________________
प्रकरण ६ : संयुक्तव्यंजन-विकार
(अ) श्+च्=च्च् : निश्चल = निच्चल (म.: नीचळ), दुश्चर = दुच्चर, दुश्चरित=दुच्चरिय, निश्चेष्ट = निच्चेट्ठ, तपश्चरण = तवच्चरण. (आ) ष्+स्पर्श : (१) ष्क=क्क : दुष्कर=दुक्कर, दुष्कृत=दुक्कड, निष्कारण=निक्कारण, चतुष्क=चउक्क (म. : चौक), शुष्क = सुक्क (म.: सुके)
(२) ट=ट्ट : इष्टका= इट्टगा (वीट), इष्टा = इट्टा (वीट), उष्ट्र = उट्ट (म.: उंट), उष्ट्रिका = उट्टिया (मातीचे भांडे)
(३) ष्प=प्प : निष्पाप = निप्पाव, दुष्प्रेक्ष्य = दुप्पेच्छ, निष्पङ्क = निप्पंक, निष्प्रभ=निप्पह.
(इ) स्+स्पर्श: (१) स्क=क्क : नमस्कार = नमक्कार, तस्कर=तक्कर, संस्कृत=सक्कय (२) स्त=त : समस्त= समत्त, दुस्तर = दुत्तर.
(३) स्प=प्प : परस्पर=परोप्पर.
९१ स्पर्श + अंतस्थ
स्पर्श हे अंतस्थापेक्षा अधिक बलवान् असल्याने अंतस्थाचा लोप होऊन स्पर्शाचे द्वित्व होते.
(अ) स्पर्श+य :
त्रैलोक्य= तेल्लोक्क.
९१
(१) क्य=क्क : वाक्य = वक्क, शाक्य = सक्क,
(२) ख्य=क्ख : सौख्य=सोक्ख, व्याख्यान=वक्खाण
(३) ग्य=ग्ग : वैराग्य=वेरग्ग, योग्य=जोग्ग, सौभाग्य= सोहग्ग, दौर्भाग्य = दोहग्ग.
(४) च्य=च्च : अच्युत=अच्चुय, उच्चते = वुच्चइ, मुच्यते =मुच्चइ.
(५) ज्य=ज्ज
: राज्य= रज्ज, पूज्य = पुज्ज.
(६) ट्य=ट्ट
(७) ड्य=ड्ड
(८) ढ्य=ड्ढ
(९) प्य=प्प
: नाट्य=नट्ट
: कुड्य=कुड्ड (भिंत, कूड)
: वैताढ्य=वेयड्ढ (पर्वतविशेष), आढ्य = अड्ढ (श्रीमंत) : कुप्यति=कुप्पइ.
(१०) भ्य =ब्भ : इभ्य = इब्भ, अभ्यन्तर = अब्भंतर.
टीप : संयुक्त व्यंजनातील प्रथम अवयव न् खेरीज तगर्वीय व्यंजन असून व्दितीय अवयव य् असता, त् थ् द् ध् बद्दल अनुक्रमे च् छ् ज् झ् येऊन