________________
प्रकरण ६ : संयुक्तव्यंजन-विकार
१०६ मध्य संयुक्तव्यंजनांचे अनियमित विकार
काही मध्य संयुक्तव्यंजनांचे अनियमित विकार पुढीलप्रमाणे झालेले आढळतात.
क्त = क्क : मुक्त' =मुक्क, शक्त=सक्क
क्त=ग्ग
: रक्त = रग्ग (हेम. २.१०)
ग्ण=क्क
ग्ध=ड्ढ
च्छ=क्ख : म्लेच्छ=मिलक्खु
त्त े=ट्ट : वृत्त=वट्ट, प्रवृत्त=पयट्ट, मृत्तिका=मट्टिया
त्थ=ट्ठ
: कपित्थ = कविट्ठ (म. : कवठ )
त्य=ट्ट
: नृत्य =नट्ट
त्व=क्क
: मृदुत्व=माउक्क (हेम. २.२ )
द्ध=ज्झ : युद्ध-जुज्झ (म. : झुंज)
:
द्ध=ड्ढ ऋद्धि=इड्ढि, वृद्धि=वुड्ढि (म.: वाढ), वृद्ध = वुड्ढ (हिंदी : बुढा) : क्षुद्रक= खुड्डाग, छिद्र = छिड्ड
द्र३=ड्ड
र्त =ड्डु : गर्त=गड्ड (खळगा), गर्ता=गड्डा (खळगा)
: वर्त्मन्=वट्टा (म. : वाट)
: ऊर्ध्व = उब्भ ४ ( म. : उभा)
: कर्षण=कड्ढण
न्त = ण्ट : वृन्त=विंट, तालवृन्त = तालविंट (पंखा ) : ग्रन्थि
न्थ=ण्ठ
न्द=ण्ड : भिन्दिपाल=भिंडिवाल, भिंडिमाल
र्ध्व=ब्भ
र्ष=ड्ढ
१
२
३
: रुग्ण=लुक्क (हेम. २.२)
: विदग्ध=वियड्ड, दग्ध=दड्ढ
=
४
१०७
=
गंठि (म. : गांठ), निर्ग्रन्थ = नियंठ, ग्रन्थिभेद=गंठिभेय
म. : मुक्त-मोक (ळा)
म : वृत्त - वाटो (ळे); हिंदी : मृत्तिका-मिट्टी
-
हेमचंद्राच्या मते (द्रे रो न वा । द्र शब्दे रेफस्य वा लुग् भवति । २.८० ) द्र मध्ये र् चा विकल्पाने लोप होतो. उदा. चन्द्र- चंद, चंद्र; रुद्र-रुद्द, रुद्र; भद्र=भद्द, भद्र; समुद्र= समुद्द, समुद्र. तसेच 'वंद्र' हा शद्बहि असाच राहतो ( हेम. २.७९ )
हेम. २.५९