Sthanang Sutram Part 02

Author(s): Vijaychandrasguptasuri
Publisher: Shripalnagar Jain Shwetambar Murtipujak Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600433/1

Page #1
888808800 // अहम् // श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-३-ग्रन्थाङ्कः-३/२॥ // 1 // श्रीमचन्द्रगच्छालङ्कार-नवाङ्गीटीकाकारश्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीमत्स्थानाङ्गसूत्रम्। द्वितीयो विभागः प्रकाशक: श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12, जे. मेहता मार्ग, मुंबई-४००००६. वीर संवत् 2538 प्रथम संस्करण विक्रम संवत् 2068 इ.स. 2012 प्रतयः 1000

Page #2
_

Page #3
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 2 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-३-ग्रन्थाङ्कः-३/१॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः।। चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः / / ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः / / श्रीमच्चन्द्रगच्छालङ्कार-नवाङ्गीटीकाकारश्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीमत्स्थानाङ्गसूत्रम्। द्वितीयो विभागः धर्मप्रभावकसाम्राज्यम् तपागच्छाधिराज-जैनशासनशिरोमणि-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराः आज्ञाऽऽशीर्वाददातारः ज्योतिर्मूर्ति-सूरिरामचन्द्रपरमकृपापात्र-सुविशालगच्छाधिपतयः पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराः प्रेरका: शासनप्रभावक-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विविजयमुक्तिचन्द्रसूरीश्वरविनेयरत्न-प्रज्ञामूर्ति-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराः मार्गदर्शकाः पू.आ.भ.श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरि-पट्टालङ्कार-पू.आ.भ.श्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वरविनेयरत्न-सुविशालगच्छाधिपतय: पू.आ.भ.श्रीमद्विजयहेमभूषणसूरीश्वराः सम्पादका: पूज्याचार्यदेव-श्रीविजयामरगुमसूरीश्वरविनेयरत्न-पूज्याचार्यदेव-श्रीविजयचन्द्रगुप्तसूरीश्वरा: // 2 //

Page #4
_

Page #5
आशीर्वादः श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 3 // // गच्छाधिपतीनां आशीर्वादः॥ अनन्तज्ञानवतामनुपमबोधवतामपरिमितप्रभावशालिनामर्हतामिदं शासनं शास्त्रवचनानुबद्धतयैवाद्य यावज्जीवितमस्त्यप्रतिहतप्रभावम् / यत्र शास्त्राज्ञा प्रवर्तते तत्रशासनं विलसत्यतितमाम् / भगवतां जिनेश्वराणां विरहकाले तेषांवचांस्युपजीव्यैवाराधना साध्या। यद्यपिशास्त्राणि सर्वोपकारकारणानि, अतस्तदध्ययनं सर्वैरेव कर्तव्यम्, तथापि परमोत्कृष्टपावित्र्यवतांशास्त्राणामध्ययनार्थं पात्रतानिवार्या / द्विविधा किल शास्त्रश्रेणिः / मूलागमरूपा, तदितररूपा च / तत्र मूलागमशास्त्राणि तद्वृत्तयश्च केवलं गुरूदत्ताधिकाराणां योगक्रियावाहिनामेव श्रमणानामध्ययनगोचरी भवन्ति / तदितररूपाणिशास्त्राणि मूलागमानुसारं विरचितान्यपि यथास्वं श्रमणश्रमणीनां श्रावकश्राविकाणांचाध्ययनभाजनानि भवन्ति / इह तु, आगमशास्त्रप्रस्ताव इति यथाऽहं योगवाहिनां श्रमण-श्रमणीनामेव प्रवृत्तिरस्मिन् / यद्यपि नागमशास्त्राणि मुद्रणार्हाणि, तेषामुपलब्धिसौख्यादनधिकारिणामपि तत् पठनादिसंभवाद् / तथापि बहुसंख्यक-श्रमणश्रमणीगण-स्वाध्याय-सहायकतया मुद्रणव्यवस्थाऽद्यतनकालीन गीताथैः स्वीकृता, केवलं निगूढरहस्यानां छेदसूत्राणां मुद्रणं नादृतमित्ययं विवेकः सुस्पष्टः / इह सवृत्तिकानामागमशास्त्राणांसम्पुटः सम्पादितः मुनिवरैः श्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवरैः, मुनिवरैः श्रीपुण्यकीर्ति-2 विजयगणिवरैश्चसायुज्येन / इतः पूर्वमनेकवारमनेकस्थानकैश्चागमशास्त्राणि सम्पादितानि। तत्परम्परायामिदंसम्पादनंस्वयंसिद्धां विशिष्टिं धारयतीत्येतत् प्रत्यक्षमस्ति। अत्र दिव्यकृपावतरणंतपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपादाचार्य श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराणाञ्च। प्रेरकत्वञ्चात्र परमगीतार्थपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराणाम्। श्रीश्रीपालनगरजैनश्वेताम्बरमूर्तिपूजकसङ्घन ग्रन्थप्रकाशनेऽस्मिन् ज्ञानद्रव्यव्यय आहत इत्येतदनुमोदनीयमस्ति / अग्रेऽपि सङ्घो // 3 //

Page #6
आशीर्वादः श्रीस्थाना श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 4 // ऽयमेवमेव लाभान्वितो भवत्विति भृशमाशास्यते। अमीषामागमग्रन्थानामध्ययनं प्रसरतु श्रमणसंघे। श्रमणैश्चागमानाममीषामुपनिषद्भूत उपदेशः प्रसरतु सकलश्रीसंघे- इत्याशीर्वादः। तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पट्टालङ्काकाराणां प्रशान्तमूर्तिपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वराणांचरणकिङ्करो विजयहेमभूषणसूरिः। कान्दीवली, मुंबई. विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 पोष सुद 13 // 4 //

Page #7
98800000 प्रकाशकीयम् श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 5 // // प्रकाशकीयम् // ॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीआदिनाथस्वामिने नमः॥॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीमुनिसुव्रतस्वामिने नमः। ॥नमामि नित्यं गुरुरामचन्द्रम्॥ प्रथमराजा, प्रथममुनि, अने प्रथमतीर्थाधिपति, जगदुद्धारक, जगद्वत्सल, श्रीदेलवाडा (मेवाड) तीर्थथी प्राप्तथयेल विशालकाय अद्भूत श्रीआदिनाथभगवान अने श्री मुनिसुव्रतभगवाननी अमीदृष्टिथी तेमज श्रीसंघसन्मार्गदर्शक पुण्यनामधेय परमाराध्यपाद सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजानी कृपादृष्टिथी अमारा श्रीट्रस्टनी स्थापना वि.सं. 2024 मां थई अने आज सुधी उत्तरोत्तर धर्मनी ऋद्धि अने वृद्धि थती रही छे / श्रीपालनगर नामने सार्थक करतुं अमाउंट्रस्ट नवा नवा सीमांकनोने अंकित करतुं रह्यु छ। वि.सं. 2056 नीसालमांट्रस्टना ज्ञानद्रव्यना सद्व्यय माटे विनंति करतां सुविशुद्धसंयमी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वरजी महाराजाओ आगमग्रंथोना सुंदररीते संपादन माटे उपदेश कर्यो / ज्ञानखाताना द्रव्यनोसव्यय अनेसाधुसाध्वीवर्गने सरलताथी अध्ययन ए अमनो हेतु हतो।रतलाम चातुर्मास बिराजमान सुविशाल गच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वरजी-3 महाराजा पासे जई आज्ञा मेळवी, संपादनकार्य माटे मुख्यपणे पूज्य मुनिराज श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी तथा पूज्य मुनिराज श्रीपुण्यकीर्तिविजयजी म.सा., आर्थिक सहयोग माटे अमारा ट्रस्टमण्डळे अने ट्रस्टनी विनंतिथी मुद्रण सुधीना आयोजन माटे श्रीयुत् रमणलाल लालचंदजीओजवाबदारी स्वीकारी ज्ञानभक्तिनो सुंदरलाभ मळ्यानो आनंद व्यक्त कर्यो। सुंदर अनेटकाउ कागळ तेमज सुवाच्यटाइप अक्षरो अने सुशोभित छापकार्य माटे पू. गुरुवर्योनुं सतत मार्गदर्शन अने श्रीयुत् रमणभाईनी जहमत अत्यंत स्तुत्य छ।। श्रीपालनगर उपाश्रयमांज अलगरीते एक सुंदर आगमकक्ष नुं निर्माण संपन्न थयु, कोम्प्युटर-प्रीटर-सोफ्टवेर, इत्यादि सामग्री वसावी, आगमग्रंथो उपर आगमप्रणेतानी दृष्टि,सिंचन थाय ते माटे श्रीगौतमस्वामीनी गुरुमूर्ति प्रस्थापित करी। पवित्रताना हेतुथी बहेनो // 5 //

Page #8
प्रकाशकीयम् // 6 // श्रीस्थानापासे आ कार्यनो प्रतिषेध निर्णीत कर्यो अने आगमकक्षमां पण प्रवेश निषेध कर्यो अने कम्प्युटरोमां कम्पोजींग-प्रूफरीडींग कार्य मात्र श्रीअभय० पुरुषवर्गनां आपरेटरो-एडीटरो द्वारा कराववानो अमल कर्यो / दररोज आ कार्य ना प्रारंभथी अंत सुधी धूप-दीपना प्रज्वलनपूर्वक वृत्तियुतम् अपवित्रतानो नाश अने अर्चनीयतानुंस्थापन करवापूर्वक परममंगलकारी अने परमपवित्र आगमग्रंथोनी गरिमा जाळववानो यथाशक्य भाग-२ प्रयास कर्यो। जो के आकार्य तो मात्र पुनःसम्पादननुं छे। प्राचीनहस्तप्रतोमांथी संशोधनकार्यनो अथाग प्रयत्न तो आगमोद्धारक पूज्य सागरजी महाराज (पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज) आदिको छे जेनो श्रेय तोतेओनाफाळेज जाय छ। अन्य संशोधको अने संपादनोनो आ संपादनमां उपयोग कर्यो छे तेनो उल्लेख ते ते स्थळोओको छ। गणिपिटक ओटले आचार्यभगवंतोनी अत्यंत किंमती अने गुप्त संपत्ति। तेनो दुरुपयोग न थायमाटे साधु-साध्वीभगवंतोने उपयोगमा आवतां ज्ञानभंडारो तथा पू. आचार्यादिगुरुभगवंतो जेमने जरूर हशे तेमने वितरण करवानुनक्की कर्यु छ। ट्रस्टीगण श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं० 2533 // 6 //

Page #9
सम्पादकीयम् श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सम्पादनात्पूर्वम्...... ॥णमोऽत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स। अथ श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट (मुम्बई) इत्यनेनेदं स्थानाङ्गसूत्रंसटीकं प्रकाश्यते। अनन्तोपकारिश्रीमतां तीर्थकृतां परमतारकं शासनमर्थतस्तत्प्रणीतेन सूत्रतश्च श्रीमद्गणधरैः प्रणीतेनागमेनाविच्छिन्नं प्रवर्त्तत इति सुविदितं समेषाम्। अतिविषमे कलिकालेऽस्म्मिन्नपारसंसारसागरात्पारमुत्तितीर्पूणांमुमुक्षूणां नास्ति कश्चिदुपाय एतदागमज्ञानमन्तरेण / बहुश उपकृतं प्राक्तनमहर्षिभिरेतदागमसूत्राणि कण्ठस्थानिकृत्वाऽध्याप्य चस्वान्तेवासिभ्य इत्यत्र नास्ति कश्चित् सन्देहः / परन्तु विषमकालप्रभावेण Mबुद्ध्यादिहासेणा शक्यस्तथोपकार इति पुस्तकारूढानि तानि कृत्वोपकृतं तथैव तैरस्मासु। परन्तु कालवैषम्यात् तत्तल्लिप्यादीनांवाचनपरिपाट्यादिविच्छेदे पूज्यसागरजीमहाराजादिभिर्विद्वद्वरैर्हस्तलिखितप्रतीनां लेखकादिदोषान् संशोध्यागमसूत्राणि मुद्रापयित्वानुगृहीता वयमिति नैव विस्मरणीयम् / तैश्च मुद्रापिताः प्रती: समाश्रित्यैवेदमागमसूत्रं प्रकाश्यत इति नास्य सम्पादने मया कश्चिद् विशेषो विहितः। अस्मिन् सूत्रे को विषयः प्रतिपादितः के चास्य प्रकाशने प्रेरका मार्गदर्शका इत्यादिकमत्रैव विशदरीत्या निर्दिष्टमिति तन्निरूपणमनावश्यकम्। अन्त एतदागमस्याध्ययनादिद्वारा मुमुक्षवः स्वात्मानं परमात्मानं विधाय स्वस्थानस्था भवन्त्वित्यभिलाषया विरमति विजयचन्द्रगुप्तसूरिः। जैन उपाश्रय, ठाणा वि.सं. 2068, फाल्गुन शुक्ल द्वितीया- गुरुवासरः // 7 //

Page #10
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् श्रीस्थानाङ्गGERA विषयानुक्रमः भाग-२ // 1 // 5.1 ॥श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः॥ द्वितीयविभागस्य सूत्रसङ्ख्या श्लोक 389-783 (395), पृष्ठ 515-936 (422) क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठ: / क्रम: विषयः सूत्रम् पृष्ठः // द्वितीयो विभागः॥ 5.1.5 दुराख्यात- स्वाख्यातादिभिर्दुर्गम॥ पश्चममध्ययनं पञ्चस्थानम् // 389-474 515-623 सुगमे, क्षान्त्यादि-सत्यादि- उत्क्षिप्त पञ्चमाध्ययने प्रथमोद्देशक: 389-411 515-547 चरत्वादि- अज्ञातचरत्वादि५.१.१ महाव्रता- ऽणुव्रतानि। 389516 उपनिहितादि-आचाम्लादि५.१.२ वर्ण- रस-काम-गुणभेदा, अरसाहारादि-अरसजीवित्वादिसंगादिविनिघातहेत्वहित-हित स्थानादिदानादि- दण्डायतिकादीनि दुर्गति- सुगति- हेतवः (13), 50 अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या प्राणातिपात- तद्विरमणादिभि दशविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा। 396-397 526 र्दुर्गति- सुगती। 390-391 518 5.1.6 विसंभोग- पाराश्चिककारणानि, भद्राद्याः प्रतिमाः (तत्स्थापना), विग्रहा- विग्रहस्थानानि, उत्कुटुकादिइन्द्राद्याः स्थावरा, अवधि निषद्या- 5ऽर्जवस्थानानि दर्शनोत्पादक्षोभाऽक्षोभाः। 392-394 519-520 (सूत्राध्ययनपर्यायाः)। 398-400 532-533 5.1.4 शरीरवर्ण- रसभेदीदारिकवर्णादि, 5.1.7 चन्द्रादि- भव्यद्रव्यादिदेवाः, (शरीरस्वरूपम् ) / 395 523-524 कायादिपरिचारणाः, चमर- बल्य 5.1.3

Page #11
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीस्थानाडूसूत्रस्य विषयानुक्रमः // 2 // क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः | क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः ग्रमहिष्यः, असुरेन्द्रादीनां संग्रामा 5.2.4 असंसर्गे गर्भाधारणे पञ्च संसर्गेऽपि नीकतदधिपाः, शक्रेशानाभ्यन्तरपर्षद्देव गर्भाधारणे पञ्चदश कारणानि। 416 देवीस्थितिः। 401-405 536-5385.2.5 निर्ग्रन्थनिर्ग्रन्थ्येकत्रावासकारणानि। 417 / गत्यादिप्रतिघाताः, जात्याद्याजीवा:, 5.2.6 आश्रव-संवरद्वार- दण्डाः , खड्गादीनि राजचिह्नानि। 406-408 539 / आरम्भिक्याद्याः छद्मस्थ- केवलिपरीषहसहन कायिक्याद्याश्च क्रियाः। 418-419 560-561 कारणानि। 409 540-541 5.2.7 उपध्यादिपरिज्ञा / 5.1.10 हेत्वहेतुज्ञानाज्ञान- केवल्यनुत्तराणि / 410 543 / आगमादिव्यवहाराः। 420-421 5.1.11 पद्मप्रभादीनां चतुर्दशानां 5.2.8 सुप्त- जागरितसंयता- संयतानां च्यवनादिनक्षत्राणि। सुप्तजागराः, रजआदान- वमन५.२ पञ्चमेऽध्ययने द्वितीयोद्देशकः 412-440 547-589 कारणानि, पचमासिकीप्रतिमादत्तयः, 5.2.1 गङ्गादयो द्विकृत्वस्विकृत्वो वा उद्रमाधुपघातविशुद्धिः। 422-425 मासान्तरनुत्तार्या नद्योऽन्यत्र 5.2.9 दुर्लभसुलभबोधिकारणानि। 426 भयादिभ्यः प्रथमप्रावृष्यन्यत्र 5.2.10 संलीनता- ऽसंलीनताः, संवरासंवराः, भयादिभ्यः, पर्युषितेऽन्यत्र सामायिकादिसयंमाः, एकेन्द्रियाज्ञानादिभ्यो न विहारः। 412-413 547-548 नारम्भारम्भसंयमा- संयमाः, पञ्चेन्द्रिय५.२.२ हस्तकर्मादीनि गुरूणि। 414552 सर्वप्राणाद्यनारम्भारम्भ- संयमासंयमाः, 5.2.3 राजान्तःपुरप्रवेशकारणानि / 415 553 अग्रबीजाद्या वनस्पतिभेदाः

Page #12
पृष्ठः श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषया नुक्रमः // 3 // 599 विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् (चारित्रस्वरूपम्)। 427-431 571-572 5.3.2 इन्द्रियार्थाः, श्रोत्रेन्द्रियादि५.२.११ ज्ञानाद्याचाराः मासिकाद्याचार क्रोधादिमुण्डाः, अधऊर्ध्वतिर्यग्बादराः, प्रकल्पाः, प्रस्थापिताधारोपणः / 432-433 576-577 बादरतेजोवायवः, अचित्तवायवः 12 जम्बू- धातकी- पुष्करपूर्वापरार्द्ध (इन्द्रियस्वरूपम् ) / 443-444 592-593 पूर्वसीता पश्चिमसीतोदोत्तर 5.3.3 पुलाकादिनिर्ग्रन्थस्वरूपम्। 445 595-596 दक्षिणवक्षस्कार (20) 5.3.4 धार्यवस्त्र- रजोहरणे। 446 देवकुरूत्तरकुरुहद-सीता- सीतो 5.3.5 धर्मे निश्रास्थानानि, पुत्रादिनिधयः, दामन्दरासन्नोद्वेध- समयक्षेत्रभरतादीनि, पृथिव्यादिशौचानि। 447-449 601 ऋषभ- भरत-बाहुबलि-ब्राह्मी 5.3.6 छद्मस्थेन अज्ञेयाः केवलिना ज्ञेयाः सुन्दरीतनुमानम्। 434-435 578-579 पदार्थाः, महानिरय-विमानानि, 5.2.13 सुप्तविबोधकारणानि, ह्रीसत्त्वादिपुरुषाः, अनुस्रोतश्चर्यादिनिर्ग्रन्थीग्रहणकारणानि। 436-437 580-581 मत्स्य- भिक्षाकाः .2.14 आचार्योपाध्याययोर्गणेऽतिशयाः। 438583 अतिथ्यादिवनीपकाः। 450-454 604 5.2.15 आचार्योपाध्यायगणापक्रमकारणानि, 5.3.7 अचेलकप्राशस्त्यकारणानि, अर्हदादिका ऋद्धिमन्तः। 439-440587 दण्डाद्युत्कलाः, समितयः। 455-457 पञ्चमेऽध्ययने तृतीयोद्देशकः 441-474 589-623 5.3.8 संसारसमापनभेदाः, एकेन्द्रियादिपञ्चास्तिकाया द्रव्यादिभिः, गत्यागती, सर्वजीवभेदाः, गतिपञ्चकम्। 441-442 589-590 कलमसूर-तिलादियोनिकालः, 607 5.3 पत्र

Page #13
क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः | क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीस्थान सूत्रस्य विषयानुक्रमः // 4 // संवत्सरपञ्चकम् / 458-60 608-609 5.3 जीवनिर्याणमार्गाः 5, छेदनानि 5, आनन्तर्यानि 5, अनन्तकाः 10 / 461-462 612-613 6.2 5.3.10 ज्ञानानि ज्ञानावरणीयाणि (ज्ञानस्वरूपम्। 463-464 614 5.3.11 स्वाध्यायाः, प्रत्याख्यानशुद्धयः, आश्रवादिप्रतिक्रमणानि। 465-467 618 5.3.12 सूत्रवाचन- शिक्षणकारणानि। 468 620 5.3.13 सौधर्मेशानविमानवर्णोच्चत्वम्, ब्रह्मलान्तकतनूच्चत्वम्, पञ्चवर्णादिपुद्गलबन्धाः, गङ्गा- सिन्धु- रक्तारक्तवतीसमागतनद्यः 20, कुमारतीर्थकराः, चमरचञ्चाराजधानीसभाः, इन्द्रस्थानसभाश्च, धनिष्ठादितारकाः, पञ्चस्थाननिर्वर्तित- चयनादि, पञ्चप्रदेशिकादिपुद्गलाः। 469-474 621-622 // षष्ठमध्ययनं षट्स्थानम् // 475-540 624-6746.5 गणधारणगुणाः, निग्रंथीग्रहण कारणानि, कालगतसाधर्मिकसमाचाराः। 475-477 624 छद्मस्थैरज्ञेयाः, जिनैश्च ज्ञेयाः पदार्थाः, जीवस्य अजीवीकरणतादीन्यशक्यानि, जीवनिकायाः, तारकग्रहाः, संसारसमापन्नतद्त्यागतयः, सर्वजीवषड्विधत्वम्, अग्रबीजाद्याः। 478-484 626-627 मनुष्यत्वादीनि दुर्लभानि, इन्द्रियार्थाः, संवरा-संवराः, साता-उसाते, प्रायश्चित्तषट्कम्। 485-489 629 जम्बूद्वीपकादि- संमूच्छिमादयो 12 मनुष्याः ऋद्ध्यनृद्धिमन्तोऽहदादि-हैमवताद्याः, अरकषट्कम्, सुषमसुषमा- देवकुरूत्तरकुरुनरोच्चत्वायुषी, संहननानि, संस्थानानि। 490-495 631-632 अनात्माऽऽत्मवतोरहितहितकारणानि (पर्यायादीनि), जाति

Page #14
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषया नक्रमः // 5 // क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः कुलार्याः, लोकस्थितिः। 496-498 634 दक्षिणस्यां प्रथमप्राच्यादिदिशाषट्केन जीव चतुर्थीनारकापक्रान्तनिरयाः। 513-515 648 तिर्यमनुष्याणां गत्यागत्यादीनि 14, ब्रह्मलोकविमानप्रस्तटा:, आहारानाहारकारणानि। 499-500 635-636 पूर्वभागादि नक्षत्राणि (पूर्वाभाद्रअर्हदवर्णादीन्युन्मादकारणानि, पदादेर्मुहूर्ताः 30, शतभिषगादेः मद्यनिद्रा-विषय- कषाय- द्यूत 15, रोहण्यादेः 45) / 516-517651 प्रत्युपेक्षणाः प्रमादाः। 501-502 638-639 6.13 अभिचन्द्रोच्चत्वम्, भरतप्रमादाप्रमादप्रतिलेखनाः, महाराजत्वम्, पार्श्ववादिनः, तियर्मरलेश्याः, शक्रसोमेशानयम वासुपूज्य- प्रव्रज्यापरिवारः, योरग्रमहिष्यः ईशानेन्द्रमध्यपर्षद्देव चन्द्रप्रभच्छाद्यस्थ्यमासाः, स्थितिः, दिग्विद्युत्कुमारीमहत्तरिकाः त्रीन्द्रियानारम्भारम्भसंयमा१२, धरण- भूतानन्दादीनामग्रमहिष्यः, ऽसंयमाः। 518-521 653 धरण- भूतानन्दादीनां सामानिकाः जम्बूद्वीपाकर्मभूमि- वर्षधर- मन्दर(प्रतिलेखनास्वरूपम् ) / 503-509 640-641 दक्षिणोत्तरकूट- महाह्रद- देवी-नदीअवग्रहेहापायधारणाभेदाः पूर्व-पश्चिमान्तनद्यः, धातक्या(बह्वाधाः)। 510 643 दावपि च 55, ऋतवः, बाह्याभ्यन्तरतपसी, विवादाः। 511-512 645 अवमरात्रातिरात्राः। 522-524 654-655 6.11 क्षुद्रप्राणाः, गोचरचर्या, मन्दरस्य 6.15 अर्थावग्रहाः, अवधिज्ञानानि // 5

Page #15
क्रमः श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः श्रीस्थानाडविषयः सूत्रम् पृष्ठः सूत्रस्य अवचनानि / 525-527 655-656 7.2 एकदिग्लोकाभिगमादीनि विषया६.१६ कल्पप्रस्ताराः संयमपरिमन्थूनि, विभङ्गज्ञानानि। 542 677-6793 नुक्रमः कल्पस्थितयः, वीरदीक्षा- मोक्षतपः, अण्डजादियोनिसंग्रह- तद्गत्यागतयः, सनत्कुमार- माहेन्दविमान गणसंग्रहाऽसंग्रहस्थानानि, पिण्डशरीरमानम्। 528-532 657-658 पानैषणाऽवग्रहप्रतिमा- सप्तसप्तक६.१७ भोजन- विषयोः परिणामाः, महाध्ययन- सप्तसप्तमिकासंशयादिप्रश्नाः, चमरचञ्चेन्द्रस्थान भिक्षामानं च। 543-545 682-683 माघवती- सिद्धिविरहाः। 533-535 664-665 7.4 पृथ्वीघनोदध्यादि- तन्नाम६.१८ जातीनां निधत्ताधायूंषि, गोत्राणि। 546688 औदयिकादिभावाः (संक्षेप्या बादरवाताः, दीर्घादिसंस्थानानि, संक्षेप्यायुर्बन्धः, भयस्थानानि, छद्मस्थभावषट्कस्वरूपभेदाः)। __536-537 667 केवलिनोश्चिह्नानि। 547-550 689 उच्चारादिप्रतिक्रमणादीनि, सप्रभेदमूलगोत्रभेदाः काश्यपाद्याः 551 690 691 कृत्तिकाऽऽश्लेषातारकाः नैगमाद्या नया:, (नयस्वरूपम्। 552 पुद्गलचयनादि, षट्प्रदेशिकादि। 538-540 672 7.8 स्वरभेदाः, जीवाजीवनिश्रितत्वलक्षण॥ सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम् // 541-593 675-736 ग्राम- मूर्च्छना- योनि-गेयादिगणापक्रमणकारणानि स्वरमण्डलम्। 553 696-698 सर्वधर्मरोचनादीनि। 5416757.9 स्थानातिगादिकायक्लेशाः, जम्बू /

Page #16
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 7 // श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः धातकी- पुष्करपूर्वापरार्द्धवर्ष-वर्ष ईशानाभ्यन्तरपर्षद्देव- शक्राग्रमहिषीधरपूर्वपश्चिमाभिमुखनद्यः, सौधर्मपरिगृहीतदेबीनां स्थितिः, अतीतोत्सर्पिण्यादिकुलकराः, सारस्वता-दित्य- गर्दतोयहकारादिदण्डनीतयः, चक्र्येकेन्द्रिय तुषितदेवाः, सनत्कुमार- माहेन्द्रपञ्चेन्द्रिय- रत्नानि, दुष्यमा ब्रह्मलोकस्थितिः, ब्रह्मलोकसुषमाचिह्नानि। 554-559 703-705 लान्तक- विमानोच्चत्वम्, 7.10 संसारजीवाः, अध्यवसाना भवनपत्यादितनूचत्वम्, नन्दीश्वरधुपक्रमाः, सर्वजीवाः। 560-562 707-708 द्वीपान्तीप- समुद्राः, ऋज्वायताद्याः ब्रह्मदत्ततनुमानायुर्गतयः, मल्लिदीक्षा श्रेणयः, असुरेन्द्राधनीकानि, परिवारनृपाः (मल्लिकथानकम्)। 563-564 709 चमरादिपदात्यनीकाधिपकक्षासम्यग्दर्शनादीनि दर्शनानि, अमोह तद्देवसंख्याः / 572-583 718-720 प्रकृतयः, छद्मस्थसर्वभावाज्ञेयाः 7.14 वचनविकल्पाः , विनय- प्रशस्ताकेवलिज्ञेयाः पदार्थाः, वीरोच्चत्वम्, प्रशस्तमनोवाकायलोकोपचारविकथाः, आचार्यातिशेषाः, संयमा विनयभेदाः। 584-585 संयमाऽऽरम्भाऽनारम्भाद्याः। 565-571 714-7157.15 समुद्धाताः। 586725 अतसीकुसुम्भादियोनिकाल:, 7.16 निव- तद्धर्माचार्योत्पत्तिनगराणि अप्काय- तृतीय- चतुर्थनरकस्थितिः, (निह्नववादः)। 587726-727 शक्र- वरुणे- शान- सोम- यमाग्रमहिष्यः, 7.17 सातासातवेदनीयानुभावाः, // 7 //

Page #17
क्रमः श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः // 8 // विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् अभिजिदादिकानि पूर्वादिद्वाराणि एकात्मवाद्याद्या अक्रियावादिनः। 607 753 नक्षत्राणि, सौमनस-गन्धमादनकूटाः, 88.7 भौमादिनिमित्तानि, वचनविभक्तयः, द्वीन्द्रियकुलकोटयः, पुद्गलचयनादि छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, स्थानानि, सप्तप्रदेशिकाद्याः / कुमारभृत्याद्यायुर्वेदाः। 608-611 756-757 पुद्गलाः / 588-593734 8.8 शक्रेशान- शक्रसोमेशानवैश्रमणा॥ अष्टममध्ययनम् अष्टस्थानम् / / 594-660 737-7860 ग्रमहिष्य:, महाग्रहाः, तृणवनस्पतयः, एकाकिविहारप्रतिमागुणाः, . चतुरिन्द्रियानारम्भारम्भ- संयमासंयमाः, योनिसंग्रहः, अण्डजादिगत्यागती: प्राणादिसूक्ष्माणि, भरतवंशसिद्धाः, कर्मप्रकृतयः। 594-596 पार्श्वगणधराः। 612-617 760-761 अपराधानालोचना- ऽऽलोचन सम्यग्दर्शनादीनि, उपमिताद्धाः, कारणानि, तत्प्रत्याजाति नेमियुगान्तकृद्भुमिः, वर्णनानि च। 597 739-741 वीरप्रताजितनृपाः। 618-621 संवरासंवरौ, स्पर्शाः, 8.10 आहाराः, कृष्णराजीतत्संस्थानलोकस्थितिः। 598-600 748 नामतत्स्थविमान- तद्देवस्थितयः, गणिसम्पदः, महानिध्युच्चत्वम्, धर्मास्तिकायादिमध्यप्रदेशाः। 622-624 765-766 समितयः। 601-603 749 8.11 महापद्मप्रव्राज्यनृपाः, सिद्धाः आलोचनाप्रतीच्छकदायकगुणाः; कृष्णाग्रमहिष्यः, वीर्यप्रवादवस्तुप्रायश्चित्तानि, मदस्थानानि। 604-606 750-751 चूलवस्तूनि। 625-627 768

Page #18
श्रीशान श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् 8.12 भाग-२ नक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः नारकाद्याः प्राग्भारान्ता गतयः, संयमाः, रत्नप्रभादिपृथ्वी-सिद्धिगङ्गादिद्वीपमानम्, उल्कामुखाद्यायामः, शिलामध्यविष्कम्भमानानि। 645-648 780 कालोदविष्कम्भः, अभ्यन्तर-बाह्य पराक्रमणीयस्थानानि महाशुक्रपुष्करा विष्कम्भः, काकिणि सहस्रारविमानोच्चत्वम्, रत्नमानम्, मागधयोजनधनूंषि। 628-634 769-770 नेमिवादिनः। 649-651 782 जम्ब्वाधुच्चत्वादि, तिमिम्रा केवलिसमुद्धातः। 652 783-784 गुहाधुच्चत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिम 8.17 वीरानुत्तरौपपातिकसम्पत्, व्यन्तरभेदसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजय चैत्यवृक्षाः, सूर्यविमानचाराबाधा, तद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, प्रमर्दयोगनक्षत्राणि, द्वीपसमुद्रद्वारोच्चत्वम्, दीर्घवैतादयतिमिस्रादिगुहाप्रभृतयः, पुरुष- वेद- यश:कीयुच्चैर्गोत्राणां मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकी जघन्या स्थिति:, त्रीन्द्रियकुलकोट्यः, वृक्षोच्चत्वादि, दिग्हस्तिकूटानि, पुद्गलानां चयनादि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मि अष्टप्रदेशिकादि च। 653-660 784-785 रुचकादिकूटानि, दिक्कुमार्यः, // नवममध्ययनं नवस्थानम् // 661-703 787-833 तिर्यग्मिश्रोत्पन्नकल्पतदिन्द्र विसंभोगकारणानि, ब्रह्मचर्यापारियानिकविमानानि। 635-644 771-775 ध्ययनानि, ब्रह्मचर्यगुप्तयः। 661-663787 अष्टाष्टमिकाभिक्षाः, संसार 9.2 अभिनन्दन- सुमत्यन्तरम्, जीवादिसमापन्नसर्वजीवभेदाः, प्रथमसमयादि सद्भावपदार्थाः, संसारसमापन्नभेद // 9 // 8.14

Page #19
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 10 // श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः पृथ्व्यादि गत्यागति- सर्वजीवभेदा आयुःपरिणामाः, नवनवमिकाऽवगाहना- संसारवर्त्तनानि, भिक्षाः, प्रायश्चित्तानि। 686-688 803 रोगोत्पत्तिकारणानि। 664-667 790 भरत-वैताट्य-निषध- नन्दनवनदर्शनावरणीयभेदाः, अभिजिच्चन्द्र माल्यवत्- कच्छादिवतान्ययोगः, उत्तरयोगिनक्षत्राणि, विद्युत्प्रभ- पक्ष्मादि- वैताट्यतारकचाराबाधा, जम्बूद्वीप नीलवदैरावतवैताढ्यकूटाः। 689 804-805 प्रवेशिमत्स्याः , बलदेववासुदेव 9.10 पार्बोच्चत्वम्, पित्राद्यतिदेशः। 668-672 792-793 वीरतीर्थभावितीर्थकराः। 690-691 807 9.4 नैसदिनिधिस्वरूपम्। 673 795-796 | 9.11 कृष्णादीनां मुक्तिः। 9.5 विकृतयः, स्रोतांसि, पुण्यभेदाः, श्रेणिकचरित्रम्। 693 813-817 पापायतनानि, उत्पातादिपाप पश्चाद्धागानि नक्षत्राणि, आनतादिश्रुतप्रसंगाः। 674-678 799 विमानोच्चत्वम्,विमलवाहनोचत्वम्, नैपुणिकवस्तूनि, गोदासादिगणाः, अवसर्पिण्यारम्भ- ऋषभतीर्थान्तरम्, काटिनवकम्। 679-681 800-801 घनदन्ताद्यायामाः, शुक्रग्रहवीथयः, ईशानवरुणाग्रमहिष्यः, नोकषायाः, चतुरिन्द्रियभुजपरिसईशानाग्रमहिषी- तत्कल्पपरिगृहीतानां hणां कुलकोट्यः, स्थितिः, लोकान्तिकाः, नवप्रदेशिकादि। 694-703 ८३०ग्रैवेयकप्रस्तटनामानि। 682-685 802-803 10 // दशममध्ययनं दशस्थानम् // 704-783 834 810-811 0 NNN - r 6.00 9.13 // 10 // Vr W0

Page #20
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 11 // श्रीस्थानाड़सूत्रस्य विषयानुक्रमः असंवराः। 727 क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 10.1 जीवप्रत्यागमनादिका लोकस्थितिः / 704 834 धातकीपुष्करमन्दरावगाहः, वृत्तवैताढ्यो१०.२ शब्दभेदाः निहारिमाद्याः, चत्वोद्वेधविष्कम्भाः, क्षेत्रदशकम्, अतीतप्रत्युत्पन्नानागतेन्द्रियार्थाः / 705-706 836 मानुषोत्तर- मूलविष्कम्भः, अञ्जन- दधिमुख०.३ पुगलचलनकारणानि, क्रोधोत्पत्ति रतिकरविष्कम्भादि, रुचक- कुण्डलकारणानि, संयमाऽसंयम- संवरा विष्कम्भादि। 716-726 846-848, 707-709 837 10.7 द्रव्याद्यनुयोगा:।। 10.4 मानकारणानि, समाध्यसमाधयः, 10.8 देवोत्पातपर्वतप्रमाणम् 728 855-856 प्रव्रज्याभेदाः, श्रमणधर्माः, 10.9 वनस्पति- जलचर-स्थलचरवैयावृत्यानि, शरीरावगाहः, संभवाभिनन्दनान्तरम्, जीवाजीवपरिणामाः। 710-713 838-839 अनन्तदशकम्, उत्पादपूर्ववस्त्वस्तिनास्तिअन्तरीक्षौदारिकास्वाध्यायाः, पूर्वचूलवस्तूनि, प्रतिसेवाभेदाः, पञ्चेन्द्रियावधवध- संयमासंयमाः 714-715 843 अनालोचनादोषाः, आलोचनाहप्राणादीनि भङ्गान्तानि सूक्ष्माणि, गुणाः, प्रायश्चित्तानि / 729-733 858 गङ्गादिसमागतनद्यः, भरतराजधान्यः 10.10 मिथ्यात्वभेदाः, चन्द्रप्रभ-धर्म- नमितत्प्रव्रजिता नृपाश्च, मेरुधरण्यवगाहादि, पुरुषसिंह- नेमि- कृष्णसर्वायुः, भवनदिग्दशकम्, गोतीर्थरहितलवणमानोद पतिभेदचैत्यवृक्षाः, आरोग्यादिसौख्यानि, कमाल- पातालकलशोद्वेध-मूलादि उद्गमाधुपघात- विशुद्धयः / 734-738 863-864 विष्कम्भ- कुड्यमान- क्षुद्रपातालोद्वेधादि, |10.11 उपध्यादिसंक्लेशासक्लेशाः, श्रोत्रे // 11 //

Page #21
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 12 // विषया नक्रमः 911-912 877 | क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः न्द्रियादीनि वीर्यान्तानि बलानि / 739-740 867 नरकावास- रत्नप्रभा- पङ्कप्रभा- धूमप्रभा१०.१२ सत्य- मृषा- सत्यामृषाभाषा भेदाः / 741 868 नारका- ऽसुरादि- बादरवनस्पति१०.१३ दृष्टिवादनामानि / 742 871 व्यन्तर- ब्रह्म- लान्तकस्थितयः। 0-911 10.14 अग्न्यादिशस्त्र- तज्जातादिदोष 10.23 आगमिष्यद्भद्रताकारणानि / 758 वस्त्वादिविशेषाः। 743 872 10.24 आशंसाप्रयोगाः / 759 10.15 शुद्धवागनुयोगाः। 744 10:25 ग्रामादिधर्माः। 760 914 10.16 दानानि, गतयः, मुण्डभेदाः, 10.26 ग्रामादिस्थविराः, आत्मसंख्याभेदाः। 745-747 8 जादिपुत्राः / / 761-762 914-915 10.17 प्रत्याख्यानदशकम् / 748 10.27 केवल्यनुत्तराणि, कुरुमहाद्रुम१०.१८ इच्छादिसामाचार्यः, वीरस्वप्नाः / 749-750 885 तदधिपाः, अवगाढदुष्षमा१०.१९ निसर्गादिसम्यग्दर्शनभेदाः। 751 सुषमाचिह्नानि, सुषम- सुषमाः, 10.20 सज्ञादशकम्, नारकवेदनाः। 752-753 89 कल्पवृक्षभेदाः। 763-766 10.21 छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः | 10.28 अतीतभाव्युत्सर्पिणीकुलकराः, पदार्थाः, दशाभेदाः, कर्मविपाकादि पूर्वपश्चिमवक्षस्काराः, कल्पतदिन्द्रदशादशकाध्ययनानि, उत्सर्पिण्यादि तत्परियानिकविमानानि / 767-769 918 कालमानम् 10.29 दशदशमिकाभिक्षाः, (तत्तदध्ययनकथानकानि)। 754-756 896-897 संसारसमापन्न- सर्वजीवभेदाः। 770-771 10.22 अनन्तरोत्पन्नादिनारकभेद-पङ्कप्रभा 10.30 बालादिदशादशकम् / 920 // 12 //

Page #22
विषयः सूत्रम् पृष्ठः श्रीस्थान सूत्रस्य श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 13 // विषया नुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः 10.31 मूलादिवनस्पतिभेदाः, विद्या धराभियोगिक श्रेणिविष्कम्भाः, ग्रैवेयकोच्चत्वम्, तेजोनिसर्गकारणानि / 773-776 922-923 |10.32 उपसर्गाद्याश्चर्याणि / 777 10.33 रत्नप्रभादिकाण्डबाहल्यम् / 778 10.34 द्वीपसमुद्र- महाहद- सलिलाकुण्ड शीता- शीतोदामुखोद्वेधाः, कृत्तिकाऽनुराधा-चारमण्डलम्, ज्ञानवृद्धिकरनक्षत्राणि। 779-781 930-931 10.35 चतुष्पदोरःपरिसर्पकुलकोट्यः। 782 932 10.36 पापचयन- दशप्रदेशिकादि पुद्गलाः (अजितसिंहसूरिशिष्ययशोदेवगणिसहायात् समर्थना, द्रोणाचार्यमुख्यकृता शुद्धिश्च प्रशस्तौ)। 783 932-933 प्रशस्तिः / 935-936 // इति श्रीस्थानाङ्गसूत्रस्य द्वितीयविभागस्य विषयानुक्रमः॥

Page #23
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 515 // पशस्थानम्, प्रथमोद्देशक: // अहम् // पञ्चममध्ययन // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-३-ग्रन्थाङ्कः-३/२॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः॥ चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ श्रीमच्चन्द्रगच्छालङ्कार-नवाङ्गीटीकाकारश्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीमत्स्थानाङ्गसूत्रम्। द्वितीयो विभागः // अथ पञ्चममध्ययन पञ्चमस्थानाख्यम् / ॥प्रथमाध्ययने प्रथमोद्देशकः॥ व्याख्यातं चतुर्थमध्ययनम्, साम्प्रतं सङ्ख्याक्रमसम्बद्धमेव पञ्चस्थानकाख्यं पञ्चममध्ययनं व्याख्यायते, अस्य चायं विशेषाभिसम्बन्ध इहानन्तराध्ययने जीवाजीवतद्धर्माख्याः पदार्थाश्चतुःस्थानकावतारणेनाभिहिता, इह तु त एव पञ्चस्थान-॥५१५ // कावतारणेनाभिधीयन्ते इत्यनेनाभिसम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकत्रयवतश्चतुरनुयोगद्वारवतोऽध्ययनस्य प्रथमोद्देशको व्याख्यायते, अस्य च पूर्वोद्देशकेन सह सम्बन्धोऽधिकृताध्ययनवद् द्रष्टव्यस्तस्य चेदमादिसूत्रं

Page #24
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 516 // पश्चममध्ययन पवस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 389 महाव्रताऽणुव्रतानि पंच महव्वया पं० तं०- सव्वातो पाणातिवायाओ वेरमणं जाव सव्वातो परिग्गहातो वेरमणं / पंचाणुव्वता पं० तं०- थूलातो पाणाइवायातो वेरमणं थूलातो मुसावायातो वेरमणं थूलातो अदिन्नादाणातो वेरमणं सदारसंतोसे इच्छापरिमाणे॥सूत्रम् 389 // अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायंसम्बन्धः- पूर्वसूत्रे अजीवानांपरिणामविशेष उक्तः इह तुस एव जीवानामुच्यत इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या संहितादिक्रमेण, स च क्षुण्ण एव, नवरं पञ्चेति सङ्घयान्तरव्यवच्छेदस्तेन न चत्वारि, प्रथमपश्चिमतीर्थयोः पञ्चानामेव भावाद्, महान्ति- बृहन्ति तानि च तानि व्रतानि च-नियमा महाव्रतानि, महत्त्वं चैषां सर्वजीवादिविषयत्वेन महाविषयत्वाद्, उक्तञ्च-पढममि सव्वजीवा बीए चरमे असव्वदव्वाई। सेसा महव्वया खलु तदेक्कदेसेण दव्वाणं॥१॥(आव०नि० 574, विशेषाव० 2637) इति, ('तदेकदेसेणं ति तेषां- द्रव्याणामेकदेशेनेत्यर्थः) तथा यावज्जीवं त्रिविधं त्रिविधेनेति प्रत्याख्यानरूपत्वाच्च तेषामिति, देशविरतापेक्षया महतोवा गुणिनो व्रतानि महतानीति, पुँल्लिङ्गनिर्देशस्तु प्राकृतत्वादिति, प्रज्ञप्तानि- तथाविधशिष्यापेक्षया प्ररूपितानि महावीरेणाद्यतीर्थकरेण च न शेषैरिति, एतत्किल सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रतिपादयामास, तद्यथा सर्वस्मात्- निरवशेषात्त्रसस्थावरसूक्ष्मबादरभेदभिन्नात् कृतकारितानुमतिभेदाच्चेत्यर्थः, अथवा द्रव्यतः षड्जीवनिकायविषयात् क्षेत्रतस्त्रिलोकसम्भवात् कालतोऽतीतादे रात्र्यादिप्रभवाद्वा भावतो रागद्वेषसमुत्थाच्च, न तु परिस्थूरादेवेति भावः, प्राणानां- इन्द्रियोच्छ्रासायुरादीनामतिपातः- प्राणिनः सकाशाद्विभ्रंशः प्राणातिपातः प्राणिप्राणवियोजनमित्यर्थस्तस्माद्विरमणं-सम्यग्ज्ञानश्रद्धानपूर्वकं निवर्त्तनमिति, तथा सर्वस्मात्-सद्भावप्रतिषेधा१सद्भावोद्भावन 2 अर्थान्तरोक्ति ३गर्दाभेदात् 4 कृतादिभेदाच्च अथवा द्रव्यतः सर्वधर्मास्तिकायादिद्रव्यविषयात् क्षेत्रतःसर्वलोकालोकगोचरात् (r) प्रथमे सर्वे जीवा द्वितीये चरमे च सर्वद्रव्याणि / शेषाणि महाव्रतानि खलु तदेकदेशे द्रव्याणाम् / / // 51 //

Page #25
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 517 // कालतोऽतीतादे रात्र्यादिवर्तिनोवा भावतः कषायनोकषायादिप्रभवाद् मृषा-अलीकं वदनं वादो मृषावादस्तस्माद्विरमणं- पचममध्ययन विरतिरिति, तथा सर्वस्मात्- कृतादिभेदादथवा द्रव्यतः सचेतनाचेतनद्रव्यविषयात् क्षेत्रतोग्रामनगरारण्यादिसम्भवात् काल- पवस्थानम्, प्रथमोद्देशकः तोऽतीतादेरात्र्यादिप्रभवाद्वा भावतोरागद्वेषमोहसमुत्थाद् अदत्तं-स्वामिना अवितीर्णं तस्याऽऽदानं-ग्रहणमदत्तादानं तस्मा सूत्रम् 389 द्विरमणमिति, तथा सर्वस्मात् कृतकारितानुमतिभेदादथवा द्रव्यतो दिव्यमानुषतैरश्चभेदाद्परूपसहगतभेदाद्वा तत्र रूपाणि- महाव्रता ऽणुव्रतानि निर्जीवानि प्रतिमारूपाण्युच्यन्ते रूपसहगतानि तु-सजीवानि भूषणविकलानि वारूपाणि भूषणसहितानि रूपसहगतानीति क्षेत्रतस्त्रिलोकसम्भवात् कालतोऽतीतादे रात्र्यादिसमुत्थाद्वा भावतो रागद्वेषप्रभवाद् मिथुनं-स्त्रीपुंसद्वन्द्वं तस्य कर्म मैथुनं तस्माविरमणमिति, तथा सर्वस्मात्- कृतादेरथवा द्रव्यतः सर्वद्रव्यविषयात् क्षेत्रतोलोकसम्भवात् कालतोऽतीतादेरात्र्यादिभवाद्वा भावतो रागद्वेषविषयात् परिगृह्यते- आदीयते परिग्रहणं वा परिग्रहस्तस्माद्विरमणमिति // व्रतप्रस्तावात् पञ्चाणुव्वए त्याद्यणुव्रतसूत्रम्, स्फुटं चेदम्, किन्तु अणूनि- लघूनि व्रतानि अणुव्रतानि, लघुत्वंच महाव्रतापेक्षया अल्पविषयत्वादिनेति प्रतीतमेवेति, उक्तं च-सव्वगयं सम्मत्तं सुए चरित्ते ण पज्जवा सव्वे। देसविरइं पडुच्चा दोण्हवि पडिसेहणं कुज्जा॥१॥ (विशेषाव २७५१)इति अथवा अनु- महाव्रतकथनस्य पश्चात्तदप्रतिपत्तौ यानि व्रतानि कथ्यन्ते तान्यनुव्रतानि, उक्तंच-जइधम्मस्सऽसमत्थे / जुज्जइ तद्देसणंपि साहूणं / तदहिगदोसनिवित्तीफलंति कायाणुकंपट्ठा // 1 // इति अथवा सर्वविरतापेक्षया अणोर्लघोर्गुणिनो व्रतान्यणुव्रतानीति, स्थूला-द्वीन्द्रियादयः सत्त्वाः, स्थूलत्वं चैषां सकललौकिकानां जीवत्वप्रसिद्धः, स्थूलविषयत्वात् / ®सर्वद्रव्यपर्यायगतं सम्यक्त्वं श्रुते चारित्रे च न सर्वे पर्याया। देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि प्रतिषेधं कुर्यात्-न सर्वद्रव्याणि न सर्वपर्यवाः॥१॥0 यतिधर्मस्यासामर्थ्य तद्देशनमपि साधूनां युज्यते। तदधिकदोषनिवृत्तिफलत्वात्कायानुकम्पार्थम् // 1 // // 517 //

Page #26
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वत्तियुतम् भाग-२ // 518 // स्थूलस्तस्मात् प्राणातिपातात् / तथा स्थूल:- परिस्थूलवस्तुविषयोऽतिदुष्टविवक्षासमुद्भवस्तस्मात् मृषावादात् तथा परिस्थूर- पञ्चममध्ययन वस्तुविषयंचौर्यारोपणहेतुत्वेन प्रसिद्धमतिदुष्टाध्यवसायपूर्वकं स्थूलं तस्माददत्तादानात् तथा स्वदारसन्तोष-आत्मीयकलत्रा पश्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: दन्यत्रेच्छानिवृत्तिरिति, उपलक्षणात् परदारवर्जनमपि ग्राह्यम्, तथा इच्छायाः- धनादिविषयाभिलाषस्य परिमाणं-नियमन सूत्रम् मिच्छापरिमाणं देशतः परिग्रहविरतिरित्यर्थः / इच्छापरिमाणं चेन्द्रियार्थगोचरं श्रेय इतीन्द्रियार्थवक्तव्यतार्थं पंचवन्नेत्यादि- |390-391 वर्ण-रसत्रयोदशसूत्रीमाह कामपंचवन्ना पं० तं०- किण्हा नीला लोहिता हालिद्दा सुकिल्ला १,पंच रसा पं० तं०- तित्ता जाव मधुरा 2, पंच कामगुणा पं० 20 गुणभेदा, सद्दा रूवा गंधा रसा फासा 3, पंचहिं ठाणेहिं जीवा सज्जंति तं०- सद्देहिं जाव फासेहिं 4, एवं रजंति 5, मुच्छंति 6, गिज्झंति 7, संगादिविनि घातहेत्वहितअज्झोववजंति 8, पंचहिं ठाणेहिं जीवा विणिघायमावखंति तं०- सद्देहिं जाव फासेहिं 9, पंच ठाणा अपरिण्णाता जीवाणं अहिताते लहित-दुर्गतिअसुभाते अखमाते अणिस्सेताते अणाणुगामितत्ताते भवंति तं०- सद्दा जाव फासा 10 पंच ठाणा सुपरिन्नाता जीवाणं हिताते सुगति-हेतवः सुभाते जाव आणुगामियत्ताए भवंति, तं०- सद्दा जाव फासा 11, पंच ठाणा अपरिण्णाता जीवाणं दुग्गतिगमणाए भवंति तं०- प्राणातिपातसहा जाव फासा 12, पंच ठाणा परिणाया जीवाणंसुग्गतिगमणाए भवंति तं०-सद्दा जाव फासा 13 // सूत्रम् 390 // तद्विरमणादि___पंचहिं ठाणेहिं जीवा दोग्गतिं गच्छंतितं०- पाणातिवातेणंजावपरिग्गहेणं, पंचहिं ठाणेहिं जीवा सोगतिं गच्छंति तं०- पाणाति भिर्दुर्गतिसुगती वातवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं ।सूत्रम् 391 / / // 518 // प्रकटा चेयम्, नवरं पञ्च वर्णाः 1, पञ्चैव रसास्तदन्येषां सांयोगिकत्वेनाविवक्षितत्वादिति 2, कामगुण त्ति कामस्यमदनाभिलाषस्य अभिलाषमात्रस्य वा सम्पादका गुणा- धर्माः पुद्गलानाम्, काम्यन्त इति कामास्ते च ते गुणाश्चेति वा

Page #27
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ कामगुणा इति 3 / पंचहिं ठाणेहिं ति पञ्चसु पञ्चभिर्वा इन्द्रियैः स्थानेषु- रागाद्याश्रयेषु तैर्वा सह सज्यन्ते- सङ्गं सम्बन्ध पञ्चममध्ययनं कुर्वन्तीति 4, एव मिति पञ्चस्वेवस्थानेषु रज्यन्ते-सङ्गकारणं रागंयान्तीति 5, मूर्च्छन्ति-तद्दोषानवलोकनेन मोहमचेतनत्वमिव पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः यान्ति संरक्षणानुबन्धवन्तो वा भवन्तीति 6, गृध्यन्ति- प्राप्तस्यासन्तोषेणाप्राप्तस्यापरापरस्याकाङ्कावन्तो भवन्तीति 7, सूत्रम् अध्युपपद्यन्ते- तदेकचित्ता भवन्तीति तदर्जनाय वाऽऽधिक्येनोपपद्यन्ते- उपपन्ना घटमाना भवन्तीति 8, विनिघातं- मरणं 390-391 वर्ण-रसमृगादिवत् संसारं वाऽऽपद्यन्ते- प्राप्नुवन्तीति, आह च- रक्तः शब्दे हरिणः स्पर्श नागोरसे च वारिचरः / कृपणपतङ्गो रूपे भुजगो कामगन्धे ननु विनष्टः // 1 // पञ्चसु रक्ताः पञ्च विनष्टा यत्रागृहीतपरमार्थाः। एकः पञ्चसु रक्तः प्रयाति भस्मान्ततां मूढः॥ 2 // इति 9, गुणभेदा, अपरिन्नाय त्ति ज्ञपरिज्ञया स्वरूपतोऽपरिज्ञातानि-अनवगतानि प्रत्याख्यानपरिज्ञया चाप्रत्याख्यातानि अहिताय-अपायाय संगादिविनि घातहेत्वहितअशुभाय-अपुण्यबन्धाय असुखाय वा अक्षमाय- अनुचितत्वाय असमर्थत्वाय वा अनिःश्रेयसाय-अकल्याणायामोक्षाय हित-दुर्गतिवा यदुपकारि सत्कालान्तरमनुयाति तदनुगामिकं तत्प्रतिषेधोऽननुगामिकं तद्भावस्तत्त्वं तस्मै अननुगामिकत्वाय भवन्ति सुगति-हेतवः (13), 10, द्वितीयं विपर्ययसूत्रम् 11, उत्तरसूत्रद्वयेन तु एतदेवाहितहितादि व्यञ्जितमस्ति, दुर्गतिगमनाय- नारकादिभवप्राप्तये / प्राणातिपातसुगतिगमनाय-सिद्ध्यादिप्राप्तये इति 12-13 / दुर्गतिसुगत्योः कारणान्तरप्रतिपादनसूत्रे सुगमे इति / इह संवरतपसी मोक्षहेतू, तद्विरमणादितत्रानन्तरमाश्रवनिरोधलक्षणः संवर उक्तोऽधुना तपोभेदात्मिकाः प्रतिमा आह भिर्दुर्गतिसुगती पंचपडिमातो पं० सं०- भद्दा सुभद्दा महाभद्दा सव्वतोभद्दा भद्दुत्तरपडिमा ॥सूत्रम् 392 / / पंच थावरकाया पं० तं०- इंदे थावरकाए बंभे थावरकाए सिप्पे थावरकाए संमती थावरकाए पाजावच्चे थावरकाए, पंच 0त्ति अपरिज्ञया....तानि अप्रत्याख्यानपरिज्ञया वाप्रत्या० (मु०)। // 519 //

Page #28
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 520 // थावरकायाहिपती पं० सं०- इंदे थावरकाताधिपती जाव पातावच्चे थावरकाताहिपती॥सूत्रम् 393 / / पंचहिं ठाणेहिं ओहिदसणे समुप्पजिउकामेवि तप्पढमयाते खंभातेज्जा, तं०- अप्पभूतं वा पुढविं पासित्ता तप्पढमयाते खंभातेजा, कुंथुरासिभूतं वा पुढविं पासित्ता तप्पढमयाते खंभातेजा, महतिमहालतं वा महोरगसरीरंपासित्ता तप्पढमताते खंभातेजा, देवं वा महड्डियं जाव महेसक्खं पासित्ता तप्पढमताते खंभातेज्जा पुरेसु वा पोराणाई महतिमहालतानि महानिहाणाई पहीणसामितातिं पहीणसेउयाति पहीणगुत्तागाराइं उच्छिन्नसामियाइं उच्छिन्नसेउयाई उच्छिन्नगुत्तागाराइंजाइंइमाइंगामागरणगरखेडकब्बडदोणमुहपट्टणासमसंबाहसन्निवेसेसु सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसुणगरणिद्धमणेसुसुसाणसुन्नागारगिरिकंदरसन्तिसेलोवट्ठावणभवणगिहेसुसंनिक्खित्ताइचिटुंति ताइवा पासित्ता तप्पढमताते खंभातेजा, इच्चेहिं पंचहिं ठाणेहिं ओहिदसणे समुप्पजिउकामे तप्पढमताते खंभाएज्जा / पंचहिं ठाणेहिं केवलवरनाणदंसणे समुप्पजिउकामे तप्पढमताते नोखंभातेजा, तं०- अप्पभूतं वा पुढविं पासित्ता तप्पढमताते णोखंभेजा, सेसंतहेव जाव भवणगिहेसुसंनिक्खित्ताई चिट्ठति ताईवा पासित्ता तप्पढमयाते णोखंभातेजा, सेसं तहेव, इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिं जाव नोखंभातेजा।सूत्रम् 394 // पंचे त्यादि व्यक्तम्, नवरं भद्रा 1 महाभद्रा 2 सर्वतोभद्रा 3 द्वि१ चतु 2 र्दशभि 3 दिनैः क्रमेण भवन्तीत्युक्तं प्राग, सुभद्रा 12345 त्वदृष्टत्वान्न लिखिता, सर्वतोभद्रा तु प्रकारान्तरेणाप्युच्यते, द्विधेयं-क्षुद्रिका महतीच, तत्राद्या चतुर्थादिना द्वादशाव१२३४ सानेन पञ्चसप्ततिदिनप्रमाणेन तपसा भवति, अस्याश्च स्थापनोपायगाथा-एगाई पंचते ठविउ मज्झं तु आइमणुपंति। 23451 उचियकमेण य सेसे जाण लहुंसव्वओभदं॥१॥इति पारणकादिनानि तु पञ्चविंशतिरिति, स्थापना, महती तु चतुर्थादिना 0 एकादिकान् पञ्चान्तान् स्थापयित्वा मध्य आदिममनुपङ्क्ति / उचितक्रमेण च शेषान् जानीहि लघु सर्वतोभद्रम् / / 1 / / पञ्चममध्ययनं पश्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: सूत्रम् 392-394 भद्राद्याः प्रतिमाः (तत्स्थापना), इन्द्राद्याः स्थावराः, अवधिदर्शनोत्पादक्षोभा ऽक्षोभाः // 520 //

Page #29
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 521 // 3456712 671 भद्राद्या: प्रतिमाः 1234567 षोडशावसानेन षण्णवत्यधिकदिनशतमानेन भवति, अस्या अपि स्थापनोपायगाथा- एगाई सत्तंते ठविउंमज्झं। पञ्चममध्ययन 8 4567123 7123456 च आदिमणुपंतिं / उचियकमेण य सेसे जाण महं सव्वओभई ॥१॥इति, पारणकदिनान्येकोनपञ्चाशदिति, स्थापना, पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः 345 भद्रोत्तरप्रतिमा द्विधा-क्षुल्लिका महती च, तत्र आद्या द्वादशादिना विंशान्तेन पञ्चसप्तत्यधिकदिनशतप्रमाणेन सूत्रम् 234 तपसा भवति, अस्याः स्थापनोपायगाथा-पंचाई य नवंते ठविउंमज्झं तु आदिमणुपंतिं / उचियकमेण य सेसे जाणह 392-394 अभद्दोत्तरं खुडं॥१॥इति पारणकदिनानि पञ्चविंशतिरिति, महती तु द्वादशादिना चतुर्विंशतितमान्तेन द्विनवत्यधिक दिनशतत्रयमानेन तपसा भवति, तत्र च गाथा- पंचादिगारसंते ठविउंमज्झंतु आइमणुपंति। उचियकमेण य सेसे महई (तत्स्थापना), 89567 भद्दोत्तरं जाण॥११॥इति पारणकदिनान्येकोनपञ्चाशदिति।उक्तः कर्मणां निर्जरणहेतुस्तपोविशेषः, अधुना तेषामेवानु इन्द्राद्याः स्थावराः, १४ापादानहेतोः संयमस्य विषयभूतानेकेन्द्रियजीवानाह-पंचेत्यादि, स्थावरनामकर्मोदयात् स्थावरा:- | अवधिदर्शनो८ 9 10 11 5 6 7 पृथिव्यादयस्तेषां काया- राशयः स्थावरो वा कायः- शरीरं येषां ते स्थावरकायाः, इन्द्रसम्बन्धि त्पादक्षोभा ऽक्षोभाः 9 10 115 / त्वादिन्द्रः स्थावरकायः पृथिवीकायः, एवं ब्रह्मशिल्पसम्मतिप्राजापत्या अपि अप्कायादित्वेन |10 11 5 6 7 8 6 वाच्या इति / एतन्नायकानाह- पंचेंदिये त्यादि, स्थावरकायानां-पृथिव्यादीनामिति सम्भाव्यन्ते 9 9 10 11 5 6 7 8 अधिपतयो-नायका दिशामिवेन्द्राग्न्यादयो नक्षत्राणामिवाश्वियमदहनादयो दक्षिणेतरलोकार्द्ध| 0 एकादिकान् सप्तान्तान् स्थापयित्वा मध्यमादिममनुपङ्क्ति / उचितक्रमेण च शेषान् जानीहि महासर्वतोभद्राम् // 1 // ॐ पञ्चादिकान् नवान्तान् स्थापयित्वा // 52 मध्यमादिममनुपङ्ति / उचितक्रमेण च शेषान् जानीहि क्षुद्रां भद्रोत्तराम्॥१॥पञ्चादिकानेकादशान्तान् स्थापयित्वा मध्यमादिममनुपक्ति / उचितक्रमेण च शेषान् जानीहि महती भद्रोत्तराम् // 1 //

Page #30
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 522 // सूत्रम् भद्राद्याः योरिव शक्रेशानाविति स्थावरकायाधिपतय इति / एते चावधिमन्त इत्यवधिस्वरूपमाह-पंचही त्यादि व्यक्तम्, नवरमवधिना पञ्चममध्ययन दर्शनं- अवलोकनमर्थानामुत्पत्तुकामं- भवितुकामं तत्प्रथमतायां- अवधिदर्शनोत्पादप्रथमसमये खंभाएज त्ति स्कभ्नीयात् पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः क्षुभ्येत, चलतीत्यर्थोऽवधिदर्शने वा समुत्पत्तुकामे सति अवधिमानिति गम्यते क्षुभ्येद् अल्पभूतां- स्तोकसत्त्वां पृथिवीं दृष्टा, वाशब्दो विकल्पार्थः, अनेकसत्त्वव्याकुला भूरिति सम्भावनावानकस्मादल्पसत्त्वभूदर्शनाद् आः किमेतदेवमित्येवं 392-394 क्षुभ्येदेव अक्षीणमोहनीयत्वादिति भावः / अथवा भूतशब्दस्य प्रकृत्यर्थत्वादल्पभूतां- अल्पाम्, पूर्वं हि तस्य बह्वी पृथ्वीति प्रतिमाः सम्भावनाऽऽसीदिति 1, तथाऽत्यन्तप्रचुरत्वात्कुन्थूनांकुन्थुराशिभूतां-कुन्थुराशित्वप्राप्तां पृथिवीं दृष्टा अत्यन्तविस्मयदया- (तत्स्थापना), भ्यामिति 2, तथा महइमहालयं ति महातिमहद् महोरगशरीरं- महाऽहितनुं बाह्यद्वीपवर्तियोजनसहस्रप्रमाणं दृष्ट्वा विस्मयाद् इन्द्राद्याः स्थावराः, भयाद्वा 3, तथा देवं महर्द्धिकं महाद्युतिकं महानुभागं महाबलं महासौख्यं दृष्ट्रा विस्मयादिति 4, तथा पुरेसु वत्ति नगराधेक- अवधिदर्शनोदेशभूतानि प्राकारावृतानि पुराणीति प्रसिद्धं तेषु पुराणानि- चिरन्तनानि ओरालाई ति क्वचित्पाठस्तत्र मनोहराणीत्यर्थः। त्पादक्षोभा ऽक्षोभाः महइमहालयाईति विस्तीर्णत्वेन महानिधानानीति- महामूल्यरत्नादिमत्त्वेन, प्रहीणाः स्वामिनो येषांतानि तथा, तथा प्रहीणाः सेक्तार:- सेचकास्तेष्वेवोपर्युपरि धनप्रक्षेपकाः पुत्रादयो येषां तानि तथा, अथवा प्रहीणाः सेतवस्तदभिज्ञानभूताः पालयस्तन्मार्गा वाऽतिचिरन्तनतया प्रतिजागरकाभावेन च येषां तानि प्रहीणसेतुकानि, किंबहुना?, निधायकानां यानि गोत्रागाराणि- कुलगृहाणि तान्यपि प्रहीणानि येषाम्, अथवा तेषामेव गोत्राणि- नामान्याकाराश्च-आकृतयस्ते प्रहीणा // 522 // येषांतानि प्रहीणगोत्रागाराणि प्रहीणगोत्राकाराणि वा, एवमुच्छिन्नस्वामिकादीन्यपि, नवरमिह प्रहीणा:-किंचित्सत्तावन्तः (r) वाशब्दा विकल्पार्थाः (मु०)।

Page #31
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 523 // भद्राद्या: प्रतिमाः स्थावराः, उच्छिन्ना- निर्नष्टसत्ताकाः, यानीमानि- अनन्तरोक्तविशेषणानि तथा ग्रामादिषु यानि, तत्र करादिगम्यो ग्राम, आगत्य पञ्चममध्ययनं कुर्वन्ति यत्र स आकरो- लोहाद्युत्पत्तिभूमिरिति, नास्मिन् करोऽस्तीति नकरम्, धूलीप्राकारोपेतं खेटम्, कुनगरं कर्बटम्, पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: सर्वतोऽर्द्धयोजनात् परेण स्थितग्राम मडम्बम्, यस्य जलस्थलपथावुभावपि तद्रोणमुखम्, यत्र जलपथस्थलपथयोरन्यतरेण सूत्रम् 392-394 पर्याहारप्रवेशस्तत्पत्तनम् तीर्थस्थानमाश्रमो यत्र पर्वतनितम्बादिदुर्गे परचक्रभयेन रक्षार्थं धान्यादीनि संवहन्ति स संवाहो, यत्र प्रभूतानां भाण्डानां प्रवेशः स संनिवेशस्तथा शृङ्गाटकं-त्रिकोणं रथ्यान्तरं स्थापना), त्रिकं- यत्र रथ्यानां त्रयं मिलति, (तत्स्थापना), चत्वरं- रथ्याष्टकमध्यम्, चतुष्कं- यत्र रथ्याचतुष्टयम्, चतुर्मुखं- देवकुलादि, महापथो- राजमार्गः, पथो- रथ्यामात्रम्, इन्द्राद्याः एवंभूतेषु वा स्थानेषु, नगरनिर्द्धमनेषु-तत्क्षालेषु, तथा अगारशब्दसम्बन्धात् श्मशानागारं-पितृवनगृहम्, शून्यागारं- प्रतीतं / अवधिदर्शनोतथा गृहशब्दसम्बन्धाद् गिरिगृह- पर्वतोपरि गृहम्, कन्दरगृहं- गिरिगुहा गिरिकन्दरं वा, शान्तिगृहं-यत्र राज्ञां शान्तिकर्म- त्पादक्षोभा ऽक्षोभाः होमादि क्रियते, शैलगृहं-पर्वतमुत्कीर्य यत्कृतम्, उपस्थानगृहं- आस्थानमण्डपोऽथवा शैलोपस्थानगृहं- पाषाणमण्डपो, सूत्रम् 395 भवनगृहं- यत्र कुटुम्बिनो वास्तव्या भवन्तीति, अथवा शान्त्यादिविशेषितानि भवनानि गृहाणिच, तत्र भवनं-चतुःशालादि शरीरवर्ण रसभेदौदारिकगृहं तु- अपवरकादिमानं तेषु सन्निक्षिप्तानि- न्यस्तानि दृष्ट्वा क्षुभ्येद् अदृष्टपूर्वतया विस्मयाल्लोभाद्वेति, इच्चेएही त्यादि वर्णादि, निगमनमिति / केवलज्ञानदर्शनं तु न स्कभ्नीयात् केवली वा याथात्म्येन वस्तुदर्शनात् क्षीणमोहनीयत्वेन भयविस्मय (शरीरलोभाद्यभावेन अतिगम्भीरत्वाच्चेति, अत आह-पंचही त्यादि सुगममिति / तथा नारकादिशरीराणि बीभत्सान्युदाराणि च // 523 // दृष्ट्वाऽपि न केवलदर्शनं स्कभ्नातीति शरीरप्ररूपणाय नेरइयाण' मित्यादि सूत्रप्रपञ्चः णेरइयाणं सरीरगा पंचवन्ना पंचरसा पं० तं०- किण्हा जाव सुकिला, तित्ता जाव मधुरा, एवं निरंतरं जाव वेमाणियाणं / पंच स्वरूपम्)

Page #32
श्रीस्थानाही श्रीअभय० वत्तियतम भाग-२ // 524 // सरीरगा पं० तं०- ओरालिते वेउव्विते आहारते तेयते कम्मते, ओरालितसरीरे पंचवन्ने पंचरसे पं० २०-किण्हे जाव सुकिल्ले तित्ते पञ्चममध्ययनं जाव महरे, एवं जाव कम्मगसरीरे, सव्वेविणं बादरबोंदिधरा कलेवरा पंचवन्ना पंचरसा दुगंधा अट्ठफासा / / सूत्रम् 395 // पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः गतार्थश्चायम्, नवरं पञ्चवर्णत्वं नारकादिवैमानिकान्तानां (शरीरिणां) शरीराणां निश्चयनयाद्, व्यवहारतस्तु एकवर्णप्राचुर्यात् सूत्रम् 395 कृष्णादिप्रतिनियतवर्णतैवेति, जाव सुकिल्ल त्ति किण्हा नीला लोहिता हालिद्दा सुक्किला जाव महुर त्ति तित्ता कडुया कसाया शरीरवर्णअंबिला महुरा जाव वेमाणियाणं ति चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रम् / सरीर त्ति उत्पत्तिसमयादारभ्य प्रतिक्षणमेव शीर्यत इति शरीरम्, रसभेदौदारिक वर्णादि, ओरालिय त्ति उदारं- प्रधानमुदारमेवौदारिकम्, प्रधानता चास्य तीर्थकरादिशरीरापेक्षया, न हि ततोऽन्यत् प्रधानतरमस्ति, (शरीरप्राकृतत्वेन च ओरालियंति 1, अथवा उरालं नाम विस्तरालं विशालं सातिरेकयोजनसहस्रप्रमाणत्वादस्य अन्यस्य स्वरूपम्) चावस्थितस्यैवमसम्भवाद्, उक्तश्च-जोयणसहस्समहियं ओहे एगिदिए तरुगणेसु / मच्छजुयले सहस्सं उरगेसु य गन्भजाएसु॥१॥ | (बृहत्सं०३०७) इति वैक्रियस्य लक्षप्रमाणत्वेऽप्यनवस्थितत्वात्, तदेव ओरालिकं 2, अथवा उरलमल्पप्रदेशोपचितत्वाबहत्त्वाच्च भिण्डवदिति तदेव ओरालिकं निपातनाद् 3, अथवा ओरालं-मांसास्थिस्नाय्वाद्यवबद्धं तदेव ओरालिकमिति 4, उक्तञ्च-"तत्थोदार 1 मुरालं 2 उरलं 3 ओरालमहव 4 विन्नेयं। ओदारियंति पढमं पडुच्च तित्थेसरसरीरं // 1 // भन्नइ य तहोरालं वित्थरवंतं वणस्सई पप्प / पगईए नत्थि अन्नं एद्दहमेत्तं विसालंति॥२॥ उरलं थेवपएसोवचियपि महल्लगं जहा भिंडं। मंसट्ठिण्हारुबद्धं 0 योजनसहस्रमधिकमोघेनैकेन्द्रिये तरुगणे च / मत्स्ययुगले सहस्रं गर्भजातेषूरगेषु च // 1 // ॐ तत्रोदारमुरालमुरलमोरालमथवा विज्ञेयम् / प्रथम तीर्थेश्वरशरीरं / प्रतीत्यौदारिकमिति / / 1 / / भण्यते च तथोरालं विस्तारवद्वनस्पतिं प्राप्य। प्रकृत्या यदन्यन्नास्त्येतावन्मात्रं विस्तृतम् // 2 // स्तोकप्रदेशोपचितमपि भिण्डवन्महदुरलम् / मांसास्थिस्नायुबद्धमोरालं समयपरिभाषा // 3 // // 524 //

Page #33
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 525 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: सूत्रम् 395 शरीरवर्णरसभेदौदारिकवर्णादि, (शरीरस्वरूपम्) ओरालं समयपरिभासा ॥३॥इति वेउब्विय त्ति विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया तस्यां भवं वैक्रियम्, उक्तं च-विविहा व विसिट्ठा वा किरिया विक्विरिय तीएँ जं भवं तमिह / वेउब्वियं तयं पुण नारगदेवाण पगईए॥१॥ इति, विविधं विशिष्टं वा कुर्वन्ति तदिति, वैकुर्विकमिति वा, आहारए त्ति तथाविधकार्योत्पत्तौ चतुर्दशपूर्वविदा योगबलेनाहियत इत्याहारकम्, उक्तं चकजंमि समुप्पन्ने सुयकेवलिणा विसिठ्ठलद्धीए। जं एत्थ आहरिज्जइ भणंति आहारगं तं तु॥१॥कार्याणि चामूनि-पाणिदयरिद्धिसंदरिसणत्थमत्थोवगहणहेउं वा। संसयवोच्छेयत्थं गमणं जिणपायमूलम्मि॥१॥कार्यसमाप्तौ पुनर्मुच्यते याचितोपकरणवदिति, तेयए त्ति तेजसो भावस्तैजसम्, उष्मादिलिङ्गसिद्धम्, उक्तं च-सव्वस्स उम्हसिद्धं रसादिआहारपागजणगं च / तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं // 1 // इति कम्मए त्ति कर्मणो विकारः कार्मणम्, सकलशरीरकारणमिति, उक्तं च-कम्मविगारो कम्मणमट्ठविहविचित्तकम्मनिप्फन्नं / सव्वेसिं सरीराणं कारणभूयं मुणेयव्वं॥१॥इति औदारिकादिक्रमश्च यथोत्तरं सूक्ष्मत्वात् प्रदेशबाहुल्याच्चेति / तथा सर्वाण्यपि बादरबोन्दिधराणि- पर्याप्तकत्वेन स्थूराकारधारीणि कलेवराणि- शरीराणि मनुष्यादीनां पञ्चादिवर्णादीन्यवयवभेदेनेति, अक्षिगोलकादिषु तथैवोपलब्धेः, दो गंधत्ति सुरभिदुरभिभेदाद, अट्ठफास त्ति कठिनमूदुशीतोष्णगुरुलघुस्निग्धरूक्षभेदादिति, अबादरबोन्दिधराणितुन नियतवर्णादिव्यपदेश्यानि, अपर्याप्तत्वेनावयवविभागाभावादिति, अनन्तरं शरीराणि प्ररूपितानीति शरीरिविशेषगतान् धर्मविशेषान् पंचहिं ठाणेहीत्यादिनाऽऽर्जवसूत्रान्तेन ग्रन्थेन दर्शयति8 Oविविधा वा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया तस्यां यद्भवं तदिह / वैक्रियं तत्पुनः प्रकृत्या नारकदेवानाम् // 1 // श्रुतकेवलिना विशिष्टलब्ध्या यदत्र कार्ये समुत्पन्ने आहियते तदेवाहारकं भण्यते॥१॥ प्राणिदयर्द्धिसंदर्शनार्थमथावग्रहणाय वा संशयव्युच्छेदाय वा जिनपादमूले गमनम् // 1 // सर्वेषामुष्मतासिद्धं रसाद्याहारपाकजनकं च / तेजोलब्धिनिमित्तं च तेजःशरीरं भवति ज्ञातव्यम् // 11 // कर्मविकारः कार्मणमष्टविधविचित्रकर्मनिष्पन्नम्। सर्वेषां शरीराणां कारणभूतं च ज्ञातव्यम् // 1 // // 525 //

Page #34
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 526 // पंचहिं ठाणेहिं पुरिमपच्छिमगाणं जिणाणं दुग्गमं भवति, तं०- दुआइक्खं दुविभज्जं दुपस्सं दुतितिक्खं दुरणुचरं / पंचहिं ठाणेहिं मज्झिमगाणं जिणाणं सुगमं भवति, तं०- सुआतिक्खं सुविभज्जं सुपस्सं सुतितिक्खं सुरणुचरं / पंच ठाणाई समणेणं भगवता महावीरेणं समणाणं णिग्गंथाणं णिचं वनिताई निच्चं कित्तिताई णिच्चं बुतिताई णिच्चं पसत्थाई निच्चमब्भणुन्नाताई भवंति, तं०-खंती मुत्ती अज्जवे मद्दवे लाघवे, पंच ठाणाई समणेणं भगवता महावीरेणं जाव अब्भणुन्नायाइं भवंति, तं०- सच्चे संजमे तवे चिताते बंभचेरवासे, पंच ठाणाई समणाणं जाव अन्भणुन्नायाइं भवंति, तं०- उक्खित्तचरते निक्खित्तचरते अंतचरते पंतचरते लूहचरते, पंच ठाणाईजाव अब्भणुण्णायाइं भवंति, तं०- अन्नातचरते अन्नइलायचरे मोणचरे संसट्ठकप्पिते तज्जातसंसट्ठकप्पिते, पंच ठाणाई जाव अब्भणुन्नाताई भवंति, तं०- उवनिहिते सुद्धेसणिते संखादत्तिते दिट्ठलाभिते पुट्ठलाभिते, पंच ठाणाईजाव अब्भणुण्णाताई भवंति, तं०- आयंबिलिते निम्वियते पुरमट्टिते परिमितपिंडवाविते भिन्नपिंडवाविते, पंच ठाणाइं० अब्भणुन्नायाइं भवंति, तं०अरसाहारे विरसाहारे अंताहारे पंताहारे लूहाहारे, पंच ठाणाई० अब्भणुनायाइं भवंति, तं०- अरसजीवी विरसजीवी अंतजीवी पंतजीवी लूहजीवी, पंच ठाणाई० भवंति, तं०- ठाणातिते उक्कडुआसणिए पडिमट्ठाती वीरासणिए णेसजिए, पंच ठाणाइं० भवंति, तं०- दंडायतिते लगंडसाती आतावते अवाउडते अकंडूयते ॥सूत्रम् 396 // पंचहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथेमहानिजरे महापज्जवसाणे भवति, तं०- अगिलाते आयरियवेयावच्चं करेमाणे १एवं उवज्झायवेयावच्चं करेमाणे 2 थेरवेयावच्चं० ३तवस्सिवेयावच्चं० 4 गिलाणवेयावच्चं करेमाणे ५।पंचहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भवति, तं०- अगिलाते सेहवेयावच्चं करेमाणे 1 अगिलाते कुलवेया० 2 अगिलाए गणवे० 3 अगिलाए संघवे० 4 अगिलाते साहम्मियवेयावच्चं करेमाणे ५॥सूत्रम् 397 // पशममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: सूत्रम् 396-397 दुराख्यात-स्वाख्यातादिभिर्दुर्गमसुगमे,क्षान्त्यादिसत्यादिउत्क्षिप्तचरत्वादि-अज्ञातचरत्वादिउपनिहितादिआचाम्लादिअरसाहारादिअरसजीवित्वादिस्थानातिदानादिदण्डायतिकादीनि 50 अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या दशविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा // 526 //

Page #35
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 527 // सुगमश्चायम्, नवरं पञ्चसु स्थानकेषु- आख्यानादिक्रियाविशेषलक्षणेषु पुरिमा- भरतैरावतेषु चतुर्विंशतेरादिमास्ते च पश्चिमकाश्च-चरमाःपुरिमपश्चिमकास्तेषां जिनानां- अर्हतांदुग्गमं ति दुःखेन गम्यत इति दुर्गम भावसाधनोऽयं कृच्छ्रवृत्तिरित्यर्थस्तद्भवति विनेयानामृजुजडत्वेन वक्रजडत्वेन च, तानि चेमानि तद्यथे त्यादि, इह चाख्यानं विभजनं दर्शनं तितिक्षणमनुचरणं. चेत्येवं वक्तव्येऽपि येषुस्थानेषु कृच्छ्रवृत्तिर्भवति तानि तद्योगात् कृच्छ्रवृत्तीन्येवोच्यन्ते इति कृच्छ्रवृत्तिद्योतकदुःशब्दविशेषितानि कर्मसाधनशब्दाभिधेयान्याख्याना(ख्येया)दीनि विचित्रत्वाच्छब्दप्रवृत्तेराह, दुआइक्ख मित्यादि, तत्र दुराख्येयं- कृच्छ्राख्येयं वस्तुतत्त्वम्, विनेयानां महावचनाटोपप्रबोध्यत्वेन भगवतामायासोत्पत्तेरित्येवमाख्याने कृच्छ्रवृत्तिरुक्ता, एवं विभजना-2 दिष्वपि भावनीया, तथा-व्याख्यातेऽपि तत्र दुर्विभजं-कष्टविभजनीयम्, ऋजुजडत्वादेरेव तद्भवति दुःशकं शिष्याणां वस्तुतत्त्वस्य विभागेनावस्थापनमित्यर्थः, दुर्विभवमित्यत्र पाठान्तरे दुर्विभाव्यं-दुःशका विभावना कर्तुं तस्येत्यर्थः, तथा दुप्पस्सल ति दुःखेन दर्श्यते इति दुर्दर्शम्, उपपत्तिभिर्दुःशकं शिष्याणां प्रतीतावारोपयितुं तत्त्वमिति भावः, दुत्तितिक्खं ति दुःखेन तितिक्ष्यते सह्यते इति दुस्तितिक्ष-परीषहादि दुःशकं परीषहादिकमुत्पन्नं तितिक्षयितुम्, शिष्यं तत्प्रति क्षमां कारयितुमिति भाव इति, दुरणुचरं ति दुःखेनानुचर्यते- अनुष्ठीयत इति दुरनुचरमन्तर्भूतकारितार्थत्वेन दुःशकमनुष्ठापयितुमित्यर्थः, (कातन्त्रे हिकारितसंज्ञयैव णिगन्तो ज्ञाप्यते) अथवा तेषांतीर्थे दुराख्येयंदुभिजमाचार्यादीनां वस्तुतत्त्वं शिष्यान् प्रति, आत्मनापिल दुई0 दुस्तितिक्षंदुरनुचरमित्येवं कारितार्थं विमुच्य व्याख्येयम्, तेषामपि ऋजुजडादित्वादिति / मध्यमानांतु सुगम-अकृच्छ्रवृत्तिस्तद्विनेयानामृजुप्रज्ञत्वेनाल्पप्रयत्नेनैव बोधनीयत्वा विहितानुष्ठाने सुखप्रवर्त्तनीयत्वाच्चेति, शेषं पूर्ववद्, नवरमकृच्छ्रार्थ-8 विशिष्टता आख्यानादीनां वाच्या, तथा सुरनुचरन्ति रेफः प्राकृतत्वादिति, नित्यं सदा वर्णितानि फलतः कीर्तितानि पचममध्ययन पक्षस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 396-397 दुराख्यात-स्वाख्यातादिभिर्दुर्गमसुगमे,क्षान्त्यादिसत्यादिउत्क्षिप्तचरत्वादि-अज्ञातचरत्वादिउपनिहितादिआचाम्लादिअरसाहारादिअरसजीवित्वादिस्थानातिदानादिदण्डायतिकादीनि 50 अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या दशविधेन वैयावत्येन महानिर्जरा // 527 //

Page #36
श्रीस्थानाई श्रीअभय० वृत्तियुतम् पश्चममध्ययन पतास्थानम्, प्रथमोद्देशकः भाग-२ // 528 // गो- हिंसा कायमनोवागजितागतश्चेति, तथाऽन्यानित्र यावदृश्यहा संशब्दितानि नामतः, बुइयाई ति व्यक्तवाचोक्तानि स्वरूपतः प्रशस्तानि प्रशंसितानि श्लाषितानि 'शंसु स्तुता'विति वचनाद् अभ्यनुज्ञातानि-कर्त्तव्यतया अनुमतानि भवन्तीति, अयंचसूत्रोत्क्षेपः प्रतिसूत्रं वैयावृत्यसूत्रं यावद्दृश्य इति, तत्र क्षान्त्यादयः सूत्रम् क्रोधलोभमायामाननिग्रहास्तथा लाघवमुपकरणतो गौरवत्रयत्यागतश्चेति, तथाऽन्यानि पञ्च, सद्भ्यो हितं सत्यं-अनलीकम्, 396-390 दुराख्यात-स्वातच्चतुर्विधम्, यतोऽवाचि-अविसंवादनयोगः कायमनोवागजिह्मता चैव / सत्यं चतुर्विधं तच्च जिनवरमतेऽस्ति नान्यत्र // 1 // (प्रशम० ख्यातादिभिर्दुर्ग१७४) इति, तथा संयमनं संयमो-हिंसादिनिवृत्तिः, स च सप्तदशविधः, तदुक्तं-पुढविदगअगणिमारुय वणप्फइ बितिचउ मसुगमे,क्षान्त्या दिसत्यादिपणिदि अज्जीवे। पेहोपेहपमज्जणपरिट्ठवणमणोवईकाए॥१॥(दशवै०नि०४६) अथवा-पञ्चाश्रवाद्विरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः कषायजयः। उत्क्षिप्तचरत्वा दि-अज्ञातदण्डत्रयविरतिश्चेति संयमः सप्तदशभेदः॥१॥ (प्रशम० 172) इति, तथा तप्यतेऽनेनेति तपः, यतोऽभ्यधायि-रसरुधिरमांसमेदोऽस्थि-2 चरत्वादि उपनिहितादिमज्जशुक्राण्यनेन तप्यन्ते। कर्माणि वाऽशुभानीत्यतस्तपो नाम नैरुक्तम् // 1 // (सान्वर्थमित्यर्थः) तच्च द्वादशधा, यथाऽऽह आचाम्लादि अरसाहारादिअणसणमूणोयरिया वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ। कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ॥१॥ पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेवल अरसजीवित्वा दिस्थानातिसज्झाओ। झाणं उस्सग्गोऽविय अभिंतरओ तवो होइ॥२॥ (दशवै०नि०४७-४८) इति चियाए त्ति त्यजनं त्यागः-संविग्नैक दानादिदण्डाय तिकादीनि 50 सम्भोगिकानां भक्तादिदानमित्यर्थो,गाथे चात्र-तो कयपच्चक्खाणो आयरियगिलाणबालवुड्डाणं। देजाऽसणाइ संते लाभे कय अभ्यनुज्ञातानि, वीरियायारो॥१॥ संविग्गअन्नसंभोइयाण देसिज्ज सङ्घाकुलाणि / अतरंतो वा संभोइयाण देसे जहसमाही॥२॥ (पञ्च० 537-38, 0पृथ्वीदकाग्निमारुतवनस्पतिद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाजीवेषु / प्रेक्षोत्प्रेक्षप्रमार्जनपरिष्ठापनमनोवाक्कायेषु // 1 // 0 अनशनमवमौदर्य वृत्तिसंक्षेपो रसत्यागः। कायक्लेशः संलीनतेति बाह्यं तपो भवति // 1 // प्रायश्चित्तं विनयो वैयावृत्त्यं तथैव स्वाध्यायो ध्यानमुत्सर्गोऽपि चाभ्यन्तरं तपो भवति // 2 // 0 ततः कृतप्रत्याख्यान: आचार्य-8 ग्लानबालवृद्धानाम् / सति लाभेऽशनादि दद्यात् कृतवीर्याचारः॥१॥ (कयपच्चक्खाणोऽविय आव०) संविग्नान्यसंभोगिकानां श्राद्धकुलानि दर्शयेत् / सांभोगिकानामप्यशक्तो यथासमाधि देशयेत् // 2 // अग्लान्या दशविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा // 528 //

Page #37
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चममध्ययन पक्षस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम // 529 // पञ्चा०५/४०-४१) इति ब्रह्मचर्ये- मैथुनविरमणे तेन वा वासो ब्रह्मचर्यवास इत्येष पूर्वोक्तैः सह दशविधः श्रमणधर्म इति, अन्यत्र त्वयमेवमुक्तः-खंती य मद्दवऽज्जव मुत्ती तवसंजमे य बोद्धव्वे। सच्चं सोयं आकिंचणंच बंभंच जइधम्मो॥१॥ (पञ्चा०११/ 19, आवसं) इति इतश्च साधुधर्मभेदस्य बाह्यतपोविशेषस्य वृत्तिसङ्केपाभिधानस्य भेदाः उक्खित्तचरए इत्यादिना अभिधीयन्ते,. तत्र उत्क्षिप्त-स्वप्रयोजनाय पाकभाजनादुद्भुतं तदर्थमभिग्रहविशेषाच्चरति- तद्गवेषणाय गच्छतीत्युत्क्षिप्तचरकः, एवं सर्वत्र, नवरं निक्षिप्तं- अनुद्धत्तम्, अन्ते भवमान्तं-भुक्तावशेषं वल्लादिप्रकृष्टमान्तम्, प्रान्तं-तदेव पर्युषितम्, रूक्षं-नि:स्नेहमिति, इह च भावप्रत्ययप्रधानत्वेन उत्क्षिप्तचरकत्वमित्यादि द्रष्टव्यमेवमुत्तरत्रापि भावप्रधानता दृश्या, इह चाद्यौ भावाभिग्रहावितरे. द्रव्याभिग्रहाः, यतोऽभाणि-उक्खित्तमाइचरगा भावजुया खलु अभिग्गहा होति / गायंतो व रुयंतो जं देइ निसण्णमाई वा॥१॥ (पञ्चव०३०३) तथा लेवडमलेवडं वा अमुगं दव्वं च अज्ज घेच्छामि / अमुगेण उ दव्वेणं अह दव्वाभिग्णहो नाम॥२॥ (पञ्चव० 298) इति एवमन्यत्रापि विशेष ऊह्य इति, अज्ञातोऽनुपदर्शितस्वाजन्यर्द्धिमत्प्रव्रजितादिभावः सन् चरति-भिक्षार्थमटतीत्य- दिस्थानातिज्ञातचरकस्तथा अन्नइलायचरए त्ति अन्नग्लानको दोषान्नभुगिति भगवतीटीप्पनके उक्तः, एवंविधः सन्, अथवा अन्नं विना तिकादीनि 50 ग्लायकः-समुत्पन्नवेदनादिकारण एवेत्यर्थोऽन्यस्मै वाग्लायकाय भोजनार्थ चरतीति अन्नग्लानकचरकोऽन्नग्लायकचरको-8 न्यग्लायकचरको वा, क्वचित् पाठः अन्नवेल त्ति तत्रान्यस्यां- भोजनकालापेक्षयाऽऽद्यावसानरूपायां वेलायां-समये चरतीत्यादि दृश्यम्, अयं च कालाभिग्रह इति, तथा मौनं-मौनव्रतं तेन चरति मौनचरकः,तथा संसृष्टेन-खरण्टितेनेत्यर्थो Oक्षान्तिश्च माईवमार्जवं मुक्तिस्तपः संयमश्च बोद्धव्यः / सत्यं शौचमाकिञ्चन्यं च ब्रह्म च यतिधर्मः॥१॥ 0 अनुगृतम् (मु०)। 0 उत्क्षिप्तादिचरकत्वादिका अभिग्रहा भावयुता भवन्ति / गायन् वा रुदन् निषण्णादिर्वा यद्ददाति // 1 // लेपकृदलेपकृद्वाऽमुकं द्रव्यं चाद्य ग्रहीष्यामि / अमुकेन तु द्रव्येणैष द्रव्याभिग्रहो नाम // 1 // 396-397 दुराख्यात-स्वाख्यातादिभिर्दुर्गमसुगमे, क्षान्त्यादिसत्यादिउत्क्षिप्तचरत्वादि-अज्ञातचरत्वादिउपनिहितादिआचाम्लादिअरसाहारादिअरसजीवित्वा दानादिदण्डाय अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या दशविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा // 529 //

Page #38
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 530 // हस्तभाजनादिना दीयमानं कल्पिकं कल्पवत् कल्पनीयमुचितमभिग्रहविशेषाद्भक्तादि यस्य स संसृष्टकल्पिकः, तथा तज्जातेन देयद्रव्यप्रकारेण यत्संसृष्टं हस्तादि तेन दीयमानं कल्पिकं यस्येति विग्रह इति, उपनिधीयत इत्युपनिधिः- प्रत्यासन्नं यद्यथाकथञ्चिदानीतं तेन चरति तद्हणायेत्यर्थः इत्योपनिधिकः, उपनिहितमेव वा यस्य ग्रहणविषयतयाऽस्ति सप्रज्ञादेराकृतिगणत्वेन मत्वर्थीयाण्प्रत्यये औपनिहित इति, तथा शुद्धा- अनतिचारा एषणा-शङ्कितादिदोषवर्जनरूपा संसट्ठमसंसढे त्यादिसप्तप्रकारा अन्यतरा वा तया चरतीत्युत्तरपदवृद्ध्या शुद्धषणिकः,सङ्ख्याप्रधानाः- परिमिता एव दत्तयः- सकृद्भक्तादिक्षेपलक्षणा ग्राह्याः यस्य स सङ्ख्यादत्तिको, दत्तिलक्षणश्लोकः- दत्ती उ जत्तिए वारे, खिवई होंति तत्तिया। अवोच्छिन्नणिवायाओ, दत्ती होइ दवेतरा॥ १॥इति तथा दृष्टस्यैव भक्तादेलाभस्तेन चरतीति तथैव दृष्टलाभिकः पृष्टस्यैव साधो! दीयते ते? इत्येवं यो लाभस्तेन चरतीति प्राग्वत् पृष्टलाभिकः, आचाम्लं-समयप्रसिद्धं तेन चरतीत्याचाम्लिको, निर्गतो घृतादिविकृतिभ्यो यः स निर्व्विकृतिकः, पुरिमार्द्ध- पूर्वाह्नलक्षणं प्रत्याख्यानविशेषोऽस्ति यस्य स तथा, परिमितो- द्रव्यादिपरिमाणतः पिण्डपातो- भक्तादिलाभो यस्यास्ति स परिमितपिण्डपातिको, भिन्नस्यैव-स्फोटितस्यैव पिण्डस्य सक्तुकादिसम्बन्धिनः पातो-लाभो यस्यास्ति स भिन्नपिण्डपातिकः / ग्रहणानन्तरमभ्यवहरणं भवतीत्यत एतदुच्यते- अरसंहिङ्वादिभिरसंस्कृतमाहारयतीत्यरसोवाऽऽहारो यस्यासावरसाहारः, एवं सर्वत्र, नवरं विरसं-विगतरसं पुराणधान्यौदनादि, रूक्षं तैलादिवर्जितमिति, तथा अरसेन जीवितुं शीलमाजन्मापि यस्य स तथा, एवमन्यत्रापि / ठाणाइए त्ति स्थानं- कायोत्सर्गस्तमतिददाति-प्रकरोति अतिगच्छति वेति स्थानातिदः स्थानातिगो वेति, उत्कुटुकासनं-पीठादौ पुतालगनेनोपवेशनरूपमभिग्रहतो यस्यास्ति स उत्कुटुकासनिक®यावतीराः क्षिपति तावत्यो दत्तयो भवन्ति / अव्युच्छिन्ननिपाताद्वेतरयोर्दत्तिर्भवति // 1 // पशममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: सूत्रम् 396-397 दुराख्यात-स्वाख्यातादिभिर्दुर्गमसुगमे,क्षान्त्यादिसत्यादिउत्क्षिपचरत्वादि-अज्ञातचरत्वादिउपनिहितादिआचाम्लादिअरसाहारादिअरसजीवित्वादिस्थानातिदानादिदण्डायतिकादीनि 50 अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या दशाविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा // 530 //

Page #39
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 531 // स्तथा प्रतिमया- एकरात्रिक्यादिकया कायोत्सर्गविशेषेणैव तिष्ठतीत्येवंशीलो यः स प्रतिमास्थायी वीरासनं भून्यस्तपादस्य सिंहासने उपविष्टस्य तदपनयने या कायावस्था तद्रूपम्, दुष्करंच तदिति, अत एव वीरस्य- साहसिकस्यासनमिति वीरासनमुक्तं तदस्यास्तीति वीरासनिकस्तथा निषद्या- उपवेशनविशेषः, साच पञ्चधा, तत्र यस्यांसमंपादौ पुतौच स्पृशतः सा समपादपुता 1 यस्यां तु गोरिवोपवेशनं सा गोनिषधिका 2 यत्र तु पुताभ्यामुपविष्टः सन् एकं पादमुत्पाट्यास्ते सा हस्तिसुण्डिका 3 पर्यङ्कार्द्ध-पर्यङ्का च प्रसिद्धा, निषद्यया चरति नैषधिक इति, दण्डस्येवायति:- दीर्घत्वं पादप्रसारणेन यस्य स दण्डायतिकस्तथालगण्डं किल दुःसंस्थितं काष्ठंतद्वन्मस्तकपार्णिकानां भुवि लगनेन पृष्ठस्य चालगनेनेत्यर्थो यःशेते तथाविधाभिग्रहात् सलगण्डशायी, तथा आतापयति- आतापनांशीतातपादिसहनरूपांकरोतीत्यातापकस्तथा न विद्यते प्रावृतं- प्रावरणमस्येत्यप्रावृतकस्तथा न कण्डूयत इत्यकण्डूयकः, स्थानातिग इत्यादिपदानां कल्पभाष्यव्याख्येयं- उद्धट्ठाणं ठाणाइयं तु पडिमा / य होंति मासाई। पंचेव णिसेज्जाओ तासि विभासा उ कायव्वा ॥१॥वीरासणं तु सीहासणेव्व जहमुक्कजाणुगणिविठ्ठो। डंडे लगण्डउवमा आययकुजे य दोहंपि॥२॥ (बृहत्क० ५९५३-५४)आयावणा य तिविहा उक्कोसा मज्झिमा जहन्ना य। उक्कोसा उ निवन्ना निसन्न मज्झा ठिय जहन्ना // 3 // तिविहा होइ निवन्ना ओमंथिय पास तइय उत्ताणा (बृहत्क० ५९४५-४६)इति निषण्णापि त्रिविधागोदुह उक्कुडपलियंकमेस तिविहा य मज्झिमा होइ। तइया उ हत्थिसोंडगपायसमपाइया चेव॥ 4 // इति इयं च निषण्णादिका स्थानादिकमेवोर्ध्वस्थानं प्रतिमा च भवन्ति मासाद्याः। निषद्याः पञ्चैव तासां विभाषा तु कर्त्तव्या॥१।। ऊर्द्धजानुको(मुक्तजानुकः)यथा सिंहासने निविष्टः वीरासनम् / दण्डेन लगण्डेन उपमा द्वयोरपि आयतकुब्जत्वयोः॥२॥आतापना च त्रिविधोत्कृष्टा मध्यमा जघन्या च / सुप्तस्योत्कृष्टा निषण्णा मध्या स्थिता जघन्या ॥३॥निर्वर्णा त्रिविधा भवति अवमन्थिता पार्था तथा उत्ताना। (निषण्णा) गोदोहिकोत्कुटपर्यङ्का एषा त्रिविधा च मध्यमा भवति / तृतीया तु हस्तिसोण्डिका पादसमपादिकाचैव // 4 // पशममध्ययन पथस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 396-397 दुराख्यात-स्वाख्यातादिभिर्दुर्गमसुगमे,क्षान्त्यादिसत्यादिउत्क्षिप्तचरत्वादि-अज्ञातचरत्वादिउपनिहितादिआचाम्लादिअरसाहारादिअरसजीवित्वादिस्थानातिदानादिदण्डायतिकादीनि 50 अभ्यनुज्ञातानि, अग्लान्या दशविधेन वैयावृत्त्येन महानिर्जरा // 531 //

Page #40
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 532 // 398-400 चार्यः सूत्रसथा, अगिलाएनजरो- बृहत्कम त्रिविधाऽप्यातापना स्वस्थाने पुनरप्युत्कृष्टादिभेदा ओमंथियादिभेदेनावगन्तव्या, इह च यद्यपिस्थानातिगत्वादीनामातापना- पञ्चममध्ययन यामन्तर्भावस्तथापि प्रधानेतरविवक्षया न पुनरुक्तत्वं मन्तव्यमिति / तथा महानिर्जरो- बृहत्कर्मक्षयकारी महानिर्जरत्वाच्च पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: महद्-आत्यन्तिकं पुनरुद्भवाभावात् पर्यवसानं- अन्तो यस्य स तथा, अगिलाए त्ति अग्लान्या-अखिन्नतया बहुमानेनेत्यर्थः, सूत्रम् आचार्यः पञ्चप्रकारस्तद्यथा- प्रव्राजनाचार्यो दिगाचार्यः सूत्रस्य उद्देशनाचार्यः सूत्रस्य समुद्देशनाचार्यो वाचनाचार्यश्चेति, विसंभोगतस्य वैयावृत्त्यं-व्यापृतस्य-शुभव्यापारवतोभावः कर्मवा वैयावृत्त्यं- भक्तादिभिर्धर्मोपग्रहकारिवस्तुभिरुपग्रहकरणमा पारांचिकचार्यवैयावृत्त्यं तत्कुर्वाणो-विदधदिति, एवमुत्तरपदेष्वपि, नवरमुपाध्यायः-सूत्रदाता, स्थविरः स्थिरीकरणाद् अथवा जात्या कारणानि, षष्टिवार्षिक: पर्यायेण विंशतिवर्षपर्यायः श्रुतेन समवायधारी, तपस्वी-मासक्षपकादिग्र्लानोऽशक्तो व्याध्यादिभिरिति, तथा विग्रहाविग्रह स्थानानि, सेह त्ति शिक्षकोऽभिनवप्रव्रजितः साधर्मिकः समानधर्मा लिङ्गतः प्रवचनतश्चेति, कुलं-चान्द्रादिकं साधुसमुदायविशेषरूपं उत्कुटुकानिप्रतीतम्, गण:- कुलसमुदायः सङ्घो-गणसमुदाय इत्येवं सूत्रद्वयेन दशविधं वैयावृत्त्यमाभ्यन्तरतपोभेदभूतं प्रतिपादितमिति, अर्जवउक्तं च-आयरियउवज्झाए थेरतवस्सीगिलाणसेहाणं। साहमियकुलगणसंघसंगयं तमिह कायव्वं॥१॥ इति। स्थानानि ___पंचहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे साहम्मितं संभोतितं विसंभोतितं करेमाणेणातिकमति, तं०-सकिरितट्ठाणं पडिसेवित्ता भवति? पर्यायाः) पडिसेवित्ता णो आलोएइ 2 आलोइत्ता णो पट्ठवेति 3 पट्ठवेत्ता णो णिव्विसति 4 जाई इमाई थेराणं ठितिपकप्पाइं भवंति ताई अतियंचिय 2 पडिसेवेति से हंदऽहं पडिसेवामि किंमंथेरा करिस्संति?५॥ पंचहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथे साहमितं पारंचितं करेमाणे णातिक्कमति, तं०-सकुले वसति सकुलस्स भेदाते अब्भुट्टित्ता भवति १गणे वसति गणस्स भेताते अब्भुढेत्ता भवति 2, हिंसप्पेही Oआचार्योपाध्यायस्थविरतपस्विशैक्षग्लानानाम् / साधर्मिककुलगणसंघस्य संगतं तदिह कर्त्तव्यम् // 1 // (सूत्राध्ययन // 532 //

Page #41
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 533 // 3 छिद्दप्पेही 4 अभिक्खणं पसिणाततणाईपउंजित्ता भवति ५॥सूत्रम् 398 // ___ आयरियउवज्झायस्सणंगणंसि पंच वुग्गहट्ठाणा पं० तं०- आयरियउवज्झाएणं गणंसि आणं वा धारणं वा नो सम्म पउंजेत्ता भवति 1 आयरियउवज्झाए णं गणंसि आधारातिणियाते कितिकम्मं नो सम्मं पउंजित्ता भवति 2 आयरियउवज्झाते गणंसि जे सुत्तपज्जवजाते धारेंति ते काले 2 णो सम्ममणुप्पवातित्ता भवति 3 आयरियउवज्झाए गणंसि गिलाणसेहवेयावच्चंनोसम्ममब्भुट्ठित्ता भवति 4 आयरियउवज्झाते गणंसि अणापुच्छितचारी यावि हवइनो आपुच्छियचारी५आयरियउवज्झायस्सणं गणंसि पंचावुग्गहट्ठाणा पं० तं०- आयरियउवज्झाए गणंसि आणं वा धारणं वा सम्मं पउंजित्ता भवति, एवमधारायणिताते सम्मं किइकम्मं पउंजित्ता भवइ आयरियउवज्झाए णं गणंसि जे सुतपज्जवजाते धारेति ते काले 2 सम्म अणुपवाइत्ता भवइ, आयरियउवज्झाए गणंसि गिलाणसेहवेतावच्चंसम्म अब्भुट्टित्ता भवति आयरियउवज्झाते गणंसि आपुच्छियचारी यावि भवतिणो अणापुच्छियचारी॥ सूत्रम् 399 // ___पंच निसिज्जाओ पं० तं०- उक्कुडुती गोदोहिता समपायपुता पलितंका अद्धपलितंका। पंच अज्जवट्ठाणा पं० तं०- साधुअज्जवं साधुमद्दवं साधुलाघवं साधुखंती साधुमुत्ती ॥सूत्रम् 400 // सम्भोगिकं- एकभोजनमण्डलीकादिकं विसम्भोगिकं- मण्डलीबाह्यं कुर्वन्नातिक्रामति आज्ञामिति गम्यते, उचितत्वादिति, सक्रियं-प्रस्तावादशुभकर्मबन्धयुक्तं स्थानं-अकृत्यविशेषलक्षणं प्रतिषेविता भवतीत्येकम्, प्रतिषेव्य गुरवे नालोचयतिन निवेदयतीति द्वितीयम्, आलोच्य गुरूपदिष्टप्रायश्चित्तं न प्रस्थापयति- कर्तुं नारभत इति तृतीयम्, प्रस्थाप्य न निर्विशति-न समस्तं प्रवेशयत्यथवा निर्वेशः परिभोग इति वचनान्न परिभुङ्क्ते-नासेवत इत्यर्थः इति चतुर्थम्, यानीमानि सुप्रसिद्धतया पञ्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 398-400 विसंभोगपारांचिककारणानि, विग्रहाविग्रहस्थानानि, उत्कुटुकानि| निषद्याऽऽर्जवस्थानानि (सूत्राध्ययनपर्यायाः) 8 // 533 //

Page #42
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 534 // प्रत्यक्षाणि स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां स्थितौ समाचारे प्रकल्प्यानि- प्रकल्पनीयानि योग्यानि विशुद्धपिण्डशय्यादीनि पञ्चममध्ययनं स्थितिप्रकल्प्यानि अथवा स्थितिश्च- मासकल्पादिका प्रकल्प्यानि च-पिण्डादीनि स्थितिप्रकल्प्यानि तानि अइयंचिय पवस्थानम्, प्रथमोद्देशकः अइयंचिय त्ति अत्यच्यात्यच्य अतिक्रम्यातिक्रम्येत्यर्थः, प्रतिषेवते तदन्यानीति गम्यते, अथ सनाटकादिः साधुरेवं सूत्रम् पर्यालोचयति- यथा नैतत्प्रतिषेवितुमुचितं गुरुनॊ बाह्यौ करिष्यति, तत्रेतर आह-से इति तदकल्प्यजातं हंदेत्ति कोमलामन्त्रणं |398-400 विसंभोगवचनंहमित्यकारप्रश्लेषादहं प्रतिषेवामि किंमम स्थविरा गुरवः करिष्यन्ति?, न किञ्चित्तैरुष्टैरपि मे कर्तुं शक्यते इति बलोपदर्शनं / पारांचिकपञ्चममिति / पारंचियंति दशमप्रायश्चित्तभेदवन्तमपहृतलिङ्गादिकमित्यर्थः कुर्वन्नातिक्रामति सामायिकमिति गम्यते, कुले- कारणानि, विग्रहाविग्रहचान्द्रादिके वसतिगच्छवासीत्यर्थस्तस्यैव कुलस्य भेदायान्योऽन्यमधिकरणोत्पादनेनाभ्युत्थाता भवति यतेत इत्यर्थः इत्येकम्, स्थानानि, एवं गणस्यापीति द्वितीयम्, तथा हिंसां-वधं साध्वादेः प्रेक्षते- गवेषयतीति हिंसाप्रेक्षीति तृतीयम्, हिंसार्थमेवापभ्राजनाथ | उत्कुटुकानिवा छिद्राणि प्रमत्ततादीनि प्रेक्षत इति छिद्रप्रेक्षीति चतुर्थम्, अभीक्ष्णमितीह पुनःशब्दार्थस्ततश्चाभीक्ष्णमभीक्ष्णं पुनः पुनरित्यर्थः निषद्या ऽर्जवप्रश्ना- अङ्गष्ठकुड्यप्रश्नादयः सावद्यानुष्ठानपृच्छा वा त एवायतनान्यसंयमस्य प्रश्नायतनानि प्रयोक्ता भवति, प्रयुक्त इत्यर्थः। स्थानानि इति पञ्चमम् / तथा आचार्योपाध्यायस्येति समाहारद्वन्द्वः कर्मधारयो वा, ततश्चाचार्यस्योपाध्यायस्य गणंसि त्ति गणे (सूत्राध्ययन पर्यायाः) विग्रहस्थानानि कलहाश्रयाः, आचार्योपाध्यायौ द्वयं वा गणे गणविषये आज्ञा हे साधो! भवतेदं विधेयमित्येवंरूपामादिष्टिं धारणांन विधेयमिदमित्येवंरूपां नो नैव सम्यग्- औचित्येन प्रयोक्ता भवतीति साधवः परस्परं कलहायन्ते असम्यग्नियोगाद् // 534 // दुनियन्त्रितत्वाच्च, अथवा अनौचित्यनियोक्तारमाचार्यादिकमेव कलहायन्ते इत्येवं सर्वत्रेति, अथवा गूढार्थपदैरगीतार्थस्य पुरतो देशान्तरस्थगीतार्थनिवेदनाय गीतार्थो यदतिचारनिवेदनं करोति साऽऽज्ञा, असकृदालोचनादानेन यत्प्रायश्चित्तविशेषाव-8

Page #43
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 535 // धारणं साधारणा, तयोर्न सम्यक् प्रयोक्तेति स कलहभागिति प्रथमम्, तथा स एव आहाराइणियाए त्ति रत्नानि द्विधा- द्रव्यतो पञ्चममध्ययनं भावतश्च, तत्र द्रव्यतः कर्केतनादीनि भावतो ज्ञानादीनि, तत्र रत्नैर्ज्ञानादिभिर्व्यवहरतीति रात्निको- बृहत्पर्यायो यो यो पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः रालिको यथारात्निकं तद्भावस्तत्ता तया यथारात्निकतया- यथाज्येष्ठं कृतिकर्म- वन्दनकं विनय एव वैनयिकं तच्च न सूत्रम् सम्यक् प्रयोक्ता, अन्तर्भूतकारितार्थत्वाद्वा प्रयोजयिता भवतीति द्वितीयम्, तथा स एव यानि श्रुतस्य पर्यवजातानि-सूत्रार्थ-8 398-400 विसंभोगप्रकारान् धारयति धारणाविषयीकरोति तानि काले काले- यथावसरं न सम्यगनुप्रवाचयिता भवति-न पाठयतीत्यर्थः इति तनपात्यतात्ययः इति पारांचिकतृतीयम्, काले अनुप्रवाचयितेत्युक्तं तत्र गाथा:-कालक्कमेण पत्तं संवच्छरमाइणा उ जं जंमि। तं तंमि चेव धीरो वाएज्जा सो य कारणानि, कालोऽयं // 1 // तिवरिसपरियागस्स उ आयारपकप्पनाममज्झयणं / चउवरिसस्स य सम्मं सूयगडं नाम अंगति // 2 // दसकप्पव्ववहारा विग्रहाविग्रह स्थानानि, संवच्छरपणगदिक्खियस्सेव। ठाणं समवाओऽविय अंगे ते अट्ठवासस्स॥३॥ दसवासस्स वियाहो एक्कारसवासयस्स य इमे उ उत्कुटुकानिखुड्डियविमाणमाई अज्झयणा पंच नायव्वा॥४॥बारसवासस्स तहा अरुणुववायाइ पंच अज्झयणा / तेरसवासस्स तहा उट्ठाणसुयाइया निषद्या |ऽऽर्जवचउरो॥५॥ चोद्दसवासस्स तहा आसीविसभावणं जिणा बिन्ति / पन्नरसवासगस्स य दिट्ठीविसभावणं तहय॥६॥सोलसवासाईसु य स्थानानि एक्कोत्तरवुडिएसु जहसंखं। चारणभावणमहासुविणभावणा तेयगनिसग्गा॥ 7 // एगूणवीसवासगस्स उ दिट्ठिवाओ दुवालसममंग। पर्यायाः) संवत्सरादिना कालक्रमेण यस्मिन् यदेव प्राप्तम् / तत्तस्मिन्नेव धीरो वाचयेत् सोऽयं कालः // 1 // त्रिवर्षपर्यायकस्य त्वाचारप्रकल्पनामाध्ययनम्। चतुर्वर्षस्य च सूत्रकृन्नामाङ्गमिति सम्यग्वाचयेत् // 2 // दशाकल्पव्यवहाराः संवत्सरपञ्चकदीक्षितस्यैव। स्थानाङ्गं समवायोऽपि ते अष्टवर्षस्याङ्गे।। 3 / / दशवर्षस्य विवाहः एकादशवर्षस्येमानि तु / क्षुल्लकविमानप्रविभक्त्यादीन्यध्ययनानि पञ्च ज्ञातव्यानि // 4 // द्वादशवर्षस्य तथाऽरुणोपपातादीनि पञ्चाध्ययनानि / त्रयोदशवर्षस्य तथोत्थान - श्रुतादिकानि चत्वारि // 5 // चतुर्दशवर्षस्याशीविषभावनां जिना ब्रुवन्ति / पञ्चदशवर्षकस्य च दृष्टिविषभावनां तथा च॥ 6 // षोडशवर्षादिषु चैकैकोत्तरवर्द्धितेषु यथासच्यम् / चारणभावनां महास्वप्नभावनां तेजोनिसर्गम् // 7 // एकोनविंशतिवर्षकस्य तु दृष्टिवादो द्वादशममङ्गम्। संपूर्णविंशतिवर्षोऽनुपाती सर्वश्रुतस्य॥८॥ (सूत्राध्ययन // 535 //

Page #44
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० पचास्थानम्, वृत्तियुतम् भाग-२ // 536 // चमरबल्यग्र संपुण्णवीसवरिसो अणुवाई सव्वसुत्तस्स // 8 // (पञ्चवस्तु 581-88) त्ति, तथा स एव ग्लानशैक्षवैयावृत्त्यं प्रति न सम्यक् / पशममध्ययन स्वयमभ्युत्थाता-अभ्युपगन्ता भवतीति चतुर्थम्, तथा स एव गणमनापृच्छ्य चरति-क्षेत्रान्तरसङ्गमादि करोतीत्येवंशीलो प्रथमोद्देशकः नापृच्छ्यचारी, किमुक्तं भवति?- नो आपृच्छ्यचारीति पञ्चमं विग्रहस्थानम् / एतदेव व्यतिरेकेणाह- अविग्रहसूत्रं गतार्थम् / 401-405 निषद्यासूत्रे निषदनानि निषद्याः- उपवेशनप्रकारास्तत्रासनालग्नपुतः पादाभ्यामवस्थित उत्कुटुकस्तस्य या सा उत्कुटुका, चन्द्रादिभव्यतथा गोर्दोहनं गोदोहिका तद्वद्याऽसौ गोदोहिका, तथा समौ-समतया भूलग्नौ पादौ च पुतौ च यस्यांसा समपादपुता, तथा द्रव्यादिदेवाः, कायादिपरिपर्यङ्का-जिनप्रतिमानामिव या पद्मासनमिति रूढा, तथा अर्द्धपर्यङ्का-ऊरावेकपादनिवेशनलक्षणेति / तथा ऋजोः- रागद्वेषवक्रत्ववर्जितस्य सामायिकवतः कर्म भावो वा आर्जवं संवर इत्यर्थस्तस्य स्थानानि- भेदा आर्जवस्थानानि, साधु 8 महिष्यः, सम्यग्दर्शनपूर्वकत्वेन शोभनमार्जवं- मायानिग्रहस्ततः कर्मधारयः साधो- यतेरार्जवं साध्वार्जवम्, एवं शेषाण्यपि। आर्जवयुक्ताश्च मृत्वा प्रायो देवा भवन्तीति पंचविहा जोइसिएत्यादिना ईसाणस्स णमेतदन्तेन ग्रन्थेन देवाधिकारमाह संग्रामानी कतदधिपाः, पंचविहा जोइसिया पं० तं०- चंदा सूरा गहा नक्खत्ता ताराओ, पंचविहा देवा पं० तं०- भवितदव्वदेवा णरदेवा धम्मदेवा शुक्रेशानादेवातिदेवा भावदेवा // सूत्रम् 401 // भ्यन्तरपर्ष देवदेवीपंचविहा परितारणा पं० सं०- कातपरिचारणा फासपरितारणा रूवपरितारणा सद्दपरितारणा मणपरितारणा ॥सूत्रम् 402 // स्थितिः चमरस्सणं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो पंच अग्गमहिसीओ पं० तं०- काले राती रतणी विजू मेहा, बलिस्सणं वतिरोतणिंदस्स वतिरोतणरन्नो पंच अग्गमहिसीओ पं० तं०- सुभा णिसुभारंभा णिरंभा मतणा // सूत्रम् 403 // चमरस्स णमसुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो पंच संगामिता अणिता पंच संगामिया अणियाधिवती पं० तं०-पायत्ताणिते पीढाणिते // 536 //

Page #45
श्रीस्थानाज श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 537 // कुंजराणिते महिसाणितेरहाणीते, दुमे पायत्ताणिताधिवती सोदामी आसराया पीढाणियाधिवती कुंथूहत्थिराया कुंजराणिताधिवती लोहितक्खे महिसाणिताधिवती किन्नरे रधाणिताधिवती। बलिस्स णं वतिरोतणिंदस्स वतिरोतणरन्नो पंच संगामिताणिता पंच संगामिताणीयाधिवती पं० तं०- पायत्ताणिते जाव रधाणिते, महढुमे पायत्ताणिताधिवती महासोतामो आसराता पीढाणिताधिवती मालंकारो हत्थिराया कुंजराणिताधिपती महालोहिअक्खो महिसाणिताधिवती किंपुरिसे रधाणिताधिपती। धरणस्स णंणागकुमारिंदस्स णागकुमाररन्नो पंच संगामिता अणिता पंच संगामिताणीयाधिपती पं० तं०- पायत्ताणिते जाव रहाणीए, भद्दसेणे पायत्ताणिताधिपती जसोधरे आसराया पीठाणिताधिपती सुदंसणे हत्थिराया कुंजराणिताधिपती नीलकंठे महिसाणियाधिपती आणंदे रहाणिताहिवई। भूयाणंदस्स नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो पंच संगामियाणिया पंच संगामियाणीयाहिवई पं० तं०पायत्ताणीए जाव रहाणीए दक्खे पायत्ताणियाहिवई सुग्गीवे आसराया पीढाणियाहिवई सुविक्कमे हत्थिराया कुंजराणिताहिवई सेयकंठे महिसाणियाहिवई नंदुत्तरे रहाणियाहिवई। वेणुदेवस्सणंसुवन्निंदस्स सुवन्नकुमाररन्नो पंच संगामियाणिता पंचसंगामिताणिताहिपती पं० तं०- पायत्ताणीते एवं जधा धरणस्स तथा वेणुदेवस्सवि, वेणुदालियस्स जहा भूताणंदस्स, जधा धरणस्स तहा सवेसिं दाहिणिल्लाणं जाव घोसस्स, जधा भूताणंदस्स तथा सव्वेंसि उत्तरिल्लाणं जाव महाघोसस्स / सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो पंच संगामिता अणिता पंच संगामिताणिताधिवती पं० तं०-पायत्ताणिते जाव उसभाणिते, हरिणेगमेसी पायत्ताणिताधिवती वाऊ आसराता पीढाणिताधिवई एरावणे हत्थिराया कुंजराणिताधिपईदामड्डी उसभाणिताधिपती माढरो रधाणिताधिपती, ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नोपंच संगामिया अणिता जाव पायत्ताणिते पीढाणिए कुंजराणिए उसभाणिएरधाणिते, लहुपरक्कमे पायत्ताणिताधिवती महावाऊ आसराया पीढाणियाहिवई पुप्फदंते हत्थिराया कुंजराणियाहिवती महादामट्टी उसभाणियाहिवई महामाढरे पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 401-405 चन्द्रादिभव्यद्रव्यादिदेवाः, कायादिपरिचारणाः, चमरबल्यग्रमहिष्यः, असुरेन्द्रादीनां संग्रामानीकतदधिपाः, शुक्रेशानाभ्यन्तरपर्षद्देवदेवीस्थितिः // 537 //

Page #46
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 538 // रधाणियाहिवती, जधा सक्स्स तहा सव्वेसिं दाहिणिल्लाणं जाव आरणस्स जधा ईसाणस्स तहा सव्वेसिं उत्तरिल्लाणं जाव अच्चुतस्स पञ्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, ॥सूत्रम् 404 // प्रथमोद्देशकः सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो अब्भंतरपरिसाए देवाणं पंच पलिओवमाइं ठिती पं०, ईसाणस्सणं देविंदस्स देवरन्नो अन्तरपरिसाते सूत्रम् 8 401-405 # देवीणं पंच पलिओवमाई ठिती पं०॥सूत्रम् 405 // चन्द्रादिभव्यसुगमश्चायम्, नवरं ज्योतींषि-विमानविशेषास्तेषु भवा ज्योतिष्का इति, तथा दीव्यन्ति- क्रीडादिधर्मभाजो भवन्ति द्रव्यादिदेवाः, कायादिपरिदीव्यन्तेवा-स्तूयन्ते येते देवाः, भव्या-भाविदेवपर्याययोग्या अत एव द्रव्यभूतास्ते च ते देवाश्चेति भव्यद्रव्यदेवा:- वैमानिकादि चारणाः, 4, देवत्वेनानन्तरभवे ये उत्पत्स्यन्त इत्यर्थः, नराणां देवा नरदेवाश्चक्रवर्त्तिन इत्यर्थो, धर्मप्रधाना देवा धर्मदेवाश्चारित्रवन्तो, चमरबल्यग्र महिष्यः, देवानांमध्ये अतिशयवन्तो देवाः देवाधिदेवा:-अर्हन्तो, भावदेवा-देवायुष्काद्यनुभवन्तो वैमानिकादयः 4 इत्यर्थः / परितारण ०पवासारतारण असुरेन्द्रादीनां | त्ति वेदोदयप्रतीकारस्तत्र स्त्रीपुंसयोः कायेन परिचारणा- मैथुनप्रवृत्तिः कायपरिचारणा ईशानकल्पं यावद्, एवमन्यत्रापि संग्रामानी कतदधिपाः, समासो नवरं स्पर्शेन तदुपरि द्वयो 4 रूपेण द्वयोः 6 शब्देन द्वयो 8 मनसा चतुर्यु 12 ग्रैवेयकादिषु परिचारशैव नास्तीति / साङ्ग्रामिकाणि सङ्घामप्रयोजनानि, एतच्च गान्धर्वनाट्यानीकयोर्व्यवच्छेदार्थं विशेषणमिति, अनीकाधिपतयः- सैन्यमध्ये भ्यन्तरपर्ष देवदेवीप्रधानाः पदात्यादयः,एवं पदातीनां-पत्तीनां समूहः पादातं तदेवानीकंपादातानीकं पीठानीकं-अश्वसैन्यम्, पादातानीकाधि- स्थितिः पतिः पदातिरेवोत्तमः, अश्वराजः- प्रधानोऽश्वः, एवमन्येऽपि, 'दाहिणिल्लाणं'ति सनत्कुमारब्रह्मशुक्रानतारणानाम्, उत्तरिल्लाणं // 538 // तिमाहेन्द्रलान्तकसहस्रारप्राणताच्युतानामिति, इह च दाक्षिणात्याः सौधर्मादयो विषमसङ्ख्या इति विषमसङ्ख्यत्वंशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य ब्रह्मलोकशुक्रौ दाक्षिणात्यावुक्तौ, समसङ्ख्यत्वं तु प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य लान्तकसहस्रारावुत्तराविति,

Page #47
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 539 // जात्या तथा देवेन्द्रस्तवाध्ययनाभिधानप्रकीर्णकश्रुत इव द्वादशानामिन्द्राणां विवक्षणादारणस्येत्याधुक्तमिति सम्भाव्यते, अन्यथा 8 | पञ्चममध्ययन चतुर्भु द्वावेवेन्द्रावत आरणस्येत्याद्यनुपपन्नं स्यादिति / इहानन्तरं देवानां वक्तव्यतोक्ता, दुष्टाध्यवसायस्य च प्राणिनस्तद्गति पश्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः स्थित्यादिप्रतिघातो भवतीति तन्निरूपणायाह | सूत्रम् पंचविहा पडिहा पं० २०-गतिपडिहा ठितीपडिहा बंधणपडिहा भोगपडिहा बलवीरितपुरिसयारपरक्कमपडिहा // सूत्रम् 406 // | 406-408 गत्यादिपंचविधे आजीविते पं० तं०- जातिआजीवे कुलाजीवे कम्माजीवे सिप्पाजीवे लिंगाजीवे ।।सूत्रम् 407 // प्रतिघाता:, पंच रातककुहा पं० तं०- खग्गं छत्तं उप्फेसं उपाणहाओ वालवीअणी // सूत्रम् 408 // पंचविहा पडिहे त्यादि सुगमम्, नवरंपडिह त्ति प्राकृतत्वाद् उप्पा इत्यादिवत्प्रतिघातः प्रतिहननमित्यर्थस्तत्र गतेर्देवगत्यादेः धाजीवाः, खगादीनि प्रकरणाच्छुभायाः प्रतिघातस्तत्प्राप्तियोग्यत्वेसति विकर्माकरणादप्राप्तिर्गतिप्रतिघातः, प्रव्रज्यादिपरिपालनतः प्राप्तव्यशुभ- राजचिह्नानि देवगतेनरकप्राप्तौ कण्डरीकस्येवेति, तथा स्थितेः शुभदेवगतिप्रायोग्यकर्मणां बद्धैव प्रतिघातः स्थितिप्रतिघातो, भवति चाध्यवसायविशेषास्थितेः प्रतिघातो, यदाह-दीहकालठिइयाओ ह्रस्सकालठियाओ पकरेइ इति, तथा बन्धनं नामकर्मण उत्तरप्रकृतिरूपमौदारिकादिभेदतः पञ्चविधं तस्य प्रक्रमात् प्रशस्तस्य प्राग्वत् प्रतिघातो बन्धनप्रतिघातो, बन्धनग्रहणस्योप-8 लक्षणत्वात् तत्सहचरप्रशस्तशरीरतदङ्गोपाङ्गसंहननसंस्थानानामपि प्रतिघातो व्याख्येयः, तथा प्रशस्तगतिस्थितिबन्धनादिप्रतिघाताद् भोगाना- प्रशस्तगत्याद्यविनाभूतानां प्रतिघातो भोगप्रतिघातो, भवति हि कारणाभावे कार्याभाव इति, तथा प्रशस्तगत्यादेरभावादेव बलवीर्यपुरुषकारपराक्रमप्रतिघातो भवतीति प्रतीतम्, तत्र बलं-शारीरं वीर्य-जीवप्रभवं पुरुषकारो 0 दीर्घकालस्थितिका ह्रस्वकालस्थितिकाः प्रकरोति प्रकृतीः / / // 539 //

Page #48
// 540 // श्रीस्थानाङ्गभिमानविशेषः पराक्रमः- स एव निष्पादितस्वविषयोऽथवा पुरुषकारः-पुरुषकर्त्तव्यं पराक्रमो-बलवीर्ययोर्व्यापारणमिति। पञ्चममध्ययनं श्रीअभय० देवगत्यादिप्रतिघातश्च चारित्रातिचारकारिणो भवतीत्युत्तरगुणानाश्रित्य तद्विशेषमाह-पंचविहे त्यादि, जाति- ब्राह्मणादि पञ्चस्थानम्, वृत्तियुतम् प्रथमोद्देशकः भाग-२ कामाजीवति- उपजीवति तज्जातीयमात्मानं सूचादिनोपदर्य ततो भक्तादिकं गृह्णातीति जात्याजीवकः, एवं सर्वत्र, नवरं सूत्रम् 409 कुलं- उग्रादिकं गुरुकुलं वा कर्म-कृष्याद्यनाचार्यकं वा शिल्पं- तूर्णनादि साचार्यकं वा लिङ्ग-साधुलिङ्गं तदाजीवति, छद्यस्थ केवलिज्ञानादिशून्यस्तेन जीविकां कल्पयतीत्यर्थो, लिङ्गस्थानेऽन्यत्र गणोऽधीयते, यत उक्तं-जाईकुलगणकम्मे सिप्पे आजीवणा उठ परीषहसहनपंचविहा। सूयाए असूयाए अप्पाण कहेइ एक्कक्के ॥१॥(निशीथ० 4411) त्ति, तत्र गणो-मल्लादिः, सूचया- व्याजेनासूचया कारणानि साक्षात् / अनन्तरं साधूनां रजोहरणादिकं लिङ्गमुक्तम्, अधुना खड्गादिरूपं राज्ञां तदेवाह-पंच रायककुभा इत्यादि व्यक्तम्, नवरं राज्ञां- नृपतीनां ककुदानि- चिह्नानि राजककुदानि, उप्फेसि त्ति शिरोवेष्टनं शेखरक इत्यर्थः, पाहणाउ त्ति उपानही, वालव्यजनी चामरमित्यर्थः, श्रूयते च-अवणेइ पंच ककुहाणि जाणि रायाण चिंधभूयाणि / खग्गं छत्तोवाणह मउडं तह चामराओ य॥१॥इति, अनन्तरोदितककुदयोग्यश्चैश्वाकादिप्रव्रजितःसरागोऽपि सन्सत्त्वाधिकत्वाद्यानि वस्तून्यालम्ब्य परीषहादीनपगणयति तान्याह पंचहिं ठाणेहिं छउमत्थे णं उदिन्ने परिस्सहोवसग्गे सम्म सहेज्जा खमेज्जा तितिक्खेज्जा अहियासेज्जा, तं०- उदिन्नकम्मे खलु अयं __ पुरिसे उम्मत्तगभूते, तेण मे एस पुरिसे अक्कोसति वा अवहसति वा णिच्छोदेति वा णिब्भंछेति वा बंधति वारुभति वा छविच्छेतं Oआत्मनो जातिकुलगणकर्माणि शिल्पं वा सूचयाऽसूचया वैकैकं कथयतीति पञ्चविधा आजीवकाः॥१॥ ॐ खग छत्रमुपानही मुकुटं तथा चामराणि च पञ्चापनयति ककुदानि यानि राज्ञश्चिह्नभूतानि // 1 // // 540 //

Page #49
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 541 // पञ्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 409 छद्मस्थकेवलिपरीषहसहनकारणानि 80808888888888888888 करेति वा पमारंवा नेति उद्दवेइ वा वत्थं वा पडिग्गहंवा कंबलंवा पायपुंछणमच्छिंदति वा विच्छिंदति वा भिंदति वा अवहरति वा 1, जक्खातिट्टेखलु अयं पुरिसे, तेणं मे एस पुरिसे अक्कोसति वा तहेव जाव अवहरति वा 2, ममंच णं तब्भववेयणिज्जे कम्मे उतिन्ने भवति, तेण मे एस पुरिसे अक्कोसति वा जाव अवहरति वा 3, ममं च णं सम्ममसहमाणस्स अखममाणस्स अतितिक्खमाणस्स अणधितासमाणस्स किं मन्ने कजति?, एगंतसो मे पावे कम्मे कज्जति 4, ममंचणं सम्मंसहमाणस्स जाव अहियासेमाणस्स किं मन्ने कजति?, एगंतसो मे णिज्जरा कजति 5, इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिं छउमत्थे उदिन्ने परीसहोवसग्गेसम्मंसहेजा जाव अहियासेजा। पंचहिं ठाणेहिं केवली उदिन्ने परीसहोवसग्गे सम्मं सहेजा जाव अहियासेज्जा, तं०- खित्तचित्ते खलु अयं पुरिसे तेण मे एस पुरिसे अक्कोसति वा तहेव जाव अवहरति वा 1, दित्तचित्ते खलु अयं पुरिसे तेण मे एस पुरिसे जाव अवहरति वा०२, जक्खातिढे खलु अयं पुरिसे तेण मे एस पुरिसे जाव अवहरति वा 3, ममंचणं तब्भववेयणिज्जे कम्मे उदिने भवति तेण मे एस पुरिसे जाव अवहरति वा 4, ममंचणंसम्मंसहमाणंखममाणं तितिक्खमाणं अहियासेमाणंपासेत्ता बहवे अन्ने छउमत्था समणा णिग्गंथा उदिन्ने 2 परीसहोवसग्गे एवंसम्म सहिस्संति जाव अहियासिस्संति 5, इच्चेतेहिं पंचहि ठाणेहिं केवली उदिन्ने परीसहोवसग्गेसम्मंसहेजा जाव अहियासेज्जा। सूत्रम् 409 // स्फुटम्, किन्तु छाद्यते येन तच्छद्म-ज्ञानावरणादिघातिकर्मचतुष्टयं तत्र तिष्ठतीति छद्मस्थः सकषाय इत्यर्थः, उदीर्णान्उदितान् परीषहोपसर्गान्- अभिहितस्वरूपान् सम्यक्- कषायोदयनिरोधादिना सहेत- भयाभावेनाविचलनाद् भटं भटवत् क्षमेत क्षान्त्या तितिक्षेत अदीनतया अध्यासीत परीषहादावेवाधिक्येनासीत न चलेदिति, उदीर्ण- उदितं प्रबलं वा कर्ममिथ्यात्वमोहनीयादि यस्य स उदीर्णका खलुर्वाक्यालङ्कारे अयं-प्रत्यक्षः पुरुषः उन्मत्तको-मदिरादिना विलुप्तचित्तःस // 541 //

Page #50
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 542 // छद्मस्थ नति बलातविछिनाम शादिकम इव उन्मत्तकभूतो, भूतशब्दस्योपमानार्थत्वाद्, उन्मत्तक एव वा उन्मत्तकभूतो, भूतशब्दस्य प्रकृत्यर्थत्वाद्, उदीर्णका पशममध्ययनं यतोऽयमुन्मत्तकभूतः पुरुषः तेन कारणेन मे इति मामेषोऽयमाक्रोशति-शपति, अपहसति- उपहासंकरोति, अपघर्षति वा- पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशक: अपघर्षणं करोति, निश्छोटयति-सम्बन्ध्यन्तरसम्बद्धहस्तादौ गृहीत्वा बलात् क्षिपति, निर्भर्त्सयति दुर्वचनैर्बध्नाति रज्ज्वादिना, सूत्रम् 409 रुणद्धि कारागारप्रवेशादिना, छवे:- शरीरावयवस्य हस्तादेश्छेदं करोति, मरणप्रारम्भः प्रमारो- मूर्छाविशेषो मारणस्थानं / केवलिवातं नयति- प्रापयतीति अपद्रावयति-मारयति अथवा प्रमारं- मरणमेव उवद्दवेइ त्ति उपद्रवयति उपद्रवं करोतीति, पतगृहं परीषहसहनपात्रं कम्बलं- प्रतीतं पादप्रोञ्छनं- रजोहरणं आच्छिनत्ति- बलादुद्दालयति विच्छिनत्ति विच्छिन्नं करोति, दूरे व्यवस्थापयती- कारणानि त्यर्थः, अथवा वस्त्रमीषच्छिनत्ति आच्छिनत्ति, विशेषेण छिनत्ति विच्छिनत्ति, भिनत्ति-पात्रं स्फोटयति अपहरति-चोरयति, वाशब्दाः सर्वे विकल्पार्था इत्येकं परीषहादिसहनालम्बनस्थानम्, इदंचाक्रोशादिकम्, इह प्राय आक्रोशवधाभिधानपरीषहद्वयरूपं मन्तव्यमुपसर्गविवक्षायांतुमानुष्यकप्राद्वेषिकाद्युपसर्गरूपमिति 1 / तथा यक्षाविष्टो- देवाधिष्ठितोऽयं तेनाक्रोशतीत्यादि द्वितीयं 2, तथा अयं हि परीषहोपसर्गकारी मिथ्यात्वादिकर्मवशवर्ती ममं च णं ति मम पुनस्तेनैव- मानुष्यकेण भवेनजन्मना वेद्यते- अनुभूयते यत्तत्तद्भववेदनीयं कर्म उदीर्णं भवति- अस्ति तेनैष मामाक्रोशतीत्यादि तृतीयं 3, तथा एष बालिशः पापाभीतत्वात्करोतु नामाक्रोशनादि मम पुनरसहमानस्य किं मन्ने त्ति मन्ये इति निपातो वितर्कार्थः कज्जइ त्ति सम्पद्यते, इह विनिश्चयमाह- एगंतसो त्ति एकान्तेन सर्वथा पापं कर्म- असातादि क्रियते संपद्यत इति चतुर्थम्, तथा अयं तावत् पापं बध्नाति मम चेदंसहतो निर्जरा क्रियत इति पञ्चमम्, इच्चेएही त्यादि निगमनमिति, शेषं सुगमम् / छद्मस्थविपर्ययः केवलीति तत्सूत्रम्, तत्र च क्षिप्तचित्तः- पुत्रशोकादिना नष्टचित्तः, दृप्तचित्तः-पुत्रजन्मादिना दर्पवञ्चित्त उन्मत्त एवेति, मां

Page #51
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 543 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 410 हेत्वहेतुज्ञानाज्ञानकेवल्यनुत्तराणि च सहमानं दृष्ट्वा अन्येऽपि सहिष्यन्ति, उत्तमानुसारित्वात् प्राय इतरेषां, यदाह-जो उत्तमेहिं मग्गो पहओ सो दुक्करो न सेसाणं। आयरियमि जयंते तयणुचरा केण सीएज्जा?॥१॥इति, इच्चेएही त्याद्यत्रापि निगमनम्, शेषं सुगममिति / छद्मस्थकेवलिनोरनन्तरं स्वरूपमुक्तमिदानीमपि तयोरेव तदाह पंच हेऊ पं० 20- हेउं न जाणति हेउंण पासति हेउंण बुज्झति हेउं णाभिगच्छति हेउं अन्नाणमरणं मरति 5,1, पंच हेऊ पं० तं०हेउणा ण जाणति जाव हेउणा अन्नाणमरणं मरति 5,2, पंच हेऊ पं० तं०- हेउं जाणइ जाव हेउं छउमत्थमरणं मरइ 5,3, पंच हेऊ पं०२०- हेउणा जाणइ जाव हेउणा छउमत्थमरणं मरइ 5,4, पंच अहेऊपं० तं०- अहेउंण याणति जाव अहेउं छउमत्थमरणं मरति 5,5, पंच अहेऊ पं० तं०- अहेउणा न जाणति जाव अहेउणा छउमत्थमरणं मरति 5,6, पंच अहेऊ पं० तं०- अहेउं जाणति जाव अहेउं केवलिमरणं मरति 5,7, पंच अहेऊपं० तं०- अहेउणा ण जाणति जाव अहेउणा केवलिमरणं मरति 5,8, केवलिस्सणं पंच अणुत्तरा पं० तं०- अणुत्तरे नाणे अणुत्तरे दंसणे अणुत्तरे चरित्ते अणुत्तरे तवे अणुत्तरे वीरिते 9 // सूत्रम् 410 // पंच हेऊ इत्यादि सूत्रनवकम्, तत्र भगवतीपञ्चमशतसप्तमोद्देशकचूर्ण्यनुसारेण किमपि लिख्यते, पञ्च हेतव, इह यः छद्मस्थतयाऽनुमानव्यवहारी अनुमानाङ्गतया हेतुं-लिङ्गंधूमादिकं जानाति स हेतुरेवोच्यते, एवं यः पश्यति 2 श्रद्धत्ते 3 प्राप्नोति चेति 4, तदेव हेतुचतुष्टयं मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य कुत्साद्वारेणाह- हेतुं न जानाति-न सम्यग्विशेषतो गृह्णाति, नञः कुत्सार्थत्वादसम्यगवतीत्यर्थो, एवं न पश्यति सामान्यतो, न बुद्ध्यते-न श्रद्धत्ते, बोधेः श्रद्धानपर्यायत्वात्, तथा न समभिगच्छतिभवनिस्तरणकारणतया न प्राप्नोति, एवं चायं चतुर्विधो हेतुर्भवतीति, तथा हेतुं- अध्यवसानादिमरणहेतुजन्यत्वेनोपचाराद् (r) यो मार्ग उत्तमैः प्रहतः स शेषाणां न दुष्करः / आचार्ये यतमाने तदनुचराः केन सीदेयुः?॥१॥ // 543 //

Page #52
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 544 // पशममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 410 हेत्वहेतुज्ञानाज्ञानकेवल्यनुचराणि अज्ञानमरणं मिथ्याष्टित्वेनाज्ञातहेतुतद्गम्यभावस्य मरणं तन्मियते-करोति यश्चैवंविधः सोऽपि हेतुरेवेति पञ्चमो हेतुर्विधित एवोक्त इति 1 तथा पञ्च हेतवस्तत्र यो हेतुना- धूमादिनाऽनुमेयमर्थं जानाति स हेतुरेव, एवं यः पश्यतीत्यादि। तदेव कुत्साद्वारेण मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य हेतुचतुष्टयमाह- हेतुना न जानात्यनुमेयम्, नञः कुत्सार्थत्वादेवासम्यगवगच्छतीत्यर्थः, एवं न पश्यतीत्यादि, तथा हेतुना-मरणकारणेन योऽज्ञानमरणं म्रियते स हेतुरेवेति पञ्चमो हेतुरिति / तथा पञ्च हेतवो यो हि सम्यग्दृष्टितया हेतुंसम्यग्जानाति स हेतुरेवेत्येवमन्येऽपि, नवरं हेतुं-हेतुमत् छद्मस्थमरणं सम्यग्दृष्टित्वान्नाज्ञानमरणमनुमातृत्वाच्च न केवलिमरणमिति, एवं तृतीयान्तसूत्रमपि३। इह सूत्रद्वयेऽपि हेतवः स्वरूपत उक्ताः 4, (मिथ्यादृष्टिसम्यग्दृष्टियुग्मापेक्षया सूत्रयुगलता अन्यथा सूत्रचतुष्टयं) तथा पञ्चाहेतवो यः सर्वज्ञतया अनुमानानपेक्षः स धूमादिकं हेतुं नायं हेतुर्ममानुमानोत्थापक इत्येवं जानातीत्यतोऽहेतुभूतं तं जाननहेतुरेवासावुच्यते, एवं दर्शनबोधाभिसमागमापेक्षयाऽपि / तदेवम(व अ)हेतुचतुष्टयं / छद्मस्थमाश्रित्य देशनिषेधत आह- अहेतु मिति, धूमादिकं हेतुमहेतुभावेन न जानाति-न सर्वथाऽवगच्छति, कथञ्चिदेवावगच्छतीत्यर्थो, नसो देशनिषेधार्थत्वाद्, ज्ञातुश्चावध्यादिकेवलित्वेनानुमानाव्यवहर्तृत्वादित्येकोऽयमहेतुर्देशप्रतिषेधत उक्त एवमहेतुं कृत्वा धूमादिकं न पश्यतीति द्वितीयो, नबुध्यते-न श्रद्धत्ते इति तृतीयो, नाभिसमागच्छतीति चतुर्थः, तथा अहेतुमध्यवसानादिहेतुनिरपेक्षं निरुपक्रमतया छद्मस्थमरणं-अनुमानव्यवहर्तृत्वेऽप्यकेवलित्वात् तस्य, अयंचस्वरूपत एव पञ्चमोहेतुरुक्तः५। तथा पञ्चातवो योऽहेतुना- हेत्वभावेन अवध्यादि केवलित्वाद् जानात्यसावहेतुरेवेत्येवं पश्यतीत्यादयोऽपि, एवं च छद्मस्थमाश्रित्य पदचतुष्टयेनाहेतुचतुष्टयं देशप्रतिषेधत आह-तथा अहेतुना-उपक्रमाभावेन छद्मस्थमरणं म्रियत इति (c) हेत्वभावेन केवलि० (मु०)।

Page #53
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चस्थानम्, // 545 // पञ्चमोऽहेतुः स्वरूपत एवोक्तः६। तथा पञ्चाहेतवोऽहेतुंन हेतुभावेन विकल्पितं धूमादिकं जानाति केवलितया योऽनुमाना- पञ्चममध्ययनं व्यवहारित्वात् सोऽहेतुरेव, एवं यः पश्यतीत्यादि, तथा अहेतुं- निर्हेतुकमनुपक्रमत्वात् केवलिमरणमनुमानाव्यवहारित्वा प्रथमोद्देशकः नियते-यात्यसावहेतुः पञ्चमः, एते पञ्चापीह स्वरूपत उक्ताः,७। एवं तृतीयान्तसूत्रमप्यनुसतव्यमिति ८।गमनिकामात्रमेतत्, सूत्रम् 411 तत्त्वं तु बहुश्रुता विदन्तीति / तथा न सन्त्युत्तराणि-प्रधानानि येभ्यस्तान्यनुत्तराणि, यथास्वं सर्वथाऽऽवरणक्षयात्, तत्राद्ये / पद्मप्रभादीनां ज्ञानदर्शनावरणक्षयाद्, अनन्तरे मोहक्षयात्, तपसश्चारित्रभेदत्वात्, तपश्च केवलिनामनुत्तरं शैलेश्यवस्थायांशुक्लध्यानभेद चतुर्दशानां च्यवनादिस्वरूपम्, ध्यानस्याभ्यन्तरतपोभेदत्वाद्, वीर्यं तु वीर्यान्तरायक्षयादिति 9 / केवल्यधिकारात् तीर्थकरसूत्राणि चतुर्दश नक्षत्राणि पउमप्पहे णमरहा पंचचित्ते हुत्था, तं०- चित्ताहिंचुते चइत्ता गभंवक्कंते चित्ताहिं जाते चित्ताहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारितं पव्वइए चित्ताहिं अणंते अणुत्तरे णिव्वाघाए णिरावरणे कसिणे पडिपुन्ने केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने चित्ताहिं परिणिव्वुते, पुप्फदंते णं अरहा पंचमूले हुत्था, मूलेणंचुते चइत्ता गन्भं वक्रते, एवं चेव एवमेतेणं अभिलावेणं इमातो गाहातो अणुगंतव्वातो, पउमप्पभस्स चित्ता 1 मूले पुण होइ पुप्फदंतस्स 2 / पुव्वाइं आसाढा 3 सीयलस्सुत्तर विमलस्स भद्दवता ४॥१॥रेवतिता अणंतजिणो 5 पूसो धम्मस्स 6 संतिणो भरणी 7 / कुंथुस्स कत्तियाओ 8 अरस्स तह रेवतीतोय 9 // 2 // मुणिसुव्वयस्स सवणो 10 आसिणिणमिणो 11 य नेमिणो चित्ता 12 / पासस्स विसाहाओ 13 पंच य हत्थुत्तरो वीरो 14 // 3 // समणे भगवं महावीरे पंचहत्थुत्तरे होत्थाहत्थुत्तराहिं चुए चइत्ता गब्भं वक्ते हत्थुत्तराहिं गब्भाओ गब्भं साहरिते हत्थुत्तराहिं जाते हत्थुत्तराहिं मुंडे भवित्ता जाव पव्वइए // 545 // हत्थुत्तराहिं अणंते अणुत्तरे जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने / सूत्रम् 411 // इति पंचमट्ठाणस्स पढमो उद्देसओ समत्तो। कण्ठ्यानि चैतानि नवरं पद्मप्रभः- ऋषभादिषु षष्ठः, पञ्चसु च्यवनादिदिनेषु चित्रा- नक्षत्रविशेषो यस्य स पञ्चचित्रः।।

Page #54
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 546 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, प्रथमोद्देशकः सूत्रम् 411 पद्यप्रभादीनां चतुर्दशानां च्यवनादिनक्षत्राणि चित्राभिरिति रूढ्या बहुवचनम्, च्युतोऽवतीर्ण उपरिमोपरिमौवेयकादेकत्रिंशत्सागरोपमस्थितिकात् च्युत्वा च 'गब्भं'ति गर्भे कुक्षौ व्युत्क्रान्त- उत्पन्नः, कौशाम्ब्यांधराभिधानमहाराजभार्यायाः सुसीमानामिकाया माघमासबहुलषष्ठ्याम्, जातोगर्भनिर्गमनेन कार्तिकबहुलद्वादश्याम्, तथा मुण्डो भूत्वा केशकषायाद्यपेक्षया अगारान्निष्क्रम्यानगारितां-श्रमणतांप्रव्रजितोगतोऽनगारितया वा प्रव्रजितः कार्तिकशुद्धत्रयोदश्याम्, तथाऽनन्तं पर्यायानन्तत्वाद्, अनुत्तरं सर्वज्ञानोत्तमत्वाद् निर्व्याघातमप्रतिपातित्वाद् निरावरणं सर्वथा स्वावरणक्षयात् कटकुड्याद्यावरणाभावाद्वा कृत्स्नंसकलपदार्थविषयत्वात् परिपूर्ण स्वावयवापेक्षया अखण्डं पौर्णमासीचन्द्रबिम्बवत्, किमित्याह- केवलं ज्ञानान्तरासहायत्वात् संशुद्धत्वाद्वा अत एव वरं- प्रधान केवलवरं ज्ञानं च-विशेषावभासं दर्शनं च-सामान्यावभासं ज्ञानदर्शनं तच्च तत्तच्चेति केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नं- जातं चैत्रशुद्धपञ्चदश्याम्, तथा परिनिर्वृत्तो- निर्वाणं गतो मार्गशीर्षबहुलैकादश्यामादेशान्तरेण फाल्गुनबहुलचतुर्थ्यामिति / एवं चेव त्ति पद्मप्रभसूत्रमिव पुष्पदन्तसूत्रमप्यध्येतव्यम्, एवं अनन्तरोक्तस्वरूपेण एतेन- अनन्तरत्वात् प्रत्यक्षेणाभिलापेन सूत्रपाठेनेमास्तिस्रः सूत्रसङ्ग्रहणिगाथा अनुगन्तव्याः- अनुसतव्याः,शेषसूत्राभिलापनिष्पादनार्थं पउमप्पभस्से त्यादि, तत्र पद्मप्रभस्य चित्रानक्षत्रं च्यवनादिषु पञ्चसु स्थानकेषु भवतीत्यादि गाथाक्षरार्थो वक्तव्यः, सूत्राभिलापस्त्वाद्यसूत्रद्वयस्य साक्षाद्दर्शित एव, इतरेषां त्वेवं-'सीयले णं अरहा पंचपुव्वासाढे होत्था, तंजहा-पुव्वासाढाहिंचुए चइत्ता गम्भं वक्वंते, पुव्वासाढाहिं जाए' इत्यादि, एवं सर्वाण्यपिइति, व्याख्या त्वेवं-पुष्पदन्तो-नवमतीर्थकरः आनतकल्पादेकोनविंशतिसागरोपमस्थितिकात् फाल्गुनबहुलनवम्यां मूलनक्षत्रे च्युतश्च्युत्वा काकन्दीनगर्यां सुग्रीवराजभार्यायाः रामाभिधानाया गर्भत्वेन व्युत्क्रान्तो, मूलनक्षत्रे मार्गशीर्षबहुलपञ्चम्यां जातस्तथा मूल एव ज्येष्ठशुद्धप्रतिपदि मतान्तरेण मार्गशीर्षबहुलषष्ठ्यां निष्क्रान्तस्तथा मूल // 546 //

Page #55
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् |412-413 // 547 // एव कार्तिकशुद्धतृतीयायां केवलज्ञानमुत्पन्नम्, तथा अश्वयुजःशुद्धनवम्यामादेशान्तरेण वैशाखबहुलषष्ठ्यां निर्वृत इति 2, पञ्चममध्ययनं तथा शीतलो- दशमजिनः प्राणतकल्पाविंशतिसागरोपमस्थितिकाद्वैशाखबहुलषष्ठ्यांपूर्वाषाढानक्षत्रेच्युतश्च्युत्वा च भद्दिलपुरे पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः दृढरथनृपतिभार्याया नन्दाया गर्भतया व्युत्क्रान्तस्तथा पूर्वाषाढास्वेव माघबहुलद्वादश्यां जातस्तथा पूर्वाषाढास्वेव माघबहुलद्वादश्यां निष्क्रान्तस्तथा पूर्वाषाढास्वेव पौषस्य शुद्ध मतान्तरेण बहुले पक्षे चतुर्दश्यां ज्ञानमुत्पन्नम्, तथा तत्रैव नक्षत्रे गंगादयो श्रावणशुद्धपञ्चम्यां मतान्तरेण श्रावणबहुलद्वितीयायां निर्वृत इति, एवं गाथात्रयोक्तानां शेषाणामपि सूत्राणां प्रथमानुयोग-8 द्विकृत्वस्त्रिपदानुसारेणोपयुज्य व्याख्या कार्या, नवरं चतुर्दशसूत्रे अभिलापविशेषोऽस्तीति तद्दर्शनार्थमाह-समणे त्यादि, हस्तोपलक्षिता | कृत्वोवा उत्तरा हस्तो वोत्तरो यासां ता हस्तोत्तरा:- उत्तराः फाल्गुन्यः, पञ्चसु च्यवनगर्भहरणादिषु हस्तोत्तरा यस्य स तथा गर्भाद् / मासान्तर | नुत्तार्या नद्यः गर्भस्थानाद् गर्भ न्ति गर्भे गर्भस्थानान्तरे संहृतो- नीतो, निर्वृतस्तु स्वातिनक्षत्रे कार्त्तिकामावास्यायामिति // इति पञ्चमस्थानकस्य प्रथमोद्देशको विवरणतः समाप्तः / / भयादिभ्यः अन्यत्र ॥पञ्चमाध्ययने द्वितीयोद्देशकः॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः- अनन्तरोद्देशके विविधा जीववक्तव्यतोक्ता इहापिसैवोच्यत इत्येवमभिसम्बन्धस्यास्येदमादिसूत्रं नोकप्पड़ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा इमाओ उद्दिट्ठाओगणियाओ वितंजितातो पंच महण्णवातो महाणदीओ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा उत्तरित्तए वा संतरित्तए वा, तं०- गंगाजउणा सरऊ एरावती मही, पंचहिं ठाणेहिं कप्पति, तं०- भतंसिवा // 547 //

Page #56
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 548 // 1 दुब्भिक्खंसि वा 2 पव्वहेज वणं कोई 3 दओघंसि वा एज्जमाणंसि महता वा 4 अणारितेसु५॥सूत्रम् 412 // णोकप्पड़ णिग्गंथाण वाणिग्गंथीण वा पढमपाउसंसिगामाणुगामंदूइज्जित्तए, पंचहिं ठाणेहिं कप्पइ, तं०- भयंसिवा दुब्भिक्खंसि वा जाव महता वा अणारितेहिं 5 / वासावासं पजोसविताणं णो कप्पड़ णिग्गंथाण वा 2 गामाणुगामं दूइजित्तए, पंचहिं ठाणेहिं कप्पइ, तं०- णाणट्ठयाए दसणट्ठयाए चरित्तट्ठयाए आयरियउवज्झाया वा से वीसुंभेजा आयरितउज्झायाण वा बहिता वेआवच्चं करणताते // सूत्रम् 413 // नो कप्पईत्यादि अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धः- पूर्वसूत्रे केवलिनिर्ग्रन्थगतं वस्तूक्तमिह तु छद्मस्थनिर्ग्रन्थगतं तदुच्यत इत्येवमस्यारागर्भसूत्रादन्येषां च सम्बन्धानां नो कप्पईत्यादीनां व्याख्या सुकरैव, नवरं नो कप्पइ त्ति न कल्पन्ते-न युज्यन्ते, एकवचनस्य बहुवचनार्थत्वाद् वत्थगन्धमलङ्कार मित्यादाविवेति, निर्गता ग्रन्थादिति निर्ग्रन्थाः- साधवस्तेषाम्, तथा निर्ग्रन्थीनां- साध्वीनाम्, इह प्रायस्तुल्यानुष्ठानत्वमुभयेषामपीतिदर्शनार्थी वाशब्दौ, इमा इति वक्ष्यमाणनामतः प्रत्यक्षासन्ना उद्दिष्टाः-सामान्यतोऽभिहिता यथा महानद्य इति गणिताः यथा पञ्चेति व्यजिता- व्यक्तीकृताः यथा गङ्गेत्यादि विशेषणोपादानाद्वा यथा महार्णवा इति, तत्र महार्णव इव या बहूदकत्वामहार्णवगामिन्यो वा यास्ता वा महार्णवा महानद्योगुरुनिम्नगाः अन्त-मध्ये मासस्य द्विकृत्वोवा-द्वौ वारौ त्रिकृत्वो वा-त्रीन्वारान् उत्तरीतुं-लयितुंबाहुजङ्घादिना सन्तरीतुंसाङ्गत्येन नावादिनेत्यर्थो लङ्कयितुमेव, सकृद्वोत्तरीतुमनेकशः सन्तरीतुमिति, अकल्प्यता चात्मसंयमोपघातसम्भवात् शबलचारित्रभावाद्, यत आह-मासब्भंतर तिन्नि दगलेवा उ करेमाणे त्ति (उदकलेपो-नाभिप्रमाणजलावतरणमिति > इह सूत्रे Oमासान्तस्त्रीणि दकलेपनानि तु कुर्वन् / पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् | 412-413 गंगादयो द्विकृत्वस्त्रिकृत्वोवा मासान्तरनुत्तार्या नद्यः अन्यत्र भयादिभ्यः // 548 //

Page #57
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 549 // कल्पभाष्यगाथा- इमउत्ति सुत्तउत्ता 1 उद्दिट्ठ नईओ 2 गणिय पंचेव 3 / गंगादि वंजियाओ 4 बहूदय महन्नवाओ य 5 // 1 // पंचण्ह पञ्चममध्ययनं गहणेणं सेसावि उ सूइया महासलिला॥ (बृहत्क० 5619-20) इति, प्रत्यपायाश्चेह- ओहारमगराइया, घोरा तत्थ उ सावया। पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशक: सरीरोवहिमाईया, णावातेणा व कत्थइ॥१॥ (बृहत्क० 5633) इति, अपवादमाह- पंचे त्यादि, भये- राजप्रत्यनीकादेः सूत्रम् सकाशादुपध्याद्यपहारविषये सति 1, दुर्भिक्षेवा-भिक्षाऽभावे सति 2, पव्वहेजत्ति प्रव्यथते-बाधते अन्तर्भूतकारितार्थत्वाद्वा 412-413 गंगादयो प्रवाहयेत् कश्चित् प्रत्यनीकस्तत्रैव गङ्गादौ प्रक्षिपेदित्यर्थः 3, दओघंसि त्ति उदकौघे वा गङ्गादीनामुन्मार्गगामित्वेनागच्छति द्विकृत्वस्त्रिसति तेन प्लाव्यमानानामित्यर्थो, महताच आटोपेनेति शेषः 4, अणारिएसुत्ति विभक्तिव्यत्ययादनायैः- म्लेच्छादिभिर्जीवित- कृत्वोवा चारित्रापहारिभिरभिभूतानामिति शेषः, म्लेच्छेषु वा आगच्छत्स्विति शेषः, एतानि पुष्टालम्बनानीति तत्तरणेऽपि न दोष मासान्तर नुत्तार्या नद्यः इति, उक्तं च-सालंबणो पडतोवि अप्पयं दुग्गमेऽवि धारेइ / इय सालंबणसेवी धारेइ जई असढभावं॥१॥ आलंबणहीणो पुण निवडइ खलिओ अहे दुरुत्तारे। इय निक्कारणसेवी पडइ भवोहे अगाहम्मि॥२॥ (आव०नि० 1186-87) इति, तथा, पढमपाउसंसि भयादिभ्यः त्ति इह आषाढश्रावणौ प्रावृट्, आषाढस्तु प्रथमप्रावृट्, ऋतूनां वा प्रथमेति प्रथमप्रावृट्, अथवा चतुर्मासप्रमाणो वर्षाकाल: प्रावृडिति विवक्षितः / अत्र सप्ततिदिनप्रमाणे प्रावृषो द्वितीये भागे तावन्न कल्पत एव गन्तुं, प्रथमभागेऽपि पञ्चाशद्दिनप्रमाणे विंशतिदिनप्रमाणेवान कल्पते जीवव्याकुलभूतत्वाद्, उक्तंच- एत्थ य अणभिग्गहियं वीसइराइंसवीसयंमासं। तेण परमभिग्गहियं Oइमा इति सूत्रोक्ता उद्दिष्टा नद्यो गणिताः पञ्चैव / व्यञ्जिताः गङ्गादिका: बहूदका महार्णवाश्च // 1 // पञ्चानां ग्रहणेन शेषा अपि तु महासलिलाः सूचिताः। 08 अपहारो (मत्स्यः) मकरादिका घोरास्तत्र श्वापदाः एवम् / शरीरोपधिस्तेना वा नौस्तेना वा कुत्रचित्॥१।। पतन्नपि सालम्बन आत्मानं दुर्गमेऽपि धारयति / एवं सा-80 लम्बनसेवी यतिरशठभावं धारयति // 1 // आलम्बनहीनः पुनः स्खलितोऽधो दुरुत्तरे निपतति / एवं निष्कारणसेवी अगाधे भवौघे पतति / / 2 / / लविंशतिं रात्रिंदिवाना अन्यत्र // 549 //

Page #58
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 550 // गिहिनायं कत्तियं जाव॥१॥(बृहत्क० 4282) त्ति, अनभिगृहीतं-अनिश्चितमशिवादिभिर्निर्गमभावाद्, आह च- असिवादिकारणेहिं अहवा वासं न सुट्ट आरद्धं / अभिवड्वियंमि वीसा इयरेसु सवीसई मासो॥१॥ (बृहत्क० 4283) इति, यत्र संवत्सरे अधिकमासो भवति तत्र आषाढ्या विंशतिदिनानि यावदनभिग्रहिक आवासोऽन्यत्र सविंशतिरात्रं मासं-पञ्चाशतं दिनानीति, अत्र चैते दोषा:- छक्कायविराहणया आवडणं विसमखाणुकंटेसु / वुज्झण अभिहण रुक्खोल्लसावए तेण उवचरए॥१॥ अक्खुन्नेसु पहेसु पुढवी उदगं च होइ दुविहं तु / उल्लपयावणअगणी इहरा पणओ हरियकुंथू॥२॥ (बृहत्क० 2736-37) इति, ततस्तत्र प्रावृषि किमत आह- एकस्माद्ग्रामादवधिभूतादुत्तरग्रामाणामनतिक्रमो ग्रामानुग्रामं तेन ग्रामपरम्परयेत्यर्थो, अथवा एकग्रामाल्लघुपश्चाद्भावाभ्यां ग्रामोऽणुग्रामो, गामो य अणुगामो य गामाणुगामं, तत्र दूइजित्तए त्ति द्रोतुं-विहर्तुमित्युत्सर्गः, अपवादमाहपंचे त्यादि, तथैव, नवरमिह प्रव्यथेत- ग्रामाच्चालयेन्निष्काशयेत् कश्चिदुदकौघे वा आगच्छति ततो नश्यदिति, उक्तं च आवाहे दुब्भिक्खे भए दओघंसि वा महंतसी। परिभवणतालणं वा जया परो वा करेज्जासि // 1 // (बृहत्क० 2739) इति, तथा वर्षासु- वर्षाकाले वर्षो- वृष्टिर्वर्षावर्षो वर्षासु वा आवास:- अवस्थानं वर्षावासस्तम्, स च जघन्यतः आकार्त्तिक्याः दिनसप्ततिप्रमाणो मध्यवृत्त्या चतुर्मासप्रमाणः उत्कृष्टतः षण्मासमानः, तदुक्तं- इअसत्तरी जहन्ना असिइ नउई वीसुत्तरसयंव। - सविंशतिरात्रिंदिवं मासमत्रानभिगृहीतम् / ततः परमभिगृहीतं गृहिज्ञातं कार्तिकं यावत् // 1 // ॐ अशिवादिभिः कारणैरथवा वर्षणं न सुष्ठु आरब्धम् / अभिवर्द्धिते * विंशतिरितरेषु सविंशतिर्मासः॥ 1 // ॐ षट्कायविराधनाऽऽपतनं विषमस्थाणुकण्टकेषु / वहनमभिहननं वृक्षादावार्द्रताश्वापदाः स्तेनोपचरकशङ्का॥ 1 // अक्षुण्णेषु पथिषु पृथिव्युदकं (भौमान्तरिक्षभेदं) भवति द्विविधं तु आईप्रतापनेऽग्निरितरथा पनको हरिते कुन्थुस्त्रसे॥२॥ 0 आवाहे दुर्भिक्षे भये महति वा दकौघे। परिभवनं ताडनं वा यदा परो वा करिष्यति // 1 // 0 इति सप्ततिर्जघन्योऽशीतिर्नवतिर्विंशत्युत्तरं शतं च। पञ्चममध्ययनं | पश्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 412-413 गंगादयो द्विकत्वस्त्रिकृत्वोवा मासान्तरनुत्तार्या नद्यः अन्यत्र भयादिभ्यः // 550 //

Page #59
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 551 // सूत्रम् जइ वासे मग्गसिरे दस राया तिन्नि उक्कोसा॥१॥ (मासमित्यर्थः) काऊण मासकप्पं तत्थेव ठियाण तीत मग्गसिरे। सालंबणाण पञ्चममध्ययन छम्मासिओ उ जेडुग्गहो होइ॥१॥ (बृहत्क० 4285-86) इति, पज्जोसवियाणं ति परीति-सामस्त्येनोषितानां पर्युषणाकल्पेन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः नियमवद्वस्तुमारब्धानामित्यर्थः, पर्युषणाकल्पश्चन्यूनोदरताकरणं विकृतिनवकपरित्यागः पीठफलकादिसंस्तारकादानमुचारादिमात्रकसंग्रहणं लोचकरणं शैक्षाप्रव्राजनं प्राग्गृहीतानां भस्मडगलकादीनां परित्यजनमितरेषांग्रहणं द्विगुणवर्षोपग्रहो- 412-413 पकरणधरणमभिनवोपकरणाग्रहणं सक्रोशयोजनात् परतो गमनवर्जनमित्यादिकः, उक्तंच-दव्वट्ठवणाऽऽहारे विगई संथारमत्तए गंगादयो द्विकृत्वस्त्रिलोए। सच्चित्ते अच्चित्ते वोसिरणं गहणधरणाइ॥१॥ (निशीथभा० 3166) इति दव्वट्ठवण त्ति निशीथे द्वारपरामर्श इति ॥ज्ञानमेवार्थो | कृत्वोवा यस्य स ज्ञानार्थस्तद्भावस्तत्ता तया ज्ञानार्थतया- ज्ञानार्थत्वेन तत्रापूर्वः श्रुतस्कन्धोऽन्यस्याचार्यादेरस्तिसच भक्तं प्रत्याख्यातु- मासान्तरकामस्ततो यद्यसौ तत्सकाशान्न गृह्यते ततोऽसौ व्यवच्छिद्यते अतस्तद्हणार्थं ग्रामानुग्रामं द्रोतुं कल्पते, एवं दर्शनार्थतया नुत्तार्या नद्यः अन्यत्र दर्शनप्रभावकशास्त्रार्थित्वेन, चारित्रार्थतया तु तस्य क्षेत्रस्यानेषणास्त्र्यादिदोषदुष्टतया तद्रक्षणार्थम्, तथा आयरियउवज्झाए | भयादिभ्यः त्ति समाहारद्वन्द्वत्वादाचार्योपाध्यायं वा से तस्य भिक्षोः वीसुंभेज्ज त्ति विष्वक्-शरीरात् पृथग्भवेत् जायेत म्रियेतेत्यर्थः, ततस्तत्र गच्छे अन्यस्याचार्यादेरभावाद् गणान्तराश्रयणार्थम्, अथवा वीसुंभेज त्ति विश्रम्भेत तस्य साधोराचार्यादिर्विश्रब्धो भवेत् ततोऽत्यन्तरहस्यकार्यकरणायेति, तथा आचार्योपाध्यायानांवा बहिस्ताद्वर्षाक्षेत्रस्य वर्तमानानां वैयावृत्त्यकरणताय / प्रेषितस्याचार्यादिना द्रोतुं कल्पत इति, उक्तं च-असिवे ओमोयरिए, रायढे भए व गेलन्ने। नाणाइतिगस्सट्ठा 3 वीसुंभण 4 यदि मार्गशीर्षे वर्षेद् दशरात्राणि त्रीणि यावदुत्कृष्टः // 1 // कृत्वा मासकल्पं तत्रैव स्थितानां मार्गशीर्षेऽतीते। सालम्बानानां पाण्मासिकस्तु ज्येष्ठावग्रहो भवति // 1 // 0 द्रव्यस्थापनाऽऽहारे विकृतिः संस्तारकमात्रकलोचाः / सचित्तेऽचित्ते व्युत्सर्जनं ग्रहणं धारणमित्यादि।। 1 / / 0 अशिवेऽवमौदर्ये राजद्विष्टे भये ग्लानत्वे वा। ज्ञानादित्रिका) विष्वम्भवनेन प्रेषणेन च // 1 // // 551 //

Page #60
श्रीस्थानाङ्का अभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 414 हस्तकर्मादीनि गुरूणि // 552 // पेसणेणं च ५॥१॥इति। पंच अणुग्घातिता पं० तं०- हत्थाकम्मं करेमाणे मेहुणं पडिसेवेमाणे रातीभोयणं भुजेमाणे सागारितपिंडं भुजेमाणे रायपिंडं भुजेमाणे ॥सूत्रम् 414 // अणुघाइयत्ति न विद्यते उद्घातो- लघूकरणलक्षणो यस्य तपोविशेषस्य तदनुद्धातं यथाश्रुतदानमित्यर्थः, तद्येषां प्रतिषेवाविशेषतोऽस्ति तेऽनुद्घातिकाः, हस्तकर्म समयप्रसिद्धं तत्कुर्वाणो, मैथुनं- अब्रह्म अतिक्रमादिना सेवमानः, तथा भुज्यत इति भोजनं रात्रौ भोजनं रात्रिभोजनं तच्च द्रव्यतोऽशनादि, क्षेत्रतः समयक्षेत्रे कालतो दिवा गृहीतं दिवा भुक्तम्, दिवा गृहीतं रात्री भुक्तम्, रात्रौ गृहीतं दिवा भुक्तम्, रात्रौ गृहीतं रात्रौ भुक्तमित्येवं चतुर्भङ्गरूपं भावतो रागद्वेषाभ्यां तद्भुञ्जानोऽश्नन्नित्यर्थः, अत्र दोषा:- संतिमे सुहुमा पाणा (दशवै०नि० 6/24-26) इत्यादिश्लोकत्रयम्, तथा-जइवि हु फासुगदव्वं कुंथू पणगा तहावि दुप्पस्सा। पच्चक्खंनाणीविहु राईभत्तं परिहरंति॥१॥जइविय पिवीलिगाइ दीसंति पईवजोइउज्जोए। तहविखलु अणाइन्नं मूलवयविराहणा जेणं॥२॥ (बृहत्क० 2863-64) तथा अगारं-गृहं सह तेन वर्त्तत इति सागारः स एव सागारिक:- शय्यातरस्तस्य पिण्डःआहारोपधिरूपोऽन्यस्त्वसौन भवति, उक्तंच-तणछारडगलमल्लगसेज्जासंथारपीढलेवाई। सेज्जायरपिंडो सो न होइ सेहो यसोवहिओ॥ 1 // (निशीथभा० 1154, बृहत्क० 3535) इति, सागारिकपिण्डस्तं भुजानः, तद्भोजने चामी दोषाः-तित्थकरपडिक्कुट्ठो यद्यपि द्रव्यं प्रासुकमेव तथापि कुन्थुपनका दुर्दर्शाः। प्रत्यक्षज्ञान्यपि रात्रिभक्तं परिहरति // 1 // यद्यपि च पिपीलिकादयो दृश्यन्ते प्रदीपज्योतिष उद्योते। तथापि अनाचीर्णमेव मूलव्रतविराधना येन // 2 // तृणक्षारडगलमल्लकशय्यासंस्तारकपीठलेपादिः / शय्यातरपिण्डो न स भवति सोपधिकः शैक्षश्च // 1|| तीर्थंकरप्रतिकृष्टोऽज्ञातत्वमुद्गमोऽपि . // 552 //

Page #61
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 553 // कारणानि * अन्नायं (अज्ञातोञ्छो न भवतीत्यर्थः) उग्गमोऽवि य न सुज्झे (परिचयात् ) / अविमुत्तियऽलाघवया दुल्लहसेज्जा य वोच्छेदो॥१॥ पचममध्ययन पडिबंधनिराकरणं केई अन्ने उ गिही अगहणस्स / तस्साउट्टण (शय्यातरावर्जनमित्यर्थः) आणं इत्थऽवरे बेंति भावत्थं // 1 // (पञ्चा पश्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशक: 17/18-19) इति, तथा राज्ञः पिण्डो राजपिण्डस्तं भुजानः, राजा चेह चक्रवादिर्यत आह-जो मुद्धाअभिसित्तो पंचहिं सूत्रम् 415 सहिओ य भुंजए रज्जं। तस्स उ पिंडो वज्जो तब्विवरीयंमि भयणा // 1 // (निशीथभा० 2497) पिण्डस्वरूपंच- असणाईया चउरोल राजान्त:पुर प्रवेशवत्थे पाए य कंबले चेव / पाउंछणए य तहा अट्ठविहोरायपिंडो तु॥२॥ (निशीथभा० 2500) दोषा आज्ञादयः, ईश्वरादिप्रवेशादौ व्याघातोऽमङ्गलधिया प्रेरणा लोभ एषणाव्याघातश्चौरादिशङ्का चेत्यादय इति // पंचहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथे रायतेउरमणुपविसमाणे नाइक्कमति, तं०- नगरंसिता सव्वतोसमंतागुत्ते गुत्तदुवारे, बहवेसमणमाहणा णो संचाएंति भत्ताते वा पाणाते वा निक्खमित्तते वा पविसित्तते वा तेसिं विन्नवणहताते रातंतेउरमणुपव्विसेजा 1 पाडिहारितं वा पीढफलगसेज्जासंथारगं पञ्चप्पिणमाणे रायंतेउरमणुपवेसेज्जा 2 हतस्स वा गयस्स वा दुट्ठस्स आगच्छमाणस्स भीते रायंतेउरमणुपवेसिज्जा 3 परोवणंसहसा वा बलसा वा बाहाते गहाय अंतेउरमणुपवेसेज्जा 4 बहितावणं आरामगयं वा उज्जाणगयंवा रायंतेउरजणो सव्वतोसमंतासंपरिक्खिवित्ताणं निवेसिज्जा / इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथे जाव णातिक्कमइ // सूत्रम् 415 // नाइक्कमति आज्ञामाचारं वेति, नगरंस्यात्-भवेत् सर्वतः-सर्वासुदिक्षुसमन्ताद्-विदिक्षु, अथवा सर्वतः किमुक्तं भवति?-3 चन शुद्ध्येद् / लोभिताऽलाघवता दुर्लभशय्या च व्युच्छेदो वा // 1 // केचित् प्रतिबन्धनिराकरणमन्ये तु अग्रहणस्य गृद्धिः। शय्यातरस्यावर्जनमपरेऽत्राज्ञां भावार्थं // 553 // ब्रुवन्ति // 1 // 0 यो मूर्नाऽभिषिक्तः पञ्चभिः सहितश्च राज्यं भुङ्क्ते / तस्यैव पिण्डो वय॑स्तद्विपरीते भजनैव // 1 // अशनादिकाश्चत्वारो वस्त्रं पात्रं कम्बलश्चैव / पादप्रोञ्छनं च तथाऽष्टविध एव राजपिण्डः // 2 //

Page #62
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 554 // समन्तादिति, गुप्तं प्राकारवेष्टितत्वाद् गुप्तद्वारं द्वाराणां स्थगितत्वात् श्राम्यन्ति-तपस्यन्तीति श्रमणाः मावधीरिति प्रवृत्तिर्येषांक पचममध्ययनं ते माहना- उत्तरगुणमूलगुणवन्तः संयता इत्यर्थोऽथवा श्रमणा:- शाक्यादयो माहना- ब्राह्मणा नोसंचाएन्ति त्ति न शक्नुवन्ति, पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः भक्ताय पानाय वा निष्क्रमितुं वा- निर्गन्तुं नगरात् तहिर्भिक्षाकुलेषु भिक्षित्वा तत्रैव प्रवेष्टुं चेति, ततस्तेषां श्रमणादीनां सूत्रम् 415 प्रयोजने विज्ञापनाय राज्ञोऽन्तःपुरस्थस्य प्रमाणभूतराज़्या वा राजान्तःपुरमनुप्रविशेद्, इह च शाक्यादीनां प्रयोजने यद्राज्ञो राजान्त:पुर प्रवेशविज्ञापनंतदपवादापवादरूपम्, असंयताविरतत्वात्तेषाम्, एतच्च किञ्चिदात्यन्तिकं सङ्कादिप्रयोजनमवलम्बमानानां भवतीति कारणानि समवसेयमित्येकम्, तथा कृतप्रयोजनैः प्रतिह्रियते-प्रतिनीयते यत्तत्प्रतिहारप्रयोजनत्वात् प्रातिहारिकम्, पीठं- पट्टादिकम्, फलकं- अवष्टम्भफलकं शय्या- सर्वाङ्गीणा फलकादिरूपा संस्तारको- लघुतरोऽथवा शय्या- शयनं तदर्थः संस्तारकः शय्यासंस्तारको द्वन्द्वैकवद्भावात् पीठफलकशय्यासंस्तारकं पञ्चप्पिणमाणे त्ति आर्षत्वात् प्रत्यर्पयितुंतत्प्रविशेद्यस्माद्यदानीतं तत्तत्रैव निक्षेप्तव्यमितिकृत्वेति द्वितीयम्, हयादेर्दुष्टादागच्छतो भीत इति तृतीयम्, पर-आत्मव्यतिरिक्तः सहस त्ति अकस्माद् / बलस त्ति बलेन हठात् सकारस्त्वागमिको बाहौ गृहीत्वेति चतुर्थम्, बहिया व त्ति नगरादेर्बहिरारामगतं वा उद्यानगतं वा निर्ग्रन्थम्, तत्र आरामो विविधपुष्पजात्युपशोभितः, उद्यानं तु चम्पकवनाद्युपशोभितमिति, संपरिक्खिवित्त त्ति संपरिक्षिप्य परिवार्य सन्निविशेत्-क्रीडाद्यर्थं गत आवासं कुर्यादिति पञ्चममिति, इच्चेही त्यादिना निगमनम्, इह च पीठादीनामर्पणस्य ग्रहणव्यतिरेकेणासम्भवात् तद्हणमप्यनेनैव सङ्गहीतं द्रष्टव्यमिति, भवन्ति चात्र गाथा:- अंतेउरं च तिविहं जुन्नं नवयं च कन्नगाणं च / एक्केक्कपि य दुविहं सट्ठाणे चेव परठाणे॥१॥ एतेसामन्नयरं रन्नो अंतेउरंतु जो पविसे। सो आणाअणवत्थं मिच्छत्तविराहणं तथैव (मु०)। (c) अन्तःपुरं च त्रिविधं जीर्णं तारुणं च कन्यकानां च / एकैकमपि च द्विविधं स्वस्थाने परस्थाने चैव // 1 // एतेषामन्यतरद्राज्ञो-*Qतेउरं (मु०) // 554 //

Page #63
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 555 // पशममध्ययनं पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः | सूत्रम् 416 असंसर्गे पावे॥ 2 // (निशीथभा० 2513-14) सद्दाइइंदियत्थोवओगदोसा न एसणं सोहे। सिंगारकहाकहणे एगयरुभए य बहुदोसा // 3 // बहियावि (निर्गतस्येत्यर्थः) होंति दोसा केरिसिगा कहणगिण्हणाईआ। गव्वो बाउसिअत्तं सिंगाराणं च संभरणं॥ 4 // बितियपद (अपवाद इत्यर्थः) मणाभोगा 1 वसहि परिक्खेव 2 सेजसंथारे 3 / हयमाई दुट्ठाणं आवयमाणाण 4 कज्जेसु 5 // 5 // (निशीथभा० 2518-20) इति / अनन्तरमन्तःपुरसूत्रत्वात् स्त्रीगतमुक्तमधुनाऽपि तद्गतमेव क्रियाविशेषमाह पंचहिं ठाणेहिमित्थी पुरिसेण सद्धिं असंवसमाणीवि गन्भं धरेजा, तं०- इत्थी दुव्वियडा दुन्निसण्णा सुक्कपोग्गले अधिट्ठिजा, सुक्कपोग्गलसंसिट्टेवसेवत्थे अंतोजोणीते अणुपवेसेजा, सइंवासा सुक्कपोग्गले अणुपवेसेन्जा, परोव से सुक्कपोग्गले अणुपवेसेजा, सीओदगवियडेण वा से आयममाणीते सुक्कपोग्गला अणुपवेसेजा, इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिंजाव धरेज्जा १॥पंचहिं ठाणेहिं इत्थी पुरिसेण सद्धिं संवसमाणाविगन्भंनो धरेजा, तं०- अप्पत्तजोवणा 1 अतिकंतजोवणा 2 जातिवंझा 3 गेलन्नपुट्ठा 4 दोमणंसिया 5 इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिं जाव नो धरेज्जा 2 / पंचहिं ठाणेहिमित्थी पुरिसेण सद्धिं संवसमाणीवि नो गब्भं धरेज्जा, तं०- निच्चोउया अणोउया वावन्नसोया वाविद्धसोया अणंगपडिसेवणी, इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिमित्थी पुरिसेण सद्धिं संवसमाणीविगब्भंणो धरेज्जा ३॥पंचहिं ठाणेहिं इत्थी० तं०- उउंमिणो णिगामपडिसेविणी तावि भवति, समागता वा से सुक्कपोग्गला पडिविद्धंसंति उदिन्ने वा से पित्तसोणिते पुरा वा देवकम्मणा पुत्तफले वा नो निद्दिढे भवति, इच्चेतेहिं जाव नो धरेज्जा ४॥सूत्रम् 416 // ऽन्तःपुरं य एवं प्रविशेत् स आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनाः प्राप्नुयात्॥२॥शब्दादिष्विन्द्रियार्थेषूपयोगदोषेनैषणां न शोधयेत् / शृङ्गारकथाकथने एकतरोभयदोषाः बहुदोषाश्च / / 3 / / बहिरपि दोषा भवन्ति कीदृशाः कथनग्रहणादिकाः / गर्वो बाकुशिकत्वं शृङ्गाराणां स्मरणं च / / 4 / / अनाभोगाद्वसतिपरिक्षेपात् शय्यासंस्तारकार्थाय दुष्टानां हयादीनामापततां (रक्षार्थं) कार्येषु प्रवेशे द्वितीयं पदम् // 5 // गर्भाधारणे पञ्च | संसर्गेऽपि गर्भाधारणे पञ्चदश कारणानि // 555 //

Page #64
श्रीस्थानाई श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चस्थानम्, // 556 // | पञ्च पंचहिं इत्यादि सूत्रचतुष्टयं कण्ठ्यम्, नवरं दुब्बियड त्ति विवृता- अनावृता सा चोत्तरीयापेक्षयाऽपि स्यादतो दुःशब्देन पञ्चममध्ययन विशेष्यते दुष्ठ विवृता दुर्विवृता परिधानवर्जितेत्यर्थोऽथवा विवृतोरुका- दुविवृता, या दुर्खिवृता सती दुनिषण्णा- दुष्ठ | द्वितीयोद्देशक: विरूपतयोपविष्टा गुह्यप्रदेशेन कथञ्चित्पुरुषनिसृष्टशुक्रपुद्गलवद्भूमिपट्टादिकमासनमाक्रम्य निविष्टा सा दुर्विवृतदुनिषण्णेति सूत्रम् 416 शुक्रपुद्गलान् कथञ्चित्पुरुषनिसृष्टानासनस्थानधितिष्ठेत्- योन्याकर्षणेन संगृह्णीयात्, तथा शुक्रपुद्गलसंसृष्टं से तस्याः स्त्रिया | असंसर्गे वस्त्रमन्तर्मध्ये योनावनुप्रविशेद्, इह च वस्त्रमित्युपलक्षणं तथाविधमन्यदपि केशिमातुः केशवत्कण्डूयनार्थं रक्तनिरोधनार्थं व | गर्भाधारणे वा तया प्रयुक्तं सदनुप्रविशेद् अनाभोगेन वा तथाविधं वस्त्रंपरिहितं सद्योनिमनुप्रविशेत्, तथा स्वय मिति पुत्रार्थिनीत्वाच्छी- | संसर्गेऽपि लरक्षिकत्वाच्च से ति सा शुक्रपुद्गलान् योनावनुप्रवेशयेत्, तथा परो व त्ति श्वश्रुप्रभृतिकः पुत्रार्थमेव से तस्या योनाविति | | गर्भाधारणे | पञ्चदश गम्यते, तथा वियडं ति समयभाषया जलं तच्चानेकधेत्यत उच्यते-शीतोदकलक्षणं यद्विकटं- पल्वलादिगतमित्यर्थस्तेन वा कारणानि से तस्या आचमत्याः पूर्वपतिता- उदकमध्यवर्तिनःशुक्रपुद्गलाः अनुप्रविशेयुरिति, इच्चेएही त्यादि निगमनमिति / अप्राप्तयौवना प्राय आवर्षद्वादशकादार्त्तवाभावात् तथाऽतिक्रान्तयौवना वर्षाणांपञ्चपञ्चाशतः पञ्चाशतो वा आर्त्तवाभावादेव, यतोऽवाचि-8 मासि मासि रजः स्त्रीणामजसं सवति त्र्यहम् / वत्सराद् द्वादशादूर्ध्वं, याति पञ्चाशतः क्षयम्॥१॥ पूर्णषोडशवर्षा स्त्री, पूर्णविंशेन / सङ्गता। शुद्धे गर्भाशये 1 मार्गे 2, रक्ते 3 शुक्रे 4 ऽनिले 5 हृदि 6 // 2 // वीर्यवन्तं सुतं सूते, ततो न्यूनाब्दयोः पुनः। रोग्यल्पायुरधन्यो / वा, गर्भो भवति नैव वा॥३॥ इति, शुद्ध- निर्दोषे गर्भाशयादिषट्क इत्यर्थः, तथा जातेर्जन्मत आरभ्य वन्ध्या-निर्बीजा जातिवन्ध्या, तथा ग्लान्येन- ग्लानत्वेन स्पृष्टा ग्लान्यस्पृष्टा-रोगार्दिता, तथा दौर्मनस्य-शोकाद्यस्ति यस्याः सा दौर्मनस्यिका तद्वा सञ्जातमस्या इति दौर्मनस्यितेति, इच्चेएही त्यादि निगमनम्। नित्यं सदा न त्र्यहमेव ऋतू- रक्तप्रवृत्तिलक्षणो यस्याः सा // 556 //

Page #65
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 557 // नित्यर्तुका, तथा न विद्यते ऋतू- रक्तरूपः शास्त्रप्रसिद्धो वा यस्याः सा अनृतुका, तथाहि-ऋतुस्तु द्वादश निशाः, पूर्वास्तिस्रोऽत्र पञ्चमम ध्ययनं पधस्थानम्, निन्दिताः। एकादशी च युग्मासु, स्यात्पुत्रोऽन्यासु कन्यका॥१॥ पद्मं सङ्कोचमायाति, दिनेऽतीते यथा तथा / ऋतावतीते योनिः सा, द्वितीयोद्देशकः शुक्रं नैव प्रतीच्छति // 2 // मासेनोपचितं रक्तं, धमनीभ्यामृतौ पुनः। ईषत्कृष्णं विगन्धं च, वायुर्योनिमुखान्नुदेद् // 3 // इति, तथा सूत्रम् 416 व्यापन्नं-विनष्टं रोगतः श्रोतो- गर्भाशयश्छिद्रलक्षणं यस्याः सा व्यापन्नश्रोताः, तथा व्यादिग्धं व्याविद्धं वा- वातादिव्याप्तं असंसर्गे गर्भाधारणे विद्यमानमप्युपहतशक्तिकं श्रोत:- उक्तरूपं यस्याःसा व्यादिग्धश्रोता व्याविद्धश्रोता वा, तथा मैथुने प्रधानमङ्गंमेहनं भगश्च पञ्च तत्प्रतिषेधोऽनङ्गं तेनाङ्गेन- अहार्यलिङ्गादिना अनङ्गेवा- मुखादौ प्रतिषेवाऽस्ति यस्या अनङ्गंवा- काममपरापरपुरुष- |संसर्गेऽपि सम्पर्कतोऽतिशयेन प्रतिषेवत इत्येवंशीलाऽनङ्गप्रतिषेविणी, तथाविधवेश्यावदिति, ऋतौ- ऋतुकाले नो-नैव निकाम गर्भाधारणे पञ्चदश अत्यर्थं बीजपातं यावत् पुरुषं प्रतिषेवत इत्येवंशीला निकामप्रतिषेविणी वाऽपी ति उत्तरविकल्पापेक्षया समुच्चये समागता वा कारणानि से तस्यास्ते प्रतिविध्वंसन्ते- योनिदोषादुपहतशक्तयो भवन्ति, मेहनविश्रोतसा वा योनेर्बहिः पतन्तो विध्वंसन्ते इति, उदीर्ण च- उत्कटं तस्याः पित्तप्रधानं शोणितं स्यात् तच्चाबीजमिति, पुरा वा- पूर्व वा गर्भावसरात् देवकर्मणा- देवक्रियया / देवतानुभावेन शक्त्युपघातः स्यादिति शेषः, अथवा देवश्च कार्मणं च- तथाविधद्रव्यसंयोगो देवकार्मणं तस्मादिति, पुत्रलक्षणं फलं पुत्रो वा फलं यस्य कर्मणस्तत्पुत्रफलं तद्वा नो निर्विष्टं भवति, अलब्धमनुपात्तं स्यादित्यर्थः, थेवं बहुनिव्वेसं इत्यादौ निर्वेशशब्दस्य लाभार्थस्य दर्शनादथवा पुत्रः फलं यस्य तत्पुत्रफलं- दानं तज्जन्मान्तरेऽनिर्विष्टं-अदत्तं भवति अदत मवात,8॥५५७॥ निर्विष्टस्य दत्तार्थत्वाद्, यथा नानिविट्ठलब्भइ (पिण्डनि० 370, निशीथभा० 4504) त्ति / स्त्र्यधिकारादेव साध्वीवक्तव्यताप्रतिबद्धं सूत्रद्वयमिदमाह

Page #66
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 558 // निर्ग्रन्थनिर्ग्रन्थ्येकत्रावास कारणानि पंचहिं ठाणेहिं निग्गंथा निग्गंथीओ य एगतओठाणं वा सिजं वा निसीहियं वा चेतेमाणे णातिकमंति, तं०- अत्थेगइया निग्गंथा पचममध्ययनं निग्गंथीओय एगमहं अगामितं छिन्नावायंदीहमद्धमडविमणुपविट्ठा तत्थेगयतो ठाणं वा सेजंवा निसीहियं वा चेतेमाणेणातिक्कमति | पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः 1, अत्थेगइया णिग्गंथा 2 गामंसि वाणगरंसि वा जाव रायहाणिंसि वा वासं उवागता एगतिया यत्थ उवस्सयं लभंति एगतिताणो सूत्रम् 417 लभंति तत्थेगतितो ठाणं वा जाव नातिकमंति 2, अत्थेगतिता निग्गंथा य नागकुमारावासंसि वा (सुवण्णकुमारावासंसि वा). वासं उवागता तत्थेगयओजावणातिकमंति३, आमोसगादीसंति ते इच्छंति निग्गंथीओचीवरपडिताते पडिगाहित्तते तत्थेगयओ ठाणंवाजावणातिक्कमंति 4, जुवाणा दीसंति ते इच्छंति निग्गंथीओमेहुणपडिताते पडिगाहित्तते तत्थेगयओठाणंवा जावणातिक्कमंति 5, इच्चेतेहिं पंचहिं ठाणेहिं जाव नातिकमंति। पंचहिं ठाणेहि समणे निग्गंथे अचेलए सचेलियाहिं निग्गंथीहिं सद्धिं संवसमाणे नाइक्कमति, तं०-खित्तचित्ते समणे णिग्गंथे निग्गंथेहिमविजमाणेहिं अचेलए सचेलियाहिं निग्गंथीहिंसद्धिं संवसमाणेणातिक्कमति १,एवमेतेणंगमएणं दित्तचित्ते जक्खातिढे उम्मायपत्ते निग्गंथीपव्वावियते समणे णिग्गंथेहिं अविजमाणेहिं अचेलए सचेलियाहिं णिगंथीहिंसद्धिं संवसमाणे णातिक्कमति ॥सूत्रम् 417 // पंचहिं इत्यादि, सुगमम्, नवरं एगयओत्ति एकत्र ठाणं ति कायोत्सर्गमुपवेशनं वा सेज्जं ति शयनं निसीहियं ति स्वाध्यायस्थानं चेतयन्तः कुर्वन्तो नातिक्रामन्ति न लङ्घयन्ति, आज्ञामिति गम्यते,अत्थि त्ति सन्ति भवन्ति एगयय त्ति एके केचन एकां अद्वितीयां महतीं विपुलामग्रामिकामकामिकांवा- अनभिलषणीयां छिन्ना आपाताः सार्थगोकुलादीनां यस्यांसा तथा तांदी?ऽध्वा-2 मार्गो यस्यां सा तथा तां दीर्घाध्वानम्, मकारस्त्वागमिको, दीर्घोऽद्धा वा-कालो निस्तरणे यस्याः सा दीर्घाद्धा तामटवींकान्तारमनुप्रविष्टा दुर्भिक्षादिकारणवशात् तत्र अटव्यां एगयउ त्ति एकतः एकत्रेत्यर्थः स्थानादि कुर्वन्तः आगमोक्तसामाचार्या // 558 //

Page #67
पतस्थानम्, श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 559 // निर्ग्रन्थ्येकत्रावास नातिक्रामन्ति 1, तथा राजधानी यत्र राजा अभिषिच्यते वासमुपगता- निवासं प्राप्ता इत्यर्थः, एगइया यत्थ त्ति एकका- पञ्चममध्ययनं एकतरा निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थिका वा चः पुनरर्थः, अत्र- ग्रामादौ उपाश्रयं- गृहपतिगृहादिकमिति, तथा अत्थे ति अथ गृहपति द्वितीयोद्देशकः गृहादिकमुपाश्रयमलब्ध्वा एगइया एके केचन नागकुमारावासादौ वासमुपागता अथवा अत्थे ति इह सम्बध्यते अस्ति सन्ति। सूत्रम् 417 भवन्ति निवासमुपगता इति, तस्य च नागकुमारावासादेरतिशून्यत्वादथवा बहुजनाश्रयत्वादनायकत्वाच्च निर्ग्रन्थिकारक्षार्थ-8 निर्ग्रन्थमेकत एव स्थानादि कुर्वाणा नातिक्रामन्तीति, तथा आमुष्णन्तीत्यामोषका-श्ौरा दृश्यन्ते ते च इच्छन्ति निर्ग्रन्थिकाः, चीवरवडियाए तिचीवरप्रतिज्ञया-वस्त्राणिग्रहीष्याम इत्यभिप्रायेण प्रतिग्रहीतुं यत्रेति गम्यते तत्र निर्ग्रन्थास्तद्रक्षणार्थमेकतः कारणानि स्थानादिकमिति 4 तथा मैथुनप्रतिज्ञया- मैथुनार्थमिति 5 / इदमपवादसूत्रम्, उत्सर्गश्चापवादसहितो भाष्यगाथाभिरवसेयस्ताश्चेमाः-भैयणपयाण चउण्हं (एकः साधुरेका स्त्रीत्यादिभङ्गकानामित्यर्थः) अन्नतरजुए उ संजए संते। जे भिक्खू विहरेजा अहवाविह करेज सज्झायं॥१॥असणादिं वाऽऽहारे उच्चारादिं च आचरेज्जाहि। निझुरमसाधुजुत्तं अन्नतरकहं च जो कहए॥२॥ (स्त्रीभिः सहेति) सो आणाअणवत्थं मिच्छत्तविराहणं तहा दुविह। पावइ जम्हा तेणं एए उपए विवज्जेज्जा // 3 // इति बीयपयमणप्पजे(अपवादोऽनात्मवशे इत्यर्थः) गेलन्नुवसग्गरोहगद्धाणे। संभमभयवासासु य खंतियमाईण निक्खमणे॥४॥ (निशीथभा० 2346-49) इति, अचेलः क्षिप्तचित्तत्वादिना, क्षिप्तचित्तःशोकेन, तत्प्रतिजागरकाःसाधवोन विद्यन्ते ततो निर्ग्रन्थिकाः पुत्रादिकमिव तंसङ्गोपायन्ती ®चतुर्णा भजनापदानामन्यतरयुतः सन् संयतो / यो भिक्षुर्विहरेदथवा स्वाध्यायमपि कुर्यात् // 1 // अशनादि वाऽऽहरेदुचारादि वाऽऽचरेदसाधुयुक्तां निष्ठुरामन्यतरां कथां च कथयेद्यः॥ 2 // स आज्ञाभङ्गमनवस्था मिथ्यात्वं विराधनां तथा द्विविधाम्। प्राप्नोति यस्मात्तत एतानि तु स्थानानि वर्जयेत् // 3 // अनात्मीयत्वे ग्लानत्वे / 8 उपसर्गे रोधकेऽध्वनि / संभ्रमे भये वर्षासु च क्षान्तिक(वृद्ध)प्रभृतीनां निष्क्रमणे द्वितीयपदम् // 4 // B // 559

Page #68
श्रीस्थाना श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 560 // आश्रव ति न ततोऽप्यसावाज्ञामतिक्रामति 1, दृप्तचित्तो हर्षातिरेकाद् 2, यक्षाविष्टो- देवाधिष्ठितः 3, उन्मादप्राप्तो वातादिक्षोभाद् पञ्चममध्ययन 4, निर्ग्रन्थिकया कारणवशात्पुत्रादिः प्रवाजितः, स च बालत्वादचेलो महानपि वा तथाविधवृद्धत्वादिनेति / अत्र पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः चोत्सर्गापवादौ भाष्याभिहितावेवं-जे भिक्खू य सचेले ठाणनिसीयण तुयट्टणं वावि / चेएज्ज सचेलाणं मज्झमि य आणमाईणि॥ 1 // (निशीथभा० 3777) इय संदसणसंभासणेहिं भिन्नकहविरहजोगेहिं।। (दोषा भवन्तीति) तथा- सिज्जातरादिपासण वोच्छेय 418-419 दुदिठ्ठधम्मत्ति // 2 // (बृहत्क० 3713) तथा-संवरिएविहु दोसा किं पुण एगतरणिगिण उभओ वा। दिट्ठमदिट्ठव्वं मे दिट्ठिपयारे भवेत | संवरद्वारखोभो॥३॥ (निशीथभा० 3781) इत्युत्सर्गः-बीयपदमणप्पज्जे गेलन्नुवसग्गरोहगद्धाणे / समणाणं असईए समणीपव्वाविए चेव॥ १॥(निशीथभा० 3779) इति / धर्म नातिक्रामतीत्युक्तं तदतिक्रमश्चाश्रवरूप इति तद्द्वाराणि तस्यैव च प्रतिपक्षत्वात् संवरद्वाराणि पुनराश्रवविशेषांश्च दण्डक्रियालक्षणानापरिज्ञासूत्रादाह___पंच आसवदारापं० तं०-मिच्छत्तं अविरतीपमादेकसाया जोगा।पंच संवरदारापं० तं०-सम्मत्तं विरती अपमादो अकसातित्तमजोगित्तं / पंच दंडापं० तं०- अट्ठादंडे अणट्ठादंडे हिंसादंडे अकम्हा(स्मात् दंडे दिट्ठीविप्परियासितादंडे। सूत्रम् 418 // आरंभिया पंच किरिताओ पं० त०-आरंभिता 1 परिग्गहिता 2 मातावत्तिता 3 अपच्चक्खाणकिरिया 4 मिच्छादसणवत्तिता 5, मिच्छदिट्ठियाण नेरइयाणं पंच किरियाओपं० त०- जाव मिच्छादसणवत्तिया, एवंसव्वेसिं निरन्तरंजाव मिच्छद्दिट्ठिताणंवेमाणिताणं, यो भिक्षुः सचेलोऽपि स्थान निषीदनं त्वरवर्तनं वा। चेतयेत् सचेलानां साध्वीनां मध्ये तस्याज्ञादीनि // 1 // इह दर्शनसंभाषणैर्भिन्नकथाभिर्विरहयोगैः। // 560 // शय्यातरादिभिर्दर्शनं व्युच्छेदो दुर्दृष्टधर्म इति (अवज्ञा) // 2 // 0 संवृतेऽपि दोषा एव किं पुनरेकतरस्मिन्नग्ने उभयस्मिन् वा। ममाद्रष्टव्यं दृष्टमिति दृष्टिप्रचारे भवेत् / क्षोभः॥ 3 // 0 द्वितीयं पदमनात्मवशे ग्लानत्वे उपसर्गे रोधकेऽध्वनि / श्रमणानामसति श्रमणीप्रव्राजिते चैव॥१॥ दण्डाः आरम्भिक्याद्या: कायिक्याद्याश्च क्रिया:

Page #69
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 561 // नवरं विगलिंदिता मिच्छट्ठिीण भन्नंति, सेसंतहेव।पंच किरियातोपं० तं०- कातिता 1 अहिगरिणता 2 पातोसिया 3 पारितावणिया पक्षममध्ययन 4 पाणातिवातकिरिया 5, णेरइयाणं पंच एवं चेव निरन्तरं जाव वेमाणियाणं 1 / पंच किरिताओ पं० तं०- आरंभिता 1 जाव पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः मिच्छादसणवत्तिता 5 णेरइयाणं पंच किरिता, निरंतरंजाव वेमाणियाणं पंच किरियातोपं० तं०- दिछिता 1 पुट्ठिता 2 पाडोचित्ता सूत्रम् ३सामंतोवणिवाइया ४साहत्थिता 5, एवं णेरइयाणं जाव वेमाणियाणं 24, ३।पंच किरियातो पं० सं०- णेसत्थिता 1 आणवणिता 418-419 आश्रव२ वेयारणिया 3 अणाभोगवत्तिता 4 अणवकंखवत्तिता 5, एवं जाव वेमाणियाणं 24, ४।पंच किरियाओ पं० तं०- पेजवत्तिता संवरद्वार१दोसवत्तिया 2 पओगकिरिया 3 समुदाणकिरिया 4 ईरियावहिया 5, एवं मणुस्साणवि, सेसाणं नत्थि५॥ सूत्रम् 419 // दण्डा : आरम्भिक्यापंचे त्यादि सुगमम्, नवरमाश्रवणं-जीवतडागे कर्मजलस्य सङ्गलनमाश्रवः, कर्मनिबन्धनमित्यर्थः, तस्य द्वाराणीव , तस्य वाराणाव द्या: कायिद्वाराणि- उपाया आश्रवद्वाराणीति / तथा संवरणं-जीवतडागे कर्मजलस्य निरोधनं संवरस्तस्य द्वाराणि- उपायाः संवरद्वाराणि-8 क्याद्याश्च मिथ्यात्वादीनामाश्रवाणां क्रमेण विपर्ययाः सम्यक्त्वविरत्यप्रमादाकषायित्वायोगित्वलक्षणाः प्रथमाध्ययनवद्वाच्या इति। क्रिया: दण्ड्यते आत्माऽन्यो वा प्राणी येन सदण्डस्तत्र त्रसानां स्थावराणांवा आत्मनः परस्य वोपकाराय हिंसाऽर्थदण्डो विपर्ययादनर्थदण्डो हिंसितवान् हिनस्ति हिसिष्यत्ययमित्यभिसन्धेर्यः सर्पवैरिकादिवधः स हिंसादण्ड इति अकस्माइंड त्ति मगधदेशे गोपालबालाबलादिप्रसिद्धोऽकस्मादिति शब्दः स इह प्राकृतेऽपि तथैव प्रयुक्त इति तत्रान्यवधार्थं प्रहारे मुक्तेऽन्यस्य वधोऽकस्माद्दण्ड इति यो मित्रस्याप्यमित्रोऽयमिति बुद्ध्या वधः स दृष्टिविपर्यासदण्ड इति / एते हि दण्डास्त्रयोदशानां क्रियास्थानानांमध्येऽधीता इति प्रसङ्गतःशेषाण्यष्टौ क्रियास्थानान्यभिधीयन्ते, तत्र मृषाक्रिया- आत्मज्ञात्याद्यर्थं यदलीकभाषणं 1 तथा अदत्तादानक्रिया आत्माद्यर्थमदत्तग्रहणं 2 तथा अध्यात्मक्रिया यत्केनापि कथञ्चनाप्यपरिभूतस्य दौर्मनस्यकरणं 3 // 561 //

Page #70
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 562 // तथा मानक्रिया यज्जात्यादिमदमत्तस्य परेषां हीलनादिकरणं 4 तथा अमित्रक्रिया यद् मातापितृस्वजनादीनामल्पेऽप्यपराधे पञ्चममध्ययन तीव्रदण्डस्य दहनाङ्कनताडनादिकस्य करणं५ तथा मायाक्रिया यच्छठतया मनोवाक्कायप्रवर्तनं 6 तथा लोभक्रिया यल्लोभा- | पञ्चस्थानम्, | द्वितीयोद्देशकः भिभूतस्य सावद्यारम्भपरिग्रहेषु महत्सुप्रवर्त्तनं 7 तथैर्यापथिकक्रिया यदुपशान्तमोहादेरेकविधकर्मबन्धनमिति 8 अत्र गाथा सूत्रम् अट्ठा 1 णट्ठा 2 हिंसा 3 ऽकम्हा 4 दिट्ठी य 5 मोस 6 ऽदिन्ने य 7 / अज्झत्थ 8 माण 9 मित्ते 10 माया 11 लोभे 12 रियावहिया 13 // |418-419 | आश्रव१॥ इति, नवरं विगलिंदिए त्यादि एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु मिथ्यादृष्टिविशेषणं न वाच्यम्, तेषां सदैव सम्यक्त्वाभावेन संवरद्वारव्यवच्छेद्याभावात्, सासादनस्य चाल्पत्वेनाविवक्षितत्वादिति / कायिकी-कायचेष्टा 1 अधिकरणिकी-खगादिनिर्वर्तनी दण्डाः 2 प्राद्वेषिकी- मत्सरजन्या 3 पारितापनिकी-दुःखोत्पादनरूपा 4 प्राणातिपातः प्रतीतः५। दिट्ठिया अश्वादिचित्रकर्मादि आरम्भिक्या द्या: कायिदर्शनार्थं गमनरूपा 1 पुट्ठिया जीवादीन् रागादिना पृच्छतः स्पृशतो वा 2 पाडुच्चिया जीवादीन् प्रतीत्य या 3 सामंतोवणिवाइया 8 क्याद्याश्च अश्वादिरथादिकं लोके श्लाघयति हृष्यतो अश्वादिपतेरिति 4 साहत्थिया स्वहस्तगृहीतजीवादिना जीवंमारयत: 5 / नेसत्थिया यन्त्रादिना जीवाजीवान् निसृजतः 1 आणवणिया जीवाजीवानानाययतः 2 वियारणिया तानेव विदारयतः 3 अणाभोगवत्तिया / अनाभोगेन पात्राधाददतो निक्षिपतो वा 4 अणवकंखवत्तिया इहपरलोकापायानपेक्षस्येति 5 / पेज्जवत्तिया रागप्रत्यया 1 दोसवत्तिया द्वेषप्रत्यया 2 प्रयोगक्रिया कायादिव्यापारा: 3 समुदानक्रिया कर्मोपादानं 4 ईरियावहिया योगप्रत्ययो बन्धः 5 / इदंच प्रेमादिक्रियापञ्चकंसामान्यपदे, चतुर्विंशतिदण्डकेतु मनुष्यपद एव सम्भवति, ईर्यापथक्रियाया उपशान्तमोहादित्रयस्यैव भावादित्याह-एव मित्यादि, इहैकेन्द्रियादीनामविशेषेण क्रियोक्ता, साच पूर्वभवापेक्षया सर्वापि सम्भवतीति भावनीयम्, (r) अर्थोऽनर्थो हिंसाऽकस्माद् दृष्टिHषाऽदत्तं च / अध्यात्मस्था मानः मित्रं माया लोभ ईर्यापथिकी (इति क्रियाः) 13 / / 1 / / क्रिया: // 562 //

Page #71
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 563 // पञ्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशक: सूत्रम् 420-421 उपध्यादिपरिज्ञा आगमादिव्यवहारा: द्विस्थानके द्वित्वेन क्रियाप्रकरणमुक्तमिह तु पञ्चकत्वेन नारकादिचतुर्विंशतिदण्डकाश्रयेण चेति विशेषः, क्रियाणां च विस्तरव्याख्यानं द्विस्थानकप्रथमोद्देशकाद्वाच्यमिति / अनन्तरं कर्मणो बन्धनिबन्धनभूताः क्रिया उक्ताः, अधुना तस्यैव निर्जरोपायभूतां परिज्ञामाह पंचविहा परिन्ना पं० तं०- उवहिपरिन्ना उवस्सयपरिन्ना कसायपरिन्ना जोगपरिन्ना भत्तपाणपरिन्ना // सूत्रम् 420 // पंचविहे ववहारे पं० तं०- आगमे सुते आणा धारणा जीते, जहा से तत्थ आगमे सिता आगमेणं ववहारं पट्ठवेजा णो से तत्थ आगमे सिया जहा से तत्थ सुते सिता सुतेणं ववहारं पट्ठवेज्जा णो से तत्थ सुते सिता एवं जाव जहा से तत्थ जीए सिया जीतेणं ववहारं पट्टवेजा, इच्चेतेहिं पंचहिं ववहारं पट्टवेज्जा आगमेणं जाव जीतेणं, जधा 2 से तत्थ आगमे जाव जीते तहा 2 ववहारं पट्ठवेजा, से किमाहुभंते! आगमबलिया समणा निग्गंथा?, इच्चेतं पंचविधं ववहारं जता जता जहिं जहिं तया तता तहिं तहिं अणिस्सितोवस्सितं सम्मं ववहरमाणे समणे णिग्गंथे आणाते आराधते भवति // सूत्रम् 421 / / पंचविहे त्यादि,सुगमम्, नवरं परिज्ञानं परिज्ञा- वस्तुस्वरूपस्य ज्ञानं तत्पूर्वकं प्रत्याख्यानं च, इयं च द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतोऽनुपयुक्तस्य भावतस्तूपयुक्तस्येति, आह च- भावपरिन्ना जाणण पच्चक्खाणं च भावेणंइति, तत्रोपधी- रजोहरणादिस्तस्यातिरिक्तस्याशुद्धस्य सर्वस्य वा परिज्ञा उपधिपरिज्ञा, एवं शेषपदान्यपि, नवरमुपाश्रीयते- सेव्यते संयमात्मपालनायेत्युपाश्रयः॥परिज्ञा च व्यवहारवतां भवतीति व्यवहारं प्ररूपयन्नाह-पंचे त्यादि, व्यवहरणं व्यवहारो, व्यवहारो- मुमुक्षुप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः, इह तु तन्निबन्धनत्वाद् ज्ञानविशेषोऽपिव्यवहारः, तत्र आगम्यन्ते-परिच्छिद्यन्ते अर्था अनेनेत्यागमः- केवलमनःOज्ञानं भावेन प्रत्याख्यानं च भावपरिज्ञा / / // 563 //

Page #72
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 564 // पर्यायावधिपूर्वचतुर्दशकदशकनवकरूप१स्तथा शेषं श्रुतं- आचारप्रकल्पादिश्रुतम्, नवादिपूर्वाणां श्रुतत्वेऽप्यतीन्द्रियार्थ- पञ्चममध्ययन ज्ञानहेतुत्वेन सातिशयत्वादागमव्यपदेशः केवलवदिति 2 यदगीतार्थस्य पुरतो गूढार्थपदैर्देशान्तरस्थगीतार्थनिवेदनायाति पञ्चस्थानम्, | द्वितीयोद्देशकः चारालोचनमितरस्यापि तथैव शुद्धिदानंसाऽऽज्ञा 3 गीतार्थसंविग्नेन द्रव्याद्यपेक्षया यत्रापराधे यथा या विशुद्धिः कृता तामवधार्य सूत्रम् यदन्यस्तत्रैव तथैव तामेव प्रयुङ्क्ते साधारणा वैयावृत्त्यकरादेर्वा गच्छोपग्रहकारिणो अशेषानुचितस्योचितप्रायश्चित्तपदानां |420-421 उपध्यादिप्रदर्शितानां धरणं धारणेति 4 तथा द्रव्यक्षेत्रकालभावपुरुषप्रतिषेवानुवृत्त्या संहननधृत्यादिपरिहाणिमपेक्ष्य यत्प्रायश्चित्त परिज्ञा दानं यो वा यत्र गच्छे सूत्रातिरिक्तः कारणतः प्रायश्चित्तव्यवहारः प्रवर्त्तितो बहुभिरन्यैश्चानुवर्तितस्तज्जीतमिति, अत्र गाथा:- आगमादि व्यवहारा: आगमसुयववहारो मुणह जहा धीरपुरिसपन्नत्तो। पञ्चक्खो य परोक्खो सोऽविअदुविहो मुणेयव्वो॥१॥पञ्चक्खोवि य दुविहो इंदियजो चेव नो य इंदियओ। इंदियपच्चक्खोविय पंचसु विसएसु नेयव्वो॥२॥ नोइंदियपच्चक्खो ववहारो सो समासओ तिविहो। ओहिमणपज्जवे या केवलनाणे य पच्चक्खो॥३॥ (व्यव०भा० ४०२-३१)पच्चक्खागमसरिसो होइ परोक्खोवि आगमो जस्स। चंदमुहीव उ सोविहु आगमववहारवं होइ॥४॥(व्यव०भा०४०३५) पारोक्खं ववहारं आगमओ सुयहरा ववहरंति।चोद्दसदसपुव्वधरा नवपुब्विग गंधहत्थी य॥५॥(व्यव०भा० 4037) (एते गन्धहस्तिसमाः) जंजह मोल्लं रयणं तं जाणइ रयणवाणिओ निउणं / इय जाणइ पच्चक्खी जो Oमन्यध्वं यथा धीरपुरुषप्रज्ञप्तमागमश्रुतव्यवहारम्। सोऽपि च द्विविधः प्रत्यक्षः परोक्षश्च ज्ञातव्यः॥ 1 // प्रत्यक्षोऽपि च द्विविध इन्द्रियजश्चैव नोइन्द्रियजश्चैव। इन्द्रियप्रत्यक्षोऽपि च पश्चसु विषयेषु ज्ञातव्यः ॥२॥स नोइन्द्रियप्रत्यक्षो व्यवहारः संक्षेपतस्त्रिविधः / अवधिमनःपर्यवीच केवलज्ञानं च प्रत्यक्षः / / 3 / / प्रत्यक्षागमसदृशो५६४॥ भवति परोक्षोऽप्यागमो यस्य। चन्द्रमुखीव सोऽपि आगमव्यवहारवानेव भवति // 4 // श्रुतधरा आगमतः परोक्षं व्यवहारं व्यवहरन्ति। चतुर्दशदशपूर्वधरा नवपूर्वी 8 गन्धहस्ती च॥५॥ यथा यावन्मूल्यं यद्रत्नं तन्निपुणो रत्नवणिग् जानाति / एवं प्रत्यक्षवान् यो येन दत्तेन शुद्ध्यति तज्जानाति // 6 // कल्पस्य नियुक्तिं व्यवहारस्यैव

Page #73
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, | द्वितीयोद्देशकः // 565 // | 420-421 उपध्यादिपरिज्ञा आगमादिव्यवहारा: सुज्झइ जेण दिनेणं॥६॥ (व्यव०भा० 4043) कप्पस्स य निज्जुत्तिं ववहारस्सेव परमनिउणस्स। जो अत्थओ वियाणइ सो ववहारी | अणुन्नाओ॥७॥ तं चेवऽणुसज्जते (अनुसरन् ) ववहारविहिं पउंजइ जहुत्तं / एसो सुयववहारो पन्नत्तो वीअरागेहिं॥ 8 // (व्यव०भा० 4435-36) अपरक्कमो तवस्सी गंतुं जो सोहिकारगसमीवे। न चएई आगंतुं सो सोहिकरोऽवि देसाओ॥९॥ अह पट्टवेइ सीसं देसंतरगमणनट्ठचेट्ठाओ। इच्छामऽज्जो! काउंसोहिं तुब्भं सगासंमि॥१०॥(व्यव०भा० 4440-41) सो ववहारविहिन्नू अणुसज्जित्ता सुओवएसेणं। सीसस्स देइ आणं तस्स इमं देह पच्छित्तं // 11 // (व्यव०भा० ४४८९)(गूढपदैरुपदिशतीति)३। जेणऽन्नयाइ दिट्ठ सोहीकरणं परस्स कीरत / तारिसयं चेव पुणो उप्पन्नं कारणं तस्स // 12 // (व्यव०भा० 4515) सो तंमि चेव दव्वे खेत्ते काले य कारणे पुरिसे। तारिसयं चेव पुणो करितु आराहओ होइ॥१३॥ वेयावच्चकरो वा सीसो वा देसहिंडओ वावि / देसं अवधारेन्तो चउत्थओ होइ ववहारो॥१४॥ (व्यव०भा० 4517-18) इति 4, बहुसो बहुस्सुएहिं जो वत्तो नो निवारिओ होइ। वत्तणुवत्तपमाणं (वत्तो) जीएण कयं हवइ एयं 5 // 15 // (व्यव०भा० 4542) तथा-जं जस्स उ पच्छित्तं आयरिअपरंपराएँ अविरुद्धं / जोगा य बहुविहीया एसो खलु जीयकप्पो उ॥१६॥ (व्यव०भा० 12) इति जीतं- आचरितमिदं चास्य लक्षणं- असढेण समाइन्नं जंकत्थइ केणई असावजंान Baच परमनिपुणस्य / योऽर्थतो विजानाति स व्यवहारी अनुज्ञातः॥ 7 // तमेवानुसरन् यथोक्तं व्यवहारविधिं प्रयुक्ते / एष श्रुतव्यवहारो वीतरागैः प्रज्ञप्तः // 8 // अपराक्रमस्तपस्वी गन्तुं यः शोधिकारकसमीपे। न शक्नोति आगन्तुं यः शोधिकरोऽपि देशात्॥ 9 // अथ प्रस्थापयति शिष्यं देशान्तरगमननष्टचेष्टाः। इच्छाम आर्य! तव सकाशे शोधिं कर्तुम् // 10 // स व्यवहारविधिज्ञः श्रुतोपदेशमनुसृत्य। शिष्यस्याज्ञां ददाति (गूढपदैः) तस्यैतत् प्रायश्चित्तं दद्याः॥ 11 // येन परस्य क्रियमाणं शोधिकरणमन्यदा दृष्टम् / पुनरपि तस्य कारणमुत्पन्नं तादृशं चैव // 12 // स तस्मिंश्चैव द्रव्ये क्षेत्रे काले कारणे पुरुषे च / तादृशीं चैव पुनः कारयन्नाराधको भवति॥ 13 // वैयावृत्त्यकरो वा देशहिण्डको वापि शिष्यः / देशमवधारयन् चतुर्थको भवति व्यवहारः / / 14 / / बहुश्रुतैर्बहुशो वृत्तो न निवारितश्च भवति। वृत्तानुवृत्तप्रवृत्तः एतज्जीतेन कृतं भवति॥१५॥® यद् यस्याचार्यपरम्परयाऽविरुद्ध प्रायश्चित्तम् / योगाश्च बहुविधिकाः एष खलु जीतकल्प एव / / 16 / / 0 अशठेन समाचीर्ण - // 565 //

Page #74
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 566 // व्यवहारा: निवारियमन्नेहिं बहुमणुमयमेयमायरियं // 17 // (व्यव०भा० 4499) इति, आगमादीनां व्यापारणे उत्सर्गापवादावाह- यथे ति पञ्चममध्ययनं | यत्प्रकारः केवलादीनामन्यतमः से तस्य व्यवहर्तुः स च उक्तलक्षणः, तत्र तेषु पञ्चसु व्यवहारेषु मध्ये तस्मिन् वा पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः प्रायश्चित्तदानादिव्यवहारकाले व्यवहर्त्तव्ये वा वस्तुनि विषये आगम:- केवलादिः स्याद्- भवेत् तादृशेनेति शेषः आगमेन सूत्रम् व्यवहारं प्रायश्चित्तदानादिकं प्रस्थापयेत् प्रवर्त्तयेत्, न शेषैरागमेऽपि षड्डिधे केवलेनावन्ध्यबोधत्वात् तस्य तदभावे च मनःपर्याये- 420-421 उपध्यादिणैवं प्रधानतराभावे इतरेणेति, अथ नो नैव से तस्य स वा तत्र व्यवहर्त्तव्यादावागमः स्यात् यथा यत्प्रकारं तत्र श्रुतं स्यात् / परिज्ञा तादृशेन श्रुतेन व्यवहारं प्रस्थापयेदिति, इच्चेएहिं इत्यादि निगमनं सामान्येनेति, यथा यथाऽसौ तत्रागमादिः स्यात्तथा तथा आगमादिव्यवहारं प्रस्थापयेदिति तु विशेषनिगमनमिति / एतैर्व्यवहर्तुः प्रश्नद्वारेण फलमाह- से किमे त्यादि, अथ किं हे भदन्त!भट्टारका आहुः-प्रतिपादयन्ति, के? आगमबलिका- उक्तज्ञानविशेषबलवन्तः श्रमणा निर्ग्रन्थाः केवलिप्रभृतयः इच्चेयं तिल इत्येतद्वक्ष्यमाणम्, अथवा किं तदित्याह- इत्येतं इति उक्तरूपम्, एतं-प्रत्यक्षं कं?- पञ्चविधं व्यवहारं-प्रायश्चित्तदानादिरूपं संमं ववहरमाणे त्ति सम्बध्यते व्यवहरन्- प्रवर्त्तयन्नित्यर्थः कथं?- संमं ति सम्यक् तदेव कथमित्याह- यदा यदा यस्मिन् यस्मिन्नवसरे यत्र यत्र प्रयोजने क्षेत्रे वायो य उचितस्तमिति शेषस्तदा तदा काले तस्मिंस्तस्मिन् प्रयोजनादौ, कथंभूतमित्याहअनिश्रितैः सर्वाशंसारहितैरुपाश्रितोऽङ्गीकृतोऽनिश्रितोपाश्रितस्तमथवा निश्रितश्च-शिष्यत्वादिप्रतिपन्न उपाश्रितश्च- स एव वैयावृत्त्यकरत्वादिना प्रत्यासन्नतरस्तौ अथवा निश्रितं च राग उपाश्रितं च द्वेषस्ते अथवा निश्रितं च- आहारादिलिप्सा 8 उपाश्रितंच-शिष्यप्रतीच्छककुलाद्यपेक्षा ते न स्तो यत्र तत्तथेति क्रियाविशेषणम्, सर्वथा पक्षपातवर्जितत्वेन यथावदित्यर्थ, - यत्कुत्रचित्केनचिदसावद्यम् ।अन्यैर्न निवारितमनुमतं बहुगुणमेतदाचरितम् // 1 // // 566 //

Page #75
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 567 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् इह पूज्यव्याख्या-रागो उ होइ निस्सा उवस्सिओ दोससंजुत्तो॥१॥ अहव ण आहाराई दाही मज्झं तु एस निस्सा उ। सीसो पडिच्छओवा होइ उवस्सा कुलाईया॥१॥इति, आज्ञाया-जिनोपदेशस्याराधको भवतीति हन्त आहुरेवेति गुरुवचनंगम्यमिति। श्रमणप्रस्तावात् तद्व्यतिकरमेव सूत्रद्वयेनाह संजतमणुस्साणंसुत्ताणं पंच जागरा पं० तं०- सद्दा जाव फासा, संजतमणुस्साणं जागराणं पंच सुत्ता पं०२०- सद्दा जाव फासा। असंजयमणुस्साणं सुत्ताणं वा जागराणं वा पंच जागरा पं० २०-सद्दा जाव फासा ॥सूत्रम् 422 // __ पंचहिं ठाणेहिं जीवा रतं आदिजंति, तं०- पाणातिवातेणं जाव परिग्गहेणं / पंचहिं ठाणेहिं जीवा रतं वमंति, तं०- पाणातिवातवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं ।सूत्रम् 423 // पंचमासियंणं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स कप्पंतिपंच दत्तीओ भोयणस्स पडिगाहेत्तते पंच पाणगस्स / / सूत्रम् 424 // ___ पंचविधे उवघाते पं० तं०- उग्गमोवघाते उप्पायणोवघाते एसणोवघाते परिकम्मोवघाते परिहरणोवघाते। पंचविहा विसोही पं० तं०- उग्गमविसोही उप्पायणविसोधी एसणाविसोही परिकम्मविसोही परिहरणविसोधी ।सूत्रम् 425 // व्यक्तम्, नवरं संजये त्यादि संयतमनुष्याणां साधूनां सुप्तानां निद्रावतां जाग्रतीति जागराः- असुप्ता जागरा इव जागराः, इयमत्र भावना- शब्दादयो हि सुप्तानां संयतानां जाग्रह्निवदप्रतिहतशक्तयो भवन्ति, कर्मबन्धाभावकारणस्याप्रमादस्य तदानीं तेषामभावात्, कर्मबन्धकारणं भवन्तीत्यर्थः / द्वितीयसूत्रभावना तु जागराणांशब्दादयःसुप्ता इव सुप्ताः भस्मच्छन्नाग्निवत् प्रतिहतशक्तयो भवन्ति, कर्मबन्धकारणस्य प्रमादस्य तदानीं तेषामभावात्, कर्मबन्धकारणं न भवन्तीत्यर्थः / रागस्तु भवति निश्रा द्वेषसंयुक्त उपाश्रितः / / अथवा आहारादि मह्यं न दास्यति एष निश्रा तु / शिष्यः प्रतीच्छको वा भविष्यत्युपश्रा कुलादिका / / 422-425 सुमजागरितसंयतासंयतानां सुप्तजागरा:, रज-आदानवमनकारणानि, पचमासिकीप्रतिमादत्तयः, उद्गमाधुपघात विशुद्धिः // 567

Page #76
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 568 // संयतविपरीता ह्यसंयता इति तानधिकृत्याह- असंजए त्यादिव्यक्तम्, नवरमसंयतानांप्रमादितया अवस्थाद्वयेऽपि कर्मबन्ध- पञ्चममध्ययनं कारणतया अप्रतिहतशक्तित्वाच्छब्दादयोजागरा इव जागरा भवन्तीति भावना। संयतासंयताधिकारात् तद्व्यतिकराभिधायि पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रद्वयं सुगमम्, नवरं जीव त्ति असंयतजीवाः रयं ति जीवस्वरूपोपरञ्जनाद्रज इव रजः- कर्म आइयंति त्ति आददति गृह्णन्ति सूत्रम् बध्नन्तीत्यर्थः, जीव त्ति संयतजीवाः वमंति त्ति त्यजन्ति क्षपयन्तीत्यर्थः / संयताधिकारादेवापरं सूत्रत्रयं पंचमासिए त्यादि |422-425 व्यक्तम्, नवरमुपघातोऽशुद्धता, उद्गमोपघातः उद्गमदोषैराधाकर्मादिभिः षोडशप्रकारैर्भक्तपानोपकरणालयानामशुद्धता, एवं सुप्तजागरित संयतासर्वत्र, नवरमुत्पादनया- उत्पादनादोषैः षोडशभिर्धात्र्यादिभिरेषणया-तद्दोषैर्दशभिः शङ्कितादिभिरिति, परिकर्म-वस्त्र- |ऽसंयतानां पात्रादेश्छेदनसीवनादि तेन तस्योपघातोऽकल्प्यता, तत्र वस्त्रस्य परिकर्मोपघातो यथा- तिण्हुवरि फालियाणं वत्थं जो फालियं |सुप्तजागराः, | रज-आदानतु संसीवे। पंचण्हं एगतरं (ऊर्णिकाद्यन्यतरत्) सो पावइ आणमाईणि॥१॥ (निशीथभा० 787) तथा पात्रस्य अवलक्खणेगबंधे | वमनदुगतिगअइरेगबंधणं वावि। जो पायं परियट्टइ (परिभुङ्क्ते ) परं दिवड्डाओ मासाओ॥१॥(निशीथभा० 750) स आज्ञादीनाप्नोतीति, कारणानि पञ्चमासिकीतथा वसतेः दूमिय धूमिय वासिय उज्जोइय बलिकडा अवत्ता य। सित्ता संमट्ठाविय विसोहिकोडिं गया वसही॥१॥ (निशीथभा० प्रतिमादत्तयः, 2048) इति (दूमिता धवलिता बलिकृता कूरादिना अव्यक्ता छगणादिना लिप्ता संमृष्टा सम्मार्जितेत्यर्थः), तथा परिहरणा- उद्गमायुपघात विशुद्धिः आसेवा तयोपध्यादेरकल्प्यता, तत्रोपधेर्यथा एकाकिना हिंडकसाधुना यदासेवितमुपकरणं तदुपहतं भवतीति समयव्यवस्था, O स्वाभाविकाः शब्दादयः सुप्तदशायां स्वतन्त्रतया प्रवर्त्तन्ते जाग्रतां तु यतनयेति शब्दादीनां सुप्ते जाग्रदितरते अथवा स्वप्नजाग्रत्ते अवबोधानवबोधौ / यस्तिसृणां थिग्गलिकानामुपरि थिग्गलिकां वस्त्रे संसीव्येत्। पञ्चविधानामेकतरस्मिन् स प्राप्नोत्याज्ञादीनि // 1 // 0 अपलक्षणमेकबन्धं द्वित्रिर्विशेषबन्धनं वापि। यह एतत् पात्रं परिभुङ्क्ते सार्धात् मासात्परतः।। 1 // 0 दूमिता धवलिता वासितोद्योतिता बलिकृताऽव्यक्ता च। सिक्ता संमृष्टापि च वसतिर्विशोधिकोटिं गता // 1 // // 568 //

Page #77
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 569 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 426 दुर्लभसुलभबोधिकारणानि जग्गण अप्पडिबज्झण जइवि चिरेणं न उवहमे इति वचनाद्, अस्य चायमर्थः- एकाकी गच्छभ्रष्टो यदि जागर्त्ति दुग्धादिषु च न प्रतिबद्ध्यते तदा यद्यप्यसौगच्छे चिरेणागच्छति तथाप्युपधिर्नोपहन्यते अन्यथा तूपहन्यत इति, वसतेरपिमासचतुर्मासयोरुपरि कालातिक्रान्तेति तथा मासद्वयं चतुर्मासद्वयंचावर्जयित्वा पुनस्तत्रैव वसतामुपस्थानेति च तद्दोषाभिधानाद्, उक्तंच-"उउवासा समईता कालातीता उ सा भवे सेज्जा। सा चेव उवट्ठाणा दुगुणा दुगुणं अवज्जित्ता // 1 // (बृहत्क० 595) इति तथा भक्तस्यापि पारिष्ठापनिकाकारं प्रत्यकल्प्यता, तदुक्तं- विहिगहियं विहिभुत्तं अइरेगं भत्तपाण भोत्तव्वं / विहिगहिए विहिभुत्ते एत्थ य चउरो भवे भंगा॥१॥ (ओघनि० ५९२)अहवाविय विहिगहियं विहिभुत्तं तं गुरुहऽणुन्नायं। सेसा नाणुन्नाया गहणे दिन्ने च निज्जुहणं॥२॥ उद्गमादिभिरेव भक्तानां कल्प्यता:-विशुद्धय इति / उपघातविशुद्धिवृत्तयश्च जीवा निर्द्धर्मधार्मिकत्वाभ्यां बोधेरलाभलाभस्थानेषु प्रवर्त्तन्त इति तत्प्रतिपादनाय सूत्रद्वयं पंचहिं ठाणेहिं जीवा दुल्लभबोधियत्ताए कम्मंपकरेंति, तं०- अरहताणं अवन्नं वदमाणे 1 अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अवन्नं वदमाणे 2 आयरियउवज्झायाण अवन्नं वदमाणे 3 चाउवन्नस्स संघस्स अवन्नं वयमाणे 4 विवक्तवबंभचेराणं देवाणं अवन्नं वदमाणे 5 / पंचहि ठाणेहिं जीवा सुलभबोधियत्ताए कम्मंपगरेंति, तं०- अरहताणं वन्नं वदमाणे जाव विवक्कतवबंभचेराणं देवाणं वन्नं वदमाणे॥ सूत्रम् 426 // Oजागरणमप्रतिबन्धः (स्तदा) यद्यपि चिरेणागच्छति गच्छे न तथाप्युपहन्यात्।। 0 ऋतुवर्षयोर्मासचतुर्मास्योरग्रतः कालातीता भवेच्छय्या / सा चैवोपस्थाना द्विगुणं 2 अवर्जयित्वा // 1 // 0 विधिगृहीतं विधिभुक्तमतिरेकं भक्तपानं भोक्तव्यम् / विधिगृहीते विधिभुक्ते अत्र च भवेयुश्चत्वारो भङ्गाः॥१॥ अथवा विधिगृहीतं विधिभुक्तं तद्गुरुभिरनुज्ञातम्। शेषा नानुज्ञाता गृहीते दत्ते वा नि!हणा(त्यागः) // 2 // // 569 //

Page #78
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 570 // कारणानि पंचही त्यादि सुगमम्, नवरं दुर्लभा बोधि-र्जिनधर्मो यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता तया दुर्लभबोधिकतया तस्यै वा कर्म- पञ्चममध्ययन मोहनीयादि प्रकुर्वन्ति- बध्नन्ति, अर्हतामवर्णं- अश्लाघांवदन्, यथा-नत्थी अरहंतत्ती जाणं वा कीस भुंजए भोए? / पाहुडियं पञ्चस्थानम्, तुवजीवई (समवसरणादिरूपां) एमाइ जिणाण उ अवनो॥१॥ न च ते नाभूवन्तत्प्रणीतप्रवचनोपलब्धेर्नापि भोगानुभवनादि द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 426 र्दोषोऽवश्यवेद्यसातस्य तीर्थकरनामादिकर्मणश्च निर्जरणोपायत्वात् तस्य, तथा वीतरागत्वेन समवसरणादिषु प्रतिबन्धाभावा बोधिदिति, तथा अर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्य-श्रुतचारित्ररूपस्य प्राकृतभाषानिबद्धमेतत् तथा किंचारित्रेण दानमेव श्रेय इत्यादिकमवणं / वदन्, उत्तरं चात्र प्राकृतभाषात्वं श्रुतस्य न दुष्टं बालादीनां सुखाध्येयत्वेनोपकारित्वात्, तथा चारित्रमेव श्रेयो, निर्वाणस्यानन्तरहेतुत्वादिति, आचार्योपाध्यायानामवर्णं वदन् यथा बालोऽयमित्यादि, न च बालत्वादिर्दोषो बुद्ध्यादिभिर्वृद्धत्वादिति, तथा चत्वारो वर्णाः- प्रकारा श्रमणादयो यस्मिन् स तथा स एव स्वार्थिकाण्विधानाच्चातुवर्णस्तस्य सङ्घस्यावर्णं वदन् / यथा-कोऽयं सङ्घो? यः समवायबलेन पशुसङ्घ इवामार्गमपि मार्गीकरोतीति, नचैतत्साधु, ज्ञानादिगुणसमुदायात्मकत्वात् तस्य, तेन च मार्गस्यैव मार्गीकरणादिति, तथा विपक्वं- सुपरिनिष्ठितं प्रकर्षपर्यन्तमुपगतमित्यर्थस्तपश्च ब्रह्मचर्यं च भवान्तरे / येषां विपक्वं वा- उदयागतं तपोब्रह्मचर्यं तद्धेतुकं देवायुष्कादि कर्म येषां ते तथा तेषामवर्णं वदन्, न सन्त्येव देवाः, कदाचनाप्यनुपलभ्यमानत्वात्, किंवा तैर्विटैरिव कामासक्तमनोभिरविरतैस्तथा निर्निमेषैरचेष्टैश्च म्रियमाणैरिव प्रवचनकार्यानुपयोगिभिश्चेत्यादिकं?, इहोत्तरं- सन्ति देवास्तत्कृतानुग्रहोपघातादिदर्शनात्, कामासक्तता च मोहसातकर्मोदयादित्यादि, // 570 // (r) नास्त्यर्हन् जानानो वा कथं भोगान् भुनक्ति? / प्राभृतिकां वोपजीवति इत्यादि तु जिनानामवर्णः॥ 1 // ॐ ज्ञानादिहेतोरेवाचरणायां समुपादानात्। 0 पूर्वपुरुषाणां तथाविधकारणाभावाद् तथाविधाचरणाभावादमार्गत्वं तथा च्वावपि व्युत्पत्तौ विरोधो न /

Page #79
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 571 // अभिहितं च- एत्थ पसिद्धी मोहणीयसायवेयणियकम्मउदयाओ। कामपसत्ता विरई कम्मोदयओ चिय न तेसिं॥१॥ अणिमिस देवसहावा निच्चेट्ठाऽणुत्तरा उ कयकिच्चा / कालणुभावा तित्थुन्नइंपि अन्नत्थ कुव्वंति॥२॥ तथा अर्हतां वर्णवादो यथा-जियरागदोसमोहा सव्वन्नू तियसनाहकयपूया / अच्चंतसच्चवयणा सिवगइगमणा जयंति जिणा॥१॥ इति अर्हत्प्रणीतधर्मवर्णो यथा-वत्थुपयासणसूरो अइसयरयणाण सायरो जयइ। सव्वजयजीवबंधुरबंधू दुविहोऽवि जिणधम्मो॥१॥ आचार्यवर्णवादो यथा- तेसिं नमो तेसिं नमो भावेण पुणोवि तेसि चेव नमो। अणुवकयपरहियरया जे नाणं देति भव्वाणं॥१॥(पञ्चवस्तु 1600) चतुर्वर्णश्रमणसङ्घवर्णो यथाएयंमि पूइयंमि नत्थि तयं जं न पूइयं होइ / भुवणेवि पूअणिज्जो न गुणी संघाओ जं अन्नो॥१॥ देववर्णवादो यथा- देवाण अहो सीलं विसयविसमोहियावि जिणभवणे। अच्छरसाहिपि समं हासाई जेण न करिति॥१॥ इति। संयतासंयतव्यतिकरमेव पंच पडिसंलीणेत्यादिना आरोपणसूत्रपर्यन्तेन ग्रन्थेनाह पंच पडिसंलीणापं० तं०-सोइंदियपडिसंलीणेजाव फासिंदियपडिसंलीणे।पंच अप्पडिसंलीणापं० तं०-सोतिंदियअप्पडिसंलीणे जाव फासिंदियअप्पडिसंलीणे। पंचविधे संवरे पं० २०-सोतिंदियसंवरे जाव फासिंदियसंवरे, पंचविहे असंवरे पं० तं०Oअत्र समाधानं मोहनीयसातवेदनीयकर्मणोरुदयात् / कामप्रसक्ता इति तेषां कर्मोदयतो विरतिरपि न // 1 // देवस्वभावादनिमेषाः निश्चेष्टा अनुत्तरास्तु कृतकृत्याः। कालानुभावात्तीर्थोन्नतिमप्यन्यत्र कुर्वन्ति // 2 // 0 जितरागद्वेषमोहाः सर्वज्ञास्त्रिदशनाथकृतपूजाः। अत्यन्तसत्यवचनाः शिवगतिगामिनो जयन्ति जिनाः॥१॥ WO वस्तुप्रकाशनसूर्योऽतिशयरत्नानां सागरो जयति / सर्वजगजीवस्नेहलबन्धुर्द्विविधोऽपि जिनधर्मः // 1 // 0 तेभ्यो नमस्तेभ्यो नमो भावेन पुनरपि तेभ्य एव नमः। अनुपकृतपरहितरता ये ज्ञानं ददति भव्येभ्यः // 1 // एतस्मिन् पूजिते नास्ति तद्यत्पूजितं न भवति / यद्भुवनेऽपि सङ्घादन्यो गुणी न पूजनीयः॥१॥ 0 देवानामहो शीलं विषयविषमोहिता अपि जिनभवने। अप्सरोभिरपि समं येन हास्यादि न कुर्वन्ति // 1 // पश्चममध्ययनं पूचस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 427-431 संलीनताऽसलीनताः, संवरासंवराः, सामायिकादिसंयमा:, एकेन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाऽसयमाः , पधेन्द्रियसर्व-प्राणाद्यनारम्भारम्भसयमासयमाः , अग्रबीजाद्या वनस्पतिभेदाः (चारित्रस्वरूपम्) // 571 //

Page #80
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 572 // सोइंदियअसंवरे जाव फासिंदियअसंवरे। सूत्रम् 427 / / ___ पंचविधे संजमे पं० तं०- सामातितसंजमे छेदोवट्ठावणियसंजमे परिहारविसुद्धितसंजमे सुहुमसंपरागसंजमे अहक्खायचरित्तसंजमे।सूत्रम् 428 // एगिदिया णंजीवा असमारभमाणस्स पंचविधे संजमे कजति, तं० पुढविकातियसंजमेजाव वणस्सतिकातितसंजमे / एगिदिया णंजीवा समारभमाणस्स पंचविहे असंजमे कजति, तं०- पुढविकातितअसंजमे जाव वणस्सतिकातितअसंजमे।सूत्रम् 429 // __पंचिंदिया णंजीवा असमारभमाणस्स पंचविधे संजमे कजति, तं०-सोतिदितसंजमे जाव फासिंदियसंजमे, पंचिंदियाणंजीवा समारंभमाणस्स पंचविधे असंजमे कजति, तं०- सोतिंदियअसंजमेजाव फासिंदियअसंजमे, सव्वपाणभूयजीवसत्ताणं असमारभमाणस्स पंचविधे संजमे कजति, तं०- एगिदितसंजमे जाव पंचिंदियसंजमे।सव्वपाणभूतजीवसत्ताणंसमारंभमाणस्स पंचविधे असंजमे कजति, तं०- एगिदितअसंजमे जाव पंचिंदियअसंजमे।सूत्रम् 430 // __ पंचविधा तणवणस्सतिकातिता पं० 20- अग्गबीया मूलबीया पोरबीया खंधबीया बीयरुहा।सूत्रम् 431 // गतार्थश्चायम्, नवरं श्रोत्रेन्द्रियादिक्रमो यथाप्राधान्यात्, प्राधान्यं च क्षयोपशमबहुत्वकृतम् / तथा प्रतिसंलीनेतरसूत्रयोः पुरुषो धर्मी उक्तः, संवरेतरसूत्रयोस्तु धर्म एवेति / तथा संयमनं संयमः पापोपरम इत्यर्थः, तत्र समो- रागादिरहितस्तस्य अयो-गमनं प्रवृत्तिरित्यर्थः समायः समाय एव समाये भवंसमायेन निर्वृत्तं समायस्य विकारोऽशोवा समायोवा प्रयोजनमस्येति 0 श्रोत्रस्य शब्दवर्गणापुद्गलानां चतुःस्पर्शानां ग्रहणसामोपेतत्वात् शेषाणि सर्वाणि त्वष्टस्पर्शग्राहीणि तेषु तु चक्षुरादिक्रमेण प्राधान्यम् / पञ्चममध्ययन पचास्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 427-431 संलीनताउसलीनता:, संवरासंवराः, सामायिकादिसंयमा: एकेन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाउसयमा:, पञ्चेन्द्रियसर्व-प्राणाद्यनारम्भारम्भसयमासंयमाः, अग्रबीजाद्या वनस्पतिभेदा: (चारित्रस्वरूपम्) // 572 //

Page #81
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 573 // सामायिकम्, उक्तं च-रागद्दोसविरहिओ समोत्ति अयणं अउत्ति गमणंति / समगमणंति समाओ स एव सामाइयं नाम॥१॥अहवा भवं समाए निव्वत्तं तेण तंमयं वावि / जंतप्पओयणं वा तेण व सामाइयं नेयं // 2 // (विशेषाव० 3477-78) इति, अथवा समानिज्ञानादीनि तेषु तैर्वा अयनमयः समायः स एव सामायिकमिति, अवादि च-अहवा समाइ सम्मत्तनाणचरणाइ तेसु तेहिं वा। अयणं अओ समाओ स एव सामाइयं नामा॥१॥ (विशेषाव० 3479) इति, अथवा समस्य- रागादिरहितस्याऽऽयोगुणानां लाभः समानां वा- ज्ञानादीनामायः समायः स एव सामायिकम्, अभाणि च- अहवा समस्स आओ गुणाण लाभोत्ति जो समाओ सो। अहवा समाणमाओ णेओ सामाइयं नाम // 1 // (विशेषाव० 3480) इति, अथवा साम्नि- मैत्र्यां साम्ना वा अयस्तस्य वा आयः सामायः स एव सामायिकम्, अभ्यधायि च- अहवा सामं मेत्ती तत्थ अओ तेण वत्ति सामाओ। अहवाल सामस्साओलाभो सामाइयं नाम॥१॥(विशेषाव० 3481) इति सावद्ययोगविरतिरूपं सर्वमपि चारित्रमविशेषतः सामायिकमेव, छेदादिविशेषैस्तु विशिष्यमाणमर्थतः शब्दतश्च नानात्वं भजते, तत्र प्रथमं विशेषणाभावात् सामान्यशब्द एवावतिष्ठते सामायिकमिति, तच्च द्विधा- इत्वरकालिकंयावज्जीविकंच, तत्रेत्वरकालिकं सर्वेषु प्रथमपश्चिमतीर्थकरतीर्थेष्वनारोपितव्रतस्य / यावजीविकंतु मध्यमविदेहतीर्थकरतीर्थेषु भवति इति, तेषूपस्थापनाऽभावादिति, सामायिकंच तत्संयमश्चेत्येवं सर्वत्र वाक्यं वनस्पतिभेदाः Oरागद्वेषविरहितः सम इति अयनमय इति गमनमिति समगमनमिति समायः स एव सामायिकं नाम / / 1 // अथवा समाये भवं तेन निर्वृत्तं तन्मयं वापि। | स्वरूपम्) यत्तत्प्रयोजनं वा तेन वा सामायिकं ज्ञेयम् // 2 // अथवा समानि सम्यक्त्वज्ञानचरणानि तेषु तैर्वा / अयनं अयः समायः स एव सामायिकं नाम // 1 // 0 अथवा समस्यायस्तु गुणानां लाभ इति यः स समायः। अथवा समानामायो ज्ञेयः सामायिकं नाम // 1 // अथवा साम मैत्री तत्रायस्तेन वाऽय इति सामायोऽथवा साम्न आयो लाभः सामायिकं नाम // 1 // पचममध्ययन पूचस्थानम्, द्वितीयोद्देशक: सूत्रम् 427-431 संलीनता संलीनताः, संवरासंवराः, सामायिकादिसयमाः , एकेन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाऽसयमा:. पधेन्द्रियसर्व-प्राणाद्यनारम्भारम्भसयमा| संयमा:, अग्रबीजाद्या (चारित्र // 573 //

Page #82
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 574 // पचममध्ययन पूयस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 427-431 संलीनताऽसंलीनता:, सवरासवराः, सामायिकादि सयमा, कार्यमिति, भवन्ति चात्र गाथा:- सव्वमिणं सामाइय छेदादिविसेसओ पुण विभिन्नं / अविसेसियमादिमयं ठियमिह सामन्नसन्नाए। 1 // सावज्जजोगविरइत्ति तत्थ सामाइयं दुहा तं च / इत्तरमावकहतिय पढमं पढमंतिमजिणाणं॥२॥ तित्थेसु अणारोवियवयस्स सेहस्स थोवकालीयं / सेसाणमावकहियं तित्थेसु विदेहयाणं च॥३॥ (विशेषाव० 1262-64) इति, तथा छेदश्च पूर्वपर्यायस्योपस्थापनं च व्रतेषु यत्र तच्छेदोपस्थापनं तदेव छेदोपस्थापनिकं ते वा विद्यते यत्र तच्छेदोपस्थापनिकमथवा पूर्वपर्यायच्छेदेनोप-8 स्थाप्यते- आरोप्यते यन्महाव्रतलक्षणं चारित्रं तच्छेदोपस्थापनीयम्, तदपि द्विधा- अनतिचारं सातिचारं च, तत्रानतिचार यदित्वरसामायिकस्य शिक्षकस्यारोप्यते पार्श्वनाथसाधोर्वा पञ्चयामधर्मप्रतिपत्तौ, सातिचारंतु यन्मूलप्रायश्चित्तप्राप्तस्येति, इहापिगाथे- परियायस्स उछेओ जत्थोवठ्ठावणं वएसुंच। छेओवट्ठावणमिह तमणइयारेतरंदुविहं॥१॥सेहस्स निरइयारं तित्थंतरसंकमे व तं होजा। मूलगुणघाइणो साइयारमुभयं च ठियकप्पे॥२॥ (विशेषाव० 1268-69) (प्रथमपश्चिमतीर्थयोरित्यर्थः), तथा परिहरणं परिहारस्तपोविशेषस्तेन विशुद्धं परिहारो वा विशेषेण शुद्धो यस्मिंस्तत्परिहारविशुद्धं तदेव परिहारविशुद्धिकम्, परिहारेण वा विशुद्धिर्यस्मिंस्तत्परिहारविशुद्धिकम्, तच्च द्विधा- निर्विशमानकं निर्विष्टकायिकं च, तत्र निर्विशमानकानां तदासेवकानां यत्तन्निर्विशमानकम्, यत्तु निर्विष्टकायानामासेवितविवक्षितचारित्रकायानां तन्निर्विष्टकायिकमिति, इहापि वनस्पतिभेदाः Oसर्वमिदं सामायिक छेदादिविशेषतः पुनर्विभिन्नम् / अविशेषितमादिमं स्थितं चैतदिह सामान्यसंज्ञया // 1 // सावद्ययोगविरतिरिति तत्र सामायिकं द्विधा तच्च।। इत्वरं यावत्कथिकमिति च प्रथमं प्रथमान्तिमजिनयोः // 2 // तीर्थयोरनारोपितव्रतस्य शैक्षस्य स्तोककालीनम् / शेषाणां यावत्कथिकं तीर्थेषु विदेहगानां च // 3 // OR पर्यायस्य तु छेदो यत्रोपस्थापनं च व्रतेषु / छेदोपस्थापनमिहतदनतिचारेतरत्वाभ्यां द्विविधम् // 1 // शिष्यस्य निरतिचारं तीर्थान्तरसंक्रमे वा तद्भवेत् / मूलगुणघातिनः सातिचारमुभयं च स्थितकल्पे॥२॥ एकेन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाउसयमाः . पधन्द्रियसर्व-प्राणाद्यनारम्भारम्भसयमासंयमाः, अग्र बीजाद्या M (चारित्रस्वरूपम्) // 574 //

Page #83
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 575 // गाथे- परिहारेण विसुद्धं सुद्धोय तवो जहिं विसेसेणं / तं परिहारविसुद्धं परिहारविसुद्धियं नाम॥१॥तंदुविकप्पं निव्विस्समाणनिविट्ठकाइयवसेणं / परिहारियाणुपरिहारियाण कप्पट्ठियस्सऽविय॥२॥ (विशेषाव०१२७०-७१) इति, इह च नवको गणो भवति, तत्र चत्वारः परिहारिका अपरे तु तद्वैयावृत्त्यकराश्चत्वार एवानुपरिहारकाः, एकस्तु कल्पस्थितो वाचनाचार्यो गुरुभूत इत्यर्थः, एतेषांच निर्विशमानकानामयं परिहारो-ग्रीष्मे जघन्यादीनि चतुर्थषष्ठाष्टमादीनि शिशिरेतु षष्ठाष्टमदशमानि वर्षास्वष्टमदशमद्वादशानि पारणके चायामम्, इतरेषां सर्वेषामायाममेव, एवमेते चत्वारः षण्मासान् पुनरन्ये चत्वारः षडेव पुनर्वाचनाचार्यः षडिति सर्व एवायमष्टादशमासिकः कल्प इति। तथा सूक्ष्मा:-लोभकिट्टिकारूपाः सम्पराया:-कषाया यत्र तत्सूक्ष्मसम्परायम्, तदपि द्विधा-विशुद्ध्यमानकं सङ्क्लिश्यमानकं च, तत्राद्यं क्षपकोपशमश्रेणिद्वयं समारोहतः, सङ्क्लिश्यमानकं तूपशमश्रेणितः प्रच्यवमानस्येति, तत्रोक्तं-कोधाइ संपराओ तेण जओ संपरीई संसारं / तं सुहमसंपरायं सुहमो जत्थावसेसो से॥१॥सेटिं विलग्गओ तं विसुज्झमाणं तओ चयंतस्स / तह संकिलिस्समाणं परिणामवसेण विन्नेयं // 2 // (विशेषाव० 1277-78) इति अथशब्दो यथार्थो, यथैवाकषायतयेत्यर्थः, आख्यातं- अभिहितम्, अथाख्यातंतदेव संयमोऽथाख्यातसंयमोऽयं च छद्मस्थस्योपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य च स्यात् केवलिनः सयोगस्यायोगस्य च स्यादिति, इहाभ्यधायि-अहसदो जाहत्थो आङोऽभिविहीएँ / Oपरिहारेण विशुद्धं यत्र विशेषेण शुद्धं च तपः। तत्परिहारविशुद्धं परिहारविशुद्धिकं नाम // 1 // तद्विविकल्पं निर्विशमाननिर्विष्टकायिकवशात् / परिहारिकानुपरिहारिकाणां कल्पस्थितस्यापि च // 2 // O क्रोधादिः संपरायो यतस्तेन संसारं संपरैति। यत्र स सूक्ष्मोऽवशिष्टस्तत्सूक्ष्मसंपरायम् / / 1 / / श्रेणिं विलगतस्तद्विशुद्ध्यमानं ततश्च्यवमानस्य / तथा संक्लिश्यमानं परिणामवशेन विज्ञेयम् // 2 // 0 अथशब्दो याथार्थ्य आङभिविधौ . पञ्चममध्ययनं पूचस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 427-431 संलीनताउसलीनताः, संवरासवराः, सामायिकादिसंयमाः, एकेन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाउसयमाः , पोन्द्रियसर्व-प्राणाद्यनारम्भारम्भसंयमासंयमाः, अग्र बीजाद्या वनस्पतिभेदाः (चारित्रस्वरूपम्) // 575 //

Page #84
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 576 // कहियमक्खायं। चरणमकसायमुदियं तमहक्खायं अहक्खायं // 1 // तं दुविगप्पं छउमत्थकेवलिविहाणओ पुणेक्केकं / खयसमजसजोगाजोगि केवलिविहाणओ दुविहं॥ 2 // इति एगिंदिया णं जीव त्ति एकेन्द्रियान् णमित्यलङ्कारे जीवानसमारभमाणस्यसंघट्टादीनामविषयीकुर्वतः सप्तदशप्रकारस्य संयमस्य मध्ये पञ्चविधः संयमो- व्युपरमोऽनाश्रवः क्रियते भवति, तद्यथापृथिवीकायिकेषु संयमः-सङ्गट्टाधुपरमः पृथिवीकायिकसंयमः, एवमन्यान्यपिपदानि, असंयमसूत्रं संयमसूत्रवद् विपर्ययेण व्याख्येयमिति / पंचेंदियाण मित्यादि, इह सप्तदशप्रकारसंयमभेदस्य पञ्चेन्द्रियसंयमलक्षणस्येन्द्रियभेदेन भेदविवक्षणात् पञ्चविधत्वम्, तत्र पञ्चेन्द्रियानारम्भे श्रोत्रेन्द्रियस्य व्याघातपरिवर्जनं श्रोत्रेन्द्रियसंयम एवं चक्षुरिन्द्रियसंयमादयोऽपि वाच्या, असंयमसूत्रमेतद्विपर्यासेन बोद्धव्यमिति / सव्वपाणे त्यादि, पूर्वमेकेन्द्रियपञ्चेन्द्रियजीवाश्रयेण संयमासंयमावुक्ताविह तु सर्वजीवाश्रयेणात एव सर्वग्रहणं कृतमिति, प्राणादीनां चायं विशेष:- प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ता, भूतास्तु तरवः स्मृताः। जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वा इतीरिताः॥१॥इति, इह सप्तदशप्रकारसंयमस्याद्या नव भेदाः सङ्गहीताः, एकेन्द्रियसंयमग्रहणेन पृथिव्यादिसंयमपञ्चकस्य गृहीतत्वादिति एतद्व्यत्ययेनासंयमसूत्रम् / तणवणस्सइ त्ति तृणवनस्पतयो- बादरा वनस्पतयोऽग्रबीजादयः क्रमेण कोरण्टका उत्पलकन्दा वंशाः शल्लक्यो वटा एवमादयो, व्याख्यातं चैतत्प्रागिति। पंचविधे आयारे पं० २०-णाणायारे दंसणायारे चरित्तायारे तवायारे वीरियायारे॥सूत्रम् 432 // - कथितमाख्यातम् / चरणमकषायमुदितं तद्यथाख्यातमथाख्यातम् / / 1 / / तद् द्विविकल्पं छद्मस्थकेवलिविधानतः पुनरेकैकम् / क्षयशमजसयोग्ययोगिकेवलिविधानाद् द्विविधम् // 2 // (r) पुढविदगअगणिमारुय वणस्सइबितिचउपणिंदिअज्जीवा। पेहुप्पेहपमज्जण परिठ्ठवणमणोवईकाए / / 1 / / इत्यत्रैकभेदत्वात् पञ्चेन्द्रियसंयमस्य। O8 विकलेन्द्रियत्रिकपश्चेन्द्रियैः सह नव भेदा पृथ्व्यायेकेन्द्रियादिसंयमानाम् / पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशक: सूत्रम् 432-433 ज्ञानाद्याचाराः, मासिकाद्याचारप्रकल्पा: प्रस्थापिताद्यारोपण: // 576 //

Page #85
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 577 // पंचविधे आयारपकप्पे पं० तं०- मासिते उग्घातिते मासिए अणुग्याइए चउमासिए उग्घाइए चाउम्मासिए अणुग्घातीते आरोवणा। आरोवणा पंचविहा पं० तं०- पट्ठविया ठविया कसिणा अकसिणा हाडहडा // सूत्रम् 433 // आचरणमाचारो-ज्ञानादिविषयाऽऽसेवेत्यर्थो ज्ञानाचार:- कालादिरष्टधा दर्शन-सम्यक्त्वं तदाचारो-निःशङ्कितादिरष्टधैव चारित्राचार:- समितिगुप्तिभेदोऽष्टधा तपआचारोऽनशनादिभेदो द्वादशधा वीर्याचारो वीर्यागोपनमेतेष्वेवेति। आचारस्यप्रथमाङ्गस्य पदविभागसामाचारीलक्षणप्रकृष्टकल्पाभिधायकत्वात् प्रकल्प आचारप्रकल्पो-निशीथाध्ययनम्, सच पञ्चविधः -पञ्चविधप्रायश्चित्ताभिधायकत्वात्, तथाहि-तत्र केषुचिदुद्देशकेषु लघुमासप्रायश्चित्तापत्तिरुच्यते१केषुचिच्च गुरुमासापत्तिररेवं लघुचतुर्मास ३गुरुचतुर्मासा ४ऽऽरोपणाश्चेति 5, तत्र मासेन निष्पन्नं मासिकं तपः, तच्च उद्घातो- भागपातो यत्रास्ति तदुद्धातिकं लम्वित्यर्थो, यत उक्तं-अद्धेण छिन्नसेसं पुव्वद्धेण तु संजुयं काउं। देउजाहि लहुयदाणं गुरुदाणं तत्तियं चेव॥१॥ इति, एतद्भावना मासिकतपोऽधिकृत्योपदय॑ते-मासस्यार्द्धछिन्नस्य शेषं दिनानां पञ्चदशकं तमासापेक्षया च पूर्वस्य- पञ्चविंशतिकस्यार्द्धनसार्धद्वादशकेन संयुतं कृतं सा - सप्तविंशतिर्भवतीति / आरोपणा तु चडावणत्ति भणियं होइ, यो हि यथाप्रतिषेवितमालोचयति तस्य प्रतिषेवानिष्पन्नमेव मासलघुमासगुरुप्रभृतिकं दीयते, यस्तु न तथा तस्य तत्तावद्दीयते एव मायानिष्पन्नं चान्यदारोप्यते इत्यारोपणेति / आरोवणे ति आरोपणोक्तस्वरूपा, तत्र पट्ठविय त्ति बहुष्वारोपितेषु यन्मासगुर्वादिप्रायश्चित्तं प्रस्थापयति-वोढुमारभते तदपेक्षयाऽसौ प्रस्थापितेत्युक्ता१, ठविय त्ति यत्प्रायश्चित्तमापन्नस्तत्तस्य स्थापितं कृतम्, न वाहयितुमारब्ध इत्यर्थः, आचार्यादिवैयावृत्त्यकरणार्थम्, तद्धि वहन्न शक्नोति वैयावृत्त्यं कर्तुम्, वैयावृत्त्यसमाप्तौ तु तत्करिष्यतीति स्थापितोच्यत इति 2, कृत्स्ना पुनर्यत्र झोषो न क्रियते, झोषस्त्वयं- इह तीर्थे षण्मासान्तमेव तपस्ततः षण्णां मासानामुपरि पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 432-433 ज्ञानाद्याचाराः, मासिकाद्याचारप्रकल्पा :, प्रस्थापिताद्यारोपण:

Page #86
पञ्चममध्ययन श्रीअभय० पञ्चस्थानम्, वृत्तियुतम् भाग-२ // 578 // सूत्रम् 434-435 जम्बू-धातकीपुष्करपूर्वापरार्द्ध-पूर्वसीता-पश्चिम श्रीस्थानाङ्ग यान् मासानापन्नोऽपराधी तेषां क्षपणं- अनारोपणं प्रस्थे चतुःसेतिकाऽतिरिक्तधान्यस्येव झाटनमित्यर्थः, झोषाभावेन सा परिपूर्णेति कृत्स्नेत्युच्यत इति भावः 3, अकृत्स्ना तुयस्यां षण्मासाधिकं झोष्यते, तस्या हि तदतिरिक्तझाटनेनापरिपूर्णत्वादिति द्वितीयोद्देशक: 4, हाडहडे ति यत् लघुगुरुमासादिकमापन्नस्तत् सद्य एव यस्यां दीयते सा हाडहडोक्तेति 5 / एतत्स्वरूपं च विशेषतो , निशीथविंशतितमोद्देशकादवगन्तव्यमिति / अयं च संयतासंयतगतवस्तुविशेषाणां व्यतिकरो मनुष्यक्षेत्र एव भवतीति मनुष्यक्षेत्रवर्त्तिनो वस्तुविशेषान् 'जंबुद्दीवे'त्यादिना 'उसुयारा नत्थि'त्ति पर्यवसानेन ग्रन्थेनाह सीतोदोत्तरजंबुद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमे णं सीयाए महानईए उत्तरेणं पंच वक्खारपव्वता पं० तं०- मालवंते चित्तकूडे पम्हकूडे णलिणकुडे एगसेले 1, जंबूमंदरस्स पुरओ सीताए महानदीए दाहिणेणं पंच वक्खारपव्वता पं० तं०- तिकूडे वेसमणकूडे अंजणे मायंजणे सोमणसे 2, जंबूमंदरस्स पञ्चत्थिमेणं सीओताते महाणदीए दाहिणेणं पंच वक्खारपव्वता पं० तं०- विजुप्पभे अंकावती पम्हावती आसीविसे सुहावहे 3, जंबूमंदरपञ्चत्थिमेणं सीतोताते महानदीते उत्तरेणं पंच वक्खारपव्वता पं० तं०- चंदपव्वते सूरपव्वते णागपव्वते देवपव्वते गंधमादणे 4, जंबूमंदरदाहिणेणं देवकुराए कुराएपंच महद्दहा पं० २०-निसहदहे देवकुरुदहे सूरदहे सुलसदहे भरतादीनि, विजुप्पभदहे 5, जंबूमंदरउत्तरकुराते कुराएपंच महदहा पं० 20- नीलवंतदहे उत्तरकुरुदहे चंददहे एरावणदहे मालवंतदहे 6, सव्वेऽवि ब्राह्मी-सुन्दरीणं वक्खरपव्वया(तेणं) सीया सीओयाओ महाणईओ मंदरं वा पव्वतंतेणं पंच जोयणसताई उई उच्चत्तेणं पंचगाउयसताई उव्वेहेणं ७।धायइसंडे दीवे पुरच्छिमद्धेणं मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं सीताते महाणतीते उत्तरेणं पंच वक्खारपव्वता पं० तं०- मालवंते // 578 // एवं जधा जंबुद्दीवे तधा जाव पुक्खरवरदीवड्डपच्चत्थिमद्धे वक्खारा दहा य उच्चत्तं भाणियव्वं / समयक्खेत्ते णं पंच भरहाई पंच एरवताई, एवं जधा चउट्ठाणे बितीयउद्देसे तहा एत्थवि भाणियव्वं जाव पंच मंदरा पंच मंदरचूलिताओ, णवरं उसुयारा णत्थि / / दक्षिणवक्षस्कार (30) देवकुरूतरकुरुहदसीता-सीतोदामन्दरासन्नोदूधसमयक्षेत्र ऋषभ-भरतबाहबलि तनुमानम्

Page #87
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 579 // सूत्रम् 434 // उसभेणं अरहा कोसलिए पंचधणुसताई उडं उच्चत्तेणं होत्था १।भरहे णं राया चाउरंतचक्कवट्टी पंच धणुसयाई उई उच्चत्तेणं हुत्था २।बाहुबली णमणगारे एवं चेव 3 बंभीणामज्जा एवं चेव ४एवं सुंदरीवि५,॥सूत्रम् 435 // कण्ठ्यश्चायम्, नवरं मालवं(व) तो गजदन्तकात् प्रदक्षिणया सूत्रचतुष्टयोक्ता विंशतिर्वक्षस्कारगिरयोऽवगन्तव्या इति, इह च देवकुरुषु निषधवर्षधरपर्वतादुत्तरेणाष्टौ योजनानां शतानि चतुस्त्रिंशदधिकानि योजनस्य चतुरश्च सप्तभागानतिक्रम्य शीतोदाया महानद्याः पूर्वापरकूलयोर्विचित्रकूटचित्रकूटाभिधानौ योजनसहस्रोच्छ्रितौ मूले सहस्रायामविष्कम्भावुपरि पञ्चक योजनशतायामविष्कम्भौ प्रासादमण्डितौ स्वसमाननामदेवनिवासभूतौ पर्वतौ स्तस्ततस्ताभ्यामुत्तरतोऽनन्तरोदितान्तरः शीतोदामहानदीमध्यभागवर्ती दक्षिणोत्तरतो योजनसहनमायतः पूर्वापरतः पञ्च योजनशतानि विस्तीर्णो वेदिकावनखण्डद्वयपरिक्षिप्तो दश योजनावगाहो नानामणिमयेन दशयोजननालेनाद्धयोजनबाहल्येन योजनविष्कम्भेनार्द्धयोजनविस्तीर्णया क्रोशोच्छ्रितया कर्णिकया युक्तेन निषधाभिधानदेवनिवासभूतभवनभासितमध्येन तदर्द्धप्रमाणाष्टोत्तरशतसङ्ख्यपद्यैस्तदन्येषांक च सामानिकादिदेवनिवासभूतानां पद्मानामनेकलक्षैः समन्तात् परिवृतेन महापद्मन विराजमानमध्यभागो निषधो महाह्रदः, एवमन्येऽपि निषधसमानवक्तव्यता:स्वसमानाभिधानदेवनिवासा उक्तान्तरा:समवसेयाः, नवरं नीलवन्महाह्रदो विचित्रकूटचित्रकूटपर्वतसमवक्तव्यताभ्यां यमकाभिधानाभ्यां स्वसमाननामदेवावासाभ्यां पर्वताभ्यामनन्तरं द्रष्टव्यस्ततो दक्षिणतः शेषाश्चत्वार इति, एते च सर्वेऽपि प्रत्येकं दशभिर्दशभिः काञ्चनकाभिधानैर्योजनशतोच्छ्रितैर्योजनशतमूलविष्कम्भैः पञ्चाश-1 द्योजनमानमस्तकविस्तारैः स्वसमाननामदेवाधिवासैः प्रत्येकं दशयोजनान्तरैः पूर्वापरव्यवस्थितैर्गिरिभिरुपेताः, एतेषां च पश्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः सूत्रम् 434-435 जम्बू-धातकीपुष्करपूर्वापरार्द्ध-पूर्वसीता-पश्चिमसीतोदोत्तरदक्षिणवक्षस्कार (30) देवकरूतरकुरुहदसीता-सीतोदामन्दरासन्नाद्धसमयक्षेत्रभरतादीनि, ऋषभ-भरतबाहुबलिब्राही-सुन्दरीतनुमानम् // 579 //

Page #88
कारणानि श्रीस्थानाङ्ग विचित्रकूटादिपर्वतह्रदनिवासिदेवानामसङ्खयेयतमजम्बूद्वीपेद्वादशयोजनसहस्रप्रमाणास्तन्नामिका नगर्यो भवन्तीति, सव्वेवि पचममध्ययन श्रीअभय० ण मित्यादि, सर्वेऽपि जम्बूद्वीपादिसम्बन्धिनः, तेणं ति शीताशीतोदे महानद्यौ प्रतीते लक्षणीकृत्य नदीदिशीत्यर्थः / मन्दरं पञ्चस्थानम्, वृत्तियुतम् द्वितीयोद्देशकः भाग-२ वा- मेहंवा पर्वतं प्रति तद्दिशीत्यर्थस्तत्र मालवत्सौमनसविद्युत्प्रभगन्धमादनागजदन्ताकारपर्वता मेरुं प्रति यथोक्तस्वरूपाः, सूत्रम् // 580 // शेषास्तु वक्षारपर्वता महानद्यौ प्रतीति, इयं चानन्तरोदिता सप्तसूत्री धातकीखण्डस्य पुष्करार्द्धस्य च पूर्वापरार्द्धयोदृश्येत्यत |436-437 एवोक्तं- एवं जहा जंबू इत्यादि / समयः- कालस्तद्विशिष्टं क्षेत्रं समयक्षेत्रं-मनुष्यक्षेत्रंतस्यैवादित्यगतिसमभिव्यङ्गयऋत्वय सुप्तविबोध कारणानि, नादिकालयुक्तत्वात्, जाव पंच मंदर त्ति इह यावत्करणात् पञ्च हैमवतानि पञ्च हैरण्यवतानीत्यादि पञ्च शब्दापातिन इत्यादि निग्रंथी ग्रहणचोपयुज्य सर्वं चतुःस्थानकद्वितीयोद्देशकानुसारेण वाच्यम्, नवरं उसुयार त्ति चतुःस्थानके चत्वार इषुकारपर्वता उक्ताः इह तु तेन वाच्याः, पञ्चस्थानकत्वादस्येति / अनन्तरं मनुष्यक्षेत्रे वस्तून्युक्तानीति तदधिकाराद्भरतक्षेत्रवर्त्तमानावसर्पिणीभूषणभूत-8 मृषभजिनवस्तु तत्सम्बन्धादन्यानि च पञ्चस्थानकेऽवतारयन् सूत्रपञ्चकमाह- उसभे ण मित्यादि कण्ठ्यम्, नवरं कोसलिए त्ति कोशलदेशोत्पन्नत्वात् कौशलिको, भरतादयश्च ऋषभापत्यानि / बुद्धाश्चैते, बुद्धश्च भावतोमोहक्षया द्रव्यतो निद्राक्षयादिति। द्रव्यबोधं कारणत उपदर्शयन्नाह पंचहिं ठाणेहिं सुत्ते विबुज्झेज्जा, तं०- सद्देणं फासेणं भोयणपरिणामेणं णिद्दक्खएणं सुविणदंसणेणं ॥सूत्रम् 436 // पंचहिं ठाणेहिं समणे णिगंथे णिग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णातिक्कमति, तं०- निग्गंथिं च णं अन्नयरे पसुजातिए वा पक्खिजातिए वा ओहातेजा तत्थ णिग्गंथे णिग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा नातिक्कमति १णिग्गंथे णिगंथिं दुग्गंसि वा विसमंसिवा पक्खलमाणिं वा पवडमाणिं वा गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वाणातिक्कमति 2 णिग्गंथे णिग्गंथिं सेतंसि वा पंकसि

Page #89
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 581 // ग्रहण कारणानि वा पणगंसि वा उदगंसि वा उक्कसमाणीं वा उवुज्झमाणीं वा गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वाणातिक्कमति 3 निग्गंथे निग्गंथिं नावं पञ्चममध्ययन पवस्थानम्, आरुभमाणे वा ओरोहमाणे वा णातिक्कमति ४,खेत्तइत्तं दित्तइत्तं जक्खाइटें उम्मायपत्तं उवसग्गपत्तं साहिगरणं सपायच्छित्तंजाव द्वितीयोद्देशकः भत्तपाणपडियातिक्खियं अट्ठजायंवा निग्गंथे निग्गंथिं गेण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णातिक्कमति ५॥सूत्रम् 437 // सूत्रम् पंचही त्यादि कण्ठ्यम्, नवरमिह निद्राक्षयोऽनन्तरकारणंशब्दादयस्तु तत्कारणत्वेन तत्कारणतयोक्ताः, भोजनपरिणामोल 436-437 सुप्तविबोधबुभुक्षा। अनन्तरं द्रव्यप्रबुद्धः कारणत उक्तोऽथ भावप्रबुद्धमनुष्ठानत आज्ञानतिक्रमिणं दर्शयितुमाह- पंचही त्यादि सुगमम्, कारणानि, नवरं गिण्हमाणे त्ति बाह्वादावङ्गे गृह्णन्नवलम्बमानः पतन्तीं बाह्यादौ गृहीत्वा धारयन्नथवा सव्वंगियं तु गहणं करेण अवलंबणं निग्रंथीतु देसंमि त्ति नातिक्रामति स्वाचारमाज्ञां वा गीतार्थस्थविरो निर्ग्रन्थिकाऽभावे न यथाकथञ्चित्, पशुजातीयो हप्तगवादिः पक्षिजातीयो गृध्रादिः, ओहाएज त्ति उपहन्यात् तत्रेति- उपहनने गृह्णन्नातिक्रामति कारणिकत्वाद् निष्कारणत्वे तु दोषाः, यदाह- मिच्छत्तं उड्डाहो विराहणा फास भावसंबंधो / पडिगमणाई दोसा भुत्ताभुत्ते य नायव्वा ॥१॥(बृहत्क०६१७०) इत्येकम्, तथा ] दुःखेन गम्यत इति दुर्गः, स च त्रिधा-वृक्षदुर्गः श्वापददुग्र्गो म्लेच्छादिमनुष्यदुर्गस्तत्र वा मार्गे, उक्तं च-तिविहं च होइ दुग्गं रुक्खे सावयमणुस्सदुग्गं च (बृहत्क० 6183) इति तथा विषमे वा-गर्तपाषाणाद्याकुले पर्वते वा प्रस्खलंती वा गत्या प्रपतन्ती वा भुवि, अथवा भूमीए असंपत्तं पत्तं वा हत्थजाणुगादीहिं। पक्खलणं नायव्वं पवडण भूमीएँ गत्तेहिं॥१॥ (बृहत्क० 6186) इति गृह्णन्नातिक्रामतीति द्वितीयम्, तथा पङ्कः पनको वा सजलो यत्र निमज्ज्यते स सेकस्तत्र वा, पङ्कः- कईमस्तत्र वा, पनके वा // 581 // 7 सर्वाङ्गिकं तु ग्रहणं करेण अवलम्बनं तु देशे। 0 मिथ्यात्वमुड्डाहो विराधना स्पर्शे भावप्रतिबन्धः / प्रतिगमनादयो दोषा भुक्ताभुक्तयोश्च ज्ञातव्याः॥९॥ दुर्गं त्रिविधं च भवति वृक्षश्वापदमनुष्यदुर्गभेदात्।। 0 भूमावसंप्राप्तिः प्राप्तिर्वा हस्तजान्वादिभिः / प्रस्खलनं ज्ञातव्यं प्रपतनं भूमौ गात्रैः॥१॥

Page #90
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 582 // ग्रहण आगन्तुकप्रतनुद्रवरूपे कईम एव ओल्यांवा, अपकसंतीं पङ्कपनकयोः परिहसन्तीमपोह्यमानांवा-सेके उदके वा नीयमानां पञ्चममध्ययन गृह्णन्नातिक्रामतीति, गाथे चेह- पंको खलु चिक्खिल्लो आगंतुं पतणुओ दवो पणओ। सोच्चिय सजलो सेओ सीइज्जइ जत्थ दुविहेवि॥ पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः १॥इति, पंकपणएसु नियमा ओसगणं वुज्झणं सिया सेए। निमियंमि निमज्जणया सजले सेए सिया दोवि॥२॥ (बृहत्क० 6188) सूत्रम् इति तृतीयम्, तथा नावं आरुहमाणे त्ति आरोहयन् ओरुहमाणे त्ति अवरोहयन्नुत्तारयन्नित्यर्थो नातिक्रामतीति चतुर्थम्, तथा छ |436-437 सुप्तविबोधक्षिप्तं- नष्टं रागभयापमानैश्चित्तं यस्याः सा क्षिप्तचित्ता तां वा, उक्तं च-रागेण वा भएण वा अहवा अवमाणिया महंतेणं। एतेहिं कारणानि, खित्तचित्त (बृहत्क०६१९५)त्ति तथा दृप्तं सन्मानाद् दर्पवच्चित्तं यस्याः सा दृप्तचित्ता तांवा, उक्तं च- इति एस असंमाणा खित्तो छ निग्रंथीसम्माणओ भवे दित्तो। अग्णीव इंधणेणं दिप्पइ चित्तं इमेहिं तु॥१॥ लाभमएण व मत्तो अहवा जेऊण दुज्जयं सत्तुं (बृहत्क० 6242 कारणानि 43) ति // यक्षेण- देवेन आविष्टा-अधिष्ठिता यक्षाविष्टा तां वा, अत्रोक्तं-पुव्वभववेरिएणं अहवा रागेण रागिया संती। एएहि जक्खइट्ठ(बृहत्क० 6258) त्ति उन्मादं- उन्मत्ततां प्राप्ता उन्मादप्राप्ता तां वा, अत्राप्युक्तं- उम्माओ खलु दुविहो जक्खाएसो य मोहणिज्जो य / जक्खाएसो वुत्तो मोहेण इमं तु वोच्छामि॥१॥रूवंग द?णं उम्माओ अहव पित्तमुच्छाए (बृहत्क० 6263-64) त्ति, उपसर्ग- उपद्रवं प्राप्ता उपसर्गप्राप्ता तां वा, इहाप्युक्तं-तिविहे य उवस्सग्गे दिव्वे माणुस्सए तिरिक्खे य। दिव्वे य पुव्वभणिए 0पङ्कः खलु चिक्खिल्ल आगन्तुकः प्रतनुको द्रवः पनकः / सोऽपि च सजलः सेकः यत्र द्विविधेऽपि सीद्यते // 1 / / पङ्कपनकयोर्नियमादधोगमनं सेके स्याद्वहनम्। (निर्मदि स्तिमिते) निमज्जनता सजले सेके स्यातां द्वावपि ॥२॥रागेण वा भयेन वाऽथवा महताऽपमानिता एतैः क्षिप्तचित्ता।। इत्येषोऽसन्मानात्क्षिप्तः सन्मानाद्भवेद् हप्तः। अग्निरिवेन्धनैर्टप्यति चित्तमेभिरेव // 1 // लाभमदेन वा मत्तोऽथवा जित्वा दुर्जयं शत्रुम् // 0 पूर्वभववैरिणाऽथवा रागेण रागवती सती। एतैर्यक्षाविष्टा // OR उन्मादः खलु द्विविधो यक्षावेशश्च मोहनीयश्च / यक्षावेश उक्तो मोहेनैनं तु वक्ष्यामि // 1 // रूपमङ्गं च दृष्ट्वा उन्मादोऽथवा पित्तमूर्च्छया। 0 त्रिविधाश्चोपसर्गाः दिव्या मानुष्यास्तैरश्चश्च / दिव्याश्च पूर्व भणिता - // 582 //

Page #91
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 583 // माणुस्से आभिओगे य॥१॥ विज्जाए मंतेण य चुन्नेण व जोइया अणप्पवसा // (बृहत्क० 6269-70) इति तथा सहाधिकरणेन। पञ्चममध्ययनं साधिकरणा-युद्धार्थमुपस्थिता तांवा सह प्रायश्चित्तेन सप्रायश्चित्ता तांवा, भावना चेह-अहिगरणंमि कयंमि उखामेउमुवट्ठियाए। पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः पच्छित्तं / तप्पढमया भएणं होइ किलंता व वहमाणी॥१॥ (बृहत्क० 6279) तथा भक्तपाने आभवं प्रत्याख्याते यया सा भक्त सूत्रम् 438 पानप्रत्याख्याता तां वा, इह गाथा- अटुं वा हेउं वा समणीणं विरहिए कहिंतस्स। मुच्छाएँ विवडियाए कप्पइ गहणं परिन्नाए॥१॥ आचार्यो पाध्याययो(बृहत्क० 6282) इति तथा अर्थः- कार्यमुत्प्रव्राजनतः स्वकीयपरिणेत्रादेर्जातं यया साऽर्थजाता पतिचौरादिना संयमाच्चाल्य गणेऽतिशया: मानेत्यर्थस्तां वा, इह गाथा- अट्ठोत्ति जीएँ कजं संजाय एस अट्ठजाया उ। तं पुण संजमभावा चालिज्जतं समवलंब // 1 // (बृहत्क० ६२८६)ति पञ्चममिति 5 // अनन्तरं येषु स्थानेषु वर्तमानो निर्ग्रन्थो धर्म नातिक्रामति तान्युक्तानि, अधुना तद्विशेष आचार्यो येष्वतिशयेषु वर्तमानस्तं नातिक्रामति तानाह आयरियउवज्झायस्सणं गणंसि पंच अतिसेसा पं० तं०- आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सगस्स पाए निगिज्झिय 2 पप्फोडेमाणे वा पमजेमाणे वाणातिक्कमति 1 आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सगस्स उच्चारपासवणं विगिंचमाणेवा विसोधेमाणे वाणातिक्कमति २आयरियउवज्झाए पभूइच्छा वेयावडियं करेजा इच्छा णो करेजा 3, आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सगस्स एगरायं वा दुरातं वा एगागी वसमाणे णा० 4 आयरियउवज्झाए बाहिं उवस्सगस्स एगरातं वा दुरातं वा वसमाणे णातिक्कमति ५॥सूत्रम् 438 // 8 मानुष्या आभियोगाश्च / / 1 / / विद्यया मन्त्रेण चूर्णेन वा योजिता अनात्मवशाः॥ अधिकरणे कृते क्षामयितुमुपस्थिताया अथवा तत्प्रथमतया प्रायश्चित्तं वहन्ती // 583 // किल भयेन वा क्लान्ता भवति // 1 // 0 अर्थं वा हेतुं वा विरहे श्रमणीभ्यः कथयतः / मूर्च्छया विपतितायाः परिज्ञायां (अनशने) ग्रहणं कल्पते // 1 // यस्या अर्थः कार्य संजातं एषा एवाऽर्थजाता। तां पुनः संयमभावाच्चाल्यमानां समवलम्बयन्ति // 1 //

Page #92
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 584 // आयरिए त्यादि, आचार्यश्चासावुपाध्यायश्चेत्याचार्योपाध्यायः, स हि केषाञ्चिदर्थदायकत्वादाचार्योऽन्येषां सूत्रदायकत्वादु पशममध्ययनं पाध्याय इति तस्य, आचार्योपाध्याययोर्वा, न शेषसाधूनाम्, गणे साधुसमुदाये वर्तमानस्य वर्तमानयोर्वा गणविषये वा पञ्चस्थानम्, शेषसाधुसमुदायापेक्षयेत्यर्थः पञ्चातिशेषाः- अतिशयाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा- आचार्योपाध्यायोऽन्तर्मध्ये उपाश्रयस्य वसतेः पादौ द्वितीयोद्देशकः 8 सूत्रम् 438 निगृह्य 2 पादधूलेरुद्धूयमानाया निग्रहं वचनेन कारयित्वा यथाऽन्ये धूल्यान भ्रियन्ते तथेत्यर्थः, प्रस्फोटयित्वा आभिग्रहिकेना- आचार्योन्येन वा साधुना स्वकीयरजोहरणेन ऊर्णिकपादप्रोञ्छनेन वा प्रस्फोटनं कारयन् झाटयन्नित्यर्थः, प्रमार्जयन्वा शनैलूंषयन् पाध्याययो गणेऽतिशयाः नातिक्रामतीति, इह च भावार्थ इत्थमास्थितः- आचार्यः कुलादिकार्येण निर्गतः प्रत्यागत उत्सर्गेण तावद्वसतेर्बहिरेव पादौ प्रस्फोटयति, अथ तत्र सागारिको भवेत्तदा वसतेरन्तः प्रस्फोटयेत्, प्रस्फोटनं च प्रमार्जनविशेषस्तच्च चक्षुर्व्यापारलक्षणप्रत्युपेक्षणपूर्वकमितीह सप्त भङ्गाः, तत्र न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्टि चेत्येको, न प्रत्युपेक्षते प्रमाीति द्वितीयः, प्रत्युपेक्षते न प्रमार्टीति तृतीयः, प्रत्युपेक्षते प्रमार्टि चेति चतुर्थो, यत्तत्प्रत्युपेक्ष्यते प्रमाय॑ते च तद्दुष्प्रत्युपेक्षितं दुष्प्रमार्जितं 4 दुष्प्रत्युपेक्षितं सुप्रमार्जितं वा 5 सुप्रत्युपेक्षितंदुष्प्रमार्जितं वा 6 सुप्रत्युपेक्षितंसुप्रमार्जितं वा७ करोति, इह च सप्तमः शुद्धः शेषेष्वसमाचारीति, यदि तु सागारिकश्चलस्ततः सप्ततालमात्रं सप्तपदावक्रमणमात्रं वा कालं बहिरेव स्थित्वा तस्मिन् गते पादौ प्रस्फोटयेद्, उक्तं च-अइवाइगंमि बाहिं अच्छंति मुहत्तगं थेर (व्यव०भा० २५२४)त्ति अल्पार्थके सप्ततालमानं (अतिपातितोऽस्थिरः), ततो वसतौ प्रविशेत्, कः केन चास्य पादौ प्रमार्जयतीत्युच्यते-अभिग्गहियस्स असई तस्सेव रओहरेण अन्नयरो। (तस्यैवेत्याचार्यस्यैव) पाउंछणुन्निएण व पुंछइ उ अणन्नभुत्तेणं॥१॥ (व्यव०भा० 2526) ति। वसतेरन्तःप्रविष्टस्य चायं विधिर्विपुलायां वसतावपरिभोगOअतिपातिकेऽस्थिरे बहिर्मुहूर्त्तकं तिष्ठन्ति स्थविराः॥ Oआभिग्रहिकस्यासति तस्यैव रजोहरणेनान्यतरः। पादप्रोञ्छनेनौर्णिकेन वा पुञ्छति त्वनन्यभुक्तेन // 1 //

Page #93
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 585 // स्थाने सङ्कटायां चात्मसंस्तारकावकाशे उपविष्टस्य पादौ प्रमार्जनीयौ, अन्यस्यापि गणावच्छेदिकादेरयमेव विधिः, पश्चममध्ययन केवलमन्यो बहिश्चिरतरं तिष्ठतीति, उक्तं च-विपुलाए अपरिभोगे अत्तणओवासए व बेट्ठस्स। एमेव य भिक्खुस्सवि नवरं बाहिं पश्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः चिरयरं तु॥१॥ (व्यव०भा० 2527) एतावानेव चायमतिशयो यदसौ न चिरं बहिरास्ते, अथ चिरं तिष्ठतः के दोषा इति?,8 सूत्रम् 438 उच्यते-तण्हुण्हभावियस्सा (सुकुमाराचार्यस्य)पडिच्छमाणस्स (बहिस्तात्) मुच्छमाईया।खद्धाइयणगिलाणे (प्रचुरद्रवपाने ग्लानत्वे) आचार्योसुत्तत्थविराहणा चेव॥१॥(व्यव०भा० 2533) इत्यादि, शेषसाधवस्तु चिरमपि बहिस्तिष्ठन्ति न च दोषाः स्युर्जितश्रमत्वाद्, पाध्याययो गणेऽतिशयाः आह च-दसविहवेयावच्चे सग्गाम बहिं च निच्चवायामो / सीउण्हसहा भिक्खूण य हाणी वायणाईया॥१॥(व्यव०भा० 2539-40) इत्येकोऽतिशयः,तथाऽन्तर्मध्ये उपाश्रयस्य उच्चारं-पुरीषप्रश्रवणं-मूत्रं विश्चन्- सर्वं परिष्ठापयन् विशोधयन्- पादादिलग्नस्य निरवयवत्वं कुर्वन् शौचभावेन वेति, अथवा सकृद्विवेचनं बहुशो विशोधनम्, उक्तं च-सव्वस्स छड्डण विगिचणा उ पुयपादहत्थलग्गस्स / फुसणधुवणा विसोहण सइं च बहुसो य नाणत्तं // 1 // (बृहत्क० 5813) इति, नातिक्रामति, इह च भावार्थ एवंआचार्यो नोत्सर्गतो विचारभूमिंगच्छति दोषसम्भवात्, तथाहि-श्रुतवानयमित्यादिगुणतः पूर्वं वीथिषुवणिजो बहुमानादभ्युथानादि कृतवन्तस्ततो विचारभूमौ सकृद् द्विर्वाऽऽचार्यस्य गमने आलस्यात्तन्न कुर्वन्ति पराभखाश्च भवन्ति, एतच्चेतरे दृष्ट्या शङ्कन्ते- यदुतायमिदानीं पतितो वणिजानामभ्युत्थानाधकरणादित्येवं मिथ्यात्वगमनादयो दोषाः, उक्तं च-सुयवं तवस्सि विपुलायामपरिभोगे आत्मनोऽवकाशे वोपविष्टस्य। एवमेव भिक्षोरपि नवरं बहिश्चिरतरमेव // 1 // 0 तृषोष्णभावितस्य प्रतीच्छतो मूर्छादिकाः। प्रचुरद्रवपाने // 585 // ग्लानत्वं सूत्रार्थविराधना चैव // 1 // 0 दशविधवैयावृत्त्ये स्वग्रामे बहिर्वा नित्यं व्यायामः / शीतोष्णसहा भिक्षवो न च हानिर्वाचनादिकाः ॥१॥विवेचयन् (मु०)। Oपुतपादहस्तलग्नस्य सर्वस्य त्यजनं विवेचनम् / स्पर्शने धावनं विशोधनं सकृद्वहुशश्चेति नानात्वम्॥१॥ श्रुतवांस्तपस्वी परिवारवांश्चेति वणिजोऽन्तरापणे उत्थाने -

Page #94
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 586 // परिवारवंच वणियंतरावणुट्ठाणे (अंतरापणो वीथी), दुट्ठाणनिग्गममि य (द्विर्निर्गमे) हाणी य (विनयस्य) परंमुहाऽवन्नो॥१॥ (व्यव०भा० पञ्चममध्ययनं 2543) (अवर्णो नूनं द्विर्भुङ्क्त इति) गुणवंत जतो वणिया पूइंतऽन्ने विसन्नया तंमि। पडिओत्ति अणुट्ठाणे (अनुत्थाने) दुविहनियत्ती पश्वस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः अभिमुहाणं॥१॥(व्यव०भा०२५४४)(श्रावकत्वप्रव्रजितत्वाभ्यां निवृत्तिरिति) तथा मत्सरिभ्यः सकाशान्मरणबन्धनापभ्रा सूत्रम् 438 जनादयोऽन्येऽपि व्यवहारभाष्यादवगन्तव्या इति द्वितीयोऽतिशयः, तथा प्रभुः- समर्थः इच्छा- अभिलाषो वैयावृत्त्यकरणे आचार्यो पाध्याययोयदि भवेत्तदा वैयावृत्त्यं- भक्तपानगवेषणग्रहणतः साधुभ्यो दानलक्षणं कुर्याद्, अथेच्छा-अभिलाषस्तदकरणे तन्न कुर्यादिति, गणेऽतिशयाः भावार्थस्त्वयं- आचार्यस्य भिक्षाभ्रमणं न कल्पते, यतोऽवाचि-उप्पन्ननाणा जह नो अडुति, चोत्तीसबुद्धाइसया जिणिंदा / एवं गणी अट्ठगुणोववेओ, सत्था व नो हिंडइ इड्डिमं तु॥१॥ (व्यव०भा० 2571) दोषास्त्वमी-भारेण वेदणा वा हिंडते उच्चनीयसासो वा। (व्यव०भा० २५७४)आइयणछड्डणाई (प्रचुरपानकादेरापानादौ छादयो) गेलन्ने पोरिसीभंगो॥१॥ (व्यव०भा० 2576) इति, एवमादयोऽनेके दोषा व्यवहारभाष्योक्ताः समवसेयाः, एते च सामान्यसाधोरपि प्रायः समानास्तथापिगच्छस्य तीर्थस्य वा महोपकारित्वेन रक्षणीयत्वेनाचार्यस्यायमतिशय उक्तः, उक्तं च- जेण कुलं आयत्तं तं पुरिसं आयरेण रक्खिज्जा। न हु तुंबंमि विणढे अरया साहारया होंति॥१॥ त्ति तृतीयस्तथा अन्तरुपाश्रय एका चासौ रात्रिश्चेत्येकरात्रं तद्वा द्वयो रात्र्योः समाहारो। द्विरानंतद्वा, विद्यादिसाधनार्थमेकाकी एकान्ते वसन्नातिक्रामति, तत्र तस्य वक्ष्यमाणदोषासम्भवाद्, अन्यस्य तु तद्भावादिति (प्रायतिषत) द्विर्निर्गमे च हानिर्विनयस्य पराङ्गखेऽवर्णः // 1 // 0 यतो वणिजो गुणवतः पूजयन्ति अन्यानपि च संज्ञार्थं यातः। पतित इत्यनुत्थानेऽभिमुखानां निवृत्तिर्द्विविधा // 1 // चतुस्त्रिंशद्बुद्धातिशया जिनेन्द्रा यथा न भिक्षामटन्ति / एवमष्टगुणोपपेतो गण्यपि शास्ता इव ऋद्धिमानो हिण्डते॥१॥ भारेण वेदना हिण्डमाने 8 उच्चनीचश्वासो वा / आदाने पानकच्छईनाद्या ग्लानत्वे पौरुषीभङ्गश्च // 1 // यस्यायत्तं कुलं तं पुरुष आदरेण रक्षयेत् / नेमौ विनष्टायां साधारका अरका नैव भवन्ति // 1 // // 586

Page #95
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 587 // चतुर्थः, एवं पञ्चमोऽपि, भावार्थश्चायमनयोरन्तरुपाश्रयस्य वक्षारके विष्वग्वसति बहिर्वोपाश्रयस्य शून्यगृहादिषु वसति यदि पञ्चममध्ययन तदा असामाचारी, दोषाश्चैते-पुंवेदोपयोगेन जनरहिते हस्तकर्मादिकरणेन संयमे भेदो भवति, मर्यादा मया लवितेति निर्वेदेन पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः वैहायसादिमरणं च प्रतिपद्यत इति, इह गाथा- तब्भावुवओगेणं रहिए कंमादि संजमे भेदो। मेरा व लंघिया मे वेहाणसमादि सूत्रम् निवेया॥१॥ जइविय निग्णयभावो तहावि रक्खिज्जइ स अन्नेहिं / वंसकडिल्लेवि छिन्नोऽवि वेणुओ पावए न महिं॥ 2 // वीसुं वसओ 439-440 आचार्योदप्पा गणियायरिए य होइ एमेव। सुत्तं पुण कारणियं भिक्खुस्सवि कारणेऽणुन्ना // 3 // विजाणं परिवाडिं पव्वे पव्वे करेंति आयरिया। पाध्यादिट्ठतो महपाणे अन्तो बाहिं च वसहीए॥४॥ (व्यव०भा० 2694-97) इति, आचार्यस्य गणे अतिशया उक्ता, अधुना यगणापक्रमतस्यैवातिशयविपर्ययभूतानि गणान्निर्गमनकारणान्याह कारणानि, अर्हदादिका पंचहिं ठाणेहिं आयरियउवज्झायस्स गणावक्कमणे पं० तं०- आयरियउवज्झाए गणंसि आणं वा धारणं वा नो सम्म पउंजित्ता ऋद्धिमन्तः भवति 1 आयरियउवज्झाए गणंसि अधारायणियाते कितिकम्मं वेणइयंणो सम्म पउंजित्ता भवति 2 आयरियउवज्झाते गणंसि जे सुयपज्जवजाते धारिति ते काले नो सम्ममणुपवादेत्ता भवति 3 आयरियउवज्झाए गणंसि सगणिताते वा परगणियाते वा निग्गंथीते बहिल्लेसे भवति 4 मित्ते णातीगणेवासे गणातो अवक्कमेज्जा तेसिं संगहोवग्गहट्ठयाते गणावक्कमणे पन्नत्ते ५॥सूत्रम् 439 // पंचविहा इडीमंतामणुस्सा पं० तं०- अरहंता चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा भावियप्पाणो अणगारा ॥सूत्रम् 440 // 0 जनरहिते तद्भावोपयोगेन कर्मादिना संयमभेदः / मया मर्यादा लसितेति निर्वेदाद्वैहायसादि॥ 1 // यद्यपि च निर्गतभावस्तथापि सोऽन्यः रक्ष्यते / वंशसमुदाये छिन्नोऽपि वेणुर्न प्राप्नोति महीम् // 2 // विष्वक् वसतो दर्पाद् गण्याचार्ययोर्भवत्येवमेव / सूत्रं पुनः कारणिकं भिक्षोरपि कारणेऽनुज्ञा / / 3 / / आचार्याः पर्वणि पर्वणि विद्यानां परिपाटीं कुर्वन्ति / दृष्टान्तो महाप्राणेन अन्तर्बहिश्व वसत्याः॥ 4 // // 587 // 80808888888888888880000

Page #96
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 588 // 439-440 यगणापक्रम पंचमट्ठाणस्स बिइओ उद्देसो॥ पश्चममध्ययन पंचही त्यादि सुगमम्, नवरमाचार्योपाध्यायस्य आचार्योपाध्याययोर्वा गणाद्- गच्छादपक्रमणं-निमो गणापक्रमणम्, पञ्चस्थानम्, द्वितीयोद्देशकः आचार्योपाध्यायो गणे गच्छविषये आज्ञां वा योगेषु प्रवर्तनलक्षणां धारणां वा-विधेयेषु निवर्तनलक्षणाम्, नो नैव सम्यग्-8 सूत्रम् यथौचित्यं प्रयोक्ता- तयोः प्रवर्तनशीलोभवति, इदमुक्तं भवति-दुर्विनीतत्वाद् गणस्य ते प्रयोक्तुमशक्नुवन् गणादपक्रामति आचार्योकालिकाचार्यवदित्येकम्, तथा गणविषये यथारत्नाधिकतया- यथाज्येष्ठं कृतिकर्म तथा वैनयिकं-विनयं नो नैव सम्यक पाध्याप्रयोक्ता भवति, आचार्यसम्पदा साभिमानत्वाद्, यतः आचार्येणापि प्रतिक्रमणक्षामणादिषूचितानामुचितविनयः कर्त्तव्य कारणानि, एवेति द्वितीयम्, तथा असौ यानि श्रुतपर्यवजातानि-यान् श्रुतपर्यायप्रकारानुद्देशकाध्ययनादीन् धारयति हृद्यविस्मरणतस्तानि अर्हदादिका काले 2- यथावसरेनो सम्यगनुप्रवाचयिता-तेषांपाठयिता भवति, गणे त्ति इह सम्बध्यते, तेन गणे- गणविषये गणमित्यर्थ- ऋद्धिमन्तः स्तस्याविनीतत्वात् स्वस्यवा सुखलम्पटत्वान्मन्दप्रज्ञत्वाद्वेति गणादपक्रामतीति तृतीयम्, तथा असौगणे वर्तमानः सगणियाए त्ति स्वगणसम्बन्धिन्यां परगणियाए त्ति परगणसत्कायां निर्ग्रन्थ्यांतथाविधाशुभकर्मवशवर्तितया सकलकल्याणाश्रयसंयमसौधमध्या बहिर्लेश्या- अन्तःकरणं यस्यासौ बहिर्लेश्यः, आसक्तो भवतीत्यर्थ, एवंगणादपक्रामतीति,नचेदमधिकगुणत्वेन अस्यासम्भाव्यम्, यतः पठ्यते-कम्माई नेणं घणचिक्कणाइं गरुयाई वज्जसाराई। नाणड्डयंपि पुरिसं पंथाओ उप्पहं निंति॥१॥ इति चतुर्थम्, तथा मित्रज्ञातिगणो वा-सुहृत्स्वजनवर्गोवा से तस्याचार्यादेः कुतोऽपि कारणाद् गणादपक्रामेदतस्तेषां सुहृत्स्वजनानां सङ्ग्रहाद्यर्थ गणादपक्रमणं प्रज्ञप्तम्, तत्र सङ्घहस्तेषां स्वीकारः, उपग्रहो वस्त्रादिभिरुपष्टम्भ इति पञ्चमम् / अनन्तर0वसरे (मु०)। 7 तस्य (मु०)। 0 गुरुकाणि वज्रसाराणि चिक्कणानि कर्माणि घनानि। ज्ञानाढ्यमपि पुरुषं नूनं पथ उत्पथं नयन्ति॥१॥ // 588 //

Page #97
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 589 // माचार्यस्य गणापक्रमणमुक्तम्, सच ऋद्धिमन्मनुष्यविशेष इत्यधिकाराद्ऋद्धिमन्मनुष्यविशेषानाह-पंचविहे त्यादि कण्ठ्यम्, पञ्चममध्ययन नवरं ऋद्धिरामर्षांषध्यादिका सम्पत्, तद्यथा- आमर्षांषधिर्वि डोषधिः खेलौषधिर्जल्लौषधिर्जल्लो- मलः सौषधिरासी- पश्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः विषत्वं-शापानुग्रहसामर्थ्यमित्यर्थः आकाशगामित्वमक्षीणमहानसिकत्वं वैक्रियकरणमाहारकत्वं तेजोनिसर्जनं पुलाकत्वं सूत्रम् क्षीराश्रवत्वं मध्वाश्रवत्वंसर्पिराश्रवत्वं कोष्ठबुद्धिता बीजबुद्धिता पदानुसारिता सम्भिन्नश्रोतृत्वं-युगपत्सर्वशब्दश्रावितेत्यर्थः / 441-442 पंचास्तिकाया पूर्वधरता अवधिज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं केवलज्ञानमहत्ता गणधरता चक्रवर्त्तिता बलदेवता वासुदेवता चेत्येवमादिका, उक्तं द्रव्यादिभिः, च- उदयखयखओवसमोवसमसमुत्था बहुप्पगाराओ। एवं परिणामवसा लद्धीओ होंति जीवाणं॥१॥ इति, तदेवंरूपा प्रचुरा- गतिपञ्चकम् प्रशस्ता अतिशायिनी वा ऋद्धिर्विद्यते येषां ते ऋद्धिमन्तो भावितः- सद्वासनया वासितः आत्मा यैस्ते भावितात्मानोऽनगारा इति, एतेषां च ऋद्धिमत्त्वमामर्षांषध्यादिभिरर्हदादीनां तु चतुर्णा यथासम्भवमामर्षोषध्यादिनाऽर्हत्त्वादिना चेति // पञ्चमस्थानकस्य विवरणतो द्वितीयोद्देशकः समाप्त इति // ॥पञ्चमाध्ययने तृतीयोद्देशकः॥ उक्तो द्वितीयोद्देशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धोऽनन्तरोद्देशके जीवधाः प्रायः प्ररूपिताः, इह त्वजीवजीवधर्मा उच्यन्ते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदमादिसूत्रं // 589 // पंच अस्थिकाया पं० तं०-धम्मत्थिकाते अधम्मत्थिकाते आगासत्थिकाते जीवत्थिकाते पोग्गलत्थिकाए, धम्मत्थिकाए अवन्ने 7 उदयक्षयक्षयोपशमोपशमसमुत्था बहुप्रकाराः परिणामवशाज्जीवानां लब्धय एवं भवन्ति // 1 //

Page #98
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् 441-442 पंचास्तिकाया द्रव्यादिभिः, गतिपञ्चकम् // 590 // अगंधे अरसे अफासे अरूवी अजीवेसासए अवट्ठिए लोगदव्वे, से समासओ पंचविधे पं० त०-दव्वओ खित्तओ कालओभावओ गुणओ, दव्वओणं धम्मत्थिकाए एगं दव्वं खेत्ततो लोगपमाणमेत्ते कालओ ण कयाति णासी न कयाइ न भवति ण कयाइ ण भविस्सइत्ति भुविं भवति य भविस्सति तं धुवे णितिते सासते अक्खए अव्वते अवट्ठिते णिच्चे, भावतो अवन्ने अगंधे अरसे अफासे गुणतो गमणगुणे य 1, अधम्मत्थिकाए अवन्ने एवं चेव, णवरं गुणतो ठाणगुणो 2, आगासस्थिकाए अवन्ने एवं चेवणवरंखेत्तओ लोगालोगपमाणमित्ते गुणतो अवगाहणागुणे, सेसं तं चेव 3, जीवत्थिकाए णं अवन्ने एवं चेव, णवरं दव्वओ णं जीवत्थिगाते अणंताई दव्वाई, अरूवि जीवे सासते, गुणतो उवओगगुणे सेसं तं चेव 4, पोग्गलत्थिगाते पंचवन्ने पंचरसे दुग्गंधे अट्ठफासे रूवी अजीवे सासते अवट्ठिते जाव दव्वओणं पोग्गलत्थिकाए अणंताईदव्वाइंखेत्तओ लोगपमाणमेत्ते कालतो ण कयाइ णासि जाव णिच्चे भावतो वन्नमंते गंधमंते रसमंते फासमंते, गुणतो गहणगुणे / / सूत्रम् 441 // पंच गतीतोपं० तं०-निरयगती तिरियगती मणुयगती देवगती सिद्धिगती।सूत्रम् 442 / / पंचे त्यादि, अस्य चायमभिसम्बन्धोऽनन्तरसूत्रे जीवास्तिकायविशेषा ऋद्धिमन्त उक्ताः इह त्वसङ्खयेयानन्तप्रदेशलक्षणऋद्धिमन्तः समस्तास्तिकाया उच्यन्त इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या प्रथमाध्ययनवदनुसतव्या, नवरं धर्मास्तिकायादयः किमर्थमित्थमेवोपन्यस्यन्त इति, उच्यते, धर्मास्तिकायादिपदस्यमाङ्गलिकत्वात् प्रथमंधर्मास्तिकायोपन्यासः पुनर्द्धर्मास्तिकायप्रतिपक्षत्वादधर्मास्तिकायस्य पुनस्तदाधारत्वादाकाशास्तिकायस्य पुनस्तदाधेयत्वाज्जीवास्तिकायस्य पुनस्तदुपग्राहकत्वात् पुद्गलास्तिकायस्येति, धर्मास्तिकायादीनां क्रमेण स्वरूपमाह- धम्मत्थिकाए त्यादि वर्णगन्धरसस्पर्शप्रतिषेधाद् 'अरूवि'त्ति रूपं- मूर्त्तिवर्णादिमत्त्वं तदस्यास्तीति रूपी न रूपी अरूपी अमूर्त इत्यर्थः, तथा अजीवोऽचेतनः, शाश्वतः // 590 // B88888888888888888888

Page #99
भाग-२ पचममध्ययनं पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 441-442 पंचास्तिकाया गतिपञ्चकम् श्रीस्थानाङ्गप्रतिक्षणं सत्ताऽऽलिङ्गितत्वादवस्थितोऽनेन रूपेण नित्यत्वादिति, लोकस्यांशभूतं द्रव्यं लोकद्रव्यम्, यत उक्तं- पंचत्थिश्रीअभय० कायमइयं लोगमणाइनिहणं। (ध्यानशतक 53) इति, अर्थतत्स्वरूपस्योक्तस्य प्रपञ्चनायानुक्तस्य चाभिधानायाह- समासतः वृत्तियुतम् सझेपतः पञ्चविधो, विस्तरस्त्वन्यथापि स्यात्, कथमित्याह- द्रव्यतो द्रव्यतामधिकृत्य क्षेत्रतः क्षेत्रमाश्रित्य एवं कालतो // 591 // भावतश्च गुणतः कार्यतः कार्यमाश्रित्येत्यर्थः, तत्र द्रव्यतोऽसावेकं द्रव्यं तथाविधैकपरिणामादेकसङ्ख्याया एवेह भावात्, क्षेत्रतो लोकस्य प्रमाणं लोकप्रमाणं- असङ्खयेयाः प्रदेशास्तत्परिमाणमस्येति लोकप्रमाणमात्रः, कालतो न कदाचिन्नासीदित्यादि कालत्रयनिर्देशः, एतदेव सुखार्थं व्यतिरेकेणाह- अभूच्च भवति च भविष्यति चेति, एवं त्रिकालभावित्वाद् ध्रुवो, मा भूदेकसर्गापेक्षयैव ध्रुवत्वमिति सर्वदैवंभावान्नियतो, मा भूदनेकसर्गापेक्षयैव नियतत्वमिति प्रलयाभावात् शाश्वतः, एवं सदाभावेनाक्षयः, पर्यायापगमेऽप्यनन्तपर्यायतयाऽव्ययः, एवमुभयरूपतया अवस्थितोऽनेन प्रकारेणौघतो नित्य इति पूज्यव्याख्या, अथवा यत एव त्रैकालिकोऽसावत एव ध्रुवोऽवश्यंभावित्वादादित्योदयवद्, नियत एकरूपत्वात्, शाश्वत: प्रतिक्षणं सत्त्वादत एवाक्षयोऽवयविद्रव्यापेक्षया अक्षतोवा परिपूर्णत्वाद्, अव्ययोऽवयवापेक्षया, अवस्थितो निश्चलत्वात्, तात्पर्यमाह-नित्य इति, अथवा इन्द्रशक्रादिशब्दवत्पर्यायशब्दा ध्रुवादयो नानादेशजविनेयप्रतिपत्त्यर्थमुपन्यस्ता इति, तथा गुणतो गमनं- गतिस्तद् गुणो- गतिपरिणामपरिणतानां जीवपुद्गलानां सहकारिकारणभावतः कार्यं मत्स्यानां जलस्येव यस्यासौ गमनगुणो गमने वा गुणः- उपकारो जीवादीनां यस्मादसौ गमनगुण इति, एवं चेव त्ति यथा धर्मास्तिकायोऽधीत एवमधर्मास्तिकायोऽपीति, नवरं केवलमेतावान् विशेषो यदुत-ठाणगुणे त्तिस्थानं-स्थितिर्गुणः- कार्यं यस्य सस्थानगुणः, (r) पञ्चास्तिकायमयं लोकमनादिनिधनम् / // 591 //

Page #100
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ पश्चममध्ययन पश्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् // 592 // स हि स्थितिपरिणतानां जीवादीनामपेक्षाकारणतया स्थानं कार्यं करोति स्थाने वा- स्थितौ गुण:- उपकारो यस्मात् स तथा, लोगालोगे त्यादिलोकालोकयोस्तव्यक्त्योर्यत्प्रमाणं- अनन्ताः प्रदेशास्तदेव परिमाणमस्येति लोकालोकप्रमाणमात्रः, अवगाहना-जीवादीनामाश्रयो गुणः- कार्य यस्य तस्यां वा गुणः- उपकारो यस्मात्सोऽवगाहनागुणः, अणंताई दव्वाई ति अनन्ता जीवास्तेषां च प्रत्येकं द्रव्यत्वादिति, अरूवी जीवे त्ति जीवास्तिकायोऽमूर्तस्तथा चेतनावानिति, उपयोग:-साकारानाकारभेदं चैतन्यं गुणो- धर्मो यस्य स तथा, शेषं तदेव यदधर्मास्तिकायादीनामिति, लोकप्रमाणो जीवास्तिकायः पुद्गलास्तिकायश्च, तयोस्तत्रैव भावादिति, गहणगुणे त्ति ग्रहणं- औदारिकशरीरादितया ग्राह्यता इन्द्रियग्राह्यता वा वर्णादिमत्त्वात् परस्परसम्बन्धलक्षणं वा तद्गुणो- धर्मो यस्य स तथा। अनन्तरमस्तिकाया उक्ता इति तद्विशेषस्य जीवास्तिकायस्य सम्बन्धिवस्तून्याह अध्ययनपरिसमाप्तिं यावदिति महासम्बन्धस्तत्र पंचे त्यादि गतिसूत्रं कण्ठ्यम्, नवरं गमनं गति 1 र्गम्यत इति वा गति:-क्षेत्रविशेषो 2 गम्यते वा अनया कर्मपुद्गलसंहत्येति गति मकर्मोत्तरप्रकृतिरूपा 3 तत्कृता वा जीवावस्थेति 4, तत्र निरये- नरके गति 4 निरयश्चासौ गतिश्चेति वा 2 निरयप्रापिका वा गति 3 निरयगतिः, एवं तिर्यक्षु 4 तिरश्चां 2 तिर्यक्त्वप्रसाधिका वा गति 3 स्तिर्यग्गतिः, एवं मनुष्यदेवगती, सिद्धौ गतिः सिद्धिश्चासौ गतिश्चेति वा सिद्धिगतिर्गतिरिह नामप्रकृतिर्नास्तीति ।अनन्तरं सिद्धिगतिरुक्ता, साचेन्द्रियार्थान् कषायादींश्चाश्रित्य मुण्डितत्वेसति भवतीतीन्द्रियार्थानिन्द्रियकषायादिमुण्डांश्चाभिधित्सुः सूत्रत्रयमाह पंच इंदियत्था पं० तं०-सोर्तिदियत्थे जाव फासिंदियत्थे १।पंच मुंडा पं० तं०- सोर्तिदियमुंडे जाव फासिंदियमुंडे 2, अहवा (c) व्युत्पत्तिचतुष्कग्रहणसूत्रणाय चतुष्कः, आद्ये रत्नप्रभाद्यामाश्रित्य गमनं द्वितीये तत्क्षेत्रविषये तृतीये नरकावस्थाया हेतुः कर्म तुर्ये नरकभवः / 443-444 इन्द्रियार्थाः, श्रोत्रेन्द्रियादिक्रोधादिमुण्डाः , अधऊर्ध्वतिर्यग्बादराः बादरतेजोवायवः, अचित्तवायवः। (इन्द्रियस्वरूपम्) // 592 //

Page #101
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 593 // पंच मुंडा पं० तं०-कोहमुंडे माणमुंडे मायामुंडे लोभमुंडे सिरमुंडे 3 // सूत्रम् 443 // पञ्चममध्ययनं ___ अहेलोगेणं पंच बायरा पं० त०- पुढविकाइया आउ० वाउ० वणस्सइ ओराला तसा पाणा 1, उद्दलोगेणं पंच बायरा पं० तं०- पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः एवं तं चेव 2, तिरियलोगे णं पंच बायरा पं० त०- एगिदिया जाव पंचिंदिता 3 / पंचविधा बायरतेउकाइया पं० तं०- इंगाले जाला सूत्रम् मुम्मुरे अच्ची अलाते १,पंचविधा बादरवाउकाइयापं००-पाईणवाते पडीणवाते दाहिणवाते उदीणवाते विदिसवाते 2, पंचविधा 443-444 इन्द्रियार्थाः, अचित्ता वाउकाइया पं००- अक्कंते धंते पीलिए सरीराणुगते संमुच्छिमे ३॥सूत्रम् 444 // |श्रोत्रेन्द्रियादिपंचे त्यादि सुगमम्, नवरमिन्दनादिन्द्रो- जीवः सर्वविषयोपलब्धिभोगलक्षणपरमैश्वर्ययोगात् तस्य लिङ्गं तेन दृष्टं सृष्टं क्रोधादिजुष्टं दत्तमिति वा इन्द्रियं- श्रोत्रादि, तच्चतुर्विधं नामादिभेदात्, तत्र नामस्थापने सुज्ञाने, निर्वृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम्, मुण्डाः , अधऊर्ध्वलब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम्, तत्र निर्वृत्तिराकारः, सा च बाह्याऽभ्यन्तरा च, तत्र बाह्या अनेकप्रकारा, अभ्यन्तरा पुनः क्रमेण तिर्यग्बादराः श्रोत्रादीनां कदम्बपुष्प १धान्यमसूरा 2 तिमुक्तकपुष्पचन्द्रिका 3 क्षुरप्र४ नानाप्रकार 5 संस्थाना, उपकरणेन्द्रियं विषयग्रहणे / बादरतेजोसमर्थ्यम्,छेद्यच्छेदनेखड्गस्येवधारा,यस्मिन्नुपहते निर्वृत्तिसद्भावेऽपिविषयं नगृह्णातीति, लब्धीन्द्रियं यस्तदावरणक्षयोपशमः, उपयोगेन्द्रियं यः स्वविषये व्यापार इति, इह च गाथा:-इंदो जीवो सव्वोवलद्धिभोगपरमेसरत्तणओ। सोत्तादिभेदमिंदियमिह / वायवः। (इन्द्रियतल्लिंगादिभावाओ॥१॥ तन्नामादि चउद्धा दव्वं निव्वत्तिओवकरणं च। आकारो निव्वत्ती चित्ता बज्झा इमा अंतो॥ 2 // पुप्फ |स्वरूपम्) कलंबुयाए धन्नमसूराऽतिमुत्तचंदो य। होइ खुरुप्पो नाणागिई य सोइंदियाईणं॥३॥ विसयग्गहणसमत्थं उवगरणं इंदियंतरं तंपि। जं नेह // 593 // 0 सर्वोपलब्धिभोगपरमैश्वर्यत्वादिन्द्रो जीवः। तल्लिङ्गादिभावादिन्द्रियमिह श्रोत्रादिभेदम् // 1 // तन्नामादिभेदेन चतुर्द्धा निर्वृत्तिरुपकरणं च द्रव्यम् / आकारो निर्वृत्तिर्बाह्या चित्रा अन्तरिमा / / 2 / / कलम्बुकायाः पुष्पं मसूरीधान्यमतिमुक्तकपुष्पचन्द्रश्च / भवति क्षुरप्रो नानाकृतिश्च श्रोत्रेन्द्रियादीनाम् // 3|| विषयग्रहणसमर्थमुप वायवः, अचित्त 8

Page #102
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ ||594 // तदुवघाए गिण्हइ निम्वित्तिभावेवि ॥४॥लद्धवओगा भाविंदियं तु लद्धित्ति जो खओवसमो। होइ तयावरणाणं तल्लाभे चेव सेसंपि॥ पञ्चममध्ययन 5 // जो सविसयवावारो सो उवओगो स चेगकालम्मि। एगेण चेव तम्हा उवओगेगिंदिओ सव्वो॥ 6 // एगिदियादिभेदा पडुच्च पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सेसिंदियाइं जीवाणं। अहवा पडुच्च लद्धिंदियंपि पंचिंदिया सव्वे॥ 7 // जं किर बउलाईणं दीसइ सेसिंदिओवलंभोवि। तेणऽत्थि सूत्रम् तदावरणक्खओवसमसंभवो तेसिं // 8 // (विशेषाव० 2993-3000) इति, अर्थ्यन्ते- अभिलष्यन्ते क्रियार्थिभिरर्यन्ते वा- | 443-444 अधिगम्यन्त इत्यर्था इन्द्रियाणामा इन्द्रियार्थास्तद्विषयाः शब्दादयः, श्रूयतेऽनेनेति श्रोत्रम्, तच्च तदिन्द्रियं च श्रोत्रेन्द्रिय इन्द्रियार्थाः, श्रोत्रेन्द्रियादितस्यार्थो- ग्राह्यः श्रोत्रेन्द्रियार्थः- शब्दः,एवं क्रमेण रूपगन्धरसस्पर्शाश्चक्षुराद्या इति / मुण्डनं मुण्डोऽपनयनम्, सच द्वेधा- क्रोधादिद्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः शिरसः केशापनयनम्, भावतस्तु चेतस इन्द्रियार्थगतप्रेमाप्रेम्णोः कषायाणां वाऽपनयनमिति मुण्डाः , अधऊर्ध्वमुण्डलक्षणधर्मयोगात् पुरुषो मुण्ड उच्यते, तत्र श्रोत्रेन्द्रिये श्रोत्रेन्द्रियेण वा मुण्डः, पादेन खञ्ज इत्यादिवत् श्रोत्रेन्द्रियमुण्डः तिर्यग्बादराः शब्दे रागादिखण्डनाच्छोडेन्द्रियार्थमुण्ड इति भाव इत्येवं सर्वत्र, तथा क्रोधे मुण्डः क्रोधमुण्डस्तच्छेदनादेवमन्यत्रापि, तथा बादरतेजो | वायवः, शिरसि शिरसा वा मुण्डः शिरोमुण्ड इति / इदंच मुण्डितत्वंबादरजीवविशेषाणां भवतीति लोकत्रयापेक्षया बादरजीवकायान् अचित्तप्ररूपयन्सूत्रत्रयमाह-अहे त्यादि सुगमम्, नवरमधऊर्द्धलोकयोस्तैजसा बादरा नसन्तीति पञ्च ते उक्ताः,अन्यथा षट्स्युरिति, वायवः। (इन्द्रिय- करणमिन्द्रियान्तरं तदपि / यन्नेह तदुपघाते निर्वृत्तिभावेऽपि गृह्णाति // 4 // लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियमेव यस्तदावरणानां क्षयोपशमो भवति स लब्धिस्तल्लाभे एव | स्वरूपम्) शेषाण्यपि।।५।। यः सविषयव्यापारः स उपयोगः स चैककाले। एकेनैव तस्मादुपयोगेनैकेन्द्रियः सर्वः / / 6 / / एकेन्द्रियादयो भेदाः शेषाणीन्द्रियाणि प्रतीत्य जीवानाम् 8 // 594 // अथवा ।लब्धीन्द्रियं प्रतीत्य सर्वेऽपि पश्चेन्द्रियाः // 7 // यत्किल बकुलादीनां शेषेन्द्रियोपलम्भोऽपि दृश्यते / तेन तेषां तदावरणक्षयोपशमसम्भवोऽप्यस्ति // 8 // यद्यपि यद्भेदैस्तद्वदाख्ये'ति 2-2-46 श्रीसिद्धहेमचन्द्रानुगतयाऽत्र न विरोधस्तथापि पाणिनीयानुसारिणां स्याद्विरोधाभासः परं तत्रापि अप्रवृत्त्या अरञ्जनाद्वा विकृतता गम्या /

Page #103
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् 445 पुलाका // 595 // स्वरूपम् अधोलोकग्रामेषु ये बादरास्तैजसास्ते अल्पतयान विवक्षिताः,ये चोर्द्धकपाटद्वये ते उत्पत्तुकामत्वेनोत्पत्तिस्थानास्थितत्वादिति, पश्चममध्ययन पश्चस्थानम्, ओरालतस त्ति त्रसत्वं तेजोवायुष्वपि प्रसिद्ध अतस्तद्व्यवच्छेदेन द्वीन्द्रियादिप्रतिपत्त्यर्थमोरालग्रहणम्, ओरालाः- स्थूलाल तृतीयोद्देशकः एकेन्द्रियापेक्षयेति, एकमिन्द्रियं-करणं स्पर्शनलक्षणमेकेन्द्रियजातिनामकर्मोदयात्तदावरणक्षयोपशमाच्च येषांते एकेन्द्रिया:-- पृथिव्यादयः,एवंद्वीन्द्रियादयोऽपि, नवरमिन्द्रियविशेषो जातिविशेषश्च वाच्य इति / एकेन्द्रिया इत्युक्तमिति तान् पञ्चस्थानका दिनिर्ग्रन्थनुपातिनो विशेषतः सूत्रत्रयेणाह-पंचविहे त्यादि, अङ्गारः प्रतीतो ज्वाला- अग्निशिखा छिन्नमूला सैवाच्छिन्नमूलाऽर्चिमुर्मूरोभस्ममिश्राग्निकणरूपोऽलातं- उल्मुकमिति / प्राचीनवातः- पूर्ववातः प्रतीचीनः- पश्चिमो दक्षिणः प्रतीतः उदीचीन:उत्तरस्तदन्यस्तु विदिग्वात इति। आक्रान्ते पादादिना भूतलादौ यो भवति स आक्रान्तो यस्तु ध्माते दृत्यादौ स ध्मातो जलार्द्रवस्त्रे निष्पीड्यमाने पीडित उद्गारोच्छ्रासादिः शरीरानुगतो व्यजनादिजन्यः सम्मूर्छिमः, एते च पूर्वमचेतनास्ततः सचेतना अपि भवन्तीति / पूर्वं पञ्चेन्द्रिया उक्ता इति पञ्चेन्द्रियविशेषानाह, अथवा अनन्तरं सचेतनाचेतना वायव उक्तास्तांश्च रक्षन्ति निर्ग्रन्था एवेति तानाह___पंच निग्गंथा पं० तं०- पुलाते बउसे कुसीले णिग्गंथे सिणाते 1, पुलाएपंचविहे पं० तं०- णाणपुलाते दंसणपुलाते चरित्तपुलाते लिंगपुलाते अहासुहमपुलाते नामं पंचमे 2, बउसे पंचविधे पं० तं०- आभोगबउसे अणाभोगबउसे संवुडबउसे असंवुडबउसे अहासुहुमबउसे नामं पंचमे 3, कुसीले पंचविधे पं० तं०-णाणकुसीले सणकुसीले चरित्तकुसीले लिंगकुसीले अहासुहुमकुसीले नामपंचमे 4, नियंठे पंचविहे पं० तं०- पढमसमयनियंठे अपढमसमयनियंठे चरिमसमयनियंठे अचरिमसमयनियंठे अहासुहुमनियंठे 5, सिणाते पंचविधे पं० तं०- अच्छवी 1 असबले 2 अकम्मंसे 3 संसुद्धणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली 4 अपरिस्सावी 5,6 // 595 //

Page #104
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पचममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् 445 पुलाकादिनिर्ग्रन्थस्वरूपम् // 596 // // सूत्रम् 445 // पंच नियंठे त्यादि, सूत्रषट्कं सुगमम्, नवरं ग्रन्थादाभ्यन्तरान्मिथ्यात्वादेर्बाह्याच्च धर्मोपकरणवर्जाद्धनादेर्निर्गता निर्ग्रन्थाः, पुलाकस्तन्दुलकणशून्या पलंजि तद्वद् यस्तपःश्रुतहेतुकायाः सङ्घादिप्रयोजने चक्रवर्त्यादेरपि चूर्णनसमर्थाया लब्धेरुप-8 जीवनेन ज्ञानाद्यतिचारासेवनेन वा संयमसाररहितः स पुलाकः, अत्रोक्तं- जिनप्रणीतादागमात् सदैवाप्रतिपातिनो ज्ञानानुसारेण क्रियानुष्ठायिनो लब्धिमुपजीवन्तो निर्ग्रन्थपुलाका भवन्ती ति, बकुशः शबल: कर्बुर इत्यर्थः, शरीरोपकरणविभूषानुवर्तितया है शुद्ध्यशुद्धिव्यतिकीर्णचरण इति, अयमपि द्विविधो, यदाह- मोहनीयक्षयं प्रति प्रस्थिताः शरीरोपकरणविभूषानुवर्त्तिनस्तत्र शरीरे अनागुप्तव्यतिकरण करचरणवदनप्रक्षालनमक्षिकर्णनासिकाद्यवयवेभ्यो विदूषिकामलाद्यपनयनं दन्तपवनलक्षणं केशसंस्कारं च देहविभूषार्थमाचरन्तः शरीरबकुशाः, उपकरणबकुशास्तु अकाल एव प्रक्षालितचोलपट्टकान्तरकल्पादिचोक्षवासःप्रियाः पात्रदण्डकाद्यपि तैलमात्रयोज्ज्वलीकृत्य विभूषार्थमनुवर्तमाना बिभ्रति, उभयेऽपि च ऋद्धियशस्कामास्तत्र ऋद्धिं प्रभूतवस्त्रपात्रादिकां ख्यातिं च गुणवन्तो विशिष्टाः साधव इत्यादिप्रवादरूपां कामयन्ते, सातगौरवमाश्रिताः नातीवाहोरात्राभ्यन्तरानुष्ठेयासु क्रियास्वभ्युद्यताः, अविविक्तपरिवारा:नासंयमात् पृथग्भूतो घृष्टजङ्घस्तैलादिकृतशरीरमृजः कतरिकाकल्पितकेशश्च परिवारो येषामिति भावः, बहुच्छेदशबलयुक्ताः- सर्वदेशच्छेदाहा॑तिचारजनितशबलत्वेन युक्ता निर्ग्रन्थबकुशा इतितथा कुत्सितमुत्तरगुणप्रतिषेवया सज्वलनकषायोदयेन वा दूषितत्वात् शीलं-अष्टादशशीलाङ्गसहस्रभेदं यस्य सकुशील इति, एषोऽपि द्विविध एव, अत्राप्युक्तं- द्विविधाः कुशीला:-प्रतिसेवनकुशीलाः कषायकुशीलाच, तत्र ये नैर्ग्रन्थ्यं प्रति प्रस्थिता अनियतेन्द्रियाः कथञ्चित्किञ्चिदेवोत्तरगुणेषु-पिण्डविशुद्धिसमितिभावनातपःप्रतिमाभि 7 दन्तपावन (मु०)। // 596

Page #105
पञ्चस्थानम्, श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 597 // सूत्रम् 445 पुलाका स्वरूपम ग्रहादिषु विराधयन्तः सर्वज्ञाज्ञोल्लङ्घनमाचरन्ति ते प्रतिसेवनाकुशीला:, येषां तु संयतानामपि सतां कथञ्चित्सज्वलनकषाया उदीर्यन्ते ते पञ्चममध्ययन कषायकुशीलाः। निर्गतो ग्रन्थान्मोहनीयाख्याद् निर्ग्रन्थः क्षीणकषाय उपशान्तमोहोवा, क्षालितसकलघातिकर्ममलपटलत्वात् तृतीयोद्देशकः स्नात इव स्नातः स एव स्नातकः, सयोगोऽयोगो वा केवलीति। अधुनैत एव भेदत उच्यन्ते, तत्र पुलाक इत्यासेवापुलाकः / पञ्चविधो, लब्धिपुलाकस्यैकविधत्वात्, तत्र स्खलितमिलितादिभिरतिचारैर्ज्ञानमाश्रित्यात्मानमसारं कुर्वन् ज्ञानपुलाकः, दिनिर्ग्रन्थएवं कुदृष्टिसंस्तवादिभिर्दर्शनपुलाको, मूलोत्तरगुणप्रतिसेवनातश्चरणपुलाको यथोक्तलिङ्गाधिकग्रहणाद्, निष्कारणेऽन्यलिङ्गकरणाद्वा लिङ्गपुलाकः, किञ्चित्प्रमादान्मनसाऽकल्प्यग्रहणाद्वा यथासूक्ष्मपुलाको नाम पञ्चम इति, बकुशो द्विविधोऽपि पञ्चविधः, तत्र शरीरोपकरणविभूषयोः सञ्चिन्त्यकारी आभोगबकुशः,सहसाकारी अनाभोगबकुशः,प्रच्छन्नकारी संवृतबकुशः, प्रकटकारी असंवृतबकुशो, मूलोत्तरगुणाश्रितं वा संवृतासंवृतत्वम्, किश्चित्प्रमादी अक्षिमलाद्यपनयन् वा यथासूक्ष्मबकुशो नाम पञ्चम इति, कुशीलो द्विविधोऽपि पञ्चविधः, तत्र ज्ञानदर्शनचारित्रलिङ्गान्युपजीवन् प्रतिषेवणतो ज्ञानादिकुशीलो, लिङ्गस्थाने क्वचित्तपो दृश्यते, तथा अयं तपश्चरतीत्येवमनुमोद्यमानो हर्षं गच्छन् यथासूक्ष्मकुशीलः प्रतिषेवणयैवेति, कषायकुशीलोऽप्येवं नवरं क्रोधादिना विद्यादिज्ञानं प्रयुञ्जानो ज्ञानकुशीलो, दर्शनग्रन्थं प्रयुञ्जानो दर्शनतः, शापं ददत् / चारित्रतः, कषायैर्लिङ्गान्तरं कुर्वन् लिङ्गतो, मनसा कषायान् कुर्वन् यथासूक्ष्मः। चूर्णिकारव्याख्या त्वेवं-'सम्यगाराधनविपरीता प्रतिगता वा सेवना प्रतिसेवना, सा पञ्चसु ज्ञानादिषु येषां ते प्रतिसेवनाकुशीलाः, कषायकुशीलास्तु पञ्चसु // 597 // ज्ञानादिषु येषांकषायैर्विराधना क्रियत' इति / अन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणाया निर्ग्रन्थाद्धायाः प्रथमे समये वर्तमान एकः शेषेषु द्वितीयोऽन्तिमे तृतीयः शेषेषु चतुर्थः सर्वेषु पञ्चम इति विवक्षया भेद एषामिति / छवि:- शरीरं तदभावात्काययोगनिरोधे सति

Page #106
भाग-२ | पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 445 पुलाकादिनिर्ग्रन्थस्वरूपम् श्रीस्थानाङ्गअच्छावमा अच्छविर्भवति अव्यथको वा 1 निरतिचारत्वादशबलः 2 क्षपितकर्मत्वादकांश इति तृतीयो 3, ज्ञानान्तरेणासम्पृक्तश्रीअभय० त्वात् संशुद्धज्ञानदर्शनधरः पूजार्हत्वादहन् नास्य रहो- रहस्यमस्तीत्यरहा वा जितकषायात्वाजिनः, केवलं- परिपूर्ण ज्ञानादिवृत्तियुतम् त्रयमस्यास्तीति केवलीति चतुर्थो 4, निष्क्रियत्वात्सकलयोगनिरोधे अपरिश्रावीति पञ्चमः, 5, क्वचित्पुनरर्हन् जिन इति // 598 // पञ्चमः / अत्र भाष्यगाथाः-होइ पुलाओ दुविहो लद्धिपुलाओ तहेव इयरो य। लद्धिपुलाओ संघाइकज्जे इयरो य पंचविहो॥१॥ नाणे दंसणचरणे लिंगे अहसुहुमए य नायव्वो। नाणे दंसणचरणे तेसिं तु विराहण असारो॥२॥ लिंगपुलाओ अन्नं निक्कारणओ करेइ सो लिंग। मणसा अकप्पियाणं निसेवओ होइऽहासुहमो॥३॥ सारीरे उवकरणे बाउसियत्तं दुहा समक्खायं / सुक्किलवत्थाणि धरे देसे सव्वे सरीरंमि ॥४॥आभोगमणाभोगे संवुडमस्संवुडे अहासुहमे / सो दुविहो वा बउसो पंचविहो होइ नायव्वो॥५॥आभोगे जाणंतो करेइ दोसं तहा अणाभोगे। मूलुत्तरेहिं संवुड विवरीय असंवुडो होइ॥६॥अच्छिमुहं मज्जमाणो होइ अहासुहुमओ तहा बउसो। पडिसेवणा कसाए होइ कुसीलो दुहा एसो॥७॥ नाणे दंसणचरणे तवे य अहसुहुमए य बोद्धव्वे। पडिसेवणाकुसीलो पंचविहो ऊ मुणेअव्वो॥ 8 // नाणादी उवजीवइ अहसुहुमो अह इमो मुणेयव्वो। साइज्जतो रागं वच्चइ एसो तवच्चरणी॥९॥ (एष तपश्चरणीत्येवमनुमोद्यमानो Oभवति पुलाको द्विविधो लब्धिपुलाकस्तथैवेतरश्च / लब्धिपुलाकः संघादिकार्ये इतरश्च पञ्चविधः // 1 // ज्ञाने दर्शने चारित्रे लिङ्गे यथासूक्ष्मश्च ज्ञातव्यः / ज्ञाने दर्शने चरणे तेषां विराधनयवासारः // 2 // निष्कारणतो लिङ्गपुलाकोऽन्यद् लिङ्गंस करोति / मनसा अकल्पितानां निसेवको भवति यथासूक्ष्मः // 3 // शरीरे उपकरणे च बाकुशिकत्वं द्विधा समाख्यातम् / शुक्लवस्त्राणि धारयन् देशे सर्वस्मिन् शरीरे।। 4 / / आभोगोऽनाभोगः संवृतोऽसंवृतो यथासूक्ष्मः / स द्विविधो वा बकुशः पञ्चविधो भवति ज्ञातव्यः / / 5 // आभोगो जानन दोषं करोति तथाऽनाभोगः। मूलोत्तरगुणेषु संवृतः विपरीतोऽसंवतो भवति॥ 6 // अक्षिमुखं मार्जयन् भवति यथासूक्ष्मस्तथा PAR बकुशः। प्रतिसेवनाकषाययोर्भवति द्विधैषः कुशीलः // 7 // ज्ञाने दर्शने चरणे तपसि च यथासूक्ष्मश्च बोद्धव्यः / प्रतिसेवनाकुशीलः पञ्चविधस्तु ज्ञातव्यः॥ 8 // ज्ञानाद्युपजीवति अथैष यथासूक्ष्मो ज्ञातव्यः / यो यं तपश्चारीति स्वादयन् रागं व्रजति // 9 // // 598 / /

Page #107
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् पञ्चममध्ययनं | पचस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 446 धार्यवस्त्ररजोहरणे | // 599 // हर्ष व्रजतीत्यर्थः) एमेव कसायंमिविपंचविहो चेव होइ कुसीलोउ। कोहेणं विजाई पउंजएमेव माणाई॥१०॥(एवमेव मानादिभिरित्यर्थः) एमेव दंसणतवे सावं पुण देइ उ चरित्तमि। मणसा कोहाईणं करेइ अह सो अहासुहुमो॥११॥ पढमा 1 पढमे 2 चरम 3 अचरिमे 4 अहसुहमे 5 होइ निणंथे। अच्छवि 1 अस्सबले या 2 अकम्म 3 संसुद्ध 4 अरहजिणा 5 // 12 // (उत्तरा०भा०२/१२१४) इति, निर्ग्रन्थानामेवोपधिविशेषप्रतिपादनाय सूत्रद्वयमाह कप्पइणिग्गंथाण वाणिग्गंथीण वा पंच वत्थाइंधारित्तए वा परिहरेत्तते वा, तंजहा-जंगिते भंगिते साणते पोत्तिते तिरीडपट्टते णाम पंचमए / कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा पंच रयहरणाई धारित्तए वा परिहरित्तते वा, तंजहा- उण्णिए उट्टिते साणते पच्चापिच्चियते मुंजापिच्चिते नामं पंचमए।सूत्रम् 446 // कप्पंती त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं कल्पन्ते- युज्यन्ते धारयितुं परिग्रहे परिहत्तुं- आसेवितुमिति, अथवा धारणया उवभोगो परिहरणा होइ परिभोगो (बृहत्क० २३६७-७२)त्ति, जंगिए त्ति जङ्गमास्त्रसास्तदवयवनिष्पन्नं जाङ्गमिकं- कम्बलादि, भंगिए त्ति भङ्गा- अतसी तन्मयं भाङ्गिकुम्, साणए त्ति सनसूत्रमयं सानकम्, पोत्तिए त्ति पोतमेव पोतकं- काासिकम्, तिरीडवट्टे है त्ति वृक्षत्वङ्यमिति, इह गाथाः जंगमजायं जंगिय तं पुण विगलिंदियं च पंचिंदि। एक्कक्कंपि य इत्तो होइ विभागेण णेगविहं॥१॥ पट्टसुवन्ने मलए अंसुयचीणंसुए य विगलिंदी। उन्नोट्टियमियलोमे कुतवे किट्टी य पंचिंदी॥२॥ (बृहत्क० 3661-62) (पट्टः प्रतीतः / 0 एवमेव कषायेऽपि पञ्चविधो भवति कुशीलस्तु। क्रोधेन विद्यादि प्रयुङ्क्ते एवमेव मानादिभिः॥ 10 // ॐएवमेव दर्शनतपसोश्चारित्रे पुनः शापं ददाति / अथ मनसा क्रोधादीन् करोति स यथासूक्ष्मः // 11 // प्रथमोऽप्रथमः चरमोऽचरमो यथासूक्ष्मो भवति निर्ग्रन्थः / अच्छविरशबलोऽकर्मा संशद्धोऽर्हञ्जिनः ।।१२।।जङ्गमाज्जातं जाङ्गमिकं तत्पुनर्विकलेन्द्रियजं पञ्चेन्द्रियजं च। इत एकैकमपि विभागेनानेकविधं भवति // 1 // पट्टः सुवर्णं मलयमंशुकं चीनांशुकं च विकलेन्द्रियजः। और्णिकौष्ट्रिके मृगलोमजं कुतुपजं पञ्चेन्द्रियं च // 2 // 8 // 599 / /

Page #108
श्रीस्थानाङ्गसुवर्णं- सुवर्णवर्णसूत्रं कृमिकाणां मलयं-मलयविषय एव अंशुकं- श्लक्ष्णपट्टश्चीनांशुकं कोशीरश्चीनविषये वा यद्भवति / पञ्चममध्ययनं | श्रीअभय० क्षणात्पट्टादिति मृगरोमज-शशलोमजमूषकरोमजंवा कुतपश्छागलं किट्टिजमेतेषामेवावयवनिष्पन्नमिति), अयसीवंसीमाइय पञ्चस्थानम्, वृत्तियुतम् तृतीयोद्देशकः भंगियं साणयं तु सणवक्को। पोत्तं कप्पासमयं तिरीडरुक्खा तिरिडपट्टो॥१॥(बृहत्क० 3663) इह पञ्चविधे वस्त्रे प्ररूपितेऽप्युत्सर्गतः सूत्रम् 446 काप्पासिकौर्णिके एव ग्राह्ये, यतोऽवाचि-कप्पासिया उ दोन्नी उन्निय एक्को य परिभोगो (बृहत्क० 3664) इति, कप्पासियस्स धार्यवस्त्र रजोहरणे असई वागयपट्टो य कोसियारो य। असई य उन्नियस्सा वागय कोसेज्जपट्टो य // 1 // (बृहत्क० 3668) इति, तदप्यमहामूल्यमेव ग्राह्यम्, महामूल्यता च पाटलीपुत्रीयरूपकाष्टादशकादारभ्य रूपकलक्ष्यावदिति।रजो ह्रियते-अपनीयते येन तद्रजोहरणम्, उक्तंच-हरइरयं जीवाणं बझंअब्भंतरं च जंतेणं / रयहरणंति पवुच्चइ कारणकजोवयाराओ ॥१॥इति, तत्र उन्नियंति अविलोममयं उट्टियं ति उष्ट्रलोममयंसानकंसनसूत्रमयं पच्चापिच्चियएत्ति बल्वजस्तृणविशेषः तस्य पिच्चियं ति कुट्टितत्वक्तन्मयं मुञ्जःशरपर्णीति, इह गाथा:- पाउंछणयं दुविहं ओसग्णियमाववाइयं चेव। एक्केक्कंपिय दुविहं निव्वाघायं च वाघायं // 1 // (निशीथभा० 819) (व्याघातवत्त्वितरदिति), औत्सर्गिकं रजोहरणं पट्टनिषद्याद्वययुक्तमापवादिकमनावृतदण्डम्, निर्व्याघातिकमौर्णिकदशिकं व्याघातिकं त्वितरदिति-जंतं निव्वाघायं तं एग उन्नियंति नायव्वं / (औत्सर्गिकञ्च) उस्सग्णियवाघायं उट्टियसणपञ्चमुंजं च // 2 // निव्वाघायववाइ दारुगदंडुण्णियाहिं दसियाहिं / अववाइय वाघायं उट्टीसणवच्चमुंजमयं // 3 // (निशीथभा०८२३-२४) ति श्रमणानां Oअतसीवंश्यादिजं भाङ्गिक सणवल्कलं तु साणकम् / कर्पासमयं पोतं तिरीडवृक्षात्तिरीडपट्टः॥१॥ॐ कासिकस्यासति बल्वजपट्टश्च कोशिकारश्च / असति चौर्णिकस्य बल्वजः कौशेयपट्टश्च // 1 // 0 हियते रजो जीवानां बाह्यमभ्यन्तरं च यत्तेन / रजोहरणमित्युच्यते कारणे कार्योपचारात्॥१॥ पादप्रोञ्छन द्विविधमौत्सर्गिकमापवादिकं चैव। एकैकमपि च द्विविधं निर्व्याघातं च व्याघातम्॥१॥ यत्तन्निाघातं तदेकमौर्णिकमिति ज्ञातव्यम् / औत्सर्गिकव्याघातिकमौष्ट्रिकं शणं बल्वजं मुझं च॥ 2 // निर्व्याघातमपवादिकं दारुदण्डान्विताभिर्दशाभिः। आपवादिकव्याघातमौष्ट्रिकबल्वमुञ्जमयम्॥३॥

Page #109
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 601 // 58080808080808888888 यथा वस्त्ररजोहरणे धर्मोपग्राहके तथा पराण्यपि कायादीनि, तान्येवाह पचममध्ययन धम्मंचरमाणस्स पंच णिस्साठाणा पं० तं०- छक्काए गणे राया गिहवती सरीरं / / सूत्रम् 447 // पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः पंच णिही पं० तं०-पुत्तनिही मित्तनिही सिप्पनिही धणणिही धन्नणिही / / सूत्रम् 448 // सूत्रम् सोएपंचविहे पं० तं०-पुढविसोते आउसोते तेउसोते मंतसोते बंभसोते // सूत्रम् 449 / / 447-449 धर्मे निश्रा| धम्म मित्यादि, धर्म- श्रुतचारित्ररूपम्, णमित्यलङ्कारे चरतः- सेवमानस्य पञ्च निश्रास्थानानि- आलम्बनस्थानानि स्थानानि, उपग्रहहेतव इत्यर्थः, षट्कायाः- पृथिव्यादयः, तेषां च संयमोपकारिताऽऽगमप्रसिद्धा, तथाहि-पृथिवीकायमाश्रित्योक्तं-पुत्रादिनिधयः पृथिव्यादिठाणनिसीयतुयट्टण उच्चाराईण गहण निक्खेवे। घट्टगडगलगलेवो एमाइ पओयणं बहुहा॥१॥ (ओघनि० 342) अप्कायमाश्रित्य शौचानि परिसेयपियणहत्थाइधोयणे चीरधोयणे चेव। आयमणभाणधुवणे एमाइ पओयणं बहुहा॥२॥ (ओघनि० 347) तेजःकायं प्रति ओयण वंजणपाणग आयामुसिणोदगं च कुम्मासो। डगलगसरक्खसूइ य पिप्पलमाई य उवओगो॥ 3 // (ओघनि० 359) वायुकायमधिकृत्य- दइएण बत्थिणा वा पओयणं होज वाउणा मुणिणो। गेलन्नम्मि वि होज्जा सचित्तमीसे परिहरेजा॥४॥ (ओघनि० 362) वनस्पतिं प्रति-संथारपायदंडगखोमियकप्पा य पीठफलगाइ ओसहभेसज्जाणि य एमाइ पओयणं तरुसु // 5 // (ओघनि० स्थानं निषीदनं त्वग्वर्त्तनमुच्चारादीनां ग्रहणे निक्षेपे / घट्टके डगले लेपो बहुधैवमादिप्रयोजनं पृथ्व्याः // 1 // परिषेकः पानं हस्तादिधावनं चीरधावनं चैव / आचमनं भाण्डधावनं बहुधैवमादिप्रयोजनमद्भिः॥२॥O ओदनं व्यञ्जनं पानकमाचाम उष्णोदकं च कुल्माषादि:डगलका भस्म सूचिश्च पिप्पलकमादि च उपयोगः // 3 // 8 // 601 // हतिकेन भस्त्रया प्रयोजनं भवेद्वायुना मुनेः / ग्लानत्वेऽपि भवेत् सचित्तमिश्री परिहरेत् // 4 // O संस्तारकपात्रदण्डकक्षौमिककार्पासपीठफलकादिऔषधभैषज्यानि चैवमादि तरुषु प्रयोजनम्॥५॥

Page #110
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 602 // 364) त्रसकाये पञ्चेन्द्रियतिरश्च आश्रित्योक्तं- चम्मट्ठिदंतनहरोमसिंगअमिलाइछगणगोमुत्ते।खीरदहिमाइयाणं पंचेंदियतिरियपरिभोगे॥ पञ्चममध्ययनं ६॥(ओघनि० 368) एवं विकलेन्द्रियमनुष्यदेवानामप्युपग्रहकारिता वाच्या, तथा गणो- गच्छस्तस्य चोपग्राहिता- एक्कस्सल पजस्थानम्, तृतीयोद्देशकः कओ धम्मो (उप०माला 156-61) इत्यादिगाथापूगादवसेया, तथा गुरुपरिवारो गच्छो तत्थ वसंताण निज्जरा विउला। विणयाउ सूत्रम् तहा सारणमाईहिं न दोसपडिवत्ती॥१॥ अन्नोन्नावेक्खाए जोगमि तहिं तहिं पयट्टतो। नियमेण गच्छवासी असंगपयसाहगो नेओ॥ 447-449 धर्मे निश्रा२॥ (पञ्चवस्तु 696-99) इति, तथा राजा- नरपतिस्तस्य धर्मसहायकत्वं दुष्टेभ्यः साधुरक्षणाद्, उक्तं च लोकिकैः स्थानानि, क्षुद्रलोकाकुले लोके, धर्मं कुर्युः कथं हि ते। क्षान्ता दान्ता अहन्तारश्चेद्राजा तान्न रक्षति // 1 // तथा अराजके हि लोकेऽस्मिन्, सर्वतो पुत्रादिनिधयः, पृथिव्यादिविद्रुते भयात् / रक्षार्थमस्य सर्वस्य, राजानमसृजत् प्रभुः॥२॥ इति, तथा गृहपतिः- शय्यादाता, सोऽपि निश्रास्थानम्, स्थानदानेन / शौचानि संयमोपकारित्वात्, तदुक्तं-धृतिस्तेन दत्ता मतिस्तेन दत्ता, गतिस्तेन दत्ता सुखं तेन दत्तम् / गुणश्रीसमालिङ्गितेभ्यो वरेभ्यो, मुनिभ्यो मुदा येन दत्तो निवासः॥१॥तथा जो देइ उवस्सयं जइवराण तवनियमजोगजुत्ताणं / तेणं दिन्ना वत्थन्नपाणसयणासणविगप्पा॥२॥ इति तथा शरीरं-कायः, अस्य च धर्मोपग्राहिता स्फुटैव, यतोऽवाचि- शरीरं धर्मसंयुक्तं, रक्षणीयं प्रयत्नतः / शरीराच्छ्रवते धर्मः, पर्वतात् सलिलं यथा॥१॥इति,भवति चात्रार्याः-धर्मं चरतः साधोर्लोके निश्रापदानि पञ्चैव / राजा गृहपतिरपरः षट्काया गणशरीरे च॥२॥इति, शेषं सुगमम् / श्रमणस्य निश्रास्थानान्युक्तानि, अथ लौकिकं निधिलक्षणं निश्रास्थानं पञ्चधा प्रतिपादयन्नाह-8 चास्थिदन्तनखरोमशृंगाम्लान(अव्यादि) गोमयगोमूत्रैः / क्षीरदध्यादिकैः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्परिभोगः॥ 6 // गुरुपरिवारो गच्छस्तत्र वसतां विपुला निर्जरा। विनयात्तथा सारणादिभिर्न दोषप्रतिपत्तिः॥ 1 // अन्योऽन्यापेक्षया योगे तत्र तत्र प्रवर्त्तमानो गच्छवासी नियमेनासंगपदसाधको ज्ञेयः॥२॥ 0 यो ददात्युपाश्रयं यतिवरेभ्यस्तपोनियमयोगयुक्तेभ्यः / तेन दत्ता वस्त्रानपानशयनासनविकल्पाः॥२॥ // 602

Page #111
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 603 // पंच निही त्यादि सुगमम्, नवरं नितरां धीयते- स्थाप्यते यस्मिन् स निधिर्विशिष्टरत्नसुवर्णादिद्रव्यभाजनं तत्र निधिरिव पचममध्ययन निधिः पुत्रश्चासौ निधिश्च पुत्रनिधिद्रव्योपार्जकत्वेन पित्रोनिर्वाहहेतुत्वादत एव स्वभावेन च तयोरानन्दसुखकरत्वाच्च, अत्रोक्तं पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशक: परैः- जन्मान्तरफलं पुण्यं, तपोदानसमुद्भवम् / सन्ततिः शुद्धवंश्या हि, परत्रेह च शर्मणे॥१॥इति, तथा मित्रं-सुहृत्तच्च तन्निधिश्चेति / सूत्रम् मित्रनिधिरर्थकामसाधकत्वेनानन्दहेतुत्वात्, तदुक्तं- कुतस्तस्यास्तु राज्यश्रीः, कुतस्तस्य मृगेक्षणाः / यस्य शूरं विनीतं च, नास्ति। 447-449 धर्मे निश्रामित्रं विचक्षणं? // 1 // शिल्पं- चित्रादिविज्ञानं तदेव निधिः शिल्पनिधिः, एतच्च विद्योपलक्षणम्, तेन विद्या निधिरिव स्थानानि, पुरुषार्थसाधनत्वाद्, अत्रोक्तं-विद्यया राजपूज्यः स्याद्विद्यया कामिनीप्रियः। विद्या हि सर्वलोकस्य, वशीकरणकार्मणम्॥१॥ पुत्रादिनिधयः, पृथिव्यादिइति, तथा धननिधिः- कोशोधान्यनिधिः- कोष्ठागारमिति / अनन्तरं निधिरुक्तः, सच द्रव्यतः पुत्रादि वतस्तु कुशलानुष्ठान शौचानि रूपं ब्रह्म, तत्पुनः शौचतया बिभणिषुः प्रसङ्गेन शेषाण्यपि शौचान्याह- पंचविहे त्यादि व्यक्तम्, नवरं शुचेर्भावः शौचम्, शुद्धिरित्यर्थः, तच्च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, तत्राद्यं चतुष्टयं द्रव्यशौचम्, पञ्चमं तु भावशौचम्, तत्र पृथिव्या- मृत्तिकया शौचं-जुगुप्सितमलगन्धयोरपनयनं शरीरादिभ्यो घर्षणोपलेपनादिनेति पृथिवीशौचम्, इह च पृथिवीशौचाभिधानेऽपि यत्परैस्तल्लक्षणमभिधीयते, यदुत- एका लिंगे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश / उभयोः सप्त विज्ञेया, मृदः शुद्धौ मनीषिभिः॥१॥ एतच्छौचं गृहस्थानां, द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् / त्रिगुणं वानप्रस्थानां, यतीनां च चतुर्गुणम् // 2 // इति, तदिह नाभिमतम्, गन्धाधुपघातमात्रस्य शौचत्वेन विवक्षितत्वात्, तस्यैव च युक्तियुक्तत्वादिति 1, तथा अद्भिः शौचमप्शौचं प्रक्षालनमित्यर्थः 2, तेजसाऽग्निना तद्विकारेण वा भस्मना शौचं तेजःशौचं 3, एवं मन्त्रशौचं शुचिविद्यया 4 ब्रह्म ब्रह्मचर्यादिकुशलानुष्ठानं तदेव शौचं ब्रह्मशौचं 5, अनेन च सत्यादिशौचं चतुर्विधमपि सङ्गहीतं, तच्चेदं- सत्यं शौचं तपः शौचं, शौचमिन्द्रियनिग्रहः / सर्वभूतदया शौचं,

Page #112
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 604 // जलशौचञ्च पञ्चमम्॥१॥ इति, लौकिकैः पुनरिदं सप्तधोक्तं- यदाह- सप्त स्नानानि प्रोक्तानि, स्वयमेव स्वयंभुवा। द्रव्यभाव- पञ्चममध्ययनं विशुद्ध्यर्थमृषीणां ब्रह्मचारिणाम् ॥१॥आग्नेयं वारुणं ब्राम्य, वायव्यं दिव्यमेव च / पार्थिवं मानसं चैव, स्नानं सप्तविधं स्मृतम् // 2 // पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः आग्नेयं भस्मना स्नानमवगाह्यं तु वारुणम्। आपोहिष्ठामयं ब्राम्यं, वायव्यं तु गवां रजः॥ 3 // सूर्यदृष्टं तु यदृष्टं, तद्दिव्यमृषयो सूत्रम् 450-454 विदुः। पार्थिवं तु मृदा स्नानं, मनःशुद्धिस्तु मानसम्॥ 4 // इति / अनन्तरं ब्रह्मशौचमुक्तम्, तच्च जीवशुद्धिरूपम्, जीवं चल छास्थेन छद्मस्थो न जानाति केवली तु जानातीति सम्बन्धाच्छद्मस्थकेवलिनोरज्ञेयज्ञेयवस्तुप्रतिपादनाय सूत्रद्वयमाह अज्ञेयाः केवलिना पंच ठाणाइंछउमत्थे सव्वभावेणंण जाणतिण पासति, तं०- धम्मत्थिकातं अधम्मस्थिकातं आगासस्थिकायंजीवं असरीर- ज्ञेया:पदार्थाः, पडिबद्धं परमाणुपोग्गलं, एयाणि चेव उप्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली सव्वभावेणं जाणति पासति धम्मत्थिकातं जाव महानिरय विमानानि, परमाणुपोग्गलं ॥सूत्रम् 450 // ह्रीसत्त्वादि__ अधोलोगेणं पंच अणुत्तरा महतिमहालता महानिरया पं० तं०- काले महाकाले रोरुते महारोरुते अप्पतिट्ठाणे 1 / उद्दलोगेणं पुरुषाः, अनुस्रोतश्चापंच अणुत्तरा महतिमहालता महाविमाणा पं० तं०-विजये विजयंते जयंते अपराजिते सव्वट्ठसिद्धे 2 // सूत्रम् 451 // यादिमत्स्य भिक्षाका: __पंच पुरिसजाता पं० तं०-हिरिसत्ते हिरिमणसत्ते चलसत्ते थिरसत्ते उदतणसत्ते / / सूत्रम् 452 // अतिथ्यादिपंच मच्छा पं० तं०- अणुसोतचारी पडिसोतचारि अंतचारी मज्झचारी सव्वचारी, एवमेव पंच भिक्खागा पं० तं०- अणुसोयचारी वनीपकाः जाव सव्वसोयचारी // सूत्रम् 453 // पंच वणीमगा पं० तं०-अतिहिवणीमते किविणवणीमते माहणवणीमते साणवणीमते समणवणीमते॥सूत्रम् 454 // छउमत्थे त्यादि सुगमम्, नवरं छद्मस्थ इहावध्याघतिशयविकलो गृह्यते, अन्यथा अमूर्त्तत्वेन धर्मास्तिकायादीनजानन्नपि // 604 //

Page #113
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 605 // परमाणुजानात्येवासौ मूर्तत्वात्तस्य, अथ सर्वभावेनेत्युक्तं ततश्च तं कथञ्चिजानन्नप्यनन्तपर्यायतया न जानातीति, एवं तर्हि पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, सङ्ख्यानियमो व्यर्थः स्याद्, घटादीनां सुबहूनामर्थानामकेवलिना सर्वपर्यायतया ज्ञातुमशक्यत्वादिति, सव्वभावेणं ति च तृतीयोद्देशक: साक्षात्कारेण, श्रुतज्ञानेन त्वसाक्षात्कारेण जानात्येव, जीवमशरीरप्रतिबद्धं- देहमुक्तम्, परमाणुश्चासौ पुद्गलश्चेति विग्रहो, सूत्रम् 450-454 व्यणुकादीनामुपलक्षणमिदम् // यथैतान्यतीन्द्रियाणि जिनः पञ्च जानाति तथाऽन्यदप्यतीन्द्रियं जानातीत्यधोलोकोद्धुलोक- छद्मस्थेन वर्त्यतीन्द्रियं पञ्चस्थानकावतारि दर्शयन् सूत्रद्वयमाह- अहो इत्यादि व्यक्तम्, नवरं अहोलोए त्ति सप्तमपृथिव्यामनुत्तरा:- अज्ञेयाः केवलिना सर्वोत्कृष्टा उत्कृष्टवेदनादित्वात्ततः परंनरकाभावाद्वा, महत्त्वंच चतुर्णा क्षेत्रतोऽप्यसङ्गयातयोजनत्वादप्रतिष्ठानस्य तु योजन ज्ञेया:पदार्थाः, लक्षप्रमाणत्वेऽप्यायुषोऽतिमहत्त्वान्महत्त्वमिति, एवमूर्ध्वलोकेऽपि / कालादिषु विजयादिषु च सत्त्वाधिकपुरुषा एव गच्छन्तीति महानिरय विमानानि, तत्प्रतिपादनायाह- पंच पुरिसे त्यादि, हिरिसत्ति त्ति ह्रिया-लज्जया सत्त्वं-परीषहेषु साधोः सङ्ग्रामादावितरस्य वा अवष्टम्भो- ह्रीसत्त्वादिऽविचलत्वं यस्यासौ ह्रीसत्त्वस्तथा ह्रियाऽपि मनस्येव सत्त्वं यस्य न देहे शीतादिषु कम्पादिविकारभावात् स ह्रीमनःसत्त्वः / | पुरुषाः , अनुस्रोतश्चाचलं-भङ्गरं सत्त्वं यस्य स तथा, एतद्विपर्ययात् स्थिरसत्त्वः, उदयनं- उदयगामि प्रवर्द्धमानं सत्त्वं यस्य स तथा। अनन्तरं सत्त्वपुरुष उक्तः, सच भिक्षुरेवेति तत्स्वरूपप्रतिपादनाय दृष्टान्तदान्तिकसूत्रे पंच मच्छेत्यादिके आह-तत्र मत्स्यः प्राग्वत् / | अतिथ्यादिभिक्षाकस्तु अनुश्रोतश्चारिवदनुश्रोतश्चारी-प्रतिश्रयादारभ्य भिक्षाचारीसच प्रथमः, प्रतिश्रोतश्चारीव प्रतिश्रोतश्चारी दूरादारभ्य। प्रतिश्रयाभिमुखचारीत्यर्थः, स च द्वितीयः। अन्तचारी- पार्श्वचारीति तृतीयः, शेषौ प्रतीतौ। भिक्षाकाधिकारात्तद्विशेष श // 605 // पञ्चधाऽऽह- पंचे त्यादि व्यक्तम्, किन्तु परेषामात्मदुःस्थत्वदर्शनेनानुकूलभाषणतो यल्लभ्यते द्रव्यं सा वनी प्रतीता तां पिबति-आस्वादयति पातीति वेति वनीपः स एव वनीपको- याचकः, इह तु यो यस्यातिथ्यादेर्भक्तो भवति तं तत्प्रशंसनेन यति भिक्षाका

Page #114
भाग-२ // 606 // श्रीस्थानाङ्गयो दानाभिमुखं करोति स वनीपक इति, तत्र भोजनकालोपस्थायी प्राघूर्णकोऽतिथिस्तद्दानप्रशंसनेन तद्भक्ताद्यो लिप्सति श्रीअभय० सोऽतिथिमाश्रित्य वनीपकोऽतिथिवनीपको, यथा-पाएण देइ लोगो उवगारिसु परिजिए व जुसिए वा। जो पुण अद्धाखिन्न वृत्तियुतम् अतिहिं पूएइ तं दाणं॥१॥ (निशीथभा० 4425) इति, ('जुसिए'त्ति प्रीते तमिति तस्य दानं महाफलमिति शेषः), एवमन्येऽपि नवरं कृपणा:- रङ्कादयो दुःस्थाः , उदाहरणं-किमिणेसु दुम्मणेसु य अबन्धवायंकिजुंगियंगेसु / पूयाहिज्जे लोए दाणपडागं हरइ देंतो॥१॥ (निशीथभा० 4424) (आयंकि त्ति रोगी मुंगियंगो व्यङ्गितः पूजाहार्ये ति पूजितपूजके) माहना- ब्राह्मणाः, तत्रोदाहरणं- लोयाणुग्णहकारिसु भूमीदेवेसु बहुफलं दाणं / अवि नाम बंभबंधुसु किं पुण छक्कम्मनिरयाणं॥१॥(निशीथभा० 4423) (बंभबंधुसुत्ति- जन्ममात्रेण ब्रह्मबान्धवेषु निर्गुणेष्वपीत्यर्थः, यजनादीनि षट्कर्माणीति) श्ववनीपको यथा- अवि नाम होज सुलभो गोणाईणं तणाइ आहारो। छिच्छिक्कारहयाणं नहु सुलभो होज सुणताणं॥ 1 // केलासभवणा एए, गुज्झगा आगया महि। चरंति जक्खरूवेणं, पूयाऽपूया हिताऽहिता // 2 // (निशीथभा० 4426-27) (पूजया हिता अपूजया त्वहिता इत्यर्थः), श्रमणा:पञ्चधा-निर्ग्रन्थाः शाक्यास्तापसागैरिका आजीविकाश्चेति, तत्र शाक्यवनीपको यथा-भुति चित्तकम्मट्ठिया व कारुणियदाणरुइणो य। अवि कामगद्दभेसुवि न नस्सए किं पुण जतीसु?॥१॥ (निशीथभा० 4421) इति, एवमन्येऽपि तापसवनीपकादयो 0 प्रायेण ददाति लोक उपकारिभ्यः परिचितेभ्यो वा प्रीतेभ्यः / यः पुनरध्वखिन्नमतिथिं पूजयति तद्दानम्॥ 1 // कृपणेभ्यो दुर्मनोभ्योऽबन्धुभ्य आतङ्किभ्यो व्यङ्गिताङ्गेभ्यः। पूजाहार्ये लोके ददत् दानपताकां हरति ॥१॥0लोकानुग्रहकारिषु ब्राह्मणेषु दानं बहुफलं-ब्रह्मबन्धुमात्रेष्वपि नाम किं पुनः षट्कर्मनिरतेभ्यः॥१॥ 80 अपि नाम गवादीनां तृणाद्याहारः सुलभो भवेत् / शीत्कारकरणहतानां शुनां नैव सुलभो भवेत्॥ 1 // एते कैलासभवना गुह्यका महीमागताः / यक्षरूपेण चरन्ति ते पूजिता अपूजिता हिता अहिताः॥२॥ 0 चित्रकर्मस्थिता इव कारुणिका दानरुचयश्च भुञ्जन्ति नाम / कामगर्दभेष्वपि न नश्यति किं पुनर्यतिषु? // 1 // पश्चममध्ययनं| पश्चस्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् 450-454 छद्मस्थेन अज्ञेयाः केवलिना ज्ञेया:पदार्थाः, महानिरय| विमानानि, ह्रीसत्त्वादिपुरुषाः , अनुस्रोतश्चा| र्यादिमत्स्यभिक्षाका: अतिथ्यादिवनीपका: // 606 //

Page #115
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ पश्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 455-457 अचेलकप्राशस्त्यकारणा // 607 // दण्डा द्रष्टव्या इति / योऽयं वनीपक उक्तः स साधुविशेषः, साधुश्चाचेलो भवतीत्यचेलत्वस्य प्रशंसास्थानान्याह पंचहिं ठाणेहिं अचेलए पसत्थे भवति, तं०- अप्पा पडिलेहा 1 लाघविए पसत्थे 2 रूवे वेसासिते 3 तवे अणुन्नाते 4 विउले इंदियनिग्गहे 5 // सूत्रम् 455 // पंच उक्कला पन्नत्ता तं०-दंडुक्कले रज्जुक्कले तेणुक्कले देसुक्कले सव्वुक्कले।सूत्रम् 456 // पंच समितीतोपं० तं०-ईरियासमिती भासा० जाव पारिठावणियासमिति ॥सूत्रम् 457 // पंचही त्यादि प्रतीतम्, नवरं न विद्यन्ते चेलानि- वासांसि यस्यासावचेलकः, स च जिनकल्पिकविशेषस्तदभावादेव तथा जिनकल्पिकविशेषः स्थविरकल्पिकचाल्पाल्पमूल्यसप्रमाणजीर्णमलिनवसनत्वादिति, प्रशस्तः प्रशंसितस्तीर्थकरगणधरादिभिरिति गम्यते, अल्पा प्रत्युपेक्षाऽचेलकस्य स्यादिति गम्यम्, प्रत्युपेक्षणीयतथाविधोपधेरभावाद्, एवं च न स्वाध्यायादिपरिमन्थ इति, तथा लघोर्भावो लाघवंतदेव लाघविकं द्रव्यतो भावतोऽपि रागविषयाभावात् प्रशस्तं- अनिन्द्यं स्यात्, तथा रूपं- नेपथ्यं वैश्वासिकं- विश्वासप्रयोजनमलिप्सुतासूचकत्वात् स्यादिति, तथा तपः- उपकरणसंल्लीनतारूपमनुज्ञातं-जिनानुमतं स्यात्, तथा विपुलो-महानिन्द्रियनिग्रहः स्याद्, उपकरणं विना स्पर्शनप्रतिकूलशीतवातातपादिसहनादिति / इन्द्रियनिग्रहश्च सत्त्वेनोत्कटैरेव कर्तुं शक्य इत्युत्कटभेदानाह- पंचे त्यादि सुगमम्, नवरं उक्कल त्ति उत्कटा उत्कला वा, तत्र दण्डः- आज्ञा अपराधे दण्डनं वा सैन्यं वा उत्कट:- प्रकृष्टो यस्य तेन वोत्कटो यः स दण्डोत्कटो, दण्डेन वोत्कलति-वृद्धिं याति यः स दण्डोत्कलः, इत्येवं सर्वत्र, नवरं राज्यं-प्रभुता स्तेनाश्चौराः देशो- मण्डलं सर्वं- एतत्समुदय रजोहरणमुखवस्त्रिकारूपद्विविधोपकरणधारकः। ॐ शेषाः सर्वेऽपि त्रिविधाधुपकरणधारिणः / धुत्कल समितयः // 607 //

Page #116
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 608 // इति / असंयतो दण्डादिभिरुत्कटो भवति, संयतस्तु समितिभिरिति समिती: प्राह- पंचे त्यादि सुगमम्, नवरं सं- एकीभावेनेतिः- प्रवृत्तिः समितिः शोभनैकाग्रपरिणामस्य चेष्टेत्यर्थः, ईरणमीर्या गमनमित्यर्थस्तत्र समितिरीर्यासमितिः, उक्तं चईर्यासमिति म रथशकटयानवाहनाक्रान्तेषु मार्गेषु सूर्यरश्मिप्रतापितेषु प्रासुकविविक्तेषु युगमात्रदृष्टिना भूत्वा गमनागमनं कर्त्तव्यमिति, तथा भाषणं भाषा तस्यां समिति षासमितिः, उक्तंच- भाषासमिति म हितमितासन्दिग्धार्थभाषणंतथा एषणमेषणा गवेषणग्रहणग्रासैषणाभेदाशङ्कादिलक्षणा वा तस्यां समितिरेषणासमितिः, उक्तंच- एषणासमिति म गोचरगतेन मुनिना सम्यगुपयुक्तेन नवकोटीपरिशुद्धं ग्राह्यम् इति तथा 'आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमिति'र्भाण्डमात्रे आदाननिक्षेपविषया सुन्दरचेष्टेत्यर्थः, इह चाप्रत्युपेक्षिताप्रमार्जिताद्याः सप्त भङ्गाः पूर्वोक्ता भवन्तीति, तथा उच्चारप्रश्रवणखेलसिंघाणजल्लानां परिष्ठापनिकात्यागस्तत्र समितिर्या सा तथेति, तत्रोच्चारः- पुरीषं प्रश्रवणं- मूत्रं खेल:- श्लेष्मा जल्लो- मलः सिंघानो- नासिकोद्भवः श्लेष्मा, अत्रापि त एव सप्त भङ्गा इति। समितिप्ररूपणंच जीवरक्षार्थमिति जीवस्वरूपप्रतिपादनाय सूत्राष्टकमाह पंचविधा संसारसमावन्नगा जीवापं० तं०- एगिदिता जावपंचिंदिता१। एगिदिया पंचगतिइया पंचागतितापं० तं०- एगिदिए एगिदितेसु उववजमाणे एगिदितेहिंतो जाव पंचिंदिएहितो वा उववजेजा, से चेवणं से एगिदिए एगिदितत्तं विप्पजहमाणे एगिदित्ताते वाजावपंचिंदित्ताते वा गच्छेज्जा 2 दिया पंचगतिता पंचागइया एवं चेव 3 / एवंजाव पंचिंदिया पंचगतिता पंचागइया पं० तं०पंचिंदिया जाव गच्छेज्जा 4-5-6 / पंचविधा सव्वजीवा पं० तं०- कोहकसाई जाव लोभकसाई अकसाती 7 / अहवा पंचविधा सव्वजीवा पं० तं०- नेरइया जाव देवा सिद्धा७॥ सूत्रम् 458 // अह भंते! कलमसूरतिलमुग्गमासणिप्फावकुलत्थआलिसंदगसतीणपलिमंथगाणं एतेसिणं धन्नाणं कुट्ठाउत्ताणंजधा सालीणं पश्चममध्ययन द्विस्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् 458-460 संसारसमापनभेदा:, एकेन्द्रियादिगत्या-गती, सर्वजीव भेदाः , कलमसूरतिलादि योनिका सवत्सर पञ्चकम् // 608 //

Page #117
पचममध्यय श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 609 // जाव केवतितं कालं जोणी संचिट्ठति?, गोयमा! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पंच संवच्छराई, तेण परं जोणी पमिलायति जाव तेण परं जोणीवोच्छेदे पण्णत्ते // सूत्रम् 459 // पंच संवच्छरापं० तं०-णक्खत्तसंवच्छरे जुगसंवच्छरे पमाणसंवच्छरे लक्खणसंवच्छरे सणिंचरसंवच्छरे 1, जुगसंवच्छरे पंचविहे पं० तं०- चंदे चंदे अभिवट्टिते चंदे अभिवट्टिते चेव 2, पमाणसंवच्छरे पंचविहे पं० तं०- नक्खत्ते चंदे ऊऊ आदिच्चे अभिवहिते 3, लक्खणसंवच्छरे पंचविहे पं० त०- समग नक्खत्ता जोगंजोयंति समगं उदू परिणमंति / णचुण्हंणातिसीतो बहूदतो होति नक्खत्ते ॥१॥ससिसगलपुण्णमासी जोतेती विसमचारणक्खत्ते। कडुतो बहूदतो(या) तमाहुसंवच्छरं चंदं॥२॥ विसमंपवालिणोपरिणमन्ति अणुदूसुदेंति पुप्फफलं / वासंण सम्मं वासति तमाहुसंवच्छरं कम्मं ॥३॥पुढविदगाणं तुरसंपुष्फफलाणं तु देइ आदिच्चो। अप्पेणवि वासेणं सम्मं निप्फज्जए सस्सं 4 // 4 // आदिच्चतेयतविता खणलवदिवसा उऊ परिणमंति। पूरिति रेणुथलताई तमाहु अभिवडितं जाण ॥५॥सूत्रम् 460 // पंचविहे त्यादिस्फुटार्थम्, नवरंसंसारसमापन्ना-भववर्तिनो, विप्रजहत्-परित्यजन्, सर्वजीवा:-संसारिसिद्धाः, अकषायिणः उपशान्तमोहादयः / जीवाधिकाराद्वनस्पतिजीवानाश्रित्य पञ्चस्थानकमाह-अहे त्यादि, त्रिस्थानकवद् व्याख्येयम्, नवरं कला- वट्टचणगा मसूरा-चणईयाओ तिलमुग्गमासाः प्रतीताः निप्फावा- वल्ला: कुलत्थाश्चवलगसरिसा चिप्पिडया भवन्ति आलिसंदया- चवलया सईणा- तुवरी पलिमन्थाः- कालचणगा इति / अनन्तरं संवत्सरप्रमाणेन योनिव्यतिक्रम उक्तोऽधुना स एव संवत्सरश्चिन्त्यते इति, पंच संवच्छरे त्यादिसूत्रचतुष्टयम्, तत्र नक्खत्तसंवच्छरे त्ति, इह चन्द्रस्य नक्षत्रमण्डलभोगकालो नक्षत्रमासः, स च सप्तविंशतिर्दिनानि एकविंशतिः सप्तषष्टिभागा दिवसस्येति 2721, एवंविधद्वादशमासो द्विस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 458-460 संसारसमापनभेदाः, एकेन्द्रियादिगत्या-गती, सर्वजीव भेदाः , कलमसूरतिलादियोनिकाल: संवत्सरपञ्चकम् // 609 //

Page #118
श्रीस्थानाडू श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 610 // सूत्रम् संसार भेदा:, नक्षत्रसंवत्सरः, स चायं-त्रीणि शतान्यह्नां सप्तविंशत्युत्तराणि एकपंचाशच्च सप्तषष्टिभागा इति 327111, एवं पञ्चसंवत्स- पञ्चममध्ययनं रात्मकं युगं तदेकदेशभूतो वक्ष्यमाणलक्षणश्चन्द्रादियुगसंवत्सरः 2, प्रमाणं-परिमाणं दिवसादीनां तेनोपलक्षितो वक्ष्यमाण द्विस्थानम्, तृतीयोद्देशकः एव नक्षत्रसंवत्सरादिः प्रमाणसंवत्सरः 3, स एव लक्षणानां वक्ष्यमाणस्वरूपाणां प्रधानतया लक्षणसंवत्सरो 4, यावता कालेन शनैश्चरो नक्षत्रमेकमथवा द्वादशापि राशीन् भुङ्क्ते स शनैश्चरसंवत्सर इति, यतश्चन्द्रप्रज्ञप्तिसूत्रं-सनिच्छरसंवच्छरे 458-460 अट्ठावीसइविहे पन्नत्ते-अभीई सवणे जाव उत्तरासाढा, जंवा सनिच्छरे महग्गहे तीसाए संवच्छरेहिं सव्वं नक्खत्तमंडलं समाणेइ (चन्द्र० समापन१०/२०/५८)त्ति युगसंवत्सरः पञ्चविधः, तद्यथा- चंदे त्ति एकोनत्रिंशद्दिनानि द्वात्रिंशच्च द्विषष्टिभागा दिवसस्येत्येवंप्रमाणः 2932, कृष्णप्रतिपदारब्धः पौर्णमासीनिष्ठितश्चन्द्रमासस्तेन मासेन द्वादशमासपरिमाणश्चन्द्रसंवत्सरस्तस्य च प्रमाणमिदं एकेन्द्रियादि गत्या-गती, त्रीणि शतान्यह्नां चतुःपञ्चाशदुत्तराणि द्वादश च द्विषष्टिभागाः 35412, एवं द्वितीयचतुर्थावपिचन्द्रसंवत्सरौ, अभिवड्दिए त्ति सर्वजीवBएकत्रिंशद्दिनानि एकविंशत्युत्तरशतं चतुर्विंशत्युत्तरशतभागानामभिवर्द्धितमासः 31121, एवंविधेन मासेन द्वादशमासप्रमाणो कलमसूरऽभिवर्द्धितसंवत्सरः, स च प्रमाणेन- त्रीणि शतान्यह्नां त्र्यशीत्यधिकानि चतुश्चत्वारिंशच्च द्विषष्टिभागाः 383 44 इत्येवं पञ्चमोऽपि, एभिश्चन्द्रादिभिः पञ्चभिः संवत्सरेकं युगं भवति, तेषां च पञ्चानां संवत्सराणां मध्ये अभिवर्द्धिताख्ये संवत्सरे योनिकाल:, अधिकमासकः पततीति, प्रमाणसंवत्सरः पञ्चविधः, तत्र नक्षत्र इति नक्षत्रसंवत्सरः, स च उक्तलक्षणः, केवलं तत्र नक्षत्रमण्डलस्य चन्द्रभोगमात्रं विवक्षितमिह तु दिनदिनभागादिप्रमाणमिति, तथा चन्द्राभिवर्द्धितावप्युक्तलक्षणावेव किन्तु तत्र युगावयवतामात्रमिह तु प्रमाणमिति विशेषः, उऊ इति ऋतुसंवत्सरस्त्रिंशदहोरात्रप्रमाणैर्द्वादशभिः ऋतुमासैः सावनमास 0 तदेकभूदेश० (मु०)।ॐ शनैश्चरसंवत्सरोऽष्टाविंशतिविधः प्रज्ञप्तोऽभिजित् श्रवणो यावदुत्तराषाढा यद्वा शनैश्चरमहाग्रहस्त्रिंशता वर्षेः सर्वं नक्षत्रमण्डलं पूरयति भेदाः, सवत्सरपञ्चकम् // 610 //

Page #119
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 611 // 458-460 समापन कर्ममासपर्यायैर्निष्पन्नः, षष्ट्यधिकाहोरात्रशतत्रयमान इति 360, आइच्चे त्ति आदित्यसंवत्सरः, स च त्रिंशद्दिनान्यर्द्ध चेति, पञ्चममध्ययनं एवंविधमासद्वादशकनिष्पन्नः षट्षष्ट्यधिकाहोरात्रशतत्रयमान इति 366, अयमेवानन्तरोक्तो नक्षत्रादिसंवत्सरो लक्षणप्रधान द्विस्थानम्, तृतीयोद्देशकः तया लक्षणसंवत्सर इति। तत्र नक्षत्रमाह- समगंगाहा, समकं-समतया नक्षत्राणि-कृत्तिकादीनि योगं-कार्तिकीपौर्णमा सूत्रम् स्यादितिथ्यासह सम्बन्धं योजयन्ति-कुर्वन्ति, इदमुक्तं भवति- यानि नक्षत्राणि यासुतिथिषूत्सर्गतो भवन्ति, यथा कार्तिक्यां। संसारकृत्तिकाः, तानि तास्वेव यत्र भवन्ति यथोक्तं- जेट्ठो वच्चइ मूलेण सावणो धणिट्ठाहिं। अद्दासु य मग्गसिरो सेसा नक्खत्तनामिया मासा॥१॥इति तथा यत्र समतयैव ऋतवः परिणमन्ति न विषमतया, कार्त्तिक्या अनन्तरं हेमन्तर्तुः, पौष्या अनन्तरं शिशिरर्तुरि- भेदाः , त्येवमवतरन्तीति भावः, यश्चन-नैव अतीव उष्णं-घर्मो यत्र सोऽत्युष्णो, न-नैवातिशीतोऽतिहिमो, बहूदकं यत्र स बहूदकः, एकेन्द्रियादि गत्या-गती, स च भवति लक्षणतो नक्षत्र इति, नक्षत्रचारलक्षणलक्षितत्वान्नक्षत्रसंवत्सर इति, अस्यां च गाथायां पञ्चमाष्टमावंशको सर्वजीवपञ्चकलावितीयं विचित्रेति छन्दोविद्भिपदिश्यते, पबहुला विचित्त त्ति गाथालक्षणात् पत्ति- पञ्चकलो गण इति / ससि | भेदाः, कलमसूरगाहा ससि त्ति विभक्तिलोपात् शशिना- चन्द्रेण सकलपौर्णमासी-समस्तराकां यः संवत्सर इति गम्यते अथवा यत्र शशी तिलादिसकलां पौर्णमासी योजयति- आत्मना सम्बन्धयति / तथा विषमचारीणि- यथास्वतिथिष्ववर्तीनि नक्षत्राणि यत्र स संवत्सरविषमचारिनक्षत्रः, तथा कटुकोऽतिशीतोष्णसद्भावाद्बहूदकश्च, दीर्घत्वं प्राकृतत्वात्, तमेवंविधमाहुर्लक्षणतो ब्रुवते तद्विदः संवत्सरं चन्द्रचन्द्रचारलक्षणलक्षितत्वादिति / विसमंगाहा, विषमं-वैषम्येण प्रवालं-पल्लवाङ्करस्तद्विद्यते येषां ते प्रवालिनो वृक्षा इतिगम्यते, परिणमन्ति-प्रवालवत्तालक्षणया अवस्थया जायन्ते, अथवा प्रवालिनो-वृक्षाः परिणमन्ति- अङ्करोद्भेदा ज्येष्ठो व्रजति मूलेन श्रावणो व्रजति धनिष्ठाभिः / आर्द्रया च मार्गशीर्षः शेषा नक्षत्रनामानः मासाः॥ 1 // योनिकाल:, पञ्चकम् // 611 //

Page #120
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 612 // पश्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 461-462 जीवनिर्याणमार्गा: 5, छेदनानि५, आनन्तर्यानि 5, अनन्तका:१० द्यवस्थां यान्ति, तथा अनृतुषु- अस्वकालं ददति- प्रयच्छन्ति पुष्पफलम्, यथा चैत्रादिषु कुसुमादिदायिनोऽपि स्वरूपेण चूता माघादिषु पुष्पादि यच्छन्तीति, तथा वर्ष- वृष्टिं मेघो न सम्यग्वर्षति यत्रेति गम्यते, तमाहुर्लक्षणतः संवत्सरं कार्मणम्, यस्य ऋतुसंवत्सरः सावनसंवत्सरश्चेति पर्यायौ॥ पुढविगाहा, यत्र त्विति गम्यते, तथा च यत्र तु संवत्सरे पृथिव्युदकयो रसंमाधुर्यस्निग्धतालक्षणं पुष्पफलानां च ददात्यादित्यस्तथास्वभावत्वात्, तथाविधोदकाभावेऽपीति भावः, अत एवाल्पेनापि वर्षेण सम्यक्-यथाभिमतं निष्पद्यते सस्य- शाल्यादिधान्यं स लक्षणत आदित्यसंवत्सर उच्यत इति शेष इति / आइच्च गाहा, आदित्यतेजसा तप्ताः पृथिव्यादितापेऽप्युपचारात् क्षणादयस्तप्ता इति मन्तव्यम्, तत्र क्षणो- मुहूर्तो लव- एकोनपञ्चाशदुच्छ्रासप्रमाणो दिवस:- अहोरात्र ऋतु- सिद्वयप्रमाणः परिणमन्ति अतिक्रामन्ति यत्रेति गम्यते, यश्च पूरयति वायूत्खातरेणुभिः स्थलानि- भूमिप्रदेशविशेषान् तमाहुराचार्या लक्षणतः संवत्सरमभिवर्द्धितं 'जाण'त्ति त्वमपि शिष्य! तं तथैव जानीहीति / संवत्सरव्याख्यानमिदं तत्त्वार्थटीकाद्यनुसारेण प्रायो लिखितमिति / अनन्तरं संवत्सर उक्तः, सच कालः, कालात्यये च शरीरिणां शरीरान्निर्गमो भवतीत्यतस्तन्मार्ग निरूपयन्नाह पंचविधे जीवस्स णिज्जाणमग्गे पं० तं०- पातेहिं उरूहिं उरेणं सिरेणं सव्वंगेहिं, पाएहिं णिज्जाणमाणे निरयंगामी भवति, ऊरूहिं णिजाणमाणे तिरियगामी भवति, उरेणं निजायमाणे मणुयगामीभवति, सिरेणं णिज्जायमाणे देवगामी भवति, सव्वेहिं निज्जायमाणे सिद्धिगतिपज्जवसाणे पण्णत्ते॥सूत्रम् 461 // पंचविहे छेयणे पं० तं०- उप्पाछेयणे वियच्छेयणे बंधच्छेयणे पएसच्छेयणे दोधारच्छेयणे। पंचविधे आणंतरिएपं० तं०- उप्पातयणंतरिते वितणंतरिते पतेसाणंतरिते समताणंतरिए सामण्णाणंतरिते। पंचविधे अणंते पं० त०-णामणंतते ठवणाणंततेदव्वाणंतते // 612 //

Page #121
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः भाग-२ सूत्रम् // 613 // 461-462 जीवनिर्याणमार्गाः५, छेदनानि 5, आनन्तर्यानि 5, अनन्तका:१० गणणाणंतते पदेसाणंतते, अहवा पंचविहे अणंतते पं० तं०- एगंतोऽणंतते दुहतोणंतए देसवित्थारणंतए सव्ववित्थाराणंतते सासयाणंतते॥सूत्रम् 462 // पंचविहे त्यादि व्यक्तम्, किन्तु निर्याणं- मरणकाले शरीरिणः शरीरान्निर्गमस्तस्य मार्गो निर्याणमार्गः- पादादिकः, तत्र पाएहिं ति पादाभ्यां मार्गभूताभ्यां करणताऽऽपन्नाभ्यां जीवः शरीरान्निर्यातीति शेषः, एवं उरुभ्यामित्यादावपि, अथ क्रमेणास्य निर्याणमार्गस्य फलमाह- पादाभ्यांशरीरान्निर्यान् जीवो निरयंगामि त्ति प्राकृतत्वादनुस्वार इति, निरयगामी भवति, एवमन्यब्रापि, नवरं सर्वाणि च तान्यङ्गानिच सर्वाङ्गानि तैर्निर्यान् सिद्धिगतिः पर्यवसानं-संसरणपर्यन्तो यस्य स सिद्धिगतिपर्यवसानः प्रज्ञप्त इति / निर्याणंचायुष्कच्छेदने भवतीति छेदनं प्ररूपयन्नाह-पंचविहे त्यादि कण्ठ्यम्, केवलं उप्पत्ति उत्पादो देवत्वादिपर्यायान्तरस्य तेन छेदो- जीवादिद्रव्यस्य विभाग उत्पादच्छेदनम्, तथा विय त्ति व्ययो विगमो मानुषत्वादिपर्यायस्य तेन छेदनंजीवादेरेवेति व्यवच्छेदनम्, तथा बन्धनस्य-जीवापेक्षया कर्मणः स्कन्धापेक्षया तुसम्बन्धस्य छेदनं-विनशनंबन्धच्छेदनमिति, तथा तस्यैव प्रदेशतो निर्विभागावयवतोबुद्ध्या छेदनं-विभजनं प्रदेशच्छेदनम्, तथा जीवादेरेव द्रव्यस्य द्विधाकरणं द्विधाकारः स एव छेदनं द्विधाकारच्छेदनम्, उपलक्षणं चैतत्रिधाकारादीनाम्, अनेन च देशतश्छेदनमुक्तम्, अथवोत्पादस्यउत्पत्तेश्छेदनं-विरहो यथा नरकगतौ द्वादश मुहूर्ता, व्ययच्छेदनं- उद्वर्त्तनाविरहः, सोऽप्येवम्, बन्धनविरहो यथोपशान्तमोहस्य सप्तविधकर्मबन्धनापेक्षया, प्रदेशच्छेदनं- प्रदेशविरहो यथा विसंयोजितानामनन्तानुबन्ध्यादिकर्मप्रदेशानाम्, तथा द्वे धारे यस्य तद् द्विधारं तच्च तच्छेदनं च द्विधारच्छेदनमुपलक्षणत्वादस्यैकधाराद्यपिदृश्यम्, तच्च क्षुरखड्गचक्राद्यम्, तच्च छेदनशब्दसाम्यादिहोपात्तमिति, प्रदेशच्छेदनस्थाने क्वचित् पंथच्छेयणे त्ति पठ्यते, तत्र पथिच्छेदनं-मार्गच्छेदनं मार्गातिक्रमणमित्यर्थः / /

Page #122
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 614 // पञ्चममध्ययनं पक्षस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 463-464 ज्ञानानि ज्ञानावरणीयाणि (ज्ञानस्वरूपम्) छेदनस्य च विपर्यय आनन्तर्यमिति तदाह- पंचविहे त्यादि, आनन्तर्य- सातत्यमच्छेदनमविरह इत्यर्थः, तत्रोत्पादस्य यथा / निरयगतौ जीवानामुत्कर्षतोऽसङ्खयेयाः समया, एवं व्ययस्यापि, प्रदेशानांच समयानांच तत्प्रतीतमेव, अविवक्षितोत्पादव्ययादिविशेषणमानन्तर्यमानं सामान्यानन्तर्यम्, श्रामण्यस्य वा आकर्षविरहेणानन्तर्य श्रामण्यानन्तर्यमिति बहुजीवापेक्षया वा श्रामण्यप्रतिपत्त्यानन्तर्यम्, तच्चाष्टौ समया इति // अनन्तरसूत्रे समयप्रदेशानामानन्तर्यमुक्तम्, ते चानन्ता इत्यनन्तकमेव प्ररूपयन्नाह-पंचविहे त्यादि सूत्रद्वयंप्रतीतार्थम्, नवरं नाम्ना अनन्तकं नामानन्तकमनन्तकमिति यस्य नाम, यथा समयभाषया 1 वस्त्रमिति, स्थापनैव स्थापनया वा अनन्तकं स्थापनानन्तकं - अनन्तकमिति कल्पनयाऽक्षादिन्यासो, ज्ञभव्यशरीरादिव्यतिरिक्तं द्रव्याणामण्वादीनां गणनीयानामनन्तकं द्रव्यानन्तकम्, गणना- सङ्ख्यानं तल्लक्षणमनन्तकमविवक्षिताण्वादिसङ्खयेयविषयः सङ्खयाविशेषो गणनानन्तकं, प्रदेशानां सङ्खयेयानामनन्तकं प्रदेशानन्तकमिति, एकत- एकेनांशेनायामल-8 क्षणेनानन्तकमेकतोऽनन्तकं-एकश्रेणीकं क्षेत्रम्, द्विधा-आयामविस्ताराभ्यामनन्तकं द्विधानन्तकं- प्रतरक्षेत्रम्, क्षेत्रस्य यो रुचकापेक्षया पूर्वाद्यन्यतरदिग्लक्षणो देशस्तस्य विस्तारो- विष्कम्भस्तस्य प्रदेशापेक्षया अनन्तकं देशविस्तारानन्तकम्, सर्वाकाशस्य तु चतुर्थम्, शाश्वतं च तदनन्तकं च शाश्वतानन्तकं- अनाद्यपर्यवसितं यज्जीवादिद्रव्यमनन्तसमयस्थितिकत्वादिति / एवंभूतार्थपरिच्छेदो ज्ञानाद्भवतीति ज्ञानस्वरूपनिरूपणायाह पंचविहे णाणे पं० तं०- आभिणिबोहियणाणे सुयनाणे ओहिणाणे मणपज्जवणाणे केवलणाणे ॥सूत्रम् 463 // __ पंचविहे णाणावरणिज्जे कम्मे पं० तं०- आभिणिबोहियणाणावरणिज्जे जाव केवलनाणावरणिज्जे ॥सूत्रम् 464 // पंचविहे त्यादि, पञ्चेति- पञ्चसङ्ख्या विधा:- भेदा यस्य तत्पञ्चविधम्, ज्ञातिर्ज्ञानमिति भावसाधनः संविदित्यर्थो, // 614 //

Page #123
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 615 // पश्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 463-464 ज्ञानानि ज्ञानावरणीयाणि (ज्ञानस्वरूपम्) ज्ञायते वाऽनेनास्माद्वेति ज्ञानं- तदावरणस्य क्षयः क्षयोपशमोवा, ज्ञायते वाऽस्मिन्निति ज्ञानं-आत्मा तदावरणक्षयक्षयोपशमपरिणामयुक्तो, जानातीति वा ज्ञानं तदेव स्वविषयग्रहणरूपत्वादिति, प्रज्ञप्तं प्ररूपितमर्थतस्तीर्थकरैः सूत्रतो गणधरैरुक्तं चअत्थं भासइ अरिहा सुत्तं गंथति गणहरा निउणं। सासणस्स हियट्ठाए, तओ सुत्तं पवत्तइ॥१॥(आव०नि०९२, विशेषाव० 1119) इति अथवा प्राज्ञात्- तीर्थकरात् प्राज्ञैर्वा प्रज्ञया वा आप्तं- प्राप्तमात्तं वा प्राज्ञाप्तं प्रज्ञाप्तं प्राज्ञात्तं प्रज्ञात्तं वा, तद्यथाअर्थाभिमुखोऽविपर्ययरूपत्वान्नियतोऽसंशयरूपत्वाद्बोधः- संवेदनमभिनिबोधः स एव स्वार्थिकप्रत्ययोपादानादाभिनिबोधिकम्, अभिनिबोधे वा भवं तेन वा निवृत्तम्, तन्मयं तत्प्रयोजनं वेत्याभिनिबोधिकम्, अभिनिबुध्यते वा तत् कर्मभूतमित्याभिनिबोधिकं- अवग्रहादिरूपं मतिज्ञानमेव, तस्य स्वसंविदितरूपत्वाद्, भेदोपचारादित्यर्थः, अभिनिबुध्यते वा अनेनास्मादस्मिन् वेत्याभिनिबोधिकं-तदावरणकर्मक्षयोपशम इति भावार्थः, आत्मैव वा अभिनिबोधोपयोगपरिणामानन्यत्वादभिनिबुध्यत इत्याभिनिबोधिकम्, तच्च तज्ज्ञानं चेत्याभिनिबोधिकज्ञानमिति, आह च-अत्थाभिमुहो नियओ बोहो जो सोमओ अभिनिबोहो। सो चेवाभिणिबोहियमहव जहाजोग्गमाजोजं॥१॥ तं तेण तओ तम्मि य सो वाऽभिणिबुज्झए तओ वा तं॥ (विशेषाव०१११९)इति तथा श्रूयत इति श्रुतं-शब्द एव, भावश्रुतकारणत्वात् कारणे कार्योपचारादिति भावार्थः, श्रूयते वा अनेनास्मादस्मिन्वेति श्रुतम्, तदावरणकर्मक्षयोपशम इत्यर्थः, आत्मैव वा श्रुतोपयोगपरिणामानन्यत्वाच्छृणोतीति श्रुतम्, श्रुतं च तज्ज्ञानं च श्रुतज्ञानम्, आह च-तं तेण तओ तम्मि य सुणेइ सो वा सुयं च तेणंति // (विशेषाव० 81) इति तथा अवधी 0 अर्हन् भाषतेऽर्थं सूत्रं ग्रनन्ति गणधरा निपुणम् / शासनस्य हितार्थाय ततः सूत्रं प्रवर्तते॥१॥ 0 अर्थाभिमुखो नियतो बोधो यः सोऽभिनिबोधो मतः। स एवाभिनिबोधिकमथवा यथायोग्यं आयोज्यम् // 1 // तत्तेन ततस्तस्मिंश्च स वाऽभिनिबुध्यते ततो वा तत्। 0 तत्तेन ततस्तस्मिंश्च शृणोति स वा श्रुतं तेन / // 615 //

Page #124
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 616 // पश्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 463-464 ज्ञानानि ज्ञानावरणीयाणि (ज्ञानस्वरूपम्) यतेऽनेनास्मादस्मिन्वेत्यवधिः, अवधीयत इत्यधोऽधो विस्तृतं परिच्छिद्यते मर्यादया वेत्यर्थः,सचावधिज्ञानावरणक्षयोपशम एव, तदुपयोगहेतुत्वादिति, अवधानं वा अवधिर्विषयपरिच्छेदनमित्यर्थोऽवधिश्चासौ ज्ञानंचेत्यवधिज्ञानम्, उक्तंच-तणावधीयते तमि वाऽवहाणं च तोऽवही सो य। मज्जाया जं तीए दव्वाइपरोप्परं मुणइ॥१॥ (विशेषाव० 82) इति, तथा परिः- सर्वतोभावे अवनमवोऽयनं वा अय आयो वा गमनं वेदनमिति पर्यायाः परि अवोऽय आयो वा पर्यवः पर्ययः पर्यायो वा मनसि मनसो वा पर्यवः पर्ययः पर्यायो वा मनःपर्यवो मनः पर्ययो मनःपर्यायो वा, सर्वतस्तत्परिच्छेद इत्यर्थः, स एव ज्ञानं मनःपर्यवज्ञान मनःपर्ययज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं वा, अथवा मनसः पर्यायाः पर्यया: पर्यवा वा भेदा धर्मा बाह्यवस्त्वालोचनादिप्रकारा इत्यर्थस्तेषु तेषां वा ज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं मनःपर्ययज्ञानं मनःपर्यवज्ञानमिति, आह च-पज्जवणं पज्जयणं पज्जाओ वा मणमि मणसो वा / तस्स व पज्जायादिन्नाणं मणपज्जवन्नाणं // 1 // (विशेषाव० 83) इति केवलं- असहायं मत्यादिज्ञाननिरपेक्षत्वात् शुद्धं वा आवरणमलकलङ्करहितत्वात् सकलंवा तत्प्रथमतयैवाशेषतदावरणाभावतः सम्पूर्णोत्पत्तेरसाधारणं वा अनन्यसदृशत्वादनन्तं वा ज्ञेयानन्तत्वाद् यथावस्थिताशेषभूतभवद्भाविभावस्वभावावभासीति भावना तच्च तद् ज्ञानं चेति केवलज्ञानम्, उक्तं चकेवलमेगं सुद्धं सगलमसाहारणं अणतं च। पायं च नाणसद्दो नाणसमाणाहिगरणोऽयं // 1 // (विशेषाव० 84) इति, प्राय इति मनःपर्यायज्ञाने तत्पुरुषस्यापि दर्शितत्वाद् / इह च स्वामिकालकारणविषयपरोक्षत्वसाधात्तद्भावेच शेषज्ञानसद्भावादादावेव मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोरुपन्यास इति, तथाहि-य एव मतिज्ञानस्य स्वामी स एव श्रुतज्ञानस्य, जत्थ मतिनाणं तत्थ सुयनाणं Oतेनावधीयते तस्मिन् वाऽवधानं च ततोऽवधिः स च / मर्यादा तस्मिन् द्रव्यादिपरः क्षेत्रादि परं जानाति ॥शापर्यवनं पर्ययनं पर्यायो वा मनसि मनसो वा / तस्य वा पर्यायादिज्ञानं मनःपर्यायज्ञानम् ॥१।केवलमेकं शुद्धं सकलमसाधारणमनन्तं च। प्रायेणायं ज्ञानशब्दो ज्ञानसमानाधिकरणः // 1 / / यत्र मतिज्ञानं तत्र श्रुतज्ञानम्। IEREN

Page #125
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 617 // पश्चममध्ययनं पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 463-464 ज्ञानानि ज्ञानावरणीयाणि (ज्ञानस्वरूपम्) (नन्दीसू० 15) इति वचनात्, तथा यावान् मतिज्ञानस्य स्थितिकालस्तावानेवेतरस्य, प्रवाहापेक्षया अतीतादिः सर्व एव, अप्रतिपतितैकजीवापेक्षया तु षट्षष्टिसागरोपमाण्यधिकानीति, तथा यथा मतिज्ञानं क्षयोपशमहेतुकं तथा श्रुतज्ञानमपि यथा चमतिज्ञानमोघतः सर्वद्रव्यादिविषयमेवं श्रुतज्ञानमपि यथा चमतिज्ञानं परोक्षमेवं श्रुतज्ञानमपि तथा मतिज्ञानश्रुतज्ञानभावे चावध्यादिभावादिति, आह च-जैसामिकालकारणविसयपरोक्खत्तणेहिं तुल्लाई। तब्भावे सेसाई तेणाईए मइसुयाई॥१॥ (विशेषाव 86) इति मतिपूर्वकत्वात् श्रुतस्य विशिष्टमत्यंशरूपत्वाद्वा श्रुतस्यादौ मतेरुपन्यास इति, उक्तं च-मइपुव्वं जेण सुयं तेणाईए मई विसिट्ठो वा / मइभेओ चेव सुयं तो मइसमणंतरं भणियं॥१॥ इति तथा कालविपर्ययस्वामिलाभसाधान्मतिज्ञानश्रुतज्ञानानन्तरमवधिज्ञानस्योपन्यासः, तथाहि-यावानेव मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोः स्थितिकाल: प्रवाहापेक्षया अप्रतिपतितैकसत्त्वाधारापेक्षया च तावानेवावधिज्ञानस्यापि, तथा यथैव मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोर्विपर्ययज्ञाने भवत एवमिदमपि मिथ्यादृष्टेर्विभङ्गज्ञानं भवतीति, तथा य एव तयोः स्वामी स एवास्यापि भवतीति, तथा विभङ्गज्ञानिनस्त्रिदशादेः सम्यग्दर्शनावाप्तौ युगपदेव ज्ञानत्रयलाभसम्भव इति, उक्तंच-कालविवजयसामित्तलाभसाहम्मओऽवही तत्तो॥ (विशेषाव० 87) तथा छास्थविषयभावाध्यक्षत्वसाधादवधिज्ञानानन्तरं मनःपर्यवज्ञानस्योपन्यासः, तथाहि- यथाऽवधिज्ञानं छद्मस्थस्य भवति एवं मनःपर्यायज्ञानमपि, तथा यथाऽवधिज्ञानरूपिद्रव्यविषयमेवमेतदपि, तथा यथाऽवधिज्ञानं क्षायोपशमिके भावे तथेदमपि, तथा यथाऽवधिज्ञानं प्रत्यक्षं तथेदमपीति, उक्तं च-माणसमेत्तो छउमत्थविसयभावादिसामन्ना (विशेषाव०८७) इति तथा मनःपर्यायज्ञानानन्तरं स्वामिकालकारणविषयपरोक्षत्वैर्यत्तुल्यानि / तद्भावे शेषाणि च तेनादौ मतिश्रुते॥१॥0 मतिपूर्व येन श्रुतं तेनादौ मतिर्विशिष्टो वा / मतिभेद एव श्रुतं ततो मतिसमनन्तरं भणितं श्रुतम् // 1 // 0 कालविपर्ययस्वामित्वलाभसाधर्म्यतोऽवधिस्ततः।। 0 मनोज्ञानमतश्छाद्यस्थ्यविषयभावादिसामान्यात्।

Page #126
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 618 // पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 465-467 स्वाध्यायाः, प्रत्याख्यानशुद्धयः, आश्रवादि| प्रतिक्रमणानि केवलज्ञानोपन्यासस्तस्य सकलज्ञानोत्तमत्वात् तथा अप्रमत्तयतिस्वामिसाधर्म्यात्, तथाहि-यथा मनःपर्यायज्ञानमुत्तमयतेरेव भवति एवमिदमपि, तथा अवसानलाभाद्, यो हि सर्वज्ञानानिसमासादयति सखल्वन्त एवेदमाप्नोति, तथा विपर्ययाभावसाधर्म्यात्, तथाहि-यथा मनःपर्यायज्ञानं सविपर्ययं न भवत्येवं केवलमपीति, उक्तं च-अंते केवलमुत्तमजइसामित्तावसाणलाभाओ। एत्थं च मतिसुयाइं परोक्खमियरं च पच्चक्खं॥१॥ (विशेषाव० 88) इति, उक्तस्वरूपस्य ज्ञानस्य यदावारकं कर्म तत्स्वरूपाभिधानाय सूत्रं- पंचे त्यादि, सुगमम्, उक्तं ज्ञानावरणमिति तत्क्षपणोपायविशेषस्य स्वाध्यायस्य भेदानाह पंचविहे सज्झाए पं० सं०- वायणा पुच्छणा परियट्टणा अणुप्पेहा धम्मकहा। सूत्रम् 465 // पंचविहे पच्चक्खाणे पं० तं०- सद्दहणसुद्धे विणयसुद्धे अणुभासणासुद्धे अणुपालणासुद्धे भावसुद्धे // सूत्रम् 466 // पंचविहे पडिक्कमणे पं० तं०- आसवदारपडिक्कमणे मिच्छत्तपडिक्कमणे कसायपडिक्कमणे जोगपडिक्कमणे भावपडिक्कमणे॥ सूत्रम् 467 // पंचविहे इत्यादि सुगमम्, नवरं शोभनं आ- मर्यादया अध्ययनं- श्रुतस्याधिकमनुसरणं स्वाध्यायः, तत्र वक्ति शिष्यस्तं प्रति गुरोः प्रयोजकभावो वाचना पाठनमित्यर्थः, गृहीतवाचनेनापि संशयाद्युत्पत्तौ पुनः प्रष्टव्यमिति पूर्वाधीतस्य सूत्रादेः शङ्कितादौ प्रश्नः प्रच्छनेति, प्रच्छनाविशोधितस्य सूत्रस्य मा भूद्विस्मरणमिति परिवर्तना, सूत्रस्य गुणनमित्यर्थः, सूत्रवदर्थेऽपि सम्भवति विस्मरणमतः सोऽपि परिभावनीय इत्यनुप्रेक्षणमनुप्रेक्षा, चिन्तनिकेत्यर्थः, एवमभ्यस्तश्रुतेन धर्मकथा विधेयेति धर्मस्य- श्रुतरूपस्य कथा- व्याख्या धर्मकथेति / धर्मकथामन्थनिर्मथितमिथ्याभावाश्च भव्याः शुद्धं प्रत्याख्यानं प्रपद्यन्त 0 केवलमन्ते उत्तमयतिस्वामित्वादवसानलाभाद्। अत्र च मतिश्रुते परोक्षमितराणि प्रत्यक्षम् // 1 //

Page #127
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 619 // सूत्रम् इति तदाह- पंचविहे इत्यादि, प्रति- प्रतिषेधत आख्यानं- मर्यादया कथनं- प्रतिज्ञानं प्रत्याख्यानम्, तत्र श्रद्ध पञ्चममध्ययन तथेतिप्रत्ययलक्षणेन शुद्धं-निरवद्यं श्रद्धानशुद्धम्, श्रद्धानाभावे हि तदशुद्धं भवति, एवं सर्वत्र, इह नियुक्तिगाथा-पच्चक्खाणं | पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सव्वन्नुदेसियं जंजहिं जया काले। तं जो सद्दहइ नरो तं जाणसु सद्दहणसुद्धं ॥१॥(आव०भा० 246) विनयशुद्धं यथा- किइकम्मस्स। विसोहिं पउंजए जो अहीणमइरित्तं / मणवयणकायगुत्तो तं जाणसु विणयओ सुद्धं ॥२॥(आव०भा० 248) अनुभाषणाशुद्धं यथा- 465-467 स्वाध्यायाः, अणुभासइ गुरुवयणं अक्खरपयवंजणेहिं परिसुद्धं / पंजलिउडो अभिमुहो तं जाणणुभासणासुद्धं // 3 // (आव०भा० 249) नवरं प्रत्याख्यानगुरुर्भणति- वोसिरिति, शिष्यस्तु वोसिरामित्ति, अनुपालनाशुद्धं यथा-कतारे दुब्भिक्खे आयंके वा महया(ई) (महतीत्यर्थः) शुद्धयः, समुप्पन्ने / जं पालियं न भग्गं तं जाणऽणुपालणासुद्धं // 1 // (आव०भा० 250) भावशुद्धम्, यथा-रागेण व दोसेण व परिणामेण व आश्रवादि प्रतिक्रमणानि (इहलोकाद्याशंसालक्षणेन) न दूसियं जंतु। तं खलु पञ्चक्खाणं भावविसुद्धं मुणेयव्वं॥१॥ (आव०भा० 251) इति 5, अन्यदपि षष्ठं ज्ञानशुद्धमिति निर्युक्तावुक्तम्, यदाह-पच्चक्खाणं जाणइ कप्पे जं जंमि होइ कायव्वं / मूलगुणउत्तरगुणे तं जाणसु जाणणासुद्धं // 1 // (आव०भा० 247) ति इह तु पञ्चस्थानकानुरोधानेदमुक्तम्, श्रद्धानशुद्धेन वा सङ्ग्रहीतत्वाद्, ज्ञानविशेषत्वात् श्रद्धानस्येति। प्रत्याख्याने च कृते कदाचिदतिचारः सम्भवति, तत्र च प्रतिक्रमणं कर्त्तव्यमिति प्रतिक्रमणं निरूपयन्नाह-पंचविहे इत्यादि, | 0 यद्यदा यत्र काले (स्थविरकल्पादौ भरतादौ) सर्वज्ञेन प्रत्याख्यानं देशितम् / तद्यः श्रद्धधाति नरस्तत् श्रद्धानशुद्धं जानीहि॥ 1 // ॐ कृतिकर्मणो विशुद्धि योऽहीनातिरिक्तं प्रयुञ्जीत / मनोवचनकायगुप्तस्तद् विनयशुद्धं जानीहि // 2 // 0 अनुभाषते गुरुवचनमक्षरपदव्यञ्जनैः परिशुद्धम् / कृतप्राञ्जलिरभिमुखस्तज् जानीहि अनुभाषणाशुद्धम् // 3 // O कान्तारे दुर्भिक्षे आतङ्के वा महति समुत्पन्ने / यन्न भग्नं पालितं तदनुपालनाशुद्धं जानीहि॥१॥ 7 रागेण वा द्वेषेण वा परिणामेन वा // 619 // (इच्छादिना) न दूषितं यत्तु / तत्खलु प्रत्याख्यानं भावविशुद्धं ज्ञातव्यम् // 1 // 0 यस्मिन् काले यत्प्रत्याख्यानं मूलगुणेषूत्तरगुणेषु वा कर्तव्यं भवति तद् जानाति तज्ज्ञानशुद्धं जानीहि // 1 //

Page #128
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 620 // सूत्रवाचन शिक्षण कारणानि प्रतीपंक्रमणं प्रतिक्रमणम्, एतदुक्तं भवति-शुभयोगेभ्योऽशुभयोगानुपक्रान्तस्य शुभेष्वेव गमनमिति, उक्तं च- स्वस्थानाद्य पञ्चममध्ययन पशस्थानम्, त्परस्थानं, प्रमादस्य वशागतः / तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते॥१॥क्षायोपशमिकादावादौदयिकस्य वशं गतः। तत्रापि च स तृतीयोद्देशक: एवार्थः, प्रतिकूलगमात् स्मृतः॥ 2 // इति, इदं च विषयभेदात् पञ्चधेति, तत्र आश्रवद्वाराणि- प्राणातिपातादीनि तेभ्यः / | सूत्रम् 468 प्रतिक्रमणं-निवर्त्तनं पुनरकरणमित्यर्थ आश्रवद्वारप्रतिक्रमणम्, असंयमप्रतिक्रमणमिति हृदयम्, मिथ्यात्वप्रतिक्रमणं यदाभोगानाभोगसहसाकारैर्मिथ्यात्वगमनम्, तन्निवृत्तिः, एवं कषायप्रतिक्रमणम्, योगप्रतिक्रमणन्तु यन्मनोवचनकायव्यापाराणामशोभनानां व्यावर्त्तनमिति, आश्रवद्वारादिप्रतिक्रमणमेवाविवक्षितविशेष भावप्रतिक्रमणमिति, आह च-मिच्छत्ताइ न गच्छइ न य गच्छावेइ नाणुजाणाइ। जं मणवइकाएहिं तं भणियं भावपडिकमणं॥१॥ इति, विशेषविवक्षायां तूक्ता एव चत्वारो | भेदाः, यदाह-मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव अस्संजमे पडिक्कमणं। कसायाण पडिक्कमणं जोगाण य अप्पसत्थाणं॥१॥ (आव०नि० 1264) इति / भावप्रतिक्रमणं च श्रुतभावितमतेरेव भवतीति श्रुतं वाचनीयं शिक्षणीयं चेत्येतद्योपदर्शनार्थ सूत्रे___ पंचहिं ठाणेहिं सुत्तं वाएजा, तं०- संगहट्ठयाते उवग्गहणट्ठयाते णिज्जरणट्ठयाते सुत्ते वा मे पज्जवयाते भविस्सति सुत्तस्स वा अवोच्छित्तिणयट्ठयाते / पंचहिं ठाणेहिं सुत्तं सिक्खिज्जा, तं०- णाणट्ठयाते दंसणट्ठयाते चरित्तट्ठयाते वुग्गहविमोतणट्ठयाते अहत्थे वा भावे जाणिस्सामीतिकट्ठ॥सूत्रम् 468 // पंचही त्यादि सुगमे, नवरं सुत्तं- श्रुतं सूत्रमानं वा वाचयेत् पाठयेत्, तत्र सङ्ग्रहः- शिष्याणां श्रुतोपादानं स एवार्थः 0 मिथ्यात्वादि न गच्छति न च गमयति नानुजानाति / यन्मनोवाक्कायैस्तद्भणितं भावप्रतिक्रमणम् // 1 // 0 मिथ्यात्वात्प्रतिक्रमणं तथैव चासंयमात्प्रतिक्रमणम्। कषायेभ्यः प्रतिक्रमणं योगेभ्योऽप्रशस्तेभ्यश्च // 1 // // 620 //

Page #129
भाग-२ // 621 // श्रीस्थानाङ्ग प्रयोजनं तस्मै सङ्ग्रहार्थाय सङ्ग्रह एव वाऽर्थो यस्य स सङ्ग्रहार्थस्तद्धावस्तत्ता तया सङ्ग्रहार्थतया श्रुतसङ्घहो भवत्वेषामिति श्रीअभय० प्रयोजनेनेति भावः / अथवैत मया एवं सङ्ग्रहीता भवन्ति-शिष्यीकृता भवन्तीति सङ्ग्रहार्थतया, तत्सनहायेति भाव एवमुपवृत्तियुतम् ग्रहार्थायोपग्रहार्थतया वा, एवं होते भक्तपानवस्त्राद्युत्पादनसमर्थतयोपष्टम्भिता भवन्त्विति भावो, निर्जरार्थाय-निर्जरणमेवं मेकर्मणां भवत्विति, श्रुतं वा-ग्रन्थो मे मम वाचयत इति गम्यते पर्यवजातं जातविशेषं स्फुटतया भविष्यतीति, अव्यवच्छित्त्या नयनं- श्रुतस्य कालान्तरप्रापणमव्यवच्छित्तिनयः स एवार्थस्तस्मै इति / ज्ञानं- तत्त्वानां परिच्छेदो दर्शनं- तेषामेव श्रद्धानं चारित्रं- सदनुष्ठानं व्युग्रहो- मिथ्याभिनिवेशस्तस्य तस्माद्वा परेषां विमोचनं व्युगृहविमोचनं तदर्थाय तदर्थतया वा, अहत्थे त्ति यथास्थान्- यथावस्थितान् यथार्थान् वा- यथाप्रयोजनान् भावान्- जीवादीन् यथार्थान् वा- यथाद्रव्यान् भावान्पर्यायान् ज्ञास्यामीतिकृत्वा- इतिहेतोः शिक्षत इति / यथावस्थिताश्च भावा ऊर्द्धलोके सौधर्मादय इति तद्विषयं सूत्रत्रयम्, तथाऽधोलोके नारकादयश्चतुर्विंशतिरिति तद्गतां चतुर्विंशतिसूत्री तथा तिर्यग्लोके जम्बूद्वीपादय इति तद्गतवस्तुविषयं च सूत्रचतुष्टयमाह सोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु विमाणा पंचवण्णा पं० तं०- किण्हा जाव सुकिल्ला 1, सोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु विमाणा पंचजोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं पन्नत्ता 2, बंभलोगलंततेसुणं कप्पेसु देवाणं भवधारणिज्जसरीरगा उक्कोसेणं पंचरयणी उद्धं उच्चत्तेणं पं०३ / नेरइयाणं पंचवन्ने पंचरसे पोग्गले बंधेसुवा बंधंति वा बंधिस्संति वा तं०- किण्हा जाव सुकिल्ले, तित्तेजाव मधुरे, एवं जाव O०वैत एव मया सङ्घ० (मु०) ॐ अधोलोकेऽपि ज्योतिष्कवैमानिकयोः स्वयं गमनं भवत्येव, विमानानि मा भूवन्, पुद्गलोपचित्यादि तु तेषामेव निर्विमानानामपि, इति नादृतोऽधोलोकादौ लोके इति क्वचिद्विद्यमानोऽपि पाठः / पद्यममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशकः सूत्रम् 469-474 सौधर्मेशानविमानवोचत्वम्, ब्रह्मलान्तकतनचत्वम. पंचवर्णादिपुदलबन्धाः , गङ्गा-सिन्धुरक्ता-रक्तवतीसमागतनद्य:२०, कुमार-तीर्थकरा:, चमरचयाराजधानीसभाः , इन्द्रस्थानसभाक्ष, धनिष्ठादितारकाः, पक्षस्थाननिर्वर्तितचयनादि, पक्षप्रदेशिकादिपुद्गलाः // 621 //

Page #130
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ / / 622 // पञ्चममध्ययन पधास्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् 469-474 सौधर्मेशानविमानवोच्चत्वम्, ब्रह्मलान्तक तनूचत्वम् पंचवर्णादिपुदलबन्धाः , गङ्गा-सिन्धुरक्ता-रक्तवतीसमागतनद्य:२० कुमार-तीर्थ वेमाणिता 24 ॥४॥सूत्रम् 469 // जंबुद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं गंगा महानदी पंच महानदीओ समप्पेंति, तं०- जउणा सरऊ आदी कोसी मही 1 / जंबूमंदरस्स दाहिणेणं सिंधुमहाणदी पंच महानदीओ समप्यति तं०- सतर्दू विभासा वितत्था एरावती चंदभागा 2, जंबूमंदरस्स उत्तरेणं रत्तामहानई पंच महानईओ समप्पेंति, तं०- किण्हा महाकिण्हा नीला महानीला महातीरा 3, जंबूमंदरस्स उत्तरेणं रत्तावतीमहानई पंच महानईओ समप्पेंति, तं०- इंदा इंदसेणा सुसेणा वारिसेणा महाभोया 4 // सूत्रम् 470 // पंचतित्थगरा कुमारवासमझेवसित्ता (ज्झावसित्ता) मुंडाजाव पव्वतिता, तं०-वासुपुजे मल्ली अरिट्ठनेमी पासे वीरे॥सूत्रम् 471 // चमरचंचाए रायहाणीए पंच सभा पं०२०- सभा सुधम्मा उववातसभा अभिसेयसभा अलंकारितसभा ववसातसभा, एगमेगेणं इंदट्ठाणे णं पंच सभाओ पं० २०-सभा सुहम्मा जाव ववसातसभा॥सूत्रम् 472 // पंचणक्खत्ता पंचतारा पं० तं०-धणिट्ठा रोहिणी पुणव्वसूहत्थो विसाहा ।।सूत्रम् 473 / / जीवाणं पंचट्ठाणणिव्वित्तिते पोग्गले पावकम्मत्ताते चिणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं०- एगिदितनिव्वत्तिते जाव पंचिंदितनिव्वत्तिते, एवं- 'चिण उवचिण बंध उदीर वेद तह णिज्जरा चेव'। पंचपतेसिता खंधा अणंता पण्णत्ता पंचपतेसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता जाव पंचगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता ॥सूत्रम् ४७४॥पंचमट्ठाणस्स तईओ उद्देसो।पंचमज्झयणं समत्तं॥ सर्वाण्येतानि सुगमानि, नवरं बंधिंसु त्ति शरीरादितयेति, दक्षिणेने ति भरते समप्पेंति त्ति समाप्नुवन्ति, उत्तरेणे ति ऐरवत इति / पूर्वतरसूत्रे भरतवक्तव्यतोक्तेति तत्प्रस्तावात्तदुत्पन्नतीर्थकरसूत्रंसुगमम्, नवरं कुमाराणामराजभावेन वासः कुमारवासः कराः, चमर चञ्चाराजधानीसभाः , इन्द्रस्थानसभाश्च, धनिष्ठादितारकाः, पञ्चस्थाननिर्वर्तितचयनादि, पञ्चप्रदेशिकादिपुद्रलाः // 622 //

Page #131
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 623 // तं अज्झावसित्त त्ति अध्युष्येति / तथा भरतादिक्षेत्रप्रस्तावात् क्षेत्रभूतचमरचञ्चादिवक्तव्यताभिधायि सूत्रद्वयम् / चमरचञ्चा रत्नप्रभापृथिव्यां चमरस्यासुरकुमारराजस्येति, सुधर्मा सभा यस्यांशय्या, उपपातसभा यस्यामुत्पद्यते, अभिषेकसभा यस्यां राज्याभिषेकेणाभिषिच्यते, अलङ्कारिका यस्यामलडियते, व्यवसायसभा यत्र पुस्तकवाचनतो व्यवसायं-तत्त्वनिश्चयं करोति, एताश्च यथाक्रममुत्तरपूर्वस्यां द्रष्टव्या इति।देवनिवासाधिकारान्नक्षत्रसूत्रं नक्षत्रादिदेवरूपता च सत्त्वानां कर्मपुद्गलचयादेरिति चयादिसूत्रषट्कम् / पुद्गलाश्च विविधपरिणामा इति पुद्गलसूत्राणीति, व्याख्या च प्राग्वदध्ययनसमाप्तिं यावत्सुकरा चेति, पञ्चस्थानकस्य तृतीयः॥ पञ्चममध्ययन पञ्चस्थानम्, तृतीयोद्देशक: सूत्रम् |469-474 सौधर्मेशानविमानवोच्चत्वम. ब्रह्मलान्तकतनबत्वम. पचवणादिपगलबन्धाः . गा-सिन्धु ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये / तृतीयाङ्गे पञ्चस्थानाख्यं पञ्चममध्ययनं समाप्तमिति॥ समागतना:२०. कुमार-तीर्थकराः,चमरचचाराजधानीसभाः, इन्द्रस्थानसभाव धनिष्ठादितारकाः, पक्षस्थाननिर्वर्तितचयनादि, पवप्रदेशिकादि 623 ®सुकरैवेति, पञ्चमस्था० (मु०)।

Page #132
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 624 // ॥अथ षष्ठमध्ययनं षष्ठस्थानाख्यम्। व्याख्यातंपञ्चममध्ययनमधुना सङ्ख्याक्रमसम्बद्धमेव षट्स्थानकाख्यं षष्ठमारभ्यते, अस्य चायं विशेषसम्बन्धः- इहानन्तराध्ययने जीवादिपर्यायप्ररूपणा कृता इहापि सैव क्रियते इत्येवंसम्बन्धस्यास्य चतुरनुयोगद्वारस्येदमादिसूत्रं छहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति गणं धारित्तते, तं०- सड्डी पुरिसज्जाते 1 सच्चे पुरिसजाते 2 मेहावी पुरिसजाते 3 बहुस्सुते पुरिसजाते 4 सत्तिमं५ अप्पाधिकरणे ६॥सूत्रम् 475 // छहिं ठाणेहिं निगंथे निग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा नाइक्कमइ, तं०- खित्तचित्तं दित्तचित्तं जक्खातिटुं उम्मातपत्तं उवसग्गपत्तं साहिकरणं / सूत्रम् 476 // ___ छहिं ठाणेहिं निग्गंथा निग्गंथीओ य साहम्मितं कालगतं समायरमाणा णाइक्कमंति, तं०- अंतोहिंतो वा बाहिं णीणेमाणा 1 बाहीहितोवा निब्बाहिणीणेमाणा 2 उवेहमाणा वा 3 उवासमाणा वा 4 अणुन्नवेमाणा वा 5 तुसिणीते वासंपव्वयमाणा ६॥सूत्रम् 477 // छहिं ठाणेहीत्यादि, अस्य चायमभिसम्बन्धः, पूर्वसूत्रे ‘पञ्चगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ता' इत्युक्तम् / प्रज्ञापकाश्चैषामर्थतोऽर्हन्तः सूत्रतोगणधरा, गणधराश्च यैर्गुणैर्युक्तस्यानगारस्य गणधरणार्हत्वं भवति तद्युक्ता एवेति तेषां गुणानामुपदर्शनायेद-2 मुक्तमित्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या, संहितादिचर्चस्तु प्रतीत एवेति, नवरं षड्भिः स्थानैर्गुणविशेषैः सम्पन्नो युक्तोऽनगारोभिक्षुः, अर्हति योग्यो भवति गणं गच्छं धारयितुं मर्यादायामिति गम्यते, पालयितुं वेत्यर्थः, सद्धि त्ति श्रद्धावान्, अश्रद्धावतो हि स्वयममर्यादावर्तितया परेषां मर्यादास्थापनायामसमर्थत्वाद् गणधारणानहत्वम्, एवं सर्वत्र भावना कार्या, पुरुषजातं षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 475-477 गणधारणगुणाः, निग्रंथीग्रहणकारणानि, कालगतसाधर्मिकसमाचाराः // 624 //

Page #133
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 625 // पुरुषप्रकारः, इह च षड्भिः स्थानैरित्युक्त्वापि यदुक्तं श्राद्धं पुरुषजातमिति तद्धर्मधर्मवतोरभेदाद्, अन्यथा श्राद्धत्वं सत्यत्वमित्यादिवक्तव्यं स्यादिति 1, तथा सत्यं सद्भ्यो-जीवेभ्यो हिततया प्रतिज्ञातशूरतयावा, एवंभूतो हि पुरुषोगणपालक आदेयश्च स्यादिति 2, तथा मेधावि मर्यादया धावतीत्येवंशीलमिति निरुक्तिवशाद्, एवंभूतो हि गणस्य मर्यादाप्रवर्तको भवति, अथवा मेधा-श्रुतग्रहणशक्तिस्तद्वद्, एवंभूतो हि श्रुतमन्यतो झगिति गृहीत्वा शिष्याध्यापने समर्थो भवतीति 3 तथा बहु-प्रभूतं श्रुतं- सूत्रार्थरूपं यस्य तत्तथा, अन्यथा हि गणानुपकारी स्याद्, उक्तं च-सीसाण कुणइ कह सो तहाविहो हंदि नाणमाईणं / अहियाहियसंपत्तिं संसारुच्छेयणं परमं?॥१॥ तथा कह सो जयउ अगीओ कह वा कुणउ अगीयनिस्साए। कह वा करेउ गच्छं सबालवुड्डाउलं सो उ॥ 2 // इति 4, तथा शक्तिमत् शरीरमन्त्रतन्त्रपरिवारादिसामर्थ्ययुक्तम्, तद्धि विविधास्वापत्सु गणस्यात्मनश्च निस्तारकं भवतीति 5, तथा अप्पाहिगरण न्ति अल्पं- अविद्यमानमधिकरणं- स्वपक्षपरपक्षविषयो विग्रहो यस्य तत्तथा, तद्ध्यनुवर्तकतया गणस्याहानिकारकं भवतीति 6, ग्रन्थान्तरे त्वेवं गणिनः स्वरूपमुक्त-सुत्तत्थे निम्माओ पियदढधम्मोऽणुवत्तणाकुसलो। जाईकुलसंपन्नो गंभीरो लद्धिमंतो य॥१॥ संगहुवग्णहनिरओ कयकरणो पवयणाणुरागी य। एवंविहो उ भणिओ गणसामी जिणवरिदेहि // 2 // (पञ्चवस्तु 1315-16) इति / अनन्तरं गणधरगुणा उक्ताः, गणधरकृतमर्यादया च वर्तमानो निर्ग्रन्थो नाज्ञामतिक्रामतीत्येतत् सूत्रद्वयेनाह- तत्र प्रथमं पञ्चस्थानके व्याख्यातमेव तथापि किञ्चिदुच्यते-गृह्णन्। 0 कथं शिष्याणां परमां संसारोच्छेदिनी ज्ञानादीनामधिकाधिक संपत्तिं तथाविधः स करिष्यति? // 1 // 0 कथं सोऽगीतार्थो यततां कथं वाऽगीतार्थनिश्रया करोतु / सबालवृद्धाकुलं गच्छं च स कथं करोतु (प्रवर्त्तयतु)?॥१॥ 0 सूत्रार्थे निष्णातः प्रियदृढधर्मोऽनुवर्तनाकुशलः। जातिकुलसंपन्नो गम्भीरो लब्धिमांश्च / / // संग्रहोपग्रहनिरतः कृतकरणः प्रवचनानुरागी च। एवंविध एव भणितो गणस्वामी जिनवरेन्द्रः / / 2 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 475-477 गणधारणगुणाः, निग्रंथीग्रहणकारणानि, कालगतसाधर्मिकसमाचाराः // 625 //

Page #134
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 626 // ग्रीवादाववलम्बयन् हस्तवस्त्राञ्चलादौ गृहीत्वा नातिक्रामत्याज्ञामिति गम्ये, क्षिप्तचित्तांशोकेन दृप्तचित्तां हर्षेण यक्षाविष्टां- षष्ठमध्ययन देवताधिष्ठितामुन्मादप्राप्तां वातादिना उपसर्गप्राप्तां- तिर्यमनुष्यादिना नीयमाना साधिकरणां- कलहयन्तीम् // षभिः षट्स्थानम्, सूत्रम् स्थानैर्वक्ष्यमाणैर्निर्ग्रन्थाः-साधवो निर्ग्रन्थ्यश्च-साध्व्यस्तथाविधनिर्ग्रन्थाभावे मिश्राः सन्तः साधर्मिक-समानधर्मयुक्तं कालगतं 478-484 छद्मस्थैरज्ञेयाः साधुमित्यर्थः समायरमाणे ति समाद्रियमाणाः साधर्मिकं प्रत्यादरं कुर्वाणा: समाचरन्तो वा- उत्पाटनादिव्यवहारविषयीकुर्वन्तो जिनैश्च ज्ञेयाः नातिक्रामन्त्याज्ञां- स्त्रीभिः सह विहारस्वाध्यायावस्थानादि न कार्यमित्यादिरूपाम्, पुष्टालम्बनत्वादिति, अंतोहिंतो व तिल पदार्थाः, जीवस्य गृहादेमध्याद्बहिर्नयन्तो वाशब्दा विकल्पार्था, बाहिहिंतो व त्ति गृहादेर्बहिस्ताद् निर्बहिः- अत्यन्तबहिर्बहिस्तात्तरां नयन्तः, | अजीवीकरणउपेक्षमाणा इति, उपेक्षा द्विविधा- व्यापारोपेक्षा अव्यापारोपेक्षा च, तत्र व्यापारोपेक्षया तमुपेक्षमाणास्तद्विषयायां छेदनबन्धना- तादीन्य शक्यानि, दिकायां समयप्रसिद्धक्रियायां व्याप्रियमाणा इत्यर्थः, अव्यापारोपेक्षया च मृतकस्वजनादिभिस्तं सक्रियमाणमुपेक्षमाणा- जीवनिकायाः, स्तत्रोदासीना इत्यर्थः, तथा उवासमाण त्ति पाठान्तरेण भयमाण त्ति वा रात्रिजागरणात्तदुपासनां विदधानाः, उवसामेमाण त्ति संसारसमापन्नपाठान्तरेतं क्षुद्रव्यन्तराधिष्ठितं समयप्रसिद्धविधिनोपशमयन्त इति, तथा अणुन्नवेमाण त्ति तत्स्वजनादींस्तत्परिष्ठापनायानुज्ञा तद्गत्यागतयः, पयन्तः, तुसिणीए त्ति तूष्णींभावेन संप्रव्रजन्तस्तत्परिष्ठापनार्थमागमानुज्ञातत्वात् सर्वमिदमाज्ञातिक्रमाय न भवतीति / छाद्म सर्वजीवषत्रि धत्वम्, स्थिकश्चायं व्यवहारः प्राय उक्त इति छद्मस्थप्रस्तावादिदमाह अग्रबीजाद्या: छ ठाणाई छउमत्थे सव्वभावेणं ण जाणति ण पासति, तंजहा- धम्मत्थिकायमधम्मत्थिकातं आयासं जीवमसरीरपडिबद्धं 8 // 626 // परमाणुपोग्गलं सई, एताणि चेव उप्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे जाव सव्वभावेणं जाणति पासति तं०- धम्मत्थिकातं जाव सई॥सूत्रम् 478 // तारकग्रहाः,

Page #135
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 627 // छहिं ठाणेहिंसव्वजीवाणंणत्थि इड्डीति वा जुत्तीति वा, (जसेइ वा बलेति वा वीरिएइ वा पुरिसक्कार) (जाव) परक्कमेति वा, तं०जीवंवा अजीवं करणताते 1 अजीवंवा जीवं करणताते 2 एगसमएणं वा दो भासातो भासित्तते 3 सयंकडंवा कम्मं वेदेमि वा मा वा वेएमि 4 परमाणुपोग्गलं वा छिंदित्तए वा भिंदित्तए वा अगणिकातेण वा समोदहित्तते 5 बहिता वा लोगंता गमणताते 6 // सूत्रम् 479 // छज्जीवनिकाया पं०२०-पुढविकाइया जाव तसकाइया / / सूत्रम् 480 // छ तारग्गहा, पं० तं०-सुक्के बुहे बहस्सति अंगारते सनिच्चरे केतू // सूत्रम् 481 // छव्विहा संसारसमावन्नगाजीवा पं० तं०-पुढविकाइया जाव तसकाइया, पुढविकाइया छगइया छआगतिता पं० तं०- पुढविकातिते पुढविकाइएसुउववजमाणे पुढविकाइएहितोवाजाव तसकाइएहितोवा उववजेजा, सोचेवणंसे पुढविकातिते, पुढविकातितत्तं विप्पजहमाणे पुढविकातितत्ताते वा जाव तसकातितत्ताते वा गच्छेजा, आउकातियावि छगतिता छआगतिता, एवं चेव जाव तसकातिता // सूत्रम् 482 // छव्विहा सव्वजीवा पं० तं०- आभिणिबोहियणाणी जाव केवलणाणी अन्नाणी, अहवा छविधा सव्वजीवा पं० तं०- एगिंदिया जावपंचिंदिया अणिंदिया, अहवाछविहा सव्वजीवापं० तं०-ओरालियसरीरी वेउब्वियसरीरी आहारगसरीरी तेअगसरीरी कम्मगसरीरी असरीरी।सूत्रम् 483 // छव्विहा तणवणस्सतिकातितापं० तं०- अग्गबीया मूलबीया पोरबीया खंधबीया बीयरुहा समुच्छिमा॥सूत्रम् 484 // छही त्यादि, इह छद्मस्थो-विशिष्टावध्यादिविकलो- न त्वकेवली, यतो यद्यपि धर्माधर्माकाशान्यशरीरं जीवं च परमा षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 478-484 छद्मस्थैरज्ञेयाः जिनैश्च ज्ञेयाः पदार्थाः, जीवस्य अजीवीकरणतादीन्यशक्यानि, जीवनिकायाः, तारकग्रहाः, संसारसमापन्नतदत्यागतयः, सर्वजीवषनिधत्वम्, अग्रबीजाद्याः // 627 //

Page #136
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 628 // वधिर्न जानाति तथापि परमाणुशब्दौ जानात्येव, रूपित्वात् तयोः, रूपिविषयत्वाच्चावधेरिति, एतच्च सूत्रं सविपर्ययं प्राग्व्या- षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, ख्यातप्रायमेवेति।छद्मस्थस्य धर्मास्तिकायादिषु ज्ञानशक्तिर्नास्तीत्युक्तमधुना सर्वजीवानां येषु यथाशक्तिर्नास्ति तानि तथाऽऽह सूत्रम् छही त्यादि, षट्सु स्थानेषु सर्वजीवानां- संसारिमुक्तरूपाणां नास्ति ऋद्धि-विभूतिः, इतीति- एवंप्रकारा यया जीवादिर- 478-484 छास्थैरज्ञेयाः जीवादिः क्रियते, वा विकल्पे, एवं द्युतिः- प्रभा माहात्म्यमित्यर्थः, यावत्करणात् ‘जसेइ वा बलेइ वा वीरिएइ वा पुरिस- जिनैश्चज्ञेयाः कारपरक्कमे इवे'ति, इदं च व्याख्यातमनेकश इति न व्याख्यायते, तद्यथा- जीवं वे त्यादि, जीवस्याजीवस्य करणतायाम्, पदार्थाः, जीवस्य जीवमजीवं कर्तुमित्यर्थः 1, अजीवस्य वा जीवस्य करणतायां 2 एगसमयेण वत्ति युगपद्वा द्वेभाषेसत्यासत्यादिके भाषितुमिति।। अजीवीकरण३ स्वयंकृतं वा कर्म वेदयामि वा मा वा वेदयामीत्यत्रेच्छावशे वेदनेऽवेदने वा नास्ति बलमिति प्रक्रमः, अयमभिप्रायो-न तादीन्य शक्यानि, हीच्छावशतः प्राणिनां कर्मणः क्षपणाक्षपणे स्तो बाहुबलिन इव, अपि त्वनाभोगनिर्वर्त्तिते ते भवतोऽन्यत्र केवलि जीवनिकाया:, समुद्धातादिति अन्यथा वा भावनीयं 4 परमाणुपुद्गलं वा छेत्तुं वा खड्गादिना द्विधाकृत्य भेत्तुं वा शूच्यादिना विध्वा, छेदादौ तारकग्रहाः, परमाणुत्वहानेरग्निकायेन वा समवदग्धुमिति, सूक्ष्मत्वेनादाह्यत्वात्तस्येति 5, बहिस्ताद्वा लोकान्ताद्गमनतायां 6, अलोकस्यापि लोकताऽऽपत्तेरिति ॥जीवमजीवं कर्तुमित्युक्तमतो जीवपदार्थस्यैव बहुधा प्ररूपणाय छज्जीवनिकाये त्यादि सूत्रप्रपञ्चमाह सर्वजीवडिसुगमश्चायम्, नवरं जीवानां निकाया- राशयो जीवनिकायाः, इह च जीवनिकायानभिधाय यत् पृथिवीकायिकादि- अग्रबीजाद्याः शब्दनिकायवन्त उक्तास्तत्तेषामभेदोपदर्शनार्थम्, न होकान्तेन समुदायात् समुदायिनो व्यतिरिच्यन्ते, व्यतिरेकेणाप्रतीयमानत्वादिति // तारकाकारा ग्रहास्तारकग्रहा, लोके हि नव ग्रहाः प्रसिद्धास्तत्र च चन्द्रादित्यराहूणामतारकाकारत्वादन्ये षट् तथोक्ता इति, सुक्के त्ति शुक्रः बहस्सइ त्ति बृहस्पतिः अंगारको मङ्गलः सनिच्छरे त्ति शनैश्चर इति। संसारसमापन्नक संसारसमापन्नतदत्यागतयः, धत्वम्, // 628 //

Page #137
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 485-489 // 629 // जीवसूत्रे पृथ्वीकायिकादयो जीवतयोक्ताः पूर्वसूत्रे तु निकायत्वेनेति विशेषान्न पुनरुक्ततेति / ज्ञानिसूत्रे अज्ञानिनस्त्रिविधा मिथ्यात्वोपहतज्ञानाः / इन्द्रियसूत्रेऽनिन्द्रिया- अपर्याप्ताः केवलिनः सिद्धाश्चेति / शरीरिसूत्रे यद्यप्यन्तरगतौ कार्मणशरीरिसम्भवस्तव्यतिरिक्तस्य तैजसशरीरिणोऽसम्भवस्तथाप्येकतराविवक्षया भेदो व्याख्यातव्यस्तथा अशरीरी सिद्ध इति। तृणवनस्पतिकायिका बादरा इत्यर्थो, मूलबीजा-उत्पलकन्दादय इत्यादिव्याख्यातमेव, नवरंसम्मूर्छिमा:- दग्धभूमौ बीजासत्त्वेऽपि ये तृणादय उत्पद्यन्ते / यथाधिकृताऽध्ययनावतारं प्ररूपिता जीवाः, अथ तेषामेव ये पर्यायविशेषा दुर्लभास्तांस्तथैवाह छट्ठाणाइंसव्वजीवाणंणो सुलभाइंभवंति, तं०- माणुस्सए भवे 1 आयरिए खित्ते जम्मं 2 सुकुले पञ्चायाती 3 केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स सवणता 4 सुयस्स वा सद्दहणता 5 सद्दहितस्स वा पत्तितस्स वा रोइतस्स वा सम्मंकाएणं फासणया ६॥सूत्रम् 485 // छ इंदियत्था पं० तं०-सोइंदियत्थे जाव फासिंदियत्थे नोइंदियत्थे।सूत्रम् 486 // छव्विहे संवरे पं० तं०- सोतिंदियसंवरे जाव फासिंदियसंवरे णोइंदितसंवरे, छविहे असंवरे पं० तं०- सोइंदिअअसंवरे जाव फासिंदितअसंवरेणोइंदितअसंवरे। सूत्रम् 487 / / / छविहे साते पं० तं०- सोइंदियसाते जाव नोइंदियसाते, छव्विहे असाते पं० तं०- सोतिंदितअसाते जाव नोइंदितअसाते ॥सूत्रम् 488 // छविहे पायच्छित्ते पं० २०-आलोयणारिहे पडिक्कमणारिहे तदुभयारिहे विवेगारिहे विउस्सग्गारिहे तवारिहे। सूत्रम् 489 // छट्ठाणाई त्यादि, षट् स्थानानि-षटस्तूनि सर्वजीवानां नो नैव सुलभानि सुप्रापाणि भवन्ति, कृच्छूलभ्यानीत्यर्थो, न पुनरलभ्यानि, केषाञ्चिज्जीवानां तल्लाभोपलम्भादिति, तद्यथा- मानुष्यको- मनुष्यसम्बन्धी भवो- जन्म स नो सुलभ इति दुर्लभानि, इन्द्रियार्था, संवरासंवराः, साताऽसाते, प्रायश्चित्तषट्कम् // 629 / /

Page #138
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 630 // प्रक्रमः, आह च- ननु पुनरिदमतिदुर्लभमगाधसंसारजलधिविभ्रष्टम् / मानुष्यं खद्योतकतडिल्लताविलसितप्रतिमम्॥१॥ इति, एवमार्ये षष्ठमध्ययन क्षेत्रे- अर्द्धषड्शितिजनपदरूपे जन्म- उत्पत्तिः, इहाप्युक्तं-सत्यपि च मानुषत्वे दुर्लभतरमार्यभूमिसम्भवनम् / यस्मिन् धर्माचरण षट्स्थानम्, सूत्रम् प्रवणत्वं प्राप्नुयात् प्राणी॥१॥ इति, तथा सुकुले- इक्ष्वाक्वादिके प्रत्यायातिर्जन्म नो सुलभमिति, अत्राभिहितं- आर्यक्षेत्रोत्पत्ती | 485-489 सत्यामपि सत्कुलं न सुलभं स्यात्। सच्चरणगुणमणीनां पात्रं प्राणी भवति यत्र॥१॥ इति, तथा केवलिप्रज्ञप्तस्य धर्मस्य श्रवणता मनुष्यत्वादीनि दुर्लभानि, दुर्लभा, यतोऽवाचि-सुलभा सुरलोयसिरी रयणायरमेहला मही सुलहा। निव्वुइसुहजणियरुई जिणवयणसुई जए दुलहा॥१॥ इति, इन्द्रियार्था, श्रुतस्य वा श्रद्धानता दुर्लभा, उक्तं च-आहच्च सवणं लद्धं, सद्धा परमदुल्लहा / सोच्चा नेआउयं मग्गं, बहवे परिभस्सइ॥१॥ (उत्तरा० संवरा उसंवराः, नि० 3/9) तथा श्रद्धितस्य वा सामान्येन प्रतीतस्य वोपपत्तिभिरथवा प्रीतिकस्य- स्वविषये उत्पादितप्रीतेः रोचितस्य वा साताऽसाते, चिकीर्षितस्य सम्यग्- यथावत् कायेन-शरीरेण न मनोरथमात्रेणाविरतवत् स्पर्शनता-स्पर्शनमिति यदाह-धम्मपिहुसद्दहतया, प्रायश्चित्त षट्कम् दुल्लहया कारण फासया। इह कामगुणेसु मुच्छिया, समयं गोयम! मा पमायए॥१॥ (उत्तरा०नि० 10-20) इति, मनुष्यभवादीनां चदुर्लभत्वं प्रमादादिप्रसक्तप्राणिनामेव न सर्वेषामिति, यतो मनुष्यभवमाश्रित्याभिहितं- एयं पुण एवं खलु अन्नाणपमायदोसओ नेयं / जं दीहा कायठिई भणिया एगिंदियाईणं॥१॥ एसा य असइदोसासेवणओ धम्मवजचित्ताणं। ता धम्मे जइयव्वं सम्म सइ O सुरलोकश्रीः सुलभा रत्नाकरमेखला मही सुलभा। निर्वृतिसुखजनितरुचिर्जिनवचनश्रुतिर्जगति दुर्लभा // 1 // ॐ कदाचिच्छ्रवणं लब्ध्वा श्रद्धा परमदुर्लभा। यतो बहवो न्यायोपपन्नं मागं श्रुत्वाऽपि परिभ्रश्यन्ति // 1 // धर्म तु श्रद्दधतां दुर्लभा ततः कायेन स्पर्शनता। संसारे कामगुणेषु मूर्च्छितानां तन्मा समयमपि प्रमाद्येः 301 गौतम! // 1 // एतत् पुनरेवं खलु असकृत्प्रमाददोषतो ज्ञेयम् / यद्दीर्घा कायस्थितिर्भणितैकेन्द्रियादीनाम् // 1 // एषा चासकृद्दोषासेवनतो धर्मवर्जितचित्तानाम् / तद्ल धर्मे यतितव्यं सम्यक् सदा धीरपुरुषैः // 2 // R

Page #139
षट्स्थानम्, श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ 490-495 // 631 // धीरपुरिसेहिं // 2 // (उप०पद०१६-१८) ति, मानुष्यत्वादीनि च सुलभानि दुर्लभानि च भवन्तीन्द्रियार्थानां संवरे असंवरे च षष्ठमध्ययन सति, तयोश्चसतोः सातासातेस्तस्तत्क्षयश्च प्रायश्चित्ताद्भवतीतीन्द्रियार्थानिन्द्रियसंवरासंवरौसातासाते प्रायश्चित्तं च प्ररूपयन् / नावातचनरूपयन सूत्रम् सूत्रषट्कमाह- सुगमञ्चेदम्, नवरं छ इंदियत्थ त्ति मनस आन्तरकरणत्वेन करणत्वात् करणस्य चेन्द्रियत्वात् तन्त्रान्तररूढ्या वा मनस इन्द्रियत्वात् तद्विषयस्येन्द्रियार्थत्वेन षडिन्द्रियार्था इत्युक्तम्, तत्र श्रोत्रेन्द्रियादीनामा- विषयाः शब्दादयः।। जम्बूद्वीप कादिनोइंदियत्थ त्ति औदारिकादित्वार्थपरिच्छेदकत्वलक्षणधर्मद्वयोपेतमिन्द्रियं तस्यौदारिकादित्वधर्मलक्षणदेशनिषेधाद् संमूर्छिमादयो नोइन्द्रियं- मनः सादृश्यार्थत्वाद्वा नोशब्दस्यार्थपरिच्छेदकत्वेनेन्द्रियाणां सदृशमिति तत्सहचरमिति वा नोइन्द्रियं 12 मनुष्याः ऋद्ध्यनृद्धिमनस्तस्यार्थो-विषयो जीवादि-!इन्द्रियार्थ इति / श्रोत्रेन्द्रियद्वारेण मनोज्ञशब्दश्रवणतो यत्सात-सुखंतच्छ्रोत्रेन्द्रियसातमेवं मन्तेऽहंदादिशेषाण्यपि, तथा यदिष्टचिन्तनतस्तन्नोइन्द्रियसातमिति / आलोचना, यद्गुरुनिवेदनया शुद्ध्यति, प्रतिक्रमणाहँ यद् मिथ्यादुष्कृतेन, तदुभयाह यदालोचनामिथ्यादुष्कृताभ्याम्, विवेकाहं यत्परिष्ठापिते आधाकर्मादौ शुद्ध्यति, व्युत्सर्गार्ह यत्कायचेष्टा देवकुरूत्तरनिरोधतस्तपोऽहं यन्निर्विकृतिकादिना तपसेति / प्रायश्चित्तस्य च मनुष्या एव वोढार इति मनुष्याधिकारवत् छव्विहा मणुस्सा कुरुनरोच्चत्वाइत्यादिसूत्रादारभ्य आ लोकस्थितिसूत्रात् प्रकरणमाह संहननानि, छव्विहा मणुस्सगा पं० 20- जंबूदीवगा धायइसंडदीवपुरच्छिमद्धगा धाततिसंडदीवपञ्चत्थिमद्धगा पुक्खरवरदीवडपुरस्थिमद्धगा संस्थानानि पुक्खरवरदीवडपञ्चत्थिमद्धगा अंतरदीवगा, अहवा छव्विहा मणुस्सा पं० तं०- संमुच्छिममणुस्सा 3- कम्मभूमगा 1 अकम्मभूमगा 2 अंतरदीवगा 3 गब्भवक्वंतिअमणुस्सा 3- कम्मभूमिगा 1 अकम्मभूमिगा 2 अंतदीवगा 3 // सूत्रम् 490 / / छव्विहा इड्डीमंता मणुस्सा पं० तं०- अरहंता चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा चारणा विजाहरा / छव्विहा अणिड्डीमंता मणुस्सा पं० हैमवताद्याः, अरकषट्कम्, सुषमसुषमा क

Page #140
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 632 // तं०- हेमवंतगा हेरनवंतगा हरिवंसगा रम्मगवंसगा कुरुवासिणो अंतरदीवगा। सूत्रम् 491 / / षष्ठमध्ययन ___ छव्विहा ओसप्पिणी पं० तं०-सुसमसुसमा जाव दूसमदूसमा, छव्विहा ओसप्पिणी पं० तं०- दुस्समदुस्समा जाव सुसमसुसमा॥ षट्स्थानम्, सूत्रम् 492 // 490-495 जम्बूद्वीपजंबुद्दीवे 2 भरहेरवएसु वासेसु तीताए उस्सप्पिणीते सुसमसुसमाते समाए मणुया छच्च धणुसहस्साई उद्दमुच्चत्तेणं हुत्था, छच्च कादिअद्धपलिओवमाई परमाउं पालयित्था 1, जंबुद्दीवे 2 भरहेरवतेसुवासेसु इमीसे ओसप्पिणीते सुसमसुसमाते समाए एवं चेव 2, संमूर्छिमादयो जंबू० भरहेरवते आगमेस्साते उस्सप्पिणीते सुसमसुसमाते समाए एवं चेव जाव छच्च अद्धपलिओवमाई परमाउं पालतिस्संति 3, 12 मनुष्या: ऋद्ध्यनृद्धिजंबुद्दीवे 2 देवकुरुउत्तरकुरासुमणुया छधणुस्सहस्साई उई उच्चत्तेणं पं० छच्च अद्धपलिओवमाई परमाउंपालेंति 4, एवं धायइसंडदीव- मन्तेऽर्हदादि हैमवताद्याः, पुरच्छिमद्धे चत्तारि आलावगा जाव पुक्खरवरदीवडपच्चच्छिमद्धे चत्तारि आलावगा॥सूत्रम् 493 // अरकषट्कम्, छविहे संघयणे पं० तं०-वतिरोसभणारातसंघयणे उसभणारायसंघयणे नारायसंघयणे अद्धनारायसंघयणे खीलितासंघयणे देवकुरूत्तरछेवट्ठसंघयणे॥सूत्रम् 494 // कुरुनरोच्चत्वाछविहे संठाणे पं० तं०- समचउरंसे णग्गोहपरिमंडले साती खुजे वामणे हुँडे / / सूत्रम् 495 // युषी, |संहननानि, गतार्थं चैतत्, नवरं अहवा छविहे त्यत्र सम्मूर्च्छनजमनुष्यास्त्रिविधाः कर्मभूमिजादिभेदेन, तथा गर्भव्युत्क्रान्तिकास्त्रिधा संस्थानानि तथैवेति षोढा / चारण त्ति जनाचारणा विद्याचारणाश्च, विद्याधरा-वैतात्यादिवासिनः / छच्चधणुसहस्साई ति त्रीन् क्रोशा // 632 // नित्यर्थः, छच्च अद्धपलिओवमाई ति त्रीणि पल्योपमानीत्यर्थः। संहननं-अस्थिसञ्चयो, वक्ष्यमाणोपमानोपमेयः शक्तिविशेष इत्यन्ये, तत्र वज्रं-कीलिका ऋषभः- परिवेष्टनपट्टो नाराचः- उभयतो मळटबन्धो, यत्र द्वयोरस्थ्नोरुभयतो मर्कटबन्धेन सुषमसुषमा

Page #141
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 633 // बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रितयभेदि कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थि भवति तद्वज्रऋषभ-8 षष्ठमध्ययन नाराचं प्रथमम्, यत्र तु कीलिका नास्ति तहषभनाराचं द्वितीयम्, यत्र तूभयोर्मर्कटबन्ध एव तन्नाराचं तृतीयम्, यत्र त्वेकतो षट्स्थानम्, सूत्रम् मळटबन्धो द्वितीयपाधै कीलिका तदर्द्धनाराचं चतुर्थम्, कीलिकाविद्धास्थिद्वयसञ्चितं कीलिकाख्यं पञ्चमम्, अस्थिद्वय-3 490-495 पर्यन्तस्पर्शनलक्षणं सेवामत सेवामागतमिति सेवार्तं षष्ठम्, शक्तिविशेषपक्षे त्वेवंविधदार्वादेरिव दृढत्वं संहननमिति, इह जम्बूद्वीप कादिगाथे-वजरिसभनारायं पढमं बीयं च रिसभनारायं / नाराय अद्धनाराय कीलिया तहय छेवट्ठ॥१॥ रिसहो य होइ पट्टो वजं पुणखीलियं संमूर्छिमादयो 12 मनुष्याः वियाणाहि। उभओ मक्कडबंधं नारायं तं वियाणाहि॥२॥ (बृहत्सं० 173-74) संस्थानं- शरीराकृतिरवयवरचनात्मिका, तत्र ऋद्ध्यनृद्धिसमाः- शरीरलक्षणोक्तप्रमाणाविसंवादिन्यश्चतम्रोऽस्रयो यस्य तत् समचतुरस्रम्, अश्रिस्त्विह चतुर्दिग्विभागोपलक्षिताः मन्तेऽहंदादि हैमवताद्याः, शरीरावयवास्ततश्च सर्वेऽप्यवयवाः शरीरलक्षणोक्तप्रमाणाव्यभिचारिणो यस्य न तु न्यूनाधिकप्रमाणास्तत्तुल्यं समचतुरस्रम्, अरकषट्कम्, तथा न्यग्रोधवत्परिमण्डलं न्यग्रोधपरिमण्डलम्, यथा न्यग्रोध उपरि सम्पूर्णावयवोऽधस्तनभागे पुनर्न तथा तथेदमपि नाभेरुपरि सुषमसुषमाविस्तरबहुलं शरीरलक्षणोक्तप्रमाणभागधस्तु हीनाधिकप्रमाणमिति, तथा सादी ति आदिरिहोत्सेधाख्यो नाभेरधस्तनो देहभागो कुरुनरोच्चत्वागृह्यते तेनादिना शरीरलक्षणोक्तप्रमाणभाजा सह वर्त्तते यत्तत् सादि, सर्वमेव हि शरीरमविशिष्टेनादिना सह वर्त्तत इति संहननानि, विशेषणान्यथानुपपत्तेरिह विशिष्टतालभ्यते, अतःसादि- उत्सेधबहुलंपरिपूर्णोत्सेधमित्यर्थः, खुजेत्ति अधस्तनकायमडभम्, संस्थानानि इहाधस्तनकायशब्देन पादपाणिशिरोग्रीवमुच्यते तद् यत्र शरीरलक्षणोक्तप्रमाणव्यभिचारि यत्पुनः शेषं तद्यथोक्तप्रमाणं लक्षणां सेवामा (मु०)। 0 वज्रर्षभनाराचं प्रथम द्वितीयं च ऋषभनाराचम् / नाराचमर्द्धनाराचं कीलिका तथा सेवार्तं च // 1 // ऋषभो भवति च पट्टो वज्रं पुनः कीलिकां विजानीहि / उभयतो मर्कटबन्धं नाराचं विजानीहि तत्॥२॥ दवकुरूत्तर युषी. // 633 //

Page #142
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 634 // तत्कुब्जमिति, वामण त्ति मडहकोष्ठं यत्र हि पाणिपादशिरोग्रीवं यथोक्तप्रमाणोपेतं यत्पुनः शेष कोष्ठं तन्मडभं-न्यूनाधिकप्रमाणं तद्वामनम्, हुंडे त्ति सर्वत्रासंस्थितम्, यस्य हि प्रायेणैकोऽप्यवयवः शरीरलक्षणोक्तप्रमाणेन न संवदति तत्सर्वत्रासंस्थित हुण्डमिति, उक्तं च-तुल्लं 1 वित्थरबहुलं 2 उस्सेहबहुलं च 3 मडहको8 च 4 / हेडिल्लकायमडहं 5 सव्वत्थासंठियं हुंड // 1 // (बृहत्सं० 176) इति, इह गाथायां सूत्रोक्तक्रमापेक्षया चतुर्थपञ्चमयोर्व्यत्ययो दृश्य इति। छठाणा अणत्तवओ अहिताते असुभाते अखमाते अनीसेसाए अणाणुगामियत्ताते भवंति, तं०- परिताते परिताले सुते तवेलाभे पूतासक्कारे, छट्ठाणा अत्तवतो हिताते जाव आणुगामियत्ताते भवंति, तं०- परिताते परिताले जाव पूतासक्कारे॥सूत्रम् 496 // ___ छव्विहा जाइआरिया मणुस्सा पं० तं०-अंबट्ठा य कलंदा य, वेदेहा वेदिगातिता। हरिता चुंचुणाचेव, छप्पेता इन्भजातिओ॥ १॥छविधा कुलारिता मणुस्सा पं० तं०- उग्गा भोगा राइन्ना इक्खागाणाता कोरव्वा // सूत्रम् 497 // ___ छविधा लोगट्ठिती पं० तं०- आगासपतिठिते वाए वायपतिट्ठिए उदही उदधिपतिट्ठिता पुढवी पुढविपइट्ठिया तसा थावरा पाणा अजीवा जीवपइट्ठिया जीवा कम्मपतिट्ठिया।सूत्रम् 498 // __ अणत्तवओ त्ति अकषायो ह्यात्मा आत्मा भवति स्वस्वरूपावस्थितत्वात्तद्वान्न भवति यः सोऽनात्मवान्सकषाय इत्यर्थस्तस्य अहिताय अपथ्याय अशुभाय पापाय असुखाय वा-दुःखाय अक्षमाय असङ्गतत्वाय अक्षान्त्यै वा अनिःश्रेयसाय अकल्याणाय अननुगामिकत्वाय अशुभानुबन्धाय भवन्ति, मानकारणतयैहिकामुष्मिकापायजनकत्वादिति, पर्यायो जन्मकालः प्रव्रज्याकालो वा, स च महानेव मानकारणं भवतीति महानिति विशेषणं द्रष्टव्यम्, अथवा गृहस्थापेक्षया अल्पोऽपि प्रव्रज्यापर्यायो (r) तुल्यं 1 विस्तारबहुलं 2 उत्सेधबहुलं 2 मडभकोष्ठं च 4 / अधस्तनकायमडभं 5 सर्वत्रासंस्थितं हुण्डम् 6 // 1 // 0 दृश्यते (मु०)। षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 496-498 अनात्माऽऽत्मवतोरहितहितकारणानि (पर्यायादीनि), जातिकुलार्याः, लोकस्थितिः II E 3X I

Page #143
श्रीअभय० षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 499-500 भाग-२ श्रीस्थानाङ्ग मानहेतुरेवेति, तत्र जन्मपर्यायो महानहिताय, यथा बाहुबलिनः, एवमन्येऽपि यथासम्भवं वाच्या, नवरं परियाले त्ति परिवारः। शिष्यादिः श्रुतं पूर्वगतादि, उक्तं च-जह जह बहुस्सुओ संमओ य सीसगणसंपरिवुडो य। अविणिच्छिओ य समए तह तह वृत्तियुतम् सिद्धतपडिणीओ॥१॥ इति, तपोऽनशनादि लाभोऽन्नादीनां पूजा-स्तवादिरूपा तत्पूर्वकः सत्कारो- वस्त्राभ्यर्चनं पूजायां / / 635 // वा आदरः पूजासत्कार इति / जाति-र्मातृकः पक्षः तया आर्याः- अपापा निर्दोषा जात्यार्याः विशुद्धमातृका इत्यर्थः, प्राच्यादि दिशाषट्केन अंबढेत्याद्यनुष्टुप्प्रतिकृतिः, षडप्येता इभ्यजातय इति, इभमर्हन्तीतीभ्याः, यव्यस्तूपान्तरित उच्छ्रितकदलिकादण्डो हस्ती जीवन दृश्यते ते इभ्या इति श्रुतिस्तेषां जातय इभ्यजातयस्ता एता इति, कुलं पैतृकः पक्षः, उग्रा आदिराजेनारक्षकत्वेन ये गत्यागत्याव्यवस्थापितास्तद्वंश्याश्च, ये तु गुरुत्वेन ते भोगास्तद्वंश्याश्च ये तु वयस्यतयाऽऽचरितास्ते राजन्यास्तद्वंश्याश्च इक्ष्वाकवः प्रथम-8 दीनि 14, प्रजापतिवंशजाः ज्ञाताः कुरवश्च महावीरशान्तिजिनपूर्वजाः, अथवैते लोकरूढितो ज्ञेयाः। इयं च जातिकुलार्यादिका आहारानाहार कारणानि लोकस्थितिरिति लोकस्थितिप्रत्यासत्त्या तामेवाह- छविहे त्यादि, इदं पूर्वमेव व्याख्यातम्, नवरमजीवा- औदारिकादिपुद्गलास्ते जीवेषु प्रतिष्ठिता:- आश्रिताः, इदं चानवधारणं बोद्धव्यम्, जीवविरहेणापि बहुतराणामजीवानामवस्थानात्, पृथिवीविरहतोऽपित्रसस्थावरवदिति, तथा जीवाः- कर्मसुज्ञानावरणादिषु प्रतिष्ठिताः, प्रायस्तद्विरहितानां तेषामभावादिति। अनन्तरं कर्मप्रतिष्ठिता जीवा उक्तास्तेषां च दिक्ष्वेव गत्यादयो भवन्तीति दिशस्तासु गत्यादींश्च प्ररूपयन्नाहछद्दिसाओ पं० तं०- पातीणा पडीणा दाहिणा उतीणा उड्डा अधा, छहिं दिसाहिं जीवाणं गती पवत्तति, तं०- पाणाते जाव // 635 // अधाते 1 एवमागई 2 वक्त्रंती 3 आहारे 4 वुड्डी 5 निवुड्डी 6 विगुव्वणा ७गतिपरिताते 8 समुग्घाते 9 कालसंजोगे 10 दंसणाभिगमे 11 * यथा यथा बहुश्रुतः संमतश्च शिष्यगणसंपरिवृतश्च / अविनिश्चितश्च समये तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकः॥ 1 //

Page #144
श्रीस्थानाचं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 636 // गत्यागत णाणाभिगमे 12 जीवाभिगमे 13 अजीवाभिगमे 14, एवं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणवि मणुस्साणवि // सूत्रम् 499 // षष्ठमध्ययन छहिं ठाणेहिं समणे निग्गंथे आहारमाहारमाणे णातिक्कमति, तं०- वेयणवेयावच्चे ईरियट्ठाए यसंजमट्ठाए। तह पाणवत्तियाए छटुं षट्स्थानम्, सूत्रम् पुण धम्मचिंताए॥१॥छहिं ठाणेहिंसमणे निग्गंथे आहारं वोच्छिंदमाणे णातिक्कमति, तं०- आतंके उवसग्गे तितिक्खणे बंभचेर- 499-500 गुत्तीते। पाणिदयातवहेउंसरीरवुच्छेयणट्ठाए ॥१॥॥सूत्रम् 500 // प्राच्यादि दिशाषट्केन छद्दिसाओ इत्यादि सूत्रकदम्बकम्, इदं च त्रिस्थानक एव व्याख्यातम्, तथापि किञ्चिदुच्यते-प्राचीना- पूर्वा प्रतीचीना-जीव पश्चिमा दक्षिणा- प्रतीता उदीचीना- उत्तरा ऊर्द्धमधश्चेति प्रतीते, विदिशो न दिशो विदिक्त्वादेवेति षडेवोक्ताः, अथवा तिर्यङ्गनुष्याणां एभिरेव जीवानां वक्ष्यमाणा गतिप्रभृतयः पदार्थाः प्रायः प्रवर्त्तन्ते, षट्स्थानकानुरोधेन वा विदिशो न विवक्षिता इति षडेव दीनि 14, दिश उक्ता इति / षभिर्दिग्भिर्जीवानां गतिरुत्पत्तिस्थानगमनं प्रवर्तते, अनुश्रेणिगमनात्तेषामित्येवमेतानि चतुर्दश सूत्राणि नेयानि, नवरं गतिरागतिश्च प्रज्ञापकस्थानापेक्षिण्यौ प्रसिद्ध एव, व्युत्क्रान्तिरुत्पत्तिस्थानप्राप्तस्योत्पादः, साऽपि ऋजुगतौ कारणानि षट्स्वेव दिक्षु, तथा आहारः प्रतीतः, सोऽपिषट्स्वेव दिक्षु, एतद्व्यवस्थितप्रदेशावगाढपुद्गलानामेव जीवेन स्पर्शनात् स्पृष्टानामेव चाहरणादिति, एवं दिक्ता यथासम्भवं वृद्ध्यादिष्वप्यूोति, तथा वृद्धिः शरीरस्य निवृद्धिर्हानिस्तस्यैव विकुर्वणावैक्रियकरणं गतिपर्यायो- गमनमानं न परलोकगमनरूपस्तस्य गत्यागतिग्रहणेन गृहीतत्वादिति, समुद्धातो- वेदनादिकः सप्तविधः कालसंयोगः-समयक्षेत्रमध्ये आदित्यादिप्रकाशसम्बन्धलक्षणो, दर्शनं सामान्यग्राही बोधः, तच्चेह गुणप्रत्ययावध्यादि प्रत्यक्षरूपं तेनाभिगमो- वस्तुनः परिच्छेदस्तत्प्राप्तिर्वा दर्शनाभिगम, एवं ज्ञानाभिगमोऽपि, जीवाभिगमः- सत्त्वाधिगमो 0 रुचकविदिगपेक्षयाऽप्रवृत्तावपि प्रज्ञापकादिविदिगपेक्षया गत्यादीनां प्रवृत्तेः षट्स्थानकेत्यादि। आहारानाहार & // 636 //

Page #145
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 637 // गुणप्रत्ययावध्यादिप्रत्यक्षतः, अजीवाभिगमः- पुद्गलास्तिकायाद्यधिगमः, सोऽपि तथैवेति, एव मिति यथा छहिं दिसाहिं। षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, जीवाणं गई पवत्तई त्यादिसूत्राण्युक्तानि एवं चतुर्विंशतिदण्डकचिन्तायां पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं छहिं दिसाहिं गई त्यादीन्यपि सूत्रम् वाच्यानि, तथा मनुष्यसूत्राण्यपि, शेषेषु नारकादिपदेषु षट्सु दिक्षु गत्यादीनां सामस्त्येनासम्भवः, तथाहि-नारकादीनां 499-500 प्राच्यादिद्वाविंशतेर्जीवविशेषाणां नारकदेवेषूत्पादाभावादूर्वाधोदिशोर्विवक्षया गत्यागत्योरभावस्तथा दर्शनज्ञानजीवाजीवाभिगमा दिशाषट्केन गुणप्रत्ययावधिलक्षणप्रत्यक्षरूपान सन्त्येव तेषाम्, भवप्रत्ययावधिपक्षेतुनारकज्योतिष्कास्तिर्यगवधयो भवनपतिव्यन्तरा जीवऊर्ध्वावधयो वैमानिकास्त्वधोऽवधयः शेषा निरवधय एवेति भावना, विवक्षाप्रधानानि च प्रायोऽन्यत्रापि सूत्राणी'ति / तिर्यमनुष्याणां गत्यागत्याअनन्तरसूत्रे मनुष्याणामजीवाधिगम उक्त इति मनुष्यप्रत्यासत्या संयतमनुष्याणामाहारग्रहणाग्रहणकारणानि सूत्रद्वयेनाह दीनि 14, छही त्यादि कण्ठ्यं नवरमाहारं-अशनादिकमाहारयन्-अभ्यवहरन्नातिक्रामत्याज्ञाम्, पुष्टकारणत्वाद्, अन्यथा त्वतिक्रामत्येव, आहारानाहार कारणानि रागादिभावात्, तद्यथा- वेयण गाहा, वेदना च क्षुद्वेदना वैयावृत्त्यं च- आचार्यादिकृत्यकरणं वेदनावैयावृत्त्यं तत्र विषये भुञ्जीत, वेदनोपशमनार्थं वैयावृत्त्यकरणार्थं चेति भावः, ईर्या-गमनं तस्या विशुद्धियुगमात्रनिहितदृष्टित्वमीर्याविशुद्धिस्तस्यै इदमीर्याविशुद्ध्यर्थम्, इह च विशुद्धिशब्दलोपादीर्यार्थमित्युक्तम्, बुभुक्षितो हीर्याशुद्धावशक्तः स्यादिति तदर्थमिति, चः समुच्चये, संयमः- प्रेक्षोत्प्रेक्षाप्रमार्जनादिलक्षणस्तदर्थम्, तथे ति कारणान्तरसमुच्चये, प्राणा- उच्छ्रासादयो बलं वा प्राणस्तेषांक तस्य वा वृत्तिः- पालनं तदर्थं प्राणसंधारणार्थमित्यर्थः, षष्ठं पुनः कारणं धर्मचिन्तायै गुणनानुप्रेक्षार्थमित्यर्थः / इत्येतानि ®संभवन्त्येव (मु०)। गुणप्रत्यय एव ग्राह्यो वाच्याश्च पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्गरा न च ग्राह्यो भवप्रत्ययो न वाच्याश्च देवनारका इत्यत्र को नियम इत्याह विवक्षेत्यादि। // 637 //

Page #146
// 638 // श्रीस्थानाङ्गषट्कारणानीति, अत्र भाष्यगाथे-नत्थि छुहाए सरिसा वियणा |जिज्ज तप्पसमणट्ठा। छाओ (बुक्षुक्षितः) वेयावच्चं न तरइ काउं श्रीअभय० अओ भुजे॥१॥ इरियं न य सोहेइ जहोवइ8 च संजमं काउं। थामो वा परिहायइ गुणणुप्पेहासु य असत्तो॥२॥ (पिण्डनि० २६३वृत्तियुतम् भाग-२ 64) त्ति, वोच्छिंदमाणे त्ति परित्यजन् आतङ्के- ज्वरादावुपसर्गे- राजस्वजनादिजनिते प्रतिकूलानुकूलस्वभावे तितिक्षणे अधिसहने कस्याः ?-ब्रह्मचर्यगुप्तेमैथुनव्रतसंरक्षणस्य, आहारत्यागिनो हि ब्रह्मचर्य सुरक्षितं स्यादिति, प्राणिदया चसंपातिमत्रसादिसंरक्षणं तपश्चतुर्थादि षण्मासान्तं प्राणिदयातपस्तच्च तद्धेतुश्च प्राणिदयातपोहेतुस्तस्मात् प्राणिदयातपोहेतोयादिनिमित्तमित्यर्थः, तथा शरीरव्यवच्छेदार्थ- देहत्यागाय आहारं व्यवच्छिन्दन्नातिक्रामत्याज्ञामिति प्रक्रमः, इह गाथेआयको जरमाई राया सन्नायगा य उवसग्गे। बंभवयपालणट्ठा पाणिदया वासमहियाई॥१॥ तवहेउ चतुत्थाई जाव य छम्मासिओ तवो होइ / छ8 सरीरवोच्छेयणट्ठया होअणाहारो॥२॥ (पिण्डनि० ६६७-६८)इति, अनन्तरं श्रमणस्याहाराग्रहणकारणान्यभिहितानीति श्रमणादेर्जीवस्यानुचितकारिण उन्मादस्थानान्याह छहिं ठाणेहिं आया उम्मायं पाउणेजा, तं०- अरहंताणमवण्णं वदमाणे 1 अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अवन्नं वदमाणे 2 आयरियउवज्झायाणमवन्नं वदमाणे 3 चाउव्वन्नस्स संघस्स अवन्नं वदमाणे 4 जक्खावेसेण चेव 5 मोहणिज्जस्स चेव कम्मस्स उदएणं 6 ॥सूत्रम् 501 // Oनास्ति क्षुधा सदृशी वेदना भुञ्जीत तत्पशमनार्थम् / बुभुक्षितो वैयावृत्त्यं न शक्नोति कर्तुमतो भुञ्जीत // 1 // ईर्यां न च शोधयति यथोपदिष्टं च संयमं कर्तुं (न शक्तः)। बलं परिहीयते गुणनानुप्रेक्षयोरशक्तश्च // 2 // आतङ्को ज्वरादि राजा सज्ञातीयाश्चोपसर्गे / ब्रह्मव्रतपालनार्थं प्राणिदया वर्षामहिकादेः॥ 1 // तपोहेतुश्चतुर्थादि यावच्च पाण्मासिकं तपो भवति / षष्ठं शरीरव्युच्छेदनार्थं भवत्यनाहारः।।२।। षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 501-502 अहंदवर्णादीन्युन्मादकारणानि, मद्यनिद्राविषयकषाय-धूतप्रत्युपेक्षणा: प्रमादा:

Page #147
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 639 // छविहे पमाते पं० तं०- मजपमाएणिद्दपमाते विसयपमाते कसायपमाते जूतपमाते पडिलेहणापमाए। सूत्रम् 502 // षष्ठमध्ययन छही त्यादि इदंच सूत्रं पञ्चस्थानक एव व्याख्यातप्रायम्, नवरं षड्भिः स्थानैरात्मा-जीवः उन्माद- उन्मत्ततां प्राप्नुयात्, षट्स्थानम्, सूत्रम् उन्मादश्चमहामिथ्यात्वलक्षणस्तीर्थकरादीनामवर्णं वदतो भवत्येव तीर्थकराद्यवर्णवदनकुपितप्रवचनदेवतातो वा असौ ग्रहण 501-502 रूपो भवेदिति, पाठान्तरेण 'उम्मायपमाय'न्ति उन्मादः- सग्रहत्वं स एव प्रमादः- प्रमत्तत्वमाभोगशून्यतोन्मादप्रमादो, | अर्हदवर्णादी न्युन्मादअथवोन्मादश्च प्रमादश्च- अहितप्रवृत्तिहिताप्रवृत्ती उन्मादप्रमादं प्राप्नुयादिति, अवन्नं'ति अवर्ण- अश्लाघामवज्ञां वा वदन् कारणानि, व्रजन् वा-कुर्वन्नित्यर्थः, धम्मस्स'त्ति श्रुतस्य चारित्रस्य वा, आचार्योपाध्यायानांच, चतुर्वर्णस्य-श्रमणादिभेदेन चतुष्प्र- मद्यनिद्रा विषयकारस्य, यक्षावेशेन चैव-निमित्तान्तरकुपितदेवाधिष्ठितत्वेन, मोहनीयस्य-मिथ्यात्ववेदशोकादेरुदयेनेति / उन्मादसहचरः कषाय-द्यूतप्रमाद इति तमाह- छविहे त्यादि, षड्विधः- षट्प्रकारः प्रमदनं प्रमादः- प्रमत्तता सदुपयोगाभाव इत्यर्थः, प्रज्ञप्तस्तद्यथा- प्रत्युपेक्षणाः मद्यं-सुरादितदेव प्रमादकारणत्वात् प्रमादो मद्यप्रमादो, यत आह-चित्तभ्रान्तिर्जायते मद्यपानाच्चित्ते भ्रान्ते पापचर्यामुपैति / पापं. प्रमादाः कृत्वा दुर्गतिं यान्ति मूढास्तस्मान्मद्यं नैव देयं न पेयम्॥१॥ इति, एवं सर्वत्र, नवरं निद्रा प्रतीता तद्दोषश्चायं-निद्राशीलो न श्रुतं नापि वित्तं, लब्धुं शक्तो हीयते चैष ताभ्याम् / ज्ञानद्रव्याभावतो दुःखभागी, लोकद्वैते स्यादतो निद्रयाऽलम् // 1 // इति, विषयाःशब्दादयस्तेषां चैवं प्रमादता- विषयव्याकुलचित्तो हितमहितं वा न वेत्ति जन्तुरयम् / तस्मादनुचितचारी चरति चिरं दुःखकान्तारे॥ कषायाः- क्रोधादयस्तेषामप्येवं प्रमादता- चित्तरत्नमसङ्क्लिष्टमान्तरं धनमुच्यते। यस्य तन्मुषितं दोषैस्तस्य शिष्टा विपत्तयः॥ 1 // (हारी० अष्ट० 24/7) इति, द्यूतं प्रतीतं तदपि प्रमाद एव, यतः- द्यूतासक्तस्य सच्चित्तं, धनं कामाः सुचेष्टितम् / नश्यन्त्येव पर शीर्ष, नामापि च विनश्यति॥१॥ तथा प्रत्युपेक्षणं प्रत्युपेक्षणा, सा च द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदाच्चतुर्धा, तत्र द्रव्यप्रत्युपेक्षणा। // 639 //

Page #148
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 640 // वस्त्रपात्राद्युपकरणानामशनपानाद्याहाराणांचचक्षुर्निरीक्षणरूपा, क्षेत्रप्रत्युपेक्षणा कायोत्सर्गनिषदनशयनस्थानस्य स्थण्डिलानां मार्गस्य विहारक्षेत्रस्य च निरूपणा, कालप्रत्युपेक्षणा उचितानुष्ठानकरणार्थं कालविशेषस्य पर्यालोचना, भावप्रत्युपेक्षणा धर्मजागरिकादिरूपा, यथा- किं कयं किंवा सेसं किं करणिज्जंतवं च न करेमि? | पुव्वावरत्तकाले जागरओ भावपडिलेहणा॥ १॥(ओघनि० 262) इति, तत्र प्रत्युपेक्षणायांप्रमादः-शैथिल्यमाज्ञाऽतिक्रमोवा प्रत्युपेक्षणाप्रमादोऽनेन च प्रमार्जनाभिक्षाचर्यादिषु इच्छाकारमिथ्याकारादिषु च दशविधसामाचारीरूपव्यापारेषु यः प्रमादोऽसावुपलक्षितस्तस्यापि सामाचारीगतत्वेन षष्ठप्रमादलक्षणाव्यभिचारित्वादिति / अनन्तरं प्रत्युपेक्षाप्रमाद उक्तः, अथ तामेव तद्विशिष्टामाह छव्विधा पमायपडिलेहणा पं० तं०- आरभडासंमद्दा वजेयव्वा यमोसली ततिता। पप्फोडणा चउत्थी वक्खित्ता वेतिया छट्ठी॥ १॥छव्विहा अप्पमायपडिलेहणा पं० तं०- अणच्चावितं अवलितं अणाणुबंधिं अमोसलिंचेव। छप्पुरिमा नवखोडा पाणी पाणविसोहणी॥२॥ सूत्रम् 503 // छलेसाओ पं० तं०- कण्हलेसा जावसुक्कलेसा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंछ लेसाओ पं० तं०- कण्हलेसा जाव सुक्कलेसा, एवं मणुस्सदेवाणवि।सूत्रम् 504 // सक्कस्सणं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्स महारन्नो छ अग्गमहिसीतोपं०, सक्कस्सणं देविंदस्स देवरणोजमस्स महारन्नो छ अग्गमहिसीओपं०॥ सूत्रम् 505 // ईसाणस्स णं देविंदस्स मज्झिमपरिसाए देवाणं छ पलिओवमाई ठिती पं०॥सूत्रम् 506 // छ दिसिकुमारिमहतरितातो पं० तं०- रूता रूतंसा सुरूवा रूपवती रूपकंता रूतप्पभा, छ विजुकुमारिमहत्तरितातो पं० 20 षष्ठमध्ययन घटस्थानम्, सूत्रम् 503-509 प्रमादाप्रमादप्रतिलेखनाः, तिर्यग्नरलेश्या:, शक्रसोमे शानयमयोरामहिष्यः ईशानेन्द्रमध्यपर्षहेवस्थितिः | दिग्विद्युत्कुमारीमहत्तरिका: १२,धरणभूतानन्दादीनामग्रमहिष्यः, धरणभूतानन्दाना सामानिकाः (प्रतिलेखनास्वरूपम्) // 640 //

Page #149
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 641 // B88888888888888888 आला सक्का सतेरा सोतामणी इंदा घणविजुया॥सूत्रम् 507 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, धरणस्सणं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो छ अग्गमहिसीओपं० तं०- आला सक्का सतेरा सोतामणी इंदा घणविजुया। भूताणं- सूत्रम् 503-509 दस्स णं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो छ अग्गमहिसीओ पं० तं०- रूवा रूवंसा सुरूवा रूववती रूवकंता रूवप्पभा, जधा प्रमादाप्रमादधरणस्स तधा सव्वेसिं दाहिणिल्लाणं जाव घोसस्स, जधा भूताणंदस्स तधा सव्वेसिं उत्तरिल्लाणं जाव महाघोसस्स ॥सूत्रम् 508 // प्रतिलेखनाः, तिर्यग्नरलेश्याः, ___धरणस्स णं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो छस्सामाणियसाहस्सीओ पण्णत्तातो, एवं भूताणंदस्सवि जाव महाघोसस्स शक्रसोमे शानयमयो॥ सूत्रम् 509 // स्पमहिष्यः ईशानेन्द्रमध्यछविहे त्यादि, षड्डिधा-षड्भेदा प्रमादेन- उक्तलक्षणेन प्रत्युपेक्षा प्रमादप्रत्युपेक्षा प्रज्ञप्ता, तद्यथा- आरभड गाहा, आरभटा- पर्षद्देवस्थितिः दिग्विद्युत्कुमावितथकरणरूपा, अथवा त्वरितं सर्वमारभमाणस्य, अथवा अर्द्धप्रत्युपेक्षित एवैकत्र यदन्यान्यवस्त्रग्रहणं सा आरभटा, साल रीमहत्तरिकाः 12, धरणच वर्जनीया सदोषत्वादिति सर्वत्र सम्बन्धनीयमिति, सम्मा- यत्र वस्त्रस्य मध्यप्रदेशे संवलिताः कोणा भवन्ति, यत्र वा भूतानन्दादी नामग्रमहिष्यः, प्रत्युपेक्षणीयोपधिवेण्टिकायामेवोपविश्य प्रत्युपेक्षते सा सम्मईति, मोसली प्रत्युपेक्ष्यमाणवस्त्रभागेन तिर्यगूर्ध्वमधो वा धरणभूताघट्टनरूपा तइय त्ति तृतीया प्रमादप्रत्युपेक्षणेति, क्वचिद् अट्ठाणट्ठवणा यत्ति दृश्यते, तत्र गुर्ववग्रहादिके अस्थाने प्रत्युपेक्षितोपधेः नन्दादीनां सामानिकाः स्थापनं-निक्षेपोऽस्थानस्थापना, प्रस्फोटना-प्रकर्षेण धूननं रेणुगुण्डितस्येव वस्त्रस्येति, इयं च चतुर्थी, विक्खित्त त्ति वस्त्रं (प्रतिलेखना स्वरूपम्) प्रत्युपेक्ष्य ततोऽन्यत्र यमनिकादौ प्रक्षिपति यद् अथवा वस्त्राञ्चलादीनां यदूर्ध्वक्षेपणं सा विक्षिप्तोच्यते 5, वेइय त्ति वेदिका पञ्चप्रकारा, तत्र ऊर्द्धवेदिका यत्र जानुनोरुपरि हस्तौ कृत्वा प्रत्युपेक्षते 1 अधोवेदिका जानुनोरधो हस्तौ निवेश्य 2, एवं तिर्यग्वेदिका जानुनोः पार्श्वतो हस्तौ नीत्वा 3, द्विधावेदिका बाह्वोरन्तरे द्वे अपि जानुनी कृत्वा 4, एकतोवेदिका एकं जानु // 641 //

Page #150
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 642 // बाह्वोरन्तरे कृत्वेति 5 षष्ठी प्रमादप्रत्युपेक्षणेति प्रक्रमः, इह गाथे- वितहकरणंमि तुरियं अन्नं अन्नं च गिण्ह आरभडा। अंतो व होज कोणा निसियण तत्थेव संमद्दा // 1 // गुरुउग्गहादठाणं पप्फोडण रेणुगुंडिए चेव / विक्खेवं तु क्खेवो वेइयपणगं च छद्दोसा // (पञ्चवस्तु 246-48) इति / उक्तविपरीतां प्रत्युपेक्षणामेवाह- छविहे त्यादि, षड्डिधा अप्रमादेन- प्रमादविपर्ययेण प्रत्युपेक्षणा अप्रमादप्रत्युपेक्षणा प्रज्ञप्ता, तद्यथा- अणच्चावि गाहा, वस्त्रमात्मा वा न नर्त्तितं-न नृत्यदिव कृतं यत्र तदनर्तितं प्रत्युपेक्षणम्, वस्त्रं नर्त्तयत्यात्मानं वेत्येवमिह चत्वारो भङ्गा १स्तथा वस्त्रं शरीरं वा न वलितं कृतं यत्र तदवलितमिहापि तथैव चतुर्भङ्गी 2 तथा न विद्यतेऽनुबन्धः- सातत्यं प्रस्फोटकादीनां यत्र तदननुबन्धि, इन् समासान्तो दृश्यः, नानुबन्धि अननुबन्धीति वा 3 तथा न विद्यते मोसली उक्तलक्षणा यत्र तदमोसलि 4 छप्पुरिमा नव खोड त्ति तत्र वस्त्रे प्रसारिते सति चक्षुषा निरूप्य तदर्वाग्भागं तत्परावर्त्य निरूप्य च त्रयः पुरिमा: कर्त्तव्याः, प्रस्फोटका इत्यर्थस्तथा तत्परावर्त्य चक्षुषा निरूप्य च पुनरपरे त्रयः पुरिमा एवमेते षट्, तथा नव खोटकास्ते च त्रयस्त्रयः प्रमार्जनानां त्रयेण त्रयेणान्तरिताः कार्या इति, पदद्वयेनापि पञ्चमी अप्रमादप्रत्युपेक्षणोक्ता, पुरिमखोटकानां सदृशत्वादिति, तथा पाणे- हस्तस्योपरि प्राणानां- प्राणिनां कुन्थ्वादीनामित्यर्थो 'विसोहणि'त्ति विशोधना प्रमार्जना प्रत्युपेक्ष्यमाणवस्त्रेणैव कार्या नवैव वारा, उक्तन्यायेन खोटकान्तरितेति षष्ठी अप्रमादप्रत्युपेक्षणेति, इह गाथे-वत्थे अप्पाणमि य चउहा अणच्चावियं अवलियं च। अणुबंधि निरंतरया तिरिउड्डाहघट्टणा मुसली॥ १॥छप्पुरिमा तिरियकए नव खोडा तिन्नि तिन्नि अंतरिया। ते पुण वियाणियव्वा हत्थंमि पमज्जणतिएणं॥२॥ (पञ्चवस्तु 240-42) ©वितथकरणे त्वरितमन्योऽन्यग्रहणे आरभटा। कोणा वस्त्रान्तः भवेयुस्तत्र निषीदनं वा संमर्दा // 1 // गुर्ववग्रहादौ अस्थानं रेणुगुण्डितस्येव प्रस्फोटना / विक्षेपस्तूत्क्षेपो यवनिकादौ वेदिकापञ्चकं च षट्दोषाः॥ 0 वस्त्रे आत्मनि चानर्तितमवलितं च चतुर्धा। अनुबन्धिता निरन्तरता तिर्यगूर्ध्वाधोघट्टना मोसलिः॥१॥ तिर्यकृताः० षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 503-509 प्रमादाप्रमादप्रतिलेखनाः, तिर्यप्ररलेश्याः , शक्रसोमे शानयमयोस्पमहिष्यः ईशानेन्द्रमध्यपर्षद्देवस्थितिः दिग्विद्युत्कुमारीमहत्तरिका: १२,धरणभूतानन्दादीनामग्रमहिष्य:, धरणभूतानन्दादीना (प्रतिलेखनास्वरूपम् 1642 //

Page #151
श्रीस्थानाई श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 643 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 510 अवग्रहेहापायधारणाभेदाः (बह्वाद्याः) इयंच प्रमादाप्रमादप्रत्युपेक्षा लेश्याविशेषतो भवतीति लेश्यासूत्रम्, लेश्याधिकारादेव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यदेवलेश्यासूत्राणि, देवप्रत्यासत्त्या सक्केत्यादिकान्यग्रमहिष्यादिसूत्राणि चावग्रहमतिसूत्रादर्वाग्वर्तीनि, कण्ठ्यानि च, नवरं देवानां जात्यपेक्षया अवस्थितरूपाः षट् लेश्या अवगन्तव्या इति / अनन्तरं देववक्तव्यतोक्ता, देवाश्च भवप्रत्ययादेव विशिष्टमतिमन्तो भवन्तीति मतिभेदान् सूत्रचतुष्टयेनाह छव्विहा उग्गहमती पं० तं०-खिप्पमोगिण्हति बहुमोगिण्हति बहुविधमोगिण्हति धुवमोगिण्हति अणिस्सियमोगिण्हइ असंदिद्धमोगिण्हइ / छव्विहा ईहामती पं० तं०-खिप्पमीहति बहुमीहति जाव असंदिद्धमीहति / छविधा अवायमती पं० तं०-खिप्पमवेति जाव असंदिद्धं अवेति, छविधा धारणा पं० तं०- बहुं धारेइ बहुविहंधारेइ पोराणं धारेति दुद्धरं धारेति अणिस्सितं धारेति असंदिद्धं धारेति ॥सूत्रम् 510 // छव्विहा उग्गहे त्यादि मतिराभिनिबोधिकम्, सा चतुर्विधा, अवग्रहेहापायधारणाभेदात्, तत्रावग्रहः प्रथमं सामान्यार्थग्रहणं तद्रूपा मतिरवग्रहमतिः, इयं च द्विविधा-व्यञ्जनावग्रहमतिरावग्रहमतिश्च, तत्रार्थावग्रहमतिर्द्विधा-निश्चयतो व्यवहारतश्च, तत्र व्यञ्जनावग्रहोत्तरकालमेकसामयिकी प्रथमा, द्वितीया त्वन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणा अवायरूपा अपिसाईहापाययोरुत्तरयोः कारणत्वादवग्रहमतिरित्युपचरितेति, यत आह-सामन्नमेत्तगहणं नेच्छइओ समयमोग्गहो पढमो। तत्तोऽणंतरमीहियवत्थुविसेसस्स जोऽवाओ॥१॥ सो पुण ईहावायावेक्खाउ अवग्णहोत्ति उवयरिओ। एस विसेसावेक्खं सामन्नं गेण्हए जेण॥ 2 // तत्तोऽणंतरमीहा B षट्पुरिमा त्रित्र्यन्तरिता नव स्फोटकाः। ते पुनर्विज्ञातव्या हस्ते प्रमार्जनात्रिकेण // 2 // 0 सामान्यमात्रग्रहणमवग्रहः प्रथमो नैश्चयिकः समयम् / ततोऽनन्तरमीहितवस्तुविशेषस्य योऽपायः // 1 // स पुनरोहापायापेक्षयाऽवग्रह इत्युपचरितः / येनैष विशेषापेक्षया सामान्यं गृह्णाति // 2 // ततोऽनन्तरमीहा - // 643 //

Page #152
षष्ठमध्ययनं श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 644 // षट्स्थानम्, सूत्रम् 510 अवग्रहहापायधारणाभेदाः (बह्वाद्याः) तत्तोऽवाओ य तव्विसेसस्स / इय सामन्नविसेसावेक्खा जावंतिमो भेओ॥३॥सव्वत्थेहावाया निच्छयओ मोत्तुमाइ सामन्नं। संववहारत्थं पुण सव्वत्थावग्गहोवाओ॥४॥तरतमजोगाभावेऽवाउब्विय धारणा तदंतमि।सव्वत्थ वासणा पुण भणिया कालंतरसइत्ति॥५॥ (विशेषाव० 282-86) तत्र व्यवहारावग्रहमतिमाश्रित्य प्रायः षड्डिधत्वं व्याख्येयमिति, तद्यथा- क्षिप्रमवगृह्णाति- तूल्यादिस्पर्श क्षयोपशमपटुत्वादचिरेणैव वेत्ति मतिस्तद्विशिष्टः पुरुषो वेति, बहु ति शय्यायां ह्युपविशन्पुमांस्तत्रस्थयोषित्पुष्पचन्दनवस्त्रादिस्पर्श बहु-भिन्नजातीयं सन्तमेकैकं भेदेनावबुध्यते अयं योषित्स्पर्श इत्यादि, बहुविहं ति बढ्यो विधा-भेदा यस्य स बहुविधस्तम्, योषिदादिस्पर्शमेकैकं शीतस्निग्धमृदुकठिनादिरूपमवगृह्णातीति, धुवं ति ध्रुवमत्यन्तं सर्वदेत्यर्थः, यदा यदा अस्य तेन स्पर्शेन योषिदादिना योगो भवति तदा तदा तमवच्छिनत्तीत्यर्थः, एतदुक्तं भवति- सतीन्द्रिये सति चोपयोगे यदाऽसौ विषयः स्पृष्टो भवति तदा तमवगृह्णात्येवेति, अणिस्सियं ति निश्रितो- लिङ्गप्रमितोऽभिधीयते, यथा यूथिकाकुसुमानामत्यन्तं शीतमृदुस्निग्धादिरूपः प्राक् स्पर्शोऽनुभूतस्तेनानुमानेन-लिङ्गेन तं विषयमपरिच्छिन्दद् यदा ज्ञानं प्रवर्त्तते तदा अनिश्रितमलिङ्गमवगृह्णातीत्यभिधीयते, असंदिद्धं ति असंदिग्धं- निश्चितं सकलसंशयादिदोषरहितमिति, यथा तमेव योषिदादिस्पर्शमवगृह्णन् योषित एवायं चन्दनस्यैवायमित्येवमवगृह्णातीति / एवमीहापायधारणामतीनां षडिधत्वम्, नवरं धारणायां क्षिप्रध्रुवपदे परित्यज्य पुराणदुर्द्धरपदाभ्यां सह षड्डिधत्वमुक्तम्, तत्र च पुराणं-बहुकालीनं दुर्द्धर-गहनं चित्रादीति, क्षिप्रबहुबहुविधादिपदषट्कविपर्ययेणापि षड़िधा अवग्रहादिमतिर्भवतीति मतिभेदानामष्टाविंशतेदशभिर्गुणनात् त्रीणि - ततोऽपायस्तद्विशेषस्य / एवं सामान्यविशेषापेक्षया (ज्ञेयं) यावदन्तिमो भेदः॥ 3 // आदिसामान्यं मुक्त्वा निश्चयतः सर्वत्रेहापायौ। संव्यवहारार्थं पुनरपायः सर्वत्रावग्रहः / / 4 / / तरतमयोगाभावेऽपाय एव तदन्ते च धारणा। सर्वत्र पुनः कालान्तरस्मृतिर्वासनेति भणिता॥ 5 // // 644 //

Page #153
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 645 // शतानि षट्त्रिंशदधिकानि भवन्ति, अभाणि च भाष्यकारेण- जं बहु 1 बहुविह 2 खिप्पा 3 अणिस्सिय 4 निच्छिय ५धुवे 6 यर | षष्ठमध्ययनं 12 विभिन्ना। पुणरोग्गहादओ तो तं छत्तीसत्तिसयभेदं॥१॥ इति, नानासद्दसमूह बहु पिहं मुणइ भिन्नजाइयं 1 / बहुविहमणेगभेदं षट्स्थानम्, सूत्रम् एक्कक्कं निद्धमहुरादि 2 // 2 // खिप्पमचिरेण 3 तं चिय सरूवओ जं अनिस्सियमलिंगं 4 / निच्छयमसंसयं जं५ धुवमच्चंत न उ कयाइ 511-512 6 // 3 // एत्तो चिय पडिवक्खं साहेजा निस्सिए विसेसो वा / परधम्मेहि विमिस्सं निस्सियमविनिस्सियं इयरं॥४॥(विशेषाव० 307-2 बाह्याभ्य |न्तरतपसी, 10) इति / बहुबहुविधक्षिप्रानिश्रितनिश्चितध्रुवेतरविभिन्ना / यत्पुनरवग्रहादयोऽतस्तत्षट्विंशदधिकत्रिशतभेदम्॥१॥ नानाशब्दसमूह | विवादाः बहु पृथग् जानाति भिन्नजातीयम् / बहुविधमनेकभेदं स्निग्धमधुराखेकैकम्॥२॥ क्षिप्रमचिरेण तदेव अनिश्रितमलिङ्गं निश्चितं यदसंशयं ध्रुवमत्यन्तं न तु कदाचित् // 3 // एतावत एव प्रतिपक्षान् साधयेद् निश्रिते च विशेषः / परधमैर्विमिश्रं निश्रितमविनिश्रितमितरत्॥४॥ इह भावना- अक्षिप्रंचिरेण निश्रितं लिङ्गाद् अनिश्रितं सन्दिग्धमध्रुवं कदाचिद् अथवा निश्रितानिश्रितयोरयमपरो विशेषःनिश्रितं गृह्णाति गवादिकमर्थं सारङ्गादिधर्मविशिष्टमवगृह्णाति अनिश्रितं गां गोधमैरेव विशिष्टं गृह्णाति, यदिह न स्पृष्टं तत्स्पष्टमेवेति / अनन्तरं मतिरुक्ता तद्विशेषवन्तश्चतपस्यन्तीति तपोऽभिधानाय सूत्रद्वयं छविहे बाहिरते तवे पं० तं०- अणसणं ओमोदरिया भिक्खातरिता रसपरिचाते कायकिलेसोपडिसलीनता। छव्विधे अब्भंतरिते तवे पं० तं०-पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओझाणं विउस्सग्गो।सूत्रम् 511 // ___ छव्विहे विवादे पं० तं०-ओसक्कतित्ता उस्सक्कइत्ता अणुलोमइत्ता पडिलोमतित्ता भइत्ता भेलतित्ता।सूत्रम् 512 / / छब्बिहे त्यादिगतार्थमेतत् तथापिकिञ्चिदुच्यते, बाहिरए तवेत्ति बाह्यमित्यासेव्यमानस्य लौकिकैरपितपस्तयाज्ञायमानत्वात् 0श्रितं गोधर्मे० (मु०)। // 645 //

Page #154
षष्ठमध्ययनं षट्स्थानम्, सूत्रम् 511-512 बाह्याभ्यन्तरतपसी, विवादाः // 646 // श्रीस्थानाङ्ग प्रायो बहिःशरीरस्य तापकत्वाद्वा तपति- दुनोति शरीरकर्माणि यत्तत्तप इति, तत्रानशनं-अभोजनमाहारत्याग इत्यर्थः, तद् श्रीअभय० द्विधा- इत्वरं यावत्कथिकं च, तत्रेत्वरं चतुर्थादि षण्मासान्तमिदं तीर्थमाश्रित्येति, यावत्कथिकं त्वाजन्मभावि त्रिधावृत्तियुतम् भाग-२ पादपोपगमनेङ्गितमरणभक्तपरिज्ञाभेदादिति, एतच्च प्राग्व्याख्यातमिति 1, ओमोयरिय'त्ति अवमं- ऊनमुदरं- जठरम्, अवमोदरं तस्य करणमवमोदरिकेति, सा च द्रव्यत उपकरणभक्तपानविषया प्रतीता, भावतस्तु क्रोधादित्याग इति 2, तथा भिक्षार्थं चर्या-चरणमटनं भिक्षाचर्या सैव तपो निर्जराङ्गत्वादनशनवद् अथवा सामान्योपादानेऽपि विशिष्टा विचित्राभिग्रहयुक्तत्वेन वृत्तिसङ्केपरूपा सा ग्राह्या, यत इहैव वक्ष्यति- छव्विहा गोयरचरिय त्ति, न चेयं ततोऽत्यन्तभिन्नेति, भिक्षाचर्यायां चाभिग्रहा द्रव्यादिविषयतया चतुर्विधास्तत्र द्रव्यतोऽलेपकार्याद्येव द्रव्यं ग्रहीष्ये, क्षेत्रतः परग्रामगृहपञ्चकादिलब्धम्, कालतः | पूर्वाह्लादौ, भावतो गानादिप्रवृत्ताल्लब्धमिति 3, रसाः-क्षीरादयस्तत्परित्यागोरसपरित्यागः 4, कायक्लेशः-शरीरक्लेशनं सच वीरासनादिरनेकधा 5, प्रतिसंलीनता- गुप्तता, सा चेन्द्रियकषाययोगविषया विविक्तशयनासनता वेति ६।अभिंतरए त्ति लौकिकैरनभिलक्ष्यत्वात् तन्त्रान्तरीयैश्च परमार्थतोऽनासेव्यमानत्वान्मोक्षप्राप्त्यन्तरङ्गत्वाच्चाभ्यन्तरमिति, प्रायश्चित्तंउक्तनिर्वचनमालोचनादिदशविधमिति 1, विनीयते कर्म येन स विनयः, उक्तंच-जम्हा विणयइ कम्मं अट्ठविहं चाउरंतमोक्खाए। तम्हा उ वयंति विऊ विणयंति विलीणसंसारा॥१॥ (आव०नि० 1231) इति,सच ज्ञानादिभेदात् सप्तधा वक्ष्यते 2, तथा व्या वृतभावो वैयावृत्त्यं धर्मसाधनार्थमन्नादिदानमित्यर्थ, आह च- वेयावच्चं वावडभावो इह धम्मसाहणणिमित्तं / अण्णाझ्याण विहिणा P O यस्मात् विनयति कर्म अष्टविधं चातुरन्तमोक्षाय। तस्मात्तु वदन्ति विद्वांसो विनय इति विलीनसंसाराः- केवलिनः // 1 // 0 वैयावृत्त्यं व्यापृतभाव इह धर्मसाधननिमित्तम् / अन्नादिकानां विधिना ||646 //

Page #155
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् |511-512 बाह्याभ्यन्तरतपसी, विवादा: // 647 // संपायणमेस भावत्थो॥१॥ इति, तच्च दशधा-आयरिय उवज्झाए थेरतवस्सीगिलाणसेहाणं। साहमियकुलगणसंघसंगयं तमिह कायव्वं॥१॥इति 3, सुष्टु आ- मर्यादया अध्यायोऽध्ययनं स्वाध्यायः, सच पञ्चधा- वाचना प्रच्छना परावर्त्तना अनुप्रेक्षा धर्मकथा चेति 4, ध्यातिद्धानम् एकाग्रचिन्तानिरोधस्तच्चतुर्द्धा प्राग् व्याख्यातम्, तत्र धर्मशुक्ले एव तपसी निर्जरार्थत्वाद् नेतरे बन्धहेतुत्वादिति 5, व्युत्सर्गः- परित्यागः, स च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतो गणशरीरोपध्याहारविषयो, भावतस्तु क्रोधादिविषय इति 6 / एते च तपःसूत्रे दशकालिकाद्विशेषतोऽवसेये इति / अनन्तरोदितार्थेषु विवदते कश्चिदिति। विवादस्वरूपमाह-'छव्विहे'त्यादि, षड्विधः-षड्भेदो विप्रतिपन्नयोः क्वचिदर्थे वादो-जल्पो विवादः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-ओसक्कइत्त त्ति अवष्वष्क्य- अपसृत्यावसरलाभाय कालहरणं कृत्वा यो विधीयते स तथोच्यते, एवं सर्वत्र, क्वचिच्च ओसक्कावइत्त त्ति पाठस्तत्र प्रतिपन्थिनं केनापि व्याजेनापसl- अपसृतं कृत्वा पुनरवसरमवाप्य विवदते, ओसक्कइत्त त्ति उत्ष्वष्क्य उत्सृत्य लब्धावसरतयोत्सुकीभूय उस्सक्कावइत्त त्ति पाठान्तरे परमुत्सुकीकृत्य लब्धावसरो जयार्थी विवदते, तथा अणुलोमइत्त त्ति विवादाध्यक्षान्सामनीत्याऽनुलोमान् कृत्वा प्रतिपन्थिनमेव वा पूर्वं तत्पक्षाभ्युपगमेनानुलोमं कृत्वा पडिलोमइत्ता प्रतिलोमान् कृत्वा अध्यक्षान् प्रतिपन्थिनं वा, सर्वथा सामर्थ्य सतीति, तथा भइत्त त्ति अध्यक्षान् भक्त्वा-संसेव्य, तथा भेलइत्त त्ति स्वपक्षपातिभिर्मिश्रान् कारणिकान् कृत्वेति भावः क्वचित्तु भेयइत्त त्ति पाठः तत्र भेदयित्वा केनाप्युपायेन प्रतिपन्थिनं प्रति कारणिकान् द्वेषिणो विधाय स्वपक्षग्राहिणो वेति भावः / विवादंच कृत्वा ततोऽप्रतिक्रान्ताः केचित् क्षुद्रसत्त्वेषूत्पद्यन्त इति तान्निरूपयन्नाह संपादनमेष भावार्थः / / 1 / / 0 आचार्योपाध्यायस्थविरतपस्विग्लानशैक्षाणाम्। साधर्मिककुलगणसङ्घानां संगतं तदिह कर्त्तव्यम् // 1 // // 647 //

Page #156
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 648 // छव्विहा खुड्डा पाणा पं० तं०- बेंदिता तेइंदिता चउरिंदिता समुच्छिमपंचिंदिततिरिक्खजोणिता तेउकातिता वाउकातिता / / सूत्रम् 513 // छविधा गोयरचरिता पं० 20- पेडा अद्धपेडा गोमुत्तिता पतंगविहिता संबुक्कवट्टा गंतुंपच्चागता। सूत्रम् 514 // जंबुद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्सयदाहिणेणमिमीसे रतणप्पभाते पुढवीए छ अवकंतमहानिरता पं० तं०-लोले लोलुए उदढे निदढे जरते पज्जरते, चउत्थीएणं पंकप्पभाए पुढवीते छ अवक्ता महानिरता पं० तं०-आरे वारे मारे रोरे रोरुते खाडखडे।सूत्रम् 515 // छविहे त्यादि सुगमम्, परमिह क्षुद्राः- अधमाः, यदाह- अल्पमधर्म पूणस्त्रीं क्रूर सरघांनटीं च षट् क्षुद्रान् ब्रुवतेइति, अधमत्वं च विकलेन्द्रियतेजोवायूनामनन्तरभवे सिद्धिगमनाभावाद्, यत उक्तं- भूदगपंकप्पभवा चउरो हरिया उ छच्च सिज्झेजा। विगला लभेज विरई नउ किंचि लभेज सुहुमतसा॥१॥(बृहत्सं०१८०)(सूक्ष्मत्रसास्तेजोवायू इति) तथा एतेषु देवानुत्पत्तेश्च, यत उक्तंपुढवीआउवणस्सइगब्भे पज्जत्तसंखजीवीसु / सग्गच्चुयाण वासो सेसा पडिसेहिया ठाणा॥१॥इति सम्मूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिरश्चांचाधमत्वं निरया: तेषु देवानुत्पत्तेः, तथा पञ्चेन्द्रियत्वेऽप्यमनस्कतया विवेकाभावेन निर्गुणत्वादिति, वाचनान्तरे तु सिंहाः व्याघ्रा वृका दीपिका ऋक्षास्तरक्षा इति क्षुद्रा उक्ताः क्रूरा इत्यर्थः / अनन्तरं सत्त्वविशेषा उक्ताः, सत्त्वानांचानपायतः साधुना भिक्षाचर्या कार्येति, सा च षोढेति दर्शयन्नाह- छव्विहे त्यादि, गोयरचरिय त्ति गो:- बलीवईस्य चरणं- चरो गोचरस्तद्वद्या चर्या-चरणं सा गोचरचर्या, इदमुक्तं भवति- यथा गोरुच्चनीचतृणेष्वविशेषतश्चरणं प्रवर्त्तते तथा यत्साधोररक्तद्विष्टस्योच्चनीचमध्यमकुलेषु भूदकपङ्कप्रभवाश्चत्वारः वनस्पतेः षट् सिद्ध्यन्ति। विकला लभन्ते विरतिं नतु किमपि सूक्ष्मत्रसाः॥१॥0 पृथ्व्यब्वनस्पतिगर्भजपर्याप्तसङ्ख्यजीविषु / स्वर्गच्युतानां वासः शेषाणि स्थानानि प्रतिषेधितानि // 1 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 513-515 क्षुद्रप्राणा:, गोचरचर्या, मन्दरस्य दक्षिणस्यां प्रथमचतुर्थीनारकापक्रान्त

Page #157
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 649 // धर्मसाधनदेहपरिपालनाय भिक्षार्थं चरणं सा गोचरचर्येति, इयं चैकस्वरूपाऽप्यभिग्रहविशेषात् षोढा, तत्र प्रथमा पेटा षष्ठमध्ययन वंशदलमयं वस्त्रादिस्थानं जनप्रतीतम्, साचचतुरस्रा भवति, ततश्चसाधुरभिग्रहविशेषाद्यस्यांचर्यायांग्रामादिक्षेत्रं पेटावच्चतुरस्रं षट्स्थानम्, सूत्रम् विभजन्विहरति सा पेटेत्युच्यते, एवमर्द्धपेटाऽपि एतदनुसारेण वाच्या, गोमूत्रणं गोमूत्रिका तद्वद्या सा तथा, इयं हि 513-515 परस्पराभिमुखगृहपङ्क्त्योरेकस्यांगत्वा पुनरितरस्यांपुनस्तस्यामेवेत्येवं क्रमेण भावनीया, पतङ्गः- शलभस्तस्य वीथिका- क्षुद्रप्राणाः, गोचरचर्या, मार्गस्तद्वद्या सा तथा, पतङ्गगतिर्हि अनियतक्रमा भवति एवं याऽनाश्रितक्रमा सा तथा, संबुक्कवट्ट त्ति संबुक्क:- शङ्खस्तद्व मन्दरस्य च्छङ्कभ्रमिवदित्यर्थो या वृत्ता सा संबुक्कवृत्तेति, इयं च द्वेधा, तत्र यस्यां क्षेत्रबहिर्भागाच्छङ्क्षवृत्तत्वगत्याऽटन क्षेत्रमध्यभाग-2 दक्षिणस्यां मायाति साऽभ्यन्तरसंबुक्का, यस्यां तु मध्यभागाद् बहिर्याति सा बहिःसम्बुक्केति, गंतुं पच्चागय त्ति उपाश्रयान्निर्गतः सन्नेकस्यां प्रथमचतुर्थीगृहपङ्क्तौ भिक्षमाणः क्षेत्रपर्यन्तं गत्वा प्रत्यागच्छन् पुनर्द्वितीयायां गृहपङ्क्तौ यस्यां भिक्षते सा गत्वाप्रत्यागता, गत्वा प्रत्यागतंयस्यामिति च विग्रह इति / अनन्तरंसाधुचर्योक्तेति चर्याप्रस्तावादसाधुचर्याफलभोक्तृस्थानविशेषाभिधानाय सूत्रद्वयं निरयाः जंबूद्दीवे त्यादि सुगमम्, नवरं अवकंत त्ति अपक्रान्ताः- सर्वशुभभावेभ्योऽपगता- भ्रष्टास्तदन्येभ्योऽतिनिकृष्टा इत्यर्थः, अपकान्तावा-अकमनीयाः, सर्वेऽप्येवमेव नरकाः, विशेषतश्चैते इति दर्शनार्थं विशेषणमिति सम्भाव्यते, तेच ते महानरकाश्चेति विग्रहः, एतेषां चैवं प्ररूपणा- तेरिक्कारस नव सत्त पंच तिन्नेव होंति एक्को य। पत्थडसङ्खा एसा सत्तसुवि कमेण पुढवीसुं॥१॥ (बृहत्सं० 253) एवमेकोनपञ्चाशत्प्रस्तटाः, एतेषु क्रमेणैतावन्त एव सीमन्तकादयोवृत्ताकारा नरकेन्द्रकाः। तत्र सीमन्तकस्य स्य // 649 // पूर्वादिदिक्षु एकोनपञ्चाशत्प्रमाणा नरकावली विदिक्षु चाष्टचत्वारिंशत्प्रमाणेति प्रतिप्रस्तटमुभयैकैकहान्या सप्तम्यां दिक्ष्वेकैक त्रयोदशैकादश नव सप्त पञ्च त्रयो भवति एक एव / सप्तस्वपि पृथ्वीषु क्रमेणैषा प्रस्तटसङ्ख्या // 1 // नारकापक्रान्त

Page #158
षष्ठमध श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 650 // षट्स्थानम्, सूत्रम् 513-515 क्षुद्रप्राणा:, गोचरचर्या, मन्दरस्य दक्षिणस्या प्रथमचतुर्थी एव विदिक्षु न सन्त्येवेति, उक्तं च- एगूणुवन्ननिरया सेढी सीमंतगस्स पुव्वेणं। उत्तरओ अवरेण य दाहिणओ चेव बोद्धव्वा // 1 // अडयालीसं निरया सेढी सीमंतगस्स बोद्धव्वा। पुव्वुत्तरेण नियमा एवं सेसासु विदिसासु // 2 // एक्केक्को य दिसासुंमज्झे निरओभवेऽपइट्ठाणो। विदिसानिरयविरहियं तं पयरं पंचगं जाण // 3 // (विमान० 14-15-16) सीमन्तकस्य च पूर्वादिषु दिक्षु सीमन्तकप्रभादयो नरका भवन्ति, तदुक्तं-सीमन्तकप्पभो खलु निरओ सीमंतगस्स पुव्वेण / सीमंतगमज्झिमओ उत्तरपासे मुणेयव्वो॥१॥सीमंतावत्तो पुण निरओ सीमंतगस्स अवरेणं / सीमंतगावसिट्ठो दाहिणपासे मुणेयव्वो॥२॥ (विमान० 20-21) इति, ततः पूर्वादिषु चतसृषु दिक्षु सीमन्तकापेक्षया तृतीयादयः प्रत्येकमावलिकासुविलयादयो नरका भवन्तीति, एवं चैते लोलादयः षडप्यावलिकागतानांमध्ये अधीता विमाननरकेन्द्रकाख्ये ग्रन्थे, यतस्तत्रोक्तं-लोले तह लोलुए चेव (विमान०३०) इति, एतौ चावलिकायाः पर्यन्तिमौ तथा उद्दड्ढे चेव निद्दड्ढे (विमान० २७)त्ति एतौ सीमन्तकप्रभाविंशतितमैकविंशाविति, तथा जरए तह चेव पज्जरए (विमान० २९)त्ति पञ्चत्रिंशत्तमषट्त्रिंशत्तमौ, केवलं लोलोलोलुप इत्येवं शुद्धपदैः सर्वनरकाणांपूर्वावलिकायामेवाभिलापः, उत्तरदिगाद्यावलिकासु पुनरेभिरेव सविशेषैर्नामभिर्नरका अभिलप्यन्ते, तद्यथा- उत्तरायांलोलमध्यो लोलुपमध्य इत्यादि, एवं पश्चिमायां लोलावतॊ दक्षिणाया लोलावशिष्ट इत्यादि, उक्तं च-मज्झा उत्तरपासे आवत्ता अवरओ मुणेयव्वा। सिट्ठा एकोनपञ्चाशन्निरयाणां श्रेणिः सीमन्तकस्य पूर्वस्याम् / उत्तरस्यामपरस्यां दक्षिणतश्च बोद्धव्या॥१॥सीमन्तकस्य पूर्वोत्तरस्यामष्टचत्वारिंशतो नरकाणां श्रेणिनियमाद् बोद्धव्या एवं शेषास्वपि विदिशासु // 2 // दिक्ष्वेकैको मध्ये च अप्रतिष्ठानो निरयवासो भवेत्। विदिग्नरकविरहितं तत्प्रस्तरं पञ्चमयं जानीहि // 3 // ॐ सीमन्तकप्रभः खलु निरयः सीमन्तकस्य पूर्वस्याम् / सीमन्तकमध्यम उत्तरपार्श्वे ज्ञातव्यः ॥१॥सीमन्तावतः पुनर्निरयः सीमन्तकस्यापरस्याम् / सीमन्तकावशिष्टो दक्षिणपार्श्वे ज्ञातव्यः / / 2 // 0 लोलस्तथा लोलुपश्चैव / 0 उद्दग्धश्चैव निर्दग्धः। Oजरकस्तथैव प्रजरकः। 8 उत्तरपार्श्वे लोलमध्या अपरस्यां लोलावर्ता ज्ञातव्याः। पक्रान्त निरयाः // 68

Page #159
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 651 // दाहिणपासे पुव्विल्लाओ विभइयव्वा॥१॥(विमान० 32) इति, इह तु दक्षिणानामेषां विवक्षितत्वेन लोलावशिष्ट इत्यादिवक्तव्येऽपि षष्ठमध्ययन सामान्याभिधानमेव निर्विशेष विवक्षितमिति सम्भाव्यते। चउत्थीए त्ति पङ्कप्रभायामपक्रान्ता अपकान्ता वेत्यादि तथैव, षट्स्थानम्, सूत्रम् इह च सप्त प्रस्तटाः सप्तैव नरकेन्द्रका, यथोक्तं- आरे मारे नारे तत्थे तमए य होइ बोद्धव्वे। खाडखडे य खडखडे इंदयनिरया / 516-517 चउत्थीए॥२॥ (विमान०१०) इति, तदेवं आरा मारा खाडखडा नरकेन्द्रकाः, अन्ये तु वाररोररोरुकाख्यास्त्रयः प्रकीर्णका, ब्रह्मलोकअथवा इन्द्रका एव नामान्तरैरुक्ता इति सम्भाव्यत इति / अनन्तरमसाधुचर्याफलभोक्तृस्थानान्युक्तानीतश्च साधुचर्याफलभोक्तृ विमान प्रस्तटाः, स्थानविशेषानाह पूर्वभागादि बंभलोगेणं कप्पे छ विमाणपत्थडापं० तं०- अरते विरते णीरते निम्मले वितिमिरे विसुद्धे // सूत्रम् 516 // नक्षत्राणि (पूर्वाभाद्रचंदस्स णं जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो छ णक्खत्ता पुव्वंभागा समखेत्ता तीसतिमुहुत्ता पं० तं०- पुव्वाभद्दवया कत्तिता महा | पदादेर्मुहूर्ताः पुव्वाफग्गुणी मूलो पुव्वासाढा / चंदस्सणं जोतिसिंदस्स जोतिसरण्णो छ णक्खत्ता णत्तंभागा अवड्डक्खेत्ता पन्नरसमुहुत्ता पं० तं०- 30, शतभि षगादेः१५, सयभिसता भरणी अद्दा अस्सेसा साती जेट्ठा। चंदस्स णं जोइसिंदस्स जोतिसरन्नो छ नक्खत्ता उभयंभागा दिवड्डखेत्ता रोहिण्यादेः पणयालीसमुहुत्ता पं० तं०- रोहिणी पुणव्वसूउत्तराफग्गुणी विसाहा उत्तरासाढा उत्तराभवया॥सूत्रम् 517 // बंभे त्यादि, बंभलोए त्ति पञ्चमदेवलोके षडेव विमानप्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, आह च- तेरस बारस छ 5 पंच चेव 6 चत्तारि 7-8, 11 चउसु कप्पेसु / गेवेज्जेसु तिय तिय 3-3-3 एगो य अणुत्तरेसु 1 भवे ॥१॥(विमान०१२९) त्ति, 13+12+6+5+16+ // 651 // दक्षिणपार्श्वे लोलशिष्टाः पूर्वदिक्का विभक्तव्याः // 1 / / आरो मारो नारस्ताम्रस्तमस्कश्च भवति बोद्धव्यः / खाडखडश्च खण्डखड इन्द्रकनिरयाश्चतुर्थ्याम् // 1 // 08 त्रयोदश ई द्वादश षट् 5 पञ्च 6 चैव चत्वारः ७-८-२०१६चतुर्षु कल्पेषु। ग्रैवेयकेषु त्रयस्त्रय एकश्चानुत्तरेषु भवेत् / / 1 / /

Page #160
श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 652 // 29+1= सर्वेऽपि 62, तद्यथा- अरजा इत्यादि सुगममेवेति / अनन्तरं विमानवक्तव्यतोक्तेति तत्प्रस्तावान्नक्षत्रविमानवक्तव्यता सूत्रत्रयेणाह-'चंदस्से'त्यादि व्यक्तम्, नवरं पुव्वंभाग त्ति पूर्वमिति- पूर्वभागेनाग्रेणेत्यर्थो भज्यन्ते अप्राप्तेनैव चन्द्रेण सेव्यन्तेयुज्यन्ते इतियावदिति पूर्वभागानि, अनुस्वारश्चप्राकृतत्वादिति, चन्द्रस्याग्रयोगीनि,चन्द्र एतान्यप्राप्तो भुङ्क्ते इति लोकश्रीप्रोक्ता भावनेति, उक्तं च तत्रैव-पुव्वा तिन्नि य मूलो मह कित्तिय अणिमा जोगा इति, समं स्थूलन्यायमाश्रित्य त्रिंशन्मुहूर्त्तभोग्यं क्षेत्रंआकाशदेशलक्षणं येषां तानि समक्षेत्राणि, अत एवाहू-'त्रिंशन्मुहूर्तानि' त्रिंशतं मुहूर्ताश्चन्द्रभोगो येषां तानि तथा, णत्तंभाग त्ति नक्तंभागानि चन्द्रस्य समयोगीनीत्यर्थः, उक्तं च अद्दाऽसेसा साई सयभिसमभिई य जेट्ठ समजोगा केवलं भरणीस्थाने लोकश्रीसूत्रे अभिजिदुक्तेति मतविशेषो दृश्यत इति, अपार्द्ध-समक्षेत्रापेक्षया अर्द्धमेव क्षेत्रं येषां तानि तथा, अर्द्धक्षेत्रत्वमेवाहपञ्चदशमुहूर्तानी ति, उभयंभाग त्ति चन्द्रेणोभयतः- उभयभागाभ्यांपूर्वतः पश्चाच्चेत्यर्थो भज्यन्ते-भुज्यन्तेयानि तान्युभयभागानि, चन्द्रस्य पूर्वतः पृष्ठतश्च भोगमुपगच्छन्तीत्यर्थः इति भावना लोकश्रीभणितेति, उक्तं च- उत्तरतिन्नि विसाहा पुणव्वसू रोहिणी उभयजोगा। इति, द्वितीयमपार्द्धं यत्र तद् द्वयपार्द्ध सार्द्धमित्यर्थः, क्षेत्रं येषां तानि तथा, यतः पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानीति, अन्यानि दश पश्चिमयोगानि, पूर्वभागादिनक्षत्राणां गुणोऽयं-उक्तक्रमेण नक्षत्रैर्युज्यमानस्तु चन्द्रमाः।सुभिक्षकृतिपरीतं युज्यमानोऽन्यथा भवेत् ॥१॥इति / अनन्तरं चन्द्रव्यतिकर उक्त इति किञ्चिच्छब्दसाम्यात्तद्वर्णसाम्यावा अभिचन्द्रकुलकरसूत्रम्, तद्वंशजन्मसम्बन्धाद्भरतसूत्रं पार्श्वनाथसूत्रंच, जिनसाधाद्वासुपूज्यसूत्रं चन्द्रप्रभसूत्रं चाह 0 त्रीणि च पूर्वाणि मूलं मघा कृत्तिका एतान्यग्रिमयोगानि। 0 आर्द्राऽश्लेषा स्वातिः शतभिषक् अभिजिद् ज्येष्ठा समयोगानि। त्रीण्युत्तराणि विशाखा पुनर्वसू रोहिणी उभययोगानि॥ षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 516-517 ब्रह्मलोकविमानप्रस्तटाः, पूर्वभागादि नक्षत्राणि | (पूर्वाभाद्र| पदादेर्मुहूर्ताः 30, शतभिषगादेः 15, रोहिण्यादेः // 652 //

Page #161
श्रीस्थानाई श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 653 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 518-521 अभिचन्द्रोचत्वम्, भरतमहाराजत्वम्, पाववादिनः, वासुपूज्य अभिचंदे णं कुलकरे छ धणुसयाई उठं उच्चत्तेणं हुत्था // सूत्रम् 518 // भरहे णं राया चाउरंतचक्कवट्ठी छ पुव्वसतसहस्साई महाराया हुत्था। सूत्रम् 519 // पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणियस्स छ सता वादीणं सदेवमणुयासुराते परिसाते अपराजियाणं संपया होत्था। वासुपुजेणं अरहा छहिं पुरिससतेहिं सद्धिं मुंडे जाव पव्वइते / चंदप्पभेणं अरहा छम्मासे छउमत्थे हुत्था ॥सूत्रम् 520 // तेतिंदियाणं जीवाणं असमारभमाणस्स छविहे संजमे कजति, तं०- घाणामातो सोक्खातो अववरोवेत्ता भवति घाणामएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवति, जिब्भामातोसोक्खातो अवरोवेत्ता भवइ एवं चेव फासामातोवि। तेइंदियाणं जीवाणंसमारभमाणस्स छव्विहे असंजमे कजति, तं०-घाणामातोसोक्खातोववरोवेत्ता भवति, घाणामएणं दुक्खेणं संजोगेत्ता भवति, जाव फासमतेणं दुक्खेणं संजोगेत्ता भवति ।।सूत्रम् 521 // अभिचंदे त्यादि, सुगमानि चैतानि, नवरमभिचन्द्रोऽमुष्यामवसर्पिण्यां चतुर्थः कुलकरः। चाउरंत त्ति चत्वारोऽन्ताःसमुद्रत्रयहिमवल्लक्षणा यस्यांसाचतुरन्ता- पृथ्वी तस्या अयं स्वामीति चातुरन्तः सचासौ चक्रवर्ती चेति चातुरन्तचक्रवर्ती, षट्पूर्वशतसहस्राणि-तल्लक्षाणि, पूर्वं तु चतुरशीतिवर्षलक्षाणांतद्गुणेति।आदाणीयस्स त्ति आदीयते- उपादीयते इत्यादानीय उपादेय इत्यर्थः, पुरुषाणां मध्ये आदानीयः पुरुषश्चासावादानीयश्चेति वा पुरुषादानीयस्तस्य / चन्द्रप्रभस्य षण्मासानिह छद्मस्थपर्यायो दृश्यते आवश्यकेतु पद्मप्रभस्यासौ पठ्यते, चन्द्रप्रभस्य तुत्रीनितिमतान्तरमिदमिति / छद्मस्थश्चेन्द्रियोपयोगवान् भवतीतीन्द्रियप्रत्यासत्या त्रीन्द्रियाश्रितं संयममसंयमं च प्रतिपादयन् सूत्रद्वयमाह- तेइंदिए त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं असमारभमाणस्स त्ति अव्यापादयतो, घाणामाउ त्ति घ्राणमयात्सौख्याद् गन्धोपादानरूपाद् अव्यपरोपयिता- अभ्रंशको, परिवारः, चन्द्रप्रभच्छाद्यस्थ्यभासाः, त्रीन्द्रियानारम्भारम्भसंयमाऽसंयमाः // 653

Page #162
षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 654 // घ्राणमयेन-गन्धोपलम्भाभावरूपेण दुःखेनासंयोजयिता भवति, इह चाव्यपरोपणमसंयोजनंच संयमोऽनाश्रवरूपत्वादितरदसंयम इति / इयं च संयमासंयमप्ररूपणा मनुष्यक्षेत्र एवेति मनुष्यक्षेत्रगतषट्स्थानकावतारिप्ररूपणाप्रकरणं 'जंबुद्दीवे' त्यादिकं पञ्चपञ्चाशत्सूत्रप्रमाणमाह जंबुद्दीवे 2 छ अकम्मभूमीओ पं० तं०- हेमवते हेरण्णवते हरिवस्से रम्मगवासे देवकुरा उत्तरकुरा 1 / जंबुद्दीवे 2 छव्वासा पं० तं०- भरहे एरवते हेमवते हेरनवए हरिवासे रम्मगवासे २।जंबुद्दीवे 2 छ वासहरपव्वता पं० सं०- चुल्लहिमवंते महाहिमवंते निसढे नीलवंते रूप्पि सिहरी 3 जंबूमंदरदाहिणेणंछ कूडापं० तं०-चुल्लहिमवंतकूडे वेसमणकूडे महाहिमवंतकूडे वेरुलितकूडे निसढकूडे रुयगकूडे 4 / जंबूमंदरउत्तरेणं छ कूडा पं० तं०- नेलवंतकूडे उवदंसणकूडे रुप्पिकूडे मणिकंचणकूडे सिहरिकूडे तिगिच्छिकूडे 5 / जंबूद्दीवे 2 छ महदहा पं० तं०- पउमदहे महापउमद्दहे तिगिच्छद्दहे केसरिद्दहे महापोंडरीयद्दहे पुंडरीयदहे 6 / तत्थ णं छ देवयाओ महड्डियाओजाव पलिओवमट्ठितीतातो परिवसंति, तं०- सिरि हिरि धिति कित्ति बुद्धि लच्छी 7 / जंबूमंदरदाहिणेणं छ महानईओ पं० तं०- गंगा सिंधू रोहिया रोहितंसा हरी हरिकंता 8 / जंबूमंदरउत्तरे णं छ महानतीतो पं० 20- नरकंता नारिकंता सुवन्नकूला रुप्पकूला रत्ता रत्तवती 9 / जंबूमंदरपुरच्छिमेणं सीताते महानदीते उभयकूले छ अंतरनईओ पं० तं०- गाहावती दहावती पंकवती तत्तजला मत्तजला उम्मत्तजला १०।जंबूमंदरपञ्चत्थिमेणं सीतोदाते महानतीते उभयकूले छ अंतरनदीओपं०तं०-खीरोदासीहसोता अंतोवाहिणी उम्मिमालिणी फेणमालिणी गंभीरमालिणी 11 / धायइसंडदीवपुरच्छिमद्धेणं छ अकम्मभूमीओ पं० 20- हेमवए, एवं जहा जंबुद्दीवे 2 तहा नदी जाव अंतरणदीतो 22 जाव पुक्खरवरदीवद्धपञ्चत्थिमद्धे भाणितव्वं 55 // सूत्रम् 522 // ७०कावतारि वस्तुप्ररू० (मु०)। 522-524 जम्बूद्वीपाकर्मभूमिवर्षधरमन्दरदक्षिणोत्तरकूट-महाहृद-देवीनदीपूर्वपश्चिमान्त नद्यः, धातक्यादावपिच 55, ऋतवः, अवमरात्रातिरात्राः // 64x

Page #163
श्रीस्थानाजी श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 655 // छ उदू पं० तं०- पाउसे वरिसारत्ते सरए हेमंते वसंते गिम्हे 1 // सूत्रम् 523 // षष्ठमध्ययन छ ओमरत्ता पं० तं०- ततिते पव्वे सत्तमे पव्वे एक्कारसमे पव्वे पन्नरसमे पव्वे एगूणवीसइमे पव्वे तेवीसइमे पव्वे २॥छ अइरत्ता पं० षट्स्थानम्, सूत्रम् तं०- चउत्थे पव्वे अट्ठमे पव्वे दुवालसमे पव्वे सोलसमे पव्वे वीसइमे पव्वे चउवीसइमे पव्वे 3 // सूत्रम् 524 // 522-524 सुबोधं चैतत्, नवरं कूटसूत्रे हिमवदादिषु वर्षधरपळतेषु द्विस्थानकोक्तक्रमेण द्वेद्वे कूटे समवसेये इति / अनन्तरोपवर्णितरूपे जम्बूद्वीपा कर्मभूमिच क्षेत्रे कालो भवतीति कालविशेषनिरूपणाय छ उऊ इत्यादि सूत्रत्रयम्, सुगमंचेदम्, नवरं उऊत्ति द्विमासप्रमाणकालविशेष वर्षधर मन्दरऋतुः, तत्राषाढश्रावणलक्षणा प्रावृड्एवं शेषाः क्रमेण, लौकिकव्यवहारस्तु श्रावणाद्याः वर्षाशरद्धेमन्तशिशिरवसन्तग्रीष्माख्या दक्षिणोत्तरऋतव इति, ओमरत्त त्ति अवमा-हीना रात्रिरवमरात्रो-दिनक्षयः, पव्व त्ति अमावास्या पौर्णमासी वा तदुपलक्षित: पक्षोऽपि कूट-महा हृद-देवीनदीपर्व, तत्र लौकिकग्रीष्मर्ती यत्तृतीयं पर्व- आषाढकृष्णपक्षस्तत्र, सप्तमं पर्व- भाद्रपदकृष्णपक्षस्तत्र, एवमेकान्तरितमासानां पूर्वपश्चिमान्त कृष्णपक्षाः सर्वत्र पाणीति, उक्तं च-आसाढबहुलपक्खे भद्दवए कत्तिए अ पोसे य। फग्गुणवइसाहेसु य बोद्धव्वा ओमरत्ताउ॥ १॥अइरत्त त्ति अतिरात्रोऽधिकदिनं दिनवृद्धिरितियावत् चतुर्थं पर्व-आषाढशुक्लपक्षः, एवमिहैकान्तरितमासानांशुक्लपक्षाः सर्वत्र पाणीति / अयं चातिरात्रादिकोऽर्थो ज्ञानेनावसीयत इत्यधिकृताध्ययनावतारिणो ज्ञानस्याभिधानाय सूत्रद्वयमाह आभिणिबोहियणाणस्सणं छव्विहे अत्थोग्गहे पं० तं०- सोइंदियत्थोग्गहे जाव नोइंदियत्थोग्गहे॥सूत्रम् 525 // छव्विहे ओहिणाणे पं० तं०- आणुगामिए अणाणुगामिते वड्डमाणते हीयमाणते पडिवाती अपडिवाती॥सूत्रम् 526 // नोकप्पइ निग्गंथाण वा 2 इमाइंछ अवतणाईवदित्तते तं०- अलियवयणे हीलिअवयणे खिंसितवयणे फरुसवयणेगारत्थियवयणे ®आषाढासितपक्षे भाद्रपदे कार्तिके च पौषे च। फाल्गुनवैशाखयोश्च बोद्धव्या अवमरात्रयः // 1 // नद्यः, धातक्यादावपिच ५५,ऋतवः, अवमरा तिरात्रा: // 655 //

Page #164
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 656 // ज्ञानानि विउसवितं वा पुणो उदीरित्तते ॥सूत्रम् 527 // षष्ठमध्ययन आभी त्यादि, सुगमम्, नवरमर्थस्य सामान्यस्य श्रोत्रेन्द्रियादिभिः प्रथममविकल्पं शब्दोऽयमित्यादिविकल्परूपं चोत्तर- षट्स्थानम्, | सूत्रम् विशेषापेक्षया सामान्यस्यावग्रहणमर्थावग्रहः,सचनैश्चयिकएकसामयिको व्यावहारिकस्त्वान्तौहूर्तिकः, अर्थविशेषितत्वाद् |525-527 व्यञ्जनावग्रहव्युदासः,सहिचतुर्धा,आणुगामिए त्ति अनुगमनशीलमनुगामि तदेवानुगामिकं-देशान्तरगतमपिज्ञानिनं यदनु- | अर्थावग्रहाः अवधिगच्छति लोचनवदिति, यत्तु तद्देशस्थस्यैव भवति तद्देशनिबन्धनक्षयोपशमजत्वात् स्थानस्थदीपवद् देशान्तरगतस्य त्वपैति तदनानुगामिकमिति, उक्तंच-अणुगामिओऽणुगच्छइ गच्छन्तं लोअणं जहा पुरिसं। इयरो य नाणुगच्छइ ठिअप्पईवोव्व गच्छंतं॥१॥ अवचनानि (विशेषाव०७१५) इति यत्तु क्षेत्रतोऽङ्गलासङ्घयेयभागविषयंकालत आवलिकासङ्घयेयभागविषयं द्रव्यतस्तेजोभाषाद्रव्यान्तरालवर्त्तिद्रव्यविषयं भावतस्तद्गतसङ्खयेयपर्यायविषयंच जघन्यतः समुत्पद्य पुनर्वृद्धिं-विषयविस्तरणात्मिकांगच्छदुत्कर्षेणालोके लोकप्रमाणान्यसङ्खयेयानि खण्डान्यसङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिणी: सर्वरूपिद्रव्याणि प्रतिद्रव्यमसङ्खयेयपर्यायांश्चल विषयीकरोति तद्वद्धमानमिति, उक्तं च-पइसमयमसंखेज्जइभागहियं कोइ संखभागहियं / अन्नो संखेज्जगुणं खेत्तमसंखेज्जगुणमन्नो॥ १॥पेच्छइ विवड्डमाणं हायंतं वा तहेव कालंपि (विशेषाव०७३०-३१) इत्यादि, तथा यजघन्येनाङ्गलासङ्ख्ययभागविषयमुत्कर्षण सर्वलोकविषयमुत्पद्य पुनःसंक्लेशवशात् क्रमेण हानि-विषयसङ्कोचात्मिकां याति यावदङ्गलासङ्खयेयभागंतद्धीयमानमिति, तथा प्रतिपतनशीलं प्रतिपाति- उत्कर्षेण लोकविषयं भूत्वा प्रतिपतति, तथा तद्विपरीतमप्रतिपाति, येनालोकस्य O आनुगामिकोऽवधिर्गच्छन्तमनुगच्छति यथा पुरुषं लोचनम्। इतरश्च स्थितप्रदीप इव गच्छन्तं नानुगच्छति॥ 1 // 0 प्रतिसमयमसंख्यभागाधिकं कोऽपि संख्यभागाधिकम् / अन्यः सङ्ख्यातगुणं क्षेत्रमन्योऽसङ्ख्यातगुणम् // 1 // प्रेक्षते विवर्द्धमानेन हीयमानेन वा तथैव कालमपि / ELE II

Page #165
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 657 // प्रदेशोऽपि दृष्टस्तदप्रतिपात्येवेति, आह च- उक्कोस लोगमित्तो पडिवाइ परं अपडिवाइइति एवंविधज्ञानवतांच यानि वचनानि षष्ठमध्ययन वक्तुंन कल्पन्ते तान्याह- नो कप्पती त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं अवयणाइंति नञः कुत्सार्थत्वात् कुत्सितानि वचनानि अवचनानि, षट्स्थानम्, सूत्रम् तत्रालीकं-प्रचलायसे किं दिवेत्यादिप्रश्नेन प्रचलाये इत्यादि, हीलितं-सासूयं गणिन्! वाचक! ज्येष्ठार्येत्यादि, खिंसितं 528-532 जन्मकर्माधुट्टनतः परुषं- दुष्ट शैक्षेत्यादि गारं ति अगारं-गेहं तद्वृत्तयो अगारस्थिता-गृहिणस्तेषां यत्तदगारस्थितवचनं पुत्र कल्पप्रस्तारा: संयमपरिमामक भागिनेयेत्यादि, उक्तं च-अरिरे माहणपुत्ता अव्वो बप्पोत्ति भाय मामोत्ति / भट्टिय सामिय गोमिय (भोगि) लहुओ लहुआ या मन्थूनि, गुरुआ य॥१॥ (बृहत्सं०६११६) त्ति व्यवशमितं वा- उपशमितं वा पुनरुदीरयितुंन कल्पत इति प्रक्रमोऽवचनत्वादस्येति, कल्पअनेन च व्यवशमितस्य पुनरुदीरणवचनं नाम षष्ठमवचनमुक्तम्, गाथा-खामिय वोसमियाई अहिगरणाइंतु जे उदीरेंति / ते पावा स्थितयः, वीरदीक्षानायव्वा तेसिं चारोवणा इणमो॥१॥(बृहत्सं० 6118, निशीथभा० 1818) इति, अवचनेषु प्रायश्चित्तप्रस्तारो भवतीति तानाह-8 मोक्षतपः, छ कप्पस्स पत्थारा पं० त०- पाणातिवायस्स वायं वयमाणे 1 मुसावायस्स वादं वयमाणे 2 अदिन्नादाणस्स वादं वयमाणे 3 सनत्कुमार माहेन्द्रविमानअविरतिवायंवयमाणे 4 अपुरिसवातंवयमाणे 5 दासवायं वयमाणे 6 इच्चेते छ कप्पस्स पत्थारे पत्थरेत्तासम्ममपरिपूरमाणो तट्ठाण शरीरमानम् पत्ते॥सूत्रम् 528 // छ कप्पस्स पलिमंथूपं० तं०- कोकुतिते संजमस्स पलिमंथू१मोहरिते सच्चवयणस्स पलिमंथू२ चक्खुलोलुते ईरितावहिताते पलिमंथू३ तितिणिते एसणागोतरस्स पलिमंथू४इच्छालोभिते मोत्तिमग्गस्स पलिमंथू५ भिजाणिताणकरणे मोक्खमग्गस्स पलिमंथू 0 उत्कृष्टो लोकमात्रः प्रतिपाती परतोऽप्रतिपाती // अरे रे ब्राह्मण पुत्र बप्प! भ्रातो माम इति भतः स्वामिन् भोगिन् लघुर्लघवो गुरवश्च // 1 // O क्षामयित्वा व्युपशमितान्यधिकरणानि य एवोदीरयन्ति / ते पापा ज्ञातव्यास्तेषां चैषाऽऽरोपणा // 1 // // 657 //

Page #166
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 658 // 6 सव्वत्थ भगवता अणिताणता पसत्था ।।सूत्रम् 529 / / षष्ठमध्ययन छव्विहा कप्पठिती पं००-सामातितकप्पठिती छेतोवट्ठावणितकप्पठिती निविसमाणकप्पठिती णिविट्ठकप्पट्टिती जिणकप्प- षट्स्थानम्, सूत्रम् ठिती थिविरकप्पठिती॥सूत्रम् 530 // 528-532 समणे भगवं महावीरे छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं मुंडे जाव पव्वइए। समणस्सणं भगवओ महावीरस्स छटेणं भत्तेणं अपाणएणं कल्पप्रस्तारा: संयमपरिअणंते अणुत्तरे जाव समुप्पन्ने / समणे भगवं महावीरे छटेणं भत्तेणं अपाणएणं सिद्धे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे ॥सूत्रम् 531 // मन्थूनि, सणंकुमारमाहिदेसुणं कप्पेसु विमाणा छ जोयणसयाई उर्ल्ड उच्चत्तेणं पन्नत्ता, सणंकुमारमाहिदेसुणं कप्पेसुदेवाणं भवधारणिज्जगा कल्पसरीरगा उक्कोसेणं छ रतणीओ उई उच्चत्तेणं पं० // सूत्रम् 532 // स्थितयः, वीरदीक्षाछ कप्पे त्यादि, कल्पः- साध्वाचारस्तस्य सम्बन्धिनस्तद्विशुद्ध्यर्थत्वात् प्रस्तारा:- प्रायश्चित्तस्य रचनाविशेषाः, तत्र मोक्षतपः, प्राणातिपातस्य वादं- वार्ती वाचं वा वदति साधौ प्रायश्चित्तप्रस्तारो भवतीत्येको, यथा अन्यजनविनाशितदद्दुरे न्यस्तपादं सनत्कुमार माहेन्द्रविमानभिक्षुमुपलभ्य क्षुल्लक आह-साधो! दर्दुरो भवता मारितः, भिक्षुराह- नैवम्, क्षुल्लक आह-द्वितीयमपि व्रतं ते नास्ति, ततः शरीरमानम् क्षुल्लको भिक्षाचर्यातो निवृत्त्याचार्यसमीपमागच्छतीत्येकं प्रायश्चित्तस्थानम्, ततः साधयति यथा तेन दर्दुरो मारित इति / प्रायश्चित्तान्तरम्, ततोऽभ्याख्यातसाधुराचार्येणोक्तो- यथा दर्दुरो भवता मारितः?, असावाह-नैवमिह क्षुल्लकस्य प्रायश्चित्तान्तरम्, पुनः क्षुल्लक आह-पुनरप्यपलपसीति, भिक्षुराह-गृहस्थाः पृच्छ्यन्ताम्, वृषभा गत्वा पृच्छन्तीति प्रायश्चित्तान्तरमित्येवं प्रायश्चित्तान्तरामत्यव // 658 // योऽभ्याख्याति तस्य मृषावाददोष एव, यस्तु सत्यमारितं निढते तस्य दोषद्वयमिति 1, अत्रोक्तं-ओमो चोइज्जतो दुपहियाएसु 0 अवमश्वोद्यमानो दुष्प्रेक्षितादिषु .

Page #167
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 659 // संपसारेइ। (पर्यालोचयति) अहमवि णं चोइस्सं न य लभए तारिसं छिदं॥१॥ अन्नेण घाइए दडुरंमि दटुं चलण कय ओमो। वहिओ हा एसु तुमे नवत्ति बीयपि ते णत्थि॥२॥ (बृहत्क०६१३५-३६) इत्यादि, तथा मृषावादस्य सत्कं वाद-विकल्पनं वार्ता वा वदति साधौ प्रायश्चित्तप्रस्तारोभवतीति, तथाहि-क्वचित् सङ्खड्यामकालत्वात् प्रतिषिद्धौ साधू अन्यत्र गतौ, ततोमुहूर्तान्तरे रत्नाधिकेनोक्तं- व्रजामः सङ्खड्यामिदानी भोजनकालो यतस्तत्रेति, लघुर्भणति-प्रतिषिद्धोऽहं न पुनव्रजामि, ततोऽसौ निवृत्त्याचार्यायेदमालोचयति यथा- अयं दीनकरुणवचनैर्याचते, प्रतिषिद्धोऽपि च प्रविशति एषणां प्रेरयतीत्यादि, ततो रत्नाधिकमाचार्यो भणति-साधो! भवानेवं करोति?,स आह-नैवमित्यादि, पूर्ववत्प्रस्तारः 2, इहाप्युक्तं- मोसंमि संखडीए मोयगगहणं अदत्तदाणमि। आरोवणपत्थारो तं चेव इमं तु नाणत्तं // 1 // दीणकलुणेहिं जायइ पडिसिद्धो विसइ एसणं हणइ। जंपइ मुहप्पियाणि य जोगतिगिच्छानिमित्ताई // 2 // (बृहत्क०६१४२-४३) इत्यादि, एवमदत्तादानस्य वादं वदति, अत्र भावनाएकत्र गेहे भिक्षा लब्धा सा अवमेन गृहीता यावदसौ भाजनं संमार्टि तावद्रत्नाधिकेन सङ्खड्यां मोदका लब्धास्तानवमो दृष्ट्वा निवृत्त्याचार्यस्यालोचयति- यथाऽनेनादत्ता मोदका गृहीता इत्यादि, प्रस्तारः प्राग्वदिति 3, एवमविरतिरब्रह्म तद्वाद वा वा अथवा न विद्यते विरतिर्यस्याः सा अविरतिका- स्त्री तद्वादं तद्वार्ता वा, तदासेवाभणनरूपां वदति, तथाहि अवमो भावयति एष रत्नाधिकतया मां स्खलितादिषु प्रेरयति, ततो रोषादभ्याख्याति- जेट्ठज्जेण अकज्जं सज्जं अज्जाघरे कयं B पर्यालोचयति ।अहमपि चोदयिष्ये न च लभते तादृशं छिद्रम् // 1 / / अन्येन घातितं दर्दु दृष्ट्वा चरणं कृतमवमो हा एष त्वया हतो नैवेति तव द्वितीयमपि नास्ति / / 2 / मृषावादे सङ्खड्यां अदत्तादाने मोदकग्रहणम्। आरोपणप्रस्तारः स एव इदं तु नानात्वं // 1 // दीनकरुणैर्याचते प्रतिषिद्धो विशत्येषणां च हन्ति / जल्पति मुखप्रियाणि च योगचिकित्सानिमित्तानि युनक्ति // 2 // 0 ज्येष्ठार्येणाकार्य अद्यार्यागृहे षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 528-532 कल्पप्रस्ताराः संयमपरिमन्थूनि, कल्पस्थितयः, वीरदीक्षामोक्षतपः, सनत्कुमारमाहेन्द्रविमानशरीरमानम् // 659 //

Page #168
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 660 // अज्ज / उवजीविओ य भंते! मएवि संसट्ठकप्पोऽत्थ // 1 // (बृहत्क० 6150) (अहमपि तद्भुक्तां भुक्तवानित्यर्थः) प्रस्तारभावना षष्ठमध्ययनं प्राग्वत् 4, तथा अपुरुषो- नपुंसकोऽयमित्येवं वादं वाचं वार्ता वा वदतीति, इह समासः प्रतीत एव, भावनाऽत्र- आचार्य षट्स्थानम्, सूत्रम् प्रत्याह- अयं साधुर्नपुंसकम्, आचार्य आह-कथं जानासि?,स आह- एतन्निजकैरहमुक्त:- किं भवतां कल्पते प्रव्राजयितुं 528-532 नपुंसकमिति, ममापि किञ्चित्तल्लिङ्गदर्शनाच्छङ्का अस्तीति, प्रस्तारः प्राग्वत्, अत्राप्युक्तं-तइओत्ति कहं जाणसि? दिट्ठा कल्पप्रस्तारा: संयमपरिणीया सि तेहि मे वुत्तं / वट्टइ तइओ तुब्भं पव्वावेउंममवि संका॥१॥दीसइय पाडिरूवं ठियचंकमियसरीरभासादी। बहुसो अपुरिसवयणे मन्थूनि, पत्थारारोवणं कुज्जा // 2 // (बृहत्क० 6153-54) इति, 5, तथा दासवादं वदति, भावना- कश्चिदाह- दासोऽयम्, आचार्य कल्प स्थितयः, आह-कथं?, देहाकाराः कथयन्ति दासत्वमस्येति, प्रस्तारः प्राग्वदिति, अत्राप्युक्तं-खरउत्ति कहं जाणसि? देहागारा कहिंति वीरदीक्षासे हंदि। छिक्कोवण(शीघ्रकोपः) उन्भंडो णीयासी दारुणसहावो॥१॥ देहेण वा विरूवो खुज्जो वडभो य बाहिरप्पाओ। फुडमेवं मोक्षतपः, आगारा कहति जह एस खरओ ति॥२॥ (बृहत्क०६१५७-५८) आचार्य आह-कोइ सुरूवविरुवा खुज्जा मडहा य बाहिरप्पा या सनत्कुमार माहेन्द्रविमाननहु ते परिभवियव्वा वयणंच अणारियं वोत्तुं ॥१॥(बृहत्क० ६१५९)इत्यादि, इति 6, एवंप्रकारान् एताननन्तरोदितान् षट्कल्पस्य शरीरमानम् साध्वाचारस्य प्रस्तारान्-प्रायश्चित्तरचनाविशेषान्मासगुर्वादिपाराञ्चिकावसानान् प्रस्तार्य- अभ्युपगमत आत्मनि प्रस्तुतान् सद्यः कृतम् / भदन्त मयापि अत्र संस्पृष्टकल्प उपजीवितः॥१॥ तृतीय इति, कथं जानासि?, दृष्टा निजकास्तैरहं उक्तः / वर्त्तते तृतीयो युष्माकं प्रव्राजयितुं?, ममापि शङ्का // 1 // दृश्यते च प्रतिरूपमेव स्थितचंक्रमितशरीरभाषादि। बहुशोऽपुरुषवचने प्रस्तारारोपणं कुर्यात्॥१॥0 दास इति, कथं जानासि? तस्य देहाकाराः // 660 // कथयन्ति। शीघ्रकोप उद्भाण्डो नीचाशी दारुणस्वभावः // 1 // देहेन वा विरूपः कुब्जो मडभश्च बाह्यात्मा। स्फुटमेवमाकाराः कथयन्ति यथैष दास इति // 2 // 08 केऽपि सुरूपा विरूपाः कुब्जा मडभा बाह्यात्मानश्च / नैव ते परिभवनीया वचनं चानार्यकं वक्तुं (योग्याः)॥१॥

Page #169
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वत्तियुतम् सूत्रम् // 661 // विधाय प्रस्तारयिता वा- अभ्याख्यानदायकसाधुः सम्यगप्रतिपूरयन्- अभ्याख्येयार्थस्यासद्भूततया अभ्याख्यानसमर्थनं षष्ठमध्ययनं कर्तुमशक्नुवन् प्रत्यगिरं कुर्वन् सन् तस्यैव-प्राणातिपातादिकत्तुरेव स्थान प्राप्तो- गतस्तत्स्थानप्राप्तः स्यात्- प्राणाति- षट्स्थानम्, पातादिकारीव दण्डनीयः स्यादिति भावः, अथवा प्रस्तारान् प्रस्तीर्य-विरचय्याचार्येण अभ्याख्यानदाता अप्रतिपूरयन् 528-532 अपरापरप्रत्ययवचनैस्तमर्थमसत्यमकुर्वन् तत्स्थानप्राप्तः कार्य इति शेषः, यत्र प्रायश्चित्तपदे विवदमानोऽवतिष्ठते न पदान्तर- कल्पप्रस्तारा: संयमपरिमारभते तत्पदंप्रापणीय इति भावः, शेषं सुगममिति / कल्पाधिकारे सूत्रद्वयं-छ कप्पेत्यादि, षट्कल्पस्य-कल्पोक्तसाध्वाचारस्य मन्थूनि, परिमथ्नन्तीति परिमन्थवः, उणादित्वात्, पाठान्तरेण परिमन्थावाच्याः, घातका इत्यर्थः, इह च मन्थो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च, कल्पयत आह-दव्वंमि मंथओ खलु तेणामंथिज्जए जहा दहियं / दहितल्लो खलु कप्पो मंथिज्जइ कुक्कुयाईहिं॥१॥(बृहत्क० ६३१६)ति, स्थितयः, वीरदीक्षातत्र कुक्कुइए त्ति 'कुच अवस्यन्दन' इति वचनात् कुत्सितं- अप्रत्युपेक्षितत्वादिना कुचितं- अवस्यन्दितं यस्य स कुकुचित मोक्षतपः, स एव कौकुचितः, कुकुचा वा- अवस्यन्दनं प्रयोजनमस्येति कौकुचिकः, स च त्रिधा- स्थानशरीरभाषाभिः, उक्तं च- सनत्कुमार माहेन्द्रविमानठाणे सरीर भासा तिविहो पुण कुक्कुई समासेणं॥ (बृहत्क० 6319) इति, तत्र स्थानतो यो यन्त्रकवद् नर्तिकावद्वा भ्राम्यतीति, शरीरमानम् शरीरतो यः करादिभिः पाषाणादीन् क्षिपति, उक्तं च-करगोफणधणुपायाइएहि उच्छुहइ पत्थराईए / भमुहादाढियथणपुयविकंपणं णवाइत्तं // 1 // (बृहत्क० 6323) इति, भाषातो यः सेण्टितमुखवादित्रादि करोति, तथा च जल्पति यथा परे हसन्तीति, उक्तंच-छेलिअमुहवाइत्ते जंपइ य तहा जहा परो हसइ / कुणइ य रुए बहुविहे वग्घाडियदेसभासाओ॥१॥ (बृहत्क०६३२४) इति, रुद्रव्ये मन्थास्तेन यथा दध्यादि मथ्यते खलु दधितुल्यः कल्प एव स कौकुच्यादिना मथ्यते // 1 // स्थाने शरीरे भाषायां च त्रिविधः कौकुची समासेन // 08 करगोफणधनुःपादादिभिः क्षिपति प्रस्तरादीन् भूदंष्ट्रास्तनपुतविकंपनं नर्तिका ॥१॥सेण्टितमुखवादित्रे जल्पति च तथा यथा परो हसति करोति च बहुविधानि

Page #170
षष्ठमध्या श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 662 // षट्स्थानम्, सूत्रम् 528-532 कल्पप्रस्तारा: संयमपरिमन्थूनि, कल्पस्थितयः, अयं च त्रिविधोऽपि संयमस्य पृथिव्यादिसंरक्षणादेः कायगुप्तिपर्यन्तस्य यथासम्भवं परिमन्थुर्भवत्येवेति 1, मोहरिए त्ति मुखंअतिभाषणातिशयनवदस्तीति मुखरः स एव मौखरिको बहुभाषी, अथवा मुखेनारिमावहतीति निपातनाद् मौखरिक, उक्तं च-मुखरिस्स गोन्ननामं आवहइ मुहेण भासंतो॥ (बृहत्क० 6327) इति, स च सत्यवचनस्य मृषावादविरतेः परिमन्थुर्माखर्ये सति मृषावादसम्भवादिति 2, चक्खुलोल त्ति चक्षुषा लोलश्चञ्चलश्चक्षुर्वा लोलं यस्य स तथा, स्तूपादीनालोकयन् व्रजति यस इत्यर्थः, इदं च धर्मकथनादीनामुपलक्षणम्, आह च-आलोयंतो वच्चइ थूभाईणि कहेइ वा धम्मं / परियट्टणाणुपेहण ण पेह पंथं / अणुवउत्तो॥१॥ (बृहत्क० 6330) इति इरियावहिए त्ति ईर्या- गमनं तस्याः पन्था- मार्ग ईर्यापथस्तत्र भवा या समितिरीर्यासमितिलक्षणा साईर्यापथिकी तस्याः परिमन्थुरिति, आह च- छक्कायाण विराहण संजम आयाएँ कंटगाईया / आवडणभाणभेओल 8वीरदीक्षाखद्धे उड्डाह परिहाणी॥१॥ (बृहत्क० 6331) इति, 3, तितिणिए ति तितिणिकोऽलाभे सति खेदाद् यत्किञ्चनाभिधायी, स मोक्षतपः, च खेदप्रधानत्वादेषणा- उद्गमादिदोषविमुक्तभक्तपानादिगवेषणग्रहणलक्षणा तत्प्रधानो यो गोचरो- गोरिव मध्यस्थतया माहेन्द्रविमानभिक्षार्थं चरणं स एषणागोचरस्तस्य परिमन्थुः, सखेदो हि अनेषणीयमपि गृह्णातीति भावः 4, इच्छालोभिए त्ति इच्छा | शरीरमानम् अभिलाषः सचासौलोभश्च इच्छालोभो, महालोभ इत्यर्थः,शुक्लशुक्लोऽतिशुक्लोयथा,स यस्यास्तिस इच्छालोभिकोमहेच्छोऽधिकोपधिरित्यर्थः, उक्तं च- इच्छालोभो उ उवहिमइरेग (बृहत्क० ६३३२)त्ति स मुक्तिमार्गस्येति मुक्तिनिष्परिग्रहत्वम8 रुतानि अनार्यदेशभाषाः॥१॥0मौखर्यस्य गौणं नामावहति (अरिं) मुखेन भाषमाणः (यत्तत्)। स्तूपादीनालोकयन् व्रजति धर्म वा कथयति / परिवर्तनानुप्रेक्षेत्र वाऽनुपयुक्तः पन्थानं न प्रेक्षते // 1 // 0 संयमे षट्कायानां विराधनाऽऽत्मनि च कण्टकादयः। आपतनं भाजनभेदः प्राचुर्ये उड्डाहः परिहाणिश्च // 1 // 0 अतिरेकोपधिरिच्छालोभिकः / सनत्कुमार // 662 //

Page #171
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 663 // कल्पप्रस्तारा: लोभत्वमित्यर्थः सैव मार्ग इव मार्गो निर्वृतिपुरस्येति 5, भिज्ज त्ति लोभस्तेन यन्निदानकरणं- चक्रवर्तीन्द्राबृद्धिप्रार्थन षष्ठमध्ययन तन्मोक्षमार्गस्य-सम्यग्दर्शनादिरूपस्य परिमन्थुरा-ध्यानरूपत्वाद्, भिजाग्रहणाद्यत्पुनरलोभस्य भवनिर्वेदमार्गानुसारितादि-2 षट्स्थानम्, सूत्रम् प्रार्थनं तन्न मोक्षमार्गस्य परिमन्थुरिति दर्शितमिति, ननु तीर्थकरत्वादिप्रार्थनं न राज्यादिप्रार्थनवदुष्टमतस्तद्विषयं निदान 528-532 मोक्षस्यापरिमन्थुरिति, नैवम्, यत आह-'सव्वत्थे'त्यादि, सर्वत्र तीर्थकरत्वचरमदेहत्वादिविषयेऽपि आस्तांराज्यादौ भगवता संयमपरिजिनेन अनिदानता अप्रार्थनमेव पसत्थ त्ति प्रशंसिता-श्वाघितेति, तथा च-इहपरलोगनिमित्तं अवि तित्थगरत्तचरमदेहत्तं / सव्वत्थे मन्थूनि, भगवया अणियाणत्तं पसत्थं तु॥१॥ (बृहत्क० 6334) एवमेव हि सामायिकशुद्धिः स्यादिति, उक्तं च-पडिसिद्धेसु अ दोसे कल्पविहिएसु य ईसि रागभावेवि / सामाइयं असुद्धं सुद्धं समयाए दोहंपि॥१॥त्ति अयं चान्तिमपरिमन्थयोर्विशेष:- आहारोवहिदेहेसु, स्थितयः, वीरदीक्षाइच्छालोभो उ सज्जई। नियाणकारी संगं तु, कुरुते उद्धदेहिकं // 1 // (पारलौकिकमित्यर्थः)॥ कप्पठिई त्यादि, कल्पस्य-8 कल्पाद्युक्तसाध्वाचारस्य सामायिकच्छेदोपस्थापनीयादेः स्थिति-मर्यादा कल्पस्थितिः, तत्र सामायिककल्पस्थितिः- सिज्जायर- सनत्कुमार माहेन्द्रविमानपिंडे या 1 चाउज्जामे य 2 पुरिसजिढे य 3 / किइकम्मस्स य करणे 4 चत्तारि अवट्ठिया कप्पा॥१॥ (बृहत्क० 6361) (सामायिक शरीरमानम् साधूनामवश्यंभाविन इत्यर्थः) आचेलक्कु 1 देसिय 2 सपडिक्कमणे 3 य रायपिंडे 4 य / मासं 5 पज्जोसवणा 6 छप्पेतेऽणवट्ठिया है। कप्पा॥२॥ (बृहत्क० 6362) नावश्यंभाविन इत्यर्थः, छेदोपस्थापनीयकल्पस्थितिः- आचेल 1 कुद्देसिय 2 सेज्जायर 3 रायपिंड 4 कियकम्मे 5 / वय 6 जेट्ट७ पडिक्कमणे 8 मासं 9 पज्जोसवणकप्पे 10 // 1 // (बृहत्क० 6364) एतानि च तृतीयाध्ययनवज्ज्ञेयानि, 0 इहपरलोकार्थ तीर्थकरत्वचरमदेहत्वे अपि(प्रार्थनं निदान)। सर्वार्थेषु भगवताऽनिदानत्वम् एव प्रशस्तम्॥१॥प्रतिषिद्धेषु च द्वेषे ईषद्रागभावेऽपि च विहितेषु / सामायिकमविशुद्धं द्वयोरपि समतायां शुद्धम् / / 1 / / 0 आहारोपधिदेहेषु इच्छालोभस्तु सजति। निदानकारी त्वौर्ध्वदेहिक सङ्गं कुरुते // 1 // मोक्षतपः,

Page #172
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 664 // परिणामाः, समाणकप्पट्टिई, निविट्ठकप्पट्टिइ'त्ति परिहारविशुद्धिकल्पं वहमाना निर्विशमानका यैरसौ व्यूढस्ते निर्विष्टास्तेषां या षष्ठमध्ययन पति- मर्यादा सा तथा तत्र, परिहारिय छम्मासे तह अणुपरिहारियावि छम्मासे / कप्पट्ठिओ छमासे एते अट्ठारसवि मास॥१॥ षट्स्थानम्, सूत्रम् (बृहत्क०६४७४) त्ति तथा जिनकल्पस्थितिः- गच्छम्मि उ निम्माया धीरा जाहे य गहियपरमत्था। अग्गहजोग्गअभिग्गह उविंति 533-535 जिणकप्पियचरित्तं // 1 // (बृहत्क० 6483) इति एवमादिका ('अग्गहजोग्गअभिग्गहे'त्ति कासाञ्चित्पिण्डैषणानामग्रहे योग्यानां भोजन | विषयोः चाभिग्रहे अनयैव ग्राह्यमित्येवंरूपे गृहीतपरमार्था इत्यर्थः) स्थविरकल्पस्थितिः- संजमकरणुजोया (उद्योगाः) निप्फायग नाणदसणचरिते। दीहाउ वुड्वासे वसही दोसेहि य विमुक्का॥१॥(बृहत्क० 6485) इत्यादिका / इयं च कल्पस्थितिमहावीरेण देशितेति संशयादिसम्बन्धान्महावीरवक्तव्यतासूत्रत्रयम्, तथा अनेनेयमपरापि कल्पस्थितिर्दर्शितेति कल्पसूत्रद्वयमुपन्यस्तम्, सुगमंचैतत्पञ्चक प्रश्वाः , चमरचन्द्रमपि, नवरं षष्ठेन भक्तेन- उपवासद्वयलक्षणेनापानकेन- पानीयपानपरिहारवता यावत्करणात् निव्वाघाए निरावरणे कसिणे , पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे त्ति दृश्यम्, सिद्धे जावत्तिकरणात् बुद्धे मुत्ते अंतकडे परिनिव्वुडेत्ति दृश्यम् / उक्तरूपेषु च देवशरीरेष्वा | माघवती सिद्धिहारपरिणामोऽस्तीत्याहारपरिणामनिरूपणायाह छविहे भोयणपरिणामे पं० तं०-मणुन्ने रसिते पीणणिज्जे बिंहणिज्जे (मयणणिज्जे दीवणिज्जे) दप्पणिज्जे / छविहे विसपरिणामे पं० तं०- डक्के भुत्ते निवतिते मंसाणुसारी सोणिताणुसारी अट्ठिमिंजाणुसारी ॥सूत्रम् 533 // छविहे पट्टे पं० २०-संसयपट्टे वुग्गहपढे अणुजोगी अणुलोमे तहणाणे अतहणाणे ॥सूत्रम् 534 // Oपरिहारकाः षण्मासाननुपरिहारिका अपि षण्मासान् / कल्पस्थितः षण्मासान् एतेऽष्टादश मासाः॥१॥ 0 गच्छे निष्णातो धीरो यदा च गृहीतपरमार्थः / अग्रहयोग्याभिग्रहे उपैति जिनकल्पिकचारित्रम् // 1 // 0 संजमकरणोद्योगा निष्पादका ज्ञानदर्शनचारित्रेषु / दीर्घायुषो वृद्धवासे दोषैश्च विमुक्ता वसतिः॥१॥ स्थान विरहा: // 664 //

Page #173
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ 533-535 // 665 // भोजन प्रश्मा :, चमरचंचा णं रायहाणी उक्कोसेणं छम्मासा विरहिते उववातेणं / एगमेगे णं इंदट्ठाणे उक्कोसेणं छम्मासा विरहिते उववातेणं। षष्ठमध्ययनं अधेसत्तमा णं पुढवी उक्कोसेणं छम्मासा विरहिता उववातेणं / सिद्धिगती णं उक्कोसेणं छम्मासा विरहिता उववातेणं ।सूत्रम् 535 // षट्स्थानम्, सूत्रम् छविहे भोयणे त्यादि,भोजनस्येति-आहारविशेषस्य परिणामः पर्यायः स्वभावोधर्म इतियावत्, तत्र मणुन्ने त्ति मनोज्ञमभिलषणीयं भोजनमित्येकस्तत्परिणामः, परिणामवता सहाभेदोपचारात्, तथा रसिकं माधुर्याद्युपेतम्, तथा प्रीणनीयं रसादिधातु-8 विषयोः समताकारि, बृंहणीयं धातूपचयकारि, दीपनीयं अग्निबलजनकम्, पाठान्तरे तुमदनीयं मदनोदयकारि दर्पणीयं बलकरमुत्साह- परिणामाः, वृद्धिकरमित्यन्य इति, अथवा भोजनस्य परिणामो-विपाकः,सचमनोज्ञःशुभत्वान्मनोज्ञभोजनसम्बन्धित्वाद्वेत्येवमन्येऽपि। संशयादिपरिणामाधिकारादायातं विषपरिणामसूत्रमप्येवम्, नवरं डक्के त्ति दष्टस्य प्राणिनो दंष्ट्राविषादिना यत्पीडाकारि तद् दष्टं- चमरचन्द्रजङ्गमविषम्, यच्च भुक्तं सत्पीडयति तद्भुक्तमित्युच्यते तच्च स्थावरम्, यत्पुनर्निपतितं- उपरि पतितं सत्पीडयति तन्निपतितं- स्थान माघवतीत्वग्विषं दृष्टिविषं चेति त्रिविधं स्वरूपतः, तथा किश्चिन्मांसानुसारि-मांसान्तधातुव्यापकं किञ्चिच्छोणितानुसारि-तथैव किञ्चिच्चास्थिमिञ्जानुसारि तथैवेति त्रिविधं कार्यतः, एवं च सति षडिधं तत्, ततस्तत्परिणामोऽपि षोडैवेति ॥एवंभूतार्थानां | विरहा: च निर्णयो निरतिशयस्याप्तप्रश्नतो भवतीति, प्रश्नविभागमाह- छविहे त्यादि, प्रच्छनं प्रश्नः, तत्र संशयप्रश्नः क्वचिदर्थे / संशये सति यो विधीयते यथा- जइ तवसा वोदाणं संजमओऽणासवोत्ति ते कह णु। देवत्तं जंति जई? गुरुराह सरागसंजमओ॥१॥ इति व्युग्रहेण-मिथ्याभिनिवेशेन विप्रतिपत्त्येत्यर्थः, परपक्षदूषणार्थं यः क्रियते प्रश्नः स व्युद्गृहप्रश्नो, यथा-सामनाउ विसेसो // 665 // यदि तपसा व्यवदानं संयमतोऽनाश्रव इति तव मते कथं यतयो देवत्वं यान्ति?, गुरुराह सरागसंयमतः॥ 1 // सामान्याद्विशेषो-- सिद्धि

Page #174
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 666 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 533-535 भोजनविषयोः परिणामाः, संशयादिप्रश्माः , चमरचन्द्र अन्नोऽणन्नो व होज जइ अन्नो। सो नत्थि खपुप्फंपिव णन्नो सामन्नमेव तयं // 1 // (विशेषाव० 34) ति अनुयोगी ति अनुयोगोव्याख्यानं प्ररूपणेतियावत् स यत्रास्ति तदर्थं यः क्रियत इति भावो, यथा- चउहिं समएहिं लोगो इत्यादिप्ररूपणाय कइहिं समएही'त्यादि ग्रन्थकार एव प्रश्नयति, अनुलोमे अनुलोमनार्थ- अनुकूलकरणाय परस्य यो विधीयते, यथा क्षेमं भवतामित्यादि, तहनाणे त्ति यथा प्रच्छनीयार्थे प्रष्टव्यस्य ज्ञानं तथैव प्रच्छकस्यापि ज्ञानं यत्र प्रश्ने स तथाज्ञानो, जानत्प्रश्न इत्यर्थः, सच गौतमादेर्यथा 'केवइकालेणं भंते! चमरचञ्चारायहाणी विरहिया उववाएण'मित्यादिरिति, एतद्विपरीतस्त्वतथाज्ञानोऽ-0 जानत्प्रश्न इत्यर्थः, क्वचित् छविहे अढेइति पाठस्तत्र संशयादिभिरर्थो विशेषणीय इति / इहानन्तरसूत्रेऽतथाज्ञानप्रश्नो दर्शितस्तत्र चोत्तरवस्तुना भाव्यमिति तद् दर्शयति- चमरचंचे त्यादि, चमरस्य दाक्षिणात्यस्यासुरनिकायनायकस्य चञ्चा- चञ्चाख्या नगरी चमरचञ्चा, या हि जम्बूद्वीपमन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन तिर्यगसङ्खयेयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्यारुणवरद्वीपस्य बाह्याद् स्थानवेदिकान्तादरुणोदं समुद्रं द्विचत्वारिंशद्योजनसहस्राण्यवगाह्य चमरस्यासुरराजस्य तिगिच्छिकूटो नामा य उत्पातपर्वतोऽस्ति माघवती सिद्धिसप्तदशैकविंशत्युत्तराणि योजनशतान्युच्चस्तस्य दक्षिणेन षड्योजनकोटीशतानि साधिकान्यरुणोदे समुद्रे तिर्यग्व्यतिव्रज्याधो विरहा: रत्नप्रभायाः पृथिव्याश्चत्वारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाह्य व्यवस्थिता जम्बूद्वीपप्रमाणा च, सा चमरचचा राजधानी उत्कृष्टेन षण्मासान् विरहिता- वियुक्ता उपपातेन, इहोत्पद्यमानदेवानां षण्मासान्यावद्विरहो भवतीति भावः / विरहाधिकारादिदं सूत्रत्रयं-एगे त्यादि, एकैकमिन्द्रस्थानं-चमरादिसम्बन्ध्याश्रयो भवननगरविमानरूपस्तदुत्कर्षेण षण्मासान्यावद्विरहितमुपपातेनेन्द्रापेक्षयेति / अधःसप्तमीत्यत्र सप्तमी हि रत्नप्रभापि कथञ्चिद्भवतीति तद्व्यवच्छेदार्थमधोग्रहणमतस्तमस्तमेत्यर्थः, सा ऽन्योऽनन्यो वा भवेद्? यद्यन्यः स नास्ति खपुष्पमिव अनन्यः सामान्यमेव सः॥ 1 //

Page #175
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 667 // षण्मासान् विरहितोपपातेन, यदाह-चउवीसइं मुहुत्ता 1 सत्त अहोरत्त 2 तह य पन्नरस 3 / मासो य 4 दो य 5 चउरो 6 छम्मासा विरहकालो उ७॥ (बृहत्सं० 281) इति, सिद्धिगतावुपपातो-गमनमात्रमुच्यतेन जन्म, तद्धेतूनां सिद्धस्याभावादिति, इहोक्तंएगसमओ जहन्नं उक्कोसेणं हवंति छम्मासा। विरहो सिद्धिगईए उव्वट्टणवज्जिया नियमा॥१॥ (बृहत्सं० 345) इति शेषं सुगममिति। अनन्तरमुपपातस्य विरह उक्तः, उपपातश्चायुर्बन्धेसति भवतीत्यायुर्बन्धसूत्रप्रपथं छव्विहेत्यादिकमाह छविधे आउयबंधे पं० तं०- जातिणामनिधत्ताउते गतिणामणिधत्ताउए ठितिनामनिधत्ताउते ओगाहणाणामनिधत्ताउते पएसणामनिधत्ताउए अणुभावणामनिहत्ताउते। नेरतियाणं छव्विहे आउयबंधे पं० तं०- जातिणामनिहत्ताउते जाव अणुभावनामणिहत्ताउए एवं जाव वेमाणियाणं / नेरइया णियमा छम्मासावसेसाउता परभवियाउयं पगरेंति, एवामेव असुरकुमाराविजाव थणियकुमारा, असंखेज्जवासाउता सन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणिया णियमं छम्मासावसेसाउया परभवियाउयं पगरेंति, असंखेन्जवासाउया सन्निमणुस्सा नियमजाव पगरिति, वाणमंतरा जोतिसवासिता वेमाणिता जहाणेरतिता॥सूत्रम् 536 // ___ छव्विधे भावे पं० तं०- ओदतिते उवसमिते खतिते खतोवसमिते पारिणामिते सन्निवाइए॥सूत्रम् 537 // सुगमश्चायम्, नवरमायुषो बन्ध आयुर्बन्धः, तत्र जातिरेकेन्द्रियजात्यादिः पञ्चधा सैव नाम- नाम्नः कर्मण उत्तरप्रकृतिविशेषो जीवपरिणामो वा तेन सह निधत्तं-निषिक्तं यदायुस्तजातिनामनिधत्तायुः, निषेकश्च कर्मपुद्गलानां प्रतिसमयानुभवनरचनेति, उक्तञ्च-मोत्तूण सगमबाहं पढमाए ठिईएँ बहुतरं दव्वं / सेसे विसेसहीणं जावुक्कस्संति सव्वासिं॥१॥इति, स्थापना चैवम्, | 0 चतुर्विंशतिमुहूर्ता सप्ताहोरात्राणि तथैव पञ्चदश। मासश्च द्वौ चत्वारः षण्मासा विरहकालः॥१॥ जघन्येनैकः समय उत्कृष्टतो भवन्ति षण्मासाः। विरहः सिद्धिगतौ सा उद्वर्जनवर्जिता नियमात् // 1 // 0 मुक्त्वा स्वकीयामबाधां प्रथमायां स्थितौ बहुतरं द्रव्यम् / शेषासु विशेषहीनं यावदुत्कृष्टा इति सर्वासाम् // 1 // षष्ठमध्ययन षट्स्थानम्, सूत्रम् 536-537 जातीनां | निधत्ताधायूंषि, औदयिकादिभावा: (संक्षेप्यासंक्षेप्यायुबंन्धः, भावषट्कस्वरूपभेदाः)

Page #176
00 श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 668 // यूंषि, तथा गतिर्नरकादिका चतुर्द्धा, शेषं तथैवेति गतिनामनिधत्तायुरिति, तथा स्थितिरिति यत् स्थातव्यं केनचि षष्ठमध्ययन 000 द्विवक्षितेन भावेन जीवेनायुःकर्मणा वा सैव नामः- परिणामो धर्मः स्थितिनामस्तेन विशिष्टं निधत्तं यदायुर्दलिक षट्स्थानम्, सूत्रम् रूपं तत्स्थितिनामनिधत्तायुः, अथवेह सूत्रे जातिनामगतिनामावगाहनानामग्रहणाज्जातिगत्यवगाहनानां प्रकृति०००००। |536-537 000000 मात्रमुक्तम्, स्थितिप्रदेशानुभागनामग्रहणात्तु तासामेव स्थित्यादय उक्तास्ते च जात्यादिनामसम्बन्धित्वान्नाम जातीनां निधत्ताधाकर्मरूपा एवेति नामशब्दः सर्वत्र कर्मार्थो घटत इति स्थितिरूपं नामकर्म स्थितिनाम तेन सह निधत्तं यदायुस्तत् स्थितिनामनिधत्तायुरिति, तथा अवगाहते यस्यां जीवः सा अवगाहना- शरीरमौदारिकादि तस्या नाम- औदारिकादिशरीरनाम औदयिकाकर्मेत्यवगाहनानाम तेन सह यन्निधत्तमायुस्तदवगाहनानामनिधत्तायुरिति, तथा प्रदेशानां- आयुःकर्मद्रव्याणांनामस्तथाविधा दिभावा: (संक्षेप्यापरिणतिः प्रदेशनामः प्रदेशरूपं वा नाम- कर्मविशेष इत्यर्थः प्रदेशनाम तेन सह यन्निधत्तमायुस्तत्प्रदेशनामनिधत्तायुरिति, संक्षेप्यायुतथा अनुभाग- आयुर्द्रव्याणामेव विपाकस्तल्लक्षण एव नामः- परिणामोऽनुभागनामोऽनुभागरूपं वा नामकर्मानुभागनाम बन्धः, भाव षट्कस्वतेन सह निधत्तं यदायुस्तदनुभागनामनिधत्तायुरिति, अथ किमर्थं जात्यादिनामकर्मणाऽऽयुर्विशिष्यते?, उच्यते आयुष्कस्य / रूपभेदाः) प्राधान्योपदर्शनार्थम्, यस्मानारकाद्यायुरुदये सति जात्यादिनामकर्मणामुदयो भवति, नारकादिभवोपग्राहकं चायुरेव, यस्मादुक्तं प्रज्ञप्त्यां - नेरइए णं भंते! नेरइएसु उववज्जइ? अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ?, गोयमा! नेरइए नेरइएसु उववज्जइ, एतदुक्तं भवति-नारकायुःसंवेदनप्रथमसमय एव नारक इत्युच्यते, तत्सहचारिणां च पञ्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मणामप्युदय इति, इह चायुर्बन्धस्य षडिधत्वे उपक्षिप्ते यदायुषः षड्डिधत्वमुक्तं तदायुषो बन्धाव्यतिरेकादूद्धस्यैव चायुर्व्यपदेशविषयत्वादिति। नियम ति अवश्यंभावादित्यर्थः, छम्मासावसेसाउय त्ति षण्मासा अवशेषा-अवशिष्टा यस्य तत्तथा तदायुर्वेषां ते षण्मासाव // 668 //

Page #177
षष्ठमध्ययन श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 669 // शेषायुष्काः, परभवो विद्यते यस्मिंस्तत्परभविकंतच्चतदायुश्चेति परभविकायुः प्रकुर्वन्ति बध्नन्ति, असङ्खयेयानि वर्षाण्यायुर्येषां ते तथा ते च ते संज्ञिनश्च- समनस्काः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेत्यसङ्खयेयवर्षायुष्कसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका, इह च षट्स्थानम्, सूत्रम् संज्ञिग्रहणमसङ्खयेयवर्षायुष्काः संजिन एव भवन्तीति नियमदर्शनार्थम्, न त्वसङ्खयेयवर्षायुषामसंज्ञिनां व्यवच्छेदार्थम्, 536-537 तेषामसंभवादिति, इह च गाथे- निरइसुरअसंखाऊ तिरिमणुआ सेसए उ छम्मासे / इगविगला निरुवक्कमतिरिमणुया आउयतिभागे॥ जातीनां निधत्ताधा१॥ अवसेसा सोवक्कम तिभागनवभागसत्तवीसइमे / बंधंति परभवाउं निययभवे सव्वजीवा उ॥२॥ इति, इदमेवान्यैरित्थमुक्तं यूंषि, इह तिर्यङ्गनुष्या आत्मीयायुषस्तृतीयत्रिभागे परभवायुषो बन्धयोग्या भवन्ति, देवनारकाः पुनः षण्मासे शेषे, तत्र औदयिका 8 दिभावा: तिर्यमनुष्यैर्यदि तृतीयत्रिभागे आयुर्न बद्धंततः पुनस्तृतीयत्रिभागस्य तृतीयत्रिभागेशेषे बध्नन्ति, एवं तावत्सशिपन्त्यायुर्यावत् / (संक्षेप्यासर्वजघन्य आयुर्बन्धकाल उत्तरकालश्च शेषस्तिष्ठति इह तिर्यमनुष्या आयुर्बध्नन्ति, अयं चासङ्ग्रेपकाल उच्यते, तथा संक्षेप्यायुदेवनैरयिकैरपि यदिषण्मासे शेषे आयुर्न बद्धं तत आत्मीयस्यायुषः षण्मासशेषं तावत्सङ्क्षिपन्ति यावत्सर्वजघन्य आयुर्बन्धकाल षट्कस्वउत्तरकालश्चात्र शेषोऽवतिष्ठते इह परभवायुर्देवनैरयिका बध्नन्तीत्ययमसङ्गेपकालः / अनन्तरमायुःकर्मबन्ध उक्तः आयुः। रूपभेदाः) पुनरौदयिकभावहेतुरित्यौदयिकभावं भावसाधाच्छेषभावांश्च प्रतिपादयन्नाह- छविहे भावे इत्यादि, भवनं भावः पर्याय इत्यर्थः, तत्रौदयिको द्विविधः- उदय उदयनिष्पन्नश्च, तत्रोदयोऽष्टानां कर्मप्रकृतीनामुदयः- शान्तावस्थापरित्यागेनोदीरणावलिकामतिक्रम्योदयावलिकायामात्मीयात्मीयरूपेण विपाक इत्यर्थः, अत्र चैवं व्युत्पत्तिरुदय एवौदयिकः, - 0 नैरयिकसुरा असङ्ख्यायुषस्तिर्यग्मनुष्याः शेषेषु षट्सु मासेषु / एकेन्द्रियविकलेन्द्रियनिरुपक्रमायुषस्तिर्यग्मनुष्या आयुष्कतृतीयभागे॥ 1 // अवशेषाः सोपक्रमास्तृतीयनवमसप्तविंशतितमे भागे। परभवायुर्बध्नन्ति निजभवे सर्वे जीवास्तु // 2 // बन्धः, भाव // 669 //

Page #178
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 670 // षष्ठमध्ययनं षट्स्थानम्, सूत्रम् 536-537 जातीनां निधत्ताधा| यूंषि, औदयिकादिभावाः (संक्षेप्या उदयनिष्पन्नस्तु कर्मोदयजनितो जीवस्य मानुषत्वादिः पर्यायस्तत्र च उदयेन निर्वृत्तस्तत्र वा भव इत्यौदयिकः इत्येवं व्युत्पत्तिरिति, तथा औपशमिकोऽपि द्विविधः - उपशम उपशमनिष्पन्नश्च, तत्रोपशमो मोहनीयकर्मणोऽनन्तानुबन्ध्यादिभेदभिन्नस्योपशमश्रेणिप्रतिपन्नस्य(वा)मोहनीयभेदान् अनन्तानुबन्ध्यादीनुपशमयत, उदयाभाव इत्यर्थः, उपशम एवौपशमिक, उपशमनिष्पन्नस्तु उपशान्तक्रोध इत्यादि, उदयाभावफलरूप आत्मपरिणाम इति भावना, तत्र च व्युत्पत्तिरुपशमेन निवृत्त औपशमिक इति, तथा क्षायिको द्विविध:-क्षयः क्षयनिष्पन्नश्च, तत्र क्षयोऽष्टानां कर्मप्रकृतीनां ज्ञानावरणादिभेदानाम्, क्षयः काभाव एवेत्यर्थः, तत्र क्षय एव क्षायिकः, क्षयनिष्पन्नस्तु तत्फलरूपो विचित्र आत्मपरिणामः केवलज्ञानदर्शनचारित्रादिः, तत्र क्षयेण निर्वृत्तः क्षायिक इति व्युत्पत्तिः, तथा क्षायोपशमिको द्विविधः-क्षयोपशमः क्षयोपशमनिष्पन्नश्च, तत्र क्षयोपशमश्चतुर्णां घातिकर्मणां केवलज्ञानप्रतिबन्धकानां ज्ञानावरणदर्शनावरणमोहनीयाअन्तरायाणाम्, क्षयोपशम इह उदीर्णस्य क्षयोऽनुदीर्णस्य च विपाकमधिकृत्योपशम इति गृह्यते, आह-औपशमिकोऽप्येवंभूत एव, नैवम्, तत्रोपशान्तस्य प्रदेशानुभवतोऽप्यवेदनाद् अस्मिंश्च वेदनादिति, अयं च क्षयोपशम: क्रियारूप एवेति, क्षयोपशम एव क्षायोपशमिकः, क्षयोपशमनिष्पन्नस्त्वाभिनिबोधिकज्ञानादिलब्धिपरिणाम आत्मन एव, क्षयोपशमेन निर्वृत्तः क्षायोपशमिक इति च व्युत्पत्तिरिति, तथा परिणमनं परिणामोऽपरित्यक्तपूर्वावस्थस्यैव तद्भावगमनमित्यर्थ, उक्तंच-परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् / न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः // 1 // स एव पारिणामिक इत्युच्यते, सच साद्यनादिभेदेन द्विविधः, तत्र सादिः जीर्णघृतादीनाम्, तद्भावस्य सादित्वादिति, अनादिपारिणामिकस्तु धर्मास्तिकायादीनाम्, तद्भावस्य तेषामनादित्वादिति, तथा सन्निपातो-मेलकस्तेन निर्वृत्तः सान्निपातिकः, अयं चैषांपञ्चानामौदयिकादि संक्षेप्यायु बन्ध:, भावषट्कस्वरूपभेदाः) // 670 //

Page #179
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 671 // भावानां व्यादिसंयोगतः सम्भवासम्भवानपेक्षया षड्रिंशतिभङ्गरूपः, तत्र द्विकसंयोगेदश त्रिकसंयोगेऽपि दशैव चतुष्कसंयोगे षष्ठमध्ययन पञ्च पञ्चकसंयोगे त्वेक एवेति, सर्वेऽपि षड्विंशतिरिति, इह चाविरुद्धाः पञ्चदश सान्निपातिकभेदा इष्यन्ते, ते चैवं भवन्ति षट्स्थानम्, सूत्रम् उदइयखओवसमिए परिणामिक्केक्क गइचउक्केवि। खयजोगेणवि चउरो तयभावे उवसमेणंपि॥१॥ उवसमसेढी एक्को केवलिणोवि या 536-537 तहेव सिद्धस्स। अविरुद्धसन्निवाइय भेया एमेव पनरस // 2 // इति, औदयिकक्षायोपशमिकपारिणामिकनिष्पन्नः सान्निपातिक जातीनां निधत्ताधाएकैको गतिचतुष्केऽपि, तद्यथा- औदयिको नारकत्वं क्षायोपशमिक इन्द्रियाणि पारिणामिको जीवत्वमिति, इत्थं यूंषि, तिर्यग्नरामरेष्वपि योजनीयमिति चत्वारो भेदाः, तथा क्षययोगेनापि चत्वार एव तास्वेव गतिषु, अभिलापस्तु औदयिको औदयिकानारकत्वं क्षायोपशमिक इन्द्रियाणि क्षायिकः सम्यक्त्वं पारिणामिको जीवत्वमिति, एवं तिर्यगादिष्वपि वाच्यम्, सन्ति दिभावाः (संक्षेप्याचैतेष्वपि क्षायिकसम्यग्दृष्टयोऽधिकृतभङ्गान्यथानुपपत्तेरिति भावनीयमिति, तयभावे त्ति क्षायिकाभावे चशब्दाच्छेषत्रयभावे चौपशमिकेनापि चत्वार एव, उपशममात्रस्य गतिचतुष्टयेऽपि भावादिति, अभिलापस्तथैव, नवरं सम्यक्त्वस्थाने उपशान्त बन्धः, भावकषायत्वमिति वक्तव्यमेते चाष्टौभङ्गाः, प्राक्तनाश्चत्वार इति द्वादश, उपशमश्रेण्यामेको भङ्गस्तस्या मनुष्येष्वेव रूपभेदाः) भावाद्, अभिलापः पूर्ववद्, नवरं मनुष्यविषय एव, केवलिनश्चैक एव औदयिको मानुषत्वं क्षायिकः सम्यक्त्वंपारिणामिको जीवत्वम्, तथैव सिद्धस्यैक एव, क्षायिकः सम्यक्त्वं पारिणामिको जीवत्वमिति, एवमेतैस्त्रिभिर्भङ्गैः सहिताः प्रागुक्ताः 0 औदयिकः क्षायोपशमिकः परिणामिकः एकैको गतिचतुष्केऽपि / क्षायिकयोगेनापि चत्वारस्तदभावे औपशमिकेनापि // 1 // उपशमश्रेण्यामेकः केवलिनोऽपि 8 // 671 // च तथैव सिद्धस्य / अविरुद्धसांनिपातिकभेदा एवमेते पञ्चदश // 2 // 0 पूर्वमुपशान्तक्रोध इत्यादिनिर्देशादेवमाहुः पूज्याः, सूत्रानुकरणार्थं चैवमुभयत्रापि निर्देशः, शान्ते च क्रोधादौ अनन्तानुबन्धिनि स्यादेव सम्यक्त्वम्। 0 केवलज्ञानादेरुपलक्षणम् / संक्षेप्यायु षट्कस्व

Page #180
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ ||672 // द्वादश अविरुद्धसान्निपातिकभेदाः पञ्चदश भवन्तीति, अपिच-उवसमिए 2 खइएऽविय 9 खयउवसम 18 उदय 21 पारिणामे षष्ठमध्ययनं य 3 / दो नव अट्ठारसगं इगवीसा तिन्नि भेएणं // 1 // सम्म 1 चरिते 2 पढमे दंसण 1 नाणे य 2 दाण 3 लाभे य 4 / उवभोग 5 भोग 6 षट्स्थानम्, सूत्रम् वीरिय 7 सम्म 8 चरित्ते य 9 तह बीए 2 // 2 // चउनाण 4 ऽन्नाणतियं 3 दंसणतिय 3 पंच दाणलद्धीओ 5 / सम्मत्तं 1 चारित्तं च 1 संजमासंजमे 1 तइए॥ 3 // चउगइ 4 चउक्कसाया 4 लिंगतियं 3 लेस छक्क 6 अन्नाणं 1 | मिच्छत्त 1 मसिद्धत्तं 1 असंजमे 1 तह | उच्चारादि प्रतिक्रमणाचउत्थे उ 4 // 4 // पंचमगम्मि य भावे जीव 1 अभव्वत्त 2 भव्यता 3 चेव / पंचण्हवि भावाणं भेया एमेव तेवन्ना // 1 // इति अनन्तरं / दीनि, भावा उक्तास्तेषु चाप्रशस्तेषु यद्वृत्तं यच्च प्रशस्तेषु न वृत्तं विपरीतश्रद्धानप्ररूपणे वा ये कृते तत्र प्रतिक्रमितव्यं भवतीति कृत्तिका ऽऽश्लेषाप्रतिक्रमणमाह तारकाः , छविहे पडिक्कमणे पं० तं०- उच्चारपडिक्कमणे पासवणपडिक्कमणे इत्तरिते आवकहिते जंकिंचिमिच्छा सोमणंतिते॥सूत्रम् 538 // पुद्गलकत्तिताणक्खत्ते छतारे पण्णत्ते, असिलेसाणक्खत्ते छत्तारे पं०॥ सूत्रम् 539 / / चयनादि, षट्प्रदेजीवाणं छट्ठाणनिव्वत्तिते पोग्गले पावकम्मत्ताते चिणिंसुवा 3, तं०-पुढविकाइयनिवत्तिते जाव तसकायणिवत्तिते, एवं चिण शिकादि उवचिण बंधउदीरवेय तह निजरा चेव 4 / छप्पतेसिया णंखंधा अणंता पण्णत्ता, छप्पतेसोगाढापोग्गला अणंता पण्णत्ता, छसमय // 672 // औपशमिकः क्षायिकोऽपि च क्षायोपशमिक औदयिकः पारिणामिकः ।द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदेन ॥१॥सम्यक्त्वचारित्रे प्रथमे दर्शनज्ञानदानलाभोपभोगभोग-8 वीर्यसम्यक्त्वचारित्राणि द्वितीये / / 2 / / ज्ञानचतुष्कमज्ञानत्रिकं दर्शनत्रिकं पञ्च दानाद्या लब्धयः। सम्यक्त्वं चारित्रं च संयमासंयमस्तथा तृतीये / / 3 / / गतिचतुष्कं कषायचतुष्कं लिङ्गत्रिक लेश्याषट्कमज्ञानम्। मिथ्यात्वमसिद्धत्वमसंयमस्तथा चतुर्थे तु // 4 // पञ्चमे भावे जीवत्वमभव्यत्वम् भव्यत्वम्। पञ्चानामपि भावानां भेदा एवमेव त्रिपञ्चाशत् // 5 //

Page #181
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 673 // ट्ठितीता पोग्गला अणंता, छगुणकालगा पोग्गला जाव छगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता / / सूत्रम् ५४०॥छट्ठाणं छ?मज्झयणं समत्तं // छविहे पडिक्कमणे इत्यादि, प्रतिक्रमणं-द्वितीयप्रायश्चित्तभेदलक्षणं मिथ्यादुष्कृतकरणमिति भावः। तत्रोच्चारोत्सर्ग विधाय यदीर्यापथिकीप्रतिक्रमणं तदुच्चारप्रतिक्रमणम्, एवं प्रश्रवणविषयमपीति, उक्तं च- उच्चारं पासवणं भूमीए वोसिरित्तु उवउत्तो। ओसरिऊणं तत्तो इरियावहियं पडिक्कमइ॥१॥ वोसिरइ मत्तगे जइ तो न पडिक्कमइ य मत्तगं जो उ। साहू परिठ्ठवेई नियमेण पडिक्कमइ सो उ॥२॥ इति इत्तरियं ति इत्वरं-स्वल्पकालिकं दैवसिकरात्रिकादि, आवकहिय न्ति यावत्कथिकं- यावज्जीविकं महाव्रतभक्तपरिज्ञादिरूपम्, प्रतिक्रमणत्वं चास्य विनिवृत्तिलक्षणान्वर्थयोगादिति, जंकिंचिमिच्छ त्ति खेलसिंघानाविधिनिसर्गाभोगानाभोगसहसाकाराद्यसंयमस्वरूपं यत्किञ्चिन्मिथ्या-असम्यक्तद्विषयं मिथ्येदमित्येवंप्रतिपत्तिपूर्वकं मिथ्यादुष्कृतकरणं यत्किञ्चिन्मिथ्याप्रतिक्रमणमिति, उक्तंच-सजमजोगे अब्भुट्ठियस्स जं किंचि वितहमायरियं / मिच्छा एयंति वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं // 1 // (आव०नि० 682) इति तथा-खेलं सिंघाणं वा अप्पडिलेहापमजिउं तहय। वोसरिय पडिक्कमई तंपिय मिच्छुक्कड देइ॥२॥ इत्यादि, तथा सोमणंतिए त्ति 'स्वापनान्तिकं' स्वपनस्य- सुप्तिक्रियाया अन्ते- अवसाने भवं स्वापनान्तिकम्, सुप्तोत्थिता हि ईयाँ प्रतिक्रामन्ति साधव इति, अथवा स्वप्नो-निद्रावशविकल्पस्तस्यान्तो-विभागः स्वप्नान्तस्तत्र भवं 0 उपयुक्तो भूमौ उच्चारं प्रश्रवणं व्युत्सृज्य। अपसृत्येर्यापथिको प्रतिक्रामयेत्ततः॥१॥ मात्रके यदि व्युत्सृजति तदा न प्रतिक्राम्यति यस्तु / साधुर्मात्रकं परिष्ठापयति स तु नियमात् प्रतिक्राम्यति॥ 2 // 0 संयमयोगेष्वभ्युत्थितेनापि यत् किंचिद्वितथमाचरितम् / एतन्मिथ्येति ज्ञात्वा मिथ्येति कर्त्तव्यम् // 1 // 0 श्लेष्माणं संघानं चाप्रतिलिख्याप्रमृज्य तथा च / व्युत्सृज्य प्रतिक्राम्यति तस्यापि मिथ्यादुष्कृतं ददाति // 2 // षष्ठमध्ययनं षट्स्थानम्, सूत्रम् 538-540 उच्चारादिप्रतिक्रमणादीनि, कृत्तिकाऽऽश्लेषातारकाः, पुद्गलचयनादि, षट्प्रदेशिकादि 2 18 // 673 //

Page #182
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 674 // स्वाप्नान्तिकम्, स्वप्नविशेषे हि प्रतिक्रमणं कुर्वन्ति साधवः। यदाह-गमणागमण विहारे सुत्ते वा सुमिणदसणे राओ।नावानइसंतारे / षष्ठमध्ययन इरियावहियापडिक्कमणं॥१॥ (आव०नि०१५४७) यतः-'आउलमाउलाए सोवणवत्तियाए' इत्यादि प्रतिक्रमणसूत्रम्, तथा षट्स्थानम्, सूत्रम् स्वप्नकृतप्राणातिपातादिष्वन्वर्थगत्या प्रतीपक्रमणरूपया कायोत्सर्गलक्षणप्रतिक्रमणमेवमुक्तं- पाणिवहमुसावाए अदत्तमेहुण |538-540 परिग्गहे चेव। सयमेगं तु अणूणं उसासाणं हवेज्जाहि॥१॥ (आव०नि०१५५२) इति, अनन्तरं प्रतिक्रमणमुक्तम्, तच्चावश्यक- उच्चारादि प्रतिक्रमणामप्युच्यते, आवश्यकं च नक्षत्रोदयाद्यवसरे कुर्वन्तीति नक्षत्रसूत्रं शेषसूत्राणि चा अध्ययनपरिसमाप्तेः पूर्वाध्ययनवद दीनि, वसेयानीति। कृत्तिकाऽऽश्लेषा तारकाः, ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये चयनादि, तृतीया) षट्स्थानाख्यं षष्ठमध्ययनं समाप्तमिति // ग्रन्थागू 765 // षट्प्रदेशिकादि // 674 // 0 गमनागमनयोर्विहारे स्वप्ने वा स्वप्नदर्शने रात्रौ / नौनदीसंतारे ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणम् // 1 // ॐ प्राणिवधे मृषावादेऽदत्ते मैथुने परिग्रहे चैव। उच्छ्रासानामेकं शतमनूनं भवेत्॥१॥

Page #183
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 675 // गणापक्रमण // अथ सप्तममध्ययनं सप्तस्थानाख्यम्॥ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, व्याख्यातं षष्ठमध्ययनमधुना सप्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः- इहानन्तराध्ययने षट्सङ्खयोपेताः पदार्थाः सूत्रम् 541 प्ररूपिताः, इह तु त एव सप्तसङ्ख्योपेताः प्ररूप्यन्त इत्येवंसम्बन्धस्यास्य चतुरनुयोगद्वारस्येदमादिसूत्रं___ सत्तविहे गणावक्कमणे पं० तं०-सव्वधम्मा रोतेमि 1 एगतिता रोएमि एगइया णोरोएमि र सव्वधम्मा वितिगिच्छामि 3 एगतिया कारणादीनि, सर्वधर्मवितिगिच्छामि एगतिया नो वितिगिच्छामि 4 सव्वधम्मा जुहुणामि 5 एगतिया जुहुणामि एगतिया णो जुहुणामी 6 इच्छामिणं भंते! रोचनादीनि एगल्लविहारपडिमं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तते 7 // सूत्रम् 541 // सत्तविहे त्यादि, अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धोऽनन्तरसूत्रे पुद्गलाः पर्यायत उक्ताः, इह तु पुद्गलविशेषाणामेव क्षयोपशमतो योऽनुष्ठानविशेषो जीवस्य भवति तस्य सप्तविधत्वमुच्यते इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या, संहितादिस्तु तत्क्रमः प्रतीत एव, नवरंसप्तविधं-सप्तप्रकारं प्रयोजनभेदेन भेदाद्गणाद्-गच्छादपक्रमणं-निर्गमो गणापक्रमणं प्रज्ञप्ततीर्थकरादिभिः। तद्यथा-सर्वान् धर्मान् निर्जराहेतून् श्रुतभेदान्-सूत्रार्थोभयविषयानपूर्वग्रहणविस्मृतसन्धानपूर्वाधीतपरावर्त्तनरूपान् चारित्रभेदांश्च-क्षपणवैयावृत्त्यरूपान् रोचयामिरुचिविषयीकरोमि चिकीर्षामि, ते चामुत्र परगणेसम्पद्यन्ते नेह स्वगणे, बहुश्रुतादिसामग्र्यभावाद्, अतस्तदर्थं स्वगणादपक्रामामि भदन्त! इत्येवं गुरुपृच्छाद्वारेणैकं गणापक्रमणमुक्तं 1, अथ 'सर्वधर्मान् / रोचयामी'त्युक्ते कथं पृच्छार्थोऽवगम्यते इति?, उच्यते, इच्छामिणं भंते! एकल्लविहारपडिम मित्यादिपृच्छावचनसाधादिति, रुचेस्तु करणेच्छार्थता पत्तियामि रोएमी'त्यत्र व्याख्यातैवेति, क्वचित्तु 'सव्वधम्मं जाणामि, एवंपि एगे अवक्कमें' इत्येवं पाठः, तत्र ज्ञानी अहमिति किं गणेनेति मदादपक्रामति 1, तथा एगइय त्ति एककान् कांश्चन श्रुतधर्मांश्चारित्रधर्मान् वा // 675 //

Page #184
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 541 गणापक्रमणकारणादीनि, सर्वधर्मरोचनादीनि // 676 // रोचयामि- चिकीर्षामि एककांश्च श्रुतधाश्चारित्रधर्मान् वा नो रोचयामि- न चिकीर्षामीत्यतश्चिकीर्षितधर्माणां स्वगणे करणसामग्यभावादपक्रमामि भदन्त इति द्वितीयं 2, तथा सर्वधर्मान्-उक्तलक्षणान् विचिकित्सामि-संशयविषयीकरोमीत्यतः संशयापनोदार्थं स्वगणादपक्रमामीति तृतीयं 3, एवमेककान् विचिकित्सामि एककान् नो विचिकित्सामीति चतुर्थं 4, तथा जुहुणामि त्ति जुहोमि- अन्येभ्यो ददामि, न च स्वगणे पात्रमस्त्यतोऽपक्रमामीति पञ्चमं 5, एवं षष्ठमपि 6, तथा इच्छामिणं भदन्त!-धर्माचार्य एकाकिनो गच्छनिर्गतत्वाजिनकल्पिकादितया यो विहारो-विचरणं तस्य या प्रतिमाप्रतिपत्ति:- प्रतिज्ञा सा एकाकिविहारप्रतिमा तामुपसम्पद्य- अङ्गीकृत्य विहर्तुमिति सप्तममिति 7 / अथवा सर्वधर्मानोचयामि-श्रद्दधे अहमिति तेषां स्थिरीकरणार्थमपक्रामामि, तथा एककान् रोचयामि श्रद्दधे एककांश्च नो रोचयामीत्यश्रद्धितानां श्रद्धानार्थमपक्रामामीत्यनेन पदद्वयेन सर्वविषयाय देशविषयाय च सम्यग्दर्शनाय गणापक्रमणमुक्तं 1 / एवं सर्वदेशविषयसंशयविनोदसूचकेन सव्वधम्मा विचिकिच्छामी त्यादिपदद्वयेन ज्ञानार्थमपक्रमणमुक्तमिति, तथा सर्वधर्मान् जुहोमी ति जुहोतेरदनार्थत्वाद्भक्षणार्थस्य चासेवावृत्तिदर्शनादाचराम्यासेवाम्यनुतिष्ठामीतियावत् तथा एककानासेवामीति सर्वेषामासेव्यमानानां विशेषार्थमनासेवितानां च क्षपणवैयावृत्त्यादीनां चारित्रधर्माणामासेवार्थमपक्रामामीत्यनेन पदद्वयेन तथैव चारित्रार्थमपक्रमणमुक्तमिति, उक्तं चनाणट्ठ दंसणट्ठा चरणट्ठा एवमाइ संकमणं / संभोगट्ठा व पुणो आयरियट्ठा व णायव्वं॥१॥(निशीथभा० 5458) इति, तत्र ज्ञानार्थंसुत्तस्स व अत्थस्स व उभयस्सव कारणा उसंकमणं। वीसज्जियस्स गमणं भीओ य नियत्तए कोइ॥१॥(निशीथभा० 5459) इति, - 0 ज्ञानार्थं दर्शनार्थं चरणार्थमित्याद्यर्थं संक्रमणम्। संभोगार्थं च पुनराचायार्थं च ज्ञातव्यम् // 1 // 0 सूत्रस्य वार्थस्य वोभयस्य वा कारणात् संक्रमणम् / विसर्जितस्य गमनं भीतो वा निवर्त्तते कोऽपि॥१॥

Page #185
सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 542 एकदिग्लोकाभिगमादीनि विभङ्गज्ञानानि // 677 // श्रीस्थानाङ्गदर्शनप्रभावकशास्त्रार्थ दर्शनार्थम्, चारित्रार्थं यथा-चरितट्ठ देसि दुविहा, (देशे द्विविधा दोषा इत्यर्थः) एसणदोसा य इत्थिदोसा श्रीअभय य। (ततो गणापक्रमणं भवति) गच्छमि य सीयंते आयसमुत्थेहिं दोसेहिं॥१॥ इति, सम्भोगार्थं नाम यत्रोपसम्पन्नस्ततोऽपि वृत्तियुतम् भाग-२ विसम्भोगकारणे सदनलक्षणे सत्यपक्रामतीति, आचार्यार्थं नामाचार्यस्य महाकल्पश्रुतादि श्रुतं नास्त्यतस्तदध्यापनाय शिष्यस्य गणान्तरसङ्कमोभवतीति, इह चस्वगुरुं पृष्दैव विसर्जितेनापक्रमितव्यमिति सर्वत्र पृच्छार्थो व्याख्येयः, उक्तकारणवशात् पक्षादिकालात्परतोऽविसर्जितोऽपिगच्छेदिति, निष्कारणंगणापक्रमणं त्वविधेयम्, यत-आयरियाईण भया पच्छित्तभया न सेवइ अकिच्चं / वेयावच्चज्झयणेसु सज्जए तदुवओगेणं॥१॥ (निशीथभा० 5455) (सूत्रार्थोपयोगेनेत्यर्थः) तथा- एगो इत्थीगमो तेणादिभया य अल्लिययगारे (गृहस्थान्) कोहादी च उदिन्ने परिनिव्वावंति से अन्ने॥१॥ (निशीथभा० 5456) त्ति, एवं श्रद्धानस्थैर्याद्यर्थमन्यथा वा गणादपक्रान्तस्य कस्यापि विभङ्गज्ञानं स्यादिति तस्य भेदानाह___ सत्तविहे विभंगणाणे पं० तं०- एगदिसिलोगाभिगमे 1 पंचदिसिलोगाभिगमे 2 किरियावरणे जीवे 3 मुदग्गे जीवे 4 अमुदग्गे जीवे ५रूवी जीवे ६सव्वमिणंजीवा 7 / तत्थ खलु इमे पढमे विभंगणाणे- जया णं तहारूवस्ससमणस्स वा माहणस्स वा विभंगणाणे समुप्पज्जति, सेणं तेणं विभंगणाणेण समुप्पन्नेणं पासति पातीणं वा पडिणं वा दाहिणं वा उदीणं वा उर्ल्ड वा जाव सोहम्मे कप्पे, तस्स णमेवं भवति-अत्थिणं मम अतिसेसे णाणदंसणे समुप्पन्ने एगदिसिं लोगाभिगमे, संतेगतिया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु पंचदिसिं लोगाभिगमे, जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु, पढमे विभंगनाणे 1 / अहावरे दोच्चे विभंगनाणे, जताणं रुचारित्रार्थं देशे दोषेषु द्विविधास्ते एषणादोषाः स्त्रीदोषाश्च / आत्मसमुत्थैर्दोषैर्गच्छे च सीदति // 1 // O आचार्यादीनां भयात् प्रायश्चित्तभयान्न सेवतेऽकार्यम्। वैयावृत्त्याध्ययनयोः सज्यते तदुपयोगेन // 1 // 0 एकः स्त्रीगम्यः स्तेनादिभयानि चाश्रयत्यगारिणः / क्रोधादीनुदीरयन्तं तमन्ये परिनिर्वापयन्ति // 1 // 8 // 677 //

Page #186
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 542 एकदिग्लोकाभिगमादीनि विभङ्गज्ञानानि // 678 // तहारूवस्ससमणस्स वा माहणस्स वा विभंगणाणे समुप्पज्जति, सेणं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं पासति पातीणं वा पडिणं वा दाहिणंवा उदीणंवा उडेजाव सोहम्मे कप्पे, तस्स णमेवं भवति-अस्थिणं मम अतिसेसे णाणदंसणे समुप्पन्ने पंचदिसिं लोगाभिगमे, संतेगतिता समणा वा माहणा वा एवमाहंसु- एगदिसि लोयाभिगमे, जो ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु, दोच्चे विभंगणाणे 2 / अहावरेतच्चे विभंगणाणे, जयाणंतहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा विभंगणाणे समुप्पज्जति, सेणं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं पासति पाणे अतिवातेमाणा मुसंवतेमाणे अदिन्नमादितमाणे मेहुणं पडिसेवमाणे परिग्गहं परिगिण्हमाणे राइभोयणं भुंजमाणे वा पावं च णं कम्मं कीरमाणं णो पासति, तस्स णमेवं भवति- अत्थि णं मम अतिसेसे णाणदंसणे समुप्पन्ने, किरितावरणे जीवे, संतेगतिता समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-नो किरितावरणे जीवे, जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु, तच्चे विभंगणाणे 3 / अहावरे चउत्थे विभंगणाणे जयाणं तथारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा जाव समुप्पजति, सेणं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं देवामेव पासति, बाहिरब्भंतरते पोग्गले परितादितित्ता पुढेगत्तंणाणत्तं फुसिया फुरेत्ता फुट्टित्ता विकुब्वित्ताणं विकुव्वित्ताणं चिट्टित्तए, तस्स णमेवं भवति-अत्थि णं मम अतिसेसे णाणदसणसमुप्पन्ने, मुदग्गेजीवे, संतेगतितासमणा वा माहणावा एवमाहंसु-अमुदग्गे जीवे, जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु, चउत्थे विभंगनाणे 4 / अहावरे पंचमे विभंगणाणे, जयाणं तधारूवस्स समणस्स जाव समुप्पज्जति, से णं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं देवामेव पासति, बाहिरब्भंतरए पोग्गलए अपरितादितित्ता पुढेगत्तंणाणत्तंजाव विउव्वित्ताणं चिट्ठित्तते तस्स णमेवं भवति-अत्थि जाव समुप्पन्ने अमुदग्गे जीवे, संतेगतिता समणा वा माहणा वा एवमाहंसुमुदग्गे जीवे, जे ते एवमाहंसुमिच्छं ते एवमाहंसु, पंचमे विभंगणाणे 5 / अहावरे छट्टे विभंगणाणे, जया णं तधारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा जाव समुप्पज्जति, से णं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं देवामेव पासति, बाहिरब्भंतरते पोग्गले परितातित्ता वा // 678 //

Page #187
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 542 एकदिग्लोकाभिगमादीनि विभङ्गज्ञानानि // 679 // अपरियादितित्ता वा पुढेगत्तं णाणत्तं फुसेत्ता जाव विकुग्वित्ता चिट्ठित्तते, तस्स णमेवं भवति- अत्थि णं मम अतिसेसे णाणदसणे समुप्पन्ने, रूवी जीवे, संतेगतिता समणा वा माहणा वा एवमाहंसु- अरूवी जीवे, जे तेएवमाहंसुमिच्छं ते एवमाहंसु, छटे विभंगणाणे ६।अहावरे सत्तमे विभंगणाणे जया णं तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा विभंगणाणे समुप्पजति, से णं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नेणं पासइ सुहुमेणं वायुकातेणं फुडं पोग्गलकायं एतंतं वेतंतं चलंतं खुब्भंतं फंदंतं घट्टतं उदीरेंतं तं तं भावं परिणमंतं, तस्स णमेवं भवति- अस्थि णं मम अतिसेसे णाणदंसणे समुप्पन्ने, सव्वमिणं जीवा, संतेगतिता समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-जीवा चेव अजीवाचेव, जेते एवमाहंसुमिच्छं ते एवमाहंसु, तस्स णमिमे चत्तारि जीवनिकाया णो सम्ममुवगता भवंति, तं०- पुढविकाइया आऊ तेऊ वाउकाइया, इच्चेतेहिं चउहिं जीवनिकाएहि मिच्छादंडं पवत्तेइ सत्तमे विभंगणाणे ७॥सूत्रम् 542 // सत्तविहे त्यादि, सप्तविधं सप्तप्रकार विरुद्धो वितथो वा अन्यथा वस्तुभङ्गो- वस्तुविकल्पो यस्मिंस्तद्विभङ्गंतच्च तज्ज्ञानं च साकारत्वादिति विभङ्गज्ञानं मिथ्यात्वसहितोऽवधिरित्यर्थः, एगदिसं ति एकस्यां दिशि एकया दिशा पूर्वादिकयेत्यर्थः लोकाभिगमो लोकावबोध इत्येकं विभङ्गज्ञानम्, विभङ्गता चास्य शेषदिक्षु लोकस्यानभिगमेन तत्प्रतिषेधनादिति 1, तथा पञ्चसु दिक्षु लोकाभिगमो नैकस्यां कस्यांचिदिति, इहापि विभङ्गता एकदिशि लोकनिषेधादिति 2, क्रियामात्रस्यैवप्राणातिपातादे वैः क्रियमाणस्य दर्शनात्तद्धेतुकर्मणश्चादर्शनात् क्रियैवावरणं-कर्म यस्य स क्रियावरणः, कोऽसौ?जीव इत्यवष्टम्भपरं यद्विभङ्गंतत्तृतीयम्, विभङ्गताचास्य कर्मणोऽदर्शनेनानभ्युपगमादेवमुत्तरत्रापि विभङ्गताऽवसेयेति 3, मुयग्गे ति बाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितशरीरो जीव इत्यवष्टम्भवद्, भवनपत्यादिदेवानां बाह्याभ्यन्तरपुद्गलपर्यादानतो वैक्रियकरणदर्शनादिति चतुर्थं 4, अमुदग्गे जीवे त्ति देवानां बाह्याभ्यन्तरपुद्गलादानविरहेण वैक्रियवतां दर्शनादबाह्याभ्यन्तरपुद्गल

Page #188
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 680 // रचितावयवशरीरोजीव इत्यवसायवत्पञ्चमं५, तथा रूवी जीवेत्ति देवानां वैक्रियशरीरवतां दर्शनाद्रूप्येव जीव इत्येवमवष्टम्भवत् सप्तममध्ययनं षष्ठमिति 6, तथा सव्वमिणं जीवत्ति वायुना चलतः पुद्गलकायस्य दर्शनात् सर्वमेवेदं वस्तु जीवा एव, चलनधर्मोपेतत्वादित्येवं सप्तस्थानम्, निश्चयवत्सप्तममिति सङ्ग्रहवचनमेतत् / तत्थे त्यादि त्वेतस्यैव विवरणवचनमुत्तानार्थमेव नवरं तत्थ'त्ति तेषु सप्तसुमध्ये जया सूत्रम् 542 एकदिग्लोकाणं ति यस्मिन् काले से णं ति इह तदेति गम्यते स विभङ्गी पासइ त्ति उपलक्षणत्वाज्जानातीति च, अन्यथा ज्ञानत्वं विभङ्गस्य भिगमादीनि न स्यादिति, पाईणं वे त्यादि, वा विकल्पार्थः, उड्ढे जाव सोहम्मो कप्पो इत्यनेन सौधर्मात् परतः किल प्रायो बालतपस्विनोन विभङ्गज्ञानानि पश्यन्तीति दर्शितम्, तथाऽवधिमतोऽप्यधोलोको दुरधिगमो विभङ्गज्ञानिनस्तु सुतरामित्यधोदिग्दर्शनमिह नाभिहितम्, दुरधिगम्यता चाधोलोकस्य त्रिस्थानकेऽभिहितेति, एवं भवइ ति एवंविधो विकल्पो भवति, यदुत- अस्ति मे अतिशेषशेषाण्यतिक्रान्तं सातिशयमित्यर्थो ज्ञानं च दर्शनं च ज्ञानेन वा दर्शनं ज्ञानदर्शनम्, ततश्चैकदिशो दर्शनेन तत्रैव लोकस्योपलम्भादाह- एकदिशि लोकाभिगम इति, एकदिग्मात्र एव लोकस्तथोपलम्भादिति भावः, सन्ति विद्यन्ते एकके श्रमणा वा ब्राह्मणा वा, ते चैवमाहुरन्यास्वपि पञ्चसु दिक्षु लोकाभिगमो भवति, तास्वपि तस्य विद्यमानत्वाद्, ये ते एवमाहुः, यदुत- पञ्चस्वपि दिक्षु लोकाभिगमो मिथ्या ते एवमाहुरिति प्रथमं विभङ्गज्ञानमिति 1 / अथापरं द्वितीयम्, तत्र पाईणं वे त्यादौ, वाशब्दश्चकारार्थो द्रष्टव्यो विकल्पार्थत्वे तु पञ्चानां दिशां पश्यत्ता न गम्यते, एकस्या एव च गम्यते, तथा च प्रथमद्वितीययोर्विभङ्गयोर्भेदो न स्यादिति, क्वचिद्वाशब्दा न दृश्यन्त एवेति 2, प्राणानतिपातयमानानित्यादिषु जीवानिति 8 // 680 // गम्यते, नो किरियावरणे त्ति अपितु कर्मावरण इति 3, देवामेव त्ति देवानेव भवनवास्यादीनेव बाहिरभंतरे त्ति बाह्यान् / शरीरावगाहक्षेत्रादभ्यन्तरान्- अवगाहक्षेत्रस्थान् पुद्गलान्-वैक्रियवर्गणारूपान् पर्यादाय परि-समन्ताद्वैक्रियसमुद्घातेनादाय

Page #189
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 681 // गृहीत्वा, पुढेगत्तं ति पृथक्कालदेशभेदेन कदाचित्क्वचिदित्यर्थः, एकत्वं एकरूपत्वं नानात्वं नानारूपत्वं विकृत्य उत्तरवैक्रियतया सप्तममध्ययन चितॄत्तए त्ति स्थातुं-आसितुं प्रवृत्तानिति वाक्यशेष इति सम्बन्धः, कथं विकृत्येत्याह फुसित्ता तानेव पुद्गलान्स्पष्ट्वा तथाऽऽत्मना सप्तस्थानम्, सूत्रम् 542 स्फुरित्वा वीर्यमुल्लास्य पुद्गलान् वा स्फोरयित्वा तथा स्फुटित्वा प्रकाशीभूय, पुद्गलान् वा स्फोटयित्वा, वाचनान्तरे तु पदद्वय- एकदिग्लोकामपरमुपलभ्यते, तत्र संवर्त्य-सारानेकीकृत्य निवर्त्य- असारान् पृथक्कृत्येति, अथवा पर्याप्तपुद्गलैरुत्तरवैक्रियशरीरस्यैकत्वं भिगमादीनि विभङ्गज्ञानानि नानात्वं च कर्मतापन्नं स्पृष्ठा- प्रारभ्य तथा स्फुरत्कृत्वा- स्फुटं कृत्वा सं- एकीभावेन वर्तितं- सामान्यनिष्पन्नं कृत्वाल निर्वर्तितं कृत्वा-सर्वथा परिसमाप्य, किमुक्तं भवति?- विकुळ-वैक्रियं कृत्वा न त्वौदारिकतयेति, तस्येति विभङ्गज्ञानिनो बाह्याभ्यन्तरपुद्गलपर्यादानप्रवृत्तदेवान् पश्यत एवं भवति- इति विकल्पो जायते, मुदग्गे ति बाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितशरीरो जीव इति 4, अथापरंपञ्चमम्, तत्र बाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान्- अपर्यादायेत्यत्र निषेधस्य वैक्रियसमुद्धातापेक्षित्वादुत्पत्तिक्षेत्रस्थांस्तूत्पत्तिकाले गृहीत्वा भवधारणीयशरीरस्यैकत्वमेकदेवापेक्षया कण्ठाद्यवयवापेक्षया वा नानात्वं त्वनेकदेवापेक्षया हस्ताङ्गल्याद्यवयवापेक्षया वा विकुळस्थातुं प्रवृत्तानित्यादि, शेषं प्राग्वद्, बाह्यपुद्गलपर्यादानं हि विनोत्तरवैक्रियैकत्वनानात्वे किलन भवत इति भवधारणीयमिहाधिकृतं, तदेवमबाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितशरीरदेवदर्शनात्तस्यैवं विकल्पो भवति-अमुदग्गे त्ति अबाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितावयवशरीरोजीव इति ५,रूवी जीवे त्ति पुद्गलानांपर्यादानेऽपर्यादानेच वैक्रियरूपस्यैकानेकरूपस्य देवेषु दर्शनाद्रूपवानेव जीव इत्यवसायो जायते, तस्य अरूपस्य कदाचनाप्यदर्शनादिति 6, सुहुमे त्यादि सूक्ष्मेणमन्देन न तु सूक्ष्मनामकर्मोदयवर्त्तिना, तस्य वस्तुचलनासमर्थत्वात्, फुडं ति स्पृष्टं पुद्गलकायं पुद्गलराशिं एयंत ति एजमानं कम्पमानं व्येजमानं विशेषेण कम्पमानं चलन्तं स्वस्थानादन्यत्र गच्छन्तं क्षुभ्यन्तं अधो निमज्जन्तं स्पन्दन्तं ईषच्चलन्तं घट्यन्तं

Page #190
श्रीस्थानाड़ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 682 // वस्त्वन्तरं स्पृशन्तमुदीरयन्तं- वस्त्वन्तरं प्रेरयन्तं तं तमनाख्येयमनेकविधं भावं पर्यायं परिणमन्तं गच्छन्तं तं सव्वमिणं ति सप्तममध्ययनं सर्वमिदं चलत् पुद्गलजातं जीवाः स्पन्दनलक्षणजीवधर्मोपेतत्वाद्, यच्च चलदपि श्रमणादयो जीवाश्चाजीवाश्चेति / सप्तस्थानम्, सूत्रम् प्राहुस्तन्मिथ्येति तदध्यवसाय इति, तस्स णं ति तस्य विभङ्गज्ञानवत इमे त्ति वक्ष्यमाणा न सम्यगुपगता- अचलनावस्थायां 543-545 जीवत्वेन न बोधविषयीभूताः / तद्यथा- पृथिव्यापस्तेजो वायवः, चलनदोहदादिधर्मवतांत्रसानामेव दोहदादित्रसधर्मवतां अण्डजादि योनिसंग्रहवनस्पतीनामेव च जीवतया प्रज्ञानात्, पृथ्व्यादीनां तु वायुचलनेन स्वतश्चलनेन च त्रसत्वेनैव प्रज्ञानात् स्थावरजीवतया तु तद्गत्यागतयः, तेषामनभ्युपगमाञ्चेति, इच्चेएहिं ति इतिहेतोरेतेषु चतुर्षु जीवनिकायेषु मिथ्यात्वपूर्वो दण्डो- हिंसा मिथ्यादण्डस्तं प्रवर्त्तयति, गणसंग्रहातद्रूपानभिज्ञः संस्तान् हिनस्ति निद्भुते चेति भाव इति सप्तमं विभङ्गज्ञानमिति 7 / मिथ्यादण्डं प्रवर्त्तयतीत्युक्तम्, दण्डश्च उसंग्रह स्थानानि, जीवेषु भवतीति योनिसङ्गहतो जीवानाह पिण्ड-पानसत्तविधे जोणिसंगधे पं० त०- अंडजा पोतजा जराउजा रसजासंसत्तगा समुच्छिमा उब्भिगा, अंडगा सत्तगतिता सत्तागतित्ता षणाऽवग्रह प्रतिमापं० तं०- अंडगे अंडगेसु उववजमाणे अंडतेहिंतो वा पोतजेहिंतोवा जाव उभिएहिंतो वा उववज्जेज्जा, से चेवणं से अंडते अंडगत्तं विप्पजहमाणे अंडगत्ताते वा पोतगताते वाजाव उब्भियत्ताते वा गच्छेज्जा पोत्तगासत्तगतिता सत्तागतित्ता, एवं चेव सत्तण्हविगतिरागती भाणियव्वा, जाव उब्भियत्ति // सूत्रम् 543 // आयरियउवज्झायस्सणं गणंसि सत्त संगहठाणा पं० तं०- आयरियउवज्झाएगणंसि आणंवा धारणं वा सम्म पउंजित्ता भवति, 8 // 682 // एवं जधा पंचट्ठाणे जाव आयरियउवज्झाए गणंसि आपुच्छियचारि यावि भवति नो अणापुच्छियचारि यावि भवति, आयरियउवज्झाएगणंसि अणुप्पन्नाई उवगरणाईसम्म उप्पाइत्ता भवति, आयरियउवज्झाए गणंसि पुव्वुप्पन्नाई उवकरणाइंसम्मंसारक्खेत्ता सप्तसप्तकमहाध्ययनसम्पसनोम भिक्षामा

Page #191
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 683 // सूत्रम् 543-545 संगोवित्ता भवति णो असम्म सारक्खेत्ता संगोवित्ता भवइ / आयरियउवज्झायस्सणंगणंसि सत्त असंगहठाणा पं० तं०-आयरिय सप्तममध्ययनं उवज्झाए गणंसि आणं वा धारणं वा नो सम्म पउंजित्ता भवति, एवं जाव उवगरणाणं नो सम्मं सारक्खेत्ता संगोवेत्ता भवति // सप्तस्थानम्, सूत्रम् 544 // सत्त पिंडेसणाओ पन्नत्तातो।सत्त पाणेसणाओपन्नत्ताओ। सत्त उग्गहपडिमातोपन्नत्तातो। सत्तसत्तिक्कया पन्नत्ता / सत्त महज्झयणा अण्डजादि योनिसंग्रहपण्णत्ता / सत्तसत्तमिया णं भिक्खुपडिमा एकूणपण्णताते रातिदिएहिमेगेण य छण्णउएणं भिक्खासतेणं अहासुत्तं (अहा अत्थं) तद्गत्यागतयः, जाव आराहियावि भवति // सूत्रम् 545 // गणसंग्रहासत्तविहे इत्यादि, योनिभिरुत्पत्तिस्थानविशेषैर्जीवानां सङ्ग्रहो योनिसङ्गहः, सच सप्तधा, योनिभेदात् सप्तधा जीवा इत्यर्थः। ऽसंग्रह स्थानानि, अण्डजाः- पक्षिमत्स्यसर्पादयः, पोतं- वस्त्रं तद्वज्जाताः पोतादिव वा बोहित्थाज्जाताः, अजरायुवेष्टिता इत्यर्थः, पोतजा- पिण्ड-पानहस्तिवल्गुलीप्रभृतयो, जरायौ- गर्भवेष्टने जातास्तद्वेष्टिता इत्यर्थो जरायुजा:- मनुष्या गवादयश्च, रसे- तीमनकाञ्जिकादौ / षणाऽवग्रहजाता रसजाः, संस्वेदाज्जाताः संस्वेदजाः- यूकादयः, सम्मूर्छन निर्वृत्ताः सम्मूर्छिमाः- कृम्यादयः, उद्भिदो- भूमिभेदाजाता उद्भिज्जाः-खञ्जनकादयः / अथाण्डजादीनामेव गत्यागतिप्रतिपादनाय अंडये त्यादि सूत्रसप्तकम्, तत्र मृतानां सप्त गतयोऽण्डजादियोनिलक्षणा येषां तेसप्तगतयः सप्तभ्य एवाण्डजादियोनिभ्य आगतिरुत्पत्तिर्येषां तेसप्तागतयः, एवं चेव त्ति यथाऽण्डजानां सप्तविधे गत्यागती भणिते तथा पोतजादिभिः सह सप्तानामप्यण्डजादिजीवभेदानां गतिरागतिश्च भणितव्या जाव उब्भिय त्ति सप्तमसूत्रं यावदिति, शेषं सुगमम् ॥पूर्वं योनिसङ्ग्रह उक्त इति सङ्ग्रहप्रस्तावात्सङ्ग्रहस्थानसूत्रं-आयरिए त्यादि, आचार्योपाध्यायस्येति समाहारद्वन्द्वः कर्मधारयो वा गणे गच्छे सङ्घहो ज्ञानादीनां शिष्याणां वा तस्य स्थानानि हेतवः सङ्ग्रहस्थानानि, प्रतिमासप्तसप्तकमहाध्ययनसप्तसप्तमिकाभिक्षामानंच // 603

Page #192
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 684 // आचार्योपाध्यायो गणे आज्ञां वा-विधिविषयमादेशं धारणां वा-निषेधविषयमादेशमेव सम्यक् प्रयोक्ता भवति, एवं हि सप्तममध्ययन ज्ञानादिसङ्ग्रहः शिष्यसङ्ग्रहो वा स्याद्, अन्यथा तद्धंश एवेति प्रतीतम्, यतः- जहि नत्थि सारणा वारणा य पडिचोयणा या सप्तस्थानम्, सूत्रम् गच्छमि। सो उअगच्छो गच्छो मोत्तव्वो संजमत्थीहिं॥१॥(बृहत्क० 4464) इति, एवं जहा पंचठाणे त्ति, तच्चेदं-'आयरियउवज्झाए। 543-545 णं गणंसि अहाराइणियाए कितिकम्मं पउंजित्ता भवति 2 आयरियउवज्झाए णं गणंसि जे सुयपज्जवजाते धारेइ ते काले अण्डजादिकाले सम्मं अणुप्पवाइत्ता भवइ 3 आयरियउवज्झाए णंगणंसि गिलाणसेहवेआवच्चं सम्मं अब्भुट्टित्ता भवइ 4 आयरिय योनिसंग्रह तद्गत्यागतय:, उवज्झाए णं गणंसि आपुच्छियचारी यावि हवइ, नो अणापुच्छियचारी 5' स्थानद्वयं त्विहैवेति, व्याख्या तु सुकरैव, गणसंग्रहानवरमाप्रच्छनं गच्छस्य, यत उक्तं- सीसे जइ आमंते पडिच्छगा तेण बाहिरं भावं। अह इयरे तो सीसा ते व समत्तमि गच्छति॥१॥ उसंग्रह स्थानानि, तरुणा बाहिरभावं न य पडिलेहोवही ण किइकम्मं / मूलगपत्तसरिसगा परिभूया वच्चिमो थेरा॥२॥ (बृहत्क० 1457-58) इति, तथा / पिण्ड-पानअणुप्पन्नाई ति अनुत्पन्नानि- अलब्धानि उपकरणानि वस्त्रपात्रादीनि सम्यग्- एषणादिशुद्ध्या उत्पादयिता सम्पादनशीलो षणाऽवग्रह प्रतिमाभवति, संरक्षयिता- उपायेन चौरादिभ्यः सङ्गोपयिता अल्पसागारिककरणेन मलिनतारक्षणेन वेति। एवं सङ्गहस्थानविपर्यय सप्तसप्तकभूतमसङ्गहसूत्रमपि भावनीयमिति। अनन्तरमाज्ञां न प्रयोक्ता भवतीत्युक्तमाज्ञा च पिण्डैषणादिविषयेति पिण्डैषणादिसूत्रषट्क-सत्त पिंडेसणाउत्ति पिण्ड:- समयभाषया भक्तं तस्यैषणा- ग्रहणप्रकाराः पिण्डैषणाः / ताश्चैता:-संसट्ठ 1 मसंसट्ठा 2 उद्धड 3 तह अप्पलेविया चेव 4 / उग्गहिया 5 पग्णहिया 6 उज्झियधम्मा य 7 सत्तमिया॥१॥ अत्रासंसृष्टा हस्तमात्राभ्यां यत्र गच्छे सारणा वारणा च प्रतिचोदना च नास्ति। स गच्छोऽगच्छ एव संयमार्थिभिर्मोक्तव्यश्च // 1 // 0 शिष्यान् यद्यामन्त्रयेत् प्रतीच्छकास्तेन बाह्यं भावम् / अथेतरांस्तदा शिष्यास्ते च समाप्ते व्रजन्ति // 1 // तरुणा बाह्यभावं न च प्रतिलेखनोपधेः कृतिकर्म / मूलकपत्रसदृशकाः परिभूता व्रजामः स्थविराः॥२॥ महाध्ययनसप्तसप्त मेकाभिक्षामानंच // 684 //

Page #193
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 685 // चिन्तनीया असंसट्टे हत्थे असंसट्टे मत्ते' अक्खरडियत्ति वुत्तं भवइ, एवं गृह्णतः प्रथमा भवति, गाथायां सुखमुखोच्चारणार्थो- सप्तममध्ययन ऽन्यथा पाठः, संसृष्टा ताभ्यामेव चिन्त्या संसटे हत्थे संसट्टे मत्ते' खरडिएत्ति वुत्तं भवइ, एवं गृह्णतो द्वितीया, उद्धृता नाम सप्तस्थानम्, स्थाल्यादौ स्वयोगेन भोजनजातमुद्धृतम्, ततो असंसट्टे हत्थे असंसट्टे मत्ते संसट्टे वा मत्ते संसट्टे वा हत्थे, एवं गृह्णतस्तृतीया, अल्पलेपानाम अल्पशब्दोऽभाववाचको, निर्लेपं- पृथुकादि गृह्णतश्चतुर्थी, अवगृहीता नाम भोजनकाले शरावादिषूपहृतमेव अण्डजादि योनिसंग्रहभोजनजातं यत् ततो गृह्णतः पञ्चमी, प्रगृहीता नाम भोजनवेलायां दातुमभ्युद्यतेन करादिना प्रगृहीतं यद्भोजनजातं भोक्तुं वा तद्गत्यागतयः, स्वहस्तादिना तद् गृह्णत इति षष्ठी, उज्झितधानाम यत्परित्यागार्ह भोजनजातमन्ये च द्विपदादयो नावकाङ्कन्ति तदर्द्धत्यक्तं गणसंग्रहावा गृह्णत इति हृदयं सप्तमीति / पानकैषणा एता एव, नवरं चतुर्थ्यां नानात्वम्, तत्र ह्यायामसौवीरकादि निर्लेपं विज्ञेयमिति। उसंग्रह स्थानानि, उग्गहपडिम त्ति अवगृह्यत इत्यवग्रहो- वसतिस्तत्प्रतिमा:- अभिग्रहा अवग्रहप्रतिमाः। तत्र पूर्वमेव विचिन्त्यैवंभूतः प्रतिश्रयो पिण्ड-पानमया ग्राह्यो नान्यथाभूत इति तमेव याचित्वा गृह्णतः प्रथमा, तथा यस्य भिक्षोरेवंभूतोऽभिग्रहो भवति, तद्यथा-अहं च षणाऽवग्रह प्रतिमाखल्वेषां साधूनां कृते अवग्रहं ग्रहीष्यामि, अन्येषां चावग्रहे गृहीते सति वत्स्यामीति तस्य द्वितीया, प्रथमा सामान्येन इयं तु गच्छान्तर्गतानां सम्भोगिकानामसम्भोगिकानांचोयुक्तविहारिणाम्, यतस्तेऽन्योऽन्यार्थं याचन्त इति, तृतीया त्वियं-अन्यार्थमवग्रहं याचिष्ये अन्यावगृहीतायां तु न स्थास्यामीति, एषा त्वहालन्दिकानाम्, यतस्ते सूत्रावशेषमाचार्यादभिकासन्त आचार्यार्थ तां याचन्त इति, चतुर्थी पुनरहमन्येषां कृते अवग्रहं न याचिष्ये अन्यावगृहीते तु वत्स्यामीति, इयं तु गच्छ एव अभ्युद्यतविहारिणां जिनकल्पाद्यर्थं परिकर्म कुर्वताम्, पञ्चमी तु अहमात्मकृते अवग्रहमवग्रहीष्यामि न चापरेषां द्वित्रिचतुःपञ्चानामिति, इयं तु जिनकल्पिकस्येति, षष्ठी पुनर्यदीयमवग्रहंग्रहीष्यामि तदीयमेव चेत्कटादिसंस्तारकं ग्रहीष्यामि, सप्तसप्तक महाध्ययन का नंच 2 // 685 //

Page #194
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 686 // इतरथोत्कुटुको वा निषण्ण उपविष्टो वा रजनीं गमयिष्यामीत्येषाऽपि जिनकल्पिकादेरिति, सप्तमी एषैव पूर्वोक्ता, नवरं सप्तममध्ययन यथाऽऽस्तृतमेव शिलादिकं ग्रहीष्यामि नेतरदिति / अयं च सूत्रत्रयार्थः क्वचित्सूत्रपुस्तक एव दृश्यत इति / सत्तसत्तिक्कय त्ति सप्तस्थानम्, सूत्रम् अनुद्देशकतयैकसरत्वेन एककाः- अध्ययनविशेषा आचाराङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे द्वितीयचूडारूपास्ते च समुदायतः 543-545 सप्तेतिकृत्वा सप्तकका अभिधीयन्ते, तेषामेकोऽपि सप्तैकक इति व्यपदिश्यते, तथैव नामत्वाद्, एवं च ते सप्तेति, तत्र प्रथमः। अण्डजादि योनिसंग्रहस्थानसप्तकको, द्वितीयो नैषेधिकीसप्तैककस्तृतीय उच्चारप्रश्रवणविधिसप्तककश्चतुर्थःशब्दसप्पैककः, पञ्चमो रूपसप्तैककः, तद्गत्यागतयः, षष्ठः परक्रियासप्तैककः, सप्तमोऽन्योऽन्यक्रियासप्तैकक इति / सत्त महज्झयण त्ति सूत्रकृताङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे महान्ति- गणसंग्रहाप्रथमश्रुतस्कन्धाध्ययनेभ्यः सकाशाद् ग्रन्थतो बृहन्ति अध्ययनानि महाध्ययनानि, तानि च- पुण्डरीकं 1 क्रियास्थानं 2 ऽसंग्रह स्थानानि, आहारपरिज्ञा 3 प्रत्याख्यानक्रिया 4 अनाचारश्रुतं 5 आर्द्रककुमारीयं 6 नालन्दीयं 7 चेति / सत्तसत्तमिय त्ति सप्तसप्तमानि पिण्ड-पानदिनानि यस्यां सा सप्तसप्तमिका, सा हि सप्तभिर्दिनसप्तकैर्यथोत्तरं वर्द्धमानदत्तिभिर्भवति, तत्र प्रथमे सप्तके प्रतिदिनमेका भक्तस्य पानकस्य चैका दत्तिर्यावत्सप्तमे सप्त दत्तयः, भिक्षुप्रतिमा-साध्वभिग्रहविशेषः, साचैकोनपञ्चाशता रात्रिन्दिवैरहोरात्रैर्भवति, यतः सप्त सप्तकान्येकोनपञ्चाशदेव तथा एकेन च षण्णवत्यधिकेन भिक्षाशतेन, यतःप्रथमे सप्तके सप्तैव द्वितीयादिषु / तद्विगुणाद्या: यावत्सप्तमे एकोनपञ्चाशदिति, सर्वाः सङ्कलिताः शतं षण्णवत्यधिकं भवति, भक्तभिक्षाश्चैताः पानकभिक्षा भिक्षामानंच अप्येतावत्यो न चेह गणिता इति, एतत्स्वरूपमेवं- पडिमासु सत्तगा सत्त, पढमे तत्थ सत्तए। एक्केक्कं गिण्हए भिक्खं, बिइए दोन्नि 8 // 686 // 0 सप्तसप्तभि० (मु०)10 प्रतिमाः सप्तसप्तिकाः प्रथमे तत्र सप्तके। एकैकां भिक्षां गृह्णाति द्वितीये द्वे, षणाऽवग्रहप्रतिमासप्तसप्तकमहाध्ययनसप्तसप्तमिका

Page #195
भाग-२ // 687 // श्रीस्थानाङ्गदोन्नि ऊ॥१॥ एवमेक्कक्कियं भिक्खं, छुभेजेक्केक्कसत्तए। गिण्हई अंतिमे जाव, सत्त सत्त दिणे दिणे // 2 // अहवा एक्कक्कियं दत्तिं, जा श्रीअभय० वृत्तियुतम् सत्तेक्वेक्कसत्तए। आएसो अत्थि एसोवि, सिंहविक्कमसन्निहो // 3 // इत्यादि, अहासुत्तं ति यथासूत्रं- सूत्रानतिक्रमेण यावत्करणात् अहाअत्थं यथार्थ-निर्युक्त्यादिव्याख्यानानतिक्रमेणेत्यर्थः / अहातचं यथातत्त्वंसप्तसप्तमिकेत्यभिधानार्थानतिक्रमेण अन्वर्थसत्यापनेनेत्यर्थः / अहामग्गंमार्ग:-क्षायोपशमिको भावस्तदनतिक्रमेण, औदयिकभावापगमेनेत्यर्थः / अहाकप्पं यथाकल्पंकल्पनीयानतिक्रमेण प्रतिमासमाचारानतिक्रमेण वा सम्मं काएणं कायप्रवृत्त्या न मनोमात्रेणेत्यर्थः, फासिया स्पृष्टा प्रतिपत्तिकाले विधिना प्राप्ता, पालिय त्ति पुनः पुनरुपयोगप्रतिजागरणेन रक्षिता, सोहिय त्ति शोभिता तत्समाप्तौ गुर्वादिप्रदानशेषभोजनासेवनेन शोधिता वा-अतिचारवर्जनेन तदालोचनेन वा, तीरिय त्ति तीरं-पारं नीता, पूर्णेऽपिकालावधौ किञ्चित्कालावस्थानेन, किट्टिय त्ति कीर्त्तिता पारणकदिने अयमयं चाभिग्रहविशेषः कृत आसीद् अस्यां प्रतिमायां स चाराधित एवाधुना मुत्कलोऽहमिति गुरुसमक्षं कीर्तनादिति, आराहिय त्ति एभिरेव प्रकारैः सम्पूर्णनिष्ठां नीता भवतीति, प्रत्याख्यानापेक्षया अन्यत्र व्याख्यानमेषामेवं-उचिए काले विहिणा पत्तं जं फासियं तयं भणियं। तह पालियं तु असई सम्म उवओगपडियरियं // 1 // गुरुदाणसेसभोयणसेवणयाए उ सोहियं जाण / पुन्नेवि थेवकालावत्थाणा तीरियं होइ॥ 2 // भोयणकाले अमुगं पच्चक्खायंति भुंज किट्टिययं। आराहियं पयारेहिं संममेएहिं निट्ठवियं // 3 // इति / सप्तसप्तमिकादिप्रतिमाश्च पृथिव्यामेव विधीयन्त इति पृथ्वीप्रति- द्वे एव // 1 // एवमेकैकां भिक्षां क्षिपेद्यावदेकैकसप्तकेऽन्तिमे दिने सप्त सप्त गृह्णाति // 2 // अथवैकैकां दत्तिम् (हापयेत्) एकैकसप्तके यावत् सप्त / एषोऽप्यादेशोऽस्ति सिंहगतिसदृशः।। 3 / / 0 भावागमनेनेत्यर्थः (मु०)। 0 विधिना यदुचिते काले प्राप्तं तत्स्पृष्टं भणितम्। असकृत्सम्यगुपयोगप्रतिचरितं पालितं तथैव // 1 // गुरुदानशेषभोजनसेवनतया शोधितं जानीहि। पूर्णेऽपि स्तोककालावस्थानात्तीर्णं भवति // 2 // भोजनकालेऽमुकं प्रत्याख्यातमित्युपयुज्य - सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 543-545 अण्डजादियोनिसंग्रहतद्गत्यागतयः, गणसंग्रहाऽसंग्रहस्थानानि, पिण्ड-पानषणाऽवग्रहप्रतिमासप्तसप्तकमहाध्ययनसप्तसप्तमिकाभिक्षामानंच // 687

Page #196
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 688 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 546 पृथ्वीघनोदध्यादितन्नामगोत्राणि पादनायाह___ अहेलोगे णं सत्त पुढवीओ पं०, सत्त घणोदधीतो पं०, सत्त घणवाता सत्त तणुवाता पं० सत्त उवासंतरा पं०, एतेसुणं सत्तसु उवासंतरेसु सत्त तणुवाया पइट्ठिया, एतेसुणं सत्तसु तणुवातेसु सत्त घणवाता पइट्ठिया, एएसुणं सत्तसुघणवातेसु सत्त घणोदधी पतिट्ठिता, एतेसुणं सत्तसु घणोदधीसु पिंडलगपिहुणसंठाणसंठिआओ सत्त पुढवीओ पं० सं०- पढमा जाव सत्तमा, एतासि णं सत्तण्डं पुढवीणं सत्तणामधेजा पं० तं०- घम्मा वंसा सेला अंजणा रिट्ठा मघा माघवती, एतासिणं सत्तण्हं पुढवीणं सत्त गोत्तापं० तं०- रयणप्पभा सक्करप्पभा वालुअप्पभा पंकप्पभा धूमप्पभा तमा तमतमा॥सूत्रम् 546 // N अहेलोए इत्यादि, अधोलोकग्रहणादूर्ध्वलोकेऽपि पृथिवीसत्ताऽवगम्यते, तत्र चैका ईषत्प्राग्भाराख्या पृथिव्यस्तीति, इह च यद्यपि प्रथमपृथिव्या उपरितनानि नव योजनशतानि तिर्यग्लोके भवन्ति तथापि देशोनाऽपि पृथिवीतिकृत्वा न दोषायेति, एताश्च क्रमेण बाहल्यतो योजनलक्षमशीत्यादिसहस्राधिकं भवन्ति, उक्तंच-पढमा असीइसहस्सा 1 बत्तीसा 2 अट्ठवीस 3 वीसा य४/ अट्ठार 5 सोल 6 अट्ठय 7 सहस्स लक्खोवरिंकुज्जा॥१॥ (बृहत्सं० 241) इति / अधोलोकाधिकारात्तद्गतवस्तुसूत्राण्या-8 बादरसूत्रात्, सुगमानि चैतानि, नवरं घनोदधीनां बाहल्यं विंशतिर्योजनसहस्राणि घनतनुवाताकाशान्तराणामसङ्घयातानि तानि, आह च-सव्वे वीससहस्सा बाहल्लेणं घनोदधी नेया। सेसाणं तु असंखा अहो 2 जाव सत्तमिया॥१॥ (बृहत्सं० 242) इति, तथा छत्रमतिक्रम्य छत्रं छत्रातिच्छत्रं तस्य संस्थानं-आकारोऽधस्तनं छत्रं महदुपरितनं लध्विति तेन संस्थिताः छत्रातिच्छत्र भुनक्ति कीर्तितम् / सम्यगेभिः प्रकारैर्निष्ठितमाराधितम् // 3 // 0 विंशतिः सहस्राणि बाहल्येन सर्वत्र घनोदधयः ज्ञेयाः। शेषाणामसङ्ख्येयानि एव अधोऽधो यावत्सप्तम्यां घनतनुवातान्तराणाम्॥ 1 //

Page #197
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० तयुतम भाग-२ // 689 // संस्थानसंस्थिताः, इदमुक्तं भवति-सप्तमी सप्तरज्जुविस्तृता षष्ठ्यादयस्त्वेकैकरज्जुहीना इति, क्वचित्पाठः पिंडलगपिहुलसंठाण- सप्तममध्ययन संठिया तत्र पिण्डलगं-पटलकं पुष्पभाजनं तद्वत्पृथुलसंस्थानसंस्थिता इति पटलकपृथुलसंस्थानसंस्थिताः, पृथुलपृथुलसंस्थान सप्तस्थानम्, सूत्रम् संस्थिता इति क्वचित्पाठः, स च व्यक्त एव, नामधेज त्ति नामान्येव नामधेयानि, गोत्त त्ति गोत्राणि तान्यपि नामान्येव, 547-550 केवलमन्वर्थयुक्तानि गोत्राणि इतराणि त्वितराणि, अन्वर्थश्च सुखोनेयः / सप्तावकाशान्तराणि प्राक् प्ररूपितानि, तेषु च। बादरवाता:, दीर्घादिबादरा वायवः सन्तीति तत्प्ररूपणायाह संस्थानानि, सत्तविहा बायरवाउकाइया पं० सं०- पातीणवातेपडीणवाते दाहिणवाते उदीणवाते उड्डवाते अहोवाते विदिसिवाते॥सूत्रम् 547 // भयस्थानानि, सत्त संठाणा पं००-दीहे रहस्से वट्टेतंसे चउरंसे पिहले परिमंडले ॥सूत्रम् 548 // छद्मस्थ केवलिनो सत्त भयट्ठाणा पं० तं०- इहलोगभते परलोगभते आदाणभते अकम्हाभते वेयणभते मरणभते असिलोगभते // सूत्रम् 549 // चिह्नानि सत्तहिं ठाणेहिं छउमत्थं जाणेजा, तं०- पाणे अइवाएत्ता भवति मुसं वइत्ता भवति अदिनमादित्ता भवति सद्दफरिसरसरूवगंधे आसादेत्ता भवति पूतासक्कारमणुवूहेत्ता भवति इमं सावजंति पण्णवेत्ता पडिसेवेत्ता भवति णोजधावादी तधाकारी याविभवति। सत्तहिं ठाणेहिं केवली जाणेजा, तं०- णो पाणे अइवाइत्ता भवति जाव जधावाती तधाकारी यावि भवति // सूत्रम् 550 // सत्तविहा बायरे त्यादि, सूक्ष्माणां न भेदोऽस्ति ततो बादरग्रहणम्, भेदश्च दिग्विदिग्भेदात् प्रतीत एवेति / वायवो ह्यदृश्यास्तथापि संस्थानवन्तो भयवन्तश्चेति संस्थानभयसूत्रे, संस्थानानि च प्रतीतानि, तद्विशेषाः प्रतरघनादयोऽन्यतो ज्ञेयाः। सत्तभयट्ठाणे त्यादि, भयं- मोहनीयप्रकृतिसमुत्थ आत्मपरिणामस्तस्य स्थानानि-आश्रया भयस्थानानि, तत्र मनुष्यादिकस्य सजातीयादन्यस्मान्मनुष्यादेरेव सकाशाद्यद्भयं तदिहलोकभयम्, इहाधिकृतभीतिमतो जातौ लोक इहलोकस्ततो भयमिति // 689 //

Page #198
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 690 // व्युत्पत्तिः / तथा विजातीयात्- तिर्यग्देवादेः सकाशान्मनुष्यादीनां यद्भयं तत्परलोकभयम्, आदीयत इत्यादानं-धनं तदर्थं / सप्तममध्ययन चौरादिभ्यो यद्भयंतदादानभयम्, अकस्मादेव- बाह्यनिमित्तानपेक्षं गृहादिष्वेव स्थितस्य रात्र्यादौ भयमकस्माद्भयम्, वेदना- सप्तस्थानम्, पीडा तद्भयं वेदनाभयम्, मरणभयं प्रतीतम्, अश्लोकभयं- अकीर्त्तिभयम्, एवं हि क्रियमाणे महदयशो भवतीति तद्भयान्न सूत्रम् 551 सप्रभेदप्रवर्तत इति / भयंच छद्मस्थस्यैव भवति, सच यैः स्थानैआयते तान्याह-सत्तहिं ठाणेही त्यादि, सप्तभिः स्थानैर्हेतुभूतैश्छद्मस्थं मूलगोत्र भेदाः जानीयात्, तद्यथा- प्राणानतिपातयिता, तेषां कदाचिद् व्यापादनशीलो भवति, इह च प्राणातिपातनमिति वक्तव्येऽपि काश्यपाद्याः धर्मधर्मिणोरभेदादतिपातयितेति धर्मी निर्दिष्टः, प्राणातिपातनाच्छद्मस्थोऽयमित्यवसीयते, केवली हि क्षीणचारित्रावरणत्वान्निरतिचारसंयमत्वादप्रतिषेवित्वान्न कदाचिदपि प्राणानामतिपातयिता भवतीत्येवं सर्वत्र भावना ज्ञेया, तथा मृषा वदिता भवति, अदत्तमादाता- गृहीता भवति, शब्दादीनास्वादयिता भवति, पूजासत्कारं- पुष्पार्चनवस्त्राद्यर्चने अनुबंहयितापरेण स्वस्य क्रियमाणस्य तस्यानुमोदयिता, तद्भावे हर्षकारीत्यर्थः। तथेदमाधाकर्मादिसावधं-सपापमित्येवं प्रज्ञाप्य तदेव प्रतिषेविता भवति, तथा सामान्यतो नो यथावादी तथाकारी अन्यथाभिधायान्यथा कर्ता भवति चापी ति समुच्चये / एतान्येव / विपर्यस्तानि केवलिगमकानि भवन्तीत्येतत्प्रतिपादनपरं केवलिसूत्रम्, सुगममेव / केवलिनश्च प्रायो गोत्रविशेषवन्त एव / भवन्ति प्रव्रज्यायोग्यत्वान्नाभेयादिवदिति 'सत्त मूलगोत्ते'त्यादिना ग्रन्थेन गोत्रविभागमाह सत्त मूलगोत्तापं०२०- कासवा गोतमा वच्छा कोच्छा कोसिता मंडवा वासिट्ठा, जे कासवा ते सत्तविधा पं० तं०- ते कासवा ते संडेल्ला ते गोल्ला ते वाला ते मुंजतिणो ते पव्वपेच्छतिणोते वरिसकण्हा, जे गोयमा ते सत्तविधा पं० तं०- ते गोयमा ते गग्गा ते भारद्दा ते अंगिरसा ते सक्कराभा ते भक्खराभा ते उदगत्ताभा, जे वच्छा ते सत्तविधा पं० तं०- ते वच्छा ते अग्गेया ते मित्तिया ते सामिलिणो // 690 //

Page #199
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 691 // ते सेलतता ते अट्ठिसेणा ते वीयकम्हा, जे कोच्छा ते सत्तविधा पं० तं०- ते कोच्छा ते मोग्गलायणा ते पिंगलायणा ते कोडीणा ते मंडलिणो ते हारिता ते सोमया, जे कोसिआ ते सत्तविधा पं० तं०- ते कोसिता ते कच्चातणा ते सालंकातणा ते गोलिकातणा ते पक्खिकायणा ते अग्गिच्चा ते लोहिया, जे मंडवा ते सत्तविहापं० तं०- ते मंडवा ते अरिट्ठा ते समुता ते तेला ते एलावच्चा ते कंडिल्ला तेखारातणा, जे वासिट्ठा ते सत्तविहा पं० तं०- ते वासिट्ठा ते उंजायणा ते जारेकण्हा ते वग्यावच्चा ते कोडिन्ना ते सण्णी ते पारासरा॥ सूत्रम् 551 // सुगमश्चायम्, नवरंगोत्राणि तथाविधैकैकपुरुषप्रभवा मनुष्यसन्ताना उत्तरगोत्रापेक्षया मूलभूतानि-आदिभूतानि गोत्राणि मूलगोत्राणि, काशे भवःकाश्यो- रसस्तं पीतवानिति काश्यपस्तदपत्यानि काश्यपाः, मुनिसुव्रतनेमिवर्जा जिनाचक्रवर्त्यादयश्च क्षत्रियाः सप्तमगणधरादयो द्विजाः जम्बूस्वाम्यादयो गृहपतयश्चेति, इह च गोत्रस्य गोत्रवद्भ्योऽभेदादेवं निर्देशः, अन्यथा काश्यपमिति वाच्यं स्यादेवं सर्वत्र, तथा गोतमस्यापत्यानि गौतमाः- क्षत्रियादयो यथा सुव्रतनेमी जिनौ नारायणपद्मवर्जवासुदेवबलदेवा इन्द्रभूत्यादिगणनाथत्रयं वैरस्वामी च, तथा वत्सस्यापत्यानि वत्सा:- शय्यम्भवादयः, एवं कुत्साशिवभूत्यादयः कोच्छं सिवभूई पिय इति वचनादेवं कौशिकाःषडुलूकादयः, मण्डोरपत्यानि मण्डवाः, वशिष्टस्यापत्यानि वाशिष्टा:- षष्ठगणधरार्यसुहस्त्यादयः, तथा ये ते काश्यपास्ते सप्तविधाः, एके काश्यपशब्दव्यपदेश्यत्वेन काश्यपा एवान्ये तु काश्यपगोत्रविशेषभूतशण्डिल्यादिपुरुषापत्यरूपाः शाण्डिल्यादयोऽवगन्तव्याः / अयं च मूलगोत्रप्रतिगोत्रविभागो नयविशेषमताद्भवतीति नयविभागमाह सत्त मूलनया पं० तं०- नेगमे संगहे ववहारे उज्जुसुते सद्दे समभिरूढे एवंभूते // सूत्रम् 552 / / सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 551 सप्रभेदमूलगोत्रभेदा: काश्यपाद्या: सूत्रम् 552 नैगमाद्या नया:, (नयस्वरूपम्) 162

Page #200
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 692 // सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 552 नया:,(नयस्वरूपम्) सत्त मूले त्यादि, मूलभूता नया मूलनयास्ते च सप्त, उत्तरनया हि सप्त शतानि, यदाह-एक्कक्को य सयविहो सत्त नयसया हवंति एवं तु / अन्नोऽविय आएसो पंचेव सया नयाणं तु॥१॥ (आव०नि०५४२, विशेषाव० 2264) तथा- जावइया वयणपहा तावइया चेव हुंति नयवाया। जावइया नयवाया तावइया चेव परसमय // 2 // (सम्मति० 3/47) त्ति, तत्रानन्तधर्माध्यासिते वस्तुन्येकधर्मसमर्थनप्रवणो बोधविशेषो नय इति, तत्र ‘णेगमे'त्ति नैकैर्मानैर्महासत्तासामान्यविशेषविशेषज्ञानैमिमीते मिनोति वा नैकमः। आह च-णेगाइमाणाइं सामन्नोभयविसेसनाणाई। जं तेहिं मिणइ तो णेगमो णओ णेगमाणोत्ति // 1 // (विशेषाव० 2186) इति, निगमेषुवा- अर्थबोधेषु कुशलोभवो वागमः, अथवा नैकेगमाः- पन्थानो यस्य स नैकगमः, आह च-लोगत्थनिबोहा वा निगमा तेसु कुसलो भवो वाऽयं। अहवा जंणेगगमो णेगपहा णेगमो तेणं॥ 1 // (विशेषाव० 2187) इति, तत्रायं सर्वत्र सदित्येवमनुगताकारावबोधहेतुभूतां महासत्तामिच्छति अनुवृत्तव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च सामान्यविशेषं द्रव्यत्वादि व्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च नित्यद्रव्यवृत्तिमन्त्यं विशेषमिति, आह- इत्थं तहयं नैगमः सम्यग्दृष्टिरेवास्तु सामान्यविशेषाभ्युपगमपरत्वात् साधुवदिति, नैतदेवम्, सामान्यविशेषवस्तूनामत्यन्तभेदाभ्युपगमपरत्वात्तस्येति, आह च भाष्यकार:- जंसामनविसेसे परोप्पर वत्थुओ य सो भिन्ने / मन्नइ अच्चतमओ मिच्छादिट्ठी कणादोव्व // 1 // दोहिवि नएहिं नीयं सत्थमुलूएण तहवि मिच्छत्तं / जब एकैकः शतविध एवं सप्तनयशतानि भवन्ति अन्योऽपि / चादेशो नयानां पञ्चैव शतानि॥१॥ यावन्तो वचनपन्थानस्तावन्तश्चैव भवन्ति नयवादा। यावन्तो नयवादास्तावन्तश्चैव परसमया इति॥१॥ 0 नैकानि मानानि सामान्योभयविशेषज्ञानानि / यतैर्मिनोति ततो नैगमो नयो नैकमान इति // 1 // लोकार्थनिबोधा वा निगमास्तेषु कुशलो भवो वाऽयम्। अथवा यद् नैकगमोऽनेकपथो नैगमस्तेन // 1 // यत्परस्परं वस्तुनश्च सामान्यविशेषौ भिन्नौ। अत्यन्तं मनुतेऽतो मिथ्यादृष्टिः कणाद इव // 1 // उलूकेन शास्त्रं द्वाभ्यां नयाभ्यां नीतमपि मिथ्यात्वम् / यत्स्वविषयप्रधानत्वेनान्योऽन्यनिरपेक्षौ (अङ्गीकृतौ)।

Page #201
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 693 // सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 552 नैगमाद्या नया:, (नयस्वरूपम्) सविसयपहाणत्तणेण अन्नोन्ननिरवेक्खा // 1 // (विशेषाव० 2194-95) इति, तथा सङ्ग्रहणं भेदानां सङ्गह्नाति वा भेदान्। वा भेदा येन स सङ्ग्रहः / उक्तञ्च- संगहणं संगिण्हइ संगिझंते व तेण जं भेया। तो संगहोत्ति एतदुक्तं भवति- सामान्यप्रतिपादनपरः खल्वयं सदित्युक्ते सामान्यमेव प्रतिपद्यते न विशेषम्, तथा च मन्यते-विशेषाः सामान्यतोऽर्थान्तरभूताः स्युरनान्तरभूता वा?, यद्यर्थान्तरभूतान सन्ति ते, सामान्यादर्थान्तरत्वात् खपुष्पवद्, अथानान्तरभूताः सामान्यमानं ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्, तत्स्वरूपवदिति, आह च-सदिति भणियंमि जम्हा सव्वत्थाणुप्पवत्तए बुद्धी। तो सव्वं तम्मत्तं नत्थि तदत्थंतरं किंचि॥१॥ कुंभो। भावाऽणन्नो जइ तो भावो अहऽन्नहाऽभावो। एवं पडादओऽविहु भावाऽनन्नत्ति तम्मत्तं // 2 // (विशेषाव० 2207-8) इति, तथा व्यवहरणं व्यवहरतीति वा व्यवह्रियते वा- अपलप्यते सामान्यमनेन विशेषान् वाऽऽश्रित्य व्यवहारपरो व्यवहारः। आह चववहरणं ववहरए स तेण ववहीरए व सामन्नं / ववहारपरो य जओ विसेसओ तेण ववहारो॥१॥ (विशेषाव० 2212) इति, अयं हि विशेषप्रतिपादनपरः सदित्युक्ते विशेषानेव घटादीन् प्रतिपद्यते, तेषामेव व्यवहारहेतुत्वाद्, न तदतिरिक्तं सामान्यम्, तस्य व्यवहारापेतत्वात्, तथाच-सामान्यं विशेषेभ्यो भिन्नमभिन्नंवा स्यात्?, यदि भिन्नं विशेषव्यतिरेकेणोपलभ्येत, नचोपलभ्यते, अथाभिन्नं विशेषमात्रंतत्तदव्यतिरिक्तत्वात्तत्स्वरूपवदिति, आह च-उवलंभव्ववहाराभावाओ त(नि)व्विसेसभावाओ। तं नत्थि खपुप्फंपिव संति विसेसा सपञ्चक्खं॥१॥ (विशेषाव० 2214) इति, तथा लोकसंव्यवहारपरो व्यवहारः। तथाहि- असौ 0संग्रहणं संगृह्णाति संगृह्यन्ते वा तेन यस्माद्भेदास्ततः सङ्ग्रहः।। 0 सदिति भणिते यस्मात्सर्वत्रानुप्रवर्त्तते बुद्धिः / ततः सर्वं तन्मात्रं नास्ति तदर्थान्तरं किंचित् // 1 // कुम्भो भावादनन्यो यदि ततो भावोऽथान्यथाऽभावः / एवं पटादयोऽपि भावादनन्या इति तन्मात्रं (सर्व)॥२॥ व्यवहरणं व्यवहरति व्यपहरति (व्यवहियते) वा 8 सामान्यम् / व्यवहारपरो यतश्च विशेषतस्तेन व्यवहारः॥१॥0 उपलम्भव्यवहाराभावात्तद्वि(निर्वि)शेषभावात्। तन्नास्ति खपुष्पमिव विशेषाः सन्ति स्वप्रत्यक्षम् // 1 // 8 // 69

Page #202
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 694 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 552 नैगमाद्या नया:, (नयस्वरूपम) पञ्चवर्णेऽपि भ्रमरादिवस्तुनि बहुतरत्वात् कृष्णत्वमेव मन्यते, आह च-बहुतरओत्तिय तं चिय गमेइ संतेवि सेसए मुयइ। संववहारपरतया ववहारो लोगमिच्छतो॥१॥ (विशेषाव० 2221) इति 3, तथा ऋजु-वक्रविपर्ययादभिमुखं श्रुतं-ज्ञानं यस्यासौ / ऋजुश्रुतः, ऋजु वा-वर्तमानमतीतानागतवक्रपरित्यागाद्वस्तु सूत्रयति-गमयतीति ऋजुसूत्रः, उक्तं च- उज्जु रिउं सुयं नाणमुज्जु सुयमस्स सोऽयमुजुसुओ। सुत्तयइ वा जमुज्जुंवत्थु तेणुज्जुसुत्तोति // 1 // (विशेषाव० 2222) अयं हि वर्तमानं निजकं लिङ्गवचननामादिभिन्नमप्येकं वस्तु प्रतिपद्यते,शेषमवस्त्विति, तथाहि-अतीतमेष्यद्वान भावो, विनष्टानुत्पन्नत्वाददृश्यत्वात्खपुष्पवत्, तथा परकीयमप्यवस्तु निष्फलत्वात् खकुसुमवत्, तस्माद्वर्त्तमानं स्वं वस्तु, तच्च न लिङ्गादिभिन्नमपि स्वरूपमुज्झति, लिङ्गभिन्नं तटस्तटी तटमिति वचनभिन्नमापोजलं नामादिभिन्नं नामस्थापनाद्रव्यभावभिन्नम्, आह च- तम्हा निजगं संपयकालीयं लिंगवयणभिन्नपि / नामादिभेयविहियं पडिवजइ वत्थुमुज्जुसुय॥१॥ (विशेषाव० 2226) त्ति 4, तथा शपनं शपति वा असौशप्यते वा तेन वस्त्विति शब्दस्तस्यार्थपरिग्रहादभेदोपचारान्नयोऽपि शब्द एव, यथा कृतकत्वादिलक्षणहेत्वर्थप्रतिपादक पदं हेतुरेवोच्यत इति, आह च-सवणं सवइ स तेणं व सप्पए वत्थु जंतओ सद्दो। तस्सऽत्थपरिग्गहओ नओवि सद्दोत्ति हेतुव्व॥१॥ (विशेषाव० 2227) इति, अयंच नामस्थापनाद्रव्यकुम्भा न सन्त्येवेति मन्यते, तत्कार्याकरणात् खपुष्पवद्, नच भिन्नलिङ्गवचनमेकम्, लिङ्गवचनभेदादेव, स्त्रीपुरुषवत् कुटा वृक्ष इत्यादिवद्, अतो घटः कुटः कुम्भ इति स्वपर्यायध्वनिवाच्यमेक संव्यवहारपरतया लोकमिच्छन् व्यवहारो बहुतरत्वादेव तं गमयति सतोऽपि शेषकान्मुञ्चत्येव ॥१॥ॐ ऋजु- अवक्रं श्रुतं- ज्ञानम्, ऋजु श्रुतमस्य सोऽयमृजुश्रुतः / सूत्रयति वा यजु वस्तु तेन ऋजुसूत्र इति // 1 // 0 तस्मानिजकं साम्प्रतकालीनं लिङ्गवचनभिन्नमपि / नामादिभेदवदपि प्रतिपद्यते ऋजुसूत्रो वस्तु // 1 // 0 शपनं शपति स तेन वा शप्यते वस्तु यत्ततः शब्दः। तस्यार्थपरिग्रहाद् नयोऽपि शब्द इति हेतुरिव हेत्वर्थप्रतिपादकः // 1 // // 694 //

Page #203
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 695 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 552 नैगमाद्या नयाः , (नयस्वरूपम्) मेवेति, आह च-तं चिय रिउसुत्तमयं पच्चुप्पन्नं विसेसियतरं सो। इच्छइ भावघडं चिय जं न उ नामादओ तिन्नि॥१॥ (विशेषाव 2228) 5, तथा नानार्थेषु नानासंज्ञासमभिरोहणात् समभिरूढः, उक्तं च-जं जं सन्नं भासइ तं तं चिय समभिरोहए जम्हा। सन्नंतरत्थविमुहो तओ क(न)ओ समभिरूढोत्ति // 1 // (विशेषाव० 2236) अयं हि मन्यते- घटकुटादयः शब्दा भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वाद्भिन्नार्थगोचराः, घटपटादिशब्दवत्, तथा च घटनात् घटो विशिष्टचेष्टावानर्थो घट इति, तथा 'कुट कौटिल्ये कुटनात् कुटः, कौटिल्ययोग्यात् कुट इति, घटोऽन्यः कुटोऽप्यन्य एवेति 6, तथा यथाशब्दार्थ एवं पदार्थो भूतः सन्नित्यर्थोऽन्यथाभूतोऽसन्नितिप्रतिपत्तिपर एवंभूतो नयः, आह च-एवं जहसद्दत्थो संतो भूओ तयऽन्नहाऽभूओ। तेणेवंभूयनओ सद्दत्थपरो विसेसेणं // 1 // (विशेषाव० 2251) इति, अयं हि योषिन्मस्तकव्यवस्थितं चेष्टावन्तमेवार्थं घटशब्दवाच्यं मन्यते, न स्थानभरणादिक्रियान्तरापन्नमिति, भवन्ति चात्र श्लोकाः- शुद्धं द्रव्यं समाश्रित्य, सङ्घहस्तदशुद्धितः। नैगमव्यवहारौ स्तः, शेषाः। पर्यायमाश्रिताः॥१॥ अन्यदेव हि सामान्यमभिन्नज्ञानकारणम् / विशेषोऽप्यन्य एवेति, मन्यते नैगमो नयः॥ 2 // सद्रूपतानतिक्रान्तस्वस्वभावमिदं जगत् / सत्तारूपतया सर्वं, सङ्गह्नन् सङ्ग्रहो मतः॥३॥व्यवहारस्तु तामेव, प्रतिवस्तु व्यवस्थिताम् / तथैव दृश्यमानत्वाद्, व्यवहारयति देहिनः॥४॥ तत्रर्जुसूत्रनीतिः स्यात्, शुद्धपर्यायसंस्थिता / नश्वरस्यैव भावस्य, भावात् स्थितिवियोगतः॥५॥ अतीता-1 नागताकारकालसंस्पर्शवर्जितम् / वर्तमानतया सर्वमजुसूत्रेण सूत्र्यते // 6 // विरोधिलिङ्गसङ्ख्यादिभेदाद्भिन्नस्वभावताम् / तस्यैवल मन्यमानोऽयं, शब्दः प्रत्यवतिष्ठते॥७॥ तथाविधस्य तस्यापि, वस्तुनः क्षणवृत्तितः। ब्रूते समभिरूढस्तु, संज्ञाभेदेन भिन्नताम्॥८॥ 0तदेव ऋजुसूत्रमतं प्रत्युत्पन्नं विशेषिततरं सः / इच्छति भावघटमेव (मनुते) नैव नामादींस्त्रीन् यत्॥१॥0यां यां संज्ञा भाषते तां तां समभिरोहत्येव यस्मात्। संज्ञान्तरार्थविमुखस्ततो नयः समभिरूढ इति // 1 // 0 एवं यथाशब्दार्थस्तथा भूतः सन्नन्यथाऽभूतस्तत:(असन्) / तेनैवंभूतनयो विशेषेण शब्दार्थपरः॥ 1 // 8

Page #204
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 696 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 स्वरभेदाः, जीवाजीवनिश्रितत्वलक्षण-ग्राममूर्च्छनायोनि-गेयादिस्वरमण्डलम् एकस्यापि ध्वनेर्वाच्य, सदा तन्नोपपद्यते / क्रियाभेदेन भिन्नत्वादेवंभूतोऽभिमन्यते॥९॥अथ कथं सप्त नयशतान्यसङ्ख्या वा नयाः सप्तसुनयेष्वन्तर्भवन्तीति?, उच्यते, यथा वक्तृविशेषादसङ्खयेया अपिस्वराः सप्तसुस्वरेष्विति स्वराणामेव स्वरूपप्रतिपादनाय सत्त सरेत्यादि स्वरप्रकरणमाह सत्तसरा पं० तं०- सज्जे रिसभे गंधारे, मज्झिमे पंचमे सरे / धेवते चेव णिसाते, सरा सत्त वियाहिता॥१॥ एएसिणं सत्तण्हं सराणं सत्त सरट्ठाणा पं० त०- सख्खं तु अग्गजिन्भाते, उरेण रिसभंसरं / कंठुग्गतेण गंधारं, मज्झजिब्भाते मज्झिमं॥२॥णासाए पंचम बूया, दंतोट्टेण य धेवतं / मुद्धाणेण यणेसातं, सरठाणा वियाहिता ॥३॥सत्तसरा जीवनिस्सिता पं० तं०- सल्लं रवति मयूरो, कुक्कुडो रिसहं सरं। हंसो णदति गंधारं, मज्झिमं तु गवेलगा॥४॥ अह कुसुमसंभवे काले, कोइला पंचमं सरं। छटुं च सारसा कोंचा, णिसायं सत्तमंगता॥५॥सत्त सरा अजीवनिस्सिता पं० तं०- सजं रवति मुइंगो, गोमुही रिसभंसरं / संखो णदति गंधारं, मज्झिमं पुण झल्लरी॥६॥चउचलणपतिट्ठाणा, गोहिया पंचमं सरं / आडंबरो रेवतितं, महाभेरी यसत्तमं // 7 // एतेसिणं सत्तसराणं सत्त सरलक्खणा पं० तं०- सज्जेण लभति वित्तिं, कतंच ण विणस्सति / गावो मित्ताय पुत्ता य, णारीणं चेव वल्लभो॥८॥रिसभेण उ एसन, सेणावच्चंधणाणि य / वत्थगंधमलंकारं, इथिओ सयणाणि व॥९॥गंधारे गीतजुत्तिण्णा, वज्जवित्ती कलाहिता / भवंति कतिणो पन्ना, जे अन्ने सत्थपारगा॥१०॥मज्झिमसरसंपन्ना, भवंति सुहजीविणो।खायती पीयती देती, मज्झिमं सरमस्सितो॥ 11 // पंचमसरसंपन्ना, भवंति पुढवीपती / सूरा संगहकत्तारो, अणेगगणणातगा॥१२॥ रेवतसरसंपन्ना, भवंति कलहप्पिया। साउणिता वग्गुरिया, सोयरिया मच्छबंधाय॥१३॥चंडाला मुट्ठिया सेया, जे अन्ने पावकम्मिणो / गोघातगाय जे चोरा, णिसायं सरमस्सिता॥१४॥एतेसिं सत्तण्हंसराणं तओगामा पण्णत्ता, तं०-सज्जगामे मज्झिमगामे गंधारगामे, सज्जगामस्सणंसत्त मुच्छणातो // 696 //

Page #205
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 697 // सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 स्वरभेदाः, जीवाजीवनिश्रितत्वलक्षण-ग्राममूर्च्छनायोनि-गेयादिस्वरमण्डलम् ROCRORRRRBUDDRU886080 पं० तं०- मंगी कोरव्वीया हरी य रयतणी य सारकंता य / छट्ठीय सारसीणाम सुद्धसज्जाय सत्तमा॥१५॥मज्झिमगामस्सणं सत्त मुच्छणातोपं० तं०- उत्तरमंदारयणी, उत्तरा उत्तरासमा। आसोकंता यसोवीरा, अभिरु हवति सत्तमा॥१६॥ गंधारगामस्सणं सत्त मुच्छणातोपं० तं०-णंदी तखुद्दिमा पूरिमा य चउत्थी यसुद्धगंधारा। उत्तरगंधारावित, पंचमिता हवति मुच्छा उ॥१७॥सुटुतरमायामा सा छट्ठी णियमसो उणायव्वा / अह उत्तरायता कोडीमातसा सत्तमी मुच्छा ॥१८॥सत्त सराओ कओसंभवंति गेयस्स का भवंति जोणी? / कतिसमता उस्सासा कति वा गेयस्स आगारा? // 19 // सत्त सराणाभीतो भवंति गीतं चरुयजोणीतं / पादसमा ऊसासा तिन्नि य गीयस्स आगारा॥२०॥आइमिउ आरभंता समुव्वहता य मज्झगारंमि / अवसाणे तज्जवितो तिन्नि य गेयस्स आगारा॥ २१॥छद्दोसे अट्ठगुणे तिन्नि य वित्ताइंदोय भणितीओ।जाणाहिति सोगाहिइ सुसिक्खिओरंगमज्झम्मि // 22 // भीतंदुतं रहस्सं गायंतो मा त गाहि उत्तालं / काकस्सरमणुनासंच होंति गेयस्स छद्दोसा // 23 // पुन्नं 1 रत्तं 2 च अलंकियं 3 च वत्तं 4 तहा अविघुटुं ५।मधुरं 6 सम 7 सुकुमारं 8 अट्ठ गुणा होंति गेयस्स // 24 // उरकंठसिरपसत्थं च गेजंते मउरिभिअपदबद्धं / समतालपडुक्खेवं सत्तसरसीहरंगीयं // 25 // निहोसंसारवंतंच, हेउजुत्तमलंकियं / उवणीय सोवयारंच, मियं मधुरमेव य॥२६॥सममद्धसमंचेव, सव्वत्थ विसमंचजं। तिन्नि वित्तप्पयाराई,चउत्थं नोपलन्भती ॥२७॥सक्वता पागता चेव, दुहा भणितीओ आहिया / सरमंडलंमि गिजंते, पसत्था इसिभासिता // 28 // केसी गातति य मधुरं केसी गातति खरंच रुक्खं च / केसी गायति चउरं केसि विलंबं दुतं केसी // 29 // विस्सरं पुण केरिसी?॥ सामा गायइ मधुरं काली गायइ खरं च रुक्खं च / गोरी गातति चउरं काण विलंबं दुतं अंधा // 30 // विस्सरं पुण पिंगला // तंतिसमंतालसमं पादसमंलयसमं गहसमंच / नीससिऊससियसमं संचारसमा सरा सत्त॥ 31 // सत्त सरा य ततो गामा, मुच्छणा एकवीसती / ताणा एगूणपण्णासा, समत्तं सरमंडलं / / 32 / / सूत्रम् 553 // इति सरमंडलं

Page #206
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 698 // समत्तं // सप्तममध्ययन सुगमंचेदम्, नवरंस्वरणानि स्वराः- शब्दविशेषाः, सज्जे त्यादिश्लोकाः,षड्भ्यो जातः षड्जः / उक्तं हि-नासां कण्ठमुरस्तालु, सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 जिह्वां दन्तांश्च संश्रितः। षड्भिः सञ्जायते यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः॥१॥ तथा ऋषभो- वृषभस्तद्वयो वर्त्तते स ऋषभ इति, स्वरभेदाः, आह च- वायुः समुत्थितो नाभेः, कण्ठशीर्षसमाहतः। नईत्यूषभवद् यस्मात्, तस्मादृषभ उच्यते॥ तथा गन्धो विद्यते यत्र स जीवाजीव निश्रितत्वगन्धारः स एव गान्धारो, गन्धवाहविशेष इत्यर्थः, अभाणि हि- वायुः समुत्थितो नाभेः, कण्ठशीर्षसमाहतः। नानागन्धावहः लक्षण-ग्रामपुण्यो, गान्धारस्तेन हेतुना ॥१॥तथा मध्ये कायस्य भवो मध्यमः, यदवाचि- वायुः समुत्थितो नाभेरुरोहृदि समाहतः / नाभिं प्राप्तो मुर्छना योनि-गेयादिमहानादो, मध्यमत्वं समश्नुते॥१॥तथा पञ्चानांषड्जादिस्वराणां निर्देशक्रममाश्रित्य पूरणः पञ्चमोऽथवा पञ्चसुनाभ्यादिस्थानेषु स्वरमण्डलम् मातीति पञ्चमः स्वरः / यदभ्यधायि- वायुः समुत्थितो नाभेरुरोहत्कण्ठशिरोहतः। पञ्चस्थानोत्थितस्यास्य, पञ्चमत्वं विधीयते॥१॥ तथा अभिसन्धयते- अनुसन्धयति शेषस्वरानिति निरुक्तिवशाधैवतः, यदुक्तं- अभिसन्धयते यस्मादेतान् पूर्वोत्थितान् स्वरान् / तस्मादस्य स्वरस्यापि, धैवतत्वं विधीयते॥१॥पाठान्तरेण रेवतश्चैवेति, तथा निषीदन्ति स्वरा यस्मिन्स निषादः / यतोऽभिहितंनिषीदन्ति स्वरा यस्मान्निषादस्तेन हेतुना। सर्वांश्चाभिभवत्येष, यदादित्योऽस्य दैवतम् // 1 // इति, तदेवं स्वराः सप्त वियाहिय त्ति व्याख्याता, ननु कार्यं हि कारणायत्तं जिह्वा च स्वरस्य कारणं सा चासङ्ख्येयरूपा ततः कथं स्वराणां सङ्ख्यातत्वमिति, उच्यते, असङ्ख्याता अपि विशेषतः स्वराः सामान्यतः सर्वेऽपि सप्तस्वन्तर्भवन्ति, अथवा स्थूलस्वरान् गीतं चाश्रित्य सप्त उक्ता, आह च- कजं करणायत्तं जीहा य सरस्स ता असंखेज्जा / सरसंखमसंखेज्जा करणस्सासंखयत्ताओ॥१॥सत्त य सुत्तनिबद्धा कह। (r) कार्य कारणायत्तं स्वरस्य च जिह्वा ता असङ्ख्येयाः / स्वराः सङ्ख्येया असङ्ख्याताः कारणस्यासङ्ख्यत्वात् // 1 / / सप्त च सूत्रे निबद्धाः कथं -

Page #207
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ | // 699 // न विरोहो? तओ गुरू आह। सत्तणुवाई सब्वे बायरगहणं च गेयं वा // 2 // इति / स्वरान्नामतोऽभिधाय कारणतस्तन्निरूपणायो सप्तममध्ययन पक्रमते- एएसि ण मित्यादि, तत्र नाभिसमुत्थः स्वरोऽविकारी आभोगेन अनाभोगेन वा यं प्रदेशं प्राप्य विशेषमासादयति सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 तत्स्वरस्योपकारकमिति स्वरस्थानमुच्यते, सज्ज मित्यादिश्लोकद्वयम्, ब्रूयादिति सर्वत्र क्रिया, षड्जंतु प्रथमस्वरमेव अग्रभूता स्वरभेदाः, जिह्वा अग्रजिह्वा जिह्वाग्रमित्यर्थस्तया, यद्यपि षड्जभणने स्थानान्तराण्यपि व्याप्रियन्ते अग्रजिह्वा वा स्वरान्तरेषु व्याप्रियते जीवाजीव निश्रितत्वतथापि सा तत्र बहुतरव्यापारवतीतिकृत्वा तया तमेव ब्रूयादित्यभिहितम्, उरो- वक्षस्तेन ऋषभस्वरम्, कंठुग्गएणं तिल लक्षण-ग्रामकण्ठश्चासावुग्रकश्च- उत्कटः कण्ठोग्रकस्तेन कण्ठस्य वोग्रत्वं यत्तेन कण्ठोग्रत्वेन कण्ठाद्वा यदुद्गतं- उद्गतिः स्वरोद्गमलक्षणा मूर्च्छना योनि-गेयादिक्रिया तेन कण्ठोद्गतेन गन्धारम्, जिह्वाया मध्यो भागो मध्यजिह्वा तया मध्यमम्, तथा दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठं तेन धैवतं स्वरमण्डलम् रैवतं वेति / जीवनिस्सिय त्ति जीवाश्रिता जीवेभ्यो वा निःसृता- निर्गताः, सज्ज मित्यादिश्लोकः / नदति रौति गवेलग त्ति। गावश्च एलकाच- ऊरणका गवेलका अथवा गवेलका- ऊरणका एव इति, अह कुसुम इत्यादिरूपकं गाथाभिधानम्, विषमाक्षरपादं वा पादैरसमं दशधर्मवत् / तन्त्रेऽस्मिन् यदसिद्धं, गाथेति तत् पण्डितै यम् // 1 // इति वचनाद्, अथे ति विशेषार्थः, विशेषार्थता चैवं- यथा गवेलका अविशेषेण मध्यम स्वरं नदन्ति न तथा कोकिलाः पञ्चमम्, अपि तु कुसुमसम्भवे काल इति, कुसुमानांबाहुल्यतोवनस्पतिषु सम्भवो यस्मिन्स तथा तत्र, मधावित्यर्थः ।अजीवनिस्सिय त्ति तथैव नवरंजीवप्रयोगादेत इति / सज्ज मित्यादि श्लोकः / मृदङ्गो- मर्दलो गोमुखी- काहला यतस्तस्या मुखे गोशृङ्गमन्यद्वा क्रियत इति, चउ इत्यादिश्लोकाश्चतुर्भिश्चरणैः प्रतिष्ठानं भुवि यस्याः सा तथा, गोधाचर्मणा अवनद्धेति गोधिका- वाद्यविशेषो दईरिकेति यत्पर्यायः, न विरोधस्ततो गुरुराह। सर्वेऽपि सप्तानुपातिनः स्थूलग्रहणमाश्रित्य गेयं वा // 2 // // 22 //

Page #208
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 700 // आडम्बरः- पटहः सप्तममिति- निषादम् / एएसि ण मित्यादि, सत्त त्ति स्वरभेदात् सप्त स्वरलक्षणानि यथास्वं फलं प्रति सप्तममध्ययनं प्रापणाव्यभिचारीणि स्वररूपाणि भवन्ति, तान्येव फलत आह-सज्जेणे'त्यादि श्लोकाः सप्त,षड्जेन लभते वृत्तिम्, अयमर्थः सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 षड्जस्येदं लक्षणं-स्वरूपमस्ति येन वृत्तिं- जीवनं लभते षड्जस्वरयुक्तः प्राणी, एतच्च मनुष्यापेक्षया लक्ष्यते, मनुष्यलक्षण- स्वरभेदाः, * त्वादस्येति, कृतं च न विनश्यति तस्येति शेषः / निष्फलारम्भो न भवतीत्यर्थः / गावो मित्राणि च पुत्राश्च भवन्तीति शेषः। जीवाजीव निश्रितत्वएसज्जंति ऐश्वर्यं गन्धारे गीतयुक्तिज्ञाः वर्यवृत्तयः-प्रधानजीविकाः कलाभिरधिकाः कवयः-काव्यकारिणः प्राज्ञाः- सद्बोधाः, लक्षण-ग्रामये च उक्तेभ्यो गीतयुक्तिज्ञादिभ्योऽन्ये शास्त्रपारगाः- धनुर्वेदादिपारगामिनस्ते भवन्तीति, शकुनेन- श्येनलक्षणेन चरन्ति- मूर्च्छना योनि-गेयादिपापद्धिं कुर्वन्ति शकुनान् वा घ्नन्ति शाकुनिकाः, वागुरा- मृगबन्धनं तया चरन्तीति वागुरिकाः, शूकरेण शूकरवधार्थ ) स्वरमण्डलम् चरन्तीति शूकरान् वा घ्नन्तीति शौकरिकाः, मौष्टिका-मल्ला इति, एतेषा मित्यादि, तत्र व्याख्यानगाथा- सज्जाइ तिहा गामो ससमूहो मुच्छनाण विन्नेओ। ता सत्त एक्कमेक्के तो सत्त सराण इगवीसा॥१॥ अन्नन्नसरविसेसे उप्पायंतस्स मुच्छणा भणिया। कत्ता व मुच्छिओ इव कुणई मुच्छंव सो वत्ति ॥२॥कर्ता वा मूर्च्छित इव करोति, मूर्च्छन्निव वासकर्तेत्यर्थः, इह च मङ्गीप्रभृतीनामेक-2 विंशतिमूर्च्छनानां स्वरविशेषाः पूर्वगते स्वरप्राभृते भणिताः, अधुना तु तद्विनिर्गतेभ्यो भरतवैशाखिलादिशास्त्रेभ्यो विज्ञेया इति / सत्तस्सरा कओ गाहा, इह चत्वारः प्रश्नाः, तत्र कुत इति स्थानात् का योनिरिति-का जातिस्तथा कति समया येषु ते कतिसमयाः, उच्छ्रासाः किंपरिमाणकाला इत्यर्थस्तथाऽऽकारा:-आकृतयः स्वरूपाणीत्यर्थः, सत्त सरा गाहा प्रश्ननिर्वचनार्था स्पष्टा, नवरं रुदितं योनि-र्जातिः समानरूपतया यस्य तद् रुदितयोनिकम्, पादसमया उच्छ्रासा- यावद्भिः समयैः पादो। वृत्तस्य नीयते तावत्समया उच्छ्रासा गीते भवन्तीत्यर्थः, आकारानाह- आई गाहा, आदौ- प्राथम्ये मृदु- कोमलमादिमृदु

Page #209
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 701 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 स्वरभेदाः, जीवाजीवनिश्रितत्वलक्षण-ग्राममूर्च्छनायोनि-गेयादिस्वरमण्डलम् गीतमिति गम्यते, आरभमाणाः, इह समुदितत्रयापेक्षं बहुवचनमन्यथा एक एव आकारो द्वयमन्यद्वक्ष्यमाणलक्षणमिति, तथा समुद्वहन्तश्च महत्तांगीतध्वनेरिति गम्यते, मध्यकारे-मध्यभागे, तथा अवसाने च क्षपयन्तो-गीतध्वनिं मन्द्रीकुर्वन्तस्त्रयो गीतस्याकारा भवन्ति, आदिमध्यावसानेषु गीतध्वनिर्मुदुतारमन्द्रस्वभावः क्रमेण भवतीति भावः, किं चान्यत्- छ दोसे दारगाहा, षट् दोषा वर्जनीयास्तानाह-भीयं गाहा, भीतं- त्रस्तमानसं 1 द्रुतं- त्वरितं 2 रहस्सं ति ह्रस्वस्वरं लघुशब्दमित्यर्थः, पाठान्तरेण उप्पिच्छंश्वासयुक्तं त्वरितं चेति उत्तालं- उत्प्राबल्यार्थे इत्यतितालमस्थानतालंवा, तालस्तु कंशिकादिशब्दविशेष इति 4, काकस्वरं श्लक्ष्णाश्रव्यस्वरम्, अनुनासंच-सानुनासिकं नासिकाकृतस्वरमित्यर्थः, किमित्याह-गायन् गानप्रवृत्तस्त्वं हे गायन! मा गासीः, किमिति?, यत एते गेयस्य षट् दोषा इति। अष्टौ गुणानाह- पुन्नं गाहा, पूर्ण स्वरकलाभिः 1 रक्तं गेयरागेणानुरक्तस्य 2 अलङ्कतमन्यान्यस्वरविशेषाणां स्फुटशुभानां करणात् 3 व्यक्तमक्षरस्वरस्फुटकरणत्वात् 4 अविघुटुं विक्रोशनमिव यन्न विस्वरं५ मधुरं-मधुरस्वरं कोकिलारुतवत् ६समं-तालवंशस्वरादिसमनुगतं७ सुकुमारं-ललितंललतीव यत् स्वरघोलनाप्रकारेण शब्दस्पर्शनेन श्रोत्रेन्द्रियस्य सुखोत्पादनाद्वेति 8, एभिरष्टाभिर्गुणैर्युक्तं गेयं भवति, अन्यथा विडम्बना। किञ्चान्यत्- उर गाहा, उरःकण्ठशिरःसु प्रशस्तं- विशुद्धम्, अयमों- यधुरसि स्वरो विशालस्तत उरोविशुद्धम्, कण्ठे यदि स्वरोवर्तितोऽस्फुटितश्च ततः कण्ठविशुद्धम्, शिरसि प्राप्तो यदि नानुनासिकस्ततः शिरोविशुद्धम्, अथवा उरःकण्ठशिरःसु श्लेष्मणा अव्याकुलेषु विशुद्धेषु- प्रशस्तेषु यत्तत्तथेति, चकारो गेयगुणान्तरसमुच्चये गीयते- उच्चार्यते गेयमिति सम्बध्यते, किंविशिष्टमित्याह?- मृदुकं मधुरस्वरं रिभितं यत्राक्षरेषु घोलनया संचरन् स्वरो रङ्गतीव घोलनाबहुलमित्यर्थः, पदबद्धं गेयपदैर्निबद्धमिति, पदत्रयस्य कर्मधारयः, समतालपडुक्खेवं ति समशब्दः प्रत्येकं सम्बध्यते तेन समास्ताला- हस्तताला // 701

Page #210
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 702 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 553 स्वरभेदाः, जीवाजीवनिश्रितत्वलक्षण-ग्राममूर्च्छना-योनिगेयादिस्वरमण्डलम् उपचारात् तद्रवो यस्मिंस्तत्समतालं तथा समः प्रत्युत्क्षेपः प्रतिक्षेपो वा- मुरजकंशिकाद्यातोद्यानां यो ध्वनिस्तल्लक्षणो नृत्यत्पादक्षेपलक्षणो वा यस्मिंस्तत्समप्रत्युत्क्षेपं समप्रतिक्षेपं वेति, तथा सत्तसरसीभरं ति सप्त स्वराः सीभर न्ति अक्षरादिभिः समा यत्र तत्सप्तस्वरसीभरम्, ते चामी-'अक्खरसम१पयसमंतालसमं३लयसमं 4 गहसमंच ५।नीससिऊससियसमंद सञ्चारसमं७ सरा सत्त ॥१॥'त्ति, इयं च गाथा स्वरप्रकरणोपान्ते तंतिसम मित्यादिरधीतापिइहाक्षरसममित्यादिव्याख्यायते, अनुयोगद्वारटीकायामेवमेव दर्शनादिति, तत्र दीर्घ अक्षरे दीर्घःस्वरः क्रियते ह्रस्वे ह्रस्व: प्लुतेप्लुतःसानुनासिके सानुनासिक उससाना स्तदक्षरसमम्, तथा यद् गेयपदं- नामिकादिकमन्यतरबन्धेन बद्धं यत्र स्वरे अनुपाति भवति तत्तत्रैव यत्र गीते गीयते तत्पदसममिति, यत्परस्पराहतहस्ततालस्वरानुवर्ति भवति तत्तालसमम्, शृङ्गदाद्यन्यतरमयेनाङ्गलिकोशकेनाहतायास्तन्त्र्याः स्वरप्रकारो लयस्तमनुसरतोगातुर्यनेयं तल्लयसमम्, प्रथमतोवंशतन्त्र्यादिभिर्यः स्वरोगृहीतस्तत्समंगीयमानं ग्रहसमम्, निःश्वसितोच्छ्रसितमानमनतिक्रामतो यनेयं तन्निःश्वसितोच्छ्रसितसमम्, तैरेव वंशतन्त्र्यादिभिर्यदङ्गलिसञ्चारसमं गीयते तत्सञ्चारसमम्, गेयं च सप्त स्वरास्तदात्मकमित्यर्थः / यो गेये सूत्रबन्धः स एवमष्टगुण एव कार्य इत्याह- निद्दोसं सिलोगो, तत्र निर्दोष- अलियमुवघायजणयं (आव०नि०८८१-८४, बृहत्क० 278-81) इत्यादिद्वात्रिंशत्सूत्रदोषरहितं १सारवद्-अर्थेन युक्तं 2 हेतुयुक्तं- अर्थगमककारणयुक्तं 3 अलङ्कतं-काव्यालङ्कारयुक्तं 4 उपनीतं- उपसंहारयुक्तं 5 सोपचारं- अनिष्ठुराविरुद्धालज्जनीयाभिधानं सोत्प्रासंवा 6 मितं पदपादाक्षरै परिमितमित्यर्थो 7 मधुरं त्रिधा शब्दार्थाभिधानतो 8 गेयं भवतीति शेषः / तिन्नि य वित्ताई ति यदुक्तं तद्व्याख्या- समं सिलोगो, तत्र समं पादैरक्षरैश्च, तत्र पादैश्चतुर्भिरक्षरैस्तु-गुरुलघुभिः। अर्द्धसमंत्वेकतरसमम्, विषमंतु सर्वत्र पादाक्षरापेक्षयेत्यर्थः। अन्ये तु व्याचक्षते-सम-यत्र चतुर्ध्वपि पादेषु समान्यक्षराणि,

Page #211
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 703 // परार्द्धवर्ष अर्द्धसमं यत्र प्रथमतृतीययोर्द्वितीयचतुर्थयोश्च समत्वम्, तथा सर्वत्र- सर्वपादेषु विषमंच-विषमाक्षरं यद् यस्माद्वृत्तं भवति ततस्त्रीणि वृत्तप्रजातानि- पद्यप्रकाराः / अत एव चतुर्थं नोपलभ्यत इति, दोन्नि य भणिइओ त्ति अस्य व्याख्या- सक्कया सिलोगो, भणितिर्भाषा आहिया आख्याता स्वरमण्डले-षड्जादिस्वरसमूहे, शेषं कण्ठ्यम् / कीदृशी स्त्री कीशहंगायतीति / प्रश्नमाह- केसी गाहा, केसि त्ति कीदृशी खर न्ति खरस्थानं रूक्षं- प्रसिद्धं चतुरं- दक्षं विलम्बं- परिमन्थरं द्रुतं- शीघ्रमिति, विस्सरं पुण केरिसि त्ति विस्सरं पुण केरिसित्ति गाथाधिकमिति, उत्तरमाह- सामा गाहा कण्ठ्या, पिंगल त्ति कपिला, तंति गाहा तन्त्रीसम-वीणादितन्त्रीशब्देन तुल्यं मिलितंच, शेषं प्राग्वत्, नवरंपादोवृत्तपादः, तन्त्रीसममित्यादिषुगेयं सम्बन्धनीयम्, तथा गेयस्य स्वरानर्थान्तरत्वादुक्तं संचारसमा सरा सत्त त्ति, अन्यथा सञ्चारसममिति वाच्यं स्यात्, तंतिसमा तालसमेत्यादि वेति, अयंचस्वरमण्डलसङ्केपार्थः, सत्त सरा सिलोगो, तता तन्त्री तानो भण्यते, तत्र षड्जादिः स्वरः प्रत्येकं सप्तभिस्तानैर्गीयत इत्येवमेकोनपञ्चाशत्तानाः सप्ततन्त्रीकायां वीणायां भवन्तीति, एवमेकतन्त्रीकायां त्रितन्त्रीकायां च, कण्ठेनापि गीयमाना एकोनपञ्चाशदेवेति / अनन्तरं गानतो लौकिकः कायक्लेश उक्तोऽधुना लोकोत्तरं तमेवाह सत्तविधे कायकिलेसे पण्णत्ते, तं०- ठाणातिते उक्कुडुयासणिते पडिमठाती वीरासणिते णेसज्जिते दंडातिते लगंडसाती // सूत्रम् 554 // जंबुद्दीवे र सत्त वासा पं० त०-भरहे एरवते हेमवते हेरन्नवते हरिवासे रम्मगवासे महाविदेहे / जंबुद्दीवे 2 सत्त वासहरपव्वतापं० तं०-चुल्लहिमवंते महाहिमवंते निसभेनीलवंते रुप्पी सिहरी मंदरे।जंबुद्दीवे 2 सत्त महानदीओ पुरत्थाभिमुहीओ लवणसमुदंसमप्पेंति, तं०- गंगा रोहिता हिरी सीता णरकंता सुवण्णकूला रत्ता / जंबुद्दीवे 2 सत्त महानतीओ पच्चत्थाभिमुहीओ लवणसमुदं समुप्पेंति, सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 554-559 स्थानातिगादिकायक्लेशाः, जम्बूधातकीपुष्करपूर्वावर्षधरपूर्वपश्चिमाभिमुखनद्यः, अतीतोत्सपिण्यादिकुलकराः, हकारादिदण्डनीतयः, चक्र्येकेन्द्रियपञ्चेन्द्रियरत्नानि, दुष्यमासुषमाचिह्नानि // 703 //

Page #212
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् भाग-२ // 704 // 554-559 स्थानातिगादिकायक्लेशा:, जम्बूधातकी पुष्करपूर्वापरार्द्धवर्ष तं०- सिंधूरोहितंसा हरिकंता सीतोदा णारीकंता रुप्पकूला रत्तवती ।धायइसंडदीवपुरच्छिमद्धे णं सत्त वासा पं० तं०-भरहे जाव महाविदेहे, धायइसंडदीवपुरच्छिमे णं सत्त वासहरपव्वता पं० तं०- चुल्लहिमवंते जाव मंदरे, धायइसंडदीवपुर० सत्त महानतीओ पुरच्छाभिमुहीतो कालोयसमुदं समप्पेंति, तं०- गंगा जाव रत्ता, धायइसंडदीवपुरच्छिमझेणं सत्त महानतीओ पञ्चत्थाभिमुहीओ लवणसमुदंसमप्येति, तं०-सिंधूजाव रत्तवती, धायइसंडदीवे पञ्चत्थिमद्धेणंसत्त वासा एवं चेव,णवरंपुरत्थाभिमुहीओलवणसमुई समप्यति पञ्चत्थाभिमुहाओ कालोदं, सेसंतंचेव, पुक्खरवरदीवड्पुरच्छिमद्धे णं सत्त वासा तहेव, णवरंपुरत्थाभिमुहीओ पुक्खरोदं समुदं समप्यति पच्चत्थाभिमुहीतो कालोदं समुदं समप्पेंति, सेसंतं चेव, एवं पञ्चत्थिमद्धेवि, णवरं पुरत्थाभिमुहीओ कालोदं समुदं सम० पच्चत्थाभिमुहीओ पुक्खरोदंसमप्पेंति, सव्वत्थ वासा वासहरपव्वता णतीतो य भाणितव्वाणि ॥सूत्रम् 555 // ___ जंबुद्दीवे 2 भारहे वासे तीताते उस्सप्पिणीते सत्त कुलगरा हुत्था, तं०- मित्तदामे सुदामे य, सुपासे य सयंपभे। विमलघोसे सुघोसे त, महाघोसे य सत्तमे ॥१॥जंबुद्दीवे 2 भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए सत्त कुलगरा हुत्था- पढमित्थ विमलवाहण 1 चक्खुम 2 जसमं 3 चउत्थमभिचंदे 4 / तत्तो य पसेणइ 5 पुण मरुदेवे चेव 6 नाभी य७॥१॥ एएसिणं सत्तण्हं कुलगराणं सत्त भारियाओ हुत्था, तं०-चंदजसा १चंदकांता 2 सुरूव 3 पडिरूव 4 चक्खुकंता ५य। सिरिकंता 6 मरुदेवी 7 कुलकरइत्थीण नामाई॥२॥ जंबुद्दीवे 2 भारहे वासे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए सत्त कुलकरा भविस्संति-मित्तवाहण सुभोमे य, सुप्पभे य सयंपभे / दत्ते सुहुमे (सुहे सुरूवेय) सुबंधूय, आगमेस्सिण होक्खती॥१॥विमलवाहणे णं कुलकरे सत्तविधा रुक्खा उवभोगत्ताते हव्वमागच्छिंसु, तं०- मत्तंगता त भिंगा चित्तंगा चेव होंति चित्तरसा। मणियंगा त अणियणा सत्तमगा कप्परुक्खा य 1 // सूत्रम् 556 // सत्तविधा दंडनीती पं० तं०- हक्कारे मक्कारे धिक्कारे परिभासे मंडलबंधे चारते छविच्छेदे // सूत्रम् 557 / / वर्षधरपूर्वपश्चिमाभिमुखनद्यः, अतीतोत्सपिण्यादिकुलकरा:, हकारादिदण्डनीतयः, चक्र्येकेन्द्रियपञ्चेन्द्रियरत्नानि, दुष्षमासुषमाचिह्नानि // 704 //

Page #213
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 705 // पुष्करपूर्वापरार्द्धवर्ष एगमेगस्सणं रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्सणं सत्त एगिदियरतणा पं० त०-चक्करयणे 1 छत्तरयणे 2 चम्मरयणे 3 दंडरयणे 4 असिरयणे सप्तममध्ययन 5 मणिरयणे 6 काकणिरयणे७। एगमेगस्सणं रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स सत्त पंचिंदियरतणा पं० २०-सेणावतीरयणे १गाहावतिरयणे सप्तस्थानम्, सूत्रम् / 2 वडतिरयणे 3 पुरोहितरयणे 4 इत्थिरयणे 5 आसरयणे 6 हत्थिरयणे ७॥सूत्रम् 558 // 554-559 स्थानातिगादिसत्तहिं ठाणेहिं ओगाढं दुस्समं जाणेज्जा, तं०- अकाले वरिसइ 1 काले ण वरिसइ 2 असाधू पुजंति 3 साधूण पुजंति 4 गुरूहिं कायक्लेशाः, जम्बूधातकीजणो मिच्छं पडिवन्नो 5 मणोदुहता ६वतिदुहता 7 / सत्तहिं ठाणेहिं ओगाढं सुसमंजाणेज्जा, तं०- अकाले न वरसइ १काले वरसइ 2 असाधूण पुजंति 3 साधू पुजंति 4 गुरूहि जणो सम्म पडिवन्नो ५मणोसुहता 6 वतिसुहता 7 // सूत्रम् 559 // वर्षधरसत्तविहे त्यादि, प्रायः प्रागेव व्याख्यातमिदंतथापि किञ्चिल्लिख्यते, कायस्य-शरीरस्य क्लेशः-खेदः पीडा कायक्लेशो पूर्वपश्चिमा भिमुखनद्यः, बाह्यतपोविशेषः, स्थानायतिकः स्थानातिगः स्थानातिदो वा- कायोत्सर्गकारी, इह च धर्मधर्मिणोरभेदादेवमुपन्यासः, अतीतोत्स पिण्यादिकुलअन्यथा कायक्लेशस्य प्रक्रान्तत्वात् स एव वाच्यः स्यात्, न तद्वान्, इह तु तद्वानिर्दिष्ट इति, एवं सर्वत्र, उत्कटुकासनिकः- कराः,हकारा दिदण्डनीतयः, प्रतीतः। तथा प्रतिमास्थायी-भिक्षुप्रतिमाकारी वीरासनिको- यः सिंहासननिविष्ट इमिवास्ते, नैषधिकः-समपदपुतादिनिष चक्र्येकेन्द्रियद्योपवेशी दण्डायतिकः- प्रसारितदेहो लगण्डशायी- भूम्यलग्नपृष्ठः / इदं च कायक्लेशरूपं तपो मनुष्यलोक एवास्तीति / / पञ्चेन्द्रिय रत्नानि, तत्प्रतिपादनपरं जम्बुद्दीवे त्यादि प्रकरणम्, गतार्थं चैतत् / मनुष्यक्षेत्राधिकारात्तद्गतकुलकरकल्पवृक्षनीतिरत्नदुष्षमादिलिङ्ग सुषमाचिह्नानि सूत्राणि पाठसिद्धानि चैतानि, नवरं आगमिस्सेण होक्खइ त्ति आगमिष्यता कालेन हेतुना भविष्यतीत्यर्थः / तथा विमलवाहने प्रथमकुलकरे सति सप्तविधा इति पूर्वं दशविधा अभूवन् रुक्ख त्ति कल्पवृक्षाः / उवभोगत्ताए त्ति उपभोग्यतया हव्वंशीघ्रमागतवन्तो, भोजनादिसम्पादनेनोपभोगं तत्कालीनमनुष्याणामागता इत्यर्थः, मत्तंगया य गाहा, मत्तंगया इति मत्तं- मदस्तस्य दुष्यमा 8 // 705 //

Page #214
कारण श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 706 // कारणत्वान्मद्यमिह मत्तशब्देनोच्यते तस्याङ्गभूता:-कारणभूतास्तदेव वाऽङ्गं-अवयवो येषां ते मत्ताङ्गकाः, सुखपेयमद्य- सप्तममध्ययन दायिन इत्यर्थः / चकारः पूरणे, भिंग त्ति संज्ञाशब्दत्वाद् भृङ्गारादिविविधभाजनसम्पादका भृङ्गाः। चित्तंग त्ति चित्रस्य सप्तस्थानम्, सूत्रम् अनेकविधस्य माल्यस्य कारणत्वाच्चित्राङ्गाः। चित्तरस त्ति चित्रा-विचित्रा रसा- मधुरादयो मनोहारिणो येभ्यः सकाशात् / 554-559 स्थानातिगादिसम्पद्यन्ते ते चित्ररसाः, मणियंग त्ति मणीनां- आभरणभूतानामङ्गभूताः- कारणभूता मणयो वा अङ्गानि- अवयवा येषांक कायक्लेशाः, जम्बूधातकीते मण्यङ्गाः, भूषणसम्पादका इत्यर्थः / अणियण त्ति अनग्नकारकत्वादनग्ना-विशिष्टवस्त्रदायिनः, संज्ञाशब्दो वाऽयमिति, पुष्करपूर्वाकप्परुक्खत्ति उक्तव्यतिरिक्तसामान्यकल्पितफलदायित्वेन कल्पना कल्पस्तत्प्रधाना वृक्षाः कल्पवृक्षा इति / दंडनीइ त्ति दण्डनं परार्द्धवर्ष वर्षधरदण्डोऽपराधिनामनुशासनम्, तत्र तस्य वा स एव वा नीति-नयो दण्डनीतिः। हक्कारे त्ति ह इत्यधिक्षेपार्थस्तस्य करणं पूर्वपश्चिमा भिमुखनद्यः, हक्कारः, अयमर्थः- प्रथमद्वितीयकुलकरकालेऽपराधिनो दण्डो हक्कारमात्रम्, तेनैवासौ हृतसर्वस्वमिवात्मानं मन्यमानः अतीतोत्स पिण्यादिकुलपुनरपराधस्थाने न प्रवर्तत इति तस्य दण्डनीतिता, एवं मा इत्यस्य निषेधार्थस्य करणं- अभिधानं माकारस्तृतीयचतुर्थ- कराः, हकाराकुलकरकाले महत्यपराधे माकारो दण्डः इतरत्र तु पूर्व एवेति, तथा धिगधिक्षेपार्थ एव तस्य करणं- उच्चारणं धिक्कारः, दिदण्डनीतयः, चक्र्येकेन्द्रियपञ्चमषष्ठसप्तमकुलकरकाले महापराधे धिक्कारो दण्डो जघन्यमध्यमापराधयोस्तु क्रमेण हक्कारमाकाराविति, आह च-8 पश्चेन्द्रिय रत्नानि, पढमबीयाण पढमा तइयचउत्थाण अभिनवा बीया। पंचमछट्ठस्स य सत्तमस्स तइया अभिणवा उ॥१॥ (आव०नि० 168) इति, दुष्यमा सुषमाचिह्नानि तथा परिभाषणं परिभाषा- अपराधिनं प्रति कोपाविष्कारेण मा यासीरित्यभिधानम्, तथा मण्डलबन्धो मण्डलं- इङ्गितं क्षेत्रं तत्र बन्धो- नास्मात् प्रदेशाद् गन्तव्यमित्येवं वचनलक्षणम्, पुरुषमण्डलपरिवारणलक्षणोवा, चारकं गुप्तिगृहं छविच्छेदो * प्रथमद्वितीययोः प्रथमा तृतीयचतुर्थयोरभिनवा द्वितीया / पञ्चमषष्ठसप्तमानां तृतीयाऽभिनवा तु॥ 1 // // 706 //

Page #215
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 707 // हस्तपादनासिकादिच्छेदः, इयमनन्तरा चतुर्विधा भरतकाले बभूव, चतसृणामन्त्यानामाद्यद्वयमृषभकाले अन्ये तु भरतकाले सप्तममध्ययन इत्यन्ये, आह च- परिभासणा उ पढमा मंडलिबंधमि होइ बीया उ। चारग छविछेदादी भरहस्स चउव्विहा नीई॥१॥ (आव०भा० सप्तस्थानम्, सूत्रम् 3) इति / चक्करयणे त्यादि, 'रत्नं निगद्यते तद् जातौ जातौ यदुत्कृष्ट'मिति वचनात् चक्रादिजातिषु यानि वीर्यत उत्कृष्टानि 560-562 तानि चक्ररत्नादीनि मन्तव्यानि, तत्र चक्रादीनि सप्पैकेन्द्रियाणि-पृथिवीपरिणामरूपाणि, तेषां च प्रमाणं-चक्कं छत्तं दंडो संसारजीवाः, अध्यवसानातिन्निवि एयाई वामतुल्लाई। चम्मंदुहत्थदीहं बत्तीसं अंगुलाई असी॥१॥ चउरंगुलो मणी पुण तस्सद्धं चेव होइ विच्छिन्नो। चउरंगुलप्पमाणा धुपक्रमाः, सुवन्नवरकागणी नेया॥ 2 // (बृहत्सं० 301-2) सेनापति:- सैन्यनायको गृहपतिः- कोष्ठागारनियुक्तो वर्द्धकी-सूत्रधारः सर्वजीवाः पुरोहितः- शान्तिकर्मकारीति, चतुर्दशाप्येतानि प्रत्येकं यक्षसहस्राधिष्ठितानीति / ओगाढं ति अवतीर्णामवगाढां वा प्रकर्षप्राप्तामिति, अकालोऽवर्षा, असाधवोऽसंयता गुरुषु- मातापितृधर्माचार्येषु मिच्छं मिथ्याभावं विनयभ्रंशमित्यर्थः। प्रतिपन्न आश्रितः / मणोदुहय त्ति मनसो मनसा वा दुःखिता-दुःखितत्वं दुःखकारित्वं वा द्रोहकत्वं वा, एवं वयदुहये त्यपि व्याख्येयमिति ।सम्म ति सम्यग्भावं विनयमित्यर्थः / एते च दुष्षमासुषमे संसारिणां दुःखाय सुखाय चेति संसारिप्ररूपणायाह सत्तविहा संसारसमावन्नगा जीवा पं० तं०- नेरतिता तिरिक्खजोणिता तिरिक्खजोणिणितो मणुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ // सूत्रम् 560 // ___ सत्तविधे आउभेदे पं० तं०- 'अज्झवसाणनिमित्ते आहारे वेयणा पराघाते / फासे आणापाणू सत्तविधं भिजए आउं॥१॥' 0 प्रथमा परिभाषणैव देशनिर्वासे द्वितीया। चारकं छविच्छेदादिश्व भरतस्य चतुर्विधा नीतिः॥ 1 // ॐ चक्रं छत्रं दण्डस्त्रीण्यप्येतानि वामतुल्यानि। चर्म द्विहस्तदीर्घ द्वात्रिंशदङ्गलान्यसिः॥ 1 // मणिः पुनः चतुरङ्गलस्तदर्द्धमेव विस्तीर्णो भवति। सुवर्णवरकाकिणी चतुरङ्गुलप्रमाणा ज्ञेया॥ 2 // // 707 //

Page #216
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 560-562 संसारजीवा:, अध्यवसानाधुपक्रमा:, सर्वजीवा: // 708 // // सूत्रम् 561 // ___ सत्तविधा सव्वजीवापं० तं०-पुढविकाइया आउ० तेउ० वाउ० वणस्सति० तसकातिता अकातिता, अहवा सत्तविहा सव्वजीवा पं० तं०- कण्हलेसा जाव सुक्कलेसा अलेसा // सूत्रम् 562 // सत्ते त्यादि कण्ठ्यम्, संसारिणां च संसरणं आयुधंदे सति भवतीति तदर्शयन्नाह- सत्तेत्यादि, तत्र आउयभेदे त्ति आयुषोजीवितव्यस्य भेदः- उपक्रमः आयुर्भेदः, स च सप्तविधनिमित्तप्रापितत्वात् सप्तविध एवेति, अज्झवसाण गाहा, अध्यवसानंरागस्नेहभयात्मकोऽध्यवसायो निमित्तं-दण्डकशाशस्त्रादीनि समाहारद्वन्द्वस्तत्र सति आयुर्भिद्यत इति सम्बन्धः। तथा आहारेभोजनेऽधिके सति, तथा वेदना- नयनादिपीडा पराघातो गर्तपातादिसमुत्थः, इहापि समाहारद्वन्द्व एव तत्र सति, तथा स्पर्शेतथाविधभुजङ्गादिसम्बन्धिनि सति, तथा आणापाणु त्ति उच्छासनिःश्वासौ निरुद्धावाश्रित्येति, एवं च सप्तविधं यथा भवति तथा भिद्यते आयुरिति, अथवा अध्यवसानमायुरुपक्रमकारणमिति शेषः, एवं निमित्तमित्यादि, यावदाणापाणुत्ति व्याख्येयम्, प्रथमैकवचनान्तत्वादध्यवसानादिपदानाम्, एवं सप्तविधत्वादायुर्भेदहेतूनां सप्तविधं यथा भवति तथा भिद्यते आयुरिति, अयं चायुर्भेदः सोपक्रमायुषामेव नेतरेषामिति, आह- यद्येवं भिद्यते आयुस्ततः कृतनाशोऽकृताभ्यागमश्च स्यात्, कथं?, संवत्सरशतमुपनिबद्धमायुस्तस्य अपान्तराल एव व्यपगमात्कृतनाशो येन च कर्मणा तद्भिद्यते तस्याकृतस्यैवाभ्यागमः, एवं च मोक्षानाश्वासस्ततश्चारित्राप्रवृत्त्यादयो दोषा इति, आह च-कम्मोवक्कामिज्जइ अपत्तकालंपि जइ तओ पत्ता / अकयागमकयनासा माता मोक्खाणासासओ दोसा॥१॥(विशेषाव० 2047) अत्रोच्यते-यथा वर्षशतभोग्यभक्तमप्यग्निकव्याधितस्याल्पेनापिकालेनोप 0 अप्राप्तकाले यदि कर्म उपक्रम्यते ततः प्राप्ताः / अकृतागमकृतनाशान्मोक्षेऽनाश्वासतो दोषाः // 1 // // 708 //

Page #217
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 709 // भुञ्जानस्य न कृतनाशो नाप्यकृताभ्यागमस्तद्वदिहापीति, आह च-न हि दीहकालियस्सवि णासो तस्साणुभूइओ खिप्पं / / बहुकालाहारस्स व दुयमग्गियरोगिणो भोगो॥१॥सव्वं च पएसतया भुजइ कम्ममणुभागओ भइयं / तेणावस्साणुभवे के कयनासादओ तस्स? // 2 // (विशेषाव० 2048-49) किंचिदकालेवि फलं पाइज्जइ पच्चए य कालेणं। तह कम्मं पाइज्जइ कालेण वि पच्चए अन्न। 3 // (विशेषाव० 2058) जह वा दीहा रज्जू डज्झइ कालेण पुंजिया खिप्पं / वितओ पडो उ सुस्सइ पिंडीभूओ उ कालेणं॥ 4 // (विशेषाव० 2061) इत्यादि अयं चायुर्भेदः कथञ्चित्सर्वजीवानामस्तीति तानाह- सत्ते त्यादि, सूत्रद्वयं कण्ठ्यम्, नवरं सर्वे च ते जीवाश्चेति सर्वजीवाः, संसारिमुक्ता इत्यर्थः। तथा 'अकाइय'त्ति सिद्धाः षड़िधकायाव्यपदेश्यत्वादिति, अलेश्या:सिद्धाः अयोगिनो वेति ॥अनन्तरं कृष्णलेश्यादयो जीवभेदा उक्ताः / तत्र च कृष्णलेश्यः सन्नारकोऽप्युत्पद्यते ब्रह्मदत्तवदिति ब्रह्मदत्तस्वरूपाभिधानायाह बंभदत्ते णं राया चाउरंतचक्कवट्टी सत्त धणूई उद्धं उच्चत्तेणं सत्त य वाससयाई परमाउं पालइत्ता कालमासे कालं किच्चा अधे सत्तमाए पुढवीए अप्पतिट्ठाणे णरएणेरतितत्ताए उववन्ने / सूत्रम् 563 // मल्लीणं अरहा अप्पसत्तमे मुंडे भवित्ता अगारातो अणगारियं पव्वइए, तं०- मल्ली विदेहरायवरकन्नगा१पडिबुद्धी इक्खागराया २चंदच्छाये अंगराया ३रुप्पी कुणालाधिपती 4 संखे कासीराया 5 अदीणसत्तू कुरुराता 6 जितसत्तूपंचालराया ७॥सूत्रम् 564 // 0 अग्निरोगिणो बहुकालाहारस्य भोग इव दीर्घकालिकस्यापि तस्य क्षिप्रमनुभूतितो नोक्तो नाशलक्षणो दोषः॥ 1 // सर्वं च कर्म प्रदेशतया भुज्यतेऽनुभागतो भक्तम् / तेनावश्यानुभवे कर्मणः के कृतनाशादयस्तस्य? // 2 // किंचित्फलमकालेऽपि पाच्यतेऽन्यत्कालेन पच्यते। तथा कर्म पाच्यतेऽन्यत्कालेनापि पाच्यते // 3 // यथा दीर्घा रज्जुः कालेन दह्यते पुञ्जिता क्षिप्रम्। क्षिप्रं विततः पटः शुष्यति पिण्डीभूतस्तु कालेन // 4 // सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् | 563-564 ब्रह्मदत्ततनुमानायुर्गतयः, मल्लिदीक्षापरिवारनृपाः (मल्लिकथानकम्) // 709 //

Page #218
सम्ममम ध्ययन श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तस्थानम. // 710 // बंभदत्तेत्यादिसुगमम्॥ब्रह्मदत्त उत्तमपुरुष इति तदधिकारादुत्तमपुरुषविशेषस्थानोत्पन्नमल्लिवक्तव्यतामाह-मल्ली णमित्यादि, मल्लिरहन् अप्पसत्तमे त्ति आत्मना सप्तमः-सप्तानांपूरण: आत्मा वासप्तमो यस्यासावात्मसप्तमो, मल्लिशब्दस्य स्त्रीलिङ्गत्वेऽप्यईच्छब्दापेक्षया पुन्निर्देशः / विदेहजनपदराजस्य वरकन्या विदेहराजवरकन्या 1, तथा प्रतिबुद्धिर्नाम्ना इक्ष्वाकुराजः साकेतनिवासी२,चन्द्रच्छायो नाम अङ्गजनपदराजश्चम्पानिवासी ३,रुक्मी नाम कुणालजनपदाधिपतिः श्रावस्तीवास्तव्यः४, शङ्खो नाम काशीजनपदराजो वाराणसीनिवासी 5, अदीनशत्रुर्नाम्ना कुरुदेशनाथो हस्तिनागपुरवास्तव्यः 6, जितशत्रुर्नाम पञ्चालजनपदराजः काम्पिल्यनगरनायक इति 7, आत्मसप्तमत्वं च भगवतःप्रव्रज्यायामभिहितप्रधानपुरुषप्रव्रज्याग्रहणाभ्युपगमापेक्षयाऽवगन्तव्यम्, यतःप्रव्रजितेन तेन तेप्रवाजिताः, तथा त्रिभिः पुरुषशतैः बाह्यपरिषदा त्रिभिश्चस्त्रीशतैरभ्यन्तरपरिषदाऽसौ संपरिवृतः परिव्रजित इति ज्ञातेषु श्रूयत इति, उक्तंच-पासो मल्ली य तिहिं तिहिंसएहिं(आव०नि०२२४)ति, एवमन्येष्वपि विरोधाभासेषु विषयविभागाः सम्भवन्तीति निपुणैर्गवेषणीयाः,शेषंसुगममिति, इत्थं चैतच्चरितं मल्लिज्ञाताध्ययने श्रूयते- जम्बूद्वीपेडपरविदेहे सलिलावतीविजये वीतशोकायां राजधान्यां महाबलाभिधानोराजा षड्भिर्बालवयस्यैः सह प्रव्रज्यांप्रतिपेदे, तत्र महाबलस्तैर्वयस्यानगारेरूचे-यद्भवांस्तपस्तपस्यति तद्वयमपीत्येवं प्रतिपन्नेषु तेषु यदा ते तमनुसरन्तश्चतुर्थादि विदधुस्तदाऽसावष्टमादिव्यधासीद्, एवं चस्त्रीनामगोत्रकर्मासौ बबन्ध अर्हदादिवात्सल्यादिभिश्च हेतुभिस्तीर्थकरनामेति,ततस्ते जीवितक्षयाजयन्ताभिधानविमाने अनुत्तरसुरत्वेनोत्पेदिरे, ततश्च्युत्वा महाबलो विदेहेषु जनपदेषु मिथिलायांराजधान्यां कुम्भकराजस्य प्रभावत्या देव्यास्तीर्थकरीत्वेन समजनि, मल्लिरिति नाम च पितरौ चक्रतुः। तदन्ये तु यथोक्तेषु साकेतादिषु सञ्जज्ञिरे, ततो 0 पार्थो मल्ली च त्रिभिस्त्रिभिः शतैः / सूत्रम् 563-564 ब्रह्मदत्ततनुमानायुर्गतयः, मल्लिदीक्षापरिवारनृपाः (मल्लिकथानकम्) // 71

Page #219
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 711 // मल्ली देशोनवर्षशतजाता अवधिना तानाभोगयाञ्चकार, तत्प्रतिबोधनार्थं च गृहोपवने षगर्भगृहोपेतं भवनं तन्मध्यभागे च कनकमयीं शुषिरांमस्तकच्छिद्रां पद्मपिधानांस्वप्रतिमांकारयामास, तस्यां चानुदिवसं स्वकीयभोजनकवलं प्रक्षेपयामास, इतश्च साकेते प्रतिबुद्धिराजः पद्मावत्या देव्या कारिते नागयज्ञे जलजादिभास्वरपञ्चवर्णकुसुमनिर्मितं श्रीदामगण्डकं दृष्ट्रा अहोऽपूर्वभक्तिकमिदमिति विस्मयादमात्यमुवाच-दृष्ट क्वापीदमीदृशमिति?,सोऽवोचत्-मल्लिविदेहवरराजकन्यासत्कश्रीदामगण्डापेक्षयेदंलक्षांशेऽपिशोभयान वर्त्तते, ततोराज्ञाऽवाचि-सा पुनः कीदृशी?, मन्त्री जगाद-अन्या नास्ति तादृशी-8 त्युपश्रुत्य सजातानुरागोऽसौ मल्लिवरणार्थं दूतं विससर्ज१। तथा चम्पायांचन्द्रच्छायराजः कदाचिदर्हन्नकाभिधानेन श्रावकेण पोतवणिजा चम्पावास्तव्येन यात्राप्रतिनिवृत्तेन दिव्ये कुण्डलयुग्मे कौशलिकतयोपनीते सति पप्रच्छ, यदुत- यूयं बहुशः समुद्र लड्यथ,तत्र च किञ्चिदाश्चर्यमपश्यत?,सोऽवोचत्-स्वामिन्नस्यां यात्रायांसमुद्रमध्येऽस्माकं धर्मचालनार्थं देवः कश्चिदुपसर्ग चकार, अविचलने चास्माकं तुष्टेन तेन कुण्डलयुगलद्वितयमदायि, तदेकं कुम्भकस्य अस्माभिरुपनिन्ये, तेनापि मल्लिकन्यायाः कर्णयोः स्वकरेण विन्यासि, सा च कन्या त्रिभुवनाश्चर्यभूता दृष्टा, इति श्रुत्वा तथैव दूतं प्रेषयामास 2 / तथा श्रावस्त्यां रुक्मिराजः सुबाह्वभिधानायाः स्वदुहितुश्चातुर्मासिकमज्जनमहोत्सवे नगरीचतुष्पथनिवेशितमहामण्डपे विभूत्या मज्जितां तां तत्रैवोपविष्टस्य पितुः पादवन्दनार्थमागतामङ्के निवेश्य तल्लावण्यमवलोकयन् व्याजहार, यदुत भो वर्षधर दृष्ट ईदृशोऽन्यस्याः।। कस्याश्चिदपि कन्यायाः मज्जनकमहोत्सवः?, सोऽवोचद्-देव! विदेहवरराजकन्यासत्कमज्जनोत्सवापेक्षया अयं लक्षांशेऽपि रमणीयतया न वर्तत इत्युपश्रुत्य तथैव दूतं प्रेषयति स्मेति ३।तथा अन्यदा मल्लिसत्कदिव्यकुण्डलयुग्मसन्धिर्विजघटे, (r) गृहोपेतं तन्म० (मु०)। सप्तमम मानस्थानमा सूत्रम् 563-564 ब्रह्मदत्ततनुमानायुर्गतयः, मल्लिदीक्षापरिवारनृपाः (मल्लिकथानकम)

Page #220
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 712 // सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 563-564 ब्रह्मदत्ततनुमानायु र्गतयः, तत्सङ्घटनार्थं कुम्भकेन सुवर्णाकाराः समादिष्टास्तथैव कर्तुं तमशक्नुवन्तश्च नगर्या निष्कासिताः / बाणारस्यां शङ्खराजमाश्रिता, भणिताश्च ते तेन- केन कारणेन कुम्भेन निष्काशिता यूयं?, तेऽभिदधुर्मल्लिकन्यासत्कविघटितकर्णकुण्डलसन्धानाशकनेनेति, ततः कीदृशी सेति पृष्टेभ्यस्तेभ्यो मल्लिरूपमुपश्रुत्य तथैव दूतं प्राहिणोत् 4 / तथा कदाचिन्मल्लया मल्लदिन्नाभिधानोऽनुजो भ्राता सभां चित्रकश्चित्रयामास, तत्रैकेन चित्रकरयूना लब्धिविशेषवता यमनिकान्तरिताया मल्लिकन्यायाः पादाङ्गष्ठमुपलभ्य तदनुसारेण मल्लिसदृशमिव तद्रूपं निर्वर्तितम्, ततश्च मल्लदिन्नकुमारः सान्तःपुरश्चित्रसभायां प्रविवेश, विचित्राणि च चित्ररूपाण्यवलोकयन् मल्लिरूपं ददर्श, साक्षान्मल्लीयमिति मन्यमानो ज्येष्ठाया भगिन्या गुरुदेवभूताया , मल्लिदीक्षाअहमग्रतोऽविनयेनायात इति भावयन् परमव्रीडां जगाम, ततस्तद्धात्री चित्रमिदमिति न्यवेदयत्, ततोऽसावस्थाने तेनेदं परिवारनृपाः (मल्लिलिखितमिति कुपितस्तं वध्यमाज्ञापितवान्, चित्रकरश्रेणी तु तं ततो मोचयामास, तथापि कुमारः सन्दशकं छेदयित्वा तं निर्विषयमादिदेश, स च हस्तिनागपुरे अदीनशत्रुराजमुपाश्रितस्ततो राजा तन्निर्गमकारणं पप्रच्छ, तेन च तथैव कथिते दूतं प्रहिणोति स्मेति 5 / तथा कदाचिच्चोक्षाभिधाना परिव्राजिका मल्लिभवनं प्रविवेश, तां च दानधर्मं च शौचधर्मं चोद्वाहयन्ती मल्लिस्वामिनी निर्जिगाय, निर्जिता च सती सा कुपिता काम्पिल्यपुरे जितशत्रुराजमुपाश्रिता, भणितं च नरपतिना-चोक्षे! बहुत्र त्वं संचरस्यतोऽद्राक्षी: काञ्चित्क्वचिदस्मदन्तःपुरपुरन्ध्रीसदृशीं?,साव्याजहार-विदेहवरराजकन्यापेक्षया युष्मत्पुरन्ध्रयो लक्षांशेऽपि रूपसौभाग्यादिभिर्गुणैर्न वर्तन्त इति श्रुत्वा तथैव दूतं विसर्जितवानिति 6 / एवमेते षडपि दूताः कुम्भकं कन्यां याचितवन्तः, स च तानपद्वारेण निष्काशितवान्, दूतवचनाकर्णनाजातकोपाः षडपि अविक्षेपेण मिथिलांप्रति प्रतस्थुः। (r) तत्सङ्घट्टनार्थं (मु०)। कथानकम्) // 71

Page #221
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 713 // आगच्छतश्च तानुपश्रुत्य कुम्भकः सबलवाहनो देशसीमान्ते गत्वा रणरङ्गरसिकतया तान् प्रतीक्षमाणस्तस्थौ, आयातेषु तेषु सप्तममध्ययनं लग्नमायोधनम्, बहुत्वात् परबलस्य निहतकतिपयप्रधानपुरुषमतिनिशितशरशतजर्जरितजयकुञ्जरमतिखरक्षुरप्रप्रहारोत्प्लु सप्तस्थानम्, सूत्रम् तवॉजिविसरविक्षिप्ताश्ववारमुत्तुङ्गमत्तमतङ्गजचूर्णितचक्रिचक्रमुल्लूनच्छत्रं पतत्पताकं कान्दिशीककातरं कुम्भकसैन्यं 563-564 भङ्गमगमत्, ततोऽसौ निवृत्य रोधकसज्जःसन्नासामासे, ततस्तज्जयोपायमलभमानमतिव्याकुलमानसंजनकमवलोक्य मल्ली ब्रह्मदत्त तनुमानायुसमाश्वासयन्ती समादिदेश, यदुत-भवते दीयते कन्येत्येवं प्रतिपादनपरपरस्परप्रच्छन्नपुरुषप्रत्येकप्रेषणोपायेन पुरि पार्थिवाः र्गतयः, षडपि प्रवेश्यन्ताम्, तथैव कृतम्, प्रवेशितास्ते, पूर्वरचितगर्भगृहेषु मल्लिप्रतिमामवलोक्य च ते सेयं मल्लीति मन्यमानास्तद्रूप- मल्लिदीक्षायौवनलावण्येषु मूर्च्छिता निर्निमेषदृष्ट्या तामेवावलोकयन्तस्तिष्ठन्ति स्म, ततो मल्ली तत्राजगाम, प्रतिमायाः पिधानं परिवारनृपाः (मल्लिचापससार, ततस्तस्या गन्धः सर्पादिकमृतकगन्धातिरिक्त उद्दधाव, ततस्ते नासिकां पिदधुः परामखाश्च तस्थुः। मल्ली चल कथानकम्) तानेवमवादीत्- किन्नु भो भूपा! यूयमेवं पिहितनासिकाः पराङ्गखीभूताः?, ते ऊचुः- गन्धेनाभिभूतत्वात्, पुनः साऽवोचत्यदि भो देवानांप्रियाः! प्रतिदिनमतिमनोज्ञाहारकवलक्षेपेणैवंरूपः पुद्गलपरिणामः प्रवर्त्तते कीदृशः पुनरस्यौदारिकस्य शरीरस्य खेलवान्तपित्तशुक्रशोणितपूयाश्रवस्य दुरन्तोच्छ्रासनिश्वासस्य पूतिपुरीषपूर्णस्य चयापचयिकस्य शटनपतनविध्वंसनधर्मकस्य परिणामो भविष्यतीति?, ततो मा यूयं मानुष्यककामेषु सजत, किं च-किं थ तयं पम्हुढं जं थ तया भो जयंतपवरंमि। वुच्छा समयनिबद्धं देवा! तं संभरह जाई॥१॥इति भणिते सर्वेषामुत्पन्नं जातिस्मरणम्, अथ मल्लिरवादीद्- अहं भोः! संसारभयात् / प्रव्रजिष्यामि, यूयं किं करिष्यथ?, ते ऊचुर्वयमप्येवम्, ततो मल्लिरवोचद्- यद्येवं ततो गच्छत स्वनगरेषु स्थापयत पुत्रान् / 0 प्रहारोपप्लुत० (मु०)। 7 किञ्च तद्विस्मृतं यत्तदा जयन्तप्रवरे विमाने। व्युषिताः समयनिबद्धं तां जातिं देवा भो संस्मरत // 1 // // 713 //

Page #222
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 714 // राज्येषु ततः प्रादुर्भवत ममान्तिकमिति, तेऽपि तथैव प्रतिपेदिरे, ततस्तान् मल्ली गृहीत्वा कुम्भकराजान्तिकमाजगाम, तस्य तान् पादयोः पातयामास, कुम्भकराजोऽपि तान् महता प्रमोदेनापूपुजत् स्वस्थानेषु च विससर्जेति, मल्ली चसांवत्सरिकमहादानानन्तरं पौषशुद्धैकादश्यामष्टमभक्तेनाश्विनीनक्षत्रेऽष्टभिनन्दनन्दिमित्रादिभिर्नागवंश्यकुमारैस्तथा बाह्यपर्षदा पुरुषाणां त्रिभिः शतैरभ्यन्तरपर्षदा च स्त्रीणां त्रिभिः शतैः सह प्रवव्राज, उत्पन्नकेवलश्च तान् प्रवाजितवानिति / एते च सम्यग्दर्शने सति प्रव्रजिता इति सामान्यतो दर्शननिरूपणायाह सत्तविहे दंसणे पं० तं०- सम्मइंसणे मिच्छदसणे सम्मामिच्छदंसणे चक्खुदंसणे अचखुदसणे ओहिदंसणे केवलदसणे // सूत्रम् 565 // छउमत्थवीयरागेणंमोहणिज्जवजाओ सत्त कम्मपयडीओ वेयेति, तंजहा-णाणावरणिज्जं दंसणावरणिचं वेयणियं आउयं नाम गोतमंतरातितं।सूत्रम् 566 // __ सत्तठाणाइंछउमत्थेसव्वभावेणंन याणतिनपासति, तं०-धम्मत्थिकायं अधम्मत्थिकार्य आगासस्थिकायंजीवं असरीरपडिबद्धं / परमाणुपोग्गलंसदंगंध, एयाणि चेव उप्पन्नणाणे जाव जाणति पासति, तं०-धम्मत्थिगातंजाव गंधं ।सूत्रम् 567 // समणे भगवं महावीरे वयरोसभणारायसंघयणे समचउरंससंठाणसंठिते सत्त रयणीओ उदउच्चत्तेणं हुत्था॥ सूत्रम् 568 // सत्त विकहाओपं० त०- इत्थिकहा भत्तकहा देसकहा रायकहा मिउकालणिता दंसणभेयणी चरित्तभेयणी॥सूत्रम् 569 // आयरियउवज्झायस्स णं गणंसि सत्त अइसेसा पं० तं०-आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सगस्स पाते णिगिज्झिय 2 पप्फोडेमाणे नक्षत्रै ते: षड्भिर्नृपतिभिनन्द....वंश...(मु०)। सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 565-571 सम्यग्दर्शनादीनि दर्शनानि, अमोहप्रकृतयः, छद्यस्थसर्वभावाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, वीरोच्चत्वम्, विकथाः, आचार्याति शेषाः , संयमाऽसंयमाऽऽरम्भानारम्भाद्याः 8 // 714 //

Page #223
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 715 // वा पमज्जमाणे वा णातिक्कमति, एवंजधापंचट्ठाणेजाव बाहिं उवस्सगस्स एगरातं वा दुरातं वा वसमाणे नातिक्कमति, उवकरणातिसेसे भत्तपाणातिसेसे // सूत्रम् 570 // __सत्तविधे संजमे पं०२०- पुढविकातितसंजमे जाव तसकातितसंजमे अजीवकायसंजमे।सत्तविधे असंजमे पं० तं०- पुढविकातितअसंजमे जाव तसकातितअसंजमे अजीवकायअसंजमे।सत्तविहे आरंभेपं० तं०- पुढविकातितआरंभेजाव अजीवकातआरंभे। एवमणारंभेवि, एवं सारंभेवि, एवमसारंभेवि, एवं समारंभेवि, एवं असमारंभेवि, जाव अजीवकायअसमारंभे ॥सूत्रम् 571 // दसणे त्यादि सुगमम्, परं सम्यग्दर्शनं- सम्यक्त्वं मिथ्यादर्शनं-मिथ्यात्वं सम्यग्मिथ्यादर्शनं-मिश्रमिति, एतच्च त्रिविधमपि दर्शनमोहनीयभेदानां क्षयक्षयोपशमोपशमोदयेभ्यों जायते तथाविधरुचिस्वभावं चेति, चक्षुर्दर्शनादितु दर्शनावरणीयभेदचतुष्टयस्य यथासम्भवं क्षयोपशमक्षयाभ्यांजायतेसामान्यग्रहणस्वभावं चेति, तदेवं श्रद्धानसामान्यग्रहणयोर्दर्शनशब्दवाच्यत्वाद्दर्शनं सप्तधोक्तमिति / अनन्तरं केवलदर्शनमुक्तम्, तच्च छद्मस्थावस्थाया अनन्तरं भवतीति छद्मस्थप्रतिबद्धं सूत्रद्वयम्, विपर्ययसूत्रं च छउमत्थे त्यादिसुगमम्, नवरं छद्मनि-आवरणद्वयरूपे अन्तराये च कर्मणि तिष्ठतीति छद्मस्थोऽनुत्पन्नकेवलज्ञानदर्शनः स चासौ वीतरागश्च- उपशान्तमोहत्वात् क्षीणमोहत्वाद्वा विगतरागोदय इत्यर्थः, सत्त त्ति मोहस्य क्षयादुपशमाद्वा नाष्टावित्यर्थः / अत एवाह- मोहणिज्जवजाउ त्ति। एतान्येव च जिनो जानातीत्युक्तम्, स च वर्त्तमानतीर्थे महावीर इति तत्स्वरूपं तत्प्रतिषिद्धविकथाभेदांश्चाह- समणे इत्यादि सूत्रद्वयं सुगमम्, नवरं विकहाउ त्ति चतस्रः प्रसिद्धा व्याख्याताश्चेति मिउकालुणिय त्ति श्रोतृहृदयमाईवजननाद् मृद्वी सा चासौ कारुणिकी च- कारुण्यवती मृदुकारुणिकी- पुत्रादिवियोग__0 अयअयोपशमोदयेभ्यो (मु०)। सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 565-571 सम्यग्दर्शनादीनि दर्शनानि, अमोहप्रकृतयः, छद्मस्थसर्वभावाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, वीरोच्चत्वम्, विकथा:, आचाोति. शेषा: संयम ऽऽरम्भानारम्भाधा: / / 715 //

Page #224
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 716 // दुःखदुःखितमात्रादिकृतकारुण्यरसगर्भप्रलापप्रधानेत्यर्थः, तद्यथा- हा पुत्त पुत्त हा वच्छ! वच्छ मुक्कामि कहमणाहाहं? / एवं सप्तममध्ययन कलुणविलावा जलंतजलणेऽज सा पडिया॥१॥इति, दर्शनभेदिनी ज्ञानाद्यतिशयितकुतीर्थिकप्रशंसादिरूपा, तद्यथा-सूक्ष्मयुक्ति सप्तस्थानम्, सूत्रम् शतोपेतं, सूक्ष्मबुद्धिकरं परम् / सूक्ष्मार्थदर्शिभिदृष्टं, श्रोतव्यं बौद्धशासनम् ॥१॥इत्यादि, एवं हि श्रोतृणांतदनुरागात् सम्यग्दर्शनभेदः 565-571 सम्यग्दर्शनास्यादिति, चारित्रभेदिनी न सम्भवन्तीदानीं महाव्रतानि साधूनां प्रमादबहुलत्वादतिचारप्रचुरत्वादतिचारशोधकाचार्य दीनिदर्शनानि, तत्कारकसाधुशुद्धीनामभावादिति ज्ञानदर्शनाभ्यां तीर्थं वर्त्तत इति ज्ञानदर्शनकर्त्तव्येष्वेव यत्नो विधेय इति, भणितं च-8 अमोहप्रकृत यः, छद्यस्थसोही य नत्थि नवि दित करेंता नविय केइ दीसंति। तित्थं च नाणदंसण निज्जवगा चेव वोच्छिन्ना // 1 // इत्यादि, अनया हि सर्वभावाज्ञेयाः प्रतिपन्नचारित्रस्यापि तद्वैमुख्यमुपजायते किं पुनस्तदभिमुखस्येति चारित्रभेदिनीति / विकथासु च वर्तमानान् साधूनाचार्या केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, निषेधयन्ति सातिशयत्वात्तेषामिति तदतिशयप्रतिपादनायाह-आयरिए त्यादि, पञ्चस्थानके व्याख्यातप्रायं तथापि किश्चिदु वीरोच्चत्वम्, च्यते- आचार्योपाध्यायो निगृह्य निगृह्य- अन्तर्भूतकारितार्थत्वेन पादधूल्याः प्रसरन्त्या निग्रहं कारयित्वा 2 प्रस्फोटयन् विकथा:, आचार्यातिपादप्रोञ्छनेन वैयावृत्त्यकरादिना प्रस्फोटनं कारयन् प्रमार्जयन्- प्रमार्जनं कारयन्नाज्ञामतिक्रामति, शेषसाधव उपाश्रयाहिरिदं / शेषाः, कुर्वन्तीत्याचार्यादेरतिशयः / एव मित्यादिनेदं सूचितं आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सयस्स उच्चारपासवणं विगिंचेमाणे वा विसोहेमाणे वाणाइक्कमइ 2 आयरियउवज्झाए पभू इच्छा वेयावडियं करेजा इच्छा नो करेजा 3, आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा संवसमाणे नाइक्कमइ 4 आयरियउवज्झाए बाहिं उवस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा संवसमाणे णाइक्कमइ 5 एतव्याख्यातमेवेति, // 716 // Oहा पुत्र पुत्र हा वत्स! वत्स कथमनाथाऽहं मुक्ताऽस्मि? / एवं कारुणिकप्रलापा ज्वलज्वलने साऽद्य पतिता॥१॥ 0 नास्ति च शोधिर्नापि दातारः नापि च / केचिदपि कर्तारो दृश्यन्ते। ज्ञानदर्शनाभ्यां तीर्थं च नियामका व्युच्छिन्नाः॥१॥ संयमाऽसंयमा ऽऽरम्भाउनारम्भाद्याः

Page #225
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ इदमधिकं- उपकरणातिशेष:- शेषसाधुभ्यः सकाशात् प्रधानोज्वलवस्त्राद्युपकरणता, उक्तं च-आयरियगिलाणाणं मइला सप्तममध्ययनं मइला पुणोविधोवंति। माहुगुरूण अवन्नो लोगम्मि अजीरणं इयरे॥१॥ (ओघनि०३५२) इति, (ग्लान इत्यर्थः) भक्तपानातिशेष: सप्तस्थानम्, सूत्रम् पूज्यतरभक्तपानतेति, उक्तं च-कलमोयणो उ पयसा परिहाणी जाव कोद्दवुब्भज्जी। तत्थ उ मिउ तुप्पतरं जत्थ य जं अच्चियं दोसुं५६५-५७१ ॥१॥(ओघनि० भा० ३०७)('कोद्दवुब्भजित्ति कोद्दवजाउलयं दोसुत्ति क्षेत्रकालयोरिति) गुणाश्चैते-सुत्तत्थथिरीकरणं विणओ गुणाचत-सुतत्यामराकरणावणदीनि दर्शनानि, गुरुपूय सेहबहुमाणो। दाणवइसद्धवुद्धी बुद्धीबलवद्धणं चेव ॥१॥(ओघनि०६०९) इति // एते चाचार्यातिशयाः संयमोपकारायैव अमोहप्रकृत यः, छद्मस्थविधीयन्ते न रागादिनेति संयमं तद्विपक्षभूतमसंयमं चासंयमभेदभूतारम्भादित्रयं च सविपक्षं प्रतिपादयन् सूत्राष्टकं साति सर्वभावाज्ञेयाः देशमाह-सत्तविहे इत्यादि, सुगमम्, नवरंसंयमः- पृथिव्यादिविषयेभ्यः सङ्घट्टपरितापोपद्रवणेभ्य उपरमः ।अजीवकायसंजमे केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, त्ति अजीवकायानां-पुस्तकादीनां ग्रहणपरिभोगोपरमोऽसंयमस्त्वनुपरमः,आरम्भादयोऽसंयमभेदाः। तल्लक्षणमिदंप्रागभिहितंआरंभो उद्दवओ परितावकरो भवेसमारंभो। सरंभो संकप्पों सुद्धनयाणं तु सव्वेसिं॥१॥इति, नन्वारम्भादयोऽपद्रावणपरितापादिरूपा आचार्यातिउक्तास्ते चाजीवकायानामचेतनतया न युक्तास्तदयोगादजीवकायानारम्भादयोऽपीति, अत्रोच्यते, अजीवेषु पुस्तकादिषु ये शेषाः समाश्रिता जीवास्तदपेक्षया अजीवकायप्राधान्यादजीवकायारम्भादयो न विरुद्ध्यन्त इति / अनन्तरं संयमादय उक्तास्ते चल जीवविषया इति जीवविशेषान् स्थितितः प्रतिपादयन् सूत्रचतुष्टयमाह Oआचार्याणां ग्लानानां च मलिनानि 2 पुनः 2 क्षालयन्ति / गुरूणामवज्ञा मा भूत् लोके ग्लानानामजीणं च // 1 // 0 पयसा कलमौदनो यावत् परिहान्या 8 कोद्रवोद्भाजी / तत्रापि मृदु स्निग्धतरं यत्र क्षेत्रकालयोर्यदर्चितं च // 1 // 0 सूत्रार्थस्थिरीकरणं विनयो गुरुपूजा शैक्षबहुमानो। दानपतिश्रद्धावृद्धिर्बुद्धिबलवर्द्धनं चैव // 1 // 80आरम्भ उपद्रवतः परितापकरो भवेत् समारम्भः। संरम्भः संकल्पः शुद्धनयानां च सर्वेषाम् // 1 // * संकप्पो संरभो (मु०)। विकथाः, ऽऽरम्भाऽनारम्भाधा: // 717 //

Page #226
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 718 // अथ भंते! अदसिकुसुंभकोद्दवकंगुरालग(वराकोदूसगा) सणसरिसवमूलाबीयाणं एतेसि णं धन्नाणं कोट्ठाउत्ताणं पल्लाउत्ताणं जाव पिहियाणं केवतितं कालं जोणी संचिट्ठति?, गो०! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सत्त संवच्छराई, तेण परं जोणी पमिलायति जाव जोणीवोच्छेदे पण्णत्ते 1 // सूत्रम् 572 // बायरआउकाइयाणं उक्कोसेणं सत्त वाससहस्साई ठिती पन्नत्ता 2 / तच्चाए णं वालुयप्पभाते पुढवीए उक्कोसेणं नेरइयाणं सत्त सागरोवमाइंठिती पण्णत्ता 3, चउत्थीतेणं पंकप्पभाते पुढवीते जह० नेरइयाणं सत्त सागरोवमाइंठिती पं०४॥सूत्रम् 573 // सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो वरुणस्स महारन्नो सत्त अग्गमहिसीतो पं०, ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्स महारन्नो सत्त अग्गमहिसीतोपं०, ईसाणस्सणं देविंदस्स देवरन्नोजमस्स महारन्नो सत्त अग्गमहिसीओपं०॥सूत्रम् 574 // ईसाणस्सणं देविंदस्स देवरन्नो अभिंतरपरिसाते देवाणं सत्त पलिओवमाइंठिती पं०, सक्कस्सणं देविंदस्स देवरन्नो अग्गमहिसीणं देवीणं सत्त पलिओवमाई ठिती पं०, सोहम्मे कप्पे परिग्गहियाणं देवीणं उक्कोसेणं सत्त पलिओवमाइं ठिती पं०॥ सूत्रम् 575 // सारस्सयमाइच्चाणं सत्त देवा सत्त देवसता पं०, गद्दतोयतुसियाणं देवाणं सत्त देवा सत्त देवसहस्सा पं०॥ सूत्रम् 576 // सणंकुमारे कप्पे उक्कोसेणं देवाणं सत्त सागरोवमाइं ठिती पं०, माहिंदे कप्पे उक्कोसेणं देवाणं सातिरेगाइं सत्त सागरोवमाइंठिती पं०, बंभलोगे कप्पे जहण्णेणं देवाणं सत्त सागरोवमाइं ठिती पं०॥सूत्रम् 577 // बंभलोयलंततेसुणं कप्पेसु विमाणा सत्त जोयणसताई उई उच्चत्तेणं पं० // सूत्रम् 578 // भवणवासीणं देवाणं भवधारणिज्जा सरीरगा उक्कोसेणं सत्त रयणीओ उहुं उच्चत्तेणं, एवं वाणमंतराणं एवं जोइसियाणं, सोहम्मीसाणेसुणं कप्पेसु देवाणं भवधारणिज्जगा सरीरा सत्त रयणीओ उर्ल्ड उच्चत्तेणं पं०॥सूत्रम् 579 // सप्तममध्ययन सारस्थानम्, सूत्रम् 572-583 अतसीकुसुम्भादियोनिकाल: अप्कायतृतीय-चतुर्थनरकस्थितिः,शक्र-वरुणेशान-सोमयमाग्रम-हिष्यः, ईशानाभ्यन्तरपरव-शक्रानमहिषी-सौधर्मपरिगहीत-देखीनां स्थितिः,सारस्वताअदित्य-गर्दतोयतुषितदेवा, सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोकस्थितिः, ब्रह्मलोक-लान्तकविमानोश्चत्वम भवनपत्यादितनूचत्वम्, नन्दीश्वरद्वीपान्तीपसमुद्राः, ऋज्वायतायाः श्रेणय: असुरेन्द्राधनीकानि, चमरादिपदात्यनीकाधिपकक्षा-तहेवसंख्या: // 718 //

Page #227
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 719 // ___णंदिस्सरवरस्सणंदीवस्स अंतो सत्त दीवा पं० तं०-जंबुद्दीवेदीवे१धायइसंडे दीवे 2 पोक्खरवरे 3 वरुणवरे 4 खीरवरे 5 घयवरे 6 क्षोयवरे 7 / णंदीसरवरस्स णं दीवस्स अंतो सत्त समुद्दा पं० तं०- लवणे कालोते पुक्खरोदे वरुणोए खीरोदे घओदे खोतोदे // सूत्रम् 580 // __ सत्त सेढीओ पं० तं०- उज्जुआयता एगतोवंका दुहतोवंका एगतोखुहा दुहतोखुहा चक्कवाला अद्धचक्कवाला // सूत्रम् 581 // चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सत्त अणिता सत्त अणिताधिपती पं० सं०- पायत्ताणीए 1 पीढाणिए 2 कुंजराणिए 3 महिसाणिए 4 रहाणिए 5 नट्टाणिए 6 गंधव्वाणिए 7 दुमे पायत्ताणिताधिपती एवं जहा पंचट्ठाणे जाव किंनरे रधाणिताधिपती रिढे णट्टाणियाहिवती गीतरती गंधव्वाणिताधिपती / बलिस्स णं वइरोयणिंदस्स वइरोयणरण्णो सत्ताणीया सत्त अणीयाधिपती पं० तं०- पायत्ताणिते जाव गंधव्वाणिते, मह मे पायत्ताणिताधिपती जाव किंपुरिसे रधाणिताधिपती महारिटेणट्टाणिताधिपती गीतजसे गंधव्वाणिताधिपती। धरणस्स णं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररण्णो सत्त अणीता सत्त अणिताधिपती पं० तं०- पायत्ताणिते जाव गंधव्वाणिएरुद्दसेणे पायत्ताणिताधिपती जाव आणंदेरधाणिताधिपति नंदणेणट्टाणियाधिपती तेतली गंधव्वाणियाधिपती। भूताणंदस्स सत्त अणिया सत्त अणियाहिवई पं० तं०- पायत्ताणिते जाव गंधव्वाणीए दक्खे पायत्ताणीयाहिवती जावणंदुत्तरे रहाणिक रती णट्टाणि० माणसे गंधव्वाणियाहिवई, एवं जाव घोसमहाघोसाणंनेयव्वं / सक्कस्सणंदेविंदस्सदेवरन्नोसत्त अणिया सत्त अणियाहिवती पं० तं०- पायत्ताणिए जाव गंधव्वाणिए, हरिणेगमेसी पायत्ताणीयाधिपती जाव माढरे रधाणिताधिपती सेते णट्टाणिताहिवती तुंबुरू गंधव्वाणिताधिपती। ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सत्त अणीया सत्त अणियाहिवईणो पं० तं०- पायत्ताणिते जाव गंधव्वाणितेलहुपरक्कमे पायत्ताणियाहिवती जाव महासेतेणट्टाणिकरते गंधव्वाणिताधिपती सेसंजहा पंचट्ठाणे, एवंजाव अच्चुतस्सवि सप्तममध्ययन समस्थानम. सूत्रम् 572-583 अतसीकसम्भादियोनिकालः.अप्काचततीय-चतुर्थनरकस्थितिः,शंक-वरुणेशान-सोमयमाग्रम-हिष्यः, ईशानाभ्यन्तरपरव-शक्रायमहिषी-सौधर्मपरिगृहीत-देवीनां स्थितिः, सारस्वताअदित्य-गर्दतोयतुषितदेवा, सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोकस्थितिः, ब्रह्मलोक-लान्तकविमानोचत्वम्, भवनपत्यादितनूचत्वम् नन्दीश्वरदीपान्तद्वीपसमुद्राः, ऋजवायतायाः अणयः असुरेन्द्राधनीकानि, चमरादिपदात्यनीकाधिपकक्षा-तहेवसंख्या: // 719 //

Page #228
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ / / 720 // नेतव्वं // सूत्रम् 582 // चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो दुमस्स पायत्ताणिताहिवतिस्स सत्त कच्छाओ पं० तं०- पढमा कच्छा जाव सत्तमा कच्छा, चमरस्स णमसुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो दुमस्स पायत्ताणिताधिपतिस्स पढमाए कच्छाए चउसट्ठिदेवसहस्सा पं० जावतिता पढमा कच्छा तब्बिगुणा दोच्चा कच्छा तब्बिगुणा तच्चा कच्छा एवं जाव जावतिता छट्ठा कच्छा, तब्बिगुणा सत्तमा कच्छा / एवं बलिस्सवि, णवरं महहुमे सट्ठिदेवसाहस्सितो, सेसंतंचेव, धरणस्स एवं चेव, णवरमट्ठावीसं देवसहस्सा, सेसंतंचेव, जधा धरणस्स एवं जाव महाघोसस्स, नवरं पायत्ताणिताधिपती अन्ने ते पुव्वभणिता / सक्कस्सणं देविंदस्स देवरन्नो हरिणेगमेसिस्स सत्त कच्छाओ पन्नत्ताओपं० तं०- पढमा कच्छा एवं जहा चमरस्स तहा जाव अच्चुतस्स, णाणत्तं पायत्ताणिताधिपतीणंतेपुव्वभणिता, देवपरीमाणमिमंसक्कस्सचउरासीतिं देवसहस्सा, ईसाणस्स असीती देवसहस्साई, देवा इमातेगाथाते अणुगंतव्वा- 'चउरासीति असीति बावत्तरि सत्तरी य सट्ठीया / पन्ना चत्तालीसा तीसा वीसा दससहस्सा // 1 // ' जाव अचुतस्स लहुपरक्कमस्स दसदेवसहस्सा जाव जावतिता छट्ठा कच्छा तब्बिगुणा सत्तमा कच्छा // सूत्रम् 583 // अहे त्यादि सूत्रसिद्धम्, नवरमथेति परिप्रश्नार्थः, भदन्तेति गुर्वामन्त्रणं अयसी ति अतसी कुसुंभो- लट्टा रालकःकङ्गविशेषः सनस्त्वक्प्रधानोधान्यविशेषः सर्षपा:-सिद्धार्थकाः मूलकः-शाकविशेषस्तस्य बीजानिमूलकबीजानि, ककारलोपसन्धिभ्यां मूलाबीयत्ति प्रतिपादितमिति, शेषाणां पर्याया लोकरूढितो ज्ञेया इति, यावद्हणाद् मंचाउत्ताणं मालाउत्ताणं ओलित्ताणं लित्ताणं लंछियाणं मुद्दियाणं ति द्रष्टव्यं व्याख्याऽस्य प्रागिवेति, पुनर्यावत्करणात् 'पविद्धंसइ विद्धंसइ से बीए अबीए भवइ, तेण परं'ति दृश्यम् ॥बादरआउकाइयाणं ति सूक्ष्माणांत्वन्तर्मुहूर्तमेवेति, एवमुत्तरत्रापि विशेषणफलं यथासम्भवं सप्तममध्ययन समस्थानम. सूत्रम् 572-583 अतसीकुसुम्भादियोनिकाल:, अप्कायतृतीय-चतुर्धनरकस्थितिः, शक्र-वरुणेशान-सोमयमाग्रम-हिष्यः, इशानाभ्यनतरपहिव-शकानमहिषी-सौधर्मपरिग्रहीत-देवीनां स्थितिः, सारस्वता दित्य-गर्दतोयतुषितदेवा, सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोकस्थितिः, ब्रह्मलोक-लान्तकविमानोचत्वम्, भवनपत्यादितनूश्चत्वम् नन्दीश्वरद्वीपान्तद्वीपसमुद्राः, ऋज्वायताधाः श्रेणयः असुरेन्द्राधनीकानि, चमरादिपदात्वनीकाधिपकक्षा-तद्देवसंख्या: // 720 //

Page #229
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 721 // स्वधिया योजनीयम् / अनन्तरं नारका उक्ता इति स्थितिशरीरादिभिस्तत्साधाद्देवानांवक्तव्यतामभिधित्सुः सूत्रप्रपञ्चमाहसक्कस्से त्यादि सुगमश्चायम्, नवरं वरुणस्स महारन्नो त्ति लोकपालस्य पश्चिमदिग्वर्तिनः सोमस्य पूर्वदिग्लोकपालस्य यमस्य दक्षिणदिग्लोकपालस्य / अनन्तरं देवानामधिकार उक्तो देवावासाश्च द्वीपसमुद्रा इति तदर्थं नंदीसरे त्यादि सूत्रद्वयम्, कण्ठ्यम् / / एते च प्रदेशश्रेणीसमूहात्मकक्षेत्राधाराः श्रेण्याऽवस्थिता इति श्रेणिप्ररूपणायाह- सत्त सेढी त्यादि श्रेणयः- प्रदेशपपङ्क्तयः ऋज्वी-सरला सा चासावायता च-दीर्घा ऋज्वायता, स्थापना- एकओवंका एकस्यां दिशि वक्रा दुहओवंका उभयतो वक्रा, स्थापना एगओखहा- एकस्यां दिश्यकशाकारा दुहओ खहा- उभयतोऽङ्कशाकारा चक्रवाला- वलयाकृतिः / / अर्द्धचक्रवाला- अर्द्धवलयाकारेति एताश्चैकतोवक्राद्या लोकपर्यन्तप्रदेशापेक्षाः सम्भाव्यन्ते / चक्रवालार्द्धचक्रवालादिना गतिविशेषेण भ्रमणयुक्तानि दर्पितत्वाद्देवसैन्यानि भवन्तीति तत्प्रतिपादनाय चमरे त्यादि प्रकरणं, सुगमम्, नवरं पीठानीकं- अश्वसैन्यम्, नाट्यानीकं- नर्तकसमूहो गन्धर्वानीकं- गायनसमूह एवं जहा पंचट्ठाणए त्ति अतिदेशात् सोमे आसराया पीढाणीयाहिवई 2 वेकुंथूहत्थिराया कुंजराणियाहिवई ३लोहियक्खे महिसाणियाहिवई४इति द्रष्टव्यमेवमुत्तरसूत्रेष्वपीति ।तथा धरणस्येव सकलदाक्षिणात्यानां भवनपतीन्द्राणां सेना सेनाधिपतयः, औदीच्यानांतु भूतानन्दस्येवेति, कच्छत्ति समूहो, यथा धरणस्य तथा सर्वेषां भवनपतीन्द्राणां महाघोषान्तानाम्, केवलं पादातानीकाधिपतयोऽन्ये ज्ञेयाः, ते च पूर्वमनन्तरसूत्रे भणिता: नाणत्तं ति शक्रादीनामानतप्राणतेन्द्रान्तानामेकान्तरितानां हरिनेगमेषी पादातानीकाधिपतिरीशानादीनामारणाच्युतेन्द्रान्तानामेकान्तरितानां लघुपराक्रम इति, देवे त्यादि, देवाः प्रथमकच्छासम्बन्धिनोऽनया गाथयाऽवगन्तव्याः। चतुरासी गाहा, चतुरशीत्यादीनि पदानि सौधर्मादिषु क्रमेण योजनीयानि, नवरं विंशतिपदमानतप्राणतयोर्योजनीयम्, सामममध्ययन साप्तस्थानम. सूत्रम् 572-583 अतसीकुमम्भादियोनिकालः,अष्कायतृतीय-चतुर्थनरकस्थिति:, शक्र-वरुणेशान-सोमयमाग्रम-हिष्यः, ईशानाभ्यन्तरपषत्व-कानमहिषी-सौधर्मपरिग्रहीत-देवीनां स्थितिः, सारस्वताअदित्य-गर्दतीयतुषितदेवा, सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोकस्थितिः, ब्रह्मलोक-लान्तकविमानोच्चत्वम्, भवनपत्यादितनञ्चत्वम् नन्दीश्वरद्वीपान्तद्वीपसमुद्राः, ऋजवायताधाः श्रेणय: असुरेन्द्रारात्रीकानि. चमरादिपदात्यनीकाधिपकक्षा-तद्देवसंख्या: 721 //

Page #230
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 722 // तयोर्हि प्राणताभिधानस्येन्द्रस्यैकत्वाद्, दशेति पदं त्वारणाच्युतयोर्योजनीयम्, अच्युताभिधानस्येन्द्रस्यैकत्वादिति / सकलमिदमनन्तरोदितं वचनप्रत्याय्यमिति वचनभेदानाह सत्तविहे वयणविकप्पे पं० तं०- आलावे अणालावे उल्लावे अणुलावे संलावे पलावे विप्पलावे // सूत्रम् 584 // सत्तविहे विणए पं० तं०-णाणविणए दंसणविणए चरित्तविणए मणविणए वतिविणए कायविणए लोगोवयारविणए। पसत्थमणविणए सत्तविधे पं० तं०- अपावते असावज्जे अकिरिते निरुवक्केसे अणण्हकरे अच्छविकरे अभूताभिसंकमणे, अप्पसत्थमणविणए सत्तविधे पं० तं०- पावते सावख्ने सकिरिते सउवक्केसे अण्हकरे छविकरे भूताभिसंकणे, पसत्थवइविणए सत्तविधे पं० तं०- अपावते असावजे जाव अभूताभिसंकणे, अपसत्थवइविणतेसत्तविधेपं० तं०- पावतेजाव भूताभिसंकणे, पसत्थकातविणए सत्तविधे पं० तं०-आउत्तंगमणं आउत्तं ठाणं आउत्तं निसीयणं आउत्तं तुअट्टणं आउत्तं उल्लंघणं आउत्तं पल्लंघणं आउत्तं सव्विंदितजोगझुंजणता, अपसत्थकातविणते सत्तविधे पं० तं०- अणाउत्तं गमणं जाव अणाउत्तं सव्विंदितजोगजुंजणता। लोगोवतारविणते सत्तविधे पं० तं०- अब्भासवत्तितं परच्छंदाणुवत्तितं कहेउं कतपडिकितिता अत्तगवेसणता देसकालण्णुता सव्वत्थेसु यापडिलोमता / / सूत्रम् 585 // a सत्तविहे त्यादि, सप्तविधो वचनस्य- भाषणस्य विकल्पो-भेदो वचनविकल्पः प्रज्ञप्तस्तद्यथा- आङ ईषदर्थत्वादीषल्लपनमालापो, नञः कुत्सार्थत्वादशीलेत्यादिवत् कुत्सित आलापोऽनालाप इति, उल्लाप:- काक्वावर्णनं 'काक्वा वर्णनमुल्लाप' इति वचनात् स एव कुत्सितोऽनुल्लापः, क्वचित्पुनरनुलाप इति पाठस्तत्रानुलाप:- पौन:पुन्यभाषणं अनुलापो मुहुर्भाषा इति वचनात्, सँल्लापः- परस्परभाषणं संलापो भाषणं मिथ इति वचनात्, प्रलापो-निरर्थकं वचनं प्रलापोऽनर्थकं वच इति वचनात् सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 584-585 वचनविकल्पाः, विनयप्रशस्ताप्रशस्तमनोवाक्कायलोकोपचारविनयभेदाः // 722 //

Page #231
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 723 // सूत्रम् स एव विविधो विप्रलाप इति // एतेषां वचनविकल्पानां मध्ये केचिद्विकल्पा विनयार्था अपि स्युरिति विनयभेदप्रति- सप्तममध्ययनं पादनायाह- सत्तविहे त्यादि, सप्तविधो विनीयतेऽष्टप्रकारं कर्मानेनेति विनयः प्रज्ञप्तस्तद्यथा- ज्ञानं- आभिनिबोधिकादि सप्तस्थानम्, पञ्चधा तदेव विनयो ज्ञानविनयो ज्ञानस्य वा विनयो- भक्त्यादिकरणं ज्ञानविनयः, उक्तंच-भत्ती 1 तह बहुमाणो 2 तद्दिद्वत्थाण | 584-585 संमभावणया 3 / विहिगहण 4 ब्भासोऽविय 5 एसो विणओ जिणाभिहिओ॥१॥दर्शनं- सम्यक्त्वं तदेव विनयो दर्शनविनयो वचन विकल्पाः, दर्शनस्य वा-तदव्यतिरेकाद्दर्शनगुणाधिकानांशुश्रूषणाऽनाशातनारूपो विनयो दर्शनविनयः, उक्तंच-सुस्सूसणा अणासायणा | विनयय विणओ उ दंसणे दुविहो। दसणगुणाहिएK कज्जइ सुस्सूसणाविणओ॥१॥ सक्कार 1 ब्भुट्ठाणे 2 सम्माणा 3 सणअभिग्गहो तह या | प्रशस्ता प्रशस्त४। आसणमणुप्पयाणं 5 कीकम्म 6 अंजलिगहो य७॥२॥ इंतस्सऽणुगच्छणया 8 ठियस्स तह पज्जुवासणा भणिया 9 / गच्छंताणुव्वयणं मनोवाक्काय१० एसो सुस्सूसणाविणओ॥३॥इति, इह च सत्कारः-स्तवनवन्दनादिअभ्युत्थानं-विनयाहस्य दर्शनादेवासनत्यजनंसन्मानो-8 लोकोपचार विनयभेदाः वस्त्रपात्रादिपूजनम्, आसनाभिग्रहः पुनस्तिष्ठत आदरेण आसनानयनपूर्वकमुपविशतात्रेति भणनम्, आसनानुप्रदानं तुआसनस्य स्थानात्स्थानान्तरसञ्चारणं कृतिकर्म- द्वादशावर्त्तवन्दनकम्, शेषं प्रकटमिति / उचितक्रियाकरणरूपोऽयं दर्शने शुश्रूषणाविनयः, अनाशातनाविनयस्तु अनुचितक्रियाविनिवृत्तिरूपः / अयं पञ्चदशविधः, आहच तित्थगर 1 धम्म 2 आयरिय 3 वायगे 4 थेर 5 कुल ६गणे 7 संघे 8 / संभोगिय 9 किरियाए 10 मइनाणाईण 15 य तहेव॥१॥ साम्भोगिका- एकसामाचारीकाः 0 भक्तिस्तथा बहुमानं तद्दष्टार्थानां सम्यग्भावना। विधिना ग्रहणमभ्यासोऽपि च एष विनयो जिनाख्यातः॥१॥ शुश्रूषणाऽनाशातना च विनयस्तु दर्शने // 723 // द्विविधः / दर्शनगुणाधिकेषु क्रियते शुश्रूषणाविनयः॥१॥ सत्कारोऽभ्युत्थानं सन्मान आसननिमन्त्रणा तथा च।आसनसंक्रामणं कृतिकर्म अञ्जलिग्रहश्च / / 2 / / आगच्छतोऽभिव्रजनं स्थितस्य तथा पर्युपासना भणिता। गच्छतोऽनुव्रजनमेष शुश्रूषणाविनयः // 30 तीर्थंकराचार्यधर्मवाचकस्थविरकुलगणसंघानां सांभोगिकानां -

Page #232
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियतम भाग-२ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 584-585 | // 724 // वचनविकल्पाः विनय प्रशस्त क्रिया-आस्तिकता, अत्र भावना-तीर्थकराणामनाशातनायांतीर्थकरप्रज्ञप्तधर्मस्यानाशातनायाम्, वर्तितव्यमित्येवं सर्वत्र द्रष्टव्यमिति, कायव्वा पुण भत्ती बहुमाणो तहय वन्नवाओ य। अरहतमाइयाणं केवलनाणावसाणाणं॥१॥ उक्तो दर्शनविनयः, साम्प्रतं चारित्रविनय उच्यते, तत्र चारित्रमेव विनयश्चारित्रस्य वा श्रद्धानादिरूपो विनयश्चारित्रविनयः, आह च- सामाइयादिचरणस्स सद्दहणया 1 तहेव कारणं। संफासणं 2 परूवण 3 मह पुरओ भव्वसत्ताणं ॥१॥इति, मनोवाक्कायविनयास्तु मनःप्रभृतीनां विनयाहेषु कुशलप्रवृत्त्यादिः, उक्तं च-मणवइकाइयविणओ आयरियाईण सव्वकालंपि। अकुसलाण निरोहो कुसलाणमुईरणं तहय॥१॥लोकानामुपचारो-व्यवहारस्तेन स एव वा विनयो लोकोपचारविनयः / मनोवाक्कायविनयान् प्रशस्ताप्रशस्तभेदान् प्रत्येकं सप्तप्रकारान् लोकोपचारविनयं च सप्तधैवाह- पसत्थमणे त्यादि, सूत्रसप्तकं सुगमम्, नवरं प्रशस्त:- शुभो मनसो विनयनं विनयः प्रवर्त्तनमित्यर्थः प्रशस्तमनोविनयः, तत्र अपापक:- शुभचिन्तारूपोऽसावद्यश्चौर्यादिगर्हितकर्मानालम्बनः, अक्रियः- कायिक्याधिकरणिक्यादिक्रियावर्जितो निरुपक्लेशः- शोकादिबाधावर्जितः स्नु प्रश्रवण (पा०धा० 1038) इति वचनाद्, आस्नव:- आश्रवः कर्मोपादानं तत्करणशील आस्नवकरस्तनिषेधादनास्नवकर:-प्राणातिपाताद्याश्रववर्जित इत्यर्थः, अक्षयिकर:- प्राणिनां न क्षये- यथाविशेषस्य कारकः / अभूताभिशङ्कनो-न भूतान्यभिशङ्कन्ते-बिभ्यति यस्मात् स तथा, अभयङ्कर इत्यर्थः, एतेषांच प्रायः सदृशार्थत्वेऽपिशब्दनयाभिप्रायेण भेदोऽवगन्तव्योऽन्यथा वेति, एवं शेषमपि / - क्रियावादिनां मत्यादिज्ञानानां च तथैव // 1 // 0 अर्हदादीनां केवलज्ञानावसानानां पञ्चदशानां भक्तिः कर्त्तव्या पुनर्बहुमानस्तथा च वर्णवादश्च / / 1 / / 0 सामायिकादिचारित्रस्य श्रद्धानं तथैव कायेन / स्पर्शना अथो भव्यानां पुरतः प्ररूपणा सत्त्वानाम् ।।१॥सर्वकालमपि आचार्याणां मनोवाक्कायिकविनयः / यदकुशलानां8 निरोधः कुशलानामुदीरणं च तथा // 1 // प्रशस्त यलोकोपचारविनयभेदाः // 72

Page #233
श्रीस्थाना श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 725 // समुद्धाता: आयुक्तं गमनमायुक्तस्य- उपयुक्तस्य सँल्लीनयोगस्य यदिति, एवं सर्वत्र, नवरं स्थानं- ऊर्द्धस्थानं कायोत्सर्गादि निसीयणं तिल सप्तममध्ययनं निषदनं- उपवेशनं तुयट्टणं शयनं उल्लङ्घनं डेवनं देहल्यादेः, प्रलङ्घनं-अर्गलादेः सर्वेषामिन्द्रियाणां योगा- व्यापाराः सर्वे वा सप्तस्थानम्, सूत्रम् 586 ये इन्द्रिययोगास्तेषां योजनता- करणं सर्वेन्द्रिययोगयोजनता। अब्भासवत्तियं ति प्रत्यासत्तिवर्त्तित्वम्, श्रुताद्यर्थिना हि आचार्यादिसमीपे आसितव्यमित्यर्थः, परच्छंदाणुवत्तिय न्ति पराभिप्रायानुवर्तित्वम्, कज्जहेउं ति कार्यहेतोः। अयमर्थ:कार्य-श्रुतप्रापणादिकं हेतुं कृत्वा, श्रुतं प्रापितोऽहमनेनेति हेतोरित्यर्थो, विशेषेण विनये तस्य वर्तितव्यं तदनुष्ठानं च कर्त्तव्यमिति, तथा 'कृतप्रतिकृतिता' कृते भक्तादिनोपचारे प्रसन्ना गुरवः प्रतिकृति-प्रत्युपकरणंसूत्रादिदानतः करिष्यन्तीति भक्तादिदानं प्रति यतितव्यमिति, आर्त्तस्य दुःखार्तस्य गवेषणमौषधादेरित्यार्त्तगवेषणं तदेवार्तगवेषणतेति, पीडितस्योपकार इत्यर्थोऽथवा आत्मना आप्तेन वा भूत्वा गवेषणं-सुस्थदुःस्थतयोरन्वेषणं कार्यमिति, देशकालज्ञता- अवसरज्ञता, सर्वार्थेष्वप्रतिलोमता-आनुकूल्यमिति / विनयात्कर्मघातो भवति, स च समुद्धाते विशिष्टतर इति समुद्धातप्ररूपणायाह सत्तसमुग्धाता पं० तं०- वेयणासमुग्घाए कसायसमुग्घाए मारणंतियसमुग्घाएवेउव्वियसमुग्धाते तेजससमुग्घाए आहारगसमुग्घाते केवलिसमुग्घाते, मणुस्साणं सत्त समुग्धाता पं० एवं चेव ॥सूत्रम् 586 // + सत्त समुग्घाए त्यादि, हन् हिंसागत्योः(पा०धा० 1062) हननं घातः समित्येकीभावे उत्-प्राबल्ये तत एकीभावेन प्राबल्येन च घातो-निर्जरा समुद्धातः, कस्य केन सहकीभावगमनं?, उच्यते, आत्मनो वेदनाकषायाद्यनुभवपरिणामेन, यदा ह्यात्मा / वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणतो भवति तदा नान्यज्ञानपरिणत इति, प्राबल्येन घातः कथं?, यस्माद्वेदनादिसमुद्धातपरिणतो बहून् / वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवयोग्यानुदीरणाकरणेनाकृष्य उदये प्रक्षिप्यानुभूय निर्जरयति, आत्मप्रदेशैः सह // 725 //

Page #234
सप्तमम श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ / / 726 // ध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 निलवतद्धर्माचार्योत्पत्तिनगराणि (निह्नववादः) संश्लिष्टान्शातयतीत्यर्थः, उक्तं च-पुव्वकयकम्मसाडणं तु निज्जराइति सच वेदनादिभेदेन सप्तधा भवतीत्याह- सप्त समुद्धाताः प्रज्ञप्ताः / तद्यथा-वेदनासमुद्धात इत्यादि, तत्र वेदनासमुद्धातोऽसद्वेद्यकश्रियः, कषायसमुद्धातः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः, मारणान्तिकसमुद्धातोऽन्तर्मुहूर्तशेषायुष्ककर्माश्रयः, वैकुर्विकतैजसाहारकसमुद्घाताः शरीरनामकर्माश्रयाः केवलिसमुद्धातस्तुसदसद्वेधशुभाशुभनामोच्चनीचैर्गोत्रकर्माश्रय इति, तत्र वेदनासमुद्धातसमुद्धत आत्मा वेदनीयकर्मपुद्गलशातं करोति, कषायसमुद्धातसमुद्धतः कषायपुद्गलशातं मारणान्तिकसमुद्धातसमुद्धत आयुष्ककर्मपुद्गलघातं वैकुर्विकसमुद्धातसमुद्धतस्तु जीवप्रदेशान् शरीराबहिनिष्काश्य शरीरविष्कम्भबाहल्यमात्रमायामतश्च सङ्खयेयानि योजनानि दण्डं निसृजति निसृज्य च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्गलान् प्राग्बद्धान् शातयति, यथोक्तं-वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहन्नइ समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाइंदंडं निसरइ 2 ता अहाबायरे पुग्गले परिसाडेइत्ति, एवं तैजसाहारकसमुद्धातावपि व्याख्येयौ, केवलिसमुद्धातेन समुद्धतः केवली वेदनीयादिकर्मपुद्गलान् शातयतीति, इहान्त्योऽष्टसामयिकः शेषास्त्वसङ्ख्यातसामयिका इति / चतुर्विंशतिदण्डकचिन्तायां सप्तापि समुद्धाता मनुष्याणामेव भवन्तीत्याह-'मणुस्साणं सत्ते'त्यादि, ‘एवं चेव'त्ति सामान्यसूत्र इव सप्तापि समुच्चारणीया इति / एतच्चसमुद्धातादिकं जिनाभिहितं वस्त्वन्यथा प्ररूपयन् प्रवचनबाह्यो भवति यथा निह्नवा इति तद्वक्तव्यतां सूत्रत्रयेणाह समणस्सणं भगवओमहावीरस्स तित्थंसि सत्त पवतणनिण्हगा पं० तं०- बहुरता जीवपतेसिता अवत्तिता सामुच्छेइता दोकिरिता तेरासिता अबद्धिता एएसि णं सत्तण्हं पवयणनिण्हगाणं सत्त धम्मातरिता हुत्था, तं०- जमालि तीसगुत्ते आसाढे आसमित्ते गंगे पूर्वकृतकर्मशाटनं तु निर्जरा // वैक्रियसमुद्धातेन समवहन्ति समवहत्य सङ्ग्येययोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति निसृज्य प्रारबद्धान् यथास्थूलान् पुद्गलान् परिशाटयति॥ // 726 //

Page #235
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 | निलवतद्धर्माचार्योत्पत्तिनगराणि (निह्नववादः) // 727 // छलुए गोट्ठामाहिले, एतेसिंणं सत्तण्हं पवयणनिहगाणं सत्तुप्पत्तिनगरा होत्था, तं०-सावत्थी उसभपुर सेतविता मिहिलमुल्लगातीरं। पुरिमंतरंजि दसपुर णिण्हगउप्पत्तिनगराई॥१॥ सूत्रम् 587 // समणे त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं प्रवचनं-आगमं निह्नवते- अपलपन्त्यन्यथा प्ररूपयन्तीति प्रवचननिह्रवाः प्रज्ञप्ता जिनैः, तत्र 'बहुरय'त्ति एकेन समयेन क्रियाध्यासितरूपेण वस्तुनोऽनुत्पत्तेः प्रभूतसमयैश्चोत्पत्तेर्बहुषु समयेषु रता:- सक्ता बहुरता दीर्घकालद्रव्यप्रसूतिप्ररूपिण इत्यर्थः / तथा जीवः प्रदेश एव येषां ते जीवप्रदेशास्त एव जीवप्रादेशिका अथवा जीवप्रदेशो जीवाभ्युपगमतो विद्यते येषां ते तथा, चरमप्रदेशजीवप्ररूपिण इति हृदयम्, तथा अव्यक्तं- अस्फुटं वस्तु अभ्युपगमतो विद्यते येषां तेऽव्यक्तिकाः, संयताद्यवगमे सन्दिग्धबुद्धय इति भावना, तथा समुच्छेदः- प्रसूत्यनन्तरं सामस्त्येन प्रकर्षेण च छेदः समुच्छेदो-विनाशः समुच्छेदं ब्रुवत इति सामुच्छेदिकाः, क्षणक्षयिकभावप्ररूपका इत्यर्थः / तथा द्वे क्रिये समुदिते द्विक्रियं तदधीयते तद्वेदिनो वा द्वैक्रियाः, कालाभेदेन क्रियाद्वयानुभवप्ररूपिण इत्यर्थः। तथा जीवाजीवनोजीवभेदास्त्रयो राशयः समाहृतास्त्रिराशि तत्प्रयोजनं येषां ते त्रैराशिकाः,राशियख्यापका इत्यर्थः / तथास्पृष्टं जीवेन कर्मनस्कन्धबन्धवद्वद्धमबद्धं तदेषामस्तीत्यबद्धिकाः, स्पृष्टकर्मविपाकप्ररूपका इति हृदयम्, धम्मायरिय त्ति धर्म:- उक्तप्ररूपणादिलक्षणः श्रुतधर्मस्तत्प्रधानाः प्रणायकत्वेनाचार्या धर्माचार्यास्तन्मतोपदेष्टार इत्यर्थः, तत्र जमाली क्षत्रियकुमारो, यो हि श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य भागिनेयो भगवद्दुहितुः सुदर्शनाभिधानाया भर्ता पुरुषपञ्चशतीपरिवारो भगवत्प्रवाजित आचार्यत्वं प्राप्तः श्रावस्त्यां नगर्यां तेन्दुके चैत्ये विहरन्ननुचिताहारादुत्पन्नरोगो वेदनाभिभूततया शयनार्थं समादिष्टसंस्तारकसंस्तरणः कृतः संस्तारकः? इतिविहितपरिप्रश्नः संस्तारककारिसाधुना संस्त्रियमाणत्वेऽपि संस्तृत इतिदत्तप्रतिवचनोगत्वा च दृष्टक्रिय // 727 //

Page #236
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 728 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 निह्नवतद्धर्माचार्योत्पत्तिनगराणि (निह्नववादः) माणसंस्तारकः कर्मोदयाद्विपर्यस्तबुद्धिः प्ररूपयामास- यत् क्रियमाणं कृतमिति भगवान् दिदेश तदसत् प्रत्यक्षविरुद्धत्वाद् अश्रावणशब्दवत्, प्रत्यक्षविरुद्धता चास्यार्द्धसंस्तृतसंस्तारकासंस्तृतत्वदर्शनात्, ततश्च क्रियमाणत्वेन प्रत्यक्षसिद्धेन कृतत्वधर्मोऽपनीयत इति भावना, आह च-सक्खं चिय संथारो ण कज्जमाणो कडोत्ति मे जम्हा। बेइ जमाली सच्चं न कज्जमाणं कयं तम्हा॥१॥ (विशेषाव० 2308) इति, यश्चैवं प्ररूपयन् स्थविरैरेवमुक्तो- हे आचार्य! क्रियमाणं कृतमिति नाध्यक्षविरुद्धम्, यदि हि क्रियमाणं-क्रियाविष्टं कृतं नेष्यते ततः क्रियानारम्भसमय इव पश्चादपि क्रियाऽभावे कथं तदिष्यत इति सदा प्रसङ्गः, क्रियाऽभावस्याविशिष्टत्वाद्, यदप्युक्तं 'अर्द्धसंस्तृतसंस्तारकासंस्तृतत्वदर्शनात्' तदप्ययुक्तम्, यतो यद्यदा यत्राकाशदेशे वस्त्रमास्तीर्यते तत्तदा तत्रास्तीर्णमेव, एवं पाश्चात्यवस्त्रास्तरणसमये खल्वसावास्तीर्ण एवेति, आह च-ज जत्थ नभोदेसे अत्थुव्वइ जत्थ जत्थ समयंमि। तं तत्थ तत्थमत्थुयमत्थुव्वंतपितं चेव॥१॥ (विशेषाव० 2321) इति, तदेवं विशिष्टसमयापेक्षीणि भगवद्वचनानीति, एवमपि प्रत्युक्तो योन तत् प्रतिपन्नवान्, सोऽयं बहुरतधर्माचार्यः१। तथा तिष्यगुप्तोवसुनामधेयाचार्यस्य चतुर्दशपूर्वधरस्य शिष्यो, यो हि राजगृहे विहरन्नात्मप्रवादाभिधानपूर्वस्य एंगे भंते! जीवप्पएसे जीवेत्ति वत्तव्वं सिया?, नो इणमढे समढे, एवं दो तिन्नि संखेज्जा असंखेज्जा वा जाव एक्केणावि पएसेण ऊणे नो जीवेत्ति वत्तव्वं सिआ, जम्हा कसिणे पडिपुन्ने लोगागासपएसतुल्लप्पएसे जीवेति वत्तव्वं सिया इत्येवमादिकमालापकमधीयानः कर्मोदयादुत्थितः सन्नित्थमभिहितवान् Oमम संस्तारकः क्रियमाणः साक्षान्न कृत एवेति यस्माद्। जमालिब्रवीति तस्मात् क्रियमाणं कृतं न सत्यम्॥ 1 // 0 यत्र नभोदेशे यस्मिन् यस्मिन् समये यदास्तीर्यते तस्मिंस्तस्मिंस्तदास्तीर्णमास्तीर्यमानमपि तदेव // 1 // 0 एको भदन्त! जीवप्रदेशो जीव इति वक्तव्यः स्यात्?, नैषोऽर्थः समर्थः, एवं द्वौ त्रयः सङ्ख्येया असङ्ख्येया वा यावदेकेनापि प्रदेशेनोनो जीव इति नो वक्तव्यः स्यात्, यस्मात् कृत्स्नः प्रतिपूर्णो लोकाकाशप्रदेशतुल्यप्रदेशो जीव इति वक्तव्यः स्यात् / / // 728 //

Page #237
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 729 // यद्येकादयो जीवप्रदेशाः खल्वेकप्रदेशहीना अपि न जीवाख्यां लभन्ते किन्तु चरमप्रदेशयुक्ता एव लभन्त इति, ततः स सप्तममध्ययन एवैकः प्रदेशो जीव इति, तद्भावभावित्वाज्जीवत्वस्येति, आह च-एगादओ पएसा न य जीवो न य पएसहीणोवि। जं तो स जेण सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 पुनो स एव जीवो पएसोत्ति॥१॥ (विशेषाव० 2336) यश्चैवमभिदधानो गुरुणोक्तो- नैतदेवम्, जीवाभावप्रसङ्गात्, कथं?, भवदभिमतोऽन्त्यप्रदेशोऽप्यजीवः, आद्यप्रदेशतुल्यपरिणामत्वात्, प्रथमादिप्रदेशवत्, प्रथमादिप्रदेशो वा जीवः शेषप्रदेश- तद्धर्माचार्योतुल्यपरिणामत्वादन्त्यप्रदेशवत्, न च पूरण इतिकृत्वा तस्य जीवत्वं युज्यते, एकैकस्य पूरणत्वाविशेषाद्, एकमपि विना त्पत्तिनगराणि | (निह्नववादः) तस्यासम्पूर्णत्वमिति, आह च-गुरुणाऽभिहिओ जइ ते पढमपएसो न संमओ जीवो। तो तत्परिणामो च्चिय जीवो कहमंतिमपएसो?॥ 1 // (विशेषाव० 2337) इत्यादि, एवमुक्तोऽपि न प्रतिपन्नवान्, ततः सङ्घाहिष्कृतो, यश्चामलकल्पायां मित्रश्रीनाम्ना श्रमणोपासकेन संसड्यां भक्तादिग्रहणार्थं गृहमानीयाग्रतश्च विविधानि खाद्यकादिद्रव्याण्युपनिधाय तत एकैकमवयवं दत्त्वा पादेषु निपत्याहो धन्योऽहं मया साधवः प्रतिलम्भिता इत्यभिदधानेनाहो अहं भवता धर्षित इति वदन्भवत्सिद्धान्तेन भवान् प्रतिलम्भितो मया यदि परं वर्द्धमानस्वामिसिद्धान्तेन नेति प्रतिभणता प्रतिबोधितः, सोऽयं जीवप्रदेशिकानां धर्माचार्य इति / / तथा आषाढः- येन हि श्वेतव्यां नगर्यां पोलासे उद्याने स्वशिष्याणां प्रतिपन्नागाढयोगानां रात्रौ हृदयशूलेन मरणमासाद्य देवेन भूत्वा तदनुकम्पया स्वकीयमेव कडेवरमधिष्ठाय सर्वां सामाचारीमनुप्रवर्त्तयता योगसमाप्तिः शीघ्रं कृता, वन्दित्वा / तानभिहितं च- क्षमणीयं भदन्ताः! यन्मया यूयं वन्दनं कारिताः, यस्य च शिष्या इयच्चिरमसंयतो वन्दितोऽस्माभिरिति Oएकादयः प्रदेशा जीवो न न च प्रदेशहीनोऽपि। यत्तत्स येन पूर्णः स एव प्रदेशो जीव इति // Oगुरुणाऽभिहितः स यदि ते प्रथमप्रदेशो जीव इति न संमतस्तत्परिणाम एवान्त्यप्रदेशः कथं जीवः? // 1 // B

Page #238
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 निलवतद्धर्माचार्योत्पत्तिनगराणि (निहववादः) // 730 // विचिन्त्याव्यक्तमतमाश्रिताः / तथाहि-को जाणइ किं साहू देवो वा तो न वंदणिज्जोत्ति। होज्जाऽसंजयनमणं होज मुसावायममुगो त्ति॥१॥ (विशेषाव० 2359) इति, यच्छिष्यांश्च प्रति-थेरवयणं जइ परे संदेहो किं सुरोत्ति साहुत्ति / देवे कहन्न संका? किं सो देवो अदेवोत्ति // 2 // तेण कहियन्ति व मई देवोऽहं देवदरिसणाओ य। साहुत्ति अहं कहिए समाणरूवंमि किं संका? // 3 // देवस्स व किं वयणं सच्चंति न साहुरूवधारिस्स। न परोप्परंपि वंदह जं जाणंताऽवि जयओत्ति॥४॥ (विशेषाव० 2360-62) एवं चोच्यमाना अप्यप्रतिपद्यमाना यद्विनेया साहिष्कृता विहरन्तश्च राजगृहे बलभद्राभिधानराजेन कटकमद्देन मारणमादिश्य कथमस्मान् यतीन् श्रावक त्वं मारयसीति ब्रुवाणा न वयं जानीमः के यूयं चौरा वा चारिका वेति प्रत्युत्तरदानतः प्रतिबोधिताः, सोऽयमव्यक्तमतधर्माचार्यो, न चायं तन्मतप्ररूपकत्वेन किन्तु प्रागवस्थायामिति 3 तथा अश्वमित्रो, यो हिमहागिरिशिष्यस्य कोण्डिन्याभिधानस्य शिष्यो मिथिलायां नगर्यां लक्ष्मीगृहे चैत्ये अनुप्रवादाभिधाने पूर्वे नैपुणिके वस्तुनि छिन्नच्छेदनयवक्तव्यतायां पडुप्पन्नसमयनेरइया वोच्छिजिस्संति, एवं जाव वेमाणियत्ति, एवं बिईयाइसमएसुवत्तव्व' मित्येवंरूपमालापकमधीयानो मिथ्यात्वमुपगतः,बभाण च-यदि सर्व एव वर्त्तमानसमयसञ्जाता व्यवच्छेत्स्यन्ति तदा कुतः कर्मणां वेदनमिति, आह च-एवं च कओ कम्माण वेयणं सुकयदुक्कयाणति? / उप्पायाणंतरओ सव्वस्स विणाससब्भावा॥१॥ यश्चैवं प्ररूपयन् गुरुणा को जानाति किमयं साधुर्देवो वाऽतो न वन्दनीय इति / भवेदसंयतनमनं भवेद्वा मृषावादोऽमुकोऽयमिति॥१॥ स्थविरवचनं यदि परं किमयं सुरः साधुरिति परस्मिन संदेहः देवे न कथं शडा किं स देवोऽदेवो वेति // 2 // तेन देवोऽहमिति कथितं दर्शनाच्च देव इति मतिरहं साधुरिति कथिते समानरूपे का शङ्का? // 3 // देवस्य वा वचनं किं सत्यमिति साधुरूपधारिणो न / यत्परस्परं यतयोऽपि जानन्तो न वन्दध्वे॥४॥श्रावकस्त्वं (मु०)।००च्छेदननय (मु०)। एवं च सुकृतदुष्कृतकर्मणां कुतो वेदनमिति, उत्पादानन्तरं सर्वस्यापि नाशसद्भावात् // 1 // // 730

Page #239
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 731 // भणितः- एगनयमएणमिदं सुत्तं वच्चाहि मा हु मिच्छत्तं / निरवेक्खो सेसाणवि नयाण हिययं वियारेहि॥१॥ न हि सव्वहा विणासो सप्तममध्ययनं अद्धापज्जायमेत्तानासंमि। (अद्धापर्यायाः- कालकृतधर्माः) सपरपज्जायाणंतधम्मिणो वत्थुणो जुत्तो॥२॥ (विशेषाव० २३९३)अह सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 सुत्ताउत्ति मई नणु सुत्ते सासयंपि निद्दिट्ट। वत्थु दव्वट्ठाए असासयं पज्जयट्ठाए॥३॥ तत्थविन सव्वनासो समयादिविसेसणंजओऽभिहियं। | निवइहरा न सव्वणासे समयादिविसेसणं जुत्त॥४॥ (विशेषाव० 2394-95) न्ति, इदं चाप्रतिपद्यमान उद्घाटितो, यश्च काम्पिल्ये तद्धर्माचार्योशुल्कपालश्रावकार्यमाणोऽस्माभियूयं श्रावकाः श्रुताः तत्कथंसाधून मारयथेति वदन् युष्मत्सिद्धान्तेन प्रव्रजिताः श्रावकाच त्पत्तिनगराणि (निह्नववादः) ये ते व्यवच्छिन्ना यूयं वयं चान्ये इति दत्तप्रत्युत्तरः सम्यक्त्वं प्रतिपन्नः, सोऽयं सामुच्छेदिकानां धर्माचार्य इति 4 / तथा गंग। इति, यो हि आर्यमहागिरिशिष्यस्य धनगुप्तस्य शिष्यः उल्लुकातीराभिधाननगराच्छरद्याचार्यवन्दनार्थं प्रस्थित उल्लका नदीमुत्तरन् खलतिना शिरसा दिनकरकरनिकरसम्पातसञ्जातमुष्णं पादाभ्यांचशीतलजलजनितनितान्तशीतं वेदयंश्चिन्तयामास-सूत्रेऽभिहितमेका क्रियैकदा वेद्यते शीता वोष्णा वा, अहं च द्वे क्रिये वेदयामि अतो द्वे क्रिये समयेनैकेन वेद्यते इति, गत्वा च गुर्वन्तिके वन्दित्वाऽभिदधावभिप्रायमात्मीयमाचार्याय, तेन चावाचि- मैवं वोचः, यतो नास्त्येकदा क्रियाद्वयवेदनम्, केवलंसमयमनसोरतिसूक्ष्मतया भेदोन लक्ष्यते, उत्पलपत्रशतव्यतिभेदवद्, एवं च प्रतिपादितः सन्नप्रतिपद्यमानो बहिष्कृतः। अन्यदा राजगृहे महातपस्तीरप्रभाभिधाने नदविशेषे मणिनागनाम्नो नागस्य चैत्ये पर्षन्मध्ये स्वमतमावेदयन् मणिनागेन 0 इदमेकनयमतेन सूत्रं मा व्रजीर्मिथ्यात्वम् / निरपेक्षः शेषाणामपि नयानां (मतं) हितदं हृदयं वा विचारय॥१॥स्वपरपर्यायैरनन्तधर्मिणो वस्तुनोऽद्धापर्यायमात्रनाशे // 731 // सर्वथा विनाशो न युक्तः // 2 // अथ सूत्रादितिमतिः ननु सूत्रे शाश्वतमपि निर्दिष्टम् / वस्तु द्रव्यार्थतया पर्यायार्थतया अशाश्वतम् / / 3 // तत्रापि न सर्वथा नाशः समयादिविशेषणं यतोऽभिहितम् / इतरथा सर्वनाशे समयादिविशेषणं न युक्तम् // 4 //

Page #240
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 732 // विसर्पदर्पगर्भया भारत्याऽभिहितो-रेरे दुष्टशैक्ष! कस्मादस्मासु सत्स्वेवमप्रज्ञापनीयं प्रज्ञापयसि?, यत इहैव स्थाने स्थितेन सप्तममध्ययन भगवता वर्द्धमानस्वामिना प्रणिन्ये- यथैकदैकैव क्रिया वेद्यत इति, ततस्त्वं ततोऽपिलष्टतरो जातः? / छईयैनं वादम्, मा ते सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 दोषाद् नाशयिष्यामीति भयमापन्नःप्रतिबुद्धः, सोऽयं द्वैक्रियाणां धर्माचार्य इति 5 / तथा छलुए त्ति, द्रव्यगुणकर्मसामान्य निह्नवविशेषसमवायलक्षणषट्पदार्थप्ररूपकत्वाद् गोत्रेण च कौशिकत्वात् षडुलुको, यो हि नामान्तरेण रोहगुप्तो, यश्चान्तर यां तद्धर्माचार्योपुर्यां भूतगुहाभिधानव्यन्तरायतने व्यवस्थितानां श्रीगुप्ताभिधानानामाचार्याणांवन्दनार्थं ग्रामान्तरादागच्छन् प्रवादिप्रदापित त्पत्तिनगराणि | (निह्नववादः) पटहकध्वनिमाकर्ण्य सदर्थं च तं निषेध्याचार्यस्य तन्निवेद्य ततो मायूर्यादिविद्या उपादाय राजकुलमतिगत्य बलश्रीनाम्नो नरनायकस्याग्रतः पोशालाभिधानपरिव्राजकप्रवादिनमाहूय तेन च जीवाजीवलक्षणे राशिद्वये स्थापिते तत्प्रतिभाप्रतिघाताय नोजीवलक्षणं तृतीयं राशिं व्यवस्थाप्य तद्विद्यानां स्वविद्याभिः प्रतिघातकरणेन तं निगृह्य गुरुसमीपमागत्य तन्निवेदितवान्, यश्च गुरुणा अभिहितो, यथा-गच्छ राजसभामनुप्रविश्य ब्रूहि राशियप्ररूपणमपसिद्धान्तरूपंवादिपरिभवाय मया कृतमिति, ततो योऽभिमानादाचार्यं प्रत्यवादीत्-यथा राशित्रयमेवास्ति, तथाहि- जीवा:- संसारस्थादयोऽजीवा-घटादयो नोजीवास्तु दृष्टान्तसिद्धाः / यथा हि दण्डस्यादिमध्याग्राणि भवन्तीत्येवं सर्वभावानां त्रैविध्यमिति, यश्च राजसमक्षमाचार्येण कुत्रिकापणे जीवयाचने पृथिव्यादिजीवलाभादजीवयाचने अचेतनलेष्ट्वादिलाभाद्नोजीवयाचनेऽचेतनलेष्ट्वादिलाभाच्च निगृहीतः, सोऽयं त्रैराशिकधर्माचार्य इति 6 / तथा गोष्ठामाहिल इति, यो हि दशपुरनगरे आर्यरक्षितस्वामिनि दिवं गते आचार्यश्रीदुर्बलिकापुष्पमित्रे गणं परिपालयति विन्ध्याभिधानसाधोरष्टमं कर्मप्रवादाभिधानं पूर्वमाचार्यादुपश्रुत्य प्रत्युच्चारयत: कर्मबन्धाधिकारे / किश्चित्कर्म जीवप्रदेशैः स्पृष्टमात्रं कालान्तरस्थितिमप्राप्य विघटते शुष्ककुड्यापतितचूर्णमुष्टिवत् किञ्चित्पुनः स्पृष्टं बद्धं च // 732 //

Page #241
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 733 // कालान्तरेण विघटते आर्द्रलेपकुड्ये सस्नेहचूर्णवत् किञ्चित् पुनः स्पृष्टं बद्धं निकाचितं जीवेन सहकत्वमापन्नं कालान्तरेण सप्तममध्ययन वेद्यते इत्येवमाकर्योक्तवान्- नन्वेवं मोक्षाभावः प्रसजति, कथं?, जीवात् कर्म न वियुज्यते, अन्योऽन्याविभागबद्धत्वात्, सप्तस्थानम्, सूत्रम् 587 स्वप्रदेशवद्, उक्तं च-सोउं भणइ सदोसं वक्खाणमिणति पावइ जओ ते। मोक्खाभावो जीवप्पएसकम्माविभागाओ॥१॥ नहि निवकम्म जीवाओ अवेइ अविभागओ पएसव्व। तदणवगमादमोक्खो जुत्तमिणं तेण वक्खाणं॥२॥ (विशेषाव०२५१५-१६) इति तद्धर्माचार्यो त्पत्तिनगराणि तथा- जीवः कर्मणा स्पृष्टो न तु बद्ध्यते, वियुज्यमानत्वात्, कञ्चुकेनेव तद्वानिति, ततो विन्ध्यसाधुनैतस्मिन्नाचार्यायार्थे / (निलववादः) निवेदिते यस्तेनाभिहितो- आचार्यादवधार्यार्थं गोष्ठामाहिलो विन्ध्येनोक्तः, भद्र! यदुक्तं त्वया जीवात् कर्म न वियुज्यत इति, तत्र प्रत्यक्षबाधिता प्रतिज्ञा आयुःकर्मवियोगात्मकस्य मरणस्य प्रत्यक्षत्वाद्, हेतुरप्यनैकान्तिकोऽन्योऽन्याविभाग-2 सम्बद्धानामपि क्षीरोदकादीनामुपायतो वियोगदर्शनाद्, दृष्टान्तोऽपि न साधनधर्मानुगतः, स्वप्रदेशस्य वियुतत्वासिद्धेस्तद्रूपेणानादिरूपत्वाद् भिन्नं च जीवात् कर्मेति, यच्चोक्तं- जीवः कर्मणा स्पृष्टो न बध्यते इत्यादि, तत्र किं प्रतिप्रदेशं स्पृष्टो नभसेवोत त्वङ्मात्रे कञ्चुकेनेव?, यद्याद्यः पक्षस्तदा दृष्टान्तदान्तिकयोवैषम्यं कञ्चकेन प्रतिप्रदेशमस्पृष्टत्वाद्, अथ द्वितीयस्ततोनापान्तरालगत्यनुयायिकर्म, पर्यन्तवर्त्तित्वाद्, बाह्याङ्गमलवद्, एवं सर्वो मोक्षभाक्कर्मानुगमरहितत्वामुक्तवद्, इत्यादि प्रतिपाद्यमानो यो नैतत्प्रतिपन्नवानुद्घाटितश्चेति सोऽयमबद्धिकधर्माचार्य इति / उत्पत्तिनगराणि सप्तानां क्रमेण सप्तैव Bहोत्थ'त्ति सामान्येन वर्तमानत्वेऽपि नगराणां तद्विशेषगुणातीतत्वेनातीतनिर्देशः, सावत्थी गाहा, ऋषभपुरं- राजगृहम्, उल्लुका 0 श्रुत्वा भणति इदं व्याख्यानं सदोषमिति यतो भवतां प्राप्नोति। मोक्षाभावो जीवप्रदेशकर्मणोरविभागात् // 1 // नैव कर्म जीवादपैति प्रदेश इवाविभागात् / तदनपगमादमोक्षस्तेनेदं व्याख्यानं युक्तम् (स्पृष्टमात्रतारूपम्) // 2 // // 733 //

Page #242
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 734 // नदी तत्तीरवर्तिनगरमुल्लकातीरं पुरी ति नगरी अन्तरजीति तन्नाम, इह च मकारोऽलाक्षणिकः / दसपुर त्ति अनुस्वारलोपादिति। एते च निह्नवाः संसारे पर्यटन्तः सातासातभोगिनो भविष्यन्तीति तत्स्वरूपं सूत्रद्वयेनाह सातावेयणिज्जस्स कम्मस्स सत्तविधे अणुभावपं० तं०- मणुन्ना सद्दा मणुण्णारूवा जाव मणुना फासा मणोसुहता वतिसुहता। असातावेयणिज्जस्सणं कम्मस्स सत्तविधे अणुभावे पं० तं०- अमणुन्ना सद्दा जाव वतिदुहता। सूत्रम् 588 // महाणक्खत्ते सत्ततारे पं० अभितीयादिता सत्तणक्खत्ता पुव्वदारिता पं०२०- अभिती सवणो धणिट्ठा सतभिसता पुव्वा भद्दवता उत्तरा भद्दवता रेवती, अस्सणितादिताणं सत्तणक्खत्ता दाहिणदारिता पं० तं०- अस्सिणी भरणी कित्तिता रोहिणी मिगसिरे अद्दा पुणव्वसू, पुस्सादिता णं सत्त णक्खत्ता अवरदारिता पं० तं०- पुस्सो असिलेसा मघा पुव्वा फग्गुणी उत्तरा फग्गुणी हत्थो चित्ता, सातितातिया णं सत्तणक्खत्ता उत्तरदारिता पं० तं०- साति विसाहा अणुराहा जेट्ठा मूलो पुव्वासाढा उत्तरासाढा // सूत्रम् 589 // ___ जंबूदीवे 2 सोमणसे वक्खारपव्वते सत्त कूडापं० २०-सिद्धे 1 सोमणसे 2 तह बोद्धव्वे मंगलावतीकूडे 3 / देवकुरु 4 विमल 5 कंचण 6 विसिट्ठकूडे 7 त बोद्धव्वे ॥१॥जंबूदीवे 2 गंधमायणे वक्खारपव्वते सत्त कूडा पं० तं०- सिद्धे त गंधमातण बोद्धव्वे गंधिलावतीकूडे / उत्तरकुरू फलिहे लोहितक्ख आणंदणे चेव॥१॥सूत्रम् 590 // बितिंदिताणं सत्त जातीकुलकोडिजोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता / / सूत्रम् 591 // जीवा णं सत्तट्ठाणनिव्वत्तिते पोग्गले पावकम्मत्ताते चिणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा तं०- नेरतियनिव्वत्तिते जाव देवनिव्वत्तिए एवं चिण जाव णिज्जराचेव ॥सूत्रम् 592 // सत्तपतेसिता खंधा अणंता पण्णत्ता सत्तपतेसोगाढा पोग्गला जाव सत्तगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता // सूत्रम् 593 // सप्तममध्ययनं सप्तस्थानम्, सूत्रम् 588-593 सातासातवेदनीयानुभावाः, अभिजिदादिकानि पूर्वादिद्वाराणि नक्षत्राणि, सौमनसगन्ध-मादनकूटाः, द्वीन्द्रियकुलकोटयः, पुद्रलचयनादिस्थानानि, सप्तप्रदेशिकाधा: पुद्गलाः // 734 //

Page #243
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 735 // * सत्तमट्ठाणं सत्तमं अज्झयणं सम्मत्तं / / सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, साये त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं अणुभावे त्ति विपाक उदय इत्यर्थः / मनोज्ञाः शब्दादयः सातोदयकारणत्वादनुभावा एवोच्यन्ते, सूत्रम् तथा मनसः शुभता मनःशुभता, साऽपि सातानुभावकारणत्वात्सातानुभाव उच्यते, एवं वचःशुभताऽपि, मनःसुखता वा 588-593 सातासातवेदसातानुभावः, तत्स्वरूपत्वात् तस्याः,एवंवाक्सुखताऽपीति, एवमसातानुभावोऽपि॥सातासाताधिकारात् तद्वतां देवविशेषाणां नीयानुभावाः, प्ररूपणाय सूत्रपञ्चकमाह-महे त्यादिसुगमम्, नवरं पूर्वं द्वारं येषामस्ति तानि पूर्वद्वारिकाणि, पूर्वस्यां दिशिगम्यते येष्वित्यर्थः, अभिजिदादि कानि पूर्वादिएवं शेषाण्यपि सप्त सप्तेति, इह चार्थे पञ्च मतानि सन्ति, यत आह चन्द्रप्रज्ञप्त्यां- तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तीओ पन्नत्ताओ, द्वाराणि तत्थेगे एवमाहंसु-कत्तिआइआ सत्त नक्खत्ता पुव्वदारिया पन्नत्ता एवमन्ये मघादीन्यपरे धनिष्ठादीनि इतरेऽश्विन्यादीनि अपरे / नक्षत्राणि, सौमनसभरण्यादीनि, दक्षिणापरोत्तरद्वाराणि च सप्त सप्त यथामतं क्रमेणैव समवसेयानीति, 'वयं पुण एवं वयामो- अभियाइया णं गन्ध-मादन कूटाः, सत्त नक्खत्ता पुव्वदारिया पन्नत्ता, एवं दक्षिणद्वारिकादीन्यपि क्रमेणैवेति, तदिह षष्ठं मतमाश्रित्य सूत्राणि प्रवृत्तानि, लोके द्वीन्द्रियकुलतु प्रथमं मतमाश्रित्यैतदभिधीयते, यदुत-दहनाद्यमृक्षसप्तकमैन्ड्रां तु मघादिकं च याम्यायाम् / अपरस्यां मैत्रादिकमथ सौम्यां दिशि कोटयः, धनिष्ठादि॥१॥ भवति गमने नराणामभिमुखमुपसर्पतां शुभप्राप्तौ / अथ पूर्वमृक्षसप्तकमुद्दिष्टं मध्यममुदीच्याम् // 2 // पूर्वायामौदीच्या दिस्थानानि, प्रातीच्यं दक्षिणाभिधानायाम् / याम्यं तु भवति मध्यममपरस्यां यातुराशायाम्॥३॥ येऽतीत्य यान्ति मूढाः परिघाख्यामनिलदहनदिग्रेखाम्। सप्तप्रदेशिका द्याः पुद्गलाः निपतन्ति तेऽचिरादपि दुर्व्यसने निष्फलारम्भाः॥४॥इति // देवाधिकाराद्देवनिवासकूटसूत्रद्वयं-जंबू इत्यादि कण्ठ्यम्, केवलं सोमणसे त्ति सौमनसे गजदन्तके देवकुरूणां प्राचीने कूटानि शिखराणि, सिद्धे गाहा, सिद्धायतनोपलक्षितं सिद्धकूट उदयो रस इ० (मु०)। 0 शुभप्राप्तिः (मु०)। पदलचयना // 735 //

Page #244
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 736 // मेरुप्रत्यासन्नमेवं सवंगजदन्तकेषु सिद्धायतनानि, शेषाणि ततः परम्परयेति, सोमणसे त्ति, सौमनसकूटं तत्समाननामकतदधिष्ठातृदेवभवनोपलक्षितम्, मङ्गलावतीविजयसमनामदेवस्य मङ्गलावतीकूटम्, एवं देवकुरुदेवनिवासो देवकुरुकूटमिति, विमलकाञ्चनकूटे यथार्थे क्रमेण च वत्सावत्समित्राभिधानाधोलोकवासिदिक्कुमारीद्वयनिवासभूते, वशिष्टकूटं तन्नामदेवनिवास, एवमुत्तरत्रापि, गन्धमादनो गजदन्तक एवोत्तरकुरूणां प्रतीचीनः / तत्र सिद्धे गाहा, कण्ठ्या, नवरं स्फाटिककूटे लोहिताक्षकूटे अधोलोकनिवासिभोगङ्कराभोगवत्यभिधानदिक्कुमारीद्वयनिवासभूते इति ॥कूटेष्वपि पुष्करिणीजले द्वीन्द्रियाः सन्तीति द्वीन्द्रियसूत्रं बेइंदियाण मित्यादि, जातौ- द्वीन्द्रियजातौ याः कुलकोटयस्तास्तथा ताश्च ता योनिप्रमुखाश्चद्विलक्षसङ्ख्यद्वीन्द्रियोत्पत्तिस्थानद्वारकास्ता जातिकुलकोटियोनिप्रमुखाः / इह च विशेषणं परपदंप्राकृतत्वात्, तासांशतसहस्राणिलक्षाणीति, इदमुक्तं भवति- द्वीन्द्रियजातौ या योनयस्तत्प्रभवा याः कुलकोटयस्तासां लक्षाणि सप्त प्रज्ञप्तानीति, तत्र योनिर्यथा गोमयस्तत्र चैकस्यामपि कुलानि विचित्राकाराः कृम्यादय इति।शेषा ध्रुवगण्डिका ससम्बन्धा पूर्ववद्व्याख्येयेति॥ इति श्रीमदभयदेवाचार्यविरचिते स्थानाख्यतृतीयाङ्गविवरणे सप्तस्थानकाभिधानं सप्तममध्ययनं समाप्तम्॥ सप्तममध्ययन सप्तस्थानम्, सूत्रम् 588-593 सातासातवेदनीयानुभावाः, अभिजिदादिकानि पूर्वादि| द्वाराणि नक्षत्राणि, | सौमनस गन्ध-मादन| कूटाः , द्वीन्द्रियकुलकोटयः, पुद्गलचयनादिस्थानानि, सप्तप्रदेशिकाद्या: पुद्गलाः // 736 // ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये तृतीयाङ्गे सप्तस्थानाख्यं सप्तममध्ययनं समाप्तमिति //

Page #245
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् // 737 // ॥अथ अष्टममध्ययनमष्टस्थानाख्यम् // व्याख्यातं सप्तममध्ययनमधुना सङ्ख्याक्रमसम्बद्धमेवाष्टस्थानकाख्यमष्टममध्ययनमारभ्यते, तस्य चेदमादिसूत्र___ अट्ठहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति एगल्लविहारपडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तते, तं०- सड्डी पुरिसजाते सच्चे पुरिसजाए 594-596 मेहावी पुरिसजाते बहुस्सुते पुरिसजाते सत्तिमं अप्पाहिकरणे धितिमंवीरितसंपन्ने // सूत्रम् 594 // एकाकि विहारअट्ठविधे जोणिसंगहे पं० तं०- अंडगा पोतगाजाव उब्भिगा उववातिता, अंडगा अट्ठगतिता अट्ठागइआपं० तं०- अंडए अंडएसु प्रतिमागुणाः, उववजमाणे अंडएहितोवा पोततेहिंतो वाजाव उववातितेहिंतोवाउववज्जेज्जा,सेचेवणं से अंडते अंडगत्तं विप्पजहमाणे अंडगत्ताते योनिसंग्रहः, अण्डजादिवा पोतगत्ताते वा जाव उववातितत्ताते वा गच्छेज्जा, एवं पोतगावि, जराउजावि, सेसाणं गतीरागती णत्थि ।।सूत्रम् 595 // गत्यागती, ___जीवाणमट्ठ कम्मपगडीतो चिणिंसुवा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं०- णाणावरणिज्जं दरिसणावरणिचं वेयणिज्जं मोहणिज्जें कर्मप्रकृतयः आउयं नामंगोत्तं अंतरातितं, नेरइया णं अट्ट कम्मपगडीओ चिणिंसुवा 3, एवं चेव, एवं निरंतरंजाव वेमाणियाणं 24, जीवा णमट्ठ कम्मपगडीओ उवचिणिंसुवा 3 एवं चेव, ‘एवं चिण १उवचिण २बंध ३उदीर 4 वेय 5 तह णिज्जरा ६चेव। एते छ चउवीसा दंडगा भाणियव्वा / / सूत्रम् 596 // अट्ठही त्यादि, अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायंसम्बन्धोऽनन्तरं पुद्गला उक्तास्ते च कार्मणाः प्रतिमाविशेषप्रतिपत्तिमतो विशेषेण निर्जीर्यन्त इत्येकाकिविहारप्रतिमायोग्यः पुरुषो निरूप्यते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या, संहितादिचर्चस्तु प्रसिद्ध एव, नवरमष्टाभिः स्थानैर्गुणविशेषैः सम्पन्नो-युक्तोऽनगार:- साधुरर्हति-योग्यो भवति एगल्ल त्ति एकाकिनो विहारो-ग्रामादिचर्या स एव प्रतिमा- अभिग्रहः एकाकिविहारप्रतिमा जिनकल्पप्रतिमा मासिक्यादिका वा भिक्षुप्रतिमा तामुपसम्पद्य-आश्रित्य / // 737 //

Page #246
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 738 // णमित्यलङ्कारे विहर्तुं ग्रामादिषु चरितुम्, तद्यथा- सद्धि त्ति श्रद्धा- तत्त्वेषु श्रद्धानमास्तिक्यमित्यर्थोऽनुष्ठानेषु वा निजोऽभि- अष्टममध्ययनं लाषस्तद्वत् सकलनाकिनायकैरप्यचलनीयसम्यक्त्वचारित्रमित्यर्थः, पुरुषजातं- पुरुषप्रकारः 1 / तथा सत्यं- सत्यवादि, अष्टस्थानम्, प्रतिज्ञाशूरत्वात्, सद्भ्यो हितत्वाद्वा सत्यं 2, तथा मेधा- श्रुतग्रहणशक्तिस्तद्वद् मेधावि, अथवा मेराए धावतित्ति मेधावि-8 594-596 मर्यादावर्त्ति 3, तथा मेधावित्वाद्बहु-प्रचुरं श्रुतं- आगमः सूत्रतोऽर्थतश्च यस्य तद्बहुश्रुतम्, तच्चोत्कृष्टतोऽसम्पूर्णदशपूर्वधरं एकाकि विहारजघन्यतो नवमस्य तृतीयवस्तुवेदीति 4, तथा शक्तिमत्- समर्थं पञ्चविधकृततुलनमित्यर्थः, तथाहि-तवेण सत्तेण सुत्तेण, प्रतिमागुणाः, एगत्तेण बलेण य। तुलणा पंचहा वुत्ता, जिणकप्पं पडिवज्जओ॥१॥ (बृहत्क० 1328) 5, अल्पाधिकरणं निष्कलहं 6 धृतिमत् योनिसंग्रहः, अण्डजादिचित्तस्वास्थ्ययुक्तमरतिरत्यनुलोमप्रतिलोमोपसर्गसहमित्यर्थः 7, वीर्य- उत्साहातिरेकस्तेन संपन्नमिति 8, इहाद्यानामेव चतुर्णां न गत्यागती, पदानांप्रत्येकमन्ते पुरुषजातशब्दो दृश्यते ततोऽन्त्यानामप्ययंसम्बन्धनीय इति / अयं चैवंविधोऽनगारः सर्वप्राणिनांरक्षणक्षमो. कर्मप्रकृतयः भवतीति तेषामेव योन्याः सङ्ग्रहं गत्यागती चाह-अट्ठविहे त्यादि सूत्रचतुष्टयं सुगमम्, नवरमौपपातिका देवनारकाः, सेसाणं ति अण्डजपोतजजरायुजवर्जितानां रसजादीनां गतिरागतिश्च नास्तीत्यष्टप्रकारेति शेषः, यतो रसजादयो नौपपातिकेषु सर्वेषूत्पद्यन्ते, पञ्चेन्द्रियाणामेव तत्रोत्पत्तेः, नाप्यौपपातिका रसजादिषु सर्वेष्वप्युपपद्यन्ते, पञ्चेन्द्रियैकेन्द्रियेष्वेव तेषामुपपत्तेरिति अण्डजपोतजजरायुजसूत्राणि त्रीण्येव भवन्तीति / अण्डजादयश्च जीवा अष्टविधकर्मचयादेर्भवन्तीति चयादीन् षट् क्रिया• विशेषान् सामान्यतो नारकादिपदेषु च प्रतिपादयन्नाह-जीवाण मित्यादि, प्रागिव व्याख्येयम्, नवरंचयनं व्याख्यानान्तरेणा // 738 // सकलनमुपचयनं- परिपोषणं बन्धनं-निर्मापणमुदीरणं- करणेनाकृष्य दलिकस्योदये दानं वेदनं- अनुभव उदय इत्यर्थः, (r) तपसा सत्त्वेन सूत्रेणैकत्वेन बलेन च। पञ्चधा तुलना उक्ता जिनकल्पं प्रतिपद्यमानस्य / / 1 / /

Page #247
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 739 // तत्प्रत्या निर्जरा-प्रदेशेभ्यः शटनमिति, लाघवार्थमतिदिशन्नाह- एवं चेव त्ति यथा चयनार्थः कालत्रयविशेषितः सामान्येन नारकादिषु / अष्टममध्ययन चोक्तः एवमुपचयार्थोऽपीति भावः / एवं चिणेत्यादिगाथोत्तरार्द्ध प्राग्वत् ‘एए छे'त्यादि, यतश्चयनादिपदानि षड्अतःसामान्य अष्टस्थानम्, सूत्रपूर्वकाः षडेव दण्डका इति / अष्टविधकर्मणः पुनश्चयादिहेतुमासेव्य तद्विपाकंजानन्नपि कर्मगुरुत्वात् कश्चिन्नालोचयतीति सूत्रम् 597 अपराधानादर्शयन्नाह लोचना ऽऽलोचन___ अट्ठहिं ठाणेहिं माती मायं कट्ट नो आलोतेजा नो पडिक्कमेजा जाव नो पडिवज्जेज्जा, तं०- करिसुवाऽहं 1 करेमि वाऽहं 2 करि कारणानि, जस्सामि वाऽहं 3 अकित्तीवा मे सिया 4 अवण्णेवा मे सिया ५अवणए वा मे सिया 6 कित्ती वा मे परिहाइस्सइ 7 जसेवा मे परिहाइस्सइ 8 / अट्ठहि ठाणेहिं माई मायं कटु आलोएजा जावपडिवज्जेज्जा, तंजहा-मातिस्स णं अस्सिंलोए गरहिते भवति 1 उववाए जाति वर्णनानिच गरहिते भवति 2 आजाती गरहिता भवति 3 एगमवि माती मातं कट्टनो आलोएजा जाव नोपडिवजेजाणत्थि तस्स आराहणा 4 एगमवि मायी मायं कटु आलोएज्जा जाव पडिवज्जेज्जा अत्थि तस्स आराहणा 5 बहुतोवि माती मायं कट्ठनो आलोएज्जा जाव नो पडिवजेजा नत्थि तस्स आराधणा ६बहुओविमाती मायं कुटुआलोएजाजाव अत्थि तस्स आराहणा७ आयरियउवज्झायस्स वा मे अतिसेसे नाणदंसणे समुप्पजेजा, से तंमममालोएजामातीणं एसे ८।मातीणं मातंकटुसे जहा नामए अयागरेति वा तंबागरेति वातउआगरेति वा सीसागरेति वारुप्पागरेति वासुवन्नागरेति वा तिलागणीति वा तुसागणीति वा बुसागणीति वाणलागणीति वा दलागणीति वासोंडितालिच्छाणि वा भंडितालिच्छाणिवा गोलियालिच्छाणि वा कुंभारावातेति वा कवेल्लुवावातेति वा इटावातेति वाजंतवाडचुल्लीति वा लोहारंबरिसाणि वा तत्ताणि समजोतिभूताणि किंसुकफुल्लसमाणाणि उक्कासहस्साई विणिम्मुतमाणाई 2 जालासहस्साई पमुंचमाणाई इंगालसहस्साई परिकिरमाणाई अंतो 2 झियायंति एवामेव माती मायं कट्ठअंतो 2 झियायइ जतिवित // 739

Page #248
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 740 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 अपराधानालोचना लोचनकारणानि, तत्प्रत्याजातिवर्णनानिच णं अन्ने केति वदति तंपि तणं माती जाणति अहमेसे अभिसङ्किजामि 2, मातीणं मातं कुटुअणालोतितपडिक्वंते कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसुदेवलोगेसुदेवदत्ताते उववत्तारो भवंति, तं०- नो महिडिएसुजाव नो दूरंगतितेसुनो चिरट्टितीएसु, सेणं तत्थ देवे भवति णो महिद्धिए जाव नो चिरठितीते, जावित से तत्थ बाहिरब्भंतरिया परिसा भवति सावियणंनो आढाति नो परियाणातिणो महरिहेणमासणेणं उवनिमंतेति, भासंपिय से भासमाणस्स जाव चत्तारिपंच देवा अवुत्ता चेव अब्भुटुंति-मा बहुं देवे! भासउ, से णं ततो देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठितिक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता इहेव माणुस्सए भवे जाई इमाइंकुलाई भवंति, तं०- अंतकुलाणि वा पंतकुलाणि वा तुच्छकुलाणि वा दरिद्दकुलाणि वा भिक्खागकुलाणि वा किवणकुलाणि वा तहप्पगारेसु कुलेसु पुमत्ताते पच्चायाति, से णं तत्थ पुमे भवति दुरूवे दुवन्ने दुग्गंधे दुरसे दुफासे अणिढे अकंते अप्पिते अमणुण्णे अमणामे हीणस्सरेदीणस्सरे अणि?सरे अकंतसरे अपितस्सरे अमणुण्णस्सरे अमणामस्सरे अणाएजवयणपञ्चायाते, जाविय सेतत्थ बाहिरब्भंतरिता परिसा भवति सावितणंणो आढाति णो परिताणति नो महरिहेणं आसणेणं उवणिमंतेति, भासंपित से भासमाणस्स जाव चत्तारि पंच जणा अवुत्ता चेव अब्भुढेंति-मा बहुं अजउत्तो! भासउ 2 / माती णं मातं कटु आलोचितपडिकंते कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवलोगेसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तं०- महिड्डिएसु जाव चिरहितीसु, सेणं तत्थ देवे भवति महिड्डीए जाव चिरट्ठितीते हारविरातितवच्छे कडकतुडितथंभितभुते अंगदकुंडलमउडगंडतलकन्नपीढधारी विचित्तहत्थाभरणे विचित्तवत्थाभरणे विचित्तमालामउली कल्लाणगपवरवत्थपरिहिते कल्लाणगपवरगंधमल्लाणुलेवणधरे भासुरबोंदी पलंबवणमालधरे दिव्वेणं वन्नेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं रसेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघातेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्डीते दिव्वाते जूतीते दिव्वाते पभाते दिव्वाते छायाते दिव्वाए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाते लेस्साए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा महयाऽहतणट्ट // 740 //

Page #249
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 741 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 अपराधानालोचनाऽऽलोचनकारणानि, तत्प्रत्याजातिवर्णनानि च गीतवातिततंतीतलतालतुडितघणमुतिंगपडुप्पवातितरवेणं दिव्वाइंभोगभोगाइं जमाणे विहरइ जावित से तत्थ बाहिरब्भंतरता परिसा भवति सावित णमाडाइ परियाणाति महारिहेण आसणेणं उवनिमंतेति भासंपित से भासमाणस्स जाव चत्तारि पंच देवा अवुत्ता चेव अब्भुटिंति-बहुं देवे! भासउ 2, सेणं तओ देवलोगातो आउक्खएणं 3 जाव चइत्ता इहेव माणुस्सए भवे जाइंइमाई कुलाई भवंति, इड्वाइंजाव बहुजणस्स अपरिभूताईतहप्पगारेसुकुलेसुपुमत्ताते पच्चाताति, सेणं तत्थ पुमे भवति सुरूवे सुवन्ने सुगंधे सुरसे सुफासे इट्टे कंते जाव मणामे अहीणस्सरे जाव मणामस्सरे आदेज्जवतणे पञ्चायाते, जाऽविय से तत्थ बाहिरब्भंतरिता परिसा भवति सावितणं आढाति जाव बहुमज्जउत्ते! भासउ 2 // सूत्रम् 597 // अट्ठही त्यादि, मायीति मायावान् मायं ति गुप्तत्वेन मायाप्रधानोऽतिचारो मायैव तां कृत्वा विधाय नो आलोचयेद् गुरवे न निवेदयेद्, नो प्रतिक्रमेद्-न मिथ्यादुष्कृतं दद्याद् जावकरणाद् नो निंदेज्जा-स्वसमक्षं नो गरहेजा-गुरुसमक्षं नो विउट्टेल्लानव्यावर्तेतातिचाराद्नो विसोहेजा-न विशोधयेदतिचारकलङ्कंशुभभावजलेन नो अकरणतया- अपुनःकरणेनाभ्युत्तिष्ठेद्अभ्युत्थानं कुर्याद् नो यथार्ह तपःकर्म-प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यतेति, तद्यथा- करेसुं वाऽहं ति कृतवांश्चाहमपराधम्, कृतत्वाच्च कथं तस्य निन्दादि युज्यते, तथा करेमि वाऽहं ति साम्प्रतमपि तमहमतिचारं करोमीति कीदृश्यनिवृत्तस्यालोचनादिक्रिया?, तथा करिष्यामि वाऽहमिति न युक्तमालोचनादीति 3, शेषं स्पष्टम्, नवरमकीर्त्तिः- एकदिग्गामिन्यप्रसिद्धिरवर्णोऽयशः सर्वदिग्गामिन्यप्रसिद्धिरेव, एतद्द्यमविद्यमानं मे भविष्यतीति, अपनयोवा-पूजासत्कारादेरपनयनं मेस्यादिति, तथा कीर्तिर्यशो वा विद्यमानं मे परिहास्यतीति / उक्तार्थस्य विपर्ययमाह- अट्ठही त्यादि सुगमम्, नवरंमायीत्यासेवावसर एव नालोचनाद्यवसरेऽपि, मायिन आलोचनाद्यप्रवृत्तेः / मायां- अपराधलक्षणां कृत्वा आलोचयेदित्यादि, मायिनो ह्यनालोचनादावयमनर्थः, // 741 //

Page #250
श्रीस्थानाडू श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 742 // यदुत- अस्सिं ति अयं लोको- जन्म गर्हितो भवति, सातिचारतया निन्दितत्वादित्युक्तं च-भीउब्विग्णनिलुक्को पायडपच्छन्न- अष्टममध्ययनं दोससयकारी। अप्पच्चयं जणंतो जडस्स धी जीवियं जियइ॥१॥ (उप०माला 478) इति, इत्येकं 1, तथा उपपातो देवजन्म अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 गर्हितः किल्बिषिकादित्वेनेति, उक्तंच-तवतेणे वइतेणे, रूवतेणे यजेनरे।आयारभावतेणे य, कुव्वई देवकिब्बिसं॥१॥(दशवै०नि० | अपराधाना५/२/४६) इति द्वितीयम्, आजातिस्ततश्च तस्य मनुष्यजन्म गर्हिता जात्यैश्वर्यरूपादिरहिततयेति, उक्तंच-तत्तोवि से चइत्ताणं, लोचना उलोचनलब्भिही एलमूअगं। नरगं तिरिक्खजोणिं वा, बोही जत्थ सुदुल्लहा॥१॥ (दशवै०नि०५/२/४८) तृतीयम्, तथा एकामपि मायी कारणानि, मायां- अतिचाररूपां कृत्वा यो नालोचयेदित्यादि, नास्ति तस्याराधना ज्ञानादिमोक्षमार्गस्येत्यनर्थ इति, उक्तं च-लज्जाए तत्प्रत्या जातिगारवेण य बहुस्सुयमएण वावि दुचरियं। जे न कहिंति गुरूणं न हु ते आराहगा होंति॥१॥ (उत्तरा०नि० 217) तथा-नवि तं सत्थं व वर्णनानिच विसं व दुप्पउत्तो व कुणइ वेयालो। जंतं व दुप्पउत्तं सप्पो व पमाइओ कुद्धो॥२॥ जंकुणइ भावसल्लं अणुद्धियं उत्तमट्ठकालंमि। दुल्लहबोहीअत्तं अणंतसंसारियत्तं वा॥३॥ (ओघनि०८०३-४) इति चतुर्थम्, तथा एकामपीत्यादिना त्वर्थप्राप्तिक्तेति, यदाहउद्धरियसव्वसल्लो भत्तपरिन्नाएँ धणियमाउत्तो। मरणाराहणजुत्तो चंदगवेझं समाणेइ॥१॥ (ओघनि०८०७) इति, पञ्चममपि, एवं Oभीतोद्विग्नो गोपायन् प्रकटं प्रच्छन्नं च दोषशतकारकः। अप्रत्ययं जडस्य जनयन् धिग् जीवितं जीवति॥ 1 // ॐ तपःस्तेनो वचस्स्तेनो रूपस्तेनश्च यः नरः / आचारभावस्तेनश्व करोति देवकिल्बिषम्॥१॥ ततोऽपि स च्युत्वा प्राप्स्यत्येडकमकताम् / नरकं तिर्यग्योनिं च यत्र सुदुर्लभा बोधिः॥ 1 // 0 लज्जया गौरवेन च बहुश्रुतत्वमदेन वा दुश्चरितमपि। ये गुरुभ्यो न कथयन्ति ते नैवाराधका भणिताः॥१॥ शस्त्रं वा विषं वा दुष्प्रयुक्तो वेतालो वा नैव तत्करोति / दुष्प्रयुक्तं यन्त्रं वा प्रमादिनः क्रुद्धः सर्पो वा // 1 // यदनुद्धृतं भावशल्यमुत्तमार्थकाले करोति / दुर्लभबोधिकत्वमनन्तसंसारिकत्वं च // 2 // 0 उद्धृतसर्वशल्यो भक्तपरिज्ञायां गाढमायुक्तः / मरणाराधनायुक्तोश्चन्द्रकवेध्यं संपूरयति // 1 //

Page #251
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 743 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 अपराधानालोचनाऽऽलोचनकारणानि, तत्प्रत्याजातिवर्णनानिच बहुत्वेनापिअनालोचनादावालोचनादौ वाऽनर्थोऽर्थश्चषष्ठसप्तमे, तथाऽऽचार्योपाध्यायस्य वा मे अतिशेषं ज्ञानदर्शनंसमुत्पद्येत, सच मामालोकयेत् माई णमेष इत्युल्लेखेनेत्येवं भयादालोचयतीत्यष्टमम्, शेषं सूत्रं अयं लोक उपपात आजातिश्च गर्हिते त्यस्य पदत्रयस्य विवरणतया अवगन्तव्यम्, तत्र मायी मायां कृत्वेति, इह कीदृशो भवेदुच्यत इति वाक्यशेषो दृश्यः, स इति यो भवतोऽपि प्रसिद्धो यथेति दृष्टान्तोपन्यासे नामए त्ति सम्भावनायामलङ्कारे वा अयआकरो- लोहाकरो यत्र लोहं ध्यायते इतिरुपदर्शने वा विकल्पे तिला- धान्यविशेषास्तेषामवयवा अपि तिलास्तेषामग्नि:- तद्दहनप्रवृत्तो वह्निस्तिलाग्निः / एवं शेषा अप्यग्निविशेषाः, नवरंतुषाः कोद्रवादीनांबुसं-यवादीनांकडङ्गरोनल:- शुषिरसराकारो दलानि-पत्राणि सुण्डिका:पिटकाकाराणि सुरापिष्टस्वेदनभाजनानि कवेल्ल्यो वा सम्भाव्यन्ते तासां लिञ्छाणि-चुल्लीस्थानानि सम्भाव्यन्ते, उक्तं च वृद्धैः-गोलियसोंडियभंडियलिच्छाणि अग्नेराश्रयाः अन्यैस्तु देशभेदरूढ्या एते पिष्टपाचकाग्न्यादिभेदा इत्युक्तम्, मयाऽप्येतदुपजीव्यैव सम्भावितमिति, तथा भण्डिका-स्थाल्यस्ता एव महत्यो गोलिकाः, प्रतीतं चैतच्छब्दद्वयम्, लिञ्छानि तान्येवेति, कुम्भकारस्यापाको- भाण्डपचनस्थानं कवेल्लकानि- प्रतीतानि तेषामापाक:- प्रतीत एव जंतवाडचुल्ली इक्षुयन्त्रपाटचुल्ली लोहारंबरिसाणि व त्ति लोहकारस्याम्बरीषा- भ्राष्ट्रा आकरणानीति लोहकाराम्बरीषा इति, तप्तानि- उष्णानि समानितुल्यानि जाज्वल्यमानत्वाद् ज्योतिषा-वह्निना भूतानि-जातानि यानि तानिसमज्योतिर्भूतानि, किंशुकफुल्लं-पलासकुसुमं तत्समानानि रक्ततया उल्का इव उल्का- अग्निपिण्डास्तत्सहस्राणीति प्राचुर्यख्यापकं विनिर्मुश्चन्ति विनिर्मुञ्चन्तीति भृशार्थे द्विवचनम्, अङ्गारा- लघुतराग्निकणास्तत्सहस्राणि प्रविकिरन्ति 2 अंतो अंतो अन्तरन्तः झियायंति ध्मायन्ति इन्धनैर्दीप्यन्त इति दृष्टान्तो, दार्टान्तिकस्त्वेवमेवेत्यादि, पश्चात्तापाग्निनाध्मायति- जाज्वल्यते, अहमेसेत्ति अहमेषोऽभिशङ्कये अहमेषोऽभि // 743 //

Page #252
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 744 // शङ्कय इति- एभिरहं दोषकारितया आशङ्कत्ये- सम्भाव्ये इति, उक्तं हि-निच्चं संकियभीओ गम्मो सव्वस्स खलियचारित्तो। अष्टममध्ययन साहुजणस्स अवमओ मओऽविपुण दुग्गइंजाइ॥१॥ (उपन्माला 226) अनेनानालोचकस्यायं लोको गर्हितो भवतीति दर्शितम्, अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 से णं तस्से त्यादिना पाठान्तरेण मायी णं मायं कट्ट इत्यादिना वा उपपातो गर्हितो भवतीति दर्श्यते, कालमासे त्ति मरणमासे अपराधानाउपलक्षणत्वान्मरणदिवसे मरणमुहूर्ते कालं किच्चा मरणं कृत्वा अन्यतरेषु व्यन्तरादीनां देवलोकेषु देवजनेषु मध्ये उववत्तारो त्ति लोचना ऽऽलोचनवचनव्यत्ययादुपपत्ता भवतीति, नो महर्द्धिकेषु परिवारादिक्रद्ध्या नो महाद्युतिषु शरीराभरणादिदीप्त्या नो महानुभागेषु / कारणानि, वैक्रियादिशक्तितो नो महाबलेषु- प्राणवत्सु नो महासौख्येषु नो महेशाख्येषु वा नो दूरंगतिकेषु- न सौधर्मादिगतिषु नो तत्प्रत्याचिरस्थितिकेषु- एकद्व्यादिसागरोपमस्थितिकेषु यापि च से तस्य तत्र देवलोकेषु बाह्या अप्रत्यासन्ना दासादिवद् अभ्यन्तराल जाति वर्णनानि च प्रत्यासन्ना पुत्रकलत्रादिवत् परिषत् परिवारो भवति सापि नो आद्रियते नादरं करोति, नो परिजानाति स्वामितया नाभिमन्यते | नो नैव महच्च तदर्ह च- योग्यं महाहं तेनासनेनोपनिमन्त्रयते, किं बहुना?, दौर्भाग्यातिशयात्तस्य यावच्चतुःपञ्चाः देवा भाषणनिषेधायाभ्युत्तिष्ठन्ति-प्रयतन्ते, कथं?, मा बहु मित्यादि, अनेनोपपातग)क्ता, आजातिगर्हितत्वं तु से ण मित्यादिना चष्टे, से त्ति सोऽनालोचकस्ततो- व्यन्तरादिरूपाद् देवलोकादवधेरायुःक्षयेणायुःकर्मपुद्गलनिर्जरणेन भवक्षयेणआयुःकर्मादिनिबन्धनदेवपर्यायनाशेन स्थितिक्षयेण- आयुःस्थितिबन्धक्षयेण देवभवनिबन्धनशेषकर्मणां वा, अनन्तरंआयुःक्षयादेः समनन्तरमेव च्यवं च्यवनं च्युत्वा कृत्वा इहैव प्रत्यक्षे मानुष्यके भवे पुंस्तया प्रत्याजायत इति सम्बन्धः, केषु कुलेषु कुटुम्बकेषु अन्वयेषु वा किंविधेषु?- यानि इमानि वक्ष्यमाणतया च प्रत्यक्षाणि भवन्ति, तद्यथा- अन्तकुलाणि (c) नित्यं शङ्कितभीतो गम्यः सर्वस्य स्खलितचारित्रः। साधुजनेनावमतः मृतोऽपि पुनर्दुर्गतिं याति // 1 // ७०धेरायुःकर्म० (मु०)। // 7

Page #253
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 745 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 अपराधानालोचनाऽऽलोचनकारणानि, तत्प्रत्याजातिवर्णनानिच वरुटछिंपकादीनां प्रान्तकुलानि- चण्डालादीनां तुच्छकुलानि- अल्पमानुषाणि अगम्भीराशयानि वा दरिद्रकुलानिअनीश्वराणि कृपणकुलानि- तळणवृत्तीनि नटनग्नाचार्यादीनां भिक्षाककुलानि- भिक्षणवृत्तीनि तथाविधलिङ्गिकानां च तथाप्रकारेष्वन्तकुलादिष्वित्यर्थः, प्रत्यायाति प्रत्याजायते वा पुमि त्ति पुमान् अणिढे त्यादि इष्यते स्म प्रयोजनवशादितीष्टः कान्तः- कान्तियोगात् प्रियः- प्रेमविषयो मनोज्ञः- शुभस्वभावो मनसा अम्यते-गम्यते सौभाग्यतोऽनुस्मर्यत इति मनोऽमः एतनिषेधात् प्रकृतविशेषणानि तथा हीनस्वरो- ह्रस्वस्वरस्तथा दीनो- दैन्यवान् पुरुषस्तत्सम्बन्धित्वात्स्वरोऽपि दीनः स स्वरो यस्य स तथा, अनादेयवचनश्चासौ प्रत्याजातश्चेति अथवा प्रथमैकवचनलोपादनादेयवचनो भवति प्रत्याजातः सन्निति, शेषं कण्ठ्यं यावद्भासउत्ति, अनेन प्रत्याजातिगर्हितत्वमुक्तमिति, मायी त्यादिना आलोचकस्येहलोकादिस्थानत्रयागर्हितत्वमुक्तविपर्ययस्वरूपमाह- हारेण विराजितं वक्षः- उरो यस्य स तथा कटकानि प्रतीतानि तुटितानि-बाह्वाभरणविशेषास्तैः स्तम्भितौ स्तब्धीकृतौ भुजौ- बाहू यस्य स तथा। अंगदे त्यादि, कर्णावेव पीठे- आसने कुण्डलाधारत्वात्कर्णपीठे, मृष्टेघृष्टे गण्डतले च-कपोलतलेच कर्णपीठे यकाभ्यां ते मृष्टगण्डतलकर्णपीठे तेच ते कुण्डले चेति विशेषणोत्तरपदः प्राकृतत्वा-8 कर्मधारयः / अङ्गदे च-केयूरे बाह्वाभरणविशेषावित्यर्थः, कुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठे च धारयति यः स तथा, अथवा अङ्गदे च कुण्डले च मृष्टगण्डतले कर्णपीठे च-कर्णाभरणविशेषभूते धारयति यः स तथा, तथा विचित्राणि- विविधानि हस्ताभरणानि-अङ्गलीयकादीनि यस्य स तथा, तथा विचित्राणि वस्त्राणि चाभरणानि च यस्य वस्त्राण्येव वाऽऽभरणानिभूषणानि अवस्थाभरणानि वा- अवस्थोचितानीत्यर्थो यस्य स तथा, विचित्रा मालाश्च- पुष्पमाला मौलिश्च-शेखरो यस्य विचित्रमालानांवा मौलिर्यस्य स तथा, कल्याणकानि-मङ्गल्यानि प्रवराणि-मूल्यादिना वस्त्राणि परिहितानि-निवसितानि // 745 //

Page #254
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ अपराधाना // 746 // येन तान्येव वा परिहितो- निवसितो यः स तथा, कल्याणकं प्रवरं च पाठान्तरेण प्रवरगन्धं च माल्यं- मालायां साधु अष्टममध्ययनं पुष्पमित्यर्थः, अनुलेपनंच-श्रीखण्डादिविलेपनं यो धारयति स तथा, भास्वरा-दीप्रा बोन्दी-शरीरं यस्य स तथा, प्रलम्बा / अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 या वनमाला-आभरणविशेषस्तां धारयति यः स तथा, दिव्येन-स्वर्गसम्बन्धिना प्रधानेनेत्यर्थो वर्णादिना युक्त इति गम्यते, सङ्घातेन संहननेन-वज्रर्षभनाराचलक्षणेन संस्थानेन-समचतुरस्रलक्षणेन ऋद्ध्या-विमानादिरूपया युक्त्या-अन्यान्यभक्ति- लोचना |ऽऽलोचनभिस्तथाविधद्रव्ययोजनेन प्रभया-प्रभावेन माहात्म्येनेत्यर्थः, छायया-प्रतिबिम्बरूपया अर्चिषा-शरीरनिर्गततेजोज्वालया कारणानि, तेजसा-शरीरस्थकान्त्या लेश्यया-अन्तःपरिणामरूपया शुक्लादिकया उद्योतयमानः- स्थूलवस्तूपदर्शनतः प्रभासयमानस्तु- तत्प्रत्यासूक्ष्मवस्तूपदर्शनत इति, एकार्थिकत्वेऽपि चैतेषां न दोषः, उत्कर्षप्रतिपादकत्वेनाभिहितत्वादिति, महता- प्रधानेन बृहता जाति वर्णनानिच वा रवेणेति सम्बन्धः, अहतोऽनुबद्धो रवस्यैतद्विशेषणं नाट्य-नृत्तं तेन युक्तं गीतं नाट्यगीतं तच्च वादितानि च- तानि शब्दवन्ति कृतानि तन्त्री च-वीणा तलौच- हस्तौ तालाश्च-कंशिकाः, तुडिय त्ति तूर्याणि च-पटहादीनिवादिततन्त्रीतलतालतूर्याणि तानि च तथा घनो- मेघस्तदाकारो यो मृदङ्गो ध्वनिगाम्भीर्यसाधात् स चासौ पटुना-दक्षेण प्रवादितश्च यः सघनमृदङ्गपटुप्रवादितःसचेति द्वन्द्वे तेषांरवः-शब्दस्तेन करणभूतेन, अथवा आहय त्ति आख्यानकप्रतिबद्धं यन्नाट्यं तेन युक्तं यद् गीतम्, शेषं तथैव, इह च मृदङ्गग्रहणं तूर्येषु मध्ये तस्य प्रधानत्वाद्, यत उच्यते- मद्दलसाराई तूराई ति, भोगार्हा भोगा:-शब्दादयो भोगभोगास्तान् भुञ्जानोऽनुभव विहरति-क्रीडति तिष्ठति वेति,भाषामपि चसेतस्य भाषमाणस्यास्तामेको द्वौ वा सौभाग्यातिशयाद् यावच्चत्वारः पञ्च वा देवा अनुक्ता एव-केनाप्यप्रेरिता एव भाषणप्रवर्त्तनाय बहोरपि भाषितस्य स्वबहुमतत्वख्यापनाय चाभ्युत्तिष्ठन्ति, ब्रुवते च बहु मित्यादि, अभिमतमिदं भवदीयं भाषणमिति हृदयम्, अनेनालोचकस्यो

Page #255
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 747 // अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, सूत्रम् 597 अपराधानालोचनाऽऽलोचनकारणानि, तत्प्रत्याजातिवर्णनानिच पपातागर्हितत्वमुक्तम्, एतद्भणनादिहलोकागर्हितत्वमपि लघुताहादादिआलोचनागुणसद्भावेन वाच्यम्, आलोचनागुणाचैते-लहुयाल्हाइयजणणं अप्पपरनियत्ति अज्जवं सोही। दुक्करकरणं आढा निस्सल्लत्तं च सोहिगुणा॥१॥ (व्यव०भा० 1/317) इदानीं तस्यैव प्रत्याजात्यगर्हितत्वमाह- से ण मित्यादिना, अड्ढाई ति धनवन्ति यावत्करणाद् दित्ताई-दीप्तानि प्रसिद्धानि हप्तानि वा-दर्पवन्ति विच्छिन्नविउलभवणसयणासणजाणवाहणाई तत्र विस्तीर्णानि-विस्तारवन्ति विपुलानि- बहूनि भवनानि गृहाणि शयनानि-पर्यादीनि आसनानि-सिंहासनादीनि यानानि-रथादीनि वाहनानि च-वेगसरादीनि येषु कुलेषु तानि तथा, क्वचिद् वाहणाइन्नाई ति पाठस्तत्र विस्तीर्णविपुलैर्भवनादिभिराकीर्णानि-सङ्कीर्णानि युक्तानीत्यर्थः इति व्याख्येयम्, तथा बहुधणबहुजायरूवरययाई बहु धनं- गणिमधरिमादि येषु तानि तथा बहु जातरूपं च- सुवर्ण रजतं च- रूप्यं येषु तानि तथा, पश्चात्कर्मधारयः।आओगपओगसंपउत्ताई आयोगेन-द्विगुणादिलाभेन द्रव्यस्य प्रयोगोऽधमर्णानांदानंतत्र सम्प्रयुक्तानिव्यापृतानि तेन वासंप्रयुक्तानि-संगतानि यानि तानि तथा, विच्छड्डियपउरभत्तपाणाइं विच्छर्दिते- त्यक्ते बहुजनभोजनावशेषतया विच्छवती वा-विभूतिमती विविधभक्ष्यभोज्यचूष्यलेह्यपेयाद्याहारभेदयुक्ततया प्रचुरे भक्तपाने येषु तानि तथा, बहुदासीदासगोमहिसगवेलयप्पभूयाई बहवो दासीदासा येषु तानि तथा गावो महिष्यश्च प्रतीता गवेलका- उरभ्रास्ते प्रभूताः- प्रचुरा येषु तानि तथा पश्चात्कर्मधारयः / अथवा बहवो दास्यादयः प्रभूता जाता येषु तानि तथा, बहुजनस्याप्यरिभूतानि अपरिभवनीयानीत्यर्थस्तृतीयार्थे वा षष्ठी, ततो बहुजनेनापरिभूतानि- अतिरस्कृतानि अज्जउत्तेत्ति आर्ययोरपापकर्मवतो: पित्रोः पुत्रो यःस पचास तथा, अनेनालोचकस्यानालोचकप्रत्याजातिविपर्यय उक्तः॥कृतालोचनाद्यनुष्ठानाश्च संवरवन्तोभवन्तीति संवरंतद्विपर्यस्तम 0 लघुताऽऽह्लादिताजननमात्मपरनियन्तृताऽऽर्जवं शोधिः / दुष्करकरणमादरो निःशल्यत्वं च शोधिगुणाः॥ 1 // (r) संगतानि तानि (मु०)। // 747 //

Page #256
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 748 // सूत्रम् संवरं चाह अष्टममध्ययनं अट्ठविहे संवरेपं० २०-सोइंदियसंवरेजाव फासिंदियसंवरे मणसंवरेवतिसंवरे कायसंवरे, अट्ठविहे असंवरे पं० तं०- सोतिंदिअ अष्टस्थानम्, सूत्रम् असंवरे जाव कायअसंवरे॥सूत्रम् 598 // 598-600 अट्ठफासा पं० त०- कक्कडे मउते गरुते लहुते सीते उसिणे निद्धे लुक्खे ॥सूत्रम् 599 // संवरासंवरौ, स्पर्शाः, अट्ठविधा लोगठिती पं० तं०-आगासपतिट्ठितेवाते 1 वातपतिट्ठिते उदही 2 एवं जधा छट्ठाणे जावजीवा कम्मपतिट्टिता अजीवा लोकस्थितिः जीवसंगहीता जीवा कम्मसंगहीता।सूत्रम् 600 // अट्ठविहे त्यादि सूत्रद्वयं कण्ठ्यम्, अनन्तरं कायसंवर उक्तः, कायश्चाष्टस्पर्शो भवतीति स्पर्शसूत्रम्, कण्ठ्यं चेति, स्पर्शा 601-603 गणिसम्पदः, चाष्टावेवेति लोकस्थितिरियमतो लोकस्थितिविशेषमाह- अट्ठविहे त्यादि, कण्ठ्यम्, एवं जहा छट्ठाणे त्यादि, तत्र चैवं-- महानिध्युउदधिपइट्ठिया पुहवी, घनोदधावित्यर्थः 3 पुढविपइट्ठिया तसा थावरा पाणा मनुष्यादय इत्यर्थो 4 ऽजीवा जीवपइट्ठिया, समितयः शरीरादिपुद्गला इत्यर्थो 5 जीवा कम्मपइट्ठिया कर्मवशवर्त्तित्वादिति 6 अजीवाः पुद्गलाकाशादयो जीवैः सङ्गहीताःस्वीकृता अजीवान् विना जीवानां सर्वव्यवहाराभावाद् 7 जीवाः कर्मभि-आनावरणादिभिः सङ्गहीता-बद्धाः 8, षष्ठपदे जीवोपग्राहकत्वेन कर्मण आधारता विवक्षितेह तु तस्यैव जीवबन्धनतेति विशेषः // इदं च लोकस्थित्यादि स्वसम्पदुपेतगणिवचनाद् ज्ञायत इति गणिसम्पदमाह__ अट्ठविहागणिसंपतापं० तं०- आचारसंपया १सुयसंपता २सरीरसंपता ३वतणसंपता 4 वातणासंपता५मतिसंपता 6 पतोगसंपता ®रियमितो (मु०)। 8 // 748 //

Page #257
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 749 // 7 संगहपरिणाणाम अट्ठमा ८॥सूत्रम् 601 // अष्टममध्ययन एगमेगेणं महानिही अट्ठचक्कवालपतिट्ठाणे अट्ठट्ठजोयणाई उर्ल्ड उच्चत्तेणं पन्नत्ते / / सूत्रम् 602 // अष्टस्थानम्, सूत्रम् अट्ठसमितीतोपं० तं०- ईरियासमिति भासासमिति एसणा० आयाणभंडमत्त० उच्चारपासवण मणस० वइस० कायसमिती 601-603 // सूत्रम् 603 // गणिसम्पदः, महानिध्युअट्ठविहा गणिसंपये त्यादि गणः- समुदायो भूयानतिशयवान् वा गुणानां साधूनां वा यस्यास्ति स गणी- आचार्यस्तस्य / चत्वम्, सम्पत्- समृद्धिर्भावरूपा गणिसम्पत् तत्राचरणमाचारोऽनुष्ठानं स एव सम्पद्-विभूतिस्तस्य वा सम्पत्- सम्पत्तिः प्राप्ति- समितयः राचारसम्पत्, सा च चतुर्दा, तद्यथा-संयमध्रुवयोगयुक्तता, चरणे नित्यं समाध्युपयुक्ततेत्यर्थो१ऽसंप्रग्रहः आत्मनो जात्याधुत्सेकरूपग्राहवर्जनमिति भावः 2 अनियतवृत्तिरनियतविहार इति योऽर्थो 3 वृद्धशीलता वपुर्मनसो निर्विकारतेति यावद् 4, एवं श्रुतसम्पत्, साऽपि चतुर्द्धा, तद्यथा- बहुश्रुतता युगप्रधानागमतेत्यर्थः 1 परिचितसूत्रता 2 विचित्रसूत्रता स्वसमयादिभेदाद् ३घोषविशुद्धिकरताच उदात्तादिविज्ञानादिति ४,शरीरसम्पच्चतु , तद्यथा-आरोहपरिणाहयुक्तता उचितदैर्घ्यविस्तरतेत्यर्थो १ऽनवत्रपता अलज्जनीयाङ्गतेत्यर्थः 2 परिपूर्णेन्द्रियता 3 स्थिरसंहननता चेति 4, वचनसम्पच्चतुर्द्धा, तद्यथा-आदेयवचनता१मधुरवचनता 2 अनिश्रितवचनता मध्यस्थवचनतेत्यर्थो३ऽसन्दिग्धवचनता चेति 4, वाचनासम्पच्चतुर्द्धा, तद्यथाविदित्वोद्देशनं१विदित्वा समुद्देशनं पारिणामिकादिकं शिष्यं ज्ञात्वेत्यर्थः 2 परिनिर्वाप्य वाचना, पूर्वदत्तालापकानधिगमय्य शिष्यं पुनः सूत्रदानमित्यर्थो३ऽर्थनिर्यापणा, अर्थस्य पूर्वापरसाङ्गत्येन गमनिकेत्यर्थः 4 / मतिसम्पच्चतुर्द्धा, अवग्रहहापाय परि०। // 749 //

Page #258
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 750 // धारणाभेदादिति, प्रयोगसम्पच्चतुर्की, इह प्रयोगो वादविषयस्तत्रात्मपरिज्ञानं वादादिसामर्थ्यविषये 1 पुरुषपरिज्ञानं किंनयोऽयं वाद्यादिः 2 क्षेत्रपरिज्ञानं 3 वस्तुपरिज्ञानं वस्त्विह वादकाले राजामात्यादि 4, सङ्ग्रहपरिज्ञा सङ्ग्रहः- स्वीकरणंतत्र परिज्ञाज्ञानं नाम- अभिधानमष्टमीसम्पत्, सा च चतुर्विधा, तद्यथा- बालादियोग्यक्षेत्रविषया१पीठफलकादिविषया 2 यथासमय स्वाध्यायभिक्षादिविषया 3 यथोचितविनयविषयाचेति ४॥आचार्या हिगुणरत्ननिधानमिति निधानप्रस्तावान्निधिव्यतिकरमाह- एके त्यादि, एकैको महानिधिश्चक्रवर्तिसम्बन्धी अष्टचक्रवालप्रतिष्ठान:- अष्टचक्रप्रतिष्ठितो, मञ्जूषावत्, तत्स्वरूपं चेदं- नवजोयणविच्छिन्ना बारसदीहा समूसिया अट्ठ। जक्खसहस्सपरिवुडा चक्कट्ठपइट्ठिया नववि॥१॥ द्रव्यनिधानवक्तव्यतोक्ता, भावनिधानभूतसमितिस्वरूपमाह- अट्ठ समिई त्यादि, सम्यगितिः- प्रवृत्तिः समितिः। ईर्यायांगमने समितिश्चक्षुर्व्यापारपूर्वतयेतीर्यासमितिः, एवं भाषायां निरवद्यभाषणतः, एषणायामुद्गमादिदोषवर्जनतः, आदाने-ग्रहणे भाण्डमात्रायाः- उपकरणमात्राया भाण्डस्य वा- वस्त्रायुपकरणस्य मृन्मयादिपात्रस्य वा मात्रस्य च-साधुभाजनविशेषस्य निक्षेपणायां च समितिः सुप्रत्युपेक्षितसुप्रमार्जितक्रमेणेति, उच्चारप्रश्रवणखेलसिङ्घानजल्लानां परिष्ठापनिकायां समितिः स्थण्डिलविशुद्ध्यादिक्रमेण, खेलो-निष्ठीवनं सिंघानो- नासिकाश्लेष्मेति, मनसः कुशलतायांसमिति, चोऽकुशलत्वनिरोधेसमितिः, कायस्य स्थानादिषु समितिरिति // समितिष्वतिचारादावालोचना देयेत्यालोचनाचार्यस्यालोचकसाधोः प्रायश्चित्तस्य च स्वरूपाभिधानाय सूत्रत्रयमाह__ अट्ठहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति आलोतणा पडिच्छित्तए, तं०- आतारवं आहारवं ववहारवं ओवीलए पकुव्वते 0नवापि नवयोजनविस्तीर्णानि द्वादशदीर्घानि अष्टसमुच्छ्रितानि / यक्षसहस्रपरिवृतानि चक्राष्टकप्रतिष्ठितानि / / 1 / / 0 पारि० (मु०)। अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 601-603 गणिसम्पदः, महानिध्युचत्वम्, समितयः सूत्रम् 604-606 आलोचनाप्रतीच्छकदायकगुणाः, प्रायश्चित्तानि, मदस्थानानि // 750 //

Page #259
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 751 // अपरिस्साती निजावते अवातदंसी। अट्ठहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति अत्तदोसमालोइत्तते, तं०- जातिसंपन्ने कुलसंपन्ने अष्टममध्ययनं विणयसंपन्ने णाणसंपन्ने दंसणसंपन्ने चरित्तसंपन्ने खंते दंते // सूत्रम् 604 // अष्टस्थानम्, सूत्रम् अट्ठविहे पायच्छित्ते पं० तं०- आलोयणारिहे पडिक्कमणारिहे तदुभयारिहे विवेगारिहे विउस्सग्गारिहे तवारिहे छेयारिहे मूलरिहे 604-606 / सूत्रम् 605 // आलोचना प्रतीच्छकअट्ठ मतट्ठाणा पं० तं०- जातिमते कुलमते बलमते रूवमते तव० सुत० लाभ० इस्सरितमते॥सूत्रम् 606 // दायकगुणाः, अट्ठही त्यादि सुगमम्, नवरं आयारवं ति ज्ञानादिपञ्चप्रकाराचारवान् ज्ञानासेवनाभ्याम्, आहारव न्ति अवधारणावान् / प्रायश्चित्तानि, आलोचकेनालोच्यमानानामतीचाराणामिति, आह च-आयारवमायारं पंचविहं मुणइ जो अआयरइ। आहारवमवहारे आलोइं मदस्थानानि तस्स सव्वंति॥१॥ववहारवं ति आगमश्रुताज्ञाधारणाजीतलक्षणानां पञ्चानामुक्तरूपाणां व्यवहाराणां ज्ञातेति, ओवीलए त्ति अपव्रीडयति-विलजीकरोति यो लज्जया सम्यगनालोचयन्तं सर्वं यथा सम्यगालोचयति तथा करोतीत्यप्रवीडकः / अभिहितं च-ववहारवं ववहारं आगममाई उ मुणइ पंचविहं। ओवीलुवगृहतं जह आलोएइ तं सव्वं॥१॥ति पकुव्वए त्ति आलोचिते सति यः शुद्धिं प्रकर्षण कारयति स प्रकारीति, भणितं च-आलोइयंमि सोहिं जो कारावेइ सो पकुव्वीओ॥१॥इति, अपरिस्साइ त्ति न परिश्रवति-नालोचकदोषानुपश्रुत्यान्यस्मै प्रतिपादयति य एवंशीलः सोऽपरिश्रावीति, यदाह-जो अन्नस्स उ दोसे न कहेईक कय अपरिसाई सो होइ॥१॥इति, निज्जवए त्ति निर्यापयति तथा करोति यथा गुवपि प्रायश्चित्तं शिष्यो निर्वाहयतीति निर्यापक Oआचारवानाचारं पञ्चविधं जानाति यश्चाचरति / आधारवानवधारयत्यालोचयतः सर्वमपि // 1 // 0 व्यवहारवान् व्यवहारमागमादिपञ्चविधं जानाति अपव्रीडयत्यनालोचयन्तमालोचयति यथा तत् सर्वम्॥१॥ 0 आलोचिते यः शोधिं कारयति स प्रकारी। 0 योऽन्यस्य दोषान् न कथयति एषोऽपरिश्रावी भवति // 1 // // 751 //

Page #260
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 752 // इति, न्यगादिच-निजवओ तह कुणई निवहई जेण पच्छित्तन्ति, अवायदंसि त्ति अपायान्- अनर्थान् शिष्यचित्तभङ्गानिर्वाहादीन् / अष्टममध्ययनं दुर्भिक्षदौर्बल्यादिकृतान् पश्यतीत्येवंशीलः, सम्यगनालोचनायां वा दुर्लभबोधिकत्वादीनपायान् शिष्यस्य दर्शयतीति अष्टस्थानम्, सूत्रम् अपायदर्शीति, भणितं च-दुब्भिक्खदुब्बलाई इहलोए जाणए अवाए उ। दंसेइ य परलोए दुल्लहबोहित्ति संसारे // 1 // इति, 604-606 अत्तदोस त्ति आत्मापराधमिति, जातिकुले मातापितृपक्षौ, तत्सम्पन्नः प्रायोऽकृत्यं न करोति, कृत्वापि पश्चात्तापादालोचयतीति आलोचना प्रतीच्छकतद्वहणम्, यदाह-जाईकुलसंपन्नो पायमकिच्चं न सेवई किंचि। आसेविउंच पच्छा तगुणओ संममालोए॥१॥इति, विनयसम्पन्नः दायकगुणा: सुखेनैवालोचयति, तथा ज्ञानसम्पन्नो दोषविपाकं प्रायश्चित्तं वाऽवगच्छति, यतोऽवाचि-नाणेण उ संपन्नो दोसविवागं वियाणि प्रायश्चित्तानि, घोरं आलोएइ सुहं चिय पायच्छित्तं च अवगच्छे॥१॥इति, दर्शनसम्पन्नःशुद्धोऽहमित्येवं श्रद्धत्ते, चारित्रसम्पन्नो भूयस्तमपराधं / | मदस्थानानि न करोति सम्यगालोचयति प्रायश्चित्तं च निर्वाहयतीति, उक्तं च- सुद्धो तहत्ति सम्मं सद्दहई दंसणेण संपन्नो। चरणेण उ संपन्नो न कुणइ भुज्जो तमवराहं॥१॥ इति, क्षान्तः परुषं भणितोऽप्याचार्यैर्न रुष्यतीति, आह च-खंतो आयरिएहिं फरुसं भणिओऽवि नवि रूसे त्ति, दान्तः प्रायश्चित्तं दत्तं वोढुं समर्थो भवतीति, आह च-दतो समत्थो वोढुं पच्छित्तं जमिह दिज्जए तस्स इति, आलोयणे त्यादि, व्याख्यातं प्रायः, जात्यादिमदेषु सत्स्वालोचनायां न प्रवर्त्तत इति मदस्थानसूत्रम्, गतार्थम्, नवरं मद-8 निर्यापकस्तथा करोति निर्वाहयति येन प्रायश्चित्तम्। 0 दुर्भिक्षदुर्बलत्वादिकानिह लोकेऽपायान् ज्ञापयेद् दर्शयति च परलोके च संसारे दुर्लभबोधित्वमिति॥ 1 // जातिकुलसम्पन्नः प्रायः किंचिदकृत्यं न सेवते। आसेव्य च पश्चात् तद्गुणतः सम्यगालोचयेत्॥१॥ ज्ञानसंपन्नस्तु घोरं दोषविपाकं विज्ञाय / सुखमेवालोचयति प्रायश्चित्तं वाऽगच्छति // 1 // 7 तथा शुद्ध इति सम्यक् श्रद्धत्ते दर्शनसम्पन्नश्चरणसंपन्नस्तु भूयस्तमपराधं न करोति // 1 // 0 क्षान्त आचार्यैः परुषं भणितोऽपि नैव रुष्येत् / / 0 दान्तो वोढुं समर्थः प्रायश्चित्तं यदिहापराधे दत्तं तस्य / / // 752 //

Page #261
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 753 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 607 एकात्मवाद्याद्या अक्रियावादिनः स्थानानि-मदभेदाः, इह च दोषाः जात्यादिमदोन्मत्तः पिशाचवद्भवति दुःखितश्चेह। जात्यादिहीनतां परभवे च निःसंशयं लभते॥ 1 // (प्रशम० 98) इति // वादिनां हि प्रायः श्रुतमदो भवतीति वादिविशेषान् दर्शयन्नाह अट्ठ अकिरियावाती पं० तं०- एगावाती 1 अणेगावाती 2 मितवादी ३निम्मितवादी ४सायवाती 5 समुच्छेदवाती 6 णितावादी ७ण संति परलोगवाती ८॥सूत्रम् 607 // अट्ठ अकिरिए त्यादि, क्रिया-अस्तीतिरूपा सकलपदार्थसार्थव्यापिनी सैवायथावस्तुविषयतया कुत्सिता अक्रिया नञः कुत्सार्थत्वात्तामक्रियां वदन्तीत्येवंशीलाः अक्रियावादिनो, यथावस्थितं हि वस्त्वनेकान्तात्मकं तन्नास्त्येकान्तात्मकमेव चास्तीति प्रतिपत्तिमन्त इत्यर्थो, नास्तिका इति भावः, एवंवादित्वाच्चैते परलोकसाधकक्रियामपि परमार्थतो न वदन्ति, तन्मतवस्तुसत्त्वे हि परलोकसाधकक्रियाया अयोगादित्यक्रियावादिन एव ते इति, तत्रैक एवात्मादिरर्थ इत्येवं वदतीत्येकवादी, दीर्घत्वं च प्राकृतत्वादिति, उक्तं चैतन्मतानुसारिभिः- एक एव हि भूतात्मा, भूते भूते व्यवस्थितः / एकधा बहुधा चैव, दृश्यते जलचन्द्रवत्॥१॥इति,अपरस्त्वात्मैवास्ति नान्यदिति प्रतिपन्नः। तदुक्तं-पुरुष एवेदं ग्निं सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम्, उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनाधिरोहति (शुक्ल्य जु० 31/2) यदेजति यन्नैजति यह्रे यदु अन्तिके यदन्तरस्य सर्वस्य यदु सर्वस्यास्य बाह्यत (ईशावास्य०५) इति, तथा नित्यज्ञानविवर्तोऽयं, क्षितितेजोजलादिकः / आत्मा तदात्मकश्चेति, सङ्गिरन्ते परे पुनः॥१॥इति, शब्दाद्वैतवादी तु सर्वं शब्दात्मकमिदमित्येकत्वं प्रतिपन्नः, उक्तंच-अनादिनिधनं ब्रह्म, शब्दतत्त्वं यदक्षरम् / विवर्त्ततेऽर्थभावेन, प्रक्रिया जगतो यतः॥१॥ इति, अथवा सामान्यवादी सर्वमेवैकं प्रतिपद्यते, सामान्यस्यैकत्वादित्येवमनेकधैकवादी, अक्रियावादिता चास्य सद्भूतस्यापि तदन्यस्य नास्तीति प्रतिपादनाद्आत्माद्वैतपुरुषाद्वैतशब्दाद्वैतादीनां युक्तिभिरघटमानानामस्तित्वाभ्युपगमाच्च, एवमुत्तरत्रापीति // 753 //

Page #262
श्रीस्थानाङ्गा श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ एकात्मवाद्याद्या / / 754 // 1, तथा सत्यपि कथञ्चिदेकत्वे भावानां सर्वथा अनेकत्वं वदतीत्यनेकवादी, परस्परविलक्षणा एव भावास्तथैव प्रमीयमाण- अष्टममध्ययनं त्वाद्, यथा रूपंरूपतयेति, अभेदे तु भावानां जीवाजीवबद्धमुक्तसुखितदुःखितादीनामेकत्वप्रसङ्गाद्दीक्षादिवैयर्थ्यमिति, अष्टस्थानम्, सूत्रम् 607 किञ्च-सामान्यमङ्गीकृत्यैकत्वं विवक्षितं परैः, सामान्यं च भेदेभ्यो भिन्नाभिन्नतया चिन्त्यमानंन युज्यते, एवमवयवेभ्योऽवयवी धर्मेभ्यश्च धर्मीत्येवमनेकवादी, अस्याप्यक्रियावादित्वंसामान्यादिरूपतयैकत्वेसत्यपि भावानांसामान्यादिनिषेधेन तन्निषेध अक्रियानादिति, नच सामान्यं सर्वथा नास्ति, अभिन्नज्ञानाभिधानाभावप्रसङ्गात्, सर्वथा वैलक्षण्ये चैकपरमाणुमन्तरेण सर्वेषाम-8 वादिनः परमाणुत्वप्रसङ्गात्, तथा अवयविनं धर्मिणं च विना न प्रतिनियतावयवधर्मव्यवस्था स्याद्, भेदाभेदविकल्पदूषणं चन कथञ्चिद्वादाभ्युपगमेन निरवकाशमिति 2, तथा अनन्तानन्तत्वेऽपिजीवानां मितान्-परिमितान् वदति उत्सन्नभव्यकं भविष्यति भुवन'मित्यभ्युपगमाद्, मितं वा जीवं- अङ्गष्ठपर्वमानं श्यामाकतन्दुलमात्रं वा वदति न त्वपरिमितमसङ्खयेयप्रदेशात्मकतया अङ्गलासङ्खयेयभागादारभ्य यावल्लोकमापूरयतीत्येवमनियतप्रमाणतया वा, अथवा मितं सप्तद्वीपसमुद्रात्मकतया लोकं वदत्यन्यथाभूतमपीति मितवादीति, तस्याप्यक्रियावादित्वं वस्तुतत्त्वनिषेधनादेवेति 3, तथा निर्मितं- ईश्वरब्रह्मपुरुषादिना कृतं लोकं वदतीति निर्मितवादी, तथा चाहः- आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् / अप्रतय॑मविज्ञेयं, प्रसुप्तमिव सर्वतः॥१॥ (मनुस्मृ० 1/5) तस्मिन्नेकार्णवीभूते, नष्टस्थावरजङ्गमे। नष्टामरनरे चैव, प्रणष्टोरगराक्षसे॥२॥ केवलं गह्वरीभूते, महाभूतविवर्जिते / अचिन्त्यात्मा विभुस्तत्र, शयानस्तप्यते तपः // 3 // तत्र तस्य शयानस्य, नाभेः पद्मं विनिर्गतम् / तरुणरविमण्डलनिभं, हृद्यं काञ्चनकर्णिकम् // 4 // तस्मिन् पद्मे तु भगवान् दण्डीयज्ञोपवीतसंयुक्तः / ब्रह्मा तत्रोत्पन्नस्तेन जगन्मातरः सृष्टाः॥ 5 // अदितिः सुरसङ्घानां 0पगमनेन (मु०)। / 754 //

Page #263
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ अष्टस्थानम्, // 755 // एकात्मवाद्याद्या दितिरसुराणां मनुर्मनुष्याणाम् / विनता विहङ्गमानां माता विश्वप्रकाराणाम् // 6 // कद्रुः सरीसृपाणां सुलसा माता तु नागजातीनाम् / / अष्टममध्ययन सुरभिश्चतुष्पदानामिला पुनः सर्वबीजानाम्॥७॥इति, प्रमाणयति चासौ-बुद्धिमत्कारणकृतंभुवनं संस्थानवत्त्वात् घटवदित्यादि, सूत्रम् 607 अक्रियावादिता चास्य न कदाचिदनीदृशंजगदिति वचनादकृत्रिमभुवनस्याकृत्रिमतानिषेधाद्, न चेश्वरादिकर्तृकत्वं जगतोऽस्ति, कुलालादिकारकवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कुलालादिवञ्चेश्वरादेर्बुद्धिमत्कारणस्यानीश्वरताप्रसङ्गात्, किञ्च- ईश्वरस्याशरीरतया / अक्रियाकरणाभावात् क्रियास्वप्रवृत्तिः स्यात्, सशरीरत्वे च तत्शरीरस्यापि कर्जन्तरेण भाव्यम्, एवं चानवस्थाप्रसङ्ग इति 4, तथा : वादिनः सातं- सुखमभ्यसनीयमिति वदतीति सातवादी, तथाहि- भवत्येवंवादी कश्चित्- सुखमेवानुशीलनीयं सुखार्थिना, न त्वसातरूपं तपोनियमब्रह्मचर्यादि, कारणानुरूपत्वात् कार्यस्य, नहि शुक्लैस्तन्तुभिरारब्धः पटो रक्तो भवति अपि तु शुक्ल एव, एवं सुखासेवनात् सुखमेवेति, उक्तं च-मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, भक्तं मध्ये पानकं चापराह्ने। द्राक्षाखण्डं शर्कराचार्द्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः॥१॥ अक्रियावादिता चास्य संयमतपसोः पारमार्थिकप्रशमसुखरूपयोर्दुःखत्वेनाभ्युपगमात् कारणानुरूपकार्याभ्युपगमस्य च विषयसुखादननुरूपस्य निर्वाणसुखस्याभ्युपगमेन बाधितत्वादिति 5, तथा समुच्छेदंप्रतिक्षणं निरन्वयनाशं वदति यः समुच्छेदवादी, तथाहि- वस्तुनः सत्त्वं कार्यकारित्वम्, कार्याकारिणोऽपि वस्तुत्वे खरविषाणस्यापि सत्त्वप्रसङ्गात्, कार्यं च नित्यं वस्तु क्रमेण न करोति, नित्यस्यैकस्वभावतया कालान्तरभाविसकलकार्यभावप्रसङ्गाद्, न चेदेवं प्रतिक्षणं स्वभावान्तरोत्पत्त्या नित्यत्वहानिरिति, यौगपद्येनापि न करोति अध्यक्षसिद्धत्वाद्यौगपद्याकरणस्य, तस्मात् क्षणिकमेव वस्तु कार्यं करोतीति, एवं च अर्थक्रियाकारित्वात् क्षणिकं वस्त्विति, अक्रियावादी चायमित्थमवसेयोनिरन्वयनाशाभ्युपगमे हि परलोकाभावः प्रसजति, फलार्थिनां च क्रियास्वप्रवृत्तिरिति, तथा सकलक्रियासु प्रवर्तकस्या // 755 //

Page #264
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ अष्टस्थानम्, // 756 // वचन सङ्खयेयसमयसम्भव्यनेकवर्णोल्लेखवतो विकल्पस्य प्रतिसमयक्षयित्वे एकाभिसन्धिप्रत्ययाभावात् सकलव्यवहारोच्छेदः अष्टममध्ययन स्यादत एवैकान्तक्षणिकात् कुलालादेः सकाशादर्थक्रिया न घटत इति, तस्मात् पर्यायतो वस्तुसमुच्छेदवद् द्रव्यतस्तु न तथेति 6, तथा नियतं-नित्यं वस्तु वदति यःस तथा, तथाहि-नित्यो लोकः आविर्भावतिरोभावमात्रत्वादुत्पादविनाशयोस्तथा / सूत्रम् 608-611 असतोऽनुत्पादाच्छशविषाणस्येव सतश्चाविनाशाद्घटवद्, नहि सर्वथा घटो विनष्टः, कपालाद्यवस्थाभिस्तस्य परिणतत्वात्, भौमादितासांचापारमार्थिकत्वाद्, मृत्सामान्यस्यैव पारमार्थिकत्वात्, तस्य चाविनष्टत्वादिति, अक्रियावादी चायमेकान्तनित्यस्य निमित्तानि, स्थिरैकरूपतया सकलक्रियाविलोपाभ्युपगमादिति 7, तथा'न सन्ति परलोगे वा' इति नेति-न विद्यते शान्तिश्च- मोक्षः | विभक्तयः, परलोकश्च-जन्मान्तरमित्येवंयोवदति सतथा, तथाहि-नास्त्यात्मा प्रत्यक्षादिप्रमाणाविषयत्वात् खरविषाणवत्, तदभावान्न छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेया: पुण्यपापलक्षणं कर्म, तदभावान्न परलोको नापि मोक्ष इति, यच्चैतच्चैतन्यं तद्भूतधर्म इति, अस्याक्रियावादिता स्फुटैव, न पदार्थाः, चैतस्य मतं सङ्गच्छते, प्रत्यक्षाद्यप्रवृत्त्याऽऽत्मादीनां निराकर्तुमशक्यत्वात्, सत्यपि वस्तुनि प्रमाणाप्रवृत्तिदर्शनादागम- कुमारभृत्या द्यायुर्वेदाः विशेषसिद्धत्वाच्च, भूतधर्मतापि न चैतन्यस्य, (अविकृतपित्ताद्याधारभूतभूता इति भावः) विवक्षितभूताभावेऽपि जातिस्मरणादिदर्शनादिति, एषां चेह वादिनामष्टानामपि दिग्मात्रमुपदर्शितम्, विशेषस्त्वन्यतो ज्ञेय ऊह्यो वेति // एते च वादिनः शास्त्राभिसंस्कृतबुद्धयो भवन्तीत्यष्टस्थानकावतारीणि शास्त्राण्याह अट्ठविहे महानिमित्ते पं० तं०- भोमे उप्पाते सुविणे अंतलिक्खे अंगे सरे लक्खणे वंजणे ॥सूत्रम् 608 // अट्ठविधा वयणविभत्ती पं० तं०- निद्देसे पढमा होती, बीतिया उवतेसणे। ततिता करणंमि कता, चउत्थी संपदावणे॥१॥ पंचमीत अवाताणे, छट्ठी सस्सामिवादणे / सत्तमी सन्निहाणत्थे, अट्ठमी आमंतणी भवे // 2 // तत्थ पढमा विभत्ती निद्देसे सो इमो // 756

Page #265
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ 88888888888888 / / 757 // अहं वत्ति 1 / बितीता उण उवतेसे भण कुण व तिमंवतं वत्ति॥३॥ततिता करणंमि कया णीतं च कतंच तेण व मते वा 3 / हंदि अष्टममध्ययन णमो साहाते हवति चउत्थी पदाणंमि॥४॥ अवणे गिण्हसु तत्तो इत्तोत्ति व पंचमी अवादाणे / छट्ठी तस्स इमस्स व गतस्स वा अष्टस्थानम्, सूत्रम् सामिसंबंधे ॥५॥हवइ पुण सत्तमी तमिमंमि आहारकालभावेत / आमंतणी भवे अट्ठमी उजह हे जुवाणत्ती॥६॥सूत्रम् 609 // 608-611 अट्ठ ठाणाई छउमत्थेणं सव्वभावेणंण याणति न पासति, तं०- धम्मत्थिगातंजाव गंधं वातं, एताणि चेव उप्पन्ननाणदसणधरे भौमादि निमित्तानि, अरहा जिणे केवली जाणइ पासइ जाव गंधं वातं ॥सूत्रम् 610 // | वचनअट्ठविधे आउवेदे पं० सं०- कुमारभिच्चे कायतिगिच्छा सालाती सल्लहत्ता जंगोली भूतवेज्जा खारतंते रसातणे ॥सूत्रम् 611 // विभक्तयः, अट्ठ महानिमित्ते त्यादि, अतीतानागतवर्तमानानामतीन्द्रियभावानामधिगमे निमित्तं- हेतुर्यद्वस्तुजातं तन्निमित्तम्, तदभिधा छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः यकशास्त्राण्यपि निमित्तानीत्युच्यन्ते, तानि च प्रत्येकं सूत्रवृत्तिवार्त्तिकतः क्रमेण सहस्रलक्षकोटीप्रमाणानीतिकृत्वा महान्ति पदार्थाः, च तानि निमित्तानि चेति महानिमित्तानि, तत्र भूमिविकारो भौमं- भूकम्पादि तदर्थं शास्त्रमपि भौममेवमन्यान्यपि वाच्यानि कुमारभृत्या द्यायुर्वेदाः 1, नवरमुदाहरणमिह- शब्देन महता भूमिर्यदा रसति कम्पते / सेनापतिरमात्यश्च, राजा राज्यं च पीड्यते॥१॥ इत्यादि, उत्पादः-8 सहजरुधिरवृष्ट्यादिः २,स्वप्नो यथा मूत्रं वा कुरुते स्वप्ने, पुरीषं वाऽतिलोहितम् / प्रतिबुद्ध्येत् तदा कश्चिल्लभते सोऽर्थनाशनम् // 1 // इति 3, अन्तरिक्षं- आकाशं तत्र भवमान्तरिक्षं- गन्धद्धनगरादि, यथा कपिलं सस्यघाताय, माञ्जिष्टं हरणं गवाम् / अव्यक्तवर्णं कुरुते, बलक्षोभं न संशयः॥१॥गन्धर्वनगरं स्निग्धं, सप्राकारं सतोरणम्। सौम्यां दिशं समाश्रित्य, राज्ञस्तद्विजयङ्करम्॥२॥ इत्यादि // // 4, अङ्गं- शरीरावयवस्तद्विकार आङ्ग-शिरःस्फुरणादि, यथा दक्षिणपार्श्वे स्पन्दनमभिधास्ये तत्फलं स्त्रिया वामे। पृथिवीलाभः / शिरसि स्थानविवृद्धिर्ललाटे स्याद् // 1 // इत्यादि 5, स्वर:- शब्दः षड्जादिः, स च निमित्तं यथा- सज्जेण लभई वित्तिं, कयं च

Page #266
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 758 // नविणस्सइ / गावो मित्ता य पुत्ता य, नारीणं चेव वल्लभो॥१॥(स्थानाङ्ग सू०५५३ गा०५४) इत्यादि,शकुनरुतं वा यथा- विविचिविसद्दो पुन्नो, सामाए सूलिसूलि धन्नो उ। चेरी चेरी दित्तो चिक्कुत्ती लाभहेउत्ति // 1 // इत्यादि 6, लक्षणं स्त्रीपुरुषादीनाम्, यथाअस्थिष्वर्थाः सुखं मांसे, त्वचि भोगाः स्त्रियोऽक्षिषु।गतौ यानं स्वरे चाज्ञा, सर्वं सत्त्वे प्रतिष्ठितम्॥१॥इत्यादि७, व्यञ्जनं- मषादि, यथा-'ललाटकेशः प्रभुत्वाये'त्यादि ८॥एतानि च शास्त्राणि वचनविभक्तियोगेनाभिधेयप्रतिपादकानीति वचनविभक्तिस्वरूपमाह- अट्ठविहा वयणविभत्ती त्यादि, उच्यते एकत्वद्वित्वबहुत्वलक्षणोऽर्थो यैस्तानि वचनानि विभज्यते कर्तृत्वकर्मत्वादिलक्षणोऽर्थो यया सा विभक्तिर्वचनात्मिका विभक्तिर्वचनविभक्तिः, सुऔ जसि (पा०४/१/२) त्यादि, निद्देसे सिलोगो, निर्देशनं निर्देश:-कर्मादिकारकशक्तिभिरनधिकस्य लिङ्गार्थमात्रस्य प्रतिपादनं तत्र प्रथमा भवति, यथा स वा अयं वाऽऽस्ते अहंवा आसे १,तथा उपदिश्यत इत्युपदेशनं- उपदेशक्रियाया व्याप्यमुपलक्षणत्वादस्य क्रियाया यद्व्याप्यं तत् कर्मेत्यर्थस्तत्र द्वितीया, यथा भण इमं श्लोकं कुरु वा तं घटं ददाति तं याति ग्रामं 2, तथा क्रियते येन तत्करणं- क्रियां प्रति साधकतम करोतीति वा करणः-कर्ता कृत्यल्युटो बहुल (पा० 3/3/113) मिति वचनादिति, तत्र करणे तृतीया कृता-विहिता, यथा नीतं सस्यं तेन शकटेन कृतं कुण्डं मयेति 3, तथा 'संपदावणे'त्ति सत्कृत्य प्रदाप्यते यस्मै उपलक्षणत्वात् सम्प्रदीयते वा यस्मै स सम्प्रदापनं सम्प्रदानं वा, तत्र चतुर्थी, यथा भिक्षवे भिक्षां दापयति ददाति वेति, सम्प्रदापनस्योपलक्षणत्वादेव नमःस्वस्तिस्वाहास्वधाऽलंवषड्युक्ताच्च चतुर्थी भवति, नमः शाखायै- वैरादिकायै, नमः प्रभृतियोगोऽपि कैश्चित्सम्प्रदानमभ्युपगम्यते इति चतुर्थी 4, पञ्चमी ति श्लोकः, अपादीयते अपायतो- विश्लेषत आ- मर्यादया दीयते दो अवखण्डन इति वचनात् खण्ड्यते-भिद्यते आदीयते वा-गृहाते यस्मात्तदपादानमवधिमात्रमित्यर्थस्तत्र पञ्चमी भवति, यथा- अपनय ततो अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 608-611 | भौमादिनिमित्तानि, वचनविभक्तयः, छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, कुमारभृत्याद्यायुर्वेदाः // 758 //

Page #267
श्रीअभय० वृत्तियुतम् // 759 // वचन छद्मस्थाज्ञेया: गृहाद्धान्यमितो वा कुशूलागृहाणेति 5, छट्ठी सस्सामिवायणे त्ति स्वश्च स्वामी च स्वस्वामिनी तयोर्वचनं- प्रतिपादनं तत्र अष्टममध्ययनं स्वस्वामिवचने-स्वस्वामिसम्बन्धे इत्यर्थः, षष्ठी भवति, यथा- तस्यास्य वा गतस्य वाऽयं भृत्यः / वायणे त्तीह प्राकृतत्वाद् अष्टस्थानम्, सूत्रम् दीर्घत्वं 6, सन्निधीयते क्रिया अस्मिन्निति सन्निधानं-आधारस्तदेवार्थः सन्निधानार्थस्तत्र सप्तमी, विषयोपलक्षणत्वाच्चास्य 608-611 काले भावेच क्रियाविशेषणे, तत्र सन्निधाने तद्भक्तमिह पात्रे, तत्सप्तच्छदवनमिह शरदिपुष्यति, पुष्यनक्रिया शरदा विशेषिता, भौमादि निमित्तानि, तत् कुटुम्बकमिह गवि दुह्यमानायां गतम्, इह गमनक्रिया गोदोहनभावेन विशेषितेति 7, अष्टम्यामन्त्रणी भवेदिति, सु औल जसिति, प्रथमाऽपीयं विभक्तिरामन्त्रणलक्षणस्यार्थस्य कर्माकरणादिव लिङ्गार्थमात्रातिरिक्तस्य प्रतिपादकत्वेनाष्टम्युक्ता, विभक्तयः, यथा हे युवनिति श्लोकद्वयार्थः / उदाहरणगाथास्तु व्याख्यातानुसारेण भावनीयाः / तत्थ गाहा तइया गाहा, इह हंदी त्युपदर्शने / केवलिज्ञेयाः पयाणमि त्ति सम्प्रदाने, अवणे गाहा अवणे त्ति अपनयेत्यर्थः / इदं चानुयोगद्वारानुसारेण व्याख्यातम्, आदर्शेषु तु अमणे इति / पदार्थाः, दृश्यते, तत्र च स्त्र्यामन्त्रणतया गमनीयम्, हे अमनस्के इत्यर्थः॥ अथ वचनविभक्तियुक्तशास्त्रसंस्कारात् किं छद्मस्थाः कुमारभृत्या द्यायुर्वेदाः साक्षाददृश्यार्थान् विदन्ति?, उच्यते, नेत्याह- अट्ठट्ठाणे त्यादि व्याख्यातं प्राक्, नवरं यावत्करणाद् 'अधम्मत्थिकायं 2 आगासत्थिकायं 3 जीवमसरीरपडिबद्धं 4 परमाणुपोग्गलं 5 सद्द६ मिति द्रष्टव्यमिति, एतान्येव जिनो जानातीत्याह चएयाणी त्यादि, सुगमम् // यथा धर्मास्तिकायादीन् जिनो जानाति तथाऽऽयुर्वेदमपि जानाति, स चायं- अट्ठविहे आउव्वेए / इत्यादि, आयुः- जीवितं तद्विदन्ति वारक्षितुमनुभवन्ति चोपक्रमरक्षणेन विन्दन्ति वा-लभन्ते यथाकालं तेन तस्मात्तस्मिन् / वेत्यायुर्वेदश्चिकित्साशास्त्रं तदष्टविधम्, तद्यथा- कुमाराणां- बालकानां भृतौ- पोषणे साधु कुमारभृत्यम्, तद्धि तन्त्रं ®स्वं च स्वामी (मु०)। 0 तद्विदन्ति रक्षि०...चोपक्रमरक्षणे विदन्ति (मु०)। // 759

Page #268
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 760 // अष्टस्थानम्, सूत्रम् ग्रमाहिष्य:, महाग्रहाः, कुमारभरणक्षीरदोषसंशोधनार्थं दुष्टशून्यनिमित्तानां व्याधीनामुपशमनार्थं चेति 1 कायस्य ज्वरादिरोगग्रस्तस्य चिकित्साप्रति- अष्टममध्ययन पादकं तन्त्रं कायचिकित्सा, तत्तन्त्रं हि मध्याङ्गसमाश्रितानां ज्वरातीसाररक्तशोषोन्मादप्रमेहकुष्ठादीनां शमनार्थमिति 2 शलाकायाः कर्म शालाक्यं तत्प्रतिपादकं तन्त्रं शालाक्यम्, एतद्धि ऊर्द्धजत्रगतानां रोगाणां श्रवणवदननयनघ्राणादि- |612-617 शक्रेशानसंश्रितानामुपशमनार्थमिति ३शल्यस्य हत्या- हननमुद्धारः शल्यहत्या तत्प्रतिपादकतन्त्रमपिशल्यहत्येत्युच्यते, तद्विविधतृण- शक्रसोमेशाकाष्ठपाषाणपांसुलोहलोष्ठास्थिनखप्रायाऽङ्गान्तर्गतशल्योद्धरणार्थमिति 4 जङ्गोली ति विषविघाततन्त्रमगदतन्त्रमित्यर्थः, नवैश्रमणातद्धि सर्पकीटलूतादष्टविषनाशनार्थं विविधविषसंयोगोपशमनार्थं चेति 5 भूतादीनां निग्रहार्थं विद्यातन्त्रं भूतविद्या, सा हि देवासुरगन्धर्वयक्षरक्षःपितृपिशाचनागग्रहाद्युपसृष्टचेतसांशान्तिकर्मबलिकरणादिग्रहोपशमनार्थेति 6 क्षारतन्त्र मिति क्षरणं तृण वनस्पतयः, क्षारः शुक्रस्य तद्विषयं तन्त्रं यत्र तत्तथा, इदं हि सुश्रुतादिषु वाजीकरणतन्त्रमुच्यते, अवाजिनो वाजीकरणं रेतोवृद्ध्या अश्वस्येवल | चतुरिन्द्रियाकरणमित्यनयोःशब्दार्थः सम एवेति, तत् तन्त्रं हि अल्पक्षीणविशुष्करेतसामाप्यायनप्रसादोपजनननिमित्तं प्रहर्षजननार्थमिति रसोऽमृतरसस्तस्यायनं- प्राप्तिः रसायनम्, तद्धि वयःस्थापनमायुर्मेधाकरणं रोगापहरणसमर्थं च तत्प्रतिपादकं शास्त्रं प्राणादि सूक्ष्माणि, रसायनतन्त्रमिति 8 // कृतरसायनश्च देववन्निरुपक्रमायुर्भवतीति देवप्रस्तावाद्देवानामष्टकान्याह भरतवंशसक्कस्सणं देविंदस्स देवरन्नो अट्ठग्गमहिसीओ पं० तं०-पउमा सिवा सती अंजू अमला अच्छराणवमिया रोहिणी 1 ईसाणस्स | पार्श्वगणधराः णं देविंदस्स देवरन्नो अट्ठग्गमहिसीओ पं० तं०- कण्हा कण्हराती रामा रामरक्खिता वसू वसुगुत्ता वसुमित्ता वसुंधरा 2 सक्कस्सणं देविंदस्स देवरन्नोसोमस्स महारन्नो अट्ठग्गमहिसीओपं०३ ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो वेसमणस्स महारन्नो अट्ठग्गमहिसीओपं० (c) शोफोन्माद० (मु०)। (c) ऊर्द्धचक्रगता० (मु०)। नारम्भारम्भ|संयमासंयमाः, // 760 //

Page #269
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 761 // 4 अट्ठ महग्गहा पं० तं०- चंदे सूरे सुक्के बुहे बहस्सती अंगारे सर्णिचरे केऊ५॥सूत्रम् 612 // अट्ठविधा तणवणस्सतिकातिया पं० सं०- मूले कंदे खंधे तया साले पवाले पत्ते पुप्फे॥सूत्रम् 613 // चउरिंदिया णं जीवा असमारभमाणस्स अट्ठविधे संजमेकजति, तं०- चक्खुमातोसोक्खातो अववरोवित्ता भवति, चक्खुमतेणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवति, एवं जाव फासामातो सोक्खातो अववरोवेत्ता भवति फासामएणं दुक्खेणं असंजोगेत्ता भवति / चरिंदिया णं जीवा समारभमाणस्स अट्ठविधे असंजमे कज्जति, तं०- चक्खुमातो सोक्खाओ ववरोवेत्ता भवति, चक्खुमतेणं दुक्खेणं संजोगेत्ता भवति, एवं जावफासामातो सोक्खातो।सूत्रम् 614 // अट्ठ सुहुमा पं० तं०- पाणसुहुमे 1 पणगसुहुमे 2 बीयसुहुमे 3 हरितसुहमे 4 पुप्फसुहुमे 5 अंडसुहमे 6 लेणसुहमे 7 सिणेहसुहमे ८॥सूत्रम् 615 // भरहस्स णं रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स अट्ठ पुरिसजुगाइं अणुबद्धं सिद्धाइं जाव सव्वदुक्खप्पहीणाई, तं०- आदिचजसे महाजसे अतिबले महाबले तेतवीरिते कित्तवीरिते दंडवीरिते जलवीरिते॥सूत्रम् 616 // __ पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणितस्स अट्ठ गणा अट्ट गणहरा होत्था, तं०- सुभे अजघोसे वसिढे बंभचारी सोमे सिरिधरिते वीरिते भद्दजसे॥सूत्रम् 617 // तत्र सक्कस्से त्यादि सूत्रपञ्चकं सुगमम्, नवरं महाग्रहा- महानर्थसाधकत्वादिति / महाग्रहाश्च मनुष्यतिरश्चामुपघातानुग्रहकारिणो बादरवनस्पत्युपघातादिकारित्वेनेति बादरवनस्पतीनाह-अट्ठविहे त्यादिसुगमम्, नवरंतणवणस्सइ त्ति बादरवनस्पतिः, कन्दः-स्कन्धस्याधः स्कन्धः स्थुडमिति प्रतीतं त्वक्-छल्ली शाला-शाखा प्रवालं- अङ्करः पत्रपुष्पे प्रतीते / एतदाश्रयाश्चतु अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 612-617 शक्रेशानशक्रसोमेशानवैश्रमणाग्रमहिष्यः, महाग्रहाः, तृणवनस्पतयः, चतुरिन्द्रिया| नारम्भारम्भ| संयमासंयमाः, | प्राणादि| सूक्ष्माणि, | भरतवंशसिद्धाः, पार्श्वगणधराः // 761 //

Page #270
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 762 // रिन्द्रियादयो जीवा भवन्तीति चतुरिन्द्रियानाश्रित्य संयमासंयमसूत्रे, ते च प्रागिवेति / सूक्ष्माण्यप्याश्रित्य संयमासंयमौ स्त अष्टममध्ययनं इति तान्याह- अट्ठ सुहुमे त्यादि, सूक्ष्माणि श्लक्ष्णत्वादल्पाधारतया च, तत्र प्राणसूक्ष्म- अनुद्धरिः कुन्थुः स हि चलन्नेव। अष्टस्थानम्, सूत्रम् विभाव्यते न स्थितः सूक्ष्मत्वादिति 1 पनकसूक्ष्मं पनकः- उल्ली, स च प्रायः प्रावृट्काले भूमिकाष्ठादिषु पञ्चवर्णस्तव्यलीनो 612-617 शक्रेशानभवति, स एव सूक्ष्ममिति एवं सर्वत्र 2 तथा बीजसूक्ष्म-शाल्यादिबीजस्य मुखमूले कणिका लोके या तुषमुखमित्युच्यते 3 शक्रसोमेशाहरितसूक्ष्म-अत्यन्ताभिनवोद्भिन्नपृथिवीसमानवर्णं हरितमेवेति 4 पुष्पसूक्ष्म-वटोदुम्बराणांपुष्पाणि तानि तद्वर्णानि सूक्ष्माणी नवैश्रमणा ग्रमहिष्यः, तिन लक्ष्यन्ते 5 अण्डसूक्ष्म-मक्षिकाकीटिकागृहकोकिलाब्राह्मणीकृकलास्याद्यण्डकमिति 6 लयनसूक्ष्मंलयनं- आश्रयः महाग्रहाः, सत्त्वानाम्, तच्च कीटिकानगरकादि, तत्र कीटिकाश्चान्ये च सूक्ष्माः सत्त्वा भवन्तीति 7 स्नेहसूक्ष्ममवश्यायहिममहिकाकर तृण वनस्पतयः, कहरतनुरूपमिति 8 / अनन्तरोक्तसूक्ष्मविषयसंयममासेव्य ये अष्टकतया सिद्धास्तानाह- भरहस्से त्यादि कण्ठ्यम्, किन्तु चतुरिन्द्रिया नारम्भारम्भपुरिसजुगाई ति पुरुषा युगानीव- कालविशेषा इव क्रमवृत्तित्वात् पुरुषयुगानि अनुबद्धं सन्ततं यावत्करणाद् बुद्धाई मुक्काई संयमासंयमाः, परिनिव्वुडाइंति, एतेषांचादित्ययशः- प्रभृतीनामिहोक्तक्रमस्यान्यथात्वमप्युपलभ्यते, तथाहि-राया आइचजसे महाजसे अइबले प्राणादि सूक्ष्माणि, अबलभद्दे / बलविरियकत्तविरिए जलविरिए दंडविरिए य॥१॥(आव०नि०३६३) इति इह चान्यथात्वमेकस्यापि नामान्तरभावाद् भरतवंशगाथानुलोम्याच्चसम्भाव्यत इति / संयमवदधिकारात् संयमवतामेवाष्टकान्तरमाह-पासे त्यादि व्यक्तम्, किन्तु पुरिसादाणीयस्स सिद्धाः, पार्श्वगणधरा: त्ति पुरुषाणांमध्ये आदीयत इत्यादानीय उपादेय इत्यर्थो गणा- एकक्रियावाचनानांसाधूनांसमुदायाः गणधरा:- तन्नायका // 762 // आचार्याः भगवतः सातिशयानन्तरशिष्याः, आवश्यके तूभयेऽपि दश श्रूयन्ते, दस नवगं गणाण माणं जिणिंदाणं (आव०नि० ®आदित्ययशा राजा महायशा अतिबलश्च बलभद्रः / बलवीर्यो कार्तवीर्यो जलवीर्यो दण्डवीर्यश्च // 1 // O "दश "नव जिनेन्द्राणां गणानां मानम् / /

Page #271
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 763 // 268) इति वचनात् जावइया जस्स गणा तावइया गणहरा तस्से (आव०नि० 269) ति वचनाच्च, तदिहाल्पायुष्कत्वादिकं कारणमपेक्ष्य द्वयोरविवक्षणमितिसम्भाव्यते, नचाष्टस्थानकानुरोध इह समाधानं वक्तुं शक्यते, पर्युषणाकल्पेऽप्यष्टानामेवाभिधानादिति / गणधराश्च दर्शनवन्त इति दर्शनं निरूपयन्नाह अट्ठविधे दंसणे पं००-सम्मइंसणे मिच्छइंसणे सम्मामिच्छदसणे चक्खुदंसणे जाव केवलदसणे सुविणदंसणे॥सूत्रम् 618 // अट्ठविधे अद्धोवमिते पं० तं०- पलितोवमे सागरोवमे उस्सप्पिणी ओसप्पिणी पोग्गलपरियट्टे तीतद्धा अणागतद्धा सव्वद्धा // सूत्रम् 619 // __ अरहतोणं अरिट्ठनेमिस्स जाव अट्ठमातो पुरिसजुगातो जुगंतकरभूमी दुवासपरियाते अंतमकासी॥सूत्रम् 620 // समणेणं भगवता महावीरेणं अट्ठ रायाणो मुंडे भवेत्ता अगारातो अणगारितं पव्वाविता, तं०- वीरंगय वीरजसे संजयएणिज्जते य रायरिसी। सेयसिवे उदायणे (तह संखे कासितवद्धणे)॥सूत्रम् 621 // अट्ठविहे दंसणे इत्यादि कण्ठ्यम्, केवलं स्वप्नदर्शनस्याचक्षुर्दर्शनान्तर्भावेऽपि सुप्तावस्थोपाधितो भेदो विवक्षित इति।। सम्यग्दर्शनादेश्च स्थितिप्रमाणमौपम्याद्धया भवतीति तांप्ररूपयन्नाह- अट्ठविहे अद्धोवमिए इत्यादि सुगमम्, नवरमौपम्यमुपमा / पल्यसागररूपा तत्प्रधाना अद्धा- कालोऽद्धौपम्यं राजदन्तादिदर्शनात् पल्येनोपमा यत्र काले परिमाणतः स पल्योपमम्, रूढितो नपुंसकलिङ्गता, एवं सागरोपमम्, अवसर्पिण्यादीनांतुसागरोपमनिष्पन्नत्वादुपमाकालत्वं भावनीयम्, समयादिस्तु शीर्षप्रहेलिकान्तः कालोऽनुपमाकाल इति।कालाधिकारादिदमपरमाह-अरहओ इत्यादि, जाव अट्ठमाउत्ति अष्टमं पुरुषयुग-8 0यस्य यावन्तो गणास्तावन्त एव गणधरास्तस्य।॥ 1 // अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, सूत्रम् 618-621 सम्यग्दर्शनादीनि, उपमिताद्धाः, नेमियुगान्तकृभूमिः, वीरप्रवाजितनृपाः // 763

Page #272
अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 764 // | अष्टपुरुषकालं यावद् युगान्तकरभूमिः पुरुषलक्षणयुगापेक्षयाऽन्तकराणां- भवक्षयकारिणां भूमि:- कालः सा आसीदिति, इदमुक्तं भवति-नेमिनाथस्य शिष्यप्रशिष्यक्रमेणाष्टौ पुरुषान् यावनिर्वाणं गतवन्तोन परत इति, तथा पर्यायापेक्षयाऽप्यन्तकरभूमिः प्रसङ्गादुच्यते-दुवास त्ति द्विवर्षमात्रे केवलिपर्याये नेमिनाथस्य जाते सति साधवोभवान्तमकार्षुरिति / तीर्थकरवक्तव्यताधिकारादिदमाह- समणेण मित्यादि सुगमम्, नवरं भवित्त त्ति अन्तर्भूतकारितार्थत्वाद् मुण्डान् भावयित्वेति दृश्यम्, वीरंगए इत्यादि तह संखे कासिवद्धणए इत्येवं चतुर्थपादे सति गाथा भवति, न चैवं दृश्यते पुस्तकेष्विति, एते च यथा प्रवाजितास्तथोच्यते, तत्र वीराङ्गको वीरयशाः संजय इत्येते प्रतीताः। एणेयको गोत्रतः,सच केतकार्द्धजनपदश्वेतवीनगरीराजस्य प्रदेशिनाम्नः श्रमणोपासकस्य निजकः कश्चिद्राजर्षिः, तथा सेये आमलकल्पानगर्याः स्वामी, यस्यां हि सूर्यकाभो देवः सौधर्माद् देवलोकाद् भगवतो महावीरस्य वन्दनार्थमवततार नाट्यविधिं चोपदर्शयामास, यत्र च प्रदेशिराजचरितं भगवता प्रत्यपादीति, तथा शिवो हस्तिनागपुरराजो, यो होकदा चिन्तयामास- अहमनुदिनं हिरण्यादिना वृद्धिमुपगच्छामि यतस्ततोऽस्ति पुराकृतकर्मणां फलमतोऽधुनापि तदर्थमुद्यच्छामीति, ततो व्यवस्थाप्य राज्ये पुत्रं कृत्वोचितमखिलकर्त्तव्यं दिक्प्रोक्षकतापसतया प्रवव्राज, ततः षष्ठंषष्ठेन तपस्यतस्तथोचितमातापयतः परिशटितपत्रादिना पारयतो विभङ्गज्ञानमुत्पेदे, तेन च विलोकयाञ्चकार सप्त द्वीपान् सप्त समुद्रानिति, उत्पन्नं च मे दिव्यज्ञानमित्यवष्टम्भादागत्य नगरे बहुजनस्य यथोपलब्ध तत्त्वमुपदिदेश, तदा च तत्र भगवान् विजहार गौतमश्च भिक्षां भ्राम्यन् जनाच्छिवप्ररूपणांशुश्राव, गत्वा च भगवन्तं प्रपच्छ, भगवांस्त्वसङ्खयेयान् द्वीपसमुद्रान् प्रज्ञापयामास, भगवद्वचनं च जनात् श्रुत्वा शिवः शङ्कितस्ततस्तस्य विभङ्गःप्रतिपपात, (r) कासितव० (मु०)। 7 श्वेतम्बी (मु०)। 9 दिक्प्रोक्षितता० (मु०)। 618-621 सम्यग्दर्शनादीनि, | उपमिताद्धाः, नेमियुगान्तकृभूमिः, वीरप्रवाजितनृपाः 764 //

Page #273
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 765 // आहारा: कृष्णराजी नामतत्स्थ ततोऽसौ भगवति जातभक्तिर्भगवत्समीपंजगाम, स भगवता प्रकटिताकूतो जातसर्वज्ञप्रत्ययः प्रवव्राज, एकादश चाङ्गानि अष्टममध्ययन पपाठ सिद्धश्चेति, तथा उदायनः सिन्धुसौवीरादीनां षोडशानां जनपदानां वीतभयप्रमुखानां त्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानां नगर-8 अष्टस्थानम्, सूत्रम् शतानां दशानां च मुकुटबद्धानां राज्ञां स्वामी श्रमणोपासको, येन चण्डप्रद्योतमहाराज उज्जयनीं गत्वा उभयबलसमक्षं 622-624 रणाङ्गणे रणकर्मकुशलेन करिवरगिरेर्निपात्य बद्धो मयूरपिच्छेन ललाटपट्टे अङ्कितच, तथाऽभिजिन्नामानं स्नेहानुगतानु-8 कम्पया राज्यगृद्धोऽयं मा दुर्गतिं यासीदिति भावयता स्वपुत्रं राज्ये अव्यवस्थाप्य केशिनामानं च भागिनेयं राजानं विधाय तत्संस्थानमहावीरसमीपेप्रवव्राज, यश्चैकदा तत्रैव नगरे विजहार, उत्पन्नरोगश्च वैद्योपदेशाद्दधि बुभुजे राज्यापहाराशकिनाच केशिराजेन विमानविषमिश्रदधिदापनेन पञ्चत्वं गमितो यद्गुणपक्षपातिन्या च कुपितदेवतया पाषाणवर्षेण कुम्भकारशय्यातरवर्जं सर्वं तन्नगर तद्देवस्थितयः, न्यघातीति, तथा शङ्कःकाशीवर्द्धनोवाणारसीनगरीसम्बन्धिजनपदवृद्धिकर इत्यर्थः, अयंचन प्रतीतः, केवलमलकाभि- धर्मास्तिकायाधानोराजा वाराणस्यां भगवता प्रव्राजितोऽन्तकृद्दशासु श्रूयते स यदिपरंनामान्तरेणायं भवतीति ॥एते चाहारादौ मनोज्ञामनोज्ञे दिमध्यप्रदेशा: समवृत्तय इति प्रस्तावादाहारस्वरूपमाह अट्ठविहे आहारे पं० तं०- मणुण्णे असणे पाणे खाइमे साइमे अमणुण्णे जाव साइमे।सूत्रम् 622 // उप्पिं सणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हेटिं बंभलोगे कप्पे रिट्ठविमाणे पत्थडे एत्थ णमक्खाडगसमचउरंससंठाणसंठितातो अट्ठ कण्हरातीतो पं० २०-पुरच्छिमेणं दो कण्हरातीतो दाहिणेणं दो कण्हराइओ पच्चच्छिमेणं दो कण्हराइओ उत्तरेणं दो कण्हराइओ, 2 // 765 // पुरच्छिमा अन्भंतरा कण्हराती दाहिणं बाहिरं कण्हराई पुट्ठा, दाहिणा अन्भंतरा कण्हराती पञ्चच्छिमगं बाहिरं कण्हराइं पुट्ठा, पच्चच्छिमा अब्भंतरा कण्हराती उत्तरं बाहिरं कण्हराइं पुट्ठा, उत्तरा अब्भंतरा कण्हराती पुरच्छिमं बाहिरं कण्हरातीं पुट्ठा, पुरच्छिम

Page #274
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 766 // पञ्चच्छिमिल्लाओ बाहिराओ दो कण्हरातीतो छलसातो, उत्तरदाहिणाओ बाहिराओ दो कण्हरातीतो तंसाओ, सव्वाओऽविणं अन्भंतरकण्हरातीतो चउरंसाओ१एतासि णं अट्ठण्हं कण्हरातीणं अट्ठ नामधेजा पं० तं०- कण्हरातीति वा मेहरातीति वा मघाति वा माघवतीति वा वातफलिहेति वा वातपलिक्खोभेति वा देवपलिहे वा देवपलिक्खोभेति वा 2 एतासिणं अट्ठण्हं कण्हरातीणं अट्ठसु उवासंतरेसु अट्ठ लोगंतितविमाणा पं० तं०- अच्ची अच्चिमाली वतिरोअणे पभंकरे चंदाभेसूराभे सुपइट्ठाभे अग्गिच्चाभे 3 एतेसु णं अट्ठसु लोगंतितविमाणेसु अट्ठविधा लोगंतिता देवा पं० तं०-सारसतमाइच्चा वण्ही वरुणाय गहतोया य / तुसिता अव्वाबाहा अग्गिच्चाचेवबोद्धव्वा // 1 // 4 एतेसिणमट्ठण्हंलोगंतितदेवाणं अजहण्णमणुक्कोसेणं अट्ठसागरोवमाइंठिती पण्णत्ता५॥ सूत्रम् 623 // __ अट्ठ धम्मत्थिगातमज्झपतेसा पं० अट्ठ अधम्मत्थिगात एवं चेव अट्ठ आगासत्थिगा एवं चेव अट्ठ जीवमज्झपएसा पं० // सूत्रम् 624 // अट्ठविहे त्यादिसुगमम् / आहारद्रव्याणि रसपरिणामविशेषवन्त्यमनोज्ञान्यनन्तरमुक्तान्यथ क्षेत्रविशेषान् पुद्गलगतवर्णपरिणामविशेषवत्त्वेनामनोज्ञान् कृष्णराज्यभिधानान् प्रतिपादयन् सूत्रपञ्चकमाह- उप्पिं इत्यादि सुगमम्, नवरं उप्पिं ति उपरि हेट्ठि ति अधस्ताद् ब्रह्मलोकस्य रिष्ठाख्यो यो विमानप्रस्तटस्तस्येति भावः, आखाटकवत्सम-तुल्यं सर्वासु दिक्षु चतुरस्रंचतुष्कोणं यत्संस्थानं-आकारस्तेन संस्थिताः आखाटकसमचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः कृष्णराजयः-कालकपुद्गलपङ्क्तयस्तधुक्तक्षेत्रविशेषा अपि तथोच्यन्त इति, यथा च ता व्यवस्थितास्तथा-दर्श्यते-पुरच्छिमेणं ति पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशीत्यर्थः, द्वे कृष्णराजी, एवमन्यास्वपि द्वे द्वे, तत्र प्राक्तनी यकाऽभ्यन्तरा कृष्णराजी सा दाक्षिणात्यांबाह्यां तां स्पृष्टा स्पृष्टवती, एवं सर्वा Oहविंति (प्र०)। अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 622-624 आहाराः, कृष्णराजीतत्संस्थाननामतत्स्थविमानतद्देवस्थितयः, धर्मास्तिकायादिमध्यप्रदेशा:

Page #275
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 767 // आहाराः, तत्संस्थाननामतत्स्थविमान अपि वाच्याः। तथा पौरस्त्यपाश्चात्ये द्वे बाह्ये कृष्णराजी षडने- षट्कोटिके औत्तरदाक्षिणात्ये द्वे बाह्ये कृष्णराज्यौ त्र्यो अष्टममध्ययनं सर्वाश्चतस्रोऽपीत्यर्थोऽभ्यन्तराश्चतुरस्राः, नामान्येव नामधेयानि, कृष्णराजी कृष्णपुद्गलपङ्क्तिरूपत्वाद् इतिरुपप्रदर्शने वाले अष्टस्थानम्, सूत्रम् विकल्पे मेघराजीव या सा मेघराजीति चाभिधीयते कृष्णत्वात् तथा मघा- षष्ठपृथिवी तद्वदतिकृष्णतया सा मघेति वा 622-624 माघवती-सप्तमपृथिवी तद्वद्या सामाघवतीति वातपरिघादीनि तु तमस्कायसूत्रवव्याख्येयानीति / एतासामष्टानां कृष्णराजी कृष्णराजीनामष्टस्ववकाशान्तरेषु- राजीद्वयमध्यलक्षणेष्वष्टौ लोकान्तिकविमानानि भवन्ति, एतानि चैवं प्रज्ञप्त्यामुच्यन्ते- अभ्यन्तरपूर्वाया अग्रे अर्जिर्विमानंतत्र सारस्वता देवाः, पूर्वयोः कृष्णराज्योर्मध्ये अर्चिालीविमाने आदित्या देवाः, अभ्यन्तरदक्षिणाया अग्रेवैरोचने विमाने वह्नयो, दक्षिणयोर्मध्ये शुभकरे विमाने वरुणाः, अभ्यन्तरपश्चिमाया अग्रे चन्द्राभेगतोयोः, अपरयोर्मध्ये तद्देवस्थितयः, सूराभे तुषिताः, अभ्यन्तरोत्तराया अग्रे अङ्काभेऽव्याबाधाः, उत्तरयोर्मध्ये सुप्रतिष्ठाभे धर्मास्तिकायाआग्नेयाः, बहुमध्यभागे रिष्ठाभे विमाने रिष्ठा देवा इति, स्थापना चेयम्। अजहन्नु दिमध्यप्रदेशाः कोसेणं ति जघन्यत्वोत्कर्षाभावेनेत्यर्थः, ब्रह्मलोके हि जघन्यतः सप्त सागरोपमाण्युत्कृष्टतस्तु दशेति लोकान्तिकानांत्वष्टाविति / कृष्णराजयो ह्यू लोकस्य मध्यभागवृत्तय इति धर्मादीनामपि मध्यभागवृत्तिकस्याष्टकचतुष्टयस्याविष्करणाय सूत्रचतुष्टयं-अट्ठ धम्मे त्यादि, स्फुटम्, नवरं धर्माधर्माकाशानां मध्यप्रदेशास्ते ये रुचकरूपा इति, जीवस्यापि केवलिसमुद्धातेरुचकस्था एव ते अन्यदा त्वष्टावविचला येते मध्यप्रदेशाः, शेषास्त्वावर्त्तमानजलमिवानवरतमुद्वर्तनपरिवर्तनपरा 2 अर्चिालि 8 सुप्रतिष्ठाभं 1 अर्चि 3 वैरोचनं उत्तरा 9 रिष्टं दक्षिणा 5 चन्द्राभं 4 प्रभड्कर Halka // 767 // 6 सूराभ th

Page #276
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, सूत्रम् 625-627 महापद्मप्रव्राज्यनृपाः, सिद्धाः, कृष्णान // 768 // महिष्यः, वीर्यप्रवाद स्तत्स्वभावाद्ये ते अमध्यप्रदेशा इति। जीवमध्यप्रदेशादिपदार्थप्रतिपादकास्तीर्थकरा भवन्तीति प्रकृताध्ययनावतारिणी तीर्थङ्करवक्तव्यतांसूत्रद्वयेनाह अरहंता णं महापउमे अट्ठ रायाणो मुंडा भवित्ता अगारातो अणगारितं पव्वावेस्सति, तं०- पउमं पउमगुम्मं नलिणं नलिनगुम्म पउमद्धतं धणुद्धतं कणगरहं भरहं 1 // सूत्रम् 625 // कण्हस्स णं वासुदेवस्स अट्ठ अग्गमहिसीओ अरहतो णं अरिट्ठनेमिस्स अंतिते मुंडा भवेत्ता अगारातो अणगारितं पव्वतिता सिद्धाओ जाव सव्वदुक्खप्पहीणाओ, तं०- पउमावती गोरी गंधारी लक्खणा सुसीमा जंबवती सच्चभामा रुप्पिणी कण्हअग्गमहिसीओ२॥सूत्रम् 626 // वीरितपुव्वस्स णं अट्ठ वत्थू अट्ठ चूलिआवत्थूपं० // सूत्रम् 627 // अरहा ण मित्यादि सुगमम्, नवरं महापउमे त्ति महापद्मो भविष्यदुत्सर्पिण्यां प्रथमतीर्थकरः श्रेणिकराजजीव इति इहैव नवस्थानके वक्ष्यमाणव्यतिकर इति, मुंडा भवित्त त्ति मुण्डान् भावयित्वेति / कृष्णाग्रमहिषीवक्तव्यता त्वन्तकृद्दशाङ्गादवसेया, सा चेयं-किल द्वारकावत्यां कृष्णो वासुदेवो बभूव, पद्मावत्यादिकास्तस्य भार्या अभूवन्, अरिष्ठनेमिस्तत्र विहरति स्म, कृष्णः सपरिवारः पद्मावतीप्रमुखाश्च देव्यो भगवन्तं पर्युपासामासिरे, भगवांस्तु तेषां धर्ममाचख्यौ, ततः कृष्णो वन्दित्वाऽभ्यधात्-अस्या भदन्त! द्वारकावत्या द्वादशनवयोजनायामविस्ताराया धनपतिनिर्मितायाः प्रत्यक्षदेवलोकभूतायाः किंमूलको विनाशो भविष्यति?, भगवान् त्रिभुवनगुरुर्जगाद- सुराग्निद्वीपायनमुनिमूलको विनाशो भविष्यतीति निशम्य मधुमथनो मनस्येवं विभावितवान्-धन्यास्ते प्रद्युम्नादयो ये निष्क्रान्ताः अहमधन्यो भोगमूर्च्छितो न शक्नोमि प्रव्रजितुमिति, ततस्तमहन्न वस्तुचूलवस्तूनि // 768 //

Page #277
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 769 // सूत्रम् नारकाद्या: प्राग्भारान्ता गतयः गंगादिद्रीप मानमा वादीद्-भोः! कृष्ण न भवत्ययमर्थो यद्वासुदेवाः प्रव्रजन्ति, कृतनिदानत्वात्तेषाम्, अथाह भदन्त! क्वोत्पत्स्ये?, भुवनविभुराह- अष्टममध्ययन दग्धायां पुरि पाण्डुमथुरां प्रति चलितः कौशाम्बकानने न्यग्रोधस्याधः सुप्तो जराकुमाराभिधानभ्रात्रा काण्डेन पादे विद्धः। अष्टस्थानम्, कालं कृत्वा वालुकाप्रभायामुत्पत्स्यसे, एवं निशम्य यदुनन्दनो दीनमनोवृत्तिरभवत्, ततो जगद्गुरगादीत्- मा दैन्यं व्रज 628-634 यतस्ततस्त्वमुद्वत्याऽऽगामिन्यामुत्सर्पिण्यां भारते वर्षेऽममाभिधानो द्वादशोऽर्हन् भविष्यसीति श्रुत्वा जहर्ष सिंहनादादि चल चकार, ततो जनाईनो नगरी गत्वा घोषणां कारयाञ्चकार यदुतार्हता नेमिनाथेनास्या नगर्या विनाशः समादिष्टस्ततो यः कोऽपि तत्समीपे प्रव्रजति तस्याहं निष्क्रमणमहिमानं वितनोमीति निशम्य पद्मावतीप्रभृतिका देव्योऽवादिषुः- वयं युष्माभिरनुज्ञाताः प्रव्रजामः / ततस्ता महान्तं निष्क्रमणमहिमानं कृत्वा नेमिजिननायकस्य शिष्यिकात्वेन दत्तवान्, भगवांस्तु ताः प्रवाजितवान् ताश्च विंशतिवर्षाणि प्रव्रज्यापर्यायं परिपाल्य मासिक्या संलेखनया चरमोच्छासनिःश्वासाभ्यां सिद्धा इति। एताश्च सिद्धा वीर्यादिति वीर्याभिधायिनः पूर्वस्य स्वरूपमाह-वीरियपुव्वे त्यादि, वीर्यप्रवादाख्यस्य तृतीयपूर्वस्य वस्तूनिमूलवस्तूनि अध्ययनविशेषा आचारे ब्रह्मचर्याध्ययनवत् चूलावस्तूनि त्वाचाराग्रवदिति ॥वस्तुवीर्यादेवगतयोऽपि भवन्तीति ता दर्शयन्नाह योजनधनूंषि अट्ठ गतितो पं० तं०-णिरतगती तिरियगई जाव सिद्धिगती गुरुगती पणोल्लणगती पब्भारगती। सूत्रम् 628 // गंगासिंधुरत्तारत्तवतिदेवीणं दीवा अट्ट 2 जोयणाई आयामविक्खंभेणं पं०॥ सूत्रम् 629 / / उक्कामुहमेहमुहविजुमुहविजुदंतदीवाणं दीवा अट्ठ 2 जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पं०॥सूत्रम् 630 // कालोते णं समुद्दे अट्ठ जोयणसयसहस्साइंचक्वालविक्खंभेणं पन्नत्ते // सूत्रम् 631 // उल्कामुखाद्यायाम कालोद विष्कम्भः, अभ्यन्तरबारपुष्करा - विष्कम्भः, काकिणिरत्नमानम्, मागध // 769 //

Page #278
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 628-634 नारकाद्याः प्रागभारान्ता गतयः गगादिदीप // 770 // मानम् अब्भंतरपुक्खरद्धेणं अट्ठजोयणसयसहस्साइंचक्कवालविखंभेणं पं०, एवं बाहिरपुक्खरद्धेवि // सूत्रम् 632 // एगमेगस्सणं रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स अट्ठसोवन्निते काकिणिरयणे छत्तले दुवालसंसिते अट्ठकण्णिते अधिकरणिसंठिते पं०॥ सूत्रम् 633 // मागधस्सणं जोयणस्स अट्ठधणुसहस्साइं निधत्ते पं०॥सूत्रम् 634 // 9 अट्ठ गईओ इत्यादि, सुगमम्, नवरं गुरुगइ त्ति भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य गौरवेण- ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्गमनस्वभावेन या परमाण्वादीनां स्वभावतोगतिः सा गुरुगतिरिति, या तु परप्रेरणात् सा प्रणोदनगतिर्बाणादीनामिव, या तु द्रव्यान्तराक्रान्तस्य साप्राग्भारगतिर्यथा नावादेरधोगतिरिति / अनन्तरं गतिरुक्तेति गतिमतीनां गङ्गादिनदीनामधिष्ठातृदेवीद्वीपस्वरूपमाह- गंगे त्यादि कण्ठ्यम्, नवरंगङ्गाद्या भरतैरवतनद्यस्तदधिष्ठातृदेवीनां निवासद्वीपा गङ्गादिप्रपातकुण्डमध्यवर्तिनः। द्वीपाधिकारादन्तरद्वीपसूत्रम्, तत एव द्वीपवतः कालोदसमुद्रस्य प्रमाणसूत्रम्, तदनन्तरभाविनः पुष्कराभ्यन्तरार्द्धस्य बाह्यार्द्धस्य च सूत्रे, सुगमानि चैतानि, नवरमुल्कामुखमेघमुखविद्युन्मुखविद्युद्दन्तशब्देषु प्रत्येकं द्वीपशब्दः सम्बध्यते, ततश्चोल्कामुखद्वीपादयो णमित्यलङ्कारे द्वीपा हिमवतः शिखरिणश्चवर्षधरपर्वतस्य पूर्वयोर्दष्ट्रयोरपरयोश्च सप्तानांसप्तानामन्तरद्वीपानांमध्ये षष्ठोऽन्तरद्वीपः। अष्टावष्टौ योजनशतानि आयामविष्कम्भेन प्रज्ञप्तः / पुष्करार्द्ध च चक्रिणो भवन्तीति तत्सत्करत्नविशेषस्याष्टस्थानकेऽवतार कुर्वन्नाह- एगमेगे इत्यादि, एकैकस्य राज्ञश्चतुरन्तचक्रवर्त्तिन इत्यत्रान्यान्यकालोत्पन्नानामपितुल्यकाकणीरत्नप्रतिपादनार्थमेकैकग्रहणं निरुपचरितराजशब्दविषयज्ञापनार्थ राजग्रहणंषट्खण्डभरतादिभोक्तृत्वप्रतिपादनार्थं चतुरन्तचक्रवर्तिग्रहणमिति, अष्टसौवर्णिकं काकणिरत्नम्, सुवर्णमानं तु चत्वारि मधुरतृणफलान्येक: श्वेतसर्षपः षोडश श्वेतसर्षपा एकं धान्यमाषकफलं उल्कामुखाद्यायामः कालदिविष्कम्भः, अभ्यन्तरबाापुष्करा - विष्कम्भः, काकिणिरत्नमानम्,मागधयोजनधषि // 770 //

Page #279
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 771 // अष्टममध्ययन अष्ठस्थानम्, सूत्रम् 635-64 जम्ख्याधुचत्वादि, तिमिसगुहाधुचत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, द्वेधान्यमाषफले एका गुञ्जा पञ्च गुञ्जाः एकः कर्ममाषक: षोडश कर्ममाषकाः एकः सुवर्णः, एतानि च मधुरतृणफलादीनि भरतकालभावीनि गृह्यन्ते, यतः सर्वचक्रवर्त्तिनां तुल्यमेव काकणिरत्नमिति, षट्तलं द्वादशाम्रि अष्टकर्णिकमधिकरणीसंस्थितं प्रज्ञप्तमिति, तत्र तलानि-मध्यखण्डानि अश्रयः- कोटयः कर्णिका:-कोणविभागा अधिकरणिकं-सुवर्णकारोपकरणं प्रतीतमेवेति, इदश्च चतुरङ्गलप्रमाणं चउरंगुलप्पमाणा सुवन्नवरकागणी नेयत्ति वचनादिति / अङ्गलप्रमाणनिष्पन्नं योजन-2 मानमाह-मागहे त्यादि, मगधेषु भवंमागधं- मगधदेशव्यवहृतं तस्य योजनस्य-अध्वमानविशेषस्याष्ट धनुःसहस्राणि निहारो। निर्गमः प्रमाणमितियावद् निहत्ते त्ति क्वचित्पाठस्तत्र निधत्तं-निकाचितं निश्चितं प्रमाणमिति गम्यते, इदं च प्रमाणं परमाण्वा- दीवैतादयतिमि सादिगुहाप्रभृतयः, दिना क्रमेणावसेयम्, तथाहि-परमाणू तसरेणू रहरेणू अग्गयं च वालस्स। लिक्खा जूया य जवो अट्ठगुणविवद्धिया कमसो॥१॥ तत्र परमाणुरनन्तानां निश्चयपरमाणूनां समुदयरूपः, ऊर्ध्वरेण्वादि(उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका)भेदा अनुयोगद्वाराभिहिता अनेनैवल वृक्षोचत्वादि, सङ्गहीता दृश्याः। तथा पौरस्त्यादिवायुप्रेरितस्त्रस्यति-गच्छतीति त्रसरेणुः, रथगमनोत्खातो रथरेणुरिति, एवं चाष्टौ यवमध्यान्यङ्गलम्, चतुर्विंशतिरङ्गलानि हस्तः, चत्वारो हस्ता धनुः, द्वेसहस्रे धनुषां गव्यूतम्, चत्वारि गव्यूतानि योजनमिति, मागधग्रहणात् क्वचिदन्यदपि योजनं स्यादिति प्रतिपादितम्, तत्र यस्मिन् देशेषोडशभिर्धनुःशतैर्गव्यूतं स्यात्तत्र षड्भिः सहस्रचतुर्भिःशतैर्धनुषां योजनं भवतीति ॥योजनप्रमाणमभिधायाष्टयोजनतो जम्ब्वादीनां प्रमाणप्रतिपादनाय सूत्रचतुष्टयमाह जंबू णं सुदंसणा अट्ठ जोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं बहुमज्झदेसभाए अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं सातिरेगाइं अट्ठ जोयणाइंसव्वग्गेणं पं०१, कूडसामली णं अट्ठजोयणाई एवं चेव 2 // सूत्रम् 635 / / 0 परमाणुस्त्रसरेणू रथरेणुर्वालस्याग्रं च। लिक्षा यूका च यवोऽष्टगुणविवर्द्धिताः क्रमशः॥ 1 // मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकी दिग्हस्तिकूटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिकमार्यः, तिम्मिश्रोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारिवानिकविमानानि // 771 // 2

Page #280
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 772 // तिमिसगुहा णमट्ठ जोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं 3 खंडप्पवातगुहा णं अट्ठ जोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं एवं चेव 4 // सूत्रम् 636 // जंबूमंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं सीताते महानतीते उभतोकूले अट्ठ वक्खारपव्वया पं० तं०- चित्तकूडे पम्हकूडे नलिणकूडे एगसेले तिकूडे वेसमणकूडे अंजणे मायंजणे 1 / जंबूमंदरपच्चच्छिमेणं सीतोताते महानतीते उभतोकूले अट्ठ वक्खारपव्वता पं० तं०-अंकावती पम्हावती आसीविसे सुहावहे चंदपव्वते सूरपव्वते णागपव्वते देवपव्वते २।जंबूमंदरपुरच्छिमेणं सीताते महानतीते उत्तरेणं अट्ठ चक्कवट्टिविजया पं० तं०- कच्छे सुकच्छे महाकच्छे कच्छगावती आवत्ते जाव पुक्खलावती 3, जंबूमंदरपुरच्छिमेणं सीताते महानतीते दाहिणेणमट्ठ चक्कवट्टिविजया पं० त०-वच्छे सुवच्छे जाव मंगलावती 4, जंबूमंदरपञ्चच्छिमेण सीतोतामहानदीते दाहिणेणं अट्ठ चक्कवट्टिविजया पं० तं०- पम्हे जाव सलिलावती 5, जंबूमंदरपञ्चत्थिमेणं सीतोताए महानदीए उत्तरेणं अट्ठ चक्कवट्टिविजया पं० तं०- वप्पे सुवप्पे जावगंधिलावती ६।जंबूमंदरपुरच्छिमेणं सीताते महानतीते उत्तरेणमट्टरायहाणीतोपं० तं० खेमा खेमपुरीचेव जाव पुंडरीगिणी 7, जंबूमंदरपच्चच्छिमेणं सीताए महाणईए दाहिणेणं अट्ठ रायहाणीतोपं० तं०-सुसीमा कुंडला चेवजावरयणसंचया 8 / जंबूमंदरपञ्चच्छिमेणं सीओदाते महाणदीते दाहिणेणं अट्ठ रायहाणीओ पं० 20- आसपुरा जाव वीतसोगा 9, जंबूमंदरपच्च० सीतोताते महानतीते उत्तरेणमट्टरायहाणीओपं० तं०-विजया वेजयंती जाव अउज्झा १०॥सूत्रम् 637 // जंबूमंदरपुर० सीताते महाणदीए उत्तरेणं उक्कोसपए अट्ठ अरहंता अट्ट चक्कवट्टी अट्ठ बलदेवा अट्ठ वासुदेवा उप्पजिंसुवा उप्पजंति वा उप्पजिस्संति वा 11, जंबूमंदरपुरच्छि० सीताए दाहिणेणं उक्कोसपए एवं चेव 12 जंबूमंदरपञ्चत्थि० सीओयाते महाणदीए दाहिणेणं उक्कोसपए एवं चेव 13, एवं उत्तरेणवि 14 // सूत्रम् 638 / जंबूमंदरपुर० सीताते महानईए उत्तरेणं अट्ठ दीहवेयड्डा अट्ठ तिमिसगुहाओ अट्ट खंडगप्पवातगुहा अट्ठ कयमालगा देवा अट्ठ अहममध्ययन स्थानम. सूत्रम् 635-644 जम्व्याधुञ्चत्वादि, तिमिस्त्रगुहायुचत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, दीर्घवैतादयतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकीवृक्षोचत्वादि, दिग्हस्तिकूटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिकमार्य:, तिग्मिश्नोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारियानिकविमानानि // 772 //

Page #281
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 773 // णमालगा देवा अट्ठ गंगाकुंडा अट्ट सिंधुकुंडा अट्ठ गंगातो अट्ठ सिंधूओ अट्ठ उसभकूडा पव्वता अट्ट उसभकूडा देवा पं० 15, जंबूमंदरपुरच्छिमेणं सीताते महानतीते दाहिणेणं अट्ठ दीहवेअड्डा एवं चेव जाव अट्ठ उसभकूडा देवा पं०, नवरमेत्थ रत्तारत्तावतीतो तासिं चेव कुंडा 16, जंबूमंदरपञ्चच्छिमेणं सीतोताए महानदीते दाहिणेणं अट्ठ दीहवेयड्डा जाव अट्ठ नट्टमालगा देवा अट्ठ गंगाकुंडा अट्ठ सिंधुकुंडा अट्ठ गंगातो अट्ठ सिंधूओ अट्ठ उसभकूडपव्वता अट्ठ उसभकूडा देवा पण्णत्ता 17, जंबूमंदरपञ्चत्थि० सीओताते महानतीते उत्तरेणं अट्ठ दीहवेयड्डा जाव अट्ठ नट्टमालगा देवा अट्ठ रत्तकुंडा अट्ठ रत्तावतिकुंडा अट्ठ रत्ताओ जाव अट्ठ उसभकूडा देवा पं०१८॥सूत्रम् 639 // मंदरचूलिया णं बहुमज्झदेसभाते अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं पं०१९।। सूत्रम् 640 // धायइसंडदीवे पुरथिमद्धेणंधायतिरुक्खे अट्ठजोयणाई उई उच्चत्तेणं प० बहुमज्झदेसभाए अट्ठजोयणाई विक्खंभेणं साइरेगाई अट्ठ जोयणाई सव्वग्गेणं पं० एवं धायइरुक्खातो आढवेत्ता सच्चेव जंबूदीववत्तव्वता भाणियव्वा जाव मंदरचूलियत्ति एवं पञ्चच्छिमद्धेवि महाधाततिरुक्खातो आढवेत्ता जाव मंदरचूलियत्ति एवं पुक्खरवरदीवड्दपुरच्छिमद्धेवि पउमरुक्खाओ आढवेत्ता जाव मंदरचूलियत्ति एवं पुक्खरवरदीवपञ्चत्थि० महापउमरुक्खातो जाव मंदरचूलितत्ति // सूत्रम् 641 // जंबूदीवे 2 मंदरे पव्वते भद्दसालवणे अट्ट दिसाहत्थिकूडा पं० तं०- पउमुत्तर नीलवंते सुहत्थि अंजणागिरी कुमुते य / पलासते वडिंसे (अट्ठमए) रोयणागिरी॥१॥१जंबूदीवस्सणंदीवस्स जगती अट्ठ जोयणाई उई उच्चत्तेणं बहुमज्झदेसभाते अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं २॥सूत्रम् 642 // जंबूदीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं महाहिमवंते वासहरपव्वते अट्ठ कूडापं० तं०- सिद्धे महहिमवंते हिमवंते रोहिता हरीकूडे। आष्टममध्ययन आष्ठस्थानम. सूत्रम् 635-644 जम्याधुश्चत्वादि, तिमिसगुहाधुश्चत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, दीर्घवैताब्यतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकीवृक्षोच्चत्वादि, दिग्हस्तिकटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिकुमार्यः, तिर्यग्मिश्रोत्पत्रकल्पतदिन्द्रपारियानिकविमानानि // 773 //

Page #282
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 774 // हरिकंता हरिवासे वेरुलिते चेव कूडा उ॥१॥३जंबूमंदरउत्तरेणंरुप्पिंमि वासहरपव्वते अट्ठ कूडा पं० २०-सिद्धे य रुप्पी रम्मग नरकंता बुद्धि रुप्पकूडे या। हिरण्णवते मणिकंचणे तरुप्पिंमि कूडा उ॥१॥४जंबूमंदरपुरच्छिमेणं रुयगवरे पव्वते अट्ठ कूडा पं० तं०- रिढे तवणिज कंचण रयत दिसासोत्थिते पलंबे य।अंजण अंजणपुलते रुयगस्स पुरच्छिमे कूडा॥१॥१तत्थ णं अट्ठ दिसाकुमारिमहत्तरितातो महिड्डियातो जाव पलिओवमट्टितीतातो परिवसंति तं०- णंदुत्तरा य णंदा, आणंदा णंदिवद्धणा। विजया य वेजयंती, जयंती अपराजिया॥१॥२ जंबूमंदरदाहिणेणं रुतगवरे पव्वते अट्ठ कूडा पं० तं०- कणते कंचणे पउमे नलिणे ससि दिवायरेचेव / वेसमणे वेरुलितेरुयगस्स उदाहिणे कूडा॥१॥३तत्थणं अट्ठदिसाकुमारिमहत्तरियातो महिड्डियातोजाव पलिओवमट्टितीतातोपरिवसंतितं०-समाहारा सुप्पतिण्णा, सुप्पबुद्धा जसोहरा। लच्छिवती सेसवती, चित्तगुत्ता वसुंधरा ॥१॥४जंबूमंदरपञ्च० रुयगवरे पव्वते अट्ठ कूडा पं० तं०- सोत्थिते त अमोहे य, हिमवं मंदरे तहा / रुअगेरुतगुत्तमे चंदे, अट्ठमेत सुदंसणे॥१॥५ तत्थ णमट्ठ दिसाकुमारिमहत्तरियाओ महिड्डियातो जाव पलिओवमट्टितीतातो परिवसंति तं०- इलादेवी सुरादेवी, पुढवी पउमावती। एगनासा णवमिता, सीता भद्दा त अट्ठमा॥१॥६जंबूमंदरउत्तररुअगवरे पव्वते अट्ठकूडा पं० तं०- रयणे रयणुच्चते ता, सव्वरयण रयणसंचते चेव / विजये य विजयंते जयंते अपराजिते॥१॥७तत्थणं अट्ठ दिसाकुमारिमहत्तरियातो महड्डिताओजावपलिओवमट्टितीताओ परिवसंति तं०- अलंबुसा मितकेसी पोंडरि गीतवारुणी। आसा यसव्वगाचेव, सिरी हिरीचेव उत्तरतो॥१॥८ अट्ठ अहेलोगवत्थव्वातो दिसाकुमारिमहत्तरितातोपं० २०-भोगंकरा भोगवती, सुभोगा भोगमालिणी। सुवच्छा वच्छमित्ताय, वारिसेणा बलाहगा॥१॥१अट्ठ उडलोगवत्थव्वाओ दिसाकुमारिमहत्तरितातोपं० तं०- मेघंकरा मेघवती, सुमेघा मेघमालिणी। तोयधारा विचित्ता य, पुष्फमाला अणिंदिता॥१॥२॥सूत्रम् 643 // अहममध्ययन अष्टस्थानम, सूत्रम् 635-644 जम्ब्याधुचत्वादि, तिमिसगुहापुचत्वम्, जम्बूपूर्व-पक्षिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्वाजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, दीर्घवेताम्यतिमिखादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकीवृक्षोचत्वादि, दिग्हस्तिकटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिमार्य: तिग्मिनोत्पन्नकल्पतदिनापारिवानिकविमानानि // 774 //

Page #283
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 775 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सुत्रम 635-644 जम्व्वापचत्वादि. तिमिसगुहायुचत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादय:, दीर्घवैताब्यतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्मः, अट्ठ कप्पा तिरितमिस्सोववन्नगापं० तं०-सोहम्मे जाव सहस्सारे 3, एतेसुणमट्ठसुकप्पेसु अट्टइंदापं० तं०-सक्के जाव सहस्सारे 4, एतेसि णं अट्ठण्हमिंदाणं अट्ठ परियाणिया विमाणा पं० तं०- पालते पुप्फते सोमणसे सिरिवच्छे णंदावत्ते कामकमे पीतिमणे विमले ५॥सूत्रम् 644 // जंबू ण मित्यादि, जम्बूः- वृक्षविशेषस्तदाकारा सर्वरत्नमयी या सा जम्बूः, यया अयं जम्बूद्वीपोऽभिधीयते, सुदर्शनेति तस्या नाम, सा चोत्तरकुरूणांपूर्वार्द्धशीताया महानद्याः पूर्वेण जाम्बूनदमययोजनशतपञ्चकायामविष्कम्भस्य द्वादशयोजनमध्यभागपिण्डस्य क्रमपरिहाणितो द्विगव्यूतोच्छ्रितपर्यन्तस्य द्विगव्यूतोच्छ्रितपञ्चधनुःशतविस्तीर्णपद्मवरवेदिकापरिक्षिप्तस्य द्विगव्यूतोच्छ्रितसच्छत्रतोरणचतुरस्य पीठस्य मध्यभागव्यवस्थितायां चतुर्योजनोच्छ्रितायामष्टयोजनायामविष्कम्भायां मणिपीठिकायां प्रतिष्ठिता द्वादशवेदिकागुप्ताः, अट्ठ जोयणाइ मित्यादि अष्ट योजनान्यूोच्चत्वेन बहुमध्यदेशभागे- शाखाविस्तारदेशे अष्ट योजनानि विष्कम्भेण सातिरेकाणि- अतिरेकयुक्तान्युद्वेधगव्यूतिद्वयेनाधिकानीति भावः सर्वाग्रेण-सर्व्वपरिमाणेनेति,तस्याश्चचतम्रः पूर्वादिदिक्षुशाखास्तत्र पूर्वशाखायां भवणं कोसपमाणं सयणिज्जंतत्थऽणाढियसुरस्स। तिसु पासाया / सालेसु तेसु सीहासणा रम्मा // 1 // ते पासाया कोसंसमूसिया कोसमद्धविच्छिन्ना। विडिमोवरि जिणभवणं कोसद्ध होइ विच्छिन्नं / / 2 // देसूणकोसमुच्चं जंबू अट्ठस्सएण जंबूणं। परिवारिया विरायइ तत्तो अद्धप्पमाणाहिं॥३॥ (बृहत्क० 288-90) तथा त्रिभिर्योजनशतप्रमाणैर्वनैः संपरिक्षिप्ता-जंबूओ पन्नासं दिसि विदिसिं गंतु पढम वणसंडं। चउरो दिसासु भवणा विदिसासु य होंति पासाया॥ Oभवनं क्रोशप्रमाणं शयनीयं तत्रानादृतसुरस्य / त्रिषु शालेषु प्रासादास्तेषु सिंहासनानि रम्याणि // 1|| ते प्रासादाः क्रोशसमुच्छ्रिता अर्धक्रोशविस्तीर्णा / विडिमोपरि जिनभवनं क्रोशार्द्धविस्तीर्णं भवति / / 2 / / देशोनक्रोशोच्च जम्बूनामष्टशतेन / परिवृता जम्बूर्विराजते ततोऽर्धप्रमाणाभिः॥३॥७जम्बूतः पञ्चाशद्दिक्षु विदिक्षु गत्वा - धातकी वृक्षोश्चत्वादि, दिग्हस्तिकूटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिमार्यः, तिम्मिश्रोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारिवानिकविमानानि // 775 //

Page #284
अहममध्ययन श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 776 // आरस्थानम. सूत्रम् 635-644 जम्ब्याधुचत्वादि, तिमिस्रगुहाधुञ्चत्वम्, जम्बपूर्व-पशिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, दीर्घवेताळ्यतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्य 1 // कोसपमाणा भवणा चउवावीपरिगया य पासाया। कोसद्धवित्थरा कोसमूसियाऽणाढियसुरस्स॥२॥ पंचेव धणुसयाइं ओवेहेणं हवंति वावीओ। कोसद्धवित्थडाओ कोसायामाउ सव्वाउ॥३॥(बृहत्क० 293-95) इति पासायाण चउण्हं भवणाण य अंतरे कूडा। (बृहत्क० 298) तानि चाष्टौ, यदाह- अट्ठसभकूडतुल्ला सव्वे जंबूणयामया भणिया। तेसुवरिं जिणभवणा कोसपमाणा परमरम्मा // 1 // (बृहत्क० 299) इति कूटशाल्मली जम्बूतुल्यवक्तव्यता, यदाह- देवकुरुपच्छिमद्धे गरुलावासस्स सामलिदुमस्स। एसेव गमो नवरं पेढं कूडा य रययमया॥१॥ (बृहत्क० 300) इति अत एव एवं चेवे त्युक्तम्, गुहासूत्रे व्यक्ते / जम्ब्वादीनि च वस्तूनि / जम्बूद्वीपे भवन्तीति जम्बूद्वीपाधिकारात्तद्गतवस्तुप्ररूपणाय क्षेत्रसाधाद्धातकीखण्डपुष्करार्द्धगतवस्तुप्ररूपणाय च जम्बू इत्यादिकं सूत्रप्रपञ्चमाह- सूत्रसिद्धश्चायम्, नवरं सूत्राणामयं विभागो- द्वे आद्ये वक्षस्काराणां 2 चत्वारि च प्रत्येक विजयनगरीतीर्थकरादिदीर्घवैताढ्यादीना 18 मेकं चूलिकायाः 19, एवं धातकीषण्डादौ धातक्यादिसूत्रपूर्वाण्येतान्येव द्विद्धिर्भवन्तीति, तथा मालवच्छैल मेरोः पूर्वोत्तरविदिग्व्यवस्थितं लक्षणीकृत्य प्रदक्षिणया वक्षारा विजयाश्च व्यवस्थाप्यन्त दिग्हस्तिकूटानि, इति, तत्र चक्रवर्त्तिनो विजयन्ते येषु यान्वा ते चक्रवर्तिविजया:-क्षेत्रविभागा इति, जाव पुक्खलावइ त्ति भणनाद् नंगलावत्ते महाहिमवद्-रुक्मि रुचकादि-कूटानि, पुक्खले त्ति द्रष्टव्यम्, जाव मंगलावइत्तिकरणामहावच्छे वच्छावई रम्मेरम्मए रमणिज्जे इति दृश्यम्, 'जाव सलिलावईत्तिकरणात् प्रथमवनखण्डम् / चतसृषु दिक्षु चत्वारि भवनानि विदिक्षु प्रासादाश्च भवन्ति ॥१॥क्रोशप्रमाणानि भवनानि चतुर्वापीपरिगताश्च प्रासादाः। क्रोशार्द्धविस्तराः क्रोशोच्छ्रिता अनादृतसुरस्य ॥२॥वाप्य उद्वेधेन पञ्चधनुःशतानि भवन्ति / क्रोशार्धविस्तृताः क्रोशायामा एव सर्वाः / / 3 / / चतुर्णां प्रासादानां भवनानां चान्तरे कूटाः॥ ऋषभकूटतुल्या 8 अष्टौ सर्वे जाम्बूनदमया भणिताः। तेषामुपरि जिनभवनानि क्रोशप्रमाणानि परमरम्याणि // 1 // ॐ देवकुरुपश्चिमार्द्ध गरुडावासस्य शाल्मलिद्रुमस्य / एष एव गमो नवरं पीठं कूटाश्च रजतमयाः॥१॥ 0 मंगला० (मु०)। धातकीवृक्षोच्चत्वादि, जगत्या उच्चत्वम् दिलमार्यः, तिम्मिश्रोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारिवानिकविमानानि // 776 //

Page #285
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 777 // 'सुपम्हे महापम्हे पम्हावई संखे नलिणे कुमुए'त्ति दृश्यम्, 'जाव गंधिलावई'त्तिकरणाद् 'महावप्पे वप्पावई वग्गू सुवग्गू गंधिले'त्ति दृश्यम् 'खेमपुरा चेव जाव'त्तिकरणाद् 'अरिट्ठा रिट्ठावई खग्गी मंजूसा ओसहिपुरी'ति दृश्यम्, 'सुसीमा कुण्डला चेव जाव'त्तिकरणाद् 'अपराजिया पहंकरा अंकावई पम्हावई सुभा' इति दृश्यम्, 'आसपुरा जाव'त्तिकरणात् ‘सीहपुरा महापुरा विजयपुरा अवराजिया अवरा असोग'त्ति दृश्यम्, वैजयन्ती जावत्तिकरणाद् 'जयन्ती अवराजिया चक्कपुरा खग्गपुरा अवज्झ'त्ति दृश्यम्, एताश्च क्षेमादिराजधान्यः कच्छादिविजयानां शीतादिनदीसमासन्नखण्डत्रयमध्यमखण्डे भवन्ति नवयोजनविस्तारा द्वादशयोजनायामाः। आसु च तीर्थकरादयो भवन्तीति अट्ठ अरहंत त्ति उत्कृष्टतोऽष्टावर्हन्तो भवन्तीति, प्रत्येकं विजयेषु भावाद्, एवं चक्रवर्त्यादयोऽपि, एवं च चतुर्ध्वपि महानदीकूलेषु द्वात्रिंशत्तीर्थकरा भवन्तीति, चक्रवर्तिनस्तु यद्यपिशीताशीतोदानद्योरेकैकस्मिन् कूले अष्टावष्टावुत्पद्यन्त इत्युच्यते तथापि सर्वविजयापेक्षया नैकदा ते द्वात्रिंशद्भवन्ति, जघन्यतोऽपिवासुदेवचतुष्टयाविरहितत्वान्महाविदेहस्य, यत्र च वासुदेवस्तत्र चक्रवर्ती न भवतीति, तस्मादुत्कृष्टतोऽप्यष्टाविंशतिरेव चक्रवर्त्तिनो भवन्ति, एवं जघन्यतोऽपिचक्रवर्त्तिचतुष्टयसम्भवाद्वासुदेवा अप्यष्टाविंशतिरेव, वासुदेवसहचरत्वादूलदेवा अप्येवमिति / दीहवेयद त्ति दीर्घग्रहणं वर्तुलवैताढ्यव्यवच्छेदार्थम्, गुहाष्टकयोर्यथाक्रमं देवाष्टके इति, गङ्गाकुण्डानि नीलवद्वर्षधरपर्वतदक्षिणनितम्बस्थितानि षष्टियोजनायामविष्कम्भाणि मध्यवर्तिगङ्गादेवीसभवनद्वीपानि त्रिदिक्सतोरणद्वाराणि येभ्यः प्रत्येकं दक्षिणतोरणेन गङ्गा विनिर्गत्य विजयानि विभजन्त्यो भरतगङ्गावच्छीतामनुप्रविशन्तीति, एवं सिन्धुकुण्डान्यपि।अट्ठ उसभकूड त्ति अष्टौ ऋषभकूटपर्वता अष्टास्वपि विजयेषु तद्भावात् ते च वर्षधरपर्वतप्रत्यासन्नाम्लेच्छ उसहपुरी (मु०)। आष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 635-644 जम्बाधुञ्चत्वादि, तिमिसगृहाचत्वम्, जम्पपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृस्पदजिनादयः, दीर्घवेताश्यतिमिस्वादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकीवृक्षोचत्वादि, दिग्हस्तिकूटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकावि-कूटानि, दिकमार्थः, तिर्यग्मित्रोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारियानिकविमानानि / / 777 //

Page #286
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 778 // खण्डनयमध्यखण्डवर्तिनः सर्वविजयभरतैरवतेषु भवन्ति, तत्प्रमाणं चेदं- सव्वेवि उसभकूडा उविद्धा अट्ठ जोयणा होंति / / बारस अट्ठ य चउरो मूले मज्झुवरि विच्छिन्ना ॥१॥(बृहत्क्षेत्र० 193) इति, देवास्तन्निवासिन एवेति, नवरं एत्थ रत्तारत्तावईओ तासिं चेव कुंड त्ति, शीताया दक्षिणतोऽपि अष्टौ दीर्घवैताढ्या इत्यादि सर्वं समानं केवलं गंगासिन्धुस्थाने रक्तारक्तवत्यौ / वाच्ये, गङ्गादिकुण्डस्थानेऽपि रक्तादिकुण्डानि वाच्यानीति, तथाहि- अट्ठ रत्ताकुण्डा पन्नत्ता अट्ठ रत्तवईकुण्डा अट्ठ रत्ताओ अट्ठ रत्तवईओ तथा निषधवर्षधरपळतोत्तरनितम्बवर्तीनि षष्टियोजनप्रमाणानि रक्तारक्तवतीकुण्डानि येभ्य उत्तरतोरणेन विनिर्गत्य ता:शीतामनुपतन्तीति, तथा धातकीमहाधातकीपद्ममहापद्मवृक्षाः जम्बूवृक्षसमानवक्तव्याः। यदाह- जो भणिओ जंबूए विही उ सो चेव होइ एएसिं। देवकुरासुं सामलिरुक्खा जह जंबूदीवम्मि॥१॥ (बृहत्क्षेत्र० 3/55) इति क्षेत्राधिकाराद् जंबूद्दीवे त्यादि सूत्रचतुष्टयं, सुगमम्, नवरं भद्दसालवणे त्ति मेरुपरिक्षेपतो भूम्यां भद्रशालवनमस्ति, तत्राष्टौशीताशीतोदयोरुभयकूलवर्तीनि पूर्वादिषु दिक्षु हस्त्याकाराणि कूटानि दिशाहस्तिकूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा- पउमे सिलोगो, कण्ठ्यो नवरमस्या दिग्हस्तिकूटानि, सप्रसंगो विभागोऽयं- मेरुओ पन्नासं दिसि विदिसिं गंतु भद्दसालवणं। चउरो सिद्धाययणा दिसासु विदिसासु पासाया॥१॥छत्तीसुच्चा। महाहिमवद्-रुक्मि रुचकादि-कूयानि, पणवीसवित्थडा दुगुणमायताययणा / चउवाविपरिक्खित्ता पासाया पंचसयउच्चा॥२॥ (बृहत्क्षेत्र० 321-22) ईसाणस्सुत्तरिमा पासाया है। तिम्मिश्रोत्यनदाहिणा य सक्कस्स। अट्ठ य हवंति कूडा सीतासीतोदुभयकूले॥३॥ दो दो चउद्दिसिं मंदरस्स हिमवंतकूडसमकप्पा। पउमुत्तरोऽत्थ कल्पतविन्द्र0 सर्वेऽपि ऋषभकूटा अष्टयोजनान्युद्विद्धा भवन्ति / मूले मध्ये उपरि च द्वादशाष्टौ चत्वारि विस्तीर्णाः // 1 // 0 य एव विधिर्जम्ब्वा भणितः स एव एतेषांक (धातक्यादीनां) भवति / देवकुरुषु शाल्मली वृक्षा यथा जम्बूद्वीपे।। 1 / / 0 मेरुतो दिक्षु विदिक्षु च पञ्चाशद्योजनीं गत्वा भद्रशालवनम् / दिक्षु चत्वारि सिद्धायतनानि विदिक्षु प्रासादाः॥१। षझिंशदुचानि पञ्चविंशतिविस्तृतानि द्विगुणायतान्यायतनानि / पञ्चशतोच्चा वापीचतुष्कपरिक्षिप्ताः प्रासादाः / / 2 / / उत्तरत्या ईशानस्य दाक्षिणात्याश्च | शक्रस्य प्रासादाः / शीताशीतोदोभयकूलयोरष्टौ कूटानि भवन्ति // 3 // मेरोश्वतसृषु दिक्षु द्वौ द्वौ हिमवत्कूटसमाः / अत्र प्रथमः पद्मोत्तरः अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 635-644 जम्ब्यााचत्वादि, तिमिसगुहाधुचत्वम्, जम्बूपूर्व-पश्चिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्टपदजिनादयः, दीवैताळयतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्य|विष्कम्भः, धातकीवक्षोच्चत्वादि, जगत्या उच्चत्वम् दिकमार्य:, पारिवानिकविमानानि // 778 //

Page #287
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 779 // पढमो पुब्विम सीउत्तरे कूले॥४॥ तत्तो य नेलवंते सुहत्थि तह अंजणागिरी कुमुए। तहय पलासवडसे अट्ठमए रोयणगिरी या॥५॥ (बृहत्क्षेत्र० 324-26) इति जगती वेदिकाधारभूता पाली। सिद्ध गाहा, सिद्धायतनोपलक्षितं कूटं सिद्धकूटम्, तच्च प्राच्याम्, ततः क्रमेणापरतः शेषाणि, महाहिमवत्कूटं तद्विरिनायकदेवभवनाधिष्ठितम्, हैमवतकूटं हैमवदर्षनायकदेवावासभूतम्, रोहितकूटं रोहिताख्यनदीदेवतासत्कं ह्रीकूटं महापद्माख्यतद्वदनिवासिहीनामकदेवतासत्कम्, हरिकान्ताकूटं तनामनदीदेवतासत्कम्, हरिवर्षकूटं हरिवर्षनायकदेवसत्कम्, वैडूर्यकूटं तद्रत्नमयत्वादिति, अनेनैव क्रमेण रुक्मिकूटान्यप्यूह्यानि, तगाथा सिद्धे रूप्पी त्यादि, कण्ठ्यम्, जंबूदीवे त्यादि, क्षेत्राधिकाराद् रुचकाश्रितं सूत्राष्टकं कण्ठ्यम्, नवरं जम्बूद्वीपे यो मन्दरस्तदपेक्षया प्राच्यां दिशि रुचकवरे रुचकद्वीपवर्तिनि प्राग्वर्णितस्वरूपे चक्रवालाकारे अष्टौ कूटानि, तत्र रिढे त्यादि गाथा स्पष्टा तेषु च नन्दोत्तराद्या दिक्कुमार्यो वसन्ति भगवतोऽर्हतोया जन्मन्यादर्शहस्ता गायन्त्यस्तं पर्युपासते, एवंदाक्षिणात्या भृङ्गारहस्ता गायन्ति, एवं प्रतीच्यास्तालवृन्तहस्ताः, एवमौदीच्याश्चामरहस्ता, देवाधिकारादेव अट्ठ अहे इत्यादिपञ्चसूत्री कण्ठ्या , नवरं अहेलोगवत्थव्वाओ त्ति, सोमणसगंधमायणविजुप्पभमालवंतवासीओ। अट्ठ दिसिदेवयाओ वत्थव्वाओ अहे लोए॥ १॥इति, भोगङ्कराधा अष्टौ या अर्हतो जन्मभवनसंवर्तकपवनादि विदधतीति ऊर्ध्वलोकवास्तव्याः। तथा च-नंदणवणकूडेसुज एयाओ उडलोयवत्थव्वाउत्ति, या अभ्रवईलकादिकुर्वन्तीति। तिरियमिस्सोववन्नग त्ति अष्टसुतिर्यञ्चोऽप्युत्पद्यन्ते इति भूतभवापेक्षया तिर्यग्भिर्मिश्रास्तिर्यङ्गिश्रास्ते मनुष्या उपपन्ना- देवतया जाता येषु ते तिर्यमिश्रोपपन्नका इति, परियायते- गम्यते 8- पौरस्त्ये शीताया उत्तरकूले // 4 // ततश्च नीलवान् सुहस्ती तथाञ्जनगिरिः कुमुदस्तथा पलाशावतंसकोऽष्टमो रोचनगिरिश्च // 5 // 0 सौमनसगन्धमादनविद्युत्प्रभमाल्यवद्वासिन्यः / अष्टौ दिग्देव्योऽधोलोकवास्तव्याः॥१॥ 0 नन्दनवनकूटेषु एता ऊर्ध्वलोकवास्तव्याः॥ अष्टममध्ययन अष्टस्थानम, सूत्रम् 635-644 जम्मव्याधुञ्चत्वादि, तिमिसगुहापुचत्वम्, जम्बपूर्व-पक्षिमसीतासीतोदोत्तरदक्षिणविजयतद्राजधान्यः, उत्कृष्पदजिनादयः, दीर्घवैताब्यतिमिसादिगुहाप्रभृतयः, मेरुचूलामध्यविष्कम्भः, धातकीवृक्षोचत्वादि.. दिग्हस्तिकूटानि, जगत्या उच्चत्वम् महाहिमवद्-रुक्मिरुचकादि-कूटानि, दिकुमार्यः, तिग्मियोत्पन्नकल्पतदिन्द्रपारियानिकविमानानि // 779 //

Page #288
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ 8 // 780 // अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 645-648 अष्टाष्टमिकाभिक्षाः, संसारसमापन्न-सर्वजीवभेदाः, प्रथमसमया यस्तानि परियानानि तान्येव परियानिकानि परियानं वा- गमनं प्रयोजनं येषां तानि परियानिकानि यानकारकाभियोगिकपालकादिदेवकृतानि पालकादीन्यष्टौ क्रमेण शक्रादीनामिन्द्राणामिति / देवत्वं च तपश्चरणादिति तद्विशेषमाह अट्ठट्ठमियाणं भिक्खुपडिमाणंचउसट्ठीते राइंदिएहिं दोहि य अट्ठासीतेहिं भिक्खासतेहिं अहासुत्ता जाव अणुपालितावि भवति // सूत्रम् 645 // ___ अट्ठविधा संसारसमावन्नगा जीवा पं० तं०- पढमसमयनेरतिता अपढमसमयनेरतिता एवं जाव अपढमसमयदेवा 1 अट्ठविधा सव्वजीवा पं० तं०- नेरतिता तिरिक्खजोणिता तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ सिद्धा 2 अथवा अट्ठविधा सव्वजीवापं० तं०-आभिणिबोहितनाणी जाव केवलनाणी मतिअन्नाणी सुतअण्णाणी विभंगणाणी 3 // सूत्रम् 646 // ___ अट्ठविधे संजमे पं० तं०- पढमसमयसुहमसंपरागसरागसंजमे अपढमसमयसुहमसंपरायसरागसंजमे पढमसमयबादरसंजमे अपढमसमयबादरसंयमे पढमसमयउवसंतकसायवीतरायसंजमे अपढमसमयउवसंतकसायवीतरागसंजमे पढमसमयखीणकसायवीतरागसंजमे अपढमसमयखीण०॥सूत्रम् 647 // ___ अट्ठ पुढवीओ पं० तं०- रयणप्पभा जाव अहे सत्तमा ईसिपब्भारा 1 ईसीपब्भाराते णं पुढवीते बहुमज्झदेसभागे अट्ठजोयणिए खेते अट्ठ जोयणाई बाहल्लेणं पण्णत्ते 2 ईसिपब्भाराते णं पुढवीते अट्ठ नामधेजा पं० तं०-ईसिति वा ईसिपब्भाराति वा तणूति वा तणुतणूइ वा सिद्धीति वा सिद्धालतेति वा मुत्तीति वा मुत्तालतेति वा 3 // सूत्रम् 648 // अट्ठट्ठमिए त्यादि, अष्टावष्टमानि दिनानि यस्यांसा तथा, या ह्यष्टाभिर्दिनानामष्टकैः पूर्यते तस्यामष्टावष्टमदिनानि भवन्त्येव, 0 दशमे स्थानके वक्ष्यन्ति यदाभियोगिका विमानीभवन्तीति। दिसंयमाः, रत्नप्रभादि पृथ्वी सिद्धिशिलामध्यविष्कम्भमानानि // 780 //

Page #289
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 781 // तत्र चाष्टावष्टकानि चतुःषष्टिर्भवत्येव, तथा प्रथमाष्टके एका दत्तिर्भोजनस्य पानकस्य च एवं द्वितीये द्वे एवमष्टमेऽष्टी, ततो द्वेष अष्टममध्ययनं शते अष्टाशीत्यधिके भिक्षाणां सर्वाग्रतो भवत इति, अहासुत्ता 'अहाकप्पा अहामग्गा अहातच्चा सम्मं काएण फासिया अष्टस्थानम्, पालिया सोहिया तीरिया किट्टिया आराहिया' इति यावत्करणाद् दृश्यम्, अणुपालिय त्ति आत्मसंयमानुकूलतया पालिता। सूत्रम् 645-648 इति / तपश्च न सर्वेषामपि संसारिणामिति सम्बन्धात् संसारिणो जीवाधिकारात् सर्वजीवांश्च प्रतिपादयन् अट्ठविहे त्यादि अष्टाष्टमिसूत्रत्रयमाह, कण्ठ्यं चेदम्, नवरं प्रथमसमयनैरयिका नरकायुःप्रथमसमयोदये इतरे त्वितरस्मिन् एवं सर्वेऽपि 1, अनन्तरं काभिक्षाः, संसारज्ञानिन उक्तास्ते च संयमिनोऽपि भवन्तीतिसम्बन्धात् संयमसूत्रम्, तत्र संयमे त्ति चारित्रम्, स चेह तावद् द्विधा-सरागवीतराग- समापन्न-सर्वभेदात्, तत्र सरागो द्विधा-सूक्ष्मबादरकषायभेदात्, पुनस्तौ प्रथमाप्रथमसमयभेदाद् द्विधा, एवं चतुर्की सरागसंयम इति, तत्र जीवभेदाः, प्रथमसमयाप्रथमः समयः प्राप्तौ यस्य स तथा, सूक्ष्मः- किट्टीकृतः सम्परायः- कषायः सज्वलनलोभलक्षणो वेद्यमानो यस्मिन् सदिसंयमाः, तथा, सह रागेण- अभिष्वङ्गलक्षणेन यः स सरागः स एव संयमः सरागस्य वा साधोः संयमो यः स तथा पश्चात्कर्मधारय रत्नप्रभादिइत्येकः, द्वितीयोऽयमेव अप्रथमसमयविशेषित इति, अयंच द्विविधोऽपि श्रेणिद्वयापेक्षया पुनद्वैविध्यं लभमानोऽपिन विवक्षित सिद्धिशिलाइति चतुर्द्धा नोक्तः। तथा बादरा- अकिट्टीकृताः सम्परायाः- सज्वलनक्रोधादयो यस्मिन् स तथा, वीतरागसंयमस्तु श्रेणिद्वयाश्रयणाद् द्विविधः, पुनः प्रथमाप्रथमसमयभेदेनैकैको द्विविध इति चतुर्दा, सामस्त्येन चाष्टधेति / संयमिनश्च पृथिव्यां भवन्तीति पृथिवीसूत्रत्रयं कण्ठ्यम्, नवरमष्टयोजनिक क्षेत्रमायामविष्कम्भाभ्यामिति गम्यते। ईषत्प्राग्भाराया ईषदिति वा नाम रत्नप्रभाद्यपेक्षया ह्रस्वत्वात् तस्या 1 एवं प्राग्भारस्य ह्रस्वत्वादीषत्प्राग्भारेति वा 2 अत एव तनुरिति वा तन्वीत्यर्थो३ऽतितनुत्वात्तनुतनुरिति वा 4 सिद्ध्यन्ति तस्यामिति सिद्धिरिति वा 5 सिद्धानामाश्रयत्वात् सिद्धालय इति वा 6 मुच्यन्ते सकल पृथ्वी मानानि // 781 //

Page #290
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 782 // अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, | सूत्रम् 649-651 पराक्रमणीयस्थानानि महाशुक्रसहस्रारविमानो कर्मभिस्तस्यामिति मुक्तिरिति वा 7 मुक्तानामाश्रयत्वान्मुक्तालय इति वेति 8 सिद्धिश्च शुभानुष्ठानेष्वप्रमादितया भवतीति तानि तद्विषयत आह अट्ठहिं ठाणेहिं संमं संघडितव्वं जतितव्वं परक्कमितव्वं अस्सिंचणं अटेणोपमातेतव्वं भवति- असुयाणं धम्माणं सम्मंसुणणताते अब्भुटुंतव्वं भवति 1 सुताणं धम्माणं ओगिण्हणयाते उवधारणयाते अब्भुटुंतव्वं भवति 2 पावाणं कम्माणं संजमेणमकरणताते अब्भुट्टेयव्वं भवति 3 पोराणाणं कम्माणंतवसा विगिंचणताते विसोहणताते अब्भुटुंतव्वंभवइ 4 असंगिहीतपरितणस्स संगिण्हणताते अन्भुट्टेयव्वं भवति 5 सेहं आयारगोयरगहणताते अब्भुट्टेयव्वं भवति 6 गिलाणस्स अगिलाते वेयावच्चकरणताए अब्भुढेयव्वं भवति 7 साहम्मिताणमधिकरणंसि उप्पण्णंसि तत्थ अनिस्सितोवस्सितो अपक्खग्गाही मज्झत्थभावभूते कह णु साहम्मिता अप्पसद्दा अप्पझंझा अप्पतुमंतुमा उवसामणताते अब्भुट्टेयव्वं भवति 10 // सूत्रम् 649 // महासुक्कसहस्सारेसुणं कप्पेसु विमाणा अट्ठ जोयणसताई उडं उच्चत्तेणं पन्नत्ता // सूत्रम् 650 // अरहतो णं अरिट्ठनेमिस्स अट्ठसया वादीणं सदेवमणुयासुराते परिसाते वादे अपराजिताणं उक्कोसिया वादिसंपया हुत्था // सूत्रम् 651 // अट्ठही त्यादि, कण्ठ्यम्, नवरमष्टासु-स्थानेषु वस्तुषु सम्यग्घटितव्यं- अप्राप्तेषु योगः कार्यः यतितव्यं- प्राप्तेषु तदवियोगार्थं यत्नः कार्यः पराक्रमितव्यं- शक्तिक्षयेऽपि तत्पालने पराक्रमः- उत्साहातिरेको विधेय इति, किंबहुना?- एमे एतस्मिन्नष्टस्थानकलक्षणे वक्ष्यमाणेऽर्थे न प्रमादनीयं-न प्रमादः कार्यो भवति, अश्रुतानां- अनाकर्णितानां धर्माणांश्रुतभेदानां सम्यक् श्रवणतायां श्रवणतायै वाऽभ्युत्थातव्यं- अभ्युपगन्तव्यं भवति 1, एवं श्रुतानां-श्रोत्रेन्द्रियविषयीकृता चत्वम्, मिवादिनः

Page #291
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 783 // चत्वम्, नामवग्रहणतायै- मनोविषयीकरणाय उपधारणतायै- अविच्युतिस्मृतिवासनाविषयीकरणायेत्यर्थः 2, विकिंचणयाए त्ति अष्टममध्ययनं विवेचना निजरेत्यर्थस्तस्यै, अत एवात्मनो विशुद्धि-विंशोधना अकलङ्कत्वं तस्यै इति 3, असङ्गहीतस्य-अनाश्रितस्य अष्टस्थानम्, सूत्रम् परिजनस्य-शिष्यवर्गस्येति 4, सेहं ति विभक्तिपरिणामाच्छैक्षस्य- अभिनवप्रव्रजितस्य आयारगोयर ति आचारः- साधु 649-651 समाचारस्तस्य गोचरो- विषयो व्रतषट्कादिराचारगोचरोऽथवा आचारश्च- ज्ञानादिविषयः पञ्चधा गोचरश्च-भिक्षाचर्येत्या- पराक्रमणीय स्थानानि चारगोचरम्, इह विभक्तिपरिणामादाचारगोचरस्य ग्राहणतायां- शिक्षणे शैक्षमाचारगोचरं ग्राहयितुमित्यर्थः६, अगिलाए महाशुक्रत्ति अग्लान्या अखेदेनेत्यर्थो वैयावृत्यं प्रतीति शेषः 7, अधिगरणंसि त्ति विरोधे, तत्र साधर्मिकेषु निश्रितं- राग उपाश्रितं | सहस्रार विमानोद्वेषोऽथवा निश्रितं- आहारादिलिप्सा उपाश्रितं-शिष्यकुलाद्यपेक्षा तद्वर्जितो यः सोऽनिश्रितोपाश्रितः / न पक्षशास्त्रबाधित गृह्णातीत्यपक्षग्राही, अत एव मध्यस्थभावं भूतः-प्राप्तो यः स तथा, स भवेदिति शेषः / तेन च तथाभूतेन कथं नु?-केन / नेमिवादिनः प्रकारेण साधर्मिकाः- साधवोऽल्पशब्दा- विगतराटीमहाध्वनयोऽल्पझञ्झा- विगततथाविधविप्रकीर्णवचना अल्प सूत्रम् 652 केवलितुमन्तुमाविगतक्रोधकृतमनोविकारविशेषा भविष्यन्तीति भावयतोपशमनायाधिकरणस्याभ्युत्थातव्यं भवतीति / अप्रमादिनां समुद्धात: देवलोकोऽपि भवतीति देवलोकप्रतिबद्धाष्टकमाह- महासुक्के त्यादि कण्ठ्यम्, अनन्तरोक्तविमानवासिदेवैरपि वस्तुविचारे नजीयन्ते केचिद्वादिन इति तदष्टकमाह-अरहओ इत्यादि, सुगमम् / एतेषांच नेमिनाथस्य विनेयानांमध्ये कश्चित्केवलीभूत्वा वेदनीयादिकर्मस्थितिनामायुष्कस्थित्या समीकरणाएं केवलिसमुद्धातं कृतवानिति समुद्धातमाह___ अट्ठसमतिए केवलिसमुग्धाते पं० तं०- पढमे समए दंडं करेति बीए समए कवाडं करेति ततिए समते मंथानं करेति चउत्थे समते 7 ग्रहण० (मु०)। // 783 //

Page #292
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ अष्टममध्ययनं अष्टस्थानम्, सूत्रम् 652 केवलिसमुद्धातः // 784 // लोगंपूरेति पंचमे समए लोगंपडिसाहरति छट्टे समए मंथं पडिसाहरतिसत्तमे समए कवाडं पडिसाहरति अट्ठमे समए दंडं पडिसाहरति ॥सूत्रम् 652 // अढे त्यादि, तत्र समुद्धातंप्रारभमाणः प्रथममेवावर्जीकरणमभ्येति, अन्तमौहर्तिकमुदीरणावलिकायांकर्मप्रक्षेपव्यापाररूपमित्यर्थः / ततः समुद्धातं गच्छति, तत्र च प्रथमसमये स्वदेहविष्कम्भमूर्ध्वमधश्चायतमुभयतोऽपिलोकान्तगामिनं जीवप्रदेशसङ्घातं दण्डमिव दण्डं केवली ज्ञानाभोगतः करोति, द्वितीये तु तमेव दण्डं पूर्वापरदिग्द्वयप्रसारणात् पार्श्वतो लोकान्तगामिकपाटमिव कपाटं करोति, तृतीये तदेव दक्षिणोत्तरदिग्द्वये प्रसारणान्मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेवेति, एवं च लोकस्य प्रायो बहु पूरितं भवति, मन्थान्तराण्यपूरितानि भवन्ति अनुश्रेणिगमनाजीवप्रदेशानामिति, चतुर्थे तु समये मन्थान्तराण्यपि सकललोकनिष्कुटैः सह पूरयति, ततश्चसकलोलोकः पूरितो भवतीति, तदनन्तरमेव पञ्चमेसमये यथोक्तप्रतिलोमं मन्थान्तराणि संहरति जीवप्रदेशान् सकर्मकान्सकोचयति, षष्ठे मन्थानमुपसंहरति घनतरसंकोचात्, सप्तमे कपाटमुपसंहरति दण्डात्मनि सङ्कोचाद्, अष्टमे दण्डमुपसंहृत्य शरीरस्थ एव भवति, तत्र च औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः। मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु // 1 // कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च / समयत्रये च तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमाद्॥ २॥इति, वाङ्मनसोस्त्वप्रयोक्तैव, प्रयोजनाभावादिति, अतोऽभिहितमष्टौ समया यस्मिन् सोऽष्टसमयः स एवाष्टसामयिकः केवलिनः समुद्धातो केवलिसमुद्धातो न शेष इति / अनन्तरं केवलिनांसमुद्धातवक्तव्यतोक्ता, अथाकेवलिनांगुणवतां देवत्वं भवतीति देवाधिकारवत् समणस्सेत्यादि सूत्रपञ्चकं समणस्सणं भगवतो महावीरस्स अट्ठसया अणुत्तरोववातियाणंगतिकल्लाणाणंजाव आगमेसिभदाणं उक्कोसिता अणुत्तरोव // 784 //

Page #293
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 785 // वातितसंपया हुत्था १॥सूत्रम् 653 // __ अट्ठविधा वाणमंतरा देवा पं० तं०- पिसाया भूता जक्खा रक्खसा किन्नरा किंपुरिसा महोरगा गंधव्वा 2 एतेसिणं अट्ठण्हं वाणमंतरदेवाणं अट्ठचेतितरुक्खापं० २०-कलंबो अपिसायाणं, वडोजक्खाणचेतितं / तुलसीभूयाणं भवे, रक्खसाणंच कंडओ॥ १॥असोओ किन्नराणंच, किंपुरिसाण यचंपतो। नागरुक्खो भुयंगाणं, गंधव्वाण य तेंदुओ॥२॥३॥सूत्रम् 654 // इमीसे रयणप्पभाते पुढवीते बहुसमरमणिज्जाओभूमिभागाओ अट्ठजोयणसते उड्डबाहाते सूरविमाणेचारंचरति ४॥सूत्रम् 655 // अट्ठ नक्खत्ता चंदेणंसद्धिं पमइंजोगंजोतेंतितं०-कत्तिता रोहिणी पुणव्वसूमहा चित्ता विस्साहा अणुराधा जेट्ठा 5 // सूत्रम् 656 // जंबुद्दीवस्सणं दीवस्स दारा अट्ठजोयणाई उई उच्चत्तेणं पन्नत्ता१सव्वेसिंपि दीवसमुद्दाणंदारा अट्ठजोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं पन्नत्ता २॥सूत्रम् 657 // पुरिसवेयणिज्जस्स णं कम्मस्स जहन्नेणं अट्ठसंवच्छराइंबंधठिती पन्नत्ता 1 जसोकित्तीनामएणं कम्मस्स जहण्णेणं अट्ठ मुहुत्ताई बंधठिती पं० 2 उच्चगोयस्सणं कम्मस्स एवं चेव ३॥सूत्रम् 658 // तेइंदियाणमट्ठ जातीकुलकोडीजोणीपमुहसत सहस्सा पं०॥ सूत्रम् 659 // जीवाणं अट्ठठाणणिव्वत्तिते पोग्गले पावकम्मत्ताते चिणिंसुवा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं०- पढमसमयनेरतितनिव्वत्तिते जाव अपढमसमयदेवनिव्वत्तिते, एवं चिणउवचिण जाव निजरा चेव अट्ठपतेसिताखंधा अणंता पण्णत्ता, अट्ठपतेसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता जाव अट्ठगुणलुक्खापोग्गला अणंता पण्णत्ता ॥सूत्रम् 660 // अट्ठमं ठाणं सम्मत्तं // अट्ठमं अज्झयणं सम्मत्तं // सुगमम्, नवरमनुत्तरेषु-विजयादिविमानेषूपपातो येषामस्ति तेऽनुत्तरोपपातिकास्तेषांसाधूनामिति गम्यते, तथा गतिर्देव अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 653-660 वीरानुत्तरोपपातिकसम्पत्-व्यन्तरभेद-चैत्यवृक्षाः, सूर्यविमानचाराबाधा, प्रमर्दयोगनक्षत्राणि, द्वीप-समुद्रद्वारोच्चत्वम्, पुरुष-वेदयश:- कीयुचैर्गोत्राणां जघन्या स्थितिः, त्रीन्द्रियकुलकोटयः, पुदलाना चयनादि, अष्टप्रदेशिकादिच // 785 //

Page #294
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 786 // गतिलक्षणा कल्याणा येषाम्, एवं स्थितिरपि, तथा आगमिष्यद्भद्रं-निर्वाणलक्षणं येषां ते तथा तेषाम् / चैत्यवृक्षा मणिपीठिकानामुपरिवर्तिनः सर्वरत्नमया उपरिच्छत्रध्वजादिभिरलङ्कताः सुधर्मादिसभानामग्रतो ये श्रूयन्ते त एत इति सम्भाव्यते / ये तु चिंधाई कलंबझए सुलस वडे तहय होइ खट्टगे। असोय चंपए या नागे तह तुंबरू चेव॥१॥ इति, ते चिह्नभूता एतेभ्योऽन्य एवेति, कलंबो इत्यादि श्लोकद्वयं कण्ठ्यम्, नवरं भुयंगाणं ति महोरगाणामिति / चारं चरइ त्ति चारं करोति, चरतीत्यर्थः पमदं ति प्रमईश्चन्द्रेण स्पृश्यमानता तल्लक्षणं योगंच योजयन्त्यात्मनश्चन्द्रेण सार्द्ध कदाचिद्न तु तमेव सदैवेति, उक्तंच-पुणव्वसुरोहिणिचित्ता महजे?णुराह कित्तियविसाहा / चंदस्स उभयजोगोइति यानि च दक्षिणोत्तरयोगीनि तानि प्रमईयोगीन्यपि कदाचिद्भ वन्ति, यतो लोकश्रीटीकाकृतोतं- एतानि नक्षत्राण्युभययोगीनि- चन्द्रस्य दक्षिणेनोत्तरेण च युज्यन्ते कथञ्चिच्चन्द्रेण भेदमप्युपयान्ती * ति, एतत्फलं चेदं- एतेषामुत्तरगा ग्रहाः सुभिक्षाय चन्द्रमा नितरामिति / देवनिवासाधिकाराद्देवनिवासभूतजम्बूद्वीपादिद्वारसूत्रद्वयम् / देवाधिकाराद्देवत्वभाविकर्मविशेषसूत्रत्रयम्, कर्माधिकारात्तन्निबन्धनकुलकोटिसूत्रम्, त्रीन्द्रियादिवैचित्र्यहेतुकर्मपुद्गलसूत्राणि च सुगमानि, नवरं जाती त्यादि जाती- त्रीन्द्रियजातौ कुलकोटीनां योनिप्रमुखाणां- योनिद्वारिकाणां यानि शतसहस्राणि तानि तथेति // ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये तृतीयाङ्गे अष्टस्थानाख्यमष्टममध्ययनं समाप्तमिति / / श्लोकाः 720 // 7 चिह्नानि कलम्बो ध्वजः सुलसो वटस्तथा च भवति खट्वाङ्गः। अशोकश्चम्पकश्च नागस्तथा तुम्बरुश्चैव // 1 // 7 पुनर्वसू रोहिणी चित्रा मघानुराधा ज्येष्ठा कृत्तिका विशाखा एतेषां चन्द्रेणोभयथा योगः (दक्षिणोत्तरयोः) अष्टममध्ययन अष्टस्थानम्, सूत्रम् 653-660 वीरानुत्तरोपपातिकसम्पत-व्यन्तरभेद-चैत्यवृक्षाः, सूर्यविमानचाराबाधा, प्रमर्दयोगनक्षत्राणि, द्वीप-समुद्रद्वारोचत्वम्, पुरुष-वेदयश:- कीयुचैर्गोत्राणां जघन्या स्थिति: वीन्द्रियकुलकोट्यः, पुद्रलाना चयनादि, अष्टप्रदेशिकादिच // 786 //

Page #295
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 787 // सूत्रम् ॥अथ नवममध्ययनं नवस्थानाख्यम्॥ नवममध्ययन व्याख्यातमष्टममध्ययनमधुनासङ्ख्याक्रमसम्बद्धमेव नवमस्थानकाख्यं नवममध्ययनमारभ्यते, अस्य च पूर्वेण सह सम्बन्धः नवस्थानम्, सङ्खयाक्रमकृत एवैकः सम्बन्धान्तरं तु पूर्वस्मिन् जीवादिधर्मा उक्ताः इहापित एवेत्येवंसम्बन्धस्यास्यादिसूत्रं 8 661-663 नवहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे संभोतितं विसंभोतितं करेमाणे णातिक्कमति, तं०- आयरियपडिणीयं उवज्झायपडिणीयं विसंभोग कारणानि, थेरपडिणीयं कुल गण संघ० नाण० दंसण० चरित्तपडिणीयं / / सूत्रम् 661 // ब्रह्मचर्याध्यणव बंभचेरापं० तं०- सत्थपरिन्ना लोगविजओजाव उवहाणसुयं महापरिण्णा ॥सूत्रम् 662 // यनानि, ___ नव बंभचेरगुत्तीतो पं० तं०- विवित्ताई सयणासणाई सेवित्ता भवति णो इत्थिसंसत्ताई नो पसुसंसत्ताईनो पंडगसंसत्ताई 1 नो ब्रह्मचर्यगुप्तयः इत्थिणं कहं कहेत्ता 2 नो इत्थिठाणाइंसेवित्ता भवति ३णो इत्थीणमिदिताईमणोहराई मणोरमाई आलोइत्ता निज्झाइत्ता भवइ 4 णोपणीतरसभोती ५णो पाणभोयणस्स अतिमत्तं आहारते सता भवति 6 णो पुव्वरतं पुव्वकीलियं समरेत्ता भवति 7 णो सद्दाणुवाती णो रूवाणुवाती णो सिलोगाणुवाती 8 णो सातसोक्खपडिबद्धे यावि भवति ९णव बंभचेरअगुत्तीओ पं० तं०- णो विवित्ताई सयणासणाई सेवित्ता भवइ, इत्थीसंसत्ताई पसुसंसत्ताई पंडगसंसत्ताई इत्थीणं कहं कहेत्ता भवइ इत्थीणं ठाणाई सेवित्ता भवति इत्थीणं इंदियाई जाव निज्झाइत्ता भवति पणीयरसभोई पाणभोयणस्स अइमायमाहारए सया भवइ पुव्वरयं पुव्वकीलियं सरित्ता भवइ सद्दाणुवाई रूवाणुवाई सिलोगाणुवाई जाव सायासुक्खपडिबद्धे यावि भवति // सूत्रम् 663 // नवहिं ठाणेहिं समणे इत्यादि, अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धः- पूर्वसूत्रे पुद्गला वर्णितास्तद्विशेषोदयाच्च कश्चिच्छ्रमणभावमुपगतोऽपि धर्माचार्यादीनांप्रत्यनीकतां करोति, तंच विसम्भोगिकं कुर्वन्नपरः सुश्रमणो नाज्ञामतिक्रामतीतीहाभिधीयत // 787 //

Page #296
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 788 // इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या, सा चसम्बन्धत एवोक्तेति ।स्वयं ब्रह्मचर्यव्यवस्थित एव चैवंकरोतीति तदभिधायकाध्ययनानि नवममध्ययनं दर्शयन्नाह- नव बंभचेरे त्यादि, ब्रह्म-कुशलानुष्ठानंतच्च तच्चर्य चासेव्यमिति ब्रह्मचर्य संयम इत्यर्थस्तत्प्रतिपादकान्यध्ययनान्या- नवस्थानम्, सूत्रम् चारप्रथमश्रुतस्कन्धप्रतिबद्धानि ब्रह्मचर्याणि, तत्र शस्त्रं द्रव्यभावभेदादनेकविधं तस्य जीवशसनहेतोः- परिज्ञा- ज्ञानपूर्वक |661-663 प्रत्याख्यानं यत्रोच्यते सा शस्त्रपरिज्ञा 1, लोकविजओ त्ति भावलोकस्य रागद्वेषलक्षणस्य विजयो- निराकरणं यत्राभिधीयते विसंभोगस लोकविजयः 2 सीओसणिज्जं ति शीता- अनुकूलाः परीषहा उष्णा:- प्रतिकूलास्तानाश्रित्य यत्कृतं तच्छीतोष्णीयं 3 कारणानि, ब्रह्मचर्याध्यसम्मत्तं त्ति सम्यक्त्वमचलं विधेयं न तापसादीनां कष्टतप:सेविनामष्टगुणैश्वर्यमुद्वीक्ष्य दृष्टिमोहः कार्य इति प्रतिपादनपरं यनानि, सम्यक्त्वं 4 आवंति ति आद्यपदेन नामान्तरेण तु लोकसारः। तच्चाज्ञानाद्यसारत्यागेन लोकसाररत्नत्रयोद्युक्तेन भाव्यमित्येवमर्थं ब्रह्मचर्यगुप्तयः लोकसारो 5 धूयं ति धूतं- सङ्गानां त्यजनं तत्प्रतिपादकं धूतमिति 6 विमोहो त्ति मोहसमुत्थेषु परीषहोपसर्गेषु प्रादुर्भूतेषु विमोहो भवेत् तान् सम्यक् सहेतेति यत्राभिधीयते स विमोहो 7 महावीरासेवितस्योपधानस्य- तपसः प्रतिपादकं श्रुतं-ग्रन्थ उपधानश्रुतमिति 8 महती परिज्ञा-अन्तक्रियालक्षणासम्यग्विधेयेतिप्रतिपादनपरंमहापरिक्षेति 9 / ब्रह्मचर्यशब्देन मैथुनविरति-- रप्यभिधीयत इति ब्रह्मचर्यगुप्तीः प्रतिपादयन्नाह- नवे त्यादि, ब्रह्मचर्यस्य- मैथुनव्रतस्य गुप्तयो- रक्षाप्रकारा ब्रह्मचर्यगुप्तयः विविक्तानि स्त्रीपशुपण्डकेभ्यः पृथग्वर्तीनि शयनासनानि-संस्तारकपीठकादीनि उपलक्षणतया स्थानादीनि च सेविता तेषां। सेवको भवति ब्रह्मचारी, अन्यथा तद्बाधासम्भवाद्, एतदेव सुखार्थं व्यतिरेकेणाह-नो स्त्रीसंसक्तानि-नो देवीनारीतिरश्चीभिः नारातिरश्चाभिः॥७८८॥ समाकीर्णानि सेविता भवतीति सम्बध्यते, एवं पशुभिर्गवादिभिस्तत्संसक्तौ हि तत्कृतविकारदर्शनाद्मनोविकारः सम्भाव्यत Oजीवशंसन (मु०)।

Page #297
श्रीस्थानाई श्रीअभय० |वृत्तियुतम् भाग-२ // 789 // इति, पण्डका- नपुंसकानि, तत्संसक्तौ स्त्रीसमानो दोषः प्रतीत एवेत्येकं 1, नो स्त्रीणां केवलानामिति गम्यते कथा नवममध्ययन धर्मदेशनादिलक्षणवाक्यप्रतिबन्धरूपां यदिवा कर्णाटी सुरतोपचारकुशला लाटी विदग्धप्रिया इत्यादिकांप्रागुक्तांवा जात्यादि- नवस्थानम्, सूत्रम् चतूरूपां कथयिता- तत्कथको भवति ब्रह्मचारीति द्वितीयं 2, नो इत्थिगणाई तीह सूत्रं दृश्यते केवलं नो इत्थिठाणाई ति सम्भाव्यते उत्तराध्ययनेषु तथाऽधीतत्वात् प्रक्रमानुसारित्वाच्चास्येतीदमेव व्याख्यायते-नोस्त्रीणां तिष्ठन्ति येषु तानिस्थानानि- विसंभोग कारणानि, निषद्याः स्त्रीस्थानानि तानि सेविता भवति ब्रह्मचारी, कोऽर्थः?- स्त्रीभिः सहकासने नोपविशेद्, उत्थितास्वपि हि तासु ब्रह्मचर्याध्यमुहूर्तं नोपविशेदिति, दृश्यमानपाठाभ्युपगमे त्वेवं व्याख्या- नो स्त्रीगणानां पर्युपासको भवेदिति 3 नो स्त्रीणामिन्द्रि- यनानि, याणि- नयननासिकादीनि मनो हरन्ति- दृष्टमात्राण्याक्षिपन्तीति मनोहराणि, तथा मनोरमयन्ति-दर्शनानन्तरमनुचिन्त्य ब्रह्मचर्यगुप्तयः मानान्याह्लादयन्तीति मनोरमानि आलोक्यालोक्य नियाता दर्शनानन्तरमतिशयेन चिन्तयिता यथाऽहोसलवणत्वंलोचनयोः, ऋजुत्वं नाशावंशस्येत्यादि भवति ब्रह्मचारीति 4 नो प्रणीतरसभोगी नो गलत्स्नेहबिन्दुभोक्ता भवति 5 नो पानभोजनस्य। रूक्षस्याप्यतिमात्रस्य अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स कुज्जा दवस्स दो भाए। वाऊपवियारणट्ठा छन्भायं ऊणयं कुज्जा // 1 // (पिण्डनि० 650) इत्येवंविधप्रमाणातिक्रमेणाहारकोऽभ्यवहर्ता सदा सर्वदा भवति, खाद्यस्वाद्ययोरुत्सर्गतो यतीनामयोग्यत्वात्पानभोजनयोर्ग्रहणमिति 6 नो पूर्वरतं नो गृहस्थावस्थायां स्त्रीसंभोगानुभवनं तथा पूर्वक्रीडितं तथैव द्यूतादिरमणलक्षणं स्मर्ता चिन्तयिता भवति 7 नो शब्दानुपाती ति शब्द-मन्मनभाषितादिकमभिष्वङ्गहेतुमनुपतति-अनुसरतीत्येवंशीलः शब्दानुपाती एवं रूपानुपाती श्लोकं- ख्यातिमनुपततीति श्लोकानुपातीति पदत्रयेणाप्येकमेव स्थानकमिति 8 नो सातसौख्यप्रतिबद्धे इति (r) अर्धमशनस्य सव्यञ्जनस्य कुर्याद् द्रव्यस्य द्वौ भागौ / वायुप्रविचारणार्थं षष्ठं भागमूनं कुर्यात् // 1 // सामा // 789 //

Page #298
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 790 // सातात् - पुण्यप्रकृतेः सकाशाद्यत्सौख्यं- सुखं गन्धरसस्पर्शलक्षणं विषयसम्पाद्यं तत्र प्रतिबद्धः- तत्परो ब्रह्मचारी, सातग्रहणादुपशमसौख्यप्रतिबद्धतायांन निषेधो, वापीति समुच्चये, भवति 9 / उक्तविपरीताः अगुप्तयोऽप्येवमेवेति / उक्तरूपं नवगुप्तिसनाथं च ब्रह्मचर्यं जिनैरभिहितमिति जिनविशेषौ प्रकृताध्ययनावतारद्वारेणाह अभिणंदणाओणं अरहओ सुमती अरहा नवहिंसागरोवमकोडीसयसहस्सेहिं विइक्वंतेहिंसमुप्पन्ने / सूत्रम् 664 // नव सब्भावपयत्था पं० २०-जीवा अजीवा पुण्णं पावो आसवो संवरो निजरा बंधो मोक्खो ९॥सूत्रम् 665 // णवविहा संसारसमावन्नगा जीवा पं० तं०- पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया बेइंदिया जाव पंचिंदितत्ति 1 पुढविकाइया नवगइया नवआगतिता पं० तं०-पुढवीकाइ पुढविकाइएसु उववजमाणे पुढविकाइएहिंतो वा जावपंचिंदियेहिंतो वा उववजेजा, से चेव णं से पुढविकाइए पुढविकायत्तं विप्पजहमाणे पुढविकाइयत्ताए जाव पंचिंदियत्ताते वा गच्छेजा 2 एवमाउकाइयावि 3 जाव पंचिंदियत्ति 10 णवविधा सव्वजीवा पं० तं०- एगिदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया नेरतिता पंचेंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा देवा सिद्धा 11 अथवा णवविहा सव्वजीवा पं० तं०- पढमसमयनेरतिता अपढमसमयनेरतिता जाव अपढमसमयदेवा सिद्धा 12 नवविहा सव्वजीवोगाहणा पं० 20- पुढविकाइओगाहणा आउकाइओगाहणा जाव वणस्सइकायउगाहणा बेइंदियओगाहणा तेइंदियओगाहणा चउरिंदियओगाहणा पंचिंदियओगाहणा 13 जीवाणं नवहिं ठाणेहिं संसारं वत्तिंसुवा वत्तंति वा वत्तिस्संति वा, तं०-पुढविकाइयत्ताए जावपंचिंदियत्ताए 14 // सूत्रम् 666 // ___णवहिं ठाणेहिं रोगुप्पत्ती सिया तं०- अच्चासणाते अहितासणाते अतिणिद्दाए अतिजागरितेण उच्चारनिरोहेणं पासवणनिरोहेणं अद्धाणगमणेणं भोयणपडिकूलताते इंदियत्थविकोवणयाते 15 // सूत्रम् 667 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 664-667 अभिनन्दनसुमयीन्तरम्, जीवादिसद्भावपदार्थाः, संसारसमापन्नभेदपृथ्व्यादिगत्यागतिसर्वजीवभेदाऽवगाहनासंसारवर्तनानि, रोगोत्पत्तिकारणानि // 790 //

Page #299
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 791 // अभिणंदणे त्यादि कण्ठ्यम् / अभिनन्दनसुमतिजिनाभ्यां च सद्भताः पदार्थाः प्ररूपितास्ते च नवेति तान् दर्शयन्नाह-नव सब्भावे त्यादि, सद्भावेन- परमार्थेनानुपचारेणेत्यर्थः पदार्था- वस्तूनि सद्भावपदार्थाः, तद्यथा- जीवाः सुखदुःखज्ञानोपयोगलक्षणाः / अजीवास्तद्विपरीताः, पुण्य-शुभप्रकृतिरूपं कर्म पापं-तद्विपरीतं कर्मैव आश्रूयते- गृह्यते कर्मानेनेत्याश्रवः शुभाशुभकर्मादानहेतुरिति भावः, संवरः- आश्रवनिरोधो गुप्त्यादिभिः, निर्जरा विपाकात् तपसा वा कर्मणां देशतः क्षपणा, बन्धः-आश्रवैरात्तस्य कर्मण आत्मना संयोगो, मोक्षः- कृत्स्नकर्मक्षयादात्मनःस्वात्मन्यवस्थानमिति, ननुजीवाजीवव्यतिरिक्ताः पुण्यादयोन सन्ति, तथाऽयुज्यमानत्वात्, तथाहि-पुण्यपापे कर्मणो बन्धोऽपि तदात्मक एव कर्मच पुद्गलपरिणामः पुद्गलाश्चाजीवा इति, आश्रवस्तु मिथ्यादर्शनादिरूपः परिणामो जीवस्य, सचात्मानं पुद्गलांश्च विरहय्य कोऽन्यः?, संवरोऽप्याश्रवनिरोधलक्षणो देशसर्वभेद आत्मनः परिणामो निवृत्तिरूपो, निर्जरा तु कर्मपरिशाटो जीवः कर्मणां यत् पार्थक्यमापादयति स्वशक्त्या, मोक्षोऽप्यात्मा समस्तकर्मविरहित इति, तस्माज्जीवाजीवौ सद्भावपदार्थाविति वक्तव्यम्, अत एवोक्तमिहैव जदत्थिं चणं लोए तं सव्वंदुप्पडोयारं, तंजहा- जीवच्चेअ अजीवच्चेअ (सू० 49) अत्रोच्यते, सत्यमेतत्, किन्तु यावेव जीवाजीवपदार्थों सामान्येनोक्तौ तावेवेह विशेषतो नवधोक्तौ, सामान्यविशेषात्मकत्वाद्वस्तुनः / तथेह मोक्षमार्गे शिष्यः प्रवर्तनीयो न सङ्गहाभिधानमात्रमेव कर्त्तव्यम्, सच यदैवमाख्यायते यदुताश्रवो बन्धो बन्धद्वारायाते च पुण्यपापे मुख्यानि तत्त्वानि संसारकारणानि संवरनिर्जरेच मोक्षस्य तदा संसारकारणत्यागेनेतरत्र प्रवर्त्तते नान्यथेत्यतः षट्कोपन्यासो मुख्यसाध्यख्यापनार्थं च मोक्षस्येति / अत्र च पदार्थनवके प्रथमो जीवपदार्थोऽतस्तद्भेदगत्यागत्यवगाहनासंसारनिर्वर्त्तनरोगोत्पत्तिकारणप्रतिपादनाय नवविहे त्यादिसूत्रपञ्चदशकमाह, सुगमंचेदम्, नवरमवगाहन्ते यस्यांसा अवगाहना- शरीरमिति, वत्तिंसु नवममध्ययनं नवस्थानम्, सूत्रम् 664-667 अभिनन्दनसुमयीन्तरम्, जीवादिसद्भावपदार्थाः, संसारसमापन्नभेदपृथ्व्यादिगत्यागतिसर्वजीवभेदा|ऽवगाहनासंसारवर्त्तनानि, रोगोत्पत्तिकारणानि // 791 //

Page #300
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 668-672 दर्शनावरणीयभेदाः, // 792 // अभिजिचंद्र वत्ति संसरणं निर्वर्तितवन्तोऽनुभूतवन्तः, एवमन्यदपि, अच्चासणयाए त्ति अत्यन्तं-सततमासनं- उपवेशनं यस्य सोऽत्यासनस्तद्धावस्तत्ता तया, अर्शो- विकारादयो हि रोगा एतया उत्पद्यन्त इति अथवा अतिमात्रमशनमत्यशनं तदेवात्यशनता, दीर्घत्वं च प्राकृतत्वात् तया, सा चाजीर्णकारणत्वाद्रोगोत्पत्तये इति, अहियासणयाए त्ति अहितं- अननुकूलं टोलपाषाणाद्यासनं यस्य स तथा, शेषं तथैव, तया, अहिताशनतया वा, अथवा साऽजीर्णे भुज्यते यत्तु, तदध्यसनमुच्यते। इति वचनात् तदध्यसनं- अजीर्णे भोजनं तदेव तत्ता तयेति, भोजनप्रतिकूलता- प्रकृत्यनुचितभोजनता तया, इन्द्रियार्थानां-शब्दादिविषयाणां विकोपनं- विपाक इन्द्रियार्थविकोपनं कामविकार इत्यर्थस्ततो हि स्त्र्यादिष्वभिलाषादुन्मादादिरोगोत्पत्तिः, यत उक्तं- आदावभिलाषः 1 स्याच्चिन्ता तदनन्तरं 2 ततः स्मरणम् 3 / तदनु गुणानां कीर्तन 4 मुद्वेगश्च 5 प्रलापश्च 6 उन्माद 7 स्तदनु ततो व्याधि 8 जडता 9 ततस्ततो मरणम् 10 // 1 // (रुद्रटकाव्यालं० 14/4-5) इति विषयाप्राप्तौ रोगोत्पत्तिरत्यासक्तावपि राजयक्ष्मादिरोगोत्पत्तिः स्यादिति शारीररोगोत्पत्तिकारणान्युक्तान्यथान्तररोगकारणभूतकर्मविशेषभेदाभिधानायाह णवविधे दरिसणावरणिज्जे कम्मे पं० तं०-निद्दा निद्दानिद्दा पयला पयलापयला थीणगिद्धी चक्खुदंसणावरणे अचक्खुदंसणावरणे अवधिदसणावरणे केवलदसणावरणे // सूत्रम् 668 // अभिती णं णक्खत्ते सातिरेगे नव मुहत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोतेति, अभीतिआतिआ णं णवनक्खत्ता णं चंदस्स उत्तरेणं जोगं जोति, तं०- अभीती सवणो धणिट्ठा जाव भरणी / / सूत्रम् 669 // इमीसेणं रयणप्पभाते पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओणवजोअणसताई उद्धं अबाहाते उवरिल्ले तारारूवे चारंचरति // सूत्रम् 670 // योगः, उत्तरयोगिनक्षत्राणि, तारकचाराबाधा, जम्बूद्वीपप्रवेशिमत्स्याः , बलदेववासुदेवपित्राद्यतिदेशः // 792 //

Page #301
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 793 // सूत्रम् णीयभेदाः, योगः, जंबूदीवेणंदीवेणवजोयणिआमच्छा पविसिसुवा पविसंति वा पविसिस्संति वा ॥सूत्रम् 671 // नवममध्ययन जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीते णव बलदेववासुदेवपियरो हुत्था तं०- पयावती त बंभे य, रोद्दे सोमे सिवेतिता। नवस्थानम्, महासीहे अग्गिसीहे, दसरह नवमे य वसुदेवे॥१॥ इत्तो आढत्तं जधा समवाये निरवसेसंजाव एगा से गब्भवसही सिज्झिस्सति 668-672 आगमेस्सेणं / जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आगमेस्साए उस्सप्पिणीते नव बलदेववासुदेवपितरो भविस्संति, नव बलदेव० मायरो दर्शनावरभविस्संति एवं जधा समवाते निरवसेसंजाव महाभीमसेण सुग्गीवे य अपच्छिमे / एए खलु पडिसत्तू कित्तीपुरिसाण वासुदेवाणं / अभिजिचंद्रसव्वेवि चक्कजोही हम्मेहंती सचक्केहिं॥१॥सूत्रम् 672 // उत्तरयोगिनवे त्यादी, सामान्यविशेषात्मके वस्तुनि सामान्यग्रहणात्मको बोधो दर्शनं तस्यावरणस्वभावं कर्म दर्शनावरणं तद। नक्षत्राणि, नवविधम्, तत्र निद्रापञ्चकं तावद् 'द्रा कुत्सायां गतौ' नियतं द्राति-कुत्सितत्वमविस्पष्टत्वं गच्छति चैतन्यमनयेति निद्रासुखप्रबोधा स्वापावस्था नखच्छोटिकामात्रेणापि यत्र प्रबोधो भवति तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि निद्रेति कार्येण व्यपदिश्यते, तथा निद्रातिशायिनी निद्रा निद्रानिद्राशाकपार्थिवादित्वामध्यपदलोपी समासः, सा पुनर्दुःखप्रबोधा स्वापावस्था, प्रवेशिमत्स्याः , तस्यांशत्यर्थमस्फुटतरीभूतचैतन्यत्वाहुःखेन बहुभिर्घोलनादिभिः प्रबोधो भवत्यतःसुखप्रबोधनिद्रापेक्षया अस्या अतिशायि- बलदेव वासुदेवनीत्वंतद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपिकार्यद्वारेण निद्रानिद्रेत्युच्यते, उपविष्ट ऊर्ध्वस्थितो वा प्रचलत्यस्यां स्वापावस्थायामिति पित्राधतिदेशः प्रचला, सा ह्युपविष्टस्योर्ध्वस्थितस्य वा घूर्णमानस्य स्वप्नुर्भवति, तथाविधविपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचलेति उच्यते, तथैव प्रचलातिशायिनी प्रचला प्रचलाप्रचला, सा हि चड्रमणादि कुर्वतः स्वप्नुर्भवत्यतः स्थानस्थितस्वस्तृभवां प्रचलामपेक्ष्यातिशायिनी तद्विपाका कर्मप्रकृतिरपिप्रचलाप्रचला, स्त्याना- बहुत्वेन सङ्घातमापन्ना गृद्धिरभिकाङ्क्षा जाग्रदवस्थाऽध्य तारकचाराबाधा, जम्बूद्वीप // 793 //

Page #302
नवममध्ययन श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 794 // वसितार्थसाधनविषया यस्यां स्वापावस्थायां सा स्त्यानगृद्धिस्तस्यां हि सत्यां जाग्रदवस्थाध्यवसितमर्थमुत्थाय साधयति नवस्थानम, स्त्याना वा- पिण्डीभूता ऋद्धिरात्मशक्तिरूपाऽस्यामिति स्त्यानर्द्धिरित्यप्युच्यते, तद्भावे हि स्वप्नुः केशवार्द्धबलसदृशी सूत्रम् शक्तिर्भवति, अथवा स्त्याना-जडीभूता चैतन्यर्द्धिरस्यामिति स्त्यानर्द्धिरिति, तादृशविपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपिस्त्यानर्द्धिः | 668-672 स्त्यानगृद्धिरिति वा, तदेवं निद्रापञ्चकं दर्शनावरणक्षयोपशमाल्लब्धात्मलाभानां दर्शनलब्धीनामावारकमुक्तमधुना यद्दर्शन- दर्शनावर णीयभेदाः, लब्धीनां मूलत एव लाभमावृणोति तदिदं दर्शनावरणचतुष्कमुच्यते, चक्षुषा दर्शनं- सामान्यग्राही बोधश्चक्षुर्दर्शनं तस्यावरणं अभिजिचंद्रचक्षुर्दर्शनावरणम्, अचक्षुषा-चक्षुर्वर्जेन्द्रियचतुष्टयेन मनसा वा यद्दर्शनं तदचक्षुर्दर्शनं तस्यावरणमचक्षुर्दर्शनावरणम्, अवधिना- योगः, उत्तरयोगिरूपिमर्यादया अवधिरेव वा करणनिरपेक्षो बोधरूपो दर्शनं- सामान्यार्थग्रहणमवधिदर्शनं तस्यावरणमवधिदर्शनावरणम्, नक्षत्राणि, तथा केवलं- उक्तस्वरूपं तच्च तदर्शनं च तस्यावरणं केवलदर्शनावरणमित्युक्तं नवविधं दर्शनावरणम् / जीवानां कर्मणः। तारकचारा बाधा, सकाशान्नक्षत्रादिदेवत्वं तिर्यक्त्वं मानुषत्वं च भवतीति नक्षत्रादिवक्तव्यताप्रतिबद्धं सूत्रवृन्दं अभीत्यादि हम्मीहंति सचक्केहि इत्येतदन्तमाह सुगमं च, नवरं साइरेग त्ति सातिरेकानव मुहूर्तान् यावच्चतुर्विंशत्या मुहूर्तस्य द्विषष्टिभागैः षट्षष्ट्या च प्रवेशिमत्स्याः , बलदेवद्विषष्टिभागस्य सप्तषष्टिभागानामिति, उत्तरेण जोगं ति उत्तरस्यां दिशि स्थितानि, दक्षिणाशास्थितचन्द्रेण सह योगमनुभवन्तीति / वासुदेवभावः / बहुसमरमणिज्जाउ त्ति अत्यन्तसमो बहुसमोऽत एव रमणीयो- रम्यस्तस्माद्भूमिभागाद्न पर्वतापेक्षया नापिश्वभ्रापेक्षयेति पित्राद्यतिदेशः भाव, आबाधाए त्ति अन्तरे कृत्वेति वाक्यशेषः, अवरिल्ले ति उपरितनं तारारूपं- तारकजातीयं चारं भ्रमणं चरति आचरति, नवजोयणिय त्ति नव योजनायामा एव प्रविशन्ति, लवणसमुद्रे यद्यपि पञ्चशत-योजनायामा मत्स्या भवन्ति तथापि नदीमुखेषु 0 हम्मिहति (मु०)। 0 उवरिल्ले (मु०)। जम्बूद्वीप // 794

Page #303
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 795 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 673 नैसदिनिधिस्वरूपम् जगतीरन्ध्रौचित्येनैतावतामेव प्रवेश इति, लोकानुभावोवाऽयमिति, पयावई त्यर्द्ध श्लोकस्योत्तरंतु गाथापश्चार्द्धमिति, सङ्केपायातिदिशन्नाह- एतो त्ति इतः सूत्रादारब्धं जहा समाए त्ति समवाये चतुर्थाङ्गे यथा तथा निरवशेष ज्ञेयम्, तच्चार्थत इदं- नव वासुदेवबलदेवानां मातापितरस्तेषामेव नामानि- पूर्वभवनामानि धर्माचार्या निदानभूमयो- निदानकारणानि प्रतिशत्रवो गतयश्चेति, किमन्तमेतदित्याह-जाव एक्का इत्यादिगाथापश्चार्द्धम्, पूर्वार्द्धं त्विदमस्या:-'अटुंतकडारामा इक्कोपुण बंभलोयकप्पंमि'त्ति / सिज्झिस्सइ आगमिस्सेणं ति आगमिष्यति काले सेत्स्यतिणमिति वाक्यालङ्कारे तृतीया वेयमिति, तथा जंबूदीवे त्यादावागाम्युत्सर्पिणीसूत्रे ‘एवं जहा समवाए' इत्याद्यतिदेशवचनमेवमेव भावनीयं यावत्प्रतिवासुदेवसूत्रं महाभीमसेनः सुग्रीवश्चापश्चिम इत्येतदन्तम्, तथा एते गाहा एते अनन्तरोदिता नव प्रतिशत्रवः कित्तीपुरिसाण त्ति कीर्तिप्रधानाः पुरुषाः। कीर्तिपुरुषास्तेषाम्, चक्कजोहि त्ति चक्रेण योर्द्धशीलं येषां ते चक्रयोधिन: हमीहंति त्ति हनिष्यन्ते स्वचक्रैरिति // इह महापुरुषाधिकारे महापुरुषाणां चक्रवर्तिनां सम्बन्धिनिधिप्रकरणमाह__ एगमेगेणं महानिधी णं णवणव जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ते एगमेगस्सणं रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स नव महानिहओ पं० तं०"णेसप्पे१पंडुयए 2 पिंगलते 3 सव्वरयण 4 महापउमे ५।काले य६महाकाले 7 माणवग 8 महानिही संखे ९॥१॥णेसप्पंमि निवेसा गामागरनगरपट्टणाणंच। दोणमुहमडंबाणं खंधाराणं गिहाणंच ॥२॥गणियस्स य बीयाणं माणुम्माणुस्स जंपमाणंच / धन्नस्स यबीयाणं उप्पत्ती पंडुते भणिया॥३॥सव्वा आभरणविही पुरिसाणंजा यहोइ महिलाणं। आसाण य हत्थीण य पिंगलगनिहिंमिसा भणिया॥४॥रयणाईसव्वरयणे चोइस पवराईचक्कवट्टिस्स / उप्पजंति एगिदियाई पंचिंदियाइंच॥५॥वत्थाण य उप्पत्ती निप्पत्ती चेव सव्वभत्तीणं / रंगाण य धोयाण य सव्वा एसा महापउमे॥६॥काले कालण्णाणं भव्वपुराणंच तीसुवासेसु। / 795 //

Page #304
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 796 // सिप्पसतंकम्माणि य तिन्निपयाए हियकराई॥७॥लोहस्स य उप्पत्ती होइ महाकालि आगराणंच / रुप्पस्स सुवन्नस्सयमणिमोत्ति नवममध्ययनं सिलप्पवालाणं॥८॥जोधाण य उप्पत्ती आवरणाणं च पहरणाणं च। सव्वा य जुद्धनीती माणवते दंडनीती य॥९॥ नट्टविही नवस्थानम्, सूत्रम् 673 नाडगविही कव्वस्स चउव्विहस्स उप्पत्ती। संखे महानिहिम्मी तुडियंगाणं च सव्वेसिं॥१०॥चक्कट्ठपइट्ठाणा अट्ठस्सेहा य नव य | नैसदिविक्खंभे। बारसदीहा मंजूससंठिया जह्नवीई मुहे ॥११॥वेरुलियमणिकवाडा कणगमया विविधरयणपडिपुन्ना। ससिसूरचक्क- निधिस्वरूपम् लक्खणअणुसमजुगबाहुवतणा त // 12 // पलिओवमद्वितीया णिहिसरिणामा य तेसु खलु देवा / जेसिं ते आवासा अक्विजा आहिवच्चा वा॥१३॥एएतेनवनिहओपभूतधणरयणसंचयसमिद्धा।जेवसमुवगच्छंतीसव्वेसिंचक्कवट्टीणं"॥१४॥सूत्रम् 673 // एगमेगे इत्यादि सुगमम्, नवरं नेसप्पे 1 पंडुयए 2 पिंगले 3 सव्वरयण 4 महापउमे 5 / काले अ६ महाकाले 7 माणवगमहानिही 8 संखे ९॥१॥नेसप्पंमि गाहा, इह निधानतन्नायकदेवयोरभेदविवक्षया नैसर्को देवस्तस्मिन् सति तत इत्यर्थः / निवेशा:स्थापनानि अभिनवग्रामादीनामिति, अथवा चक्रवर्तिराज्योपयोगीनि द्रव्याणि सर्वाण्यपि नवसु निधिष्ववतरन्ति, नवल निधानतया व्यवह्रियन्त इत्यर्थः / तत्र ग्रामादीनामभिनवानां पुरातनानां च ये सन्निवेशा-निवेशनानि ते नैसर्पनिधौ वर्तन्ते, नैसर्पनिधितया व्यवह्रियन्त इति भावः / तत्र ग्रामो- जनपदप्रायलोकाधिष्ठितः आकरो- यत्र सन्निवेशे लवणाद्युत्पद्यते, न करो यत्रास्ति तन्नकरं पत्तनं- देशीस्थानं द्रोणमुखं- जलपथस्थलपथयुक्तं मडम्बं- अविद्यमानप्रत्यासन्नवसिमंस्कन्धावार:कटकनिवेशो गृह- भवनमिति 1 / गणित गाहा, गणितस्य- दीनारादिपूगफलादिलक्षणस्य, चकारस्य व्यवहितः सम्बन्धः स च दर्शयिष्यते, तथा बीजानां- तन्निबन्धनभूतानां तथा मानं सेतिकादि तद्विषयं यत्तदपि मानमेव धान्यादि मेयमिति छ 0 नैसर्पः पाण्डुकः पिङ्गलः सर्वरत्नो महापद्मः / कालश्च महाकालो माणवकः शङ्ख इति नव महानिधयः॥१॥ // 796 //

Page #305
भाग-२ // 797 // श्रीस्थानाङ्गभावः / तथोन्मानं- तुलाकर्षादि तद्विषयं यत्तदप्युन्मानं खण्डगुडादि धरिममित्यर्थस्ततो द्वन्द्वसमाहारः कार्यस्ततस्तस्य च नवममध्ययन श्रीअभय० किमित्याह-यत्प्रमाणम्, चकारो व्यवहितसम्बन्ध एव, तथैव दर्शयिष्यते, तत्पाण्डुके भणितमिति लिङ्गपरिणामेन सम्बन्धः, नवस्थानम्, वृत्तियुतम् सूत्रम् 673 तथा धान्यस्य-व्रीह्यादे/जानां च- तदद्विशेषाणामुत्पत्तिश्च या सा पाण्डुके- पाण्डुकनिधिविषया, तद्व्यापारोऽयमिति नैसदिभावो, भणिता- उक्ता जिनादिभिरिति / सव्वा गाहा कण्ठ्या ३।रयण गाहा, अक्षरघटनैवं- रत्नान्येकेन्द्रियाणि चक्रादीनि निधिस्वरूपम् | सप्त पञ्चेन्द्रियाणि सेनापत्यादीनि सप्त उत्पद्यन्ते- भवन्ति यानि चक्रवर्त्तिनस्तानि सर्वाणि सर्वरत्ने सर्व्वरत्ननामनि निधौल द्रष्टव्यानीति 4 / वत्थाणं गाहा, वस्त्राणां- वाससां योत्पत्तिः सामान्यतो या च विशेषतो निष्पत्तिः- सिद्धिः सर्वभक्तीनांसर्ववस्त्रप्रकाराणां सर्वा वा भक्तयः- प्रकारा येषां तानि तथा तेषाम्, किंभूतानां वस्त्राणामित्याह- रङ्गाणां- रङ्गवतां रक्तानामित्यर्थो, धौतानां- शुद्धस्वरूपाणाम्, सर्वैवैषा महापद्म- महापद्मनिधिविषया 5 / काले गाहा, काले कालनामनि निधौ कालज्ञानं कालस्य शुभाशुभरूपस्य ज्ञानं वर्त्तते, ततो ज्ञायत इत्यर्थः, किम्भूतमित्याह- भाविवस्तुविषयं भव्यं पुरातनवस्तुविषयं पुराणम्, चशब्दावर्त्तमानवस्तुविषयं वर्तमानम्, तीसुवासेसु त्ति अनागतवर्षत्रयविषयमतीतवर्षत्रयविषयं चेति, तथा शिल्पशतं कालनिधौ वर्त्तते, शिल्पशतंच घट 1 लोह 2 चित्र 3 वस्त्र 4 नापित 5 शिल्पानांप्रत्येकं विंशतिभेदत्वादिति, तथा कर्माणि च कृषिवाणिज्यादीनि कालनिधाविति प्रक्रमः, एतानि च त्रीणि कालज्ञानशिल्पकर्माणि प्रजाया-लोकस्य / हितकराणि निर्वाहाभ्युदयहेतुत्वेनेति 6 / लोह गाहा, लोहस्य चोत्पत्तिमहाकाले निधौ भवति- वर्त्तते, तथा आकराणां च लोहादिसत्कानामुत्पत्तिराकरीकरणलक्षणा, एवं रूप्यादीनामुत्पत्तिः सम्बन्धनीया केवलं मणयश्चन्द्रकान्तादयो मुक्तामुक्ताफलानि शिलाः- स्फटिकादिकाः प्रवालानि-विद्रुमाणीति 7 / जो गाहा योधानां- शूरपुरुषाणां योत्पत्तिरावरणानां 797 //

Page #306
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 798 // सन्नाहानां प्रहरणानां- खगादीनां सा युद्धनीतिश्च- व्यूहरचनादिलक्षणा माणवके निधौ निधिनायके वा भवति, ततः | नवममध्ययन प्रवर्तत इति भावो, दण्डेनोपलक्षितानीतिर्दण्डनीतिश्च-सामादिश्चतुर्विधा, अत एवोक्तमावश्यके-सेसा उदंडनीईमाणवगनिहीउ नवस्थानम्, सूत्रम् 673 होइ भरहस्स (आव०नि० 169) त्ति 8 / नट्ट गाहा, नाट्यं-नृत्यम्, तद्विधिः- तत्करणप्रकारो, नाटकं-चरितानुसारि नाटक | नैसदिलक्षणोपेतं तद्विधिश्च, इह पदद्वये द्वन्द्वस्तथा काव्यस्य चतुर्विधस्य धर्मार्थकाममोक्षलक्षणपुरुषार्थप्रतिबद्धग्रन्थस्य 1 अथवा निधिस्वरूपम् संस्कृतप्राकृतापभ्रंशसङ्कीर्णभाषानिबद्धस्य 2 अथवा समविषमार्द्धसमवृत्तबद्धतया गद्यतया चेति 3 अथवा गद्यपद्यगेयचौर्णपदभेदबद्धस्येति उत्पत्तिः- प्रभवः शङ्ख महानिधौ भवति, तथा तूर्याङ्गाणां च- मृदङ्गादीनां सर्वेषामिति 9 / चक्क गाहा, चक्रेष्वष्टासु प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठा-अवस्थानं येषांते तथा, अष्टौ योजनान्युत्सेध- उच्छ्रयो येषां ते तथा, नव योजनानीति गम्यते / विष्कम्भे-विस्तरे निधय इति शेषः / द्वादशयोजनानि दीर्घा मञ्जूषाः-प्रतीतास्तत्संस्थितास्तत्संस्थाना, जाह्नव्याः- गङ्गायाः / मुखे भवन्तीति। वेरुलिय गाहा, वैडूर्यमणिमयानि कपाटानि येषां ते तथा, मयशब्दस्य वृत्त्या उक्तार्थतेति, कनकमयाःसौवर्णा विविधरत्नप्रतिपूर्णाः प्रतीतंशशिसूरचक्राकाराणि लक्षणानि-चिह्नानि येषां ते तथा अनुसमाः- अनुरूपा अविषमाः जुग त्ति यूपस्तदाकारा वृत्तत्वाद्दीर्घत्वाच्च बाहवो- द्वारशाखा वदनेषु- मुखेषु येषां ते तथा ततः पदत्रयस्य कर्मधारये शशिसूरचक्रलक्षणानुसमयुगबाहुवदना इति, चः समुच्चये / पलि- गाहा, निहिसरिनाम त्ति निधिभिः सदृक्-सदृक्षं नाम येषांक देवानांते तथा, येषां देवानां ते निधयः- आवासा:- आश्रयाः,किम्भूताः?- अक्रेया अक्रयणीयाः,सर्वदैव तत्सम्बन्धित्वाद्, आधिपत्यं च-स्वामिता च तेषु येषां देवानामिति प्रक्रमः, एते ते गाहा, कण्ठ्या। अनन्तरं चित्तविकृतिविगतिहेतवो निधय ®गेयवर्णपद (मु०)। // 798

Page #307
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 799 // उक्ताः अधुना तथाविधा एव विकृतीः प्रतिपादयन्नाह णव विगतीतो पं० तं०-खीरंदधिंणवणीतं सप्पिं तेलंगुलो महुंमज्जं मंसं / / सूत्रम् 674 / / णवसोतपरिस्सवा बोंदी पण्णत्ता, तं०- दो सोत्ता दोणेत्ता दोघाणा मुहं पोसे पाऊ॥सूत्रम् 675 // णवविधे पुन्ने पं० तं०- अन्नपुन्ने 1 पाणपुण्णे 3 वत्थपुन्ने 3 लेणपुण्णे 4 सयणपुन्ने 5 मणपुन्ने 6 वतिपुण्णे 7 कायपुण्णे 8 नमोक्कारपुण्णे 9 // सूत्रम् 676 // णव पावस्सायतणा पं० तं०-पाणातिवाते मुसावाते जाव परिग्गहे कोहे माणे माया लोभे॥सूत्रम् 677 // नवविधे पावसुयपसंगे पं० तं०- उप्पाते 1 निमित्ते 2 मंते 3 आतिक्खिते 4 तिगिच्छते 5 / कला 6 आवरणे 7 ऽन्नाणे 8 मिच्छापावतणेति त 9 ॥१॥सूत्रम् 678 // नव विगईओ इत्यादिगतार्थं तथाप्युच्यते किञ्चिद्-विगईओत्ति विकृतयो विकारकारित्वात्, पक्वान्नंतु कदाचिदविकृतिरपि तेनैता नव, अन्यथा तु दशापि भवन्तीति, तथाहि- एक्केण चेव तवओ पूरिज्जइ पूयएण जो ताओ। बिईओऽवि स पुण कप्पड़ निम्विगईअलेवडो नवरं ॥१॥(पञ्चवस्तु३७७) इति। द्वितीयोऽपि विकृतिर्न भवतीति भावः / तत्र क्षीरं पञ्चधा-अजैडकागोमहिष्युष्ट्रीभेदाद्, दधिनवनीतघृतानि चतुर्द्धवोष्ट्रीणां तदभावात्, तैलं चतुर्दा- तिलातसीकुसुम्भसर्षपभेदाद्, गुडो द्विधाद्रवपिण्डभेदाद, मधु त्रिधा-माक्षिककौन्तिकभ्रामरभेदाद, मद्यं द्विधा-काष्ठपिष्टभेदाद, मांसं त्रिधा-जलस्थलाकाशचरभेदादिति / विकृतयश्चोपचयहेतवः शरीरस्येति तस्यैव स्वरूपमाह- नवे त्यादि, नवभिः श्रोतोभिः- छिद्रैः परिश्रवति- मलं एकेन चैव तपकः पूर्यतेऽपूपेन यस्ततो। द्वितीयोऽपि स पुनः कल्पते निर्विकृतिकस्य लेपकृद् नवरम् // 1 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् |674-678 विकृतयः, स्रोतांसि, पुण्यभेदाः, पापायतनानि, उत्पादादिपाप| श्रुतप्रसंगा: // 799 //

Page #308
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 800 / क्षरतीति नवश्रोतःपरिश्रवा बोन्दी- शरीरमौदारिकमेवैवंविधं वे श्रोत्रे- कर्णी नेत्रे- नयने घ्राणे- नासिके मुखं- आस्यं पोसएत्ति- उपस्था पायु:- अपानमिति / एवंविधेनापि शरीरेण पुण्यमुपादीयत इति पुण्यभेदानाह-'पुन्ने'त्यादि, पात्रायान्नदानाद्, यस्तीर्थकरनामादिपुण्यप्रकृतिबन्धस्तदन्नपुण्यमेवं सर्वत्र, नवरं लेणं ति लयनं- गृहम्, शयनं- संस्तारको मनसा गुणिषु तोषाद् वाचा प्रशंसनात् कायेन पर्युपासनान्नमस्काराच्च यत्पुण्यं तन्मनः- पुण्यादीनि, उक्तं च- अन्नं पानं च वस्त्रं च, आलयः शयनासनम् / शुश्रूषा वन्दनं तुष्टिः, पुण्यं नवविधं स्मृतम्॥१॥ इति / पुण्यविपर्यासरूपस्य पापस्य कारणान्याह- नव पावस्से त्यादि, कण्ठ्यम्, नवरं पापस्य-अशुभप्रकृतिरूपस्यायतनानि-बन्धहेतव इति / पापहेत्वधिकारात् पापश्रुतसूत्रम्, कण्ठ्यम्, नवरं पापोपादानहेतुः श्रुतं- शास्त्रं पापश्रुतं तत्र प्रसङ्गस्तथाऽऽसेवारूपो विस्तरो वा- सूत्रवृत्तिवार्त्तिकरूपः पापश्रुतप्रसङ्गः। उप्पाए सिलोगो तत्रोत्पात:- प्रकृतिविकाररूपः सहजरुधिरवृष्ट्यादि तत्प्रतिपादनपरं शास्त्रमपि तथा राष्ट्रोत्पातादि, तथा निमित्तं- अतीतादिपरिज्ञानोपायशास्त्रं कूटपर्वतादि 2 मन्त्रो- मन्त्रशास्त्रं जीवोद्धरणगारुडादि 3 आइक्खिए त्ति मातङ्गविद्या यदुपदेशादतीतादि कथयन्ति डोण्ड्यो बधिरा इति लोकप्रतीता 4 चैकित्सिकं- आयुर्वेदः 5 कला- लेखाद्या गणितप्रधानाः शकुनरुतपर्यवसाना द्वासप्ततिस्तच्छास्त्राण्यपि तथा 6 आवियते आकाशमनेनेत्यावरणंभवनप्रासादनगरादि तल्लक्षणशास्त्रमपि तथा वास्तुविद्येत्यर्थो 7 ऽज्ञानं-लौकिकश्रुतंभारतकाव्यनाटकादि 8 मिथ्याप्रवचनंशाक्यादितीर्थिकशासनमिति 9 एतच्च सर्वमपि पापश्रुतं संयतेन पुष्टालम्बनेनासेव्यमानमपापश्रुतमेवेति, इतिरेवंप्रकारे, चः समुच्चये // उत्पातादिश्रुतवन्तश्च निपुणा भवन्तीति निपुणपुरुषाभिधानायाह नवणेउणिता वत्थूपं० तं०-संखाणे निमित्ते कातिते पोराणे पारिहत्थिते परपंडिते वातिते भूतिकम्मे तिगिच्छते॥ सूत्रम् 679 // नवममध्ययनं नवस्थानम्, सूत्रम् 674-678 विकृतयः, स्रोतांसि, पुण्यभेदाः, पापायतनानि, उत्पादादिपापश्रुतप्रसंगा: सूत्रम् 679-681 नैपुणिकवस्तूनि, गोदासादि गणाः, कोटिनवकम् 2 // 800 //

Page #309
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 801 // नवममध्ययनं नवस्थानम्, सूत्रम् 679-681 नैपुणिकवस्तूनि, गोदासादिगणाः, कोटिनवकम् समणस्सणं भगवतो महावीरस्स णव गणा हुत्था, तं०- गोदासे गणे उत्तरबलिस्सहगणे उद्देहगणे चारणगणे उद्दवातितगणे विस्सवातितगणे कामहितगणे माणवगणे कोडितगणे ९॥सूत्रम् 680 // समणेणं भगवता महावीरेणं समणाणं णिग्गंथाणं णवकोडिपरिसुद्धे भिक्खे पं० तं०- ण हणइण हणावइ हणतंणाणुजाणइण पतति ण पतावेति पतंतं णाणुजाणति ण किणति ण कितावेति किणतंणाणुजाणति // सूत्रम् 681 // नव निउणेत्यादि, निपुणं- सूक्ष्मज्ञानं तेन चरन्तीति नैपुणिकाः निपुणा एव वा नैपुणिका: वत्थु त्ति आचार्यादिपुरुषवस्तूनि पुरुषा इत्यर्थः, संखाणे सिलोगो, सङ्ख्यानं-गणितंतद्योगात्पुरुषोऽपितथा, सङ्ख्याने वा विषये निपुण इति, एवमन्यत्रापि, नवरं निमित्तं-चूडामणिप्रभृति कायिकं-शारीरिकमिडापिङ्गलादिप्राणतत्त्वमित्यर्थः, पुराणो-वृद्धः,सच चिरजीवित्वाद् दृष्टबहुविधव्यतिकरत्वान्नैपुणिक इति, पुराणं वा- शास्त्रविशेषस्तज्ज्ञो निपुणप्रायो भवति, पारिहत्थिए त्ति प्रकृत्यैव दक्षः सर्वप्रयोजनानामकालहीनतया कर्तेति, तथा परः- प्रकृष्टः पण्डितः परपण्डितो- बहुशास्त्रज्ञः परो वा- मित्रादिः पण्डितो यस्य स तथा, सोऽपि निपुणसंसर्गानिपुणो भवति, वैद्यकृष्णकवदिति, वादी-वादलब्धिसम्पन्नो यः परेण न जीयते मन्त्रवादी वा धातुवादी वेति, ज्वरादिरक्षानिमित्तं भूतिदानं भूतिकर्म तत्र निपुणस्तथा चिकित्सिते निपुणः, अथवा अनुप्रवादाभिधानस्य नवमपूर्वस्य नैपुणिकानि वस्तूनि- अध्ययनविशेषा एवेति / एते च नैपुणिकाः साधवो गणान्तर्भाविनो भवन्तीति गणसूत्रंसमणस्से त्यादि सूत्रं कण्ठ्यम्, नवरं गणा- एकक्रियावाचनानां साधूनां समुदायाः गोदासादीनि च तन्नामानीति / उक्तगणवर्त्तिनां च साधूनां यद्भगवता प्रज्ञप्तं तदाह- समणेण मित्यादि, नवभिः कोटिभि-विभागैः परिशुद्धं-निर्दोष नवकोटिपरिशुद्ध भिक्षाणां समूहो भैक्षं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-न हन्ति साधुःस्वयमेव गोधूमादिदलनेन न घातयति परेण गृहस्थादिना / / 801 //

Page #310
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 802 // नवममध्ययन नवस्थान सूत्रम् 682 घ्नन्तंन-नैव अनुजानाति अनुमोदनेन तस्य वादीयमानस्याप्रतिषेधनेन अप्रतिषिद्धमनुमत मिति वचनाद् हननप्रसङ्गजननाच्चेति, आह च-कामं सयं न कुव्वइ जाणंतो पुण तहवि तग्गाही। वड्डेइ तप्पसंगं अगिण्हमाणो उ वारेइ॥१॥ (पिण्डनि० 111) इति तथा हतं-पिष्टं सत् गोधूमादि मुद्गादिवा अहतमपि सन्न पचति स्वयम्, शेषं प्राग्वत्, सुगमंच, इह चाद्याः षट्कोटयोऽविशोधिकोट्यामवतरन्ति आधाकर्मादिरूपत्वादन्त्यास्तु तिम्रो विशोधिकोट्यामिति, उक्तं च-सा नवहा दुह कीरइ उग्गमकोडी विसोहिकोडी य। छसु पढमा ओयरई कीयतियंमी विसोही उ॥१॥ (दशवै०नि० 241) इति नवकोटीशुद्धाहारग्राहिणां कथञ्चिनिर्वाणाभावे देवगतिर्भवत्येवेति देवगतिगतवस्तुस्तोममभिधित्सुः 'ईसाणस्से'त्यादि सूत्रनवकमाह ईसाणस्सणं देविंदस्स देवरण्णो वरुणस्स महारन्नो णव अग्गमहिसीओ पं०॥ सूत्रम् 682 // ईसाणस्सणं देविंदस्स देवरण्णो अग्गमहिसीणंणव पलिओवमाइंठिती पं०, ईसाणे कप्पे उक्कोसेणं देवीणंणव पलिओवमाई ठिती पं०॥सूत्रम् 683 // नव देवनिकाया पं० तं०- 'सारस्सयमाइच्चा वण्ही वरुणा य गद्दतोया य। तुसिया अव्वाबाहा अग्गिच्चा चेव रिट्ठा य॥१॥' अव्वाबाहाणं देवाणं नव देवा नव देवसया पं० एवं अग्गिच्चावि, एवं रिट्ठावि।सूत्रम् 684 // __णव गेवेज्जविमाणपत्थडा पं० तं०- हेट्ठिमहेट्ठिमगेविजविमाणपत्थडे हेट्ठिममज्झिमगेविजविमाणपत्थडे हेट्ठिमउवरिमगेविजविमाणपत्थडे मज्झिमहेट्ठिमगेविजविमाणपत्थडे मज्झिममज्झिमगेविजविमाणपत्थडे मज्झिमउवरिमगेविजविमाणपत्थडे उवरि (r) कामं न करोतीति सत्यं तथापि जानानस्तद्ग्राही। पुनस्तत्प्रसङ्गं वर्धयति अगृह्णानस्तु वारयति // 1 // ॐ सा नवविधा कोटी द्विधा क्रियते उद्गमकोटिविशोधिकोटिश्च / षट्सु प्रथमावतरति क्रीतत्रिके विशोधिरेव // 1 // ईशानवरुणाग्रमहिष्यः, ईशानाग्र| महिषी| तत्कल्पपरि| गृहीतानां | स्थितिः, | लोकान्तिकाः, | ग्रैवेयकप्रस्तटनामानि

Page #311
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवस्थानम्, सूत्रम् / / 803 // प्रायश्चित्तानि महेट्ठिमगेवि० उवरिममज्झिम० उवरिमरगेविजविमाणपत्थडे, एतेसिणंणवण्हंगेविजविमाणपत्थडाणंणव नामधिज्जा पं० तं०- नवममध्ययनं भद्दे सुभद्दे सुजाते सोमणसे पितदरिसणे।सुदंसणे अमोहे य सुप्पबुद्धे जसोधरे ॥१॥सूत्रम् 685 // सुगमंचेदम्, नवरं नव पलिओवमाई ति नवैव, तासां सपरिग्रहत्वाद्, उक्तं च-सपरिग्गहेयराणं सोहमीसाण पलिय 1 साहीयं |686-688 / उक्कोस सत्त पन्ना नव पणपन्ना य देवीणं // 1 // (बृहत्सं०१७) इति सारस्सय गाहा सारस्वताः१ आदित्या 2 वह्नयो 3 वरुणा आयु: परिणामा, 4 गईतोया-५ स्तुषिता 6 अव्याबाधा 7 आग्नेयाः 8, एते कृष्णराज्यन्तरेष्वष्टासु परिवसन्ति, रिष्ठास्तु कृष्णराजिमध्यभाग-2 नवनवमिकावर्तिनि रिष्ठाभविमानप्रस्तटे परिवसन्तीति ।अनन्तरं ग्रैवेयकविमानानि उक्तानि, तद्वासिनश्चायुष्मन्तो भवन्तीत्यायुःपरिणाम- भिक्षाः, भेदानाह नवविहे आउपरिणामे पं० तं०- गतिपरिणामे गतिबंधणपरिणामे ठिइपरिणामे ठितिबंधणपरिणामे उझुगारवपरिणामे अहेगारवपरिणामे तिरितंगारवपरिणामे दीहंगारवपरिणामे रहस्संगारवपरिणामे ॥सूत्रम् 686 // णवणवमिताणं भिक्खुपडिमा एगासीते रातिदिएहिं चउहिंय पंचुत्तरेहिं भिक्खासतेहि अधासुत्ता जाव आराहिता तावि भवति / सूत्रम् 687 // णवविधे पायच्छित्ते पं० तं०-आलोयणारिहे जाव मूलारिहे अणवठप्पारिहे। सूत्रम् 688 // नवविहे त्यादि, आउपरिणामे त्ति आयुषः- कर्मप्रकृतिविशेषस्य परिणामः- स्वभावः शक्तिः धर्म इत्यायुःपरिणामस्तत्र 803 // गतिर्देवादिका तां नियतां येन स्वभावेनायुर्जीवं प्रापयति स आयुषो गतिपरिणाम 1, स्तथा येनायुःस्वभावेन प्रतिनियतगति-0 0 सौधर्मेशानयोः सपरिग्रहाणामितरासां च देवीनां पल्यमधिकं च / उत्कृष्टं सप्त पञ्चाशद् नव पञ्चपञ्चाशच // 1 //

Page #312
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 804 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 686-688 आयु:परिणामा, कर्मबन्धो भवति यथा नारकायुःस्वभावेन मनुष्यतिर्यग्गतिनामकर्म बध्नाति न देवनरकगतिनामकर्मेति स गतिबन्धन-8 परिणाम 2 स्तथा आयुषो या अन्तर्मुहूर्त्तादित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता स्थितिर्भवति सा स्थितिपरिणाम 3 स्तथा येन पूर्वभवायुःपरिणामेन परभवायुषो नियतां स्थितिं बध्नाति स स्थितिबन्धनपरिणामो, यथा तिर्यगायुःपरिणामेन देवायुष उत्कृष्टतोऽप्यष्टादश सागरोपमाणीति 4 तथा येनायुःस्वभावेन जीवस्योर्ध्वदिशिगमनशक्तिलक्षणः परिणामो भवतिसऊर्ध्वगौरवपरिणामः, इह गौरवशब्दोगमनपर्याय:५, एवमितरौ द्वाविति 6-7, तथा यत आयुःस्वभावाज्जीवस्य दीर्घ-दीर्घगमन नवनवमिकातया लोकान्ताद्लोकान्तं यावद्गमनशक्तिर्भवति स दीर्घगौरवपरिणामः 8, एवं च यस्माद्धस्वंगमनंसह्रस्वगौरवपरिणामः, भिक्षाः, सर्वत्र प्राकृतत्वादनुस्वार इति, अन्यथाप्यूह्यमेतदिति ९॥अनन्तरमायुःपरिणाम उक्तस्तत्रैव चायुःपरिणामविशेषे सति तपः प्रायश्चित्तानि शक्तिर्भवतीति तपोविशेषाभिधानायाह- नवनवमिए त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं नव नवमानि दिनानि यस्यां सा नवनवमिका नवनवमानि च भवन्ति नवसु नवकेष्विति तत्परिमाणेयमिति, नव च नवकान्येकाशीतिरितिकृत्वा एकाशीत्या रात्रिन्दिवैरहोरात्रैर्भवति, तथा प्रथमनवके प्रतिदिनमेका दत्तिः पानकस्य भोजनस्य चेत्येवमेकोत्तरया वृद्ध्या नवमे नवके नव नव दत्तयः, ततश्च सर्वसङ्कलनया चतुर्भिश्च पश्चोत्तरैर्भिक्षाशतैर्यथासूत्रं यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं सम्यक्कायेन स्पृष्टा पालिता शोभिता तीरिता कीर्त्तिता आराधिता चापि भवतीति / इयं च जन्मान्तरकृतपापकर्मप्रायश्चित्तमिति प्रायश्चित्तनिरूपणसूत्रम्, तच्चगतार्थमिति / प्रायश्चित्तं च भरतादिक्षेत्रेष्वेवेति तद्गतवस्तुविशेषप्रतिपादनाय 'जंबूदीवेत्यादि एरवए कूडनामाई'इत्येतदन्तं सूत्रप्रपञ्चमाह जंबूमंदरदाहिणेणं भरहे दीहवेतड्ढे नव कूडा पं० 20- सिद्धे 1 भरहे 2 खंडग 3 माणी 4 वेयड 5 पुन्न 6 तिमिसगुहा 7 / भरहे 8 // 804 //

Page #313
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 805 // वेसमणे 9 या भरहे कूडाण णामाई॥१॥जंबूमंदिरदाहिणेणं निसभेवासहरपव्वते णव कूडा पं० तं०- सिद्धे १निसहे 2 हरिवास 3 विदेह ४हरि५धिति 6 असीतोता७ / अवरविदेहे 8 रुयगे ९निसभे कूडाण नामाणि॥१॥जंबूमंदरपव्वते णंदणवणे णव कूडापं० तं०-णंदणे १मंदरे २चेव निसहे 3 हेमवते ४रयय ५रुयए ६य।सागरचित्ते 7 वइरे 8 बलकूडे ९चेव बोद्धव्वे॥१॥जंबूमालवंतवक्खारपव्वते णव कूडापं० तं०- सिद्धे 1 यमालवंते 2 उत्तरकुरु 3 कच्छ 4 सागरे 5 रयते ६।सीता 7 तह पुण्णणामे 8 हरिस्सहकूडे ९य बोद्धव्वे ॥१॥जंबू० कच्छे दीहवेयवे नव कूडा पं० तं०- सिद्धे 1 कच्छे 2 खंडग ३माणी 4 वेयड्ड५ पुण 6 तिमिस गुहा 7 / कच्छे 8 वेसमणे या ९कच्छे कूडाण णामाई॥१॥जंबू सुकच्छे दीहवेयद्दे णव कूडा पं०२०- सिद्धे 1 सुकच्छे 2 खंडग ३माणी 4 वेयव५ पुन्न 6 तिमिसगुहा ७।सुकच्छे 8 वेसमणे 9 तासुकच्छि कूडाण णामाई॥१॥एवंजाव पोक्खलावतिमिदीहवेयड्वे, एवं वच्छे दीहवेयड्ढे एवं जावमंगलावर्तिमिदीहवेहहे। जंबूविजुप्पभेवखारपव्वते नव कूडापं० तं०-सिद्धे 1 अविजुणामे 2 देवकूरा 3 पम्ह 4 कणग 5 सोवत्थी ६।सीतोताते 7 सजले 8 हरिकूडे ९चेव बोद्धव्वे ॥१॥जंबू० पम्हे दीहवेयड्ढेणव कूडापं० त०- सिद्धे १पम्हे २खंडग ३माणी 4 वेयड्ढ५ एवं चेव जाव सलिलावतिमि दीहवेयड्ढे, एवं वप्पे दीहवेयड्ढे एवं जावगंधिलावतिमिदीहवेयड्ढे नव कूडा पं० तं०- सिद्धे 1 गंधिल 2 खंडग 3 माणी 4 वेयड 5 पुन्न 6 तिमिसगुहा 7 / गंधिलावति 8 वेसमण 9 कूडाणं होंति णामाई॥१॥एवं सव्वेसुदीहवेयड्डेसुदो कूडा सरिसणामगा सेसा ते चेव, जंबूमंदरेणं उत्तरेणं नेलवंते वासहरपव्वते णव कूडा पं० तं०- सिद्धे 1 निलवंत 2 विदेह 3 सीता 4 कित्ती त 5 नारिकंता 6 य / अवरविदेहे रम्मगकूडे 8 उवदंसणे ९चेव / जंबूमंदरउत्तरेणं एरवते दीहवेतड्ढे नव कूडा पं० तं०- सिद्धे 1 रयणे 2 खंडग ३माणी 4 वेयड 5 पुण्ण 6 तिमिसगुहा 7 / एरवते 8 वेसमणे 9 एरवते कूडणामाई॥१॥सूत्रम् 689 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 689 भरतवैताढ्यनिषधनन्दनवनमाल्यवत्कच्छादिवैताट्यविद्युत्प्रभपक्ष्मादिवैताढ्यनीलवदैरावत-वैताढ्यकूटाः // 805 //

Page #314
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् 689 भरत // 806 // नन्दनवनमाल्यवत् कच्छादि सुगमश्चायम्, नवरं भरतग्रहणं विजयादिव्यवच्छेदार्थं दीर्घग्रहणं वर्तुलवैताढ्यव्यवच्छेदार्थमिति, सिद्ध गाहा, तत्र सिद्धाय नवममध्ययन तनयुक्तं सिद्धकूटंसक्रोशयोजनषट्कोच्छ्रयमेतावदेव मूले विस्तीर्णमेतदोपरिविस्तारं क्रोशायामेनार्द्धक्रोशविष्कम्भेण देशोन- नवस्थानम्, क्रोशोच्चेनापरदिग्द्वारवर्जपञ्चधनुःशतोच्छ्रयतदर्द्धविष्कम्भद्वारत्रयोपेतेन जिनप्रतिमाष्टोत्तरशतान्वितेन सिद्धायतनेन विभूषितोपरितनभागमिति, तच्च वैताढ्ये पूर्वस्यां दिशिशेषाणि तुक्रमेण परतस्तस्मादेवेति भरतदेवप्रासादावतंसकोपलक्षितं भरतकूटम्, वैताढ्यखंडग त्ति खण्डप्रपाता नाम वैताढ्यगुहा यया चक्रवर्ती अनार्यक्षेत्रात् स्वक्षेत्रमागच्छति तदधिष्ठायकदेवसम्बन्धित्वात् ब् निषधखण्डप्रपातकूटमुच्यते, माणी ति माणिभद्राभिधानदेवावासत्वान्माणिभद्रकूटं वेयवत्ति वैतादयगिरिनाथदेवनिवासाद्वैताढ्यकूटमिति पुन त्ति पूर्णभद्राभिधानदेवनिवासात्पूर्णभद्रकूटं तिमिसगुहा नाम गुहा यया स्वक्षेत्राच्चक्रवर्ती चिलातक्षेत्रे याति वैताट्यतदधिष्ठायकदेवावासात् तिमिसगुहाकूटमिति, भरहे त्ति तथैव, वैश्रमणलोकपालावासत्वाद्वैश्रमणकूटमिति / सिद्धे गाहा, विद्युत्प्रभसिद्धेत्ति सिद्धायतनकूटं तथा निषधपर्वताधिष्ठातृदेवनिवासोपेतं निषधकूटं हरिवर्षस्य क्षेत्रविशेषस्याधिष्ठातृदेवेन स्वीकृत पक्ष्मादि वैताढ्यहरिवर्षकूटम्, एवं विदेहकूटमपि, ह्रीदेवीनिवासो ह्रीकूटम्, एवं धृतिकूटम्, शीतोदा नदी तद्देवीनिवासः शीतोदाकूटम्, नीलवदैराअपरविदेहकूटं विदेहकूटवदिति, रुचकश्चक्रवालपर्वतस्तदधिष्ठातृदेवनिवासो रुचककूटमिति / नंदणे त्ति नन्दनवन मेरो वत-वैताढ्यप्रथममेखयालांतत्र नव कूटानि नंदण गाहा, तत्र नन्दनवने पूर्वादिदिक्षु चत्वारि सिद्धायतनानि विदिक्षु चतुश्चतुःपुष्करिणी कूटाः परिवृताश्चत्वारः प्रासादावतंसकास्तत्र पूर्वस्मात्सिद्धायतनादुत्तरत उत्तरपूर्वस्थप्रासादाद्दक्षिणतो नन्दनकूटम्, तत्र देवी मेघङ्करा 1, तथा पूर्वसिद्धायतनादेव दक्षिणतो दक्षिणपूर्वप्रासादादुत्तरतो मन्दरकूटम्, तत्र मेघवती देवी, अनेन क्रमेण शेषाण्यपि यावदष्टमम्, देव्यस्तु निषधकूटे सुमेघा हैमवतकूटे मेघमालिनी रजतकूटे सुवच्छा रुचककूटे वच्छामित्रा सागरचित्रकूटे तथेव, धकूट पीतोदान

Page #315
नवस्थानम्, श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 807 // भरतवैताड्य वैरसेना वैरकूटे बलाहकेति बलकूटं तु मेरोरुत्तरपूर्वस्यां नन्दनवने तत्र बलो देव इति / मालवंते इत्यादि, सिद्धे गाहा, नवममध्ययनं माल्यवान्पूर्वोत्तरो गजदन्तपर्वतस्तत्र सिद्धायतनकूट मेरोरुत्तरपूर्वतः, एवं शेषाण्यपि, नवरं सिद्धकूटे भोगादेवी रजतकूटे सूत्रम् 689 भोगमालिनी देवी शेषेषु स्वसमाननामानो देवाः, हरिसहकूटं तु नीलवत्पर्वतस्य नीलवत्कूटाद् दक्षिणतः सहस्रप्रमाणं विद्युत्प्रभवति हरिकूटं नन्दनवनवर्ति बलकूटंच,शेषाणि तु प्रायः पञ्चयोजनशतिकानीति, एवं कच्छदिविजयवैताव्यकूटा निषध नन्दनवनन्यपिव्याख्यातानुसारेण ज्ञेयानि, नवरमेवं जाव पुक्खलावईमी त्यादौ यावत्करणान्महाकच्छाकच्छावतीआवर्त्तमङ्गलावर्त्त माल्यवत् कच्छादिपुष्कलेषु सुकच्छवद्वैताद्व्येषु सिद्धकूटादीनि नव नव कूटानि वाच्यानि, नवरं द्वितीयाष्टमस्थानेऽधिकृतविजयनाम वाच्यमिति, वैताढ्य विद्युत्प्रभएवं वच्छेति शीताया दक्षिणेसमुद्रासन्ने एवं जाव मंगलावइंमी त्यत्र यावत्करणात् सुवच्छमहावच्छवच्छावतीरम्यरम्यकरमणीयेषु पक्ष्मादि वैतादयनीलप्रागिव कूटनवकं दृश्यमिति / विद्युत्प्रभो देवकुरुपश्चिमगजदन्तकस्तत्र नव कूटानि पूर्ववन्नवरं दिक्कुमार्यो वारिसेनाबलाहका वदैरावतभिधाने क्रमेण कनककूटस्वस्तिककूटयोरिति, पम्हे ति शीतोदाया दक्षिणेन विद्युत्प्रभाभिधानगजदन्तकप्रत्यासन्नविजये वैताढ्यकूटाः सूत्रम् जाव सलिलावईमी त्यत्र यावत्करणात् सुपक्ष्ममहापक्ष्मपक्ष्मावतीशङ्खनलिनकुमुदेषु प्रागिव नव नव कूटानि वाच्यानि, एवल पाचोचत्वम्, मित्युक्ताभिलापेन वप्पे त्ति शीतोदाया उत्तरेण समुद्रप्रत्यासन्ने विजये जाव गंधिलावईमी त्यत्र यावत्करणात् सुवप्रमहावप्र वीरतीर्थवप्रावतीकच्छावतीवल्गुसुवल्गुगन्धिलेषु नव नव कूटानि प्रागिव दृश्यानीति / पुनः पक्ष्मादिविजयेषु षोडशस्वतिदिशतिएवं सव्वेसु इत्यादिना, कूटानां सामान्य लक्षणमुक्तमिति विशेषार्थिना तु जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिर्निरूपणीया, एवं नीलवत्कूटानि एरवतकूटानि च व्याख्येयानीति / इयं कूटवक्तव्यता तीर्थकरैरुक्तेति प्रकृतावतारिणीं जिनवक्तव्यतामाह पासेणं अरहा पुरिसादाणिए वज़रिसहणारातसंघयणे समचउरंससंठाणसंठिते नव रयणीओ उडे उच्चत्तेणं हुत्था॥ सूत्रम् 690 // 690-691 भावि शीर्थकरा: // 807 //

Page #316
नवममध्ययनं श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवस्थानम्, सूत्रम् / / 808 // 690-691 पार्बोच्चत्वम्, वीरतीर्थभावितीर्थकराः समणस्स णं भगवतो महावीरस्स तित्थंसि णवहिं जीवेहिं तित्थगरणामगोत्ते कम्मे णिव्वतिते सेणितेणं सुपासेणं उदातिणा पोट्टिलेणं अणगारेणं दढाउणा संखेणं सततेणंसुलसाए साविताते रेवतीते 9 // सूत्रम् 691 // पासे त्यादि सूत्रद्वयं कण्ठ्यम्, नवरं तित्थगरनामे ति तीर्थकरत्वनिबन्धनं नाम तीर्थकरनाम तच्च गोत्रं च- कर्मविशेष एवेत्येकवद्भावात् तीर्थकरनामगोत्रमिति अथवा तीर्थकरनामेति गोत्रं- अभिधानं यस्य तत्तीर्थकरनामगोत्रमिति, श्रेणिको राजा प्रसिद्धस्तेन 1, एवं सुपार्थो भगवतो वर्द्धमानस्य पितृव्यः 2, उदायी कोणिकपुत्रो, यः कोणिकेऽपक्रान्ते पाटलिपुत्रं नगरंन्यवीविशयश्चस्वभवनस्य विविक्तदेशे पर्वदिनेष्वाहूय संविग्नगीतार्थसद्गुरूंस्तत्पर्युपासनापरायणः परमसंवेगरसप्रकर्षमनुसरन् सामायिकपौषधादिकं सुश्रमणोपासकप्रायोग्यमनुष्ठानमन्वतिष्ठत् एकदाच निशि देशनिर्धाटितरिपुराजपुत्रेण द्वादशवार्षिकद्रव्यसाधुना कृतपौषधोपवासः सुखप्रसुप्तः कङ्कायःकर्त्तिकाकण्ठकर्त्तनेन विनाशित इति 3, पोटिलोऽनगारोऽनुत्तरोपपातिकाङ्गेऽधीतो हस्तिनागपुरनिवासी भद्राभिधानसार्थवाहीतनयो द्वात्रिंशद्भार्यात्यागीमहावीरशिष्यो मासिक्या संलेखनया सर्वार्थसिद्धोपपन्नो महाविदेहात्सिद्धिगामी, अयं त्विह भरतक्षेत्रात् सिद्धिगामी गदित इति ततोऽयमन्यः सम्भाव्यत इति 4, दृढायुरप्रतीतः 5, शङ्खशतको श्रावस्तीश्रावको, ययोरीदृशी वक्तव्यता-किल श्रावस्त्यां कोष्ठके चैत्ये भगवानेकदा विहरति स्म, शङ्खादिश्रमणोपासकाश्चागतं भगवन्तं विज्ञाय वन्दितुमागतास्ततो निवर्तमानांस्तान् शङ्कः खल्वाख्याति स्म- यथा भो देवानांप्रिया! विपुलमशनाद्युपस्कारयत ततस्तत्परिभुजानाः पाक्षिकं पर्व कुर्वाणा विहरिष्यामस्ततस्ते तत्प्रतिपेदिरे, पुनः शङ्खोऽचिन्तयद्-न श्रेयो मेऽशनादिभुञानस्य पाक्षिकपौषधं प्रतिजाग्रतो विहत्तुं श्रेयस्तु मे पौषधशालायां पौषधिकस्य 7 नमनुतिष्ठते (मु०)। // 808

Page #317
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 809 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 690-691 पाश्वोच्चत्वम्, वीरतीर्थभावितीर्थकरा: मुक्ताभरणशस्त्रादेः शान्तवेषस्य विहर्तुम्, अथ स्वगृहे गत्वा उत्पलाभिधानस्वभार्याया वार्ता निवेद्य पौषधशालायां पौषधमकार्षीद, इतश्च तेऽशनाद्युपस्कारयाञ्चकुरेकत्र च समवेयुः शङ्ख प्रतीक्षमाणास्तस्थुः / ततोऽनागच्छति शङ्ख पुष्कलीनामा श्रमणोपासकः शतक इत्यपरनाम शङ्खस्याकारणार्थं तद्गृहं जगाम, आगतस्य चोत्पला श्रावकोचितप्रतिपत्तिं चकार, ततः पौषधशालायां स विवेश, ईर्यापथिकी प्रतिचक्राम, शङ्खमभ्युवाच- यदुतोपस्कृतं तदशनादि तद्गच्छामः श्रावकसमवायं भुज्महे तदशनादि प्रतिजागृमः पाक्षिकपौषधम्, तत उवाच शङ्खः- अहं हि पौषधिको नागमिष्यामीति, ततः पुष्कली गत्वा श्रावकाणां तद् निविवेद ते तु तदनु बुभुजिरे, शङ्खस्तु प्रातः पौषधमपारयित्वैव पारगतपादपद्मप्रणिपतनार्थं प्रतस्थौ, प्रणिपत्य च तमुचितदेशे उपविवेश, इतरेऽपि भगवन्तंवन्दित्वा धर्मच श्रुत्वाशङ्खान्तिकंगत्वा एवमूचुः-सुष्टुत्वं देवानांप्रिय! अस्मान् हीलयसि, ततस्तान् भगवान् जगाद- मा भो यूयं शङ्ख हीलयत शङ्खो ह्यहीलनीयो, यतोऽयं प्रियधर्मा दृढधर्मा च, तथा सुदृष्टिजागरिकां जागरित इत्यादि६-७, सुलसा राजगृहे प्रसेनजितो राज्ञः सम्बन्धिनो नागाभिधानस्य रथिकस्य भार्या बभूव, यस्याश्चरितमेवमनुश्रूयते-किल तया पुत्रार्थं स्वपतिरिन्द्रादीन् नमस्यन्नभिहितोऽन्यां परिणयेति, स च यस्तव पुत्रस्तेनेह प्रिये! प्रयोजनमिति भणित्वा न तत् प्रतिपन्नवान्, इतश्च तस्याः शक्रालये सम्यक्त्वप्रशंसां श्रुत्वा तत्परीक्षार्थं कोऽपि देवः साधुरूपेणागतस्तं च वन्दित्वा बभाण-किमागमनप्रयोजनं? देवोऽवादीत्- तव गृहे लक्षपाकं तैलमस्ति तच्च मेवैद्येनोपदिष्टमिति तद्दीयताम्, ददामीत्यभिगतागृहमध्ये अवतारयन्त्याश्चभिन्नं देवेन तद्भाजनमेवं द्वितीयं तृतीयं चेत्येवमखेदां दृष्ट्वा तुष्टो देवो द्वात्रिंशतं च गुटिका ददौ, एकैकां खादेत्रिंशत्ते सुता भविष्यन्ति प्रयोजनान्तरे चाहं स्मर्त्तव्य इत्यभिधाय गतोऽसौ, चिन्तितंचानया-सर्वाभिरप्येक एव मे पुत्रो भूयादिति सर्वाः पीताः / आहूता द्वात्रिंशत्पुत्राः वर्द्धते स्म जठरमरतिश्च

Page #318
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 810 // ततः कायोत्सर्गमकरोत्, आगतो देवो निवेदितो व्यतिकरो विहितो महोपकारो जातो लक्षणवत्पुत्रगण इत्यादि 7, तथा रेवती भगवत औषधदात्री, कथं?, किलैकदा भगवतो मेण्ढिकग्रामनगरे विहरतः पित्तज्वरो दाहबहुलो बभूव लोहितवर्चश्च प्रावर्त्तत, चातुर्वर्यं च व्याकरोति स्म यदुत गोशालकस्य तपस्तेजसा दग्धशरीरोऽन्तः षण्मासस्य कालं करिष्यतीति, तत्रच सिंहनामा मुनिरातापनाऽवसान एवममन्यत-मम धर्माचार्यस्य भगवतो महावीरस्य ज्वररोगोरुजति, ततो हा वदिष्यन्त्यन्यतीर्थिका यथा छद्मस्थ एव महावीरो गोशालकतेजोऽपहतः कालगत इति एवम्भूतभावनाजनितमानसमहादुःखखेदितशरीरो मालुककच्छाभिधानं विजनं वनमनुप्रविश्य कुहुकुहेत्येवं महाध्वनिना प्रारोदीत्, भगवांश्च स्थविरैस्तमाकार्योक्तवान्- हे सिंह! यत्त्वया व्यकल्पि न तद्भावि, यत इतोऽहं देशोनानि षोडशवर्षाणि केवलिपर्यायं पूरयिष्यामि, ततो गच्छ त्वं नगरमध्ये, तत्र रेवत्यभिधानया गृहपतिपत्न्या मदर्थं द्वेकूष्माण्डफलशरीरे उपस्कृते, न च ताभ्यां प्रयोजनम्, तथाऽन्यदस्ति तद्गृहे परिवासितं मार्जाराभिधानस्य वायोर्निवृत्तिकारकं कुक्कुटमांसकं बीजपूरककटाहमित्यर्थस्तदाहर, तेन नः प्रयोजनमित्येवमुक्तोऽसौ तथैव कृतवान्, रेवती चसुबहुमानं कृतार्थमात्मानं मन्यमाना यथायाचितं तत्पात्रे प्रक्षिप्तवती, तेनाप्यानीय तद्भगवतो हस्ते निसृष्टम्, भगवतापि वीतरागतयैवोदरकोष्ठे निक्षिप्तम्, ततस्तत्क्षणमेव क्षीणो रोगो जातो, जातानन्दो यतिवर्गो मुदितो निखिलो देवादिलोक इति / अनन्तरं ये तीर्थकरा भविष्यन्ति ते प्रकृताध्ययनानुपातेनोक्ता अधुनातु ये जीवाः सेत्स्यन्ति तथैव तानाह एसणं अजो! कण्हे वासुदेवे 1 रामे बलदेवे 2 उदये पेढालपुत्ते 3 पुट्टिले 4 सतते गाहावती 5 दारुते नितंठे 6 सच्चती नितंठीपुत्ते 7 सावितबुद्धे अम्बडे परिव्वायते 8 अज्जाविणंसुपासा पासावच्चिजा ९आगमेस्साते उस्सप्पिणीते चाउज्जामंधम्मपन्नवतित्ता सिज्झि0 विसृष्टम् (मु०)। नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 690-691 पार्बोचत्वम्, वीरतीर्थभावितीर्थकरा: सूत्रम् 692 कृष्णादीनां मुक्तिः // 810

Page #319
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 811 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 692 कृष्णादीनां मुक्तिः हिन्ति जाव अंतं काहिति / / सूत्रम् 692 // एस ण मित्यादि, तत्र एष इति वासुदेवानां मध्ये पश्चिमोऽनन्तरकालातिक्रान्त इति अजो त्ति आमन्त्रणवचनं भगवान् महावीरः किल साधूनामन्त्रयति हे आर्या! उदये पेढालपुत्ते त्ति सूत्रकृतद्वितीयश्रुतस्कन्धे नालन्दीयाध्ययनाभिहितः / तद्यथाउदकनामाऽनगारः पेढालपुत्रः पार्श्वजिनशिष्यो, योऽसौ राजगृहनगरबाहिरिकाया नालन्दाभिधानाया उत्तरपूर्वस्यां दिशि हस्तिद्वीपवनखण्डे व्यवस्थितस्तदेकदेशस्थं गौतमं संशयविशेषमापृच्छ्य विच्छिन्नसंशयः सन् चतुर्यामधर्मं विहाय पञ्चयामं धर्मं प्रतिपेदे इति / पोट्टिलशतकावनन्तरोक्तावेव / दारुकोऽनगारोवासुदेवस्य पुत्रो भगवतोऽरिष्ठनेमिनाथस्य शिष्योऽनुत्तरोपपातिकोक्तचरित इति, तथा सत्यकिर्निर्ग्रन्थीपुत्रो यस्येदृशी वक्तव्यता-किल चेटकमहाराजदुहिता सुज्येष्ठाभिधाना वैराग्येण प्रव्रजिता उपाश्रयस्यान्तरातापयति स्म, इतश्च पेढालो नाम परिव्राजको विद्यासिद्धो विद्या दातुकामो योग्यपुरुषं गवेषयति यदि ब्रह्मचारिण्याः पुत्रो भवेत्ततः सुन्यस्ता विद्या भवेयुरिति भावयंस्तां चातापयन्तीं दृष्ट्वा धूमिकाव्यामोहं कृत्वा बीजं निक्षिप्तवान् गर्भः सम्भूतो दारको जातो, निर्ग्रन्थिकासमेतो भगवत्समवसरणं गतः, तत्र च कालसन्दीपनामा विद्याधरो भगवन्तं वन्दित्वा पप्रच्छ-कुतो मे भयं?, स्वामी व्याकार्षीत्- एतस्मात्सत्यकेः, ततोऽसौ तत्समीपमुपागत्यावज्ञयातं प्रति बभाण- अरे रे मां त्वंमारयिष्यसि?, इति भणित्वा पादयोः पातितः, ततोऽन्यदा साध्वीभ्यः सकाशादपहृत्य पितृविद्याधरेण विद्याः ग्राहितो, अथ रोहिण्या विद्यया पञ्चसु पूर्वभवेषु मारितः, षष्ठभवे षण्मासावशेषायुषा तेनासौ नेष्टा, इह तु सप्तमे भवे सिद्धा, तल्ललाटे विवरं विधाय तच्छरीरमतिगता, ललाटच्छिद्रं च देवतया तृतीयमक्षि कृतम्, तेन च स्वपिता स च ®नां पश्चिमे (मु०)।

Page #320
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 692 कृष्णादीनां मुक्तिः // 812 // कालसन्दीपो मारितो, विद्याधरचक्रवर्त्तित्वं च प्रापि, ततोऽसौ सर्वांस्तीर्थकरान् वन्दित्वा नाट्यं चोपदाभिरमते स्मेति। तथा श्राविकां- श्रमणोपासिकां सुलसाभिधानां बुद्धः- सर्वज्ञधर्मे भावितेयमित्यवगतवान् श्राविका वा बुद्धा- ज्ञाता येन स श्राविकाबुद्धः, अंमडो अंमडाभिधानः परिव्राजकविद्याधरश्रमणोपासकः, अयंचार्थ: कथानकादवसेयः, तच्चेदं-चम्पाया नगर्या अम्बडो विद्याधरश्रावको महावीरसमीपे धर्ममुपश्रुत्य राजगृहं प्रस्थितः, स च गच्छन् भगवता बहुसत्त्वोपकाराय भणितो- यथा सुलसाश्राविकायाः कुशलवार्ता कथये: सच चिन्तयामास-पुण्यवतीयं यस्यास्त्रिलोकनाथः स्वकीयकुशलवार्तांप्रेषयति, कः पुनस्तस्या गुण इति तावत्सम्यक्त्वं परीक्षे, ततः परिव्राजकवेषधारिणा गत्वा तेन भणिताऽसौ-आयुष्मति! धर्मो भवत्या भविष्यतीत्यस्मभ्यं भक्त्या भोजनं देहि, तया भणितं- येभ्यो दत्ते भवत्यसौते विदिता एव, ततोऽसावाकाशविरचिततामरसासनोजनं विस्मापयतेस्म,ततस्तंजनो भोजनेन निमन्त्रयामास,सतु नैच्छत्, लोकस्तं प्रपच्छ-कस्य भगवन्! भोजनेन भागधेयवत्त्वंमासक्षपणपर्यन्ते संवर्द्धयिष्यति?,सप्रतिभणति स्म-सुलसायाः, ततोलोकस्तस्या वर्द्धनकंन्यवेदयत्, यथा तव गेहे भिक्षुरयं बुभुक्षुः, तयाऽभ्यधायि- किं पाखण्डिभिरस्माकमिति, लोकस्तस्मै न्यवेदयत्, तेनापि व्यज्ञायिपरमसम्यग्दृष्टिरेषा या महातिशयदर्शनेऽपिन दृष्टिव्यामोहमगमदिति, ततोलोकेन सहासौ तद्नेहे नैषेधिकी कुर्वन् पञ्चनमस्कारमुच्चारयन् प्रविवेश, साऽप्यभ्युत्थानादिकांप्रतिपत्तिमकरोत्, तेनाप्यसावुपबृंहितेति, यश्चौपपातिकोपाङ्गेमहाविदेहे सेत्स्यतीत्यभिधीयते सोऽन्य इति सम्भाव्यते, तथा आर्यापि-आर्यिकाऽपि सुपार्धाभिधाना पापित्यीया-पार्श्वनाथशिष्यशिष्या, चत्वारो यामा- महाव्रतानि यत्र स चतुर्यामस्तं प्रज्ञाप्य सेत्स्यन्ति 1, एतेषु च मध्यमतीर्थकरत्वेनोत्पत्स्यन्ते केचित्केचित्तु / केवलित्वेन, भवसिद्धिओ उ भयवं सिज्झिस्सइ कण्हतित्थंमी ति वचनादिति भावः, शेषं स्पष्टम् / अनन्तरसूत्रोक्तस्य श्रेणिकस्य // 812 //

Page #321
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि भाग-२ // 813 // तीर्थकरत्वाभिधानायाह-'एस णमित्यादि जस्सीलसमायारो' इत्यादिगाथापर्यन्तं सूत्रं एस णं अज्जो! सेणिए राया भिंभिसारे कालमासे कालं किच्चा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीते सीमंतते नरए चउरासीतिवाससहस्सद्वितीयंसि निरयंसि णेरइयत्ताए उववजिहिति से णं तत्थ णेरइए भविस्सति काले कालोभासे जाव परमकिण्हे वन्नेणं से णं तत्थ वेयणं वेदिहिती उज्जलं जाव दुरहियासं, सेणं ततो नरतातो उव्वदे॒त्ता आगमेसाते उस्सप्पिणीते इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयडगिरिपायमूले पुंडेसुजणवतेसुसतदुवारेणगरे संमुइस्स कुलकरस्स भद्दाए भारियाए कुच्छिंसि पुमत्ताए पञ्चायाहिती, तएशंसा भद्दा भारिया नवण्हंमासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाण यराइंदियाणवीतिवंताणंसुकुमालपाणिपातं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणजाव सुरूवं दारगं पयाहिती, जं रयणिं च णं से दारए पयाहिती तं रयणिं च णं सतदुवारे णगरे सब्भंतरबाहिरए भारग्गसो यकुंभग्गसो त पउमवासे त रयणवासे त वासे वासिहिति, तएणं तस्स दारयस्स अम्मापियरो एक्कारसमे दिवसे वइक्वंते जाव बारसाहे दिवसे अयमेयारूवं गोण्णं गुणनिष्फण्णं नामधिजंकाहिंति जम्हाणं अम्हमिमंसि दारगंसि जातंसि समाणंसिसयदुवारे नगरे सन्भिंतरबाहिरए भारग्गसो य कुंभग्गसो य पउमवासे य रयणवासे य वासे वुढे तं होऊ णमम्हमिमस्स दारगस्स नामधिज्जं महापउमे, तए णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधिलं काहिति- महापउमेत्ति, तए णं महापउमं दारगं अम्मापितरो सातिरेगं अट्ठवासजातगंजाणित्ता महता रायाभिसेएणं भिसिंचिहिंति, सेणंतत्थ राया भविस्सति महता हिमवंतमहंतमलयमंदररायवन्नतो जाव रज्जं पसाहेमाणे विहरिस्सति, तते णं तस्स महापउमस्स रन्नो अन्नया कयाइ दो देवा महिड्डिया जाव महेसक्खा सेणाकम्म काहिंति, तं०-पुन्नभद्दते माणिभद्दते, तएणंसतदुवारेनगरेबहवेरातीसरतलवरमाडंबितकोडंबितइन्भसेट्ठिसेणावतिसत्थवाहप्पभितयो अन्नमन्नं सद्दावेहिंति एवं वतिस्संति जम्हा णं देवाणुप्पिया! अम्हं महापउमस्स रन्नो दो देवा महिदिया जाव महेसक्खा सेनाकम्म // 813 //

Page #322
श्रीस्थानाङ्ग नवममध्ययनं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 814 // नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि करेंति, तं०- पुन्नभद्दे त माणिभद्दे यतं होऊणमम्हं देवाणुप्पिया! महापउमस्स रन्नो दोच्चेविनामधेन्जे देवसेणे, ततेणं तस्स महापउमस्स दोच्चेवि नामधेजे भविस्सइ देवसेणेति 2, तएणं तस्स देवसेणस्स रन्नो अन्नता कताती सेयसंखतलविमलसन्निकासे चउइंते हत्थिरयणे समुप्पजिहिति, तएणं से देवसेणे राया तंसेयं संखतलविमलसन्निकासंचउद्दतं हत्थिरयणं दुरूढे समाणे सतदुवारं नगरं मज्झंमज्झेणं अभिक्खणं 2 अतिजाहि त णिजाहि त, ततेणं सतदुवारेणगरे बहवेरातीसरतलवरजाव अन्नमन्नं सद्दाविंति 2 एवं वइस्संति- जम्हा णं देवाणुप्पिया! अम्हं देवसेणस्स रन्नो सेते संखतलविमलसन्निकासे चउदंते हत्थिरयणे समुप्पन्ने तं होऊ णमम्हं देवाणुप्पिया! देवसेणस्स रन्नो तच्चेवि नामधेने विमलवाहणे, ततेणं तस्स देवसेणस्स रन्नो तच्चेविणामधेजे भविस्सति विमलवाहणे 2, तएणं से विमलवाहणे राया तीसं वासाई अगारवासमझे वसित्ता अम्मापितीहिं देवत्तगतेहिं गुरुमहत्तरतेहिं अब्भणुन्नाते समाणे उदुंमि सरए संबुद्धे अणुत्तरे मोक्खमग्गे पुणरवि लोगंतितेहिं जीयकप्तेिहिं देवेहिं ताहिं इट्ठाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं उरालाहिं कल्लाणाहिं धन्नाहिं सिवाहिं मंगल्लाहिं सस्सिरीआहिं वग्गूहिं अभिणंदिज्जमाणे अभिथुवमाणे य बहिया सुभूमिभागे उजाणे एगं देवदूसमादाय मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वयाहिति, तस्स णं भगवंतस्स साइरेगाई दुवालस वासाइं निच्चं वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केइ उवसग्गा उप्पजंति तं०- दिव्वा वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिया वा ते उप्पन्ने सम्म सहिस्सइखमिस्सइ तितिक्खिस्सइ अहियासिस्सइ, तएणं से भगवंईरियासमिए भासासमिए जाव गुत्तबंभयारि अममे अकिंचणे छिन्नगंथे निरुपलेवे कंसपाईव मुक्कतोए जहा भावणाए जाव सुहुयहुयासणेतिव तेयसा जलंते। कंसे संखे जीवे गगणे वाते य सारए सलिले / पुक्खरपत्ते कुंमे विहगे खग्गे य भारंडे // 1 // कुंजर वसहे सीहे नगराया चेव सागरमखोभे। चंदे सूरे कणगे वसुंधरा चेव सुहुयहुए॥२॥ नत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थइ पडिबंधे भवइ, से य पडिबंधे चउव्विहे पं० तं०- अंडए वा पोयएइ वा उग्गहेइ वा पग्गहिएइ वा, जंणं जणं / / 814 //

Page #323
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 815 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि दिसं इच्छइ तं णं तं णं दिसं अपडिबद्धे सुचिभूए लहुभूए अणप्पगंथे संजमेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरिस्सइ, तस्स णं भगवंतस्स अणुत्तरेणं नाणेणं अणुत्तरेणं दंसणेणं अणुवचरिएणं एवं आलएणं विहारेणं अजवे मद्दवे लाघवेखंती मुत्ती गुत्ती सच्च संजम तवगुणसुचरियसोवचियफलपरिनिव्वाणमग्गेणं अप्पाणंभावमाणस्स झाणंतरियाए वट्टमाणस्स अणंते अणुत्तरे निव्वाघाए जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पजिहिंति, तएणं से भगवं अरह जिणे भविस्सइ, केवली सव्वन्नू सव्वदरिसी सदेवमणुआसुरस्स लोगस्स परियागं जाणइ पासइ सव्वलोएसव्वजीवाणं आगइंगतिं ठियंचयणं उववायं तवं मणोमाणसियं भुत्तं कडं परिसेवियं आवीकम्मरहोकम्म अरहा अरहस्स भागीतं तं कालं मणसवयसकाइए जोगे वट्टमाणाणंसव्वलोए सव्वजीवाणं सव्वभावे जाणमाणे पासमाणे विहरइ, तए णं से भगवं तेणं अणुत्तरेणं केवलवरनाणदंसणेणं सदेवमणुआसुरलोगं अभिसमिच्चा समणाणं निग्गंथाणं (जे केइ उवसग्गा उप्पजंति, तं०- दिव्वा वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिया वा ते उप्पन्नेसम्मं सहिस्सइ खमिस्सइ तितिक्खिस्सइ अहियासिस्सइ, तते णं से भगवं अणगारे भविस्सति ईरियासमिते भास एवं जहा वद्धमाणसामीतंचेव निरवसेसंजाव अव्वावारविउसजोगजुत्ते, तस्स णं भगवंतस्स एतेणं विहारेणं विहरमाणस्स दुवालसहिं संवच्छरेहिं वीतिकंतेहिं तेरसहि य पक्खेहिं तेरसमस्स णं संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स अणुत्तरेणं णाणेणं जहा भावणाते केवलवरनाणदंसणे समुप्पजिहिन्ति जिणे भविस्सति केवली सव्वन्नू सव्वदरिसी सणेरईए जाव) पंच महव्वयाई सभावणाईछच्च जीवनिकायधम्मंदेसेमाणे विहरिस्सति से जहाणामते अज्जो! मतेसमणाणं निग्गंथाणं एगे आरंभठाणे पण्णत्ते, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं एगं आरंभट्ठाणं पण्णवेहिति से जहाणामते अज्जो मते समणाणं निग्गंथाणं दुविहे बंधणे पं० त०- पेजबंधणे दोसबंधणे, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं दुविहं बंधणं पन्नवेहिती, तं०- पेजबंधणंच दोसबंधणंच, से जहानामते अजो मते समणा० निग्गंथाणं तओ दंडा पं० तं०- मणदंडे 3 एवामेव

Page #324
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 816 // नवममध्ययन नवस्थानमा सूत्रम् 693 श्रेणिक चरित्रादि महापउमेवि समणाणं निग्गंथाणं ततो दंडे पण्णवेहिति, तं०- मणोदंडं 3, से जहा नामए एएणं अभिलावेणं चत्तारि कसाया पं० तं०-कोहकसाए ४पंच कामगुणे पं० तं०- सद्दे 5 छज्जीवनिकातापं०२०- पुढविकाइया जाव तसकाइया, एवामेव जाव तसकाइया, से जहाणामते एएणं अभिलावेणं सत्त भयट्ठाणा पं० तं०- एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं निग्गंथाणं सत्त भयट्ठाणा पन्नवेहिति, एवमट्ठमयट्ठाणे, णव बंभचेरगुत्तीओदसविधेसमणधम्मे एवं जाव तेत्तीसमासातणाउत्ति से जहानामते अजो! मतेसमणाणं निग्गंथाणं नग्गभावे मुंडभावे अण्हाणते अदंतवणे अच्छत्तए अणुवाहणते भूमिसेजा फलगसेज्जा कट्ठसेज्जा केसलोए बंभचेरवासे परघरपवेसे जाव लद्धाबलद्धवित्तीउ पन्नत्ताओ एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं निग्गंथाणंणग्गभावंजाव लद्धावलद्धवित्ती पण्णवेहिती, से जहाणामए अजो! मए समणाणं नि० आधाकम्मिएति वा उद्देसितेतिवा मीसज्जाएति वा अज्झोयरएति वा पूतिए कीते पामिच्चे अच्छेज्जे अणिसट्टे अभिहडेति वा कंतारभत्तेति वा दुब्भिक्खभत्ते गिलाणभत्ते वदलिताभत्तेइ वा पाहुणभत्तेइ वा मूलभोयणेति वा कंदभो० फलभो० बीयभो० हरियभोयणेति वा पडिसिद्धे, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं० आधाकम्मितंवा जाव हरितभोयणं वा पडिसेहिस्सति, से जहानामते अजो! मए समणाणं पंचमहव्वतिए सपडिक्कमणे अचेलते धम्मे पण्णत्ते एवामेव महापउमेवि अरहासमणाणं णिग्गंथाणपंचमहव्वतितंजाव अचेलगंधम्मपण्णवेहिति, से जहानामए अजो! मए पंचाणुव्वतितेसत्तसिक्खावतिते दुवालसविधे सावगधम्मे पण्णत्ते एवामेव महापउमेवि अरहा पंचाणुव्वतितंजाव सावगधम्मं पण्णवेस्सति, से जहानामते अजो! मए समणाणं० सेज्जातरपिंडेति वा रायपिंडेति वा पडिसिद्धे एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं० सेजातरपिंडेति वा पडिसेहिस्सति, से जधाणामते अजो! मम णव गणा इगारस गणधरा एवामेव महापउमस्सवि अरिहतो णव गणा एगारस गणधरा भविस्संति, से जहानामते अजो! अहं तीसंवासाई अगारवासमझे वसित्ता मुंडे भवित्ता जाव पव्वतिते दुवालस संवच्छराई तेरस पक्खा छउमत्थपरि // 816

Page #325
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् नवममध नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि भाग-२ // 817 // यागं पाउणित्ता तेरसहिं पक्खेहिं ऊणगाई तीसं वासाई केवलिपरियागं पाउणित्ता बायालीसं वासाइं सामण्णपरियागं पाउणित्ता बावत्तरि वासाइंसव्वाउयं पालइत्ता सिज्झिस्संजाव सव्वदुक्खाणमंतं करेस्सं एवामेव महापउमेवि अरहा तीसं वासाई अगारवासमझेवसित्ताजाव पव्विहिती दुवालस संवच्छराईजाव बावत्तरिवासाईसव्वाउयंपालइत्ता सिज्झिहिती जाव सव्वदुक्खाणमंतं काहिती-'जंसीलसमायारो अरहा तित्थंकरो महावीरो / तस्सीलसमायारो होति उ अरहा महापउमे॥१॥॥सूत्रम् 693 // (श्री महापद्मचरित्रं संपूर्णमिति) सुगमं चैतद्, नवरमेषोऽनन्तरोक्त आर्या इति श्रमणामन्त्रणं भिंभि त्ति ढक्का सा सारो यस्य स तथा, किल तेन कुमारत्वे प्रदीपनके जयढक्का गेहानिष्काशिता ततः पित्रा भिंभिसार उक्त इति, सीमंतके नरकेन्द्रके प्रथमप्रस्तटवर्तिनिचतुरशीतिवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेषु मध्ये नारकत्वेनोत्पत्स्यते, कालः स्वरूपेण कालावभासः-काल एवावभासते पश्यतां यावत्करणाद् गंभीरलोमहरिसे गम्भीरो महान् लोमहर्षो-भयविकारो यस्य स तथा, भीमो विकरालः उत्तासणओ उद्वेगजनकः, परमकिण्हे वन्नेणं ति प्रतीतम्, सच तत्र नरके वेदनां वेदयिष्यति, उज्ज्वलां-विपक्षस्य लेशेनाप्यकलङ्कितांयावत्करणात् त्रीणि मनोवाकायबलानि उपरिमध्यमाधस्तनकायविभागान् वा तुलयति-जयतीति त्रितुला ताम्, क्वचिद्विपुलामिति पाठः। तत्र विपुलाशरीरव्यापिनी ताम्, तथा प्रगाढां- प्रकर्षवतीं कटुकां- कटुकरसोत्पादितां कर्कशां- कर्कशस्पर्शसम्पादितामथवा कटुकद्रव्यमिव कटुकामनिष्टाम्, एवं कर्कशामपि, चण्डां-वेगवतीं झटित्येव मूर्धोत्पादिकाम्, वेदना हि द्विविधा- सुखा दुःखा चेति, सुखाव्यवच्छेदार्थ दुःखामित्याह, दुर्गा-पर्वतादिदुर्गमिव कथमपि लयितुमशक्यां दिव्यां- देवनिर्मिताम्, किंबहुना?-दुरधिसहां-सोढुमशक्यामिति, इहैव जम्बूद्वीपे, नासङ्खयेयतमे, पुमत्ताएत्ति पुंस्तया पच्चायाहिइत्ति प्रत्याजनिष्यते, // 817

Page #326
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 818 // चरित्रादि बहुपडिपुन्नाणं ति अतिपरिपूर्णानामर्द्धमष्टमं येषु तान्यर्द्धाष्टमानि तेषु रात्रिन्दिवेषु-अहोरात्रेषु व्यतिक्रान्तेषु, इह षष्ठी सप्तम्यर्थे, नवममध्ययन सुकुमारी- कोमलौ पाणी च पादौ च यस्य स सुकुमारपाणिपादस्तम्, प्रतिपूर्णानि स्वकीयस्वकीयप्रमाणतः प्रतिपुण्यानि / नवस्थानम्, सूत्रम् 693 वा- पवित्राणि पञ्च इन्द्रियाणि- करणानि यस्मिंस्तत्तथा अहीनमङ्गोपाङ्गप्रमाणतः प्रतिपूर्णपञ्चेन्द्रियं प्रतिपुण्यपञ्चेन्द्रियं श्रेणिकवाशरीरं यस्य सोऽहीनप्रतिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरोऽहीनप्रतिपुण्यपञ्चेन्द्रियशरीरो वा तम्, तथा लक्षणं-पुरुषलक्षणंशास्त्राभिहितं 'अस्थिष्वर्थाः सुखं मांस' इत्यादि,मानोन्मानादिकंवा व्यञ्जनं-मषतिलकादिगुणा:- सौभाग्यादयोऽथवा लक्षणव्यञ्जनयोर्ये / गुणास्तैरुपेतो लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतः, उववेओत्ति तु प्राकृतत्वाद्वर्णागमतः, अथवा उप अपेत इति स्थिते शकन्ध्वादिदर्शनादकारलोप इत्युपपेत इति लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतस्तम्, लक्षणव्यञ्जनस्वरूपमिदमुक्तं- माणुम्माणपमाणादि लक्खणं वंजणं तुमसमाई। सहजं च लक्खणं वंजणं तु पच्छा समुप्पन्नं ॥१॥इति लक्षणमेवाधिकृत्य विशेषणान्तरमाह- माणुम्माणे त्यादि, तत्र मानं-जलद्रोणप्रमाणता, साह्येवं-जलभृते कुण्डे प्रमातव्यपुरुष उपवेश्यते, ततो यज्जलं कुण्डान्निर्गच्छति तद्यदि द्रोणप्रमाणं भवति तदा स पुरुषो मानोपपन्न इत्युच्यते, उन्मानं तुलारोपितस्यार्द्धभारप्रमाणता, प्रमाणं- आत्माङ्गुलेनाष्टोत्तरशताङ्गुलोच्छ्रयता, उक्तं च- जलदोण 1 मद्धभारं 2 समुहाइं समुस्सिओ व जो नव उ 3 / माणुम्माणपमाणं तिविह खलु लक्खणं एवं // 1 // इति ततश्च मानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूर्णानि सुष्टु जातानि सर्वाण्यङ्गानि-शिरःप्रभृतीनि यस्मिंस्तत् तथाविधं सुन्दरमङ्गंशरीरं यस्य स तथा तं मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गम्, तथा शशिवत्सौम्याकारं कान्तं- कमनीयं प्रियं लक्षणं मानोन्मानप्रमाणादि मषादिव्यञ्जनम् / अथवा सहज लक्षणं पश्चात्समुत्पन्नं तु व्यञ्जनम्॥१॥ जलद्रोणो मानमर्द्धभारमुन्मानं स्वमुखानि नवसमुच्छ्रितो / यस्तु प्रमाणं त्रिविधमेतल्लक्षणं खलु। // 818 //

Page #327
नवममध्ययन नवस्थानम्, श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 819 // सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि प्रेमावहं दर्शनं यस्य स शशिसौम्याकारकान्तप्रियदर्शनस्तम्, अत एव सुरूपमिति दारकं प्रजनिष्यति भद्रेति सम्बन्धः / जं रयणिं च त्ति यस्यां च रजन्यां तं रयणिं च त्ति तस्यां रजन्यां पुनरिति, अर्द्धरात्र एव च तीर्थकरोत्पत्तिरिति रजनीग्रहणम्, से दारए पयाहिइ ति स दारकः प्रजनिष्यते उत्पत्स्यत इति, सब्भितरबाहिरए त्ति सहाभ्यन्तरेण बाह्यकेन च नगरभागेन यन्नगरं तत्र, सर्वत्र नगर इत्यर्थः। विंशत्या पलशतैर्भारो भवति अथवा पुरुषोत्क्षेपणीयो भारो भारक इति यः प्रसिद्धः / अग्रं-प्रमाणं ततो भार एवाग्रं भाराग्रं तेन भाराग्रेण भाराग्रशो-भारपरिमाणतः, एवं कुम्भाग्रशो, नवरं कुम्भ आढकषष्ट्यादिप्रमाणः, पद्मवर्षश्च रत्नवर्षश्च वर्षिष्यति भविष्यतीत्यर्थः, जाव त्ति करणाद् निव्वत्ते असुइजाइकम्मकरणे संपत्ते त्ति दृश्यम्, तत्र निर्वृत्ते निर्वर्तित इत्यर्थः पाठान्तरतः निव्वत्ते वा निवृत्ते- उपरते अशुचीनां- अमेध्यानां जातकर्मणां- प्रसवव्यापाराणां करणेविधाने सम्प्राप्ते- आगते बारसाहदिवसे त्ति द्वादशानां पूरणो द्वादशः स एवाख्या यस्य स द्वादशाख्यः स चासौ दिवसश्चेति विग्रहोऽथवा द्वादशं च तदहश्च द्वादशाहस्तन्नामको दिवसो द्वादशाहदिवस इति, अयं ति इदं वक्ष्यमाणतया प्रत्यक्षासन्नं एयारूवं ति एतदेव रूपं-स्वभावो यस्य न मात्रयापि प्रकारान्तरापन्नमित्यर्थः, किं तत्?- नामधेयं-प्रशस्तं नाम, किंविधं?गौणं न पारिभाषिकम्, गौणमित्यमुख्यमपिस्यादित्याह-गुणनिष्पन्नं इति गुणानाश्रित्य पद्मवर्षादीन्निष्पन्नं गुणनिष्पन्नमित्यक्षरघटना, महापउमे महापउमे त्ति तत्पित्रोः पर्यालोचनाभिलापानुकरणम्, तए णं ति पर्यालोचनानन्तरं महापउम इति महापद्म इत्येवंरूपं साइरेगट्ठवासजायगं ति सातिरेकाणि-साधिकान्यष्टौ वर्षाणिजातानि यस्य स तथा तम्, रायवन्नओत्ति राजवर्णको वक्तव्यः, स चायं- महयाहिमवन्तमहन्तमलयमंदरमहिंदसारे महता- गुणसमूहेनान्तर्भूतभावप्रत्ययत्वाद्वा महत्तया हिमवांश्च (r) प्रमाणतः (मु०)। 819 //

Page #328
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि // 820 // वर्षधरपर्वतविशेषो महांश्चासौ मलयश्च विन्ध्य इति चूर्णिकारो महामलयः स च मन्दरश्च- मेरुर्महेन्द्रश्च- शक्रादिस्ते इव सारः- प्रधानो यः स तथा, अच्चंतविसुद्धदीहरायकुलवंसप्पसूए अत्यन्तविशुद्धः सर्वथा निर्दोषो दीर्घश्च-पुरुषपरम्परापेक्षया यो राज्ञां- भूपालानां कुललक्षणो वंश:- सन्तानस्तत्र प्रसूतो- जातो यः स तथा निरन्तरं रायलक्खणविराइयंगुवंगे नैरन्तर्येण राजलक्षणैश्चक्रस्वस्तिकादिभिर्विराजितान्यङ्गानि-शिरःप्रभृतीन्युपाङ्गानिच-अङ्गल्यादीनि यस्य स तथा, बहुजणबहुमाणपूइए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए मुदिए त्ति प्रतीतं मुद्धाभिसित्ते पितृपितामहादिभिर्मूर्धन्यभिषिक्तो यः स तथा, माउपिउसुजाए सुपुत्रो विनीतत्वादिनेत्यर्थो, दयप्पत्ते दयाप्राप्तो दयाकारीत्यर्थः सीमङ्करे- मर्यादाकारी सीमन्धरे मर्यादां पूर्वपुरुषकृतां धारयतिनात्मनापिलोपयति यः स तथाखेमंकरो-नोपद्रवकारी खेमधरे-क्षेमंधारयत्यन्यकृतमिति यः स तथा, माणुस्सिदे जणवयपिया लोकपिता वत्सलत्वाद्, जणवयपुरोहिए जनपदस्य पुरोधाः- पुरोहितः शान्तिकारीत्यर्थः, सेतुकरे सेतुं- मार्गमापगतानां निस्तरणोपायं करोति यः स तथा, केतुकरे चिह्नकरोऽद्भुतकारित्वादिति, नरपवरे नरैः प्रवरो नरा वा प्रवरा यस्य स तथा पुरिसवरे पुरुषप्रधानः पुरिससीहे शौर्याद्यधिकतया, पुरिसआसीविसे शापसमर्थत्वात् पुरिसपुंडरीए पूज्यत्वात् सेव्यत्वाच्च, पुरिसवरगंधहत्थी शेषराजगजविजयित्वाद्, अड्डे धनेश्वरत्वाद् दित्ते दर्पवत्वात् वित्ते प्रसिद्धत्वाद् विच्छिन्नविपुलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्ने पूर्ववद् बहुधणबहुजायरूवरयए आओगपओगसंपउत्ते आयोगप्रयोगा- द्रव्यार्जनोपायविशेषाः सम्प्रयुक्ताःप्रवर्तिता येन स तथा, विच्छड्डियपउरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए पडिपुन्नजंतकोसकोट्ठागारायुहागारे यन्त्राणिजलयन्त्रादीनि कोशः- श्रीगृहं कोष्ठागारं- धान्यागारं आयुधागारं- प्रहरणकोशो बलवं हस्त्यादिसैन्ययुक्तो दुब्बलपच्चामित्ते (r) दर्पकत्वात् (मु०)।

Page #329
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि // 821 // अबलप्रातिवेशिकराजः, ओहयकंटयं निहयकंटयं मलियकंटयं उद्धियकंटयं अकंटयं एवं ओहयसत्तुं उपहता राज्यापहाराद् निहता मारणान्मलिता मानभञ्जनादुद्धृता देशनिष्काशनात्कण्टका-दायादा यत्र राज्ये तत्तथा, अत एवाकण्टकम्, एवं शत्रवोऽपि, नवरंशत्रवस्तेभ्योऽन्ये, पराईयसत्तुं विजयवत्त्वादिति, ववगयदुभिक्खं मारिभयविप्पमुक्कं खेमं सिवंसुभिक्खं पसन्नडिंबडमरं डिम्बानिविघ्ना डमराणि-कुमारादिव्युत्थानादीनि, रज्जं पसासेमाणे त्ति पालयन् विहरिस्सइ त्ति / दो देवा महद्धिया इत्यत्र यावत्करणाद् / महज्जुइया महाणुभागा महायसा महाबले ति दृश्यम्, सेणाकम्मति सेनायाः-सैन्यस्य कर्म-व्यापारः शत्रुसाधनलक्षणः सेनाविषयं 8 वा कर्म- इतिकर्तव्यतालक्षणं सेनाकर्म, पूर्णभद्रश्च-दक्षिणयक्षनिकायेन्द्रो माणिभद्रश्च- उत्तरयक्षनिकायेन्द्रः, बहवे राईसरे त्यादि, राजा-महामाण्डलिकः ईश्वरो- युवराजो माण्डलिकोऽमात्यो वा, अन्ये च व्याचक्षते- अणिमाद्यष्टविधैश्वर्ययुक्त ईश्वर इति, तलवरः- परितुष्टनरपतिप्रदत्तपट्टबन्धभूषितो माडम्बिकश्छिन्नमडम्बाधिपः, कौटुम्बिकः- कतिपयकुटुम्बप्रभुरिभ्योऽर्थवान्, स च किल यदीयपुञ्जीकृतद्रव्यराश्यन्तरितो हस्त्यपि नोपलभ्यत इत्येतावताऽर्थेनेति भावः, श्रेष्ठीश्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टभूषितोत्तमाङ्गः पुरज्येष्ठो वणिक्, सेनापतिपतिनिरूपितो हस्त्यश्वरथपदातिसमुदायलक्षणायाः सेनायाः प्रभुरित्यर्थः, सार्थवाहकः- सार्थनायकः एतेषां द्वन्द्वः, ततश्च राजादयः प्रभृतिरादिर्येषां ते तथा, देवसेणे त्ति देवावेव सेना यस्य देवाधिष्ठिता वा सेना यस्य स देवसेन इति, देवसेणाती ति देवसेन इत्येवंरूपम्, सेते त्यादि श्रेयान्- अतिप्रशस्यः श्वेतो वा कीदृगित्याह- शङ्खतलेन-कम्बुरूपेण विमलेन-पङ्कादिरहितेन सन्निकाश:- सङ्काशः सदृशो यः स शङ्खतलविमलसन्निकाशः / दुरूढे त्ति आरूढः समाणे त्ति सन् अतियास्यति प्रवेक्ष्यति निर्यास्यति निर्गमिष्यतीति, क्वचिद्वर्त्तमाननिर्देशो दृश्यते स च तत्कालापेक्ष इति, एवं सर्वत्र, गुरुमहत्तरएहिं ति गुर्वोर्मातापित्रोर्महत्तरा:- पूज्याः अथवा गौरवाईत्वेन गुरवो // 821 //

Page #330
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 822 // महत्तराश्च वयसा वृद्धत्वाद्ये ते गुरुमहत्तराः पुणरवि त्ति महत्तराभ्यनुज्ञानानन्तरं लोकान्ते- लोकाग्रलक्षणे सिद्धस्थाने भवा नवममध्ययन लोकान्तिकाः, भाविनि भूतवदुपचारन्यायेन चैवं व्यपदेशोऽन्यथा ते कृष्णराजीमध्यवासिनो, लोकान्तभावित्वं च नवस्थानम्, सूत्रम् 693 तेषामनन्तरभव एव सिद्धिगमनादिति, जीतकल्प: आचरितकल्पो जिनप्रतिबोधनलक्षणो विद्यते येषां ते जीतकल्पिकाः, श्रेणिकआचरितमेव तेषामिदं न तु तैस्तीर्थकरः प्रतिबोध्यते, स्वयंबुद्धत्वाद्भगवत इति, ताहि न्ति ताभिर्विवक्षिताभिः, वगृहिं ति चरित्रादि वाग्भिर्यकाभिरानन्द उत्पद्यत इति भावः / इष्टाभि रिष्यन्ते स्म याः कान्ताभिः- कमनीयाभिः प्रियाभिः- प्रेमोत्पादिकाभिः, विरूपा अपि कारणवशात् प्रिया भवन्तीत्यत उच्यते- मनोज्ञाभिः- शुभस्वरूपाभिमनोज्ञा अपि शब्दतोऽर्थतो न हृदयङ्गमा भवन्तीत्याह- मणामाहिं ति मनोऽमन्ति- गच्छन्ति यास्तास्तथा ताभिरुदारेण-उदात्तेन स्वरेण प्रयुक्तत्वादर्थेन वा युक्तत्वादुदाराभिः कल्यं- आरोग्यमणन्ति-शब्दयन्तीति कल्याणास्ताभिः, शिवस्य- उपद्रवाभावस्य सूचकत्वाच्छिवाभिः, धनं लभन्ते धने वा साध्व्यो धन्यास्ताभिः / मङ्गले-दुरितक्षये साध्व्यो मङ्गल्यास्ताभिः सह श्रिया- वचनार्थशोभया यास्ताः सश्रीकास्ताभिर्वाग्भिरिति सम्बन्धितमभिनन्द्यमानः-समुल्लास्यमानो, बहिय त्ति नगराहिस्तादिति / इतोवाचनानन्तरमनुश्रित्य लिख्यते- साइरेगाइ न्ति अर्द्धसप्तमैर्मासैदश वर्षाणि यावत् व्युत्सृष्टे काये परिकर्मवर्जनतस्त्यक्ते देहे परीषहादिसहनतस्तथा / सक्ष्यति उत्पत्स्यमानेषूपसर्गेषु भयाभावतः क्षमिष्यत्युत्पन्नेषु क्रोधाभावतस्तितिक्षिष्यति दैन्याभावतोऽध्यासिष्यते अविचलतयेति, जाव गुत्ते त्ति करणादिदं दृश्यं- एसणासमिए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए भाण्डमात्राया आदाने निक्षेपे च समित इत्यर्थः / उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लंपरिठावणियासमिए खेलो- निष्ठीवनं सिंघाणो- नासिकाश्लेष्मा जल्लो- मलः, मणगुत्ते / 0 पारि० (मु०)।

Page #331
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 823 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि वइगुत्ते कायगुत्ते गुत्ते त्रिगुप्तत्वाद् गुप्तात्मेत्यर्थः / गुत्तिदिए स्वविषयेषु रागादिनेन्द्रियाणामप्रवृत्तेः / गुत्तबंभचारी गुप्तं- नवभिर्ब्रह्मचर्यगुप्तिभी रक्षितं ब्रह्म- मैथुनविरमणं चरतीति विग्रहः / तथा अममे अविद्यमानममेत्यभिलापो निरनुषङ्गत्वाद् अकिंचणे नास्ति किंचणं- द्रव्यं यस्य स तथा, छिन्नग्रन्थे छिन्नो ग्रन्थो- धनधान्यादिस्तत्प्रतिबन्धो वा येन स तथा, क्वचित् किन्नग्गन्थे / इति पाठस्तत्र कीर्णः-क्षिप्तः, निरुवलेवे द्रव्यतो निर्मलदेहत्वाद्भावतो बन्धहेत्व-भावान्निर्गत उपलेपो यस्मादिति निरुपलेपः, एतदेवोपमानैरभिधीयते- कंसपातीव मुक्कतोये कांस्यपात्रीव- कांस्यभाजनविशेष इव मुक्तं- त्यक्तं न लग्नमित्यर्थस्तोयमिव बन्धहेतुत्वात्तोयं-स्नेहो येन स मुक्ततोयो यथा भावनायामाचाराङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धपञ्चदशाध्ययने तथा अयं वर्णको वाच्य इति भावः, किय रं यावदित्याह- जाव सुहुये त्यादि, सुष्ठ हुतं-क्षिप्तं घृतादीति गम्यते यस्मिन् स सुहुतः स चासौ हुताशनश्चवह्निरिति सुहुतहुताशनस्तद्वत्तेजसा- ज्ञानरूपेण तपोरूपेण वा ज्वलन्- दीप्यमानः, अतिदिष्टपदानां सङ्ग्रहं गाथाभ्यामाहकसेगाहा, कुंजर गाहा, कंसे त्ति कंसपाईव मुक्कतोयेसंखेत्ति संखे इव निरङ्गणे रङ्गणं- रागाद्युपरञ्जनम्, तस्मानिर्गत इत्यर्थः / जीवे त्ति जीव इव अप्पडिहयगई संयमे गतिः- प्रवृत्तिर्न हन्यते अस्य कथञ्चिदिति भावः, गगणे त्ति गगनमिव निरालम्बणे न कुलग्रामाद्यालम्बन इति भावः, वाये य त्ति वायुरिव अप्पडिबद्धे ग्रामादिष्वेकरात्रादिवासात् सारयसलिले त्ति सारयसलिलं व सुद्धहियए अकलुषमनस्त्वात्, पुक्खरपत्ते त्ति पुक्खरपत्तंपिव निरुवलेवेप्रतीतम्, कुम्मे त्ति कुम्मो इव गुत्तिंदिए कच्छपो हि कदाचिदवयवपञ्चकेन गुप्तो भवत्येवमसावपीन्द्रियपञ्चकेनेति, विहगे त्ति विहग इव विप्पमुक्के मुक्तपरिच्छदत्वादनियतवासाच्चेति, खगे यत्ति खग्गिविसाणंव एगजाए खड्ग-आटव्यो जीवस्तस्य विषाणं-शृङ्गंतदेकमेव भवति तद्वदेकजात- एकभूतो रागादिसहाय ७'गुत्ते' गुप्त० (मु०)।

Page #332
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 824 // वैकल्यादिति, भारुडेत्ति भारुडपक्खीव अप्पमत्ते भारुण्डपक्षिणोः किलैकं शरीरं पृथग्ग्रीवं त्रिपादं च भवति, तौचात्यन्तमप्रमत्त- नवममध्ययनं तयैव निर्वाहं लभेते इति तेनोपमेति ॥१॥कुंजरे त्ति कुंजरो इव सोंडीरे हस्तीव शूरः कषायादिरिपून् प्रति, वसभे त्ति वसभो इव नवस्थानम्, सूत्रम् 693 जायथामे गौरिवोत्पन्नबलः, प्रतिज्ञातवस्तुभरनिर्वाहक इत्यर्थः, सीहे त्ति सीहो इव दुद्धरिसे परीषहादिभिरनभिभवनीय इत्यर्थः / श्रेणिकनगराया चेव त्ति मंदरो इव अप्पकंपे मेरुरिवानुकूलाधुपसगैरविचलितसत्त्वः, सागरमक्खोहि त्ति मकारोऽलाक्षणिकःसागरवद- चरित्रादि क्षोभः सागराक्षोभ इति सूत्रसूचा, सूत्रं च सागरो इव गंभीरे हर्षशोकादिभिरक्षोभितत्वादिति, चंदे त्ति चंदे इव सोमलेसे अनुपतापकारिपरिणामः, सूरे त्ति सूरे इव दित्ततेए दीप्ततेजा द्रव्यतः शरीरदीप्त्या भावतो ज्ञानेन, कणगे त्ति जच्चकणगंपिव जायरूवे जातं-लब्धं रूपं- स्वरूपं रागादिकुद्रव्यविरहाद् येन स तथा, वसुंधरा चेव त्ति वसुंधरा इव सव्वफासविसहे स्पर्शाःशीतोष्णादयोऽनुकूलेतराः, सुहुयहुए त्ति व्याख्यातमेवेति, नत्थी त्यादि नास्ति तस्य भगवतो महापद्मस्यायं पक्षो, यदुत कुत्रापि प्रतिबन्धः- स्नेहो भविष्यतीति, अण्डएइ व त्ति अण्डजो-हंसादिर्ममायमित्युल्लेखेन वा प्रतिबन्धो भवति, अथवा अण्डकं मयूर्यादीनामिदं रमणकं मयूरादेः कारणमिति प्रतिबन्धः स्यादित्यथवाऽण्ड पट्टसूत्रजमिति वा, पोतजो हस्त्यादिरयमिति वा प्रतिबन्धः स्याद्, अथवा पोतको बालक इति वा, अथवा पोतकं वस्त्रमिति वा प्रतिबन्धः स्याद्, आहारेऽपिल च विशुद्ध सरागसंयमवतः प्रतिबन्धः स्यादिति दर्शयति- उग्गहिएइ व त्ति अवगृहीतं- परिवेषणार्थमुत्पाटितं प्रगृहीतंभोजनार्थमुत्पाटितमिति, अथवा अवग्रहिकमिति-अवग्रहोऽस्यास्तीति वसतिपीठफलकादिरौपग्रहिकं वा दण्डकादिकमुपधिजातम्, तथा प्रकर्षेण ग्रहोऽस्येति प्रग्रहिकं- औधिकमुपकरणं पात्रादीनि, अथवा अण्डजे वा पोतजे वेत्यादि व्याख्येयमिकारस्त्वागमिक इति, जन्नं ति यां यां दिशं णमिति वाक्यालङ्कारे तुशब्दो वा अयं तदर्थ एव, इच्छति तदा

Page #333
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि // 825 // विहर्तुमिति शेषः, तांतां दिशंस विहरिष्यतीति सम्बन्धः, सप्तम्यर्था वेयं द्वितीया तस्यांतस्यामित्यर्थः,शुचिभूतो भावशुद्धितो लघुभूतोऽनुपधित्वेन गौरवत्यागेन च अणुप्पग्गंथे त्ति अनुरूपतया- औचित्येन विरतेन त्वपुण्योदयादणुरपि वा-सूक्ष्मोऽप्यल्पो-2 ऽपि प्रगतो ग्रन्थो- धनादिर्यस्य यस्माद्वाऽसावनुप्रग्रन्थः / अपेर्वृत्त्यन्तर्भूतत्वादणुप्रग्रन्थो वा अथवा अणुप्प त्ति अनर्योनपणीयोऽढौकनीयः परेषामाध्यामिकत्वाद् ग्रन्थवद्- द्रव्यवद् ग्रन्थो- ज्ञानादिर्यस्य सोऽनर्प्यग्रन्थ इति, भावेमाणे त्ति वासयन्नित्यर्थः / अणुत्तरेणं ति नास्त्युत्तरं- प्रधानमस्मादित्यनुत्तरं तेन, एव मिति अनुत्तरेणेति विशेषणमुत्तरत्रापि सम्बन्धनीयमित्यर्थः। आलयेन वसत्या विहारेणैकरात्रादिना आर्जवादयः क्रमेण मायामानगौरवक्रोधलोभनिग्रहा गुप्तिर्मनःप्रभृतीनां तथा सत्यं च-द्वितीयं महाव्रतं संयमश्च-प्रथमंतपोगुणाश्च अनशनादयः सुचरितं- सुष्ठासेवितं सोचवियं ति प्राकृतत्वाच्छौचं च-तृतीयं महाव्रतम्, अथवा विय त्ति विच्च विज्ञानमिति द्वन्द्वस्ततश्चैतान्येवैता एव वा फल त्ति फलप्रधानः परिनिर्वाणमार्गोनिर्वृत्तिनगरीपथः सत्यादिपरिनिर्वाणमार्गस्तेन,ध्यानयोः-शुक्लध्यानद्वितीयतृतीयभेदलक्षणयोरन्तरं-मध्यं ध्यानान्तरं तदेव ध्यानान्तरिका तस्यां वर्तमानस्य, शुक्लस्य द्वितीयाद्भेदादुत्तीर्णस्य तृतीयमप्राप्तस्येत्यर्थः, अनन्तमनन्तविषयत्वाद्, अनुत्तरं / सर्वोत्तमत्वाद्, निर्व्याघातं धरणीधरादिभिरप्रतिहतत्वाद्, निरावरणं सर्वावरणापगमात्, कृत्स्नं सर्वार्थविषयत्वात्, प्रतिपूर्ण स्वरूपतः पौर्णमासीचन्द्रवत्, केवलमसहायमत एव वरंज्ञानदर्शनं प्रतीतं केवलवरज्ञानदर्शनमिति अरह त्ति अर्हन् अष्टविधमहाप्रातिहार्यरूपपूजायोगाद् जिनो रागादिजेतृत्वात् केवली परिपूर्णज्ञानादित्रययोगात् सर्वज्ञः सर्वविशेषार्थबोधात् सर्वदर्शी सकलसामान्यार्थावबोधात् ततश्च सह देवैश्च-वैमानिकज्योतिष्कलक्षणैर्मत्यैश्च- मनुजैरसुरैश्च-भवनपतिव्यन्तरलक्षणैर्यःस सदेवमासुरस्तस्य लोकः- पञ्चास्तिकायात्मकस्तस्य परियागं ति जातावेकवचनमिति पर्यायान्-विचित्रपरिणामान् जाणइ

Page #334
श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि ||826 // पासइ त्ति ज्ञास्यति द्रक्ष्यति चेत्यर्थः, एतच्च देवादिग्रहणं प्रधानापेक्षमन्यथा सर्वजीवानां सर्वपर्यायान् ज्ञास्यति, अत एवाहसव्वलोए इत्यादि, चयणं ति वैमानिकज्योतिष्कमरणमुपपातं- नारकदेवानां जन्म तर्क-विमर्श मन- श्चित्तं मनसि भवं मानसिकं-चिन्तितं वस्तु भुक्तमोदनादिकृतं घटादि प्रतिषेवितं- आसेवितं प्राणिवधादि आविष्कर्म-प्रकटक्रियां रहःकर्मविजनव्यापारंज्ञास्यतीत्यनुवर्त्तते, तथा अरहा न विद्यते रहो-विजनं यस्य सर्वज्ञत्वादसावरहा, अत एव रहस्यस्य-प्रच्छन्नस्याभावोऽरहस्यं तद्भजते इत्यरहस्यभागी,तंतंकालमाश्रित्येति शेषः, सप्तमी वेयमतस्तस्मिंस्तस्मिन् काल इत्यर्थो, मणसवयसकाइए। त्ति मानसश्च वाचसश्च कायिकश्च मानसवाचसकायिकं तत्र योगे- व्यापारे ह्रस्वत्वं च प्राकृतत्वादिति, वर्तमानानांव्यवस्थितानां सर्वभावान्- सर्वपरिणामान् जानन् पश्यन्विहरिष्यति, अभिसमेच्च त्ति अभिसमेत्य अवगम्य, सभावणाई ति। सह भावनाभिः प्रतिव्रतं पञ्चभिरीर्यासमित्यादिभिर्यानि तानि सभावनानि तासांचस्वरूपमावश्यकान्मन्तव्यं षड्जीवनिकायान्। रक्षणीयतया धम्मं ति एवंरूपंचारित्रात्मकं सुगतौ जीवस्य धारणाद्धम॑ श्रुतधर्मंच देशयन्- प्ररूपयन्निति, अथ महापद्मस्यात्मनश्च सर्वज्ञत्वात् सर्वज्ञयोश्च मताभेदाद्भेदे चैकस्ययथावस्त्वदर्शनेनासर्वज्ञताप्रसङ्गादित्युभयोर्भगवान् समां वस्तुप्ररूपणां दर्शयन्नाह-से जहे त्यादि, से इत्यथार्थोऽथशब्दश्च वाक्योपन्यासार्थो यथेत्युपमानार्थः। नाम एत्ति वाक्यालङ्कारे अज्जो त्ति हे / आर्याः शिष्यामन्त्रणम्, एगे आरंभट्ठाणे त्ति आरम्भ एव स्थानं-वस्तु आरम्भस्थानमेकमेव, तत्तत्प्रमत्तयोगलक्षणत्वात् तस्य, यदाह-सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो इति, इतः शेषमावश्यके प्रायः प्रसिद्धमिति न लिखितम्, तथा फलकंप्रतलमायतं काष्ठं- स्थूलमायतमेव लब्धानि च सन्मानादिनाऽपलब्धानि च न्यक्कारपूर्वकतया यानि भक्तादीनि तैर्वृत्तयो 7 चैकस्यायथावस्तुदर्शने० (मु०)। 0 सर्वः प्रमत्तयोगो भवति आरम्भ एव श्रमणस्य // // 26 //

Page #335
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ / / 827 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 693 श्रेणिकचरित्रादि निर्वाहा लब्धापलब्धवृत्तयः ।आहाकम्मिए इवत्ति आधाय- आश्रित्य साधून कर्म-सचेतनस्याचेतनीकरणलक्षणा अचेतनस्य वा पाकलक्षणा क्रिया यत्र भक्तादौ तदाधाकर्म तदेवाधाकर्मिकम्, उक्तं च-सच्चित्तं जमचित्तं साहूणऽट्टाए कीरए जं च। अच्चित्तमेव पच्चइ आहाकम्मं तयं भणियं॥१॥ (पञ्चा० 13/7) इह चेकारः सर्वत्रागमिक इतिशब्दो वाऽयमुपप्रदर्शनार्थपरो वा विकल्पार्थः / उद्देसियं ति अर्थिनः पाखण्डिनः श्रमणान्निर्ग्रन्थान् वोद्दिश्य दुर्भिक्षात्ययादौ यद्भक्तं वितीर्यते तदौद्देशिकमिति, उद्देशे भवमौद्देशिकमितिशब्दार्थो, यद्वा तथैव यदुद्धरितं सद् दध्यादिभिर्विमिश्य दीयते तापयित्वा वा तदपि तथैवेति, इहाभिहितं- उद्देसिय साहुमाई ओमव्वय भिक्खवियरणं जं च। उद्धरियं मीसेउं तविउ उद्देसियं तं तु॥१॥ (पञ्चा० 13/8) इति मीसजाए व त्ति गृहिसंयतार्थमुपस्कृततया मिश्रं जातं- उत्पन्नं मिश्रजातम्, यदाह- पढम चिय गिहिसंजय मीसं उवक्खडइ मीसग / तं तु // (पञ्चा० 13/9) इति अज्झोयरए त्ति स्वार्थमूलाद्रहणे साध्वाद्यर्थं कणप्रक्षेपणमध्यवपूरकः, आह च-सट्टा मूलद्दहणे अज्झोयर होइ पक्खेवो। (पञ्चा० 13/15) इति, पूईए त्ति शुद्धमपि कर्माद्यवयवैरपवित्रीकृतं पूतिकम्, उक्तंच-कम्मावयवसमेयं संभाविज्जइ जयं तु तं पूई। (पञ्चा० 13/9) इति कीए त्ति द्रव्येण भावेन वा क्रीतं-स्वीकृतं यत्तत्क्रीतमिति, यतोऽभ्यधायिदव्वाइएहिँ किणणं साहूणट्ठाइ कीयं तु ॥(पञ्चा० 13/11) इति पामिच्चं अपमित्यकं-साध्वर्थमुद्धारगृहीतं, यतोऽभिहितं- पामिच्चं साहूणं अट्ठा उच्छिदिउं दियावेइ (पञ्चा० 13/12) इति आच्छेद्यं बलाद् भृत्यादिसत्कमाच्छिद्य यत्स्वामी साधवे ददाति, 0साध्वर्थ सचित्तं यदचित्तं क्रियते। अचित्तस्य पाकादि वा तदाधाकर्म भणितम् // 1 // अवमात्यये साध्वादीनुद्दिश्य यद्भिक्षावितरणं यद्वा / उद्धृतं मिश्रयित्वा तापयित्वा दानं तदौदेशिकमेव // 1 // प्रथममेव गृहिसंयतमिश्रमुपस्करोति तन्मिश्रमेव // मूलात् स्वार्थं पाके प्रक्षेपः साध्वर्थमध्यवपूरकः / / ७आधाकर्मावयवसमेतं संभाव्यते यत्तत्पूतिकम् // ॐ द्रव्याद्यैः क्रीणनं साध्वर्थं तत्क्रीतन्तु // 0 साध्वर्थम् उद्यतकं गृहीत्वा ददाति प्रामित्यकम्। 8

Page #336
श्रीस्थानाडू श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 828 // भणितं च-अच्छेज्जं चाछिंदिय जं सामी भिच्चमाईणं (पञ्चा० 13/14) इति अनिसृष्टं साधारणं बहूनामेकादिना अननुज्ञातं नवममध्ययन दीयमानम्, आह च-अणिसटुं सामन्नं गोट्ठियमाईण दयउ एगस्स (पञ्चा० 13/15) इति अभ्याहृतं स्वग्रामादिभ्य आहृत्य नवस्थानम्, सूत्रम् 693 यद्ददाति, यतोऽवाचि- सग्गामपरग्गामा जमाणियं अभिहडं तय होइ (पञ्चा० 13/13) इति (अध्यवपूरकादीनां स्वरूपमुक्तं न तु श्रेणिकव्युत्पत्तिरित्याह- एषा मित्यादि) एषांशब्दार्थः प्रायः प्रकट एवेति, कान्तारभक्तादय आधाकादिभेदा एव, तत्र कान्तारं- चरित्रादि अटवी तत्र भक्तं- भोजनं यत्साध्वाद्यर्थं तत्तथा, एवं शेषाण्यपि, नवरं ग्लानो- रोगोपशान्तये यद्ददाति ग्लानेभ्यो वा यद् दीयते, तथा वईलिका- मेघाडम्बरं तत्र हि वृष्ट्या भिक्षाभ्रमणाक्षमो भिक्षुकलोको भवतीति गृही तदर्थं विशेषतो भक्तं दानाय निरूपयतीति, प्राघूर्णका- आगन्तुका भिक्षुका एव तदर्थं यद्भक्तं तत्तथा, प्राघूर्णको वा गृही स यद्दापयति तदर्थं / संस्कृत्य तत्तथा, मूलं पुनर्नवादीनां तस्य भोजनं तदेव वा भोजनं भुज्यत इति भोजनमितिकृत्वा, कन्दः- सूरणादिः फलंत्रपुष्यादि बीजं दाडिमादीनां हरितं- मधुरतृणादिविशेषः, जीववधनिमित्तत्वाच्चैषां प्रतिषेध इति / पंचमहव्वइए इत्यादि प्रथमपश्चिमतीर्थकराणां हि पञ्च महाव्रतानि शेषाणां महाविदेहजानां च चत्वारीति पञ्चमहाव्रतिकः, एवं सह प्रतिक्रमणेनउभयसन्ध्यमावश्यकेन यः स तथा, अन्येषां तु कारणजात एव प्रतिक्रमणमिति, उक्तं च-सपडिक्कमणो धम्मो पुरिमस्स या पच्छिमस्स य जिणस्स। मज्झिमयाण जिणाणं कारणजाए पडिक्कमणं॥१॥ (आव०नि० 1258, बृहत्क० 6425) इति, तथा छ अविद्यमानानि-जिनकल्पिकविशेषापेक्षया असत्त्वादेव स्थविरकल्पिकापेक्षया तु जीर्णमलिनखण्डितश्वेताल्पत्वादिना / Oभृत्यादिभ्य आच्छिद्य यत्स्वामी दत्ते तदाच्छेद्यम् / 0 गोष्ठ्यादीनां सामान्यमेकस्य ददतोऽनिसृष्टम् // 0 स्वग्रामपरग्रामाद्यदानीतं तदभ्याहृतं भवति // ON पूर्वस्य पश्चिमस्य जिनस्य साधोः सप्रतिक्रमणो धर्मः / मध्यमजिनसाधूनां कारणजाते प्रतिक्रमणम् // 1 //

Page #337
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 829 // चेलानि- वस्त्राणि यस्मिन् स तथा धर्मश्चारित्रम्, न च सति चेले अचेलता न लोके प्रतीता, यत उक्तं-जह जलमवगाहतो / नवममध्ययन बहुचेलोऽवि सिरवेढियकडिल्लो। भन्नइ नरो अचेलो तह मुणओ संतचेलावि॥१॥ अतः- परिसुद्धजुन्नकुच्छियथोवानियअन्नभोगभोगेहि। नवस्थानम्, सूत्रम् 693 मुणओ मुच्छारहिया संतेहिं अचेलया होंति॥१॥ (विशेषाव० 2600-2599) (अनियतैरन्यभोगेच सति भोग्यरित्यर्थः) न च श्रेणिकवस्त्रं संसक्तिरागादिनिमित्ततया चारित्रविघातायाध्यात्मशुद्धेः शरीराहारादिवदिति, न हि शरीराङ्कादिसंसक्तिर्न भवति चरित्रादि रागो वा नोत्पद्यते, उक्तं च-अह कुणसि थुल्लवत्थाइएसु मुच्छ धुवं सरीरेऽवि। अक्केजदुल्लभतरे काहिसि मुच्छं विसेसेणं // 1 // (विशेषाव० 2564) इति (अक्रयणीय इत्यर्थः)अध्यात्मशुद्ध्यभावेऽचेलकत्वमपिन चारित्राय, यथाक्तं-अपरिग्गहावि परसंतिएसु मुच्छाकसायदोसेहिं / अविणिग्गहियप्पाणो कम्ममलमणंतमजंति // 1 // (विशेषाव० 2566) इति, जिनोदाहरणादचेलकत्वमेव श्रेय इति न वक्तव्यमेतद्, यतोऽभ्यधायि-न परोवएसविसया न य छउमत्था परोवएसपि / दिति न य सीसवग्गं दिक्खंति जिणा जहा सव्वे ॥१॥तह सेसेहिं य सव्वं कज्जं जइ तेहिँ सव्वसाहम्म। एवं च कओ तित्थं? न चेदचेलत्ति को गाहो? // 2 // (विशेषाव० 2588-2 89) अपि च- उचितचेलसद्भावे चारित्रधर्मो भवत्येव तदुपकारित्वाच्छरीराहारादिवदिति, अथ कथं चेलस्य चारित्रोपकारितेति चेद्, उच्यते, शीतादित्राणतो जीवसंसक्तिनिमित्ततृणपरिहारादिहेतुत्वाद्, उक्तं च- तणगहणानलसेवानिवारणा यथा जलमवगाहयन बहुचेलोऽपि शिरोवेष्टितकटीवस्त्रः / नरोऽचेलो भण्यते तथा मुनयः सच्चेला अपि॥१॥ श्वेतजीर्णकुथितस्तोकानियतान्यभोगभोगैः। मूर्छारहिता मुनयः सत्स्वपि अचेलका भवन्ति॥१॥ 0 स्थूलवस्त्रादिषु मूर्छामथ करोषि ध्रुवं शरीरेऽपि / अक्रेयदुर्लभतरे विशेषेण मूछों करिष्यसि // 1 // 02 अपरिग्रहा अपि परकीयेषु मूर्छाकषायदोषैः / अविनिगृहीतात्मानोऽनन्तं कर्ममलमर्जयन्ति॥१॥७ जिनाः सर्वे न परोपदेशवशगा न च छद्मस्थाः परस्योपदेशमपि नच ददति न च शिष्यवर्गं दीक्षयन्ति यथा // 1 // तथा शेषैश्च सर्वं कार्यं यदि तैः सर्वसाधर्म्यम्। एवं च कुतस्तीर्थं? न चेदचेल इति को ग्राहः (आग्रहः)॥ 2 // 02 तृणग्रहणानलसेवानिवारणाय -

Page #338
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 694-703 // 830 // चत्वम्, अवसर्पिण्यारम्भऋषभ धम्मसुक्कझाणट्ठा। दि8 कप्पग्गहणं गिलाणमरणट्ठया चेव // 1 // (ओघनि०७०६, पञ्चवस्तु 813) इति, तथा सेजायरे ति शेरते। यस्यां साधवः सा शय्या तया तरति भवसागरमिति शय्यातरो- वसतिदाता तस्य पिण्डो- भक्तादिः शय्यातरपिण्डः, सच। अशनादि 4 र्वस्त्रादि 4 शूच्यादि 4 श्चेति, तद्वहणे दोषास्त्वमी-तित्थंकरपडिकुट्ठो अन्नायं उग्गमोऽवि य न सुज्झे। अविमुत्ती पश्चाद्धागानि नक्षत्राणि, अलाघवता दुल्लहसेजा विउच्छेओ॥१॥(पञ्चा०१७/१८) इति, राज्ञः- चक्रवर्त्तिवासुदेवादेः पिण्डोराजपिण्डः, इदानीमुभयोरपि आनतादि विमानोच्चत्वम्, जिनयोः समानतानिगमनार्थमाह- जस्सील गाहा, यौ शीलसमाचारौ- स्वभावानुष्ठाने यस्य स यच्छीलसमाचारस्तावेव विमलवाहनोशीलसमाचारौ यस्य स तथेति ॥महापद्मजिनो हि महावीरवदुत्तरफाल्गुनीनक्षत्रजन्मादिव्यतिकर इति नक्षत्रसम्बन्धान्नक्षत्रसूत्रं तीर्थान्तरम्, णवणक्खत्ताचंदस्स पच्छंभागापं० २०-अभिती समणो धणिट्ठा रेवति अस्सिणि मग्गसिर पूसो। हत्थो चित्ता यतहा पच्छंभागा धनदन्ताधा यामाः, शुक्रणव हवंति // 1 // सूत्रम् 694 // आणतपाणतआरणच्चुत्तेसुकप्पेसु विमाणा णव जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेण पं०॥सूत्रम् 695 // चतुरिन्द्रियविमलवाहणे णं कुलकरे णव धणुसताई उद्धं उच्चत्तेणं हुत्था // सूत्रम् 696 // भुजपरिसर्पाणां उसभेणं अरहा कोसलितेणं इमीसे ओसप्पिणीए णवहिं सागरोवमकोडाकोडीहिं विईक्वंताहिं तित्थे पवत्तिते ॥सूत्रम् 697 // शिकादिः घणदंतलट्ठदंतगूढदंतसुद्धदंतदीवाणं दीवाणवणवजोयणसताई आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता॥सूत्रम् 698 // धर्मशुक्लध्यानार्थम् / कल्पग्रहणं दृष्टं ग्लानार्थाय मरणार्थाय चैव // 1 // 0 तीर्थंकरप्रतिक्रुष्टोऽज्ञातत्वमुद्गमोऽपि च न शुद्ध्यति / अविमुक्तिरलाघवता दुर्लभा / शय्या व्युच्छेदश्च // 1 // ग्रहवीथयः, नोकषायाः, कुलकोट्यः, नवप्रदे // 830 //

Page #339
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 831 // सुक्कस्स णं महागहस्स णव वीहीओ पं० तं० हयवीही गतवीही णागवीही वसहवीही गोवीही उरगवीही अयवीही मितवीही वेसाणरवीही। सूत्रम् 699 // नवविधे नोकसायवेयणिज्ने कम्मे पं० तं०- इत्थिवेते पुरिसवेते णपुंसगवते हासे रती अरइ भये सोगे दुगुंछ ।सूत्रम् 700 // ___ चउरिंदियाणं णव जाइकुलकोडीजोणिपमुहसयसहस्सा पण्णत्ता, भुयगपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं नवजाइकुलकोडिजोणिपमुहसयसहस्सा पण्णत्ता // सूत्रम् 701 / / जीवाणंणवट्ठाणनिवत्तिते पोग्गले पावकम्मत्ताते चिणिंसुवा 3 पुढविकाइयनिवत्तिते जाव पंचिंदितनिवत्तिते, एवं चिणउवचिण जाव णिजरा चेव / / सूत्रम् 702 // ___णव पएसिताखंधा अणंता पण्णत्ता नवपएसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता जाव णवगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता॥ सूत्रम् 703 // नवमं ठाणं नवमज्झयणं समत्तं // कण्ठ्यं, च नवरं पच्छंभाग त्ति पश्चाद्भागश्चन्द्रेण भोगो येषां तानि पश्चाद्धागानि चन्द्रोऽतिक्रम्य यानि भुङ्क्ते, पृष्ठं दत्त्वेत्यर्थः। अभिई गाहा, अस्सीइत्ति अश्विनी मतान्तरं पुनरेवं-अस्सिणीभरणी समणो अणुराहधणिठुरेवईपूसो। मियसिरहत्थो चित्ता पच्छिमजोगा / भुजपरिसर्पाणां मुणेयव्वा॥१॥इति नक्षत्रविमानव्यतिकर उक्त इति विमानविशेषव्यतिकरसूत्रं व्यक्तम् / अनन्तरं विमानानामुच्चत्वमुक्तमिति | शिकादिः कुलकरविशेषस्योच्चत्वसूत्रं कुलकरसम्बन्धादृषभकुलकरसूत्रम्, ऋषभो मनुष्य इत्यन्तरद्वीपजमनुष्यक्षेत्रविशेषप्रमाणसूत्रंच, सुगमानि चैतानि, नवरं घनदन्तादयः सप्तमा अन्तरद्वीपाः। नवयोजनशतानीत्युक्तमिति समधरणीतलादुपरिष्ठान्नवयोजन 0 अश्विनी भरणी श्रवणमनुराधा धनिष्ठा रेवती पुष्यो। मृगशिरो हस्तश्चित्रा पश्चिमयोगानि ज्ञातव्यानि // 1 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 694-703 पश्चाद्भागानि नक्षत्राणि, आनतादिविमानोचत्वम्, विमलवाहनोबत्वम्, अवसर्पिण्यारम्भऋषभतीर्थान्तरम्, धनदन्ताद्यायामाः,शुक्रग्रहवीथय:, नोकषायाः, चतुरिन्द्रिय कुलकोट्यः, नवप्रदे // 831 //

Page #340
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 832 // नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 694-703 पश्चाद्धागानि नक्षत्राणि, आनतादिविमानोचत्वम्, चत्वम्, अवसर्पिण्यारम्भ शताभ्यन्तरचारिणो ग्रहविशेषस्य व्यतिकरमाह- सुक्कस्से त्यादि, शुक्रस्य महाग्रहस्य नव वीथय:-क्षेत्रभागाः प्रायस्त्रिभि-8 स्त्रिभिर्नक्षत्रैर्भवन्ति, तत्र हयसंज्ञा वीथी हयवीथीत्येवं सर्वत्र, संज्ञा च व्यवहारविशेषार्थम्, या चेह हयवीथी साऽन्यत्र नागवीथीति रूढा नागवीथी चैरावणपदमिति, एतासां च लक्षणं भद्रबाहुप्रसिद्धाभिरार्याभिः क्रमेण लिख्यते- भरणी स्वात्याग्नेयं 3 नागाख्या 1 वीथिरुत्तरे मार्गे। रोहिण्यादि 3 रिभाख्या 2 चादित्यादिः 3 सुरगजाख्या 3 // 1 // (आग्नेयं- कृत्तिका, आदित्यं पुनर्वसुरिति) वृषभाख्या 4 पैत्र्यादिः 3 श्रवणादि 3 मध्यमे जरद्वाख्याः 5 / प्रोष्ठपदादि 4 चतुष्के गोवीथि 6 स्तासु ख्या साठपवाद: चतुष्क गावाय ५स्ता विमलवाहनोमध्यफलम् // 2 // (पैत्र्यं- मघा मध्यमे इति-मार्गे प्रोष्ठपदा- पूर्वभद्रपदा) अजवीथी 7 हस्तादि 4 मंगवीथी 8 वैन्द्रदेवतादि स्यात्। दक्षिणमार्गे वैश्वानाषाढद्वयं ब्राम्यम् / / 3 / / (इन्द्रदेवता-ज्येष्ठा ब्राम्यामभिजिदिति) एतासु भृगुर्विचरति नागगजैरावतीषु। ऋषभवीथिषु चेत् / बहु वर्षेत् पर्जन्यः सुलभौषधयोऽर्थवृद्धिश्च // 4 // पशुसंज्ञासु च 3 मध्यमसस्यफलादिर्यदा चरेद् भृगुजः। अजमृगवैश्वानरवीथिष्वर्थभयादितो लोकः॥५॥ इति / वीथिविशेषचारेण च शुक्रादयो ग्रहा मनुजादीनामनुग्रहोपघातकारिणोभवन्तीति द्रव्यादिसामग्र्या कर्मणामुदयादिसद्भावादितिसम्बन्धात् प्रस्तुताध्ययनावतारि कर्मस्वरूपमाह- नवविहे चतुरिन्द्रियत्यादि, इह नोशब्दः साहचर्यार्थः कषायै:-क्रोधादिभिः सहचरा नोकषायाः, केवलानां नैषां प्राधान्यं किन्तु यैरनन्तानुबन्ध्या भुजपरिसर्माणां कुलकोट्यः, दिभिः सहोदयं यान्ति तद्विपाकसदृशमेव विपाकमादर्शयन्तीति, बुधग्रहवदन्यसंसर्गमनुवर्त्तन्ते, एवं च नोकषायतया वेद्यते / शिकादिः यत्कर्म तन्नोकषायवेदनीयमिति, तत्र यदुदयेन स्त्रियाः पुंस्यभिलाषः पित्तोदयेन मधुराभिलाषवत् स फुम्फुकाग्निसमानः स्त्रीवेदो यदुदयेन पुंसः स्त्रियामभिलाषः श्लेष्मोदयादम्लाभिलाषवत् स दावाग्निज्वालासमानः पुंवेदो, यदुदये नपुंसकस्य स्त्रीपुंसयोरुभयोरभिलाषः पित्तश्लेष्मणोरुदये मज्जिताभिलाषवत् स महानगरदाहाग्निसमानो नपुंसकवेद इति, यदुदयेन तीर्थान्तरम, धनदन्ताद्यायामाः,शक्रग्रहवीथय:, नोकषायाः, नवप्रदे // 832 //

Page #341
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 833 // सनिमित्तमनिमित्तं वा हसति तत्कर्म हास्यम्, यदुदयेन सचित्ताचित्तेषु बाह्यद्रव्येषु जीवस्य रतिरुत्पद्यते तद्रतिकर्म, यदुदयेन तेष्वेवारतिरुत्पद्यते तदरतिकर्म, यदुदयेन भयवर्जितस्यापिजीवस्येहलोकादि सप्तप्रकारं भयमुत्पद्यते तद्भयकर्म, यदुदयेन शोकरहितस्यापि जीवस्याक्रन्दनादिः शोको जायते तच्छोककर्मेति, यदुदयेन च विष्ठादिबीभत्सपदार्थेभ्यो जुगुप्सते तज्जुगुप्साकर्मेति / अनन्तरं कर्मोक्तम्, तद्वशवर्त्तिनश्च नानाकुलकोटीभाजो भवन्तीति कुलकोटिसूत्रे तद्गताश्च कर्म चिन्वन्तीति चयादिसूत्रषट्कम्, कर्मपुद्गलप्रस्तावात् पुद्गलसूत्राणि, सुगमानि चैतानि, नवरं नव जाईत्यादि, चतुरिन्द्रियाणां जातौ यानि कुलकोटीनां योनिप्रमुखाणां-योनिद्वाराणां शतसहस्राणि तानि तथा, भुजैर्गच्छन्तीति भुजगा- गोधादय इति / इति नवमस्थानकविवरणम्॥ नवममध्ययन नवस्थानम्, सूत्रम् 694-703 पश्चाद्धागानि नक्षत्राणि, आनतादिविमानोच्चत्वम्, विमलवाहनोचत्वम्, अवसर्पिण्यारम्भऋषभतीर्थान्तरम्, धनदन्ताधायामाः, शुक्रग्रहवीथय:, नोकषायाः, चतुरिन्द्रियभुजपरिसर्पाणां कुलकोट्यः, नवप्रदेशिकादिः // 833 // ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये तृतीयाङ्गे नवस्थानाख्यं नवममध्ययनं समाप्तमिति // ७०द्वारकाणां (मु०)।

Page #342
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 834 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 704 जीवप्रत्यागमनादिका लोकस्थितिः ॥अथ दशममध्ययनं दशस्थानाख्यम्॥ अथ सङ्ख्याविशेषसम्बन्धमेव दशस्थानकाध्ययनमारभ्यते, अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धोऽनन्तराध्ययने जीवाजीवा नवत्वेन प्ररूपिता इह तु त एव दशत्वेन निरूप्यन्त इत्येवंसम्बन्धस्य चतुरनुयोगद्वारस्यास्येदमादि सूत्रं दसविधा लोगट्टिती पं० तं०-जण्णं जीवा उद्दाइत्ता 2 तत्थेव 2 भुजो 2 पच्चायंति एवं एगा लोगट्ठिती पण्णत्ता १जण्णंजीवाणं सता समियं पावे कम्मे कजति एवंप्पेगा लोगट्ठिती पण्णत्ता 2 जण्णं जीवा सया समितं मोहणिजे पावे कम्मे कजति एवंप्पेगा लोगट्टिती पण्णत्ता ३ण एवं भूतं वा भव्वं वा भविस्सति वा जंजीवा अजीवा भविस्संति अजीवा वा जीवा भविस्संति एवंप्पेगा लोगट्ठिती पण्णत्ता ४ण एवं भूतं 3 जंतसा पाणा वोच्छिजिस्संति थावरा पाणा वोच्छिजिस्संति तसा पाणा भविस्संति वा एवंप्पेगा लोगट्ठिती पण्णत्ता ५ण एवं भूतं 3 जंलोगे अलोगे भविस्सति अलोगे वा लोगे भविस्सति एवंप्पेगा लोगट्टिती ६ण एवं भूतं वा 3 जंलोए अलोएपविस्सति अलोए वालोए पविस्सति एवंप्पेगा लोगट्ठिती 7 जाव ताव लोगे ताव ताव जीवा जाव ताव जीवा ताव ताव लोए एवंप्पेगा लोगट्ठिती 8 जाव ताव जीवाण त पोग्गलाण त गतिपरिताते ताव ताव लोए जाव ताव लोगे ताव ताव जीवाण यपोग्गलाण त गतिपरिताते एवंप्पेगा लोगट्टिती ९सव्वेसुविणंलोगतेसु अबद्धपासपुट्ठा पोग्गला लुक्खत्ताते कजति जेणंजीवा त पोग्गला त नो संचायंति बहिता लोगंता गमणयाते एवंप्पेगा लोगट्टिती पण्णत्ता 10 / / सूत्रम् 704 // दसविहा लोगे त्यादि, अस्य च पूर्वसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धः- पूर्वं नवगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ता इत्युक्तं ते चासङ्खयेयप्रदेशे लोके संमान्तीति लोकस्थितिरतः सैवेहोच्यते इत्येवंसम्बन्धस्यास्य व्याख्या, इहापि संहितादिचर्चः प्रथमाध्ययनवत् केवलं लोकस्य- पञ्चास्तिकायात्मकस्य स्थिति:- स्वभावो लोकस्थितिर्यदित्युद्देशे णमिति वाक्यालङ्कारे उद्दाइत्त त्ति अपद्राय

Page #343
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 835 // मृत्वेत्यर्थः / तत्थेव त्ति लोकदेशे गतौ योनौ कुलेवासान्तरं निरन्तरं वौचित्येन भूयो भूयः-पुनः पुनः प्रत्याजायन्ते प्रत्युत्पद्यन्त | दशममध्ययनं इत्येवमप्येका लोकस्थितिरिति, अपिशब्द उत्तरवाक्यापेक्षया, अपिः क्वचिन्न दृश्यते, अथ द्वितीया- जन्न मित्यादि, सदा- दशस्थानम्, सूत्रम् 704 प्रवाहतोऽनाद्यपर्यवसितं कालं समियं ति निरन्तरं पापं कर्म- ज्ञानावरणादिकं सर्वमपि मोक्षविबन्धकत्वेन सर्वस्यापि जीवप्रत्यापापत्वादिति क्रियते-बध्यते इत्येवमप्येका अन्येत्यर्थः, सततं कर्मबन्धनमिति द्वितीया 2, मोहणिज्जे त्ति मोहनीयं प्रधानतया / गमनादिका लोकस्थितिः भेदेन निर्दिष्टमिति सततंमोहनीयबन्धनंतृतीया ३,जीवाजीवानामजीवजीवत्वाभावश्चतुर्थी ४,त्रसानांस्थावराणांचाव्यवच्छेदः / पञ्चमी 5, लोकालोकयोरलोकलोकत्वेनाभवनं षष्ठी 6, तयोरेवान्योऽन्याप्रवेशः सप्तमी 7, जाव ताव लोए ताव ताव जीव त्ति यावल्लोकस्तावनीवाः, यावति क्षेत्रे लोकव्यपदेशस्तावति जीवा इत्यर्थः। जाव ताव जीवा ताव ताव लोए त्ति, इह यावज्जीवास्तावत्तावल्लोको, यावति यावति क्षेत्रे जीवास्तावत्क्षेत्रं लोक इति भावार्थः / जाव तावे त्यादिवाक्यरचना तु भाषामात्रमित्यष्टमी, यावज्जीवादीनांगतिपर्यायस्तावल्लोक इति नवमी 9, सर्वेषु लोकान्तेषु अबद्धपासपुट्टत्ति बद्धा- गाढश्लेषाः पार्श्वस्पृष्टा- छुप्तमात्रा ये न तथा तेऽबद्धपार्श्वस्पृष्टा रूक्षद्रव्यान्तरेणेति गम्यते तत्सम्पर्कादजातरूक्षपरिणामाः सन्त इति भावो, लोकान्ते स्वभावात् पुद्गला रूक्षतया क्रियन्ते- रूक्षतया परिणमन्ति, अथवा लोकान्तस्वभावाद्या रूक्षता भवति तया ते पुद्गला अबद्धपार्श्वस्पृष्टाः- परस्परमसम्बद्धाः क्रियन्ते, किं सर्वथा?, नैवम्, अपितु तेनेत्यस्य गम्यमानत्वात्तेन रूपेण क्रियन्ते येन जीवाः सकर्मपुद्गलाः, पुद्गलाश्च- परमाण्वादयो, नो संचायति त्ति न शक्नुवन्ति बहिस्ताल्लोकान्ताद् गमनतायैगन्तुमिति, छान्दसत्त्वेन तुमर्थे युट्प्रत्ययविधानादिति, एवमप्यन्या लोकस्थितिर्दशमी, शेषं कण्ठ्यमिति // लोकस्थितेरेव विशिष्टवक्तृनिसृष्टा अपि शब्दपुद्गला लोकान्त एव गच्छन्तीति प्रस्तावाच्छब्दभेदानाह // 835 //

Page #344
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 836 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 705-706 शब्दभेदाः निर्हारि माद्याः, दसविहे सद्दे पं० तं०- नीहारि 1 पिंडिमे 2 लुक्खे 3 भिन्ने 4 जज्जरिते 5 इत / दीहे 6 रहस्से 7 पुहुत्ते 8 त, काकणी 9 खिंखिणिस्सरे १०॥१॥सूत्रम् 705 // दस इंदियत्थातीता पण्णत्ता पं० तं०- देसेणवि एगे सद्दाई सुणिंसु सव्वेणवि एगे सद्दाइं सुणिंसु देसेणवि एगे रूवाइं पासिंसु सव्वेणवि एगे रूवाइंपासिंसु, एवं गंधाइरसाइंफासाइंजाव सव्वेणविएगे फासाइंपडिसंवेदेंसु, दस इंदियत्था पडुप्पन्ना पं० तं०देसेणवि एगे सद्दाइंसुर्णेति सव्वेणवि एगे सद्दाइंसुणेति, एवं जाव फासाई, दस इंदियत्था अणागता पं० तं०- देसेणवि एगे सद्दाई सुणिस्संति सव्वेणवि एगे सद्दाइंसुणेस्संति एवं जाव सव्वेणवि एगे फासाइंपडिसंवेदेस्संति // सूत्रम् 706 // दसविहे इत्यादि, नीहारी सिलोगो, निर्हारी- घोषवान् शब्दो घण्टाशब्दवत् पिण्डेन निवृत्तः पिण्डिमो- घोषवर्जितो ढक्कादिशब्दवद् रूक्षः काकादिशब्दवद् भिन्नः कुष्ठाद्युपहतशब्दवत् झर्झरितो जर्जरितो वा सतन्त्रीककरटिकादिवाद्यशब्दवद् दीर्घो-दीर्घवर्णाश्रितो दूरश्रव्यो वा मेघादिशब्दवद् ह्रस्वो- ह्रस्ववर्णाश्रयो विवक्षया लघुर्वा वीणादिशब्दवत्, पुहत्ते य त्ति पृथक्त्वे- अनेकत्वे, कोऽर्थो?- नानातूर्यादिद्रव्ययोगेयः स्वरोयमलशङ्खादिशब्दवत्स पृथक्त्व इति, काकणी तिसूक्ष्मकण्ठगीतध्वनिः काकलीति यो रूढः खिखिणी ति किंकिणी- क्षुद्रघण्टिका तस्याः स्वरो- ध्वनिः किङ्किणीस्वरः। अनन्तरं शब्द उक्तः, स चेन्द्रियार्थ इति कालभेदेनेन्द्रियार्थान् प्ररूपयन्सूत्रत्रयमाह- दस इंदिये त्यादि, कण्ठ्यम्, नवरं देसेणवि त्ति विवक्षितशब्दसमूहापेक्षया देशेन- देशतः कांश्चिदित्यर्थ एकः कश्चिच्छुतवानिति / सव्वेणवि त्ति सर्वतया सर्वानित्यर्थः, इन्द्रियापेक्षया वा श्रोत्रेन्द्रियेण देशतः सम्भिन्नश्रोतोलब्धियुक्तावस्थायां सर्वेन्द्रियैः सर्वतोऽथवैककर्णेन देशत उभाभ्यां सर्वतः, एवं सर्वत्र, पडुप्पन्न त्ति प्रत्युत्पन्ना वर्तमानाः / इन्द्रियार्थाश्च पुद्गलधर्मा इति पुद्गलस्वरूपमाह अतीतप्रत्युत्पन्नानागतेन्द्रियार्थाः

Page #345
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 837 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 707-709 पुदलचलनकारणानि, क्रोधोत्पत्तिकारणानि, संयमा दसहिं ठाणेहिमच्छिन्ने पोग्गल्ले चलेजा, तं०-आहारिजमाणे वाचलेजा परिणामेजमाणे वा चलेजा उस्ससिज्जमाणे वाचलेज्जा निस्ससिज्जमाणे वाचलेजा वेदेजमाणे वाचलेजा णिज्जरिजमाणे वा चलेज्जा विउविजमाणे वाचलेजा परियारिन्जमाणे वाचलेजा जक्खातिट्टेवा चलेजा वातपरिग्गहे वा चलेजा।सूत्रम् 707 // दसहिं ठाणेहिं कोधुप्पत्ती सिया तं०- मणुन्नाई मेसद्दफरिसरसरूवगंधाइमवहरिंसु 1 अमणुन्नाईमेसद्दफरिसरसरूवगंधाई उवहरिंसु २मणुण्णाईमे सद्दफरिसरसरूवगंधाई अवहरइ 3 अमणुन्नाईमे सद्दफरिसजावगंधाइंउवहरति 4 मणुण्णाई मेसद्द जाव अवहरिस्सति 5 अमणुण्णाई मे सद्द जाव उवहरिस्सति 6 मणुण्णाइं मे सद्द जाव गंधाई अवहरिसुवा अवहरइ अवहरिस्सति 7 अमणुण्णाई मे सद्द जाव उवहरिसुवा उवहरति उवहरिस्सति 8 मणुण्णामणुण्णाईसद्द जाव अवहरिंसु अवहरति अवहरिस्सइ उवहरिंसु उवहरति उवहरिस्सति 9 अहं च णं आयरियउवज्झायाणं सम्मेवट्टामि ममंचणं आयरियउवज्झाया मिच्छं पडिवन्ना १०॥सूत्रम् 708 // ___ दसविधे संजमे पं० तं०- पुढविकातितसंजमे जाव वणस्सतिकायसंजमे बेइंदितसंजमे तेंदितसंजमे चउरिंदितसंजमे पंचिंदियसंजमे अजीवकायसंजमे / दसविधे असंजमे पं० तं०-पुढविकातितअसंजमे आउ० तेउ० वाउ० वणस्सति० जाव अजीवकायअसंजमे। दसविधे संवरे पं० तं०- सोतिदियसंवरेजाव फासिंदितसंवरे मण० वय० काय उवकरणसंवरे सूचीकुसग्गसंवरे / दसविधे असंवरे पं००-सोतिदितअसंवरे जावसूचीकुसग्गअसंवरे ।सूत्रम् 709 // दसही त्यादि स्पष्टम्, नवरं अच्छिन्ने त्ति अच्छिन्नोऽपृथग्भूतः शरीरे विवक्षितस्कन्धे वा सम्बद्धश्चलेत्- स्थानान्तरे गच्छेद् आहारेजमाणे त्ति आह्रियमाण:- खाद्यमानः पुद्गलः आहारे वा अभ्यवह्रियमाणे सति पुद्गलश्चलेत् परिणम्यमानः पुद्गल एवोदराग्निना खलरसभावेन परिणम्यमाने वा भोजने उच्छुस्यमानः- उच्छासवायुपुद्गलः उच्छृस्यमानेवा- उच्छ्रसिते क्रियमाणे ऽसयम सवरा

Page #346
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 838 // कारणानि, एवं निःश्वस्यमानो निःश्वस्यमाने वा वेद्यमानो निर्जीर्यमाणश्च कर्मपुद्गलोऽथवा वेद्यमाने निर्जीर्यमाणे च कर्मणि वैक्रियमाणो- दशममध्ययन वैक्रियशरीरतया परिणम्यमानो वैक्रियमाणे वा शरीरे परिचार्यमाणो- मैथुनसंज्ञाया विषयीक्रियमाणः शुक्रपुद्गलादिः दशस्थानम्, सूत्रम् परिचार्यमाणे वा- भुज्यमाने स्त्रीशरीरादौ शुक्रादिरेव यक्षाविष्टो- भूताद्यधिष्ठितो यक्षाविष्टे वा सति पुरुष यक्षावेशे वा सति |707-709 पुद्रलचलनतच्छरीरलक्षणः पुद्गलोवातपरिगतो- देहगतवायुप्रेरितः वातपरिगते वा देहे सति बाह्यवातेन वोत्क्षिप्त इति / पुद्गलाधिकारादेव कारणानि, पुद्गलधर्मानिन्द्रियार्थानाश्रित्य यद्भवति तदाह- दसही त्यादि गतार्थं नवरं स्थानविभागोऽयं- तत्र मनोज्ञान् शब्दादीन् / क्रोधोत्पत्तिमेऽपहृतवानित्येवं भावयतः क्रोधोत्पत्तिः स्यादित्येकम्, एवममनोज्ञानुपहृतवान्- उपनीतवान्, इह चैकवचनबहुवचनयोर्न संयमाऽसंयम संवराऽसंवरा: विशेषः प्राकृतत्वादिति द्वितीयम्, एवं वर्तमाननिर्देशेनापि द्वयं भविष्यतापि द्वयमित्येवं षट्, तथा मनोज्ञानामपहारतः काल- सूत्रम् त्रयनिर्देशेन सप्तमः / एवममनोज्ञानामुपहारतोऽष्टमम्, मनोज्ञामनोज्ञानामपहारोपहारतः कालत्रयनिर्देशेन नवमम्, अहं चेत्यादि। 710-713 मानकारणानि, दशमं मिच्छंति वैपरीत्यं विशेषेण प्रतिपन्नौ विप्रतिपन्नाविति / क्रोधोत्पत्तिः संयमिनांनास्तीति संयमसूत्रम्, संयमविपक्षश्चासंयम समाधयः, इत्यसंयमसूत्रमसंयमविपक्षःसंवर इति संवरसूत्रं संवरविपरीतोऽसंवर इत्यसंवरसूत्रम्, सुगमानिचैतानि, नवरमुपकरणसंवरो- प्रव्रज्याभेदाः, प्रतिनियताकल्पनीयवस्त्राद्यग्रहणरूपोऽथवा विप्रकीर्णस्य वस्त्राद्युपकरणस्य संवरणमुपकरणसंवरः / अयं चौघिकोप श्रमणधर्माः, वैयावृत्यानि, करणापेक्षस्तथा शूच्याः कुशाग्राणांच शरीरोपघातकत्वाद्यत्संवरणं-सङ्गोपनंस शूचीकुशाग्रसंवरः, एष तूपलक्षणत्वात्सम-3 जीवाजीवस्तौपग्रहिकोपकरणापेक्षो द्रष्टव्यः / इह चान्त्यपदद्वयेन द्रव्यसंवरावुक्ताविति / असंवरस्यैव विशेषमाह दसहि ठाणेहिं अहमंतीति थंभिजा, तं०- जातिमतेण वा कुलमएण वा जाव इस्सरियमतेण वा ८णागसुवन्नावा मे अंतितं हव्वमागच्छंति 9 पुरिसधम्मातो वा मे उत्तरिते अहोधिते णाणदंसणे समुप्पन्ने १०॥सूत्रम् 710 // समाध्य परिणामाः // 838

Page #347
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 839 // दसविधा समाधी पं० तं०- पाणातिवायवेरमणे मुसा० अदिन्ना० मेहुण० परिग्गहा० ईरितासमिती भासासमिती एसणासमिती आयाण० उच्चारपासवणखेलसिंघाणगपारिट्ठावणितासमिती, दसविधा असमाधी पं० तं०-पाणातिवाते जाव परिग्गहे ईरिताऽसमिती जाव उच्चारपासवणखेलसिंघाणगपारिट्ठावणियाऽसमिती ।।सूत्रम् 719 // __दसविधा पव्वज्जा पं० तं०- छंदा 1 रोसा 2 परिजुन्ना 3 सुविणा 4 पडिस्सुता 5 चेव / सारणिता 6 रोगिणीता 7 अणाढिता 8 देवसन्नत्ती ९॥१॥वच्छाणुबंधिता 10 / दसविधेसमणधम्मे पं० तं०-खंती मुत्ती अज्जवे मद्दवे लाघवे सच्चे संजमे तवे चिताते बंभचेरवासे, दसविधे वेयावच्चे पं० तं०- आयरियवेयावच्चे 1 उवज्झायवेयावच्चे 2 थेरवेयावच्चे 3 तवस्सि० 4 गिलाण०५ सेह० ६कुल० 7 गण० 8 संघवेयावच्चे 9 साहम्मियवेयावच्चे 10 ॥सूत्रम् 712 // दसविधे जीवपरिणामे पं० तं०- गतिपरिणामे इंदितपरिणामे कसायपरिणामे लेसा० जोगपरिणामे उवओग० णाण० दंसण० चरित्त० वेतपरिणामे / दसविधे अजीवपरिणामे पं० त०- बंधणपरिणामे गति० संठाणपरिणामे भेद० वण्ण रस० गंध० फास० अगुरुलहु० सद्दपरिणामे // सूत्रम् 713 // दसही त्यादि स्पष्टम्, नवरं अहमंतीति अहं मंता इति अन्तो- जात्यादिप्रकर्षपर्यन्तोऽस्यास्तीत्यअंतीन्ती अहमेव जात्यादिभिरुत्तमतया पर्यन्तवर्ती, अथवाऽनुस्वारः प्राकृततयेति अहं अति अतिशयवानिति एवंविधोल्लेखेन थंभिज त्ति स्तभ्नीयात्स्तब्धो भवेद् माद्येदित्यर्थः, यावत्करणाद् ‘बलमएण रूवमएण सुयमएण तवमएण लाभमएणे'ति दृश्यम्, तथा नागसुवन्ने ति नागकुमाराः सुपर्णकुमाराचवा विकल्पार्थो मे- मम अन्तिकं-समीपं हव्वंशीघ्रमागच्छन्तीति, पुरुषाणां- प्राकृतपुरुषाणां धर्मो- ज्ञानपर्यायलक्षणस्तस्माद्वा सकाशाद् उत्तरः- प्रधानः स एवौत्तरिकः / अहोधिय त्ति नियतक्षेत्रविषयोऽवधिस्तद्रूपं दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 710-713 मानकारणानि, समाध्यसमाधयः, प्रव्रज्याभेदाः, श्रमणधर्माः, वैयावृत्यानि, जीवाजीवपरिणामाः // 839 //

Page #348
श्रीस्थानाङ्गा श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 840 // समाध्यसमाधयः, ज्ञानदर्शनं प्रतीतमिति / उक्तपदविलक्षणः समाधिरिति तत्सूत्रमेतद्विपक्षोऽसमाधिरिति तत्सूत्रम्, समाधीतरयोराश्रयः प्रव्रज्येति दशममध्ययनं तत्सूत्रम्, प्रव्रज्यावतश्च श्रमणधर्मस्तद्विशेषश्च वैयावृत्त्यमिति तत्सूत्रे जीवधर्माश्चैत इति जीवपरिणामसूत्रमेतद्विलक्षणत्वाद दशस्थानम्, जीवपरिणामसूत्रम्, सुगमानि चैतानि, नवरं समाहित्ति समाधानं समाधिः-समता सामान्यतोरागाद्यभाव इत्यर्थः,सचोपाधि 710-713 भेदाद्दशधेति। छंदा गाहा, छंद त्ति छन्दात् स्वकीयादभिप्रायविशेषाद्गोविन्दवाचकस्येव सुन्दरीनन्दस्येव वा, परकीयाद्वा मानकारणानि, भ्रातृवशभवदत्तस्येव या सा छंदा रोसा यत्ति रोषात् शिवभूतेरिव या सा रोषा परिजुण्ण त्ति परिधूना दारिद्र्यात्काष्ठहारकस्येवल या सा परिघूना सुविणे ति स्वप्नात् पुष्पचूलाया इव या स्वप्ने वा या प्रतिपद्यते सा स्वप्ना पडिसुया चेव त्ति प्रतिश्रुतात्- प्रव्रज्याभेदाः, प्रतिज्ञाताद्या सा प्रतिश्रुता शालिभद्रभगिनीपतिधन्यकस्येव सारणिय त्ति स्मारणाद्या सा स्मारणिका मल्लिनाथस्मारितजन्मा श्रमणधर्माः, वैयावृत्यानि, न्तराणां प्रतिबुद्ध्यादिराजानामिव रोगिणिय त्ति रोग आलम्बनतया विद्यते यस्यांसा रोगिणी सैव रोगिणिका सनत्कुमारस्येव जीवाजीवअणाढिय त्ति अनादृताद्- अनादराधा सा अनादृता नन्दिषेणस्येव अनाहतस्य वा-शिथिलस्य या सा तथा देवसन्नत्ति त्ति परिणामाः देवसंज्ञप्त:- देवप्रतिबोधनाद्या सा तथा मेतार्यादेरिवेति, वच्छाणुबंधा यत्ति गाथातिरिक्तं वत्सः-पुत्रस्तदनुबन्धो यस्यामस्ति सा वत्सानुबन्धिका, वैरस्वामिमातुरिवेति, श्रमणधर्मो व्याख्यात एव, नवरं चियाए त्ति त्यागो दानधर्म इति / व्यावृत्तो व्यापृतो वा व्यापारपरस्तत्कर्म वैयावृत्त्यं वैयापृत्त्यं वा भक्तपानादिभिरुपष्टम्भ इत्यर्थः, साहमियत्ति समानो धर्मः सधर्मस्तेन चरन्तीति साधर्मिका:- साधवः / परिणामे त्यादि, परिणमनं परिणामस्तद्भावगमनमित्यर्थः, यदाह-परिणामो ह्यर्थान्तरगमन। न च सर्वथा व्यवस्थानम् / न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः॥१॥द्रव्यार्थनयस्येति, सत्पर्ययेण नाशः प्रादुर्भावोऽसता च 0 व्यापारस्तत्कर्म० (मु०)। // 840 //

Page #349
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् 11841 // पर्ययतः। द्रव्याणां परिणामः प्रोक्तः खलु पर्ययनयस्य॥२॥ इति, जीवस्य परिणामः इति विग्रहः, सच प्रायोगिकः / तत्र गतिरेव परिणामो गतिपरिणामः, एवं सर्वत्र, गतिश्चेह गतिनामकर्मोदयान्नारकादिव्यपदेशहेतुस्तत्परिणामश्चाऽऽभवक्षयादिति, सच नरकगत्यादिश्चतुर्विधो, गतिपरिणामेच सत्येवेन्द्रियपरिणामो भवतीति तमाह- इंदियपरिणामे तिसच श्रोत्रादिभेदात् पञ्चधेति, इन्द्रियपरिणतौ चेष्टानिष्टविषयसम्बन्धाद्रागद्वेषपरिणतिरिति तदनन्तरं कषायपरिणाम उक्तः, स च क्रोधादिभेदाच्चतुर्विधः, कषायपरिणामेचसति लेश्यापरिणतिर्न तुलेश्यापरिणतौकषायपरिणतिः, येन क्षीणकषायस्यापि शुक्ललेश्यापरिणतिर्देशोनपूर्वकोटिं यावद् भवति, यत उक्तं- मुहुत्तद्धं तु जहन्ना उक्कोसा होइ पुवकोडीओ। नवहिं वरिसेहिं ऊणा नायव्वा सुक्कलेस्साए॥ 1 // इति अतो लेश्यापरिणाम उक्तः, स च कृष्णादिभेदात् षोडेति, अयं च योगपरिणामे सति भवति, यस्मानिरुद्धयोगस्य लेश्यापरिणामोऽपैति, यतः- समुच्छिन्नक्रियं ध्यानमलेश्यस्य भवतीति लेश्यापरिणामानन्तरं योगपरिणाम उक्तः,सच मनोवाकायभेदानिधेति, संसारिणां च योगपरिणतावुपयोगपरिणतिर्भवतीति तदनन्तरमुपयोगपरिणाम उक्तः,सच साकारानाकारभेदाद् द्विधा, सति चोपयोगपरिणामे ज्ञानपरिणामोऽतस्तदनन्तरमसावुक्तः, स चाभिनिबोधिकादिभेदात् पञ्चधा, तथा मिथ्यादृष्टेनिमप्यज्ञानमित्यज्ञानपरिणामो मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानलक्षणस्त्रिविधोऽपि विशेषग्रहणसाधाद् ज्ञानपरिणामग्रहणेन गृहीतो द्रष्टव्य इति, ज्ञानाज्ञानपरिणामे च सति सम्यक्त्वादिपरिणतिरिति ततो दर्शनपरिणाम उक्तः, स च विधा-सम्यक्त्वमिथ्यात्वमिश्रभेदात्, सम्यक्त्वेसति चारित्रमिति ततस्तत्परिणाम उक्तः,सच सामायिकादिभेदात् पञ्चधेति, स्त्र्यादिवेदपरिणामे चारित्रपरिणामो न तु चारित्रपरिणामे वेदपरिणतिर्यस्मादवेदकस्यापि यथाख्यातचारित्रपरिणतिर्दृष्टेति 0 शुक्ललेश्याया जघन्या स्थितिर्मुहूर्तार्धं नववर्षोना पूर्वकोटी उत्कृष्टा ज्ञातव्या भवति॥ 1 / / दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 710-713 मानकारणानि, समाध्यसमाधयः. प्रव्रज्याभेदाः, श्रमणधमा:. वैयावृत्यानि, जीवाजीवपरिणामाः // 841 //

Page #350
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 842 // समाध्य चारित्रपरिणामानन्तरं वेदपरिणाम उक्तः, सच स्त्र्यादिभेदात् त्रिविध इति ।अजीवे त्यादि, अजीवानां-पुद्गलानांपरिणामोऽजीवपरिणामः, तत्र बन्धनं-पुद्गलानां परस्परं सम्बन्धः संश्लेष इत्यर्थः स एव परिणामो बन्धनपरिणामः, एवं सर्वत्र, बन्धन- दशममध्ययनं परिणामलक्षणं चैतत्-समनिद्धयाए बंधो न होइ समलुक्खयायवि न होइ। वेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं॥१॥ (प्रज्ञा दशस्थानम्, सूत्रम् 199) एतदुक्तंभवति-समगुणस्निग्धस्यसमगुणस्निग्धेन परमाण्वादिना बन्धोन भवति,समगुणरूक्षस्यापिसमगुणरूक्षेणेति, 710-713 यदा विषमा मात्रा तदा भवति बन्धो, विषममात्रानिरूपणार्थमुच्यते निद्धस्स निद्रेण दुयाहिएणं, लुक्खस्स लुक्खेण दुयाहिएणं। मानकारणानि, निद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो, जहन्नवज्जो विसमो समो वा // 1 // (प्रज्ञा० 200) इति गतिपरिणामो द्विविध:- स्पृशद्गतिपरिणाम समाधयः, इतरश्च, तत्राद्यो येन प्रयत्नविशेषात् क्षेत्रप्रदेशान् स्पृशन् गच्छति, द्वितीयस्तु येनास्पृशन्नेव तान् गच्छति, न चायं न सम्भाव्यते, प्रव्रज्याभेदाः, श्रमणधर्माः, गतिमद्व्याणांप्रयत्नभेदोपलब्धेः। तथाहि- अभ्रषहर्म्यतलगतविमुक्ताश्मपातकालभेद उपलभ्यते अनवरतगतिप्रवृत्तानां वैयावृत्यानि, च देशान्तरप्राप्तिकालभेदश्चेत्यतः सम्भाव्यतेऽस्पृशद्गतिपरिणाम इति, अथवा दीर्घह्रस्वभेदाद् द्विविधोऽयमिति, संस्थानपरि-जीवाजीव परिणामाः णामः परिमण्डलवृत्तत्र्यसूचतुरस्रायतभेदात् पञ्चविधः, भेदपरिणामः पञ्चधा, तत्रखण्डभेदः क्षिप्तमृत्पिण्डस्येव 1 प्रतरभेदोभ्रपटलस्येव २अनुतटभेदो वंशस्येव 3 चूर्णभेदश्चूर्णनं 4 उत्करिकाभेदः समुत्कीर्यमाणप्रस्थकस्येवेति, वर्णपरिणामः पञ्चधा गन्धपरिणामो द्विधा रसपरिणामः पञ्चधा स्पर्शपरिणामोऽष्टधा, न गुरुकमधोगमनस्वभावं न लघुकमूर्ध्वगमनस्वभावं यद्व्यं तदगुरुकलघुकं-अत्यन्तसूक्ष्मं भाषामनःकर्मद्रव्यादितदेव परिणामः परिणामतद्वतोरभेदाद् अगुरुलघुकपरिणाम एतद्हणेनै Oसमस्निग्धतया बन्धो न भवति समरूक्षतयापि न भवति / विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन स्कन्धानां बन्धः॥१॥ स्निग्धस्य द्विकाधिकेन स्निग्धेन रूक्षस्य द्विकाधिकेन 8 // 842 // रूक्षेण / रूक्षेण स्निग्धस्य बन्ध उपपद्यते विषमः समो वा जघन्यवय॑ः॥१॥

Page #351
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 843 // तद्विपक्षोऽपि गृहीतो द्रष्टव्यः / तत्र गुरुकं च विवक्षया लघुकं च विवक्षयैव यद् द्रव्यं तद्गुरुकलघुकमौदारिकादि स्थूलतरमित्यर्थः, इदमुक्तस्वरूपं द्विविधं वस्तु निश्चयनयमतेन व्यवहारतस्तु चतुर्द्धा, तत्र गुरुकं- अधोगमनस्वभावं वज्रादि, लघुकंऊर्ध्वगमनस्वभावं धूमादि, गुरुकलघुकं- तिर्यग्गामि वायुज्योतिष्कविमानादि अगुरुलघुकं- आकाशादीति, आह च भाष्यकार:-"निच्छयओ सव्वगुरू सव्वलहुं वा न विजई दव्वं / बायरमिह गुरुलहुयं अगुरुलहु सेसयं दव्वं // 1 // गुरुयं लहुयं उभयं णोभयमिति वावहारियनयस्सा। दव्वं लेटू 1 दीवो 2 वाऊ 3 वोमं 4 जहासंखं॥२॥ (विशेषाव० 660-59) इति शब्दपरिणामः शुभाशुभभेदाद् द्विधेति / अजीवपरिणामाधिकारात् पुद्गललक्षणाजीवपरिणाममन्तरिक्षलक्षणाजीवपरिणामोपाधिकमस्वाध्यायिकव्यपदेश्यं 'दसविहे' त्यादिना सूत्रेणाह दसविधे अंतलिक्खिते असज्झाइए पं० तं०- उक्कावाते दिसिदाघे गजिते विजुते निग्याते जूयते जक्खालित्ते धूमिता महिता रतउग्घाते / दसविहे ओरालिते असज्झातिते पं० तं०- अट्ठि मंसं सोणिते असुतिसामंते सुसाणसामंते चंदोवराते सूरोवराए पडणे रायवुग्गहे उवसयस्स अंतो ओरालिए सरीरगे॥सूत्रम् 714 // __पंचिंदियाणंजीवाणं असमारभमाणस्स दसविधे संजमे कजति, तं०- सोयामताओसुक्खाओ अववरोवेत्ता भवति सोतामतेण दुक्खेणं असंजोगेत्ता भवति एवं जाव फासामतेणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवति, एवं असंयमोवि भाणितव्वो // सूत्रम् 715 // निश्चयतः सर्वगुरु सर्वलघु वा द्रव्यं न विद्यते / बादरमिह गुरुलघुकं शेषं द्रव्यमगुरुलघुकम्॥ 1 // गुरु लघु उभयमनुभयं च द्रव्यं व्यवहारनयस्येति लेष्ट 1 ीपो 2 वायु 3 फ्रेम 4 यथासंख्यम् // 2 // 88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888885 दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 714-715 अन्तरीक्षौदारिकास्वाध्यायाः, पञ्चेन्द्रियावधवधसंयमासंयमाः // 843 //

Page #352
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 844 // वधवध तत्र अंतलिक्खए त्ति अन्तरीक्षं- आकाशं तत्र भवमान्तरीक्षकं स्वाध्यायो- वाचनादिः पञ्चविधो यथासम्भवं यस्मिन्नस्ति दशममध्ययन तत्स्वाध्यायिकं तदभावोऽस्वाध्यायिकं तत्रोल्का- आकाशजा तस्याः पात उल्कापातः तथा दिशो दिशि वा दाहो दिगाहः, दशस्थानम्, सूत्रम् इदमुक्तं भवति-एकतरदिग्विभागे महानगरप्रदीपनकमिव य उद्योतोभूमावप्रतिष्ठितो गगनतलवर्तीस दिग्दाह इति, गर्जितं 714-715 जीमूतध्वनिः, विद्युत्-तडित् निर्घातः- साभ्रे निरभ्रे वा गगने व्यन्तरकृतो महागर्जितध्वनिः / जूयए त्ति सन्ध्याप्रभा चन्द्रप्रभा / अन्तरीक्षौ दारिकास्वाच यद्युगपद् भवतस्तत् जुयगोत्ति भणितम्, सन्ध्याप्रभाचन्द्रप्रभयोर्मिश्रुत्वमिति भावः / तत्र चन्द्रप्रभाऽऽवृता सन्ध्या अप ध्यायाः, गच्छन्ती न ज्ञायते शुक्लपक्षप्रतिपदादिषु दिनेषु, सन्ध्याच्छेदे वाऽज्ञायमाने कालवेलां न जानन्त्यतस्त्रीणि दिनानि प्रादोषिकं पञ्चेन्द्रियाकालं न गृह्णन्ति ततः कालिकस्यास्वाध्यायः स्यादिति, उल्कादीनां चेदं स्वरूपं- दिसिदाहो छिन्नमूलो उक्कसरेहा पयासजुत्ता संयमासंयमाः वा। संझाछेयावरणो जुयओ सुक्के दिणे तिन्नि॥१॥ (आव०नि० 1349) जक्खालित्तं ति यक्षादीप्तमाकाशे भवति, एतेषु स्वाध्याय कुर्वतां क्षुद्रदेवता छलनां करोति,धूमिका-महिकाभेदो वर्णतो धूमिका धूमाकारा धूम्रत्यर्थो, महिका प्रतीता, एतच्च द्वयमपि कार्तिकादिषु गर्भमासेषु भवति, तच्च पतनानन्तरमेव सूक्ष्मत्वात्सर्वमप्कायभावितं करोतीति, रयउग्धाए त्ति विश्रसापरिणामतः समन्ताद्रेणुपतनंरजउद्घातोभण्यते। अस्वाध्यायाधिकारादेवेदमाह-दसविहे ओरालिए इत्यादि, औदारिकस्य-मनुष्यतिर्यक्शरीरस्येदमौदारिकमस्वाध्यायिकम्, तत्रास्थिमांसशोणितानि प्रतीतानि, तत्र पञ्चेन्द्रियतिरश्चामस्वाध्यायिकं द्रव्यतोऽस्थिमांसशोणितानि ग्रन्थान्तरे चाप्यधीयते, यदाह-सोणियं मंसं चम्म अट्ठीवि य होंति चत्तारि (आव०नि० 1414) इति, क्षेत्रतः षष्टिहस्ताभ्यन्तरे, कालतः सम्भवकालाद्यावत्तृतीया पौरुषी मार्जारादिभिर्मूषिकादिव्यापादनेऽहोरात्रं चेति, भावतः सूत्रं O छिन्नमूलो दिगाहः सरेखा प्रकाशयुक्ता वा उल्का / सन्ध्याछेदावरणस्तु यूपक एव शुक्ले त्रीणि दिनानि॥१॥शोणितं मांसं चास्थि भवन्त्यपि चत्वारि / /

Page #353
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 845 // ध्यायाः, वधवध नन्द्यादिकं नाध्येतव्यमिति, मनुष्यसम्बन्ध्यप्येवमेव, नवरं क्षेत्रतो हस्तशतमध्ये कालतोऽहोरात्रं यावदार्त्तवं दिनत्रयं स्त्रीजन्मनि दशममध्ययनं दिनाष्टकं पुरुषजन्मनि दिनसप्तकमस्थीनि तुजीवविमोक्षदिनादारभ्य हस्तशताभ्यन्तरस्थितानि द्वादश वर्षाणि यावदस्वाध्या दशस्थानम्, सूत्रम् यिकं भवति, चिताग्निना दग्धान्युदकवाहेन वा व्यूढान्यस्वाध्यायिकं न भवति, भूमिनिखातान्यस्वाध्यायिकमिति, तथा 714-715 अशुचीनि-अमेध्यानि मूत्रपुरीषाणि तेषां सामन्तं-समीपमशुचिसामन्तमस्वाध्यायिकं भवति, उक्तं च कालग्रहणमाश्रित्य अन्तरीक्षौ| सोणियमुत्तपुरीसे घाणालोयं परिहरेज्जाइति श्मशानसामन्तं- शबस्थानसमीपम्, चन्द्रस्य-चन्द्रविमानस्योपरागो- राहुविमान दारिकास्वातेजसोपरञ्जनंचन्द्रोपरागो ग्रहणमित्यर्थः, एवं सूरोपरागोऽपि, इह चेदंकालमानं- यदिचन्द्रः सूर्योवा ग्रहणे सति सग्रहोऽन्यथा पञ्चेन्द्रियावा निमज्जति तदा ग्रहणकालं तद्रात्रिशेषं तदहोरात्रशेषं च ततः परमहोरात्रं च वर्जयन्ति, आह च-चंदिमसूरुवरागे निग्घाए | संयमासंयमाः गुंजिए अहोरत्तं (आव०नि० 1351) इति आचरितं तु यदि तत्रैव रात्रौ दिने वा मुक्तस्तदा चन्द्रग्रहणे तस्या एव रात्रेः शेषं परिहरन्ति, सूर्यग्रहणे तु तद्दिनशेष परिहत्यानन्तरं रात्रिमपि परिहरन्तीति, आह च-आइन्नं दिणमुक्के सोच्चिय दिवसो व राई या W(आव०नि० 1357) इति चन्द्रसूर्योपरागयोश्चौदारिकत्वं तद्विमानपृथिवीकायिकापेक्षयाऽवसेयमान्तरीक्षकत्वं तु सदपि न विवक्षितम्, आन्तरीक्षत्वेनोक्तेभ्य आकस्मिकेभ्य उल्कादिभ्यश्चन्द्रादिविमानानांशाश्वतत्वेन विलक्षणत्वादिति, पडणे'त्तिल पतनं- मरणं राजामात्यसेनापतिग्रामभोगिकादीनाम्, तत्र यदा दण्डिकः कालगतो भवति राजा वाऽन्यो यावन्न भवति तदा सभये निर्भये वा स्वाध्यायं वर्जयन्ति निर्भयश्रवणानन्तरमप्यहोरात्रं वर्जयन्तीति ग्राममहत्तरेऽधिकारनियुक्ते बहुस्वजने वा // 845 // शय्यातरे वा पुरुषान्तरे वा सप्तगृहाभ्यन्तरमृतेऽहोरात्रं स्वाध्यायं वर्जयन्ति शनैर्वा पठन्ति, निर्दुःखा एत इति गहाँ लोको मा ®शोणितमूत्रपुरीषेषु घ्राणालोकौ परिहरेत्। ॐ चन्द्रसूर्योपरागे निर्घात गुञ्जितेऽहोरात्रम्। 0 आचीर्णं दिनमुक्ते स एव दिवसः रात्रिर्वा /

Page #354
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 846 // कार्षीदिति, आह च-मयहर पगए बहुपक्खिए य सत्तघर अंतर मयंमि। निढुक्खत्ति य गरहा न पढंति सणीयगं वावि // 1 // (आव०नि० 1361) इति तथा 'रायवुग्गहे'त्ति राज्ञांसडाम उपलक्षणत्वात्सेनापतिग्रामभोगिकमहत्तरपुरुषस्त्रीमल्लयुद्धान्यस्वाध्यायिकम्, एवं पांशुपिष्टादिभण्डनान्यपि, यत एते प्रायो व्यन्तरबहुलास्तेषु प्रमत्तं देवता छलयेन्निर्दुःखा एत इत्युड्डाहो वाऽप्रीतिकं वा भवेदित्यतो यद्विग्रहादिकं यच्चिरकालं यस्मिन् क्षेत्रे भवति तत्र विग्रहादिके तावत्कालं तत्र क्षेत्रे स्वाध्याय परिहरन्तीति, उक्तं च-सेणाहिव भोइय मयहरे य पुंसित्थिमल्लयुद्धे य। लोट्टाइभंडणे वा गुज्झग उड्डाह अचियत्तं // 1 // (आव०नि० 1359) इति, तथोपाश्रयस्य-वसतेरन्त:- मध्ये वर्तमानमौदारिकं मनुष्यादिसत्कं शरीरकं यधुद्भिन्नं भवति तदा हस्तशताभ्यन्तरेऽस्वाध्यायिकं भवति, अथानुदिन्नं तथापि कुत्सितत्वादाचरितत्वाच्च हस्तशतं वय॑ते, परिष्ठापिते तु तत्र तत्स्थानं शुद्धं भवतीति / पञ्चेन्द्रियशरीरमस्वाध्यायिकमित्यनन्तरमुक्तमिति पञ्चेन्द्रियाधिकारात्तदाश्रितसंयमासंयमसूत्रे गतार्थे / संयमासंयमाधिकारात् तद्विषयभूतानि सूक्ष्माणि प्ररूपयन्नाह दस सुहुमा पं० तं०- पाणसुहुमे पणगसुहुमे जाव सिणेहसुहुमे गणियसुहुमे भंगसुहुमे ।।सूत्रम् 716 // जंबूमंदिरदाहिणेणं गंगासिंधुमहानदीओ दस महानतीओ समप्यति, तं०- जउणा 1 सरऊ 2 आवी 3 कोसी 4 मही 5 सिंधू६ विवच्छा 7 विभासा 8 एरावती 9 चंद्रभागा 10 / जंबूमंदरउत्तरेणं रत्तारत्तवतीओ महानदीओ दस महानदीओ समप्येति, तं०किण्हा महाकिण्हा नीला महानीला तीरा महातीरा इंदा जाव महाभोगा॥ सूत्रम् 717 // ®महत्तरे प्रगते बहुपाक्षिके च (शय्यातरे वा) सप्तगृहाभ्यन्तरे मृते। निर्दुःखा इति गर्हेति न पठन्ति शनैर्वा // 1 // 0 सेनाधिपभोजिकमहत्तराणां पुस्त्रियोर्मल्लानां युद्धे च / पांशुपिष्टादिभण्डने वा गुह्यक उड्डाहोऽप्रीतिश्च // 1 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्यः तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि // 846 //

Page #355
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 847 // जंबुद्दीवे 2 भरहवासे दस रायहाणीओपं० तं०- चंपा 1 महुरा 2 वाणारसी ३य सावत्थी 4 तहत सातेतं५। हत्थिणउर 6 कंपिल्लं 7 मिहिला 8 कोसंबि ९रायगिहं 10 // 1 // एयासुणं दसरायहाणीसु दस रायाणो मुंडा भवेत्ता जाव पव्वतिता, तं०- भरहे सगरो मघवं सणंकुमारो संती कुंथू अरे महापउमे हरिसेणो जयणामे / / सूत्रम् 718 // जंबुद्दीवे 2 मंदरे पव्वए दस जोयणसयाई उव्वेहेणं धरणितले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं उवरिंदसजोयणसयाई विक्खंभेणं दस दसाइंजोयणसहस्साइंसव्वग्गेणं पं०॥सूत्रम् 719 // ___ जंबुद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स बहुमज्झदेसभागे इमीसे रयणप्पभाते पुढवीते उवरिमहेट्ठिल्लेसु खुड्डगपतरेसु, एत्थ णमट्ठपतेसिते रुयगे पं० जओणमिमातो दस दिसाओ पवहंति, तं०-पुरच्छिमा 1 पुरच्छिमदाहिणा 2 दाहिणा 3 दाहिणपञ्चत्थिमा 4 पञ्चत्थिमा 5 पञ्चत्थिमुत्तरा 6 उत्तरा 7 उत्तरपुरच्छिमा 8 उद्धा 9 अहो 10, एएसिणं दसण्हं दिसाणं दस नामधिज्जा पं० तं०- इंदा अग्गीइ जमा णेरती वारुणीय वायव्वा ।सोमाईसाणाविय विमला य तमाय बोद्धव्वा॥१॥लवणस्सणंसमुद्दस्स दस जोयणसहस्साइंगोतित्थविरहिते खेत्ते पं०, लवणस्सणंसमुद्दस्स दस जोयणसहस्साई उदगमाले पन्नत्ते, सव्वेविणंमहापाताला दसदसाइंजोयणसहस्साइमुव्वेहेणं पण्णत्ता, मूले दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं पन्नत्ता, बहुमज्झदेसभागे एगपएसिताते सेढीए दसदसाइंजोयणसहस्साई विक्खंभेणंपन्नत्ता, उवरिंमुहमूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पण्णत्ता, तेसिणं महापातालाणंकुड्डा सव्ववइरामया सव्वत्थसमा दस जोयणसयाइंबाहल्लेणं पन्नत्ता, सव्वेविणंखुद्दा पाताला दस जोयणसताई उव्वेहेणं पं०, मूले दसदसाइंजोयणाई विक्खंभेणं, बहुमज्झदेसभागे एगपएसिताते सेढीते दस जोयणसताइं विक्खंभेणं पं०, उवरि मुहमूले दसदसाइंजोयणाई विक्खंभेणं पं०, तेसि णंखुड्डापातालाणं कुड्डा सव्ववइरामता सव्वत्थ समा दस जोयणाइंबाहल्लेणं पण्णत्ता // सूत्रम् 720 / / दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्य: तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि // 847 //

Page #356
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 848 // धायतिसंडगा णं मंदरा दसजोयणसयाई उव्वेहेणं धरणितले देसूणाई दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं उवरिं दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पं० / पुक्खरवरदीवद्धगाणं मंदरा दस जोयण एवं चेव / / सूत्रम् 721 / / __ सव्वेविणं वट्टवेयद्धपव्वता दस जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं दस गाउयसयाइमुव्वेहेणं सव्वत्थसमा पल्लगसंठाणसंठिता, दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पं०॥सूत्रम् 722 // जंबुद्दीवे 2 दस खेत्ता पं० तं०- भरहे एरवते हेमवते हेरन्नवते हरिवस्से रम्मगवस्से पुव्वविदेहे अवरविदेहे देवकुरा उत्तरकुरा // सूत्रम् 723 // माणुसुत्तरेणं पव्वते मूले दस बावीसे जोयणसते विक्खंभेणं पं०॥सूत्रम् 724 // सव्वेविणमंजणगपव्वता दस जोयणसयाइमुव्वेहेणं मूले दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं उवरिंदस जोयणसताइं विक्खंभेणं पन्न०, सव्वेविणंदहिमुहपव्वता दस जोयणसताइं उव्वेहेणंसव्वत्थसमा पल्लगसंठाणसंठिता दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं पं०, सव्वेविणंरतिकरगपव्वता दस जोयणसताई उद्धं उच्चत्तेणं दसगाउयसताई उव्वेहेणंसव्वत्थसमा झल्लरिसंठिता दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पं०॥सूत्रम् 725 // ___ रुयगवरेणं पव्वते दस जोयणसयाई उव्वेहेणं मूले दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं उवरिं दस जोयणसताई विक्खंभेणं पं० / एवं कुंडलवरेवि / / सूत्रम् 726 // दस सुहुमे त्यादि, प्राणसूक्ष्म- अनुद्धरितकुन्थुः पनकसूक्ष्म- उल्ली यावत्करणादिदं द्रष्टव्यम्, बीजसूक्ष्म-व्रीह्यादीनां नखिका हरितसूक्ष्म- भूमिसमवर्णं तृणं पुष्पसूक्ष्म- वटादिपुष्पाणि अण्डसूक्ष्म- कीटिकाद्यण्डकानि लयनसूक्ष्म- कीटिकानगरादि दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्यः तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि // 848 //

Page #357
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 849 // स्नेहसूक्ष्म- अवश्यायादीत्यष्टस्थानकभणितमेव इदमपरं गणितसूक्ष्म- गणितं सङ्कलनादि तदेव सूक्ष्मं सूक्ष्मबुद्धिगम्यत्वात्, श्रूयते च वज्रान्तं गणितमिति, भङ्गसूक्ष्म भङ्गा-भङ्गका वस्तुविकल्पास्ते च द्विधा- स्थानभङ्गकाः क्रमभङ्गकाश्च, तत्राद्या यथा द्रव्यतो नामैका हिंसा न भावतो१ऽन्या भावतो न द्रव्यतो 2 ऽन्या भावतो द्रव्यतश्च 3 अन्यान भावतो नापि द्रव्यतः 4 इति, इतरे तु द्रव्यतो हिंसा भावतश्च 1 द्रव्यतोऽन्या न भावतो 2 न द्रव्यतोऽन्या भावतो 3 ऽन्या न द्रव्यतो न भावतः 4 इति तल्लक्षणं सूक्ष्मं भङ्गसूक्ष्मम्, सूक्ष्मता चास्य भजनीयपदबहुत्वे गहनभावेन सूक्ष्मबुद्धिगम्यत्वादिति / पूर्वं गणितसूक्ष्ममुक्तमिति तद्विषयविशेषभूतं प्रकृताध्ययनावतारितया जंबुद्दीवेत्यादिगङ्गासूत्रादिकं कुण्डलसूत्रावसानं क्षेत्रप्रकरणमाह, कण्ठ्यश्चेदम्, नवरं गङ्गां समुपयान्ति दशानामाद्याः पञ्च इतराः सिन्धुमिति, एवं रक्तासूत्रमपि नवरं यावत्करणाद् 'इंदसेणा वारिसेण'त्ति द्रष्टव्यमिति / रायहाणीओ त्ति राजा धीयते-विधीयते अभिषिच्यते यासु ता राजधान्यो- जनपदानां मध्ये प्रधाननगर्यः। चंपा गाहा, चम्पानगरी अङ्गजनपदेषु मथुरा सूरसेनदेशे वाराणसी काश्यां श्रावस्ती कुणालायां साकेतमयोध्येत्यर्थः कोशलेषु / जनपदेषु, हत्थिणपुरं ति नागपुरं कुरुजनपदे काम्पिल्यं पाञ्चालेषु मिथिला विदेहेषु कौशाम्बी वत्सेषु राजगृहं मगधेष्विति,# एतासुकिल साधवः उत्सर्गतो न प्रविशन्ति तरुणरमणीयपण्यरमण्यादिदर्शनेन मनःक्षोभादिसम्भवाद्, मासस्यान्तर्द्विस्त्रि, प्रविशतां त्वाज्ञादयो दोषा इति, एताश्च दशस्थानकानुसारेणाभिहिता न तु दशैवैताः अर्द्धषड्विंशतावार्यजनपदेषु षड्विंशतेनगरीणामुक्तत्वादिति, अयं च न्यायोऽन्यत्र ग्रन्थे तेषु तेषु प्रायश्चित्तादिविचारेषु प्रसिद्ध एवेति, व्याख्यातंच दशराजधानीग्रहणे / ग्रहण शेषाणामपि ग्रहणं निशीथभाष्ये, यदाह-दसरायहाणिगहणा सेसाणं सूयणा कया होइ / मासस्संतो दुगतिग ताओ अइंतमि आणाई॥ ७०दीत्यष्टमस्था० (मु०)। 7 दशराजधानीग्रहणाच्छेषाणां सूचना कृता भवति / मासान्तििस्त्रस्ताः प्रविशत आज्ञादि॥ 1 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्यः तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि 849 //

Page #358
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 850 // राजधान्य: 1 // (निशीथभा० 2588) दोषाश्चेह-तरुणावेसित्थिविवाहरायमाईसु होइ सइकरणं। आउज्जगीयसद्दे इत्थीसद्दे य सवियारे॥२॥ दशममध्ययन दशस्थानम्, (निशीथभा० 2592) इति एतास्वि ति अनन्तरोदितासु दशस्वार्यनगरीषु मध्ये अन्यतरासु कासुचिद्दश राजानश्चक्रवर्तिनः सूत्रम् प्रव्रजिता इत्येवं दशस्थानकेऽवतारस्तेषांकृतो, द्वौच सुभूमब्रह्मदत्ताभिधानौ न प्रव्रजितौ नरकं च गताविति, तत्र भरतसगरौ / 716-726 प्राणादीनि प्रथमद्वितीयौ चक्रवर्तिराजौसाकेते नगरे विनीताऽयोध्यापर्याये जातौ प्रव्रजितौ च, मघवान् श्रावस्त्याम्, सनत्कुमारादय भंगान्तानि श्चत्वारो हस्तिनागपुरे महापद्मो वाराणस्यां हरिषेणः काम्पिल्ये जयनामा राजगृहे इति, न चैतासु नगरीषु क्रमेणैते राजानो सूक्ष्माणि, गंगादिसमव्याख्येया ग्रन्थविरोधात्, उक्तं च- जमण विणीय उज्झा सावत्थी पंच हत्थिणपुरंमि / वाणारसि कंपिल्ले रायगिहे चेव कंपिल्ला॥१॥ गतनद्यः, (आव०नि० 397) इति, अप्रव्रजितचक्रवर्तिनौ तु हस्तिनागपुरकाम्पिल्ययोरुत्पन्नाविति, ये च यत्रोत्पन्नास्ते तत्रैव प्रव्रजिता भरतइति, इदमावश्यकाभिप्रायेण व्याख्यातम, निशीथभाष्याभिप्रायेण तु दशस्वेतासु नगरीषु द्वादश चक्रिणो जाताः। तत्र तत्प्रव्रजिता नवस्वेकैक एकस्यांतु त्रय इति, आह च-चपा महुरा वाणारसी य सावत्थिमेव साकेयं / हत्थिणपुरकंपिल्लं मिहिलाकोसंबिरायगिह॥ नृपाश्च, 1 // संती कुंथू य अरो तिन्निवि जिणचक्कि एक्कहिं जाया। तेण दस होंति जत्थ व केसव जाया जणाइन्न // 2 // (निशीथभा० 259091) त्ति, मन्दरो- मेरुः, उव्वेहेण न्ति भूमाववगाहतः, विष्कम्भेण पृथुत्वेन उपरि पण्डकवनप्रदेशे दशशतानि सहस्रमित्यर्थो, दशदशकानि शतमित्यर्थः, केषां?-योजनसहस्राणां लक्षमित्यर्थः। ईदृशीच भणितिर्दशस्थानकानुरोधात्, सर्वाग्रेण सर्वपरि Oतरुणा वेश्यास्त्री विवाहरागा (राजा)दिषु भवति स्मृतिकरणम्। आतोद्यगीतशब्दे स्त्रीशब्दे च सविकारे॥१॥ ॐ जन्म विनीताऽयोध्या श्रावस्तीषु पञ्च ल हस्तिनापुरे। वाराणस्यां काम्पिल्ये राजगृहे चैव काम्पिल्ये॥१॥0 चम्पा मथुरा वाणारसी च श्रावस्ती एव साकेतम् / हस्तिनापुरं काम्पिल्यं मिथिला कोशाम्बी राजगृहम् // 1 // शान्तिः कुन्थुश्वारस्त्रयो जिनचक्रिण: एकत्र जातास्तेन दश भवन्ति यत्र वा केशवा जाता जनाकीर्णाः // 2 // इत्यादि

Page #359
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 851 // माणत इति उवरिमहेट्ठिल्लेसु त्ति उपरितनाधस्तनयोः क्षुल्लकप्रतरयोः, सर्वेषां मध्ये तयोरेव लघुत्वात्, तयोरध उपरि च प्रदेशान्तरवृद्ध्या वर्द्धमानतरत्वाल्लोकस्येति, अट्ठपएसिए त्ति अष्टौ प्रदेशा यस्मिन्नित्यष्टप्रदेशिकः, स्वार्थिकप्रत्ययविधानादिति, तत्र चोपरितने प्रतरे चत्वारः प्रदेशा गोस्तनवदितरत्रापि चत्वारस्तथैवेति, इमाउत्ति वक्ष्यमाणाः, दस त्ति चतस्रो द्विप्रदेशादयो व्युत्तराः शकटोर्द्धिसंस्थाना महादिशश्चतम्र एव एकप्रदेशादयोऽनुत्तरा मुक्तावलीकल्पा विदिशः, तथा द्वे चतुष्प्रदेशादिके अनुत्तरे ऊर्ध्वाधोदिशाविति, पवहति त्ति प्रवहन्ति प्रभवन्तीत्यर्थः, इंदा गाहा, इन्द्रो देवता यस्याः सा ऐन्द्री एवमाग्नेयी याम्येत्यादि, विमला वितिमिरत्वादूर्ध्वदिशोनामधेयम्, तमा अन्धकारयुक्तत्वेन रात्रितुल्यत्वादधोदिशश्चेति। लवणस्सेत्यादि, गवां तीर्थ- तडागादाववतारमार्गो गोतीर्थम्, ततो गोतीर्थमिव गोतीर्थं- अवतारवती भूमिस्तद्विरहितं सममित्यर्थः, एतच्च पञ्चनवतियोजनसहस्राण्यर्वाग्भागतः परभागतश्च गोतीर्थरूपां भूमिं विहाय मध्ये भवतीति, उदकमाला उदकशिखा वेलेत्यर्थो, दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भत उच्चैस्त्वेन षोडशसहस्राणीति, समुद्रमध्यभागादेवोत्थितेति, सव्वेवी त्यादि, सर्वेऽपीति पूर्वादिदिक्षु तद्भावाच्चत्वारोऽपि महापातालाः पातालकलशा वलयामुखकेऊरजूयकईश्वरनामानश्चतुःस्थानकाभिहिताः, क्षुल्लकपातालकलशव्यवच्छेदार्थं महाग्रहणम्, दशदशकानि शतं योजनसहस्राणां लक्षमित्यर्थः, उद्वेधेन गाधेनेत्यर्थः मूले बुध्ने दशसहस्राणि मध्ये लक्षम्, कथं?, मूलविष्कम्भादुभयत एकैकप्रदेशवृद्ध्या विस्तरं गच्छतां वा एकप्रदेशिका श्रेणी भवति तया, अनेन प्रदेशवृद्धिरुपदर्शिता, अथवा एकप्रदेशिकायाः श्रेण्या अत्यन्तमध्ये, ततोऽध उपरि च प्रदेशोनं लक्षमित्यर्थः,8 तथा उपरि, किमुक्तं भवति?- अत आह- मुखमूले मुखप्रदेशे, कुड्डत्ति कुड्यानि भित्तय इत्यर्थः, सर्वाणि च तानि वज्रमयानि O०तां वा एक० (मु०)। दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्यः तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि

Page #360
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 852 // चेति वाक्यम्, सर्वेऽपीति सप्तसहस्राण्यष्टशतानि चतुरशीत्यधिकानीत्येवंसङ्ख्याः क्षुल्लका महदपेक्षया, उद्वेधेन मध्यविष्कम्भेण च सहस्रम्, मूले मुखे च विष्कम्भेण शतम्, कुड्यबाहल्येन च दश। धायइ इत्यादि, मंदर त्ति पूर्वापरौ मेरू, तत्स्वरूपं सूत्रसिद्धम्, विशेष उच्यते-धायइसंडे मेरू चुलसीइसहस्स ऊसिया दोवि। ओगाढा या सहस्सं होंति या सिहरंमि विच्छिन्ना // 1 // मूले पणनउइसया चउणउइसया य होंति धरणियले (बृहत्क्षेत्र० 3/57-58) इति, सर्वेऽपि वृत्तवैताढ्यपर्वता विंशतिः प्रत्येक पञ्चसु हैमवतैरण्यवतहरिवर्षरम्यकेष्वेषां शब्दावतीविकटावतीगन्धावतीमालवत्पर्यायाख्यानां भावादिति, वृत्तग्रहणं दीर्घवैतादयव्यवच्छेदार्थमिति, मानुषोत्तरश्चक्रवालपर्वतःप्रतीतः, अञ्जनकाश्चत्वारोनन्दीश्वरद्वीपवर्तिनो, दधिमुखाः प्रत्येकमञ्जनकानां दिक्चतुष्टयव्यवस्थितपुष्करिणीमध्यवर्तिनः षोडशेति, रतिकरा नन्दीश्वरद्वीपे विदिग्व्यवस्थिताश्चत्वारश्चतुःस्थानकाभिहितस्वरूपाः।रुचको-रुचकाभिधानस्त्रयोदशद्वीपवर्ती चक्रवालपर्वतः। कुण्डल:- कुण्डलाभिधान एकादशद्वीपवर्ती चक्रवालपर्वत एव, एवं कुण्डलवरेऽवी त्यनेनेह कुण्डलवर उद्वेधमूलविष्कम्भोपरिविष्कम्भै रुचकवरपर्वतसमान उक्तो, द्वीपसागरप्रज्ञप्त्यां त्वेवमुक्त:- दस चेव जोयणसए बावीसे वित्थडो उ मूलंमि / चत्तारि जोयणसए चउवीसे वित्थडो सिहरि॥ 1 // (द्वीपसागर प्र०७४) इति रुचकस्यापि, तत्रायं विशेष उक्तो- मूलविष्कम्भो दश सहस्राणि द्वाविंशत्यधिकानि शिखरे तु चत्वारि सहस्राणि चतुर्विंशत्यधिकानीति / अनन्तरं गणितानुयोग उक्तः, अथ द्रव्यानुयोगस्वरूपं भेदत आह दसविहे दवियाणुओगे पं० २०-दवियाणुओगे १माउयाणुओगे 2 एगट्ठियाणुओगे 3 करणाणुओगे 4 अप्पितणप्पिते 5 भाविताGधातकीखण्डे मेरू चतुरशीतिसहस्राणि उच्छ्रितौ भवतः। सहस्रमवगाढौ शिखरे च विस्तीणों द्वावपि भवतः॥ 1 // पञ्चनवतिशतानि मूले चतुर्नवतिशतानि धरणितले च भवतः / ॐ द्वाविंशत्यधिकानि दशयोजनशतानि मूले विस्तृतः / चतुर्विंशत्यधिकानि चतुर्योजनशतानि शिखरे विस्तृतो(कुण्डरवरः)ऽत्र तुल्यम् // 1 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 716-726 प्राणादीनि भंगान्तानि सूक्ष्माणि, गंगादिसमगतनद्यः, भरतराजधान्यः तत्प्रव्रजिता नृपाश्च, इत्यादि सूत्रम् 727 द्रव्याद्य नुयोगा: // 852

Page #361
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 727 द्रव्याद्यनुयोगा: | // 853 // भाविते 6 बाहिराबाहिरे 7 सासयासासते 8 तहणाणे 9 अतहणाणे १०॥सूत्रम् 727 // दसविहे दविए त्यादि, अनुयोजनं- सूत्रस्यार्थेन सम्बन्धनम् अनुरूपोऽनुकूलो वा योग:- सूत्रस्याभिधेयार्थ प्रति व्यापारो-8 अनुयोगो, व्याख्यानमिति भावः, सच चतुर्द्धा व्याख्येयभेदात् तद्यथा- चरणकरणानुयोगो धर्मकथानुयोगो गणितानुयोगो द्रव्यानुयोगश्च, तत्र द्रव्यस्य- जीवादेरनुयोगो- विचारो द्रव्यानुयोगः, स च दशधा, तत्र दवियाणुओगे त्ति यजीवादेर्द्रव्यत्वं विचार्यते स द्रव्यानुयोगो, यथा द्रवति- गच्छति तांस्तान् पर्यायान् द्रूयते वा तैस्तैः पर्यायैरिति द्रव्यं- गुणपर्यायवानर्थस्तत्र सन्ति जीवे ज्ञानादयः सहभावित्वलक्षणा गुणा न हि तद्वियुक्तो जीवः कदाचनापि सम्भवति, जीवत्वहानेस्तथा पर्याया अपि मानुषत्वबाल्यादयः कालकृतावस्थालक्षणास्तत्र सन्त्येवेति, अतो भवत्यसौ गुणपर्यायवत्त्वाद् द्रव्यमित्यादि द्रव्यानुयोगः 1, तथा माउयाणुओगे त्ति इह मातृकेव मातृका- प्रवचनपुरुषस्योत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणा पदत्रयी तस्या अनुयोगो, यथा उत्पादवज्जीवद्रव्यं बाल्यादिपर्यायाणामनुक्षणमुत्पत्तिदर्शनाद् अनुत्पादेच वृद्धाद्यवस्थानामप्राप्तिप्रसङ्गादसमञ्जसापत्तेः / तथा व्ययवज्जीवद्रव्यं प्रतिक्षणं बाल्याद्यवस्थानां व्ययदर्शनादव्ययत्वे च सर्वदा बाल्यादिप्राप्तेरसमञ्जसमेव, तथा यदि सर्वथाऽप्युत्पादव्ययवदेव तद्न केनापि प्रकारेण ध्रुवं स्यात्तदा अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशप्राप्त्या पूर्वदृष्टानुस्मरणाभिलापादिभावानामभावप्रसङ्गेन च सकलेहलोकपरलोकालम्बनानुष्ठानानामभावतोऽसमञ्जसमेव, ततो द्रव्यतयाऽस्य ध्रौव्यमित्युत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तमात्मद्रव्यमित्यादि मातृकापदानुयोगः 2 / तथा एगट्ठियाणुओग त्ति एकश्चासावर्थश्च- अभिधेयो जीवादिः स येषामस्ति त एकार्थिकाः- शब्दास्तैरनुयोगस्तत्कथनमित्यर्थः, एकार्थिकानुयोगो यथा जीवद्रव्यं प्रति जीवः (r) युक्तमतो द्रव्यमि० (मु०)।

Page #362
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 854 // प्राणी भूतः सत्त्व, एकाथिकानां वाऽनुयोगो यथा जीवनात्- प्राणधारणाज्जीवः, प्राणानां- उच्छ्रासादीनामस्तित्वात् / दशममध्ययनं प्राणी, सर्वदा भवनाद्भूतः, सदा सत्त्वात्सत्त्व इत्यादि 3, तथा करणाणुओगो त्ति क्रियते एभिरिति करणानि तेषामनुयोगः दशस्थानम्, सूत्रम् 727 करणानुयोगः, तथाहि- जीवद्रव्यस्य कर्तुर्विचित्रक्रियासु साधकतमानि कालस्वभावनियतिपूर्वकृतानि नैकाकी जीव: द्रव्याद्यनुयोगाः किचन कर्तुमलमिति, मृद्रव्यं वा कुलालचक्रचीवरदण्डादिकं करणकलापमन्तरेण न घटलक्षणं कार्य प्रति घटत इति तस्य तानि करणानीति द्रव्यस्य करणानुयोग इति 4, तथा अप्पियाणप्पिए त्ति द्रव्यं ह्यर्पित-विशेषितं यथा जीवद्रव्यम्, किंविधं?संसारीति, संसार्यपि त्रसरूपंत्रसरूपमपि पश्चेन्द्रियं तदपि नररूपमित्यादि, अनर्पितं- अविशेषितमेव, यथा जीवद्रव्यमिति, ततश्चार्पितं च तदनर्पितं चेत्यर्पितानर्पितं द्रव्यं भवतीति द्रव्यानुयोगः५। तथा भावियाभाविएत्ति भावितं- वासितं द्रव्यान्तरसंसर्गतोऽभावितमन्यथैव यद्, यथा जीवद्रव्यं भावितं किञ्चित्, तच्च प्रशस्तभावितमितरभावितं च, तत्र प्रशस्तभावितं संविग्नभावितमप्रशस्तभावितं चेतरभावितम्, तद् द्विविधमपि वामनीयमवामनीयं च, तत्र वामनीयं यत्संसर्गजं गुणं दोषं वा। संसर्गान्तरेण वमति, अवामनीयं त्वन्यथा, अभावितं त्वसंसर्गप्राप्तं प्राप्तसंसर्ग वा वज्रतन्दुलकल्पं न वासयितुं शक्यमिति, एवं घटादिकं द्रव्यमपि, ततश्च भावितं च अभावितं च भाविताभावितम्, एवम्भूतो विचारो द्रव्यानुयोग इति 6, तथा / बाहिराबाहिरे त्ति बाह्याबाह्यम्, तत्र जीवद्रव्यं बाह्यं चैतन्यधर्मेणाकाशास्तिकायादिभ्यो विलक्षणत्वात्तदेवाबाह्यममूर्तत्वादिना धर्मेण अमूर्त्तत्वादुभयेषामपि, चैतन्येन वा अबाह्यं जीवास्तिकायाच्चैतन्यलक्षणत्वादुभयोरपि, अथवा घटादिद्रव्यं बाह्यं कर्मचैतन्यादित्वबाह्यमाध्यात्मिकमितियावदिति, एवमन्यो द्रव्यानुयोग इति 7, तथा सासयासासएत्ति शाश्वताशाश्वतम्, तत्र जीवद्रव्यमनादिनिधनत्वात् शाश्वतं तदेवापरापरपर्यायप्राप्तितोऽशाश्वतमित्येवमन्यो द्रव्यानुयोग इति 8, तथा तहनाण

Page #363
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ | // 855 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 728 देवोत्पातपर्वतप्रमाणम् त्ति यथा वस्तु तथा ज्ञानं यस्य तत्तथाज्ञानं सम्यग्दृष्टिजीवद्रव्यं तस्यैवावितथज्ञानत्वाद्, अथवा यथा तद्वस्तु तथैव ज्ञानअवबोधः प्रतीतिर्यस्मिंस्तत्तथाज्ञानम्, घटादिद्रव्यं घटादितयैव प्रतिभासमानं जैनाभ्युपगतं वा परिणामि परिणामितयैव प्रतिभासमानमित्येवमन्यो द्रव्यानुयोग इति 9, अतहणाणेत्ति अतथाज्ञानं मिथ्यादृष्टिजीवद्रव्यमलातद्रव्यंवा चक्रतयाऽवभासमानमेकान्तवाद्यभ्युपगतं वा वस्तु, तथाहि- एकान्तेन नित्यमनित्यं वा वस्तु तैरभ्युपगतं प्रतिभाति च तत्परिणामितयेति तदतथाज्ञानमित्येवमन्यो द्रव्यानुयोग इति १०॥पुनर्गणितानुयोगमेवाधिकृत्योत्पातपर्वताधिकारमच्युतसूत्रं यावदाह___ चमरस्सणं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तिगिच्छिकूडे उप्पातपवव्वते मूले दसबावीसे जोयणसते विक्खंभेणं पं०।चमरस्सणं असुरिन्दस्स असुरकुमाररन्नोसोमस्स महारनो सोमप्पभे उप्पातपव्वते दस जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं दस गाउयसताई उव्वेहेणं मूले दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पं० / चमरस्स णमसुरिंदस्स असुरकुमाररण्णोजमस्स महारन्नो जमप्पभे उप्पातपव्वते एवं चेव, एवं वरुणस्सवि, एवं वेसमणस्सवि / बलिस्स णं वइरोयणिंदस्स वतिरोतणरन्नो रुयगिंदे उप्पातपव्वते मूले दसबावीसे जोयणसते विक्खंभेणं पं०। बलिस्स णं वइरोयणिंदस्स सोमस्स एवं चेव जधा चमरस्स लोगपालाणं तं चेव बलिस्सवि। धरणस्स णं णागकुमारिंदस्स णागकुमाररन्नो धरणप्पभे उप्पातपव्वते दस जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं दस गाउयसताई उव्वेहेणं मूले दस जोयणसताइं विक्खंभेणं / धरणस्स नागकुमारिंदस्स णं नागकुमाररण्णो कालवालस्स महारण्णो महाकालप्पभे उप्पातपव्वते जोयणसयाइंउद्धंएवं चेव, एवं जाव संखवालस्स, एवं भूताणंदस्सवि, एवंलोगपालाणपिसे जहा धरणस्स एवं जाव थणितकुमाराणं सलोगपालाणंभाणियव्वं,सव्वेसिं उप्यायपव्वया भाणियव्वासरिसणामगा। सक्कस्सणं देविंदस्स देवरणोसक्कप्पभेउप्पातपव्वते दस जोयणसहस्साई उद्धं उच्चत्तेणं दस गाउयसहस्साई उल्लेहेणं मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पं०, सक्कस्सणं देविंदस्स देव० 8 // 855 // 80000808080808

Page #364
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 728 देवोत्पातपर्वतप्रमाणम् // 856 // सोमस्स महारन्नोजधा सक्कस्स तधा सव्वेसि लोगपालाणं सव्वेसिंच इंदाणंजाव अचुयत्ति, सव्वेसिपमाणमेगं ॥सूत्रम् 728 // चमरस्से त्यादि सुगमम्, नवरं तिगिञ्छिकूडे त्ति तिगिंछी- किंजल्कस्तत्प्रधानकूटत्वात्तिगिच्छिकूटस्तत्प्रधानत्वं च। कमलबहुलत्वात्संज्ञा चेयम्, उप्पायपव्वए त्ति उत्पतनं-ऊर्द्धगमनमुत्पातस्तेनोपलक्षितः पर्वत उत्पातपर्वतः, सचरुचकवराभिधानात् त्रयोदशात्समुद्राद्दक्षिणतोऽसङ्गयेयान्द्वीपसमुद्रानतिलङ्गय यावदरुणवरद्वीपारुणवरसमुद्रौतयोररुणवरसमुद्रं दक्षिणतो द्विचत्वारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाह्य भवति, तत्प्रमाणंच-सत्तरस एक्कवीसाइं जोयणसयाई सो समुन्विद्धो। दस चेव जोयणसए बावीसे वित्थडो हेट्ठा॥१॥ चत्तारि जोयणसए चउवीसे वित्थडो उ मझंमि। सत्तेव य तेवीसे सिहरतले वित्थडो होइ // 2 // (द्वीपसागर प्र० 166-67) इति, स च रत्नमयः पद्मवरवेदिकया वनखण्डेन च परिक्षिप्तः / तस्य च मध्येऽशोकावतंसको देवप्रसाद इति / 'चमरस्से'त्यादि, महारन्नो त्ति लोकपालस्य सोमप्रभ उत्पातपर्वतोऽरुणोदसमुद्र एव भवति, एवं यमवरुणवैश्रमणसूत्राणि नेयानीति / बलिस्से त्यादि, रुचकेन्द्र उत्पातपर्वतोऽरुणोदसमुद्रे एव भवति, यथोक्तं- अरुणस्स उत्तरेणं बायालीसं भवे सहस्साइं। ओगाहिऊण उदहिं सिलनिचओ रायहाणीओ॥१॥ (द्वीपसागर प्र० 211) इति बलिस्से त्यादि, वई त्यादि सूत्रसूचा, एवं च दृश्यं वइरोयणिंदस्स वइरोयणरन्नो सोमस्स य महारन्नो' एवं चेव त्ति अतिदेशः / एतद्भावना- जहे त्यादि, यथा यत्प्रकारं चमरस्स लोकपालानामुत्पातपर्वतप्रमाणं प्रत्येकं चतुर्भिः सूत्रैरुक्तं तं चेव त्ति तत्प्रकारमेव चतुर्भिः सूत्रः बलिनोऽपि वैरोचनेन्द्रस्यापि वक्तव्यम्, समानत्वादिति, धरणस्से त्यादि, धरणस्योत्पातपर्वतोऽरुणोद एव समुद्रे भवति, सप्तदशैकविंशतियोजनशतानि स समुद्विद्धः / दश चैव योजनशतानि द्वाविंशत्यधिकान्यधो विस्तृतः॥१॥ चतुर्विंशत्यधिकचतुर्योजनशतानि मध्ये विस्तृतः। त्रयोविंशत्यधिकसप्तशतानि शिखरतले विस्तृतो भवति // 2 // 0 अरुणस्योत्तरस्यां द्विचत्वारिंशतं सहस्राण्यवगाह्योदधिं पर्वतस्तत्र चतम्रो राजधान्यः॥ 1 // // 856 //

Page #365
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 728 देवोत्यातपर्वतप्रमाणम् // 857 // धरणस्से त्यादि प्रथमलोकपालसूत्रे एवं चेव त्तिकरणाद् उच्चत्तेणं दस गाउयसयाई उव्वेहेण मित्यादि सूत्रमतिदिष्टम्, एवं जाव। संखपालस्स त्तिकरणाच्छेषाणां त्रयाणां लोकपालानां कोलवालसेलवालसङ्खवालाभिधानानामुत्पातपर्वताभिधायीनि त्रीण्यन्यानि सूत्राणि दर्शयति / एवं भूयाणंदस्सवित्ति भूतानन्दस्यापि औदीच्यनागराजस्यापि उत्पातपर्वतस्तस्य नाम प्रमाणं च वाच्यम्, यथा धरणस्येत्यर्थो, भूतानन्दप्रभश्चोत्पातपर्वतोऽरुणोद एव भवति, केवलमुत्तरतः एवं लोगपालाणवि से त्ति से तस्य भूतानन्दस्य लोकपालानामपि, एवमुत्पातपर्वतप्रमाणं यथा धरणलोकपालानामिति भावो, नवरंतन्नामानि चतुःस्थानकानुसारेण ज्ञातव्यानीति, जहा धरणस्से ति यथा धरणस्स एवमिति- तथा सुपर्णविद्युत्कुमारादीनां ये इन्द्रास्तेषामुत्पातपर्वतप्रमाणं भणितव्यम्, किंपर्यन्तानां तेषामित्यतआह- जाव थणियकुमाराणं ति प्रकटम्, किमिन्द्राणामेव नेत्याह'सलोगपालाणं ति, तल्लोकपालानामपीत्यर्थः, सव्वेसि मित्यादि, सर्वेषामिन्द्राणांतल्लोकपालानांचोत्पातपर्वताः सहनामानो भणितव्याः, यथा धरणस्य धरणप्रभः, प्रथमतल्लोकपालस्य कालवालस्य कालवालप्रभ इत्येवं सर्वत्र, तेच पर्वताः स्थानमङ्गीकृत्यैवं भवन्ति-असुराणं नागाणं उदहिकुमाराण होंति आवासा / अरुणोदए समुद्दे तत्थेव य तेसि उप्पाया॥१॥ दीवदिसाअग्गीणं थणियकुमाराण होंति आवासा॥अरुणवरे दीवंमि उ तत्थेव य तेसि उप्पाया॥२॥ (द्वीपसागर प्र० 220-21) इति, सक्कस्से त्यादि, कुण्डलवरे द्वीपे कुण्डलपर्वतस्याभ्यन्तरे दक्षिणतः षोडश राजधान्यः सन्ति, तासां चतसृणां चतसृणां मध्ये सोमप्रभयमप्रभवरुणप्रभवैश्रमणप्रभाख्या उत्पातपर्वताःसोमादीनांशक्रलोकपालानां भवन्ति, उत्तरपार्श्वे तु एवमेवेशानलोकपालानामि 0असुराणां नागानामुदधिकुमाराणां भवन्त्यावासाः। अरुणोदके समुद्रे तत्रैव च तेषामुत्पाताः॥ 1 // द्वीपदिगग्नीनां स्तनितकुमाराणां भवन्त्यावासाः। अरुणवरे द्वीपे तु तत्रैव च तेषामुत्पाताः।। 2 // // 857 //

Page #366
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 858 // ति, यथाशक्रस्य तथाऽच्युतान्तानामिन्द्राणां लोकपालानांचोत्पातपर्वतावाच्या यतः सर्वेषामेकं प्रमाणम्, नवरंस्थानविशेषो विशेषसूत्रादवगन्तव्यः। योजनसहस्राधिकारादेव योजनसाहसिकावगाहनासूत्रत्रयं बायरवणस्सतिकातिताणं उक्कोसेणं दस जोयणसयाई सरीरोगाहणा पण्णत्ता, जलचरपंचेंदियतिरिक्खजोणिताणं उक्कोसेणं दस जोयणसताई सरीरोगाहणा पन्न० उरपरिसप्पथलचरपंचिंदिततिरिक्खजोणिताणं उक्कोसेणं एवं चेव ॥सूत्रम् 729 // __ संभवाओणमरहातो अभिनंदणे अरहा दसहिंसागरोवमकोडिसतसहस्सेहिं वीतिक्कतेहिं समुप्पन्ने // सूत्रम् 730 // दसविहे अणंतते पं० तं०- णामाणंतते ठवणाणंतते दव्वाणंतते गणणाणंतते पएसाणंतते एगतोणंतते दुहतोणंतते देसवित्थाराणंतते सव्ववित्थाराणंतते सासयाणंतते।सूत्रम् 731 // उप्पायपुव्वस्सणं दस वत्थूपं० अत्थिणत्थिप्पवातपुव्वस्सणं दस चूलवत्थूपं०॥सूत्रम् 732 // दसविहा पडिसेवणापं० सं०- दप्प १पमाय २णाभोगे 3, आउरे 4 आवतीसु५ त ।संकिते 6 सहसक्कारे 7 भय 8 प्पयोसा ९य वीमंसा १०॥१॥दस आलोयणादोसा पं० तं०- आकंपइत्ता 1 अणुमाणइत्ता 2 जंदिटुं 3 बायरं 4 च सुहमंवा 5 / छण्णं 6 सद्दाउलगं 7 बहुजण 8 अव्वत्त 9 तस्सेवी 10 // 1 // दसहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति अत्तदोसमालोएत्तते, तं०- जाइसंपन्ने कुलसंपन्ने एवं जधा अट्ठट्ठाणेजावखंते दंते अमाती अपच्छाणुतावी, दसहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहति आलोयणं पडिच्छित्तए, तंजहा- आयारवं अवहारवंजाव अवातदंसी पितधम्मे दढधम्मे, दसविधे पायच्छित्ते पं० तं०-आलोयणारिहे जाव अणवट्ठप्पारिहे पारंचियारिहे।सूत्रम् 733 // बादरे त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं बादरे त्ति बादराणामेव न सूक्ष्माणां तेषामङ्गलासङ्खयेयभागमात्रावगाहनत्वाद्, एवं दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 729-733 वनस्पतिजलचरस्थलचरशरीरावगाहः, संभवाभिनन्दनान्तरम्, अनन्तदशकम्, उत्पाद-पूर्ववस्त्वस्तिनास्तिपूर्वप्रतिसेवाभेदाः, अनालोचनादोषा:, आलोचनाह चूलवस्तूनि, गायश्चित्तानि 2 // 858 //

Page #367
दशममध्ययनं श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् दशस्थानम्, भाग-२ // 859 // जघन्यतोऽपि मा भूदतः उक्कोसेणं त्यभिहितम्, दश योजनशतानि उत्सेधयोजनेन, न तु प्रमाणयोजनेन, उस्सेहपमाणाउ मिणे देह(बृहत्सं० 349) इति वचनात्, शरीरस्यावगाहना-येषु प्रदेशेषु शरीरमवगाढंसा शरीरावगाहना, सा च तथाविधनद्या(दा)दिपद्मनालविषया द्रष्टव्येति / जलचरे त्यादि, इह जलचरा मत्स्याः गर्भजा इतरे च दृश्याः / मच्छजुयले सहस्स (बृहत्सं०३० मिति वचनाद्, एते च किल स्वयम्भूरमण एव भवन्तीति / उरगे त्यादि उरःपरिसा इह गर्भजा महोरगा दृश्याः। उ गब्भजाईसु (बृहत्क्षे० 307) / इति वचनाद्, एते किल बाह्यद्वीपेषु जलनिश्रिता भवन्ति, एवं चेव त्ति दसजोयणसयाई सरीरोगाहणा पन्नत्ते ति सूत्रं वाच्यमित्यर्थः / एवंविधाश्चार्था जिनैर्दर्शिता इति प्रकृताध्ययनावतारि जिनान्तरसूत्रं सम्भवे त्यादि, सुगमम् / अभिहितप्रमाणाश्चावगाहनादयोऽन्येऽपि पदार्था जिनैरनन्ता दृष्टा इत्यनन्तकं भेदत आह- दसविहे त्यादि नामानन्तकंअनन्तकमित्येषा नामभूता वर्णानुपूर्वी यस्य वा सचेतनादेर्वस्तुनोऽनन्तकमिति नाम तन्नामानन्तकंस्थापनानन्तकं-यदक्षादावनन्तकमिति स्थाप्यते, द्रव्यानन्तकं-जीवद्रव्याणांपुद्गलद्रव्याणांवा यदनन्तत्वम्, गणनानन्तकं यदेको द्वौत्रय इत्येवं सङ्ग्याता असङ्ख्याता अनन्ता इति सङ्ख्यामात्रतया सङ्ख्यातव्यानपेक्षंसङ्ख्यानमात्रं व्यपदिश्यत इति, प्रदेशानन्तकं- आकाशप्रदेशानां यदानन्त्यमिति, एकतोऽनन्तकमतीताद्धा अनागताद्धा वा, द्विधाऽनन्तकं सर्वाद्धा, देशविस्तारानन्तकमेक आकाशप्रतरः, सर्वविस्तारानन्तकं-सर्वाकाशास्तिकाय इति,शाश्वतानन्तकमक्षयंजीवादिद्रव्यमिति / एवंविधार्थाभिधायकंपूर्वगतश्रुतमिति पूर्वश्रुतविशेषमिहावतारयन् सूत्रद्वयमाह- उप्पाये त्यादि, उत्पादपूर्वं प्रथमं तस्य दश वस्तूनि- अध्यायविशेषा, अस्तिनास्तिप्रवादपूर्वं चतुर्थं तस्य मूलवस्तूनामुपरि चूलारूपाणि वस्तूनि चूलावस्तूनि / पूर्वगतादिश्रुतनिषिद्धवस्तूनांसाधोर्यद्विधा प्रतिषेवा ®उत्सेधप्रमाणेन देहं मिनुयात्। 7 मत्स्ययुगले सहस्रम् / (c) गर्भजातेषूरगेषु / सूत्रम् 729-733 वनस्पतिजलचरस्थलचरशरीरावगाहा, संभवाभिनन्दनान्तरम्, अनन्तदशकम्, उत्पाद-पूर्ववस्त्वस्तिनास्तिपूर्वचूलवस्तूनि, प्रतिसेवाभेदाः, अनालोचनादोषाः, आलोचनाहगुणाः , प्रायश्चित्तानि // 859 //

Page #368
श्रीस्थाना श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 860 // सूत्रम् जलचरस्थलचर भवति तद्विधांतां दर्शयन्नाह- दसविहे त्यादि, प्रतिषेवणा-प्राणातिपाताधासेवनम्, दप्प सिलोगो, दो-वल्गनादि, दप्पो दशममध्ययन दशस्थानम्, पुण वग्गणाईओइति वचनात् तस्मादागमप्रतिषिद्धप्राणातिपाताद्यासेवा या सा दर्पप्रतिषेवणेति, एवमुत्तरपदान्यपि नेयानि, 729-733 नवरं प्रमादः- परिहासविकथादिः, कंदप्पाइ पमाओ इति वचनाद्, विधेयेष्वप्रयत्नो वा, अनाभोगो- विस्मृतिरेषांक वनस्पतिसमाहारद्वन्द्वस्तत्र, तथा आतुरे-ग्लाने सति प्रतिजागरणार्थमिति भावः / अथवा आत्मन एवातुरत्वे सति, लुप्तभावप्रत्ययत्वाद्, अयमर्थः- क्षुत्पिपासाव्याधिभिरभिभूतः सन् यां करोति, उक्तं च-पढमबीयद्दुओ वाहिओ व जं सेव आउरा एसा इति, तथा ब्ल शरीरावगाहः, संभवाभिनन्दआपत्सु द्रव्यादिभेदेन चतुर्विधासु, तत्र द्रव्यतः प्रासुकद्रव्यं दुर्लभं क्षेत्रतोऽध्वप्रतिपन्नता कालतोदुर्भिक्षंभावतोग्लानत्वमिति, उक्तं च-दव्वाइअलंभे पुण चउव्विहा आवया होइ इति, तथा शङ्किते एषणेऽप्यनेषणीयतया जं संके तं समावज्जे इति वचनात्, सहसाकारे- अकस्मात्करणे सति, सहसाकारलक्षणं चेदं-पुव्वं अपासिऊणं पाए छूढमि जं पुणो पासे। न चएइ नियत्तेउं पायं नास्तिपूर्वसहसाकरणमेयं // 1 // (निशीथभा० 97) इति, भयं च-भीतिर्नुपचौरादिभ्यः प्रद्वेषश्च- मात्सर्यं भयप्रद्वेषं तस्माच्च प्रतिषेवा प्रतिसेवाभेदाः, भवति, यथा राजाद्यभियोगान्मार्गादि दर्शयति सिंहादिभयाद्वा वृक्षमारोहति, उक्तं च-भयमभिउग्गेण सीहमाइ वत्ति, इहल | अनालोचनाप्रद्वेषग्रहणेन कषाया विवक्षिताः, आह च-कोहाईओ पओसो त्ति, तथा विमर्श:- शिक्षकादिपरीक्षा, आह च-वीमसाल आलोचनाहसेहमाईणं इति ततोऽपि प्रतिषेवा- पृथिव्यादिसङ्घट्टादिरूपा भवतीति / प्रतिषेवायां चालोचना विधेया, तत्र च ये दोषास्ते दर्पः पुनर्वल्गनादिकः। 0 कन्दर्पादिः प्रमादः। 0 क्षुधातृषोपद्रुतो व्याधितो वा यत्सेवते एषा आतुरा। 0 द्रव्याद्यलाभे पुनश्चतुर्विधा आपदो भवन्ति। 3 यत्शङ्कयेत तत्समापद्येत॥ Oपूर्वमदृष्ट्वा पादे त्यक्ते यत्पुनः पश्यति। न च निवर्तयितुं शक्नोति सहसाकरणमेतत् प्रायः॥ 1 // O अभियोगेन सिंहादि वा भयम् / ॐ क्रोधादिकः प्रद्वेषः। 0 शिष्यादीनां परीक्षा। नान्तरम, अनन्तदशकम्, उत्पाद-पूर्ववस्त्वस्ति चूलवस्तूनि, दोषाः, ग्रायश्चित्तानि // 860 //

Page #369
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 861 // 729-733 वनस्पतिजलचरस्थलचर नान्तरम्, परिहार्या इति दर्शनायाह-दसे त्यादि, आकंप गाहा, आकम्प्य आवयेत्यर्थो, यदुक्तं- वेयावच्चाईहिं पुव्वं आगपइत्तु आयरिए। दशममध्ययनं आलोएइ कहं मे थोवं वियरिज पच्छित्तं? ॥१॥इति, अणुमाणइत्ता अनुमानंकृत्वा, किमयं मृदुदण्ड उतोग्रदण्ड इति ज्ञात्वेत्यर्थः।। दशस्थानम्, सूत्रम् अयमभिप्रायोऽस्य-यद्ययं मृदुदण्डस्ततो दास्याम्यालोचनामन्यथा नेति, उक्तंच-किं एस उग्णदंडो मिउदंडो वत्ति एवमणुमाणे। अन्ने पलिंति थोवं पच्छित्तं मज्झ देहिज्जा॥१॥ इति, जं दिलु ति यदेव दृष्टमाचार्यादिना दोषजातं तदेवालोचयति नान्यद् / दोषश्चायम्, आचार्यरञ्जनमात्रपरत्वेनासंविग्नत्वादस्येति, उक्तं च-दिट्ठा व जे परेणं दोसा वियडेइ ते च्चिय न अन्ने। सोहिभया / शरीरावगाहः, संभवाभिनन्दजाणंतु त एसो एयावदोसो उ॥१॥ इति, बायरं व त्ति बादरमेवातिचारजातमालोचयति न सूक्ष्ममिति, सुहुमं व त्ति सूक्ष्ममेव वाऽतिचारमालोचयति, यः किल सूक्ष्ममालोचयति स कथं बादरं सन्तं नालोचयत्येवंरूपभावसम्पादनायाचार्यस्येति, आह अनन्तदशकम्, उत्पाद-पूर्वच-बायर वड्डवराहे जो आलोएइ सुहम नालोए। अहवा सुहुमा लोए वरमन्नंतो उ एवं तु॥१॥ जो सुहमे आलोए सो किह नालोय वस्त्वस्ति नास्तिपूर्वबायरे दोसे? ति // इति, छन्नं ति प्रच्छन्नमालोचयति यथाऽऽत्मनैव शृणोति नाचार्यः / भणितं च-छन्नं तह आलोए जह नवरं चूलवस्तूनि, प्रतिसेवाभेदाः, अप्पणा सुणइ॥इति, सद्दाउलय'तिशब्देनाकुलं शब्दाकुलं-बृहच्छब्दम्, तथा महताशब्देनालोचयति यथाऽन्येऽप्यगीतार्थास्ते अनालोचना दोषाः, शृण्वन्तीति, अभाणि च- सद्दाउल वड्डेणं सद्देणालोय जह अगीयावि बोहेइ॥ इति, बहुजणं ति बहवो जना- आलोचनाचार्याः आलोचनाह0वैयावृत्त्यादिभिः पूर्वमाचार्यमाकम्प्यालोचयति कथं मम स्तोकं प्रायश्चित्तं दद्यात्? // 1 // 0 किमेष उग्रदण्डो मृदुदण्डो वेत्यनुमायैवम्। अन्यानालोचयति मम प्रायश्चित्तानि स्तोकं प्रायश्चित्तं दद्यात् // 1 // नान्य दोषम् (मु०)। ये परेण दोषा दृष्टास्तानेव प्रकटयति नान्यान् / शोधिभयाद् जानन्तु वा एष एतावद्दोष एव // 1 // बादरो बृहतोऽपराधानालोचयति सूक्ष्मान्नालोचयति अथवा सूक्ष्मानालोचयति परमेवं मन्वानः॥१॥- यः किल सूक्ष्मानालोचयति कथं स न बादरान् दोषानालोचयति ? // 80 छन्नं तथालोचयति यथाऽऽत्मनैव शृणोति / (c) शब्दाकुलं बृहता शब्देनालोचयति यथा अगीतार्था अपि बोधयन्ति / गुणा:.

Page #370
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 862 // यस्मिन्नालोचने तद्रूहुजनम्, अयमभिप्रायः- एक्कस्सालोएत्ता जो आलोए पुणोवि अन्नस्स। ते चेव य अवराहे तं होइ बहुजणं नाम॥१॥अव्वत्तं त्ति इति, अव्यक्तस्य- अगीतार्थस्य गुरोः सकाशे यदालोचनं तत्सम्बन्धादव्यक्तमुच्यते, उक्तं च-जो य अगीयत्थस्सा आलोए तं तु होइ अव्वत्तं इति, तस्सेवि त्ति ये दोषा आलोचयितव्यास्तत्सेवी यो गुरुस्तस्य पुरतो यदालोचनंस तत्सेविलक्षण आलोचनादोषः / तत्र चायमभिप्राय आलोचयितुः-जह एसो मत्तुल्लो न दाही गुरुगमेव पच्छित्तं / इय जो किलिट्ठचित्तो दिन्ना आलोयणा तेणं॥१॥इति, एतद्दोषपरिहारिणाऽपि गुणवतै एवालोचना देयेति तद्गुणानाह- दसहिं ठाणेही त्यादि, एवमनेन क्रमेण यथाऽष्ट स्थानके तथा इदं सूत्रं पठनीयमित्यर्थः, कियद्रं यावत्खंतेदंतेत्तिपदे, तथाहि- विणयसंपन्ने नाणसंपन्ने दंसणसंपन्ने चरणसंपन्ने त्ति, अमायी अपच्छाणुतावी ति पदद्वयमिहाधिकं प्रकटं च, नवरं ग्रन्थान्तरोक्तं तत्स्वरूपमिदंनो पलिउंचे अमायी अपच्छयावी न परितप्पे त्ति / एवंभूतगुणवताऽपि दीयमानाऽऽलोचना गुणवतैव प्रत्येष्टव्येति तद्गुणानाहदसही त्यादि, आयारवं ति ज्ञानाद्याचारवान् 1 अवहारवं ति अवधारणावान् 2 जावकरणाद् ववहारवं आगमादिपञ्चप्रकारव्यवहारवान् 3 उव्वीलए अपव्रीडको लज्जापनोदको यथा परः सुखमालोचयतीति 4 पकुव्वी आलोचिते शुद्धिकरणसमर्थो / दोषाः, 5 निज्जवए यस्तथा प्रायश्चित्तं दत्ते यथा परो निर्वोढुमलं भवतीति 6 अपरिस्सावी आलोचकदोषानुपश्रुत्य यो नोगिरति 7 आलोचनाहअवायदंसी सातिचारस्य पारलौकिकापायदर्शीति पूर्वोक्तमेव 8 पियधम्मे 9 दढधम्मे 10 त्ति अधिकमिह प्रियधर्मा-धर्मप्रियो प्रायश्चित्तानि दृढधर्माय आपद्यपि धर्मान्न चलतीति / आलोचितदोषाय प्रायश्चित्तं देयमतस्तत्प्ररूपणसूत्रं दसविहेत्यादि-आलोचना चिना-8॥८६२॥ Oएकस्यालोच्य पार्श्वे यः पुनरन्यस्याप्यालोचयति / तानेवापराधान् तद्भवति बहुजनं नाम // 1 // 0 यश्चागीतार्थस्यालोचयति तत्तु भवत्यव्यक्तम् / / 0 यथैष मत्तुल्यो (दोषेणेति) न गुरु प्रायश्चित्तं दास्यति / इति यः क्लिष्टचित्तस्तेनालोचना दत्ता एव (सृतमित्यर्थः)॥१॥ 0 नापब्रुवीतामायी अपश्चात्तापी न परितप्येत् / दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 729-733 वनस्पतिजलचरस्थलचरशरीरावगाहः, संभवाभिनन्दनान्तरम्, अनन्तदशकम्, उत्पाद-पूर्ववस्त्वस्तिनास्तिपूर्वचूलवस्तूनि, प्रतिसेवाभेदाः, अनालोचना

Page #371
भाग-२ [734-738 भेदाः , श्रीस्थानाङ्गगुरुनिवेदनं तयैव यच्छुद्ध्यत्यतिचारजातंतत्तदर्हत्वादालोचनाहम्, तच्छुद्ध्यर्थं यत्प्रायश्चित्तं तदप्यालोचनार्हम्, तच्चालोचनैवे-8 दशममध्ययन श्रीअभय० इत्येवं सर्वत्र, यावत्करणात् 'पडिक्कमणारिहे' प्रतिक्रमणं- मिथ्यादुष्कृतं तदहं तदुभयारिहे आलोचनाप्रतिक्रमणार्हमित्यर्थः दशस्थानम्, वृत्तियुतम् सूत्रम् विवेगारिहे परित्यागशोध्यं विउसग्गारिहे' कायोत्सर्गार्ह 'तवारिहे' निर्विकृतिकादितप:शोध्यं छेदारिहे पर्यायच्छेदयोग्यं मूलारिहे // 863 // व्रतोपस्थापना, अणवठ्ठप्पारिहे यस्मिन्नासेविते कञ्चन कालं व्रतेष्वनवस्थाप्यं कृत्वा पश्चाच्चीर्णतपास्तद्दोषोपरतो व्रतेषु स्थाप्यते / मिथ्यात्वतदनवस्थाप्यारीम्, पारश्चियारिहे एतदधिकमिह, तत्र यस्मिन् प्रतिषेविते लिङ्गक्षेत्रकालतपोभिः पाराश्चिको- बहिर्भूतः क्रियते / चन्द्रप्रभतत्पाराश्चिकं तदर्हमिति / पाराञ्चिको मिथ्यात्वमप्यनुभवेदतो मिथ्यात्वनिरूपणाय सूत्रं धर्म-नमिदसविधे मिच्छत्ते पं० तं०- अधम्मे धम्मसण्णा धम्मे अधम्मसण्णा अमग्गे मग्गसण्णा मग्गे उम्मग्गसन्ना अजीवेसु जीवसन्ना पुरुष-सिंह नेमि-कृष्णजीवेसु अजीवसन्ना असाहुसुसाहुसन्ना साहुसु असाहुसण्णा अमुत्तेसु मुत्तसन्ना मुत्तेसु अमुत्तसण्णा / / सूत्रम् 734 // सर्वायुः, चंदप्पभेणं अरहा दस पुव्वसतसहस्साइंसव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे, धम्मे णमरहा दस वाससयसहस्साइंसव्वाउयं भवनपतिभेद चैत्यवृक्षाः, पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे, णमी णमरहा दस वाससहस्साइंसव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जाव पहीणे, पुरिससीहे णं वासुदेवे दस आरोग्यादिवाससयसहस्साइंसव्वाउयंपालइत्ता छट्ठीते तमाए पुढवीए नेरतित्ताते उववन्ने, णेमीणं अरहा दस धणूई उड्ढे उच्चत्तेणं दस य वाससयाई सौख्यानि, उद्माधुपघातसव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे, कण्हे णं वासुदेवे दस धणूई उद्धं उच्चत्तेणं दस य वाससयाइं सव्वाउयं पालइत्ता तच्चाते विशुद्धयः वालुयप्पभाते पुढवीते नेरतियत्ताते उववन्ने। सूत्रम् 735 // दसविहा भवणवासी देवा पं० तं०- असुरकुमारा जाव थणियकुमारा। एएसिणंदसविधाणंभवणवासीणं देवाणंदसचेतितरुक्खा पं० त०- आसत्थ 1 सत्तिवन्ने 2 सामलि 3 उंबर 4 सिरीस 5 दहिवन्ने 6 / वंजुल 7 पलास 8 वप्पे ततेत ९कणिताररुक्खे 10 // 1 // // 863 //

Page #372
दशममध्ययन दशस्थानम. श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 864 // सूत्रम् 734-738 मिथ्यात्व भेदाः , सूत्रम् 736 // दसविधे सोक्खे पं० तं०-आरोग्ग 1 दीहमाउं 2 अड्डेजं 3 काम 4 भोग 5 संतोसे 6 / अत्थि 7 सुहभोग 8 निक्खम्ममेव ९तत्तो अणाबाहे 10 // 1 // सूत्रम् 737 // दसविधे उवघाते पं० तं०- उग्गमोवघाते उप्पायणोवघातेजह पंचठाणे, जाव परिहरणोवघाते णाणोवघाते दंसणोवघाते चरित्तोवघाते अचियत्तोवघाते, सारक्खणोवघाते, दसविधा विसोही पं० तं०- उग्गमविसोही उप्पायणविसोही जाव सारक्खणविसोही चन्द्रप्रभ॥ सूत्रम् 738 // धर्म-नमितत्र अधर्मे- श्रुतलक्षणविहीनत्वादनागमे अपौरुषेयादौ धर्मसंज्ञा- आगमबुद्धिर्मिथ्यात्वम्, विपर्यस्तत्वादिति 1 धर्मे पुरुष-सिंह नेमि-कृष्णकषच्छेदादिशुद्धे सम्यक्श्रुते आप्तवचनलक्षणेऽधर्मसंज्ञा सर्व एव पुरुषारागादिमन्तोऽसर्वज्ञाश्च पुरुषत्वादहमिवेत्यादिप्रमाणतो सर्वायुः, नाप्ताः, तदभावान्न तदुपदिष्टं शास्त्रं धर्म इत्यादिकुविकल्पवशादनागमबुद्धिरिति 2 तथा उन्मार्गो-निवृत्तिपुरीं प्रति अपन्था , भवनपतिभेद चैत्यवृक्षाः, वस्तुतत्त्वापेक्षया विपरीतश्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपस्तत्र मार्गसंज्ञा-कुवासनातो मार्गबुद्धि ३स्तथा मार्गेऽमार्गसंज्ञेति प्रतीतं 4 तथा आरोग्यादिअजीवेषु- आकाशपरमाण्वादिषु जीवसंज्ञा पुरुष एवेद'मित्याद्यभ्युपगमादिति तथा क्षितिजलपवनहुताशनयजमानाकाशचन्द्र- सौख्यानि, | उद्माधुपघातसूर्याख्याः। इति मूर्तयो महेश्वरसम्बन्धिन्यो भवन्त्यष्टौ॥१॥ इति 5, तथा जीवेषु- पृथिव्यादिष्वजीवसंज्ञा यथा न भवन्ति विशुद्धयः पृथिव्यादयो जीवा उच्छासादीनांप्राणिधर्माणामनुपलम्भाद्घटवदिति 6 तथाऽसाधुषु-षड्जीवनिकायवधानिवृत्तेष्वौद्देशिकादिभोजिष्वब्रह्मचारिषु साधुसंज्ञा, यथा-साधव एते सर्वपापप्रवृत्ता अपि ब्रह्ममुद्राधारित्वादित्यादिविकल्परूपेति 7 तथा ? 0 प्रमाणतोऽनाप्तास्तदभावात्तत्तदुपदिष्टं (मु०)।

Page #373
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 865 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 734-738 मिथ्यात्व भेदाः , साधुषु- ब्रह्मचर्यादिगुणान्वितेषु असाधुसंज्ञा, एते हि कुमारप्रव्रजिता नास्त्येषां गतिरपुत्रत्वात् स्नानादिविरहितत्वाद्वेत्यादिविकल्पात्मिकेति 8 तथाऽमुक्तेषु- सकर्मसु लोकव्यापारप्रवृत्तेषु मुक्तसंज्ञा, यथा-अणिमाद्यष्टविधं प्राप्यैश्वर्यं कृतिनः सदा। मोदन्ते निर्वृतात्मानस्तीर्णाः परमदुस्तरम्॥१॥ इत्यादिविकल्पात्मिकेति 9 तथा मुक्तेषु- सकलकर्मकृतविकारविरहितेष्वनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्ययुक्तेषु अमुक्तसंज्ञा, न सन्त्येवेदृशा मुक्ताः, अनादिकर्मयोगस्य निवर्तयितुमशक्यत्वादनादित्वादेव आकाशात्मयोगस्येवेति, न सन्ति वा मुक्ताः मुक्तस्य विध्यातदीपकल्पत्वादात्मन एव वा नास्तित्वादित्यादिविकल्परूपेति 10 / अनन्तरं मिथ्यात्वविषयतया मुक्ता उक्ताः, इदानीं तदधिकारात्तीर्थकरत्रयस्य दशस्थानकानुपातेन मुक्तत्वमभिधीयतेचंदप्पभे णं इत्यादि सूत्रत्रयमपि कण्ठ्यम्, नवरं सिद्धे जाव त्ति यावत्करणात् 'सिद्धे बुद्धे मुत्ते अंतकडे सव्वदुक्खप्पहीणे'त्ति सूत्रं द्रष्टव्यमिति, उक्ततीर्थकराश्च महापुरुषा इति तत्सम्बन्धि पुरिससीहे त्यादिसूत्रत्रयं कण्ठ्यम् / नैरयिकतयेति प्रागुक्तम्, नारकासन्नाश्च क्षेत्रतो भवनवासिन इति तद्गतं सूत्रद्वयं कण्ठ्य म्, नवरं-असुरा 1 नाग 2 सुवन्ना 3 विज्जू 4 अग्गी 5 य दीव 6 उदही य। दिसि 8 पवण 9 थणियनामा 10 दसहा एए भवणवासी॥१॥(प्रज्ञा०२/११७-३७) इति, अनेन क्रमेणाश्वत्थादयश्चैत्यवृक्षा ये सिद्धायतनादिद्वारेषु श्रूयन्त इति / प्राग्भवनवासिनो देवा उक्तास्तेषांच किल सुखं भवतीति सुखं सामान्यत आह-दसविहे त्यादि, आरोग गाहा, आरोग्यं- नीरोगता 1 दीर्घमायुश्चिरंजीवितम्, शुभमितीह विशेषणं दृश्यमिति 2, अड्डेज त्ति आढ्यत्वंधनपतित्वंसुखकारणत्वात्सुखं 4, एवं भोगे त्ति भोगा- गन्धरसस्पर्शा५स्तथा सन्तोषोऽल्पेच्छता तत्सुखमेव आनन्दरूपत्वात्सन्तोषस्य, उक्तं च- आरोगसारियं माणुसत्तणं सच्चसारिओ धम्मो। विज्जा निच्छयसारा सुहाई संतोससाराई॥१॥ इति 6, अत्थि 0 आरोग्यसारं मनुष्यत्वं सत्यसारो धर्मः। विद्या निश्चयसारा सुखानि संतोषसाराणि // 1 // चन्द्रप्रभधर्म-नमिपुरुष-सिंहनेमि-कृष्णसर्वायुः, भवनपतिभेदचैत्यवृक्षाः, आरोग्यादिसौख्यानि, उद्गमाधुपघात| विशुद्धयः // 865 //

Page #374
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 866 // त्ति ये येन यदा यदा प्रयोजनं तत्तत्तदा तदाऽस्ति- भवति जायते इति सुखमानन्दहेतुत्वादिति 7, सुह भोग त्ति शुभोऽनिन्दितो दशममध्ययन भोगो-विषयेषु भोगक्रियेति ससुखमेव सातोदयसम्पाद्यत्वात् तस्येति 8, तथा निक्खम्ममेव त्ति निष्क्रमणं निष्क्रमोऽविरति दशस्थानम्, सूत्रम् जम्बालादिति गम्यते, प्रव्रज्येत्यर्थः, इह च द्विर्भावो नपुंसकता च प्राकृतत्वाद्, एवकारोऽवधारणे, अयमों-निष्क्रमणमेव 734-738 भवस्थानांसुखम्, निराबाधस्वायत्तानन्दरूपत्वाद्, अत एवोच्यते- दुवालसमासपरियाए समणे निग्गंथे अणुत्तराणं देवाणं तेउल्लेसं मिथ्यात्ववीइवयइ (भगवती 12/4/15) त्ति, तथा नैवास्ति राजराजस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य / यत्सुखमिहैव साधोर्लोकव्यापाररहितस्य॥१॥ भेदाः , चन्द्रप्रभ(प्रशम० गा० 128) इति, शेषसुखानि हि दुःखप्रतीकारमात्रत्वात् सुखाभिमानजनकत्वाच्च तत्त्वतो न सुखं भवतीति 9, तत्तो छ धर्म-नमिअणाबाहि त्ति ततो- निष्क्रमणसुखानन्तरमनाबाधं- न विद्यते आबाधा- जन्मजरामरणक्षुत्पिपासादिका यत्र तदनाबाधं पुरुष-सिंह नेमि-कृष्णमोक्षसुखमित्यर्थः, एतदेव च सर्वोत्तम,यत उक्तं- नवि अत्थि माणुसाणं तं सोक्खं नविय सव्वदेवाणं। जं सिद्धाणं सोक्खं अव्वाबाह सर्वायुः, उवगयाणं॥१॥ (आव०नि० 980) इति, 10 निष्क्रमणसुखंचारित्रसुखमुक्तम्, तच्चानुपहतमनाबाधसुखायेत्यतश्चारित्रस्यै भवनपतिभेद चैत्यवृक्षाः, तत्साधनस्य भक्तादेानादेश्वोपघातनिरूपणसूत्रम्, तत्र यदुद्गमेन-आधाकर्मादिना षोडशविधेनोपहननं-विराधनं चारित्र आरोग्यादिस्याकल्प्यता वा भक्तादेः स उद्गमोपघातः 1, एवमुत्पादनया- धात्र्यादिदोषलक्षणया यः स उत्पादनोपघातो, जहा पंचट्ठाणेल सौख्यानि, त्ति भणनात्तत्सूत्रमिह दृश्यम्, कियद्?, अत आह- जाव परी त्यादि, तच्चेदं- एसणोवघाए एषणया- शङ्कितादिभेदया यः सब उद्गमाधुपघात | विशुद्धयः एषणोपघातः परिकम्मोवघाए परिकर्म- वस्त्रपात्रादिसमारचनं तेनोपघातःस्वाध्यायस्य श्रमादिना शरीरस्य संयमस्य वोपघातः परिकर्मोपघातः, परिहरणोवघाए परिहरणा-अलाक्षणिकस्याकल्प्यस्य वोपकरणस्याऽऽसेवा तया यः स परिहरणोपघातस्तथा Oनाप्यस्ति मनुष्याणां तत्सौख्यं नापि च सर्वदेवानाम् / यत्सिद्धानां सौख्यमव्याबाधमुपगतानाम् // 1 // II LEE

Page #375
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 867 // ज्ञानोपघातः श्रुतज्ञानापेक्षया प्रमादतो, दर्शनोपघातः शङ्कादिभिश्चारित्रोपघातः समितिभङ्गादिभिः। अचियत्तोवघाए त्ति अचियत्तं- अप्रीतिकं तेनोपघातो विनयादेः, सारक्खणोवघाए त्ति संरक्षणेन शरीरादिविषये मूर्छा उपघातः परिग्रहविरतेरिति संरक्षणोपघात इति / उपघातविपक्षभूतविशुद्धिनिरूपणाय सूत्रम्, तत्रोद्मादिविशुद्धिर्भक्तादेर्निरवद्यता, जावत्तिकरणाद् एसणेत्यादिवाच्यमित्यर्थः। तत्र परिकर्मणा-वसत्यादिसारवणलक्षणेन क्रियमाणेन विशुद्धिर्या संयमस्य सा परिकर्मविशुद्धिः परिहरणया- वस्त्रादेः शास्त्रीययाऽऽसेवनया विशुद्धिः परिहरणाविशुद्धिर्ज्ञानादित्रयविशुद्धयस्तदाचारपरिपालनातः अचियत्तस्य- अप्रीतिकस्य विशोधिस्तन्निवर्त्तनादचियत्तविशोधिः संरक्षणं संयमार्थमुपध्यादेस्तेन विशुद्धिश्चारित्रस्येति संरक्षणविशुद्धिः, अथवोद्गमाधुपाधिका दशप्रकाराऽपीयं चेतसो विशुद्धिर्विशुद्ध्यमानता भणितेति / इदानीं चित्तस्यैव विशुद्धिविपक्षभूतमुपध्याधुपाधिकं सङ्क्लेशमभिधातुमुपक्रमते, तत्र सूत्रं दसविधे संकिलेसे पं० तं०- उवहिसंकिलेसे उवस्सयसंकिलेसे कसायसंकिलेसे भत्तपाणसंकिलेसे मणसंकिलेसे वतिसंकिलेसे कायसंकिलेसे णाणसंकिलेसे दंसणसंकिलेसे चरित्तसंकिलेसे। दसविहे असंकिलेसे पं० तं०- उवहिअसंकिलेसे जाव चरित्तअसंकिलेसे ॥सूत्रम् 739 // दसविधे बले पं० तं०- सोतिंदितबले जाव फासिंदितबले णाणबले दंसणबले चरित्तबले तवबले वीरितबले ॥सूत्रम् 740 // दसे त्यादि, संक्लेशोऽसमाधिः / उपधीयते- उपष्टभ्यते संयमः संयमशरीरं वा येन स उपधिर्वस्त्रादिस्तद्विषयः संक्लेश उपधिसंक्लेशः, एवमन्यत्रापि, नवरम् उवस्सय त्ति उपाश्रयो- वसतिस्तथा कषाया एव कषायैर्वा संक्लेशः कषायसंक्लेशस्तथा भक्तपानाश्रितः संक्लेशो भक्तपानसंक्लेशस्तथा मनसो मनसि वा संक्लेशो वाचा संक्लेशः कायमाश्रित्य संक्लेश इति विग्रहः / दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 739-740 उपध्यादिसंक्लेशासंक्लेशाः, श्रोत्रेन्द्रियादीनि वीर्यान्तानि बलानि

Page #376
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 868 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 741 सत्य-मृषासत्यामृषाभाषाभेदाः तथा ज्ञानस्य संक्लेशोऽविशुद्ध्यमानता स ज्ञानसंक्लेशः, एवं दर्शनचारित्रयोरपीति / एतद्विपक्षोऽसंक्लेशस्तमधुनाऽऽह- दसे त्यादि, कण्ठयम् / असंक्लेशश्च विशिष्टे जीवस्य वीर्यबले सति भवतीति सामान्यतो बलनिरूपणायाह- दसे त्यादि, श्रोत्रेन्द्रियादीनां पञ्चानां बलं- स्वार्थग्रहणसामर्थ्य जाव त्ति चक्षुरिन्द्रियबलादि वाच्यमित्यर्थो, ज्ञानबलं- अतीतादिवस्तुपरिच्छेदसामर्थ्य चारित्रसाधनतया मोक्षसाधनसामर्थ्य वा, दर्शनबलं सर्ववेदिवचनप्रामाण्यादतीन्द्रियायुक्तिगम्यपदार्थरोचनलक्षणम्, चारित्रबलं यतो दुष्करमपि सकलसङ्गवियोगं करोत्यात्मा यच्चानन्तमनाबाधमैकान्तिकमात्यन्तिकमात्मायत्तमानन्दमाप्नोति, तपोबलं यदनेकभवार्जितमनेकदुःखकारणं निकाचितकर्मग्रन्थिं क्षपयति, वीर्यमेव बलं वीर्यबलम्, यतो गमनागमनादिकासु विचित्रासु क्रियासु वर्त्तते, यच्चापनीय सकलकलुषपटलमनवरतानन्दभाजनं भवतीति / चारित्रबलयुक्तः सत्यमेव भाषत इति तन्निरूपणायाह दसविहे सच्चे पण्णत्ते-जणवय 1 सम्मय २ठवणा 3 नामे ४रूवे 5 पडुच्चसच्चे 6 या ववहार 7 भाव 8 जोगे९दसमे ओवम्मसच्चे य१०॥१॥दसविधेमोसे पं० तं०-कोधे१माणे २माया ३लोभे 4 पिज्जे 5 तहेव दोसे६य।हास७ भते 8 अक्खातित 9 उवघातनिस्सिते दसमे १०॥२॥दसविधेसच्चामोसे पं०२०- उप्पन्नमीसते 1 विगतमीसते 2 उप्पण्णविगतमीसते ३जीवमीसए 4 अजीवमीसए ५जीवाजीवमीसए 6 अणंतमीसए७ परित्तमीसए 8 अद्धामीसए 9 अद्धद्धामीसए१०॥सूत्रम् 741 // दसविहे त्यादि, सन्तः- प्राणिनः पदार्था मुनयो वा तेभ्यो हितं सत्यं दशविधं तत्प्रज्ञप्तम्, तद्यथा- जणवय गाहा, जणवय त्ति सत्यशब्दः प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयः, ततश्च जनपदेषु- देशेषु यद्यदर्थवाचकतया रूढं देशान्तरेऽपि तत्तदर्थवाचकतया प्रयुज्यमानं सत्यमवितथमिति जनपदसत्यम्, यथा कोङ्कणादिषु पयः पिच्चं नीरमुदकमित्यादि, सत्यत्वं चास्यादुष्टविवक्षाहेतु

Page #377
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 741 सत्य-मृषासत्यामृषाभाषाभेदाः // 869 // त्वान्नानाजनपदेष्विष्टार्थप्रतिपत्तिजनकत्वाद् व्यवहारप्रवृत्तेरेवं शेषेष्वपि भावना कार्येति, समय त्ति संमतं च तत् सत्यं चेति सम्मतसत्यम्, तथाहि-कुमुदकुवलयोत्पलतामरसानां समाने पङ्कसम्भवे गोपालादीनामपि सम्मतमरविन्दमेव पङ्कजमिति * अतस्तत्र संमततया पङ्कजशब्दः सत्यः कुवलयादावसत्योऽसंमतत्वादिति, ठवण त्तिस्थाप्यत इति स्थापना यल्लेप्यादिकहिदादिविकल्पेन स्थाप्यते तद्विषये सत्यं स्थापनासत्यम्, यथा अजिनोऽपि जिनोऽयमनाचार्योऽप्याचार्योऽयमिति, नामे त्ति नाम- अभिधानं तत्सत्यं नामसत्यम्, यथा कुलमवर्द्धयन्नपि कुलवर्द्धन उच्यते एवं धनवर्द्धन इति, रूवेत्ति रूपापेक्षया सत्यं / रूपसत्यम्, यथा प्रपञ्चयतिः प्रव्रजितरूपं धारयन् प्रव्रजित उच्यते न चासत्यताऽस्येति, पडुच्चसच्चे य त्ति प्रतीत्य-आश्रित्य वस्त्वन्तरंसत्यं प्रतीत्यसत्यम्, यथा अनामिकाया दीर्घत्वं ह्रस्वत्वं चेति, तथाहि-तस्यानन्तपरिणामस्य द्रव्यस्य तत्तत्सहकारिकारणसन्निधाने तत्तद्रूपमभिव्यज्यत इति सत्यता, ववहार त्ति व्यवहारेण सत्यं व्यवहारसत्यम्, यथा दह्यते गिरिः गलति भाजनम्, अयंच गिरिगततृणादिदाहे व्यवहारः प्रवर्त्तते, उदकेच गलति सतीति, भाव त्ति भावं- भूयिष्ठशुक्लादिपर्यायमाश्रित्य सत्यं भावसत्यम्, यथा शुक्ला बलाकेति, सत्यपि हि पञ्चवर्णसम्भवे शुक्लवर्णोत्कटत्वात् शुक्लेति, जोगे त्ति योगतःसम्बन्धतः सत्यं योगसत्यम्, यथा दण्डयोगाद् दण्डश्छत्रयोगाच्छत्र एवोच्यत इति, दशममौपम्यसत्यमिति उपमैवौपम्यं तेन / सत्यमौपम्यसत्यं यथा समुद्रवत्तडागं देवोऽयं सिंहस्त्वमिति, सर्वत्रैकारः प्रथमैकवचनार्थो द्रष्टव्य इहेति ।सत्यविपक्षं मृषाहदसे त्यादि, मोसे त्ति प्राकृतत्वाद् मृषाऽनृतमित्यर्थः, कोहेगाहा, कोहे त्ति क्रोधे निश्रितमिति सम्बन्धात् क्रोधाश्रितं-कोपाश्रित मृषेत्यर्थः। तच्च यथा क्रोधाभिभूतोऽदासमपि दासमभिधत्त इति, माने निश्रितं यथा मानाध्मातः कश्चित् केनचिदल्पधनोऽपि पृष्टः सन्नाह-महाधनोऽहमिति, माय त्ति मायायां निश्रितं यथा मायाकारप्रभृतय आहुः-'नष्टो गोलकः' इति, लोभे त्ति लोभे // 869 //

Page #378
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 741 सत्य-मृषासत्यामृषाभाषाभेदा: // 870 // निश्रितं वणिकप्रभृतीनामन्यथाक्रीतमेवेत्थं क्रीतमित्यादि, पिज्ज त्ति प्रेमणि नि:श्रितम्, अतिरक्तानां दासोऽहं तवेत्यादि, तहेव दोसे य त्ति द्वेषे निश्रितम्, मत्सरिणां गुणवत्यपि निर्गुणोऽयमित्यादि, हासे त्ति हासे निश्रितं यथा कन्दर्पिकाणां कस्मिंश्चित्कस्यचित्सम्बन्धिनि गृहीते पृष्टानांन दृष्टमित्यादि भये त्ति भयनिश्रितं तस्करादिगृहीतानां तथा तथा असमञ्जसाभिधानम्, अक्खाइय त्ति आख्यायिकानिश्रितं तत्प्रतिबद्धोऽसत्प्रलापः, उवघायनिस्सिए त्ति उपघाते- प्राणिवधे निश्रितंआश्रितं दशमं मृषा, अचौरे चौरोऽयमित्यभ्याख्यानवचनम्, मृषाशब्दस्त्वव्यय इति / सत्यासत्ययोगे मिश्रं वचनं भवतीति तदाह- दसे त्यादि, सत्यं च तन्मृषा चेति प्राकृतत्वात् सच्चामोसंति, उप्पन्नमीसए त्ति उत्पन्नविषयं मिश्रं-सत्यामृषा उत्पन्नमिश्र तदेवोत्पन्न मिश्रकम्, यथैकं नगरमधिकृत्यास्मिन्नद्य दश दारका उत्पन्ना इत्यभिदधतस्तन्न्यूनाधिकभावे व्यवहारतोऽस्य सत्यामृषात्वात्, श्वस्ते शतं दास्यामीत्यभिधाय पञ्चाशत्यपि दत्तायांलोके मृषात्वादर्शनादनुत्पन्नेष्वेवादत्तेष्वेव वा मृषात्वसिद्धेः, सर्वथा क्रियाऽभावेन सर्वथा व्यत्ययाद्, एवं विगतादिष्वपि भावनीयमिति 1, विगतमीसए त्ति विगतविषयं मिश्रकं विगतमिश्रकम्, यथैकं ग्राममधिकृत्यास्मिन्नद्य दश वृद्धा विगता इत्यभिदधतो न्यूनाधिकभावे मिश्रमिति 2, उप्पन्नविगयमीसए त्ति उत्पन्नं च विगतंच उत्पन्नविगते तद्विषयं मिश्रकमुत्पन्नविगतमिश्रकम्, यथैकं पत्तनमधिकृत्यास्मिन्नद्य दश दारका जाता दश च वृद्धा विगता इत्यभिदधतस्तन्न्यूनाधिकभाव इति 3, जीवमीसए त्ति जीवविषयं मिश्रं-सत्यासत्यं जीवमिश्रम्, यथा / जीवन्मृतकृमिराशौ जीवराशिरिति 4, अजीवमीसए त्ति अजीवानाश्रित्य मिश्रमजीवमिश्रम्, यथा तस्मिन्नेव प्रभूतमृतकृमि-08 राशावजीवराशिरिति 5, जीवाजीवमिस्सए त्ति जीवाजीवविषयं मिश्रकं जीवाजीवमिश्रकं यथा तस्मिन्नेव जीवन्मृतकृमिराशी प्रमाणनियमेनैतावन्तो जीवन्त्येतावन्तश्च मृता इत्यभिदधतस्तन्यूनाधिकत्वे 6, अणंतमीसए त्ति अनन्तविषयं मिश्रकमनन्त // 870 //

Page #379
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 871 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 742 दृष्टिवाद नामानि मिश्रकं यथा मूलकन्दादौ परीतपत्रादिमत्यनन्तकायोऽयमित्यभिदधतः 7, परीतमिस्सए त्ति परीत्तविषयं मिश्रकं परीत्तमिश्रक यथा अनन्तकायलेशवति परीत्ते परीत्तोऽयमित्यभिदधतः ८।अद्धामिस्सएत्ति कालविषयं सत्यासत्यं यथा कश्चित् कस्मिंश्चित्प्रयोजने सहायांस्त्वरयन् परिणतप्राये वासरे एव रजनी वर्त्तत इति ब्रवीति ९,अद्धद्धामीसए त्ति अद्धा-दिवसो रजनी वा तदेकदेशः- प्रहरादिरद्धद्धा तद्विषयं मिश्रकं- सत्यासत्यमद्धाद्धामिश्रकम्, यथा कश्चित् कस्मिंश्चित्प्रयोजने प्रहरमात्र एव मध्याह्न / इत्याह / भाषाधिकारात् सकलभाषणीयार्थव्यापकं सत्यभाषारूपं दृष्टिवादं पर्यायतो दशधाऽऽह दिट्ठिवायस्सणंदसनामधेजापं० तं०- दिट्ठिवातेति वा हेउवातेति वा भूयवातेति वा तच्चावातेति वा सम्मावातेति वा धम्मावातेति वा भासाविजतेति वा पुव्वगतेति वा अणुजोगगतेति वा सव्वपाणभूतजीवसत्तसुहावहेति वा॥सूत्रम् 742 // दिट्ठी त्यादि, दृष्टयो दर्शनानि वदनं वादो दृष्टीनां वादो दृष्टिवादो दृष्टीनां वा पातो यस्मिन्नसौ दृष्टिपातः, सर्वनयदृष्टय इहाख्यायन्त इत्यर्थः / तस्य दश नामधेयानि नामानीत्यर्थस्तद्यथा- दृष्टिवाद इति प्रतिपादितमेव, इतिशब्द उपप्रदर्शने वाशब्दो विकल्पे, तथा हिनोति- गमयति जिज्ञासितमर्थमिति हेतु:- अनुमानोत्थापकं लिङ्गमुपचारादनुमानमेव वा तद्वादो हेतुवादः / तथा भूताः- सद्भूताः पदार्थास्तेषां वादो भूतवादः। तथा तत्त्वानि- वस्तूनामैदम्पर्याणि तेषां वादस्तत्त्ववादस्तथ्यो वा- सत्यो वादस्तथ्यवादः / तथा सम्यग्- अविपरीतो वादः सम्यग्वादः / तथा धर्माणां- वस्तुपर्यायाणां धर्मस्य वाचारित्रस्य वादो धर्मवादः / तथा भाषा- सत्यादिका तस्या विचयो-निर्णयो भाषाविचयो, भाषाया वा- वाचो विजयःसमृद्धिर्यस्मिन् स भाषाविजयः। तथा सर्वश्रुतात्पूर्वं क्रियन्त इति पूर्वाणि- उत्पादपूर्वादीनि चतुर्दश तेषु गतोऽभ्यन्तरीभूतस्तस्वभाव इत्यर्थ इति पूर्वगतः। तथाऽनुयोगः- प्रथमानुयोगस्तीर्थकरादिपूर्वभवादिव्याख्यानग्रन्थो गण्डिकानुयोगश्च भरत // 871 //

Page #380
दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 743 // 872 // अग्न्यादिशस्त्रतज्जातादिदोषवस्त्वादिविशेषाः श्रीस्थानाङ्गनरपतिवंशजानां निर्वाणगमनानुत्तरविमानगमनवक्तव्यताव्याख्यानग्रन्थ इति द्विरूपेऽनुयोगे गतोऽनुयोगगतः। एतौ च श्रीअभय० पूर्वगतानुयोगगतौ दृष्टिवादांशावपि दृष्टिवादतयोक्तौ अवयवे समुदायोपचारादिति, तथा सर्वे- विश्वे ते च ते प्राणाश्चवृत्तियुतम् भाग-२ द्वीन्द्रियादयो भूताश्च- तरवो जीवाश्च- पञ्चेन्द्रियाः सत्त्वाश्च-पृथिव्यादयः इति द्वन्द्वे सति कर्मधारयस्ततस्तेषां सुखं शुभं वा आवहतीति सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वसुखावहः,सुखावहत्वं च संयमप्रतिपादकत्वात् सत्त्वानां निर्वाणहेतुत्वाञ्चेति / प्राणादीनां सुखावहो दृष्टिवादोऽशस्त्ररूपत्वात् शस्त्रमेव हि दुःखावहमिति शस्त्रप्ररूपणायाह दसविधे सत्थे पं० तं०-सत्थमग्गी 1 विसं 2 लोणं 3, सिणेहो ४खार ५मंबिलं 6 / दुप्पउत्तोमणो 7 वाया 8, काया ९भावोत अविरती १०॥१॥दसविहे दोसे पं० तं०- तज्जातदोसे 1 मतिभंगदोसे 2 पसत्थारदोसे 3 परिहरणदोसे 4 / सलक्खण 5 कारण 6 हेउदोसे 7, संकामणं 8 निग्गह 9 वत्थुदोसे १०॥१॥दसविधे विसेसे पं० सं०- वत्थु 1 तज्जातदोसे 2 त, दोसे एगट्ठितेति 3 त। कारणे 4 त पडुप्पण्णे 5, दोसे 6 निव्वे 7 हिअट्ठमे ८॥१॥अत्तणा 9 उवणीते 10 त, विसेसेति त, ते दस // सूत्रम् 743 // दसे त्यादि, शस्यते- हिंस्यते अनेनेति शस्त्रम्, सत्थं सिलोगो, शस्त्रं-हिंसकं वस्तु, तच्च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतस्तावदुच्यते- अग्नि:- अनलः, स च विसदृशानलापेक्षया स्वकायशस्त्रं भवति, पृथिव्याद्यपेक्षया तु परकायशस्त्रं 1 विषं- स्थावरजङ्गमभेदं 2 लवणं- प्रतीतं 3 स्नेहस्तैलघृतादि 4 क्षारो- भस्मादि 5 अम्लं- काञ्जिकं 6 'भावो य'त्ति इह द्रष्टव्यं तेन भावो- भावरूपं शस्त्रम्, किं तदित्याह- दुष्प्रयुक्तं- अकुशलं मनो- मानसं 7 वाग्- वचनं दुष्प्रयुक्ता 8 कायश्चशरीरं दुष्प्रयुक्त एव 9, इह च कायस्य हिंसाप्रवृत्तौ खड्गादेरुपकरणत्वात् कायग्रहणेनैव तद्वहणं द्रष्टव्यमिति, अविरतिश्चअप्रत्याख्यानमथवा अविरतिरूपो भावः शस्त्रमिति 10 / अविरत्यादयो दोषाः शस्त्रमित्युक्तमिति दोषप्रस्तावाद्दोषविशेष // 872 //

Page #381
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 873 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 743 निरूपणायाह- दसविहे त्यादि, तज्जाये त्यादि वृत्तम्, एते हि गुरुशिष्ययोर्वादिप्रतिवादिनोर्वा वादाश्रया इव लक्ष्यन्ते, तत्र तस्य गुर्वादेर्जातं- जातिः प्रकारो वा जन्ममर्मकर्मादिलक्षणः तज्जातं तदेव दूषणमितिकृत्वा दोषस्तजातदोषस्तथाविध-8 कुलादिना दूषणमित्यर्थः / अथवा तस्मात्- प्रतिवाद्यादेः सकाशाज्जातः क्षोभान्मुखस्तम्भादिलक्षणो दोषस्तज्जातदोषः 1 / / अग्न्यादितथा स्वस्यैव मते:- बुद्धेर्भङ्गो-विनाशो मतिभङ्गो-विस्मृत्यादिलक्षणोदोषो मतिभङ्गदोषः २।तथा प्रशास्ता-अनुशासको शस्त्रमर्यादाकारी सभानायकः सभ्यो वा तस्माद् द्विष्टादुपेक्षकाद्वा दोषः प्रतिवादिनो जयदानलक्षणो विस्मृतप्रमेयप्रतिवादिनः तज्जातादि दोषवस्त्वादिप्रमेयस्मारणादिलक्षणो वा प्रशास्तृदोष 3, इह तथाशब्दो लघुश्रुतिरिति, तथा परिहरणं- आसेवा स्वदर्शनस्थित्या लोक विशेषाः रूढ्या वा अनासेव्यस्य तदेव दोषः परिहरणदोषः। अथवा परिहरणं- अनासेवनं सभारूढ्या सेव्यस्य वस्तुनस्तदेव तस्माद्वा दोषः परिहरणदोषोऽथवा वादिनोपन्यस्तस्य दूषणस्य असम्यक्परिहारोजात्युत्तरं परिहरणदोष इति, यथा बौद्धेनोक्तमनित्यः शब्दः कृतकत्वाद्घटवदिति, अत्र मीमांसकः परिहारमाह-ननु घटगतंकृतकत्वंशब्दस्यानित्यत्वसाधनायोपन्यस्यते शब्दगतं वा?, यदि घटगतंतदा तच्छब्दे नास्तीत्यसिद्धता हेतोः। अथ शब्दगतं तन्नानित्यत्वेन व्याप्तमुपलब्धमित्यसाधारणानैकान्तिको हेतुरित्ययंन सम्यक् परिहारः, एवं हि सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गः। अनुमानं हि साधनधर्ममात्रात् साध्यधर्ममात्रनिर्णयात्मकम्, अन्यथा धूमादनलानुमानमपिन सिद्ध्येत्, तथा हि-अग्निरत्र धूमाद्यथा महानसे, अत्र विकल्प्यते-किमोतिशब्दनिर्दिष्टपर्वतैकप्रदेशादिगतधूमोऽग्निसाधनायोपात्तः उत महानसगतो?, यदि पर्वतादिगतः सोऽग्निना न व्याप्तः सिद्ध इत्यसाधारणानैकान्तिको हेतुः / अथ महानसगतस्तदा नासौ पर्वतैकदेशे वर्त्तत इत्यसिद्धो हेतुरिति अयं परिहरणदोष इति 4, तथा लक्ष्यतेतदन्यव्यपोहेनावधार्यते वस्त्वनेनेति लक्षणं स्वं च तल्लक्षणं चस्वलक्षणं यथा जीवस्योपयोगो यथा वा प्रमाणस्य स्वपराव // 873 //

Page #382
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 874 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 743 अग्न्यादिशस्त्रतजातादि|दोषवस्त्वादिविशेषाः भासकज्ञानत्वं 5, तथा करोतीति कारणं-परोक्षार्थनिर्णयनिमित्तमुपपत्तिमात्रं यथा निरुपमसुखः सिद्धो ज्ञानानाबाधप्रकर्षाद्, नात्र किल सकललोकप्रतीतः साध्यसाधनधानुगतो दृष्टान्तोऽस्तीत्युपपत्तिमात्रता 6, दृष्टान्तसद्भावेऽस्यैव हेतुव्यपदेशः स्यात्, तथा हिनोति-गमयतीति हेतुःसाध्यसद्भावभावतदभावाभावलक्षणस्ततश्चस्वलक्षणादीनां द्वन्द्वस्तेषांदोषः स्वलक्षणकारणहेतुदोषः, इह काशब्दश्छन्दोऽर्थं द्विर्बद्धो ध्येयः 7 / अथवा सह लक्षणेन यौ कारणहेतू तयोर्दोष इति विग्रहस्तत्र लक्षणदोषोऽव्याप्तिरतिव्याप्तिर्वा, तत्राव्याप्तिर्यथा यस्यार्थस्य सन्निधानासन्निधानाभ्यां ज्ञानप्रतिभासभेदस्तत्स्वलक्षणमिति, इदं स्वलक्षणलक्षणम्, इदंचेन्द्रियप्रत्यक्षमेवाश्रित्य स्यात् न योगिज्ञानम्, योगिज्ञाने हि नसन्निधानासन्निधानाभ्यां प्रतिभासभेदोऽस्तीत्यतस्तदपेक्षया न किञ्चित्स्वलक्षणं स्यादिति, अतिव्याप्तिर्यथा अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणमिति प्रमाणलक्षणम्, इह चार्थोपलब्धिहेतुभूतानांचक्षुर्दध्योदनभोजनादीनामानन्त्येन प्रमाणेयत्ता न स्याद्, अथवा दार्टान्तिकोऽर्थो लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं- दृष्टान्तस्तद्दोषः- साध्यविकलत्वादिः / तत्र साध्यविकलता यथा नित्यः शब्दो मूर्त्तत्वाद्घटवद्, इह घटे नित्यत्वं नास्तीति / कारणदोषः साध्यं प्रति तद्व्यभिचारो यथा अपौरुषेयो वेदो वेदकारणस्याश्रूयमाणत्वादिति, अश्रूयमाणत्वं हि कारणान्तरादपि सम्भवतीति हेतुदोषोऽसिद्धविरुद्धानैकान्तिकत्वलक्षणः / तत्रासिद्धो यथाऽनित्यः शब्दश्चाक्षुषत्वाद्घटवदिति, अत्र हि चाक्षुषत्वंशब्देन सिद्धम्, विरुद्धो यथा नित्यः शब्दः कृतकत्वाद्घटवद्, इह घटे कृतकत्वं नित्यत्वविरुद्धमनित्यत्वमेव साधयतीति, अनैकान्तिको यथा नित्यः शब्दः प्रमेयत्वादाकाशवद्, इह हि प्रमेयत्वमनित्येष्वपि वर्त्तते, ततः तत, ततः संशय एवेति 7 तथा सङ्कामणं- प्रस्तुतप्रमेयेऽप्रस्तुतप्रमेयस्य प्रवेशनं प्रमेयान्तरगमनमित्यर्थोऽथवा प्रतिवादिमते आत्मनः संक्रामणं परमताभ्यनुज्ञानमित्यर्थस्तदेव दोष इति 8, तथा निग्रहश्छलादिना पराजयस्थानं स एव दोषो निग्रहदोष इति 9, // 874 //

Page #383
दशमम श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 875 // दशस्थानम्, सूत्रम् 743 अग्न्यादिशस्त्रतजातादिदोषवस्त्वादिविशेषाः तथा वसतः- साध्यधर्मसाधनधावत्रेति वस्तु- प्रकरणात् पक्षस्तस्य दोषः- प्रत्यक्षनिराकृतत्वादिर्यथा अश्रावणः शब्दः, शब्दे ह्यश्रावणत्वं प्रत्यक्षनिराकृतमिति 10 / एतेषामेव तज्जातादिदोषाणांसामान्यतोऽभिहितानांतदन्येषांचार्थानांसामान्यविशेषरूपाणां सतां विशेषाभिधानायाह- दसे त्यादि, विशेषो भेदो व्यक्तिरित्यनर्थान्तरम्, वत्थु इत्यादिः सार्द्धः श्लोकः, वस्त्विति प्राक्तनसूत्रस्यान्तोक्तो यः पक्षः। तज्जात मिति तस्यैवादावुक्तं प्रतिवाद्यादेर्जात्यादि तद्विषयो दोषो वस्तुतज्जातदोषः / तत्र वस्तुदोष:- पक्षदोषस्तजातदोषश्च-जात्यादिहीलनमेतौ च विशेषौ दोषसामान्यापेक्षया, अथवा वस्तुदोषे- वस्तुदोषविषये विशेषो- भेदः प्रत्यक्षनिराकृतत्वादिस्तत्र प्रत्यक्षनिराकृतो यथा अश्रावणः शब्दः / अनुमाननिराकृतो यथा नित्यः शब्दः, प्रतीतिनिराकृतो यथा अचन्द्रः शशी, स्ववचननिराकृतो यथा यदहं वच्मि तन्मिथ्येति, लोकरूढिनिराकृतो यथा शुचि नरशिरःकपालमिति, तज्जातदोषविषयेऽपि भेदो जन्ममर्मकर्मादिभिः / जन्मदोषो यथा-कच्छुल्लयाए घोडीए जाओ जो गद्दहेण छूढेण / तस्स महायणमझे आयारा पायडा होंति॥१॥ इत्यादिरनेकविधः 2 / चकारः समुच्चये, तथा दोसे त्ति पूर्वोक्तसूत्रे ये शेषा मतिभङ्गादयोऽष्टावुक्तास्ते दोषा दोषशब्देनेह सङ्गहीतास्ते च दोषसामान्यापेक्षया विशेषा भवन्त्येवेति दोषो-विशेषः। अथवा दोसे त्ति दोषेष- शेषदोषविषये विशेषो- भेदः, स चानेकविधः स्वयमूह्यः 3, एगट्ठिए यत्ति एकश्चासावर्थश्च अभिधेय एकार्थः स यस्यास्ति स एकार्थिक एकार्थवाचक इत्यर्थः, इतिरुपप्रदर्शने चः समुच्चये, स च शब्दसामान्यापेक्षयै®कार्थिको नाम शब्दविशेषो भवति, यथा घट इति, तथा अनेकार्थिको यथा गौः / यथोक्तं-दिशि 1 दृशि 2 वाचि 3 जले 4 भुवि 5 दिवि 6 वजे 7 ऽशौ 8 पशौ 9 च गोशब्द इति, इहैकार्थिकविशेषग्रहणेनानेकार्थिकोऽपि गृहीतस्तद्विपरीतत्वाद्, न कच्छूलायां वडवायां यो गर्दभेन क्षिप्तेन जातः / तस्य महाजनमध्ये आकाराः प्रकटा भवन्ति / / 1 / / // 875 //

Page #384
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 876 // तजातादि चेहासौ गण्यते, दशस्थानकानुरोधाद्, अथवा कथञ्चिदेकार्थिके शब्दग्रामे यः कथञ्चिद्भेदः स विशेष: स्यादिति प्रक्रमः। दशममध्ययनं इय त्ति पूरणे, यथा शक्रः पुरन्दर इत्यत्रैकार्थे शब्दद्वये शकनकाल एव शक्रः पूरणकाल एव पुरन्दर एवंभूतनयादेशादिति, दशस्थानम्, अथवा दोषशब्द इहापि सम्बद्ध्यते, ततश्च न्यायोद्वाहणे शब्दान्तरापेक्षया एकार्थिकःशब्दो नाम यो दोष इति / अयमति च सूत्रम् 743 अग्न्यादिदोषसामान्यापेक्षया विशेष इति 4, तथा कार्यकारणात्मके वस्तुसमूहे कारणमिति विशेषः, कार्यमपि विशेषो भवति, न शस्त्रचेहोक्तो, दशस्थानकानुवृत्तेः। अथवा कारणे- कारणविषये विशेषो- भेदो यथा परिणामिकारणं मृत्पिण्डोऽपेक्षाकारणं। दोषवस्त्वादिदिग्देशकालाकाशपुरुषचक्रादि, अथवोपादानकारणं- मृदादि निमित्तकारणं-कुलालादि सहकारिकारणं-चक्रचीवरादी विशेषाः त्यनेकधा कारणम्, अथवा दोषशब्दसम्बन्धात् पूर्वव्याख्यातः कारणदोषो दोषसामान्यापेक्षया विशेष इति चः समुच्चये, तथा प्रत्युत्पन्नो-वार्त्तमानिकोऽभूतपूर्व इत्यर्थोदोषो-गुणेतरः,सचातीतादिदोषसामान्यापेक्षया विशेष: 5, अथवा प्रत्युत्पन्नेसर्वथा वस्तुन्यभ्युपगते विशेषो यो दोषोऽकृताभ्यागमकृतविप्रणाशादिः सदोषसामान्यापेक्षया विशेष इति 6, तथा नित्यो यो दोषोऽभव्यानां मिथ्यात्वादिरनाद्यपर्यवसितत्वात् स दोषसामान्यापेक्षया विशेषोऽथवा सर्वथा नित्ये वस्तुन्यभ्युपगते यो दोषो बालकुमाराद्यवस्थाऽभावापत्तिलक्षण: सदोषसामान्यापेक्षया दोषविशेष इति 7, तथा हिअट्ठमे त्ति अकारप्रश्लेषादधिकंवादकाले यत्परप्रत्यायनं प्रत्यतिरिक्तं दृष्टान्तनिगमनादि तद्दोषस्तदन्तरेणैव प्रतिपाद्यप्रतीतेस्तदभिधानस्यानर्थकत्वादिति, आह च-जिणवयणं सिद्ध चेव भन्नए कत्थई उदाहरणं। आसज्ज उ सोयारं हेऊवि कहिंचि भन्नेज्जा॥१॥ तथा- कत्थइ पंचावयवं ®न्यायोद्हणे..पेक्षया विशेष इति (मु०)। 0 जिनवचनं सिद्धमेव तथापि क्वचिदुदाहरणं भण्यते। श्रोतारमासाद्य हेतुमपि कुत्रापि कथयेत् / / 1 / / कुत्रचित्पश्चावयवं // 876

Page #385
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 877 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 744 शुद्धवागनुयोगा: दसहा वा सव्वहान पडिकुटुं। (दशवै०नि० 49-50) इति ततश्चाधिकदोषो दोषविशेषत्वाद्विशेष इति, अथवाऽधिके दृष्टान्तादौ सति यो दोषो- दूषणं वादिनः सोऽपि दोषविशेष एव, अयं चाष्टम आदितो गण्यमान इति 8, अत्तण त्ति आत्मना कृतमिति शेषः / तथा उपनीतं-प्रापितं परेणेति शेषः / वस्तुसामान्यापेक्षयाऽऽत्मकृतं च विशेषः, परोपनीतं चापरो विशेष इति भावः ९।चकारयोर्विशेषशब्दस्य च प्रयोगो भावनावाक्ये दर्शितोऽथवा दोषशब्दानुवृत्तेरात्मना कृतो दोषः परोपनीतश्च दोष इति, दोषसामान्यापेक्षया विशेषावेतौ इति, एवं ते विशेषा दश भवन्तीति, इहादर्शपुस्तकेषु निजेऽहिअट्ठमे त्ति दृष्टम्, न च तथाऽष्टौ पूर्यन्त इति, निच्चे इति व्याख्यातम्, इहोक्तरूपा विशेषादयो भावा अनुयोगगम्याः, अनुयोगश्चार्थतो वचनतश्च, तत्रार्थतो यथा- अहिंसा संजमो तवो (दशवै०नि०१/१) इत्यत्राहिंसादीनां स्वरूपभेदप्रतिपादनम्, वचनानुयोगस्त्वेषामेव शब्दाश्रितो विचार इति, तदिह वचनानुयोगं भेदत आह दसविधे सुद्धावाताणुओगे पं० तं०- चंकारे 1 मंकारे 2 पिंकारे 3 सेतंकारे 4 सातंकरे 5 एगत्ते 6 पुधत्ते 7 संजूहे 8 संकामिते 9 भिन्ने १०॥सूत्रम् 744 // दसे त्यादि, शुद्धा- अनपेक्षितवाक्यार्था या वाक्-वचनं सूत्रमित्यर्थस्तस्या अनुयोगो- विचारः शुद्धवागनुयोगः, सूत्रे च अपुंवद्भावः प्राकृतत्वात्, तत्र चकारादिकायाः शुद्धवाचो योऽनुयोगः स चकारादिरेव व्यपदेश्यः / तत्र 'चंकारे'त्ति अत्रानुस्वारोऽलाक्षणिको यथा सुंके सणिंचरे (स्थानाङ्ग सू०६१३) इत्यादौ, ततश्चकार इत्यर्थस्तस्य चानुयोगो, यथा चशब्दः समाहारेतरेतरयोगसमुच्चयान्वाचयावधारणपादपूरणाधिकवचनादिष्विति, तत्र इत्थीओ सयणाणि य (दशवै०नि०२/२) इति, दशधा वा सर्वथा न प्रतिकुष्टम् // 202628088

Page #386
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 878 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 744 शुद्धवाग| नुयोगा: इह सूत्रे चकारः समुच्चयार्थः स्त्रीणांशयनानांचापरिभोग्यतातुल्यत्वप्रतिपादनार्थः १।मंकारे त्ति मकारानुयोगो यथा समणं व माहणं वा (स्थानाङ्ग सू०१३३) इतिसूत्रे माशब्दो निषेधे, अथवा 'जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेवे'त्यत्र सूत्रे जेणामेव इह मकार आगमिक एव, येनैवेत्यनेनैव विवक्षितप्रतीतेरिति 2, पिंकारे त्ति अकारलोपदर्शनेनानुस्वारागमेन चापिशब्द उक्तस्तदनुयोगो यथा अपिः सम्भावनानिवृत्त्यपेक्षासमुच्चयगर्हाशिष्यामर्षणभूषणप्रश्नेष्विति, तत्र एवंपि एगे आसासे (स्थानाङ्ग सू०३१४) इत्यत्र सूत्रे एवमपि अन्यथाऽपीति प्रकारान्तरसमुच्चयार्थोऽपिशब्द इति 3, सेयंकरे त्ति इहाप्यंकारोऽलाक्षणिकस्तेन सेकार इति, तदनुयोगो यथा से भिक्खूवे (दशवै०नि०४/१०) त्यत्र सूत्रे सेशब्दोऽथार्थः, अथशब्दश्च प्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमङ्गलोपन्यासप्रतिवचनसमुच्चयेष्वित्यानन्तर्यार्थः सेशब्द इति, क्वचिदसावित्यर्थः, क्वचित्तस्येत्यर्थः / अथवा सेयंकार इति श्रेय इत्येतस्य करणं श्रेयस्कारः, श्रेयस उच्चारणमित्यर्थस्तदनुयोगो यथा सेयं मे अहिजिउं अज्झयण (दशवै०नि०४/१) मित्यत्र सूत्रे श्रेयोऽतिशयेन प्रशस्यं कल्याणमित्यर्थः, अथवा 'सेयकाले अकम्मं वावि भवई'त्यत्र सेयशब्दो भविष्यदर्थः 4, सायंकारे त्ति सायमिति निपातः सत्यार्थस्तस्माद्वर्णात्कार इत्यनेन छान्दसत्वात्कारप्रत्ययः करणं वा कारस्ततः सायंकार इति तदनुयोगो यथा सत्यं तथावचनसद्भावप्रश्नेष्विति, एते च चकारादयो निपातास्तेषामनुयोगभणनं शेषनिपातादिशब्दानुयोगोपलक्षणार्थमिति 5, एगत्ते त्ति एकत्वमेकवचनंतदनुयोगोयथा सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग (तत्त्वार्थ०१/१) इत्यत्रैकवचनं सम्यग्दर्शनादीनां समुदितानामेवैकमोक्षमार्गत्वख्यापनार्थम्, असमुदितत्वे त्वमोक्षमार्गतेति प्रतिपादनार्थमिति 6, पुहुत्ते त्ति पृथक्त्वंभेदो द्विवचनबहुवचने इत्यर्थस्तदनुयोगोयथा धम्मत्थिकाये धम्मत्थिकायदेसे धम्मत्थिकायप्पदेसा (प्रज्ञा०१/५) इह सूत्रे धर्मास्तिकायप्रदेशा इत्येतद्बहुवचनं तेषामसङ्ख्यातत्वख्यापनार्थमिति 7, संजूहे त्ति सङ्गतं- युक्तार्थं यूथं- पदानां पदयोर्वा समूहः // 878 //

Page #387
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 879 // दशममा दशस्थानम्, सूत्रम् 745-747 दानानि, गतयः, मुण्डभेदाः, संख्याभेदा: संयूथम्, समास इत्यर्थस्तदनुयोगो यथा 'सम्यग्दर्शनशुद्धं सम्यग्दर्शनेन सम्यग्दर्शनाय सम्यग्दर्शनाद्वा शुद्धं सम्यग्दर्शनशुद्धमित्यादिरनेकधा इति 8, संकामिय त्ति सङ्कामितं विभक्तिवचनाद्यन्तरतया परिणामितं तदनुयोगो यथा-'साहूणं वंदणेणं नासति पावं असंकिया भावा' इह साधूनामित्येतस्याः षष्ठ्याः साधुभ्यः सकाशादित्येवं लक्षणं पञ्चमीत्वेन विपरिणाम कृत्वा अशङ्किता भावा भवन्तीत्येतत्पदं सम्बन्धनीयम्, तथा अच्छंदा जे न भुंजंति, न से चाइत्ति वुच्चइ (दशवै०नि० 2/2) इत्यत्र सूत्रे न स त्यागीत्युच्यते इत्येकवचनस्य बहुवचनतया परिणामं कृत्वा न ते त्यागिन उच्यन्त इत्येवं पदघटना कार्येति 9, भिन्न मिति क्रमकालभेदादिभिर्भिन्नं- विसदृशं तदनुयोगो यथा-'तिविहं तिविहेण'मिति सङ्ग्रहमुक्त्वा पुनर् ‘मणेण मित्यादिना तिविहेणंति विवृतमिति क्रमभिन्नम्, क्रमेण हि तिविहमित्येतन्न करोमीत्यादिना विवृत्य ततस्त्रिविधेनेति विवरणीयं भवतीति, अस्य च क्रमभिन्नस्यानुयोगोऽयं यथाक्रमविवरणे हि यथासङ्ख्यदोषः स्यादिति तत्परिहारार्थं क्रमभेदः / तथाहिन करोमि मनसा न कारयामि वाचा कुर्वन्तं नानुजानामि कायेनेति प्रसज्यते, अनिष्टं चैतत्प्रत्येकपक्षस्यैवेष्टत्वात्, तथाहिमनःप्रभृतिभिर्न करोमि तैरेव न कारयामि तैरेव नानुजानामीति, तथा कालभेदोऽतीतादिनिर्देशे प्राप्ते वर्तमानादिनिर्देशो यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्यादिषु ऋषभस्वामिनमाश्रित्य सक्के देविंदे देवराया वंदति नमंसति (जम्बू० २/३५)त्ति सूत्रे, तदनुयोगश्चायंवर्तमाननिर्देशस्त्रिकालभाविष्वपि तीर्थकरेष्वेतन्न्यायप्रदर्शनार्थ इति, इदंच दोषादिसूत्रत्रयमन्यथापि विमर्शनीयम्, गम्भीरत्वादस्येति / वागनुयोगतस्त्वर्थानुयोगः प्रवर्त्तत इति दानलक्षणस्यार्थस्य भेदानामनुयोगमाह___ दसविहे दाणे पं० सं०- अणुकंपा १संगहे 2 चेव, भये 3 कालुणितेति य 4 / लज्जाते 5 गारवेणंच 6, अहम्मे उण सत्तमे 7 // 1 // धम्मेत अट्ठमे वुत्ते 8, काहीति त ९कतंतित १०॥दसविधा गती पं० तं०-निरयगती निरयविग्गहगई तिरियगती तिरियविग्गहगई // 879 //

Page #388
श्रीस्थानाजी श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 745-747 दानानि, गतयः, मुण्डभेदाः, संख्याभेदा: // 880 // एवं जाव सिद्धिगइ सिद्धिविग्गहगती।सूत्रम् 745 // दस मुंडा पन्नत्ता पं० तं०- सोर्तिदितमुंडे जाव फासिंदितमुंडे कोहमुंडे जाव लोभमुंडे दसमे सिरमुंडे ॥सूत्रम् 746 // दसविधे संखाणे पं० तं०- परिकम्मं 1 ववहारो 2 रज्जू 3 रासी 4 कलासवन्ने 5 य।जावंतावति 6 वग्गो७ घणो 8 त तह वग्गवग्गो ९वि॥१॥ कप्पोत १०॥सूत्रम् 747 // दसे त्यादि, अणुकंपेत्यादि श्लोकः सार्द्धः, अनुकंपत्ति दानशब्दसम्बन्धादनुकम्पया- कृपया दानं दीनानाथविषयमनुकम्पादानमथवा अनुकम्पातो यद्दानं तदनुकम्पैवोपचाराद्, उक्तं च वाचकमुख्यैरुमास्वातिपूज्यपादैः-कृपणेऽनाथदरिद्रे व्यसनप्राप्ते च रोगशोकहते। यद्दीयते कृपार्थादनुकम्पा तद्भवेद्दानम् ॥१॥सङ्ग्रहणं सङ्ग्रहो- व्यसनादौ सहायकरणं तदर्थं दानं सङ्ग्रहदानम्, अथवा अभेदाद्दानमपि सङ्ग्रह उच्यते, आह च-अभ्युदये व्यसने वा यत्किञ्चिद्दीयते सहायार्थम् / तत्सङ्गहतोऽभिमतं मुनिभिनं न मोक्षाय ॥१॥इति, तथा भयाद्यवानं तद्भयदानम्, भयनिमित्तत्वाद्वा दानमपि भयमुपचारादिति, उक्तंच- राजारक्षपुरोहितमधुमुखमावल्लदण्डपाशिषु च। यद्दीयते भयार्थं तद्भयदानं बुधै यम्॥१॥इति 3, कालुणिए इय त्ति कारुण्यं- शोकस्तेन पुत्रवियोगादिजनितेन तदीयस्यैव तल्पादेः स जन्मान्तरे सुखितो भवत्वितिवासनातोऽन्यस्य वा यद्दानं तत्कारुण्यदानम्, कारुण्यजन्यत्वाद्वा दानमपि कारुण्यमुक्तमुपचारादिति 4, तथा लज्जया ह्रिया दानं यत्तल्लज्जादानमुच्यते, उक्तं च-अभ्यर्थितः परेण तु यद्दानं जनसमूह-3 मध्यगतः। परचित्तरक्षणार्थं लज्जायास्तद्भवेद्दानम् // 1 // इति, 5 गारवेणं च त्ति गौरवेण- गर्वेण यद्दीयते तद्गौरवदानमिति, उक्तं च- नटनर्तमुष्टिकेभ्यो दानं सम्बन्धिबन्धुमित्रेभ्यः / यद्दीयते यशोऽर्थं गर्वेण तु तद्भवेद्दानम्॥१॥६, अधर्मपोषकं दानमधर्मदानम्, 0भयार्थात्तद्भय० (मु०)।

Page #389
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 745-747 दानानि, गतयः, मुण्डभेदाः, संख्याभेदाः // 881 // अधर्मकारणत्वाद्वा अधर्म एवेति, उक्तं च-हिंसानृतचौर्योद्यतपरदारपरिग्रहप्रसक्तेभ्यः / यद्दीयते हि तेषां तज्जानीयादधर्माय॥१॥ इति 7, धर्मकारणं यत्तद्धर्मादानं धर्मे एव वा, उक्तं च- समतृणमणिमुक्तेभ्यो यद्दानं दीयते सुपात्रेभ्यः। अक्षयमतुलमनन्तं तद्दानं भवति धर्माय॥१॥इति, 8, काही इय त्ति करिष्यति कञ्चनोपकारं ममायमितिबुद्ध्या यद्दानं तत्करिष्यतीति दानमुच्यते 9, तथा कृतं ममानेन तत्प्रयोजनमिति प्रत्युपकारार्थं यद्दानं तत्कृतमिति, उक्तं च- शतशः कृतोपकारो दत्तं च सहस्रशो ममानेन। अहमपि ददामि किञ्चित्प्रत्युपकाराय तद्दानम्॥१॥इति 10 / उक्तलक्षणाद्दानाच्छुभाशुभा गतिर्भवतीति सामान्यतो गतिनिरूपणायाह-दसे त्यादि, निरयगति त्ति निर्गता अयात्-शुभादिति निरया-नारकास्तेषांगतिर्गम्यमानत्वान्नरकगतिस्तद्गतिनामकर्मोदयसम्पाद्योनारकत्वलक्षणः पर्यायविशेषो वेति नरकगतिस्तथा निरयाणां- नारकाणां विग्रहान्-क्षेत्रविभागानतिक्रम्य गतिर्गमनं निरयविग्रहगतिः स्थितिनिवृत्तिलक्षणा ऋजुवक्ररूपा विहायोगतिकर्मापाद्या वेति, एवं तिर्यङ्नरनाकिनामपीति, सिद्धिगति इति सिद्ध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्ति यस्यांसा सिद्धिःसा चासौगम्यमानत्वाद्गतिश्चेति सिद्धिगतिर्लोकाग्रलक्षणा, तथा सिद्धविग्गहगइ त्ति सिद्धस्य-मुक्तस्य विग्रहस्य-आकाशविभागस्यातिक्रमेण गतिर्लोकान्तप्राप्तिः सिद्धविग्रहगतिरिति, विग्रहगतिर्वक्रगतिरप्युच्यते परं सिद्धस्य सा नास्तीति तत्साहचर्यान्नारकादीनामप्यसौ न व्याख्यातेति, अथवा द्वितीयपदै-8 नारकादीनां वक्रगतिरुक्ता, प्रथमैस्तु निर्विशेषणतया पारिशेष्यादृजुगतिः, सिद्धिगइ त्ति सिद्धौ गमनं निर्विशेषणत्वाच्चानेन सामान्यात्सिद्धिगतिरुक्ता, सिद्धिविग्गहगइ त्ति सिद्धावविग्रहेण-अवक्रेण गमनं सिद्ध्यविग्रहगतिः, अनेन च विशेषापेक्षायां विशिष्टा सिद्धिगतिरुक्ता, सामान्यविशेषविवक्षया चानयोर्भेद इति। सिद्धिगतिर्मुण्डानामेव भवतीति मुण्डनिरूपणायाह 0 विग्रहात् (मु०)। // 881 //

Page #390
श्रीस्थानाङ्गदसे त्यादि, मुण्डयति-अपनयतीति मुण्डः, सच श्रोत्रेन्द्रियादिभेदादशधेति,शेषं सुगमम्।मुण्डा दशेति सङ्ख्यानमतस्तद्वि दशममध्ययन श्रीअभय० धय उच्यन्ते, दसे त्यादि, परिकम्म गाहा, परिकर्म-संकलिताद्यनेकविधं गणितज्ञप्रसिद्धं तेन यत्सङ्खयेयस्य सङ्ख्यानं दशस्थानम्, वृत्तियुतम् सूत्रम् भाग-२ परिगणनं तदपि परिकर्मेत्युच्यते 1, एवं सर्वत्रेति, व्यवहारः श्रेणीव्यवहारादिः पाटीगणितप्रसिद्धोऽनेकधा 2, रज्जुत्ति, रज्ज्वा 745-747 // 882 // यत्सङ्ख्यानंतद्रजुरभिधीयते, तच्च क्षेत्रगणितं 3, रासि त्ति धान्यादेरुत्करस्तद्विषयं सङ्ख्यानं राशिः, सच पाट्यांराशिव्यवहार दानानि, इति प्रसिद्धः 4, कलासवन्ने यति कलानां- अंशानां सवर्णनं सवर्णः सवर्णः-सदृशीकरणं यस्मिन् सङ्ख्याने तत्कलासवर्ण गतयः, मुण्डभेदा:, 5, जावं ताव त्ति 'जावं तावन्ति वा गुणकारोत्ति वा एगट्ठ'मिति वचनाद् गुणकारस्तेन यत्सङ्खयानं तत्तथैवोच्यते, तच्च संख्याभेदा: प्रत्युत्पन्नमिति लोकरूढम्, अथवा यावतः कुतोऽपितावत एव गुणकाराद्यादृच्छिकादित्यर्थो यत्र विवक्षितंसङ्कलितादिकमानीयते तद्यावत्तावत्सङ्ग्यानमिति, तत्रोदाहरणं-'गच्छो वाञ्छाभ्यस्तो वाञ्छयुतो गच्छसङ्गणः कार्यः / द्विगुणीकृतवाञ्छहते वदन्ति सङ्कलितमाचार्याः॥१॥' अत्र किल गच्छो दश 10, तेच वाञ्छया यादृच्छिकगुणकारेणाष्टकेनाभ्यस्ता जाताऽशीतिस्ततो वाञ्छायुतास्ते अष्टाशीतिः 88, पुनर्गच्छेन दशभिः सङ्गणिता अष्टौ शतान्यशीत्यधिकानि जातानि 880, ततो द्विगुणीकृतेन यादृच्छिकगुणकारेण षोडशभिर्भागे हते यल्लभ्यते तद्दशानां सङ्कलितमिति 55, इदं च पाटीगणितं श्रूयते इति / 6, यथा वर्ग:- संख्यानं यथा द्वयोर्वर्गश्चत्वारः सदृशद्विराशिघात इति वचनाद् 7 घणो यत्ति घनः सङ्ख्यानं यथा द्वयोर्घनोऽष्टौ 'समत्रिराशिहति'रिति वचनात् 8, वग्गवग्गो त्ति वर्गस्य वर्गो वर्गवर्गः, स च सङ्ख्यानम्, यथा द्वयोर्वर्गश्चत्वारश्चतुर्णां वर्ग: षोडशेति, अपिशब्दः समुच्चये 9, कप्पे य त्ति गाथाधिकम्, तत्र कल्पश्छेदः क्रकचेन काष्ठस्य तद्विषयं सङ्ख्यानं कल्प एव यत्पाट्यांक्राकचव्यवहार इति प्रसिद्धमिति, इह च परिकादीनां केषाश्चिदुदाहरणानि मन्दबुद्धीनांदुरवगमानि भविष्यन्त्यतो // 882 //

Page #391
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 883 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 748 प्रत्याख्यानदशकम् न प्रदर्शितानीति 10 / दश मुण्डा उक्तास्ते च प्रत्याख्यानतो भवन्तीति प्रत्याख्याननिरूपणायाह दसविधे पच्चक्खाणे पं० तं०- अणागय 1 मतिर्कतं 2 कोडीसहियं 3 नियंटितं 4 चेव / सागार 5 मणागारं 6 परिमाणकडं 7 निरवसेसं ८॥१॥संकेयं ९चेव अद्धाए 10, पच्चक्खाणं दसविहं तु॥सूत्रम् 748 // दसविहे त्यादि प्रतिकूलतया आ- मर्यादया ख्यानं- प्रकथनं प्रत्याख्यानं निवृत्तिरित्यर्थः / अणागय गाहा सार्द्धा, अणागय त्ति अनागतकरणादनागतं- पर्युषणादावाचार्यादिवैयावृत्त्यकरणान्तरायसद्धावादारत एव तत्तपःकरणमित्यर्थः, उक्तं चहोही पज्जोसवणा मम य तया अंतराइयं होज्जा / गुरुवेयावच्चेणं तवस्सि गेलन्नयाए वा॥१॥ सो दाइ तवोकम्म पडिवज्जइ तं अणागए काले। एयं पच्चक्खाणं अणागय होइ नायव्वं // 2 // (आव०नि० 1580-81)1, अइक्वंतं ति एवमेवातीते पर्युषणादौ करणादतिक्रान्तम्, आह च-पज्जोसवणाए तवं जो खलु न करेइ कारणज्जाए। गुरुवेयावच्चेणं तवस्सिगेलन्नयाए वा॥१॥ सो दाइ तवोकम्म पडिवज्जइ तं अइच्छिए काले। एयं पच्चक्खाणं अइक्कतं होइ नायव्वं // 2 // (आव०नि० 1582-83) इति 2, कोडीसहियं ति कोटीभ्यां- एकस्य चतुर्थादेरन्तविभागोऽपरस्य चतुर्थादेरेवारम्भविभाग इत्येवंलक्षणाभ्यां सहितं-मिलितंयुक्तं कोटीसहितं. मिलितोभयप्रत्याख्यानकोटेश्चतुर्थादेः करणमित्यर्थः / अभाणि च- पट्ठवणओ उ दिवसो पच्चक्खाणस्स निट्ठवणओ य। जहियं समिति दुन्नि उ तं भन्नइ कोडिसहियं तु॥१॥ (आव०नि० 1584) इति 3, नियंटियं ति नितरां यन्त्रितं- प्रतिज्ञातदिनादौ भविष्यति पर्युषणा मम च तदाऽऽन्तरायिकं भविष्यति / आचार्यस्य वैयावृत्त्येन तपस्विनो ग्लानतया वा॥१॥ स तदा तपःकर्म प्रतिपद्यते तदनागते काले। एतत्प्रत्याख्यानमनागतं भवति ज्ञातव्यम् / / 2 // पर्युषणायां यः खलु तपो न करोति कारणजातेन / गुरुवैयावृत्त्येन तपस्विनो ग्लानवैयावृत्त्येन वा / / 1|| स तदा तपःकर्म प्रतिपद्यते तदतीते काले / एतत्प्रत्याख्यानमतिक्रान्तं भवति ज्ञातव्यम् // 2 // 0 प्रत्याख्यानस्य प्रस्थापकनिष्ठापकदिवसौ / द्वावपि यत्र समितस्तद्भण्यते 8 कोटीसहितं तु // 1 // . // 883 //

Page #392
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 884 // दशस्थानम्, सूत्रम् 748 प्रत्याख्यान दशकम ग्लानत्वाद्यन्तरायभावेऽपि नियमात्कर्त्तव्यमिति हृदयम्, एतच्च प्रथमसंहननानामेवेति, अभ्यधायिच-मासे मासे य तवो अमुगो दशममध्ययन अमुगदिवसे य एवइओ। हट्टेण गिलाणेण व कायव्वो जाव ऊसासो॥१॥ एवं पच्चक्खाणं नियंटियं धीरपुरिसपन्नत्तं / जंगिण्हतऽणगारा | अणिस्सियप्पा अपडिबद्धा॥२॥ चोद्दसपुव्वी जिणकप्पिएसु पढमंमि चेव संघयणे। एयं वोच्छिन्नं खलु थेरावि तया करेसीया॥३॥ (आव०नि०१५८५-८७) इति 4, सागारं ति आक्रियन्त इत्याकारा:- प्रत्याख्यानापवादहेतवोऽनाभोगाद्यास्तैराकारैः सहेति साकारं 5, अणागारं ति अविद्यमाना आकारा- महत्तराकारादयो निश्छिन्नप्रयोजनत्वात् प्रतिपत्तुर्यस्मिंस्तदनाकारम्, तत्रापि अनाभोगसहसाकारावाकारौ स्याताम्, मुखेऽङ्गल्यादिप्रक्षेपसम्भवादिति 6, परिमाणकडं ति परिमाणं-सङ्खयानंदत्तिकवलगृहभिक्षादीनां कृतं यस्मिंस्तत्परिमाणकृतमिति, यदाह-दत्तीहि व कवलेहिं व घरेहिं भिक्खाहिं अहव दव्वेहिं। जो भत्तपरिचायं करेइ परिमाणकडमेयं // 1 // (आव०नि०१५९०) इति 7, निरवसेसं ति निर्गतमवशेषमपि अल्पाल्पमशनाद्याहारजातं यस्मात्तद् निरवशेषं वा-सर्वमशनादितद्विषयत्वानिरवशेषमिति, अभिहितञ्च-सव्वं असणं सव्वं च पाणगं सव्वखज्जपेजविहिं। परिहर सव्वभावेण एवं भणियं निरवसेसं॥१॥(आव०नि०१५९१) इति 8, संएययं चेव त्ति केतनं केत:-चिह्नमङ्गष्ठमुष्टिग्रन्थिगृहादिकं स एव केतकः सह केतकेन सकेतकं ग्रन्थ्यादिसहितमित्यर्थः, भणितं च-अंगुट्ठमुट्ठिगंठीघरसेउस्सासथिबुगजोइक्खे। भणियं सकेयमेयं धीरेहि अणंतणाणीहिं॥ 1 // (आव०नि० 1592) इति 9 अद्धाए त्ति अद्धायाः- कालस्य पौरुष्यादिकालमान& Oमासि मासि चामुकं तपोऽमुकदिवसे इयन्तं कालम्। हृष्टेन वा ग्लानेन वा कर्त्तव्यं यावदुच्छ्रासः ॥१।एतन्नियन्त्रितं धीरपुरुषप्रज्ञप्तं प्रत्याख्यानम् / यदनिश्रिता त्मानोऽप्रतिबद्धा अनगारा गृह्णन्ति // 2 // चतुर्दशपूर्विजिनकल्पिकयोरेतत् प्रथम एव संहनने / तदा स्थविरा अपि अकार्षुटुंच्छिन्नं च एतद् // 3 // 0 दत्तिभिः कवलैर्वा 8 गृहैर्भिक्षाभिरथवा द्रव्यैः। यो भक्तपरित्यागं करोत्येतत् परिमाणकृतम्॥१॥0 सर्वमशनं सर्वं च पानकं सर्वखाद्यपेयविधिम् सर्वभावेन परिहरति एतन्निरवशेष भणितम् // 1 // 80 अष्ठमुष्टिग्रन्थिगृहस्वेदोच्छ्रासस्तिबुकदीपानाश्रित्य / प्रत्याख्यानमेतत्संकेत भणितं धीररनन्तज्ञानिभिः / / 1 / /

Page #393
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ 11885 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 749-750 इच्छादिसामाचार्यः, वीरस्वप्नाः माश्रित्येत्यर्थः / न्यगादि च-अद्धापच्चक्खाणं जंतं कालप्पमाणछेएणं। पुरिमद्धपोरसीहिं मुहत्तमासद्धमासेहिं॥१॥ (आव०नि० 1593) इति 10 / पच्चक्खाणं दसविधंतु त्ति प्रत्याख्यानशब्दः सर्वत्रानागतादौ सम्बध्यते तुशब्द एवकारार्थस्ततो दशविधमेवेति, इहोपाधिभेदात् स्पष्ट एव भेद इति न पौनरुक्त्यमाशङ्कनीयमिति / प्रत्याख्यानं हि साधुसामाचारीति तदधिकारादन्यामपि सामाचारी निरूपयन्नाह__दसविहा सामायारी पं० तं०- इच्छा 1 मिच्छा 2 तहक्कारो 3, आवस्सिता 4 निसीहिता 5 / आपुच्छणा 6 य पडिपुच्छा 7, छंदणा 8 य निमंतणा ९॥१॥उवसंपया 10 य काले सामायारी भवे दसविहा उ॥सूत्रम् 749 // __ समणेभगवंमहावीरे छउमत्थकालिताते अंतिमरातितंसी इमे दस महासुमिणे पासित्ताणंपडिबुद्धे तंजहा- एगेचणंमहाघोररूवदित्तधरं तालपिसायं सुमिणे पराजितं पासित्ता णं पडिबुद्धे 1, एगं च णं महं सुक्किलपक्खगं पुसकोइलगं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे 2, एगं च णं महं चित्तविचित्तपक्खगं पुसकोइलं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धे 3, एगं च णं महं दामदुगं सव्वरयणामयं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे 4 एगं च णं महं सेतं गोवरगं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे 5, एगं च णं महं पउमसरं सव्वओ समंता कुसुमितं सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धे 6, एगंचणं महासागरं उम्मीवीचीसहस्सकलितं भुयाहिं तिण्णं सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धे 7, एगंचणं महं दिणयरंतेयसा जलंतं सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धे 8, एगंचणं महं हरिवेरुलितवन्नाभेणं नियतेणमंतेणं माणुसुत्तरं पव्वतंसव्वतोसमंता आवेढियं परिवेढियं सुमिणे पासित्ताणंपडिबुद्धे 9, एगचणं महं मंदरे पव्वते मंदरचूलियातो उवरिंसीहासणवरगयमत्ताणं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे 10 ।जण्णं समणे भगवं महावीरे एगं महं घोररूवदित्तधरं तालपिसातं सुमिणे परातितं ®तदाप्रत्याख्यानं यत्कालप्रमाणच्छेदेन। पुरिमार्द्धपौरुषीमुहूर्तमासार्द्धमासैः // 1 // // 885

Page #394
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 886 // पासित्ता णं पडिबुद्धे तन्नं समणेणं भगवता महावीरेणं मोहणिजे कम्मे मूलाओ उग्घाइते १,जं नं समणे भगवं महावीरे एगं महं दशममध्ययन सुक्किलपक्खगंजाव पडिबुद्धे तंणं समणे भगवं महावीरे सुक्कज्झाणोवगए विहरइ 2, जंणं समणे भगवं महावीरे एगं महं चित्त दशस्थानम्, विचित्तपक्खगंजाव पडिबुद्धे तंणंसमणे भगवं महावीरे ससमतपरसमयितं चित्तविचित्तंदुवालसंगं गणिपिडगं आघवेति पण्णवेति सूत्रम् 749-750 परूवेति दंसेति निदंसेति उवदंसेति तं०- आयारं जावदिट्ठीवायं 3, जं नं समणे भगवं महावीरे एगं महं दामदुगं सव्वरयणा जाव इच्छादि सामाचार्य:, पडिबुद्धे तंनंसमणे भगवं महावीरे दुविहं धम्मपण्णवेति, तं०-अगारधम्मंच अणगारधम्मंच ४जणंसमणे भगवं महावीरे एगमहं वीरस्वप्नाः सेतं गोवग्गं सुमिणे जाव पडिबुद्धे तंणं समणस्स भगवओ महावीरस्स चाउव्वण्णागाइण्णे संघे तं०-समणा समणीओ सावगा सावियाओ५जणंसमणे भगवं महावीरे एगं महं पउमसरंजाव पडिबुद्धे तंणं समणे भगवं महावीरे चउव्विहे देवेपण्णवेति, तं०भवणवासी वाणमंतरा जोइसवासी वेमाणवासी 6 जण्णं समणे भगवं महावीरे एगं महं उम्मीवीचीजाव पडिबुद्धे तं णं समजेणं भगवता महावीरेणं अणातीते अणवदग्गे दीहमद्धे चाउरंतसंसारकंतारे तिन्ने 7 जण्णं समणे भगवं महावीरे एगं महं दिणकरं जाव पडिबुद्धे तन्नं समणस्स भगवतो महावीरस्स अणंते अणुत्तरे जावसमुप्पन्ने 8 जण्णं समणे भगवं एगं महं हरिवेरुलित जाव पडिबुद्धे तण्णं समणस्स भगवतो महावीरस्स सदेवमणुयासुरे लोगे उराला कित्तिवन्नसद्दसिलोगा परिगुव्वंति इति खलुसमणे भगवं महावीरे इति०९जण्णं समणे भगवं महावीरे मंदरे पव्वते मंदरचूलिताए उवरिंजाव पडिबुद्धे तंणंसमणे भगवं महावीरे सदेवमणुयासुराते परिसाते मज्झगते केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेति पण्णवेति जाव उवदंसेति १०॥सूत्रम् 750 // 8 // 886 // दसे त्यादि, समाचरणं समाचारस्तद्भावः सामाचार्यं तदेव सामाचारी संव्यवहार इत्यर्थः, 'इच्छे'त्यादि सार्द्धश्लोकः, इच्छा इति, एषणमिच्छा करणं कारस्तत्र कारशब्दः प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयः, इच्छया-बलाभियोगमन्तरेण कार इच्छाकारः

Page #395
749-750 इच्छादि श्रीस्थानाङ्ग इच्छाक्रियेत्यर्थः, इच्छा चेच्छाकारेण ममेदं कुरु, इच्छाप्रधानक्रियया न बलाभियोगपूर्विकयेति भावार्थः / अस्य च प्रयोगः दशममध्ययन श्रीअभय० स्वार्थ परार्थं वा चिकीर्षन् यदा परमभ्यर्थयते, उक्तंच-जइ अब्भत्थेज्जं परं कारणजाए करेज्ज से कोइ / तत्थ उ इच्छाकारोन कप्प दशस्थानम्, वृत्तियुतम् सूत्रम् भाग-२ बलाभिओगो उ॥१॥(आव०नि०६६८) इति 1, तथा मिथ्या वितथमनृतमिति पर्यायाः, मिथ्याकरणं मिथ्याकारो मिथ्याक्रिये।।८८७॥ त्यर्थस्तथा चसंयमयोगे वितथाचरणे विदितजिनवचनसाराःसाधवस्तक्रियावैतथ्यप्रदर्शनाय मिथ्याकारं कुर्वते, मिथ्याक्रिये सामाचार्यः, यमिति हृदयम्, भणितं च- संजमजोगे अब्भुट्ठियस्स जं किंचि वितहमायरियं / मिच्छा एयंति वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं // 1 // वीरस्वप्नाः (पञ्चा० 12/10) इति 2, तथाकरणं तथाकारः, स च सूत्रप्रश्नादिगोचरो, यथा भवद्भिरुक्तं तथैवेदमित्येवंस्वरूपो, गदितं च-वायणपडिसुणणाए उवएसे सुत्तअत्थकहणाए। अवितहमेयंति तहा पडिसुणणाए तहक्कारो॥१॥ (पञ्चा० 12/15) इति, अयं च पुरुषविशेषविषय एव प्रयोक्तव्य इति, अगादिच-कप्पाकप्पे परिनिट्ठियस्स ठाणेसु पंचसु ठियस्स।संजमतवङ्गस्स उ अविगप्पेणं तहक्कारो॥१॥ (पञ्चा० 12/14) इति 3, आवस्सिया यत्ति अवश्यकर्त्तव्योगैर्निष्पन्नाऽऽवश्यकी, चः समुच्चये, एतत्प्रयोग आश्रयान्निर्गच्छत आवश्यकयोगयुक्तस्य साधोर्भवति, आह हि-कज्जे गच्छंतस्स उगुरुनिद्देसेण सुत्तनीईए। आवस्सियत्ति नेया सुद्धा अन्नत्थजोगाओ॥१॥ (पञ्चा० 12/18) (अन्वर्थयोगादित्यर्थः) 4, तथा निषेधेन निर्वृत्ता नैषेधिकी- व्यापारान्तरनिषेध8 0 यदि परं कोऽपि कारणेऽभ्यर्थयेत्तत्र तस्य कुर्यादिच्छाकारं न कल्पते बलाभियोगो यस्मात् // 1 // 0 संयमयोगेऽभ्युत्थितेन यत्किंचिद्वितथमाचरितम्। एतन्मिथ्येति विज्ञाय मिथ्याकारः कर्त्तव्यः॥ 1 // वाचनाप्रतिश्रवणयोरुपदेशे सूत्रार्थकथने / अवितथमेतदिति तथाकारः प्रतिश्रवणे च तथाकारः॥१॥08 // 887 // कल्प्याकल्प्ययोः परिनिष्ठितस्य ज्ञानादिषु स्थानेषु पञ्चसु स्थितस्य / संयमतपोवर्तकस्याविकल्पेन तथाकारः॥ 1 // सूत्रनीत्या गुर्वाज्ञया गच्छतस्तु कार्ये / आवश्यकी शुद्धा ज्ञेयेत्यन्वर्थयोगात् // 1 //

Page #396
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 888 // इच्छादि रूपा, प्रयोगश्चास्या आश्रये प्रविशत इति, यत आह-एवोग्गहप्पवेसे निसीहिया तह निसिद्धजोगस्स / एयस्सेसा उचिया इयरस्स दशममध्ययन (अनिषिद्धयोगस्य) न चेव नत्थिति॥१॥ (पञ्चा० 12/22) (अन्वर्थो नास्तीतिकृत्वेत्यर्थः) 5, तथा आपृच्छनमापृच्छा सा दशस्थानम्, सूत्रम् विहारभूमिगमनादिषु प्रयोजनेषु गुरोः कार्या, चशब्दः पूर्ववद्, इहोक्तं- आपुच्छणा उ कज्जे गुरुणो तस्संमयस्स वा नियमा। एवं 749-750 खु तयं सेयं जायइ सइ निज्जराहेऊ॥१॥ (पञ्चा० 12/26) इति 6, तथा प्रतिपृच्छा- प्रतिप्रश्नः, सा च प्राग्नियुक्तेनापि करण सामाचार्य:, काले कार्या, पूर्व निषिद्धेन वा प्रयोजनतस्तदेव कर्तुकामेनेति, यदाह-पडिपुच्छणा उ कज्जे पुव्वनिउत्तस्स करणकालम्मि। वीरस्वप्नाः जन्तरादिहेउं निद्दिट्ठा समयकेऊहिं॥१॥(पञ्चा० 12/30) इति 7, तथा छन्दना च-प्राग्गृहीतेनाशनादिना कार्या, इहावाचिपुव्वगहिएण छंदण गुरुआणाए जहारिहं होइ / असणादिणा उ एसा णेयेह विसेसविसयत्ति // 1 // (पञ्चा० 12/34) इति 8, तथा / निमन्त्रणा- अगृहीतेनैवाशनादिना भवदर्थमहमशनादिकमानयाम्येवंभूता, इहार्थे अभ्यधायि-सज्झाया उव्वाओ (श्रान्तः) गुरुकिच्चे सेसगे असंतमि / तं पुच्छिऊण कज्जे सेसाण निमंतणं कुजा॥१॥ (पञ्चा० 12/38) इति 9, तथा उवसंपय त्ति उवसंपद्इतो भवदीयोऽहमित्यभ्युपगमः, सा च ज्ञानदर्शनचारित्रार्थत्वात् त्रिधा, तत्र ज्ञानोपसम्पत् सूत्रार्थयोः पूर्वगृहीतयोः स्थिरीकरणार्थं तथा वित्रुटितसन्धानार्थं तथा प्रथमतो ग्रहणार्थमुपसम्पद्यते, दर्शनोपसम्पदप्येवम्, नवरं दर्शनप्रभावकसम्मत्यादिशास्त्रविषया, चारित्रोपसम्पच्च वैयावृत्त्यकरणार्थं क्षपणार्थ चोपसम्पद्यमानस्येति, भणितं हि-उवसंपया य तिविहा नाणे तह 0एवमवग्रहप्रवेशे तथा निषिद्धयोगस्य नैषेधिकी। एतस्यैषोचिता इतरस्यैषा नोचितैव अन्वर्थो नास्तीति हेतोः॥१॥कार्ये गुरोस्तत्संमतस्य वा नियमादाप्रच्छनम्। // 8 // एवं खलु तत् श्रेयो जायतेऽसकृत् निर्जराहेतुः॥१॥ कार्ये पूर्वं नियुक्तस्य करणकाले प्रतिप्रच्छना / कार्यान्तरार्थं समयकेतुभिर्निर्दिष्टा 10 पूर्वगृहीतेनाशनादिना गुर्वाज्ञया यथार्हाणां निमन्त्रणमेषा ज्ञेया विशेषविषयेति छन्दना ॥१॥स्वाध्यायाच्छ्रान्तो गुरुकृत्ये शेषेऽसति / तं पृष्ट्वा कार्ये शेषाणां निमन्त्रणं कुर्यात् // 1 // 0 उपसंपञ्च

Page #397
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 889 // दसणे चरित्ते य। दसणनाणे तिविहा दुविहा य चरित्तअट्ठाए॥१॥ वत्तणसंधणगहणे सुत्तत्थोभयगया उ एसत्ति / वेयावच्चे खमणे काले दशममध्ययनं पुण आवकहियत्ति // 2 // (पञ्चा०१२/४२-४३) इति 10, काले त्ति उपक्रमणकाले आवश्यकोपोद्धातनिर्युक्त्यभिहिते सामाचारी दशस्थानम्, सूत्रम् दशविधा भवति // इयं च सामाचारी महावीरेणेह प्रज्ञापिता अतो भगवन्तमेवोररीकृत्य दशस्थानकमाह-'समणेत्यादि 749-750 सुगमम्, नवरं छउमत्थकालियाए त्ति प्राकृतत्वात् छद्मस्थकाले यदा किल भगवान् त्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुखमहापथादिषु / इच्छादिपटुपटहप्रतिरवोद्धोषणापूर्वं यथाकाममुपहतसकलजनदारित्र्यमनवच्छिन्नमब्दं यावन्महादानं दत्त्वा सदेवमनुजासुरपरिषदा सामाचार्यः, वीरस्वप्ना: परिवृतः कुण्डपुरान्निर्गत्य ज्ञातखण्डवने मार्गशीर्षकृष्णदशम्यामेककः प्रव्रज्य मनःपर्यायज्ञानमुत्पाद्याष्टौ मासान् विहृत्य मयूरकाभिधानसन्निवेशबहिःस्थानां दूयमानाभिधानानां पाखण्डिकानां सम्बन्धिन्येकस्मिन्नुटजे तदनुज्ञया वर्षावासमारभ्य अविधीयमानरक्षतया पशुभिरुपद्र्यमाणे उटजेऽप्रीतिकं कुर्वाणमाकलय्य कुटीरकनायकमुनिकुमारकं ततो वर्षाणामर्द्धमासे गतेऽकाल एव निर्गत्यास्थिकग्रामाभिधानसन्निवेशाद् बहिः शूलपाणिनामकयक्षायतने शेषं वर्षावासमारेभे, तत्र च यदा रात्रौ शूलपाणिर्भगवतः क्षोभणाय झटिति टालिताहालकमट्टट्टहासं मुञ्चन् लोकमुत्त्रासयामास तदा विनाश्यते स भगवान् देवेनेति भगवदालम्बनांजनस्याधृति जनितवान् पुनर्हस्तिपिशाचनागरूपैर्भगवतः क्षोभं कर्तुमशक्नुवन् शिरःकर्णनासादन्तनखाक्षिपृष्ठिवेदनाः प्राकृतपुरुषस्य प्रत्येकं प्राणापहारप्रवणाः सपदिसम्पादितवान् तथापि प्रचण्डपवनप्रहतसुरगिरिशिखरमिवाविचलद्भावं वर्द्धमानस्वामिनमवलोक्य श्रान्तः सन्नसौ जिनपतिपादपद्मवन्दनपुरस्सरमाचचक्षे- क्षमस्व क्षमाश्रमण 8 त्रिविधा ज्ञाने तथा दर्शने चारित्रे च / दर्शनज्ञानयोस्त्रिविधा चारित्रार्थं द्विविधा च // 1 // आवर्तनसन्धानग्रहणानि सूत्रार्थोभयगतान्येते / वैयावृत्त्ये तपसि कालतः पुनर्यावत्कथम् // 2 // 1889 //

Page #398
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 890 // इति तथा सिद्धार्थाभिधानो व्यन्तरदेवस्तन्निग्रहार्थमुद्दधाव, बभाण च- अरे रेशूलपाणे अप्रार्थितप्रार्थक हीनपुण्यचतुर्दशीक | दशममध्ययनं श्रीह्रीधृतिकीर्त्तिवर्जित दुरन्तप्रान्तलक्षण! न जानासि सिद्धार्थराजपुत्रं पुत्रीयितनिखिलजगज्जीवं जीवितसममशेषसुरासुरनर- दशस्थानम्, सूत्रम् निकायनायकानामेनं च भवदपराधं यदि जानाति त्रिदशपतिस्ततस्त्वां निर्विषयं करोतीति, श्रुत्वा चासौ भीतो द्विगुणतरं 749-750 क्षमयति स्म, तथा सिद्धार्थश्च तस्य धर्ममचकथत्, स चोपशान्तो भगवन्तं भक्तिभरनिर्भरमानसो गीतनृत्तोपदर्शनपूर्वकम- इच्छादि सामाचार्य:, पूपुजत्, लोकश्च चिन्तयाञ्चकारदेवार्यकं विनाश्येदानी देवः क्रीडतीति, स्वामी च देशोनांश्चतुरो यामानतीव तेन परितापितः वीरस्वप्नाः प्रभातसमये मुहूर्त्तमानं निद्राप्रमादमुपगतवान् तत्रावसरे इत्यर्थोऽथवा छद्मस्थकाले भवा अवस्था छद्मस्थकालिकी तस्यां अंतिमराइयंसि त्ति अन्तिमा-अन्तिमभागरूपा अवयवे समुदायोपचारात् साचासौरात्रिका चान्तिमरात्रिका तस्यां रात्रेरवसान इत्यर्थो महान्तः- प्रशस्ताः स्वप्ना- निद्राविकृतविज्ञानप्रतिभातार्थविशेषास्ते च ते चेति महास्वप्नास्तान् स्वपने स्वापक्रियायां एगंचे ति चकार उत्तरस्वप्नापेक्षया समुच्चयार्थः महाघोरं अतिरौद्रं रूपं-आकारंदीप्तं ज्वलितं दृप्तं वा-दर्पवद्धारयतीति। महाघोररूपदीप्तधरस्तदृप्तधरो वा, प्राकृतत्वादुत्तरत्र विशेषणन्यासस्तालो- वृक्षविशेषस्तदाकारो दीर्घत्वादिसाधर्म्यात् / पिशाचो- राक्षसस्तालपिशाचस्तं पराजितं निराकृतमात्मना 1 एगं च त्ति अन्यं च पुंसकोकिलगं ति पुमांश्चासौ कोकिलश्चपरपुष्टः पुंस्कोकिलकः सच किल कृष्णो भवतीति शुक्लपक्ष इति विशेषितः 2 / चित्तविचित्तपक्ख त्ति चित्रेणेति-चित्रकर्मणा विचित्रौ-विविधवर्णविशेषवन्तौ पक्षौ यस्य स तथा 3 दामदुगंति मालाद्वयं 4 गोवग्गं ति गोरूपाणि 5 पउमसर त्ति पद्मानित यत्रोत्पद्यन्ते सरसि तत्पद्मसरः सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ताद्-विदिक्षु च कुसुमानि- पद्मलक्षणानि जातानि यत्र तत्कुसुमितं 6 उम्मीवीइसहस्सकलियं ति ऊर्मयः- कल्लोलास्तल्लक्षणा या वीचयस्ता ऊर्मिवीचयो, वीचिशब्दो हि लोकेऽन्तरार्थोऽपि // 890 //

Page #399
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 891 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 749-750 इच्छादिसामाचार्यः, वीरस्वप्नाः रूढः। अथवोर्मिवीच्योर्विशेषो गुरुत्वलघुत्वकृतः, क्वचिद्वीचिशब्दो न पठ्यते एवेति, ऊर्मिवीचीनां सहस्रः कलितोयुक्तो यः स तथा तं भुजाभ्यां बाहुभ्यामिति 7 तथा दिनकरं 8 एकेन च णमित्यलङ्कारे मह न्ति महता छान्दसत्वाद् एगं च णं महंति पाठे मानुषोत्तरस्यैते विशेषणे हरिवेरुलियवन्नाभेणं ति हरिः-पिङ्गोवर्णो वैडूर्य-मणिविशेषस्तस्य वर्णो- नीलो वैडूर्यवर्णस्ततो द्वन्द्वस्तद्वदाभाति यत्तद्धरिवैडूर्यवर्णाभं तेन, अथवा हरिवन्नीलं तच्च तद्वैडूर्यं चेति शेषं तथैव, निजकेन- आत्मीयेनान्त्रेण- उदरमध्यावयवविशेषेण आवेढियं ति सकृतावेष्टितं परिवेढियं ति असकृदिति ९एगं च णं महं ति आत्मनो विशेषणं सिंहासणवरगयं ति सिंहासनानांमध्ये यद्वरंतत्सिंहासनवरंतत्र गतो-व्यवस्थितो यस्तमिति 10 / एतेषामेव दशानांमहास्वप्नानां फलप्रतिपादनायाह-जन्न मित्यादि सुगमम्, नवरं मूलओ त्ति आदितः सर्वथैवेत्यर्थः, उद्धाइए उद्घातितं विनाशितं विनाशयिष्यमाणत्वेनोपचारात्, सूत्रकारापेक्षया त्वयमतीतनिर्देश एवेत्येवमन्यत्रापि, ससमयपरसमइयं ति स्वसिद्धान्तपरसिद्धान्तौ यत्र। स्त इत्यर्थो, गणिनः- आचार्यस्य पिटकमिव पिटकं- वणिज इव सर्वस्वस्थानं गणिपिटकं आघवेइ त्ति आख्यापयति सामान्यविशेषरूपतः प्रज्ञापयति सामान्यतः प्ररूपयति प्रतिसूत्रमर्थकथनेन दर्शयति तदभिधेयप्रत्युपेक्षणादिक्रियादर्शनेन, इयं क्रियैभिरक्षरैरुपात्ता इत्थं क्रियत इति भावना, निदंसेइ त्ति कथञ्चिदगृह्णतः परानुकम्पया निश्चयेन पुनः पुनदर्शयति निदर्शयति उवदंसेइ त्ति सकलनययुक्तिभिरिति 3, चाउव्वण्णाइण्णे त्ति चत्वारो वर्णाः- श्रमणादयः समाहृता इति चतुर्वर्णं तदेव चातुर्वण्य तेनाकीर्ण- आकुलश्चातुर्वाकीर्णोऽथवा चत्वारो वर्णा:-प्रकारा यस्मिन् स तथा, दीर्घत्वं प्राकृतत्वात्, चतुर्वर्णश्चासावाकीर्णश्च ज्ञानादिभिर्महागुणैरिति चतुर्वर्णाकीर्णः / चउविहे देवे पन्नवेइ त्ति वन्दनकुतूहलादिप्रयोजनेनागतान् प्रज्ञापयतिजीवाजीवादीन् पदार्थान् बोधयति- सम्यक्त्वं ग्राहयति शिष्यीकरोतीतियावद्, लोकेभ्यो वा तान् प्रकाशयति, अणंते // 891 //

Page #400
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 892 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 751 निसर्गादिसम्यग्दर्शनभेदाः इत्यादौ सूत्रे यावत्करणाद् 'निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे'त्ति दृश्यमिति, सदेवे त्यादि, सह देवैर्वैमानिकज्योतिष्कैर्मनुजैनरैरसुरैश्च-भवनपतिव्यन्तरैश्च वर्त्तत इति सदेवमनुजासुरस्तत्र लोके-त्रिलोकरूपे उरालत्ति प्रधानाः कीर्तिः- सर्वदिग्व्यापी साधुवादो वर्ण:- एकदिग्व्यापी शब्दोऽर्द्धदिग्व्यापी श्लोकस्तत्तत्स्थान एव श्लाघा एषां द्वन्द्वः तत एते परिगुव्वंति परिगुप्यन्ति व्याकुला भवन्ति सततं भ्रमन्तीत्यर्थोऽथवा परिगूयन्ते- गूधातोः शब्दार्थत्वात् संशब्द्यन्ते इत्यर्थः, पाठान्तरतः परिभ्राम्यन्ति, कथमित्याह- इति खल्वि त्यादि, इतिरेवंप्रकारार्थः खलुक्यालङ्कारे ततश्चैवंप्रकारो भगवान् सर्वज्ञानी सर्वदर्शी सर्वसंशयव्यवच्छेदी सर्वबोधकभाषाभाषी सर्वजगजीववत्सलः सर्वगुणिगणचक्रवर्ती सर्वनरनाकिनायकनिकायसेवितचरणयुग इत्यर्थः / महावीर इति नाम, एतदेवावर्त्यते श्लाघाकारिणामादरख्यापनार्थमनेकत्वख्यापनार्थं चेति, 'आघवेई त्यादि पूर्ववत् / स्वप्नदर्शनकाले भगवान् सरागसम्यग्दर्शनीति सरागसम्यग्दर्शनं निरूपयन्नाह___दसविधे सरागसम्मइंसणे पन्नत्ते, तं०- निसग्गु 1 वतेसरुई 2 आणरुती 3 सुत्त 4 बीतरुतिमेव 5 / अभिगम 6 वित्थाररुती 7 किरिया 8 संखेव ९धम्मरुती १०॥१॥सूत्रम् 751 // दसविहे त्यादि, सरागस्य- अनुपशान्ताक्षीणमोहस्य यत्सम्यग्दर्शनं- तत्त्वार्थश्रद्धानंतत्तथा, अथवा सरागंच तत्सम्यग्दर्शन चेति विग्रहः सरागंसम्यग्दर्शनमस्येति वेति, निसग्गगाहा,रुचिशब्दः प्रत्येकंयोज्यते, ततो निसर्गः-स्वभावस्तेन रुचिस्तत्त्वाभिलाषरूपाऽस्येति निसर्गरुचिनिसर्गतो वा रुचिरिति निसर्गरुचिः। यो हि जातिस्मरणप्रतिभादिरूपया स्वमत्याऽवगतान् सद्भूतान् जीवादीन् पदार्थान् श्रद्दधाति स निसर्गरुचिरिति भावो, यदाह-जो जिणदिढे भावे चउविहे (द्रव्यादिभिः) सद्दहाइ ॐ द्रव्यादिचतुर्विधान् भावान् यो जिनदृष्टान् भावेन श्रद्धत्ते।

Page #401
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 893 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, | सूत्रम् 751 निसर्गादि सम्यग्दर्शन| भेदाः सयमेव / एमेव नन्नहत्ति यस निसग्गरुइत्ति नायव्वो॥१॥(उत्तरा०नि०२८/१८) इति, तथोपदेशो-गुर्वादिना कथनं तेन रुचिर्यस्येत्युपदेशरुचिस्तत्पुरुषपक्षः स्वयमूह्यः सर्वत्रेति, यो हि जिनोक्तानेव जीवादीनान् तीर्थकरशिष्यादिनोपदिष्टान् श्रद्धत्ते स उपदेशरुचिरिति भावो, यत आह- एए चेव उ भावे उवइडे जो परेण सद्दहइ। छउमत्थेण जिणेण व उवएसरुई मुणेयव्वो॥१॥ (उत्तरा०नि० 28/19) इति, तथाऽऽज्ञा-सर्वज्ञवचनात्मिका तया रुचिर्यस्य स तथा, यो हि प्रतनुरागद्वेषमिथ्याज्ञानतयाऽऽचार्यादीनामाज्ञयैव कुग्रहाभावान्जीवादि तथेति रोचते माषतुषादिवत् स आज्ञारुचिरिति भावो, भणितं च-रागो दोसो मोहो अन्नाणं जस्स अवगय होइ। आणाए रोयंतो सो खलु आणारुई होइ॥१॥ (उत्तरा०नि० 28/20) इति, सुत्तबीयरुईमेव त्ति इहापि रुचिशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् सूत्रेण- आगमेन रुचिर्यस्य स सूत्ररुचिों हि सूत्रागममधीयानस्तेनैवाङ्गप्रविष्टादिना सम्यक्त्वं लभते गोविन्दवाचकवत् स सूत्ररुचिरिति भावोऽभिहितं च-जो सुत्तमहिज्जंतो सुएण ओगाहई उ सम्मत्तं। अंगण बाहिरेण व सो सुत्तरुइत्ति नायव्वो॥१॥ (उत्तरा०नि० 28/21) इति, तथा बीजमिव बीजं यदेकमप्यनेकार्थप्रतिबोधोत्पादकं वचस्तेन रुचिर्यस्य स बीजरुचिर्यस्य टेकेनापि जीवादिना पदेनावगतेनानेकेषु पदार्थेषु रुचिरुपैति स बीजरुचिरिति भावो, गदितंच- एगपएणेगाइं पयाइं जो पसरई उसम्मत्ते / उदएव्व तिल्लबिंदू सो बीयरुइत्ति नायव्वो ॥१॥(उत्तरा०नि० 28/22) इति, एवे ति समुच्चये, तथा अभिगमवित्थाररुइ त्ति इहापि प्रत्येकं रुचिशब्दः सम्बन्धनीयः / तत्राभिगमो- ज्ञानं ततो रुचिर्यस्य & एवमेवैते नान्यथेति च निसर्गरुचिख़तव्यः सः॥१॥ यः परेण छद्मस्थेन जिनेन वोपदिष्टानेतानेव भावान् श्रद्धत्ते स उपदेशरुचितिव्यः // 1 // 0 सम्यक्त्वावारकरागद्वेषमोहाज्ञानानि यस्यापगतानि भवन्ति आज्ञाया रोचयन् स खलु आज्ञारुचिर्भवति॥१॥ यः सूत्रमधीयानः श्रुतेनावगाहते तु सम्यक्त्वम् / अङ्गेनाङ्गबाह्येन वा स सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्यः॥शा एकपदेनानेकानि पदानि योऽवगाहते लभते च सम्यक्त्वम् / उदके इव तैलबिन्दुः स बीजरुचिरिति ज्ञातव्यः॥१॥ // 893

Page #402
श्रीस्थानाचं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 894 // भेदाः सोऽभिगमरुचिर्येन ह्याचारादिकं श्रुतमर्थतोऽधिगतं भवति सोऽभिगमरुचिरभिगमपूर्वकत्वात्तद्रुचेरिति भावो, गाथाऽत्र-सो दशममध्ययन होइ अभिगमरुई सुअनाणं जस्स अत्थओ दिट्ठ। एक्कारस अंगाई पइन्नयं दिट्ठिवाओ य॥१॥ (उत्तरा०नि० 28/23) इति, तथा दशस्थानम्, सूत्रम् 751 विस्तारो- व्यासस्ततो रुचिर्यस्य स तथेति, येन हि धर्मास्तिकायादिद्रव्याणां सर्वपर्यायाः सर्वैर्नयप्रमाणैाता भवन्ति स निसर्गादिविस्ताररुचिर्ज्ञानानुसारिरुचित्वादिति, न्यगादिच-दव्वाण सव्वभावा सव्वपमाणेहिं जस्स उवलद्धा। सव्वाहिं नयविहीहिं वित्थाररुई सम्यग्दर्शनमुणेयव्वो॥१॥ (उत्तरा०नि० 28/24) इति, तथा क्रिया- अनुष्ठानं रुचिशब्दयोगात् तत्र रुचिर्यस्य स क्रियारुचिः / इदमुक्तं भवति-दर्शनाद्याचारानुष्ठाने यस्य भावतोरुचिरस्तीति स क्रियारुचिरिति, उक्तंच-नाणेण दसणेण य तवे चरिते य समिइगुत्तीसु। जो किरियाभावरुई सो खलु किरियारुई होइ॥ (उत्तरा०नि० 28/25) इति, तथा सङ्केपः- सङ्ग्रहस्तत्र रुचिरस्येति सङ्केपरुचिर्यो / ह्यप्रतिपन्नकपिलादिदर्शनो जिनप्रवचनानभिज्ञश्च सङ्केपेणैव चिलातिपुत्रवदुपशमादिपदत्रयेण तत्त्वरुचिमवाप्नोति स सझेपरुचिरिति भाव, आह च-अणभिग्गहियकुदिट्ठी संखेवरुइत्ति होइ नायव्वो।अविसारओ पवयणे अणभिग्गहिओ य सेसेसु॥१॥ (उत्तरा०नि०२८/२६) इति, तथा धर्मे-श्रुतादौ रुचिर्यस्य स तथा, यो हि धर्मास्तिकायं श्रुतधर्मं चारित्रधर्मं च जिनोक्तं श्रद्धत्ते स धर्मरुचिरिति ज्ञेयः, यदगादि- जो अत्थिकायधम्म सुयधम्म खलु चरित्तधम्मं च / सद्दहइ जिणाभिहियं सो धम्मरुइत्ति नायव्वो॥१॥ (उत्तरा०नि०२८/२७) इति 10 // अयं च सम्यग्दृष्टिदशानामपि संज्ञानां क्रमेण व्यवच्छेदं करोतीति ता आह सोऽभिगमरुचिर्भवति येनार्थतः श्रुतज्ञानं दृष्टम् / एकादशाङ्गानि प्रकीर्णकानि दृष्टिवादश्च // 1 // द्रव्याणां सर्वे पर्यायाः सर्वप्रमाणैः सर्वनयविधिभिर्येनोपलब्धा 894 // विस्ताररुचितिव्यः॥१॥ 0 ज्ञाने दर्शने तपसि चारित्रे च समितिगुप्त्योः। यो भावतः क्रियारूचिः स खल क्रियारुचिर्भवति // 1 // अनभिगृहीतकदृष्टिरविशारदः / प्रवचने संक्षेपरुचिरिति ज्ञातव्यः शेषेष्वनभिगृहीतः॥ 1 // 0 योऽस्तिकायधर्म श्रुतधर्मं खलु चारित्रधर्मं च। जिनाभिहितं श्रद्धधाति स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यः॥१॥

Page #403
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 895 // सञ्जादशकम्, ___दस सण्णाओ पं० तं०- आहारसण्णा जाव परिग्गहसण्णा 4 कोहसण्णा जाव लोभसण्णा 8 लोगसण्णा 9 ओहसण्णा 10, दशममध्ययन नेरतिताणं दस सण्णातो एवं चेव, एवं निरंतरंजाववेमाणियाणं २४॥सूत्रम् 752 // दशस्थानम्, A नेरइया णं दसविधं वेयणं पच्चणुभवमाणा विहरंति, तं०-सीतं 1 उसिणं 2 खुधं 3 पिवासं 4 कंडु 5 परझं 6 भयं 7 सोगं 8 जरं / 752-753 ९वाहिं १०॥सूत्रम् 753 // दसे त्यादि, संज्ञानं संज्ञा आभोग इत्यर्थो, मनोविज्ञानमित्यन्ये, संज्ञायते वा आहाराद्यर्थी जीवोऽनयेति संज्ञा- वेदनीय नारकवेदनाः मोहनीयोदयाश्रया ज्ञानदर्शनावरणक्षयोपशमाश्रया च विचित्रा आहारादिप्राप्तये क्रियैवेत्यर्थः, सा चोपाधिभेदाद्भिद्यमाना दशप्रकारा भवतीति, तत्र क्षुद्वेदनीयोदयात् कवलाद्याहारार्थं पुद्गलोपादानक्रियैव संज्ञायतेऽनयेत्याहारसंज्ञा, तथा भयवेदनीयोदयाद्भयोद्धान्तस्य दृष्टिवदनविकाररोमाञ्चोढ़ेदादिक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति भयसंज्ञा, तथा पुंवेदोदयान्मैथुनाय स्त्र्यङ्गालोकनप्रसन्नवदनसंस्तम्भितोरुवेपथुप्रभृतिलक्षणा च क्रियैव संज्ञायतेऽनयेति मैथुनसंज्ञा, तथा लोभोदयात् प्रधानभवकारणाभिष्वङ्गपूर्विका सच्चित्तेतरद्रव्योपादानक्रिया चसंज्ञायतेऽनयेति परिग्रहसंज्ञा, तथा क्रोधोदयात्तदावेशगर्भाप्ररूक्षमुखनयनदन्तच्छदचेष्टैव संज्ञायतेऽनयेति क्रोधसंज्ञा, तथा मानोदयादहङ्कारात्मिकोत्सेकादिपरिणतिरेव संज्ञायतेऽनयेति मानसंज्ञा, तथा मायोदयेनाशुभसंक्लेशादनृतसम्भाषणादिक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति मायासंज्ञा, तथा लोभोदयाल्लालसत्वान्वितात्सचित्तेतरद्रव्यप्रार्थनैव संज्ञायतेऽनयेति लोभसंज्ञा, तथा मतिज्ञानाद्यावरणक्षयोपशमाच्छब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेत्योघसंज्ञा, याचसशा,8॥८९५॥ तथा तद्विशेषावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति लोकसंज्ञा 10, ततश्चौघसंज्ञा दर्शनोपयोगोलोकसंज्ञा ज्ञानोपयोग इति, व्यत्ययमन्ये, अन्ये पुनरित्थमभिदधति- सामान्यप्रवृत्तिरोघसंज्ञा लोकदृष्टिर्लोकसंज्ञा, एताश्च सुखप्रतिपत्तये स्पष्टरूपाः पञ्चेन्द्रियानधि

Page #404
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 896 // कृत्योक्ताः, एकेन्द्रियादीनां तु प्रायो यथोक्तक्रियानिबन्धनकर्मोदयादिपरिणामरूपा एवावगन्तव्याः,यावच्छब्दौ व्याख्यातार्थी, दशममध्ययन एता एव सर्वजीवेषु चतुर्विंशतिदण्डकेन निरूपयति- नेरइये त्यादि, एवं चेव त्ति यथा सामान्यसूत्रे एवमेव नारकसूत्रेऽपीत्यर्थ, दशस्थानम्, सूत्रम् एवं निरन्तर मिति यथा नारकसूत्रे संज्ञास्तथा शेषेष्वपि वैमानिकान्तेष्वित्यर्थः / अनन्तरसूत्रे वैमानिका उक्तास्ते च सुखवेदना 754-756 अनुभवन्ति, तद्विपर्यस्तास्तु नारका या वेदना अनुभवन्ति ता दर्शयति- नेरइया इत्यादि, कण्ठ्यम्, नवरं वेदनां-पीडां, तत्र छास्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः शीतस्पर्शजनिता शीता ताम्, सा च चतुर्थ्यादिनरकपृथ्वीष्विति, एवमुष्णांप्रथमादिषु, क्षुधं-बुभुक्षां पिपासां-तृषं कण्डूं पदार्थाः, खर्जु परज्झं ति परतन्त्रतां भयं-भीतिं शोकं- दैन्यं जरा-वृद्धत्वं व्याधि-ज्वरकुष्ठादिकमिति / अमुच वेदनादिकममूर्तम) . दशाभेदाः, जिन एव जानाति न छद्मस्थो यत आह कर्मविपा कादि-दशादस ठाणाई छउमत्थे णं सव्वभावेणं न जाणति ण पासति, तं०- धम्मत्थिगातं जाव वातं, अयं जिणे भविस्सति वा ण वा | दशकाध्यभविस्सति अयं सव्वदुक्खाणमंतं करेस्सति वाण वा करेस्सति, एताणि चेव उप्पन्ननाणदसणधरे(अरहा) जाव अयं सव्वदुक्खाणमंतं उत्सर्पिण्यादिकरेस्सति वाण वा करेस्सति // सूत्रम् 754 // कालमानम् दस दसाओपं० त०- कम्मविवागदसाओउवासगदसाओ अंतगडदसाओ अणुत्तरोववायदसाओ आयारदसाओपण्हावागरण- (तत्तदध्ययन कथानकानि) दसाओ बंधदसाओ दोगिद्धिदसाओ दीहदसाओ संखेवितदसाओ १०-१॥कम्मविवागदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०- मियापुत्ते १त गोत्तासे 2, अंडे 3 सगडेति यावरे 4 ।माहणे ५णंदिसेणे ६त, सोरियत्ति 7 उदुंबरे ८॥१॥सहसुद्दाहे आमलते ९कुमारे लेच्छती 8 // 896 // 10 इति 10-2 // उवासगदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०-आणंदे१ कामदेवे 2 अ, गाहावति चूलणीपिता ३।सुरादेवे 4 चुल्लसतते 5, गाहावति कुंडकोलिते६॥१॥सद्दालपुत्ते७ महासतते ८,णंदिणीपिया ९सालतियापिता १०-३॥अंतगडदसाणं दस अज्झयणा यनानि, 388888888

Page #405
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 897 // पं० तं०- णमि 1 मातंगे 2 सोमिले 3 रामगुत्ते 4 सुदंसणे 5 चेव / जमाली 6 त भगाली त 7 किंकमे 8 पल्लतेतिय ९॥१॥फाले अंबडपुत्तेत 10, एमेते दस आहिता १०-४॥अणुत्तरोववातियदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०- ईसिदासे य१धण्णे त 2, सुणक्खत्ते य ३कातिते 4 (तिय)।सट्ठाणे 5 सालिभद्दे त 6, आणंदे 7 तेतली 8 तित॥१॥दसन्नभद्दे 9 अतिमुत्ते 10, एमेते दस आहिया १०५॥आयारदसाणंदस अज्झयणा पं० तं०- वीसं असमाहिट्ठाणा 1 एगवीसंसबला 2 तेत्तीसं आसायणातो 3 अट्ठविहा गणिसंपया 4 दस चित्तसमाहिट्ठाणा 5 एगारस उवासगपडिमातो 6 बारस भिक्खुपडिमातो 7 पज्जोसवणा कप्पो 8 तीसं मोहणिजट्ठाणा 9 आजाइट्ठाणं 10-6 // पण्हावागरणदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०- उवमा 1 संखा 2 इसिभासियाई 3 आयरियभासिताई 4 महावीर-भासिआई५खोमगपसिणाई६ कोमलपसिणाई अद्दागपसिणाई 8 अंगुट्ठपसिणाइं९ बाहुपसिणाई १०-७॥बंधदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०- बंधे 1 य मोक्खे 2 य देवद्धि 3 दसारमंडलेवित 4 आयरियविप्पडिवत्ती 5 उवज्झातविप्पडिवत्ती 6 भावणा 7 विमुत्ती 8 सातो 9 कम्मे १०-८॥दोगेहिदसाणं दस अज्झयणा पं० तं०- वाते 1 विवाते 2 उववाते 3 सुक्खित्ते कसिणे 4 बायालीसं सुमिणे 5 तीसं महासुमिणा 6 बावत्तरिंसव्वसुमिणा 7 हारे 8 रामे ९गुत्ते 10 एमेते दस आहिता १०-९॥दीहदसाणंदस अज्झयणा पं० तं०- चंदे 1 सूरते 2 सुक्के ३त सिरिदेवी 4 पभावती 5 दीवसमुद्दोववत्ती 6 बहूपुत्ती 8 मंदरेति त ९थेरे संभूतविजते 8 थेरेपम्ह 9 ऊसासनीसासे १०-१०॥संखेवितदसाणंदस अज्झयणापं० तं०-खुड्डिया विमाणपविभत्ती 1 महल्लिया विमाणपविभत्ती 2 अंगचूलिया 3 वग्गचूलिया 4 विवाहचूलिया ५अरुणोववाते 6 वरुणोववाए 7 गरुलोववाते 8 वेलंधरोववाते ९वेसमणोववाते १०-११॥सूत्रम् 755 // दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणीते दस सागरोवमकोडाकोडीओकालो ओसप्पिणीते।सूत्रम् 756 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 754-756 छद्यस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः | पदार्थाः, | दशाभेदाः, कर्मविपाकादि-दशा| दशकाध्ययनानि, उत्सर्पिण्यादिकालमानम् (तत्तदध्ययनकथानकानि) // 897 //

Page #406
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 898 // ___दसे त्यादि गतार्थम्, नवरं छद्मस्थ इह निरतिशय एव द्रष्टव्योऽन्यथाऽवधिज्ञानी परमाण्वादि जानात्येव, सव्वभावेणं ति। दशममध्ययनं सर्वप्रकारेण स्पर्शरसगन्धरूपज्ञानेन घटमिवेत्यर्थो, धर्मास्तिकायं यावत्करणादधर्मास्तिकायमाकाशास्तिकायं जीवम- दशस्थानम्, सूत्रम् शरीरप्रतिबद्धं परमाणुपुद्गलं शब्दं गन्धमिति, अय मित्यादि द्वयमधिकमिह, तत्रायमिति- प्रत्यक्षज्ञानसाक्षात्कृतो जिनः 754-756 केवली भविष्यति न वा भविष्यतीति नवमम्, तथाऽयं सव्वे त्यादि प्रकटं दशममिति / एतान्येव छद्मस्थानवबोध्यानि छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः सातिशयज्ञानादित्वाजिनो जानातीति, आह च- एयाई इत्यादि, यावत्करणाद् 'जिणे अरहा केवली सव्वण्णू सव्वभावेण पदार्थाः, जाणइ पासइ, तंजहा-धम्मत्थिकाय'मित्यादि, यावद्दशमं स्थानम्, तच्चोक्तमेवेति / सर्वज्ञत्वादेवयान जिनोऽतीन्द्रियार्थप्रदर्श- दशाभेदाः, कान् श्रुतविशेषान् प्रणीतवांस्तान् दशस्थानकानुपातिनो दर्शयन्नाह- दस दसे त्याघेकादश सूत्राणि, तत्र दस त्ति दशसङ्ख्या कर्मविपा कादि-दशा'दसाउ' त्ति दशाधिकाराभिधायकत्वाद्दशा इति बहुवचनान्तं स्त्रीलिङ्गंशास्त्रस्याभिधानमिति, कर्मणोऽशुभस्य विपाक:- दशकाध्यफलं कर्मविपाकस्तत्प्रतिपादिका दशाध्ययनात्मकत्वाद्दशाः कर्मविपाकदशा, विपाकश्रुताख्यस्यैकादशाङ्गस्य प्रथमश्रुत यनानि, उत्सर्पिण्यादिस्कन्धः। द्वितीयश्रुतस्कन्धोऽप्यस्य दशाध्ययनात्मक एव, न चासाविहाभिमतः, उत्तरत्र विवरिष्यमाणत्वादिति, तथा साधून कालमानम् उपासते-सेवन्त इत्युपासका:-श्रावकास्तद्गतक्रियाकलापप्रतिबद्धा दशा-दशाध्ययनोपलक्षिता उपासकदशाः सप्तममङ्गमिति, (तत्तदध्ययनतथा अन्तो-विनाशः सच कर्मणस्तत्फलभूतस्य वा संसारस्य कृतो यैस्तेऽन्तकृतस्ते च तीर्थकरादयस्तेषां दशा अन्तकृद्दशा, कथानकानि) इह चाष्टमाङ्गस्य प्रथमवर्गे दशाध्ययनानीति तत्सङ्ख्ययोपलक्षितत्वादन्तकृद्दशा इत्यभिधानेनाष्टममङ्गमभिहितम्, तथा उत्तर:- प्रधानो नास्योत्तरो विद्यत इत्यनुत्तर उपपतनमुपपातो जन्मेत्यर्थोऽनुत्तरश्चासावुपपातश्चेत्यनुत्तरोपपातः सोऽस्ति येषां / तेऽनुत्तरोपपातिकाः सर्वार्थसिद्ध्यादिविमानपञ्चकोपपातिन इत्यर्थस्तद्वक्तव्यताप्रतिबद्धा दशा- दशाध्ययनोपलक्षिता // 898 //

Page #407
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् सूत्रम् भाग-२ / / 899 // अनुत्तरोपपातिकदशा नवममङ्गमिति, तथा चरणमाचारोज्ञानादिविषयः पञ्चधा आचारप्रतिपादनपरा दशा-दशाध्ययनात्मिका दशममध्ययनं आचारदशा, दशाश्रुतस्कन्ध इति या रूढाः। तथा प्रश्नाश्च- पृच्छा व्याकरणानि च- निर्वचनानि प्रश्नव्याकरणानि तत्प्रति- दशस्थानम्, पादिका दशा- दशाध्ययनात्मिकाः प्रश्नव्याकरणदशा दशममङ्गमिति, तथा बन्धदशाद्विगृद्धिदशादीर्घदशासझेपिकदशा 754-756 श्चास्माकमप्रतीता इति / कर्मविपाकदशानामध्ययनविभागमाह-कम्मे त्यादि, मिगे त्यादि श्लोकः साोगा-मृगग्रामाभि- छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः धाननगरराजस्य विजयनाम्नो भार्या तस्याः पुत्रो मृगापुत्रः, तत्र किल नगरे महावीरो गौतमेन समवसरणागतं जात्यन्धनरमव पदार्थाः, लोक्य पृष्टो- भदन्त! अन्योऽपीहास्ति जात्यन्धो?, भगवांस्तं मृगापुत्रं जात्यन्धमनाकृतिमुपदिदेश, गौतमस्तु कुतूहलेन दशाभेदाः, तद्दर्शनार्थं तद्गृहं जगाम, मृगादेवी च वन्दित्वाऽऽगमनकारणं पप्रच्छ, गौतमस्तु त्वत्पुत्रदर्शनार्थमित्युवाच, ततःसा भूमिगृहस्थं कर्मविपा कादि-दशातदुद्घाटनतस्तं गौतमस्य दर्शितवती, गौतमस्तु तमतिघृणास्पदं दृष्ट्वाऽऽगत्य च भगवन्तं पप्रच्छ, कोऽयं जन्मान्तरेऽभवत् ?, दशकाध्यभगवानुवाच-अयं हि विजयवर्द्धमानकाभिधाने खेटे मकायीत्यभिधानो लंचोपचारादिभिर्लोकोपतापकारी राष्ट्रकूटो बभूव, यनानि, उत्सर्पिण्यादिततः षोडशरोगातङ्काभिभूतो मृतो नरकं गतः, ततः पापकर्मविपाकेन मृगापुत्रो लोष्टाकारोऽव्यक्तेन्द्रियो दुर्गन्धिर्जातस्ततो कालमानम् मृत्वा नरकंगन्ता इत्यादि तद्वक्तव्यताप्रतिपादकंप्रथममध्ययनं मृगापुत्रमुक्तमिति १,गोत्तासे त्ति गोस्त्रासितवानिति गोत्रासः। (तत्तदध्ययन कथानकानि) अयं हि हस्तिनागपुरे भीमाभिधानकूटग्राहस्योत्पलाभिधानाया भार्यायाः पुत्रोऽभूत्, प्रसवकाले चानेन महापापसत्त्वेनाराट्या गावस्त्रासिता, यौवने चायं गोमांसान्यनेकधा भक्षितवान् ततो नारको जातस्ततो वाणिजग्रामनगरे विजयसार्थवाहभद्राभार्ययोरुज्झितकाभिधानः पुत्रो जातः, स च कामध्वजगणिकार्थे राज्ञा तिलशो मांसच्छेदनेन तत्खादनेन च चतुष्पथे। विडम्ब्य व्यापादितो नरकं जगामेति गोत्रासवक्तव्यताप्रतिबद्धं द्वितीयमध्ययनं गोत्रासमुच्यते, इदमेव चोज्झितकनाम्ना // 22 //

Page #408
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 900 // विपाकश्रुते उज्झितकमुच्यते 2, अंडे त्ति पुरिमतालनगरवास्तव्यस्य कुक्कुटाद्यनेकविधाण्डकभाण्डव्यवहारिणो वाणिजकस्य दशममध्ययन निन्नकाभिधानस्य पापविपाकप्रतिपादकमण्डमिति, सच निन्नको नरकंगतस्तत उद्वत्तोऽभग्नसेननामा पल्लीपतिर्जातः, सच दशस्थानम्, सूत्रम् पुरिमतालनगरवास्तव्येन निरन्तरं देशलूषणातिकोपितेन विश्वास्याऽऽनीय प्रत्येकं नगरचत्वरेषु तदग्रतः पितृव्यपितृव्यानी 754-756 प्रभृतिकं स्वजनवर्ग विनाश्य तिलशोमांसच्छेदनरुधिरमांसभोजनादिना कदर्थयित्वा निपातित इति, विपाकश्रुते चाभग्नसेन छद्मस्थाज्ञेयाः इतीदमध्ययनमुच्यते 3, सगडेत्ति यावरे शकटमिति चापरमध्ययनम्, तत्र शाखांजन्यांनगर्यां सुभद्राख्यसार्थवाहभद्राभिधान केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, तद्भार्ययोः पुत्रः शकटः, स च सुसेनाभिधानामात्येन सुदर्शनाभिधानगणिकाव्यतिकरे सगणिको मांसच्छेदादिनाऽत्यन्तं दशाभेदाः, कदर्थयित्वा विनाशितः, स च जन्मान्तरे छगलपुरे नगरे छन्निकाभिधानश्छागलिको मांसप्रिय आसीदित्येतदर्थप्रतिबद्धं कर्मविपा कादि-दशाचतुर्थमिति 4, माहणे त्ति कोशाम्ब्यां बृहस्पतिदत्तनामा ब्राह्मणः, स चान्तःपुरव्यतिकरे उदयनेन राज्ञा तथैव कदर्थयित्वा | | दशकाध्यमारितो जन्मान्तरे चासावासीद् महेश्वरदत्तनामा पुरोहितः, स च जितशत्रो राज्ञः शत्रुजयार्थं ब्राह्मणादिभिर्होमं चकार, तत्र | यनानि, उत्सर्पिण्यादिप्रतिदिनमेकैकं चातुर्वर्ण्यदारकमष्टम्यादिषु द्वौ द्वौ चतुर्मास्यां चतुरश्चतुरः षण्मास्यामष्टावष्टौ संवत्सरे षोडश 2 परचक्रागमे कालमानम् अष्टशतं 2 परचक्रं च जीयते, तदेवं मृत्वाऽसौ नरकं जगामेत्येवंब्राह्मणवक्तव्यतानिबद्धं पञ्चममिति 5, नन्दिसेणे यत्ति मथुरायां (तत्तदध्ययनश्रीदामराजसुतो नन्दिषेणो युवराजो विपाकश्रुते च नन्दिवर्द्धनः श्रूयते, स च राजद्रोहव्यतिकरे राज्ञा नगरचत्वरे तप्तस्य कथानकानि) लोहस्य द्रवेण स्नानं तद्विधसिंहासनोपवेशनं क्षारतैलभृतकलशै राज्याभिषेकं च कारयित्वा कष्टमारेण परासुतां नीतो नरकमगमत्, सच जन्मान्तरे सिंहपुरनगरराजस्य सिंहरथाभिधानस्य दुर्योधननामा गुप्तिपालो बभूव अनेकविधयातनाभिर्जनं कदर्थयित्वा मृतो नरकं गतवानित्येवमर्थं षष्ठमिति 6, सोरिय त्ति शौरिकनगरे शौरिकदत्तो नाम मत्स्यबन्धपुत्रः, स च ||900 //

Page #409
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 901 // मत्स्यमांसप्रियो गलविलग्नमत्स्यकण्टको महाकष्टमनुभूय मृत्वा नरकंगतः, सच जन्मान्तरे नन्दिपुरनगरराजस्य मित्राभिधान दशममध्ययन स्य श्रीको नाम महानसिकोऽभूत् जीवघातरतिर्मासप्रियश्च, मृत्वा चासौ नरकंगतवानिति सप्तमम्, इदं चाध्ययनं विपाकश्रुते दशस्थानम्, सूत्रम् ऽष्टममधीतं 7, उदुम्बरे त्ति पाडलीषण्डे नगरे सागरदत्तसार्थवाहसुत उदुम्बरदत्तो नाम्नाऽभूत्, सच षोडशभिर्रागैरेकदाभिभूतो 754-756 महाकष्टमनुभूय मृतः, स च जन्मान्तरे विजयपुरराजस्य कनकरथनाम्नो धन्वन्तरिनामा वैद्य आसीद मांसप्रियो मांसोपदेष्टा छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः चेतिकृत्वा नरकंगतवानित्यष्टमं 8, सहसुद्दाहे त्ति सहसा-अकस्मादुद्दाहः- प्रकृष्टोदाहः सहसोद्दाहः सहस्राणांवालोकस्योद्दाहः पदार्थाः, सहस्रोद्दाहः / आमलए त्तिरश्रुतेर्लश्रुतिरित्यामरक:- सामस्त्येन मारिरेवमर्थप्रतिबद्धं नवमम्, तत्र किल सुप्रतिष्ठे नगरे सिंहसेनो दशाभेदाः, राजा श्यामाभिधानदेव्यामनुरक्तस्तद्वचनादेवैकोनानि पञ्चशतानि देवीनां तां मिमारयिषूणि ज्ञात्वा कुपितः सन् तन्मातॄणामे कर्मविपा कादि-दशाकोनपञ्चशतान्युपनिमन्त्र्य महत्यगारे आवासं दत्त्वा भक्तादिभिः संपूज्य विश्रब्धानि सदेवीकानि सपरिवाराणि सर्वतो दशकाध्यद्वारबन्धनपूर्वकमग्निप्रदानेन दग्धवान् ततोऽसौ राजा मृत्वा च षष्ठ्यांगत्वा रोहीतके नगरे दत्तसार्थवाहस्य दुहिता देवदत्ताभि उत्सर्पिण्यादिधानाऽभवत् सा च पुष्पनन्दिना राज्ञा परिणीता सच मातुर्भक्तिपरतया तत्कृत्यानि कुर्वन्नासामास तया च भोगविघ्नकारिणीति कालमानम् तन्मातुवलल्लोहदण्डस्यापानप्रक्षेपात्सहसा दाहेन वधो व्यधायि राज्ञा चासौ विविधविडम्बनाभिर्विडम्ब्य विनाशितेति (तत्तदध्ययन कथानकानि) विपाकश्रुते देवदत्ताभिधानं नवममिति 9, तथा कुमारे लेच्छई इयत्ति कुमारा- राज्यार्हाः, अथवा कुमारा:- प्रथमवयस्थास्तान् लेच्छई इय त्ति लिप्सूंश्च- वणिज आश्रित्य दशममध्ययनमितिशब्दश्च परिसमाप्तौ भिन्नक्रमश्च, अयमत्र भावार्थो- यदुत इन्द्रपुरे नगरे पृथिवीश्रीनामगणिकाऽभूत्, सा च बहून् राजकुमारवणिक्पुत्रादीन् मन्त्रचूर्णादिभिर्वशीकृत्योदारान् भोगान् / भुक्तवती षष्ठ्यांच गत्वा वर्द्धमाननगरे धनदेवसार्थवाहदुहिता अजूरित्यभिधाना जाता साच विजयराजपरिणीता योनिशूलेन यनानि, // 901 //

Page #410
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 902 // कृच्छू जीवित्वा नरकं गतेति, अत एव विपाकश्रुते अज्जू इति दशममध्ययनमुच्यत इति 10 // उपासकदशा विवृण्वन्नाह- दशममध्ययन दसे त्यादि, आनन्दे सार्धः श्लोकः, 'आनन्दे'त्ति आनन्दोवाणिजग्रामाभिधाननगरवासी महर्द्धिको गृहपतिर्महावीरेण बोधित दशस्थानम्, सूत्रम् एकादशोपासकप्रतिमाः कृत्वोत्पन्नावधिज्ञानोमासिक्यासंलेखनया सौधर्ममगमदितिवक्तव्यताप्रतिबद्धं प्रथममध्ययनमानन्द 754-756 एवोच्यत इति 1, कामदेवेत्ति कामदेवश्चम्पानगरीवास्तव्यस्तथैव प्रतिबुद्धः परीक्षाकारिदेवकृतोपसर्गाविचलितप्रतिज्ञस्तथैव छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः दिवमगमदित्येवमर्थं द्वितीयं कामदेव इति 2, गाहावइ चूलणीपिय'त्ति चुलनीपितृनाम्ना गृहपतिर्वाणारसीनिवासी तथैव पदार्थाः, प्रतिबुद्धः प्रतिपन्नप्रतिमो विमर्शकदेवेन मातरं त्रिखण्डां क्रियमाणां दृष्ट्वा क्षुभितश्चलितप्रतिज्ञो देवनिग्रहार्थमुद्दधाव पुनः दशाभेदाः, कृतालोचनस्तथैव दिवं गत इतिवक्तव्यताप्रतिबद्धं चुलनीपितेत्युच्यते 3, सुरादेवे त्ति सुरादेवो गृहपतिर्वाराणसीनिवासी कर्मविपा कादि-दशापरीक्षकदेवस्य षोडश रोगातङ्कान् भवतःशरीरे समकमुपनयामि यदि धर्म न त्यजसीतिवचनमुपश्रुत्य चलितप्रतिज्ञः पुनरालो दशकाध्यचितप्रतिक्रान्तस्तथैव दिवंगत इतिवक्तव्यताभिधायकं सुरादेव इति 4, चुल्लसयए त्ति महाशतकापेक्षया लघुः शतकश्चल्लशतकः, यनानि, उत्सर्पिण्यादिस चालम्भिकानगरवासी देवेनोपसर्गकारिणा द्रव्यमपह्रियमाणमुपलभ्य चलितप्रतिज्ञः पुनर्निरतिचारः सन् दिवमगमद् / कालमानम् यथा तथा यत्राभिधीयते तच्चुल्लशतक इति 5, गाहावइ कुंडकोलिए त्ति कुंडकोलिको गृहपतिः काम्पिल्यवासी धर्मध्यानस्थो (तत्तदध्ययन कथानकानि) यथा देवस्य गोशालकमतमुद्राहयत उत्तरं ददौ दिवं च ययौ तथा यत्र अभिधीयते तत्तथेति 6, सद्दालपुत्ते त्ति सद्दालपुत्रः। पोलासपुरवासी कुम्भकारजातीयोगोशालकोपासको भगवताबोधितः पुनः स्वमतग्राहणोद्यतेन गोशालकेनाक्षोभितान्त:करणः प्रतिपन्नप्रतिमश्च परीक्षकदेवेन भार्यामारणदर्शनतो भग्नप्रतिज्ञः, पुनरपि कृतालोचनस्तथैव दिवंगत इतिवक्तव्यताप्रतिबद्धं सद्दालपुत्र इति 7, महासयए त्ति महाशतकनाम्नो गृहपते राजगृहनगरनिवासिनस्त्रयोदशभार्यापतेरुपासकप्रतिमाकृतमते // 902 //

Page #411
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 903 // रुत्पन्नावधिसंजाताधिगते रेवत्यभिधानस्वभार्याकृतानुकूलोपसर्गाचलमतेः संलेखनाजातदिविगतेर्वक्तव्यतानिबद्धं महाशतक इति 8, नंदिणीपियत्ति नन्दिनीपितृनामकस्य श्रावस्तीवास्तव्यस्य भगवताबोधितस्य संलेखनादिगतस्य वक्तव्यतानिबन्धनानन्दिनीपितृनामकमिति 9, लेइयापिय त्ति लेयिकाकापितृनाम्नः श्रावस्तीनिवासिनो गृहमेधिनो भगवतो बोधिलाभिनोऽनन्तरं तथैव सौधर्मगामिनो वक्तव्यतानिबद्धं लेयिकापितृनामकं दशममिति १०।दशाप्यमी विंशतिवर्षपर्यायाः सौधर्मेगताश्चतु:पल्योपमस्थितयो देवा जाता महाविदेहे च सेत्स्यन्तीति ॥अथान्तकृद्दशानामध्ययनविवरणमाह- अंतगडे त्यादि, इह चाष्टौ वर्गास्तत्र प्रथमवर्गे दशाध्ययनानि, तानि चामूनि-नमी त्यादि सार्द्ध रूपकम्, एतानि च नमीत्यादिकान्यन्तकृत्साधुनामानि अन्तकृद्दशाङ्गप्रथमवर्गेऽध्ययनसङ्गहे नोपलभ्यन्ते, यतस्तत्राभिधीयते-गोयम 1 समुद्द 2 सागर 3 गंभीरे 4 चैव होइ थिमिए 5 य। अयले 6 कंपिल्ले 7 खलु अक्खोभ 8 पसेणई 9 विण्हू 10 // 1 // (अन्तकृद्दशा) इति, ततो वाचनान्तरापेक्षाणीमानीति सम्भावयामो, न च जन्मान्तरनामापेक्षयैतानि भविष्यन्तीति वाच्यम्, जन्मान्तराणांतत्रानभिधीयमानत्वादिति ॥अधुनानुत्तरोपपातिकदशानामध्ययनविभागमाह- अणुत्तरो इत्यादि, इह च त्रयो वर्गास्तत्र तृतीयवर्गे दृश्यमानाध्ययनैः कैश्चित् सह साम्यमस्ति न सर्वैर्यत इहोक्तं- इसिदासे त्यादि, तत्र तु दृश्यते- धन्ने य सुनक्खत्ते, इसिदासे य आहिए। पेल्लए रामपुत्ते य, चंदिमा / पोट्टिके इय // 1 // पेढालपुत्ते अणगारे, अणगारे पोट्टिले इय। विहल्ले दसमे वुत्ते, एमए दस आहिया॥२॥ (अनुत्तरोपपातिकदशा) इति, तदेवमिहापि वाचनान्तरापेक्षयाऽध्ययनविभाग उक्तो न पुनरुपलभ्यमानवाचनापेक्षयेति, तत्र धन्यकसुनक्षत्रकथानके 0गौतमः 1 समुद्रः 2 सागरः 3 गम्भीर ४श्चैव भवति स्तिमितश्च 5 / अचलः 6 काम्पील्यो 7 ऽक्षोभ्यः 8 प्रसेनजिद् 9 विष्णुः 10 // 1 // धन्यश्च सुनक्षत्र ऋषिदासश्चाख्यातः। पेल्लको रामपुत्रश्च चन्द्रमाः प्रोष्ठक इति॥१॥ पेढालपुत्रोऽनगारोऽनगारः पोट्टिलश्च इति। विहल्लो दशम उक्त एवमेते आख्याता दश // 2 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 754-756 छास्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, दशाभेदाः, कर्मविपाकादि-दशादशकाध्ययनानि, उत्सर्पिण्यादिकालमानम् (तत्तदध्ययनकथानकानि) // 903 //

Page #412
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 904 // एवं- काकन्द्यां नगर्यां भद्रासार्थवाहीसुतो धन्यको नाम महावीरसमीपे धर्ममनुश्रुत्य महाविभूत्या प्रव्रजितः षष्ठोपवासी दशममध्ययनं उज्झ्यमानलब्धाचाम्लपारणो विशिष्टतपसा क्षीणमांसशोणितो राजगृहे श्रेणिकमहाराजस्य चतुर्दशानां श्रमणसहस्राणां दशस्थानम्, सूत्रम् मध्येऽतिदुष्करकारक इति महावीरेण व्याहृतस्तेन च राज्ञा सभक्तिकं वन्दित उपबृंहितश्च कालं च कृत्वा सर्वार्थसिद्धविमान 754-756 उत्पन्न इति, एवं सुनक्षत्रोऽपीति, कार्तिक इति हस्तिनागपुरे श्रेष्ठी इभ्यसहस्रप्रथमासनिकः श्रमणोपासको जितशत्रुराजस्या- छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः भियोगाच्चपरिव्राजकस्यमासक्षपणपारणके भोजनं परिवेषितवान् तमेव निर्वेदं कृत्वा मुनिसुव्रतस्वामिसमीपे प्रव्रज्यांप्रतिपन्न पदार्थाः, वान् द्वादशाङ्गधरो भूत्वा शक्रत्वेनोत्पन्न इत्येवं यो भगवत्यां श्रूयते सोऽन्य एव अयं पुनरन्योऽनुत्तरसुरेषूपपन्न इति, शालिभद्र दशाभेदाः, कर्मविपाइति यः पूर्वभवे सङ्गमनामा वत्सपालोऽभवत्, सबहुमानं च साधवे पायसमदात्, राजगृहे गोभद्रश्रेष्ठिनः पुत्रत्वेनोत्पन्नो, कादि-दशादेवीभूतगोभद्रश्रेष्ठिसमुपनीतदिव्यभोजनवसनकुसुमविलेपनभूषणादिभिर्भोगाङ्रङ्गनानां द्वात्रिंशता सह सप्तभूमिकरम्यहर्म्य दशकाध्यतलगतोललति स्म, वाणिजकोपनीतलक्षमूल्यबहुरत्नकम्बला गृहीता भद्रया शालिभद्रमात्रा वधूनांपादप्रोञ्छनीकृताश्चेति- यनानि, उत्सर्पिण्यादिश्रवणाज्जातकुतूहले दर्शनार्थं गृहमागते श्रेणिकमहाराजे जनन्याऽभिहितो-यथा त्वांस्वामी द्रष्टुमिच्छतीत्यवतर प्रासादशृङ्गात् / कालमानम् स्वामिनं पश्येतिवचनश्रवणादस्माकमप्यन्यः स्वामीति भावयन् वैराग्यमुपजगाम वर्द्धमानस्वामिसमीपे च प्रवव्राज, (तत्तदध्ययन कथानकानि) विकृष्टतपसा क्षीणदेहः शिलातले पादपोपगमनविधिनाऽनुत्तरसुरेषूत्पन्नवानिति सोऽयमिह सम्भाव्यते, केवलमनुत्तरोपपातिकाङ्गेनाधीत इति, 'तेतलीतिय' त्ति तेतलिसुत इति यो ज्ञाताध्ययनेषु श्रूयते, स नायम्, तस्य सिद्धिगमनश्रवणात्, तथा दशार्णभद्रोदशार्णपुरनगरवासी विश्वम्भराविभुर्यो भगवन्तं महावीरं दशार्णकूटनगरनिकटसमवसृतमुद्यानपालवचनादुपलभ्य यथानकेनापि वन्दितो भगवांस्तथा मया वन्दनीय इति राज्यसम्पदवलेपाद्भक्तितश्च चिन्तयामास, ततः प्रातः सविशेषकृत // 904 //

Page #413
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 905 // स्नानविलेपनाभरणादिविभूषः प्रकल्पितप्रधानद्विपपतिपृष्ठाधिरूढो वल्गनादिविविधक्रियाकारिसदपसर्पच्चतुरङ्गसैन्य- दशममध्ययन समन्वितः पुष्यमाणसमुद्घष्यमाणागणितगुणगणः सामन्तामात्यमन्त्रिराजदौवारिकदूतादिपरिवृतः सान्तःपुरपौरजनपरिगत दशस्थानम्, सूत्रम् आनन्दमयमिव सम्पादयन् महीमण्डलमाखण्डल इवामरावत्या नगरान्निर्जगाम निर्गत्य च समवसरणमभिगम्य यथाविधि 754-756 भगवन्तं भव्यजननलिनवनविबोधनाभिनवभानुमन्तं महावीरं वन्दित्वोपविवेश, अवगतदशार्णभद्रभूपाभिप्रायं च तन्मान- छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः विनोदनोद्यतं कृताष्टमुखे प्रतिमुखं विहिताष्टदन्ते प्रतिदन्तं कृताष्टपुष्करिणीके प्रतिपुष्करिणि निरूपिताष्टपुष्करे प्रतिपुष्कर पदार्थाः, विरचिताष्टदले प्रतिदलं विरचितद्वात्रिंशद्वद्धनाटके वारणेन्द्रे समारूढं स्वश्रिया निखिलंगगनमण्डलमापूरयन्तममरपतिमव- | दशाभेदाः, कर्मविपालोक्य कुतोऽस्मादृशामीदृशी विभूतिः कृतोऽनेन निरवद्यो धर्म इति ततोऽहमपितं करोमीति विभाव्य प्रवव्राज, जितोऽहमधुना कादि-दशात्वयेति भणित्वा यमिन्द्रः प्रणिपपातेति सोऽयं दशार्णभद्रः सम्भाव्यते परमनुत्तरोपपातिकाङ्गेनाधीतः, क्वचित्सिद्धश्च श्रूयत दशकाध्यइति, तथा अतिमुक्त एवं श्रूयते अन्तकृद्दशाङ्गे- पोलासपुरे नगरे विजयस्य राज्ञः श्रीनाम्न्या देव्या अतिमुक्तको नाम पुत्रः यनानि, उत्सर्पिण्यादिषड्डार्षिको गौतमं गोचरगतं दृष्ट्वा एवमवादीत्- के यूयं किं वा अटथ?, ततो गौतमोऽवादीत्- श्रमणा वयं भिक्षार्थं च कालमानम् पर्यटामः / तर्हि भदन्तागच्छत तुभ्यं भिक्षां दापयामीति भणित्वा अङ्गल्या भगवन्तं गृहीत्वा स्वगृहमानैषीत्, ततः श्रीदेवी (तत्तदध्ययन कथानकानि) हृष्टा भगवन्तं प्रतिलम्भयामास, अतिमुक्तकः पुनरवोचत्- यूयं व वसथ?, भगवानुवाच- भद्र! मम धर्माचार्याः श्रीवर्द्धमानस्वामिन उद्याने वसन्ति तत्र वयं परिवसामो, भदन्त! आगच्छाम्यहं भवद्भिः सार्धं भगवतो महावीरस्य पादान्। // 905 // वन्दितुं?, गौतमोऽवादीद्- यथासुखं देवानां प्रिय!, ततो गौतमेन सहागत्यातिमुक्तकः कुमारो भगवन्तं वन्दते, स धर्म श्रुत्वा प्रतिबुद्धो गृहमागत्य पितरावब्रवीद्- यथा संसारान्निविण्णोऽहं प्रव्रजामीत्यनुजानीतं मां युवाम्, तावूचतुर्बालस्त्वम्

Page #414
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 906 // किं जानासि?, ततोऽतिमुक्तकोऽवादीत्- हे अम्बतात! यदेवाहं जानामि तदेव न जानामि, यदेव न जानामि तदेव जानामि, दशममध्ययन ततस्तौ तमवादिष्टां- कथमेतत्?, सोऽब्रवीत्- अम्बतात! जानाम्यहं यदुत- जातेनावश्यं मर्त्तव्यम्, न जानामि तु कदा वा दशस्थानम्, सूत्रम् कस्मिन् वा कथं वा कियच्चिराद्वा?, तथा न जानामि कैः कर्मभिर्निरयादिषु जीवा उत्पद्यन्ते एतत्पुनर्जानामि यथा स्वयंकृतैः 754-756 कर्मभिरिति, तदेवं मातापितरौ प्रतिबोध्य प्रवव्राज तपः कृत्वाच सिद्ध इति, इह त्वयमनुत्तरोपपातिकेषु दशमाध्ययनतयोक्त- छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः स्तदपर एवायं भविष्यतीति, दस आहिय त्ति दशाध्ययनान्याख्यातानीत्यर्थः॥ आचारदशानामध्ययनविभागमाह-आयारे न पदार्थाः, त्यादि, असमाधिर्ज्ञानादिभावप्रतिषेधोऽप्रशस्तो भाव इत्यर्थस्तस्य स्थानानि-पदानि असमाधिस्थानानि-यैरासेवितैरात्म- दशाभेदाः, परोभयानामिह परत्र चोभयत्र वा असमाधिरुत्पद्यते तानीति भावः / तानि च विंशतिर्दुतचारित्वादीनि तत एवावगम्यानीति, कर्मविपा कादि-दशातत्प्रतिपादकमध्ययनमसमाधिस्थानानीति प्रथमम्, तथा एकविंशतिः शबलाः शबलं-कर्बुरं द्रव्यतः पटादिभावतःसातिचारं दशकाध्यचारित्रम्, इह च शबलचारित्रयोगाच्छबलास्साधवस्ते च करकर्मप्रकारान्तरमैथुनादीन्येकविंशतिपदानि तत्रैवोक्तरूपाणि यनानि, उत्सर्पिण्यादिसेवमाना उपाधित एकविंशतिर्भवन्ति तदर्थमध्ययनमेकविंशतिशबला इत्यभिधीयते 2, तेत्तीसमासायणाउ त्ति ज्ञानादिगुणा कालमानम् आ-सामस्त्येन शात्यन्ते-अपध्वस्यन्ते यकाभिस्ता आशातना-रत्नाधिकविषयाविनयरूपाः पुरतोगमनादिकास्तत्प्रसिद्धा कथानकानि) स्त्रयस्त्रिंशद्भेदा यत्राभिधीयन्ते तदध्ययनमपितथोच्यत इति 3, अद्वेत्यादि, अष्टविधा गणिसम्पद् आचारश्रुतशरीरवचनादिका आचार्यगुणर्द्धिरष्टस्थानकोक्तरूपा यत्राभिधीयते तदध्ययनमपितथोच्यत इति 4, दसे त्यादि, दश चित्तसमाधिस्थानानि येषु // 906 // सत्सु चित्तस्य प्रशस्तपरिणतिर्जायते तानि तथा, असमुत्पन्नपूर्वकधर्मचिन्तोत्पादादीनि तत्रैव प्रसिद्धान्यभिधीयन्ते यत्र तत्तथैवोच्यत इति ५,एक्कारेत्यादि, एकादशोपासकानां- श्रावकाणांप्रतिमाः- प्रतिपत्तिविशेषा दर्शनव्रतसामायिकादिविषयाः (तत्तदध्ययन

Page #415
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रम् // 907 // प्रतिपाद्यन्ते यत्र तत्तथैवोच्यत इति 6, बारसेत्यादि, द्वादश भिक्षुणां प्रतिमा- अभिग्रहा मासिकीद्विमासिकीप्रभृतयो दशममध्ययनं यत्राभिधीयन्ते तत्तथोच्यते, पज्जो इत्यादि, पर्याया ऋतुबद्धिकाः द्रव्यक्षेत्रकालभावसम्बन्धिन उत्सृज्यन्ते- उज्झ्यन्ते यस्यां दशस्थानम्, सा निरुक्तविधिना पर्योसवना अथवा परीति- सर्वतः क्रोधादिभावेभ्यः उपशम्यते यस्यां सा पर्युपशमना अथवा परिः 754-756 सर्वथा एकक्षेत्रे जघन्यतःसप्ततिदिनानि उत्कृष्टतः षण्मासान् वसनं निरुक्तादेव पर्युषणा तस्याः कल्प:- आचारो मर्यादेत्यर्थः छद्मस्थाज्ञेयाः पर्योसवनाकल्प: पर्युपशमनाकल्पः पर्युषणाकल्पोवेति,सच सक्कोसजोयणं विगइनवय मित्यादिकस्तत्रैव प्रसिद्धस्तदर्थमध्ययन केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, स एवोच्यत इति 8, तीस मित्यादि, त्रिंशन्मोहनीयकर्मणो बन्ध-स्थानानि-बन्धकारणानि वारिमज्झेऽवगाहित्ता, तसे पाणे दशाभेदाः, विहिंसई त्यादिकानि तत्रैव प्रसिद्धानि मोहनीयस्थानानि तत्प्रतिपादकमध्ययनं तथैवोच्यत इति 9, आजाइट्ठाण मिति आजनन कर्मविपा कादि-दशामाजाति:- सम्मूर्च्छनगर्भोपपाततो जन्म तस्याः स्थानं-संसारस्तत्सनिदानस्य भवतीत्येवमर्थप्रतिपादनपरमाजातिस्थानमुच्यत दशकाध्यइति १०॥प्रश्मव्याकरणदशा इहोक्तरूपा न दृश्यन्ते दृश्यमानास्तु पञ्चाश्रवपञ्चसंवरात्मिका इति, इहोक्तानां तूपमादीनाम- यनानि, उत्सर्पिण्यादिध्ययनानामक्षरार्थः प्रतीयमान एवेति, नवरं पसिणाई ति प्रश्नविद्या यकाभिः क्षौमकादिषु देवतावतारः क्रियत इति, तत्र कालमानम् क्षौमकं- वस्त्रं अद्दागो- आदर्शोऽङ्गष्ठो- हस्तावयवो बाहवो- भुजा इति // बन्धदशानामपि बन्धाद्यध्ययनानि श्रौतेनार्थेन / (तत्तदध्ययनव्याख्यातव्यानि / द्विगृद्धिदशाश्वस्वरूपतोऽप्यनवसिताः। दीर्घदशाः स्वरूपतोऽनवगता एव, तदध्ययनानि तु कानिचिन्नरका कथानकानि) वलिकाश्रुतस्कन्धे उपलभ्यन्ते, तत्र चन्द्रवक्तव्यताप्रतिबद्धं चन्द्रमध्ययनम्, तथाहि-राजगृहे महावीरस्य चन्द्रो ज्योतिष्कराजो // 20 // वन्दनं कृत्वा नाट्यविधिं चोपदर्य प्रतिगतो, गौतमश्च भगवन्तं तद्वक्तव्यतां पप्रच्छ, भगवांश्चोवाच- श्रावस्त्यामङ्गजिन्नामा अयं गृहपतिरभूत् पार्श्वनाथसमीपे च प्रव्रजितो विराध्य च मनाक् श्रामण्यं चन्द्रतयोत्पन्नो महाविदेहे च सेत्स्यतीति, तथा

Page #416
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 908 // सूरवक्तव्यताप्रतिबद्धं सूरम्, सूरवक्तव्यता च चन्द्रवद्, नवरं सुप्रतिष्ठो नाम्ना बभूवेति, शुक्रो- ग्रहस्तद्वक्तव्यता चैवं- राजगृहे दशममध्ययनं भगवन्तं वन्दित्वा शुक्रे प्रतिगते गौतमस्य तथैव भगवानुवाच- वाणारस्यां सोमिलनामा ब्राह्मणोऽयमभवत्, पार्श्वनाथं दशस्थानम्, सूत्रम् चापृच्छत्-'ते भंते! जवणिज्जं', तथा सरिसवया मासा कुलत्था य ते भोजा? एगे भवं दुवे भव'मित्यादि, भगवता चैतेषु 754-756 विभक्तेष्वाक्षिप्तः श्रावको भूत्वा पुनर्विपर्यासादारामादिलौकिकधर्मस्थानानि कारयित्वा दिक्प्रोक्षकतापसत्वेन प्रव्रज्य छद्मस्थाज्ञेयाः प्रतिषष्ठपारणकं क्रमेण पूर्वादिदिग्भ्य आनीय कन्दादिकमभ्यवजहार, अन्यदाऽसौ यत्र क्वचन गर्तादौ पतिष्यामि तत्रैव केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, प्राणांस्त्यक्ष्यामीत्यभिग्रहमभिगृह्य काष्ठमुद्रया मुखं बद्धा उत्तराभिमुखः प्रतस्थौ, तत्र प्रथमदिवसेऽपराह्नसमयेऽशोकतरोरधो दशाभेदाः, होमादिकर्म कृत्वोवास, तत्र देवेन केनाप्युक्तोऽहो सोमिलब्राह्मणमहर्षे! दुष्प्रव्रजितं ते, पुनर्द्वितीयेऽहनि तथैव सप्तपर्णस्याध कर्मविपा कादि-दशाउषित उक्तः / तृतीयादिषु दिनेष्वश्वत्थवटोदुम्बराणामध उषितो भणितो देवेन, ततः पञ्चमदिनेऽवादीदसौ- कथं नु नाम मे दशकाध्यदुष्प्रव्रजितं?, देवोऽवोचत्- त्वं पार्श्वनाथस्य भगवतः समीपेऽणुव्रतादिकं श्रावकधर्मं प्रतिपद्याधुना अन्यथा वर्त्तस इति यनानि, उत्सर्पिण्यादिदुष्प्रव्रजितं तव, ततोऽद्यापि तमेवाणुव्रतादिकं धर्मं प्रतिपद्यस्व येन सुप्रव्रजितं तव भवतीत्येवमुक्तस्तथैव चकार, ततः कालमानम् श्रावकत्वं प्रतिपाल्यानालोचितप्रतिक्रान्तः कालंकृत्वा शुक्रावतंसके विमाने शुक्रत्वेनोत्पन्न इति / तथा श्रीदेवीसमाश्रयमध्ययन (तत्तदध्ययन कथानकानि) श्रीदेवीति, तथाहि-सा राजगृहे महावीरवन्दनाय सौधर्मादाजगाम, नाट्यं दर्शयित्वा प्रतिजगाम च, गौतमस्तत्पूर्वभवंड पप्रच्छ, भगवांस्तं जगाद-राजगृहे सुदर्शनश्रेष्ठी बभूव प्रियाभिधानाच तद्भार्या तयोः सुता भूतानाम बृहत्कुमारिका पार्श्वनाथसमीपे प्रव्रजिता शरीरबकुशा जाता सातिचारा च मृत्वा दिवं गता महाविदेहे च सेत्स्यतीति / तथा प्रभावती- चेटकदुहिता वीतभयनगरनायकोदायनमहाराजभार्या यया जिनबिम्बपूजार्थं स्नानान्तरं चेट्या सितवसनापणेऽपि विभ्रमाद्रक्तवसनमुप // 908 //

Page #417
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 909 // नीतमनवसरमनयेति मन्यमानया मन्युना दर्पणेन चेटिका हता मृता च, ततो वैराग्यादनशनं प्रतिपद्य देवतया यया बभूवे, यया चोजयिनीराजं प्रति विक्षेपेण प्रस्थितस्य ग्रीष्मे मासि पिपासाभिभूतसमस्तसैन्यस्योदायनमहाराजस्य स्वच्छशीतलजलपरिपूर्णत्रिपुष्करकरणेनोपकारोऽकारीत्येवंलक्षणप्रभावतीचरितयुक्तमध्ययनं प्रभावतीति सम्भाव्यते,नचेदं निरयावलिकाश्रुतस्कन्धे दृश्यत इति पञ्चमम्, तथा बहुपुत्रिकादेवीप्रतिबद्धं सैवाध्ययनमुच्यते, तथाहि- राजगृहे महावीरवन्दनार्थं सौधर्माद्बहुपुत्रिकाभिधाना देवी समवततार, वन्दित्वा च प्रतिजगाम, केयमिति पृष्टे गौतमेन भगवानवादीत्- वाराणस्यां नगर्यां भद्राभिधानस्य सार्थवाहस्य सुभद्राभिधाना भार्येयं बभूव, सा च वन्ध्या पुत्रार्थिनी भिक्षार्थमागतमार्यासंघाटकं पुत्रलाभं पप्रच्छ सच धर्ममचकथत प्रावाजीच्च, सा बहुजनापत्येषु प्रीत्याऽभ्यङ्गोद्वर्त्तनापरायणासातिचारा मृत्त्वासौधर्ममगमत्, ततश्च्युता च विभेले सन्निवेशे ब्राह्मणीत्वेनोत्पत्स्यते, ततः पितृभागिनेयभार्या भविष्यति युगलप्रसवा च, सा षोडशभिर्वर्षेः द्वात्रिंशदपत्यानि जनयिष्यति, ततोऽसौ तन्निर्वेदादार्याः प्रक्ष्यति ताश्च धर्म कथयिष्यन्ति श्रावकत्वं च सा प्रतिपत्स्यते, कालान्तरे प्रव्रजिष्यति, सौधर्मेचेन्द्रसामानिकतयोत्पद्य महाविदेहे सेत्स्यतीति / तथा स्थविरः- सम्भूतविजयो भद्रबाहुस्वामिनो गुरुभ्राता स्थूलभद्रस्य सगडालपुत्रस्य दीक्षादाता तद्वक्तव्यताप्रतिबद्धमध्ययनं स एवोच्यत इति नवमम्, शेषाणि त्रीण्यप्रतीतानीति / संक्षेपिकदशा अप्यनवगतस्वरूपा एव, तदध्ययनानां पुनरयमर्थः- खुड्डिए त्यादि, इहावलिकाप्रविष्टेतरविमानप्रविभजनंयत्राध्ययने तद्विमानप्रविभक्तिः। तच्चैकमल्पग्रन्थार्थ तथाऽन्यन्महाग्रन्थार्थमतः क्षुल्लिका विमानप्र- विभक्तिर्महती विमानप्रविभक्तिरिति, अङ्गस्य- आचारादेचूलिका यथाऽऽचारस्यानेकविधा, इहोक्तानुक्तार्थसङ्घाहिका चूलिका, वग्गचूलिय त्ति इह च वर्गोऽध्ययनादिसमूहो, यथा अन्तकृद्दशास्वष्टौ वर्गास्तस्य चूलिका वर्गचूलिका, विवाहचूलिय दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 754-756 छद्मस्थाज्ञेयाः केवलिज्ञेयाः पदार्थाः, दशाभेदाः, कर्मविपाकादि-दशादशकाध्ययनानि, उत्सर्पिण्यादिकालमानम् (तत्तदध्ययनकथानकानि) 909 //

Page #418
दशममध ययनं दशस्थानमा श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 910 // नरकावास त्ति व्याख्या- भगवती तस्याश्शूलिका व्याख्याचूलिका, अरुणोपपात इति इहारुणो नाम देवस्तत्समयनिबद्धो ग्रन्थस्तदुपपातहेतुररुणोपपातो, यदा तदध्ययनमुपयुक्तः सन् श्रमणः परिवर्त्तयति तदाऽसावरुणो देवः स्वसमयनिबद्धत्वाच्चलितासनः सूत्रम् 757 सम्भ्रमोद्धान्तलोचनः प्रयुक्तावधिस्तद्विज्ञाय हृष्टप्रहृष्टश्चलचपलकुण्डलधरो दिव्यया द्युत्या दिव्यया विभूत्या दिव्यया गत्या / अनन्तरोत्रैवासौ भगवान् श्रमणस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य च भक्तिभरावनतवदनो विमुक्तवरकुसुमवृष्टिरवपतति, अवपत्य च त्पन्नादि नारकभेदतदा तस्य श्रमणस्य पुरतः स्थित्वा अन्तर्हितः कृताञ्जलिक उपयुक्तः संवेगविशुद्ध्यमानाध्यवसानः शृण्वंस्तिष्ठति, समाप्ते पंकप्रभाच भणति- सुस्वाध्यायितं सुस्वाध्यायितमिति, वरं वृणीष्व 2 इति, ततोऽसाविहलोकनिष्पिपासः समतृणमणिमुक्तालेष्टुकाञ्चनः सिद्धिवधूनिर्भरानुगतचित्तः श्रमणः प्रतिभणति-नमेवरेणार्थ इति, ततोऽसावरुणो देवोऽधिकतरजातसंवेगः रत्नप्रभा पंकप्रभाप्रदक्षिणां कृत्वा वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रतिगच्छति, एवं वरुणोपपातादिष्वपि भणितव्यमिति / एवंभूतं च श्रुतं कालविशेष एव भवतीति दशस्थानकावतारि तत्स्वरूपमाह- दसही त्यादि सूत्रद्वयं सुगमम् / यथोपाधिवशात् कालद्रव्यं भेदवत्तथा नारका ऽसुरादिनारकादिजीवद्रव्याण्यपीत्याह बादरवनस्पतिदसविधा नेरइया पं० तं०- अणंतरोववन्ना परंपरोववन्ना अणंतरावगाढा परंपरावगाढा अणंतराहारगा परंपराहारगा अणंतरपज्जत्ता व्यन्तरब्रह्मपरंपरपज्जत्ता चरिमा अचरिमा, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया 24 / चउत्थीते णं पंकप्पभाते पुढवीते दस निरतावाससतसहस्सा पं०१ रयणप्पभाते पुढवीते जहन्नेणं नेरतिताणं दसवाससहस्साई ठिती पं० 2 चउत्थीते णं पंकप्पभाते पुढवीते उक्कोसेण नेरतिताणं दस सागरोवमाई ठिती पण्णत्ता 3 पंचमाते णं धूमप्पभाते पुढवीते जहन्नेणं नेरइयाणं दस सागरोवमाई ठिती पं० 4 असुरकुमाराणं जहन्नेणं दसवाससहस्साइंठिती पं०, एवं जाव थणियकुमाराणं 14 बायरवणस्सतिकातिताणं उक्कोसेणं दसवाससहस्साई ठिती पं० धूमप्रभा लान्तकस्थितयः // 910 //

Page #419
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 911 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 757 अनन्तरोत्पन्नादिनारकभेदपकप्रभानरकावासरत्नप्रभापंकप्रभाधूमप्रभानारका 15 वाणमंतरदेवाणं जहण्णेणं दस वाससहस्साई ठिई पं० 16 बंभलोगे कप्पे उक्कोसेणं देवाणं दस सागरोवमाइंठिती पं० 17 लंतते कप्पे देवाणं जहण्णेणं दस सागरोवमाइं ठिती पं०१८॥ सूत्रम् 757 / / दसविहे त्यादि, सूत्राणि चतुर्विंशतिर्न विद्यते अन्तरं-व्यवधानमस्येत्यनन्तरो-वर्तमानःसमयस्तत्रोपपन्नका अनन्तरोपपन्नका येषामुत्पन्नानामेकोऽपि समयो नातिक्रान्तस्त एत इति, येषांतूत्पन्नानांव्यादयः समयाजातास्ते परम्परोपपन्नकाः परम्परसमयेषूपपन्नत्वात् तेषामित्ययं कालविशेषोपाधिकृतो भेदः। तथा विवक्षितप्रदेशापेक्षया अनन्तरप्रदेशेष्ववगाढा- अवस्थिता अनन्तरावगाढा अथवा प्रथमसमयावगाढाः-अनन्तरावगाढा एतद्विलक्षणाः परम्परावगाढाः, अयं क्षेत्रतो भेदः। तथा अनन्तरान्अव्यवहितान् जीवप्रदेशैराक्रान्ततया स्पृष्टतया वा पुद्गलानाहारयन्तीत्यनन्तराहारका, ये तु पूर्व व्यवहितान् सतः पुद्गलान् / स्वक्षेत्रमागतानाहारयन्ति ते परम्पराहारकाः, अथवा प्रथमसमयाहारका अनन्तराहारकाः इतरे त्वितरे, अयं तु द्रव्यकृतो भेद बादरवनस्पतिइति, न विद्यते पर्याप्तत्वेऽन्तरं येषां ते अनन्तरास्ते च ते पर्याप्तकाश्चेत्यनन्तरपर्याप्तकाः, प्रथमसमयपर्याप्तका इत्यर्थ, इतरे तु व्यन्तरब्रह्मपरम्परपर्याप्तका, अयं भावकृतो भेदः, पर्याप्तेर्भावत्वादिति, चरमनारकभवयुक्तत्वाच्चरमा न पुनर्नारका भविष्यन्ति ये इति स्थितयः सूत्रम् 758 भावस्तद्विपरीता अचरमाः, अयमपि भावकृत एव भेदश्चरमाचरमत्वयोर्जीवपर्यायत्वादिति / एव मित्यादिनारकवद्दशप्रकारत्वमिदं नैरन्तर्येण चतुर्विंशतिदण्डकोक्तानां वैमानिकान्तानामपि योजनीयमिति / दण्डकस्यादौ दशधा नारका उक्ताः अथ द्भद्रता कारणानि तदाधारान् नारकादिस्थितिं च दशस्थानानुपाततो निरूपयन् चउत्थीए त्यादिसूत्राष्टादशकमाह, सुगमं चैतदिति / अनन्तरं लान्तकदेवा उक्तास्ते च लब्धभद्रा इति भद्रकारिकर्मकारणान्याह दसहि ठाणेहिंजीवा आगमेसिभद्दत्ताए कम्मंपगरेंति, तं०- अणिदाणताते 1 दिट्ठिसंपन्नयाए 2 जोगवाहियत्ताते ३खंतिखमणताते४ ऽसुरादि लान्तक आगमिष्य // 911

Page #420
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 912 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 758 आगमिष्यद्भद्रताकारणानि जितिंदियताते 5 अमाइल्लताते 6 अपासत्थताते 7 सुसामण्णताते 8 पवयणवच्छल्लयाते ९पवयणउब्भावणताए १०॥सूत्रम् 758 // दसही त्यादि, आगमिष्यद्-आगामिभवान्तरे भावि भद्रं-कल्याणंसुदेवत्वलक्षणमनन्तरं सुमानुषत्वप्राप्त्या मोक्षप्राप्तिलक्षणंच येषां ते आगमिष्यद्भद्रास्तेषां भाव आगमिष्यद्भद्रता तस्यै आगमिष्यद्भद्रतायै तदर्थमित्यर्थः आगमिष्यद्भद्रतया वा कर्म-शुभप्रकृतिरूपं प्रकुर्वते-बध्नन्ति, तद्यथा-निदायते-लूयते ज्ञानाद्याराधनालता आनन्दरसोपेतमोक्षफला येन पशुनेव देवेन्द्रादिगुणर्द्धिप्रार्थनाध्यवसानेन तन्निदानमविद्यमानं तद्यस्य सोऽनिदानस्तद्भावस्तत्ता तया हेतुभूतया निरुत्सुकतयेत्यर्थः। 1, दृष्टिसम्पन्नतया- सम्यग्दृष्टितया 2, योगवाहितया- श्रुतोपधानकारितया योगेन वा- समाधिना सर्वत्रानुत्सुकत्वलक्षणेन वहतीत्येवंशीलो योगवाही तद्भावस्तत्ता तया 3, क्षान्त्या क्षमत इति क्षान्तिक्षमणः, क्षान्तिग्रहणमसमर्थताव्यवच्छेदार्थं यतोऽसमर्थोऽपि क्षमत इति क्षान्तिक्षमणस्य भावस्तत्ता तया 4, जितेन्द्रियतया- करणनिग्रहेण 5, अमाइल्लयाए त्ति माइल्लोमायावांस्तत्प्रतिषेधेनामायावांस्तद्धावस्तत्ता तया 6, तथा पार्श्वे- बहिर्ज्ञानादीनां देशतः सर्वतो वा तिष्ठतीति पार्श्वस्थः, उक्तं च-सो पासत्थो दुविहो देसे सव्वे य होइ नायव्वो। सव्वंमि नाणदसणचरणाणं जो उ पासत्थो॥१॥ देसंमि उ पासत्थो सेज्जायरभिहडनीयपिंड च / नीयं च अग्गपिंड भुंजइ निक्कारणे चेव // 2 // इत्यादि, (नियतपिण्डो यथा- मयैतावद्दातव्यं भवता तु नित्यमेव ग्राह्यमित्येवं नियततया यो गृह्यते नीय मिति नित्यः सदा अग्रपिण्डोऽप्रवृत्ते परिवेषणे आदावेव यो गृह्यत इति) पार्श्वस्थस्य भावः पार्श्वस्थता न साऽपार्श्वस्थता तया 7, तथा शोभनः- पार्श्वस्थादिदोषवर्जिततया मूलोत्तरगुणसम्पन्नतया च स चासो Oस पार्श्वस्थो द्विविधो देशतः सर्वतश्च भवति ज्ञातव्यः। ज्ञानदर्शनचरणानां यस्तु पार्श्वस्थः स सर्वपार्श्वस्थः॥ 1 // देशतः पार्श्वस्थः शय्यातराभिहृतनित्यपिण्डानि च। नियतानपिण्डे च निष्कारणे एव भुनक्ति // 2 //

Page #421
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 913 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 759 आशंसाप्रयोगाः श्रमणश्च- साधुः सुश्रमणस्तद्धावस्तत्ता तया 8, तथा प्रकृष्टं प्रशस्तं प्रगतं वा वचनं- आगमः प्रवचनं- द्वादशाङ्गं तदाधारो वा सङ्घस्तस्य वत्सलता- हितकारिता प्रत्यनीकत्वादिनिरासेनेति प्रवचनवत्सलता तया 9, तथा प्रवचनस्य- द्वादशाङ्गस्योद्भावनं- प्रभावनं प्रावचनिकत्वधर्मकथावादादिलब्धिभिर्वर्णवादजननं प्रवचनोद्भावनं तदेव प्रवचनोद्भावनता तयेति 10 // एतानि चागमिष्यद्भद्रताकारणानि कुर्वता आशंसाप्रयोगोन विधेय इति तत्स्वरूपमाह दसविहे आससप्पओगे पं० त०- इहलोगासंसप्पओगे 1 परलोगासंसप्पओगे 2 दुहतोलोगासंसप्पतोगे 3 जीवियासंसप्पतोगे 4 मरणासंसप्पतोगे५कामासंसप्पतोगे६भोगासंसप्पतोगे७लाभासंसप्पतोगे 8 पूयासंसप्पतोगे९सक्कारासंसप्पतोगे१०॥सूत्रम् 759 // दसे त्यादि, आशंसनमाशंसा- इच्छा तस्याः प्रयोगो-व्यापारणं करणम्, आशंसैव वा प्रयोगो- व्यापार आशंसाप्रयोगः, सूत्रे च प्राकृतत्वाद् आससप्पओगेत्ति भणितं, तत्र इह-अस्मिन् प्रज्ञापकमनुष्यापेक्षया मानुषत्वपर्याये यो वर्त्तते लोकःप्राणिवर्ग:स इहलोकस्तव्यतिरिक्तस्तु परलोकः / तत्रेहलोकं प्रति आशंसाप्रयोगोयथा भवेयमहमितस्तपश्चरणाच्चक्रवर्त्यादिरितीहलोकाशंसाप्रयोगः, एवमन्यत्रापि विग्रहः कार्यः१, परलोकाशंसाप्रयोगो यथा भवेयमहमितस्तपश्चरणादिन्द्र इन्द्रसामानिको वा 2, द्विधालोकाशंसाप्रयोगो यथा भवेयमहमिन्द्रस्ततश्चक्रवर्ती, अथवा इहलोके-इहजन्मनि किञ्चिदाशास्ते एवं परजन्मन्युभयत्र चेति 3, एतत्त्रयं सामान्यमतोऽन्ये तद्विशेषा एव, अस्ति च सामान्यविशेषयोर्विवक्षया भेद इत्याशंसाप्रयोगाणांदशधात्वं न विरुध्यते, तथा जीवितं प्रत्याशंसा-चिरं मे जीवितं भवत्विति जीविताशंसाप्रयोगः४। तथा मरणं प्रत्याशंसा- शीघ्र मे मरणमस्त्विति मरणाशंसाप्रयोग: 5 / तथा कामौ- शब्दरूपे तौ मनोज्ञौ मे भूयास्तामिति कामाशंसाप्रयोगः 6 / तथा भोगागन्धरसस्पर्शास्ते मनोज्ञा मे भूयासुरिति भोगाशंसाप्रयोगः 7 / तथा कीर्तिश्रुतादिलाभो भूयादिति लाभाशंसाप्रयोगः 8 / तथा 1913 //

Page #422
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 914 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 760 ग्रामादिधर्माः सूत्रम् 761-762 ग्रामादिस्थविराः, आत्मजादिपुत्राः पूजा-पुष्पादिपूजनं मे स्यादिति पूजाशंसाप्रयोगः 9, सत्कार:- प्रवरवस्त्रादिभिः पूजनं तन्मे स्यादिति सत्काराशंसाप्रयोग 10 // उक्तलक्षणादप्याशंसाप्रयोगात् केचिद्धर्ममाचरन्तीति धर्मं सामान्येन निरूपयन्नाह दसविधे धम्मे पं० तं०- गामधम्मे 1 नगरधम्मे 2 रट्ठधम्मे 3 पासंडधम्मे 4 कुलधम्मे 5 गणधम्मे 6 संघधम्मे 7 सुयधम्मे 8 चरित्तधम्मे 9 अत्थिकायधम्मे १०॥सूत्रम् 760 // दसे त्यादि, ग्रामा- जनपदाश्रयास्तेषां तेषु वा धर्म:- समाचारो व्यवस्थेति ग्रामधर्मः, स च प्रतिग्रामं भिन्न इति, अथवा ग्राम- इन्द्रियग्रामो रूढेस्तद्धर्मो-विषयाभिलाषः 1 / नगरधर्मो-नगराचारः, सोऽपि प्रतिनगरं प्रायो भिन्न एव 2, राष्ट्रधर्मोदेशाचारः 3, पाखण्डधर्म:- पाखण्डिनामाचारः 4, कुलधर्म- उग्रादिकुलाचारोऽथवा कुलं चान्द्रादिकमार्हतानां गच्छसमूहात्मकं तस्य धर्म:-सामाचारी 5, गणधर्मो-मल्लादिगणव्यवस्था जैनानांवा कुलसमुदायोगणः-कोटिकादिस्तद्धर्मस्तत्सामाचारी 6, सङ्घधर्मो-गोष्ठीसमाचार आर्हतानांवा गणसमुदायरूपश्चतुर्वर्णो वा सङ्घस्तद्धर्मस्तत्समाचारः 7, श्रुतमेवआचारादिकं दुर्गतिप्रपतज्जीवधारणाद् धर्मः श्रुतधर्मः 8 / चयरिक्तीकरणाच्चारित्रं तदेव धर्मश्चारित्रधर्मः 9 / अस्तयःप्रदेशास्तेषां कायो-राशिरस्तिकायः स एव धर्मो-गतिपर्याये जीवपुद्गलयोद्धरणादित्यस्तिकायधर्मः१०॥अयं च ग्रामधर्मादिर्धर्मः स्थविरैः कृतो भवतीति स्थविरान्निरूपयति दस थेरा पं० तं०- गामथेरा 1 नगरथेरा 2 रट्टथेरा 3 पसत्थारथेरा 4 कुलथेरा 5 गणथेरा 6 संघथेरा 7 जातिथेरा 8 सुअथेरा 9 परितायथेरा १०॥सूत्रम् 761 // दस पुत्ता पं० तं०- अत्तते 1 खेत्तते 2 दिन्नते 3 विण्णते 4 उरसे 5 मोहरे 6 सोंडीरे 7 संबुद्धे 8 उवयातिते ९धम्मंतेवासी 10

Page #423
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 915 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 761-762 ग्रामादिस्थविराः आत्मजादिपुत्राः // सूत्रम् 762 // दसे त्यादि, स्थापयन्ति-दुर्व्यवस्थितं जनं सन्मार्गे स्थिरीकुर्वन्तीति स्थविराः, तत्र ये ग्रामनगरराष्ट्रेषु व्यवस्थाकारिणो बुद्धिमन्त आदेयाः प्रभविष्णवस्ते तत्स्थविरा इति 1-2-3 प्रशासति-शिक्षयन्ति ये ते प्रशास्तारो- धर्मोपदेशकास्ते च ते स्थिरीकरणात् स्थविराश्चेति प्रशास्तृस्थविरा 4, ये कुलस्य गणस्य सङ्घस्य चलौकिकस्य लोकोत्तरस्य च व्यवस्थाकारिणस्तद्भक्तुश्च निग्राहकास्ते तथोच्यन्ते५-६-७,जातिस्थविराः षष्टिवर्षप्रमाणजन्मपर्यायाः८,श्रुतस्थविरा:-समवायाद्यङ्गधारिणः 9, पर्यायस्थविरा- विंशतिवर्षप्रमाणप्रव्रज्यापर्यायवन्त इति 10 // स्थविराश्च पुत्रवदाश्रितान् परिपालयन्तीति पुत्रनिरूपणायाह- दस पुत्ते त्यादि, पुनाति पितरं पाति वा पितृमर्यादामिति पुत्रः- सूनुः / तत्र आत्मन:-पितृशरीराज्जात आत्मजो, यथा भरतस्यादित्ययशाः 1, क्षेत्रं- भार्या तस्या जातः क्षेत्रजो, यथा पण्डोः पाण्डवा लोकरूढ्या तद्भार्यायाः कुन्त्या एव तेषां पुत्रत्वात् न तुपण्डोर्धर्मादिभिर्जनितत्वादिति 2, दिन्नए त्ति दत्तकः पुत्रतया वितीर्णो यथा बाहुबलिनोऽनिलवेगः श्रूयते, स च पुत्रवत्पुत्रः, एवं सर्वत्र 3, विण्णए त्ति विनयितः शिक्षां ग्राहित, उरसे त्ति उपगतो जातो रसः- पुत्रस्नेहलक्षणो यस्मिन्पितृस्नेहलक्षणो वा यस्यासावुपरस उरसि वा- हृदये स्नेहाद्वर्त्तते यः स औरस: 5, मुखर एव मौखरो- मुखरतया चाटुकरणतोय आत्मानं पुत्रतया अभ्युपगमयति स मौखर इति भावः 6, शोण्डीरो यः शौर्यवता शूर एव रणकरणेन वशीकृतः पुत्रतया प्रतिपद्यते यथा कुवलयमालाकथायां महेन्द्रसिंहाभिधानो राजसुतः श्रूयते 7, अथवाऽऽत्मज एव गुणभेदाद्भिद्यते, तत्र विन्नए त्ति विज्ञकः- पण्डितोऽभयकुमारवद्, उरसे त्ति उरसा वर्त्तते इति औरस:- बलवान् बाहुबलीवत्, शोण्डीरः- शूरो वासुदेववद् गर्वितो वा शौण्डीरः 'शौड गर्व' इति वचनात्, संवुड्ढे त्ति संवर्द्धितो भोजनदानादिना अनाथपुत्रक 8, उवजाइय // 915 //

Page #424
दशममा श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 916 // सूत्रम् 763-766 केवल्यनुत्तराणि, कुरुमहाद्रुमतदधिपाः, अवगाढदुष्षमा त्ति उपयाचिते- देवताराधने भव औपयाचितकोऽथवा अवपात:- सेवा सा प्रयोजनमस्येत्यावपातिकः- सेवक इति हृदयं 9, तथा अन्ते-समीपे वस्तुंशीलमस्येत्यन्तेवासी, धर्मार्थमन्तेवासी धर्मान्तेवासी, शिष्य इत्यर्थः १०॥धर्मान्तेवासित्वंच छद्मस्थस्यैव न केवलिनोऽनुत्तरज्ञानादित्वात्, कानि कियन्ति च तस्यानुत्तराणीत्याह केवलिस्स णं दस अणुत्तरा पं० तं०- अणुत्तरे णाणे अणुत्तरे दंसणे अणुत्तरे चरित्ते अणुत्तरे तवे अणुत्तरे वीरिते अणुत्तरा खंती अणुत्तरा मुत्ती अणुत्तरे अज्जवे अणुत्तरे मद्दवे अणुत्तरे लाघवे 10 // सूत्रम् 763 // समतखेत्तेणं दस कुरातो पं० २०-पंच देवकुरातो पंच उत्तरकुरातो, तत्थ णं दस महतिमहालया महादुमा पं० तं०-जंबूसुदंसणा १धायतिरुक्खे 2 महाधायतिरुक्खे 3 पउमरुक्खे 4 महापउमरुक्खे ५पंच कूडसामलीओ 10, तत्थ णं दस देवा महिद्धिया जाव परिवसंति, तं०- अणाढिते जंबूद्दीवाधिपती सुदंसणे पियदसणे पोंडरीते महापोंडरीते पंच गरुला वेणुदेवा १०॥सूत्रम् 764 // दसहिं ठाणेहिं ओगाढं दुस्समं जाणेज्जा, तं०- अकाले वरिसइ काले ण वरिसइ असाहू पूइज्जति साहू ण पूइज्जति गुरुसु जणो मिच्छं पडिवन्नो अमणुण्णा सद्दा जाव फासा १०।दसहि ठाणेहिं ओगाढं सुसमंजाणेज्जातं०- अकाले न वरिसतितंचेव विपरीतं जाव मणुण्णा फासा।सूत्रम् 765 // सुसमसुसमाएणं समाए दसविहारुक्खा उवभोगत्ताए हव्वमागच्छंति, तं०- मत्तंगता१य भिंगा र तुडितंगा 3 दीव 4 जोति 5 चित्तंगा 6 / चित्तरसा 7 मणियंगा 8 गेहागारा 9 अणितणा 10 त॥१॥सूत्रम् 766 // दसे त्यादि, नास्त्युत्तरं- प्रधानतरं येभ्यस्तान्यनुत्तराणि, तत्र ज्ञानावरणक्षयाद् ज्ञानमनुत्तरमेवं दर्शनावरणक्षयाद्दर्शनमोहनीयक्षयाद्वा दर्शनम्, चारित्रमोहनीयक्षयाच्चारित्रम्, चारित्रमोहक्षयादनन्तवीर्यत्वाच्च तपः- शुक्लध्यानादिरूपं वीर्यान्तरा सुषमा चिह्लानि, सुषमसुषमाः, कल्पवृक्षभेदाः // 916 //

Page #425
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 763-766 केवल्य // 917 // नुत्तराणि, कुरुमहाद्रुमतदधिपाः, अवगाढ| दुष्षमा यक्षयाद्वीर्यम्, इह च तपःक्षान्तिमुक्त्यार्जवमाईवलाघवानि चारित्रभेदा एवेति चारित्रमोहनीयक्षयादेव भवन्ति, सामान्यविशेषयोश्च कथञ्चिद्भेदाद् भेदेनोपात्तानीति। केवली च मनुष्यक्षेत्र एव भवतीति दशस्थानकानुपातिपदार्थं समये त्यादिकं पुक्खरवरदीवड्डपच्चच्छिमद्धेवी त्येतदन्तं समयक्षेत्रप्रकरणमाह, कण्ठ्यं चैतद्, नवरं मत्तंगे त्यादि गाथा, मत्तं- मदस्तस्याङ्गकारणं मदिरा तद्ददतीति मत्ताङ्गदाः / चः समुच्चये, भिंग त्ति भृतं- भरणं पूरणं तत्राङ्गानि-कारणानि भृताङ्गानि भाजनानि, न हि भरणक्रिया भरणीयं भाजनं विना भवतीति तत्सम्पादकत्वाद् वृक्षा अपि भृताङ्गाः, प्राकृतत्वाच्च भिंगा उच्यन्ते, त्रुटितानि-तूर्याणि तत्कारणत्वात् त्रुटिताङ्गास्तूर्यदायिन, उक्तंच-मत्तंगेसु य मज्जं 1 (संपज्जइ) भायणाणि भिंगेसु / तुडियंगेसु य संगततुडियाइं बहुप्पगाराई 3 // 1 // दीवजोइचित्तंगा इति इहाङ्गशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, ततो दीप:- प्रकाशकं वस्तु तत्कारणत्वाद्दीपाङ्गा, ज्योतिरग्निस्तत्र च सुषमसुषमायामग्नेरभावाज्योतिरिव यद्वस्तु सौम्यप्रकाशमिति भावस्तत्कारणत्वाद् ज्योतिरङ्गास्तथा चित्रस्य- अनेकविधस्य विवक्षाप्राधान्यान्माल्यस्य कारणत्वाच्चित्राङ्गास्तथा चित्रा- विविधा मनोज्ञा रसा-मधुरादयो येभ्यस्ते चित्ररसा भोजनाङ्गा इति भावः, उक्तं च-दीवसिहाजोइसनामया य 4-5 एए करिति उज्जोयं / चित्तंगेसु य मल्लं 6 चित्तरसा भोयणट्ठाए 7 // 1 // मणीनां- मणिमयाभरणानां कारणत्वान्मण्यङ्गा आभरणहेतवो, गेहं- गृहं तद्वदाकारो येषां ते गेहाकारा, अणियय त्ति वस्त्रदायिनः, उक्तं च-मणियंगेसु य भूसणवराई 8 भवणाई भवणरुक्खेसु 9 / आइन्नेसु य धणियं वत्थाई बहुप्पगाराइं१०॥१॥इति / कालाधिकारादेव कालविशेषभाविकुलकरवक्तव्यतामाह 0 मद्यं मद्याङ्गेषु 1 भृङ्गेषु भाजनानि 2 / तूर्याङ्गेषु च संगततूर्याणि बहुप्रकाराणि // 1 // 0 दीपशिखाज्योतिःसनाम्नी कुरुत उद्योतमेते / चित्राङ्गेषु च माल्यं भोजनार्थं चित्ररसाः॥१॥ 0 मण्यङ्गेषु च वरभूषणानि भवनवृक्षेषु वराणि भवनानि / आकीर्णेषु च बहुप्रकाराणि वस्त्राणि गाढम्॥१॥ सुषमा चिह्नानि, सुषमसुषमाः, कल्पवृक्षभेदाः // 212

Page #426
दशममध्ययन दशस्थानम्, श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 918 // जंबूदीवे 2 भरहे वासे तीताते उस्सप्पिणीते दस कुलगरा हुत्था, तं०- 'सयजले सयाऊय अणंतसेणे त अमितसेणे त / तकसेणे भीमसेणे महाभीमसेणे त सत्तमे // 1 // दढरहे दसरहे सयरहे॥' जंबूदीवे 2 भारहे वासे आगमीसाते उस्सप्पिणीए दस कुलगरा भविस्संति, तं०-सीमंकरे सीमंधरेखेमंकरेखेमंधरे विमलवाहणे संमुती पडिसुते दडधणू दसधणूसतधणू।सूत्रम् 767 // ___ जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं सीताते महानतीते उभतो कूले दस वक्खारपव्वतापं० तं०-मालवंते चित्तकूडे विचित्तकूडे बंभकूडे जाव सोमणसे।जंबुमंदरपञ्चत्थिमेणं सीओताते महानतीते उभतो कूले दस वक्खारपव्वता पं० सं०- विजुप्पभेजाव गंधमातणे, एवं धायइसंडपुरच्छिमद्धेवि वक्खारा भाणिअव्वा जाव पुक्खरवरदीवद्धपञ्चत्थिमद्धे // सूत्रम् 768 // __ दस कप्पा इंदाहिट्ठिया पं० तं०- सोहम्मे जावसहस्सारे पाणते अच्चुए, एतेसुणं दससुकप्पेसु दस इंदापं० २०-सक्के ईसाणे जाव अच्चुते, एतेसुणं दसण्हं इंदाणं दस परिजाणितविमाणा पं० तं०- पालते पुप्फए जाव विमलवरे सव्वतोभद्दे // सूत्रम् 769 // जंबुद्दीवे त्यादि सूत्रद्वयं कण्ठ्यम्, नवरं तीयाए त्ति अतीतायां उस्सप्पिणीए त्ति उत्सर्पिण्यां कुलकरणशीलाः कुलकरा:विशिष्टबुद्धयो लोकव्यवस्थाकारिणः पुरुषविशेषाः, आगमिस्साए त्ति आगमिष्यन्त्याम्, वर्तमाना तु अवसर्पिणी सा च नोक्ता, तत्र हि सप्तैव कुलकराः, क्वचित्पञ्चदशापि दृश्यन्त इति / पुष्करार्द्धक्षेत्रस्वरूपमभिहितं प्रागतः क्षेत्राधिकारादेव कल्पानाश्रित्य दशकमाह- दशे त्यादि, सौधर्मादीनामिन्द्राधिष्ठितत्वमेतेष्विन्द्राणां निवासादानतारणयोस्तु तदनधिष्ठितत्वं तनिवासाभावात्, स्वामितया तु तावप्यधिष्ठितावेवेति मन्तव्यम्, यावत्करणात् 'ईसाणे 2 सणक्कुमारे ३माहिंदे 4 बंभलोए 5 लंतगे 6 सुक्के ७'त्ति दृश्यमिति, यत एवैतेषु इन्द्रा अधिष्ठिता अत एवैते दशेन्द्रा भवन्तीति दर्शयितुमाह- एएसु इत्यादि, परियानं- देशान्तरगमनं तत् प्रयोजनं येषां तानि परियानिकानि गमनप्रयोजनानीत्यर्थो यानं- शिबिकादि तदाकाराणि 763-766 केवल्यनुत्तराणि, कुरुमहाद्रुमतदधिपाः, अवगाढदुष्षमासुषमाचिह्नानि, सुषमसुषमाः, कल्पवृक्षभेदाः Tam950 // 918 //

Page #427
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 919 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 770-771 दशदशमिकाभिक्षाः, संसारसमापन्नसर्वजीवभेदा: विमानानि-देवाश्रया यानविमानानि न तुशाश्वतानि, नगराकाराणीत्यर्थः, पुस्तकान्तरे यानशब्दोन दृश्यते, पालए इत्यादीनि शक्रादीनां क्रमेणावगन्तव्यानीति, यावत्करणात् सोमणस्से 3 सिरिवच्छे 4 नंदियावत्ते 5 कामकमे 6 पीइगमे 7 मणोरमे 8 इति द्रष्टव्यमिति, आभियोगिकाश्चैते देवा विमानीभवन्तीति / एवंविधविमानयायिनश्चन्द्राः प्रतिमादिकात् तपसो भवन्तीति दशकानुपातिनी प्रतिमा स्वरूपत आह दस दसमिता णं भिक्खुपडिमा णं एगेण रातिंदियसतेणं अद्धछटेहि य भिक्खासतेहिं अहासुत्ता जाव आराधितावि भवति ॥सूत्रम् 770 // दसविधासंसारसमावन्नगाजीवापं० तं०-पढमसमयएगिदिता अपढमसमयएगिदिता एवं जाव अपढमसमयपंचिंदता१दसविधा सव्वजीवापं०२०-पुढविकाइया जाव वणस्सइकातिताबेंदिया जाव पंचेंदिता अणिंदिता 2 अथवा दसविधा सव्वजीवापं० तं०पढमसमयनेरतिया अपढमसमयनेरतिता जाव अपढमसमयदेवा पढमसमयसिद्धा अपढमसमयसिद्धा ३॥सूत्रम् 771 // दसे त्यादि, दश दशमानि दिनानि यस्यां सा दशदशमिका दशदशकनिष्पन्नेत्यर्थो, भिक्षूणां प्रतिमाः-प्रतिज्ञा भिक्षुप्रतिमा, एकेने त्यादि, दश दशकानि दिनानां शतं भवतीति, प्रथमे दशके दश भिक्षा द्वितीये विंशतिरेवं दशमे शतं सर्वमीलने पञ्च शतानि पञ्चाशदधिकानि भवन्तीति, अहासुत्त मित्यादि, अहासुत्तं- सूत्रानतिक्रमेण, यावत्करणाद्, अहाअत्थं अर्थस्य-निर्युक्त्यादेरनतिक्रमेण अहातच्चंशब्दार्थानतिक्रमेण अहामग्गंक्षायोपशमिकभावानतिक्रमेण अहाकप्पंतदाचारानतिक्रमेण सम्यक्कायेन न मनोरथमात्रेण फासिया विशुद्धपरिणामप्रतिपत्त्या पालिया सीमां यावत्तत्परिणामाहान्या शोधिता निरतिचारतया शोभिता वा तत्समाप्तावुचितानुष्ठानकरणतः। तीरिता तीरं नीता प्रतिज्ञातकालोपर्यप्यनुष्ठानात्, कीर्तिता // 919 //

Page #428
श्रीस्थानाई श्रीअभय० वृत्तियुतम् दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 772 बालादिदशादशकम् भाग-२ // 920 // नामत इदं चेदं च कर्त्तव्यमस्यां तत्कृतं मयेत्येवमिति, आराधिता सर्वपदमीलनाद् भवति जायत इति // प्रतिमाभ्यासः संसारक्षयार्थं संसारिभिः क्रियत इति संसारिणोजीवान् जीवाधिकारात् सर्वजीवांश्च दसे त्यादिना सूत्रत्रयेणाह, तच्च सुगमम्, नवरं प्रथमः समयो येषामेकेन्द्रियत्वस्य ते प्रथमसमयास्ते च ते एकेन्द्रियाश्चेति विग्रहो, विपरीतास्त्वितरे, एवं द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया वाच्या, आह च- एवं जावे त्यादि, अणिंदिय त्ति अनिन्द्रियाः सिद्धा अपर्याप्ता उपयोगतः केवलिनश्चेति // संसारिपर्यायविशेषप्रतिपादनायैवाह वाससताउस्स णं पुरिसस्स दस दसाओ पं० सं०- बाला 1 किड्डा 2 य मंदा ३य, बला 4 पन्ना 5 य हायणी 6 / पवंचा 7 पब्भारा ८य, मुंमुही ९सावणी 10 तधा।सूत्रम् 772 // वासे त्यादि, वर्षशतमायुर्यत्र काले मनुष्याणां स वर्षशतायुष्कः कालस्तत्र यः पुरुष सोऽप्युपचाराद् वर्षशतायुष्को, मुख्यवृत्त्या वर्षशतायुषि पुरुषे गृह्यमाणे पूर्वकोट्यायुष्कपुरुषकाले वर्षशतायुषः पुरुषस्य कस्यचित्कुमारत्वेऽपि बालादिदशादशकसमाप्तिः स्याद् न चैवं तत उपचार एव युक्त इति, दशे ति संख्या, दसाउ त्ति वर्षदशकप्रमाणाः कालकृता अवस्था इह च वर्षशतायुग्रहणं विशिष्टतरदशस्थानकानुरोधाद् विशिष्टतरत्वं च दशस्थानकस्यैवं वर्षदशकप्रमाणा दशा दशेति, अन्यथा पूर्वकोट्यायुषोऽपि बालाद्या दशावस्था भवन्त्येव, केवलं दशवर्षप्रमाणा न भवन्ति, बहुवर्षा वा अल्पवर्षा वा स्युरिति भावः / तत्र बालस्येयमवस्था धर्मधर्मिणोरभेदाराला, स्वरूपं चास्याः-जायमेत्तस्स जंतुस्स, जा सा पढ़मिया दसा / न तत्थ सुहदुक्खाइं, बहुं जाणंति बालया॥१॥ (तन्दुलप्र० 32) इति, तथा क्रीडाप्रधाना दशा क्रीडा, उक्तं च- बिइयं च दसं पत्तो, (r) जातमात्रस्य जन्तोर्या सा प्रथमा दशा। तत्र सुखदुःखानि न बहुजानन्ति इति बाला॥१॥ॐ द्वितीयां क्रीडादशां प्राप्तो - // 920 //

Page #429
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 921 // नाणाकीडाहिं कीडइ। न तत्थ कामभोगेहिं, तिव्वा उप्पज्जए मई॥१॥ (तन्दुलप्र० 33) तथा मन्दो- विशिष्टबलबुद्धिकार्यो- दशममध्ययन पदर्शनासमर्थो भोगानुभूतावेव च समर्थो यस्यामवस्थायां सा मन्दा, उक्तं च- तइयं च दसंपत्तो, आणुपुवीएँ जो नरो। समत्थो दशस्थानम्, सूत्रम् 772 भुंजिउ भोए, जइ से अत्थि घरे धुवा // 1 // (तन्दुलप्र० 34) इति, भोगोपार्जने तु मन्द इति भावना, तथा यस्यामवस्थायां बालादिपुरुषस्य बलं भवति सा बलयोगाद् बला, उक्तं च-चउत्थी य बला नाम, जं नरो दसमस्सिओ। समत्थो बलं दरिसेउं, जइ होइल दशादशकम् निरुवद्दवो॥१॥(तन्दुलप्र० 35) इति, तथा प्रज्ञाबुद्धिरीप्सितार्थसम्पादनविषया कुटुम्बकाभिवृद्धिविषया वा तद्योगादशापि प्रज्ञा प्रकर्षेण जानातीति वा प्रज्ञा दशा तस्या एव कर्तृत्वविवक्षयेति, उक्तंच-पंचमिं च दसंपत्तो, आणुपुवीएँ जो नरो / इच्छियत्थं विचिंतेइ, कुटुंबं चाभिकंखइ॥१॥ (तन्दुलप्र० 36) इति, तथा हापयति पुरुषमिन्द्रियेष्विति- इन्द्रियाणि मनाक्स्वार्थग्रहणापटूनि , करोतीति हापयति प्राकृतत्वेन च हायणित्ति, आह च-छट्ठी उ हायणी नाम, जं नरो दसमस्सिओ। विरज्जई य कामेसु, इंदिएसु य हायइ॥१॥ (तन्दुलप्र० 37) इति, तथा प्रपञ्चते- व्यक्तीकरोति प्रपञ्चयति वा-विस्तारयति खेलकासादि या सा प्रपञ्चा प्रपञ्चयति वा-संसयति आरोग्यादिति प्रपञ्चा, आह च-सत्तमिं च दसं पत्तो, आणुपुवीएँ जो नरो। निच्छूहइ चिक्कणं खेलं, खासई य अभिक्खणं॥१॥ (तन्दुलप्र० 38) इति, तथा प्राग्भारमीषदवनतमुच्यते तदेवंभूतं गात्रं यस्यां भवति सा प्राग्भारा, नानाक्रीडाभिः क्रीडते / न तत्र कामभोगेषु तीव्रा मतिरुत्पद्यते॥१॥® तृतीयां मन्ददशां प्राप्त आनुपूर्व्या यो नरः / यदि तस्य निश्चिता भोगा गृहे सन्ति तान् भोक्तुं *समर्थः // 1 // चतुर्थी च बला नाम यां दशामाश्रितो नरः / बलं दर्शयितुं समर्थो यदि भवति निरुपद्रवः / / 1 / / 0 आनुपूर्व्या यो नरः पञ्चमी च दशां प्राप्तः। स8 ईप्सितार्थं विचिन्तयति कुटुम्बं चाभिकाह्नते॥१॥ 0 षष्ठी हायनी नाम्नी यां नरो दशामाश्रितः। कामेषु च विरज्यते इन्द्रियाणि च हीयन्ते // 1 // 7 सप्तमी प्रपञ्चा दशां प्राप्त आनुपूर्व्या यो नरश्चिक्कणं श्लेष्माणं निष्काशयति अभीक्ष्णं कासते च // 1 //

Page #430
श्रीस्थानाड़ श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 922 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 773-776 मूलादिवनस्पति भेदाः , विद्याधरा यतः- संकुचियवलीचम्मो, संपत्तो अट्ठमिं दसं। नारीणमणभिप्पेओ, जराए परिणामिओ // 1 // (तन्दुलप्र० 39) इति, तथा मोचनं मुक् जराराक्षसीसमाक्रान्तशरीरगृहस्य जीवस्य मुचं प्रति मुखं- आभिमुख्यं यस्यां सा मुनखीति, तत्स्वरूपं चेदं-नवमी मुंमुही नाम, जं नरो दसमस्सिओ। जराघरे विणस्संते, जीवो वसइ अकामओ॥१॥ (तन्दुलप्र० 40) इति ('जीवे'त्ति जीविते, 'जीवो'त्ति वा नरलक्षणो जीव इत्यर्थः) तथा शाययति- स्वापयति निद्रावन्तं करोति या शेते वा यस्यां सा शायनी शयनी वा, तथेति समुच्चये, तत्स्वरूपमिदं-हीणभिन्नस्सरो दीणो, विवरीओ विचित्तओ। दुब्बलो दुक्खिओ वसई, संपत्तो दस िदसं॥ 1 // (तन्दुलप्र०४१) इति / अनन्तरं पुरुषदशा उक्ताः, अथ पुरुषसमानधर्मकाणां वनस्पतीनां ताः प्रकारान्तरत आह दसविधा तणवणस्सतिकातिता पं० तं०- मूले कंदे जाव पुप्फे फले बीये। सूत्रम् 773 // सव्वतोवि णं विजाहरसेढीओ दसदसजोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ता, सव्वतोवि णं अभिओगसेढीओ दस दस जोयणाई विक्खंभेणं पं०॥ सूत्रम् 774 // गेविजगविमाणाणं दस जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं पण्णत्ता // सूत्रम् 775 // दसहि ठाणेहिंसह तेतसा भासंकुजा, तं०-केति तहारूवंसमणंवामाहणंवा अच्चासातेजा, से य अच्चासातिते समाणे परिकुविते, तस्स तेतं निसिरेज्जा, सेतं परितावेति, सेत्तं परितावेत्ता तामेव सह तेतसा भासं कुब्जा 1, केति तहारूवंसमणंमाहणं वा अच्चासातेजा सेय अच्चासातिते समाणे देवे परिकुविए तस्स तेयं निसिरेज्जा सेत्तं परितावेति सेत्तं 2 तमेव सह तेतसा भासं कुब्जा 2, केति तहारूवं 0 संकुचितवलिचर्मा स्यात् सम्प्राप्तोऽष्टमी दशाम् / नारीणामनभिप्रेतो जरया परिणामितः॥ 1 // 0 नवमी उन्मुखीनाम्नी यां दशां नर आश्रितः। जरया गृहे विनश्यति जीवितेऽपि अकामो वसति // 1 // 0 हीनभिन्नस्वरो दीनो विपरीतो विचित्तः। दुर्बलो दुःखितो वसति दशमी दशा संप्राप्तः // 1 // भियोगिकश्रेणिविष्कम्भाः, ग्रैवेयकोचत्वम्, तेजोनिसर्गकारणानि 2 // 922 //

Page #431
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 923 // समणं वा माहणं वा अच्चासातेजा, से य अच्चासातिते समाणे परिकुविए देवेत परिकुविते, दुहतो पडिण्णा तस्स तेयं निसिरेजा ते तं परिताविति ते तं परितावेत्ता तमेव सह तेतसा भासंकुजा 3, केति तहारूवंसमणंवा माहणंवा अच्चासादेवासे य अच्चासातिते परिकुविए तस्स तेयं निसिरेज्जा तत्थ फोडा संमुच्छंति ते फोडा भिजंति ते फोडा भिन्ना समाणा तामेव सह तेतसा भासं कुज्जा 4 केति तहारूवं समणं वा माहणं वा अच्चासातेजा से य अच्चासादिते देवे परिकुविए तस्स तेयं निसिरेज्जा, तत्थ फोडासंमुच्छंति, ते फोडा भिजंति, ते फोडा भिन्ना समाणा तमेव सह तेतसा भासंकुजा 5, केति तहारूवंसमणं वा माहणं वा अच्चासाएजा सेत अच्चासातिते परिकुविए देवेविय परिकुविएते दुहतोपडिण्णा ते तस्स तेतं निसिरेज्जा, तत्थ फोडा संमुच्छंति सेसं तहेव जाव भासं कुजा 6, केति तहारूवंसमणं वा माहणंवा अच्चासातेजा से य अच्चासातिते परिकुविए तस्स तेतं निसिरेज्जा, तत्थ फोडा संमुच्छंतिते फोडा भिजंति तत्थ पुला संमुच्छंति ते पुला भिजंति ते पुला भिन्ना समाणा तामेव सह तेयसा भासंकुज्जा 7 एते तिन्नि आलावगा भाणितव्वा 9, केति तहारूवं समणं वा माहणंवा अच्चासातेमाणे तेतं निसिरेनासेत तत्थ णो कम्मइणो पकम्मति, अंचियं 2 करेति करेत्ता आताहिणपयाहिणं करेति रत्ता उहवेहासं उप्पतति 2 सेणं ततो पडिहते पडिणियत्तति रत्ता तमेव सरीरगमणुदहमाणे 2 सह तेतसा भासं कुजा जहा वा गोसालस्स मंखलिपुत्तस्स तवेतेते १०॥सूत्रम् 776 // दसे त्यादि, तृणवद्वनस्पतयस्तृणवनस्पतयस्तृणसाधर्म्यं च बादरत्वेन तेन सूक्ष्माणांन दशविधत्वमिति, मूलं-जटा कन्दःस्कन्धाधोवर्ती यावत्करणात् खंधे त्यादीनि पञ्च द्रष्टव्यानि, तत्र स्कन्धः- स्थुडमिति यत्प्रतीतं त्वक्- वल्कः शाला- शाखा प्रवालं- अङ्करः पत्रं- पर्णं पुष्पं- कुसुमं फलं- प्रतीतं बीजं- मिंजेति। दशस्थानकाधिकार एव इदमपरमाह- सव्वे त्यादि सूत्रद्वयम्, सर्वाः- सर्वदीर्घवैताट्यसम्भवा विद्याधरश्रेणयो-विद्याधरनगरश्रेणयो, दीर्घवैताढ्या हि पञ्चविंशतिर्योजना दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 773-776 मूलादिवनस्पतिभेदाः, विद्याधराभियोगिकश्रेणिविष्कम्भाः, ग्रैवेयकोचत्वम्, तेजोनिसर्गकारणानि // 923 //

Page #432
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 924 // न्युच्चैस्त्वेन पञ्चाशच्च मूलविष्कम्भेण, तत्र दश योजनानि धरणीतलादतिक्रम्य दश योजनविष्कम्भा दक्षिणत उत्तरतश्च श्रेणयो भवन्ति, तत्र दक्षिणतः पञ्चाशन्नगराणि, उत्तरतस्तु षष्टिरिति भरतेषु, ऐरवतेषु तदेव व्यत्ययेन, विजयेषु तु पञ्चपञ्चाशत्पञ्चपञ्चाशदिति / तथा विद्याधरश्रेणीनामुपरि दश योजनान्यतिक्रम्य दशयोजनविष्कम्भा उभयत आभियोगिकदेवश्रेणयो भवन्ति, तत्राभियोग- आज्ञा तया चरन्तीत्याभियोगिका देवाः, शक्रादिसम्बन्धिनां लोकपालानांसोमयमवरुणवैश्रमणानां सम्बन्धिनो व्यन्तरा इति, तच्छ्रेणीनामुपरि पर्वतः पञ्च योजनान्युच्चतया दश विष्कम्भत इति / आभियोगिकश्रेणयो हि देवावासा इत्यधुना तद्विशेषानाह-गेवेज्जे त्यादि कण्ठ्यम्, नवरं प्राग्देवानामावासा उक्ता, देवाश्च महर्द्धिका भवन्त्यतो देवानां मुनीनांच महर्द्धिकतोपवर्णनाय तेजोनिसर्गप्रकारप्रतिपादनायाह-दसही त्यादि, दशभिः स्थानैः- प्रकारैः सह-सार्द्ध तेजसातेजोलेश्यया वर्तमानमनार्य भास न्ति भस्मेव भस्मवत् कुर्याद् विनाशयेदित्यर्थः, श्रमण इति गम्यते, तद्यथा- केइ त्ति कश्चिदनार्यकर्मकारी पापात्मा तथारूपं-तेजोलब्धिप्राप्तं श्रमणं- तपोयुक्तं माहनं- मा हन-मा विनाशय इत्येवंप्ररूपणाकारिणं वाशब्दौ विशेषणसमुच्चयार्थी अत्याशातयेद्-आत्यन्तिकीमाशातनांतस्य कुर्यात्, से यत्ति सच श्रमणोऽत्याशातितउपसर्गितः परिकुपितः-सर्वथा क्रुद्धःसन् तस्स त्ति उपसर्गकर्तुरुपरि तेजस्तेजोलेश्यारूपं निसृजेत्-क्षिपेत् से त्ति स श्रमणस्तमित्युपसर्गकारिणं परितापयति-पीडयतितंपरिताप्य तामेवे ति तमेव तेजसा परितापितंदीर्घत्वं प्राकृतत्वात् सहापेर्गम्यमानत्वात् तेजसापि तेजोलेश्यायुक्तमपीत्यर्थो बलवत्त्वात् साधुतेजस इति भासं कुज त्ति प्रसिद्धमित्येकम्, शेषाणि नवापि सुगमानि, नवरं से य अच्चासाइय त्ति स च मुनिरत्याशातितस्तदनन्तरमेव च तत्पक्षपाती देवः परिकुपितः सन् तं भस्म कुर्यादिति द्वितीयमुभावपि परिकुपितौ ते दुहओ त्ति तौ द्वौ मुनिदेवौ पडिन्न त्ति उपसर्गकारिणो भस्मकरणं प्रति प्रतिज्ञायोगात् प्रतिज्ञौ दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 773-776 मूलादिवनस्पतिभेदाः, विद्याधराभियोगिक श्रेणि| विष्कम्भाः , ग्रैवेयकोचत्वम्, तेजोनिसर्गकारणानि // 924 //

Page #433
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 925 // भेदाः, कृतप्रतिज्ञौ हन्तव्योऽयमित्यभ्युपगतावितियावदिति तृतीयम्, चतुर्थे श्रमणस्तेजोनिसर्ग कुर्यात्, पञ्चमे देवः, षष्ठे उभाविति, दशममध्ययनं केवलमयं विशेष स्तत्रे ति उपसर्गकारिणी स्फोटाः स्फोटकाः समुत्पद्येरन् अग्निदग्धे इव, तेच स्फोटका भिद्यन्ते- स्फुटन्ति, दशस्थानम्, सूत्रम् ततस्ते भिन्नाः सन्तस्तमेवोपसर्गकारिणंसह तेजसा-तेजोलेश्यावन्तमपि श्रमणदेवतेजसोर्बलवत्त्वात् तेजसोपहननीयत्वाद् 773-776 भस्म कुर्युर्निपातयेयुरिति, सप्तमाष्टमनवमेष्वपि तथैव, नवरंतत्र स्फोटाः सम्मूर्च्छन्ति भिद्यन्ते च ततस्तत्र पुला:-पुलाकिका | मूलादि वनस्पतिलघुतरस्फोटिकाः सम्मूर्च्छन्ति ततो भिद्यन्ते, ते च पुला भिन्नाः सन्तस्तमेवोपसर्गकारिणं सहैव तेजसा भस्म कुर्युरित्येतानि नव स्थानानि साधुदेवकोपाश्रयाणि, दशमं तु वीतरागाश्रयं तत्र अच्चासाएमाणे त्ति उपसर्गं कुर्वन् गोशालकवत्तेजो निसृजेत्, विद्याधरासे य तत्थ त्ति तच्च तेजस्तत्र- श्रमणे निसृष्टं महावीर इव नो क्रमते ईषद्नो प्रक्रमते प्रकर्षेण न प्रभवतीत्यर्थः केवलं अंचि अंचि भियोगिक श्रेणिति उत्पतनिपतां पार्श्वतः करोति, ततश्चादक्षिणत:- पार्धात् प्रदक्षिणा- पार्श्वभ्रमणमादक्षिणप्रदक्षिणा तां करोति, ततश्चोर्द्ध-0 उपरि दिशि वेहासं ति विहाय आकाशमित्यर्थ उत्पतति, उत्पत्य च से त्ति तत्तेजस्ततः श्रमणशरीरसन्निधेस्तन्माहात्म्यप्रतिहतं / ग्रैवेयकोसत् प्रतिनिवर्त्तते प्रतिनिवृत्त्य च तदेव शरीरकमुपसर्गकारिसम्बन्धि यतस्तन्निर्गतमनुदहत्- निसर्गानन्तरमुपतापयत् किंभूतं तेजोनिसर्गशरीरकं?-सह तेजसा वर्तमानं-तेजोलब्धिमद्भस्म कुर्यादिति, अयमकोपस्यापि वीतरागस्य प्रभावो यत्परतेजोन प्रभवति, कारणानि अत्रार्थे दृष्टान्तमाह-जहा वा यथैव गोशालकस्य- भगवच्छिष्याभासस्य मङ्खल्यभिधानमपुत्रस्य, मङ्गश्च-चित्रफलकप्रधानो भिक्षुकविशेषः, तवेतेए त्ति तपोजनितत्वात्तपः किं तत्?- तेजस्तेजोलेश्येति, तत्र किलैकदा भगवान् महावीर श्रावस्त्यां विहरति स्म गोशालकश्च, तत्र च गौतमो गोचरगतो बहुजनशब्दमश्रौषीत्- यथा इह श्रावस्त्यां द्वौ जिनौ सर्वज्ञौमहावीरो गोशालकश्चेति श्रुत्वा भगवदन्तिकमागत्य गोशालकोत्थानं पृष्टवान्, भगवांश्चोवाच- यथा अयं शरवणग्रामे विष्कम्भाः, बत्वम्, // 925 //

Page #434
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 926 // गोबहुलब्राह्मणगोशालायां जातो मङ्कलिनाम्नो मङ्खस्य सुभद्राभिधानतद्भार्यायाश्च पुत्रः षड् वर्षाणि यावच्छद्मस्थेन मया सार्द्ध विहृतोऽस्मत्त एव बहुश्रुतीभूत इति नायं जिनो न च सर्वज्ञः, इदंच भगवद्वचनमनुश्रुत्य बहुजनो नगर्यास्त्रिकचतुष्कादिषु परस्परस्य कथयामास- गोशालको मङ्खलिपुत्रो न जिनो न सर्वज्ञः, इदं च लोकवचनमनुश्रुत्य गोशालकः कुपित आनन्दाभिधानं च भगवदन्तेवासिनं गोचरगतमपश्यत्, तमवादीच्च- भो आनन्द! एहि तावदेकमौपम्यं निशामय, यथा केचन वणिजोऽर्थार्थिनो विविधपण्यभृतशकटा देशान्तरंगच्छन्तोमहाटवीं प्रविष्टाः पिपासितास्तत्र जलंगवेषयन्तश्चत्वारिवल्मीकशिखराणिशालवृक्षकस्यान्तरद्राक्षुः, क्षिप्रंचैकं विचिक्षिपुस्ततोऽतिविपुलममलजलमवापुस्तत्पयोयावत्पिपासमापीतवन्तः पयःपात्राणि च पयसा परिपूरयामासुः। अपायसम्भाविना वृद्धेन निवार्यमाणा अप्यतिलोभाद् द्वितीयतृतीयशिखरे बिभिदुस्तयोः क्रमेण सुवर्णं च रत्नानि च समासादयामासुः, पुनस्तथैव चतुर्थं भिन्दाना घोरविषमतिकायमञ्जनपुञ्जतेजसमतिचञ्चलजिह्वायुगलमनाकलितकोपप्रसरमहीश्वरं सङ्घट्टितवन्तस्ततोऽसौ कोपाद्वल्मीकशिखरमारुह्य मार्तण्डमण्डलमवलोक्य निर्निमेषया दृष्ट्या समन्तादवलोकयंस्तान् भस्मसाच्चकार, तन्निवारकवृद्धवाणिजकंतुन्यायदर्शीत्यनुकम्पया वनदेवता स्वस्थानंसहारेति,एवं त्वदीयधर्माचार्यमात्मसम्पदाऽपरितुष्टमस्मदवर्णवादविधायिनमहं स्वकीयेन तपस्तेजसा द्यैव भस्मसात्करिष्यामीत्येष प्रचलितोऽहम्, त्वंतु तस्येममर्थमावेदय, भवन्तंच वृद्धवाणिजमिव न्यायवादित्वाद्रक्षिष्यामीति श्रुत्वाऽसावानन्दमुनिर्भीतो भगवदन्तिकमुपागत्य तत्सर्वमावेदयद्, भगवताप्यसावभिहित- एष आगच्छति गोशालकस्ततः साधवः शीघ्रमितोऽपसरन्तु प्रेरणां च तस्मै कश्चिदपि मा दादिति गौतमादीनां निवेदयेति, तथैव कृते गोशालक आगत्य भगवन्तमभि समभिदधौ- सुष्ठु आयुष्मन् काश्यप! साधु आयुष्मन् काश्यप! मामेवं वदसि- गोशालको मङ्खलिपुत्रोऽयमि दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 773-776 मूलादि| वनस्पति| भेदाः , | विद्याधराभियोगिकश्रेणिविष्कम्भा:, | ग्रैवेयको बत्वम्, तेजोनिसर्गकारणानि

Page #435
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 927 // त्यादि, योऽसौ गोशालकस्तवान्तेवासी स देवभूयं गतोऽहं त्वन्य एव तच्छरीरकं परीषहसहनसमर्थमास्थाय वर्ते इत्यादि दशममध्ययन कल्पितं वस्तूद्वाहयन् तत्प्रेरणाप्रवृत्तयोर्द्वयोः साध्वोः सर्वानुभूतिसुनक्षत्रनाम्नोस्तेजसा तेन दग्धयोर्भगवताभिहितो- हे? दशस्थानम्, गौशालक! कश्चिच्चौरो ग्रामेयकैः प्रारभ्यमाणस्तथाविधं दुर्गमलभमानोऽङ्गल्या तृणेन शूकेन वाऽऽत्मानमावृण्वन्नावृतः किं सूत्रम् 777 उपसर्गाद्याभवति?, अनावृत एवासौ, त्वमप्येवमन्यथाजल्पनेनात्मानमाच्छादयन् किमाच्छादितो भवसि?, स एव त्वं गोशालको यो श्चर्याणि मया बहुश्रुतीकृतस्तदेवंमा वोचः, एवं भगवतः समभावतया यथावब्रुवाणस्य तपस्तेजोऽसौ कोपान्निससर्ज, उच्चावचाक्रोशै-8 श्चाक्रोशयामास, तत्तेजश्च भगवत्यप्रभवत् तं प्रदक्षिणीकृत्य गोशालकशरीरमेव परितापयदनुप्रविवेश, तेन च दग्धशरीरोऽसौ दर्शितानेकविधविक्रियः सप्तमरात्रौ कालमकार्षीदिति / महावीरस्य भगवतो नमन्निखिलनरनाकिनिकायनायकस्यापि जघन्यतोऽपिकोटीसङ्ख्यभक्तिभरनिर्भरामरषट्पदपटलजुष्टपादपद्मस्यापि विविधर्द्धिमद्वरविनेयसहस्रपरिवृतस्यापि स्वप्रभावप्रशमितयोजनशतमध्यगतवैरमारिविड्वरदुर्भिक्षाद्युपद्रवस्याप्ययमनुत्तरपुण्यसम्भारस्यापि यद्गोशालकेन मनुष्यमात्रेणापि चिरपरिचितेनापि शिष्यकल्पेनाप्युपसर्गः क्रियते तदाश्चर्यमित्याश्चर्याधिकारादिदमाह दस अच्छेरगा पं० तं०- उवसग्ग 1 गब्भहरणं 2 इत्थीतित्थं 3 अभाविया परिसा 4 / कण्हस्स अवरकंका 5 उत्तरणं चंदसूराणं ६॥१॥हरिवंसकुलुप्पत्ती 7 चमरुप्पातोत 8 अट्ठसयसिद्धा९।अस्संजतेसुपूआ 10, दसवि अणंतेण कालेण ॥२॥सूत्रम् 777 // दसे त्यादि आ-विस्मयतश्चर्यन्ते- अवगम्यन्त इत्याश्चर्याणि- अमृतानि, इह च सकारः कारस्करादित्वादिति, उवसग्गे त्यादि गाथाद्वयम्, उपसृज्यते क्षिप्यते च्याव्यते प्राणी धर्मादिभिरित्युपसर्गा- देवादिकृतोपद्रवाः, ते च भगवतो महावीरस्य छद्मस्थकाले केवलिकाले च नरामरतिर्यकृता अभूवन, इदंच किलन कदाचिद्भूतपूर्वम्, तीर्थकरा हि अनुत्तरपुण्यसम्भारतया // 927

Page #436
श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 928 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 777 उपसर्गाद्याश्वर्याणि श्रीस्थानाङ्गनोपसर्गभाजनमपितु सकलनरामरतिरश्चां सत्कारादिस्थानमेवेत्यनन्तकालभाव्ययमों लोकेऽद्भुतभूत इति 1, तथा गर्भस्य उदरसत्त्वस्य हरणं- उदरान्तरसङ्कामणं गर्भहरणमेतदपि तीर्थकरापेक्षयाऽभूतपूर्वं सद्भगवतो महावीरस्य जातम्, पुरन्दरादिष्टेन हरिणेगमेषिदेवेन देवानन्दाभिधानब्राह्मण्युदरात्रिशलाभिधानाया राजपत्न्या उदरे सङ्कामणाद्, एतदप्यनन्तकालभावित्वादाश्चर्यमेवेति 2, तथा स्त्री- योषित्तस्यास्तीर्थकरत्वेनोत्पन्नायास्तीर्थ- द्वादशाङ्गसङ्गो वा स्त्रीतीर्थम्, तीर्थं हि पुरुषसिंहाः पुरुषवरगन्धहस्तिनस्त्रिभुवनेऽप्यव्याहतप्रभुभावाः प्रवर्त्तयन्ति, इह त्ववसर्पिण्यां मिथिलानगरीपतेः कुम्भकमहाराजस्य दुहिता मल्ल्यभिधाना एकोनविंशतितमतीर्थकरस्थानोत्पन्ना तीर्थं प्रवर्तितवतीत्यनन्तकालजातत्वादस्य भावस्याश्चर्यतेति 3, तथा अभव्या-अयोग्या चारित्रधर्मस्य पर्षत्-तीर्थकरसमवसरणश्रोतृलोकः, श्रूयते हि भगवतोवर्द्धमानस्य जृम्भिकग्रामनगराबहिरुत्पन्नकेवलस्य तदनन्तरं मिलितचतुर्विधदेवनिकायविरचितसमवसरणस्य भक्तिकुतूहलाकृष्टसमायातानेकनरामरविशिष्टतिरश्चां स्वस्वभाषानुसारिणाऽतिमनोहारिणा महाध्वनिना कल्पपरिपालनायैव धर्मकथा बभूव, यतो न केनापि तत्र विरतिः प्रतिपन्ना, न चैतत्तीर्थकृतः कस्यापि भूतपूर्वमितीदमाश्चर्यमिति 4, तथा कृष्णस्य- नवमवासुदेवस्य अवरकङ्का राजधानी गतिविषया जातेत्यप्यजातपूर्वत्वादाश्चर्यम्, श्रूयते हि पाण्डवभार्या द्रौपदी धातकीखण्डभरतक्षेत्रापरकङ्काराजधानीनिवासिपद्मराजेन देवसामर्थ्येनापहृता, द्वारकावतीवास्तव्यश्च कृष्णो वासुदेवो नारदादुपलब्धतव्यतिकरः समाराधितसुस्थिताभिधानलवणसमुद्राधिपतिर्देवः पञ्चभिः पाण्डवैः सह द्वियोजनलक्षप्रमाणंजलधिमतिक्रम्य पद्मराज रणविमद्देन विजित्य द्रौपदीमानीतवान्, तत्र च कपिलवासुदेवो मुनिसुव्रतजिनात् कृष्णवासुदेवागमनवार्तामुपलभ्य सबहुमानं कृष्णदर्शनार्थमागतः, कृष्णश्च तदा समुद्रमुल्लङ्घयति स्म, ततस्तेन पाञ्चजन्यः पूरितः कृष्णेनापि तथैव ततः परस्परशङ्खशब्दश्रवणमजायतेति 5, // 928 //

Page #437
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 929 // दशममध्यय दशस्थानम्, सूत्रम् 777 उपसर्गाद्या श्वर्याणि तथा भगवतोमहावीरस्य वन्दनार्थमवतरणमाकाशात् समवसरणभूम्यां चन्द्रसूर्ययोःशाश्वतविमानोपेतयोर्बभूवेदमप्याश्चर्यमेवेति तथा हरेः- पुरुषविशेषस्य वंश:- पुत्रपौत्रादिपरम्परा हरिवंशस्तल्लक्षणं यत्कुलं तस्योत्पत्तिहरिवंशकुलोत्पत्तिः कुलं ह्यनेकधा अतो हरिवंशेन विशिष्यते, एतदप्याश्चर्यमेवेति, श्रूयते हि भरतक्षेत्रापेक्षया यत्तृतीयं हरिवर्षाख्यं मिथुनकक्षेत्रं ततः केनापि पूर्वविरोधिना व्यन्तरसुरेण मिथुनकमेकं भरतक्षेत्रे क्षिप्तम्, तच्च पुण्यानुभावाद्राज्यं प्राप्तम्, ततो हरिवर्षजातहरिनाम्नो पुरुषाद्यो वंशः स तथेति 7, तथा चमरस्य- असुरकुमारराजस्योत्पतनं- ऊर्ध्वगमनं चमरोत्पातः, सोऽप्याकस्मिकत्वादाश्चर्यमिति, श्रूयते हि चमरचञ्चाराजधानीनिवासी चमरेन्द्रोऽभिनवोत्पन्नः सन्नूर्ध्वमवधिनाऽऽलोकयामास, ततः स्वशीर्षोपरि सौधर्मव्यवस्थितं शक्रं ददर्श, ततो मत्सराध्मातः शक्रतिरस्काराहितमतिरिहागत्य भगवन्तं महावीरं छद्मस्थावस्थमेकरात्रिकी प्रतिमां प्रतिपन्नं सुंसुमारनगरोद्यानवर्त्तिनं सबहुमानं प्रणम्य भगवंस्त्वत्पादपङ्कजवनं मे शरणमरिपराजितस्येति विकल्प्य विरचितघोररूपो लक्षयोजनमानशरीरः परिघरत्नं प्रहरणं परितो भ्रमयन् गर्जन्नास्फोटयन् देवांस्त्रासयन्नुत्पपात, सौधर्मावतंसकविमानवेदिकायां पादन्यासं कृत्वा शक्रमाक्रोशयामास, शक्रोऽपि कोपाजाज्वल्यमानस्फारस्फुरत्स्फुलिङ्गशतसमाकुलं कुलिशं तं प्रति मुमोच, सच भयात् प्रतिनिवृत्त्य भगवत्पादौ शरणं प्रपेदे, शक्रोऽप्यवधिज्ञानावगततद्व्यतिकरस्तीर्थकराशातनाभयात् शीघ्रमागत्य वज्रमुपसंजहार, बभाण च मुक्तोऽस्यहो भगवतः प्रसादाद् नास्ति मत्तस्ते भयमिति 8, तथाऽष्टाभिरधिकं शतमष्टशतम्, अष्टशतंचते सिद्धाश्व-निर्वृत्ता अष्टशतसिद्धा, इदमप्यनन्तकालजातमित्याश्चर्यमिति 9, तथा असंयता:- असंयमवन्त आरम्भपरिग्रहप्रसक्ता अब्रह्मचारिणस्तेषु पूजा-सत्कारः, सर्वदा हि किल संयता एव पूजार्हा, अस्यां त्ववसर्पिण्यां विपरीतं जातमित्याश्चर्यम्, अत एवाह-दशाप्येतानि अनन्तेन कालेन- अनन्तकालात् संवृत्तानि अस्यामवसर्पिण्यामिति / अनन्तरसूत्रे // 929 //

Page #438
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 930 // काण्डबाहल्यम् 779-781 चमरोत्पात उक्तः स च रत्नप्रभायाः सञ्जात इति रत्नप्रभावक्तव्यतामाह दशममध्ययन इमीसेणंरयणप्पभाते पुढवीएरयणे कंडे दस जोअणसयाईबाहल्लेणंपन्नत्ते, इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए वतरे कंडे दस जोयणसताई दशस्थानम्, सूत्रम् 778 बाहल्लेणं पण्णत्ते, एवं वेरुलिते 1 लोहितक्खे 2 मसारगल्ले 3 हंसगन्भे 4 पुलते 5 सोगंधिते 6 जोतिरसे 7 अंजणे 8 अंजणपुलते 9 रत्नप्रभादिरतते 10 जातरूवे 11 अंके 12 फलिहे 13 रिढे 14 जहा रयणे तहा सोलसविधा भाणितव्वा // सूत्रम् 778 // इमीसे ण मित्यादि, येयं रज्जुरायामविष्कम्भाभ्यामशीतिसहस्राधिकं योजनलक्षं बाहल्यत उपरि मध्येऽधस्ताच्च यस्याः सूत्रम् खरकाण्डपडूबहुलकाण्डजलबहुलकाण्डाभिधानाः क्रमेण षोडशचतुरशीत्यशीतियोजनसहस्रबाहल्या विभागाः सन्ति, द्वीपसमुद्र'इमीसे'त्ति एतस्याः प्रत्यक्षासन्नायाः रत्नानांप्रभा यस्यां रत्नैर्वा प्रभाति-शोभते या सा रत्नप्रभा तस्याः पृथिव्या- भूमेर्यत्तत् / महाहद सलिलाकुण्डखरकाण्डं तत्वोडशविधरत्नात्मकत्वात् षोडशविधम्, तत्र यः प्रथमो भागो रत्नकाण्डं नाम तद्दशयोजनशतानि बाहल्येन, शीताशीतोदासहस्रमेकं स्थूलतयेत्यर्थः / एवमन्यानि पञ्चदशापि सूत्राणि वाच्यानि, नवरंप्रथमं सामान्यरत्नात्मकं शेषाणि तद्विशेषमयानि, मुखोद्वेधाः, कृत्तिकाचतुर्दशानामतिदेशमाह- एव मित्यादि, पूर्व मिति पूर्वाभिलापेन सर्वाणि वाच्यानि, वेरुलिय त्ति वैडूर्यकाण्डम्, एवं अनुराधालोहिताक्षकाण्डं मसारगल्लकाण्डं हंसगर्भकाण्डमेवं सर्वाणि, नवरं रजतं- रूप्यं जातरूपं- सुवर्णमेते अपि रत्ने एवेति // चारमण्डलम्, ज्ञानवृद्धिकररत्नप्रभाप्रस्तावात् तदाधेयद्वीपादिवक्तव्यतांसूत्रचतुष्टयेनाह नक्षत्राणि सव्वेविणं दीवसमुद्दा दसजोयणसताई उव्वेहेणं पण्णत्ता। सव्वेविणं महादहा दस जोयणाई उव्वेहेणं पण्णत्ता / सव्वेविणं // 930 // सलिलकुंडा दसजोयणाई उव्वेहेणं पण्णत्ता। सियासीओया णं महानदीओ मुहमूले दस दस जोयणाई उव्वेहेणं पण्णत्ताओ॥ सूत्रम् 779 //

Page #439
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-२ // 931 // सूत्रम् द्वीपसमुद्र महाहद कत्तियाणक्खत्ते सव्वबाहिरातो मंडलातो दसमे मंडले चारं चरति, अणुराधानक्खत्ते सव्वन्भंतरातो मंडलातो दसमे मंडले चार दशममध्ययनं | चरति ॥सूत्रम् 780 // दशस्थानम्, दस णक्खत्ता णाणस्स विद्धिकरा पण्णत्ता, तं०- मिगसिरमद्दा पुस्सो तिन्नि य पुव्वाई मूलमस्सेसा / हत्थो चित्ता य तहा दस 779-781 वुद्धिकराईणाणस्स॥१॥सूत्रम् 781 // 8 सव्वे त्यादि सुगमम्, नवरमुद्वेध उंडत्तंति भणिय होइ, द्वीपानामुण्डत्तणाभावेऽवि अधोदिशि सहस्रं यावद्द्वीपव्यपदेशो, सलिलाजम्बूद्वीपेतु पश्चिमविदेहे जगतीप्रत्यासत्तौ उंडत्तमवि अथित्ति ॥महाह्रदाः हिमवदादिषु पद्मादयः, सलिलकुंड त्ति सलिलानां- कुण्ड-शीतागङ्गादिनदीनां कुण्डानि-प्रपातकुण्डानि प्रभवकुण्डानि च सलिलाकुण्डानीति, मुहमूले त्ति समुद्रप्रवेशे। द्वीपसमुद्राधिकारात् / शीतोदा मुखोद्वेधाः, तद्वर्तिनक्षत्रसूत्रत्रयमाह- कत्तिए त्यादि, इह किल सूर्यस्य चतुरशीत्यधिकं मण्डलशतं भवति चन्द्रस्य पञ्चदश नक्षत्राणां कृत्तिकात्वष्टौ, मण्डलंच मार्ग उच्यते, तच्च यथास्वं सूर्यादिविमानतुल्यविष्कम्भम्, तत्र जम्बूद्वीपस्याशीत्यधिके योजनशते पञ्चषष्टिः अनुराधा चारमण्डलम्, सूर्यस्य मण्डलानि भवन्ति, चन्द्रस्य पञ्च, नक्षत्राणांद्वे, तथा लवणसमुद्रंत्रीणि त्रिंशदधिकानियोजनशतान्यवगाह्य एकोन ज्ञानवृद्धिकरविंशत्यधिकं सूर्यस्य मण्डलशतं भवति, चन्द्रस्य दश, नक्षत्राणां च षट्, एतेषां च सर्वबाह्यं सुमेरोः पञ्चचत्वारिंशति योजनानां नक्षत्राणि सहस्रेषु त्रिंशदधिकेषु च त्रिषु शतेषु भवति, सर्वाभ्यन्तरं च चतुश्चत्वारिंशति सहस्रेषु अष्टासु अष्टासु च विंशत्यधिकेषु शतेषु भवतीति, एवं च कृत्तिकानक्षत्रं सर्वबाह्याद् मण्डलाउ त्ति चन्द्रमण्डलाद्दशमे चन्द्रमण्डले सर्वाभ्यन्तरात् षष्ठ इत्यर्थः चारं चरइ त्ति भ्रमणमाचरति, अनुराधानक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरात् चन्द्रस्य मण्डलात् दशमे चन्द्रमण्डले सर्वबाह्यात्षष्ठ इत्यर्थः, चारं चरतीति व्याख्यातमेवेति / विद्धिकराई ति एतन्नक्षत्रयुक्ते चन्द्रमसि सति ज्ञानस्य- श्रुतज्ञानस्योद्देशादिर्यदि क्रियते तदा ज्ञानं समृद्धिमुप // 931 //

Page #440
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 932 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 782 चतुष्पदोर:| परिसर्पकुल| कोट्यः सूत्रम् 783 पापचयनदशप्रदेशिकादिपुदला: याति- अविघ्नेनाधीयते श्रूयते व्याख्यायते धार्यते वेति, भवति च कालविशेषस्तथाविधकार्येषु कारणम्, क्षयोपशमादिहेतुत्वात्तस्य, यदाह-उदयक्खयखओवसमोवसमा जंच कम्मुणो भणिया। दव्वं खेत्तं कालं भवंच भावं च संपप्प॥१॥(विशेषाव० 575) इति, तद्यथा मिगसिर गाहा कण्ठ्या / द्वीपसमुद्राधिकारादेव द्वीपचारिजीववक्तव्यतां सूत्रद्वयेनाह चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिताणं दस जातिकुलकोडिजोणिपमुहसतसहस्सा पण्णत्ता, उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिताणं दस जातिकुलकोडिजोणिपमुहसतसहस्सा पण्णत्ता ।।सूत्रम् 782 // चउप्पये त्यादि, चत्वारि पदानि-पादा येषां ते चतुष्पदास्ते च ते स्थले चरन्तीति स्थलचराश्चेति चतुष्पदस्थलचरास्ते च ते पञ्चेन्द्रियाश्चेति विग्रहः, पुनस्तिर्यग्योनिकाश्चेति कर्मधारयः, तेषां दशे ति दशैव, जातौ पञ्चेन्द्रियजातौ यानि कुलकोटीनांजातिविशेषलक्षणानां (शतानां) योनिप्रमुखाणि- उत्पत्तिस्थानद्वारकाणि शतसहस्राणि- लक्षाणि तानि तथा प्रज्ञप्तानि सर्वविदा, तत्र योनिर्यथा गोमयो द्वीन्द्रियाणामुत्पत्तिस्थानम्, कुलानि तत्रैकत्रापि द्वीन्द्रियाणां कृम्याद्यनेकाकाराणि प्रतीतानीति, तथा उरसा- वक्षसा परिसर्पन्ति- सञ्चरन्तीत्युर:परिसास्ते च ते स्थलचराश्चेत्यादि तथैव // जीवविषयं दशस्थानकमभिधायाधुनाऽजीवस्वरूपपुद्गलविषयं तदाह___ जीवाणं दसठाणनिव्वत्तिता पोग्गले पावकम्मत्ताए चिणिंसु वा 3, तंजहा- पढमसमयएगिदियनिव्वत्तिए जाव फासिंदियनिव्वत्तिते, ‘एवं चिण उवचिण बंध उदीर वेय तह णिज्जरा चेव' / दसपतेसिता खंधा अणंता पण्णत्ता दसपतेसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता दससमतठितीता पोग्गला अणंता पण्णत्ता दसगुणकालगा पोग्गला अणंता पण्णत्ता, एवं वन्नेहिं गंधेहिं रसेहि * उदयक्षयक्षयोपशमोपशमा यच्च कर्मणो भणिताः। द्रव्यं क्षेत्रं कालं भवं च भावं च संप्राप्य / / 1 / / // 932 //

Page #441
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 933 // दशममध्ययन दशस्थानम्, सूत्रम् 783 पापचयनदशप्रदेशिकादिपुदलाः फासेहिं दसगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता // सूत्रम् ७८३॥सम्मत्तं च ठाणमिति दसमं ठाणं सम्मत्तं 10, दसमं अज्झयणं सम्मत्तं 10 // इति श्रीस्थानाङ्गं तृतीयाङ्गसमाप्तम् ॥ग्रन्थाग्रं 3700 // जीवा ण मित्यादि, अथवा जातियोनिकुलादिविशेषा जीवाणां कर्मणश्चयोपचयादिभ्यो भवन्तीति त्रिकालभाविनो दशस्थानकानुपातेन कर्मणश्चयादीनाह-जीवाणमित्यादि, जीवा-जीवनधर्माणोन सिद्धा इति भावः।णमिति वाक्यालङ्कारे दशभिः-स्थानःप्रथमसमयैकेन्द्रियत्वादिभिः पर्यायहेतुभिर्ये निर्वर्त्तिता-बन्धयोग्यतया निष्पादितास्ते तथा दशभिः स्थानैर्निवृत्तिर्वा येषां ते तथा तान् पुद्गलान्-कर्मवर्गणारूपान् पापं-घातिकर्म सर्वमेव वा कर्म तच्च तत्क्रियमाणत्वात् कर्मच पापकर्म तद्भावस्तत्ता तया पापकर्मतया चिणिंसुत्ति चितवन्तो गृहीतवन्तश्चिन्वन्ति-गृह्णन्ति चेष्यन्ति-गृहीष्यन्त्यनेनात्मनां त्रिकालान्वयित्वमाह, सर्वथा अनन्वयित्वेऽकृताभ्यागमकृतविप्रणाशप्रसङ्गादिति, वाशब्दा विकल्पास्तद्यथा- प्रथमः समयो येषामेकेन्द्रियत्वस्य ते तथा ते च ते एकेन्द्रियाश्चेति प्रथमसमयैकेन्द्रियास्तैः सद्भिर्ये निर्वर्तिताः- कर्मतयाऽऽपादिता अविशेषतो गृहीतास्ते तथा तान्, एतद्विपरीतैरप्रथमसमयैकेन्द्रियैर्निर्वर्त्तिता येते तथा तान्, एवं द्विभेदता द्वित्रिचतुष्पधेन्द्रियाणां प्रत्येकं वाच्येति, एतदेवातिदेशेनाह- जावेत्यादि, यथा चितवन्त इत्यादि कालत्रयनिर्देशेन सूत्रमुक्तमेवमुपचितवन्त इत्यादीन्यपि पञ्चवक्तव्यानीत्येतदेवाह- एवं चिणेत्यादि, इह चैवमक्षरघटना-चिणत्ति- यथा चयनं कालत्रयविशेषितमुक्तमेवमुपचयो बन्ध उदीरणा वेदना निर्जरा च वाच्याः। चेव त्ति समुच्चये नवरं चयनादीनामयं विशेषश्चयनं नाम कषायादिपरिणतस्य कर्मपुद्गलोपादानमात्रम्, उपचयनं गृहीतानां ज्ञानावरणादिभावेन निषेचनं बन्धनं-निकाचनम्, उदीरणा- करणत उदये

Page #442
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 934 // दशममध्ययनं दशस्थानम्, सूत्रम् 783 पापचयनदशप्रदेशिकादिपुद्गलाः प्रवेशनं वेदनं- अनुभवनं निर्जरा-जीवप्रदेशेभ्यः परिशटनमिति / पुद्गलाधिकार एवेदमाह- दसे त्यादि सूत्रवृन्दं सुगमंच, नवरं दश प्रदेशा येषां ते तथा त एव दशप्रदेशिका- दशाणुकाः स्कन्धाः- समुच्चया इति द्रव्यतः पुद्गलचिन्ता, तथा दशसु प्रदेशेष्वाकाशस्यावगाढा- आश्रिता दशप्रदेशावगाढा इति क्षेत्रतस्तथा दश समयान् स्थितिर्येषां ते तथेति कालतस्तथा दशगुण- एकगुणकालापेक्षया दशाभ्यस्तः कालो- वर्णविशेषो येषां ते दशगुणकालका एवमन्यैश्चतुर्भिर्वर्णाभ्यांगन्धाभ्यां पञ्चभी रसैरष्टाभिः स्पर्शेर्विशेषिताः पुद्गला अनन्ता वाच्या, अत एवाह- एव मित्यादि, जाव दसगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पन्नत्ते त्यनेन भावतः पुद्गलचिन्तायां विंशतितम आलापको दर्शितः / इह चानन्तशब्दोपादानेन वृद्धयादिशब्देनेवान्तमङ्गलमभिहितम्, अयंचानन्तशब्द इह सर्वाध्ययनानामन्ते पठित इति सर्वेष्वप्यन्तमङ्गलतया बोद्धव्य इति // तदेवं निगमितमनुगमद्वारांशभूतं सूत्रस्पर्शकनियुक्तिद्वारम्, शेषद्वाराणि तु सर्वाध्ययनेषु प्रथमाध्ययनवदनुगमनीयानीति // इति श्रीमदभयदेवसूरिविरचिते स्थानाख्यतृतीयाङ्गविवरणे दशस्थानकाख्यं दशममध्ययनं समाप्तमिति // ग्रन्थाग्रं 1714 // ॥श्रीमदभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये तृतीयाङ्गे दशस्थानाख्यं दशममध्ययनं समाप्तमिति॥ // 23

Page #443
श्रीस्थानाङ्गं श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 935 // प्रशस्तिः अजितसिंहसूरिशिष्ययशोदेवगणिसहायात् समर्थना, द्रोणाचार्य मुख्यकृता शुद्धिश्च // प्रशस्तिः // ॥श्रीः॥तत्समाप्तौच समाप्तंस्थानाङ्गविवरणम्, तथा च यदादावभिहितंस्थानाङ्गस्य महानिधानस्येवोन्मुद्रणमिवानुयोगः प्रारभ्यत इति तचन्द्रकुलीनप्रवचनप्रणीताप्रतिबद्धविहारहारिचरितश्रीवर्धमानाभिधानमुनिपतिपादोपसेविनः प्रमाणादिव्युत्पादनप्रवणप्रकरणप्रबन्धप्रणायिनः प्रबुद्धप्रतिबन्धप्रवक्तृप्रवीणाप्रतिहतप्रवचनार्थप्रधानवाक्प्रसरस्य सुविहितमुनिजनमुख्यस्य श्रीजिनेश्वराचार्यस्य तदनुजस्य च व्याकरणादिशास्त्रकर्तुः श्रीबुद्धिसागराचार्यस्य चरणकमलचश्चरीककल्पेन श्रीमदभयदेवसूरिनाम्ना मया महावीरजिनराजसन्तानवर्त्तिनामहाराजवंशजन्मनेव संविग्नमुनिवर्गप्रवरश्रीमदजितसिंहाचार्यान्तेवासियशोदेवगणिनामधेयसाधोरुत्तरसाधकस्येव विद्याक्रियाप्रधानस्य साहाय्येन समर्थितम् / तदेवं सिद्धमहानिधानस्येव समापिताधिकृतानुयोगस्य मम मङ्गलार्थं पूज्यपूजा-नमो भगवते वर्तमानतीर्थनाथाय श्रीमन्महावीराय नमः प्रतिपन्थिसार्थप्रमथनाय श्रीपार्श्वनाथाय नमः प्रवचनप्रबोधिकायै श्रीप्रवचनदेवतायै नमः प्रस्तुतानुयोगशोधिकायै श्रीद्रोणाचार्यप्रमुखपण्डितपर्षदेनमश्चतुर्वर्णाय श्रीश्रमणसभट्टारकायेति / एवंच निजवंशवत्सलराजसन्तानिकस्येव ममासमानमिममायासमतिसफलतां नयन्तो राजवंश्या इव वर्द्धमानजिनसन्तानवर्तिनः स्वीकुर्वन्तु यथोचितमितोऽर्थजातमनुतिष्ठन्तु सुष्ठूचितपुरुषार्थसिद्धिमुपयुञ्जताञ्च योग्येभ्योऽन्येभ्य इति // किंच सत्सम्प्रदायहीनत्वात्, सदूहस्य वियोगतः / सर्वस्वपरशास्त्राणामदृष्टेरस्मृतेश्च मे // 1 // प्रशस्ती // 935 // 0 योग्येभ्य इति (प्र०)।

Page #444
श्रीस्थानाङ्ग श्रीअभय० वृत्तियुतम् भाग-२ // 936 // वाचनानामनेकत्वात्, पुस्तकानामशुद्धितः / सूत्राणामतिगाम्भीर्यान्मतभेदाच्च कुत्रचित्॥२॥ क्षुणानि सम्भवन्तीह, केवलं सुविवेकिभिः / सिद्धान्तानुगतो योऽर्थः, सोऽस्माद्ग्राह्योन चेतरः॥३॥ शोध्यं चैतजिने भक्तैर्मामवद्भिर्दयापरैः / संसारकारणाद्घोरादपसिद्धान्तदेशनात् // 4 // कार्या न चाक्षमाऽस्मासु, यतोऽस्माभिरनाग्रहैः / एतद् गमनिकामात्रमुपकारीति चर्चितम् // 5 // तथा सम्भाव्य सिद्धान्ताद्, बोध्यं मध्यस्थयाधिया। द्रोणाचार्यादिभिः प्राज्ञैरनेकैरादृतं यतः॥६॥ जैनग्रन्थविशालदुर्गमवनादुच्चित्य गाढश्रम, सद्व्याख्यानफलान्यमूनि मयका स्थानाङ्गसद्धाजने। संस्थाप्योपहितानि दुर्गतनरप्रायेण लब्ध्यर्थिना, श्रीमत्सङ्घविभोरतः परमसावेव प्रमाणं कृती॥७॥ श्रीविक्रमादित्यनरेन्द्रकालाच्छतेन विंशत्यधिकेन युक्ते। समासहस्रेऽतिगते विहब्धा, स्थानाङ्गटीकाऽल्पधियोऽपिगम्या॥८॥ प्रत्यक्षरं निरूप्यास्या, ग्रन्थमानं विनिश्चितम् / अनुष्टुभांसपादानि, सहस्राणि चतुर्दश // 1 // प्रशस्तिः अजितसिंहसूरिशिष्ययशोदेवगणिसहायात् समर्थना, द्रोणाचार्यमुख्यकृता शुद्धिश्च प्रशस्तौ // इति श्रीमच्चान्द्रकुलीनाभयदेवसूरिवरविहितविवरणयुतं श्रीस्थानाङ्गाख्ये तृतीयाङ्गे द्वितीयो विभागः समाप्तः तत्समाप्तौ च श्रीस्थानाङ्गाख्यं तृतीयाङ्गं समाप्तम्। // 936 //