________________
प्रकरण ६ : संयुक्तव्यंजन-विकार
८९
वत्सल वच्छल, कुत्सित=कुच्छिय, उत्सङ्ग = उच्छंग (मांडी),
चिकित्सा तिगिच्छा, मत्सर मच्छर. (आ) प्स =च्छ : जुगुप्सा = दुगुच्छा, लिप्सु =लिच्छु (इच्छिणारा),
अप्सरस्=अच्छरा, जुगुप्सति दुगुच्छइ. (इ) क्ष (क्ष)=क्ख वा च्छ : (१) क्ष-क्ख : भिक्षा=भिक्खा, शिक्षा=सिक्खा,
दक्षिण३=दक्खिण, राक्षस रक्खस, मोक्षमोक्ख, यक्ष =जक्ख,
अक्षर अक्खर. (२) क्ष=च्छ : अक्षि=अच्छि, वृक्ष-वच्छ, वक्षस्= वच्छ, मक्षिका मच्छिया
क्ष क्ख च्छ : कधी एकाच शब्दात क्ष चे क्ख व च्छ होतात. प्रेक्षते=पेक्खइ, पेच्छइ; अक्षि=अक्खि, अच्छि; इक्षु=इक्खु, उच्छु; कुक्षि=कुक्खि, कुच्छि; दक्ष=दक्ख, दच्छ; वृक्ष-रुक्ख, वच्छ; ऋक्ष रिक्ख, अच्छ
(अस्वल); कक्ष कक्ख, कच्छ (मः काख, कास). (क) कधी कधी स्पर्शाचा लोप होऊन उष्माचे द्वित्व झालेले आढळते. (१) च्छ,च्छ्व-स्स : उच्छ्रित=उस्सिय (उंच केलेले), उच्छुल्क उस्सुक
(कररहित), उच्छ्वास=उस्सास. (२) त्स: स्स : उत्सर्ग=उस्सग्ग (त्याग), उत्सेध=उस्सेह (उंची), उत्सुक=उस्सुय,
उत्सव=उस्सव. (३) ट्श=स्स : षट्शत छस्सय (६००)
१
अनुस्वारागमाने : जुगुप्सा=दगंछा (अ) अनुस्वारागम झाल्यास द्वित्वातील पहिल्या व्यंजनाचा लोप होतो. उदा. पक्ष=पंख, पक्षिन्=पंखि, पक्षिणी पंखिणी. (आ) मराठीत च्छ चा स होतो : इक्षु-उच्छु-ऊस; मत्स्य-(मच्छ)मासा; क्षुरिका-(छुरिया)-सुरी, कच्छप-कासव, क्षण-(च्छण)-सण. क्ख चे कधी कधी सुलभीकरण होते (सुलभीकरण पहा) उदा. दक्षिण=दाहिण, प्रदक्षिण=पयाहिण.
३
