyavaM (AtmavAn), dhammavaM (dharmavAn) kha) tR. e. va. : jANayA (jANaMta), pAsayA (pAsaMta), arahayA (arahaMta), maimayA (maimaMta) ga) Sa. e. va. : viharao (viharaMta) karao (karaMta), haNao (haNaMta), dhiImao (dhiImaMta) gha) saM. eu va. : AusaM (AyuSman) 182 itara zabdAMcA rUpavicAra vara jyAMcA rUpavicAra yeUna gelA Ahe tyAkherIja saMskRtamadhIla itara svarAnta va vyaMjanAMta zabdAMcI rUpe ardhamAgadhIta kazI hotAta, yAcA vicAra AtA karAvAyAcA Ahe. 183 itara svarAnta' zabda 1) duhitR : yA zabdAce 'dhUyA' he aMga 'mAlA' pramANe cAlate. yA zabdAMcI puDhIla rUpe adhika ADhaLatAta. dvi. e. va. dhUyaraM tR. a. va.- dhUyarAhiM 1) saMskRtamadhIla dIrgha IkArAnta va UkArAnta zabda ardhamAgadhIta -hasva ikArAnta va ukArAnta hotAta. udA. azokazrI - asogasiri, sayaMbhuNA (svayambhU) (kathA pR. 170) 2) sena. pR. 67
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 189 2) svasR : yA zabdAce pra. e. va. ce 'sasA' ivaDheca rUpa ADhaLate. 3) okArAnta go : yA zabdAce pulliMgAta 'gava' athavA 'goNa' ANi strIliMgAta 'gAvI' vA 'goNI' ase Adeza hotAta. va maga te ApApalyA antyasvarAnusAra cAlatAta. kherIja 'go' zabdAcI puDhIla rUpe ADhaLatAta. 1) pra. e. va. : go, gave 2) pra. a. va. : gAo, gavA 3) dvi. a. va. : gAo 4) tR. a. va. : gohiM 5) Sa. a. va. : gavaM 4) aukArAnta nau : hA zabda 'nAvA' asA AkArAnta hoUna to 'mAlA' pramANe cAlato. 184 itara vyaMjanAnta zabda ardhamAgadhIta vyaMjanAnta zabda cAlata nasalyAne saMskRtamadhIla aneka vyaMjanAnta zabda svarAnta karUna ardhamAgadhIta upayoga-yogya karUna ghetale jAtAta. maga te ApApalA antya svara va liMga yAnusAra cAlatAta. azA zabdAMcI mAhitI AtA dilI Ahe. taseca saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI azA zabdAMcI rUpehI dilI Aheta. 1) cakArAnta zabda : 'vAc' ANi 'tvaca' yA zabdAta antI 'A' miLUna te 'vAyA', 'tayA' ase AkArAnta hotAta. maga te AkArAnta strIliMgI nAmApramANe cAlatAta. saMskRtavarUna varNAntarita : tR. e. va. : vAyA, tayA jakArAnta zabda : 'bhiSan' zabdAta antI 'a' miLUna to 'bhisaya' asA akArAnta hoto va akArAnta pulliMgI nAmApramANe cAlato. takArAnta zabda : ka) at, vat, mat pratyayAnta zabda aMta, vaMta, maMta yAMnI anta pAvaNAre hoUna te AkArAnta zabdApramANe cAlatAta. tyAMcI kAhI 1) hanumat' ce kadhI kadhI haNuya' (pauma. 1.59) hoUna to akArAnta zabdApramANe cAlato. udA. haNuyassa (pauma. 1.87)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 aniyamita rUpe pariccheda 180 madhye mhaTalyApramANe 'bhagavaMta' pramANe hotAta. yA zabdAMcI akArAnta zabdApramANe jI rUpe hotAta tyAtIla kAhI samajutIsAThI puDhe dilI Aheta. a) pulliMgI pra. dvi. 2) tR. paM. Sa. sa saM. 10 ramaMto, deMto, mahaMto giNhaMtaM, jaMpataM jaMpaMteNa, kuNaMteNa cullahimavaMtAo AusaMtassa (AyuSmat) ardhamAgadhI vyAkaraNa kahaMtassa jalaMte, saMte, arahaMtaMsi bhAsaMtA, sIlamaMtA, buddhimaMtA samAraMbhate, arahaMte jIvaMtehiM, gAyaMtehiM, bhaNatehiM A) napuM. pra. a. va. : gaMdhamaMtAI, rasavaMtAI, vaNNamaMtAI, phAsamaMtAI : saMskRtavarUna varNAntarita : napuM. pra. a. va.: pariggahAvaMti, balavaMti, eyAvaMti, AvaMti, jAvaMti ( yAvat ) 40 saMtANaM, caraMtANaM kIlaMtesu, gacchaMtesu AusaMtA (AyuSman) kA) itara takArAnta zabda : 1) antya vyaMjanAcA lopa hoUna kAhI nakArAnta zabda svarAnta hotAta. maga te ApapalyA liMga va antya svarAnusAra cAlatAta. udA. jagat = jaga, vidyut = vijju, vedavit = veyavi, SaDaGgavit = saDaMgavi, prasenajit paseNai, indrajit = iMdai, aMgavit = aMgavi antya 't' madhye svara' miLavUna = jagai' (jagati) he jagat ce sa. e. va. ce rUpa saMskRtamadhUna varNAntarAne Alele Ahe. 2 pulliMgI, napuM. zabdAta 'a' strIliMgI zabdAta prAyaH 'A' (kadhI i) miLavUna vyaMjanAMta zabda svarAnta kele jAtAta. (sena, pR. 67 pahA)
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 191 marut = maruya, yakRt = yagaya sarit = sariyA 3) mahat ce mahaMta hoUna to akArAnta nAmApramANe? cAlato. mahat cI saMskRtavarUna varNAntarAne AlelI rUpe azI : 1) pra. va. dvi. e. va. : mahaM 2) tR. e. va. : mahayA 3) Sa. e. va. : mahao 4) dakArAnta zabda : a) antya d cA lopa : pariSad = parisA, suhRd = suhi A) antya d madhye svara miLavUna2 : 1) zarad = saraya, hRd = hiya 2) sampad = saMpayA, pratipad = pADivayA, Apad = AvayA Apad = Avai, vipad = vivai dhakArAnta zabda : strIliMgI 'kSudh' zadvAMta 'A' miLUna to 'chuhA, khuhA asA AkArAnta hoto. nakArAnta zabda : a) annanta zabda : rAjan va Atman he zabda soDUna itara annanta zabda prAyaH 1) antya n cA lopa hoUna akArAnta hotAta. vA 2) kAhI zabdAta antya na cA lopa hoUna va tyAMnA 'ANa' joDUna te akArAnta kelela ADhaLatAta. antya n cA lopa : nAman = nAma, karman = kamma, preman = pemma, janman = jamma, carman = camma, dAman = dAma, parvan = pavva, sthAman = thAma 2) antya n cA lopa, maga 'ANa' mUrdhan = muddhANa, yuvan = juvANa (a. javAna), zvan = sANa, adhvan = addhANa kvacit antya na madhyeca a miLavilA jAto. janman = jammaNa yA zabdAMcI ApApalyA liMgAnusAra akArAnta zabdApramANe rUpe hotAta. azI kAhI rUpe samajutIsAThI puDhe dilI Aheta. 1 udA. napuM. pra. va. dvi a. va. mahaMtAI. 2 kAhI zabdAta vikalpa : mUrdhan = muddha, muddhANa i.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ardhamAgadhI vyAkaraNa baMbhA, nAmAI, nAmANi a) antya na lupta jhAlele zabda : pra. baMbho, baMbhe, jamma, kammaM dvi. maghavaM tR. nAmeNa, nAmeNaM, maddheNa, kammeNaM paM. jammAo Sa. jammassa, kammassa, baMbhassa sa. jamme, kamme, kammaMsi, cammaMsi kammehiM, lomehiM, dAmehiM varIla kAhI zabdAMcI saMskRtAtUna varNAntarAne AlelI rUpe azI : 1) pra. e. va. : nAma 2) tR. e. va. : kammaNA 3) paM. e. va. : kammaNo 4) sa. e. va. : muddhi (mUrdhni) 5) ma. a. va. : kammasu 'kamma' cI kammuNA (tR. e. va.) kammuNo (Sa. e. va.), kammuNaM (Sa. a. va.) hI rUpe vaiziSTyapUrNa Aheta. juvANANaM A) antya n lupta hoUna antI 'ANa' Alele zabda : pra. addhANo, juvANo, juvANe, sANo, sANe muddhANA, juvANA dvi. muddhANaM tR. juvANeNa, muddhANeNaM Sa. sANassa sa. addhANe, muddhANaMsi juvANA varIla kAhI zabdAMcI saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI rUpe azI : 1) pra. e. va. : juvA, juvaM, muddhA 2) sa. e. va. : muddhi A) innanta zabda : 1) antya n cA lopa hoUna he zabda hrasva ikArAnta hotAta. maga te hrasva ikArAnta nAmApramANe cAlatAta. hastin = hatthi, jJAnin = nANi, brahmacArin = baMbhayAri, pakSin = pakkhi, svAmin = sAmi, zazin = sasi, cakravartin = cakkavaTTi, mantrin =
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra maMti, sAkSin = sakkhi, zreSThin = seTThi, zikhaNDin = siMhaDi, darzin = daMsi, kAmatthi, rukmin ruppi, tapasvin = tavassi, medhAvin kAmArthin mehAvi, ojasvin = oyaMsi, tejasvin = teyaMsi, yazAsvin = jasaMsi varIla kAhI zabdAMcI ikArAnta zabdApramANe hoNArI kAhI rUpe puDhe samajutIsAThI dilI Aheta. a) pulliMgI : 1. = pra. hatthI, tavassI, mehAvI dvi. hatthiM, tavassiM tR. hatthiNA, sAmiNA paM. siharIo Sa. sa. saM. sAmi, sAmI = = gihiNo, jasassiNo rUppiMmi A) napu. pra. a. va. : rAyakulagAmiNI, akAlapaDibohINi 2) antya n madhye a miLavUna kAhI zabda akArAnta kele jAtAta. sAkSin sakkhiNa, kRmin kimiNa, barhin = barahiNa, garbhin = gabbhiNa 3) pathin ce paMtha, paha ase Adeza hoUna to akArAnta hoto. akArAnta = nAmApramANe hoNArI tyAcI kAhI rUpe azI : 1) pra. e. va. : paMthA 3) tR. e. va. : paheNa, paheNaM 5) Sa. a. va : paMthANaM sa. a. va. : paMthesu 193 hatthI, nANI, muNiNo, daMDiNo ThANI (sthAnin), pANiNo pakkhIhiM, mehAvIhiM pakkhIhiMto pakkhINaM, pANINaM hatthIsu, pakkhIsu 2) dvi. e. va. : paMthaM, pahaM paMthAo = 7) bhakArAnta zabda : kakubh = kauhA (dizA) 8) rakArAnta zabda : dhur = dhurA, pur = purA, gir = girA 4) paM. e. va. : 6) sa. e. va.: paMthe, pahe, pahaMmi 0 0 samAsAta dvitIyapadI pathin ce ' paMtha, vaMtha ase vikAra hotAta.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ardhamAgadhI vyAkaraNa 9) zakArAnta zabda : diz-disA, diz = disi 10) SakArAnta zabda : prAvRS = pAusa 11) sakArAnta zabda : a) antI as asaNAr2yA zabdAtIla antya s cA lopa hoUna te akArAnta hotAta. manas = maNa, vacas = vaya, tejas = teya, tapas = tava, rajas = raya, cetas = ceya, yazas = jasa, uras = ura, nabhas = naha, tamas = tama, zirasaM = sira, vakSas = vaccha, saras = sara, medas = meya, srotas = soya apsaras' = accharA Apas2 = Au as antI asaNAr2yA kAhI zabdAMcI saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI rUpe puDhIlapramANe : 1) pra. e. va. : sumaNA, dummaNA 2) tR. e. va. : maNasA, vayasA, teyasA, mavasA, rayasA, jasasA, sirasA, ceyasA 3) sa. e. va. : urasi, sirasi, sarasi, tamasi A) antI as asaNAr2yA zabdAta kadhI kadhI svara miLavilA jAto. 1) zreyas = seyaMsa, kanImayas = kaNIyasa, pApIyas = pAvIyasa 2) vidvas = viusa 3) apsaras3 = accharasA vidvas zabdAcI saMskRtavarUna varNAntarAne AlelI kAhI rUpe : 1) pra. e. va. : vijja 2) tR. e. va. : viusA 0 1 hA zabda strIliMgI asalyAne to accharA asA AkArAnta hoto. 2 Apas zabda mAtra ukArAnta jhAlelA ADhaLato. 3 hA zabda strIliMgI asalyAne antI A miLavilelA Ahe.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 195 i) (ka) antI es va us asaNAr2yA zabdAta antya s cA lopa hoUna te hrasva ikArAnta va ukArAnta hotAta. 1) sarpis = sappi, jyotis = joi, arcis = acci, havis = havi 2) Ayus = Au, cakSus = cakkhu, dhanus = dhaNu kA) kadhI kadhI antya s madhye svara miLavilA jAto. 1) dhanus = dhaNuha, dIrghAyus = dIhAusa 2) cirAyus = cirAusA, AzIs = AsIsA varIla kAhI zabdAMcI saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI rUpe azI :: 1) dvi. e. va. : AsIsaM 2) tR. e. va.: cakkhusA 3) Sa. a. va. : joisaM (jyotiSAm) I) puMs ce puma hote.1 12) hakArAnta zabda : strIliMgI upAnah yA hakArAnta zabdAtIla antya h cA lopa hoto. upAnaha = pAhaNA, vAhaNA 1 samAsAta puMsa ce puma vA puMsa hote : pumavayaNa (puMvacana), napuMsaveya, puMsakoilaga (puMskokila-ka)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 puravaNI 1 liMgavicAra saMskRta-marAThItalyA pramANeca ardhamAgadhItahI pulliMga, strIliMga ANi napuMsakaliMga azI tIna liMge Aheta. ardhamAgadhItIla puSkaLa zabdAMce liMga saMskRta vA arvAcIna bhAratIya bhASAMtIla tyA tyA zabdApramANeca asate, ase samajalyAsa barAca nirvAha hoIla. kAhI saMskRta zabdAMcI liMge ardhamAgadhIta AlyAvara badalalI Aheta. azA kAhI zabdAMcI mAhitI puDhe dilI Ahe. a) pulliMga : 3 4 5 6 ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) prAvRSa, zarad, taraNi he zabda pulliMgAMta yojale jAtAta. udA. pAuso, sarao, taraNI 2) diz va Apas he zabdahi kadhI pulliMgAMta vAparalele ADhaLatAta. udA. diso, AU. 3) dAman, ziras va nabhas' ANi preman va apsaras he zabda soDUna itara sakArAnta va nakArAnta zabda pulliMgAta yojale jAtAta. udA. maNo, maNe, tavo, tave, vao, vae (vayas), tamo, tame, oe (ojas), vacche (vakSas), yAce kAraNa ase kI zabdAMce liMga TharaviNyAsa koza va vAGmayIna upayoga yAkherIja yogya ase anya sAdhana nAhI. 2 prAkRtazabdAMcyA liMgAbaddala puDhIla vidhAne lakSAta ThevaNyAsArakhI Aheta. 'prAkRte hi liMgavyabhicAraH, yadAha pANinIH svaprAkRtalakSaNe liMgaM vyabhicAryapi' iti| (malayagirI rAya, pR. 32) malayagirI ANakhI mhaNato 'prAkRte hi liMgamaniyatam / ' ( rAya pR. 175) prAvRTzarattaraNaya puMsi / (hema 1.31) ghATage, pR. 119 snamadAmazironabhaH / hema 1.32 mArkaM. 4.27
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 197 soo (srotas), teU (tejas), jammo, nammo (narman) mammo (marman)1, vammo (varman), kamme 4) DoLAvAcaka zabda ANi vacana ityAdi zabda vikalpAne pulliMgAMta yojale jAtAta. 1) acchI, acchII, cakkhU, cakkhUiM, nayaNA, nayaNAI. 2) vacana ityAdi : vayaNa, viju, kula, chaMda, mAhappa, dukkha, bhAyaNa 5) saMskRtamadhIla kAhI akArAnta na. nAmAMcA upayogahI ardhamAgadhIta kadhI kadhI pulliMgAMta ADhaLato. ThANe (sthAna), rayaNe (ratna), vIrie (vIrya), daMsaNe (darzana), maraNe (maraNa), jIvie (jIvita), bale (bala) ityAdi A) napuMsakaliMga : 1) guNa vagaire zabda vikalpAne napuMsakaliMgAta yojale jAtAta. guNA, guNAI, devA, devANi, biMduNo, biMdUI, khaggo, khaggaM, maMDalaggo, maMDalaggaM, kararuho, kararUha, rukkhA, rukkhAiM (vRkSa) 2) itara kAhI zabdAMcIhi napuMsakaliMgAta vAparalelI rUpe ADhaLatAta. pavvayANi5 (parvata), tayANi (tvaca), pAumAI (pAdukA), paMtimAiM (paMktI) pasiNAI (prazna), mAsAiM (mAMsa), phAsAiM (sparza), sAlINi (zAli, vIhiNi (vrIhi heUI (hetu)6 i) strIliMga 1) aMjali ityAdi zabda vikalpAne strIliMgAta yojile jAtAta. md 3 1 prA. pra. 4.18 2 vaakssyrthvcnaadyaaH| hema. 1.33 3 ghATage, pR. 95-96 4 guNAdyAH klIbe vaa| hema. 1.34 5 dasa. 7.26 6 ghATage, pR. 109, 127 7 vemAjalyAdyAH striyAm / hema.1.35
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ardhamAgadhI vyAkaraNa aMjali vagaire zabda : aMjali, piTThI (pRSTha), acchi, paNha, coriyA (caurya), kucchi, bali, nihi, vihi, rassi, gaMThi 2) saMskRtamadhIla imannanta zabdahI vikalpAne strIliMgAta yojale jAtAta. garimA, mahimA, nillajjimA, dhuttimA 3) itara kAhI zabda strIliMgAta vAparalele ADhaLatAta. addhA (adhvanA), seMbhA (zleSman) , umhA (uSman), gimhA (grISma), hemaMtA (hemanta)2 I) tIna liMgI zabda : ega he saMkhyAvAcaka, guNavizeSaNe, dhAtusAdhita vizeSaNe, amha va tumha soDUna itara sarvanAme he zabda triliMgI Aheta. mhaNaje yA zabdAMnA vizeSyAcyA liMgApramANe pulliMga, strI. vA napuM. hote. aliMgI zabda : amha va tumha hI sarvanAme, do. ti. cau, paMca' hI saMkhyAvizeSaNe he zabda aliMgI Aheta. mhaNaje yA zabdAMcI tInahI liMgI rUpe samAnaca hotAta. 1 hema 1.35 2 ghATage, pR. 114 3 vA. veM. ApaTe, pR. 40 4 vA. veM ApaTe, pR. 40 5 va paMcapramANe cAlaNArI itara saMkhyAvizeSaNe
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 199 [ puravaNI 2] mAhArASTrItIla nAmarUpavicAra ardhamAgadhIhI mAhArASTrIzI atyaMta juLatI asalyAne mAhArASTrItIla nAmarUpavicAra' yethe sAMgaNe ayogya hoNAra nAhI. kAraNa tyAmuLe dohoMmadhIla rUpavicArAtIla sAmya va bheda lakSAta yeNe sope hoIla. 1) akArAnta pulliMgI vaccha pra. vaccho vacchA vacchaM vacche, vacchA vaccheNa-NaM vacchehi-hiM-hi~ vacchA, vacchatto, vacchAo, vacchatto, vacchAo, vacchAu vacchAu, vacchAhi vacchehi, vacchAhito, vacchAhito, vacchAsuMto vacchehito, vacchAsuMto, vacchassa vacchANa-NaM vacche, vacchaMmi vacchesu-suM vaccha, vacchA, vaccho vacchA .com . 2) akArAnta napuM. vaNa pra. dvi vaNaM vaNa uralelI rUpe 'vaccha' pramANe vaNANi, vaNAI, vaNAi~ vaNANi, vaNAI, vaNAi~ 3) AkArAnta strIliMgI mAlA mAlA mAlaM mAlA, mAlAo, mAlAu mAlA, mAlAo, mAlAu 1 DaoN. vaidyasaMpAdita hemacaMdrAce prAkRta vyAkaraNAvarUna hI rUpe dilI Aheta.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tR. paM. Sa. sa. saM. mAlAa-i-e mAlAa-i-e-o mAlAhiMto mAlAa - i - e mAlAa-i-e mAlA, mAle, mAlA, 4) hrasva ikArAnta pulliMgI giri pra. girI dvi. giriM giriNA giriNo, giritto, girIo girIu, girIhiMto tR. paM. Sa. giriNo, girissa sa. giriMmi saM. giri, girI 5) hrasva ikArAnta strIliMgI buddhi pra. buddhi dvi. buddhi tR. buddhIa-A-i-e buddhIa-A-i-e-o-u buddhitto, budhdihiMto paM. - buddhIa A i - e buddhIa-A-i-e Sa. sa. saM. buddhi, buddhI 6) hrasva ikArAnta napuM. dahi pra. vi. dahiM mAlAu mAlatto, mAlAo, mAlAtto, mAlAo, mAlAu mAlAhiMto, mAlAsuMto mAlANaNaM mAlAsu-suM mAlAo, ardhamAgadhI vyAkaraNa mAlAu girI, girao, girau, giriNo girI, giriNo girIhi-hiM-hi~ giritto, girIo, girIu girIhiMto, girIsuMto girINa-NaM girIsu-suM giriNo, girao, girau, girI buddhi, buddhio, buddhiu buddhi, buddhio, buddhi buddhIhi-hiM-hi~ dahINi, dahI, buddhitto, buddhIo, buddhIu buddhihiMto, buddhIsuMto buddhi-NaM buddhIsu-suM buddhi, buddhio, buddhIu dahI~i~
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 10 : nAmarUpavicAra 201 saM. dahi dahINi, dahIiM, dahI bAkI rUpe 'giri' pramANe 7) hrasva ukArAnta pulliMgI tarU tarU tarU, taravo, tarao, tarau, taruNo vdi tarUM tarUM , tarUNo tarUNA tarUhi-hiM-hi~ taruNo, tarutto tarutto, tarUo, tarUu tarUo, tarUu, tarUhiMto, tarUsuto tarUhiMto taruNo, tarussa tarUNa-NaM tarumi tarUsu-suM taru , tarU taru, taruNo, taravo, tarau, tarao 8) hrasva ukArAnta napuM. maha dahi pramANe 9) hrasva va dIrgha UkArAnta ANi dIrgha IkArAnta strIliMgI nAme-dheNu, vaha, sahI-he 'buddhi' pramANe 10) saMskRtamadhIla RkArAnta zabda : prathamA, dvitIyA va saMbodhana e. va. soDUna itara vibhaktIta RkArAnta pulliMgI nAmAMcyA va vizeSaNAMcyA antya R cA vikalpAne u hoto. nAmAMcyA antya R cA ara hoto. tara vizeSaNAMcyA antya R cA Ara hoto. nAme va vizeSaNe yAMce saM. e. va. 'a' ne anta pAvate, nAmAMce saM. e. va. 'araM' ne aMta pAvate. - ara-Ara yAMnI anta pAvaNArI aMge akArAnta pulliMgI nAmApramANe cAlatAta. a) piu, piara (pitR) pra. piA, piaropiarA, piuNo, piavo, piao, piau, piU dvi. piaraM piare, piarA, piuNo, piU tR. piareNa-NaM, piuNA piarehi-hiM-hi~, piUhi-hiM-hi~
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ardhamAgadhI vyAkaraNa saM. pia , piaraM A) pra. dAA, dAyAro dvi. dAyAraM tR. dAyAre-NaM dANaNA saM. dAya, dAyAra (prathamepramANe) dAu, dAyAra (dAtR) dAyArA, dAuNo, dAyavo, dAyao, dAyau, dAU dAyAre, dAyArA, dAuNo, dAU dAyArehi-hiM-hi~, dAUhi-hiM-hi~ (prathamepramANe) i) mAtR zabdAcI mAA (AI), mAarA (devI) taseca mAi va mAu azI aMge hotAta. mAA, mAarA hI aMge 'mAlA' pramANe cAlatAta. 'mAi' he aMga 'buddhi pramANe va mAu he 'dheNu' pramANe cAlate. rAyA, rAyANo, rAiNo rAe, rAyA, rAyANo, rAiNo rAehi-hiM-hi~, rAIhi-hiM-hi~ 11) rAa (rAjan) pra. rAyA rAyaM, rAiNaM rAiNA, raNNA, rAeNa-NaM raNNo, rAiNo, rAyatto i. raNNo, rAiNo, rAyassa rAe, rAyaMmi, rAiMmi rAya, rAyA rAyatto, i., rAitto i. rAINa-NaM, rAyANa-NaM rAIsu-suM., rAesu-suM. (prathame pramANe) 12) Atman : appa he aMga 'rAa' pramANe cAlate va appANa he aMga akArAnta pulliMgI nAmApramANe cAlate. tR. e. va. ta appaNiA, appaNaiA azI adhika rUpe Aheta.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 sarvanAmarUpavicAra BREKERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 185 prAstAvika nAmApramANeca ardhamAgadhItIla sarva sarvanAme hI svarAntaca Aheta. ardhamAgadhItIla mukhya' sarvanAme puDhIlapramANe Aheta. (a) puruSavAcaka : (1) prathama puruSavAcaka : amha (asmad ), mI, AmhI (2) dvitIya puruSavAcaka : tumha ( yuSmad), tU, tumhI (3) tRtIya puruSavAcaka : ta ( tad), to - tI - te, te-tyA-tI. (A) darzaka 2 : (1) eya (etad) hA, hI, he (2) ima (idam) hA, hI, he (3) ta (tad) to, tI, te (i) praznArthaka : ka ( kim ) koNa ? (I) saMbaMdhI : ja (yad) jo, jI, je sarvanAme ApApalyA liMgAnusAra saMbodhana soDUna sahA vibhaktIta cAlatAta :(1) prathamapuruSI va dvitIyapuruSI amha va tumha yAMcI tInahI liMgAta samAna rUpe 2 1 puDhIla kAhI sarvanAmAMcAhI ardhamAgadhIta thoDA phAra upayoga hoto. anna (anya), avara (apara), para, kayara (katara ), kayama ( katama), savva (sarva), ega vA ekka (eka), sa, saga (sva, svaka), iyara (itara), puvva (pUrva), bhavaMta (bhavat), annayara (anyatara), egayara i. amu (adas) yA darzaka sarvanAmAcA ardhamAgadhItIla upayoga nAhI mhaNaNyA itakA turaLaka Ahe. tathApi, tatsAdhita 'amuga' yAcI kAhI rUpe ADhaLatAta.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ardhamAgadhI vyAkaraNa asatAta. (2) ega, ekka he sarvanAmAsArakhe asatA te phakta anekavacanAta cAlate. (3) itara sarvanAmAcI ApApalyA liMgAnusAra sahA vibhaktI va dona vacane yAta rUpe hotAta.3 sarvanAmAMcyA rUpavicArAta phakta puDhIla amha, tumha, eya, ima, ta, ja, ka yA sAta sarvanAmAMcyA rUpAMcA vicAra karAvayAcA Ahe.4 a.va. 4_E 186 prathamapuruSI 'amha' he sarvanAma vibhaktI e.va. ahaM, haM, ahayaM mamaM, maM, me mai, mae, me, mayA mamAo, mamatto, matto mamAhito mama, mamaM, maha, mahaM majjha, majhaM, me mamaMmi, mamaMsi, mai amhe, vayaM amhe, Ne amhehi, amhehiM amhehiMto _E amha, amhaM, amhANa, amhANaM, No amhesu, amhesuM sa. 187 dvitIya puruSI 'tumha' he sarvanAma vibhaktI e.va. a.va. pra. tuma, taM, tume, tuvaM tumhe, tujjhe, tubbhe ___ amha va tumha soDUna itara sarvanAmAMcyA rUpavicArAta ekarUpatesAThI TharAvika prakAracI rUpe deUna, jyAMcI jyAMcI kAhI viziSTa rUpe hotAta tI adhika rupe yA zIrSakAkhAlI dilI Aheta. anna, avara, para, kayara, kayama, savva, sa, saga ityAdI 'ka' pramANe cAlatAta. bhavaMta he 'bhagavaMta' pramANe cAlate. (a) prathamapuruSI va dvitIyapuruSI amha va tumha yA sarvanAmAMcyA bAbatIta prAkRtavaiyAkaraNa pratyeka vibhaktIta aneka rUpe detAta. pahA hema. 3.90-116; prA. pra. 6.26-53; mArkaM 5.81-112 ityAdI prAya: vAGmayAta ADhaLaNArI rUpe vara dilI Aheta. (A) ma :- haM (kAra), AmhI; myA, mama, mAjhA; i. tU, tumhI; tujhA i.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra dvi tR paM. Sa. sa. pra. dvi. 188 'ta' he sarvanAma : pulliMgI vibhaktI e.va. so, se taM tR. paM. maM tae, tumae, tume, te tumAo, tumatto, tatto tumAhiMto Sa. sa. tujjha, tujjhaM, tuha, tuhaM te tubbha, tumha, tava, tumammi, tumaMsi, tai teNa teNaM tAo tassa taMmi, taMsi 189 pu. 'ta' cI adhika rUpe (1) pra. e. va. : sa (2) tR.a.va. : tehi (5) paM.a.va. : tebbho, taohiMto (7) Sa. a.va. : tANa, (tANaM) 190 'ta' he sarvanAma : napuMsakaliMgI vibhaktI e.va. taM taM tumhe tujjhe, tubbhe, vo, bhe tumhehiM tujjhehiM, tubbhehiM, bhe tumhehiMto, (tujjhehiMto), tubbhehiMto tumha, tumhaM, tumhANa, tumhANaM tujjhaM, tubbhaM, vo, bhe tumhesu, tumhesuM, (tujjhesu), tujjhesuM, tubbhesu, tubbhesuM a.va. na 205 te tehiM tehiMto tesiM saM (2) tR. e. va. : NeNa, NeNaM (4) paM. e. va. : tamhA (6) Sa. e. va. : se (8) sa.a.va. : tesu a.va. tAI, tANi tAI, tANi pra. dvi TIpa : tRtIyA te saptamIparyaMtacI rUpe pulliMgI 'ta' pramANe.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 191 'ta' he sarvanAma : strIliMgI vibhaktI e.va. pra. dvi. tR. paM. Sa. sa. sA taM 192 strIliMgI 'ta' cI adhika rUpe (1) tR. e. va. : tIe (3) Sa. e. va. : tIe, tIse (5) sa. e. va. : tIe, tIse pra. dvi. tAe tAo tAe 193 'e' he sarvanAma : pulliMgI vibhaktI e.va. tR. pa. Sa. sa. so, se eyaM eeNa, eeNaM eyAo eyassa emmi, eyaMsi 194 pulliMgI 'eya' cI adhika rUpe (1) pra. e. va. : esa (3) tR.a.va. : eehi (5) sa.a.va. : eesu a.va. tAo tAo tAhiM tAhiMto tAsiM tAsuM (2) tR.a.va. : tAhi (4) Sa. a.va. : tAsi, tANa, tANaM (5) sa.a.va. : tAsu a.va. ee ee eehiM eehiMto ardhamAgadhI vyAkaraNa eesiM eesuM (2) tR. e. va. : eiNA (4) Sa. a.va. : eesi, eyANaM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra 195 'e' sarvanAma : napuMsakaliMgI vibhaktI e.va. eyaM eyaM a.va. eyAI, eyANi eyAiM, eyANi dvi TIpa : tRtIyA te saptamI paryaMtacI sarva rUpe pulliMgI 'e' pramANe. pra. 196 'e' sarvanAma : strIliMgI vibhaktI e.va. esA e pra. dvi. tR. paM. Sa. sa. pra. eyAe 197 strIliMgI 'eya' cI adhika rUpe (1) pra. e. va. : eyA (3) sa. e. va. : eIe dvi. yAo 198 'ima' he sarvanAma : pulliMgI vibhaktI e. va. tR. paM. Sa. sa. eyAe eyAe imo, ime imaM imeNa, ime imAo imassa imaMmi, imaMsi a.va. eyAo eyAo eyAhiM eyAhiMto eyAsiM eyAsu (2) Sa. a.va. : eyANaM (4) sa.a.va. : eyAsu a.va. ime ime imehiM imehiMto imesiM imesuM 207
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ardhamAgadhI vyAkaraNa 199 pulliMgI 'ima' cI adhika rUpe (1) pra.e.va. :1 ayaM, iNamo (2) dvi.e.va. : iNaM, NaM (3) tR.e.va. : aNeNa, aNeNaM, NeNa, NeNaM, imiNA (4) tR.a.va. : ehiM, NehiM (5) Sa.e.va. : assa, se (6) Sa.a.va. : esiM (7) sa.e.va. : assiM (8) sa.a.va. : esu, imesu 200 'ima' he sarvanAma : napuMsakaliMgI vibhaktI e.va. a.va. pra. imaM imAI, imANi dvi imaM imAI, imANi TIpa : tRtIyA te saptImIparyaMtacI sarva rUpe pulliMgI 'ima' pramANe. 201 napuM. 'ima' cI adhika rUpe pra. va dvi. e. va. : idaM, iNaM, iNamo 202 'ima' sarvanAma : strIliMgI vibhaktI e.va. imA dvi. ima tR. imAe imAo Sa. imAe imAe All a.va. imAo imAo imAhiM imAhito imAsiM imAsu 1 kadhI kadhI sarva liMgAta pra.e.va.ta 'ayaM he rUpa vAparale jAte.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra 209 203 strIliMgI 'ima'cI adhika rUpe (1) pra.e.va. : iyaM (2) dvi.a.va. : imIo (3) tR.e.va. : imIe, NAe (4) tR.a.va. : Ahi, NAhiM (5) Sa.e.va. : imIe, imIse, se (6) sa.e.va. : imIe, imIse a.va. 5 15 204 'ja' he sarvanAma : pulliMgI vibhaktI e.va. pra. jo, je dvi. jaM jeNa, jeNaM jAo Sa. jassa jammi, jaMsi 4 FE # jehiM jehiMto jesiM jesuM 205 pulliMgI 'ja' cI adhika rUpe (1) paM.e.va. : jamhA (2) Sa.a.va. : jesi, jANa, jANaM (3) sa.e.va. : jassiM 206 'ja' he sarvanAma : napuMsakaliMgI vibhaktI e.va. a.va. jAI, jANi jAI, jANi TIpa : tRtIyA te saptamIparyaMtacI sarva rUpe pulliMgI 'ja' pramANe. 207 'ja' he sarvanAma : strIliMgI vibhaktI e.va. pra. jA a.va. jAo jAo
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tR. paM. Sa. sa. pra. dvi. 209 'ka' he sarvanAma : pulliMgI vibhaktI e.va. ko, ke kaM keNa, keNaM kAo tR. paM. jAe jAo 208 strIliMgI 'ja' cI adhika rUpe (1) tR. e. va. : jIe (2) Sa. e. va. : jIse (3) Sa. a.va. : jAsi, jANa, jANaM (4) sa. e. va. : jIse Sa. jAe jAe sa. kassa kammi, kaMsi 210 pulliMgI 'ka' cI adhika rUpe (1) paM. e. va. : kamhA jAhiM jAhiMto jAsiM jAsuM 211 'ka' sarvanAma : napuMsakaliMgI vibhaktI e.va. kiM kiM ardhamAgadhI vyAkaraNa a.va. ke ke kehiM kehiMto kesiM kesuM (2) sa. e. va. : kamhi, a.va. pra. kAI, kANi dvi. kAI, kANi TIpa : tRtIyA te saptImaparyaMtacI sarva rUpe pulliMgI 'ka' pramANe. kassiM
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra 211 212 'ka' sarvanAma : strIliMgI vibhaktI e.va. pra. kA a.va. kAo kAo kAhiM . tR. kAe kAo SakAe sa. kAe kAhiMto kAsiM kAsuM 213 strIliMgI 'ka' cI adhika rUpe (1) Sa.e.va. : kIse (2) sa.e.va. : kIse 214 itara kAhI sarvanAmAMcI rUpe (1) adas cI puDhe dilelI agadI thoDI rUpe vAparAta ADhaLatAta : (a) (1) pra.e.va. : aso (A) tR.e.va. : amuNA (2) pra.a.va. : amI3 / (2) 'ega' cI rUpe azI : ege (pra.), ege (dvi.), egehiM (tR.) egehito (paM.), egesiM (pa.), egesuM (sa.) taLaTIpA 1) 'ka' yA sarvanAmAcyA napuM prathamA ANi dvitIyA yAMcyA ekavacanAta 'kaM' ase rUpa DaoN. vaidya (pR. 43) va prA. gAMdhI (pR. 65) yAMnI dile Ahe. 2) amu (adas) puDhe 'ga' (ka) pratyaya yeUna jhAlelI kAhI rUpe ADhaLatAta. (1) pra.e.va. : amugo, amuge (2) sa.e.va. : amugaMsi 3) kummA. 165
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ardhamAgadhI vyAkaraNa puravaNI mAhArASTrItIla sarvanAmarUpavicAra? mAhArASTrItIla akArAnta sarvanAme hI pulliMgAta 'deva' va napuM. ta 'vaNa' pramANe cAlatAta. pulliMgI sarvanAmAcyA rUpAta je bheda Aheta te ase : 1) pa.e.va.ta phakta okArAnta rUpa. udA. savvo. 2) pra.a.va.ta ekArAnta rUpa. udA. savve. 3) Sa.a.va.ta siM hA pratyaya adhika lAgato. udA. savvANa-NaM, savvesiM 4) sa.e.va.ta e hA pratyaya lAgata nAhI; mmi yA pratyayAzivAya ttha, ssiM, hiM he pratyaya adhika lAgatAta. udA. savvammi, savvattha, savvassiM, savvahiM. pra. dri. paM. ___ puDhe pu. 'savva'cI sarva rUpe dilI Aheta : savvo savve savvaM savve, savvA savveNa-NaM savvehi-hiM-hi~ savvatto, savvAu, savvAo savvatto, savvAu, savvAo, savvAhi, savvAhi, savvA, savvAhiMto savvehi, savvAhito, savvAsuMto, savvesuto savvesiM, savvANa-NaM savvaMmi, savvattha savvesu-suM savvassiM, savvahiM Sa. savvassa sa. itara sarvanamAAMcI vizeSarUpe puDhe dilI Aheta : ta (pu.) sa, so pra. 1 paM. becaradAsakRta prAkRtavyAkaraNa pahA.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra tR. paM. Sa. sa. tANaM-NaM, tAsa, tesiM, siM tesu-suM kherIja pra.e.va. soDUna itara vibhaktIta 'Na' yA aMgApAsUnacI rUpehI asatAta. udA. NeNa-NaM, Nehi-hiM-hi~ i. tR. paM. Sa. sa. tR. paM. Sa. sa. teNa-NaM, tiNA to, tamhA, tatto, tAo, tAu, tAhi, tAhiMto, tA se pra. dvi. tassa, tAsa, tAhe, tAlA, taiA, tammi, tassiM, tahiM, tattha jeNa - NaM, jiNA jamhA, jatto, jAo, jAhi, jAhiMto, jA ja (pu.) jAu, jassa, jAsa jammi, jassiM, jahiM, jattha, jAhe, jAlA, jaiA ayaM, imo imaM, iNaM, NaM jesiM, jANa-NaM jesu-suM ka (kim) (pu.) keNa-NaM, kiNA kamhA, kiNo, kIsa, katto, kAo, kAu, kAhi, kA, kAhiMto kassa, kAsa kaMmi, kassiM, kahiM, kattha kAhe, kAlA, kaiA kAsa, kesiM, kesu-suM ima (idam) (pu.) kANa-NaM 213 ime, imA, Ne, NA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ardhamAgadhI vyAkaraNa tR. imeNa-NaM, imiNA, NeNa-NaM imehi-hiM-hi~, Nehi-hiM-hi~, (ehi-hiM-hi~) siM, imesiM, imANa-NaM imesu - suM, (esu-suM) Sa. imassa, assa, se imammi, imassiM, assiM, iha sa. pra. eya (etad) (pu.) esa, eso, iNaM, iNamo eeNa-NaM, eiNA etto, ettAhe, eatto eAu, eAo, eAhi, eA, eAhiMto eassa, se siM, eesiM, eANa-NaM eammi, eassiM, ettha, eesu-suM ayammi, Iammi pra., dvi. pra. dvi. pra; dvi. pra. dvi. napuMsakaliMgI savvaM savvANi, savvAiM-I taM,NaM tANi, tAI-i~ jaM jANi, jAiM-i~ kiM kANi, kAI - i~ idaM, iNamo, iNaM imANi, imAiM-i~ (esa), eaM, iNaM, iNamo eANi, eAiM-i~ eANi, eAiM-i~ bAkI rUpe tyA tyA pulliMgI sarvanAmApramANe eaM varIla sarvanAmAcI strIliMgI aMge AkArAnta va IkArAnta hotAta va tI AkArAnta va IkArAnta strIliMgI nAmApramANe cAlatAta. 1 pra.e.va., dvi.e.va. ANi Sa.a.va. yethe IkArAnta aMgAMcI rUpe asata nAhIta.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 : sarvanAmarUpavicAra 215 tA, tI, (NA, NI) sA A taM, NaM se, tissA, tIse tAa-i-e, tIa-A-i-e siM, tANa-NaM jA, jI jA jissA, jIse, jAa-i-e, jANa-NaM jIa-A-i-e kA, kI kA kissA, kIse, kAa -i-e, kANa-NaM kIa-A-i-e imA, imI imA, imI, imiA se, imAa - i-e siM, imANa - NaM, imINa-NaM imIa-A-i-e eA, eI esA, (esa, iNaM, iNamo) se, eA a-i-e, siM, eANa-NaM, eINa-NaM eIa-A-i-e bAkI rUpe mAlA va mahIpramANe hotAta. __ amu (adas) adas ce tinhI liMgAta 'amu' ase aMga hote va te tInahI liMgAta ukArAnta nAmApramANe cAlate. kherIja, sarva liMgAta pra.e.va.ta aha va pulliMgI sa.e.va.ta : ayammi, iyAMmmi, amummi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12) vizeSaNarUpavicAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 215 prAstAvika nAma, sarvanAma yApramANe ardhamAgadhItIla sarva vizeSaNehI svarAntaca Aheta. vizeSaNe hI mukhyata: dona prakAracI? - guNavAcaka va saMkhyAvAcaka Aheta. yApaikI guNavizeSaNAMcA rUpavicAra svataMtrapaNe karaNyAcI jarurI nAhI. kAraNa tI ApApalyA antya svarAnusAra tyA tyA svarAnta pulliMgI va napuMsakaliMgI nAmApramANe cAlatAta. udA. seya (zveta), ratta (rakta), surahi (surabhi), durabhi, ujju (Rju), baha, sAu (svAda) i. strIliMgAta hI vizeSaNe A2, i, I, u, U - kArAnta strIliMgI nAmApramANe cAlatAta. mhaNUna vizeSaNarUpavicArAta phakta saMkhyAvAcaka vizeSaNAMcAca vicAra 1 ardhamAgadhItIla sarva dhAtusAdhita vizeSaNe hI akArAnta Aheta. tI akArAnta pulliMgI va napuM. nAmApramANe cAlatAta. tyAMcI strIliMgI rUpe antI A vA I joDUna hotAta, maga tI aMge AkArAnta va IkArAnta strIliMgI nAmApramANe cAlatAta. akArAnta guNavizeSaNe, strIliMgAta AkArAnta athavA IkArAnta hotAta. 'strIliMgarUpasiddhi', pariccheda 286 pahA. kai (kati) va kaivaya (katipaya) hI anizcita saMkhyAvAcake Aheta. saMkhyAvAcakApAsUna jI kramavAcaka ityAdI sAdhita vizeSaNe siddha hotAta tIhI akArAntaca asatAta. tyAMcI strIliMgI rUpe AkArAnta vA IkArAnta hotAta. maga tI ApApalyA antyasvarAnusAra tyA tyA svarAMta nAmApramANe cAlatAta. 3
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra 217 karAvayAcA Ahe. tyAsAThI ardhamAgadhIta koNatI saMkhyAvAcaka vizeSaNe Aheta, he prathama pAhile pAhije. 216 ardhamAgadhItIla saMkhyAvAcaka vizeSaNe eka te zaMbhara paryaMtacI saMkhyAvizeSaNe5 puDhIlapramANe : (1) ega, ekka (2) do (3) ti (4) cau (5) paMca (6) cha (7) satta (8) aThTha (9) nava (10) dasa, daha (11) ekkArasa, ikkArasa, egArasa, eyArasa, eyAraha (12) duvAlasa, bArasa (13) terasa (14) caudasa, cauddasa, coddasa (15) pannarasa (paNNarasa), paMcaraha (16) solasa (17) sattarasa (18) aThThArasa (19) egUNavIsa, auNavIsa, auNavIsai (20) vIsa, vIsai (21) ekkavIsa, ekkavIsai, egavIsa, igavisa, egavIsA (22) bAvIsa (23) tevIsa (24) cauvIsa, cauvvIsa (25) paNavIsa, paNuvIsa, paNavIsai (26) chavvIsa (27) sattavIsa, sattAvIsa, sattAvIsai (28) aTThAvIsa (29) auNatIsa, auNattIsa (30) tIsa (31) ekkatIsa, egatIsa (32) battIsa (33) tettIsa, tittIsa, tAyattIsA, tAvattIsA (34) cottIsa (35) paNatIsa (36) chattIsa (37) sattatIsa (38) adrutIsa, aThThattIsa (39) ekUNacattAlIsa (40) cattAlIsa, cAyAlisa, cAlIsa (41) ekkacattAlIsa, egacattAlIsa, igayAla (42) bAyAlIsa, bAyAla (43) teyAlIsa (44) cauyAlIsa, coyAlIsa, (45) paNayAlIsa, paNayAla, (46) chAyAlIsa (47) sattacattAlIsa, sattacAlIsa, sattayAlIsa, sAcAlIsa, sIyAlIsa (48) aThThacattAlIsa, aDhayAlIsa, aDhayAla (49) ekkUNapaNNa, egUNapanna, egUNapannAsa, auNApanna (50) pannAsa (51) ekkAvanna, egAvanna (egAvaNNa) (52) bAvanna (bAvaNNa) (53) tevanna (tevaNNa) (54) cauvanna (cauvaNNa) (55) paNapanna, paNavanna (paNavaNNa) (56) chavvanna, chappanna (chappaNNa) (57) sattAvanna (sattAvaNNa) (58) aTThAvanna (aTThAvaNNa) (59) egUNasaTThi, auNaTThi (60) saTThi (61) egasaTThi, igasaTThi, egaTThi (62) bAsaTThi, bAvaTThi (63) tesaTThi, tevaTThi (64) cauvaTThi, causaTThi, cosaTThi (65) paNasaTThi, pannaTThi (66) chAvaTThi (67) sattasaTThi 5 yAtIla puSkaLazI thoDyAphAra pharakAne marAThItalyA pramANeca Aheta.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ardhamAgadhI vyAkaraNa (68) aTThasaTThi, aDhasaTThi (69) egUNasattari, auNattari (70) sattari, sayari (71) ekkasattari, egasattari (72) bAvattari, bisattari (73) tevattarI (74) cauhattari, covattari (75) paMcahattari, paNasari, pannatari (paNNattari) (76) chAvattari (77) sattahattari (78) aTThahattari, aThThattari (79) egUNAsIi (80) asIi (81) ekkAsIi, egAsIi (82) bAsIi (83) tesIi, teyAsI (84) caurAsIi, corAsI (85) paMcAsIi (86) chalasIi (87) sattAsIi (88) aTThAsIi (89) egaNanaui, egUNaNaui (90) naui (91) ekkaNaui, ekkANaui (92) bANaui (93) teNaiu (94) cauNaui (95) paMcaNaui, paMcANaui (96) channaui (chaNNaui), channavai (97) sattaNaui, sattANaui (98) aTThANaui (99) nauNaui, navaNaui (100) saya. 217 eka te zaMbhara saMkhyAvAcake : rUpavicAra (1) yAtIla kAhI saMkhyAvAcake phakta ekavacanAta tara kAhI phakta anekavacanAta cAlatAta. (2) kAhIMcI tIna liMgAta bhinnarUpe hotAta, tara kAhIMcI tInahI liMgAta rUpe samAnaca asatAta. eka te zaMbhara yA saMkhyAvAcakApaikI ega, do, ti, cau ANi paMca yAMcA rUpavicAra kelA kI kAma hote. 218 'ega' cI rUpe ega he saMkhyAvAcaka phakta e.va.ta' cAlate. tIna liMgAta tyAcI bhinna rUpe hotAta. hI rUpe puDhIlapramANe. vibhaktI pulliMga napuM. strIliMga ___ ego, ege ega egA egaM 1 ega he sarvanAmApramANe asatA tyAcI a.va. rUpe hotAta; artha kAhI' asA asato. 2 yethehI ekarUpatesAThI kAhI rUpe deUna, itara rUpe 'adhika rUpe' yA zIrSakAkhAlI dilI Aheta. dvi. ega
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra 219 egeNa, egeNaM egAo egassa egammi, egaMsi egeNa, egeNaM __egAo egassa egami, egaMsi egAe egAo egAe egAe 218 do, ti, cau, paMca yAMcI rUpe hI saMkhyAvAcake phakta a.va.ta cAlatAta. tInahI liMgAta tyAMcI rUpe samAna Aheta. hI rUpe azI : (a) do (A) ti do, duve, donni (doNNi) tao, (tinni) tiNNi do, duve, donni (doNNi) tao, (tini) tiNNi dohiM tIhiM dohito doNhaM tiNhaM dosu .com tIhito tIsu (I) paMca paMca 4. cal cau cattAro, cauro, cattAri cattAro, cauro, cattAri caUhiM caUhiMto cauNhaM caUsu paMcahiM paMcahiMto paMcaNhaM paMcasu (u) kai (kati) : kai, kai, kaihiM, kaiNhaM, kaisu 219 adhika rUpe (a) (1) pra. dunni (2) tR. : dohi (3) Sa. : doNha, duNha
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) sa. : tIsuM (3) Sa.2 : cauNha (A) (1) tR. : tihiM (2) Sa.1 : tiNha (i) (1) tR.: cauhiM (2) paM. : cauhito (4) sa. : causu, caUsuM (I) (1) Sa.3 : paMcaNha (2) sa. : paMcasuM 220 sahA te zaMbhara paryaMtacI saMkhyAvAcake : rUpavicAra (a) sahA te aTharA : sahA te aTharA paryaMtacI saMkhyAvAcake 'paMca'pramANe cAlatAta. ___mhaNajeca tI phakta a. va. ta cAlatAta ANi tInahI liMgAta rUpe samAna asatAta. udA. : cha cha chahiM chaNhaM chasu; satta, satta, sattahiM, sattaNhaM, sattasu; aTTha, aTTha, aTThahiM, aTThaNha, aTThasu ; nava, nava, navahiM, i.; dasa, dasa, dasahiM, dasaNha, dasasu, i.; bArasahiM, coddasaNhaM, paNNarasasu ityAdI. (A) 19 te 48 : 19 te 48 hI saMkhyAvizeSaNe nehamI ekavacanAta cAlatAta (maga vizeSyAce vacana koNatehI aso). taseca hI vizeSaNe pulliMgAta va napuM. ta akArAnta nAmApramANe ANi strIliMgAta AkArAnta (vA ikArAnta) nAmApramANe cAlatAta. (i) 49 te 58 : 49 te 58 hI saMkhyAvAcake nehamI anekavacanAta cAlatAta. tyAMcI rUpe 'paMca'pramANe hotAta.4 (I) 59 te 99 : __ 59 te 99 hI saMkhyAvAcake phakta ekavacanAta cAlatAta (maga vizeSyAce vacana koNatehI aso). hI vizeSaNe, prathameta va dvitIyeta (ikArAnta) napuM. nAmApramANe cAlatAta va puDhIla vibhaktIta (ikArAnta) strIliMgI nAmApramANe cAlatAta. 1. gAMdhI, pR. 67 2 . gAMdhI, pR. 67 3. gAMdhI, pR. 67 4 vaidya. pR. 45; jaina, pR. 19. taseca prathamA va dvitIyA soDUna itara vibhaktIta 49-58 hI vizeSaNe kadhI kadhI strIliMgI AkArAnta nAmApramANe cAlatAta. (jaina. pR. 19)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra 221 (u) zaMbhara' : 'saya' he akArAnta nAmApramANe pulliMgAta vA napuM. ta ANi ekavacanAta taseca anekavacanAta cAlate. 221 zaMbharAce puDhIla saMkhyAvAcake va tyAMcI rUpe / (a) eka hajAra (1000) : sahassa, sAhassI sahassa he akArAnta nAmApramANe pulliMgAta va napuM. ta cAlate. sAhassI he strIliMgAta cAlate. (A) dahA hajAra (10,000) : ajuya (ayuta) : akArAnta nAmApramANe (i) eka lakSa : lakkha : akArAnta nAmApramANe (I) koTi : koDi : strIliMgAta cAlate. (u) koDAkoDi (ekAvara 14 pUjye)3 : hA zabda strIliMgAta cAlato. (U) paliovama : (eka vA zaMbhara yojane lAMba, ruMda va khola asalelI vihira kesAMnI itakI gacca bharAvayAcI kI ekhAdI nadI jarI ticyAvaruna vAhata gelI tarI vihirIta pANyAcA ekahI theMba ziraNAra nAhI. azA vihirItUna dara zaMbhara varSAMnI eka kesa kADhUna TAkata, sarva vihira kesarahita hoNyAsa jitakA kALa lAgela, titakA kALa mhaNaje paliovama4) 'paliovama' he akArAnta nAmApramANe cAlate. sAgarovama : (10 koDAkoDi x paliovama) hehI akArAnta nAmApramANe cAlate. 1 saya te sAgarovama paryaMtacI saMkhyAvAcake ApApalyA anya svarAnusAra tyA tyA svarAnta nAmApramANe, ekavacanAta taseca anekavacanAtahI cAlatAta. (vaidya, pR. 45) 2 dasa sayA, dasa sayAiM suddhA 3 sayasahassa, samasAhassI suddhA 4 jaina, pR. 20 5 vaidya, pR. 45
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ardhamAgadhI vyAkaraNa puravaNI 1 __ zaMbhara te hajAra madhIla pUrNa zataka dAkhaviNAr2yA saMkhyA, moThyA saMkhyA ityAdI kazA siddha karAvayAcyA yAcI thoDI mAhitI puDhe dilI Ahe. (1) zaMbhara te hajAra madhIla pUrNa zataka dAkhaviNAr2yA saMkhyA : (a) 'saya' pUrvI ega, do, ti yAMcA upayoga karUna : do sayA, do sayAiM (200); tiNNi sayAiM (300); cattAri sayAI (400); paMca sayA (500); cha sayA, cha sayAiM (600); ityAdI. (A) samAsAta upayoga karUna paMcasayAI tAvasANaM (500 tApasa); chassayA (600); sirAsayAiM satta, nava NhArusayA (700 nADyA, 900 snAyu); aTThasayaM khattiyadAragANaM (800 kSatriyadAraka) (2) zaMbhara te hajAramadhIla itara saMkhyA : aTThasayaM (108); sattarisayaM (170); cattAri cauvvIse joyaNasae (424 yojane); cattAri tIse joyaNasae (430 yojane); egUNAI paMca-mAIsayAiM (499 mAtA); paMcahiM chattIsehiM aNagArasaehiM saddhiM (536 anagArAsaha); satta tevIse joyaNasae (723 yojane). (3) hajAra te dahA hajAra madhIla pUrNa sahasraka dAkhaviNAr2yA saMkhyA : (a) ekkArasa sayA (1100); ekkArasa sayAiM (1100); bArasa sayA (1200); ityAdI. (A) sahassa'cyA pUrvI ega, do ityAdIcA upayoga karUna do sahassAI, duve sahasse (2000); tiNNi sahassAI, cattAri sahassAI, cha sahassAiM. (4) navanaui' sahassAI (99,000) 1 pauma. 3-23
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra (5) moThyA saMkhyA siddha kara : (ka) (a) 1 sahassaM joyaNANaM ( 1000 yojane ) ; aThThArasa sahassAI phalANaM (18000 phaLe); puttANaM saTThI sahassA ( 60,000 putra); 'causaTThi sahassAiM juvaINaM (64 hajAra taruNI), battIsaM sahassA rAINaM (32 hajAra rAje)2; vIsasahassAiM mahilANa (20 hajAra striyA); donni sayasahassA rahANaM 2 lAkha ratha), matta-vara - vAraNANaM caurAsIiM sayasahassAI (84 lAkha utkRSTa madonmatta hattI); donni lakkhA mamagalANaM (2 lAkha hattI); aTThahiM lakkhehiM varisANaM 4 ( ATha lAkha varSAMnI ) ; paMca ajuyANi hayANaM (pAca ayuta ghoDe); satta koDIo payAijaNANaM (7 koTI pAyadaLa); aTThArasa koDIo turayANaM ( 18 koTI ghoDe ). (A) uttara zabdAcA upayoga karUna : dasuttareNa devIsaeNa sahio ' (110 rANyAsahita ) ; kannANaM aDDattarasahas (1008 kanyA); tiNNi joyaNasahassAiM doNNi ya battIsuttare joyaNasae (3232 yojane); bAvannuttaraM - joyaNasaya - sahassaM (1 lAkha 52 yojane ). (i) samAsAta TheUna : egatIsa vAsasayAiM (3100 varSe), battIsaM vAsasayAiM (3200 varSe), cottIsaM vAsasayAiM (3400 varSe), paNatIsaM vAsasayAiM ( 3500 varSe ) 6 ; cattAlIsAe ajjiyAsAhassIhiM (44000 ajjikAMnI), aTThacattAlIsaM samaNa sAhassIo (48 hajAra zramaNa ), paNapannaM ajjiyAsAhasIo (55 hajAra ajjikA), coddasa samaNa sAhassIo (14 hajAra zramaNa ) ; chattIsaM ajjiyAsAhassIo (36 hajAra ajjiyA); adbhuTThAo kumAra koDIo (3 / / koTi rAjaputrAMnA) sa- koDi-koDIo. 223 egavIsaM vAsa (kha) adbhuTThAiM paliovamAiM (3 palyopame); 1. vizeSyAcI SaSThI vAparuna 2. pauma. 4.58 5. pAkamA pR. 68 3. sura. 15.231 6. vivAgasuya pahA 4. sura. 15.219 7. sura. 9.67
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ardhamAgadhI vyAkaraNa aDDAijjAiM paliovamAiM (2-1 palyopame); paliovamANi? aTTha (ATha palyopame) (ga) tiNNi sAgarovamAiM (3 sAgaropame); satta sAgarovamAiM (7 sAgaropame); aTThArasa sAgarovamAiM (18 sAgaropame); tettIsaM sAgarovamAI (33 sAgaropame). puravaNI 2 sAdhita zabdAta, samAsAta va sAmAsika saMkhyAvAcakAta hoNAre saMkhyAvAcakAMce vikAra (1) ekka, ega : (1) ekkadeg (2) ekkA (3) egadeg : (egidiya eka + indriya) (4) egA (5) igadeg (6) eyA : (eyArasa, 11) (2) do : (1) dodeg : (domAsiya dvi-mAsika, domuha dvimukha) (2) dudeg : (duguNa dviguNa, dupaya dvipada, duhA dvidhA) (3) dideg : (diya dvija) (4) duvA : (duvAlasa, 12) (5) bAdeg : (bArasa, 12) (6) bedeg : (beiMdiya, beMdiya dvi - indriya). (3) ti : (1) tideg : (tiviha tividha, tiyasa tridaza) (2) tedeg : (teiMdiya, teMdiya tri-indriya (3) tAyadeg : (tAyattIsA, 33) (4) tAvadeg : (tAvattIsA, 33) (4) cau : (1) caurdeg : (cauraMsa, cauridiya) (2) cauradeg : (caurAsIi, 84) 1 sAmAsika saMkhyAvAcakAta hoNAr2yA vikArAMcI udAharaNe eka te zaMbhara yA saMkhyAvAcakAta yeUna gelelI Ahetaca. mhaNUna yethe samAsa va sAdhita zabda yAtIla udAharaNe muddAma dilI Aheta.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 : vizeSaNarUpavicAra 225 (3) caudeg : (samAnIkaraNa, nasatA) : (caupaya catuSpada) caudeg : (samAnIkaraNa asatA) : (cauppaya, caummuha, cauvviha) (4) caurodeg : (cauropaMciMdiya catuSpaJcendriya) (5) cAudeg : (samAnIkaraNa asatA) : (cAukkoNa, cAugghaMTa, cAujjAma) (6) cAurdeg : (cAuraMta, cAuraMgiNI) (7) codeg : (coyAlIsa, 44) (8) coradeg : (corAsIi, 84) (5) paMca : (1) paMca0 (2) paMcA0 (3) paNNadeg, panna0 (4) degvaNNa, vanna (5) paNa (6) paNu (6) cha : (1) chadeg : (samAnIkaraNa nasatA) : (chakhaMDa) chadeg : (samAnIkaraNa asatA) : (chappaya, chattala, chammAsa) (2) chaD : (chaDakkhara) (3) chaladeg : (chalaMsa, chalAyayaNa SaDAyatana) (4) chAdeg : (chAyAlIsa, 46) (5) saD : (saDaMgavi SaDaMgavit) (7) satta : (1) sattadeg(2) sattA (8) aTTha : (1) aTTha : (aTThaviha) (2) aTThA : (aTTAvaya) (3) aDhadeg : (aDhayAla, 48) (9) dasa : (1) dasa : (cauddasa, 14) (2) dahadeg : (dahamuha) (3) rasa : (bArasa, 12) (10) chaTThi : (1) degsaTThi (2) degvaTThi (3) degaTThi (11) sattari : (1) degsattari (2) degattari (3) degvattari (4) deghattari.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13) dhAturUpavicAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 223 saMskRta va ardhamAgadhI dhAturUpe : taulanika vicAra saMskRtapramANe ardhamAgadhItIla dhAturUpavicAra kicakaTa va guMtAguMtIcA nAhI. puDhIla kAraNAMnI hI kaThiNatA kamI jhAlI Ahe. 1) saMskRtamadhale dhAtu svarAnta taseca vyaMjanAnta Aheta. ardhamAgadhItIla sarvaca dhAtu svarAnta asalyAne vyaMjanAnta dhAtu cAlaviNyAcA trAsa nAhI. 2) ardhamAgadhIta dvivacana nasalyAne dhAtUMcI dvivacanAtIla rUpe sidhda karaNyAcA praznaca urata nAhI. ardhamAgadhItIla dhAtu e. va. ANi a. va. yA phakta donaca vacanAta cAlatAta. 3) saMskRtAtalyApramANe dhAtUMce gaNa, vikaraNe ityAdi sopaskArAMcA vicAra ardhamAgadhI dhAturUpavicArAta nAhI. 4) saMskRtamadhIla dhAtUMcA padabheda-mhaNaje dhAtu parasmaipadI, AtmanepadI athavA ubhayapadI-ardhamAgadhIta nAhI. ardhamAgadhIta dhAtUMnA lAgaNAre pratyaya he saMskRtamadhalyA phakta parasmaipadI' pratyayAvarUna prAyaH Alele Aheta. 5) saMskRtapramANe bhUtakALa2 va bhaviSyakALa yAMce aneka prakAra ardhamAgadhIta nAhIta. ardhamAgadhIta phakta tIna kALa-vartamAna, bhUta, bhaviSya-Aheta va tyAMcA pratyekI ekekaca prakAra Ahe. 1 vAGmayAta kadhI kadhI dhAtUMcI AtmanepadI-pratyayAnta rUpehI ADhaLatAta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. 2 saMskRtamadhIla dhAtUMcyA bhUtakALAcyA kAhI varNAntarita rUpAMcA vApara vAGmayAta ADhaLato. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. 3 kALAvarUna kriyA kevhA ghaData Ahe, yAcA bodha hoto.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 227 6) ardhamAgadhIta saMketArthAce svataMtra pratyaya nAhIta, AjJArtha ANi vidhyartha? yAMce tevaDhe svataMtra pratyaya Aheta. 224 ardhamAgadhItIla dhAtUMce varga ardhamAgadhIta saMskRtapramANe dhAtUMce gaNabheda nAhIta, he vara sAMgitale Aheca. tathApi cAlaviNyAcyA soIsAThI (pratyayApUrvIcyA) dhAtUMcyA antya svarAnusAra jAstIta jAsta tIna vibhAgAta tyAMcI vibhAgaNI karatA yete. yA vibhAgAMnA soIsAThI 'varga' mhaTale Ahe. 1) prathama varga : yA vargAta sarva akArAnta dhAtU yetAta. udA. gaccha, rama, paDa, bhaNa ityAdi ardhamAgadhItIla bahusaMkhya dhAtU he akArAnta asalyAne ardhamAgadhItIla bahusaMkhya dhAtu prathama vargAta yetAta. (2) dvitIya varga : yA vargAtIla dhAtuhI akArAntaca Aheta. paraMtu kAhI pratyayAMpUrvI tyAMcyA antya a cA kadhI kadhI e hoto. mhaNUna soIsAThI tyAMcA dvitIya varga mAnalA Ahe. 3) tRtIya varga : akArAnta kherIja itara svarAnta - dhAtu - AkArAnta (mULaceca) ekArAnta va okArAnta dhAtu - tRtIya vargAta yetAta. udA. gA, jhiyA, ne, ho ityAdi. 1 arthAvarUna AjJA, kartavya ityAdIMcA bodha hoto. 2 hemacaMdrAne mhaTalyApramANe (eca ktvA-tuma-tavya-bhaviSyatsu 13.157 va paMcamI-zatRSu vaa| 3.158) vartamAna, bhaviSya, lyaMbata, tumaMta va vi. ka. dhA. vi. yAMcyA pratyayAMpUrvI antya a cA e hoto, AjJArtha (paMcamI) va va. kA. dhA. vi. (zatR) pratyayAMpUrvI vikalpAne e hoto. 3 prathama va dvitIya vargAtIla dhAtu he paraspara vyAvartaka mhaNaje ekA vargAtalA dusar2yA vargAta jAta nAhI, ase - nAhIta akArAnta dhAtu kadhI prathamavargIya dhAtUMpramANe, tara kadhI antya a cA e karUna dvitIya vargIya dhAtUMpramANe cAlavile jAtAta. hIca tanhA dvitIya vargIya dhAtUMcyA bAbatIta Ahe. 4 kadhI kadhI akArAnta dhAtUpuDhe 'ya' hA Agama yeUna te akArAnta hotAta. maga te akArAnta dhAtUMpramANeca cAlavile jAtAta.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 225 dhAturUpe 1 vartamAna, bhUta, bhaviSya yA tIna kALAta AjJArtha ANi vidhyartha yA dona ANi e. va. ANi a. va. dvitIya va tRtIya yA tIna purUSAta arthAta prathama, yA dona vacanAta dhAtUMcI rUpe hotAta. tIna purUSa va tyAMcI vacane azI : purUSa prathama dvitIyA tRtIya 2 3 226 vartamAnakALa e. va. mI (ahaM, haM) tU (taM, tuma) to (so) tI (sA) te (taM) AtA vividha kALAMtIla va arthAMtIla dhAturUpe kramAne puDhe dilI Aheta. pra. pu. a) vartamAnakALAce pratyaya puDhIlapramANe Aheta : purUSa a. va. mo dvi. pu. tR. pu. ardhamAgadhI vyAkaraNa a. va. AmhI (amhe, vayaM) tumhI (tumhe ) te (te) tyA (tAo) tI (tANi) e. va. mi si i ha aMti yethehI jyA pratyayasahita dhAtUMcI rUpe vAparAta barIca ADhaLatAta, tI dilelI Aheta. kadhI kadhI ADhaLaNArI rUpe mAtra 'adhika rUpe' yA zIrSakAkhAlI dilI Aheta. yA rUpAMcA kartari va karmaNi yA donhI prayogAMta upayoga kelA jAto. svataHbaddala vaktA bolato tevhA prathama purUSAcA upayoga kelA jAto. vaktA jyAcyAzI bolata Ahe to dvitIya purUSa yA kherIja itara sarva - mhaNaje mI, AmhI, tU, tumhI soDUna - tRtIya puruSa
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra A) dhAtUlA pratyaya joDaNyApUrvI hoNAre vikAra : 1) pra. pu. e. va. ANi pra. pu. a. va. yAMtIla pratyayApUrvI prathamavargIya akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA 'A' hoto. udA. hasAmi, hasAmo 2) prathama vargAtIla dhAtUMcA antya 'a' ANi tR. pu. a. va. 'anti' pratyayAMtIla Adya 'a' yA dohoMcA miLUna puDhe 'nti' he joDAkSara asalyAne 'a' ca rAhato. udA. hasa + anti = hasanti 229 3) dvitIya vargAtIla akArAnta dhAtUMcyA antyaya 'a' cA sarva pratyayApUrvI 'e' kelA jAto. udA. karemi, kareha, karei i. 4) dvitIya vargAtIla dhAtUMcyA ekArAnta aMgApuDhe tR. pu. a. va. 'aMti' pratyayAtIla Adya 'a' cA lopa hoto. udA. kare + aMti kareMti 2 = 5) tRtIya vargAtIla ekArAnta va okArAnta dhAtU puDhe tR. pu. a. va. 'aMti' pratyayAtIla Adya 'a' cA lopa hoto. udA. ne + aMti = neMti, ho + aMti hoMti1 itara pratyaya mAtra nusate joDAvayAce udA. nemi, homo i. 6) tRtIya vargAtIla AkArAnta dhAtu : ka) kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe sarvaca pratyayAMpUrvI 'ya' yeto. tyAnaMtara te prathamavargAtIla akArAnta dhAtUpramANe cAlatAta. udA. jhiyA-jhiyAya paNa kha) kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe phakta tR. pu. a. va. 'aMti'2 pratyayApUrvI 'ya' yeto3. udA. gA + aMti = gA + ya + aMti gAyaMti, kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe itara pratyayApUrvI taseca 'aMti' pratyayApUrvI suddhA 'ya'4 yeta nAhI. 1 yA rUpAta puDhe 'nti' he joDAkSara asalyAne mAgIla e, o baddala kadhI anukrame i, u lihile jAtAta. mArkaMDeyAcyA mate 'nitymntyntvoH| - anti-antoH paramoH dhAtvAkArAt akAro nityaM syaat| mArkaM 7.61 3 hI vastusthitI kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMti' hA pratyaya 'yaMti' hoto, yA zabdAMta DaoN. ghATage (pa. 115) yAMnI vyakta kelI Ahe. = = 4 vAGmayIna prayogAvarUna hA 'ya' kevhA yeto va kevhA yeta nAhI, he jANUna ghetale pAhije.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ardhamAgadhI vyAkaraNa udA. uvaTThA + aMti = uvaTuMti 7) tR. pu.e. va. cA 'i' hA pratyaya prAyaH mAgIla svarAMta misaLata nAhI. TIpa : mAhArASTrIta pra. pu. a. va. ta 'mu.', 'ma' ase ANakhI dona pratyaya Aheta. he pratyaya lAgalelI kAhI rUpehI ardhamAgadhIta ADhaLatAta. yA pratyayApUrvI suddhA dhAtUcyA antya a cA prAyaH A hoto. 227 vartamAnakALa : dhAturUpe 1) prathamavarga : akArAnta dhAtu 'pAsa' e. va. a. va. pra. pu. pAsAmi pAsAmo pAsasi pAsaha tR. pu. pAsai pAsaMti 2) dvitIyA varga2 : akArAnta dhAtu kara (pratyayApUrvI kare) e. va. a. va. karemo karesi kareha tR. pu. kareMti karemi dvi. pu. karei ___ 1 2 saMdhi, pariccheda 138 pahA. saMskRtamadhale dazama gaNAtale dhAtu, prayojaka dhAtu va nAma dhAtu he varNAntarAne ardhamAgadhIta AlyAvara te prAyaH dvitIya vargAtIla dhAtUpramANe cAlatAta.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 3) tRtIyavarga' pu. 1 pra. pu. dvi. pu. tR. pu. a) 1) AkArAnta dhAtu' 'uvaTThA' e. va. a. va. uvaTThAmi uvaTThAsi uvaTThAi 2) AkArAnta dhAtu 'gA'3 : pu. e. va. pra. pu. gAmi dvi. pu. gAsi tR. pu. gAi A) ekArAnta dhAtu 'ne' : pu. e. va. nemi pra. pu. dvi. pu. nesi tR. pu. i a. va. gAmo gAha gAyaMti4 a. va. nemo neha neMti uvaTThAma uvaTThAha uva Mti 231 AkArAnta dhAtUpuDhe ya AlyAsa- jhiyA-jhiyAma-te prathamavargIya akArAnta dhAtUpramANe cAlatAta. udA. jhiyAyAmi jhiyAyasi jhiyAyai jhiyAyAmo jhiyAyaha jhiyAyaMti itara kAhI dhAtUMcI tR. pu. e. va cI rUpe : gAyai, ThAyai, vAyai (vA) 2 yethe koNatyAhI pratyApUrvI dhAtUpuDhe ya AlelA nAhI. itara kAhI dhAtUMcI tR. pu. a. va. cI rUpe : ThaMti, jaMti (jA-yA), AyaMti (A-yA) yethe ? gA aMti pratyayApUrvI 'ya' AlelA Ahe. 3 4 'gaMti' asehi rUpa zrI. pAM. kumAra (pR. 5) yAMnI dile Ahe. mhaNaje tyAce he rUpa 'uvaTThati pramANe jhAle Ahe. asA artha hoto.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ardhamAgadhI vyAkaraNa i) okArAnta dhAtu 'ho': e. va. pra. pu. homi dvi. pu. hosi tR. pu. hoi a. va. homo hoti ttha 228 vartamAnakALa : as dhAtUcI rUpeM as dhAtu vartamAnakALAta aniyamita cAlato, tyAcI rUpe azI : aMsi, mi, mhi mo, mu (mho, mha) asi, si atthi TIpa : 1) hrasva svarApuDhe 'ttha' cA upayoga hoto. 2) kityekadA 'atthi' he ekaca rUpa sarva purUSAta va sarva vacanAta vAparale jAte. saMti 229 vartamAnakALa : adhika rUpe a) 1) pra. pu. e. va. - jANami, sahami, hasAmi', jANimire 2) pra. pu. a. va. : accimo, namimo, bhaNimo, vaMdimo2, hasAmu3, icchAmu, accemu, bUma ( brU), hasAma, ciTThamha5 1 yethe 'mi' pratyayApUrvI dhAtUcyA antya 'a' cA 'A' jhAlelA nAhI. (mau vA AdantAddhAtormo pare ata AttvaM vA bhavati / hema. 3.154) / 2 yethe pratyayApUrvI dhAtUcyA antya 'a' cA 'i' jhAlelA Ahe (pahA : icca momume vaa| hema 3.155) 3 yethe 'mu' hA pratyaya lAgalelA Ahe. 4 yethe 'ma' hA pratyaya lAgalelA Ahe. 5 baMbhadatta pR. 71 ciTThamha yethe 'mha' pratyaya lAgalelA Ahe. pizelacyA mate (pR.337) 'mha' hA AjJArthAcA viziSTa pratyaya Ahe. to vartamAnakALAcA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 3) dvi. pu. e. va. : jANAsi 1 4) tR. pu. a. va. : accahi, parijANAhi A) dhAtUMcI AtmanepadI - pratyayAnta rUpe : 1) pra. pu. e. va. : manne, rame, jANe, lahe, 2) dvi. pu. e. va. : pabhAsase, avabujjhase vaMde 3) tR. pu. e. va. : bhuMjae, ciMtae, muccae, tIrae, ujjhae 4) tR. pu. a. va. TIpa : tR. pu. e. va. ANi tR. pu. a. va. yAMcyA pratyayAtIla antya hrasva 'i' cA padyAMta vRttAcyA soIsAThI kadhI dIrgha 'I' kelelA ADhaLato. (pari. pahA ) udA. sahaI, bhAsaI, bhuMjaI, jANaMtI, aNuhoMtI. 230 bhUtakALa a) bhUtakALAce pratyaya puDhIlapramANe Aheta : pu. e. va. A. va. pra. pu. itthA iMsu itthA iMsu itthA iMsu dvi. pu. tR. pu. TIpa : uvalabhaMte, rIyaMte, ciTThate : 233 1) kadhI e. va. ta 'ittha' pratyaya lAgalelA ADhaLato. 2) kadhI a. va. ta 'aMsu' pratyaya lAgalelA ADhaLato. A) pratyaya lAvaNyApUrvI hoNAre vikAra : 1) prathamavargIya akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA pratyayApUrvI lopa hoto. mAnaNe barobara nAhI (pR. 327) tathApi, vartamAnakALAta kadhI kadhI 'mha' hA pratyaya lAgato ase disate. 'jANAsi' he rUpa saMskRtavarUna varNAntarAne Ale Ahe ase mhaNAve vA 'si' pratyayApUrvIhI dhAtUcyA antya a cA A jhAlA Ahe, ase mhaNAve. 2 yethe hiM pratyaya lAgalA Ahe (pizela. pR. 324) apabhraMzAta 'hi' hA nehamIcA varta. tR. pu. a. va. cA pratyaya Ahe.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ardhamAgadhI vyAkaraNa udA. hasa + itthA = hasitthA, hasa + iMsu = hasiMsu 2) dvitIya vargIya dhAtUMcyA ekArAnta aMgApuDhe pratyayAMtIla Adya 'i' cA lopa hoto. udA. kare + itthA = karetthA 3) (ka) tRtIyavargAMtIla AkArAnta dhAtUMce puDhe pratyayAMtIla Adya 'i' tasAca rAhato. udA. gAitthA, gAiMsu (kha) tRtIyavargIya ekArAnta dhAtUMcyA puDhe pratyayAtIla Adya 'i' tasAca rAhato. udA. - neitthA (ga) tRtIyavargIya okArAnta dhAtUMcyA puDhe pratyayAtIla Adya 'i' cA lopa hoto udA. hotthA 231 bhUtakALa : dhAturUpe 1) prathamavarga : akArAnta dhAtu 'pAsa' pra. dvi. tR. pu. pAsitthA pAsiMsu 2) dvitIya varga : akArAnta dhAtu 'kara'2 (pratyayApUrvI kare) :pra. dvi. tR. pu. karetthA karesu 3) tRtIyavarga : a) AkArAnta dhAtu 'gA' pra. dvi. tR. pu. gAitthA gAiMsu A) ekArAnta dhAtu 'ne'3 pra. dvi. tR. pu. neitthA neiMsu hemacaMdrAcyA mate (svarAdanato vA) - akArAnta varjitAt svarAntAt dhAtorante akArAgamo vA bhavati 4.240), akArAntAkherIja itara koNatyAhI svarAnta dhAtUpuDhe 'a' (ya) Agama vikalpAne hoto. yAcyA AdhAre, dhAtUpuDhe 'a' (ya) AlA mhaNaje pratyayAMtIla Adya 'i' tasAca rAhato, itaraveLI 'i' cA lopa hoto, ase mhaNatA yeIla. kadhI 'pAsa' pramANe karitthA karisu azI rUpe hotAta. 3 ekArAnta dhAtUpuDhe pratyayAtIla Adya 'i' cA lopa jhAlyAsa 'netthA neMsu' (gAMdhI, pR. 77) azI rUpe hotIla.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 232 bhUtakALa : 'as' dhAtUcI rUpeM as dhAtUcI bhUtakALAcI rUpeM aniyamita Aheta. tI azI Asi, AsI i) okArAnta dhAtu 'ho' pra. dvi. tR. pu. hotthA (hoMsu) TIpa : kityekadA 'hotthA' heca rUpa sarva purUSAta va sarva vacanAta vAparale jAte. 235 TIpa : as dhAtUcyA yA donhI rUpAMcA upayoga sarva purUSAMta va sarva vacanAMta kelA jAto'. 233 bhUtakALa : adhika rUpe a) 1) kadhI dhAtUmAge 'a' Agama hoUna maga dhAtUlA 'itthA' pratyaya lAgalelA ADhaLato. udA. ahotthA 2) kadhI dhAtUmAge 'a' Agama yeUna maga dhAtUlA 'iMsu' pratyaya lAgalelA ADhaLato. atariMsu, abhaviMsu, akariMsu, akareMsu A) 1) 'ittha' pratyayAnta rUpe : sevittha, jAvaittha ( yApaya), pahArettha, huttha 2) 'aMsu' pratyayAnta rUpe : AhaMsu re, jANaMsu 1 3 4 5 234 bhUtakALa : aniyamita rUpe saMskRtamadhIla dhAtUMcyA kAhI bhUtakAlIna rUpAvarUna bhUtakALAcI kAhI pizela, (iM) pR. 363 2 utta. 20:19 AhaMsucA upayoga kadhI e. va. ta hI hotoH tao haM evaM AhaMsu / sUya 1.4.1.2 Ahu, udAhu, AhaMsu, vayAsI, akAsi, akAsI, ahosI, abbavI yA rUpAMcA upayoga e. va. ANi a. va. yA dohoMtahI hoto taseca vayAsi, ahesi yA rUpAMcAhI upayoga sarva vacanAta hoto. (pahA : pizela (iM) 363 - 366, ghATage, pR. 121-122, upAdhye, pR. 101 vaidya pR. 49)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ardhamAgadhI vyAkaraNa rUpe varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. hI rUpe puDhIlapramANe : a) 1) pra. pu. e. va. : akarissaM 2) pra. pu. a. va. : vucchAmu ( vas-rAhaNe) 3) dvi. pu. e. va. : akAsi, akAsI', vayAsI 4) tR. pu. e. va. : akAsi, akAsI, ThAsI, acAri ( car), abbavI, bhuvi ( bhU), abhU, ahesi ( bhU) 5) tR. pu. a. va. : vayAsI', addakkhu, addakkhu (adrAkSu : dRz), Ahu, AhU ( AhuH) udAhu, udAhU A) ahosI (ho bhU) 235 bhaviSyakALa a) bhaviSyakALAce pratyaya dona prakArace Aheta. te ase : prakAra 1: pu. e. va. a. va. pra. pu. issAmi issAmo dvi. pu. issasi issaha tR. pu. issai TIpa : pra. pu. e. va. ta kadhI 'issaM' asA pratyaya lAgato. issaMti a. va. ihimo prakAra 2 pu. e. va. pra. pu. ihimi dvi. pu. ihisi ihiha tR. pu. ihii ihiMti 1 mAge 'mA' he avyaya asatA 'kAsI' 2 vayAsi' sudhdA 3 pratyaya dona prakArace asale tarI arthAta mAtra kAhI pharaka nAhI. 4 meH ssaM : dhAtoH paro bhaviSyati kAle myAdezasya sthAne ssaM vA prayoktavyaH hema 3.169
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra TIpa : 1) pra. pu. e. va. ta kadhI 'ihaM' asA pratyaya lAgato. 2) pra. pu. e. va. ANi pra. pu. a. va. yAmadhye kadhI kadhI 'ihAmi' va 'ihAmo' ase pratyaya' lAgatAta. 3) tR. pu. e. va. tIla 'ihii' pratyayAMta 'hi' va 'i' cA saMdhi hoUna 'ihI' hoto. mhaNUna 'ihI' asA ekhAdA svataMtra pratyaya mAnaNyAce kAraNa nAhI. A) ka) pahilyA prakAracyA pratyayApUrvI hoNAre pheraphAra : 2 1) akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA pratyayApUrvI lopa hoto pAsa + issAmi = pAsissAmi 2) aakaaraantre dhAtUpuDhe pratyayAMtIla Adya 'I' tasAca rAhato. udA. ThAissAmi, nivvAissai ( nirvA) i. 3) ekArAnta4 va okArAnta dhAtUMce puDhe pratyayAMtIla Adya 'i' cA vikalpAne lopa hoto'. 1 2 3 4 237 5 kha) dusar2yA prakAracyA pratyayApUrvI hoNAre pheraphAra : 1) akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA sarva pratyayAMpUrvI lopa hoto udA. pAsihimi i. kvacittu hA na bhavati / hema : 3. 167 bhaviSyakALAta dvitIya vargIya akArAnta dhAtu prathamavargIya akArAnta dhAtUpramANe vA tyAce aMga ekArAnta hoUna te 'ne' pramANe cAlata asalyAne, puDhe dvitIya vargIya dhAtUcI namunyAcI rUpe dilelI nAhIta. bhUtakALa, pari 230, TIpetIla hemacaMdrAce mata pahA hAca niyama nirALyA zabdAMta puDhIlapramANe sAMgatA yeIla : ekArAnta va okArAnta dhAtUpuDhe pratyayAMtIla Adya 'I' cA lopa hoto. tyAca dhAtUpuDhe 'a' (ya) Agama jhAlyAsa pratyayApUrvI yA 'a' cA lopa hoto. bhUtakALa, taLaTIpetIla hemacaMdrAce mata pahA. ghATage pR. 127 : pratyayAMtIla Adya 'I' cA lopa hoUna jhAlelIca rUpe prAyaH vAGmayAMta ADhaLatAta. mhaNUna puDhe dilelyA namunyAcyA rUpAMta 'I' cA lopa jhAlelI rUpeca dilelI Aheta.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 2) AkArAnta, ekArAnta va okArAnta dhAtUMce puDhe vyatyayAMtIla Adya 'i' cA lopa hoto. udA. gAhii, nehimi, hohI ityAdi 236 bhaviSyakALa : dhAturUpe prakAra 1 2 3 pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. 1) akArAnta dhAtu 'pAsa' a. va. pAsissAmo pAsissaha pAsissaMti e. va. pAsissAmi pAsissasa pAsissai 2) AkArAnta dhAtu 'gA' a. va. gAissAmo e. va. gAissAmi gAissasi gAissai 3) ekArAntare dhAtu 'ne' a. va. e. va. nessAmi nessasi nessai gAissaha gAissaMti e. va. hossAma hossasi hossai sAmo nessaha nessaMti 4) okArAnta dhAtu 'ho' a. va. hossAmo hossaha hossaMti ardhamAgadhI vyAkaraNa ghATage pa. 129 itara kAhI dhAtUMcI rUpe : jAissAmo ( jA ), NhAissAmo ( NhA) itara kAhI dhAtUMcI rUpe : essAmi, essaMti, dessAmi, dessAmo ityAdI
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 239 prakAra 2 : Hb l lw m my my jh 1) akArAnta dhAtu 'pAsa' e. va. a. va. pAsihimi pAsihimo pAsihisi pAsihiha pAsihii pAsihiMti mb l Tm ljh my my my 2) AkArAnta dhAtu 'gA' e. va. a. va. gAhimi gAhimo gAhisi gAhii gAhiMti gahiha vava 3) ekArAnta dhAtu 'ne' e. va. a. va. nehimi nehimo nehisi nehiha nehii nehiMti tR. pu. my m) pu. pra. pu. 4) okArAnta dhAtu 'ho' e. va. a. va. hohimi hohimo hohisi hohiha hohii hohiMti dvi. pu. tR. pu. 1 itara kAhI dhAtUMcI rUpe : ehii, ehiMti ityAdi
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 a) bhaviSyakALAta 'kara' ce vikalpAne 'kA' ase aMga' hote. ANi he aMga AkArAnta dhAtUpramANe cAlate. udA. kAhimi kAhisi kahii kAhimo kahiha kAhiMti 237 bhaviSyakALa : adhikarUpe a) 1) 'issaM' pratyayAnta rUpe : pAsissaM, karissaM, bhaNissaM, ciTThIssaM, jaMpissaM, caissaM, jaissaM ( yan), jANissaM, bhujissaM, NhAissaM, aNujAissaM ' ( aNujA) karessaM, karAvessaM, pariNessaM, avaNissaM, neissaM, hossaM3 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) 'ihAmi' pratyayAnta rUpe : pAsihAmi, vaTThehAmi, viNAsehAmi, dAhAmi, kAhAmi4, ehAmi, hohAmi5 3) 'ihaM' pratyayAnta rUpeH kAhaM, dAhaM, pAhaM, hohaM 6 4) 'ihAmo' pratyayAnta rUpe : pAsihAmo, gacchihAmo, dAhAmo, kAhAmo, karehAmo, hohAmo 5) 'ihI' pratyayAnta rUpe : dacchihI, sijjhihI, bhuMjihI, kAhI, dAhI, nAhI, mannehI, jaNehI, nirArehI, ehI, hohI' A) itara pratyaya lAgUna jhAlelI rUpe : 1) pra. pu. a. va. : carismAmu9, bhavissAmu 10 2) pra. pu. a. va : dAhAmu ma 11 vasu. pR. 203 5 sura 10.54 9 utta. 14.7 11 utta. 12.11 kA nityaM tiGibhUtabhaviSyatoH / kRya: sthAne kA bhavati / mArkaM 7.113 3 hema 3.169 6 supAsa 553 8 supAsa 636 4 sura 7.238 7 hema 3.167 10 utta. 14.17
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 238 aniyamita bhaviSyakALa kAhI dhAtUMcyA bAbatIta, bhaviSyakALAta tyAMce eka viziSTa 'ccha' kArAnta aMga hote. a) yA cchakArAnta aMga hote. a) yA cchakArAnta aMgAMnA vartamAnakALAce' pratyaya lAvUna tyAMcI bhaviSyakALAcI rUpe siddha hotAta. udA. voccha ( vaya vac) vocchAmi2 vocchAmo vocchasi vocchaha vocchai vocchaMti TIpa : pra. pu. e. va. ta 'cchaM' ase eka adhika rUpa hote. udA. socchaM, vocchaM, gacchaM, rocchaM, dacchaM, vecchaM, checchaM, bhecchaM bhocchaM re. A) yA cchakArAnta aMgAMnA bhaviSyakALAce nehamIce donhI prakArace pratyaya lAvUnahI yA dhAtUMcI bhaviSyakALAcI rUpe hotAta. udA. socchissAmi, socchissaM, socchissAmo ityAdi socchihAmi, socchihisi, socchihiha ityAdi dacchihisi i. 239 bhaviSyakALa : cchakArAnta aMge 1 kAhI dhAtUMcI hI cchakArAnta aMge puDhIlapramANe bhiMda-bheccha gama-gaccha 2 3 4 vasu. pR. 352 241 : dacchaha, dacchiha dacchaMti, dacchiMti vaya-veccha vartamAnakALAce pratyaya nehamIpramANeca joDale jAtAta. tathApi kadhI ccha madhIla 'a' cA sarva pratyayApUrvI 'i' kelelA ADhaLato. udA. dacchAmo, dacchimo dacchAmi, dacchimi dacchasi, dacchisi dacchii dacchai, udA. kummAputtacarittaM vocchAmi ahaM samAseNaM / (kummA. 1) hema 3.171
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ardhamAgadhI vyAkaraNa chiMda-checcha pAsa - daccha de-daccha bhaMja-bhoccha muya-moccha rUya-roccha viya-veccha (jANaNe) suNa-soccha 240 bhaviSyakALa : aniyamita rUpe bhaviSyakALAcI puDhIlapramANe kAhI aniyamita rUpe ADhaLatAta. 1) pra. pu. e. va. : hokkhaM, hokkhAmi 2) pra. pu. a. va. : vakkhAmo ( vac) 3) dvi. pu. a. va. : dAhittha' 4) tR. pu. e. va. : hokkhai mo dvi. pu. aMtu 241 AjJArtha a) AjJArthAce pratyaya puDhIlapramANe Aheta : e. va. a. va. pra. pu. su, hi tR. pu. TIpa : 1) pra. pu.a. va. ta kadhI 'mha' asA pratyaya lAgato. 2) dvi. pu. e. va. ta phakta akArAnta dhAtUMce koNatehI pratyaya na lAgatA eka adhika rUpa hote udA. kuNa __akArAntAkherIja itara svarAnta dhAtUMcI mAtra azI pratyayarahita rUpeM dvi pu. e. va. ta hota nAhIta. A) pratyayApUrvI hoNAre pheraphAra : 1) akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA 'mu' 'mo' va 'hi' yA pratyayApUrvI 1 pizela pR. 367 2 pizela pR. 333 3 madhyamaikavacanasya ataH uttarasya lopo vA syaat| mArkaM 6.33 taseca hema 3.175 pahA. 4 hema 3. 175
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 'A' hoto. udA. pAsAmu, pAsAmo, pAsAhi 2) akArAnta dhAtUMtIla antya 'a' va 'antu' madhIla Adya 'a' yAMcA saMdhi hoUna 'a' ca rahAto. udA. pAsa + aMtu = pAsaMtu 3) kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMtu' pratyayApUrvI 'ya' yeto. udA. jAyaMtu, ThAyaMtu, paNa kAhI AkArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMtu' pratyayApUrvI hA 'ya' yeta nAhI. udA. nijjaMtu (nirmA), tara kAhI akArAnta dhAtUMcyA puDhe sarvaca pratyayApUrvI 'ya' yeto, maga te akArAnta dhAtUpramANe cAlatAta. 1 4) ekArAnta va okArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMtu' pratyayAMtIla Adya 'a' cA lopa hoto. udA. neMtu, hoMtu 242 AjJArtha : dhAturUpe 1) prathamavarga : akArAnta dhAtu 'pAsa' pu. e. va. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. pAsAmu pAsa, pAsasu, pAsAhi pAsau e. va. karemu kara, karesu, karehi kareu 2) dvitIyAvarga : akArAnta dhAtu kara ( pratyayApUrvI kare) pu. a. va. pra. pu. kamo dvi. pu. tR. pu. udA. gAyAmu gAyasu, gAyAhi gAyau itara dhAtUMcI rUpe : ThAyaha (ThA) a. va. pAsAmo gAyAmo gAyaha gAyaMtu pAsaha pAsaMtu 243 kaha kareMtu
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) tRtIyavarga : ka) AkArAnta dhAtu 'jA' e. va. a. va. pra. pu. jAmu jAmo dvi. pu. jAsu, jAhi jAha tR. pu. jAu jAyaMtu kha) ekArAnta dhAtu 'ne' : e. va. a. va. pra. pu. nesu, nehi tR. pu. nemu ga) okArAnta dhAtu 'ho' E o e. va. a. va. homu homo pra. pu. dvi. pu. hosu, hohi hou hota tR. pu. 243 AjJArtha : adhika rUpe 1) pra. pu. a. va. : bhujimo, ciTThamha, gacchamha 2) dvi. pu. e. va. : bUhi (brU) 3) tR. pu. e. va. : atthu ( as) 244 vidhyartha a) vidhyarthAce pratyaya puDhIlapramANe Aheta. pu. e. va. a. va. pra. pu. ejjA, ejjAmi / ejjAma 1 paNa-nijjaMtu ( nijjA)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 245 dvi. pu. tR. pu. ejA, ejjAsi, ejAhi ejA ejjAha ejjA TIpa : 1) kadhI kadhI sarva purUSAta va sarva vacanAta 'e' hA ekaca pratyaya akArAnta dhAtUMnA' lAgato. 2) kadhI sarva purUSAta va sarva vacanAta 'ejjA' hA pratyaya lAgato. 3) kadhI 'ejjAsi' aivajI 'ejAsi', ejAha' baddala 'ejaha' 3 ANi 'ejA' ce sthAnI 'eja' ase pratyaya lAgalele ADhaLatAta. 4) kadhI dvi. pu. e. va. ta 'ejjasu' asA pratyaya lAgalelA ADhaLato. A) pratyayApUvI hoNAre pheraphAra 1) akArAnta dhAtUMcA antya 'a' va pratyayAMtIla Adya 'e' yA dohoMcA 'e' hoto" udA. pAsejjA, pAsejAhi i. 2) AkAranta dhAtUMcyA puDhe pratyayAMtIla Adya 'e' tasAca rAhato. udA. gAejjA 3) ekArAnta va okArAnta dhAtUMcyA puDhe pratyayAMtIla Adya 'e' cA lopa hoto. udA. nejA, hojA i. 1 vaidya, pR. 50, jaina pR. 29 2 suttAgama khaMDa 1, prastA, pR. 43 3 pizela, pR. 327 pahA 4 suttAgama khaMDa prastA. pR. 43 pizela, pR. 327 pahA vidhyarthAMta dvitIya vargIya dhAtUMcI rUpe prathamavargIya akArAnta vA tRtIya vargIya ekArAnta dhAtUpramANe hota asalyAne tI yethe svataMtrapaNe dilelI nAhIta. pratyayAMta 'jA' he joDAkSara asalyAne mAgIla dhAtUcyA antya e, o baddala kadhI i, u, lihile jAtAta. udA. pAsijjA, udAharijjA, hujja 8 hema 3. 159 pahA.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 4) jo nusatA 'e' pratyaya Ahe to va dhAtUMcA antya 'a' yA dohoMcA kadhI 'e' ca hoto, udA. gijjhe (gRdha), harise, kujjhe, kiNe (RI), care, ciTThe, labhe tara kadhI 'e' hA svataMtrapaNe rAhato. udA. parikkhae, viNAsa i. 245 vidhyartha : dhAturUpe 1) akArAnta dhAtu 'pAsa' pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. dvi. pu. 2) AkArAnta dhAtu 'gA' pu. e. va. pra. pu. tR. pu. e. va. pAsejjA, pAsejjAmi pAsejjA, pAsejjAsi, pAsejjAhi dvi. pu. tR. pu. pAsejjA 3) ekArAnta dhAtu 'ne' pu. pra. pu. gAejjA, gAjjA gAejjA, gAejjAsi, gAejjAhi gAejjA e. va. jjA, jjAmi jjA, jjAsi, jjAhi nejjA a. va. pAsejjAma pAsejjAha pAsejjA a. va. gAejjAma gAejjAha gAejjA ardhamAgadhI vyAkaraNa a. va. nejjAma nejjAha nejjA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 247 4) okArAnta dhAtu 'ho' pu. e. va. pra. pu. hojjA, hojjAmi dvi. pu. hojA, hojjAsi, hojAhi tR. pu. hojjA a. va. hojjAma hojjAha hojjA 246 vidhyartha : adhika rUpe 1) ejjAsi pratyayAnta : haNejjasi, ejasi, vavarovejasi 2) ejjaha pratyayAnta : khamejaha, kahejaha, dejjaha 3) ejjasu pratyayAnta : vaccejasu ( vraja), bhaNejasu, karejjasu, hojjasu 4) eja pratyayAnta : sakkeja, kareja, rakkheja, seveja, mucceja, ciTeja, deja, hojja 247 vidhyartha : aniyamita rUpe ___kAhI dhAtUMcI vidhyarthAcI kAhI rUpe saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI hI rUpe' azI : siyA (syAt as), kujjA (kuryAt kR) bUyA (bUyAt brU). haNiyA (hanyAt han), saMdhejjA (saMdheyAt saMdhA) 248 saMketArtha saMketArtha sidhda karaNyAsa ardhamAgadhIta svataMtra ase pratyaya nAhIta. prAyaH vartamAnakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNAMcA upayoga karUna saMketArtha sAdhalA jAto3. udA. 1 2 3 yA rUpAMcA upayoga prAyaH tR. pu. e. va. ta kelelA ADhaLato. va . kA. dhA. vi. sAThI pariccheda 265 pahA. yAveLI jara yA arthI 'jaI' (yadi) va tara yA arthI 'tA, to' ityAdi zabdAMcA upayoga kelA jAto.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) surasAriyAtIre jai taiyA kAUNa dhammakiccAI / paraloyaM sAhiMto mhi tA dhuvaM laTThayaM hot|| (mahA. pR. 167 a) tevhA gaMgA-nadIcyA tIrI dharmakRtye karUna jara mI paraloka sAdhalA asatA tara kharokharaca cAMgale jhAle asate. 2) emaM vaiyaraM sakko kaha vi jANato tA ko jANai taM kiM pi pAvito / (mahA pR. 154 a) hI hakIkata kazI kA hoInA jara iMdralA kaLalI asatI tara tujhe kAya jhAle asate. kuNAsa ThAUka! ___3) ajja mAhaM gaNI hoto. ... jai haM ramaMto pariyAe sAmaNNe jiNadosie / / (dasa 11.9) jinopadiSTa zrAmaNyasthitIta jara mI ramalo asato tara mI Aja gaNI jhAlo asato.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 : dhAturUpavicAra 249 puravaNI mAhArASTrItIla dhAturUpavicAra puDhe thoDakyAMta dilA Ahe. 1) vartamAnakALa 'pratyaya mo, mu, ma si, se itthA , ha nti, no, ire pratyayApUrvI 1) 'se' hA pratyaya phakta akArAnta dhAtUMnA lAgato. 2) 'mi' pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a yA vikalpAne A hoto. udA. hasami, hasAmi 3) mo, mu, ma pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA vikalpAne A va i hoto. udA. hasamo, hasAmo, hasimo 4) sarva pratyayApUrvI akArAnta dhAtUMcyA antya a cA vikalpAne e hoto udA. hasami, hasemi i. 'as' cI varta. rUpe mhi, atthi mho, mha, atthi si, atthi asthi atthi atthi 2) bhUtakALa a) akArAnta dhAtUMnA Ia pratyaya lAvUna sarva purUSAta va vacanAta bhUtakALAcI rUpe sidhda hotAta. udA. hasIa, karIa i. A) akArAntetara dhAtUMnA sI, hI, hIa he pratyaya joDUna sarva purUSAta va vacanAta bhUtakALAcI rUpe sidhda hotAta. udA. gAsI, gAhI, gAhIa, nesI, nehI, nehIa, hosI, hohI, hohIa. 3) bhaviSyakALa : pratyaya pra. pu. ssaM, smAmi, hAmi, himi smAmo, hAmo, himo, ssAmu, hAmu, himu hissA, hitthA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ardhamAgadhI vyAkaraNa dvi. pu. hisi, hise hitthA, hiha tR. pu. hii, hie hiMti, hite, hiire pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA i, e hoto. udA. bhaNissaM, bhaNessa iM. 4) AjJArtha : pratyaya 0, su, hi, ijjasu, ijjahi, ijje E rc P pratyayApUrvI : 1) mu, mo yA pratyayApUrvI dhAtUcyA antya ya cA vikalpAne A va i hoto. udA. hasamu, hasAmu, hasimu 2) sarva pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA vikalpAne e hoto udA. hasau, haseu 3) akArAnta dhAtUMce dvi. pu. e. va. ta eka pratyaya rahita rUpa hote. 5) vidhyartha sarva purUSAta va vacanAta dhAtUMnA 'jai' pratyaya lAvUna vidhyartha sidhda hote. yA pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA e hoto udA. hasejjai. TIpa : kAhI vyAkaraNAMcyA mate jja, jjA he pratyaya sarva purUSAta va vacanAta sarva kALAMta ANi arthAta dhAtUMnA lAgatAta. yA pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA e hoto.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 14) avyaya vicAra 888888888888888888888888888888888888888888888888888383 249 avyaya tInahI liMgI, sarva vibhaktIMmadhye ANi sarva vacanI jyA zabdAMce rUpa vikAra na pAvatA sArakheca rAhate, te avyaya hoya. nirALyA zabdAta, vAkyAta upayoga asatA avyayAta vikAra hota nAhIta. __ avyaye hI mukhyata: cAra prakAracI Aheta (1) kriyAvizeSaNa :- he mukhyata: kriyebaddala vizeSa mAhitI sAMgate. (2) zabdayogI :- hI avyaye nAmAMnA vA dhAtUMnA joDUna yetAta. dhAtUMnA joDUna yeNAr2yAMnA upasarga azI vizeSa saMjJA Ahe. (3) ubhayAnvayI :- dona zabda athavA vAkye joDaNe, he kArya hI avyaye karatAta. 1 sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam kAtantravyAkaraNa (vA.ve. ApaTe, pR.4 vara uddhRta) kAhI avyaye siddha Aheta, tara kAhI sAdhita Aheta. nAma, sarvanAma, vizeSaNa va dhAtu yAMcyApAsUna avyaye sAdhatA yetAta. yA sAdhita avyayAMcA svataMtrapaNe vicAra sAdhitazabda' yA prakaraNAta kelA Ahe. 3 yA mukhya cAra prakAracyA avyayAMkherIja kAhI nipAta vA laghu avyaye Aheta. udA. eva, khalu, api i. 4 nesaphIlDa (pR.93) cyA mate, nAma va sarvanAma soDUna itara koNatyAhI zabdAMbaddala kriyAvizeSaNa adhika mAhitI dete. udA. aIva uvasobhemANI; aIva iTThAo (sura. 11.197); aIva bAhA (baadhaa)| (kathA pR. 120)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 : (4) kevala prayogI yA avyayAMcA upayoga kelA jAto. arthAsa hI avyaye akArAnukramAne puDhe dilI Aheta. 250 kriyAvizeSaNa avyaye ardhamAgadhI vyAkaraNa harSa, kheda, Azcarya ityAdI manovikAra darzaviNyAsa pauma. 3.43 baMbha pR.2 64 (a) sthalavAcaka : (1) aggao (agrataH), puDhe (2) agge (agre), puDhe (3) aMtarA, (madhye ) (4) aMtie (antike), javaLa (5) aMte, aMto ( antar ), Ata (6) annattha (anyatra) (7) abhio (abhitaH ), sabhovatI (8) abhimuhaM (abhimukham), samora (9) abbhAsaM (abhyAzam) javaLa (10) ahe, aho ( adha:), khAlI (11) io, etto ( ita: ), yethUna ( 12 ) io tao ( itastata: ), ikaDe tikaDe (13) iha, ihaM, ihayaM, ihi', ihaiM (iha), yethe (14) uDDa, uddhaM, ubbhaM (Urdhvam), vara (15) uttarao (uttarata:), uttarekaDe, (16) uppiM, uvari', uvariM (upari), vara (17) ubhayao (ubhayataH), dohIkaDe (18) egaMtao (ekAntataH ), ekAMtAta. (19) egattha (ekatra), ekIkaDe. (20) ettha, etthaM, ittha, itthaM' (atra), yethe. (21) kao, katto ( kuta: ), koThUna (22) kao vi (kuta: api), koThUna tarI (23) kao huttaM' (koNIkaDe) (24) kattha, kahiM (kutra), koThe (25) kattha i, kattha vi (koThetarI) (26) katto vi ( koThUna tarI) (27) kahiM pi, kAhiM pi (kutracit, api), koThetarI (28) kuo (kutaH ), koThUna (29) kuo vi (kuta: api), koThUna tarI (30) jao, jatto ( yata: ), jethUna. (31) jattha, jahiM (yatra), jethe (33) tao, tatto (tataH), tethUna (31) dUrao (dUrata: ), durUna (36) pacchA (pazcAt), mAge (37) pArAe ( palIkaDIla bAjUsa) (38) purao (purata:), puDhe (39) pure (pura: ), puDhe (40) puratthA ( purastAt), puDhe (41) pecca (pretya), paralokI (42) bahiddhA (bahirdhA), bAhera (43) bAhiM, bahiyA (bAhera) (44) rahe, raho' (rahaH), ekAntAta (45) vIsu (viSvak), sarvatra (46) sagAse (sakAze) javaLa (47) samaMtao ( samantataH), sagaLIkaDUna (48) samaMtA 1 dharmo. pR. 217 2 taseca 'uvarimmi' (supAsa 530) 3 4 supAsa. 530 6 taseca 'rahammi' (supAsa. 580)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 14 : avyaya vicAra 253 (samantAt), sagaLIkaDUna (49) samI, samIve (javaLa) (50) samuha, samuhaM (samora) (51) savaDahutta', savaDaMmuhaM' (samora, samorUna) (52) savvao (sarvata:), sagaLIkaDUna (53) savvattha (sarvatra), sagaLIkaDe (54) heTThA (adhastAt), khAlI. (A) kAlavAcaka : (1) aireNa, aireNaM (acireNa), lavakara (2) airaM (aciram), lavakara (3) ao paraM (ata:param), yApuDhe (4) akamhA" (akasmAt) (5) acirA (acirAt), lavakara (6) ajja, ajaM (adya), Aja (7) ajjappabhiI (adyaprabhRti), AjapAsUna (8) aNaMtaraM (anantaram), naMtara (9) aduttara (athottaram), yApuDhe (10) annayA (anyadA), ekadA (11) abhikkhaNaM (abhIkSNaM), vAraMvAra (12) ayaMDe (akAMDe), akasmAt (13) asaI (asakRt), vAraMvara (14) aha (atha), naMtara (15) ahuNA (adhunA), AtA (16) idANiM, iyANi, eNhiM, iNhiM, ettAhe (idAnIm), AtA (17) ekkAsiM (ekadA) (18) egayA (ekadA) (19) etyaMtare, itthaMtare, tAva ya (atrAntare, tAvat ca), daramyAna (20) kayA, kaiyA, kAhe (kadA), kevhA (21) kayAi (kadAcit), kevhAtarI (22) kallaM (kAla, udyA) (23) ciraM, cireNa (bar2yAca kALAne) (24) jappabhiI (yatprabhRti), jevhApAsUna (25) jayA, jaiyA, jAhe (yadA), jevhA (26) jA, jAva, jAvaM (yAvat), jevhA (27) jugavaM (yugapad), ekadama (28) tao, tA, to, tatto (tataH), tyAnaMtara (31) tayA, taiyA, tAhe (tadA), tevhA (31a) tayANi (tadAnIm) tevhA (32) tA, tAva, tAvaM (tAvat), tevhA (33) diyA (divA), divasA (34) navari (naMtara) (35) niccaM (nitya) (36) paidiNaM (pratidinam), dararoja (37) pacchA (pazcAt), naMtara, mAgAhUna (38) pAo (prAtaH), sakALI (39) puNa, uNa, puNo (puna:) (40) puNo puNo (punaH punaH) (41) puNaravi (punarapi) (42) purA, puvvaM, puvviM (pUrvI) (43) bhisaM 1 pauma. 33.62 2 agaDa. 54 3 taseca heTuM, heTeNa, heTuo, heTummi 4 nala. pR. 47 5 supAsa. 569 6 nAyA., TIpA pR. 21 7 nala pR. 33
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ardhamAgadhI vyAkaraNa (bhRzam), vAraMvAra (44) bhujjo (bhUyaH), bhujjo bhujjo (punaH, punaH punaH) (45) muhaM (muhuH), vAraMvara ; muhaM muhaM (vAraM vAraM) (46) rAo (rAtrau), rAtrI (47) vAraM vAraM (vAraMvAra) (48) sai, sayA (sadA), nehamI (49) saI (sakRt), ekadA (50) sajo (sadyaH), AtA (51) saMpai (samprati), AtA (52) saMpayaM (sAmpratam), AtA (53) samayaM (satatam), nehamI (54) savvayA (sarvadA), nehamI (55) sAyaM (saMdhyAkALI) (56) suiraM (suciram), bar2yAca kALAne (57) sue, suve (zva:), udyA (i) rItivAcaka : (1) aNupuvveNaM (kramAne) (2) annamannaM (anyonya) (3) avassaM (avazya) (4) avaropparaM, avaropparao (paraspara) (5) ahA (yathA), jase (6) Ahacca (Ahatya), balAtkArAne (7) ii, i, ti, tti (iti) ase (8) itthaM (azAprakAre) (11) evameva, emeva (azAprakAreca) (12) kameNa (krameNa), kramAne (13) kaha, kahaM (katham), kase (14) kaha vi, kathaM pi (kathamapi), kase tarI, kaha kaha vi. (15) kinnA (kase) (16) khippa (kSipram), lavakara (17) jamagasamagaM (ekadama) (18) jayaM (dakSatene) (19) jaha, jahA (yathA), jase, jaheva, (20) jahAtaheNa (kharokhara) (21) jhatti (jhaTadizI) (22) tarasA' (vegAne) (23) taha, tahA (tathA), tase, taheva (24) tuNhikka (tUSNIkam), zAMtapaNe (25) turiyaM (tvarita) (26) duDu (vAITa) (27) paccakkhaM (pratyakSa) (28) paroppara (paraspara) (29) pasajjha' (prasahya), balAtkArAne (30) pADiekkaM (pratyeka) (31) puDho (pRthak) (32) phuDaM (sphuTam), khAtrIne, ughaDa (33) maMdaM (mandaM mandam) maMdapaNe (34) micchA (mithyA), khoTe (35) miho (mitha:), ApApasAta (36) musA, mUsA, mosA (mRSA), khoTe (37) muhA (mudhA), vyartha, phukaTa (38) lahuM (laghu), haLU (39) sakkA' (zakya Ahe) (40) sakkhaM (sAkSAt) (41) saNiyaM (zanaiH) haLU, saNiya saNiyaM (42) samakkhaM (samakSa) (43) samaga (ekAcaveLI) (44) samma (samyak), yogya prakAre (45) sayaM 2 dasa. 11.14 3 uvA, pR. 110 1 supAsa. 582 4 supAsa. 499
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 14 : avyaya vicAra 255 (svayam), svata: (46) sayarAhaM (lavakara, ekadama, akasmAt) (47) sahasA (ekadama) (48) simA' (kadAcit) (49) suTTha (suSTha), cAMgale (50) seyaM (zreyas), cAMgale (51) havvaM (lavakara) (I) nakAra darzaka : (1) na (nAhI) (2) nahi, neva (3) no (nAhI) (4) mA(nako) (u) parimANavAcaka : (1) aIva (atIva), atizaya (2) accatthaM (atyartham), atizaya (3) alaM (pure) (4) Isi, Isi (ISat), thoDese (5) ukkoseNa (jAstIta jAsta) (6) kiMci (kiJcit), thoDese (7) daraM (thoDese) (8) dhaNiyaM (agadI) (9) nANA (nAnA), puSkaLa (10) pajjattaM (paryAptam), purese (11) pagAmaM (prakAmam), purese (12) pAo, pAyaM (prAyaH), pAyaso (prAyazaH), prAya: (13) bADhaM (agadI, purese) (15) maNaM, maNagaM, maNayaM, maNA, maNAgaM (manAk), thoDese (14) bhisaM (bhRzam), puSkaLa 251 zabdayogI avyaye (a) zabdayogI avyaye jevhA nAmAMnA joDUna yetAta, tevhA tyAMnA tyA nAmAcyA viziSTa vibhaktIcI apekSA asate. hI zabdayogI avyaye tyAMce artha va tyAMnA apekSita vibhaktI yAMcI mAhitI puDhIlapramANe :(1) dvitIyecI apekSA asaNArI :- (1) aMtareNa (vinA) (2) jAva (paryanta) (3) pai (prati), kaDe (4) mottUNa (kherIja, vinA) (5) AdAya, gahAya (saha) (6) viNA (vinA) (7) A (paryanta) (8) paDucca (uddezUna) (2) tRtIyecI apekSA asaNArI :- samaM, saddhi, saha (saha), viNA (3) paMcamIcI apekSA asaNArI :- Arabbha (pAsUna), A (pAsUna) (4) SaSThIcI apekSA asaNArI :- purao (puDhe), aggao, uvari, samIvaM, heTTA, bAhiM, sagAse, aMtiyaM, pAsaM (javaLa), piTThao (mAge), ahe, aMtie, saMmuhaM, 1 dasa. 2.4 2 zabdAmAge a, aN TheUna akaraNavAcaka zabda hotAta. 'akaraNarUpasiddhi' pahA.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ardhamAgadhI vyAkaraNa pAsammi, samakkhaM; aTThAe, kajje, kae (kRte) sAThI ityAdI. (A) kAhI zabdayogI avyaye dhAtU (va dhAtUsAdhite) yAMcyA mAge upasarga mhaNUna yetAta. ase dona vA adhika upasargahI ekAca dhAtUcyA mAge yeU zakatAta. udA. aNupavisati, pADinikkhamai, uvAgacchai ityAdI __ yA upasargAMnA svata:cA asA svataMtra artha asato :- dhAtU (vA dhAtusAdhitAM) pUrvI te Ale asatA, te kadhI dhAtUMcA artha badalatAta, kadhI mULa artha joradarzaka (prakarSavAcaka)2 karatAta, tara kadhI dhAtUMcyA arthAta kAhIca badala karIta nAhIta. he upasarga saMskRtamadhye ase Aheta. pra, parA, apa, sam, anu, ava, nir, dur, abhi, vi, adhi, su, ut, ati, ni, prati, pari, api, upa, A yAkherIja nis va dus ase ANakhI dona upasarga mAnale jAtAta.5 / yAkherIja, itara kAhI zabda- jyAMnA saMskRtamadhye 'gati' azI saMjJA Ahe, upasargApramANe dhAtUMcyA mAge yetAta. udA. (1) prAdus (pAu) (2) namas (nama, namo) (3) astaM (atthaM) (4) tiras (tira, tiro) (5) puras (pura, puro) (6) Avis (Avi) i. khAlI pratyeka upasargayukta dhAtUMcI kAhI udAharaNe upasargAMcyA kAhI ThaLaka arthAsaha dilI Aheta :(1) ai (ati), palIkaDe :- aikkamai, aigacchai. (2) aNu (anu), naMtara, mAge, barobara :- aNukarei, aNujANai, aNugacchai. (3) abhi, ahi (abhi), kaDe :- abhigacchai, abhivaDDai, (ahigaNa). (4) apa, ava, o (apa), dUra, khAlI, vAITa :- avarajjhai, apsarai, 1 upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra niiyte| 2 dhAtvarthaM bAdhate kazcit kshcittmnuvrtte| tameva vizinaSTyanyo'narthako'nyaH pryujyte|| heca upasarga ardhamAgadhIta varNAntarAne Alele Aheta. 4 prpraapsmnvvnirdrbhivydhisuudtiniprtiprypyH| upa AGiti viMzatireSa sakhe! upasargagaNa: kathitaH kvinaa|| kAtaMtra vyAkaraNa 5 vA. ve. ApaTe, pR. 5 6 kALe, pR. 228
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 14 : avyaya vicAra 257 osarai, avei, avakkamai, oharai (5) ava, o (ava), dUra, khAlI :- avatarai, ogAhai, avagacchai. (6) abhi, ahi (adhi), adhika, vara :- ahigacchai, ahiciTThai. (7) A(A), paryaMta, vara :- Aruhai, Agacchai, Apucchai, AliMgai. (8) u (ud) vara :- uggamei, uttarai, uddisai. (9) uva (upa), kaDe, javaLa :- uvakarei, uvadhArei, (uvasagga, uvayAra) (10) du,dU (dura), vAITa, kaThiNa :- dukkarei, dUsahei, (duggama, duggai) (11) ni, nI (nir), bAhera, dUra, nizcaya, Adhikya, niSedha :- niggamai, nissarai, nIsarai, nijiNei, nirikkhai. (12) ni (ni), Ata, khAlI :- nimajjai, nivaDai. (13) pa,ppa (pra), prakarSa, vizeSa, puDhe :- payAsei, vippajahai. (14) parA, palA (parA), ulaTa, mAge, viruddha, dUra :- parAjiNai, palAyai. (parAbhava) (15) pari, pali (pari), sabhovatI :- parivaTTai, parigaNei, pariNei. (16) pari, paDi, par3a (prati), kaDe :- paijANai (prati+jJA), paDibhAsai, paDivAlei. (17) pi (api), kaDe, javaLa :- pihei (pidadhAti), pihai, (pihiUNa, pihittA) (18) vi (vi), dUra, vegaLe, vizeSa, nakAra, virodha :- vikkiNai, vikuvvai, vivarei, viyANei, vissarai (vi+smR) (19) saM, sA (sam), saha, ekatra :- saMgamai, saMtosei, sAharai (sam+ha) (20) su (su), cAMgale :- sukarei, (sukaya) (a) (1) pAu, pAdu (prAdus) :- pAukarei, pAdurakAsi, pAukujjA (2) nama, namo (namas) :- namokkAra. (3) atthaM (astam) :- atthaMgamei, (atthaMgaya) (4) tiro (tiras) :- tirobhUya (5) puro, pura (puras) :- purakkAra (puraskAra)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ardhamAgadhI vyAkaraNa (6) Avi (Avis) :- AvibbhUya 252 ubhayAnvayI avyaye dona zabda vA vAkye joDaNyAsa ubhayAnvayI avyayAMcA upayoga hoto. vizeSata: vAkye joDaNyAce tyAMce kArya mahattvAce Ahe. vAkyAMce parasparAMzI vividha prakArace- kAryakAraNa, virodha, samuccaya, vikalpa ityAdI saMbaMdha asU zakatAta. he saMbaMdha dAkhavUna vAkye joDaNyAsa bhinna bhinna ubhayAnvayI avyayAMcA upayoga hoto. vAkyAMce he paraspara saMbaMdha va te vyakta karaNArI ubhayAnvayI avyaye puDhIlapramANe Aheta. (1) samuccaya : ___ca, ya, na, ca, na, ya; tadaNu, tayaNu; io ya (itazca); tahA ya, avi (api), avi ya (api ca), kevalaM-avi, kiM puNa, aha (atha), puvvaM-tao (pUrva-tataH), aNaMtaraM, aNaMtaraM ca, tao ya (tatazca), annaM ca (anyat ca), avaraM ca (aparaM ca), kiM ca, yAvi (cApi), tayaNaMtaraM; paDhama-pacchA, tao paraM (tata:param). (2) vikalpa : va, vA; vA vA; kiMvA, ahavA; adu, aduva, aduvA; uya (uta); udAhu, uyAhu, udAho; annahA (anyathA), iharA, iyarahA (itasthA). (3) virodha : (a) kiMtu, tu, u, paraM, paraMtu; puNa (punaH), kevalaM. (A) jai vi (yadyapi), (taha vi tathApi) (4) kAryakAraNa : (a) jaM-taM (yad-tad), jamhA-tamhA (yasmAt-tasmAt); tA, tao, to (tataH); ao (ata:); teNa hi; jeNa-teNa (yena-tena) (A) hi, jahA-tahA (yathA-tathA), ii (iti), jAva (yAvat) (5) saMketa : jai-to, tA (yadi-tataH), ce (cet), tarihi' (tarhi), aha (atha) 1 2 sura. 14.211 sura. 1.132
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 14 : avyaya vicAra 259 (6) kAladarzaka : jayA, jaiyA, jAhe - tayA, taiyA, tAhe (yadA-tadA), jayA jayA-tayA tayA (yadA yadA - tadA tadA), jAva-tAva (yAvat-tAvat), jAva na - tAva (yAvat na- tAvat), jappabhiI -tappabhiI (7) sthaLadarzaka : jattha, jahiM-tattha, tahiM (yatra-tatra); jatto-tatto (jethUna-tethUna), jattha jattha - tattha tattha (8) rItidarzaka : iva, jahA-tahA, jaheva-taheva, jahA-jahA-tahA-tahA (9) aparokSavAkyadarzaka : ii, i, ti, tti (iti), jahA, jaM (yad), taM jahA (tad yathA), tahA hi (tathA hi), evaM. 253 kevalaprayogI avyaye niranirALe manovikAra vyakta karaNyAsa kevalaprayogI avyayAMcA upayoga hoto. (1) harSa :- haMta (hanta), diTThiyA (diSTyA ) (2) duHkha, kheda, trAsa, :- haMta, hA, hA-hA, ahaha, haddhI, A (AH), hI, hIhI. (3) Azcarya :- aho, ammo, avvo (4) tiraskAra, dhikkAra :- dhi, dhI, dhiddhI (5) anutApa :- o, haMdi. 254 nipAta vA laghu avyaye ___yA avyayAMnI kAya nirdiSTa hote he prathama sAMgUna maga hI avyaye dilI Aheta: 1 'avyayAMce upayoga' he prakaraNa pahA. 2 'avyayAMce upayoga' he prakaraNa pahA.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 (1) svIkAra :- AmaM (hoya), bADhaM' (ThIka Ahe), tahA (tathA), haMtA ( hanta ) (2) anumodana :- evaM. halA, (3) saMbodhana :- - re, re-re, are, hare, aho, (aMga), bho, he, ho, haMho, hale, ai (ayi), amho, haMje, haMbho. (4) jora :- eva, cciya, cceya, ceya, ceva, cceva, kevalaM, navaraM. kila, kira, khalu, khu, hu; nUNa, nUNaM, NaM; naNu (nanu) ; dhuvaM. nAma, nAma, nAmeNa, nAmeNaM, nAmao. (5) kharokhara : (6) nAvAcA : (7) namaskAra : namo (8) sudhdA : avi, vi, pi (api) (9) prazna :- kiM; kIsa (kA), kaha, kahaM; kinnA ( kase); kiha ( kase ). anizcitatAyukta prazna :Nu (nu). (10) jAsta kAya sAMgAve ? : (13) yogya Ahe :(14) adhika bare :- varaM, seyaM (15) pAdapUraNa, ya. (11) niSedha :- alaM, kaaM (kRtam), alAhi, NAi; mAi, mAI (12) icchepramANe :- kAmaM ThANe (sthAne) 1 ardhamAgadhI vyAkaraNa kimaMga, kiM puNa, kiM bahuNA ; kimu, ki vAkyAlaMkAra :- NaM, je udA :- cellaeNa bhaNiyaM - bADhaM / dharmo. pR. 203.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 sAdhita zabda : sAdhita dhAtU BRCAERIAERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 255 prAstAvika nAma, sarvanAma, vizeSaNa va dhAtU ase je vikArI zabda Aheta, tyA zabdAMnA ANakhI pratyaya vagaire joDUna nAme, vizeSaNe, dhAtU vA avyaye sAdhitA yetAta. azA sAdhita zabdAMcA vicAra AtA karAvayAcA Ahe. 256 sAdhita dhAtU pratyaya lAvUna kAhI dhAtU siddha kele jAtAta. tyAMnA sAdhita dhAtU vA pratyayAnta dhAtU ase mhaNatAta. he sAdhita dhAtU (1) dhAtUsAdhita va (2) nAmasAdhita' ase dona prakArace Aheta. yA donhI prakAracyA sAdhita dhAtUMcA vicAra AtA kelA Ahe. 257 paunaH punyArthaka vA atizayArthaka dhAtU asale dhAtU sAdhaNyAcI svataMtra prakriyA ardhamAgadhIta nAhI. ase je kAhI thoDe dhAtU ardhamAgadhIta Aheta, te saMskRtamadhUna varNAntarAne Alele Aheta ANi tyAMcA vAparahI kamIca Ahe. udA. (1) jAgara, caMkama (kram-bhaTakaNe), lAlappa (lADa karaNe), bhibbhisa (bhAs - prakAzaNe) 1 2 -- 3 4 (2) kAhI nAdAnukArI dhAtUMcI paunaH punyArthaka rUpe azI ADhaLatAta :khaNakhaNakhaNaMti, kaNakaNakaNaMti, maDamaDamaDaMti'. vA. ve. ApaTe, pR. 112 yethe 'nAma' hA zabda sarvanAma va vizeSaNa yAMce hI upalakSaNa Ahe. paM.becaradAsa, pR. 249 khaNakhaNa, kaNakaNa, maDamaDa asA AvAja karaNe.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) pauna : punyArthaka dhAtUMcyA dhAtUsAdhitAMcAhI upayoga ardhamAgadhIta ADhaLatoH (1) khokhubbhamANa (kSubh), jAgaramANa, jAgaramANI, bhibbhisamANa, bhibbhisamINa ; lAlappamANa, caMkamiyavva, caMkamaMta, rerijamANa (atizaya zobhaNAre). (2) kilikiliMta, gumagumagumaMta, chimachimachimaMta, kaDhakaDhakaDheMta' 28 icchArthaka dhAtU icchArthaka dhAtU sAdhaNyAcIhI svataMtra prakriyA ardhamAgadhIta nAhI. je kAhI thoDe icchArthaka dhAtU ardhamAgadhIta vAparale jAtAta, te saMskRta varUna varNAntarAne Alele Aheta. udA. duguccha, duguMcha, duuMcha, duuccha, juguccha; tigiccha (cikitsA karaNe), vitigicha, vitigiccha; sussUsa (zru), pivAsa (pipAsati) (a) icchArthaka dhAtUMcyA kAhI sAdhitAMcAhI upayoga ADhaLato : digicchaMta (jighatsat-khAu icchiNArA); duguMchamANa, dugaMchamANa ; dugaMchaNijja; tigicchiya, vitigicchiya; sussUsanANa, tigicchiuM.3 259 prayojaka dhAtU ___mULa dhAtUne darzavilelI kriyA 'dusar2yAkaravI karaviNe' hA prayojakAcA artha asato. sAhajikaca, mULace akarmaka dhAtU suddhA prayojakAta sakarmaka hotAta. nirALyA zabdAMta sarvaca prayojaka dhAtU sakarmaka banatAta. prayojaka dhAtU he dvitIya vargIya dhAtUMpramANe sarva kALAMta" va arthAta 1 2 3 kilakila, gumaguma, chimachima, kaDhakaDha asA AvAja. icchArthaka dhAtUMcA upayoga ardhamAgadhIta turaLaka Ahe. vasu. pR. 316 kadhI prathama vargIya dhAtUMpramANehI cAlavile jAtAta. udA. mArai, pADai ityAdI. udA. :- kArei, pADei, hasAvei, jANAvasi, ThaveMti, ThAvai, sikkhAvei, uTThAvei (varta.); kAritthA, karAvitthA, pahAretthA, giNhAviMsu, paTThavaiMsu, saMpAhariMsu (bhUta.) geNhAvessAmi, mArissai, vaddhAvehI, Thavissai, sikkhAvehI, sikkhAvehiMti, ThAvissaMti (bhaviSya.), NhAveha, kAreu, Thaveha, ANAvaha, ANavesu, Thavesu, rakkhAvasu, jIvAvasu, pariNAvasu (AjJArtha); AraMbhAvejjA (vidhyartha)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 : sAdhita zabda : sAdhita dhAtU 263 cAlatAta; taseca tyApAsUna sAdhita zabdahI tayAra hotAta. prayojaka dhAtU sAdhaNyAce pratyaya puDhIla pramANe Aheta :(a) mULa dhAtUMnA khAlIla pratyaya' joDUna prayojaka dhAtU sAdhile jAtAta.3 (1) akArAnta dhAtUMnA 'Ave'' hA pratyaya joDUna jANa-jANAve, kiNa-kiNAve, dala-dalAve, veDha-veDhAve, piya (pA-piNe) - piyAve, chiMda-chiMdAve, baMdha-baMdhAve, haNa-haNAve, khaNa-khaNAve, liha-lihAve. (2) AkArAnta dhAtUMnA 've' pratyaya joDUna. ThA-ThAve, NhA-hAve, jA (yA)- jAve, gA-gAve. TIpa :- kadhI pratyayApUrvI AkArAnta dhAtUMtIla 'A' cA 'a' hoto. Thave, pariTThave. (3) ekArAnta va okArAnta dhAtUMnA 'yAve' hA pratyaya joDUna neyAve, (hoyAve). (A) (1) kAhI akArAnta dhAtUMnA 'e' hA pratyaya lAgUna prayojaka dhAtU hotAta. pratyayApUrvI dhAtUMtIla 'a'6 cA prAya: 'A' hoto; dhAtUMta dIrgha svara asalyAsa to tasAca rAhato. udA.:- vaMcAviMta, kiNAvemANa, paccakkhAvemANa, ANavemANa (kartari va.kA.dhA.vi.); dAviya, saMThaviya, jANAviya, tosiya, kAriya, pariNAviya, Thaviya, jIvAviya (ka.bhU.dhA.vi.); ThAeyavva (vi.ka.dhA.vi.); karAviUNa, ANAviya, mannAviUNa, ThAviUNa, ThaviUNaM, sikkhAvittu, ehaviUNa, ThaviUNa, AroviUNa, Thavitta (lyabanA); sikkhaviuM, dharAviuM, karAveu (tumanta). nnerdedaavaave| (a,e, Ava,Ave) hema. 3.149; kvacidavazca / - kvaciditi siddhaprayogAnusArAd yuktaantdhaatuvissye| mArkaM. 6.46. ma. : karaNe-karavaNe, karaviNe ; bolavaNe, bolaviNe ; sAMgavaNe, sAMgaviNe ityAdI. kadhI 'Ava' tara kadhI 'ava' he pratyayahI joDale jAtAta udA. karAva, hasAva, uvasamAva; vaDDava, pellava. yAveLI kadhI 'a' pratyayaca joDalA jAto :- hara-hAra, paDa-pADa, mara-mAra (adellakyAderata aaH|- NeradellopeSu kRteSu AderakArasya A bhavati / hema.3.153) kadhI hA 'A' hota nAhI :- nama-name, abhinava-abhinave, gama-game ityAdI. 6
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ardhamAgadhI vyAkaraNa (ka) mara-mAre, kara-kAre, paDa-pADe, labha-lAbhe, saMcara-saMcAre, tavatAve, gaha (graha)-gAhe, vittasa (vitras) -vittAse, khama-khAme, dhara-dhAre, pasarapasAre, tara-tAre, hara-hAre, cala-cAle, nivaDa(nipat) -nivADe, paDha-pADhe, nasanAse, hasa-hAse. (kha) saMpAva-saMpAve, veDha-veDhe, kilAma-kilAme, pINa-pINe, pAla-pAle, pakkhAla-pakkhAle. (2) kadhI dhAtUMtIla i, u cA guNa hoUna 'e' 'o' pratyaya lAgatAta. (ka) khiva (kSip)-kheve, viya (vid-jANaNe) -vee, pavisa-pavese. (kha) pusa-pose, muya-moe, kuva (kup)-kove, tusa (tuS)-tose, ruya (ruc)-roe, visuha (vizudh)-visohe, bohe (budh) (i) kadhI ekAca dhAtUlA prayojakAce dona niranirALe pratyaya lAgUna jhAlele prayojaka dhAtU ADhaLatAta. kArAve, bhoyAve, khevAve. (I) kAhI dhAtUMnA 'ADa' pratyaya lAgUna prayojaka dhAtU hotAta. bhamabhamADa, dekha-dekkhADa. (u) kadhI saMskRtamadhIla prayojakAcA 'aya' pratyaya ardhamAgadhItahI tasAca rAhilelA ADhaLato. jaNayai, ThAvayai; jaNayaMti, tAlayaMti, niojayaMti (U) puDhIla kAhI prayojaka dhAtU saMskRtamadhUna varNAntarAne Ale Aheta. ghAei (ghAtayati), pajjei (pAyayati), darisei, daMsei (darzayati), bhesei (bhISayati), uppAyai (utpAdayati), palIvei (pradIpayati), sakkArei (satkArayati), vAei (vAdayati), ANavei (AjJApayati), vinavei (vijJApayati), vAvAei (vyApAdayati), pUrei (pUrayati), paiTThAvei (pratisthApayati), saMjoei (saMyojayati), AsAsai (AzvAsayati), vavarovei (vyaparopayati), joei (yojayati), cheei (chedayati), davAve, dAvAve (dApayati). 1 prAyaH tRtIya purUSI rupAta 'aya' tasAca rAhilelA ADhaLato.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 : sAdhita zabda : sAdhita dhAtU 265 260 nAmadhAtU nAma, sarvanAma, vizeSaNa yAMpAsUna nAmadhAtU sAdhatA yetAta. mULa zabdAMnI vyakta hoNAr2yA vastUcI kiMvA vyaktIcI abhilASA karaNe athavA tyApramANe vAgaNe kiMvA vAgaviNe hyA arthI nAmadhAtUMcA upayoga hoto. kadhI mULa zabdAMcAca dhAtU pramANe upayoga kelA jAto, tara kadhI mULa zabdAMnA pratyaya joDUna nAmadhAtU sAdhale jAtAta. nAmadhAtUMcA upayoga sarva kALAMta va arthAMta karatA yeto. (a) mULa zabda dhAtU pramANe : (1) appiNa (arpaNa karaNe), jamma (janma gheNe), paccappiNa (parata karaNe), kavala (ghAsa gheNe) (2) siDhilai (zithila karato), pINaMti' (pINa, pIna), laThTha hotAta, taMDavaMti (taMDava, tAMDava) (A) puDhIlapramANe pratyaya lAvUna nAmadhAtU sAdhale jAtAta. (1) 'ya' hA pratyaya joDUna : (ka) siMha-siMhAya, amara-amarAya, garuDa-garuDAya, haMsa-haMsAya, damadama (vAdyavizeSa)-damadamAya, jalaNa (agni)6 jalaNAya, kaMDU-kaMDUya, kaMDuya (kha) mama-mamAya (icchiNe) (ga) guruya-guruyAya (2) 'e' hA pratyaya joDUna : 1 ma. :- hAtALaNe (hAta), mANasALaNe (mANUsa), DhagALaNe (Dhaga), pisALaNe, tAvaNe (tAva-tApa), dAbaNe (dAba) ityAdI. 2 udA - kalusei (varta.); kaMDuissAmi, jammihI (kathA pR.21) (bhaviSya); cirAvehi, payaDaha, kaMDuyaha, taralAyaha, pavittehi (AjJArtha); mailejja (vidhyartha) 3,4 malayagiri, (rAya.) pR. 216 5 'ya' pratyayApUrvI zabdAtIla antya 'a' cA 'A' hoto. 6 udA. piyavirahe jalaNAyaMni ssiyraa| lIlA. 508 7 taseca 'vijuyAyaMti' ( vidyut) (rAya., TIpA, pR.9)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ardhamAgadhI vyAkaraNa (ka) AhAra-AhAre, phala-phale, uvakkhaDa-uvakkhaDe (zijaviNe), NhANaNhANe, uccAra-uccAre (zauca karaNe), pAsava-pAsave (laghvI karaNe), phAsa-phAse (sparza karaNe). (kha) payaDa-payaDe (prakaTa karaNe), dhavala-dhavale (pAMDhare karaNe), cira-cire (uzira karaNe), maila-maile (ghANa karaNe), vaMta-vaMte (okaNe) (3) 'Ave' hA pratyaya joDUna : (ka) sadda-saddAve (bolAvaNe), dukkha-dukkhAve, sacca (satya)-saccAve (zapatha gheNe), ukkaMpa-ukkaMpAve, sikkhA (zikSA)-sikkhAve, suha (sukha)-suhAve. (kha) dhIra-dhIrAve, siDhila-siDhilAve, cira-cirAve, sImala (zItala)sIyalAve. (i) kAhI nAmadhAtU saMskRtamadhUna varNAntarAne Ale Aheta.:- dhUnamaMsai (namasyati), asUyai (asUyate) | (I) kAhI nAdAnukArI' zabdAMcAhI upayoga nAmadhAtUsArakhA hoto:khalakhalei, ghuraghuruti, tharUtharaMti, pataNataNAyaMti' (moThI garjanA karatAta) (u) nAmadhAtUvaruna sAdhita zabdahI tayAra hotAta : (va.kA.dhA.vi.) :- ghuraghurAyaMtI, phuraphurAyamANa, kalaMhaMta, amamAeMta, saMgAmemANa, mamAyamANa, gumagumAyaMta, gumagumaMta, guluguleMta, dhagadhagaMta, dhamadhameta, phuraphuraMta, maghamaghaMta misimisaMta, misimIsemANa. (ka.bhU.dhA.vi.) :- kalaMkiya, dhIrAviya, saddAviya, mailiya, kavaliya, saccaviya, siDhIliya, nevacchiya, payaDiya. (vi.ka.dhA.vi.) :- kalaMkiyavva (lyabanta) :- saddAviUNa, avahatthiUNa, saddAvettA, kalahiUNa, kaMDuittA. (tumanta) :- dhariviuM (prayojaka) :- kaMDUyAvei 261 cvi dhAtU 1 ma.:- kurakuraNe, phuraphuraNe, musamusaNe, dhagadhagaNe, tharatharaNe, vaLavaLaNe, garagaraNe, DabaDabaNe, gaDagaDaNe, dhaDadhaDaNe, taDataDaNe, guraguraNe, phasaphasaNe, kucakucaNe i. rAya. pR. 49 2
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 : sAdhita zabda : sAdhita dhAtU 267 he dhAtU siddha karaNyAsa ardhamAgadhIta svataMtra prakriyA nAhI. saMskRtamadhIla cvi dhAtU varNAntarAne ardhamAgadhIta yetAta.2 mULa zabdAne darzavilelI sthitI hoNe vA ghaDavUna ANaNe hA cvi-dhAtUMcA artha asato. udA. - dUrIkaremi, vasIkaremi, aMgIkarei, vihalIkarei, sahalIkaremi, goyarIbhavaMti, thirIhoi, AulIhoMti (varta.); khalIkariu, sahalIkaresu (AjJArtha); payaDIhohI (bhaviSya.) 262 karmaNi dhAtU mULa dhAtU taseca sAdhita dhAtU yAMcyApAsUna karmaNi dhAtU sAdhatA yetAta. sarva karmaNi dhAtU akArAnta asalyAne te prathama vargIya akArAnta dhAtU pramANe cAlatAta. sarva kALAMta va arthAMta karmaNi dhAtUMcI rupe hotAta. taseca karmaNi dhAtUpAsUna sAdhita zabdahI siddha karatA yetAta. 1 nAmAMnA va vizeSaNAMnA 'I' (cvi) joDUna tyApuDhe akarmaka dhAtU karatAnA 'bhU' ANi sakarmaka dhAtU karatAnA 'kR' joDUna 'muLAta tase nasatAnA tase hoNe kiMvA karaNe azA arthAce dhAtU siddha kele jAtAta. tyAMnA saMskRtamadhye 'cci dhAtU' azI saMjJA Ahe. cci dhAtUpAsUna sAdhita zabdahI tayAra hotAta. udA. dhavalIhUya, aMgIkaya, kiMkarIkaya, AulIhUya, paccakkhIbhUya, piMDIkaya, vasIkaya, niyaDIhUya, (nikaTa), sahalIkaya, uDDIkaya, payaDIbhUya, samAulIbhUya, satthIkaya (svastha), pabalIbhUya, payaDIhUya, paccakkhIhUya, niruttarIkaya (ka.bhU.dhA.vi.); AsaNNIhUya, aMgIkAUNa, payaDIhoUNa, thirIkAUNa (lyabanta); paccakkhIhouM, payaDIkAuM (tumanta). karmaNi dhAtUMcA upayoga karmaNi va bhAve prayogAta kelA jAto. udA. vaNNijjai, khajjai, vuccai (varta.); muccisu (bhUta.); ujjhihii, muccihii (bhaviSya.); suvvau, sumarijjau, mArijjau, pucchijaMtu (AjJArtha); viNihammejA, muccejjA (vidhyartha) udA. vArijjata, khannamANa, givhijjata, dharijjamANa, pecchijjamANa, pAlijjata, nINejjata, ghummata, ANijjamANa, (prayojaka karmaNi dhAtUMpAsUna) bhuMjAvijaMta, kArijjata, karAvijjaMta; (nAmadhAtUMce karmaNi-dhAtUMpAsUna) :- kaMcuijjata, dhavalijjata, dhavalijjamANa (va.kA.dhA.vi.) 3
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 puDhIla pratyaya' lAvUna karmaNi dhAtU siddha hotAta. (a) 'ijja' hA pratyaya prAya: joDUna : (1) thuNa - thuNijja, dhara-dharijja, sumara (smR ) - sumarijja, pUra-pUrijja, pAvapAvijja, kaha-kahijja, salaha ( zlAgh) - salahijja 2 gA-gAijja, ne-nejja, uvaNe-uvaNijja, ANe - ANija (2) nAmadhAtUpAsUna :- dhavala-dhavalijja, kavala - kavalijja, kisiNa (kRSNa) - kisiNijja, kalusa-kalusijja, pasiNa ( prazna) - pasiNijja, saddAvesaddAvijja, maila-mailijja. ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) prayojakApAsUna :- prayojaka dhAtUMnA ' ijja' pratyaya lAgatAMnA tyAMcyA antya 'e' cA lopa hoto, antya 've' asalyAsa tyAcA 'va' hoto. 3 (1) kAre-kArijja, hAse - hAsijja, mAre - mArijja (2) karAve - karAvijja, hasAve - hasAvijja, ANAve-ANAvijja, NhAveNhAvijja. 2 (A) kadhI 'Iya' pratyaya joDUna : niveya-niveIya, saMbhAva - saMbhavIya, paTThA-paiTThIya 263 karmaNi dhAtU : aniyamita ardhamAgadhIta kAhI dhAtUMcI karmaNi aMge aniyamita hotAta. taseca saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelyA karmaNi dhAtUMnAhI aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. hI aniyamita karmaNi aMge azI : (a) ADhappa (ADhava - suru karaNe), chippa (chiva - sparza karaNe ), chuppa ( chuva - sparza karaNe ), viDhappa (viDhava - miLaviNe ) 3 Ia - ijjau kyasya / hema. 3.160 ekArAnta va okArAnta dhAtUMpuDhe 'ijja' pratyayAtIla Adya 'i' cA lopa hoto. udA. nenijja, nejja. paNa yA dhAtU puDhe 'ya' AlA asalyAsa 'neijja, hoijja' (pI. kumAra, pR. 12,15) azI rUpe hotIla. lugAvIktabhAvakarmasu / - Ne: sthAne luk Avi ityAdezau bhavataH kte bhAvakarmavihi ca pratyaye parataH / hema. 3.152
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 : sAdhita zabda : sAdhita dhAtU 269 (A) Arabbha (Arambha) Dajjha (daha, Daha) mucca (muya, muJca) Ahijja (AhA+AdhA) tIra (tara-tR) mujjha (muha, mujjha) uvarUjjha (uvarundha) rubbha (rumbha, rundha) uddhuvva (uddhuNa) thuvva' (thuNa-stu) ruvva' (roya-rud) uvagijja (uvagA) dujjha', dubbha (duha-duh) labbha (lah) kaja, kijja, kIra (kara) dija (de-dA) lippa (limp) kicca (kiMta-kRt) dhuvva' (dhuNa-dhU) libbha' (liha) khamma, khanna (khaNa) nijja (ne) luvva' (luNa-lU) khajja (khA, khAya) pahuppa (pabhava, pahava-pra+bhu) luppa (lump) khippa (khiva) dIsa (pAsa-dRz) vucca' (vaya-vac) gamma (gama, gaccha) pijja (piva-pA-piNe) vubbha (vaha-vah) gijja (gA) piDDa (pIDa) vAhappa' (vAhara-vi+A+ha) gejjha, gheppa' (giNha, geNha) puvva (puNa-pU) sicca, sippa (siMca) cimma, civva' (ciNa-ci) bajjha (bandha) summa,' suvva (suNa-zru) chijja (chinda) bhaNNa (bhaNa) suppa (suva-svap) jIra (jara-jU) bhijja (bhinda) hari (hara-hR) bhajja (bhaMja) hamma (haNa) naja (jANa) jippa, jivva (jiNa-ji) bhuja (bhuJja) 1 yAtIla kAhI rUpe 'thoDyAphAra pramANAta saMskRtavarUna varNAntarAne' ase mhaNAvayAsa have.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 264 dhAtusAdhita zabda dhAtUMnA niranirALe kRt pratyaya lAgUna (saMskRtamadhye) dhAtusAdhita zabda siddha hotAta; tyAMnA kRdanta mhaNatAta. he dhAtusAdhita zabda nAma, vizeSaNa, avyaya ase tIna prakArace asU zakatAta. yApaikI dhAtUpAsUna avyaye va vizeSaNe sAdhaNyAcI svataMtra prakriyA ardhamAgadhIta Ahe. ___ardhamAgadhIta ADhaLaNArI dhAtusAdhita vizeSaNe va tyAMcI sAdhanikA yAMcA puDhe prathama vicAra kelA Ahe. 265 vartamAna kAlavAcaka kartari dhAtusAdhita vizeSaNa (a) khAlIla pratyaya dhAtUMnA lAgUna hI vizeSaNe siddha hotAta. (1) akArAnta dhAtUMnA 'aMta' va 'mANa' he pratyaya joDUna prAya: va.kA.dhA.vi. siddha kelI jAtAta. (ka) 'aMta'2 pratyaya joDUna :- ciTTha-ciMTThata, jala-jalaMta, pAsa-pAsaMta, kiNa-kiNaMta, rama-ramaMta, samAraMbha-samAraMbhaMta, giNha-giNhata, jaMpa-japaMta, sArakkha (saMrakS)-sArakkhaMta, kuNa-kuNaMta, bhAsa-bhAsaMta, peccha-pecchaMta. (kha) 'mANa' pratyaya joDUna :- virAya-virAyamANa, abhilasa-abhilasamANa, jala-jalamANa, pAsa-pAsamANa. 1 2 shtRshaanyotmaannau| mArkaM. 6.17 taseca 'buvaMta' brU (utta. 23.21)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe (2) ekArAnta va okArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMta' pratyayAtIla Adya 'a' cA lopa hoto. mANa pratyaya tasAca lAgato. 1 271 (ka) 'aMta' pratyaya joDUna :- kara'-(kare)-kareMta, paloya - (paloe) - paloeMta, ujjoya-(ujjoe)-ujjoeMta; ne-neMta, de deMta, e (A+i) eMta, be (brU) - (beMta) - biMta, ho-hoMta-(huMta). (kha) 'mANa' pratyaya joDUna :- kara-kare - karemANa, phura-phure - phuremANa, AhAra - AhAre-AhAremANa, pattha- patthe - patthemANa. (3) AkArAnta dhAtUMcyA puDhe 'aMta' va 'mANa' pratyayApUrvI prAya: ' 'ya' yeto. gA-gAya-gAyaMta, gAyamANa; vA vAya-vAyaMta; ThA-ThAya-ThAyamANa; jhiyAjhiyAya - jhiyAyamANa, jhA-jhAya-jhAyaMta. (A) va.kA.dhA.vi. siddha karaNyAce 'aMta' va 'mANa' he nehamIce pratyaya Aheta. tyAkherIja itara kAhI pratyaya lAgUna siddha jhAlelI va.kA.dhA.vi. kadhI kadhI ADhaLatAta. (1) 'mINa' pratyaya lAgUna :- Agama-AgamamINa, ADhAya - ADhAyamINa, bhisa-bhisamINa, bhibbhisa - bhibbhisamINa, AsAya - AsAe - AsAemINa. (2) 'ANa' pratyaya lAgUna :- * vihammANa, vakkamANa (3) 'INa' pratyaya lAgUna :- AsINa, melINa. (4) 'asa' dhAtUcI 'saMta' va 'samANa' azI va.kA.dhA.vi. hotAta. 1 ekArAnta dhAtUMnA aMta va mANa he pratyaya lAgaNyApUrvI kadhI madhye 'ya' yeto. udA. ANeyaMtI, deyamANa ityAdI. 3 2 yethe akArAnta dhAtUMcyA antya 'a' cA pratyayApUrvI 'e' jhAlelA Ahe. mArkaMDeyAcyA mate (ata eva mANa: syAt / 6.19), phakta akArAnta dhAtUMnAca 'mANa' pratyaya joDalA jAto. tathApi, hemacaMdra (3.180) 'homANa' ase eka rUpa deto. kadhI hA 'ya' yeta nAhI. udA. jA-jaMta. taseca, aNAsAyamINa, amamAyamINa, apariggahamINa. taseca 'buvANa' (brU) (utta. 23.31) he rUpa vakkamamANa aivajI vAparale jAte. 4 5 6 7
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ardhamAgadhI vyAkaraNa (i) kAhI va.kA.dhA.vi. cI rUpe saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelI Aheta. paNa ardhamAgadhIta tyAMcA upayoga puSkaLadA kriyAvizeSaNa avyayApramANe kelelA ADhaLato. udA. jayaM (dakSatene), ajayaM. 266 vartamAnakAlavAcaka karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa pariccheda 262 madhye mhaTalyApramANe dhAtUMcI karmaNi aMge hI akArAnta asatAta. yA akArAnta karmaNi dhAtUMnA 'aMta' va 'mANa' he pratyaya joDUna vartamAnakAlavAcaka karmaNi dhAtu. vizeSaNe siddha hotAta. e-eja-ejaMta, ejjamANa ; piva-pijja-pijaMta, pijjamANa ; de-dija-dijaMta, dijamANa; haNa-hamma-hammata, hammamANa; pAva-pAvijja-pAvijaMta, pAvijjamANa; parighaTTa-parighaTTija-parighaTTijaMta, parighaTTijamANa. 267 karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa (a) dhAtUMnA 'iya' hA pratyaya joDUna ka.bhU.dhA.vi. siddha hotAta. bhaNabhaNiya, ciMta-ciMtiya, paDa-paDiya, iccha-icchiya, samosara-samosariya, tavataviya, rakkha-rakkhiya, puccha-pucchiya. (A) prayojaka dhAtUMnA 'iya' pratyaya lAvaNyApUrvI dhAtUMcyA antya 'e' cA lopa kelA jAto. kAre-kAriya, hAse-hAsiya, pADhe-pADhiya; karAve-karAviya, kArAve-kArAviya, kahAve-kahAviya, hArAve-(hara/ha)-hArAviya, paiTThAve-paiTThAviya, gavesAvegavesAviya, ANAve-ANAviya, lihAve-lihAviya, pihAve-pihAviya, sajAve (sajja) sajjAviya, ghosAve-ghosAviya, vAharAve-vAharAviya. 268 aniyamita ka.bhU.dhA.vi. ardhamAgadhItIla kityeka ka.bhU.dhA.vi. saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. taseca itara kAhI dhAtUMcIhI kAhI aniyamita ka.bhU.dhA.vi. ADhaLatAta. tI azI : (a) 1 ghATage, pR.132 va.kA.dhA.vi.ce upayoga pariccheda 421 pahA.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe 273 akkama akkata avaraddha Araddha (ADhatta) Asanna aNunnava ANava Aruha aNunnAya ANatta ArUDha avarajjha Arabha, Araha, AraMbha (A+sad) (AhUta) AhUya uttara kiNa gada EPS iccha iTTha uttiNNa uppajja uppanna uvadisa uvadiTTha uvavaja uvavanna oyara oiNNa kama(kam) kaMta kama(kram) kaMta kara kaya, kaDa karisa kaDDha kIya kilamma kilaMta kilisa kiliTTha kujjha kuddha khaNa khaya, khAyare khiva khitta kheya, khijja khinna gama, gaccha gaya gA(ga) gIya (gup) caya(tyaj) catta cava(cyu) cuya ThA, ciTTha Thiya ciNa(ci) ciya (chad) channa chiMda chinna jara(jU) jiNNa',juNNa jA(yA) jAya (jan) jAya jANa(jJA) nAya jiNa(ji) jiya', jitta muMja(yuj) jutta jhA(dhyai) jhAya dasa, usa daTTha, (ukka) daha daDDa NhA(snA) hAya tara(tR) tiNNa tava(tap) tatta tasa(tras) tattha tussa(tuS) tuTTha dama(dam) daMta dippa(dIp) ditta dhuNa(dhU) dhUya nama naya nassa(naz) naTTha nijA (nir+yA) nijjAya nihA(ni+dhA)nihiya nisIya(ni+sad) nisaNNa nIya pauMja pautta pakkhiva pakkhitta paccakkhA paccakkhAya paDibujjha paDibuddha paDivaja paDivanna paDisuNa paDisuya paTThA(pra+sthA) patthiya 1 kAhI thoDyAphAra pramANAta saMskRtavarUna.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 pannava pravaTTa (pra+vRt) pahava (pra+bhU)' pahutta piva pIya bIha bhIya bhava (bhU) mara muha, mujjha rucca (ruc) ruha, roha liha pannatta payaTTa, pavaTTa, payatta, pautta samora siMca sujjha (zudh) haNa bhUya maya, maDa mUDha ruiya rUDha laDha vaTTa (vRt) varisa vijjha vihA saMnajjha saMnaddha samosa sitta vaTTa, vatta, vitta vuTTha viddha vihUNa (vihIna) paya (pac) pavisa pAva puccha bujjha bhiMda milA marisa (mRz) ruMdha lagga lubha vama vaha vinnava sama pakka, paviTTha suNa hara patta puTTha buddha bhinna milANa pikka' pavajja muTTha (mRSTa) ruddha lagga luddha vaMta vUDha vinnatta saMta (sam+A+zvas) samAsattha sara (smR) sijjha suya siddha kAhI thoDyAphAra pramANAta saMskRtavarUna ardhamAgadhI vyAkaraNa pavanna pasava (pra+sU) pasUya pAsa baMdha bhaMja bhuMja muya, muMca raMja rUsa (ruSa) laha luMpa vaya (vac) diTTha baddha bhagga bhutta mutta, mukka ratta ruTTha laddha lutta vutta vA vAya viyara (vi + tU) viiNNa saMdisa saMdiTTha suddha suya haya haya (A) saMskRta ka.bhU.dhA.vi. madhye 'R' asalyAsa ka.bhU.dhA.vi. madhIla 'ra' cA ardhamAgadhIta puSkaLadA 'Da' hoto. abhihara abhihaDa Ahara AhaDa (sam+A+hU) samAhUya saha so sIya (sad) sanna suva (svap) sutta hA, hAya hINa kara kaDa
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe 275 mara maDa vAvara vAvaDa(vyApRta) (vikRta) viyaDa vitthara vitthaDa hara haDa (i) saMskRtapramANe nasaNArI ka.bhU.dhA.vi. azI:Alava(A+lap) Alatta gavesa gaviTTha ciNa(ci) ciNNa jaya(yaj) jaTTha tuTTa (truTa) tuTTa de(dA) dinna niyaMsa(ni+vas) niyatthiya pavasa(pra+vas) paDattha palAya (parA+ay)palANa musa(muS) muTTha ruya(rud) runna(ruNNa) lasa laTTha lava(lap) latta vasa(vas) vuttha saMlava saMlatta (I) itara kAhI aniyamita ka.bhU.dhA.vi.:chiva-chitta, chuha-chUDha, viDhava-viDhatta (u) Adeza mhaNUna yeNArI kAhI ka.bhU.dhA.vi. puDhIlapramANe :volINa (atikrAnta) vosaTTa (vikasita) apphuNNa (AkrAnta) lhikka (naSTa) pamhuTTha (pramRSTa, pramuSita) nimiya (sthApita) cakkhiya (AsvAdita) jaDha (tyakta) 269 kartari bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa dhAtUMcyA ka.bhU.dhA.vi.lA 'vaMta'2 pratyaya joDUna kartari bhUtakAlavAcaka dhAtu. vizeSaNa sAdhile jAte. udA. ____ hasiya-hasiyavaMta, rakkhiya-rakkhiyavaMta, kahiya-kahiyavaMta, pucchiyapucchivaMta, haya-hayavaMta. 270 bhaviSyakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa bhaviSyakAlavAcaka dhAtu. vizeSaNAMcI kvacit kAhI rUpe ardhamAgadhIta 1 hema. 4.258 pahA. 2 vanta: syAt ktvtovntoH| mArkaM 4.40 3 (a) kartari bhUta. dhAtu. vizeSaNAMcA ardhamAgadhItIla upayoga nAhI mhaNaNyAitakA turaLaka Ahe. (A) puTThavaM (spRSTavAn) he saMskRtamadhUna varNAntarAne 4 ghATage, pR.154; sena, pR.123
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ADhaLatAta' ANi ADhaLaNArI hI sarva rUpe kartarica Aheta. udA. bhavissaM, AgamissaM, esamANa. 271 vidhyarthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa puDhIla pratyayAMcyA sAhAyyAne ardhamAgadhIta vi.ka.dhA.vi. siddha kelI jAtAta. (1) (a) akArAnta dhAtUMnA 'iyavva' hA pratyaya joDUna : ciTTha-ciTThiyavva, puccha-pucchiyavva, pAsa-pAsiyavva, bhiMda-bhiMdiyavva, bhuMjabhuMjiyavva, jANa - jANiyavva, suNa-suNiyavva. (A) akArAntetara svarAnta dhAtUMnA 'yavva' hA pratyaya lAvUna :puccha-pucche-puccheyavva, kaha-kahe- kaheyavva; ThA-ThAyavva, nA-nAyavva, dA-dAyavva; mAre-mAreyavva, paritAve - paritAveyavva; ne-neyavva; ho-hoyavva. (2) akArAnta dhAtUMnA 'Nijja' hA pratyaya joDUna vaMda-vaMdaNijja, acca-accaNijja, namaMsa -namaMsaNijja, darisa - darisaNijja, pUya-pUyaNijja. 272 aniyamita vi.ka. dhA. vi. puSkaLa dhAtUMcI vi.ka.dhA.vi. saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. tyAtIla kAhI azI (a) kara kajja piva pejja, peya : jiNa (ji) jeya bhuMja bhoja vajja vajja (varjya dullaMgha dullaMgha vaya (vad) vajja ANava ANappa khA khajja gAjja bhava bhavva giha gejjha caya cajja ardhamAgadhI vyAkaraNa 1 2 : jAya (jan) janna jANa ya vaya (vac) vacca guha gujjha duha dojha, dujjha bhaviSya dhAtu. vi. siddha karAvayAcI jhAlyAsa bhaviSyakALAtIla dhAtUMcyA ssakArAnta aMgAMnA 'aMta' va 'mANa' he pratyaya joDUna siddha karatA yetIla. udA. kahissaMta, kahissamANa. ityAdI. (yAkobI, Erja, pR. 47 ) kadhI AkArAnta dhAtU puDhe 'ya' yeUna maga 'Nijja' pratyaya lAgato. udA. gA-gAya-gAyaNijjapha
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita vizeSaNe 277 ne neya, neja pUya puja bhiMda bheja vaha(vadh) vajjha liha lejjha mA meya, meja veya(vidAveja (jANaNe) (A) (darzanIya) dasaNIya veya(vid) veyaNIya (i) suNa soyavva bhuMja bhottavva pAsa daTThavva vaya(vac) vattavva,) muya mottavva kara kAyavva vottavva / gaccha gaMtavva bujjha boddhavva jiNa(ji) jeyavva bhiMda bhettavva itara : ruya rottavva giNha ghettavva 273 kartRvAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa dhAtUMnA 'ira' hA pratyaya joDUna dhAtunirdiSTa kriyA karaNArA' yA arthAcI vizeSaNe sAdhalI jAtAta'. veva-vevira, hasa-hasira, parisakka (hiMDaNe)-parisakkira, bhama-bhamira, lajalajjira, jaMpa-jaMpira, laMba-laMbira, "kaMkha-kaMkhira, ullava (ullapa)-ullavira, vacca-vaccira, parisappa-parisappira, vasa (vas)-vasira, aMdola-aMdolira, bhaNabhaNira, paribhama-paribhamira, magga (mAgaNe)-maggira, pajjala-pajjalira' ghola (cakrAkAra phiraNe)-gholira. 274 'ima' pratyayAnta dhAtusAdhita vizeSaNa dhAtUlA 'ima' asA pratyaya joDUna vi.ka.dhA.vi. pramANe artha asaNArI vizeSaNe siddha kelI jAtAta. khAya (khAd)-khAima, sAya (svAd)-sAima, bhajja (bhAjaNe)-bhajjima, gaMtha-gaMthima, veDha-veDhima, pUra (bharaNe)-pUrima, ubbheya (utpanna hoNe)-ubbheima, saMghAya (ekatra yeNe)-saMghAima, nivvatta (siddha karaNe)-nivvattima, vaMda-vaMdima, pAya(pAcam)- pAima, pUya (pUj) - pUima, mANa (mAnay)-mANima veha (viddha karaNe) - vehima 1 shiilaadyrthsyerH| hema 2.145 2 supAsa. 527, 578, 655, 647, 568, 504, 559, 597, 638
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 17) sAdhita zabda : dhAtusAdhita avyaye 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 275 pUrvakAlavAcaka dhAtUsAdhita avyaya : lyabanta ardhamAgadhItIla pUrvakAlavAcaka dhAtUsAdhita avyaye vividha pratyaya joDUna siddha kelI jAtAta. (ka) lyabantAce nehamIce pratyaya ase :(1) (a) akArAnta dhAtUMnA iUNa, iUNaM he pratyaya joDUna : (1) jANa-jANiUNa, sikkha-sikkhiUNa, hasa-hasiUNa, vaMda-vaMdiUNa, haNa-haNiUNa, pAva-pAviUNa, suNa-suNiUNa, geNha-geNhiUNa, baMdha-baMdhiUNa. (2) jANa-jANiUNaM, pAsa-pAsiUNaM, nama-namiUNaM, baMdha-baMdhiUNaM, jaMpa-jaMpiUNaM, chiMda-chiMdiUNaM, paribhama-paribhamiUNaM, uvauMja-uvauMjiUNaM. (A) akArAntetara dhAtUMnA UNa', UNaM he pratyaya joDUna :(1) NhAUNa, dAUNa, ThAUNa, nAUNa, kAUNa, pAUNa (2) kAUNaM, nAUNaM, dAUNaM, ThAUNaM (3) haseUNa, saMmANeUNa, bheseUNa; ANeUNa, jeUNa (ja-ji), parAjeUNa, uvaNeUNa, neUNa; hoUNa (4) gaheUNaM, pannaveUNaM, bhareUNaM, uTheUNaM; hoUNaM. 1 ktvaasyaadernnsvorvaa| (hema. 1.27) ('Na' vara vikalpAne anusvAra) (a) AkArAnta dhAtUpuDhe 'ya' AlyAsa prahA-hAya-hAiUNa (A) marAThIta 'Una' asA pratyaya pUrva. dhAtu. avyayAcA Ahe. udA. karUna, deUna, gheUna, jAUna, yeUna, nhAUna, khAUna, mArUna, pAhUna.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 17 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita avyaye TIpa :- prayojaka dhAtUMnA iUNa, iUNaM pratyaya lAgaNyApUrvI dhAtUcyA antya 'e' cA lopa hoto. udA. -ThaviUNa, roviUNa, ThAviUNa, ANAviUNa, kAriUNaM, hasAviUNa; NhAviUNaM, uttAriUNaM, ityAdI (2) ittA, ( ettA') he pratyaya joDUna : (a) (akArAnta dhAtUMnA) :- vaMda-vaMdittA, jiNa - jiNittA, laMghalaMghittA, bhuMja - bhuMjittA, suNa-suNittA, viyANa-viyANittA, kiNa-kiNittA, jANa-jANittA, haNa-haNittA, hasa - hasittA, caya - caittA'. ( A ) ( itara svarAnta dhAtUMnA ) :- gAittA, nijjhAittA, NhAittA, paccakkhAittA; karettA, khavettA, pArettA, AgamettA, mArettA, AmaMtettA, suNettA, nevacchettA; uTThettA, uvaNettA, ANettA, avaNettA. TIpa : nAmadhAtU va prayojaka dhAtU yAMcyA antya 'e' cA kadhI lopa hoto, tara kadhIM pratyayAMtIla Adya 'i' cA lopa hoto: 279 (1) Thave -ThavittA, bhuMjAve - bhuMjAvittA, vinnave - vinnavittA, jANAvejANAvittA, NhAve-NhAvittA, saddAve - saddAvittA. (2) ThevattA, sikkhAvettA, paDigAhettA, pAettA ( pAyay), mArettA, nevacchettA. (3) ittANaM, (ettANaM e) he pratyaya joDUna : (a) (akArAnta dhAtUMnA) :- bhava-bhavittANaM, vasa - vasittANaM, caittANaM, vida-vidittANaM, jhUsa - jhUsittANaM, laha-lahittANaM. (A) (akArAnA dhAtUMnA ) :- pAsettANaM, lahettANaM, karettANaM (4) ittu, (ettu) he pratyaya joDUna : 3 (a) (akArAnta dhAtUMnA) :- nikkhiva - nikkhivittu, labha-labhittu, 1 2 3 caya khare mhaNaje ettA asA svataMtra pratyaya mAnaNyApekSA, akArAntetara dhAtUpuDhe 'ittA' pratyayAMtIla Adya 'I' cA lopa hoto, ase mhaNaNe ucita hoIla. kAhIMnI 'ettA' hA svataMtra pratyaya dilA asalyAne vara to kaMsAta ThevalA Ahe. 'ettA' hA svataMtra pratyaya mAnalyAsa ekArAnta dhAtUpuDhe pratyayAMtIla Adya 'e' cA lopa hoto, ase mhaNAve lAgela. prayojakAcyA yakArAnta aMgAMnA 'ittA' pratyaya lAgUna:- damaittA, AgAhaittA, calaittA, uttAsaittA, jaNaittA. 'ettA' varIla mAgIla taLaTIpa pahA.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ardhamAgadhI vyAkaraNa ukkhiva-ukkhivittu, pavisa-pavisittu, chiMda-chiMdittu, kaDDa-kaDDittu, uttara-uttarittu, thuNa-thuNittu. (A) (itara dhAtUMnA) :- sahettu, viNaettu, ANettu', uThettu; Thavittu'; payaDittu. (kha) lyabantAcyA vara sAMgitalelyA nehamIcyA pratyayAkherIja itara kAhI pratyaya lAgUnahI lyabante siddha hotAta. he pratyaya ase : (1) iya, (iyA') he pratyaya joDUna : (a) aNupAla-aNupAliya, peccha-pecchiya, thuNa-thuNiya, viyANaviyANiya, sumara-sumariya, pAsa-pAsiya, pekkha-pekkhiya, muNa-muNiya, bhuMjabhuMjiya, jANa-jANiya, gaha-gahiya, Arova-Aroviya, aNunnava-aNunnaviya. (A) viyANa-viyANiyA, parijANa-parijANiyA, pAsa-pAsiyA, uTThAuTThiyA, aNupassa-aNupassiyA, aNupAla-aNupAliyA (2) iyANa, iyANaM he pratyaya joDUna : (a) laha-lahiyANa, ghaTTa-ghaTTiyANa, Arusa-ArUsiyANa, parivajjaparivajjiyANa (A) takka-takkiyANaM, ussiMca-ussiciyANaM, samupeha-samupehiyANaM, Arusa-ArusiyANaM, abhijuMja-abhijuMjiyANaM (3) Ae, (e'), pratyaya joDUna : peha-pehAe, aNupeha-aNupehAe, uveha-uvehAe, saMpeha-saMpehAe. uTThAe, parinnAe ( prati+jJA), samAyAe (sam+A+dA), AyAe (A+dA), saMkhAe (sam+khyA), samuTThAe. 1 kadhI 'ANittu' (sura. 12.220) 2 prayojaka va nAmadhAtU yAMnA lAgate veLace vikArAsAThI mAgIla TIpa pahA. _ pizelane mhaTalyApramANe (pR.69), padyAMta vRttAcyA soIsAThI 'iya' cA 'iyA' hoto. 4 taseca ajAiyA (yAc) DaoN. vaidya (pR.53) yAMnI 'e' asA pratyaya dilA Ahe. paNa 'e' pratyaya svataMtra mAnaNyAaivajI to Ae' ca mAnaNe yukta hoIla. (mhaNUna vara 'e' pratyaya kaMsAta ThevalA Ahe) va AkArAnta dhAtUMnA lAgatAnA A A A asAca saMdhI hoto. he mhaNatA yeIla.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 17 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita avyaye 281 (4) 'Aya' hA pratyaya joDUna :gahAya, jahAya. (ga) yA kherIja dhAtUMcyA antI puDhIlapramANe Adeza hoUna lyabante siddha jhAlelI ADhaLatAta : (1) ntA :- gaMtA (gama), vaMtA (vama), haMtA (haNa), maMtA (manna). (2) ntUNa :- gaMtUNa (gama), raMtUNa(rama), haMtUNa(haNa) ntUNaM :- gaMtUNaM, AgaMtUNaM(Agama) (3) 1 :- kaTu (kara), avahaTTa (avahara), sAhaTu (sAhara), uddhaTu (uddhara), abhihaTTa (abhihara), samAha? (samAhara), nIha? (nIhara) (4) ttA :- cettA (caya), bhattA (bhiMda) (5) tUNa :- mottUNa( muya), chettUNa (chiMda), bhettUNa (bhiMda), ghettUNa (geNha), bhottUNa (bhuMja), rottUNa (ruya), vottUNa (vaya vac) tUNaM :- ghettUNaM (6) ccA' :- hoccA (ho), ThiccA (ThA), ciccA, ceccA (caya), piccA, peccA (piva), vaccA, vuccA (vaya-vac); hiccA, heccA (hA,jahA), succA, soccA (suNa), abhisamecca (abhisame), bhoccA (bhuMja), kiccA (kara), naccA (jANa), daccA (de), paDuccA (pratItya) (7) cvANa :- hiccANa, heccANa (hA,jahA); naccANa (jANa), soccANa (suNa), ciccANa (caya) ccANaM :- hicvANaM, heccANaM; naccANaM, bhoccANaM. 276 aniyamita lyabanteM saMskRta dhAtUMcyA lyabantAvarUnahI varNAntarAne ardhamAgadhIta kAhI dhAtUMcI lyabante AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNaNyAsa harakata nAhI. tyAkherIja, itara kAhI aniyamita lyabantehI ADhaLatAta. 1 saMskRtamadhIla lyabantAcyA tvA' pratyayAcA 'ccA' varNAntarAne hoto. 2 anusvArAgama jhAlyAsa soccaM
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ardhamAgadhI vyAkaraNa same paNihA (a) varNAntarita :uvalabha uvalabbha pakkhiva pakkhippa abhiruha abhirujjha pAva pappa (prApya) sameccasAmicca pavisa pavissa abhigama abhigamma samAdA samAdAya AdA AdAya uTThA uTThAya Agama Agamma (aNuciMta) aNuvIi paNihAya Arabha Arabbha nikkhama nikkhamma samArabha samArabbha pariccaya pariccajja parigiNha parigijjha Ahara Ahacca nisama nisamma parinnA (pratijJA) parinnAya pariTThava pariTThappa aikkama aikkamma pagijjha aNubhava aNubhUya paDisaMdhA paDisaMdhAya viNikarisa viNikkassa (vinikRSya)abhikaMkha abhikaMkha pratItya (A) itara kAhI : datRRNa, datRRNaM, dissa, dissA, dissaM (pAsa); passa (pAsa); soUNa, soUNaM (suNa); labhrUNa (labha); thoUNa (thuNa), saMthoUNa (saMthuNa) 277 hetvarthaka aNyaya tumanta : puDhe sAMgitalyApramANe vividha pratyaya lAvUna hetvarthaka avyaye vA tumante siddha kelI jAtAta. (1) (a) akArAnta dhAtUMnA 'iuM' hA pratyaya joDUna :bhAsa-bhAsiuM, ujjha-ujjhiuM, parihara-parihariuM, mara-mariuM, jiNa-jiNiuM, bhiMdabhiMdiuM, pAsa-pAsiuM, daha-dahiuM pagiNha paDucca 1 2 pA.sa.ma. pR.45 paesi, TIpA, pR.92
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 17 : sAdhita zabda : dhAtusAdhita avyaye 283 (A) akArAntetara svarAnta dhAtUMnA 'u' pratyaya joDUna : dAuM, kAuM, pAuM, nAuM, gAuM, agghAuM (A+ghrA), uTThAuM; parikaheuM, mAreuM, paribhAeuM, vAreuM; uTheuM, neuM, ANeuM, pariNeuM; houM (2) ittae, (ettae) he pratyaya joDUna : (ka) (a) (akArAnta dhAtUMnA) :- pAsa-pAsittae, piva-pivittae, pAubbhavapAubbhavittae, vihara-viharittae, tara-tarittae, ciTTha-ciTTittae, puccha-pucchittae, uttarauttarittae, giNha-giNhittae, dhuNa-dhuNittae. (A) (itara dhAtUMnA) :- ThAittae, gAittae; neittae. (i) (prayojaka dhAtUMnA) :- pADittae, dhArittae, uvasAmittae, jalaittae, pariThThAvittae, abhisiMcAvittae, pakkhivAvittae. (kha) (a) (akArAnta dhAtUMnA) :- kara-karettae, pAsa-pAsettae, suNasuNettae. (A) (itara dhAtUMnA) :- ThAettae; viNettae, hottae (i) (prayojaka dhAtUMnA) :- pADettae, dhArettae. 278 aniyamita tumante kAhI dhAtUMcyA tumantAMcI rupe saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta AlelI Aheta. tyAMnA aniyamita mhaNyAsa harakata nAhI. tyAkherIja itara kAhI aniyamita tumante ADhaLatAta. (a) varNAntarita : souM chiMda chettuM jiNa (ji) gaNa bhiMda pAsa niddisa nidde AhaNa AhetuM haNa mottuM uddhara uddhattuM suva (svap) sottuM 1 AkArAnta dhAtUpuDhe 'ya' AlyAsa :- gA-gAya-gAiuM, vA-vAya-vAiuM. 2 marAThIta :- karU, deU, gheU, neU, jAU, yeU 3 mAgIla 'ettA' varIla taLaTIpa pahA.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ardhamAgadhI vyAkaraNa ruMdha laha vaha(vaha) vaya (vac) ciNa (ci) gama (A) itara kAhI aniyamita tumanteM :(1) pAyae (piva), bhottae (bhuMja), vatthae (vasa) (2) giNha - ghettuM ruya rottuM parigiNha - parighettuM khaNa khaMtuM puravaNI ardhamAgadhItIla itara dhAtUsAdhite ardhamAgadhItIla itara dhAtUsAdhite saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI Aheta. udA. (a) nAme : (1) puM. :- kAma (kam), hAra (ha), pAya (pad), bhAva (bhU), boha (budh), mANa, vAda, AyAra (AcAra) ityAdI. (2) napuM. :- nANa (jJAna), nayaNa, vayaNa, gamaNa, karaNa, dANa, sayaNa (zayana), pANa, bhoyaNa ityAdI. (3) strI. :- (ka) dayA, niMdA, hiMsA, khamA (kSamA), bhAsA, sevA, ciMtA, bhikkhA, kahA, pUyA ityAdI. (kha) gai, Thii, bhatti, buddhi, mai, vuTThi, virai, rai ityAdI. (ga) kiriyA, vijA, cariyA (caryA) ityAdI. (A) avyaye :- Namula athavA am pratyayAnta dhAtU avyaya :- jIvaggAhaM. (i) itara :- netta (netra), sotta(zrotra), dAyA (dAtR), gaMtA, neyA, bhattA, bhAsura, ityAdI.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18) sAdhita zabda : taddhita prakriyA 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 279 prAstAvika nAma, sarvanAma, vizeSaNa yAMnA pratyaya lAgUna nAmasAdhite' athavA taddhite siddha hotAta. he sAdhita zabda nAma, vizeSaNa, avyaya ase tIna prakArace asU zakatAta. ardhamAgadhItIla azA zabdAMcI sAdhanikA puDhe kramAne dilI Ahe'. 280 bhAvavAcaka nAme nAma va vizeSaNa yAMnA 'ta' (tva), 'ttaNa' athavA 'yA' (tA) pratyaya joDUna bhAvavAcaka nAme siddha hotAta. (a) 'tta' pratyaya joDUna : (1) nAmAMnA :- mUla-mUlatta, deva-devatta, kaMda-kaMdatta, vANara (vAnara)vANaratta, agavva (agarva)-agavvatta, dAsa-dAsatta, phala-phalatta, puppha-pupphatta, sIha-sIhatta, maccha (matsya)-macchatta, purisa-purisatta. (2) vizeSaNAMnA :- asAra-asAratta, vaMka-vaMkatta, dhutta-dhuttatta, kusalakusalatta, bhadda-bhaddatta, mahura-mahuratta; mahattaraga-mahattaragatta; mama-mamatta, nimmama (nirmama)-nimmamatta. (A) ttaNa pratyaya joDUna : (1) nAmAMnA :- takkara-takkarattaNa, dhamma-dhammattaNa, sAvaya (zrAvaka) www 1 yethe nAma zabda, sarvanAma va vizeSaNa yAMce upalakSaNa Ahe. soIsAThI tyA tyA zIrSakAkhAlI hI taddhite yethe dilelI Aheta. 3 kvacit avyayAMnA :- micchatta (mithyAtva), nANatta (nAnAtva)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ardhamAgadhI vyAkaraNa sAvayattaNa samaNa (zramaNa)-samaNattaNa, bAla-bAlattaNa, savattI-savattittaNa, dAragadAragattaNa, visa-visattaNa, mANusa-mANusattaNa. (2) vizeSaNAMnA :- bahira-bahirattaNa, dharI-dharIttaNa, sulabha-sulabhattaNa, vicitta-vicittattaNa, tarala-taralattaNa, dujaya-dujjayattaNa, taruNa-taruNattaNa, paravasaparavasattaNa, gaMbhIra-gaMbhIrattaNa, bahula-bahulattaNa. (i) yA pratyaya joDUna : (1) nAmAMnA :- alAbha-alAbhayA, alobha-alobhayA. (2) vizeSaNAMnA :- sukumAra-sukumArayA, sama-samayA (samatA), asAraasArayA, saDhasIla-saDhasIlayA (zaThazIlatA). 281 svAmitvadarzaka vizeSaNe puDhIla pratyaya joDUna svAmitvadarzaka vizeSaNe siddha kelI jAtAta. (1) vaMta:- bhagavaMta, dayAvaMta, ucchAhavaMta, dhaNavaMta, guNavaMta (2) maMtare :- gaMdhamaMta, phAsamaMta, mUlamaMta, kaMdamaMta, patta maMta, phalamaMta, vaNNamaMta, rasamaMta (3) Ala :- jaDAla (jaDA, jaTA) rasAla (rasa) saddAla (sadda), dhaNAla (dhaNa), dADhAla (dADhA, daMSTrA) / (4) Alu :- dayAlu (dayA), IsAlu (IsA) (ka) Alu-illa-ulla-Ala-vanta-mantetteramaNA mtoH| hema 2.159 DaoN. vaidyAMnI 'i' va 'si' ase ANakhI dona pratyaya dilele Aheta. paraMtu te tase svataMtra mAnaNyAce kAraNa nAhI. mULa saMskRtazabdAvarUna ase zabda varNAntarAne ardhamAgadhIta Ale Aheta. udA. (a) dhaNi (dhanin), hatthi (hastin), kari (karin), atthi (arthin). (A) oyaMsi (ojasvin), teyaMsi (tejasvin), jasaMsi (yazasvin), maNaMsi (manasvin) 'nahaMsi' (nakha) hA zabda ayogya sAdRzyAne. (kha) ma. :- hattI, dhanI, mAyAvI, arthI, tejasvI, yazasvI ityAdI. 2 'vaMta' pratyayAnta vizeSaNAMcA vApara ardhamAgadhIta barAca kamI Ahe. (sena, pR. 124) 3 kadhI "kvacid bhUmni vA mtussprtyyH|" malayagirI, rAya. pR. 12. 4 ma. ALa' pratyaya :- rasALa, ravALa ityAdI. 5 ma. ALu' pratyaya :- dayALu, mAyALu, kRpALu, pAyALu, snehALu, kanavALu.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA 287 (5) illa' :- kaMTailla (kaMTaya), mAilla (mAyA), niyaDilla (niyaDi), sAsilla (sAsa-zvAsa), kalaMkilla (kalaMka), dosilla (dosa), sohilla (sohA), lobhilla (lobha), udailla (udaya-udaka) (6) ulla :- kacchulla (kacchu), pAulla (pAya) (7) ira :- gavvira (gavva-garva) (8) maNa :- uvayAramaNa (upacAramat) 282 svArthe 'ka' pratyayAnta zabda mULa zabdAMcyA arthAta koNatAhI pharaka na karatA svArthe 'ya', 'ga' (ka) hA pratyaya vividha zabdAMnA lAgalelA ADhaLato. (1) nAmAMnA :- putta-ya, maggada-ya (mArgada), cakkhuda-ya, bhAu-ya (bhrAtR) reNu-ya, Uru-ya, dhammada-ya (dharmada), sAmi-ya (svAmin), hattha-ya, hiyayaya, paTTa-ya, bhattaghara-ga, muhuttA-ga (muhUrta), sutta-ga (sUtra), sarari-ga (zarIra), jovvaNa-ga, daMDa-ga, puppha-ga, juvANa-ga (yuvan), thera-ga (2) sarvanAmAMnA :- aha-yaM, ta-yaM (taM), saya, saga (sva) appa-yaM (Atman) (3) vizeSaNAMnA : (a) bahu-ya, kaDu-ya, niya-ya (nija), aNAi-ya (anAdi), thova-ya (stoka), thUla-ya (sthUla), suddha-ya (zuddha) lahu-ya (laghu); ratta-ga (rakta), tArisa-ga (tAdRza) (A) lajjAlu-ya (i) (tamavAcake) :- jeTTaga, kaNi?-ya, kaNiThTha-ga 1 (a) kadhI 'illaya' asA pratyaya lAgato. udA. satthillaya (sArtha), goTThilliya, raillaya (rajovat) (A) tethe jhAlelA (tatra bhave) yA arthIhI kadhI 'illa' pratyaya lAgato. gAmellaga (grAma) (i) taseca sthAnadarzaka vizeSaNe :- majjhilla (madhya), dAhiNilla (dakSiNa), purathimilla (purastAt), majjhimilla (madhyama), puvvilla, uttarilla; uvarilla, heTThilla.. Ila pratyaya :- khAlIla, varIla, tethIla, yethIla, madhIla. (u) saMkhyAdarzakAMnA :Adilla (Adi), Adillaga, paDhamilla (prathama), paDhamillaga. (pizela, (iM) pR. 407). nAyAsaM, pR. 3 udAharaNAta svArthe 'ga', 'ya' pUrvI eka ADavI regha dilI Ahe.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jaMpaMta-ya, pucchaMta-ya, naccamANa-ya, hoMta (u) ka. bhU.dhA.vi. : - ritta-ya (rikta), aladdhaM-ya (alabdha), laddha ya; maya-ga (mRta). ya'; jIvaMta-ga, hoMta-ga (I) ( va.kA.dhA.vi) ( u ) (vi.ka.dhA.vi.) :- vattavva-ya, hoyavva-ya. (e) (vaMta pratyayAnta zabda ) : dhaNavaMta-ya (4) avyayAMnA : ihayaM (iha), samayaM (sama). (ka) ardhamAgadhIta kadhI kadhI puDhIla pratyaya 'svArthe' lAgalele ADhaLatAta:mahAlaya (mahat), mahAliyA (strIliMgI), mahaimahAlaya, 3 4 (1) Alaya (Ala - ya ) mahaimahAliyA. (2) illa4 illaga : (3) allu, allaya : 5 6 7 1 samarA. pR. 175 2 samarA. pR. 170 + * 283 sAdhita avyaye nAma, sarvanAma, vizeSaNa yAMnA pratyaya joDUna sAdhita avyaye siddha hotAta. tyAMcI sAdhanikA puDhIlapramANe pizela (iM), pR. 406 pizela (iM), pR. 407 ardhamAgadhI vyAkaraNa - bahirilla (bAhira), aMdhillaga (aMdha) aMdhalla (aMdha), mahalla' (mahat), ekallaya, ekkallaya 6 uvA, pR. 104 pahA. ma. AMdhaLA, ekalA ityAdI. nAma va vizeSaNa yAMce napuM. dvi. e. va. he kriyAvizeSaNa avyayApramANe vAparatA yete; kadhI kadhI tara itara kAhI vibhaktyAMce e. va. he hI kriyAvizeSaNApramANe upayojitA yete. (kALe, pR. 229) adhika vicArAsAThI nAma va vizeSaNa yAMce upayoga he prakaraNa pahA.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA (a) nAma va vizeSaNa' yApAsUna sAdhita avyaye : (1) 'o' (taH) pratyaya joDUna piTTha-o, saMkheva-o, paramattha-o, kamma-o, samAsa-o, vittharao, sahAva-o, sasatti-o (svazakti), dhamma-o dUra-o, paDhama-o, visesao, akaMDa-o. 2 3 (2) kadhI 'hA' pratyaya joDUna aNaMta -hA, buha - hA. : (3) kadhI 'khutto' pratyaya joDUna (4) kadhI 'so' (zaH ) pratyaya joDUna :(5) kadhI ' huttaM ' pratyaya joDUna (4) yA (dA) (5) hA ( thA ) : (A) sarvanAmasAdhita avyaye : sarvanAmAMnA vividha pratyaya lAvUna avyaye sAdhalI jAtAta. (1) ttha (tra) :- ettha (atra), tattha (tatra), jattha (yatra), kattha (kutra) egattha (ekatra), annattha (anyatra ), savvattha ( sarvatra), amugattha (amutra), ubhayattha (ubhayatra). (2) to (tas ) (3) o (tas) parao, ubhayao, avaropparao. : - : : : : iha. (6) ha (thA) (7) hiM : jahiM, tahiM, kahiM. (8) he :- jAhe, tAhe, kAhe. : 289 jayA, tayA, kayA, sayA, savvayA, annayA, egayA. :- jahA, tahA, savvahA, annahA, iyarahA, ubhayahA. aNaMtakhutto. kamaso ( kramazaH). sagihahuttaM (ApalyA gharAkaDe) etto, tatto, jatto, katto, savvatto, egatto, annatto. io, tao, jao; kao, kuo; savvao, saMkhyAvizeSaNa-sAdhita zabdAMcA puDhe svataMtra vicAra kelA Ahe. taseca 'kao huttaM' (koNIkaDe) mahA. pR. 27 ba
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 284 vizeSaNAMcA tara-tama-bhAva puDhIla pratyayAMcyA sAhAyyAne vizeSaNAMcA tara - tama-bhAva dAkhavilA jAto. (a) tara - bhAva : vizeSaNAMnA tara, yara, tarAga, yarAga, tarAya, yarAya he pratyaya joDUna tara bhAva siddha hoto. (1) 'tara' pratyaya joDUna aNiTTha-tara, kaMtatara, mahattara, visuddhatara, suMdaratara, thiratara, ujjalatara, pahANatara (pradhAna), appatara (alpa), uccatara, gADhatara. (2) 'yara' pratyaya joDUna appayara, daDhayara, gADhayara, garuyayara (guru), tikkhayara, nIyayara ( nIca), karuNayara, suMdarayara, sohaNayara. (3) tarAga, tarAya pratyaya joDUna pabhUyatarAga, amaNAmatarAga; aNiTThayarAga, kaMtayarAga. (4) tarAya, yarAya pratyaya joDUna amaNAmatarAya, asubhatarAya, hINatarAya; visiTThayarAya, ahiyayarAya (adhika). TIpa :- saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI kAhI tara - vAcake azI seyaM (zreyas), pAvIyaMsa (pApIyas ), kaNIyasa ( kanIyas ) . ' uttaratara' yA zabdAta donadA tara - vAcaka pratyaya Ahe'. 1 : : pizela. pR. 292 ardhamAgadhI vyAkaraNa : (A) tama-bhAva : vizeSaNAMnA tama, yama he pratyaya joDUna tama-bhAva siddha hoto. aNiTThatama, kaMtatama, mahattama. (1) 'tama' pratyaya joDUna (2) 'yama' pratyaya joDUna appayama (alpa), daDhayama, piyayama. TIpa :- saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI kAhI tamavAcake azI seTTha (zreSTha), jeTTha (jyeSTha), kaNiTTha (kaniSTha), pAviTTha (pApiSTha), dappiTTha ( darpiSTha), dhammiTTha (dharmiSTha), bhUiTTha (bhUyiSTha), gariTTha ( gariSTha), variTTha (variSTha). : :1 : --
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA 291 i) saMskRtamadhye tara va tama he pratyaya 'iSTha' pratyayAnta zabda va avyaye yAMnAhI lAgatAta. azI ardhamAgadhItIla kAhI rUpe : jeTThayara, kaNiTThayara, pAviTThatara'; suTTayara, bhujjatara. 285 saMkhyAvAcaka sAdhite saMkhyAvAcaka vizeSaNApAsUna nAme, vizeSaNe va avyaye sAdhatA yetAta. hI sAdhanikA puDhIlapramANe : (a) kramavAcaka saMkhyAvizeSaNe : eka, dona ityAdI saMkhyAvAcakAMvarUna pahilA, dusarA ityAdI kramadarzaka saMkhyAvAcake sAdhilI jAtAta. tyAtIla eka te sahA paryaMtacI aniyamita Aheta, tI azI : paDhama'; bIya, biiya, duiya, docca, ducca, duijja; taiya, tacca; cauttha', cau?; paMcama; cha?. sAta va sAtacyA puDhIla saMkhyAvAcake yAMnA 'ma' hA pratyaya joDUna kramavAcake siddha kelI jAtAta. sattama, aTThama, navama, dasama, ekkArasama (11vA); bArasama, duvAlasama (12 vA); terasama (13 vA); cauddasama, coddasama (14 vA); pannarasama (15 vA); solasama (16 vA); sattarasama (17 vA), aTThArasama, aDhArasama (18 vA), egUNavIsama, egUNavIsaima (19 vA); vIsaima (20 vA); egavIsaima (21 vA); bAvIsaima (22 vA); tevIsaima (23 vA); cauvIima (24 vA); tIsaima (30 vA); cottIsaima (34 vA); cattAlIsaima (40 vA); paNNAsama (50 vA); pannapannaima (55 vA); asIima (80vA); caurAsIima (84); paMcAsIima (85 vA) ityAdI. on mo 3 1 3 4 5 6 vA. ve. ApaTe, pR. 50 2 kathA. pR. 114 taseca paDhamilla, paDhamillaga; Ai (Adi); aggima (agrima) (pahilA) ma. :- dujA taseca 'turiya' (turya), cauthA. kadhI kadhI hA 'ma' pratyayarahita kramavAcake suddhA ADhaLatAta. udA. tIsa (30 vA); auNApanna (49 vA), vIsa (20 vA), cauvIsa (24 vA) ityAdI.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ardhamAgadhI vyAkaraNa zevaTacA :- aMta' (antya), aMtima, carima. (A) kramavAcaka kriyAvizeSaNa avyaye : vara sAMgitalelI kramavAcaka vizeSaNe napaM.dvi.e.va. ta yojilI kI tI kramavAcaka kriyAvizeSaNAMce kArya karatAta. paDhamaM (pahilyAMdA), doccaM (dusar2yAMdA) ityAdI. (i) samUhavAcaka nAme :ardhamAgadhIta puDhIla samUhavAcaka nAmAMcA upayoga ADhaLato. duga, duya (dvika), tiya (trika), caukka (catuSka), NNagare (paMcaka), chakka (SaTka), dasaga (dazaka). (I) prakAradarzaka vizeSaNe : saMkhyAvAcakAMnA 'viha' (vidha) hA pratyaya joDUna prakAradarzaka vizeSaNe siddha hotAta. egaviha, duviha, tiviha; cauviha, cauvviha; paMcaviha, chavviha, sattaviha, aTThaviha, navaviha, dasaviha; duvAlasaviha (12 prakArace), solasaviha, aTThAvIsaiviha, battIsaiviha, paNayAlIsaviha (45 prakArace) ityAdI. (u) prakAradarzaka avyaye :saMkhyAvAcakAMnA 'hA' (dhA) pratyaya joDUna prakAradarzaka avyaye hotAta. duhA, tihA, cauhA, paMcahA, chahA, sattahA, aTTahA, navahA, dasahA; duvAlasahA, bArasahA; sayahA (zata). (U) AvRttivAcaka avyaye : kriyA kitI veLA jhAlI he darzaviNArI AvRttivAcaka avyaye saMkhyAvAcakAMpAsUna sAdhilI jAtAta. tyAtIla eka te tIna paryaMtacI aniyamita Aheta, tI azI : 1 pA. sa. ma., pR. 10 2 hI samUhavAcake saMskRtamadhUna varNAntarAne AlelI Aheta. 3 supAsa, 536, 580, 517. 4 taseca, aNegaviha, nANAviha, viviha. 5 taseca, bahuhA, aNaMtahA.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA saI, ekassiM' (ekadA), doccaM, duccaM' (donadA), tacca' (tInadA ) itara saMkhyAvAcakAMnA' 'khutto' (kRtvaH) hA pratyaya' joDUna dukhutto, dukkhutto; tikhutto, tikkhutto; sattakhutto, sattakkhutto ityAdI. tisattakhutto (3 x 7 dA) aNegasayasahassakhutto ityAdI. (e) vIpsAvAcaka avyaye : saMkhyAvAcakAMnA 'so' (zaH ) hA pratyaya' lAvUna vIpsAvAcaka avyaye siddha hotAta. udA. sayaso, sahassaso ityAdI. (ai) ardhapUrNAMkadarzaka zabda : ardhA pUrNAMka darzaviNyAsa puDhIla kramavAcakAlA 'aDDa' vA' 'arddha' hA zabda' mAge joDatAta. mhaNaje, samajA 43 ( ardhA + cAra) hA apUrNAMka havA asalyAsa cAracyA puDhIla pAcace kramavAcaka gheUna tyAmAge 'arddha' vA 'aDDA' zabda joDAvayAcA :- addhapaMcama (43) yAcAca artha asA kI kramavAcakAcyA mAge addha vA aDDa AlyAsa tatpUrvIce lagecace saMkhyAvAcaka adhika ardhA nirdiSTa hoto. udA. 'addhasattama' mhaNaje sAtacyA lageca pUrvIce saMkhyAvAcaka mhaNaje 1 taseca, ekkavAraM. 2 khutto hA pratyaya lAvUnahI dona va tIna yApAsUna avyaye siddha hotAta :- dukhutto, tikhutto. taseca, aNaMtakhutto 3 4 kadhI 'huttaM' (hema. 2.158 ) pratyaya joDUna taseca, aNegaso, bahuso. sena, pR. 99 7 kadhI pUrNAMkAcyA pUrvI 'saDDU' (sArdha) joDUna ( yAveLI jyAsaha ardhA to pUrNAMka 5 6 293 8 - : sayahuttaM, sahassahuttaM. ghyAvA lAgato. udA. :- saGghasatta (73). marAThIta hIca tar2hA :- sADesAta, sADeATha, sADenaU, sADepAca, sADecAra ityAdI. kadhI aDDa zabda puDhe joDalA jAto (samarA. pR. 369) yethe mAtra 'dasaddha' mhaNaje pAMca. divaDDha (13). 'dasadhdavaNNAiM kusumAiM'
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ardhamAgadhI vyAkaraNa sahA adhika ardhA mhaNaje 63 nirdiSTa hoto. udA. diyaDDa, divaDDa (13) (ma. :- dIDa), aDDAijja (23) (aDIca), adbhuTTha (33) (ma. :- auTa), addhapaMcama (43) , addhachaTTha (53), addhasattama (63), aTThama (71), addhanavama (83), addhaterasa (123). (1) ardhazatake : varIlapramANeca puDhe 'zata' zabda ThevUna : aDDAijjAiM sayAiM (250), achuTThAiM sayAiM (350), addhapaMcamAi sayAI (450), addhachaTTehiM bhikkhAsaehiM (550 bhikSAMnI). (2) aDDaterasa sayasahassAiM (123 zatasahastre) ityAdI. 286 strIliMgI rUpe sAdhaNe nAma va vizeSaNa yApAsUna jarura tethe va tevhA tyAMcI strIliMgI rUpe puDhIlapramANe sAdhilI jAtAta. nAme va vizeSaNe :(a) akArAnta nAmAMnA va vizeSaNAMnA puDhIla pratyaya joDUna : (1) 'A' hA pratyaya joDUna :(ka) nAmAMnA - bAla-bAlA, vaccha-vacchA, koila-koilA, khuja-khujjA, attaya-attayA, suya-suyA, elaya (eDaka)-elayA, (kha) vizeSaNAMnA :- pAva-pAvA, taruNa-taruNA, mAgaha-mAgahA, muddhamuddhA, cirAusa-cirAusA, paravasa-paravasA, piya (priya)-piyA, sAhINa (svAdhIna)sAhINA, vara-varA, sAma (zyAma)-sAmA, payaMDa (pracaMDa)-payaMDA. (2) 'igA' vA 'iyA' (ikA) hA pratyaya joDUna : kumAra-kumArigA, sAvaga-sAvigA; ajja (Arya)-ajjiyA, dAraya-dAriyA, bAlaya-bAliyA, pavvAyaya-pavvAiyA. 1 ma. :- bAlA, priyA ityAdI bAlikA, kumArikA ityAdI.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA mahAla (mahat) - mahAliyA. : (3) 'I' hA pratyaya' joDUna (ka) nAmAMnA deva-devI, gova- govI, kumAra-kumArI, hariNa - hariNI, dAsa-dAsI, baMbhaNa-baMbhaNI, putta-puttI, vijjAhara-vijjAharI, vANamaMtara-vANamaMtarI, puliMda - puliMdI, sabara- sabarI, samaNa-samaNI, satthavAha - satthavAhI, niggaMthaniggaMthI, mAhaNa-mAhaNI, sANa (zvan) -sANI. 5- varAI, varAka (kha) vizeSaNAMnA :- gora-gorI, nimmANusa - nimmANusI, taruNa-taruNI, vAmaNa-vAmaNI, eyArisa - eyArisI, erisa - erisI, paraMmuha-paraMmuhI (4) varIla nehamIcyA pratyayAkherIja itara pratyaya lAgUnahI strIliMgI rUpe siddha hotAta 2 (ka) ' ANI ' hA pratyaya joDUna khattiya - khattiyANI, iMda-iMdANI. jiTTha (jyeSTha) 4 - jiTThANI. 15 (kha) 'iNI" hA pratyaya joDUna :sissa-sissiNI, jakkha-jakkhiNI. -: : : 5 6 295 : (A) ikArAnta va ukArAnta nAma vizeSaNAMnA 'NI" pratyaya joDUna (ka) ikArAntAMnA :- hatthi -hatthiNI, gAhAvai-gAhAvaiNI, sAmi (svAmin)sAmiNI, gaNi-gaNiNI (mukhya bhikSuNI), siTThI (zreSThin) - siTTiNI coraseNAvaicoraseNAvaiNI, egAgi-egAgiNI, assAvi-assAviNI, vilAsi-vilAsiNI. 1 saMskRtamadhUna varNAntarita :- guNavaI, buddhimaI, bhagavaI, baMdhumaI, vasumaI. 2 saMskRmadhIla yA pratyayAsAThI vA. ve. ApaTe, pR. 49 pahA. 3 4 pauma. 3.96 supAsa. 487 sena, pR. 133 ma. ta INa pratyaya :- vAghINa, sutArINa, paraTINa, sonArINa, DaoNkTarINa, vakilINa, mALINa, koLINa, mAmaledArINa, jAkhINa ityAdI. 7 saMskRta innanta zabdAMcyA antya n madhye yeNArA I tyAvarUna hA pratyaya. 8 sura. 11.211 saMskRtavarUna guru-guvviNI .
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 (kha) ukArAntAMnA :- bhikkhu - bhikkhuNI, sAhu - sAhuNI; guru '-guruNI. (i) (1) kartari va karmaNi va. kA.dhA.vi. cI strIliMgI rUpe prAyaH 'I' pratyaya' joDUna hotAta. (1) gAyaMtI, NhAyaMtI, deMtI, kaheMtI, jaMtI, nijjaMtI, dijjaMtI. (2) samANI, AhAremANI, pehamANI, bhuMjamANI, jhAyamANI, nivaDamANI ; ejjamANI, hujjhamANI, dijjamANI. (2) kadhI 'A' pratyaya lAgUna hotAta. (1) vaDuMtA, paDatA, huMtA, hotA. (2) nivattamANA, ujjoemANA, jaMpamANA, vasamANA, kaMdamANA; dijjamANA, bhaNNamANA. (I) ka. bhU.dhA.vi. ANi vi.ka.dhA.vi. yAMcI strIliMgI rUpe prAyaH 'A' pratyaya joDUna hotAta. 4 (1) (ka. bhU.dhA.vi.) mukkA (mukta), cattA ( tyakta), hayA (hata) pAraddhA, uvaviTThA, pasuttA, paDiyA, nIyA, gahiyA, pasUyA, pattA ( prApta) (2) (vi.ka.dhA.vi.) :- vaMdaNijjA, accaNijjA, puccheyavvA, bhAsiyavvA, bhaNiyavvA. ( u ) kramavAcaka vizeSaNAMcI strIliMgI rUpe : (1) paDhama, docca, tacca yAMnA 'A' pratyaya :- paDhamA, , doccA, taccA. (2) cauttha te aTTama paryaMta 'A' va 'I' he donhI pratyaya :cautthA, cautthI, cotthI; paMcamA, paMcamI, chaTThA, chaTThI; sattamA, sattamI; aTThamA, aTThamI. (3) puDhIla kramavAcAkAMnA 'I' pratyaya :- samI ityAdI (U) 'ira' pratyayAnta vizeSaNAMcI strIliMgI rUpe 'I' pratyaya lAgUna jhAlelI I ca striyAm / prA. pra. 7.11 supAsa. 490 3 sura. 8.18 kvacit I pratyaya lAgUna 1 2 4 ardhamAgadhI vyAkaraNa : -- saMjaya (saMyata) - saMjaI
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA 297 ADhaLatAta. vilavirI, rovirI (raDaNArI), kaMkhirI' (e) 'tara' pratyayAnta vizeSaNAMcI strIliMgI rUpe 'A' va 'I' he pratyaya joDUna hotAta. (1) vallahayarA, sohaNayarA. (2) tivvayarI, ahiyayarI (adhika), iTTayarI, guruyarI' (ai) kAhI zabdAMcI strIliMgI rUpe puDhIlapramANe aniyamita Aheta :piyA mAyA puma itthI juvANa juvaI pai pattI putta kannA purisa itthI bhAyA sasA sasura sassU nara nArI vara vahU jAmAyA suNhA,) sANa (zvan) suNI NhusA / 287 zabdAMcI akaraNarUpe sAdhaNe svarAdi zabdAMpUrvI 'aN' ANi vyaMjanAdi zabdAMpUrvI 'a' joDUna tyA tyA zabdAMcI akaraNarUpe siddha hotAta. (1) nAmAMcI :- (ka) akAla, adhamma, ahiMsA, ajIva aviNaya, aNAha, akamma, arai, asAhu, adINa. (kha) aNaMga, aNagAra, aNasaNa, aNAyariya (anArya), aNaTTha (anartha), aNaMta, aNAyAra (anAcAra). (2) vizeSaNAMcI : (ka) (1) appiya, asamattha, acavala, aturiya, adUra, asesa, akusala, apaMDiya, alajjira, apavitta, amUDha, avisuddha. (2) aNaMta, aNi?, aNAula (anAkula), aNuttara, aNega. 1 kathA. pR. 117 2 kathA. pR. 104
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 ardhamAgadhI vyAkaraNa (kha) va.kA.dhA.vi. cI :(1) asahamANa, akahatI, akarita, avikaMpamANa, adita (2) aNicchamANa, aNAlavaMtI. (ga) ka.bhU.dhA.vi. cI :(1) akaya, abuddha, aNiyaya (aniyata), akaMta (akAMta) (2) aNAgaya, aNuvvigga, aNaNunnAya, aNubbhUya (anudbhUta) (gha) vi.ka.dhA.vi. cI :(1) asajjha, akahaNija, alaghaNIya, aciMtaNIya, akarANijja (2) aNaikkamaNijja (3) lyabantAMcI' :(1) agacchittA, adaTUNa, akahiUNa, agaNiUNa, abhuMjiUNa. (2) aNApucchittA, aNavekkhiUNa, aNApucchiUNa, aNAlociUNa. tumantAcyA bAbatItahI akaraNarUpe varIlapramANeca hotAta :- aciMteuM (nANa. 1.223), ityAdI. paNa yAveLI prAyaH tumantAMcA upayoga lyabantApramANe ADhaLato.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 18 : sAdhita zabda : taddhita prakriyA 299 puravaNI ardhamAgadhItIla itara taddhita zabda : (a) ardhamAgadhItIla itara taddhita zabda saMskRtamadhUna varNAntarAne ardhamAgadhIta yetAta. (1) bhAvavAcaka nAme :- gArava (gaurava), maddava (mArdava), jovvaNa (yauvana), moNa (mauna), suMdara (sauMdarya) ityAdI. (2) apatyArthI :- vAsudeva, mAhesara (mAhezvara), mANava, dovaI (draupadI), dohittI (dauhitrI), dANava (dAnava) ityAdI. (3) pitrarthI :- piyAmaha, mAyAmaha ityAdI. (4) vikAra, prAcurya :- jalamaya, annamaya. (5) tyAcA tethIla yA arthI :- vesAliya (vaizAlIcA), ajjhatthiya (AdhyAtmika), Arisa (ArSa), sAhAviya, mANasiya, pAraloiya, sArIriya, peiya (paitRka), loiya (laukika) ityAdI. (A) kAhI saMskRtamadhIla tAdhitAMcI AdezavajA aniyamita rUpe hotAta. yAvat-jettia, jeddaha; etAvat-ettia, eddaha; kiyat-kettia, keddaha'. 1 mArkaM. 4.64
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 samAsavicAra SALABRASB2BRUAR 2828288*AX88282828282828282828282 288 ardhamAgadhItIla samAsavicAra prAkRta vaiyAkaraNAMnI prAkRtamadhIla samAsAMcA vicAra svataMtrapaNe kelelA nAhI. kAraNa prAkRtamadhIla' samAsavicAra hA saMskRtamadhIla samAsa' vicArAvarUnaca AlelA Ahe. mhaNUna saMskRtAtIla samAsavicArAdhAreca ardhamAgadhItIla samAsavicAra puDhe kelA Ahe. 289 samAsa __ aneka zabdAMtIla paraspara saMbaMdha dAkhaviNAre zabda kiMvA tyA zabdAMcA itara vastUMzI saMbaMdha dAkhaviNAre zabda athavA vibhakti pratyaya lupta hoUna, arthAmadhye badala na hotA tyAMcyA saMyogAne vyAkaraNadRSTyA je eka viziSTa pada sidhda hote tyAsa sAmAsika zabda vA samAsa mhaNatAta. udA. corabhayaM, daMDahattho i. 290 samAsAcI sAmAnya vaiziSTye 1) samAsAta AlelyA ghaTaka-zabdAMcA paraspara saMbaMdha vA tyAMcA itara vastUMzI asaNArA saMbaMdha samAsAta pratyakSapaNe vyakta jhAlelA asata nAhI tathApi 1 prAkRtamadhIla samAsAMcyA adhika va thoDyA phAra paraMparA-bhinna mAhitIsAThI Nominal Composition in Middle Indo-Aryan by G. V. Davane hA graMtha pahANyAsa harakata nAhI. tAdRza evAtra tu smaasaaH| mArkaM 8.34 ardhamAgadhItIla samAsaghaTanA jarI thoDyAphAra pramANAta saMskRtasArakhI Ahe, tarI samAsAtIla yaMdAcA krama va samAsAcA anta yA bAbatIta ardhamAgadhItIla samAsAta kadhI kadhI bhinnatA ADhaLate. udA. taDivimala sarisa (vimalataDisarisa), paMcAsavaparinnAyA (parinnAyapaMcAsavA) parIsaha riUdaMtA (daMtaparIsahariU), caukkasAyAvagae (avagayacaukkasAe), AiNNajaNamaNussA (jaNamaNussAiNNA)
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 301 hA saMbaMdha vyakta karaNyAce sAmarthya tyA saMpUrNa samAsAta asate. 2) asA saMbaMdha asaNyAsa kimAna dona zabdAMcI AvazyakatA asalyAne samAsAta kimAna dona pade pAhijetaca. 3) saMbaMdha samAsAcA artha hA tyAtIla padAMcyA vyaktigata svataMtra arthAhUna bhinna asalA tarI tyA arthAcyA saMbaMdhAtUnaca nirmANa hoNArA jo artha to tyA saMpUrNa sAmAsAcA artha hoya. udA. 'bhavabhaya' madhye 'bhavApAsUna bhaya' hA artha jarI bhava ANi bhaya yAMcyA vyaktigata arthAhUna bhinna Ahe. tarI to tyAMcyA arthAcyA saMbaMdhAtUnaca sidhda jhAlelA Ahe. 4) aneka zabdAMce arthadRSTyA ekIkaraNa hoUna samAsa banata asalyAne 5) samAsAta je aneka zabda yetAta. tyAMtIla zevaTacyA zabdAkherIja itara sarvAMcyA1 vibhaktI nAhIzA hotAta. sAhajikaca zevaTacyA kherIja itara zabda ApApalyA mULa svarUpAta Thevale jAtAta. 6) vyAkaraNadRSTyA vAkyAta samAsAce je liMga, vacana, vibhakti' asela tI sarva tyA samAsAtIla phakta antyapadAlA lAgU paDatAta. udA. suhaNisaNNe, jANagihesu, uccanIyamajjhimakulAiM ityAdI 291 samAsAcI pade je zabda ekatra yeUna samAsa banato tyAMnA samAsAcI pade mhaNatAta. padAMcyA samAsAtIla sthAnakramAvarUna tyAMnA pUrvapada, uttarapada azA saMjJA dilyA jAtAta. udA. 'nIluppala' madhye 'nIla' he pUrvapada va uppala he uttarapada hoya. nAme, vizeSaNe, dhAtusAdhite va avyaye hI samAsAta pada mhaNUna yeU zakatAta. 292 samAsAcA vignaha samAsAtIla padAMcA paraspara saMbaMdha kiMvA tyA padAMcA itara vastUzI asaNArA saMbaMdha -jo samAsAta pratyakSapaNe vyakta asata nAhI. 1 kadhI samAsAtIla pUrvapadAcI vibhaktI tazIca rAhate. azA samAsAMnA 'aluka samAsa' mhaNatAta. udA. aMtevAsi, kheyara, juhiTThila ityAdI avyayIbhAva samAsa hA jarI napu. dvi. e. va ta asato. tarI ardhamAgadhIta kadhI tyAcI ___ itara vibhaktI ADhaLate. udA. jAvajjIvAe, paDirUveNa ityAdI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 vibhaktI pratyayAMcyA sAhAyyAne kiMvA itara yogya zabdAMcyA sAhAyyAne spaSTa hoIla. azAtar2hene samAsAcI pade vegaLI karUna dAkhaviNe yAlA sAmAsAcA 'vigraha karaNe' ase' mhaNatAta. udA. gagaNapaDiyaM - gagaNAo paDiyaM / (paMcamI vibhakticA upayoga) kamalamuhaM - kamala iva muhaM, athavA muhaM eva kamala / devadANavAdevA ya dANavA y| ityAdI ardhamAgadhI vyAkaraNa 293 samAsAce prakAra arthadRSTyA samAsAMtIla padAMnA kamI jAsta mahattva prAdhAnya asate. udA. 'rattakamalaM' madhye 'kalama' hyA uttarapadAlA mahattva Ahe. azA mahattvayukta padAlA 'pradhAna' pada va uralelyA kamI mahatvAcyA padAlA 'gauNa' pada mhaNatAta. arthadRSTIne samAsAta kadhI donhI padAMnA (udA. jIvA jIvA) kadhI uttarapadAlA (udA. visamaraNaM), kadhI pUrvapadAlA (utta. paidiNaM) tara kevhA donhI padAMnI darzita hoNAr2yA anyapadAlA (udA. caMdavyaNA) prAdhAnya asate. yAvarUna samAsAce cAra mukhya prakAra hotAta te ase : 1) ubhayapadapradhAna (dvaMdva) 2) uttarapadapradhAna (tarapurUSa) 3) pUrvapadapradhAna (avyayIbhAva) va 4) anyapadapradhAna (bahuvrIhi) yA caturvidha samAsAMtIla avyayIbhAva soDUna itara tighAMce aneka poTabheda Aheta. yA samAsAMcI va tyAMcyA poTabhedAMcI sAmAnya va vizeSa lakSaNe vigrahAsaha udAharaNe AtA puDhe dilI Aheta 294 dvaMdva (daMda) dvaMdva hA ubhayapada pradhAna samAsa Ahe. to kadhI samUhAcyA kalpanecA darzaka asato tara kadhI svataMtrapaNe vicArAta ghetalelyA vastUMcA nidarzaka asato. 1 2 jevhAM vigrahavAkya detA yeta nAhI vA samAsAtIla padAMcA upayoga karUna vigraha detA yeta nAhI tevhAM 'nitya samAsa' hoto (kALe pR. 114) dvaMdva samAsa samUha kalpanAdarzaka ( samAhAra) vA svataMtra vastudarzaka ( itaretara) karaNe he arthAnurUpa bolaNAr2yAMcyA marjIvara avalaMbUna asate.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 303 vigrahAta (anusvArApuDhe) 'ca' athavA (svarApuDhe) 'ya' yAMcA upayoga karAvA lAgato va padAMcI prathamA vibhakti vAparalI jAte. a) itaretara dvaMdva itaretara dvaMdva samAsAta vastu ekekaTyA gaNalyA jAtAta. mhaNajeca tyA svataMtrapaNe vicArAta ghetalyA jAtAta. sAhajikaca hA samAsa nehamI aneka vacanI asato. ANi antya padAcyA liMgAvarUna saMpUrNa samAsAce liMga Tharate. udAharaNe : 1) bIyahariyAI - bIyANi ya hariyAI ca / 2) gAmanayaresugAmA ya nayarA ya tesu| 3) hirIsiridhiikittibudhdilacchIo- hirI ya sirIya dhiI ya kittI ya budhdI ya lacchI ya / A) samAhAra dvaMdva samAhAra dvaMdvAta' vastu samUhadRSTIne vicArAta ghetalyA asalyAne hA samAsa samudAyavAcaka vA ekadI saMyukta kalpanA dAkhaviNArA asato. hA samAsa prAyaH napuM. e. va. ta asato. udAharaNe : 1) maMsasoNiya-masaM ya soNiyaM ca / 2) kuthupivIliyaM - kuMthU ya pivIliyA ya tesiM smaahaaro| 3) annapANaM-annaM ca pANaM ca / 4) vahuvaraM - vahU ya varo y| TIpa : samAsa itaretara' karAvA kI 'samAhAra' karAvA he vaktyAcyA icchevara rahAta asalyAne kadhI kadhI tyAca padAMcA samAsa itaretara tasAca 'samAhAra' 1 kadhI 'vA' yA vikalpavAcakAcA vigrahAta upayoga kelA jAto. 2 prAyaH zarIra avayava vAcaka zabda , kITaka vAcaka zabda, svAbhAvika vaira asaNAre prANI dAkhaviNAre zabda svAbhAvika virodha darzaka zabda ityAdIMcA samAhAra dvaMdva kelelA ADhaLato. 3 prAyaH mhaNaNyAce kAraNa ase kI ardhamAgadhIta kadhI antyapadAce je liMga teca samAhAra dvaMdvAcehI liMga ADhaLate. udA. chuhaatnnhaae| 4 vigrahAta 'ca' vA 'ya' zivAya tesiM samAhAro ase zabdahI vAparale jAtAta.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ardhamAgadhI vyAkaraNa ADhaLato. udA. gaMdhamalle, gaMdhamallaM, pANabhUyAI, pANabhUyaM ityAdI i) kAhI dvaMdva samAsa 'vA' cA upayoga karUna soDavile jAtAta. 1) niMdApasaMsAsu-niMdAe vA pasaMsAe vaa| 2) lAbhAlAbhe-lAbhe vA alAbhe vaa| I) dona vizeSaNe bhinna vastUMzI saMbaMdhita asatIla tara tyAMcA kadhI dvaMdva samAsa hoto. 1) uccAvayaM-uccaM ca avayaM ca / 2) uccanIyaM-uccaM ca nIyaM c| 295 tatpurUSa (tappurisa) tatpurUSa samAsAMta pUrvapada gauNa asUna uttarapada pradhAna asate ANi pUrvapadAne uttarapadAcA artha maryAdita hoto. uttarapadAce je liMga va vacana teca saMpUrNa samAsAce liMga va vacana asate. a) vibhaktI tatpurUSa vibhaktI tatpurUSa samAsAcyA vigrahAta pUrvapada he dvitIyA te saptamI paryaMtacI koNatItarI vibhakti ghete. tyAvarUna dvitIyA tatpu, tRtIyA tatpu. ityAdI saMjJA dilyA jAtAta. 1) dvitIyA tatpurUSa : 1) puDhavinissiyaM-puDhaviM nissiyN| 2) hiyayagaeNa-hiyayaM genn| 3) pamoyapatro-pamoyaM ptto| 4) uppahapavannA - uppahaM pvnnaa| 5) saMsArapavannANaM-saMsAra pvnnaannN| 2) tRtIyA tatpurUSa : puDhe sAMgitalelyA paristhitIta tRtIyA tatpu hoto. 1) pUrvapada kartRvAcaka vA sAdhanavAcaka uttarapada ka. bhU. dhA. vi. 1) bhuyaMgaukko -bhuyaMgeNa ukko| 2) annakauM-anneNa kddN| 1 dona vizeSaNAMcA vA dhAtu vizeSaNAMcA dvaMdva samAsa vaiyAkaraNAMnA saMmata nAhI. ase samAsa aniyamita dvaMdva mhaNAve 2 zrita, gata, prApta ityAdI zabda uttarapadI asatA dvitIyA tatpurUSa samAsa hoto.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 3) visalittaM-viseNa litta / 2) pUrvapada sAdhanavAcaka uttarapada pariNAmadarzaka 1) bhayAulA - bhaeNa AulA / 2) mohAuro moheNa Auro / 3) viogavihurA-viogeNa vihurA / 4) bhayakAyarA - bhaeNa kAyarA / 3) uttarapadIM sama, mizra ityAdI zabda asatA : 1) mahukArasamA-mahukAreNaM samA / 2) visamissaM-viseNaM missaM 4) uttarapadIM saMpanna, yukta, hIna, rahita, sahita ityAdI zabda asatA : 1) saMjamasaMjutte - saMjameNaM saMjutte / 2) bahuguNakaliyA-bahuguNehiM kliyaa| 3) atthavihUNo-attheNa vihUNo / 4) viNayasaMpanno viNaeNaM saMpanno / 5) jala virahiyaM-jaleNaM virahiyaM / 6) sAmaMtamaMtisahio - sAmaMta maMtIhIM sahio / 5) itara kAhI - jAiaMdhe - jAIe aMdhe 3) caturthI' tatpurUSa : 1) bhikkhakAlo - bhikkhaTTA kAlo 2) udagabhavaNANi - ugaTThA bhavaNANi / 3) suhadhamme - suhAe (sukha) dhamme / 4) vAyasapiMDiyAo - vAyasaTThA piNddiyaao| 4) paMcamI tatpurUSa : puDhe sAMgitalelyA paristhitIta paMcamI tatpu hoto. 305 1) uttarapadI bhaya, bhIti vA tadarthaka zabda asatA : 1) maraNabhayaM - maraNAo bhayaM / 2) vagghabhaeNa vagghAo bhenn| 1 ardhamAgadhIta caturthI vibhakti svataMtra nasalyAne prAyaH caturthI pratyayAnta rUpAaivajI zabdAMlA joDUna aTThA yA zabdAcA upayoga vigrahAta karatAta.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) jammamaraNabhIyA-jammamaraNehiMto bhIyA 2) apAdAna-darzaka zabda uttarapadI asatA : 1) rUkkhapaDaNaM-rUkkhAo pddnnN| 2) dhammabhaTTho-dhammAo bhttttho| 3) bhayavimukko-bhayAo vimukko| 3) nivRtti-darzaka zabda uttarapadI asatAM majjappamAyavirao - majjappamAehito viro| 5) SaSThI tatpurUSa : 1) kusagge-kusagga agge 2) kahAvasANe-kahAe avsaanne| 3) mUlaccheeNamUlassa cheeNa 4) nariMdo-narANa iMdo / 5) gAmasayaM-gAmANaM syN| 6) gahavaIgahassa paI / ____TIpa : SaSThI tatpu. samAsAta pradhAnapada pUrvapadI asatA vigraha puDhIlapramANe hoto : 1) rAyamaggo -maggANaM raayaa| 2) rAyahaMso - haMsANaM raayaa| 3) adhdarajaMrajjassa adhdN| 6) saptamI tatpurUSa puDhIla paristhitIta saptamI tatpu. hoto. 1) kuzala, nipuNa, vara ityAdI va tadarthaka zabda uttarapadI asatA : 1) gANakusale-gANaMmi kusale 2) jujjhaniuNo-jujjhe niunno| 3) muNivaro -muNIsuM vro| 4) suttatthavisArae-suttatthaMsi visArae / 2) pUrvapada sthala-kAla-darzaka, uttarapada kriyAdarzaka : 1) rAibhoyaNaM-rAIe bhosaNaM 2) gihavAso - gihami vAso / 3) rata, Asakta , anurakta, vyApRta ityAdI va tadarthaka zabda uttarapadI asatA 1) nANApiMDarayA-nANApiMDesuM ryaa| 2) dhammanirao-dhammami nirao 3) rasagiddhe-rasesu giddhe| 4) jhANavAvaDo-jhANaMsi 5) visayAsattA-visaesu aasttaa| 4) itara udAhAraNe : jIvadayA - jIvesu dyaa|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra A) karmadhAraya (kammadhAraya) karmadhAraya hA tatpurUSAcAca eka poTabheda mAnalA jAto. karmadhAraya samAsAtIla pade puDhe sAMgitalyApramANe bhinna bhinna prakAracI asU zakatAta. tyAmuLe vigrahAcyA padhdatIhI thoDyAphAra bhinna hotAta. - 307 1) pUrvapada vizeSaNa, uttarapada vizeSya 1) usiNodagaM - usiNaM udagaM / 2) divvAlaMkArA - divvA alNkaaraa| 3) mattahatthiM-mattaM htthi| 4) suNNAgAresu-suNNAI agArAI tesu / : 2) pUrvapada vizeSya, uttarapada vizeSaNa : 1) purisuttame - uttame purise / 2) pupphasuhumaM - sumaM puSpaM / 3) narAhamoahamo naro / 4) nariMdAhamo - ahamo nariMdo / 3) pUrvapada vizeSya, uttarapada vizeSaNa ( aupamya abhipreta)) : 1) himasIyalaM-himaM iva sIyalaM / samuddagaMbhIro - samuddo iva gNbhiiro| 3) kusumasukumArA-kusumaM iva sukumArA / 4) ghaNanIlo ghaNo iva nIlo / 1 - 4) donhI pade (ekAca vizeSyAcI vizeSaNe : 1) sIuNhaM-sIyaM ca uNhaM ca / 2) seyaratte - see ya ratte ya 3) dIhuNhA - dIhA ya uNhA y| 4) ridhdAtthimiyasamidhdA-ridhdA ya thimiyA ya samidhdA y| 5) haTThatuTThe haTThe ya tuTThe y| 6) miusIyalo (pavaNo ) - miU ya sIyalo ya / 5) donhI pade (ekA mAgomAga hoNAr2yA kriyA dAkhaviNArI) ka. bhU. dhA. vizeSaNe 1 : 1) kIyagaDaM - kIyaM ca kaDaM ca / 2) suttajAgariyA' - paDhamaM suttA pacchA kadhI vigraha : nIluppalaM- nIla ca taM uppalaM ca- asAhI kelA jAto.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ardhamAgadhI vyAkaraNa jaagriyaa| 3) majjiyajimio -paDhamaM majio pacchA jimio| 4) suttaviDabdhApaDhamaM suttA pacchA viudhdA 5) pahAyavilitto-paDhamaM NhAo pacchA vilitto| 6) gahimamukkA-paDhamaM gahiyA pacchA mukkA 7) bhuttamuttA-paDhamaM bhuttA pacchA muttaa| 6) donhI pade vizeSye 1) vaDapAyavassa -vaDo pAyavo, tss| 2) umaadevii-umaadevii| 3) gaMgAnaI gaMgA naI 4) bhArUMDapakkhI-bhArUMDo pakkhI 5) naMdaNujjANe-naMdaNe ujjANe 7) pUrvapada upameya, uttarapada upamAna : 1) muhakamalaM-muhaM kamalaM viy| 2) bAhulayA-bAhU layA iva / 3) rAyarisI - rAyA risI iv| TIpa : iMda, vaggha, puMgava, risaha, sIha, saddUla ityAdI zabda uttadapadI asatA purisavagghe-purise vagghe-purise vagghe iva / yA pramANeca purisa,sIhe, naravasabhA, vaNhipuMgava, rAyavasabha ityAdI 8) pUrvapadaM Arogya, uttarapada AropaNIya : 1) dayAdhammo-dayA eva dhmmo| 2) IsAnalo-IsA eva anlo| 3) jararakkhasI-jarA eva rkkhsii| 4) bhavasAgaro-bhavo eva saagro| 5) hiyayaguhAhiyayaM eva guhA 6) bhavasamuddo-bhavo eva smuddo| 9) pUrvapada avyaya : 1) sukulaM-sohaNaM kulaM / 2) kudhammo-kucchio dhammo 3) sugurU-sAhU guruu| 4) duputteNa-duTTho putto, tenn| 5) ArattaM Isi rttN| 6) aMtarappA-aMtaggao 1 pUrvapada ka. bhU. dhA. vi. uttarapada tyAca ka. bhU. dhA vi. ce akaraNa rUpa asatAhI karmadhAraya hoto. udA. kayAkayaM-kayaM ca akaya ca, gayAgayaM gayaM ca agayaM c| 2 puSkaLadA vigrahAta 'paDhamaM va pacchA yAMcA upayoga kelA jAto. 3 yethe avyayAcA upayoga vizeSaNAsArakhA asato. udA. ku-kutsita, su-zobhana, A-thoDe se, dura-duSTa i. vigrahAta avyayAcA artha yeto.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 309 appaa| 7) nisseyasaM nicchiyaM seyaM 8) kApurisA-kucchiyA purisaa| 10) pUrvapada kriyAvizeSaNa avyaya : paramaduccaraM - paramaM duccrN| 11) 'aMtara' zabda utrarapadI saMpUrNa samAsa napuMsakaliMgI : 1) desaMtaraM-anno deso| 2) jammaMtaraM-anno jammo 3) gAmaMtaraM-anno gaamo| 4) avatthaMtaraM - annA avtthaa| 12) kAhI aniyamita karmadhAraya samAsa ase : 1) akiMcaNo-na vijai kiMpi (kiMcaNa) assa 2) ahamahamiyA-ahaM ahaM ti jIse kiriyAe vucci| i) dvigu (digu) dvigu hA karmadhArayAcA eka poTabheda mAnalA jAto. yAtIla pUrvapada he saMkhyA vizeSaNa asate. saMpUrNa samAsa samAhAra darzavIta asalyAne to prAyaH napuM. e. va. ta ADhaLato. ____ udAharaNe : 1) tihuyaNaM-tiNhaM bhuvaNANaM smaahaaro| 2) tiloyaM- tiNhaM loyANaM smaahaaro| 3) aTThamaMgala-aTThaNhaM maMgalANaM smaahaaro| 4) saDaMga-chaNhaM aMgANaM smaahaaro| 5) tirattaM-tiNha rantINaM smaahaaro| 6) domAsaM-doNhaM mAsANaM samAhAro 7) cauraMga-cauNhaM aMgANaM smaahaaro| 8) cauddasasumiNaM-cauddasaNhaM sumiNANaM smaahaaro| 1 ardhamAgadhIta kAhI dvigu samAsAta antya padAceca liMga ADhaLate. paMcaNamokkAro-paMcaNhaM namokkArANaM smaahaaro| chajjIvaNiyA- chaNhaM jIvaNimAyANaM smaahaaro| 2 taseca paMcaratteNaM, sattarattaM, dasarattaM ityAdI
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ardhamAgadhI vyAkaraNa a) saMskRtamadhyehi dvigu samAsa kadhI IkArAnta strIliMgI asato. tasAca to prAkRtAtahi ADhaLato. 1) paMcavaDI-paMcaNhaM vaDANaM smaahaaro| 2) tivaI (tripadI)-tiNhaM payANaM smaahaaro| 3) sattasaI-sattaNha jhayANaM smaahaaro| I) madhyamapadalopI tatpurUSa madhyamapadalopI tatpurUSa samAsAta dona padAMtIla saMbaMdha spaSTa karaNyAsa lAgaNAre pada lupta jhAlele asate. vigrahAta tyAcA upayoga kelA jAto. udAharaNe 1) gaMdhahatthI-gaMdhavisiTTho (athavA) gaMdhappahANo hatthI 2) visamaMsaMvisamissiyaM maMsaM 3) kamalasarovaraM - kamalajuttaM srovrN| 4) nAmamuddA-nAmakitrA muddA 5) jayahatthI-jayAvaho hatthI 6) ciMtAmaNI-ciMtApUragomaNI 7) kaNayakeyaNAI-kaNayamayAiM keynnaaii| 8) kulabAliyA-kulajuttA baaliyaa| u) upapada tatpurUSa jyAcA svataMtrapaNe upayoga karatA yeta nAhI ase ekhAde dhAtusAdhita upapada tatpurUSa samAsAta uttarapadare asate. sAhajikaca tyA uttarapadAcA vigrahAta upayoga karatA yeta nAhI mhaNUna vigrahAta mULa dhAtu (vA dhAtu sAdhita) yAcA upayoga kelA jAto. udAharaNe : ka) 1) vaNayaro' - vaNe carai tti| 2) 2 suhado-suhaM dei tti| 3) sAgaraMgamA-sAgaraM gacchai tti| 4) muhAjIvI-muhA jIvai tti 5) nirayaMgAmInirayaM gacchai tti| 6) nANadaMsaNadhajhare - nANadaMsaNAI dharai tti| 7) urago-ureNa gacchai tti| 8) mahIvAlo-mahiM pAlei tti| 9) logapajjoyagare3-logapajjoyaM karei tti| 10) dosannU-dosaM jANai tti| 11) jovvaNattho-jovvaNe ciTThai tti| 12) iMdaI-iMdaM jayai tti| 1 pUrvapada nAma, avyaya asU zakate. 2 yApramANeca jalayarA, thalayarA, nisAyaro ityAdI 3 yApramANeca abhayadae, maggadae, cakkhudae, saraNadae ityAdI 4 yApramANeca titthakaro ityAdI 5 yApramANeca dUrattho, gArattho ityAdI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 311 kha) 1) aMDyA-aMDAo jAya tti| 2) attao-attaNo jAo tti| hna) kulayA-kulAo jAya vi| ga) 1) sulaho-suheNaM labbhai tti| 2) dullahaM-dukkheNa labbhai tti / 3) suyaraM-suheNa kIrai tti| 4) duttaro-dukkheNaM tIrai tti| 5) dupparae-dukkheNa pUrijjai gha) kAhI aniyamita upapada tatpurUSa ase : 1) paraMtavo-paraM tAvei tti| 2) turaMgamo-tureNa gacchai tti| turaMga, turaMgama, bhuyaMga, bhuyaMgama ityAdI U) naJa tatpurUSa : natra tatpurUSa samAsAta pUrvapada nakAradarzaka avyaya asate. tyA nakAradarzakAcA svarAdi zabdApUrvI 'aN' va vyaMjanAdi zabdApUrvI 'aNa' va vyaMjanAdi zabdApUrvI a jhAlelA asato. vigrahAta 'na' cA upayoga kelA jAto. udAharaNe ka) 1) ahiMsA - na hiMsA / 2) akAlo - na kAlo / 3) aNasaNaM - na asaNaM 4) aNAyAro - na AyAro 5) aNAriyA - na aariyaa| 6) apaccha- na paccha / kha) 1) adINo - na diinno| 2) aNavajaM - na avjN| 3) aNiccaM - na niccN| 4) aviNIyaM - na viNIyaM 5) asaMsattaM - na saMsattaM / 6) adinnaM - na dinnaM / 7) aNAgayaM - AgayaM / 1 2 uttarapada nAma, vizeSaNa kAhI samAsAta nakAradarzaka 'na' tasAca rAhilelA ADhaLato. udA. : nakkhattaM-na jharai tti| naulaM-nakulaM assa / namuI-na muMcai tti napuMsagona puNsgo|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ardhamAgadhI vyAkaraNa e) aluka tatpurUSa kadhI tatpurUSa samAsAta pUrvapadAcA vibhaktipratyaya tasAca rAhato. tevhA tyAlA aluk tatpurUSa mhaNatAta. udAharaNe : 1) aMtevAsI - aMte vasai, so 2) kheyako-khe carai so| 3) vaNeyaro - vaNe carai so 4) juhiTThilo-juhi thiro so 5) maNasio -maNasi jAo so| 6) aggesaro - agge sarai so| 296 avyayIbhAva (avvaIbhAva) avyayIbhAva samAsAta pUrvapada avyaya asUna samAsa avyaya rUpa hoto. samAsa avyayarUpa asalyAne tyAce rUpa prAyaH napuM.2 vdi. e. va. rUpApramANe 1 AttAparyaMta sAMgitalelyA poTabhedAkherIja tatpurUSAce ANakhI dona poTavibhAga saMskRtamadhye mAnale jAtAta. te mhaNaje 'gati' va 'prAdi' tatpurUSa. gati tatpu. saMskRtamadhye sat, asat, alaM, puraH, tiraH, ityAdI zabdAMnA kAhI arthI kriyAyoga asatA gati azI saMjJA Ahe. mhaNUna yA zabdAMcA jo samAsa to 'gati' samAsa hoya. hA kriyAyoga prAyaH kR dhAtUcA asato. kadhI kadhI bhU ANi as hyA dhAtUMcAhI asato. kadhI kadhI hyA samAsAtIla uttarapada dhAtusAdhita nAmahI asate. (vA. ve. ApaTe pR. 63) udA. tirobhUo, purakkAra (puraskAra) tirakkhAra (tiraskAra), sakkAra (satkAra) ityAdI prAdi tatpu : tatpurUSAtIla pUrvapada jevhA pra. parA ityAdI upasarga asate tevhA prAditatpurUSa hoto. (kALe pR. 142 udA. abhimuha (abhimukha), aiMdiya (atIndriya), aisuhiNo, ahirAya (adhirAja), aiusiNa, avasadda, avagAra, paDipaha, ainisA, aimucchio, aiAulo ityAdI 2 prAyaH mhaNaNyAce kAraNa ardhamAgadhIta kadhI avyayIbhAva samAsAcI itara liMgI vibhaktyanta rUpe ADhaLatAta. udA. jahakkameNa, jAvajjIvAe, paDirUveNa, jahicchAe, jahavihiNA (sura. 13.92) ahAkammehiM, jAvajIvAe, jahasattIe, jahAvibhaveNaM, ahAkameNa, jahAvihIe ityAdI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra asate. vigrahAta samAsAtIla avyaya yeta nAhI. tyA avyayAcA artha yeto. udAharaNe : 1) aNurUvaM - rUvassa joggaM / 2) aNudiNaM-diNe diNe 3) aNudiyahaM diya diya / 4) paidiNaM - diNe di 5 ) ahAgaDaM - jevhA kaDaM siyA tahA / 6) ahAsuyaM - suyaM aNaikkamma 7) jahicchaM - icchAe joggaM / 8) jAvajjIviyaM jIviyaM jaav| 9) jAvajjIvaM - jAva jIvo tAva | 313 297 bahuvrIhI (bahuvvIhi) bahuvrIhI samAsAtIla donhIhI pade gauNa asUna tisareca ekhAde pada pradhAna asate. saMpUrNa samAsa hA samAsAtIla pade soDUna itara koNatyAtarI vizeSyAce vizeSaNa asato paNa pratyakSa samAsAtIla koNatehI eka pada svataMtrapaNe itara vizeSyAce vizeSaNa asata nAhI. saMpUrNa samAsa vizeSaNa banata asalyAne jyA vizeSyAce vizeSaNa hA samAsa asato. tyA vizeSyAcyA liMgavacanApramANe bahu. samAsAce liMga va vacana asate. a) vibhakti bahuvrIhI vibhaktI bahuvrIhIcyA vigrahAta donhI pade kadhI ekAca vibhaktIta tara kadhI bhinna vibhaktIta asatAta. 1) jevhA donhI pade eka vibhaktika asatAta. tevhA tyAlA 'samAnAdhikaraNa' bahu mhaNatAta. 2) jevhA donhI pade bhinna vibhaktika tevhA tyAlA 'vyadhikaraNa' bahu mhaNatAta. asatAta. vigrahAta 'ja' yA sarvanAmAcyA dvitIyA te sapmIparyaMtacyA koNatyAhI vibhakticA' upayoga kelA jAto. samAnAdhikaraNa bahu madhye ja yA sarvanAmAcyA vditIyA te sapmIparyaMtacyA sarva vibhaktI yeU zakatAta. paNa 'vyAdhikaraNa buha madhye mAtra 'ja' cI phakta SaSThI vA saptamI yeU zakate itara koNatIhI vibhakti nAhI. udA. cakkapANI-cakkaM pANimmi jassa so so / pUikaNNI - pUI kaNNe jIse saa| aggabIyA 1 yAvarUna dvitIyA bahu., tRtIyA bahu ityAdI saMjJA dilyA jAtAta. 2 kALe, pR. 152 / nayaNaviso - nayaNe visaM jassa aggaMmi bIyaM jesiM te / ityAdI
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 1) dvitIyA bahu - 1) pattanivvANo-patto nivvANo jaM so| 2) pattamokkhopattomokkho jaM so / ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) tRtIyA bahu. 1) jiiMdio - jiyANi iMdiyANi jeNa so / 3) paMcamI bahu. 1) gayarAgo - gao rAgo jamhA so| 2) gaya bhao gayaM bhayaM jamhA so| 4) SaSThI bahu. ka) (caturthI aivajI ) : 1) dinnAhAro - dinno AhAro jassa so / 2) dattamANo - datto mANo jassa so / kha) maMdapuNNo - maMda puNNa jassa so / susIlA - sohaNaM sIlaM jIse sA / 5) saptamI bahu. 1) jAyasaDDhA - jAyA saDDhA jesuM te / 2) aNegajIvA agA jIvA jIe sA / bahuvrIhi samAsAtIla pade vividha prakAracI asU zakatAta. tyAMcI mAhitI vigraha-udAharaNAsaha' puDhe dilI Ahe. 1) pUrvapada vizeSaNa', uttarapada vizeSya 1. 1) ghoraparakkame ghore parakkame jassa se| 2) sunnAgAraM ( gAmaM) agArAI jaMmi tN| 3) sudhdasahAvo - sudhdo sahAvo jassa so / - : sunnAI 2) pUrvapada saMkhyAvizeSaNa, uttarapada vizeSya 1) paMciMdie - paMca iMdiyAI jassa se / 2) chammuho- cha muhANi jassa so / 3) teiMdio - tinni iMdiyANi jassa so / 3) pUrvapada ka. bhU. dhA. vi. uttarapada vizeSya : 1) jimakohe - jie kohe jeNaM se| 2 ) suTThiyappA - suTThie appA jassa se| 3) pihiyAsavA-pihiyA AsavA jehiM te 4) amuNiyaguNeNa - amuNiyA guNA 1 yAtIla udAhAraNe samAnAdhikaraNa va vyAdhikaraNa bahu. yAMcIhI asatAta. bahu. va karmadhAraya yAtIla bheda 1) buhavrIhi hA saMpUrNa samAsa vizeSaNa asato. 2) karma. hA arthadRSTyA svayaMpUrNa asato. bahu. tasA asata nAhI kityekadA saMdarbhAvarUna hA bheda oLakhAvA lAgato. udA. caMdavaNaM ( karma0 ) caMdavaNaM bAdalayaM ) ( bahu.)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 315 jeNa so tenn| a) kadhI ardhamAgadhIta vizeSya he pUrva padI yete ka) saMjamuttarA - uttaro (uttama) saMjamo jesiM te / kha) Ayarakkhie - rakkhie AyA jeNaM kse| dIvappaNaTTho-paNaTTho dIvo jaMmi so| parIsahariUdaMtA - daMtA parIsahariU jehiM te / 4) Adi, prabhRti, pramukha, pradhAna, dvitIya ityAdI zabda uttarapadI 1) iMdAiNo - iMdo AI jesiM te| 2) cakkappamuhANI - cakkaM pamuhaM jesiM tANi 3) guNappahANA - guNA pahANA jesuM te 4) aNahagaduio-aNahago (eka vizeSanAma) duio jassa so| 5) pUrvapada vizeSya, uttarapada vizeSyaH (ekavibhaktika) 1) dhUmakeU - dhUmo keU jassa so / 2) niyAgaTTho niyAgo (mokSa) aTTho jassa so / 3) nammayAbhihANAe-nammayA abhihANaM jIse sA taae| (bhinna vibhaktika) : garUDadhdao-gurUDo jhayaMmi jassa so / 6) donhI pade vizeSye : (aupamyabhAva) : 1) kaNayasarIro - kaNayaM iva sarIraM jassa so / 2) mayacchI (mRgAkSI) - mayassa (acchIiM) iva acchIiM jIse saa| 3) suvaNNavaNNA-suvaNNaM iva vaNNo jIse saa| 7) donhI pade vizeSye : Arogya-AropaNIya-bhAva) : 1) kammakibbisA-kamma eva kibbisaM jesiM te / 2) khaggasahAo khaggo eva sahAo jassa so| 8) pUrvapada avyaya : 1) puDhosattA - puDho sattA jIe sA / 2) nANAvihA-nANA vihA jesiM te| 3) ahomuhI - aho muhaM jIe saa| 4) dussIlA-duDha sIlaM jIse saa| 5) susIlA-sohaNaM sIlaM jIse sA 6) dummehA-duTThA mehA jesiM te| 7) kusIlA - kucchiyaM sIlaM jesiM te| 8) duraMto -duTTho aMto jassa so| 9) sunayaNA-sohaNA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 ardhamAgadhI vyAkaraNa nayaNA jIse saa| A) saha buhavrIhi saha bahavrIhi madhye saha yA arthI 'sa' vA 'saha' hA zabda pUrvapada asato. vigrahAMta 'saha', 'sahiya', 'samANa' yA zabdAMcA arthAnurUpa upayoga kelA jAto. ka) 1) saputto - putteNa saha / 2) sAmariso-amariseNa sh| 3) sAvajaMavajeNa sh| kha) 1) sadAro-dArehiM sahio / 2) sasIyassa - sIyAe (eka vizeSanAma) sahiyassa / 3) sakalatto-kalatteNa sahio / 4) sasogo-sogeNa sahio / 5) sapariyaNo-pariyaNeNaM shio| ga) 1) sahoyaro - samANaM uyaraM jassa so / 2) savaNNo-samANo vaNNo jassa so / 3) savattI-samANo paI jIse saa| i) naJ bahuvrIhi naJ bahuvrIhi madhye pUrvapada he nakAradarzaka 'a' vA 'aN' he avyaya asate. vigrahAta 'na vijjai' kiMvA avijamANa' yAMcA upayoga kelA jAto. ___ka) 1) aNagAre - na vijjai agAraM jassa so| 2) acelae-na vijjai celayaM jassa se / 3) aNAI-na vijai AI jassa so| 4) aNaMto na vijjai aMto jassa so| kha) 1) aputto-avijjamANo putto jassa so| 2) adhaNo - avijjamANaM dhaNaM jassa so 3) aNimisAe - avijamANo nimeso jIse sA taae| 4) aNuttaraM - avijjamANaM uttaraM jassa tN| I) prAdi bahuvrIhi prAdi bahuvrIhI madhye pUrvapada he ekAdA upasarga asate. 1) paMjalI - pabadhdA aMjalI jeNa so 2) nidhdaNo-niggayaM dhaNaM jamhA so| 1 puSkaLadA saha bahu samAsAcA upayoga kriyAvizeSaNa avyayApramANe kelA jAto. udA. sANaMda, sAsaMkaM, sasaMbhamaM, saviNayaM, sahAsaM, savibbhamaM, sapaNayaM
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 19 : samAsavicAra 317 3) nirAso-niggayA AsA jamhA so / 4) nijjIvaM-niggao jIvo jamhA tN| 5) niggaMtho - niggayA gaMthI jamhA so| 6) ummuho- uDDhe muMha jassa so / u) saMkhyA bahuvrIhi saMkhyAvAcakAcA itara saMkhyA vAcakAMzI hoNAr2yA samAsAsa saMkhyA buhavrIhi mhaNatAta. 1) sattaTTha (payANi) - satta vA aTTha vaa| 2) navadasahi (bAlehiM) navahiM vA dasahiM vaa| U) dig buhavrIhi yAtIla donhI pade dizAvAcaka asatAta. dona dizAmadhIla upadizA dAkhaviNyAsa yA samAsAcA upayoga hoto. 1) uttaraputthime - uttarAe puvvAe ya aNtraalN| 2) dakkhiNapuvvA dakkhiNAe puvvAe ya aNtraalN| e) aniyamita bahuvrIhi __ yudhdAta parasparAvara prahAra karaNyAce je sAdhana tadvAcaka dona sarUpa ANi tRtIyAnta padAMcA bahuvrIhi samAsa hoto. hA samAsa avyayarUpa asato. udA. dumAdumi - dumehiM dumehiM ca pahariya imaM judhdaM pvttN| yAcapramANe talAtali, calaNAcalaNi, silAsili. 1 2 3 vA. ve. ApaTe, pR. 60 kALe pR. 160 usA. 2.59
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 puravaNI moThyA samAsAMce vigraha aneka samAsa ekatra yeUna banalelA moThA samAsa soDavitAnA prathama to ekaca pada Ahe ase mAnUna tyAcyA arthAzI susaMgata asA vigraha karUna tyAlA nAva dyAve. maga itara poTasamAsAMce vigraha karUna tyAMnA nAve dyAvIta. saMpUrNa samAsa soDavUna jhAlyAvara mULasamAsAce liMga, vacana, vibhakti hI soIsAThI 'ta' yA sarvanAmAlA joDUna dyAvI. samajutIsAThI puDhe kAhI moThe samAsa soDUna dAkhavile Aheta. ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) coddasamahAsumiNasUio coddasamahAsumiNeNaM suio / tR. tatpu . / / mahaMto sumiNo / karmaNA coddasaNhaM mahAsumiNANaM samAhAro ( dvigu ) 2) vammaha-sara-tADiya - sarIro - vammahasarehiM tADiyaM sarIraM tassa so| Sa . bahu. / / vammahassa sarA / Sa. ttpu.|| 3) karUNA - jala- nivvAviya-maccharaggi-tatta jaNA karUNAjaleNaM nivvAvio maccharaggitattajaNo jeNaM so (tR. bahu. / / karUNA eva jalaM / / karmaNA maccharo eva aggI / karmaNA tattA jaNA / karmaNA maccharaggiNA tattA / tR. ttpu.|| 4) viviha-paharaNa-kiraNa- duguNiya-diNamaNi- pahA-pasaraM-viviha paharaNa kiraNehiM duguNio diNamaNipahApasaro jeNaM taM / tR. bhu.| vivihANi paharaNANi / karmaNA vivihapaharaNANaM kiraNA / Sa. tatpu . / / diNamaNissa pahA / Sa ttpu.|| diNamaNipahAe psro| Sa. tatpu . / / - - -- 5) vajjaMta-maMgala-tUra- khAUriya-samala- disA-maMDalo vajjaMta maMgala tUrakheNa AUriyANi sayaladisAmaMDalANi jeNa so| tR. bahu / / sayalAo disaao| karma / / sayaladisANaM maMDalANi / Sa tatpu . / / tUrANaM rakho / Sa. ttpu.|| mNglaatuuraa| karmaNA vajjaMtA maMgalatUrA / karmaNA / /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 prayogavicAra BRCAERIAERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 298 prayoga prayoga mhaNaje vAkyAMtIla kAhI zabdAMcI viziSTa ThevaNa vA racanA. hI racanA kartyAlA, karmAlA vA kriyelA (bhAva) prAdhAnya deUna karatA yete. jethe kartyAlA, karmAlA vA kriyelA (bhAva) prAdhAnya deUna karatA yete. jethe kartyAlA prAdhAnya yete tethe kartari prayoga, jethe karmAlA mahattva Ahe tethe karmaNi prayoga va jethe kriyelA prAmukhya Ahe tethe bhAve prayoga, ase prayoga hotAta. kartyAlA kiMvA karmAlA prAdhAnya deNe mhaNaje kriyApadAce rupa tyAcyA puruSa - vacanAzI saMvAdI karaNe hoya. ANi kriyelA mahatva deNe mhaNaje kriyApadAce rUpa kartA va karma yAvara avalaMbUna na ThevatA te nehamI tR. pu. e. va. ta ThevaNe. saMskRtapramANeca ardhamAgadhIta hI kartari, karmaNi ANi bhAve ase tIna prayoga Aheta. tyAMcA vicAra AtA karAvayAcA Ahe. 299 kartari prayoga kartari prayogAtIla kriyApada sakarmaka vA akarmaka asela. tyAnusAra prayoga sakarmaka kartari athavA akarmaka kartari mhaTalA jAto. kartari prayogAta kartRpada prathamA vibhaktIta, karma asalyAsa va te ukta asalyAsa 1 kityekadA pratyakSa kriyApadAaivajI dhAtusAdhita vizeSaNAMcA upayoga kelelA asato. azI dhAtu vizeSaNe mhaNaje kartari va karmaNi bhUta, dhAtU, vizeSaNe ANi vi.ka.dhA.vi. hota. marAThI pramANe ardhamAgadhIta kartyAcyA liMgApramANe kriyApadAce rUpa badalata nAhI. 2
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 te dvitIyA vibhaktIta ANi kriyApadAce rUpa he kartyAcyA puruSa' - vacanApramANeM asate. udA. 300 karmaNi prayoga ardhamAgadhI vyAkaraNa (1) sakarmaka kartari : (1) so sAhei dhammaM mahuravANIe / (2) pecchaMtu durAyArA (jaNA) niya- pAva - pAyavassa phalaM / (3) te jannesu (yajJa) pasU vahissaMti / (2) akarmaka kartari :- (1) saMvaDDhai ghare tassa dArae se| (2) donhaM pi hAu jujjhaM / (3) hohI dANassa puNNaphalaM / (a) kriyApadAcA upayoga asatA : mULa sakarmaka kartari prayogAtIla kartRpada karmaNi prAyogAta tRtIyA vibhaktIta, mULa ukta karma prathamA vibhaktIta va kriyApadAcyA karmaNi aMgAce rupa he AtA prathameta AlelyA karmAcyA puruSa - vacanApramANe asate. 1 sakarmaka kartari (1) kartRpada pathamA vibhaktIta (2) ukta karma dvitIyA vibhaktIta (3) kriyApadAce rupa prathametIla kartyAcyA puruSa-vacanApramANe udAharaNe karmaNi kartRpada tRtIyA vibhaktIta ukta karma prathamA vibhaktIta karmaNi kriyApadAce rupa prathameta AlelyA karmAcyA puruSa - vacanApramANe : (1) (taM kiM vijayAnaMda vaMcai siMhaleso / ) so kiM vijayANaMdo vaMcijjai siNhlesenn| (2) (kayAi puriso kAmabhoge ujjhai / ) kayAi kAmabhogehiM puriso ujjhijji| (3) (mohataruM ummUlaMti appamattA / ) mohataru ummUlijjai appamattehiM / (4) (taM bAlaM koi vaNayaro vAvAissai / ) so bAlo keNai vaNayareNa vAvAijjissai / sakarmaka kartari prayogAta karma ukta asalyAsa karmaNi prayoga hoto. puDhIla vAkya karma asalyAsa bhAve prayoga hoto.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 : prayogavicAra 321 (A) dhAtusAdhita vizeSaNAMcA upayoga asatA :(ka) ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asatA : (1) pAradhyA dhammakahA munninnaa| (2) kahio muNiNA gihattha dhmmo| (3) mukkA savve savvehiM uggrogehi| (4) dohiM vibalehiM pAradhdaM judhdN| (5) rAyaputtehiM pADiyAiM phlaaiN| (kha) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA :(1) tae sa bhnniyvvo| (2) imA (paDimA) tumae niccaM accaNijjA) (3) tumae eyaM AsamapayaM paaleyvvN| (4) mae dIhakAlaM aNubhaviyavvA vismdsaa| (5) ghoraM vayaNaM vajjaNijjaM subudhdiihiN| 301 bhAve prayoga (a) kriyApadAcA upayoga asatA : bhAve prayogAta karmaNi kriyApada he kartA va karma yApaikI koNApramANeca na cAlatA, te nehamI tR.pu.e.va.ta asate; kartari prayogAtIla kartA yAveLI tRtIyA vibhaktIta AlelA asato. udA. (ka) kriyApada akarmaka asatA :(1) Naccijjai sasaharamaNisilAyale ghrmuurehi| (lIlA. 55) (2) gammai sNgiiyvilyaahiN| (lIlA. 57) (3) turiyaM piyasaMgamalAlasAhiM sai (sadA) gammai piyaahiN| (lIlA 279) / (kha) sakarmaka kriyApada, paNa puDhIla vAkya karma asatA : (1) tAhe thereNaM bhaNNai - kiMci pecchsi| (2) sirimaIe bhaNNai - savvaM pi ghaDai mama bhttunno| (3) tIe bhaNNai-gA adhiI krehi| (A) dhAtusAdhita vizeSaNAcA upayoga asatA :(ka) ka.bhU.dhA.vi.cA upayoga asatA: 2 karmaNi prayogAta dhAtusAdhita vizeSaNa he prathameta AlelyA karmAcyA liMga-vacanavibhakti pramANe asate. ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asatA ardhamAgadhIta kadhI kartari prayogaca vAparalelA ADhaLato. ka.bhU.dhA.vi.ce upayoga, pari. 423 pahA. bhAve prayogAta dhAtusAdhita vizeSaNa he nehamI napusakaliMgI ki.e.va. rupAta asate. 3
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ardhamAgadhI vyAkaraNa (1) to vimaleNa bhaNiyaM-savvaM ciya me tae dinn| (2) mae bhaNiyaM- na yaannaami| (kha) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA :(1) mae tayannesaNanimittaM kattha gNtvv| (2) na tae kuppiyvvN| (3) tubbhehiM jiyvvN| (yat) (4) tae iheva citttthiyvvN| 302 prayoga badala he prayoga parasparAbaddala yojAvayAce jhAlyAsa he prayoga parivartana kAhI viziSTa prakAreca hote:- sakarmaka kartari (karma ukta) va karmaNi hI eka joDI Ahe, akarmaka kartari va bhAve hI dusarI joDI Ahe. prayoga badala hotAnA to ekA joDItaca badalato, joDIbAhera nAhI. mhaNajeca sakarmaka kartarIcA (karma ukta) karmaNi hoU zakela ANi karmaNIcA sakarmaka kartari, taseca akarmaka kartarIcA bhAve va bhAve prayogAcA akarmaka kartari hoU zakato. prayogAMcA hA paraspara saMbaMdha puDhIla pramANe dAkhavitA yeIla : (a) kriyApadAcA upayoga asatA :(1) sakarmaka kartari (karma ukta) karmaNi (2) akarmaka kartari bhAve (A) dhAtusAdhita vizeSaNAcA upayoga asatA:(ka) ka.bhU.dhA.vi.cA upayoga asatA:(1) sakarmaka kartari karmaNi (2) akarmaka kartari kartari (kha) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA : (1) sakarmaka kartari karmaNi (2) akarmaka kartari bhAve prayoga badalatAMnA puDhIla goSTI lakSAta ThevalyA pAhijeta :(1) prayoga badalatAnA kartA va karma ANi (asalyAsa) tyAMcI vizeSaNe 1 kriyApada sakarmaka asUna puDhIla vAkya karma asalyAsa tyA kartarIcAhI bhAve prayogaca hoto. pariccheda 301 pahA.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 : prayogavicAra 323 yAMcyAta phakta vibhaktI badala hoto. (2) prayoga badalatAnA kriyApadAcyA kartari vA karmaNi rupAta kartyAcyA vA prathameta AlelyA karmAcyA puruSa-vacanApramANe badala hoto. (3) prayoga badalatAnA kriyApadAcA kALa vA artha badalAvayAcA nAhI. (4) evaM ca prayoga badalAta kartA, karma va tyAMcI vizeSaNe ANi kriyApada (athavA dhAtu vizeSaNa) yA kherIja itara zabdAMta kAhIhI badala hota nAhIta. __ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asalelyA karmaNicA kartari karatAnA saMskRtamadhye kartari bhUta. dhAtu. vizeSaNAMcA upayoga kelA jAto tathApi ardhamAgadhIta yA kartari bhUta. dhAtu. vizeSaNAMcA upayoga viraLa asalyAne kriyApadAcA bhUtakALa vAparaNyAsa harakata nasAvI taseca vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asalelyA karmaNicA kartari karatAnA kriyApadAMcyA vidhyarthI rUpAMcA upayoga kelA jAto. azA prayoga badalAcI puDhe kAhI udAharaNe dilI Aheta (1) sakarmaka kartari - karmaNi :(a) kriyApadAcA upayoga asatA :(1) kahaM devA apavittanaraM avhrNti| kahaM devehiM apavittanaro avhiiri| (2) ko vA se osahaM dei| keNa vA me osahaM dijji| (3) na muMcAmi sccriyN| na muccai sccriyN| (4) eyaM duTuM ahaM hnnissaami| esa duTTho mae haannijjissi| (5) ahaM tava puttaM rkkhissaami| mae tava putto rkkhijjissi| (6) evaM dhammaM crissaami| evaM dhammo crijjissi| (7) bhuMja mANussae bhoe| bhujaMtu mANussayA bhoyaa| (8) pariccayau devo visaayN| pariccaijjau deveNa visaao| (9) taM (te) mAriuNo sumiNe vi lhNtu| taM mAriUhiM sumiNe vilbbhu| (A) dhAtu vizeSaNAcA upayoga asatA :(ka) ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asatA :(1) (ajja taM ahaM paasitthaa|) - aja so mae dittttho| (2) (tattha pAsitthA sAhu nniio|) - tattha diTThAo saahunniio| (3) (pAraMbhitthA maMjulaM tao giiyN|) - pAradhdaM maMjulaM tao giiyN| (4) (tumaM kusumAiM ginnhitthaa|) - tumae kusumAiM givhiyaaiN|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ardhamAgadhI vyAkaraNa (5) (pasAritthA karA jinno|) - pasAriyA karA jinnenn| (6) (devI pesitthA phalAiM imaaiN|) - devIe pesiyAI phalAiM imaaiN| (7) (pivitthA sIyA sIyalaM salilaM) - pIyaM sIyAe sIyalaM slilN| (8) (sidhdagaMdhavvA muMciMsu kusumvuttuiN|) - sidhdagaMdhavvehiM mukkA kusumvutttthii| (9) (giNhitthA maMjariM raayaa|) - gahiyA maMjarI raainnaa| (kha) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA :(1) (ahaM tAyaM aavjejjaami|) - mae tAo (vaDIla) aavjnniio| (2) (tumhe amha ghare bhoyaNaM krejaah|) - tumhehiM amha ghare bhoyaNaM kaayvvN| (3) (na muMcenjAsi tumaM puvva puvvpnny|) - na mottavvo tumae puvvpnno| (2) karmaNi - sakarmaka kartari (a) kriyApadAcA upayoga asAvA:(1) tuha uvavaNaM kumArehiM hnnijjh| tuha uvavaNaM kumAro hnnNti| (2) dhaNiNo viluppijaMti nraahivehiN| dhaNiNo vilupaMti nraahivaa| (3) ahaM imiNA vNcijaami| mamaM imo vNci| (4) na muccai sasI jonnhaae| na muMcai sasi johaa| (5) DajjhAmi virahAggiNA hN| Dahai virhggiimN| (6) na labbhai daviNaM vihiinnpunnnnehiN| na labhaMti daviNaM vihINa punnnnaa| (7) kammaM tavasA nijrijji| kammaM tavo nijarai / (8) esa na chippae jovvaNaviyArehiM na gheppae maeNa (mada) na muccae ajjvyaae| eyaM na chivaMti jovvaNaviyArA na geNhai mao na muMcai ajjvyaa| (9) so khalu rogehiM muccehii| taM khalu rogA muNcihiti| (10) to kaha DAjjhihisi tumaM jlnnenn| to kaha Dahihii tumaM jlnno| (11) esA teNa veriNA hiirihii| eyaM so verI hrihii| (12) so sattuNA dahami (taLe) prikkhippihii| taM sattU dahami prikkhivihii| (13) dijjai dANaM svvjnnaannN| deti dANaM svvjnnaannN|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 : prayogavicAra (14) kajje maNo dijja / kajje maNaM deha ( tumhe ) / (15) vejjaghare nijjau varAI | vejjaghare neMtu varAI ( jaNA ) / (16) dijjau kA vihu dhUyA / desu kaM pihu dhUyaM (tumN)| (A) dhAtu. vizeSaNAcA upayoga asatA :ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asatAM : ka : (1) sA vaggheNa hayA / taM vaggho haNitthA (hayavaMto ) / (2) tehiM kayaM appahiyaM jehiu gahiyA mahavvayA pNc| te kariMsu (kamavaMtA) appahiyaM jeu. giNhiMsu (gahiyavaMtA ) mahavvayA pNc| (3) teNa diTThANi AuhANi / so pAsitthA (diTThavaMto) AuhANi / (4) kaha vANarehi badhdo seU / kaha vANarA baMdhiMsu (badhdavaMtA) seuM / (5) davvaM viluttaM takkarehiM / davvaM viluMpiMsu (viluttavaMtA) tkkraa| (kha) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA : 325 (1) na imaM kassa vi tae kaheyavvaM / na imaM kassa vi tumaM kahejjAsi / (2) so vimae ceva haMtavvo / tamavi ahaM ceva haNejjAmi / (3) daTThavvA amhehiM sA / pAsejjAma amhe tN| (4) appamatteNa (tae) rakkhiyavvo haM / appamatto (taM) rakkhejjAsi mamaM / (5) ujjhiyavvo visayarAgo ciMtiyavvaM bhavasaruvaM vajjiyavvA kusaMsaggI seviyavvA, sAhuNo, ujjhejjA, visayarAgaM, citejjA, bhavasaruvaM, vajjejjA, kusaMsaggiM sevejjA, saahunno| (6) savvapANINaM pIDA parivajjiyavvA / savvapANINaM pIDaM parivajjejja / (3) akarmaka kartari - bhAve (a) kriyApadAcA upayoga asatA : udAharaNe mAge pariccheda 3.1 madhye pahA. (A) vi.ka.dhA.vi. cA upayoga asatA :(1) ahaM gAmaMtaraM gacchejjAmi / mae gAmaMtaraM gaMtavvaM / (2) tubbhe jajjAha (yat) / tubbhehiM jaiyavvaM / (3) natumaM kuppejjAsi / na tae kuppiyavvaM /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ardhamAgadhI vyAkaraNa ___ (i) ka.bhU.dhA.vi.cA upayoga asatA : akarmaka kriyApadAcyA ka.bhU.dhA.vi. cA upayoga asatA prAyaH kartari' prayogaca hoto. mhaNUna, kartA prathameta va kartyAcyA liMga-vacana-vibhakti-pramANe ka.bhU.dhA.vi. ce rupa asate. udA. (1) patto niyamaMdire so vi| (2) tao so pahasio rAyA seNio mghaahivo| (3) to gADhayaraM rAyA ruttttho| (4) oiNNA suravarA svve| (5) devA gayA niyayAi tthaannaaiN| (6) paDiyA ya rynnvutttthii| (7) vibudhdA devii| (8) so tattheva nivsio| (9) pajalio me maNaMmi ko vaannlo| 303 prayojaka dhAtUMcA kartari va karmaNi prayoga sarva prayojaka dhAtu he sakarmaka asatAta. prayojaka dhAtUMcA kartari prayoga puDhIla pramANe hoto : (ka) prayojaka dhAtUMcA kartari prayoga : (1) mULa dhAtu sakarmaka asatA, prayojaka kartari racaneta mULa kriyecA kartA tRtIyeta jAto, mULa karma dvitIyeta jAte va prayojaka dhAtu navIna kartyAcyA puruSavacanA pramANe asato. udA. (1) (neva anno daMDaM smaarNbhejjaa|) - (bhikkhU) neva annehiM daMDaM smaarNbhvijaa| (2) (neva anno adinnaM ginnhejaa|) - (bhikkhU) neva annehiM adinnaM gennhaavejjaa| (3) (purisA de dattaM deviM ginnhNti|) - pUsanaMdI rAyA devadattaM deviM purisehiM ginnhaavei| (4) (purisA dAragaM ginnhNti|) - rAyA dAragaM purisehiM ginnhaavei| (2) mULa gatyarthaka, jJAnArthaka, bhakSaNArthaka va tadarthaka ANi akarmaka dhAtUMcyA prayojaka kartari racaneta mULa kartA dvitIyeta jAto mULa karma asalyAsa dvitIyeta va prayojaka dhAtu navIna kartyAcyA puruSa-vacanApramANe asato.3 1 yA veLI ardhamAgadhIta kadhI bhAve prayoga ADhaLato. udA. gAjjiyaM mehehiN| hasiyaM raainnaa| paNaTuM paavennN| viyasiyaM loynnehiN| adhika udAharaNAsAThI ka.bhU.dhA.vi. ce upayoga, pari. 423 pahA. ApaTe, pR. 28 3 ApaTe, pR. 29
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 : prayogavicAra 327 (a) (1) (so hiNddi|) te taM hiNddaaveNti| (2) (lohadaMDo tvi|) - devI (rANI) lohadaMDaM taavei| (3) (damayaMtI ncci|) damayaMti nalo nccaavei| (4) (pIDA uppjji|)-bhmraa pIDaM uppaayNti| (5) (kAlarajhe bhmi|) caMdAiccabaillA kAlarahaTTaM bhmaaddeti| (6) (rayaNavuTThI pddi|) pADeMti rayaNavuDhei devaa| (7) (sappe kiiddNti|) esa sappe kiiddaavei| (A) (1) (ahaM apuvvaM sunnemi|) - jo maM apuvvaM sunnaavei| ((2) thaNagaM piyaMtA dArago vA kumaariyaa|) - thaNagaM pijjaemANI dAragaM vA kumaariyN|) (kha) prayojaka dhAtUMcA karmaNi prayoga : (1) akarmaka dhAtu va jyA dhAtUMce mULa karte prayojaka kartari racaneta dvitIyeta jAtAta tyAMcyA prayojaka karmaNi racaneta jo zabda dvitIyeta asela - mhaNaje mULa kartA - tyAcI prathamA', prayojaka kartari racanetIla kartyAcI tRtIyA va prayojaka karmaNi kriyApada prathametIla zabdAcyA puruSa-vacanApramANe asate. udA. (a) (1) (suraselo na kayAi vi cli| palayapavaNA suraselaM na kamAi vi caaleNti|) Na kamAi vi suraselo cAlijjai plmpvnnehiN| (2) (eso mri| jakkho evaM maarei|) eso jakkheNa maarijji| (3) (na ya bhagavaM calai jhaannaao| na ya bhagavaM cAlei jhANAo tihuyaNaM pi|) na ya bhagavaM cAlijjai jhAANao nihuynnennaavi| (4) (pANINo vhti| visayataNhA pANiNo vaahei|) pANiNo vAhijjaMti visytnnhaae| (5) (pANiNo bhmNti| pANiNo bhamADei kaalprinnii|) pANiNo bhamADijaMti kaalprinniie| (A) bhakSaNArthaka', jJAnArthaka dhAtUMcyA bAbatIta varIla pramANeca racanA. (1) (sappiNI chIraM pivi| ko sappiNiM chIraM paaei|) keNa pAiyA sappiNI 1 ApaTe, pR. 32 pahA. ardhamAgadhIta prAyaH dvitIyetIla mULace kartRpadaca prathameta Alele ADhaLate. (saMskRtamadhye dusare dvitIyAnta padahI vikalpAne prathameta yeta asate)
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 chiirN| (2) (so vicittaM AhAraM bhuMjitthA / taM vicittaM AhAraM bhuNjaavitthaa|) (so) bhuMjAvio vicittaM AhAraM / ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) mULa dhAtu sakarmaka asatA prayojaka karmaNi racaneta mULa karma prathameta jAte ANi mULa kartA va prayojaka kartari racanetIla kartA he tRtIyeta jAtAta. 'kara' (kR) yA dhAtUcyA bAbatIta mAtra prayojaka kartarIta mULa kartyAcI vikalpAne dvitIyA asate, mhaNUna prayojaka karmaNi racaneta mULa kartA puSkaLadA prathameta yeto. prayojaya karmaNi kriyApada he prathametIla zabdAcyA puruSavacanApramANe asate. udA. (1) kario teNa maharisI dudhdapAraNayaM / (2) mae eyaM rAyavirudhdaM kArAvio (eso) / (3) tubbhehiM esa rajjaM kAreyavvo / (4) tIe vi kAravio (so) bhoynnaaiiyN| (5) te jiNavareNa sammaM muNidikkhaM gAhAviyA savve / (6) gAhio so piuNA kalAkalAvakosallaM / (7) so guruNA gAhio jiNiMdadikkhaM / (8) ahaM kira puvvaM sikkhaM gAhio maMtIhiM / (9) vivAhAvio (so) guruhiM ibbha baaliyN| (10) teNa paNAmapuvvaM khamAvio niyayAvarAhaM nalo / (11) divveNa (daiva) rajjabbhaMsaM lahAvio nlo| (12) so naleNa hArAvio svvN| 304 prayojaka dhAtu : prayoga badala prayojaka dhAtUMcyA kartari va karmaNi prayogabadalAcI kAhI udAharaNe puDhe dilI Aheta. (a) kartari - karmaNi : (ka) (1) ariTThanemI paumAvaI sayameva pavvAvei / ariTThanemiNA paumAvaI sayameva pvvaavijji| (2) surAhivaiNo NhavaMti jayaguruM / surAhivaIhiM havijjai jyguru| (3) taM kumAro naccAvei / so kumAreNa naccAvijjai / ( 4 ) paMcavihapamAo jIvaM pADei sNsaare| paMcavihapamAeNa jIvo pADijjai saMsAre / (kha) (1) vijae coraseNAvaI cilAyaM takkaraM bahUo coravijjao sikkhaavei| 1 2 saMskRtamadhIla hA niyama ardhamAgadhIta pALalA gelelA disata nAhI: prayojaka racanetIla kartA tRtIyeta jAto, paNa mULace kartRpada prayojaka karmaNi racaneta prathameta gelele ADhaLate. 'kara' dhAtUlA Adeza TheUna ardhamAgadhIta sakarmaka kriyApadAMce prayojaka karmaNi prayoga badalalele disatAta.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 20 : prayogavicAra 329 vijaeNa coraseNAvaiNA cilAo takkaro bahUo cora vijjAo sikkhAvijjai / (A) karmaNi - kartari : (1) hA kaha nigghiNavihiNA tuha uvariM pADiyA vijjuu| hA kaha nigghiNavihI tuha uvariM pADitthA vijjuM / (2) moyAviyAo amhe tume / moyAvisu amhe tumhe / (3) kArAviyA (sA) kaha kaha vi mayA pANavittiM / karAvitthA taM (kiM vA tAe) kaha kaha vi gayA pANavittiM / kArAvitthA taM (kiMvA tAe ) kaha kaha vi ahaM pANavittiM (4) vAharAvio (so) kulavaiNA / vAharAvitthA ( taM) kulavaI / (5) tao vvAviyA savve vi bhagavayA / tao pavvAvitthA savve vi bhagavaMto / (6) mahAdevo annehiM NhAvijjai / mahAdevaM anne pahAveMti /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga GACACACACACACACACACACACACACAXALALALACACACACACACACACACA 305 nAmAMce upayoga nAmAMce upayoga puDhIlapramANe hotAta. (1) vAkyAta nAma he kartA, karma, karaNa hoU zakate. udA. (1) sumANusattaM sukulaM surUvaM sohggmaaruggmtucchmaau| ridhdiM ca vidhdiM ca pahuttakittI punnappasAeNa lahaMti sattA / / (siri. 184) (kartA, karma, karaNa) cAMgalA mANUsa janma, cAMgale kula va rUpa, saubhAgya, Arogya, cAMgale AyuSya, Rdhdi, bharabharATa va puSkaLa kirtI hI prANyAMnA puNya prasAdAne lAbhatAta. (2) akarmaka kriyApadAce pUraka mhaNUna nAmAMcA upayoga hoto. udA. - (1) mitto vi hoi sattU purisANaM puvva kmmdosennN| (nANa 4.64) pUrva karma doSAne mANasAcyA bAbatIta mitra sudhdA zatru hoto. (2) taM si nAho annaahaannN| (utta. 20.56) tU anAthAMcA nAtha Ahesa. (3) sakarmaka paNa apure vidheya asaNAr2yA kriyApadAMce pUraka mhaNUna nAmAMcA upayoga hoto. udA. (1) duhaM muNai sokkhN| (baMbha pR. 36) duHkhAlA sukha mAnato. (2) nayaraM jANAhi dehyN| (nANa. 1.234) dehAlA nagara samaja. (4) kadhI vidheya mhaNUna nAmAMcA upayoga hoto. (yAveLI asaNe he kriyApada adhyAhRta asate). udA. jIvadaya cciya dhmmo| (supAsa. 628) jIvadayA hAca dharma. (5) dusar2yA nAmAMbaddala adhika mAhitI sAMgaNyAsa nAmAMcA upayoga hoto. (1) mama dhammAyarie dhammovaesae samaNe bhagavaM mhaaviire| (aMta. 76) mAjhe dharmAcArya, dharmopadezaka, zramaNa, bhagavAna mahAvIra (2) tassa NaM nAgassa gAhAvaissa
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga putte sulasAe bhAriyAe atrae aNIyase nAmaM kumAre hotthaa| (aMta 21) tyA nAga nAvAcyA gRhasthAcA putra, sulasA nAmaka bhAryecA mulagA aNIyasa nAvAcA kumAra hotA. (6) kadhI nAmAMcA upayoga vizeSaNApramANe hoto. (a) samAsAMta pUrvapada nAma asatA kityekadA tyAcA upayoga vizeSaNApramANe asato. udA. mAitaraM (mAtR-gRham), savvannu - bhAsiyAI (samarA pR. 1) (sarvajJAcI bhASaNe), ruddakkhamalA (samarA pR.9) (rudrAkSamAlA) (A) SaSThyanta nAma he vizeSaNApramANeca asate. udA. (1) vissanaMdiNo mahArAyassa aggamahisIe daasceddiio| (mahA pR.31 a) vissanaMdi mahArAjAcyA paTTarANIcyA dAsI. (2) maha jIvassa sAmiNI devi taM ekkaa| (kathA pR. 3) he devI, mAjhyA jIvAcI svAminI tU ekaTIca Ahesa. (7) nAmAcyA dviruktIne 'pratyeka' asA artha hoto. udA. (1) gehe gehe| (vivAga pR. 3) gharogharI. (2) pae pae visiiyNto| (dasa 2.1) pAvalopAvalI viSAda pAvaNArA. (3) diNe diNe ei maha smiivN| (sura. 11.65) dararoja mAjhyAjavaLa yeI. (8) nAmAcyA mAge 'ega' AlyAsa anizcitatecA bodha hoto. udA. - (1) pucchio apeNa ego puriso| tyAne ekA puruSAlA vicArale. (2) egaMmi nyre| (kathA pR 54) ekA nagarAta. (9) kAhI nAmAMcyA dvitIyA te saptamIparyaMtacyA vibhaktIMcyA ekavacanI rupAMcA upayoga kriyAvizeSaNa avyayApramANe hoto. udA. dvitIyA e.va. :- saccaM, suhaM, rucchaMda, ukkosaM (jAstIta jAsta); tRtIyA e.va. :- suheNa, samAseNaM, chaMdeNaM, duheNa (duHkha), ukkoseNa, kameNa, niyameNa, nicchaeNa, viseseNa, kaTTeNa (kaSTa); caturthI e.va. :- aTThAe (sAThI); paMcamI e.va. :- balA (jorAne), niyamA (niyamAne), cirakAlAo, SaSThI e.va. :(nAdAnukArI zabda): sarasarassa, davadavassa, taDataDassa, chaDachaDassa, maDamaDassa, 1 2 kALe, pR. 229 nAdAnukArI zabda : caracarAe, taDataDAe, DhaggaDhaggAe, kaDakaDAe (samarA pR. 257)
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 rAo (rAtrau) rAtrI. dhagadhagassa, kaDakaDassa, karakarassa; saptamI e. va. : - (10) kAhI nAmAce vizeSa upayoga puDhIla pramANe hotAta : (1) pAda : nAmApuDhe Adara, bahumAna darzaviNyAsa (1) saahunaahpaayaannN| (supAsa 545) pUjya sAdhunAthAMce (2) AyariyapAyA punnappsnnaa| (dasa. 9.15 ) pUjya AcArya jara aprasanna [asatIla] : (2) ajjautta' (Aryaputra) :- prAyaH taruNa striyA patIlA Aryaputra mhaNata. udA. (1) ajjautta peccha pecchA (kathA pR. 114) AryaputrA, pahA pahA. (2) ajjautta na esa avasaro paccha valiyavvassa / (baMbha pR. 66 ) AryaputrA mAge vaLaNyAcI hI veLa navhe. (3) bhaTTAraya :- AdarapUrvaka bolatAMnA 'bhaTTArayaM yAcA upayoga kelelA ADhaLato. katto bhaTTArayA aayaa| (nANa. 4.80) mahArAja koThUna Ahe ? (4) bhaTTiNI va bhaTTidAriyA zabdAMcA upayoga kelA jAto. ardhamAgadhI vyAkaraNa : (1) bhaTTiNi, bhaTTidAriyA :- rANI va rAjakanyA yAMnA uddezUna prAyaH yA zabdAMcA upayoga kelA jAto. 1 2 rANI va rAjakanyA yAMnA uddezUna prAya: yA (1) bhaTTiNi, bhaTTidAriyA vinnavei / (samarA pR.624) rANIsAheba, rAjakanyA vinaMti karate. (2) bhaTTiNi, pAvo khu esa gabbho / (samarA pR. 135) bAIsAheba hA garbha kharokhara pApI Ahe. : (5) deva, devI (1) deva pasatthaM muhuttN| (samarA pR. 22) mahArAja, muhUrta prazasta Ahe. (2) naMdAe devIe attae / ( nAyAsaM pR. 3) naMdA rANIcA putra. AdarArthI bolatAnA 'ajja' yA zabdAcA upayoga (6) ajja (Arya) :- rAjA, rANI yAMnA saMbodhaNyAsa kelelA ADhaLato. ajja saraNAgao mhi| (samarA pR. 198) AryA zaraNAgata Ahe mI. kadhI itarAMkaDUnahI yA zabdAcA upayoga kelA gelelA ADhaLato. kadhI Adara darzaviNyAsa yA zabdAcA upayoga itarAMce bAbatItahI kelA gelelA ADhaLato.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga (7) iMda, vaggha, puMgava, vasaha, sIha, saddUla ityAdi zabda karmadhAraya samAsAta uttarapadI asatA zreSThatva dAkhavitAta udA. naravasaha, aNagArasIha, purisavaggha, ityAdi. (8) dezanAmAne kadhI tadvAsI janAMcA nirdeza hoto : udA (1) lADANa mAuladhUyA gammA / ( dharmo pR. 147) lATadezIyAMce bAbatIta mAmAcI mulagI vivAha yogya Ahe. (2) akAraNa kovaNA kuNknnaa| (nala pR.3) koMkaNavAsI akAraNa rAgAviNAre asatAta. 306 sarvanAmAMce upayoga - 333 kriyApada vA zabdayogI avyaye yAzI yoga asatA nAmApramANeca sarvanAmAMcAhI upayoga hoto. udA (1) na dei koi kassa vi sukkhaM dukkhaM ca nicchao eso| (siri. 328) koNI kuNAlA sukha ANi du:kha deta nAhI, he nizcita Ahe. (2) tumae viNA viNAso suhassa maha saMpayaM jaao| (nala pR. 47) sAMprata, tujhyA vinA mAjhyA sukhAcA nAza jhAlA Ahe. (3) ahameva duhabhAyaNaM homi| (nala pR. 14) mIca du:khAce AzrayasthAna hoIna. kherIja bhinna bhinna sarvanAmAMce upayoga puDhIla pramANe hotAta. 1 2 (a) puruSavAcaka sarvanAme : (1) aupacArikarItyA dvitIya puruSAta 'bhavaMta' cA upayoga' kelA jAto. mAtra, 'bhavaMta' lA kriyApada mAtra tRtIya puruSI lAgate. udA. (1) suNAu bhoii| (samarA pR.284) bAIsAhebAMnI aikAve (2) gacchau bhavaM (samarA pR.639) ApaNa jA. (3) bho bho pecchaMtu bhavaMtA / (jina pR. 65) aho, ApaNa pahA. (2) puruSavAcaka sarvanAmAMcI jI laghu vA saMkSipta rupe Aheta (udA. me, se ityAdI) tI vAkyAraMbhI va prAyaH saMbodhanAnaMtara vAparalI jAta nAhIta. udA :(1) jo te ruccai taM geNha / ( cau pra. 20) jo tulA AvaDela to ghe. (2) ko bhe mokkhsaahnnovaao| (kathA pR. 137) tumacA mokSasAdhana ApaTe, pR. 90 'bhavaMta' ne nehamIca Adara darzavilA jAto, ase mAtra nAhI. ApaTe, pR. 91 pahA.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa mhaNUna koNatA upAya Ahe? (3) kiM Ne smuddtrnnennN| (samarA pR. 201) AmhAlA samudra taraNyAcA kAya upayoga Ahe? (A) svadarzaka sarvanAmAMcA upayoga :(appa, atta, sa, saga) :(1) payaDaha appaNo ruve| (supAsa. 492) ApalI rUpe prakaTa karA. (2) attaNo hiye| (agaDa 146) svata:cyA hRdayAta (3) taM appaNA na pibe| (dasa 5.1.80) te ApaNa piU naye (4) sAo gihAo niggcchi| (paesi pari.6) svata:cyA gharAtUna bAhera paDato. (5) bhAyaro me mahArAya sagA jeTTha knnitttthgaa| (utta 20.26) mahArAja mAjhe jyeSTha va kaniSTha sakkhe bhAU. (i) darzaka sarvanAmAMcA upayoga :darzaka sarvanAmAMcA upayoga svataMtrapaNe vA nAmA saha karatA yeto. udA. (1) esa mama putto| (baMbha pR. 43) hA mAjhA putra (2) sA vhuu| (baMbha pR.43) tI vadhU. (nAmA saha) (3) ciMtiyaM ca Ne / (baMbha pR.41) tyAne vicAra kelA (4) tIe pesiymiyN| (baMbha pR.53) tine he pAThavile Ahe. (svataMtrapaNe) (ka) eya (etad) :(1) vaktyAcyA agadI saMnidha asaNArI vastu vA vyaktI darzaviNyAsa: (1) ee savve suhesinno| (utta 22.16) he sarva sukhAcI icchA karaNAre Aheta. (2) eyaM me criyN| samarA pR. 109) he mAjhe caritra. (2) kadhI 'ja' yA saMbaMdhI sarvanAmAbarobara 'eya' cA upayoga kelA jAto. udA - (1) paccakkhaM hi bhayavao eyaM puSkaLadA 'sayaM' (svayam) yA avyayAneca yA sarvanAmAce kArya kele jAte. udA. (1) aha se sayameva lucaI kese pNcmutttthiihiN| (utta. 22.24) maga tyAne svata:ca pAca muThIta kesa upaTale. (2) ekko sayaM paccaNu hoi dukkhN| utta.13.23) (tyAlA) ekaTyAlAca svataH duHkha bhogAve lAgate. hA zabda nehamI pulliMgI e.va.ta vAparalA jAto. sa, saga yAMcA prAya: vizeSaNApramANeca upayoga hoto. idamastu sannikRSTaM samIpataravarti caitado ruupm| adasassu viprakRSTaM taditi parokSe vijaaniiyaat|| 2 3
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga 335 jamahaM tu pucchissN| (sura 4.86) mI AtA je vicAraNAra Ahe te he bhagavaMtAMnA pratyakSa (disateca) Ahe. (2) kA esA devayA jA naTTavihiM dAUNa gyaa| (dharmo pR. 221) nRtyavidhi dAkhavUna jI gelI (tI) hI devatA koNa? (3) kadhI pUrvagAmI vAkyAbaddala - tyAcA nirdeza karaNyAsa- 'eya' cA upayoga kelA jAto. udA. (1) iha vaMse jo rAyA taM sevAmo tti esa amha kmo| (nala pR.11) yA vaMzAta jo rAjA, tyAcI sevA karAvI, hA AmacA krama (2) verINaM ghare kumAro vaccai jo rAjA, tyAcI sevA karAvI hA AmacA krama (2) verINaM ghare kumAro vaccai na sohnnmeyN| (kathA pR. 30) vair2yAMcyA gharI kumAra jAta Ahe, he cAMgale nAhI. (4) jora deNyAsa 'ta' yA sarvanAmAbarobara 'eya' cA upayoga hoto. (1) esA sA maha bhjjaa| (nANa 4.70) hI tI mAjhI bhAryA. (2) eso so piyayayo mjjh| (jina pR. 35) hA to mAjhA priyatama. (5) puSkaLadA 'ahaM' barobarahI 'eya' cA upayoga ADhaLato. (1) esA sA hN| (supAsa. 531) hI tI mI (2 eso so haM tava putto| (kathA pR.14) hA to mI tujhA putra. (kha) ima (idam) :(1) vaktyAcyA saMnidhacI vyakti vA vastu darzaviNyAsa : (1) ime paannaa| (utta 22.16) he prANI (2) imiNA krvaalenn| (samarA pR. 129) yA taravArIne. (2) kadhI 'ja' yA saMbaMdhI sarvanAmA barobara 'ima' cA upayoga hoto. imA no chaTThimA jAI annamanneNa jA vinnaa| (utta.13.7) jyAta ApaNa ekatra nAhI asA hA ApalA sahAvA janma. (3) kadhI vAkya darzaviNyAsa 'ima' cA upayoga hoto. (1) na hi ayaM thANussa avarAho jaM aMdho na pssi| (samarA pR.170) AMdhaLyAlA disata nAhI, hA kAhI khAMbAcA aparAdha navhe. (2) rAyasAsaNamiNaM jaM te gehmvloiyvvN| (samarA pR. 91) tujhe ghara (zodhUna) pahAyace, hI rAjAcI AjJA Ahe.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI vyAkaraNa ___ (4) jora deNyAsa kadhI 'ta' yA sarvanAmAbarAbara 'ima' cA upayoga hoto. udA. :- ime te khalu bAvIsaM priishaa| (utta 2) heca te bAvIsa parIsaha (trAsa) (5) kadhI kadhI 'ahaM' barobara 'ima' cA upayoga hoto. udA - imo so hN| (nala pR.50) hA to mI. (ga) ta (tad) :(1) tRtIya puruSI sarvanAmApramANe 'ta' cA upayoga hoto. (1) ciMtayaMto so niggao nyraao| (samarA pR. 26) vicAra karIta to nagarAtUna bAhera paDalA. (2) tao teNa bhnniyN| (samarA pR.29) naMtara tyAne mhaTale. (2) nAmAbarobara 'ta' cA upayoga asatA nizcitatecA bodha hoto. (1) mUDho khu so raayaa| (samarA pR. 27) to rAjA kharokhara mUrkha Ahe. (2) taMmi gaame| (baMbha. pR. 68) tyA gAvAta. (3) prasidhda vastuMcA nirdeza karaNyAsa 'ta' cA upayoga kelA jAto. te girisiharA te pIlupallavA te karIra ksrvkkaa| (vajjA. 221) tI parvatazikhare, te pIlu vRkSAce pallava, tyA karIra (nAmaka) jhuDapAcyA kaLyA. (4) pUrvagAmI nAmAbaddala - tyAcA nirdeza karaNyAsa - 'ta'cA upayoga hoto. mAyA piyA.... nAlaM te mama tANA y| (utta 6.3) AI, bApa.... te mAjhyA rakSaNAsa samartha nAhIta. (5) 'ja' yA saMbaMdhI sarvanAmabarobara prAya: 'ta' cA upayoga hoto (1) pAvANa vi te pAvA mahANubhAvANa leMti je dose| (dharmo pR. 69) je moThyA mANasAMce doSa kADhatAta te pApyAtale pApI hota. (2) je visaesu pasattA te appasuheNa vaMciyA muuddhaa| bhamihiMti bhavasamudde dukkha sahassAi paavNtaa|| (pauma. 33.36) je viSayAta Asakta Aheta te mUDha alpasukhAne vaMcita hoUna hajAro du:khe bhogIta saMsAra sAgarAta bhramaNa karatIla. (6) kadhI 'eya' barobara 'ta' cA upayoga hoto. sacciya esA amhaM bhginnii| (sura 8.191) tIca hI AmacI bahINa. (7) kadhI 'ima' barobara 'ta' cA upayoga hoto. so ceva imo vsho| (dharmo pR. 1.20) toca hA baila.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga (8) kadhI 'ahaM' barobara 'ta' cA upayoga hoto. so ya ahaM / (cau pR.34) ANi to mI (9) kadhI 'tuma' barobara 'ta' cA upayoga hoto. (1) sa tumN| (samarA pR.654) to tU (2) kiM so tumaM / (dharmo pR. 40) to tU kAya ? (10) 'ta' cI dvirukti kelI asatA bhinna bhinna kityeka asA artha hoto. (1) tehiM tehiM uvAehiM / ( dasa. 9.2.20 ) tyA tyA upAyAMnI (2) tehiM tehiM mhurvymnnehiN| (mahA. pR. 97 a) tyA tyA madhura vacanAMnI. (11) toca yA arthI jora deNyAsa 'ta' cA upayoga hoto, yAveLI joradarzaka avyaya kadhI ukta tara kadhI anukta' asate. (1) te dumA te pavvayA taM ca araNNaM / (nala pR. 14) teca vRkSa, teca parvata ANi teca araNya. (2) so mitto so suyaNo so cciya paramatthabaMdhavo hoi / (jina pR. 30) toca mitra, toca sajjana, toca kharA bAMdhava hoto. (gha) adas : ardhamAgadhIta 'adas' yA sarva nAmAcA upayoga atyaMta kamI Ahe. (1) dUracI vastu dAkhaviNyAsa 'adas' cA upayoga hoto. aso tttmkaasii| (sUya. 1.1.3.38) tyAne tattva (nirmANa) kele. (2) kadhI 'hA' hyA arthI 'adas' cA upayoga ADhaLato. 337 bhayavaM ke'mI cAraNasamaNA / ( kummA. 165) bhagavan, he cAraNazramaNa koNa? (3) 'amuga' cAhI thoDA phAra upayoga ADhaLato. (1) amugaMmi devyaaynne| (jina pR. 7) amuka devaLAta (2) amugaMmi gihe ciTThai | (supAsa. 530 ) amuka gharAta rahAta Ahe. (I) saMbaMdhI sarvanAma : ja (yad) : (1) prAyaH 'ta' cyA joDIne 'ja' cA upayoga hota asalA, tarI joDIlA 1 kALe. pR. 509 2 ApaTe, pR. 92
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ardhamAgadhI vyAkaraNa 'ta' nasatA sudhdA nusatyA 'ja' cA upayoga hoto. (1) niyagaruya pabhAva pasaMsaNeNa lajati je mhaasttaa| (agaDa 79) je moThe loka Aheta te svata:cyA mahAn prabhAvAcyA prazaMsene lajjita hotAta. (2) garuyAvarAhiNaM pi hu aNukaMpaMtahi je mhaasttaa| (supAsa : 543) je moThe loka Aheta te moThA aparAdha karaNAr2yAvara sudhdA kharokhara anukaMpA dAkhavitAta. (2) kadhI sabaMdha vAkyAbaddala' 'ja' yeto : (1) suMdarameyaM jAyaM jAIsaraNaM imIe jaM jaayN| (sura 7.114) hilA (pUrva) janmasmaraNa jhAle he cAMgale jhAle (2) acchariyaM jaM eso hsi| (supAsa. 609) hA hasato he Azcarya Ahe. (3) kadhI 'eya' barobara 'ja' cA upayoga hoto. jA esA tuha duhiyA saa| (mahA pR. 307 ba) jI hI tujhI mulagI tI (4) kadhI 'ima' barobara 'ja' cA upayoga hoto. (1) je ime sAhuNo voliinnaa| (dharmo pR. (2) je he sAdhu gele. (5) kadhI 'ahaM' barobara 'ja'cA upayoga hoto. jA haM teNa pricttaa| (pAkamA pR. 5) jyA malA tyAne TAkale. (6) 'ja' cyA dviruktIne koNatAhI, pratyeka, sarva asA artha hoto. (1) jA jA dacchisi naario| (dasa. 2.9) jyA jyA striyA pahAzIla. (2) jA jA vaccai rayaNI na sA pddiniyttii| (utta. 14.25) jI jI rAtra jAte tI parata yeta nAhI. (u) praznArthaka sarvanAma : ka (kim) : (1) prazna vicAratAnA koNa, koNatA yA arthI 'ka' cA upayoga hoto. (1) jala biMducaMcale jIviyaMmi ko mannai thirttN| (kummA 59) pANyAcyA biMdUpramANe caMcala asaNAr2yA jIvitAce bAbatIta sthiratva koNa mAnIla? (2) ko si tum| (dharmo pR. 70) tU koNa Ahesa? 1 yAveLI 'ja' ce rUpa avyayApramANe nehamI napuM. dvi.e.va.ta asate. kALe, pR. 474
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga 339 (2) 'ka' cyA dvisaktIne koNatAhI pratyeka asA artha hoto. (1) kiM kiM ahavA mae na kyN| (mahA pR. 142 a) athavA mI kAya kAya bare kale nAhI? (2) vivaraM muhe vihimi kiM kiM na vA hoi| (mahA pR. 50 a) athavA daiva viparIta jhAlyAvara kAya kAya bare hota nAhI? (3) 'ja' zI upayoga asatAhi sarva, pratyeka asA artha hoto. (1) jANi kANi rayaNANi samuppAjaMti savvANi tANi raaykulgaamiinni| (nirayA pR. 23) jI kAhI (mha.sarva) ratne utpanna hotAta tI sarva rAjavaMzAta jAtAta. (2) je kei ptthivaa| (utta 9.32) je koNI rAje. (4) 'ka' puDhe 'nAma' asatA koNa bare, kAya bare asA artha hoto. ko nAma kummaaputto| (kummA. 19) kummAputta hA koNa bare? (5) 'ka' puDhe ci (cit) athavA (svarApuDhe) 'i' vA 'pi' kiMvA 'vi' (api) asatA koNItarI asA anizcitatecA bodha hoto. (1) tattha kaMci sAhupurisaM ptthemi| (arI pR.5) tethe koNyAtarI sajana mANasAcI prArthanA karIta. (2) devANa kareMti kei puuyaao| dANAi deMti kei| (samarA pR. 733) koNI devAMcI pUjA karatAta. koNI dAne detAta. (3) kA vi devayA esaa| (nala pR.16) hI koNI tarI devatA asAvI. (4) saMsAre paramattheNa kiM pi no vijjae cojN| (mahA pR. 291 a) khare pahAtA saMsArAta Azcarya ase koNatehI nAhI. (a) 'ka' puDhe 'api' asatA kadhI avarNanIyatA sUcita hote. (1) kevalamaNubhavagammo koi pamoo smuppnno| (mahA pR.251 a) kevala anubhavagamya asA kAhItarI (avarNanIya) AnaMda utpanna jhAlA. (2) taM kiM pi Asi taiyA tesiM taNayassa saMgame sokkhN| (sura. 15.174) tyAveLI putra saMgamAne tyAMnA kAhI avarNanIya sukha jhAle. (U) itara sarvanAme:(1) ega, avara, anna hI anekavacanAta yojilyAsa kAhI dusare asA artha 1 sarva liMgAta va vacana-vibhaktIta hI avyaye 'ka' puDhe yeU zakatAta.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ardhamAgadhI vyAkaraNa hoto. udA. (1) sIyaMti ege bahukAyarA nraa| (utta. 20.38) kAhI atI bhitre nara galita gAtra' hotAta (2) anne 'viNha pahANo' tti bhnnNti| (pAkamA pR.40) dusare 'viSNu pradhAna (mukhya) ase mhaNatAta. (3) avare 'mahesaro uttamadevo' tti bhaNaMti (pAkamA pR. 40) kAhI 'mahezvara hA uttama deva' ase mhaNatAta. (2) 'kayara' (katara) cA 'koNatA' yA arthI upayoga hoto. __(1) kayare te khalu bAvIsa priishaa| (utta 2) te bAvIsa parIsaha koNate? (2) kamaro imo peso| (agaDa 275) hA pradeza koNatA? (3) iyara' (itara) : ege dUsiMti guNe iyare dose vi chaayNti| (jina pR.1) kAhI guNAMnA doSa detAta, tara itara doSa sudhdA jhAkatAta. (4) egayara :- koNIhI eka : eyANaM egayaraM uvabhuMjasu natthi annahA mokkho| (supa sa. 487) yAtIla koNatehi eka khA nAhItara suTakA nAhI. (5) annayara :- koNIhI, koNatAhI:(1) annayareNaM dhmmennN| (sUya. 2.1.9) koNatyAtarI dharmAne (2) annayaresu devloesu| (sUya. 2.2.24) koNatyAhI deva lokAta. (6) 'ega' cA kadhI 'kevala', asAhI artha hoto. saMsAre jIvANaM ekko naravara hio dhmmo| (jina pR.37) rAjA saMsArAta jIvAMnA phakta dharma hA hitakAraka Ahe. (a) kadhI mukhya, pradhAna asA artha hoto. kattha bhuvaNekkapahuNo cariyaM amhAriso kahiM kukii| (mahA pR. 1.27) koThe jagAcyA mukhya svAmIce caritra ANi koThe AmacyAsArakhA kSudra kavi. 1 yAkobIce bhASAMtara - cukIcyA mArgAne jAtAta. ega, avara pramANe thoDAphAra upayoga hoto. 'ega' ce aneka artha ase Aheta :- eko'lpArthe pradhAne ca prathame kevale tthaa| sAdhAraNe samAne'pi saMkhyAyAM ca pryujyte||
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga (7) anna, para yAMcyA dviruktIne paraspara saMbaMdha sUcita hoto. (1) annonnaM phrNtaa| (jina pR. 20) parasparAvara prahAra karaNAre. (2) evaM paropparaM jujjhirANa tesiN| (mahA pR. 57a ) azAprakAre paraspara yudhda karaNAr2yA tyAMce (3) avaropparao pII / (supAsa 411 ) paraspara prIti. (8) anna-anna : eka-dusarA asA artha hoto. pie na esa amhANa kulakkamo jaM aNNammi puvvapaviTThe aNNo vi pvisi| (dharmo pR. 125) priye, eka prathama praviSTa jhAlA asatA dusar2yAne hI tethe praveza karAvA, asA AmacA kula krama nAhI. (9) ja, ta ANi ka yAMcyA kAhI vibhaktIMcyA ekavacanI rupAMcA upayoga avyayApramANe kelA jAto. udA :- jeNa- teNa (jyAarthI - tyAarthI), jamhAtamhA, kamhA (kAraNa) ityAdI. 307 vizeSaNAMce upayoga (1) nAmAMbaddala vizeSa mAhitI deNyAce kArya vizeSaNe karatAta. (1) suMdaradhammarayANavi visamaM vihivilasimaM samAvaDai / (supAsa 510 ) cAMgalyA dharmAMta rata asaNAr2yAMvara sudhdA daivAcA viSama kheLa AdaLato. (2) rAgAnalapajjalio kajjAkajjaM na pecchae puriso| (dharmo pR.197) rAgarUpI agnIne peTalelA puruSa kAryAkArya pahAta nAhI. (2) nusatyA vizeSaNAcA kadhI vizeSyApramANe upayoga hoto. (1) cauttho tattheva tthio| (arI pR. 7) cauthA tetheca rAhilA. (2) jANatA vihu aliya muhappiya ceva jaMpaMti / (siri 104) jANate sudhdA mukhAvara priya ase khoTe vacana bolatAta (3) sesA dukkhANi paavNti| (pauma 33.43) uralele duHkha pAvatAta. (a) saMkhyA vizeSaNe kadhI nAmApramANe vAkyAta uddeza mhaNUna vAparalI jAtAta. 341 1 do vi mayA sNtaa| (baMbha pR. 26) doghehI mRta jhAle asatA. yAveLI tyAMce e. va. asate, upayoga prAyaH kriyAvizeSaNa avyayApramANe asato.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) akarmaka kriyApadAce pUraka mhaNUna vizeSaNAcA upayoga hoto. (1) vasaNammi aNuvviggA vihavammi agavviyA bhaye dhIrA / hoMti abhiNNa sahAvA samammi visamammi ya samatthA / / (dharmo pR. 198) saMkaTakAlI anudvigna, vaibhavasthitIta garvarahita, bhayAce paristhitIta dhIra ANi cAMgalyA vA vAITa paristhitIta samartha he abhinna svabhAvI asatAta. (2) airahasa kayakajjAI pajjaM tadA taNAiM hvNti| (mahA pR. 50 ba) phAra ghAIne kelelI kAme pariNAmI dAruNa hotAta. (4) sakarmaka paNa apure vidheya asaNAr2yA kriyApadAMce pUraka mhaNUna vizeSaNAMcA upayoga hoto. (1) kuNasu nivvisaM eyaM / (pAkamA pR. 23) yAlA nirviSa kara. (2) niratthayaM rajjaM mnnaami| ( dharmo pR. 125 ) mI rAjya nirarthaka mAnato. (5) vidheya mhaNUna vizeSaNAcA upayoga hoto; yAveLI 'asaNe' kriyApada ukta vA anukta asate. (1) dulahA visuddhabaMbhayAriNo / (dharmo pR. 36) vizuddha brahmacArI durlabha Aheta. (2) na ya visayAsattANa dullahAo AvayAu tti / (dharmo pR.103) ANi viSayAsaktAMnA ApadA durlabha nAhIta. (6) vizeSaNAcyA dviruktIne Adhikya, pRthaktva yAMcA bodha hoto. (a) Adhikya :- (1) mayA mayA saddeNa / ( vivAga pR. 7) moThamoThyA AvAjAne (2) mahAmahaMto akkaMdo / (supAsa 564) phAra moThA AkraMda (A) pRthaktva : (ka) (1) sahiMto 2 gihiMto / (vivAga pR.8) ApApalyA gharAtUna (2) saehiM 2 kAehiM / (nAyA pR. 65 ) ApApalyA dehAta (3) niyaniya putre ThAvaha niyayapae) (kathA pR. 10) ApApalyA padI ApApalyA putrAMnA ThevA. (kha) duve duve| (dona dona ) yAcapramANe cattAri 2, aTTha 2, solasa 2, aTThaTTha nADayAiM / (pauma. 2.51) ATha ATha nATake. (7) 'saMti ya' yA vizeSaNAcA cA-cI-ce yA arthI upayoga kelA jAto. (1) esA sA majjha saMti yA muddA / (sura 6.78) hIca tI mAjhI mudrA. (2) jaM jassa saMti yaM davvaM / (samarA pR. 223) je jyAce dravya. (8) kAhI vizeSaNAMcyA dvitIyA te saptamI paryaMtacyA ekavacanI rupAMcA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga 343 upayoga kriyAvizeSaNa avyayApramANe kelA jAto. udA. dvitIyA e.va. :- lahuM (haLu), khippaM (lavakara), maMdaM (haLu), phuDaM (spaSTapaNe), sigghaM (lavakara), niccaM (nitya), sayayaM (satata), gADhaM, nissaMdiddhaM (ni:saMdigdhapaNe), sAyaraM (sAdara), ahiyaM (adhika), ciraM, avassaM (avazya), accaMtaM (atyaMta) tRtIyA e.va. :dUreNaM, cireNa, acireNa, caturthI e.va. :- cirA, acirA, SaSThI e.va.:- cirassa, saptamI e.va. :- dUre, aMtie, samIve, agge ityAdI. (9) tara vAcaka vizeSaNAMcA upayoga tulaneta kelA jAto tyAMnA paMcamI vibhaktIcI apekSA asate. (1) na ya imAo annaM suNdryrN| (samarA pR. 489) ANi yAhUna dusare kAhI adhika suMdara nAhI. (2) jIviyAo vi ittttyro| (samarA. pR. 362) jIvitApekSA adhika iSTa. (10) abbhahiya, ahiya, hINa, UNa ityAdI vizeSaNAMcA tara vAcakAMpramANe upayoga hoto. (1) jIviyAo ya abbhhio| (samarA pR.232) ANi jIvitApekSA adhika. (2) tuha tivva-tava-jaNiya-sarIrapIDAo vi me ahiyA sriirpiiddaa| (samarA pR.23) tIvratapAne hoNAr2yA tujhyA dehAcyA pIDepekSA mAjhyA zarIrAcI pIDA adhika Ahe. (3) keNa uNa ahaM bhavao uunno| (samarA pR. 409) paNa tujhyApekSA mI kazAta bare kamI Ahe? (4) kiM amhe vi tujjha vihiinnaa| (kathA pR.83) AmhIsudhdA kAya tujhyApekSA hIna Ahota? (11) anekAMtUna ekAce mahattva vA kaniSThatva dAkhaviNyAsa tamavAcaka vizeSaNAcA upayoga hoto, SaSThI' vA saptamI yAMcI apekSA asate. (1) savvANa vi uttamA purNdhiinnN| (nANa 3.15) sarva striyAta uttama. (2) vaNesu vA naMdaNamAhu settheN| (sUya 1.6.18) vanAta naMdanavanAlA zreSTha mhaNatAta. (12) pavara, paDhama yAMcA tamavAcaka vizeSaNApramANe upayoga hoto. (1) sIhe miyANa pvre| (utta 11.20) siMha hA pazUta zreSTha. (2) pavaro puraann| (sura 1.73) nAgarIkAMta zreSTha (3) eso paMcaNamukkAro maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havai mNglN| hA paMcanamaskAra sarva maMgalAMta zreSTha maMgala 1 SaSThI va saptamI yA vibhaktIMce upayoga pahA.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ardhamAgadhI vyAkaraNa Ahe. (4) kulamahiharANa paDhamo meru / (lIlA. 273 ) kula parvatAMta meru zreSTha. (13) kAhI vizeSaNAMce puDhIlapramANe viziSTa upayoga hotAta. (a) AdarapUrvaka bolatAnA prAya: mahAbhAga, mahANubhAva, devANuppiya yAMcA upayoga kelA jAto. (1) kahasu maha mahAbhAga / (sura 10.49) mahAbhAgA ! malA sAMga. (2) tA Agacchau tAva so mhaannubhaavo| (samarA pR.23) tevhA to mahAnubhAva prathama yeU de (3) aha kevaliNA bhaNiyaM - devANupie nisaamesu| (sura 15.196) maga kevalIne mhaTale - 'devAnupriye, aika'. (A) bhadda, bhaddamuha yAMcA sarvasAdhAraNapaNe upayoga kelA jAto. (1) bhadda alaM visAeNa / (samarA pR. 198 ) bhalyA mANasA ! viSAdapure (2) bhaddamuha mA nikkAraNaM kuppAhi / (kathA pR. 113) bhadramukhA ! ugIca rAgavU nakosa. (i) bhaMta, bhagavaMta yAMcA upayoga mAnanIya janAzI bolatAnA kelA jAto. (1) mama bhaMte kuo viNAso / (kathA pR. 85) mahArAja ! mAjhA nAza koThUna ? (2) bhayavaM kareha pasAyaM / (samarA. pR. 23) bhagavan! kRpAprasAda karA. (I) lahAnAzI bolatAnA 'jAya' cA upayoga kelA jAto. jAya ajja tae iheva bhottavvaM / (samarA pR. 187) bALA! Aja tU itheca bhojana karAvesa. 308 kriyApadAMce upayoga (a) (1) ekAdI vastu vA vyaktI yAbaddala kAhItarI sAMgaNArA vidhAna karaNArA-zabda mhaNaje kriyApada asalyAne vAkyAta kriyApada uddezyAcI sthitI vA kriyA darzavite. (1) sAhUNa daMsaNaM pi hu niyamA duriyaM paNAsei / (samarA pR. 641) sAdhUMce darzanasudhdA nizcitapaNe duritAcA nAza karate. (2) na hi vidhurasahAvA huMti dutthe vi dhiiraa| (nala pR.10) du:sthitIta suddhA dhIrAMcA svabhAva vidhura hota nAhI. (2) vAkyAsa pUrNatA ANUna vaktyAcyA dRSTIne apekSita asaNArA kALa vA artha yAcA bodha kriyApadAvaruna hoto. (1) kattArameva aNujAI kammaM / ( utta 12.23) karma kartyAcyA mAgomAga
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 21 : nAma, sarvanAma, vizeSaNa va kriyApada yAMce upayoga 345 jAte. (2) sArahiM innmbbvii| (utta 22.15) sArathyAlA ase mhaNAlA. (3) dhammaM kAUNa ihaM pAvihisi surAlae prmsokkhN| (pauma 33.44) dharma (AcaraNa) karuna yethe va svargAta paramasaukhya pAvazIla. (4) pUresu maNorahaM mjjh| (mahA pR. 143 a) mAjhA manoratha pUrNa kara. (5) taM titikkhe priish| (utta 2.14) tA parIsaha (trAsa) sahana karAvA. (A) (1) kAhI sakarmaka kriyApade dona karme ghetAta. (1) pabhaNaha tumhe niya nAyagaM imaM vynnN| (supAsa 570) tumhI ApalyA nAyakAlA he vacana sAMgA. (2) tao namiM rAyarisiM deviMdo innmbbvii| (utta 9.11) naMtara namirAjarSIlA deveMdra he (vacana) bolalA. (2) hoNe, asaNe, disaNe ityAdI akarmaka kriyApadAMnA pUraka lAgate. he pUraka nAma vA vizeSaNa asU zakate. (1) mama bhattA kaNayagoro aasi| (jina pR.27) mAjhA pati suvarNApramANe gorA hotA. (2) payaIe vi hu paNayavacchalA huMti sppurisaa| (mahA.pR. 126 ba) satpuruSa he prakRtIneca kharokhara praNatavatsala asatAta. (3) kiM Aulo tA ya lakkhijasi aja tum| (supAsa 588) bAbA! tumhI Aja Akula kAM disatA? (3) kAhI akarmaka kriyApadAMnA saddaza (cognate) karma dilele ADhaLate. (a) so tavaM tppi| (jina pR. 3) to tapa tapato (karato) (A) akarmaka kriyApadAcA kvacit sakarmakApramANe upayoga kelelA ADhaLato. (1) tAhe raNNaM privsNti| (pauma 3.141) maga (te) vanAta rAhile. (2) viharai vasuhaM saMvaccharaM dhiiro| (pauma 3.139) varSabhara to dhIra pRthvIvara hiMDalA. (4) kAhI sakarmaka kriyApadAMnAhI pUraka lAgate. akarmaka kriyApadAcI kriyA va tice phaLa he kartyAvara asatAta. khAlIla arthAce dhAtu prAyaH akarmaka Aheta lajjA-sthiti jAgaraNaM vRdhdi-kssy-bhy-jiivit-mrnnm| zayana-krIDA-ruci-diptyarthA dhAtava ete krmvihiinaaH|| kAtaMtra vyAkaraNa. lAjaNe, asaNe, rahANe, jAgaNe, vADhaNe, jhijaNe, bhiNe, jagaNe, maraNe, nijaNe, kheLaNe, AvaDaNe ANi prakAzaNe he va hyA arthAce dhAtu akarmaka asatAta. iMgrajIta - she sighed a deep sigh 2
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ardhamAgadhI vyAkaraNa (1) jalahiM maM jaann| (nANa 1.201) samudra to mI he jANa (2) maM mannasu bhttaarN| (supAsa 538) malA pati mAna (3) taM dhamma bhaNaMti buhaa| (supAsa 499) tyAlA zahANe dharma mhaNatAta. (i) prayojaka dhAtu : (1) sarva prayojaka dhAtu sakarmaka banatAta. kriyA dusar2yAkaravI karaviNe hA artha prayojakAne dAkhavilA jAto. (1) nevannehiM musaM vyaavejaa| (dasa 4) dusar2yAMkaDUna khoTe bolavU naye. (2) caMdAiccabaillA kAlarahaTTaM bhmaaddeNti| (samarA pR. 238) caMdrasUryarupI baila kAlarupI rahATa phiravitAta. (2) kadhI mULa dhAtUcyA arthAneca prayojaka dhAtUcA upayoga kelelA ADhaLato. (1) AvAsio baahirujjaanne| (dharmo pR.119) bAheracyA udyAnAta rahilA. (2) samIhiyakajaM savvaM kaaremi| (agaDa. 111) sarva icchita kArya mI karIna. (3) kadhI mULa dhAtUcA upayoga prayojaka dhAtUsArakhA kelelA ADhaLato. (1) pahiyANaM dalai hiyyaaii| (sura 2.91) vATasarUMcI hRdaye phoDane (2) kIlAmi ya jayaseNaM tattha ahaM vivihkiilaahiN| (sura 1.192) ANi tethe mI jayaseNAlA vividha krIDAMnI kheLavIta ase. __ (I) ardhamAgadhIta kadhI karmaNi dhAtu kartari arthI vAparalele ADhaLatAta. (1) vayaM ca vittiM lbbhaamo| (dasa 9.4) ANi AmhI nirvAhAce sAdhana miLavito. (2) savvajIvA vi icchaMti jIviuM na mrijiuN| (dasa 6.11) sarva jIva jagaNyAcI icchA karatAta maraNyAcI nAhI. (3) satthIkao vi kumaro mucchijji| (suraH 15.98) svastha kele tarI kumAra murchita jhAlA. (u) jora deNyAsa AjJArthI kriyApadAcI dvirukti kelI jAte. (1) bho saMbhUya uvasamasu uvasamasu ko vaannlN| (baMbha pR. 33) he saMbhUtA, kopAnala zAMta kara zAMta kara (2) bho mahAbhAya peccha pecch| (baMbha pR. 57) bhalyA mANasA! pahA pahA. 1 hI kriyApade azI :- nAva ThevaNe, mhaNaNe, nivaDaNe, karaNe, nemaNe, jANaNe, mAnaNe vA samajaNe ityAdI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 avyayAMce upayoga BRCAERIAERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER 309 avyayAMce upayoga sarvaca saMskRtamadhye kAhI kAhI avyayAMce vividha upayoga ADhaLatAta. ardhamAgadhIta ADhaLatAta ase nAhI je ADhaLatAta te puDhe dile Aheta. yA kherIja prAkRtamadhyeca ADhaLaNArI azI kAhI avyaye Aheta. tyAMcehI upayoga puDhe dile Aheta. 310 ai (1) saMbhAvana :- ai diara kiM na pecchasi / bhAvojI ! pahAta nAhI kAya ? (hema.) : (2) saMbodhana : pahiya ai amha pAse bhuMjaha / (supAsa 501 ) are pathikA! AmacyAjavaLa ( yeUna) jeva. 311 aMga (1) saMbodhana :- dullabhe savaNayAe kimaMga puNa paasnnyaae| (paesipari-21) aikaNyAsa suddhA durlabha, maga aho pahANyAcyA bAbatIta kAya sAMgAve ? ) (a) kimaMga :- jAsta kAya sAMgAve ? (1) devA vi parikilesa bhAiNo havaMti kimaMga puNa maccaloyavAsI jaNo / (samarA pR. 208) devasuddhA duHkhabhAgI hotAta maga martyalokavAsI janAMbaddala jAsta kAya sAMgAve? (2) so devANa vi pujjo kimaMga puNa maNuyaloyassa / (nANa 1 2 ai saMbhAvane / hema 2. 205 : yAbaddala abhayadeva (nAyA (pothI) pR.48 ba) ase mhaNato aMga iti AmaMtraNe, athavA paripUrNa evAyaM zabdaH vishessnnaarthH|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 2.95) to devAMnA suddhA pUjya hoto, maga mANasAMcyA bAbatIta jAsta kAya bolAve? 312 adu, aduva, aduvA yA tInhIMcAhI ' athavA ' yA arthI upayoga hoto. (1) kAeNa vAyA adu mANaseNaM / (dasa 11.18) kAyene, vAcene athavA manAne (2) devA aduva mANusA / (sUya 1.11.3) deva vA mANase (3) imammi loe aduvA prtthaa| (utta 4.5 ) yA lokAta vA paralokAta. 313 ammo ardhamAgadhI vyAkaraNa Azcarya darzaviNyAsa :- ammo erisaM pi kasiNabhaMsaNaM mANusANaM rUvaM hoi / (nala pR.4) mANasAMce suddhA asale kALe va bhISaNa rUpa asate ? 314 amho' (1) saMbodhana :- amho bmhnn| (usA 2.71) are brAhmaNA ! (2) sUcanA :- amho sAhasio pio / (priyakara sAhasI Ahe) 315 are (1) saMbodhana :- are duraayaaraa| (nala pR.16) are durAcAr2yAno ! (2) ratikalaha :- are mae samaM mA karesu uvahAsaM / (are mAjhyAzI upahAsa karu nako.) 316 alaM (1) niSedha, nivAraNa, pure :- alaM visAeNa visaalnnette| (usA 1.28) he vizAlanetre, viSAda karu nako. 1 2 : (1) samartha, yogya (1) nAlaM te mama tANAya / (utta 6. 3) te mAjhe rakSaNa karaNyAsa samartha nAhIta (2) alamappaNo hoMti alaM paresiM / (suya 1.12.19) svata:ce va dusar2yAce rakSaNa karaNyAsa samartha hotAta. 3 4 ammo Azcarye / hema 2. 205 amho duHkhsuucnaasmbhaassnnessu.| prA.maM. 8.12 prA. maM. 8.12 re are! saMbhASaNaratikalahe / hema. 2.201
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 349 317 alAhi nivAraNa, niSedha :- (1) alAhi prihaasenn| (mahA pR.220 a) parihAsa pure (2) alAhi sNkaae| (dharmo pR. 39) zaMkA nako. 318 avi', vi, pi (api) (1) suddhA :- (1) so vi rAyA tavaM cre| (utta 18.37) tyA rAjAne sudhdA tapa kele. (2) purisuttamaM pi lacchI chddddi| (mahA. 2.209) puruSottamAlA suddhA lakSmI TAkate. (2) suddhA ekAdyAcyA dRSTIne :- (1) dhaNasirI vi gihasAmiNI jaayaa| (kathA pR. 21) dhaNasirI suddhA gRhasvAminI jhAlI. (2) paumasirI vi jAyA aggmhisii| (kathA pR.21) paumasirI suddhA paTTarANI jhAlI. (3) prazna vicAratAnA :- (1) kumAra, avikusalaM mhaaraayss| (samarA pR.328) kumAra! mahArAjAMce kuzala Ahe (nA) ? (2) vaccha, avi kusalaM te taayss| (samarA pR. 55.3) bALA! tujhyA vaDalAMce kuzala Ahe (nA)? / (4) saMzaya, anizcitatA :- (1) avi nAma eyamavi evaM hvej| (samarA pR. 626) he suddhA ase asela kAya bare? (2) aja, avi sumaresi mN| (samarA pR. 431) AryA! mAjhI AThavaNa Ahe? (5) AzA, apekSA :- yAveLI avi puDhe prAya: 'nAma' hA zabda asato:avi nAma pujaMtu se mnnorhaa| (samarA pR. 560) (mAjhI icchA Ahe kI) tyAce manoratha pUrNa vhAveta. (6) 'jarI' yA arthI virodha darzaviNyAsa :- (1) gihI vi so kevalI jaao| (kummA 139) gharAta rAhUnasuddhA to kevalI jhAlA. (2) na lippae bhavamajjhe vi sNto| (utta 32.34) saMsArAta asalA tarI to lipta hota nAhI. (7) saMkhyAvAcakAnaMtara 'avi' AlyAsa sarva asA artha hoto. (1) bhAuyANa cauNha vi dinnA viDalA bhogaa| (kathA pR. 50) cArahI 1 alAhi nivAraNe. hema. 2.189 api saMbhAvanA prazna shngkaagrhaasmuccye| tathAyuktapadArtheSu kAmacAra kriyAsu c||
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ardhamAgadhI vyAkaraNa bhAvAMnA vipula bhoga dile. (2) rAyA cauNha vi AsamANaM guru| (kathA pR. 110) rAjA cArahI AzramAMcA guru Ahe. (8) 'ka' yA sarvanAmApuDhe 'avi' AlyAsa (a) koNItarI', kAhI, hA artha :- ke visamaNA ujjANe AgayA aj| (saMpai 2.7) Aja kAhI zramaNa udyAnAta Ale Aheta. (A) kadhI anirvacanIyatA sUcita hote. (ka) avi ya (api ca) :- samuccayadarzaka vAkye joDaNyAsa upayoga hoto.2 kadhI, 'avi ya' ne virodha darzavilA jAto. udA.:- na evaM eesiM suhaM hoi avi ya ahiyayaraM duhN| (samarA pR. 203) azAta-hene yAMnA sukha hoNAra nAhI, paNa adhika duHkha mAtra hoIla. (kha) tahA vi, tahavi :- dona virodhadarzaka vAkye joDaNyAsa upayoga hoto. 319 avvo (1) vismaya, Azcarya :- (1) avvo hu avi tahaM taM picchaha nemittiyassa sumiss| (sura 11.132) areccA! sumati jyotiSAce te (bhaviSya) khare Tharale! te pahA (2) avvo kiM puNa eyaagyaa| (dharmo pR. 48) areccA! hI punaH kA AlI? (2) AnaMda :- avvo eyAe maMjUsAe jamittha sArabhUyaM taM hvissi| (dharmo pR. 139) chAna! je yethe maulyavAna Ahe te yA peTIta asnnaar| (3) sUcana :- avvo niddAmoheNevaM plvi| (dharmo pR. 147) are! nidrAmohAne ase baDabaData Ahe. (4) vitarka :- avvo kiM taM aliyaM hohI iha devyaavynnN| (sura 4.222) kAma, hyA bAbatIta devatece vacana kAya khoTe hoIla? 1 2 mAge pariccheda 306 pahA. vAkye joDaNe prakaraNa 29 pahA avvo vismayasUcanasambhASaNakhinnatAnutApeSu / mArka 8.23; avvo sUcanA du:kha smbhaassnn-apraadhvismy-aanNd-aadr-bhykhedvissaadpshcaattaape| hema 2.204 eu
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 351 (5) anutApa, pazcAttApa :- (1) avvo jIe kaeNa bhAyA vAvAio sA vi devI na jaayaa| (dharmo pR. 216) arere! jicyAsAThI bhAvAlA mArale tIhI rANI jhAlI nAhI. (2) avvo lahuo vi lahuIo mae appaa| (dharmo pR. 15) arere! laghu AtmA mI ANakhIca kSudra kelA. (6) saMbhASaNa, saMbodhana :- avvo pi asahi pecchsu| (aga priyasakhIpahA) ___ (7) bhaya :- (1) avvo kiM pAgaphalabhakkhaNaM piva Na suMdarA esaa| (dharmo. pR. 52) kiM pAga phaLAcyA bhakSaNApramANe hI cAMgalI nAhI. (2) nara ovamaM khu dukkhaM avvo tiriesu svvesu| (dharmo pR 151) sarva khAlacyA prANyAMta kharokhara narakApramANe duHkha Ahe. (8) kheda, khinnatA :- chalio ahaM pi avvo| (dharmo.pU. 49) arere! malAhI phasavile. (9) duHkha :- avvo tammesi ksi| (kumAra 4.14) kA trAsa detosa? (10) aparAdha :- avvo annaastto| (kumAra 4.14) a.ya strIcyA ThikANI Asakta Ahe. (11) Adara :- avvo so ei| (kumAra 4.15) to yeta Ahe. (12) viSAda :- (1) avvo jaNao vi erisaM kuNai avamANaM puttaannN| (sura 2.207) arere! bApa suddhA putrAMcA asalA apamAna karato. (2) avvo adUsahaM smnnubhuuyN| (sura 13.1) arere! ati duHsaha anubhavale. 320 aha (atha) (1) AraMbha : aha biio ptthaavo| (mahA) AtA dusarA prastAva (suru) (2) naMtara, tyAnaMtara :- (1) aha pucchai goyamaM raayaa| (pauma 3.7) naMtara rAjAne gautamAlA vicArale. (2) aha kumareNa bhnniyN| (dharmo pR. 10) tyAnaMtara kumArAne mhaTale. (3) ANi, va :- attha corA vilupaMti uddAlaMti nresraa| vaMtarA ya nigRhaMti geNhaMti aha daaiyaa|| (cau pR. 22) cora paisA lubADatAta, rAje kADhUna ghetAta, vyaMtaradeva lapavitAta ANi nAtevAIka (kADhUna) ghetAta. (4) jara : (1) suyaNo na kuppai cciya aha kuppai maMgulaM na ciNtei| (vajjA. 34) sajjana rAgAvataca nAhI jara rAgAvalAca tara vAITa ciMtata nAhI.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 (2) aha no etto uvasaggAo muccissAmi / ( aMta 114) jara yA upasargAtUna mAjhI suTakA jhAlI nAhI. ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) ahava, ahavA (athavA ) vikalpa darzaviNyAsa kiM jIvai ahava muyA maha kaMtA / (nANa 5.85) mAjhI kAMtA jivaMta asela kI melI asela ? : 321 ahaha ' (1) AnaMda :- ahaha maI nimmalA tujjha / (mahA pR. 77 a) chAna ! tujhI buddhi (kitI) nirmala Ahe / (2) Azcarya :- ahaha aNabbhA vuTThI saMjAyA ajja punnnnehiN| (supAsa 650) ahA! AbhALa nasatA Aja puNyAmuLe vRSTi jhAlI. (3) trAsa, kheda (1) ahaha aviveya pasaro / ( supAsa 603 ) arere! (kAma hA) avivekAcA vistAra ! ( 2 ) ahaha mahApAvo haM / ( mahA pR. 281 a) arere! mI mahApApI Ahe / (4) parikleza :- ahaha mahApAvo kahaM jiNaM pi micchaM samIhae kAuM / (mahA. 153 ba ) arere ! jinAlA suddhA khoTe pADaNyAcI ( hA) mahApApI kazI icchA karato? 322 aho (1) saMbodhana :- (1) aho jaNA / (samarA pR. 215) lokaho (2) aho bhAya kahasu kiM pi apuvvaM akkhANayaM / ( mahA pR. 105 a) are bhAU, koNa tarI apUrva ase AkhyAna sAMga. (2) duHkha, viSAda, zoka :- (1) aho dukkho hu saMsAro / ( utta 19.15 ) saMsAra duHkharupa aahe| (2) aho mahAmaMdabhAgiNo amhe / (mahA pR. 136 a) arere| AmhI phAra durdaivI Ahota. (3) aho asohaNaM kayaM kumaarehiN| (mahA pR.46 a) arere! kumArAMnI vAITa kele. (3) AnaMda :- (1) aho suvariyaM / (nala pR. 5) vA! chAna nivaDa kelI / 1 2 atyadbhute khede pariklezaprakarSayoH / aho dhigarthe zoke ca karuNArthaviSAdayoH / sambodhane prazaMsAyAM vismaye pAdaM pUraNe / /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga (2) aho aNurUvo imANa saMjogo / (siri 160) chAna! yAMcA saMyoga anurupa aahe| 353 (4) Azcarya :- (1) aho jiNadhammasAmatthaM / (cau pR. 14) kAya he jinadharmAce sAmarthya! (2) aho auvvo tkkro| (samarA pR. 491 ) aho ! cora moThA apUrva aahe| (5) kitI : (1) aho mahurimA rUvassa / ( nala pR. 22) rUpAce kitI mAdhurya! (2) aho udArayA kumArassa / (nala pR 45) kitI (hI) kumArAcI udAratA ! (6) pazcAttApa :- (1) aho dAruNaM akajjaM mae pAvakammeNa aNuciTThiyaM / (samarA pR. 15) arere! myAM pApakarmAne dAruNa akArya kele / : (2) aho iha paralogasuhAvaho na mae pAveNa kao guruuveso| (dharmo pR. 181) arere! iha para lokI sukhAvaha asA gurupadeza myA pApyAne AcaralA naahii| 323 A (1) paryaMta (1) A jamma dukkhiyA hojja esA / (mahA pR. 92 a) hI Ajanma duHkhI hoIla. (2) AjANu kusumavuTThI nivaDai gayaNAo / (mahA pR. 251 ba) guDaghyAparyaMta (pocela itakI) puSpavRSTi AkAzAtUna paDalI. (2) pAsUna :- kiM tu na saremi kiMcivi avarAhaM A vivAhAo / (supAsa 601) paraMtu, vivAha jhAlyApAsUna (mI) koNatAtarI aparAdha (kelA Ahe he) malA AThavala nAhI. (3) kiMcit :- (1) aarttkrcrnnkmlaa| (nala pR. 3) kiMcit lAla kara-caraNa kamale asaNArI. (2) ApaMDura muhkmlaa| (sura 3.186) kiMcit pAMDura mukhakamala asaNArI. 4) upasarga asatA paryaMta, vara ityAdI artha : udA. Aruhai, Apucchai, AmaMtei, Agacchai ityAdI. 324 A (A:) (1) rAga : mAge zabdayogI avyaye, pariccheda 251 pahA. 1 (1) A duraayaare| (samarA pR. 558) aga durAcArI striye.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) eyaM pi tae na suyaM A paave| (nala pR. 45) pApI striye, he sudhdA tU aikalele nAhIsa? (2) kheda :- (1) A kahamavajjho naam| (samarA pR.724) aaH| kasA bare avadhya ? (2) A kahamaNAyatto naam| (samarA pR.726) aaH| kasA bare svAdhIna nAhI? 325 AmaM (Ama) hokAra, svIkAra :- (1) so bhaNai - deva aamN| (supAsa 528) to mhaNato 'hoya, mahArAja' (2) bhayavayA bhnniyN-aam| (samarA pR.343) bhagavaMtAne mhaTale ThIka Ahe. (3) mae bhnniyN-aamN| (kathA pR.145) mI hoya mhaTale. 326 ii', i, iya, ti, tti (iti) (1) granthAnta, prakaraNAnta :- (1) ii paDhamo ptthaavo| (mahA pR.7a) pahilA prastAva samApta jhAlA. (2) iya... vaddhamANacarie biiy-ptthaavo| (mahA pR.28a) mahAvIracaritrAtIla dusarA prastAva samApta. (2) vaktyAce pratyakSa zabda uddhRta kelyAvara :- (1) bhaNiyaM kumaarennkimeyNti| (nala pR.45) 'kAya he' ase kumArAne mhaTale (2) pucchio isiNA kuo bhavaM Agao tti| (samarA pR.10) ApaNa koThUna AlA ase RSIne vicArale. (3) ase, azAprakAre :- (1) usabho tti paiTThiyaM nAmaM (mahA pR. 2.10) ___usabha ase nAva Thevale. (2) tao mao tti nAUNa gayA te| (baMbha pR.56) maga (to) melA ase vATUna te gele. (4) azA dRSTIne :- (1) teNa vuttaM - mahArAyanalassa patti tti me puuynnijjaasi| (nala pR. 16) tyAne mhaTale "(tU) mahArAja nalAcI patnI (Ahesa), yA dRSTIne (tUM) malA pUjya Ahesa." 1 2 Ama abhyupgme| hema 2.177 iti svarupe sAnnidhye vivakSAniyame mte| hetau prkaarprtykssprkaashe'pyvdhaarnne|| evamarthe samAptau syAt / /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 355 (4) kAraNa, hetu :- (1) gaMgA vi jaNhuNA ANIya tti teNa jaNhavI jaayaa| (pAkamA pR. 28) gaMgA hI jaNhune ANalI yA kAraNAne tI jAhnavI jhAlI. (2) eeNa... paradavvAvahAro kao tti vAvAijjai eso| (samarA pR. 491) yAne paradravyApahAra kelA yA kAraNAne yAlA ThAra karaNyAta yeta Ahe. (5) uddeza, prayojana : (1) sarIrassa viNAso na hojA ii mae sarIraM aanniiyN| (zarIrAcA nAza hoU naye yA uddezAne mI zarIra ANale) (2) ahaM pi suNemi tti alIyapasuttaM kyN| (cau pR. 41) mI suddhA aikIna yA uddezAne jhopece soMga kele. (6) kadhI pAdapUraNa mhaNUna :- tuTTeNaM naravaiNA dinnA kumarassa niyayadhUya tti| (agaDa 152) saMtuSTa jhAlelyA rAjAne ApalI kanyA kumArAlA dilI. 327 iva', piva, miva, viva, viya, va, vva (iva) (1) upamA, tulanA :- (1) meru vva vAeNa akNpmaanno| (utta 21.19) vAr2yAne kaMpa na pAvaNAr2yA merupramANe (2) vipphurai jassa ravimaMDalaM va naannN| (mahA 1.1) jyAceM jJAna sUrya maMDalA pramANe prakAzate (3) sAgaro iva gNbhiiraa| (ova pR 19) sAgarApramANe gaMbhIra (2) jaNu kAhI, utprekSAvAcaka :- (1) jassa kariniyaraghaMTAraveNa phuTTai va bNbhuN| (nala pR. 4) jyAcyA hattI samudAyAvara asaNAr2yA ghaMTAMcyA AvAjAne brahmAMDa jaNu phuTate (2) rovaMti va disaao| (dhArmo 4 pR.) jaNu dizA raData hotyA. 328 uya' (uta) udAha, uyAhu (utAho) (1) vikalpa, kiMvA :- (1) evaM kiM sAhAviyarUvaM uya kovavaseNa kymevN| (supAsa 493) ase kAya svAbhAvika rUpa Ahe athavA rAgAne ase kele Ahe? (2) saMdisahaNaM sAmI taM dAragaM ahaM egaM te ujjhAmi udAha maa| (nirayA pR. 10) svAmI tyA mulAlA ekAMtAMta TAka athavA nako te sAMgA. (3) sevaM mama kareha uyAha rajjANi muya (kathA pR. 53) mAjhI sevA karA athavA rAjye soDA. (2) praznAta :- (1) tumhe kiM sarIrabAhiM pheDeha udAhu kmmbaahiN| (pAkamA 1 mmiva-miva-viA ivaarthe| prA.pra. 9.16; miva piva viva vva va via ivArthe vaa| hema 2.182 2 uta prazne vitarke sthaadutaatyrthviklpyoH|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ardhamAgadhI vyAkaraNa pR.76) tumhI zarIrAcI vyAdhI dUra karAla kI karmarUpI vyAdhI? (2) tubbhe paumanAbheNaM saddhiM jujjhihaha uyAhu picchihh| (nAyA pR.192) tumhI paumanAbhAbarobara yuddha karAla kI nusate pahAla? (3) tA kiM jujjhAmo uyAhu sevaM kremo| (kathA pR.53) tevhA yuddha karUyA kI sevA karUyA? 329 uvari, uvariM (upari) (1) vara :- (1) bhagavao uvari bhttibhumaanno| (samarA pR.18) bhagavaMtAvara bhakti va bahumAna. (2) kiM tu tumae nariMdassa uvariM kovo na kaayvvo| (samarA pR.29) paraMtu tU rAjAvara rAgAvU nayesa. (2) naMtara :- (1) paMcaNhaM puttANaM uvariM dhUyA ahaM jaayaa| (sura 6.109) pAca putrAMnaMtara mI kanyA (tyAMnA) jhAle. (2) tANa ya cauNha puttANamuvariM jAyA daariyaa| (kathA pR. 95) ANi tyAMnA cAra putrAnaMtara kanyA jhAlA. (3) ANakhI, yAvara, adhika :- uvariM kiM bhnnaami| (kathA pR. 145) ANakhI kAya sAMgU 330 eva jora deNyAsa :- (1) ahaM tattheva citttthaami| (samarA pR. 38) mI tetheca rAhilo. (2) mama samakkhameva pNcttmuvnniio| (samarA pR. 38) mAjhyA samakSaca melA. 331 evaM (1) ase, azA prakAre, azAta-hene :- (1) caMdajasAe vivuttaM - evaM hou tti| (nala pR.26) caMdajasAnehI mhaTale 'ase hoU de' (2) puvvakayakammapariNaivaseNaM evaM parikilesamaiNo jIvA hvNti| (samarA pR. 10) pUrvI kelelyA karmAMcyA pariNAmAne jIva azAprakAre duHkhabhAgI hotAta. (2) hokAra, hoya :- kumAro bhaNai - evN| (baMbha pR.73) kumAra mhaNAlA ThIka Ahe. 1 evaM prkaaropbhyornggiikaare'vdhaarnne|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 357 332 o? (1) kopa :- o Na bhavaNaM puNo vccsi| (punaH gharI jANAra nAhIsa) (2) sUcanA :- (1) saDho sio| (kumAra 4.13) zaTha Ahesa tU (2) o peccha peccha suNdri| (sura 2.99) suMdarI pahA pahA. (3) vitarka :- (1) kumarA sAmalagorA o ee rAmalakkhaNa vva diisNti| sAvaLA ANi gorA ase he kumAra rAmalakSmaNApramANe disata Aheta. (2) rAAo purio imo| hA puruSa rAjA (asela)2 (4) vismaya :- o bhaggo haracAvo sisuNA putteNa dhrhss| dazarathAcyA lahAna mulAne zivadhanuSya moddle| (5) anutApa, pazcAttApa :- (1) o patthiyA vilAsA tava herch| (supAsa 531) tujhyAsAThI vilAsa pAhije hote| (6) pAdapUraNa :- sirigaMdhavAhaNassa o pAsaMmi gao ahaM taiyA (sura 4.46) tevhA mI sirigaMdhavAhaNAcyA javaLa gelo. 333 kattha-kattha (kutra-kutra) dona vastU vA vyaktimadhIla moThA pharaka darzaviNyAsa : (1) kattha nalo kattha khujao eso| (nala pR. 30) koThe nala ANi koThe hA khujA ! (2) kattha-mahAgaMgA... kattha ngrniddhmnnii| (dharmo pR. 192) koThe mahAnadI gaMgA ANi koThe gAvAtalyA sAMDapANyAcA prvaah| 334 kayaM (kRtam) niSedha, nivAraNa, pure :- (1) kaaM kaaM tujjha viatthnnenn| (usA 1.68) tujhI prauDhI nako. (2) usevisAeNa kaN| usA. 1.76) uSe, viSAdapure 335 kaha,kahaM (katham) kase :- (1) kaha appA rakkhio tume| (jina pR. 23) tU Apale rakSaNa kase kelesa? (2) kahaM care kaha ciDhe kahaM Ase kahaM se| (utta 4.7) kase hiMDAve, kase ubhe rahAve, kase basAve, kase jhopAve? (3) kahaM paraloo ceva naatthi| (samarA pR. 176) paralokaca kasA nAhI? 1 o suucnaapshcaattaape| hema 2.203; o sUcanA vitarka anutApa prakopa vismye| mArka 8.5 mArkaMDeya, 8.5 2
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) kaha kaha vi :- kase tarI, moThyA kaSTAne : (1) kaha kaha vi AgArasaMvaraM kaauunn| (mahA pR. 41 ba) kase tarI iMgita (ceSTA) lapavUna. (2) kaha kaha vi payatteNaM vihiNA vi viNimmiyA mnne| (supAsa 590) malA vATate. brahmadevAne suddhA prayatnapUrvaka moThyA kaSTAne tilA nirmANa kele. (A) kaha. puNa :- kase bare :- kahaM puNa imaei bhAvattho nnaayvvo| (dharmo pR. 47) kasA bare hicA bhAvArtha jANAvA? 336 kAmaM he kabUla, ase dharUna, he mAnya karuna : kAmaM tu devIhi vibhUsiyAhiM na cAiyA khobhaiuM tiguttaa| tahAvi egaMtahiyaM ti naccA vivittavAso muNiNaM psttho|| (utta 32.16) alaMkAra dhAraNa karaNAr2yA devastriyA suddhA trigupti pALaNAr2yA munIMnA kSubdha karaNyAsa samartha hota nAhIta he mAnya tathApi (toca) zreSTha hita ase jANUna munIMcyA bAbatIta ekAtavAsa hA prazasta Ahe. 337 kiM (1) kA, kAya, kazAsa yA arthI prazna karaNyAsa (1) bho bho kiM tubbhehiM kao uvaddavo naayloyss| (pAkamA pR. 19) aho, tumhI nAgalokAlA kA upadrava dilAta? (2) kiM tujjha keNAvi khaMDiyA aannaa| (siri 340) tujhI AjJA kuNI moDalI kAya? (2) kAya upayoga? - (jyAcA upayoga vhAyacA to zabda tRtIyeta; jyAlA upayoga vhAyacA to zabda SaSThIta) :- (1) me kiM rhenn| (nala pR. 11) malA rathAcA kAya upayoga? (2) rajjeNa kimNdhss| (saMpai 1.59) AMdhaLyAlA rAjyAcA kAya upayoga? (3) samAsAta pUrvapadI 'kiM' asatA 'vAITa' asA artha :- kAurisa. 1 2 icchepramANe, manApramANe hA zabdaza : artha jevhA kiM adhyAhRta asate, tevhA uccArAvaruna vAkya praznArthaka Tharate : kusalaM mama bhinniie| (nala pR. 24) mAjhyA bahiNIce kuzala Ahe ?
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga (a) kimu : ( 1 ) jAsta kAya sAMgAve ? :- devIo vina cittaM harati kimu anna naariio| (kathA pR. 108) devA striyAsuddhA citta haraNa karu zakata nAhIta, maga itara striyAMbaddala kAya sAMgAve ? (2) vimarza : - kimu devayA mANusI vA hojja tti / (vasu pR. 230) kAya, devatA kI mAnavI strI asela ? (A) kimuya ( kimuta) : jAsta kAya sAMgAve? :- puriso vi apaharaMto na khamovahiuM kimuya ablaa| (supAsa 538) apahAra karaNArA puruSa suddhA vadhya nAhI. maga strIbaddala kAya sAMgAve? 359 (u) kiM bahuNA : jAsta kAya sAMgAve ? : kiM hu dhammeNaM labbhai hiyaicchiyaM savvaM / (jina pR. 37) jAsta kAya sAMgAve? dharmAne sarva icchite prApta hotAta. (U) kiMvA : vikalpa :kimeyaM tIraM uyAhu dIvaM kiM vA ko vi pvvyvro| (kathA pR. 145) hA kinArA Ahe kI dvIpa Ahe kiMvA koNatA tarI suMdara parvata Ahe ? 338 kiNo', kiha, kIsa kA, kase yA arthI prazna karaNyAsa : (1) kIsa tubbhe puvvapurisajjieNaM vihaveNaM gavvaM uvvahaha / (samarA pR. 409) vADavaDalAMnI miLavilelyA dhanAcyA jorAvara tumhI kA garva vahAtA ? (2) kiNo hasasi / ( kA hasatosa ?) (3) kiha tumha vayaNaM paDikUlemi / (kathA pR. 98 ) tumacyA bolaNyAsa mI pratikUla kase bolIna ? ( karIna) 339 kira, kila (1) kira rAvaNassa bhAyA mahAbalo nAma kuMbhakaNNo tti| chammAsaM .... sejjAsu niraMtaraM suyai / / ( pauma 2.108 ) ase 1 2 (1) ase sAMgatAta kI -: kimu saMbhAvanAyAM syAt vimarze cApi ddshyte| kiha kIsa kiNo prazne / mArkaM 8.16
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 sAMgatAta kI - rAvaNAcA kuMbhakarNa nAvAcA mahAbalavAn bhAU sahA mahine satata zayyevara jhopUna rAhI. (2) kila gaDarIe saMbhU saMjhAvaMdaNaM kareMto bhnnio| (kathA pR. 170) ase sAMgatAta kI zaMkara saMdhyA vaMdana karIta asatA tyAlA gaurIne mhaTale. (2) kharokhara, nakkI, khAtrIne ko kira hArai kittiM ittiyamitteNa kajjeNa / ( siri 130) evaDhyAzA kAryAsAThI koNa kharokhara kirti gamAvIla ? 340 kevalaM ardhamAgadhI vyAkaraNa avyayApramANe upayoga : phakta yA arthI : (1) kevalaM bhavavittacitto / (samarA pR. 706) phakta (tyAce) citta saMsArAta virakta jhAle Ahe. (2) kevalaM pahavai mhaamoho| (samarA pR. 727) phakta mahAmoha prabhAvI Ahe. 341 khalu', khu, hu (khalu) : (a) na kevalaM - avi :- evaDheca navhe tara : na kevalaM harisiyaM tameva pUraM / savisesaraMjiyamaNA jAyA pAyAla saggA vi / / (mahA pR. 246 a) kevaLa teca nagara AnaMdita jhAle ase navhe tara pAtALa va svargasuddhA vizeSa AnaMdita manAce jhAle. ase navhe tara pAtALa va svarga suddhA vizeSa AnaMdita jhAle. 1 (1) nizcaya, kharokhara,nakkI, khAtrIne : (1) guNA hu goravaM uvajaNiti / (mahA pR. 236 ba ) guNa kharokhara moThepaNA utpanna karatAta. (2) maccuparittANaM natthi hu bhuvaNammi kassa vi ya / (suNAsa 640) ANi jagAta khare mhaNaje kuNAcehI, mRtyUpAsUna rakSaNa karatA yeta nA (2) vitarka :- jalaharo khu dhUmavaDalo khu / (megha kI dhurAce paTala ?) (3) vismaya :- ko khu eso shsssiro| (hA hajAra DokI asaNArA koNa / ) 2 (4) saMbhAvana :- sA khu pIDae / (prA. maM. 8 . 6) tI pIDela. vizeSaNApramANe suddhA upayoga hoto; artha phakta :- kaDevaraM iNaM kevalaM / (samarA pR. 729) he phakta preta Ahe. hukhu nizcaya vitarka saMbhAvana vismaye / (hema 2. 198)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga (5) vAkyAlaMkAra', pAdapUraNa : (1) appA hu khalu du dda mo| (utta 1.15) AtmA hA khare pahAtA damana karaNyAsa kaThiNa Ahe (2) do vi hu gacchaMti raaypaasmmi| (supAsa 560) doghehI rAjAjavaLa gele. (3) evaM khalu jaMbU / (nAyAsaM 3) jaMbU, azA prakAre. 342 ca', ya (ca) (1) ANi, va yA arthI pratyeka zabda vA vidhAna yAsaha athavA zevaTacA zabda vA vidhAna yAnaMtara ekadA : (1) bahave vejjA ya vejjaputtA y| (vivAga pR. 8) puSkaLa vaidya ANi vaidyaputra (2) jammaNaM bAlattaNaM kalAo ya / ( vivAga pR. 64) janma, bAlapaNa ANi kalA (3) vANArasIe saMkho nAma rAyA namuI nAmo ya se maMtI / (baMbha pR. 27) vArANasIta zaMkha nAvAcA rAjA ANi tyAcA namuci nAvAcA maMtrI hoto. 361 (2) tathApi, tarI :- bAlo cciya avahio tumaM taiyA, mahimaMDale gaviTTho Na ya laddhA tujjha vattA vi / (dharmo pR. 91) tulA tevhA lahAnapaNIca paLaviNyAta Ale, pRthvIvara tujhA zodha kelA, tathApi tujhI ( kAhIca) vArtA kaLalI nAhI. (3) vAkyAlaMkAra, pAdapUraNa : (1) na ya bhoyaNaM ca ruccai chaTThAvatthAe kaamiss| (agaDa 43) sahAvyA avastheta kAmI mANasAlA bhojana rucata nAhI. (2) patto ya kAmadevo rAyaduvAre y| (vasu pR. 269) kAmadeva rAjadvArAta pocalA. (a) ca ca : samakAlIna kriyA darzaviNyAsa : (1) na ya pupphaM kilAmei so ya pINei appayaM / (dasa 1.2) to phulAlA tara dukhavIta nAhI, (paNa ) tyAcaveLI svata: ( rasa piUna) tRpta hoto. (2) vayaM ca vittiM labbhAmo na ya koi uvahammaI / (dasa. 1.4) ApalyAlA tara upajIvikece sAdhana miLate. tyAcaveLI koNAlAhI trAsa mAtra dilA jAtA nAhI. (A) na ya na ya : hehI nAhI - te hI nAhI : 1 2 -- na ya hANI na ya vuDDhI ho / ( pauma 3.41 ) hAnI hI hota nAhI va vRdhdi hI hota nAhI. khlurvaakyaalNkaare| abhayadeva (nAyA phethI, pR. 12 a) ca, ya he vAkyAraMbhI yeta nAhIta.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ardhamAgadhI vyAkaraNa 343 ceva, cciya', ciya jora deNyAsa :- (1) jehiM viraho cciya na dittttho| (vajjA 65) jyAMnI virahaca pahilelA nAhI (2) appahiyaparahiyANaM appahiyaM ceva kaayvvN| (vajjA 83) Atmahita va parahita yAtUna Atmahitaca karAve. (3) savvAvatthAsuM piya pabhavai kammaM ciya jnnss| (mahA pR. 199 ba) sarva avasthAtahI mANasAvara karma heca prabhutva gAjavate. 344 jaM (yad) (1) pratyakSa vidhAna detAMnA 'kI' yA arthI :- (1) kahamimaM rAyassa kahiuM pArIyai jaM kumArA savve ekkapae pecchaMtANaM ceva amha dddddaa| (pAkamA pR.22) he rAjAlA kase sAMgaNe kazya Ahe kI AmacyA dekhata sarva kumAra ekadama dagdha jhAle. (2) keNa tuha niveiya meyaM jaM iha nivaDaNeNaM piyasaMpaogo vAhivigamo pAvanAso vA haveja tti| (mahA pR. 166 a) tulA he koNI sAMgitale kI yethe (gaMgeta) paDalyAne priyasaMgoga vyAdhinAza vA pApanAza hoIla? ___(2) jyAmuLe, jyAarthI kAraNa :- (1) jAyA me jIviyAsA jaM tumaM diTTho si| (baMbha pR. 51) tU disalAya yA kAraNAne malA (puna:) jIvitAzA AlI. (2) diTThAsi jaM jiyaMtI taM sukayaM jaggae amh| (nala pR. 26) jyA arthI tUM (puna:) jivaMta disalIsa, tyA arthI Amace sukRta jAge Ahe. 345 jai (yadi) ___ (1) jara : jai me rogAvagamo bhavissai tao suMdaraM cev| (samarA pR. 204) jara mAjhA roga dUra hoIla, tara cAMgaleca jhAle. (2) kadAcit, :- (1) jai navaraM pAhuNa sAhU gao hojjaa| (dharmo pR. 77) kadAcit pAhuNA AlelA sAdhu tevaDhA gelA asela. (2) natthi koi aayNko| paraM jai mANasio hvejaa| (kathA pR. 96) roga koNatAhI nAhI; paNa kadAcit mAnasika (roga) asela. (a) jai puNa : kadAcit :- (1) jai puNa me bhattA bhoyaNatthaM itthaagcchej| 1 ccea ccia evaarthe| mArkaM 8.19
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 363 (nala pR. 22) kadAcit mAjhA pati bhojanAsAThI yethe yeIla. (2) jai puNa koi kaMpi uvAyaM khejaa| (mahA pR. 320 ba) kadAcit koNI kAhI upAya sAMgIla. 346 jao, jatto (yata:) (1) jethUna, jyA ThikANAhUna :- jatto ahaM samAyAo tatto kiMci naagyN| (kathA pR. 7) jethUna mI Alo tethUna (mAjhyAbarobara) kAhI Ale nAhI. (2) kAraNa : (1) no sA caeja puttaM avacca neho jao gruo| (mahA pR. 100 a) tI putrAcA tyAga karaNArA nAhI, kAraNa apatya sneha hA dAMDagA asato. (2) esA hi majjha dhammAyario jao eyAe saMmattamUlaM jiNadhammaM gaahio| (cau pa. 34) hIca mAjhI dharmAcArya, kAraNa hineca (mAjhyAkaDUna) samyaktvamUla jinadharma ghevavilA. 347 jaha, jahA (yathA) (1) jase, jyApramANe :- jahicchA tumhaannN| (baMbha pR. 65) jazI tumacI icchA . (2) jyApramANe (a) tulanA :- tattha maMdA visIyaMti macchA appodae jhaa| (sUya. 1.3.1.5) thoDyA pANyAta jyApramANe mAse tadvat maMda prANI tethe viSaNNa hotAta. (A) rIti :- jahA sAlibhaddeNa dinnaM dANaM tahA daayvvN| (dharmo pR. 100) jase zAlibhadrAne dAna dile tase dyAve. (3) puDhIla pramANe, khAlIla pramANe :- (1) bhaNio so jaha eyaM AsaM vAlesu bho phiy| (supAsa 546) tyAlA ase mhaTale he pAthikA, yA ghoDyAlA vaLava (2) na muNaha jahA dubbalassa vi paMcANaNassa sigAlasahassehi vi na laMghijjai prkkmo| (mahA pR. 39ba) tumhAlA mAhIta nAhI kI hajAro kolhyAMnA durbaLa siMhAcyA suddhA parAkramAvara mAta karatA yeta nAhI. (4) aparokSa vidhAnApUrvI :- so kulavaiNA bhaNio jahA-jahA suhaM citttthh| (baMbha pR.47) kulapatIne tyAlA mhaTale 'sukhAne rahA'. (5) udAharaNArtha (1) jahA aagaaskusumN| (mahA pR. 256 ba) jase AkAzapuSpa (2) jahA vAlugAthAe tellN| (samarA pR167) jase vAlukAsthAnAta
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ardhamAgadhI vyAkaraNa tela. (6) mhaNaje, jyAmuLe, jyAyoge :- kuNaha kaMpi jahA sA jIvai devI sakula vavatthA ya nivvaha / ( mahA 3.38 ) kAhItarI karA kI jyAmuLe rANI jivaMta rAhIla ANi (tyAcaveLI) ApalA kula kramahI TikUna rAhIla. 348 jaha-taha, jahA - tahA ( yathA - tathA ) (1) jase-tase, jyApramANe - tyApramANe : (a) tulanA :- jaha muddhamao mAyaNhiyAe tisio karei jalabuddhiM / taha nivviveyapuriso kuNai adhamme va dhmmmiN|| (supAsa 500) jyApramANe bhoLe hariNa tahAnele asatA mRgajalAcyA ThikANI pANI mAnate, tyApramANe avivekI puruSa adharmAcyA ThAyI dharma Ahe, azI buddhi dhAraNa karato. (A) rIta (1) jahA lAho tahA loho| (utta 8.17) jasA lAbha tasA lobha (2) jahA caMdo tahA sUro vi Agao / (nirayA pR. 37) jasA caMdra tasAca sUryahI AlA. : - (2) ase - kI : (1) ahaM NaM tahA jattihAmi jahA tava dehalassa saMpattI bhvissi| (nirayA pR. 10) mI asA prayatna karIna kI jyAmuLe tujhA DohALA purA hoIla. (2) tahA karissaM jahA tuha samIhiyaM saMpajjissai / (baMbha pR. 61 ) ase karIna kI jyAyoge tujhI icchA purI hoIla. (3) kAraNa mhaNUna; jyAarthI- tyAarthI : (1) jaha jaMpai aphuDatthaM taha hiyae saMThiyaM kiM pi| (jina pR.8) jyAarthI asphuTArthI bolata Ahe tyAarthI hRdayAta kAhItarI Ahe. (2) jahA vAmacchibhuyAo phuraMti jahA ya jakkhadaMsaNAo harisAisao jAo tahA takkemi saMpayaM pieNa saha samAgamaM / (dharmo pR. 93) jyAarthI DAvA DoLA va bAhu sphurata Aheta ANi jyA arthI yakSadarzanAne harSAtizaya jhAlA Ahe, tyA arthI priyakarAzI mIlana hoNAra, ase malA vATate. (4) jitakA -titakA; itakA kI - titakA : vratAcI asamApti malA jitakA tApa dete taha na tavai maha vAhI jaha asamattI vayassa eyassa / ( nANa. 3.47) yA Ahe titakA roga sudhdA deta nAhI. jitakA jitakA titakA titakA, (a) jahA jahA - tahA tahA :
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga jasajasA tasatasA : (1) jaha jaha jiNapUyaNaM tumaM kunnsi| taha taha dAliddatarU phalai tuha gehe|. (supAsa 510) jasajazI tU jinAcI pUjA karIta Ahesa, tasatasA tujhyA gharI dAridrayatarU phaLata cAlalA Ahe. (2) jaha jaha guMjaMti sAvayA vivihaM / taha taha bhaeNa hiyayaM kaMpai maha tattha rnnNmi|| (sura 10.228) jasa jasA zvApadAMcA vividha AvAja hoU lAgalA tasatase tithe araNyAta mAjhe hRdaya bhayAne kApU lAgale. 349 jA, jAva (yAvat) (1) paryaMta, titakA yA arthI sthala-kAla' darzaviNyAsa : (1) rajjalAbhaM jAva mae vajjio juvaisaMgo / ( nala pR.49) rAjyalAbha hoIparyaMta mI yuvatI saMga TAkalA Ahe. (2) namirAiNo sarIre chammAse jAva dAho jaao| (cau pR. 38) namirAjAcyA zarIrAta sahA mahinyAparyaMta dAha jhAlA. (1) AtA :- jAva taM taheva jAyaM / (samarA pR. 628) AtA te taseca jhAle, (3) tevaDhyAta, daramyAna :- (1) vaccha vIsattho havasu jAva te jaNayaM pecchaami| (dharmo pR. 119) bALA, zAMta ho, tevaDhyAta pahATa jhAlI. 350 jA-tA, jAva-tAva ( yAvat - tAvat) (1) joparyaMta - toparyaMta : - (1) nUNaM jAva ridhdI tAva ceva sohA / (cau pR 47) kharokhara joparyaMta ridhdI Ahe to paryaMta zobhA asate. (2) tA dukkhaM jAva sNsaaro| (kathA pR. 168) jo paryaMta saMsAra Ahe toparyaMta duHkha Ahe. (2) jevhA-tevhA jAva (sA) na kiMci jaMpai tAva bhaNiyaM sahIe / (baMbha pR.61) jevhA (tI) kAhIca bolalI nAhI tevhA sakhIne mhaTale. : 1 365 tAva tAva :- jasajasA - tasasA : (a) jAva jAva jAva jAvaM abhikkamei tAvaM tAvaM... mahaM te udae / (sUya 2.1.2) jasajasA to puDhe jAUM lAgalA, tasatase khola pANI (lAgU lAgale) - yAveLI dvitIyecI apekSA asate.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ardhamAgadhI vyAkaraNa (A) jAva na - tAva :- nAhI - toca : (1) jAva na kuNai paNAmaM avagUDho tAva so rnnaa| (agaDa 72) (tyAne) praNAma kelA nAhI toca rAjAne tyAlA AliMgana dile. (2) jAva ya hatthappamANamettaM. taM na khaNAmi tAva samuTThiyA mhaabhuyNgaa| (mahA pR.26 ba) hAtabhara to (pradeza) mI khapalA nAhI toca mahAbhujaMga (tethUna) bAhera paDale. 351 je vAkyAlaMkAra, pAdapUraNa : (1) tahA dukkaraM kareuM je tAruNNe smnnttnnN| (utta 19.39) tyApramANe tAruNyAta duSkara zramaNatva karaNyAsa (2) navari sayaM varakaraNaM saMpai uciMya na kAuM je| (sura 1.127) AtA svayaMvara karaNe he phakta ucita nAhI. 352 ThANe (sthAne) barobara-yogya Ahe :- ThANe usA kAmai kAmaNijaM kAmassa puttN| (usA 1.40) kAmAcyA kamanIya azA putrAcI uSA icchA karate, he yogyaca Ahe. 353 Navi' (navi) ___vaiparItya :- aNudiyahaM bhuMjatI nANAruvAiM visysokkhaaii| na vi sA pAvai titti|| (nANa 1.48) roja nAnAprakAracI viSayasukhe tI bhogI; paNa ticI tRptI jhAlI nAhI. 353 NaM vAkyAlaMkAra :- tattha NaM caMpAe nyriie| (nAyAsaM 1) tethe caMpA nagarIta. 355 taM (tad) mhaNUna, pariNAmata :- taM natthi NaM moggarapANI jakkhe sNnihie| (aMta, pari 105, pR.33) mhaNUna kharaMca yethe javaLa moggarapANI yakSa nAhI. (a) taM jahA (tad yathA) : khAlIla pramANe, puDhIla pramANe :tIse NaM bhaddAe attayA duve hotthA taM jahA-jiNapAlie ya jiNarakkhie y| 1 2 3 hema. 2.217 Navi vaipriitye| hema. 2.178 NaM nnvrthe| ArSe vAkyAlaGkAre'pi ddshyte| hema 4.283
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga (nAyA pR. 121) tyA bhadrece dona putra hote, te ase jiNapAliya va jiNarakkhiya. 356 tao, tatto, to ( tata: ) (1) tethUna, tyA ThikANAhUna cyuta jhAle asatA. : 367 tatto cuyA smaannaa| (pauma 2.84) tethUna (2) naMtara, tyAnaMtara, maga :- (1) paDhamaM nANaM tao dayA / (dasa 4.10) prathama jJAna naMtara dayA. (2) khaNamegaM gayaceTTho Thio tao jaMpae evaM / (supAsa 494) eka kSaNabhara nizceSTa rAhilA; maga ase mhaNAlA. (3) mhaNUna, pariNAmata :- (1) kumAramittaM tamasi jao to haNemi no shsaa| (supAsa 508) tU rAjaputrAcA mitra Ahesa, mhaNUna mI tulA ekadama mArIta nAhI. (2) eyAi kao lahuo haM tao veriNI esA / (siri 108) hine malA kSudra kele, mhaNUna hI vairINa Ahe. (3) chajjIvavahAo kmmbNdho| tatto saMsAro / (kathA pR. 132) sahA prakAracyA jIvavadhAne karmabaMdha, tyAmuLe saMsAra. 357 taha, tahA (tathA) (1) tase, tyApramANe :- (1) maMtIhiM tahA vihiyaM / (supAsa 518) maMtryAMnI tase kele (2) tahA karissaM / (sUya 1.14.9) tase karIna. (2) ANi, ANi suddhA taseca :- (1) jIvANaM hiMsAe alieNaM taha parassa hrnnennN| (cau pR. 27) jIvAMcyA hiMsene, asalyAne taseca paraharaNAne ( 2 ) tassa bhajjA duve AsI rohiNI devaI tahA / ( utta 22.2) rohiNI va devakI yA tyAcyA dona bhAryA hotyA. (3) hoya, ThIka, bare :- (1) rAiNA 'taha' tti bhaNie / (arI pR. 11) rAjAne 'ThIka' ase mhaTale asatA. (2) taha tti paDivajjiUNa savvamaNuTThiyaM / (pAkamA pR. 58) ThIka ase mhaNUna (za. - svIkAruna) sarva kele. (a) taheva :- ' taseca ' asA jora deNyAsa -: : (1) maMtiNA taheva kayaM / (baMbha pR. 53) maMtryAne taseca kele. (2) tevi taheva putttthaa| (kathA pR. 137) tyAMnAhI taseca vicArale. (A) tahavi, tahAvi ( tathApi ) 'tarI' yA arthI virodha darzaviNyAsa : jAu sirI vihaDaMtu baMdhavA hou loya - avamANaM / taha vi na jiNiMda - pUyaM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ardhamAgadhI vyAkaraNa vajji- ssmhN|| (supAsa. 510) paisA jAvo, bAMdhava dUra jAvota, lokAMkaDUna apamAna hoto, tarI mI jinedrAcI pUjA TALaNAra nAhI. (i) tahA hi : udAharaNArtha :- tahA hi| kei bhaNaMti baMbho ceva devaahidevo| (pAkamA. pR.37) udAharaNArtha kAhI mhaNAle 'brahmadeva hAca devAdhideva Ahe'. 358 tA, tAva (tAvat) | (1) prathama, pahilyAMdA :- (1) karesu tAva bhoynnN| (mahA pR.171a) prathama bhojana kara. (2) tAva ahaM egAgI rAyANaM pecchaami| (kathA pR. 120) prathama mI ekaTAca rAjAcI gATha gheIna. (2) tovara, daramyAna, toparyaMta :- (1) tae tAva iheva citttthiyvvN| (samarA. pR. 42.5) tU tovara yetheca rahAvesa (2) tAva sahata cciya samAyao taM paesaM jhautti khettpaalo| (mahA pR. 27a) daramyAna acAnakapaNe kSetrarakSaka caTdizI tyA pradezI AlA. (3) AttA :- bAle si tAva tuma puttaa| (aMta 131) mulA! tU AttA lahAna Ahesa. (4) kharokhara, nakkI, yA arthI jora deNyAsa : (1) jayaM pi bhuMjei tAva rynniie| (supAsa 496) jagasuddhA rAtrI jevateca (2) devA caMdasUratArayapamuhA tAva paccakkhadaMsaNeNa njNti| (mahA pR. 255 ba) caMdra, sUrya, tArA ityAdI deva tara pratyakSa darzanAne jANale jAtAtaca. 359 tu', u (tu) (1) paNa, paraMtu, tathApi, ulaTa :- (1) tumaM tu paratthI prNmuho| (nala pR. 50) paNa tU parastrI-parAGamukha Ahesa. (2) caijja dehaM na u dhmmsaasnnN| (dasa 11.17) dehatyAga karIna, paNa dharmAjJA soDaNAra nAhI. (2) jora deNyAsa :- khANI aNaMtthANa u kAma bhogaa| (utta 14.13) kAma bhoga mhaNaje anarthAMcI khANaca. 1 tahA ya' yAcA hI upayoga 'tahAhi' pramANe hoto. taseca, tahAya va tahAhi yAMcA upayoga avataraNe uddhRta karatAnAhI kelA jAto. tu, u he vAkyAraMbhI yeta nAhIta. 2
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 369 (3) vAkyAlaMkAra, pAdapUraNa :- (1) bahu yANi u vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa| (utta. 19.95) puSkaLa varSe zramaNasthiti Acakhana. (2) pecchaMti u cittakUDaM te| (pauma 33.4) tyAnI citrakUTa (parvata) pAhilA. (a) kiMtu1, paraMtu :- virodhadarzaka vAkye joDaNyAsa2 360 dara3 thoDe :- (1) daraM jNpiuN| (samarA pR199) thoDeM bolUna (2) kayaM drhsiyN| (kathA pR. 120) kiMcit hAsya kele. 361 diTThiyA (diSTyA) AnaMda darzaviNyAsa :- (1) diTThiA diTThAsi jiivNtii| (nala pR. 24) tU jivaMta disalIsa, hI AnaMdAcI goSTa Ahe. (2) bahUNaM divasANaM diTThiyA khellaNagaM uvaagyN| (mahA pR.153a) puSkaLa divasAMnI kheLaNe prApta jhAle, he cAMgale jhAle. 362 de saMmukhIkaraNa : (1) de picchAmo tAva ya tuha bhginni| (sura 9.189) cala, pAhUyA tujhyA bahiNIlA (2) tA de sAmiNIe paNabhikkhaM deh| (kathA pR. 67) tevhA svAminIlA prANabhikSA dyA. 363 dhiddhI, dhiratthu, dhI, dhI dhI dhikkAra aso :- (1) dhiddhI mN| (nala pR.24) mAjhA dhikkAra aso. (2) dhirtthudevvss| (samarA pR.93) daivAcA dhikkAra aso. (3) dhI majjha vrivittii| (jina pR.20) mAjhyA vIravRttIcA dhikkAra. (4) dhI dhI caMcalayA jovvnnss| (supAsa 531) yauvanAcyA caMcalatecA dhikkAra. 364 dhuvaM (dhruvam) kharokhara, nakkI, khAtrIne :- (1) so dhuvaM coro| (supAsa 525) to nakkI cora Ahe. (2) huMti parakajjanirayA niyakajjaparaMmuhA dhuvaM suynnaa| (jina pR. 18) 1 2 3 4 kiMtu, paraMtu, he vAkyAraMbhI yeU zakatAta. vAkye joDaNe, pariccheda 440 pahA. draardhaalpe| hema 2.215 de sammukhIkaraNe c| hema. 2.196
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ardhamAgadhI vyAkaraNa sajjana he kharokhara svakAryaparAGamukha (paNa) parakAryarata asatAta. 365 na niSedha, nakAra :- (1) kassa visamadasAvibhAo na hoi| (samarA pR. 198) koNAlA vAITa paristhitI yeta nAhI? (2) nivvANapattassa ya jIvassa na jammo na jarA na mrnnN| (samarA pR.177) ANi nirvANa prApta jhAlelyA jIvAlA janma nAhI, jarA nAhI, maraNa nAhI. (a) na na : jorAcA hokAra : (1) na ya na yANai imaM pavaMcaM eso| (samarA pR. 788) hA hA prapaMca jANIna nAhI, ase nAhI (2) kAlao NaM loe na kayAi na AsI na kayAi na bhavai na kayAi na bhvissi| (aMta 78) kAlaThThaSTIne he jaga kadhI navhate ase nAhI, kadhI nAhI ase nAhI, kadhI asaNAra nAhI ase nAhI. 366 navaraM (NavaraM, Navara') (1) phakta, kevala :- (1) amhe navaraM tava vicittaM kevalipannattaM dhamma prikhemo| (nirayA. pR50) kevalIMnI sAMgitalelA vicitra dharma tevaDhA AmhI tulA sAMgU. (2) bAlattaNao kelippio nnvrN| (samarA pR. 7) bAlapaNApAsUna tyAlA kevaLa kheLa AvaData. (2) naMtara : daTTaNa ya taM davvaM ciMtA maMtissa nvrmuppnnaa| (samarA pR. 225) ANi te dravya pAhilyAnaMtara maMtryAcyA ThikANI ciMtA utpanna jhAlI. 367 navari (Navari) phakta', kevala :- (1) vArijjai navari punnehi| (sura 8.26) phakta puNyAne vArilA jAIla. (2) logaMmi navari dullaho jaNeNa jiNadesio dhmmo| (supAsa 511) jagAta jinAne sAMgitalelA dharma tevaDhA janAMnA durlabha Ahe. 1 2 3 NavaraM tu kevale syaat| (mArkaM 8.11) Navara kevle| hema. 2.187 mArkaM 813; hemacaMdrAcyA mate 'naMtara' asAhI artha asato.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga (a)1 so navari mANusANaM devANaM vi vallaho hoi / ( vajjA. 88) to kevaLa mANasAMnAca navhe tara devAMnAhI priya hoto. 368 nAI (NAI', NAi) (1) nakAra, nAhI punaH ase karaNAra nAhI. (2) niSedha :- NAi khale vIsaMbhasu / (duSTAvara vizvAsa TheUM nako) 369 nAma, nAmaM (nAma) 371 (1) nAvAcA' cI ce :- (1) jaMbU nAmaM aNagAre / (nirayA pR.3) jaMbU nAvAcA bhikSu. (2) hariesabalo nAma Asi bhikkhU jiiMdio / (utta 12.1) hariesabala nAvAcA eka jiteMdriya bhikSu hotA. (1) nAiM bhujjo karaNayAe / (uvA pari. 113) (mI) (2) kharokhara, nakkI, khAtrIne :- (1) natthi akaraNijjaM nAma lohavasagANaM / (samarA pR. 148) lobhavaza jhAlelyAMnA akaraNIya ase kharaca kAhI nAhI. (2) te nAma hoMti kaNNA je jiNavara sAsaNammi suipuNNA / ( pauma . 1. 19) je utkRSTa jina - upadezAne zrutipUrNa Aheta teca khare kAna. (3) 'mhaNaje ' yA arthI; spaSTIkaraNa karatAnA :- (1) tattho tti nAma pavaro puristtho| (mahA pR.148ba) artha mhaNaje utkRSTa puruSArtha hoya. (2) tattha divvaM nAma jattha kevalameva devacariyaM vaNNijjai / (samarA pR. 2) tyAtIla divya (kathA vastu) mhaNaje jethe phakta devAce caritra varNile jAte. 1 (4) vAkyAlaMkAra, pAdapUraNa :- (1) rAyapuraM nAma nAmeNaM / ( pauma 2.8 ) rAyapura nAvAce (nagara) (2) rayaNavaI nAma nAmeNa / (samarA pR. 609) rayaNavaI nAvAcI. (a) AjJArthI rupAbarobara 'nAma' cA upayoga asatA, ase asela, ase 4 na kevalaM- api (pariccheda 340) cyA dhartIvara NAI naJarthe / hema 2.190 3 mArkaMDeya 8.3 yA arthI kadhI nAmeNa-NaM, nAmao, yAMcAhI upayoga ADhaLato. udA. (1) niso nAmeNa tattha nivo| (nala pR. 1) (2) Asi rAyA... vasudevetti naamennN| (utta 22.1) (3) jayaghose tti nAmao / ( utta. 25 . 1 )
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ardhamAgadhI vyAkaraNa hoIla, zakya Ahe, asA artha hoto. jai esA parapuriseNa saha vaccaha vaccau NAma / (dharmo pR.61) jara hI parapuruSAbarobara jAta asela tara khuzAla jAU de tilA. (A) kiM, kahaM barobara 'nAma' cA upayoga asatA, zakyatA Ahe, malA jANUna ghyAyace Ahe, asA artha hoto. (1) kiM NAma kaNNAviu bANaNAhaM maNNesi giNNAha mimaM paesaM / ( usA. 1.65) are kanyecyA priyakarA, bApa jyAcA svAmI Ahe azA yA pradezAlA tUM svAmidahina samajatosa kAya, te tarI malA kaLU de. (2) kiM NAma sokkhaM tumae viNA me| (usA 1.75) tujhyA vinA mAjhe kasale sukha bare / 370 nu (Nu) (nu) (1) zaMkA anizcitatA -yukta prazna :- (1) visese kiM nu kAraNaM / (utta. 23.13) pharakAce kAya kAraNa bare ? (2) jIvaMtayassa phaNiNo ko Nu maNiM muTThiNA haNai / (jina pR. 27) jivaMta sApAcyA maNyAlA koNa bare muThIne mArIla ? (2) saumya niMdA :- kahaM nu kujjA sAmaNNaM jo kAme na nivArae / (dasa 2.1) jo icchA dUra karIta nAhI, to zrAmaNya kAma bare karaNAra ? (a) kiM, kahaM barobara upayoga asatA, kharokhara, zakya Ahe, yA arthI upayoga hoto. (1) kamala vva kiM nu esA / ( agaDa 20) lakSmIpramANe hI koNa bare ? (2) pahavaMti kiM nu phaNiNo gAruDasAraM saraMtANaM / ( jina pR. 32) gAruDasAra smaraNAr2yAvara sarpAMcA prabhAva paDaNe zakya Ahe? (3) dhammajuyANaM kaha Nu bhayaM hoi loyANaM / ( nANa 3.106) dharmAtarata asaNAr2yAMnA bhaya zakela kAya ? nakkI ase Ahe : ; (A) naNu ( nanu ) : ase navhe kAya ? (1) so naNu kallA mitto / (samarA pR15 ) toca khAtrIne kalyANakAraka mitra. (2) naNu sulahamettha nivveyakAraNaM / (samarA pR. 37) yethe vairAgyAce kAraNa 1 abhyaMkara, dasa TIpA, pR.6
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 373 sulabha nAhI kAya? 371 pAeNa, pAyaM, pAyaso (prAyeNa, prAyaH, prAyaza:) sAmAnya vidhAna, niyama sAMgatAnA, sAmAnyataH, prAyaH, yA arthI :(1) pAeNa kupurisANaM na sahAvo annahA hoi| (nala pR.23) prAya: duSTAMcA svabhAva badalata nAhI (2) pAyaM rasA dittikarA narANaM / (utta 32.10) prAya: rasa (cAMgale anna ) mANasAMnA adhika balavAna karatAta. (3) na esa pAyaso paDiniyattai vaahii| (kathA pR.149) bahudhA hA vyAdhI barA hoNAra nAhI. 372 puNo, puNa, uNa (punaH) (1) ANakhI,punaH :- (1) na puNo evaM kAhAmo / ( pAkamA . pR20) punaH AmhI ase karaNAra nAhI. (2) sAhuM puNo paNamiUNaM / (pauma 3.42) sAdhUlA punaH praNAma karuna. (2) paraMtu, yA ulaTa, yA arthI virodha darzaviNyAsa : : (1) tuha joggA sA kannA na uNa annassa / ( sura 12.81 ) tI kanyA tulA yogya Ahe, paNa itarAlA nAhI. (2) je sappurisA havaMti te maraNavasaNaM bahuM mannaMti na uNa ihaloya paraloyavirudhdaM AyaraMti / (cau pR. 27) je satpuruSa Aheta te maraNarupI saMkaTa mAnya karatIla, paNa ihaparaloka virudhda AcaraNa karaNAra nAhIta. (3) ekAdyAcyA dRSTIne ( ) yA arthe : : (1) ahaM puNa annattha vaccissaM / ( nala pR. 13) mI mAtra dusarIkaDe jAIna. (2) ahaM rkkhso| ko puNa tumaM / ( nala pR50) mI rAkSasa Ahe, paNa tU koNa Ahesa ? (a) puNo puNo :- varacevara, punaHpuna : (1) puNo puNo vaMdaI sakko / ( utta 9.59) iMdrAne puna:puna vaMdana kele. (2) nANA vihAi dukkhAi aNuhoMti puNo puNo / (sUya 1.1.1.26) punaHpunaH nAnAvidha duHkhe anubhavatAta.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 373 puNaruttaM' ardhamAgadhI vyAkaraNa kelele puna:karaNe, vAraMvAra teca karaNe, yA arthI : ee bhamaMti jIvA puNaruttaM jammasAyare bhame / ( pauma 3.129) bhayaMkara azA janmarupI sAgarAMta he jIva vAraMvAra zramaNa karatAta. 374 bADha (1) puSkaLa, phAra, khUpa :- (1) teNa bhaNiyaM bADhaM jaannaami| (kathA pR67) tyAne mhaTale malA puSkaLa mAhIta Ahe (2) piuNA samaM bADhaM kalahiUNa / (mahA pR. 185 ba) bApAbarobara khUpa kalaha karuna. (3) bADhamuvviggo dhaNadevo / (mahA pR. 150a ) dhaNadeva phAra udvigna jhAlA. (2) hoya :- bhaNiyaM sUriNA bADhaM / (kathA pR. 177) surIne 'hoya' mhaTale. 375 bho (bhoH) saMbodhana :- bho dUya gaccha / (nala pR. 8) he dUtA, tU jA. (a) bho bho : (1) bho bho vippA / ( pAkamA pR.72) are brAhmaNAMno (2) bho bho bhUyapisAyA (supAsa 492) are bhUtapizAcAMno. 376 maNe' (maNNe') vimarza, saMzayukta vicAra darzaviNyAsa :- ( 1 ) kiM maNNe kAraNaM hojj| (vasu pR. 221) kAya kAraNa asAve ? (2) kattha maNNe piyA gayA hojja / (vasu pR.224) priyA koThe gelI asela ? (3) sumiNassa' ke manne kallANe phalavittivisese bhvissi| (nAyAsa, pR.4) svapnAce koNate kalyANakAraka vizeSa phaLa asela bare ? 377 muhu (muhuH) : vAraMvAra * muhu muhu mohaguNe jyNtN| (utta 3.11) vAraMvAra mohaguNa (mohAce pariNAma) jiMkaNAr2yAlA. 1 puNaruttaM kRtkrnne| hema 2 . 171 2 4 maNe vimrshe| (hema 2.207) 3 pA.sa.ma. 831 iha manye vitarkArthaH nipAtaH / abhayadeva, nAyA pothI pR.18 ba.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 375 378 mAi, mAI niSedha, nako :- sappaM chiva mAi paaehiN| (sApAlA pAyAne sparza karu nako) 379 re2 (1) saMbodhana :- (1) re vrgiNm| (vajA 197) re gaja zreSThA (2) ko re tuvN| (utta. 12.7) koNa re tU? (a) re re :- re re vrdhnnuu| (baMbha pR.55) are varadhaNU (2) ratikalaha :- mama hiyayaM hariUNaM gao si re kiM na jANio taM si| saccaM acchinimIlaNamiseNa aMdhArayaM kunnsi|| (kathA pR.48) mAjhe hRdaya haraNa karuna tu gelAsa he re kAya mAhIta nAhI? DoLe jhAkaNyAcyA miSAne kharokhara aMdhAraca (nirmANa) karIta Ahesa. 380 varaM adhika bare :- varamanna desagamaNaM varaM mrnndukkhN| (mahA pR.82 a) anyadezagamana adhika bare; maraNa duHkha adhika bare. (a) varaM - na uNa :- he bare-paNa na :__ varaM ee suNaha purisA na uNa ahaM purisa sunnho| (samarA pR.268) he kutre bare; paNa kutryApramANe asaNArA mI mAtra cAMgalA nAhI. 381 vA, va (vA) (1) kiMvA yA arthI vikalpa dAkhaviNyAsa, pratyeka zabda vA vidhAna yAsaha kiMvA zevaTI ekadA :- (1) hatthA vA pAyA vA kaNNA vA acchI vA nAmA vaa| (vivAga. pR.2) hAta vA pAya vA kAna vA DoLe vA nAka. (2) kiM vaccAmi videsaM kiM vA tAyassa aMtiyaM jaami| (agaDa 14) (mI) paradezI jAUM vA vaDalAMcyA javaLa jAU ? (2) ANi, taseca, yA arthI samuccaya darzaviNyAsa :(1) kA esA kassa vA dhuuyaa| (nala. pR 43) hI koNa ANi kuNAcI 1 mAiM mArthe / hema 2.191 ; mArka 8.3 2 'are' varIla taLaTIpa pahA.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ardhamAgadhI vyAkaraNa mulagI? (2) putti, kAsi tumaM kao vA samAgayA kiM vA soyakAraNaM kahiM vA gNtvvN| (baMbha pR.73) mulI, tU koNa? ANi koThUna AlIsa? va zoka karaNyAce kAraNa kAya? ANi kuThe jAyace Ahe? (3) pAdapUraNa :- juddhehiM ajjiyaM jaM rajaM taM hAriyaM va juenn| (nala pR.10) yuddhAne je rAjya miLavile te dyUtAta gamAvale. (a) ahavA, kiM vA :- vikalpa darzaka vAkye joDaNyAsa 382 sakkA zakya Ahe :- no khalu sakkA mANussaeNaM uvAeNaM... dhAriNIe devIe akAlaDohalamaNoraha saMpatti kritte| (nAyAsa pa.15) dhAriNI rANIcyA akAlI (utpanna jhAlelyA) DohALyAcI manorathapUrtI mAnavI upAyAMnI karatA yeNe, he muLIca zakya nAhI. 383 sakkhaM (sAkSAt) pratyakSa :- jai si sakkhaM purNdro| (utta. 22.41) jarI tU sAkSAt iMdra asalAsa. 384 savvahA (sarvathA) (1) sarva prakAre :- (1) savvahA annukuulo| (kathA pR.145) sarvaprakAre anukUla (2) jaM sAmiNI bhaNai taM savvahA krissaami| (kathA pR.109) svAminI je mhaNela te sarvaprakAre karIna. (2) nakkIca :- (1) savvahA dhannA h| (mahA pR. 164 ba) mI nakkIca dhanya Ahe. (2) devi evaM savvahA gbbhaannubhaavo| (kathA pR.15) rANIsAheba, hA nakkIca garbhAcA prabhAva! (a) savvahA na : muLIca na, ajibAta na : (1) iha khalu saMsAre na savvahA suhmtthi| (samarA pR. 177) yA saMsArAta muLIca sukha nAhI. (2) savvahA na appapuNNANaM samIhiyaM sNpjji| (samarA 1 gore, nalakahA, TIpA, pR. 16 2 vAkye joDaNe, pariccheda 439 pahA.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga pR.414) alpa puNyavAnAMcI icchA muLIca pUrNa hota nAhI. 385 sAhu (sAdhu) (1) jaNeNaM ugghuTTha cAMgale, chAna :sAhu sAhu sAhu tti| (pauma 33.134) 'chAna ! chAna ! chAna ! asA lokAMnI ghoSa kelA. (2) sAhu vaccha sAhu ucio te vivego / (samarA pR.19) chAna ! chAna ! bALA tujhA viveka ucita Ahe. 386 siyA - zakya Ahe, kadAcit, yA arthI upayoga kelelA ADhaLato. (1) siyA maNo nissaraI bahiddhA / (dasa 2.4) kadAcit tyAce mana bAhera paDela. (2) siyA visaM hAlahalaM na mAre / ( dasa 9.1.7) hAlAhala viSa mAraNAra nAhI he hI (ekaveLa) zakya Ahe. 387 haMje maitrINa vA dAsI yAMnA saMbodhitAnA : haMje! kimeyN| (samarA pR.622) aga, kAya he? 377 388 haMta' (1) vismaya :- (1) samuppanno ya me vimhao haMta kimeyN| (samarA pR.500) malA vismaya vATalA - bApare! kAya he ! (2) haMta kahamaNeNAhaM viyaannio| (dharmo pR.133) areccA! yAne malA kase oLakhale ? : (2) goMdhaLa haMta kimeyN| (samarA pR.500) are ! kAya he pR. (3) viSAda, khaMda, duHkha :- haMta devvavilasiyamiNaM / (dharmo pra.43) arere! hA daivAcA kheLa! (4) harSa :- haMta suNaMtu bhavaMto / (rAya pR. 53) chAna, aho tumhI aikA. (5) vAkyAraMbha :- (1) haMtA samaNovAsagA / ( kathA pR. 92) zramaNo pAsakA. 1 hanta harSe'nukampAyAM vaakyaarmbhvissaadyoH|| abhyupagame satye vaa| (uvA. pari. 115) 2 malayagiri, rAya.pR. 55
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ardhamAgadhI vyAkaraNa (2) haMta jIvo vi citta-ceyaNAi-dhammANuhaveNa gheppi| (samarA pR.175) jIva saddhAM citta, cetanA ityAdI dharmAMcyA anubhavAne jANatA yeto. (6) vitarka :- haMta kAraNeNa hoyvvN| (dharmo pR.49) hA! kAraNa asale pAhije. (7) hokAra, hoya :- (1) se aTe smtthe| haMtA atthi| (aMta 38) to artha barobara Ahe? hoya, Ahe. (2) atthi NaM bhaMte kei purise jaai-aNdhe| haMtA atthi| (vivAga pR.3) mahArAja, koNI jAtyaMdha puruSa Ahe? hoya, Ahe. (8) pazcAttApa :- haMta asohaNaM annucitttthiyN| (samarA pR.505) hA! vAITa kele| (9) komala AmaMtraNa :- haMtA atthe samaDhe / (nAyAsaM pR.35) (mahArAja) barobara Ahe hI goSTa! 389 haMho saMbodhana :- (1) haMho pecchaya loyaa| (mahA pR.95ba) aho prekSaka lo-kho| (2) haMho miyNk| (lIlA 536) re cNdraa| 390 haMdira (1) viSAda :- (1) haMdi payatto mhaamoho| (samarA pR. 650) haaH| mahAmoha suru jhAlA. (2) kiMvA maha hadi mnnupjmmenn| arere! mAjhyA manuSya janmAcA kAya upayoga? (2) vikalpa :- jIvai haMdi piaa| (kumAra 4.2) priyA jivaMta Ahe (kI nAhI) ? (3) pazcAttApa :- haMdi kiM piA mukkaa| (kumAra 4.2) priyecA kA tyAga kelA? (4) nizcaya :- (1) maha puNa viveyajuttassa haMdi na hu erisaM juttN| (sura 2.195) vivekayukta azA malA asale yogya nAhI. 1 haMta iti komalAmantraNe abhydev| nAmA (pothI), pR. 71 a. 2 haMdi vissaadviklppshcaattaapnishcystye| hema 2.180
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 379 (2) haMdi... niggaMthANaM suNeha me aayaargoyrN| (dasa 6.4) nigraMthAMcA AcAra kasA asato, te mI sAMgato, aikA. (5) satya :- jiNasAhu daMsaNAI haMdi viyAreMti duriyaaii| (samarA pR.662) jinasAdhUMcI darzane pApAMcA nAza karatAta. (6) AnaMda :- suMdaramaNuTThiyaM haMdi mjjhdhuuyaae| (sura. 4.199) vaaH| mAjhyA mulIne cAMgale kele. 391 haMbho' (1) krodha :- (1) haMbho aliyplaavinni| (sura 11.234) aga khoTe bolaNAr2yA striye| (2) haMbho kAmadevA samaNe vAsayA apatthiya ptthiyaa| (uvA, pari 97) are maraNAcI icchA karaNAr2yA zramaNopAsaka kAmadevA! (2) Azcarya :- haMbho kAmadevA samaNovAsayA dhanne si NaM tume| (uvA. 113) are zramaNopAsaka kAmadevA, tU kharaca dhanya Ahesa. (3) AmaMtraNa:- (1) haMbho somilmaahnnaa| (niramA, pR.4.3) are somila braahmnnaa| (2) haMbho kuMDakoliyA smnnovaasyaa| (uvA 166) are zramaNopAsaka kuNddkoliyaa| (4) avakSepaNa :- haMbho mahAsayayA... kiM NaM tubbhaM... dhammeNa vA puNNeNa vA saggeNa vA mokkheNa vaa|1 (uvA pari 246) are mahAsayayA, tulA dharma vA puNya vA svarga vA mokSa yAcA kAya upayoga? / 392 haddhi', haddhI (1) kheda :- (1) ahaM haddhI ego duhabhAyaNaM jaao| (supAsa.586) haaH| mI ekaTAca duHkhAce AzrayasthAna jhAlo. (2) haddhI vAvAiyA devii| (samarA pR.357) arere! rANI mAralI gelI. (2) nirveda :- (1) kumarIe vuttaM - haddhi parisaMta mhi| (nala pR.4) rAjakumArIne mhaTale 'mI kaMTALale baaii|' (2) haddhI savvaM ceva egAe aaynnnniyN| (samarA pR.346) ch| hine sarvaca aikle| 1 krodhe Azcarye AmantraNe avakSepaNe c| 2 hoenle saMpAdita 'uvAsagadasAo' pahA.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) anutApa :- haddhI majjha pamAo phlio| (supAsa 558) haay| mAjhA pramAda (AtA) phaLAlA aalaa| 393 hare (1) kSepa :- hare nnilljj| (are nirlajjA!) (2) ratikalaha :- hare bhuvllh| (are puSkaLa priyA asaNAr2yA!) (3) saMbhASaNa :- (1) hare vAvAeha eyN| (samarA pR.460) are, mArA yAlA (2) hare geNhaha dudruvaarnnN| (samarA pR.548) are, pakaDA duSTa hattIlA. 394 halA, hale maitriNIce saMbodhana :- (1) halA piyNkrie| (samarA pR.64) aga piyaMkarie (2) halA suNdrie| (samarA pR.261) gaDe suMdararie (3) hale so devo cubhuo| (pau pR.42) aga, to deva caturbhuja hotA. (4) hale atthi mahaMtA addvii| (cau pR.42) gaDe, (eka) moThe araNya hote. hale hale :- hale hale sigdhaM payacchasu me mggN| (mahA pR. 332 a) aga aga, malA lavakara vATa de. 395 hA', hAhA (1) viSAda :- (1) tae hA hAhA hArio jmmo| (supAsa 495) arere! saMkaTa kosaLale (2) hA hA hao mhi| (mahA pR.239ba) hAya! mAjhA nAza jhAlA. ___ (2) duHkha, trAsa : (1) hA accAhiyaM pddiyN| (nala.pR.14) arere! saMkaTa kosaLale. (2) hA hA vivanno me piyymo| (samarA.pR. 755) arere! mAjhA priyatama melA. (3) jugupsA :- hA mA evaM iha paralogaviruddhaM jNpsu| (dharmo pR.147) che| ase iha para lokaviruddha bolU nakosa. (4) Arti :- (1) hA hA ahaM ahnnaa| (supAsa 627) haaH| mI adhanya Ahe. (2) hA hA ahaM abhggaaN| (supAsa 631) haaH| mI abhAgI Ahe. (5) pazcAttApa :- hA kiM mae kayaM pAvaM aNNa jmme| (kathA pR.175) arere! mI dusar2yA (mAgIla) janmI kAya bare pApa kele? 1 kSepe saMbhASaNaratikalahayozca hare iti pryoktvym| hema. 2.202 2 hA iti vismyvissaadshugjugupsaa-aartissu|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 381 396 hi (1) kAraNa :- sAhesu parapatthaNaM mottuNa annamuvAyaM ; patthaNA hi nAma narassa jaNei maraNasamayanivvise sttnnN| (mahA pR.160a) para prArthanA soDUna anya upAya sAMga, kAraNa prArthanA hI mANasAlA maraNa samayApramANe (duHkhadAyaka) Ahe. (2) nakkI, khAtrIne :- (1) esa maNNe hi uttme| (utta 23.63) hAca mArga uttama Ahe. (2) aciMto hi maNimaMto sahINa pbhaavo| (samarA pR.413) maNi, maMtra, auSadhI yAMcA prabhAva kharokhara aciMtya Ahe. (3) dRSTAMta, udAharaNa :- na hi jIvaMtayassa bhuyagAhivassa phaNArayaNaM keNAvi ghettuM paarijji| (mahA pR.210a) jivaMta sarvazreSThAcyA phaNetIla ratna kADhUna gheNe jase koNAlAhI zakya hota nAhI. (4) phakta yA arthI jora deNyAsa :- (1) pahucittANuvattaNaM hi sevagassa dhmmo| (mahA pR.82ba) svAmIcyA manApramANe vAgaNe hAca sevakAcA dharma (2) parajIvarakkhaNaM hi mahApunnaM vucci| (mahA pR.245a) parajIvarakSaNa yAlAca mahApuNya mhaNatAta. 397 hI, hIhI (1) vitarka :- hI esA kA lahuyA vahuyA dIsei majjha puttismaa| (siri 268) mAjhyA mulIsArakhI hI koNa baraM lahAnazI navarI disate Ahe! (2) kheda, viSAda :- (1) hI saMsAra sahAvo savvo khnnditttthnttttho| (supAsa 640) arere! sarva saMsAra svabhAva hA kSaNabhara disUna nAhIsA hoNArA Ahe. (2) hI hI vihavilasiyaM vismN| (siri 297) arere! daivAcA kheLa viSama aahe| 398 ha (1) dAna :- huM giNhasu knnybhaaynnyN| (kumAra 4.10) haM! sonyAce bhAMDe ghe. (2) pRcchA :- huM tuha pio na aao| (kumAra 4.11) hU! tujhA priyakara AlA nAhI ? 1 hi pAdapUraNe hetau vishesse'pyvdhaarnne| 2 huM dAna pRcchaanivaarnne| hema 2.197 ; huM dAna pRcchaanirdhaarnnessu| prA.pra. 9.2, huM nishcyvitrksmbhaavnessu| prA. pra. 9.6
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ardhamAgadhI vyAkaraNa (3) nivAraNa :- (1) huM pajattaM dhmmvenn| (supAsa 617) haM! dharmAsAThI kharca pure. (2) huM pajjattaM bahuNA patthuya vigghAvehaNa vihlenn| (sura 1.43) haM! prastuta vighAtaka ase he viphala vivecana pure. (4) nirdhAraNa :- (1) huM naayN| (supAsa 489) huuN| kaLale. (2) huM taM pi hu na hu juttN| (sura 2.197) hN| te suddhA kharaca yogya nAhI. (5) nizcaya : (1) huM vinnAyaM eyN| (supAsa 536) huuN| he kaLale (2) huM jANio prmttho| (jina pR.23) hUM! kharI goSTa kaLalI. (6) vitarka :- huM saMkeyaThANaM na suuiyN| (dharmo pR.48) haaN| saMketasthAna sucavile nAhI. (7) hoya :- rAyA bhaNei huM huN| (siri 153) rAjA hUM hUM' (hoya) mhaNAlA. saMbodhana :- (1) he khNdyaa| (aMta 76) are khaMdyA! (2) he kulvi| (mahA pR.147 a) he kulapati! 400 ho saMbodhana :- rAiNA bhaNiyaM - ho kIsa na gennhsi| (dharmo. pR. 178) rAjAne mhaTale 'are! kAM gheta nAhIsa?' 401 itara kAhI avyayAMce upayoga (1) kAhI avyaye kadhI kadhI joDIne vAparalI jAtAta. io tao (ikaDe tikaDe), annayA kayAi (ekadA kevhAM tarI), paraMtu, ahavA, kiMtu, kiM puNa, ityAdI. (2) sthalakAladarzaka avyayAMcyA vdiruktIne puDhIla artha hoto : (a) jora darzaviNyAsa :- (ka) jattha jattha - tattha tattha, jayA jayAtayA tayA (kha) saNiyaM saNiyaM, puNo puNo, maMda maMda, kaha kahavi, abhikkhaNaM. (A) kAlabhinnatA va sthalabhinnatA darzaviNyAsa : kAla :- kayAi :- kayAi jalakIlaM kunnNti| kayAi dolaM dolaNa suhaM annuhvNti| (nala pR.7) kadhI jalakrIDA karIta, kadhI jhopALyAvara basUna jhokyAce sukha anubhavIta.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 22 : avyayAMce upayoga 383 sthala :- katthai :- katthai sIhaviyAriya ruhiracchaDAruNaM bhImaM / katthai sIha bhayadduya hariNa palAyaMta saMghAyaM / (vaNaM) (pauma 33.6,8) kuThe siMhAne phADalelyA utkRSTa hatIMcyA raktAMcyA saDyAne lAla va bhayaMkara disaNAre, (tara) kuThe siMhAcyA bhayAne jethe haraNAMce kaLapa paLata suTale Aheta ase (vana) (3) ekIkaDe - dusarIkaDe yA arthI dona avyayAMcA upayoga : (1) egatta majjAyA palhatthijjai kulakkamaparuDhA / annatto marai piyaa| (mahA.3.35) ekIkaDe kulakramAgata maryAdA TAkAvI lAgate, dusarIkaDe priyA marate Ahe. (2) egatto guruvayaNabhaMgo annatto ya vybhNgo| (samarA pR. 247) ekA bAjUlA guruvacanAcA bhaMga, tara dusar2yA bAjUlA vratAcA bhaMga.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ BRERERAERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERERER prakaraNa 23 vacanAMce upayoga 402 vacanAMce upayoga ardhamAgadhIta ekavacana va anekavacana azI dona vacane Aheta. dvivacana' nasalyAne dvivacanAce kArya anekavacanAneca kele jAte. e. va. ANi a. va. yAMce upayoga puDhIlapramANe hotAta. 403 ekavacanAce upayoga 1) eka vastu, vyakti ityAdI darzaviNyAsa e. va. cA upayoga hoto. udA. 1) dhammeNa kulapasUI dhammeNa ya divvarUvasaMpattI / dhammeNa dhaNa samidhdI dhammeNa suvitthaDA kitI / / (samarA pR. 4) dharmAne (cAMgalyA) kuLAMta janma, divyarUpAcA lAbha, ghanasamRddhI moThI kIrti ( prApta hotAta) 2) varajuvai vilasieNaM gaMdhavveNa ca ettha loyNmi| jassa va hIrai hiyayaM so pasuo ahava puNa devo / / (nANa 10.294) suMdara striyAMcyA vilAsAne ANi gAyanAne jyAce hRdaya AkRSTa hota nAhI to pazu athavA deva hoya. 2) jyA vastu ekaca Aheta. tyA ( prAyaH ) e. va. ta ThevalyA jAtAta. 1) bahurayaNA vasuMdharA / (jina pR. 16) bahuratnA vasuMdharA 2) caMdo dhavalei mahiM / (jina 1 2 3 4 do, duve, donni (doNNi), (be) hI dvivacanI rUpe tevaDhI ardhamAgadhIta ADhaLatAta. dvivacanasya bhuvcnm| hema 3.130 udA. kaNNesu asubho malo / (baMbha pR. 37 ) dona hA vizeSa artha sAMgAvayAcA asalyAsa, anekavacanAmAge do, duve, donni yAMcA upayoga kelA jAto. udA. AgayA duve taavskumaaryaa| (samarA pR. 13) prAkRte hi vacanavyatyayo'pi bhavati / malayagiri (rAya) pR. 171
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 23 : vacanAMce upayoga 385 pR. 18) caMdra mahI dhavala karato 3) sUrassa puro khajoyagANa kA hoi dehphaa| (mahA pR. 135 ba) sUryApuDhe kAjavyAMcyA dehAcI kasalI prabhA? 3) ekajinasI, ekaprakAraka, vastu darzaviNyAsa e va cA upayoga hoto. 1) paurajaNaM saMmANeUNa / (samarA pR. 12) paurajanAMcA sanmAna karUna 2) attharahio khu purariso apuriso cev| (samarA pR. 201) artha rahita purUSa hA purUSa navheca. 4) anekAMcA samUha darzaviNyAsa e. va. cA upayoga hoto. 1) jaNo pahaTThamaNo bhaNiumADhatto (mahA. pR. 15 ba) jyAMce mana AnaMdita jhAle Ahe ase (te loka bolU lAgale. 2) tarUNI jaNo tANa samIvaM go| (baMbha pR. 28) tarUNa striyA tyAMcyAjavaLa gelyA. 5) vastUMcA varga, jAti dAkhaviNyAsa e. va. cA upayoga hoto. 1) mauho vi maiMdo karivarANa kuMbhatthalaM dli| (jina. pR.61) siMhAcA chAvA (za. lahAna siMha) suddhA gaja zreSThAMcI gaMDasthaLe phoDato. 2) sappe vi diNNakhIraM taM ceva vi sattaNamuvei / (jina pR. 69) sApAlA jarI dUdha pAjale (za. dile) tarI tyAce viSaca hote. 6) aneka vastu vA vyakti darzaviNyAsa kadhI e. va. cA upayoga hoto. 1) savvaM ciya saMsAriyaM vatthu vivaagdaaruunnN| (samarA pR. 176) saMsArAtIla sarvaca vastu pariNAmI dArUNa Aheta. 2) pAeNa loo bhinnruuii| (samarA pR. 715) prAyaH loka bhinna rUcIce asatAta. 7) e. va. cA eka vaiziSTyapUrNa upayoga asA ADhaLato. dasaddhavaNNe kusume| (bhaga; pR. 3) paMcaraMgI phule. 404 anekavacanAce upayoga 1) dvivacanAcyA aivajI a. va. cA upayoga kelA jAto. a) 1) kaNNesu kuMDalAiM bhayAsu mANikkakaDayAiM / (pauma 3.98) kAnAta kuMDale, bAhUvara kaDI 2) tharaharaMti me UrU / (samarA pR. 319) mAjhyA mAMDyA kAMpata Aheta. A) do cA upayoga asatA : 1) sariyANa doNha majjhe devaulaM atthi rmnniiyN| (agaDa 228) dona
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 I nadyAMcyA madhye eka ramaNIya deULa hote. 2) oTThe vi chiMdaMti duve vi kaNNe / (sUya 1.5.1.22) donhI oTha va kAna kApatAta. 2) aneka vastu, vyakti ityAdI darzaviNyAsa a. ba. cA upayoga hoto. 1) sugejjhANi sajjaNahiyayANi / (samarA. pR. 540) sajjanAMcI hRdaye jiMkaNe sope asate. 2) kammANi balavaMti (utta. 25.30 ) karme balavaMta asatAta. 3) vicittANi khu vihiNo vilasiyANi / (samarA pR. 203 ) daivAce kheLa vicitraca asatAta. 3) vastUMcA varga, jAti darzaviNyAsa a. va. cA upayoga hoto. 1) AvayAe vajjakaDhiNahiyayA ceva mahApurisA hvNti| (samarA. pR. 208) moThe loka saMkaTAta vajrApramANe kaThiNa hRdayAce hotAta. 2) khamApahANA ya huti sppurisaa| (supAsa. 515) satpurUSa kSamApradhAna asatAta. 4) puDhIla paristhitIta a. va. cA upayoga kelelA ADhaLato. 1) nisargavastu' : 1) thovaMtareNa paNaTThA vAyA / (cau. pR. 29) thoDyA veLAne vAre thAMbale 2) soyA bhaNIo viva vihAyaMti rmnnaavliio| (samarA. pR. 212) vijepramANe ratnAvalI camakalyA. 2) amUrta padArtha : 1) uttamAI sokkhAiM / ( nANa 2.89) uttama saukhye 2) hiyaicchiyAiM loyammi puNNehiM viNA Na hu saMpaDaMti sai sajjaNANaM pi / (lilA. 223) jagAta sajjanAMcyA bAbatIta suddhA manovAMchite nehamIca puNyAvinA pUrNa hota nAhIta. 3) ameya padArtha : 1) pAio mi jalatIo vasAo ruhirANi y| (utta. 19.70) kaDhata vasA va rakta malA pAjaNyAta Ale 2) bahutANa taNAi~ vi htthaavlNbttnnmuveNti| (lilA. 193) buDatyAlA gavatAcyA kADIcA AdhAra 3) 1 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2 3 kadhI e. va. cA upayoga ADhaLato : 1) aha vAiuM pavatto vAo / (pauma 4.13) 2) vAyai aisIyalo vAo / (sura 7.186) kadhI e. va. cA upayoga ADhaLato. 1) laddhA kaha vi tIe ceyaNA / (samarA. pR. 308 ) 2) iyaM ujjaannriddhii| (samarA. 311) 3) avagayA mohvaasnnaa| (samarA pR. 718) kadhIM e. va. cA upayoga ADhaLato. 1) pajjAliyA vasAe paIvayA / (dharmo pR. 180 ) 2) pakkhittaM balIe saha rUhiraM / (dharmo pR. 180) 3) maMse majje ya itthisu psttaa| ( kathA pR. 20)
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 23 : vacanAMce upayoga 387 deha me ktttthaanni| (samarA pR. 480) malA kASThe dyA 4) UrumaMsANi chettUNa / (dharmo pR. 198) mAMDIce mAMsa toDUna a) yAveLI a. va. ne kadhI prakAra nirdiSTa hoto. nihiM udaehiM majjAvei / (vivAga pR. 54) tIna prakAracyA pANyAMnI snAna ghalato. 4) dezanAme ' : karakaMDU kaligesuM paMcAlesu ya dummuho| namI rAyA videhesu gaMdhAresu ya naggaI / / (una 18.46) kaliMgAta karakaMDU, pAMcAlAta dummuha, videhAta namI rAjA va gAMdhArAta naggaI. 5) RtunAme 2 : AyavayaMti gimhesu hemaMtesu avA uDA / vAsAsu pddiliinnaa|| (dasa 3.12) grISmAta (svataHlA) tApavitAta. hemaMtAta vastrarahita, varSA RtUta Azraya ghetalele. 6) nakSatra nAme : 1) aha nikkhamaI u cittaahiN| (utra 22.23) naMtara citrA (nakSatra) asatA saMnyAsa ghetalA. 2) cettabahulaTThamIe uttarasADhAsu addharattammi.. jAo so| (mahA. 2.7) caitra kRSNASTamIce madhyarAtrI uttarASADhA nakSatra asatA to janmalA. 7) muLAta aneka asaNAr2yA vastu darzaviNyAsa a. va. cA upayoga hoto. 1) piMgalA sIsakesA / (kathA pR. 47) DokyAce piMgaTa kesa 2) chajjati tIe alyaa| (dharmo pR. 13) tice kesa zobhatAta. kadhI e. va. cA upayoga ADhaLato : teNaM kAleNaM 2 paMcAle jaNavae kaMpillapure nayare / (nAmA pR. 108) puMDo nAma jnnvo| (samarA pR. 225) dezanAttApuDhe deza, viSaya ityAdI zabda asalyAsa e. va. vAparale jAte. udA. 1) atthi iha bharahakhitte kosaladesammi kosalA nyrii| (nala pR. 1) 2) atthi avaMtIvisae ujjeNI puravarI rmmaa| (supAsa. 529) kadhI e. va. cA upayoga ADhaLato. : rehai tArANugao sarae saMpunna caMdo vv| (dharmo pR. 27) sasi vva sarayammi / (dharmo pR. 27) puDhe nakSatra zabda asatA e. va. cA vApara ADhaLato. : phaguNabahalekkArasIe uttarAsADhAnakkhatte ... bhagavao kevalanANaM samuppaNNaM / (mahA pR. 9 a) 2 3
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ardhamAgadhI vyAkaraNa 8) sAmAnya vidhAnAtahI a. va. cA upayoga ADhaLato : 1) bIyA Na aggidaDDANa puNaravi aMkurUppattI na bhavai / (ova sU. 155, pR. 93) dagdha bIjAMtUna punarapi aMkura utpatti hota nAhI 2) savve athirA saMsAre pytthaa| (cau pR. 22) saMsArAtIla sarva padArtha asthira Aheta. 4) prathama, dvitIya va tRtIya purUSAta AdarArthI a. va. cA upayoga ADhaLato. a) pra. pu. : eeNa kAraNeNa eehi na baMdiyA amhe| (kummA. 184) yA kAraNAne tyAMnI AmhAlA (malA) vaMdana kele nAhI. A) dvi. pu. : 1) evaM tAya viyaannh| (utta. 14.23) bAbA, tumhI (tU) ase jANA. 2) tumhANaM ceva pypsaaennN| (agaDa. 108) tumacyA (tujhyA) pAyAMcyA prasAdAne. i) tu. pu. : 1) annadiyahammi sabahamANaM vAharAviyA aayriyaa| dharmo. pa. 43) dusare divazI bahumAnapUrvaka AcAryAMnA (lA) bolavile 2) AdisaM tu guruNo / (dharmo pR. 171) gurUMnI (0ne) Adeza dyAvA. 5) vizeSanAmAMcyA a. va. ne vaMza gotra yAMcA nirdeza hoto. tihuyaNa-bhuvaNassuvariM ikkhAgUNaM na hoi kaha vNso| (mahA. 2.130) ikSvAkuMcA vNsh| tribhuvanAta kasA bare vara asaNAra nAhI? 6) saMskRtamadhye je zabda nehamI a. va. ta vAparale jAtAta. te ardhamAgadhItahI prAyaH a. va. ta ADhaLatAta. udA. 1) kiM dhariehiM iNDiM imehiM paannehiN| (sura. 14.3) AtA prANa dhAraNa karUna kAya upayoga? 2) kumAra-uttamaMge akkhae pkkhivi| (baMbha. pR. 45) kumArAcyA mastakAvara akSatA phekalyA. 7) a. va. cyA puDhIla vaiziSTapUrNa upayogAta e. va. aivajI a. va. cA upayoga ADhaLato. - bhaNai sumitto nisAsu vaNamAlaM (pauma. 12.19) rAtrI sumitra vaNamAlelA mhaNAlA. 1 ghADage, pR. 184 2 udA. dArAH, sikatAH, akSatAH, ApaH, prANAH, varSAH, ityAdI 3 kvacit e. va. cA upayoga - aau| (sUya 1.1.1.18) pANI
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24) vibhaktIMce upayoga 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 405 vibhaktIMce upayoga saMskRtamadhIla AThauM vibhaktIpaikI caturthI soDUna itara vibhaktI ardhamAgadhIta Ahetaca. tyAMce upayoga prAyaH saMskRtamadhIla upayogApramANeca hotAta he upayoga puDhe dile Aheta. 406 prathamA vibhaktIMce upayoga 1) kartari prayogAta kartRpada prathameta asate. 1) ko cittei mauraM gaI ca ko kuNai rAyahaMsANaM / (agaDa 75) morAlA koNa raMgavito va rAjahaMsAlA gati koNa deto? 2) rakkhiMsu mraahivaa| (mahA pR. 47 ba) rAjAMnI rakSaNa kele. 3) karihI rajaM mahanaMdaNo / (saMpai. 1.67) mAjhA mulagA rAjya karIla. (4) jANaMtu tA ime smnnaa| (dasa pR. 5.2.34) he zramaNa (ase) jANU deta. 5) tayA tuma sAhaM geNhejAsi / (cau. pR. 17) tevhA tU phAMdI pakaDAvIsa a) kartRpadAzI 'nAma' ne joDelelA zabda prathameta asato. 1) bAravaI nAma nayarI hotthA / (aMta 5) bAravaI nAvAcI nagarI hotI 2) 1) yethe kartA karma ca karaNaM sampradAna tathaiva ca / apAdAnAdhikaraNamityAhuH kArakANi SaT / / he sahA kAraka saMbaMdha Aheta. ardhamAgadhIMta yAtIla catuthIce (sampradAna) kArya SaSThIne kele jAte. ardhamAgadhIta caturthI e. va. cI jI kAhI rUpe ADhaLatAta. tyAMcAhI kadhI kadhI upayoga kelelA ADhaLato. paNa prAyaH caturthI vibhaktIce kArya SaSThI vibhaktIkaDUnaca karavUna ghetale jAte. 3) prathamene liMgAcAhI bodha hoto. udA. dhammo, suhaM, jIvadayA ityAdI
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 ardhamAgadhI vyAkaraNa miyaggAme nAmaM nayare hotthA / (vivAga pR. 2) miyaggAma nAvAce nagara hote. A) kAzI (kartRpada ukta vA anukta asela ) eka vibhaktIka asaNAre zabda prathameta asatAta (kartRpada ukta) : tuha piyA ahaM nisho| (nala pR. 27)mI tujhA bApa nisaha (kartRpada anukta) : egAgI gacchai gihAo / (supAsa 641) (to) ekaTA gharAMtUna gelA. i) hoNe, asaNe, vADhaNe, disaNe ityAdI akarmaka kriyApadAMcyA kartyAMcI pUrake - nAme vA vizeSaNe - prathameta asatAta. (nAme) : 1) aNAhomi mahArAya nAho majjha na vijjaI / (utta 209) mahArAja, mI anAtha Ahe, malA nAza nAhI 2) taeNaM se udAyaNe kumAre rAyA jAe / (vivAga. pR. 34) maga to udAyaNa kumAra rAjA jhAlA. (vizeSaNe) : 1) jAo nirAmao haM / (supAsa 575) mI nirogI jhAlo 2) tumaM mahappabhAvo lakkhijjasi (vasu pR. 348) tU mahAprabhAvI disatosa 3) tujjha virahe naranArI saMkulaM imaM nayaraM aDavisamANaM .. paDihAi / (pAi pR. 4) tujhyA virahAMta, strIpurUSAMnI bharalele he nagara araNyApramANe bhAsate. 2) karmaNi prayogAta ukta karma prathamA vibhaktIta asate ka) a) (kriyApadAcA upayoga asatA) 1) suvvaMni dAraNA saDDhA (utta 9.7) dArUNa zabda aikale jAtAta. 2) dijaMti taMbolAI / (pau pR. 26) tAMbUla dile jAtAta. A) (ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga asatA) : 1) diTTho so tehi egaagii| (agaDa 306) tyAMnI tyAlA ekaTA pAhile 2) sA.. ukkA urgenn| (agaDa. 266) tilA sApa cAvalA.) i) (vi. ka. dhA. vi. cA upayoga asatA) : 1) na hiMsiyavvA pANiNo na bhAsiyavvaM aliyN| (jina pR. 69) prANyAMcI hiMsA karU naye, khoTe bolU naye. 2) dhAriyavvANi pNcmhvvyaanni| (jina pR. 71) paMca mahAvrate pALAvIta kha) dvikarmaka dhAtUMcyA karmaNi prayogAta vyaktivAcaka karma prathameta yete : 1) kumareNa muNI imaM puTThoDho (sura 15.112) kumArAne munIlA he vicArale 2) gurUNA so imaM bhaNio / (dharmo pR. 107) gurUne tyAlA mhaTale. ga) mhaNaNe, karaNe, samajaNe ityAdI sakarmaka kriyApadAMcyA karmAMcyA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 391 pUrakAcI-nAma vA vizeSaNa karmaNi prayogAta prathamA asate. (nAma) : 1) saMsAro aNNavo vutto| (utra 23.73) saMsArAlA sAgara mhaTale Ahe. 2) taM mittaM kaayvvN| (vajA 68) tyAlA mitra karAve. (vizeSaNa) : 1) se hu cAi tti vuccai / (dasa 2.3) tyAlA tyAgI mhaTale jAte. (2) bahave ime asAhU loe vuccaMti sAhuNo / (dasa. 7..48) jagAtIla he puSkaLa asAdhu sAdhu mhaTale jAtAta. 3) karmApuDhe 'iti' zabdAcA upayoga kelelA asalyAsa te prAyaH prathameta ThevatAta. 1) sarIramAhu nAva tri / (utta. 2.3.73) dehAlA nAva mhaNatAta 2) kaDaM kaDe tti bhAsejjA akaDaM no kaDe tti ya / (utta 1.11) kele asalyAsa kele mhaNAve, kele nasalyAsa nAhI kele ase mhaNAve 4) vastUMcI yAdI detAnAhI prAyaH prathamecA upayoga ADhaLato. sAse kAse jare dAhe / (vivAga. pR 7) damA, khokalA, jvara, dAha (ityAdI roga) 5) aho, dhI, dhiddhI, dhiratthu ANi haddhI yA avyayAMcA upayoga asatA kadhI kadhI prathamecA upayoga kelelA ADhaLato. a) aho : 1) aho dArUNo saMsAravAso / (samarA pR. 41) saMsAravAsa dArUNa Ahe / 2) aho asArayA saMsArassa / (samarA pR. 725) saMsArAcI asAratA / A) dhI : 1) dhI saMsAro asAro / (mahA. pR. 68 ba) dhik saMsAra asAra (Ahe) 2) dhI sNsaaro| (samarA pR. 758) saMsArAcA dhikkAra aso / i) dhiddhI : dhiddhI dhaNalavamittAtthiNo ime savve (siri 104) phakta lavamAtra dhanAcI icchA asaNAr2yA yA sarvAMcA dhikkAra ! u) dhiratthu : dhiratthu eyassa devasaddo / (samarA pR. 325) yAcyA rAjA deva yA padavI (zabdA) cA dhikkAra aso ! U) haddhI : haddhI dhiratthu pAvo / (jina pR. 20) (yA) pApyAcA dhikkAra aso.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 ardhamAgadhI vyAkaraNa 6) kadhI dvitIye aivajI prathamecA upayoga kelelA ADhaLato. 1) caiUNa rAyavaralacchI / ( pauma 4.89 ) suMdara rAjalakSmI TAkUna 2) kAleNaM kumAre ahaM jIvamANaM pAsijjA / (nirayA pR. 5) 'kAla' kumArAlA mI jivaMta pAhIna ? 3) devaule boliaNa sA rayaNI / agaDa 286) devaLAta tI rAtra ghAlavUna. 7) khAlIla ThikANI SaSThIaivajI prathamecA upayoga ADhaLato samAi pehAi parivyayaMto siyA maNo nissaraI bahiddhA / (dasa 3.4) samadRSTIne (pahAta) hiMDaNAr2yA (bhikSU) ce manasudhdA kadAcit bAhera jAIla. 407 dvitIyA vibhaktIce upayoga 1) kartari prayogAMta sakarmaka kriyApadAce ukta karma dvitIyeta asate. 1) nivvANaM pAuNaMti te / (sUya 1.11.21) te nirvANa miLavitAta. 2) suhaya ahaM ninada iyaM vAvAismAmi tujjha pcckkhN| (agaDa 315) bhalyA mANasA, tujhyA dekhata mI mAjhyA priyakarAlA ThAra karIna. 3) daMsehi taM pesN| (baMbha pR. 55) to pradeza dAkhava. 4) giraM ca duTThaDha parivajjae sayA / (dasa 1) DaoN. ghADagyAMcyA mate (pR. 186) azA ThikANI prathamA nasUna dvitIyecyA e. va. cyA rUpAMtIla antya anusvAra lupta hoUna to svara dIrgha jhAlelA asato. hemacaMdrAne (3.137) mhaTale Ahe kI, 'prathamAyA ANi dvitIyA dRshyte'| yAcyA vyatyayAne dvitIyeaivajI prathamecA upayoga hoto, ase mhaNaNyAsahI harakata nasAvI. 2) abhyaMkara dasa. TIpA pR. 8 3) a) ardhamAgadhIta kAhI akarmaka kriyApade dvitIyAnta karma ghetAnA ADhaLatAta. 1) puhaiM bhmNtaann| (supAsa 647) 2) viharai vasuhaM saMvaccharaM dharite (pauma 3.139) A ) saMskRtamadhIla kAhI akarmaka kriyApade sakarmakApramANe vAparalelI ADhaLatAta. roemi niggaMthaM pAvayaNaM / (uvA. pari 12) malA niggaMtha pravacana AvaDate.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 7.55) nehamI duSTa vANI TALAvI. a) sakarmaka kriyApadAce va kA. dhA. vi. dhAtusAdhita nAma, lyabanta ANi tumanta yAMcyA karmAcI hI dvitIyA vibhaktI asate. (dhAtu nAma) : dhammaM ArAhagA vyN| (sUya 1.1.2.20) AmhI dharmAce ArAdhaka Ahota. (va. kA. dhA. vi.) : 1) puvvadukkaDAiM grhNtenn| (nala pR. 19) pUrva duSkRtyAMcI niMdA karaNAr2yAne 2) juttAjuttaM ayANamANehI / (mahA pR. 58 a) yuktAyukta na kaLaNAr2yA tyAMnI (lyabanta) : 1) puttaM Thavettu rjje| (uta 9.2) putrAlA rAjyAvara ThevUna. 2) dhammaM soUNa / (utta 13.2) dharma aikUna (tumanta) : 1) juttaM aNasaNaM kaauN| (baMbha pR. 34) upavAsa karaNe yogya Ahe. 2) tubbhe samatthA udhdattuM paramappANameva y| (utta 25.39) dusar2yAcA va svataHcA uddhAra karaNyAsa tumhI samartha AhAta. A) dvikarmaka dhAtUMcI donhI karme dvitIyeta asatAta. 1) jiNemi rajaM nlN| (nala pR. 9) nala (va) rAjya jiMkIna 2) tao namI rAyarisI deviMda iNamabbavI / (utra 9.8) maga namI rAjarSi deveMdrAlA he mhaNAlA 3) annaM pi devaM jaaemi| (samarA pR. 639) rAjAlA mI ANakhIhI kAhI mAgIna i) dvikarmaka dhAtUMcyA karmaNi prayogAMta vyaktivAcaka karma dvitIyeta asate. 1) maggeyavvo devo aahrnnN| (supAsa 518) rAjAjavaLa alaMkAra mAgAvAsa 2) ahaM tae akkhANayaM puccheyvvaa| (cau pR. 41) tU malA AkhyAnAbaddala vicArAvesa I) kadhI tyAca kriyApadAcyA nAmAcA upayoga karUna te dvitIyeta Thevale jAte (akarmaka kriyApada asatA) : 1) sakAmamaraNaM mrii| (utta. 5.39) sakAmamaraNa marato 2) pavvajAmi pvvjN| (samarA pR. 153) saMnyAsa gheto. (sakarmaka kriyApada asatA) : 1) varasu varaM (mahA pR. 163 ba) vara mAga 2) dhammajjhANaM jhiyaayii| (utta. 18.4) dharmadhyAna karato. u) karmAzI ekavibhatrika asaNAre zabda dvitIyeta asatAta. samaNaM bhagavaM 1) ma. laDhAI laDhato, gheNe gheto, deNe deto, gANe gAto ityAdI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 ardhamAgadhI vyAkaraNa mahAvIra tikkhutto vaMdai (nirayA pR. 6) zramaNa bhagavAna mahAvIrAlA tInadA vaMdana karato. __U) mhaNaNe, karaNe, samajaNe mAnaNe ityAdI sakarmaka dhAtUMcyA karmAMcI pUrake-nAme vA vizeSaNe - dvitIyeta asatAta. 1) taM vayaM bUma maahnnN| (utta. 25.19) tyAlA AmhI brAmhaNa mhaNato. 2) gurUrAgaggaha gahio aliyaM pi viyANae sccN| (supAsa. 518) mahA rAgarUpI grahAne pachADalelA mANUsa khoTyAlA sudhdA khare mAnato. e) dvitIyAnta karma 'iti' pUrvI AlyAsa te prAyaH prathameta jAte. tara kadhI te dvitIyetahI ADhaLate. ridhdimataM ti aalve| (dasa 7.53) zrImaMta mANasAlA pAhUna (tyAlA) zrImaMta mhaNAve. 2) prayojaka kartari racaneta akarmaka, gatyarthaka, jJAnArthaka, bhakSaNArthaka va tadarthaka dhAtUMcA upayoga asatAM mULa kriyecA kartA dvitIyeta ThevalA jAto. 1) tuha taNayaM jIvAvai eso| (supAsa 555) tujhyA mulAlA hA jivaMta karIla 2) koho pIiM pnnaasei| (dasa 8.38) krodha prItIcA nAza karato. 3) annaM na gacchAvejjA / (dasa.4) dusar2yAlA jAvayAsa lAvU naye. 4) pAei nalo salilaM taM tisiyN| (nala pR. 13) tyA tRSita (damayaMtI) lA nalAne pANI pAjale) a) sakarmaka kriyApadAMcyA prayojaka karmaNi racaneta a vyaktivAcaka karma dvitIyeta Thevalele ADhaLate. 1) kArAvio pANiggahaNaM kumaaro| (baMbha pR. 46) kumArAlA lagna karAvAyAsa lAvale. 2) te jiNavareNa sammaM muNi dikkhaM gAhAviyA savve / ( mahA. 2.70) tyA sarvAMkaDUna jinazreSThAne yogya prakAre munidIkSA ghevavilI. 1 prathamA vibhaktIce upayoga pahA. iti' mAgIla karma prathameta asaNArI ANakhI itara udAharaNe : 1) taheva kANaM kANe tti paDaMga paDaMge tti vA / vAhiyaM vAvi rogi tti teNaM core tti no vae / / (dasa. 7. 12) 2) na lave asAhuM sAhutti sAhu sAhutti aalve| (dasa 7.48)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 395 3) gatyarthaka kriyApadAMce gaMtavya dvitIyeta Thevale jAte. 1) muNI khippamuvei mokkhaM / ( utta. 4.8) munI lavakara mokSAlA jAto. 2) jaMti... narayaM ghorN| ( pauma 2.89) ghora narakAlA jAtAta 3) gAmaM paviTTho (baMbha pR. 45) to gAvAta zirAlA 4) evaM paraM pasiddhiM patto (supAsa 576) azA prakAre to khUpa prasiddha jhAlA 4) sthala', kAla yAMcI maryAdA darzaviNyAsa tadvAcaka zabdAMcI dvitIyA vAparalI jAte. a) sthaLa : 1) paDapaDaNAo paMcavIsa joyaNAI Agao raho / ( nala pR. 32) vastra paDalyApAsUna ratha paMcavIsa yojane AlA Ahe. 2) tao khaNiUNa cattAri aMgulANi dharaNiM / ( dharmo pR. 118 ) maga cAra aMgule dharaNI khaNUna. I A) kALa : 1) vIsamiUNa muhuttaM / (samarA pR. 9) muhUrtabhara vizrAtI gheUna. 2) cira kAlaM bhoge bhuMjiUNa / (mahA pR. 23 a) barAca kALa bhoga bhogUna 3) Thio sattarattaM / ( nala pR. 19) sAta rAtrI rAhilA. 5) kAhI zabdayogI avyaye va itara kAhI avyaye yAMnA dvitIyecI apekSA asate. a) zabdayogI avyaye : 1) aMtareNa : siraccheyaM aMtareNa / (samarA pR. 1) ardhamAgadhIta gaMtavyAcI kityekadA saptamI ADhaLate. : 1) gayA sarajjesu sesA / (baMbha pR. 40) 2) dugge pavisai / (baMbha pR. 54) (3) araNNaparisare gacchaMtesuM tAvasakumAresu / (baMdha pR. 48 ) 4) ahavA nippunnANaM na ghare ciMtAmaNI ei| (mahA pR. 233 ba ) 2) kadhI saptamyarthI kAla darzaviNyAsa dvitIyecA upayoga kelelA ADhaLato. 1) ajja kasiNaTThamIe rattiM icchAmi sAhiuM maMtaM / ( jina pR. 19) Aja kRSNASTamIce rAtrI maMtra sAdhaNyAcI mAjhI icchA Ahe. 2) so rattiM aago| (pAkamA pR. 42) to rAtrI AlA. 3) rattiM pajjaliyANa / (rAya pR. 80) rAtrIM prajvalita kelelyAMce (rattiM) iti saptamyarthe dvitIyA praakRttvaat| malayagirI (rAya) pR. 83
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 ardhamAgadhI vyAkaraNa 270) zirazchedA vinA 2) mottUNa 1) saya. maNubhavaNaM mottuM kammANa Na NijjaraNamatthi / (mahA. pR. 145 a) svataH anubhavalyAzivAya karmakSaya hota nAhI. 2) muttUNaM khuddajaNaM / (supAsa 543) kSudra jana soDUna 3) paDucca (uddezUna ) : sUriM paDucca / saMpai (2.12) sUrIlA uddezUna 4) pai (kaDe) 1) taM pai jaMpai jaNaNI / (siri. 350) Ai tyAlA mhaNAlI. 2) javeNa taM pai pahAvio khujjo| (nala pR. 28) khujA vegAne tyAcyAkaDe dhAvalA. 5) viNA nalaM viNA / (nala pR. 15) nalA vinA 6 ) A ( paryaMta) : 1) AyannaM AkaDDiya koyaMUM (mahA pR. 57 a) dhanuSya AkarNa oDhUna 2) taMca AkaMThaM pIyaM aNeNa / (mahA pR. 331 ba) ANi to te (pANI) AkaMTha pyAlA. A) itara avyayeM : 1) jAva (paryaMta) : 1) ao sUrUggamaM jAva rakkhAmi eyaM / ( nala pR. 14) mhaNUna sUryodayAparyaMta mI hice rakSaNa karIna 2) jAva ya sasisUragahacakkaM / (pauma 1.17) ANi joparyaMta sUrya, caMdra, grahagaNa ( Ahe) 2) dhiddhI : 1) ege bhAMti - dhiddhI rAyANaM / (siri. 147) kAhI mhaNAle rAjAcA dhikkAra aso 2) dhiddhI mamaM gayaviveaM / (siri. 323) viveka gelelyA mAjhA dhikkAra aso / 3) dhiratthu : dhiratthu mama jIviyaM / ( utta. 22.29) mAjhyA jIvitAcA dhikkAra aso / 6) kvacit SaSThIaivajI dvitIyecA upayoga ADhaLato. taM kUDAgAra sAlaM aMto (rAya pR. 118) tyA kUTAgAra jhAlecyA Ata. 408 tRtIyA vibhaktIce upayoga 1) sakarmaka kriyApadAMcyA karmaNi prayogAta va bhAve prayogAta kartRpada tRtIyeta jAte. a) 1) ahaM parAjio mohamahAmalleNaM / (mahA pR. 15 ba) moharUpI mahAmallAne mAjhA parAbhava kelA. 2) sarasA vi dumA dAvANaleNa ujjhaMti / (vajjA 1) dvitIyA SaSThyarthi (malamagirI (rAya), pR. 124
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 397 63) ole vRkSa suddhA dAvAgnIkaDUna jALale jAtAta. 3) muNiNA vi appamAo kAyavvo / (dharmo pR. 226) munIne suddhA pramAda karU naye. A) 1) rAiNA bhnniyN| (samarA pR. 30) rAjAne mhaTale 2) kulavaiNA ciNtiyN| (samarA pR. 32) kulapatIne vicAra kelA. i) 1) va tumae sNtppiyvvN| (samarA pR. 101) tU saMtApa karU nayesa 2) na pahariyavvaM tubbhehiN| (samarA pR. 538) tumhI prahAra karU nye| a) sakarmaka kriyApadAMcyA kartari prayojaka racaneta mULa kartA tRtIyeta ThevalA jAto. 1) udAyaNe rAyA : bahassai dataM purohiyaM purisehiM giNhAvei / (vivAga pR. 35) udAyaNa rAjA bahassaidatattaM purohitAlA sevakAMkaDUna pakaDavito 2) siridAme rAyA.. naMdiseNaM kumAraM purisehiM giNhAvei / (vibhAga pR. 39) siri dAma rAjA naMdiseNa kumArAlA sevakAMkaDUna pakaDavito. ___TIpa : yAveLI ardhamAgadhIta kadhI mULa kartA dvitIyeta ThevalelAhI ADhaLato. (dasa. 4 pahA) udA. : 1) no vi anaMna vyaave| (esa 6.12) 2) no vi giNhAvae prN| (dasa 6.15) 3) sA vimalaM vaMdAvai tANa pAyapaumaM / (supAsa 604) tine vimalAkaDUna tyAMce padakamalAlA vaMdana karavile. 2) kriyece karaNa sAdhana-vAcaka pada tRtIyeta ThevatAta. 1) jAleNa macchae geNhai / (kathA pR. 104) jALyAne mAse pakaDato 2) no tesimArabhe daMDaM maNasA vayasa kAyasATha ceva / (utta. 8.10) manAne, vAcene ANi dehAne tyAMcI hiMsA karU naye. 3) tyAca kriyApadAcyA nAmAcIhI tRtIyA ThevalelI ADhaLate. 1) nibbhacchaNAhIM nibbhacchei / (nirayA pR. 14) nirbhartsanA karato. 2) keNa vA maraNeNa maramANe / (aMta 74) ANi koNatyA maraNAne maraNArA 3) jujhaMti na ahamajujjheNaM / (dharmo pR. 196) adharmayudhdAne yudhda karIta nAhIta. 4) sahatAM, sAhacarya abhipreta asatAM tRtIyecA upayoga kelA jAto. 1) calio cauraMgabaleNa (cau pR. 25) caturvidha sainyAsaha nighAlA. 2) se kaNie rAyA... savvabaleNaM .. nniggcchi| (ova pR. 48) to kUNiya rAjA sarva sainyAsaha bAhera paDalA.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 ardhamAgadhI vyAkaraNa 5) barobara asaNArI sAmagrI dAkhaviNAre pada tRtIyeta ADhaLate. 1) egaraheNaM kumaro saMcalio nimpuraahttN| (agaDa 197) ekA rathAsaha rAjaputra ApalyA nagarAkaDe cAlalA 2) niggao savvasAmaggIe jinnytto| (jina pR. 37) sarva sAmagrIsaha jinadatatta bAhera paDalA. 6) saha, samaM sadhdiM yA sahatA dAkhaviNAr2yA avyayAMnA tRtIyecI apekSA asate. a) saha : kIlae saha itthihiN| (utta. 19.3) striyAMsaha kheLato (ramato. A) samaM : nAhaM parapuriseNa samaM vaccAmi / (nala pR. 17) mI parapurUSAbarobara jAta nAhI. i) sadhdiM : 1) bhuMjasu bhoe mae sadhdiM / (supAsa 487) mAjhyAbarobara (saha) bhoga bhoga 2) baMdhumaIe bhAriyAe sdhdiN| (arI. pR. 20) baMdhumaI bhArye saha. 7) kriyecI rIta', paddhata prakAra darzaviNAre pada tRtIyeta asate. 1) moNeNa Thio sitttthii| (supAsa 512) zreSThI mauna dharUna rAhilA. 2) viNaeNa pvisittaa| (dasa. 5.1.88) vinayAne praveza karUna 3) bhattIe gaayi| (kathA pR. 47) bhaktIne gAto. 8) kriyece kAraNa, hetu prayojana darzaka zabda tRtIyeta asato. 1) nANeNa mokkho / vasu pR. 360) jJAnAne mokSa 2) hohiMti gurUbhattIe mnnorhsiddhiio| (mahA pR. 86 pR. a) gurUbhaktIne manoratha pUrNa hotAta. 3) lobheNa anno gacchihI / (arI. pR. 11) lobhAmuLe dusarA jAIla. a) pratyakSa hetu, kAraNa, nimitta ityAdI zabdAMcA upayoga asatAM, dvitIyA, tRtIyA, paMcamI vA saptamI vAparalI jAte. 1 tRtIyecyA azA upayogAMtUna puDhIlaprakArace vAkyAMza : suhaM suheNaM majjhaM majjheNaM, ityAdI yAbaddala malayagirI (rAya pR. 43) mhaNato : gRhaM gRheNaM madhyaM madhyena paraMpadena sukhaMsukhena ityAdayaH zabdAH ciraMtanavyAkaraNe Su susAdhavaH pratipAditA iti nAyaM appryogH|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 399 1) dvitIyA : 1) dulahaM mANusajammaM mA hArasu tuccha bhoya suhheuN| (pAkamA pR. 35) tuccha bhogAMcyA sukha kAraNAsAThI durlabha manuSya janma gamAvU nakosa. 2) no vattha ssa heuM dhammaM aaikkhejaa| (sUya 2.1.15) vastrAcyA hetUne dharma sAMgU ___2) tRtIyA' : 1) sAmiNi maNe visaNNA ajaM tumaM heuNA kenn| (kummA 54) svAminI, Aja tU koNatyA kAraNAne manAMta viSaNNa jhAlI Ahesa? 2) jIyaM pi yaha parahikAraNeNa dhAriti sappurisA / (mahA pR. 77 ba) satpurUSa he jIvita sudhdA parahitA kAraNAne dhAraNa karatAta. 3) paMcamI : 1) jai majjha kAraNA ee hammati subahU jiyA / (utta. 22.19) jara mAjhyAsAThI he puSkaLa jIva ThAra kele jANAra asatIla. 2) jo taM jIviyakAraNA vaMtaM icchasi AvAuM / (utta. 22.42) jo tU jIvitAsAThI okalele cATaNyAcI (za-piNyAcI) icchA karatosa. 4) saptamI : 1) eyassa kAraNe ceva payAvaiNA nimmiyA esaa| (kathA pR. 4) yAcyAsAThIca hI prajApatIne nirmANa kelI Ahe. 2) jai avaccassa kAraNe esa mama bhattA anna prinnissi| ( mahA pR. 300 a) jara apatyAsAThI hA mAjhA pati anya strIzI vivAha karIla. 9) dizAvAcaka zabda sthitIdarzaka asatA to tRtIyeta ThevatAta. (taseca itara zabdAMcyA bAbatItahI) 1) eeNaM maggeNaM atthi mahataM aIva kNtaarN| (agaDa. 203) yA mArgAvara phAra moThe araNya lAgate. 2) pacchatthimeNaM varUNe mhaaraajaa| (nirayA pR. 42) pazcimelA varUNa mahArAjA. 1) ma. - kAya kAraNAne gelA? koNatyA hetUne AlA hotA? ityAdI 2) ANakhI udAharaNa : iha bhArahe vAse veyaDDadAhiNeNaM lavaNassa uttareNaM gaMgAnaIe ya paccatthimeNaM siMdhunaIe purathimeNaM... cakkapuraM nAma nyrN| (kathA pR. 11) 3) ma. : tyA vATene kAMTe phAra Aheta. ityAdI.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ardhamAgadhI vyAkaraNa 10) gelelA kALa (lapse of time ) ' darzavitAnA tRtIyecA upayoga hoto. 1) acireNeva kAleNa dukkhassaMtamuvAgayA / (utra 14.52) thoDyAca kALAne tyAMcyA duHkhAcA zevaTa jhAlA 2) paMcahiM diNehiM laMghiUNa jlnihiN| (samarA pR. 367) pAMca divasAMnI samudra olAMDUna 3) hatthI dammai saMvacchareNa mAseNa dammai turaMgo / mahilA puNa kira purisaM dame ikkeNa divaseNaM / / dhUrtA 3.67 ) ekA varSAta hattIce damana hote, mahinyAMta ghoDyAce, paNa strI mAtra ekAca divasAMta purUSAce damana karate. 11) kadhI aMtara darzaviNyAsa tRtIyecA upayoga kelA jAto. 1) purI nakkhasilA atthi io dohiM joyaNasaehiM / (nala pR. 7) yethUna donaze yojane (aMtarAvara) takSazilA ( nAvAcI ) nagarI Ahe. 2) atthi io dasahiM joyaNehiM / (samarA pR. 363) yethUna dahA yojane (aMtarAvara) Ahe. 12) nakSatra nirdiSTa kAla darzavitAnA nakSatravAcaka zabda' tRtIyeta nikkhamaI u cittaahiN| (utra 22.23) citrA nakSatrAMta saMnyAsa ghetalA. 13) vizeSyAce vaiziSTye dAkhaviNArA zabda tRtIyeta ThevalA jAto. 1) Ase javeNa pvre| ( utta 11.16) vegAne utkRSTa azva 2) sakko mAhaNarUveNa imaM vayaNamabbavI / ( utta 9. 6) brAhmaNarUpAne (yeUna) iMdra he vacana bolalA 3) te ceva devA savaravejjarUveNa aagyaa| (pAkamA pR. 75) teca deva zabara vaidyarUpAne Ale. 14) viziSTa sthitidarzaka zabda tRtIyeta ThevalelA ADhaLato. 1) puttatteNa uvavanno / (mahA. pR. 23 a ) putra mhaNUna janmalA 2) ThiyA aNaMsaNeNaM / (supAsa. 123) upavAsa karUna rAhile 3) kAussaggeNa tthio| (supAsa 512) kAyotsarga (Asana) karUna rAhilA. 15) ekhAdI viziSTa sthiti darzaviNAre lakSaNa tRtIyeta ThevatAta. 1) na vi. muMDieNa samaNo na oMkAreNa baMbhaNo / na muNI raNNavAseNaM 1) ma. : puSkaLa divasAMnI bheTalA, phAra varSAMnI AlA, thoDyA veLAne paLAlA ityAdI 2) yethe saptamIaivajI tRtIyA Ahe, asehI mhaNatA yeIla.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 401 kusacIreNa tAvaso / / (utta. 25.31) muMDanAne zramaNa hota nAhI. oMkArAne brAhmaNa hota nAhI. araNyavAsAne munI nAhI. kuza- (tRNAcyA vastrAne tApasa hota nAhI. 2) nANeNa ya muNI hoi taveNaM hoi tAvaso / (utta 25.32) jJAnAne muni va tapAne tApasa hoto. 16) kiM (kAya upayoga?) kaja, aTTha (artha) guNa pajjatra (paryApta) yA zabdAMnA tRtIyecI apekSA asate. 1) kiM : 1) jai caMdo kiM bhutaarehiN| (vajjA 266) caMdra asela tara puSkaLa tArakAMcA kAya upayoga? 2) hatthatthe kaMkaNe kiNdppnnennN| (pAi pR. 89) hAtacyA kaMkaNAlA ArasA kazAlA? 2) kajja (upayoga Ahe, kAya upayoga?) 1) eeNa mama kjj| (cau pR. 20) malA yAcA upayoga Ahe. 2) na kajjaM majjha bhikkheNaM / (uttaM 25.40) malA bhikSecA upayoga nAhI. 3) kiM rajjeNaM kjN| (supAsa 504) rAjyAcA kAya upayoga? 3) aTTha (kAma asaNe, upayoga asaNe) : 1) tehiM no aDhe / eeNaM attttho| (bhaga pR. 34) tyAMce kAma nAhI, yAce kAma Ahe. 2) aTTho bhaMte bhogehiN| (nAyAsa pR. 218) mahArAja, bhogAMce kAya (upayoga) Ahe ? 4) guNa : 1) ko guNo rjjennN| (samarA pR. 581) rAjyAcA kAya upayoga? 2) ko guNo tenn| (supAsa 630) tyAcA kAya upayoga ? 5) pajjatta (pure) : 1) tuha sevAe majjha pjjttN| (mahA pR. 196 ba) tujhI sevA malA pure| 2) dohiM cimaya pajjattaM bahaehi vi kiM guNehi suynnss| (vajA 42) donaca (guNa) pure Aheta. puSkaLa guNAMcA sajjanAlA kAya upayoga? 17) viNA, alaM, kayaM, dhI, dhiratthu, alAhi, nannattha (vinA, soDUna) yA avyayAMnA tRtIyecI apekSA asate. 1) viNA : 1) bhAveNa viNA dANaM na hu siddhi sAhaNaM hoi| (siri 19) bhAvAvinA dAna siddhIce sAdhana hota nAhI. 2) meheNa viNA vuTThI na hoi| (pauma 4.26) meghAvinA vRSTi hota nAhI. 2) alaM : 1) alaM visysuhehiN| (samarA pR. 84) viSaya sukhe pure ! 2) alaM aiiyvtthuciNtnnennN| (samarA pR. 219) gata goSTIMcI ciMtA pure !
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) kayaM : kayaM vigppehi| (mahA pR. 197 ba) vikalpa pure ! 4) dhI : 1) dhI imiNA jammeNaM / (samarA pR. 190) yA janmAcA dhikkAra aso! 2) dhI majjhajIvieNa / (sura 2.49) mAjhyA jIvitAcA dhikkAra ! 5) dhiratthu : 1) dhiratthu to amha jiiennN| (pauma 33.96) AmacyA jAvitAcA dhikkAra aso ! 2) dhiratthu me jIvieNaM / (kathA pR. 85) mAjhyA jIvitAcA dhikkAra aso ! 6) alAhi : 1) sogeNa / (mahA pR. 294 a) zoka pure ! 2) alAhi sesovehi| (mahA pR. 239 a) bAkIce upAya pure ! 7) nannattha : 1) nannattha cauhiM vaahnnehiN| (uvA pari 21) cAra vAhane soDUna 2) nannattha divveNaM uvaaennN| (nAyAsaM pR. 15) divya (daivI) upAya soDUna. 18) khAlIla (va tadarthaka) zabdAMnA tRtIyecI apekSA asate. 1) utkRSTa : 1) rUveNa ya jovvaNeNa ya lAvaNNeNa ya ukkitttthaa| (nirayA pR. 5.5) rUpAne, yauvanAne va lAvaNyAne utkRSTa 2) hIna : 1) hINe kaMtIe / (nAyAsa pR. 133) kAMtihIna 2) karUNAe prihiinno| (supAsa 500) karUNArahita 3) Una : 1) paMca-divasehiM uunnN| (mahA pR. 250 a) pAca divasAMnI kamI 4) sama : 1) me kaNageNa sariso vaNNo hou| (pAkamA pR. 41) mAjhA sonyAsArakhyA varNa hoU de. 2) jai vi samo hoi bhrhnaahenn| (jina pR. 25) jarI bharatanAthA sArakhA asalA. 5) yukta : 1) kammuNA teNa sNjutto| (utta 18.17) tyA karmAne yukta 3) itthI kavaDeNa juyaa| (nANa 8.80) kapaTAne yukta strI 4) viNaeNa sNpnnaa| (siri 61) vinayAne saMpanna. 6) aMkita : muddAe aMkio / mudrAMkita 7) sahita : 1) niyaceDIhi shiyaa| (jina pR. 26) ApalyA dAsIsahita 2) niyabhajAhiM smeo| (sumAsa 555) ApalyA bhAryAMnI sahita 8) adhika : jo ceva baleNa ahio havai / (cau pR. 36) jo balAne
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga adhika asato. 9) rahita : 1) dhaNeNa rahio / (pauma 33.23) dhanarahita 2) dhammAdhammeNa vajjiyA puhii| (pauma 3.112) pRthvI dharmAdharmarahita hotI. 19) khAlIla arthAcyA kriyApadAMnA tRtIyecI apekSA asate. 1) uparama' : koDIhiM vi na uvaramai mnnorho| (arI pR. 11) koTIMnI suddha manoratha thAMbata nAhI. 403 2) Ahuti deNe : kayareNa homeNa huNAsi / ( utra 12.43) koNatyA homAne Ahuti detosa? 3) nimaMtraNa deNe : addhAsaNeNa uvanimaMte / ( nAyAsaM pR. 14 ) ardhAsanAne (ardhAsana deUna) nimaMtrile 4) khANe : dahiNA bhuMjAhi / (pAkamA pR. 48) dahI khA 5) zapatha gheNe : baMbhaNasacceNa sAveUNa pucchai / (vasu pR. 320 ) brAhmaNa satyAne zapatha ghAlUna vicArato. 20) kadhI dvitIyeaivajI tRtIyecA upayoga kelelA ADhaLato. mahayA gaMdhaddhaNiM muMcaMtA / (rAya pR. 12) puSkaLa vAsa soDaNAre) 21) kadhI tulaneta paMcamyarthI tRtIyA vAparalI jAte. 1) gAratthehi ya savvehiM sAhavo saMjamuttarA / (utra 5.20) sarva gRhavAsI janAMpekSA sAdhUMcA saMyama adhika cAMgalA asato. 2) raNNo tubbhe pANehiM piyayarA asi| (vasu pR. 270) rAjAlA tumhI prANapekSAhI priya hotA. a) itaratrahI paMcamyarthI' tRtIyecA upayoga kelelA ADhaLato. 1) jAhe tehIM na bhIo' / (jevhA tyAMnA bhyAlA nAhI) 2) tava niyamehi 1 ) etadarthaka dhAtu prAya: paMcamI ghetAta. 2) asA upayoga viraLa Ahe. 3) mahayA iti prAkRtatvAt dvitIyArthe tRtIyA, mahatIM ityrthH| malayagirI (rAya pR. 16) 4) paMcamyAstRtIyA c| hema 3.136 5) yAkobA Erza, pR. 60
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ardhamAgadhI vyAkaraNa bhtttte| (utta 20.41) tapa-niyama yApAsUna bhraSTa 3) NivviNNo jmmnnmrnnehiN| (kathA pR. 122) janma maraNAne nirveda prApta jhAlelA. 4) jharei romakUvehiM seo durbhigNdho| (baMbha pR. 37) ghANa vAsAcA ghAma raMdhrAMtUna pAjharato. 22) kadhI saptamyarthI tRtIyecA upayoga kelelA ADhaLato. a) 1) jo na sajjai eehiN| (utta. 25.29) jo yAMta Asakta hota nAhI 2) rUveNa ya jovaNeNa ya lAvaNNeNa mucchie| (vivAga. pR. 32) rUpa, yauvana ANi lAvaNya yAMta Asakta. A) 1) sAsaMko hiyennN| (agaDa 241) hRdayAta sAzaMka 2) somo citteNa Aulo jaao| (supAsa 567) soma manAta Akula jhAlA. 3) sa ehiM 2 kAehiM / (nAyAsaM pR. 65) ApApalyA dehAta 4) puvvaNatthehiM bhaddAsaNehiM nisiiyNtii| (rAya pR. 84) pUrvI ThevalelyA bhadrAsanAvara basale. i) jeNeva caMpA nagarI .. teNAmeva uvaagcchi| (nAyAsaM pR. 1) jikaDe caMpA nagarI hotI tikaDe gelA I) kAla darzavitAMnA : teNaM kAleNaM teNaM smennN| (nAyAsaM pR. 1) tyA kALI tyA samayI u) satsaptamI racaneta :- 1) tehiM gaehi kamalA kameNa pattA suheNa ujjenniN| (siri 308) te gele asatAM (gelyAvara) kamalA kramAne sukharUpa ujjayinIlA pocalI 2) sai anneNa maggeNa / (dasa 5.1.6) dusarA mArga asatA 3) naccamANIhiM vilAsiNIhiM paMDhatehiM mAgahehiM .. nagare pavisiuM pvtto| (dharmo pR. 118) vilAsinI nAcata asatAM. baMdIjana gAta asatA. nagarIta zirU lAgalA. 1) jeNeva iti prAkRtatvAt saptamyarthe tRtIyA yAsminneva deze.. teNAmeva iti tasminneva deshe| malayagirI (rAma pR. 29) 2) kAhIMcyA mate yethe tRtIyA nasUna teNaM kAleNaM azI saptamIca Ahe. pahA. te NaM kAleNaM ityAdI te iti prAkRta zailIvazAt tasmin iti draSTavyaM.. NaM iti vaakyaaddre| rAya (malaya) pR. 23)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 405 409 caturthI vibhaktIce upayoga ardhamAgadhIta ADhaLaNAr2yA caturthIcyA eva. va. cyA rUpAMcA vApara prAyaH agadI kamI pramANAta Ahe. sAmAnyataH caturthIce kArya SaSThIne kele jAte. caturthI e. va. cI jI 'Ae' pratyayAnta rUpe ADhaLatAta. tyAMcA upayoga prAyaH tumantApramANe hoto. udA. 1) pahATerettha gmnnaae| (nayAMsa. pR. 126) jAyace Tharavile 2) aNujANesi maM gmnnaae| mahA 35 a) malA jANyAsa anujJA de. 1) jyAcyAsAThI ekhAdI kriyA vA vastu tyAcI caturthI vAparatAta. 1) celagolaM kumaarbhuuyaae| (sUya 1.4.2.14) mulAsAThI ceMDU 2) bhogAya dvvN| (nANa 4.50) bhogAsAThI dravya 3) mokkhatthaM pvvjaa| (kathA pR. 84) mokSAsAThI saMnyAsa 2) kriyecA hetu, uddeza prayojana dAkhaviNArA zabda caturthIta ThevatAta. 1) no haMti taannaay| (mahA. pR. 101 ba) rakSaNa karaNyAsa (samartha) hota nAhIta 2) asuro ko vi ha patto majjha vinnaasaay| (nANa 10.97) mAjhA nAza karaNyAsa koNItarI asura AlA Ahe. 3) gao jlaannynnttttaae| (kathA pR. 88) pANI ANaNyAsa gelA. 3) pariNAmavAcaka zabda caturthIta ThevalA jAto. 1) AyaMke se vahAya hoi| (dasa 11.9) roga tyAcyA vadhAlA (kAraNa) caturthyAH SaSThI / hema 3.131 kityekadA 'Ae' pratyayAnta rUpAMcA upayoga na karatA, aTuM (atthaM) aTThA, aTThAe, aTThayAe yAMcA upayoga kelA jAto. udA. bhikkhtttthaa| (baMbha pR. 25) bhikSesAThI, appaNo atttthaae| (vivAga pR. 57) svataHsAThI, atthiytttthyaae| (abhyaMkara pR. 24) AtmahitAsAThI, imassa dehassa posnntttthaae| (pauma 33.37) hA deha posaNyAsa, dhmmsvnntthN| (supAsa 629) dharma aikaNyAsa, vNdnntthN| (mahA pR. 172 a) vaMdana karaNyAsa 3) vaidya pR. 61
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ardhamAgadhI vyAkaraNa hoto. 2) saMkappe se vahAya hoi / (dasa 11.9) saMkalpa tyAcyA nAzAlA (kAraNa hoto) 3) appavahAe nUNaM hoi balaM uttuntaNa bhuvnnNmi| (pAkamA pR. 20) jagAta garviSThAMce bala kharokhara tyAMcyA nAzAlAca (kAraNa) hote. 4) kAhI vizeSaNAMnA caturthIcI apekSA asate. 1) dullahe svnnyaae| (paesi pari pR. 29) aikaNyAsa durlabha 2) kiM ahaM eyamaTThassa no arihe svnnNyaae| (niramA pR. 10) hI goSTa aikaNyAsa mI yogya nAhI kAya? 3) te pAragA doNha vi moynnaae| (sUya 1.14.18) doghAMcyAhI mocanAlA te samartha (Aheta.) 5) 'alaM' lA kadhI caturthIcI apekSA asate. 1) nAlaM te tava taannaae| (sUya 1.9.5) tujhe rakSaNa karaNyAsa te samartha nAhIta. 2) nAlaM te mama taannaay| (utra 6.3) mAjhe rakSaNa karaNyAsa te samartha nAhIta. 6) agadI kvacit gaMtavyAcI caturthI' ADhaLate. AgaMtA gabbhAya naMtaso (sUtra 1.2.1.9) anaMtazaH garbhAta yeIla. 410 paMcamI vibhaktIce upayoga 1) kaDUna, pAsUna, jethUna yA arthI sthala kAla vAcaka zabdAMcI paMcamI vAparatAta. a) sthala : 1) esa me mittassa putto kosaMbIo vijatthI Agao 1 ghATage pR. 192 2) azA upayogAMtUna kriyA sAtatya darzavitAnA paMcamIcA upayoga kelA jAto. udA. 1) so paMcahiM dhAIhi hatthA hatthammi aMkao aNk| giNhijjato kumro|| (kummA. 124) pAMca dAIMkaDUna (mA) hAtAMtUna (tyA) hAtAta, (yA) mAMDIvarUna (tyA) mAMDIvara ghetalA jANArA to rAjaputra 2) gabbhAo ganbhaM jammAo jammaM naragAo nrgN| (sUya 2.2.10) (yA garbhAtUna (tyA) garbhAta (yA) janmAtUna) (tyA) janmAta (yA) narakAtUna (tyA) narakAta.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 407 (arI pR. 10) hA mAjhyA mitrAcA mulagA vidyArthI (mhaNUna) kosaMbIhUna AlA Ahe. 2) salilaM ca mANasa saravarAo tuha nimittaM ANIya ( pAkamA pR. 55H) tujhyAsAThI mAnasasarovarAtUna pANI ANale Ahe. ka) patrAMta :) satthi malayAmalAo suMdari tuha mAhavANilo lihi| (lIlA 508) svasti, suMdarI, malayaparvatAvarUna mAhavANila tulA (patra) lihita Ahe. A) kAla : 1) bAlabhAvAo ceva mama nehANurattA / (baMbha pR. 60) bAlapaNApAsUnaca mAjhyAvara premAne anurakta hotI. 2) paMDhamadaMsaNAo aarbbh| (mahA pR. 89 ba) prathamadarzanApAsUna 2) vastUMcA vAstavika vA lAkSaNika udbhava dAkhaviNArA zabda paMcamIta ThevalA jAto. 1) baMbhANassa muhAo vippA / (dhUrtA 1.37) brahmadevAcyA mukhAtUna brAhmaNa ( utpanna jhAle) 2) na khalu iMdhaNehiMto ceva avagamo soyANalassa / (samarA pR. 398) zokAgni hA kharokhara iMdhanAtUna (nirmANa) hota nAhI. 3) na ya sajjaNamuhAo niMdA niggacchai / (kathA pR. 41) sajjanAMce mukhAMtUna niMdA bAhera paData nAhI 4) na ya hiMsAo havai dhammo (samarA pR. 440) hiMsene dharma hota nAhI. 3) hetu kAraNa darzaviNAre zabda paMcamIta ThevatAta. 1) tujjha suyAi pabhAvA majjha suo suMdarI jaao| (siri 279) tujhyA mulIcyA prabhAvAne mAjhA mulagA suMdara jhAlA. 2) avaccanehAo kao gurUNA aNsuvaao| (dharmo pR. 154) apatya snehAmuLe gurUne azru DhALale. a) pratyakSa hetu, kAraNa ityAdI zabdAMcA upayoga asatAhI kadhI paMcamIcA upayoga hoto. (mAge pariccheda 407 pahA) A) vAdavivAdAta kAraNadarzaka zabda paMcamIta asatAta 1) purisavayaNANi appamANANi, rAgadosAisasaMbhavAo (dharmo 152) rAga, dveSa ityAdI saMbhavata asalyAne mANasAMcI vacane apramANa (hota) 2) jaM bhaNasi natthi jIvo anno dehAo, aNuvalaMbhAo, tamasaMgayamacca
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ardhamAgadhI vyAkaraNa tthN| (sura 12.55) anupalaMbhAmuLe dehApekSA jIva bhinna nAhI, ase je tU mhaNatosa te atizaya asaMgata Ahe. 4) gelelA kALa (lapse of time) darzavitAnA paMcamIcA upayoga hoto. 1) kimettiyAo velAo tumhe smaagyaa| (baMbha pR. 63) tumhI itakyA veLAne kA AlA? 2) buhakAlAo cautthapAo lddho| (dharmo pR. 137) bar2yAca kALAne cauthA pAya miLAlA. 5) tara-vAcaka vizeSaNAMnA paMcamIcI apekSA asate. 1) mUDhatarAe NaM tumaM paesI tAo ktttthaaryaao| (paesi pari. 27) paesI, tUM tyA kASThavAhakAye pekSAhI adhika mUrkha Ahe. 2) tumaM eyAo paviThThataro / (kathA pR. 114) tU yAcyApekSA adhika pApiSTha Ahesa. 3) mama bhattuNo vi nigdhinnyro| (jina pR. 32) mAjhyA patipekSA suddhA adhika nighRNa a) tara vAcakAcA upayoga nasUnahI, jarI tulanA garbhita vA abhipreta asela tarIhI paMcamIcA upayoga kelA jAto. 1) sIlaM varaM kulAo dAliI bhavvayaM ca rogaao| vijjA rajjAu varaM khamA varaM suTTha vi tvaao|| (vajjA. 85) kulApekSA zIla cAMgale, rogApekSA dAridrya bare, rAjyApekSA vidyA cAMgalI, tyApekSA kSamA puSkaLaca cAMgalI 2) sIlAu suMdara kiM pi / (siri 169) zIlAhUna dusare kAhIhiM cAMgale nAhI 3) saggo cciya luhao Niya jmmbhuumiie| (lIlA 338) svataHcyA janma bhUmIpuDhe svarga sudhdA kSudra. 6) tulanA vA bheda dAkhaviNAr2yA 'anya' zabdAlA paMcamIcI apekSA asate. 1) aNNo na puNNavaM mmaahito| (mahA 2.143) mAjhyApekSA dusarA (koNIhI) puNyavAn nAhI. 2) na mokkhasokkhAhiMto aNNaM suhmtthi| (dharmo pR. 164) mokSasukhApekSA anya (cAMgale) sukha nAhI. 1) kadhI SaSThI vAparalI jAte. udA. bahudesANaM phaannyro| (sura 1.48) puSkaLadezAhUna adhika pradhAna 2) kadhI SaSThI vAparalI jAte. udA. 1) pASANa vi abbhhiyaa| (sura 1.107) prANApekSA suddhA adhika. 2) jAyA bAlacaMdA pASANa vi vllhaa| (kathA pR. 166) bAlacaMdA prANapekSAhI priya jhAlI.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 409 a) 'anya' zabda adhyAhRta asatAhI paMcamIcA upayoga kelA jAto. 1) tuha payasevAe ko paro dhammo / (supAsa. 522) tujhyA padasevepekSA (dusarA) koNatA zreSTha dharma Ahe? 2) parovayArI tumAo Na ya ko. vi. (lilA 1039) tujhyApekSA (dusarA) koNIhI paropakArI nAhI. 7) Arabbha, aNaMtaraM, paraM, A (pAsUna, paryaMta) yA avyayAMcA paMcamIcI apekSA asate. 1) Arabbha : 1) taddiNAo aarbbh| (mahA pR. 133 ba) tyA divasApAsUna 2) pavAsadivasAo Arabbha / (nala pR. 17) pravAsa divasApAsUna 2) aNaMtaraM : aNaMtaraM thuulbhddaao| (saMpai 1.97) thUlabhaddAnaMtara 3) para : 1) na nAyaputtA paramatthi naannii| (sUya 1.6.24) jJAtaputrA (mahAvIrA) pekSAM adhika jJAnI koNI nAhI 2) kiM jIva nAsAo paraM na kujjaa| (dasa 9.1.15) jIvanAzApekSA adhika kAya bare karela? 4) A : ka) pAsUna : 1) A jmmaao| (supAsa 588) janmApAsUna 2) A bAlabhAvAo ceva / (samarA pR. 26) bAlapaNApAsUnaca kha) paryaMta : 1) A bAlabhAvAo ceva / (samarA pR. 26) bAlapaNApAsUnaca kha) paryaMta : 1) A sattamakulAo atthi pajattamamhaM dvvN| (arI pR. 6) sAta piDhyAparyaMta purese dravya AmacyAjavaLa Ahe. 2) A sattamavaMsAo bhottuM dAuMca vilasiuM atthi dhaNasaMcao mhNto| (kathA pR. 62) sAta piDhyAparyaMta, bhogaNyAsa, deNyAsa, vilAsa karaNyAsaM (puresA) mahAn dhanasaMcaya Ahe. 8) khAlIla arthAcyA dhAtUMnA paMcamIcI apekSA asate. 1) apAdAna', viyoga, viraha : (jyApAsUna apAdAna tyAcI paMcamI): 1) dhammAo bhaMsejjA / (utta 16.1) dharmApAsUna bhraSTa hoIla 2) cuyassa dhmmaao| (dasa 11.13) dharmApAsUna bhraSTa hoIla. 2) cuyassa dhmmaao| dharmApAsUna cyuta jhAlelyAce 3) osara osara krihaao| (agaDa56) hattIcyA mArgAtUna mAge ho 4) karaMDiyAo kaDDittu haarN| (baMbha pR. 59) karaMDakAMtUna hAra kADhUna 1) bAhera paDaNe, dUra jANe, paDaNe, bhraSTa hoNe, utaraNe, uThaNe, paLaNe, bAhera kADhaNe, oDhaNe, cyuta hoNe, calita hoNe ityAdyarthaka dhAtu
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) nivRtti, virAma : (jyApAsUna nivRtti tyAcI paMcamI):1) niyattasu imAo sNgaamaao| (cau. pR. 47) yA saMgrAmAMtUna nivRtta ho 2) virama puuyaao| supAsa 510) pUjA thAMbava 3) bhIti' :- (jyAlA bhyAyace tyAcI paMcamI) : 1) kiM bohasi na paavaao| (supAsa pR. 532) pApAcI bhIti vATata nAhI kAya? 2) mA bIhesu kAlakkhevAo / (nala pR. 33) kAlakSetra (hoIla) mhaNUna bhiU nako. 4) udvega : (jyApAsUna udvega tyAcI paMcamI) : uvvigaM me cittaM sNsaarvaasaao| (jina pR. 71) saMsAravAsAtUna mAjhe citta udvigna jhAle Ahe. 5) viraktI : (jyAtUna viraktI tyAcI paMcamIH : 1) virattaM saMsArasAyarAo cittN| (samarA pR. 280) saMsArasAgarAMtUna cita virakta jhAle Ahe 2) bADhaM virattaM mama rajjAdIhito cittN| (mahA pR. 87 ba) rAjya vagaire baddala mAjhe citta agadI viTale Ahe. 6) lajjA : (jyAlA lAjAyace tyAcI paMcamI) : 1) na lajase loaao| (nala pR. 5) (tulA) lokAMcI lAja vATata nAhI? 2) halA dUie, kiM bhAuNo vi na lajjae raayaa| (dharmo pR. 215) age dUtI, bhAvAcI suddhA rAjAlA lAja vATata nAhI kAya? 7) suTakA' : (jyAtUna suTakA tyAcI paMcamI) : 1) muNI .. bhavAo primucce| (utta. 9.22) munI saMsArAtUna suTato 2) jAImaraNAu muccai (dasa 9.4.14) janmamaraNAMtUna suTato 3) imAo mellAvaha mmN| (suda 12.112) yAcyApAsUna malA soDavA. 8) rakSaNa : (jyApAsUna rakSaNa tyAcI paMcamI) : 1) kiM samatthaM iNaM maccuNo rkkheuN| (samarA pR. 288) mRtyUpAsUna rakSaNa karaNyAsa he samartha Ahe kAya? 2) rakkhehi maM imAo annNgaao| (samarA pR. 316) yA madanApAsUna mAjhe rakSaNa kara. 9) parAbhava : (jyApAsUna parAbhava tyAcI paMcamI) : bhaggo kukkuDo biiykukkuddaao| (baMbha pR. 57) dusar2yA koMbaDyAkaDUna (pahilA) koMbaDA parAbhUta jhAlA. 1) etadarzaka dhAtu kadhI SaSThI ghetAta.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 411 9) bhItI, ityAdyarthaka zabda va itara kAhI zabda yAMnAhI paMcamIcI apekSA asate. 1) bhIti : natthi tuha mamAhiMto bhayaM / ( mahA pR. 239 ba ) tulA mAjhyApAsUna bhaya nAhI. 2) rakSaNa : dhammo ccevettha savvavasaNehiMto rakkhago' / (yethe dharma hAca sarva saMkaTAtUna rakSaNa karaNArA Ahe) 3) suTakA : mokkho dukkhaao| (nANa pR. 4.98) duHkhAtUna suTakA 4) viDaMbana : viDaMbaNaM dujjaNajaNAo / (samarA pR. 9) durjanAkaDUna upahAsa 5) apamAna : avamANaNaM logAo / (samarA pR. 10) lokAMkaDUna avamAna 6) vaMcita : vaMcio mhi etriya kAlaM... visysuhaao| dharmo itakA kALa mI viSaya sukhAlA AMcavalo 10) praznottarAta sthaladarzaka zabda paMcamIta ThevatAta. 1) bhadda kao tumaM / teNa bhaNiya - susammanayarAo (samarA pR. 210) 'bhalyA mANasA, tU koThUna AlAsa?' tyAne mhaTale susamma nagarAMtUna 2) bho katto tumaM / teNa bhaNiya - rAyagihAo / (dharmo pR. 153) are, koThUna AlAsa tU? tyAne mhaTale rAyagiha nagarAMtUna. pR. 161) 411 SaSThI vibhaktIce upayoga 1) dona padArthAtIla vividha saMbaMdha dAkhaviNyAsa SaSThIcA upayoga hoto. 1) kArya-kAraNa : 1) kammaM jAImaraNassa mUlaM / (utta. 32.7) karma he janmamaraNAce mULa 2) suvaNNassa paDimA / (sonyAcI pratimA) 2) hetu, prayojana : 1) annassa aTThA ihamAgao mi / ( utta 12.9) annAsAThI mI yethe Alo Ahe. 2) sAmidheyassa aTThAe / ( aMta 56 ) samidhAsAThI 1) zArpeTAyara, pR. 367
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) AdhAra -Adheya 1) imaM sarIraM .. dukkhakesANa bhaaynnN| (utra 19.12) he zarIra duHkhaklezAMce AzrayasthAna 2) nANAviha sAvayANa aavaasN| (paDama 33.5) nAnAvidha zvApadAMce vasatisthAna. 4) avayava-avayavI 1) vaDapAyavassa mUle gNtuunn| (agaDa 130) vaTavRkSAcyA muLAzI jAUna 2) tIe udre| (baMbha pR. 39) ticyA udarAta 5) varNyaviSaya-varNaka - paDhamassa ajjhayaNassa ayamaDhe pannatte / (vivAga pR. 12) pahilyA adhyayanAta hA bhAga sAMgitalA Ahe. 6) dharma-dharmI, guNa-guNI : tassa rUvaM tu paasittaa| (utta 20.5) tyAMce rUpa pAhUna 7) nAte : mama pttii| (baMbha pR. 27) mAjhI patnI 8) utpAdya-utpAdaka : 1) bherIe sadaM soccaa| bhedIcA zabda aikUna 2) tassa vynnN| (baMbha pR. 31) tyAce vacana 9) bhAga : 1) aMto layaNassa sA tthiyaa| (utta. 22.23) tI guhecyA AMta ubhI rAhilI 2) vANArasIe bhiyaa| (utra 25.3) vANArasIcyA bAhera 10) kartR-kriyA : bhAuNo aagmnnN| (yoM pR. 30) bhAvAce Agamana 11) svAmitva - (1) tassa mehassa jo pahU / (utta. 19.221) tyA gharAcA jo prabhu 2) dhaNassa me nAso / (supAsa 567) mAjhyA dhanAcA nAza 12) itara sAmAnya saMbaMdha : 1) moggara pANissa paDimA (aMta 100) moggarapANIMcI pratimA. 2) chinno me saMsao imo| (utta. 23.28) hA mAjhA saMzaya naSTa jhAlA. 3) jAyA tassa jiiviyaasaa| (baMbha pR. 47) tyAlA jagaNyAcI AzA AlI. 4) eyassa daMsaNa pi| (jina pR. 22) tyAce darzanasuddhA 5) kammANaM khaeNaM / (aMta 57) karmAMcyA kSayAne 6) paralogassa aaraahgaa| (ova pR. 61) paralokAce ArAdhaka 2) SaSThyanta pada kadhI vidheya mhaNUna yeU zakate. kiM natthi mamaM jaM antarAINaM atthi| (cau pR. 24) itara rAjA javaLa Ahe ase mAjhyA javaLa kAya nAhI? 3) lA (sAThI-karitA) yA caturthIcyA arthI SaSThIcA upayoga hoto. 1) ghATage pR. 195 2) chaTThIvibhattIe bhaNNai cutthii| (rAya, malaya pR. 266 vara uddhRta)
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 413 1) jIvassa u suhaavhN| (utta 31.1) jIvAlA sukhAvaha 2) saINa na hi dukkaraM kiM pi| (narla pR. 187 a) tU tribhuvanAlA pUjya Ahesa. ___4) saMskRtamadhye caturthI gheNArI kriyApade ardhamAgadhIta SaSThI ghetAta. 1) deNe, arpaNa karaNe : (jyAlA dyAyace tyAcI SaSThI) 1) mama karaM deha / (cau pR. 19) malA kara dyA. 2) rAyA namuissa appae rjj| (saMpai. 2.49) rAjAne namuIlA rAjya arpaNa kele. 2) sAMgaNe : jyAlA sAMgAyace tyAcI SaSThI : 1) bhayavaM kaheha amhaM / (kummA. 39) bhagavan AmhAlA sAMgA 2) buhajaNo annamannassa evmaaikkhi| (nirayA pR. 19) puSkaLa lokAMnI ekamekAMnA ase sAMgitale. ___3) rAgAvaNe : (jyAvara rAgavayAce tyAcI SaSThI) : 1) na vi te kuppaMti ekkamekkassa / (pauma 3.40) ANi te ekamekAMvara rAgAvata nasata. 2) sA vi kuviyA baMbhadatrassa / (samarA pR. 136) tI suddhA baMbhadattAvara rAgAvalI 4) AvaDaNe : (jyAlA AvaDate tyAcI SaSThI) : 1) tujjha ruccai kimeso| (nala pR. 4) tulA hA AvaDalA kAya? 2) jaM tuha piuNo paDihAi taM karejjAsi / (mahA. pR. 199 ba) je tujhyA pityAlA AvaDela te tU karAvesa. 4) khAlIla arthAcyA kriyApadAMnA SaSThIcI apekSA asate. 1) aikaNe' : (jyAce aikAyace tyAcI SaSThI) : 1) suNeha me| (utta 1.1) mI sAMgato te aikA 2) paMDiyANa nisAmiyA / (AcArAMga 1.8.3) paMDitAMce aikUna 2) bhiNe : pR. (jyAlA bhyAyace tyAcI SaSThI) : 1) bIhemi niya kulakalaMkassa / (mahA pR. 36 a) svataHcyA kuLAcyA kalaMkAlA mI bhito 2) nAhaM maraNassa bIhemi / (samarA pR. 130) mI maraNAlA bhIta nAhI. 3) yogya asaNe : (jyAlA yogya tyAcI SaSThI) : 1) nAyatattassa tujjha no jujjae imo gavvo / (siri 95) tattva mAhIta asaNAr2yA tulA hA garva yogya nAhI. 4) anujJA asaNe : (jyAlA anujJA, tyAcI SaSThI) : 1) na me kappai 1) puSkaLadAM dvitIyA udA. na suNaMti paramamittANaM vynnN| (samarA pR. 676) 2) bahudhA paMcamI lAgate. 'paMcamIce upayoga' pahA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 ardhamAgadhI vyAkaraNa taarisN| (dasa 5.1.28) tazA prakArace (gheNyAcI malA anujJA nAhI. 2) taMbolo na kappai bNbhyaariinnN| (kathA pR. 42) tAMbUlAcI (khANyAcI) brahmacAr2yAMnA anujJA naahii| 5) jANaviNe : (jyAlA jANavAvayAce, tyAcI SaSThI) : 1) eso ranno annesiMca jANAvesai (baMbha pR. 32) rAjAlA ANi itarAMnA hA mAhIta karUna deIla. 2) eyassa rahasi jaannaavehi| (baMbha pR. 41) hyAlA ekAntAta kaLava. 6) AThavaNe' : (jyAcI AThavaNa vhAyacI, tyAcI SaSThI) : 1) kassa kayaMteNa sumriyN| (mahA pR. 64 a) kRtAntAne kuNAce smaraNa kele? 2) aja mae baMdhavANa suyriyN| (samarA pR. 344) Aja malA bAMdhavAMcI AThavaNa jhAlI. 7) kSamA karaNe : (jyAlA kSamA karAyacI, tyAcI SaSThI): 1) aviNIyassa me khmsu| (vasu2a 25.25) avinIta azA malA kSamA kara 2) khamasu mjjh| (mahA. pR. 318 ba) malA kSamA kara. 8) bharaNe : (jyAne bharAyace, tyAcI SaSThI) : 1) bhariUNa niirss| (supAsa 646) pANyAne bharUna 2) pAyasaghayadahiyANaM bhariUNaM bhaMDae gruue| (agaDa 219) pAyasa, ghRta dahI yAMnI moThI bhAMDI bharUna 9) tyAga karaNe : (jyAcA tyAga, tyAcI SaSThI) : tassa bhaMte pddikkmaami| (dasa4) mahArAja, mI tyAcA tyAga karato. 1) puSkaLadAM dvitIyAhI vAparalI jAte : sumarehi mama ptthnnN| (samarA pR. 732) mAjhI prArthanA lakSAta Theva, nAhamappaNo avarAhaM sNbhraami| (kathA pR. 27) malA svataHcA aparAdha AThavata nAhI. (yethe dvitIyArthI SaSThI ase mhaNatA yeIla) 2) kadhI dvitIyA : khamaha mama avraah| (mahA pR. 154 a) mAjhA aparAdha kSamA karA. 2a) ghATage pR. 178 3) yethe tRtIyArthI SaSThI mhaNatA yeIla. pahA SaSThI tRtiiyaarthe| (rAya, malaya, pR. 148)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 415 10) upakAra karaNe : (jyAcyAvara upakAra tyAcI SaSThI) : 1) kiM eesiM uvyraami| jina pR. 10) mI yAMcyAvara kAya upakAra karUM? 2) nirUvayAriNo vi uvayAro kAyavvo uvayAriNo puNa visesenn| (dharmo 68) nirUpakAr2yAvara sudhdA upakAra karAvA. upakAr2yAvara prAmukhyAne (upakAra karAvA.) 11) prasanna hoNe : (jyAvara prasannatA tyAcI SaSThI) : 1) jo puNa puNNavihUNo tassa tumaM no psiiesi| (siri. 96) jo puNyahIna Ahe tyAcyAvara tU prasanna hota nAhIsa 2) pasIya mjjh| (nala pR. 9) mAjhyAvara prasanna ho. ___ 12) dAkhaviNe : pR. (jyAlA dAkhavAyace tyAcI SaSThI) : 1) mama tAva taM paesaM daMsehi / (samarA pR. 152) malA AtA to pradezA dAkhava. 2) dhammapahaM darisiUNa logss| (pauma 4.88) lokAMnA dharma mArga dAkhavUna. 13) anna vADhaNe : (jyAlA vADhAyace tyAcI SaSThI) : tassa gharasAmiNI parivesai / (arI pR. 7) tyAlA gRhasvAminIne jevaNyAsa vADhale. (2) tassa parivesiyaM taM / (supAsa. 496) tyAlA te vADhale. (14) zobhaNe : (jyAlA zobhAyace tyAcI SaSThI) nIyakammameyaM chajjai nIyassa loyss| (jina pR. 10) he nIca karma nIca lokAMnAca zobhate 15) miLaNe, ekatra yeNe : (jyAcyAzI mIlana tyAcI SaSThI) : 1) so milio : caaruudttss| (mahA pR. 201 ba) to cArUdattAlA miLAlA. (mIlana jhAle) 2) tahA kAhAmi jahA milasi niypiyymss| (mahA pR. 104 ba) ase karIna kI jyAmuLe tujhe tujhyA priyatamAzI mIlana hoIla. 16) aparAdha karaNe : (jyAcA aparAdha kelA asela tyAcI SaSThI) : 1) eyassa kimvrddh| (mahA pR. 177 ba) yAcA kAya aparAdha kelA hotA? 2) jai vi bADhaM avaraddhaM kumArehI tumh| (mahA pR. 46 a) jarI kumArAMnI tujhA puSkaLa aparAdha kelA Ahe. 17) pAThaviNe : jyAcyAkaDe pAThavAyace tyAcI SaSThI : 1) pesio dIheNa kaDagAINa dUo / (baMbha pR. 80) dIhAne kaDaga ityAdIMcyAkaDe dUta pAThavilA. 2) pesio bhImeNa dahivannassa duuo| (nala pR.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ardhamAgadhI vyAkaraNa 31) bhImAne dahivannAkaDe dUta pAThavilA. 18) suTaNe 1 : (jyAtUna suTakA tyAcI SaSThI): 1) muccaMti dukkhaannN| pauma 33.55) duHkhAtUna suTatAta. 2) savvadukkhANa muccii| (utta 6.8) sarva duHkhAtUna mukta hoto. 19) prabhAvI asaNe : (jyAcevara prabhAva tyAcI SaSThI) : 1) kassa uNa eso na phvi| (samarA pR. 724) kuNAvara bare hA prabhAvI Tharata nAhI? 2) na vi tassa kiMci phvi| (supAsa 592) tyAcyAvara kazAcAhI prabhAva cAlata nAhI. 20) RNI asaNe : tujjha piyA mama piuNo dhArei aNUNagaM syshssN| (dharmo. 207) tujhA bApa mAjhyA bApAce barobara eka lAkha deNe lAgato. 21) vizvAsa ThevaNe : (jyAcevara vizvAsa tyAcI SaSThI) : 1) jai pattiyaha na mjjhN| (supAsa. 594) jara mAjhyAvara vizvAsa nasela. 2) ao na itthINa viissiyvvN| (dharmo. pR. 147) mhaNUna striyAMvara vizvAsa ThevU naye. 3) niyakalattassa vi na viissiyvvN| (kathA pR. 176) ApalyA bAyakovara sudhdA vizvAsa ThevU naye. 22) saMtuSTa hoNe : (jvAra saMtuSTa, tyAcI SaSThI) : tuha tutttthaah| (nala pR. 49) tujhyAvara mI saMtuSTa jhAle Ahe. 23) namaskAra karaNe : (jyAlA namaskAra tyAcI SaSThI) : 1) siddhANa namukkAraM kaauunn| (pauma 3.136) siddhAnA namaskAra karUna 2) jo kuNai namokkAraM arhNtaannN| (pauma 35.37) jo arahaMtAMnA namaskAra karato. 24) upadeza karaNe : (jyAlA upadeza tyAcI SaSThI) : 1) uvaisai tassa mNtN| (supAsa 512) tyAlA maMtra upadezilA 2) teNa egaM te uvaiTTo mama.. mNto| (mahA pR. 86 a) tyAne malA ekAntAta maMtra upadezilA 5) khAlIla arthAcyA va tadarthaka nAmAMnA va vizeSaNAMnA SaSThIcI apekSA asate. 1) bahudhA paMcamI lAgate. paMcamIce upayoga' pahA 2) kadhI saptamI lAgate. saptamIce upayoga pahA. 3) vaMda, namasaM ityAdI kriyApadAMnA dvitIyA lAgate. udA. 1) samaNaM bhagavaM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei vaMdai nmsi| (nAyAsaM pR. 24) 2) namasai aujjhnyriijinnhraaii| (nala pR. 35)
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 417 1) tulya, sadRza : 1) sarise NaM tumaM tassa agaDadaDurassa (nAyAMsa pR. 185) tU tyA kUpamaMDUkAsArakhA Ahesa. 2) iMdagaiMdassa saariccho| (agaDa pR. 57) iMdrAcyA airAvatAsArakhA 3) natthi mama samo paavo| (mahA pR. 115 ba) mAjhyAsArakhA pApI nAhI. 2) priya, apriya, iSTa aniSTa, vallabha : 1) kumaro savvesiM vallaho jAo / (kummA 124) rAjaputra sarvAMnA priya jhAlA 2) kesiM ca piyaM gajaM / (jina pR. 1) kAhInA gadya AvaDate. 3) niccaM pi ahaM jiNaraskhiyassa itttthaa| (nAyA9) mI nehamIca jiNarakkhiyAlA priya hote. 4) niccaM pi ahaM jiNapAliyassa annitttthaa| (nAyAsaM pR. 129) mI nehamIca jiNa pAliyAlA apriya hote. 5) avaccarUvANi kassa vi na appiyANi hoti| (arI. pR. 8) mule kuNAlAhI apriya asata nAhIta. 3) mIlana 1) tumaM majjha milio si| (kummA 31) tujhe mAjhyAzI mIlana jhAle Ahe. 2) havaMti avarassa sNjuttaa| (pauma 5.1) dusar2yAzI saMyukta hotAta. 4) bheda, aMtara, pharaka : 1) sAvagANaM sAhUNaM kiM aNtrN| zrAvaka sAdhU yAMtIla bheda koNatA? 2) ko viseso tumhA NamemANa ya? (kathA pR. 115) tumacyAta ANi yAMcyAta pharaka kAya ? 5) yogya, anurUpa, prazasta, ucita : 1) tuha joggaa| (vajA. 224) tulA yogya 2) vivittavAso muNiNaM psttho| (utta. 32.16) ekAMtavAsa munIMnA prazasta 3) majjha annuruuvN| (siri. 139) malA anurUpa 4) mamAvi evaM ceva uciyN| (jina pR. 55) malA suddhA aseca ucita Ahe. 6) suTakA : kaDANa kammANa na mokkhu atthi| (utta. 4.3) kelelyA karmAMtUna suTakA nAhI. 7) bhIti : 1) natthi me mccubhyN| (nala pR. 17) malA mRtyubhaya nAhI. 2) pabhIo para logss| (utra 5.11) paralokAlA phAra bhyAlelA 3) no bheyavvaM kassa vi| (supAsa. 584) kuNAlAhI bhiU naye. 8) svAgata : sAgayaM te| (samarA pR. 14) tujhe svAgata aso / 1) zArpe, pR. 299
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 ardhamAgadhI vyAkaraNa 9) kuzala : saMpayaM kusalaM svvesiN| (nala 24) AtA sarvAMce kuzala Ahe. 10) vatsala : dINANAhANa vcchlo| (dharmo pR. 3:) dIna va anAtha yAMzI vatsala 11) upakArI : uvayArI tumaM amhaannN| (dharmoM pR. 68) tU AmacA upakArI Ahesa. 12) utkaMThita : ukkaMThiya mhi daDhaM jnnyjnnnniinnN| (jina pR. 12) malA AIbApAMcI phAra utkaMThA lAgalI Ahe. 13) TALaNArA : 1) guNANaM ca vivjo| (dasa 5.2.49) guNa TALaNArA 2) aguNANaM vivjjo| (dasa 5.2.44) aguNa TALaNArA. 14) saMti ya (svAmitvadarzaka) : 1) maha saMtie msaannmi| (jina pR. 20) mAjhyA mAlakIcyA zmazAnAta 2) tuha saMti yameva savvameyaM (jina pR.24) he sarva tujheca Ahe. 6) kAla darzavitAnA SaSThIcA upayoga kelA jAto. 1) sA sattarattassa kaalgyaa| (vasu 90.12) tI sAta divasAMpUrvI melI. 2) rAyA paMcamadiNassa tammi nage vcci| (cau pR. 46) rAjA pAcavyA divazI tyA parvatAvara jAI. 3) cirassa viuddhA (kathA pR. 48) bar2yAca veLAne jAgI jhAlI 4) cirakAlassa pttaao| (dharmo pR. 199) bar2yAca veLAne AlyA. 7) anekAMtUna eka vA kAhI darzaviNe asatA. anekAMcI SaSThI vAparalI jAte. 1) jo amhaM samaNo vA samaNI vaa| (nAyAsa pR. 67) ApalyAtIla jo zramaNa vA zramaNI 2) jaha pavvayANa merU naINa gaMgA miyANa pNcmuho| pakkhINa jahA garUDo sesAhI sylbhuygaann|| (mahA pR. 174 a) jyApramANe parvatAMta merU, nadyAMta gaMgA, pazRMta siMha, pakSyAMta garUDa, sarva sarvAMta zeSa sarpa 8) tamavAcake va zreSThatva vAcakeM yAMnA SaSThIcI apekSA asate. a) tamavAcake : 1) isINa seDhe taha vddhmaanne| (sUya 1.6.22) tadvata 1) ghATage pR. 197 2) ghATage pR. 178
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 419 RSIMta vardhamAna zreSTha 2) dANANa seDheM abhyppyaannN| (sUya 1.6.23) dAnAMta abhayadAna zreSTha 3) tesiM jeTTho jnnhukumaaro| (pAkamA pR. 17) tyAMcyAta jaNhakumAra hA jyeSTha 4) tiluttamA utramA survhuunnN| (dhUrtA 1.65) devastriyAMta tilottamA uttama A) zreSThatvavAcake : 1) sIhe miyANa pvre| (utta. 11.20) pazUta siMha zreSTha 2) pahANo haM sesraaiinnN| (dharmo. pR. 74) bAkIcyA rAjAMta mI pradhAna Ahe. aNAyadukkhA suhINa te pddhmaa| (lIlA 571) jyAMnA duHkhaca ThAUka nAhI te sukhIlokAMta zreSTha. 9) ka. bhU. dhA. vi.1 cA upayoga nAmApramANe asatA. tyAlA SaSThIcI apekSA asate. 1) taM puvvajammapAvassa vilsiyN| (supAsa 510) te pUrvajanmIcyA pApAce vilAsita 2) soUNa jiNiMdassa bhaasiyN| (mahA pR. 259 a) jineMdrAce bhASaNa aikUna 10) 'o' pratyayAnta avyaye, sthaladarzaka avyaye ityAdIMnA SaSThIcI apekSA asate. a) 1) tassa puro| (baMbha pR. 48) tyAcyA puDhe A) 1) vaDapAyavassa hetttthaa| (baMbha pR. 26) vaTavRkSAkhAlI 2) tumha uvri| baMbha pR. 26) tumacyAvara 3) nayarIe bhiyaa| (aMta6) nagarIcyA bAhera i) 1) tANa smiivN| (baMbha pR. 28) tyAMcyAjavaLa 2) mama syaase| (arI 10) mAjhyAjavaLa 3) ranno aasnne| (nala pR. 29) rAjAcyA javaLa 11) samakkhaM, paccakkhaM, parokkhe yA zabdAMnA va alaM, haddhI dhiratthu, namo (namotthu) kae yA avyayAMnA SaSThIcI apekSA asate. 1) samakkhaM : mama samakkhameva / (samarA pR. 38) mAjhyA samakSaca 1) ka. bhU. dhA. vi. cA. upayoga vartamAnArthI asatA tyAlAhI SaSThIcI apekSA asate. (kALe pR. 501) udA. saMmao pyiloyss| (mahA. pR. 28 ba) prajAjanAMnA saMmata saMmao saamNtaamccaannN| (kathA pR. 12) sAmaMta, amAtya yAMnA saMmata
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) paccakkhaM : savvajaNassa pcckkhN| (nala pR. 41) sarva janAMcyA dekhata 3) parokkhe : mama prokkhe| (baMbha pR. 55) mAjhyA parokSa 4) alaM : 1) alaM appaNo hoi alaM presiN| (dasa 8.62) svataHce va dusar2yAMce rakSaNa karaNyAsa samartha hoto. 2) alaM paasaaykhNbhaann| (dasa 7.27) prAsAda staMbhAsAThI purese. 5) haddhI : haddhI taha majjha bhaagdhijaann| (supAsa 603) taseca mAjhyA nazibAcA dhikkAra aso| 6) dhiratthu : 1) dhiratthu vijjurehavva caMcalANaM riddhiinnN| (cau pR. 26) vIjecyA camakIpramANe caMcala asaNAr2yA ridhdIMcA dhikkAra aso| 2) dhiratthu te jsokaamii| (dasa 2.7) he yazAcI icchA karaNAr2yA, tujhA dhikkAra aso| 3) dhiratthu bhogaannN| (kathA pR. 100) bhogAMcA dhikkAra aso| 7) namo : namo arihaMtANa namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajjhAyANaM namo loe svvsaahuunnN| arahaMtAMnA, siddhAMnA, AcAryAMnA, upAdhyAyAMnA va jagAMtIla sarva sAdhUMnA namaskAra aso| namotthu : namotthuNaM samaNassa bhagavao mhaaviirss| (ova pR. 14) zramaNa bhagavAna mahAvIrAlA namaskAra aso / 8) kae : maha kae uvaTThio eso plo| (nala pR. 5) mAjhyAsAThI (da muLe) hA pralaya nirmANa jhAlA. 12) satSaSThIcA upayoga sahacArI kriyA darzaviNyAsa hoto. 1) parahatthaM saMpattA tAva piyA majjha niyNtss| (sura 4.226) mI pahAta asatAnAca priyA AttA dusar2yAcyA hAtI gelI 2) evaM viciMtayaMtassa tassa hatthI adaMsaNI bhuuo| (sura 10.120) to asA vicAra karIta asatAnAca, hattI adRzya jhAlA. a) kadhI satSaSThIne anAdara darzavilA jAto. so tANa rUmaMtINaM nIo sIhoyaro gurUsamIvaM / (pauma 33.122) tyA raData asatAMhI, to sIhoyara (tyAne ApalyA) moThyA (bhAvA) javaLa nelA. 1) satSaSThI-racanecyA mAhitIsAThI puDhe sati saptamI pahA.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 421 A) satSaSThIta kadhI dhAtusAdhitA barobara evaM (tahA, itthaM) ii (iti) yAMcA upayoga kelA jAto. 1) iya tassa bhaNaMtassa vi khaNeNa khayaro aiMsaNaM ptto| (nala pR. 47) to ase mhaNata asatAnA suddhA kSaNAta khecara adRzya jhAlA. 2) evaM jaMpaMtANaM nayaNapahaM vajjiUNa divasayaro ahaMsaNamAvanno / (agaDa 109) te ase bolata asatAnA tyAMcA dRSTIpatha TALUna sUrya adRzya jhAlA. (astAsa gelA) i) eva, metta (mAtra) yAMcA dhAtusAdhitA barobara upayoga asatA kAhI toca tatkALa asA artha hoto. tuha nIhariyamettassa gAmaMtarAu ahmaagyaa| (dharmo pR. 69) tU bAhera paDalA nAhIsa toca mI gAvAhUna Ale. 13) puSkaLadA itara vibhaktIaivajI SaSThIcA upayoga kelA jAto. a) dvitIyeaivajI : sImaMdharassa vNde| (hema 3.134) sImaMdharAlA vaMdana karato. A) tRtIyeaivajI : 1) tesiM eyaM aNAiNNaM niggaMthANa mhesinnN| (dasa 3.1) tyA nigraMtha maharSIkaDUna anAcaraNIya 2) tassa sAhUNaM dinno jhoveso| (pauma 33.29) sAdhUMnI tyAlA yogya upadeza kelA. i) paMcamIaivajI : 1) viratto bhvduhss| (supAsa 640) saMsAraduHkhAtUna virakta 2) na viramae kusumoccyss| (samarA pR. 349) phule goLA karaNyAce thAMbavile nAhI. 3) iha para loga suhANa cukki| (dharmo pR. 72) ihaparaloka sukhAlA mukato I) saptamIaivajI : 1) sA ya mUladevassa rttaa| (kathA pR. 72) ANi tI mUladevAce ThAyI Asakta hotI 2) saMkhANaM siNgaannN| (rAya pR. 96) 412 saptamI vibhaktIce upayoga 1) Ata, vara, madhye yA arthI mukhya vA gauNa sthalakAlavAcaka zabda 1) kvacid dvitiiyaadeH| hema 3.134 2) SaSThI sptmyrthe| rAya. (malaya.) pR. 109
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ardhamAgadhI vyAkaraNa saptamIta Thevale jAtAta. a) sthaLa : 1) na sarIrammi eyammi suittaM kiM pi vije| (baMbha pR. 37) yA zarIrAMta kAhIhI zucitva nAhI. 2) sIhAsaNe nisiiyi| (mahA pR. 138a) siMhAsanAvara basato 3) tuha dhamme kettiyAI tttaai| (jina pR. 30) tujhyA dharmAmadhye kitI tattve Aheta ? A) kALa : 1) AsADhe mAse (utta. pR. 26.13) ASADha mahinyAta 2) na lahai sukkhaM diNe nisAe vaa| (nala pR. 41) divasA vA rAtrI sukha miLAle nAhI. 2) jyA mukhya vA gauNa sthAnAvara kriyA ghaDate tyAcI saptamI asate. 1) taM taM sirammi nivddi| (vajA 120) te te DokIvara paDate. 2) bhogI bhamai saMsAre / (utta 25.41) bhogI saMsArAta bhramaNa karato 3) duttaradukkhasamudde nivaDai so| (agaDa 143) dustara duHkharUpI samudrAta to paDalA. 3) je pakaDale jAte tyAcI saptamI asate. 1) roseNa kaMThe ghettNa niddhADio dUo avaddAreNaM / (mahA pR. 11 ba) rAgAne gaLA pakaDUna dUtAlA apadvArAne hAMkalale 2) pittUNaM kesesuM bhaNiyaM aylep| (dharmo pR. 103) kesa pakaDUna ayalAne mhaTale. 4) gatyarthaka dhAtUMcyA gaMtavyAcI kadhI kadhI saptamI vAparatAta. 1) jaMti nresu| (kathA pR. 9) narakAta jAtAta. 2) gao girisihre| (pAkamA. pR. 67) parvata zikharAvara gelA. 3) nesu uyahiMmi gNg| (pAkamA pR. 27) gaMgelA samudrAkaDe ne. 5) anekAMtUna eka vA kAhI darzavitAnA saptamIcA upayoga karatAta. saM esu jAyae sUro sahassesu ya pNddio| (vasu 105.8) zaMbharAta (ekhAdA) zUra, hajArAta (ekhAdA) paMDita asato. 1) gaMtavyAcI prAyaH dvitIyA asate. 2) ma. gAvI gelA, gharI pocalA ityAdI 3) prAyaH SaSThIcA upayoga asato. 4) ghATage pR. 179
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 423 6) tamavAcakAMnA saptamIcI apekSA asate. 1) gaMdhesu vA caMdaNamAhu settuNddh| (sUya 1.6.19) sugaMdhI padArthAMta caMdanAlA zreSTha mhaNatAta. 2) nAgesu vA dharaNiMdamAhu settuN| (sUya 1.6.20) nAgAMta dharaNiMdAlA zreSTha mhaNatAta. 7) kozAMta 'yA arthI' yA arthAne saptamIcA upayoga kelA jAto. 1) more allallo kukkuDe alNpo| (denAmA. 13) allalla mhaNaje mora, alaMpa mhaNaje koMbaDA 2) hAlammi kuMtalo / (denAmA 36) kuMtara mhaNaje hAla (sAta vAhana) 8) kadhI tumantArthI hetu darzaviNyAsa saptamIcA upayoga kelA jAto. 1) ciTuMti tattha paMca vi joeMtA mAraNe chidN| (agaDa 305) mAraNyAsa doSa (chidra) pahAta pAMcahi (jaNa) tetheca rAhile 2) rakkhaNaposaNe maNusso si| (sUya 1.4.1.14) rakSaNa-poSaNa karaNyAsa (tUca eka) mANUsa Ahesa. 9) 'alaM' yA avyayAlA kadhI saptamIcI apekSA asate. nAla dukkhAu moyaNe (utra 6.6) duHkhAtUna soDaviNyAsa asamartha / 10) khAlIla arthAce dhAtu (va nAme) yAMnA saptamIcI apekSA asate. 1) ramaNe : 1) na me imaMmi ramai mnnN| (nala pR. 3) mAjhe mana yAce ThAyI ramata nAhI. 2) ramasu dhmmmi| (supAsa 518) dharmAMta rata ho 2) Asakta asaNe : (jyAMta Asakta tyAcI sapta) : 1) rUve mucchie| (nAyAMsa pR. 185:) rUpAMta Asakta 2) narIsu novgijjhejaa| (utta. 8.19) hiMseta kA Asakta hotosa? 4) uttimapurisA... dhammakahAe ceva annujNti| (samarA pR. 4) uttama purUSa phakta dharmakatheta Asakta hotAta. 5) ajutto bhave pddibNdho| (pAkamA pR. 74) saMsArAta AsaktI ayogya Ahe. __3) sAhacarya, sthitI : 1) supurisamaggammi Thio puriso pAvei kllaannN| (nANa 10.73) satpurUSAMcyA mArgAvara rAhilelA purUSa kalyANa prApta karUna gheto. 2) jovvaNe vaTTamANA / (ova pR. 30) tArUNyAta asaNAre 3) 1) prAyaH SaSThIcI apekSA ADhaLate. 2) jyAMta ramAyace tyAcI saptamI
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 ardhamAgadhI vyAkaraNa ThiyA annsnne| baMbha pR. 34) upavAsa karU lAgale. 4) rAgAvaNe' : (jyAvara rAgavAyace tyAcI saptamI ) : 1) avaraddhe vina kuppi| (samarA pR. 48) aparAdhyAvara suddhA rAgAvata nAhI. 2) na tesu kujjhe / (sUya 1.14.9) tyAMcyAvara rAgAvU naye. 5) vizvAsANe : (jyAvara vizvAsa tyAcI saptamI ) : 1) ramaNIsu pttiysi| (mahA. 201 ba ) striyAMvara vizvAsa Thevatosa 2) mahiliyAsu u vIsaMbho naye kaayvvo| (dharmo pR. 148) striyAMvara vizvAsa ThevU naye 2) kahaM vA khaNamettaM pi vajjhavatthUsu vissAso / (mahA. pa. 68 a) bAhya vastUMvara kSaNamAtra tarI kasA vizvAsa ( ThevAvA ) bare ? 6) (raMjaNe) : mA rajjaha visaesuM (kathA pR. 10) viSayAta rajU (Asakta hoU) nakA. 7) prema, anurAga : jyAvara prema tyAcI saptamI ) : 1) sayaNesu siNeho (saMpai 1.116) svajanAMvara sneha 2 ) jAyA eyassa amhesu pII / (samarA pR. 252) tyAcI AmacyAvara prIti jhAlI. 3) atthi se dhammacaraNammi aNurAo / (samarA pR. 300) tyAcA dharmAcaraNAvara anurAga Ahe. 8) pramAda karaNe : (jyA bAbatIta pramAda tyAcI saptamI ) 1) jo dhammami pmaayi| sura 8.150 ) jo dharmAce bAbatIta pramAda karato. 2 ) ko pamAyar3a jiNiMdadhammami sokkhaheummi / ( mahA pR. 62ba) saukhyahetu azA jineMdrAcyA dharmAMta koNa pramAda karato ? 9) aparAdha karaNe : (jyAcA aparAdha, tyAcI saptamI ) : jo aNagAre... avarajjhai / ( vasu pR. 227 ) jo anagArAcA aparAdha karato. 10) mUDha hoNe : 1) mujjhati hiyAhiesu / (samarA pR. 275) hita va ahita yAbaddala mUDha hotAta. 2) mA mANussaesa bhogesu ... mujjhh| (nAyAsaM 1) puSkaLadA SaSThI asate. 2) puSkaLadA SaSThI asate. kadhI 'saddaha' dhAtu dvitIyA gheto. : saddahAmi tumha vayaNaM (kathA pR. 138) saddahAmi niggaMyaM paavynnN| (nirayA pR. 71)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 425 pR. 114) mAnavI bhogAviSayI (bhogAMta) mUDha hoU nakA. 11) pravRtta hoNe : bhogesu ko pyttttejaa| (mahA. pR-. 737 ba) bhogAMcyA bAbatIta koNa pravRtta hoIla? 12) prayatna karaNe : 1) jaiyavvaM provyaare| (samarA pR. 732) paropakArAcyA bAbatIta prayatna karAvA. 2) jatto guNesu kaayvvo| (samarA pR. 21) guNAMce (prAptIcyA) bAbatIta yatna karAvA. 3) tumhehiM cittasudhdIe jiyvvN| (kathA pR. 107) tumhI cittazudhdIcyA bAbatIta prayatna karAvA. 13) lobha : jasaMsi nimmale loho (samarA pR. 7) nirmaLa yazAce bAbatIta lobha. 14) prabhAva' : surAsuresu vi pahavai vihii| (nala pR. 25) sura va asura yAvara suddhA daivAcA prabhAva Ahe. 15) prahAra : 1) ko tumaM jo suttesu phrsi| (nala pa. 50) jhopalelyAvara prahAra karaNArA asA tU koNa? 2) te kivANo ki na lajjae imesu pasupAesu phrNto| (nala pR. 12) yA pazuprAya (janAMvara) prahAra karatAnA tujhyA kRpANAlA lAja vATata nAhI kAya? a) puDhIla kAhI nAmAMnAhI saptamIcI apekSA asate. 1) saMsAre me dhiI ntthi| (jina pR. 38) saMsArAta mAjhI AsthA nAhI. 2) imassa vijae vi majjha sNdeho| (mahA. pR. 93 ba) yAcyA vijayAcyA bAbatItahI malA saMdeha Ahe. 3) suhAbhimANo tesu| (baMbha pR. 36) tyAMcyA ThikANI sukhAbhimAna 4) bhattI jiNesu mittI jiesu| (supAsa. 566) jinAMvara bhakti jIvAcyA ThAyI maitrI 5) ko guNesu maccharo / (dharmo pR. 178) guNAMcyA bAbatIta kasalA matsara? 6) pAvesu samA bhiiruuttnnN| (samarA. 7) pApAMce viSayI sahA bhIrUtva 7) puvvadukkaDesu acvaMtaM annubhaavo| (samarA pR. 274) pUrva duSkRtyAbaddala atyaMta anutApa 8) jai putta tujjha rajje natthi ruuii| (kathA pR. 124) mulA, tujhI jara rAjyAcyA ThikANI rUcI nasela. 11) khAlIla arthAcyA vizeSaNAMnA saptamIcI apekSA asate. 1) puSkaLadA SaSThI asate.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) vyApRta : gurUjaNaNi jaNayakajammi vAvaDatraNaM / (dharmoM pR. 3) gurU, AI, bApa yAMcyA kAryAcyA bAbatIta vyApRtattva 2) Asakta : 1) Asatto jiNadhamme (supAsa 541) jinadharmAta Asakta 2) je gidhde kaambhogesu| (utta. 5.5) kAmabhogAta je Asakta 3) je visaesu psttaa| (pauma 33.36) viSayAMta je Asakta. 3) anurakta : jiNavayaNe gaaddhmnnurtto| (sura 1.113) jinavacanAce ThAyI gADha anurakta. 4) kuzala : jAo eso kalAsu kuslo| (mahA. pR. 90 a) hA kalAmadhye kuzala jhAlA. 5) nipuNa : mIyAisu niunnaa| (siri 59) gANe, vagairemadhye nipuNa 6) vicakSaNa : viyakkhaNo mnniprikkhaae| (kummA 74) ratna parIkSeta vicakSaNa 7) rata : 1) dhammami ro| (supAsa 590) dharmAta rata 2) nirao provyaare| (agaDa13) paropapakarAMta nirata 8) lubdha : NavaraM guNesu luddhaa| (dharmo pR. 102) phakta guNAMce ThAyI lubdha. 9) pramatta : jiNadhammami pamattA / (supAsa 629) jinadharmAbaddala pramAda karaNArI. 10) udvigna : uvviggA sylkjjesu| (sura 10.31) sarva kAryAta udvigna a) puDhIla vizeSaNAMnAhI saptamIcI apekSA asate. 1) samo niNdaapsNsaasu| (utta 19.90) niMdA-prazaMsece bAbatIta sama. 2) cheo paracitta prinnnnaanne| (mahA pR. 23 a) dusar2yAce citta jANaNyAMta huzAra 3) tavokammaMsi ujjtto| (utra 19.80) tapaH karmAta udyukta 4) maMdo sddhmmkjmmi| (supAsa 507) saddharmakAryAta maMda 5) paraMmuho prkltte| (samarA pR. 406) parastrIpAsUna parAGmukha 6) asaMtuTTho provyaare| (samarA pR. 406) paropakAra karaNyAMta asaMtuSTa 7) aNukUlA svvkjjesu| (nANa 10.15) sarva kAryAta anukula 8) saMjamammi ya jutraannN| (dasa 3.10) saMyamAta yukta asaNAr2yAMce 9) AyANa nikkheve sNjo| (utta12.2) AdAna-nikSepAMcyA bAbatIta saMyata
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 24 : vibhaktIMce upayoga 427 12) samakAlIna kriyA vA sahacArI sthitI darzavitAnA sati saptamIcA' upayoga kelA jAto. 1) saMte pAiyakavve ko sakkada sakkamaM pddhiddN| (vajjA 29) prAkRta kAvya asatAnA saMskRta kAvyAcA bhyAsa koNa karU zakela? 2) thaNiyasadda kuNamANesu sajalajalaharesu maMda maMdaM nivaDaMtIsu vAridhArAsu niyaniyagehaM aNuvaccaMtesu pahiyajaNesu mANasasaraM saraMtesu rAyahaMsesu sAmI paDiniyattiUNa samAgao ttthev| (mahA pR. 146 ba) jalapUrNa megha garjanA karIta asatAnA (pAvasAcyA) pANyAcyA dArA maMda maMda paData asatAnA vATasarU ApApalyA gharI (parata) cAlale asatAnA, rAjahaMsa mAnasa sarovara AThavIta asatAMnA svAmI mAge paratUna tyAca ThikANI AlA. (30) tammi ya gae bhaNiyaM jnnhukumaarnn| (pAkamA. pR. 20) ANi to gelyAvara jaNhukumArAne mhaTale 4) evaM ca kae samANe loyavAo vi parihario hoi| (samarA pR. 106) ANi ase kele asatA lokApavAda suddhA dUra kelA ase hoIla. ___a) dhAtusAdhitAbarobara kadhI evaM, itthaM, iha, tahA yAMcA upayoga kelA jAto. 1) tahA kae khubbhai sAmaMtavaggo (mahA pR. 32 a) tase kele asatA sAmaMtavarga kSubdha hoIla. 2) iya bhaNie so ciMteu aarddho| (mahA 1.82) ase mhaTale asatA tyAne vicAra karaNyAsa suravAta kelI. A) dhAtusAdhitAbarobara eva, metta (mAtra) yAMcA upayoga asatA tatkSaNI, nAhI-toca' asA artha hoto. 1) evaM ca bhaNiyamette gaNaharavasaho kahei bhuuytthN| (pauma 4.67) ase ___ sati saptamI : jevhA gauNa ghaTanA va kriyA yAMnI pradhAna ghaTanecyA vA kriyecyA kAlAcA-samakAlIna vA kiMcita uttarakAlIna-bodha hoto, tevhA sati saptamI vAparatAta. 1) samakAlIna ghaTanA asatA, gauNa ghaTanetIla kriyApadAMce va kA. dhA. vi. ANi ghaTanA bhinna kAlIna asatAM, dhAtUce ka. bhU. dhA. vi. yAMcA upayoga karatAta 2) kartari dhAtu vizeSaNa va kartA he donhIhI saptamIta Thevale jAtAta, karmaNi dhAtu vizeSaNa asalyAsa tyAce karma va te dhAtusAdhita yAMcI saptamI 3) yA saptamyanta zabdAbarobara 'asa' ce saptamyanta va kA. dhA. vi. kadhI ukta vA anukta asate. satSaSThIcyA racaneta saptamIaivajI SaSThI vAparAvayAcI.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 mhaNatAca zreSTha gaNadhArAne kharA artha sAMgitalA 2) kumAre diTThamette ceva tIe mahaMto aNubaMdho aasi| (kathA pR. 148) kumArAlA pahAtAca ticyA ThAyI khUpa prema nirmANa jhAle. ardhamAgadhI vyAkaraNa 13) kadhI itara kAhI vibhaktIaivajI saptamIcA upayoga kelelA ADhaLato. a) dvitIyeaivajI ' tilajaMtammi vahaMto ahonisiM dubbalo jaao| (sura 16.190) aharniza tila-yaMtra vAhUna durbaLa jhAlA. A) tRtIyeaivajI' : 1) tisu tesu alaMkiyA puhvii| (vajjA 87) tyA tighAMkaDUna pRthvI alaMkRta hote. 2) jai viya gaesu aMgaM pellijjai / (pauma 2.109) ANi jarI hattIMkaDUna aMga pIDile jAI 3) pupphesu hojja ummIsaM bIesu harisu vA / (dasa 5.1.57) phule vA bI athavA harita yAMzI mizra hoIla. -: i) paMcamI aivajI :- 1) caMdesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsamarA siddhA / (sAmA pR. 13) caMdrApekSA adhika nirmala, sUryApekSA adhika prakAza deNAre siddhaM 2) viNimahaMti bhogesu / (dasa 2.11) bhogAMtUna nivRtta hotAta. 3) viramaha visesuN| (kathA pR. 155) viSayAMtUna nivRtta vhA. 4) pANesu piyatarI (vasu pR. 236) prANApekSA adhika priya. I) SaSThIaivajI : ajja suhamme there tikkhutro AyahiNa payAhiNaM krei'| (nAyAsaM pR. 2) mAnanIya vRddha Arya suhammAlA tInadA pradakSiNA karato. 1 2 413 saMbodhana vibhaktIce upayoga 1) hAka mAratAMnA : 1) puttaya tuha sAhaseNa tuTTha mhi| (mahA pR. 163 ba) mulA tujhyA sAhasAne mI saMtuSTa jhAle Ahe. 2) bhayavai kuladevae / (samarA pR. 249) bhagavatI kuladevate / 2) kadhI 'dhI' yA avyayAbarobara saMbodhanAcA upayoga kelA jAto. 1) dhI dhI purohiyaahm| (mahA pR. 58 ba) adhama purohitA / dhikkAra ( tujhA ) / 2) dhi dhi ujjhkaarie| (dharmoM pR. 86) mAlinya ANaNAr2yA striye, dhikkAra ( tujhA) / dvitIyAtRtIyayoH sptmii| hema 3.135 ajja suhamme there ityatra SaSThyarthe saptamI / abhayadeva nAyA pothI pR. 10 ba.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25) kALa va artha yAMce upayoga 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 414 vartamAnakALAce upayoga 1) vartamAnakAlIna kriyA darzaviNyAsa vartamAnakALAcA upayoga hoto. 1) eso sumiNo suputra lAbhaM phuDaM khi| (supAsa 535) he svapna cAMgalyA jyAcA lAbha spaSTapaNe darzavite 2) eyaM pi no viyANa i| (mahA pR. 147 a) he suddhA jANata nAhI. a) vartamAnakAlIna cAlU (apUrNa) kriyA darzaviNyAsa : 1) saMkha ure vaccAmi titthANaM dNsnnnimittN| (agaDa 210) tIrthe pahANyAsAThI mI saMkhapurAsa jAta Ahe. 2) so eso aagcchi| (siri 119) to hA yeta Ahe. 2) savayIcI kriyA darzavitAnA vartamAnakALAcA upayoga karatAta. 1) pharUsaM na bhnnsi| (vajjA 40) kaThora bolata nAhIsa 2) paravasaNaMmi suheNaM saMsArAniccayaM kahai loo| (pAkamA pR. 26) dusar2yAcyA saMkaTakAlI saMsArAcI anityatA loka sukhAne sAMgatAta. 3) nisargAce niyama va racanA, sajIva prANyAMcI vaiziSTaye, savayI ityAdi va je kAhI nitya, niyamita ekarUpa Ahe te darzaviNyAsa taseca sAmAnya satya sAMgatAnA vartamAnakALAcA upayoga kelA jAto. a) 1) saMti paMca mhbbhuuyaa| (sUya 1.1.17) pAMca mahAbhUte Aheta. 2) nisAvirAme diaho samei diNAvasANe ca uvei raaii| (pAi pR. 77) rAtra saMpalyAvara divasa yeto, divasAce zevaTI rAtra yete. 3) kAlassaddha haraI divAyaro savvarI vi tssddhN| (supAsa 491) kALAca ardhA bhAga sUrya va ardhA bhAga rAtra haraNa karatAta. A) 1) savve sattA suhaM ahilasaMti na dukkhN| (samarA pR. 403) sarva
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 ardhamAgadhI vyAkaraNa prANI sukhAcI icchA karatAta, duHkhAcI nAhI. 2) niyapakkhabaleNaM ciya paDai payaMgo pivNgi| (pAkamA pR. 20) svataHcyA paMkhAcyA baLAneca pataMga divyAvara paDato (jhaDapa ghAlato). i) 1) sokkhaM na hoi kassa vi niraMtara ettha sNsaare| (vajjA 193) yA saMsArAta kuNAlAhI kAyamace sukha miLata nAhI. 2) koho pIi pnnaasei| (dasa 8.38) krodha prIti naSTa karato. 4) kathanAta bhUtakALArthI vartamAnakALAcA upayoga hoto. 1) rAyagihe nayare sudaMsaNo nAma gAhAvaI privsi| (niramA pR. 64) rAyagiha nagarAta sudaMsaNa nAvAcA gRhastha rahAta hotA. 2) jAba purAo bAhi niddacchai naravaro sprivaaro| (siri 111) jevhA rAjA parivArAsaha nagarAbAhera paDalA. a) apUrNa vA rIti bhUtakALa darzaviNyAsahi vartamAnakALAcA upayoga hoto. 1) divase kIlai pmyaajnnenn| (supAsa 492) divasAM striyAMzI kheLI 2) pazvarisa so gacchai ujjeNinivassa sevaae| (siri 79) prativarSI to ujjeNIcyA rAjAcyA sevesa jAta ase. 5) bhaviSyakAlIna kriyA dAkhaviNyAsahi vartamAnakALAcA upayoga hoto. a) vicAra vA icchA garbhita asatAM praznArthaka sarvanAmA barobara vartamAnAcA upayoga bhaviSyArthI hoto. udA. 1) kiM. karemi kattha gcchaami| (cau pR. 18) kAya karAve? koThe jAve? 2) ko tuha sAsaNaM aikkmi| (mahA pR. 165 a) tujhI AjJA koNa ullaMghIla? A) saMdarbhAne : 1) vacca tumaM esa aagcchaami| (samarA pR. 517) jA tU hA mI yetoca (yeIna) 2) mottUNa imaM ThANaM desaMtara vccaami| (mahA pR. 24 a) he sthAna soDUna dezAMtarI jAIna. i) bhaviSyakAlIna saMketa vAkyAtahI vartamAnAcA upayoga ADhaLato. 1) jai asthi majjha punna tA hohI niguNo vi gunnii| (siri 106) jara mAjhe puNya asela tara guNarahita suddhA guNI hoIla. 2) ha dhaNavaMta jai kamavi gaMtu maggosi so vi dhuvaM eyaM kajja psaahissi| (mahA pR. 159 ba) jara koNA zrImaMtAkaDe jAUna mAgazIla tara to sudhdA tujhe he kArya kharokhara siddhIlA neIla.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 431 I) saMketa vAkyAMta vartamAnakALAcA artha bhaviSyArthI hoto. 1) jai mama jaM maggiyaM deha to ahamavi mauDaM demi| (cau pR. 25) mI je mAgIna te jara dyAla tara mI suddhA mukuTa deIna 2) jai tumaM pitattha vaccAsi tA pAvesi knngdkkhinnN| (mahA pR. 160ba) tU suddhA jara tethe jAzIla tara tulA suvarNadakSiNA miLela. 5) kadhI AjJArthAne dAkhavilI jANArI icchA darzaviNyAsa vartamAnakALAcA upayoga hoto. 1) sA jayaI sarassaI devii| (sura 1.15) tI sarasvatI devI vijayI aso| 2) jayai jayapasidhdo vadhdamANo jinniNdo| (mahA pR. 340ba) jagaprasidhda jineMdra vardhamAna vijayI aso| 6) niSedha darzaviNyAsa kadhI 'mA' zI vartamAnakALAcA upayoga kelA jAto. mA bhaaysi| (vasu pR. 221) bhiU nakosa. 7) vartamAnakALAcA asaMbaMdhita (paranthetical) upayoga hoto. 1) tilokkami vi manne erisarUvA na itthiyA atthi| (sura 1.92) malA vATate - trailokyAMta suddhA azA rUpAcI strI nAhI. 2) me manne puvvabhave diTThapuvvo tri| (supAsa 572) malA vATate (yAlA) mI pUrvajanmApUrvI pAhile hote. 415 bhUtakALAce upayoga 1) saMskRtamadhIla tIna bhUtakALAMpaikI adyatana bhUtAMtUna (Arrist) ardhamAgadhIMtIla bhUtakALa udbhUta jhAlelA Ahe. anadyatana va parokSa yA prakArAMcI agadI turaLaka rUpe ardhamAgadhIta ADhaLatAta. pratyakSa apratyakSa dhAtUMcyA bhUtakAlIna rUpAMcA upayoga ardhamAgadhIMta phAra kamI pramANAMta Ahe. vartamAnakALa va ka. bhU. dhA. vi. yAMcyA yogeMca bhUtakALAce bahuteka kArya kele jAte. 1 2 ApaTe, pR. 129 ghATage, pR. 204 pahA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 bhUtakALAce' upayoga puDhIlapramANe : : ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) bhUtakAlIna kriyA darzaviNyAsa bhUtakALAcA upayoga hoto. 1) ahaM eyaM akaasi| (sUya 2.1.12) mI he kele 2) se purise evaM vyaasii| (sUya 2.1.2) to purUSa ase mhaNalA. 3) tattha AsI piyA mjjh| (utra 2018) tethe mAjhA pitA hotA 4) ahotthA viulo DAho / ( utra 20.19) phAra dAha jhAlA. 5) imAi vayaNAi mudA haritthA / ( utra 12.8 ) hI vacane bolalA. 2) kadhI bhaviSyakALArthI bhUtakALAcA upayoga hoto. 1) taM kiM NaM devANuppiyA viulaM asaNaM 4 pupphavatthamallAlaMkAraM te ihaM havvamANijjaDa udAha sayameva gcchitthaa| (vivAga pR. 27) tevhA he bhalyA mANasA!, vipula anna ( vagaire, taseca ) phule, vastre, mALA, alaMkAra tujhyAsAThI lavakara ikaDe ANale jAU deta kI ( tUMca tikaDe) svataH jAzIla? 2) ahaM pi dUya Agao eso / ( nala pR. 8) dUtA !, hA mI sudhdA Aloca ( yeIna) 3) 'mA' yA niSedhadarzakAbarobara upayoga asatAM bhUtakALAcA artha AjJArthI hoto. udA. 1) mA ya caMDAliyaM kAsi / ( utta 1.10) duSTa kRtya karU nakosa 2) mA kAAsi kammAI mahAlayAI / (utra 13.26) vAITa ( bhayaMkara) karmeM karU nakosa. 4) saMketAta saMketAcA pariNAma darzaviNyAsa kadhI bhUtakALAcA upayoga kelelA ADhaLato. dagassa phAseNa siyA yA siddhI sijjhiMsu pApA bahave dgNsi| (sUya 1.7.14) udakAcyA sparzAne jara siddhI ( prApta hoNAra asela) tara pANyAMtIla puSkaLa prANyAMnA siddhi prApta jhAlI asatI. 1 kvacit vartamAnakAlArthI bhUtakALAcA upayoga ADhaLato. 1) iccAhaMsu puDho jnnaa| (sUya 1.3.1.6.) sAmAnya jana ase mhaNatAta. 2) esa mae tujjha appio appA / (nala pR. 17) hA mI mAjhA deha tulA arpaNa karate. ma. tumhI puDhe vhA. hA mI Aloca (yeIna) 2
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 416 bhaviSyakALAce upayoga 1) bhaviSyakAlIna kriyA darzaviNyAsa bhaviSyakALAcA upayoga hoto. 1) ko karissai ujjayaM / (utra 23.75) prakAza koNa karIla ? 2) samaNo hohAmi tuha aNunnAe / ( sumAsa 589) tujhI AjJA (anujJA ) gheUna mI zramaNa hoIna. 2) kadhI saMzaya, anizcitatA darzaviNyAsa bhaviSyakALAca upayoga karatAta kiM nAma kAhAmi sueNa bhaMte / (utra 17 . 2 ) mahArAja vidvattene mI kAya karUM ? 3 ) vinayAne AjJA, anujJA, upadeza karatAMnA bhaviSyakALAcA upayoga hoto. 1) maM tumaM khAhisi suheNa / (nala pR. 17) tU malA sukhAne khA. 2) pacchA dhammaM crisssi| (utra 19.43) naMtara dharma AcaraNa kara. 3) pacchA agArAo aNagAriyaM pvvissaasi| (nAyAsaM pR. 26) maga ghara soDUna saMnyAsa ghe. 4) ka. bhU. dhA. vi. barobara bhaviSyakAlIna kriyApadAcA upayoga kelelA ADhaLato. 433 1) ahavA pahAe maha, vayaNa sudhdi salilANayatthaM kattha vijalAsae gao bhavissai piyymo| (nala pR. 14) athavA pahATe malA toMDa dhuNyAsAThI pANI ANaNyAsa koThetarI sarovarAvara (mAjhA ) priyatama gelA asela 2) eehiM core hiM nihayacemaNA kamA bhvissNti| (mahA pR. 24 a) hyA corAMno (tyAMnA) bezudhda kele asela. 5) 'mA' yA niSedhadarzakAbarobara AjJArthAce arthI bhaviSyakALAcA puSkaLadA upayoga kelelA ADhaLato. 1) mA. bhamihisi ghore saMsAra sAgare / ( utta 25.40) ghora saMsAra sAgarAMta bhramaNa karU nakosa 2) mA hu tubbhaM sarIrassa vAvattI bhavissai / (pR. 121) tumacyA zarIrAcA nAza hoU de nako. 3) eyaMmi mA pamAyaM kAhisi (mahA. 1.92) yA bAbatIta pramAda karUM nakosa. 6) saMketAcyA donhI vAkyAMta bhaviSyakALAcA upayoga hoto. 1 ghATage, pR. 205
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 ardhamAgadhI vyAkaraNa 1) jai mama jAuyAo jANissaMti to mama khiMsissaMti (prayAMsa pR. 162) mAjhyA jAvAMnA kaLela tara tyA mAjhI niMdA karatIla. 2) jai tumhovari rAo bhavissai eyAsiM to haM pAsAo variM rattaM paDAgaM cAlissAmi / (baMbha pR. 52) jara tujhyAvara yAMce prema asela tara mI prAsAdAvara lAla dhvaja halavIna. 417 AjJArthAce upayoga 1) tIna purUSAta AjJArthAce puDhIlapramANe vividha artha hotAta. a) prathama purUSAMta praznapUrvaka anujJA (vAnumatI anujJA), icchA, hetu, AvazyakatA ityAdIMcA bodha hoto. 1) kiM pacchAhuttaM niyattAmo uyAhu tattheva attANaM khivAmo / (mahA. pR. 277 a) mAge paratU yA kI tetheca svataHlA phekU yA? 2) ehi naravaisamIvaM gcchmh| (samarA pR. 297) cala, rAjAjavaLa jAU yA 3) bhadde! ehi bhuMjAo tAva bhoge| (dharmo pR. 20) bhadre! ye, prathama bhoga tara bhogU yA. ____ A) dvitIya puruSAMta AjJA, vinaMtI, AzirvAda, upadeza ityAdIMcA bodha hoto. 1) AjJA : 1) bhikkhU jAyAhi annao / (utta 25.6) bhikSu, dusarIkaDe yAcanA kara. 2) annattha kuNasu gmnn| (agaDa 8) dusarIkaDe gamana kara. 2) vinaMti : 1) nisuNasu naraMvara! akkhANayaM imaM rmm| (siri 36) rAjA! he ramya AkhyAna aika 2) sAmiya kuNasu psaay| (paima 34.11) svAmI prasAda karA. 3) AzirvAda : 1) cirNjiiv| (samarA pR. 245) cirakALa jaga 2) vaccha jIva naMda cira kaalN| (siri 261) bALA cirakALa jaga va sukhI rahA. ___4) upadeza : kareha jiNiMdapaNIyaM saahudhmm| (baMbha pR. 31) jineMdrapraNIta sAdhudharma AcarA 5) jayajayakAra : 1) jaya tihuyaNanAha! saNaMkumAra / (pAkamA pR. 52) he tribhuvananAtha saNaMkumArA!, vijayI ho 2) jaya sayalajIva vcchl| (samarA pR. 247) he sakala jIvAvara vatsala asaNAr2yA, vijayI ho.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 435 i) tRtIya' purUSAMta vinayapUrvaka AjJA, anujJA, vinaMti, AzirvAda, AzA, prArthanA ityAdIMcA bodha hoto. 1) AjJA : 1) jakkho mama aMgarakkhao hou / (supAsa 493) yakSa mAjhA aMgarakSaka hoU de 2) jo vijjA baleNa gaMtuM samattho so vacca / ( dharmoM pR. 173) jo vidyAbalAne jANyAsa samartha Ahe to jAU de. 2) anujJA : dosaggahaNeNa khalo jai tUsai tU u varAo / (jina1) doSa kADhUna jara khala saMtuSTa hota asela tara hoU de bicArA / 3) vinaMti : 1) saMdisaMtu NaM devANuppiyA kiM AgamaNappa oyaNaM / (vivAga pR. 53) mahArAjAMnI AgamanAce prayojana kAya te sAMgAve 2) niuNabudhdIe pariciMtau saamii| (mahA pR. 236 ba ) nipuNabudhdIne svAmI vicAra karU de. 4) prArthanA : 1) siddhA siddhI mama disaMtu / (sAmA pR. 13) malA siddhAMnI siddI dyAvI. 2) titthayarA me pasIyaMtu / (sAmA pR. 13) tIrthaMkara mAjhyAvara prasanna hovota. 5) AzirvAda : 1) disau jiNasupAso maMgalaM vo sayA so| (supAsa 657) to supAsa jina tumhAlA sadA maMgala devo. 2) rakkhaMtu vo sesassa phnnmnnibhahaa| (lIlA 5) zeSAcyA phaNIce maNikiraNa tumace rakSaNa karota. 6) icchA : eyaM saccaM tuha bhAsiyaM hou / ( supAsa 535) he tujhe bolaNe khare hoU de. 7) (zakyatA, saMzaya) ityAdi itara 1) ramau thovadivase / (jina 10 ) thoDe divasa ramUMde 2) evaM hou / ( saMpai 2.72 ) ase hoU de. 3) hoU kovi| (jina 32) koNIhI asU de 4) vacche! tujjha varo keriso hou / (siri 82) mulI !, tujhA pati kasalA asU de ? 1 dhAtUcyA karmaNi rUpAcA AjJArthAMta tR. pu. ta upayoga asatAM to eka upacAra hoto. udA. ao paDhamaM dUyapesaNeNa se muNijja umnnN| pacchAjahAjutraM kijju| (nala pR. 7-8 ) ; kIraDa amhANaM smiihiy| (baMbha pR. 72) pasAo kIraDa AsaNagahaNeNa / (baMbha pR. 69)
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) 'mA' barobara AjJArthAcA upayoga asatAM niSedha darzavilA jAto. a) pra. pu. : mA kule gaMdhaNA homo| (dasa 2.8) kuLAMta gaMdhaNa (sApA) pramANe ApaNa hoU yA nako. A) dvi. pu. : 1) mA lajja muddhe ! (usA 1.21) mugdhe, lAjU nakosa 20 mA eaiNa paheNa vaccaha / (mahA pR. 159 ) yA mArgAne jAU nakA. i) tR. pu. : 1) mA hou suymrnn| (pAi pR. 61) mulAcA mRtyU hoU de nako. 2) mA vahau koi gvvN| (siri 329) koNIhi garva karU de nako. TIpa : kvacit 'mA' aivajI 'alAhi' cA upayoga ADhaLato alAhi cA upayoga ADhaLato. alAhi jUrAvasu tvssiN| (mArka 8.3) tapasvyAlA ThakavU nakosa. 3) kadhI kadhI saMketa vAkyAMtahi AjJArthAcA upayoga kelelA ADhaLato. 1) suNasu jai atthi kouuhlN| (mahA. pR. 23 ba) jara kutUhala asela tara aika. 2) eyaM saraNaM uveha ... jai icchaha jIviyaM vA dhaNaM vaa| (utra 12.28) jara jivitAcI vAdhavAcI icchA asela tara malA zaraNa yA. 418 vidhyarthAce upayoga : 1) vidhi (kartavya, AjJA), vinayapUrvaka AjJA, prArthanA, icchA, AzirvAda, vinaMti ityAdIMcA bodha vidhyarthAne hoto. 2) vidhi (AjJA, kartavya): 1) musaM parihare bhikkhuu| (utra 1.24) bhikSUne khoTe TALAve. 2) nANI no prideve| (utra 2.13) jJAnyAne zoka karU naye. 2) namra AjJA : 1) tumaM puNa eyassa sohaNaM parirakkhaNaM krejaasi| (arI pR. 5) tU mAtra yAce cAMgale rakSaNa kara 2) aNAhao ya mA payamavi clejjaasi| (mahA pR. 75 ba) bolAvale nasatA eka pAUlahi halU nakosa. 3) prArthanA 1) sumarijjAsi mN| (mahA pR. 170 ba) mAjhI AThavaNa 1 saMdarbhAnurUpa vidhyarthAce artha kAhI ThikANI AjJArthApramANe hotAta.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 437 ThevAvIsa (,) niyajaNaNiM ca sarijjasu ... maM. pi niyadAsiM / (siri 357) ApalyA AIcI va mAjhI ApalyA dAsIcI - hi AThavaNa ThevAvIsa. 4) icchA : annajammaMmi vi mahaM tumaM ceva nAho hojsu| (pAkamA pR. 59) dusar2yA janmAtahi tUca mAjhA nAtha (pati) vhAvesa. 5) AzirvAda : bhaddassa vo bhattiguNalliANaM bhaveja NiccaM bhaavaM gnneso| (usA 1.1) bhaktiguNaliliANaM bhaveja NiccaM bhaavaM gaNeso / (usA 1.1) bhaktiguNAMnI yukta azA tumace bhagavAna gaNeza nehamI cAMgale kro| 6) vinaMti : tubbhe paesissa ranno dhmmmaaikkhejjaah| (paesi pari 18) tumhI paesi rAjAlA dharma sAMgAvAta. 2) kartRrahita vidhyarthAcA upayoga prAyaH vidhi, niyama darzaviNyAsa kelA jAto. udA. nApuTTho vAgare kiMci puTTho vA nAliyaM ve| (utra 1.14) vicArale nasatAM bolU naye, vicArale asatAM khoTe bolU naye. 3) zakyatA, zaktatA, saMbhavAta, azakyatA, asaMbhavanA, zaMkA, saMzaya ityAdIMcAhI bodha vidhyarthAne hoto. 1) zakyatA : 1) evaMviha rUveNaM havija eso phuDaM coro| (agaDa 104) azA rUpAMta hA cora asaNyAcI spaSTa zakyatA Ahe. 2) gAmANugAma rIyaMta aNagAraM... araI annuppvesejjaa| (uttara 2.14) gAvogAMva hiMDaNAr2yA aNagArAcyA ThikANI nAvaDa praveza karIla. 2) saMbharatA : 1) nUNaM hoja vilukko katthai prihaaskjjenn| (jina pR. 15) gaMmata karaNyAsa koThe tarI daDalA asela. 2) eyaMmi gheppamANe kayAi naravaI avgcche| (samarA pR. 152) he ghetale asatA kadAcit rAjAlA kaLela. 3) zaktatA : loga pi eso kuvio ddhejaa| (utta 12.28) rAgAvalA tara hA jagasudhdA jALIla. 4) azakyatA : tA ki sasibiMbAo aMgArANa pi hoja iha vutttthii| (supAsa 600) caMdrabiMbAtUna aMgArAMcI vRSTI hoIla kAya? 5) asaMbhavatA : 1) kiMkaranArINa ko tassa kareja prisNkhaa| (pauma. 4.60) tyAcyA sevaka-sevikAMcI mojadAda koNa karela? 2) ko kira maccUe rkkhijaa| (supAsa 640) mRtyUpAsUna koNa rakSIla?
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ardhamAgadhI vyAkaraNa 6) zaMkA, saMzaya : 1) kimeyaM maMgalageNa vavasiyaM bhave / (samarA pR. 147) he maMgalagANe kele asela kAya ? 2) ko ahaM dijja bhattaM / ( dhUrtA 1.11) AmhAlA koNa anna deIla ? 7) ekaveLa azakya goSTa zakya hoIla, ase gRhIta vidhAna sAMgatAnAhi vidhyarthAcA upayoga kelA jAto. 1) suvaNNarUppassa u pavvayA bhave / ( utra 9848) sonyA rUpyAce parvata hotIla. 2) hojjA khIraM pi govisANAo / (samarA pR. 400) gAIcyA ziMgAtUnahI dUdha miLela. 4) parasparAvalaMbI vAkyAMtIla pariNAmadarzaka vAkya kadhI vidhyarthAMta Thevale ' jAte. kiM nAma hojja taM kammayaM jeNAhaM na doggaiM gacchejjA / ( utta 8. 1) te kAya bare karma asela kI jyAmuLe mI durgatIlA jANAra nAhI ? 5) saMketavAkyAMta vidhyarthAcA upayoga kelA jAto. 1) jai ariTThaNemI ... naMdaNavaNe viharejjA taeNaM ahaM ariTThaNe mi vadijjA / (nirayA pR. 73) jara ariSTanemI naMdanavanAta vihAra karIla tara ( naMtara) mI tyAlA vaMdana karIna. 2) ko va Na labhejja mokkhaM rAgaddosA jai na hojjA / (vasu pR. 322) raagdvess| jara nasate tara kuNAlA bare mokSa miLAlA nasatA ? 6) ka. bhU. dhA. vi. barobara vidhyarthAcA upayoga kelelA ADhaLato. 1) saTThANaM gao hojjaa| (mahA pR. 230 a) svasthAnI gelA asela 2) keNa puNa hojja chiNNA esa rajjU / (jina pR. 27) hI rajjU koNI bare toDalI asela ? 7) kadhI vidhyarthAcA upayoga bhaviSyakALArthI hoto. 1) no khalu ahaM sAgaradattassa gihaM gacchejjA / ( nAmAsa pR. 171) muLIca sAgaradattAcyA gharI jANAra nAhI. 2) na havijja dhammabuddhI mUDhassa u lobhamoheNaM / (pauma. 2.78) lobha-mohAmuLe mUDhAlA dharmabuddhI hoNAra nAhI. 8) niSedha darzaviNyAsa puSkaLadA 'mA' barobara vidhyarthAcA upayoga kelelA ApaTe pR. 136 1
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 25 : kALa va artha yAMce upayoga 439 ADhaLato. 1) mA NaM tubbhe dakkhiNillaM vaNasaMDaM gacchejAha (nAmAsaM pR. 125) dakSiNekaDIla vanAcyA vRkSarAjIta tumhI jAU nakA 2) mA puNa evaM karejjAsu / (mahA pR. 299 ba) punaH ase karU nakosa / 419 saMketArthAce upayoga 'jara-tara' hA artha dAkhaviNyAsa saMketArthAcA upayoga hoto. garUAvaIe taM nAha nivaDato / / (sura 8.17) jara tevhA mI prANatyAga kelA asatAM tara, he nAtha! tU AtAM asalyA mahAsaMkaTAMta par3alA. asatAsa kAya? 2) jai esa vijjAsiddho mama bhaiNI caMdakaMtAe na baMbhacera bhaMga kareMto tA imIe sayaMpabhA nAma mahAvijjA sAhiyA huNtaa| (mahA pR. 164 a) jara yA vidyAsiddhAne mAjhyA bahiNIcA - caMdakAMtecA-brahmacaryabhaMga kelA nasatA tara tine sayaMpabhA nAvAcI mahAvidyA sAdhalI asatI.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 26) kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 420 prAraMbhika yethe sarvaca dhAtusAdhita vizeSaNAMcyA upayogAMcA vicAra kelelA nAhI. dhAtU vizeSaNAMtIla mukhya mhaNaje kartari va karmaNi va kA. dhA. vi., kartari bhUta. dhA. vi. va ka. bhU. dhA. vi. ANi vi. ka. dhA. vi. yAMcyA upayogAMcA vicAra puDhe kramAne kelA Ahe. 421 kartari va. kA. dhA. vi. ce upayoga 1) eka mukhya kriyA kartA karIta asatAM, to jara tyAcaveLI dusarI gauNa kriyAhi karIta asela, tara tI gauNa kriyA kartari va kA. dhA. vi. ne. nirdiSTa hote. 1) uDhio viyNbhmaanno| (baMbha. pR. 66) jAMbhaI deta uThalA 2) hasaMto naabhigcchejjaa| (dasa. 5.1.14) hasata jAU naye. 3) gajaMto uDhio kesrii| (mahA. pR. 48 a) garjanA karIta siMha uThalA 4) vevamANI nisiimii| (utta 22.35) kAMpata (khAlI) basalI. 2) savaya, rIta svabhAva, sthitI darzaviNyAsa va kA. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) dukkhANI aNuhavaMtA aNaMtakAlaM pribhmNti| (pauma 4.28) duHkhe ardhamAgadhIta kriyApada va tyAMceca va kaa.| dhA. vi. yAMcA ekadama upayoga kelelA ADhaLato. aDamANe addi| (vivAha 191), phusamANe phusai (vivAha 354), haNamANe haNai (vivAha 849), peiha pehamANe (paNNavaNA 435), suNamANe suNei (AcAraMga 1.1.5.3) (pizela pR. 382-383)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 26 : kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 441 anubhava anaMta kALa hiMDatAta 2) tattha devasuhaM nisevamANA gameMti kAlaM / (cau pR. 32) tethe devasukhe sevIta kALa ghAlavitAta. a) va. kA. dhA. vi. barobara ciTTha (sthA) (vA asa) cA upayoga asatAM kriyAsAtatya nirdiSTa hote. 1) jaggaMto Thio raayaa| (nala pR. 50) rAjA jAgata rAhilA 2) amariseNaM paloyaMto acchi| (mahA pR. 175 a) rAgAne pahAta rAhilA. 3) va. kA. dhA.vi. cA upayoga vizeSaNAMpramANe hoto. 1) atthaM gacchaMtassa vi rvinno| (vajA 102) astAlA jANAr2yA sUryAce suddhA 2) taM ruyamANiM ddru| (siri 301) raDaNAr2yA tilA pAhUna 4) ka. bhU. dhA. vi. saha 'asa' cyA va. kA. dhA. vi. cA upayoga, 'asatAM' yA arthI hoto. udA. 1) paDibudhdA smaannii| (nala pR. 14) jAgI jhAlI asatAM. 2) baMdhehiM pIDio sNto| (supAsa 596) baMdhanAMnI pIDita jhAlA asatA. 5) kvacit kriyAvizeSaNa avyayApramANe va. kA. dhA. vi. cA upayoga kelA jAto. 1) jayaM care jayaM ciTThe jayaM Ase jayaM se| (dasa. 4.8) kALajIpUrvaka hiMDAve, ubhe rahAve, basAve, nijAve 2) te jANamajANaM vA na haNe no va ghaaye| (dasa 6.10) jANatAM vA ajANatAM tyAMnA ThAra mArU naye vA mAravU naye. 6) saMketavAkyAMta va kA. dhA. vi. cA upayoga hoto. jai jiNadhammaM sevija haM tayA to suhI hoto| (jina pR. 21) tevhAM jara mI jinadharma AcarilA asatA tara mI sukhI jhAlo asato. 7) saMketArtha karaNyAsa va. kA. dhA. vi. cA upayoga kelA jAto. 1) nUNamiyANiM gacchaMtao si jai maM na pecchNto| (mahA pR. 144 a) jara malA pAhile nasatesa tara tU AtAM kharaMca gelA asatAsa 2) jai tuhAbhippAya muNito tA ahaM pi baMbhacera krito| (mahA pa-. 165 a) jara tujhA abhiprAya kaLalA asatA tara mI hi brahmacarya pALale asate. 8) satSaSThI va satI saptamI racaneta va. kA. dhA. vi. cA. upayoga hoto. a) satSaSThI : maMtasAhaNaM mama kuNaMtassa ego mahApisAo sahasa cciya
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 ardhamAgadhI vyAkaraNa uTThio bhImo / (mahA. 2. 257) mI maMtrasAdhana karIta asatAM eka bhayaMkara mahApizAca Acanaka uThale. A) sati saptamI : mai vijjamANe mA uvveva - bhAyaNaM hosu / (jina pR. 10) mI asatAnA uvdega karU nakosa. 9) saMbaMdhI gauNavAkya1 va. kA. dhA. vi. cyA upayogAne saMkSipta karatA yete. 1) jaggaMtassa bhayaM natthi / (nala pR. 50) jAgaNAr2yAlA bhaya asata nAhI. 2) ahammaM kuNamANassa aphalA jaMti rAio / dhammaM ca kuNamANassa saphalA jati raaio| ( utta 14.24 - 25) adharma karaNAr2yAcyA rAtrI niSphaLa hotAta; dharma karaNAr2yAcyA rAtrI saphaLa hotAta. 10) kvacit va kA. dhi. vi. cA upayoga pratyakSa kriyApadAaivajI ' kelelA ADhaLato. udA. mA hauM parehiM dammaMto / (utra 1.16) mI dusar2yAkaDUna damana kelA jAU deU nako 2) mama tAo kahaM jIvaMto / (dharmo pR. 159) mAjhA bApa kasA jagata hotA? 3) so savvo tuha guNanivahaM maha kahiMto / (sura 11.148) te sarva tujhyA guNagaNAbaddala malA sAMgIta. 422 karmaNi va. kA. dhA. vi. ce upayoga 1) karmaNi va. kA. dhA. vi. cA. vizeSaNApramANe upayoga hoto. 1) te DajjhamANA kaluNaM thaNaMti / (sUya 1.5.1.7) jALale jANAre te karUNapaNe oraDatAta. 2) kAle cciya kIraMto vavasAo kajjasAhago hoi / (mahA. pR. 288 ba) (yogya) veLI kelA jANArA vyavasAyaca kAryasAdhaka hoto. 2) satsaptamI racaneta karmaNi va kA. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) mihilAe DajjhamANIe na me Dajjhai kiMcaNa / (utra 9.14) mithilA jALalI jAta asatA mAjhe kAhIhi jALale jAta nAhI. 2) evaM pi kIramANe kayAvi guNo hojjaa| (mahA pR. 129 ba) ase kele asatAM kadAcit guNa yeIla. 1 ghATage pR. 209 samAsAMta : chijjamANahiyao (nala pR. 41) dUmijjamANa mANaseNa (kathA pR. 107) i.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 26 : kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 443 423 ka. bhU. dhA. vi. ce upayoga 1) (kriyApadAaivajI) bhUtakALa darzaviNyAsa : a) sakarmaka kriyApadAcyA ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga karatAnA (karma ukta asalyAsa) karmaNi prayoga hoto. kartRpada tRtIyeta jAte, karma prathameta yete ANi yA prathamAnta karmAcyA liMga, vacana vibhaktI pramANe ka. bhU. dhA. vi. ce liMga, vacana vibhakti asate. 1) ko itthIhiM na khhio| (dhUrtA 1.62) striyAMnI kuNAlA kSubdha kelele nAhI? 2) diTThA niveNa sA baalaa| (siri 82) rAjAne tI bAlA pAhilI. 3) pavaNeNa vatthAI hiyAiM svvaaiN| (dhUrtA 5.46) vAr2yAne sarva vastre haraNa kelI. A) vAr2yAMta sakarmaka kriyApadAce puDhIla vAkya he karma asela tara ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga karatAnA bhAve prayoga hoto. kartRpada tRtIyeta jAte va ka. bhU. dhA. vi. he nehamI napuM. dvi. e. va. ta asate. 1) guruNA vttN-sunn| (nala pR. 1) gurUne mhaTale 'aika' 2) ciMtiyaM rAiNA uttama puriso eso| (agaDa pR. 29) rAjAne vicAra kelA hA uttama purUSa Ahe. i) gatyarthaka va akarmaka dhAtUMcyA ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga kartari hoto. kartRpada prathameMta va kartyAcyA liMga, vacana, vibhaktIpramANe ka. bhU.dhA. vi. ce liMga, vacana, vibhakti asate. 1) nisaNNo rAyA (cau pR. 19) rAjA basalA 2) saMtatthA loyaa| (nala. pR. 16) loka saMtrasta jhAle 3) paNaTuM timirN| (dharmo pR. 30) timira naSTa jhAle 1 w prayogavicAra pahA kadhI karmaNi prayogAaivajI kartari prayogaca ADhaLato. 1) bhutto divvAhAraM sabhArio raayaa| (cau pR 46) 2) rAyA ... eyaM bhaNiuM ADhanto / (agaDa 7) 3) sIhoyaro putto| (pauma 33.140) tevhA lakSmaNa mhaNAlA azA veLI kadhI bhAve prayoga vAparalelA ADhaLato. 1) viyasiga loynnehiN| paNaTuM paavennN| UsasiyaM aNgehi| (samarA pR. 83) 2) gajima mehehi| (samarA pR. 370) 3) roiyaM ngrnaariihiN| (nala pR. 11) nagarAMtIla striyA raDalyA 4) hasiyaM raainnaa| (dharmo pR. 204) 5) caliM mhcittennN| (nala pR. 23) 6) mae ciraM rUNNaM / (lIlA 643) mI barAca veLa raDale.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 ardhamAgadhI vyAkaraNa 4) bolINAI bahUI vrisaaiN| (mahA. pR. 12 ba) puSkaLa varSe nighUna gelI. 2) ka. bhU. dhA. vi. barobara as [ vA bhU (bhavA hava ] cA upayoga asatAM pUrNa bhUtakALa nirdiSTa hoto. 1) Agao Asi ahN| (cau pR. 31) mI Alo Ahe. 2) jaM tae pucchiyaM purA aasi| (mahA pR. 86 ba ) je tU mAge vicArale hotesa.3) ka. bhU. dhA. vi. barobara 'ciTTha' (sthA) cyA upayogAne kriyAsAtatya nirdiSTa hote. 1) maurA ya paMjaraMsi saMnirudhdA cittuNti| (vivAga pR. 46) ANi piMjar2yAta mora aDakavUna Thevalele Aheta. 2) so ... Agao duvAraMmi citttthi| (sura 2.108) to dArAMta yeUna ubhA rAhilA Ahe. 4) kadhI 'as' cyA va kA. dhA. vi. barobara ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga kelA jAto. 1) kaha kaha vi paTTaviyA sNtii| (dharmoM pR. 48) kazItarI pAThavilI asatA. 2) mao smaanno| (dharmo pR. 81) mRta jhAlA asatA. 5) kadhI ka. bhU. dhA. vi. ne bhaviSyakALa' nirdiSTa hoto. 1) eso ahaM aago| (samarA pR. 381) hA mI Alo (yeIna) 2) eso haM Agao sigghN| (nANa 4.72) hA mI zIghra Aloca (yeIna) 6) manna (man) va tadarthaka dhAtUMcyA ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga2 vartamAnArthI hoto. bahumao nrviss| (mahA pR. 178 ba) rAjAlA phAra mAnya. 7) ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga vizeSaNApramANe hoto. 1) evaM bhuttANa bhogANaM pariNAmo na suNdro| (utra 19.17) azAprakAre bhogalelyA bhogAMcA pariNAma cAMgalA hota nAhI. 2) vagyo diTTho mae sutto| (supAsa 593) jhopalelA vAgha mI pAhilA 3) jAyassa jaMtuNo dhuvo mccu| (nala pR. 17) janmAlA AlelyA jaMtUcA mRtyu nizcita Ahe. 8) ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga nAmApramANe hoto. 1 3 4 ma. hA mI Aloca (yeI) 2) ApaTe, pR. 105 samAsAMta : kuviyamaNo (saMpai 2.13), bhattituTTeNa (baMbha pR. 64) ityAdi samAsAMta : jiNavarakahiyaM (pauma 4.31) subhAsiya (pauma 33.35) i.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 26 : kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 1) chajjai pahussa laliyaM / jANaMtassa ya bhaNiyaM / ( vajjA 147) prabhUce lalina va jANatyAce bolaNe zobhate 2) aisuMdara pi bhaNiyaM kovaM. 445 vaDDhai muuddhpurisss| (dharmo. pR. 173) phAra cAMgale bolaNe hi mUrkha mANasAcA kopa vADhavite. 9) kvacit kriyAvizeSaNa avyayApramANe ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga' hoto. mae nAyaM anAyaM vA sA bAlA neva bhuMjai / (utta 20.29) malA kaLata vA na kaLata tI bAlA jevata nAhI. 10) satSaSThI va satsaptamI racaneta ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) annayA savvesiM pi bhImasahAe ThiyANaM patro... attoro| (nala pR. 34) ekadA bhImarAjAcyA sabheta sarva basale asatAM (eka) deva (tetheM) AlA 2) savva appe jie jiyaM / (utta 9.36 ) svataHlA jiMkale asatA sarva jiMkale (ase hote) 11) saMketa vAkyAMta ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga kelelA ADhaLato. jai tumaM na vario damayaMtIe tA kiM dUmio si / (nala. pR. 5) jara damayaMtIne tulA varale nAhI, tara duHkhI kAM hoto 424 kartari bhUta. dhAtu. vizeSaNAce upayoga ardhamAgadhIta, kartari bhUta. dhA. vi. cA upayoga nAhI mhaNaNyA itakA viraLa Ahe. kAhIMcyA mate, prayoga badalatAnA yA vizeSaNAMcA upayoga karAvA; tara kAhIMcyA mate, asA upayoga karaNe he ardhamAgadhIbhASecyA prakRtIlA dharUna hoNAra nAhI. prayoga badalatAnA yA vizeSaNAMcA upayoga karAvAyAcA mhaTalyAsa to puDhIlapramANe hoIla. ka. bhU. dhA. vi. cA upayoga asalelyA karmaNIcA kartari ghATage pR. 210 1
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ardhamAgadhI vyAkaraNa karatAMnA yA vizeSaNAMcA upayoga hoIla. tyAveLI tRtIyAnta kartA prathameta, prathamAnta karma dvitIyeMta va prathamAnta kartyAMcyA liMga, vacana, vibhaktIpramANe kartari bhUta dhA. vi. ce liMga, vacana, vibhaktipramANe kartari bhUta dhA. vi. ce liMga, vacana, vibhakti hote. udA. 1) lajjA mae cttaa| (jina. pR. 25) - lajaM ahaM cttvNto| 2) devIe pesiyAI phalAiM / (supAsa. 518) - devI pesiyavaMtI phlaaiN| 3) amhehiM suyA nivassa kittI / (siri. 128) - amhe suyavaMtA nivassa kittii| 4) sA vaggheNa hyaa| (suvAsa 595) - taM vaggho hyvNto| 425 vi. ka. dhA. vi. ce upayoga 1) vi. ka. dhA. vi. cA upayoga vizeSaNApramANe hoto. bahupunnapAvaNijo mnnii| (sura 9.142) puSkaLa puNyAne prApya asA maNI 2) vi. ka. dhA.vi. cA upayoga nAmApramANe hoto. 1) suNaha soyvvaaiN| (samarA. pR. 1) aikaNyAsa yogya goSTI aikA. 2) akhamo samahiga bhAsiyavve vi| (mahA. pR. 148 ba) adhika bolaNyAsa suddhA asamartha 3) jeNa rUsiyavvaM juttN| (kathA pR. 115) jyAmuLe rAgAvaNe yogya Ahe. 3) kriyApadApramANe vidhyarthAce arthI vi. ka. dhA. vi. cA upayoga hoto. a) vAkyAMta sakarmaka kriyApadAce karma ukta asatAM, vi. ka. dhA. vi. cA upayoga karatAnA karmaNi prayoga hoto. kartRpada tRtIyeta jAte. karma prathameta yete va vi. ka. dhA. vi. he prathamAnta karmAcyA liMga, vacana vibhaktIpramANe asate. 1) sIlaM rakkhiyavvaM mae / (cau pR. 31) malA zIlAce rakSaNa kele pAhije 1 a) vizeSaNApramANe samAsAMta : asaM bhAvaNI daMsaNaM (baMbha pR. 55), mANa NejjajaNaM (sura 1.237) A) vizeSaNApramANe pUraka : mAyA iva vNdnnijjaasi| (nANa 7.60) mAtepramANe vaMdanIya Ahesa.
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 26 : kAhI dhAtusAdhita vizeSaNAMce upayoga 447 2) vayAiyAro kAyavvo neya budhdimaMtehi / (supAsa 634) budhdivaMtAMnI vratAtivicAra karU naye. A) itaratra sarvatra bhAve prayoga hoto. 1) tumhehi vi jiNadhamme jiyvvN| (supAsa. 566) tumhI suddhAM jina dharma AcaraNyAcA prayatna karAvA 2) tumae kattha gNtvvN| (supAsa 610) tumhAlA koThe jAvayAce Ahe? 4) vidhyarthAne darzavile jANAre sarva artha dAkhaviNyAsa vi. ka. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) AvazyakatA : 1) sAheyavvA nareNa puristthaa| (arI pR. 6) mANasAne puruSArtha sAdhAve, 2) eso khumajjha vairI viNAsiyavvo me'vssN| (mahA. pR. 80 a) hA kharokhara mAjhA vairI Ahe. tyAcA nAza malA avazya kelA pAhije. 2) kartavya : muNiNA saccaM bhnneyvvN| (supAsa. 608) munIne satya bolAve. 3) vinaMti : 1) na rUsiyavvaM buhajaNeNaM / (paDama. 1.11) zahANyAMnI rAgAvU naye. 2) tesi vayaNaM na soyvvN| (dharmoM. pR. 155) tyAMce vacana aikU naye. 4) vinayapUrvaka prazna : kimettha kaayvvN| (cau pR. 31) AtAM yA bAbatIta kAya karAve? 5) namra AjJA : 1) tumhehiM tattha moNeNa tthaayvvN| (saMpa 3.2.9) tumhI tethe mauna dharUna rahAve. 2) na hu eyaM bhottavvaM eeNa sagANiyaM bhttN| (agaDa. 222) yAne ANalele anna muLIca khAU naye. 6) prArthanA : khamiyavvaM tumae ducciTThiyaM imN| (cau pR. 45) yA vAITa kRtyAlA ApaNa kSamA karAvI. 7) upadeza : damiyavvo sAhuNA Nio deho| (dharmoM. pR. 53) sAdhUne ApalyA dehAce damana karAve. 5) kAya asAve kAya karAve, he darzaviNyAsahi vi. ka. dhA. vi.cA upayoga hoto. 1) bhAsiyavvaM hiyaM saccaM / (utta 19.26) hitakara satya bolAve. 2) payaMpiyavvaM na duvvynnN| (supAsa. 552) durvacana bolU naye. 6) bhAve prayogAMta 'bhaviyavva' vA 'hoyavva' yAMcA upayoga asatA (prAyaH)
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 ardhamAgadhI vyAkaraNa 'asale pAhije' asA artha hoto. 1) vijjAsu puriseNa asaMtuTTeNa hoyvvN| (dharmoM. pR. 46) vidyece bAbatIMta mANAsane asaMtuSTa asale pAhije 2) bhaviyaMvvaM aNeNa nrvisuennN| (samarA. pR. 548) hA rAjaputra asalA pAhije. 7) bhaviSyakALa darzaviNyAsa vi. ka. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) tubbhehiM kami nayaraMmi gtvvN| (supAsa. 501) tumhAlA koNatyA nagarIlA jAyace aahe| 2) ajja mae ettheva vsiytvN| (samarA pR. 533) Aja mI yetheca rAhaNAra Ahe. ____ a) bhaviSyakALAMtIla nizcitatA dAkhaviNyAsa vi. ka. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) bhuttavvA tae naleNa saha bhogA / (nala. pR. 20) tulA nalAsaha bhoga bhogAvayAce Aheta. 2) jAeNa jIvaloeNa mariyavvaM taav| (supAsa. 501) janmAlA AlelyA jIvAMnA marAyace Aheca. 8) saMketavAkyAMta vi. ka. dhA. vi. cA upayoga hoto. 1) aha avassaM mAreyavvA tA paDhamaM mamaM maareh| (dharmoM. pR. 40) jara (hilA) nakkIca mArAyace asela tara prathama malA mArA. 2) jai avassaM soyavvaM tA gaMtUNa pucchh| (mahA. pR. 157 a) jara avazya aikAyace asela tara (tumhIca) jAUna vicArA.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 27) lyabanta va tumanta yAMce upayoga 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 426 lyabantAce upayoga 1) eka kartRka aneka kriyA ekA mAgomAga asatAMnA, pUrvakriyA darzaka dhAtUMce lyabanta vAparale jAte. 1) gaMtUNa paNamiUNa ya bhnni| (paDama 34.4) jAUna va praNAma karUna mhaNato. 2) khavittu kammaM gaimuttamaM gyaa| (dasa. 9.2.23) karmAcA kSammaM karUna uttama gatIlA gele. 2) kAhI lyabantAMcA upayoga kriyAvizeSaNa avyayApramANe kelelA ADhaLato. pecca (paralokI), pasajjha (balAtkArAne), Arussa (rAgAne), Ahacca (ekAekI) ityAdi. 3) kAhI lyabantAcA upayoga zabdayogI avyayApramANe kelelA ADhaLato. uddissa (uddezUna), paDucca (baddala, saMbaMdhI i.) mottUNa (kherIja, vinA) ityAdi. 4) saMskRtapramANe ardhamAgadhItahi kadhI 'Namula' cA upayoga kelA jAto. 1) abhaggaseNaM coraseNAvaI jIvaggAhaM ginnhaahi| (vivAga. pR. 25) abhaggaseNa corasenApatIlA jivaMta pakaDa 2) abhaggaseNaM codaseNAvaI jIvaggAhaM ginnhti| 1 kvacit bhinnakartRka kriyA darzaviNyAsa lyabantAcA upayoga kelelA ADhaLato. siddhANa namo kiccA atthadhammagaiM suNeha me| (utta 20.1) siddhAMnA namaskAra karUna, artha va dharma yAMcI gati mI sAMgato. te aikA. kvacit samakAlIna kriyA darzaviNyAsa lyabantAcA upayoga kelelA ADhaLato. dAraM avalaMbiyA na citttthjjaa| dasa. 5.2.9) dArAlA TekUna ubhe rAhU naye. (marAThIta : dArAlA TekUna ubhA rahAto) 2
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ardhamAgadhI vyAkaraNa (vivAga pR. 28) abhaggaseNa corasenApatIlA jivaMta pakaDatAta. 5) lyabantAcA kadhI tumantApramANe upayoga kelA jAto. 1) iMdo ahisiMciUNa aaddhtto| (pauma. 3.94) iMdrAne abhiSeka karaNyAsa suruvAta kelI. 2) na hu sI pabhU tumaM puttA saamnnnnmnnuliyaa| (utta 19.34) putrA, zrAmaNyAce pAlana karaNyAsa tU kharokhara samartha nAhIsa 3) ciMteUNa pvtto| (pauma. 2.104) vicAra karU lAgalA. 6) kadhI kadhI 'suddhA' yA arthI asaMgati darzaviNyAsa lyabantAcA upayoga kelelA ADhaLato. 1) tumaM vijAharo hoUNa keNa kAraNeNa bhUmigoyaradhUyaM uvvodmicchsi| (mahA pR. 60 a) tU vidyAdhara asUnahi kAya kAraNAne pRthvIvarIla mulIzI lagna karaNyAcI icchA karatosa? 2) jo hoi duTThacitto eyassArAhago vi houunn| tassa na sijjhai eyN| (siri 214) yAcA ArAdhaka asUnahi jo duSTacitta hoto, tyAcyA bAbAtIta he siddha hota nAhI. 7) karmaNyarthI : karmaNi prayogAta kartRpada tRtIyeta gele tarI tyAzI saMbaMdhita asaNAre lyabaMta taseca rahAte. 1) aggao gaMtUNa bhaNiyaM tiie| (nala. pR. 3) puDhe jAUna tine mhaTale 3) hasiUNa tehiM bhnniyN| (nala. pR. 42) tyAMnI hasUna mhaTale 3) bhImeNAvi nalo nAUNa nivesio, niysiNhaasnne| (nala. pR. 34) bhImAne suddhA oLakhUna naLAlA ApalyA siMhAsanAvara basavile 8) 'iti' puDhe yeUna 'kara' cyA lyabantAcA eka viziSTa vAkyAMza hoto. tti (ti) kiccA, ti (ti) kaTTha. 9) kriyApadApuDhe tyAceca lyabanta lageca yeUna ardhamAgadhI AgamAta eka viziSTa vAkprayoga hoto. (yAveLI puSkaLadA kriyApadApuDhe 2 hA aMka asato.) 1) payAhiNaM karei 2 tA vNdi| (uvA. pari. 10) pradakSiNA karato. pradakSiNA karUna vaMdana karato. 2) jeTTha puttaM saddAvei 2 ttA evaM vyaasii| (uvA. pari. 66) jyeSThaputrAlA bolAvato. tyAlA bolAvUna ase mhaNato.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 27 : lyabanta va tumanta yAMce upayoga 451 427 tumantAce upayoga 1) kriyecA hetu, uddeza, prayojana darzaviNyAsa tumantAcA upayoga hoto. 1) jimiuM uvvitthttho| (arI. pR. 7) jevAyalA basalA 2) so vaccau tamANe uN| (saMpai 2.58) tyAlA ANaNyAsa to jAU de. 3) tumaM duTuM Agao hN| (nala. pR. 19) tulA bheTaNyAsa (pahANyAsa) mI Alo Ahe. 2) kadhI tumantAcA lyabantApramANe upayoga kelA jAto. 1) suNasu tumaM avahio houN| (supAsa. 488) ekacitta hoUna tU aika. 2) ko daTuM prlogmaage| (sUya. 1.2.3.10) paraloka pAhUna koNa (parata) AlA Ahe? 3) karmaNyarthI : (karmaNi prayogAMta tumanta taseca rahAte) 1) na hi takkaro rakkhi uM jujji| (nala. pR. 22) corAce rakSaNa karaNe yogya nAhI 2) na ya sakkiyA bohiuM mae smnnaa| (sapai. 1.10) svajanAMnA bodha karaNe malA zakya jhAle nAhI. 4) 'alaM' yA avyayAlA kadhI tumantAMcI apekSA asate. 1) nAlaM taNhaM vinnette| (dasa. 5.1.78) tRSNA dUra karaNyAsa purese (samartha) nAhI. 2) taM duTuM visavigAraM avi haNiuM alN| (mahA. pR. 317 ba) viSAcyA tyA duSTa pariNAmAlA suddhA nAhIse karaNyAsa purese (samartha) Ahe. 5) puDhIla kAhI kriyApadAMnA arthapUrtIsAThI tumantAcI apekSA aseta. 1) icchiNe : 1) jai gaMgaM mahasi dttuN| (nala pR. 3) jara gaMgA (nadI) pahANyAcI icchA asela 2) necchAnti vaMtayaM bhottuN| (dama 2.6) okalele (punaH khANyAcI icchA karIta nAhIta. 2) utsuka asaNe : annattha gaMtuM na ucchahai me mnnN| (nala pR. 14) dusarIkaDe jANyAsa mAjhe mana utsuka nAhI. 3) surU karaNe. : 1) kahiDa pAraddho sUriNA dhmmo| (mahA. pR. 71 ba) surIne dharma sAMgaNyAsa suravAta kelI. 2) rogo vaDDhi umaarddho| (pAkamA. pR. 49) 1 kadhI 'alAhi' yA avyayAlA tumantAcI apekSA asate. pahiA alAhi gNtuN| (kumAra 4.8) pathikA, jAU nako.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 ardhamAgadhI vyAkaraNa roga vADhU lAgalA. 4) pravRtta hoNe : 1) varisiuM payaTTo meho| (nala. pR. 18) megha varjU lAgalA 2) aha vAiDa pavatto vAo / (pauma. 4.13) maga vArA vAhU lAgalA. 5) tvarA karaNe : abhitura pAraM gamittae (utta 10.34) pAra jANyAsa tvarA kara. 6) lAgaNe : so puvvabhavaM sAhiuM lggo| (supAsa. 494) to pUrvajanma sAMgU lAgAlA. 7) asaNe : jai uttamamaggeNa vihariuM vijjae icchaa| (mahA. pR. 169 a) jara uttama mArgAne jANyAcI icchA asela. 8) yogya asaNe : 1) tamhA na jujjai iha nivsiuN| (mahA. pR. 310 a) mhaNUna yethe rahANe yogya nAhI. 2) na ya diTuM suyaM savvaM bhikkhU akkhaaumrihi| (dasa. 8.20) pAhilele vA aikalele sarva bhikSUne sAMgaNe yogya nAhI. 9) zakya asaNe, samartha asaNe : 1) na sakkemo te maggaM dNsiuN| (nala. pR. 21) tulA mArga dAkhaviNyAsa AmhI samartha nAhI. 2) ko sakkai maM maareuN| (agaDa. 148) malA koNa mAru zakela. 6) puDhIla kAhI zabdAbarobarahi tumantAcA upayoga kelA jAto. 1) seyaM : seyaM pavvaiuM mm| (utta 22.29) mI saMnyAsa gheNe cAMgale 2) pakAmaM : no saMcAemi sammaM pakAmaM viyarittae / (paesi pari 19) yogya prakAre bharapUra hiMDaNe malA zakya hota nAhI. 3) samartha, zakta, prabhu : 1) tubbhe samatthA uddhatu paramappANameva y| (utta 25.39) svataHcA va dusar2yAcA uddhAra karaNyAsa tumhI samartha AhAta 2) paMcANaNo na sakko samIvadesa pi akkmiuN| (nala. pR. 15) javaLa jANyAsa siMha suddhA samartha jhAlA nAhI. 3) paha kaNhe vAsudeve gaMgaM mahAnaiM bAhAhiM uttarittae udAhu no| (nAmA,sa 195-196) gaMgA mahAnadI bAhUMnI tarUna jANyAsa kRSNa vAsudeva samartha Ahe kI nAhI? 4) yukta : tA na juttaM me iha atthiuN| (samarA. pR. 136)) tevhA mI yethe rahANe rahANe yogya nAhI.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 27 : lyabanta va tumanta yAMce upayoga 5) sajja : sajjo hohi jujjhiuM / (vasu. pR. 242) yuddha karaNyAsa sajja ho. 7) kriyAdarzaka kAlavAcaka zabdAbarobara tumantAcA upayoga kelA jAto. 1) kAlo ya me... atthaM uvajjiuM / (samarA pR. 196) paisA miLaviNyAcA (hA) mAjhA kAla Ahe. 2) sAhUNaM vihariuM kaalo| (dharmoM pR. 68) sAdhUMcA hiMDaNyAcA kALa 8) saMskRtapramANe 'kAma' va 'maNa' yA zabdAbarobara samAsAMta pUrvapadI tumantAcA upayoga hoto. a) 1) paramapayaM gaMtukAmehi / (supAsa 649) zreSThapadIM jANyAcI icchA karaNAr2yAMnI 2) niyattiDa kAmo haM iyANi / (mahA. pR. 170 a) AttA mAjhI parata jANyAcI icchA Ahe. 453 A) 1) daiyaM daTTumaNA dei dANaM / (nala pR. 22) priyakarAlA pAhU icchiNArI tI dAna deU lAgalI. 2) vegeNaM usi umaNo pahAvio / ( mahA pR. 175 a) cAvaNyAcI icchA dharUna vegAne dhAvalA.
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28, saMvAditva 8888888888888888888888888888888888888888888888888888 428 saMvAditva vAkyAta jevhAM vikArI zabdAMcA upayoga kelA jAto. tevhA tyAMcyA paraspara saMbaMdhAta viziSTa prakArace saMvAditva (Agreement Concor) asaNe Avazyaka asate. udA. nAma jara e. va. ta. vAparale asela tara tyAce guNa vizeSaNahI e. va. ta. asaNe Avazyaka Ahe. kartA prathamapuruSI asatAMnA kriyApadahI prathama purUSIca asaNe jarUra Ahe. ityAdI azA prakAracyA saMvAditvAcA AtA vicAra karAvayAcA Ahe. vikArI zabdAMcyA saMvAditvAcA vicAra karatAnA, liMga, vacana, vibhaktI va puruSa yAMnA anulakSUna vicAra karAvA lAgato. saMvAditvAcA vicAra puDhIlapramANe tIna mukhya vibhAga pADUna kelelA Ahe. a) uddezya-vidheya-saMvAda 1) uddezya-kriyApada saMvAda 2) uddezya-vidhivizeSaNa saMvAda (sAdhe- taseca dhAtusAdhita vizeSaNa) 3) uddezya saMvAda vidhinAma A) vizeSaNa-vizeSya saMvAda 1) guNavizeSaNa- vizeSya saMvAda 2) saMkhyAvizeSaNavizeSya saMvAda i) nAma-sarvanAma saMvAda 1) nAma-saMbaMdhI sarvanAma saMvAda 2) nAma va itara sarvanAme yAMcA saMvAda 1 kadhI he saMvAditva pALale na gelele ADhaLate. udA. 1) ahaM puNa gihatthadhamme abhirmaamo| (pauma.33.48) 2) sa imIe saha visayasuhaM annuhviNsu| (samarA. pR. 600) 3) saMpajjaliyA ghorA aggI ciTThai goymaa| (utta 23.50) goyamA, peTalele agnI Aheta. 4) abhU jiNA asthi jiNA aduvA vi bhvissii| (utta. 2.45)
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva 455 a) uddezya -vidheya-saMvAda 429 uddeza-kriyApada-saMvAda 1) vidheya kriyApada asatAM uddezyAcyA purUSa vacanApramANe kriyApadAce puruSa va vacana asate. 1) ahamavi taM kanna jiivaavemi| (arI pR.8) mI hI tyA kanyelA jivaMta karIna 2) jai na kuppaha tubbhe| (baMbha pR. 57) jara tumhI rAgAvaNAra nasAla 3) rakkhiMsu nraahivaa| (mahA. pR. 47 ba) rAjAMnI rakSaNa kele. a) dvivacanAaivajI a. va. cA upayoga kelA jAto. 1) kaMpati do vi htthaa| (jina pR. 51) donhI hAta kAMpata Aheta 2) do vi gacchati soggi| (dasa. 5.1.100) doghahI sadgatIlA jAtAta. A) uddeza AdarArthI a. va. ta. asatAnA kriyApadahI a. va. ta asate. 1) deva vIsatthA hoh| (mahA pR. 32 a) mahArAja ! svastha vhA. 2) tubbhe no muNaha deva kiM eyN| (mahA. pR. 198 ba) mahArAja! he tumhAlA mAhIta nAhI kAya? ka) uddezya-kriyApada-vacanasaMvAda : 1) aneka uddezye 'ca' (ityAdI) samuccayArthaka avyayAne joDalelI asatA kriyApada a. va. ta. asate. 1) vijA maMtA ya sijhNti| (mahA. pR. 172 ba) vidyA va maMtra sidhda hotAta. 2) se paMDUrAyA koMtI ya devI paMca ya pAMDavA kacchullanArayaM Ar3hati (nAyAsaM pR. 184) to paMDu rAjA, rANI kuMtI ANi pAMca pAMDava yAMnI kacchulla nAradAcA Adara kelA 1 ca adhyAhRta asatAhI kriyApada a. va. ta. asate. dhammo attho kAmo mokkho cattAri hoti pursitthaa| (dharmo pR. 17) dharma, artha, kAma, mokSa he cAra puruSArtha Aheta. ca adhyAhRta asatAM kriyApada e. va. ta. : vihavo jiNavara dhammo rogAbhAvo pieNa sNjogo| aMte samAhimaraNaM pAvijja i prmpunnehi| (nA 7.157)
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 ardhamAgadhI vyAkaraNa a) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asUnahI kriyApada kadhI saMnidhacyA uddezyApramANe vacana ghete. jANa phalANa nAmaM tumaM anno ya na jaanni| (dharmo pR. 68) jyA phaLAMce nAva tU va itara koNI jANIta nAhI. A) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asUna, pratyeka uddezya svataMtrapaNe vicArAMta ghetalele asela kiMvA sarva miLUna eka saMyukta kalpanA hota asale tara kriyApada e. va. ta yeU zakate. 1) chAro dhUlI udagAiyaM ca khippi| (dharmo pR. 159) mAtI (za-rAkha) dhULa, pANI vagaire phekale jAte 2) vajaM naDheM geyaM airammaM taha ya gaMdhamAIyaM harai mnnN| (nANa. 10.293) vAdya, nRtya (nATya), gANe va atiramya gaMdha ityAdI mana haraNa karate. i) aneka uddezye - pratyeka uddezya svataH e. va. ta. - 'ca' ne joDalelI asatAM' kriyApada kadhI e. va. ta. tara kadhI a. va. ta. asate. ___ yaM) 1) hANI vuDDI ya hoi / (pauma. 3.33) hAnI ANi vRddhI hote. 2) thuI niMdA ya payaTTai / (kathA pR. 41) stutI va niMdA surU hote. ra) tao nalo damayaMtI ya kayAi jalakIlaM kunnNti| (nala pR. 7) naMtara nala va damayaMtI kadhI jalakrIDA karIta. I) 'ca' ne joDalelI aneka uddezye a. va. ta. asalyAsa kriyApada sAhajikaca a. va. ta. asate. samaNaM bhagavaM mahAvIraM niggaMthA ya niggaMthIo ya vdNti| (sUya. 2.1.7) zramaNa bhagavAn mahAvIrAlA bhikSu va bhikSuNI vaMdana karatAta. u) aneka uddezye bhinna vacanI asUna 'ca' ne joDalelI asatA, kriyApada 1 'ca' adhyAhRta asatAhi kriyApada e. va. ta. : 1) mahilA putto suhI houu| (dharmo pR. 208) patnI va putra sukhI hoU deta. 2) vaDDai teo kittI mAhappaM sylstthvinnnnaannN| kadhI apavAda : na tassa mAyA va piyA va bhAyA kAlammi (dharmo pR. 173) tammaM saharA bhvNti| (utta 13.22) maraNakALI tyAcI AI vA pitA vA bhAU tyAcyA (karmAcA) bhAga gheta nAhIta
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva prAyaH a. va. ta. asate. (kvacit e. va. ta. asate.) devA maMtA naMtA baMdhujaNo taha ya mitra vaggo ya / loyANaM kajjesu nimittamittaM ciya hvNti|| (nANa. 3.66) lokAMce kAryasidhdIce bAbatIMta deva, maMtra, taMtra, baMdhujana va mitravarga he phakta nimitta hotAta. 457 2) aneka uddezye- pratyeka uddezya - svataH e. va. ta. vikalpadarzaka avyayAne joDalelI asatA. kriyApada e. va. ta.' asate. 2 1) kahaM NaM puttA mamaM tuTThI vA harise vA ANaMde vA bhavissai / (nirayA pR. 16) bALA ! malA kazI bare tuSTi / vA harSa vA AnaMda hoIla ? 2) kovo - pasAdo vA bhvi| (vasu. pR. 253) kopa vA prasAda hoto. 'vA' ne joDalelI a) aneka uddezye - pratyeka svataH a. va. ta. asatAM, kriyApada a. va. ta ADhaLate. mahANubha no dhammajjhANAo khamaMti saMkhohiuM keI / deviMdA tiyasA vA jakkhA rakkhA va khayaravaggA vA / bhUyA mahoragA vA / (mahA. pR. 336 ba) devazreSTha, deva, yakSa, rAkSasa, khecaravarga, bhUte athavA mahAsarpa he koNIhI yA moThyA mANasAlA dharmadhyAnAtUna vicalita karaNyAsa samartha nAhIta. A) aneka uddezye bhinna vacanI asUna 'vA' ne joDalelI asatA, kriyApada saMnidhacyA uddezyApramANe asate. 1) bhaviyavvayA sahAvo, davvAIyA sahAiNo vA vi| pAyaM puvvovajjiyakammANugayA phalaM diMti (siri. 97) pUrvI kelelyA karmAlA dharUnaca bhavitavyatA, svabhAva, dravya vagaire athavA mitra prAyaH phaLa detAta. 2) naM tassa mAyA va piyA va bhAyA bhajjA va puttA na hu huMti saraNaM / (kathA pR. 159) tyAcI AI, bApa, bhAU, bhAryA vA putra tyAlA AzrayasthAna hota nAhIta. kha) uddezya - kriyApada - purUSa-saMvAditva 1) bhinna puruSI uddezya 'ca' ne joDalelI asatA, kriyApada, dvitIya (va tRtIya puruSa soDUna) prathama puruSAMta (ANi tR. pu. soDUna dvitIya puruSAta) asate. 1) ahaM ca tumaM ca do vi jujjhAmo / ( nala. pR. 9) tU va mI doghehI yudhda karU yaa| 2) vaccAmo caMpAuriM / (jina pR. 12) (tU va mI) caMpA nagarIlA jAUM. 2) bhinna puruSI uddezye 'vA' ne joDalelI asatA, kriyApada saMnidhacyA :
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 ardhamAgadhI vyAkaraNa uddezyApramANe puruSa ghete. kiM bhaNihI ruTTho jaNo ahaM vA bhaiNI vA majjha jaNaNI vaa| (kathA pR. 101) rAgAvalele loka kiMvA mI athavA bahINa vA mAjhI AI kAya mhaNela? 430 2) uddezya-vidhivizeSaNa-saMvAda 1) uddezya-guNavizeSaNa : 1) uddezyAcyA liMga, vacana, vibhaktIpramANe guNavizeSaNa asate. 1) savvatihuyaNasAhAraNaM imaM mrnnN| (pAka. pR. 23) he maraNa sarva tribhuvanAlA sAdhAraNa Ahe. 2) uttamadhammasuI ha dllhaa| (utta 10.18) uttama dharma aikaNyAsa miLaNe he kharokhara dularbha Ahe. 3) nUNaM miyabhAsiNo gruyaa| (mahA. pR. 145 a) he moThe loka kharokhara mitabhASI asatAta. a) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asatA vidhivizeSaNa saMnidhacyA uddezyApramANe asate. 1) jesiM pio tavo saMjamo ya tI ya baMbhaceraM c| (dasa. 4.28) jyAMnA tapa, saMyama, zAMtI va brahmacarya priya Ahe 2) saMsaggI saMbhAso ya suhayaro punnpurisaann| (supAsa 546) puNya puruSAzI sahavAsa va saMbhASaNa sukhakara asate. 2) uddeza-dhAtusAdhitavizeSaNa-saMvAda 1) uddezyAcyA liMga, vacana vibhaktIpramANe dhAtusAdhitavizeSaNa asate. 1) mae bhogA bhuttaa| (utta 19.11) mI bhoga bhogale 2) caliya sennaM samatthaM pi| (agaDa pR. 180) sarva sainya suddhA cAlale 3) tao sA kiMci satthA jaayaa| (baMbha. pR. 61) maga tI kiMcit svastha jhAlI 1 dvivacanAaivajI a. va. asate : 1) parisukkAo bhuyAo... milANAI loynnaaii| (samarA pR. 480) 2) do vi kevaliNo jaayaa| (dharmo pR. 21) 2 kadhI liMga-bhinnatA ADhaLate : maha maNo uvviggaM saMsArAo / (kathA pR. 176) mAjhe mana saMsArAta udvigna jhAle Ahe; vAU cittamaMta akkhaayaa| (dasa 4) vAyu sajIva Ahe ase mhaTale jAte.
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva 459 4) alaMghaNIyA ANA taayss| (sura. 11.141) bApAcI AjJA alaMghya Ahe. ___ a) dhAtusAdhitavizeSaNa he kadhI uddezAcyA ekavibhaktika nAmApramANe asate : chajjIvaNiyA nAma ajjhayaNaM pveiyaa| (dasa. 4) 'sahA jIvasamUha' nAvAce adhyayana sAMgitale Ahe. A) dhAtusAdhitavizeSaNa kadhI uddezyAcyA ekavibhaktika pUrakApramANe asate. 1) mucchA pariggaho vutto| (dasa 6.21) AsaktIlA parigraha mhaNatAta. 2) sUraseNA jAo devo| (kathA pR. 33) suraseNA deva jhAlI. ka) uddezya-dhAtusAdhitavizeSaNa vacana saMvAda 1) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asatA dhAtu sAdhita vizeSaNa a. va. ta. 1 asate. 1) hakkAriyA rAyANo rAyaputtA ya (nala. pR. 2) rAje va rAjaputra yAMnA bolAvale. 2) mae soDhANi bhImANi jammANi maraNANi y| (utta 19.46) mI bhayaMkara ase janma va mRtyu sahana kele. a) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asatAM hI dhAtu. vizeSaNa kadhI saMnidhacyA uddezyApramANe asate. 1) gahiyaM uyagaM nAraMgaphalANi y| (samarA pR. 356) pANI ANi nAraMgaphaLe ghetalI. 2) ANaMdio muNicaMdo devIo sAmaMtA y| (samarA pR. 790) muNicaMda, rANyA ANi sAmaMta AnaMdita jhAle. kha) uddezya-dhAtusAdhitavizeSaNa liMga saMvAda : / udA. 1) aNuvehaNijA khalu rogA sattuNo y| (mahA pR. 203 a) roga va zatru he kharokhara anupekSaNIya Aheta. 2) pattA devA NarA sttttaanne| (dharmoM pR. 15) deva va mANase ApApalyA sthAnI gele. 2) aneka uddezye strIliMgI asatA, dhAtusAdhitavizeSaNa strIliMgAta asate. AgayAo sAhuNIo kaMtimaI y| (samarA pR. 112) sAdhu striyA va kAMtimatI AlyA. 1 apavAda : saMpayaM ca davvaharaNaM parimoso ya keNa vikyN| (ghATage, pR. 161 pahA) AtAca koNItarI dravyaharaNa va corI kelI.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) uddezye pulliMgI va strIliMgI asatA dhAtu. vizeSaNa he prAyaH pulliMgAta ADhaLate. 1) uTThio kumAro saMtimaI y| (samarA pR. 533) kumAra va zAMtimatI uThale 2) tAhe rAyA ya sA ya jayahatthi mmi ArUDhA / (cau pR. 17) naMtara rAjA va tI jayAvaha hatthIvara basale. 3) aNurUvo te vivego aluddhayA ya / (samarA pR. 465) tujhA viveka va alubdhatA anurUpa Aheta. a) kadhI saMnidhatA uddezyApramANe dhAtasAdhita vizeSaNa ADhaLate. evaMvihA ya devA devIo kattha ditttthaao| (sura 6.131) azA prakArace deva va devI koThe bare pAhile hote ? A) naMtaracyA prAkRtAMta dhAtusAdhitavizeSaNa prAyaH napuMsakaliMgAta' ADhaLate. 1) samAiTThANi vajjhANi meMTho devI karI ya / (dharmo pR. 50) mAhUta, hattI va rANI he vadhya azI AjJA kelI. 2) tattha vasudevo rohiNI devaI ya aaroviyaanni| (kathA. pR. 86) tethe vasudeva rohiNI va devakI yAMnA basavile. 431 3) uddezya - vidhinAma - saMvAda 1) vidheya - nAmAcyA svarUpApramANe hA saMvAda bhinnarUpI asato. vibhakti tIca asate. liMga- vacanAce bAbatIta mAtra a) kadhI liMga-vacana - saMvAda asato. 1) savve AbharaNA bhaaraa| (utta 13.16) sarva alaMkAra (mhaNaje ) bhAra. 2) jammaM dukkhN| (utta 19.15) janma mhaNaje duHkha 3) mahilA joNI anntthaannN| (baMbha. pR. 42 ) strI hI anarthAMce mULa Ahe. 4) mokkho phaannpuristtho| (kathA pR. 169) mokSa hA pradhAna puruSArtha. A) kadhI liMgabhinnatA asate; paNa vacanasaMvAda asato. 1) dhammo mNglmukktttth| (dasa 1.1) dharma he utkRSTa maMgala 2) saMpayaM damayaMtI ceva tuha bhajjA maMtI mitta pAikko y| (nala pR. 11) AtA damayaMtI hIca tujhI bhAryA, maMtrI, mitra va pAyadaLa 3) dhammo dIvo paTThA ya gaI srnnmuttmN| (utta 23.68) dharma hAca dIpa, pratiSThA, gati va uttama AzrayasthAna. 1 ma. : rAjA va rANI AlI, ityAdI
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva 461 i) kadhI liMga va vacana yAMcA saMvAda nasato. 1) sallaM kAmA visaM kaamaa| (utta 9.53) kAma he zalya ANi viSa Aheta. 2) sammadaMsaNanANacaritrANi nivvaannmggo| (dharmo pR. 142) samyag darzana, samyag jJAna ANi samyak cAritra hA mokSamArga. 2) aneka uddezye 'ca' ne joDalelI asatA vidhinAma a. va. ta. ADhaLate. 1) mAyA aliyaM loho mUDhattaM sAhasaM asoyttN| nissaMsayA taha cciya mahilANa sahAvayA dosaa|| (agaDa. 140) kapaTa, asatya, lobha, mUDhatva, sAhasa, azucitA va kruratA he striyAMce svAbhAvika doSa. 2) tANaM ca do pahANasIsA dhammaghoso dhammajaso ya / (dharmo pR. 215) tyAMce dharmaghoSa va dharmayaza he dona mukhya ziSya. a) aneka uddezye 'ca' ne joDalI asUna jara ekhAdI (samUhavAcaka) saMyukta kalpanA nirdiSTa hota asela tara vidhinAma e.va.ta. yete. saccaM soyaM AkiMcaNaM ca babhaM ca jaidhammo / (samarA pR. 46) satya, zauca akiMcanatA va brahmacarya hA yatidharma. 3) pramANa, bhAjana, sthAna, pada, zaraNa hI nAme vidheya asatA tI nehamI napuM. prathamA e. va. ta. asatAta maga uddezyAce liMga-vacana koNatahI aso; 1) gihesu mahilAo pmaannN| (pAi. pR. 28) gharAMta mahilA pramANa. 2) bhAyaNaM tumaM kllaannaannN| (samarA. pR. 732) tU (mhaNaje) kalyANasthAna. 3) jIvo joittttaannN| (utta 12.44) jIva hA vedI (agnIce sthAna) 4) avamANapayaM tao jaao| (supAsa 509) maga to apamAnasthAna jhAlA. 5) dhammo cciya saMsAre srnnN| (supAsa. 574) saMsArAta dharma hAca AzrayasthAna. ka) vibhaktisaMvAda : 1) asaNe, hoNe, vATaNe, ityAdI akarmaka kriyApadAMce pUraka mhaNUna yeNAre vidhinAma he uddezyApramANe prathamA vibhaktIta asate. jAyA savve vi kevlinno| (mahA pR. 2.71) sarvacA kevalI jhAle. yethe asaNe kriyApada yojile-te mAtra uddezyApramANe asate : ahameva duhabhAyaNaM homi| (nala pR. 14) mIca duHkhAce AzrayasthAna hoIna.
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) mhaNaNe, karaNe, samajaNe ityAdI sakarmaka paNa apure vidheya asaNAr2yA kriyApadAMcyA karmaNi prayogAta pUraka-karma uddezyApramANe prathamA vibhaktita asate. 1) bhavataNhA layA vuttaa| (utta 23 .48) saMsAra-tRSNA lakA mhaTalI jAte. 2) kayA jiNayaMtraNa sAvigA sirimii| (jina. 24) jinadattAne zrImaMtIlA zrAvikA kele. 3) jevhA aneka uddezye ekAdyA nAmAzI vA sarvanAmAzI ekavibhaktika asatAta, tevhA vidhinAma he yA nAma vA sarvanAmApramANe asate. 1) taM gehaM so vibhavo sA lIlA so ya vallaho kNto| savvaM khaNeNa nttuN| (nANa 1.318) te ghara, te vaibhava, tI lIlA , to priyapatI, he sarva kSaNAMta naSTa jhAle. 2) dukalattaM rAlidaM vAhI taha kannayANa bAhullaM paccakkhaM nryminnN| (nANa. 7.6) vAITa patnI, dAridraya, vyAdhI va kanyAMce bAhulya he mhaNaje pratyakSa naraka. 432 A) vizeSaNa-vizeSya-saMvAda a) guNavizeSaNa-vizeSya-saMvAda : 1) vizeSaNAcyA liMga-vacana-vibhaktipramANe guNavizeSaNa asate. 1) Iiso ceva asAro sNsaaro| (pAkamA. pR. 21) asAra saMsAra hA asAca Ahe. 2) mahAvIrassa bhagavao siise| (utta. 21.1) bhagavAn mahAvIrAcA ziSya. 3) eyArise sriirmmi| (baMbha pR. 38) azA prakAracyA dehAta. ka) vacana-saMvAda :1) aneka vizeSyAMnA vizeSaNa ekaca asalyAsa te a. va. ta. asate. samAsAMta vizeSaNe ApalyA mULarUpAta asatAta.: tivvovasagga, divvAbharaNa, dIhakAla, paramasaMtosa ityAdI. 2 yalligaM yadvacanaM yA ca vibhaktirbhaveda vishessysy| talliMgaM tadvacana sA ca vibhktirvishessnnsyaapi| 3 ardhamAgadhIta kvacit liMgabhinnatA (udA. bahave (pu.) vaaviio| va vibhaktibhinnatA (udA. sai anneNa maggeNa (dasa 5.1.6) dusarA mArga asatA) ADhaLate. 4 'vA' ne joDalelI asatAH keriso suddo mAhaNo vA bhvi| (kathA pR. 174)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva -ahigArI / 1) rAyA samaNo maMtI dUo taha ceva dhamma - niyasattheNa vihINA kayaM pi kajjaM viNAseMti (nANa 9.1909) svazAstra vihIna asA rAjA, zramaNa, maMtrI, dUta taseca dharmAdhikArI he kelelyA kAryAcA hI 463 nAza karatAta. 2) bahave vejjA ya vejjapattA ya / (vivAga pR. 8) puSkaLa vaidya va vaidyaputra 2) aneka vizeSye 'ca' ne joDalelI asatAM tyAce vizeSaNa kadhI vidhi vizeSaNApramANe saMnidhacyA vizeSyApramANe asate. 1) pAio mi jalaMtIo vasAo ruhirANi y| (utta 19.70) jvalaMta vasA va rakta malA pAjaNyAta Ale. 2) anne devA ya devIo ya / (mahA pR. 137 itara deva ANi devI. A) saMkhyAvizeSaNa' - vizeSya-saMvAda : : 1) 'ega' he vizeSyAcyA liMga-vacana vibhaktIpramANe asate. 1) mama ego bhaayaa| ( kathA pR. 60) mAjhA eka bhAU 2) saMpAhi me egaM ptthnnN| (samarA. pR. 164) mAjhI eka prArthanA purI kara 3) egeNa sAhuNA / (samarA pR. 185) ekA sAdhUne. 2) dona te aTharA hI saMkhyAvizeSaNe nehamI a. va. ta. asatAta. tInahI liMgI tyAMcI rUpe samAna Aheta. vibhakti tevaDhI vizeSyApramANe aseta. 1) coddasa mahArayaNA nava nihao / ( pauma 4.61) caudA mahAratne, naU nidhI. 2) dasa ajjhayaNA / ( vivAga pR 2) dahA adhyayane 3) aTTheva ya kammAI egArasa paDimAo bArasa vayAI / (siri 64 ) AThaca karme, akarA pratimA bArA vrate 4) solasa varavAvIo / ( pauma 2.52) soLA suMdara vApI. 1 saMkhyAvAcakAMcyA samAsAMta hoNAr2yA pharakAsAThI prakaraNa 12, puravaNI 2 2 pahA. vIsacyA puDhIla saMkhyAvAcake hI vizeSyAsArakhIca asalyAne tI kadhI vizeSyAcI SaSThI ghetAta. udA. varagAmANa sahassaM sayaM gaiMdANa pAikkANaM lakkhaM turayANaM dasa sahassAiM / ( agaDa . 153) eka hajAra suMdara gAMve, zaMbhara utkRSTa hattI, eka lakSa pAyadaLa, dahA hajAra ghoDe
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ardhamAgadhI vyAkaraNa 3) ekoNIsa te advecALIsa- hI nehamI e. va. ta. asatAta. tyAMcI vibhakti mAtra vizeSyApramANe asate. 1) egUNavIsaM ajjhynnaa| (nAyAsa pR. 2) 19 adhyayane 2) vIsaM vaasaaiN| vIsa varSe 3) chavvIsaM vaasaaiN| (niramA pR. 10) 26 varSe 4) tIsaM mhaasuminnaa| 30 mahAsvapne 5) sattatIsaM vaasNii| (vivAga. pR. 28) 37 varSe 6) bAyAlIsaM suminnaa| 42 svapne 7) a uNatIsaM diNANi (kathA pR. 120) 29 divasa. 4) ekUNa pannAsa te aTThAvanna : hI phakta e. va. ta. asatAta. tyAMcI vibhakti vizeSyApramANe asate. 1) egUNapannAsaM puttajuyalagANi / (mahA pR. 8 a) 49 putrAMcI juLI 2) caupannaM ajjhynnaa| (nAyAsaM. pR. 227) 54 adhyayane 3) sattAvannAe dNtishsshii| (nirayA pR. 27) 57 hastisahasrAMnI. 5) 59 te 99 : hI phakta e. va. ta. asatAta. tyAMcI vibhaktI vizeSyApramANe asate. 1) sarTi vaasaaiN| (vivAga pR. 39) 60 varSe 21 bAttari vAsAiM / (vivAga. pR. 45) 72 varSe 3) usIiM vAsAiM (vivAga pR. 56) 80 varSe 4) naui vaasaaiN| (vivAga pR. 58) 90 varSe. 6) saya, sahassa ityAdI vizeSyApramANeca asalyAne tI e. va. ta. taseca a. va. ta. vAparalI jAtAta vibhakti vizeSyApramANe asate. 433 i) nAma-sarvanAma-saMvAda 1) nAmAcyA liMga-vacana-vibhaktIpramANe sarvanAma asate. 1 mAge 'moThyA saMkhyA sAdhaNe' prakaraNa 12, puravaNI 1 pahA 2 a) kadhI hI vizeSaNe vizeSyAcI SaSThI ghetAta. 1) puttANaM stttthiishssaa| 60 hajAra putra 2) aTThasayaM khatriyadAragANaM / 800 kSatriya mule ityAdI A) kvacit yA vizeSaNAMcA vizeSyAzI samAsaca hoto. atttthshsslkkhnndhro| (utta. 22.5) ATha hajAra lakSaNe dhAraNa karaNArA 3 kadhI liMgabhinnatA ADhaLate. : jAvaMti (napuM) loe pANA (pu.)| (dasa 6.10)
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 28 : saMvAditva 465 1) na sAmannapuriso eso| (nala pR. 5) hA sAmAnya purUSa nAhI. 2) tammi ceva jmme| (samarA pR. 45) tyAca janmAMta 3) imassa sttNgrjss| (nala. pR. 8) yA saptAMga rAjyAce a) bhinnaliMgI aneka nAmAMbaddala sarvanAma yeta asalyAsa te kadhI pulligAMta tara kadhI napuMsakaliMgAta ADhaLate.' ____ka) 1) kasAyA iMdiyANi ya te jinnittu| (utta. 23.38) kaSAya va iMdriye tyAMce damana karUna 2) nANaM ca dasaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| esa mggo| (uttaM 28.2) jJAna, darzana, cAritra va tapa hA mArga kha) nANaM ca daMsaNaM ceva cArittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya eyaM jIvassa lakkhaNaM / / (utta 28.11) jJAna, darzana, cAritra, tapa vIrya, upayoga he jIvAce lakSaNa. nAma-saMbaMdhI sarvanAma saMvAda :1) pUrvagAmI nAmApramANe sarvanAmAcA purUSa, liMga va vacana asate. a) vibhakti kadhI tIca asate : 1) te dhannA kayapuNNA je jiNadhammaM dharaMti niyhiye| (kummA 89) je jinadharma hRdayAta dharatAta te dhanya va puNyavAna 2) jA nirassAviNI nAvA sA u pArassa gaaminnii| (utta. 23.71) jI nAva gaLakI nAhI tIca palIkaDe jAte. A) kadhI puDhIla vAkyAMta saMbaMdhI sarvanAmAcI jI vibhaktI asate tIca : 1) musaM na vayaI jo uM taM vayaM bUma maahnnN| (utta. 25.24) jo khoTe bolata nAhI tyAlA AmhI brAmhaNa mhaNato. 2) jIvaiyA payatthA jANijjati iha jeNataM nANaM (supAsa. 551) jyAce yogAne yethe jIva ityAdI padArtha jANale jAtAta, te jJAna. 1 bhinnaliMgI nAme 'ca' ne athavA 'vA' ne joDalelI asalyAsa sarvanAma kadhI saMnidhacyA nAmApramANe asate. 1) savve devA devIo ya uvviggA acchNti| (mahA. pR. 230 ba) 2) so purasio itthiyA vaa| (samarA pR. 204) 3) jo puriso itthI vaa| (kathA pR. 40) 2 apavAda : acchaMdA jena bhuMjaMti na se cAi tti vucci| (dasa 2.2)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ardhamAgadhI vyAkaraNa 2) saMpUrNa vAkyAbaddala saMbaMdhI sarvanAma yeta asela tara te nehamI napuM dvitIyA e. va. ta. asate. 1) ajuttaM kayaM imIe jaM tumaM vrio| (nala. pR. 5) tulA varile, he hine ayogya kele. 2) juttaM tumae kayaM jaM pAraddhI maMsaMca pricttaanni| (nala., TIpA, pR. 1) mRgayA va mAMsa varNya kelesa, he tU cAMgale kelesa. 3) jyA vAkyAta saMbaMdhI sarvanAma Ahe tyAce vidheya nAma asUna tyAce liMga pUrvagAmI nAmApekSA bhinna asela, tara saMbaMdhI sarvanAma prAyaH saMnidhacyA nAmApramANe asate. __je mAhaNA jAivijjAvihUNA tAI tu khettAI supAva yaaiN| (utta. 12.14) je jAti-vidyA-hIna brAmhaNa Aheta te pApI kSetre hota.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29) vAkye joDaNe 82828282828282828282828282 SABASABASABASABASASALALALALA 434 vAkye jADaNe ekA vAkyAtUna prAya: jarI pUrNa arthabodha hota asalA tarI kityekadA vAkye parasparAvalaMbI asatAta; tyAtIla eka vAkya pradhAna va itara vAkye gauNa asatAta. puSkaLadAM dona svataMtra vAkyehi kAhI viziSTa kAraNAstava joDalI jAtAta; yethe gauNa pradhAna-bhAva mAtra asata nAhI. pahilyA prakArAlA mizra vAkye, va dasar2yA prakArAlA saMyukta vAkye, ase mhaTale jAte. mizra vAkyAMtIla gauNa vAkye jyA prakArace kArya karata asatIla tyAnusAra tyAMnA nAmavAkya, vizeSaNavAkya, kriyAvizeSaNavAkya, ityAdI saMjJA dilyA jAtAta. khAlIla zabdAMcyA sAhAyyAne hI vAkye joDalI jAtAta. (1) nAmavAkya :- ti (iti), jahA, jaM (yad) (kI), (taM jahA (tad yathA), jai (yadi)) (2) vizeSaNavAkya :- ja (yad) (ta (tad)), jArisa (yAdRza) (tArisa (tAdRza)) (3) kriyAvizeSaNa vAkya : (1) sthaLadarzaka :- jattha (-tattha), jatthajattha (-tattha tattha), jahiM (tahiM), jahiM jahiM (-tahiM tahiM) ,jatto (jethUna) (-tatto) (tethUna) (2) kALadarzaka :- jayA, jaiyA, jAhe (-tayA, taiyA, tAhe), jayA jayA (-tayA tayA), jAva (-tAva), jAva na (-tAva), jappabhiMDa (-tappabhiI). (3) rItidarzaka :- iva, jahA (-tahA), hi, jeNa-NaM (-teNa NaM), ti (iti), jAva (mhaNaje)
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 (5) saMketa saMyuktavAkyeM puDhIla pramANe joDalI jAtAta : -- jai, aha (-to, tA, tao), ce' (cet) (tarihi (tarhi )) (1) samuccaya :- ca, ya; na ca, na ya; tadaNu, tayaNu; io ya, tahAya, avi (api), avi ya, kevalaM - avi, kiM puNa, aha (atha), puvvaM - tao; aNaMtaraM, aNaMtaraM ca, tao ya (tata:ca), annaM ca, avaraM ca, kiMca, yAvi (cApi), tayaNaMtaraM, paDhamaM-pacchA, tao paraM ( tata: para), tAva (prathama) tao. (2) vikalpa : - vara, va; vA vA; kiMvA, ahavA, na vA; uya (uta), udAhu, uyAhu, udAho; annahA; iyarahA, iharA. (3) virodha :- tu, u; kiMtu, paraMtu; paraM, puNa, kevalaM, tahavi (4) kAryakAraNa :- tA, to, tao; ao (ata:) tamhA (tasmAt) yA sarvAMcIca udAharaNe yethe graMthavistAra bhayAstava dilelI nAhIta. puDhe mAtra kAhI udAharaNe dilI Aheta. 435 nAmavAkya joDaNeM (1) 'iti' ne aparokSa vidhAna, ekhAdA vicAra kiMvA (ekhAdyA zabdAceM) spaSTIkaraNa darzavile jAte. 3 4 5 ardhamAgadhI vyAkaraNa (1) aho mama sAmatthaM esa na muNai tti vigppiuunn| (mahA. pR.175a) aho! hA mAjhe sAmarthya jANata nAhI, asA vicAra karuna. (2) ajjeyavvaM dhaNaM ti maha icchaa| (jina. pR. 14) dhana miLavAve azI mAjhI icchA Ahe. (3) mama sAhuvAdo hoi tti buddhIe niggo| (kathA. pR. 109) malA sAdhu mhaNatIla, yA buddhIne nighAlA. (2) 'jahA' ne aparokSa'vidhAna, ekhAdyA zabdAce spaSTIkaraNa, taseca aikaNe, jANaNe, ityAdi kriyApadAMcI vAkyarUpa karmeM nirdiSTa hotAta. 1 'ce' cA upayoga ardhamAgadhIta kvacit ADhaLato. 2 sura. 1.132 'tarihi' cA upAyoga hi turaLaka Ahe. 'avyayAMce upayoga' yA prakaraNAMta puSkaLa udAharaNe sApaDatIla 'iti' he aparokSa vidhAna, ityAdInaMtara yete. 'jahA' heM aparokSa vidhAna, ityAdIpUrvI yete.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29 : vAkye joDaNe 469 (1) teNa bhaNiyA sA jahA-mayacchi bhagiNI tumaM mehosi| (mahA. pR.162 a) tyAne tilA ase mhaTale 'mRgAkSI! tUM mAjhI bahINa Ahesa' (2) jANAmi jahA so dhutto| (pAkamA pR.45) malA mAhIta Ahe kI to dhUrta Ahe. (3) jAyAya pasiddhI jahA- caMDakosio uvavaNaM avaloiuM, pi na dei| (mahA. pR.174a) ANi prasiddhI jhAlI kI caMDakosiya upavana pAhUM sudhdAM deta nAhI. (3) jaM :mA bhaNaha jaM na bhnniyN| (sura. 2.14) (ase) mhaNU nakA kI sAMgitale navhate. (4) jai :- peccha jai mama pAse sNti| (kathA. pR.111) mAjhyAjavaLa Aheta kI nAhIta te pahA. (a) kadhI pUrvavAkyAta puDhIla vAkyAbaddala ekhAdA zabda yeUna vAkye joDalI jAtAta. (1) saccaM khu eyaM - jo khIraM pAei so vi Dasijjai tuha jaaiie| (nala. pR.27) he agadI khare kI jo dUdha pAjato to suddhA tujhyA jAtIkaDUna cAvalA jAto. (2) tAhe tubbhe evaM vayaha-amhe taaryaahi| (nAmAsaM, pR.127) tevhA tumhI ase mhaNA - 'AmhAlA tAra'. 436 vizeSaNavAkya joDaNe (1) ja:- (1) taM natthi jaM na kuvvaMti pANiNo sAhasaM dvinnkjje| (supAsa. 523) paizAsAThI prANI je karaNAra nAhIta ase koNatehi sAhasa nAhI. (2) ANeha davvANi jANi ahaM uvdisaami| (vasu. pR.218) mI sAMgato tI dravye ANA. (2) jArisa :- (1) mUladeveNa vi eriso sumiNo diTTho jAriso me'| jasale svapna mI pAhile tasale mUladevAne hi pAhile (2) jArisaM kalle pariviTuM tArisaM aNudiNaM daayvvN| (dharmo. pR.200) kAla jasale vADhale tasale roja dyAve (3) jArisae mama orohe tArisae to annss| (nAyAsaM, pR.110) jasale mAjhe aMta:pura Ahe tasale dusar2yAce nAhI. 1 2 iMgliza madhIla if, whether pramANe ghATage, pR.216
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ardhamAgadhI vyAkaraNa 437 kriyAvizeSaNa vAkya joDaNe (a) kAladarzaka : (1) jayA, jAhe, jaiyA :- (1) jayA ahaM agAravAsaM vasAmi tayA ahaM appvsaa| (niramA pR.53) jevhA mI gharI hote tevhA mI svataMtra hote. (2) savve vi nivA jaiyA AyattA hoMti egnrvinno| tadaNunnAeNa tayA sayaMvaro hoi kaayvvo|| (sura. 1.128) jevhA sarva rAje ekA rAjAcyA Ayatta hotAta vA asatAta tevhA tadanujJene svayaMvara karAyace asate. (3) jAhe se jakkhe evaM vaejjA tAhe tubbhe evaM vyh| (nAmAsaM pR.127) jevhA to yakSa ase mhaNela tevhA tumhI ase mhaNA. (A) sthaladarzaka : (1) jattha :- (1) vaccAmi tattha kattha ya jattha na pecchAmi niyloyN| (jina. pR.3) jethe Apale loka disaNAra nAhIta azA koThe tarI jAIna. (2) jattha vaccasi aNugaMtavvaM mae vi ttthev| (sura. 7.176) jethe tU jAzIla tethe mI hi mAgomAga yeNAra. (2) jattha jattha :- jattha jattha Ayario ThAyai tattha tattha nAvA jale buDDha -i| (dharmo. pR.46) jethe jethe AcArya ubhA rAhI tethe tethe nAva buDU lAge. (i) rItidarzaka : (1) iva :- kovo jalaNo vva vaNaM dahai tvN| (saMpa i. 2.79) agni jase vana jALato tasA kopa tapa jALato. (2) jahA :- jaM jaha bhaviyavvaM hoi taM tahA devvjoenn| (lIlA. 311) je jase hoNAra asela te daivayogAne taseca hote. (3) jahAjahA :- jaha jaha vaDDai gabbho taha taha suMdarimaNami sNtaavo| (nANa. 1.63) jasa jasA garbha vADhU lAgalA tasatasA suMdarIcA mana:saMtApa vADhU lAgalA. (I) kAryakAraNa : (1) jaM :- (1) ettiyakAlaM NaNu vaMciu mhi jaM sevio Na me dhmmo| (dharmo. pR.26) itakA kALa mI vaMcita jhAlo, kAraNa mI dharma AcarilA nAhI. 1 kadhI vizeSaNavAkya :- patto tamuddesaM jattha nihaannN| (samarA pR.144) jethe ThevA hotA tyA pradezAta pocalA.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29 : vAkye joDaNe 471 (2) phaliaM sukaeNa ariNA --- calaNA tuha jaM nnibhaaliaa| (usA. 2.4) jyA arthI tujhe caraNadarzana jhAle tyAarthI puSkaLa sukRta phaLAlA Ale asale pAhije. (2) jeNa-NaM :- (1) esA jaNaNItullA jeNaM jiTThassa baMdhuNo bhjjaa| (supAsa. 487) hI mAtRvat Ahe, kAraNa tI jyeSTha baMdhUcI bhAryA Ahe. (2) jeNaM ciya uddAmo hiMDai eso jayaMmi akkhlio| teNaM ciya sappurisA laggA prlogmgNmi|| (samarA. pR.186) kAraNa hA uddAma askhalitapaNe jagAta hiMDato; mhaNUnaca satrapuruSa paraloka mArgAlA lAgale Aheta. (3) iti :- (1) alAbho tti na soye| (AcArAMga 1.2.5.3) lAbha jhAlA nAhI mhaNUna zoka karU naye. (2) tuma bhaNasi tti vccaamo| (vasu. pR.243) tUM mhaNatosa mhaNUna jAU yA. (4) jAva :- visajeha maM jAva NaM jaannaami| (vasu. 9.12) malA jAUM dyA mhaNaje mI jANUna gheIna. (u) saMketa : (1) aha :- aha jANAsi to bhnn| (utta. 25.12) jara mAhIta asela tara sAMga. (2) ce :- taM kahaM itice| (utta. 16.2) te kase ase jara (mhaNazIla tara aika) (3) tarihi :- jai evaM tarihi suNdrtrN| (sura. 11.71) jara ase asela tara phAraca cAMgale. 438 samuccayadarzaka vAkya joDaNe (1) avi (api) :- na vi ruTTho na vi tuttttho| (utta. 25.9) rAgAvalA hi nAhI ANi saMtuSTa hi jhAlA nAhI. (2) kiMpuNa :- eesiM ekkekkaM pi nUNa veraggakAraNaM gruyN| kiM puNa savvesiM smvaao|| (mahA. pR.69 ba) yAtIla ekekahi vairAgyAce moThe kAraNa Ahe; maga sagaLI ekatra AlyAvara kAya sAMgAve? (3) kiMca :- kiM ca paMcavIsahi vi tatte hi ega jIvatatraM na sijjhi| (jina. pR.30) ANi ase kI paMcavIsa tattvAMnI hi eka jIvatattva siddha hota 1 ghATage, pR. 196
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ardhamAgadhI vyAkaraNa nAhI. (4) na ya :- na ya hANI na ya vuDDI hoi| (paema. 3.41) hAnI hi hota nAhI va vRddhIhi hota nAhI. (5) tayaNu :- aikouhalleNaM gahiyA maMjarI rAiNA tayaNu samatthakhaMdhAvAreNa vi| (dharmo. pR.121) ati kutUhalAne rAjAne maMjarI ghetalI, naMtara sarva sainyAne suddhA. (6) taoparaM :- taoparaM sogamuvagao kaalsenno| (samarA. pR.422) tyAvara kAlaseNa phAra zoka karu lAgalA. (7) tayaNaMtaraM :- paricatto mhi tiie| tayaNaMtaraM niggao haM vesaaghraao| (mahA. pR.26a) tine mAjhA tyAga kelA; tadanaMtara mI vezyAgRhAMtUna bAhera paDalo. (8) paDhama-pacchA :- ao paDhamaM dayapesaNeNa se muNijau mnnN| pacchA jahAjuttaM kijjau tti| (nala. pR.7) mhaNUna, prathama dUta pAThavUna tyAce mana jANUna ghyAve; naMtara yogya te karAve. (9) annaM ca, avaraM :- egaM hINajAIo aNNaMca dAridaM avaraM puNa erisaM sriirN| (kathA. pR.175) eka (mI) hInajAtIya AnakhI dAridra, ANi asale zarIra. (10) tAva (prathama) tao :- tAva rAyA niddAe suvau tao khissN| (cau. pR41) prathama rAjA jhopI jAU de; maga sAMgena. 439 vikalpadarzaka vAkyeM joDaNe (1) annahA :- tA deha maha karaM iNDiM annaha maha bhUmiM sigdhaM priccyh| (supAsa. 493) tevhA AttAM malA kara dyA; nAhI tara lageca mAjhI bhUmi soDA. (2) iharA, iyarahA :- (1) vayaM crh| iharA ihaloe vi hu pAvissaha tikkhdukkhaaii|| (supAsa. 628) vrata AcarA; nAhItara ihalokIhi tIkSNaduHkhe miLatIla. (2) maraNaM ciya majjha hoi seyaM tu| iyaraha loyAvAo Ajammo dUsaho niymaa|| (nANa. 1.91) maraNaca malA zreyaskara Ahe; nAhItara janmabhara duHsaha asA lokApavAda nakkI hoIla. (3) jai rahiyaM jIvehiM to bhuMjai iyarahA vjN| (supAsa. 491) jara (anna) nirjIva asela tara to khAI, nAhI tara (teM) vaw. (3) ahava, ahavA :- vehallaM kumAraM pesehi ahava judhda sajo citttthaahi|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29 : vAkye joDaNe 473 (nirayA pR.24) vehalla kumArAlA pAThava, athavA yudhdasajja hoUna rahA. (4) udAhu :- taM dAragaM egate ujjhAmi udAhu maa| (vivAga. pR.10) tyA mulAlA ekAntAMta TAkU kI nako. (5) vA :- dArayamANehi mamaM vA tattha nehi| (cau. pR.31) mulAlA ANa vA malA tethe ne. (6) na vA :- icchai vA na vA annaM purisN| (sura. 4.123) (hI) dusar2yA puruSAcI icchA karate kiMvA nAhI. 440 virodhadarzaka vAkye joDaNe (1) paraM : (1) acchasu etthaM paramattaNo ya gujjhaM kassa vi mA pyddesu| (agaDa. 17) yethe rahA; paNa Apale guhya kuNAjavaLa hi pragaTa karU nakosa (2) appavaho vi na jutto desaccAo paraM jutto| (sura. 2.196) AtmahatyAhi yogya nAhI; paNa dezatyAga yogya Ahe. (2) tu, u :- (1) tumaM tu prtthiiprNmuho| (nala. pR.50) paNa tU parastrI parAGmukha Ahesa. (2) caijja dehaM na u dhmmsaasnnN| (dasa. 11.17) dehatyAga karIna, paNa dharmAjJA tyAgaNAra nAhI. (3) kiMtu :- na devayA kiMtu mANusI esa : / (nala. pR.42) hI devatA nAhI, paNa mAnuSI Ahe. (4) puNa :- punnakkhaeNa jhijjai riddhI na uNa caaenn| (nala. pR.45) riddhI puNyakSayAne kamI hote, paNa tyAgAne nAhI. 441 kArya-kAraNa darzaka vAkye joDaNe ___ (1) tA, to, tao :- (1) ettha AsameM diTThIviso sappo abhiddavei tA mA eeNa paheNa vcch| (mahA. pR.159a) yethe AzramAta dRSTiviSa asA sarpa trAsa deto; mhaNUna yA mArgAne jAU nakA. (2) na sohaNaM sarIraM kaNagamaIe tao ahaM pesiyaa| (kathA. pR.144) kaNagamatIcI prakRti barI nAhI; mhaNUna malA pAThavile Ahe. (2) ao :- (1) eso khu rAyAhirAyassa pahANadUo ao sAmivva
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 ardhamAgadhI vyAkaraNa dluvvo| (mahA. 45a) hA rAjAdhirAjAcA pradhAna dUta Ahe; mhaNUna tyAlA svAmIpramANe mAnAvayAce (2) suhumo---- ya so vattae ao na diisi| (samarA. pR.168) to sUkSma Ahe; mhaNUna disata nAhI. (3) tamhA :- sUsai kaMTho mahaM ainisAe... tamhA udayaM smaanneh| (pauma. 35.3) phAra tahAnene mAjhA ghasA zuSka jhAlA Ahe; mhaNUna pANI ANA. 442 ekatra ThevUna vAkye joDaNe puSkaLadA joDaNAr2yA zabdAvinA vAkye phakta ekatra ThevUna tyAMcA paraspara saMbaMdha sUcita kelA jAto. (a) mitravAkya : (1) kAraNa :- alaM bAlassa saMgeNa veraM vaDDai appnno| (AcArAMga 1.1.2.4) jyAmuLe svata:ce vaira vADhate asA mUrkhAcA saMga pure / (2) saMketa :- nimadhUyaM me naravara na desi pavisAmi jlnnNmi| (cau. pR.26) he rAjA! jara tUM ApalI mulagI malA dilI nAhIsa tara mI agnIta praveza karIna. (3) nAmavAkya :- ko jANai pare loe atthi vA natthi vA punno| (utta. 5.6) para loka Ahe kI nAhI he kuNAsa mAhIta Ahe? (4) vizeSaNavAkya :- dhI saMsArasahAvo, putto vi hu dAruNo havai virii| (sura 16.158) putrahi jethe dAruNa vairI hoto azA saMsAra svabhAvAcA dhikkaar| (A) saMyukta vAkye : (1) samuccaya :- (ka) rAyA vaDarukkhaM pecchai devi bhnni| (cau. pR.17) rAjA vaTavRkSa pahAto (va) rANIlA mhaNato. (kha) (dona AjJArthI vAkye) :- eha bhuNjh| (baMbha. pR.45) yA (va) jevA. (ga) (vastusthiti varNitAMnA) :- ghorA muhuttA abalaM sriirN| (utta. 4.6) muhUrta (veLa) bhayaMkara Ahe; zarIra dubaLe Ahe. (gha) (kriyAsaMtati sAMgatAMnA) :- pADiyAiM pholAiM bhaggA kalasagA phoDiyA kamaMDalu (mahA. pR.174 va) phaLe pADalI, kalaza maMgile, (va) kamaMDalU
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 29 : vAkye joDaNe 475 phoDale. (2) vikalpa :- (1) kimettha udagaM atthi ntthi| (samarA. pR.100) yethe pANI Ahe kiMvA nAhI? (2) samaNo vajjho avjjho| (vasu. pR.272) zramaNa vadhya kI avadhya? (3) virodha :- devo udAyaNaM bohei na sNbujjhi| (pAkamA. pR.40) devAne udAyaNAlA bodha kelA, (paNa) to jAgRta jhAlA nAhI. (4) kAryakAraNa :- (1) bIhemi ehi turyN| (jina. pR.31) malA bhIti vATate, (mhaNUna) laukara ye. (2) pesaha kumAraM natthi bhyN| (kathA. pR.30) kumArAlA pAThavA, (kAraNa) bhaya nAhI.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30) vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 443 vAkyAtIla zabdakrama ardhamAgadhIta khare mhaNaje vAkyAtIla zabdakramAlA phArase mahattva nAhI. yAce mukhya kAraNa ase kI vAkyAtIla zabdAMcA paraspara saMbaMdha hA tyAMcyA viziSTa rUpAMnI TharalelAca asato; tyAmuLe jarI zabdakrama badalalA tarI artha badalaNyAcI bhIti nasate. tathApi yAcA artha asA navhe kI vAkyAta have tase zabda ThevUna dyAveta. ulaTa, kityekadA kAhI viziSTa kramAneca vAkyAMta zabdAMcA, upayoga karaNe agatyAce asate ardhamAgadhIvAkyAtIla zabdakrama hA thoDyAphAra pramANAta saMskRtasArakhAca Ahe, kadhI to jarA anirbaMdha Ahe. tyAmuLe zabdakramAbaddalace agadI DhobaLa niyama sAMgatA yetIla.3 (1) vAkyAraMbhI uddezya, vAkyAntI kriyApada; madhye itara zabda asatAta. (1) so ya muNiya vaiyaro tumhamamhaMca samAgamaNaM suMdara mnnissi| padyAMtIla zabdakrama hA vRttaniyaMtraNAmuLe javaLa javaLa anirbaMdha asato. tyAmuLe yethe ullekhilelA viziSTa zabdakrama hA gadyAMtIla vAkyAMnA uddezUna Ahe, he lakSAta ThevaNe Avazyaka Ahe. vaktyAcyA vA lekhakAcyA marjIpramANe kiMvA vAkyAtIla ekhAdyA bhAgAvara jora dyAyacA asalyAsa, yA DhobaLa niyamAMnA suddhA kityekadAM bAjUlA sAraNyAta yete. agadI sAmAnyapaNe vAkyAtIla zabdakrama asA :- sthalakAladarzaka kriyAvizeSaNe vA kriyAvizeSaNAtmaka vAkyAMza AraMbhI; naMtara vizeSaNe vA vizeSaNAtmaka vAkyAMza athavA uddezyAvalaMbI saMbaMdhI vAkye yAsaha uddezya ; maga vizeSaNe vA vizeSaNAtmaka vAkyAMza agara karmAvalaMbI saMbaMdhI vAkye yAsaha karma; tyAnaMtara kriyAvizeSaNa avyaye ; zevaTI kriyApada.
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 477 (baMbha. pR.65) va hakikata kaLalyAvara to tumace va Amace mIlana dara samajela. (2) esA lajaMtI na kiM vi tujjha sAhiuM skki| (baMbha.pR.61) hI lAjene tulA kAhIhI sAMgU zakata nAhI. (a) kadhI jora deNyAsa kriyApada vAkyAraMbhI revatAta. (1) saddahAmi NaM bhaMte niggaMthaM pAvayaNaM (paesi pari.9) mahArAja va nigraMtha pravacanAvara mI vizvAsa Thevato. (2) icchAmi... tujhaM aMtie... dhammaM nisaamitte| (aMta 80) tumacyAkaDUna dharma aikaNyAcI mAjhI icchA Ahe. (A) kathanAta 'atthi' he kriyApada kityekadA vAkyAraMbhI ThevatAta. atthi kaMcaNapuraM nAma nyrN| (pAkamA. pR.63) kaMcaNapura nAvAce nagara hote. (2) vizeSaNe prAyaH tyAMcyA vizeSyApUrvI ThevalI jAtAta. (1) caDavvihA devA aagyaa| (aMta. 10) cAra prakArace deva Ale (2) caMpAe nayarIe tao mAhaNA bhAyaro parivasaMti caMpA nagarIta tIna brAhmaNa baMdhu rahAta hote. (a) sarvanAmAtmaka va itara vizeSaNe asatA, sarvanAmAtmaka vizeSaNe prAya: prathama asatAta (1) esA vi mama jeTThA bhinnii| (mahA. pR.163a) hI hi mAjhI jyeSTha bhaginI (2) esa ekko ceva me suo| (pAkamA pR.23) hA mAjhA ekaca putra. (A) ekhAdyA vizeSyAlA puSkaLa vizeSaNe asalyAsa tI vizeSyAnaMtara ThevalI tarI cAlate. (1) ekkaM purisaM pAsai juNNaM jarAjajariyade hN| (aMta. 59) ekA vRddha, jarAjarjarita dehI puruSAlA pahAto. (2) egaM govacchaM thoragattaM seyaM pecchi| (cau pR.22) eka pAMDhare, bharadAra aMgAce gAIce vAsarU pAhile. (i) vidhivizeSaNa he prAya: uddezyAnaMtara yete. savva ceva saMsAriyaM vatthu vivaagdaarunnN| (samarA. 176) saMsArAtIla sarvaca vastu pariNAmI dAruNa Aheta. TIpa :- kadhI jora deNyAsa vidhivizeSaNa agodara ThevatAta. (1) vicittANi khu vihiNo vilsiyaanni| (samarA. pR.203) daivAce kheLa kharokhara vicitra asatAta. (2) sohaNo eka avsro| (cau. pR.28) hI veLa
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ardhamAgadhI vyAkaraNa cAMgalI Ahe. (3) ekavibhaktika zabda ApalyA vizeSyApUrvI asatAta. eyAo tassa tuha vairiNo naTTamattassa bhginniio| (baMbha. pR.2) tyA tujhyA najhumatta (nAvAcyA) zatrUcyA hyA bahiNI. (a) vizeSanAma he prAyaH sAmAnya nAmApUrvI yete. (1) caMpAe nyriie| (nAyAsaM, pR.162) caMpA nagarIta (2) moggarapANissa jkkhss| (aMta. pari.100) moggarapANi (nAvAcyA) yakSAce. (A) 'nAma' cA upayoga asatA, vizeSanAma he sAmAnya nAmApUrvI asate naMdaNavaNe nAmaM ujjANe hotthaa| (aMta. 6) naMdaNavaNa nAvAce udyAna hote. (i) vidhinAma he prAyaH uddezyAnaMtara yete. iha paraloe vijjA kllaannheuu| (arI. pR.10) iha paralokAMta vidyA hI kalyANAcA hetu Ahe. TIpa :- jora deNyAsa vidhinAma kadhI uddezyApUrvI ThevatAta. (1) dukkhaheyavo visyaa| (samarA. pR.160) viSaya mhaNaje duHkhahetu. (2) uvAo ya es| (samarA. pR.163) ANi hA upAya Ahe. (4) prAya: sarvanAmAce rUpa vAkyAraMbhI asate. tassa ranno dhAriNI nAmaM devI hotthaa| (aMta. 8) tyA rAjAcI dhAriNI nAvAcI rANI hotI. (a) praznArthaka sarvanAma vAkyAraMbhI asate. kehiM puNa kammehiM pANiNo Naraesu vccNti| (dharmo. pR.44) koNatyA bare karmAMnI prANI narakAlA jAtAta? (A) darzaka sarvanAma he vizeSanAmApUrvI asate. se ajjuNae anngaare| (aMta. 120) to ajuNaya bhikSu. (5) (ka) dvitIyAnta, karma prAyaH kriyApadApUrvI asate. (1) annaM na gcchaavejaa| (dasa 4) dusar2yAlA jANyAsa sAMgU naye. (2) so jattha surUvaM dAriyaM paasi| (pAkamA pR.31) to jethe surUpa mulagI pAhI. (a) kadhI jora deNyAsa kriyApada agodara ThevatAta. (1) jiNemi rajjaM nlN| (nala pR.9) naLa va rAjya jiMkIna (2)
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 479 sagarovi pAlei rjj| (pAkamA pR.17) sagara suddhA rAjya pALU lAgalA. (kha) dona dvitIyAnta karmAMtIla vyaktivAcaka karma prathama asate. eyaM kannagaM iyANiM na kiM pi bhnnissaami| (mahA. pR.243 ba) yA kanyelA mI AtA kAhIhi bolaNAra nAhI. (a) kadhI vyaktivAcaka karma naMtara ThevatAta. taM niyamAyaraM mggei| (kathA. pR.25) te ApalyA AIlA mAgI. (6) (ka) tRtIyAnta sAdhanavAcaka pada uddezya va vidheya yAmadhye asate. (1) tesiM ca ego maMtataMta bhUikaraNehiM jiivi| (mahA pR.155va) tyAtIla eka maMtra, taMtra, bhUti karUna jage (2) Ahao daDhaM nisiyaravaggeNa kNdhraae| (cau. pR.28) mAnevara tIkSNa khaDgAne jorAMta prahAra kelA. (kha) kAraNadarzaka tRtIyAnta pada prathama yete. ruhiranivahaniggameNa dhavalIhayaM sriirN| (cau. pR.29) raktAcA pravAha bAhera paDalyAne zarIra pAMDhare paDale. (ga) tRtIyAnta uddezya vidheyApUrvI asate. (1) tA appamatteNa mayA appA rkkhiyvvo| (jinA. pR.53) mhaNUna kALajI-pUrvaka malA svata:ce rakSaNa kele pAhije. (2) tume niccaM rAyakule smaagNtvvN| (kathA pR.103) tU roja rAjavAGmayAta yAvesa. (a) tRtIyAnta uddezya kadhI vidheyAnaMtara ThevatAta. (1) tao mukko takkaro rnnaa| (nala. pR.23) maga rAjAne corAlA soDale. (2) tattha imaM ciMtiyavvaM saahnnaa| (kathA. pR.132) tethe sAdhUne asA vicAra karAvA. (7) (ka) hetu-prayojana-darzaka caturthyanta pada ardhamAgadhI AgamAMta prAya: vAkyAntI ADhaLate. ttae NaM ahaM goyamA kummagAmaM nayaraM saMpaiTThie vihaaraae| (bhaga pR.8) goyamA, naMtara mI vihArAsAThI kummagAma nagarAkaDe nighAlo. (a) he caturthyanta pada kadhI madhyeca ADhaLate. mahAvIrassa vahAe sarIragaMsi teyaM nisiri| (bhaga. pR.24) mahAvIrAcyA vadhAsAThI zarIrAta teja soDale.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 ardhamAgadhI vyAkaraNa (kha) sthitidarzaka caturthyanta padAnaMtara lageca vidheya asate. (1) devattAe uvvnne| (bhaga pR.19) deva mhaNUna janmalA (2) puttattAe uvvjjihii| (samarA pR.44) putra mhaNUna janmAlA yeIla. (a) he caturthyanta pada kadhI vAkyAntI ADhaLate. samuppaNNo tIse gabbhaMmi puttttaae| (mahA. pR.28ba) putratvAne ticyA garbhAta gelA. (8) tulanetIla paMcamyanta pada he prathama asate. vimhiyA sakkavaNNiya rUvasirIo vi ahiyayaraM rUvAisaMpayaM dttuN| (pAkamA. pR.72) iMdrAne varNilelyA rUpazobhe pekSA adhika rUpAtizaya pAhana vismina jhAle. (a) jora deNyAsa he paMcamyanta pada kadhI naMtara ThevatAta mUDhatarAe NaM tumaM paesI tAo ktttthhaaryaao| (paesi. pari28) he paesI! tyA kASThavAhakApekSA tU adhika mUrkha Ahesa. (9) (ka) SaSThayanta pada vizeSyApUrvI asate. ranno jeTe putte| (paesi. pari3) rAjAcA jyeSTha putra. (a) jora deNyAsa kadhI SaSThyanta pada naMtara ThevatAta. khaNa bhaMgurayAe sarIrassa caMcalayAe jiiviyss| (jina pR.2) zarIrAcyA kSaNabhaMguratene (va) jIvitAcyA caMcalatene. (A) saMkhyAvAcaka saMbaMdhI SaSThyanta padahi kadhI vizeSyAnaMtara yete. sahassaM sahassaM kaahaavnnaannN| (arI. pR.6) hajAra hajAra kArSApaNa. (i) ekhAdyA vizeSyAlA itara sarvanAmAtmaka vizeSaNa asalyAsa prathama te yete, maga vizeSaNAtmaka SaSThyanta pada yete. imo mama tnno| (cau. pR.44) hA mAjhA mulagA. (kha) satSaSThI prAya: uddezyApUrvI yete. (1) nalassa vaccaMtassa atthaMgao gmymnnii| (nala. pR.6) nala jAta asatA sUya astAsa gelA. (2) tattha tathA tumha niyaMtANa ceva asseNAvahario kumaaro| (pAkamA. pR.54) tyAveLI tethe tumhI pahAta asatAMnAca ghoDyAne kumArAlA dUra nele. (a) kadhI satSaSThI uddezyAnaMtara yete. jaM kumArA ekkapae ceva pecchaMtANa ceva amha dddddaa| (pAkamA. pR.22) kI
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 481 AmhI ekkapae cena pecchaMtANa ceva amha dddddaa| (pAkamA pR.22) kI AmhI pahAta asatAMnAca kumAra ekadama dagdha jhAle. (10) (ka) sthalakAladarzaka saptamyanta pada vAkyAraMbhI yete. (1) carimajAmaMmi ya viuddhA lcchii| (samarA. pR.426) zevaTacyA praharI lakSmI jAgI jhAlI. (2) avaMtI jaNavae ujjeNI nAma nyrii| (kathA. pR.117) avaMtI dezAMta ujjeNI nAMvAcI nagarI hotI. (kha) satsaptamI prAya : uddezyApUrvI asate. araNNaparisare gacchaMtesu nAvasakumAresu so vi koUhaleNa... gao rnnnnN| (baMbha. pR.48) araNya parisarAta tApasakumAra jAta asatA kutUhalAne tohi araNyAta gelA. (a) kadhI satsaptamI uddezyAnaMtara ThevatAta (1) ahaM pi patthio dakkhiNAmuho tAsu gyaasu| (vasu. pR.265) tyA gelyAvara mI dakSiNekaDe nighAlo. (2) na esA jugabAhu~mi jIvamANe annaM purismicchei| (cau. pR.27) jugabAhu jivaMta asatAM hI anya puruSAcI icchA karIta nAhI. (11) saMbodhanAcI rUpe prAya: vAkyAraMbhI yetAta. (1) putti mA ruysu| (nala. pR.25) mulI! raDU nakosa (2) sAmiNi kiMvA ettha asNbdhd| (samarA. pR.70) ANi svAminI, yethe kAya asaMbaddha Ahe. (a) saMbodhanAcI rUpe kadhI madhyehi ThevatAta. tae NaM ahaM goyamA --- (bhaga. pR.8) goyamA, tyAnaMtara mI. (A) 'devANuppiyA' va 'bhaMte' hI saMbodhanAcI rUpe kadhI vAkyAraMbhI tara kadhI madhye ADhaLatAta. ___ madhye :- (1) se NaM bhaMte purise puvvabhave ke aasii| (vivAga pR.6) mahArAja, pUrvajanmI to puruSa koNa hotA? (2) ahaM NaM devANuppie tava puttaM pAsiuM hvvmaage| (vivAga. pR.4) devAnupriye, tujhyA putrAlA pahANyAsa mI yethe Alo Ahe. vAkyAraMbhI :- (1) bhaMte ko devo tumh| (kathA pR.38) mahArAja! tumacA deva koNatA? (2) bhaMte viratto haM visayANu sNgaao| (kathA pR.49) mahArAja, mI
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 ardhamAgadhI vyAkaraNa viSaya saMgAMtUna virakta jhAlo Ahe. (3) bhagavayA bhaNiMya - devANuppiyA egpttii| (dharmo. pR.144) bhagavaMtAne mhaTale 'devAnupriyA, (tI) pativatA Ahe.' (12) vidheya dhAtu sAdhita vizeSaNe prAya: ApApalyA vAkyAntI asatAta. naMde dhamma soccA samaNovAsae jaae| (nAyAsa. pR.141) dharma aikUna naMda zramaNopAsaka jhAlA. (a) jora deNyAsa dhAtusAdhita vizeSaNa vAkyAraMbhI ThevatAta. (1) ciMtiyaM ca ceNaM (samarA. pR.26) tyAne vicAra kelA. (2) parikuvio vu eso taavso| (samarA. pR.31) hA tApasa kharacaM phAra rAgAvalA Ahe. (A) kadhI madhyehI ADhaLatAta. rAyA gao tamujjANaM (samarA.pR.36) rAjA tyA udyAnAta gelA. (13) lyabanta prAya: vAkyAzAMtI asate. tANa saMlAvaM soUNa saMpattA tattha kovi tAvasA (nala. pR.17) tyAMcA saMvAda aikUna kAhI tApasa tethe gele. (a) jora deNyAsa lyabanta ApalyA vAkyAMzAraMbhI ThevatAta. paNamiUNa kulavaiM payaTTo nyriN| (samarA. pR.34) kulapatIlA praNAma karUna nagarIkaDe nighAlA. (14) tumanta prAya: ApalyA vAkyAMzAntI asate. etyaMtare bhUladhArAhiM varisiuM payaTTo meho| (nala. pR.18) tevaDhyAta megha sthUla dhArAMnI varSAva karU lAgalA. (a) tumanta kadhI vAkyAntI ThevatAta. (1) taM seyaM khalu amhaM ceugassa ranno jattaM ginnhitte| (nirayA. pR.25) tevhA ceDaga rAjAvara svArI karaNe he ApaNAsa zreyaskara Ahe. (2) asamatthAya amhe... bhavao maraNaM nivaareu| (samarA. pR.55) ANi tujhe maraNa nivAraNyAsa AmhI asamartha Ahota. (A) jora deNyAsa tumanta kadhI vidheyApUrvI ThevatAta. ___ kAumAraddhaM niyANaM sNbhuuennN| (baMbha. pR.35) saMbhUyAne nidAna karaNyAsa AraMbha kelA.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 483 (i) kadhI vidheyApUrvI lageca tumanta asate. taM suNiya soyanibbharAo roviuM pyttaao| (baMbha. pR.71) te aikUna zokanirbhara azA tyA raDU lAgalyA. (15) sthalakAladarzaka kriyAvizeSaNe vA vAkyAMza he vAkyAraMbhI asatAta. (1) tattha vikkamajaso nAma raayaa| (pAkamA. pR.63) tethe vikkamajasa nAvAcA rAjA hotA. (2) ajjavi taM loe vikkhaayN| (pAkamA. pR.28) ajUnahi te jagAta vikhyAta Ahe. (3) annayA tIe nayarIe ucchavo jaao| (kathA. pR.94) ekadA tyA nagarIta utsava jhAlA. (a) ubhayAnvayI avyayAcA upayoga asalyAsa, hI avyaye tyA ubhAyAnvayI avyayAnaMtara ThevatAta. nivannAya tattha kusumaavlii| (samarA. pR.67) ANi kusumAvalI tethe basalI. (16) praznArthaka avyayeM vAkyAraMbhI asatAta kattha saMpayaM so mhaavsbho| (dharmo. pR.120) AtA to moThA baila kuThe Ahe? (17) sthala-kAla-rIti-darzaka kriyAvizeSaNe vidheyApUrvI asatAta. (1) ahaM tattheva citttthaami| (samarA. pR.38) mI tetheca rahAta hoto. (2) tA lahuM aagNtvvN| (samarA. pR.65) tevhA laukara yAve. (3) dayAparavasamaNAe mae evaM kyN| (nala. pR.23) dayApara mana jhAlyAne mI ase kele. (a) jora asalyAsa hI avyaye vidheyApUrvI ThevatAta. (1) daDhaM dahai maM sNtaavaannlo| (samarA. pR.23) saMtAparUpI agni malA phAra jALata Ahe. (2) sigdhaM nivvisao gcchsu| (kathA. pR.111) tAbaDatoba deza soDUna jA. (18) ca,vA,tu,hi,ce (cet) hI avyaye vAkyAraMbhI yeU zakata nAhIta; paNa aha, evaM, avi, ahavA, aviya, kiMca hI avyaye vAkyAraMbhI yeU zakatAta. (1) evaM ca tattha sAyaMdiNaM abhiramamANassa saraMti vaasraa| (mahA. pR.30 ba) ANi azA prakAre tethe sakALa saMdhyAkALa ramaNAr2yA tyAce divasa jAU lAgale. (2) etthaMtaraMmi ya galio kamma sNghaao| (samarA. 97) ANi daramyAna karmasamUha naSTa jhAlA.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 ardhamAgadhI vyAkaraNa (19) kevala prayogI va saMbodhanArthI avyaye vAkyAraMbhI asatAta. (1) aho dAruNayA sNsaarss| (samarA. pR.758) kAya hI saMsArAcI daarunntaa| (2) bho mahArAya! saagyte| (samarA. pR.15) aho mahArAja, tumace svAgata aso| (20) 'jyAcyA saha' tannidarzaka zabdAnaMtara sahArthI avyaye asatAta. (1) rannA sh| (kathA. pR.160) rAjAsaha (2) tIe sh| (kathA pR.160) ticyAsaha (a) kadhI tyA zagdApUrvI sahArthI avyaya ThevatAta. (1) saha tehiM tihiM siisehiN| (kathA. pR.141) tyA tIna ziSyAsaha. (21) aupamyadarzaka iva he upamAnAnaMtara asate. (1) sIho iv| meru vv| (kathA. pR.151) siMhApramANe merU pramANe (2) naragavAsa piv| (kathA. pR.176) naraka vAsA pramANe. (22) jora darzaka avyaye jyAvara jora dyAyacA tyA zabdAnaMtara yetAta. (1) nalo ceva bhvissi| (nala. pR.12) nalaca hoIla (2) jANaha cciya tubbhe| (kathA pR.20) tumhI jANatAca. (3) sahasa cciya aago| (baMbha. pR.51) acAnakaca AlA. (23) jyA nAmAlA vA sarvanAmAlA zabdayogI avyaya joDUna yete, tyA nAma vA sarvanAmAnaMtara zabdayogI avyaya yete. kIiso teNa viNA aannNdo| (samarA. pR.528) tyAcyA vinA kasalA AnaMda? (24) jahA-tahA, jAva-tAva, jao-tao, ityAdi avyayeM ApApalyA vAkyAraMbhI yetAta. mA mA evaM jaMpasu jao veraparaMparA na kosallaM aavhi| (mahA. pR.168a) ase mhaNU nakosa; kAraNa vairaparaMparA kauzalya ANU zakata nAhI. (25) 'mA' he niSedha darzaka avyaya vAkyAraMbhI yete. mA mA evaM bhnnh| (kathA. pR.112) (kathA. pR.112) ase mhaNUna nakA. (26) (ka) jyAce akaraNarUpa karAvayAce tatpUrvI 'na' he avyaya yete. (1) na kahiMci hiNddiyvvN| (baMbha. pR.56) koThehi hiMDU naye. (2) dehamitteNa na cittenn| (nala. pR.15) phakta dehAne, manAne nAhI.
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 485 (a) kriyApadApUrvI 'na' ThevUna vAkya nakArArthI kele jAte. (1) tumaM annassa dijaMti na shissi| (nala. pR.31) tulA dusar2yAlA dilele to sahana karaNAra nAhI. (2) tassa vattAvi na kyaa| (nala. pR19) tyAcI vArtAsuddhA vicAralI (kelI) nAhI. (A) jora deNyAsa 'na' prathama ThevatAta. nicchai NaM vijae khattie mama nAmaM ginnhitte| (vivAga. pR.9) vijaya kSatriya mAjhe nAva gheNyAcIhi icchA karIta nAhI. (kha) karaNAtmaka vA akaraNAtmaka vAkya dusar2yA akaraNAtmaka vAkyAzI joDatAMnA, ubhayAnvayI avyaya 'na' naMtara yete. (1) na mANusIe erisaM ruuvN| na vA erisI sttii| (nala. pR.18) mAnavI strIce rUpa ase asata nAhI athavA zaktIhi azI asata nAhI. (2) Asi ya ahaM ettiyaM kAlaM raivirahio na uNa sNpry| (samarA. pR.64) itakA kALa mI rativinA hoto, paNa AtA mAtra nAhI. (27) (ka) kriyApada vAkyAntI asate. (1) vacche dhIrA hohi| (baMbha pR.61) mulI, dhIra dharaH (2) taM ca pajjoyassa vi dijji| (pAka mA. pR.44) va te pajjoyAlAhi dile jAte. (a) jora deNyAsa kriyApada vAkyAraMbhI ThevatAta. (1) jANAmi ahaM eyN| (pAkamA. pR.24) oLakhato mI yAlA. (2) vevai me hiyyN| (vala. pR.4) mAjho hRdaya kApate Ahe. __ (A) kadhI kriyApada madhye ADhaLate. ahaM sAhemi rAiNo imaM viyrN| (pAkamA. pR.22) rAjAlA mI hI hakIkata sAMgIna. (kha) AjJArthI kriyApada kadhI vAkyAraMbhI tara kadhI vAkyAntI asate. vAkyAraMbhI :- (1) vacca tumaM stttthaanne| (nala. pR.17) tuM svasthAnI jA. (2) pAleha puvvapaDivannaM saavyvvyN| (nala. pR.19) pUrvI svIkAralele zrAvakavrata pALA. vAkyAntI :- (1) eyaM mauurayaNaM mama pesehi| (cau. pR.25) he mukuTaratna! mAjhyAkaDe pAThava. (2) mama karaM deh| (cau. pR.19) malA kara dyA.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) kadhI AjJArthI kriyApada madhye ADhaLate. tA tumaM nibbhayA gaccha eyaMmi nyre| (cau. pR.18) tevhA tU nirbhayapaNe yA nagarAMta jA. (A) dona AjJArthI kriyApadAtIla eka AraMbhI va eka aMtI asate; tara kadhI donhI ApApalyA vAkyAraMbhI asatAta. (1) gacchaha tuma eyaM dAragaM egate ukuruDiyAe ujjhaahi| (nirayA. pR.13) jA tUM; yA mulAlA eke ThikANI ukiraDyAvara TAka. (2) pariccayasu sogaM karesu prloghiNy| (pAkamA. pR.24) zoka TAka, paraloka hita kara. 444 vAkyakrama vAkyakramAbAbata hi zabda kramApramANe khAlIla DhobaLa niyama sAMgatAM yetIla. (a) mizravAkya :mizravAkyAMta prAyaH gauNa vAkya prathama, naMtara pradhAna vAkya asate. (1) 'ja' yA saMbaMdhI sarvanAmAne AraMbhI hoNAre vAkya prathama asate. (1) jo me saha jalaNaMmi pavisai tassAhaM bhAriyA hvaami| (dharmo. pR.138) jo mAjhyA barobara agnIta praveza karIla tyAcI mI bhAryA hoIna. (2) jaM bhe ruccai taM kresu| (kathA. pR.178) je tulA AvaDela te kara. (a) jora deNyAsa kadhI 'ja' ce vAkya naMtara ThevatAta. so vi dhanno jo tassa annapANAigaM dei| (jina. pR.3) jo tyAlA anna pANI, ityAdi deto tohi dhanya hoya. (2) 'iti' ne nirdiSTa hoNAre aparokSa kathanAtmaka vAkya prAya: prathama asate. eso vi na me maNamANaMdai tti kahiyaM kumriie| (nala. pR.4) hA suddhA mAjhyA manAlA AnaMda deta nAhI, ase rAjakanyene sAMgitale. (a) kadhIM 'iti' ne nirdiSTa hoNAre vAkya naMtara ThevatAta. jaMpiya mae - bhAga dheyANi me pucchaha tti| (samarA. pR.510) mAjhyA nazibAlA vicArA ase mI mhaTale. (3) 'jahA' va 'evaM' he zabda asaNAr2yA vAkyAnaMtara aparokSa kathanAtmaka vAkya yete :- (1) vattavvaM ca tae jahA - mahArAya sakko tumhaM vattaM pucchi|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 487 (pAkamA. pR.70) tU ase mhaNAvesa - mahArAja, iMdra tumacI vArtA vicArata Ahe. ' (2) bhAMti dhIvarA vi evaM amhaM vittI parikappiyA payAvaiNA, natthi amhANa doso| (kathA. pR.136) dhIvara sudhdA ase mhaNatAta prajApatIne AmacI vRtti TharavalI Ahe; AmacA doSa nAhI. (4) 'jaM' ne suru hoNAre vAkya prAyaH naMtara asate. aho suMdaraM jAyaM jaM me jaNao pavvaio / (dharmo . pR. 153) mAjhA pitA saMnyAsI jhAlA, he cAMgale jhAle. (5) jattha, jattha-jattha ne AraMbha hoNArI vAkye prathama asatAta. (1) jattha ya sAgare miliyA gaMgA tattha gaMgAsAgaratitthaM jAyaM / (pAkamA. pR.28) jethe gaMgA sAgarAlA miLAlI tethe gAMgAsAgaratIrtha jhAle. (2) jattha jattha vaccAmi tattha tattha eyAI ANeyavvAiM / (samarA. pR. 265) jethe jethe mI jAIna tethe tethe hI ANAvIta. (a) jora deNyAsa hI vAkye kadhI naMtara ThevalI jAtAta. tattha vaccAmi jattha na koi jANai / (dharmo. pR. 217) jethe koNI oLakhaNAra nAhI tethe mI jAIna. (6) 'jayA' neM prAraMbhI hoNAre vAkya prathama asate. (1) jayA mahAvIro ihaM AgacchejjA tayA mamaM eyamaDhaM nivedijjAsi / (ova. pR.14) jevhA mahAvIra yethe yeIla tevhA tI goSTa malA sAMga. (2) jayA avarajjhihI tayA aNusAsissAmi / ( kathA. pR. 107) jevhA aparAdha karIla tevhA mI zikSA karIna. (a) jora deNyAsa 'jayA' ce vAkya kadhI naMtara ThevatAta. (1) jANihisi evamullavaMtI jAhe rAyakule Dhoijjasi / (kathA. pR.108) ase bolaNAr2yA tulA jevhA rAjadarabArAta nele jAIla tevhA tulA kaLela (2) kahissAmo jayA tumaM sapasAyA bhavissasi / (dharmo. pR.34) jevhA tU prasanna hozIla tevhA sAMgIna. (7) 'jAva' ne AraMbha hoNArI vAkye prathama asatAta. evaM ca jAva... ciTThati tAva AgayA ujjANavAlI pllviyaa| (samarA.pR.70) azA prakAre jyAveLI hote tyAveLI udyAnapAlikA pallaviyA AlI.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 ardhamAgadhI vyAkaraNa (a) jora detAMnA 'jAva' ce vAkya kadhI naMtara ThevatAta. (1) tIe samaM tAva acchiyavvaM jAva maha rajjalAbho ho / (baMbha. pR.72) malA rAjyalAbha hoIparyaMta ticyAsaha rahAve. (2) acchAhi tAva jAva amhe jiivaamo| (kathA. pR.153) AmhI jivaMta Aho to paryaMta rahA. (8) 'jai' ne prAraMbha hoNArI vAkye prathama asatAta. jai puNa amhehiM saha Agacchasi tA tumaM kiM pi paTTaNaM parANemo / ( nala. pR.21) jara tu AmacyAbarobara yezIla tara tulA koNatyAtarI nagarI neU. (a) jora deNyAsa 'jai' ce vAkya kadhI naMtara ThevatAta. ahaM tumaM jIvAvemi jai me vayaNaM sunnesi| (samarA. pR.527) jara mAjhe vacana aikazIla tara mI tulA jagavIna. (9) 'jahA', 'jahA jahA' ne AraMbhI hoNArI vAkye prathama asatAta. (1) jahA tumaM bhaNihisi tahA karissAmi / ( mahA. pR249 a) jase tU mhaNazIla tase karIna. ( 2 ) jahA jahA ya ayagaro kuraraM gasai tahA tahA sovi junnnnbhuyNgmN| (samarA. pR.121) ANi jasa jasA ajagara kurara ( pakSyA) lA giLU lAgalA tasa tasA tohi jIrNa sarpAlA (giLU lAgalA) (a) jora deNyAsa hI vAkye kadhI naMtara ThevatAta. (1) bhaMte tahA kAhaM jahA bhe vayabAhara na hoi / (kamA. pR.99) mahArAja, ase karIna kI jyAmuLe tumacI vratabAdhA hoNAra nAhI. (2) tahA kareha jahA puNaravi taM dukkhaM na lhaami| (kathA. pR. 178) ase karA kI jyAmuLe malA punarapi teM du:kha hoNAra nAhI. (10) 'jeNa' ce vAkya prathama asate. amhe vi suyA kAvi pauttI teNa pucchAmo / (kathA. pR.112) AmhI hi kAhI bAtamI (hakIkata) aikalI Ahe, mhaNUna vicArato. (a) jora deNyAsa 'jeNa' ce vAkya kadhI naMtara ThevatAta. ao maMdapuNNA vayaM jeNa dINArA iMgAlA jAyA / (dharmo. pR.206) mhaNUna AmhI kamI puNyavAna Ahota, kAraNa dInAra koLase jhAle. (A) saMyukta vAkya : jao, uyAhu, kiMtu, yAMnI AraMbhI hoNArI vAkye naMtara asatAta.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 30 : vAkyAtIla zabdakrama va vAkyakrama 489 (1) na jutto sayamAraMbho kumArassa / jao so nIyataro / ( kathA. pR. 161) kumArAne svata:ca prayatna karaNe yogya nAhI; kAraNa to phAra nIca Ahe. (2) kimeyaM tIraM uyAhu diivN| (kathA. pR. 145) hA kinArA Ahe kI dvIpa Ahe ? (3) saddahAmi tumha vynnN| kiMtu eyaM na sakkuNomi kAuM / ( kathA. pR.138). mAjhA tumacyA vacanAvara vizvAsa Ahe; paraMtu he karaNe malA zakya nAhI.
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ SALABRIAEREREREAERERERERERERERERERERERERERERERERERERER prakaraNa 31 virAmacihna va lekhana vaiziSTye 445 virAmacihne vAkyAcI samAptI dAkhaviNAre daMDa' (eka lahAna ubhI regha ) he ekaca virAmacihna ardhamAgadhIta' Ahe. taseca ekA daMDAne zlokArdha samAptI va dona daMDAMnI zlokasamAptI darzavilI jAte. kherIja, ardhamAgadhIta kAhI zabdaca virAmacihnAMce kArya karatAta. 1) 'iti' ne aparokSa vidhAnAcI samAptI darzavilI jAte. tara 'jahA' va 'evaM' he zabda aparokSa vidhAnAcA AraMbha nirdiSTa karatAta. 2) 'kiM' yA praznArthaka sarvanAmAcyA ekhAdyA rUpAne va praznArthaka avyayAMnI vAkya praznArthaka Ahe, he darzavile jAte. 3) kevalaprayogI avyayAMcyA upayogAne vAkya udgAravAcI Ahe, he sUcita hote. 446 lekhana vaiziSTye : a) ardhamAgadhI vAGmamayAta zabdAMcI kATakasara karaNyAsa puDhIla mArgAMcA avalaMba kelelA ADhaLato. 1) vaNNao : dIrgha TharAvika sAcyAce rAjA, rANI, nagara, udyAna, 1 2 3 4 hiMdI hI bhASA azA daMDAcA upayoga karate. chApIla pustakAMta Adhunika saMpAdaka AtAM sarrAsa iMgrajItUna AlelyA virAmacihnAMcA upayoga karatAnA ADhaLatAta. junyA marAThI padyAMta daMDAcA upayoga ADhaLato. vAkyAMta 'kiM' cA upayoga nasatA vaktyAcyA uccAra padhdatIvarUnahi vAkya praznArthaka Ahe, he TharavitA yete.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 31 : virAmacihna va lekhana vaiziSTye 491 ityAdIMce - varNanAtmaka pariccheda 'vnnnno| (vivAga. pR. 2) (2) caMdaNapAyave nAma ujjANe hotthA / vaNNao (vivAga. pR. 2) 2) jAva : pUrvI yeUna gelele pariccheda punaH ekhAdyA puDhIla sthaLI abhipreta Aheta, he darzaviNyAsa 'jAva' cA upayoga kelA jAto. udA. parisA niggayA jAva pddigyaa| (aMta 2) 3) dona te sahA paryaMtacI saMkhyAvAcake : zabdAMcI punarAvRttI TALaNyAsa dona te sahA paryaMtacyA saMkhyAvAcakAMcA puDhe sAMgitalyApramANe upayoga karaNyAta yeto. ka) dona : 1) kriyApadAMcyA rUpAnaMtara 2 AlyAsa tyAca kriyApadAce lyabanta nirdiSTa hote. kadhI 2 tA asehi lihile jAte. 1) aapucchi2| (vivAga. pR. 6) (2) giNhAhi 2 mamaM uvnnehi| (vivAga pR. 95) 2) vizeSaNApuDhe vA kriyAvizeSaNa avyayApuDhe 2 AlyAsa donadA punarAvRttI sUcita hote. 1) paDijAgaramANI 2 (vivAga. pR. 3) 2) aIva 2 / (bhaga. 8) (3) uddaaittaa2| (vivAga. pR.11) (janmAsa yeUna) 3) kadhI 2 ne dona samAnArthaka vAkyAMza nirdiSTa hotAta. teNaM kAleNaM 2 / (= teNaM kAleNaM teNaM smennN|) kha) tIna : 3 ne tIna samAnArthaka zabda vA tIna viziSTa zabda nirdiSTa hotAta. 1) sNtaai| (saMtA, taMtA paritaMtA 2) samaNeNaM 3 / (samaNeNaM bhagavayA mhaaviirennN|) ga) cAra : 4 ne cAra samAnArthaka' athavA viziSTa zabda sUcita hotAta. 1) asaNaM 4 / (asaNaM pANaM, khAimaM sAimaM) 2) AsAemANI 4 / (AsA emANI, visAemANI, paribhujemANI, paribhAemANI) 3) saDai 4 / (saDai, paDai, galai, viddhaMsai) 4) sADittae 4 / (sADittae, pADittae, gAlittae, viddhaMsittae) gha) pAca : 1) 5 ne pAMca samAnArthaka1 kiMvA viziSTa zabda nirdiSTa hotAta. 1) bhiie5| (bhIe, tatthe, tasie, uvvigge, saMjAyabhae) 2) sijjhihii 5|(sijjhihii, bujjhihii, muccihii, parinivvahii, savvadukkhANaM bhaMta kare hii) 1 jyAMcA nehamIca asA vApara ADhaLato ase.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 2) 5 ne pAca viziSTa' zabda vA vAkyAMza sUcita hotAta. 1) puphpha 5 / (puppha, vattha, gaMdha, malla, alaMkAra) 2) sumuhe gAhAvaI 5 / (dhanne NaM sumuhe gAhAvaI, puNNeNaM sumuhe gAhAvaI, kayattheNaM sumuhe gAhAvaI, kayalakkhaNeNaM sumuhe gAhAvaI, suladhdeNaM sumuhassa gAhAvaissa jmmjiiviyphle|) Da) sahA : (1) 6 ne sahA samAnArthaka zabda nirdiSTa hotAta. ardhamAgadhI vyAkaraNa iTThA 6 / (iTThA, kaMtA, piyA, abhirAmA, maNunnA, maNAmA) 2) 6 ne sahA viziSTa zabda sUcita hotAta. iTThI 6 / (iDDhI, juI, jaso, balaM, vIriyaM, purisakkAraparakkame) A) itara vaiziSTye : 1) ekAca vAkyAMta svataMtrapaNe vA samAsAta samAnArthaka zabdAMcI AvRtti kelelI ADhaLate. 1) sakkArei smmaannei| ( vivAga. pR. 28) 2) sigdhaM turiyaM / (bhaga. 17) 3) puvvAvaraNha kAla' samayaMsi / 2) NaM tae eNaM yAMcA vAraMvAra va bharapUra upayoga ADhaLato. 1) se NaM tattha sIhe bhavissai / ( vivAga. 11) to tethe siMha hoIla. 2) tae NaM se bhagavaM goymeN| (vivAga. pR. 4) naMtara to bhagavAna goyama. 3) jyApramANe, jase yA arthI jahAnAmae yA zabdAcA upayoga kelelA ADhaLato. jahA nAmae sppkddevre| (vivAga. pR. 5) jaseM sApAce kalevara 1 2 3 4 ma. : kALaveLa, kAmadhaMdA, bAjArahATa tae NaM- tataH (NaM) (rAya. pR. 54), NaM ini alaMkAre / (abhaya, nAyA pothI pR. 9 ba) vaidya, nAyAe, TIpA pR. 7 se jahAnAmae yAcI phoDa malayagirI va abhayadeva puDhIlapramANe karatAta. tat sakalaloka prasiddhaM, yathA iti dRSTAntopadarzane, nAma iti ziSyAmantraNe, e iti vaakyaalngkaare| malama. rAya. pR. 65, se iti athArtha : atha zabdazca vAkyopakSepArtha : yathA dRSTAntArthaH, nAmeti sambhAvanAyAM, eveti vaakyaalngkaare| (abhaya, nAyA pothI pR. 81 ba)
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 31 : virAmacihna va lekhana vaiziSTye 493 4) vidheya ka. bhU. dhA. vi. naMtara 'yAvi hotthA' yA zabda samUhAcA upayoga kelelA ADhaLato. juvarAyA jAe yAvi hotthaa| (vivAga. pR. 38) 5) gatyarthaka kriyApadAcA gaMtavyAcI dvitIyA (vA saptamI) na vAparatA 'jeNeva-teNeva, jeNAmeva-teNAmeva yAMcyA upayogAne vizleSaNAtmaka vAkyaracanA kelelI ADhaLate. jeNeva seNie tayA teNeva uvaagcchNti| (nirayA. pR. 9) jikaDe seNiya rAjA hotA tikaDe gele. 6) jikaDUna jyA ThikANAhUna-tikaDe, tyA ThikANAkaDe yA arthI 'jAmeva disiM-tAmeva disi' asA vAkyAMza vAparalA jAto. jAmeva disiM pAubbhUyA tAmeva disiM pddigyaa| (nirayA. pR. 7) jikaDUna AlI tikaDe parata gelI. 1 yasyA dizaH sakAzAt prAdurbhUtA (AvirbhUtA) tAmeva dizaM prtigtaa| (abhayadeva nAmA pothI pR. 9 ba)
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 ardhamAgadhI vyAkaraNa puravaNI ardhamAgadhI vAGmayAta kAhI viziSTa ase vAkyAMza va vAkprayoga ityAdI ADhaLatAta. tyAtIla kAhI puDhe dile Aheta. taseca kAhI viziSTa prakAracI vAkye puDhe dilelI Aheta va tyAnaMtara kAhI subhASitehI dilelI Aheta. 1) vAkyAMza, vAkprayoga ityAdI a) kAladarzaka : 1) prabhAta:- jAe pbhaae| jAe pabhAyasamae / patte pabhAyasamae / pahAyAe rynniie| pAuppabhAyAe rayaNIe / pahAyA rayaNI / jAyammi pabhAyasamae / pbhaaysme| pbhaaykaale| arunnvelaae| paccUsakAlasamayaMsi / uie rvimmi| aNuTThie ceva suure| sUro ArUDho udayagirisiharaM uggao sUro / 2) dupAra, madhyAhana ityAdI : majjhaNNassa samae / puvvA varaNhakAlasamayaMsi / pccaavrnnhkaalsmyNsi| avrnnhsme| 3) saMdhyAkALa ityAdI :- saMjhAkAlasamayaMsi / samAgayA saMjhA / vigAlasamayammi viyaalvelaae| volINammi divase / 4) sUryAsta :- atthamie diNanAhe / atthaMgayammi aaicce| etthaMtare atthaMgao sUrio / 5) sakALa saMdhyAkALa :- sAyaM ca pAyaM c| 6) divasa :- tammi ceva diyahe / kalladiNe ajja vA / io diNAo tijjdivsmmi| aikkaMte bArasAhe / kaivayadivasehiM / jaMti diyahA / aikkaMtesu kaisu vi divsesu| aikkaMtA kai vi diyahA / evaM gacchati vAsarA / evaM vacvaMti vaasraa| kllaaklliN| eva vacvaMti divasAI / -- 7) zubha divasa ityAdI :- sohaNammi diyahe / sohaNavelAmuhuttammi pasatthe tihikrnnmuhuttjoge| sohaNammi tihikaraNadivasanakkhattamuhuttaMsi / 8) rAtra :- pattAe rayaNIe / samAgamA rayaNI / AgayA rayaNI / rayaNIe pddhmjaammmi| puvvarattAvarattakAlasamayaMsi / majjharatte / addhrttkaalsmyNsi| aDDa rttsme| rayaNIe pacchime jAme / rayaNIcarimajAme / rayaNIe carimajAmammi / nisaacrmsmyNsi| vIikkaMtA rayaNI / voliyA kaha vi rAI / kaha kaha vi volIyA rynnii|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 31 : virAmacihna va lekhana vaiziSTye 495 9) divasa-rAtra :- rattiM divA y| ahorttN| raaiNdiyN| rAo divsN| ahonnisN| ahonisiN| sAyaM dinnN| diyA vA rAo vaa| 10) mahinA :- addhmaasN-addhmaasennN| mAsaM maasennN| mAsaM maasaau| divaDDa mAse voliinne| chammAsA voliinnaa| kai vi mAsA voliinnaa| 11) Rtu :- pddhmsrykaalsmyNsi| gimhkaalmmi| ginnhkaalsmyNsi| patte paauskaale| 12) varSa :- evaM gayANi bArasa sNvcchraanni| vrisvrisN| 13) jIvana :- iha bhve| jaavjjiivN| jaavjjiivaae| aamrnnN| 14) maraNa :- mrnnkaalsmyNsi| maraNe uvaTThie vi| kAlaM kiccaa| kAlaM kaauunn| kAlamAse kAlaM kiccaa| kAladhammuNA sNjutte| kaalgo| paMcattaM go| paMcattaM uvgo| paMcattaM sNptto| nihaNaM go| 15) sAmAnyapaNe :1) khnnmettenn| takkhaNaM ciy| 2) thevvelaae| thevkaalenn| kAleNa appenn| 3) uciysmyNsi| uciyammi smymmi| 4) annayA kyaai| aha annayA kyaai| 5) dohlkaalsmyNsi| 6) patte bhikkhaakaale| 7) teNaM kAleNaM teNaM smennN| aiiysmymmi| 8) iya kAle vccNte| evaM ca kAle vccNtmmi| evaM ca volaMtammi kaale| volINo bahu kaalo| evaM pabhUyakAlo boliiyaa| aukto koi kaalo| gao koi kaalo| evaM ca aikkaMto koi kaalo| evaM kAlo vcci| kaalkkmenn| (A) sthaladarzaka :1) nAsanne naaiduurmmi| naccAsanne naaiduure| 2) visame pese| kattha vi vise| annattha kattha vi| 3) iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vaase| 4) assiM loe| iha prloe| assiM loe parattha y| ghore sNsaare| 5) nayarIe bhinaa| nayarassa bhinaa| purassa baahiN|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 ardhamAgadhI vyAkaraNa 6) uttarapurasthime disiibhaae| dAhiNapuratthime disiibhaae| puvvuttrdisaabhaae| 7) savvao smNtennN| savvao smNtaa| savvao smNtaao| 8) ubhao paasiN| 9) cudisiN| dasasu vi disaasu| disodisN| disodisiN| disi disi| i) rItidarzaka :1) jhicchN| jhicchaae| 2) avropprpiiiie| 3) turiyturiyN| 4) maNasA vayasA kaaysaa| maNeNa vAyAe kaaennN| 5) jhaavihiie| jahocieNa vihiyaa| jhuttvihinnaa| 6) mahayA iddddiiskkaarsmudennN| 7) keNai uvaaenn| 8) paayaavihaarcaarenn| 9) suhaM suhennN|| duhaM duhennN|| jIvaM jiivennN|| uggaM uggennN|| vAraM vaarennN|| majjhaM mjjhennN|| uraM urennN|| tilaM tilennN|| I) namaskAra, praNAma ityAdI : kAUNa sirpnnaam| namiUNa paaykmle| calaNapaNAmaM kaauunn| karamalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM ktttt| paNamai aMjalimaulaM sire kaauN| tipayAhiNI kaauunn| kayAo tiNNi pyaahinnaao| tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM krei| Aloe paNAmaM krei| kAUNa jinnpnnaamN| kAUma namokkAraM siddhaann| u) itara kAhI : ka) 1) aMteurassa pddhmaa| 2) suhbhogkaarnnnimittN| 3) appANaM bhaavemaanne| 4) puvvANupuvviM crmaanne| 5) gAmANugAmaM duuijjmaanne| 6) AhevaccaM kunnmaanne| 7) urAlAI mANussagAI bhogabhogAiM bhuNjmaanne| 8) kayatthaM appANaM mnnnnmaanne| 9) kuTuMbajAgariyaM jaagrmaanne| 10) dhammajAgariyaM jaagrmaanne| 11) svnnprNprenn| svnnprNpraae| knnnnprNpraae| 12) bhviyvvyaavsennN| 17) evaM vutte smaanne| imIse kahAe laDhe smaanne| imIse kahAe laTThassa smaannss| 18) uccaTThANaTThiesu ghesu|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 31 : virAmacihna va lekhana vaiziSTye 497 kha) pUrvakAlavAcaka dhAtU avyayAcA upayoga asaNAre : 1) cayaM ciuunn| 2) evaM sNpehettaa| 3) kare kareUNa phrnnN| 4) ti kttu| tti kttu| ti kicc| ti kiccaa| 5) agAravAsamajhe vsittaa| 6) kavaDakalahaM kaauunn| 7) imaM vaiyaraM ohiNA aabhoiuunn| 8) tivaliyaM bhiuDiM niDAle saahtttt| 9) ahApaDirUvaM uggahaM ugginnhittaa| 10) rajammi tthviuunn| ahisiMciya rjje| rajje ThaviUNa niyputtN| 11) mAsiyAe saMlehaNAe appANaM jhUsittA saDDiM bhattAiM aNasaNAe cheittaa| 2) mhaNI ityAdI : 1) mA diTTha pariccaiya adiDhe raiM krehi| (samarA 84) (hAtace soDUna paLatyAcyA mAge lAgU nakosa) 2) itthaTThiyaM kaMkaNayaM ko bhaNa joei Arisae (nANa 3.90); ahavA hatthaTThiyakaMkaNassa kiM dappaNeNa parimiNaNaM? (mahA 125a); hatthatthe kaMkaNe kiM dappaNeNaM? (pAi 81) (hAtacyA kAMkaNAlA ArasA kazAlA?) 3) khayammi mA khivasu khaaryN| (nANa 9.117) (jakhamevara mITha coLU nako) 4) na hu sakkarasitto vi cayai kaDuyattaNaM niNbo| (sura 1.24) (kaDU kArale, sAkhareta ghoLale---tarI kaDU te kaDUca) 5) jahA rAyA tahA pyaa| (kathA 130) (yathA rAjA tathA prajA) 6) bahurayaNA vsuNdhraa| (jina 16) (bahuratnA vasuMdharA) 7) ettha taDI ettha vagyo (sura 2.115); egatto kila vagyo aNNatto duttddiio| (kathA 101) (ikaDe ADa tikaDe vihIra) 8) baDtANa taNAi~ vi htthaavlNbttnnmuveNti| (lIlA 193) (buDatyAlA kADIcA AdhAra) 9) jArisao hoi gurU tArisao hoi siisgunnjogo| (siri 60) (jasA guru tasA celA) 10) jIvo jaM kira kammaM karai hasaMto ---taM veyai royNto| (nANa3.55)
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 ardhamAgadhI vyAkaraNa (hAsata karma karAve pariNAmI raDataci bhogAve) 11) jIvaMto naro kallANaM paavi| (dharmo 189) (zIra salAmata tara pagaDI pacAsa) vAkye : 1) evaM houu|| 2) jaM hoi taM hou|| 3) iNDiM jaM hou taM hou|| pacchA jaM hou taM hou|| 4) gao theraM bhuumibhaag| 5) sAmittaM kuNai svvesiN| 6) uThAe utthei| 7) sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karei 8) saraNaM uvei| 9) so tuha ANaM na mnnei|| vadi'ti aannaae|| ANaM kreNti|| 10) ajja vi na ha kiMci vi vinnttuN|| taha vi na kiM pi viNaTuM ajja vi|| 11) na kiMci avrjjhi| 12) aMguliM galae dAUNa vmiymnnenn| 13) kimittha aikvNttthsoynne| 14) sattaTTha payAI annugcchi| 15) jahAgayA paDigamA svve| 16) juvaINa na gujjhaM saahiyvvN| 17) jaissamahaM jhaasttiie| 18) mahayA mahayA saddeNaM aarsi| 19) jaeNaM vijaeNaM vddhaavei| 20) AgayA tassa niddaa| 21) ciMtiuM payatto hN|| laggo pribhaaviuN|| 22) taha vi na ko vi guNo jaao|| na uNo (punaH) ko vi guNo tANa sNjaao|| bahuehiM pi kaehiM uvayAro haM guNo na se jaao|| 23) me samuppanno pmoo|| garuyapamoo maNammi sNjaao|| bahuehiM pi kaehiM uvayAro haM guNo na se jaao|| 23) me samuppanno pmoo|| garuyapamoo maNammi sNjaao|| jAo hiyayassa aannNdo|| 24) bahujaNo annamannassa evmaaikkhi|| paropparaM evaM jpNti|| mA evaM bhnn|| suNasu maha vynnN|| 25) na bhUyaM eyaM no bhavai na bhAvi kaiyA vi| 2) mA vahau ko vi gavvaM ettha jae (jagAta) paMDio ahaM cev| 28) bahUI vAsAiM sAmaNNapariyAgaM paaunni| 29) eyamaTuM no ADhAi no pariyANAi tusiNIyA sNcitttthi| 30) pattA te jovvnnN|| kameNa pattA jovvnnN|| 31) ko doso ettha tumhaannN|| ko mmaavraaho|| 32) dhasa tti dharaNIyalammi so pddio|| nibaddhaM dNtsNpuddN|| 33) loe avavAo jaayi| 34)teNa asamaMjasaM vihiyN| 35) aMge na maayNti| 36) khaMDAkhaMDiM krei|| pANehiM kddddhaavei| jIviyAo vvrovei|| 37) teNa suo niyaraje tthvio|| ThAvio juvarAyapae piunnaa|| 38) paviThTho bhikkhaTThA tattha nyrmmi| 39) agArAo aNagAriyaM pvvyi| 40) gavesiuM aarddho| 41) sAsaMkaM maha hiyyN| 42) na ettha sNdeho| 43) vattaM pANiggahaNaM mhaavibhuuiie| 44) na ettha acchriyN| 45) uvaviThThA
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 31 : virAmacihne va lekhana vaiziSTye savve vi uciytthaannesu| 46) dhammalAbho diNNo / 47 ) IhApohaM kareMtassa jAyaM jaaiisrnnN| 48) jAo kAleNa gayasogo / 49 ) na hu juttaM majjha erisayaM / 50) eso cciya nicchao majjha / 51) kuNasu mA ciMtaM / 52) ko vi hu doso / 3) kahemi koUhalaM jai te| 4) savvA vRttaMto sAhio / 55) ajja vi vairI paTThi na chddddei| 56) vAmakarayalaMsi kavolaM nivesiUNa ThiyA ahomuhI / 57) laggo aggI causu vi disaasu| 58) kao me havai niddA / (malA nidrA koThUna yeNAra ? ) 59) kiM mao jIvai koi / 4) subhASite : 499 1) savvapaNAsammi addhaM pi hu jujjae leuM / (nANa. 1.245) 2) appeNa samaM savvo vi hu mannae annaM / (nANa. 10.235) 3) jUyAbhaeNa parihaNavimoyaNaM haMdi na hu juttN| (sura. 1.25) 4) savaNaramaNIyA khalu duurdesvttaa| (mahA.pR.160ba) 5) maDaho vi maiMdo karivarANa kuMbhatthalaM dalai / (jina. pR. 61) 6) sUrassa puro khajjoyagANa kA hoi dehapahA / (mahA. pR. 135ba) 7) vAyAe jo vivajjai viseNa kiM tassa dinnnnenn| (lIlA. 155 ) 8) bhiccavarAhe sAmiNo dNddo| (mahA.pR.46 a) 9) kammANi blvNti| (utta. 25.30) 10) uccArAo vi kaNayaM giNheyavvaM / (supAsa. 61) 11) ko kaNayarayaNamAlaM baMdhai kAgassa kaMThammi / (siri. 137) 12) jassa vaNo (vraNa) veyaNA havai tassa / (mahA. pR. 248 ba) 13) dukkheNa viNA na sokkhaaii| (kathA. pR. 145) 14) ko junnamajjariM kaMjieNa paviyariuM tri| (sura.133) 15) jaM jaha bhaviyavvaM hoi taM tahA devvjoenn| (lIlA.311) 16) divvammi vihaDiyammi vigghasahassAiM jaayNti| (kathA. pR. 88) 17) vallIsamaM hi pimmaM jaM AsannaM tahiM caDai / (sura.2.172) 18) savvahA acvaMtataNhANuo vi Na ramae erAvaNo acvaMtasuMdare va gaamtlaaymmi| (dharmo.pR.15) 19) cirakAlAu vi pAvai bhaddAiM jaNo hi jiivNto| (nala. pR. 26) 20) niyakajjasiddhiheuM kuNaMti logA parANa kjjaaii| (dharmo . pR. 39) 21 ) sao natthi viNAso asao natthi sNbhvo| (sUya.2.1.10) 22) jo jetti yassa joggo sa lahai tattiyaM atthN| (supAsa.496) 23) na dei koi kassa vi sukkhaM dukkhaM ca nicchao eso / (siri.328) 24) ko dei harai ko vA suhAsuhaM jassa jaM vihiyaM / (lIlA. 573) 25) nikkAraNA pavittI ( pravRtti) na hoi / (sura. 7.226) 26) natthi akaraNijjaM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 ardhamAgadhI vyAkaraNa visiyaauraannN| (samarA.pR.317) 27) na savve vi egasahAvA bhvNti| (kathA.pR.111) 28) vicittasahAvA paanninno| (kathA.pR.111) 29) mahilANurAgaratto kiM na kuNai sAhasaM puriso| (pauma.33.69) 30) kiM kuNai purisayAro purisayAro purisassa vihimmi vivriie| (nala.pR.12) 31) AvayAe vajjakaDhiNahiyayA ceva mahApurisA hvNti| (samarA.pR.208) 32) puvvakayaM sukayaM ciya jIvANaM sukkhakAraNaM hoi| dukayaM ca kayaM dukkhANa kAraNaM hoi nibbhNt|| (siri.100) 33) jassattho tassa suhaM jassattho paMDio ya so loe| jassattho so guruo atthavihUNo ya lahuo u|| (pauma.35.66) 34) na ya paraloe nivvAho dhammaM vinnaa| (kathA.96) 37) saMsAre re suhaM ktto| (agaDa.328) 38) kaNNakaDuyaM pi saccaM hiyaM pariNAmasuMdaraM bhaasiyvvN| (kathA.pR.163) 39) niyahiyayanimmalAI suyaNA pecchaMti svvhiyyaaii| (jinA.pR.20) 40) sappurisasaMgAu Naro iha paraloe ya lahai kllaannN| (dharmo.pR.66)
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa ? itara kAhI prAkRtAMcI kAhI vaiziSTye 888888888888888888888888888888888888888888888888888888 zaurasenI :(a) varNa :- (1) madhya asaMyukta t, th cA anukrame d, dh hoto. udA- rajatarajada, nAtha-nAdha, (2) rya cA vikalpAne yya hoto. udA - Arya-ayya, ajja. (A) rUpavicAra :- (1) akArAnta zabdAMnA paMcamI e va.ta do, du he pratyaya lAgatAta. udA. :- jiNAdo, jiNAdu (2) vartamAnakAlI tR. pu. e. va. ce di, de he pratyaya :- hasadi, hasade (3) bhaviSyakALAce cihna 'ssi' Ahe. udA. - hasissidi. (4) ia, ttA, dUNa he lyabantAce pratyaya Ahe: paDhia, paDhittA, paDhidUNa kR va gam cI lyabante kaDua, gaDua azIhI hotAta. (i) saMdhI :- antya makArApuDhe i vA e AlA asatA madhye vikalpAne Na yeto. udA- yuktam idam- juttaM NimaM, jutta mimN| (I) avyaye :- (1) iha-idha, idAnIm-dANiM, eva-yyeva ase vikAra hotAta. (2) haMje - ceTIlA hAka mAraNyAsa; ammahe - AnaMda darzaviNyAsa; hI hI vidUSakAcA AnaMda darzaviNyAsa. mAgadhI :(a) varNa :- (1) ra baddala l, ANi S, s baddala z hoto. udA kara-kala, puruSa-puliza, sArasa-sAlaza. (2) STa, STha, TTa yAMcA sTa hoto. udA - kaSTakasTa, suSThu-zusTu, paTTa-pasTa. (3) sta va rtha yAMcA sta hoto. udA. sArtha-zasta, upasthita-uvastida (4) ccha baddala zca yeto. udA-gaccha-gazca (5) ja cA ya hoto. udA- jAnAti-yANadi. (6) rja, dya yAMcA yya hoto. udA. durjana-duyyaNa, madya-mayya. (7) nya, Nya, jJa,Jja yAMcA Ja hoto. udA. anya-aJa, puNya
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ardhamAgadhI vyAkaraNa puJa, prajJA- paJjA, aMjali-aJjali. (A) rUpavicAra :- (1) akArAnta zabdAMce prathamA e. va. ekArAnta asate. udA- pulize (2) akArAnta zabdAMnA SaSThI e.va.ta ssa, Ahe va SaSThI a.va.ta. ANa, Aha~ he pratyaya lAgatAta. udA. yiNassa, yiNAha; yiNANa, yiNAhaM. (3) prathama puruSI sarvanAmAce prathamA e.va. ANi a.va. 'hage' ase hote. paizAcI :(a) varNa :- (1) N cA n, d cA t, z, S cA s hoto. udA. guNa-guna, madana-matana, zazarI-sasI, kRSNa-kisAna. (2) T cA t hoto. udA. kuTuMbaka - kutuMbaka, (kuTuMbaka) (3) 'hRdaya' ce hitapa, hitapaka ase hote. (4) Addaza, ityAdi zabdAMta 'ha' cA ti hoto. udA-yAddaza-yAnisa (5) la cALa hoto: kula-kuLa (6) jJa, nya, Nya yAMcA Ja hoto prajJA-paJjA, kanyakA-kAkA, puNya-puJa. (A) rUpavicAra :- (1) akArAnta zabdAMnA paMcamI e.va.ta Ato, Atu he pratyaya lAgatAta. : jinAto, jinAtu (2) vartamAna tR.pu.e.va. ce ti,te he pratyaya Aheta : ramati, ramate. (3) bhaviSyakALAta 'si' baddala 'eya': haveyya. (4) karmaNi aMga karaNyAcA pratyaya 'iyya' Ahe. ptthiyyte| (5) lyabantAce tUna, tthUna, ddhana he pratyaya Aheta. paThitUna, natthUna, taLUna. apabhraMza :(a) varNa :- (1) madhya asaMyukta k kh t th p ph baddala g gh d dh b bh yetAta. (2) madhya asaMyukta m baddala vikalpAne va yeto. kamala-kamala, kavala. (3) saMyukta vyaMjanAMtIla ra cA vikalpAne lopa hoto. caMdra-caMdra, caMda. (A) rUpavicAra :- (1) prAyaH puDhIla pratyaya lAgatAta :pra. u, ho dvi. u,ho - PS no nes tic * UN. Sa. su, ho, ssu haM, 0
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 : itara kAhI prAkRtAMcI kAhI vaiziSTye (2) vartamAnakALAce pratyaya puDhIla pramANe uM huM hi i,e pra. pu. vdi. pu. * 503 tR. pu. hiM (3) ajJArthAta dvi.pu.e.va.ta 'i, u, e' he pratyaya Aheta. udA : (4) bhaviSyakALAce 'sa' he cinha Ahe. udA - hosai (i) dhAtusAdhite : (1) vi.ka.dhA.vi. ce ievvauM, evvauM, evA ase pratyaya Aheta. udA - karievvauM, karevvauM, karevA. kari, karu, devatva - devappaNa. - kare. (2) lyabantAce i,iu,ivi, avi, eppi, eppiNu, evi, eviNu, ase pratyaya Aheta. (3) tumantAce evaM, aNa, aNahaM, aNahiM, ase pratyaya Aheta. (4) kartRvAcaka tR pratyayAcA aNaa hoto. udA kartR-karaNaa (I) tadhdite. : (1) bhAvavAcaka nAma karaNyAsa ppaNa hA pratyaya :( u ) kAhI avyaye azI :- etthu (atra), jaNu (iva), puNu (punaH), emvahi (idAnIm ), dhruvu (dhruvam ), ji, ja (eva), emva, emvai ( evaM ), nAhI ( na hi ), ketthu (kutra) ityAdI.
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'la i a.va. i. e.va. ka.bhU.dhA.vi. ca. tR. tR.pu. dvi dvi.pu. dvi.va. dhAtu paM. pari pR. pra. pra.pU. prastA bhU. bhUta ma va.kA.dhA.vi. vi vi.ka.dhA.vi. vize Sa. sa. saM. aneka vacana ityAdI saMkSepa ekavacana karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa caturthI vibhaktI tRtIyA vibhaktI tRtIya puruSa dvitIyA vibhaktI vditIya puruSa dvivacana dhAtusAdhita paMcamI vibhaktI pariccheda pRSTha prathamA vibhakti prathama puruSa prastAvanA bhUtakALa / bhUtakALavAcaka bhUtakALa / bhUtakALavAcaka marAThI vartamAnakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa vizeSaNa vidhyArthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa vizeSaNa SaSThI vibhaktI saptamI vibhaktI saMbodhana vibhaktI
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha graMtha va tyAMce saMkSepa (a) nAva saMkSepa 1) ApaTe vA.veM. vA.veM. ApaTe pAThyavyAkaraNadIpikA, sAMgalI, 1932 2) upAdhye e.TI. upAdhye prAkRtabhASApraveza, beLagAva, 1946 3) trivikrama trivi prAkRta vyAkaraNa (saM-vaidya pI.el.), solApUra, 1954 4) pAvaNI pAvaNI bhAratIya sAmrAjya, uttarArdha, prAkRta va marAThI bhASecA itihAsa, puNe (zake 1823) 5) pupphabhikkhu suttAgama (khaMDa 1-2), guDagAva (pUrva paMjAba), 1953-54 6) becaradAsa dozI prAkRta vyAkaraNa, ahamadAbAda, 1925 7) mArkaMDeya prAkRta sarvasva 8) vararUci prAkRtaprakAza prAkRtamaMjarI saha, nirNayasAgara, muMbaI 9) hemacaMdra prAkRta vyAkaraNa (saM-vaidya pI.el.), puNe, 1958 sattA becara (A) bhAMDAra 1) Apte V.S. ApaTe Student's Guide to Sanskrit Composition, Poona, 1945 2) Bhandarkar Wilson Philoogical Leetures, Bombay, 1914 3) Charpentier zA Uttaradhyayana - Sutra, Uppsala, 1922
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 ardhamAgadhI vyAkaraNa guNe 4) Chokshi cokSI A Comparative Prakrit Grammar, Ahemdabad, 1934 5) Gandhi Hiralal gAMdhI A Study of Ardhamagadhi Grammar, Surat, 1938 6) Gune P.D. Introduction to Comparative Philology 7) Ghatage A.M. ghATage Introdunction to Ardhamagadhi, Kolhapur, 1941 8) Hoernle caMDa Prakrta- Laksana of Canda, Calcutta, 1880 9) Jacobi Erja, 1886 yAkobI 10) Jacobi yAkobI Kulpasutra, Leipjig, 1879 11) Jain Banarasidas Ardhamagadhi Reader, Lahore, 1923 12) Kale M.R. AHigher Sanskrit Grammar, Bombay, 1922 13)P.Kumar pI. kumAra A Way to Ardhamagadhi Grammar, Bombay 14) Nesfield nesaphIlDa Idiom, Grammerand Synthesis, 1909 15) Patwardhan M.V. paTavardhana Dasavaikalikasutra (I - VI): A Study, sangli, 1933 16) Pischel, Grammatik der pizela Prakrit Sprachen, Strassburg, 1900 17)Pischel, Comparative Grammar of the pizela (iM) Prakrit Languages (English translation), Delhi, 1957 jaina
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha graMtha va tyAMce saMkSepa 18) Sen A comparative Grammar of Middle Indo-Aryan 19) Seth nAva Paia-sadda-mahannava, calcutta, 1924 20) Vaidya P.L. vaidya A Mannal of Ardhamagadhi Grammer, Poona, 1933 21) Vaidya P.L. prApta Prakrta prakasa of Vararuci, Poona, 1931 22) Woolner Introduction to Prakrta, Culcutta, 1928 graMthanAme va tyAMce saMkSepa 1) agaDadattacariya saM-upAdhye e.TI., beLagAva, 1940 2) aMtagaDadasAo saM- vaidya pI.el. 4) AcArAMgasUtra suttAgama, khaMDa 5) uttarAdhyayanasUtra saM- vaidya-vADekara, puNe, 1959 saM-pupphabhikkhu, guDagAva (pUrva paMjAba), 1953 6) uvAsagadasAo saM- vaidya pI.el., puNe, 1930 7) uvAsagadasAo saM- hoen 507 8) usANiruddha (sarga 1-2 ) saM-vaidya en.vhI., puNe, 1954 9) ovavAiyasutta sena pAsama vUlnara saMkSepa agaDa aMta AcArAMga utta uvA uvA usA ova
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 ardhamAgadhI vyAkaraNa kathA kumAra kummA cara dasa saM- suru en.jI., puNe, 1931 10) kathAkozaprakaraNa jinezvarakRta, bhAratIya vidyAbhavana, maMbaI, 1949 11) kumArapAlacarita saM - vaidya pI.el., puNe, 1930 12) kummAputtariya saM-vaidya pI.ela., puNe, 1930 13) caupattegabuddhacariyANi (pAiyakahAmAlA, dvitIya bhAga) saM - upAdhye e.TI., beLagAva, 1939. 14) jinadattAkhyAnadvaya bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI 15) dasaveyAliyasutta saM- abhyaMkara ke.vhI., ahamadAbAda, 1932 16) dezInAmamAlA hemacaMdrakRta, dvitIya AvRtti, puNe, 1938 17) dharmopadezamAlAvivaraNa jayasiMhakRta, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1949 18) dhUrtAkhyAna haribhadrakRta, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1944 19) nalakahA varuNakahA ya saM-gore en.e., puNe 20) nANapaMcamIkahAo mahezvarakRta, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1949 21) nAyAdhammakahAo (9 va 16) (bhAga2) (prastAvanA, iMgrajI bhASAMtara, TIpA) saM- vaidya en. vhI., puNe 1940 22) nAyAdhammakahAo denAmA dharmo nAyA nAyA
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 : itara kAhI prAkRtAMcI kAhI vaiziSTye 509 nAyAe nAyAsaM nirayA pauma pauma paesi pAkamA abhayadevakRta TIkesaha 23) nAyAdhammakahAo (4-8) (iMgrajI bhASAMtara, TIpA) saM-vaidya en.vhI., sAMgalI 24) nAyAdhammakahAo (saMpUrNa) saM-vaidya en.vhI, puNe, 1940 25) nirayAvaliyAo saM-vaidya pI. el., puNe, 1932 26) paumacariya (1-4) saM-caugule-vaidya, beLagAva, 1936 27) paumacariya (33-35) saM-caugule, beLagAva, 1941 28) paesi kahANaya (bhAga1) saM - vaidya pI.el., puNe 29) pAiyakahAmAlA (bhAga 1) saM- upAdhye e.TI., beLagAva, 1949 30) pAiyagajjapajjasaMgaha saM-gAMdhI hirAlAla, muMbaI, 1940 31) baMbhadattariya saM-upAdhye e.TI., beLagAva, 1940 32) bhagavatIsUtra (pra.15) saM-vaidya pI.el. 33) mahAvIracariya guNacaMdrakRta, devacaMda lAlabhAI jaina pustakodhdAra graMthAMka 75 34) rAyapaseNaijja (malayagirikRta vivRtisahita) saM-vaidya en. vhI., ahamadAbAda. 35) lIlAvaI saM-upAdhye e.en., bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1949 36) vajjAlagga (1-300) lIlA vajjA
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 ardhamAgadhI vyAkaraNa vasu vivAga samarA saMpai saM-gore en.e., puNe, 1945 37) vasudevahiMDi (prathama khaMDa, dvitIya aMza) saMghadAsagaNikRta, jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, 1931 38) vivAgasuya saM-upAdhye e.TI., sAtArA, 1935 39) samarAiccakahA saM-yAkobI, kalakattA, 1926 40) saMpainivakahA viNhukumArakahA ya saM-dIkSita, beLagAva, 1953 41) sAmAyikasUtra seThiyA jaina graMthAlaya kramAMka 33 42) sirisirivAlakahA (bhAga1, 1-377) saM-suru ej.jI., puNe, 1932 43) supAsanAhacaria (khaMDa 3) lakSmaNagaNikRta, saM-seTha ha.go., banArasa 44) surasuMdarIcariya dhanezvarakRta, vArANasI, 1916 45) sUyagaDa saM - vaidya pI.el. sAmA siri supAsa
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhapRSTha paricaya prakRtIcI prasiddha pAca mULa tattve Aheta. pRthvI, jala, agnI, vAyU, AkAza. bhAratAtIla pratyeka darzana kiMvA dharma yAMpaikI ekA tattvAlA madhyavartI ThevUna vikasita jhAlA Ahe. jainadharmAce madhyavartI tattva agnI Ahe. agnItattva UrdhvagAmI, vizodhaka, laghu ANi prakAzaka Ahe. zrutajJAna agnIpramANe ajJAnAce vizodhaka ANi prakAzaka Ahe. agnIcyA yA dona guNadharmAMnA madhyavartI ThevUna mukhapRSThAcI pRSThabhUmI (Theme) tayAra kelI Ahe. kALA raMga ajJAna va azuddhIce pratIka Ahe. agnIce teja azuddhIMce bhasma karata zuddha jJAnAkaDe agresara karate. vizuddhIcI hI prakriyA zrutabhavanacI madhyavartI saMkalpanA (Core Value) Ahe. agnI prANa Ahe. agnI jIvanAce pratIka Ahe. jIvanAcI utpattI va nirvAha agnImuLe hotAta. zrutAcyA tejAmuLeca jJAnarUpI kamaLa sarvadA vikasita rAhate ANi vizvAlA sauMdarya, zAMtI va sugaMdha dete. citrAmadhye pAMDhar2yA raMgAce kamaLa yAce pratIka Ahe. zrutabhavanAmadhye aprakaTa, azuddha ANi aspaSTa zAstrAMce zuddhIkaraNa hote. zuddhIkaraNAcyA phalasvarUpa zrutatejAcyA prakAzAmadhye jJAnarUpI kamaLAcA udaya hoto.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||suyN me AusaM // zrutabhavana saMzodhana kendra