Book Title: Anekant 1952 Book 11 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538011/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THer, PRIALg AN DATE zrI vIra-jina kA CIRON sarvodaya tathA | -- - MargamMENHSsarvA'ntavattadga-mukhya-kalpa sarvA'nta-zUnyaM ca mitho'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // zrIvIra jinAlaya SCAM HERE ANSAR RPENA jIva eka nitya aneka anitya ajiiv| mAna puNya loka svibhAva bakSya sAmAnya pApa paralokA bibhaav| pAyA vimoSa hiMsA samyaka vipA dekhanaya pakti/susi/AtmA Ahata AhasA mithyAakhiyA nirapekSa puruSAdhAmamANa agama akha/paramAtmA Rullalatha/ Vta/yati/mamiti maaraayaa| vI pramoda maruNya MES ARRIANAVINYATANI KAVIAsamatA nirbhayatA nimuhatA lokasevA tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-pu. dadhe bhavyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle kale yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapati vIraM praNomi sttm|| - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 viSaya-sUcI 1 vIra-vandanA (kavitA)--yugavIra 1 11. jainI kAna ? (kavitA)--yugavAra 2 vIra-bAgI (kavitA)--yugavIra 2 20 sarvodayatIrtha aura usake prati kartavya--bA. upamana 3 vIra-zAmanAbhinandana--mamantabhadrAdi jaina M. A. LL. B. 4 4 vIra-tIrthA'vatAra--sampAdaka 25 bIta rahI hai anapama ghaTiyoM (kavitA)--indujana : 5 samannabhadra-vacanAmRta--yugavIra 2. udbodhana (kavitA)--zrIcandrabhAna 'kamalega' 6 6 mAnavadharma (kavitA)-yugavIra 21 mohanajodar3a,kAlIna aura Adhunika jaina-mA kRti 7 mahAvIra-mandeza (kavitA)--yugavIra --bA0 jayabhagavAna eDavokeTa . 8 zrIvIrakA sarvodayatIrtha--sampAdaka 24 bhagavAna mahAvIra ora unakA madiyatIrtha 5. sarvodaya nIrtha--50 kailAzacandra jaina zAstrI 17 --10 paramAnanda zAstrI '. 10 sarvodaya yA nijodaya--pro0 devendrakumAra ema.e. 13 11 jainadharma aura samAjavAda--pro0 mahendra kumAra nyA0 -1 25 vIra-gAganake kucha mala mUtra--yagavIra 26 parama upAmya kAna ' (kavitA)--yugIra 12 sarvodaya aura mAmAjikanA--zrIRSabhadAma gakA 27 aja-mambodhana (macitra kavitA)--yagavIra 13 marvodaya kaime ho?-bA0 anantapramAda B.Sc. 5 08 mamtAgzrI jagalakizorajokA TramTanAmA 14 ahimaka-paramparA-zrI vizvambhagnAtha pADa61 15 mahAvIrambAmIse bhavanako prArthanA (kavitA) 01. mAhitya-pagniya ora mamAlocana--10paramAnanda 78 --0 nAyagama pramI 3. lokakA advitIya gara anakAntavAda--padarabArI16 mabakA udaya--mahAtmA bhagavAnadIna lAla, nyAyAnAyaM 7 17 mAdaya nIyaM ke nAma para-zrIjamanAlAla gA.10: 8 1 kha gari-udayagiri-parinaya--trAnchoTelAla jaina ? 18 AnAyaM thIsamantabhadrakA pArTIlaputra-zrIdagagya 2. sampAdakIya (0) anakAntakA nayA varSa zarmA ema0e0, DI. liTa (2)citra paricaya anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'marakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (3) vivAha-gAdI Adi dAnake avamaroMpara anekAntako acchI sahAyatA bhajanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI orase dUsaroko anekAnta bhaTa-mvarUpa athavA phrI bhijavAnA, jaise vidyA saMsthAo, lAyabreriyoM, sabhA-mosAiTiyo aura jaina-ajaina vidvAnoko / vidyAthiyoM Adiko anekAnta ardha malyama deneke liye 25).50)AdikI mahAyatA bhejanA / 25) kI mahAyatAmeM 10ko anekAnta ardhamUlyame bhejA jA mkegaa|)| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilaanaa| lokahitakI mAdhanAma sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdimAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / gahAyanAdi bhajana tathA patravyavahArakA patA-- noTa--dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoko ___ mainejara 'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa taka bheMTasvarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmadira, sagmAvA ji. sahAranapura / (5) vidyA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vArajina-zAsana vIrajina athavA ko ANASI zrutaviveka duHzrutivarjana - ekAgratA -hita-mita-vacana (bhASAsamiti) syAdvAda (sApekSavAda, nA - vizva prema vizvavijJAna 1 samAdhi sadhyAnA vijJatA kAdhamAcaraNa samatA mAnavatattva-vijJA vatattva-vijJAna saviveka-bhojana-pAnA saviveka.malAdutsA RTIYAR usamakSamAdita na naya-pramANa-nikSepa vijJAna jaye nirbhayatA niHspRhatA pariSada . samApavirati gA54 W - paMcendriya-viSaya AT. jar3a-cetana-vastu Linctua paMcavidhamithyAdarzana- paMcavidhanasasthAvarasamUha samanvayita) jIva (ahiMsya) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatatva-prakAmAka vArSika mUlya 5) isa vizeSAGkakA mUlya 2) nItiviroSavasIyokavyavahAravartakasamma paramAgamasyabIjabhubanekara karjapatyanta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' - mArca varSa 11 kiraNa 1 vIrasevAmandira sarasAvA ji. sahAranapura phAlguna zukla, vIra-saMvat 2478, vikrama saMvat 2008 bIra-vandanA zuddhi-zaktiko parAkASThA ko atulita prazAntike sAtha / pA, sattIrtha pravRtta kiyA jina nameM vIra prabhu sAJjali-mAtha // 1 // jIte bhaya, upasarga - parISaha jIte, jinane manako mAra ; jItIM paMcendriyA~ jinhoMne au' krodhAdi-kaSAyeM cAra / rAga-dveSa-kAmAdika jIte, moha-zatruke saba hathiyAra ; sukha-dukha jIte, una vIroMko namana karUM maiM vAraMvAra / jina vIroMne karma-prakRtiyoMkA saba mUloccheda kiyA ; pUrNa tapazcaryAke balapara svAtma-bhAvako sAdha liyA / una siddhoMko siddhi-arthameM vandai atisantuSTa huA ; unake anupama-guNAkarSame bhakti-bhAvako prApta huA // -yugavIra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 vIravANI akhila-jaga-tArana ko jala-yAna prakaTI, vIra, tumhArI vANI, jaga meM suSA-samAna // anekAntamaya, syAtpada-bhAMchita, nIti-nyAya kI khAna / saba kuvAda kA mUla nAza kara, phailAtI sat zAna // akhila. nitya-anitya-aneka-eka-ityAdika vAdi mahAna / natamastaka ho jAte sammusa, chor3a sakala abhimAna // malila. jIva-ajIva-tatva nirNaya kara, karatI saMzaya-hAna / sAmyabhAvarasa cakhate hai, jo karate isakA pAna // akhila. UMca, nIca au, laghu-sudIrgha kA, bheda na kara bhagavAn / sabake hitakI cintA karatI, saba para dRSTi samAna // akhila. andhI zraddhA kA virodha kara, haratI saba ajJAna / yukti-bAda kA pATha par3hAkara, kara detI sajJAna // akhila. Izana jagakartA, phala-dAtA, svayaM sRSTi-nirmANa / . nija-utthAna-patana nija kara meM, karatI yoM suvidhAna / / akhila. (8) hRdaya banAtI ucca, sikhA kara, dharma sudayA-pradhAna / jo nita samajha AdareM isako, ve 'yuga-vIra mahAna // akhila. -yugavIra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] vIra-zAsanAbhinandana - vIra-zAsanA'bhinandana taba jina | zAsana-vibhavo siddhAoMkA sthAna hai-usake dvArA pratipAdita saba padArtha / jayati kalAvapi guNA'nuzAsana-vibhavaH / kalpita na hokara pramANasiddha hai--jo loga vAstava meM usakA doSa-kazAsanavibhavaH Azraya lete haiM unheM vaha anupama sukhasvarUpa hai-mokSa stuvanti canaM prbhaa-shaa''snvibhvH|| sukha takakI prApti karAne vAlA hai aura saba --samantabhadrAcArya: kusamayoMkA vizAsaka hai-una sAre mithyA darzanoM (matoM) ke garvako cUra-cUra karanekI zaktise sampanna hai jo sarvathA haivIra jina | ApakA zAsana-mAhAtmya Apake pravacana ekAntavAdake Azrayako lekara zAsanAva bane hue hai aura kA yathAvasthita padArthoke pratipAdana-svarUpa gaurava-kalikAla mithyA tattvoMke prarUpaNa-dvArA jagatameM duHkhoMkA jAla meM bhI jayako prApta hai-sarvotkRSTarUpa se varta rahA hai-usa phailAye hue hai|' prabhAvase guNoMmeM anuzAsana-prApta zivyajanoMkA bhava vinaSTa hamA hai-saMsArapari-bhramaNa sadAke liye chUTA hai-itanA zrImatparamagambhIra-syAdvArA'moghalAgchanam / hI nahIM, kintu jo doSarUpa cAbukoM kA nirAkaraNa karane meM jIyAtralokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // samartha hai-cAbukoMkI taraha pIr3AkArI kAma-krodhAdi doSoMko apane pAsa phaTakane nahIM dete-aura apane jJAnAvi-tejase -akalaMkadevaH jinhoMne Asana-vibhugoMko-lokake prasiddha nAyakoMkonisteja kiyA hai ve---gaNagharadevAdi mahAtmA-bhI Apake jo zrIsampanna hai-yathArthavAditA nirbAdhatA aura isa zAsana-mahAtmyako stuti karate haiN|' parahita-pratipAdanAdi guNoMkI zobhAse saMyukta hai-,parama gambhIra hai-vividha-naya-bhaMgoMkI gahanatA evaM suyuktatAsiddha siddhatyANa ThANamaNovamasuha ubagayANa / ko liye hue atIva gaharA hai-aura 'syAdhAva' jisakA kusamaya-visAsaNa sAsaNa jiNANa bhava-jiNANaM / amogha lakSaNa hai-sarvathA niyamakA tyAgI jo 'syAt' zabda bolA hai usa pUrvaka kathana athavA sarvathA ekAntadRSTiko tyAgakara mukhya-gauNa kI vyavasthAko liye hue sApekSa nayavAdarUpa kathana 'bhavako jItanevAle saMsAra-paribhramaNake kAraNa zAnA- hI jisakI acUka pahicAna hai-yaha tIna lokake nAva, varaNAdi karmose sadAke liye apanA piMDa chur3AnevAle- (zrIvIraprabhu) kA zAsana-pravacanatIrtha-jise 'bina-1 jinoM-arhantoMkA zAsana-pravacanatIrtha-siddhasvarUpa hai- zAsana' kahate hai, apavanta ho-lokahRdayoMko sadA apane apane hI guNoMse Apa pratiSThita haiM-(kyoMki) vaha prabhAvase prabhAvita karatA rhe|' Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-tIrthA'vatAra tIrthotpattikA samaya sAvaNabahulapaDiyade sahamase suhodae raviNo / jainiyoMke 24 veM tIrthakara zrI vIrajina, jinheM mahAvIra, abhijissa par3hamajoe jatpa cugAvI muNeyavvA // 3 // sanmati aura barddhamAna nAmoM se bhI ullekhita kiyA jAtA hai, zrIvIra bhagavAnakA janma caitrazuklA trayodazIko jaba apanI maunapUrvaka bAraha varSa kI ghora tapazcaryA ke anantara huA thaa| unhone moTe rUpase 30 varSakI avasthAmeM jinadIkSA vaizAkha sudi dazamIke dina azeSa ghAtikarmamalakA nAza kara lI, 12 varSa taka tapazcaraNa kiyA aura 30 varSa taka upadeza kevalajJAnako prApta hue-vizvake sAre carA'cara padArtha ke liye vihAra karake kArtikI amAvasyAke dina nirvANaunake vimala-ananta zAnameM sAkSAt jhalakane lage-taba padako prApta kiyaa| unake tIrthako avatAra liye Aja usase 66 dinake bAda unakI sarvaloka-hitakAriNI saMpUrNa (mAghazuklA pUrNimAko) 2507 varSa 7 mahIne kA samaya padArtha tattvokA yathArtha pratipAdana karanevAlI aura samasta ho gayA hai / saMzayoMkA ucchedana karane vAlI pavitravANI sarvaprathama khirii|| isI vANIse vIrake tIrthakA avatAra (janma) haA hai. totpittikA sthAnajise pravacanatIrtha, dharmatIrtha, syAdvAdatIrtha, vIrazAsana, ukta tIrthakI utpattikA sthAna paMcazailapura (rAjagRha anekAntazAsana aura jinazAsanAdika bhI kahA jAtA hai| nagara) kI naiRta dizAmeM sthita vipulAcala parvata hai, jisa usa samaya isa bharatakSetrake avasarpiNI-kalpa-sambandhI ke mastaka para hone vAle tatkAlIna samavasaraNamaMDalakI caturtha kAlake prAyaH (kucha hI aMza kama)cautIsa varSa avaziSTa gandhakuTImeM siMhAsanArUDha hue zrI vardhamAna bhaTTAraka (bha rahe the; taba varSake prathama mAsa prathama pakSa aura prathama dinameM mahAvIra) ne apanA tIrtha pravartita kiyA hai| isa viSayakA bhAvaNA mA pratipadAko pUrvAhrake samaya, jaba ki vistRta varNana ukta 'dhavalA' TIkA aura 'jayadhavalA' meM bhI dra mahartameM abhijita nakSatrakA yoga ho cakA thA aura saryakA 'titthu pattI kamhi khete ?' isa praznake uttarameM prAcIna udaya ho rahA thA, isa tIrthakI utpatti huI hai| jaisA ki gAthAoMke ullekhasahita pAyA jAtA hai| yahAM usakA vikramakI 9vI zatAbdIke vidvAna AcArya vIrasena- bahuta thoDA-sA upayukta aMza nIce diyA jAtA haike dvArA siddhAnta-rIkA 'dhavalA' me uddhata nimna tIna ... paMcasalaura-raha-visA-bisaya-aiviula-viulaprAcIna mAthAoMse prakaTa hai: girimatyayatpae x x x samavasaraNamaMDalexxx gandhaimisse'vasappaNIe bautthamamayalsa pacchime bhaae| uDippAsAyammi dvisiMghAsagAradeNa vaDDamANabhaDAraeNa bottIsavAsasete kiMciti sesUNae saMte // 1 // tityappAivaM / ' utaca-paMcaselapure ramme viule paTavaduttame / bAsassa paDhamamAse paDhame paksammi sAvaNe bahule / NANAdumasamAiNNe devadANavabadide // 1 // mahAvIreNatyo mArikhapuSvadivase tityuppatI du abhijammi // 2 // kahio bhviyloass| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta madaniSedha 'bo garvitacita huA gharameM bAkara-kula-Ati zrIvIra-tIrthake ananya bhakta aura mahAprabhAvaka AcArya Adi-viSayaka kisI bhI prakArake madake vazIbhUta hokarasvAmI samantabhadrane apane samIcIna-dharma-zAstrameM dharmake samyagdarzanAdirUpa dharmameM sthita anya pArmikaM ko tiraskRta aMgabhUta samyagdarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue use paratA hai-unakI avajJA-avahelanA karatA hai-vaha (vastutaH) smayase rahita batalAyA hai| vaha 'smaya' kyA vastu hai, isakA mAmaya dharmako-samyagdarzanAdirUpa apane Atma-dharmakospaSTIkaraNa karate hue svAmIjI svayaM likhate hai hI tirasta karatA hai, usIkI avajJA-avahelanA karatA hai| kyoMki pArmikoMke vinA dharmakA astitva kahIM bhI nahIM jAnaM pUjA kulaM jAti balamRddhiM tapo vapuH / pAyA jAtA--guNIke abhAvameM guNakA pRthak koI aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurmatasmayAH / / sadbhAva hI nahI; aura isaliye jo guNI dharmAtmAkI 'zAna-vidyA-kalA, pUjA-Adara-satkAra-pratiSThA- avajJA karatA hai vaha apane hI guNa-dharmakI avajJA karatA hai, yazaHkIti, kula-pitRkula-gurukulAdika, jAti- yaha sunizcita hai|' brAhmaNa-kSatriyAdika, bala-zakti-sAmarthya athavA jana- bhAvArtha-jo ahaMkArake vazameM andhA hokara dUsare dhana-vacana-kAya-maMtra-senAbalAdika, Rddhi-aNimAdika dharmaniSTha vyaktiyoMko apanese kula, jAti AdimeM hIna Rddhi athavA laukika vibhUti aura putrapautrAdika sampatti, samajhatA huA unakA tiraskAra karatA hai-unakI usa kula, tapa-anazanAdirUpa tapazcaryA tathA yogasAdhanA, aura jAti, garIbI, kamajorI yA saMskRti AdikI bAtako lekara vapU-zobhanAkRti tathA saudaryAdi guNa-viziSTa zarIra, unakI avajJA-avamAnanA karatA hai athavA unake kisI ina bAThoMko Azrita karake-inameMse kisIkA bhI Azraya- dharmAdhikArameM bAdhA DAlatA hai-vaha bhUlase apane hI dharmaAdhAra lekara-jo mAna (garva) karanA hai use gatasmaya Apta- kA tiraskAra kara baiThatA hai ! phalataH usake dharmakI puruSa 'smaya' arthAt mada kahate haiN| (aura isa taraha jJAnAdi sthiti bigaDa jAtI hai aura bhaviSyamai usake liye usa dharmarUpa Azrayake bhedase madake jJAnamada, pUjAmada, kulamada, kI pUnaHprApti ati durlabha ho jAtI hai| yahI isa madapariNatijAtimada Adi ATha bheda hote hai / )' kA sabase bar3A doSa hai aura isaliye samyagdRSTiko Atmaisa madakI madirAkA pAnakara manuSya kabhI-kabhI itanA patanake hetubhUta isa doSase sadA dUra rahanA caahie| unmatta (pAgala) aura vivekazUnya ho jAtA hai ki use ukta mada-doSa kisa prakArake vicAroM dvArA dUra kiyA mAtmA tathA Atma-dharmakI koI suSi hI nahIM rahatI jA sakatA hai, isa viSayakA tIna kArikAoMmeM dizA-boSa aura vaha apanese hIna kula-jAti athavA jJAnAdikameM nyUna karAte hue svAmIjI likhate haipArmika vyaktiyoMkA tiraskAra taka kara baiThatA hai ! yaha eka badi pApa-niropomayasampadA kiM prayojanam bar3A bhArI doSa hai| isa doSa aura usake bhayaMkara pariNAmako aba pApAlAyostyanyasampadA kiM prayojanam / sujhAta hue svAmAjAna jA vacanAmRtakA vaSA kA ha baha isa 'yadi (kisIke pAsa) pApaniroSa hai-pApake nAkhava ko rokanevAlI samyagdarzanAdi ratnatrayadharmarUpa niSi maujUda smayena yo'nyAnatyati dharmasthAn gavitAzayaH / hai-to phira anyasampattise-samyagdarzanAdise bhinna dUsarI so'tyeti dharmamAsmIna dharmo dhaamirkbinaa| kula-jAti-aizvaryAdikI sampattise-payA prayojana hai? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 usase AtmAkA kaunasA prayojana sagha sakatA hai? koI bhI jAtA hai, aura pApake prabhAvase-mithyAdarzanAdike kaarnnnhiiN| aura yadi pAsameM pApAnava hai-mithyAdarzanAdirUpa eka deva bhI kuttakA janma grahaNa karatA hai| dharmake prasAbase adharma-pravRttike kAraNa bAtmAmeM sadA pApakA bAvaSa tohapAriyoMko dUsarI anirvacanIya sampattakakI prApti banA hamA hai to phira anya sampattisa-mAtra kula- ho sakatI hai| (aisI hAlatameM kula, jAti tathA aizvaryAdise jAti-aizvaryAdikI ukta sampattise-kyA prayojana hai ? hIna dharmAtmA loga kadApi tiraskArake yogya nahIM hote|)' vaha AtmAkA kyA kArya siddha kara sakatI hai ? kucha bhI nhii| ___ bhAvArtha-dharmAtmA vahI hotA hai jisake pApa- gRhasthoko gaurava-pradAna . kA niroSa hai-pApAsava nahIM hotaa| viparIta isake svAmI sAmantabhadrane, apane samIcInadharmazAstrameM, jo pApAsravase yukta hai use pApI athavA adharmAtmA samajhanA 'celopasRSTamuniriva gRhI tadA yAti yatibhAvam' isa vAkyake caahie| jisake pAsa pApake niroSarUpa dharmasampatti athavA dvArA sAmAyikameM sthita gRhasthako usa munike samAna yatibhAvapuNyavibhUti maujUda hai usake liye kula-jAti-aizvaryAdikI ko prApta huA nirgrantha muni likhA hai jisako kisI bhole bhAIsampatti koI cIja nahIM-aprayojanIya hai| usake antaraMga- ne dayAkA durupayoga karake vastra or3hA diyA ho aura vaha meM usase bhI adhika tathA viziSTatara sampattikA sadbhAva muni usa vastrako apane liye eka prakArakA upasarga samajha hai, jo kAlAntarameM prakaTa hogI, aura isaliye vaha rahA ho, aura isa taraha gRhastha eka hI dinameM pratidina zrAvaka tiraskArakA pAtra nhiiN| isI taraha jisakI AtmAmeM aura muni athavA aNuvratI aura mahAvratI' donoMkI avasthApApAsrava banA huA hai usake kula-jAti-aizvaryAdikI ko prApta hotA hai-vaha ekAntataH zrAvaka yA aNuvatI hI sampatti kisI kAmakI nhiiN| vaha usa pApAvake kAraNa nahI hai, aisA sUcita kiyA hai| parantu isase bhI adhika zIghra naSTa ho jAyagI aura usake durgati-gamanAdiko gRhasthoMko gaurava pradAna karanevAlI unakI nimna amRtavANI roka nahI skegii| aisI sampattiko pAkara mada karanA mUrkhatA khAsa taurase dhyAna dene yogya hai, jisameM eka gRhasthako hai| jo loga isa sampUrNa tattva (rahasya) ko samajhate haiM ve munise bhI zreSTha batalAyA gayA haikula, jAti tathA aizvaryAdise hIna dharmAtmAoMkA gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / samyagdarzanAdike dhArakoMkA-kadApi tiraskAra nahIM krte| anagAro, gRhI zreyAn nirmohI mohino muneH / / samyagdarzana-sampannamapi mAtaMgavehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArA'ntarojasam // 'nirmohI-darzanamohase rahita samyagdRSTi-gRhasya 'jo manuSya samyagdarzanase sampanna hai-sat zraddhAnarUpa / mokSamArgI hai-dharmapathapara ArUDha hai, bhale hI vaha dharmasampattise yukta hai-vaha cAhAlakA putra honepara bhI pulajAta para kula jAti athavA veSa tathA cAritrAdise kitanA hI hIna -kulAdisampattise atyanta girA huA samajhA jAnepara bhI parI kyoM na ho-kintu mohavAna-darzanamohase yukta deva-ArAdhya hai, aura isaliye tiraskArakA pAtra nahI, mithyAdRSTigRhatyAgI muni mokSamArgI nahIM hai-dharmapathapara aisA Aptadeva athavA gaNAparAvika deva kahate hai| usakI ArUr3ha nahIM hai, bhale hI vaha kula-jAti-veSase kitanA hI ucca bazA usa aMgAreke sadRza hotI hai jo bAhAmeM bhasmase tathA bAhya cAritrameM kitanA hI bar3hA-caDhA kyoM na ho| AcchAvita honepara bhI antaraMgameM teja tathA prakAzako lie ataH jo bhI gRhastha mithyAvarmanase rahita sampandaSTi hai hue hai, aura isaliye kadApi upekSaNIya nahIM hotaa| baha barzanamohase yukta (pratyeka jAti ke) mithyAvRSTimunise svApi devo'pi devaH vA bAyateparmakilviyAt / kA'pi nAma bhavebanyA sampabAccharIriNAm // 'vratI gRhasthako digvata aura dezavratakI avasthAoMme sImAse "(manuSyato manuSya) eka kuttA bhI dharmake pratApase bAharake kSetroMkI dRSTise paMcamahAvratoMkI pariNatise yukta tathA -samyagdarzanAdike mAhAtmyase-svargAdimeM jAkara deva bana unakA prasAdhaka taka likhA hai| (sA0pa0 70,71,95) / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNaM 1] mAnava-dharma bhAvArtha--gRhatyAgI munikA darjA Ama taurapara aura cAMDAlake putra takako samyagdarzanakA pAtra batalAyA gRhasthase U~cA hotA hai| parantu jo gRhastha samyambarzanase gayA hai| aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki hIna-se-hIna jAtisampanna hai usakA darjA jainAgamakI dRSTike anusAra kulavAlA gRhastha bhI jo samyagdRSTi hai-anekAntadRSTise pAlA gRhastha bhA jA samyagdA sampanna hai-vaha usa ucca-se-ucca jAti-kulavAle munise usa manise UMcA hai jo samyagdarzanase sampanna nahIM hai bhI UMce darje para hai jo zAstroMkA bahuta kucha pAThI tathA athavA anekAntadRSTise vihIna hai / gRhasthapadameM sabhI bAyAcArameM nipuNa hote hue bhI mithyAdRSTi hai-sarvathA jAtiyoM aura sabhI zreNiyoMke manuSyoMkA samAveza hotA hai ekAntadRSTiko liye hue dravyaliMgI hai| -yugavIra mAnava-dharma W mAnava-dharma mAnavoMse nahiM karanA ghRNA sikhAtA hai; manuja-manujako eka batAtA bhAI-bhAIkA nAtA hai| asalI jAti-bheda nahI inameM go-azvAdi-jAti-jaisA; zUdra-bAhmaNIke saMgamase upaje manuja, bheda kaisA ? // 1 // brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra ye bheda kahe vyavahArika hai| jAti-kumadase gavita ho jo dhArmikako ThukarAtA hai; nija-nija karmAzrita, asthira, nahiM UMca-nIcatA-mUlaka hai| vaha sacamuca AtmIya dharmako ThukarAtA na lajAtA hai| hai saba hai aMga samAja-dehake, kyA antyaja, kyA Arya mahA; kyoMki dharma dhArmika puruSoMke binA kahI nahI pAtA hai; kyA cADAla-mleccha,sabahIkA anyonyAzrita kArya kahA // 2 // dhArmikakA apamAna isIse vRSa-apamAna kahAtA hai // 5 // saba hai dharmapAtra, saba hI hai paurikatAke adhikArI; mAnava-dharmApekSika saba hai dharmabandhu apane pyAre; dharmAdika adhikAra na de jo zUdroMko vaha avicaarii| apanoMse nahiM ghRNA zreSTha hai, haiM uddhAra-yogya sAre / 6 zUdra tiraskRta-pIDita ho nija kArya chor3a deM yadi sArA; ataH suavasara-suvidhAe~ saba unheM munAsiba denA hai| hai to phira jagameM kaisI bIte ? paMgu samAja bane sArA ||3|| isa se hI kalyANa unhoMkA auM apanA bhI honA hai / / 6 / / garbhavAsa au' janma-samayameM kauna nahIM aspRzya huA? bana karake 'yuga-vIra' uThA do rUDhi-janita saMskAroMkAhai kauna maloMse bharA nahIM ? kisane mala-mUtra na sApha kiyA? pardA hRdaya paTalase apane, hA do gar3ha huMkArokA / hai kise achUta janmase taba phira kahanA ucita batAte ho? taba hogA darzana susatyakA, mAnavadharma-puNyamayakA; itiraskAra bhaMgI-camArakA karate kyoM na lajAte ho? // 4 // jIvana saphala banegA taba hI, anugAmI ho satpathakA // 7 // -yugavIra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAnta mahAvIra - sandeza yahI hai mahAvIra sandeza / vipulAcala para diyA gayA jo pramukha dharmaM- upadeza || yahI 0 || saba jIvoko tuma apanAo, hara unake duHkha-kleza / asadbhAva rakkho na kisIse, ho ari kyoM na vizeSa // 1 // vairIkA uddhAra zreSTha hai, kIje savidhi-vizeSa / vera chuTe, upaje mati jisase vahI yatna yatneza // 2 // ghRNA pApase ho, pApIse nahIM kabhI lava-leza / bhUla sujhA kara prema-mArgase, karo use puNyeza // 3 // taja ekAnta-kadAgraha - durguNa, bano udAra vizeSa / raha prasannacita sadA, karo tuma manana tattva-upadeza // 4 // jIto rAga-dveSa-bhaya-indriya-moha kaSAya azeSa / dharo dhairya, samacitta raho, au' sukha-dukhameM savizeSa // 5 // ahakAra-mamakAra tajo, jo avanatikAra vizeSa / tapa-saMyama meM rata ho, tyAgo tRSNA-bhAva azeSa || 6 || 'vIra' upAsaka bano satyake, taja mithyA'bhiniveza | vipadAoMse mata ghabarAo, gharo na kopAveza ||7|| saMjJAnI saMdRSTi bano, au' tajo bhAva sakleza / sadAcAra pAlo dRr3ha hokara, rahe pramAda na leza // 8 // sAdA rahana-sahana bhojana ho, sAdA bhUSA-veSa / vizva- prema jAgrata kara urameM, karo karma niHzeSa // 9 // ho sabakA kalyANa, bhAvanA aisI rahe hameza / dayA - lokasevA-rata cita ho, aura na kucha Adeza // 10 // isapara calane se hI hogA, vikasita svAtma- pradeza / Atma-jyoti jagegI aise jaise udita dineza // 11 // yahI hai mahAvIra-sandeza / -- yugavIra [ varSa 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvIrakA sarvodayatIrtha [sampAdakIya ] vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdIke mahAna vidvAna yaha pradarzita kiyA gayA hai ki vIra-jina-dvArA isa zAsanameM AcArya svAmI samantabhadrane apane 'yuktyanuzAsana' granthameM, varNita vastutattva kaise naya-pramANake dvArA nirbAdha siddha hotA joki Apta kahe jAnevAle samasta tIrthapravartakoMkI parIkSA hai aura dUsare sarvathaikAnta-zAsanoMmeM nirdiSTa huA vastutattva karake aura usa parIkSA-dvArA zrI vIrajinako satyArtha Apta- kisa prakArase pramANabAdhita tathA apane astitvako hI siddha ke rUpameM nizcita karake tadanantara vIrastutike rUpameM likhA karaneme asamartha pAyA jAtA hai| sArA viSaya viza pAThakogayA hai, vIra bhagavAnako (mohanIya jJAnAvaraNa darzanAvaraNa ke liye baDA hI rocaka aura vIrajinendrakI kItiko aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karmokA abhAva ho digdigantavyApinI banAnevAlA hai| isameM pradhAna-pradhAna jAnese) atulita zAntike sAtha zuddhi aura zaktike udaya- darzanoM aura unake avAntara kitane hI vAdoMkA sUtra athavA kI parAkASThAko prApta huA evaM brahmapathakA netA likhA saketAdike rUpame bahuta kucha nirdeza aura viveka bhA gayA hai aura isIliye unheM "mahAn" batalAyA hai| sAtha hI unake hai| yaha viSaya 39vI kArikA taka calatA rahA hai| isa anekAnta zAsana (mata) ke viSayameM likhA hai ki 'vaha dayA kArikAkI TIkAke antameM 9vI zatAbdIke vidvAn zrI (ahiMsA), dama (saMyama), tyAga (parigraha-syajana) aura vidyAnandAcAryane vahAM takake vaNita viSayakI saMkSepameM samAdhi (prazasta dhyAna) kI niSThA-tatparatAko liye hue mUcanA karate hue likhA hai:hai, nayoM tathA pramANoMke dvArA vastutattvako bilakula spaSTa- stotre yUpayanuzAsane jinapaterisya niHzeSataH sunizcita karanevAlA hai aura (anekAntavAdase bhinna) samprAptasya vizuddhi-zakti-padavIM kASThA parAmAbhitAn / dUsare sabhI pravAdoMke dvArA abAdhya hai-koI bhI usake viSaya- nirNIta matamadvitIyamamala satoprAkRta ko khaNDita athavA dUSita karane meM samartha nahIM hai| yahI saba tabAhya vitatha mata sakala sakhIvanapyatAm // usakI vizeSatA hai aura isIliye vaha advitIya hai|' jaisA arthAt-yahAM takake isa yuktyanuzAsanastotrameM zuddhi aura ki granthakI nimna do kArikAose prakaTa hai zaktikI parAkASThAko prApta hue vIrajinendrakai armakAntAtmaka tvaM zuddhi-zavasyorudayasya kASThA syAdvAdamata (zAsana) ko pUrNataH nirdoSa aura advitIya tulA-vyatItAM jina! zAntirUpAm / nizcita kiyA gayA hai aura umase bAhya jo sarvathA ekAntaavApiya brahmapathasya netA ke Agrahako liye hue midhyAmatoMkA samUha hai usa sabakA mahAnita yatprativatumIzAH / / saMkSepase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta sadbuddhizAliyoMbayApama-tyAga-samAdhi-niSThaM ko bhale prakAra samajha lenI caahiye|| naya-pramANa-prakRtA''JjasArtham / isake Age, granthake uttarArdhameM, vIrazAsana-vaNita tattvaapRSyamanyarakhilaH pravAda jJAnake marmakI kucha aisI guhya tathA sUkSma bAtoMko spaSTa jina! tvadIyaM matamadvitIyam / 6 // karake batalAyA gayA hai jo granthakAra-mahodaya svAmI samantainase agalI kArikAoMmeM sUtrarUpase varNita isa vIra- bhadrase pUrvake granthoMmeM pAyaH nahIM pAI jAtI, jinameM 'eva' zAsanake mahatvako aura usake dvArA vIra-jinendrakI tathA 'syAt' zabdake prayoga-aprayogake rahasyakI bAteM bhI mahAnatAko spaSTa karake batalAyA gayA hai-khAsa taurase zAmila hai aura jina sabase vIrake tatvajJAnako samajhane Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tathA parabanekI nirmala dRSTi athavA kasauTI prApta hotI hai| bIrake isa anekAntAtmaka zAsana (pravacana) ko hI granthameM 'sarvodayatIrtha' batalAyA hai--saMsArasamutrase pAra utaraneke liye vaha samIcIna ghATa athavA mArga sUcita kiyA hai jisakA Azraya lekara sabhI bhavyajIva pAra utara jAte hai aura jo saboMke udaya-utkarSameM athavA AtmAke pUrNa vikAsa meM parama sahAyaka hai| isa viSayakI kArikA nimna prakAra hai anekAnta [ varSa 19 tIna zabdoMse milakara banA hai| 'sarva' zabda saba tathA pUrNa (Complete) kA vAcaka hai; 'udaya' UMce-Upara uThane, utkarSa prApta karane, zaMkaTa hone athavA vikAsako kahate haiM; aura 'tIrtha' usakA nAma hai jisake nimittase saMsAramahAsAgarako tirA jAya / vaha tIrtha vAstavameM dharmatIrtha hai| jisakA sambandha jIvAtmAse hai, usakI pravRtti meM nimittabhUta jo Agama athavA AptavAkya hai vahI yahAM 'tIrthaM' zabdake dvArA parigrahIta hai| aura isaliye ina tInoM zabdoMke sAmAsika yogase bane hue 'sarvodayatIrtha' padakA phalitArtha yaha hai ki -- jo AgamavAkya jIvAtmAke pUrNa udaya utkarSa athavA vikAsameM tathA saba jIvoMke udaya utkarSa athavA vikAsa meM sahAyaka hai vaha sarvodayatIrtha hai| AtmAkA udaya utkarSa athavA vikAsa usake jJAna-darzana-sukhAdika svAbhAvika guNoMkA hI udaya utkarSa athavA vikAsa hai / aura guNoMkA vaha udaya - utkarSa athavA vikAsa doSoMke asta- apakarSa athavA binAzake binA nahI hotaa| ata. sarvodayatIrthaM jahAM jJAnAdi guNoMke vikAsa meM sahAyaka hai jahAM ajJAnAdi doSoM tathA unake kAraNa jJAnAvarNAdika karmoke vinAzameM bhI sahAyaka hai-vaha una saba rukAvaToMko dUra karanekI vyavasthA karatA hai jo kisIke vikAsameM bAdhA DAlatI haiN| yahAM tIrthako sarvodayakA nimitta kAraNa batalAyA gayA hai taba usakA upAdAna kAraNa kauna ? upAdAna kAraNa ve samyagdarzanAdi AtmaguNa hI hai jo tIrthaMkA nimitta pAkara mithyAdarzanAdike dUra honepara svayaM vikAsako prApta hote hai / isa dRSTise 'sarvodayatIrtha' padakA eka dUsarA artha bhI kiyA jAtA hai aura vaha yaha ki 'samasta abhyudaya kAraNoMkA -- samyagadarzana- samyagjJAna- samyakcAritrarUpa triratna dharmokA jo hetu hai unakI utpatti abhivRddhi AdimeM ( sahAyaka ) nimitta kAraNa hai - vaha sarvodayatIrthaM hai'| isa dRSTise hI, kAraNameM kAryakA upacAra karake isa tIrthako dharmatIrtha kahA jAtA haiM aura isI dRSTise vIrajinendrako gharmatIrthaMkA kartA (pravartaka) likhA hai; jaisA ki 9 vIM zatAbdIkoM banI 'jayavalA' nAmakI siddhAntaTIkAmeM uddhata nimna prAcIna sarvAntayataya-mukhya kalpa sarvAnta niyo'napekSan sarvAvasakara niranta sarvodaya sarvamida sabaica 1.61 // isameM svAmI samantabhadra vIra bhagavAnakI stuti karate hue kahate haiM-' ( he vIra bhagavan ! ) ApakA yaha tIrthapravacanarUpa zAsana, arthAt paramAgamavAkya, jisake dvArA saMsAra - mahAsamundrako tirA jAtA hai-- sarvAntavAn hai-- sAmAnya- vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha ( bhAva -abhAva), eka-aneka, mAdi azeSa dharmoko liye hue hai; ekAntataH kisI eka hI dharmako apanA iSTa kiye hue nahIM hai aura gauNa tathA mukhyakI kalpanAko sAthameM liye hue haiM--eka dharma mukhya hai to dUsarA dharma gauNa hai; jo gauNa hai vaha nirAtmaka nahIM hotA aura jo mukhya hai usase vyavahAra calatA hai; isIse saba dharma suvyavasthita haiM; unameM asaMgatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahI hai / ko zAsana-vAkya dharmo meM pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai-vaha sarvadharmose zUnya haiusameM kisI bhI dharmakA astitva nahI bana sakatA aura na usake dvArA padArtha-mavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ataH ApakA hI yaha zAsanatIcaM saba duHkhoMkA anta karane bAlA hai, yahI niranta hai--kisI bhI mithyAdarzanake dvArA khaNDanIya nahIM hai aura yahI saba prANiyoMke abhyudaya kA kAraNa tathA AtmA pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka aisA sarvodayatIrtha hai--jo zAsana sarvathA ekAntapakSako liye hue haiM unameM se koI bhI 'sarvodayatIrtha' padake yogya nahI ho sktaa|' vahAM 'sarvoktI' yaha pada sarva upaya aura sIrSa na 1 "tarati saMsAramahArNavaM yena nimitena tattIrthamimiti" 2 "sarveSAmabhyudayakAraNAyAM samyagdarzanajJAnacAritrabhevAnAM hetutvAdabhyudayahetuzyopateH / " -- vidyAnanyaH Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAsA vAkyatIrtha gAcAse prakaTa hai bhUla sukhAI thI aura yaha kahate hue unakA viroSa miTAnA nissaMsapakaro pauro mahAvIro jitmo| bA ki 'tumane hAthIke eka-eka aMgako le rakhA hai, tuma saba rAga-bosa-mayAdIyo cammatityasa kaaro|| mila jAbo to hAthI bana jAya-tumhAre alaga-alaga isa gAthAmeM vIra-jinako jo niHsaMzayakara-saMsArI kathanake anurUpa hAthI koI cIja nahIM hai aura isaliye jo prANiyoMke sandehoMko dUrakara unheM sandeharahita karanevAlA vastuke saba aMgoMpara dRSTi galatA hai-use saba borase dekhatA aura usake saba guNa-dharmoko pahacAnatA hai-vaha mahAvIra-jAna-vacanAdikI sAtizaya-zaktise sampannajinottama-jitendriyoM tathA karmajetAoMmeM zreSTha-aura rAga-dveSa vastuko pUrNa tayA yacArya rUpameM dekhatA hai, usakI dRSTi bhayase rahita batalAyA hai vaha unake dharmatIrtha-pravartaka honeke banekAntadRSTi hai aura yaha anekAntadRSTi hI satI athavA upayukta hI hai| binA aise guNoMkI sampattise yukta hue koI samyagdRSTi kahalAtI hai aura yahI saMsArameM baira-virodhako sacce dharmatIrthakA pravartaka ho hI nahIM sktaa| yahI vajaha miTAkara sukha-zAntiko sthApanA karane meM samartha hai| isIse hai ki jo jJAnAdi-zaktiyoMse hIna hokara rAga-dveSAdise zrI amRtacandrAcAryane puruSArtha siddhapupAyameM anekAntako abhibhUta evaM Akulita rahe haiM unake dvArA sarvathA ekAnta virodhakA mathana karanevAlA kahakara use namaskAra kiyA zAsanoM-mithyAdarzanoMkA hI praNayana huA hai, jo jAgatame hai| aura zrIsiyasenAcAryane vaha batalAte hue ki anekAntaaneka bhUla-prAntiyoM evaM dRSTivikAroMko janma dekara duHkhoM ke binA lokakA koI bhI vyavahAra sarvathA bana nahIM sakatA ke jAlako vistRta karane meM hI pradhAna kAraNa bane haiN| sarvathA use lokakA advitIya guru kaha kara namaskAra kiyA hai|' ekAntazAsana kisa prakAra doSoMse paripUrNa hai aura ve kaise siddhasenakA yaha kahanA ki 'anekAnta' ke binA lokakA duHkhoMke vistArameM kAraNa bane haiM isa viSayakI carcAkA yahAM vyavahAra sarvathA bana nahIM sakatA solahoM Ane satya hai| avasara nahIM hai| isake liye svAmI samantabhadrake devAgama, sarvathA ekAntavAdiyoM ke sAmane bhI loka-vyahavahArake na bama yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra jaise pranthoM tathA aSTa - sakanekI yaha samasyA rahI hai aura use hala karane tathA lokasahasrI jaisI TIkAoMko aura zrIsiddhasena, akalaMkadeva, vyavahArako banAye rakhane ke liye unheM mAyA, avidyA, saMvRtti vidyAnanda Adi mahAn AcAryoMke tarkapradhAna granthoMko jaisI kucha dUsarI kalpanAye karanI par3I hai athavA yoM kahiye ki dekhanA caahiye| apane sarvathA ekAntasiddhAntake chapparako saMbhAlaneke liye yahA para mai sirpha itanAhI kahanA cAhatAha kijotIrtha- usake nIce taraha-tarahakI TebakiyAM (thUniyAM) lagAnI par3I zAsana--sarvAntavAn nahIM-sarvadharmoko liye hue aura unakA hai| parantu phira bhI ve use saMbhAla nahIM sake aura na apane samanvaya apane meM kiye hue nahIM hai--vaha sabakA udayakAraka sarvathA-ekAnta siddhAntako kisI dUsarI taraha pratiSThita karane meM athavA pUrNa-udayavidhAyaka ho hI nahIM sakatA aura na sabake hI samartha ho sake hai| udAharaNake liye advaita ekAntavAdako saba duHkhoMkA anta karanevAlA hI bana sakatA hai| kyoki lIjiye, brahmAdvaitavAdI eka brahmake sivAya dUsare kisI bhI vastutasva anekAntAtmaka hai-anekAnekaguNa-dharmoko liye padArthakA astitva nahI mAnate-sarvathA abhedavAdakA hue hai| jo loga usake kisI eka hI guNa-dharmapara dRSTi hI pratipAdana karate haiM -unake sAmane jaba sAkSAt dikhAI DAlakara use usI eka rUpameM dekhate aura pratipAdana karate --- hai unakI dRSTiyAM una janmAndha puruSokI dRSTiyoMke samAna 1 paramAgamasya bIja niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / ekAMgI hai jo hAthIke eka-eka aMgako hI pakar3akara-dekhakara sakala-naya-vilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam / / usI eka-eka aMgake rUpameM hI hAthIkA pratipAdana karate -puruSArthasidaSupAya pe, aura isa taraha parasparameM lar3ate, magar3ate, kalahakA bIja 2. jeNa viNA logaspavi vavahAro sambahANa biddaa| gote aura eka dUsareke duHkhakA kAraNa bane hue the| unheM tassa bhuktakaNaruNo Namo bajegaMtavAyasa // 6 // hAcIke saba aMgoMpara dRSTi rakhanevAle sunetra puruSane unakI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 denevAle padArtha-bhedoM, kAraka-kriyA-bhedoM tathA vibhinna loka- saMtavAya-bose sakkolayA bhagaMti sNsaannN| . vyavahAroMkI bAta AI to unhoMne kaha diyA ki 'ye saba saMkhA ya asavAe tesi samve vite. sabA // 50 // mAyAjanya hai' arthAta mAmAkI kalpanA karake pratyakSameM dikhAI te u bhayaNIvaNIyA sammaIsaNamaNuttaraM hoti / ... par3anevAle saba bhedoM tathA loka-vyavahAroMkA bhAra usake bhava-dukkha-vimokkhaM do vi Na pUrati pADilakaM // 51 // para rakha diyaa| parantu yaha mAyA kyA balA hai aura vaha 'sAMkhyoMke sadavAdapakSameM bauddha aura vaizeSika jana jo sat rUpa hai yA asatUrUpa isako spaSTa karake nahI batalAyA doSa dete hai tathA bauddhoM aura vaizeSikoMke asadvAdapakSameM gyaa| mAyA yadi asat hai to vaha koI vastu na honese kisI sAMkhyajana jo doSa dete hai ve saba satya haiM-sarvathA ekAntabhI kAryake karanemeM samartha nahI ho sakatI / aura yadi sat bAdameM vaise doSa Ate hI hai| ye donoM sadvAda aura asadvAda hai to vaha brahmase bhinna hai yA abhinna hai ? yaha prazna khar3A hotA dRSTiyAM yadi eka dUsareko apekSA rakhate hue saMyojita ho hai| abhinna honekI. hAlatameM brahma bhI mAyArUpa miyyA jAya~-samanvayapUrvaka anekAnta-dRSTimeM pariNata ho jAyeMThaharatA hai aura bhinna honeparamAyA aura brahma do judI vastue to sarvottama samyagadarzana banatA hai| kyoMki ye sat-asat honese tApatti hokara sarvathA aDhatabAdakA siddhAnta bAdhita rUpa donoM dRSTiyAM alaga-alaga saMsArake duHkhoMse chuTakArA ho jAtA hai| yadi hetuse advaitako siddha kiyA jAtA hai to dilAne meM samartha nahIM haiM-donoMke sApekSa saMyogase hI hetu aura sAdhyake do honese bhI dvaitApatti hotI hai aura hetu- eka-dUsarekI kamI dUra hokara saMsArake duHkhoMse mukti evaM ke binA vacanamAnase siddhi mAnanepara usa vacanase bhI zAnti mila sakatI hai| dvatApatti ho jAtI hai| isake sivAya dvaitake binA advaita isa saba kathanaparase mithyAdarzanoM aura samyagdarzanoMkA kahanA banatA hI nahI jaise ki hetuke binA ahetukA tattva sahaja hI samajhameM A jAtA hai aura yaha mAlUma ho aura hiMsAke binA ahiMsAkA prayoga nahI banatA / advaita- jAtA hai ki kaise sabhI mithyAdarzana milakara samyagdarzanake meM dvaitakA niSeSa hai, yadi dvaita nAmakI koI vastu nahI to rUpameM pariNata ho jAte hai| mithyAdarzana athavA jainetaradarzana usakA niSedha bhI nahIM banatA, dvatakA niSedha hone- jabataka apane-apane vaktavyake pratipAdanameM ekAntatAko se usakA astitva svataH siddha ho jAtA hai| isa taraha sarvathA apanAkara para-virodhakA lakSya rakhate haiM tabataka samyagdarzanaadvaitavAdakI mAnyatAkA vidhAna siddhAnta-bAdhita ThaharatA hai, meM pariNata nahI hote, aura jaba para-virodhakA lakSya chor3akara vaha apane svarUpako pratiSThita karane meM svayaM asamartha hai pArasparika apekSAko liye hue samanvayakI dRSTiko apanAte aura usake AdhAra para koI lokavyavahAra sughaTita nahI ho hai tabhI samyagdarzanameM pariNata ho jAte hai, aura jainadarzana sktaa| dUsare sat-asat tathA nitya-kSaNikAdi sarvathA kahalAneke yogya hote hai| jainadarzana apane anekAntAmaka ekAnta-vAdoMkI bhI aisI hI sthiti hai, ve bhI apane svarUpako syAdvAda-nyAyake dvArA samanvayakI dRSTiko liye hue haipratiSThita karane meM asamartha hai, aura unake dvArA bhI apane samanvaya hI usakA niyAmaka tattva hai na ki viroSa, aura svarUpako bAdhA pahuMcAye binA loka-vyavahArakI koI isaliye sabhI mithyAdarzana apane-apane virodhako bhulA kara usameM samA jAte hai| isIse sanmatisUtrakI antima gAthA vyavasthA nahIM bana sktii| meM jinavacanarUpa jinazAsana athavA jainadarzanakI maMgalazrIsikhasenAcAryane apane sanmatisUtra meM kapilake kAmanA karate hue use 'mithyAdarzanoMkA samUhamaya' batalAyA sAMkhyadarzanako dravyAthikamayakA vaktavya, zuddhodhanapUtra baba- hai vaha gAthA isa prakAra haike bIDavarzanako parizuddha paryAyAthika nayakA vikalpa aura bhaI micchAsaNasamUhamayassa amayasArassa / ulaka (kaNAda) ke vaizeSikadarzanako ukta donoM nayoMkA jiNavapaNasta bhagavamo saMvigga-suhAhigammassa // 7 // baktavya honepara bhI pArasparika nirapekSatAke kAraNa mithyA- isameM jinavacanarUpa jainadarzana (jinazAsana) ke tIna tva batalAyA hai aura usake anantara likhA hai: khAsa vizeSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai-pahalA vizeSaNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mithyAdarzanasamUhamaya, dUsarA amRtasAra aura tIsarA saMvigna sukhAbhigamya hai / mithyAdarzanoMkA samUha hote hue bhI vaha mithyAtvarUpa nahIM hai, yahI usakI sarvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake sApekSa nayavAcameM sannihita hai-sApekSanaya mithyA nahIM hote, nirpekSanaya hI mithyA hote hai; jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase prakaTa hai-miyA-samUho niyAsa miyaMkAntatA'sti na / mirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'vRt // zrIvIkA sarvodayI bAgama zrIvIrajinake sarvadharmasamanvayakAraka udAra zAsanameM sat-asat tathA nitya-kSaNikAdi rUpa ve saba naya-dharma jo nirapekSarUpameM alaga-alaga rahakara atastvakA rUpa dhAraNa kiye hue sva-para- ghAtaka hote hai| ve hI saba sApekSa (avirodha) rUpameM milakara tattvakA rUpa dhAraNa kiye hue sva-paraupakArI bane hue hai" tathA Azraya pAkara bana jAte hai aura isaliye svAmI samantabhadrane yuktyanuzAsanakI ukta (61vI) kArikAmeM vIrazAsanako jo sarvadharmavAn sarvaduHkhapraNAzaka aura sarvodayatIrthaM batalAyA hai vaha bilkula ThIka tathA usakI prakRtike sarvathA anukUla haiN| vIrakA zAsana anekAntake prabhAvase sakala durnayo ( paraspara nirapekSa nayoM) athavA mithyAdarzanokA anta (nirasana) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI saMsArameM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadAoMke kAraNa hote haiM / ataH jo loga bhagavAna mahAvIrake zAsanakAunake dharma tIrthakA - sacamuca Azraya lete haiM-- use ThIka taura para athavA pUrNatayA apanAte haiM-- unake mithyAdarzanAdi dUra hokara samasta du:kha yathAsAdhya miTa jAte hai / aura ve isa dharmake prasAdase apanA pUrNa abhyudaya - utkarSa evaM vikAsa - taka siddha karanemeM samartha ho jAte hai| ! mahAvIrakI borase isa dharmatIrthakA dvAra sabake liye khulA huA hai, jisakI sUcaka agaNita kathAeM jainazAstroMmeM pAI jAtI hai aura jinase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki patita 1. ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSA: sva-para-praNAzinaH / ta eva tatratvaM vimalasya te muneH parasparekSAH sva-paropakAriNaH // svayamUstotra 13 se patita prANiyoMne bhI isa dharmakA Azraya lekara apanA uddhAra aura kalyANa kiyA hai; una saba kathAoMoMko chor3a kara yahAM para jainagranthoMke sirpha kucha vidhi-vAkyoMko hI prakaTa kiyA jAtA hai jisase una logoMkA samAdhAna ho jo isa tIrthako kevala apanA hI sAmpradAyika tIrtha aura ekamAtra apane hI liye avatarita huA samajha baiThe haiM tathA dUsaroke liye isa tIrthase lAbha uThAne meM aneka prakArase bAdhaka bane hue hai| ve vAkya isa prakAra hai: (1) vIjJAyogyAstrayo varNAzcaturthazca viSocitaH / manovAkkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH : (2) uccAvaca-janaprAyaH samayo'yaM jinezinAm / nekasminpuruSe tiSThedekastambha ivAlayaH // yazastilake, somadevasUriH (3) AvArA'navadyatvaM zucitapaskAraH zarIrazuddhizca karoti zutrAnapi deva-dvijAti-tapasvi-parikarmasu yogyAn / nItivAkyAmRte, somadevasUriH (4) zUdro'pyupaskarA''cAra-vapuH zuddhayA'stu tAvRza: 1 jAtyA honopi kAlAbilabdhI hyAtmA'sti dharma bhAk // sAgAradharmAmRte, AzAdharaH (5) eha dhamma jo Ayaraha baMbhaNu sudu vi koi / so sAbau kiM sAmragrahaM aSNu ki siri maNi ho6 / 76 / sAvayadhamma dohA (devasenAcArya) ina saba bAkyoMkA Azaya kramase isa prakAra hai: (1) 'brAhmaNa, kSatriya, vaizya ye tInoM varNa (Ama taurapara) munidIkSAke yogya haiM aura cauthA zUdra varNaM vidhike dvArA dIkSAke yogya hai / ( vAstavameM) mana, vacana, tathA kAyase kiye jAnevAle dharmakA anuSThAna karaneke liye sabhI jIva adhikArI hai / ' --yazastilaka (2) 'jinendrakA yaha dharma prAyaH UMca aura nIca donoM hI prakArake manuSyoMke Azrita haiN| eka stambhake AdhArapara jaise mandira-makAna nahIM ThaharatA usI prakAra UMca-nIcamese kisI eka hI prakArake manuSyasamUhake AdhArapara dharma ThaharA huA nahI hai vAstavameM dharma dhArmikoMke nAmita hotA hai, bhale hI unameM jJAna, dhana, mAna-pratiSThA, kuru-jAti, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rora banA aura kiAla jAnatA hai| bAbA-aizvarya, zarIra, bala, utpattisthAna aura AcAra- sambandhana-sammAnamapi maatnggbhn|| bicArAvikI dRSTise koI UMcA aura koI bhIcA ho|' devA bidurbhasma-gamagArAntarojasam // 28 // -yazastilaka -ralakaraNDake: samantabhadraH (3) 'madya-mAMsAdike tyAgarUpa nAcArakI nidoSatA, pAlana surilo usamayamena saMbhavati / gRha-pAtrAdikI pavitratA aura nityasnAnAdike dvArA zarIra --svAmikArtikeyAnuprekSA kI zuddhi, ye tInoM pravRttiyAM (vidhiyAM) zUdroM ko bhI deva, vIrakA yaha dharma ina brAhmaNAdi jAti-bhedoMko tathA dvijAti aura tapasviyoM (muniyoM) ke parikarmoka yogya dUsare cANDAlAdi vizeSoMko vAstavika hI nahI mAnatA banAtI hai| -nItivAkyAmRta kintu vRtti athavA AcAra-bhedake bAdhArapara kalpita evaM (4) 'mAsana bora bartana bAdi upakaraNa bisake zuddha parivartanazIla jAnatA hai / sAtha hI yaha svIkAra karatA hai ho, madhamAMsAdike tyAgase jisakA bAvaraNa bavita ho aura ki apane yogya guNoMkI utpattipara jAti utpanna hotI hai, nitya snAnAdi dvArA jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA unake nAzapara naSTa ho jAtI hai aura varNavyavasthA guNakarmoMzUdra bhI brAhmaNAdika varNoke samAna dharmakA pAlana karaneke ke AdhArapara hai na ki janmake / yathA:yogya hai| kyoMki jAtise hIna AtmA bhI kAlAdika labdhi- "cAturvaNrya yathA'nyacca bAbAlAdivizeSaNam / kopAkara dharmakA adhikArI hotA hai|' -sAgAradharmAmRta sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam // 11-205 // (5) 'ila (vAbaka) dharmakA jo koI bhI AcaraNa --padyacarite, raviSeNAcArya. pAlana karatA hai, cAhe vaha brAhmaNa ho yA zUdra, vaha zrAvaka hai| __ "mAcAramAnamavena jAtInAM bhevakatpanam / zrAvakake sirapara aura kyA koI maNi hotA hai? jisase najAti bAhmaNIyA'sti niyatA kA'pi taatvikii||17-24|| usakI pahicAna kI jA ske|' -sAvayadhammadohA 'guNaH mAvalamadotA "guNaiH sapabate jAtirgama basavipadyate" // -32 // nIca-se-nIca kahA jAnevAlA manuSya bhI jo isa dharma -dharmaparIkSAyAM, amitagatiH pravartakakI zaraNameM Akara natamastaka ho jAtA hai-prasannatA "tsmaadgunnairvrnn-vyvsthitiH|" 11-198 pUrvaka usake dvArA pravartita dharmako dhAraNA karatA hai-vaha -padmacarite, raviSeNAcArya: "kriyAvizeSAdinibabana eva braahmnnaavinybhaar|" isI lokameM ati ucca bana jAtA hai / isa dharmakI dRSTi meM koI jAti gahita nahIM-tiraskAra kiye jAneke yogya --prameyakamalamArtaNDe, prabhAcandrAcArya. nahIM-sarvatra guNoMkI pUjyatA hai, ve hI kalyANakArI hai, isa dharmameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki ina brAhmaNAdi aura isIse isa dharmameM eka cANDAlako bhI vratase yukta jAtiyokA AkRtiAdike bhedako liye hue koI zAzvata honepara 'bAhmaNa' tathA samyagdarzanase yukta honepara 'deva' lakSaNa bhI go-azvAdi jAtiyoMkI taraha manuSyazarIrameM (bArAdhya) mAnA gayA hai aura cANDAlako kisI sAdhAraNa nahI pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yomase brAhmaNIdharma-kriyAkA hI nahIM kintu 'uttamadharma' kA adhikArI sacita AdimeM garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai, jo vAstavika kiyA hai, jaisA ki nimna Arya-vAkyose prakaTa hai: jAti-bhedake viruddha hai| isI taraha jArajakA bhI koI cihna zarIrameM nahIM hotA, jisase usakI koI judI jAti kalpita .yo loke tvA tataH so'tihiino'pytiguruyNtH| kI jAya; aura na mahaz2a vyabhicArajAta honekI bajahase bAlo'pitA nitaMgItiko no nItipura kutaH // 8 // hI koI manuSya nIca kahA jA sakatA hai-nIcatAkA kAraNa --stutivivAyAM, samantabhadra. isa dharmameM 'anArya AcaraNa' athavA 'mlecchAcAra' mAnA najAtimAhatA sAbi guNAH kasyANakAraNam / gayA hai| ina donoM bAtoMke nirdezaka vo vAkya isa prakAra hai:staramanapipAyAlaM talavAhmaNaM pituH // 11-20 // varNAhatyAdivAnA hasminAt / navaparita, raviSaNAcAryaH mAlapArie mUdAyagarbhAdhAnapravartanAt / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIvIrA sokyatA nAsti pAti-mato bhedo manuSyANAM pAzvavat / sArI hI yogyatAeM maujUda hai. hara koI bhavya jIva isakA mAkRtihaNAzasmAvanyapA. parikalpate / samyak bAbhaya lekara saMsArasayuvrate pAra utara sakatA hai| -mahApurANe, guNabhadrAcAryaH parantu yaha samAjakA aura dezakA durbhAgya hai jo bAja bihAni viTavAtasya santi nAja kAnicit / hamane-jinake hAthoM daivayogase yaha tIrtha par3A hai-sa manAmAcaran kiJcajjAvate niicvocrH|| mahAn tIrthakI mahimA tathA upayogitAko bhulA diyA hai| --papracarite, raviSeNAcArya ise apanA gharelU, kSudra yA asarvodayattIkA-sA rUpa dekara vastutaH saba manuSyoMkI eka hI manuSyajAni isa dharma- isake cAroM tarapha UMcI-UMcI dIvAreM khar3I kara dI hai aura isake phATakameM tAlA DAla diyA hai| hama loga na to ko abhISTa hai, jo 'manuSyajAti' nAmaka nAmakarmake udaya- aa se hotI hai, aura isa dRSTise saba manuSya samAna hai- - " khuda hI isase ThIka lAbha uThAte hai aura na dUsaroMko lAna ApasameM bhAI-bhAI haiM aura unheM isa dharmake dvArA apane uThAne dete hai-mahaja apane thor3ese vinoSa bathavA krIr3Ake vikAsakA pUrA adhikAra prApta hai| jaisA ki nimna vAkyoM sthala-rUpameM hI hamane ise rakha chor3A hai aura usIkA se prakaTa hai yaha pariNAma hai ki jisa 'sarvodayatIrtha' para rAta-dina upA-- sakoMkI bhIr3a aura yAtriyoMkA melA-sAlamA rahanA cAhiye manuSyajAtirekaiba bAlikarmodayodbhavA / thA vahAM Aja sannATAsA chAyA huA hai, jainiyoMkI saMkhyA bhI vRzivAhitA vAcAtarvidhyamihAznute // 38.45 // aguliyoMpara ginane lAyaka raha gaI hai aura jo jainI kahe -AdipurANe, jinasenAcArya jAte hai unameM bhI jainatvakA prAyaH koI spaSTa lakSaNa dikhalAI vipra-matriya-biTa-zUvA proktA. kriyAvizeSata / nahI par3atA-kahI bhI dayA, dama, tyAga aura samAdhikI jainadharma parA zaktAste sarva bAndhavopamA // tasparatA najara nahIM AtI-logoMko mahAvIrake sadeza-dharmarasike, somasenoddhRta kI hI khabara nahI, aura isIse saMsArameM sarvatra duHkha hI duHkha isake sivAya, kisIke kulameM kabhI koI doSa laga phailA huA hai / gayA ho to usakI zuddhi kI, aura mlecchoM taka kI kulazuddhi aisI hAlatameM aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrthakA karake unhe apane meM milAne tathA munidIkSA Adike dvArA uddhAra kiyA jAya, isakI saba rukAvaToMko dUra kara diyA Upara uThAnekI spaSTa AjJAeM bhI isa dharmazAsaname pAI jAya, isapara khule prakAza tathA khulI havAkI vyavasthA kI jAtI hai| aura isaliye yaha zAsana sacamuca hI jAya, isakA phATaka saboMke liye hara vakta khulA rahe, 'sarvodayatIrtha' ke padako prAta hai-isa padake yogya isameM saboke liye isa tIrtha taka pahucanekA mArga sugama kiyA jAya, *jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai: vaivAhikasambandhAnAM sayamapratipateravirodhAt / bayA 1. kutazcitkAraNAsya kulaM sammApta-pUSaNam tatkanyakAnA cakavAdipariNItAnAM garbhavatpannasya mAtaso'pi rAjAdisammatyA zoSayetsvaM yadA kulam // 40-198 // pakSApekSayA mleccha-vyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tapAjAtIyatabA'syopanayAhatvaM putra-pautrAdi-santatI / kAnAM dIkSAhatve pratiSedhAbhAvAt // " na niSiddhaM hi bImAheM kulekhedasya pUrvajA. // 40-169 // -lamdhisAraTIkA (gAcA 193vI) 2. svadeze'nakSaramlecchAprajA-bAdhA-vidhAyinaH / noTa-yahAM mlecchoMkI dIkSA-yogyatA, sakalakulazuddhi-pradAnAcaH svasAkuryAdupakamai // 42-179 // saMyamagrahaNakI pAtratA aura unake sAtha vaivAhika sambandha --AvipurANe, jinasenAcAryaH AdikA jo vidhAna kiyA hai vaha saba kasAyapahuDakI 3. "malecchabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahagaM kathaM 'jayaghavalA' TIkAmeM bhI, jo labdhisAraTIkAse kaIsau bhavatIti nA'zaMkitavyaM / digvijayakAle bAtinA saha varSa pahalekI racanA hai, isI kramase prAkRta aura saMskRta bhAryakSamAmAgatAnA myArANAnAM bavAdibhiH saha bAta- bhASAmeM diyA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 __ banekAnta - isake taToM tathA ghAToMkI marammata karAI jAya, banda rahane mahAvIrake isa anekAnta-zAsana-rUpa tIrthameM yaha khUbI tathA parse taka yatheSTa vyavahAra meM na mAneke kAraNa tIrghajala khuda maujUda hai ki isase bharapeTa athavA yaSeSTha veSa rakhanevAlA para jo kucha kAI jama gaI hai athavA usameM kahIM-kahIM zaivAla manuSya bhI yadi samadRSTi (madhyasthavRtti) huA upapatti-cakSuse utpanna ho gayA hai use nikAlakara dUra kiyA jAya aura (mAtsaryaka tyAgapUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTise) sarvasAdhAraNako isa tIrSake mahAtmyakA pUrA-pUrA paricaya isakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA karAyA jAya / aisA honepara athavA isa rUpameM isa tIrthakA mAna-zraMga khaNDita ho jAtA hai-sarvathA ekAntarUpa mithyAuddhAra kiyA jAnepara Apa dekheMge ki deza-dezAntarake kitane matakA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAbezumAra yAtriyoMkI isapara bhIr3a rahatI hai, kitane vidvAn dRSTi hotA huA bhI saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana isapara mugdha hote haiM, kitane asakhya prANI isakA Azraya jAtA hai| athavA yU kahiye ki bha. mahAvIrake zAsanapAkara aura isameM avagAhana karake apane duHkha-saMtApoMse tIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai| isI chuTakArA pAte hai aura sasArameM kaisI sukha-zAntikI lahara bAtako svAmI samantabhadrane apane nimna vAkya dvArA vyakta vyApta hotI hai| svAmI samantabhadrane apane samayameM, jise kiyA haiAja Der3ha hajAra varSase bhI Upara ho gaye haiM, aisA hI kiyA hai; aura isIse kanar3I bhASAke eka prAcIna zilAlekha* * kAmaM vipanapyupapatticaH samIlatA te samadRSTiriSTam / meM yaha ullekha milatA hai ki 'svAmI samantabhadra bha0 mahAvIra svAya dhruva sAmtamAnabhUgo bhavatyabhadro'pi smntbhvH|| ke tIrthakI hajAragunI vRddhi karate hue udayako prApta hue' -yuktadhanuzAsana arthAt, unhoMne usake prabhAvako sAre deza-dezAntaroMmeM ataH isa tIrthake pracAra-viSayame jarA bhI saMkocakI vyApta kara diyA thaa| Aja bhI vaisA hI honA caahiye| jarUrata nahI hai, pUrNa udAratAke sAtha isakA uparyukta rItiyahI bhagavAn mahAvIrakI saccI upAsanA, saccI bhakti se yogyapracArakoMke dvArA khulA pracAra honA cAhiye aura aura unakI saccI jayantI manAnA hogaa| saboMko isa tIrthakI parIkSAkA tathA isake guNoMko mAlUma *yaha zilAlekha belara tAllukekA zilAlekha nambara karake isase yatheSTa lAbha uThAnekA pUrA avasara diyA jAnA 17 hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake ahAteke andara saumya- cAhiye / yogya pracArakoMkA yaha kAma hai ki ve jaise-taise nAyakI-mandirakI chatake eka patthara para utkIrNa hai aura zaka janatAmeM madhyasthabhAvako jAgrata kareM, I-dveSAdirUpa matsara savat 1059 kA likhA huA hai| dekho, epigrephikA bhAvako haTAeM, hRdayoMko yuktiyoMse saMskArita kara udAra karNATikAkI jilda pAMcavIM athavA svAmI samantabhadra banAeM, uname satyakI jijJAsA utpanna kareM aura usa satyakI (itihAsa) pRSTha 46 vaa| darzanaprAptike liye logoMkI samAdhAna dRSTiko kholeN| sarasAvA, janavarI 1952, jugalakizora mustAra - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya tIrtha (paM0 kailAzacandra jaina zAstrI) jainadharmake sivAya anya kisI dharmameM dharmako 'tIrtha' kyoMki usakA kAma tAranA hai, loga use apanAkara saMsAra aura dharmake pravartakako 'tIrthakara' saMjJA diye jAnekI bAta samudrase tira jAte haiM aura phira sadAke liye usa jaMjAlase merI dRSTi meM to nahI hai / maiM to itanA hI jAnatA ki chUTa jAte hai / anya dharmoM aura unake pravartakoMmeM yaha bhAvanA jainadharma hI eka aisA dharma hai jisake pravartaka 'tIrthakara' kahe usa rUpameM lakSita nahIM hotii| ve zAstA hai, avatAra hai, sraSTA jAte hai / zabdakoza takameM tIrthakarakA artha jainoMke upAsya hai, rakSaka hai, sahAraka hai kiMtu tAraka nahI hai| aura jo tAraka deva kiyA gayA hai| isI taraha 'tIrtha' zabdakA prayoga bhI nahI hai vaha tIrthakara bhI nahI hai / aura jo tIrthaMkara nahIM hai, pavitra sthAnoMke liye kiyA jAtA hai| kiMtu jainadharmameM usakA dharma dharma bhale hI ho kiMtu vaha tIrtha to nahIM hI hai| dharmako tIrtha kahA hai, tabhI to usake pravartaka tIrthakara ataH jainadharma kevala dharma nahIM hai kiMtu tIrtha hai| isIse kahe gaye hai| jo dharma tIrthakA kartA hai vahI tIrthakara hai| svAmI samantabhadrane apane bRhatsvayaMbhU stotrameM dharmanAtha aba prazna yaha hotA hai ki kyoM jainadharmameM dharmako tIrtha tIrthakarakA stavana karate hue unheM niSpApa-barmatIrthakA aura usake pravartakako tIrthakara saMjJA dI gaI hai ? kyA pratyeka pravartaka' kahA hai| dharma tIrtha aura usakA pravartaka tIrthakara kahA jA sakatA hai? isapara punaH prazna utpanna hotA hai ki kyA dharma-sIrSa ukta praznapara vicAra karaneke liye hameM tIrtha zabdakA sapApa bhI hotA hai jo usake pahale 'niSpApa' vizeSaNa artha jAna lenA cAhie / 'tIrya' zabdakA artha hotA hai lagAyA hai| tAranevAlA athavA jisake dvArA nirA jAtA hai| nadiyoMke yadyapi isa praznakA samAdhAna yaha ho sakatA hai ki kinAre jo ghATa bane hote hai unheM bhI isIliye hI tIrtha kahate yahAM niSpApa vizeSaNa itaravyavacchedaka nahIM hai, kiMtu vastUhai, una sthAnoMmeM snAna avagAhana Adi karane meM koI khatarA svabhAva sUcaka hai arthAt vaha isa bAtako batalAtA hai ki nahI rhtaa| kyoki ve sthAna avagAhita hote haiN| tairanemeM dharmatIrtha niSpApa hotA hai, kiMtu mujhe to vaha itaravyavacchedaka kuzala anubhavI puruSoMke dvArA hI sthApita kiye jAte haiN| bhI pratIta hotA hai aura vastu-svarUpa-nirUpaka bhii| jaba dharma tIrthase hama aise dharmako lete haiM jo dharma hI nahIM hai kiMtu jainadharmameM isa saMsArakI upamA samudrase dI gaI hai| tIrtha bhI hai taba niSpApa vizeSaNa usake svarUpakA sUcaka jaise samudrako pAra karanA bahuta kaThina hai vaise hI isa saMsArako ho jAtA hai, kyoMki aisA dharmatIrtha sapApa ho hI nahIM sktaa| bhI pAra karanA bahuta kaThina hai| kiMtu kabhI-kabhI koI aise / kiMtu jaba hama dharmatIrthase aise dharmako lete haiM jo vAstavameM bhI vIra puruSa janma lete hai jo apanI bhujAoMse samudra samudra tIrtha nahI hai kiMtu zraddhAvaza use dharmatIrtha saMjJA de dI gaI hai, ko bhI pAra kara jAte hai aura phira apane anubhavake balapara taba niSpApa vizeSaNa aise dharma tIrthose vAstavika dharmatIrthakA pAra utaranekI prakriyA hI sthApita kara jAte haiM jisake vyavacchedaka usakI vibhintratAkA boSa karAnevAlA hotA Azrayase pAra utaraneke icchuka pAra utarate rahate haiN| hai / aba prazna yaha hotA hai ki basalI aura nakalI ___ tIrthakara aise hI vIra puruSa hote haiM, ve saMsArarUpI samudrako dharmatIrthakI pahicAna kyA hai? isake samAdhAnake liye apane bAhubalase pAra karake dharma-tIrthakI sthApanA karate haiN| hameM vastu-svarUpakA vizleSaNa karanA hogaa| kyoMki vastuataH unakA sthApita kiyA huA dharma vAstavameM eka tIrtha hai| svarUpakA nAma hI to dharma hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [ varSa 11 hI kSaNameM sarvathA naSTa ho jaate| kiMtu satkA sarvathA vinAza nahI hotA aura sarvayA asatkI utpatti nahIM hotI / kiMtu vastuko sarvathA kSaNika mAnanese satkA sarvathA nAza aura sarvathA asatkA utpAda mAnanA par3atA hai jo ThIka nahIM hai / ataH vastu kisI dRSTise nitya hai aura kisI dRSTise anitya hai / arthAt dravya dRSTise nitya hai aura paryAya dRSTise anitya haiM / isI taraha dravyakI apekSA vastu eka hai aura paryAya athavA guNoMkI apekSA aneka hai; kyoki pratyeka dravyameM aneka paryAeM aura aneka guNa rahate hai / pratyeka vastu do bAtoMpara kAyama hai-svarUpakA grahaNa aura pararUpoMkA agrahaNa ina donoMke binA vastu kAyama hI nahIM raha sakatI / udAharaNake liye kisI eka ghaTako le lIjiye / vaha ghaTa apane svarUpako liye hue haiM, isameM to kisIko koI vivAda ho nahIM sktaa| kiMtu usa ghaTakA astitva kevala svarUpake grahaNapara hI kAyama nahIM hai, balki usa ghaTake sivAya saMsAra bharake anya jitane bhI padArtha haiM, una saba padArthoMke svarUpoMko vaha jo grahaNa nahI kiye hue haiM usa para bhI usakA astitva kAyama hai, yadi aisA na ho to isakA matalaba yaha hotA hai ki vaha ghaTa kevala apane svarUpako hI grahaNa kiye hue nahI hai, kiMtu anya vastuoMke svarUpoMko bhI grahaNa kiye hue haiN| aura aisA honese vaha ghaTa sabarUpa kahA jaayegaa| phira vaha kevala eka vivakSita ghaTa na rahakara paTa, maTha Adi anya padArtharUpa bhI ho jAyagA / jo bAta eka ghaTake viSayameM hai, vahI saba vastuoMke viSayameM lAgU hotI hai / ataH pratyeka vastu svarUpakI apekSA hai aura pararUpakI apekSA nahI hai| yadi aisA nahI mAnA jAyagA to saba vastueM sabarUpa ho jAyeMgI aura aisI sthitimeM kisI vastukA koI nizcita AkAra nahI rhegaa| phira to kisIse dahI khAneko kahanepara vaha U~Ta khAneke liye bhI daur3a par3egA; kyoMki dahI aura UMTameM taba koI svarUpa bheda nahIM banegA / ataH koI vastu na sarvathA sat hai aura na sarvathA asat hai / jo sat hai vaha kisI apekSAse hI sat hai aura jo asat hai vaha kisI apekSAse hI asat hai / dUsare zabdoMmeM jo sat hai vaha kisI apekSAse asat bhI hai aura jo asat hai vaha kisI apekSAse sat bhI hai| isI taraha na koI bastu sarvathA nitya hI hai aura na koI vastu sarvathA afree hI hai / yadi vastu sarvathA nitya hotI to saMsArameM jo parivartana dikhAI detA hai vaha na ho sakatA / kyoki parivartanakA nAma hI to anityatA hai / parivartanazIla bhI ho aura sarvathA nitya bhI ho donoM bAteM eka sAtha saMbhava nahIM hai / isI taraha yadi vastu sarvathA anitya arthAt kSaNika hotI to kSaNa-kSaNameM vastukA sarvathA vinAza honese dena lenakA jitanA bhI laukika vyavahAra hai vaha nahIM hotA; kyoMki jisane diyA aura jisane liyA ve donoM dUsare isa taraha vibhinna dRSTikoNose vicAra karane para hI vastuke yathArtha svarUpa taka pahuMcA jA sakatA hai / yadi ina vibhinna koNoMko bhulA diyA jAye aura vastuke kisI eka dharmako hI pUrNa vastu mAna liyA jAya to ise satyakA ghAta karanA hI kahA jAyagA / kheda hai ki saMsArake ekAntabAdI darzanoMne isa vastusatyakI ora dhyAna nahI diyA aura vastu svarUpakA vicAra ekAgI dRSTise kiyaa| kiMtu anekAntavAdI jaina-darzanane vastusvarUpako jAnane aura usakA nirUpaNa karanemeM sApekSavAdakA avalambana liyA aura nirapekSavAdako mithyA btlaayaa| ataH jahAM vizvake itara darzana eka-eka dRSTikoNako apanAkara use pUrNa satya samajha baiThe haiM vahAM jaina darzana pratyeka darzanake apane apane dRSTikoNako pUrNa satyakA aMza mAnatA hai, kiMtu ve saba aMza cUki paraspara nirapekSa haiM isaliye ve mithyA hai| yadi sabhI paraspara sApekSa ho jAyeM to unake samIkaraNase pUrNa satya taka pahuMcA jA sakatA hai / vizvameM jitane bhI jhagar3e phisAda hue haiM tathA Age hoMge, una sabake mUlameM eka hI tatva rahA hai aura rahegA aura vaha tattva hai apane dRSTikoNako hI satya mAnanA aura zeSako asatya / yaha ho sakatA hai ki vibhinna paristhitiyoM meM fafe dRSTikoNokI pradhAnatA aura apradhAnatA rahe, kiMtu nirapekSa eka hI dRSTikoNa kabhI bhI satya nahI ho sakatA / aura isaliye vaha ApattiyoMkA ghara hai / isake viparIta saba dRSTiyoMkA samanvaya karake calane se saba ApattiyoMkA anta ho jAtA 1 ataH jo dharma nirapekSavAdakA Alambana lekara ekAnta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya thA nijodaya kiraNa 1 vAdake pracAraka haiM ve dharmatIrtha kahe jAneke sarvathA ayogya haiN| kiMtu jo dharma saba dRSTikoNoMkI apekSAse yathArthaM vastusvarUpako pahacAna kara usIkA pratipAdana karatA hai vahI dharmatIrtha kahe jAneke yogya haiM kyoMki use sabakA udayautkarSa iSTa hai| ataH sarvodaya tIrtha hI dharmatIrtha hai, jaisA ki . svAmI samantabhadrane kahA hai:sarvAntava tadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca miyo'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrSamidaM tavaiva // banArasa, 29-11-51 . sarvodaya yA nijodaya (pro0 devendrakumAra jaina, ema0 e0 ) gata mahAyuddhakI pratikriyA sabase adhika vicAra kAtike rUpameM prakaTa huI, aura isa krAMtike mukhya kAraNa do hai - eka to yUropake sattA lolupa rASTroMkA vighaTana aura aura dUsare eziyAke dezokA abhyudaya / yaha sabhI jAnate haiM ki pichale vizvayuddhake pradhAna sUtradhAra yUropake hI pramukha rASTra the, jinhone upanivezIkaraNa ArthikazoSaNa aura sattA pAne hetu yaha agnikuDa cetAyA thA; para usameM unheM bahuta kucha apanI gAMThakA homanA pdd'aa| isa pratyAzita asaphalatAse yUropake pramukha vicAraka aura rAjanItiza aba vizvamAnavatA yA vizva saMskRtikI bAta karane lage hai, eziyAI dezoMke prati unakI sakriya sahAnubhUti bhI isI vicArakrAMtikI sUcaka hai| dUsarI ora dvitIya vizvayuddhake phala svarUpa jo deza svatantra hue hai ve bhI navIna rASTra racanA aura vizva saMskRtikI AzAse ota-prota hai / unakI graha nIti cAhe jo ho, para vaidezika nItimeM unake rASTranetA isI mahAna Adarzase prerita haiN| unakI yaha nIti kSaNika lAbhakI dRSTise nahIM hai apitu usameM sthAyI vizva samAja-racanAkI bhAvanA nihita hai| unakA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki nirastrIkaraNa, sainya vighaTana bora saMtulita samAjavyavasthAse hI yaha lakSya siddha nahIM hogA usake liye mAnava-manakA saMyama bhI Avazyaka hai| saMbhavata: isIliye kucha rASTranetA yA bhAratIya dharma pracAraka samAja parivartana kI apekSA hRdaya parivartanapara adhika jora dete haiM, unakA vizvAsa hai ki manakI gAMTha khulanepara vyakti svayaM susaMskRta 19 aura sarvaabhyudaya sampanna ho jAyagA aura isIse sarvodayakI samasyA bhI sulajha jaaygii| ThIka isake viparIta yUropake pramukha vicAraka samAja parivartanako hI sarvodayakA AdhAra mAnate hai / una sabakA lakSya eka hai, para sAghanoMke viSayameM matabheda hai, isa dRSTise yUropameM amerikA aura rUsakA jo mahatva hai vahI eziyAmeM cIna aura bhAratakA hai| isameM saMdeha nahI ki cIna aura bhAratameM rUsa aura amerikAkI taraha ugra matabheda nahI hai, aura bahuta samayase cIna saMskRtike viSayameM bhAratakA RNI rahA hai, tathA use svatantratA bhI apekSAkRta derase milI hai, to bhI, vaha bahuta sI bAtoM meM, bhAratakI taraha AvazyakatAse adhika siddhAMta-vAdI na honese bhautika aura Arthika dRSTise kahI adhika unnata ho gayA haisarvodayake lakSyakI use kAlpanika anubhUti cAhe abhI taka na huI ho para usakI bhUmikA usane prastuta kara lI hai, jabaki hamArA yaha mahAdeza abhI purAnI rUr3hiyoMkA unmUlana bhI nahI kara sakA / kucha samaya pahale gAMdhIjIne 'sarvodaya' kA nayA Andolana calAyA thA, isake mUlameM prAcIna aura navIna tathA pUrva aura pazcimake AdarzoMke samanvayakI bhAvanA nihita thI / prAcIna dharmavAdiyoMse gAMdhIjIkA matabheda isa bAta meM thA ki sarvodayakI unakI kalpanA laukika thI, alaukika nhii| sarvodayake liye loka vyavasthAmeM parivartana unheM abhISTa to thA -- para ahiMsAtmaka rNgse| aura yahIM para varNa saMgharSavAdiyoMse unakA matabheda thaa| pazcimI rASTra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anekAnta vAdiyoMkI taraha gAMdhI laukika sarvodayake samarthaka the- mahAvIra, kabIra aura gAMdhI yugake sabhI sAmAjika aura para unake sAdhanoMse ve sahamata nahIM the, unake sarvodayake dArzanika Adarza usa samAjakI upaja hai jisameM utpAdana siddhAMtakI pratikriyA bhAratake rAjanItika kSetrameM utanI aura usake sAdhanoMkA svAmitva vyaktigata thaa| prAcIna nahIM huI jitanI ki sAMskRtika kSetrameM, vaha rAjanItijJoM- AdoMmeM sAmUhika utpAdanako heya dRSTise to dekhA gayA, kI nahIM apitu thAmikoMkI carcAkA viSaya bana gayA, para usake viruddha koI naitika kar3A vidhAna nahIM lagAyA pratyeka navIna vicAradhArAko apane sImita dhArmika siddhAMtoM- gyaa| gAMdhIjIkI arthanItike anusAra vartamAna vyavasthAmeM kI paridhimeM le AnA bhAratIyoMkA svAbhAvika guNa hai, vyaktike liye utpAdanake svAmitvakI naitika chUTa hai, aura isIse sAmyavAdakI taraha sarvodayake siddhAtakA bhI hAM usase yaha AzA avazya hai ki vaha pUMjIko janatAkI prAcIna dArzanika dRSTise Akalana huaa| mai bhI ise azubha thAtI samajha kara usakA vyaktigata upayoga na kre| jina nahIM samajhatA; kyoMki isase hamArI dRSTikI laukikatA paristhitiyomeM gAMdhIjIne ina vicAroMkA pracAra kiyA thA lakSita hotI hai, pahale bhI isa dezameM aneka tIrthoMkI kalpanA usameM eka sImA taka apane yugakA pratinidhitva thA, hotI rahI hai, para usakA lakSya aparaloka thA kiMtu Aja para gAMdhIjI sarvodayake liye vikendrIkaraNa anivArya jo hama sarvodayatIrthako bAMdhanA cAhate haiM vaha zuddha pratyakSa mAnate the| kAgresa rAjameM gAMdhIjIkI pUjA cAhe jitanI bhI laukika jIvanake hI unnayanake liye hai / aura meM huI ho para sarakArI yojanAeM unake AdazoMse eka dama samajhatA hai ki isa vicArase gAMdhIke sarvodaya aura achUtI hai| neharU sarakAra usa bhAratIya samAjakA sakriya sAmyavAdameM adhika sthUla antara nahI hai, sAmyavAdakI svapna dekha rahI hai jo nadIke bAMdhoMke vidyutpravAhase prastuta vyavasthAmeM 'samAja' mukhya hai vyakti gauNa / para Alokita hogA aura jo vASpacAlita yaMtroMkI sahAyatAse sarvodayameM sabake udayakI bhAvanAke sAtha vyaktike azana-vasanakI samasyA suljhaaegaa| usa yAMtrika samAjakI vikAsakA lakSya bhI nihita hai| yaha bAta saca hai ki rUsI khaTa-paTa aura dhUla-dhakar3ameM bailagAr3IkI TikaTika kolakI yAMtrika sAmyavAdameM vyaktikA bahuvidha vikAsa saMbhava cI-bI aura tantuvAyakI bhinnabhinna sunaneke liye bhAratIya nhiiN| aura 'nijodaya ke binA 'sarvodaya taka pahuMcanA kAna prastuta na hoNge| zraddheya AcArya vinobAne jo bhUmidAna kaThina hI nahI asaMbhava hai| kiMtu ThIka isake viruddha yaha bhI yajJa racA hai usase purAne yajJa zabdakA punaruddhAra cAhe ho saca hai ki prastuta viSamatA-mUlaka samAjameM vyaktikA jAya para bhUmihInoMkI avasthAmeM koI vizeSa sudhAra nahI svavikAsa yA nijodaya asaMbhava hai| aura samAjako hogaa| jahAM taka bhAratIya saMskRtikA sambandha hai vaha eka bAmala badalaneke liye pahale nijodaya cAhie na ki vizeSa aitihAsika paramparA aura pariNatimeM vyaktitvasamAjodaya / usapara bhI bhAratIya samAja duharI viSamatA- kA vikAsa aura hRdayazuddhipara jora detI AI hai| ke koDhase grasta hai| Arthika viSamatA to vyaktiko kevala aura vizva-saMskRti tathA sarvodaya mUlaka samAja-racanAke zrama aura utpAdanake phalopabhogase vaMcita karatI hai, para liye usakI yaha bahuta bar3I dena hai, kyoMki sarvodayake liye varNagata viSamatA to vyaktiko janmase hI sabhI mAnavIya mAnavamanakI taraha lokamanakI zuddhi aura saMyama bhI adhikAroMse mukta kara detI hai| jahAM bhikhamaMgApana AdhyA Avazyaka hai, para lokamanakI zuddhi saMtulita lokavyavasthAtmikatAkA pratIka ho aura lokazoSaNa lokaprabhutAkA, jahAM bahuta bar3A janasamudAya IzvarIya vidhAna yA puNya-pApa meM hI saMbhava hai| Arthika svatantratAke binA jisa taraha rAjarUpa adRSTadevake nAmapara garIbI aura apamAnakA naitika svatantratAkA koI artha nahIM usI taraha nijodayake jIvana-yApana karane ke liye vivaza ho usa samAjameM nijodaya binA sarvodayakA koI mUlya nhiiN| jaise Arthika svatantratAkI kalpanA karanA AdhyAtmikatAkA hanana karanA hai| ke liye rAjanItika svatantratA apekSita hai vaise hI nijodayayaha bAta nirvivAda hai ki samaya-samayapara bhAratIya loka puruSoM ke liye sarvodaya bhI; kyoMki donoM eka dUsareke pUraka ne hamArI sadoSa samAja-racanAko badalanekI ceSTAkI haiN| cunAvake bAda agale pAMca varSoMmeM yadi hama apanI navIna aura unheM usameM AMzika saphalatA bhI milI, 'sarvodaya svatantra samAja vyavasthA nahIM banAte to bhAratIya saMskRtikI kalpanA bhI usI prakArakI ceSTA hai| rAma, kRSNa, buTa, kI parAjaya nizcita hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma aura samAjavAda (pro. mahendrakumAra nyAyAcArya) dharmapuruSArtha ? sabase bar3I bAta to yaha huI ki jina vivAha, sampattikA vaidika paramparAmeM sAmAjika vidhi-vidhAna, vivAha: uttarAdhikAra Adi laukika vyavahAroMko varNa-vyavasthAkI prathA, uttarAdhikAra-vidhi, Adi laukika kAryoMke niyama viSamatAkI moTameM dharmakA nAma diyA jAtA thA aura dharmaupaniyama varNavyavasthAkI bhittipara saMgaThita kiye gaye haiM puruSArtha kahA jAtA thA usakA astitva hI zramaNaparamparAne nahIM maanaa| isa paramparAne manuSyamAtrako dukhose chur3Akara aura ina sabako varNadharma kahakara dharmapuruSArtha meM zAmila kiyA hai / dharmazAstra aura dharmasUtroMmeM inhI loka-vyavahAroMke sukhake mArgako samAnabhAvase kholA / ina santoMne eka bAtavidhi-niSedha daMDa-prAyazcita AdikA nirUpaNa hai| isIliye kA spaSTa darzana kiyA ki parigrahakI tRSNA hI samasta azAnti vaidika-paramparAmeM mokSase bhinna dharma nAmakA puruSArtha ginAyA aura duHkhoMkI jar3a hai| isa parigrahakI tRSNA bora saMgrahavRttise hI sattA aura prabhutvakA ahaMkAra phUTatA hai| gayA hai / mokSa-puruSArthameM karma-sannyAsa aura tyAgakI mukhyatA usImeMse jAti, varNa, raMga, vaMza bAdikI viSaveloMke aMkura hai jabaki dharma-puruSArtha pravRttimaya hai| zramaNa-paramparAmeM nikalate haiN| hiMsA, saMgharSa, yuddha aura vinAzake tAMDava hote cArapuruSArthavAlI paddhati vaidikoke prabhAvavaza bAdako aaii| hai| ataH vyaktikI mukti aura jagatkI zAntikA prathama vastutaH varNadharmapara jisakA bhavana racA huA hai aisA dharmapuruSArtha to varNa-vyavasthAko janmase na mAnaneke kAraNa aura mUla mArga hai tRSNAkA nAza karanA / tRSNAkI utpati ajJAnase hotI hai| yaha mohI prANI ajJAnavaza para-padApoM zramaNa-paramparAmeM ho hI nahIM sakatA / zramaNaparamparA to para adhikAra karanekI anadhikAra ceSTA karake hiMsAkA samatAke AdhArase mokSapuruSArthakA hI samarthana karanevAlI avasara lAtA hai / ataH ajJAna aura tRSNAke nAzase hI hai| zUdrake liye sannyAsa aura vratokA pratiSedha karanevAlI sukha-zAMtike amRtadarzana ho sakate haiN| unane ina hiMsA vaidika paramparAkA mokSapuruSArtha bhI varNavyavasthAkI viSamatA parigraha aura saMgharSarata sAMsArika prANiyoMko kahA kise sImAbaddha hai, jabaki zramaNaparamparAkA mokSamArga manuSya saMsArake eka 'paramANu' para bhI tumhArA adhikAra nahIM hai, mAtrake liye unmukta hai| zramaNa-paramparAke do pradhAna jyo saba svatantra hai, sabakI pariNati apanI-apanI yogyatAse tidharoMne Ajase 2600 varSa pUrva vihArakI puNya bhUmimeM hotI hai, jise hama sampatti kahate hai ve acetana padArtha bhI apaneisI samatAdharmakI jyoti jagAI thii| inhoMne apane zramaNa meM paripUrNa hai, ataH unapara adhikAra jamAnekI ceSTA hI saMghoMmeM nAI mAlI cAMDAloM takako samabhUmikAse dIkSita hiMsA hai| tAtparya yaha ki varNadharmake nAmapara sattA aura kiyA thaa| jina zUdroMko vrata dhAraNa karane kA adhikAra nahIM ahaMkAra tathA viSama vizeSAdhikAroMke samarthaka vidhi-vidhAna thA unheM zramaNasaMghakA uccatama pada bhI apanI sAdhanAse kabhI 'dharma' nahI ho sakate / una usa samayakI samAja-vyavasthAusI paryAyameM mila jAtA thaa| manuSyamAtrako vrata-cAritra ke kAnUnoMko dharmakA jAmA pahinAkara mAnavatAke sahanabaMra denevAlI paramparAkA vedoMmeM 'vrAtya' zabdase ullekha kiyA karanA dharmapuruSArtha nahIM kahA jA sktaa| gayA hai| sAmAjika vidhi-vidhAnoMke viSayameM zramaNaparamparAkA apanA koI khAsa mata aura viSi-zAstra nahIM rhaa| para carama vyaktisvAtantryausane jo samatvapUrNa aura varNavihIna sarvodaya saMghakI sthApanA jainadharmane mUlataH samasta jagatko svabhAvasiDa mAnA kI usakA asara samAjavyavasthApara par3e binA nahIM rhaa| hai, isakA racanevAlA koI Ipavara nahIM hai| aisI koI sattA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta [ varSa 11 nahIM hai jisake izArepara jagatkA aNu-paramANu sthAvara- isIliye vaha guTa banAtA hai, samAja banAtA hai, raktasambandhaaMgama nAcate hoN| aisI koI vyavasthA nahIM jisameM kisI ke nAmapara jAti aura varNokI racanA karake sAmantazAhI vargavizeSako Izvara janmanA vizeSAdhikAra dekara utpanna bAra rAjatantrako janma detA hai| jainatIthaMkaroMne kahA--yaha karatA ho| aisA koI viSAna svIkRta nahIM jisase varNavizeSa- mArga galata hai| jaba mUlataH saba manuSya svatantra dravya hai, manuSya ko sAmAjika, Arthika yA rAjanaitika saMrakSaNa-prApta hoN| hI nahI pazu-pakSI aura pratyeka cetana svatantra dravya hai aura saMsArameM ananta cetana anAdisiddha svatantra aura paripUrNa ekakA dUsareko gulAma banAnekA, usapara apanI prabhutA asaMDa dravya haiN| ananta, jar3a paramANu bAdi bacetana padArtha sthApana karanekA koI adhikAra nahIM taba yaha girohabAjI bhI anAdisiddha akhaMDa dravya hai| eka dravyakA dUsare dravyapara viSama samAjavyavasthA vargasarjaka varNavyavasthA Adi, jinase koI nisargasiddha adhikAra nahIM / saba apane pariNamana eka dUsarekI gulAmImeM par3atA hai, hiMsA hai, anadhikAra-veSTA apanI upAdAna-yogyatAke anusAra karate rahate hai, yogyatAke hai, mithyAtva hai aura pApa hai / siddhAnta yaha hai ki pratyeka prANI vikAsameM avazya hI eka dUsareko prabhAvita karate hai, para kA mUlataH samAna astitva aura samAna adhikAra svIkAra isase vyakti (dravya) ke pariNamana aura astitvakAsvAtantrya kiye jaayeN| jaba taka yaha samAnAdhikAra svIkAra nahI kiyA maSTa nahIM hotaa| jahAM taka acetana padArthoMkA prazna hai- jAtA taba taka jagatmeM ahiMsAkA bIja panapa nahI sktaa| apanI sAmagrIke anusAra pratikSaNa pariNata hote rahate haiM, aura hiMsA tathA yuddhakI tejI kama nahIM kI jA sktii| isI unameM paraspara koI jhagar3A yA chInA-jhapaTI nahIM hotii| taraha sampatti jisameM mukhyataH bhautikapadArtha hai, kisIkI vaijJAnika kAryakAraNabhAvake niyamAnusAra jisa aura jaise nahI hai, usakA aNu paramANu bhI svatantra hai| para yadi prANiyoM pariNamanakI sAmagrI upasthita hotI hai vaha aura vaisA kA usake binA kAma nahIM calatA, unakA jIvana-dhAraNa sambhava pariNamana ho jAtA hai| eka hAiDrojanakA paramANu hai| usakA nahIM hai to kAma calAne ke liye vyavahAra nirvAhake liye yaha nisargasiddha svabhAva hai ki pratikSaNa pUrvaparyAyako saba milakara saba samAnabhAvase baiThakara use vyavahArameM chor3akara naI paryAyako dhAraNa krnaa| aba yadi saMyogavaza lAnekA rAstA nikaalo| chIna-jhapaTa kara vyaktivizeSa usakA Aksijanake paramANuse saMyoga ho jAtA hai to donoM parivAravizeSa, jAtivizeSa, samAjavizeSa aura prAntavizeSa kA jalarUpa pariNamana ho jaaygaa| aura yadi nahI, to vaha AdikI girohabAjI kara use har3apanekI ceSTA na karo aura hAiDrojana kA hAiDrojana banA raha sakatA hai yA jo sAmagrI jagatmeM saMgharSa aura yuddhakA avasara na Ane do| tAtparya juTegI usake anusAra koI-na-koI sadRza yA visadRza pariNamana yaha kikaregA hii| pariNamana-cakrase bAhara nahI jA skegaa| ataH mUlataH sampattipara kisIkA adhikAra nahIM hai para jaba acetana jagatmeM saMgharSa hiMsA yA yuddhakA prazna nahI / jaisI vyavahAranirvAhArya usakA upayoga karanA atyAvazyaka hai sAmagrI milI tadanusAra paraspara prabhAvita hokara unakA taba jagatke pratyeka prANIko usake upayogakI samAna suvidhA kAryakrama calatA rahatA hai| parantu cetana jagatmeM vRkSa kIr3e. honA hI ahiMsA hai| AjakA samAjavAda manuSya-samAjakI makor3e pazu-pakSI Adise manuSyameM cetanA aura buddhikA vikAsa suvidhA aura zAntikA vicAra karatA hai para jainadharmane atyadhika honese usameM saMgraha aura prabhutA-sthApanakI vRtti pazu-pakSI, kIr3e-makaur3e takake pRthaka aura samAna astitvabhI jAgrata hotI hai| usameM rAgadveSa aura tRSNAkA prakaTa ko svIkAra kara unheM bhI jInekA ahiMsaka vAtAvaraNa banAyA vikAsa hotA hai| vaha apanA giroha bAMdhatA hai aura dUsare hai aura kahA hai ki aya manuSyo, tumameM yadi adhika cetanAgirohoMse saMgharSa aura yuddhakA prasaMga lAtA hai aura jamat- kA vikAsa hai to vaha isaliye hai ki tuma apane sajAtIya meM azAnti aura hiMsAko janma detA hai| cAhatA hai ki saMsAra- manuSyoMmeM jisa prakAra samAnatAkA vyavahAra karanA ke adhika-se-adhika acetana padArtha usakI mAlikImeM yA cAhate ho-unheM jIne denA cAhate ho-usI taraha ina bAMba aura adhika-se-adhika cetana usake gulAma bneN| kiMcit vijAtIya pazu-pakSI bAdiko bhI jIne do, ye bhI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sarvodaya aura sAmAjikatA tumhArI hI taraha svatantra cetana hai| inake adhikArako kahatA hai ki yaha adhikAra svIkRti hI mUlataH bhAnta hai| mata hdd'po| yadyapi bhautika sAdhanoMke binA hamArA jIvana-yavahAra nahIM AdarzakI sarvodayI uccatA palatA aura unake AhAra-vyavahArake liye svIkAra karanA Ajake samAjavAdakA udaya sAmantazAhI aura rAja lAjimI hai phira bhI hameM yaha to mAnanA hI cAhiye ki ina tantrakI pratikriyAke phalasvarUpa huA hai| ataH usakI yaha padArthApara hamArA nisargataH koI adhikAra nahIM, yaha paravazatA ghoSaNA svAbhAvika hai ki bhautika sampatti para pratyeka hai jo hama inako svIkAra kiye haiN| mataH jitanA kama ho mAgarikakA samAna adhikAra hai, sampatti rASTra yA samAja sake utanA kama inakA sahArA liyA jAya kyoMki ye parakI hai vyakti kI nahIM / para siddhAntataH Adarza to jainadharma padArtha hai / jaba pratyeka prANIko yaha samyakdarzana hogA to kA hI ucca hai jo saMpattipara kyA, eka dravyakA dUsare dravya parigrahake saMgrahakI tRSNAko jar3a hI kaTa jAtI hai, usake para mUlataH koI adhikAra hI svIkAra nahIM karatA / ataH saMgrahakI hor3a samApta hokara antardaSTikA vizuddha vAtAvaraNa jabataka koI bhI prANI parapadArthako grahaNa karanekI tRSNA taiyAra hotA hai aura jIvana meM sagrahakI 'nahI tyAgakI pratiSThA hotI hai| jainadharmane Adarzake sthAnapara paramavyaktisvAtantrya bhI karatA hai tabataka vaha anadhikAra-ceSTA karanevAlA aura tyAganiSThAko rakhA hai, samatA aura ahiMsAko usakA hiMsaka hai| aura yahI kAraNa hai ki isa paramparAke santoMne sarvasva-tyAgakA upadeza diyA aura kama-se-kama parakA sahArA prANa mAnA hai aura mAnA hai nirgranthatAko svAvalambanakI lekara paramasvatantra nirgranthajIvana bitAnekA Adarza upasthita praakaasstthaa| kiyaa| Adarza ucca aura mahAna honepara hI usakA vyavahAra isa taraha jainadharma usa paramasvAtantryakA sarvodayI uccazuddha ho sakatA hai / samAjavAda jahAM sampattipara samAja aura tama bAdazaM upasthita kara samAjavAdako AdhyAtmika bhUmikA rASTrakA adhikAra mAnakara samAjaghaTaka aura rASTraghaTaka tathA dArzanika AdhArako sundaratama-akalaMka-vyAkhyA karatA honeke nAte vyaktikA adhikAra mAna letA hai vahAM jainadharma hai| usakI antarda STi samAjavAdakI ahiMsaka prasAdhanA hai| sarvodaya aura sAmAjikatA (zrI riSabhadAsa rAMkA) vyaktise samAja banatA hai aura samAjakI bhUmikApara mAnavakA svabhAva hai ki vaha sukha cAhatA hai, duHkha koI vyaktikA vikAsa hotA hai| hajAroM varSoMse santa, zAnI aura nahI caahtaa| lekina dikhAI to yaha detA hai ki sukha cAhanevicAraka vicAra karate Aye hai ki samAjakI vyavasthA ThIka vAle svayaM duHkhameM DUbe hai| mAnava manakA adhyayana karanerahane,logoMmeM yogya guNoMkA vikAsa hone aura sukhapUrvaka jIvana se yahI jJAta hotA hai ki isa dukhake mUlameM hara vyaktikA vitAneke liye kina-kina guNoM yA niyamoMkI AvazyakatA dUsare vyaktike sukhakI upekSA karanA hai| apane sukhake hai| santa aura jJAnI prAyaH sArvakAlika aura sArvajanika hote liye AdamI dUsareko duHkha dene meM saMkoca nahIM krtaa| isI iN| ve jo kucha socate haiM sabake liye socate haiN| hama unake liye saMsArameM duHkhakI vRddhi hotI hai, pArasparika azAnti upadezako 'sarvodaya' kaha sakate hai yA 'sarvodayatIrSa' kaha bar3hatI hai, sparSA laga jAtI hai, taraha-tarahakI naitika, sAmAsakate haiN| jika aura kAnUnI vyavasthAyeM banatI hai, parantu subahAtha nahIM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 lagatA isaliye santoMne jo kahA hai ki sabakI bhalAImeM para eka bAta hai, UMcI dRSTi aura bhAvanA honepara bhI apanI bhalAI mAnanese hI sukha hAtha laga sakatA hai, isameM yadi aise AdamImeM sadguNa nahIM hue, anukUla vAtAvaraNa bahuta bar3A tathya hai| jo bAdamI saMkIrNa sImAko na huA to usase koI bhalAIkA pratyakSa kAma nahIM ho skegaa| lAMpakara vyApaka kSetrameM A jAtA hai yA ki 'maiM ko chor3akara sabakI bhalAIkA kAma hai sarvodaya aura aise mArgako hama tIrtha sabakA ho jAtA hai usake duHkhako khelane ke liye duniyA gAMkheM kaha sakate hai| sarvodayatIrthapara calanevAlemeM ina guNoMbichA detI hai| kisIne saca hI kahA hai ki sukha bAMTanese kA honA Avazyaka hai| bar3hatA hai aura duHkha bAMTanese ghaTatA hai| (1) ahiMsA-sabhI loga apanI taraha sukhake ___ zAntike liye rAjya vyavasthAyeM, lokatantra, samAjavAda, abhilASI hai isaliye hama apane prati jaisI apekSA dUsaroMsAmyavAda jaisI kaI vicAradhArAyeM, apane-apane DhaMgapara se rakhate hai vaisA hI sabake sAtha vyahAra karanA ahiMsA hai| prayatna kara rahI hai aura saba yahI cAhate hai ki kisI taraha (2) saMyama-aisI ahiMsAkA pAlana karaneke liye zAnti sthApita ho, parantu saMsArameM azAnti hI phailI huI hai| saMyama atyanta Avazyaka hai| saMyamake abhAvameM moha yA lobhagharase lekara vizva taka apanI-apanI sImAoMke bhItara se mukti nahI mila sktii| ahiMsAkI sAdhanAmeM kabhI-kabhI kombika, sAmAjika, jAtIya, dhArmika, prAMtIya, rASTrIya, sahana bhI karanA par3atA hai, zrama bhI uThAnA par3atA hai, lekina aura antarrASTrIya pragar3e, yuddha, kalaha, pakSa aura azAnti chAI yaha sahana karanA aura zrama saMtoSa detA hai| antameM usase huI milegii| aura spaSTa hai ki yahAM mUlameM svArtha hai| svArtha, hita hI hotA hai| moha aura lobhake kAraNa hI vAtAvaraNameM viSamatA AtI (3) samanvayavRSTi-saMyamakA pAlana samanvayahai aura pArasparika TakarAhaTa hotI hai| dUsarekI bhalAImeM dRSTike binA nahI ho sktaa| dUsaroMke dRSTikoNako apanI bhalAI mAnakara vaisA AcaraNa kareM to usase hamArA samajhanekA dhIraja aura udAratA honI caahiye| samanvayameM bhI hita hI hogaa| hama jisa tarahakA bartAva dUsaroMke sAtha haTha kA Agraha nahIM hotaa| apane vicAroM yA siddhAntoMke kareMge usakI pratikriyA bhI vaisI hI hogii| jaba hama dUsaroMkA prati dRr3ha niSThA honepara bhI dUsaroMpara lAdanekI vRttise dUra hita dekheMge taba dUsare bhI hamAre hita kA dhyAna rkheNge| lekina rahanA par3atA hai| jIvana meM samajhautekA bhI eka sthAna hotA hai| khIMcAtAnImeM to sabakA hI ahita hai| eka rasseko agara do agara yaha na ho to dvaMdva khar3e ho jAte hai| ekAkI jIvanake vyakti barAbara khIMcate rahe to ghaMTo vyatIta honepara bhI sivA liye zAyada yaha utanA Avazyaka na ho, para sAmAjikatAmeM parezAnIke kisIke hAtha kucha na aayegaa| rahanevAleke liye to yaha atyanta Avazyaka hai| sukha-prAptikI pahalI zarta yaha hai ki AdamI apane liye (4) viveka-parantu kisa samaya, kahAM kyA karanA kama-se-kama lekara dUsaroMko adhika-se-adhika sevA deN| Avazyaka hai, yaha viveka yadi na ho to sadguNoMkA samanvaya aisA AdamI jahAM jAyagA Adara pAyegA aura vahAM sukhakI na hokara ekAMgI vikAsa hotA hai jisase vyaktike sAmAjika bar3havArI hI hogii| usase kisIko kaSTa nahIM hogaa| kuTamba- vikAsameM bAdhA upasthita hotI hai aura samAjake liye meM rahakara vaha bar3oMkI sevA karegA, choToMpara prema aura vAtsalya aisA vikAsa prAyaH hitakara nahI ho jaataa| rakhegA / samAjameM bhI vaha apramatta bhAvase apane kartavya- (5) puruSArca-uparyukta sabhI guNoMke hote hue bhI ko pUrA kregaa| kuTumba aura samAjake liye kI huI usakI agara puruSArtha nahI huA, zakti na huI to bhI sadguNoMkA sevA dezake liye pUraka hI hogI; kyoMki aisA AdamI apanI sarvAgINa vikAsa nahIM ho pAtA aura phira samAjakA bhI maryAdAko jAnatA hai aura kisa kSetrameM kitanI sevA karanI pAlaNa-poSaNa bhalI-bhAMti nahIM ho sakatA hai| cAhe vyaktigata pAhiye yaha viveka use hotA hai| usakA dhyeya sabakI bhalAI bhalAIkA kAma ho yA samAja-hitakA jabataka pUrI tAkatahonese kisI ekako bhalAIke liye vaha dUsaroMko kaSTa nahIM ke sAtha nahIM juTAyA jAyagA tabataka usake pariNAmase begA / ekakI sevAke liye dUsaroMkI kusevA nahIM kregaa| hama vaMcita hI rheNge| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sarvodaya kaise ho? 25 (6) anAsaktabhAva-aura ina sabase adhika mahatva- sImAoMse ghirA nahI rahegA, vaha to rASTrake kaNa-kaNa pUrNa cIja hai anaasktbhaav| hama jo bhI kareM usameM tanika bhI meM vyApta hogaa| usase kuTumba, samAja, jAti aura rASTra Asakti nIce girA degii| hamAre sAmane jo bhI kartavya ho hI nahIM, sArI mAnavajAtikA hita hogaa| cAroM ora zAnti use zakti aura maryAdAko na chupAte hue sahajabhAvase, aura sukha phailakara mAnavatAkA vikAsa hogaa| binA kisI phalAzAke karate cale jaayeN| isa taraha kiye jo mArga hajAroM varSase mahAn saMta puruSa batAte Aye, jAnevAle kArya bhArarUpa nahI banate aura agara hameM saphalatA bhagavAna mahAvIrane usa tIrtha-mArgako apane anubhava dvArA nahI milatI hai to bhI nirAza yA vedanA nahI hotii| prasArita kiyA / isI kAraNa ve tIrthakara yAnI mArgadraSTA sarvodaya-tIrthakI ora bar3hanevAleke liye ye prAyaH bne| yaha tIrtha prANI mAtrake liye hitakara hai aisI mUlaguNa hai| inakI ora pUrNarUpase dhyAna denese hI sarvodaya patha vyAkhyA AcArya samantabhadrane do hajAra varSa pahale kii| para Age baDhanA ho sakatA hai| isase nijI bhalAI to hotI hI usI sabake bhalAIke rAste kI yAda mahatmAgAndhIjIne hai, samAjakA bhI kalyANa hotA hai| aisA vyakti cAhe jisa isa yugameM dilAI, aura usako dezavyApI banAneke liye sthiti, avasthAme rahe vaha sukhI hI hogaa| rASTrake liye vyaktigata jIvana meM hI nahI sAmAjika jIvanameM utAraneke aise loga svarga utAranevAle kahe jA sakate hai| aise logoM liye saMta vinobA Aja vicaraNa kara rahe haiN| dvArA sthApita sarvodaya-tIrtha kisI pahAr3a, nadI, vanakI varvA, 31-12-51 sarvodaya kaise ho ? (bA0 anantaprasAda jaina B. Sc. (Eng.) 'lokapAla') saMsArake sabhI vyaktiyoM aura sabhI saMsthAoMkA samucita kucha kahA hI h| saMsArake sAre dharmagraMtha isI sarvodayautkarSa hI sarvodayakA artha hai| isa zabdakA vyavahAra to bahutoM kI bhAvanAse likhe gaye hai| dharma siddhAMta aura philosophI ne kiyA hai aura karate hai para isakA yathArtha rUpa, prayogake bhI isI eka dhyeyako lekara hI pratipAdita kiye jAte rahe haiN| tarIke evaM ise upalabdha karanekA ThIka sahI mArga kitane abhI bhI isa prakArake vicAroM,sujhAvoM,upadezoM aura AdezoMjAnate hai ? bahuta kama / vartamAna yugameM mahAtmA gAMdhIne kI kamI nahIM / inakI bahulatAke bAvajUda "sarvonnati" deza-kAla-vyavahArakA dhyAna rakhate hue Adhunika Avazyaka- "sarva hitAya" aura "sarva sukhAya"ke sthAna para duHkhoM aura tAoMke anurUpa eka vyAvahArika mArga (Practical way) kaSTokI hI vRddhi hotI gaI hai| Aja to sArA saMsAra mAnoM saMsArake sAmane upasthita avazya kiyA, para usa para bhI duHkhoMse aura asatya tathA hisAtmaka bhAvoMse hI paripUrNa calane vAloMkI yA usameM saccA vizvAsa rakhane vAlokI dIkhatA hai| hisA aura asatya ye hI sarvodayakA samUla nAza saMkhyA bhAratameM hI jaba kAphI nahI to bAharI bhautika jagatameM karanevAle hai| phira bhI loga jAnabUjhakara inase cipake hue kyA ho sakatI hai yaha AsAnIse anumAna kiyA jA sakatA hai| hai aura adhikAdhika cipakate jAte dIkhate hai| rASTroMkA aisA kyo? pahale bhI bhagavAn buddhane apane 'boSa' ke anusAra ApasI manomAlinya,avizvAsa eka dUsareko hara taraha chalanekI eka mArga logoMko diyA aura bahutase dUsare mahAnubhAvoM- saccI bhUThI pravRtti aura eka dUsareko hara prakArase prabhAvita ne bhI apanI-apanI sUjhabUjha aura samajhake mutAbika kucha na evaM apane vazameM kara lene yA kara rakhanekI UMca-nIca, pracchana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anekAnta varSa 11 aura pratyakSa ceSTAeM hamAre sAmane pradIpta rUpase pradarzita auratoMko eka-eka bArameM katla kara dete hai ve vijayI aura ho rahI hai / AjakI rAjanIti yA vyavahAranItikI kuzalatA bahAdura (Hero) kaha kara sammAnita kiye jAte haiN| hI chalakapaTa, mAyAcAra aura asatyako satyake rUpameM kyoM ? parivartita karake dikhalAnekI vizeSatAmeM hI samajhI jAtI hai| Aja bhI kucha deza bar3e joroMmeM tIvratama rUpase ye mahAkisIko kisI taraha Thaga lenA hI caturatA mAnI jAtI hai| dhvaMsakArI eTamabama hajAroM-hajAroMkI saMkhyA meM taiyAra kara rahe sabhI mahApuruSa aura dharma-pravartaka bar3e joroke sAtha kaha gaye hai hai aura saMsArake sirake Upara baiThakara cillA-cillAkara hara aura unake anuyAI Aja bhI jora-jorase cillA-cillAkara Adhanika pracAra yaMtroM dvArA ghoSita karate hai ki jo loga sapramANa ghoSita karate jAte hai ki 'ye saba pravRttiyAM vinAza- unakA virodha karanevAle hai ve yadi virodha nahI choDa kArI aura hAnikara hai, para logoMke Upara kucha aisI 'mohanI' to unapara aura unake bAlabaccoMpara ve eTamabamakA prayoga chA gaI hai ki jaise ve kisI tIvra zarAbake nazemeM hoM aura karake unheM saMsArase miTA kara isa virodhakA badalA leMge unapara kisI acchI saccI aura sApha bAta yA tarkakA aura phira vijayI banakara una bhUmiyo para rAjya kareMge jo prabhAva hI na par3atA ho / mAnoM ve AMkha mUMde hue se behozImeM isa taraha khAlI ho jaayeNgii| itanA hI nahIM, yaha sArI yA vivazatAmeM vinAza pathakI ora jabaradastI khicate khanI hiMsAtmaka ghoSaNA zAnti yA zantikI rakSAke jA raha hA Ara unheM apana-Apama apana-Apako kina nAmameM kI jAtI hai| kyA yaha behyApana kI hada nahI hai ? yA rakSA karanekI kSamatA hI eka dama na ho| kyo? phira bhI ye surkharU aura pAkasApha bane hue apaneko saMsAraAja sArA saMsAra zAnti-zAnti (Peace) kI kA rakSaka aura bhalAI karanevAlomeM sarvazreSTha honekA raTana lagA rahA hai; para zAntike sthAnameM azAntikI dAvA karate haiN| yaha hai hamAre saMsArakI dazA, jo hameM saMbhAvanA bar3hatI huI dIkhatI hai| eka dUsareko nigala jAnA kisI taraha vinAza athavA mahApralayakI ora hara ghar3I cAhatA hai, isake liye taraha-tarahake rAjanItika cakameM, khIcatI jA rahI hai / hikamata, hathakaMDe aura bahAne va zakti sampanna rASTra (vyakti ina zaktizAlI rASTro yA dezoMkI vizAla, suvyavasthita bhI) vicitra upAyoM dvArA nikAlate rahate hai aura kAma aura sabhI Adhunikatama yuddha sAmagriyoM evaM yaMtrose susajjita meM lAte rahate hai, yahA taka ki unake Sar3ayaMtroM, kucakroM yA phauja aura phaujI sAjasajjAke Age yA usake Darake Age kUTanItika cAlabAjiyoMko dekha-dekha kara koI bhI samajhadAra kamajora rASTra yA deza sasArameM bahuta bar3I janasaMkhyA vAle daMga, Azcarya-cakita, bhauMcakkA aura kiMkartavya vimUDha hokara hokara bhI nirIha ho gaye hai| unakI koI sunavAI kahI nhii| raha jAtA hai| ye rAjanItika dAva-meMca itane gahare, bhISaNa aura jina choTe-choTe dezone ina bar3I zakti vAle dezoke sAtha "bar3I dUra se cala kara" lAye gaye hote haiM ki bar3e-bar3oMkI apanI duma bAMdha dI hai unhone rASTrasaMghake nAmameM bAkI kamajora akla bekAra ho jAtI hai| yaha dala-dala itanA bhayAnaka rASTroMpara eka DikTeTarazipa kAyama kara rakhI hai| ye loga jo aura sarva grAsI ho gayA hai ki jo idharakI ora paira bar3hAtA cAhate hai manamAnI karate haiN| jise cAhA "aigresara" karAra de hai usakI mukti yA nistArakI phira koI AzA nahI raha diyA aura use phira sammilita sagha-zakti-dvArA maTiyAmeTa jAtI hai| rAjanItijJa logoMne apane-apane dezoMkI lUTamaI karate inheM jarA bhI hicakicAhaTa nahI hotii| aura jahAM sattA dUsaroM para adhikAdhika kar3A kara yA kara rakhaneke apanA kSudra svArtha dekhA vahAM kisI sacce aigresarako sajA deneliye aise-aise upAyoMkA avalambana kara rakhA hai yA karate ke bajAya aura use adhika saMrakSaNa de dete hai| koriyA aura jAte haiM ki jinheM yadi kisI choTe rUpameM koI vyakti karanekI kAzmIrake do jvalanta udAharaNa abhI bhI hamAre sAmane hai| dhRSTatA kare to use "mahApApa" aura bhayAnaka sajAkA aisI sthitimeM Aja hama dharma, samAja aura vyaktiko antardezIya bhAgI honA pdd'e| para jo loga rAjyake nAmameM "eTama bama" aura antarrASTrIya rAjanItise pRthak nahIM kara skte| hamArA girA-girA kara lAkhoM karor3oM be-gunAha .bAlaka-bUr3he marda- sArA sukha aura hamArI sArI zAnti evaM samRddhi ina rAja Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa sarvodaya kaise ho? 27 naitika vyavasthAo aura paristhitiyoM dvArA hI saMcAlita aura AjakA vastu vijJAna (Meterial Science) hI pUrNa hai| pravartita ho rahI hai / Ajake saMsArameM yadi koI vyakti, vaha bhI adhUrA hai| vastuvijJAna aura mAnavavijJAna jaba taka samAja, sampradAya yA deza apaneko akelA samajhakara apane mana eka dUsare se milakara Age nahI caleMge to taba taka donoM mutAbika eka Adarza-pathameM hI calanekI ceSTA kare to adhUre kahe jAyaMge aura Ajake saMsArameM koI masalA hala yaha usakI mahAmUrkhatA hogii| vaha korA AdarzavAdI hI nahIM ho sakegA aura na koI samasyA hI sulajha paayegii| rahegA / AjakA mAnava svayaM apanI paristhitikA hI ulajhana barAbara bar3hatI hI jAyagI-jyo-jyoM use sulajhAne nahIM balki antarrASTrIya paristhitiyokA sabase bar3A gulAma kI ceSTA hogii| yahI ho rahA hai| Aja jo nirAzA aura hai| yadi hamAre dhArmika netA, paMDita aura upadeza yA guru asamarthatAkA vAtAvaraNa phailA huA hai vaha isI kAraNa loga aba bhI vahI purAnA rAga alApate rahe to yaha korI hai ki hamArA jJAna, jisake sahAre hama saba kucha kara yA bakavAsa hokara hI rhegii| usakA koI asara nahIM ho skegaa| karavA rahe hai, pUrA nahIM hai| aura isIliye Adhunika vijJAna sarvodaya bhI akelA na honA hai na hogaa| sArA saMsAra eka sarva mAnavokI sukha-samRddhikA hI jariyA na rahakara sAtha sUtrameM kucha isa taraha gutha gayA hai ki yadi samaSTike rUpameM hI sAtha naye-naye bhayokI sRSTi aura vistAra karatA jA rahA sarva mAnava samAjako eka kuTumbake prANI samajhakara koI hai| sArA saMsAra bhayabhIta hai hara dama DaratA-kAMpatA rahatA hai vyavasthA vartamAna samayakI mAgake anusAra banAI jAya yA ki na jAne vijJAna aura rAjanIti milakara kala kyA kara kAyama kI jAya to dazA kucha sudharanekI ummIda yA DAleM, jisase mAnavatAkA anta hI ho jAya / aisA kyoM? AzA ho sakatI hai, anyathA nahI / pradhAna kAraNa yahI hai ki AjakA pazcimI jJAna pUrNa prazna uTha sakatA hai ki sArA saMsAra vividha vidvAnoMse nahI hai| vijJAna jise hama vijJAnake rUpameM samajha rahe haiM bharA par3A hai jo hara tarahake sujhAva dete hI rahate hai, vaha ekatarphI aura adhUrA hai-phira bhI hamAre vaijJAnika vijJAnane itanI unnati kara lI hai aura karatA hI jA rahA apane jJAnako eka khAsa sImAmeM banda kiye usImeM itane hai jaisI pahale kabhI nahI, jJAnakA prasAra pahalekI apekSA vyasta rahate hai ki unheM dUsarI ora dhyAna denekI yA to hajAro hajAra gunA ho gayA hai aura bar3hatA hI jAtA hai, phursata nahI yA use ve apanA mArga, lAina yA kArya bhI nahI phira bhI eka kamI sabhI mahasUsa karate hai aura apaneko smjhte| paristhitiyoko badalaneme ekadama asamartha pAte hai, vaha kyo? mAnava mAnava hai / sasArameM mAnava bhI hai aura dUsarA kucha kyA AjakA jJAna pUrNa nahI ? adhUrA hai ? eka-tarphA hai ? bhI hai| jAnadAra loga yA jIvadhArI vastueM bhI hai aura yA usa jJAnameM koI khAsa truTi hai ? hAM, bAta aisI hI hai| bejAna bhI / abhI taka hamArA vijJAna yaha na jAna pAyA hai na jJAnake vikAsakA koI anta na hai na hogA / jJAna jitanA hI isane sacamuca tarkayukta upAyoMse yaha jAnaneko hI ceSTA kI vikasita hotA jAyagA utanA hI aura adhikAdhika jJAna- hai ki mAnava kyA hai ? mAnavakA nirmANa kaise huA hai ? ke kSetroMkA vitastAracakra vRddhikI taraha hotA jaaygaa| koI mAnava kyoM kisI vizeSa prakArase hI AcaraNa karatA jJAna asIma hai / yaha samajha lenA ki jo kucha pahaleke loga hai| dUsare jIvadhArI bhI kyoM kyA karate haiM ? kahAM inakA kaha gaye yA likha gaye usake andara hI jJAnakI pUrNatA ho gayI samanvaya, samAnatA tathA kahAM virodha hai, aura kyoM kaise? aura Age kucha bhI jAnaneko nahI hai to yaha jJAnakI bAta nahI- ityAdi / ajJAnakI bAta hai| para hamAre adhikatara paDita isImeM garva jaina tIrthaMkaroMne ina bAtoMkA vimala jJAna prApta kiyA anubhava karate hai ki unake pUrvajoMne jo kucha kaha diyA yA thA, jo parama tarkayukta, vaijJAnika aura buddhipUrNa thaa| unhoMne likha diyA vahI saba kucha hai| bAkI jo ho rahA hai vaha jhUTha use saMsArake sAmane apane samayameM rakhA aura saMsAranehai-"mithyA" hai| yaha bhAvanA vizeSa rUpase hamAre dezameM bar3I mAnavatAne-umakI kadra kI aura use mAnakara evaM usa hAnikAraka rahI hai aura aba bhI hai| yaha mai nahIM kahatA ki mutAbika AcaraNakara sukha zAnti bhI prApta kii| para samaya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta varSa 11 ke sAtha punaH svArya aura pAkhaMDake kAraNa usa sujJAnakI loga tarka aura buddhiko dharmake mAmale meM ghusane hI nahIM avanati hotI gaI, loga ajJAna yA kujJAnakI ora agrasara denA caahte| vaijJAnikoMne bhI idharase udAsInatA dikhalAhote gaye aura dina va dina avasthA burI hI hotI gii| kara bar3I bhArI hAni kI hai / Aja saMsArameM jo yuddha aura jainiyoMke bhagavAna RSabhadevase lekara bhagavAna mahAvIra - kA Asurika zaktikA hI bolabAlA hara tarapha dikhAI de rahA hai varSamAna taka cauvIsa paramajJAnI tIrthakara hue, jinhone yaha taka cauvIsa paramajJAnI tokara bAra vaha isI kAraNase hai| usa vimala zAnakI saMsthApanA, punarutthAna aura saMvRddhi ; punarutthAna aura saMvRddhi Ajake saMsArameM Izvarake nAmakI Ar3ameM dhanakI hI kii| yaha zAna vizada vivaraNake sAtha batalAtA hai ki mAnava sacce Izvarake rUpameM pUjA hotI hai| Izvara bhI dhaniyoMkA kyA hai; vaha kaise banA hai, AtmA kyA hai; zarIra kyA hai; hI Izvara hai yA yoM kahiye ki pUjIvAdI vyavasthAne hI IzvaraAtmA aura zarIrakA saMyukta rUpa mAnava kaise kyA karatA hai; ko kAyama kara rakhA hai tAki kucha loga dhana baTorakara kisI vyaktikA svabhAva yA AcaraNAdi eka khAsa taraha bAkiyoko garIba rakha una para apanA prabhutva banAye rakha ke hI kyoM hote hai aura unheM kaise badalA jA sakatA hai yA sake / jaba taka eka kAlpanika IzvarakA astitva rahegA badalanekI saMbhAvanA hai, ki nahIM ityAdi / saMsArakI sArI saMsArase UMca-nIcakI bhAvanAeM aura dUsaroMpara nirbhara rahakara mAnavakRta vyavasthAeM mAnavase sambandhita hai aura usIko kevala prArthanAke balase saba kucha pA jAnekI ceSTAoMmeM kendrita karake usIke liye banI yA banAyI gayI hai| saccA adala-badala hokara svAvalambanakA vistAra honA saMbhava vaijJAnika jJAna vahI hai jo hara sambandhita pahaluoM aura nahI diikhtaa| bhAgya aura bhagavAnkA manuSyake sukha-duHkhameM bAtoMko dekhakara suna kara tathA jAMca kara kucha khe| ThIka-ThIka kyA sthAna, artha aura matalaba hai yaha jAnanA yadi mUla mAnava aura usase sambandhita sabhI bAtoMkI ThIka- jarUrI hai| nahIM to saMsArase bhramapUrNa mithyA dhAraNAeM nahIM ThIka jAnakArI na ho to jo bhI vyavasthA banegI vaha galata, haTa sakeMgI aura na kucha sudhAra hI hogaa| bhagavAn mahAvIraadhUrI yA truTiyose bharI honese pUrNa lAbhadAyaka na ke batAye siddhAMtoMme inakA ThIka-ThIka sIdhA saccA pratipAdana hogI aura jitanI kamI yA truTi usameM hogI utanI hI milegaa| hAnikAraka bhI vaha hogii| yahI bAta hamArI vartamAna yoM bhI sArA saMsAra aura saMsArakA hara eka padArtha, sAmAjika vyavasthAoMke sAtha lAgU hai| rAjanaitika, Arthika hara eka prANI, hara eka paramANu taka eka dUsarepara apanA sAmAjika yA dhArmika vyavasthAeM sabhI hI mAnavase hI mukhyataH prabhAva sarvadA DAlate rahate hai / sabhI vastueM zAzvata kampanasambandhita honese saba eka dUsarese guthI huI hai aura alaga nahI prakampanase yukta hai aura unameM paramANuoM (yugdalo) kI jA sktii| phira yadi mAnavake bAremeM pUrI jAnakArI kA AdAna-pradAna, adalA-badalI hotI hI rahatI hai| hara zarIra na hogI to hAni yA galatI yA bhrama vagairaha to honA hI yA vastuse paramANuoM (mugadaloM) kI dhArA hara samaya hai| saMsArameM phaile hajAroM matamatAntaroM aura dhamoMne bar3A nikalatI rahatI hai / Antarika banAvaToMmeM bhI ye paramANu pheragolamAla kara rakhA hai / philosopharone binA bAtake mUla badala karate hI rahate hai| inakA prabhAva itanA zaktizAlI hai taka pahuMce hue hI tarkake jorapara jo cAhA use hI satya ki vaha kabhI vyartha nahIM hotaa| bhale hI hama ise samajheM, jAneM banAkara logoMke sAmane rakhakara manavA liyaa| rAjya yA na jAneM, hamAre vaijJAnika ise batalAyeM yA na batalAeM, para zAsanoM aura rAjAone apane matalaba mutAbika bAteM pracArita yaha to sarvadA-nirantara-avAdharUpase hotA hI rahatA hai / yahI karavA diiN| logoMne bhI bhaugolika aura sAmayika jarUratoM- logoMke bhAgyoMke parivartanakA bhI pramukha kAraNa hai| ke mutAbika apane-apane dharma gar3ha liye| samayake sAtha ye hI eka mAnava yA koI jIva yA koI vastu jaba hilatI-DulatI hai rUr3hiyoMmeM badalakara sthAyI rUpameM sthita ho gye| aba logoMke taba usameMse taraha-tarahake paramANuoMkI vargaNAeM una vizvAsoM aura dhAraNAmoMko haTAnA AsAna nahIM raha dhArAoM aura kiraNoMkerUpameM nikalatI hai| jaba kabhI mayA hai| usapara bhI vartamAna rAjya vyavasthAoMke saMcAlaka mAnava kucha socatA hai usake mana pradezameM halana-calana honese Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sarvodaya kaise ho? bhI ye yugdala (paramANuoM) kI dhArAeM hara tarahakI banAvaToM ne bhI vartamAnakAlameM kAphI unnati kI hai para vaha bhI ke rUpameM dhArApravAhakI taraha nikalakara sAre saMsArameM phailatI yaha nahIM jAnaneke kAraNa manuSyakI banAvaTa kaisI hai adhUrA hai| isa taraha saMsArakA hara mAnava--hara prANI-hara padArtha- honese pUrA kAragara nahIM hotA / ina sabake liye jarUrI hai eka dUsarepara prabhAva DAlatA rahatA hai| para hamArA Adhunika bhagavAna mahAvIrakA karmasiddhAMta(Karma Philosophy) vijJAna ina bAtoMko abhI taka na jAna sakA hai na inako sAmA- pahale ve vaijJAnika use jAna leM, phira apanI buddhi aura tarka jika vyavasthAoMse kucha sambandhita hI samajhatA hai| yahI sabase lagAkara yadi kucha naye Adhunika vAtAvaraNakA dhyAnakara bar3I galatI Ajakalake vijJAnakI hai| yadi zaktizAlI deza kaheM to vaha sacamuca kAragara aura sahI hogA / bhagavAna yaha acchI taraha samajha jAMya ki ve akele na to saccI sthAyI mahAvIrane "anekAnta" rUpase saba praznokA uttara nikAlA zAnti prApta kara sakate hai, na unhe saccI samRddhi hI prApta thaa| isI tarahakA jJAna vijJAna ho sakatA hai / aura isIkI ho sakatI hai, na sacce sukhAnandakA hI darzana upalabdha saMsArameM sukha zAntikIvRddhi ke liye parama AvazyakatA hai / * ho sakatA hai, yadi bAkI saMsAra yA saMsArake dUsare deza bhagavAna mahAvIrane jo "sarvodaya" kA samatAmaI mArga pichar3e raheM aura loga duHkha tathA abhAvoM (kamiyoM) ke kAraNa batalAyA hai vaha samayakI pragatike sAtha anuyAyiyoMkI karAhate hI rahe / Aja amerikA iMglaMDa ityAdi deza jise ajJAnatAke phalasvarUpa dhIre-dhIre lupta hotA calA gayA / samRddhi samajhe baiThe hai vaha eka jhUThI aura dhokhekI cIja hai, AjakA jaina samAja kevala kahaneke liye hI jaina yA mahAvIrasaccI nahI / saccA Ananda sukha to tabhI prApta hogA jaba kA anuyAyI hai para sacamuca meM vaha bhI dhana nAmaka IzvarakA saMsArake mAnavamAtra unnata ho-sacce arthoMmeM sarvodaya ho| hI pajArI ho gayA hai| hAM. eka sarvazaktimAna varadAna denetaba amerikA iglaiMDa jaise deza bhI sacce Ananda kA vAle IzvarakI jagaha vaha tIrthakarakI mUrti banAkara pUre ThAThaanubhava prApta kara skege| abhI to unakA Izvara yA Ananda bATa aura sonecAMdIkI cakAcaudhake sAtha pUjA karake apaneko dharmAtmA samajhatA hai aura apane kartavyakI 'itizrI' se-adhika dhana baTora leN| yahI bAta vyaktiyoke sAtha bhI lAgU mAna letA hai| jainiyoMne apane dhArmika siddhAMtoMko poSiyoM hai| hara vyakti isa pUjIvAdI vyavasthAme adhika-se-adhika dhana meM sAta-sAta veSTanoMke bhItara isa taraha banda rakhA ki sampatti saMcaya kara lenA cAhatA hai| ekako kisI-na-kisI bAhara ke loga kala jAna hI na sake unakA nivAsI taraha laTa kara hI yA vaMcita karake hI dUsarA dhanI ho sakatA hai, ruka gyaa| natIjA yaha haA ki jainIsvayaM hI dharmakI asiliyata anyathA nahI / taba isake liye UMca-nIcakI vyavasthA bhI se vaMcita hokara pASaDake zikAra ho gaye / dhanI jainiyoMne banAye rakhanI jarUrI hai| dhanI garIba bhI rahanA hI hai taba apane karttavyakI bar3I bhArI upekSA aura avahelanA karasaccI sukha zAnti bhalA kaise mila sakatI hai / asabhava hai| ke mahAna pApa kiyA hai| dharma tIrtha banAyA hI gayA hai sabakA jabataka loga "samatA" yA "samAnatA" kI bhAvanA hara uddhAra karaneke liye unheM Upara uThAneke liye / yadi yahAM bhI jagaha hara prakArake logome utpanna aura sudRr3ha nahI kareMge arthahIna UMca-nIcakI bhAvanA lA dI gaI to vaha bhagavAna 'sarvodaya' asabhava hai| sarvodaya to dUra rahA "ekodaya" bhI mahAvIrakA dharma hI na raha jaaygaa| jaba mai sunatA hUM ki saccA nahI ho sakatA / yadi AjakA vaijJAnika saMsAra 'samadarzI' kahe jAne vAle muni loga bhI janmase mAnava-mAnavaapane jJAnake sAtha-sAtha tIrthaMkaroke kahe usa jJAnako bhI *dekho mere lekha (1) "jIvana aura vizva ke zAmila kara le jo mAnavake bAremeM una sabhI jAnakAriyoM- parivartanoMkA rahasya" -anekAntavarSa 10-kiraNako pUrNa-vizada evaM vyavasthita rUpameM pratipAdita karatA hai 4-5(2) "rUpa aura karma"-jaina siddhAMtabhAskara to AjakA vijJAna adhUrA na rahakara pUrNa ho jAya aura taba bhAga 17. kiraNa-1; "Soul, Life, consjo masale yA prazna yA gutthiyAM abataka hala na ho sakI haiM ciousness"-Voice of Ahinsa- Vol. 1, ve bhI hala ho jaayeNgii| dUsare vijJAnoMke sAtha manovijJAna- No.3.) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anekAnta varSa 11 meM chuta-achUta aura UMca-nIcakA bheda-bhAva vartate aura pracArita Aja saMsAra yuddhakI vibhiSikAse vikSubdha aura bhayakarate haiM to mujhe dharmake nAmameM isa tarahake ajJAna aura bhIta hai, Aja to khAsa taurase jaina siddhAtoMke vyApaka pravaMcanA para bar3A hI duHkha hotA hai eka samaya thA jaba jaina- pracArakI sakhta jarUrata hai| samaya bhI pUrNa rUpase usake samAjake agumA logoMne jaina-graMthoMke chApanekA prabala viroSa upayukta hai| sArA pazcimI saMsAra sacce jJAnake liye bhISaNa kiyA thA, para Aja graMthoMke lAkhoMkI saMkhyAmeM chapa jAneke rUpa se bhUkhA pyAsA hai| yadi hama bhagavAna mahAvIrake sarvodakAraNa hara varSa unheM par3ha-par3hakara hajAroM loga paMDita hote yAtmaka siddhAMtoMko Adhunika pracArake tarIkoM dvArA jA rahe hai| kiMtu duHkha hai ki ye hI paMDita loga adhikatara vistArita kareM to apanA bhalA bhI kareMge aura saMsArakA bhI usa 'asamatAvAda' ko sudRr3ha banAye rakhanA cAhate haiM jo saMsArakI bhalAI se hI apanA bhalA bhI sacamuca ho sakatA hai| "samatAvAda" ke viruddha, bhagavAna mahAvIrakI zikSAoMke hama bhI saMsAra me hI hai-usase bAhara nahI hai| sarvodaya hone khilApha aura sarvodayakA hanana karane vAlA hai| se hI hamArA yA kisI bhI vyakti, samAja athavA dezakA hama jainI jora-jorase cillA-cillAkara apane dharma- udaya-abhyutthAna ho sakatA hai / abataka hama bhrama aura lobhako 'sarvodayAtmaka vizva dharma' honekA dAvA karate hai para meM vaha apanA parama pramukha karttavya bhUle rahe jo hameM sabase kyA sacamuca hamArA vyavahAra isa dAveke anukUla hai? pahale karanA thaa| abhI bhI samaya hai yadi jainI ceta jAyaM dharma aura siddhAMta to ThIka hai para hamArA arthakA anartha aura UMca-nIcake bheda-bhAva chor3akara jainasiddhAMtako sAre karanA hI sAre khurAphAtoMkI jar3a hai| usameM bhI hamAre adhikAMza saMsArameM phailaaveN| eka "vizva-jaina-mizana" nAma kI saMsthA panika vargane pracArakI sabase bar3I upekSAkI hai aura pApa bhI sthApita huI hai, jisane kucha kAma bhI kiyA hai,para dukha hai evaM mithyAtvake bar3hane-baDhAnemeM ve pramukha kAraNa rahe hai| ki samAjake dhanika vargakA sahayoga aura sahAyatA abhI use eka pUMjIvAdI sAMsArika vyavasthA aura samAjameM dhana hI nahIM mila sakI hai / isa samaya AvazyakatA hai ki naye mandira zakti hai, vagairadhanake kucha bhI nahI ho pAtA-phira unhoMne aura mUrtiyokI sasthApanA aura rathayAtrA ityAdi kucha arseke sarva jIvokA saccA kalyANa karanevAle dharmakA yadi saccA liye banda karake aura unameM lagane vAlA sArA rupayA ikaTThA pracAra na kiyA to unakA bhI saccA kalyANa kaise ho sakatA karake lAkhoM karor3oMke rUpa meM isa sarvodaya dharmakI prabhAvanA hai? ve loga thor3e bahuta dAnavAna karake aura kucha mandira kI jaay| yahI saccA tIrtha hai aura isIliye bhagavAna mahAvIrabagairaha dhanavA kara samajha lete hai ki unase bar3hakara dharmAtmA kI vANIko "sarvodaya tIrtha" kahA gayA hai| eva isIse koI hai hI nahIM, para yaha bAta ThIka vaisI hI hai jaise dhAnameM se sabakA kalyANa hogA / OM zAntiH OM / cAvala nikAra kara pheka diyA jAya aura Uparake chilake bhUsI-ko hI sudRr3hatAse yatna pUrvaka surakSita rakhA jAya / paTanA, tA: 4-1-52 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka - paramparA ( zrI vizvambharanAtha pAMDe, sampAdaka vizvavANI ilAhAbAda ) chAndogya upaniSad meM isa bAtakA ullekha milatA hai ki devakInandana kRSNako ghora AMgirasaRSine Atma-yajJakI zikSA dI / isa yajJakI dakSiNA tapazcaryA, dAna, RjubhAva, ahiMsA tathA satyavacana thI / janagrathakArokA kahanA hai ki kRSNake guru tIrthaMkara neminAtha the / prazna uThatA hai ki kyA yaha neminAtha tathA ghora AMgirasa donoM eka hI vyakti ke nAma the ? kucha bhI ho, isase eka bAta nirvivAda hai ki bhAratake madhyabhAgapara vedoMkA prabhAva par3ane se pUrva eka prakArakA ahiMsA dharmaM pracalita thA / sthAnAMga sUtrameM yaha bAta AtI hai ki bharata tathA airAvata pradezoM meM prathama aura antimako chor3akara zeSa 22 tIrthaMkara cAturmAsa dharmakA upadeza isa prakAra karate the-- " samasta prANaghAtoMkA tyAga', saba asatyakA tyAga, saba adattAdAnakA tyAga, saba bahirdhA AdAnokA tyaag|" isa dharma rItimeM hameM usa kAlame ahisAkI spaSTa chApa dikhAI detI hai / 'majjhima nikAya' meM cAra prakArake tapokA AcaraNa karanekA varNana milatA hai-- tapasvitA, rUkSatA, jugupsA aura praviviktatA / naMge rahanA, aJjalimeM hI bhikSAna mAMgakara khAnA, bAlator3a kara nikAlanA, kAMToMkI zayyA para leTanA, ityAdi dehadaMDake prakAroko tapasvitA kahate the| kaI varSa kI dhUla vaisI hI zarIra para par3I rahe, ise rUkSatA kahate the / pAnIkI bUdatakapara bhI dayA karanA isako jugupsA kahate the / jugupsA arthAt hiMsAkA tiraskAra / jagalameM akele rahaneko praviviktatA kahate the / tapazcaraNakI uparokta vidhise spaSTa hai ki loga ahiMsA tathA dayAko tapasyAkA kendra vindu mAnate the / adhikatara pAzcAtya paMDitokA yaha mata hai ki jainoMke teIsaveM tIrthaMkara pAravaM aitihAsika vyakti the| yaha eka aitihAsika tathya hai ki caubIsaveM tIrthaMkara vardhamAnake 178 varSa pUrva pArzva tIrthaMkarakA parinirvANa huA / yaha bAta bhI itihAsa siddha hai ki vardhamAna tIrthaMkara aura gautama buddha samakAlIna the / buddhakA janma vardhamAnake janma se kamasekama 15 varSa bAda huA hogaa| isakA artha yaha huA ki buddhake janma tathA pArzvake parinirvANameM 193 varSakA antara thaa| nirvANake pUrva lagabhaga 50 varSa to pArzva tIrthaMkara upadeza dete rahe hoge / isa prakAra buddhake janmake lagabhaga 243 varSa pUrva pArzva munine upadeza denekA kArya prArambha kiyA hogA / nirgrantha zramaNokA sagha bhI unhone sthApita kiyA hogA / parIkSita rAjAke rAjyakAlase kurukSetrameM vaidika saMskRtikA Agamana huA / usake bAda janmejaya gaddI para aayaa| usane kuru dezameM mahAyajJa karake vaidika dharmakA jhaDA phhraayaa| isI samaya kAzI dezame pArzva tIrthakara eka nayI saMskRtikI nIva DAla rahe the| pArzvakA janma vArANasI nagarame azvasena nAmaka rAjAkI bAmA nAmaka rAnIse huA / pArzvakA dharmaM ahiMsA, satya, asteya tathA aparigraha ina cAra yamakA thaa| itane prAcIna kAlameM ahiMsAko itanA susambaddharUpa denekA yaha pahalA hI udAharaNa hai / pArzva munine eka bAta aura bhI kii| unhone ahiMsAko satya, asteya aura aparigraha, ina tIna niyamoke sAtha jakar3a diyaa| isa kAraNa pahale jo ahisA RSimuniyoMke vyaktigata AcaraNa taka hI sImita thI aura janatAke vyavahArame jisakA koI sthAna na thA vaha aba ina niyamoMke kAraNa sAmAjika evaM vyavahArika ho gayI / pArzva tIrthakarane tIsarI bAta yaha kI ki apane navIna dharmake pracArake liye saMgha bnaayaa| bauddha sAhityase hameM isa bAta kA patA lagatA hai ki buddhake samaya jo saMgha vidyamAna the, una saboM meM jaina sAdhu sAdhviyoMkA saMgha sabase bar3A thA / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 - - uparyukta varNanase mAlUma hogA ki RSi-muniyoMkI tapazcaryA- dizAmeM barmA, zyAma, cIna Adi dezoMmeM phailA aura usane rUpI ahiMsAse pArzva munikI lokopakArI ahiMsAkA . ina saba dizAoMse bhAratako sambhAvita rAjanaitika vipattiyoM udgama huaa| se unmukta kiyaa| yadi jainadharma bhI isI taraha bhAratase bAhara lokopakArI ahiMsAkA sabase pramukha prabhAva hameM sarva- pazcimI dezoMkI ora phailA hotA to zAyada bhArata aneka bhUta dayAke rUpa meM dikhAI detA hai| yoM to siddhAMtataH sarvabhUta rAjanaitika durgatiyoMse baca gayA hotaa|" dayAko sabhI mAnate hai kintu prANirakSAke Upara jitanA bala jaina paramparAne diyA, jitanI laganase isane usa viSayameM isa samaya jo aitihAsika ullekha upalabdha hai unase kAma kiyA, usakA pariNAma samasta aitihAsika yugameM yaha spaSTa hai ki IsavI sankI pahalI zatAbdImeM aura usake bAdake 1000 varSoM taka jainadharma madhyapUrvake dezoMmeM kisIyaha rahA hai ki jahAM-jahAM aura jaba-jaba jainoMkA prabhAva rahA vahAM sarvatra Ama janatA para prANi-rakSAkA prabala saMskAra na-kisI rUpameM yahUdI dharma, IsAI dharma, aura isalAmako paDA hai| yahAM taka ki bhAratake aneka bhAgoMmeM apaneko ajaina prabhAvita karatA rahA hai / prasiddha jarmana itihAsa lekhaka vAna kahanevAle tathA jaina-virodhI samajhanevAle sAdhAraNa loga bhI kemarake anusAra madhyapUrvameM pracalita 'samAniyA' sampradAya 'zramaNa' zabdakA apabhraza hai| itihAsalekhaka jI. epha. mUra jIvamAtra kI hiMsAse napharata karane lage hai / ahisAke isa sAmAnya saMskArake hI kAraNa aneka vaiSNava Adi jainetara likhatA hai ki-"hajarata IsAke janmakI zatAbdIse pUrva paramparAoke AcAra-vicAra purAtana vaidika paramparAse IrAka, zyAma aura philastIname jaina muni aura bauddha bhikSu sarvathA bhinna ho gaye hai| tapasyAke bAreme bhI aisA saikar3okI sakhyAmeM cAroM ora phaile hue the| pazcimI eziyA, hI huA hai / tyAgIho yA gRhasthI sabhI jaina tapasyAke Upara misra, yUnAna aura ithiyopiyAke pahADoM aura jaMgaloMmeM una dino agaNita bhAratIya sAdhu rahate the jo apane tyAga adhikAdhika jhukate rahe hai| sAmAnya rUpase sAdhAraNa janatA jainoMkI tapasyAkI ora AdarazIla rahI hai| lokamAnya tilakane aura apanI vidyAke liye mazahUra the / ye sAdhu vastro takakA ThIka hI kahA thA ki gujarAta Adi prAntoMmeM jo parityAga kiye hue the|" prANirakSA aura nirAmiSa bhojanakA Agraha hai vaha jaina-paramparA ina sAdhuoke tyAgakA prabhAva yahUdI dharmAvalambiyoM kA hI prabhAva hai| para vizeSarUpase pdd'aa| ina AdarzokA pAlana karanevAloMkI, jainadharmakA Adi aura pavitra sthAna magadha aura pazcima yahadiyomeM, eka khAsa jamAta bana gaI jo 'emsinI' kahalAtI baMgAla hai| saMbhava hai ki baMgAlameM eka samaya bauddha dharmakI thii| ina logone yahUdIdharmake karmakANDokA pAlana tyAga apekSA jaina dharmakA vizeSa pracAra thA / parantu kramaza: jaina diyaa| ye bastIse dUra jagaloM yA pahAr3oMpara kuTI banAkara dharmake lupta ho jAnepara bauddha dharmane usakA sthAna grahaNa kiyaa| rahate the| jaina maniyokI taraha ahiMsAko apanA khAsa dharma baMgAlake pazcimI hissemeM sthita 'sarAka' jAti 'zrAvako' mAnate the| mAMsa khAnese unhe behada paraheja thaa| ve kaThora kI pUrva smRti karAtI hai| aba bhI bahutase jaina-mandiroke aura saMyamI jIvana vyatIta karate the| paisA yA dhanako chUne dhvaMsAvazeSa, jainamurtiyAM, zilAlekha, Adi jaina smRticinha takase inakAra karate the| rogiyoM aura durbaloMkI sahAyatAko baMgAlake bhinna-bhinna bhAgomeM pAye jAte hai| dinacaryAkA Avazyaka aMga mAnate the / prema aura sevAko prophesara silavana levI likhate hai ki-"bauddhadharma pUjA-pAThase baDhakara mAnate the| pazubalikA tIvra virodha jisa taraha AkuNThita bhAvase bhAratake bAhara aura andara karate the / zArIrika parizramase hI jIvana-yApana karate the| prasArita ho sakA, usa taraha jainadharma nahI / donoM dharmokA aparigrahake siddhAntapara vizvAsa karate the| samasta sampattiko utpatti-sthAna eka hote hue bhI yaha pariNAma nikalA ki samAjakI sampatti samajhate the| misrameM inhI tapasviyoMko bauddhadharma pratiSThita huA pUrva bhAratameM, aura jainadharma pazcima 'therApUte' kahA jAtA thaa| therApUte kA artha hai 'maunI aparitathA dakSiNa bhAratameM / bauddhadharma bhAratake atirikta pUrva prhii| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka-paramparA . 'siyAhata nAma e nAsira kA lekhaka likhatA hai ki ye loga antimabAra svadeza lauTe taba usa samudAyake sAtha isalAma dharmake kalandarI tabakepara jainadharmakA kAphI prabhAva sIriyAke suvikhyAta andha-kavi abulaalA alamArIkA par3A thaa| kalandaroMkI jamAta parivrAjakoMkI jamAta thii| koI paricaya huaa| abulaalAkA janma san 973 IsavImeM kalandara do rAtase adhika eka ghara meM na rahatA thaa| kalandara huA thA aura mRtyu san 1058 iisviimeN| jarmana vidvAna vAna cAra niyamoMkA pAlana karate the-sAdhutA, zuddhatA, satyatA, kemarane likhA hai ki abulaalA sabhI dezoM aura sabhI yugoMmora daridratA / ve ahiMsA para akhaNDa vizvAsa rakhate the| ke sarvazreSTha sadAcAra zAstriyoMmeMse eka thaa| eka bArakA kissA hai ki do kalandara muni bagadAdameM abulaalA jaba kevala cAra varSake the tabhI cecakake mAkara tthhre| unake sAmane eka zuturamurga gRha-svAminIkA bhayaMkara prakopase andhe ho gaye the| kintu unakI jJAna-tRSNA hIroMkA eka bahumUlya hAra nigala gyaa| sivAya kalandaroMke itanI adamya thI ki ve spenase misra aura misrase IrAna taka kisIne yaha ghaTanA dekhI nhiiN| hArakI khoja zurU huii| anekoM sthAnameM gurukI talAzameM jJAnArthI banakara ghUmate rhe| zahara kotavAlako sUcanA dI gii| unheM kalandaramuniyopara antameM bagadAdameM jaina-dArzanikoMke sAtha unakA paripUrNa sandeha huaa| kalandaramuniyoMse prazna kiye gaye / muniyoMne jJAna-samAgama huaa| sAdhanA dvArA unhone paramayogI padako usa mUka pakSIke sAtha zviAsaghAta karanA ucita nahIM smjhaa| prApta kiyaa| unakI IzvarakI kalpanA isalAmakI kalpanAse kyoMki hArake liye usa mUka pakSIko mArakara usakA peTa nitAnta bhinna thI / bahiztake liye unakI jarA bhI khvAhiza phAr3A jAtA / sandehameM muniyoM ko berahamIke sAtha pITA gyaa| nahI thii| ve duHkhamaya sattAko hI samasta duHkhoMkA mUla mAnate ve loha-lohAna ho gaye kintu unhoMne zuturamurgake prANoMkI the| bagadAdase sIriyA lauTakara eka parvatakI kandarAmeM rakSA kii| rahakara unhone ati kRcchatapazcaraNa kiyaa| usake bAda sAlehabina abdula kulUsa bhI eka ahiMsAvAdI apari- unakA jIvana hI badala gyaa| mada, matsya, mAMsa, aNDe evaM grahI parivrAjaka muni thA, jise usake krAntikArI vicAroMke dUdha takakA unhoMne parityAga kara diyaa| unakA jIvana kAraNa san 783 IsavImeM sUlI para car3hA diyA gyaa| akula ahisAmaya evaM maitrIpUrNa bana gyaa| atAriyA, jarIra ibna hajma, hammAda ajarada, yUnAna bina abulaalAkA isa bAtameM vizvAsa nahIM thA ki murde hArUna, alI bina khalIla aura barazAra apane samayake prasiddha kisI dina kabrameMse nikalakara khar3e ho jaayeNge| baccA paidA ahisAvAdI nirgranthI phakIra the| karaneke kAryako vaha pApa mAnatA thaa| apane pRthak astitvanavamI aura dazamI zatAbdiyoMmeM abbAsI khalIphAoMke ko miTA deneko vaha manuSya jIvanakA vAstavika lakSya mAnatA darabArameM bhAratIya paMDitoM aura sAdhuoMko Adarake sAtha thaa| vaha AjIvana manasA, vAcA, karmaNA brahmacArI rhaa| nimantrita kiyA jAtA thaa| inameM bauddha aura jaina sAdhu bhI usane apane eka bhajanameM likhA hai:rahate the| ibna ana najIma likhatA hai ki-"araboMke "hanIpha Thokare khA rahe hai, IsAI saba bhaTakahue hai, yahUdI zAsanakAlameM yahiyA inna khAlida varamakIne khalIphAke cakkara meM hai, bhAgI kurAhapara bar3he jA rahe hai / hama nAzamAna daravAra aura bhAratake sAtha atyanta gaharA sambandha sthApita manuSyoMmeM do hI khAsa tarahake vyakti hai-eka buddhimAna kiyA / usane bar3e adhyavasAya aura Adarake sAtha bhAratase zaTha aura dUsare dhArmika muuddh'|" hindU, bauddha aura jaina vidvAnoMko nimantrita kiyaa|" abulaalAkA eka dUsarA bhajana hai:san 998 IsavIke lagabhaga bhAratake bIsa sAdhu "koI vastu nitya nahI hai| pratyeka vastu nAzamAna hai| sanyAsiyoMne milakara pazcimI eziyAke dezoMkI yAtrA isalAma bhI naSTa honevAlA hai| hajarata mUsA Aye, unhoMne kii| isa dalake sAtha cikitsakake rUpameM eka jaina sanyAsI bhI apane dharmakA upadeza diyA aura clbse| unake bAda hajarata gaye the| eka bAra svadeza lauTakara yaha dala phira paryaTanake IsA aaye| phira hajarata mohammada Aye aura unhoMne apanI liye nikala gyaa| 26 varSake bAda jaba san 1024 IsavImeM pAMca vaktakI namAja claaii| kucha dino bAda koI dUsarA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 raha sakatI / aneka kAraNoMse, jinake vistArameM jAnekI yahAM AvazyakatA nahIM hai, jaina jIvana-dhArA vyApaka rUpase mAnavasamAjako adhika samaya taka pariplAvita nahIM kara sakI / usake anugAmI svayaM anAcAra aura mithyAcArameM phaMsa gye| Aja hameM phira ahiMsAkI usa paramparAmeM naI prANa-zaktikA saMcAra karanA hogA 'gAMdhIjIne apane jIvana kA arghya dekara ekabAra use dedIpyamAna kara diyA / kintu hameM nirantara sAdhanAmaya jIvanase usa agniko prajvalitakara apanI prANa-zaktikA pramANa denA hogaa| satya aura ahiMsAke Adarzako vyavahArameM pratiSThita karaneke sahajamArgako na svIkAra kara yadi kevala vAkya, tarka, aura pramANa cAturyakA mArga grahaNa kiyA jAyagA, to vizva dharmake mahAkAlake vidhAnameM jainadharmake liye koI AzA nahIM / 34 majahaba Akara isakI jagaha le legaa| isa taraha mAnavajAti vartamAna aura bhaviSya ke bIcameM mautakI taraha haMkAI jA rahI hai| yaha dharatI nAzamAna hai| jisa taraha isakA Arambha huA thA usI taraha isakA anta hogA / janma aura mRtyu hara cIjake sAtha lagI huI hai| kAlakA pravAha nadIkI dhArake sadRza bahatA calA jA rahA hai| yaha pravAha hara samaya kisI na-kisI naI vastuko sAmane lAtA rahatA hai / " sabhI jIva-jantuoM yahAMtaka ki kIr3emakor3oMke prati bhI ve aparisIma karuNAparAyaNa the| isa sambandhakA unakA . eka bhajana hai : "vRthA pazuhiMsAmeM kyoM jIvana kalaMkita karate ho ? becAre banavAsI pazuoMkA kyoM niSThura bhAvase saMhAra karate ho ? hiMsA jAbase bar3A kukarma hai / balike pazuoMko AhAra na bnaao| aMDe aura machaliyAM bhI na khaao| ina saba kukarmoM se maiMne apane hAtha dho DAle haiN| vAstavameM Age jAkara na badhika rahegA aura na badhya / kAza ki bAla pakanese pahale maine ina bAtoMko samajha liyA hotA / " isI prakAra jaina darzanane jalAluddIna rUmI evaM anya aneka IrAnI sUphiyoMke vicAroMko prabhAvita kiyA / ahiMsAkA siddhAnta mAnavajIvanakA sarvocca siddhAnta hai / pratyeka pragatizIla AtmA usase AkRSTa hue binA nahIM "yadi jina-mAnitadharmaM aneka mithyA ADambaroM, AryahIna AcAroM Adiko tyAgakara dayA, maitrI, udAratA, zuddha jIvana, Antarika aura bAhya prakAza aura premakI udAra tapasyA dvArA apane meM antarnihita mRtyuhIna jIvanakA paricaya de sake to saba abhiyoga aura Aropa svayaM zAnta ho jAyeMge aura isase jaina svayaM dhanya hoMge tathA samasta mAnavasabhyatAko bhI ve dhanya karege / " ( hukumacanda abhinandana granyase sAbhAra ) mahAvIrasvAmI bhaktakI prArthanA ( paM0 nAthUrAma 'premI') mujhe hai svAmI ! usa balakI darakAra / (1) (4) bar3I lar3I hoM amita ar3acaneM Ar3I aTala apAra / asaphalatAkI coToMse nAha, dilameM par3e darAra / to bhI kabhI nirAza nigor3I, phaTaka na pAve dvAra // mujhe0 // adhikAdhika utsAhita hoUM mAnUM kabhI na hAra // mujhe0 // (2) sArA hI saMsAra kare yadi, durvyavahAra prahAra / haTena to bhI satyamArga-gata, zraddhA kisI prakAra // mujhe0 // to bhI kabhI nivadyama ho nahIM, baiThUM jagadAdhAra // mujhe0 // (6) (3) dhana-vaibhavakI jisa AMdhIse, asthira saba saMsAra / usase bhI na kabhI Diga pAve, mana bana jAya pahAra // mujhe 0 // (5) bula-daridratA-kRta ati bhramase, tana hove bekAra / jisake Age tana-bala dhana-bala, tRNavat tuccha asAra / mahAvIra jina ! bahI manobala, mahAmahima sukhakAra // mujhe0 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabakA udaya (mahAtmA bhagavAnadIna) eka kahAvata hai 'dUsarekI thAlIkA bhAta mIThA lagatA nahIM ki vaha sUrajake lie bhI bhalA hogaa| Aja yaha bAta kona hai| bolIke mAmalemeM yaha kahAvata par3he-likhoMpara pUrI-pUrI nahIM jAnatA ki jisa vakta hindustAnameM sUraja nikalatA hai lAgU hotI hai / hindustAnameM kAleja aura skUlake vidyArthI usa vakta vaha amarIkAmeM DUba rahA hotA hai, jApAnameM sira bhI isase nahIM baca paaye| sabako apanI bolI pasanda na Akara para hotA hai| taba sUrajake udaya honekA kyA artha raha jAtA dUsaroMkI bolI bhalI mAlUma hotI hai / vidyArthI aMgrejImeM hai ? usakA haradama udaya haradama asta aura haradama utthAna jo rasa letA hai vaha apanI bolImeM nahI / paMDita aura maulavI hai| sUrajake udayakI bAta agara hama soceM aura usake udayake saMskRta aura arabImeM jitanA rasa lete hai utanA apanI bolImeM lie hama kucha karane lageM to ho sakatA hai jApAnI nahI / sabakA udaya karanA cAhate haiM aura usakA nAma rakhA hamase bigar3a baiTheM kyoMki jitanA-jitanA hama apane yahAM sUrajahai sarvodaya / hindustAnameM eka per3a hai jisakA nAma hai srv| ke udayake lie jora lagAyeMge utanA-utanA jApAnameM sUrajagAMvavAle, ho sakatA hai, sarvodaya zabdase usI per3akA udaya asta hogaa| sUrajakA nikalanA DUbanA, hara vakta hotA rahatA samajhaleM / hai| sUrajakI taraha hama sabakA bhI yahI hAla hai| mai jaba choTA thA, merI nAnI subaha uThate hI kahA karatI loga bUr3he hokara bacapanakI bahuta yAda karane lagate haiN| thI, "sabakA bhalA ho"| kitanA pyArA aura mIThA bola hai| isakI vajaha yaha bhI ho sakatI hai ki unako jaldI hindU jisa bacceke kAnameM par3e, vaha samajhale ki nAnI kyA kaha rahI dharmake anusAra, marakara baccA bananA hai, para javAna taka hai / sarvodaya sunakara choTA baccA kucha na samajha paaygaa| kabhI-kabhI, apane bacapanakI yAda kara baiThate haiM aura cAhate hAM, apanI Adatake anusAra apanI jIbhako ghumA-phirAkara hai, baccA hote to acchA hotA / aba sarvodayake vizvAsiyoMse kisI taraha ThIka-ThIka use raTa legaa| sarvodayakA ThIka-ThIka hama yaha pUchanA cAhate hai ki jaba vaha kisI bAlakakA udaya matalaba usakI samajhameM kaba AyegA, kauna jaane| karane baiTheMge to baharahAla use javAna banAyeMge yAnI usake sarvodaya nAmase hama 'sabakI bhalAI karanA cAhate bAlakapanakA astakara deMge, phira unakA udaya kyA raha gayA? hai| para sarvodaya zabdase sabakI bhalAI nahI ttpktii| sarvodaya- aura udayake mAne agara vaha nikalaneke hote haiM to javAnIke ke do Tukar3e sarva aura udaya alaga-alaga bahuta loga samajha udayameM bAlakapanakA asta huA, phira sabakA udaya aura lete hai, para udayakA matalaba jo vaha samajhate hai usake lie sabakA asta eka bAta ho gii| hindI zabda hai niklnaa| paMDitoMkI bahuta mehanatase sUryodaya hamAre pAThaka yaha bilakula na samajheM ki hama bematalaba zabda hamAre kucha bAlakokI jIbhapara car3ha gayA hai para gAMvake zabdoMkI bahasa le baiThe hai| sacamuca hamArI samajhameM sarvodayakI lar3ake to sUraja nikalanA hI kahate hai| aba udayakA artha bAta nahIM aatii| hameM aisA mAlUma hotA hai, jisa sarvodayakI rahA niklnaa| bAta lekara hama khar3e hue hai vaha prakRtimeM hara china hotA rahatA sUryodaya yAnI sUrajakA nikalanA pathvIpara rahanevAloM- hai| agara prakRtike isa kAmameM, hama saba, kahIM hAtha baMTAne ke lie bArI-bArIse acchA mAlUma hotA hai / roja-roja baiTha gaye to kucha nukasAna na kara baiThe ? udaya honepara usakI bhalAI kama nahI ho paatii| sUrajakA mahAvIra aura buddhane javAnImeM jaba apanA ghara chor3A, udaya honA hama logoMke lie malA hai, yaha isa bAtakA sabUta rAja chor3A taba una donoMkA udaya humA yA astI una Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 aura amarIkAmeM sUraja DUbanese amarIkA vAloMko bAhara ghaMTe kA caina mila jAtA hai, jisa cainake liye bAraha ghaMTeke bAda hindustAna tar3apha utthegaa| kyA isakA matalaba yaha nahIM hai ki hamAre Upara jaba sUrajarUpI balba camakatA hai to isake pIche vaha cainase par3I huI amarIkAkI janatAkI tAkata hotI hai jo sUrajako camakAnekA kAma karatI rahatI haiM ? yaha kisako nahI mAlUma ki balba jaba bujha jAtA hai taba usa baiTarIkI tAkata ArAma pAtI hai jisase vaha balba camaka rahA thA, balke camakanemeM baiTarIkA nAza hai aura balbake bujhanemeM baiTarIkI umara bar3hatI hai | 36 dinoMke rAjanItike paMDitoMke lie bilakula aisA mAlUma huA hogA ki mahAvIra aura buddhake sAdhu ho jAnese rAjanItikA sUrya asta ho gyaa| donoM hI rAjanItike sUrajakI taraha rAjanItikI duniyApara udaya honevAle the ki ghara chor3akara cala diye / rAjanItike paMDitoMkI taraha donoMke gharavAloMkI naz2arameM bhI aisA mAlUma huA hogA mAno unake bhAgyakA sUraja asta ho gayA / idhara nAMgomeM aise hI zora maca uThA hogA jisa taraha sUraja nikalanepara pakSI cahacahAne lagate hai aura gAya rambhAne lagatI hai / nAMgoMko sacamuca kitanI khuzI huI hogI ki unheM apanA sAtha deneke lie rAjAoke lar3ake mila rahe hai / usako vaha apanA udaya aura rAjaputroMkA udaya samajhate hoNge| bahuta dUra jAnekI jarUrata nhii| gAMdhIjIne jaba apane sonekA billA sarakArako vApasa bhejA hogA taba kAMgresakI rAjanItikA sUraja udaya huA hogA aura sarakArakI vaphAdArIkA sUraja asta huA hogaa| aba yaha samajhameM nahIM AtA ki isame gAdhIjIkA kyA udaya asta huA / gAdhIjIkA to udaya hI banA rhaa| jaba vaha aMgrejome camakate the, aba hindustAniyomeM camakane lage / jisa taraha mahAvIra aura buddha pahale rAjAoMmeM camakate the, tyAgI banakara sAdhuoMmeM camakane lage / unakA to hamezA udaya hI rahA / kyA aba yaha sApha nahI ho gayA ki prakRti haradama hara AdamIkA udaya kara rahI hai aura isa udayameM agara koI bAdhA DAla rahA hai to AdamIkI adhUrI samajha / bijalIkA balba jala rahA hai| saba usase phAyadA uThA rahe hai, saba usakI tArIpha karate hai, saba usake gIta gAte hai / aura zAyada yahI samajhate hai ki balbakA khUba udaya ho rahA aura usa vakta agara usa balbase lAbha uThAnevAle eka-dUsareko asIsa de baiTheM to yahI kaheMge ki tuma duniyAmeM balbakI taraha camako, aisA to koI bhI nahI kahegA ki balbakI taraha bujho / aba bhI aisI asIsa denekA rivAja hai ki tuma duniyApara sUrajakI taraha camako, koI yaha nahIM kahatA ki tuma duniyA meM sUrajakI taraha DUbo / para socanA yaha hai ki amarIkA meM sUrajake DUbe binA hindustAnameM sUrajakA udaya nahIM ho sakatA cInameM Aja janatAkA rAja hai aura isa tarahakA rAja hai jisameM janatA, janatAke lie, janatApara rAja kara rahI hai / isa rAjameM eka bar3I anokhI bAta huI hai| jitane sAdhubrahmacArI the, sabakI zAdI karadI gaI hai aura sabane khuzIse zAdI karalI hai / Aja bhI hara jagahake sAdhu zAdIke lie khuzIse taiyAra ho sakate hai agara samAja unako vahI Adara deneke lie taiyAra ho jo unheM sAdhu-haisiyatase mila rahA hai| gAdhIjI marate dama taka hara taraha gRhasthI rahe kyoMki unake AdarameM koI antara nahI Ane pAyA / cInameM sAdhuoMke rAjanIti meM zAmila ho jAnese rAjakAjI maidAnameM aneka sUrya udaya ho gaye aura dharmake karmakANDake maidAnameM aneka sUraja asta ho gaye / para una sAdhuoMkA udaya asta kucha nahIM huA / unakA to haradama udaya rhaa| AdamIkA udaya agara vaha DhaMgase rahe aura dUsare loga usake udayake lie bematalaba - kI koziza na kare, haradama hotA rahatA hai| hindustAnapara jaba agrejokA rAja thA taba khUba kAleja aura skUla khule hue the, aura hindustAnI mAM-bApa apane lar3akoMko ina skUla aura kAlejoMmeM bhejakara yahI samajhate the ki vaha apane lar3akoMkA udaya kara rahe hai| san '21 meM gAMdhIjIne unhI mAM-bApako samajhAyA ki vaha to apane lar3akoMkA asta kara rahe haiM / udaya isameM hai ki vaha kAleja aura skUloMko chor3eM, bartana mAneM, kapar3e dhoyeM, gAMva gAMvameM ghUmeM, carakhA kAteM, kapar3A buneM ityaadi| bahuta logoMko yaha bAta pasanda aaii| kucha aise bhI the jinhoMne carakhA kAtanemeM apane lar3akoMkA asta samajhA aura par3hate rahane meM udaya / Aja donoM tarahake mAM-bApa mila sakate hai jo pakkA sabUta dekara yaha sAbita kara sakate Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sabakA udaya hai ki unhoMne jisa taraha udaya aura asta samajhA thA vahI sambandha tor3ale to natIjA yaha hogA ki balba turanta bujha ThIka thaa| aba batAiye udaya aura asta kyA raha gayA? hI jAyagA / baiTarI bhI apanI mauta apaneApa mara jaaygii| lArI aura basa calAnevAle jaba moTara hAMkanA sikhAneke hamArA udaya aura asta isa bAtameM nahI hai ki dUsare lie moTara hAMkaneke skUlakA udaya karate hai taba Apa batA usakA phaisalA kreN| kyA hamAre par3hanevAloMko yaha nahIM mAlUma sakate hai kisakA asta karate hai? vaha una bar3I-bar3I tanakhAhoM- ki jina tAroMko vaha sabase choTA samajhe hue hai unameMse kaI kA asta karate hai jo moTara hAMkanevAle mAMgA karate hai| itane bar3e hai ki unameM hamAre kaI sUraja samA sakate hai| hamAre hAMkanevAle bahuta ho jAyeMge, bhAva sasta ho jaaygaa| kucha tuccha samajhanese vaha tAre tuccha nahIM ho skte| isalie bekAra raha kara jute caTakhAteM phirege| kaisA acchA udaya huaa| marvodayake maidAnameM kUdanese pahale hameM apanI najara ThIka kAmarsa kAlejoM yAnI artha-vANijya mahAvidyAlayoMne karanI hogI, tabhI hama duniyAkA bhalA kara skeNge| udaya hokara aura hajAroM bI. kAma yAnI bekAma paidA karake eka bAra hamane kucha padya likha DAle the / vaha maukeke hai una javAna laDakokA artha-sUrya asta kara diyA hai / para udhara vyApAriyoMkA munIma-sUrya khUba tejIse camaka uThA hai aura tarakkI hai isame ki mazahUra hoM hama, vyApArI jo abase pahale bijalI aura lakaDIpara kharca karake yA isame ki zoharatase hI dUra hoM hama? ghATA uThA rahe the aba isa munIma-sUrajakI dhUpase khUba phAyadA tarakkI hai isameM ki jaradAra ho hama, uThAne lgeNge| yA z2arase hue dasta-baradAra hoM hama ? hama apanI taraha socakara sarvodayapara eka kitAba likha tarakkI hai ye ho nirI hukmarAnI, sakate hai, para usakI jarUrata nhii| hamAre par3hanevAle isa yA asalI tarakkI hai khidamatajahAnI ? tarahake udAharaNa apane pAsa socakara apanI-apanI kitAba tarakkI hai ye mujhase DaratI ho duniyA, taiyAra kara sakate hai / hama to sirpha yaha kahanA cAhate hai ki mohabbatase yA mujhape maratI ho duniyA ? sarvodayakA kAma una Adamiyoko apane hAthameM nahIM lenA tarakkI hai ye sabako kAbUmeM lAU~, yA ye pUrA kAbU mai apane 4 pAU~ ? cAhie jinhone prakRtiko acchI taraha na paDha liyA ho, aura jo sirase paira taka sabakI-bhalAIko icchAmeM na haba banA balba kyA mai aMdhereko meTe, cuke ho| aura jaba aise AdamI isa kAmame lagege to udaya yA bana baiTarI eka konemeM leT ? tasallI milegI mujhe bIja banakara, astakA savAla na raha jaaygaa| phira sabakA udaya isa jamIse uga mai yA khudako daphana kara ? bAtameM raha jAyagA ki hama yaha samajhe ki hama kyA hai ? tarakkI hai isameM ki jo ho luTAU~, hamArA riztA aura AdamiyoMke sAya kyA hai ? dezoke sAtha yA jo cAhatA hU~ use mai juTAU~ ? kyA hai ? aura dUsare prANiyoke sAtha kyA hai ? mujhe bAda maraneke hai yAda karake, sarvodayake lie sabako asta honekI jarUrata hai| aba ye kyA saca nahI vakta barabAda karate? jo-jo asta honeke lie taiyAra hai vahI udayakA kAma kara maiM kyA kara gayA, lar3a rahe jisako lekara, sakatA hai| girehueko uThAnake lie jhukanA par3atA hai, merA zabda hai ar3a rahe jisako lekara / apaneApako miTTI meM lather3anA par3atA hai, usake binA uThAnekA tarakkI hai choDUM hajAro havelI kAma nahI ho sakatA / balbako camakAneke lie baiTarI agara yA Izvarake bhajanoMkI pothI akelI ? aMdhere baksameM banda honese ghabarAye to kAma kaise cale ? tarakkI hai isameM ki apaneko jAne, baiTarIkA udaya isImeM hai ki vaha andheremeM baiThe / agara baiTarI yA apaneko jJAnI, jagata khAna mAnUM ? kisI upadezakakI bAtoMmeM Akara apane udayameM apanA asta Apa bhale baniye, auroMkI bhalAI Apa ho jaaygii| samajhane lage aura vaha havAmeM AnA cAhe aura balbase apanA udaya-astake cakkarameM par3anese kyA lAbha ! Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatArthake nAmapara [zrI jamanAlAla sAhityaratna ] AcArya samantabhadrane vIrake zAsanako sarvodayatIrtha samantabhadrane do hajAra barasa pahale yaha zabda prayukta kiyA, kahA hai, jisa tIrthameM sabake udayakI saMbhAvanA ho vaha sarvodaya- para Aja isakI pUcha kyoM ho rahI hai ? kAraNa kA tIrtha, vIrakA zAsana vaha jo vIrane kahA, isa taraha hama spaSTa hai ki raskinake isa zabdako gAMdhIjIne kaha sakate hai ki vIrane jo kucha kahA hai vaha sabake udayake rASTravyApI mahatva diyA aura aba sarvodayasamAja sthApita liye kahA aura unakA kahanA itanA sApha spaSTa aura yathArtha ho gayA, jainoMne apane dabe zabdako uThAnekA yaha acchA thA ki use tIrtha kahA gayA hai / maukA dekhA aura usake vividha upAya hone lge| acaraja vIrane kisI dharmavizeSakI sthApanA kI ho aisA nahI to yaha hai ki isa sIdhe-sAde zabdako itihAsakI najaroMse lgtaa| unhoMne kisI graMthako yA paramparAko pramANa mAnakara dekhA jAne lagA aura isake liye zakti lagAI jAne lagI kucha kahA hai aisA bhI nahI lgtaa| unhoMne jo kucha kahA hai ki isa zabdakA prayoga sarvaprathama kisane kiyA / apane anubhavase kahA hai, janatAse kahA hai aura hama isa taraha usa zabdakI bAharI cIra-phAr3ameM laga gaye janatAko bhASAmeM kahA hai| jisa taraha Ajake vidvAna aura bhAvanAse dUra par3a gye| hameM yaha jAnanekI zAyada cintA mAgama-pramANa aura veda-pramANakI duhAI dekara apane vacanoMkI nahI ki usa zabdakA mUla artha kyA hai aura kisane kisa arthameM satyatA para prAmANikatAkI mohara lagAnA cAhate hai usakA prayoga kiyA hai| aisI hI zoSa-khoja hama sadA karate vaisA unhoMne kucha nahIM kiyaa| aisA karake Ajake vidvAna to rahe hai| jaina bar3e khuza hai, yaha siddha karanemeM ki sAre tIrthakara apanI satyatA aura vidvatAko prAyaH saMdigdhatAkI koTimeM unhIke yahAM hue hai, ve unakI apanI thAthI hai / aura ve hae rakha raheM haiN| unheM zAyada apane vacanoM para, anubhavoM para isaliye haiM ki jabajaba samAjameM burAiyAM phaila gaI hai, svayaM hI itanA vizvAsa nahIM ki ve jo kucha kaha rahe pApAcAra bar3ha gayA hai, tabataba use dUra kara diyA jAya / hai vaha pUrNata: ThIka hai| mahAvIrake Age veda maujUda thA, ve caubIsa bAra tIrthakara hue aura hara bAra unhoMne samAjameMse usake pAThI the, usakA unheM acchA jJAna thaa| para unhoMne burAIko dUra karanekA prayatla kiyaa| para hara bAra gandagI usakA kahIM jikra nahIM kiyA, kisI zAstrakA bhI ullekha bar3hatI gayI aura tIrthakara bhI paidA hote ge| agara aisA hI nahIM kiyaa| unhoMne prAcIna zabdoMke arthoko apane hamArA samAja hai ki kitanA hI upadeza denepara bhI burAI aura anubhavase nayA rUpa diyA aura unakI vANImeM itanA bala thA pApAcAra samApta nahI ho sakatA to isase adhika zarmakI ki janatAne use svIkAra bhI kiyaa| itanA hI kyoM, svAmI bAta aura kyA ho sakatI hai? skUla meM eka lar3akA vaha hotA hai rAmatIrthane svayaM kahA ki ve svayaM z2indA veda hai murdA veda kI jo adhyApakakI bAtako ekabArake kahanepara samajha jAtA hai tarapha kyoM dekhA jAya ! aura phira koI bhUla nahIM karatA, apanA kAma barAbara dharmameM dekhA-dekhI khUba calatI hai, pahale bhI calI hai, karatA jAtA hai, aura eka vaha hotA hai jo bArabAra kahanepara, Aja bhI cala rahI hai| hiMduoMne apane yahAM avatAra mArane para bhI nahIM samajhatA aura samajhatA bhI hai to utanI mAne to baudoMne apane yahAM tathAgata mAne aura jainoMne hI derake liye jitanI dera adhyApaka upasthita rahatA hai| tIrthakara mAna liye| maiM yahAM naye aura purAneke jhamelemeM nahIM spaSTa hai ki donoMmeM dUsarA lar3akA mUrkha hai, nAlAyaka hai| par3anA cAhatA, isa sarvodayako hI le lIjiye, yaha ThIka ki yahI hAla una dharmAtmAoMkA samajhie jo apanI zAnameM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatIrthaka nAmapara Akara kahate hai ki sAre avatAra, sAre tIrthakara yA sAre vyarthakA bhedabhAva khar3A karanA dharmakA upahAsa karanA hai aura buddha hamAre yahIM hue hai| isa dekhA-dekhIne hI dharmake asalI adharma hai| rUpako naSTa kara diyA hai aura usakA vaha rUpa raha gayA hai dharmakI unnatiko hamane saMkhyA se tolanA caahaa| dharma jisako lekara buddhi divAliye preta para giddhakI taraha ko saMkhyAse kabhI tolA nahIM jA sakatA aura jahAM tolA jhapaTate hai| jAtA hai vahAM nizcita samajhiye ki dharmakA asalI tatva ___ mahAvIra jaMgalameM gaye aura AdamIke baccese kahA khataremeM hotA hai| para isameM bhI sarvodayatIrthake anuyAyI ki pragati kara, usa saDAMdhase nikala jahAM ahaMtAkI asaphala hI rahe-ve saba jAti-maryAdA aura kulAcArameM hI binA khir3akIkI imAratameM khar3e-khar3e terA dama ghuTa rahA hai| aTake rahe aura jisane jarA unakI tathAkathita maryAdAkA vIrane to ghara hI kyA tana bhI chor3A aura apanA nAma bhI bhaMga kiyA ki unhone use jAtise bAhara kara diyaa| miTAkara cale gye| zarIrakA eka kaNa bhI pRthvIvAloMke jainadharmako mAnanevAlI adhikAMza jAtiyoMkA itihAsa yaha liye nahI chor3A kyoMki usako lekara bhI na jAne kitanI spaSTa bola rahA hai ki jor3ane aura milAnekA kAma kamI kalpanAeM jor3I jA sakatI thIM, lekina bhakta hI to hote haiM huA hI nahIM, jo bhI kucha huA hai vaha tor3ane aura apane netA kI durdazA karanevAle / mahAvIrakA bhI yahI hAla pheMkanekA hI huA / agara hamane sarvodayako samajhA huaa| mahAvIrake nAma para aisI aisI imArateM khar3I kI gayI hotA to yaha kaise ho sakatA thA? jinhoMne samajhA ve alaga jinameM jAti-saMpradAya Adike kitane hI vibhAga ho gaye, par3a gaye aura alaga hI khatma ho gye| yaha kaisI viDambanA para havAke khulakara bahaneke liye khir3akI eka bhI nahIM hai ki jIvanta mahAvIrake pAsa to pazu-pakSI taka pahuMca rakhI gyii| sarvodayake himAyatI hI Aja svArthodayI sakate the, para unakI mUrtike pAsa binA TikaTa liye AdamI bana gaye hai| agara Aja kahI phirase mahAvIrakA avataraNa bhI nahIM pahuMca sakatA ! ho jAya aura ve dekheM ki unakA nAma lenevAle kyA kyA kAlejakA koI vidyArthI prophesarase sIkhate samaya kyA karate hai to asaMbhava nahI, ve usa sabako miTA deM jo kucha yaha samajha kara sIkhatA hai ki prophesarakA jJAna hI paripUrNa unhoMne kahA thaa| hai aura usake Age vaha nahIM bar3ha sakegA? mere khayAlase dharma apane ApameM burA nahIM hotA, usameM burAI to koI vidyArthI aisA nahI ho sakatA aura jo aisA hogA taba AtI hai jaba use lokottara yA AdamIkI pahuMcake vaha kAlejameM praviSTa hI nahI ho sakatA / isI bAhara kA banA diyA jAtA hai, aura yaha cIja binA anukaraNake taraha mahAvIra eka prophesara the jinhone eka rAstA batAyA nahIM hotii| mahAvIrake sAtha bhI prAyaH aisA hI huA hai, aura cale gaye / aba isakA artha yaha to nahIM ki jo kucha ve AdamI hI nahIM raha gye| jaba ki unhoMne svayaM batAyA ki unhoMne batAyA yA ve paristhitiyoMke anurUpa batA sake AdamI hI sArI zaktiyoMkA bhaMDAra hai / itanA utanA hI paripUrNa hai, usameM kucha pherabadala nahIM ho sktaa| hI nahIM kucha loga unapara apanA adhikAra bhI jamA baiThe jo tarIkA unhoMne batAyA vaha sApha thA, bar3hiyA thA usameM ki amuka varga aura zreNIke atirikta koI dUsarA unakI kisI prakArakA AvaraNa aura bheda nahIM thA, vaha pragatizIla mUrtiko sparza bhI nahIM kara sktaa| yaha isa mahApuruSakA yA / hamArA kAma thA ki hama khule manase usa rAstepara bar3hate, bAdara hai yA apamAna? samantabhadrane unake dharmako yA upadezako apanI buddhikA upayoga karate,pragati karate aura usa cIjako sarvodayatIrtha yoM hI nahIM kahA thaa| AjakI sthitimeM to prApta karate jo Ajake liye sarvotkRSTa hai| para aisA humA use banodayatIrtha bhI nahIM kaha skte| jo satya dUsareke chUnese kahAM ? hama to usa vidyArthIkI taraha hI rahe jo yaha mAnatA asatya bana jAtA hai yA apavitra bana jAtA hai vaha satya hI rahA ki usake adhyApakane jo kucha batAyA usake Age nahIM hai, yaha bAta hamAre dhyAnameM taba taka nahI A usa ke liye koI rAstA nahIM hai, vahIM usakI sImA hai, sakatI jaba taka hama yaha na samajha leM ki AdamI-AdamImeM mahAvIrako apanI kamajorIkI sImA meM bAMdhakara hamane apane Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anekAnta bhItara baiThe bhagavAnakA jo apamAna kiyA hai vaha hameM yugoM taka ajJAnake aMdhakAra meM rakhaneke lie paryApta hai / isase mahAvIrakA kyA bigar3A, bigar3A to hamArA hI ki hama susta par3a gaye, koI pragati nahIM kara sake aura jJAnakI, satyakI khojameM duniyAkI pragatimeM pichar3a gaye / mahAvIra to eka vijJAnI the, apane jIvanameM jitanA prayoga ve kara sake kara gaye aura batA gaye / use Age bar3hAnA hamArA kAma thA para hama nikale zabdoMse cipakane bAle / aura yahI kAraNa hai ki hama dUsarA mahAvIra duniyAko abataka nahIM de sake, de nahI sakate / bahuta hI kucha huA to AjakI vaijJAnika zodha-khoja aura pragatikI carcA calane para mohavaza itanA kahakara zAnta ho jAte hai ki yaha sArI pragati hamAre zAstrokI dena hai, hamAre siddhAMtameM yaha saba hai / ye bhole bhAI yaha nahIM jAnate ki kisa vijJAnIne kauna-sI cIja dI hai aura vaha inakA siddhAMta par3hane kahA gayA hogA aura kauna itanA pragatizIla thA jisane apanA zAstra usake hAthameM thamAyA hogA / jainoMne to zAstroMko bhI mUrtikI taraha pUjAkI vastu banAyA aura unheM janatAtaka lAnese inkAra kiyA hai / varSa 11 sAhaba, saMsArameM rahakara saca bolanA bar3A kaThina hai|' ora tAjjuba to yaha hotA hai ki yaha chala- phareba dharmake nAmapara bhI calatA hai aura usakA bakhAna bhI zAnake sAtha kiyA jAtA hai / adhika kucha nahI kahanA cAhatA, kevala itanA hI kahanA cAhatA hUM ki jina logoMne mahAvIrako kisI kuMda aura behavAkI imAratameM banda kara diyA hai aura jo jAti, rUr3hi tathA khAnepIneke kore ADambarameM phaMse hue hai unake hAthoM na unakI khaira hai, na sarvodayatIrthaMkI aura na ve sarvodayatIrthaMke anuyAyI kahalAneke yogya hai / kauna aisA hai jo mandiroM parase tAle uThavA de, kauna haiM aisA jo muMhaparase kapar3A haTA de, kauna hai aisA jo aparAdhIpara bhI pyArakI nigAha rakhe, kauna hai aisA jo dUsareko adhArmika kahanA chor3a de aura kauna hai aisA jo apane hI AcAra-vicAroMkI bar3AI karanA chor3a de ? hamArI sthiti usa rogI jaisI hai jo vaidyake nuskheko takiyeke nIce saMvArakara rakhatA hai, usakI prazaMsA karatA hai, use namaskAra karatA hai, para usameM likhI davAiyoMko milA kara pI nahI sakatA / hama mandirameM jAte haiM, mUrtike Age mAthA ragar3ate haiM, usake guNoMkA gAna karate haiM, nAcate gAte haiM, para bAhara bhAkara duniyAdArIke phareba bhare cakkarameM pha~sa jAte haiM aura kisIke tAnA mAranepara jhaTa kaha dete haiM ki 'kyA kareM asala meM dharma yA to jJAnakI cIja hai yA bahAduroMkI / durbhAgyase vaha par3a gayA hai kAyaroMke hAthameM / kAyara to ise apanI dRSTise hI dekhegA aura grahaNa karegA / kAyarameM hotI hai bhayakI bhAvanA / bhaya eka aisA astra hai jo use kAbU meM lA sakatA hai / jaba dharma kAyarake palle par3a gayA taba jJAnIko to apanI gujara-basara karanI hI thI aura usane apanA rAstA kAyarako aura DarAkara nikAla liyA / usane svargakA sabja bAga dikhAyA aura narakakI yAtanAkA citra khar3A kiyA / lobha aura bhayake AdhArapara dharmakA jhaMDA kAyarake hAtha sauMpa diyaa| yaha to samantabhadra jaise mahAna jJAnI hI kaha sakate the ki ve bhagavAnake atizaya se prabhAvita nahI haiM, kAyara kahI kaha sakatA hai ? vaha nahIM kaha sakA, isIliye to saikar3oM tarahake camatkAra aura atizaya usakI AMkhoMmeM nAcane lage aura Aja bhI vaha jo kucha mandira aura dharmAlayameM karatA hai vaha kevala camatkArakI hI to pUjA karatA hai| eka jJAnIkI dRSTise yaha saba baccoMkA khela hI samajhiye / 'camatkArako namaskAra kahAvata hI bana gayI hai / bhayameM sarvodaya bhAvanA nahI raha sakatI, sarvodayakI bhAvanAke liye jisa niSpRhatA, spaSTatA, pragatizIlatA aura samanvayazIlatAkI jarUrata hotI hai vaha kAyarameM kabhI ho nahI sktii| vaha dayA karatA hai to use yAda rakhaneke liye, ehasAnakA patthara sirapara paTakakara usakI dayA kSaNamAtrameM adayA bana sakatI hai / Darapoka to vaha itanA hotA hai ki koI gAlI dekara usase bhikSA le jAya, saralatAse vaha kaur3I nahIM degaa| saca yaha hai ki Ajake samAjapara dharmakA bhUta savAra hai aura yaha bhUta dharmakI AtmAkA bhAna nahI hone detA aura Age bhI nahI bar3hane detA / mujhe zaMkA hai ki AjakI samAjake liye sarvodayatIrthaM isa pRthvImeM jIvita raha sakatA hai, vaha to svargakI taraha acarajakI cIja bana cukA / sarvodayakA tIrthaM agara isa pRthvI para kahIM hotA to vaha hara gAMvake hara mandirameM, hara jAtimeM, hara vicArameM aura hara pravRttimeM hotA / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sarvodayatIryake nAmapara maiM yaha bAta yoM hI nahI kaha rahA huuN| isake pIche eka kAraNa jo zurUse hI sApha, saccA aura pavitra ho| davAkI jarUrata aura hai| sarvodayatIrthakA pujArI pragatizIla hotA hai, karmaTha rogIko hI hotI hai| vijJAna upadeza nahIM detA, prayoga karatA hotA hai, vaha kAla aura zApase DaratA nahIM / para kauna aisA hai aura pariNAma pratyakSa dikhA detA hai, sunahale sapane nahIM mAIkA lAla hai jo aisA hai ? merA sarvathA satya aura dUsarekA dikhAtA / dharmakI duniyA prAyaH sapanoMkI duniyA hai aura sarvathA jhUTha kahanevAlA to sarvodaya nahIM hai / aura hAM, vijJAnane sapanoMko bAMdhanA zurU kara diyA hai aura abhI eka bAta kAyara prativarSa kahatA hai Age kA jamAnA bar3A nahIM kiyA hai to kara hI dene vAlA hai| sapanoMkI taraha hI kharAba hai, isase to pichalA sAla hI acchA thA, eka pharmakI adhikAMza dharmoMne hameM mRgajalameM bhaTakAyA hai| hameM usa dharmase 45 varSakI bahiyoMmeM prati varSa yaha likhA pAyA gyaa| yaha mukta honA cAhie jo AdamI-AdamImeM bheda karatA hai, rone kI vRtti hai, Alasa aura bhAgyakI sahAyaka hai| jo apane paise-paise meM bheda karatA hai, aura manuSyatAse girAtA hai| Apapara vizvAsa nahIM rakha sakatA vaha duniyApara kyA rakhegA sarvodayIkI vicAradhArA kisI sImAmeM,zraddhAmeM bandhakara aura jo duniyApara nahI rakhatA vaha apane Upara bhI nahIM nahIM calanI cAhie, usameM vicArakI svatantratA, jInakI rakha sakatA / svatantratA honI cAhie / / duniyA sacAIkI ora bhAga rahI hai / dharmake ThekedAra 'sarvodayatIrtha' zabdako prakAzameM lAkara agara usake bhale hI kaheM ki anIti bar3ha gaI hai, bhraSTAcAra bar3ha gayA hai, anurUpa kucha nahI ho pAyA to, Dara hai ki kahI rahI-sahI aura sabakI jabAnapara jhUTha khela rahA hai| ho sakatA hai ve ijjata bhI janI na kho deN| 'sarvodaya' cAhanevAle jaba taka saca kahate hoM, para yaha bhI to saca hai ki duniyA dharmase sabake liye apane dvAra unmukta nahI kareMge aura sabako bhAga rahI hai, dharmameM agara sacAI ho to dharmase duniyA gale nahIM lagAyeMge taba taka usakI sArthakatA kahAM rahegI? bhAge kyoM? vijJAna sacAI hai isIse duniyA use apanA rahI sabase pahalA kAma to yaha honA cAhie ki jitane bhI mandira hai / vijJAnakI daur3ameM Aja dharma prAyaH pichar3a gayA hai aura hai ve sabake liye yogya vyavasthAke sAtha khulajAne cAhieM aba vaha saMbhavataH kisI bhI hAlatameM use pakar3a nahIM aura tyAgakI dRSTi honI cAhie / skegaa| bar3A-se-bar3A pUjya aura pavitra samajhA jAnevAlA parakI paMktiyAM vicArake liye hI likha gayA , atha upadezase bharA hai| usa AdamIko upadezakI kyA jarUrata kisIpara ubalane aura roSa prakaTa karanekI nIyatase nhiiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIsamantabhadrakA pATaliputra (zrIdazaratha zarmA ema0e0, DI0 liT .) AcArya zrI samantabhadrane bhAratake aneka prAntoM aura bhI the| ataH yaha mAnanA ThIka nahIM jaMcatA ki ve nagaroMmeM vihAra kara jainadharmakI jayapatAkA phaharAI aura bihArake pATaliputra taka gaye / aneka vyaktiyoMko jainadharmameM dIkSita kiyA / unakI zrImahAjanakI ye tInoM hI yuktiyA nirbala hai| thirukucha vijayoMkA ullekha isa zloka meM hai: paDaripuliyurakA hama unake kathanAnusAra artha kareM to bhI pUrva pATaliputramaNyanagare bherI mayA tADitA usakA samAnArthaka zabda pATaliputra nahIM, balki zrIpATalipazcAnmAlavasiMdhuTakkaviSaye kAMcIpure vaidishe| vyAghrapura banatA hai| vyAghrapura aura putra do sarvathA bhinnArtha prAptohaM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTa saMkaTaM zabda haiM, zrImahAjanane zAyada isa tathyako dhyAnameM nahI bAdAyoM vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // rakhA / jisa pATaliputrase AcArya samantabhadrane apanI vijayoM- zrImahAjana yaha mAnane meM bhI bhUla karate hai ki bihArakA prArambha kiyA use paMDita jugalakizora mukhtAra Adi kI rAjadhAnI pATaliputrakI samRddhi mauryoke sAtha hI jAtI saMmAnya vidvAn prAyaH bihAra prAntakA 'paTanA' samajhate Aye rhii| divyAvadAna athase siddha hai ki puSyamitra pATaliputrase hai| kiMtu lakhanaUkI gata a riyanTala kAnphreMsameM eka lekha hI rAjya-sacAlana karatA thaa| jisa jinamUrtikI khAravelane dvArA zrI DI.jI. mahAjanane isa mAnyatAko asiddha karane- apanI rAjadhAnImeM sthApanAkI vaha usase pUrva pATaliputrake kA prayatna kiyA hai' / Apake anusAra AcArya zrIsamantabhadra- samRddha nagarame hI vartamAna thii| prabhAvakacaritameM pATaliputrake kA pATaliputra vAstavameM dravir3a dezakA 'thirupaDarIpuligura' muruNDa vaMzakA varNana hai, jisase pratIta hotA hai ki nAmakA nagara thaa| isIkA vartamAna nAma kaDelora videziyoMke hAthame jAnepara pATaliputrake gauravameM kamI na (Cuddailore) hai| zrImahAjanakI yuktiyAM saMkSipta huI thii| cInI itihAsase bhI hameM jJAta hai ki muruNDa vaMzI rUpameM nimna likhita hai: bhAratake pUrvI bhAgame rAjya karatA thaa| usakI tatkAlIna (1) thirukA 'zrI', paDarIkA 'pATali' aura 'puliyurakA artha samRddhikA sundara varNana bhI hameM cIniyoMse prApta hai| 'vyAghrapura' hotA hai| isa liye thirupaDarIpuliyura samadraguptakI rAjadhAnI sabhavataH pATaliputra thI / zabda pATaliputrakA bodhaka hai| candragupta vikramAdityake rAjya kAlameM jaba phAhyAna bhAratameM (2) AcArya samantabhadrakA samaya IsAkI dUsarI zatAbdI AyA to vaha pATaliputrake aizvarya aura dharmAnurAgase daga raha hai| usa samaya uttarI pATaliputra nagaNya ho cukA thaa| gyaa| usane yaha tIna sAla taka saMskRta bhASAkA adhyayana puSyamitra, agnimitra aura khAravela usake gauravako naSTa kiyA aura bauddha dharmazAstroMkI nakala kii| nagarameM aneka kara cuke the| kevala dakSiNI pATaliputra dUsarI zatAbdI- cikitsAlaya the jiname saba prANiyokI muphta cikitsA meM pUrNatayA samRddha aura jainadharmakA kendra thaa| kI jAtI, bhojanavastra Adi saba muphta milate aura rogI (3) AcArya dakSiNI the| ve bhasmaka vyAdhise pIDita ThIka honepara apanI suvidhAnusAra vahAMse cale jAte the| 8. Summaries of Papers--All India - caudahavo zatAbdImeM vividhatIrthakalpake raciyitA Oriental Conference, 1951, 110-4. 2. dekheM samudraguptakI prayAga-prazasti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 AcArya zrIsamantabhadrakA pATaliputra 43 jinaprabha sUri isake mahattvase acchI taraha paricita the| kAcIkA nAma ho sakatA hai, kitu usake sAtha lagA 'vaidiza yahI umAsvAtivAcakane tattvArthAdhigamasUtrakI racanA kii| zabda zAyada yaha ghotita karatA hai ki yaha kAMcIpura vidizAyahI kalki aura dharmadatta, jitazatru, meghaghoSa Adine viSayakA koI zahara thaa| isa prakAra tamAma uttara dezakA rAjya kiyaa| yahI bhadrabAhu, mahAgiri, suhastI, vAsvAmI, vijayakara AcArya dakSiNakI tarapha muDe aura mahArASTraprAtipadAcArya Adine vihAra kiyaa| yahI sthUlabhadra munine ke karahATaka viSayameM vahAMke vAdAthiyoMko parAsta kiyaa| varSArAtra caturmAsa kiyA thaa| yhiiN| AryarakSita bhI caudaha draviDa dezake viSayameM zlokameM eka bhI zabda nahIM hai| vidyAoMkA adhyayana kara dazapura gaye the / ' aura zAyada usakI AvazyakatA bhI na thii| AcArya draviDa dezake sammAnya AcArya the| vahAM unakA mata pahale hI mAnya aise vikhyAta nagarase apane digvijayakA Arambha thaa| AvazyakatA thI to kevala isa bAtakI ki ve dUrastha karanA AcArya samantabhadrake liye svAbhAvika thaa| bhasmaka prAntoMmeM apanA vimala saMdeza pahu~cAe~ aura jainadharmaviSayaka vyAdhi hI vAstavameM yadi bAdhaka hotI to AcArya Takka, aneka bhrAntiyoMko dUra kre| mAlava, siMdha Adi dezomeM kaise vihAra karate? vAstavameM 4. dasavI zatAbdIke prasiddha kavi aura sAhitya-mImAMisa lekhake Arambhame uddhRta zlokase to yahI dhvanita saMka rAjazekharane bhI isI (bihArastha) pATaliputrahai ki samantabhadrakI digvijayakA Arambha maadhkii| ko zAstrakAroMkA parIkSAsthala mAnA hai| ujjayinIrAjadhAnI pATaliputrase huA, na ki kaDDalUra Adi kisI meM kaviyokI aura pATaliputrame zAstroMke raciyianya sthaanse| pATaliputrame vijayake bAda AcArya mAlava, tAokI parIkSA hotI thii| upavarSa, varSa, pANini, siMdhu, aura Takka viSayomeM gye| vijaya dakSiNase Arambha piMgala, vyADi, vararuci aura pataJjali yahI parIkSohotI to vihArakrama kucha anya hI hotaa| kAMcIpura dakSiNI tIrNa hokara prasiddha hue the| (dekhe 'kAvyamImAMsA', 3. dekheM vividhatIrthakalpameM pATaliputrakalpa / gAyakavADagraMthamAlA, pRSTha 58) kama-indriyoko jIta jo, 'jina' kA parama upAsaka jo| heyA''deya-viveka-yukta jo, loka-hitaiSI jainI so // 1 // anekAnta-anuyAyI ho syAdvAda-nItise varte jo / samyagdarzana-jJAna-caraNa-maya, zAnti-vidhAyi mumukSuka jo| bApa-virodha-nivAraNa-samaratha, samatA-yuta ho jainI so||2|| mana-vaca-kAya-pravRtti eka ho jisakI nizcaya jainI so||7|| parama ahiMsaka dayA-dAnameM tatpara satya-parAyaNa jo| Atma-jJAnI saddhyAnI jo, suprasanna guNa-pUjaka jo / ghara zIla-santoSa avaMcaka, nahI kRtaghnI jainI so // 3 // nahiM haThagrAhI zucI sadA saMkleza-rahita-cita jainI so // 8 // nahiM Asakta parigrahameM jo, IrSA-droha na rakhatA ho / pariSaha-upasargoko jIta, dhIra-ziromaNi banakara jo / nyAya-mArgako kabhI na tajatA, sukha-dukhame sama jainI so // 4 // nahI pramAdI satsakalpoM meM mahAn dRDha jainI so // 9 // lobha-jayI nirbhaya nizalya jo, ahaMkArase rItA jo| jo apane pratikUla dUsaroke prati use na karatA jo| sevA-bhAvI guNa-grAhI jo, viSaya-vivajita jainI so // 5 // sarvalokakA agrima sevaka, priya kahalAtA janI so||10|| rAga-dveSake vazIbhUta nahiM, dUra mohase rahatA jo| para-upakRtimeM lIna huA bhI svAtmA nahIM bhulAtA jo| svAtma-dhyAname sAvadhAna jo, roSa-rahita nita jainI so||6|| yuga-dharmI 'yuga-vIra' pravara hai, saccA dhArmika jainI so||19|| -yugavIra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatIrtha aura usake prati karttavya ( bAbU ugrasena jaina M. A., LL. B. vakIla ) saMsArameM choTese lekara bar3e taka jitane bhI prANI hai vaira-virodhakA kAma nahI,. prANImAtra abhaya rahatA hai, saba hI sukhake icchuka hai, duHkhako koI nahIM caahtaa| jahAM vyaktigata vicAra-svAtantryakI mahattA tathA parIkSAsaba sukha aura zAntike liye idhara udhara bhaTakate phirate hai pradhAnatAkI mukhyatA ho, vizuddha AtmajJAnakI prApti ho, ki kahIM aisA koI Azraya hAtha laga jAve ki jisakI zaraNa- vahI saccA zAsana hai aura sarvodayatIrtha hai| yaha kalyANakArI meM rahakara ve sukhako pA sakeM, unakI saba ApadAeM dUra ho jAveM tIrtha paramAtmAke nAma rUpa hai, samyak jJAna rUpa nirmala jalase aura pUrNarUpase unakI zaktiyoMkA udaya arthAt vikAsa bharA hai, jisameM daidIpyamAna samyakdarzanarUpa taraMgeM hai hove / kucha to svayaM paramAtmapadako prAptakara saMsAra-pari- tathA avinAzI anantasukhake kAraNa jo zItala hai aura bhramaNase sadaivake liye chuTakArA pAne takake icchuka hai| saba prakArake pApoMkA kSaya karanevAlA hai / aise jo zAsana binA bhedabhAvake jagatake samasta prANiyoke paramAtmasvarUpatIrthameM lIna honA hI prANImAtrake liye duHkhoMko dUra karake unako vAstavika sukha aura zAnti- zreyaskara hai / yaha tIrtha samyakadarzana, samyakjJAna, ke sthAnameM pahuMcA deve yA yUM kahiye ki jisake Azrayase samyakacAritra (ratnatraya) rUpa hai / yaha tIrtha uttama kSamAdi eka saMsArI prANI saMsAra-samudrase pAra ho mukti prApta kara dazalakSaNadharmarUpa hai / jisakA Azraya grahaNa karanese antaraMga leve vahI tIrtha hai| bhagavAna mahAvIrakA zAsana eka aisA tathA bahiraMgakI zuddhi hotI hai, jaisA ki kahA bhI hai:hI tIrtha hai ki jisakA dvAra prANImAtrake liye khulA hai, jo vIraprabhuke parama kalyANakArI sarvodayarUpa zAsanakA satyaM tIrtha mamA tIrtha tIrthamindriyanigrahaH / mAzraya grahaNa karate hai unake mithyAdarzanAdi dUra hokara sarvabhUtadayA tIrtha sarvamArjavameva // saba duHkha aura kleza miTa jAte hai aura ve isa dharmake prasAdase bAnaM tIrtha' bamastIrtha santoSastIryamucyate / apanA pUrNa abhyudaya siddha kara sakate hai| jaisA ki zrI brahmacarya paraM tIrtha tIrtha va priyavAditA // samantabhadrasvAmIne apane graMtha yuktadhanuzAsanameM prakaTa jJAnaM tI tistIrtha puNyataM yamudAhRtam / kiyA hai: tIrthAnAmapitattIrtha vishuddhirmnsaapraa|| sarvAntavarAvagRNamUkhyakalpa santizUnyaM ca miyo'napekSam / vIra bhagavAnakA yaha tIrtha patitapAvana hai, samasta sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tabaMba // Adhi-vyAdhiyoMko kSaya karanevAlA hai, paramazAntike liye jisa tIrthakI zaraNameM jAkara AtmasvAtantryakI amogha upAya hai / vividhadurguNoMko haTAkara aneka sadguNoMko prApti hotI hai, jisake dvArA aihika paripUrNatA-aparipUrNatA- vikAsameM lAnevAlA hai, sarva prakArake daridra, duHkha, kleza tathA kA yathArtha darzana hotA hai, jisa zAsanameM rUDhivAdako bhayako hara kara manuSyako nirbhaya tathA sukhI banAtA hai aura koI sthAna nahIM, jo pragatizIla hai, jisa zAsanakA Azraya kramazaH abhyudayake zikharapara pahu~cA detA hai| pAkara pIr3ita patita aura mArgacyuta sarvasAdhAraNa janatAko Adhunika sabhyatAmeM ati vyavasAya, ati vyaya apanA AtmakalyANa karanekA yathAyogya pUrA avasara navIna 2 padArthokA saMgraha, adhikAdhika navIna 2 vastuoMke milatA hai, jisa zAsanake dvArA adharma aura ajJAnarUpa ghora prApta karanekI kAmanA, lakSmIkI dAsatA aura viSaya-bhogoMandhakArakA nAza ho jJAnasUryakA prakAza hotA hai, jahAM kI lAlasA sAkSAt dikhAI de rahI hai| aisI dazAmeM svArtha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 bIta rahI haiM anupama ghar3iyAM 5 tyAga, dayA, paropakAra, prema, satoSa tathA sthiratAko ho svatantratApUrvaka apanA AtmakalyANa kara paramadhAmako ThikAnA kahAM? Aja saMsAra dukhase pIr3ita hai, duniyAMke prApta ho cuke hai / manuSyoM aura devoMkI bAta to darakinAra bar3e-bar3e rASTra sthAyI zAnti sthApita karaneke liye utsuka hai, tithaMca tathA nArakI bhI isa dharmako dhAraNa karake apanA aneka rAjanaitika, sAmAjika tathA vyaktigata jIvanako kalyANa karate rahe hai, aura kreNge| aise aneka udAharaNa hamAre U~cA aura sukhI banAnekI jaTila samasyAe~ unake sAmane jainazAstroMmeM milate hai| jaina zAsana sikhAtA hai ki ghRNA hai, unako ve hala karanA cAhate hai, para unheM hala karanekA karo to pApase karo, pApIse nahIM, pApIkA to uddhAra hI upAya sUjhatA nahI / bhagavAna mahAvIra-dvArA pratipAdita zreSTha hai| mahAna pApa karanevAlA bhI jainadharmako dhAraNa kara ahiMsAvAda, anekAntavAda, sAmyavAda tathA karmavAda- trilokapUjya ho sakatA hai| jaisA ki nimna Adezase prakaTa hai:dvArA yaha vizvakI ulajhaneM sulajhAI jA sakatI hai| ye siddhAMta mahApApaprakartA'pi prANI zrIjanadharmataH / sikhAte hai ki sasArameM nirbhaya nirvara rahakara zAntike sAtha bhavet lokya-saMpUjyo dharmAki bhoH paraM zabham // Apa jiyo aura dUsaroko jIne do, rAgadveSa ahaMkAra tathA aba dekhanA yaha hai ki hamArA kartavya isa sarvodayatIyaManyAyapara vijaya prApta karo aura anucita bhedabhAvako ke prati kyA hai ? hamArA kartavya isa samaya yahI hai ki tyAgakara sarvatomugvI vizAla dRSTi prApta karake naya-pramANa hama isa tIrthase svayaM lAbha uThAveM, dUsaroMko lAbha dvArA eka dUsareke dRSTikoNako samajhakara satya-asatyakA uThAne deM, udAratAke sAtha isakA pracAra kareM, isake prabhAvanirNaya karo, virodhakA parihAra karo tathA svAvalambI ko deza-dezAntaroMmeM vyApta kareM-karAveM, isake kSetrako banakara apanA hita aura utkarSa-sAdhanA tathA dUsaroMke saMkucita na rahane dekara utanA hI vizAla, vistRta aura hitasAdhanameM sahAyatA karanA karAnA siikho| apanA utthAna / sarvopayogI banAveM jaisA ki vIra prabhuke samayameM tathA bAdako aura apanA patana apane hI hAthameM hai| svAmI samantabhadrake samayameM thaa| yaha tIrtha sabake liye haiyaha vIrazAsanarUpI sarvodayatIrtha bar3A vizAla hai, bAlaka, bUDhA, yuvA, dhanavAna-nirdhana, balavAna,nirbala, sahAyasabake liye khulA hai, isa tIrthakI zaraName Akara tathA sahita-asahAya, rogI-nirogI, dezI-videzI, brAhmaNa, kSatriya, isakI upAsanA karake aneka pAtakiyone apaneko zuddha aura vaizya, zUdra koI bhI svatantratApUrvaka apanI 2 zakti tathA pavitra banAyA hai, kitane hI dInoMko unnata banAyA hai, yogyatAnusAra isa tIrthakA Azraya lekara apanA kalyANa kara kitane hI durAcArI kumArgako chor3akara sanmArgapara ArUr3ha sakatA hai| bIta rahI haiM anupama par3iyA! (zrI indu jaina) / phaisA rahA duniyAdArImeM, hAya hAya mai samaya gamAyA! khAne sone aura kamAnese, kSaNabhara avakAza na pAyA ! sukha kI mRga-tRSNAmeM daur3A, pakaDI nazvara-jagakI chAyA! kanaka-kAminIke cakkarameM,kalaha kapaTakara ahita kamAyA! khalake TUka viSaya-sukha badale, maine pheMkI muktA lar3iyA~ subaha huI aura zAma A gayI, bIta rahI haiM anupama ghar3iyA~ ! jagakI dekhA dekhI, bhayase, mandira meM kucha samaya lagAyA, mahAzreSTha karmokA phala hai, sura-durlabha yaha naratana pAyA, satya bAta hai lekina kucha bhI,nahI hRdayameM tattva samAyA! soco jarA,kiyA kyA pAkara?jAti-rASTrake kAma na AyA! korama pUrA kiyA sadA hI, nijako ThagA jagata bharamAyA, nA to divya-sAdhanA dvArA, apanehIkA patA lagAyA, kabhI na socA gaharAIse, mahaM kauna kahAMse AyA? aura na prabhuke pAda-padyameM par3a kara atizaya-puNya kamAyA! hokara sajaga zIghra jor3o aba, vizraMkhala jIvanakI kar3iyA~, kAMca-khaDa-sama sulabha na samajho,ye amUlya upayogI maNiyA~, hAtha nahI AyeMgI ye phira, bIta rahI hai anupama ghar3iyA~ ! karanA ho so karale prANI, bIta rahI hai anupama ghar3iyA~! Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta varSa 11 udakoSana (zrI candramAna jana 'kamaleza') kaha rahe AcArya tU hai siddha-sama ghava aura pAvana / cauMka mata! kucha soca to jala uSNa hai jo jala rahe kr| kintu hai zItala svayaMmeM dekha aMtarda STi dekara // yadi na ho to agni haTate hI svayaM kyoM zIta hotA, zAnti pAtA dekha lo vaha nija svabhAvI zAnti pAkara / uSNa hai to bhI bujhA de agniko yaha zakti usameM, jala sadRza hI tU sadA hai, thA, rahegA tarana tArana // 1 // aSTa karmose ghirA tU mAnate jyo uSNa hai jala / kintu usake zIta guNa-sama siddha-sama tU bhI vinirml|| karmamalake dUra hote hI prakaTa hote suguNa jo, dekha terA hI svadhana baha mata use kahanA karama-phala / dhvaMsa karade eka kSaNameM karmako vaha zakti tujhameM, mUla usako tU bhaTakatA vyartha hai kyoM bhikSu vana-vana // 2 // puNya zubha hai au' azubha hai pApa, yaha to jAnate tum| aura donoM bheda Asravake ise bhI mAnate tuma // kintu Asrava hI jagata hai bhUla kyA isako gaye jo, puSya hI ko dharma kahakara pUrNataH usameM gaye rm| dharma to nija AtmapariNati au' zubhAzubha hai vibhAvaja, basa zubhAzubha-mala-rahita tU hai acala caitanya pAvana // 3 // aura dekho yaha jinAlaya ho rahA hai zAstra-pravacana / auM' idhara hai nRtya karatI eka vezyA nitya banaThana / dekha sakate tuma yugala hI, kintu kaba, jaba choDate ghara, Atma-pariNati bhUla tyohote zubhAzubhame magana mn| 'ghara sadRza sukha hai kahI nahIM' yaha kahAvata bhUla baiThe, lAkha caurAsI bhaTakate basa isIse ho vikala-mana // 4 // yadi tujhe vizvAsa ho to tU svarUpa saMbhAla sktaa| yadi na ho to tU rahegA sarvadA saMsAra rulatA // lakSya jaba jAnA nahI to bola chor3egA kahAM zara, lakSya se hI bhraSTa hokara to rahA aba taka bhttktaa| hai samaya aba bhI saMbhAlo bhala baiThe ho svaghana jo, basa svayaM hogA prakaTa nijarUpa jo jaga-dukha-nasAvana // 5 // hai ataH Adeza chor3o pApakI sArI kriyaayeN| zubha karo para dekhanA vaha bhI nahI tumako lubhaayeN| jina-bhavana auM' nRtyameM jyoM bhUlate na kabhI svagharako, bhUlanA mata AtamA tyoM jaba karo ve zubha kriyaayeN| jAnatA hai jo svadhara vaha pahuMca hI legA svadharako, vaha svaghara terA tujhImeM tU svayaM caitanya pAvana / / 6 / / kaha rahe AcArya tU hai siddha-sama ghava aura pAvana / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanajodar3o - kAlIna aura Adhunika jaina - saMskRti ( zrI bAbU jayabhagavAna bI. e., eDavokeTa ) raft mathurAkI kalA aura mohanajodaDokI kalAkI upayukta vidhise tulanA karanepara donoMmeM bahuta bar3I samAnatA dikhAI paDatI hai to bhI dono kalAomeM 3000 varSakA antara honeke kAraNa prazna ho sakatA hai ki jaba taka hama donoM yugoMkI saMskRtiyoMmeM eka zRGkhalAbaddha sambandha sthApita na kara sakeM, taba taka hama kaise ina donoMko eka hI zramaNasaMskRti se sambodhita kara sakate hai ? purAtAttvika pramANa -- isameM saMdeha nahIM ki jahAM taka aba takakI prApta purAtAttvika sAmagrIkA savAla hai, usake AdhArapara hama ina donoM yugoke bIca eka akSuNNa dhArAkI sthApanA abhI taka nahI kara pAye hai / isa abhAvake kaI kAraNa hai - prathama to prAcInakAlase samaya-samayapara jo aneka AkramaNakArI vidrohI loga bhAratameM Ate rahe hai, unhoMne apane sAMskRtika vidveSake kAraNa mandira aura mUrtiyoMko tor3a-phor3akara bhAratakI prAcInakalAkA bahuta vidhvaMsa kiyA hai| dUsare, prAkRtika upadrava aura rAjyaviplavoMke kAraNa bhI bahuta-sI racanAeM chinna-bhinna hokara bhUgarbha me daba gaI hai| tIsare, madhyakAlIna aura Adhunika yugoMmeM pralobhI logoMne ina purAne sAskRtika kendroMkI sAmagrI jar3amUlase nikAla kara apanI-apanI nayI bastiyA basAne aura makAna athavA devAlaya banAne meM kharca kara lI hai| cauthe, prAcInakAlameM lakar3I aura miTTIkI mUrtiyAM banAne kI jo prathA pracalita thI vaha bhI isa abhAvakI bahuta uttaradAyI hai| pAMcaveM, bahuta-sI jaina mUrtiyAM aura jaina-kalAke avazeSa anya matAvalambiyoke hAthome par3akara Aja unhIkI sampatti bana gaye hai aura ve Aja unhIMke diye hue nAmoMse prasiddha hai / isa sambandhameM yaha bAta bhI dhyAna rakhane yogya hai, ki purAne sAMskRtika kendroMko khoda-khoda kara purAtAtvika vastuoMko nikAlane athavA idhara-udhara bikhare hue mUrti khaMDoko sagraha karanekI AyojanA eka nayI AyojanA hai, jo lArDa karjanake jamAne se Arambha huI hai| isa AyojanAmeM sarakArI mahakameke sivAya anya gaveSakoMne abhI taka bahuta kama bhAga liyA hai / isa parase hama kaha sakate hai ki isa thor3ese kAlameM thor3ese parizrama dvArA jo kucha khoja Ajataka ho sakI hai, bhArata dezakI vizAlatA aura isakI sabhyatAkI prAcInatAko dekhate hue bahuta hI nagaNya hai| abhI bhAratake bahutase purAne sabhyatA - kendra, jo nadiyoM aura jhIloke AsapAsa base hue the, khojane bAkI haiN| abhI khoje hue kSetroMke bhI nicale stara dekhane bAkI haiN| isaliye maujUdA abhAvaparase yaha nahI kahA jA sakatA ki mathurA aura mohanajodar3okI uparyukta kalAoMke antarkAlIna yugake koI purAtAttvika avazeSa bhUgarbha me maujUda nahI hai / abhI 1937 meM hI paTanA jaMkzanake eka mIla dUrIpara lohinapurase jo camakadAra pAlizavAle do jaina mUrti-khaMDa' * Patna Museum Neg No 963--Arch No 8038 Neg No 962-Arch No 8038 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 11 anekAnta mile haiM, ve DA. jAyasavAlake mata anusAra Arambhika mauryyakAlake lagabhaga 300 I0 pU0 ke hai, kalAkI dRSTise ye bahuta hI sundara aura vAstavika hai; ye upalabdha jaina mUrtiyoMmeM athavA bhAratakI samasta jJAta pASANa mUrtiyoMmeM, jo aitihAsika yugameM pUjArtha nirmita siddha huI haiM, sabase prAcIna haiN| unakA yaha bhI mata hai ki ye har3appAse prApta kAyotsarga mUrti-khaNDake bahuta kucha sadRza haiM' / 48 zilAlekhoMke pramANa - purAtAttvika pramANake atirikta purAne zilAlekha aura dAnapatrakI sAkSI bhI ukta viSaya-nirdhAraNameM kucha kama mahattvakI vastu nahIM hai / kaliMgAdhipati samprAda khAravelake 160 I0 pU0 vAle hAthI guphA zilAlekhase vidita hai ki zizunAgavaMzI nandavardhanake jamAnemeM arthAt 460 I. pUrvameM kaliMga aura magadhadezake loga bhagavAna RSabha devakI mUrtiyoMko pUjate the / isa viSaya meM prabhAsa - pATana vAlA prAcIna tAmrapatra bhI, jo pa0 harizaMkara zAstrIko eka brAhmaNake pAsase milA thA, aura jisako kaI sAlake lagAtAra parizramake bAda hiMdU vizvavidyAlayake prophesara DA. prANanAthane par3hakara anuvAdita kiyA hai, bahuta mahatvakI vastu hai / yaha anuvAda "The Illustrated Weekly of India" ke 14 apraila 1935 vAle aMkameM prakAzita huA hai| usase vidita hai ki surASTra 'kAThiyAvADa' ke jUnAgaDhanagarake nikaTavartI raivanaka giranAra parvatapara sthita jainiyoke 22 veM tIrthaMkara ariSTanemikI mUrtikI pUjArthaM vebIlona dezake adhipati nevucandanejara prathama 1140 I. pUrvake nikaTa athavA nevucandanejara dvitIyane 604-561 I0 pUrvake lagabhaga arthAt bhagavAna mahAvIra ke kAlameM apane dezakI usa AmadanIko jo nAvikoMse kara-dvArA prApta hotI thI pradAna kI thii| paurANika AkhyAna aura anuzrutiyA~ - isa sthalapara yaha batalA denA Avazyaka hai, ki vaha 'surASTra' deza jisake raivataka parvatapara sthita neminAthakI mUrtike liye vebIloniyAke adhipati ne bucandanejarane dAnapatra likhA thA aura vaha 'siMdhu' deza jisake purAne nagara 'mohanajodaDo'se yogiyoMkI mUrtiyAM prApta huI hai, donoM pazcima sAgarake taTavartI deza hai| pazcimI sAgarake uparyukta deza aura pUrvIsAgarake magadha ( bagAla va bihAra ) aura kaliMga (ur3IsA) deza bhAratIya anuzrutike anusAra sadAse 'vrAtya' athavA 'zramaNa' saMskRtike kendra rahe haiM / kisI dezake prAcIna aitihAsika tathyoMkA patA lagAneke liye usa dezake paurANika AkhyAna anuzrutiyAM hI mahatvazAlI pramANa hote hai; inake dvArA hI manuSyane apane atIta yugoMke aitihAsika tathyoMko jIvita rakhA hai| isa viSayapara prakAza DAlanevAlI jaina aura vaidika anuzrutiyAM paryApta mAtrAmeM Aja bhI maujUda hai / jaina anuzrutiyAM jainiyoMkI anuzruti to isa sambandhameM prasiddha hI hai / unakI mAnyatAke anusAra pUrvake magadha, aga, baMga, lATa, kaliga, videha (tirahuta) Adi deza; pacchimake surASTra (kAThiyAvAr3a), zatruMjaya, AnaTTe (gujarAta), siMdhu, sauvIra ( sidhakA uttarIya bhAga), Adi deza; uttarake kailAza, himAMcala pradeza, AraTa (paMjAba), madra (rAvI aura canAba nadiyoMkA madhyavartI bhAga), Adi deza; madhyake paMcAla (ruhelakhaMDa ), kAzI, kozala, vatsa (prayAga nikaTavartI deza), cedI (bundelakhaMDa ), ahicchetra (barelI), mathurA, zaurIpura, matsya ( rAjapUtAnA ), kurUjAMgala, hastinAgapura, Adi deza; dakSiNake AMdhra, karanATaka, Adi 1 The Jain Antiquary 1937- pp. 17, 18 Archeological Survey of India-New Imperial Series, Vol. L I-Bihar and Orissa, 1931-PP. 264-269. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mohana jodar3o kAlIna bAra Adhunika jana saMskRti deza; saba hI tIrthaMkaro aura unake tIrthakAlIna agaNita zramaNa santoMke janma tapa, zAna, paryaTana aura nirvANase sambandhita honeke kAraNa tIrthakSetroM aura atizaya kSetroMse bharapUra hai| parantu ina sabameM pUrvakA magadha deza aura pazcimakA surASTra deza to bahuta hI mAnanIya hai| cUMki magadha deza adhikAMza tIrthaMkaroM kI janmabhUmi honeke alAvA adhikAMza tIrthaMkaroMkI nirvANabhUmi bhI rahA hai| isI dezameM sammeda zikhara, campA aura pAvA Adi prasiddha tIrthasthAna vidyamAna hai, jahAMse pArzvanAtha, vAsupUjya aura mahAvIra Adi 22 tIrthaMkaroMne nirvANa prApta kiyA hai| isI dezameM sUryavaMzI dazarathake 500 putra aura pautra Adi vaMzajoMne kaliMga dezastha koTazilAse mokSa prApta kiyA hai| zrIrAmake donoM putra lava aura kuza tathA anya aneka sUryavaMzIjanoMne pAvAgiri (bihAra) se nirvANa hAsila kiyA hai| varavatta, varAMga aura sAgaradatta Adi soraThake aneka prasiddha muniyoMne tArapura jilA vIrabhUmi (bihAra) se mokSa hAsila kiyA hai| inake atirikta rAjagRhIke nikaTa paMcazaila parvata kI kuMDala giri athavA pAMDukagiri, vaibhAragiri, RSyAdri, vipulAcala aura balAhakagiri nAmavAlI pAMcoM pahAr3iyoMparase tathA droNagiri (madhyaprAnta sAgarase 60 mIla), vindhyAcala, podanapura (dakSiNameM godAvarI nadIpara sthita eka nagara jo prAcInakAlameM asmaka dezako rAjadhAnI thI), vRSadIpaka (saMbhavata: RSabha parvata jo dakSiNake madurA jileme malayaparvatake uttarIya bhAgameM sthita hai) sahyAcala (kAverI nadIke uttarameM pacchimI ghATakA uttarIya bhAga) himavAna, Adi sthAnoMparase bhI asakhya yogiyoMne tapasyA dvArA zivapadakI prApti kI hai| pazcimake surASTra dezameM jainiyoMke prasiddha tIrtha raivataka parvata (giranAra parvata) tathA zatrujaya sthita hai, yahAMse 22 meM tIrthakara ariSTa nemi aura aneka yAdava aura kuruvaMzIya mahApuruSone nirvANa prApta kiyA hai| bhagavAna kRSNake putra pradyumna, zambhukumAra aniruddha Adi aneka yAdava vaziyone girinAra parvatase mokSa hAsila kiyaa| yudhiSThira, bhIma aura arjuna tIna pAMDava rAjAoM aura agaNita drAvir3a jAtike mahApuruSoMne surASTra dezastha zatrujaya girime nirvANa prA-ta kiyA / balabhadra 1. (a) nirvANa-bhakti, pUjyapAda-devanandI (vikramakI chaThI sdii)| (A) prAkRta nirvANa kADa / () udayakIti-kRta apabhraMza bhASAko nirvANabhakti / (6) svayambhU-stotra, samantabhadra (vikramakI dUsarI-tIsarI sdii)| (u) zAsana catustrizikA, madanakIrtikRta (IsAkI 13 vI sdii)| (U) vividha tIrthakalpa-jinaprabhasUri kRta (IsAko 14 vI sdii)| (e) pro. jagadIzacandra M.A., Ph. D. kRta 'jaina graMthoMmeM bhaugolika sAmagrI aura jaina dharmakA prasAra -premI abhinandana graMtha 1944 pR. 251-268 / 2. jaina aura bauddha logoMmeM isa paMcazailArvatakI pAMcoM giri bhagavAna buddha aura bhagavAna mahAvIra evaM unake sAdhusAdhvI saMghoMke samparkame rahane ke kAraNa bahuta hI pUjya mAnI jAtI hai| bauddha sAhityameM ukta pAMcoM giri pAMDava vaibhAra, vepulla isigili aura gRddhakUTake nAmoMse prasiddha hai| hiMdU graMthoMmeM RSyAdri RSibhaGgAdike nAmase prasiddha hai| 3. NandLal Dey-Geographical Dictionary 1927 P. 12. 4. Nand Lal Dey vahI pR0 169 5. , , vahI pR. 171 6. pUjyapAda devanandA nirmANapakti "loka 29.1.. / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 banekAnta varSa 11 mAdi aneka yAdavoMne gajapanyA (jilA nAsika) se nirvANa pAyA hai| zrI rAma athavA hanumAna, sugrIva, surIla, gavaya, gavAkSa, nIla, mahAnIla Adi aneka bAnara vaMzI tugigiri (jilA nAsika) se mokSa gaye hai / aMga-anaMga kumAra Adi aneka muniyoMne sonAgiri athavA zramaNagiri (datiyA riyAsata-madhyabhArata) se nirvANa pAyA hai| rAvaNake AdikumAra Adi putra aura anya aneka rAkSasa vaMzI mahApuruSoMne revAnadI (narvadA) ke taTase nirvANa pAyA hai| narvadA nadIke pazcimameM sthita siddhavarakUTase do cakravartI, daza kAmakumAra Adi mokSako gaye hai| madhya bhArata sthita bar3avAnI aura cUlagiri (maU chAvanIse 80 mIla) se iMdrajIta kuMbhakaraNa Adi rAkSasavaMzI aneka mahApuruSa mokSako gaye hai|' isa anuzrutikI puSTimeM kitane hI svatantra pramANa bhI maujUda haiN| isa sambandhameM ajamera jileke baDalI grAmase prApta honevAlA zilA-lekha' jo rAjapUtAnA saMgrahAlaya ajamerameM surakSita hai, bar3e mahattvakI vastu hai, yaha bhAratavarSake prAcInatama upalabdha honevAle zilAlekhoMmeMse eka hai| isameM vIra samvat 84 arthAt IsvI pUrva 443 kA eka abhilekha hai, isa lekhase siddha hai ki dakkhana pUrva rAjapUtAne tathA pacchima bhAratameM jainadharma prAcInakAlase pracalita rahA hai| parantu mohanajodar3okI zramanakalAkA pUrNa mUlya AMkane ke liye aura zramaNa saMskRtise usakI tulanA sArthika banAneke liye jarUrI hai ki pahale bhAratIya sahitya AkhyAna aura anuzrutiyoMparase bhAratIya prAcIna sabhyatA aura saMskRtikA eka vihaMgAvalokana kara liyA jaave| jaina-saMskRtikA vistAra aura prabhAva jana saMskRti zramaNa-saMskRtiko anya zAkhAoMke samAna hI bhAratako maulika prAcIna saMskRti hai / yaha bhAratabhUmi aura isake vAtAvaraNakI svAbhAvika upaja hai, yaha isakI sAmAjika pragati aura mAnasika vikAsako parAkASThA hai, isI liye yaha sadAse bhAratake kone-kone meM phailatI-phUlatI rahI hai, isakA andAjA isI bAtase lagAyA jA sakatA hai ki bhAratakA koI prAnta aisA nahIM hai jahAM jainiyoMke mAnanIya tIrthasthAna aura atizaya kSetra maujUda na hoN| ye tIrthasthAna uttarameM kailAza parvatase lekara dakSiNameM karNATaka taka aura pacchimameM girinAra parvatase lekara pUrvameM sammeda zikhara taka saba hI dizAoMmeM phaile hue haiN| ye baMgAla, bihAra, ur3IsA, bundelakhaMDa, avadha, rohelakhaMDa, dehalI, hastinAgapura, mathurA, banArasa saMyukta prAnta, madhyaprAnta, rAjapUtAnA, mAlavA, gujarAta, kAThiyAvAr3a, barAra, bar3audA, maisUra aura haidarAbAda Adike saba hI ilAkoMmeM maujUda hai| hara sAla lAkhoM yAtrI inakI pUjA-vandanA karaneke liye lagAtAra Ate rahate hai| isake atirikta jainI loga Aja taka ina tIrthasthAnoMkI jahAMse tIthaMkaroM athavA bhAratake nAgavaMzI, rAkSasavaMzI, bAnaravaMzI, sUryavaMzI, candravaMzI, yAdavavaMzI prabhati bhAratakI aneka prAcIna kSatriya jAtiyoMke mahApuruSoMne apanI kaThora tyAga-tapasyA aura dhyAna-sAdhanA-dvArA nirvANaprApta kiyA hai, nitya prati apane mandiroMmeM pUjA-pAThake samaya stuti-vandanA karate rahate haiN| ina tIrthasthAnoM tathA inase mukti prApta mahApuruSoM-sambandhI gAthA, stotra, kAvya, campU caritapurANa Adike rUpameM eka vipula sAhitya jaina-vAGgamaya meM maujUda hai / ina parase patA calatA hai ki zramaNa-saMskRti kitanI vizAla aura prAcIna hai / 1. (ka) nirvANabhakti pUjyapAda devanandI (vikramakI chaTI sadI). (kha) (prAkRta) nirvANakAMDa-; udayakIti kRta apabhranza nirvANabhakti / (ga) svambhUstotra-samantabhadra (vikramakI tIsarI sadI ) / (gha) zAsanacatustrizikA-madanakIrti (IsAkI 13 vIM sadI ) / (ca) vividha tIrtha kalpa, jinaprabhasUrikRta (IsAkI 14 vIM sdii)| 2. gaurIzaMkara ojhA-bhAratIya prAcIna lipimAlA pR. 2,3 / 1. jayacanda vidyAlaMkAra-bhAratIya itihAsakI rUparekhA-jilya 1 pR. 493-494 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohana jodar3oM kAlIna aura bAvunika jaina saMskRti vAstavameM zramaNa-saMskRtike janmadAtA bhAratake kSatriya jana hai, yahI kAraNa hai ki bhAratake sabhI avatAra kSatriya kulIna mahApuruSa hI hai| prAgetihAsikakAlase lekara bhAratake sabhI dezoMke kSatriya loga jahAM yuvAvasthAmeM zArIrika parAkramase aihika zatruoMko jIta, bhUmaMDalake adhipati banate the, vahA ve antima jIvanameM indriya bhoga, bandhujana aura rAjya-vaibhavako chor3a tapaH parAkramase antaH zatruoMko jItakara jina ziva arihanta aura vizvapati bana jAte the| ve apane Adarza aura upadeza-dvArA agaNita bhavya-janoMko saMsAra-sAgarase pAra utAraneke kAraNa tIrthakara, avatAra bana jAte the| bhAratIya sAhityameM kSatriyoMkI mahimAkA bakhAna ina kSatriyoMkI ukta jIvana-vRttiko hI lakSya karake zrI samantabhadrAcAryane tIrthakara zAntinAtha (cakravartI) ke sambandha meM kahA hai : yasminabhUbAjani rAjacakra, munI bayA-boSiti-dharmacakram / pUjye muhaH prAMjali devacakra, nyAnonmukhe dhvaMsi tAntacakram // 79 // (svayambhUstotra) arthAt--rAjyAvasthAmeM rAjA loga usake Azrita hue, muni avasthA dhAraNa karanepara dayArUpa kiraNoMvAlA dharmacaka usake Adhita huA, kevalajJAnakI utpatti hokara arhatpUjya bananepara devagaNa usake Age hAtha jor3e khar3e rahe aura dhyAnakI avasthAmeM karmacakra dhvasta hokara usake Azrita ho gyaa| isI bhAvako brAhmaNa graMthoM aura upaniSadoMmeM isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: (a) tasmAt pAtrAtpara nAsti, tasmA brAhmaNaH kSatriyamavastAbupAsta rAjasUye, patra eka tayazo varSAti, saipA kSatrasya yoniryavabahma-bRha. upa. 9.4.11--zata. brAhmaNa 14.4.2 23 artha-kSatriyase koI bar3A nahI hai, isIliye rAjasUya yajJameM brAhmaNa bhI nIce baiThakara kSatriyakI upAsanA karatA hai, rAjasUya yajJakA yaza kSatriya hI dhAraNa karatA hai, jisako brahmavidyA kahA jAtA hai, vAstavameM usIse kSAtradharmakI utpatti huI hai--arthAt kSatriyokI jIvanacaryAkA AdhAra brahmavidyA hai| (A) zata. bA. 14.1 4.11 meM kahA hai ki yugakI AdimeM eka hI prakArakI janatA thI, isaliye lokakI unnati na ho sakI, brahmAne loka-kalyANArtha prathama kSatriya vargako hI paidA kiyA thA, (duniyAke jitane bhI pUjanIya devatA) indra, varuNa, soma, rudra, parjanya, yama, mRtyu, IzAna Adi hue hai, ve saba kSatriya hI the| (i) "sava vyabhavat, taccheyo rUpayatyasRjat dharmam, tadetatkSatrasya kSatraM sadamastasmAirmAt paraM nAsti, ayo abalIyAn balIyAMsa sabhA zaMsate dharmeNa yayA rAzavam"vaha. upa. 1.4.14. / artha-tInoM (kSAtra, vaizya, zUdra) varNakI vyavasthA karanepara bhI jaba lokakA kalyANa na huA taba kalyANAtmaka dharmamArgako paidA kiyA gayA, vaha kalyANAtmaka dharma-mArga kSatriyoM kA hI vizeSa mArga thA, usa dharma-mArgase bar3A aura koI mArya jIvanakalyANake liye nahI hai, cUki jaise rAjA dvArA zatru jIte jAte haiM, vaise hI isa dharma-dvArA nirbala jana bhI baliSTha antaH zatruoMko vijaya kara lete hai| (6) atharvavedameM ina kSatriya vrAtyoMkA ullekha karate hue kahA hai:so'rajyat tato rAjanyo'jAyata // 1 // sa vizaH sabannanmamannAbamabhyubatiSThit // 2 // vizAca sa sabandhUnAM cAsasya cAnnAbasyapa priyaM dhAma bhavati yaH evaM beha-atharva kANDa 15, sUkta 8. / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAnta varSa 19 artha- vaha samasta bandhuvarga aura sambandhiyoM sahita samasta yogoM aura iMdriya viSayoMse Upara uTha gayA -- virakta ho gayA || 2 || vaha raja ( moha mAyA, icchA, kAmanA rUpa Atma-mala) ko dUra karake vizuddha ho gayA, isa kAraNa usane apane meM rAjanya ( svarAjya) ko upajA liyA arthAt vaha sarvajJa ho gayA // 1 // jo isa taraha vrAtyake svarUpakA sAkSAt karatA hai vaha samasta bandhu sahita jagakA, bhogoMkA priya dhAma ho jAtA hai // 3 // 52 isa jaina anuzrutikI satyatA rAmAyaNa aura mahAbhArata Adi sarvamAnya graMthoMse bhI bhalI bhAMti siddha hai / rAmAyaNa uttara kAMDa sarga 27-29 meM kahA hai ki zrIrAmane lava aura kuzako rAjya bhAra soMpa zatrughna, bharata aura puravAsiyoMke sAtha gharase nikala sarayU nadIpara pahuMca, vahAM samAdhistha ho paramadhAmako prApta kiyA / punaH raghuvaMza graMthameM mahAkavi kAlidAsane kahA hai ki 'jaba apane-apane samasta pratidvaMdvI rAjAoko yuddhameM jIta liyA tathA idumatIko svayaMvarameM prApta kara liyA taba raghune apane parivAra tathA rAjyakA bhAra usake kandhoMpara DAla zAntimArgakA Azraya liyA; kyoMki uttarAdhikArIke yogya ho jAnepara sUryavaMzIloga kabhI gharameM par3e nahI rhte| isI prakAra mahAkavi dignAga apanI kuMdamAlA nATikA meM kahate haiM : nareenager bhuvanaM vijitya "puNyavivaH zartaviracamya mArgam / ivamAkavaH sutanivezitarAjyabhArA nizreyasAya vanametadupAzrayante // - kundamAlA 4.5. arthAt 'kevala eka dhanuSake balapara bhUmaMDala apanAkara, sau yajJose mArga svargakA sundara sarasa banAkara / raghuvaMzI de bhuvanabhAra putroMko cauthepanameM, mokSa- siddhike liye sadAse A isa vanameM // ' isI prakAra mahAbhArata, Adiparva adhyAya 101 meM batalAyA gayA hai ki rAjA zAntanu, jinase kaurava vaMzakA itihAsa tathA usakI guNa-gAthA zurU hotI hai; bar3e dharmazIla rAjA the / pUrNa ahisaka the, unake rAjyameM zikAra taka manA thA, unhoMne 36 varSakI AyumeM gRhastha- sukhoMko chor3a sanyAsamArga grahaNa kara liyA thaa| unake bar3e bhAI devAyaM to unase bhI pahale sanyAsI ho gaye the / 1 punaH mahAbhArata- Azrama bAsikA parva 15 veM aura 16 veM adhyAyameM batalAyA gayA hai ki mahAbhArata yuddhake 15 varSa bAda dhRtarASTra, gAndhArI, kuntI, saMjaya, vidura sahita rAjamahalako chor3a vanameM jA tapa karane lage / punaH mahAbhArata - 17 vAM parva ( mahAprasthAna parva ) ke pahale adhyAyame kahA gayA hai ki mahArAja yudhiSThara parIkSitako rAjyabhAra soMpa kara dropadI aura apane bhAiyoM sahita tapasyArthaM himAlayame cale gaye / punaH mahAkavi kAlidAsa abhijJAna zAkuntala nATakameM puruvaMzI duSyantase yoM kahalAte hai.--- bhavaneSu rasAdhikeSu pUrva kSitirakSArthamuzanti ye nivAsam niyatakayatitAni pazcAharUmUlAni gRhA bhavanti teSAm / / 7-20 arthAt- puruvaMzI kSatriyoMkA yahI kula-kartavya hai ki hama jo pahale pRthvI pAlanArtha iMdriya sukhoMse bharapUra rAjamahaloM meM nivAsa karate hai, ve hI pIchese yativrata dhAraNa karake vanoMmeM jA tarumUlako hI apanA ghara banAte haiM / vaidika anuzrutayAM pUrvameM magadha deza aura pacchimameM gAndhAra (pezAvara ), AraTTa (paMjAba) madra, khasa (dakSiNI kazmIra), surASTra (kAThayAvAr3a) AnadaM (gujarAta) sindhu, sauvIra (sindhu pradezakA uttarIya bhAga ) ' ye deza zramaNa saMskRtike bar3e kendra the; isa bAta se bhI siddha hai ki pIchese sAMskRtika viSamatA bar3ha jAneke kAraNa zrotrasUtra aura smRti lekhakone brAhmaNoMke lie ina dezoMmeM AnA-jAnA varjanIya ThaharAyA hai| Nand Lal Dey Geographical Dictionary 1927 P. 183. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtyAyana zrotra sUtra 8, 6, 28, tathA lAhyAyana zrautra sUtra 25, 4, 22 meM likhA hai ki vrAtyastomake bAda (arthAta usa anuSThAnake bAda jisake dvArA eka vrAtyako zuddha karake brAhmANika saMghameM sammilita kiyA jAtA thA) vrAtyakA tamAma gharelU sAmAna magadha dezake kisI brahmabandhuko (arthAt nAmamAtrake usa brAhmaNako jo brAhmaNa dharmako chor3akara zramaNa saMskRtiko apanAne laga gayA hai) de diyA jaave| isase vidita hai ki magadhake brAhmaNa loga vrAtyoMke purohita ho jAneke kAraNa vaidika brAhmaNoMmeM ghRNAkI dRSTise dekhe jAte the| isake atirikta vaudhAyaNa-dharmasUtra 1. 1 32-33 me kahA gayA hai ki magadha, aMga, vaMga, kaliMga, surASTra, AraTa (paMjAba) sindhu sauvIra (sindhu dezakA uttarIya bhAga) athavA kAraskara (karNATaka dezakA kArakala jilA) meM saMkara jAtiyoMke loga arthAt vrAtya loga rahate hai isaliye ina dezome kisIko yAtrA nahI karanI cAhiye, jo ina dezokI yAtrA karegA use dobArA zuddha honeke lie narastoma nAmakA anuSThAna karanA hogaa| isI prakAra devala smRtikArakA mata hai (isake liye dekheM-yAjJavalka smRti 3. 292 para IzAkI 12 zatAbdIkI bijJAnezvarakRta TIkA) ki jo koI sindhu, sauvIra, surASTra, aMga, vaMga, kaliga, Andha dezoM kI yAtrA karegA ume punaH zuddhike lie punarastomakA vidhAna karanA jarUrI hai| isI prakAra hijarI san 375 (IsvI 983) ke araba lekhaka mutahAhirane, jo bhAratameM yAtrArtha AyA thA, apanI 'kitAbalavidasavattArIkha' nAmakI pustakameM brAhmaNoke sambandhameM likhA hai ki ye loga maukI pUjA karate hai aura gaMgAke usa pAra jAnA pApa samajhate hai| ukta dezoMmeM yAtrA karanekI manAI brAhmaNa smRtikAroMne jina kAraNoMke vaza kI hai unakA kucha paricaya hameM mahAbhArata karNa parva adhyAya 45 meM milatA hai| isame likhA hai ki 'AraTTa (paMjAba) dezake nivAsI vAlIka loga jo prajApatikI santAna nahI hai tathA isa dezake nIca brAhmaNa jo yahA prajApatike samayase rahate hai, na to vedoMkA pATha karate haiM aura na yajJa hI karate hai / ina nIca vrAtyoMkI dI huI koI havi devatAoMko nahI pahuMcatI, madra (rAvI aura canAva nAdiyoMkA madhyavartI-deza) gAndhAra AraTTa (paMjAba) khasa (kazmIrakA dakSiNI bhAga) sindhu, sauvIra (sindhudezakA uttarIya bhAga) ke nivAsI adhikatara nIca hai| . isI taraha pUrvI dezoMkI sAMskRtika viSamatAkA paricaya etareya AraNyakase bhI milatA hai jo isa prakAra hai:-- taduktamRSiNA pramAhaM tito matyAyamIyUSanyA markamabhito vividha / bAra tasbI bhuvaneSvantaH pavamAno harita mA vivemeti // R08, 101, 14 RgvedakI isa RcAkA arSa etareya AraNyakarma (AraNyaka 2 adhyAya 1) isa prakAra kiyA gayA hai "prajAhaM tisroatyAyabhIyu riti yA vai tA imAH prajAstisro atyAyamAyaM stAnImAni vayAsi vaMgAvagadhAzcerapAdAH" ukta vAkyokA artha sambandhI TIkA TippaNa karate hue jaisA ki sva0 dharmAnanda kozambIne apane "bhAratIya saMskRti aura ahiMsA" nAmaka hindI granthake pRSTha 36 para likhA hai vAkyoMkA "vaMgAvagadhA zcerapAdA" yaha pATha doSapUrNa hai, isakA mUla pATha "vaMgA magapAzcera 1Nand Lal Dey vahI bhaugolika koza pRSTha 93 // Nand Lal Dey Geographical Dictionary (92) 5 maulAnA sulemAna nadavI-marava aura bhArata ke sambandha 1930, 173 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAnta varSa 11 - pAdA" honA cAhiye / uparyukta azuddhike rahate hue sAyaNAcAryane jo artha kiyA hai vaha bahuta hI vicitra hai-tIna prajA zraddhA rahita ho gaI arthAt vaidika karmoMse unakA vizvAsa uTha gayA-ve tIna prajA yaha hai vAsi arthAt kauve ityAdi pakSI vaMgA arthAt araNyagata vRkSa, avagadhA arthAt cAvala jau Adi anna cerapAdA arthAt bilameM rahane vAle sarpa ityAdi jantu ye saba vaidika kA~kA tyAga karanese narakakA anubhava karate hai|" pATha zuddhi honepara ukta vAkyoMkA spaSTa artha yaha hai ki tIna prajA prakhA rahita ho gaI arthAt vaidika karmoMse inakI niSThA uTha gaI ve tIna prajA yaha hai-vaMgA arthAt magadhake pUrvIya dezoMke rahane vAle, magaSA arthAt maMgadha dezake rahanevAle aura cerapAdA arthAt vajjI dezake rahanevAle vajjIgaNa-licchivi kSatriya vajjI zabda vRjinaH (ghumakkar3a) se banA hai aura cera yA cela ghAtu bhI gatikA nirdezaka hai, isaliye cerapAdA zabda vajjina logoMkA ghotaka hai| ina pramANoMke atirikta atharvaveda, kANDa 5, sUkta 22, mantra 5-14 se bhI siddha hai ki paMjAba, gAndhAra, aMga, vaMga, magadhameM avaidika loga base hue the, jinase vaidika Aryajana sAskRtika vibhinnatAke kAraNa vidveSa karate the| cUMki isa sUtra meM jvara nivRttike artha yaha bhAvanA kI gaI hai ki hama apane jvarako eka naukarake samAna, eka kozake samAna, gandhAra (pezAvara) mujavanta (dakSiNI kazmIra), aMga (pazcimI bihAra) aura magadhake nivAsiyoko de deveN| . ... vIrasevAmandira sarasAvA kA uttakhAra 1 "gAnbAribhyo mUjavadRbhyo magaSebhyaH / "preSyata janamiva zevarSi tathapAnaM paridayasi // " atharvaveda 5. 22.14. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha [paM0 paramAnanda jaina zAstrI] bhAratIya dharmapravartaka mahAtmAoM meM bhagavAna mahAvIra* kiyA ho| dharma kisI mandira, masjida, zivAlaya aura kA mahatvapUrNa sthAna hai| unakA jIvana AdhyAtmika vizeSa- girajAgharameM nahIM hai kintu vaha to pratyeka prANIkI antarAtmAtAoMse paripUrNa thaa| unhoMne rAjakIya bhoga-vilAsoMkA meM nihita hai| yaha ajJaprANI apane svArthameM jaba andhA ho parityAga kara bAraha varSa taka kaThora evaM durghara tapazcaryAke jAtA hai athavA ahaMkAra-mamakArakI UMcI caTTAna para savAra dvArA jo Atma-sAdhanA kI vaha asAdhAraNa thii| unhoMne ho jAtA hai taba dharmake asalI svarUpako bhUla jAtA hai aura pUrNajJAna ( kevalajJAna ) ke sAtha AtmAmeM ahiMsAkI pUrNa apane svArthakI siddhimeM yA use puSTa karaneke liye apanI pratiSThA prApta kI, jo paramabrahmapadake anurUpa hai| ve sarvajJa sArI zaktiyoko kendrita kara detA hai| usa samaya vaha aura sarvadazI bne| usa samaya dezakI sthiti atyanta viSama vivekazUnya hotA hai, aura 'arthI doSaM na pazyati' kI nItithI, dharma aura adharmakI koI maryAdA na thI, prAyaH adharmane ke anusAra usake hRdayameM vivekake sthAna para ajJAna aura dharmakA sthAna le liyA thA, bar3e-bar3e vidvAna dharmakI duhAI ahaMkAra apanA prabhAva jamAye rahate haiN| isa kAraNa use dekara yAjJika kriyAkANDoMmeM dharma batalA rahe the| striyoM, apanI usa sadoSa pariNatikA svayaM patA nahI lagatA aura evaM zUdroMko dharma-sevanakA koI adhikAra nahI thA, ve veda- na use AtmaniraMkSaNAdikA koI aisA avasara hI prApta matrakA uccAraNa bhI nahI kara sakate the| 'yajJa kI bali vedI hotA hai jisase usakA viveka jAgRta ho ske| isI kAraNa para home hue jIva svargasukha prApta karate haiM', yaha duhAI dI jA vaha apane hitase sarvathA dUra rahatA hai| usa samaya yadi use rahI thii| aise samayameM bhagavAna mahAvIrane apane bihAra koI hitakA mArga sujhAtA bhI hai, to bhI vaha use nahIM aura upadezoM dvArA usa viSama sthitiko sudhAranekA mAnatA, kintu use apanA zatru samajhane lagatA hai| usa samaya prayatna kiyA, una dharma vihIna zuSka kriyAkANDoMkA ghora usakI dazA pittajvara vAle rogIke samAna hotI hai jise virodha kiyaa| jagatameM ahiMsAko dudubhi bajAI, jIvoM- dUdha bhI nahI suhAtA / vaha dharmako burA evaM bhayAvaha samajhatA ko sukha-zAntikA divya upadeza diyA aura batalAyA ki hai kintu adharmako acchA aura grAhya mAnatA hai| isa taraha saMsArake sabhI jIva samAna hai, jisa taraha hameM apane prANa bhagavAna mahAvIrane apane upadezoM dvArA saMsArI jIvoMke pyAre hai usI taraha dUsaroMko bhI apane prANa pyAre hai, svayaM kalyANakA mArga prazasta kiyA, dharma adharmakA viveka karAte hue unakI andhazraddhAko dUra kiyA aura usase sabako sukhapUrvaka jiyo aura dUsaroMko bhI jIne do, dharma kisIkI dharma sevanakA avasara tathA adhikAra milaa| bhagavAna bapautI jAyadAda nahIM hai, vaha to pratyeka prANIke abhyudaya mahAvIrake upadezoMkA tatkAlIna janatA para itanA gaharA evaM vikAsa kA kAraNa hai| saMsArake sabhI prANI sukha cAhate prabhAva par3A ki ve apanI hiMsaka pravRttiko chor3akara ahiMsaka hai aura dukhase Darate haiN| sabhI sukhapUrvaka jInA cAhate haiM, baneM, dayAke upAsaka hue, bhagavAnakI zaraNameM Ae aura apanA Atma-vikAsa karaneke lie samudyata ho ge| koI bhI maranA nahIM caahtaa| aisI sthitimeM yadi koI kisI isIse AcArya samantabhadrane bhagavAna mahAvIrake ko mAratA hai yA use kaSTa pahuMcAtA hai athavA usake ghana zAsana ko unake dvArA pracArita evaM prasArita dharma koevaM strI AdikA apaharaNa karatA hai to vaha avazya hiMsaka nimna padyameM 'sarvodayatIrtha' batalAyA hai|hai, pApI hai| saMsArakA aisA koI bhI jIva nahIM hai jisane sarvAntavarAvaguNamukhyakalpaM, sarvAntazUnyaM bamiyo'napekSam dharmakA mAdhaya liye binA hI apanA utthAna evaM vikAsa sapibAmantakaraM nirantaM sabaoNkyatArthamidaMtavaiva Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 isa padyameM jisa zAsanako 'sarvodayatIrtha' kahA gayA iMdriyoMke damana athavA jItaneke liye jisameM saMyamakA hai vaha saMsArake samasta prANiyoMko saMsAra samudrase taraneke vidhAna kiyA gayA ho, jisameM prema aura vAtsalyakI zikSAdI lie ghATa athavA mArgasvarUpa hai, usakA Azraya lekara sabhI jAtI ho, jo mAnavatAkA saccAhAmI ho, apane vipakSiyoMjIva apanA Atma vikAsa kara sakate hai / vaha sabake udaya, ke prati bhI jisameM rAga aura dveSakI caMcala taraMgeM ma uThatI hoM, abhyudaya, utkarSa evaM unnatimeM athavA apanI AtmAke jo sahiSNu evaM kSamAzIla hai, vahI zAsana sarvodayatIrtha pUrNa vikAsameM sahAyaka hai| sarvodayatIrthameM tIna zabda hai sarva, kahalA sakatA hai aura usImeM vizva-badhutvakI kalyANakArI udaya aura tiirth| sarva zabda sarvanAma hai vaha sabhI prANiyoMkA bhAvanA bhI antanihita hotI hai| vahI zAsana vizvake vAcaka hai, udayakA artha kalyANa, abhyudaya, utkarSa evaM unnati samasta prANiyoMkA hitakArI dharma ho sakatA hai| hai, aura tIrtha zabda saMsArasamudrase taraneke upAya svarUpa sarvodayatIrthakI jo sakSipta rUpa-rekhA Upara khIcI jahAja, ghATa athavA mArga Adi arthoMmeM vyavahRta hotA hai| gaI hai vaha usake siddhAntomeM pada pada para samAI huI hai| kheda isase isakA sAmAnya artha yaha hai ki jo zAsana sasArake hai ki Aja usake anuyAyI sarvodaya tIrthakI sArvabhaumikatA sabhI prANiyoMke utkarSameM sahAyaka hai, unake vikAsa athavA maulikatA aura mahattAse apiricita hai, vaNikvRtti honeunnatikA kAraNa hai vaha zAsana 'sarvodaya-tIrtha kahalAtA hai| ke kAraNa ve kRpaNa aura sakIrNa manovRttiko liye hue hai| yaha tIrtha sAmAnya-vizeSa, vidhi niSedha aura eka aneka prAcIna samayase bhAratame do saMskRtiyAM rahI hai zramaNa Adi vividha dharmoko liye hue hai, mukhya-gauNakI vyavasthAse saMskRti aura vaidika saMskRti / ina donokA parasparameM vyavasthita hai, sarva duHkhoMkA vinAzaka hai aura svayaM sAmIpya rahanese unake anuyAiyomeM eka dUsareke vicAroMkA avinAzI hai| AdAna-pradAna huA hai, ekakA dUsare para prabhAva bhI aMkita isake sivAya jo zAsana vastuke vividha dharmoM meM huA hai / yahI kAraNa hai ki Aja bhI kitane hI rIti-rivAja pArasparika apekSAko nahI mAnatA usame dUsare dharmokA eka dUsare dharmake ina anuyAiyo meM dekhe jAte hai / jahA zramaNa astitva nahIM banatA, ata: vaha saba dharmose zunya hotA hai| saMskRtike ahiMsA siddhAntakI gaharI chApa vaidika dharma para usake dvArA padArtha vyavasthA kabhI ThIka nahIM ho sktii| vastu par3I, vahAM vaidika paramparA-sammata varNAzrama vyavasthAkA tattvakI ekAnta kalpanA sva-parake vairako kAraNa hai, usase prabhAva vIrazAsanake pujArI vaizyoM para bhI pdd'aa| isakA na apanA hI hita hotA hai aura na dUsarekA ho sakatA hai, vaha pariNAma yaha huA ki bhagavAna mahAvIrakA sarvodaya zAsana nomayA ekAntake ApameM anarakta haA vasta tattvase jo ina vaizyoMko virAsatake rUpameM prApta huA thA, jisakA se dUra rahatA hai| isIse sarvathA ekAnta zAsana inheM apane jIvanameM anuSThAna karate hue dUsaroko bhI usase 'sarvodayatIrtha' nahIM kahalA skte| athavA jisa zAsanameM paricita evaM upakRta karate rahanA cAhiye thA, vahAM ve svayaM sarvathA ekAntoke viSama pravAdoMko pacAnekI zakti- hI usakI mahattAse prAya. aparicita rahe-usake svarUpase kSamatA nahI hai aura na jo unakA parasparameM samanvaya hI kara anabhijJa rahe, ataeva use ve apanA hI sampradAya dharma samajhane sakatA hai vaha zAsana kadAcita bhI 'sarvodaya' zabdakA vAcya lge| yahI vaha kAraNa hai jisakI vajahase isakA pracAra va nahIM ho sakatA / jo dharma yA zAsana syAdvAdake samunnata prasAra jisa rUpameM honA cAhiye thA nahI huA aura usake siddhAntase alaMkRta hai, jisameM samatA aura udAratAkA anuyAiyoMkI saMkhyA dina para dina ghaTatI gaI aura vaha sudhArasa bharA huA hai, jo svapnameM bhI kisI prANIkA karoDoMse ghaTakara bIsa lAkhake anumAna raha gii| akalyANa nahIM cAhatA-pAhe vaha kisI nIcI-se-nIcI jisa tIrtha meM vizva vyApI honekI zakti svayaM vidyamAna paryAya meM hI kyoM na ho, jo ahiMsA athavA kyAse ota-prota ho, jisakA mUrtimAna rUpa vizvake pratyeka prANIke hita evaM hai, jisake prAcAra-vyavahArameM dUsaroMko duHkhotpAdanako kalyANakI bhAvanAse ota-prota ho, jisakI upAsanA abhilASA kara batrI-bhAvanAkA praveza bhI na ho. paMca evaM bhaktise baghatA zrI bhAtA pariNata ho jAtI ho, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrya 57 baha zAsana hI vizvameM hitakArI aura upAdeya ho sakatA inake sivAya dezakI viSama paristhiti, rAjyAzrayakA hai; parantu kheda hai ki aise mahAna zAsanake anuyAyI Aja use abhAva, yuddha, lar3AI-jhagar3e Adi aneka kAraNa aura bhI hai bhUla cuke hai, unameM vicAra-vibhinnatAke kAraNa saMgharSasvarUpa jo isakI pragatimeM bAdhaka hue hai| digambara, zvetAmbara, kASThAsaMgha, mAthurasaMgha, senasaMgha, deva- janasamAjakA yaha kitanA naitika patana huA, aura vaha saMgha, aura aneka gaNagaccha tathA terApaMtha, vIsapaMtha, tAraNapatha apane dharmake vAstavika svarUpase kitanA anabhijJa rahA, ki dassA, bIsA Adi aneka bheda-prabheda hote gae, jinameM se kucha usa 'sarvodaya tIrtha'ko apanA sampradAya samajhane lagA jo use Aja bhI maujUda hai / vaha zAsana aneka jAti-upajAtiyoMmeM Atma-gauravake liye milA thaa| itanA hI nahI, kintu baMTa gayA aura isa taraha jAtibheda saMghabheda AdikI gaharI use apanI bapautI jAyadAda samajhane lagA; para vaha yaha bhUla daladalameM phaMsa gayA jisakA darzana vizAla sAhitya tathA gayA ki dharma vastakA svabhAva hai, vaha kisI sampradAya vizeSaitihAsakai avalokanase hotA hai / ye saba bhada hA isakA kI sampatti nahI bana sakatA aura na koI use eka mAtra avanatike pradhAna kAraNa hai kyoki ve saba anakAntadRSTi- apane adhikArameM rakha hI sakatA hai| dharmakA udaya to sabake se sarvathA dUra hai| jahAM anekAnta una sabameM samanvaya kara liye dyaa| sabhI loga usakA liye huA hai| sabhI loga usakA AcaraNa kara apanA vikAsa sakatA thA aura unake paraspara bhedako miTA kara unameM prema- kara sakate hai| manuSyoMkI to bAta kyA, hAthI Adi tiryacaM kA AbhasacAra kara sakatA thA vahA va saba usakA Ara pATha jIvone bhI usakA anuSThAna kara apanA AtmakalyANa kiyA diye hue the-use sarvathA bhUla gaye the| aura vicAra-saMkIrNatA, hai| isa prakArake paurANika udAharaNa jainadharmakI udAratA anadAratA uname itanA ghara kara gaI thI ki ve eka dUsarekI aura usake sarvodayatIrtha honeke ujjavala pramANa hai / isake bAtako sahane-samajhanekI bhI AvazyakatA nahI samajhate sivAya AgamameM cAroM gatike saMjI paryAptaka jIvoMke the, isIse ve avanata dazAko prApta hue| yahAM AcArya samyagdarzana honekA ullekha kiyA gayA hai| usameM jAti samantabhadrake yuktyanuzAsanakA eka khAsa vAkya ullekha- bhedako koI sthAna nahI hai, aura na yahI batalAyA gayA hai ki nIya hai : amuka jAti vAlA samyagdRSTi ho sakatA hai tathA saddharmakAla: kalirvA kaluSAzayo vA zrotu pravakturvacanA'nayo vaa| kA pAlana kara sakatA hai| hInase hIna jAti vAleke bhI svacchAsanakAdhipatitva-lakSmI-prabhutvazakterapavAvahetuH // ucca vicAra ho sakate hai aura vaha samyagdarzana jaise ranako isa padyameM AcArya samantabhadrane vIrazAsanake vizva pAkara AtmalAbha bhI kara sakatA hai / yahI to vIra-zAsanakI vyApIna honeke apavAdake tIna kAraNa batalAye hai-kalikAla, vizeSatA hai| zrotAoMkA kaluSAzaya aura pravaktAkA vcnaany| inameM vAstavameM dharma kisIke adhikArakI vastu hai bhI nahIM, kalikAlakA prabhAva jaise sAdhAraNa kAraNake sAtha kaluSAzaya vaha to pratyeka jIvake antarAtmAmeM nihita hai| aura na tAke kathanameM naya sApekSa-dRSTikA na honA ya dA koI usa dharmake AcaraNase kisIko alaga hI kara sakatA khAsa kAraNa hai| kyAki jaba zrAtAAkA citta kaluSata hai| udAharaNake liye mAna lIjiye mai ahiMsA aura satyakA hAtA ha, dazanamAhodayase AkrAnta hAtA ha taba padAthakA AcaraNa apane jIvana kara rahA hUM to koI bhI mAnava mere yathArtha svarUpa pratibhAsita nahI hotaa| ataH viparItAbhi usa ahiMsA aura satya dharmakA apaharaNa nahI kara sakatA, nivezavaza padArthoMkI anyathA kalpanA aura haThadharmI hI ukta / bhale hI mujhe Arthika aura zArIrika hAni uThAnI par3e; zAsanake grahaNameM bAdhaka huI hai| isI taraha baktAkA naya-viSakSA athavA sApekSa dRSTikoNake binA padArthakA parantu vaha merA dharma merese alaga nahIM ho sktaa| nirUpaNa karanA, upadeza denA bhagavAna mahAvIrake zAsana- varNAzrama aura jAtibheda kA samAjameM itanA gaharA prabhAva pracArameM sabase bar3A bAdhaka kAraNa hai| kyoMki nayadRSTike hA ki loga dharmake AyatanasvarUpa mandiroMko bhI dharma binA padArthakA yathArtha kathana nahIM ho sktaa| ina donoM samajhane lage aura svayaM hI dharmake ThekedAra bana gye| unameM kAraNoMse ukta zAsanakA yatheSTha pracAra nahIM ho sakA aura samazana laga jAra svaya hA dhamaka0kadAra bana gy| una na vaha jagatakA pUrNatayA upakAra karane meM samartha hI ho skaa| dUsaroMko praveza nahIM karane denA jaisA ekAnta Agraha karane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anekAnta varSa 16 lage / yadi kisI jainIse kadAcit koI aparAdha bana gayA to hI pariNAma hai / jAtIya rIti-rivAjoMke sAtha dharmasevanakA usakA dvAra bhI jaina samAja eka ahiMsaka samAja hai, usameM AtmanirbhayatA banda kara diyA jAtA thA aura phira bAra 2 paMcoMkI abhyarthanA aura vIratAkI kamI nhiiN| ahiMsA dharmane bhAratako hI nahIM karane para bhArI daNDa lekara use mandira praveza karanekA kintu sAre vizvako zAntikA Adarza mArga diyA hai| ataH adhikAra diyA jAtA thaa| ajJAnI jana mandiroMmeM pratiSThita vaha kitanA priya hai ise batalAnekI AvazyakatA nahIM / matiyoMko deva mAnate hai aura unheM usI bhAvase pUjate bhI hai| usameM dayA, dAna, tyAga aura samAdhikI utkaTa bhAvanAyeM para ve usa mUrtise mUrtimAna devakA vicAra nahI karate, aura antanihita haiN| aise pavitra dharmakI upAsanA eka jaina nahA-- na hRdaya-mandira meM virAjamAna usa Atmadevako samajhane dhokara zuddha vastra pahanakara ahiMsakavRttise-madya mAMsAvi evaM usakA sAkSAtkAra karanekA hI prayatna karate hai| pratyuta, vikRta abhakSya, anupasevya evaM aniSTa padArthoMke sevanakA usakA tiraskAra karate hai icchAnusAra vividha sAvadha parityAga karake-karatA hai aura vaha bhI Atmadevake nirIpravRttiyoMko karate hue bhI ahaMkAra vaza apaneko ucca eva kSaNArtha, aisI sthitimeM jaba taka harijana jainadharma bar3A samajhe hue hai| isI ajJAna bhAvase apanA to akalyANa sammata ahiMsaka vRttikA pAlana nahIM karate, jainoMke AcAra karate hI haiM kintu sAtha hI dUsaroke akalyANameM bhI nimitta evaM vyavahAra mArgakA anusaraNa kara apaneko usa yogya bana jAte hai| jainadharma jahAM udAra hai vahA usake anuyAyI nahI banAte aura jaina dharma meM apanI AsthA evaM zraddhA vyakta anudAra aura saMkIrNa hai yaha bar3e khedakI bAta hai / Aja bhI nahIM karate, taba taka ve jaina mandiroMmeM praveza pAneke adhikArI mandira pravezAdhikAra bila ko lekara samAja meM jo do pArTiyAM nahI hai|| ho gaI hai| kucha loga mandira pravezAdhikArase jainadharmakA vinAza aba rahI darzakake rUpameM jAne kI bAta, so jainamandira aura usakI pavitratAkA naSTa honA batalAte hai, to dUsarI kevala darzanakI vastu nahI hai vaha to Atmadeva ko pahacAnane, ora aneka yuktiyoM aura paurANika uddharaNoM dvArA use AtmanirIkSaNAdi karane tathA AtmAko nirmala banAnepuSTa kiyA jAtA hai / para isameM sandeha nahIM ki jainadharma ke vimala sthala hai| unameM pratiSThita mUrti sabake liye hai| vaha itanA kamajora evaM asamartha bhI nahI hai vItarAga aura zAntikA apUrva mArga pradarzita karatI haiM, ki sAdhAraNa kAraNose usakI lokavyApI pratiSThAkA paraspara meM prema kI bhAvanAko prottejana detI hai, vaira-bhAvako binAza saMbhava ho athavA kisI tarahakI use Thesa pahuMca vinaSTa karatI hai,aura rAga-dveSAdi vibhAva bhAvoMko jItane sake tathA usakI pavitratAmeM sandeha kiyA jA sake, aisA athavA unase Upara uThanekI mUka preraNA karatI hai / bhUle huoM koI kAraNa saMbhAvita pratIta nahIM hotaa| jainadharmakI AtmA ko AtmasvarUpakI yAda dilAtI hai| aisI sthitimeM kevala to aDola hai usameM kisI prakArakA vikAra sambhava nahI hai| darzakakI dRSTise jAne vAlA vyakti AtmakalyANase prAyaH kyoMki usake svarUpakA nirdeza vItarAgI arhantone kiyA vaMcita rahatA hai| hAM, Atma-kalyANakA icchuka vyakti jishai| bhale hI usake anuyAiyoMmeM zithilatA A jAya, athavA kI jaina dharmameM AsthA hai, jo usake niyama upaniyamoMkA ve usake marmako bhUla jAya aura anyathA pravRtti karane lageM, pAlana kara apanA samaddhAra karanekA abhilASI hai vaha jainapara usase dharmakI pavitratAmeM koI hAni yA vinAzakI dharmakI zaraNameM Akara apanA utthAna kara sakatA hai| aise saMbhAvanA nahI hai| dUsare jisa dharmakI chAyA athavA vyaktike liye koI bandhana nahIM hai| pratyuta jinhoMne jaina mAzrayase patita bhI apanI patitAvasthAko chor3akara vaibhava- zAsanakA zraddhApUrvaka pAlana kiyA, usakI caryAko jIvanameM sampanna evaM niraMjana bane hoM, mithyAdRSTise samyagdRSTi hue aMkita kiyA unakI samAjane savA pratiSThA hI kI hai| hoM athavA saMsArake duHkhoMse chUTakara uttama sukhake bhoktA ata: mandira praveza-apraveza-sambandhI donoM ekAntoMmeM se bane hoM, usake viSayameM ukta prakArakI kalpanA saMgata nahIM koI bhI ThIka nahI hai| jAna par3atI, vaha to saMkucita evaM saMkIrNa manovRttikA sarasAvA, tA. 11-2-52 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-zAsanake kucha mUla sUtra (saMyojaka-'yugavIra') -saba jIva dravya-dRSTise paraspara samAna hai| 12-paramAtmAkI do avasthAyeM haiM, eka bovanmukta 2-saba jIvoMkA vAstavika guNa-svabhAva eka hI hai| aura dUsarI videhamukta / 3-pratyeka jIva svabhAvase hI anantadarzana, ananta- 13-jIvanmuktAvasthAmeM zarIrakA sambandha jAna, anantasukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyoMkA rahatA hai, jabaki videhamuktAvasthAmeM koI bhI prakArake bhASAra athavA piMDa hai| zarIrakA sambandha avaziSTa nahIM rhtaa| 4-anAdikAlase jIvoMke sAtha karmamala lagA huA 14-saMsArI jIvoMke trasa aura sthAvara ye mulyo hai, jisakI mUla-prakRtiyAM mATha, uttara prakRtiyAM eka sau ar3a- bheda haiM, jinake uttarottara meva anekAneka haiN| tAlIsa aura uttarotara prakRtiyAM asaMkhya hai| 15-ekamAtra sparzana iniyake dhAraka jIva 'sthAvara' 5-sa karmamalake kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva aura rasanAdi indriyoM tathA manake dhAraka jIva 'prasa mAcchAvita hai, unakI zaktiyAM avikasita hai aura ve paratantra kahalAte hai| hae nAnA prakArakI paryAyeM dhAraNa karate hue najara Ate hai| 16-jIvoMke saMsArI muktAdi ye saba bheva paryAya 6-aneka avasthAoMko liye hue saMsArakA jitanA vRSTise hai| isI dRSTise unheM avikasita, alpavikasita, bhI prANi-varga hai vaha saba usI karmamalakA pariNAma hai| bahuvikasita aura pUrNavikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI -karmamalake bhevase hI yaha saba jIva-jagata bheda- bAMTA jA sakatA hai| 17-jo jIva adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpase 8-jIvako isa karmamalase malinAvasthAko 'vibhAva- hI unake pUjya evaM ArAdhya hai jo avikasita yA alpa vikapariNati' kahate hai| sita hai, kyoMki AtmaguNoMkA vikAsa sabake liye iSTa hai| 9-jaba taka kisI jovako yaha vibhAvapariNati banI rahatI hai taba taka vaha 'saMsArI kahalAtA hai / aura tabhI 18-saMsArI jIvoMkA hita isI meM hai ki ve apanI rAgataka use saMsArameM karmAnusAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake dveSa-kAma-kroSAdirUpa vibhAvapariNatiko chor3akara svabhAvameM paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai| sthira hone rUpa siddhiko prApta karanekA yatna kreN| 10-jaba yogya-sAdhanoMke balapara vibhAvapariNati 19-siddhi svAtmopalabdhiko kahate haiN| usakI miTa jAtI hai, AtmAmeM karmamalakA sambandha nahIM rahatA aura prAptike liye AtmaguNoMkA paricaya, guNoM meM barbamAna anurAga usakA nijasvabhAva pUrNatayA vikasita ho jAtA hai taba vaha aura vikAsa-mArgako vRddha bhaDA caahiye| jIvAtmA saMsAraparibhramaNase chUTa kara muktiko prApta hotA 20-sake liye apanA hita evaM vikAsa cAhane hai aura mukta siDa amavA paramAtmA kahalAtA hai| bAloMko una pUjya mahApuruSoM mayabA sitAsmAoMkI zaraNa11-AtmakI pUrNavikasita evaM parama-vizuddha meM jAnA cAhiye jinameM mAtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM avasthAke atirikta paramAtmA yA Izvara nAmakI koI yA pUrNarUpase vikAsa huA ho, yahI unake liye kalyANakA puparIvastu nahIM hai| sugama-mArga hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnta 21- zaraNameM jAnekA Azaya upAsanA-dvArA unake guNoMmeM anurAga bar3hAnA, unheM apanA mArgapradarzaka mAnakara unake padacihnoM para calanA aura unakI zikSAoMdara amala karanA hai / 22- siddhiko prApta hue zuddhAtmAoMkI bhakti dvArA AtmotkarSa sAdhanekA nAma hI 'bhaktiyoga' hai| 23- zuddhAtmoMke guNoMmeM anurAgako tavanukUla vartanako athavA unake guNAnurAga- pUrvaka Avara-satkArarUpa pravRttiko 'bhakti' kahate haiM / 24 -- puSpaguNoMke smaraNase AtmAmeM pavitratAkA saMcAra hotA hai| 25 - sadbhaktise prazasta adhyavasAya evaM kuzalapariNAmoMkI upalabdhi aura guNAvarodhaka saMcita karmokI nirjarA hokara AtmAkA vikAsa sakatA hai / 26- saccI upAsanAse upAsaka usI prakAra upAsyake samAna ho jAtA hai jisa prakAra ki tailAvise susajjita battI pUrNa tanmayatA ke sAtha dIpakakA AliMganakaranepara tadrUpa ho jAtI hai / 27 - jo bhakti laukika lAbha, yaza, pUjA-pratiSThA, bhaya tathA rUDhi Adike vaza kI jAtI hai vaha sadbhakti nahIM hotI aura na usase AtmIya guNoMkA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai| 28- sarvatra lakSya-zuddhi evaM bhAvazuddhipara dRSTi rakhanekI jarUrata hai, jisakA sambandha vivekase hai| 29 -- binA vivekake koI bhI kriyA yathArtha phalako nahIM phalatI aura na vinA vivekakI bhakti hI sadbhakti kahalAtI hai / 30 - jabataka kisI manuSyakA ahaMkAra nahIM maratA taba taka usake vikAsakI bhUmikA hI taiyAra nahIM hotii| 31 - bhaktiyogase ahaMkAra maratA hai, isIse vikAsamArga meM use pahalA sthAna prApta hai| 32 -- binA bhAvake pUjA-dAna-japAvika usI prakAra vyartha haiM jisa prakAra ki bakarIke galemeM laTakate hue stana / varSa 11 34 - mohake mukhya do bheda hai eka darzanamoha jise mithyAtva bhI kahate hai aura dUsarA cAritramoha jo sadAcArameM pravRtti nahIM hone detA / 33- jIvAtmAoMke vikAsameM sabase bar3A bAdhaka kAraNa mohakarma hai jo anantadoSoMkA ghara hai| 35 - darzanamoha jIvakI dRSTimeM vikAra utpanna karatA hai, jisase vastutvakA yathArtha avalokana na hokara anyathA rUpameM hotA hai aura isIse vaha mithyAtva kahalAtA hai / 36- dRSTivikAra tathA usake kAraNako miTAneke liye AtmAmeM tatva-daciko jAgRta karanekI jarUrata hai 37 -- tatvadaciko usa samIcIna jJAnAbhyAsake dvArA jAgrata kiyA jAtA hai jo saMsArI jIvAtmAko tattva-atastvakI pahacAnake sAtha apane zuddhasvarUpakA, para-rUpakA, parake sambandhakA, sambandhase honevAle vikAra-doSakA athavA vibhAva pariNatikA, vikArake viziSTa kAraNoMkA aura unheM dUra karake nirvikAra - nirdoSa banane, bandhanarahita mukta hone tathA apane nijasvarUpameM susthita honekA parijJAna karAyA jAtA hai, aura isa taraha hRdayAndhakArako dUra kara -- bhUla-bhrAntiyoMko miTAkara -- AtmavikAsake sammukha kiyA jAtA hai / 38 - aise jJAnAbhyAsako hI 'jJAnayoga' kahate hai / 39 -- vastukA jo nija svabhAva hai vahI usakA dharma hai / 40 -- pratyeka vastumeM anekAneka dharma hote haiM, jo pArasparika apekSAko liye huye avirodha-rUpase rahate hai aura isIse vastukA vastutva banA rahatA hai| 41 -- vastuke kisI eka dharmako nirapekSarUpase lekara usI eka dharmarUpa jo vastuko samajhanA tathA pratipAdana karanA vaha ekAnta athavA ekAntavAda hai| isIko nirapekSa-nayavAda bhI kahate hai / 42 -- anekAntavAda isake viparIta hai| vaha vastuke kisI eka dharma kA pratipAdana karatA huA bhI dUsare dharmoko chor3atA nahIM, sabA sApekSa rahatA hai aura isIse use 'syAdvAda' athavA 'sApekSanayavAda' bhI kahate hai / 43 - jo nirapekSanayavAda hai ve saba mithyAdarzana haiM aura jo sApekSanayavAda haiM ve saba samyagdarzana haiN| 44 - nirapekSanaya para virodhakI dRSTiko apanAye hue svaparavarI hote hai, isIse jagatameM azAntike kAraNa haiN| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - kiraNa 1 vIra-zAsanake kucha mUla sUtra 45-sApekSanaya parake viroSako na apanAkara samanvaya 58-tadatatsvabhAvameM eka dharma dUsare dharmase svatantra kI dRSTiko liye hue svaparopakArI hote haiM, isase jagatameM na hokara usakI apekSAko liye rahatA hai aura mukhya-goSakI zAMti-sukhake kAraNa hai| vivaza usakI vyavasthA usI prakAra hotI hai jisa prakAra 46-ddaSTa aura iSTakA viroSI na honeke kAraNa ki mathAnIkI rassIke donoM siroNkii| syAvAda nirdoSavAda hai jabaki ekAntabAda donoMke virodhako 59-vivakSita mukhya aura avivakSita gauNa hotA hai| liye hue honese nirdoSavAda nahIM hai| 6.-mukhyake binA gauNa tathA gauNake binA mukhya nahIM 47-'syAt' zabda sarvayAke niyamakA tyAgI, payA- bntaa| jo gauNa hotA hai vaha nirAtmaka yA sarvathA abhAvarUpa iSTako apekSAmeM rakhanevAlA, virodhI dharmakA gauNarUpase nahIM hotaa| botanakartA aura paraspara-pratiyogI vastu ke aMgarUpa SaukI 61-vahI tatva pramANa-sikha hai jo tabatatsvabhAvako saMdhikA vidhAtA hai| lie hue ekAntavRSTikA pratiSedhaka hai| 48-jo pratiyogIse sarvathA rahita hai vaha AtmahIna 62-vastuke jo aMza (dharma) paraspara nirapekSa hoM hotA hai aura apane svarUpakA pratiSThApaka nahIM ho sktaa| ve puruSArthake heta athavA artha-kriyA karane meM samartha nahIM hote, ___ 49sa taraha sat-asat, nitya-anitya, eka, aneka, sApekSa aMza hI usa rUpa hote hai| zubha-azubha, loka-paraloka, bandha-mokSa, dravya-paryAya, sAmAnya 63-jo dravya hai vaha satsvarUpa hai| vizeSa, vidyA-avidyA, guNa-doSa athavA vidhi-nivedhAvike 64-jo sat hai vaha pratikSaNa utpAva-vyaya-prauvyase rUpameM jo asaMkhya ananta joDe hai unamese kisI bhI joke eka sAthIke binA dUsarekA astitva nahIM bana sktaa|| __65-utpAda tathA vyaya paryAyameM hote haiM aura prauvya guNa50-eka dharmImeM pratiyogI dharma paraspara avinAbhAva meM rahatA hai, isIse dravyako guNa-paryAyavAn bhI kahA gayA hai| sambandhako liye hue rahate hai, sarvathA rUpase kisI ekako kabhI vyavasthA nahIM bana sktii|| 66-jo sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotaa| 51-vidhi-niSedhAvirUpa sapta bhaMga saMpUrNatattvArthaparyAyoM- 67-jo sarvathA asat hai usakA kabhI utpAda nahIM meM ghaTita hote hai aura 'syAt' zabda unakA netRtva karatA hai| hotaa| 52-sAre hI naya-pakSa sarvathA rUpameM ati dUSita hai aura 68-vya tathA sAmAnyarUpase koI utpanna yA vinaSTa sthAtarUpameM puSTiko prApta hai| nahIM hotA; kyoMki dravya saba paryAyoMmeM aura sAmAnya saba 53-jo syAvAdI hai ve hI 'suvAdI' hai, anya saba vizeSoMmeM rahatA hai| kuvAdI hai| 69-vividha paryAya vyaniSTha evaM vividha vizeSa 14 jo kisI apekSA athavA nayavivakSAko lekara sAmAnyaniSTha hote hai| vastutattvakA kathana karate hai ve syAdvAdI hai, bhale hI 'syAt 7.-sarvathA dravyako tathA sarvapAparyAyako koI zambakA prayoga sAthameM na karate hoN| vyavasthA nahIM banatI aura na sarvathA pRthagbhUta vya-paryAya55-kuzalA'kuzala-karmAvika tayA bandha-mokSAvikakI kI mugapat hI koI vyavasthA banatI hai| sArI vyavasthA syAdvAdiyoM athavA anekAntiyoMke yahAM ho 71-sarvathA nityameM utpAda aura vinAza nahIM banate, banatI hai, dUsaroMke yahAM vaha nahIM bana sktii| vikAra tathA kriyA-kArakakI yojanA bhI nahIM bana sktii| 56-sArA vastutattva anekAntAtmaka hai| 57-jo anekAntAtmaka hai yaha abheva-bhedAtmakako 72-viSi aura niveSa donoM karvacit iSTa hai, sarvA taraha taktatasvabhAvako liye hotA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta 73-vidhi-niSedha vivakSAse mukhya-gauNakI vyavasthA 92-sabodha-pUrvaka bo bAcaraNa hai vahI sancAritra hai athavA jJAnayogIke karmAvAnako nimittabhUta boliyam -74-vastuke kisI eka dharmako pradhAnatA prApta hone- unakA tyAga samyakcAritra hai| para zeSa dharma gauNa ho jAte hai| 93-apane rAga-meSa-kAma-kocAsmiopoMko zAnta 75-stu vAstavama vidhi-nivevAdi-spa do-do karanese hI AtmAmeM zAntiko vyavasthA aura pratiSThA avaSiyoMse hI kAryakArI hotI hai| hotI hai| 76bAhya aura mAbhyantara athavA upAvAla aura nimitta 94-ye rAga-nevAvi-doSa, jo manakI samatAkA nirAdonoM kAraNoMke milanese hI kAryako niSpatti hotI hai| karaNa karanevAle hai, ekAnta dharmAbhiniveza-mUlaka hote haiM ___o satya hai vaha saba banekAntAtmaka hai, anekAntake aura mohI jIvoMke ahaMkAra-mamakArase utpanna hote hai| vinA satyakI koI sthiti hI nhiiN| 95-saMsArameM azAntike mukhya kAraNa vicAra-poSa aura AcAra-boSa haiN| 78-jo anekAntako nahIM jAnatA vaha satyako nahIM " pahacAnatA, bhale hI satyake kitane hI gIta gAyA kre| 96-vicAradoSako miTAnevAlA 'anekAnta' maura 79-anekAnta paramAgamakA bIja athavA nAgama- AcAradoSako dUra karanevAlI 'ahiMsA hai| kA prANa hai| . 97-amekAnta aura ahiMsA ho zAstA bIravina apavAvIrajina-zAsanake do pada hai| 80-jo sarvathA ekAnta hai vaha paramArtha-zUnya hai| 98-anekAnta aura hiMsAkA mAmaya lenese hI 81-jo dRSTi anekAntAtmaka hai vaha samyagdRSTi hai| vizva zAnti ho sakatI hai| 82-movRSTi anekAntase rahita hai vaha mithyA dRSTi hai| 99-jagatake prANiyoMko ahiMsA hI paramAhma hai, 83-jo kathana anekAntadRSTise rahita hai vaha saba kisI vyaktivizeSakA nAma paramabrahma nhiiN| mithyA hai| 100-jahAM bAhyAbhyantara bonoM prakArake pariprahoMkA 84-siddhi anekAntase hotI hai| tyAga hai vahIM usa ahiMsAkA vAsa hai| 85-sarvathA ekAnta apane svarUpakI pratiSThA karane meM 101-jahAM donoM prakArake parigrahoMkA bhAravahana bhI samartha nahIM hotaa| athavA vAsa hai vahIM hiMsAkA nivAsa hai| 86-o sarvathA ekAntabAdI hai ve apane barI mApa haiN| 102-jo parigrahameM Asakta hai vaha vAstava meM 87-jo anekAnta-anuyAyI hai ve vastutaH mahajjina- hiMsaka hai| matAnuyAyI hai, bhale hI ve 'mahanta' yA jinako ma jAnate hoN| 103-AtmapariNAmake ghAtaka honese mUTha, corI, 88-cayA, bama, tyAga aura samAdhimeM tatpara rahanA kuzIla aura parigraha ye saba hiMsAke hI rUpa hai| AtmavikAsakA mUla hai| 104-dhana-dhAnyAdi sampattike rUpameM jo bhI sAMsA. 89-samIcIna dharma savRSTi,sadghoSa aura saccAritra-rika vibhUti hai vaha saba bAgha parigraha hai| rUpa hai, yahI ratnatraya-pota aura molakA mArga hai| 105-Abhyantara parigraha paninoha, rAga, zeka, kAla, 10-anekAntavRSTiko 'sadRSTi' yA samyagdRSTi koSa, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya aura guptA ke rUpameM hai| 14AvRSTiko liye hue jo jJAna hai yaha sadoSa 106-tRSNA-mabIko aparipaha-sUryakezArA sukhAyA mAtA aura vidyA-naukAse pAra kiyA jAtA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 parama upAsya kauna ? 63 107-pAko zAnti babhISTa imniya-viSayoMkI 114-vastu ho abastu ho jAtI hai, prakriyAke badala sampattise nahIM hotI, pratyuta isake vRddhi hotI hai| jAne athavA viparIta ho jAnese / 108-AdhyAtmika tapako vRti liye hai bAhya 115-karma kartArako chor3akara anyatra nahIM rhtaa| tapa viSaya hai| 116-jokarmakA kartAha vahI usake phalakA bhoktaahai| 109-yadi AdhyAtmika tapakI vRddhi dhyeya athavA 117 anekAnta-zAsana hI azeSa-dhokA Azraya-bhUta lakSyameM na ho to bAhya tapazcaraNa ekAntataH zarIra-pIDana- aura sarva-ApadAoMkA praNAzaka honese 'sarvodayatI hai| ke sivA aura kucha nhiiN| 118-jo zAsana-vAkya dhoMmeM pArasparika apekSA110 saddhyAnake prakAzase AdhyAtmika andhakAra kA pratipAvana nahIM karatA vaha saba dharmAsa zUnya evaM viroSadUra hotA hai| kA kAraNa hotA hai aura kadApi 'sarvodayatIrSa nahIM ho 111-apane voSake mUla kAraNako apane hI samAdhi- sktaa| tejase bhasma kiyA jAtA hai| 119-Atyantika-svAsthya hI jIvoMkA saccA svArtha 112-samAdhikI siddhike liye bAhya aura Abhyantara hai, kSaNabhaMgura bhoga nhiiN| bonoM prakArake parigrahoMkA tyAga Avazyaka hai| 120-vibhAvapariNatise rahita apane anantajJAnAdi113-moha-zatruko sadRSTi, saMvitti aura upekSA- svarUpameM zAzvatI sthiti ho 'AtyantikasvAsthya kahalatI ma astra-zastroMse parAjita kiyA jAtA hai| hai, jisake liye savA prayatnazIla rahanA caahiye| parama upAsya kauna ? ve hai parama upAsya, moha jina jIta liyA ||ghv|| kAma-krodha-mada-lobha pachAr3e subhaTa mahA balavAna / mAyA-kuTilanIti-nAgani hana, kiyA Atma-satrANa // 1 // moha. jJAna-jyotise mithyAtamakA jinake huA vilopa / rAga-dveSakA miTA upadrava, rahA na bhaya auM zoka // 2 // moha. indriya-viSaya-lAlasA jinakI rahI na kucha avshess| tRSNA nadI sukhAdI sArI, ghara asaMga-vrata-veSa // 3 // moha. dukha udvigna kareM nahiM jinako, sukha na lubhAveM citt| AtmarUpasantuSTa, girne sama nirdhana aura savitta // 4 // moha. nindA-stuti sama lakheM bane jo niSpramAda niSpApa / sAmyabhAvarasa-AsvAdanase miTA hRdaya:santApa // 5 // moha. ahaMkAra-mamakAra-cakrase nikale jo dhara dhIra / nirvikAra-nirvaira hue, pI vizva-premakA nIra // 6 // moha. sApa Atmahita jina vIroMne kiyA vishv-klyaann| 'yuga-mumukSu' unako nita dhyAve, chor3asakala abhimAna // 7 // moha. -yugabIra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FIND TH aja-sambodhana (vadhya-bhUmi kojAtA humA bakarA) he aja !kyoM viSaNNa-mukha ho tuma, kisa cintAne gherA hai ? para na uThatA dekha tumhArA, khinna citta yaha merA hai| dekho, pichalI TAMga pakar3a kara, tumako vaSaka uThAtA hai / aura borase calaneko phira, dhakkA detA jAtA hai !! kara detA hai ulaTA tumako do pairoMse khar3A kabhI ! dA~ta pIsa kara aiMTha rahA hai kAna tumhAre kabhI kabhI !! kabhI tumhArI kSINa-kukSi mukke khUba jamAtA hai ! aNDa-koSako khIMca nIca yaha phira phira tumheM calAtA hai!! sahakara bhI yaha ghora yAtanA, tumanahiM kadama bar3hAte ho, kabhI dubakate, pIche haTate, aura Thaharate jAte ho !! mAnoM sammukha khar3A huA hai siMha tumhAre baladhArI, ArtanAvase pUrNa tumhArI 'me meM hai isa bama sArI !! zAyada tumane samajha liyA hai aba hama mAre jAveMge, isa durbala auM dIna-dazAmeM bhI nahi rahane pAveMge !! chAyA jisase zoka hRdaya meM isa jagase uTha jAnekA, isI lie hai yatna tumhArA, yaha saba prANa bacAne kA !! para aise kyA baca sakate ho, soco to, hai dhyAna kahAM ? tuma ho nibala, sabala yaha ghAtaka, niSThura, karuNA-hIna mhaa| svAyaM-sAdhutA phaila rahI hai, nyAya tumhAre lie nahIM ! rakSaka bhakSaka hue, kaho phira,kauna sune phariyAda kahIM !! isase behatara khuzI khuzI tuma vadhya-bhUmiko jA karake, badhaka-churIke nIce rakha do nija sira, svayaM mukA krke| 'Aha bharo usa bama yaha kahakara,"ho koI avatAra nayA, mahAvIrake sadRza jagatameM, phailAve sarvatra dayA" // -yugavIra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra zrIjugalakizorajIkA 'TrasTanAmA" aura pablika TrasTake rUpameM 'vIrasevAmandira-TrasTa' kI sthApanA [mukhtAra zrI jugalakizorajIne san 1942 meM apanA 'vasIyatanAmA' likhakara usakI rajisTarI karAdI thI, jisameM apane dvArA saMsthApita 'vIra-sevA-mandira ke liye TrasTakI bhI eka yojanA kI gaI thii| yaha yojanA unake dehAvasAnake bAda hI kArya meM pariNata hotii| aba unhoMne apane jIvanameM hI ukta TrasTakI sthApanA karake use pablika-TrasTakA rUpa de diyA hai, TrasTakI rajisTrI karA dI hai aura apanI sampatti TrasTiyoke supurda kara dI hai| unake TrasTanAmA ( Deed of Trust) kI pUrI nakala sarvasAdhAraNakI jAnakArIke liye yahAM prakAzita kI jAtI hai| -nemicanda vakIla, maMtrI vIrasevAmandiraTrasTa'] zrIsamantabhadrAya namaH maiki jugalakizora 'mukhtAra' putra caudharI lAlA natthUmala va pautra caudharI lAlA dharmadAsakA, jAtise jaina agravAla siMhala-gotrI, nivAsI kasbA sarasAvA tahasIla nakur3a jilA sahAranapurakA huuN| jo ki meM sampattivAna hUM aura mere koI santAna putra yA putrIke rUpa meM nahIM hai, dharmapatnI zrImatI rAjakalI devI bhI jIvita nahIM hai-usakI mRtyu 16 mArca san 1918 IsvIko ho cukI hai, apanI pacAsa varSakI umra ho jAne para ke zuru dina tA0 4 disambara san 1927 ko mere brahmacaryavrata le lenekI vajahase ina donoMkI yAnI patnI aura santAnakI Age ko koI sambhAvanA va AvazyakatA bhI avaziSTa nahI hai aura dattaka putra leneke vicArako mai bahuta arsese chor3a cukA huuN| isake sivAya, maMgasira sudi ekAdazI sambat 1934 vikramakA janma honeke kAraNa umra (Ayu) bhI merI isa vakta 73 varSase Upara ho gaI hai aura 12 pharvarI san 1914 ko mukhtArakArI chor3a deneke vaktase merI cittavRtti evaM Atma-paritakA jhukAva adhikase adhika lokasevA yAnI pablika sarvisa aura dharma evaM jAtiko khidamatakI tarapha hotA calA gayA hai, jisakA AkhirI natIjA yaha huA ki maine jIvanake usa dhyeya (makasada) ko kucha AlA paimAne para pUrA karaneke liye apanI jAta khAsase khudakI paidA kI huI bhArI rakama lagAkara apanI janmabhUmi kasbA sarasAvAmeM 'vIra-sevA-mandira' nAmaka eka AzramakI sthApanAke lie bilDiga ( building ) kA nirmANa kiyA, jo ambAlA-sahAranapura-roDa para sthita hai aura jisame ukta Azramake udghATana kI rasma (opening ceremony) vaizAkha sudi 3 (akSaya tRtIyA) sambat 1993 mutAbika tA0 24 aprela san 1936 ko eka bar3e utsavake rUpameM amalameM AI thii| udghATanakI rasmake bAdase ukta AzramameM pablika lAibrerI, kanyA-vidyAlaya, dharmArtha auSadhAlaya, anusandhAna ( Research ), anuvAda, sampAdana, prAcIna grantha-saMgraha, granthanirmANa, granthaprakAzana aura 'anekAnta' patrakA prakAzanAdi jaise lokasevAke kAma hote Aye haikanyA-vidyAlaya aura auSadhAlayako chor3akara zeSakArya isa vakta bhI usama barAbara ho rahe hai-dhArmika aura loka-sevA ( Religious and charitable) jaise kAmoMke liye hI vaha saMkalpita hai, kaI vidvAn paMDita usameM kAma karate hai, mai bhI vahIM rahakara dina rAta sevA-kArya kiyA karatA hUM aura vahI merI sArI tavajjaha ( attention) aura dhyAnakA kendra banA huA hai| 1. yaha TrasTanAmA 468)ke 8sTAmpoM para hai jinakI kharIda 20 aprela san 1951ko khajAnA kalakTarI sahAranapurase huI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 ukta 'bIra-sevA-mandira ko apanI sampattikA sabase bar3A hakadAra aura vArisa samajhakara maiMne usake hakameM eka vasIyatanAmA tA0 20 aprelako svayaM apanI kalamase likhakara use 24 aprela san 1942 I0 ko sahAranapurameM saba-rajisTrAra, ke yahAM rajisTrI karA diyA thA, jisameM vIrasevAmandira saMsthAkI bhAvI unnatike lie 'vIrasevAmandira-TrasTa kI bhI eka yojanA kI gaI thI aura usake uddezya va dhyeya nirSarita kiye gaye the| aba meM apane jIvana meM hI 'vIrasevAmandira-TrasTa' ko kAyama karake aura usako apanI sampatti dekara bhAvI cintAoMse mukta honA cAhatA hUM aura cAhatA hUM ki TrasTakI kArravAI mere sAmane hI abAdhitarUpase prArambha ho jAya / usIke lie yaha dastAvez2a TrasTanAmA ( Deed of Trust ) apanI svastha dazAmeM binA kisIke dabAva yA jabaradastIke apanI svatantra icchA aura khuzIse likha rahA hUM aura isake dvArA bIrasevAmandira-TrasTako kAyama karatA hUM aura yahI vaha TrasTa hogA jisakA ullekha mere ukta vasIyatanAmA( Will ) meM hai aura aba isIke anusAra TrasTakI saba kArravAI saMcAlita huA kregii| TrasTakA aura TrasTako prApta saMsthAkA nAma, TrasTake uddezya va dhyeya, TrasTakI sampatti, TrasTiyoMke nAma aura TrasTiyoMke adhikAra va kartavya nimna prakAra hoMge: 1. TrasTakA aura dRsTako prApta saMsthAkA nAma -isa TrasTakA nAma 'vIrasevAmandira-TrasTa' hogA aura jisake hitArtha yaha TrasTa kAyama kiyA gayA hai usa saMsthA (Beneficiery) kA nAma 'vIrasevAmandira' hai, jise mujha TrasTa-saMsthApaka (Founder or author of the Trust) ne 24 aprela san 1936 I0 ko apanI janmabhUmi sarasAvA nagarameM saMsthApita kiyA thA aura jisako janatA ( Public ) ne apane dAnoM ( Donations) Adike dvArA apanAyA hai tathA jisase vaha barAbara upakRta evaM lAbhAnvita hotI rahI hai| 2. dRsTake uddezya aura dhyeya-isa TrasTa aura vIrasevAmandirake uddezya aura dhyeya (Aims and Objects) nimna prakAra hoMge, jo saba jaina dharma aura tadAmnAyakI unnati evaM puSTike dvArA lokakI saccI Thosa sevAke nimitta nirdhArita kiye gaye hai (ka) jainasaMskRti aura usake sAhitya tathA itihAsase sambandha rakhanevAle vibhinna graMthoM, zilA-lekhoM, prazastiyoM, ullekha-vAkyoM, sikkoM, mUttiyoM, sthApatya va citra-kalAke namUnoM Adi sAmagrIkA lAyabrerI va myUjiyama (Library and Museum) Adike rUpameM acchA saMgraha karanA aura dUsare graMthoMkI bhI aisI lAyabrerI prastuta karanA jo dharmAdi-viSayaka khojake kAmoMmeM acchI madada de ske| (kha) ukta sAmagrI parase anusaMdhAna-kArya calAnA aura usake dvArA luptaprAya prAcIna jaina sAhitya, itihAsa va tatvajJAnakA patA lagAnA aura jainasaMskRtiko usake asalI tathA mUla rUpameM khoja nikaalnaa| (ga) anusaMdhAna va khojake AdhAra para naye maulika sAhityakA nirmANa karAnA aura loka-hitakI dRSTise use prakAzita karAnA; jaise jainasaMskRtikA itihAsa, jainadharmakA itihAsa, janasAhityakA itihAsa, bhagavAna mahAvIrakA itihAsa, pradhAna pradhAna jainAcAryoMkA itihAsa, jAti-gotroMkA itihAsa, aitihAsika jainavyaktikoSa, jainalakSaNAvalI, jainapAribhASika zabdakoSa, jainagraMthoMkI sUcI, jaina-mandira-mUrtiyoMkI sUcI aura kisI tattvakA nayI zailIse vivecana yA rahasyAdi taiyAra karAkara prakAzita karanA / (gha) upayogI prAcIna jainagraMthoM tathA mahattvake navIna graMthoM evaM lekhoMkA bhI vibhinna dezI-videzI bhASAoMmeM nayI zailIse anuvAda tathA sampAdana karAkara athavA mUlarUpameM hI prakAzana krnaa| prazastiyoM aura zilAlekhoM Adike saMgraha bhI prathak rUpase sAnuvAda tathA binA anuvAdake hI prakAzita krnaa| (Ga) jainasaMskRtike pracAra aura pablikake AcAra-vicArako UMcA uThAneke liye yogya vyavasthA karanA, vartamAnameM prakAzita 'anekAnta' patrako cAlU rakhakara use aura unnata tathA lokapriya banAnA / sAtha hI, sArvajanika upayogake paimpaleTa va TraikTa (laghu-patra-pustikAeM) prakAzita karanA aura pracAraka ghumaanaa| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] mukhtAra zrIjugalakizorajI kA 'TrasTanAmA' (ca) jaina sAhitya, itihAsa aura saMskRtikI sevA tathA tatsambandhI anusaMdhAna va naI paddhati se graMtha nirmANake kAmoMmeM dilacaspI paidA karane aura yathAvazyakatA zikSaNa (TreniMga) dilAneke liye yogya vidvAnoMko skAlazipsa (vRttiyAMbajIfe) denaa| (cha) yogya vidvAnoMko unakI sAhityika sevAoM tathA itihAsAdi-viSayaka viziSTa khojoMke liye puraskAra yA upahAra denA / aura jo sajjana niHsvArtha-bhAvase apaneko jainadharma tathA samAjakI sevAke liye arpaNa kara deveM unake bhojanAdi-kharca meM sahAyatA pahuMcAnA / (ja) 'karmayogI jainamaMDala' athavA 'vIra-samantabhadra-gurukula kI sthApanA karake use calAnA / 3. dRsTakI sampatti--merI nimnalikhita sampatti (jAyadAda) jisakA mai hara tarahase binA kisIkI zarAkata yA sAjhedArIke mAlika va kAbija hai, jisa para kiphAlata (bandhakatva) vagairahakA koI bhAra nahIM hai aura jisa para mujhe svatantrarUpase pUrA adhikAra kisIko dene yA becane AdikA prApta hai, usako maiM vIrasevAmandira-TrasTakI sampatti ghoSita karatA hubAsTiyoMko (jinameM ve saba TrasTI zAmila hai jinake nAma nIce diye gaye haiM, jo unameM se avaziSTa raheM yA rahe aura jisakI yA jinakI samaya samaya para naye TrasTIke rUpameM niyukti kI jAya, muntakila aura samarpita (Transfer and Assign) karatA hUM aura TrasTIjana isa sampatti ko vIrasevAmandira-TrasTake hitArtha agrollekhita adhikAroM va kartavyoM aura pratibandhanoMke sAtha apane adhikArameM rkheNge| (I hereby transfer and assign to the Trustees, which expression includes the Trustees named below, Survivor or Survivors of them and the Trustee or Trustees for the time being appointed for the Trust hereby created, all my property detailed below to hold the same to the Trustees upon the Trust and with and subject to the powers, provisions and conditions here-in-after declared and expressed concerning the same.) yaha sampatti aba vIrasevAmandira-TrasTakI maujUdA (vartamAna) sampatti hogI aura TrasTake ukta uddezyoM tathA dhyeyoMko athavA unameMse kisIke bhI pUrA karanake kAmameM aavegii| maine isa sampattise apanA kabjA va dakhala mAlakAnA uThAkara TrasTiyoMkA kabjA va dakhala karA diyA hai| aba merA yA mere sthAnApannoM aura uttarAdhikAriyoMkA nijI koI svatva (Right), adhikAra athavA sambandha kisI prakArakA nahIM rahA aura na AgAmIko hogA (a) vIrasevAmandira-bilDiMga, jisakI cauhaddI nIce dI jAtI hai, maya una saba imArAtake jo usa ahAtemeM tAmIra kI gayI hai jo bainAmA(vikraya-patra) mavarkhA 25 pharvarI va musaddakA rajisTrI 28 pharvarI san 1934ke dvArA lA. nAharasiMha jaina sarasAvA nivAsIke pAsase kharIda kiyA gayA thA aura jisameM bhItarakI tarapha nIcekI maMjilameM eka gusalakhAnA tathA do jInoke alAvA eka hAla (Hall) va bAraha kamare haiM, UparakI maMjilameM, tIna kamare haiM aura bAharakI tarapha teraha dukAneM haiM, maya ukta ahAtekI samasta arAjI (bhUmi) ke jisameM se kucha arAjI dakSiNadvArakI tarapha abhI khAlI par3I huI hai aura jisameM makAnoM Adike liye kucha buniyAdeM bharavA dI gayI hai, usa ghera-sahita jisakA vivaraNa agale naM. (A) meM diyA gayA hai / isa bilDiMgase kirAyekI sAlAnA AmadanI 672) hai aura mAliyata 20425) rupaye hai takhamInana / bilDiMgakI cauhaddI nimna prakAra hai pUrvI hada-daravAjA sadara vIrasevAmandira-bilDiga tatsambandhI dukAnoMke darvAjoM-sahita, maya cabUtaroM-sAyabAnoM va sahana (mAMgana) vagairaha dukAnAta aura unake bAda par3Ava sarakArI / pazcimI hada-Abacaka muztA , jisameM vIrasevAmandira-bilDigakA pAnI par3atA va bahatA hai aura usakI nijI nAlI bhI maya puzteke banI huI hai tathA apanA eka banda daravAjA bhI upara jAneke liye hai aura jisake bAda vArisAna lA. kabUlasiMha vagairahake makAnAta ghor3ese TUTe-phUTe malabekI zakla meM par3e haiM aura kucha makAnAta vArisAna lA jIyAlAlake bhI hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhanekAnta [varSa 11 uttarI hada-darabAjA sadara (dvitIya) bilDiMga-sambandhI dukAnoMke daravAjoM-sahita, maya sahana dukAnoMke aura usake bAda sar3aka sarakArI 'ambAlA-sahAranapura-roDa maya kUcA khAsa vIrasevAmandira jo dvitIya dvAra uttaramukhIse hokara sar3aka sarakArIse jA milatA hai| dakSiNI hada--madarasA sarakArI, kUcA khAsa muztA , daravAjA dakSiNI vIrasevAmandira-bilDiMga abhimukha ku~cA khAsa maya arAjI sahana, makAnAta vArisAna bAbU rAmaprasAda aura paMcadarA muttAllika jainamandira musammAta bullI kvr| (A) eka ghera (ahAtA) pUrvamukhI, maya do makAnAta pUrvamukhIke, jo bajariye bainAmA mavarkhA 15 disambara san 1936 va musaddakA rajiSTarI 12 apraila san 1937 pAsase musammAta puSpamAlA va lAlA samandaralAla jainake 300)tIna sau ru0 meM kharIda kiyA thA aura jisakA jarUrI tAmIra va marammatake bAda eka daravAjA uttarakI tarapha kholakara use vIrasevAmandirabilDigameM zAmila kara liyA gayA hai, maya laghu bAgIceke jo ukta ahAte meM sthita hai aura isaliye isakI hadeM vIrasevAmandira-vilDiMgakI cauhaddImeM A gaI hai arthAt pUrvameM vIrasevAmandira-bilDiMgake dakSiNa-dvArakI tarapha khAlI par3I huI arAjI hai, pazcimameM AbacakAdika hai, dakSiNameM vArisAna bAbU rAmaprasAdake makAnAta tathA ukta paMcadarA hai aura uttarameM vIrasevAmandira bilDiMga ke makAna tathA bhItarI sahana (Agana) hai| isa kI mAliyata jAyadAda naM0 (a) meM zAmila kara dI gaI hai| (i) eka havelI pUrvamukhI jaddI, jo baiThaka tathA makatabake nAmase prasiddha hai, sarasAvA muhallA kAnUgoyAnake caukameM sthita hai aura takasImanAmA mavarkhA 11 pharvarI san 1928 va musaddakA rajisTrI 13 pharvarI san 1928ke dvArA mujhe bhAIbAMTameM prApta huI hai aura jisakI hadeM nIce dI jAtI hai| isase kirAyekI sAlAnA AmadanI prAyaH 72) rupaye hai aura isa liye mAliyata 1440) ke karIba hai| hadeM nimna prakAra hai: pUrvI hada-cabUtarA ba sahana ukta havelI aura usake bAda rAstA zAraja aam| sahana muztarkA hai| pazcimI hada-ahAtA dakSiNamukhI lAlA rUpacanda alIpurA nivAsIkA / uttarI hada-makAnAta havelI lA. rUpacanda jaina alIpurA nivAsIke / dakSiNI hada-Ama rAstA arthAt sar3aka sarakArI / (I) eka caubArA sUryamukhI va dakSiNamukhI jo ukta muhallA kAnU goyAnameM apanI purAnI havelI jaddI pazcimamukhIkI, jisakI hadeM nIce dI jA rahI hai, UparakI maMjilame sthita hai aura apanA apane bhAiyoMkA tathA pitA-pitAmahAdikA janmasthAna hai aura ukta takasImanAmAke dvArA mujhe bhAI-bA~TameM prApta huA hai| isase kirAyekI sAlAnA AmadanI prAyaH 48) rupaye hai aura isa liye mAliyata 960) ru. hai| hadeM havelI pazcimamukhI isa prakAra hai: pUrvI hada-makAnAta vArisanA lA. govindarAya sAhaba jaina / pazcimI hada-rAstA zArA Ama / uttarI hadamakAnAta lA0 mahAvIra prasAda jaina caurIvAloMke maya Avacaka muztarkA / dakSiNI hada-rAstA zAraja Ama / (u) ukta purAnI havelI jaddI pazcimamukhIke anya makAnAta, jinameM tIna koThe eka tidarI aura tIna caubAre to bajariye tabAdalenAmA mavarkhA 6 maI san 1948 va tatimmA (pariziSTa) tabAdalenAmA mavarkhA 7 maI, donoM musaddakA rajisTrI 7 maI san 1948 ke ci0 bAbU pradamana kumAra ke pAsa se merI milakiyata aura kabje va dakhalameM Aye haiM aura jinake kucha hissoMke gira jAne Adike kAraNa unheM bAdako banavAyA gayA hai, aura eka koThA bajariye bainAmA mavarkhA 14 navambara vamusahakA rajisTrI 15 navambara san 1949 pAsa se DA. zrI canda putra bAbU rAmaprasAda ke kharIdA gayA aura jisake Upara cauvArA naM (I) sthita hai| ina makAnoMse kirAyekI sAlAnA AmadanI prAyaH 120) aura isa liye mAliyata prAyaH 2400) ru. hai| (U) dehalI klAtha eMDa janarala milsa kaM. limiTeDa dehalIke sAta sau chaha ADinerI zeyarsa (Ordinary Shares) jinake nambara isa prakAra hai-146235 se 146454 taka, 260569 se 260678 taka, 475491 se 475513 taka, 640898 se 641117 taka, 755232 se 755341 taka, 970154 se 970976 taka / ina meM se pratyeka zeyara (hisse) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mukhtAra zrIjugalakizora kA 'TrasTanAmA' kI phesa velyU ( Face value) 25) hai aura ye saba zeyarsa kramazaH sArTiphikeTa naM. 505,114 pratyeka mavarkhA 30 apraila sana 1939 vanaM. 2918 mavarkhA 10 mArca san 1941 (TrAMsaphara naM.6067 mavarkhA 19 mArca san 1941) naM. 89/436, 94/961, 108/2398 pratyeka mavarkhA 15 janavarI san 1947 meM darja hai / mAliyata prAyaH 17650) ru. hai| (R) dehalI klAtha aiMDa janarala milsa kampanI limiTeDa dehalIke 60 kyUmyUleTiva priphireMsa zeyarsa (Cumulative Preference Shares), jinase pharsTa kyU. pri. zeyarsake naM. 18717 se 18746 taka haiM, jo sArTiphikeTa naM. 359 mavarkhA 30 aprela san 1939 meM darja hai, aura 30 saikeMDa kyU. pri. yezeyarsake naM. 53371 se 53390 taka tathA 63184 se naM. 63193 taka hai jo kramazaH sArTiphikeTa naM. 530 va 598, pratyeka mavarkhA 30 apraila san 1939 meM darja haiN| inameMse pratyeka zeyarakI phesa velyu bhI 25) ru. hai| mAliyata prAyaH 1500) hai| (R) sAutha bihAra sugara milsa limiTeDa kampanIke pacAsa ADinerI ( Ordinary ) aura pacAsa DipharDa ( Deferred ) zeyarsa, jinameMse ADinerI zeyarsake naM. 59599 se 59648 taka haiM, jo sATiphikeTa ( Script )naM. 790 mavarkhA 27 mArca san 1933 TrAMsaphara naM. 8 mabarkhA 10 agasta san 1933 meM darja hai aura DipharDa zeyarsake naM. 49596 se 49645 taka hai jo sArTiphikeTa ( Script ) naM. 420 mavarkhA 19 julAI san 1939 meM darja hai| inameMse ADinerI zeyarsakI phesa velyU 10) prati zeyara aura DipharDa zeyarsakI phesa velyU 2 // ) prati zeyara hai / kula mAliyata 625) ru. hai| (la) merI nijI lAyabrerI maya tatsambandhI sAmAnake, jisa sabakI taphasIla vIrasevAmandirake rajisTraroMmeM darja hai / mAliyata prAyaH 50000) ru. hai| noTa-ukta sampattike alAvA jo sampatti nakadI, graMtha, pharnIcara yA anya sAmAna Adike rUpameM mujhe vIrasevAmandirake liye kisIse bhI prApta huI hai yA vIrasevAmandirako prApta Arthika sahAyatAke AdhAra para kharIdI gayI hai athavA prakAzita-aprakAzita graMthoM Adike rUpameM taiyAra karAI gaI hai aura jisakI taphasIla vIrasevAmandirake rajisTraroMmeM darja hai vaha merI nijI cIja yA sampatti na hokara pahalese hI vIrasevAmandirakI sampatti hai aura rhegii| (TrasTa kI sampatti (a) se (la) takakI kula mAliyata pacAsa hajAra ru. ke andara hai|) 4. isTiyoM ke nAma-vIrasevAmandira TrasTake jo TrasTI philahAla niyukta kiye gaye haiM unake nAma maya pateke isa isa prakAra hai (1) bAba choTelAlajI jaina suputra seTha rAmajIvana sarAvagI, 29 indra-vizvAsa roDa, poSTa belagachiyA, kalakattA 37 // (2) lAlA kapUracandajI suputra lA. mUlacandrajI jaina, mAlika pharma 'vizesuranAtha mUlacanda' Timbara marceNTsa kirAcI khAnA, kAnapura / (3) lAlA jugalakizorajI kAgajI suputra lAlA saradArImalajI jaina, pArTanara pharma 'dhUmImala dharmadAsa', cAvar3I bAjAra, dehlii| (4) bAbU jaya bhagavAnajI eDavokeTa, suputra lA. sulatAnasiMhajI, pAnIpata (I. pNjaab)| (5) bAbU nemacandajI eDavokeTa, suputra lA. dhavalakiratajI jaina, yAdagArakA var3atallA, sahAranapura / (6) bAbU nAnakacandajI suputra lA. ciraMjIlAlajI jaina riTAyarDa esa.DI.o, jamIMdAra sarasAvA ji. sahAranapura / (7) jugalakizora mukhtAra putra lA. natthUmalajI jaina, adhiSThAtA 'vIrasevAmandira', sarasAvA ji. shaarnpur| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 5. dRsTiyoMke adhikAra va kartavya-prastuta -vIrasevAmandira-TrasTake TrasTiyoMke adhikAra va kartavya nimna prakAra hoMge: (1) TrasTake uddezyoM va dhyeyoMko pUrA karane karAne ke liye hara saMbhava prayatna karanA TrasTiyoMkA pradhAna kartavya hogA aura isake liye ve sampattikI rakSA, vRddhi tathA sadupayogakI tarapha apanA pUrA dhyAna rkheNge| (2) drasTiyoMko adhikAra hogA ki ve TrasTake ukta uddazyoM tathA dhyeyoMko pUrA karane karAneke liye aneka vibhAga mA DipArTameMTa kAyama kareM, saMsthAkI zAkhAeM athavA upazAkhAeM kholeM aura unakI aisI prabandhakAriNI samitiyAM (kameTiyAM) niyata kareM jo TrasTiyoMkI dekha-rekha meM TrasTiyoM dvArA nirdhArita niyamoMke anusAra apanA apanA kArya sampanna kareMgI aura jinameM aise vyakti bhI zAmila kiye jAyeMge jo TrasTIja ( Trustees ) nahI hoNge| (3) TrasTI janoMko adhikAra hogA ki ve AvazyakatAnusAra naye TrasTiyoMkA cunAva karake apanI saMkhyAvRddhi karaleM, parantu kisI bhI samaya TrasTiyokI saMkhyA pandrahase adhika nahI hogI aura na sAtase kama hI rhegii| (4) TrasTiyoMko adhikAra hogA ki ve apanemeMse kisIko pradhAna, mantrI, koSAdhyakSa Adi padAdhikArI niyata karala aura aise niyama-upaniyama bhI nirdhArita karaleM jo dRsTake ukta uddezyoM tathA dhyeyoMko ThIka taurase pUrA karane aura TrasTiyoMkI kartavya-pUrtike liye jarUrI tathA munAsiba hoN| padAdhikAriyoMkA cunAva trivArSika huA kregaa| dRsTiyokI mITiMga kama se kama chaha mahIne meM eka bAra jarUra huA kregii| mITiMgakA korama kisI bhI samaya eka baTA tIna TrasTiyoMse kamakA nahIM hogA aura TrasTakI saba kArravAI bahumatase sampanna huA kregii| koramake liye tihAIkA baTavArA barAbara na honepara baTAIke aMza athavA usakI kasarako eka vyakti mAnA jaaygaa| yadi koI mITiMga pUrA korama na honeke kAraNa sthagita hogI to agalI mITiMga koramake pUrA na honepara bhI kI jA skegii| (5) yadi koI TrasTI tyAgapatra (istIphA) de, TrasTake kAmako ThIka taraha karaneke yogya na rahe yA kAnUnI dRSTise TrasTakA membara na raha sake athavA kisI daivI ghaTanAse usakA sthAna rikta (khAlI) ho jAya to aisI saba hAlatoMmeM zeSa TrasTiyoMko adhikAra hogA ki ve TrasTiyoMkI nyUnatama saMkhyA Adiko dhyAnameM rakhate hue yadi Avazyaka samajheM to dRsTiyokI eka mITiMga bulAkara usake sthAnapara koI aisA nayA TrasTI cuna leveM jo dRsTIke kAmako ThIka taurase sampanna kara sake aura jisase TrasTake kAmoMmeM acchI sahAyatA mila sake aura isa taraha bAda ko niyukta huA hara TrasTI Adima athavA apane pUrvavartI TrasTiyoMke samakakSa hogA aura usako bhI TrasTIke saba adhikAra prApta hoNge| (6) yadi koI TrasTI TrasTakI lagAtAra tIna mITiMgoMmeM binA kisI khAsa kAraNake anupasthita raheMge to unase pUchane ke bAda TrasTake prati unakI upekSA mAlUma honepara zeSa TrasTiyoMko unheM TrasTase pRthak kara dene aura unake sthAnapara dUsarA yogya TrasTI cuna lenekA adhikAra hogaa| isa nayecune TrasTIko bhI TrasTIke saba adhikAra prApta hoNge| (7) yadi koI sajjana 'vIrasevAmandira' yA 'vIrasevAmandiraTrasTa'ko apanI koI cala yA acala sampatti pradAna karanA cAheM athavA kara jAya to TrasTiyoMko use grahaNa karane tathA TrasTake kAmoMmeM kharca karanekA pUrA adhikAra hogaa| aisI bAdako prApta sampatti bhI TrasTakI sampatti samajhI jAvegI aura usake sAtha bhI isa TrasTakI sampatti-jaisA vyavahAra hogaa| (8) TrasTiyoMko TrasTakI jAyadAda maujUdA va AyandAkA kirAyA, munAphA, lagAna, sUda aura inakamaTaiksakI vApisI Adi vasUla karane aura saba prakArake prabandha karanekA pUrA adhikAra hogaa| aise rupayeko bhI vasUla karanekA unheM adhikara hogA jise koI kahIM vIrasevAmandirako dAna kara gayA ho| (9) TrasTIjana TrasTakI AmadanI aura kharcakA hisAba bAkAyade rakkheMge aura use kisI yogya oNDITara (Auditor) se baoNDiTa (jAMca) karAkara vArSika rUpameM sarvasAdhAraNakI jAnakArIke liye avazya prakAzita karate rahA kreNge| (10) vIrasevAmandira-TrasTake liye kisI zIDayUlDa ( Scheduled ) baiMka yA baiMkoMmeM yA posTa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mukhtAra zrIjugulakizorajIkA 'TrasTanAmA' bAphisameM ekAunTa (hisAba) kholA jAyagA aura TrasTakA prAya: saba rupayA ukta baiMka yA baiMkoM AdimeM jamA rahegA aura jarUrata par3anepara TrasTakI vyavasthAke anusAra pradhAna athavA mantrI Adike hastAkSaroMse nikAlA jaaygaa| yadi TrasTake hita evaM lAbhakI dRSTise tIna cauthAI TrasTiyoMkI sammati ho to TrasTakA kucha rupayA kisI vizvasta pharma yA vyakti vizeSake pAsa bhI jamA ho skegaa| (11) TrasTIjana TrasTako prApta honevAlI vArSika AmadanIke prAyaH bhItara hI vArSika kharca kiyA karege aura jahAM taka bhI ho sakegA AmadanIkA dasavAM hissA hara sAla jarUratake liye rijarva ( Reserve ) rakkhA krege| (12) yadi kisI samaya TrasTIjana yaha anubhava kareM ki TrasTake uddezyoM va dhyeyoMkI yatheSTa pUrti ke liye vIrasevAmandira AzramakA dehalI Adi kisI anya sthAnameM sthAna parivartana honA atyanta Avazyaka hai to unheM adhikAra hogA ki ve isa saMsthAkA sthAna-parivartana usa dUsare sthAnapara kara deveM; lekina zarta yaha hai ki usa dUsare sthAnapara TrasTake kAmoMke liye pahalese bilDigakA acchA yogya prabandha ho aura kucha sajjanoMkA TrasTake kAmoMmeM hArdika sahayoga bhI prApta ho| parantu dUsare sthAnapara le jAkara isa sasthAko sasthApakakI spaSTa icchA aura anumatike vinA kisI dUsarI saMsthAmeM zAmila yA antarlIna nahI kiyA jAyagA / isakA astitva 'vIrasevAmandira' ke nAma aura kAmake sAtha alaga hI rhegaa| (13) yadi 'vIrasevAmandira' saMsthAko sthAyI rUpase kisI dUsarI jagaha lejAyA jAya to sarasAvAmeM vIrasevAmandirakI jo vizAla bilDiMga hai vaha badastUra vIrasevAmandira-bilDiMga ke nAmase hI kAyama rakkhI jAyagI aura TrasTiyoke hI prabandha, nirIkSaNa evaM vyavasthAke AdhIna rhegii| TrasTIjana use yA usake kisI bhAgavizeSako jainiyoMke kisI gurukula, hAIskUla, tyAgI-brahmacArI Azrama, karmayogI yA udAsInAzrama, auSadhAlaya tathA vidyAlayako athavA ahiMsA aura anekAntAtmaka satyadharmako pracAraka kisI dUsarI saMsthAko munAsiva zartoMke sAtha upayogake liye de sakate hai aura aisA ve bilDiMgake kisI bhAgavizeSake sambandhameM usa vakta bhI kara sakate hai jaba ki saMsthAkA sthAyIrUpase koI sthAna-parivartana na huA ho| sthAyI sthAna-parivartanakI hAlatameM yadi ve cAheM to dharmazAlA yA udyogazAlAke rUpameM bhI sArI bilDiMgako pariNata kara sakate hai| parantu yadi daza varSa taka bhI vaisI koI jainasaMsthA usa bilDiMgameM saMsthApita na ho sake to adhikAraprApta TrasTIjana usa bilDiMgako beca bhI sakeMge aura becanese prApta huA rupayA TrasTake vizeSa kAryoMmeM athavA dUsarI kisI acchI upayogI evaM lAbhaprada jAyadAdake kharIdane meM lagAyA jAyagA; magara zarta yaha hai ki bIrasevAmandirake liye paryApta koI sthAyI bilDiMga usa dUsare sthAnapara pahalese bana cukI ho aura svatantra upayogake liye vIrasevAmandira-TrasTake adhikArameM ho tathA sarasAvAkI ukta bilDiMgako becane ke liye tIna-cauthAI TrasTiyoMkA bahumata prApta ho| (14) do jaddI (paitRka) haveliyAM jo TrasTako sampatti ghoSita kI gayI hai aura jinakA Upara TrasTakI sampattike naM. (i), (I) aura (u) meM ullekha hai unake kisI makAnako bhI becanekA TrasTiyoko adhikAra nahI hogA-unheM marammata Adike dvArA prAyaH sthira ravakhA jaaygaa| parantu kisI ghaTanA-vaza yadi makAnoko adhika hAni pahuMca jAve aura marammatake dvArA unakA sthira rakhanA TrasTiyoMkI dRSTimeM TrasTake liye lAbhaprada na ho to TrasTIjana unheM kucha zartoMke sAtha prasUtigRhAdijaisI kisI sthAnIya sArvajanika saMsthAko marammatAdi karake apane upayogameM lAneke liye de sakate hai athavA sahAyatA Adi milanepara svayaM hI kisI samaya unameM yA unake sthAnapara Avazyaka parivartanAdike sAtha nirmita hue bhavanomeM sArvajanika 'prasUtigRha' saMsthAkI yojanA kara sakate hai| zeSa becaneyogya jisa sampattiko bhI TrasTIjana TrasTake hitake liye becanA ucita samajheMge use beca sakeMge aura becanese prApta huI rakamako TrasTake kAryoM meM kharca kreNge| (15) yadi TrasTiyoMkA prabandha kisI bajaha se ThIka na ho aura TrasTa ke uddezyoM tathA dhyeyoMkI jAnabUjhakara avahelanA athavA unake viruddha pravRtti kI jAtI ho to TrasTase sambandha rakhane vAle ( interested in the Trust ) pablika ke pratyeka vyaktiko adhikAra hogA ki vaha usa ke virodharma kAnUna jAbtA dIvAnI (Civil Pocedure Code) kI dhArA 92 ke anusAra samucita kArravAI karake usako sudhArane aura suvyavasthita banAne kA yatna kre| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 ataH yaha TrasTa nAmA ( Deed of Trust ) likha diyA ki sanada (pramANita) ho aura vakta jarUrata ke kAma Ave / mitI vaizAkha vadi paMcamI 5, vRhaspativAra, vIra - nirvANa samvat 2477, vikramsamvat 2008, tA. 26 aprela san 1951 IsvI / 72 noTa- yaha dastAveja TrasTanAmA, jise mujha TrasTa-saMsthApaka ne svayaM apanI kalama se likha diyA hai, dasa patroM (pRSThoM) para hai / isa ke dUsare pRSTha kI 17 vIM paMkti ke zurU meM 'usI ke liye' ye zabda paMkti ke Upara likhe gaye hai / tIsare pRSTha kI 14 vI paMkti meM zabda 'Library' kucha saMdigdha sA banA hai kiMtu ThIka hai / 5veM pRSTha kI 32vIM paMkti meM 'uttarameM' zabda ke pichale do akSara kucha saMdigdhase ho rahe haiM kiMtu ThIka haiN| chaThe pRSTha kI 19 vI pakti meM 'hisso' zabda kucha saMdigdha sA banA hai kiMtu ThIka haiM aura 25 vI paMkti meM zeyara na. 475491 meM 9 kA aMka '6' ke rUpa meM kucha saMdigdha sA jAna par3atA hai kiMtu ThIka hai / 7veM pRSTha kI pahalI paMkti meM 'sAutha' se pahale 'bi' akSara adhika likhA gayA thA jise kalamajada kiyA gayA hai aura chaThI paMkti meM (lu) naM. kI sampatti dete hue 'lAyabrerI' zabda ke bAda 'meM' se lekara ru. hai' taka kI ibArata chUTa gayI thI jise isa * cihna ke sAtha hAziye para banA kara hastAkSara kara diye hai| navaveM pRSTha kI pahalI paMkti meM 'koI' zabda ke bAda 'sajjana' zabda paMkti ke Upara diyA gayA hai| dasaveM pRSTha kI 14 vI paMkti meM prayukta hue 'pravRtti' zabda meM eka 'pra' akSara adhika bana gayA thA use kalamajada kiyA gayA hai| pRSTha 9 kI paMkti 33 vI meM 'kisI' zabda para syAhI par3a gayI hai / hastAkSara - jugalakizora mukhtAra Jgl. Kishore Mukhtar ( pratyeka pRSTha para ) [ hAziye ke dastakhata ] gavAha -- Nanak chand S/o Charanji Lall Red. S.D.O. Sarsawa gavAha - bAbUrAma zarmA putra saMsAracanda zarmA pradhAnamantrI tahasIla kAMgresa kameTI nakuDa-sarasAvA gavAha ---- jambUprasAda pisara caudharI giradharalAla jaina kasbA sarasAvA (urdUmeM) * gavAha -- arhadAsa pisara mu0 lA. jambUprasAda sahAranapura gavAha -- paramAnanda jaina zAstrI putra lA. darayAvasiha jaina nivAsI zAhagar3ha ji. sAgara hAla sarasAvA jilA sahAranapura gavAha --sumataprasAda jaina riTAyarDa amIna muhallA zoramiyAna sahAranapura bakalamakhuda pisara lA. lA miTThana lAla jaina (urdUmeM ) gavAha - 6. jinezvara prasAda jaina valda lAlA udayarAma jaina maholA zoramiyAna sahAranapura jugalakizora mukhtAra Jgl. Kishore Mukhtar gavAha - mahArAja prasAda pisara lAlA magatarAya kauma jainI agravAla sAkina sarasAvA bakalamakhuda (urdUmeM) gavAha --Naim Chand Jain Vakil, Saharanpur. gavAha -- roDhAmala khalapha lAlA bhikkhanalAla jaina sAkina kasbA sarasAvA bakalamakhuda 'urdUmeM' gavAha -- dastakhata kozala prasAda beTA camanalAla jaina sarasAvA (muMDI hiMdI meM) gavAha - jugalakizora putra lA. ugrasena baDatalA yAdagAra sahAranapura gavAha -- kundanalAla pisara lAlA narAyaNadAsa jaina hAla sahAranapura jamIdAra va darabArI aiksa oNnarerI majisTreTa sahAranapura gavAha - S. P. Chandra S/o B. Nanak Chand Sarsawa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 gavAha -- Digamber Das ( Mukhtar) gavAha --- rikhIrAma pu. bAnUmala saikreTarI kAMgresa kameTI sarasAvA mukhtAra zrIjugalakizorajIkA 'TrasTanAmA' gavAha - pa. prasAda ra. ka. sahAranapura P. Prasad Regis. Clerk Saharanpur phIsa 255 / / ) gavAha -- Trilokchand Jain S/oL. Nanakchand Jain Sarsawa at present Clerk Hawali Munsafi Saharanpur nakala 9) gavAha - Jugmandar Das Jain zabda 3900) (rajisTrIkI ibArata prathama pRSThakI puztapara) kula phIsa 2650) A. S/o B. Sundar Lal Jain Sarsawa gavAha ---- dIpacanda jaina kabAle navIsa sahAranapura (urdUmeM) gavAha - candrasena pisara lAlA iMdrasena sAkina tahasIla nakuDa bakalamakhuda ( urdUmeM ) jugalakizora mukhtAra putralA0 nantthUmala raIsa sA0 sarasAvA para0 khAsa taha0 nakuDa ji0 sahAranapurane Aja tA0 dUsarI 2 maI san 1951 I0 bIca 3, 4, baje dina ke daphtara sa0 ra0 nakur3a meM peza kI maya tIna musannoM ke / ( ha0) jugalakizora mukhtAra ( hiMdI aMgrejI meM) (va0 sabarajisTrAra ) 2-5-51 73 sunakara majamUna bakhUbI takamIla dastAveja hAjAse jugalakizora mukira majakUra ne ikabAla kiyA mukirase meM uhadedAra rajisTrI qhuda paricita hUM dastAveja sTAmpa 100 ) + 100)/75)+75)+50)+50)+15)+3 / / ) kula 468III) aura 2 vATara mArka para hai / ( ha0) jugalakizora mukhtAra (hiMdI aMgrejI meM) bavajaha ejAz2a nizAna se barI kiyA (da0 sabarajisTrAra ) (da0 sabarajisTrAra ) muhara daphtara sabarajisTrAra nakuDa jilA sahAranapura 2-5-51 2-5-51 [ antima pRSTha kI puzta para ] bahI naM. 1 jilda 503 ke saphe huI meM dasa asila 399 va musannA naM. 400, 401, 402 para Aja 5 maI sana 1951 I. rajisTrI kI gayI / ( yaha muhara, jo hindI, urdU aura aMgrejImeM hai, dastAvejake pratyeka pRSThakI puzta para aMkita hai ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya - paricaya aura samAlocana 1. baTNDAgama (dhavalA TIkA aura usake anuvAda sahita ) mUlakartA, AcArya bhUtabali / TIkAkAra, AcArya vIrasena / sampAdaka, DA0 hIrAlAla jaina ema. e., sahasampAdaka, paM0 phUlacanda jaina siddhAntazAstrI aura paM0 bAlacandra jaina siddhAntazAstrI / prakAzaka, zrImanta seTha sitAbarAya lakSmIcanda jI jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvatI pRSThasaMkhyA, saba nilAkara 486 / mUlya sajilda pratikA 10) aura zAstrAkArakA 12 ) / prastuta grantha SaTkhaNDAgamake caturtha khaNDa 'vedanA' ke kRti Adi 24 anuyoga dvAroMmeM se yaha kRti nAmakA pahalA anuyoga dvAra hai, jisameM prathama hI 'Namo jiNANaM' Adi 44 maMgala sUtroMke bAda 46 veM sUtrameM kRti ke 7 bheda batalAe gae hai--nAmakRti, sthApanAkRti, dravyakRti gaNanakRti,, granthakRti, karaNakuti aura bhAvakRti / graMtha meM ina sabake bheda-prabhedoMkA vivecana kiyA gayA hai| graMthako dekhane aura adhyayana karane se graMthagata unake saba rahasya samajhameM A jAte haiM / AcArya vIrasenane 44 maMgala sUtroMkA vivecana karate hue 64 RddhiyoMkA jo vivecana kiyA hai vaha saba manana kI vastu hai / unakI agAdha - prajJAke darzana isa graMthake adhyayanase pada pada para hote haiM / yadyapi sampAdaka mahodayane isake sampAdana- prakAzaname kAphI sAvadhAnI vata hai aura paryApta zrama bhI kiyA hai phira bhI graMtha meM diye hue zuddhipatrake atirikta kucha aura bhI khaTakane yogya azuddhiyAM raha gaI hai jinakA pradarzana bA. nemicanda jI vakIla aura bA. ratanacanda jI mukhtAra sahAranapura ne 'jaina sandeza' meM kiyA hai aura jinakA sudhAra vAMchanIya hai / granthake antameM 5 pariziSTa diye hue haiM jinase usakI upayogitA bar3ha gaI hai / chapAI, saphAI uttama hai, grantha paThanIya aura saMgrahanIya hai / 2. tiloyapaNNattI (bhAga 2) -mUlakartA, AcAryaM yativRSabha / sampAdaka DA0 hIrAlAla jaina ema. e. DI. liT. nAgapura, DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liT, kolhApura aura paM0 bAlacandra jaina siddhAntazAstrI, amarAvatI / prakAzaka, jaina saMskRtisaMrakSaka saMgha, zolApura / pRSThasaMkhyA, saba milAkara 612, bar3A sAija | mUlya, sajilda prati kA 16 ) / prastuta granthakA nAma usake viSayase spaSTa hai / isa granthameM 9 adhikAra hai jinameM lokakA sAmAnya rUpa, naraka loka, bhavanavAsI loka, manuSyaloka, tiryagloka, vyantaraloka, jyotirloka, devaloka, aura siddhalokakA varNana hai / granthameM AcArya yativRSabhane sarvatra prAcIna Agama paramparAkA anusaraNa kiyA hai aura use lokavibhAga, loka vinizcaya, lokAini, parikarma aura dRSTivAda Adi granthoMke samuddharaNoMevaM pAThAntarose puSTa kiyA gayA hai / ye sabhI grantha Aja durbhAgyase aprApta hai| inake anveSaNa honekI AvazyakatA hai| granthake antameM DA0 e ena upAdhye ema. e. kI aMgrejImeM bhUmikA ( Introduction) hai jisameM tiloyapaNyattI aura usake kartA yativRSabhake samaya - sambandha meM paryApta vicAra kiyA gayA hai| isake bAda DA0 hIrAlAlajI ema. e. DI. liT kI mahatvakI hindI prastAvanA hai jisameM grantha- paricaya ke sAtha granthakI kucha vizeSatAeM nirdiSTa karate hue kucha tulanAtmaka vicAra diye hai aura granthakAra yativRSabhake sambandhameM vicAra karate hue usake racanAkAla para bhI prakAza DAlane kA yatna kiyA gayA hai / granthake viSayakA paricaya karAte hue tiloyapaNNattIkI anya granthoMse tulanA bhI dI gaI hai| DAkTara sAhabane hamArA 'Adhunika vizva' meM jisa viSayakI carcAkA upakrama kiyA hai usa sambandhameM aura bhI paryApta prakAza DAle jAne kI AvazyakatA hai| acchA hotA yadi DA0 sAhaba kucha vizeSa vivecanake sAtha usa para apanA bhI mata vyakta karate / sampAdaka mahAnubhAvoMne granthako sugama aura paThanIya banAneke liye paryApta zrama kiyA hai| anubAda bhI mUlAnugAmI hai, pariSTiAdise use alaMkRta kiyA gayA hai| isake liye ve dhanyavAda ke pAtra haiN| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa sAhitya-paricaya aura samAlocana andhakA prakAzana di jaina saMskRtisaMrakSaka saMgha zolApura- dhigamake 9veM adhyAyake 5veM sUtrake bhASyako nimna paMktiyoMkA kI orase huA hai| yaha saMgha ba. jIvarAjajIke tyAgakI RNI jAna par3atA hai| aura usa parase donoMkI eka bhAvanAkA pratIka hai / AzA hai bhaviSyameM isase aura bhI kartRkatA bhI saMbhava ho sakatI hai| prAcIna arvAcIna sAhityakA prakAzana hotA rhegaa| isa 'piNDaH zamyA vastreSaNAdi pAvaNAdi yaccAnyat prakArake grantharatnake prakAzanake upalakSameM saMgha dhanyavAdAha -prazamarati hai| grantha saMgrahanIya tathA paThanIya hai| pratyeka mandiroMmeM "annapAnarajoharaNapAtrajIvarAdInAM dharmasApanAnAmAise maMgA lenA caahiye| zrayasya codgmotpaadnssnnaavossvrjnmevnnaasmitiH|" 3. varNI abhinandana grantha-sampAdaka pro. khuzAlacanda -bhASyam / jaina ema. e. sAhityAcArya, bnaars| prakAzaka, varNo hIraka ukta kathana tattvArthasUtrake kartA dvArA nirdiSTa, nAgnyajayantI mahotsava samiti, sAgara / pRSTha saMkhyA 640, mUlya parISahakA virodhI hai| dUsare mUlasUtroMmeM isa prakArakI sajilda pratikA 15) rupayA / sampradAya-sambandhimAnyatAoMkA koI ullekha bhI nahIM hai| pUjya varNo jI buMdelakhaNDa prAntake hI nahIM kintu samasta anyameM koI tulanAtmaka evaM viSaya vivecanAtmaka bhAratake ahiMsaka yogI hai| unhoMne apanI sAdhanA dvArA khojapUrNa prastAvanA nahIM hai jisameM usake kartA aura granthalokakA bar3A kalyANa kiyA hai| ve Aja bhI 79 varSakI ke sambandha vicAra kiyA jA sktaa| prakAzaka saMsthAkA vRddha avasthA paidala yAtrA dvArA lokakI sajIva sevA kara kartavya hai ki vaha granthako prastAvanAse alaMkRta kre| prastArahe hai| prastuta grantha inhI pUjya varNIjI kI punIta sevAoM vanAse granthako upayogitA adhika bar3ha jAtI hai| anuvAda kA pratiphala hai| isameM jaina dharma, jaina sAhitya, itihAsa, mUlAnugAmI hai| hAM, tulanAtmaka sthaloM kI TippaNiyoMko bhI vijJAna, jaina tIrtha,jaina samAja aura pUjya varNIjI ke saMsmaroM sAthame de diyA jAtA to acchA hotA / grantha saMgrahanIya hai| ke sAtha ukta viSayoMkA saMkalana kiyA gayA hai / prAyaH sabhI lekha jaina saMskRtike prabhAva evaM mahatvako sthApita karane 5. nyAyAvatAra-mUla lekhaka, AcArya siddhasena vAle hai, jisake adhyayanase jaina saMskRtikA vaha vizada rUpa divaakr| anuvAdaka, paM0 vijayamUrti jaina ema. e. / prAyaH sAmane A jAtA hai jo jainadharmakI AtmA hai| grantha- prakAzaka, paramazrutaprabhAvakamaMDala jauharI bAjAra, bambaI / kA sampAdana aura viSayoMkA cayana acchA huA hai| sAthameM pRSTha sakhyA, 144 / mUlya, sajilda prati kA 5) rupye| buMdelakhaMDAdike citroMse usakI upayogitA adhika bar3ha gaI prastuta grantha darzanazAstra kA hai, jisake kartA shvetaambraahai| granthakI chapAI saphAI sundara hai| isake liye prophesara cArya siddhasena divAkara nAmase khyAta hai jo bauddha vidvAn sAhaba dhanyavAdake pAtra hai| dharmakIrti aura dharmotarake uttarakAlIna jAna par3ate haiM; 4. prazamarati prakaraNa-mulakartA, umAsvAti, kyoki nyAyAvatArameM unake pada vAkyoMkA spaSTa prabhAva, sampAdaka, pro. rAjakumAra jI sAhityAcArya, bar3auta / jAna par3atA hai| pAtrakezarIkA bhI prabhAva spaSTa hai aura prakAzaka, paramazrutaprabhAvakamaMDala jauharI bAjAra, bmbii| vikramakI dUsarI tIsarI zatAbdIke vidvAn AcArya samantapRSTha saMkhyA, 232 / mUlya, sajilda prati kA 6) rupye| bhadrake ratnakaraNDa nAvAcArakA chaThA padya to uddhRta kiyA prastuta granyake kartA umAsvAti, tatvArthasUtrake kartA hI gayA hai| isase sikhasena divAkara dharmakIrti aura dharmottaraumAsvAti yA gRvApicchAcAryase bhinna hai yA abhinna yaha ke bAdake vidvAn mAlUma hote haiN| arthAt vikramakI 8vIM eka vivAdApatra viSaya hai, saMbhava hai jinhoMne tatsvArthAdhigama zatAbdIke antima bhAgake vidvAna jJAta hote hai| nyAyAvatAra sUtra para bhASya racA ve hI isake kartA hoN| kyoMki mUla ko sanmatikAra siddhasenakI kRti batalAnA ThIka nahIM hai| tattvArthasUtrake abhiprAyoMse bhinna isama munike lie kyoMki samAjake prasiddha aitihAsika vayovRddha vidvAn paM. 'vastra-pAcAdikA vidhAna bhI pAyA jAtA hai jo tatvAryA- jagalakizora jI mastA.ne aneka samartha pramANoM ke AdhAra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 saphala nahI ho sakA hai| kyoMki lekhaka svaya kitane hI rahasyoMse aparicita jAna par3atA hai isIse unakA samAveza granthameM nahIM ho sakA hai, usameM jo kucha viSaya darzAyA gayA hai vaha saba prAyaH zvetAmbara hai / kucha aitihAsika AcAryoMke nAma bhI diye gaye hai, jinameM vAgbhaTTAlaMkArake kartA vAgbhaTTako hI ne minirvANakAvya, aura kAvyAnuzAsana saTIkakA kartA bhI batalA diyA hai| jabaki tInoM kRtiyAM tIna vibhinna vAgbhaToM dvArA vibhinna samayoM meM likhI gaI hai| vAgbhaTTAlaMkArake kartA vAgbhaTa somazreSThIke putra the, unakA sampradAya zvetAmbara thA / inhoMne vAgbhaTTAlaMkAra kI TIkAmeM nemirvANakAvyake kitane padya uddhRta kiye hai| inakA samaya vikrama kI 12 vIM zatAbdIkA uttarArSa hai / 76 se anekAntake 'sanmati - siddhasenAMka' meM sapramANa vivecana dvArA nyAyAvatArake kartA siddhasena divAkarase sanmatike kartA siddhasenako pUrvavartI evaM digambarAcArya batalAyA hai, jisa para vidvAnoMne paryApta vicAra kiyA hai; parantu usake viSaya meM aba taka koI aisA prabala pramANa sAmane nahI lAyA jA sakA jo aitihAsika tathyako badalanemeM samartha ho / itanA hI nahIM kintu kucha dvAtriMzakAoMko bhI sanmatikAra siddhasenakI batalAI gaI haiM jo AcArya samantabhadrake stotragranthoMkI preraNAsvarUpa racI gaI haiN| nyAyAvatAra para AcArya siddharSikI eka TIkA hai usIkA anuvAda granthameM diyA huA hai, anuvAda acchA hai para bhASAmeM praur3hatA kama najara AtI hai / 6. jIvana - jauharI -- lekhaka zrI RSabhadAsa rAMkA sampAdaka, jamanAlAla jI sAhityaratna, varSA / prakAzaka mUlacanda bar3ajAtyA, sahAyaka maMtrI bhArata jaina mahA maMDala, varSA / pRSTha saMkhyA, 168 / mUlya savA rupayA / prastuta pustakameM varSAke yazasvI vyApArakuzala seTha jamanAlAla jI bajAjakA saMkSipta jIvana-paricaya diyA huA hai / ve rASTra ke kitane bhakta, dayAlu, dAnI, kartavyaparAyaNa, Atmanirbhara aura spaSTavAdI the, isa bAtako ve sabhI bhalI bhAMti jAnate hai jo seTha jamanAlAla jI bajAjake sAkSAtsamparka meM kabhI Aye hai| bApUke bhI ve dAhinA hAtha the / ina saba bAtoM para yaha prakAza DAlatI hai / surucipUrvaka likhI gaI hai aura paThanIya tathA saMgrahaNIya hai / 7. jaina-jagatI-lekhaka, kuMvara daulatasiMha loDhA 'aravinda' dhAmaniyA (mevAr3a) / prakAzaka, zrI yatIndra sAhitya sadana, dhAmaniyA / pRSTha saMkhyA 456 / mUlya, 5) rupaye / pustakakA yaha dvitIya saMskaraNa hai / pustakameM tIna prakaraNa he atItakhaNDa, vartamAnakhaNDa, aura bhaviSyatkhaNDa / inhIM tIna khaNDoMmeM lekhakane jaina samAjake bhaviSya, atIta aura vartamAna jIvanakI jhAMkI khIMcanekA prayatna padyoM dvArA kiyA hai jo sAmpradAyika dAyaremeM sImita honeke kAraNa neminirvANakAvyake kartA kavi vAgbhaTa prAgvATa yA porabAr3avaMzake bhUSaNa the aura chAhar3ake putra the / yaha digambara vidvAn the / aura vAgbhaTTAlaMkArake kartA vAgbhaTase pUrvavartI hai; kyoMki ukta vAgbhaTane inake isa granthake padyoMko apane alaMkAra granthakI TIkAmeM uddhRta kiyA hai / ata:yaha vAgbhaTa vikrama kI 11vI aura 12vIM zatAbdIke pUvArdhake vidvAn jAna par3ate hai / kAvyAnuzAsanake kartA mahAkavi vAgbhaTa nemikumArake putra the jo vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, kAvya, nATaka aura campUsAhityake marmajJa the aura kAlidAsa, daNDI aura vAmana Adi jainetara kaviyoke kAvya-granthoMse khUba paricita the, aura usa samayake vidvAnoMmeM cUr3AmaNi the| inhoMne apane granthakI svopajJaTIkAmeM apanI aneka kRtiyokA samullekha kiyA hai / inakA samaya vikramakI 14vI zatAbdI hai / isa tarahase ye vAgbhaTa jude jude tIna vidvAn haiM, jinheM eka hI batalA diyA gayA hai| isa tarahakI granthameM aneka truTiyAM pAI jAtI hai phira bhI lekhakakA prayatna sarAhanIya hai| AzA hai ki lekhaka mahAnubhAva aura bhI sAhityakA AloDanakara apanI kRtiko sudhArane tathA saMbarddhana parivartana karanekA prayatna kareMge, jisase ukta kRti vizeSa AdaraNIya ho ske| - paramAnanda jaina zAstrI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokakA dvitIya guru anekAntavAda ( paM0 darabArIlAla jaina koThiyA, nyAyAcArya ) jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvaDai / tassa bhuvaNekka - guruNo Namo agaMtavAyassa // 'jisake binA lokakA vyavahAra bhI kisI taraha nahI cala sakatA usa lokake advitIya guru 'anekAntavAda' ko namaskAra hai / ' yaha una santoMkI udaghoSaNA evaM amRta vANI hai jinhoMne apanA sAdhanAmaya samUcA jIvana paramArtha- cintana aura lokakalyAName lagAyA hai| unakI yaha udghoSaNA kAlpanika nahI hai, unakI apanI samyak anubhUti aura kevalajJAnase pUta evaM prakAzita honese yathArtha hai / vAstavameM paramArtha- vicAra aura loka vyavahAra donokI AdhAra zilA anekAntavAda hai / binA anekAntavAdake na koI vicAra prakaTa kiyA jA sakatA hai aura na koI vyavahAra hI pravRtta ho sakatA hai| samasta vicAra aura samasta vyavahAra isa anekAntavAdake dvArA hI prANapratiSThAko pAye hue hai| yadi usakI upekSA kara jAya to vaktavya vastuke svarUpako na to ThIka taraha kaha sakate haiM, na ThIka taraha samajha sakate hai aura na usakA ThIka taraha vyavahAra hI kara sakate haiM / pratyuta, virodha, ulajhaneM jhagar3e phisAda, rassAkazI, vAda-vivAda Adi dRSTigocara hote haiM, jinakI vajahase vastukA yathArtha svarUpa nirNIta nahI ho sakatA / ataeva prastuta lekhameM isa anekAntavAda aura usakI upayogitA para kucha prakAza DAlA jAtA hai / / vastukA anekAntasvarUpa vizvakI tamAma cIjeM anekAntamaya hai / anekAntakA artha hai nAnAdharma | aneka yAnI nAnA aura anta yAnI dharma aura isaliye nAnAdharmako anekAnta kahate hai / ataH pratyeka vastumeM nAnAdharma pAye jAneke kAraNa use anekAntamaya athavA anekAntasvarUpa kahA gayA hai / yaha anekAntasvarUpatA vastumeM svayaM hai -- AcArya siddhasena Aropita yA kAlpanika nahI hai / eka bhI vastu aisI nahIM hai jo sarvathA ekAntasvarUpa (ekadharmAtmaka) ho / udAharaNArtha yaha loka, jo hamAre va Apake pratyakSagocara hai, cara aura acara athavA jIva aura ajIva ina do dravyoMse yukta hai| vaha lokasAmAnyakI apekSA eka hotA huA bhI ina do dravyoMkI apekSA aneka bhI hai aura isa taraha vaha anekAntamaya siddha hai| aba usake eka jIva dravyako le / jIvadravya jIvadravyasAmAnyakI dRSTise eka hokara bhI cetanA, sukha, vIrya Adi guNoM tathA manuSya, tithaMca nArakI, deva Adi paryAyoMkI samaSTi rUpa hone kI apekSA aneka hai aura isa prakAra jIvadravya bhI anekAntasvarUpa prasiddha hai / isI taraha lokake dUsare avayava ajIvadravyakI ora dhyAna de / jo zarIra sAmAnyakI apekSAse eka hai vaha rUpa, rasa, gandha, sparzAdi guNo tathA bAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi kramavartI paryAyoMkA AdhAra honese aneka bhI haiM aura isa taraha zarIrAdi ajIvadravya bhI anekAntAtmaka suvidita hai / isa prakAra jagatkA pratyeka sat anakadharmAtmaka ( guNaparyAyAtmaka, ekAnekAtmaka, nityAnityAtmaka Adi) spaSTatayA jJAta hotA hai / aura bhI dekhie / jo jala pyAsako zAnta karane, khetIko paidA karane AdimeM sahAyaka honese prANiyoMkA prANa hai-jIvana hai vahI bAr3ha lAne, DUba kara marane AdimeM kAraNa honese unakA ghAtaka bhI hai / kauna nahI jAnatA ki agni kitanI saMhAraka hai para vahI agni hamAre bhojana banAne AdimeM parama sahAyaka bhI hai / bhUneko bhojana prANadAyaka hai para vahI bhojana ajIrNa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anekAnta varSa 11 vAle athavA TAiphAiDavAle bImAra AdamIke liye viSa mamtA dharmA. sAmanya-vizeSa-guga-parvAyA yasya so'nekAntaH" hai / makAna, kitAba, kapar3A, sabhA, saMgha deza Adi ye saba yoM kahA gayA hai| dUsarI dRSTiyAM vastuke eka-eka aMzakA anekAnta hI to haiM / akelI ITo yA cUne-gArekA nAma makAna darzana avazya karA sakatI hai para usa darzanase darzakako nahIM hai| unake milApakA nAma hI makAna hai| eka-eka pannA yaha bhrama evaM ekAnta Agraha ho jAtA hai ki vastu itanI kitAba nahIM hai nAnA pannoMke samUhakA nAma kitAba hai| mAtra hI hai aura nahIM hai| isakA phala yaha hotA hai ki zeSa eka-eka sUta kapar3A nahI kahalAtA / tAne-bAne rUpa aneka dharmo yA aMzoMkA tiraskAra ho jAneke kAraNa vastukA pUrNa sUtoMke saMyoga ko kapar3A kahate hai| eka vyaktikaH koI sabhA yA evaM satya darzana nahIM ho paataa| syAdvAda-tIrthake prabhAvaka saMgha nahIM khtaa| unake samudAyako hI samiti, sabhA, saMgha yA AcArya samantabhadra svAmI apane svayambhUstotrameM isI bAtako dala Adi kahA jAtA hai / eka-eka vyakti milakara jAti, nimna prakAra prakaTa karate haiM:aura aneka jAtiyAM milakara deza banate hai| jo eka vyakti ya eva nitya-NikAvayo nayA miyo'napekSA svapara-praNAzinaH / hai vaha bhI aneka banA huA hai| vaha kisIkA mitra hai, kisI- taeva tatvaM vimalasya te mane. parasparetA svpropkaarinn|| kA putra hai, kisIkA pitA hai, kisIkA pati yA strI hai, 'yadi nityatva, anitya va Adi paraspara nirapekSa kisIkA mAmA yA bhAMjA hai, kisIkA tAU yA bhatIjA hai eka-eka hI dharma vastumeM hoM to ve na svayaM apane astittvako Adi aneka sambandhose baMdhA huA hai| usameM ye sambandha rakha sakate hai aura na anyake / yadi ve hI paraspara sApekSa hoMkAlpanika nahI hai, yathArtha hai / hAtha, paira, AMkheM, kAna ya saba anyakA tiraskAra na kareM to he vimala jina! ve apanA zarIrake avayava hI to hai aura unakA AdhArabhUta avayavI bhI astittva rakhate hai aura anya dharmokA bhI / tAtparya yaha zarIra hai| ina avayava-avayavI svarUpa vastuko hI hama sabhI ki ekAntadRSTi to svaparaghAtaka hai aura anekAntazarIrAdi kahate va dekhate hai| kahanekA tAtparya yaha hai ki dRSTi svaparopakAraka hai|' yaha sArA hI jagat anekAntasvarUpa hai| isa anekAnta isI Azayase unhoMne spaSTatayA yaha bhI batalAyA hai svarUpako kahanA yA mAnanA anekAntavAda hai| ki vastumeM ekAntataH nitya.va aura anityatva apane astianekAntasva ipako zikA anekAntadRSTi aura syAdvAda- tvako kyoM nahI rakha sakate hai ? ve kahate hai ki 'sarvathA nitya bhagavAn mahAvIra aura unake pUrvavartI apamAdi padArtha na to utpanna ho sakatA hai aura na nAza ho sakatA hai, tIrthakaroMne vastuko anekAntasvarUpa sAkSAtkAra karake kyoMki usameM kiyA aura kArakako yojanA sambhava nahI hai| usakA upadeza diyA aura paraspara virodhI-avirodhI ananta- isI taraha sarvathA anitya padArtha bhI, jo anvayarahita honedharmAtmaka vastuko ThIka taraha samajhane-samajhAneke liye vaha se prAyaH asatrarUpa hI hai, na utpanna ho sakatA hai aura na naSTa dRSTi bhI pradAna kI jo virodhAdike dUra karane meM ho sakatA hai, kyoki usameM bhI kriyA aura kArakakI yojanA ekadama sakSama hai| vaha dRSTi hai syAdvAda, jise asambhava hai| isI prakAra sarvathA asatkA utpAda aura satkA kathaMcitavAda athavA apekSAvAda bhI kahate hai| isa syAdvAda- nAza bhI sambhava nahIM hai, kyoMki asatto anvaya-zUnya hai aura dRSTise hI hama usa anantadharmA vastuko ThIka taraha jAna sakate sat vyatirekazUnya hai aura ina donoke binA kAryakAraNabhAva hai| kauna dharma kisa apekSAse vastumeM nihita hai ise hama, jaba banatA nahI / 'anvayamyatireka-samadhigamyo hi kAryakAraNataka vastuko syAdvAda dRSTise nahI dekheMge, nahI jAna sakate bhAva.' yoM sarvasammata siddhAnta hai| ataH vastutattva 'yaha vahI hai| isake sivA aura koI dRSTi vastuke anekAntasvarUpakA hai' isa prakArako pratyabhijJA-pratIti honese nitya hai aura nirdoSa darzana nahI karA sakatI hai| vastu jaisI hai usakA vaisA 'yaha baha nahIM hai-anya hai' isa prakArakA jJAna honese hI darzana karAnevAlI dRSTi anekAntadRSTi athavA syAdvAda- anitya hai aura ye donoM nityatva tathA anityatva vastumeM dRSTi hI ho sakatI hai| kyoMki vastu svayaM anekAntasvarUpa viruddha nahIM hai, kyoMki vaha dravyarUpa antaraMga kAraNakI hai| isIse vastuke svarUpa-viSayameM "artho'nekAta. / mane apekSAse nitya hai aura kAlAdi bahiraMga kAraNa tathA paryAyarUpa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa lokakA advitIya guru banekAntavAda - naimittika kAryakI apekSAse anitya hai / yathA yahI kahate haiM:na sapA nityamudatyapati nakiyAkArakamatra yuktam / ekAnta-dharmAbhiniveza-mUlA rAgAvayo'haM kRtijAjanAnAm / nevA'sato janma sato na nAzo dIpastama pudgalabhAvato'sti ekAnta-hAnAca sa yattadeva svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 24 // // 5 // nityaM tadevamiti pratItenaM nityamanyat pratipatti siddH| 'ekAntake Agrahase ekAntIko ahaMkAra ho jAtA hai na talviM bahintaraGgAnimita-naimittika-yogataste // 4 // aura usa ahaMkArase use rAga, dveSa, pakSa Adi ho jAte haiM, Age isI granthameM unhoMne arajinake stavanameM aura jinase vaha vastukA ThIka darzana nahI kara paataa| para bhI spaSTatAke sAtha anekAnta dRSTiko samyak aura ekAnta- anekAntIko ekAntakA Agraha na honese use na ahaMkAra dRSTiko sva-ghAtaka kahA hai: paidA hotA hai aura na usa ahakArase rAgAdikako utpanna anekAntAtmadRSTiste satI zamyo viparyayaH / honekA avasara milatA hai aura usa hAlatameM use usa tataH sarva muSoktaM syAttapayukta svaghAtataH // 98 // ananta dharmAvastukA samyagdarzana hotA hai, kyoki ekAntakA 'he ara jina ! ApakI anekAntadRSTi samIcIna hai- Agraha na karanA-dUsare dharmoko bhI usameM svIkAra karanA Agraha na karanA dUsara dhamAkAmA nirdoSa hai, kintu jo ekAntadRSTi hai vaha sadoSa hai| ataH samyagdRSTi AtmAkA svabhAva hai aura isa svabhAvake kAraNa ekAntadRSTise kiyA gayA samasta kathana miyyA hai, kyoMki hI anekAntIke manameM pakSa yA kSobha paidA nahI hotA-vaha ekAntadRSTi binA anekAntadRSTike pratiSThita nahIM hotI samatAko dhAraNa kiye rahatA hai| aura isaliye vaha apanI hI ghAtaka hai| anekAntadRSTiko jo sabase bar3I vizeSatA hai vaha hai tAtparya yaha ki jisa prakAra samudrake sadabhAvameM hI saba ekAntadRSTiyoMko apanAnA-unakA tiraskAra usakI ananta nduioMkI sattA banatI hai aura usake abhAvameM nahIM karanA-aura isa taraha unake astitvako sthira una binduoMkI sattA nahI banakI usI prakAra anekAntarUpa rkhnaa| AcArya siddhasenake zabdoMmeM hama ise isa prakAra kaha vastuke sadbhAvameM hI sarva ekAnta dRSTiyAM siddha hotI haiM sakate hai.-- aura usake abhAvameM eka bhI dRSTi apane astitvako nahIM bhaI micchAsaga-samUha-maiyAsa amysaars| rakha pAtI / AcArya siddhasena apanI cauthI dvAtrizikAmeM jiNavaya gassa bhagAo saMvigganuhAhigammasa // isI bAtako bahuta hI sundara DhaMgase pratipAdana karate haiM:- 'ye anekAntamaya jinavacana miyyAdarzanoM (ekAntoM) udayAviva sarvasindhayaH samubIrNAsvayi srvdRssttyH| ke samUha rUpa hai-isameM samasta miyyAdRSTiyAM (ekAntamaca tAsu bhavAnuvImyate prA.bhaktAsu sritsvivossiH|| dRSTiyA) apanI-apanI apekSAse virAjamAna haiM, aura amata -(4-15) sAra yA amRtasvAdu hai| ve saMvigna-rAgadveSarahita taTastha "jisa prakAra samasta nadiyAM samudra meM sammilita haiM vRttivAle jIvoMko sukhadAyaka evaM jJAnotpAdaka hai| ve jagatake usI taraha samasta dRSTiyAM anekAnta-samudra meM milI haiN| liye bhadra hoM-unakA kalyANa kreN|' parantu una eka-ekameM anekAntakA darzana nahI hotA / jaise bandha, mokSa, AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, puNyapRthak-pRSak nadiyoM meM samudra nahI dikhtaa|' pApa AdikI samyak vyavasthA anekAnta mAnyatAmeM hI banatI ataH hama apane svalpa jJAnase anantadharmA vastuke eka- hai-ekAnta mAnyatAmeM nahIM / isIse samantabhadra svAmIko eka aMzako chUkara hI usameM pUrNatAkA ahaMkAra-'aisI hI devAgamameM kahanA par3A hai ki:hai' na kareM, usameM anya dharmoke sadbhAvako bhI svIkAra kreN| kuzalA kuzalaM karma paralokazca na vit / : yadi hama isa taraha pakSAgraha chor3akara vastukA darzana kareM to ekAnta-graha-rakteSu nAtha svaparavariSu // nizcaya hI hameM usake anekAntAtmaka virAT rUpakA darzana 'nityatvAdi kisI bhI ekAntameM puNya-pApa, paraloka ho sakatA hai| samantabhadra svAmI apane yuktamyanuzAsanameM Adi nahIM banate hai, kyoMki ekAntakA astittva anekAntake Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sadbhAvameM hI banatA hai aura anekAntake na mAnanepara yA anityatva AdikA hI pratipAdana karanese samasta dharmoMunakA vaha ekAnta bhI sthira nahIM rahatA aura isa taraha ve usa eka-eka dharmake avinAbhAvI zeSa dharmose zUnya haiM aura apane tathA dUsareke akalyANakartA hai|' unake abhAvameM unake avinAbhAvI usa eka-eka dharmase inhIM saba bAtoMse AcArya samantabhadrane bhagavAn vIrake bhI rahita hai| ata: ApakA hI yaha anekAntazAsana-rUpa zAsanako, jo anekAntasiddhAntakI bhavya evaM vizAla AdhAra- tIrtha sarva duHkhoMkA anta karanevAlA hai, kisI anyake dvArA zilApara nirmita huA hai aura jisakI buniyAdeM atyanta anta (nAza) na hone vAlA hai aura sabakA kalyANakartA hai|' majabUta hai, 'sarvAdayatISa-sabakA kalyANa karane vAlA antameM hama apane isa lekhako samApta karate hue AcArya tIrtha' kahA hai: 'amRtacandrake zabdoMmeM isa 'anekAnta' ko, jise 'sarvodayasarvAntavattavagaNa-mukhya-kalpa santi-zUnyaM ca miyo'npekssm| tIrtha' kahakara usakA acintya mahAtmya prakaTa kiyA gayA sarvA''padAmantakara nirantaM savodayaM tIrthamidaM tavaiva // 6 // namaka karate hai aura maMgalakAmanA karate haiM ki -yuktyanuzAsana isakI prakAzapUrNa evaM AlhAdajanaka zItala chAyAmeM Akara hai vIra jina ! ApakA tIrtha-zAsana samasta dharmo sukha-zAnti evaM sadvRSTi prApta kre| sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha, eka-aneka, nityatva-anityatva Adise yukta hai aura gauNa tathA mukhyakI paramAgamasya bIjaM niSi-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / vivakSAko liye hue hai-eka dharma mukhya hai to dUsarA dharma sakala-naya-vilasitAnAM virodhamayana namAmyanentam // gauNa hai| kintu anya tIrtha-zAsana nirapekSa eka-eka nityatva zrIsamantabhadravidyAlaya, dillI, tA0 3-3-52 TAINS N RELATED EETTRACT TYP torate EN Tags RCH NO bIrazamandira sarasAvA kA pUrvadvAra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta khaDagari citra naM0 1 mArga udayagiri khaMDagiri udayagiri kI guphAoM kA nakzA khaMDagiri aura udayagiri guphAya ur3isA samavibhakta parimANa khaMDagiri 1 tattraguphA na02 2 tatvagukAna0 1 3 eka khulI guphA 4 taMtuli guphA 5 khaDagiri guphA 6 *yAnaghara yA zakha guphA 7 natramuni guphA 8 bAgbhujI guphA 9 trizUla guphA 10 khAData guphA [[ lalATandukezarI guphA 12 AkAza gaMgA 13 ananta guphA 14 jaMna mandira 15 niSidyAyeM udayagiri 1 rAnI guphA 2-3 bAjAghara 4 choTA hAthI guphA 5 alakApurI 6 jayavijaya 7 ThakurAnI 8 panama 13 hAthI guphA 14 sarpa " IS bAgha 16 jambezvara," 17 haridAsa 18 jagannAtha" 19 rasoI 9) pAtAlapurI 10 macapurI-svargapurI guphA 11 gaNeza guphA 12 dhAna ghara " "" " 33 13 "" " "3 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDagiri-udayagiri-paricaya (zrI bAbU choTelAla jaina) vartamAnameM pracalita 'ur3IsA' zabda 'oDradeza' se utpanna jaina agravAla) dillIvAle aura zrI bhaTTAcAryajI citra huA hai| kaliMga, utkala, or3a yA oDDa nAma kA vistRta kalAkAra / pUrva-vyavasthAke anusAra vahA zrI TI. ena. rAjya isameM samAviSTa hai| eka samaya dakSiNa kozala rAmacandran (adhyakSa baMgAla, AsAma, aura ur3IsA purAtattvanAmakA samasta rAjya isake antargata thA / vibhAga) bhI mila gaye / yoM to isa kSetra para mai bIso bAra kaliMga deza bhAratavarSake prAcInatama rAjya-vibhAgoMse ho AyA ha aura kAphI anusandhAna bhI kara cukA hUM, para isa eka hai jo apane hI nRpatiyoke zAsanAdhikArameM rahA hai| yAtrAmeM vidvAnoke sAtha honese kaI bAteM vizeSatAse jJAta vAstavameM isa rAjyakA vRtta uttara-bhAratake itihAsakA huI aura zrI rAmacandrana aura maine jo kucha dekhakara aura hI aza hai / azokake 13veM zilAlekhase jJAta hotA hai ki manana kara noTa likhe the unake sAtha apane purAne noToMko I. pU. tRtIya zatAbdImeM yaha deza svatantra aura zaktimAna thA milAkara yaha "khaMDagiri-udayagiri-paricaya" abhI 15 navaaura usane azoka jaise prabala samrATkA sAhasa-pUrvaka mbara 1951 ko aMgrejImeM eka choTI pustikAke rUpameM pratirodha kiyA thaa| rASTrapati zrI rAjendraprasAdajIke liye, jaba ve khaMDagiri prArambhase hI ur3IsA jainadharmakA kendra rahA hai| bauddha- padhAre the, taiyAra kiyA thaa| dharmake pracArArtha jina dezoMmeM azokane dharma-pracArakoMko khaMDagiri-udayagirikA prAcIna nAma 'kumArIgiri bhejA thA una dezoMkI tAlikAmeM kaliMgakA nAma nahI hai| aura 'kumAragiri hai| yahAMkI guphAoMmeM banavAsI jaina isase pramANita hotA hai ki kaliMgakI prajAkA vizvAsa muni tapasyA karate the| yahA akRtrima aura kRtrima donoM prakArakI guphAe hai| mandiroMkI guphAoMko chor3akara saba jainadharmameM dRr3ha thaa| huyenasyAMga nAmaka bauddha-cInI parivrAjaka guphAokA pharza DhAla banAyA gayA hai tAki una para zayana ne, jisane san 639-645 meM bhArata-bhramaNa kiyA thA, karanevAloMko takiyekI AvazyakatA na rhe| yahAM aneka likhA hai ki 'kaliMgameM jainadharmakI pradhAnatA hai| khaDagiri tapasviyokA paramparAgata vAsa yaha siddha karatA hai ki yaha para udyotakezarI-vAle 11vI zatAbdIke zilAlekhase yaha sthAna prAcIna tIrthabhUmi hai| zrIhariSeNAcAryake bRhata kathAkoza (dazavIM zatAbdI) meM yamamunikI kathAse isakI jJAta hotA hai ki vahAM jainoM kA astitva evaM prabhAva usa vakta puSTi bhale prakAra ho jAtI hai| isa kathAkozameM parvatakA bhI kAphI thaa| nAma 'kumAragiri' likhA hai aura isake nikaTa dharmapura nAmakA ur3IsAse jainadharma kaba vilIna huA aura usakA kyA eka prasiddha nagara batalAyA hai :kAraNa thA yaha eka gahare anusandhAnakA viSaya hai, jisa para athoD-viSaye cApi puraM dhrmpurN....| phira kucha likhA jAyegA / dharmAdinagarAsanne kumAragiri-mastake // ur3IsAke purI jilemeM bhuvanezvarase uttara-pazcima isa yamamunikI kathAkA ullekha prAyaH do hajAra varSase bhI 5 mIla para khaMDagiri aura udayagiri do choTe-choTe parvata adhika prAcIna 'bhagavatI ArAdhanA' granthameM bhI hubA hai| haiM / san 1950 ke disambarameM pUjya paMDita jugalakizorajI antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrasvAmIke phUphA kaliMgAmukhtArake sAtha meM khaMDagiri gayA thA, anya sAthiyoMmeM the- dhipati mahArAja jitazatru yA jitArikA nirvANa mere anumAna prophesara DA0 e0 ena0 upAdhyAya kolhApura nivAsI, se khaMDagirimeM hI huA thaa| aura unhIMke sambandhase yaha zrImotIrAma jaina phoTogrAphara (suputra bAbU pannAlAlajI siddhakSetra ho jAneke kAraNa sahasroM nimranya muniyoMne isa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 - - - anekAnta [varSa 11 sthAnako tapobhUmi banAyA thaa| I.pU. dvitIya zatAbdI meM vaha zAyada inhI mahAmeghavAhana upAdhi vAle khAravelavaMziyoMhone vAle kaliMga cakravartI mahArAja khAravelane bhI apanA kA kathana hai| zilAlekhameM cedivaMzako 'rAjaSikulaviniHsRta' antima-sAdhu-jIvana yahAM hI vyatIta kiyA thaa| AryasaMgha, kahA hai| rAmapura jileke AraMga sthAnameM eka prAcIna vaMzagrahakula, dezIgaNake AcArya kulacandrake ziSya bhaTTAraka ke rAjya kA patA calatA hai jise 'rAjarSikula' kahate the| yadi zubhacandrane bhI yahAM 11vIM zatAbdI meM tapasyA kI thI (dekho, isakA sambandha khAravelase rahA ho to samajhanA cAhiye khaMDagirikI navamuniguphAke do lekha aura lalATendu guphA- ki khArabelakA vaMza saikar3oM varSa claa| ataH madhyakA eka lekha) pradezameM vizeSa anusandhAnakI AzyakatA hai| sAre bhAratavarSame uttarApathase lekara pAMDaya deza taka purAtatvakI dRSTise yaha sthAna kevala jainoke liye mahArAja khAravelakI vijaya-vaijayantI ur3a cukI hai / hI nahIM kintu samasta bhAratavAsiyoMke liye bahuta hI mahatva khAravela samrAT candragupta mauryase kama nahIM the to bhI hamAre pUrNa hai / kyoki aitihAsika ghaTanAoM aura jIvanacarita sAhityameM unakA nAma nizAna nahI milatA hai| yaha kucha ko aMkita karanevAlA yahAM sabase pahalA zilAlekha hai, jo kama Azcarya athavA rahasyakI bAta nahI hai| anusandhAnahAthIguphA-zilAlekhake nAmase prasiddha hai / kaliMga-cakravartI priya vidvAnoko isa ora savizeSa rUpase dhyAna denekI mahArAja khAravelane I pU. dvitIya zatAbdImeM apane zAsanakAla jarUrata hai| kI 13 varSakI ghaTanAoMko isameM lipibaddha kiyA thaa| aba udayagirike kramase donoM pahAr3iyoM, aura unake hAthIguphA jaisI akRtrima aura bhaddI guphAmeM aise mahatvapUrNa antargata guphAoM AdikA paricaya nIce diyA jAtA hai| itane bar3e aura artha-pratipAdaka zilAlekhako sthAna denA vizeSa abhiprAyakI sUcanA karatA hai| mere anumAnase udayagiri uparyukta zrI jitArimunine isI hAthI guphAmeM tapazcaraNa cedi-vaMzako rAjadhAnI zizupAlagar3hase lagabhaga 6 mIla karate hue nirvANa-prApta kiyA thA aura use tIrtha banAyA thA, aura bhuvanezvara se 5 mIla uttara-pazcimameM sthita khaMDagirijisase vahAM hajAroM yAtrI vandanAke liye aura hajAroM muni udayagiri nAmakI pahAr3iyAM hai, jo jainoMke liye ati pavitra tapazcaraNake liye saikar3oM varSoMse Ate rahe haiN| ataH vizeSa hai| ina pahAr3iyomeM jainazramaNoMke tapazcaraNake liye 65 yA pracArakI dRSTise aura zilAlekhakI apanI vaiziSTatAke isase bhI adhika guphAeM hai / udayagiri para, jisakA prAcIna kAraNa use isa mahatvapUrNa sthAnameM aMkita kiyA gayA hai| nAma kumArIgiri thA, kucha. guphAeM girigahvara tathA zailaanyathA mahArAja khAravelane apanI agramahiSIke liye usI zaraNAlaya I. pU. (B.C. ) dvitIya aura prathama zatAbdIke guphAke nikaTa jo ati sundara samAzrayarUpa guphA banavAI hai, aura anya pIcheke hai| thI usImeM isa zilAlekhako bhI sthAna de dete| do eka bar3I guphAyeM to bhagavAna mahAvIra svAmIke hAthIguphA lekhakI 14vIM paMktimeM 'ahaMtaniSidyA' zabdoM- samayase hI arahaMtoke saMrsagase atipAvana ho cukI thii| kA ullekha merI uparokta bAtoMko puSTa karatA hai| hAthI inameM sabase adhika mahatvapUrNa hAthI guphA hai, jisameM I.pU. guphA tIrtha-sthAnake kAraNa hI adhika mAnya aura pratiSThita dvitIya zatAbdIke cedi-baMzaja mahArAja khAravelakA zilAlekha ho gaI thI aura mahArAja khAravelane usakA akRtrima bhahA hai, tathA rANI guphA (I.pU. dUsarI zatAbdI), gaNeza guphA rUpa akSuNNa rakhate hue bhI use itanA mahatva diyA thaa| (I.pU. pahalI zatAbdI), svargapurI aura macapurI nAmakI guphAyeM (I. pU. dUsarI-pahalI zatAbdI) bhI mahatvapUrNa hai| mahArAja khAravela cedivaMzake the| cedivaMzakA ullekha rANI aura gaNeza guphAoMmeM jaina AkhyAnoM paurANika veda meM bhI hai / ye loga barAra (vidarbha) meM rahate the| vahIMse kathAoM, mUttilekhanako spaSTa evaM vyakta karanevAle aneka chattIsagar3ha mahAkozala hote hue kaliMga pahuMca gaye the| purANoM- utkIrNa citra pAye jAte haiM, yahAM taka ki kaliMganapatiyoMke meM jahAM koSalake 'meSa' upAdhidhArI rAjAboMkA varNana hai asalI zilAcitra bhI milate haiN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 khaNDagiri-udayagiri-paricaya hAthIguphA yadyapi ukta abhilekha unake zAsanake teharaveM varSa takakI ghaTanAoMkA ullekha karake hI samApta ho jAtA hai hAthIguphA eka akRtrima vRhad guphA hai, jisameM cedivaMzIya mahArAja khAravelakA prasiddha zilAlekha hai / isa __ to bhI svargapurI vAle lekhase mAlUma hotA hai ki mahArAja lekhameM mahArAjake rAja-jIvana-sambandhI varSa prativarSakI khAravela 10, 20 varSa pIche taka jIvita rahe haiM, kyoMki isa mukhya-mukhya ghaTanAyeM ullikhita hai| isakA Arambha lekhameM unakI rAnIne apaneko zAsanArUDha mahArAja khAraarahaMtoM aura siddhoMko janapaddhatike anurUpa namaskAra karate velakI agramahiSI likhA hai| hAthI-guphA-vAle zilAlekha meM khAravelako 'adhipati' kahA gayA hai, jabaki svargapurI hue hotA hai| isa zilAlekhakA prasaMgocita aMza nIce noTa kiyA jAtA hai: vAle lekhameM unako 'cakravartI likhA gayA hai| 1. zAsanakAlake prathama varSameM khAravelane tUphAnase isase yaha pragaTa hotA hai ki IsAse do yA tIna zatAbdI kSatigrasta rAjadhAnIke dvAro, prAkAroM, jalAzayoM aura pUrva khaMDagiri-udayagirikI guphAoM tathA unake nikaTavartI rAjakIya aTTAlikAokI marammata krvaaii| pradezoMmeM jIvana spaMdita ho rahA thaa| khAravelakA yaha lekha, 2. zAsanake pAMcave varSa meM unhoMne tanasuliya-bATa jo ki dhaulIse kucha hI mIla dUrI para hai, samrATa azokake (sar3aka) se prAcIna naharako rAjadhAnI taka bddh'aayaa| dhaulIvAle lekhake prabhAvako miTAneke abhiprAyase vahAM 3. navameM varSameM 38 lAkha cAMdIko mudrA vyaya krke| utkIrNa kiyA gayA thaa| dhaulI zilAlekha jisako kaliMga 'mahAvijaya' nAmaka prAsAda banavAyA / usI varSa unhoMne vijetA azokane likhavAyA thA, kaliMgavAsiyoMko puna:yAcakoMko 'kimicchaka' dAna dekara 'kalpadruma' pUjA kii| punaH una punaH unakI usa parAjayakA smaraNa karAtA thA jisameM, yaha pUjA jainazAstroMke anusAra kevala cakravartI samrATa azokake anusAra, 100,000 kaliMga-vIra nihata hue, hI kara sakatA hai / 105000 vIra bandI banAya gaye, aura isase bhI adhika 4. bArahaveM varSameM magadhako vijaya karake ve "kaliMga manuSya vidhvaMsaka yuddha-janita roga, nirAhAra tathA lUTapATa se vinaSTa hue the| azokake pazcAdvartI 100 varSake bhItarajina" pratimAko prApta kara lAye, jise magadhake nanda-vaMza kA hI khAravelakA yaha zilAlekha kaliMga para mAgadhI prabhutvakA koI rAjA pATalIputra le gayA thaa| kI samAptikA spaSTa dyotaka hai| yadi azokake zAsanoMkI 5. rAjyake terahaveM varSa meM rAjya-vistArase saMtuSTa saMkhyA zAsanake bAda zAsana (rAjAjJA) ke rUpase huI hai, hokara unhoMne apanA khAsa dhyAna dharmakI ora lagAyA, to khAravelake lekhameM saMkhyA apane rAjyakAlake varSake bAda zrAvakocita vrata dhAraNa kiye aura jIva tathA ajIvake varSake rUpameM huI hai / isa lekhameM khAravelakI usa digvijayabheda-vijJAnakA anubhava karane lge| kI ghoSaNA hai jisameM unhoMne usa "kaliMga-jina"kI pratimA6. 75 lAkha rupaye vyaya karake apanI rANIke liye ko jise pahale eka nanda rAjA magadha le gayA thA, punaH prApta kumArI parvatapara AzrayasthAna nirmANa karavAyA, jisake kiyA thaa| hAthI-guphAkA lekha aura azokakA dhaulIvAlA liye patthara bahuta dUrase lAye gaye the| lekha donoM I. pU. 300 aura I. pU. 100 varSake madhyavartI 7. mahArAjake virudoM (titles) meM kSemarAja, bhArata-itihAsake eka vilupta padakI punaH prAptimeM hamAre vRddhirAja, bhikSurAja, dharmarAja, rAjarSi-vaMza-kula-viniHsRta, sahAyaka hote hai / saMkSepameM vaha punanirmita itihAsa yaha hogA mahArAja Adi pada vyavahRta hue haiN| mahArAja khAravela kevala / eka vistRta sAmrAjyake hI nirmAtA nahIM the, balki rAjaprAsAdoM, tathA durgA Adike bhI nirmAtA the, aura the vAstava 1. magadha aura kaliMga do pratidvandI rAjya the| meM rAjA zabdako sArthaka karanevAle arthAt apanI prajAko 2. azokakI vijayase pUrva kaliMgameM jainamata rAjaanuraMjita rakhanevAle / dharma thaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anekAnta [varSa 11 3kaliMgane magadhake bar3hate hue sAmrAjyake prati eka citra jo yadyapi naSTa-prAya ho gayA hai to bhI usake vidroha kiyA, aura nandoMne kaliMgapara vijaya prApta kI, avaziSTAMzameM "jina" bhagavAnakI pUjA-arcanA karatA aura unameMse koI "kaliMga-jina" pratimAko pATalIputra huA eka rAjaparivAra, eka hAthI aura jyotiSkAdi deva le gayA dRSTigata hote hai / isa dRzyakA sambandha saba sambhAvanAoMke 4. kaliMga pIche itanA svataMtra ho gayA ki mahArAja sAtha usa ghaTanAse hai jaba mahArAja khAravelane magadha-vijaya azokako atyadhika dhana-vyaya tathA nara-saMhAra karake kaliMga karake "kaliMga-jina" nAmaka suprasiddha jina-pratimAko ko punaH jaya karaneke liye bAdhya honA pdd'aa| lAkara kaliMganagarameM pratiSThApita kiyA thaa| citrake 5. khAravela ne magadhake sAtha pratizodha-svarUpa saphala madhyabhAgameM siMhAsanapara kaliMgajinakI mUtti thI, aura yuddha kiyA aura "kaliMga-jina" pratimAko punaH prApta kiyA hAtha jor3e hue rAjocita veSa-bhUSA-yukta jo rAjaparivAra aura jainadharmakI rAjadharmake rUpameM punaH pratiSThA kii| khar3A hai unameM do puruSoMmeM yA to mahArAja khAravela aura zizupAla gar3hameM hAlameM hI (1948 se 1951 taka) unake uttarAdhikArI yuvarAja kudepathI hai yA mahArAja khudAIkA kAma huA hai / zrI TI. ena. rAmacandrana ke anusAra kudepazrI aura kumAra baDukha hai / do striyoMmeM khAravelakI yaha zizupAlagar3ha saMbhavataH khAravelake zilAlekhameM agramahiSI aura putra-vadhU hai / AkAza mArgase ur3atA huA ullikhita kaliMganagara hI hai| eka vidyAdhara yA deva hai / utsuka hAthI tiryacokA pratini dhitva karatA hai / kamala-puSpa jyotiSka-devoMkA sUcaka hai, ___ maMcapurI aura AkAzameM Dhola bajAte hue gaMdharva-jAtike deva haiN| maMcapUrI guphA (I. pU. dUsarI-pahalI zatAbdI) eka vAmabhAgakA citra vinaSTa ho gayA hai| usameM sambhavataH anya zaila-zaraNAlaya athavA samazrAya hai jisameM tIna kamare haiM, deva jaise laukAntika, vyantara Adi pradarzita the / sArAza yaha jinakI bhUmi (pharza) ko isa prakAra DhAlU athavA kramaza * ki isa citrameM jina-bhagavAnkI pUjA karate hue deva, manuSya, ubhArako lie hue banAyA gayA hai jisase zayana karate samaya aura tiryaca pradarzita kiye gaye hai aura dUsarI vizeSatA isa binA takiyAke sira UcA raha sake; kyoki jaina sAdhu citra meM yaha hai ki rAja-parivArakI pratimUtti tadAkAra arthAta takiyA, bistara vastrAdi kisI bhI prakArakA parigraha nahI asalI (Postraid) hai| (citra naM0 2,3) rakhate hai / isa guphAke dvArapAlakoM aura staMbha-soDiyoMse, maMcupurI guphAmeM do zilA lekha nimna prakAra hai:jinameM susajjita ghor3oMpara vastra-zastra-bhUSita savAra hai, pArasIka aura sIdiyana prabhAva pradarzita hotA hai| isa guphAkI (1) airasa mahArAjasa kaliMgAdhipatino mahA... anya vizeSatAoMmeM buddha gayAkI tarahakI vedikA (Railing) - vAha....kudepasirino leNam (citra maM04) aura zAlA-Adarzake prastara hai, jinake bIca-bIcame toraNa (2) kumAra vaDukhasa leNam (citra naM 5) haiM, jaise ki lomasa-RSi guphAmeM (barAbara pahAr3I, gayA) haiN| guphAoMke praveza-dvAroMpara triratnakA Alekhana (design) svargapurI hai| pArasIka zailIke staMbhoMpara zAlA prastara hai| ToDiyoMkI svargapurI (I. pU. dUsarI-pahalIzatAbdI)-isa guphAmeM mUttiyoMmeM bhArI keza-bandha aura mAlAoM sahita striyAM eka choTA tathA eka bar3A do kamare hai| ina kamaroMke pharza bhI pUrNaghaTa liye hue haiN| bhI pIchese kucha Uce haiN| kamaroMke bIcameM nimna likhita inameMse do kamare kudepazrI aura baDukhane banavAye tathA lekha hai, (citra naM. 6), jo ki isa guhAkA nirmANa karAne tIsarA sambhavataH mahArAja khAravelane banavAyA thaa| yahAM vAlI khAravelakI rANIkA hai:dhyAna dene yogya yaha hai ki guhAmukhake madhya bhAgameM utkIrNa (prathama paMkti) arahata pasAdAna (m) kAliMgA (na) 1 zizupAlagar3ha J.A.H.R.S.Vol.xixpp.140-153. m samaNAnam leNaM kAritaM rAjino la ()lAka (sa) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta A *TS FLO " N . iy AN .. Pawar .. H RCate + PUSTA bhA ko! MN . 4 - vu -NEin. SALASAN . NARY KALANNP ** ARRIAL M RAN S - andi . . 5 citra naM. -maMcapurI guphA meM deva, manuSya (gajaparivAra ) aura tiryaca, 'jina' bhagavAna kI vandanA kara rahe haiM STELLAR SYMBOLISM PETALS-24 STELLARS 5 RAYS 24 citra naM.3-jyotiSka devoM kA sUcaka kamala (maMcapurI guphA) usakA vizeSa rekhA citra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta brAhmI lipi meM zilA leba - L..- NOM 121 citra naM.---maMcapurI guphA meM kudrepazrI kA zilA lekha kha. pR0 dvitIya prathama zatAbdI aigsa mahAgajama kaliMgAdhipatinI mahA-vAha-kudepamigniA leNaM HT: . . - - SPIHAKTI The BASAN citra naM05-maMcapurI guphA meM kumAra baDukha kA zilA lekha-kha. pR0 dvitIya-prathama zatAbdI kumAge bambama leNaM . . ar . ..', citra -svargapurI guphA meM mahArAnI kA legya - sva. pu. dvitIya-prathama zatAbdI 1 arahana pasAdAna ( m ) kAliMgA ( na ) m mamaNAnam leNaM kAritaM rAjinI la (1) lAka (sa ) 2 hathima hama-papotasa dhu nA kaliMga-ca...... velama 3 agamahApI yA kA leNaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] khaNDagiri-udayagiri-paricaya (dvitIya paMkti) hathisa haMsa-papotasa dhu-.1nA kaliMgA pAI hai ?" (7) rAjakIya mRgyaa| rAjA apane ghor3ese utara va...................ravelasa / cuke hai, sAIsa ghor3eko pakar3e hue hai, rAjA Age bar3hakara lambe (tRtIya paMkti) agamahIsI yA kA leNam sIgavAle eka pakSayukta (paroMvAle) mRgapara tIra calArahA guphAke sammukha bhAgameM pArasIka DhaMgake stambha hai aura hai| mRga tejIse bhAga rahA hai / usake pIjhache do mRga aura hai| pAra toraNa hai, jinameM eka makara Alekhana aura zAlA DhaMgake isa citrameM mRga Ahata hotA nahIM dikhAyA gayA hai| paravartI eka dIrghaprastara-stambhako Urdhva bhAgameM liye hue hai| citrameM vaha mRga apanI svAminIkI ora rakSAke liye yaha guphA hAthIguphAke lekhake samayase kiMcita pIche kI bhAga rahA hai jo eka vRkSakI zAkhApara baiThI dekha rahI hai| tathA maMcapurI guphAke samakAlIna hai / zikArakA pIchA karatA huA rAjA vRkSopaviSTA yuvatIke pAsa pahuMcatA hai, para aba usakA dhanuSa utarA huA hai / rANI guphA vizeSajJoMkA abhimata hai ki yaha citra duzyanta aura zakuMtalArANI guphA (I. pU. dUsarI zatAbdI) yaha guphA kA kaNvAzramameM bheMTakA dyotaka hai| (8) eka praur3ha strI ja khAkhelane ke bAda apanI anucArikAoke bIcame baiThI huI nRtya dekha rahI hai| yaha guphA do majilI hai / donoMmeM hI vizAla takSaNa-kArya yaha strI khAravelakI mahiSI jAna par3atI hai| tIna striyAM nAca hai, jisakA zilpa bhAra tase bhI bar3hA-car3hA hai, jaba ki rahI hai, aura anya 3 baiThI huI hai / eka upabINA dUsarI jhallarI rhaa| usakA racanA-vistAra aura mUrtiyokI sajIvatA evaM bajA rahI hai aura tIsarI hAthoMme tAla de rahI hai / bAMI ora tejasvitA eka aisI vikasita avasthAko sUcita karatI antameM eka puruSa hai (saMbhavata. rAjA), vaha bhI nRtya dekha rahA hai jaisI ki sAMcIke dvAroMmeM dRSTigata hotI hai| hai / usake sammukha karaNDa jaisI maMjUSA hai / usa praur3hAke pAsa thAlameM mAlAeM liye eka anucArikA khar3I hai (citra nN07)| Uparako maMjilake dRzya agale tIno citromese pratyekameM eka rAjA aura eka rANI haiN| pahale do citroMmeM premabhAvase strI rAjAke aMkameM baiThI hai, (1) kucha striyo sahita eka rAjA hAthiyoMke dalameM pa. jo saMsArI jIvanakA dyotaka hai| tIsare citrameM strI eka hAthI se lar3a rahA hai| (2) vanya dRzya, jaise guhAmeM siMha, / bandara, sarpa, pakSI, aura vyaagh| (3) guphAke sammukha eka godame utarI huI hai| puruSa ke hRdayameM virakti kA bhAva hai, aura strI usako saMsArameM phaMsAye rakhaneke liye rokanekI puruSa tathA eka strii| puruSa saMsArase virakta ho kara muni koziza kara rahI hai| barAmadeke saba avalambana citra (Caryvrata grahaNa karanA cAhatA hai tathA strI usako rokanekI ceSTA atid figures) sA~cIke pazcimI dvArake citrose milatekara rahI hai (4) vahI dampati / puruSa guphAkI ora bar3ha rahA / julate hai / dvArake nikaTakA fihArohI paTaneke maurya-kAlIna hai aura strI use roka rahI hai| (5)zastra-susajjita strI aura yakSakI mUtike sadRza hai| kacukasahita dvArapAloMkI mUrtiyA~ puruSakA dvaMdva-yuddha / una donoMke madhyameM eka lomaDI dikhAI prAcIna sAhityameM ullikhita kaMcukiyoMkA smaraNa karAtI par3atI hai| (yaha usa kathAke sadRza hai jisameM rudhira-lolupa hai aura eka bUTa-sahita citra sIdiyana prabhAvako prakaTa karatA hai| eka zugAla meSa-yuddha dekha rahA thaa|) yuddhanirata-strIkI pITha para askhalita beNI laTakatI hai / (6) puruSa jisane nIceko maMjilake dRzya usa strIpara vijaya prApta kiyA hai, use hAthomeM uThA kara le jA rahA hai, jaba ki usa strIkA bhAva Atma-garimA aura dvArapAloMse sIdiyana prabhAva prakaTita hotA hai| striyocita vijayollAsa prakaTa karatA hai, jise usakA dakSiNa guphAoMke bAhara AMganameM donoM ora do choTe choTe praharI kara sUcita rahA hai, usake bAma-hAthameM abhI bhI DhAla hai, mAno Azraya-bhUta-AcchAdana hai, jinake bAharakI dIvAroMpara usakA bAma hAtha aba bhI puruSako yaha cunautI de rahA hai ki vanakA eka dRzya aMkita kiyA gayA hai, jisameM jalAzayameM "tumane dvaMdva yuddha meM mujhe jItA hai, para kyA mere mana para vijaya kelirata hAthI, vRkSoMpara upaviSTa phalabhakSaNa karate hue Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 11 markaTa-yugala, AmraphaloMse yukta vRkSa dRSTigocara hote haiN| sUkSmarUpa yahAM pradarzita kiyA gayA hai| prathama eka nArIkA mRga, pakSI, sehI Adi jantuoMse vanazrI sollAsa ho rahI apaharaNa, phira eka puruSa aura strI kA yuddha / tatpazcAt vaha strI usa puruSako saMbhavataH eka guphA-AzrayameM le jA rahI nIcekI maMjilameM 4 guphAeM haiN| barAmadeke saba citra hai, aura antima dRzyameM guphAke sAmane vaha puruSa leTA huA naSTa hogaye haiM, kiMtu bAI orake kiMcit avaziSTAMzoMse hai, aura vaha strI usake pAsameM baiThI huI hai| guphAke barAmademeM jJAta hotA hai vijayI rAjAkA pratyAgamana aura svAgata- bAMI orase dAhinI ora taka nimna dRzya aMkita kiye gaye samAroha / eka anucara rAjApara chatra liye hue hai, rAjAkA haiM:-kaI kirAta sainika hAthI para baiThe hue eka puruSa (rAjA) por3A unake sAmane hai, phira rAjAke pIche yoddhA khar3e hue kI tathA usake anacAkAbahI maragamitA hai| striyAM pUrNa-kuMbhoMse aura AratI dvArA unakA svAgata kara pIchA kara rahe hai| strIke hAyameM aMkuza hai; rAjA, jisakA veSa rahI hai| isa dRzyakA sambandha saMbhavataH mahArAja khAravelase hai bhI kirAtoM jaisA hai, una pIchA karane vAle kirAtoM para tIra jaba ve digvijayase rAjadhAnImeM lauTe haiM, aura unakA svAgata calA rahA hai ; aura anucara, jisake hAthameM rupayoMkI thailI pUrNakuMbhoM aura eka alaMkRta azvako bheMTa-svarUpa arpaNa karate hue kiyA gayA thaa| hai, sikke girA rahA hai tAki kirAta sainika pralobhita uttarakI ora dUsarI guphAmeM eka lambe kadakA sIdi hokara pIchA karanA chor3a deN| dUsare dRzyameM vaha puruSa (rAjA) yana yotA hai, jisake hAthameM barkhA hai| isa guphAmeM stambhoM vaha strI aura anucara hAthIse utara rahe hai| dhanuSa liye hue ke UparI bhAgameM pIThase pITha saTAkara baiThe hae paza hai: jaise vaha rAjA, usake bAda phaloMkA eka gucchA liye vaha strI baila siMha hAthI aura ghoDe / pArzva pradezameM TAMDa bane hue haiM. aura usake pIche rupayoM kI thelI liye anucara cala rahA hai| jina para saMbhavataH munigaNa zAstra aura kamaNDala rakhate the| aMtima dRzyameM vaha strI bhUmi para baiThI vilApa karatI hai, isa guphAke takSaNa-kArya yukta sammukha bhAga para jo dRzya vaha puruSa usa strIkI ora jhuka kara use sAMtvanA de rahA hai, aMkita hai ve hai pUjArtha mandirakI ora gamana karatI huI eka aura vaha anucara eka hAthameM rAjAkA dhanuSa aura dUsaremeM strI, apanI do rAniyoM ke madhyameM upaviSTa rAjA, paTa-maMDapa- thailI liye khar3A hai| ke nIce eka gAyaka aura vAdyakara-maMDalI hai jisameM eka nRtya isa barAmadeke dRzya eka anatipUrva-kAlIna vedikAke karatI huI mahilA aura usake sAtha dUsarI strI mRdaMga namUne para aura stambhake Urdhva bhAgake pAsa kuTAgAra-sadRza bajAtI huI, tIsarI strI Dhapa bajAtI huI aura hAthoMse tAla Alekhana para aMkita kiye gaye haiN| stambhakA urdhva bhAga, detI huI, cauthI upavINA-vAdinI aura pAMcavI veNugAna pradAna karatI huI hai| yaha paTamaMDapa bhArata jaisA hai| striyoMke bhAra-vAhaka mUrtiyoM para avasthita hai / toraNa dvAroM para makara hai, kuMDala jaise amarAvatIme hai usa sadRza hai / beNu (vaMsI) jinake mukhase latA bahirgata ho rahI hai / pratyeka toraNa kA konA siMhakI AMzika pratimUrtikI AkRtikA hai| pArasIka viSike stambhoM para hai| ToDiyoM para (jinake pUjArtha mandirakI ora jAtA huA rAjA aura puSpa thAla liye madhya bhAgameM garta hai) nara nArI aura eka rAjAkI anugAminI eka mahilA citrita hai / rAjAke Upara chatra hai| matiyAM banI huI hai| guphAke bhItara aparipakva aura Adhunika barAmadeke tInoM toraNoM para triratna hai| ye saba mUrtiyAM / kAlIna mUrti eka munikI aura eka gaNeza kI hai, aura eka vikasita vedikA (reliMga) para sthita hai| zAntikara devanupa-kAlIna eka zilAlekha bhImaTakA hai| gaNeza guphA zAntikarakA zAsanakAla AThavIM zatAbdIkA pUrvArSa hai| yaha I.pU. dUsarI zatAbdI kI hai| isameM do kamare hai| jo vahI bhImaTakA lekha dholI meM bhI hai| dvArapAla para pArzvazAyI kathA-dRzya rANI guphAmeM dekhane meM AtA hai usIkA balakA citra hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 choTA hAthI guphA ( I0 pU0 dvitIya zatAbdI) khaNDagiri-udayagiri-paricaya isa guphA ke bAhara sammukha bhAga para jaMgalakA eka dRzya hai, jisameM vRkSa, aura puSpa DAla liye hue hAthI donoM tarapha pradarzita kiye gaye hai| hAthI kevala sajIva aura tejasvI hI nahI banAye gaye hai balki dRzya-kalAtmaka bhI hai| dvArake toraNakI kachoTedAra DATa para eka vinaSTa zilA lekha eka paMkti kA hai : - agikha ( ? ) .......sa leNam arthAt kI guphA ................ alakApurI guphA ( I0 pU0 dUsarI zatAbdI) isame dvitIya guphA praveza-dvArake pAsa hI eka nArI zuka pakSIko liye khar3I hai (amarAvatI meM bhI isI prakAra hai) / usake Upara eka zAla bhaMjikA hai jo latAse lipaTI huI hai / sAMcImeM bhI aisI hI mUrti hai / udayagirikI anya darzanIya guphAyeM 1. sarpa-guphA ( prathama zatAbdI ) - isa guphAkA sAmanekA bhAga sarpake mukha-jaisA hai, isase isa guphAkA nAma sarpa - guphA par3a gayA hai| isakA pharza bar3A cikanA hai / isameM do zilAlekha nimna prakAra hai:"lakamasa koThA jeyA ca" arthAt - cUlakamakA anupama koThA / "kammata halaviNya ca pasAdo" arthAt - kamma tathA halakSiNakA prAsAda / 2. pavanArI guphA -- yaha prAyaH Adhe darjana guphAo kA samUha hai, jinakA nirmANa kAla anizcita hai / 3. vAgha guphA ( prathama zatAbdI) isakA mukha vyAghrajaisA hai / yaha eka choTI guphA 7 phuTa lambI tathA 6 phuTa 4 iMca caur3I hai| isa ke sammukha bhAga para eka zilA lekha hai :"nagara alavaMsa sabhUtiNo leNam" arthAt ---nagara- vicAra - pati sabhUti ( subhUti) kI guphA 4. jambezvara guphA ( I. pU. prathama zatAbdI ) - jambezvara arthAt bhAluoM ke prabhukI guphA / isa guphAmeM do dvAra tathA stambha hai / stambha - madhya meM aSTakoNa yukta aura zeSAMzameM caurasa hai / isake sammukha bhAga para yaha zilA lekha ha:"mahAmadAsa bAriyAya mAkiyasa leNam / " 87 arthAt -- mahAmadakI bhAryA nAkiyAkI guphA / 5. harivAsa- guphA ( I. pU. prathama zatAbdI ) yaha guphA gaNeza guphAke sadRza hai, isake caurasa khaMbhe haiM, jinameM vRhad chidrayukta ToDiyAM banI huI hai / isake barAmade para nimna zilA lekha hai cUlakammata pasAvo koyA joya (1) ca arthAt - cUla karmakA prAsAda tathA anupama guphA / 6. jagannAtha guphA - ( anumAnata: I. prathama zatAbdI) / udayagirIkI yaha sabase lambI guphA hai, 27 // phuTa lambI aura sAta phuTa cauDI / isame kinnaro, gaNoM, vidyAdharoM, mizrajAtijIvoM, mRga, hasa, pakSI aura machalIke citra aMkita hai| yahAM eka stambhakI ToDIpara eka citra aMkita hai, jisameM eka sArasa pakSIne apanI kaMTha-nAlIse kAMTA nikalavAneke liye 'gaNa' kI tarapha apanA mukha khola rakhA hai| isakI kathA prasiddha hai / khaNDagiri khaMDagiri para jitanI guphAe~ hai uname tatva ( totA ) guphA aura anantaguphA sabase adhika mahatva kI hai / 1 telI guphA (dvitIya tRtIya zatAbdI) isa guphA - ke sAmane tetula ( imalI) kA eka per3a hai isase isakA nAma tetulI guphA par3a gayA hai| yaha guphA apUrNa mAlUma par3atI hai aura isapara paravartI kAlake kaI kArukArya upalabdha hai / isake stambhoMkA madhya bhAga aSTakoNIya aura bAkI caukora hai| isake stambha bhI vikasita hai| stambhoMke Tor3oMpara pITha-se-pITha saTAkara baiThe hue hAthI aura vyAghra aura eka khar3I nArIke pratyeka hAthame kamala dhyAna dene yogya hai| 2. satva guphA na. 2 ( I. pU. prathamase pahalI zatAbdI) - isa guphAmeM tIna dvAra, dIrgha prastarAsana, pArzvasthachidra (khir3akI) aura caukora stambha hai| madhyameM kaTI huI ToDiyoMpara pallava, narttakI aura vINApANinara, puSpamAla sahita alaMkRtanArI, stambhake Urdhva bhAgake zrRMgoMke dAhinI ora siMha aura bAIM ora hAthI hai, pallava-yukta toraNopara triratna cihna hai / eka toraNapara mRga-yugala, dUsarepara kapota-yugala aura tIsare toraNapara zuka-yugala avadhAna-yogya hai / madhya Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 kA toraNa nAga-phaNoMko pradarzita karatA hai| sabhI toraNa tathA daMDa donoM paavNcr-shit| eka tarapha candramAkA pArasIka DhaMgake stambhoMpara hai| ina stambhoMke UparakA bhAga sUcaka arddhacakra aura dUsarI ora samasta jyotiSkalokakA gola hai| stambha baTI huI rassIko AkRtike haiM, jinapara sUcaka kamala hai / jaisAki maMcapurI guphAmeM hai| pITha-se-pITha saTAkara baiThe hue pazu aMkita kiye gaye hai| (ga) gajalakSmI-hAthoMmeM kamala-sahita, ghar3oMse isa guphAkI alaMkArika kalA apanI vizeSatA liye hue hai| abhiSeka karate hue do hAthiyoMke madhya khar3I huI, kamalaphaloM 3. tatva guphA naM.1 (I.pU. prathamase pahalI zatAbdI)- para upaviSTa zukayugala / . isake do dvAra hai| pracalita toraNa, rAnI guphAke jaise stambha, (gha) caturtha toraNake nIce vedikAke madhyameM caityavRkSa Tor3iyoMke AdhArasahita stambhoMke Urdhva bhAgapara toraNoM- aura pUSpamAlAoMse pUjA karate hue rAjA aura rAnI utkIrNa para zukapakSI aura makara jinake mukhase kuTilagAminI latA kiye gaye hai| barAmadeke antima bhAgameM puSpa liye nirgata ho rahI hai-jaisI mathurAke purAtattvameM prApta hai| hae ur3ate hue vidyAdhara hai| aura barAmadeke antima yahAM vizeSa ullekhanIya barAmademeM eka zilAlekha hai, dAhine bhAgameM eka uDatA hA vidyAdhara eka thAlameMjisameM likhA hai--pAdamUlika nivAsI kusumAkI guphA se mAlA le rahA hai, thAla eka bhUtake hAthameM hai, (pAdamUlikasa kusumAsa lennm)| jisake kAna patrAkAra hai aura mukha-danta vikasita hai| stambha. 4. ananta guphA-(I. pU. prathamase pahalI zatAbdI) jo madhyameM aSTabhujAkAra haiM, unake donoM tarapha (bhItara isake toraNoMke Upara donoM tarapha nAga (anantanAga) hai| aura bAhara) cittAkarSaka Tor3e hai / bhItaravAle Tor3oMmese isase isako ananta guphA kahate hai| isa guphAke barAmademe prathamameM eka puruSa tathA eka strIko le jAne vAle hAthIke nimnalikhita vastueM dRSTavya hai: avalambanasvarUpa eka bhUta hai| dUsare aura cauthe Tor3oMmeM (1) sAdhAraNa vedikA visUcI yukta / pallavabandha pArzvastha pUjA karatI huI do nAriyA hai, jinakA aMga kamanIyatAse mur3A huA hai| tIsareme, hAthomeM kamala (2) stambhopara zAlA prastara aura stambhoMke bIcameM liye striyAM hai, jinameM eka strI aneka kaMkaNa pahine hue ur3ate hue vidyAdhara / dhAtumaya ratnakoSa-sI jAna par3atI hai| pAMcavIM Tor3ImeM . (3) maNikaMThadhArI triphaNAyukta nAga / kamalapara sthApita hAthI hai| bAharako Tor3iyoMmeM pahalI aura -(4) soraNoMmeM mAlA, timijAtIyamatsya, siha, pAMcavImeM azvArohI sainika aura dUsarI, tIsarI, tathA makara, vyAghra, caMcuoMmeM muktAphala liye hue haMsa hai| aura cauthImeM bhUta hai| toraNoMke Upara triratna cihna hai| guphAke pRSTha-dezakI bhItapara eka paMktimeM nimna(5) catuSkoNaviziSTa pAsika DhaMgake stmbh| likhita cihna ubhare hue haiM:-svastika, nandIpada, triratna, (6) toraNoMkA talabhAga jinake baroge (raftars) paMcaparameSThi cihna / nandIpada, aura svastika, ina cihnoMke dikhAI nahIM par3ate / nIce adhUrI eka mUrti AdinAthakI camarendroM puSpavRSTi (7) toraNoMke noce nimnalikhita dRzya ullekha- aura iMdabhivAle devoM-sahita utkoNaM hai / mAlUma hotA hai nIya hai : zilAvaTane mUrti banAnA prArambha karake kaThinatAke kAraNa (ka) apanI do hapaniyoM sahita hAthI jisakA agra adhUrI chor3a dI hai| bhAga capaTA hai| guphAke barAmadeke bAI orakI kar3Ipara nimnalikhita (kha) sUrya, do hAthoM sahita, do pahiyoMke rathapara, zilAlekha aMkita hai:jisameM cAra ghor3e jute hue hai (mathurAke jaisA), uSA aura bohada samanAnam leNam / pratyuSA nAmaka apanI donoM patniyoM sahita aura piMgala arthAt--dohadake zramaNoMkI guphA / * nAga / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAna - ...TATE . . citra naM07-rAno gaphA-udayagiri, maMDapa meM nRtya, gIta, vAdina mmaaroh| 6. pU.dvi. zatAbdo Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta KR IATRANE citra na08- AdinAtha mandira-bAra / rAjA maju caudharI ( pavAra ) dvArA nirmita S 11 . H4 . . . . . . . . citra naM.-AdinAtha aura ambikA ko utkoNa muttiyA-khaTagiri 8 vI 9 vI zatAbda! Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 khaNDagiri-udayagiri-paricaya 89 (Ga) trizUla guphA - isa guphAke barAmademeM eka trizUla utkIrNa hai, isase isakA vahI nAma prasiddha ho gayA hai / yaha bhI madhyakAlakI hai| isakI dIvAloMpara 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| isake sAmane eka mandira hai / khaNDagiriko anya guphAeM khaMDagiri parvatapara, parakAlIna guphAoMmeM nimnalikhita ullekhanIya hai : (ka) khaMDagiri (khaMDita parvata) guphA -- jisakA samaya anizcita hai, do khaMDakI hai aura parvatapara car3hate hue sabase pahile yahI milatI hai / (kha) dhyAnadhara- isa guphAkA dUsarA nAma zaMkhaguphA hai| saMbhavataH yaha guphA madhyakAlIna hai| mUlataH yaha guphA eka gahvara-jaisI thI para isake agra bhAgakI dIvAla aura barAmadeke stambhoke gira jAnese yaha eka bar3e khule kamareke rUpameM pariNata ho gayI hai| isakI bAI dIvAlapara sAta akSara zaMkha-lipike utkIrNa hai / (ga) navamuni guphA - yaha guphA bhI saMbhavataH madhyakAla kI hai| isakI dIvAlapara nau tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyAM utkIrNa hai / aura unake nIce yakSaNI deviyAM haiN| mUrtiyoMke sAtha tIna chatra aura do camarendra hai| mUrtiyoMke nAma AdinAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandana nAtha, vAsupUjya, pArzvanAtha, aura neminAtha hai| inake atirikta pArzvanAtha aura AdinAthakI do aura mUrtiyAM hai| yahAM cAra zilAlekha bhI haiM, jinameM eka dasavI zatAbdIkA udyotakezarIke zAsanakAlake aThAraveM varSakA hai| dUsarA zrIdhara nAmaka eka vidyArthIkA hai / tIsarA vijo (vidyA) vidyArthIkA, jo AcArya khalla zubhacandrakA ziSya thA / zubhacandrako AcArya kulacandrakA ziSya likhA hai aura cauthA aspaSTa hai / (gha) bAraha mukhI guphA ---- yaha bhI madhyakAlakI hai / isa guphA meM teIsa padmAsana aura eka khaDgAsana tIrthaMkarokI mUrtiyAM yakSiNI deviyoMkI mUrtiyoM sahita hai / guphAke bAhara barAmade meM bAIM aura dAhinI tarapha bar3I 2 do bArahabhujI mUrtiyAM deviyoMkI hai| jinake mastakapara AdinAtha aura mahAvIrakI mUrti hai| inameM eka cakrezvarIkI mUrti hai aura dUsarI siddhaayiniikii| yahAM eka choTI-sI mUrti khar3e hue digambara munikI hai, jinake hAthameM picchi hai, aura kamaMDala sAmane rakhA hai / isa guphAke sAmane eka Adhunika choTA caityAlaya hai / noTa - isa lekha se sambandha rakhanevAle jo 9 phoTo citra sAtha meM pU0 ' esA ullekha hai vahAM vaha lekhameM ullikhita 'I0 pU0' kA vAcaka hai| (ca) lalATendukezarI guphA ( madhyakAlIna ) - mUlataH yaha guphA do maMjilakI thI kiMtu unakA agra bhAga aura dIvAloMkA kucha bhAga gira gayA hai| dIvAloMpara tIrthaMkaroMkI mUrtiyA utkIrNa haiM, jinameM AdinAtha aura pArzvanAthakI savizeSa rUpase pradarzita kI gayI haiM / guphAke pIche kI dIvAlapara talabhAga se 30-40 phITakI UMcAIpara kaI digambara mUrtiyoMke Uparake bhAgameM eka gyArahavIM zatAbdIkA khaMDita zilAlekha azuddha saMskRta bhASAmeM pAMca paktiyoMmeM utkIrNa hai, jisameM likhA hai ki, udyotakezarIke zAsanake pAMcaveM varSameM zrI kumArapavaMtapara jIrNa jalAzaya aura mandiroMkA jIrNoddhAra karA kara 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA sthApita kraaii| zrIpArzvanAthake mandira 'jasanandI ......' isa zilA lekhameM parvatakA nAma kumAragiri likhA hai kintu khAravela ke zilAlekhameM kumArIgiri likhA gayA hai / (cha) lalATeMdukezarI guphAke nikaTa pahAr3akI dIvAlapara, jisakA bahuta-sA bhAga gira gayA hai, 10-12 phuTa UparameM do mUrtiyAM AdinAthakI aura eka ambikAkI tInoM mUrtiyAM khaDgAsanameM utkIrNa hai (citra 9) / inakA samaya AThavIMnavamI zatAbdI hai / jainamUrti-kalAmeM ambikA (nemInAthahi yakSiNI) ko bahuta mahatva prApta hai aura isakI mUrti prAyaH sarvatra pAI jAtI hai / khaMDagirike Upara rAjA maMjU caudharI ( paravAra) ke mandirameM (citra naM0 8) ambikAkI prAcIna do mUrtiyA bar3I sundara aura kAlApUrNa haiM / isI prakAra khaMDagirike nikaTavartI kaI grAmoMmeM bhI mane ambikAkI mUrtiyo ke darzana kiye haiN| isa devIMke sAtha do bAlaka aura Amraphalayukta zAkhA yA vRkSa rahate haiM / yaha devI siMha-vAhinI hai / kalakatA, tA0 25-2-1952 lage hai unameM citra viSaya kI sUcanAke sAtha jahA~ ''0 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1. anekAntakA nayA varSa jA rahA hai / nijI sampattikI samAptipara patra banda ho isa sarvodayatIrthAkUke sAtha anekAntakA nayA varSa / jAyagA to koI bAta nhiiN| parantu icchA rahane para bhI maiM (11vI) prArambha ho rahA hai| isa vizeSAGkako lekara : kucha paristhitiyoMke vaza majabUra thA aura ina saba preraNAoM 3 banekAnta apane pAThakoMkI sevAmeM karIba 1 // varSake bAda para vizeSa dhyAna nahIM de skaa| upasthita ho rahA hai| dasaveM varSameM anekAntako lagabhaga daivayogase gata aktUbara mAsameM mega bA. choTelAlajIse DhAI hajArakA ghATA rahA thA, jisase patrako Age cAla milaneke liye kalakattA jAnA huA, jahAM usa samaya belarakhaneke liye eka vikaTa samasyA khar3I ho gaI thii| cunAMce gAchayAma indradhvaja-vidhAna ho rahA thaa| anekAntakI carcA pArekA vimAna prakaTa karane kA yaha mAnanA calI aura eka sajjana zrI bI. Ara. sI. jainane yaha prastAva kI gaI thI ki "jaba taka isa varSake ghATe kI pUrti nahIM ho rakkhA ki anakAntakA sthAyitva pradAna karana eva sucArurUpase jAtI tabataka Ageke liye (patrako nikAlanekA) koI calAneke liye saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka Ayojana vicAra hI nahIM kiyA jA sakatA / ataH anekAntake premI kiyA jaay| jo sajjana 251) yA isase adhikakI sahAyatA liye raba jaba koI vyavasthA pradAna kareM ve 'saMrakSaka' aura jo 101) yA Upara kI sahAThIka ho jAvegI taba unheM sUcita kiyA jaaygaa|" sAtha hI yatA pradAna kareM ve 'sahAyaka' karAra diye jAyaM, doMnoMko patra premI pAThakoMko yaha preraNA bhI kI gaI thI ki "anekAntakI sadA bheMTasvarUpa bhejA jAya aura saMrakSakoM tathA sahAyakoMisa ghATApUtimeM yadi ve svayaM kucha sahayoga denA tathA dUsaroM- kI zubhanAmAvalI barAbara anekAntameM prakAzita kI jAya / se dilAnA ucita samajheM to usake liye jarUra prayatna kreN|" yaha Ayojana sabako pasanda aayaa| bAbU nandalAlajI sarAvaparantu prAyaH kisIkA bhI dhyAna usa ora gayA mAlama nahIM gIkI 1500) ru. kI sahAyatAne isa Ayojanako vizeSa hotA aura isaliye sAlabharake karIbakAsamayato yoM hI nikala protsAhana diyA / aura unakI tathA dUsare bhI kucha sjjnoNgyaa| isa bIcameM kitane hI premI pATakoMke patra aise jarUra kI sAdharaNasI preraNAko pAkara usI samayake lagabhaga kalakabhAte rahe haiM ki 'anekAnta kyoM nahI A rahA hai? use zIghra tAmeM 13 saMrakSaka aura 9 sahAyaka aura bana gaye jina sabake bhejiye, vI.pI. se bhejiye, grAhakazreNImeM hamArA nAma likha nAma tathA bAdako bane hue saMrakSakAdike nAma bhI anyatra lIjiye, usakA banda rahanA ucita nahI, vahI to samAjameM eka prakAzita hai aura jo saba dhanyavAdake pAtra haiN| patra hai jise par3hakara jJAnameM vRddhi tathA kucha naI prApti hotI isa Ayojanake anusAra anekAntake prastuta vizeSAMkahai aura jise gauravake sAtha dUsare vidvAnoMke hAthoMmeM diyA ko gata janavarI mAsake zurUmeM hI nikAlanekA vicAra jA sakatA hai, ityaadi|' eka mitrane to yahAM taka bhI preraNA kiyA gayA thA; parantu kalakattAse Ate hI mere bImAra par3a karanekI kRpA kI ki anekAnta-jaise ucca AdarzakA patra jAne, nimoniyAke cakkarameM phaMsa jAne aura bhArI kamajorI ghATeke kAraNa banda na honA cAhiye, ghATekI pUrtikA upAya ho jAneke kAraNa vaha vicAra kAryameM pariNata na ho skaa| kiyA jAya, yadi samAjakA dhyAna usakI pUrtikI ora na kucha zaktike saMcita hote hI aneka mitroMke manA karanepara jAya to apanI usa sampattiko barAbara anekAntake ghAToM bhI mujhe apanI jimmedarIko samajhate hue kAryameM juTa jAnA kI pratimeM hI lagA diyA jAye jise vIrasevAmandiko diyA par3A aura usIke phalasvarUpa anekAntakA yaha vizeSAra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 91 - - pAThakoMkI sevAmeM prastuta hai / yadyapi apanI asvasthatAke vIrajinAlaya najara ArahA hai, usake sAmane eka yogirAja kAraNa mai isake kitane hI aMgoM kI pUrti nahIM kara sakA hUM, pravacana kara rahe haiM, jise sabhI varga-jAtiyoMke loga bar3I phira bhI jo kucha kara sakA hUM usakA pradhAna zreya una vidvAn tanmayatAke sAtha suna rahe hai aura aisA mAlUma hotA hai ki lekhakoMko hai, jinhoMne roga-zayyAparase bheje tathA bhijavAye yogirAja tIrthakA samyak parijJAna karAte hue lokahRdayameM hue mere patroMkA Adara kara apane lekhoMko bhejanekI kRpA usake prabhAvako aMkita kara rahe hai / jinAlaya aura pravacanakI hai / isa kRpAke liye mai una sabakA bahuta AbhArI huuN| sabhAke madhyameM cUhA-billI, mora-sarpa jaise jAti-virodhI bhAzA hai ve tathA dUsare vidvAn bhI ,jo kisI kAraNavaza isa jIva apanA vaira-viroSa bhulAkara prasannamudrAmeM eka sAtha baiThe vizeSAGkameM apane lekha nahI bheja sake hai, bhaviSyameM barAbara hue hai, jisase yogirAjake yogamAhAtmya athavA jinazAsanake anekAntako apane mahatvapUrNa lekhose bhUSita karate rahege mahAtmyakA kitanA hI patA calatA hai| sabake Upara zilAaura aisA karanA apanA eka pavitra kartavya hI banAnekI kRpA lekhAdike rUpameM eka zloka akita hai jisameM vIrake isa kareMge, jisase anekAnta vizvameM jainasamAjakA eka Adarza- tIrtha ko hI 'sarvodayatIrtha' batalAyA gayA hai / yaha zloka patra bananekI kSamatAko prApta kara ske| isake liye dhanikoM- svAmI samantabhadrakA vAkya hai, jinhoMne apane samayameM isa ko bhI saMrakSAkAdike rUpameM apanA pUrNa sahayoga pradAna karanA tIrthakI hajAra guNI vRddhi kI hai, jisakA ullekha eka purAtana hogA aura dAnake sabhI zubha avasaroMpara ise yAda rakhanA zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura jinhe 7vIM zatAbdIke hogaa| akalaMkadevajase mardika AcAryane 'kalikAlameM isa tIrtha yahAMpara mai khAsa taurapara bA0 choTelAla jI jaina ko prabhAvita karane vAle' kahakara namaskAra kiyA hai| unakA kalakattAkA AbhAra vyakta kiye binA nahI raha sakatA, vaha namaskAra tIrthajalake talameM sthita zlokake prathama tIna jinhoMne svayaM roga-zayyApara AsIna hote hue bhI merI prArthanA- caraNoMmeM aMkita hai, jinameM isa tIrthako sarva-padArtha-tattvoMko ko mAna dekara khaNDagiri-udayagirike sambandhameMapanA mahattva- apanA viSaya karanevAlA syAdvAda athavA anekAntavAdarUpa kA khojapUrNa lekha citrosahita bhejanekI kRpAkI hai aura puNyodadhi prakaTa kiyA hai| aura isa tIrthakI prabhAvanAkA hara eka kiraNake liye citroMke AyojanakA AzvAsana uddezya 'bhavya-jIvoMke Antarika malako dUra karanA' likhA dekara mujhe protsAhita kiyA hai / sAthahI, Apake laghubhrAtA hai| cauthe caraNameM isa tIrthake adhinAyaka aura samantabhadrake bAbU nandalAlajIko vizeSa dhanyavAda arpaNa kiye binA bhI adhinAyaka zrIvIrajinendrako namaskAra samarpita kiyA bhI nahIM raha sakatA jinakI 1500) ru. kI pahalI sahAyatAne gayA hai| aura isase pravacanakartA yogirAja ve hI tIrthake aura preraNAone anekAntake isa naye AyojanameM amRta- mahAprabhAvaka AcArya svAmI samantabhadra jAna par3ate haiN| siMcana kA kAma kiyA hai aura jo anekAntase gAr3ha prema rakhate vIra-jinAlayase kucha dUrIpara eka stambha khar3A hai jo maanstmbhhai| AzA hai kucha aise udAra mahAnubhAva bhI zIghra hI Age kA pratinidhitva karatA huA mAlama hotA hai| nIce tIrthajalameM AeMge jo anekAntake grAhakoMko upahArame kisI-na-kisI yAtrIjana snAna-avagAhana kara rahe hai aura unameM aneka uttama granthakA Ayojana karake unake jJAnameM vRddhikA kAraNa jAtiyoMke strI-puruSa zAmila hai| eka tarapha zera aura bakarI baneMge aura unhe anekAntakI ora AkarSita karanemeM savizeSa eka hI ghATara para ikaTThe pAnI pI rahe hai aura tIrthake rUpase sahAyaka hoge| mai aise sabhI saMrakSakoM, sahAyakoM aura mahAtmyako vyakta kara rahe hai| dUsarI tarapha 'ranatraya" nAma upahAradAtAoMkA abhinandana karaneke liye prastuta huuN| kA pora (jahAja) khar3A hai jo AzritoMko saMsAra-samudrase 2. citra-paricaya pAra karaneke liye udyamI hai / isa tIrthakI paiDiyoMmeM jo patthara isa vizeSAGake mukha-pRSThapara jo duraMgA citra hai lage hai ve apanI khAsa vizeSatA rakhate haiN| anekAnta-taTake vaha adhikAMzameM apanA paricaya Apa de rahA hai| nIcevAlI donoM paiDiyoM kI dIvAra meM sat-asat Adi aura usapara dRSTi par3ate hI bRhadvArake bhItara eka tarapha hita-ahita Adi tAttvika yugaloM (jor3oM) ko liye hue Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 11 jo patthara lage hai ve saba isa bAta ko sUcita karate hai ki isa dRSTise unheM apanAye hue hai aura isaliye kabhI virodha tathA tIrthameM snAna-avagAhana karanese ye saba tAttvika samasyAyeM mithyAdarzanake rUpameM pariNata nahIM hotA / aura ahiMsApada sahajameM hI hala ho jAtI hai| aura idhara-udharake dvIndriyAdi samanaska paryanta pAMca prakArake trasajIvoM aura ahiMsA taToMke nIce kI paiDiyoMmeM jo dayA-pratAdi tathA pRthvI-jala-agni-vAyu-vanaspati-kAya ke rUpameM paMca prakArake maitrI-samatAdi rUpa patthara lage hai ve saba isa bAta ko sUcita sthAvara (ekendriya) jIvoMko ahiMsya mAnakara unhe abhaya karate hai ki isa tIrtha meM snAna-avagAhana karanA hI apane ko pradAna kiye hue hai / mUlameM inhIM do caraNopara zAsanakA ina dayA-pratAdirUpameM pariNata karanA hai, jo saba zAnti-sukha- sArA zarIra khar3A hai| jinendrake jina do caraNoMko pApoMkA kA mUla hai| tIrthake Upara AkAzameM jo do devavimAna nAza karanevAlA mAnakara unheM praNAma kiyA jAtA hai ve vastutaH dikhAI par3a rahe hai ve tIrtha kI garimAko alagase hI prakaTa anekAnta aura ahiMsAke rUpameM hI hai| anekAntake dvArA kara rahe hai| vicAradoSa aura ahiMsAke dvArA AcAra-doSa miTakara dUsarA ekaraMgA bhItarI citra 'zAstA vIrajina athavA vIra- manuSyaka vikAsakA sArA bhUmikA tayyAra ho ja jina-zAsana'kA eka bar3A hI sundara, sajIva evaM manomohaka bhAra antama dAnA upakSAka rUpama pariNata hAkara usa siDi rUpa hai / zAstA apane zAsanako apane hI agoMmeM aMkita / ko prApta karaneme samartha hote hai jise 'svAtmopalabdhi' tathA kiye hue kitanA divya jAna par3atA hai| usake mukhapara sad 'brahmapadaprApti ke rUpameM ulekhita kiyA gayA hai| isI AtmadRSTike sAtha prajJA, prasannatA, anAsakti aura ekAgratA vikAsa aura usake sAdhano AdikA sUtrarUpameM nidarzaka yaha khilakhilA rahI hai| yaha citra apanA khuda kA paricaya aura citra hai, jise sAmane rakhakara AtmavikAsa aura usake sAdhanoM bhI adhikatAke sAtha svaya de rahA hai aura isaliye isake kI kitanI hI zikSA prApta kI jA sakatI hai aura mahInoM viSayameM adhika likhanekI koI jarUrata mAlUma nahIM hotii| taka vIrazAsanakA vivecana karate hue usake abhyAsako yahAM para sirpha itanA hI vyakta kiyA jAtA hai ki vIrajina baDhAyA evaM dhyAnAdike dvArA use apane jIvanameM utArA jA sakatA hai| yaha citra pratyeka gharameM kisI yogya athavA unake zAsanake do pada hai-dAhinA pada 'anekAnta' sthAnapara kAMcAdimeM jar3Akara lagAneke yogya hai, isIse aura bAyA pada AhasA / anakAnta pada apanama ekAnta, isakI kucha kApiyA alaga bhI chapAI gaI hai| dUsare duraMgeviparIta. saMzaya, vinaya aura ajJAna nAmake paMcavidha mithyA citrakI kApiyA bhI premiyoMko alagase mila skeNgii| pratyeka darzanoM (mithyAtvo) ke samUhakA samanvaya kiye hue hai-sApekSa citrakA mUlya do Ane hai| -:SSET Kath-... VAAST MPART 2 -MA . gent ABISAL vIrasevAmandirako bilDiga kA eka bhItarI dRzya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna purAtana-janavAkya-sUcI--prAkRtakaM prAcIna 64 mUla-granthokI padyAnukramaNI. jisake sAtha 68 TIkAdigranyAma uddhata dUsare prAkRta padyokI bhI anatramaNI lagI haI hai| maba milAkara 25353 padya-vAkyokI muucii| mayojaka ora mampAdaka mukhtAra zrIja galakizorajIkI gaveSaNApUrNa mahattvakI 150 pRSThakI prastAvanAga alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga emapa, DI liTa ke prAkkathana ( Foreword) aura DA0 e ena upAdhyAya ema e.DI liTa kI bhamikA ( Introduction) me vibhUpina hai, godha-bojake vidvAnoka liyaM atIva upayogI. baTA mATaja majilda (prastAvanAdikA alagama malya 5 ) ) AptaparIkSA--zrIvidyAnandAcAryakI mvApajJamaTIka apUrvakRti, AptAkI parIkSA-dvArA Izvara-viSayake mundara magma aura majIva vivecanako liA hue. nyAyAcArya pa. darabArIlAlake hindI anuvAda tathA prastAvanAdima yukna majilda ) nyAyadIpikA--nyAya-vidyAkI mundara pAthI. nyAyAcAyaM pa0 darabArIlAlajIka maskRtaTippaNa, hindI anavAda, vistana prastAvanA aura anaka upayogI pargizaSThose alakRta. jilda ) svayambhUstotra--samantabhadrabhAgatIkA apUrva grantha munnAra zrIjagalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda, chandaparicaya samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI haI mahatvakI gaveSaNApuNaM pramnAvanAme mRgobhita / ) stutividyA--mvAmI mamantabhadrakI anokhI kRti. pApAMka jItanakI kalA, maTIka, mAnabAda ora thIjugalakizora mamnArakI mahatvakI prastAvanAme alakRta. mundara jinda-mahita / .. ) ) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamallakakI mundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-mahina Ara mamtAra dhIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAma pit| . ) ) yaktyanazAsana-tatvajJAna paripurNa mamannabhadrakI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anavAda nahI huA thA / mannAra zrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdima alakRta, jilda / ) zrIpurapAzrvanAthastotra---AcArya vidyAnandacina, mahattvakI stuni, hindI anuvAdAdi mhin| .. // ) zAsanacatustrizikA--(tIrtha-paricaya)--mani madanakInikI 13vI zatAbdIkI mRndara racanA, hindI anvaadaadi-phit| .) satsAdha-smaraga-maMgalapATha--zrIvIra baddhamAna Ara unaka vAdaka -1 mahAn AcAyaki 137 puNya mmaraNoM kA mahattvapUrNa sagraha, mumnAgdhIkaM hindI anvaadaadi-mhin| .) vivAha-samaddezya--mamtAgdIkA likhA huA vivAhakA mapramANa mArmika ora tAtvika vivecana .. ) :) anekAnta-rasa-laharI--anakAnna jaiga gRha gabhIra viSayako atIva malatA meM samajhane-samajhAne kI kajI, mumnAra shriijglkishor-likhit| 1) anityabhAvanA-zrIpadmanandI AcAryakI mahatvakI racanA, munnArazrIkaM hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha ghit| 14) tanvArthasUtra (prabhAcandrIya )--mamnAgthIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAga yukta noTa-- maba grantha emamAtha lenevAlo ko 3 // ) kI jagaha 30) ma mileMge / vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' sarasAvA, ji. sahAranapura / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D-211 dansaidiJEEEEEEEEEEEEEEEEEE anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka ra anekAnta patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAne ke liye kalakattA M meM gata indradhvaja-vidhAna ke avasara para (aktUbarameM) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA TV Ayojana huA hai| usake anusAra 251) yA adhikako sahAyatA pradAna karane vAle sajjana - 'saMrakSaka' aura 101) yA isase Uparako sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka' hote hai| M aba taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane hai-unake zubha nAma nimna prakAra se aa hai| AzA hai anekAntase prema rakhane vAle dUsare sajjana bhI zIghra hI, svayaM 'saMrakSaka' athavA - 'sahAyaka' banakara tathA dUsaroMko banAkara, ekamAtra sevAbhAvase saMcAlita evaM samAjako Thosa * sevA karane vAle isa patrake saMcAlana aura saMvardhanameM apanA pUrNa protsAhana pradAna kareMge :-- *. 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI kalakanA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI dehalI 251) bA0 choTelAlajI jaina " 251) lA0 gajakRSNa premacandajI jaina . 261) bA0 sohanalAla jo jaina dariyAgaja, dehalI 251) lA0 gala jArImala RSabhadAma jI " 251) bA0 manoharalAla nanhamala jI, dehalI 251) bA0 RSabhacandrajI (V.R.C.) jaina" 251) lA0 trilokacandra jI (kalakattAvAle) * 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI sahAranapura 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA. dhanazyAmadAsa banArasIdAsajI kalakattA 2. 251) seTa baldevadAsajI jaina 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI " 251) meTha gajaganajI gagavAla 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI " * 251) seTa suAlalAlajI jaina 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI 101) bA0 kAzInAtha jI, kalakattA 251) seTa mAMgIlAlajI 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) seTa zAntiprasAda jI, jaina 101) bA0 dhanajayakumArajI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 jItamalajI jaina jilA mAnabhUma 101) bA. ciraMjIlAla jI magavagI " M251) lA0 kapUracandra dhUpacandrajI, jaina kAnapura 101) bA0 ratanalAla cAMdamala jI jaina, gacI adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' maramAvA, ji. sahAranapura jA prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI c/dhumImala dharamadAsa, cAvar3I bAjAra, dehlii| mudraka--nezanala priTiMga varksa, dehlii| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra-jina kA IsavIdaya tIrtha sarvA'ntavattadguNa-mukhya-kalpa sarvA'nta-zUnyaM ca miyo'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // zrIvAra jinAlaya ARIN Sunar RUMAI nitya puNya svabhAva balya/sAmAnya asan aneka anitya ajIva mokSa | pApa piralokA vibhAbA poya/ vigoSa R aareyumanAMANATAakashanMAMRAARAAna HTRARANORMAT.. hita simAsUmyahAniyA sApekSa devanaya yukti ahiAAtmA ahita ahiMsA mithyAviNa nirapekSa puruSAdhAmamANa agama apumsa/paramAtmA pA maitrI pramoda kA / 2/ NYANAME/Lite/EE/28 tA nirbhayatA nimUhalA lokasa VAJIAN tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAmAvi kAle kale -yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM = kRtvA tatsvadhinAyakaM jinnapativIraM praNomi sphuTama Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. rAmagiri-pAvanAya stotra - sampAdaka 2. bhagavAna mahAvIra -- sampAdaka 3. mahAvIra -stavana ( kavitA ) -- paM0 nAthUrAma premI 102 4. samantabhadra - vacanAmRta - - yugavIra 5. zrutakIrti aura unakI dharmaparIkSA DA hIrAlAla jaina 6 mInasaMvAda - jAla meM mIna (sacitra kavitA ) - yugavIra 13. kavitA kuMja--yugavIra 14. merI bhAvanA apane itihAsa aura anuvAdoMke sAtha 93 95 w 103 105 7. kyA yahI vizvadharma hai ? -- bA. anantaprasAda bI. esa. sI. 8. bhagavAnase dharma-sthiti-nivedana ( kavitA ) -- paM. nAthUrAma premI 112 9 mohanajodar3o - kAlIna aura Adhunika jaina saskRti -- bA. jayabhagavAna bI e eDavokeTa 113 10. santa zrI varNI gaNezaprasAdajIkA patra 124 11 saMgIta kA jIvaname sthAna --- bA. choTelAla jaina 125 12. nAgaurake bhaTTArakIya bhaMDArakA avalokana --zrI agara canda nAhaTA 128 133 108 moTa -- dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoM ko 'anekAnta' eka varSa taka bheTasvarUpa bhejA jAyagA / 110 anekAntako prApta sahAyatA gata 10 ve varSakI 12 vI kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda' anekAnta' patrako saMrakSakoM evaM sahAyakoMse prApta sahAyatAke alAvA jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramaza nimnaprakAra hai aura usake liye dAAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai:bAbU basantIlAlajI jaina jayapura / bAbU zAntinAthajI suputra bAbU nandalAlajI, kalakattA / 5) 100) 100) 11) bAbU nirmalakumArajI suputra bAbU nandalAlajI, kalakattA / zivarAja jagarAja jI luka jalagAMva aura iMdrabhAna harakacanda jI maMDale cAyevalA ( putra-putrIke vivAhopalakSa me ) / 5) rA0 ba0 bA0 basantalAlajI murAdAbAda aura seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA mathurA (putra-putrI ke vivAhopalakSa meM ) / 7) bAbU surendranAthajI narendranAthajI jaina kalakattA (ci0 santoSakumArake vivAhopalakSa me ) mArphata bAbU nandalAlajI, kalakattA / 5) lAlA hajArIlAlajI baja jayapura aura zrI jI mUjI ajamera jayapurase ( putrI tathA putrake vivAhopalakSa meM) / mArphata koSAdhyakSa mastI jainagranthamAlA dehalI ke / 134 233) anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / ( 2 ) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroM banA / (3) vivAha - zAdI Adi dAnake avasaroMpara anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA | (4) apanI orase dUsaroMko anekAnta bheMTa svarUpa athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyAsaMsthAoM, lAyabreriyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvAnoMko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25), 50 ) Adiko sahAyatA bhejanA / 25 ) kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA sakegA / (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilAnA / ( 7 ) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / | vIrakhevAmavi menejara banekA shaarnpur| sahAyatAdi bhajane tathA patravyavahArakA patA. - 'anekAnta' Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham tatattva-saghAtaka vizvatatva-prakAzaka vArSika mUlya 5) isa kiraNakA mUlya ) nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakaH smyk| paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta, sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 11 vIrasevAmandira sarasAvA ji0 sahAranapura apraila kiraNa 2 caitra zukla, vIra-saMvat 2478, vikrama-saMvat 2006 1652 rAmagiri pArzvanAtha stotra [yaha stotra rAmagiri parvatapara sthita pArzvajinAlayake adhinAyaka zrIpArzvanAthakI stutimeM likhA gayA hai, aura isalie 'rAmagiri-pArzvanAtha-stotra' yaha isakA sArthaka nAma hai / parantu Amataurapara yaha 'lakSmIstotra' kahalAtA aura likhA jAtA hai, jisakA kAraNa 'lakSmI' zabdase isakA prArambha honA hai, anyathA kisI lakSmI devIkI stutime yaha likhA gayA nahI hai / isake racayitA padmaprabhadeva hai, jo tarka vyAkaraNa kAvya aura nATakokI kuzalatAke viSayameM pRthvIpara padmanandimunIzake rUpame prasiddha the aura tattvaviSayakA khaz2AnA samajhe jAte the; jaisA ki stotrake antima (9 ve) padyase jAnA jAtA hai, joki eka prazastyAtmaka padya hai| mUlastotra yamakA'laMkArako liye hue ATha padyome hI nirmita huA hai, isIse prazastipadyameM use 'yamakASTaka' rUpase ullekhita kiyA hai aura 'gambhIra' vizeSaNake dvArA arthakI gambhIratAko lie hue prakaTa kiyA hai / sAtha hI isa stotrako tatvakoSa prakaTa karate hue 'jagatake lie maMgalarUpa' batalAyA hai / yaha stotra yamakA'raMkArakI acchI chaTAko lie hue hai aura paDhaneme bar3A hI rasIlA evaM Anandaprada jAna paDatA hai| ATho padyokA cauthA caraNa hai 'pArzva paNe rAmagirI girau girau" jisakA artha hai-rAmagiri parvatapara sthita pArzvanAthakI mai vANIse stuti karatA hai / anya caraNomeM prAyaH pArzvanAthake vizeSaNokA ullekha hai| Ajase koI 29 varSa pahale yaha stotra mANikacandra di. jaina granthamAlAke 'siddhAntasArAdisagraha' mai eka saskRtaTIkAke sAtha prakAzita huA thA, parantu mUla tathA TIkA dono hI paramparAse azuddha ho jAneke kAraNa ukta sagrahameM azuddha hI mudrita hue the| hAlame sAgarake zrImAn paM0 pannAlAlajI sAhityAcAryane mUlapAThako zuddha karake aura usake sAtha padaccheda saskRta-vyAkhyA tathA hindI anuvAda lagAkara use 'anekAnta' meM prakAzanArtha mere pAsa bhejA hai| isa samaya mai unake dvArA saMzodhita mUlastotrako hI anekAnta-pAThakokI jAnakArIke lie yahAM de rahA huuN| -sampAdaka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 11 (upajAtiH) lakSmIrmahastulyasatI satI satI pravRddhakAlo virato rato'rato / jarA-rujApanmahatA hatAhatA pArzva paNe rAmagirau girau girau // 1 // arceyamAdyaM sumanA manAmanAnya. sarvadezo bhuvi nA'vinA vinA / samastavijJAnamayo mayomayo pArzva paNe rAmagirau girau girau // 2 // vyaneSTa jantoH zaraNaM raNaM raNaM kSamAdito ya. kamaLaM maThaM maTham / / narAmarArAmakrama kramaM kramaM pArzva paNe rAmagirau girau girau // 3 // ajJAna-satkAmalatAlatAlatA yadIya-sadbhAvanatA natAnatA. / nirvANa-saukhyaM sugatA gatAgatAH pArzva paNe rAmagirau girau girau||4|| vivAdimAzeSavidhividhividhirbabhUva saviharI harIharI : / trijJAnasajJAnaharoharoharaH pArzva paNe rAmagirau girau girau // 5 // yadvizvalokaikaguruM guruM guruM virAjatA yena varaM varaM varam / tamAlanIlAGgabharaM bharaM bharaM pArzva paNe rAmagirau girau girau // 6 // saMrakSitA digbhuvanaM vanaM vanaM virAjitA yeSu divaidivaidivaH / pAdadvaye nUtasurA'surAH surAH pArzva paNe rAmagirau girau girau // 7 // rarAja nityaM sakalA kalA kalA mamAratRSNo'vRjino jino jino|| saMhArapUjyaM vRSabhA sabhAsabhA pAzva paNe rAmagirau girau girau // 8 // (zArdUlavikrIDitam) tarke vyAkaraNe ca nATakacaye kAvyAkule kauzale, vikhyAto bhuvi padmanandimunipastattvasya koSaM nidhiH / gambhIraM yamakASTakaM paThati yaH saMstUya sA (?) labhyate zrIpadmaprabhadeva-nirmitamidaM stotraM jaganmaMgalam // 9 // AA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra [ sampAdakIya ] saMkSipta paricaya- jainiyoke antima tIrthakara bhagavAn mahAvIra videha (bihAra- dezamba) kuNDapura ke rAjA 'siddhArtha' ke putra the aura mAtA 'priyakAriNI' ke garbha se utpanna hue the, jisakA dUsarA nAma 'trizalA' bhI thA aura jo vaizAlIke rAjA 'ceTaka kI muputrI thii| Apake zubha janma se caitra zuklA trayodazIkI tithi pavitra huI aura use mahAn utsavoke lie parvakA sA gaurava prApta huaa| isa tithiko janmasamaya uttarAphAlgunI nakSatra thA, jise kahI kahI 'hastottarA' (hasta nakSatra hai uttarame - anantara - jisake ) isa nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai, aura saumya graha apane uccasthAna para sthita the, jaisAki zrIpUjyapAdAcArya ke nimna vAkyase prakaTa hai -- caitra - sitapakSa phAlguni zazAMkayoge dine trayodazyAm / jase svovastheSu graheSu saumyeSu zamasane // 5 // nirvAnamakti teja. puja bhagavAnke garbhame Ate hI siddhArtha rAjA tathA anya kuTumbIjanAMkI zrIvRddhi huI unakA yaza, teja, parAkrama aura vaibhava vaDhA mAtAkI pratibhA camaka uThI, vaha sahaja hI meM aneka gUDha praznokA uttara dene lagI, aura prajAjana bhI uttarottara sukha-zAntikA adhika anubhava karane lge| isa janmakAlame ApakA sArthaka nAma 'zrIvarddhamAna' yA 'varddhamAna' rakkhA gyaa| sAtha hI, vIra, mahAvIra aura sanmati jaise 1 zvetAmbara sampradAyake kucha prayome 'kSatriyakuNDa' aisA nAmollekha bhI milatA hai jo sambhavata kuNDapura kA eka mahallA jAna paDatA hai| anyathA, usI sampradAyake dUsare granthome kuNDagrAmAdi-rUpase kuNDapurakA sApha ulleba pAyA jAtA hai / yathA- " hatthuttarAhi jAo kuDaggAme mhaaviiro|" Ava0 ni0 yaha kuNDapura hI Ajakala kuNDalapura kahA jAtA hai; parantu usakA vartamAna sthAna vivAdApana hai ora ThIka sthAna vaizAlI kehI antargata mAnA jAtA hai| 2 kucha zvetAmbarIya grantho meM 'bahana' likhA hai| nAmokI bhI kramaza. sRSTi huI, jo saba Apake usa samaya prasphuTita tathA ucchalita honevAle guNoM para hI eka AdhAra rakhate haiM / 3 mahAvIrake pitA 'jAta' yazake kSatriya the| 'jAta' yaha prAkRta bhASA kA zabda haiM aura 'nAta' aisA dantya nakArase bhI likhA jAtA hai| saMskRtame isakA paryAyarUpa hotA hai' jJAta' / isI me' cArivabhakti' meM zrI pUjyapAdAcAryane "zrImajjAtakulendunA" padake dvArA mahAvIra bhagavAnko 'jJAta' vazakA candramA likhA hai, aura isIne mahAvIra 'NAtaputa' athavA 'jJAtaputra' bhI kahalAte the, jisakA bauddhAdi granthoMmeM bhI ullekha pAyA jAtA hai| isa prakAra vazake Upara nAmokA usa samaya calana thA -- buddhadeva bhI apane vaza parase 'zAkyaputra' kahe jAte the / astu; isa 'nAta' kA hI bigar3a kara athavA lekhako yA pAThakokI nAsamajhI kI vajahase bAdako 'nAtha' rUpa huA jAna par3atA hai| aura isIme kucha granthome mahAvIrako nAthavaMzI likhA huA milatA hai, jo ThIka nahI hai / mahAvIrake bAlyakAlako ghaTanAome do paTanAye khAsa taurame ullekhayogya hai-eka yaha ki, sajaya aura vijaya nAmake do cAraNa maniyoko tatvArthaviSayaka koI bhArI sandeha utpanna ho gayA thA, janmake kucha dina bAda hI jaba unhone Apako dekhA to Apake darzanamAtrase unakA vaha saba madeha tatkAla dUra ho gayA aura isalie unhone baDI bhaktime ApakA nAma 'sanmati' rakkhA / * dUsarI yaha ki eka dina Apa bahutase rAjakumAroke sAtha vaname vRkSakrIDA kara rahe the, itane meM vahA para eka mahAbhabakara aura vizAlakAya sarpa A nikalA aura usa bRkSako hI 3 dekho, guNabhadrAcAryakRta mahApurANa kA 74 vAM parva / 4. saMjayasyArthasaMdehe saMjAte vijayasya ca / janmAnantaramevaMnamabhyetyA lokamAtrata] // tatsadehagate tAbhyAM cAraNAbhyAM svabhaktitaH / astveva sammativayo bhAvIti samudAhRtaH // - mahApurANa, parba 78 vAM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 mUlase lekara skaMdha paryanta beDhakara sthita ho gayA jisapara Apa rahate the, siMhakI taraha nirbhaya hokara jaMgala-pahAr3omeM vicarate the caDhe hue the| usake vikarAla rUpako dekhakara dUsare rAjakumAra aura dina-rAta tapazcaraNa hI tapazcaraNa kiyA karate the| bhayavihvala ho gaye aura usI dazAmeM vRkSoM parase girakara vizeSa siddhi aura vizeSa lokasevAke liye vizeSa hI athavA kUdakara apane-apane gharako bhAga gaye / parantu Apake tapazcaraNakI jarUrata hotI hai-tapazcaraNa hI roma-romame rame hRdayameM jarA bhI bhayakA saMcAra nahI huA-Apa bilkula hue Antarika malako chA~Takara AtmAko zuddha,sApha,samartha aura nirbhayacitta hokara usa kAle nAgase hI krIDA karane lage aura kAryakSama banAtA hai| isIliye mahAvIrako bAraha varSa taka ghora Apane usapara savAra hokara apane bala tathA parAkramase use khUba tapazcaraNa karanA par3A-khUba kaDA yoga sAdhanA paDA-taba kahI hI ghumAyA, phirAyA tathA nirmada kara diyaa| usI vaktase Apa jAkara ApakI zaktiyokA pUrNa vikAsa huA / isa durddhara lokameM 'mahAvIra' nAmase prasiddha hue| ina dono 'ghaTanAose tapazcaraNakI kucha ghaTanAoko mAlUma karake roMgaTe khar3e ho yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki mahAvIrameM bAlyakAlase hI buddhi jAte hai / para sAtha hI Apake asAdhAraNa dhairya, aTala nizcaya, aura zaktikA asAdhAraNa vikAsa ho rahA thA aura isa prakAra- sudRDha AtmavizvAsa,anupama sAhasa aura lokottara kSamAzIlakI ghaTanAeM unake bhAvI asAdhAraNa vyaktitvako sUcita karatI tAko dekhakara hRdaya bhaktise bhara AtA hai aura khuda-bakhuda thii| so ThIka hI hai (svayameva) stuti karaneme pravRtta ho jAtA hai / astu; mana'"honahAra biravAnake hota cIkane paat|" paryayajJAnakI prApti to Apako dIkSA leneke bAda hI hogaI thI prAyaH tIsa varSako avasthA ho jAne para mahAvIra saMsAra parantu kevala jJAna-jyotikA udaya bAraha varSake ugra tapazcaraNadehabhogoMse pUrNatayA virakta ho gaye, unhe apane AtmotkarSako ke bAda vaizAkha madi 10mIko tIra sAdhane aura apanA antima dhyeya prApta karanekI hI nahIM kintu haA jabaki Apa z2ambhakA grAmake nikaTa RjukUlA nadIke saMsArake jIvoMko sanmArgame lagAne athavA unakI saccI sevA kinAre, zAlavRkSake nIce eka zilApara, SaSThopavAsase yukta bajAnekI eka vizeSa lagana lagI-dIna-dukhiyokI pukAra hae, kSapakazreNipara ArUr3ha the--Apane zukladhyAna lagA rakkhA unake hRdayameM ghara kara gaI-aura isalie unhone, aba aura thA aura candramA hastonaranakSatrake madhyame sthita thaa| jaimA adhika samaya taka gRhavAsako ucita na samajhakara, jagalakA ki zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyome prakaTa hai - rAstA liyA, saMpUrNa rAjyavaibhavako ThukarA diyA aura indriya grAma-pura-kheTa-karvaTa-maTamba-poSAkarApravijahAra / sukhose mukha mor3akara maMgasiravadi 10 mIko 'jJAtakhaMDa' ugrastagovidhAna vizavarSApyamarapUjya. // 10 // nAmaka vaname jinadIkSA dhAraNa karalI / dIkSAke samaya Apane RjukUlAyAstore zAlanumasaMzrite shilaaptttte| saMpUrNa parigrahakA tyAga karake AkiMcanya (aparigraha) vrata aparAhna SaSThenAsthitasya khalu jammakAmAme // 11 // grahaNa kiyA, apane zarIraparase vastrAbhUSaNoko utAra kara vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzrite caMdra pheMka diyA aura kezoko klezasamAna samajhate hue unakA bhI kSapakazreNyArUDhasyotpannaM kevalajJAnam // 12 // lauca kara DAlA / aba Apa dehase bhI nirmamatva hokara nagna --nirvANabhakti 5. inamese pahalI ghaTanAkA ullekha prAyaH digambara 7. kevalajJAnotpattike samaya aura kSetrAdikA prAyaH granthomeM aura dUsarIkA digambara tathA zvetAmbara donoM __ yaha saba varNana 'dhavala' aura 'jayavavala' nAmake donoM hI sampradAyoke granthomeM bahulatAse pAyA jAtA hai| siddhAntagranthomeM uddhRta tIna prAcIna gAthAomeM bhI 6. kucha zvetAmbarIya granthomeM itanA vizeSa kathana pAyA pAyA jAtA hai, jo isa prakAra hai :-- jAtA hai aura vaha sambhavataH sAmpradAyika jAna par3atA hai ki, * gamaiya chadumatthattaM vArasavAsANi pacamAse ya / vastrAbhUSagoko utAra DAlaneke bAda indrane 'devadUSya' nAmakA pagNArasANi digANi ya tirayaNasuddho mhaaviiro||1|| eka bahumUlya vastra bhagavAnke kandhe para DAla diyA thA, jo ujukala gadItIre jabhiyagAme vahiM silAvaTTe / 13 mahIne taka par3A rahA / bAdako mahAvIrane use bhI tyAga chuTaNAdAvetoM avaraNhe pAyachAyAe // 2 // diyA aura ve pUrNarUpase nagnadigambara athavA jikalpI vaisAhajoNhapakkhe dasamIe khavagaseDhi maaruto| hI rhe| haMtUNa ghAikammaM kevalaNANaM smaavnnnno|| 3 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] bhagavAna mahAvIra - isa taraha ghora tapazcaraNa tathA dhyAnAgni-dvArA, jJAnA- karatA thA, gau aura siMhI milakara eka hI nAMdameM jala pItI thI varaNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya nAmake aura mRga-zAvaka khuzIse siMha-zAvakake sAtha khelatA thaa| yaha ghAtikarma-malako dagdha karake, mahAvIra bhagavAnane jaba apane saba mahAvIrake yoga-balakA mAhAtmya thaa| unake AtmAme AtmAmeM jJAna, darzana, mukha aura vIrya nAmake svAbhAvika guNoM- ahisAkI pUrNa pratiSThA ho cukI thI, isalie unake sanikaTa kA pUrA vikAsa athavA unakA pUrNa rUpase AvirbhAva kara liyA athavA unakI upasthitimeM kimIkA vaira sthira nahIM raha sakatA aura Apa anupama zuddhi, zakti tathA zAntiko parAkASThAko thaa| patajali RSine bhI, apane yogadarzanameM, yogake isa pahu~ca gaye, athavA yo kahiye ki, Apako svAtmopalabdhirUpI mahAtmyako svIkAra kiyA hai| jaisA ki usake nimna sUtrase 'siddhi' kI prApti ho gaI, taba Apane saba prakArase samartha hokara prakaTa hai :brahmapathakA netRtva grahaNa kiyA aura sasArI jIvoko sanmArgakA ahiMsApratiSThAyAM tatsanidhI vairatyAgaH // 35 // upadeza deneke lie--unhe unakI bhUmeM sujhAne, bandhanamukta jainazAstromeM mahAvIrake vihAra-samayAdikakI kitanI . karane, Upara uThAne aura unake dukha miTAne ke lie apanA hI vibhUtiyoMkA--atizayokA-varNana kiyA gayA hai vihAra prArambha kiyaa| athavA yoM kahiye ki lokahita-sAdhanakA parantu unhe yahA~ para chor3A jAtA hai| kyoki svAmI jo asAdhAraNa vicAra ApakA varSose cala rahA thA samantabharane likhA hai :aura jisakA gahaga saskAra janmajanmAtarose Apake AtmAmeM devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtaya / paDA huA thA vaha aba sampUrNa rukAvaToke dUra ho jAne para svata mAyAviSvapi vRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // kAryame pariNata ho gyaa| --AptamImAMsA vihAra karate hue Apa jisa sthAna para pahu~cate aura vahA~ arthAt-devokA Agamana, AkAzamai gamana aura cAmaApake upadezake lie jo mahatIsabhA juDatI thI aura jise jana- rAdika (divya camara, chatra, siMhAsana, bhAmaDalAdika) sAhityameM 'samavasaraNa' nAmame ullegvita kiyA gayA hai usakI vibhUtiyokA astitva to mAyAviyome-indrajAliyomekhAsa vizeSatA yaha hotI thI ki usakA dvAra sabake lie mukta bhI pAyA jAtA hai, inake kAraNa hama Apako mahAn nahI mAnate rahatA thA, koI kisIke pravezame bAdhaka nahI hotA thA-pazu- aura na inakI vajahame Apako koI khAsa mahattA yA baDAI pakSI taka bhI AkRSTa hokara vahAM pahuMca jAte the, jAti-pAti hI hai| chUtAchUta aura UMcanIcakA umame koI bheda nahI thA, saba manuSya bhagavAn mahAvIrakI mahattA aura baDAI to unake mohaeka hI manuSyajAnimeM parigaNita hote the, aura ukta prakArake nIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya nAmaka karmokA bhedabhAvako bhulAkara Apamame premake mAtha rala-milakara baiTate nAza karake parama zAntiko liye hue zuddhi tathA zaktikI parAaura dharmazravaNa karate the-mAno saba eka hI pitAko satAna kASThAko pahucane aura brahmapathakA--hisAtmaka mokssmaargho| isa Adarzase samavasaraName bhagavAna mahAvIrakI samatA kA netRtva grahaNa karaneme hai -athavA yo kahiye ki Atmoaura udAratA mUtimatI najara AtI thI aura ve loga to usameM dvArake sAtha-sAtha lokakI saccI sevA bajAneme hai| jaisA ki praveza pAkara behada saMtuSTa hote the jo samAjake atyAcArose svAmI samantabhadrake nimna vAkyase bhI prakaTa hai - pIr3ita the, jinhe kabhI dharmazravaNakA, zAstroke adhyayanakA, tvaM zuddhizaktyorupayasya kASThAM apane vikAsakA aura uccasaskRtiko prApta karanekA avasara tulAvyatItA jina zAMtirUpAm / hI nahIM milatA thA athavA jo usake adhikArI hI nahIM avApiya brahmapathasya netA mamajhe jAte the| isake sivAya, samavasaraNakI bhUmimeM mahAnitIyat prativaktumIzA // 4 // praveza karate hI bhagavAna mahAvIrake sAmIpyase jIvokA -yaktyanuzAsana vairabhAva dUra ho jAtA thA, kara jantu bhI saumya bana 8 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNake abhAvase nirmala jJAnajAte the aura unakA jAti-virodha taka miTa jAtA thaa| darzanako AvirbhUnikA nAma 'zuddhi' antarAya kamaMke nAzase isIse sarpako nakula yA mayUrake pAsa baiThane meM koI bhaya vIryalabdhikA honA 'zakti' aura mohanIya kamake nirmala nahI hotA thA, cUhA binA kisI maMkocake billIkA AliMgana honese ananta sukhakI prAptikA nAma parama zAli hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 anekAnta varSa 11 mahAvIra bhagavAnane prAyaH tIsa varSa taka lagAtAra aneka hai|''raajgRhiimeN usa vakta rAjA zreNika rAjya karatA thA, dezadezAntaroMmeM vihAra karake sanmArgakA upadeza diyA, asakhya jise bimbasAra bhI kahate hai / usane bhagavAnkI pariSadoMmeMprANiyoke ajJAnAndhakArako dUra karake unheM yathArtha vastu- mamavasaraNa-sabhAome-pradhAna bhAga liyA hai aura usake sthitikA bodha karAyA, tattvArthako samajhAyA, bhUle dUra kI, prazno para bahutase rahasyokA udghATana huA hai / zreNikakI bhrama miTAe, kamajoriyA~ haTAI, bhaya bhagAyA, AtmavizvAsa rAnI celanA bhI rAjA ceTakakI putrI thI aura isalie vaha jagAyA, kadAgraha dUra kiyA, pAkhaNDabala ghaTAyA, mithyAtva rizteme mahAvIrakI mAtRsvasA (mAvasI)12 hotI thii| isachuDAyA, patitoko uThAyA, anyAya-atyAcArako rokA, taraha mahAvIrakA aneka rAjyoke mAthame zArIrika sambandha hiMsAkA virodha kiyA, sAmyavAdako phailAyA aura logoMko bhI thaa| uname Apake dharmakA bahuta pracAra huA aura use svAvalambana tathA sayamakI zikSA de kara unhe AtmotkarSake acchA rAjAzraya milA hai| * mArga para lagAyA / isa taraha Apane lokakA ananta upakAra vihArake samaya mahAvIrake sAtha kitane hI muni-AyikiyA hai aura ApakA yaha vihAra baDA hI udAra, pratApI eva kAoM tathA thAvaka-zrAvikAokA sagha rahatA thA / Apane yazasvI haA hai| isIse svAmI samantabhadra ne svayabhastotrameM caturvidha saghakI acchI yojanA aura baDo hI mundara vyavasthA 'giribhityavadAnavata' ityAdi padyake dvAga isa vihArakA kI thii| isa maghake gaNavageko samyA gyAraha taka pahuca gaI thI yatkicita ullekha karate hae, use "jita gata" likhA hai| aura uname sabase pradhAna gautama svAmI the, jo 'indrabhati' nAmame bhagavAnakA yaha vihAra-kAla hI unakA tIrtha-pravartanakAla bhI prasiddha hai aura samavasaraNa makhya gaNadharakA kArya karate the| hai, aura isa tIrtha-pravartanakI vajahame hI ve 'toryakara' kahalAne ye gotama-gotrI ora makala veda-vedAgake pAragAmI eka bahuta hai| Apake vihArakA pahalA sTezana rAjagRhIke vipulAcala tathA baDe brAhmaNa vidvAna the. jo mahAvIrako kevalajJAnakI saprApti vaibhAra-parvatAdi paca pahADiyokA pradeza jAna paDatA hai| jise hone ke pazcAt unake pAsa apane jIvA'jIva-viSayaka saMdehake dhavala aura jayadhavala nAmake siddhAnta granyoma kSetrarUpame mahA nivAraNArtha gaye the. madehakI nivRtti para unake ziSya bana gaye vIrakA arthakartRtva prarUpaNa karate hue, 'pacazailapura' nAmame the aura jinhone apane bahatame ziSyoke sAtha bhagavAname jinaullelikhata kiyA hai| yahI para ApakA prayama upadeza haA dIkSA le lI thii| astu| hai-kevala jJAnotpanike pazcAt ApakI divya vANI gvirI tIsa 3 varSake lambe vihArako samApta karate aura kRtakRtya hai-aura usa upadezake samayame hI Apake tIrthako utpatni haI hote hue, bhagavAna mahAvIra jaba pAvA pugve eka sundara udyAnamaM pahu~ce, jo aneka padmasagevaro tathA nAnA prakArake vRkSasamUhome 9. Apa jambhakA grAmake RjukUlA-naTame calakara pahale / isI pradezame Ae haiN| isIse zrIpUjyapAdAcAryane ApakI 11 yaha tIrthotpatti zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko pUrvAhakevalajJAnotpattike usa kathanake anantara jo Upara diyA / (sUryodaya) ke mamaya abhijita nakSatrameM huI hai, jaisA ki gayA hai Apake vaibhAra parvata para AnekI bAta kahI hai aura dhavala sidvAntake nimna vAkyase prakaTa haitabhIme Apake tIsa varSake vihArakI gaNanA kI hai - vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bhle| pADivadapugvadivase titthappattI du abhijimhi // 2 // "atha bhagavAnsamJApahivyaM vaibhAraparvata ramyaM / 12. kucha zve0 granthAnusAra 'mAtulajA'(mAmUjAda bahana) cAturvaNya-susaghAttatrAbhUdagautamaprabhRti // 13 // 13. dhavala siddhAntame-aura jaya dhavalame bhI kucha "vavidhamanagAsamAmekAvazaghottaraM tathA dhrm| AcAryoke matAnusAra eka prAcIna gAthAke AdhAra para dezayamAno vyaharat trizadvarSANyatha jinendra // 15 // vihArakAlakI sakhyA 29 varSa 5 mahIne 20 dina bhI -nirvANabhakti dI hai, jo kevalotpatti aura nirvANakI tithiyoko dekhate hue ThIka jAna par3atI hai / aura isalie 30 varSakI yaha saMkhyA 10. paMcaseladhure ramme biule pmvttme| sthUla rUpase samajhanI cAhiye / vaha gAthA yaha hai-- NANAdumasamAiNNe devdaannvvive|| vAtAgRNatIsaM paMca 4 mAse ya vIsa divase ya / mahAvIreNatyo kahilo bhaviyaloasma / cAuvihaaNagArehiM bArahahiM gaNehiM vihrto||1|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraga 2] bhagavAna mahAvIra maMDita thA, taba Apa vahA kAyotsargase sthita ho gaye aura Apane Apa sadAke lie ajara amara tathA akSaya-saukhyako prApta ho parama zukladhyAnake dvArA yoga-nirodha karake dagdharajju-samAna gaye15 / isIkA nAma videhamukti, Atyantika-svAtmasthiti, avaziSTa rahe karmarajako-aghAticatuSTayako-bhI apane paripUrNa-siddhAvasthA athavA niSkala-paramAtmapadako prApti hai| AtmAme pRthak kara DAlA, aura isa taraha kArtika vadi amA- bhagavAna mahAvIra prAyaH 72 varSakI avasthA me apane isa vasyAke dina' svAti nakSatrake samaya,nirvANa-padakoprApta karake antima dhyeyako prApta karake lokApavAsI hue| aura Aja unhIkA nIrtha pravarta rahA hai| 14 dhavala siddhAntamai, "parachA pAvANayare kattiyamAse ima prakAra bhagavAn mahAvIrakA yaha sakSepameM sAmAnya ya kiNhacoddasie / sAdIerattIe sesarayaM chattu nnicaao|" paricaya hai. jimame prAya kimIko bhI koI khAma vivAda nahI isa prAcIna gAthAko pramAName uddhRta karate hue, kAttika vadi caturdazIkI rAtriko (pacchima bhAga-pichale paharame) nirvANakA honA likhA hai| sAtha hI, kevalotpattime nirvANa takake deza-kAlakI paristhiti-- samaya 29 varSa 5 mahIne 20 dinakI sagati ThIka biThalAte deza-kAlakI jisa paristhitine mahAvIra bhagavAnko hue, yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki amAvasyAke dina devedro utpanna kiyA usake mambandhame bhI do zabda kaha denA yahA ke dvArA parinirvANapUjA kI gaI hai vaha dina bhI ima kAlama para ucita jAna paDanA hai| mahAvIra bhagavAnake avatArame zAmila karane para kAttikake 15 dina hote hai / yathA ---- pahale dezakA vAtAvaraNa bahuta hI kSabdha, pIDita tathA matrasta "amAvasoe pariNidhvAgapUjA sayaladeridehi kayA ni ho rahA thA, dIna-durvara khUba satAe jAte the, U~ca-nIcakI bhAvanAye jogepara thI, zUdrome pazaojaisA vyavahAra hotA thA, taMpi divasametyeva pariktite paNNArasa divasA hoti / " unheM koI sammAna yA adhikAra prApta nahI thA, ve zikSA-dIkSA isase yaha mAluma hotA hai ki nirvANa amAvasyAko dinake samaya tathA dinake bAda gatriko nahI huA, balki 15 jaisAki zrIpUjyapAdake nirvANabhaktigata nimna caturdagIkI rAtrike antima bhAgame haA hai jabaki amA vAkyase bhI prakaTa hai - vasyA A gaI thI aura umakA sAga vRtya--nikoNapUjA "padmavana-dIrghikAkula-vivividha makhaNDamaNDite ranye / aura dehasaskArAdi--amAvasyAko hI prAta kAla Adike pAvAnagarodyAne vyutsargaNa sthitaH sa muni. // 16 // samaya bhugatA hai| isame kArtikakI amAvasyA Amataura para kArtikaruNasyAle svAtAvRkSe nihatya karmaraja / nirvANakI tithi kahalAtI hai| aura cUki vaha gati avazeSa saprApad vyajarAmaramamaya saukhyam // 17 // " caturdazIkI thI isase caturdazIko nirvANa kahanA bhI kucha 16 dhavala aura jayadhava ra nAmake siddhAntagrathome asaMgata mAlUma nahIM hotaa| mahApurA me guNabhadrAcAryane bhI mahavIrako Ayu, kucha AcAryo ke matAnumAra, 71 varSa 3 "kA.takaNapakSasya caturdazyAM nizAtyaye' isa vAkyake mahIne 25 dinakI bhI batalAI hai aura umakA lekhA isa dvArA kRss| caturdazIkI rAtriko usa samaya nirvA kA honA prakAra diyA hai -- batalAyA hai jaba ki rAtri mamAptike karIba thii| usI garbhakAla=". mAsa 8 dina, kumArakAla =28 varSa rAtrike apareme, jise jinasenane apane harivaMzapurANama mAma 12 dina, chamasya-(tapazcaraga-) kAla -12 varSa "kRSNabhUtanabhAtasadhyAsamaye' padake dvArA unlekhita kiyA 5 mAma 15 dina; kevala-(vihAra-) kAla=29 varSa 5 hai, devendro dvArA dIpAvalI prajvalita karake nirvAgapujA mAma 20 dina / kiye jAnekA ullekha hai aura vaha pUjA dhavalake ukta isa lekheke kumArakAlamai eka varSakI kamI jAna paDatI vAkyAnusAra anAvasthAko kI gaI hai| isase caturdagIkI hai, kyoki vaha Amataura para prAyaH 30 varSakA mAnA jAtA rASike antima bhAgamai amAvasyA A gaI thI yaha spaSTa hai| dUsare, ima Aya mese yadi garbhakAlako kiAla diyA jAnA jAtA hai / aura iliye amAvasthAko nirvAga jAya, jisakA loka-vyavahAra ne grahaga nahIM hotA, to vaha 70 batalAnA bahuta yukti-yukta hai, usIkA zrIpUjyapAdAcAryane varSa kucha mahIne kI hI raha jAtI hai aura itanI Ayuke liye "kArtika kRSNasyAnte" padake dvArA ullekha kiyA hai| 72 varSakA vyavahAra nahI bntaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 aura ucca saMskRtike adhikArI hI nahI mAne jAte the aura thA aura sarvatra asantoSa hI asantoSa phailA huA thaa| unake viSayameM bahuta hI nirdaya tathA ghAtaka niyama pracalita the| yaha saba dekhakara sajjanoMkA hRdaya talamalA uThA thA, striyAM bhI kAphI taura para satAI jAtI thI, ucca zikSAse dhArmikoMko rAtadina caina nahI par3atA thA aura pIDita vaMcita rakkhI jAtI thI, unake viSayameM "na strI svAtaMtrya- vyakti atyAcArose Uba kara trAhi-trAhi kara rahe the| mahati" (strI svataMtratAkI adhikAriNI nahI) jaitI kaThora saboMkI hRdaya-taMtriyoMse 'ho koI avatAra nayA' kI eka AjJAe~ jArI thI aura unhe yatheSTa mAnavI adhikAra prApta nahI hI dhvani nikala rahI thI aura saboMkI dRSTi eka aise the-bahutoMkI dRSTimeM to ve kevala bhogakI vastu, vilAsakI asAvAraNa mahAtmAkI ora lagI huI thI jo unhe cIja, puruSakI sampatti athavA baccA jananekI mazInamAtra raha hastAvalambana dekara isa ghora vipattise nikaale| ThIka gaI thii| brAhmaNone dharmAnuSThAna Adi ke saba UMce-Uce adhi- usI samaya--Ajase koI DhAI hajAra varSase bhI adhika kAra apane lie rijarva (surakSita) rakha chor3e the-dUsare logo (2549 varSa) pahale--prAcI dizAme bhagavAn mahAvIra ko ve unakA pAtra hI nahIM samajhate the-sarvatra unhIkI tUtI bhAskarakA udaya huA, dizAe~ prasanna ho uThI, svAsthyakara bolatI thI, zAsana-vibhAgame bhI unhoMne apane lie khAsa mada mugara pavana bahane lagA, sajjana dharmAtmAoM tathA riAyate prApta kara rakkhI thii| ghora-se-ghora pApa aura bar3e-se- pIritoke mukhamaDala para AzAko rekhA dIkha par3I, unake bar3A aparAdha kara lene para bhI unhe prANadaNDa nahI diyA jAtA hRdayakamala khila gaye ora unakI nasa-nAr3iyome RturAja thA, jabaki dUsageko eka sAdhAraName aparAdha para bhI phAsI (vasata) ke AgamanakAla-jaisA navaramakA saMcAra hone lgaa| para cahA diyA jAtA thA / brAhmaNoke bigar3e hue jAti-bheda mahAvIrakA uddhArakArya-- kI durgadhase dezakA prANa ghuTa rahA thA aura usakA vikAsa ruka rahA thA, khuda unake abhimAna tathA jAti-madane unhe mahAvIrane loka-sthitikA anubhava kiyA, logokI patita kara diyA thA aura unameM lobha-lAlaca, dama, ajJAnatA, svArthaparatA, unake vahama, unakA andhavizvAsa. ajJAnatA, akarmaNyatA, krUratA tathA dhartatAdi durgaNoMkA aura unake kutmita vicAra evaM durvyavahArako dekhakara nivAsa ho gayA thA, ve rizvateM athavA dakSigAe~ lekara unhe bhArI dukha tathA kheda huaa| sAtha hI, pIDitAMkI paralokake lie sarTiphikeTa aura pani taka dene lage the, karuNa pukArako sunakara unake hRdayase dayAkA asaMta dharmakI asalI bhAvanAe~ prAyaH lupta ho gaI thI aura srota baha niklaa| unhoMne lokodvArakA saMkalpa kiyA. unakA sthAna artha-hIna kriyAkANDo tathA thothe vidhividhAnAne lokoddhArakA sapUrNa bhAra uThAneke liye apanI zakti-sAmale liyA thA; bahutase devI-devatAokI kalpanA prabala ho thyaMko tolA aura usame jo truTi thI use bAraha varSake usa uThI thI, unake saMtuSTa karane me hI sArA samaya calA ghora tapazcaraNake dvArA pUrA kiyA jisakA Upara ullekha jAtA thA aura unhe pazuokI baliyAM taka car3hAI jAtI kiyA jA cukA hai| thI; dharmake nAma para satra yaja-yAgAdika karma hote the isake bAda saba prakArame zaktisampanna hokara mahAbIrane aura uname asakhya pazuoko homA jAtA thA-jIvita lokodvArakA siMhanAda kiyA-lokama pracalita sabhI anyAyaprANI dhadhakatI huI Agame DAla diye jAte the aura atyAcAroM, kuvicAroM tathA dugacAroMke viruddha AvAz2a unakA svarga jAnA batalAkara athavA 'vaidiko hiMsA uThAI-aura apanA prabhAva sabase pahale brAhmaNa vidvAnoM hiMsA na bhavati' kahakara logoko bhulAveme DAlA jAtA para DAlA, jo usa vakta dezake 'sarve sarvA.' bane hue thA aura unhe aise krUra karmoke liye uttejita kiyA jAtA the aura jinake sudharanepara dezakA suvaranA bahuta kucha thaa| sAtha hI, bali tathA yajJake bahAne loga mAMsa sukhasAdhya ho sakatA thaa| Apake isa paTu siMhanAdako khAte the| isa taraha dezame cahu~ ora anyAya-atyAcArakA sunakara, jo ekAntakA nirasana karanevAle syAdvAdako sAmrAjya thA--baDA hI bIbhatsa tayA karuNa dRzya vicAra-paddhatiko liye hue thA, logoMkA tattvajJAnaviSayaka upasthita thA--satya kucalA jAtA thA, dharma apamAnita bhrama dUra huA, unhe apanI bhU mAnUma par3I, dharma-adharmake ho rahA thA, pIr3itoMkI AhoMke dhue~se AkAza vyApta yathArtha svarUpakA paricaya milA, AtmA-anAtmAkA bheda Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraga 2] bhagavAna mahAvIra spaSTa huA bora baMba-mokSakA sArA rahasya jAna pdd'aa| relate, this teaching rapidly overtopped sAtha hI, jhUThe devI-devatAoM tathA hiMsaka yajJAdikoM parase the barriers of the races' abiding instinct unakI zraddhA haTI aura unhe yaha bAta sAfa jaMca gaI and conquered the whole country. For ki hamArA utthAna aura patana hamAre hI hAyameM hai, usake a long period now the influence of liye kisI guta zaktikI kalpanA karake usIke bharose Kshatriya teachers completely suppressbaiTha rahanA athavA usako doSa denA anucita aura mithyA ed the Brahmin power. hai| isake sivAya, jAtibhedakI kaTaTratA miTI, udAratA arthAt-mahAvIrane DaMkekI coTa bhAratameM muktikA aisA prakaTI, logoM ke hRdayame sAmyavAdako bhAvanAe~ dRr3ha huI saMdeza ghoSita kiyA ki -dharma yaha koI mahaja sAmAjika aura unhe apane AtmotkarSakA mArga sUjha pdd'aa| itanA rUDhi nahI balki vAstavika satya hai-vastusvabhAva hai-aura hI nahIM, brAhmaNa guruoMkA Asana Dola gayA, unameMse mukti usa dharmameM Azraya lenese hI mila sakatI hai, na ki samAjaindrabhUti-gautama jaise kitane hI diggaja vidvAnone bhagavAna ke bAhya AcArokA-vidhividhAno athavA kriyAkADoMkA ke prabhAvase prabhAvita hokara unakI samIcIna dharmadezanAko -pAlana karanese,aura yaha ki dharmakI dRSTimeM manuSya manuSyake svIkAra kiyA aura ve saba prakArase unake pUre anupAyI bIca koI bheda sthAyI nahI raha sktaa| kahate Azcarya hotA bana gye| bhagavAnane unhe 'gagavara' ke padapara niyukta hai ki isa zikSaNane baddhamUla huI jAtikI hada bandiyoko kiyA aura apane saMghakA bhAra saupaa| usake sAtha unakA zIghra hI tor3a DAlA aura saMpUrNa deza para vijaya prApta kiyaa| bahuta bar3A ziSyasamudAya tathA dUsare brAhmaNa aura anya isa vakta kSatriya guruoke prabhAvane bahuta samayake lie dharbhAnuyAyI bhI jainadharmame dIjita hogye| isa bhArI vijayase brAhmaNoMkI sattAko pUrI taurase dabA diyA thaa| kSatriya guruoM aura jaina dharma kI prabhAva-vRddhike sAtha-sAtha isI taraha lokamAnya tilaka Adidezake dUsare bhI kitane tatkAlIna (kriyAkANDI) brAmagadharmako prabhA kSINa huI, hI prasiddha hindU vidvAnone, ahisAdikake viSayameM, mahAvIra brAhmaNoMkI zakti ghaTI, unake atyAcAromeM roka huI, bhagavAna athavA unake dharmakI brAhmaNa dharma para gaharI chApakA yajJa-yAgAdika karma maMda par3a gaye-unameM pazuoM ke prati- honA svIkAra kiyA hai, jinake vAkyoMko yahAM para uddhRta nidhiyoMkI bhI kalpanA hone lagI--aura brAhmaNoM ke laukika karanekI jarUrata nahIM hai| svArtha tathA jAti-pAMtike bhedako bahuta bar3A dhakkA phuNcaa| bhagavAna mahAvIrane jisa dharmatIrthakA praNAyana athavA parantu nirakuzatAke kAraNa unakA patana jisa tejIse ho pravartana kiyA hai vaha sabake udaya-utkarSakA evaM AtmAke rahA thA vaha ruka gayA aura unhe socane-vicAranekA athavA pUrNa vikAsakA sAdhaka "sarvodayatIrtha' hai, jisakA gatakiraNa apane dharma tathA pariNatimeM pheraphAra karanekA avasara milaa| ('sarvodayatIrthAGka) me bhale prakAra spaSTikaraNa kiyA jA mahAvIrakI isa dharmadezanA aura vijayake sambandhameM cukA hai| yahAM para mai sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki kavisamrATa DA. ravIndranAtha TAgaurane jo do zabda kahe hai ve yaha tIrtha-zAsana anekAnta aura ahiMsA ina do mukhya AdhAroM isa prakAra hai : para sthita hai-ye hI dono isake jAna-prANa hai| inameM anekAnta Mahavira proclaimed in India the vicAra-doSako miTAnevAlA aura ahisA AcAra-doSako message of Salvation that religion is a dUra karanevAlI hai| ina dono doSoke kAraNa hI sArA vizva reality and nota mere social convention, saMgharSamaya azAnta cala rahA hai aura use jarA bhI caina nhii| that salvation comes from taking refuge mahAvIrake ina donoM siddhAntoko apanAnese hI vizvameM sukhain that true religion and not from zAntikI lahara vyApta ho sakatI hai| isa zAsanameM 'ahisAobserving the external ceremonies of ko 'paramabrahma' batalAyA gayA hai; jaisAki svAmI the community, that religion cannot samantabhadrake nimna vAkyase prakaTa hai :regard any barrier between man and "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma prm|" man as an eternal verity. Wondrous to aura isalie jo parama brahmakI ArAdhanA karanA cAhatA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 hai use ahiMsAkI upAsanA karanI cAhiye-rAga-dveSakI nahI-samyaktva nahI vahAM AtmodvArakA nAma nhiiN| athavA nivRtti, parigRha-tyAga, dayA, paropakAra athavA lokasevAke yo kahie ki bhayameM saMkoca hotA hai aura saMkoca vikAsako kAmoMmeM laganA caahie| manuSyame jaba taka hiMsakavRtti rokanevAlA hai / isalie AtmodvAra athavA AtmavikAsake banI rahatI hai taba taka AtmaguNoMkA ghAta honeke sAtha-sAtha lie ahiMsAkI bahuta baDI jarUrata hai aura vaha vIratA kA cinha "pApAH sarvatra zaMkitAH" kI nItike anusAra usameM bhayakA yA hai-kAyaratAkA nahI / kAyaratAkA AdhAra prAyaH bhaya hotA pratihiMsAko AzaMkAkA sadbhAva banA rahatA hai| jahAM bhayakA hai, isalie kAyara manuSya ahimAdharmakA pAtra nahIM-usameM sadbhAva vahAM vIratva nahI-samyaktva nahIM' " aura jahA vIratva ahisA Thahara nahI sktii| vaha vIroke hI yogya hai aura isI 17. isIse samyagdRSTiko sapta prakArake bhayose rahita lie mahAvIrake dharmame usako pradhAna sthAna prApta hai| jo loga batalAyA hai aura bhayako mithyAtvakA cihna tathA svAnubhava- ahimApara kAyaratAkA kalaka lagAte hai unhone vAstavame kI kSatikA pariNAma mUcita kiyA hai / yathAH ahiMsAke rahasyako samajhA hI nahI / ve apanI nirbalatA aura "nApi spaSTo sudRSTirya. sa saptabhirbhayamanAka // " Atma-vismRtike kAraNa kaSAyose abhibhUta hue kAyaratAko "tato bhItyA'numeyo'sti mithyAbhAvo jinAgamAta / vIratA aura AtmAke krodhAdika-rUpa patanako hI usakA sA ca bhItirava syADetoH svaanubhvkssteH|" utthAna samajha baiThe haiN| aise logoMkI sthiti, niHsandeha bar3I hI -paMcAdhyAyI karuNAjanaka hai| mahAvIra stavana [zrI paM0 nAthUrAma 'premI'] dhanya tuma mahAra bhagavAna ! liyA puNya avatAra jagatakA karaneko kalyANa dhanya0 // bilabilATa karate paza-kulako dekha, bayA-maya-prANa! parama ahi sAmaya mudharmako DAlI nIva mahAna |dhny0|| U~ca-nIcake bheva-bhAvakA bar3A dekha parimANa / sikhalAyA sabako svAbhAvika samatA-zva pradhAna ||dhny0|| mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm milA samavasRtameM sura-nara-pazu sabako sama sammAna / samatA auM' udAratAkA yaha kaMsA subhaga vidhAna ||dhny0|| agbI zraddhAkA hI jagarma dekha rAjya balavAna / kahA-"na mAno binA yaktike koI vacana prmaann"|dhny0|| java samartha, svayaM karatA hai, svataH bhAgya-nirmANa / yoM kaha, svAvalamba-svAzrayakA diyA suphalapravajJAna anya ina hI bAvoMke sammukha rahanese sukhakhAna / bhAratavAsI eka samaya ghe bhAgyavAna guNavAna ||dhny0 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta dharmameM samyagdarzanako pradhAnapada kyoM ? sampradarzanazudvAtAraka tiraMjanama-strIvAni / dharmake aMgo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak durukula-mitA'lpApurvaripratAMca vajanti nA'pyatikA // caritrameM samyagdarzanako prathama sthAna eva pradhAnapada kyoM ? 'jo (aba dvAyuSka) samyagdarzanale zuddha hai-jinakA isakA spaSTIkaraNa karate hue svAmI samantabhadra apane samIcIna / AtmA (AyukarmakA bandha hone ke pUrva) nirmala samyagdarzanakA dharmazAstra (ratnakaraNDa) me likhate hai. dhAraka hai-ve avatI hote hue bhI-ahisAdi-vratoMmese vidyA-vRttasya saMbhUti-sthiti-vRddhi-phalodayA / kisI bhI vratakA pAlana na karate hue bhI-naraka-tiryanva na santyasati sabhyatve bIjA'bhAve taroriva // 32 // gatiko tayA (manuSyagatimeM) nasaka aura strIko paryAyako 'jisa prakAra bIjake abhAvameM-bIjake binA- prApta nahIM hote aura na (bhavAntarameM) niMga kulako, vRkSako utpatti, vRddhi aura phlasampatti nahIM bana sakatI usI agoMko vikalatAko, alpAyuko tathA dariyatAko-sampattiprakAra samyaktvake abhAvameM-samyagdarzanake binA- hInatA yA nirdhanatAko-hI prApta hote haiN| arthAt nirmala sanya'jJa na aura samyaracAritrako utpatti, sthiti- samyagdarzanako prAptike anantara aura usakI sthiti rahate hue svarUpameM avasthAna-vRddhi-uttarottara utkarSalAbha--aura unase aise koI karma nahI banate jo naraka-tiryaca Adi paryAyoMke yathArtha-phalasampatti--mokSaphalakI prApti nahIM ho sktii|' bandhake kAraNa hoM aura jinake phalasvarUpa unhe niyamataH dhyArayA-yahAM 'samyaktva' zabdake dvArA gRhIta jo ukta paryAyo athavA unameme kisIko prApta karanA pdd'e|' samyagdarzana vaha mUlakAraNa athavA upAdAnakAraNake rUpameM pratipAdita hai| usake honepara hI jJAna-cAritra samyagjJAna- dhyAzyA-yaha kathana una samyagdRSTiyokI apekSAsamyak cAritrake rUpame pariNata hote haiM, yahI unako samyagjJAna- se hai jo samyagdarzanakI utpattike pUrva abaddhAyuSka rahe hoMsamyak caritrarUpase saMbhUti hai| samyagdarzanako sattA jabataka __naraka-tiryaca-jaisI AyakA bandha na kara cuke hoM; kyoMki banI rahatI hai tabataka hI ve apane svarUpameM sthira rahate kisI bhI prakArakA Ayu-karmakA bandhana eka bAra hokara hai, apane viSayameM unnati karate hai aura yathArtha phalake dAtA phira chUTatA nahI aura na usameM parasthAna-saMkramaNa hI hotA hote hai| samyagdarzanakI sattA na rahanepara utpanna hue samyagjJAna- hai| aisI hAlatame jo loga samyagdarzanakI utpattike pUrva samyakcAritra bhI apanI dhurI para sthira nahI rahate-Dola athavA usakI sattA na rahane para narakAyu yA niyaMcAyukA jAte hai-uname vikAra A jAtA hai, jisame unakI vRddhi bandha kara cuke hoM unakI dazA dUmarI hai-uname isa kathanakA tathA yathArtha-phaladAyinI zakti ruka jAtI hai aura ve mithyA- sambandha nahI hai-ve marakara naraka yA niyaMcagatiko jarUra jJAna-mithyAcAritrameM pariNata hokara tadrUpa hI kahe jAte hai prApta kreNge| hA, baddhAyuSka hone ke bAda utpanna hue samyagdarzanatathA yathArtha phala jo AtmotkarSa-sAdhana hai usako pradAna ke prabhAvase unakI sthinimeM kucha sudhAra z2arUra ho jAyagA, karaneme samartha nahI rhte| ataH jJAna aura cAritrako apekSA jaime saptamAdi narakoko Ayu bAdhanevAle prathama narakame hI samyagdarzanakI utkRSTatA spaSTa siddha hai-vaha una donokI jAyeMge-usase Age nahI-aura sthAvara, vikalatrayAdi utpatti Adike liye bIjarUpameM sthita hai| rUpa niyaMcAyukA bandha karanevAle sthAvara tathA vikalatrayasamyagdarzanake mAhAtmyakA varNana karate hae svAmI samanta- paryAyako na dhAraNakara tiryacome sanI paMcendriya pullagabhadrane jo rahasyakI bAte apane samIcIna dharmazAstrame paryAyako hI dhAraNa karane vAle hoge| isI taraha pUrvavaddha kahI hai unamese kucha isa prakAra hai: devAya tathA manuSyAyukI bandhaparyAyome bhI svasthAna-saMkramaNa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 104 ] kI dRSTise vizeSatA A jAyegI aura ve saMbhAvita prazastatAkA rUpa dhAraNa kreNgii| yahAM para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki yaha saba kathana samyagdarzanakA korA mAhAtmyavarNana nahI hai balki jainAgamakI saiddhAntika dRSTike sAtha isakA gADha (gaharA ) sambandha hai / samayakucAritrakA pAtrakauna aura uddezya kyA ? samyakcAritrakA pAtra kauna aura kisa dRSTi athavA uddezyako lekara vaha cAritrakA anuSThAna evaM pAlana karatA hai athavA usake liye vaha vidheya hai / ina dono viSayoMko spaSTa karate hue svAmIjIne jisa amRtavacanakA praNayana kiyA hai vaha unake samIcIna dharmazAstrameM nimna prakArase upalabdha hotA hai : moha-ti marApaharaNe darzanalAbhAvanA'ta saMjJAnaH / rAga-dveSa-nivRtyaM vara pratipadyate sAdhu // 47 // moha tarikA araharaNa hone para - darzanamoha ( mithyAdarzana) rUpI andhakArakA yathAsabhava upazama, kSaya tathA kSayopazama hone para athavA darzanamoha aura cAritramoha - rUpa mohakA tathA jJAnAvaraNAdirUpa timirakA yathAsaMbhava kSayopazamAdirUpa apaharaNa hone para - samyagdarzana ke lAbhapUrvaka samyajJAnako prApta huA jo sAdhu puruSa - AtmasAdhanAmeM tatpara jo gRhastha athavA muni - hai vaha rAgadveSa kI nivRta ke lie caraNako -- hisAdi-nivRtti-lakSaNarUpa samyakcAritrako -- akAra karatA hai / ' vyAkhyA - yahA 'darzana' aura 'caraNa' zabda binA kisI vizeSaNake sAthame prayukta honepara bhI pUrva prasaMga athavA granthAdhikArake vaza 'samyak' padase upalakSita hai, aura isaliye unhe kramazaH samyagdarzana tathA samyakcAritrake vAcaka samajhanA cAhiye / samyakcAritrako kisaliye aMgIkAra kiyA jAtA hai-- usakI svIkRti athavA tadrUpa pravRttikA kyA kucha dhyeya tathA uddezya hai -- aura usako agIkAra karanekA kauna pAtra hai, yahI saba isa kArikAmeM batalAyA gayA hai, jise dUsare zabdoMdvArA AtmAmeM samyakcAritrakI prAdUrbhUtikA krama-nirdeza bhI kaha sakate haiM / isa nirdezameM usa satprA gIko samyakcAritrakA pAtra ThaharAyA hai jo samyagjJAnI ho, aura isaliye ajJAnI athavA mithyAjJAnI usakA pAtra hI nahI / samyagjJAnI vaha hotA hai jo samyagdarzanako prApta kara letA hai-- samyagdarzanakI prApti usake samyagjJAnI honeme kAraNIbhUta hai / aura [ varSa 11 samyagdarzanakI prApti taba hotI hai jaba mohatimirakA apaharaNa ho jAtA hai / jabataka darzanamoharUpa timira ( andhakAra) banA rahatA hai tabataka samyagdarzana nahI ho pAtA / athavA jitane aMzo meM vaha banA rahatA hai utane aMzoMmeM yaha nahI ho pAtA / ataH pahale samyagdarzanameM bAdhaka bane hue mohatimirako saprayatna dUra karake dRSTisampattiko -- samyadRSTiko prApta karanA cAhiye aura samyagdRSTikI prAptidvArA samyagjJAnI banakara rAga-dveSakI nivRttiko apanA dhyeya banAnA cAhiye, tabhI samyakcAritrakI ArAdhanA bana sakegI / jitane jitane aMzome yaha moha - timira dUra hotA rahegA, utane- utane azome darzana-jJAnakI prAdUrbhUti hokara AtmAme samyakcaritra ke anaSThAnakI pAtratA AtI rahegI / aura isaliye moha- timirako dUra karanekA prayatna sarvopari mukhya hai - vahI bhavyAtmAme samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa dharmakI utpatti ( prAdUrbhUti) ke liye bhUmi taiyAra karatA hai / isIse granthako AdimeM moha- timirake apaharaNasvarUpa samyagdarzanakA adhyayana sabase pahale kucha vistArake sAtha rakkhA gayA hai aura usameM samyagdarzanakI prAptipara sabase adhika jora dete hue use 32 vI kArikAme jJAna aura caritrake liye bIjabhUta batalAyA haiM / samyakcAritrake dhyeyakA spaSTIkaraNa- rAga-dveSa-nivRttihiM.sa. vi-nijataMnA 'tA bhavati / anakSitArthavRttiH puruSaH sevate nRpatIn // 48 // 'rAga-dveSako nivRtti hiMsAdikako nivartanAcAritrarUpame kathyamAna ahiMsA, satya, acaurya, brahmacayaM aura aparigrahAdi vranoko upAsanAse ko gaI hotI hai / ( isI se buvajana hisAdinivRttilakSaNa cAritrako agIkAra karate hai -- usakI upAsanA-ArAdhanAme pravRtta hote haiM / so ThIka hI hai); kyoMki arthavRttiko athavA artha (prayojanavizeSa ) ora vRtti (AjIvikA ) ko apekSA na rakhatA huA aisA kauna puruSa hai jo rAjAoM kI sevA karatA hai ? koI bhI nahI / ' vyAkhyA -- jisa prakAra rAjAokA sevana binA prayojanake nahI hotA usI prakAra ahisAdi vratoMkA sevana bhI binA prayojanake nahIM hotA, unake anuSThAna-ArAdhanarUpa sevanakA prayojana hai rAga aura dveSako nivRtti / jisa vratIkA lakSya rAga-dveSako nivRttikI tarapha nahI hai use 'lakSya-bhraSTa' aura usake vratAnuSThAnako 'vyarthakA korA ADambara' samajhanA cAhiye / - yugavIra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutakIrti aura unakI dharmaparIkSA (DA. hIrAlAla jaina, prophesara. nAgapura mahAvidyAlaya ) dharmaparIkSA nAmaka grathake sambandhameM abhItaka jo kucha jJAta usake UparakI tukabandIkA antima zabda 'loyapiyArau' hI ho sakA hai-prakAzita va aprakAzita--usa sabakA ullekha dUsare patrapara Aneke kAraNa mila sake hai / prathama kaDavakake isa DA0 AdinAtha neminAthajI upAdhyAyane apane 'hariSeNa-kRta upalabhya azaparase kevala itanA hI anumAna kiyA jA sakatA hai apabhraMza dharmaparIkSA' (Harishena's Dharma- ki usa kaDavakame dharmakI prazasA aura usakI avahelanA karane. pariksha in Apabhrams'a) zIrSaka lekhameM kara vAloMkI nindA kI gaI hogii| kavine Age calakara kahA hai ki diyA hai, aura unakA yaha lekha bhaMDArakara oriyaMTala risarca pahale bharatakSetrameM dharmakA upadeza jinendra bhagavAna RSabhadevane iMsTITayUTako traimAsika patrikAke rajata jayantI aMka (Silver diyA thA, aura usIkA upadeza isa kAlameM vIranAtha bhagavAnane Jubilee Number of the Annals of the kiyaa| tatpazcAt dharmake dvArA prApya sukhakA varNana hai| Bhandarkar Oriental Research Institute phira lokake ananta jIvoM aura unake dukhokA varNana kiyA Poona, VolXXIII 1942) meM prakAzita ho cukA hai| gayA hai| ina dukhose jisa dharmake dvArA uddhAra ho sakatA hai kintu isa lekhame meM jisa dharmaparIkSA zIrSaka kAvyakA paricaya usakI AcArya-paramparA batalAI gaI hai| isI dharmako eka de rahA hUM vaha upAdhyAyajIke ukta lekhame sUcita nahIM hai, khecara (vidyAdhara) ne munA aura usane apane mitrake kalyANake kyoki abhItaka kI kinhI graMtha-sUciyoMmeM usakA ullekha nahI lie use sunaayaa| isa prakAra kAvyako mukhya kathA prathama pAyA jaataa| maiM svayaM bhI isa graMthakA nAma kinhIM aprakAzita sandhike pAMcaveM kaDavakake madhyameM prArambha hotI hai| aura mUkhoMgraMthoMkI bhaMDArasUciyomeM nahI dekha pAyA, aura na kisI anya ke daza prakAromese cArake varNanake sAtha prathama sandhi samApta lekhakane abhI taka isakA, jahAM taka mujhe jJAta hai, koI ullekha hotI hai| dvitIya sandhi mUrkhake pAcave prakArase prArambha hokara kiyA / ata. yaha atha eka sarvathA naI khoja kahA jA chAyA aura agniko kathAke sAtha samApta hotI hai aura usIke sakatA hai| sAtha dUsarI sabhA bhI samApta ho jAtI hai| tIsarI sandhike dharmaparIkSAko prastuta hastalikhita prAcIna prati apabhraMza sAtha tRtIya sabhA prArambha hotI hai| kamaNDalakI kathA aura graMthoke khojake samaya merI dRSTime AI aura isa samaya mere pAsa usakA purANoMke AkhyAno-dvArA samarthana isa sandhike hai| isa pratime 98(aMThAnnave) patra hai| prathama patra tathA antake solahave kaDavaka taka calatA hai| vahAme phira jainazAstrAnukucha patra aprApta hai| 98 ve patrake anta taka sAtavI sadhikA sAra lokakA varNana prArambha hokara cauthI sandhike anta taka sAtavA kaDavaka calA hai jo pUrA nahI ho paayaa| usa patraparake calA jAtA hai| cauthI sandhikA nAma bhI 'lokasarUvavaNNaNo' antima zabda hai . diyA gayA hai| kathAkA ma pAcavI sandhime phira uThAyA gayA hai jabaki manovega tApasake veSa upasthita huA aura cauthI 'ghattA / / NiyakaTTha . .. .. ' sabhA prArambha huii| yaha sabhA sadhike caudahave kaDavaka para prathama patrake na milanese athake prArambhakA prathama kaDa samApta hotI hai| zeSa sandhimeM pAMcavI sabhAkA varNana kiyA vaka alabhya ho gayA hai kevala usakI antima tukabandI aura gayA hai, aura isa sandhikA nAma, 'pacamasAlAjayavaNNaNo' - - - - diyA gayA hai| chaThI sandhime antima sabhAkA varNana hai| sAtavI * isa viSayakA nibandha aMgrejI ma akhila bhAratIya sandhike prArambhameM pavanavegane yaha prazna uThAyA ki vedoMke prAcya sammelanake 15have adhivezanake samaya prAkRta racayitA kauna hai ' prastuta pranime ima mAtavI mandhike kevala aura jaina dharma vibhAgake sammuka bambaImeM san 1941 prathama sAta hI kaDavaka surakSita hai, jinameM brAhmaNoMke bhraSTanavambarame par3hA gayA thaa| cAritra ho jAnepara unake dvArA eka daladalame phase bhaiseke Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Upara car3hakara usake mAra DAle jAne kA ullekha hai| marakara vaha bhaiMsA eka asura huA / yaha kathAnaka hariSeNa kRta dharmaparIkSAmeM dazavI sandhike chaThe kaDavaka taka pAyA jAtA hai / tatpazcAt usI sandhimeM gyAraha kaDavaka aura hai, aura phira gyArahavIM sandhimeM sattAisa kaDavoMkI racanA hai, jinameM zrAvakadharmakA upadeza diyA gayA hai| yaha bhAga zrutakIrtikI dharmaparIkSAkI prastuta pratise vicchinna ho gayA hai| saMbhavataH vaha sAtavI sandhime hI pUrA ho gayA hogA / isa pratimeM sandhi anusAra kaDavakoMkI saMkhyA nimna prakAra hai mAM ra. --- A kaDatraka 25 2018+...? = 179+..... thakI pratyeka saMdhike antame kavine apanA nAma zrutakIrti aura apane gurukA nAma tribhuvanakIrti akita kiyA hai| kintu kavikA aura koI paricaya isa graMthame upalabhya nahI haiM / paMDita nAthUrAmajI premI kRta 'digambara jainagrathakartA aura unake gratha' nAmaka sUcI meM mujhe zrutakIrtike Age unakI tIna racanAoke nAma mile --harivaMzapurANa, ( prA0 ) gommaTasAra- TIkA aura gommaTasAra- TippaNa / zrutakIrti-kRta harivazapurANakI eka prati jainasiddhAntabhavana, ArAmeM surakSita haiM / yaha graMtha bhI apabhraMza bhASAme haiM aura usake antameM kavikA paricaya nimna prakAra pAyA jAtA hai paMcamakAla- cala ga paDamillaI / 33 taha uvaNNa Ayariya mahalaI // 1 // kuMkuMdagaNA agukammaI / jAya muNigaNa viviha sahammaI // 2 // gaNabalA bAgesarigaccha / anekAnta disaMgha maNahara mahaccha // 3 // pahAcaMda gaNiNA sudapu NaI / pomasiha paTTa uvaSNaI // 4 // pugu subhacaMdadeva kamajAvaI / gaNi jiNacaMda taha ya viklAyahaM // 5 // bijANadi kamega uvaSNahaM / sIlavata bahuguga subadu0I // 6 // poma gavi sikamiga ti jAyai / je maMDalAriya viklAya // 7 // mAlavavese dhamma-supAraNa / mugivavakati piubhAsaNa // 8 // taha si abhiyavANi gugadhArau / tigaNakati pavoha gasAra // 9 // taha sisu suddakitti gurubhattau / jehi harivaMsarapuNu pa uttau // 10 // maccharaucita buddhivihoNau / puNmAyarihi vayaga-payaloNau // 11 // avyabuddhi bahudo elivau / jaM asuddha taM suddha karijvau // 12 // ehu sayalagatha supamA gahu / rasaddha mahasaI buha jAga saMvatu vikkama teNa NaresahaM / // 13 // sahasu paMcasaya bAvaNa sesahaM // 14 // maMDavagaDavara mAlavade saI / sAhi gayAsu payAna asesaI // 15 // yara- jerahada jigaharu caMgau / migAha jirNA abhaMga // 16 // [ varSa 11 sauNNu tatya ihu jAyau / caviha saMsuNi suNi aNurAyau // 17 // mAdhakiNha paMcami sasivAra / hatya NakhA samatta guNAla // 18 // gaM sauSNu jAu supavittara | kammalayagimitajaurAu / / 19 / / ( prazasti-saMgraha paM0 ke0 bhujabali zAstrI pR0 152 ) isa prazastise hameM nimna bAte jJAta hotI hai / : (1) nandisaMgha - kundakundAmnAyame zrutakIrti hue jinakI guruziSya paramparA isa prakAra thI -- prabhAcandragaNi, padmanandi (pra0), zubhacandra, jinacandra, vidyAnandi, padmanandi ( dvi0 ), devendrakIrti, tribhuvanakIrti, zrutakIrti / (2) zrutakIrtine apabhrazameM harivaMzapurANakI racanA mAgha - kRSNa-paMcamI, somavAra, vikrasaMvat 1552 meM hastanakSatra ke samaya samApta kI / (3) zrutakIrtine harivazapurANakI pUrti mAlavadezake 'jerahada' nagarake neminAtha jainamandirameM baiThakara kI aura usa samaya mAlavAkI rAjadhAnI mAMDavagar3ha thI aura vahA zAha gyAsuddIna rAjya karatA thA / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] zrutakIti aura unakI dharmazikSA itihAsase hame bhalI bhAMti jJAta hai ki san 1406 meM 'paramiTThipayAsasAra' (parameSThiprakAzasAra) / yaha granthamAlavAke sUbedAra dilAvarakhAMko usake putra alaphakhAne prati Amerake zAstrabhaMDArameM maujUda hai, jisameM prAraMbhake viSa dekara mAra DAlA aura mAlavAko svatantra ghoSita karake do patra aura antimase pUrvakA 287vA patra nahI hai / isame vaha svayaM rAjasiMhAsana para baiThA / usane huzaMgazAhako upAdhi sAta pariccheda hai aura isakI racanA vikrama saMvat 1553 kI dhAraNa kI aura mAMDavagar3hako khUba majabUta banAkara use hI zrAvaNa gurupaMcamIke dina mADavagar3ha durga ke jerahaTa nagarake nemIapanI rAjadhAnI banAI / usIke vaMzameM zAha gyAsuddIna zvara-jinAlayameM pUrNa huI hai,jabaki gyAsuddInakA rAjya thAaura hue, jinhone mADavagar3hase mAlavAkA rAjya vikramasaMvat usakA putra nasIruddIna rAjadharmameM bahuta anurAga rakhatA thaa| isame 1526 se 1557 (san 1469 se 1500 IsvI) taka kiyaa| harivaMzapurANa aura dharmaparIkSA donoMkA isase pUrva race jAne (Cambridge Shorter History of India kA ullekha hai aura isaliye ye tInoM kRtiyA eka hI zrutakItipR0 306) ataeva isameM koI sandeha nahI rahatA ki kI racanAe~ hai, isa viSayameM sandehake liye koI sthAna nahIM zrutakIrtikI pUrvokta prazastime mAlaveke inhI zAha rahatA aura ekatA-viSayaka vaha samarthana pUrNata. ho jAtA hai gyAsuddInakA ullekha hai| jisakI DA0 sAhabane apane lekha meM AzA vyakta kI hai| harivaMzapurANake kartA zrutakIti hI prastuta dharma-parIkSA- yahA para isa granthakI prazastike racanAkAlAdi-sambandhI ke bhI kartA hai isame bhI koI sandehakA kAraNa dikhAI nahI do-tIna vAkyoko hI uddhRta kiyA jAtA hai :detaa| donoke kartAkA nAma eka hai, gurukA nAma bhI dono "vahapaNasaya tevaNa gayavAsai graMthoMmeM vahI tribhuvanakIrti pAyA jAtA hai, aura dono racanAe puNa vikkmnnivsvcchrhe| apabhraMza padyoMme hai / ina racanAoke paraspara milAna karane taha sAvaNamAsahaM gurupaMcanisaha para tathA dharmaparIkSAkI anya hastalikhita pratiyA milane para, gayu puSNu tayarahasatahai / " mujhe AzA hai, inake ekakartRtvako aura bhI pUrA samarthana mAlavera-duggamaDavacala / vaha sAhi gayAsu mhaabl| prApta ho jaaygaa| sAhi gasIru NAma taha Navagu / rAyadhanmaagurAyau bahuguNu / jisa sthAname harivaMzapurANakI racanA kI gaI thI taha jemharaNaya[2] supasiddha u / jigaveihara mugisupabuddha / usakA nAma ukta prazastime 'jerahada' kahA gayA hai| mAlavA nnom.srjinnhrgivstiN| virayau eha gaM hrisNtii| prAntame yaha sthAna kahA hai isakA ThIka-ThIka nizcaya karanekA tehiM lihAihiM jANAgaMthaI / iya harivasa pmhsupsrthii| phira kabhI prayatna kiyA jaaygaa| vartamAname itanA hI jAna viradaya pddhmtmhimityaariy| dhammaparikkha pmuhmnnhaariy| lenA paryApta hai ki zrutakIrtine apane harivaMzapurANakI isa paraniTuipayAsasAre aruMhAdiguhiM vagaNAracanA mAlavAdezake 'jerahada' nAmaka nagaramai savat 1552 meM lakAre appasudasuvakini jaha sazimahAkavukI thii| sabhavata. unhone apabhrazame hI dharmaparIkSAkI racanA virayato NAma saptamopariccheu saMmatto / bhI isI pradezame savat 1552 ke kucha pUrva yA pazcAt kI iti parameSThiprakAzasAra paMtha samApnaH / " hogii| isa granthaprazastise yaha bhI jAnA jAtA hai ki sabase sampAdakIya noTa pahale dharmaparIkSAkI racanA huI hai| ho sakatA hai ki vaha zrutakIrtikI eka tIsarI kRti aura bhI upalabdha hai, 1551 yA usase bhI pUrvako ho / usake bAda harivazapurANa jisako prazasti samvAsA-vIrasevAmandirake apabhraMza-viSayaka racA gayA hai aura harivaMzapurANake bAda isa parameSThiprakAzaaprakAzita prazastisaMgrahame saMgrahIta hai / usakA nAma hai sArakA nambara hai, jisako zloka-saMkhyA tIna haz2Ara hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mIna-saMvAda (jAlameM mIna) vIra kA ghara nahIM rahA hai| / Sx -HIMa ENTERTHANA kyoM mIna ! kyA soca rahA par3A tU? dekhe nahIM mRtyu samIpa aaii| bolA tabhI duHkha prakAzatA vo "socUM yahI, kyA aparAdha merA ! saMtuSTa thA svalpa-vibhUtimeM hI, IrSA-ghRNA thI nahiM pAsa mere / nahIM dikhAtA bhaya thA kisIko, nahIM jamAtA adhikAra koii|| ma mAnavoMko kucha kaSTa detA, nahIM curAtA dhanya-dhAnya koii| asatya bolA nahiM meM kabhI bhI, kabhI takI nA banitA praaii|| virodhakArI nahiM thA kisIkA, niHzastra thA, dIna-anAtha thA maiM / svacchanda pA keli karUM navImeM, rokA mujhe jAla lagA vRthA ho / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] mIna-saMvAda 109 (5) khIcA, ghasITA, paTakA yahAM yoM 'mAno na mai cetana prANikoI ! hotA nahIM kuHkha mujhe jarA bhii| hUM kASTha-pASANa-samAna aisA !!" kaise bhalA ve sva-adhIna hoMge? svarAjya leMge jagameM kabhI bhI? kareM parAdhIna, satA rahe jo, hiMsAvatI hokara dUsaroM ko !! (11) bhalA na hogA jagameM unhoMkA burA vicArA jinane kisIkA! na buSkRtoMse kucha bhIta hai jo, savA kareM nirvaya karma aise !! sunA kara thA nara-dharma aisA 'honA'parAdhI nahiM baMDa pAte / na yuddha hotA avirodhiyoMse, na yogya hai ve vadha kahAte // ravA kara vIra sudurbaloM kI, niHzastra zastra nahIM utthaate'| bAteM sabhI mUTha lageM mujhe vo, viruddha de dRzya yahAM dikhAI // (12) maiM kyA kahUM aura, kahA na jAtA ! hai kaMThameM prANa, na bola AtA !! churI calegI kucha dera meM ho! svAryo janoMko kaba sasaM AtA !!" (4) yA to viDAla-bata jyoM kayA hai, yA yoM kaho dharma nahIM rahA hai| pRthvI huI vIra-vihIna sAro, svAryAndhatA phaila rahI yahAM vA // (13) yoM divya-bhASA suna mInako mai, dhikkArane khUba lagA svalatA / huA sazokAkula aura cAhA, deU chur3A baMva kisI prakAra / / begArako nidha prayA kaheM jo, ve bhI kareM kArya jaghanya aise ! Azcarya hotA yaha dekha bhArI, 'anyAya-zokI aniAyakArI !! 4 mInane antima zvAsa khIMcA! maiM dekhatA hAya ! rahA khar3A hI !! gUMjI dhvanI ambara-lokameM yoM-- 'hA! borakA dharma nahIM rahA hai !!' --yugavIra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA yahI vizvadharma hai ? (bA0 anantaprasAda jaina B. Sc. Eng. 'lokapAla') jainadharmake himAyatI hama jainI galA phADa-phADa kara tarIkose unake sAmane rakhA jAye / para yaha kare kauna ? yaha cillAte hai ki hamAga dharma 'vizvadharma' hai aura ise sabhI mamalA jarA TeDhA paDatA hai / kagneke liye yadi koI Age bhI grahaNa kara sakate hai / para kathanI aura karanIme baDA bhArI AtA hai to pratikriyAvAdI loga use pragatizIlatA kahaantara hai| eka pUrvako jAtA hai to dUmaga pshcimko| mAdhA- kahake itanA kaDA virodha uThAte hai ki jo loga sahAyatA evaM raNa jaina to jAnate hI nahIM ki dharma kyA hai-amalI dharma kyA mahayoga denA bhI cAhate hai ve bhI Dara jAte hai / samAja Aja hai aura jaina dharma kyA hai ? ve to kevala pAnI chAnakara pInA, dhanI meThoke hAthame hai, jo adhikatara kevala khuzAmadame hI rAtame na khAnA, aura kisI taraha madira ghUma AnA yA kisI khuza hote aura nAmake liye hI rupaye dete hai| macce dharmakI munikA darzana, bhojana aura kezaloca deva lenA ise hI dharma- lagana aura zraddhA to thoDome hI milegii| kA anta mAna baiThe hai| hamAre adhikAra paDita kahe jAna aba yuga badala gayA hai| jamAnA bar3I tejIme badala rahA vAlokI dazA to aura bhI burI hai| ina paDitone chUAchUnakA hai| jo vyakni mamayake anukUla apanA AcaraNa nahI banAbheda itanA bar3hA rakhA hai ki jimane jaina dharmako vizvadharma kyA vegA usakeliye AnevAle mamAra yA nikaTa bhaviSyakAlameM dezadharma bhI honeke dAveme cyuta kara ragvA hai / umapara bhI koI sthAna nahI mila skegaa| vahI bAta jaina-mamAjake sAtha dharmAndhatA itanI prabala hai ki bajAya lajjita honeke ye jJAnake bhI pUrNa rUpame lAga hai / yadi mamAjame upayukna cetanA nahI abhimAna aura pADityake garvame 'anekAnla' kA galA mageDa AI, samAjake dhaniyone apanA purAnA ravaiyA choDakara AdhuusakI ThaTharIpara isa taraha akar3akara gAna baghAgne hai ki jaise nika vikAsake mAmane Akhe nahI kholI to phira "jaina" sAga puruSArtha aura dharma-lAbha inhIke himme par3A hai-bAkI gabdake liye hI khataga upasthita ho jaayegaa| dhaniyoko gaya kisIko dharmake bAreme kucha kahanekA koI haka nahI / yadi koI denevAle hamAre paDita hai aura hamAre paDitokA pAlanapoSaNa TIkATippaNI karanekI himmata karatA hai to ye paDina nAma- sarakSaNa karanevAle ye mamAjakI bAgaDora apane hAthome majadhArI loga usake pIche hAtha dhokara paDa jAte hai| batIme pakar3e rahanavAla dhanI loga hai / kamUra kimakA hai, kahanA ___ eka jamAnA thA jaba dhArmika pustakoko chapAkara prakAzana kaThina hai / para ajJAna yA kujJAna aura dUsarokI dekhAdekhI karanekA ina logo athavA inake puruSAone tIvra virodha kiyA yA hoDA-hoDIme dharma nAmakI vastu ke bAreme koI AlocanA thA, para Aja ye hI usame lAbha uThAkara maikaDo-hajAgekI yA yuga-dharma athavA mamayakI mAgoke anusAra ume naye Dhagame makhyAme jaldI-jaldI paDita horahe haiM / videzayAtrA bhI aba magaThita karanA yaha inhe ekadama hI apriya hai / anekAnakA pApake bajAya puNya kArya samajhA jAne lagA hai| para hamAre apaneko ekAdhikArI mAnane vAle usame koso dUra rahate hai| kucha paMDita aba bhI ajainome jaina dharma-pracArakA isa kaTTa- yahI kAraNa hai jahA tarka asaphala hokara haThadharmoko jagaha ratAse virodha karate hai ki yadi bhagavAna tIrthakara siddhizilA de detA hai| para nahI rahate, dUsare devokI taraha kahI svargameM rahate hote hara mAnava svabhAvame hI apanI ruci aura bhAvanAke to ve bhI zarmA jaane| bhAratame to janadharmakA pracAra ajaino- anusAra guru yA paMDita pasaMda karatA hai| eka gAjA-bhAMga meM honA jarA kaThina bAna hai para videzomeM jahA jJAnakI pipAsA pInevAlA vaime hI gurukI abhyarthanA aura baDAI karegA, eka itanI bar3ha gaI hai ki ve kucha bhI pAkara usapara TUTa paDaneko chUAchUtako mAnanevAlA aise hI muni-paDitakI prazasAke tayArahai vahAM jainadharma jaise vaijJAnika,anekAntika eva tarka-buddhi- pula bAMdha degA jo sabase adhika chUtachAtakA bhedabhAva svaya yukta siddhAMtoM aura philosaphIse otaprota dharmako to ve bar3I rakhatA ho aura dUsaroko rakhaneke liye prerita karatA ho| prasannatAse grahaNa kara sakate hai, yadi ise ucita rUpase naye taura- eka lAlacI vyakti usI guruko pasaMda karegA jisake kAraNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] usake sAtha rahate hue kisI prakAra use kucha artha lAbha ho jAye ityAdi / hamAre dharmame bhI yahI bAta ghusa gaI hai| ghuma gaI kyA, bar3I joradAra ho gaI hai| jaba meM sunatA hUM ki eka "samadarzI" kahalAne vAlA muni kisIko UMca kisIko nIca kahakara samAjako yA jana-sAdhAraNako dharmake nAmapara adharmakI vRddhi karAtA hai to mujhe atyanta dukha hotA hai aura hamAre apane dhArmika patana para kSobha hotA hai| sAtha hI aisA mAnane mA karanevAlokI haThadharmI yA hiMsAtmaka pravRti dekhakara nirAzA bhI hotI hai / kyA yahI 'mamatAmaya' jainadharma hai jo 'vizvadharma honekA dAvA karatA hai? jo patitoko aura jabaradastI patita banAnekA phatavA de ? vaha dharma to nahI ho sakatA --hA, dharmake viparIta jo kucha kahA jAye vaha alavanA ho sakatA hai / bhagavAna tIrthaMkarane janmame kisIko nIca yA Uca nahI mAnA hai, na kisIse ghRNA karane ko hI mikhalAyA hai| phira aisA karanA to sIdhA-sAdA tIrthaMkarakA aura unakI pavitra vANIkA apamAna karanA hai / arthakA anartha lagAnevAle to bahuta mileNge| aura isI kAraNa Aja bhAratame mata-matAntarokI kamI nahI / para jahAM dUsare dharmAvalambI Apasake vibhedoMko dUra kara aba ekatA lAnekI ceSTA kararahe hai vahA hamAre samAjameM ekatAkI jagaha 'anekatA' hI baDhatI dIkhatI hai / jaba hama samajhate haiM aura mAnate hai ki jainadharma hI aisA macyA tarkagagana aura buddhipUrNa dharma hai ki jinase hara prANIkA kalyANa ho sakatA hai to hamArA sabase pahalA karttavya honA cAhiye thA ki hama isakA prakAza una logo taka bhI pahu~cAve jinheM isakI sabase adhika jarUrata hai / para hamArI mArI ceSTAyeM ThIka isake viparIta hotI hai| kyA hI dayanIya hAlata hai| nayA yahI vizvadharma hai eka 'vizva jaina mizana' nAmakI masthAne kucha kArya karanA AraMbha kiyA hai / aura kucha ThIka rAstekI tarapha kadama bar3hAyA hai| Voice of Ahinsa nAmakI patrikA nikAlakara usane eka bahuta bar3I kamIkI pUrti bhI kI hai| para usakI riporTasi yahI patA calatA hai ki abhI taka use samAjake agraNI paMDitoM evaM pramukha dhaniyoMse sahAyatA yA sahayoga prApta nahI huA hai| yaha eka hI bAta samAjake vartamAna rukhakI dizAkA acchA bodha karAtI hai / loga zAyada aba bhI yahI samajhate haiM ki dharmako aMgrejoM, yUropiyanoM aura amerikano vagairahameM pracAra karanese vaha apavitra ho jaayegaa| kucha bhI ho, 111 aise uttama eva paramAvazyaka kAryame utsAhakA na dikhalAI denA baDA hI hAnikAraka hai / Aja, jaba mArA masAra mArakATa, raktapAta, yuddha aura bamokI bhayakaratAme ghabaDA gayA hai aura zAMti cAhatA hai, jainadharma aura usake siddhAtokA vyApaka pracAra atyAvazyaka thaa| apanI rakSA, dharma yA samAjakI rakSA bhI masArakI rakSA dvArA hI ho sakatI hai| hama sasArake bhItara hI hai bAhara nahI / sasAra dukhapUrNa rahegA. Akulita-avyavasthita yA azAMta rahegA to hamArA jIvana bhI vaisA hI banegA- bhale hI ise hama jAna sakeM yA na jAna ske| vartamAna yuga pracArakA yuga hai| jaina tanvome itanI vaijJAnikatA kUTa-kUTa kara bharI hai ki yadi unakA Adhunika rUpaye svataMtra pratipAdana ho to vizva para bar3A bhArI prabhAva par3a sakatA hai| pazcimavAle kisI bAtako tarkapUrNa honepara sunanA, samajhanA aura jAnanA cAhate hai / hamAre jaimI haThadharmo yadyapi vahA bhI haiM para anupAnameM bahuta kama hai| vidyA vahA kaI gunI hai jahA vidyA ho, vidyAkA anurAga ho, madhye jJAnakI bhUkha hI nahI to jainamiddhAnokA upadeza, pracAra yA vyAkhyAna kAma kara sakatA hai aura vahI honA caahiye| pazcimame pracArake liye agrejI bhASA eka sabase z2abaradasta sAdhana hai, isakA vyavahAra karanA hI hogAaura adhikase adhika jitanA saMbhava ho ske| meM to itanA kahanA cAhatA ha ki yadi vartamAna kAlame tIrthaMkara ho to ve bhI bagaira pazcimI bhASA ( International Language) mAnakara agrejI jAne binA aura Adhunika vijJAnokI jAnakArIke binA pUrNa jJAna aura nIrthaMkaratva nahI prApta kara makate svargIya pUjya brahmacArI zItalaprasAda jI, pUjya campatarAya jI eva pUjya je ela jainInaM apane samaya meM apanI zakti bhara jora lagAyA, para samAjana unheM saphala nahI hone diyaa| ve to cale hI gaye, unake TrasTa bhI jo hai unake TrasTI loga bhI unako hArdika AkAoko pUrNa karanaM prayatnazIla nahI dIkhate / ve loga agarejI ke dvArA jainadharmakA vyApaka vistAra karanA yA kamase kama isakI jAnakArI aura sarvapriyatA videzAMme bar3hAnA cAhate the / aba to hamAre liye svarNa suyoga upasthita hai / madige aura mUrtiyokI saMkhyA hamAre yahAM isa samaya jarUrata se jyAdA ho gaI hai| aba to dhanakA sadupayoga evaM dharmavRddhikA Ayojana isI vyavasthA aura mArga dvArA ho sakatA hai jise vizva jaina mizanane apa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhagavAnase dharmasthiti-nivedana [ varSa 11 nAyA hai| hAM, eka jaina vizvavidyAlaya bhI sthApita karanekI suzAnako vikasita kareM aura kujJAnako dUra kreN| yaha bahuta sakhta jarUrata thI yadi saMbhava ho to / asaMbhava kucha bhI saba bAta jainasiddhAtoke vyApaka pracAra-dvArA hI sabhava hai| nahI / jainiyoMke pAsa itanI dAnakI zakti hai ki yadi unhe jainadharma "samatA" aura "ahisA" kA pravartaka hai| isIse ThIka mArga sujhAyA jAye to kAphI rakama ina kAryoMke liye yuddhokI taratamatA eva ApasI manomAlinyakA silasilA ikaTThI ho sakatI hai| kevala amerikA jaime dhanADhya dezame haTakara sArvabhauma prema eva sadicchAkI uttarottara savRddhi hI yadi ThIka pracAra kiyA jAye to vahIke loga apane hI dhanase hogI aura sAre saMmArame sacce sukha aura sthAyI zAMtikA phira ina kAryoMko Age-Age bar3hAvege-para AraMbhame hame saccA mArga logoMko jJAta hogA / jabataka yaha saccA jJAna dasa-pAMca lAkha rupaye pracArame lagAnA jarUrI hai| vizvavidyA- yA samyagjJAna sasAra nahI baDhegA isa "eTamabama" ke layake liye to karoDokI jarUrata hogii| para hama cAhe to bhayAnaka, bhISaNa, aura sthAyI bhayase chuTakArA pAnekI koI sabakucha ho sakatA hai| kevala bhAvanA aura sudRDha icchAzakti sabhAvanA nahI / hama bhI isI sasArake prANI hai / hamArA caahiye| __ dukha-sukha bhI isIke sAtha ba~dhA huA hai / hame apane liye bhI kevala dharma-dharma cillAnese kucha hone-jAnekA nhii| apane vaijJAnika dharmakA prakAza phailAnA paramaAvazyaka hai| 'anekAnta' kA pracAra anekAntarUpame karanI hI hogaa| mA na karake hama apane kartavyame to cyuta hoga hI-apane ajJAna hI saMsAramaM sAre anarthoM kI jaDa hai| ajJAnako dUra vinAmA mAmI vAstavame svaya pakSAsta kAMga / anyathA karaneke liye sUjJAna (Right Knowledge) ko jarUrata vaisA karake hI hama dharmavaddhi, dharmapAlana ora kartavyapAlana hai| yaha sujJAna syAdvAda-dvArA prarUpita eva prasthApita kara sakeMge; mAtha hI sAtha jainadharmako sacamuca "vizvadharma" aura tIrthakara-praNIta tattvokA saccA rUpa, dharma aura banAneme samartha bhI ho sakege / vyavasthA saba jAnanese hI ho sakate hai / hamArA kartavya hai ki hama samArame jJAnakI vRddhi kareM, paTanA, tA0 20-12-51 PApata eva prasthAaura banAnemeM samartha / bhagavAnase dharma-sthiti nivedana ( zrI pa0 nAthUrAma 'premI' ) kahAM baha jainadharma bhagavAna ! jAne jagako satya sujhAyo, TAli aTala ajJAna / satI-dAha, giripAta, jIvabalI, mAMsAzana mada-pAna / bastu-tatva kiyo pratiSThita, anupama nija vijJAna khaaN0|| devamUr3hatA Adi meTi saba, kiyo jagata kalyANa ||khaaN0|| sAmyavAdako prakRta pracAraka, parama ahiMsAvAna / kaTTara bairIhapa jAkI kSamA, dayAmaya bAna / nIca-UMca-nirSanI-dhanIpa, jAkI dRSTi samAna // khaaN0|| haTha taji, kiyo aneka matanako saamNjsy-vidhaan|khaaN0|| devatulya cAhAla batAyo, jo ha samakitavAna / aba to rUpa bhayo kachu aurahi, sahi na hama pahicAna / zUna, mleccha, pAhune pAyo, samavasaraNameM sthAna // khaaN0|| samatA-satya-premane ika saMga, yAteM kiyo payAna khaaN| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanajodar3o-kAlIna aura Adhunika jaina-saMskRti (zrI bAbU jayabhagavAna bI. e, eDavokeTa ) RgvaidikakAlameM paMjAba aura sindha deza zramaNa saMskRti [gata kiraNase Age] Rgvedake 'indra' sambandhI sUktoMme vidita hai ki Rgvaidika kAlamai jaba vaidika Aryajana uttara pazcimakI orase bhAratameM Aye saptasindhu deza paNi, phaNI athavA nAga logoMse vasA huA thA, inakA gajyazAsaka 'vRtra' kahalAtA thA, use ahi (sAMpa), dAsa aura dasya saMjJAose bhI pukArA jAtA thA, yaha loga bar3e mudRDha aura baliSTha the, bhinna sabhyatAvAle the, yaha nahI cAhate the ki vaidika AryagaNa inake dezame Ave aura base, isaliye vaidika AryagaNoko apane phailAva aura ThaharAvake lie sthala-sthalapara ina logose mukAbalA karanA par3A hai| "vRtra jaghanvA asRjadvisandhUna" R6-19-8 arthAt vRtrako mArakara indrane saptasindhuo vAle dezako mukta kiyA thaa| "yo hatvAhimaraNAta saptasindhUna" R2 12 3-arthAt ahiko mArakara indrane saptasindhuoko mukta kiyA thaa| "vizvA apo ajayadAsapalI.... ." R 5 30 5--arthAt indrane vRtra-dvArA pAlita sakala udaka (saptasindhuvAle dezako) bazIbhUta kiyA thaa| "dAsapatnIrahigopA atiSThanniruddhA Apa ..... vRtra jaghanvA apa taddhavAra" R 132. 11 12arthAt Apa (saptasindhuovAlA deza) dAso dvArA pAlita aura dAso dvArA surakSita saba orame DhakA huA thA, indrane khutrako mArakara usa saptamindhu dezakA mArga Aryajanake liye kholA thaa| basyUnchimyUMzca puruhata evaM ItvA pRthivyA pUrvAni vahIMta / sanata kSetraM sakhibhi zvilya meM sanat sUrya sanadapaH suvrjH|-R. 1 100 18 arthAt-indrana anaMka AryagaNa dvArA AhUna hokara pRthvInivAmI dasyuo aura simyuoko mAra DAlA aura zveta varNa mitro vA marutoke sAtha kSetrokA bhAga kara liyA, ima taraha mundara vajrayukta indra sUrya eva nadI mamUha (saptasindhu deza) ko prApta hue / Rgveda 8 30. 31 me kahA gayA hai, ki indrane tIsa hajAra dAsoko mRtyukI nIda sulAyA thaa| Rgveda 2. 13 9. meM ullekha hai ki indrane damitike liye 1000 dasyU aura sayuna pakar3akara bandI banAye the| uparyukta mUktome jo zimya aura sayuna zabda prayukta hue hai, ve vaidika bhASA zabda na hokara prAkRta bhASAke maulika zabda hai, jinakA saMskRta rUpa 'zramaNa' hai / Rgveda 3 34 9 meM kathana hai ki dasyuoko mArakara indrane AryavarNakI rakSA kI aura dasyuoko lUTakara Aryalogome upabhogake yogya godhana, sUvarNadhanakA dAna kiyA / isI taraha Rgveda 10. 48. 4 me kahA hai ki indrane dasyuokaM gau, azva, hiraNya aura dUdhavAle pazuoMko Ayudha-baladvArA jIta liyA / / atharva-pRthvI sUkta* 12.1 37 me kahA hai. ki pahale yaha pRthvI dasyu logome basI huI thI ye dasyu loga deva-drohI the--unhe tyAgakara pIchese isane vRtrake sthAnameM indrako apanA liyaa| * pApaM sarpa vijamAnA vimRgvarI yasyAmAsantAnyayo ye AplavantaH parAvasyUna davatI deva pIyanincha vRNAnA pRthivI na vacam zakAya baghA vRSabhAya vRSNe // 37 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 banekAnta [varSa 11 cUMki ye dasyu loga deva-drohI the isIliye Rgveda sUktoMmeM jagaha-jagaha indrase dasyu jAtike sarvanAzake liye prArthanA kI gaI hai| ina prArthanAome yahA taka bhI kahA hai ki inheM icchAnusAra mAra diyA jAve',yA inheM gulAma banA liyA jaave| indrake liye vaidika RSiyone jagaha-jagaha jo vizeSaNa prayukta kiye hai, unase bhI uparyukta matakI puSTi hotI hai / ve vizeSaNa nimna prakAra hai : 1. vRtrahA-(arthAt vRtrako mArane vAlA) R. 4. 30. 1. 2. dasyave vRka-(arthAt dasyuoMko mArane ke liye vRkake smaan)| dekheM, Rgvedake AThaveM maNDalase Age diye hue vAla-khilya sUkta 3. 2.7; 8 1, 8 20 3 dasyuhana-(arthAt dasyuoMko mAranevAlA) R. 1 100 12 4. purandara arthAt (dAsoke) nagaroko vidhvasa karanevAlA / indrane eka RcAnusAra zambara dAsake 99 nagara naSTa kiye the-"navati ca navendraH puro vyaracchambarasya" R 2 19 6. dUsarI RcAke anusAra usane zambarake 100 nagara naSTa kiye the-"yaH zata zambarasya puro vibhedAzmaneva pUrvI." R 2. 14. 6. / uparyakta vRttAntame spaSTa hai ki Rgvaidika kAlame saptamindhu deza nAga logokA deza thA aura usapara vRtra. ahi, dAsa, dasyu, Adi upAdhiyome alakRta unake gajazAsakokA Adhipatya thA / dAsa, dasyukA vAstavika artha-- yadyapi vaidika saMhitAo aura brAhmaNa granthome dasyu logokI bahuta nindA kI gayI hai, unake prati ghRNA pragaTa kI gayI hai, unake sarvadamana aura sarvasahArake liye prArthanAye bhI kI gayI hai aura yadyapi purAnI vaidika uktiyoke prabhAvake kAraNa Aja bhI bhAratake sAdhAraNa jana dAsa va dasyukA artha eka nIca, kamIna, gulAma, asabhya,krUra jagalI vyakti samajhate hai parantu vAstavame dAsa-dasya zabdakA yaha asalI artha nahIM hai, yadi aisA hotA to divodAsa, mudAsa, trasadasya prabhRti saptasindhu dezake Arya rAjyazAsaka apane nAmoke sAtha ukta vizeSaNa kyo lgaate| pArasiyoke mAnanIya grantha jendAvasthA (Zend Avesta) ko dekhane se patA lagatA hai ki dasyu zabda sanmAna sUcaka hai, dasyukA artha dIpyamAna, prakAzamAna hai / yaha zabda dasa-camakanA dhAtu se banA hai' isaliye jendAvasthAme jarathuztrako dasyu (dalyumA) aura kahI-kahI 'dakhyunAma suro' arthAt dasyuome vidvAn kahA gayA hai| vAstavame yaha saba sAskRtika vidveSakA hI phala hai, ki dasyu zabdakA asalI artha bigaDakara Aja itanA vikRta hogayA hai ki isake asalI svarUpakA patA lagAnA bhI kaThina hogayA hai| isI prakArake anya udAharaNa bhI hamAre itihAsameM maujUda hai| 'pAkhaNDI' zabdako lIjiye isakA vAstavika artha hai pApoko khaNDana karane vAlA arthAt yati, muni, sAdhu, tpsvii| parantu madhyakAlIna yugame hama dekhate hai ki sAskRtika vidveSake kAraNa isakA artha badalakara bilkula viparIta hogyaa| isI taraha hamAre apane jamAne meM bhakta aura hajarata zabda itane vikRta hogaye hai ki inheM haMsI-majAkake taura para mAyAcArI, cAlAka manuSyoMke liye prayukta kiyA jAtA hai| dAsa vA dasyu logoMkI sabhyatA-- dAsa va dasyu loga naye Agantuka vaidika Aryose bhinna varNa,bhinna jAti,bhinna bhASA aura bhinna sabhyatA vAle the| ve kRSNa varNa va kRSNatvac the (R1.130.8; 9.41.1, )jaba ki Aryajana hiraNya-bhUre (R 1. 35.10)zivanaya-sapheda (R 1.100, 1. Rgveda 10, 22, R 10, 23: Rg 6, 25, 2 ; R6, 60, 6 / 2. R 10, 100, 32, R 6, 45, 24 / 3. R7, 86, 7; R 8, 56, 3, Rg 10, 62, 10 / 4. gaMgA-janavarI 1932 ke vedAGka pR. 189, 190.. 5. Dr. Banerjee-Asura India-pp 15, 16. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] mohanajodar3o-kAlIna aura Adhunika jainasaMskRti 18; 3.-34.9) varNake the| unakI nAkeM choTI aura baiThI huI thii| isaliye unheM R5. 29. 10 meM anAs arthAt binA nAkoM vAlA kahA hai| unakI bhASA bhI AryajanakI bhASAse bhinna thI, isaliye unhe R5. 29.10 me mRdhavAca: arthAt samajhameM na AnevAlI bhASAvAle kahA hai| unakI saMskRti bhI vaidika saskRtise bhinna thii| ve vedavihita kAryoko na karate the, isaliye R10.22.8 meM unheM 'akarmaNa' kahA gayA hai ve agni, maruta, aura indra devoko na mAnate the, na unake liye koI yajJa-havana karate the, isaliye Rg0 8.70. 11 meM unhe 'adevas' 'ayajvan' kahA gayA hai, ve liMgoMke upAsaka the isaliye unheM R7. 21. 5 Rg 10 99. 3 me 'zizina devA.' kahA gayA hai / caki dasyu jana bhinna jAti aura bhinna sabhyatA vAle the, devadrohI the, isaliye vaidika Aryajanake liye yaha svAbhAvika hI thA ki unheM sAskRtika vidveSake kAraNa akarmA (vidhi vidhAna rahita), amatra (azikSita), avrata (niyamarahita), anyavrata (bhinna dharma mAnane vAle) amAnuSa (nIca manuSya) Adi sajJAome pukaare|' ___atharva vedake pRthvI gUkta 12.1.45 se bhI vidita hai ki sudUra atIta kAlama bhI bhAratavAsI bhinna-bhinna dharmoke mAnanevAle aura bhinna-bhinna bhASAya bolane vAle the| isI vidvapake kAraNa bhAskarAcAryane nirukta u0 SaTaka 1.23 me dasyu zabdakI vyutpatti' dasa-vinAza karanA dhAtuse batalAyI hai arthAt vaha jo veda-vihita dharmakA nAza karane vAlA hai| vAstavameM dasyu loga asabhya aura nIca manuSya na the, ve bar3e gilpakAra the, vAstukalAmeM ve bar3e mAhira the, ve jamIna khodakara bar3e sundara tAlAba, vAvaDI aura bhavana banAnA jAnate the| unhoMne bahutame pASANake nagara aura durga banAye hue the| lohe ke durga bhI unake pAsa maujUda the| Rg4.30.20 meM kathana hai ki indrane zambarake pASANa vAle 100 nagara* AdhIna kara havyavAtA yajamAna divodAsako de diye / inake pAsa zarad RtumeM rahane ke liye zAradI durga alaga bane hue the| ve bar3e vyApArI the jahAjarAnI acchI taraha jAnate the-jahAjome baiThakara samudrake rAste eziyAke dUra madhyavartI dezome vyApAra karate the aura uname Arthika vasAskRtika sambandha jor3e hue the| ve bar3e baliSTha, zUravIra aura yuddha-kuzala the| inakI striyAM taka sainika bana kara zatruse laDaneke liye taiyyAra rahatI thiiN| Rg 5 30.9 meM ullekha hai ki-"striyo hi dAma-AyudhAni cakre kimAkaranabalA asya mena"-arthAt-namucidAsane striyoM takako yuddha meM khar3A kara diyA parantu aisI durbala senA kyA kara sakatI thI, phalata. namuci uma yuddhame mAga gyaa| zambara dAsa ke sambandhame Rg 2. 12.11 meM ullekha hai ki vaha apanaM 100 nagaroke vidhvaMsa honepara bhI indrake vazame na aayaa| vaha maidAname parAjita hokara bhI parvatoMkA Azraya le 40 varSa taka indrake sAtha lar3atA rahA / aise zUgvIra vRtrako mAgneke kAraNa hI indra mahArAjA, mahendra , vizvakarmA Adi nAmose vikhyAta huA thaa|" zUravIra hone ke sAtha hI dasyugaNa bar3e dharmaniSTha the, ahisA dharmake mAnane vAle the, tyAgI, tapasvI zramaNoke upAsaka the| unakI hArakA kAraNa durAcAra aura asabhyatA na thA balki unakI hArake kAraNa tIna the-gharakI phUTa, ghuDasavAra senAkI kamI aura yuddha samaya kavaca Adi saMrakSaka astroMkA abhAva / ye kitane hI vizI arthAt kabIloMmeM baMTe hue the, jo ApasameM nirantara eka dUsarese lar3ate rahate the| 1. akarmA vasyurabhi no amantraranyavato amAnuSaH svaM tasyAmitrahan vaSarvAsa ya dambhaya 10.22.8 2. Rgveda 1. 103.3; 2. 208; 3. 12.6; 4. 12.10 / 3. Vedic Indian-Vol Ip. 356 rasyuyite sayArthAdupasyantapari manasA upadApati karmANi |-nirukt uttara SaTaka 1.23 5. "indovA vA eSa purA vRtrasya vadhAvaya vRtram hatyA mahArAjo viniyAna evaM mahendro'bhavat "-zatapatha brAhmaNa 1. 6. 4. 21, 4 3. 3. 17; innova vanaM hatvA vizvakarmA 'bhavat -etareya brAhmaNa 4-22 6 Rga0 2 11. 4, 4. 28 4, 6. 25. 2, mahAbhArata mImAMsA pRSTha 151-153 7 Rg 5. 30. 20. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [11 Rgveda-mantroMke prArambhika kAlameM bhI hama sudAsako puruSNI nadI (rAvI) ke kinAre daza rAjAoMke sAtha yuddha karate hue dekhate haiM / unakI dharmaniSThAkI jAnakArIke liye mahAbhArata zAntiparva adhyAya 281 vizeSa ullekhanIya hai / jaba bhISma 'vRtra' kI bar3I prazaMsA kara cuke to use sunakara dharmarAjake mukhame yaha zabda nikala par3e- 116 aho dharmiSThatA tAta butrasyAmitatejasaH / yasya vijJAnamatulaM vigo bhaktizca tAdRzI // - zAntiparva 281 1 artha- he pitAmaha! amita teja vRtra kI dhArmikatAkA kyA varNana kiyA jAya ! usakA yaha atula vijJAna aura viSNu para usakI vaha bhakti ! 1 isake bAda vismaya- sahita yudhiSThira bhISmase pUchate hai ki, aise dharmaniSTha buddhimAna vRtrako mAraneme indra kaise saphala huA ' isapara bhISma batalAte hai ki jaba mahAdevane jvara banakara vRtrake zarIra meM praveza kiyA aura svayaM viSNu indrake meM praviSTa hue, taba vRtrakA vadha karanemeM indra saphala huaa| isakA aitihAsika tathya yahI hai ki vRtrake parAsta honekA mUla kAraNa indra na thA balki gharako phUTa thI / yadi mahAdeva-upAsaka yakSagaNa vRtrake sAtha vizvAsaghAta na karate aura viSNu arthAt sUryaupAsaka bhagtagaNa indrakI senAke sAtha jAkara na milate to vRtra kabhI bhI parAsta na hotA / isame agale adhyAya 282 me mahAbhAratame kathana hai ki vRtrakA vadha honepara usake zarIrame brahmahatyA nikalI aura usane indrakA pIchA kiyaa| isa brahmahatyA ke kAraNa indrakA teja bilkula vinaSTa hogyaa| isa brahmahatyAke haTAneke liye indra bahuta prayatna kiyA kintu vaha kisI bhI taraha use dUra na kara sakA, taba vaha pitAmaha brahmAjIke pAsa jAkara unake caraNome jA par3A, taba brahmAjIne iMdrako brahmahatyA ke doSase mukta karaneke liye use cAra niyama dilAye 1 - agnimeM pazuokI Ahuti na dekara jau aura auSadhiyokI Ahuti denA / 2-parvake dinome vRkSa, vanaspati aura ghAsako na kaattnaa| 3- rajasvalA strIke sAtha maithuna na karanA aura 6- jala arthAt nadiyokA sanmAna karanA / jo koI ina niyamokA ullaghana karegA, vaha brahmahatyAkA doSI hogaa| isa kathA aitihAsika tathya yahI mAlUma hotA hai ki yadyapi vRSakA vadha honeme indra anuvAyI Aryajana kucha samayake liye sindhu dezake vijetA bana gaye parantu ve isa dezakI AtmAko vijaya na kara sake, balki dAsoM aura prAtyokI hatyAke kAraNa athavA devayajJoke liye pazu hiMsAke kAraNa indra upAsaka Aryajana saptamindhu dezame ghRNAkI dRSTise dekhe jAne lage aura yahAke mUlavAsI nAga va dasyu loga inake virodha uTha khar3e hue usame unakI himAmayI yAjJika Adhidaivika saMskRtiko bahuta dhakkA pahuMcA aura vaha prAyaH nisteja ho gayI, kyoki yaha virodha usa samaya taka zAnta na huA jaba taka ki vaidika RSiyone ahisA dharmako apanAkara agnimeM jo kA homa karanA, parvake dinoMmeM vRkSa aura vanaspatikI rakSA karanA, patnIke rajasvalA honepara pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA aura bhAratakI nadiyokA sanmAna karanA na mIkha liyA / uparyukta kathanakI puSTi evareya brAhmaNake 35ve adhyAyakA dUsarA laNDa bhI uddhRta kiyA jAnA jarUrI hai| isama ullekha hai ki devatAoMne indrapara vizvarUpakA vadha karane, vRtrakA vadha karane, yatiyoko kuttoM dvArA maravAne, arumaMtrokI hatyA karane aura vRhaspatipara prahAra karaneke pAMca abhiyoga lagAye the / uparyukta prakArake AdhAra para hI zrI rAmaprasAda candA ne yaha siddha kiyA hai, ki pracIna kAlamaM gaMgA aura jamunAke madhyavartI kSetra, AryakhaNDako chor3akara isake cAro ora phaile huye bhAratake zeSa khaNDoMmeM jinameM pUrvake aga, vaga, kaliMga, magaca videhadeza, pazcimake surASTra, AnadaM, sindhu, sauvIra, uttarake AraTTa ( paMjAba ), madra ( rAvI aura canAba nadiyokA madhyavartI bhAga), vaza (kazmIrakA dakSiNI bhAga), gAndhAra (pezAvara) himAlaya pradeza, aura dakSiNake Andhra karNATaka Adi zAmila the, pA vrAtya logokI vastiyAM thI / ye loga apanI dhArmika saskRti bhASA bhUSA aura sAmAjika vyavasthAke kAraNa vaidika Aryajanose bhinna jAti vAle the, isIliye isa yugakA brAhmaNika sAhitya vrAtyoMke prati vaimanasyase bharA hai| " 1. R. B. Ram Prashad CHANDA The Indr Aryan Races A 1916 PP 37-78 3 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] sAhityika pramANaRgvedameM pUrva aura pazcima sAgaravartI dezoMke tapasvI zramaNoMkA ullekha yo to vaidika RSiyoMkI dRSTi mukhyata. Adhidaivika rahI hai aura vaidika sUkta adhikatara devatA-stuti paraka haiM, unameM zramaNa logokI guNagAthA apanA unakI AdhyAtmika saMskRtikA ullekha pAnA AzAse bAhirakI cIja hai, to bhI jisa prakAra bhAratake kSatriyajana vaidika RSiyoMkI zabdavidyA, kAvyakuzalatA, nItinipuNatA, vyavasthAkAra dakSatA aura laukika abhyudayake yAzika anuSThAnose prabhAvita hue binA na rahe aura unhone bahudhA brAhmaNa RSiyoM aura unake bajoko apane rAjyomeM purohita adhyApaka aura mantriyoke sanmAnita sthAnopara niyukta kara diyA, usI taraha vaidika Aryajana bhI bhAratIya zramaNoMke mahAn AdhyAtmika Adarza unakI vizvavyApinI dRSTi, unake zuddha saMyamI jIvana, unakI yogasAdhanA aura unakI Rddhi-siddhi vAlI alaukika zaktiyoM prabhAvita hue binA na rhe| ve dUrase khica-viMcakara adhyAtmavidyA sIkhaneke liye unake samparkame Ane lage; isaliye prArambhika devAsura saMgrAmoM athavA brAhmaNa-kSatriyasaMgharSoMse nipaTa kara jyoM-jyoM bhAratIya janatA sanmela aura ekatAkI ora bar3hI tyo tyo brAhmaNa RSiyone apanI kAvyaracanAome ina vrAtya logoke tyAgI tapasvI, yogiyo aura unakI AdhyAtmika saMskRti paraka tattvokI sarAhanA karanI zurU kara dii| yahI kAraNa hai ki jahA Rgvedake pahale nau maNDala, dasyujano va vrAtyajanoke prati vaimanasyase bhare hue dikhate hai, vahA RgvedakA dazamA maNDala, prAya. sampUrNa atharvaveda tathA AraNyaka upaniSad Adi brAhmaNokA uttaravatoM sAhitya bhAratIya kSatriyokI mahattA, vrAtyokI pavitratA aura zramaNokI divyatAse bharA huA hai| isa prasagame Rgveda sahitA maNDala 10 kA 136vA sUkta jo kezI sUktake nAmase prasiddha hai, vizeSa taura para dekhane yogya hai, yaha sUkta aitihAsika dRSTise kamase kama ImbI manye 2000 varSa pUrvakA jarUra hai| isameM jahA bhAratake purAne zramaNa-yogiyoth vAstavika jIvanakA eka jItA jAgatA citra khIcA gayA hai vahA para hI spaSTa rUpame batalAyA gayA hai ki ye yogijana bhAratake pUrva aura pazcima gAgarIke taTavartI dezome rahate haiN| cUki isa mUknake uparyukta tathyakI ora vidvAnokI dRSTi bahuta kama gayI hai. isaliye mamamane muktako yahA uddhRta kiyA jAtA hai - navI divaM devI vimati rosa / kezI vizva svapUMge kezIvaM jyotiSacyate // 1 // munayo vAtarazanAH pizaGkA basate malA / vAnasyAnuprANiM yanni pahuMcAso avikSata // 2 // unmavitA maune yena vAnA A nasthimA vayam / zarorakhasmAka yUpa martAso abhivazyaya // 3 // antarikSe pati jitvA rUpAvaca karat / munirdevadeva pauvAya malA hita // 4" vAyo nAyo vevezito muni savAzenisA // 5 // apsarasA gandharvANAM mRgANAM caraNe caran / kazI ketayavidvAn sakhA svAdurmavittamaH // 6 // - Rgveda ma0 10 sUkta 136. pRthvIko dhAraNa karane bAla hai| vahI 1 mohanajodar3o - kAlIna aura Adhunika jainasaMskRti bhAvArtha - kezI kezavAlA' arthAt jaTAdhArI yogI agniloka, jalaloka aura sAre vizvako apane jJAna dvArA prakAzita karate haiM. yaha jyotisvarUpa kahe jAte hai / / 1 / ---- 117 ye jaTAdhArI muni vAyukA bhojana karane vAle hai, arthAt lambe-lambe anazana vrata karake vAyupara hI rahanevAle haiN| ina upavAsa ke kAraNa inake aga pIle par3a gaye hai, (snAna na karaneke kAraNa ) ye malIna rahate hai, ye devatvako prApta karake vAyukI gatike anugAmI hogaye hai arthAt vAyu samAna nipa vicarate haiM // 2 // (yaha kahate hai) ki hama samasta laukika vyavahAroke bisarjanase unmatta (AnandarasalIna) ho gaye hai| hama vAyupara car3ha gaye haiM, tuma loga kevala hamArA zarIra dekhate ho, hamArI AtmA vAyu tulya nirlepa hai // 3 // ye muni loga AkAza meM ur3a sakate hai, ye sAre padArthoMko dekha sakate hai / ina muniyokI saba hI devAMke prati maitrI hai, inakA jIvana sabhI ke kalyANake liye hai ||4|| 1 prAcIna bhAratameM yogIjana bhagavAna RSabhake samAna jaTAdhArI huA karate the, bhagavAna RSabhakI jitanI prAcIna mUrtiyA mathurAke kakAlI TIle se milI hai ve saba jaTAdhArI haiM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta [ varSa 11 ye munijana svatantra vAyumeM vicarane vAle azvoMke samAna hai| ye vAyuke sahacara hai, deva loga bhI arthAt brAhmaNa RSi bhI inako pAnekI icchA karate hai. ye muni loga pUrva aura pazcimake donoM sAgaroke taTavartI dezome rahate hai // 5 // ye kezI (jaTAdhArI yogI) apsarAoM, gandhavoM aura jaMgalI pazuome vicarate hai / arthAt ye yogI parvatoM aura jaMgaloMmeM rahate hai| ye sAre vizvako jAnate haiM arthAta sarvajJa hai, ye sabake AnandadAyaka mitra hai||6|| ukta varNanase patA calatA hai ki Arya RSiyoMkI jina prabhAvaka yogiyose bheMTa huI hai, ve adhikatara bhAratake pUrva aura pazcima sAgaroke nikaTavatta dezomeM rahate the| ve digambara the, niSparigrahI the aura vAyu samAna nirlepa the, anazana Adi durdhara tapasyA karanevAle the, ina dIrgha tapasyAoke kAraNa unake zarIra pIle aura maile par3a gaye the| ve grAma nagarome na rahakara apsarAo, yakSa gandharvo aura pazuoke bIca parvatoM aura jagalomeM rahanevAle the| isaliye ve pazupati va yakSapati kahalAte the, ve sabhI devoMke prati samabuddhi rakhane vAle the, ve prANimAtrake mitra the, vizvabharake kalyANakartA the / ve sarvadarzI, sarvajJa aura jyotisvarUpa the, devaloga arthAt brAhmaNa loga bhI una jaisA bananekI bhAvanA rakhate the| bauddha-piTaka-sAhitya bhAratake prAcIna yogiyokA yaha varNana kitanA sundara aura svAbhAvika hai, kitanA vizada aura vAstavika hai aura nirgrantha jaina sAdhuokI caryAse kitanA milatA-julatA hai, isakA patA lagAneke liye Ao 'majjhimanikAya ke 14ve suttameM svayaM bhagavAna buddha dvArA diye hue una jaina yatiyoke varNanako dekhe, jo Ajase DhAI hajAra varSa pahale magadha dezako rAjadhAnI rAjagRhIke nikaTa gRddhakUTa parvatapara tapasyA karate hue bhagavAn buddhako mile the| "eka samaya mahAnAma ! mai rAjagRhIme gRddhakUTa parvatapara vihAra kara rahA thaa| usa samaya bahutase nigaMTha (jaina sAdhu) RSigiriko kAlazilApara khar3e rahanekA vrata le, Asana chor3a upakrama karate, duHkha, kaTutIvra vedanA jhela rahe the, taba mai mahAnAma ! sAyaMkAla dhyAnase uThakara jahApara ki vaha nigaMu the, vahA gayA, jAkara una nigaMThose bolA--'Avaso! nigaze! tuma khar3e kyoM ho? Asana chor3e tIvra vedanA kyoM jhela rahe ho? aisA kahanepara una nigaDone kahA 'Avusa ! nigaMTha nAta putta (jaina tIrthaGkara mahAvIra) sarvajJa, sarvadarzI hai ; uname calate, khaDe, sote, jAgate, sadA nirantara darzana, jJAna banA rahatA hai-ve aisA kahate hainigaMThoM jo tumhArA pahalekA kiyA huA karma hai, use isa kaDavI duSkara kriyA-tapasyA dvArA nAza karo aura jo isa vakta yahAM kAya-vacana-manase savRta (tIno yogoke nirodha karanese gupta va daNDita) ho yaha bhaviSyake liye pApakA na karanA huA, isa prakAra purAne kokA tapasyAse anta honese aura naye karmoke na karanese bhaviSyameM citta anAsrava hogA, bhaviSyameM Amrava na honase karmakA kSaya hogA, karmakSayase dukhakA kSaya, dukha kSayase vedanAkSaya, vedanAkSayase sabhI dukha naSTa hoge, hameM yaha rucatA hai, isase hama santuSTa hai|" -majjhimanikAya-(rAhula sAkRtyAyana dvArA hindI anuvAdita) 1933 pR0 59 isa varNanase siddha hai ki buddhakAlIna bhAratame jaina muni nigrantha athavA niSparigrahI digambara the, ve prAyaH Asana chor3a khaDe hokara kAryotsarga mudrAse dhyAna lagAte the, ve baDI kliSTa tapasyAoke karanevAle the, mana, vacana, kAya-tIno yogokA nirodhakara trigupti va tridaNDako dhAraNa karanevAle the| ve apane guru bhagavAna mahAvIrakI taraha tapasyA aura trigupti dvArA samasta dukha aura du.khake kAraNoko naSTa kara sarvadarzI, sarvajJa, AnandasvarUpa, bananA cAhate the| zramaNasaMskRtikA vaidikaRSiyoMpara prabhAva Rgvedake uparyakta kezI sUktake alAvA atharvavedame bhI kaI sUkta aise maujUda hai jinase vidita hai ki vaidika RSi ina vrAtya yogiyoMke U~ce jIvana aura zuddhAcArase itane prabhAvita ho uThe the ki unhone apane prabhAvita rAjAoM aura gRhasthIjanoMke liye ye niyama banA diye ki jaba kabhI vAtya jana madhukarake samAna ghUmate-phirate AhAra leneke liye unake ghara AveM to unake sAtha atyanta vinayakA vyavahAra kiyA jAve / isake liye atharvavedakA vrAtya sUkta vizeSa darzanIya hai| "jisa rAjAke gharapara isa prakArakA vidvAna vrAtya atithi hokara AtA hai vaha rAjA isako apane liye atyanta kalyANakArI mAnakara usakA svAgata kare,aisA karanese vaha rAjA kSAtrabala tathA rASTrakA aparAdha nahI karatA"-atharvaveda kANDa 15 sUkta (10) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] mohanajodar3o kAlIna aura Adhunika jainasaMskRti jisa gRhasthIke gharapara vidvAn vrAtya atithikI taraha Ave usa gRhasthIkA kartavya hai ki vaha apane-Apa uThakara usake sAmane Aye aura kahe- 'he vrAtya ! Apa kahAM rahate hai ? he vrAtya Apake liye jala hai, he vrAtya Apa prasanna hUjiye, he vrAtya jaisA Apako priya ho vaisA hI ho, he vrAtya ! jisa prakAra ApakI abhilASA ho vaisA hI ho, he vrAtya jaisI ApakI icchA ho vaisA hI ho, jo gRhasthI vrAtya atithikI isa prakAra vinaya karatA hai yaha devayAna mArgako apane vazame kara letA hai va jasako apane vaza meM kara letA hai, vaha apane prANoMko dIrgha kara letA hai, vaha samasta padArthoMko apane vaza kara letA hai, vaha svayaM vazI ho jAtA hai, vaha samasta kAmya padArthoMko prApta kara letA hai" - atharvaveda kANDa 15, sUkta 1 ( 11 ) yahAM yaha batA denA Avazyaka hai ki uparyukta suktameM atithi vrAtyoMko paTagAhanakA jo bhaktipUrNa vidhAna hai -vidhi batalAyI gayI hai usa samAna hI atithi rUpame Ane vAle sAbuoko paDhagAnekI vidhi Aja bhI jaina logoMmeM barAbara pracalita hai| jisa gRhasthI ke ghara para vidvAna atithi agniyoke uddhRta honepara ( arthAt gArhasthapatya agnise uThAkara AhvanIya agniAdhAna kiye jAne para) aura agnihotrake prArambha ho jAne para Ave taba gRhapati svayaM usake liye AdarapUrvaka uThakara aura usake samIpa jAkara kahe ki he vrAtya / yadi AjJA ho to agni hotra karUM vaha yadi AjJA de to gRhapati agnihotra kare, yadi vaha AjJA na de to agnihotra na kre| jo isa prakAra vrAtyase AjJA lekara havana karatA hai, vaha pitRyAna aura devayAna mArgoM ko jAna letA hai, jo isa prakAra AjJA lekara homa karatA hai vaha devatAoke prati koI aparAdha nahI krtaa| usakI pratiSThA isa lokame banI rahatI hai / jo isa prakArake vrAtyase binA AjJA liye homa karatA hai na usako pitRyAna mArga aura na devayAna mArgakA bodha hotA hai / vaha devatAoke prati aparAdha karatA hai aura usakI lokame pratiSThA bhI nahI rahatI / -- atharvaveda kANDa 15 sUkta 1 ( 12 ) noTa- isa sUktase vidita hotA hai ki ina sUktoMke racanAkAlame ina vrAtyo ( zramaNoM) kA prabhAva bhAratake Arya-anArya khaNDoMmeM kitanA baDhA caDhA thA ki koI bhI unakA Adara sanmAna kiye binA lokapriya na ho sakatA thA, jinake gharapara vidvAna vrAtya eka rAtrike liye atithi hokara rahatA hai usase vaha gRhapati pRthvI parake puNyalokoko prApta kara letA hai| jisake gharapara do rAtri raha jAtA hai use antarikSake puNyaloka prApta ho jAte hai jisake gharapara tIna rAtri raha jAtA hai use divyalokake puNyaloka prApta hote haiM / jisake ghara para cAra rAtri raha jAtA hai use divyalokake puNya lokome bhI uttama puNya loka prApta hote haiM / jisake gharapara aparimita rAtriyoMke liye raha jAtA hai vaha aparimita puNyalokoko pA letA hai| jisake ghara para vrAtya na hote hue bhI koI apane ko vrAtya kaha kara atithike taura para Thahare to usakA bhI anAdara nahI karanA cAhiye usako bhI pAnI svIkAra karane kI prArthanA karanI cAhiye usako bhI apane gharame vAsa denA cAhiye, use mAM bhojana atharvaveda 15vA kANDa sUkta 1 (13) parosanA caahiye| vAyupurANase bhI ukta matakI puSTi hotI haiN| vAyupurAName pAzupata yoga viSayaka daza adhyAyomeM yogiyoMke prati gRhasthoke kartavya batalAte hue kahA gayA hai ki- 'aneka veSadhArI yogI loga dezame sarvatra vicarate rahate hai, jaba kabhI ve kisI gRhastha yahA A, gRhasthakA yaha dharma haiM ki vaha unakA hRdayase svAgata kare aura apanI kalyANa vRddhike liye unakI yathAyogya sevA pUjA kare / ' dUsarI bAta yaha kahI gayI hai, jo pahalI bAtase bhI mahatvapUrNa hai, ki zrAddha pakSame bhI gRhastha jahAM taka ho sake inhI yogiyoko hUDakara lAve aura bhojana karAve; aisA karanese pitRgaNa bahuta santuSTa hote hai| zrAddhake dina eka yogIko bhojana karAnA hajAra brAhmaNo athavA brahmacAriyoMke bhojana karAne ke samAna hai| 1 " 119 pIche yadyapi brAhmaNa smRtikArone pitRka zrAddhake samaya yatiyo tathA brahmacAriyoko AhAra karAnekA niSedha kara diyA aura kauTilya arthazAstra ke' lekhakale to una vaizyo para jo deva viSayaka athavA pitRka viSayaka kAryoMmeM vairAniyoM, zAkyoM tathA AjIvikoMko bulAkara bhojana karAye, 100 paNa daDa lagAye jAnekA bhI vidhAna kara diyA, parantu isa prakArake niSedha aura vimAna kA kAraNa vaha sAmpradAyika vaimanasya hai jo IsvI pUrvakI dUsarI sadIse magadha meM zuga vaza nAma ke brAhmaNa rAjyakI sthApanA honeke bAda brAhmaNoMmeM punaH jAga uThA thaa| prAcIna bhAratamaM to pitRka zrAddhake samaya ina yatiyoko AhAra denA hI mahA kalyANakArI 1. kauTilya arthazAstra - adhikaraNa 3, prakaraNa 75 vA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 11 mAnA jAtA thA; kyoki bhAratIya lokoke pUrvaja va pitRgaNa vAstavameM yatiyoke hI upAsaka the| isI mAnyatAkI puSTi karate zrI vI. Ara. rAmacandra dIkSitakAra ema. e. vAyupurANake ukta vivaraNake AdhAra para vAyupurANako eka prAcIna purANa honA siddha karate hai aura kahate hai ki "yaha purANa usa prAcIna kAlakA lakSya karAtA hai jaba bhAratIya logoMme zrAddhake dina yogiyoMko bhojana karAnA mahAna lAbha samajhA jAtA thaa|"* vaivika RSiyoMmeM zramaNamArgakA anucaraNa ukta zramaNasaMskRtikA prabhAva usa dUravartI kAlameM samasta dezake bhItara kitanA bar3hA-car3hA thA isakA digdarzana una udAharaNoMse bhI kiyA jA sakatA hai jo atharvavedake 11veM kANDake 5ve sUkta' me athavA umake bhASya rUpa gopatha brAhmaNa (pUrva)2 meM saMketa kiye gaye hai| gopatha brAhmaNa (pUrva) 28 kA Azaya nimna prakAra hai :-- maharSi vaziSThakA putra zAkha (parvata)kI talahaTIma zvAsozvAsa para jIvana nirvAha karatA huA yaha zabda bolA ki yahA (zakha parvatapara) zIta aura uSNa do pAnIke jharane ho jAyeM, so (vaha do jharane paidA ho gaye), vaha jharane sadA calate rahate hai, viSANa (parvata) ke Upara eka vaziSTha zilA nAmakI eka zikhA hai usake Upara dUsarI zikhA kRSNa zilAke nAmase prasiddha hai usa zilApara vaziSTha RSine tapa kiyA thA, vizvAmitra aura jamadagnine jAmadagna (parvata) para tapa kiyA thA, gautama aura bhAradvAja dono ne sihaprabhava (parvata) para tapa kiyA thA, gagu RSine gagu parvata para aura RSi munine RSi droNa (parvata) para, agastya munine agastya tIrtha para tapa kiyaa| atri RSi divi lokame tapa tapatA hai, svayambhU kazyapane kazyapa pahAr3a para tapa kiyA, kazyapane yaha tapa bheDiyA, gaicha, lakkaDabaghaDa, kuttA, suara, nevalA, sarpa, Adi (krUra aura himaka pazuo) ke madhyameM rahate hue kiyA hai| isa kazyapa tugake darzana mAtrase athavA isakI pradakSiNA karaneme siddhi milatI hai| 1000 brahma varSoM taka zivajI RSi vanake andara brahmacaryapUrvaka eka pAvame khar3e rahe aura dUsare eka hajAra brahmavarSa taka ve zirake Upara amRtakI dhArA-gaMgA-ko dhAraNa karate rahe aura 48 hajAra brahma varSa taka salila pRSTha para zivajI tapa karate rhe|' ukta vivaraNameM vaidika vAGmayake prasiddha, RSivara vaziSTha vizvAmitra, jamadagni, gautama, bhAradvAja, gagu, agastya, atri athavA unake vaMzajoM dvArA vividha parvatoM para tapasyA karane aura Rddhi siddhi prApta karanekA ullekha hai| ina prAcIna vaidika RSiyoMke sambandhame mahAbhAratame bhI likhA hai ki, 'maharSi cyavana, jamadagni, vaziSTha, gautama aura bhRgu jaise dhamAzIla mahAtmAone upavAsake hI prabhAvase svargaloka prApta kiyA hai|' ina udAharaNoMkI puSTi jaina sAhityase bhI hotI hai / isameM veSadhArI muniyoke svarUpakA ullekha karate hue isa prakArake brAhmaNa RSiyomeMse vaziSTha muni, madhupiMgala, bAhu aura dvaipAyanakA varNana AyA hai aura batalAyA gayA hai ki yadyapi inhoMne gharabAra chor3akara dhana-dhAnya tyAgakara ghora tapazcaraNa kiyA thA parantu ye RddhisiddhakI kAmanAome phasa jAnake kAraNa zivapadakI prApti karaneme asaphala rhe| isase siddha hai ki buddha aura mahAvIrase bhI dUra pUrvavartI kAlameM vaidika RSi ina zramaNoke AdhyAtmika prabhAvase prabhAvita ho uThe the aura unhoMne apane yAjJika mArgako chor3akara adhyAtma utkarSake liye sanyAsamArga aura tapamArgakA Azraya liyA thaa| itanA hI nahI balki unhoMne apane sAhityame bhI mahAzramaNa tIrthaGkaroMkA magala gAna karanA zurU kara diyA thaa| vaidika sAhityameM bhagavAna vRSabhadevakA kathana____ gopatha brAhmaNake ukta kathanameM jagalI jantuoke bIcame rahate hue jisa svayambhU kAzyapakI durdhara tapasyAkA varNana hai usakA saMketa jainiyoMke mAnanIya usa Adi tIrthaGkarakI ora mAlUma hotA hai, jo jana mAnyatA anusAra isa yugake Adi dharma* 'kalyANa' kA yogAGka, agasta 1935 pAzupata yogakA Arambhika itihAsa pRSTha 237 1. atharvaveda-11vAM kANDa-sUkta 5 mantra 24-26 . 2. gopatha brAhmaNa-pUrva 2.8. 3. mahAbhArata anuzAsana parva adhyAya 106 zloka 60-70 ! 4. bhAvaprAbhUta, 44-68-kundakundAcArya (IsAkI prathama sadI) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirama 2] mohanajodar3o - kAlIna aura Adhunika jainasaMskRti pravartaka the, jainasAhityame yaha mahApuruSa vRSabha nAmadhArI honese RSabha, kAzyapa gotrI honese kazyapa, ikSvAku kulakA honese ikSvAku, Adi dharmapravartaka honese Adi brahmA, jyeSTa brahmA, AdIzvara, Adijina, AdinAtha va svayambhU, vidhAtA, vizvakamma Adi nAmose prasiddha hai / isa RSabha bhagavAnake sambandhameM jainAgamameM kahA gayA hai ki "jaise nakSatromeM candramA zreSTha hai vaise hI dharmapravartakoM meM kazyapa zreSTha hai"* yajurveda meM bhI tatsambandhI aisA hI bakhAna kiyA gayA hai "jaise nakSatroMmeM candramA indra hai ( zreSTha hai) vaise hI dharmapravartakoMme vRSabha zreSTha hai, amRtadeva ( siddha puruSa) zuddha aura harSita manase usakA AhvAna karate hue usakA abhinandana karate hai" / isake atirikta vaidika vAGmayake anya granthome bhI isa vRSabha bhagavAnakA uparyukta nAmoMme vividha prakAra guNa-gAna kiyA gayA hai| muNDaka upaniSada meM kahA hai-brahmA devAnI prathama sambabhUva vizvasya kartA bhuvanasya goptA / sa brahmavidyAM sarvavidha pratiSThAmacaMya jyeSThaputrAya prAha // - mu0 upa0 1. 1. artha- saba devome brahmA sabase pahale paidA huA, isaliye vahI vizvakA karttA hai, vahI vizvakAM rakSaka hai, usane samasta vidyAoM meM pradhAna vidyA brahmavidyAko apane putra jyeSTha atharvako batalAI thI / jaina vAimayase patA lagatA hai ki isa Adi brahmAne apane putra vRSabhasenako hI sabase pahale brahmavidyAkA upadeza kiyA thA aura usIko apane zramaNasaMghakA jyeSTha gaNadhara ( chief apostle ) banAyA thaa| mAlUma hotA hai ki uparyukta vivaraNameM maNDala upaniSadkArane hasI jyeSTha gaNadharako apanI vaidika paribhASA anusAra jyeSTha atharvAke nAmase pukArA hai, kyoMki vaidika anuzruti anusAra atharvA RSine sabase pahale agniko mAlUma kiyA thA aura vahI yAjJika kriyA va loka kalyANakArI mantra, jantra vidyAkA sarvaprathama prakAzaka thaa| aura usIke nAma para cauthe vedakA nAma atharvaveda rakkhA gayA thA ' / 1. ( a ) samantabhadra - bRhatsvayambhU stotra / / 35 / / IsAkI dUsarI tIsarI sadI ( A ) jinasenAcAyyaMkRta Adi purANa / / 16.264-267 25100-217 (i) jinasenAcAryyaM kRta harivaMza purANa // 8210 (I) nemicandra AcAryakRna trilokasAra // 802 IsAkI dasavI sadI 121 } IsA kI AThavI sadI 2 uttarAdhyayana sUtra / / 2516 / / 3 slokAnAmindu prati zUra indro vRSabhAyamANo vRSabhasturASAT bhUtabhUSA manasA modamAnAH svAhA devA amRtA mAdayantAm // - yajurveda 20 - 46 4. ( a ) zvetAzvara upa0 / / 618 / / (A) DA0 rAdhAkRSNana kA mata hai ki jainadharma nissandeha bhAratameM vardhamAna aura pArzvanAtha ke pahalese pracalita haiM, kyoMki yajurveda meM RSabha ajitanAtha aura ariSTa nemi tIna prAcIna tIrthaMkaroMkA ullekha milatA hai / dekheM Indian Philosophy Vol 1 Indian Ediction, 1940, p. 289 (i) AcArya virUpAkSa vaDiyA M A vedatIrthaMkA mata hai ki Rgveda 10- 166,1 jaina tIrthaMkara RSabhase sambandhita hai| 5. tilota4-9-64 6 ( a ) satyavrata sAmazramI niruktAlocana vi0 sa. 1953 pR. 155 (B) A. C. Das-Rig Vedic culture pp. 113-115. () Dr. Winternitz-History of Ind. list. Vol. 1 1927 p. 120. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta [ varSa 11 vaidika sAhityameM ariSTanemikA kathana ___ jaina anuzruti' anusAra bhAratake prasiddha yaduvaMza athavA harivaMzakI andhakavRSNi zAkhAmeM utpanna ariSTanemi bhagavAna kRSNake cacere bhAI the, inake pitA mathurAke pAsa zauryapurake rAjA the, ye varName zyAma, svabhAvameM saumya, zarIrase baliSTha aura saMkalpameM dRDha zaktivAle the / unakA vivAha sambandha surASTra dezastha jUnAgaDhake bhojaka vazakI rAjakumArI rAjamatIse honA nizcita huA thaa| jaba vividha rAjAoMke sAtha ghor3oM vAle rathameM savAra ho yaha jUnAgaDhake nikaTa pahuce to eka sthAna para bahutase bhUkha-pyAsase pIDita pazuoko dekhakara yaha pUchane lage ki 'inhe kyo bandI kiyA gayA hai ?' jaba unheM batAyA gayA ki yaha bArAta meM Aye hue mAMsAhArI rAjAoke bhojanArtha jamA kiye gaye hai to yaha dayA dravita ho gaye, vairAgyase chA gaye, saMsArako duHkhakA kAraNa samajha , pazuoMko mukta karA, ratha chor3a, raivataka parvata para jA caDhe, vahA nirgrantha mudrAdhAra tapasyA karane lage aura saMsArake kAraNIbhUta samasta karmazatrusenAko jItaye 'jina' athavA 'arihanta' bana gaye aura phira zikSA-dIkSA dvArA aneka bhavya jIvoMko kalyANamArga para lagAne, unheM saMsAra sAgarase pAra utArane ke kAraNa yaha 'tIrthaDra' saMjJAse vibhUSita hue| jaina anuzruti anusAra yahI bhagavAna kRSNa, balarAma, paMca pANDava, nArada, prabhRti mahAbhArata kAlIna pramukha puruSoMke AdhyAtmika guru the| inake dvArA dIkSita hokara hI pAca pANDavoMne sanyAsa dhAraNa kiyA thaa| inhIkI tapasyA-bhUmi honeke kAraNa 'raivataka' arthAt giranAra parvata usa samayase lekara Aja taka tIrthabhUmi banA huA hai| ariSTanemi apane samayake kaise prabhAvaka aura yugapravartaka mahApuruSa the -isI bAtase pramANita hai ki vaidika sAhityame jagaha-jagaha maMgala bhAvanAme prerita ho vaidika RSiyone amarakI taraha guNa gAna kara inakA AhvAna kiyA hai (a) om bhAM karNebhiH zragayAma devA, bhavaM pazyemAkSiniryajatrAH sthira raGga stuSTuvAstabhiH, myazema devahitaM yadAyu // svasti naH indro vRddhazravA. / svasti naH pUSA vizvavedAH / svastinastAkSyoM ariSTanemiH / svasti no vRhaspati dadhAtu oM zatiH zAntiH zAntiH / -pra.na. upa. (A) tyapUrNa vAjinaM devajU sahArAta taktA rathAnAm ariSTanemi putanAbamAzu svastaye tAkSya mahA huma // 1 / -Rgveda 10, 178 12 // artha-balavAna devose pUjanIya, prANiyoko pAra utArane vAle, (arthAt tIrthaGkara) senAoMke vijetA (karma rUpI zatrusenAoke vijetA jina), tAya putra (sUrya putra) ariSTa nemiko hama Atma-kalyANake liye AhvAna karate hai| (1) taba rathaM varamA huna stomarazvinA suvittAya nasyam / ariSToma dhAmiyAni vidyA meSaM vajanaM jIradAnum // --R. 1. 180. 10 artha jisameM baDe-bar3e ghor3e jur3e hai aise rayameM baiThe hue sUryake samAna AkAzamai calanevAle vidyA rUpI rathameM baiThe hue ariSTanemikA hama AhvAna karate hai| (I) hinduoke paurANika sAhitya, vizeSatayA skandhapurANa, prabhAsa khaNDame neminAtha bhagavAnakA bar3A guNagAna kiyA gayA hai usake kucha aMza yahAM uddhRta kie jAte hai-- bhAgya pazcimeM bhAge vAmanena tapa: : 'tam / tenaiva tapasAkRrzH zivaH pratyakSatAM gtH| pAsanasamAnInaH zyAmati-digambaraH / neminAtha zivetyevaM nAma cakre'nya vAmana: / kalikAle mahAghore sarvapa-praNAzakaH / varzanAtsparzanAdevakoTiyajJaphalapravaH / -skandhapurANa-prabhAsa kANDa 1. (a) harivaMza purANa-AcArya jinasena kRta-IsAkI 8vI sadI (A) uttarA-yayanamUtra-22vAM adhyAya (1) Indian Antiquary vol IX P 551 Mazumdar ,, P 163 Jacobi 2. tastAraM rathAnAn -tAra pitAram rathAnAyaM rahita gAm bhUtAnAM -durgAcAryanirukta TIkA pR 747 3. ariSTa neminAma tAkSyaM putra : tAya devatA -vedArtha dIpikA dazama maNDala 178 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] mohanajodar3o-kAlIna aura Adhunika jainasaMskRti 123 arya-Ayuke antima bhAga--vRddhAvasthAmeM vAmanane tapa kiyA, usI tapake prabhAvase use zivake darzana hue-vaha ziva (kalyANa pradAtA) padmAsanase sthita, zyAma mUtti, digambara (nagna mUtti) neminAtha-mahAna bhayakara kalikAlameM sampUrNa pApoMko naSTa karane vAle aura darzana eva sparzanase hI karoDo yajJose utpanna phalako dene vAle the isaliye vAmanane unakA nAma ziva-kalyANadAtA-rakha diyA / ravattAno jano nemiHyugAdimilAvare / RSImA pramAdeva muktimArgastha kAragam // arya--jina bhagavAna neminAthane yuga ke Adise (1) pavitra raivataka parvatapara tapasyA kI atamba RSiyokA Azraya honeke kAraNa hI vaha (raivataka parvata) muktikA kAraNa bana gyaa| yahAM miko 'jina' sajJA dI gayI hai aura unake tapasyA-nirvAga sthAna ko muktikA kAraNa kahA gayA hai| (3) vegalona samrATa netru canda nejara (Nabuchand Nezar) kA dAnapatra bhI isa sambandhane ullekhanIya hai| yaha dAna-patra Illustrated Weekly of India 14 apraila 1933 ke pRSTha 31 para DA0 prAgAtha-po.ndUi vizva vidyAlaya banArasa dvArA artha sahita prakAzita huA hai| unake adhyayanake anumAra isa dAnapatra kA artha nimna prakAra hai-- "rIvApuri (jUnAgar3ha) me rAjya devatA-sUsAkA pradhAna devatA nevucanda nejara AyA, usane yadurAjake sthAnama gaTha (mandira) banavAyA, hamAre Izvara (rAta) nAgendro AnevAlo nAvoko Ayako dAna ke taura para (bheTame) diyA raivataka (parvata) ke on (bhagavAn) sUryadevatA mike liye|" / isa dAna-patrame bhaTho bhAti siddha hai ki na kevala bhAratIya janatA balki dUra pazcimI eriyAI dezo ke loga bhI bhagavAn neminAthake upAsaka the| jaise nAlandA nivAsI indrabhUti gautama brAhmaNa bhagavAna mahAvIrake prasiddha gaNadhara (Apostle) the| usI prakAra jaina anuzruti anusAra ariSTanemike mukhya gaNadharakA nAma suprabha (somaka) thA' / ho sakatA hai ki unake gotrakA nAma aGkirasa ho aura unakA pUrA nAma suprabha yA somaka ho kyoki chAndogya upaniSada 3.17 ke anusAra aGkirasa RSi kRSNakA guru thA aura usane jo AdhyAtmika zikSA kRSNako do yo jisase vaha (kRSNa) tRpta hI ho gayA thaa| vahI tatkAlIna jaina tIrthakurokI vAstavika zikSA thii| jaina granyoMne kahA hai ki bharata kSetrameM Adi aura antima tIrthaGkaroko chor3akara zeSa 22 tIrthaGkara sAmAyika saMyamakA hI upadeza dete hai aryAta aise dharmakA jisase AtmAmeM samatA, zamatA, aura nirAkulatAko sthApanA ho arthAt ve jisa dharmakA upadeza karate hai usameM nimna tatva zAmila hote hai-indriya sayama, prANasayama, parigraha sayama athavA indriya viSaya vAsanAoMkA tyAga saba prakArake asatyabhASaNakA tyAga, saba prakArake adattAdAna ( corI ) kA tyAga, saba prakArake parigrahokA tyAga / inake alAvA ve aise dharmakA bhI upadeza karate haiM jisase jovaname bala, gaurava, mahimA aura sphUtikA saMcAra ho jaise-tU ajara amara hai, ta jJAna ghana hai, tU Anandamaya hai|' zramaNasaMskRtikA vyApakarUpa __ atIta kAlake dhundhale AkAzame jahAtaka najara (nigAha) jAtI hai bhArata sadA zramaNamaskRtikA kendra banA rahA hai| yaha unhI vicarate hae tyAgI aura tapasvI zramaNoke padacinhokA pratApa hai ki bhAratakA cappA-cappA Aja tIrthabhUmi aura puNyabhami banA huA hai / yahAke sabhI janagaNa cAhe ve kisI bhI dhArmika sampradAyake kyo na ho, ina yogiyoke jIvanako eka Adarza jIvana mAnate rahe hai| ina hI ke AcaraNa anusAra ve dayA, dAna aura indriya damanako dharma aura hiMsA, jhUTha, caurI, maithana aura parigrahako pApa samajhate rahe haiN| inhI yogiyoke samAna bhAratake sabhI jana aSTamI, caturdazI, pUrNamAsI, amAvasyA Adi parvake dinome athavA phAguna, 1. tiloyapaNatti gAthA 966 / 2. baTTakera AcArya--mUlAcAra 7.32-34; 7,125-129 pUjyapAda caritrabhakti // 7 // AzAdharaanagAra dharmAmRta 9-87 // vyAkhyAprajJapti // 20 // 8 // , uttarAdhyayana 23-23-27 sthAnAGga-sUtra kramAGka 266 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ J 124 anekAnta [11 ASAr3ha aura kArtika mahInokI aSTAhikAoMmeM annakA tyAga, agnipake bhojanakA tyAga, cakkIse pise bhojanakA tyAga, rasoMkA tyAga tathA vizeSa vrata upavAsa karate rahate haiN| inhIkI ahiMsAtmaka cayakei anusAra ye varSA Rtuke caturmAsame vivAha Adi mAMgalika kAryoMko sampAdana nahIM karate aura inake hI prAcIna upadeza anusAra sadA atithi rUpa sAdhu santoMkI sevA, duHkhI aura bhUkhoMko dAna, kUpa, bAvar3I tAlAba, dharmazAlA bihAra upAzraya dharmazAlA, cikitsAlaya Adi loka-kalyANakArI earth liye dhanakA vyaya aura vizvake sabhI prANiyoke prati dayAkA vyavahAra karate rahate hai / inhIM yogiyoMke samAna ye nitya prati saMdhyA samaya sAmAyika karanA, proDha avasthAme gharabAra chor3a Arambha va parigrahakA tyAgakara sanyAsI honA aura marate samaya sAMtharA lekara mamatA rahita zarIrako choDanA -- puNya bandha aura ucca gatikA kAraNa samajhate rahe hai| yadyapi jIvanaca saMvidhAtA brAhmaNa RSiyokI sarakAra vyavasthAme sanyAsako koI sthAna prApta nahI hai kintu yogiyo kalyANakArI vizuddha jIvanase prabhAvita hokara jIvanakI Azrama vyavasthAme sanyAsako eka mahatvapUrNa sthAna prApta rahA hai / inhIM yogiyoMke samAna yahAM ke sabhI jana sadA ( 2 ) punarjanma vAda, (2) karmavAda arthAt apane kie anusAra hI ucca aura nIca jIvanakI prApti aura puNyapApa vAda-karmaphala svarUpa svarga-naraka Adi sukha - dukhasthAnoM kI prApti tathA samasta dukhokA anta karane vAle mokSa Adi tattvome vizvAsa rakhate rahe hai, yaM sadA saMsArako anitya aura isake sukhoko dukhamaya mAnakara nitya zivapadake liye lAlAyita aura jijJAsu bane rahe he / ye sadA manuSya bhavako mokSadvAra mAnakara devaparyAya para tarajIha dete rahe hai, ye sadA vRSabha, ajita, ariSTanemi, rAma, kRSNa, buddha, pAzvaM mahAvIra Adi kSatriya kulotpanna siddha puruSoko sAkSAta divya avatAra mAnate rahe haiM aura indra, agni, varuNa, soma, sUrya, graha, nakSatra, nAga, yakSa, kubera, vaizramaNa hI, zrI, lakSmI, sarasvatI, durgA, pArvatI Adi sabhI devatAoko ina avatAroke bhakta, sevaka aura anucara honeke kAraNa mAnya ThaharAte rahe hai| inhI yogiyo maulika siddhAntoke pratIka rUpa OM svastikA, trizUla, dharmapatra Adi cinhoko bhAratIya jana Aja taka jana maMgala kAmanA ke artha upayogame lAte rahe haiN| uparokta varNanase siddha hai ki mohanajodar3o kAlase lekara Aja takakA bhAratIya jIvana bhramaNasaskRtiko mAnyatAmo prathAoMse usake Adarza aura vyavahArase otaprota rahA hai| isa taraha mohanajodaDo kAlIna aura Adhunika bhAratIya sabhyatAmeM eka zraMkhalAbaddha sambandha hai / santadhI vahIM gaNezaprasAdajIkA patra anekAntake 'sarvodayatIrthAGka' ko paDhakara santazrI varNI gaNeza prasAdarjI ne apane hRdayodgAroko vyakta karatA huA jo patra sAgara se bhejA hai vaha isa prakAra hai "zrIyuta mahanIya paM0 jugalakizorajI yogya icchAkAra sarvodaya aMka AyA / patrakI prazaMsA nayA karUM patrako par3hakara jo Ananda AyA -- isa samaya yadi mere sthAna para koI sadgRhastha hotA taba patrako ajara amara kara detaa| mai to mithuka hai--yahI merA AzIrvAda hai jo Apa ajara amara ho jAyeM- Apa manuSya nahIM ApakA AtmA zrI samantabhadra mahArAjake hRdayAmbujakA bhramara hai, vizeSa kyA livU / " - gaNeza varNI caitra sudi 2 saM0 2009 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgItakA jIvanameM sthAna aura usakI ati prAcInatA ( zrI bAba choTelAla jaina ) "manuSyakI vibhinna svAbhAvika pravRttiyoMmeM gAnA bhI saMgIta-dvArA manuSya praNaya karatA hai, saMgIta hameM sulAtA eka sahaja vyApAra hai / umar3atI bhAvanAoke Avegake vazI- hai aura saMgItase hI hameM zatruoMpara AkramaNakI preraNA bhUta ho vaha unheM abhivyakta karaneke liye Atura ho uThatA milatI hai / saMgIta mahAna kArya karaneke liye jAgarita hai| bhAvoMke udvegake anusAra hI usake svaromeM utAra-car3hAva karatA hai / akelepanake samaya saMgIta sAthI banatA hai / ApakI A jAtA hai| aura taba vaha unhI svara-lahariyoke sahAre Ananda-velAmeM saMgIta AlhAdita karatA hai / duHkhake samaya apanI bhAvanAoko abhivyakta kara vyAkula hRdayako zAnta sAtha detA hai| parakhake samaya sAntvanA detA hai / aura pUjAkaranekA prayAsa karatA hai| yahI saMgItakA janma hotA hai| prArthanAke samaya kucha kSaNoke liye isa saMsArake bandhanoMvANIkA varadAna use prApta hai| zabdoM-dvArA vaha bhAvoMko se hI mukta kara detA hai| prakaTa karatA hai| aura svaroMke utAra-caDhAvase bhAvoMkI saMgIta, jisameM nRtya-gIta-vAditra zAmila hai, bhAratakI gaharAIkI ora saMketa karatA hai| mAnava-janmake sAtha hI ati prAcIna saMskRti hai aura prAg aitihAsikakAlase aba yaha pravRtti bhI usake sAtha juDI huI AI hai| jaMgaloMmeM rahane taka isakI paramparA-dvArA Iza-kIrtana, mAMgalika gIta,vinatI, vAlA mAnava bhI saMgItase aparicita na thA, na hai| cAhe koI pUjA aura vibhinna RtuoM tathA parva-mahotsevoMmeM saMgIta-dvArA kAvyakAra ho athavA na ho, saMsArake prAyaH pratibhAzAlI hama Ananda-vibhora hokara apane hRdayodgAra prakaTa karate haiN| vyaktiyoMkA saMgItake prati anurAga rahA hI hai / tabhI manuSya to kyA pazu-pakSI taka isase AkarSita ho jAte haiN| to saMskRtane "sAhitya-saMgIta-kalA-vihInaH sAkSAt pazuH pakSiyoMmeM kaI jAtike pakSI hai jo svayaM madhura saMgIta sunAte puccha-viSANahImaH" taka kaha diyA hai| vartamAna yugake sarvazreSTha haiM; jaise koyala / san 1940 meM iMdirA nAmakI hathinIke vaijJAnika AinsTAina vAyalina (Violin) bajAnemeM badalemeM jApAnane tIna gAyaka-pakSI bhAratako bheMTameM diye the| bar3e paTa hai / mahAtmA gAMdhI jIko bhI saMgItase ati anurAga maga aura sAMpa bhI bar3e saMgIta-priya jIva hai| kauzAmbIke thA / jArja varanArDazA loka-prasiddha nATaka-lekhakakI nareza udayana to vINA bajA kara hAthI pakar3ane meM prasiddha the| mAtA bar3I nipuNa saMgItajJa thI, aura varanArDazA bhI pahale mora megha-dhvani sunakara kitanI sundaratAse nAcatA hai, yaha saMgItake samAlocaka the aura saMgIta-samAlocanAoMse to vidita hI hai| hI unhoMne pahile prasiddhi prApta kI thii| bhajanake liye saMgIta avasapiNI kAlacakrake Adike tIna kA loMmeMbaja aparihArya hai| bhajanameM svarAvalIkA AdhAra pAkara bhAva manuSya kisI prakArakA karma yA udyama nahI karatA thA, kendrIbhUta ho uThate hai / asthiramana sthiratA prApta karatA hai| use apanI jIvanopayogI saba bastueM dasa prakArake kalpasaMgIta saMtulana ( Harmony ) utpanna karane meM apUrva vRkSoMse prApta ho jAtI thii| ina dasa prakArake kalpa vRkSoMmeM hai / isase cittameM zAnti milatI hai / bhajanoMko gAkara, tUryAga jAtike kalpavRkSoMke prabhAvase manohara vAditroMmAnava isI prakArakI zAnti pAtA hai|" kI prApti hotI thii| usa samaya bhogabhUmike jIvoMke * geyapadagItime mIrAkI dena--mIrA-smRtigrantha, kAna sadA gItoMke sundara zabdoMke sunane meM Asakta rahate the| kalakattA, vi. saM. 2006 ..... svargAke deva bhI bar3e saMgIta-priya hote haiM / vahAM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 126 kilviSaka jAtike deva gAyaka hote haiM--unakA kAma gAnA bajAnA hotA hai / kinatara devoke ATha bheda haiM, jinameM eka gaMdharva hai| gaMdharva deva dasa prakArake hote hai- hAhA, ihU, nArada, tumburu, kadamba, vAsava, mahAsvara, gItarati gItayaza aura devana / ina saba prakAroMse kevala saMgItake vibhinna aMgoMkA hI bodha hotA hai / devoMke cAra prakArake nikAya (samUha) hai aura pratyeka samUha meM jitane jitane bheda hai unameM eka eka bheda anIka bhI hai arthAt sAta prakAra kI senA / isa senAmeM gaMdharva aura nartakI aise do prakAra hote hai / bhagavAn tIrthaMkarakA janma hote hI apane Apa bhavanavAsI devoM ke mandiroMmeM zaMkha-dhvani, vyantaroke mandiroM meM nagAr3okA bajanA, jyotiSiyoMke mandiromeM siMhanAda aura svargavAsI devoke mandiroMmeM ghaMTAjakA gambhIra nAda hone lagatA hai / gaMdharva nartakI Adi sAta prakArakI devasenA tIrthaMkaroMke janmAbhiSeka ke samaya AtI hai / samasta loka nagAr3oM, zaMkhoM Adike manohara zabdose zabdAyamAn ho jAtA aura nRtya tathA gIta - sahita devoMkA Agamana bar3A AzcaryakArI jAna par3atA hai / hAhA, ihU. tumburu, nArada, vizvavAsu Adi kinnara jAtike deva apanI striyoMke sAtha karNoko atipriya bhAti-bhAMtikA gAnA gAne lagate hai| devAMganAeM hAvabhAvose atimanohara zRMgAra Adi rasoMse vyApta nAca nAcatI hai / janmAbhiSekake bAda iMdra tAMDava nRtya karatA hai / bhagavAn RSabhadevake samakSa nIlAMjasA nRtyakI, kathA to ati prasiddha hai| prAcIna jainasAhityameM aneka rAjakumAra aura rAjakumAriyoMkI kathAeM hai jinase jJAna hotA hai ki ve saMgItakalAmeM bar3e nipuNa the / yadukulake kumAra vasudeva mRdaMgake samAna zabda karane vAlA jalavAditra bajAnemeM nipuNa the / caMpApurIke kubera seTha cArudattakI putrI gadhavaMdatA ko jo gAMdharva vidyAme bar3I nipuNa thI, vAsudevane saptadaza tantriyoMkI dhAraka sughoSA vINA bajAkara aura gAnA gAkara parAsta kiyA thaa| harivaMzapurANake 19 meM sargameM gAMdharvavidyAkA vistRta varNana hai, usameM likhA hai ki bAjoMke cAra bheda haiM--tata (tAra ke vINA Adi), anabaddha ( mRdaMgAdi carma se mar3he hue bAje) ghana (kAseke bAje) aura suSira (vaMzI Adi bAMsake bAje) / tat vAditrako gAMdharva vidyAkA zarIra mAnA hai| gAMdharvakI utpattimeM bINA, vaMza aura gAna ve tIna kAraNa hai aura vaha svaragata, tAnagata, padagata, isa prakAra [ varSa 11 trividhasvarUpa hai / mahAkavi puSpadantake mahApurANa ( san 965 ) meM nRtyake vividha aMgoMkA kathana hai jaise--32 prakArake padapracAra, 32 prakArake aMgahAra, 108 prakArake karaNa, 7 prakArake bhrUtAMDavAni, 9 prakArakI grIvA, 36 prakArakI dRSTi ityAdi / 1 mAnavIya svAtmajJAnake vikAsake sAtha sAtha manuSya apane liye aura apanI priya vastuoke liye amaratva-prAptike sAdhanokA anusaMdhAna sadA karatA rahA hai| manuSya apanI rakSA karanemeM to asamartha rahA hai kiMtu apanI priya vastuoM ko -- jaise apane vicAroko aura apanI jIvana - kathAko lekho tathA chApe-dvArA apane mitroke rUpa aura apane priya bRzyoMko citrakalA dvArA apane priyajanoMkI AkRtiko bhAskaravidyA ( mUrtikalA ) dvArA -- cirajIva banAneme saphala huA hai| vaha apane snehI parijanoke zava ( Mummy) kI masAloM dvArA rakSA karatA hai aura stUpa, niSidyA aura chatariyo dvArA unakI smRtiko rakSA karatA hai| vizAla aTTAlikAoM aura prAsAdoM kA nirmANa karatA hai, jisase bhAvI santati usake nAma ko bhUla na jAya / isIse kASTha, miTTI, paTa, kAgaja, dhAtu, patthara para manuSyakI kahAniyA akita pAI jAtI hai| prAcInatama bhAratIya purAtatvake nidarzanoM ( I pU. dvitIya zatAbdI) meM nRtya, gIta aura vAdinake tathA samaveta saMgItake dRzya upalabdha hai / usa samaya kisa kisa prakArake vAdyayaMtra yahAM pracalita the unakA jJAna inase bhale prakAra ho jAtA hai kharDAgiri, / khagiri, udayagiri, bhArahUta sAcI aura mathurA meM vINA, veNu aura mRdaMga vAdyakArokI maMDalIke kaI zilAcitra mile hai jo saba se prAcIna hai| kiMtu inameM dhana jAti (kAsya) ke vAditra dekhane meM nahI Ate hai| usa samaya aura kAsyatAlake AvirbhAvake bAda bhI hAthoMse tAla denekA pracalana thA aura aba bhI hai / tata jAtIya arthAt tAra ke prAcInatama vAdinome do prakArakI vINA dekhI jAtI hai| eka to dhanuSAkArakI vilAyatI hArpa ( Harp ) jaisI jo sAre prAcIna jagata meM pracalita thI aura bhAratameM prAcIna 9vIM zatAbdI taka jisakA astitva thaa| isameM pahile 7 tAra hote the aura pIche jisameM saptadaza taMtrI taka kA ullekha milatA hai (jaina haribaMzapurANa) / isako aMgulI se na bajAkara koNa dvArA bajAyA jAtA thaa| dUsarI bINA guruvAra (gui Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - citra naM0 1-saMgItarata dampati, tatvaguphA khaMDagiri, I pU prathama zatAbdI PPP An it . . ." MAHAR HALUditualimilant AM DREN 41 MALA IMAMMANITY Late -aligns ... citra naM. 3-mAMgalika saMgIta, mathurA, prathama zatAbdI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta > M .. MAUR citra naM0 2-saMgIta samAroha, rAnIguphA, udayagiri I pU. dvitIya zatAbdI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 2] pradarzita kiyA gayA hai| yaha zilA-citra prathama zatAbdI yA usase bhI pUrva kAlakA hai| (citra naM. 3) / tar) jaisI thI arthAt jisakA peTa nAkha (laMbI nAsapAtI) ke AkArakA aura grIvA lambI hotI thI / suSira jAtike yaMtro veNu ( vazI ) thii| yaha vAMsakI hotI thI aura isameM 7 chidra rahate the aura kabhI-kabhI eka sire para dhAtuke makaradvArA alaMkRta hotI thii| Anaddha jAtike vAditroMmeM Dhola, mRdaMga, muraja hai / DhakkA aura bherI ye vRhadAkAra nagAre hote the jinakA upayoga prAya yuddhameM hotA thaa| paTaha eka prakArakA Dhola thA jo prAyaH ghoSaNAke liye athavA dhyAna AkarSita karane ke liye vyavahAra kiyA jAtA thA / aba pAThakoke samakSa kucha bhitti citroke udAharaNa rakhe jAte hai / madrAsase prAyaH 240 mIla aura tricanApallI se lagabhaga 33 mIla dakSiNameM pudukoTTA rAjya hai / isakI rAjadhAnI (pudukoTA) se 9 mIla uttara-pazcima meM eka pahAr3Ike nIce sittannavAsala nAmakA gAva hai / sittannavAsala kA saMskRta' siddhanAM vAsa: ' aura prAkRta rUpasiddhaNNavAso hogAarthAt siddhokA muniyokA bAsasthAna pahAr3Ine jainamuniyoMka mAja pAThakoko hama isI sambandhake purAtatvake kaI nivAsake liye guphAe~ banI huI hai jo kRtrima aura akRtrima jaina nidarzana dikhAnA cAhate hai| do prakArakI hai| iname eka guphA mandirameM tIna tIrthaMkaroMkI aura usake barAMDAmeM do tIrthaMkaroMkI kula pAMca mUrtiyAM padmAsana hai aura kaI sundara bhitti citra hai| ye pallava nareza mahArAja mahedravarman prathamake dvArA lagabhaga sAtavIM zatAbdI meM nirmita huI hai| citra bar3e hI sundara aura ajantA guphAke citrose milate-julate hai / guphA mandirake ardha maMDapake sAmane do vRhat caukora stambha hai jina para nartakiyoke do raMgIna citra bane hue hai / dAhine stambhakI nartakIkA vAma hasta daMDahastamudrAmeM hai / uttarI stambhakI nartakIkA vAma hasta gajahasta mudrAmeM hai / donoM nartakiyoke sthUla nitamba, patalI kamara, ratnavijar3ita AbhUSaNa aura puSpa prasAdhita keza tathA apUrva lAvaNya aura tAla eva layayukta komala mugdhakara aura dRr3ha gati dvArA citrakArane unhe amara rUpa pradAna kara diyA hai / (citra naM. 4 ) bhitticitroMke anya nidarzana | dakSiNakA kAMcIpuram ( kAMjIvaram) ati prAcIna kAlase prasiddha hai| yahAM jahAM jainoMkA vAsa thA usa pradezako jinakAMcI kahate the / kAMjIvaramse do mIla para vegavatI ke dakSiNa taTa para aba jo tirupaTTikunnama nAma kA gAMva hai vahI jinakAMcI hai| aura jo kAjIvaramakA hI bhAga hai| jainoM ke prasiddha vidyA sthAnoMmeM jinakAMcI bhI eka thaa| san 640 meM yena syAMga nAma kA cInI yAtrI yahAM AyA thaa| usane likhA hai ki yahAM jaina bahuta bar3I saMkhyAyeM hai / jinakAMcImeM do jaina mandira hai jo isa jile ke sabase prAcIna hai| inameM pallavanakA candraprabha-mandira adhika prAcIna hai, para choTA hai| dUsarA pUrvayogakA zailokyanAtha ( varddhamAna) mandira hai jo kAMjIvaram tAlukakA sabase saMgItakA jIvanameM sthAna prastara-zilpake udAharaNomeM khaMDagiri - udayagiri, (ur3IsA) ke nimna tIna citra hai - khaMDagirI tatva guphA naM. 2 kI eka ToDI para eka deva-dampati madAra vRkSa ke sAnnidhyame pradarzita kiye gaye hai / yuvaka saptatantrI vINA bajA rahA hai aura yuvatI svaralayAnusAra nAca rahI hai| yuvakakI maulimaNi yukta pagaDI aura sundarIke karNa, grIvA aura pohacIke AbhUSaNa tathA kaTimekhalA I.0 pU0 prathama zatAbdIke prAcIna bhAskara-kalAdarzako prakaTa karate hai / aMga-bhaMgase kaThareci taka aura kaTireci taka sUcita hotA hai jo bar3I sundaratAse citrita huA hai / (citra naM0 1) / udayagirikI rAnI guphAke UparakI maMjila ke dRzyome 8 ve zilAcitra meM eka strI baiThI huI mahilA saMgIta maMDalI kA samAroha dekha rahI hai| usa ke cAro ora prasAdhikAeM khar3I hai| tIna nartakiyAM vibhinna hAvabhAvoko pradarzita karatI huI nAca rahI hai| vAditroM meM vINA tathA aMkya aura UdhvaMka mRdaMga aura karatAla (hAthoMse tAla denA ) pradarzita kiye gaye hai / (citra naM0 2 ) / udayagirikI rAnI guphAphI nIcekI maMjila meM mahilAoMkA eka nRtya-dRzya akita kiyA gayA hai / nATyamaMDapame eka nartakI nRtya kara rahI hai| saMgItakarma Urdhvaka aura aMkyamRdaga, vINA aura makara-mukha- veNu ( vazI) haiN| yaha citra anekAMtakI gata prathama kiraNa ( sarvodayatIryAka) meM naM. 7 ke rUpameM prakAzita ho cukA hai| mathurAke kaMkAlI TIlese prApta eka prastara-phalakameM bhagavAn mahAvIrake garbhakalyANakake upalakSameM svargakI deviyoM dvArA mAMgalika nRtya, gIta, bAditra- samAroha 127 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 banekAnta bar3A mandira hai| isakI chata para aneka raMgIna bhitticitra hai, uparyukta saba prastara-citra aura bhitticitra pavitra jinameM AdinAtha neminAtha aura varddhamAnake jIvana citrita sthAnoMmeM upalabdha haiM, isase inakA sambandha pUjA prArthanA kiye gaye hai| inameMse 84 citra zrI TI. ena. rAmacandran Adise hai / / ne apanI (Tiruparuttikunram and Its ahaMntoMkI mUrtiyoMmeM aSTa prAtihAryoke antargata Temples) nAma kI 250 pRSThoMkI vRhat pustakameM devaduMdubhi rahatI hai jo eka gaMbhIra nAda karanevAlI bar3I san 1934 meM prakAzita kiye the| yaha pustaka jaina bherI hotI hai| zilpa-kalAkA mahAkoza hai / ina citroMmeM saMgIta antameM hama hAthI guphA (udayagiri) ke zilAlekha(nRtya, gIta, vAditra) ko pradarzita karanevAle citra kI pAMcavI paktiko yahAM diye dete hai jisameM kaliMgake naM. 2,20,42,45,53,54,57,58,61 aura 74 hai| mahArAja khAravelake zAsanake tRtIya varSake sambandhameM inameM se yahAM naM. 42 aura 58 ke citra diye jAte hai| likhA hai naM. 42-isameM tIna deviyAM nRtya kara rahI hai aura "gaMSava-veda-budho baMpa-mata-gIta-vAdita saMbaMsanAhi tIna deva jhallarI, mRdaMga aura masakabINA bajA rahe haiN| usava-samAja kArApanAhicakoDApayati naar|" hAthI para eka deva muraja bajA rahA hai aura eka azvArohI arthAt---gAdharvavedame sunipuNa mahArAja khAravelane deva turI bajA rahA hai / (citra naM. 5) nRtya-gIta-vAditrake sadarzanose utsava, samAja (nATaka, naM. 58-isameM svarga kI deviyAM nRtya kara rahI daMgala Adi) karAte hue nagarIko Amodita kiyA / hai| (citra naM. 6) kalakattA, tA0 28-3-1952 nAgaurake bhaTTArakIya bhaMDArakA avalokana ( zrI agaracanda nAhaTA ) rAjasthAnameM nAgaura eka prAcIna sthAna hai| dazavI nAthajIke jJAnabhaMDArameM avalokanameM AI hai jo nAgaurameM zatAbdIse jaina samAjakA nAgaurase acchA sambandha niratara likhI gaI hai aura isake prathama aura aMtake patrameM apabhraMza rahA hai / mere avalokana meM jaina sAhityameM nAgaurakA prAcIna zailIke citra hai jo rAjasthAna evaM gujarAtAdi citrazailIkI ullekha saM0 915me racita jayasiMhasUrikI 'dharmopadezamAlA meM ekatAkA paricaya dete hai| milatA hai / 11 vI zatImeM to yahAM para jaina samAjakA vizeSa nAgaura meM kaI zvetAMbara madira hai jinameM pItalakI 10 vI prabhAva rahA hai| zrI jinavallabhasUri, jinadattasUri Adi yahAM zatAbdIkI bhI kucha pratimAyeM hai, saMbhava hai ve bAharase AIM hoN| padhAre the aura vAdidevasUri bhI yahAM rahate the| isIse inakI yahAM para jo prAcIna jainamaMdira the, ve bIcakI kaI zatAbdiyoMmeM paramparAkA nAma nAgapurIya pAgaccha par3A hai, jisakA pIche rAjyaparivartana hote rahane ke kAraNa musalamAnazAsakoke samaya pAvacandrasUrise 'pArarvacaMdra' gaccha nAma pracalita huA / 16vI naSTa ho gaye pratIta hote hai| phalataH nAgauracatya paripATI jo zatImeM loMkAgacchakA bhI yahAM anvaya bar3hA aura yahAMke jainasatyaprakAzameM maine prakAzita kI hai usameM ullikhita madira rUpajI Adi loMkAgacchameM dIkSita hue| unakI paraMparA bhI aba nahI rhe| saMbhava hai kucha maMdiroMkI mUlAnAyaka pratimAeM 'nAgaurI lokAgaccha' ke nAmase prasiddha hai| dharmaghoSagacchake khaMDita ho jAnese badala dI gaI hoM athavA yavanoMdvArA una AcAryokA bhI yahAM acchA prabhAva rahA hai| osavAla vaMzakA maMdiroMko bhI naSTa kara diyA gayA ho| 1100 varSoM se zvetAsurANAgotra isI dharmaghoSagacchake AcAryoM dvArA pratiSThodita mbara saMpradAyakA vahA~ prabhAva to spaSTa hI hai| akabarake hai| Aja bhI isa gacchake gopajI gurAMsA vahAM rahate haiN| 15vIM samaya rAjA bhAramala zrImAla (jinakA guNagAna digaMbara kavizatAbdikI likhita pAMDavacaritrakI prati, jodhapura kezariyA- rAjamallane apane piMgalagraMthameM kiyA hai) mUlata: yahIM ke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta TET HER- citra naM 4-nataMkI, sitanavAsala, saptama zatAbdI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta .. . PADMAA 1 | citra naM0 5-zobhAyAtrAmeM saMgIta, tirupaTTikutrama 6 . pI Failune citra naM. 6-nRtya, tiruparaTikunnama Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirama 2] nivAsI the| isI prakAra bhAratIya itihAsameM prasiddha jagata seTha ke pUrvaja yahIse baMgAla gaye the| digaMbara saMpradAyakA nAgaura se sambandha kitanA prAcIna hai? yaha ThIka jJAta nahI, para 16 vI zatAbdIse, bhaTTArakajIkI nahI yahAM sthApita honese, to nizcita hI hai| bhaTTArakajIke bhaMDArake bhalIbhAMti avalokanase isa sambandhameM vizeSa jAnakArI prakAzameM ApagI, aisA saMbhava hai| kaI varSoMse yahAMke bhaTTArakajIkA sarasvatI mahAra bahuta mahatvapUrNa hone kI bAta sunatA AyA hU / bIcameM eka bAra nAgaura jAnepara usake avalokanakA prayatna bhI kiyA thA aura digambarasamAjake mUliyose bhI milA thA para vahA usa samaya bhaTTArakajIke na hone aura bhaMDAra sIla-moharabanda honese saphalatA nahI mila sakI thii| usake pazcAt paMDita paramAnaMda jI bhI vahAM padhAre the para phirabhI bhaMDArakA yathAvat avalokana abataka kisIke dvArA nahIM ho sakA / nAgaurake maTTArakIya bhaMDArakA abalokana yugaparivartanakI laharane logoMkI manovRttiyome thor3e hI varSoMmeM bar3I krAti utpanna kara dI hai| jo vyakti prAcIna jJAnabhaDAroko prakAzameM lAnA Avazyaka nahI samajhate the, Aja unakI bhAvanAyeM aisA parivartana AyA hai ki unheM bhaMDAroMko prakAzameM lAnA bahuta Avazyaka pratIta hone lagA hai| zvetAMbara saMpradAya isa sambandhame kAphI varSoMse sajaga hai| isIlie 50 varSa pahale mI zvetAvara graMthoMkI sUcI acchI prakAzita ho sakI ora pAzcAtya vidvAno dvArA zvetAbara sAhityakA acchA adhyayana khoja riporTa va prakAzana saMbhava ho sakA / para digambarasamAjame abhIbhI digambara sAhityako sUcI prakAzita karanekA bhI prayatna nahI najara aayaa| kaI varSa pUrva pro0 hIrAlAlajIke prayatnase DA0 hIrAlAlajI rAmabahAdura dvArA saMpAdita hokara kArajA Adi sI. pI ke do tIna sagrahAlayokA lAga prakAzita huA thA evaM jainasiddhAntabhavana ArAkI sUcI aura prazastisaMgraha evaM ailaka pannAlAlasarasvatI bhavana bambaI kI sUcI aura prazastie~ prakAzita huI hai| bhAratIya jJAnapITha dvArA do varSa hue kannar3a prAntIya digaMbara bhaMDAroMkI sUcI' prakAzita huI hai / 'anekAnta' meM dehalI Adike kucha sarasvatI bhaMDAroMkI sUciyA~ chapI thI, para jaisAki Avazyaka thA niraMtara prayatna nahI huaa| karIba 25 varSa pUrva paM0 nAthUrAmajI premIne di0 jaina grantha aura dhanyakartA nAmaka sUcI prakAzita kI thii| usake bAda di0 sAhityakI samaya sUcI nahIM chpii| / jayapurakI mahAvIratIrthakSetra kameTIkA isa ora prayatna 129 1 vizeSarUpase ullekhanIya hai| tInacAra varSoMse zrI kastUracandajI kAsalIvAla niraMtara yahI kAma kara rahe hai| unhoMne Amerake maTTArakajIke bhaMDAra aura mahAvIratIya kSetrake bhaMDArakI sUcI taiyAra kara prakAzita kI aura isake bAda prazasti saMgrahako bhI prakAzita kara diyA, jo eka mahatvapUrNa kArya hai| abhI bhI ve jayapurake anya saMgrahAlayoM kI sUciyoMke banAne meM saMlagna hai| do mahIne hue nAgaura Akara bhaTTArakajIke bhaMDArako bhI Upara 2 se dekhakara ve eka lekha dvArA isake mahatva sambandhameM prakAza DAla cuke hai| isase isa saMgrahAlayako zIghra dekhanekI merI bhI utsukatA bar3I aura muni pumyavijayajIke nAgaura padhAraneke prasaMgase vahAM maiM bhI jA phuNcaa| gata pauSa zu0 15 ko munizrI gogolAbase nAgaura pahuMcane vAle the, ataH zu 14 kI rAtri ko hI meM yahAM pahuMca gayA aura munidhIke sAmane jAnepara upAdhyAya vinavasAgarajIne sarvaprathama yahI kahA ki hama rAstemeM soca hI rahe the ki nAhaTAjI AjAyeM to bhaTTArakajI kA saMgraha dekhA jA ske| Apa A hI gae--acchA huA / bhaTTArakajIke bhaMDArake avalokanakA prabandha hosake to ThIka ho bhojanake anaMtara tatkAla sthAnIya pArasamalajI khajAnacIko lekara meM digambarasamAjake mukhiyA zrI rAmadevajIse milA to unhone bhaTTArakajIse milakara bhaDArake avalokanakA samaya nizcita karaleneke lie khaa| bahAte hama sIdhe bhaTTArakajI ke yahAM pahuMce aura unase milane para mujhe bahuta prasannatA huii| mere vahAM bhaMDArake lie avalokana karane ke AnekI hI sUcanA unheM seTha vRddhicaMdajI dvArA jayapurame mila cukI thI ataH unhoMne bar3e premase bhaDAra dikhAnekI tatkAla svIkRti de dii| itanA hI nahIM, unhone kaI viziSTa hastalikhita graMtha jo bAhira rakhe hue the, maMgavAkara mujhe dikhAye jinameM pahalI saM0 2034 ko likhI gomaTTasArakI sacitra prati thii| dUsarI prati svarNAkSarI sacitra kAlikAcArya kapAke madhyapatra the| tIsarI prati gItA sacina thii| aura bhI kaI pratiye dikhAne lage taba maiMne nivedana kiyA ki Apake bhaDArakA avalokana muni puNyavijayajI evaM upA0 vinayasAgarajI Adi munimaMDala bhI karanA cAhate hai isalie meM Adhe ghaMTe meM unheM lekara AtA hU~, taba sabhI milakara sthiratAse bhaDAra dekheMge / usa samaya Apake pAsa jayapurase paM0 satIzacandrajI jo ki bhaMDArakI sUcI banAneke lie bhaTTArakajI ke sAtha Aye the, baiThe hue the / bhaTTArakajIne kahA--paMDitajIko sUcI banAne ke liye lAyA hU~ / kArya zIghra hI prArambha hogA / jApa sUcI banAneke bAda Ate to jyAdA acchA hotaa| maiMne kahA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 abhI A hI gayA hUM to darzanato kara jAUM, phira maukA milA jinAlayake pATaNI parvata Adike bananekA sUcaka hai| kucha to vizeSa lAbha utthaauuNgaa| munizrIko lekara maiM abhI zIgha samaya pUrva ise kucha kAmakA na samajha yoM hI idharaudhara DAla A rahA huuN| diyA gayA thA para bhaTTArakajIkA isa ora dhyAna jAnepara ___ghaMTAbharabAda maiM muniyoMko lekara pahuMcA to bhaTTArakajI- unhoMne yogya sthAna-mandirameM praveza karate-sAmanekI ne bhaMDArakoturaMta kholakara dikhAnekI AjJA de dii| hama Apake dIvArameM lagavA diyA hai, jisase Agantuka hara vyaktikA isa udAra va saujanya vyavahArase bar3e prabhAvita hue| bhaMDArake isa ora dhyAna AkarSita ho| zilAlekhake kucha akSara thor3e purAne DhaMgake tAlepara vastra silAI kara Upara cUnese banda kiyA ghisa gae hai isase prathama dina pUrA spaSTa nahIM ho pAyA jise huA thaa| cUneko phor3aphAr3akara haTAyA gayA va vastrakobhI phAr3a munizrIne dUsare dina pUrA paDhA / lekhazlokabaddha hai / praveza kara tAlA kholA gyaa| bhaMDArameM praveza karake dekhA to usameM karate sAmaneke maMdirakI mUrtiyoMke kucha lekha bhI dekhe to pASANa do bar3I bar3I va5usase choTI TIna kI sandUkeM pratiyoMke gaTThar3oM mUrtiyoMmeM adhikAMza saM 1548 meM jIvarAja pApar3IvAla dvArA se bharI huI milii| hamane sAmane vAlI bar3I sandUkake gaTThaDa pratiSThApita miliiN| pApar3IvAlajIkI jinabhakti dekhakara unake lAkara dekhane prArambha kiye| gaThThaDoke Upara lebala svarUpa eka prati bar3A hI AdarabhAva utpanna hotA hai| unhoMne saikar3oM hI sapheda kapar3ekA Tukar3A silAI kiyA thA jisapara pahale bhaMDAra nahIM, sahasroM jinabimboMkI eka sAtha pratiSThA karavAke unheM khulA tabakA vivaraNa likhA huA thA va gaTaThar3a va bastoMke zvetAMbara evaM digambara mandiroMmeM binA bhedabhAva pUrjanArtha nambara Adi lage hue the| isase spaSTa hai ki pahale bhI bAkAyadA bhejI, pratIta hotA hai / bIkAnera jayasalamera Adike zvetAsUcIpatra banAyA gayA thA para vaha milA nahIM / dUsare dina eka mbara mandiromeM inakI isIsamaya pratiSThApita pacAso mUrtiyAM guTakoMke gaTThar3ase usa samayase bhI purAnI sUcI prApta huI jo hamAre avalokanameM AI hai| pItala pratimAoke lekha dekha nahIM paMDitajIko deke AyA huuN| vartamAna sUcI banajAne para prAcIna paaye| do pASANa pAdukAyeM bhaTTAraka-paramparAse sambandhita sUcIse milAkara dekhA jAnA cAhie jisase kauna 2 se grantha honeke kAraNa ullekhanIya hai / pahalI maMDalAcArya jJAnausameM likhita aba nahI mila rahe hai va kaunase pIchese sammilita bhUSaNakI pAdukA hai jo maNDalAcArya AnandakIttine saMvat hue hai isakA ThIka patA cala sake / 1787 zrAvaNa sudI 3 meM pratiSThita kI thii| dUsarI bhaTTArakagaThThar3a bar3e-bar3e hai va majabUtIme vastrose veSThita va baMdhe hue sakalabhUSaNajIkI hai jo samvat 1863 ke Azvina zuklA hai, UparakA vastra haTAnepara bhItara purAne banAye hue majabUta 6 zukravArako pratiSThita hai| bhaTTArakajIse jo thor3IsI bAtajholoMko dekhakara hameM bar3A vismaya huaa| isase graMthoMko sura- cIta huI usase patA calA ki unake pAsa kaI rAjAoM va kSita rakhaneke lie kitanI satarkatAse kAma liyA gayA hai,zAta bAdazAhoMke paTTe paravAne bhI hai, koI gAMva yA jamIna bhI hai aura hotA hai hamane aise majabUta va bar3e jhole yahI sarvaprathama dekhe| kizanagar3ha Adime dUkAnoke bhAr3e kI AmadanI hai| Apake pratiyokA dekhanA hamane prAraMbha kiyA isI bIca adhikArameM anya bhI kaI sthAnoMmeM hastalikhita grnthbhNddaarhai| bhaTTArakajI mahArAja bhI vahAM padhAre aura kahA Apake kathanAnusAra vartamAnameM bhaTTArakoMkI 21 gAdiye hai,una dekhie, logoMne jhUThA hI bhrama phailA rakkhA hai ki sabake bhaMDAroMkA bhI prakAzame AnA Avazyaka hai| isase saikar3o bhaMDArake graMtha udeI Adi kIr3e khA rahe hai| kucha varSa jaina sAhityake ajJAta granthoMkA patA clegaa| kucha vidvAnoMko pUrva Ane para maine bhI aisA hI sunA thA para abhI bhaMDAra jinavANI uddhArake isa pavitra kAryameM zIghra hI laga jAnA kholanepara vaha bAta sarvathA nirmUla siddha huI / bhaMDAra bahuta hI cAhie evaM zrImAnoMko bhI jI kholakara prAcIna sAhityakI surakSita hai / tatkAlIna sAdhanoMse surakSita rakhane meM bar3I sata- suvyavasthA va mahatvapUrNa granthoMkeM prakAzanameM kharca karaneko taiyAra katAse kAma liyA gayA hai aura vyavasthApaka sarAhanAke pAtra rahanA cAhie / loga cAhate to haiM para karaneko kama hI taiyAra hoNge| nAgaurakA hI merA anubhava hai ki bhaTTArakajI kAryavaza kucha samaya bAda bhaTTArakajIne mandirajImeM jo zilAlekha bAhara padhAranevAle the ataH pIchese suvyavasthA karaneke lie lagA huA hai usako par3hane ke lie munizrIse kahA to ve donoM zrAvakoMko bulavA bhejaa| samaya para upasthita honAto hama loga vidvAna muni usake par3hane meM laga gye| yaha zilAlekha candraprabha sIkhe hI nahI hai para antataka bhI 5-6 vyakti hI upasthita hue Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] nAgaurake bhaTTArakIya bhaMDArakA avalokana ataH nizcaya nahIM ho skaa| rAtriko phira ikaTThe honekI bAta bhaTTArakoM evaM AryAoMse sambandhita aitihAsika gIta bhI thii| seTha rAmadevajI va cauvarI jI AdikI bhAvanA prazasta hai| mile hai, jo abhI taka merI dRSTimeM digambara sAhityameM bhaTTArakajIne kahA yahAM tIna bhNddaarhai| hamAre avalokanArtha to ajJAtase hai / maine kucha gItoke noTsa liye para abhI eka kholA gayA hai| eka to abhI sIlabanda hai| bhaMDAroM- samayAbhAvase ve pUre nahI lie jA sake / unakA to ke sUcIpatra banAneke rajisTara chape hue jayapurase lAye ve dikhAe eka choTAsA saMgrahagrantha hI nikala jAnA caahie| to inameM 3-4 bAtokA vivaraNa aura honA cAhie thA vaha zvetAmbara sAhityameM aise hajAroM gIta milate hai para digambara yathAsthAna likhate samaya sammilita kara leneke lie paNDitajI sAhityake lie yaha navIna cIja hI hogii| yaha gIta samase kaha AyA huuN| sUcI banAnekA kAma zIghra hI prArambha ho kAlIna honese aitihAsika dRSTise mahatvapUrNa hote. hai| jAya to ThIka hai kyoMki banate-banate bhI kaI mahIne laga jAveMge zilAlekho evaM prazastiyoke samAna hI inakI prAmANikatA sUcI banane para samaya milA to phira eka bAra Akara meM sUcI va upayogitA hai| abhI 3-4 guTakome hI ye karIba 20-25 saMzodhana karA aauuNgaa| hI mile hai| khojane para sambhava hai aura bhI mileN| ___ abhI to 1 // dina meM maine eva munimaNDalane 3-4 dino meM isa bhaMDArameM AmerabhaMDArakI bhAti apabhraMza granthoMko jo kucha dekhA usIke noTsake AdhArase navIna jJAtavya va pracuratA vizeSarUpase ullekhanIya hai| bahutase grantha jo apane anubhava prastuta lekha dvArA prakAzameM lA rahA huuN| pahalI Amera bhaMDAra meM hai unako kaI pratiyAM yahA milI hai, jo bar3I peTIke nirIkSaNa taka hI mai vahAM thA aura merA kAma prAcInatA va pATha-bhedoMkI dRSTise mahattvakI hai| bhaMDArame mukhyataHguTakoke nirIkSaNa karanekA rhaa| patrAkAra pratiyA muni prAkRta eva saMskRta sAhitya bhI acchA hai / zvetAmbara mahArAja dekha rahe the, maine to thoDIsI dekhI hai / guTakoMmeM vividha evaM jainetaragrantha bhI kaI acche haiM / yahA katipaya phuTakara sAmagrI rahatI hai ata dekhaneme samaya adhika lagatA apabhraMza Adike adyAvadhi ajJAta granthokI sUcI dekara hI hai phira bhI maine 200-250 guTakoMko dekha liyA hai| usase lekha samApta karUMgA aura zIghra hI sUcI taiyAra karanekA puna. anubhava huA ki 17 vIse 19 vI zatIke ve likhe hue hai| anurodha kruuNgaa| kaI prasiddha apabhraza granthoke saMskRtameM pUjApATha, vratakathA, rAma va gIta Adi, phuTakara racanAoMkA likhita TippaNa bhI mile hai jo vizeSarUpase ullekhanIya hai| inameM acchA saMgraha hai| bhaTTAraka-paramparAkI 35 zlokoM mUla granthoMke sAtha unhe prakAzita karanepara granthoMko samavAlI paTTAvalIkA bar3A pracAra rahA pratIta hotA hai, vaha lagabhaga jhanemeM bar3I sugamatA upasthita hogii| TippaNa vAle kucha grantha 15 guTakoMme likhI huI mere avalokanameM aaii| do guTakome ye hai-(1) sudasanacariu (2) paumacariu aadi| usase bhinna 20 eva 33 zlokoMkI paTTAvalI bhI likhI thii| ajJAta grantha' mai varSoMse di0 sAhityame aitihAsika sAmagrIkI kamIkA (1) nemirAsa, padya 139, kavi bhAU, samvat 1681 anubhava kara rahA thA / zvetAmbara sampradAyake vidvAnone likhit| aitihAsika sAhitya-nirmANakI ora bar3A hI dhyAna rakhA (2) cetana pudagala dhamAta, padya 134 haiN| hai vaisA sAhitya tIrthamAlAe~, paTTAvaliyA~, aitihAsika (3) jagarUpavilAsa, jagarUpa, rAjasthAnI (4) bAraha prabandha va kAvyAdi aime grantha to digambara sAhityameM khar3I zAstra, paM. mahIrAja kRta, bhASA (5) kRpaNapacIsI, nirmANa hI nahI hue-ve isa ora udAsIna rhe| (kalha), (6) sarasvatIlakSmIsaMvAda, maMDalAcArya zrIbhUSaNa, para isa bhaMDArake dekhanese merI dhAraNAme kucha parivartana bhASA, (7) maMDalAcArya zrIbhUSaNabAvanI (dharmacandra); (8) avazya huaa|yhaaN graMthoMkI lekhana-prazastiyAM bahuta mahatvakI hai| nemizvaracaritra,jinadevaputra dAmodara,apabhraza , (9) candraprabhu. kaI prazastiyA phuTakara patromeM likhIhuI granthoMke sAtha jur3I huI hai ve pUre pRSTha yA 2-1 patra taka hI hai| bahutasI granthase saMlagna 1. inameM nemirAsa, candraprabhacarita (dAmodara), hai, unameM bhI kaI 2-2 // patroMtaka kI bar3I hai / bhaTTAraka- sampaktvakaumudI, tatvArthasukhabodhaTIkA, sabhavanAthacarita aura paramparAke AcAryoMke samaya, zrAvakoke itivRtta, dharmapremakI pANDavapurANa Adi kitane hI grantha aise haiM jo anyatra bhI -sampAdaka paricAyaka honese ye prazastiyA~ bar3e mahatvakI hai| kucha guTakomeM pAye jAte haiN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 caritra ( dAmodara) (10) jJAnaratnopAkhyAna malayasundarI caritra, ( kavi harirAja ) prAkRta ( 11 ) vasudhIracariya, (zrIbhUSaNa) apabhraMza (12) gomaTTa- bhaktAmara ( bhaktAmara pAdamUrti zloka 50 ) bhuvanakIrtiziSya, (13) samyaktvakaumudI, harisiMha sAdhu, apabhraMza; (14) tatvArtha sukhabodhaTIkA (yogadeva kuMbhanagara nivAsI); (15) mANikyamAlA praznottara, zrIbhUSaNa; (16) saMbhavanAtha caritra ( tejapAla ) apabhraMza (apUrNa); (17) vArAMgacaritra ( tejapAla ) apabhraMza (4 saMdhi), (18) pAMDavapurANa, zrIbhUSaNa, (19) bAhubala pAthar3au, apabhraMza ( 20 ) chanda zataka mU. ratnazekharasUri, TIkAkAra harSakIrti (chanda koSa) ; (21) puNyacandrodaya munisuvratapurANa, kezabasena / jainetara grantha anekAnta (1) raghuvaMza TIkA haridAsa, (2) zrI nigamapravacana nAmasAroddhAra apara nAma (vijJAna guNArNava); (3) vidagdhamukhamaMDanaTIkA, (dugarka ) apUrNa; (4) vidagdhamukhamaMDana vRtti (praznottara kaumudI nAmA) bhaTTakanAtha; (5) vidagdha - mukhamaMDana vRtti ( zrIzravaNabhUSaNI nAmaTIkA ) narahari ( allAla nandana); (6) sArasvataTIkA bAlabodhinI, mAthura mizra sAvana (7) bAlabodhakAraka khaMDana, bhISma, (8) rUpasundara piMgala - vivaraNa, gaMgAdhara, ( vatsarAjanaMdana ) apUrNa (9) vRttaratnAkara TIkA ( bhAvapradIpikA) 1 kRSNa zarmA, 2 mahAsamma (10) candronmIlana - TIkA, tapA [ varSa 11 rUpacanda / bhaTTAraka samayAdika- 1 prabhAcandra 1571, cittaur3a, vaida jAti / 2 dharmacandra 1591, gaMgavAla / 3 lalitakIrti 1603, goSA / 4 devendrakIti 1622, seThI / 5 nareMdrakIrti 1691 sogANI / 6 sureMdrakIti 1722 kAlA / 7 jagatkIrti 1733 sa. huMbar3a / 8 devendra kIrti 1774 TholyA / 9 mahendrakI rti 17 -- dillI, pApaDIvAla / 10 khemendrakIrti 1814 / 11 surendrakIrti 18/12 surkheta 1812 / AMberake gaccha pATi huvA saMvat 1772 gaccha phATaco nAgaura AMbera / aitihAsika gIta 1 nemicandra 2 jasakorti, 3 vizAla korti, 4 dharmakIrti, 5 sahasrakIrti, 6 guNacandra, 7 zrIbhUSaNa gIta / 8 zve0 zrI ArakSita, 9 bhAvasAgara giit| 10 acalaguru nAmAvala 11 AryikA anantazrI, 12 bAI khetagIta, 13 vAI zAntigIta, 14 bAI jJAnazrI gIta / eka guTake meM bhaTTAraka maMDalAcArya zrIbhUSaNa kI paTTAvalI eva anya eka paTTAvalI kI prati paM. satIzacandrajIse alaga rakhAke AyA hUM / inake atirikta lagabhaga 200 - 250 graMthoMke noTsa hamane liye hai, lekhake vistArabhayase unakI sUcI nahI dI jA rahI hai / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavitA kuMja paThana kyoMkara ho? prathama to 'paThanaM kaThina' prabho / sulabha pAThaka-pustaka jo na ho| hRdaya cintita, deha saroga ho, paThana kyokara ho tuma hI kaho ? -- yugavIra vaha kyoM na nirAza ho ? prabala dhairya nahIM jisa pAsa ho, hRdaya meM na viveka-nivAsa ho / na zrama ho nahi zakti-vikAza ho, jagatameM vaha kyoM na nirAza ho ? -yugavIra sukhakA upAya ? jagake padArtha mAre, varta icchAnukUla jo terI-- to tujhako sukha hove, para aimA ho nahI maktA // 1 // kyoki pariNamana unakA zAzvata unake adhIna hI rhtaa| jo nija-adhIna cAhai vaha vyAkula vyartha hotA hai // 2 // isase upAya sukhakA saccA 'svAdhIna-vRti hai apanI-- rAga-dvepa-vihInA', kSaNameM maba dukha haratI jo / / 3 / / - yugavIra wwwwwwwwwra... w vidhi kyA kara sakatA hai? vidhikA vidhAna kinake artha ? jIvanakI au' dhanakI AzA jinake sadA lagI rhtii| vidhikA vidhAna sArA unahIke artha hotA hai / vidhi kyA kara sakatA hai ? unakA, jinakI nigazatA AzA / bhaya - kAma - vaza na hokara, jagame svAdhIna rahate jo // -- yugabIra -- yugavIra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI bhAvanA apane itihAsa aura anuvAdoMke sAtha mukhtArazrI jugalakizorajI 'yugavIra' kI supramiddha maba saskaraNoMme vIrasevA-mandirako zIghra hI paricita racanA 'merI bhAvanA' abataka saMkaDo saskaraNo-dvArA lAkho kagAe~ jinhe unhoMne prakAzita kiyA-karAyA ho athavA jo kI tAdAdame chapa cukI hai| vaha itanI lokapriya huI hai ki unake paricaya meM Ae ho| kisI bhI saskaraNakI sUcanA aMgrejI, urdU, gujagatI, marAThI, kanaDI, bagalA aura samkRta bhejate mamaya usake mAtha (1) saskaraNakI prati-sakhyA, Adi aneka bhASAomeM usake anuvAda hocuke hai| aneka (2) prakAzakakA nAma-patA, (3) prakAzita karAne vAlekA lipiyome vaha chapa cukI hai| mukhtAra sAhabakI orame nAma-patA. (6) prakAzanakA mana-mavana aura (5) mUlya, (yadi usake chapAneke liye koI khAsa pratibandha na honake kAraNa kucha ho) ina saba bAtokI sUcanA rahanI cAhiye aura baha cAhe jimake dvArA choTI pustikA, TraikTa, cArTa, kArDa, sabase acchI bAta to yaha hogI ki usa-usa saskaraNakI kaileNDara Adi aneka rUpome chapAI gaI hai| mandira-makAno eka-eka prati hI vIrasevA mandira saramAvAko bheja dI athavA kI dIvAro, khiDakiyoke kA~co tathA pardo Adipara bhI bhijavA dI jaaye| jina pustako, patro athavA grantha-magrahI aMkita kI gaI hai, aura agaNita sagraha-grantho tathA patrome me 'merI bhAvanA'ko pUrNarUpame uddhRta athavA sagrahIta kiyA use apanAyA gayA hai| phonogrAphake rikAme bhI vaha gayA hai unake tathA prakAzakoke nAmAdika bhI prakAzanabharI gaI hai| reDiyo-dvArA bhI anekabAra uccarita huI hai| varSa, prati-masyA aura mUlyake mAtha Ane caahiye| isa lAkhokI saMkhyAma dezI-videzI janatA usakA nitya pATa bhAvanAke pracAra aura upayoga-viSayakI anya koI khAsa karatI hai| aneka skUlo, vidyAlayo, pAThazAlAoM aura sUcanA yadi ve de make to use bhI denA cAhiye, jisase yaha sabhA-sosAiTiyome vaha prArambhika prArthanAdike rUpame mAlama ho sake ki kahA~para kisa prakAgme vaha upayoga bolI jAtI hai| kucha milo ke majadUra bhI ume kAma prArambha lAI gaI athavA lAI jAtI hai| karanese pahale milakara bolate haiN| isase ukta bhAvanAkI jo majjana 'merI bhAvanA ke pRthak mamkaraNo , magrahalokapriyatA eva mahanAko banalAnakI jarUrata nahIM rhtii| granthoM aura anuvAdokI ekanAka prati vIgmevAmandirako aisI lokopakAriNI bhAvanAkA uttama kAgajapara eka gIta nimna pate para bhijavAe~ge tathA ukta paricayAdika bhejaviziSTa saMskaraNa nikAlaneke liye hAlame vIgmevA- neme apanA pUrNa sahayoga pradAna kareMge unake zubha nAma prakAzako mandira sarasAvAne apanA vicAra sthira kiyA hai| hama Adi ke nAmoke mAtha pustakake ima viziSTa saMskaraName diye saskaraName 'merI bhAvanA ke nirmANakA aura usake pracAra tathA jAvaMge aura unha isa saMskaraNa kI eka-eka prati bhI bheTa prasArakA pUrA itihAsa rhegaa| sAtha hI, ve saba anuvAda kI jaaygii| bhI rahege jo aneka bhASAoma abataka mudrita yA prastutahocuke vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-graMthamAlA' hai| ata 'merI bhAvanA ke premiyo, anuvAdako, prakAzako aura pracArakome sAdara nivedana hai ki ve kRpayA isa bhAvanAke una maramAvA, ji. sahAranapura saMzodhana gata kiraNake 81veM pRSTha kAlama dvitIya kI : 0vI paktime jo 'jitazatra yA jitAri chapA hai usameM 'yA jitAri' ke sthAna para pAThaka (jitAriputra) aisA brekaTake bhItara pATha banAlene kI kRpA karaM -prakAzaka Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevA mandirake caudaha ratna (1) purAtana jainavAkya-sUcI-- prAkRtake prAcIna 64 mUla granthoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthomeM uddhRta dUsare prAkRta padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI haiM / saba milAkara 25353 padya vAkyoMkI sUcI / mayojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajIkI gaveSaNApUrNa mahattvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema.e DI. liTa ke prAkkathana ( Foreword ) aura DA0 e. ena upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA ( Introduction ) me vibhUSita hai, zodha-khojake vidvAnAMke liye atIva upayogI, baDA sAija, sajilda 15) ( prastAvanAdikA alagame mUlya 5ru ) (2) AptaparIkSA -- zrIvidyAnandAcAryakI svopajJasaTIka apUrvakRti, AptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara samma aura sajIva vivecanako lie hue nyAyAcArya pa0 darabArIlAlake hindI anuvAda tathA prastAvanAdime yukta, sajilda 8) 5) (3) nyAyadIpikA - nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTho alakRna, majinda (4) svayambhU totra - samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke viziSTa hindI anuvAda, chandaparicaya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahattvakI gaveSaNApUrNa prastAvanAme suzobhita / (5) stutividyA -- svAmI samantabhadrakI anombI kRti, pApoMke jItanaMkI kalA, maTIka, sAnavAda aura zrIjugalakizora tAraka mahattvakI prastAvanAmai alakRta, sundara jilda- sahita / (11) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa - pacAdhyAyIkAra kavi rAja mallakakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda- mahina aura munAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAmai bhUSita / {11) (7) yuktyanuzAsana tatvajJAname paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thaa| mukhtAra zrIkaM viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdime alakRta sajinda / (8) zrI. purapAnAthastotra - - AcArya vidyAnandaracita, mahattvakI stuti, hindI anuvAdAdi mahina / (9) zAsanacatustrizikA - ( tIrtha-paricaya ) -- muni madanakonikI 13 vI zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi- mhit| .. (10) satsAdhu- smaraNa - maMgalapATha -- zrIvIra varddhamAna aura unake bAdake mahattvapUrNa saMgraha, munnArathIke hindI anuvAdAdi-mahita / (11) vivAha-samRddezya - mumtArathIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika Ara tAtvika vivecana (12) anekAnta-rasa-laharI -- anaMkAnta jaise gUDha gabhIra viSayako atIva saralatA se samajhane-samajhAne kI kujI, munnAra zrI jugalakizora-likhita | .. (13) anityabhAvanA -- zrInanda AcAryakI mahattvakI racanA. mukhtArazrIkaM hindI padyAnuvAda aura bhAvArthaM mahina / (14) tattvArtha sUtra ( prabhAvandrIya ) -- munnArathIke hindI anuvAda tathA vyAmyAme yukta noTa -- ye saba grantha emasAtha lenevAlo ko 33||) kI jagaha 30 ) meM mileMge / .. .. 2) 1 mahAn AcAryaki 137 puNya smaraNAM kA .. 10) m) III ) 11 ) 1.) ri 1) " vyavasthApaka 'vIra sevAmandira - granthamAlA' saramAvA, ji0 sahAranapura / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39993EEEEEEEEEE EEEEEEEEEK anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka anekAnta patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAneke liye kalakattAmeM gata indradhvaja-vidhAna ke avasara para ( aktUbara meM) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA Ayojana huA hai / usake anusAra 251 ) yA adhikakI sahAyatA pradAna karane vAle sajjana 'saMrakSaka' aura 101) yA isase UparakI sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka' hote haiM / aba taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane hai--unake zubha nAma nimna prakAra haiM / 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI 251) bA0 choTelAlajI jaina 251) bA0 sohanalAla jI jaina 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsa jI 251) bA0 RSabhacandrajI (V. R. C. ) jaina " 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajo jhAMjharI 11 251) seTha baldevadAsajI jaina 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 251) seTha suAlAlajI jaina kalakattA 11 "" 11 "} " 31 33 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 251) seTha mAMgIlAlajI 251) seTha zAntiprasAda jI, jaina 251) ba'0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracandra dhUracandrajI, jaina kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI dehalI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanhemala jI, dehalI 251) lA0 trilokacandra jI sahAranapura 251) meTha chadAmIlAla jI jaina, phIrojAbAda 251) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI "" Regd. No. D-211 33 251) lA0 raghuvIrasihajI jainAvAcakampanI, dehalI lA0 parasAdIlAlajI pATanI, mahAmaMtrI, di0 jaina mahAsabhA, dehalI 251 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI kalakattA 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI kalakattA "3 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI 101) bA0 kAzInAtha jI, kalakattA 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 101) bA0 dhanajayakumArajI "1 22 " 21 101) bA0 jItamalajI jaina 101) bA0 ciraMjIlAla jI sarAvagI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAcI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekadAra, dehalI 101 ) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101 ) zrI phatehapura sthita jainasamAja, kalakattA 13 adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' sarasAvA, ji0 sahAranapura 1911199SSSSSSSSSSSSSSSSS prakAzaka--paramAnanda jaina zAstrI C/o dhUmImala dharamadAsa, cAvar3I bAjara, dehlii| mudraka - nezanala priMTiMga varksa, dehlii| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R M RIER D HANBAPNA Em Amriter MSANIFATARNIMAR SAARIA zrI vIra-jinakA 2 sarvodayatI sarvA'ntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvA'nta-zUnyaca mitho'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // zrIvIra jinAlaya : / NRELU hai jIva puNya loka bandha vrakSya/sAmAnya svabhAcA nitya ka sata piraloka/vibhAva pAya / vigoSa asat aneka anitya ajIva mokSa pApa makkiAhi sumyAhAniyA sApekSa naya anipAnirapekSApuruSAtha pramANa agama akhi/paramAtmA/ |AtmA hita midhyA dama/tyAga/samAdhi netrI pramoda kAruNya pata/apti/samiti mArAdhanA mamatA nirbhayatA nimhatA lokase TENT -tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe vyAnAmakalaGka--bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klii| -yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM --kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapati vIraM praNomi sphuttm|| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI anekAntako prApta sahAyatA 1. caturvizatijinastotra--paramAnanda jaina 235 2. samantabhadra vacanAmRta--yugavIra gata dUsarI kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda jo 3. garIbakA dharma--bA0 anantaprasAdajI 239 sahAyatA prApta huI hai vaha kramaza nimna prakAra hai aura usake 4. ahiMsA (kavitA)--paM0 vijayakumArajI 242 liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai:5. anekAntavAda, sApekSavAda aura UrjagugAmikI --bA0 dulIcanda jaina MSc. 243 25) lA0 munzIlAlajI kAgajI cAvaDI bAjAra, dehalI 6. kavivara pa0 daulatarAmajI--paramAnanda jaina 252 ne apane mAhita 5 grAhako ko eka varSa taka anekAnta 7. jaina sAdhujanoMke niSkriya ekAkI sAdhanAkI phrI bhijavAne ke liye| cheDachADa-bA0 daulatarAmajI 'mitra' 257 8. mahAgaja khAgvela eka mahAna nirmAtA ) paM0 nAtharAmajI premI mAlika hindI pratharatnAkara -bA0 choTelAla jaina 259 kAryAlaya, hogabAga po0 giragAva, bmbii| 9. Akasmika durghaTanA-paramAnanda jaina 262 10 Amera bhaNDAra kA prazastisagraha 5) ci0 surezacandrajI va snehalatA ke vivAhopalakSameM -paramAnanda jaina 263 prApta mainapurIme 11. anekAntake sarvodayatIrthAGka para lokamata 267 12. santa zrI varNI gaNezaprasAdajIkA patra 268 55) anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAnnake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaropara anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA / (4) apanI orase dUsaroMko anekAnta bheMTa-mvarUpa athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA maMsthAoM, lAyabreriyoM, sabhA-mosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoNko| (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25),50)AdikI sahAyatA bhejanA / 25) kI sahAyatAmeM 10ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha livakara bhejanA tathA citrAdisAmagrIko prakAzanArtha jaTAnA / mahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoko mainejara 'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa naka bheMTasvarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmaMdira, sarasAvA ji. sahAranapUra / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 5 ) varSa 11 kiraNa 3 tattva-prakAzaka OM an na kA nItivirodhI lokavyavahAravartakaH samparka paramAgamasya bIjaM bhuvanekagururjayatpanekAnta sampAdaka - jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira sarasAvA ji0 sahAranapura jyeSTha kRSNA, vIra-saMvat 2478, vikrama saMvat 2006 ziti jinastotra isa kiraNakA mUlya 111 ) maI 1652 yaha stotra jainiyoke caubIsa tIrthakaroke stavana- svarUpa ravA gayA hai| racanA sundara evaM sarala aura yamakAlaMkArako liye hue hai / isa stotrakI eka saTippaNa prati mujhe paMcAyatI di0 jaina mandira khajUra mamjida dehalIse prApta huI hai / isake racayitA bhaTTAraka jinacandra hai yadyapi bha0 jinacandra ne isa stotrameM apane gurukA koI nAmollekha nahI kiyA, kintu anyasUtrose unake guru padmAnandI jJAta hote hUM / jo mUlasaMghasthita nandIsaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvati gaccha vidvAna bhaTTAraka padmanandike praziSya aura bhaTTAraka zubhacandrake ziSya jAna paDate hai / yaha saMbhavataH hisArakI gaddIke bhaTTAraka the; kyoki hisArakI paTTaparamparAmeM inakA nAma akita hai / inake aneka vidvAna ziSya the, unameM paM0 medhAvI pradhAna the jinhoMne 'dharmasaMgraha zrAvakAcAra' kI racanAko hisAra meM prAraMbha karake nAgaura meM saMvat 1541 meM kutubakhAnake rAjyakAlameM banAkara samApta kiyA hai| inake do ziSya aura bhI the, brahmanarasiMha aura brahma tihuNA / brahma tihuNAne jambUdvIpa prajJapti aura paMcasagraha nAmake graMthoMko ukta paMDita medhAvIke upadezoMse saMvat 1518 meM likhakara ukta paDitajIke liye apane jJAnAvaraNI karmakSayArtha pradAna kiyA thaa| jinacandra nAmake kaI vidvAna ho gae haiN| parantu yaha una sabase bhinna pratIta hote haiM / inakA samaya vikramakI 15vIM zatAbdIkA uttarArdha aura 16vI zatAbdIkA pUvArdha hai / inhoMne anya kina-kina graMthoMkI racanA kI hai, yaha kucha jJAta nahI ho skaa| para yaha apane samaya ke suyogya vidvAna bhaTTAraka the| - paramAnanda zAstrI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta zrI nAbhirAja tanujaH sabayA' bihAro, devo'jito jayatu kau' sapanA' bihaarH| zrI zaMbhayo hatabhaboSita' sArasAraH, zrI zobhinaMbana jinovita saarsaar||1 viSTAMta' kopi sumati. kRta govicAraH pamaprabho'stuca mudde kRt-govicaarH| zrImAnsupAparva baharo' muditA surAjizcaMdraprabho gatamavA' 'muvitA surAjiH // samAnabhAskaranutA'mara puSpavaMta'', zrIzItalezadhuta-bAmara-puSpavaMta / zreyanjayeza vara vRtta'' mahI kRtAMta, zrI vAsupUjya jina'' vRtta mahI kRtAta' devAdhideva vimalAM paratIrtha tIrtha, svAminnanaMta vidhutA paratIrtha tIrSa / zrImamjayaprakaTitAmaladharma dharma, zAMta jayeza dhuta zAmaladharma dharma // 4 kuMpo jayeza puta'5 -bhU-sukha-gAja-vAja, nAdhAra bhUtaniSibhUsula-gAja-bAja / mahale kumAramunisUravirAma' rAma, zrI suvrateza nuta-mAra'"-virAma-rAma // 5 svAminamIna jaya bhAjita'mAra-mAra, nemeyatAdi viyutAjita mAra' maar| zrI pAvanaMda jagato. bhagavaImAna, siddhArthanavana sanA" bhagavarddhamAna // mAno praheti kRta saMbhava-pAzanAzA-baidagdha bagdharatalobhava-pAzanAzAH / mA'marena paTalI jinacaMdrapUNyAH kurvantu maMgalamime jinacandra pUjyAH // 7 ukta-moharasa saMgatatArakArAH vRSabhavatya'naMta bhagatAgatatArakArAH / saukhyAdhi-bhaMga-vivalajjinacandrapAdA' kurvantu maMgalamime jinacannapAdAH // 8 paDapAnato bhavati nA ratihA sabhA nirmUlisA'khilavadhUratihAsabaMbhA. / prahI bhavanmanujarAjinacandradevAH kurvantu maMgalamime jinacandradevAH / / 9 vikhyAtaka viditabaMparasAvatAraM, saMsAravAsaviralaM hatakAMubhUtaM / baMde navaM vavanakaMja'vatA'kasAdhU mitraM jinaM bhivajiraM bhavahArabhAva // 1. iti zrI bhaTTAraka jinacandradeva kRta stotram 1. dayayA kRpayA saha vihAro viharaNaM gamanaM yamyAsau-- 2. pRthivyAM--3 sat samIcInaM ahobhAgyaM sadayaH vi viziSTo hAraH AbharaNa vizeSaH bihAraH na vidyate vihAro yasyAsau avihAraH--4. dita khaMDitaM sA lakSmIH rasaH bhoga: tayoMH AraM cakraM samUhaM yenAsau / 5. adita bhakSita sArasya balasya vIryasya sAraM rahasyaM yenAsau vIryAt tapazcaraNaM kRtavAn ityarthaH / 6. diSTo prerita atako yamo yena / pakSe diSTaM bhAgya puNya pApa rUpaM tayoH aMtaka. nAzakaH iti sumatiH 7. i: kAmaH taM saratIti i hara. kAmanAzakaH / 8. muditA harSanItA asUnAM prANinA rAji. paMktiH yenaasau| 9. gatA gatI mavA'mudI harSa viSAdau yasmAt sA athavA gatA harSaviSAdayo . Azu zISa rAjite. . . . . 'yasmAt / 10. puSyAkarI daMtA yasya tasya saMbodhaH dhutAni vIjitAni cAmarANi puSpadatAbhyA candra sUryAbhyA yasyA sau tasya sambodhanaM / 11. bho uttama cAritra / 12. vRtaH pravartito mAM pRthvItale kRtAtaH middhAto yenAso tasya sambodhanaM / 13. mahyA kRtaH aMto nizcayo yenA so tasya sambodhanaM / 14. dhuta spheTita zAmala dharma mithyA dharmo yenA sau tasya sambodhanaM / 15. dhutaM spheTitaM bhU sukhAsukhayoH bhUmiAkAzayoH gacchatIti bhUsukhagAH teSAM ajA ajasya kAmasya vAjo vego yenAsau tasya sambodhanaM / 16. bho virAmarAma rAmAyAH aMganAyAH virAmo yasyA sau tasya sambodhanaM / 17. mAraH kAmaH virAmaH vigatarAmaH gaNadhara devAdiH rAmaH balabhadraH mArazca virAmazca rAmazca mAravirAmarAmAH nutAH namrIbhUtAH mAravirAmarAmaH yasya tasya sambodhanaM / 18. bhayA dIptayAjita kAra lakSmI 'ra' magalaM yena tasya sambodhanaM / 19. mArasya kAmasya mArA vANAH mAramArAH ajatAni ca tAni mAra mArANi ca ajitamAramArANi dhutAni spheTitAni ajitamAramArANi yenAsau tasya samboSanaM-20. jagatyAM bhagena bhAgena vartamAnaH jagatI bhagavarddhamAnaH tasya smbodhnN| 21. sanA nityaM bhagena jJAnena parvamAnaH tasya sambodhanaM / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta svAmI samantabhadrane apane samIcIna dharmazAstramai dharmake ina saba mUDhatAoMse rahita honeke kAraNa sammagdaSTi aMgabhUta samyagdarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue use 'amUDha dRSTi' kahalAtA hai| samyagdarzanake ATha agoMmeM bhI 'trimUDhA poDha' vizeSaNake dvAga tIna mUDho athavA mUDhatAose 'amUDha dRSTi' eka aga hai / usakA svarUpa pratipAdana karate rahita batalAyA hai| ve tIna mUra yA mUDhatAe~ kauna hai aura hue svAmIjI kahate hai :unakA svarUpa kyA hai, isakA spaSTIkaraNa karate hue kApaNe pathi dukhAnAM kApayasye'pyasammati / svAmIjI svaya likhate hai :-- asampattiranutkotiramUDhAvRSTirujyate // 14 // ApagA-sAgara-snAnamuccaya : sikatA manAm / dukhoke mArgambampa kumArgame-bhava-bhramaNake hetubhUta giripAto'gnipAtazcalokamUDhaM nigadyate // 22 // mithyAdarzana mithyAjJAna-mithyAcaritrameM-tathA kumArgasthita(laukika janoke mUDhatApUrNa dRSTikoNakA gatAnugatika me-mithyAdarzanAdidhAraka tathA prarUpakakudevAdikoMmeM jo rUpase anusaraNa karate hue, zreya mAdhanake abhiprAyama amammani hai-maname unhe kalyANakA mAdhana na mAnanA athavA dharmabuddhima)jo nadI-sAgarakA snAna hai, bAlU reta tathA hai-asamRkti-kAmakI kimI ceSTAse unakI zreya pattharoMkA stUpAkAra U~cA Dhera lagAnA hai, parvataparase sAdhanA jaimI prazamA na karanA hai aura anutkIti haigiranA hai, agnime par3anA athavA praveza karanA hai, aura imI vacaname unakI tadviSayaka stuti na karanA hai--use amUDhAprakArakA aura bhI jo koI kAma hai vaha marva 'loka mU' kahA dRSTi kahate hai| jAtA hai|' bhAvArtha-duHkhoMkI prAptike upAya svarUpa mithyAbaropalipsayA''zAvAn rAga-nevamalImasAH / darzanAdikakI aura mithyAdarzanAdike dhArakoM-poSakoMkI jo devatA yadupAsIta devatAbhUtamucyate // 23 // mana-vacana-kAyame AnmakalyANa-sAdhanarUpame prazasAdika na 'AzA-tRSNAke vazIbhUta hokara varakI icchAme-vAchita karanA hai ume mamyagdarzanakA 'amUTadRSTi aga' kahate hai| phala prAptikI abhilASAse-rAgadveSase malina-kAma-krodha ina maba bAtoko lakSyameM rakhate hue svAmIjI mamyaramada-moha tathA bhayAdi doSose dUSita-devatAokI-paramArthata dRSTike vizeSa kartavyakA nirdeza karate hue likhate hai - devatAbhAsokI--jo (devabuddhime) upAmanA karanA hai ume. 'devatAmUDha' kahate haiN|' bhayAnA-sneha-lobhAcca kubevA''gama-liGginAm / sagranyA''rambha-hiMsAnAM saMsArA''varta-vatinAm / praNAma vinayaM caiva na kurya. zuddhadRSTaya // 30 // pAvaNDinAM puraskAro zeyaM pApaNDi-mohanam // 24 // zuddha samyagdRSTiyoko cAhiye ki ve (zraddhA athavA 'jo sagrantha hai--dhana dhAnyAdi parigrahase yukta hai-- mUDhadRpTise hI nahI kintu) bhayase-laukika aniSTakI Arambha sahita hai--kRSi vANijyAdi sAvadya karma karate sambhAvanAko lekara umase bacane ke liye-AgAse-bhaviSyahai-himAma rata hai, sasArake AvoMmeM pravana ho rahe hai- kI kimI icchApUrtiko dhyAname rakhakara-snehase-laukika bhavabhramaNameM kAraNIbhUta vivAhAdi karmoM dvArA duniyAke cakkara premake vaza hokara-tathA lobhase--dhanAdikakA koI laukika athavA gorakhadhandhemeM phaMse hue hai-aise pAkhaNDiyokA- lAbha spaSTa sadhanA huA dekhakara-bhI kudeva-kuAgamavastutaH pApake khaNDaname pravRtti na honevAle liMgI sAdhuoM kuliMgayoko-unheM kudeva-kuAgama-kulagI mAnate hue bhIkA-jo (pApaNDi sAdhuke rUpameM athavA sugurU buddhime) praNAma (zigenani) tathA vinayabAdi-abhyutthAna hastAMjali Adara-satkAra hai use 'pASaNDimUDha' samajhanA caahiye|' Adike rUpameM Adara-satkAra na kreN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAnta [ varSa 11 vyAkhyA kudevAdikoMko praNAmAdika karanese apane vinayAdikakA niSeSa kiyA gayA hai jo kucha dharmakA jhaMDA nirmala samyagdarzanameM malinatA pAtI hai aura dUsaroM ke sammara- uThAe hue hai unake upAsaka janasAdhAraNakA-jaise mAtAdarzanameM mIThesa pahuMcatI hai tathA jo dharmase calAyamAna hoM unakA pitA,rAjAdikakA-joki na deva haiM aura na liMgI, yahAM sthitikaraNa bhI nahI ho paataa| aisA karanevAloMkA amUDha- grahaNa nahIM hai / aura isalie laukika va loka vyavahArakI dRSTi tathA nirmala honA unakI aisI pravRttiko samucita dRSTise unako praNAma-vinayAdika karane meM darzanako mlAnatAsiba karaneke liye koI gAraNTI (pramANapatra ) nahI ho kA koI sambandha nahIM hai / isI prakAra bhayAdikakI dRSTina sktaa| inhIM saba bAtoMko lakSyameM rakhakara tathA samyA- rakhakara lokAnuvativinaya athavA ziSTAcArapAlanake anudarzanameM lage hue cala-mala aura agAr3ha doSoMko dUra karanekI rUpa jo vinayAdika kriyA kI jAtI hai usase bhI usakA dRSTise yahA~ una devoM, AgamoM tathA sAdhuoMke praNAma koI sabandha nahIM hai| 'yugavIra' garIbakA dharma (bA0 ananta prasAda B. Sc. Eng. 'lokapAla') hamAre isa saMsArameM garIba bhI hai amIra bhI hai| zIla duniyA~meM jahA~ hara jagaha hara bAtameM hor3Ahor3I lagI adhika saMkhyA garIboMkI hI hai| dezoMmeM bhI dhanI deza huI hai hameM paga-pagaparakaThinAiyA~ vASA upasthita kara Age aura garIba deza hai aura vyaktiyoMmeM to hai hii| bhArata- bar3hane nahIM detI / sabase bar3I kaThinAI hamArI pArmika kI ginatI bhI aura dUsare eziyAI evaM aphrIkI dezoMke sakucitatA aura varNa-vyavasthAme utpanna jAti-pAMtike samAna hI eka garIba dezameM kI jAtI hai / garIba vaha kahA bheda-bhAvoM evaM kaTutAoMke kAraNa hI paidA hotI rahatI hai| jAtA hai jise bharapeTa pUrA bhojana samayAnukUla na mila dharmakA zuddha svarUpa kyA hai, dharma kise kahate haiM aura sake, pahananeko sApha-suthare jarUratamutAvika kapar3e na ho, kartavyame aura dharmame kyA bheda hai hamane bhulA diyA hai / vasturahane ke lie eka svastha makAnakA abhAva ho aura jJAno- kA svabhAva hI dharma hai / jabataka koI vastu yA vyakti pArjanakI suvidhA na ho| bhAratame to garIba loga hai apane svabhAva evaM nirmANakI maryAdAke aMdara AcaraNa yA hI, amerikA aura iMgalaiMDameM bhI garIba hai| hAM, bhAratakI vyavahAra karatA hai to vaha dharmamaya kahA jA sakatA hai bAkI garIbIkA mApadaNDa inase bhinna hai| bhAratameM to jisa kuTumba- adhArmika / aba prazna yaha uThatA hai ki kisakA svabhAva ke pAsa donoM samaya bhara peTa bhojanakI suvidhA sAmAna ho, kyA hai evaM nirmANAtmaka maryAdA kyA hai ? yahI nahI jAnane pahananeke lie yA tana DhakanelAyaka itane kapar3e vaha kharIdakara hI se ve sArI galatiyA~ hotI hai jinheM hama jAna-bUjhakara banavA sake jo barAbara sApha rakhe jA sakeM evaM eka chappara- karate hai-anajAnameM jo hotI hai vaha to hai hii| para vAra sAdhAraNa makAna ho to aisA kuTumba madhyama vargIya jAnakArI sabhIko to hotI nhiiN| bejAna vastueM bhI kahA jAtA hai| para amerikAmeM jisa phaimilImeM kama-se-kama sasArameM hai ,jAnadAra pazu pakSI bhI hai aura manuSya bhii| inameM eka moTarakAra na ho use garIba kahate hai / hamAre yahA~ to hama pAte haiM ki bejAna vastueM aura adhikatara pazu pakSI evaM acche-acche dhanI bhI kaMjUsIke mAre moTarakAra nahIM rakhate kRmi kITa sabhI sarvadA svabhAvAnukUla hI AcaraNa karate haiN| to amIroMke lie to asaMbhava hai hii| kevala eka manuSya hI aisA hai jisake lie koI sImA nahI ___ una pazcimIya dezoMkI tulanAmeM jo Aja unnati- diikhtii| aisA kyoM? kevala isIlie ki mAnavameM manazIla kahe jAte hai bhArata pichar3A deza samajhA jAtA hai| yukta vikasita buddhikA AvAsa hai ? para yaha to ThIka zAnameM, vijJAnameM, sarosAmAnameM sabhImeM pichar3A / hamAre ulaTI bAta hai / yahI viDambanA hai isIlie na jAne kisa jIvana-starakA ausata itanA nIcA hai ki AjakI pragati- prAcIna kAlase zAnI mahApuruSa taraha-tarahakI vyavasthAeM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIvakA dharma 219 banAte Aye aura upadeza dete Ae--para Aja bhI hAlata kucha meM phailAte haiN| bhAratIya reDiyo to aba bhI vahI madhyasudharI nahIM dIkhatI-balki jyoM-jyoM "unnati" hotI kAlIna kathA-kahAniyAM bArAbAra prasArita kara logoMkI jAtI hai mAnava adhikAdhika niraMkuza yA vinAzavAdI hotA aMdhazraddhA evaM dharmAvatAkI vRddhi hI karatA hai| yaha eka jAtA hai| aura sImAoMse bAhara calatA jAtA hai| hAni svataMtra dezake lie bar3I bhArI viDambanA hai jo pragatimI uThAtA hai| para isakI use parvA nhiiN| vaha to mohita- zIlatAkA dAvA karate hue isa taraha apane dezake pracArasA ho rahA hai| yantra dvArA hI barAbara aMdhakArakI tarapha hI dezako dezo aura vyaktiyoMkI garIbIke bAvajUda bhI jJAnakA DhakelatA hai| vikAsa to hotA hI jAtA hai-phira bhI AjakA mAnava yoM bhI dharma yA dhArmika upadeza usIpara adhikatara abataka yaha nahI sthira kara pAyA ki mAnavocita kyA asara karate haiM jo hara taraha saMtuSTa aura nizcinta haiN| kartavya hai aura kyA akartavya / bhinna-bhinna dharmoM aura dharma- tyAga bhI usIke lie hai jisake pAsa kucha tyAga karaneko guruoMne apanI-apanI khicar3I, alaga pakAkara logoMko ho / garIba bhUkhA to sarvadA bhUkhase pIr3ita, abhAvase saMtrasta aura adhika bhramameM DAla rakhA hai| koI mAnava-hiMsAko aura saMsArakI pragatiyoMse behoza yA anajAnasA hI haibajita karAra dekara pazu-hiMsAmeM koI burAI nahI mAnatA use pahale bhojana cAhie, phira dUsarA kuch| hama upadeza to dUsarA donoMko pApa kahate evaM mAnate hue aura samajhate dete haiM-ahiMsAkA AcaraNa kage, satya bolo, dUsaroMkI hue bhI haratarahakI hiMsAmeM lagA huA hai| yahI hAlata bhalAI kro| bhalA eka garIba, patita, ajAnapara inakA jana-jIvanake sabhI vibhAgo, saMsthAo, pahaluoM, kyA prabhAva par3a sakatA hai ? itanA hI nahIM adhikatara ucca maMgaThanoM, sthAno aura saMsthAnomeM ho rahI hai / upadezaka vargIya kahalAnevAle vyakti yA paMDitagaNa apane uccatAke loga ababhI apanI-apanI DhApalI bajAe hI jAte hai / aisI abhimAnameM aisoMko nIca hI nahI ginate balki kar3I ghRNA avyavasthA aura avahelanA kyo ? upadezoMkA asara logo karate hai aura hara tarahake joradAra narko (atarka, kutarka para kyo nahI hotA ? dhanI para bhI nahI aura garIbapara aura bhramAtmaka tarka) dvArA aise logoMko zuddha, ucca aura bhI nhiiN| pavitra nahIM hone denA cAhate na unhe acchA uttama nAgarika prAcInakAlama eka-eka choTe-choTe gAva, nagara yA vananeke adhikAra hI denA pasanda karate hai| kahate hai maMdira rAjataMtra svAvalaMbI hote the aura apanI adhikatara Avazya- gande ho jAyeMge, mUrtiyA apavitra ho jaayeNgii| bhalA yaha bhI katAe svaya pUrI kara lete the / garIbI naba bhI thI aba bhI koI dalIla hai ? korA camaDa aura ghRNAkA naMgA svarUpa hai| para usa samaya yAtAyAtakA sAdhana vikamita nahI mAtra unhe pavitra-apavitra aura zuba-azuddhakA saccA honese aise gAMvo. nagarI yA maDalokI apanI-apanI bhAna hI nahI, bhale unhone baDI sI vidyA paDha lI ho para duniyAM hI alaga-alaga khAsa mImAose sImita huI sI usase kyA, vaha phira bhI dUSita hI kahI jaaygii| yadi bana gaI thii| koI upadezaka yA dharmaguru ziSyoMkI jamAta mAnava "sama natA" aura "samatA" ke bhAva unameM nahIM hue lie kahI pahuMcakara mazahUra hA jAtA thA aura phira usake yA nahI rahe to maMdira, mantra aura mUrtiyAM banI hI upadezoMkA baDA prabhAva par3atA thaa| itanA hI nahIM, rAjAo isalie hai ki azuddha aura apavitra zuddha aura pavitra ho yA pramukha vidvAno aura paDitoMko apane prabhAvama lAnA jAya / yadi ulaTe matra aura mUrti hI unake sparza yA darzanausa samaya adhika sahala thaa| eka daphA koI rAjA yA mAtrase azuddha aura apavitra ho jAye to aise maMtroM aura kimI nagarakA pramukha vyakti eva paMDita bA vidvAna jaba mUrtiyoMko kyA karanA caahie| koI samajhadAra svayaM soca kisI aime upadezakake prabhAvame AjAtA thA to usakI kara kaha sakatA hai| kyA yaha pASaMDa yA Dhoga nahI hai ? zikSAoko jana-sAdhAraNameM phailane meM dera nahIM lagatI yaha maMtroM aura mUrtiyoMkA apamAna hai| para asalameM mUlataH, thii| aba Adhunika kAlameM vaha bAta nahIM rhii| Aja- mArA doSa usa pUMjIvAdI vyavasthAkA hai jahAM UMca-nIca, chUtakala to pracArakA pramukha mAdhana reDiyo bhI sarakAroMke achUta, dhanI-garIba, ityAdi bheda-bhAva banAe rakhanA isalie hI hAthame hai--ve jaimA jo kucha cAhate hai deza yA saMmAra- Avazyaka hai ki kucha loga bAkiyoMke Upara apanA prabhutva . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .240 anekAnta akSuNNa rakha sakeM, dhanI bane raheM aura dUsarA garIba rahakara, kAlase calI AtI hai usakA vaha ekadama hI abhAva haibachUta rahakara unakI gulAmI karatA rahe, unake atyAcAra vahAM loga sance jJAnako khojameM joroMmeM lage hue hai aura sahatA rhe| sacce jJAna vAle siddhAntoM aura tattvoMke pracArakI vahA __ Aja hama kyA pAte hai ? tIrthaMkaroM, muniyoM, dharmAcAryoM mata jarUrata hai, Adhunikatama tarIkoMme unhIke dezakI aura lAkhoM upadezako aura sannIne na jAne kisa prAcIna- bhASAmeM jorome pracAra karanese unheM jaina siddhAntoMkI kAlase abataka logoMko upadeza diyA--svaya AcaraNa vaijJAnikatAke kAraNa isame dilacaspI eva idhara jhukAva karake, kaSTa sahakara, apanI bali dekara udAharaNa upasthita avazya hogaa| hamAre dhanikavarga cAhe to bahuta-kucha kara sakate kiyA para kitane vyaktiyone apanI sampatti chor3I aura hai| abhI to jaba bhI "mamatA" yA "samAnatA" kA zabda logoMmeM bAMTa dI? aura kitane samayataka unakA prabhAva unake sAmane AtA hai ve use rUsI sAmyavAdakA "hauvA" rahA? Aja hara tarapha lUTa aura zaThatAkA bAjAra garma / samajhakara itanA Dara jAte hai ki phira mArI sadAzAeM aura hai| purAne upadeza to hai hI nae-nae hara kSaNa nikalate hI madvicAra kSaNamAtrameM havA ho jAte hai / vahA pUjIvAdI pradhAna rahate haiM-santoMkI kamI aba bhI nahI / para kyA dhaniyone matAkA macAlana karanevAlone itanA bhayakara pracAra kara apanA dhana tyAgakara apane par3osiyoMkI barAbarI kabhI rakhA hai ki logoke mastiSkako dUsarI tarapha badalanA pAraNa kI? yA kevala apane kuTumba parivArake samucita __AsAna nahI / igalaiNDakI hAlata to aura bhI adhika cintAbharaNa-poSaNalAyaka rakhakara bAkIko "sarvodaya" ke lie janaka hai| saca pUchie to vartamAna yugakI sArI UMca-nIca lagA diyA ho? aise udAharaNa bhI kahI-kahI milate hai para kaI vyavasthAkA Adhunikatama rUpa igalaiNDakI hI dena zrApakahI karoDa-dasa-karor3a vyaktiyoMmeM ekAgha hI-usase kyA rUpame saMsArake Upara hAvI hai| manuSyako dharma aura AtmA, hogA--mahAsAgarako bharaneke lie eka aMjulI bAla! satya aura ahisA ityAdiko bAte usI samaya sAmUhika jabataka saMsArameM dhana hI prabhutA, sukha, zakti ityAdikA rUpame harSita kareMgI aura svIkRta hoMgI jaba use jIvanamApadaMDa yA dAtA rahegA, loga hara upAyoMse saMcaya karanA yApana, kuTumba-paripAlana aura vRddhAvasthAke nirvAhake praznonahI chor3eMge phira tyAgakA savAla hI kahAM uThatA hai? kA samucita samAdhAna nizcitatA yA bImA (Assurance saMsArase duHkha, daridratA aura garIbI miTAneke lie upadeza or Guarantee) evaM nizaMkatA ho jAyagI / aisI aura dAnase kAma nahI calanekA / yaha to koI kAma hAlatameM hI vaha "sarvonnati" kI ora saccA dhyAna degA, sAmUhika rUpase, sarakAroMkI orase aura dabAvayukta honese apanI bhI unnati karegA aura samAja eva mAnavatAkA bhI hI dezoM, samAjoM aura vyaktiyoM meM adhikAdhika "samAnatA" utkarSa karaneme pUrNa sahAyaka hogaa| yA "samatA" lAI jA sakatI hai| jitanI adhikAdhika mere kahanekA matalaba yaha nahI ki jabataka aisI "samatA" aura "samAnatA" kA vyApaka prasAra hogaa| paristhiti yA sthiti na ho jAya loga cupacApa baiThe rheN| saMsArase asatya, hiMsA, yuddha aura duHkha dAridraya utanA hI zrI vinobAbhAve "bhumidAna-yajJa" kara rahe hai / kAphI adhikAdhika dUra hote jaayege| logoMkA dhyAna bhI jIvana- saphalatA bhI unheM mila rahI hai| yahI kAma yadi Ajase dama yApana kI cintAoMse mukta hokara dharma, paropakAra, satya, varSa pahale Arambha kiyA jAtA to usakA kucha bhI phala ahiMsA ityAdikI tarapha apane-Apa jaaygaa| nahIM nikalatA-aba paristhitiyA badala gaI hai evaM tejIprazna ho sakatA hai ki bhArata to garIba deza hai, yahAM se badala rahI hai| phira bhI jisa dhyeyako lekara yaha kAma garIboMkI sakhyA adhika honese acche upadeza kAragara nahI ho rahA hai usake lie to vartamAna vyavasthA badalanese hI hote para amerikA, igalaiNDa ityAdi deza to bar3e hI samRddhi- kucha sthAI kArya ho sakatA hai / yo to jo loga apanI zAlI hai, vahAM to loga nizcita hai upadezokA asara paDanA bhUmi de rahe hai ve bhI adhikatara yahI dekhakara de rahe hai ki cAhie thaa| hAM, honA to aisA hI cAhie thA para vahAM Age use rakhanA sabhava nahI-Aja nahIM to do-eka varSa mabhI loga saMcayAtmaka vicAra vAle hI hai aura bhAratame bAda sahI unheM majabUrana jamIna choDanI hI pddegii| isake jo tyAgamaya zikSAoMkI zrRMkhalA yA tAratamyatA prAcIna atirikta bhI dAna dekara dAnI to apanekA upakArI eva Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] garIbakA dharma 241 - %3 - = sarvasAdhAraNase UMcA samajhane lagatA hai| dAnako rAti ho aura adhika saMcaya yahI hamArA ekamAtra jIvanoddezya bana to pUjIvAdI vyavasthAkA prANa hai aura UMca-nIca, dhanI- gayA hai| hama garIboM para dayA evaM karuNA karate haiN| patitoM garIba, dAnA-yAcakakI bhAvanAoko banAe rakhanekA pramukha para ghRNA karate haiM--kabhI-kabhI anugraha bhI karate haiM para hama AvAra yA yatna hai| phira bhI ekadama kucha nahIse isa taraha- kabhI na unhe uThAnA cAhate haiM na uThane denA cAhate hai| hama kI bhUmidAna vartamAna paristhitiyoMmeM kucha burA nahIM hai| bhale hI apane dharmako "sArvabhauma" ghoSita kareM aura thor3Akama-se-kama eka lAbha to hai ki loga aba yaha samajate yA bahuta dAnavAna karake, maMdira, dharmazAlA ityAdi banAkara yA mahasUsa karate jArahe hai ki vartamAna sAmAjika vyavasthA kucha paDita kahe jAnevAle vyaktiyoMko dhanamAnase saMtoSitakara evaM rUDiyA aba adhika nahI caleMgI ora unheM badalanA ho apanA "sikakA" samAja eva masArame banAe rakheM para yaha hogA evaM garIba-amIrameM aba adhika bheda yA dUrI banAe nona dharma hai na saccI mAnavatA hii| ragvanA deza aura saMsAra donoke lie hAnikAraka hai| dhanI dhanameM vyasta hai aura garIba apanI garIbI aura cIna dezane hamAre sAmane eka baDA hI jvalata udAharaNa abhAvako dUra karanemeM lagA huA hai| kise dharma aura upadeza rakha diyA hai| jahAM dukha dainya lUTa, beImAnI, bhraSTAcArakA sunanekI phurasata hai hamAre upadezakagaNa to mUlako pakar3anebolabAlA thA vahAM ava adhika-se-adhika loga svAvalabI aura kI bajAya ekAdha "patte DaugI" toDatAr3a kara hI dukharUpI satyazIla hote jArahe hai / mAnA ki vahA "AtmA" aura aura azAnti rUpI viSa vRkSakA nAza karanekI bAta karate IzvarameM vizvAsa abhI ghaTa gayA hai-para yahato kevala eka hai-bhalA yaha saikar3oM, hajAroM, lAkhoM varSoM meM bhI hone kA hai? pratikriyA (reaction) mAtra hai jo adhika sukha-saMtoSa ulTe aura bar3hatA hI jAyagA jaisA abataka hotA AyA hai| baDhanepara svayaM dhIre-dhIre dUra ho jaaygaa| abhIto vahAM bhI satya, ahiMsA, dharma, sarvodaya ityAdi sAghu bhAvanAoMko logoMkA kevala mAtra eka yahI dhyeya hai ki kaise sabakA peTa phailAne, kAryarUpameM vyApaka aura prabhAvakArI rUpameM pariNata bhare aura hajAro varSoM ke satApake bAda thADe ArAmako prApti karaneke lie sarvaprathama jarUrI hai sAmAjika evaM rAjanaitika ho / abhI to ve utpAdana aura sagaThaname apanI sArI zakti sudhAra samucita rUpase lAkara garIbI dUra karanA aura "samatA" lagAneme ekadama vyasta hai unhe dUsarI tarapha dekhanekI phursata eva "samAnatA' kI sasthApanA aura saMvRddhi krnaa| yadi bhI nhiiN| Uparame yuddha aura Asanna AkramaNakA bhaya zAnti masArake sAre upadezaka, dArzanika (Philosophers) aura cainakI sAsa nahA lene detA phira to AtmA paramAtmA- bhrama chor3akara logoMko apanI galata bAtoMke pracAra dvArA ko kauna pUchatA hai| bhAratame bhI to "AtmA paramAtmA" kI galata mArgapara calanese bacAnA cAhe to unhe apane vicAroMmeM Ate kevala khokhalI aura bhulAvA mAtra raha gaI hai / jainiyome samyaka mudhAra karanA hogaa| mAnava-mAnavako janmase samAna hI kitane karor3apati paDe hue hai kyA kabhI unhone aparigraha aura barAbara mAnanA evaM banAneko ceSTA karanI hogI tabhI para kriyAtmaka vizvAsa kiyA? phira unake lie janavarma sasArameM sthAI zAnti bhI ho sakegI aura sacamuca sabhI sukhI aura siddhAntoMkA pratipAdana dikhAvA aura "chalanA" nahI to ho skeNge| sacce arthoMmeM "sarvodaya" hogA aura loga nispRha kyA hai ? saccA jana to hama use kahe jo "aparigraho" eva eba satyavAdI aura ahiMsaka hoNge| tabhI jainadharmakI bhI "samadarzI" honeke mArgame avasthita ho aura Age bar3ha rahA aura saMsArake dUsare sacce dharmokI bhI sArthakatA kahI jaaygii| ho| hama to ThIka ulaTI tarapha cala rahe hai| maMcaya, macaya paTanA, tA0 27-3-52 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 11 * ahiMsA * ( paM0 vijayakumAra jaina sAhityaratna ) jiyo aura jIne do kA jo bhAva hameM batalAtI / mAnavameM mAnavatAkA jo darzana divya karAtI / / jisakI sukha-zItala chAyAmeM baiTha anekoM prANI / vaira-virodha mUla pA jAte zAnti sudhA kalyANI // samara zrAnta samrATa nRpativara the azoka se yoddhA / jinake tejaparAkramase the bhIta zatru saMyoddhA / / baiTha a-zoka bane isakI sukha zItala-sI chaayaameN| mAdhaka isake rahe anekoM bhUla na jaga mAyAmeM / abhaya aura vizvAsa sadA jo jana-jIvanameM bhrtii| ghRNA aura pratihiMsAkI jvAlAko jo nita zamatI // jisakA nava saMgIta sumadhurimA-rAga hRdayameM bhrtaa| pAvana-prema-pravAha sudhA nirjhara-mA jharbhara bahatA // isI ahiMsAkI pAvana gaMgAmeM kitane prANI nija kalmaSa dho cuke jinhoMne jIvana jyoti pichAnI isakA tIrtha banAne vAle hue anekoM jJAnI jinane svAtma-vibhUti mAtrako satata sukha pradA maanii|| jo banakara Aloka jagatakA ghana-tama haratI rhtii| mAnasakI antargaGgAsI pAvana kalmaSa haratI // sneha bharI nava-jyoti jagamagAkara satpatha btlaatii| vizvapremakI mUrti bhAvameM pAvanatA bhara lAtI // vahI samantabhadrase munivara kundakunda guru jJAnI / vidyAnanda pravINa umAsvAmIse hue amAnI / / jinane isake parama amRtako bATA jaga jIvaname / pIkara kitane amara ho cuke pA svazakti nija mnmeN|| jo vIrokA dharma aura dhIroMkI prabala nizAnI / svAnubhUtimaya Atma-ramaNako antarvRtti pichAnI / / rAga-neSamaya bhava-bandhanakA pAza kholane vAlI / Atma-Atma para-parakA antarbodha jagAne vaalii|| yahI ahiMsA jisake bala para huA satya-udghATana / sarvodayI vicAroMkA jisameM nita nava prodghATana / / anekAnta syAdvAda samanvaya mArga isIkA nizcaya / naya-pramANakA bodha lie calanA hai nahIM anizcaya / dAnava-mAnavameM basa jisahI kA antara rahatA hai| dAnavameM jo nahI manujase jisakI madhu mamatA hai| mAnavakA adhikAra jisIke balapara sadA TikA hai| aura muktikA dvAra usIke balapara sadA khulA hai / maMtrI ho jIvoMse nita lakha guNI moda umagAye / dukhI vipanna janoMpara mana karuNA sambhAra bhaaye| jo vipakSajana unake prati ho zubhA sazanA merii| detI zubha AzIsa ahiMsA ho subuddhi yaha terI // yahI ahiMsA hai jisane khole svarASTrake bandhana / bApUko devatva diyA bar3ha calA vijayakA spandana / / mahAvIrakI parama sAdhanAkA pratIka yaha nizcaya / pukhadevako rahI iSTa isameM bhI nahI anizcaya / / yaha amogha hai astra na jisakA vyartha kabhI phala hotaa| vIrokA vIrattva sadA isa hI se jagatA hotA / samatAkI pratimUrti siMha mRga milate suhRdayatAse pA jAte saba abhaya isI jaga jananIkI mmtaase|| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtavAda, sApekSavAda aura UrjANugAmikI (le0 zrI dulIcanda jaina M. Sc.) [prastuta lekhameM jaina siddhAMtake anekAntavAda aura Adhunika vijJAnake sApekSavAda (Relativity ) evaM UrjANu gAmikI (Quantum Mechanics) ke siddhAMtakI tulanAkA prayAsa kiyA gayA hai| sAtha hI isa ora saMketa kiyA hai ki yadi jaina middhAMtoMkA Adhunika vijJAnake prakAzameM adhyayana evaM manana kara unheM vaijJAnika dRSTikoNase prastuta kiyA jAya to saMmArakI AMkheM jaina middhAMta evaM jaina dharmakI ora AkRSTa ho makanI hai| isake lie hameM jaina dharmake mUkSma eva gUDha siddhAMtoMkI cAlU evaM sthUla vyAkhyAmeM bhI kicit parivartana karanA hogaa| isa dizAmeM mujhe zrI. pro0 jI0 Ara. jaina kI Cosmology old and new ( kaoNsmaoNlAMjI olTa enTa nyU ) meM bahuta protsAhana evaM vicAra mile haiM jisake lie mai unakA atyanta kRtajJa evaM anugrahIta huuN| -lekhaka ] satyake anusaMdhAnakI ora manuSyakI svAbhAvikI pravRtti AcArya AinsTAina (Finstein) dArzanikakI bhAMti kaha rahI hai| jaina zAstroMke matAnasAra jaba mAnavane vasundharA uThatA hai-- para caturya kAlake antameM upAkI lAlI, sUrya evaM candrakI "We can know only the relative kiraNo aura samudrakI lahariyoMke prathama darzana kiye tabase truth-the real truth is known to the hI usake hRdayameM inakA AtaGkamaya rahasya samajhanekI icchA universal observer." huI aura usakI isa utkaNThAkA samAdhAna viziTa jJAnI, tAtparya yaha ki hama kevala sApekSa satyako hI jAna sakate lokanAyaka RSabhadevane kiyaa| Adhunika vidvAnoMke matA- hai| vastu-satyako-nizcaya satyako (absolute truth) nusAra Adima yugame jaba manuSya asabhya avasthAmeM thA tabame kevala vizva dRSTA (sarvajJa deva) hI jAna sakate haiN| hI usake manameM sRSTike kAryakalApako dekhakara AtaGka vastumeM aneka guNa hote hai aura ina guNoMko jAnane ke lie Azcarya aura rahasyakI bhAvanA prasphuTita huI aura prakRtikI hame bhinna-bhinna dRSTikoNoMkA Azraya lenA par3atA hai| vastuzaktiyoMke rahasyakA udghATanakara usa jJAnako vyAvahArika ke viSayameM vAstavika satyako jAnaneke lie hameM sApekSa jIvanameM prayukta karanekI ora vaha unmukha huA / Adhunika (Relative) dRSTikoNoMkA Azraya lenA Avazyaka hai| vijJAna manuSyakI isI pravRttikA pratiphala hai / tabase aba syAvAda yA anekAntavAda isa praNAlI dvArA vastu-satyakI ora taka mAnavasamAjakI jJAnadhArA samayakI aneka parvatazreNiyoM pahuMcanekI bhUmikA hai jo dArzanika aura vaijJAnika hai / kisI aura samatala maidAnoMmeM pravAhita hotI huI calI A rahI hai| bhI darzanakA artha hotA hai, jIvanakA adhyayana umakI vyAkhyA samAjakI jAgRti evaM usake svAsthyake lie yaha anivArya aura mAtha hI sAtha vizva aura AtmAsaMbaMdhI ttvoNkaahai| manuSyake mastiSka kI atRpti isase dUra hotI hai| yaha inake rahasya aura satyakA anuzIlana aura udghATana / ima jJAnakI vikAsadhArA dArzanikatAkI ora unmukha hotI hai aura uddezyameM saphala honeke lie Avazyaka hai ki hamArI vicAraantameM dharmake-vastu-satya anveSaNa aura apane viziSTa zailI samyaka ho, nirmala ho| hama haThayAhI (dogmatic) svarUpameM tallInatAke agama sAgarameM mila jAtI hai| isI na hI Adhunika vijJAna bhI kisI siddhAMtake viSayameM yaha lie hama dekhate hai ki mAnavane jitane bhI sAhityakA nirmANa nahIM kahatA ki yahI satya hai| umakA madAse yaha kathana rahA kiyA hai usameM mAnavakI isa mAnasika va AdhyAtmika bhUkha hai ki aba takake prayogoM (experiments) kI dRSTise kI saMtuSTIkA tatva bhI sammilita hai, aura AjakA vijJAna yaha siddhAMta ThIka hai / bhaviSyameM honevAle anusaMdhAna aura bhI jaba sApekSa satya (Relative truth) ko jAnakara prayogoMke phalasvarUpa yaha siddhAMta dUsare rUpoMmeM bhI prastuta yaha anubhava karatA hai ki hama vastu-satya, nizcaya-satyase bahuta kiye jA sakate haiN| syAdvAdakA bhI yahI dRSTikoNa hai| dUra hai to AjakA sabase mahAn vaijJAnika, sApekSavAdakA syAvAda kahatA hai ki ina dRSTikoNoMse vastukA yaha svarUpa Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bhanekAnta [ 1 - - -- hai, aura dUsarI dRSTiyoMme vastu ima rUpa nahI---umakA mvarUga umukha haA jA makatA hai| kimI vastu ke viSayameM padi dUsarA hai| isa zailIse anekAntameM sAta prakArake vAkya sthira yaha kahA jAya ki yaha kaTastha nitya hai--pratyeka dRSTikoNakI hote hai jinheM sAta bhaMga (seven aspects) kahA jAtA apekSA akSaya hai to yaha kathana ThIka nhiiN| kyoMki dravya kI dRSTime--apana viziSTa guNoMkI dRSTime--vastu nitya (1) syAt asti--sva (apane) dravyakSetrakAlabhAva- hai aura parivartanazIla paryAyoM (various forms) kI kI apekSA vastukA eka svarUpa hai| dRSTima vastu anitya hai-parivartanazIla hai| vijJAnake kSetra(2) syAt nAsti-para (dUsare) dravyakSetrakAlabhAva- meM bhI prakRti (Matter) (jime jainadharmameM pudgala kahA kI apekSA vahI svarUpa nahI hai jo svadravyakSetrakAlabhAvakI jAtA hai) kaI paryAyoM-kaI pI forms) meM parivartita apekSA lakSita hotA hai| jaise yadi eka sthala udAharaNa le ho sakatI hai / pudgalakA eka kaNa prakRti (Matter) to peMsila apane AkAra-prakAra AdikI apekSA gamila hai. se UrjA : Energy) ke rupamaM bhI badala makanA hai lekina lekina phAunTenapenakI apekSA nahIM hai| usakA astitva madaiva rahatA hai, vaha nizcaya dRSTise (3) syAt asti nAsti-kisI eka tIsare dRSTi- (absolutely) vinaSTa nahIM ho sktaa| vijJAnakI koNakI apekSA vastu hai bhI aura nahIM bhI hai| yaha uparokta dRSTimeM isa mAtrAkI sthiratAke siddhAMta (Law of donoM bhaMgoMkA samanvaya hai| jaise uparokta udAharaName Conservation of Mass and Energy) kI likhanekI upekSA peMsila lekhinI hai aura phAunTenapena bhI apekSAme vastu ninya hai-akSaya (Indestructible) lekhanI hai kintU donoM eka to nahIM hai| hai, kintu anya dRSTiyose---usameM kriyA, pratikriyA aura (4) syAt avaktavya-vastuke viSayameM sampUrNa rUpase parivartana honekI daSTime--vastu anitya hai, parivartananizcita nahIM kahA jAsakatA-usakA nizcaya (absolute) zIla hai| svarUpa lakSita nahIM kiyA jA sktaa| vizvadRSTAke saMpUrNa mApekSavAda aura anekAntavAdakI tulanA karaneke pUrva jAnakI sImAmeM hI vastukA pUrNa svarUpa lakSita hotA hai| nayavAdapara bhI eka dRSTi DAla lenA vAchanIya hai, kyoMki isa dRSTise vastu avaktavya-akathanIya hai| myAvAda ora naya praNAlIma koI maiddhAntika bhaMda nahI(5) syAt asti avaktavya-kisI dRSTima vastu yaha praNAliyoM eka-dUmarekI pUraka hai / myAvAda jima viSaya'asti' rUpa hai lekina abaktavya bhI hai| kA eka vistRta mAmAnya dRSTikoNa (general view) (6) syAt nAsti avaktavya-kimI dRSTime vastu samakSa rakhatA hai, nayavAda umakA eka viziSTa vizleSaNAtmaka 'mAsti' rUpa hai aura avaktavya bhI hai| mvampa upasthita karanA hai| isa prakAra nayavAda myAdvAdakA (7) syAt asti nAsti avaktavya-kisI dRSTime hI viziSTa rUpa hai| gyAdvAdake dAga hama bAtuke maulika bastu 'asti' gapa bhI hai 'nAsti' rUpa bhI hai aura avaktavya guNoke AdhAgme vicAra karate haiM jaise ki dravya (any rcal cntity of universe) kA lakSaNa sat hai-- isa tarka zailIme hama dekhate hai ki eka hI vastuma bhinna- 'astitvamaya' honA hI dravyakI paribhASA hai / jimama bhinna guNa vibhinna dRSdikoNoMse lakSita hote hai| vizva, utpAda, vyaya aura dhrauvya hote rahate hai vahI sata hai-- prakRti, AtmA ityAdike viSayameM isa zailIme hI pUrNa astinvamaya hai| isa prakAra utpAda aura vyaya (change vicAra kiyA jA sakatA hai| in forms) athavA parivartanazIlanAkI dRSTime vastu jisa prakAra sApekSavAdake siddhAta (Theory of anitya hai aura dhrauvya (Indestructibility) kI apekSA Relativity) ke Agamanapara kaI bar3e-bar3e vaijJAnikoMne vastu nitya hai| yaha syAdvAdakI zailIse vastukA sAmAnya bhI sApekSavAdako AinsTAinake mastiSkakI bhUla kahA thA, nirUpaNa huaa| isI prakArakI bhrAmaka bAtoMkA AvirbhAva syAvAdako na nayavAda vastuke eka-eka aMgako grahaNakara usakA samajhaneke kAraNa hunA hai kintu yaha pravAda ucita nahIM hai nirUpaNa karatA hai / sAmAnyataH nayake do bheda haiN| eka bora na isase vastuke vAstavika svarUpake jJAnakI ora hI nizcana-naya aura dUsarA vyvhaar-ny| nizcaya nayakA artha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda, sApekSavAda aura UrjANugAmikI 245 hai ki bastuke nizcaya (absolute) rUpakA kathana nahI (definition) se bilkula milatI hai| kiyA jA sakatA / nizcayakA arSa nakArAtmaka kahA jA sAta nayoMkI vistRta aura sAmAnyase saMkucita aura sakatA hai--arthAt, vastuke svarUpakI pUrNatA taka nahIM pahuMcA viziSTakI ora unmukha honekI praNAlI isa prakAra hai:jA sakatA, yahI niztraya-nayakA tAtparya hai| sApekSa rUpase- naigama naya pUrvavartI evaM uttaravartI paryAyokA sAmAnya digdarzana vyAvahArika dRSTiyoMse hama vastuke viSayamaM Azika jJAna hai--magrahanaya kevala vartamAnakAlIna paryAyoMkA digdarzana prApta kara sakate hai| yahI nakArAtmaka Adhunika dArzanikone hai| maMgraha sampUrNa vartamAnavI paryAyoMko viSaya karatA hai mI svIkAra kI hai / 'yahI kUTastha satya hai aisA koI bhI aura vyavahAra usake eka-gaka aMgakA pRthak-pRthak vizleSaNa Adhunika dArzanika nahI khtaa| ataH hamArA jAna satya karatA hai / jumUtra kevala vartamAnavI kisI eka mukhya kahA jA sakatA hai-yaha vyavahAranaya hai / vyavahAranaya sAta avasthAko hI viSaya karatA hai| zabdanaya samayake anusAra hai-gama, saMgraha, vyavahAra, zabda, samabhirUDa aura evbhuut| bastuke nirdezako viSaya karatA hai| samabhirudanaya ekArthavAcI ina sAta nayAMme uttaravartI nayakA viSaya-kSetra pUrvavartI nAmokA vizleSaNa karatA hai| evaMbhUtanayakA viSayanayakI apekSA mUkSmatara hai-kama vistRta hai / dUsarA naya kSetra aura bhI saMkucita hai; vaha vastukA vartamAnavartI kriyAprathama nayakI apekSA sAmAnyase viziSTakI aura eka sIr3hI kI dRSTise kevala ekAgI nirUpaNa karatA hai| isa naya Age hai-utarottara ina nayokA kSetra adhikAdhika sUkSma praNAlIse spaSTa hai ki vastuke sarvAMgINa adhyayanake lie hai| vartamAna tarkazAstra (Modern logic)ko vizleSaNa- vibhinna dRSTikoNoMkA Azraya lenA anivArya hai| praNAlI bhI isa naya-praNAlIse milatI-julatI hai / pro0 vyAvahArika jIvana meM bhI syAvAdako SaTita kiyA jA harisatya bhaTTAcAryane apanI pustaka A Comparative mAnA hai| yadi 'a' 'ba' 'sa' tIna vastue~ eka paMktima Study of the Indian Science of Thought rakhI ho, to yadi 'sa kI dRSTime 'ba' dAI ora hai to from Jain Stand-point. 'a' kI dRSTi se bAI or| yadi hama eka hI dRSTise 'ba' "The study of the nature of thc kI sthiti karanA cAhe to yaha ThIka nahIM kyoMki 'a' aura Nayas gives the principle of modern sa' donAko apekSAse usakI sthiti eka-sI nahI hai / isa European logic that the intension ofa prakAra sabhI kathana mApekSa hone hai--vibhinna dRSTikoNose term increasing, its extension decreases satya hote hai| eka hI vyakti vibhinna sabaMdhiyoMkI dRSTise and vice tersa. The Naigama Naya gives bhinna-bhinna hai / bhAnajekI apekSA mAmA, mAmAkI apekSA what is called Definition in European bhAnajA, patlIkI apekSA pati aura putrakI apekSA pitA logic,it supplies the genetic definition of hai, isalie kimI manuSyako saketa karaneke lie hama kahate consciousness and is exactly the definition hai ki usakA putra hai, usakA pitA hai, usa gA~vakA nivAsI per genus at deferention". hai, ityAdi ityAdi / yaha eka sAdhAraNa-sI bAta hai ki eka sArAza yaha ki nayokA adhyayana arvAcIna yUropIya hI vastu auSadhi bhI hotI hai aura vipa bhI / isa prakAra tarkazAstrake siddhAtakA nirUpaNa karatA hai / parAgIya sarka- usameM do viparIta guNa sApekSa rupase siddha hote haiN| eka zAstrakA siddhAMta hai ki jaise-jaise vastukA vizleSaNa kiyA gegIkI apekSA aura mevanavidhikI apekSA vaha auSadhi hai jAtA hai usakA svarUpa saMkucita hotA jAtA hai-vaha aura dUmarI apekSAose viSa / sAmAnya (general) se viziSTa (particular) vijJAnake kSetrame bhI hameM isa prakArake udAharaNa milataM hotI jAtI hai| hamArA viSayakSetra vistRta aura sAmAnyase hai| yadi hama relagAr3ImeM cale jA rahe hai to kinAreke vRkSa saMkucita aura viziSTa hotA jAtA hai| yahI janadharmakI naya hama viparIta dizAmeM calate dikhAI dete hai yadyapi bhUmikI sambandhI vizleSaNa praNAlI hai| jainadharmame kathita naMgamanaya dRSTisa ve sthira hai / yadi do relagAr3iyA eka hI pravegame jo vastu ke sAmAnya saMkampa mAtrako viSaya karatA hai usakI samAnAntara dizAmeM jA rahI ho to unake yAtrI eka-dUsare yaha paribhASA vartamAna tarkazAstra ( logic) kI ko spira dikhAI daMge yadyapi donoMke yAtrI bhUmikI apekSA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta gatizIla hai| inhI bAtoMkA vaijJAnika dRSTikoNase sUkSma haiN| udAharaNArtha yadi kisI saMghanaka (eka yantra Conadhyayana kara AinsaTAinane apanA sApekSavAda siddhAta denser) para koI vidyutbhAra (bijalI Electri(Theory of Relativity)prastuta kiyA hai| vaijJAnika cal charge) ho to vaha saMghanaka (condenser) loma pahile prakAza-UrjA (Lightenergy) ko aNurUpa evaM vidyutprabhAra pRthvIkI apekSAse to sthira haiM lekina mAnate the kintu bAdameM kucha prayogoMke phalasvarUpa de isa darimA (AkAza Space) kI apekSA gatizIla hai kyoMki niSkarSapara pahuMce ki prakAza taraMga-rUpa (Wave-form) pRthvIkI gatike kAraNa pRthvIpara sthita sabhI vastueM parimA hai| bAdhunikatama prayogoMkI dRSTise aba yaha mAnA jAtA (AkAza Space) kI apekSA gatizIla hai| vijJAnakA hai ki kinhIM prayogoM aura ghaTanAoM (Phenomena) siddhAMta hai ki yadi koI vidyutprabhAra sthira hotA hai to kI dRSTise prakAza taraMga rUpa hai aura kinhI ghaTanAoM va umake cAroM ora cumbakIya kSetra (Magnetic field) prayogoMkI dRSTise aNuoMko dhArAke rUpa hai / sApekSa- utpanna nahIM hotA lekina yadi vaha vidyutbhAra gatizIla vAdiyoMkA vicAra hai ki yadi do saMhatiyA~ 'a' aura 'ba' hotA hai to usake cAroM ora cumbakIya kSetra utpanna ho (Two systems A and B) eka-dUsarekI apekSA jAtA hai| uparyukta vidyutprabhArayukta saMghanaka (electrigatizIla hoM to hama yaha nahIM jAna sakate ki kauna saMhati cally charged condenser) pRthvIkI dRSTise sthira (System) sthira hai aura kauna gatizIla / isIlie hai isalie isa apekSAse vaha cumbakIya kSetra utpanna nahIM sApekSavAdake siddhAMtake AviSkArake pazcAt vaijJAnika kara rahA lekina vahI saMghanaka varimA (Space) kI loga pRthvI aura sUryakI gatisambandhI siddhAMtako bhI dRSTime gatizIla hai aura isa apekSAse vaha apane cAroM ora sApekSa mAnane lage hai / AinsTAinane eka sthalapara isa cumbakIya kSetra utpanna kara rahA hai| isa prakAra eka hI samaya Azayake vicAra prakaTa kiye haiM ki sUryake cAroM ora meM ekahI saMghanaka (condenser) cumbakIya kSetra utpanna pRthvIko gati athavA pRthvIke cAroM ora sUrya kI gati yaha bhI kara rahA hai aura cumbakIya kSetra nahI bhI utpanna kara rahA donoM sApekSa satya hai / kevala gaNitakI saralatAke dRSTikoNa- hai| isIko anekAtavAdakI bhASAmeM kahA jA sakatA hai se hama pRthvIko sUryake cAroM ora ghUmatA huA mAnate hai| ki svadrAvyakSetrakAlabhAvakI apekSA vastuke viSayameM Adhunika vijJAnake kSetra meM sApekSa satyakA eka bahuta 'syAt asti' lakSita hotA hai aura paradravyakSetrakAlasundara udAharaNa jo anekAMtavAdake syAtR asti aura bhAvakI apekSA vastuke viSayameM 'syAt nAsti' lakSita syAtnAstiko spaSTa karatA hai zrI pro. jI. Ara. jainane hotA hai| apanI pustaka CosmologyOld and New meM diyA vijJAnake kSetrama sApekSavAda siddhAta (Theory of hai| kalpanA kIjie ki do saMhatiyA 'a' aura 'ba' Relativity) kA AvirbhAva isI prakArakI vicitra (Two systems A and B) hai| jisa prakAra pUrva- pratIta honevAlI ghaTanAoM (Phenomena) se huaa| lilita relagAr3Ike udAharaNameM eka saMhati (System) mAnalIjie ki eka lambI relagAr3I hai jisake eka dUsare relagAr3I (aura usake yAtrI ityAdi) hai jo dUsarI saMhati imboMke bIca aise daravAje haM ki valatI gAr3ImeM bhI hama (System) bhUmivRkSa AdikI apekSA gatizIla hai| donoM eka dUsare Dabbeme jAkane hai| yadi relagAr3I 30 mIla saMhatiyoM (Systems) meM ApekSika gati (Relative prati ghaMTAkI gatise jA rahI hai aura relagAr3Ike sabase Motion) hai / yaha hama ThIka prakArase nizcaya nahI pichale Dabbese eka manuSya agale DabbekI ora 2 mIla prati kara sakate ki kaunaso saMhati (System) sthira hai ghaMTAkI gatise cala rahA hai to usa manuSyakI gati relakI aura kauna gatizIla / itanA nahIM jAnate hue bhI hama paTarIpara kinAreke vRkSoM ityAdikI apekSA 30+2= dekhate hai ki donoM saMhatiyoM (Systems) kI ApekSika 32 mIla prati ghaMTA hogI kyoMki 30 mIla prati ghaMTAse gati (Relative Motion) ke kAraNa eka saMhati- rela Age bar3ha rahI hai aura 2 mIla prati ghaMTAse relameM kI pTise nirdhArita kiye hue hamAre nirNaya va upadhAraNAeM calanevAlA vaha manuSya Age bar3ha rahA hai aura isa prakAra (Postulates) dUsarI saMhatiko dRSTise galata siddha hotI donoMkI gati jor3anepara hame kinAreke vRkSoMkI apekSA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda, sApekSavAya aura UrjANugAmikI 27 manuSyakI mati milatI hai / yaha pUrva sthita pravaigikI vijJAnake kSetrameM tIna maulika mApya rAziyAM (Classical Dynamics ) kA siddhAMta hai| aba (Fundamental measurable quantities) vaijJAnikoMne vicAra kiyA ki prakAzakI gatipara bhI isI mAnI jAtI hai-AyAma (length), mAtrA (mass) prakAra pRthvIkI gatikA prabhAva par3anA caahie| jisa dizA- aura samaya (time) inhIMke AdhArase sabhI prayoga meM pRthvI cala rahI hai usI dizAmeM yadi eka prakAzakI aura siddhAMta calate haiN| sApekSavAda siddhAMtake anusAra kiraNa bhI cale to usa prakAza-kiraNa (Light-ray) kI yaha tInoM rAziyAM (quantities) sApekSa (Relative) gati sAdhAraNataH prakAzakI gatikI apekSA adhika honA mAnI jAne lagI haiN| Adhunika vijJAnake prayogoMse spaSTa caahie| (sAdhAraNataH prakAzako gati eka lAkha chiyAsI siddha hotA hai ki AyAma (length) sApekSa hai| jaise eka hajAra mIla prati sekaMDa hai|) prakAzakI gatipara pRthvI- vastukI lambAI 5 phuTa mApI gaI, yaha 5 kuTa lambAI kI gatike isa prabhAvako lakSita (detect) karaneke sApekSa hai kyoMki yadi mApanI (Scale) aura vastumeM lie mAikelsana aura maoNrle mahodayane apanA prasiddha prayoga sApekSa gati ho to vastukI lambAI 5 phuTa na hokara kama (Michelson and Morley Experiment) yA adhika hogii| sApekSavAdake anusAra do bindunoNkiyaa| atyanta sAvadhAnIpUrvaka kaI bAra prayoga duharAnapara kI dUrI (vastukI lambAI) gatikI dizAmeM kama ho bhI ve isa niSkarSapara pahu~ce ki prakAzakI gatikA pRthvI- jAtI hai| bAta sthUla dRSTise dekhanepara spaSTa nahIM hotI kI gatipara koI prabhAva nahIM par3atA yadyapi pUrva aura ma cAlU sarala bhASAMmeM ThIka-ThIka kahI jA sakatI sthita pravaigikI (Classical Dynamics) ke uparokta hai-kevala gaNitakI bhASAmeM hI ise hama vyakta kara siddhAtake anusAra pRthvIko gatikI dizAmeM prakAza- sakate haiN| lekina, "AyAma (length) sApekSa hai" isa kI gati adhika honA caahie| isa prayogake 'prakAzakI AdhAra para yadi hama kinhI sUkSma prAyogika pariNAmo gatipara pathvIkI gatikA koI prabhAva nahIM par3atA' isa (Experimental results) ko samajhAna (InterniSkarSako samajhAneke lie AinsTAinane apanA sApakSa- pret) kA prayAsa karate hai to hama sahI niSkarSApara vAdasiddhAMta (Theory of Relativity) prastuta kiyaa| pahu~cate hai anyathA nhiiN| isa sApekSavAda siddhAntako mUla upadhAraNA (Postulate) isI prakAra vidvAnake sApekSavAdako dRSTimeM samaya yaha hai ki yadi hama do sApekSa gatizIla (arthAt eka dUsare (Time) bhI sApekSa (Relative) hai| mAnalIjie ki kI apekSAse gatizIla) saMhatiyoM (Systems) meM alaga Aja do manuSya milate hai| isa samaya donoMkI avasthA alaga koI prayoga evaM gaveSaNA kareM to una saMhatiyoM kI ThIka 60 varSa kI hai| eka varSakA samaya vyatIta honepara sApekSagatizIlatAke phalasvarUpa donoM saMhatiyoM (Systems) ve phira milate haiN| sAmAnya dRSTise unake milaneke meM lie gaye hamAre avalokana (Observations) aura samayame kevala eka varSakA hI antara hai kintu anya dRSTiyoMpariNAma (Results) ekasamAna (Identical) nahIM se yaha antara bhinna-bhinna hai-donoM manuSyoMke viSayameM hoge| jaisAki vidyutprabhAra yukta saMghaTaka (Electri- eka varSa nhiiN| sApekSavAda kahatA hai ki jo manuSya adhika cally charged condenser) ke udAharaName pRthvI. calatA-phiratA rahA hai aura kArya-vyasta rahA hai usakI ko apekSAse saMghaTaka cumbakIya kSetra (Magnetic field) avasthA gatise tijIse) bar3hI hai aura jo bahuta kama balAutpanna nahIM karatA aura varimA (AkAza Space) kI phirA hai usakI avasthA kama gatise bar3hI hai aura isa dRSTiapekSA vaha saMghaTaka cumbakIya kSetra utpanna karatA hai| se pahile aura dUsare manuSyakI avasthAe~ eka varSa bAda sApekSavAda-siddhAMtake uparyukta niSkarSa sAmAnya dRSTise barAbara nhiiN| isa sApekSavAda siddhAMtake anusAra eka 61 vicitra aura sthUlataH samajhameM na AnevAle pratIta hote varSase adhika avasthAkA hai aura dUsarA 61 varSase kama haiM lekina vijJAnake kSetra meM hama dekhate haiM ki Adhunikatama avasthAkA / isI prakAra do sApekSa gatizIla saMhatiyoM prayogoMko ThIka-ThIka samajhanake lie sApekSavAda-siddhAMta (Systems) meM samayakI mApa (measure) ekasamAna bhanivArya hai| (identical) nahIM hogii| sApekSagatizIlatAke kAraNa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 eka saMhatimeM samayakA 1 miniTa parimANa dUmarI maMhati- mere vicArase anekAMtavAdake prathama nIna bhaMgoM-pyAn meM 1 miniTase kama yA adhika hogaa| asti, syAt nAsni aura syAt asti nAsti, kI tulanA vijJAnakI dRSTise mAtrA aura bhAra (mass and sApekSavAda siddhAMtake nirUpaNo (ideas) se isa prakAra kI weight) bhI sApekSa hai / eka vastuko yadi skanda tulA jAsakatI hai| mAna lIjie ki do saMhatiyA~ (systems) (spring balance) para bambaImeM tolA Aya aura 'a' aura 'ba' hai jo eka-dUsarekI apekSA ganizIla haiusI vastuko uttarIdhruva para tolA jAye to donoM sthAnoM- donoM meM sApekSagati (Relative motion) hai| sApekSapara mApe gaye usake bhAra (weight) me annara hogaa| vAdake anusAra ina do sApekSagativAlI maMhatiyoM bhAra (weight) kI mApa (measure) kaMvala sthAna (systems) kI apanI-apanI AyAma, mAtrA aura samaya kI apekSAse hI nyUnAdhika nahIM hotI apitu aura dUsare (length, mass and time)kI mApa (standard) pratikAraka (factors nimita) bhI bhAra (weight) hotI hai / eka sahatiko AyAma, mAtrA aura mamayakI mApakI nyUnAdhikatAmeM kAraNa hote hai| jima vastuma pravega meM dUsarI sahatikI AyAma. mAtrA aura mamayakI mApa (velocity) kama yA adhika hotA hai usakA vajana asamAna hotI hai / yadi unamese eka saMhati a nyUnAdhika ho jAtA hai| adhika pravegase calatI huI vastukA (System 'A') meM koI ghaTanA hotI hai to usa ghaTanAbhAra adhika hotA hai| aNu vijJAnake kSetra meM yaha bAta kA tIna dRSTikoNose avalokana (observation) prayogoMse siddha ho gaI hai ki yadi koI aNu (atom) kiyA jA sakatA hai| eka to vaha ghaTanA apanI 'a' sthira hai to usakI mAtrA (baz2ana mass) kama hogI, saMhanipara hI avalokina (observed) kI jA sakatI yadi usI aName pravega (Velocity) ho to usakI mAtrA hai| dUsare vaha 'a' saMhatikI apekSA gatizIla 'ba' sahati (mass) adhika ho jAyagI / yaha bAta bhI sthUla rUpase (B system) parase avalokita (observed) kI buddhigamya nahIM pratIta hotI lekina isI siddhAMtake AdhAra- A sakatI hai| isa prakArake yaha do avalokana (obserpara AinsTAinane mida kiyA ki prakRti (Matter) vations) mamAna (identical) mahI hoMge sAki UrjA (Energy) ke rUpameM parivartita ho sakatI hai aura sApekSavAdake AdhArapara Adhunika vijJAnane prayogoM dvArA prakRti aura UrmA mUlata. eka hI dravya hai| siddha kara dikhAyA hai| usI ghaTanAke viSayameM donoM pUrva UrjA (Energy)=mAtrA(mass)x (prakAzakI gati) dRSTikoNoMkA santulana karanevAle eka tIsare dRSTikoNase E - mco bhI avalokana (observation) kiyA jA sakatA hai| bora, mAtrA (mass) aura UrjA (energy) ko apanI hI saMhati 'a' kiye gaye avalokanase usa vastukA saMbaMdhita karanevAle isI samIkaraNa (E-mC) ke svavyakSetrakAlabhAvakI apekSA avalokita 'asti' rUpa AdhArapara aNuzakti (Atomic energy) aura aNu- lakSita hogaa| dUsarI sApekSagatizIla 'ba' saMhatimeM kiye bama (Atom Bomb) kA AviSkAra huA hai| gaye avalokanase usa vastukA paradravyakSetrakAlabhAvakI vijJAnake prayogoMko samajhane aura sikhAMnokA nirUpaNa apekSA sthira kiyA gayA 'nAsti' rUpa lakSita hogA aura karane meM bhI vaijJAnika loga acala aura cala saMhatiyo sosare dono avalokanI (observations) kA saMtulana (Fixed and moving systems) ke AdhArapara karanevAle dRSTikoNase usa vastukA 'asti nAsti' rUpa calate hai| eka saMhati prayogazAlA saMhati (Laboratory lakSita hogaa| system) kahalAtI hai jo darzaka (observer) kI yadi bArambhameM prastuta kiye gaye udAharaNako liyA mapekSA sthira rahatI hai aura dUsarI saMhati mAtrA-kendra jAya to usameM 30 mIla prati ghaMTAkI gatise calanevAlI saMhati (Centre of mass system) kahalAtI hai relagADIke Dabbe meM 2 mIla prati ghaMTAkI gatise calanevAle jo dazakakI apekSA gatizIla rahatI hai / inhIM vicAroMke manuSyako sIna dRSTikoNoMse avalokita kiyA jAsakatA bApArapara vaijJAnika loga prayogoMko samajhAkara siddhAna hai| eka to usI Dabbe meM baiThA huA koI anya manuSya dekhatA prasthApita karanekA prayAsa krte| hai jisakI pTise yaha manuSya lagabhaga 2 mIla prati barAkI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntabAra, sApekSavAra aura UrjANugAmikI gatise cala rahA hai| yaha usa manuSyakI apanI saMhati 'a' AvirbhAvake sAtha hI vaijJAnikoMko bahuta sUkSmarAziyA meM kiye gaye (svadamyakSetrakAla bhAvakI apekSA kiye gaye) (quantities) mApanA (measure) par3I aura bhavalokana (observation) kA niSkarSa hai (myAn isalie pUrvasthita rItiyAM (Classical Methods) asti bhNg)| umI manuSyako kinAreke kimI vRkSapara apUrNa aura aparyApta (insufficient) pratIta huI aura baiThA huA eka manuSya dekhatA hai aura apane avalokanake vaijJAnikoMko aura dUsare dRSTikoNoMkA mAzraya lenekI phalasvarUpa vaha kahanA hai ki relameM calatA huA manuSya AvazyakatA pratIta huii| eka choTese pudgalakaNa (Partilagabhaga 30+2=32 mIla prati ghaMTAkI gatime cala cle of matter) meM asaMkhya aNu (atoms) hote hai rahA hai| yaha paradravyakSetrakAlabhAvako apekSA kiye gaye aura imalie aNavijJAnameM eka kaNake asaMkhya aNuoMkI arthAt 'a' maMtikI apekSA gatizIla mahati 'ba' meM kiye kriyA (behaviour) ko samajhanake lie sAMkhyikIya gaye avalokanakA niSkarSa hai (myAna nAmni bhg)| ina do rIniyAM (Statistical methods) kA prayoga karanA dRSTikoNAMkA mamanvaya karake eka nIsare dRSTikoNase jo Avazyaka hai| abalokana (observation) kiyA jAyagA vaha ina mAnalIjie ki hama eka aThannI uchAla rahe hai to nIce donoMse bhitra niSkA degA / yaha anekAMnakA myAna amti AnaMpara vaha cina par3egI yA paTa isa viSayaka saMbhAvanApara nAmni bhaMga kahA jAsakatA hai|| yadi hama vicAra kareMno spaSTa hai ki cina yA paTa giranekI eka dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jisa prakAra barAbara saMbhAvanA hai / lekina, vAstavika ghaTanAmeM yadi dekhAanekAntavAdameM "asti", "nAsti" Adi bhaMgoMkI paribhASA- gayA ki vaha paTa girI to cita giranekI hamArI saMbhAvanA meM sva-para (apane aura dUsare) dravyakSetra kAlabhAvakI (probability) galata ho jAtI hai| isI prakAra yadi apekSAkA nirdeza hai usI prakAra mApekSavAdameM apanI va hama 50 bAra aThannI uchAlaM to sAdhAraNata. saMbhAvanA yaha dUsarI saMhatiyoM (Fixed and moving systems) hai ki vaha 25 bAra cita giregI aura 25 bAra paTa giregI ke AyAma yA kSetra (length), mAtrA yA dravya (mass) lekina aimA bhI ho sakatA hai ki vAstavamai 50 bAra aThannI va samaya yA kAla (time) kA nirdeza kiyA jAtA hai uchAlanepara 30 bAra yA 80 bAra bhI vaha cita Ave aura aura inhI apekSAyose vicAra kiyA jAtA hai| anekAMta- kevala 20 bAra yA 10 bAra paTa Ave, isalie yaha vAdake 'bhAva' zabdakA paryAyavAcI avazya sApekSavAdama nahIM jAnate hue bhI ki cita yA paTa AnekI barAbara sambhAvanA miltaa| (maMbhava hai ki uttaravartI anusandhAnameM bhAvake hai hameM nizcaya nahIM homakatA ki inane bAra hI vaha paTa paryAyavAcIkI bhI AvazyakatAkA vaijJAnikoMko anubhava ho|) giregii| jAnakI imI anizcitatAke kAraNa asaMkhya aNuoM svadravyakSetra aura kAla usa saMhatise sambaddha mAtrA, AyAma kI kriyAke anamaMdhAnameM mAMgyakIya roniyAM (Statistical va samaya (mass, length and time) hai jisameM vastu methods) apanAnI par3atI hai| sthira (fixed) hai jo vastukI apanI mahani hai aura isI prakAra jJAnakI anizcitatAke mitikA Azraya paradravyakSetra aura kAla uma maMhatima mambaddha mAtrA, AyAma hame Adhunika aNuvijJAnakI mUkSma ghaTanAoke sambandhame va mamaya (mass, length and time) hai jo pahilI lenA par3anA hai kyoki amasya aNuokI kriyAkA adhyayana mahanikI apekSA gatizIla hai| vizleSaNa karane mamaya unake viSayameM hama upasAdita vijJAnakI dRSTime anekAMtavAdaka myAna avaktavya Adi (approximate) lagabhaga jJAna hI prApta kara sakate hai / bhagoMko mamaaneke lie vijJAnakI eka aura Adhunikanama unakaM viSayameM nizcaya (absolute) jJAna prApta karanA gaNita praNAlI UrjANugAmikI (Quantum Mecha- asaMbhava hai--yahI nizcayanayakA dRSTikoNa bora mahodaya nics) ke AdhArabhUta siddhAMtoMpara dRSTipAta karanekI (Bohr) ke sapUrakatva siddhAMta (Complementary AvazyakatA hai / ima zatAndike AraMbhanaka sthalamApo Principle) meM digdarzina hai| maMpUrakatva middhAta yaha hai (measurements) ke sambandharma vijJAnake middhAMtoke ki aNuvijJAnake kSetrama honevAlI paTanAbhoke viSayameM hama AdhAraparame hI niSkarSa milane rahe lekina aNuvijJAnake nizcina satyako nahIM jAna sakate / kevala itanA kahA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 - janezAnta jAsakatA hai ki amuka dRSTakoNako dhyAnameM rakhane hue yaha saMbhAvya (probable) niSkarSa hai aura nizcaya satya (absolute truth) jAnaneke lie hameM isa prakArake vibhinna dRSTikoNoMke saMbhAvya niSkarSokA samanvaya karanA hogA / vaijJAnikoMko aNuvijJAna sambandhI siddhAntoMmeM UrjAgAmikI ( eka vizeSa prakArakA sUkSma gaNita jise Quantum Mechanics kahate hai) ke prayogakI anivAryatAkA nimna khojIke kAraNa anubhava huA / jaimA ki pahile saMketa kiyA gayA hai ki prakAza sambandhI kucha prayogoMko samajhane ke lie taraMgavAda ( Wave Theory of light) kA Azraya lenA par3atA hai aura kinhI prayogoM kI dRSTi se prakAzake viSaya meM aNuvAda (Corpuscular Theory of Light) siddha hotA hai; * usI prakAra prakRti (Matter) yA pudagalake sambandha meM eka vizeSa prakArake prayoga (Experiments) vidyuta - vyAbhaMgaprayogoM (Electron Diffraction Experiments) ke dvArA yaha siddha hotA hai ki kinhI paristhitiyoM meM sUkSma pudgala kaNa taraMgoM jaisI kriyA karate haiN| ina prayogoM ko samajhAne ke lie Avazyaka hai ki hama pudagala kaNoMse maMcalita ( associated) kinhI taraMgoM (Waves) ko mAnakara cale aura tabhI una prayogoMke pariNAma ( Experimental Results) ko samajhAne ( interprot) meM hama saphala ho sakate hai / yadyapi, vastutaH pudgala kaNoMke sAtha koI taraMgeM saMvalita nahI hai aura kevala prayogoMme mahI niSkarSa nikAlanekI kriyAmeM hI hama yaha mAnakara calate haiM ki unake sAtha koI taraMgeM saMvalita hai / ima prakArakI vicAra praNAlI aura sUkSma gaNita jime UrjANugAmikI yA taraMga gAmikI (Quantum Mechanics) yA (Wave Mechanics) kahate hai, anekAntabAdake avaktavya, asti avaktavya ityAdi sUkSma aura gUr3ha bhaMgoMkI koTime A sakate hai / aura bhI, yadi hama UrjANugAmikI (Quantum Mechanics) ke mUla AdhAroMmeMse eka anirdhAriNa * prakAza taraMgavAdake anusAra yaha mAnate hai ki prakAza taraMgoMke rUpameM calatA hai aura aNuvAdake anusAra prakAza UrjAoM (prakAzake aNuoM) kI dhArA hai aisA mAnate haiM / [ varSa 11 siddhAnta ( Indeterminacy Principle yA Uncertainty Principle) kI aura dRSTipAta kareM to hameM Adhunika vijJAnake kSetrameM avaktavyakA sundara bhASya mila jAtA hai| mAna lIjie ki hama eka aisA apUrva aura Adarza (Ideal) prayoga (Experiment) karate haiM jisameM ki hama eka aNu (atom) kI UrjA ( energy) aura samaya (time) ko nizcayataH ThIka-ThIka ( most precisely) mApanekA prayAsa karate hai / aba aNu bahuta choTA hotA hai aura hamAre mApaneke yantra va sAdhana umapara prabhAva DAlate hai jisame ki usakI UrjA ( energy) nyUnAdhika ho jAtI hai aura isakA yaha phala hotA hai ki hama jisa rAzi (Quantity) ko mApa rahe the, hamAre prayogake phalasvarUpa vahI nyUnAdhika ho jAtI hai aura hamArI UrjA ( energy) aura samaya (time) ko nizcayataH ThIka (precisely ) mApanekA prayoga aMzataH asaphala ho jAtA hai / isa asaphalatAkA kAraNa hamAre yantroM evaM sAdhanoMkI aparipakvatA nahI apitu jisa para hama prayoga (Experiment) kara rahe the usa saMhati (system) kI sUkSmatA hai / vaha itanA sUkSma hai-uma saMhati meM koI aisI Antarika vizeSatA ( something inherent ) hai ki hama usake viSaya meM nizcina, pUrNa eva sahI (Precise) jJAna prApta nahI kara skte| yahI hAisenabarga mahodaya kA anirdhAraNa siddhAnta (Heisenberg's Uncertainty Principle hai jo kahatA haiM ki vastuke viSayameM hama kevala apUrNa, ekAMgI aura upasAdita (approximate) jJAna prApta kara sakate he bilkula ThIka jJAna (Precise Knowledge) prApta nahI kara sakate / udAharaNArtha yadi hama yaha jAnanA cAhe ki eka sunizcita samayameM eka aNukI UrjA ( energy) kitanI hogI to kevala hama saMbhAvya va upasAdita (approximate) rUpase hI UrjAkI mAtrA jAna sakate hai, nizcita nahI kaha skte| yahI anekAntavAdakA syAta avaktavya nAmaka bhaMga hai jo kahatA hai ki vastu svarUpakI gahanatA evaM sUkSmatAke kAraNa usake viSayameM nizcaya satyakA kathana sambhava nahI / eka anya dRSTikoNase bhI anekAntavAda, sApekSavAda evaM UrjAzugAmikI (Quantum Mechanics) kI tulanA sambhava hai / sAmAnyataH sApekSavAdakA prayoga Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa anekAntavAda, sApekSavAda aura UrjANugAmikI 251 Ckiye binA hI kevala UrjANugAmikI (Quantum vity and Quantum Mechanics) aura Mechanics) kA prayoga kiyA jAtA hai, lekina kinhIM anekAntavAdake tulanAtmaka adhyayanase yaha bhI saMbhAvanA hai ki aNuvijJAna sambandhI samasyAoMko sulajhAne-samajhaneke vijJAnake kSetrameM sApekSavAda (Relativity) aura UrjANulie sApekSavAdI UrjAgugAmikI (Relativistic gAmikI (Quantum Mechanics) ko jo alaga Quantum Mechanics) kA prayoga kiyA jAtA alaga mUlasiddhAMtoM evaM upadhAraNAoM (Fundamental hai| isa tathyake prakAzameM yadi anekAntavAdake sAta principles and postulates) ke AdhArapara prastuta bhaMgoMkA gahana anuzIlana evaM manana kiyA jAya to sambhava huI haiM, unheM eka hI siddhAMtakI samAna bhUmikApara sthApita hai ki hama sAdhAraNa UrjA gugAmikI (Quantum kiyA jAsake jisa prakAra ki syAdvAdake sAtoM bhaMga eka hI Mechanics) ko syAt avaktavyakA paryAyavAcI siddhAMtakI pRSThabhUmikA para aMkita haiN| siddha kara sakeM aura sAtha hI jisa prakAra pichale pRSThoMme sApekSavAda evaM UrjANugAmikI (Quantum syAt asti, syAt nAsti evaM syAt asti nAstikA Mechanics) kI utpatti (pudgala Matter and sApekSavAdI dRSTikoNa (Relativistic point of energy) ke sUkSma adhyayanase huI hai aura anekAntavAda view) se digdarzana karAnekA prayAsa kiyA gayA hai. usI AdhyAtmika dRSTikoNase utpanna jJAnapipAsAkA pratiphala hai; prakAra syAt asti avaktavya, syAt nAsti avaktavya aura lekina, mUlataH donokA dArzanika AdhAra eka hI pratIta syAt asti nAsti avaktavyako sApekSavAdI UrjANu- hotA hai / syAdvAda AdhyAtmika pRSThabhUmikAmeM vastukA vizlegAmikI (Relativistic Quantum Mecha- SaNa karatA hai aura mApekSavAda vaijJAnika dRSTikogoMse kevala nics) kI dRSTise digdarzita kiyA jA ske| pudgala (Matter and energy) ke viSayameM vastu-satya___ anekAntake syAt asti avaktavya Adi bhaMgoMko kI sApekSatA pradarzita karatA hai / syAdvAdakA kSetra pramukha sApekSavAdI UrjANugAmikI(Relativistic Quantum rUpase AdhyAtma darzana hai vaha kevala udAharaNa deneke lie Mechanics) kI bhASAmeM vyakta kara sakaneko saMbhAvanAkI vyavahArakA Azraya letA hai kintu sApekSavAda vyavahArake ora isa dRSTise bhI saMketa milatA hai ki sApekSavAdI UrjANu- udAharaNoMse calakara Age vaijJAnikasatya(Relative truth) gAmikomeM kinhIM prayoga sidva ghaTanAoM (Experimental ke gharAtalapara dArzanikatAse vastu satya (absolute Phenomena) ko samajhAne (interpret) ke lie truth) kI ora bar3hanekA prayAsa karatA hai / syAvAda isa yaha upadhAraNA (postulate) mAnakara calate hai ki saMpUrNa prakAra ucca dArzanika pRSThabhUmikAse vyavahArake dharAtalako varimA (AkAza space) me RNaUrjAyukta vidyudagu dekhatA hai aura sAkSavAda vyavahArakI nIvapara vaijJAnika sApekSa (negative energyelectrons) pUrI taraha bhare hue satyakI AdhArazilAse vastu-satyake darzanakI ora unmukha hai aura jaina dharma bhI mAnatA hai ki loka (space) kA eka-eka hai| isa prakAra hama dekhate hai ki donoM do vibhina daSTipradeza (iota) pudgala paramANuose bharA hai| yadyapi, loka vinduoMse calakara eka hI dArzanika bhUmikApara milate hai| kisa prakArake pudgala paramAguoMse bharA hai aisA koI noTa:-pAribhASika zabdoMke lie DA. raghuvIrake saMketa nahI kiyA gayA hai jaisA ki sApekSa UrjANugAmikI AGgala bhAratIya koSakA upayoga kiyA hai / jainadharmake (Relativistic Quantum Mechanics) meM mAnate pudgala zabdameM prakRti (Matter) aura UrjA (Energy) hai ki varimA (AkAza space)meM RNa UrjAyukta vidyudaNu donoM hI gabhita mAnakara calA gayA hai kyoMki Adhunika (Negative energyelectrons) bhare hue hai| vijJAna (Matter) aura (Energy) ko eka hI dravyakI isa prakArake sApekSavAda va UrjAgugAmikI (Relati- do paryAyeM mAnatA hai / - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara paM0 daulatarAmajI ( paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) kavivara paM0 daulatarAmajIkA janma saMvat 1850 yA tattvaciMtana, sAmAyika aura siddhAntazAstroMke svAdhyAya 1855 ke madhyavartI samayameM sAsanI ji. hAtharasameM huA jaise prazasta kAryoM meM vyatIta karane lge| thaa| Apake pitAkA nAma 'ToDaramalla' thA / ApakI jAti ApakA saiddhAntika jJAna baDhA car3hA thA aura Apako pallIvAla yA pAlIvAla thI aura gotra thA gaMgIrIvAla; tattvacarcA karanemeM khUba rasa AtA thA, vastutvakA vivecana parantu Apa 'phatahapuriyA' nAma se ullekhita kiye jAte the| karate hue unakA hRdaya pramodabhAvanAse paripUrNa ho jAtA ApakA vivAha seTha cintAmaNijI alIgar3hakI suputrIke thaa| bIcameM zrotAoke prazna honepara unakA uttara bar3I sAtha huA thA, usase Apake do putra bhI hue the| jinakA hI prasannatAke sAtha dete the, zrotAjana unake santoSajanaka janma saMvat 1882 aura 1886 meM huA thaa| unameM bar3e putra- uttaroko sunakara harSita hote the aura unakI madhuravAnIkA kA nAma TIkArAma thA aura jo kucha samaya pahale lazkara pAna bar3I bhakti aura zraddhAke sAtha karate the / Apane vastumeM rahate the| aura choTA putra asamaya meM hI apanI strI aura tattvakA maMthana kara usame se jo navanIta rUpa sAra athavA eka putrIko chor3akara paralokavAsI ho gayA thaa| thor3e dina pIyUSa nikAlA usakA anubhava ApakI saM0 1891 meM bajAjIkA kArya hAtharasameM karaneke bAda karmodayavaza Apa racI jAnevAlI eka choTI-sI kRti chahaDhAlA se hI ho jAtA alIgar3hameM rahane lage the| saM0 1882 yA 83 meM mathurAke hai| isa graMthakA paricaya Age diyA jaaygaa| suprasiddha seTha rAjA lakSmaNadAsajI sI. AI. ke pitA seTha Apane apane jIvanako AdhyAtmika sAMce meM DhAlanemanIrAmajI paM0 caMpAlAlajIke sAtha kAraNavaza hAtharasa gaye, kA prayatla kiyaa| AdhyAtmika granthoMke adhyayana manana evaM vahAM unhoMne mandirajImeM kavivarako mommaTasArakI parizIlanase ApakA jIvana hI badala gayA, usameM navacetanAsvAdhyAya karate hue dekhakara bahuta hI khuza hue aura unhe kA jAgaraNa huA aura usake dhuMdhale prakAzameM ve apanI apane sAtha mathurA le Ae aura vahAM unheM bahuta Adarake bhUlI huI usa AtmanidhikA darzana pAneke lie utkaMThita sAtha rakkhA; parantu paDitajIko vaha bhogopabhoga sampadA hone lge| samatA bhAvoMkA cayana karaneke sAtha ve zArIrika bharucikara pratIta huI, phalasvarUpa ve kucha dina bAda vahAse ceSTAoMko kendrita kara mana aura vacanako bhI jItane evaM lazkara aura bAdako sAsanI apanI janmabhUmimeM A ge| vazama karaneke sudRr3ha prayatnameM laga gae / AtmanindA aura aura sAsanI se alIgar3ha Akara chITeM chApanekA kArya karane gahaske sAtha ve AtmanirIkSaNa karanekA prayatna karate the lage / chamAIkA kAma karate hue bhI Apa apane vidyAbhyAsa aura usase jJAta doSokI tarapha dRSTi DAlate tathA unake kA anurAga kama na kara sake, aura caukI para jainasiddhAnta- zodhanake sAtha-sAtha bhaviSyameM unase vacanekA buddhipUrvaka ke graMtha rakhakara chapAIkA kAma karate hue bhI 50 yA 60 pUrA-prayatna bhI karate the| kabhI 2 ekAnta sthAnameM baiThakara padya rojAnA kaNThastha kara lenA ApakA dainika kartavya thaa| vastusthitikA vicAra karate samaya zarIrake svarUpapara Apa saMskRtake acche vidvAn the aura ApameM viveka thA tathA dRSTi DAlate aura vicArate ki yaha zarIra ghinAvanA haijainasiddhAntake parijJAnakI thI balavatI bhAvanA usa samaya malase pUrita hai, jar3a hai, mAtA pitAke raja aura vIryase Apake kucha pUrvakRta karmakA azubhodaya thA jise Apane niSpanna hone vAlI mala phulavArI hai / hAr3a mAMsa aura nasAviveka aura dhairyake sAtha shaa| kucha dinoMke pazcAt paMDitajI jAlakI raktaraMjita lAla kyArI hai, carmase mar3hI honeke alIgar3hase dehalI A gae aura dehalImeM sAdharmIvAtsalya kAraNa Upara se sundara-sI pratIta hotI haiN| parantu dhana premI sajjanoMkI goSThIko pAkara apanA adhikAMza samaya aura dharma curAne vAlI hai, sveda ( pasInA) meva Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa] (carabI) aura kaphako aura kaphako bahuta duHkhadAyI tathA madaroga-rUpI sarpako piTArI hai| jitanI jitanI candanAdi pAvana vastuoMkA isase samparka evaM saMyoga huA una sabako isane apavitra aura vikRta banAyA hai| jabataka isa azucizarIrakA saMyoga rahatA hai tabataka yaha bAtmA saMsArarUpI rogase grasita rahatA hai / aura AzA pAzameM bandhakara apaneko karma bandhana se bAMdhanekA prayatna karatA rahatA hai / aura jisa taraha makar3I apane hI muMhase nikale tantujAlase bandhakara apane prANoMko bhI kho baiThatI hai / kintu jaba isa zarIrakA sarvathA viyoga ho jAtA hai--dhyAnAdike dvArA jaba AtmA janma maraNAdirUpa viSamadoSoM ko jalA detA hai, unakA AtmAse aisA Atyantika vichoha kara detA hai ki phira ve bhaviSya meM usa ora jhAMka bhI na sakeM-taba AtmA apane svarUpako pA letA hai| isI kAraNa vidvAna loga usase mamatA nahI karate ; kintu vaha mUDha puruSoMko pyArI lagatI hai--ve rAtadina usako hI puSTa karane aura use sApha sutharA banAne ke prayatna meM lage rahate hai ve apane svarUpa kI ora kabhI dRSTi pasAra kara bhI nahI dekhte| jina jIvoMne isa zarIrako hI puSTa karanekA prayatna kiyA hai--usIkI sevAmeM apanA sarvasva arpaNa kiyA hai ve hI doSI hue aura unhoMne hI bhava-paramparAke aneka asahya kaSTa bhoge aura bhoga rahe haiN| parantu jina vivekI puruSoMne isa jar3a zarIrake rahasyako jAna kara tapazcaryA aura AtmadhyAnake dvArA usakA zoSaNa kiyA hai unhone hI svAtmopalabdhirUpa amRtakA pAna kiyA hai aura kara rahe hai isa taraha kavivara apane zarIrakI sthitikA vicAra karate hue aura apaneko sambodhita karate hue kahate hai ki he daulatarAma yaha zarIra indradhanuSa, zaradaRtuke bAdala, aura pAnIke bulabuleke samAna zIghra hI vinaSTa hone vAlA hai tU isa zarIrase apanI caitanya AtmAko bhinna jAnakara samatAkA dhArI bana--sva-para-vairI rAga-dveSa rUpa vibhAva bhAvoMkA parityAgakara jo terI AtmaniSike ghAtaka haiN| kavivara paM0 daulatarAmajI - anya kisI dina AtmasvarUpa para dRSTi DAlate hue paMcedviyoMke viSaya aura una viSayoMta hone vAlI ratise hAnikA vicAra kara unase viraktidvArA Atmarasake AsvAdana kI mahimAkA dhyAna karate hue evaM apaneko samajhAte hue manameM kucha gunagunAte hue kavivara kahate hai 253 "ava adbhuta puNya upAro, kulajAta vimala tU pAyo / bAteM suna sokha sayAne, vivayanisA rati mata ThAre // jAne kahA rati vizvameM ye vizma-viSadhara samo yaha deha marata ananta inako syAga Atama-rasa patra / yA rasa rasika jana vase ziva aba bareM puni basi haiM sahI // 'daula' svaraci para viraci sataguru zIla ura mita para yahI / / he daulatarAma ne mahApuSyase uttama kula aura ucca jAtimeM janma liyA hai| karmodayase zarIrako sukha kara sAtArUpa sAmagrIkA bhI tujhe lAbha huA hai, aura paMcendriyoM ke viSayoMke yogya bhogya sAmagrIkA saMyoga bhI milA hai / yadyapi tU catura hai parantu to bhI tU unameM saMlagna hokara kadAcit apaneko na bhUla jAya, ataH yaha sIkha suno, paMcendriyoMke viSayoMmeM rati mata karo, kyoMki ye viSaya viSama viSadharake samAna hai-- viSadharake usanese isa zarIrakA eka bAra nAza hotA hai kiMtu inake sevanase isa zarIrakA ananta bAra vinAza hotA hai / ataH terI bhalAI isImeM hai ki tU inakA tyAga kara nijAtma-svarUpakA vaha adbhuta rasa cakha / jisa svAnubhavarUpa rasake rasika jana karma kalaMka rUpa 'antara' bAhya kAlimAko jalAte haiM-vinaSTa karate haiM aura svarUpako prApta karate haiM-muktike adhikArI banate haiN| bane haiM, aura bneNge| ataeva t para ratikA tyAgakara svarUpAnubhava me rati kara -- nijAtmAke dhyAna dvArA sva-parakA svAmI vana yahI sat gurukI sIkha hai jise tU sadA hRdayame dhAraNa kara / tU apane dilakI kapATI khola, aura apane zAyaka bhAvakI ora dekha terA svarUpa karmako daladalase lipta hai yaha vikRta aura azAnta ho rahA hai usase nikalaneke liye chaTapaTA rahA hai| tU jJAnI hokara aura bar3I kaThinatAse isa mAnava janmako jinadharmako pAvana gaMgAmeM avagAhana kiye binA hI viSayoMkI lAlasAmeM kho rahA hai jisa taraha maNike amUlya mUlyako na samajha kara koI mUrkha use samudrameM DAla kara pIchese pazcAttApa karatA hai rotA aura vilApa karatA hai; parantu vaha maNi punaH hAthameM nahI mAtA usI taraha yadi ne bhI yaha nara bhava yoM hI kho diyA, samyagdarzana rUpa maNiko prApta nahIM kiyA, to tujhe bhI kevala pazcAttApako bAhameM jalanA aura kaSTa uThAnA hogaa| phira pachatAnese kyA lAbha ho sakatA hai ! anya kisI dina dhyAna mudrAyeM avasthita kavivara AtmasvarUpakA cintana karate hue jJAnAnandamaya paramAtma Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 amekAta [ 11 svakapakA aura unake ananta guNoMke vicArameM nimagna hue idhara-udhara ghUma rahA hUM aba merA kyA kartavya hai / ina guNAnurAgake bAvegako na roka sake, aura bhakti-udrekameM cakSurAdi iMdriyoMse meM jo kucha bhI dekhatA jAnatA hUM vaha kaha utthe| merA rUpa nahIM, jo kucha mujhe dIkha rahA hai vaha saba pudgalakA tumabaha patita supAvana kIne, kyoM na haro bhava saMkaTa mere| parikara hai, pariNAma hai aura jar3a hai, mai bhUlase use hI prama urASiharazama-samAdhi, kara bola bhaye tumare mvcere|| AtmA samajhatA thA, mai caitanya dravya hUM, aura merA he jineMdra ! Apane karma samUhakA nAza kara usa svabhAva jJAtA-dRSTA hai| unameM rAga virodha karanA vItarAga nijAnanda nirAkula Anandako prApta kiyA hai| merA kArya nahI aura na vaha kabhI merA svarUpa ho hI sakatA hai| aura ananta jIvoMko usa mArgakA pathika banAkara-AtmA- merI AtmAke ahita karane vAle viSaya aura kaSAya hai| ke vAstavika cidAnanda svarUpakA bhAna karAkara bhava duHkha- mai inameM pravRtti karake hI duHkhakA pAtra banA huuN| jaba eka se unmukta kiyA hai| jinhoMne ApakI zaraNa grahaNa kI hai, eka indriyake viSaya prANa ghAtaka hai taba pAMco iMdriyoMke viSaya unhoMne janma jarA-maraNa rUpa bhayaMkara rogoMkA nAza kara kina-kina aniSToMke janaka aura dukha dAI na hoMge yaha kalpanA aja-ajara aura amaratA prApta kI hai| aura jinhone bhI amita dukhakA kAraNa hai' isI taraha AtmAkI kalmaSaApakI zaraNa chor3a dI hai ve caturgati rUpa saMsArame bhramaNa karate pariNati saMsAra-vyAdhiko baDhA rahI hai| hue mahAn vipadAoMke pAtra bane hai / Apa hI sasArI jIvoke yaha sakaSAya pariNati hI karmabaMdhako sudRr3ha aura sarasa hitaiSI evaM akAraNa bandhu hai dayAlu hai, ahisA rUpa parama- banAtI hai jisase merA AtmA karmabaMdhanase nahI chUTa bAkI pUrNa pratiSThAko prApta hue hai mujhe cirakAlame vidhi paataa| sAsArika viSaya aura yaha kaSAyabhAva hI bandhakarAla-kAla rUpI kAla ghere hue hai, ataH Apa mere dukhoMko paramparAke janaka aura atyanta duHkhadAyI hai| merI jJAnarUpazIghra TAlanekA prayatna kIjiye / saMzaya vibhrama aura moha rUpa nidhike ghAtaka hai| ataH mai buddhipUrvaka inameM pravRtta na hoU tridoSoMne mujhe saMsAra vaname bhaTakAyA hai, dukhI kiyA hai, isI me merA hita hai| yadi kadAcit binA kisI prayatnake aura mai una doSoMkI kusaMgatise apane svarUpako bhUla gayA hU ye vibhAva bhAva udita bhI ho jAyeM to bhI mai unameM rAgapara mai AtmAkI kalpanA karane lagA, rAga-dveSa rUpa upAdhi- virodha rUpa pravRttiko jamanekA avasara na dUM yahI merA purubhAvoMko apanA svarUpa -samajha aura mohamadakA pAna kara pArtha hai| he jinendra yahI merI baha vedanA hai jo mujhe becaina kiye paMceMdriyoMke viSayoM meM cirakAlase mAna rahA, aura duHkhakA pAtra detI hai / ataHApa vaha mubuddhi dIjiye athavA Apake sAnidhyabanatA rahA / Aja maiM bhAgyodayase ApakA darzana pAkara se merI AtmAme vaha atmabala jAgrata ho jisase mai karmacirakAlake usa bhArI satApako bhUla gayA-mujhe bhUlI bandhanase usI taraha apaneko judA karaneme samartha ho sakU huI usa nija nidhikA darzana huA, jise maiM aseMse pAnekA jisa taraha myAnase talavAra alagakI jAtI hai| he vItarAga icchuka thA, mujhe aba yaha nizcaya ho gayA ki Apa hI mere vijJAnadhana! bhava duHkhase unmukta karane meM Apa hI mere bhavadukha meTane meM samartha hai-janma-jarA-maraNa rUpavedanAse nimitta kAraNa hai ApakI vaha prazAnta mudrA mujhe sva-para unmukta kara sakate hai, ataH mujhe vaha upAya batalAiye jisase svarUpake pichAna karane meM nimitta huI hai / aba merI AtmA meM karmako usa mahAsenAkA damana karane meM samartha ho skuu| meM zivarAhake lAbhako AkAMkSA huI hai-maiM samyagdarzana, mujhe saMsArake anya kisI vaibhava aura bhava-sukhokI bAchA nahI samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa Atmanidhike prApta hai, aura na usa vAchAko Apa pUrA hI kara sakate hai / kyoMki karanekA abhilASI huA hU-hiMsA aura rAgadveSAdi rUpa Apa akiMcana aura vItArAgI hai, karmajayI aura samatAke asayama bhAvomeM merA utsAha kSINa hotA jA rahA hai| sAMsAAkAra hai maine unakA ananta paryAyoMmeM upabhoga kiyA hai, parantu rika bhoga bhujaMgake samAna duHkhada pratIta hote hai| unakI unase tRpti nahIM huii| ulTI merI tRSNA bar3hatI hI gayI aura abhilASA dUra karaneke lie to tIna lokakI saMpadA bhI maiM cAha-dAhakI bhISaNa jvAlAmeM jalatA rahA hU / aba mujhe thor3I hai| jinhone usase mamatA tor3I, hI sukhI hue haiM tujhe apanI cira bhUlakA patA calA hai maiM kauna hUM kyA merA rUpa bhI sukhI honA hai to tU bhI vahI prayatna kara / dhyAna aura hai, aura merA sthira bAsa kahAM hai ! mai kisa kAraNase samAdhike dvArA karmamalako jalAne yA nAza karanekA prayatna Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pirala-1] kavivara paM0aulatarAmajI kara / jJAna aura vairAgya hI hitakArI haiM aba mujhe apanI usa gahana tattvoMkA sarala evaM saMkSepameM jo navanItAmRtarUpa sAra AtmanidhikA bhAna ho cukA hai| isIkAraNa maine ApakI nikAlA gayA hai vaha hRdayasparzI, aura gambhIra hai tathA antazaraNa grahaNa kI hai Apa jaisA saMsArameM patitatAra nahI sunaa| stalako nirmala hI nahIM banAtA, kintu vaha samatA aura ataeva merI yahI aradAsa hai ki merA phira bhavavAsa na ho| AtmakartavyakI ora bhI AkRSTa karatA hai| he daulatarAma ! tU puNya pApake phalameM harSa-viSAda kyo karatA kavivara daulatarAmajIne tIsarI DhAlake 15 veM chandameM hai-kSaName rotA aura kSaNameM haMsatA hai-nija kartavyako antarAtmA aviratasamyagdRSTikI Atma-pariNatikA ullekha kyo nahI saMbhAlatA aura saMyamarUpI jala lekara apane karate hue likhA hai:-- kalimalako kyoM nahI dhotA? isa taraha kavivara svarUpa- doSa rahita guNa sahita suSI je, samyakadarza sarva hai| ciMtana karate hue apanI AtmAko bAra-bAra sambodhita kara carita mohavaza leza na saMjama, pai suranAtha jaja haiN| svaparameM rahaneke lie sAvadhAna karate dekhe jAte haiN| unakI gehI paM gRhameM na ra jyoM jalameM bhitra kamala hai| AdhyAtmika padAvalI unakI nirmala AtmapariNatiko nagaranAriko pyAra yathA kA-ye meM hema amala hai // 15 // abhivyaMjaka hai| unhoMne jo apanI AtmabhAvanA vyakta kI jo buddhimAn puruSa paccIsa doSose rahita aura samyahai usakA nirdazana nimna padase hotA hai :-- katvake niHzaMkatvAdi ATha guNa sahita samyagdarzanase zobhAyamere kaba hai hai vA dina ko su-ghrii|| mAna hai / yadyapi caritra mohanIya karmake udayase vaha lezamAtra tana vina basana asana vina banameM, nivasoM nAsAdRSTi parI bhI sayama dhAraNa nahIM karatA-usake saMyama dhAraNa karanekI puNyapApa parasoM kaba viracoM, paracoM nijaniSi cir-visrii| hRdayameM utkaTa bhAvanAyeM udita hotI rahatI hai parantu to bhI taja upAdhi saji-sahaja-samAdhI, sahoM dhaam-himmeghshro|2 caritramohanIya kI 21 prakRtiyoMke udayase usako Atmakaba thira joga gharoM aiso mohi, upalajAna muga khaajhrii| pariNati makAnake Upara sthita dhvajAke samAna cacala rahatI dhyAma-kamAna-tAna anubhava-zara, kAdina chedoM moha aro // 3 hai isI kAraNa vaha apanI bhAvanAko mUrtarUpa dene meM asamartha kaba taNa kaMcana eka ginoM aru, maNijar3atAlaya labarI / rahatA hai to bhI vaha apanI nirdoSa AtmadRSTike kAraNa 'daulata' sataguru carana seva jo, puravaM Aza maha hamarI // 4 devendroMse pUjita hotA hai| vaha gharame rahatA huA bhI jalameM isa taraha kavikA AdhyAtmika pada saMgraha unakI Anta- kamalake samAna alaga rahatA hai. usame usakA rAga nahI rika- nirmalatA aura AtmAnubhavako sarasa bhAvanAkA hotA / gharamai usakA prema nagaranArI (vezyA). ke samAna pratIka hai| AdhyAtmikatAkA vaha madhurarasa unake pada-padameM hotA hai jisa taraha vezyAkA prema paise para hotA hai puruSa samAyA huA hai| sAtha me deha-bhogokI ni sAratAko vyakta para nahI, isI taraha samyagdRSTikA prema apanaM AtmalakSyapara karate hue nirvedabhAvanAkA janaka hai| use paDhate hI AtmA eka rahatA hai, gRhAdi para vastuose nhii| athavA kIcaDame paDA prakArake AnandameM lIna ho jAtA hai jo anirvacanIya hai| huA sonA jisa taraha nirmala rahatA hai phira usameM kAlimA ApakI dUsarI kRti chahaDhAlA hai jise par3hakara pAThaka kA praveza nahI ho pAtA, usI taraha samyagdRSTi bhI gharameM nijAnandarasame magna ho jAtA hai, usakA hRdaya Ananda-vibhora basatA huA bhI udAsIna hI rahatA hai| ho uThatA hai aura vaha kucha samayake lie apaneko sarvathA caturtha DhAlame kavine samyagjJAnake mahatvako prakaTa karate bhUla jAtA hai tathA apane cidAnanda svarUpakA smaraNa Ate hue tattva abhyAsakI preraNAke sAtha jJAnake doSoke tyAgakA hI use jAnane aura prApta karaneke prayatnameM laga jAtA hai| saketa karate hue manuSya paryAya uttama kula aura jinavANIkavivara daulatarAmajIne isa kRtimeM-chahaDhAlo, cAlo ke zravanako 'sumaNi' jyo udadhi samAnI' ke samAna durlabha athavA chandoMmeM jIvakI cAha, caturgatike duHkha, unakA batalAyA hai / sAya hI karmodayase prApta vaibhava aura rAjyAdi kAraNa, sukhakA svarUpa aura sukhaprAptike kAraNoMke sAtha sAmagrI AtmAke kisI kAma nahIM AtI kintu jJAna jaba duHkhose chuTakArA pAneke upAya-svarUpa-samyagdarzana, samyara- apane AtmasvarUpako pAkara nizcala ho jAtA hai| apane jAna aura samyak cAritrarUpa zrAvaka aura munidharmakA bar3A jJAnasvarUpameM hI rama jAtA hai / usa AtmajJAnakA kAraNa hI sundara evaM mArmika vivecana kiyA hai| jainasiddhAntake sva-parakA viveka hai / usa vivekajJAna (bhedajJAna) ko karor3a Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 upAya banAkara bhI hRdayameM avadhAraNa karanekI preraNAkI aura sAhasa kara yaha sIkha mAno ki jabataka terA jarArUpIhai kyoMki jina jIvoMne AtmasvatantratA prApta kI hai aura roga na Ave tabataka zIghra hI nijahita kro| yaha jIva kareMge vaha saba bhedajJAnase hI prApta huI haiN| saMsArake prANI rAgarUpI AgameM sadA jala rahA hai ataeva samatArUpI amataviSayoMkI cAha rUpI AgameM jala rahe hai usa cAha-dAhake kA sevana karanA cAhie, aura cirakAlase sevana kiye bujhAnekA ekamAtra upAya jJAna dhana-dhAna' ke sivAya anya hue viSaya-kaSAyoMko chor3akara apane cidAnanda TaMkonahI hai| yaha ajJAnI jIva puNya-pApake phalameM harSa-viSAda kIrNa eka jJAyakabhAvakA anubhava kara / para padameM kyoM rAga karatA hai / so yaha puNya-pApa pudgalakamako avasthAeM haiM ve kara rahA hai, yaha terA pada nahIM hai tU kisa lie duHkha sahatA hai| kabhI utpanna hotI aura naSTa ho jAtI hai-sthira nahI rhtiiN| he daulatarAma ! aba tU sukhI ho aura svapadameM raca-svasvahe daulatarAma ! lAkha bAtakI yaha bAta hai ki tuma saMsArake rUpameM magna ho-yaha dAva athavA avasara mata caka / sampUrNa daMda-phaMda (vikalpajAla) ko chor3akara nirantara kavivarane saM0 1910 meM mAdhavadI caturdazIke dina apanI AtmAkA dhyAna kro| isa taraha yaha sArA hI grantha girirAja sammedazikharajIko yAtrA kara apane jIvanako jainasiddhAntake gaMbhIra rahasyakA udbhAvaka aura hindIkI saphala banAyA thA, aura usakI smRtimeM eka pada bhI banAyA bhAvapUrNa kavitAko lie hue hai|| thaa| bhagavAna pArzvanAthakI vaMdanA kara hRdayameM vicAra kiyA aba kavivara apanI AtmAko sambodhita karate hue ki he bhagavAn / kaba vaha avasara pAUM jisa dina maiM svasvakahate haiM: rUpakA anubhava kara pUrNa svatantratA prApta kruuN| " 'bola' samakSa suna ceta sayAne, kAla vyA mata khove, isa taraha kavivarane dehalImeM usake bAda 10-12 varSa yaha nara bhava phira milana kaThina hai, jo samyak nahi hove" // aura jIvanayApana kiyaa| unakA jIvana bar3A hI sIdhA-sAdA "mukhyopacAra dubheva yoM bar3abhAgi ratnatraya para, aura ADambarahIna thaa| duniyAke bhogabhAva unheM asundara aba paraMge te ziva laha tina supaza jala jagamala hare // pratIta hote the| aura prakRtike pratikUla padArthoke samAgama imimAni mAlasahAni sAhasaThAni yaha sikha Adaro / / hone para bhI unameM unakI aruci to rahatI hI thii| para usakI jabaloMmaroga jarA gahai, tabaloM saTiti nija hita krii|| carcA karanA bhI unheM iSTa nahIM thaa| yaha rAga Aga baha sadA tAteM samAmRta sehaye / kahate hai ki kavivarako eka saptAha pahale apanI mRtyuke cira bhaje viSaya kavAya aba to tyAga nijapada behye| samayakA parijJAna ho gayA thA, usI samayase unhoMne apanA kahA rakhyA para padameM na tero para yaha kyoM dukha saha / samaya aura bhI dharmasAdhanameM bitAnekA prayatna kiyA aura aba 'daula' hoU sukhI svapada raci, dAva mata cUko yaha // " kuTumbiyoMke prati rahA sahA moha bhI chor3anekA prayAsa kiyaa| he daulatarAma ! tU ceta aura apane amUlya samayako saM0 1923 yA 24 meM ThIka madhyAnhake pazcAt isa nazvaravyartha mata kho, yadi isa jIvanameM samyakatvako prApti nahI huI zarIrakA parityAga kara devalokako prApta kiyaa| usI dina to isa mAnava paryAyakA milanA kaThina hai / jo puNyAtmA gommaTasArakA svAdhyAya pUrA huA thaa| unhoMne apane jIva nizcaya-vyavahAra rUpa ratnatrayako dhAraNa karate hai aura zarIrakA tyAga mahAmatrakA jApa karate karate kiyA thaa| kareMge ve mokSa pAte hai aura pAveMge / unakA yazarUpI jala saMsAramalako dUra karegA, aisA jAnakara Alasako chor3akara dehalI, tA. 5-5-52 sUcanA-sAhitya paricaya aura samAlocana agalI kiraNa meM jAvegA-prakAzaka Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhujanoMke niSkriya ekAkI sAdhanAkI cher3achAr3a (zrI daulatarAma 'mitra') Ajakala logone eka rivAja-sA banA liyA hai ki "yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitH| apanese bhinna prakArakI sevA (bhale hI vaha adhika uttama ekAkI yat cittAtmA nirAzIraparigrahaH // " ho) karanevAloMko kucha to bhI bhalAburA khnaa| ( gItA // 10) arthAt indaura me tA06-4-52 ko "akhila vizva artha-citta sthira karake vAsanA aura saMgrahakA tyAga jaina mizana" ke prathama adhivezanake adhyakSa zrI riSabhadAsajI karake akelA ekAntameM rahakara yogI nirantara AtmAko rAMkA varSAvAlene bhI ukta rivAjakA Azraya lekara jana paramAtmAke sAtha jodd'e| sAdhujanoMke niSkriya ekAkI sAdhanAkI cher3a-chAr3a kI hai| "viviktaveza sevisvamaratijanasaMsadi // " unakA kahanA huA ki-- (gItA 13310) "jisa prakAra IsAI sAdhu pratyakSa sevAkA kAma karate "etavAnamiti proktamajJAnaM yavato'jyayA / " hai vaise hI hamAre sAdhuoMko bhI karanA caahie|" "sAdhuo (gItA 13 / 11) ___ artha-ekAnta sthAnakA sevana, janasamUhameM sammilita kA vairAgya itanA ekAko ho gayA hai ki ve aba anupayogI mAne jAne lage hai|" "sAdhu itane tyAgI hote hai ki samAjase honekI aruci / " "yaha dhyAna kahalAtA hai, isase ulaTA jo koI vAstA nahI rakhate. ....vairAgyakA artha niSkriyatA nahI, hai vaha adhyAna hai|" anAsakti hai|" ma. gAMdhIne kahA hai "Izvarane mujha jaise apUrNa manuSyako itane bar3e prayogabesamajha AdamIkI bAtapara Andolana karanekI hala ke lie kyo cunA ? mai ahaMkArase nahIM kahatA lekina mujhe jarUrata nahI hotii| kintu samajhadAra AdamI yadi betukI vAki paramAtmAko garIbomeM kaLa kAma lenA bAta karade to jarUrata ho jAtI hai| isalie usane mujhe cuna liyaa| mujhase adhika pUrNa puruSa zrI rAMkAjIkI bAta sirpha unakI apanI nigAhameM hotA to vaha zAyada itanA kAma na kara sktaa| pUrNa manuSyajanasAdhuoMkI ekAkI niSkriya sAdhanAkA mahattva nahI ko hindusthAna pahicAna bhI nahIM sakatA / vaha becArA jaMcane puratI hotI to etarAja yogya nahIM thI kintu vaha to virakta hokara guphAmeM calA jaataa| isalie Izvarane mujhalokanigAhameM ukta sAdhusAdhanAkA halakApana jacanekA jaise azakta aura apUrNa manuSyako hI isa dezake lAyaka smjhaa| pratinidhitva bhI karatI hai| ataeva vaha etarAja yogya aba mere bAda jo AvegA vaha pUrNa puruSa hogaa|" hai / dekhie vaha kahAM taka ThIka hai (gAMdhI sevA saMgha sabhA tA0 22-6-40) nIce lokamAnya puruSoMke pravacanoMmese kucha saMgata aMza isa prakAra alaukikI vRti dhAraka (pu. si. 16) aMkita kiye jAte hai jo batalAte hai ki samAjase vAstA na mahAtmAoM (sAdhujanoM) ko dUSita ThaharAnA kyA hai ? rakhakara ekAkI niSkriya sAdhanA (apratyakSa sevA) karane- jaisAki zrI kAlidAsane kahA hai-vaha hai aura kyA hai! vAlA vyakti hI pUrNa puruSa hai| na ki samAjase, vAstA kahA hairakhakara sakriya sApanA (pratyakSa sevA) karanevAlA "malokasAmAnyamacintyahetukam / / viti maMcaritaM mahAtmanAm // " Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta saca to yaha hai ki -laukika jJAnadAna, abhayadAna, "AtmetarrAgiNAmama rakSaNaM mammata smRtau / AhAra dAna, guNasuzruSAdAna, ina cAra prakArake dAna dvArA tasparaM svAtmarakSAyAM kRtaM nAtaH paratrayat // " pratyakSa jana-sevA karanA yaha sAvadhakartavya hai| jo ki pravRtti (paMcAdhyAyI 2/756) pradhAna, adhikAMza prazasta rAgI dveSI, zatru mitraprati asamAna 'yasmAt sakarAyaH san hantyAtmA prathama mAtmanAtmAnam / dRSTi rakhanevAle, sAmAjika jimmedArI sahita, ahiMsAdharma- pazcAmjAyeta na vA hiMsA praannyNtraannaaNtu||" ke upAsaka (aNu sAdhaka) gRhasthocita (zrAvako cita) (pu si. 7) kartavya hai / na ki-nivRtti pradhAna, alpAMza prazasta rAgI aba batalAie isa nivRttimeM svahitake alAvA parahita deSI, zatru-mitra prati samAna dRSTi rakhanevAle, sAmAjika (parasevA)samAyA huA hai yA nahIM ? kahanA hogA avazya hai| jimmedArI rahita, ahiMsAdharmake mahA sAdhaka, vanastha muniyoM (sAdhuoM) ke ucita kartavya hai| aisA bhI kahA jA sakatA hai ki jaba ki ni0 parAyaNa manuSya do lar3ate hue prANiyoko chur3Akara abhayadAna to de sakatA kucha loga aisA khyAla karate hai ki pravRttiparAyaNa hai. parantu vaha yaha dAna deneko bhI koziza nahIM karatA manuSya nivRttiparAyaNa manuSyase parama-zreSTha-dharmAtmA hai| phira bhI inheM zreSTha dharmAtmA kaise kareM ? kyoMki ni0 parAyaNa manuSya to nijahita (iSTa-upakArasukhadakArya) hI karatA hai kintu pra. parAyaNa manuSya to ni0 parAyaNa manuSya (sAghu) abhayadAna dene kI bhIparahita bhI karatA hai| koziza nahI karatA yaha kahanA bhI ThIka nahI hai| koziza parantu yaha khayAla ThIka nahIM hai / dekhie do bAtoM para vaha avazya karatA hai parantu usakA raMga nirAlA hai| Upara kaha dhyAna dIjie Aye hai ki sAdhumeM prazasta rAga-dveSakA adhikAMza nahIM hai| 1. eka to yaha ki parajIvoMko duHkha pahuMcAne vAlI pra. sAra 3/54 parajIvoMko sukha-sAdhanoMkI lUTa karanevAlI pravRttike zatrumitrake prati samAna dRSTi hai, (Atma pravAha, 112) niyaMtraNakA nAma hai nivRtti-cittazuddhi, caritra, dharma, ataeva sAdhu pravRttiparAyaNa (zrAvaka gRhastha) jaisI, yAne manAsakti athavA ahiMsA mahAvrata ekakA ahita (aniSTa, apakAra, duHkhadakArI) karake bhI (paMcAdhyAyI 2/755-57 / 764-65) dUsarekA hita karane jaisI, sAvadya koziza nahIM kregaa| kintu jaisA ki kahA hai sAdhu to hisaka (laDAkU) prANiyoko--yadi ve samajha "kula-boNi-bIva-magpaNa DANAsu jANa uNa jiivrg| sakane lAyaka hoMge to-ahiMsAtattva samajhAnekI-unakA tassArambhaNiyasama pariNAmo hoI par3hama va // " hRdaya-parivartana karaneko-koziza kregaa| yadi saphalatA nahIM (niyamasAra 56) milI to garama na hogA--rAga-dveSa na karegA--una artha-kulasthAna, yonisthAna, jIvasamAsasthAna, lar3AkU logoMko hAthApAI karake nahIM chur3AyagA / anyathAmArgaNAsthAna, ityAdi jIvoMke ThikAnoMko jAna karake pariNA- yaha hogA ki mAdhuko bhI tIsarA lar3AkU ho jAnA unameM Arambha karanese haTanekA jo pariNAma hai vahI prathama par3egA / aura taba to yaha ahiMsAko sAdhanA nahIM hogI, ahiMsAvata hai| kintu virAdhanA hogI / to phira-Akhira sAdhu karegA 2. dUsarI yaha ki para-rakSAko jo paropakAra (sevA) kyA ? -vaha yahI karegA ki dimAgako ThaNDA rakhakara kahA jAtA hai, asalameM yaha paropakAra nahIM kintu nijopakAra vastusvarUpapara-lar3AkU prANiyoMke miyyAtva para-vicAra hai| kyoMki binA rAga (kaSAya) bhAvake parakA apakAra karatA huA vahAMse haTa jAvegA-vanako rAha legaa| (pAta) hotA nahI, aura rAga bhAva jo hai so prathama nija spaSTa ho gayA hai ki alaukiko vRttidhAraka (pu. si. AtmA kA apakAraka(pAtaka)hai ataeva apanI rakSAke lie 16) sAdhu-nivRtti parAyaNa manuSya-parama (zreSTha) para-rakSA Avazyaka hai-kartavya hai na ki ehasAna, paropakAra dharmAtmA hai aura unakA nivRtyAtmaka kartavya-niskriya yA sevA / jaisA ki kahA gayA hai ekAkI sAdhanA-mahatvakI vastu hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . ka " | citra naM / / rAnI guphA, udayagiri, I pU dvitIya zatAbdI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta citra naM0 2 / vedikA ( Railings ) ke bhagnAvazaMpa, udayagiri, I pU. dvitIya zatAbdI citra naM0 3 / vedikA, I. pa dinIya zatAbdI (3) 1. ussnniiss| 2. uurdhvptttt| 3. muucii| 4 adhiSThAna / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja khAravela eka mahAna nirmAtA (zrI bAbU choTelAla jaina) (1) mauryasamrATa candragupta aura azoka, kaliga prAkaro (zahara panAha), aTTAlikAoM, udyAnoMkA jINoMDAra cakravartI mahArAja khAravela Adi zAsakone apane jIvanako karavAyA jo eka bhayaMkara tUphAnase kSatigrasta ho gaye the| prArambhase hI dharmAcaraNameM lagAte hue antima jIvanako jalAzayoke tathA prasiddha RSitAlake bAMdha baMdhavAye aura tapazcaraNa karate hue vyatIta kiyA thaa| apanI sampattiko ina kAryoM meM paitIsa lAkha mudrA vyayakara prajAkA raMjana kiyaa| bhI ve prajAhita aura dhArmika kAryoMmeM lagAte the| yahI kAraNa (2) / / tathA cavathe vase vijAdharAhai ki kalAke prAcIna uccatama nidarzana dharmAyatanAmeM upalabdha dhivAsaM ahata-pUrva kaligapUvarAja (nivesitaM) (2) prAcInakAlama kalA dharmakI sahacarI rahI hai| . catutha (gajya ) varSameM vidyAdharASivAsako jise usa samayake zilpiyoMne yaha anubhava kiyA thA ki unakI na ligake pUrva rAjAoMne banavAyA thaa| aura jo pahile kalAkA Adara kevala tabhI hogA jaba vaha mAnavakI dhArmika kabhI kSatigrasta nahIM huA thA (zilAlekhake akSara naSTa yA naitika rakSAmeM sahAyaka hoN| isI kAraNa ve apane prayAsameM hA gaya ha isasa yaha nahA jJAta hotA hai ki khAravelane usakA saphala hue the| kyA sudhAra kiyA) sambhavataH usako unnata banAyA gyaa| mahArAja khAravela eka mahAna samrATa aura kaligake (3) paMcame ca dAnI vase nandarAja-tizAsaka rUpase to ati prasiddha hai, kintu unakI anya sukRtiyoMme vasa-sata-oghATitaM tana-suliya-vATA paNADi bahuta loga aparicita hai / unhoMne prajAhitake aneka kArya nagaraM pavesa [ya] ti| kiye the| tathA prajAjanoMko savA sukhI aura santuSTa rakhate pAMcave (rAjya) varSameM khAravela naMdarAjake 103 varSa the| purAnI imAratoMkA jIrNoddhAra karavAkara unakI rakSA (saMvat*) meM khodI gaI eka naharako tanasuliyabATa karanA aura naI tathA kalApUrNa imAratoMkA nirmANa karanA, (sar3aka) se bar3hA kara rAjadhAnImeM laaye| . aura zilpiyoMko puraskArAdise protsAhana denA- yaha unakI (4) rAja--saMnivAsaM mahAvijayaM eka vizeSatA thii| yaha bAta unake zilAlekha aura upalabdha pAsAdaM kArayati aThatisAya satasahasehi purAtattvase spaSTa hojAtI hai| navameM (rAjya) varSameM khAravelane mahAvijaya nAmaka eka aba hama pAThakoMke samakSa zilAlekhake ve aMza uddhRta nayA rAjaprAsAda banavAyA jisameM ar3atIsa lAkha paNa karate hai jinameM unake nirmANa kAryoMkA ullekha huA hai: (rupaye) kharca hue| maurya samrAT candraguptakA sugagi prAsAda (1) abhisitamato ca padhame vase / I0pU0 caturtha zatAbdImeM apanI bhavyatA, vizAlatA, saundarya vAta-vihata-gopura-pAkAra-nivesanaM paTi- aura samRddhike kAraNa lokaprasiddha thA / ataH samrAT khAravela saMkhArayati [ 1 ] kaliMganagari-[f] khabIra- bhI candraguptase kisIbhI prakAra kama nahIM the phira ve kyoM na isi-tAla-tar3Aga-pADiyo ca baMdhApayati [1] "mahAvijaya" prAsAda banavAte / savuyAma-paTisaMThapanaMca kArayati [ // ] panatI . (5)......ka.tu[ . jaThara likhilasAhi sata sahasehi pakatiyo ca raMjayati [1] . barAni siharAni-nIvesayati sata-vesikanaM mahArAjya padameM abhiSikta hote hI prathama mahAna kArya . sArakhelame yaha kiyA ki rAjadhAnIke uma gopura (pAroM) * arthAt 60 pU. 355 varSa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. anekAnta kii| yadyapi lekhakI 13vI paMkti prArambhameM khaMDita ho gaI pazcAt bhI jIvita the| yaha unakI mahArAnIke zilAlekhase hai to bhI avaziSTAMsase jJAta hotA hai ki bArahaveM (rAjya) middha hotA hai| varSa meM khAravelane bhItarase likhe (khude) hue sundara zikhara isase mAlUma hotA hai ki rAnIguphA unake rAjyake banavAye aura sau sthapatiyo (kArIgage) ko jAgIreM pradAna 14ve vargake bAda nirmita huI hai, isIme zilAlekhameM isakA ullekha prApta nahIM huaa| yA ullekha thA to vaha aMza legvameM (6) arahata-nisIdiyA samIpe pabhAre khaDita ho gayA hai| . varAkAra-samuthapitAhi aneka-yojanAhitAhi rAnIguphAkA bhAskara kArya bhAratake prAcInatama nidarzanAmeMmeM eka hai| yaha guphA yahAkI sabase bar3I aura pa si. o......silAhi siMhapatha-rAnI kevala do maz2ilakI hI nahIM hai para bahuta vistRta hai aura siMdhulAya nisayAni......paTAla ko catare aneka uttama kalApUrNa aura mUlyavAna zilAcitrose vibhUSita ca veDariyagabhe thaMbhe patiThApayati, pAna-taroya hai (citra na. 1) sata sahase hi / rAnIguphA apane sammukhavartI upayogI vipANaka (pAva stha gRha), aneka AgAra aura vizAla prakoSThakake lie lekhakI padrahavI pakti bhI kaI jagaha khaDita ho gaI prasiddha hai| prakoSThakake tIna tarapha do khaDa (majila) yukta hai ata. surakSita lekhAMsakA artha hai ki terahaveM (rAjya) varSamai khAravelane ahaMtakI niSIdIke samIpa, parvatapara, zreSTha prastara imArata hai aura caturtha yA dakSiNa-pUrvakI ora khulA sthAna hai| khAnAse nikAle hue aura aneka yojanose le Aye gaye UparakI maz2ilakA mukhya barAMDA 62 phITa lambA hai aura nIcekI maMz2ilakA barAMDA 44 phITa lambA hai| nIcekA pattharose sihaprastha vAlI ganI sidhulAke lie ni.zraya banavAye / lekhakI 16vI paktikA pUrvAza khaDita hai ataH dAhinI pakSakA barAMDA 19 phITa lambA, 6 // phITa caur3A aura 7 phITa UMcA hai aura isake bhItara 204747 bAdake lekhakA artha hai ki khAravelane vaDUrya jar3ita cAra stambha phoTakA eka kamarA hai| bAI taraphakA barAMDA 2349 / / sthApita kiye, pacahattaralAkha paNa (rupaye) vyaya karake / phITa hai aura usake bhItara 3 kamare hai| uttarapakSakA barADA DAkTara veNImAdhava varuvAne ina paMktiyoMko anya rUpame 44 phITa lambA hai aura usameM bhI 3 kamare hai / nIcekI maMjilapar3hA hai| unakA abhimata hai ki khAravelane apane rAjyake kI guphAokI UMcAI 34 phITa aura UparakI majilakI 14ve varSame paMcahattara lAkha rupaye vyaya karake jo imArata guphAkI UcAI 7 phITa hai| pahilI majilake pradhAna yA madhya banavAI thI vaha dhArmika aTTAlikA thI aura usameM eka ke pakSa (Wing) meM cAra kamare hai aura vAhinI aura bAma vaiDUryake stambhokA mahA thA jisakI pattharakI divAlI pratyeka pakSameM eka-eka kamarA hai / barADoke bhAravAhaka stambha para 68 khAne (Pancis) the jiname pratyekame mundara bhAskara sabake saba gira gaye haiM aura AbahavAne yahAke sundara khudAIkArya dvArA vividha citra aMkita the| ke kAryako bahuta kSati pahuMcAI hai| isalie aba barAMDokI (7) "sb-vevaaytn-sNkhaarkaarko|" isa antima rakSAke lie naye stambha lagA diye gaye hai| rAnIguphAke paMkti (17vI) meM khAravelako sarva devAyatana (maMdiro) sAmanekA khalA cauka prAyaH 49 phITa lambA aura 43 phITa ke saMskAra (jIrNoddhAra) kAraka kahA gayA hai| caur3A hai jo pahAr3ako kATakara banAyA gayA hai| (citra naM.2) (8) ina parvatoMpara kaI prAcIna ullekhayogya guphAyeM ina vivaraNoMse yaha spaSTa ho jAtA hai ki khAravela kitane aisI haiM jinameM koI zilAlekha nahIM hai / lekhavAlI guphAoMmeM mahAn nirmAtA the| unakI isa nItikA prabhAva unake parijanoM kahIM bhI khAravelakA nAma nahIM hai imase mAlUma hotA hai ki aura rAjakarmacAriyoM tathA prajApara bhI par3A thaa| khAravelabinA lesavAlI guphAyeM vAravela dvArA nirmita hai / astu kI pradhAna rAnI, unake uttarAdhikArI aura pautra tathA udayagirikI rAnI guphA bhI mahArAja khAravelane apanI nyAyAdhIza aura kaI prajAjanoM dvArA nirmita lekhasahita rAnIke lie banavAI thii| hAthI guphA zilAlekhameM khAravelake 38 varSake jIvanakAla takakA ullekha hai aura ve isake anekAnta varSa 11 kiraNa 1, zilA lekha citra naM. 6 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ive-1] guphAyeM kahAM haiM saba guphAyeM tathA anya imArateM isa siddhakSetra para honeke kAraNa yaha sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki ve dharmAtana rUpa hai| ina guphAoMkI bahumUlyatA, vistRti aura sauSThavake sambandhameM to kucha likhanekI AvazyakatA hI nahI hai| inameM udayagirIkI bar3I guphAoM meM tilakI tIna rAnI guphA, maMcapurI aura jayavijaya tathA choTIhAthI guphA to gRhAkAra haiM / khaMDagiri - udayagiripara vartamAnameM upalabdha imAratomeM eka bhI aisI nahIM hai jo pattharoMko jor3akara yA cinakara banAI huI ho| jo hai ve sabhI parvatako khodakara banAI gaI haiM / aba prazna yaha hotA haiM ki jo imArateM dUra dezame lAye gaye pattharose nirmANa kI gaI thI aura jinakA ullekha hAthIguphAke abhilekhameM kiyA gayA hai aura jinake nirmANa meM pracura dhanarAzi vyaya kI gaI thI- kahAM gaI? vahAM to unake bhagnAvazeSa bhI dekhane meM nahIM Ate haiM / isa praznakA uttara yahI hai ki prAcInakAlameM kisI samaya Tana parvanapara bhayaMkaranA se bijalI girI hai yA bhUkampa Adi koI anya prAkRtika durghaTanA huI thI jisase vahAkI imArate dharAzAyI ho gaI aura parvatabhI aneka sthaloMpara khaDita ho gayA thaa| gilAlekha ke anusAra isa parvatakA maulika nAma kumArIgirI thA, jisakA paravarttI nAma 10vI zatAbdIke jaina sAhityameM kumAragiri upalabdha hotA hai | khaMDagirikI lalATendu kezarIguphAmeM jo 11 vI zatAbdIkA lekha hai usameM bhI parvatakA nAma kumAragiri hai| isase mAlUma hotA hai ki vaha prAkRtika durghaTanA 11vI zatAbdIke bAda huI hai aura parvatake paDita ho jAneke kAraNa, khaMDagiri nAma pracalita ho gyaa| parvatakI do poTiyAM hai isase yaha bhI saMbhava hai ki eka coTI vizeSa khaDita ho jAneke kAraNa usakA nAma khaDagiri paDa gayA / phira yaha svAbhAvika yA ki dUsarI coTIkA bhI koI nAma rakhA jaay| dUsarI coTIse sUryodaya bhalI prakAra dikhAI detA hai isase usakA nAma udayagiri rakha diyA gayA jAna par3atA hai / mahArAja [kArane eka mahAna nirmAtA vartamAnameM khaMDagiri aura udayagirike ThIka madhya meM eka sar3aka hai jo bahuta dUra taka calI gaI hai| pAThaka jAnate haiM ki sarakAra ThekedAroMse sar3akeM banavAnI hai aura sar3ako nirmANa meM pattharokI ror3iyAM bahuta lagatI hai / purAtattvakI riporToMse jAnA jAtA hai ki ina ThekedAroMne aneka prAcIna mandira, maTha, stUpa, prAsAda aura anya ujar3I huI yA jIrNazIrNa aura vyakta imAratoMke patthara aura IMTa Adi upAdAnokA 261 sar3akeM bAMdha aura pula banavAneke kAryoM meM nirmamatAse upayoga kara, itihAsa, kalA aura saMskRtike vilopa sAdhana meM bahuta bar3A bhAga liyA hai aura anyAya kiyA hai / ataH yahI kAraNa hai ki mahArAja khAravela dvArA nirmita yahAMkI una aTTAlikAoke ve prastara jo unhoMne bahuta dUrane maMgavAye the Aja anupa sa hai| saMbhava hai kucha patthara pahAr3ameM rAzi (malamA) ke nIce dabe hue hoN| san 1950 meM purAtatva vibhAgakI orase udayagiripara sIr3hiyAM banAI gaI thI aura kucha jaMgala bhI sApha karavAyA gayA thA aura rAviza uThAte samaya prastara vedikAke kaI khaMDa aura eka nArI mUrtikA dhar3a (galeke nIcekA bhAga stanoM taka ) milA thA / ye saba bhagnAvazeSa hAthIguphAmeM rakha diye gaye hai (citra naM. 3 ) / inakI kalAmai ye I. pU dvitIya zatAbdIke mAlUma hote hai aura yahI samaya sAravelA hai| vedikA (Railing) ke eka Tukar3e ke rekhA citra naM. 3 ko dekhanene unake kalApUrNa prakaraNakA bhAna sahaja hI meM ho jAtA hai| isake urdhvapaTTake utphulla kama aura adhiSThAna gatizIla pazu vizeSa dRSTavya hai| ina bhagnAvazepokA patthara bhI sthAnIya nahI hai / yaha patthara kahAMkA ho sakatA hai isakI parIkSA meM bhUtajJa vizeSajJoMsa karavA rahA huuN| yadi parvatapara khudAI kI jAya to aba bhI pUrNa AzA hai ki kucha prAcIna bhagnAvazeSa upalabdha ho jAMya / sthApatyako apane pArzvastha vastuoMse pRthaka nahI kiyA jA sakatA hai| kisI bhI deza yA jAtike vAstu (Architecture ) ke Adarza nirUpaNa karanemeM jina pradhAna prabhAvoMkI AzA kI jA sakatI hai unameM (1) pradezausase sambandhita bhaugolika, bhUtatvaviSayaka aura jalavAyu sambandhI avasthA, (2) dharma, (3) mAmAjika aura rAjanaitika prabhAva aura (4) aitihAsika prabhAva hai / yoM to ye cAroM hI pradhAna hai to bhI dharma ni mandeha sarvopari baliSTha hai / sabhI dezomeM aura khAsakara bhAratavarga meM pradhAna aTTAlikAye, jAtikI dhArmika zraddhAkA phala hai / jAtike guNAMkoM jitanI spaSTatAme dharma vyakta kara makatA hai utanA anya koI nahI / aura usake sthApatyapara dharma adhika Antarika prabhAva anya vastukA nahIM hotA hai| rAnIguphA tathA anya guphAgRhoM meM pracuratAse takSaNa (Sculp tured khoTe hue) kiye hue AzcaryakArI prastara citroM-ko samajhane ke lie pahile jainadharmake kathA sAhitya ke adhyayana karanekI AvazyakatA hai / atItakAlIna sthApatya aura Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA adhyayana karane meM jo samaya vyaya hogA vaha sAyaMka jAyeMge jisase inakI vyAkhyA karanekA suavasara unheM prApta hI hogA kyoMki prApta bhagnAvazeSoMke eka-eka Tukar3e usa ho; kyoMki abhI taka ina citroMkA prAmANika varNana koI atItake itihAsa aura apane pUrvajoMkI avasthA aura unake bhI nahIM kara sakA hai| hAM eka-do citroMkI vyAkhyA huI hai| guNoMkA jJAna Apako maMtramugdha hI na kara degA para Ananda- anekAntakI kiraNoMmeM rAnIguphA tathA anya guphAoMke dAyaka aura preraka bhI hogaa| sampUrNa citra zrIvIrazAsanasaMgha kalakattAke saujanyase ___ ataH isa viSayako AkarSaka aura sarasa banAneke lie prAptakara, pAThakoMke manana tathA manoraMjanake lie pragaTa pAThakoMke samakSa yahAMke citra bahulatAme upasthita kiye kiye jaayeNge| kalakattA, tA. 2-5-1952 Akasmika durghaTanA tA. 15 apraila ravivArakI zAmako 7 // bajeke ve uThane-baiThane tathA thor3A calane-phirane bhI lge| tA. 7 karIba cAvar3ImeM sar3aka pAra karate hue paM. jugalakizora maIko unake bhatIje DA. zrIcanda jI 'saMgala' unheM kAra jI mukhtArako tAMgA durghaTanAse sakhta coTa AgaI thI- meM eTA le gae hai jahAM para unakI cikitsA ho rahI hai eksarese mAlUma huA ki unakI tIna pasaliyoMkI haDDiyAM jisase unakI rahI-sahI kamajorI aura avaziSTa coTakA TUTa gaI thIM, coTa laganekA kAraNa unakI lAThI drAmbe kI darda bhI dUra ho jAyagA aura ve pUrNataH svasthya hokara lAinameM AgaI thI ve use nikAla rahe the ki sahasA tAMgA samAja-sevAmeM agrasara ho skeNge| dehalI jaina samAja A gayA aura usase unheM coTa laga gaI, ve behoza hokara aura DA0 e0 sI0 kizora tathA bA. jinendrakizora jI sar3akapara gira pdd'e| mAlUma hote hI lA bugalakizorajI ne mukhtAra sAhabake prati jo sahAnubhUti pradarzita kI hai kAgajI unheM iravina aspatAla le gae aura prayatna dvArA va apane kartavyakA pAlana kiyA hai usake liye ve dhanyabhartI karAkara injekzana lagavAyA aura davAI bhI khAneko vAdake pAtra haiN| sAtha hI, lA0 jugalakizora jI aura bA. dI gaI jisase unheM nIda AgaI aura ve 11 // baje bole, pannAlAla jI apravAla dhanyavAdake pAtra hai, jo sadA lA. jugalakizora jI kahAM hai| maine kahA ve 9|| baje unake pAsa Ate rahe haiN| vIrasevAmandirake prANa aura cAvar3I cale gae haiN| jaba coTa laganekA samAcAra dehalI mukhtAra sAhabake ananyabhakta bA. choTelAla jI kalakattA, ke pratiSThita sajjano aura unake hitaiSI mitroko mAlUma bA0 kapUracanda jI jaina raIza kAnapura, paM.kailAzacanda jI huA, to ve saba mukhtAra sA0 ko dekhane aspatAlameM phuNce| gAstrI, paM. mahendrakumAra jI nyAyAcArya, paM0 phUlacandajI aura unake isa Akasmika duHkhameM sabhIne samvedanA vyakta siddhAnta zAstrI banArasa, tathA pUjya zrI 105 kI, nyAyAcArya paM. darabArIlAla jI paM. vijaya kumArajI kSullaka gaNezaprasAdajI varNI sAgara, aura zrI seTha Adi vidvAna bhI Ae aura samvedanA vyakta kii| unake hukamacanda jI sAhaba indaura Adi aneka dhImAna, zrImAnoMne bhatIje bA0 pradyumnakumAra jI bhI unakI sevAmeM rahe / apane samvedanA-sUcaka patroM dvArA Arogya kAmanA kI hai DA. esa. sI. kizorane mukhtAra sA0 ko aspatAlase usIkA phala hai ki mukhtAra sAhaba itanI jaldI Arogya chuTTI dilAkara apane Arogya sadanameM le Ae aura unhe lAbha karane meM samartha ho sake haiN| isake liye mai, aura vIrabar3e premase rakkhA aura davAI tathA sikAI palamtara Adi- sevAmandira unakA AbhArI hai| vIra prabhu se prArthanA hai ki ke dvArA unakI cikitmA kI, aura DA. sAhabake jyeSTha mukhtAra sAhaba cirajIvI hoM aura ve apane AtmakalyANake bhrAtA bA0jinendrakizora jI jauharI aura unakI dharma- sAtha-sAtha di0 jaina saMskRtikI sevA karane meM agrasara ho| patnI zrImatI jayamAlAdevIne unakA pUrNa Atithya kiyaa| mAtha hI jaina samAja va unake iSTa mitroMkA kartavya hai ki ve vIramevA mandirako sthAyitva pradAna karate hue mamatAra sa mustAra sAhabakA svAsthya sugharA bAra cATakA dada sAhabake bhArako kama karanakA prayatna kreN| bhI kama humA, TUTI huI pasaliyoMkI haDDiyAM bhI jur3a gaI aura nivedaka-paramAnanda jaina Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amera bhaNDArakA prazastisaMgraha (paM. paramAnanda jaina zAstrI) isa prazastisaMgrahake sampAdaka haiM paM. kastUracandajI bhI tatparatA dikhaaygii| pAstrI, ema.e. kApAlIvAla, aura prakAzaka seTha vadhIcandajI sampAdakajIne ina prazastiyoke saMkalana bAvimeM gaMgavAla, maMtrI, zrI mahAvIrajI atizaya tIrthakSetra kameTI kAphI parizrama kiyA hai, parantu jaba prazastiyoMkA hama aitijayapura hai| pRSTha saMkhyA 336 aura mUlya cha rupyaa| hAsika dRSTi se paryavekSaNa karate hai taba usameM jo sthUla prastuta granthameM bhaTTAraka mahendrakIrti Amerake zAstra. truTiyAM evaM bhaddI bhUle pada-padapara naz2ara AtI hai, aura unase bhaNDArake katipaya saMskRta prAkRta-apabhraMza aura hindI honevAle anarthakI ora jaba dRSTi jAtI hai, taba cittameM bar3A pranyoMkI 196 prazastiyAM dI huI hai aura sAthameM unakI 50 hI duHkha hotA hai| kahIM-kahIM para to una moTI-moTI khaTakane lekhaka prazastiyo bhI aMkita hai| ukta prazastiyAM granthameM yogya sthUla truTiyoke kAraNa pAThaka bhramameM par3a jAtA hai aura bhASAke kramase tIna vibhAgoMmeM vibhAjita kara, dI huI hai| vastusthitikA koI nirNaya nahIM kara pAtA / vaha kucha samayake isase anya tIna bhAgomeM baMTa gayA hai| lie kiMkartavyavimUr3hasA ho jAtA hai aura phira anya sAdhana ___anveSaNake kSetramaM prazastiyAM kitanI upayogI hai aura sAmagrIkeabhAvameMvastutattvakAyacA nirNaya karanA use atyanta unase itivRttake nirNaya karanemeM kyA kucha sahAyatA mila kaThina ho jAtA hai| ataH ukta prazastisaMgrahameM jo sthUla sakatI hai, ise batalAnekI AvazyakatA nahI, anveSaka truTiyAM raha gaI hai unakA parimArjana kiye binA koI bhI vidvAna granthakAra aura lekhaka prazastiyoMkI mahattAse apari- anveSaka vidvAna usase yatheSTa lAbha uThAne meM samartha nahI ho cita bhI nahI hai| bhAratIya janavAGmayameM itivRttikI sakatA hai| ataH unakA parimArjana evaM saMzodhana honA atyanta sAdhaka bahutasI sAmagrI luptaprAya ho gaI hai jo kucha ava Avazyaka hai| ziSTa hai usamese kucha khaNDaharo, aura bhUgarbhameM dabI par3I hai| isa granthako sampAdakIya prastAvanA 22 pejakI hai phira bhI, bahuta kucha sAmagrI prazastiyo, mUrtiyoM, tAmrapatrI, jisameM bhASAoMkA paricaya karAne hue 98 ve graMthakAra pASANagdaNDo, citroM tathA mUrtilekhoma akita upalabdha kaviyoMkA makSipta paricaya bhI diyA huA hai| yadyapi usameM hotI hai| yadi vaha saba saMkalita hokara prakAzame lAI jA kitane hI kaviyoMkA paricaya nahI diyA gayA; para jinakA sake to usame jaina itivRttoMke silamilevAra likhane meM bahuna paricaya diyA gayA hai usameM bhI pUrI sAvadhAnI nahIM bartI kucha sahAyatA mila sakatI hai| prastuta grantha imI saduddezyako gaI, aimA jAna par3atA hai| kyoMki usa paricayameM kucha anyathA lekara prakAzita kiyA gayA hai| mahAvIra tIrthakSetra kameTI- hI natIjA nikAlA gayA hai jo usa granthako prazastiyoMparame ne isa dizAmeM jo bhI prayatna prArambha kiyA hai vaha avazya upalabdha nahIM hotA, jaisAki nimna udAharaNoMse spaSTa hai:abhinandanIya hai| para itane se hI santuSTi mAna lenA samucita 1. apabhraMza bhASAke kavi zrIdharakA paricaya dete hue pratIta nahI hotaa| rAjapUtAnemeM purAtana avazeSokI kamI unheM kAyastha jAti aura mAthura kulakA batalAyA hai aura nahI hai| zAstrabhaMDAra bhI vahAM adhika mAtrAmeM pAye jAte unake pitAkA nAma nArAyaNa aura mAtAkA nAma rUpiNI hai| yadi kameTI 4-5 yogya vidvAnoMkI niyukti kara usa diyA hai tathA usakA sambandha saM0 1989 meM race jAnevAle kAryameM pragati karanA cAhe to mUrti legvoM aura zAstrabhaMDArA- pArzvanAthacaritake kartA vibudha zrIdharake mAtha jor3a diyA kI sUcIkA kArya AsAnIse thor3e samayame mampanna kiyA hai, jo dehalIke rAjA aMgapAla tRtIyake zAmanakAlameM vahAMjA sakatA hai| para isa dizAmeM bahuta hI mandagatise kArya ke rAjazreSThI naTTalasAhUkI preraNAse racA gayA thaa| kiyA jA rahA hai| AzA hai kameTI ima viSayameM apanI aura parantu sampAdakajI yaha bhUla gae ki naTTalasAhUne jisa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 15 viSadhIparase 'pArzvanAthacarita' kI racanA karAI hai, ve kA racanAkAla saM0 1179 kArtika zuklA aSTamI batalAyA usa samaya dehalImeM rahate the aura agravAlakulama samutpanna hai jo ThIka nahIM hai, kyoMki pAMDava pugaNakA racanAkAla hue the| inakI mAtAkA nAma 'vIlhA devI aura pitAkA usakI prazastimeM vi. saM. 1497 diyA hai| inhone apanA nAma 'budha golha' thaa| kavine isame adhika apanA paricaya harivaMza pugaNa" saM. 1500 meM pUrNa kiyA hai| nahI diyaa| hAM, isa anya prazastimeM ima granthame pUrva racI ukta prastAvanAme yaha bhUla to aura bhI adhika khaTakatI jAnevAlI apanI kRti 'candraprabhacarita' kA ullekha avazya hai aura vaha yaha ki pRSTha 21 para rUpacandakA paricaya dete kiyA hai| aisI sthitimeM kAyasthajAtike zrIdharakA jo hue unheM pAMDe rUpacandajIme bhinna batalAyA gayA hai aura likhA hai ullekha kiyA gayA hai vaha abhrAnta nahIM hai aura usake sAtha ki inheM kavivara banArasIdAsane guruke samAna mAnA hai| parantu ina agravAla zrIdharakA sambandha kame mughaTita ho sakatA yaha pAMDe rUpacandajIme bhinna koI dUsare vyakti nahI hai| hai ? dUsare kavi zrIdharako mAthura kula aura kAyastha jAnikA inake upadegame hI banAramIdAsa aura unake tIna sAthiyoM batalAnA tathA unake pitA nArAyaNa aura mAnAkA nAma kA-candrabhAna, udayakaraNa, aura thAnamallakA--vaha rUpiNI prakaTa karanA bilkula hI nirAdhAra aura galana hai, ekAnta mithyAbhimaniveza dUra ho gayA thA, unhe madRSTi kyoMki uma bhaviSyadatta pacamI kathAke kartA zrIdharane prazasti- prApta huI thii| imIme banAgmIdAmane unakA gururUpaye meM apanA koI paricaya nahIM diyA hai kintu usa kathA granthako paricaya diyA hai aura nATaka samayamArake annama 'caturabhAva racanAme preraka mahAnubhAvakA paricaya granthakAgne diyA hai jo thiratA bhae rUpacada paragAsa' jaise vAkyoke dvAga unakA smaraNa mAthurakulIna nArAyaNake putra mupuTTa sAhUkI pregNAme gcA kiyA hai / banAramIdAmane ukta sadvRSTi prApta karaneke bAda gayA thaa| unake jyeSTha bhrAtAkA nAma vAsudeva thaa| ukta hI ma0 1693 meM nATaka samayamAra banAkara pUga kiyA hai pArzvanAthacarita sAhU nArAyaNakI dharmapatnI 'rUpiNI' ke aura sa0 1694 meM pAMDe rUpacandakI mRtyu ho gaI thii| nAmAMkita kiyA gayA hai ataeva kavi zrIdharake sambandhame unhe jo AgarekA vAsI batalAyA gayA hai, so ve jo kalpanA kI gaI hai vaha bar3I hI vicitra jAna par3atI hai| AgarAke vAsI bhI nahI the; kintu banArasame dariyApura yahAM eka bAta aura noTa karanelAyaka hai aura vaha yaha ki hote hue ve AgarAmeM Ae the aura uma samaya AgarAmeM sukamAlacaritake racayitAbhI inhIM zrIdharako batalA diyA 'tihunA' sAhake gharapara unhone DerA kiyA thaa| paramArtha hai jo abhI pramANa siddha nahIM hai| dohA zanaka, padasagraha, paMcamaMgalapATha, samavasaraNapATa, ___ imI varaha maMskRta bhASAke kavi brahmanemidattako naminAtharAmo, Adi kitanI hI racanAeM inhIkI racI agravAla aura goyala gotrI batalA diyA gayA hai jo bhaTTAraka huI hai| inhoMne apanA samavasaraNapATha sa0 1692 meM AgagamallibhUSaNake ziSya the| brahmanemidattake agravAla honekI meM Anese pUrva pUrA kiyA thaa| inakA vizeSa paricaya anekAnna kalpanA unake 'zrIpAlacarita' nAmaka granthakI prazastike varSa 10 ki0 2 se jAnanA caahie| astu, isa prakArakA padya naM. 3 se kI gaI hai / vaha saba kathana brahmanemidanake lie natIjA pAThakako bhramame DAla detA hai| isa kAraNa ima na hokara mahendradattayatike lie kiyA gayA hai| mambandhameM vizeSa jAnakArI rakhanakI jarUrata hai| apabhraza bhASAke mahAkavi amarakIrtikI SaTkarmo- hindI bhASAke kaviyoMkA paricaya dete hue paM. daulatapadezaratnamAlAkA racanAkAla saM0 1274 batalAyA gayA gamajIko, jo AnandarAmake putra aura bamavAke nivAsI hai jo ukta granthakI prazastimeM diye hue gcanA samaya the, unheM sa0 1800 ke pUrva hI apanI racanAokA maM0 1247 se bhinna hai| racayitA batalAnA kisI bhUlakA pariNAma jAna par3atA hai| bhaTTAraka yazaHkItike 'pANDavapurANa' aura caMdraprabha-caritra pa0 daulatarAmajIne vi0 saM0 1777meM puNyAva TIkA, ina donoM granthoMkA kartA eka batalA diyA hai, vaha galata hai| 1798 meM adhyAtmavAraha khar3I, saM0 1795 me kriyAkoSa, pANDava purANake kartA bhaTTAraka yazaHkIrti bhaTTAraka guNakIrti- sa. 1808 meM vasunandizrAvakAcArakI TavvA TIkA, sa. ke ziSya tathA laghubhrAtA the| candraprabhacaritake kartA inase bhinna 1823 me padmapurANa TIkA,maM0 1824 meM Adi purANa TIkA pUrvavartI yazaH kIti hai / sAtha hI, yazaHkIti ke pANDava purANa- saM0 1827 meM paM0 ToDaramalajIke puruSArthasivadhupAyakI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amera bhaNDArakA prazastisaMgraha 265 kI adhUrI TIkAko pUrNa kiyA thA aura phira saM0 1829 meM vidvAna paM. AzAdharajI haiN| kyoMki brahmazrutasAgarane punnATa saMghI jinasenAcAryake harivaMzapurANakI' TIkA paM0 AzAdharake sahasranAmakI TIkA lilI hai| jina likhI thii| isa samullekha parase spaSTa hai ki paM0 daulatarAma- senAcArya ke sahasranAmapara nhiiN| isI taraha pRSTha 97veM para jIkI racanAeM saM0 1800 se pUrvakI kaise mAnI jA sakatI 'kriyAkalApa stuti' kA kartA AcArya samantabhadrako batalAyA hai?-ve to 19vIM zatAbdIke 29 varSa taka racI jAtI rahI gayA hai| jabaki TIkAkAra prabhAcandrane svayaM usa kriyAkalApahai / ataH yaha niSkarSa bhUlase khAlI nahI hai| granthakI TIkAmeM prAkRta bhaktipAThake kartA kundakunda aura ukta prazastisaMgrahameM saMskRta prAkRta-apabhraMza bhASAkI saMskRta bhaktipAThake kartA pUjyapAda (devanandI)ko batalAyA hai| kinhIM prazastiyoM se kucha prazastiyokA to Adi bhAga bhI ukta saMgrahameM prUpharIDiMgame presa AdikI asAvadhAnIse diyA huA hai kintu adhikAMza prazastiyokA vaha aitihAsika raha jAnevAlI saikar3o azuddhiyoMko chor3akara granthameM kucha aisI mahatvakA Adi bhAga nahIM diyA gayA, jinameM granthakartAkI azuddhiyAM bhI raha gaI hai jo bahuta khaTakane yogya hai| unameMguru paramparA, vaMzaparamparA, grantharacanAoke ullekha, pUrvavartI se pAThakoMkI jAnakArIke lie eka-do prazastiyokA kaviyoMkA smaraNa, sthAna aura grantha-nirmANameM preraka mahAnu- digdarzana nIce karAyA jAtA hai / usase pAThaka sahaja hI meM bhAvoMkI preraNA AdikA ullekha sanniviSTa haiN| aise mahatvapUrNa unakI azuddhiyoMko jJAta kara skeNge| bhaTTAraka zubhacandrake bhAga chor3a diye gaye hai jinheM isa granthameM avazya denA cAhie 'karakaNDucarita' naM. 5 ko prazastikI azuddhiyoMko dekhanese thaa| unake na diye jAneke kAraNa prazastiyoMkA vaha adhUrApana pAThakakA jI kheda khinna hone lagatA hai jaisA ki usake khaTakatA hai / ata: isa granthameM prazastiyoMke usa Adi bhAga- racanAkAla-sUcaka nimna eka padyase spaSTa haikA saMkalana Avazyaka thA; kyoMki prazastisaMgrahakA upayoga dhvaNTo viSamataH zAtasamudAtavekAvasAmaSikA, anveSaka vidvAna ripharensabukake rUpameM karate haiN| nIce una bhADe mAsi samudrAlayugatiyo saMgejavA pure / prazastiyoMke nambara diye jA rahe haiM jinake aitihAsika zrISalchI vRSabhezvarastha savaye ko parica vivaM, Adya-bhAga saMkalita hone cAhie the / saskRta prazastiyoMmeM rAmaH bhI zubhavana sUriyatipazcaMpAdhipatyAevaM // 1 // 21, 39, 52, 57 aura apabhraza prazastiyoM meM 13, 14, -prazastisaMgraha 15, 20, 30, 34, 38, 39, 41, 43 / dvayaSTe vikramataH zate sabaite caikAvazAmbAdhike, isa prazastisaMgrahake 'pRSTha 108 para paM0 hariSeNakI bhADe mAsi samunvale samatiyo saGga pADe pure| 'dharma parIkSA' kI prazasti dI huI hai jisame usakA AdyabhAga zrImanva yamezvarasya' sabane caritra svi, bhI diyA huA hai usameM cha: paMktiyoke bAda nimna do paMktiyAM rAjJaH zrIzubhavambasUriyatipazcaMpAdhipasyAbhUtaM // 55 chuTI huI hai jinakA usameM rahanA atyanta Avazyaka hai aura isI taraha isa prazastike padya naM. 4 meM "pradyanAtha' ke ve isa prakAra hai: sthAna para 'padmanAbha', aura 'caritaM sucAra' ke sthAna para jo sayaMbhU so beDa pahANau, ahakama loyA-loya-viyANau / 'mahimAna mataMdro' tathA 'jIvasya caritaM', ke Age eka cakAra pupaphayaMtaNavi mANusa buccAha, jo sarasaie kayAviNa mundhaa|| aura chUTa gayA hai / padya naM 5 meM 'baMdanAmAH' ke sthAnapara isake sivAya nimna prazastiyoMmeM jinakA racanAkAla 'caMdanAyAH', aura 'vRttiH' kI jagaha 'vRtti' honA caahie| aMkita hai, parantu vaha paricayameM nahI diyA gayA, jisake dene- padya naM. 6 meM 'vRddhaMca' ke sthAnapara 'sabRddha' pATha honA caahie| kI vahAM bar3I AvazyakatA thii| unake nambara isa prakAra hai- aura 'matra citra ke sthAna para'matra zuddha pAThabanA denA caahie| 21 padmapurANa somasena, 39 yazodhara caritra bha0 zAnakIrti padya naM. 7 meM 'guNodha ke sthAna para 'guNoSa', aura 'sagarvana' 1, 17,19,21 (e), 21 (bI), 22, 23, 29,44 / ke sthAna para 'samana', tathA 'zrI pArzvanAthava' padake Age ye nambara apabhraMza prazastiyoM ke haiN| eka rakAra chUTa gayA hai, use lagA denepara zrI pAzrvanAmavara' prazastisaMgrahake pRSTha 13 para 'jina sahasranAma saTIka- pATha ThIka ho jAtA hai / paMjigAMca' kI jagaha 'paMjikAMca kA mUlakartA AcArya jinasena likha diyA gayA hai / jabaki pATha acchA hai, 'sabakAra' ke sthAnapara 'saccakAra aura usa sahalanAma granthake mUlakA 13vI zatAbdIke prasiddha 'yatIcandraH' ke sthAnapara 'batInacandra pATha honA caahie| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta / varSa 11 paca naM. 8 meM 'mApiSTA' ke sthAnapara 'madIpiSTa' "viSizca' aura 'bare' ke sthAnapara 'vareNye' pATha banA lenA caahie| yaha ke sthAnapara 'vivezca' tathA 'justri' ke sthAna para 'catustri' saMskRta prazastiyoMkA namUnA bataura udAharaNake batalAyA gayA pATha honA caahie| paca naM. 9 kI prathama lAinameM 'paraM' ke hai| apabhraMza granthoMkI prazastiyoMmeM bhI bahuta azuddhiyAM raha gaI Age 'takka' vAkya aura honA cAhie, jise padyake tIsare hai para unheM lekha vRddhike bhayase yahA chor3A jAtA hai| caraNake sAtha jor3a diyA gayA hai| 'tattvanirNaya ke Age eka yahAM hindIkI eka prazastikA namUnA bhI diyA jAtA cakAra aura bhI chUTa gayA hai| 10veM padyameM 'vRttirsadvArthA' ke hai jisase pAThaka hindIkI prazastiyoMkI azuddhiyoM ko bhI sthAna para 'vRtti sarvArthA'-pATha honA Avazyaka hai| 11 veM sahaja hI jAna skeNge| pacameM 'yugmaM pada adhika jor3a diyA hai, vahAM usakI Ava- isa prazastisaMgrahake pu0 205 para 'AdityavAra zyakatA nahI hai / tathA SaT padAH ke sthAnapara 'SaTvAdA.' pATha kathA' kI prazasti dI huI hai jisake kartA ajJAta batalAye honA jarUrI hai / isa taraha yaha sArI prazasti azuddhiyose gaye hai / jabaki usa prazastimeM kartAkA nAma 'bhAUkavi' bharI huI hai| aMkita hai| prazastikA antima pATha bhI azuddha rUpame chapA prazasti naM. 34 meM 'mahAvIra purANa' likhakara usakA hai isIse usapara sampAdakajIne dhyAna nahI diyaa| kartA paM. AzApara batalAyA hai| jabaki AzAdharajIkA agrAvAlI ye koyo bakhAna, kuvari jananI tihaM manovAna / isa nAma kA koI grantha nahIM hai| prazastikA milAna karanepara garagAha gota malako pUta, bhayo kavijana bhagati suMjata / / jJAta huA ki yaha viSaSThismRti purANa hai, jo mANikacandra ..prazasti saMgraha graMthamAlAmeM mudrita ho cukA hai| agaravAla yaha kiyo basANa, kurijanani tivaNagiri tthaanu| isI taraha peja naM. 21 kI somasenake padmapurANa prazasti- gargahiMgotra manUko pUta, bhAU kavi aNu bhagati saMbUta // meM bhI aneka khaTakane yogya azuddhiyAM raha gaI haiN| usake apabhraMza bhASAkI 23voM 'pArzvanAtha carita' prazasti racanAkAla sUcaka padya ko dekhie, usameM kyA kucha kama bhUla ko to aura bhI vicitra DhaMgase diyA gayA hai| usake AdihuI hai| vaha para isa prakAra hai: ke aitihAsika bhAgako to diyA hI nahI, kintu usakA ke yogza zata varSake antima bhAga bhI pUrA nahI diyA, kintu sirpha ve hI paMktiyA pada paMcA tAtpurate mAse zrAvaNiketacA-prazasti saMgraha dI gaI hai jinameM usa granthakA racanAkAla aMkita hai| usase vikamasya gate zAke boDazazatavarSake UparakA bhAga chor3a diyA gayA hai| jisameM anya racanAmeM bada paMcAzasamAyuste mAle bhAvaNike tathA preraka naTTalasAhUke kuTumbakA paricaya nihita thA aura dUsare padyameM zukla pakSake sthAna para 'zukala pakSe' yaha jisameM kavine naTTalasAhUke lie bhagavAna pArzvanAthase saptamI kA rUpa honA caahie| aura 'rAmasya' ke sthAna para nirmala samAdhikI hI kAmanA kI gaI hai| sAtha hI isakI rAmacandrasya' pATha honA Avazyaka hai| 5ve padya meM 'zrutAH'ke sandhi vAkyasUcaka do gAthAoko bhI niga rUpameM de diyA hai sthAna para 'stutAH' pATha honA jarUrI hai| isa prazastimeM padya jisase unake padyAtmaka rUpakI hatyA ho gaI hai| isI taraha saMkhyA sUcaka nimna padya bhI chUTA huA hai| jo isa prakAra hai:-- nayanandIke sakala vidhi-vidhAna granthakI saMdhi-sUcaka do saha saptAtaM trINi vartate bhUvi vistraat| gAthAeM bhI raniMgake rUpameM de dI gaI hai jisame unakA vaha somasenamidaM bakye ciraMjIva cira jIvitaM // para rUpa naSTa ho gayA hai| 'jIvaMdharacaritra' kI 12vIM prazastike racanAkAla bhaTTAraka zrutakItike 'harivaMza purANa' ko 4 naM. kI saSaka pacakA artha bhI ThIka nahIM lagAyA, isIse usake prazasti paricayameM bhI usakA racanAkAla saM0 1600 racanAkAla nizcita karane meM bhUla ho gaI hai / sampAdakajI- batalAyA gayA hai jabaki vaha usa graMyakA racanAkAla na hokara me pranyakA racanAkAla saM0 1596 diyA hai, jabaki saM0 usa pratiko likhavAkara dAna denevAle sajjanakA vaha lipi 1607 meM se 4 ghaTAneparasaM01603 usa granthakA racanAkAla saMvat hai| yahAM sampAdakane usa granya prazastikA antima nizcita hotA hai| 1596 nhiiN| isa pakhameM 'zubhetare'ke Age bhAga bhI nahIM diyA jisameM usakA racanAkAla saM0 1552 jopI vaha niraMpaka hai vahAM nahIM denA caahie| (zeSa puSTha 268 para) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sarvodayatIrthIka para lokamata anekAntake sarvodayatI ko dekhakara jina sajjanoMne usapara apane vicAra prakaTa kiye hai unameM se kucha ke vicAra isa prakAra hai (1) pro0 mahendrakumArajI jaina, nyAyAcArya, banArama- sarvodayatIrthakA paricaya kaganevAlA atIva jAnane va "anakAnta pArzvanAtha jainAzramame dekhaneko milA, magraha karane yogya hai| mukhatyAra mAhabake sarvasva dAnakA devakara bahuta prasannatA huii| jainasamAjame mAskRtika dRSTige TrasTa DIDa to paDhane yogya va anukaraNIya hai / aimA sarvAMgasundara saMpAdita patrokA abhAva khaTakatA rahA, umakI pUrti, ane- vizeSAka prakaTa karaneke lie muggatyAra mAhabakA parizrama kAnta-me hogii| lekha mAmagrI bahuta Thosa aura sthAyI hai|" atIva dhanyavAdakA pAtra hai / " 27-3-52 20-3-52 (6) sampAdaka "jaina pracAraka" dehalI-- (0) 10 cainamukhadAsajI, primipala jaina mamkana ___ "imame viziSTa vidvAnoke mahatvake 19 (1) kAleja, jayapura-- legva aura kavitAe hai| . . mukhapRSTha va andarake donoM 'yaha aka baDA zAnadAra aura AkarSaka hai ! ima vRddhA- citra AkarSaka tathA vastutatva-bodhaka hai / yaha aka pUga vasthAme bhI ApameM jo umaMga aura utsAha hai vaha yuvakome hI paTanIya hai / ' bhI durlabha hai / isa sarvodayatIrthAkake lie Apako jitanA (7) pa. nAthugamajI 'premI', bambaIdhanyavAda diyA jAya thoDA hai| "sarvodaya aka milA hai| kucha par3hA bhI hai| isa umramebhI (3) mAhityAcArya paM0 pannAlAlajI sAgara-- Apa itanA kArya kara lene hai, yaha dekhakara Azcarya hotA hai, " anekAnta'kA sarvodaya aka dekhaa| prathama aura zraddhA bhI hotI hai| kevala varcake gbayAlame Apane ime dvitIya citra bahuta bhAvapUrNa diye gaye hai| lekhokA cayana itane mamaya banda gvA, imakA du gva hai / AzA hai Age Apa bhI unama hai / Apa loga ima kAryake lie dhanyavAdAha hai|" / ime cAlU rakhege ora Apake zramakA phala logoko milanA nA 25-3-52 rahegA / premakI cintA Apa nAhaka karata hai| danevAlAkI (6) 50 ajitakumArajI, sampAdaka jaina 'gajaTa', kamI nahIM hai ora nahIM to ApakA TrasTa tA hai hii| isa aka meM dahalI-- gaSTrIyatAke poSaka kaI lekha hai / ime uttarottara rASTrIya " 'anekAnla' kA yaha aka apane anUThe saundaryake mAtha bhAvanAokA pracAraka banAie, mAmpradAyikatAkA kama / " prakAzita huA hai| dono (raMgIna) citrokI kalpanA pragasanIya (8) 50 phUlacandajI zAstrI, banArama--- hai|. . kavitAe aura legva cune hue sundara ima akake "'anakAnta'kA 'marvodaya' aka dekhA, umakI sajAvaTa anurUpa hai| khaNDagiri, udayagiri-paricaya zIrSaka aura mAmagrI mabakA mana moha letI hai / 'anekAnna' kA sacitra legvame khaNDagiri udayagirikA acchA aitihAsika jIvita rahanA sarvopayogI hai|" paricaya diyA hai / yaha lekha alaga pustaka rUpame prakAzita honA (5) pa0 ke. bhujabalI zAstrI, muuddbidriicaahie| yaha aka 16 pRSThakA paThanIya lekhoMme pUrNa hai| 'marvodayatIrthAka' milA, dhanyavAda / aka bahuta sundara ...pratyeka pustakAlaya tathA vAcanAlayama 'anekAnta' avaSya nikalA hai| AcArya samantabhadra kA 'pATaliputra', mohanajodaDoAnA cAhie aisI hamArI preraNA hai|" tA0 20-3-52 kAlIna aura Adhunika jaina-saskRti, aura gvagaDagiri, udaya(5) sampAdaka 'janamitra' sUrata-- giri, paricaya Adi imake kaI lekha vizeSa mahattvapUrNa hai| "mukhya pRSThakA citra bar3A AkarSaka va bhAvamaya citra 'anakAnta' ke punarudayame bar3I prasannatA huii| hai| . .yaha sarvodaya tIrthIka sarvAGga sundara va bha0 mahAvIrake (10) pa0 nAthUlAlajI zAstrI indaura Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta [ varSa 11 'sarvodayatIyAMka' pddh'aa| Apa logoMne bImArI Adi pAThakoko vAstavika 'sarvodaya tIrtha' kI saccI aura acchI asuvidhAoMke hote hue bhI yaha sundara aMka nikAlA eta:darya sAmagrI milatI hai| dhanyavAda hai| vAstavameM jaina samAjakA eka hI yaha patra hai vidvAna sampAdakane baDe-baDe paurANika aura saiddhAMtika jisase kucha jAnakI sAmagrI prApta hotI hai| jaina sAhitya graMthoM tathA maharSiyoMke vacanoMkA havAlA dete hue brAhmaNa, aura itihAsakI isa patra dvArA jo sevA huI hai vaha amara kSatriya aura vaizyake samAna zUdrako bhI saba prakArake dharma rhegii| zrI mukhtAra sAhabakA isa vRddhAvasthAmeM bhI yaha sevanakA adhikArI pramANita kiyA hai| kisIke kulameM mahAn parizrama sarAhanIya hai| patrakI chapAI-saphAI Adi koI bhI doSa A jAya dharma sevanase usakI tathA mleccho takake kulakI zuddhi honekA pramANa diyA gayA hai| (11) navabhArata TAimsa, dehalI-- isa aMkameM vizeSatA yaha hai ki kisI jAti, dharma, isa vizeSAMkameM labdha pratiSTha sAhityiko, khojapremI saMpradAya yA vyakti vizeSakI ora na jhukakara vAstavika dArzanika vidvAnoM tathA vividha dharmoke tulanAtmaka adhyayana- sarvodayatIrthako hI pradhAna lakSya rakhA gayA hai aura isake meM saMlagna vidvAnoke sundara lekhoM, cittAkarSaka kavitAo nirmAName hI sampAdakakA saphala prayatna huA hai / hindI aura bhAvapUrNa sundara aura anUThe citroMkA saMkalana jaina samAja- patrajagatake nAte zAyada 'anekAnta' ne hI isa digAme apanA ke purAne aura prakhyAta sAhityasevI AcArya jugalakizora pahilA kadama uThAyA hai / ataH yaha vizeSAMka hindI mAsika mukhtArane kiyA hai| ina lekhoM aura unake nIce dI gaI patrikAoke lie eka Adarza hai| TippaNiyoM tathA vidvAna sampAdakake sampAdakIya lekhase va samajhatA huuN| merI lAlA kapUracandajIse darzanavizuddhiH vaha eka dhArmika sadgRhastha hai--unakA jIvana sukhamaya jAtA mukhtAra zrI paM0 jugalakizorajIke patrako hai, vizeSa kyA likhuu| par3hakara AdhyAtmika saMta zrI pUjya kSullaka mega dRDhatama vizvAsa hai jo ApakA manoratha niyamase gaNezaprasAdajI varNIne sAgarase jo patra bhejA saphala hogA, kAlakA vilamba ho yaha anya bAta hai apane astitva kAla meM hI Apa ise pratyakSa kareMge / hai vaha isa prakAra hai: baizAkha vadI 5 A0 zu0 ci. zrIyuta mahAnubhAvadharmamarmajJa pa. jugalakizorajI yogya saM0 2009 gaNezavarNI icchAkAra patra AyA samAcAra jAne / ApakI pratibhAkA sadupayoga Apane kiyA, kintu kheda hai vartamAna jaina janatA Amera bhaNDArakA prazastisaMgraha usakA mahatva nahIM samajhI--anyathA aba Apako inastata (pRSTha 266 kA zeSa) bhramaNa kI AvazyakatA nahIM thI / eka sthAna para rahakara diyA huA hai| isIse yaha bhUla huI jAna par3atI hai| Apake dvArA prAcIna AcAryoMke antastatva dvArA nirgata isa taraha prAyaH sArA hI prazastisaMgraha azuddhiyoMse bharA siddhAMtakA vikAza karatI--Apane jo akatha parizrama dvArA huA hai| parantu yahA udAharaNasvarUpa prAyaH unhI prazastiyoMko prAcIna maharSiyoM ke siddhAntakA manana kiyA hai use lipi diyA gayA hai jinakA saMzodhana atyanta vAMchanIya hai| ina baMda karanekA prayatna karatI-koI vizeSa dravyakI AvazyakatA truTiyoMko yahAM denekA merA yahI prayojana hai ki bhaviSyameM nhiiN| 5 lAkhase yaha kAma ho sakatA hai, 1 makAna aura 4 inakI punarAvRtti na ho| AzA hai bhAI kasturacandrajI AgevidvAnakA vyaya yahI to rAmakahAnI hai-jo vidvAna niyata ko aura bhI sAvadhAnIse kArya kreNge| sAtha hI tIrthakSetra hoM unheM 250) mAsika aura 50) bhojana vyaya diyA kameTIke maMtrIse bhI mAnurodha nivedana hai ki vaha inakA shuddhijaave| yadyapi yaha kucha kaThina nahIM parantu isa ora lakSya ho patra banavAkara prazastisaMgrahameM lagAnekA prayatna kreN| taba-maiM to zrI 1008 bhagavAnase bhI bhikSA mAMganA anucita dehalI tA0 31-3-52 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana-janavAkya-sUcI-prAkRnake prAcIna 64 mUla-granthokI padyAnukramaNI, jisake sAtha 8 TIkAdi granthome uddhRta dUsare prAkRta padyokI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyokI suucii| sayojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajIkI gaveSaNApUrNa mahattvakI 170 pRSThakI prastAvanAme alakRta, DA0 kAlIdAma nAga ema e, DI liTa ke prAkkathana (Forcword) aura DA0 e ena upAdhyAya ema.e,DI liTa kI bhUmikA (Introduction) me vibhapita hai, zodha-khojake vidvAnoke liye atIva upayogI, baDA sAija, majinda (prastAvanAdikA alagama mUlya 5 ) (2) AptaparIkSA--zrIvidyAnandAcAryakI mbopajJamaTIka apUrvakRti, ApnokI parIkSA-dvArA Izvara-viSayaka mundara marama aura majIva vivecanako liA hae, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlake hindI anuvAda tathA prastAvanAdima yukta. mAjalda (3) nyAyadIpikA--nyAya-vidyAkI mundara pothI, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajIkaM saskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pargizaSTome alakRta, majilda ... (6) svayambhUstotra--mamantabhadrabhAgatIkA apUrva grantha, mamtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda, chanda paricaya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karanI huI mahattvakI gaveSaNApUrNa prastAvanAme muzobhita / (5) stutividyA-mvAmI mamantabhadrakI anogvI kRti, pApoMke jItanakI kalA, maTIka, sAnavAda aura zrIjagalakizora mukhtArakI mahattvakI prastAvanAme alakRta, mundara jild-mhit| (6) adhyAtmakamalamArtaNDa--pacAdhyAyIkAra kavi gajamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-mahina aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAma bhUpita / (7) yuktyanuzAsana--tattvajJAname paripUrNa samantabhadrakI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thaa| mukhtAra thIkaM viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdime alakRta, sjild| .. (8) zrIpurapArzvanAthastotra--AcArya vidyAnandaracita, mahattvakI stuti, hindI anuvAdAdi ghit| .. (9) zAsanacatustrizikA-(nIyaM-paricaya)-muni madanakInikI 13vI zatAbdIkI mundara racanA, hindI ___anuvaadaadi-mhin| (10) satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAdake 21 mahAn AcAryoke 137 puNya mmaraNo kA mahattvapUrNa sagraha mukhtArazrIkaM hindI anuvaadaadi-mhit| (11) vivAha-samuddezya-mukhtArathIkA likhA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAtvika vivecana .. // ) (12) anekAnta-rasa-laharI--anekAnta jaise gar3ha gabhIra viSayako atIva maralanAma samajhana-mamajhAne kI kujI, mukhtAra shriijuglkishor-ligvit|| (13) anityabhAvanA--zrIpadmanandI AcAryakI mahattvakI racanA, mukhtArazrIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mhit| (14) tatvArthasUtra (prabhAcandrIya)--mumlArazrIka hindI anuvAda tathA vyAyAma yukta noTa--ye maba grantha ekamAtha lenevAlo ko 37 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' sarasAvA, ji. sahAranapura / . e 22 - 22 : Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka anekAnta patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAneke liye kalakattA2 meM gata indradhvaja-vidhAnake avasara para (aktUbarameM) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA 0 * Ayojana huA hai| usake anusAra 251) yA adhikakI sahAyatA pradAna karane vAle sajjana SH 'saMrakSaka' aura 101) yA isase Uparako sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka hote hai| aba taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane hai--unake zubha nAma nimna prakAra hai : 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI kalakattA 251) lA0 raghuvIrasihajI, jainAvAcakampanI 251) bA0 choTelAlajI jaina dehalI 251) bA0 sohanalAla jI jaina 101) lA. parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, 251) lA0 gulajArImala RSabhadAma jI " dehalI 251) bA0 RSabhacandrajI (V.R.C.) jaina" 101) bA. lAla candajI bI0 seThI binoda milsa, 251) bA. dInAnAthajI sarAvagI ujjaina 251) bA0 ratanalAlajI jhAjharI 101) bA0 ghanazyAmadAma banArasIdAsajI kalakattA - 251) seTha baldevadAsajI jaina 101) bA0 lAlacandrajI jaina magavagI " 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA. motIlAla makkhanalAlajI kalakattA 251) seTha suzrAlAlajI jaina 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) bA. kAzInAtha jI, kalakattA 251) seTha mAMgIlAlajI 101) bA. gopIcanda rUpacandajI 251) seTha zAntiprasAda jI, jaina 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 jItamalajI jaina 251) lA0 kapUracandra dhUpacandrajI, jaina kAnapura 101) bA0 cirajIlAla jI magavagI " 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI dehalI 101) bA0 ratanalAla caoNdamalajI jaina, raoNcI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehlii| 101) lA. mahAvIra prasAda jI ThekedAra, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanhemala jI, dehalI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) lA0 trilokacandra jI sahAranapura 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA 18 251) seTha chadAmIlAla jI jaina, phIrojAbAda adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 251) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI sarasAvA, ji0 mahAranapura Namahabha KAKSEKEE ramAnanda jaina zAstrI c/o dhUmImala dharamadAsa, cAvaDI bAjAra, dehlii| mudraka nezanala priMTiga varksa. 10 dariyAgaja, dehalI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / dayA/ dama aiklkha I sarvodaya tIrtha T supti/ a. sat asat tyAga/samAdhi/ / samiti / ArAdhanA sarvAntavattadguNa- mukhya- kalpaM sarvA'nta-zUnyaM ca mitho'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // eka nittha jIva bundha aneka anitya ajIba mokSa pApa loka puNya samyaka diyA sApekSa deva hiMsA miyA avidyA nirapekSa puruSArtha zrI vIra jinAlaya svabhAva dravya sAmAnya paraloka vibhAva paryAya vigoSa yukti zuddhi AtmA pramANa aMgama azuddhi paramAyA tIrtha sarva padArtha tattva-viSaya- syAdvAda- puNyodace -- bhavyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcArya- samantabhadra- yatinA tasmai namaH santataM - kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNomi sphuTam // - samatA B Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 mamantabhadrabhAratIstotra-kavi nAgarAja 169 9 kyA mevA sAdhanAme vAdhaka hai / 2. samantabhadra-vacanAmRta-'yagavIra' -zrI riSabhadAsa gakA 202 . 3 samantabhadra-pratipAdita karmayoga--jugalakizora 10 kavivara bhagavatIdAma aura unakI racanAe~mukhtAra 175 . pa0 paramAnanda zAstrI 205 4 gAdhojIkA anAsaktikarmayoga 11 azramaNa-prAyogya-parigraha -kSallaka siddhasAgara 209 pro0 devendrakumAra ema e 183 12 apabhraza bhASAkA pAmacAriu aura kavivara 5 gautamasvAmirgacata mUtrakI prAcInatA-- devacanda-pa0 paramAnanda jaina zAstrI 211 kSullaka siddhasAgara 184 13 500) ru0 ke pA~ca puraskAra--jugalakizora 6. bhAratako ahisA-maskRti--bAbU jayabhagavAna mukhtAra 213 eDavokeTa 185 | 14 mampAdakIya 7 kavivara dyAnanarAya-50 paramAnada jaina zAstrI 193 | 15 duniyAkI najagaMme vIramavAndigke kucha prakAzana 17 8 kyA jainamanAnusAra ahimAkI mAdhanA avyava- / 16 sarakSako aura sahAyako meM prApya mahAyatA 223 hArya hai ? -zrI daulatagama 'mitra' 200 | 17. mAhitya paricaya aura mamAlocana--paramAnanda 224 anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaroMpara anekAntako acchI mahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI orame dUsaroko anekAnta bheMTa-svarUpa athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA saMsthAo, lAyabreriyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvAnoMko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25),50)AdikI mahAyatA bhejanA / 25) kI sahAyatAmeM 10ko anekAnta ardhamUlyame bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilaanaa| (7) lokahitakI sAdhanAmeM mahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdisAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / mahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patAmoTa--dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoko mainejara 'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa naka bheTasvarUpa bhejA jAyagA / | vIrasevAmaMdira, sarasAvA ji. sahAranapura / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 5 ) vizva tatva-prakAzaka varSa 11 kiraNa 4-5 } OM arham nItivizeSadhvaMsI lokavyavahAravartakaH sampan / paramAgamasya bIja bhuvanekagururjayatyanekAntaH // sampAdaka - jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira sarasAvA ji0 sahAranapura ASAr3ha, zrAvaNa vIra-saMvat 2478, vikrama saMvat 2006 kavizrI nAgarAja -viracita samantabhadra- bhAratI stotra sAsmarImi toSTavImi naMnamImi bhAratI taMtanImi pApaThImi baMbhaNImi temitAm / devarAja-nAgarAja-marAja-pUjitAM zrIsamantabhadra-vAba- bhAsurAtmagocarAm // 1 // 'zrIsamantabhadrake vAdase ------ kathanopakathanase--jimakA Atma-viSaya dedIpyamAna hai aura jo deveMdroM, nAgendroM tathA narendroMse pUjita hai, usa sarasA bhAratIkA - samantamadrasvAmIkI sarasvatIkA meM bar3e Adarake sAtha bAra bAra smaraNa karatA hUM, stavana karatA hUM, vandana karatA hUM, vistAra karatA hUM, pATha karatA hUM aura vyAkhyAna karatA hUM / ' isa saMyukta kiraNakA mUlya 1 ) jUna, julAI 1652 mAtR-mAna-meya-siddhi-vastugocarAM stuve saptabhaMga - saptanIti gamyatasvagocarAm / mokSamArga- tadvipakSa-bhUridharmagocarAmAptatattvagocarAM samantabhadrabhAratIm // 2 // 'pramAtA ( jJAtA ) kI siddhi, pramANa (samyagjJAna) kI siddhi aura prameya (jJeya) kI siddhi ye vastueM jisakI viSaya hai, jo matabhaMga aura saptanayase jAnane yogya tatvoMko apanA viSaya kiye hue hai - jisameM saptabhaMgoM tathA saptanayoMke dvArA jIvAdi tatvoMkA parijJAna karAyA gayA hai-jo mokSamArga aura usake viparIta saMsAra-mArga-saMbaMdhI pracura dharmoke vivecana Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sacI 170 anekAnta [ varSa 11 ko liye hue hai aura Aptatattvavivecana-AptamImAMsA- lambiyoMke garvarUpI parvatake lie vajrake samAna hai aura kSIrabhI jisakA viSaya hai, usa samantabhadrabhAratIphA meM stotra sAgarake samAna ujjvala tathA pavitra hai,usa samantabhadrabhAratIkA karatA huuN|' meM kIrtana karatA hUM-usakI prazaMsAmeM khulA gAna karatA huuN|' sUrisUkti-banvitAmupeyatasva-AvinoM mAna-nIti-vAkyasiddha-vastuparma-gocara vArakIti-bhAsurAmupAyatatva-sApanIm / mAnita-prabhAva-siddhasiddhi-sikhasAbanIm / pUrvapakSa-saNDana-pracanAvAgvilAsinI ghora-bhUri-duHkha-vASi-tAraNa-samAmimA saMstuve jagaditA samantamabhAratIm // 3 // cAra-cetasA stuve samantabhatrabhAratIm // 6 // 'jo AcAryoMkI sUktiyoM dvArA vandita hai-bar3e bar3e 'pramANa, naya tathA Agamake dvArA siddha hue vastu-dharma AcAryoMne apanI prabhAvazAlinI vacanAvali dvArA jisakI jisake viSaya hai jisameM pramANa, naya tathA Agamake dvArA pUjA-vandanAkI hai jo upeyataravako batalAnevAlI hai, vastudharmoko sikha kiyA gayA hai-,mAnita (mAnya) prabhAvaupAyatattvakI sAdhanasvarUpA hai, pUrvapakSakA khaMDana karaneke vAlI prasiddha siddhike-svAtmopalabdhike-lie jo siddhasAdhanI liye pracaMDa vAgvilAsako liye hue hai-lIlAmAtrameM pravA- hai--amogha upAyasvarUpA hai aura ghora tathA pracura duHkhoMdiyoMke asatpakSakA khaMDana kara dene meM pravINa hai-aura ke samudrase pAra tAraneke lie samartha hai, usa samantabhadrabhAratIjagatake liye hitarUpa hai, usa samantabhadrabhAratIkA meM stavana kI mai zuddha hRdayase prazasA karatA huuN|' sAnta-sAdhanAyananta-madhyayukta-madhyamA pAtrakesari-prabhAvasiddhi-kAriNI stuce mUnya-bhAva-sabaMbeditatva-siddhi-sAvanIm / bhASyakAra-yoSitAmalaMkRtA muniishvrH| hetvahetubAva-siddha-vAkyajAla-bhAsurAM gupapiccha-bhASita-prakRSTa-maMgalApikA mokSa-siddhaye stuve samantabhadrabhAratIm // 7 // siDi-saulya-sApanI samantabhAbhAratIm // 4 // 'sAdi-sAnta, anAdi-sAnta, sAdi-ananta, aura anAdi'pAtrakesarIpara prabhAvakI siddhimeM jo kAraNIbhUta huI- ananta-rUpase dravya-paryAyokA kayana karanemeM jo madhyasthA haijisake prabhAvase pAtrakesarI-jaise mahAn vidvAn jainadharmameM inakA sarvathA ekAta svIkAra nahI karatI--, zUnya (abhAva) dIkSita hokara bar3e prabhAvazAlI AcArya bane-,jo bhASyakAra- tatva, bhAvatattva aura sarvajJatattvakI siddhimeM jo sAdhanIbhUta akalaMkadeva-dvArA puSTa huI, munIzvaro-vidyAnanda-jaise hai aura hetuvAda tathA ahetuvAda (Agama) se middha hue vAkyamunirAjoM-dvArA alakRta kI gaI, gRpicchAcArya (umA- samUhase prakAzamAna hai arthAt jo yukti aura Agama-dvArA svAti) ke kahe hue utkRSTa maMgalake arthako liye hue hai- siddha hue vAkyose dedIpyamAna hai, uma samantabhadrabhAratIkI unake gaMbhIra AzayakA pratipAdana karanevAlI hai aura mai, mokSakI siddhike lie, stuti karatA h|' siddhike-svAtmopalabdhike-saukhyako siddha karanevAlI hai, vyApakatayAptamArga-tattvayugma-govara usa samantabhadra-bhAratIko-samantabhadrakI AptamImAMsAdi pApahAri-vAgvilAsi-bhUSaNAMzukA stuve / rUpa-kRti-mAlAko-maiM apanI stutikA viSaya banAtA hUM zrIkarIca dhokarI ca sarvasaulya-bAyinI usakI bhUri-bhUri prazaMsA karatA huuN|' nAgarAja-pUjitAM samantabhadrabhAratIm // 8 // inabhUti-bhASita-ameyanAla-gocara 'vyApaka-vyApyakA-guNa-guNIkA-ThIka pratipAdana karane baDhamAnadeva-boSayuddha-cihilAsinIm / vAle AptamArgake do tatva heyatattva, upAdeyatattva athavA yoga-saugatAdi-garva-parvatAzani stube upeyatattva aura upAyatattva-jisake viSaya hai, jo pApaharaNasIravASi-samimA samantabhAbhAratIm // 5 // rUpa AbhUSaNa aura vAgvilAsarUpa vastrako dhAraNa karanevAlI 'indrabhUti (gautama gaNadhara)kA kahA huA prameya-samUha hai| sAtha hI, zrI-sAdhikA, buddhi-vadhikA aura sarvasukha-dAyikA jisakA viSaya hai, jo zrIvardhamAnadevake boSase prabuTa hue hai, usa nAgarAja-pUjita samantabhadrabhAratIkI meM stuti caitanyake vilAsako liye hue hai, yoga tathA baukhAdi-matAva- karatA huuN|' Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta ( 4 ) 'tattvaM tvanekAntamazeSarUpaM' jaise vAkyoMke dvArA pratipAdana kiyA hai, taba unake usa kathana ke sAtha isa kathanakI saMgati kaise baiThegI ?' yaha zaMkA nirmUla hai, kyoki apane viSayakI vivakSAko sAthame lekara 'hI' zabdakA prayoga karanese sarvathA ekAntatAkA koI prasaMga nahI aataa| jaise 'tIna iMcI rekhA eka iMcI rekhAse baDI hI hai' isa vAkya me 'hI' zabdakA prayoga sughaTita hai aura usane tIna iMcI rekhA sarvadhA baDI nahI ho jAtI, kyoMki yaha apane sAthameM kevala eka iMsI relAkI apekSAko liye hue hai| isI prakAra jo bhI tAttvika kathana apanI vivakSAko sAthameM liye hue rahatA hai usake sAtha 'hI' zabdakA prayoga usake sunizcayAdikakA dyotaka hotA hai| usI dRSTine pratyakAra mahodayane yahA 'Dada' tathA 'I' doke sAtha 'hI' arthake vAcaka 'eva' zabdakA prayoga kiyA hai, jo unake dUsare kathanoke mAtha kisI taraha bhI asagata nahI hai| unhoMne to apane yuktyanuzAsana granthame 'anuktatulyaM yadanevakAra' jaise vAkyoke dvArA yahAtaka spaSTa ghoSita kiyA hai ki jisa padake sAthame 'eva' (hI) nahI vaha anuktatulya hai-- na kahe hueke samAna hai| isa evakArake prayoga aprayogaviSayaka vizeSa rahasyako jAnaneke liye granthako dekhanA cAhiye / panuzAsana' svAmI samantabhadrane apane samIcIna dharmazAstrameM dharmake agabhUta-samyadarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue use 'aSTAMga' vizeSaNake dvArA ATha aMgovAlA batalAyA hai| ve ATha aMga kaunase hai aura unakA kyA svarUpa hai, isakA svaya spaSTIkaraNa karate hue svAmIjIne jina amRta vacanoMkA praNayana kiyA hai, ve kramaza ima prakAra hai - idamevezaM caiva tattvaM nAnyanna cA'nyathA / ityakampA''yasAmbhovatsanmArge'saMzayA daciH // 11 // tara - yathAvasthita vastusvarUpa - yahI hai aura aisA hI haiM (jo aura jaisAki dRSTa tathA iSTake virodha - rahita paramAgamame pratipAdita huA hai), anya nahIM aura na anya prakAra hai, isa prakArakI sanmArga meM samyagdarzanAdirUpa samIcIna dharmameM jo lohavinirmita gAvakI Aja ( camaka) ke samAna akampA ruci hai--aDola zraddhA hai-- use 'asazayA' - ni.zakti aMga kahate hai|' vyAkhyA--yahA 'tattva' pada yadyapi vinA kisI vizeSaNake sAmAnyarUpase prayukta huA hai, parantu 'sanmArge' padake sAthame honese usakA sambandha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakRcaritrarUpa usa sanmArga-viSayaka tatva haiM jiname prAya. sArA hI prayojanabhUta tatvasamUha samAviSTa ho jAtA hai, aura isaliye samyagdarzanAdikakA samyagdarzanAdike viSayabhUta Apta-Agama- tapasviyokA tathA jIva ajIvAdi padArthoMkA bhI jo tattva vivakSita ho usa sabake viSaya me sadehAdikase rahina aDola baddhAkA honA hI yahA isa aMgakA viSaya hai--- usame anizcaya jaisI koI bAta nahI hai| isI 'tattva yahI hai, aisA hI hai, anya nahI aura na anya prakAra hai' aisI sunizcaya aura aTala paddhAkI dotaka bAta isa agake svarUpa-viSayameM yahA kahI gaI hai| isa para kisIko yaha AzakA karanekI jarUrata nahI hai ki 'isa tarahase to 'hI' (eva) zabdake prayoga dvArA 'bhI' ke AzayakI upekSA karake jo kathana kiyA gayA hai usase tattvako sarvadhA ekAntatAkI prApti ho jAvegI aura tasva ekAntAtmaka na hokara anekAntAtmaka hai, aisA svayaM svAmI samatabhadrane apane dUsare granthomeM 'ekAntadRSTiprativeSi tasvaM karma-paravasA durntritodye| pApa-bIne sukhenAracA baDhAunAkAMkSA smRtA // 12 // 'jo karmakI parAdhInatAkA liye hue hai-mAnAveda nIyAdi karmoMka upAdhIna hai- anna sahita hai-nAzavAna hai jisakA udaya duHkhose astarita hai--aneka prakArake zArIrika tathA mAnasikAdi du.khoMkI bIca-bIca meM prAdurmUrti hote rahane se jisake udaya upabhogameM bAdhA par3atI rahatI hai tathA vaha ekarasarUpa bhI rahane nahI pAtA aura jo pApakA bIja hai- tRSNAkI abhivRddhidvArA saMkmeza-pariNAmakA janaka honese pApotpatti athavA pApabandhakA kAraNa hai 1. yaha mahatvapUrNa gambhIra grantha, jisakA hindI meM pahalese koI anuvAda nahIM huA thA, hAlameM vIramevAmandira sarasAvAse hindI anuvAdake sAtha prakAzita ho gayA hai| mUlya sajilda granthakA 1 / ) hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 banekAnta [ varSa 11 aise ( indriyAdiviSayaka sAMsArika ) sukhameM jo anAsthA- aMgakA pAtra nhiiN| isa aMgake dhArakameM guNaprItike sAtha anAsakti aura azraddhA aruci athavA anAsthArUpa aglAnikA honA svAbhAvika hai-vaha kisI zArIrika zraddhA-arucipUrvaka usakA sevana hai use 'anAkAMkSaNA'- apavitratAko lekara yA jAti-varga-vizeSake cakkarameM paDa ni:kAkSita-aMga kahA gayA hai|' kara kisI ratnatrayabArI athavA samyagdarzanAdi-guNaviziSTa pyAsyA-yahAM sAMsArika viSaya-sukhake jo karma- dharmAtmAkI avajJAmeM kabhI pravRtta nahI hotaa| paravazAdi vizeSaNa diye gaye hai ve usakI niHsAratAko vyakta kApaye paghi duHkhAnA kApathasthe'pyasammatiH / karane meM bhale prakAra samartha hai| unapara dRSTi rakhate hue jaba usa asampaktiranatkItiramUDhAvRSTirucyate // 14 // mukhakA anubhava kiyA jAtA hai to usameM AsthA, Asakti, duHkhoMke mArgasvarUpa kumArgameM-bhavabhramaNake hetuicchA, ruci, zraddhA tathA lAlamAdike liye koI sthAna nahI bhUta mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritrameM tathA rahatA aura samyagdRSTikA maba kArya binA kisI bAdhA- kumArgasthitameM-mithyAdarzanAdike dhAraka tathA prarUpaka AkulatAko sthAna diye sucAru rUpase calA jAtA hai| jo kudevAdikoMme-jo asammati hai-manase unhe kalyANakA loga viSaya-mukhake vAstavika svarUpako na samajhakara usameM sAdhana na mAnanA hai-asammukti hai-kAyakI kimI ceSTAAsakta hue sadA tRSNAvAna bane rahate hai unhe dRSTivikArake se unakI zreya.sAdhana jaisI prazamA na karanA hai-aura anuzikAra samajhanA caahiye| ve isa aMgake adhikArI athavA skoti hai-vacanase unakI AtmakalyANa-sAdhanAdike rUpameM pAtra nahI / stuti na karanA hai- use 'amUDhavRSTi' aMga kahate hai|' svabhAvato'zucau kAye ratnatraya-pavitrite / ___vyAkhyA-yahA dukhoke upAyabhUta jisa kumArgakA nirjugupsA guNa-prItimatA nivicikitsitA // 13 // ullekha hai vaha mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra 'svabhAvase azuci aura ratnatrayase--samyagdarzana- rUpa hai, jise granthakI tImarI kArikAme 'bhavanti bhavapaddhati' samyagjJAna-samyakcAritrarUpadharmase-pavitrita kAyame- vAkyake dvArA saMmAra-du khokA hetubhUta vaha kumArga sUcita kiyA dhArmikake zarIrama-jo aglAni aura guNaprIti hai vaha hai jo samyagdarzanAdirUpa sanmArgake viparIta hai / aise kumArga'nivicikitsitA' mAnI gaI hai / arthAt dehake svAbhAvika kI mana-vacana-kAyase prazasAdika na karanA eka bAta to yaha azucitvAdi doSake kAraNa jo ratnatraya guNa-viziSTa dehI- amUDhadRSTike liye Avazyaka hai, dUsarI bAta yaha Avazyaka ke prati nirAdara bhAva na hokara usake guNome prItikA bhAva hai ki vaha kumArgame sthitakI bhI mana-vacana-kAyame koI hai use samyagdarzanakA nivicikitmita' aMga kahate hai| prazasAdika na kare aura yaha prazamAdika jimakA yahA niSedha vyAkhyA-yahA do bAte khAsa taurase dhyAnameM dene yogya kiyA gayA hai usake kumArgame sthita honekI dRSTise hai, ullikhita huI hai, eka to yaha ki zarIra svabhAvase hI apavitra anya dRSTise usa vyaktiko prazaMsAdikA yahA niSedha nahI hai| hai aura isaliye mAnava-mAnavake zarIrameM svAbhAvika apavi- udAharaNake liye eka manuSya dhArmika dRSTise kisI aise tratAkI dRSTise paraspara koI bheda nahI hai-sabakA zarIra matakA anuyAyI hai, jise 'kumArga' samajhanA cAhiye; parantu hAr3a-cAma-rudhira-mAMsa-majjAdi dhAtu-upadhAtuokA banA vaha rAjyake rakSAmatrI Adi kisI Uce pada para AsIna hai huA aura mala-mUtrAdi azuci padArthose bharA huA hai| aura usane usa padakA kArya baDI yogyatA, tatparatA aura dUsarI yaha ki, svabhAvase apavitra zarIra bhI guNoMke yogase ImAnadArIke sAtha sampanna karake prajAjanoko acchI rAhata pavitra ho jAtA hai aura ve guNa hai samyagdarzana, samyagjJAna, (sAtA, zAnti) pahucAI hai, isa dRSTise yadi koI samyagdRSTi samyakcAritrarUpa tIna rtn| jo zarIra ina guNose pavitra usakI prazaMsAdika karatA yA usake prati Adara-satkArake rUpa hai-ina guNoMkA dhAraka AtmA jisa zarIrameM vAsa karatA me pravRtta hotA hai, to usameM samyagdarzanakA yaha aMga koI bAdhaka hai-usa zarIra tathA zarIradhArIko jo koI zarIrakI nahI hai| bAdhaka tabhI hotA hai jaba kumArgasthitike rUpameM svAbhAvika apavitratA athavA kisI jAti-vargakI vizeSatA- usakI prazaMsAdika kI jAtI hai| kyoki kumArgasthitike ke kAraNa ghRNAkI dRSTise dekhatA hai aura guNomeM prItiko rUpameM prazaMsA karanA prakArAntarase kumArgakI hI prazasAdika bhulA detA hai vaha dRSTi-vikArase yukta hai aura isaliye prakRta karanA hai, jise karate hue eka samyagdRSTi amUDhadRSTi nahI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] samantabhadra-vacanAmRta raha sakatA / svayaM zuddhasya mArgasya bAlA'zakta-anA''bhayAm / vAcyatAM matpramAmanti tadapahanam / / 15 / / 'jo mArga - samyandarzanAdirUpadharma svayaM zuddha haisvabhAvataH nirdoSa hai-usakI bAlajanauke-hitAhitavivekarahita ajJAnI mUDhajano tathA azaktajanoMdharmakA ThIka taurase ( yathAvidhi ) anuSThAna karanekI sAmarthya na rakhane vAloMke - - Azrayako pAkara jo nindA hotI houma nirdoSa mArgameM jo asaddoSodbhAvana kiyA jAtA ho -- usa nindA yA amaghoSodbhAvanakA jo pramArjanadUrIkaraNa - hai use 'upagUhana' aMga kahate hai / ' orrent --- isa aMgakI agabhUta do bAteM yahA~ khAsa taurase lakSame lene yogya hai, eka to yaha ki jisa dharmamArgakI nindA hotI ho vaha svaya zuddha honA cAhiye - azuddha nahI / jo mArga vastu azuddha eva doSapUrNa hai kisI ajJAnabhAvAdike kAraNa kalpita kiyA gayA hai--usakI nindAke parimArjanakA yahA koI sambandha nahI hai--bhale hI usa mArgakA prakalpaka kisI dharmakA koI baDA santa sAdhu yA vidvAna hI kyo na ho / mAgaMkI zuddhatA-nirdoSatAko devanA pahalI bAta hai| dUsarI / bAta yaha ki vaha nindA kisI ajJAnI athavA azaktajanakA Azraya pAkara ghaTita huI ho| jo zuddhamArgakA anuyAyI nahI aise dhUrtajanake dvArA jAnabUjhakara ghaTita kI jAnevAlI nindAke parimArjanAdikA yahA koI sambandha nahI hU~ / aise dhUnakI kRtiyokA yadi sanmArgakI nindA honeke bhayase gopana kiyA jAtA hai athavA unapara kisI taraha pardA DAlA jAtA hai to usame dhUrtanAko protsAhana milatA hai, bahutokA ahita hotA hai aura nindAkI paramparA calatI hai| ataH aise dhUrtokI dhUrtatAkA pardAfAza karake unhe daNDita karAnA tathA sarvasAdhAraNapara yaha prakaTa kara denA ki 'ye ukta sanmArga ke anuyAyI na hokara kapaTavepI hai' samyagdarzanake isa aMgameM koI bAdhA utpanna nahI karatA, pratyuta isake pezevara dhUtoMse sanmArgakI rakSA karatA hai / darzanAccaraNAdvA'pi calatAM dharmavatsalaH / pratyavasthApanaM prAtaH sthitIkaraNamucyate // 16 // 'samyagdarzanase athavA samyakucAriNase bhI jo loga calAyamAna ho rahe haDiga rahe hoM unheM usa viSaya meM dakSa evaM dharmase prema rakhanevAle strI-puruSoke dvArA jo phirase samyagdarzana yA samyakacAritrameM (jaisI sthiti ho) avasthApana " 173 karanA hai unakI usa marimaratA, calacitatA, svalanA evaM DAMvADola sthitiko dUra karake unheM pahane jaisI athavA usase bhI sudRDha sthitimeM lAnA hai-vaha 'sthitIkaraNa' aMga kahA jAtAhai / ' vyA- yahAM jinake pratyavasthApana athavA sthitIkaraNakI bAta kahI gaI hai ve samyagdarzana yA samyavacAritrase calAyamAna honevAle hai| dharmake mukhya tIna aMgoMmeMse do se calAyamAna honevAloko to yahA grahaNa kiyA gayA hai kintu tIsare aMga samyagjJAnase calAyamAna honevAloMko grahaNa nahI kiyA gayA, yaha kyo ? isa praznakA samAdhAna, jahAM taka maiM samajhatA hUM, itanA hI hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna donokA aisA joDA hai jo yugapat utpanna hote hue bhI paraspara meM kAraNa kArya bhAnako liye rahate haisamyagdarzana kAraNa hai to samyagjJAna kArya hai, aura isaliye jo samyagdarzaname calAyamAna hai vaha samyagjJAname bhI calAyamAna hai aura aisI koI vyakti nahIM hogI jo mamyagdarzanase to calAyamAna na ho kintu samyagjJAname calAyamAna ho, isIse namyAname calAyamAna honevAloke ca nirdezakI yahA koI rana nahI samajhI gii| athavA 'api zabda dvArA gauNa rUpase unakA bhI grahaNa samajha lenA cAhiye / jarUrata isake sivAya, jinako ima agakA svAmI batalAyA gayA hai unake liye do vizeSaNokA prayoga kiyA gayA haieka to 'dharmavatna' aura dUsarA 'prAta' ina dono yadi koI guNa na ho to sthitIkaraNakA kArya nahIM bananA; kyoMki dharmavatmalatA ke abhAvamaM to kisI calAyamAnake pratyavasthApanakI preraNA hI nahI hotI aura prAjJatA (dakSatA) - ke abhAva meM preraNAke hone hue bhI pratyavasthApanake kArya meM saphala pravRtti nahI banatI athavA yo kahiye ki saphalatA hI nahI miltii| saphalatAkeliye gharmake una aMganeM jinase koI calAyamAna ho rahA ho svayaM dakSa honekI aura sAtha hI yaha jAnanekI jarUrata hai ki usake calAyamAna honekA kAraNa kyA hai aura use kaise dUra kiyA jA sakatA hai / svayUthyAnprati sadbhAvasanAcA'peta kaMtavA / pratipatiryAyo bAlyamabhilapyate // 17 // 'svadharmasamAjake sadasyoM samyagdarzana, samyagjJAna, samyacAriNarUpa AtmIya dharmake mAnane tathA pAlanevAle sAdharmIjano ke prati sadbhAvasahita -- maMtrI, pramodasevA tathA paropakArAdike unama bhAvako liye hue aura Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakAnta varSa 11 kapaTarahita bo yathAyogya pratipatti hai-yathocita Adara- zaya jJAnakA prakAza cAhiye aura isase yaha phalita hotA hai satkArarUpa evaM premamaya pravRtti hai-use 'bAtsalya' aMga ki sAtizayajJAnake prakAzadvArA loka-hRdayoMmeM vyApta kahate hai| ajJAna-andhakArako samucitarUpase dUra karake jinazAsanake vyAkhyA--isa aMgakI sArthakatAke liye sAdharmI janoMke mAhAtmyako jo hRdayAkita karanA hai usakA nAma 'prabhAvanA' sAtha jo Adara-satkAra rUpa pravRtti kI jAye usameM tIna bAto- hai| aura isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki korI dhana-sampatti ko khAsa taurase lakSameM rakhanekI jarUrata hai, eka to yaha ki athavA bala-parAkramakI numAizakA nAma 'prabhAvanA' nahI hai vaha sadbhAvapUrvaka ho-laukika lAbhAdikI kisI dRSTi- aura na vibhUtike sAtha lambe-lambe jalUsoke nikAlanekA ko sAthame liye hue na hokara sacce dharmapremase prerita ho| nAma hI prabhAvanA hai, jo vastuta. prabhAvanAke lakSyako sAtha dUsarI yaha ki usameM kapaTa-mAyAcAra athavA numAiza, dikhAvaTa meM liye hue na hoN| hAM, ajJAna andhakArako dUra karanekA pUrA jaisI cIjako koI sthAna na ho| aura tIsarI yaha ki vaha Ayojana yadi sAtha me ho to ve usame sahAyaka ho sakate hai| 'yathAyogya' ho--jo jina guNoMkA pAtra athavA jisa padake sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki prabhAvanAkA kArya yogya ho usake anurUpa hI vaha Adara-satkArarUpa pravRtti kisI jora-jabardastI athavA anucita dabAvase sambandha nahI honI cAhiye, aisA na honA cAhiye ki dhanAdikakI kisI rakhatA-usakA AdhAra suyuktivAda aura premamaya vyavahArabAhya dRSTike kAraNa kama pAtra vyakti to adhika Adara- dvArA galataphahamIko dUra karanA hai| satkArako aura adhika pAtra vyakti kama Adara-satkArako yadi samyagdarzana ina agose hIna hai to vaha kitanA prApta hove| ni.sAra evaM abhISTa phalako prApta karAneme asamartha hai use ajJAna-timira-vyAptimapAkRtya yayAyayam / vyakta karate hue svAmI jI likhate hai:jinazAsana-mAhAtmya-prakAzaH syAtprabhAvanA // 18 // nAGgahInamalaM chattuM varzanaM janma-santatim / 'ajJAna-andhakArake prasArako (sAtizaya jJAnake prakAza na hi mantro'bhara-nyUno nihanti viSavedanAm // 21 // dvArA) samucitarUpase dUra karake jinazAsanake mAhAtmya- 'agahIna samyagdarzana janma-saMtatiko-janma-maraNakI ko-jainamatake tatvajJAna aura sadAcAra eva tapovidhAna- paramparArUpa bhava (sasAra)prabandhako-chedaneke liye samartha ke mahatvako-jo prakAzita karanA hai-loka-hRdayopara nahI hai; jaise akSaranyUna-kamatI akSare vAlA-matra usake prabhAvakA sikkA aMkita karanA hai-usakA nAma viSakI vedanAko naSTa karanemeM samartha nahI hotA hai|' 'prabhAvanA' aga hai|' vyAkhyA-jisa prakAra sarpase Dase hue manuSyake sarvaagameM vyAkhyA--jinazAsana jinendra-praNIta Agamako kahate vyApta viSakI vedanAko dUra karaneke liye pUrNAkSara matrake hai| usakA mahAtmya usake dvArA pratipAdita anekAntamUlaka prayogakI jarUrata hai nyUnAkSara matrase kAma nahI calatA, tatvajJAna aura ahisAmUlaka sadAcAra eva karmanirmUlaka usI prakAra sasAra-bandhanase chuTakArA pAneke liye prayukta tapovighAnameM saMnihita hai| jinazAsanake usa mAhAtmyako huA jo samyagdarzana vaha apane ATho agose pUrNa honA cAhiyeprakaTita karanA-loka-hRdayoMpara akita karanA hI yahA eka bhI agake kama honese samyagdarzana vikalAgI hogA aura 'prabhAvanA' kahA gayA hai| aura vaha prakaTIkaraNa ajJAnarUpa usase yatheSTa kAma nahIM calegA-vaha bhavabandhaname athavA andhakArake prasAra (phailAva) ko samucitarUpase dUra karane- sAsArika duHkhose mukti kI prAptikA sAdhana nahI ho skegaa| para hI sughaTita ho sakatA hai, jisako dUra karanekeliye sAti --yugavIra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-pratipAdita karmayoga ( svayambhUstotrakI mukhtaarshriijuglkishor-vircit-prstaavnaase| ) mana-vacana-kAya-sambandhI jisa kriyAkI pravRni athavA se sambandha rakhatA hai, aura una para amala karanA tathA unheM nivRttime Atma-vikAsa sadhatA hai usakeliye tadanurUpa apane jIvanameM utAranA yaha karmayogakA viSaya hai| sAtha jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai use 'karmayoga' kahate hai| aura hI, 'apane doSoMke mUlakAraNako apane hI samAdhitejase isaliye karmayoga do prakArakA hai-eka kriyAkI nivRttirUpa bhasma kiyA jAtA hai' yaha jo vidhivAkya diyA gayA hai puruSArthako liye hue aura dUsaga kriyAkI pravRttirUpa isake marmako samajhanA, isameM ullikhita doSoM, unake puruSArthako liye hue| nivRtti-pradhAna karmayogame mana-vacana- mUla kAraNo, samAdhiteja aura usakI prakriyAko mAlUma kAryameMse kisIkI bhI kriyA-kA, tInokI kriyAkA karake anubhavame lAnA, yaha saba jJAnayogakA viSaya hai athavA azubha kriyAkA nirodha hotA hai| aura pravRttipradhAna aura una doSo tathA unake kAraNoko usa prakArase bhasma karmayogameM zubhakarmoMme triyoga-kriyAkI pravRtti hotI hai- karanekA jo prayatna amala athavA anuSThAna hai vaha saba karmayoga azubhameM nahI, kyoki azubhakarma vikAmame sAdhaka na hai| isI taraha anya stavanoke jJAnayogameMsebhI karmayoga hokara bAdhaka hote hai| rAga-dveSAdime hita zuddhabhAvarUpa sambandhI bAtokA vizleSaNa karake unheM alagame samajha pravRtti bhI isIke antargata hai| maca pUchiye to pravRni binA lenA cAhie, aura yaha bahuta kucha mukha-mAdhya hai| nivRnike aura nivRtti binA pravRttike hotI hI nahI-- imIme unheM phigme yahA dekara prastAvanAko vistAra deneekakA dUsareke mAtha ghaniSTha sambandha hai| dono mukhya-gauNa- kI jarUrata nahI samajhI gii| hA, mnavana-kramako choDakara, kI vyavasthAko liye hue hai| nivRttiyogI pravRttikI aura karmayogakA usake Adi madhya aura antakI dRSTise eka pravRttiyogame nivRtti kI gauNatA hai| sarvayA pravRtti yA sarvayA sakSipta sAra yahA de denA ucita jAna paDatA hai aura vaha nivRtikA ekAnna nahIM bntaa| aura imaliye svayambhU- pAThakoke lie vizeSa hitakara tathA rucikara hogaa| ataH stotrake jJAnayogamaM jo bAte kimI na kimI rUpase vidheya sAre grathakA dohana eva mathana karake ume denekA Age prayatna ThaharAI gaI hai ucita tathA Avazyaka batalAI gaI hai athavA kiyA jAtA hai| prathake sthalokI yathAvazyaka sUcanA jinakA kisI bhI tIrthakarakedvArA sva-vikAsake liye bekaTake bhItara padyAkome rhegii| kiyA jAnA vihina huA hai una sabakA vidhAna eva anuSThAna karmayogakI Adi aura usakA antakarmayogameM garbhita hai| isI taraha jina bAtoko doSAdika- karmayogakA carama lakSya hai AtmAkA pUrNata vikAma / ke rUpameM heya batalAyA gayA hai, avidheya tathA akaraNIya AtmAke ima pUrNa vikAmako prathamebrahmapada-prApti mUcita kiyA gayA hai athavA kisI bhI tIrthakarake dvAga (4) brahma-niSThAvasthA, AtmalakSmIko labdhi, jinazrI jinakA chor3anA-tajanA yA uname virakti dhAraNa karanA Adi tathA AhaMnyalakSmIkI prApti (10,78) Arhantya-padAvApti kahA gayA hai una sabakA tyAga eva parihAra bhI karmayogame (133) Atyantika svAsthya-svAtmasthiti (31), dAkhila (zAmila) hai / aura isaliye karmayoga-sambandhI una Atma-vizuddhi (48) kaivalyopalabdhi (55) mukni, saba bAto ko pUrvollikhita jJAna-yogase hI jAna lenA aura vimukti (27) nivRti (50,68), mokSa (60,73,117) samajha lenA caahie| udAharaNake taura para prathama-jina stavanake thAyasa (116) zreyas (51,75), ni.zreyasa (50) jJAnayogame mamatvase virakta honA, vadhU-vittAdi parigrahakA nirajanA zAMti (12) uccazivatAti (15) zAzvatazarmAtyAga karake jina-dIkSA lenA, upasarga-parISahoMkA samabhAvame vApti (71), bhavakleza-bhayopazAnti (80) aura bhavosahanA aura sadvata-niyamose calAyamAna na honA jamI jina pazAnti tathA abhava-saukhya-saMprApti (115), jaise padabAtoko pUrNavikAmake liye Avazyaka batalAyA gayA hai vAkyoM athavA nAmoMke dvArA ullikhita kiyA hai / inameMme unakA aura unakI isa AvazyakatAkA parijJAna jJAnayoga- kucha nAma to zuddhasvarUpameM sthitiparaka athavA pravRttiparaka haiM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 kucha pararUpase nivRttike dyotaka haiM aura kucha usa karmayogake viSaya hI nahIM jisakA carama lakSya hai AtmAkA vikAsAvasthAmeM honevAle parama zAnti-sukhake sUcaka hai| pUrNataH vikAsa / 'jinazrI' pada upamAlaMkArakI dRSTise 'AtmalakSmI' kA hI pUrNataH AtmavikAsake abhivyaMjaka jo nAma Upara vAcaka hai; kyoki ghAtikarmamalase rahita zuddhAtmAko diye hai unameM mukti aura mokSa ye do nAma adhika lokaprasiddha athavA AtmalakSmIke sAtizaya vikAsako prApta AtmA- hai aura donoM bandhanase chUTaneke eka hI Azayako liye hue ko hI 'jina' kahate hai| jinazrI'kA hI dUsarA nAma 'nijazrI' hai| mukti athavA mokSakA jo icchuka hai use 'mumukSu' kahate hai| hai| 'jina' aura 'arhata' pada samAnArthaka honese 'Arhantya- mumukSu honese karmayogakA prArambha hotA hai-yahI karmayogalakSmIpada' bhI AtmalakSmIkA hI vAcaka hai| isI kI Adi athavA pahalI sIDhI hai| mumukSu bananese pahale usa svAtmopalabdhiko pUjyapAda AcAryane, siddhabhaktimeM, mokSakA jise prApta karanekI icchA hRdayameM jAgRta huI hai, "siddhi ke nAmase ullekhita kiyA hai| usa bandhanakA jisase chUTanekA nAma mokSa hai, usa vastu yA __ apane zuddhasvarUpameM sthitirUpa yaha AtmAkA vikAsa vastusamUhakA jisase bandhana banA hai, bandhanake kAraNokA hI manuSyoMkA svArtha hai-asalI svaprayojana hai-kSaNabhagura bandhana jisake sAtha lagA hai usa jIvAtmAkA, bandhanase chUTanebhoga-indriya viSayoMkA sevana-unakA svArtha nahI hai, jaisA ke upAyoMkA aura bandhanase chUTane meM jo lAbha hai usakA ki granthake nimna vAkyase prakaTa hai arthAt mokSaphalakA sAmAnya jJAna honA anivArya haisvAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM svArtho na bhogaH paribhaMgurAtmA usa jJAnake binA koI mumukSu bana hI nahIM sktaa| yaha jJAna tuSo'nuSagAnna ca tApazAntiritIvamAtyadbhagavAnsupAzvaH jitanA yayArtha vistRta eva nirmala hogA athavA hotA jAyagA // 31 // aura usake anusAra bandhanase chUTaneke samIcIna upAyoko aura isaliye indriya-viSayoko bhoganeke liye- jitanA adhika tatparatA aura sAvadhAnIke sAtha kAmameM unase tRpti prApta karaneke liye-jo bhI puruSArtha kiyA jAtA lAyA jAyagA utanA hI adhika karmayoga saphala hogA, isameM hai vaha isa graMthake karmayogakA viSaya nahI hai| ukta vAkyame vivAdake liye koI sthAna nahIM hai| bandha, mokSa tathA donoke hI ina bhogoko uttaronara tRSNAkI-bhogAkAkSAkI vRddhi- kAraNa, baddha, mukta aura muktikA phala ina saba bAtokA ke kAraNa batalAyA hai, jisame zArIrika tathA mAnasika tApa- kathana yadyapi aneka mato me pAyA jAtA hai parantu inakI samucita kI zAti hone nahI paatii| anyatra bhI grathame inheM tRSNAkI vyavasthA syAdvAdI arhantoke maname hI ThIka baiThanI hai, jo abhivRddhi eva duHkha-satApake kAraNa batalAyA hai tathA yaha bhI anekAntadRSTiko liye hotA hai / sarvathA ekAntadRSTibatalAyA hai ki ina viSayome Asakti honese manuSyokI ko liye hue nityatva, anityatva, ekatva, anekatvAdi sukhapUrvaka sthiti nahI banatI aura na deha athavA dehI (AtmA) ekAntapakSoke pratipAdaka jo bhI mata hai unamese kisImeM kA koI upakAra hI banatA hai (13, 18, 20, 31, 82) / bhI inakI samucita vyavasthA nahIM banatI / isI bAtako manuSya prAyaH viSaya-sukhakI tRSNAke vaza hue dina bhara zramase graMyakI nimna kArikAme vyakta kiyA gayA haipIr3ita rahate hai aura rAtako so jAte hai-unhe Atmahitako bandhazca mokSazca tayozcahetU baDazca muktazca phalaM ca mukteH / koI sudhi hI nahI rahatI (48) / unakA mana viSaya- syAvAdino nApa tavaiva yuktaM nakAntavRSTatvamato'si shaastaa|| sukhakI abhilASArUpa agnike dAhale mUchita jaisA ho jAtA aura yaha bAta bilakula ThIka hai / isako vizeSa rUpa meM hai (47) / isa taraha indriya-viSayako heya batalAkara unameM sumatijina Adike stavanAme pAye jAnevAle tatvajJAnase, AsaktikA niSedha kiyA hai, jisase spaSTa hai ki ve usa jise jJAnayogame uddhRta kiyA gayA hai, aura svAmI samantabhadra ke devAgama tayA yuktyanuzAsana-jaise granthoke adhyayanase aura 1. stutividyAke pArzvajina-stavanameM 'purunijazriyaM' dUsare bhI jainAgamoke svAdhyAyase bhale prakAra anubhata kiyA padake dvArA isI nAmakA ullekha kiyA gayA hai| jA sakatA hai / astu| 2. "siddhiH svAtmopalabdhiH praguNagaNocchAdi-doSApa- prastuta grantha meM banvanako 'acetanakRna' (17) batalAyA hai aura usa acetanako jisase cetana (jIva) bacA hai 'karma' jA sakatA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhada-pratipAdita karmayoga (71, 84) kahA hai , 'kRtAnta' (79) nAma bhI diyA hai sampanna honese isa yoga, dhyAna athavA samAdhiko, jo ki aura durita (105, 110), duritAjaMna (57), duritamala, eka prakArakA tapa hai, agni (teja) kahA gayA hai| isI (115), kalmaSa (121) tathA 'doSamUla' (4) jaise nAmoMse agnime ukta puru Artha-dvArA karmamalako jalAyA jAtA hai, bhI ullekhita kiyA hai| vaha karma athavA duritamala ATha jaisAki granyake nimna vAkyoMse prakaTa haiprakArakA (115) hai-ATha usakI mUla prakRtiyAM hai, "sva-poSa-mUlaM sva-samAdhi-tejasA jinake nAma haiM-1jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 mohanIya ninAya yo nirvayamasmasAtkiyAm (4) / (moha) 4 antarAya, 5 vedanIya, 6 nAma, 7 gotra,8 Ayu / "karma-kakSamavattahapo'gnibhiH (01) / inameMse prayama cAra prakRtiyA kaTuka (84) hai-baDI hI "pyAnonmule basi kRtAntabakam (79) / kar3avI hai, AtmAke svarUpako ghAta karanevAlI hai aura isa- "yasya va zuklaM paramatapo'gniliye unhe 'ghAtiyA' kahA jAtA hai, zeSa cAra prakRtiyAM dhyAnamanantaM duritamadhAmIt (110) / 'aghAtiyA' kahalAtI hai| ina ATho jar3a karmamaloMke anAdi "paramayoga-bahana-huta-phalmavendhanaH (121) sambandhase yaha jIvAtmA malina, apavitra, kalakita, vikRta yaha yogAgni kyA vastu hai ? isakA uttara pranthake nimna aura svabhAvase cyuta hokara vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA vAkya-parase hI yaha phalita honA hai ki 'yoga vaha sAtizaya hai; ajJAna, ahakAra, rAga, dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, agni hai jo ratnatrayakI ekAgratAke yogame sampanna hotI hai lobhAdika amasya-ananta doSoMkA krIr3Asthala banA huA hai, aura jisame sabase pahale koko kaTuka prakRtiyoMko Ahuti jo taraha tarahake nAca nacA rahe hai| aura ina doSoke nityake dI jAtI hai'tANDava eva upadravase sadA azAnta, udvigna athavA becaina hatvA sva-karma-kuTaka-prakRtIzcatato banA rahatA hai aura use kabhI saccI sukha-zAnti nahIM ratnatrayAtizaya-tejasi-jAta-bIryaH / (84) mila pAtI / ina doSokI utpattikA pradhAna kAraNa ukta 'ratnatraya' samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacaritrako karmamala hai, aura isIse use 'doSa-mUla' kahA gayA hai / vaha kahate hai, jaisA ki svAmI samantabhadrake 'ratnakaraNDa' granthase pudraladravya honese 'dravyakarma' bhI kahA jAtA hai aura usake prakaTa hai, jisame inakA gRhasthoMkI dRSTise kucha vistArake nimittase honevAle doSoMko 'bhAvakarma' kahate hai / ina dravya- sAtha varNana hai / isa granthame bhI usake tIno agokA ullekha bhAva-rUpa ubhaya prakArake kaukA sambandha jaba AtmAse nahI hai aura vaha dRSTi, savit eva pekSA-jaise zabdoMke dvArA kiyA rahatA-usakA pUrNata vicchedaM ho jAtA hai-tabhI AtmAko gayA hai (90), jinakA Azaya samyagdarzanAdikase asalI sukha-zAntikI prApti hotI hai aura usake prAyaH 1 karma-chedanakI zaktise bhI sampanna honeke kAraNa ina sabhI guNa vikasita ho uThate hai / yaha sukha-zAnti AtmAme yogAvikako kahIM kahIM khaDga tathA bAkI bhI upamA dI bAharase nahI AtI aura na guNoMkA koI praveza hI bAharase gaI hai| yayA:hotA hai, AtmAkI yaha saba nijI sampani hai jo karmamalake "samASi-cakreNa pujigAya mahodayo durjayamoha-cakram (77) / " kAraNa AcchAdita aura viluptamI rahatI hai aura usa karmamalake "sva-yoga-nisviza-nizAta-dhArayA dUra hote hI svata. apane asalI rUpame vikAsako prApta ho nizAtya yo durjaya-moha-vidviSam / (133)" jAtI hai| ataH isa karmamalako dUra karanA athavA jalAkara eka sthAnapara samAdhiko karmaroga-nirmUlanake lie bhamma kara denA hI karmayogakA parama puruSArtha hai| vaha parama- 'bhaiSajya' (amogha-auSaSi) kI bhI upamA dI gaI haipuruSArtha yogabalakA sAtizaya prayoga hai, jise 'nirupamayoga- 'vizoSaNaM manmaya-durmavA'mayaM samAdhi-bhaiSajya-guNamelInabala' likhA hai aura jisake usa prayogase samUce karmamalako yat (67)' bhamma karake usa abhava-saukhyako prApta karaneko ghoSaNA kI 2. 'dRSTi-saMvibupelAvastvayA dhaura parAjitaH' isa gaI hai jo maMsArameM nahIM pAyA jAtA (115) / isa yogake vAkya ke dvArA inheM 'mastra' bhI likhA hai, jo mAgneyamasva ho dUsare siddha nAma prazasta (sAtizaya) dhyAna (83), zukla- sakate hai apavA karmachedana kI zaktile sampama honeke kAraNa dhyAna (110) baaura samAdhi (4,77) hai / karma-dahana-guNa- badgAdi jaise AyuSa bhI ho sakate hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 banekAnta [varSa 11 - hI hai| ina tInoMkI ekAgratA jaba AtmAkI ora hotI hai- brahmapadAdi nAmoMse ullekhita kiyA jAtA hai| AtmAkA hI darzana, AtmAkA hI jJAna, AtmAme hI ramaNa brahmapada AtmAkI parama-vizuddha avasthAke sivA dUsarI hone lagatA hai aura parameM Asakti chUTakara upekSAbhAva koI cIja nahI hai| svAmI samantabhadrane prastuta granthameM 'ahiMsA AjAtA hai taba yaha agni sAtizayarUpameM prajvalita ho uThanI bhUtAnA jagati viditaM brahma parama' (119) isa vAkyake dvArA hai aura karma-prakRtiyoMko savizeSarUpase bhasma karane lagatI hai| ahiMsAko paramabrahma' batalAyA hai aura yaha ThIka hI hai, kyoMki yaha bhasma-kriyA ina triratna-kiraNoMkI ekAgratAse usI ahiMsA AtmAme rAga-dveSa-kAma-krodhAdi doSoMkI nivRtti prakAra sampanna hotI hai jisa prakAra ki sUryarazmiyoMko zIze athavA aprAdurbhUtiko kahate hai' / jaba AtmAmeM rAgAdi-doSoMyA kAMca-vizeSa meM ekAgra kara zarIrake kisI aMga athavA kA samUlanAza hokara usakI vibhAva-pariNati miTa jAtI hai vastrAdikapara DAlA jAtA hai to unase vaha agAdika jalane aura apane zuddhasvarUpameM caryA hone lagatI hai tabhI usameM lagatA hai / sacamuca ekAgratAmeM bar3I zakti hai / idhara-udhara ahiMmAkI pUrNapratiSThA kahI jAtI hai, aura isIliye zuddhAtmabikharI huI tayA bhinnApramukha-zaktiyA vaha kAma nahI detI jo caryArUpa ahiMsA hI paramabrahma hai--kisI vyaktivizeSakA ki ekatra aura ekAgra (ekamukha) hokara detI hai| cintAke nAma brahma tathA paramabrahma nahI hai / isIse jo brahmaniSTha hotA ekAgra-nirodhakA nAma hI dhyAna tathA mamAdhi hai / Atma- hai vaha Atma-lakSmIkI samprAptike sAtha sAtha 'sama-mitraviSayameM yaha cintA jitanI ekAgra hotI jAtI hai middhi zatru' hotA tathA 'kaSAya-doSose rahita hotA hai| jaisA ki athavA svAtmopalabdhi bhI utanI hI samIpa AtI jAtI hai| granthake nimna vAkyase prakaTa hai - jisa samaya isa ekAgratAse sampanna eva prajvalita yogAnalame sabrahmaniSThaH sm-mitr-shtr-vidyaa-vinirvaant-kvaaydossH| karmokI cAroM mUla kaTuka prakRtiyA apanI uttara aura unaro- lagyAtmalakmIrajito'jitAtmA jinazriyaM me bhagavAnviSattAm // tara zAkhA-prakRtiyoMke sAtha bhasma ho jAtI hai athavA yo yahA brahmaniSTha ajita bhagavAname 'jinazrI' kI jo kahiye ki sArA ghAti-karmamala jalakara AtmAse alaga ho prArthanA kI gaI hai usame spaSTa hai ki 'brahma' aura 'jina' eka jAtA hai usa samaya AtmA jAtavIrya (parama-zaktisampanna) hI hai, aura isaliye jo 'jinazrI' hai vahI 'brahmazrI' haihotA hai-usakI anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura donome tAttvikadRSTise koI antara nahIM hai| yadi antara anantavIrya nAmakI cAroM zaktiyA pUrNata vikasita ho jAto hotA to brahmaniSThase brahmazrIkI prArthanA kI jAtI, na hai aura sabako dekhane-jAnaneke sAtha mAtha pUrNa sukha-zAntikA ki jinazrIkI / anyatra bhI, vRSabhatIryakarake stavana (4) anubhava hone lagatA hai| ye zaktiyA hI AtmAkI zrI hai, meM jahA 'brahmapada' kA ullekha hai vahAM use 'jinapada' ke abhilakSmI hai, zobhA hai / aura yaha vikAsa usI prakArakA hotA prAyase sarvathA bhinna na samajhanA cAhiye / vahA agale hI padya hai jisa prakArakA ki suvarNa-pASANase suvarNakA hotA hai| (5) meM unheM spaSTatayA jina' rUpase ullekhita bhI kiyA hai| pASANa-sthita suvarNa jisa taraha agni-prayogAdike yogya donoM padoMme thoDAsA dRSTibheda hai-'jina' pada karmake niSedhasAdhanoMko pAkara kiTTa-kAlimAdi pASANamalase alaga kI dRSTiko liye hue hai aura 'brahma' pada svarUpameM avasthiti hotA huA apane zuddha suvarNarUpameM pariNata ho jAtA hai usI athavA pravRttikI dRSTiko pradhAna kiye hue hai / karmake niSedhataraha yaha saMsArI jIva ukta karmamalake bhasma hokara pRthak vinA svarUpame pravRtti nahIM banatI aura svarUpameM pravRttike ho jAnepara apane zuvAtmasvarUpameM pariNata ho jAtA hai| vinA karmakA niSedha koI artha nahI rkhtaa| vidhi aura ghAti-karmamalake abhAvake sAtha prAdurbhata hone vAle isa niSedha donoMmeM paraspara avinAbhAva-sambandha hai-ekake vikAsakAnAma hI 'Arhantyapada' hai jo baDA hI acintya hai vinA dUsarekA astitva hI nahI banatA, yaha bAta prastuta granthaadbhuta hai aura trilokakI pUjAke atizaya (paramaprakarSa) meM khUba spaSTa karake samajhAI gaI hai / ata saMjJA athavA zabdakA sthAna hai (133) / isIko jinapada, kaivalyapada tathA bhedake kAraNa sarvathA bhedakI kalpanA karanA nyAya-saMgata nahI 1. siDiH svAtmopalabdhiH praguNa-gaNagaNocchAdidoSApa- 1. maprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiseti / hArAt / yogyopAdAna-yuktyA vRSabaha yathA hemabhAvo- teSAmevotpattihinseti jinAgamasya saMkSepaH // 4 // palagSiH // 1 // -pUjyapAda-siTamakti -puruSArthasimapupAye, amRtcnH| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5] samantabhAva-pratipAdita karmayoga hai / astu| karmayogakA madhyajaba ghAti-karmamala jalakara athavA zaktihIna hokara aba karmayogake 'madhya' para vicAra karanA hai, jisake AtmAse bilkula alaga ho jAtA hai taba zeSa rahe cAroM Azraya binA karmayogakI antima tathA antase pUrvakI avasthAAghAtiyAkarma, jo pahale hI AtmAke svarUpako ghAtaneme ko koI avasara hI nahI mila sakatA aura na AtmAkA samartha nahI the, puSThabalake na rahanepara aura bhI adhika AghAtiyA ukta vikAsa hI sadha sakatA hai| ho jAte eva nirbala par3a jAte hai aura vikasita AtmAke mokSa-prAptikI sadicchAko lekara jaba koI saccA mumukSu sukhopabhoga evaM jJAnAdikakI pravRttime jarA bhI aDacana nahIM banatA hai taba usame bandhake kAraNoMke prati arucikA honA ddaalte| unake dvArA nirmita, sthita aura saMcAlita zarIra svAbhAvika ho jAtA hai| mokSaprAptikI icchA jitanI tIvra bhI apane bAhyakaraNa-sparzanAdika indriyoM aura antaHkaraNa hogI bandha tathA bandha-kAraNoMke prati aruci bhI usakI utanI manake sAtha usame koI bAdhA upasthita nahIM karatA aura hI bar3hatI jAyagI aura vaha bandhanoMko tor3ane, kama karane, ghaTAne na apane ubhayakaraNoke dvArA koI upakAra hI sampanna karatA evaM bandhakAraNoMko miTAne ke samucita prayatnameM laga jAyagA, hai'| una AghAniyA prakRtiyoMkA nAza usI paryAyame avazya- yaha bhI svAbhAvika hai| sabase baDA bandhanaM aura dUsare bandhanoMbhAvI hotA hai-AyukarmakI sthiti pUrI hote hote athavA kA pradhAna kAraNa moha hai / isa mohakA bahuta bar3A parivAra pUrI honeke sAtha sAtha hI vedanIya, nAma aura gotra karmokI hai| dRSTi-vikAra (mithyAtva) mamakAra, ahaMkAra, rAga, dveSa, prakRtiyA bhI naSTa ho jAtI hai athavA yoga-nigedhAdike kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya, aura dvArA mahajame hI naSTa kara dI jAtI hai / aura isaliye jo ghRNA (jugupmA) ye saba usa parivArake pramukha aMga hai athavA ghAtiyA karmaprakRtiyokA nAza kara AtmalakSmIko prApta mohake pariNAma-vizeSa hai, jinake uttarottara bheda tathA prakAra hotA hai umakA AtmavikAsa prAyaH pUrA hI ho jAtA hai, vaha asaMkhya hai| inhe annaraga tathA Abhyantara parigraha bhI kahate zarIra-sambandhako choDakara anya saba prakArase mukta hotA hai hai| inhone bhItarame jIvAtmAko pakar3a tathA jakar3a rakkhA aura isIse use 'jIvanmukta' yA 'madehamukta' kahate hai- hai| ye grahakI taraha use cipaTe hue hai aura ananta doSoM, vikAro 'sakalaparamAtmA' bhI usakA nAma isI zArIrika dRSTiko evaM ApadAokA kAraNa bane hue hai| isIse granthame mohako lekara hai| usake liye usI bhavase mokSaprApta karanA,videhamukta ananta doSokA ghara batalAte hue usa grAhakI upamA dI honA aura niSkala paramAtmA bananA amandigdha nathA ani- gaI hai jo cirakAlame AtmAke sAtha saMlagna hai-cipaTA vArya ho jAtA hai-usakI isa siddhapada-prAptiko phira huA hai| mAtha hI ume vaha pApI zatru batalAyA hai jisake koI roka nahIM sktaa| aisI sthitime yaha spaSTa hai ki ghAti- krodhAdi kaSAya subhaTa hai (65) / ima mohame piNDa chuDAneke karmamalako AtmAse sadAke liye pRthak kara denA hI sabase liye umake agoko jaise taise bhaga karanA,unhe nibela-kamajora baDA puruSArtha hai aura imaliye karmayogarma mabase adhika mahatva banAnA, unakI AjJA na calanA athavA unake anukUla pariisIko prApta hai| isake bAda jima antima samAdhi athavA Namana na karanA jarUrI hai| zukladhyAnake dvArA avaziSTa aghAtiyA karmaprakRniyokA sabase pahale dRSTivikArako dUra karanekI jarUrata hai| mUlataH vinAza kiyA jAtA hai aura sakalakarmame vimuktirUpa yaha mahAbandhana hai,sarvopari bandhana hai aura isake nIce dUsare mokSapadako prApta kiyA jAtA hai usake sAtha hI karmayogakI __ bandhana chipe rahate hai / dRSTivikArakI maujUdagIma yathArtha samApti ho jAtI hai aura isaliye ukta antima samAdhi hI vastunanvakA pagjiAna hI nahIM ho pAtA-bandhana bandhanarUpa karmayogakA anta hai, jisakA prArambha 'mumukSu' bananeke sAtha- meM najara nahIM AtA aura na zatru zatruke rUpame dikhAI detA hai| sAtha hotA hai| natIjA yaha hotA hai ki hama bandhanako bandhana na samajha kara 1. jaisA ki pranyagata svAmI samantabhanake nimna vAkyase use apanAe rahate hai, zatruko mitra mAnakara usakI AjJAme prakaTa hai calate rahate hai aura hAnikArakako hitakara samajhanekI bhUla bahirantarapyubhayayA ca karaNamavighAti nAyakRt / karake nirantara dukhoM tathA kaSToke cakkarame par3e rahate hainApI yugapadakhilaM ca sdaasvmivNtlaamlkvdviveviss|129|| kabhI nirAkula eva sacce zAntisunake upabhoktA nahIM ho Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pAyeM isa dRSTi-vikArako dUra karaneke liye 'anekAnta' kA Azraya lenA parama Avazyaka hai| anekAnta hI isa mahArogakI amoSa auSadhi hai / anekAnta hI isa dRSTivikArake janaka timira - jAlako cher3anekI panI chainI hai| jaba dRSTimeM anekAnta samAtA hai-- anekAntamaya aMjanAvika apanA kAma karatA haiM - taba saba kucha ThIka ThIka najara Ane lagatA hai| dRSTime anekAntake saMskAravinA jo kucha najara AtA hai vaha saba prAyaH mithyA bhramarUpa tathA avAstavika hotA hai| isIse prastuta grantha meM dRSTivikArako miTAneke liye anekAntakI lAsa tIrase yojanA kI gaI hai usake svarUpAdiko spaSTa karake batalAyA gayA hai, jisase usake grahaNa tathA upayogAdikameM suvidhA ho ske| sAtha hI yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki jisa dRSTikA AtmA anekAnta hai jo dRSTi anekAntase saMskArita athavA yukta hai-vaha satI saccI athavA samIcIna dRSTi hai, usIke dvArA satyakA darzana hotA hai, aura jo dRSTi anekAntAtmaka na hokara sarvayA ekAntAtmaka hai vaha asatI jhUThI athavA midhyAdRSTi hai aura isaliye usake dvArA satyakA darzana na hokara asatyakA hI darzana hotA hai| vastutavake anekAntAtmaka honese anekAntake binA ekAntakI svarUpa pratiSThA bana hI nahIM sktii| 1 ata sabase pahale dRSTi vikArapara prahAra kara usakA sudhAra karanA cAhiye aura tadanantara mohake dUsare agoM para, jinhe dRSTi-vikArake kAraNa abhI taka apanA sagA samajhakara apanA rakkhA thA, pratipakSa bhAvanAoMke balapara adhikAra karanA cAhiye -- unase zatrujaisA vyavahAra kara unheM apane Atmanagarase nikAla bAhara karanA cAhiye athavA yoM kahiye ki kroSAdirUpa na pariNamanekA dRDa sakalpa karake usake bahiSkAra kA pratyasna karanA caahiye| isIko antaraMga parigrahakA tyAga kahate haiN| antaraMga parigrahako jisake dvArA poSaNa milatA hai vaha bAhya parigraha hai aura usame saMsArakI sabhI kucha sampatti aura vibhUti zAmila hai| isa bAhya sampatti evaM vibhUtike samparkame adhika rahanese rAgAdikI utpatti hotI hai. mamatva-pariNAmako avasara milatA hai, rakSaNa vardhana bIra viSanAdi-sambandhI aneka prakArakI cintAe~ tathA AkulatAeM ghere rahatI hai, bhaya banA rahatA hai, jina sabake pratikAra meM kAphI zakti lagAnI par3atI hai tathA Arambha jaise sAvadha 1. anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarva voktaM syAntavamuktaM svaghAtataH // 98 // anekAnta [11 karma karane par3ate hai aura isa taraha ukta sampatti evaM vibhUtikA moha bar3hatA rahatA hai / isIse isa sampatti evaM vibhUtiko bAhya parigraha kahA gayA hai| mohake bar3hanekA nimitta honese ina bAhya padArthoM ke sAtha adhika samparka nahIM bar3hAnA cAhiye, AvazyakatAse adhika inakA samaya nahIM karanA caahiye| AvazyakatAoMko bhI barAbara ghaTAte rahanA caahiye| AvazyakatAkI vRddhi bandhanoMkI hI vRddhi hai aisA samajhanA cAhiye aura AvazyakatAnusAra jina bAhya cetana-acetana padArthaka sAtha samparka rakhanA par3e unameM bhI AsaktikA bhAva tathA mamatva - pariNAma nahI rakhanA cAhiye / yahI saba bAhya parigrahakA ekadeza aura sarvadeza tyAga hai / ekadeza tyAga gRhasthiyo ke liye aura sarvadeza ravAna muniyoMka liye hotA hai| ina donoM prakAra ke parigrahoMke pUrNa tyAga vinA vaha samASi nahI banatI jisame cAroM pAtiyA karmaprakRtiyoMko bhasma kiyA jAtA hai aura na usa mahilAkI siddhi hI hotI hai jise 'parama- bar3A batalAyA gayA hai| ata samAdhi aura ahiMsA paramabrahma donoMkI siddhike liye --dono prakArake parigrahoMkA, jinheM 'grantha' nAmase ullekhita kiyA jAtA hai, tyAga karake nairgranthya-guNa athavA aparigraha vratako apanAne kI bar3I jarUrata hotI hai| isI bhAvako nimna do kArikAoM meM vyakta kiyA gayA hai guNAbhinandAdabhinandano bhavAnvayAbandhaM zAMtisalImazizriyat / samAdhitaMtrastapopapattaye dvayena mainyaguNena cAt / / 16 / / ahiMsA bhUtAnAM jagata viditaM brahma paramaM na sA tamArambhotyanurapi ca yatrAzramavidhI / 1. isI bAta ko lekara tripravaMzAgraNI zrIpAtrakezarI svAmIne, jo svAmI samantabhadrake 'vaivAgama' ko prApta karake jainadharma meM dIkSita hue the, apane stotrake nimna pakSameM parigrahI bIbA~kI dazAkA kucha digdarzana karAte hue likhA hai ki aise pariprakvati kaluvAtmAoM ke paramamuktarUpa sayAnatA banatI kahA~ hai ?' parigrahavatAM satAM bhayamavazyamApacate prakopa - parihiMsane ca paruSAnRta-vyAhatI / mamatvamaya corataH svamanasazca vibhrAntatA kuto hi kaluSAtmanAM paramazuklasadhyAnatA // 42 // 2. ubhaya-parivartanamAcAryAH sUcayantyahiteti / dvividha-parigraha-bahana hiMseti jina-pravacanazAH // 118 // -puruSArthasiddhabhuSAye, amRtacandri Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5] samantabhava-pratipAvita karmayoga 181 tatastasivAya paramakaraNo panyamubhavaM / lakSyabhaSTa evaM vratacyuta ho gaye the| bhavAnevANyAtIla vikRta-vopapirataH // 119 // aisI hAlatameM isa bAhya-parigrahake tyAgase pahale bIra bAda yaha parigraha-tyAga una sAdhuoMse nahIM banatA joprAkRtika- ko bhI mana-sahita pAMcoM indriyoM tathA koSa-lobhAdi-kaSAyoMveSake viruddha vikRta veSa tathA upAdhimeM rata rahate haiN| aura yaha ke damanakI-unheM jItane athavA svAtmAdhIna rakhane kItyAga usa tRSNA nadIko sukhAneke liye grISmakAlIna sUryake bahuta bar3I jarUrata hai / inapara apanA kaMTrola (Control) samAna hai, jisameM parizramarUpI jala bharA rahatA hai aura aneka honese upasarga-pariSahAdi kaSTake avasaroM para mumukSa aDola prakArake bhayoMkI lahareM uThA karatI hai| rahatA hai, itanA hI nahI balki usakA tyAga bhI bhale prakAra dRSTivikArake miTanepara jaba bandhanakA ThIka bhAna ho jAtA banatA hai / aura usa tyAgakA nirvAha bhI bhale prakAra saghatA hai, zatru-mitra evaM hitakara-ahitakarakA bheda sAfa najara Ane hai| saca pUchiye to indriyAdike damanavinA-unapara apanA lagatA hai aura bandhanoke prati aruci baDha jAtI hai tathA mokSa- kAbU kiye bagaira-saccA tyAga banatA hI nahIM, aura yadi prApti kI icchA tIvase tIvratara ho uThatI hai taba usa mamakSake bhAvukatAke vaza bana bhI jAya to usakA nirvAha nahIM ho sAmane cakravartIkA sArA sAmrAjya bhI jIrNa tRNake samAna ho sakatA / isIse granthameM isa damakA mahatva khyApita karate jAtA hai, use usameM kucha bhI rasa athavA sAra mAlama nahIM e use 'tIrtha' batalAyA hai-saMsArase pAra utaranekA upAya hotA, aura isaliye vaha usase upekSA dhAraNa kara-vadhU sulAyA sujhAyA hai-aura 'dama-tIrtha-nAyakaH' tathA 'anavaca-vinayavittAdi sabhI sukharUpa samajhI jAne vAlI sAmagrI evaM damatAthanAyakaH' jaise pado-dvArA jainatIrthaMkaroMko usa tIrthavibhUtikA parityAga kara-jaMgalakA rAstA letA hai aura kA nAyaka batalA kara yaha ghoSita kiyA hai ki jainatIrthaMkaroMkA apane dhyeyakI siddhike liye aparigrahAdi-pratasvarUpa 'daigambarI zAsana indriya-kaSAya-nigrahaparaka hai (104,122) / saath| jinadIkSAko apanAtA hai-mokSakI sAdhanAke liye nimrantha hI, yaha bhA nidiSTa kiyA hai ki vaha dama (vamana) mAyAcAra sAdhu banatA hai| paramamumukSuke isI bhAva evaM kartavyako rahita niSkapaTa evaM nirdoSa honA cAhiye-dambhake rUpameM nahIM zrI vRSabhajina aura arajinakI stutike nimna vo padhoMmeM (141) / isa damake sAthI sahayogI evaM sakhA (mitra) samAviSTa kiyA gayA hai : hai yama-niyama, vinaya, tapa aura dayA / ahiMsAdi vratAnuSThAna vihAya yaH sAgara-bArivAsasaM vadhUmivemA basuSA-vadhU satIm / kA nAma 'yama' hai / koI vratAnuSThAna jaba yAvajjIvake liye mumularikvAkukulAdirAtmavAprabhuH pravavAja sahiSNuravyutaH 3 na hokara paramitakAlake liye hotA hai taba vaha 'niyama' kahalakmI-vibhava-sarvasvaM mumukSozcakralAMchanam / lAtA hai' / yamako granthameM 'saprayAmadamAya.' (141) padake sAmrAjyaM sArvabhauma te jaratRNamivA'bhavat // 8 // dvArA 'yAma' zabdase ullekhita kiyA hai jo svArSika 'aNa' samasta bAhya parigraha aura gRhastha-jIvanakI sArI sukha pratyayake kAraNa yamakA hI vAcaka hai aura 'pra' upasargake sAtha suvidhAoMko tyAgakara sAdhu-muni bananA yaha mokSake mArgame ma rahanasa mahAyama (mahAvatAnuSThAna ) kA sUcaka ho jAtA eka bahuta bar3A kadama uThAnA hotA hai / isa kadamako uThAnese hai| isa yama athavA mahAyamako granthameM 'adhigata muni-suvratapahale mumukSu karmayogI apanI zakti aura vicArasampattikA sthiti.' (111) padake dvArA 'suvrata' bhI sUcita kiyA hai khUba santulana karatA hai aura jaba yaha dekhatA hai ki vaha saba aura ve suvrata ahiMsAdika mahAvrata hI hai, jinheM karmayogIko prakArake kaSToM tayA upasarga-pariSahoko samabhAvase saha legA bhale prakAra adhigata aura 'adhikRta' karanA hotA hai / vinayameM tabhI ukta kadama uThAtA hai aura kadama uThAneke bAda barAbara ahaMkArakA tyAga aura dUsarA bhI kitanA hI sadAcAra zAmila apane lakSyakI ora sAvadhAna rahatA evaM bar3hatA jAtA hai| hai| tapame sAsArika icchAoMke nirodhakI pramukhatA hai aura aisA honapara hI vaha tRtIya-kArikAmeM ullekhita una 'sahiSNu' vaha bAhya tathA abhyantarake bhedase do prakArakA hai / bAhyatapa tathA 'acyuta' padoMko prApta hotA hai, jinheM RSabhadevane prApta __ anazanAdika-rUpa' hai aura vaha antaraMga tapakI vRddhike liye kiyA thA, jaba ki dUsare rAjA, jo apanI zakti evaM vicAra 1niyamaH parimitakAlo yAvannIvaM yamo priyate / sampattikA koI vicAra na kara bhAvukatAke vaza unake sAtha anasanAnorAtaparisaMsthAna-rasaparityAga-vivikta vIkSita ho gaye the, kaSTa pagvihoMke sahane meM asamartha hokara zavyAsana-kAyapalezAbAI tpH| -tatvAvara-19 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 banekAnta [varSa 11 hI kiyA jAtA hai (83)-vahI usakA lakSya aura dhyeya hai, yogI sAvuke sAre dharma-samUhako dayAkI kiraNoMvAlA batalAyA mAtra zarIrako sukhAnA,kRza karanA athavA kaSTa pahuMcAnA usakA hai (78) aura sacce muniko dayAmUrtike rUpameM pApoM kI zAMti uddezya nahI hai / antaraMga tapa prAyazcitAdirUpa' hai, jisame karane vAlA (76)aura akhila prANiyoM ke prati apanI dayAkA jJAnArAdhana aura dhyAna-sAdhanakI pradhAnatA hai-prAyazttiAdika vistAra karane vAlA (81) likhA hai| usakA rUpa zarIrakI prAyaH unhIkI vRddhi aura siddhiko lakSyame lekara kiye jAte hai| ukta sthitike sAtha vidyA, dama aura dayAkI tatparatAko dhyAna Arta, raudra, dhamyaM aura zuklake bhedase cAra prakArakA liye hue hotA hai (94) / dayAke binA na dama banatA hai, na yamahotA hai, jinameM pahale do bheda aprazasta (kaluSita) aura niyamAdika aura na parigrahakA tyAga hI sughaTita hotA hai| dUsare do prazasta (sAtizaya) dhyAna kahalAte haiN| donoM aprazasta phira samAdhi aura usake dvArA karmabandhanoko kATane athavA dhyAnoMko chor3akara prazasta dhyAnoMmeM pravRtti karanA hI isa bhasma karanekI to bAta hI dUra hai| isI se samAdhikI karmayogIke liye vihita hai (83) / yaha yogI tapa sAdhanAkI siddhike liye jahA ubhaya prakArake parigraha-tyAgako Avazyaka pradhAnatAke kAraNa 'tapasvI' bhI kahalAtA hai, parantu isakA batalAyA hai, vahA kSamA-sakhIvAlI dayA-vadhUko apane AzrayameM tapa dUsare kucha tapasviyoMkI taraha santatikI, dhanasampattikI rakhanekI bAta bhI kahI gaI hai (16) aura ahiMsA-paramabrahma tathA paralokameM indrAsanAdi-prAptikI AzA-tRSNAko lekara kI siddhike liye jahA usa Azramavidhiko apanAnekI bAta nahIM hotA, balki usakA zuddhalakSya svAtmopalabdhi hotA hai- karate hue jisameM aNumAtra bhI Arambha na ho, dvividha-parigrahake vaha janma-jarA-maraNarUpa sasAra-paribhramaNase chUTaneke liye tyAgakA vidhAna kiyA hai vahA usa parigraha-tyAgIko 'paramaapane mana-vacana aura kAyakI pravRttiyoko tapazcaraNa-dvArA karuNaH' padake dvArA paramakaruNAbhAvase-asAdhAraNa-dayAsvAdhIna karatA hai (48), indriya-viSaya-saukhyame parAGmukha sampanime- sampanna bhI sUcita kiyA hai| isa taraha dama, rahatA hai (81) aura itanA nispRha ho jAtA hai ki apane deha- tyAga aura samAdhi (tathA unase sambandhita yama-niyamAdika) se bhI virakta rahatA hai (73)-use dhonA, mAjanA, tela sabame dayAkI pradhAnatA hai| isIse mumukSuke liye karmayogake lagAnA, komala zayyApara sulAnA, pauSTika bhojana karAnA, agoma 'dayA'ko alaga hI rakhA gayA hai aura pahalA sthAna diyA zrRMgArita karanA aura sardI garmI AdikI pariSahoMse anA- gayA hai| vazyakarUpameM bacAnA jaise kAryoMme vaha koI ruci nahIM rkhtaa| svAmI samantabhadrane apane dUsare mahAn grantha 'yuktyanuusakA zarIra AbhUSaNoM, veSo, Ayudho aura vastra-prAvaraNAdi zAsana' meM karmayogake ina cAra aMgoM dayA, dama, tyAga aura rUpa vyavadhAnoMse rahita hotA hai aura indriyokI zAntatAko samAdhikA imI kramase ullekha kiyA hai aura sAtha hI yaha liye rahatA hai (94, 120) / aise tapasvIkA eka sundara nirdiSTa kiyA hai ki vIrajinendrakA zAsana (mata) nayasakSipta lakSaNa granthakAra-mahodayane apane dUsare grantha 'samIcIna dharmazAstra' (ralakaraNDa) meM nimna prakAra diyA hai pramANake dvArA vastu-tattva-ko spaSTa karaneke sAtha sAtha ina cArokI tatparatAko liye hue hai, ye saba usakI khAsa vizeSaviSayAzA-zAtIto nirArambho'pariprahaH / tAe hai aura inhIke kAraNa vaha advitIya hai tathA akhila mAna-dhyAna-tapo raktastapasvI sa prazasyate // 10 // pravAdiyoke dvArA adhRSya hai-ajayya hai / jaisA ki ukta grantha'jo indriya-viSayokI AzAtakake vazavartI nahI hai, ArambhoMse-kRSi-vANijyAdirUpa sAvadyakarmose-rahita hai, kI nimna kArikAse prakaTa hai - bAhyAbhyantara parigrahase mukta hai aura pAna-dhyAnakI pradhA- - -- natAko liye hue napamyAmeM lIna rahatA hai vaha tapasvI prazaM- 2. zrI vidyAnandAcArya isa kramakI sArthakatA batalAte sanIya hai|' e TIkAmeM likhate hai-nimittamittika-bhAva-nibandhanaH ____ aba rahI dayAkI bAta, vaha to sAre dharmAnuSThAnakA prANa pUrvottara-vacana-krama / bayA hi nimittam bamasya, tasyA satyA hI hai / isIse 'munI dayA-dISita-dharmacakraM' vAkyake dvArA tadutpatteH / bamaJca tyAgasya (nimitta ) tasminsati 1. prAyazcitta-vinaya-yAvRtya-svAdhyAyavyatsarga-pyAnA- tapaTanAt / tyAgazca samAghestasminsatyeva vikSepAvinivRtti -sasvAsUtra 9-20 // sirekApasya samAdhivizeSasyotpatteH anyathA tanupapatte." Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] dayA-bama-mAga- samAdhi-niSThaM naya-pramANa prakRtAsArtham / avRSyamanyairakhilaM : pravAdejina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // yaha kArikA bar3e mahatvakI hai| isameM vIrajinendrake zAsanakA bIja - padoMmeM sUtrarUpase sAra sakalana karate hue bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga tInoMkA sundara samAveza kiyA gayA hai / isakA pahalA caraNa karmayogakI, dUsarA caraNa jJAnayogakI aura zeSa tInoM caraNa prAyaH bhaktiyogakI saMsUcanAko liye hue hai / aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki dayA, dama, tyAga aura samAdhi ina cArome vIrazAsanakA sArA karmayoga samAviSTa hai| yama, niyama, sayama, vrata, vinaya, thIla, tapa, dhyAna, cAritra, indriyajaya, kaSAyajaya, parISahajaya, gAMdhIjIkA anAsakti karmayoga gAMdhIjI anAsakta karmayogI the aura yaha yoga unhoMne gItAse liyA thA, para unhoMne isakA jo artha kiyA hai vaha gItAke arthase bhinna hai / gAdhIjIne vibhinna dhArmika aura dArzanika siddhAntoMkA apane rAjanaitika jIvanameM prayoga hI nahIM kiyA, unakA apane dRSTikoNa se nayA artha bhI kiyA hai / unake isa maulika arthako na samajhaneke kAraNa bar3e-bar3e manISI bhrama meM paDa jAte hai / 183 mohavijaya, karmavijaya, gupti, samiti, anuprekSA, tridaNDa, hiMsAdivirati aura kSamAdikake rUpame jo bhI karmayoga anyatra pAyA jAtA hai vaha saba ina cAro antarbhUta hai-- inhIMkI vyAkhyAmaM use prastuta kiyA jA sakatA hai| cunAMce prastuta grantha me bhI ina cArokA apane kucha abhina sagI-sAthiyoMke sAtha idhara-udhara prasRta nirdeza hai; jaisAki Uparake sacayana aura vivecaname spaSTa hai / gAMdhIjIkA anAsakti karmayoga (pro0 devendrakumAra jaina, ema0 e0 ) gAdhIjI lokapuruSa the, ve zAstroko purAnI lakIra pITane nahI Aye the, unheM naye samAjakA nirmANa karanA thA, unhoMne jina AdhArabhUta tattvoko cunA, bhale hI unake nAma purAne hoM para artha nayA thA / anAsavanayogako taraha unhoMne ahamako bhI apanAyA, para jainI ahasAse unakI ahisA kucha alaga hai / vaha IzvaravAdI the, para unakI Izvara bhAvanAkA anta TAlTAyake mAnavatA dharmadarzana meM hotA hai, madhya yugIna bhaktokI IzvarIya lIlAmeM nahI / para ibara jo gAMdhI sampradAya hai vaha vyakti, mAmaja aura pravRti-nivRttike viSaya meM bahuta hI bhrama meM hai / yaha sampradAya anAsaktiyoga ke nAmapara vyaktimUlaka bhAratIya AdhyAtmika vicAradhArAkI apekSA samAjamUlaka IsAI vicAradhArAko adhika acchA samajhatI hai| gItAke anusAra anAsakta-karmayogakA artha hai-"phalameM Asakti na rakhakara karma karate rahanA", kyoki vyakti isa prakAra yaha granthake sAre zarIra meM vyApta karmayogarasakA nicoDa hai-sata hai athavA sAra hai, jo apane kucha upayoga - prayogako bhI sAtha me liye hue haiN| kA adhikAra karmameM hai phala usake hAthameM nahIM hai; phala avazya milatA hai, para usakI prApti duniyAkI viSama paristhitimeM anizcita hai / ataH phalapara adhika AkAMkSA rakhane vyakti nirAza ho jAtA hai| vyaktikA karma meM adhikAra bhI isaliye hai ki vaha prakRtijanya hai, ataH vaha niSkriya nahIM baiTha sakatA, satva, raja aura tama me banI prakRti use nAnA kAryameM lagAtI hai / karmakA yahA artha hai-janmajAta varNase prApta brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra karma / manuSyoko prakRtike anumAra varNAnukUla karma milatA hai, ataH phalakA vicAra na karake karmame lage rahanA cAhiye / anAsaktayogase karma karatA huA vyakti jaba unhe bhagavAnako arpita kara detA hai to prabhu unheM apanA lete hai; isa taraha gItAkArane varNa vyavasthAkI viSama sImAmeM mabako prabhukA dvAra khola diyA hai, yahI usakA pravRttimUlaka sakriya dharma hai, jisakA pracAra usane nivRttimUlaka dharmoke viruddha kiyA thaa| gItA samAjadarzana hai, vyaktidarzana nahIM / aba thor3A nivRttimUlaka dharmoko dekhiye, unake anusAra manuSyakI pravRttikA mUla rAgadveSa hai, aura rAga-dveSako nirmUla karake hI vyakti pUrNa AtmavikAsa kara sakatA hai, para rAga-dveSako kama karanekI sAdhanA lokajIvanameM karanI cAhiye aura antameM lokakarmoMme mukta hokara Atma-mAghanAmeM laganA cAhiye, isa Atma Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 11 sAdhanAmeM vaha lokake adhIna nahIM rahatA aura isI anadhInatA- IsAI bhaktoMkA kitanA ubAra ho rahA hai ? amerikA aura ke kAraNa vaha taTastha buddhise loka kalyANake anurUpa svarUpa aura yUropake jina pUjIpatiyoMke dAmase IsAI vicAroMkA uddezya karatA hai| mizana cala rahe haiM, kyA vaha unakI zuddha kamAI __ 'tilakane anAsakta karmayogakA artha kiyA hai-"apanI hai? eka ora zoSaNa aura dUsarI ora sevA, yahI pUMjIvAdI buddhise nirNIta karmameM phalakI AkAMkSA na karate hue lage samAjakA citra hai| zoSakoM aura sevyoMke bIca bar3hate hue rhnaa|" gAMdhIjIne bhI isI arthako grahaNa kiyA hai| unhoMne antarako kama karaneke liye 'tyAga' para jora diyA gayA, apanI buddhise rASTroddhArako hI zreSTha karma yoga samajhA; vastutaH isa viSamatAkA anta vyaktigata tyAgase nahI ho kyoMki unakA vizvAsa thA ki bhagavAnne isake liye unheM sakatA, usake liye navIna samAjadarzana aura samAjavyavahI cunA hai| Izvarake prati isa arpaNakI bhAvanAse vyakti- sthAkI AvazyakatA hai| cAhe vairAgyamUlaka nivRttiparAyaNa kA ahaMbhAva kama hotA hai| isase spaSTa hai ki rAga-dveSa janya zramaNa sAdhu ho aura yA pravRttimUlaka anAsaktayogI gAMdhIAsakti aura isa AsaktimeM antara hai| ekakA artha pramAda vAdI racanAtmaka kAryakartA / yA vAsanA hai aura dUsarIkA phalakI AkAMkSA / anAsakta navIna samAjavyavasthAkI dRSTise ye akSama haiM; apane karmayogameM vastuta: Asakti hai, para vaha phalameM na hokara Arthika sAdhanoko surakSita rakhate hue bar3e-bar3e siddhAntoMkI kevala karmameM hai, karmameM yadi Asakti na ho to phira usameM bAteM karanekI prathA usa deza meM bahuta rahI hai| kisI bhI pravRtti nahI hogii| IzvaravAdameM yaha bAta cAhe saMgata ho para siddhAntakI kasauTI usake anuyAyI hote hai| vairAgyamUlaka anIzvaravAdameM nahI, ataeva vahAM vAsanAke caramakSayase tyAgakA artha bhale hI Aja kuMThita ho, kisI samaya bar3e-bar3e AtmAkA vikAsa ho sakatA hai / isa prakArake vikAsake pravRttibhIru vyakti usameM dIkSita hue parantu anAliye kaI IzvaravAdI vicAraka bhI vAsanAke atyanta kSaya- sakti karmayogako apane jIvana meM gAMdhIvAdI kahAM taka utAra para jora dete haiM, isaliye virAgapUrNa tyAga aura niSkriyatA eka sake yaha gAdhIjIne svaya dekha liyaa| svarAjya milane ke bAta nahI hai| buddha mahAvIra jaise virAgI sAdhaka una hajAroM anantara bhI yadi koI gAMdhIvAdI apaneko anAsaktakarmagAMdhIvAdiyoMme adhika sakriya the, jo apanI zarIrayAtrAke yogI mAnatA ho to usase hameM kucha nahI kahanA / AcArya liye sarakAra aura pUjIpatiyoM kA muha johate the| vinobA bhAve jaise do-cAra vyakti avazya hai / jinake zramaNoko nivRttikA samAjavyavasthAse sambandha nhii| vyaktitvake prati pUrNa zraddhA hote hue bhI kAryazailI sAmAjika pravRtti bhI nivRttike liye ho sakatI aura nivatti pravRtti- dRSTise adhika acchI nahIM aura navIna evaM varNahIna samAja ke liye / gAMdhI sampradAyake kucha vicAraka IsAI saMtoMkA vyavasthAke liye anAsakta yogakI apekSA kisI aura yogakI udAharaNa zramaNa sAdhuoMke sAmane rakhanese nahIM cuukte| AvazyakatA hai, isameM saMdeha nahI / bAta bahuta acchI hai, para unakI isa samAja-sevAse svayaM alamor3A tA0 26-5-1952 gautamasvAmi-racita sUtrakI prAcInatA gautama svAmIne jo pratikramaNakI vidhi apane pratikramaNa "eso parikkamaNavihi, paNato jiNavarehi smvehi| sUtra meM batalAI hai vaha kevala vardhamAnasvAmIke dvArA hI saMjamatavadriyANaM, jiggaMgANaM, maharitINaM // " nirdiSTa huI aisA nahIM hai, balki saba tIrthaMkaroMke dvArA nirdiSTa yaha gAthA gautama svAmIkI hI racI huI hai, isase isa huI hai / TIkAkAra AcArya prabhAcandra isa bAtakA pratipAdana pratikramaNa sUtrakI prAmANikatA aura prAcInatAmeM koI saMdeha karate hue aura isakI puSTimeM eka gAthAko bhI uddhRta karate nahI rahatA / anyathA ve isa sUtrako apanI eka svatantra racanA hue likhate hai kaha sakate the| yaha sUtra digambara zAsanakA sabase adhika prAcIna hai aura anAdi pravAhase calA A rahA hai| ratnakara"bagha viASaSA Apa prAtakramaNAvASana kavala paSamAna- NDameM batalAyA humA zAstrakA lakSaNa isameM acchI taraha . svAminayoktaH apitu sarapi tIkaravaraktaityAha- ghaTita hotA hai / -kSullaka siddhasAgara Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratakI ahiMsA-saMskRti (zrI bAbU jayabhagavAna eDavokeTa) bhAratakA maulika dharma ahiMsAdharma hai prAcInakAlase lekara Ajataka bhAratIya janatAkA yadi koI eka dharma hai, jisane isake AcAra aura vicArameM tarahatarahake bheda-prabhedoMke rahate hue bhI bhAratakI sabhyatAko eka sUtra me bAMdhakara rakkhA hai, to vaha ahiMsA dharma hai / yaha bAta una saba hI paurANika AkhyAnoM tathA aitihAsika vRttAMtoMse siddha haiM, jo anuzrutiyo va sAhitya dvArA hamataka pahuce hai / vRhadAraNyaka upaniSad 5-2-3 me kisI purAnI anuzrutike AdhArapara prajApatikI eka kathA dI huI hai / isame batalAyA gayA hai ki prAcIna jamAne me saba AyaMjana aura asuragaNa eka dUsareke paDosa me base hue the, taba devAMkA netA indra aura asurokA netA virocana dono ikaTThe hI dharmaM sunaneke liye prajApati ke pAsa gye| una donoko prajApatine jisa dharmakA upadeza diyA thA vaha tIna akSarome samAyA huA hai -~da, da, da / ye tIna akSara dayA, dAna aura damana zabdokA saMketa hai / isa taraha ina tIna akSaro dvArA prajApatine Arya aura asuragaNako dharmakA sAra batAte hue yaha sUcita kiyA thA ki lokazAti aura mugvaprApti ke lie mAnavamAtrakA sanAtana aura purAtanava dayA, dAna aura damana hai / purAtatva khojI paDitokA mata hai ki IsAme lagabhaga 3000 varSa pUrva vaidika AyaMjana sumera ( IgakakA dakkhinI bhAga) dezameM aura asuragaNa isake pUrabameM pAsavAle asUriyA dezame base hue the / asUriyA devakI rAjadhAnI nineveha thI / AryabhASAme saMskRta rUpAtara hokara isI nagarakA nAma videha prasiddha huA / sumerase pUrabakI ora sthita honeke kAraNa jaina sAhitya meM yaha deza hI pUrvI videhake nAmase ullikhita huA mAlUma par3atA hai / taba ina dezoMkI sabhyatA bahuta bar3hIcI thI, aura ina logoMmeM utane hI mahAn prajApati (santa ) paidA ho rahe the| ho sakatA hai UAravAlI kathA usI yugakI eka vArtA ho / prajApatine saMkSepameM jisa dharmamArgakA digdarzana karAyA thA, usIko samagra bhAratake santa sadAse dharmake rUpameM vyAkhyA karate cale Aye hai / isa tathyako jAnakArIke liye nimna udAharaNoMkA adhyayana karanA upayogI hogA : (1) isa sambandha meM aMgirARSikA upadeza khAsa taurapara adhyayana karane yogya hai / yaha aMgirA RSi eka aitihAsika mahAtmA hai, jo sabhavataH IsAse 1500 varSa pUrva mahAbhArata yuddha kAlake samaya bhAratabhUmiko zobhA de rahe the / inake sambandha meM chAdogya upaniSad 3 17 me batAyA gayA hai ki yaha devakIputra kRSNake AdhyAtmika guru the / inhoMne kRSNako bhautika yajJoMkI jagaha usa AdhyAtmika yajJako zikSA dI thI, jisakI dIkSA indriyasaMyama vA iMdriyoMkA damana hai aura jisakI dakSiNA tapazcaryA, dAna, Arjava, ( saralatA), ahiMsA aura satyavAditA hai| isa yajJa ke karane se manuSyakA punarjanma chUTa jAtA hai--usakA saMsAraparibhramaNa khatma ho jAtA hai| mItakA sadAke liye aMta ho jAnA hai| isake alAvA isa RSine kRSNako yaha bhI upadeza diyA thA ki marate samaya manuSyako tIna dhAraNAe dhAraNa karanI cAhie- 'akSatamati, acyutamati', 'prANasa zitamati', arthAt - he Atman tU avinAzI hai, tU sanAtana hai, tU amaracetana hai / ima upadezako sunakara kRSNakA hRdaya gadgad ho uThA thA / isI prakAra mahAbhAratakArane anuzAsanaparvame adhyAya 106, 107 aMgirARSikI dI huI ahiMsA, dAna, brahmacarya vrata, upavAsa saMbaMdhI jina zikSAoM kA ullekha kiyA hai, ve Upara batalAI huI zikSAoM se bahuta milatI julatI hai, isase pramANita hotA hai ki mahAbhAratake uddhRta aMzameM kaurava-pAMDava kAlIna bhAratIya saMskRtikA kAphI Aloka hai / yaha vahI yaga hai jaba ki raivataka parvata (saurASTra dezakA giranAra parvata) ke vikhyAta santa ariSTanemi, apane tapa, tyAga aura vizvavyApI prema dvArA bhAratakI ahiMsAmayI saMskRtiko deza- videzoM meM saba ora phailA rahe the / (2) strIparva adhyAya 7 meM bhI mahAbhAratakAranaM kahA hai damastyAgo'pramAdazca te trayo brahmaNo hayAH / zIlarazmisamAyuktaH sthito yo manasi rathe / tyaktvA mRtyubhaya rAjan brahmalokaM sa gacchati // - mahA. strIparva 7 23-25 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 arthAt-dama, dAna aura apramAda hI brahmAke tIna ghor3e isI prakAra mahAbhArata zAntiparva adhyAya 2,31, hai| jo ina ghor3oMse yukta manarUpI ratha para savAra hokara sadA- 32,33 meM kahA hai satayugameM yajJa karanekI AvazyakatA na thI, cArakI bAgaDora saMbhAlatA hai, vaha mautake bharako chor3akara tretAmeM yajJa kA vidhAna huA dvAparameM usakA nAza hone lagA brahma gokameM pahuMca jAtA hai / aura kaliyugameM usakA nAmanizAna bhI na rhegaa| (3) isI prakAra Ajase koI 2500 varSa pUrva bhAratake isI prakAra muDaka upaniSad meM kahA gayAhai:aMtima tIyaMkara mahAvIrane kahA thA "tadetatsatyaM maMtra karmANi kavayo yAnyapazyaMstAni dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tavo / pretAya bahudhA santatAni // devA vita namasati jassa dhamme sayA maNo // tAnyAcaraya niyataM satyakAmA eSa vaH panthAH sukRtAsya loke| . -dazavakAlika sUtra 1-1 1.21 plAvA hote abUr3hA yajJarUpA aSTAdazoktamavaraM yeSu karma, arthAt-ahiMsA (dayA) saMyama (damana) tapa rUpa etaccha yo ye'bhinanvanti mUr3hA jarAmRtyaM punarevApayanti / dharma hI utkRSTa maMgala hai / jo isa dharmamArgapara calate hai, 127 devaloga bhI unhe namaskAra karate hai / arthAta-vaidikamaMtroMme jina yAjJikakarmoMkA vidhAna IsAkI tIsarI sadIke mahAn AcArya samantabhadra hai ve niHsandeha tretAyugameM hI bahudhA phaladAyaka hote hai / bhagavAn mahAvIrako diyavAgIkA sajhepameM yo vyAkhyAna __unhe karanese puNyalokakI prApti hotI hai| inase mokSakI karate hai-- siddhi nahI hotI; kyoki yaha yajJarUpI naukAye jinameM dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSTha naya-pramAgaprakRtAM''jasArtham aThAraha prakArake karma jur3e hue hai, saMsArasAgarase pAra -yuktyanugAsana // 6 // karaneke liye asamartha hai| jo nAsamajha loga ina yAjika aryAt-he mahAvIra bhagavAn ApakA dharmamArga dayA, karmoko kalyANakArI samajha kara inakI prazaMsA karate hai dama, tyAga ( dAna ) aura samAdhi (Atma-dhyAna rUpa- unhe puna. punaH jarA aura mRtyuke cakkarame par3anA par3atA hai| tapazcaryA) ina cAra tatvoMmeM samAyA A hai / aura nayapramANa- mahA0 zAntiparva adhyAya 241 me zukadevane varma aura dvArA vastusArako darzAnevAlA hai| jJAnakA svarUpa pUchate hue vyAsajIse prazna kiyA haihiMsAmayI yajJaprathAkA tretAyugameM prAraMbha "pitA jI! vedame jJAnavAnake liye karmoMkA tyAga aura karma niSThake liye karmoMkA karanA ye do vidhAna hai, kiMtu karma aura dvAparameM anta aura jJAna ye dono eka dUsareke pratikUla hai, ataeva meM isa taraha bhAratakI sabhI paurANika anuzrutiyoMse jAnanA cAhatA hUM ki karmakaranese manuSyoMko kyA phala vidita, hai ki AdikAlase bhAratakA maulika dharma ahiMsA milatA hai| aura jJAnake prabhAvase kauna sI gati milatI hai| tapa, tyAga, aura saMyama rahA hai / homa havana Adi yAjJika vyAsajIne ukta praznakA uttara dete hue kahA haitathA pazubali naramedha, azvamedha Adi hiMsaka vidhAna "vedameM pravRtti aura nivRtti do prakArake dharma batalAye gaye hai| saba pIchekI prathAeM hai, jo tretAyugameM bAhirase Akara karmake prabhAvase jIva sasArake bandhanameM badhA rahatA hai bhAratake jIvanameM dAkhila huI hai aura dvAparake ArambhameM / aura jJAnake prabhAvase mukta ho jAtA hai, isIse pAradarzI yahAMkI ahiMsAmayI adhyAtmasaskRtike samparkase sadAke liye saMnyAsI loga karma nahI karate, karma karane se jIva phira janma vilupta ho gyii| isa viSayameM manusmRtikArakA mata hai letA hai, kiMtu jJAnake prabhAvase nitya avyakta avyaya paratapaH paraM kRtayuge tretAyAM jJAnamucyate / mAtmAko prApta ho jAtA hai| mUDhaloga karmakI prazasA karate bApare yAmevAhunamekaM kalau yuge||1-86|| hai, isIse unhe bAra-bAra zarIra dhAraNa karanA par3atA hai arthAta bhAratameM satayugakA dharma tapa hai, tretAyugakA jo manuSya sarvazreSTha jJAna prApta kara letA hai aura jo karmako dharma zAna hai, dvAparakA dharma yajJa hai aura kaliyugameM akelA bhalI bhAnti samajha letA hai, vaha jaise nadIke kinAre vAlA dAna hI dharma hai| manuSya kuokA Adara nahIM karatA, vaisehI jJAnIjana karma Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] bhAratakI bahiMsA-saMskRti 187 kI prazaMsA nahI krte| ko narahatyAkA pApa lagatA hai| yahA~ pazupati jagatakA bhAratakI ahiMsAmayI saMskRtine sadA hiMsA kartA yazakA bhoktA mahAdeva bAyA humA hai kyA tuma loga para vijaya pAI use nahIM dekha rahe ho?" dakSane kahA maharSi! jaTAjUTapArI zUlapANi 11 rudra isa lokameM hai parantu unameM mahAdeva kaunaprAcIna paurANika AkhyAnoMse yaha bhI spaSTa hai ki jaba kabhI videzI AgantukoMkI sabhyatAke kAraNa sA hai yaha mujhe mAlUma nahIM hai / bhAratake uttarIya saptasiMdhudezameM athavA kurukSetra, zaurasena, dadhIcine kahA-"tuma sabane SaDyaMtra karake mahAdevava madhyadezameM devapUjA, udarapUrti va manovinoda Adike ko nimaMtraNa nahIM diyA hai kiMtu merI samajhameM mahAdevake samAna liye pazubali-mAMsAhAra Adi hisaka-pravRttiyoMne jora dUsarA zreSTha devatA aura nahI hai, isaliye nissaMdeha tumhArA pakar3A tabhI bhAratakI antarAtmAne usakA ghora virodha yajJa naSTa hogaa|" isa para dakSane kahA ki "maMtroM dvArA pavitra kiyA, aura jaba taka ina hiMsAmayI vyasanoMkA usane kiyA huA yaha havi rakkhA huA hai mai isa yajJabhAgase apane sAmAjika jIvanameMse pUrNatayA bahiSkAra nahI kara viSNuko saMtuSTa kruuNgaa|" yaha bAta pArvatIke manako diyA, usako zAnti prApta nahIM hii| isIliye bhAratakA ne bhaaii| taba mahAdevane kahA-"sundarI! mai saba yajJoMkA maulikadharma ahisAdharma kahA jAya to isameM tanika bhI Iza hUM, dhyAnahIna durjana mujhe nahI jAnate / " taba mahAdevane atizayokti nahI hai| apane mukhase vIrabhadra nAmaka eka bhayaMkara puruSa utpanna isa aitihAsika tathyakI jAnakArIke liye yahA cAra kiyA, jisane bhadrakAlI aura bhUtagaNake sAtha milakara prasiddha AkhyAna diye jAte hai: dakSake yajJakA vidhvaMsa kara diyaa| 1. himAcaladezasambandhI dakSa aura mahAdevakI kthaa| jaba prajApati dakSane vIrabhadra se pUchA-"bhagavan ! 2. kurukSetrasambandhI paNi aura idrakI kthaa| Apa kauna hai ?"-vIrabhadrane uttara diyA-"brahmana ! na to 3. pAMcAladezasambandhI rAjA vasu aura parvatakI kthaa|| mai rudra hUM aura na devI pArvatI, mai vIrabhadra haiM aura yaha strI 4. zaurasenadezasambandhI kRSNa aura idrakI kthaa| bhadrakAlI hai, rudrakI AjJAse yajJakA nAza karane ke liye hama himAcala deza saMbaMdhI dakSa aura mahAdevakI kathA Aye hai tuma unhI umApati mahAdevakI zaraNameM jaao| mahAbhAratake zAntiparva adhyAya 284 me dI haI dakSa- yaha sunakara dakSa mahAdevako praNAma kara unakI stuti karane rAjAkI kathAme batalAyA gayA hai ki eka samaya pracetAke lgaa| putra dakSane himAlayake samIpa gaMgAdvArame azvamedha yajJa Arambha isa kathAkA aitihAsika tathya yahI hai ki saptasiMdhukiyA, usa yajJameM deva, dAnava, nAga, rAkSasa, pizAca, gandharva, dezake mUla nivAsiyokI bhAMti himAcala pradezake bhUta, yakSa, RSi, siddhagaNa, sabhI sammilita hue| itane bar3e samAgama- gandharva loga bhI vaidika AryoMke devatAvAda aura unaka hiMsAko dekhakara mahAtmA dadhIci bahuta kupita hue aura kahane lage mayI yajJoMke virodhI the| jaba vaidika AryajanakI eka zAkhAki jisa yajJameM mahAdevakI pUjA nahI kI jAtI vaha na to ne dakSake netRtvameM gaMgAdvArake rAste IlAvarta arthAt madhya himAyajJa hai aura na dharma hI hai| hAya! kAlakI gati kasI bigar3I caladezameM praveza kiyA aura ina yakSa, gandharvoke mAnanIya hai ki tuma loga ina pazuoMko bAMdhane aura mAraneke liye dharma-tIrthoM-badrInAtha, kedAranAtha Adi sthAnoMmeM apanI utsava manA rahe ho ! mohake kAraNa tuma nahI samajhate ki paramparAke anusAra hiMsAmayI yajJoMkA anuSThAna kiyA, ima yajJake kAraNa tumhArA ghora vinAza hogaa| usake bAda to vahAke bhUta, yakSa, gandharva loga unake virodhapara utArU mahAyogI dadhIcine dhyAna-dvArA nAradasahita mahAdeva, ho gaye, aura isa virodhake kAraNa ve nirantara AryajanAMke pArvatIko dekhA aura bahuta saMtuSTa hue, phira yaha socakara ki yajJa-yAgoMko nAza karane lge| yaha sAMskRtika saMgharSa usa samaya ina logoMne eka mata hokara mahAdevako nimaMtraNa nahI diyA hai, jAkara zAnta huA, jaba vaidika Aryone inake ArAdhya deva vaha yo kahate hue yajJabhUmime se cala diye ki-"apUjya mahAyogI zivako aura inake tapa,tyAga, dhyAna aura ahiMsAdevoMkI pUjAse aura pUjyadevoMkI pUjA na karanese manuSya mayI adhyAtmamArgako apanA liyA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 - [ 11 saptasiMdhudeza aura kurukSetrake Aryajana usa jamAnemeM saptasiMdhudezakA yaha antima chora svarga isI taraha bAryagaNakI dUsarI zAkhA jo uttara pazcima- kA antima bhAga kahalAtA thaa|' ke dvAroMse saptasiMdhu dezameM dAkhila huI vaha dhIre-dhIre sapta- isa kurukSetrameM AbAda hokara devajana kAphI samaya taka siMdhu dezamase hotI huI isa antima chora kurukSetra meM jA phuNcii| apanI sabhyatAkA vikAsa karate rhe| yahAM ve bahutase Adiyaha kurukSetra usa samaya sarasvatI aura dRSadvatI nAma vAlI vAsI nAga jAtike vidvAnoM va rAjagharAnoMke vyaktiyoMdo cAla nadiyoMke saMgama para sthita thaa| AryagaNakI bhAratIya ko bhI apanI sabhyatAke anuyAyI banAnemeM saphala hue| yAtrAmeM kurukSetra hI vaha pramukha deza hai jahAM unheM vighnabAdhA- inameMse kaIne to mantroMkI racanAmeM kAvya-kuzalatAke rahita dIrghakAla taka ArAmase rahakara apanI saMskRtiko kAraNa brAhmaNoMmeM itanI khyAti prApta kI, ki vijAtIya vikasita karane, bar3hAne aura saMghaTita karanekA suavasara prApta hote hue bhI unheM RSi-zreNImeM sammilita kiyA gayA huA thA, isaliye svabhAvataH isa dezako AryasaMskRtikA aura unakI racanAoko vaidika saMhitAoMmeM sthAna diyA gyaa| eka mahAna kendra kahane kA gaurava prApta hai| vizeSatayA kuru- Rgvedake dazaveM maMDalake 94veM sUktake racayitA kadruke vaMzI parIkSita aura janamejayake zAsanakAlameM yaha mahattA putra nAgavaMzI arbuda the| 76veM sUktake racayitA nAgajAtIya aura bhI bar3ha gayI thii| yaha zreya kurukSetrako hI hAsila irAvatake putra jarutkarNa the, aura 1863 sUktakI racayitrI hai ki AryajAtiko apanI pragatikI lambI yAtrAome sarparAjJI thii| yaha saba kucha hote hue bhI apane jAtIya jina ghaTanAoMse vAstA par3A hai, aura apane sAMskRtika garva aura apane sapheda, sundara varNa va raktakI zuddhiko vikAsameM unheM jina ulajhanoMko sulajhAnA par3A hai banAye rakhaneke khyAlase ve na to yahAMkI Ama janatAme unakI anuzrutiyoM aura sasmRtiyoM unakI apanI saMskRtiko hI phailA sake aura na roTI-beTIke sambandha bhAvanAoM aura kalpanAoMko, jo sUktoM (gItoM) ke rUpameM kAyama karake unheM apane meM milA ske| isaliye jaisA ki sInA ba sInA calI A rahI thI, cAra vaidika mahitAoke atharvavedake pRthvI sUktase jAhira hai, itane lambe samaya vyavasthita rUpameM yahAM saMkalana kiyA gyaa| ina sUktoM aura Aryajanake base rahane ke bAda bhI ina dezoke loga anya bhASAoM inameM varNita devatAoMkI saMtuSTike artha kiye jAnevAle aura anya dharmoko mAnane vAle bane rhe| itanA hI nahI, yAzika anuSThAnoMkI paurANika vyAkhyAyeM, jo brAhmaNa- balki yahAMkI sAdhAraNa janatAse apaneko alaga aura graMthoM meM milatI hai, unakA saMgraha bhI prAyaH isI dezameM huA mahAna banAye rakhanekI bhAvanAne inhe yahAkI mAnava hai, aura yahAM hI bar3e bar3e yAjJika-sUtroMkA sampAdana kiyA samAjako varNa vyavasthAke AdhAra para cAra bhAgome vibhakta gayA hai| ina tamAma vizeSatAoMke kAraNa AryajAtike karane para majabUra kiyaa| isa kalpanAne dhIre-dhIre ghara karate bhAratIya itihAsameM jo mahattA kurukSetrako pradAna kI gayI hue brAhmaNoMko isa samAjarUpI virATapuruSakA mukha, hai vaha bhAratake kisI anya sthAnako-yahAMke purAne rAjakarmacAriyoko isake bAhu, sarvasAdhAraNa madhyavargI prasiddha tIrtha-dhAmoMmeMse bhI kisIko-nahI milI hai| isa logoMko isakA peTa, aura zramajIvI zUdra logoko isake sAMskRtika mahatvake kAraNa hI vaidika vidyAkA apara nAma pAoM banA diyaa| inakI isa bhAvanAkA Aloka Rgveda sarasvatI prasiddha huA hai| isI mahatvake kAraNa yaha ke 10-90ve puruSa sUktase sApha milatA hai| isa bhAvanAsthAna vaidikasAhityameM devAnAM devayajanaM', prajApati- ke kAraNa yadyapi ye apanI varNazuddhi aura apanI yAjJika vedI", brahmaloka', aura dharmakSetra",Adi gauravapUrNa nAmoMse saMskRtiko bahuta kucha surakSita rakha sake; parantu isa bhAvanApukArA gayA hai| cUki Aryajana apaneko deva aura apane se yahAMke logoMmeM jo pRthakkaraNa aura vidveSakI lahara rahanekI bhUmiyoMko svarganAmase pukArate the / ataH - 1Rgveda 10,108,5 / 1 zatapaya bAhmama // 14,1,1,5 // 2 atharvaveda 12,1,45 / 2 tAMgca bAhmaNa // 25,13,3 // 3 brAhmaNo'sya mukhamAsId bAhU rAjanyaH kRtaH 3 etareya brAhmaNa // 7,19 // uha tabasya yavaizyaH padbhyAM zUbojAyata ||-Rgved 4 bhagavadgItA // 1 // 10.20,12 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] . bhAratakI ahiMsA saskRti 189 paidA huI hai vaha Aryajana aura dezake liye Age calakara pAnIpata tahasIlakA Adhunika balA nAmakA grAma hai| bahuta hI hAnikAraka siddha huI hai| ukta saramAne yadyapi ina paNi logoko vRhaspatikI isa yugame saptasidhuke Aryajana sabhI orase vijAtIya gAye lauTA deneke liye bahuta viSa samajhAyA aura unheM aura vidharmI logose ghire hue the| uttarameM bhUta, pizAca, idrakA apAra parAkrama aura usake sainika balakA bhI yakSa, gandharva logose, pUrvameM vAtya logose, dakSiNameM rAkSasa Dara dikhAyA, parantu paNilogone kucha bhI paravAha na kI, logoMse, aura svayaM saptasiMdhu dezameM, paNi, zUni, Adi aura use yaha kaha kara calatA kara diyA, ki yadi iMdrake pAsa nAgalogoko vibhinna jaatiyose| cUki yaha sabhI loga senA aura Ayudha hai, to hamAre pAsa bhI kAphI saMrakSaka prAyaH zramaNasaMskRtike anuyAyI the, tyAgI, tapasvI, jJAnI, senA aura tIkSNa Ayudha hai, binA yuddha kiye ye vApisa nahI sAdhu-saMtoMke upAsaka the, ahiMsAdharmako mAnanevAle the, ho sktii| isaliye ye sadA devagaNake mAnanIya devatAo aura unake Aryajana aura AryAvarta hiMsAmayI yAjJika-anuSThAnokA virodha karate rahate the isa prakArake Aye dinake nAgoMke AkramaNoMse parezAna aura unake pazuoko vidveSa vaza vadha-bandhanase chuDAne ke liye hokara devagaNa saptasiMdhudezako chor3akara jamanApAra chIna kara va curAkara le jAyA karate the| isa sambandhameM madhyapradezakI ora bar3ha cale, jo Aja uttara pradezake nAmase kurukSetrako tatkAlIna sthiti jAnane ke liye paNi aura indra- prasiddha hai| caki pIchese yaha deza hI AryajanakI sthAyI kA prasiddha AkhyAna jo Rgveda 10,10 me diyA huA hai| vasati bana kara raha gayA, isaliye bhAratakA yaha madhyamabhAga vizeSa adhyayana karane yogya hai / yaha AkhyAna saptasiMdhu dezake AryAvartake nAmase prasiddha haa| isa dezama yadyapi devagaNatatkAlIna vijAtIya sAMskRtika saMgharSako jAnaneke liye ko rahanekA sthAna to sthAyI mila gayA, parantu yahAM unheM itanA hI jarUrI hai jitanA ki dakSiNApathake vi dhya- bhAratakI ahiMsAmayI saskRtime prabhAvita hokara dharma giri dezame vidyAdhara rAkSaso dvArA yAjJikI pazuhisAke va AhAra vyavahArake liye honevAlI apanI hiMsAtmaka viruddha kiye gaye sagharSakA patA lagAneke liye rAmAyaNakI pravRttiyokA sadAke liye tyAga karanA pdd'aa| kathAkA jAnanA jarUrI hai| rAjAvasu aura parvatakI kathA paNi aura indrakA AkhyAna isa sambandhame pAcAladezake rAjA vasu, nArada aura Rgvedake uparyukta AkhyAnameM batalAyA gayA hai parvatakI paurANika kathA jo matsyapurANa' va mahAbhArata' ki paNi logone idrake purohita vRhaspatikI gAyoko grathome dI huI hai, vizeSa vicAraNIya hai| isa kathAmeM batalAyA curA kara sarasvatI, dRSadvatI nadiyoMke pAra le jAkara gayA hai, ki tretAyugake ArambhameM iMdrane vizvayuga nAmakA balapurakI adrime chupA diyA, taba idrane vRhaspatikI / yajJa Arambha kiyA, bahutase maharSi usame aaye| uma yajJameM zikAyatapara ina gAyokA patA lagAne aura inhe lAneke pazubadha hote dekha kara maharSiyone ghora virodha kiyaa| maharSiyone liye saramA nAmakI eka strIko apanI dUtI banAkara kahA-"nAya dharmo dharmo'ya, na hiMsA dharma ucyate, arthAt paNi logoke pAsa bhejaa| yaha saramA zUnI jAtikI eka anArya strI thii| ye paNi aura zUnI jAtike loga sarasvatI yaha dharma nahI hai yaha to adharma hai, hisA kabhI dharma nahI ho dRSaddhatI nadiyoke pAra kurukSetrase dakSiNakI ora apane sktaa| yajJa bIjose karanA cAhie, svayaM manune pUrvakAlameM, janapadome base hue the| paNi logoMkA janapada paNipada yajJamambandhI aimA hI vidhAna batalAyA hai. parantu iMdra na mAnA, aura zUnI jAtikA janapada zanIpada nAmase mazahara thaa| isa para iMdra aura Rpiyoke bIca yajJavidhiko lekara vivAda itanA dIrghasamaya bItanepara bhI ina janapadoMke nagara Aja bhI ra saDA khaDA ho gayA, ki yajJa jagama prANiyoMke sAtha karanA ucita apane sthAnapara sthita hai aura pAnIpata aura sonIpatake haiM yA anna aura vanaspatike saath| isa vivAdakA nipaTArA nAmoMse prasiddha hai / ye donoM nagara eka dUsarese 25 mIlakI 1 matsyapurANa-manvantarAnukalpa varSisambAbanAmaka dUrI para kurukSetra aura dehalIke madhyabhAgameM sthita hai| adhyAya 146 / balapura jahA gAyoko curAkara rakkhA gayA thA, vaha samavataH 2 mahAbhArata azvameSaparva adhyAya 91 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 karaneke liye iMdra aura RSi AkAzacArI cedinareza vasu- yajJArtha-pazuhiMsAkA pracAra karane vAle parvata RSi ke pAsa pahuMce, vasune binA soce kaha diyA, ki yajJa jaMgama aura usake matakA samarthana karanevAle cedinareza vasukA Thoka athavA sthAvara donoM prakArake prANiyoM ke sAtha ho sakatA hai, samaya nirNaya karanA to kaThina hai| parantu yaha bAta nirvivAda kyoMki "hiMsAsvabhAvoyajJasyeti" isa para RSi logone use rUpase kahI jA sakatI hai ki ve avazya hI mahAbhArata yuddhazApa de diyA aura vaha AkAzase gira kara turanta avogati- se kAphI pahale lagabhaga 2000 IsA pUrvake nikaTa hue haiN| ko prApta huA aura isase logokI zraddhA hisAse uTha gyo| kyoki Rgvedake tIsare maMDalake 53 ve sUktame idra aura parvata donoMko ikaTThe hI devatAtulya havyagrahaNa karaneke yahI kathA kucha hera-pherake sAtha jaina paurANika sAhitya meM yoM batalAI gaI hai ki-bIsaveM tIrthakara munisuvrata bhagavAnke liye AhvAna kiyA gayA hai| jaina anuzrutike anusArake kAlameM "ajairyaSTavyam" ke prAcIna artha 'jau se devayajJa bhI bhagavAn munisuvrata tretAyugakAlIna raghuvaMzI rAmake karanA cAhie' ko badala kara jaba parvata RSine yaha artha samakAlIna hai aura mahAbhArata yuddhakAlase kAphI pahile hue hai| karanA Arambha kara diyA ki bakaroko mArakara devayajJa cedIkA Adhunika nAma canderI hai| yaha madhyapradezake karanA cAhie to isake viruddha nAradane ghora savAda khar3A bundelakhaMDameM lalitapurase 22 mIlakI dUrIpara sthita hai, kara diyaa| isa savAdakA nirNaya karAne ke liye reTinA yaha pIchese zizupAlakI rAjadhAnI bhI rahI hai| rAjA basuko paMca niyukta kiyA gayA / usa jamAne meM isa kayAse patA calatA hai ki jaba Arya devagaNa kucha rAjAvasu apanI satyatA aura nyAyazIlatAke kAraNa bahuta himAcaladezase aura kucha saptasiMdhudezase madhyapradezakI ora Age bar3he to unakI hiMsAtmaka prathAokA virodha hI lokapriya thaa| usakA siMhAsana sphaTika maNiyoMse khacita utane hI jorase huA jitanA ki saptasiMdhu aura himAcalathA, jaba vaha usa siMhAsanapara baiThatA to aisA mAlUma hotA me huA thaa| ki vaha binA sahAre AkAzameM hI ThaharA huA hai / rAjAvasune yaha jAnate hue bhI ki parvatakA pakSa jhUThA hai, kevala isa zaurasenadeza, kRSNa aura indrakI kathA kAraNa ki vaha usake gurukA putra hai parvatakA samarthana kara isa madhyadezame basaneke bAda devagaNakI jo zAkhA diyaa| isapara rAjAvasu turanta marakara adhogatiko prApta mathurA, AgarA Adi zaurasenadezake ilAkeme bar3hI, use huaa| janatAmeM hAhAkAra maca gayA, aura ahiMsA kI puna: bhI yaduvaMzI kSatriyoke virodhake kAraNa hiMsAmayI pravRttiyoMsthApanA ho gyii| ko tilAjali denI pdd'ii| isa sambandhame bhAgavatapurANake - 10 ve skandhake 24 ve aura 25 ve adhyAyoMmeM jo bhagavAn 1 (a) IsAkI AThavIM sabIke AcArya jinase-kRta kRSNa dvArA govardhana parvata uThAne kI kathA dI huI hai, vaha bar3e harivaMzapurANa sarga 17 zloka 38 se 164 mahatvakI hai| isa kathAmeM batalAyA gayA hai ki eka bAra (A) IsAko sAtavoM sIke AcArya raviSaNa-kRta zaurasenadezamai nandAdika gopAlone idrakI satuSTike liye papracarita parva 11 yajJa karanekA vicAra kiyA, parantu kRSNako unakI yaha () IsAkI navIM savIke AcArya gugabhadrakRta uttara bAta pasanda na AI, usane unheM yajJa karanese roka diyA' purANaparva 67 zloka 58 se 363 / aura gAyoMko lekara govardhana parvatakI ora cala par3A / (6) IsAkI bArahavIM sadIke AcArya hemacandrakRta kRSNakA yaha kArya iMdrako acchA na lgaa| usane ruSTa hokara trivaSThizalAkApuruSacaritra parva 7, sarga 27 mUsalAdhAra varSA dvArA gokulako naSTa karanekA saMkalpa kara (u) IsAko prathama saboke AcArya vimalasUri-kRta liyA, isa para kRSNane govardhana parvata hAthameM uThA aura usake paumacariu 11-75, 81 nIce gokulako Azraya de, idrako asaphala banA diyaa| (ka) IsAkI prathama sabIke AcArya kundakunva-kRta bhAvaprAbhUta // 45 // 1vApatA vRhatA rathena vAmiriva AvahataM suviiraaH| (e) sAkI dazavIM sabIke AcArya somadeva kRta bItaM havyAnmadhvareSu devA varSeSAM gIrbhirirAcA muhantA // 1 // yazastilaka campU AzvAsa 7 pR. 353 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratakI ahiMsA saMskRti RgvedakAlIna uttarI bhAratame pAca kSatriya jAtiyA isaliye bhAratIya janatA zramaNayogiyoke samAna prasiddha thI / yadu, anu, dusyu, turvasA, aura purusa / Rgveda hI apane khAna, pAna, vyavahAra aura vyavasAyomeM ahiMsA10,62,10 meM yadu aura turvasA logoko dAsa sajJAse ko apanAtI rahI hai| yahAke loga sadA anabhojI sambodhita kiyA hai| isakA kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki zAkabhojI svacchavyavahArI bane rahe hai / ye sadA banaspati be vaidika devatAo aura unake liye kiye jAne vAle yAjJika athavA vRkSokA siMcana karanA, kIr3e-makor3e Adi choTe anuSThAnoko mAnane vAle na the, dUsare yadu aura turvasA jantuose lekara kAga, cir3iyA, bandara, baila, gAya, Adi loga kRSNavarNake the| arthAt anArya jAtike the--isa pazuo taka ko AhAra dAna denA, sAMpoM taka ko dUdha pilAnA, liye unakA yAjJika anuSThAnose virodha karanA svAbhAvika eka puNya kArya mAnate rahe hai / ho thaa| isI AdhAra para e. banarjIne uparokta kSatriyokI Ajake bhAratIya jIvana, vizeSatayA paMjAbI jIvanapAco jAtiyoko Arya mAnakara asurajAtiyA kahA hai? ko dekhate hue bhale hI yaha bAta hame Azcaryajanaka pratIta ho, khaira kucha bhI ho, uparokta vyAkhyAse yaha bAta spaSTa hai parantu samasta bhAratIya sAhitya aura videzI yAtriyoMke ki zaurasenadezake nivAmI turvasA loga bhI ahisAdharma- vivaraNoparase ukta bAta pUrNatayA siddha hai| Ajake bhArake anuyAyI the / tIya jIvaname jitanI adhika mAsAhArakI pravRtti dekhaneUparake AkhyAnose yaha bhI sApha siddha hotA hai, ki meM A rahI hai, vaha saba muslima aura vizeSakara pAzcAtya bhAratakA maulikadharma, ahiMsA tapa, tyAga, aura sayama rahA yoropIya mabhyatAke duSprabhAvokA hI phala hai| . hai, hisAtmaka yAjJika kriyAkADa, tretAyugake Arambhame IsavI sanma 300 varSa pUrva bhAratameM Ane vAle devagaNakI Amadake sAtha bhAratame dAkhila huA aura dvApara- yUnAnI dUta maigasthanIjame lekara I san 700 ke lagabhaga ke Arambha taka yahAkI adhyAtma-saskRtike samparkake AnevAle cInI yAtrI itsiga taka sabhI yAtriyone ukta kAraNa ahisAmayI homa 'havana' me badala gayA / matakI puSTi kI hai| bhArata sadA zAkAhArI rahA hai ___maigasthanIjanaM batalAyA hai ki bhAratIyajana bar3e Ananda__ jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai, bhAratIya jIvanakA pUrvaka jIvana vyatIta karate hai, kyoki inakA calana bahuta sIdhA Adarza sadA yogI jIvana rahA hai| bhArata loga paramAtmAkI aura mAdA hai| ye mivAya yajJa-yAgake kabhI madirApAna nahI kalpanA bhI yogIke rUpame hI karate rahe hai, aura paramAtma- kagne, asabhya pahADI logoka mivAya jo zikAgme prApta kiye rUpa bananake liye sadA yogI jIvanako apane jIvanakA hupa mAmako khA lete hai, unakI AhAra sAmagrI vividha prakAra dhyeya mAnate rahe hai| isI dhyeyako lekara bhAratake prasiddha ke anna-mukhyataH cAvala hai ki inakA sthAyI vyavasAya rAjayogI bhartRharine kahA hai. kRSi hI hai|' ekAkI nispRhaH zAntaH pANipAtro digmbrH| phAhiyAna cInI yAtrIne jo candragupta dvitIyake samayakadA zambho bhaviSyAmi karma nirmuulnkssmH|| me (399-023 I man) bhArata AyA thA, likhA hai ki arthAta he zambho vaha dina kaba AyagA jaba anAdi "bhAratavAmI kimI mAdaka dravyakA mevana nahI karate, karmabandhanoko nirmula karaneke liye mai yogiyoke samAna bhojanake liye ve pazuoko nahIM mArate, kevala cAMDAla akelA zAntibhAvase binA kisI vastra upakaraNa aura jinhe paMgyiA kahate hai, mAsa, pyAja, aura lahasuna khAte hai, ADambarake alipta aura niSkAmabhAvame vicarUgA / pagyiA loga nagarake bAhara rahate hai| jaba ve nagarame Ate utabAsA pariviSe samaSTi goparINAsA, yastu- hai to logoko sUcanA danake liye lakar3Iko daNDeme bajAte baMzca bhAmahe / ag 10-62-10 hai, jise sunakara loga unake mparzase dUra ho jAte hai| bhArata2. Dr. A.C. Das-Rigvedic Culture. vAmI loga suara, murgA Adi jAnavaroko bhI nahI paalte| P. 128. !. Ancient India as described by 3. Dr. A. Banerjee-Asura India, Megasthenes and Arrian by J. W. pp. 17-19, 34-40. Mecrindle 1877-pp. 69 and 222. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anekAnta [varSa 11 mave pazuoMko becanekA vyavasAya hI karate hai, bAjAromeM ajIrNa se bace rahate hai|' mAMsa aura zarAbakI dukAneM bhI nahI rkhte|"" RSikUla jIvana bhI ahiMsAmayI rhaa| mahAbhArata, rAmAyaNa, raghuvaMza, zakuntalA, kAdambarI, isIprakAra cInI yAtrI huentsAga ne jo IsvI san Adi sAhityika grathoMme bAlmIki, agastya, bhRgu, kaNva, 629-645 meM bhAratameM AyA thA, likhA hai ki "bhAratIya jAvAli Adi mAnanIya RSi-muniyoMke AzramoMkA jo loga svAbhAvika rUpase pavitra rahate hai, ve bhojanake pUrva varNana diyA huA hai, usase bhalI bhAti vidita hai ki brAhmaNa snAna karate hai / ve ucchiSTa bhojana na khuda khAte hai aura na RSiyoke AzramokA vAtAvaraNa dayA, saralatA aura dUsaroko khilAte hai| bhojanake pAtra binA sApha kiye svacchatAse kitanA sundara thA, vinaya, bhakti aura sevAse dUsaroM ko nahI diye jAte / miTTI aura lakaDIke pAtra eka kaisA sajIva thA, unakA loka mAnava-loka taka hI sImita bAra hI prayogameM Ate hai| sone, cAdI tAbe Adike pAtra na thA, vaha paza-pakSI loka tathA vanaspati loka taka vyApta prayogake bAdameM zuddha kiye jAte hai| bhAratIyokA bhojana thaa| vaha AkAzame dharatI taka aura pUrva kSitijase pazcima sAdhAraNatayA geha, cAvala, jvAra, bAjarA, dUdha, ghI, guDa kSitija taka phailA huA thaa| Rtu-cakrakA nRtya, uSAaura zakkara hai| kI aruNa muskAna, sUryakI tejasvI caryA, sadhyAkI zAnta nistabdhatA, tAroM bhare uttaga gaganake gIta, unake AmodaisI prakAra cInI yAtrI itsiga, jo harSavardhanake kAlame pramodake sAdhana the| saba ora latAveSTita rUkhokI pakti, IsvI san 691-692ke lagabhaga bhAratame AyA thA, likhatA phalokI vATikAe, aliyokA gujAra, pakSiyoke nAda, hai ki-"yahApara bhAratame sArA bhojana--kyA khAne ke liye __moroke nAca, mRgokI aThakheliyA~, kamaloMse bharapUra jalAzaya, aura kyA cabAne ke liye bar3I uttamatAse nAnAvidhiyose taiyAra unakI nATakazAlAke sajIva dRzya the; khAneke liye prAkRtika kiyA jAtA hai; uttara bhAratame gehU kA Adara bahuta hotA hai; phala phUla, pIne ke liye svaccha nadI jala, pahinaneke liye pazcimI pradezame sabase adhika sekA huA ATA-arthAt balkala, rahane ke liye tRNakuTI, unakI dhanasampadA thii| cAvala yA jaukA sattU vartA jAtA hai, magadhame gehUkA ATA smati-granthoMke vidhAna bhI ahiMsAmayI haiM bahuta kama parantu cAvala bahutAyatase hotA hai, dakSiNI sImAnta smRti-prathome bhI AhAra aura vyavasAya-sambandhI pradeza aura pUrvI upAntya bhUmikI upaja vahI hai jo ki ahisApara bahuta jora diyA gayA hai / manusmRti 11-54-96 advisApara bahata jora diyA / magadhakI hai| ghI, tela, dUdha, aura malAI saba kahI milatI hai| me kahA gayA hai ki mAma, madya, surA, aura Asava mIThI roTiyA arthAt gur3akI bheliyA aura phalokI itanI grahaNa na karanA caahie| kIDe, makor3e pakSiyoMkI hatyA karanA pracuratA hai ki unakA yahA ginanA kaThina hai| sAmAnya athavA madhumizrita bhojana, nindita annakA bhojana, lahasuna, loga taka mada aura mAsa bahuta kama khAte hai / bhAratake pAco pyAja Adi abhakSya cIjokA sevana karanA bhI pApa hai| bhAgoM me arthAt uttarIya bhArata me loga kisI prakArakA khAnopara adhikAra jamA, unako khodanA, baDe bhArI yatroM khAnopara adhikAra jamA. pyAja athavA kaccI tarakAriyA nahI gvAte hai. ataeva ve kA calAnA, auSadhiyokA ukhADanA, IMdhanake liye hare vRkSokA kATanA bhI pApa hai| yAjJavalkya-smRti 1-156, 1. Buddhism Records---Introducted bRhannAradIya purANa 22,12,16 meM pazubali aura mAsAhArapp. 37-38. ko lokaviruddha honese tyAjya ThaharAyA hai| 1. itsiMgakI bhAratayAtrA, anuvAdaka lA. santarAma 2. bATalaM ona yuvana jvAMga, jilba 1 pR. 152 bI. e. 1925 10 66,67 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara dyAnatarAya ( paM0 paramAnanda jaina zAstrI) jIvana-paricaya- kavivara dyAnatarAyajI AgarAke nivAsI the / yaha agravAla kulame utpanna hue the aura unakA gotra goyala thA / kavivara ke pUrvajoMne lAlapurase Akara AgarAmeM nivAsa kiyA thA / kavike pitAmaha ( dAdA ) kA nAma vIradAsa thA aura pitAkA nAma zyAmadAsa / savat 1733 meM kavivarakA janma AgarAme huA thaa| inakA lAlana-pAlana baDe premase kiyA gayA aura prArambhika zikSA bhI inheM milii| una samaya inakI jainadharma me koI ruci nahI thI aura na usakA parijJAna hI inheM thA / usa samaya kevala apane pitA dvArA mAnita dharmakA AcaraNa mAtra karate the / devayoga kavivarake pinAkA saM0 1742 meM acAnaka svargavAsa ho gyaa| usa samaya unakI avasthA nau varSakI thI / pitAke svargaratha ho jAnege unheM jo zoka huA, usakA prabhAva bhI unake jIvanapara par3A, ghara gRhasthIkA saba kArya unhe bhAra svarUpa pratIta hone lagA, parantu phira bhI AtmIyajanoM aura dUsare dharmAtmA sajjanoMke sahayogase kucha samaya apanA kArya karate hue bhI zikSAkI ora agrasara hote rahe / bhAgyodayame teraha varSakI umrame inakA paricaya pa0 vihArIlAla aura zAha mArnAsahajI ho gyaa| ye donoM hI jainadharmake acche jAnakAra the aura zaktyanusAra usapara amala bhI karate the / uma mamaya Agagame yatra tatra jainadharmakI khUba carcA thI, vahA vidvAnoMkA samAgama aura tatvacarcAkA vaha kendra-sA banA huA thaa| iname pahale bhI vahA adhyAtmazailI apanA kArya kara rahI thI, usake bAda inakI zailI bhI prasiddhiko prApta ho gii| phalata vahA usa samaya yadi koI hAkima yA mad gRhastha pahuca jAtA thA to vaha una vidvAnoMkI tatvacarcA aura satsaMgati se yatheSTa lAbha uThAnekA jarUra prayatna karatA thA / adhyAtmarasakI carcA usa navAgantuka vyaktipara apanA prabhAva achUtA nahI choDatI thI, aura pariNAmasvarUpa usakI AsthAmeM jo kucha kacAvaTa athavA zaithilyakA artha hotA vaha dUra hokara usameM dRr3hatA A jAtI thI / aura vaha jainadharmakA saccA hAmI hI nahIM banatA thA balki apane mAnavajIvanako UMcA uThAne jaisI bhAvanAko bhI hRdayaMgama kara letA thA / isa prakArakI adhyAtmazailiyA usa samaya kitane hI sthAnopara apanA kArya karatI thIM / astu, dhAnatarAyajI una donoM sajjanoMkI zikSA upadeza evaM prayatnase apane mAnavajIvanako saphalatAke rahasyako pA ge| aura saMskRta-prAkRta bhASAke sAtha hindI bhASAke bhI acche vidvAna bana ge| sAtha hI jainadharmakA parijJAna kara apaneko usakI zaraName le aae| kavivara paM0 vihArIdAsa aura zAha mAnasiMhake isa upakArako ve kabhI nahIM bhUle, pratyuta jabataka jIvita rahe unakA upakAra barAbara mAnate rhe| phalata: unhone apanI racanAomeM bhI unakA Adara evaM sammAnake mAtha ullekha kiyA hai / savata 1748 me 15 varSakI avasthAme dyAnatarAyajIkA vivAha ho gayA aura ve gRhastha jIvanakI gula jakar3a diye gae, jisameM rAgI hokara aneka jIva apane kartavyako bhUla jAte hai / usa samaya yauvanakI unmAdakatA jIvako pAgala banA detI hai aura vaha usake rAgaraMgame apanA saba kucha bhUla jAtA hai| jahA unakI pariNati rAgI hotI thI vahA satsaMgakA asara bhI unapara apanA kAphI prabhAva rakhatA thA / isa samaya unakI avasthA 19 varSakI ho cukI thI / usa avasthAme jahA kAmakI vAsanA bhISaNa jvAlA rUpameM AtmaguNoMko jalAnekA prayatna karatI hai vahAM satsamAgama aura adhyAtma-zailIne unake vivekako sadA jagarUka rahane ke liye bAdhya kiyA / yahI kAraNa hai ki ve uma samaya bhI acchI kavitA karane lage the / phalataH savat 1752 meM kArtikavadI trayodazIke dina Apane AmarAme 'subodha pacAsikA' nAmakI kavitA pUrNa kii|" suguru vihArIdAmane usakA unheM hitame arthaM batalAyA thA aura unhone ume padyabaddha kiyA thaa| yaha racanA kitanI sundara aura arthavAna hai ( itanI choTI avasthAmeM isa prakArakI racanA karanA AsAna kAma nahI, ) 1. "hitI artha batAiyo, gugura bihArIdAsa / sahasau bAvana vadI terasa kArtikamAsa // 50 jJAnavAna jainI sabai baseM Agare mAMhi / antara jJAnI bahu mile, mUrakha koU nAhi // 51 narmavilAsa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 194 usase kavikI pratibhAkA sahaja hI AbhAsa ho jAtA hai / aura usase yaha bhI nizcita ho jAtA hai ki usa samaya jainadharma graMthoMkA adhyayana kara kitanA rasa ve hRdayaMgama kara lete the aura bAdako use ve kavitAyeM kaise pariNata karate the| saMvat 1758meM maMgasira yadI ke dina AgarAmeM zAhamAnasiMha aura paM0 bihArIdAsake ziSya cAnatane 'upadezazataka' kI racanA samApta kI hai, jisameM 121 padma hai / isa racanA ke antameM kavine apanI yaha bhAvanA vyakta kI hai ki hameM usa tarahase pravRtti karanI cAhie jisa tarahase nijAtmAkI prApti ho aura mAtmAmeM vItarAga dharmakI abhivRddhi hokara bhava-dukhoTA mile| / kavivara apane prArambhika gRhastha jIvaname viSaya bhogoM meM Asakta the| phalasvarUpa unake sAta putra aura tIna putriyA thI / unake lAlana-pAlanakA bhAra bhI unheM apane kartavyakI ora agrasara honekA barAbara saketa karatA rahatA thaa| ve usase chUTane kA upAya bhI karate the, parantu ve moha vaza use chor3a nahIM ske| kintu jaba vivekane jora pakar3A to unakA jIvana bhI zanaiH zanaiH badalatA gayA, aura ve gharame rahate hue bhI apaneko kArAgArameM par3A anubhava karane lage / ve apanI AjIvikAke nirvAhArtha udyoga bhI karate the, parantu apanI sajjana goSThIke kAryako kabhI nahI bhUlate the| jainadharmako prApta kara ve jitanA jitanA usake saiddhAtika tattvoMkA manana evaM paryAlocana karate jAte the utanA hI unakA buddhi vaibhava bhI bar3hatA jAtA thaa| hindI bhASAdike sAtha ve gujarAtI aura urdu bhASAke bhI acche jAnakAra the; kyoMki usa samaya AgarAme aneka dezoke vyApArI jana Ate jAte the, unase sambandha rakhaneke liye unakI bhASAkA parizAna honA Avazyaka hI thA / jinendra bhakti- jyoM-kyoM unake tatvajJAnameM vRddhi huI tyoM-tyoM unakA [ varSa 11 kSayopazama bhI bar3hatA gayA aura usase bhAvomeM nirmalatAkI abhivRddhi hotI gaI, adhyAtmagranthoMke adhyayana aura satsamAgamase unameM nava cetanAkA jAgaraNa ho gayA, jainadharmameM unakI zraddhA aDola thI / jinendrabhaktimeM ve kisIse pIche nahI the| jina vacanoko sunakara hI unakA pApa maladUra huA thaa| jina guNoMke cintana aura zraddhAse bhaktajana una jaise bana jAte haiN| eka dina - 'he dyAnata ! yadi tu kalyANa cAhatA hai, bhava duHkhase chUTane kI terI abhilASA hai, to antaraMgameM deva, dharma aura gururUpa amolaka ratnokA zraddhAnakara aura brahmajJAnakA anubhavakara bhava-pAzase chUTa / jinendra hI taraNatArana hai yaha unakA virada lokameM vizruta hai / ataH ve mujhe bhI ziva pada deveM, yahI merI anta kaminA hai| bhAvapUrNa kI gaI niSkAmabhakti Atma-sAdhanAme sAdhaka hai, usase hI sva-parakA bheda jJAna hotA hai aura AtmA muktikApAtra banatA hai isa taraha kucha guna gunAte hue kavivara bhaktibhAvameM lIna hokara kahate haiM -- . " tU jinavara svAmI merA me sevaka prabhu ho terA // tuma sumarana bina meM bahukInA, nAnA joni baserA / bhAgya udaya tuma darasana pAyo, pApa bhajyo taji kherA // 1 // tuma devAdhideva paramesura, dIjai dAna saberA / jo tuma mola deta nahi hamako, kahAM jAyaM kihi DerA || 2 || mAta tAta tU hI bar3a bhrAtA to sauM prema ghanerA / dyAnata tAra nikAra jagata taM, phera na vai bhava pherA // 3 // 'he jinendra ! tuma hI mere svAmI ho, aura meM tumhArA sevaka hU / tumhAre guNa-smaraNa binA maine aneka yoniyome bhramaNa kiyA hai| bhAgyaudayase maine ApakA darzana prApta kiyA hai, aura usase merA bhava-pApamala dUra huA hai, Apa mujhe mukti pradAna kare, Apa hI mere mAta, tAta aura akAraNa jyeSTha bandhu haiN| Apase hI merA ghaniSTha prema hai, Apa hI sasArase tAranevAle hai / ataH Apa mujhe aisA bala pradAna kare jisase phira merA bhava-vAsa na ho / ' 1. " satresauThAvana magasira vadI chaThi bar3hI AgaremeM saiko sukhI nijamana ghanasauM mAnasihasAha mau bihArIbAsa tAkI ziSya, dhAnata vinatI yaha kahe saba janasoM // jihividhi jAnauM nija Atama pragaTa hoya, bItarAga dharma baDhe soI karI tamasA~ dukhita anAdikAla cetana sUcita karo, pArva siva-sukha si- duHkha-banasI // 120 eka bAra jinendrake sammukha vicAra-magna hue kavira kahate hai-'vaha bhavavAsa hI mere duHkhoMkA pradhAna kAraNa hai| aba merA pitta usase Uba gayA hai, meM isase aba chUTanA cAhatA hUM, ataeva merA isase kaba aura kaise chuTakArA ho, yahI mere sAmane eka samasyA hai jo mujhe barAbara becaina kara rahI hai| isa samasyAke hala karane meM Apa hI pramANa hai / ApakI isa prazAnta mudrAko dekhakara hI maine apane svarUpako jAnane Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara dhAnatarAya yA anubhava karanekA prayatna kiyA hai| parantu mai abhI taka sAgho! chADo viSaya vikArI, jAte tohi mahAdukha bhaarii|| usameM pUrNa saphalatAko nahI pA sakA, jise prApta karanekI jo jainadharmako dhyAvaM, so AtmIka-sukha pAvai // 1 // merI utkaTa abhilASA hai| parantu merA yaha caitanyAtmA hADa, gaja pharasa viSe dukha pAyA, rasa mIna gaMdha ali gaayaa| mAMsa aura lohUkI thailImeM vAsa kara rahA hai, vaha tIna lokakA lakhi dIpa zalabha hitakInA, mRga nAvi sunata jiya dInA / / 2 / / ThAkura hokara bhI bhikhArI kyoM bana rahA hai ? isake bhikhArI ye eka eka dukhadAI, tU paMca ramata hai bhaaii| bananekA kyA kAraNa hai aura use mai kaise dUra kara sakatA hU~? yaha kauneM sIkha batAI, tumare mana kaise AI // 3 // isa zarIrako mai nitya puSTa karatA hU / aura aneka prayatnose ina mAhiM, lobha adhikAI, yaha lobha kugatiko bhaaii| isakI sAra samhAla bhI rakhatA hai, tathA hara samaya ise sApha- so kugati mAhi dukha bhArI, tU tyAga viSaya matibhArI // 4 // sutharA rakhanekA bhI yatna karatA hai, parantu kheda hai ki vaha ye sevata sukhase lAge, phira anta prANako tyAge / murajhAtA eva sUkhatA calA jAtA hai, mai isakI nirantara sevA tAte ye viSa-phala kahiye, tinako kaise kara gahiye // 5 // karatA huA bhI hAra rahA hai aura vaha jIta rahA hai| isa kAraNa tabalau viSayA rasa bhAva, jabalo anubhava nahi Avai / isa avasthAme mere meM jo kucha bhI usa AtmadevakI mevA jina amRta pAna na kInA, tina aura rasana cita dInA // 6 // athavA vItagagI prabhukA bhajana ho sake vahI mega kartavya aba bahuta kahA lo kahie, kAraja kahi cupa hai rahiye / hai| phira bhI kavivara kahate hai -'ki he dyAnana' jina nAma- ye lAkha bAta kI eka, mata gaho viSayakI Teka // 7 // kA smaraNa karaneme aneka jIva samAra samudrame tara gae, jo tajai viSayakI AsA, dyAnata pAvaM zivavAmA / jinakI gaNanA karanA zakya nahI, isa kAraNa mujhe bhI dukha- yaha sata guru sIkha batAI, kAhU virale jiya AI // 8 // dAyI vikayAoko choDakara usI nAmako japanA cAhie, "tUne isa viSaya-sAmagrIke sacaya karane meM hI apanA jinhone usa kAlako bhI jItakara sthira avasthA prApta amUlya samaya lagAyA hai, aura para padArthoMko merA merA kahatA kI hai| jaba masAgme terA koI sahAga nahIM hotA usa samaya isa janmako vyatIta kiyA hai| para paryAyomeM rata hokara apane jina nAma hI, mukha, duHkha, jIvana aura maraNAdise terI svarUpakI ora koI dhyAna nahIM diyA, kintu bAra-bAra usa rakSA karatA hai| mamatA ThaganIse ThagA gayA, indriya-sukhako dekhakara apane viSaya-virakti-- vAstavika mukhako bhUla gayA, aura kabhI tUne una pAcoM ___ kavivarakI viSaya-viraktikI sUcaka kucha vicAra- indriyoko vazameM karanekA prayatna nahIM kiyaa| kinu dhana, dhArAe isa prakAra hai.--'jaba isa narakAyAkI prAptike rAmA aura dhAmakI saMbhAlameM apane narabhava rUpa amolaka hIreliye surapati (indra) bhI tagmatA hai aura vicAratA hai ki ko lagAtA rhaa| isa zarIrako puSTa karatA huA bhI apane meM isa narabhavako kaba pAU ora dIkSA lekara sayamakA hitako kyoM nahI devatA, jhUThe sukhakI AzAmeM idhara-udhara AcaraNa kruu| taba mai use pAkara bhI viSayokI lAlasAma Dola rahA hai ? duHkhako sukha samajhakara mUDhajanokI sagati kho rahA hai| ye viSaya pizAca mujhe usa Atma-nidhikA me harSa mAnatA hai, kintu satsamAgamase DaratA hai, jhUTha kamAtA, bhAna nahIM hone dene, jime mai anAdikAlama bhUlA huA thA / ye jhUTha hI khAtA aura jhUThI jApa japatA hai, saccA sAI tuma viSaya mujhe bAhyame ramaNIya-me pratIta hote haiM, parantu ye nahI sUjhatA, tU isa sasArase kyokara pAra hogA, yaha kucha viSaya kAre nAgame bhI atyanta bhayakara aura prANa ghAnaka hai| samajhameM nahIM aataa| yamame DaratA hai, aura para padArthoMkI iname jo phasA vahI apaneko kho baiThatA hai, apanA sarvasva samprAptise phUlA phiratA hai aura unameM mai, meM kI kalpanA gamA detA hai| ye viSaya mahAdu.gvakArI hai , tU inakI sagatime karatA hai / jaba yaha zarIra bhI terA nahI aura na tere sAtha hI aneka duHkhokA pAtra banatA huA bhI apane hitako nahI jAtA hai, jisake sarakSaNa aura savarddhaname tU rAnadina lagA dekhatA / aba lAkha bAtakI eka bAta hai aura vaha yaha ki tU rahatA hai, taba apanese sarvathA bhinna strI, putra, mitra aura aba ina viSayokI Teva choDa de| jo ina viSayokI AzA- dhanAdi sampadA terI kaise ho sakatI hai ? tUne inhIke kAraNa ko chor3a detA hai vahI vAstavika sukhakA adhikArI banatA hai?' aneka pApa utpanna kiye haiM to bhI terI tRSNA purAnI nahI isa taraha maname kucha gunagunAte hue kavivara kahate hai:- huii| terI tRSNArUpI isa bhArI gaDDe meM tIna lokakI sampadA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnla [11 / nahI hone detaa| yaha kAla tujhe bhI dekha rahA hai, avasara pAte hI tujha khA jAvegA, phira tU aisA upAya eva prayatna kyoM nahI karatA, jisase isa kAlarUpa sihase tujhe sadA ke lie chuTakArA mila ske| bhedavijJAna aura AtmAnubhava- bhedavijJAna aura AtmAnubhava - viSayaka kavivarake kucha vicAra isa prakAra hai. - 'dehAdikapara dravya na mere, merA cetanavAnA' karmodayase prApta zarIrAdipara dravya mere nahI hai, meM cetanadravya hU aura yaha saba dIkhanevAle padArtha mere se sarvathA bhinna jar3asvarUpa hai| ve mere kabhI nahIM ho sakate, aura naI meM mohavaza inameM rAgI dveSI huA sasAra paribhramaNake kAraNabhUta karmokA sacaya karatA rahA hU / aba bhAgyavaza mujhe usa viveka athavA bheda vijJAnakI prApti huI hai jisake liye maiM varSo se prayatnazIla ho rahA thA aura jise sasArake sabhI prANI prApta karanA cAhate haiM / usa AtmatatvarUpI cintAmaNike prApta hote hI merI ve saba icchAe zAnta ho gaI hai / vaha caitanyajyoti samarasa aura anAkula hai jisake pAvana prakAza meM ve saba pada apada pratIta hote hai jinakI cAhane isa mUDha prANIne apanA sarvasva khoyA hai / aba merI sthiti hI badala gaI hai jisa Atmarasake binA indriya-bhAMga suhAvanese pratIta hote the, ve hI usa saddRSTike prApta hote hI saba arucikAraka aura santApa karanevAle jJAta hote haiM / sasArake sabhI viSaya aba mujhe nIrama eva dukhadAI jAna par3ate hai / AtmAnubhava hI cintAmaNi hai| isake sudhArasame vaha madhuratA hai jo anyatra kahI prApta nahIM hotii| isake liye aneka tIrtho me gayA, aneka kaThinAiyA lI, pASANAMkI pUjA kI, parantu vahA usakI prApti nahIM huI kintu jaba maine apanI ora dRSTi pasArakara dekhA to use maine apane ghaTa hI virAjamAna pAyA, jisa taraha tilame tela aura cakamaka Aga hai usI taraha isa zarIrame Atmadeva hai / vaha mere nikaTa aura najIka hai sirpha apane 'ghetanavAne' ko dekhanekI AvazyakatA hai / kavivara svayaM nimna padameM apanI usa sthitika vyakta karate hai. - maiM eka zuddha jJAtA, niramala mubhAvarAtA / dRga -jJAna-varana-dhArI, thira cetanA hamArI // tihu kAla paraso nyArA, niradvada nirvikaaraa| Anandakanda candA, dyAnata jagata sadaMdA / aba cidAnanda pyArA, hama ApameM nihArA / " 196 / aNuke samAna hai| phira batA ye terA AzArUpI kAMlA kaise mara sakatA hai ? ise anekoMne bharanekA prayatna kiyA, para ve saba antameM nirAza hue haiM / ghana saMkhyAta hai aura anantItRSNA hai, vaha kaise pUrI ho sakatI hai, vRkSako chAyA aura narakI mAyA kSaNa-kSatrameM ghaTatI-bar3hatI rahatI hai| isakI pUrtikA ekamAtra upAya santoSa hai, jinhone usakA AcaraNa kiyA. hI saMsAra meM mukhI hue hai| isa ThaganI tRSNAko sAdhuone yo hI koDa diyA hai jina taraha nAkakA maila nikAlakara pheMka diyA jAtA hai|" 'inakI sati ne bhava-bhavane duHkha sahana kiye haiN| aura bhava-bhavakI ananta paryAgoko choTA hai, aisA kaunasA sthAna hai jahAM tUne janma-maraNa nahI kiyA / tIna lokake anantaputralokA tUne bhakSaNa kiyA hai| yadi una sabakA hisAba lagAyA jAya to vaha tere amita duHkhakA kAraNa hogaa| ina saba dukhoMko tUne binA kisI samabhAvake sahana kiyA hai / kheda hai ki tU Aja bhI ajJAnI bana rahA hai / he dyAnata! tU jJAnarUpI sudhArasakA pAna kyo nahI karatA, jo ajara amara padakA sthAna hai| isa zarIrakA mUla kAraNa mamatA hai, tU usa mamatAkA nAza kara jJAtA kyo nahI banatA ? sasArameM jitane zarIradhArI hue una sabako mRtyune khAyA hai / jinakI tirachI bhoheM dekhate hI bar3e-bar3e kSatrI rAjA dara jAte hai, indra aura phaNIndra jinake caraNome pahate the unhe bhI kAlarUpI sine achUtA nahI choDA / jisa mahAbalI rAvaNane indra jaise subhaTako parAjita kiyA, usI rAvaNako lakSmanane mAra bhgaayaa| usa mahA subhaTa lakSmaNako bhI kalane nahI bakasA / jisa kRSNane kasa aura jarAsadha jaise zUravIroko prANarahita kiyA, usI kRSNako jaratkumArake bANane mRtyuke mukhameM pahucA diyaa| jisa parazurAmane kaI bAra vIra kSatriyoko mArakara isa bhUmiko kSatri - vihIna karanekA prayatna kiyA, usI parazurAmako subhUmicakavatIne prANarahita kiyA, aura vaha subhUmi bhI kAla kavalita ho gayA / phira tU apaneko kyo amara samajhatA hai ? aura isa jaba sampadAke avinAzI honekI kalpanAmeM magna ho rahA hai| ye saba AtmIya jana evaM parijana tujhe mamatAkI dRr3ha sAloMse jakar3e hue hai| tU inakI mohamamatA apaneko sarvathA bhUla rahA hai| yaha ghara baMdIgraha hai, aura parapadArthoMkI prAptikA lobha yaha caukIdAra hai, jo tujhe Atmahitase sadA rakSita rakhatA hai-usameM pravRta Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] I 'isI kAraNa aba mujhe para padArthoMkI viparIta pariNati para kheda nahI hotA, aura na aniSTa pariNati para pahale jaisA dukha-zoka hI hotA hai, kintu usa anubhava honepara mujhe jo Ananda hotA hai, vaha avaktavya hai-vacanose nahI kahA jA sakatA / vaha nirvikalpa jyoti hI merA svarUpa hai / Atmatattva hI tIna jagatameM sAra padArtha hai. vaha na zroSI hai aura na mAnI hai, vaha to apane cidAnandambarUpa meM sadA avasthita hai, aura vahI mere ghaTameM vartamAna hai, jo nigodame hai vahI mujhame haiM aura vahI muktime hai usameM ravamAtra bhI bheda nahI hai, jo isa prakAra use jAnatA athavA anubhava karatA hai nahI buddhimAna hai, samyagdarzana jJAna aura caritra bhUSita vaha jJAyakabhAva hI hamArA svarUpa hai / jo saMsAra me sukhiyA hue aura hoge ve saba isI jJA.ka bhAvakA anubhava kara, aSTa karmamalako dhokara usa ananta avinAzI sukhake bhoktA bane haiM, aura banege / kavivara kahate hai ki mujhe bhI unhI ke padacinhoM kA anusaraNa karate hue 'moha' padameM niviSTa do akSarokA dhyAna eva cintana karate hue uma 'moha' kI bhAvanAse bhI Uce uThakara rAga-dveSarUpa kAlimAko galAkara saMsAra samudrase taranA hai, yahI merA vaha carama lakSya hai jisakA sAdhana karanA meM apanA parama kartavya samajhatA hU / kavivara kevala adhyAtmazAstra ke paDita hI na the kintu ve adhyAtma-granthoke parijJAnake sAtha me Atmacintana dvArA apane anubhavako nirmala banAnekA satata prayatna karate the / Apako AtmadhyAna athavA sAmAyika karanekA baDA zauka thA / ve AtmadhyAname itanaM salagna ho jAte the ki unheM bAhya bAtokA kucha bhI patA nahI calatA thA, ve dhyAna me ghaMToM pattharakI nAI sthira raha sakate the| unakA mana gRha vikalpoM aura sasArake svAyaMpUrNa vyavahAro athavA chalakapaTarUpa pariNamanose Uba gayA thA -- ghabarA gayA thA / ve cAhate the ki meM yogI bana jAU, parantu yogI banane ke lie jaba ve apanI Atma-zaktiko taulate aura dravya, kSetra, kAla, bhAvake pariNamanakA vicAra karate, taba ve apane ko asamartha pAte the / ve yaha kabhI nahI cAhate the ki yogI banakara zAstra viruddha kiyA kaha athavA logoMko apane veSa-bhUSo ko dikhAkara yazasvI banU, ghara- maTha athavA mandirameM nivAsa karU, aura bAhya antarjalpome par3akara apane Atmasayamame bAcaka banakara loka-hAsyakA pAtra bnuuN| ve socate the ki kavivara khAnatarAya 197 aisA karanA mere lie kisI taraha bhI iSTa nahI ho sakatA / usa padako dhAraNa kara to AgamAnukUla nirdoSa pravRtti karanA hI zreyaskara hai| isI kAraNa ve gharame rahate hue bhI apanI udAsIna pariNatise apanA hita sAdhana karanekA prayatna karate the / gharake vyApArAdi kAryokA saMcAlana bhI karate aura putroMko usakI sAra samhAla rakhanekA upadeza bhI dete the, sAtha hI antaragame ve apanI pariNatiko una vikalpose sarvadA dUra rakhanekA buddhipUrvaka pUrA prayAsa bhI karate the / padmAvatI devIkA ArAdhana--- jainadharmake siddhAnta unheM bar3e priya lagate the aura unase unakI AtmAme nirmalatAkI jo jhalaka dRSTigocara hotI thI use ve janadharmakA hI upakAra mAnate the / kabhI-kabhI ve samayamAradi granthoMmeM carcita AtmapariNatikA manana karate hue itane Atmavibhora ho uThate the ki ve apanI sudha-budha bhUla jAte the| ve isa bAta kA sadA prayatna karate rahate the ki mere dvArA kisISat apakAra athavA ahita na ho jAya / yadi kadAcit aisA prasaMga upasthita ho jAtA thA to ve usa samaya maunakA avalambana le lete the, aura jabataka vaha vikalpa zAnta na ho jAtA thA taba taka AtmanindA aura gar3ha dvArA apanI AlocanA karate rahate the| unake dilame yaha TIma bAra bAra vedanA utpanna karatI thI aura vaha yaha ki jainadharma jaise patita pAvana, vizvadharmase janatA vihIna hai. yaha vikasya unake jIvanameM aneka bAra utpanna hotA, ki tU aisA prayatna kara jisame mamArake sabhI mAnava jainadharmakI zaraNamaM Akara apanA hita-sAdhana kara ske| isa vipayame unhoMne vartamAnameM apanI asamarthatAkA anubhava karate hue yaha vicAra kiyA ki yadi padmAvatIdevIkA Agamana kiyA jAya to samaya haiM ki vaha mere manorathako pUrNa karane meM samartha ho ske| isI sadbhAvanAko lekara unhoMne padmAvatIdevIkA ArAdhana kiyaa| ArAdhanAke phalasvarUpa padmAvatIdevInaM pragaTa hokara kahA ki he ma tUne mujhe kisaliye yAda kiyA hai, tujhe jisa kimI vastukI bAchA ho aura jisakI meM pUrti kara sakatI hU ni saMkoca kahiye me tere usa manorathako pUrNa kruuNgii|' kavivarane kahA, 'he devI! mujhe kisI iSTa vastukI cAha nahI hai, saMsArakA koI bhI vaibhava athavA rAjyAdi pada merI abhilASAkA viSaya nahI hai| merI ciratana abhilASAkA 1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anekAnta / varSa 11 ekamAtra viSaya sAre saMsArako jainI banAnA hai / isI racanAeM-- kAraNa maine Apako kaSTa diyA hai ki saMsArake ye ajJa prANI kavivara dyAnatarAyajIkI sabhI racanAeM sarala aura jainadharmake pAvana tatvoMse aparicita hai isIse ve apanA mugama hai| Upara do racanAokA (sa. 1752 aura 1758 kA) ahita sAdhana kara rahe hai, ataH Apa unhe jainadharmakI mahattA- racanAkAla diyA jA cukA hai / adhikAMza racanAoMmeM racanA kA prabhAva batalAkara jainI banAnekA prayatna kare jisase unakA samaya aMkita nahI hai, isase yaha batalAnA prAyaH kaThina hai ki saMsArake duHkhoMse chuTakArA ho ske| devIne sunakara kahA ve saba racanAeM kisa-kisa samayameM racakara samApta kI gaI ki 'isa kAryako to tIrthakara bhI nahI kara sake, phira hai| para yaha sunizcita hai ki kavikI sabhI kRtiyA saMvat itanA gurutara kArya mere jame asamartha vyaktise kame sampanna 1752 se 1783 takake madhyavartI samayameM racI gaI hai| ho sakatA hai| mai to unake puNyakI dAsI huuN| sAre saMsArako ina saba racanAoMmeM padoMko choDakara aisI racanAe bahuta jainI banAnekA kArya to merI zaktise bAhara hai| isa kArya- thor3I hai jinameM dUsare granthose sahArA nahIM liyA gayA athavA ko chor3akara Apa anya kisI kAryako karaneko kahe to jo unake anuvAdAdi rUpameM prastuta nahI kI gaI hai| mai tumhArA manoratha pUrNa kara sakatI hUM / devIke ina vacanoM- savat 1758 me kArtika vadI trayodazIke dina chahaDhAlA ko sunakara kavivarako apanI bhAvanAko pUrA na hote dekha nAmakA gratha banAkara samApta kiyA gayA hai| sabase pahale kiMcitra kheda avazya huA; para aladhyazakti bhavitavyatA- chahaDhAlA nAmaka kRtiko janma dene kA zreya ukta kaviko kA dhyAna Ate hI dUsare kSaNa ve samhala kara bole-he devI! hI prApta hai| kavine saM0 1780 me 'dharmavilAsa' banAkara merA aparAdha kSamA kro| devIne kahA 'Apa mujhe koI kAma samApta kiyA hai jisameM magalacaraNa sahita 45 racanAe avazya btlaaiye| taba kavine kahA ki maiM 'carcAzataka' sakalita hai| yaha atha chapa cukA hai| nAmaka graMtha banA rahA hUM tuma mujhe isakI racanAme sahAyatA isa prathagata 45 racanAoke atirikta Apane 323 karanA / devI 'tathAstu' kahakara apane sthAna calI gii| ho AdhyAtmika, aupadezika aura bhaktipUrNa padoMkI racanA sakatA hai ki isa ghaTanAmeM kucha atizayokti ho, para isame kI hai jinakA eka 'padasagraha' alagase chapa cukA hai / ApakI tathya jarUra jAna par3atA hai aura usase jainadharmake sambandha- racI huI pUjAokI sakhyA saMbhavataH 12-13 hai jiname daza meM kaviko antarbhAvanAkA yatheSTa AbhAsa mila jAtA hai / lakSaNa pUjA prAyaH bar3I hI bhAvapUrNa aura artha gauravako liye kavivarakA jIvana bahuta hI sAdagIse vyatIta hotA hue hai / ye pUjAe pUjA sagrahame chapa cukI hai| thaa| ve kabhI AgarAmeM rahate aura kabhI dillI jAte, parantu dravya sagrahakA padyAnuvAda bhI Apane kiyA hai aura vaha donoM hI sthAno para vahAMkI adhyAtma-zailIke satsamAgama- bhI chapa cukA hai| meM apanA samaya jarUra vyatIta karate the / kavivarane likhA hai 'carcAzataka' kavivarakI eka sundara kRti hai, jisameM ki savat 1775 me merI mAtAne zIla buddhi ThIka kI, aura karaNAnuyogakI mahatvapUrNa carcAoko padyome anUdita savat 1777 meM ve sammedazikharakI yAtrArtha gaIM aura vahI kiyA gayA hai / yaha atha bhI chapa cukA hai| para paralokavAsinI hogii| ina racanAoke atirikta 'Agamazataka' athavA ___ kavivara bar3e hI dyAnatadAra athavA ImAnadAra the| unakA 'AgamavilAsa' nAmakA eka graMtha aura bhI hai jisase bahuta jIvana sIdhA-sAdA aura veSa-bhUSA bhI sAdhAraNa thaa| unakA kama pAThaka paricita hoge / isa grathame jina racanAokA naitika aura AdhyAtmika jIvana ucca bhAvanAokA pratIka saMkalana kiyA gayA hai ve saba kavivarake antima jIvanakI thaa| ve jainadharmake rahasya ke jJAtA to the hI, sAtha hI, usakA racanAe hai| inakA AgamavilAsake rUpameM saMkalana honese sAra ve saMkSiptameM bahuta hI sarala DhaMgase zrotAoMke samakSa pUrva hI kavivarakA saMvat 1783 meM kArtika zuklA caturdazIke rakhane meM kuzala the| ve kaThinase kaThina viSayako sarala dina dehotsarga ho gayA thA / kahA jAtA hai ki kavivara bhASAmeM samajhA sakate the / ApakI sArI kavitAeM bhI isI Atma-dhyAnameM lIna the, rAtriko unakI baiThakame jo cUhe bila bhAvako lie hue hai| yahI kAraNa hai ki ve utanI gambhIra banAkara rahate the, ve kivAr3a baMda honese bAhara nikala nahI aura kaThina nahI hai kintu atyanta sarala aura bhAva-pUrNa hai| sake / ataH kavivarake zarIra para uchalate rahe, aura unhoMne Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5] kavivara bAnatarAya unake zarIrako kATanA zurU kara diyA, jisase viSa car3hakara 'cAnata suta thA lAlajI, ciThe lyAyo tAsa / unakI mRtyu hogaI / prAtaHkAla jaba unakI baiThaka nahI khulI, so le sAsUko diye, Alamagaja suvAsa // 13 // taba putrone use prayatna karake khulavAyA aura pitAko mRtyukI tAsai puna te sakala hI, ciThe liye maMgAya / godame pAyA; taba unake nirjIva zarIrakA dAhasaMskAra motIkaTale mela hai jagatarAya sukha pAya // 14 // kiyA gyaa| unakI isa Akasmika mRtyuse sAdharmIjana tathA 'taba mana mAMhi vicAra, pothI kInI ektthii| kuTumbIjana sabhI zokasAgarame DUba ge| isa ghaTanAmeM kyA jori par3ha naranAri, dharmadhyAnameM thira rahe / / 15' kucha tathya haiM; isakA mujhe koI prAmANika ullekha to abhI ___ 'savat sataraha se caurAsI,mAgha sudI caturadasI bhaassii| taka prApta nahI huA, para unakI mRtyuke usa samaya honeme taba yaha likhata samApata kInI. mainapurIke mAhi nviinii||' koI sandeha nahI hai / jaisA ki ukta grathake nimna padyase AgamavilAsameM 152 sarvayA hai, jinameM saiddhAntika prakaTa hai : viSayokA varNana kiyA gayA hai| ise zataka likhA gayA hai zeSa saMvata vikrama nRpatake, guNa vasu zaila sitaMza / / 55 choTI 2 racanAeM aura hai, jinameM pratimA bahatarI sa0 kAtika sukala caturadazI, dyAnata sura gatUza // 1781 meM dillImeM banAkara samAptakI hai| vidyutacorakathA 40 padyome bhavAnIdAsake lie banAI gaI hai aura sanatakumAra AgamavilAsake sakalita karane kI bhI eka rocaka kahAnI cakravartIkI kathA kathAkoSake anusAra 47 padyome dI huI hai / hai| kavivarakI mRtyuke pazcAt unakI racanAokA ciTThA, jo pacAsa dohe bhI sundara hai| inake atirikta, UMkArAdika dyAnatavilAsase atirikta thA inake putra lAlajIne unhe lekara 52 aura 64 varNa, dvAdazAga, jJAna paccIsI, jina pUjanASTaka, AlamagaMjavAsI kisI jhAjhU na.maka vyakti ko de diyA thaa| gaNadhara AratI, kAlASTaka, 46 guNa jamAlA, saghapaccIsI, mAlUma hone para pa0 jagatarAyanaM usase chInakara motIkaTale- sahajasiddha aSTaka, akRtrima caityAlaya jayamAlA, aSTottarameM rakhA / aura isa bAtakA vicAra kara ki phira bhaviSyame sau gunamAlA, devazAstragurUkI AratI, Adi phuTakara ye racanAeM naSTa na ho jAya, isalie unakA ekatra sagraha- racanAe dI huI hai| AgamavilAsakI do pratiyA mere dekhanekara use savat 1784 me mAghasudI 14 ko mainapurIme me AI hai-eka jayapurame bAbA dulIcadajIke bhaDArameM samApta kiyA hai, jaisA ki usake nimna padyose prakaTa hai aura dUsarI dehalIke zAstra bhaDAramaM / ina dono hI pratiyoke jinhe pa jagatarAyajIne usame diyA hai / pa jagatagayajI lekhakoMne lipI karanemeM kucha pramAda kiyA hai, jisase AgarAme rahate the, ve bhI agravAla aura adhyAtma-zailIke kitanI hI azuddhiyA pAI jAtI hai| vidvAn the| aura tAjagaMjameM rAyase nAgame ve rahate the: vIrasevA mandira, saramAvA tA0 6-6-'52 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA jainamatAnusAra ahiMsAkI sAdhanA avyavahArya hai ? (zrI daulatarAma mitra) kyA jaina matAnusAra ahiMsAkI sAdhanA avyavahArya hai ? milAte hai aura nijapadastha tathA zaktike anurUpa yaha prazna eka hakIkataparase upasthita huA hai| vaha yaha hai- (anusAra) mahAsAdhanAkA abhyAsa bhI karate rahate hai| ___ "jaina-gRhasthomeM bahutasA munidharma praveza pA gayA hai| , ahiMsAke aNusAdhaka gRhasthake teraha cinha isa prakAra inake isa AcAra-vicArako dekhakara dUsare-janetara gRhasthaloga jainadharmakI ahiMsAko avyavahArya samajhane lage hai|" 1. nyAyase dhana kamAne vAlA ho| arthAt juArI na ho, (devendrakumAra) zrama (Arambha) jIvI ho| 2. sadguNa athavA gurujana (guNIjana-sajjana) sevaka ho| ataeva ukta praznakA spaSTIkaraNa Avazyaka ho gayA hai| darjana-sevaka na ho| jainamatAnusAra ahiMsAkI sAdhanA isa prakAra hai - 3. hita-mita-priyabhASI ho| ___ahiMsAkI nyUnase nyUna ( kamase kama ) sAdhanAko 4. dharma (ahisA) artha (dhana) kAma (paMceMdriya viSaya) jaise sakalpapUrvaka (AkrAmaka) sajIvahisAtyAga athavA ina tInokI paraspara virodha-rahita siddhi-prApti-karanekaSAyake alpAza-tyAgako 'aNusAdhanA' aura ahisAkI vAlA ho| adhikase adhika tathA pUrNa sAdhanAko jaise trasa-sthAvara- 5. nAgarika (sAmAjika niyama pAlaka) tathA dAmpatyajIvoMkI hisAkA tyAga athavA kaSAya' ke adhikAza tathA 3. "viSayeSu sukhabhrAMtiM karmAbhimukhapAkajAM / pUrNa tyAgako 'mahAsAdhanA' kahate hai| chitvA tadupabhogena tyAjyayettAn svavatparam // gRhastha (pAkSika yA vratI zrAvaka ) aNusAdhanA karate haiM, (sA gha 6-2-62) aura vanastha ( muni-tapasvI ) mahAsAdhanA karate hai / "prayateta samiNyAmutpAdayitumAtmaja / yadyapi gRhastha karate to hai aNu-sAdhanA, kitu vanastha vyutpAdayitumAcAre svabattrAtumathApathAt // hokara mahAsAdhanA karanekA Adarza sAmane rakhate hai| (sA. dha 2 / 30) balki AdarzakI ora gati karaneke liye ucita kAraNa "vinA svaputra kutra svaM nyasya bhAra nirAkulaH / gRhI, suziSyaM gaNivatprotmaheta pare pade // 1. krodha, mAna, mAyA, lobha, tathA hAsya, rati arati, (sA.dha. 3 / 31) zoka, bhaya, jugupsA, strI-puruSa, napunsaka liMgoMmeM rAgaye 13 kaSAya kahalAte haiN| 4. "jinapugavapravacane munIzvarANAM yaduktamAcaraNaM / 2. "kaba gRhavAsaso udAsa hoya vana seU, veU nijarUpa sunirUpya nijAM padavI zaktiM ca niSevyametadapi / rokU gati manakarIkI / rahiho aDola eka Asana acala -(pu. si. 200) aMga, sahihoM parISaha zIta-ghAma megha-jharIkI // sAraga-samAja "sA. gha. 759-60" khAja kabauM khuja hai Ani, dhyAnadala jora jItU senA 5. "nyAyopAttadhano yajan guNagurUn sadgIstrivarga bhjmoh-ariikii| ekala vihArI jathAjAta liMgadhArI, kaba anyonyAnuguNaM tadahaMgRhiNI sthAnAlayo hrImayaH / hoU~ icchAcArI balihArI vA gharIkI // (bhUdhara jainazataka) yuktAhAravihAra Aryasamiti : prAza : kRtajJo vazI "sAgAradharmAmRta 6, 42, 43 / zRNvan dharmavidhi dayAluraghabhIHsAgAradharma caret / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] kyA jainamatAnusAra ahiMsAkI sAdhanA avyavahArya hai ? 201 jIvana vAlA ho|' rAgIdveSI na hoN| 6. lajjAlu ho, bezarama na ho| (ga) sabase priya bolanevAle hoN| durvacanI durjanoMpara 7, yogya AhAra (madya mAsa rahita) tathA vihAra karane bhI kSamA karanevAle ho| sabake guNa-grahaNa karanevAle hoN|' vAlA ho| isa prakAra gRhastha aura vanastha (muni-tapasvI)kI ahiMsA8, satsaMgati karane vAlA ho| sAdhanAke prakAra tathA cinha jo Upara batalAye gaye hai, unase 9. vicAraka ho / spaSTa ho jAtA hai ki jaina matAnusAra ahiMsAkI aNu10 kRtajJa ho| sAdhanA sarvasAdhAraNajanocitta (gRhasthocita) hai, vyavahArya 11 iMdriyoko vazameM rakhane vAlA ho| hai| avyavahArya nahI hai| 12. dayAlu-dAnI ho| jaise ajJAnI, bhayabhIta, bhUkhe, aba dekhanA yaha hai ki ve kaunasI bAte hai jo munijanorogI apaMga, ina cAroM prakArake duHkhI jIvokA sAdhAraNatayA cita hokara gRhasthoMne apanA lI hai| ve ye honI cAhiye :yathAzakti duHkha dUra karanevAlA ho| aura vizeSata. brAhmaNa 1 trasa-hisA-ghAtapara jahA dhyAna jyAdA denA cAhie hoto jJAna dAna deve / kSatriya hoto abhayadAna deve / vazya ho vahA kama denA aura sthAvarahiMsA-ghAtapara dhyAna jyAdA dene to anna, auSadhi dAna deve / zUdra ho to sevAsuzruSA kara deve| kA Dhoga krnaa| 13. pApa (hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha,) 2. sajjana-anugraha aura durjana-nigraha para dhyAna kama denaa| se Darane vAlA ho| 3. Arambha-jIvI (asi kRSi gopAlana vANijya Adi (sA. gha. 1 / 11) zramajIvI) honeme jI cugakara nirArambhI honekA Dhoga ahiMsAke mahAsApaka vanastho (muni tapasviyo) ke krnaa| cinha isa prakAra hai.-- 4. yogya viSayo (pacendriyoke niyatrita viSayo) se (ka) viSayokI AzAkI vazatAse rahita ho| Arambha bhI muha mor3anekA Dhoga karanA; jaise, avivAhita rahanA, aura parigrahase rahita hoN| jJAna dhyAna tapameM lavalIna hoN| nAgarikatA-sAmAjikatAkA ullaghana krnaa| aputra rahanA (kha) sva-para-upakArI ho| zatru-mitrameM samabhAvI ho, (zukladhyAnakA hetu jo mAnava kula hai usame AnevAle jIvo 1 "hiMsAsatyasteyAbrahmaparigrahAcca bAdagbhedAt / / ke liye dvAra banda karanA ) ityAdi / dyUtAnmAsAnmadyAdviratigRhiNo'STa santyamI mUlaguNA // niSkarSa yaha hai ki jaina gRhasthoko cAhie ki ve ana(AdipurANa, jinamena) dhikAra ceSTAoko nahI apnaave| tAki duniyAkA samA2 "dharmasatatimakliSTA rati vRttakulonnati / dhAna ho jAya ki jaina matAnusAra ahisAkI sAdhanA vyavahArya devAdisatkRti cecchan satkanyA yatnato vahet / / hai / avyavahArya nahIM hai| (sA. dha 160) 4. "sAdhAraNA ripo mitra mAdhakA. sva-parAyoH / 3. "viSayAzAvazAtIto nirAraMbho'parigrahaH / sAdhuvAdAspadI bhUnA mAkAre sAdhakA. smRtAH // jJAnadhyAnataporaktastapasvI sa prazasyane / (raka zrA 10) (AtmapraboSa 112) "kulajoNijIvamaggaNa-ThANAimu jANauNa jiivaann| 5 "mabvatthavi piyavayaNa duvyayaNe dujjaNehi khamakaraNaM / tasmArabhaNiyattaNa-pariNAmohoI paDhamavada (niyamamAra56) mavemi guNagahaNa madakaSAyANa diLaMtA / / " Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA sevA sAdhanAmeM bAdhaka hai ? (zrI riSabhadAsa rAMkA ) indaura me akhila vizva jainamizanake mere bhASaNake kucha aMzako lekara bhI dolatarAmajI 'mitra' kA anekAMta meM eka lekha niklaa| unakA AkSepa hai ki maiMne "jaina sAdhujanoke niSkriya ekAkI sAdhanAkI cheDachADa kI hai aura vaha bhI isa rivAjakA Azraya lekara ki "apaneme bhinna prakArakI sevA (bhale hI vaha adhika uttama ho) karanevAloko kucha to bhI bhalA burA kahanA / " yo merI binA soce-samajhe kucha kaha denekI vRtti nahIM hai aura dUsareko doSa denekI Adata bhI nahI hai / phira meM jainasAdhu-sasthAke prati Adara rakhatA hUM isaliye unhe burA batAnA to mujhame ho hI nahI sktaa| kintu zrI daulatarAmajIne merA dhyAna apane zabdopara phira se vicAra karaneke liye AkarSita karanekI kRpA kI, isaliye meM unakA AbhArI hU / 1 maM nahI cAhatA thA ki isa bAreme kucha likhakara vAdavivAdame paDA jAya / vAda-vivAda aura jhagaDe meM paDanekI merI vRtti nahIM hai phira bhI mitrokA Agraha rahA ki isapara mujhe spaSTIkaraNa karanA hI caahie| isame samAjake sAmane spaSTa rUpase eka viSaya A jAyagA / viSaya vyaktigata nahI hai| yaha aura aisI zakAye samAjake taruNavargame vAsakara pAI jA rahI hai / zrI "mitra" jI ne likhA hai ki "zrI" rAkAjIkI bAta sirpha unakI apanI nigAhameM jaina sAdhuokI ekAkI niSkriya sAdhanAkA mahatva nahI jacane puratI hotI to aitarAja yogya nahIM thii| kintu vaha loka-nigAhame ukta mAdhu-sAdhanAkA halkApana jabanekA pratinidhitva bhI karatI hai| ataeva vaha etarAjayogya hai" isase zAyada ve yaha kahanA cAhate hai ki maine jaina sAdhuoMko yA unakI kriyAoko halakI nigAhase dekhA hai aura unake prati anAdara yA tiraskAra bhI batAyA hai, lekina bAta yaha nahI hai| maiMne jo kucha kahA thA vaha isa prakAra hai : "mizana to hamane khar3A kara liyA, lekina mizanarI kahA hai ? Uparake udAharaNoMke prakAzameM, hamArA khayAla hai hamAre sAdhuoMse bar3hakara aura koI isa kAmako nahIM kara sakatA / agara hama cAhate hai ki jainatatvokA pracAra ho| loga jainadharma aura samAjakI ora AkarSita ho to hameM unake liye upayogI bananA hogaa| jisa prakAra IsAI sAdhu pratyakSa sevAkA kAma karate haiM vaisehI hamAre sAdhumoko bhI karanA caahie| isake liye aba vairAgyakI vyAkhyAko badalanekI jarUrata hai / yaha khuzIkI bAta hai ki hamAre sAdhu pichaDe aura achUta mAne jAnevAle logome mAsa-madirAke tyAgakA upadeza karate hai aura ve loga unakI ora AkarSita bhI hote hai. lekina sAdhu mahArAjake bihAra karaneke bAda bAta jahA kI tahA raha jAtI hai| "sAmAjika dRSTime sAdhuokA vairAgya itanA ekAkI ho gayA hai ki ve aba anupayogI mAne jAne lage aura gRhastha to becAre mohameM pratyakSa phase rahate haiM / gRhasthoMke pIche pUrA sasAra lagA rahatA hai / unase tyAgakI bAta karanA ThIka nahI aura sAdhu itane tyAgI hote hai ki samAjase koI vAstA nahI rkhte| agara hamAre sAdhu sevAko vairAgya mAne aura anAsakta bhAvame samAjakI sevA kare to unase samAjakA bahuta bhalA ho sakatA hai / isa pratyakSa mevAse ve Adarake pAtra banege aura vizvakA hita bhI hogaa| jo kAma kAnUna aura pulisa nahI kara sakatI, vaha sAdhu AsAnIme kara sakate hai / samAja tyAgakI kadra karanA jAnatI haiN| para aise tyAgakA tiraskAra bhI kara sakatI haiM jo bhArarUpa ho jaay| hameM AzA karanI cAhie ki samaya sAdhuoko aisA socaneke liye vivaza avazya karegA, aura ve bhI svecchAse, AnandapUrvaka pratyakSa sevAko apanA dharma mAnane lagege / vairAgyakA artha niSkriyatA nahI hai anAsakti hai| rekhAkita zabdoko dhyAnapUrvaka dekhanepara socA jA sakatA hai ki jaina sAdhumoko halakA to batAyA hI nahI gayA hai, balki unakI yogyatA, tyAga aura AvazyakatAko svIkAra hI kiyA gayA hai, merI samajhame nahI AtA ki kisI bhale kAmakA sujhAva denA bhI burA aura halakA kaise ho jAtA hai ? mere kahanekA matalaba yaha to nahI nikalatA ki jo AtmaciMtana karate haiM aura AtmakalyANa karanA hI jinakA ekamAtra dhyeya hai ve apanA vikAsa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 kyA sevA sAdhanAmeM bAdhaka hai ? 203 nahI kara skte| jinhe kevala Atma-kalyANa hI sAdhanA kI upekSA karake bhI hama jainasamAjakI unnati nahI kara sakeMge, hai ve ekAkI aura niSkriya raha kara bhI Atma-sAdhanA ve jo kucha kahate hai usapara bhI hameM socanA hI par3egA, cAheM to kara sakate hai, lekina samAjako kauna adhika aura AtmavikAsake sAtha-sAtha yadi janasevA bhI ho sakatI upayogI hoge, yahI prazna hai, hA maine sAmAjika dRSTi- ho to usameM burAI kyA hai ? se yaha avazya kahA ki agara hama cAhate ho ki sasArame jaina- sAdhanA yA citanakI dRSTise vicAra karanepara bhI hameM dharmakA aura tattvokA prasAra ho to dUsare sAdhuokI taraha yahI dikhAI detA hai ki koI sAdhaka kitanA bhI prayatna karake hamAre sAdhuoko bhI pratyakSa sevAke kAma karane cAhiye, rAta-dina caubIso ghaTe AtmaciMtana nahI kara sakatA, kyoMki mere sAre bhASaNako sAmAjika dRSTikoNase par3hanA cAhiye dhyAna bhI antarmuhurta se adhika dera taka nahI ho sakatA aisA aura maine jo kucha likhA hai vaha kisI khAsa paramparAse yA batAyA gayA hai aura sAdhaka bhI isa bAtakA anubhava karate paddhatise Abaddha hokara nahIM, balki tulanAtmaka aura upa- hai, isaliye cittako sat pravRttimeM lagAkara usakI zuddhi yogAtmaka dRSTise likhA hai, aura aise logoke liye kahA hai karanA AsAna hai aisA bhI sAdhakoMko anabhava AtA hai, isajo apanI sAdhanAke sAtha-sAtha jana-kalyANa bhI karanA liye apanI maryAdAmeM raha kara koI pratyakSa sevAke aise cAhate hai, jinheM jaina tattvoke prasArameM ruci hai| paDhAne Adike kAmame yA dharmaprasArame lage to sAdhanAmeM hama saba sasArI prANI hai, koI AdamI saMsArame akelA sahAyatA hI milatI hai, hA, usameM hama ulajha na jAyeM isakI nahI raha sakatA, aneka vyaktiyoke upakAra, sahayoga, sevA- sAvadhAnI rakhanA jarUrI hai, ekAta sAdhanA acchI cIja hai, ke balapara vyaktikA jIvana banatA hai, yaha abhimAna mithyA manako zuddha karanekA vaha uttama upAya hai, lekina usakI ha ki koI apanA nirmANa aura vikAsa akele kara sakatA hai, maryAdA nahI bhUlanA cAhiye / merI vinamra rAyameM nirantara paraspara anugraha aura upagraha hI jIvakA kArya hai, aisI hAlata- zuddhi aura kalyANakA dhyAna rakhanA bhI azuddhi aura me saMsArameM raha kara kevala AtmakalyANa karanevAle, Atma- akalyANakA kAraNa hotA hai, zuddhi aura kalyANakI AkAMkSAkalyANa kara to sakate haiM, para janatAke liye kisI prakAra ko tyAge binA zuddhi aura kalyANa nahI ho sakatA, hamAre upayogI nahI paDa sakate, Atma-kalyANa karanevAle sAdhuko yahA yaha prasiddha hI hai ki muktikAdhyAna bhI muktike liye bhI samAjase anna-jalakI jarUrata par3atI hai, usake liye bAdhaka hotA hai / samAjame AnA hI par3atA hai aura kucha nahI to AtmasAdhanA- zAstroke pramANa denekA jhajhaTame mai nahI par3A karatA / ke liye zarIrake sahayogakI to unhe bhI jarUrata rahatI hai, zAstrome me hara vyakti apane anukUla sAmagrI nikAla letA jainadharmake arihata aura siddha do mahAna Adarza hai, siddhakA hai aura vaha AsAnIse mila bhI jAtI hai, zAstrokI racanA sasArase koI tAlluka nahI rahatA mukta ho jAte hai, arihata deza, kAlakI paristhitiyoke anusAra hotI hai| isaliye 'sadeha' aura jIvanamukta rahate hai, arihaMtako pahale isIliye saba zAstra saba samayake liye eka me upayogI nahI ho pAte, namana kiyA jAtA hai ki ye saMsArI logoko upadeza karate zrI daulatarAmajIne zAstroke kucha avataraNa dekara ekAMtahai, unhe sad-mArgapara laganekI preraNA karate hai, jana-sevA aura sAdhanAko mahatva denA cAhA hai, mai bhI cAhatA to anAsakti jana-kalyANa karate hai| pUrvaka pratyakSa sevAke anukUla avataraNa de sakatA thA___ isa samaya hamAre navayuvakoke maname sAdhuoke prati gvAmakara gItAke, jinhone gItAkA gahaga abhyAsa kiyA Adara kama hotA jA rahA hai| yaha Adara kama kyo ho rahA hai ve jAnate hai ki gItAkA mUlamaMtra anAsaktiyoga hai| satkarma hai, yaha jarA gaMbhIratAse socane aura samajhanekI bAta hai, kage aura Amaktime dUra raho yaha usakA mUla sUtra hai, isI navayuvakoMko pazcimI sabhyatAke pujArI aura mithyAtvI milamilemeM kahIM-kahI ekAMta-sAdhanAkA bhI ullekha AgayA kaha denese samasyA hala nahI ho jAtI, vastusthiti yaha hai ki hai, para vaha to prAsaMgika hai aura umakA utanA hI mahatva jaba ve sasArakI gati-vidhiko vizAla dRSTise dekhate hai taba hai jitanA dAlameM namaka, apanI anAsaktiko jAMcate rahaneke ve pAte hai ki jainasAdhu sasArakI pragatimeM sAtha nahI de rahe liye ekAta sAdhanA bhI karanI hotI hai| isase yaha sAbita hai, aura janasevAse bhI ve apane ko alaga rakhate hai, navayuvakoM- nahI kiyA jA sakatA ki anAsakta karma nahI, ekAMta sAdhanA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta [ varSa 11 hI mukhya hai| sakeM, to aura bhI acchA / gAMdhIjIke zabdoMkA artha bhale hI daulatarAmajI apane AjakI paristhitiyAM badala gaI hai| vyaktigata dharmaanukUla lagAyeM, para usapara vicAra karane para yahI mAlUma kI apekSA aba sAmUhika dharmake bAremeM socanA Avazyaka degA ki ve unake pratikUla par3ate hai, gAMdhIjIne kabhI apane- ho gayA hai| kisI saMpradAya yA dharma vizeSake bAremeM bhI aba ko pUrNa puruSa batAnekI koziza nahIM kI, yaha unakA apane socanA sakucita manovRttikA paricaya denA hai| isaliye aba Apako namra banAnekA prayatna hai| dezameM aneka AtmaciMtakoM hameM apane dharma aura dharmakI paribhASAko bhI vizAla dRSTiyA niSkriya-sAdhakoke rahate hue bhI dezako AjAda banAne se badalane aura usameM sAmUhika hitakI dRSTi lAnekI meM yA logoMkI bhalAI meM gAMdhIjI jaise hI adhika upayogI hue, janatAko una pUrNa puruSose kyA lAbha jo usake upa sArA khela pariNAmoMkA hai| pravRtti ho yA nivRtti, yogameM na Aye, unake sAdhanake prati bhale hI Adara rakhe burI-bhalI koI nahIM hotii| vyaktikA hita-ahita pariNAmoMpara pratyakSa hita karanevAlekI hI samAjako jarUrata hai| para nirbhara hai| ekAMta sAdhaka bhI vikAroMke vazIbhUta hokara Atma-kalyANake liye gharabArako chor3akara jagalameM cale nIce gira sakatA hai aura janakalyANake kAmoMmeM ulajhA jAnekA yaha artha bhI ho sakatA hai ki ekAtameM jAnevAle dIkhanevAlA vyakti bhI zuddha pariNAmoMke kAraNa Upara uTha ko Dara hai ki vaha anAsakta yA nirlepa nahI raha sakegA, brahma sakatA hai| phira bhI apanI-apanI vRtti, saMskAra, rucike caryakI rakSAke lie strIko choDakara cale jAnevAlekI anusAra mArga apanAyA jAnA cAhiye aura usImeM pariNAmoMapekSA strIke sAtha raha kara bhI brahmacarya kI rakSA karanevAlA ko avikArI rakhanA caahiye| kisI bhI eka mArgakA adhika yogya, sAhasI aura dRDha mAnA jAvegA, kyoki vaha Agraha rakhanA yogya nahI hogA, hara vyakti apane liye jo kasauTI para kharA utaratA hai| yaha sahI hai ki rAga-dveSame mukta yogya mArga jaMce vaha svIkAra kare / hue binA koI AtmakalyANa nahI kara sktaa| maine kahA hai| ki jo kAma kAnUna nahI kara sakatA vaha sAdhu kara sakate hai merA yaha dAvA nahI hai ki mere vicAra hI satya hai aura lomoMkA hRdaya parivartana to sAdhu kara sakate hai| Adamiyata sasArakA hara chadmastha prANI aisA dAvA nahI kara sakatA, jagA sakate hai| eka dUsarekI sevAke liye taiyAra kara sakate kisI bhI viSaya para aneka pahaluose vicAra hotA AyA hai| saca bAta yaha hai ki jabataka "sva" se Upara nahI uThA hai, ho rahA hai aura hogA, bhAI daulatarAmajIne isa cIjako jAyegA tabataka vyApakatA nahI AyegI, vyaSTise samaSTi aura samajhaneke liye prerita kiyA, ata: unakA AbhArI hUM, bar3I hai| kevala AtmakalyANa bhI to eka prakArakA svArtha maine apanA dRSTikoNa adhika spaSTa karanekA prayatna kiyA hai, hai| phira AtmakalyANa karate-karate dUsaroMkI bhalAI kara nahI jAnatA kahA taka isameM saphala huA hai| bhUla sudhArata tIsarI kiraNa ke pRSThoM para bhUla se kucha pRSTha saMkhyA 235 se 268 taka chapa gaI hai usake sthAna para pAThaka 135 se 168 taka pRSTha lene kI kRpA kreN| -prakAzaka Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara bhagavatIdAsa aura unakI racanAe~ (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) hindI bhASAke aneka prasiddha jaina kavi ho gae hai| unameM the| kavine apanI adhikAMza racanAeM bAdazAha jahAMgIrake paMDita bhagavatIdAsakA nAma bhI khAsataurase ullekhanIya hai rAjyameM racI hai / jahAMgIrakA rAjya san 1605 (vi0 saM0 jo kuzala kvithe| ApakI prAyaH sabhI racanAe hindI bhASAmeM 1662) se san 1628 (vi0 sa0 1684) taka rahA hai| huI hai| parantu sabase antima racanA 'mRgAMkalekhAcariu' aura avaziSTa racanAe zAhajahAMke rAjyameM jo san 1628 apabhraMzabhASAmeM huI hai| yadyapi usameM bhI hindI bhASAke aura (vi0 saM0 1684) se san 1658 (vi0 saM0 1715) taka dezI bhASAke zabdoMkI pracuratA pAI jAtI hai| inakI upalabdha rahA hai, racI gaI hai| racanAoMmeM kitanI hI kRtiyAM AtmasambodhanArtha likhI gaI yadyapi ye saba racanAe jinameM rAsa athavA rAsakakI hai| ApakI abataka 23 racanAokA mujhe patA cala sakA hai| sakhyA adhika hai, choTI-choTI svatantra kRtiyA hai| unameM kitanI saMbhava hai inake atirikta aura bhI inakI kRtiyAM zAstrabhaDAro hI racanAe bhAvapUrNa aura lalita pratIta hotI hai aura unakA meM kahI para upalabdha ho| ekamAtra lakSya sva-para-bodha karAne kA pratIta hotA hai / kavine apanI sabhI racanAeM nisvArthabhAvase racI hai, ve kisIkI kavi bhagavatIdAsa agravAla kulame utpanna hue the| khAsa preraNAse nahI racI gaI hai / aura unakI racanA vibhinna inakA gotra 'baMsala' thaa| yaha bUr3hiyA' jilA ambAlAke sthAnopara sahajAdipura (dehalI-zAhAdarA), sakisA, kapinivAsI the| inake pitAkA nAma kisanadAsa thaa| inhone sthala (kaithiyA) jilA pharrukhAvAda AgarA aura hisAra caturthavayame munivrata dhAraNa kara liyA thaa| yaha bUr3hiyAse Adi ramaNIya sthAnopara racI gaI hai| yaha una racanAoke joginIpura (dehalI) cale gaye the| usa samaya dehalIme akabara antima prazasti-sUcaka padyose sahaja hI jJAta ho jAtA hai| bAdazAhake putra jahAgIrakA rAjya thaa| aura usa samaya kavine apanI cAra racanAome unakA racanAkAla diyA hai, dehalIkI prasiddha bhaTTArakIya gaddIpara muni mahendrasena virAja- zeSa racanAomeM vaha nahI pAyA jaataa| unameM 'canar3I' mAna the| muni mahendrasena bhaTTAraka sakalacandrake paTTa ziSya the nAmaka racanA kavine saMvat 1680 ma banAkara samApta aura bhaTTAraka guNacandrake praziSya the| usa samaya dehalIme 2 soraThA-desa kosa gajibAja, jAsuna mahi napa ksstrpti| motIbAjArame jinamandira thA, jisameM bhagavAna pArzvanAthakI jahAgIrako rAja, sItAsatu meM bhani kiyA / / 80 mUrti virAjamAna thI, aura vahA aneka guNI evaM sujana zrAvaka- guru guNacanda Anandasindhu bakhAniye, jana jinapUjA Adi SaTkarmokA nitaprati pAlana karate the| sakalacanda tisa paTTa jagata tima jaaniye| vinaya tathA vivekase muniyoko dAna dete the| guNI paDitajanoM tAsu paTTa jamu nAma khamAguna maMDaNoM, kA sanmAna karate the aura karuNAvRttise nirdhanoko dhanakA para hAM-guru muni mAhidamena muNahu dukha khNddnno||81 dAna bhI dete the| isakAraNa jagatameM unakA nirmala yaza garu mani mAhidasana bhagautI, tisa pada-paMkaja rana bhgautii| vyApta ho rahA thA / vahA hI kavi bhagavatIdAsa nivAsa karate kimanadAsa vaNiutanuja bhagautI,turiye gahiu vratamunijubhagautI ... ..... nagara bUDhiye vasai bhagautI, janmabhUmi hai Asi bhagautI / 1. bUDhiyA pahale eka choTI-sI riyAsata thI, jo dhana- agravAla kula baMsala gotI, paMDitapada jana nirakha bhgautii| 83 dhAnyAdise khaba samaddha nagarI thii| jagAdharIke basa jAnese joganipura pari rAjai, rAya-ravIri nita nIvata bAje / bUr3hiyAkI adhikAMza AbAdI vahAMse calI gaI, Ajakala pratimA pArzvanAtha dhanavaMtA, nAgara nara pavara mNtivNtaa|| 84 motIhaTa jinabhavana virAja, pratimA pAzvanAthakI sAjai / vahAM khaMDahara adhika ho gaye hai, jo usake gatavaibhava kI smRti thAvaka suguna sujAna dayAla, paTa jiya jAma kara prtipaal||85 ke sUcaka hai| --vRhatsItAsatu, salAvA prati Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kI hai / anya unnIsa racanAeM bhI saMbhavataH saM0 1680 yA usase pUrva bana cukI thIM kyoMki kavine svayaM unheM saMgat ; 1680 meM jahAMgIrake rAjyameM sAMcImeM likhakara samApta kI haiN| unake nAma aura saMkSipta paricaya isa prakAra hai : 1 'TaMDANArAsa ------yaha sabase choTI racanA hai / isameM batalAyA hai ki yaha syAnA jIva apane darzana jJAnacAritrAdi guNoMko chor3akara ajJAnI bana gayA aura moha mithyAtvameM par3akara niraMtara paravA huA catutirUpa saMsArameM bhramaNa karatA hai| ise chor3akara tU dharma zukla rUpa anupama dhyAna dhara, aura kevalajJAnako prApta kara zAzvata nirvANa sukhako prApta kr| jaisAki usake antima padase prakaTa hai : anekAnta [ varSa 11 AThavIM racanA 'manakarahA rAsa' hai| yaha eka rUpaka khaMDa racanA hai, isakI padya saMkhyA 25 haiM jinameM jIvarUpI manakarahAke caurAsI lAkha yoniyoMmeM bhramaNa karane aura janmamaraNake asahya duHkha uThAnekA vivaraNa dete hue kavine usase chUTane kA upAya batalAte hue likhA hai ki jaba yaha jIva zivapurako pA letA hai taba phira isakA janmamaraNa nahI hotaa| yaha vahAM anantacatuSTaya rUpa nirAkula avinAzI sukhameM magna rahatA hai| yaha rAsa sahajAdipurame banAkara samApta kiyA gayA hai / novI racanA 'rohiNI vrata rAsa' hai, isameM 42 padya haiN| dazavIM racanA 'catura banajArA' hai jisameM 35 padma nihita hai| pyArahavI racanA 'dvAdaza anuprekSA' jisameM 12 padyoM dvArA saMsAradazAkA citra prakaTa karate hue usase virAgI hone kI zikSA dI gaI hai / bArahavI racanA 'sugaMdhadazamI kathA' hai| jisame 51 padyoMdvArA sugadha dazamI vrata pAlanake phalakA ullekha kiyA gayA hai terahavI racanA AditavAra kayA hai jise ravivrata kathA bhI kahate hai| isameM bhI ukta vratake anuSThAnakI carcA aura phalakI mahattA batalAI gaI hai| caudahavIM racanA 'anathamI kayA hai jisameM 26 pacoM dvArA rAtri bhojanase hAni aura usake tyAga lAbhakI mahattA batalAI gaI hai| pandrahavI racanA 'nahI' athavA 'mukatiramaNikI cunar3I' hai| yaha bhI eka dilacaspa racanA hai| cUnar3I eka uttarIya vastra hai jise striyAM apane zarIrapara okhatI thii| rAjapUtAnA aura madhyaprAtameM isakA rivAja aba bhI kahI kahI dekhA jAtA hai, anya prAtose aba usakA rivAja saMbhavataH naSTa ho gayA jAna par3atA hai| cunar3I eka raMgIna vastra hai| kavine use 'mukti ramaNI' kI cUnar3IkI upamA dI hai aura use bhavatAriNI batalAyA hai / sAtha hI samyaktvarUpa usa visAhale vastrako jJAnarUpa salila (pAnI) ke sAtha bhigokara aura sAji (sajjI) lagAkara raMganekA upakrama kiyA hai| isa racanAko kavine apanI janmabhUmi bUDhiyA nagarameM racA hai, jo pahale eka choTI-sI riyAsata thI aura usa samaya sundara bhavanose suzobhita thii| Aja isa nagarakA adhikAza bhAga khaNDaharake rUpame par3A huA hai jo apane gata gauravapara Asu bahA rahA hai| kavitA acchI hai| aura vaha saM0 1980 meM jahAMgIrake rAjyame racI gaI hai| solahavI racanA 'vIra jininda gIta hai isameM bha0 mahAvIra kI stuti kI gaI hai / satrahavI racanA 'rAjamatI nemIsurahamAla' hai| isameM rAjamati aura neminAtha ke jIvana paricayako aMkita kiyA gayA hai| aThArahavI racanA 'sajJAnI hamAla' pari dhyAnu manUyama, sahi niju kevalanANA / jaMpati dAsabhagavatI pAvahu, sAsau-suhu nivvANA ve / / " 2. dUsarI racanA 'Adityavrata rAsa' hai, isameM 20 padma diye hue haiN| tIsarI racanA 'pakhavADA rAsa' hai jisameM pandraha tithiyoM meM kyA kucha vicAra karanA cAhie yaha batalAyA gayA hai, isameM 22 padya hai, racanA sAdhAraNa hai| cauthI racanA 'dazalakSaNarAsa' hai, jisameM uttama samAdi dazadhamakA svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai| isameM 34 padya hai| pAMcavI racanA 'khicaDIrAsa' hai, isameM 40 paca hai| racanA sAdhAraNa hote hue mI bhAvapUrNa hai| chaThI racanA 'samAdhi rAsa' nahI balki kavine 'sAbusamAdhi- rAnU bhaNesa' vAkya dvArA use sAdhu-samAdhirAsa' batalAyA hai | sAtavI racanA 'jogIrAsa' hai / isake padyoMkI saMkhyA 38 hai, jinameM batalAyA gayA hai ki yaha jIva bhramake kAraNa bhavavaname bhaTaka rahA hai isane zivapurakI sudhako visAra diyA hai aura atIndriya Atma-sukhako chor3akara paMce ndriyo ke viSayoM meM lubhA rahA hai| kavine jIvakI isa mahatI aura purAtana bhUlakA digdarzana karAte hue apane AMtarikaghaTameM base hue usa cidAnanda svarUpa AtmAke dekhanekI preraNA kI hai| sAtha hI, manako sthira kara, dhyAna dvArA usa zivanAyakake nekI preraNA bhI kI hai jisase jIvAtmA bhava-samudrase pAra ho jAya, jaisA ki usake nimna padyoMse prakaTa hai:"ho tuma pe bhAI, jogI jagamahi soI / ghaTa-paTa antari basa cidAnaMda nasalie koI bhava-vana-bhUla rahI bhramirAvala, sivapura-sudha visarAI / parama atIMdriya ziva-sukha-tajikari, viSayani rahiu lubhAI / anaMtacatuSTaya-guNa-gaNa rAjahiM tinhakI hajaM balihArI / maniSari dhyAnu jayahu zivanAyaka, jiuM utarahu bhavapArI // " Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5] kavivara bhagavatIdAsa aura unakI racanAe~ 207 hai| unnIsavIM aura bIsavI racanAeM 'AdinAtha aura zAMtinAtha' nanhI bUda zarata saralAvA, pAvasa nama Agamu darasAvA / ke stavana hai| dAmini damakata nizi aMdhiyArI,virahani kAma-vAna urimaarii| ina racanAoM ke atirikta nimna tIna racanAeM aura bhugavarhi bhogu munahiM sikha morI, jAnata kAhe bhaI mati bhorii| hai, laghusotAsatu, anekArthanAmamAlA aura mRgAMkalekhA- madana rasAyanu hai jagasAru, saMjamu-nemu kathana vivahAru / carita / jinakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai- dohA-jaba lagu hasa zarIrahi, taba lagu kIjai bhogu / ___lavu-sotAsatu--isa granyameM sItAke satItvakA acchA rAja tahiM bhikSA bhahi, hauM bhUlA sabu logu / citraNa kiyA gayA hai, aura usame bArahamAsoke maMdodarI-sItA soraThA-sukhavilasahi paravIna, dukhadehi te bAvare / praznottarake rUpameM jo kucha bhI bhAva sakalita kiye gaye hai| miu jala chaDe mIna, taDaphi marrAha thali retakai / unase rAvaNa aura usakI paTTarAnI madodarIkI kaluSita citta- punihAM-yahu jaga jIvana lAhu na mana trsaaiye| vRttikA sahaja hI paricaya mila jAtA hai| sAtha hI, usase tiya piya saMjogi paramasuhu pAiye / sItAke dRr3hatama satItva aura pativratadharma-sambandhI mudRr3ha jo hu samajhaNa hArU tisahi sikha diijiye| bhAvanAkA mUrtimAna citrapaTa hRdaya paTala para aMkita ho jAtA jANata hoi ayANu tihi kyA kIjiye // 1 // hai| kathAnaka bar3A hI sundara aura manomohaka hai| kavine pahale (sItA) sa0 1684me jahAgIrake rAjyame 'vRhatsItAsatu' banAyA thA, zukanAsika mRga-dRga pika-bainI,jAnuki vacana lavai sukhirainI parantu ekato vaha racanA bar3I ho gaI thI, eka hI diname pUrI apanA piya pai amRta jAnI, avara puruSa ravi-dugdha smaanii|| nahIM par3hI jA sakatI thI, dUsare usameM rocakatA bhI utanI piya citavani citu rahai anadA, piya guna sarata bar3hata jskNdaa| AkarSaka nahI thii| isIse kavine use hI sakSipta karake prItama prema rahai manapUrI, tini bAlimu saMgu nAhiM dUrI! dezabhASAmeM caupAI baddha kiyA thA / aura anya saba jini parapuriSa tiyA rati mAnI ... . . . . . . ....! chandoMko chor3akara kevala bAraha mahInoke saMvAda-sUcaka karata kuzIla bar3hata bahu pApU, naraki jAi tiuM hai satApU / chanda hI rakkhe the| isa granthakI racanA sa0 1687 caitra jiu madhu vidutanUmukha lahiye, zIla vinA duragati dukha shiye| zuklA caturthI cadavArake dina bharaNI nakSatrameM "siharadi kuzala na hui parapiya rasavelI, jiu sisumarai-uragasiu khelI nagara me' (dillI-zahAdarA meM) kI gaI thI' pAThakokI jAna- doharA-sukha cAhai te bAvarI, parapati saga ratimAni / kArIke liye ASADhamAsakA praznottara nIce diyA jAtA jiu kapi zIta viyA marai, tApata-gujA Ani / soraThA--tRSNA to na bujhAi, jalu jaba khArI pIjiye / taba bolai madodarI rAnI, ruti aSAr3ha dhanaghaTa ghhraanii| miragu marai dhapi dhAi, jala dhokhai thali retakai / pIya gae te phira ghara AvA, pAmaranara nita mandira chaavaa| punihAM-para piya saMgu karinehu mujanamu gamAvanA / lahi papIhe dAdura morA, hiyarA umaga dharata nahi moraa| dIpagi jarai patagu mupekhi suhaavnaa| bAdara umahi rahe caupAsA,tiya piya vina lihi usana usaasaa| para gmaNI rasaraMga na kavaNu nara muhu lahai / 1 indrapurI sama siharadi purI, mAnavarUva amaradyuti durI jaba kaba pUrI hAni sahati jiha ahi rahai / / 2 / / agravAla zrAvaka dhanavanta, jinavara bhakti karrAha smkNt| anekArthanAmamAlA-yaha eka padyAtmaka koSa hai jisameM taha kavi Ai bhagotIdAsu, sItAsatu bhaniyo puni Asu / eka zabdake anekAneka arthokA dohome saMgraha kiyA gayA hai| bahu vistarU aru chaMda ghanerA, par3hana prema bADhaI cita keraa| kavikI yaha racanA bhI paMcAyatI mandira dehalIke zAstra bhaDAraeka divasa pUrana de nAhI, ati abhilASa raiha mnmaahii|| ke eka guTakeme likhI huI hai| guTakA prAcIna hai aura vaha koI dohA-tihi kAraNa laghu satu karayo, desa caupaI bhAsa / 300 varSame bhI adhika purAnA liyA huA jAna par3atA hai| chaMda jUma sabu chADikaDa, rAkha bAraha mAsa / lipi purAnI sApha tathA sundara hai| parantu kahI kahI lipisoraThA-saMvatu muNahu sujAna solahasaisa satAsiyai / sambandhi azuddhiyAM jarUra khaTakatI hai jinheM kisI dUsarI caiti sukala tithidAna, bharaNI sasi dina so bhyo| pratiparase mazodhita karanekI AvazyakatA hai| granthameM kavi -prazasti laghusItAmatu ne apanA koI paricaya nahI diyA, kintu usake racanA samayake Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 banekAnta [varSa 11 sAtha apanI ukta guru paramparAko hI duharAyA hai| isa grantha- dIpu kupu kajjala pavanu, meghu salilu saba bhuMga kI racanA kavine saM0 1687 meM ASAr3ha kRSNA tRtiyA guruvAra- kavi subhagautI uccarai, e kahiyata sAraga ke dina zravaNa nakSatra meM zAhajahAMke rAjyakAlameM 'siharadi' goSara go taru go dizA, go kiraNA AkAsa / (dehalI-zahAdarA) nAmake nagarameM banAkara samAptakI hai| go iMdrI jala chanda puni, go vAni jana bhAsa // 5 // isa granthameM tIna adhyAya hai aura ve kramazaH 63,122 mRgAMkalekhAcarita-isa granthameM kavine candralekhA aura aura 71 dohoMkI saMkhyAko liye hue haiN| yaha koSa hindI- sAgaracandrake caritakA varNana karate hue candralekhAke bhASA bhASI janatAke liye bahuta hI upayogI hai| zIlavratakA mahatva khyApita kiyA hai / candralekhA aneka viisakI racanA kavi banArasIdAsajIkI nAmamAlAse 17 pattiyoMko sAhasa tathA dhairyake sAtha sahate hue apane zIlavratavarSa bAda huI hai| anekArtha zabdoMkA hindImeM aisA padyabaddha se jarA bhI vicalita nahI huI, pratyuta usameM sthira rahakara sundara koSa abataka mere dekhane meM nahI aayaa| kavivara bhagavatI- usane sItAke samAna apane satItvakA acchA aura dAsakI yaha bhAratIya hindI sAhityako anupama dena hai / grantha- anupama Adarza upasthita kiyA hai| kI racanA sundara aura sarala hai| pAThakoMkI jAnakArIke liye kavi bhagavatIdAsane isa granthako hisAra nagarake 'sAraMga aura 'go' ina do zabdoMke vAcaka aneka arthoMvAle bhagavAna vardhamAna (mahAvIra) ke mandirameM vikrama saMvat padya nIce diye jAte hai, jinase prastuta koSake mahatvakA 1700 meM agahana zuklApaMcamI somavArake dina pUrNa kiyA hai| sahaja hI patA cala jAtA hai : usa samaya vahAM mandirame brahmacArI jogIdAsa aura pa0 karakaTu kAmu kuragu kapi, koku kuMbhu kodaMDu / gaMgArAma upasthita the| isa granthakI bhASA apabhraza hai, kaMjara kamala kuThAru halu, jhoDu kopu pavidaMDu // 5 // TheTha hindI nahI / isase yaha spaSTa ho jAtA hai karaTu karamu keharu kamaThu, kara kolAhala coru / ki apabhrazabhASAkA sAhitya Aja bhI IsAkI 7vI sadIkaMcana kAku kapotu ahi, kaMbala kalasaru nIru // 6 // se 17vI sadI takakA upalabdha ho rahA hai / yadyapi usame khagu nagu cAtigu khaMga khalu, kharu khodanau kudAlu / hindIkA bahuta kucha aMza gabhita pAyA jAtA hai, parantu usase bhUdharu bhUruha bhuvanu bhagu, bhaTu bhekaju aru kAlu // 7 // hindIke kramika vikAsakA itivRtta sAmane A jAtA hai mekhu mahiSu uttima purusu, vRSu pArasa pASAnu / aura usase apabhraMzabhASAke eka hajAra varSa taka sAhityika hima jamu sasi sUraju salilu, bAraha aMga bakhAnu // 8 // bhASA bane rahanekA pariNAma bhI prakaTa ho jAtA hai| apabhraMzane hI hindI, jUnI gujarAtI aura marAThI Adi prAtika 1 solaha sayaru satAsiyai, sADhi tIja tama-pAkhi / bhASAoMko janma diyA hai| aura svaya vaha hindI bhASAke guru dini zravaNa nakSatra bhani, prIti jogu punibhASi // 66 // pAvana rUpameM pariNata ho gaI hai| isa bhASAke kramika vikAsasAhijahAke rAjamahi siharadi nagara majhAri / kA itivRtta likhe jAnekI atyanta AvazyakatA hai| sAtha hI, artha aneka junAmakI, mAlA bhaniya vicAri // 57 // usake aprakAzita vizAla sAhityako Adhunika DhaMgase prakAzaguru guNacanda aniMda risi, paMca mahAvratadhAra / melAnekI sakhta jarUrata hai| sakalacandra tisa paTTa bhani, jo bhavasAgara tAra // 6 // .. ___ vIra sevA mandira, tA0 6-7-52 tAsu paTTa puni jAniye, risi muni mAhiMdasena / 1 ghattA-sagadaha savadatIha tahA, vikkamarAya mahappae / bhaTTAraka bhuvi pragaTa jasu, jini jitiyo raNi mana // 6 // agahaNasiya paMcami somadiNe, puNNa Thiyau aviyappae / dubai-cariu mayaMkaleha ciruNadau jAma gayaNi-ravi-sasiharo tiha ja. . . . . . . .siha, kAva / subhagAtAbAsu / maMgala mArui vaijaNi meiNi, dhammApasaMgA hidkro|| tini laghumati vohA kare, bahumati karahu na hAsu // 7 // gAthA-raiokoTa hisAre jiNahari baravIra baDDhamANassa / laghu dIraSa mAtrAcaraNa, zabada-bheda avloi| tattha Thio vayadhArI joIdAso vi baMbhayArI o|| budhijana sabai saMvAriyahu, hInu adhika jaheM ho // 1 // bhAgavaI mahurIyA battigavara vitti sAhaNA viNNi iti zrI anekArthanAmamAlA paMDita bhagotIdAsa kRta maivibudha sugaMgArAmo tattha Thiyo jiNaharesu mivto| sasilehA suya baMdhu je ahiu kaThiNa jo aasi| bohAbaMdha bAlaboSa dezabhASA smaapt| mahurI bhAsau desakari bhaNiu bhagotIdAsi / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa- prAyogya parigraha ( kSullaka siddhisAgara ) Ajase koI DhAI hajAra varSa pahile zrIgautama svAmIne joki bhagavAn varddhamAnake - mahAvIra svAmIke - mukhya gaNadhara the apane svaracita prAkRta pratikramaNasUtrameM usa parigrahakA jo saba prakArase gRhasthoke yogya hai, zramaNoke yogya nahI 'asamaNa - pAugga-parimgaha ke nAmase ullekha kiyA hai / AcArya prabhAcandra isakI TIkAme likhate hai: " na zramaNA azramaNA gRhasthAsteSA prakarSeNa A samaMtAdyogyaM ta na gRhNIyAt / " arthAt jo zramaNa nahI ve abhramaNa gRhasya hai, unakeliye prakarSarUpase tathA saba orame jo parigrahayogya haijo gRhasthoke hI vAstavame hotA hai-use mahAvratI zramaNa grahaNa na kareM / gautama svAmi-viracita mUlasUtra-pATha meM likhA hai" tattha bAhira pariggahaM se hiraNNa vA suvaNNa vA dhaNaM vA khettaM vA khala vA vatyu vA pavatthu vA koma vA kuThAraM vA jANa vA japANa vA jaga vA gaddiyaM vA rahaM vA sadaNaM vA siviyaM vA dAsI dAsago-mahisa-gaveDaya maNi - motiya-sakha - sippi-pavAlaya maNibhAjaNa vA suvaNNabhAjaNa vA rajatabhAjaNa vA kaMsabhAjaNa vA lohabhAjaNa vA taMbabhAjaNa vA aDaja vA tasaricIvara voDajaM ( kArpAsavastra) romaja vA vakkaja vA cammaja vA appaM vA bahu vA aNu vA sacitta vA acitaM vA amutya vA bahitya vA avivAlaggakoDimittaM pi Neva sayaM asamaNapAugga pariggaha givhijja :.... / " ukta parigrahoMmeMse yadi kisI parigrahako koI grahaNa karatA hai to vaha zramaNa nirgratha yA mahAvratI nahI hotA, kyoMki ukta parigrahako azramaNatAkA pratIka kahA gayA hai / vaha vAstavameM gRhastha hai / isase yaha sAbita hotA hai ki zramaNoMke sivAya zrAvaka zrAvikA kSullaka ailaka kSullikA AryikA ye saba sAgAra liMga hai, kyoMki mahAvrata yA sakala vratake viruddha ye vastrAdika saMgase yukta hai| svAmI samaMtabhadrake nimna vAkyoMse bhI yahI bAta puSTa hotI hai sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMgaviratAnAM, anagArANaM, vikalaM sAgArANAM sasagAnAm / arthAt jo sarvasagase antaraga parigrahake sAtha vastrAdika dasa prakArake bAhya parigrahose rahita hai vahI sakala vratI ho sakatA hai, jaba taka ina parigrahokA tyAga nahI karatA tabataka vaha sagasahita hai / jo sasaga hai vahI sAgAra hai-gRhastha hai / samUce pratikramaNasUtrameM ailaka aura AryikAkA koI ullekha nahI hai kintu gRhastha dharmakA ullekha kiyA hai| usase yaha acchI tarahase jAnA jA sakatA hai ki unakA antarbhAva kSullaka (dezasayata ) aura kSullikA ( dezasaMyatI) meM ho jAtA hai| zeSa dezavratI yA avratiyoMkA antarbhAva zrAvaka aura zrAvikAome ho jAtA hai / gautamasvAmI pratikramaNa sUtrameM kahate hai : "iha khalu samaNeNa bhayavadA mahadi mahAvIreNa mahAkarasaveNa savvaNhaNANeNa savvaloyadarasiNA sAvayANaM sAviyANa khuDDayANaM khuDDIyANa kAraNeNa pacANubvadANi tiNNi guNavvadANi cattAri sikkhAvadANi vArasaviha gihatyadhamma sammaM ubadesiyANi / " "jo edAi vadAi gharei sAvayA sAviyAo vA khuDDaya khaDDiyAo vA aTThadah bhavaNavAsiyavANa-vitarajoimiya-mohammImANa devIo vadikkamittauvarima aNNadaramahA devemu uvavajjaMti / taM jahA - mohammamANa maNakkumAra ma. hidababhabaMbhUttara-lAMtavakA piTTha mukka-mahAmukka manAra mahasmAra ANata pANataAraNa- accuna kappemu uvavajjanti / " ailaka aura AryikAkA utpAda solahaveM svarga taka hI hotA hai ataH inakA bhI unhI zrAvaka zrAvikAoMmeM antarbhAva ho jAtA hai jinake utpAdakA kathana ukta sUtrameM kiyA gayA hai| kyoki ve bhI mAgAradharma yA vikalacAritrase yukta hai| 'khaDDaya' zabdakA artha 'kSullaka' hotA hai| kSullaka zabda navIna nahI hai apitu atyanta prAcIna hai / / DhAI hajAra varSa pahile dezayati jo gyAraha pratimAome yukta the, kSullaka 1. mahAkAzyapa- mahAn tejake rakSaka haiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azramaNa-Ayogya parigraha 210 kahalAte the| cAhe vaha prathama Arya zullaka ho cAhe dvitIya ailaka Arya zullaka ho| 'AryA' zabdakA prayoga jAye strIke liye hotA hai| jo gyAraha pratimAoM se yukta AryA hai vaha / 'kSullikA 'kahalAtI hai| usake do bheda hai prathama kSullikA nAmakI AryA aura dUsarI kSullikA nAmakI ArthikA / Upara uddhRta pratikramaNasUtrake vAkyameM jina bAhya azramaNa- prAyogya parigrahokA ullekha kiyA gayA hai ve upalakSaNase mI yukta hai, unake sadRzya anya jitane bhI ghar3I cazme pItala, jasta rupaye paise Adi parigraha hai ve saba bhI mahAvatI sAdhuokeliye agrAhya hai jaisA ki paM0 ajitakumAra zAstrIke jaina gajaTame pragaTa hue lekhane jAhira hai| isa viSaya meM paM0 kailAzacandrakA "bhagavAna mahAvIrakA acelaka dharma" par3hane yogya hai| gautamasvAmIne bhI isa pratikramaNasUtra meM 'acelaka' zabdakedvArA vastrake tyAgakA ullekha kiyA hai| jo sacela hai vaha dhamaNa nahI hai| sacalatAse usake pahinane oDhane Adi se mamatva rUpa kAraNakA sadbhAva siddha hotA hai| vastra rakhanese asayama bhI avazya hI hotA hai| vaha vastra ke phraka aura phinase rahita nahIM hai ataH vAstavameM zramaNa yA fakIra nahI hai / yaha acelaka dharma navIna bhI nahI hai, pravAhakI apekSA yaha anAdise calA A rahA hai, jaise ki utpanna hone vAlA mArA jagat nagna utpanna hotA hai| jo nirvikAra ho jAtA hai use vastra dhAraNa karanese kyA ? jaba vikAra utpanna hotA hai use chupAne ke liye vastra dhAraNa kara lete hai / lajjA eka kaSAya hai usako jo nahI jIta sakA hai use vastrakI AvazyakatA hai kintu jisane vikArake sAtha lajjA vAyako chor3a diyA hai use vastrase kyA ? antaraMga parigrahakA kArya bAhya parigrahakA grahaNa hai, kyoki ve bAhya parigraha antaraMga parigrahake rahe binA grahaNa nahIM kiye jA sakate hai| [ kiraNa 4-5 tyAgane para hI nirdhanya hokara mukta hotA hai| vastra aura pAtrakA grahaNa azakta logoMne zramaNapadameM sthira nahI raha sakaneke kAraNa kiyA hai| bAhya parigraha antaraMgakI kakSAoMko utpanna nahIM karatA hai| bAhya parigraha antaraMga parigrahake utpanna karanemeM kAraNa nahI hai, bAhya parigrahake na rahanepara bhI koI koI sAdhu krodhI dekhA jAtA hai| ataH bAhya parigrahakA grahaNa antaraMgakI kavAyoMkA kArya hai, kAraNa nahIM hai| yadi hai bhI to yaha upacArase hai avinAbhAva rUpase nahI hai / jo bAhya parigrahako grahaNa karatA hai vaha kaSAyAdikase rahita nahI hai usake yadi binA vastra chaM. he mukti hotI to dIkSAke samaya tIrthakara nagna kyoM hote ? yadi tIrthakarake samAna mahAna AtmAoM ko bhI jinakalpI aura nagna hone para hI siddhi kI prApti huI to anyako binA nirgrantha hue mukti kaise ho sakatI hai| yadi binA vRkSapara caDhe hI phala tor3a sakate hai to vRkSa para car3hane se kyA lAbha? "hastasulabha phale ki taruH samAruhyate ?" jabataka jIva parigraharUpI pizAcame rahita nahI hotA tabataka vaha avazya hI sasArame paribhramaNa karatA rahatA hai / jo bAhya paricako chor3akara sAtha hue hai una logoMne bAhya parigrahomene jina jina pariyokA tyAga kiyA hai vaha kyo kiyA hai? yadi mamatva ghaTAneke liye kiyA hai taba to bAhya vastrAdikaparase bhI mamatva ghaTAneke liye unheM chor3a denA caahie| isa kAlameM mokSa nahI hai to bhI isa kAlameM utpanna hue jIva karmokI nirjarAdika karanekeliye yA saMsArako kama karanekeliye udyama karate haiM, ve sapako saMbara aura nirjarAke liye karate hai-svargakI icchA nhiiN| dezavratIse mahAvratIke nirjarA adhika hotI hai| ataH mahAvatI bananekA udyama karanA caahiye| yadi zramaNa nahI bane ho to bhI zramaNa bananekI bhAvanAse rahita mata raho / azramaNa- prAyogya parigrahako chor3e binA kisIne bhI mukti prApta nahI kI hai ataH mukta honeke liye usakA parityAga avazya karanA hI pdd'egaa| 'marakara to chor3anA hI par3egA to phira chor3a kara kyo nahIM maratA huuN|' eka paramANumAtrapara bhI mamatva rahane para jaba mokSa nahI ho sakatA taba vastrAdika para mamatva rakhakara koI mukta kaise ho sakatA hai ? jahAM zraddhA nirbhaya AtmA baiThA huA hai vahA usa bAhya parigrahako AtmasiddhikA sApaka banAnA kaise ucita ho sakatA hai ? eka dina nidha honepara hI paramAtmAke samAna nigraMtha honA pdd'egaa| binA parigraha chor3e siddha paramAtmA ke samAna koI kaise ho sakatA hai ? Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMzabhASAkA pAsacariuaura kavivaradevacaMda (paramAnanda jaina zAstrI) bhAratIya bhASAomeM apabhraMzabhASA bhI apanA mahatva- apabhrazabhASAme rAsA yA rAsakakA isase purAtana ullekha pUrNa sthAna rakhatI hai| yaha bhASA bhI dezavizeSake kAraNa nAgara abhItaka upalabdha nahI huaa| zvetAmbara janasAhityameM upanAgara, bAcaDa Adi bheda-prabhedome baTa gaI hai, phira bhI rAsAdi sAhityaviSayaka apabhraMza bhASAkI jo sphuTa racanAye isame janmajAta mAdhurya hai / dUsare isakI sabase bar3I vizeSatA upalabdha hotI hai, ve saba racanAe vikramakI 12vI, 13vI, yaha hai ki isa bhASAmeM padalAlityakI kamI nahI hai| raDDhA, 14vI zatAbdIme racI gaI hai| isase spaSTa hai ki 'kavidevadatta'DhakkA, caupaI, paddhaDiyA, dohA, soraThA, ghattA, duvaI, saMsargiNI kA 'ambAdevIrAsa' ina sabase pUrvakI racanA hai| yaha racanA bhujagaprayAta dodhaka aura gAhA Adi vividha chandome isake abhI taka anupalabdha hai| anveSaka vidvAnoMko zAstrabhaDAromeM sAhityakI sRSTi dekhI jAtI hai| isake sivAya isameM saskRta isake khojanekA yatna karanA caahie| bhASAke samAna dIrghapada, samAsa, aura arthakAThinyAdi doSa jainiyoke tevIsave tIrthakara pArzvanAtha aitihAsika vyakti nahI pAye jaate| isakA pATha karate hI pAThaka usake rahasya- haiN| bhAratIya purAtatvame pArzvanAthakI purAtana mUrtiyAM aura kA bhAva sahaja hI avagata kara letA hai / isakI saramatA, mandira upalabdha hote hai| aura cauvIsave tIrthaMkara mahAvIrake sugamatA aura komalatA pAThakake hRdaya paTa para akita ho vartamAnatIrthame bhI bhagavAn pArzvanAthakI yatra-tatra vizeSa jAtI hai| inhI saba vizeSatAoke kAraNa apabhraza bhASAne pUjA pracalita hai / Aja bhI pArzvanAthake aneka vizAla gaganaapanA sthAyI sthAna sAhityika bhASAme banA liyA hai| isa cumbI mandira dekhe jAte hai| mandira aura mUrtiyokI taraha bhASAmeM jainakaviyone vipula sAhityakI racanA kI hai| aneka kaviyoM aura vidvAnone prAkRta saskRta, apabhraza aura rAsaka yA rAsA sAhitya bhI isIkI dena hai, jo vividha hindIbhASAke aneka kAvyagranthome pArzvanAthake jIvanachandome tAla va nRtyake sAtha gAyA jAtA rahA hai| yadyapi caritako guphita kiyA hai| 'rAsA' zabdakA ullekha bhAratIya purAtana sAhityama upalabdha prastuta grantha bhI unhI pArzvanAthake jIvana-paricayako hotA hai| parantu apabhrazabhASAke 'rAsA' sAhityakA sabame liye hue hai, jo eka khaNDakAvya hote hue bhI kavine use purAnA ullekha mahAkavi 'vIra' ke 'jabUsAmicariu' nAmaka 'mahAkanve' jaise vAkyadvArA mahAkAvya' sUcita kiyA hai| kAvyagraMthameM, jo vikrama saMvat 1076 kI racanA hai, pAyA isa grantha pratime tIna patra truTita hai, 7vAM, 79vAM aura antima jAtA hai| vIra kavike pitA devadana mahAkavi the| inhoMne 81vA / inamese sAtavA aura 79vA ye donoM patra atyanta savat 1050 yA 55 meM 'ambAdevIrAsa' nAmakA eka grantha Avazyaka hai| kyoki inake abhAvame mUlagrantha hI vaMDita likhA thA jo usa samaya vividha chandome gAyA jAtA thaa|' ho gayA hai| 82ve patrapara to lipikArakI prazastikA thoDAmA aza gayA pratIta hotA hai| 1. bhavvariya baMdhi viraiya sarasu, gAijjai satiu tAru jsu| isa granthame 11 sadhiyA dI huI hai jinameM 202 kaDavakanaccijjai jiNa-paya mevAha, kiu rAmau abAdevayahi / / nibaddha hue hai, jinameM kavine pArzvanAthake caritakobar3I khUbI -jaMmvAmicaritaprazasti ke sAtha citrita kiyA hai| prathameM pahale pAzrvanAthatIrthakarakA DA. vAsudevazaraNajI agravAlake matAnusAra rAmA yA carita diyA huA hai, aura umake bAda unake pUrva bhavAntarokA rAsakakA purAtana ullekha kavi vANa ke 'harSacarita' me pAyA kathana saMkSipta rUpameM akita kiyA hai| graMthakI bhASA apabhraMza jAtA hai| rAsA vAstavameM UMce tAla svarake sAtha bhaktike hote hue bhI vaha hindI bhASAke bahuta kucha vikAmako liye AvezameM nATyakriyAke sAtha gAI jAne vAlI racanA hai| hue hai| granthameM doSaka chandakA ullekha karate hue granthakArane AcArya hemacandrane kAvyAnuzAsaname gamakakA lakSaNa nimna 2. anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam-' prakAra batalAyA hai : AcatuHSaSTiyugalAdrAsakaM masUTaNoDate // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta [baSa 11 bhagavAn pArzvanAthakI usa dhyAnamudrAko aMkita kiyA hai kAvyako racanA guMdijja nagarake pArzvanAtha mandirameM nivAsa jisameM ve eka jaMgalameM pASANakI sundara zilApara baiThe karate hue kI hai| guMdijjanagara dakSiNa prAMtameM hI kahI para hue sva-svarUpameM nimagna hai| isa uddharaNaparase pAThaka grantha- avasthita hogaa| isake sambandhameM aura kucha jJAta nahIM ho kI bhASAkA sahaja hI anumAna kara sakate haiM :- skaa| kavivara devacanda mUlasaMgha dezIgacchake vidvAn vAsava "tatya silAyale thakku jiNido, saMtu mahaMtu tiloyaho bNdo| candrake ziSya the| unakI guruparamparA nimna prakAra hai:paMca-mahavvaya-uddaya-kaMdho , nimmamu ctt-cunvihbNdho| zrIkIrti, devakIrti, maunIdeva, mAdhavacandra, abhayanandI, jIvadayAvaru saMga-vimukko, NaM dahalakkhaNu dhammu gurukko| vAsavacandra aura devacanda / granthameM racanAkAla diyA huA jamma-jarA-maraNujhiya dappo, bArasa bheya tavassa mhppo| nahIM hai jisase yaha batalAnA kaThina hai ki yaha graMtha kaba banA hai mohatamaMca-payAva-payaMgo , khaMtilayA ruhaNe giri tuNgo| kyoMki tadaviSayaka aitihAsika sAmagrIkA abhAva hai| graMthasaMjama-sIla-vihUsiya deho , kamma-kasAya-huAsaNa-meho / kI yaha prati saM0 1498 ke durmati nAma saMvatsarake pUSa mahInepuphphaMdhaNu bara tomara dhaMso, mokkha-mahAsari-kIlaNahaMso / ke kRSNapakSameM alAuddInake rAjyakAlameM bhaTTAraka narendraidiyasappahaM visaharamato , appasarUva-samAhi-saraMto / kItike paTTAdhikArI bhaTTAraka pratApakItike samayameM devagiri kevalanANa-payAsaNa-kaMkhU , ghANapurammi nivesiy-ckkhuu| mahAdurgameM agravAla zrAvaka paMDita gAMgadevake putra zrI Nijjiya sAsu palaviya bAho, niccala-deha-visajjiya baaho| pAsarAjake dvArA likhAI gaI hai| kaMcaNaselu jahA thiracitto, dodhakachaMda imo buha vutto|" prazastimeM Upara jisa guruparamparAkA ullekha kiyA isameM batalAyA gayA hai ki bhagavAn pArzvanAtha eka gayA hai, usakA pUrA samarthana anyatra kahIse bhI prApta nahIM zilApara dhyAnastha baiThe hue hai, ve santa, mahanta aura trilokavartI huaa| isa guruparamparAmeM antima nAma vAsavacandrakA AyA jIvoMke dvArA vandanIya hai, paMca mahAvatoke dhAraka hai nirmamatva hai| abataka mujhe vAsavacandra nAmake do vidvAnoMkA patA hai, aura prakRti, pradeza, sthiti anubhAgarUpa cAra prakAra- calA hai| jinameM ekakA ullekha khajarAhA ke saM0 1.11 ke baMdhase rahita hai| dayAla aura saMga (parigraha) se mukta hai, vaizAkha sudI 7 somavArake dina utkIrNa kiye gae jinanAtha dazalakSaNadharmake dhAraka hai| janma-jarA aura maraNake darpase rahita mandirake zilAlekhame diyA huA hai, jo vahAMke rAjA dhNghaiN| tapake dvAdaza bhedoMke anuSThAtA hai, moharUpI aMdhakArake dUra ke rAjyakAlame khodA gayA hai| karane ke liye sUrya samAna hai, kSamArUpI latAke ArohaNArtha dUsare vAsavacandrakA ullekha zravaNabelagolAke zilAlekha ve girike samAna unnata hai| jinakA zarIra saMyama aura zIlase naM055 meM pAyA jAtA hai, jo zaka saMvat 1022 (vi0 saM0 vibhUSita hai, jo karmarUpa kaSAya-hutAzanake liye megha hai| 1157) kA hai| usa lekhake 25veM padyameM batalAyA gayA hai kAmadevake utkRSTa vANako naSTa karanevAle, tathA mokSarUpa ki vAsavacandramunIndra syAdvAda vidyAke vidvAn the karkazamahAsarovarameM krIr3A karanevAle haMsa hai| iMdriyarUpI viSadhara tarka karanemeM unakI buddhi calatI thii| unhoMne cAlukya rAjAsA~ke rokaneke liye maMtra hai, AtmasamAdhimeM calane kI rAjadhAnIme 'bAlasarasvati' ko upAdhi prApta kI thii| vAle hai| kevalajJAnako prakAzita karanevAle sUrya hai, nAsAna- yadi ina donoM vAsavacandroMmeMse koI eka vAsavacandra ukta dRSTi haiM, zvAsako jItanevAle haiM, jinake bAhu lambAyamAna devacandrake guru rahe ho to devacandrakA samaya vikramakI 11vI haiN| aura vyAdhiyoMse rahita jinakA nizcala zarIra hai| yA 12vI zatAbdI ho sakatA hai| jo sumeruparvatake samAna sthiracitta haiN| isa samullekha parase vIra-sevA-mandira bhagavAna pArzvanAthakI aTala dhyAna-samAdhikA jo karmA- 1-See Epigraphica Indica Vol. I varaNakI nAzaka hai, parijJAna ho jAtA hai| Page 136. isa granthake racayitA kavivara devacanda hai| jinhoMne 2-vAsavacandramunIndro rundrasyAdvAdatarka-karkaza-viSaNa : / isa granthako antima prazastimeM apanI guruparamparA isa- cAlukyakaTakamadhyebAlasarasvatiriti prasiddhi praaptH|25|| prakAra batalAI hai, isase jJAta hotA hai ki kavine isa mahA -zravaNabelagolAzilAlekha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500) ru0 ke pA~ca puraskAra jo koI vidvAn, cAhe ve jaina hoM yA janetara, nimna ki isa gAthAmeM 'apadesasaMtamajma' nAmakA jo pada pAyA viSayoMmeMse kisI bhI viSayapara apanA uttama lekha hindI meM jAtA hai aura jise kucha vidvAn 'apadesamuttamajana' rUpase likha kara yA anuvAdita karAkara bhejanekI kRpA karege unameMse bhI ullekhita karate haiM, use 'jinamAsaNa' padakA vizeSaNa pratyeka viSayake sarvazreSTha lekhakako 100) ru0 bataura batalAyA jAtA hai aura usase dravyazruna tathA bhAvazrutakA bhI puraskArake vIrasevAmandira-TrasTakI mArphata sAdara bheMTa kiye artha lagAyA jAtA hai, yaha saba kahA taka sagata hai athavA jaaeNge| jo sajjana puraskAra lenakI sthitime na ho athavA padakA ThIka rUpa kyA honA cAhie? zrI amRtacandrAuse lenA nahI cAheMge unake prati dUsare prakArase sammAna cArya isa padake artha-viSayame mauna hai aura jayasenAcAryane vyakta kiyA jaaygaa| unhe apane iSTa eva adhikRta viSayapara jo artha kiyA hai vaha padameM prayukta hue zabdoMko dekhate hue lokahitakI dRSTise lekha likhanekA prayatna jarUra karanA kucha khaTakatA huA jAna par3atA hai| eka sujhAva yaha bhI hai ki cAhie / pratyeka viSayakA lekha phulaskepa sAijake 25 pRSThoM yaha pada 'apavesasatamajha' (apravezamAntamadhyaM) hai, jisakA athavA 800 paMktiyose kamakA nahIM honA cAhie aura use artha anAdimadhyAntahotA hai aura yaha appANaM (AtmAna) 31 disambara san 1952 taka vijJApakake pAsa nimna patepara padakA vizeSaNa hai, na ki 'jinamAmaNaM' padakA / rajisTrIse bheja denA cAhie / jo sajjana kisI bhI viSaya- zuddhAtmAke liye svAmI samantabhadrane ratnakaraNDa (6) meM kI puraskArako rakamame apanI orase kucha vRddhi karanA aura siddhasenAcAryane svayambhUstuti (prathama dvAtrizikA 1) cAhege to vaha vRddhi yadi 25) se kamakI nahI hogI to me 'anAdimadhyAnta' padakA prayoga kiyA hai| samayasArake svIkAra kI jAyagI aura vaha baDhI huI rakama bhI puraskRta eka kalazameM amRnacandrAcAryane bhI 'madhyAdyantavibhAgamukta' vyaktiko unakI orase bheTa kI jaaegii| puraskRta lekho- jaise zabdo dvArA imI bAtakA ullekha kiyA hai| ina saba ko chapAkara prakAzita karanekA vIrasevA-mandira-TrasTako bAtoko bhI dhyAname lenA caahie| adhikAra hogaa| viSayoMke nAma aura tatsambandhI kuch| sUcanAeM isa prakAra hai : eka bAta aura bhI spaSTa hone kI hai aura vaha yaha ki 10vI gAthAme zuddha nayake viSayabhUta 1. samayasArakI 15vIM gAthA-- AtmAke liye pAMca vizeSaNokA prayoga kiyA gayA isa gAthAkI aisI vyAkhyA honI cAhie jisake dvArA hai, jinamese kula tIna vizeSaNokA hI prayoga 15vI yaha spaSTa ho jAya ki AtmAko abaddha spRSTa, ananya gAthAme huA hai, jisakA artha karate hue zeSa do vizeSaNoaura avizeSa rUpase dekhane para sAre jinazAsanako kaise ko bhI upalakSaNake rUpameM grahaNa kiyA jAtA hai| taba dekhA jAtA hai ? usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa yaha prazna paidA hotA hai ki yadi mUlakArakA aisA hI draSTAke dvArA pUrNataH dekhA jAtA hai ? aura vaha jinazAsana Azaya thA to phira isa 15vI gAthAmeM una vizeSaNoko zrI kundakunda, samantabhadra, umAsvAti aura akalaka jaise mahAn kramabhaga karake rakhanekI kyA jarUrata thI? 14vI gAthAke AcAryoke dvArA pratipAdita athavA saMsUcita jinazAmaname pUrvArdhako jyoM-kA-tyoM rakha denepara bhI zeSa do vizeSaNoko kyA kucha bhinna hai ? yadi bhinna nahIM hai to ina sabake dvArA upalakSaNake dvArA grahaNa kiyA jA sakatA thaa| parantu aisA prati-pAdita evaM saMsUcita jinazAsanake sAtha usakI sagati nahI kiyA gayA, taba kyA isameM koI rahasya hai, jisake spaSTa kaise baiThatI hai? sAtha hI yaha bhI spaSTa kiyA jAnA cAhie hone kI jarUrata hai ? Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 anekAnta [ varSa 11 2. zrI kunda kunda aura samantabhadrakA tulanA- 4. zuddhi-tattva-mImAMsA-- tmaka adhyayana-- zuddhikA mUla tattva kyA hai ? azuddhikA kyA svarUpa hai ? __ isa zIrSaka lekhameM zrIkundakundAcArya aura svAmI vaha AtmAmeM kahAMse tathA kaise AtI hai aura use kaise athavA samannabhadrake sabhI upalabdha granthoMkA tulanAtmaka adhyayana kina upAyose dUra kiyA jA sakatA hai ? azuddhiko dUra karate karake yaha batalAnekI jarUrata hai ki donoM AcArya kisa-kima hue mAnavako isI janmame tathA janmAntarame kitanA UcA viSayameM paraspara kyA vizeSanAko liye hue hai ? donoMke uThAyA jA sakatA hai ? bAhyazuddhi aura antaragazuddhikA dRSTikoNameM kyA kahI kucha antara hai ? aura donoMke dvArA paraspara kyA sambandha hai ? donoMme kisako kitanA mahatva pratipAdita jinazAsana kyA eka hI hai athavA usame kahI kucha prApta hai ? aura unamese pratyekakA adhikArI kauna hai ? ina saba bheda hai? yadi bheda hai to vaha kahA para kyA bheda hai ? aura bAtokA sapramANa vivecana eva spaSTIkaraNa isa lekhame honA maulika hai yA aupacArika ? sAtha hI, yaha bhI spaSTa karake cAhie aura usake liye jana-janetara dono prakArakI dRSTiyoko batalAnA cAhie ki donoM AcAryoMke dvArA jinazAsanakI sAmane rakhanA caahie| viSayako puSTa karanevAle kucha prauDha tathA lokako jo sevAe huI hai ve alaga-alaga kisa koTi kI udAharaNa bhI sAthame sakSepataH prastuta kiye jA sakate hai| aura phinane mahatvakI hai| dono AcAryoMke kathanome parasara samAnatA aura asamAnatAko pradarzita karanevAlI 5. vizva-zAntikA amogha upAya-- eka sUcI bhI sAthame rahanI caahie| Ajakala vizvame cAro ora azAnti hai aura aisI azAnti hai jaisI pahale kabhI nahIM huii| isa vyApaka azAnti3. anekAntako apanAe vinA kisIkI kA mUla kAraNa kyA hai ? usako dUra karanekA amogha upAya bhI gati nahIM-- kaunasA hai ? aura kaise usa upAyako vyavahArame lAyA jA anekAntako pratyakSa yA apratyakSa rUpase apanAye vinA sakatA hai ? inhI saba bAtokA vivecana evaM spaSTIkaraNa kase kisIkI bhI gati nahI banatI, isa bAtako vizada isa lekhakA viSaya hai| isa lekhameM zAntike siddhAntoMkI ramaNa akAlakA mahata yApita karaneTA korI bAte hI na honI cAhie~, balki unake vyavahArakI isa lekha meM yaha spaSTa karake batalAne kI khAsa jarUrata hai ki ThIka dizAkA bhI bodha karAnA caahie| sAtha hI, yaha bhI koI bhI sarvathA ekAntavAda athavA mata apane svarUpakA mujhAnA cAhie ki vatamAnama zAtika usa upA pratiSThApaka nahIM ho sktaa| isake liye saMsArake aise kucha yA upAya-samUhako kAmameM lAneke liye kyA-kyA bAdhAe~ pramukha sarvayakAntavAdI pracalita matoM tathA vAdoko cunakara upasthita hai aura unhe kaise athavA kisa vyApaka tarIkese yaha sapramANa dikhalAnA hogA ki ve kaise apane svarUpake dUra kiyA jA sakatA hai| isameM bhI jaina-janettara donoM pratiSThApaka nahI ho sakate aura kaise unake dvArA lokakA dRSTiyose vicAra honA caahie| vyavahAra nahI bana sktaa| lokavyavahArako banAye rakhane puraskAradAnecchuka ke liye yadi ve dUsare prakArakI kucha kalpanAe karate haiM to apane saiddhAntika daurbalyako pradarzita karate hai aura jugalakizora mukhtAra prakArAntarame usa anekAntavAdako apanA rahe hai jo sApekSa vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) nayavAdakA viSaya hai / isa viSayakA eka namUnA anekAntake ------- gata 'sarvodayatIrthAka' me pRSTha 11, 12 para prakaTa kiyA gayA noTa-isa vijJaptiko dUsare patra-sampAdaka bhI apanehai, use dhyAna meM rakhanA caahie| apane patroMmeM denekI kRpA kare, aisI prArthanA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1. tIna mahIne bAda pUnaH sevAmeM-- huI thI aura dharmake pratApame sUlake rUpame pariNata hokara ___ Aja mai koI tIna mahIne bAda apane pAThakokI sevAme calI gaI tathA kitanA hI pATha pahA gaI hai| aba mai eka upasthita ho rahA huuN| tIna mahInekI isa anupasthitikA prakArame apanA nayA janma huA ho samajhatA huu| astu / kAraNa vaha bhayakara tAMgA durghaTanA thI jisakA 13 aprelako merI isa asvasthatAke kAraNa anekAntakI 4thI kiraNa dehalIke cAvar3I bAjArameM mujhe acAnaka zikAra honA par3A thaa| samaya para nahI nikala sakI, jisakA mujhe kheda hai| mai to samaisa durghaTanAse dAhinI aura bAI dono taraphakI chaha pasaliyo jhatA thA ki mujhase tathA anekAntase prema rakhanevAle samAjake kI haDDiyA TUTa gaI thI, rIDhakI eka haIDIme tathA sirame kucha vidvajjana isa kaThina avasarapara apanA khAsa taurase bhI kaI jagaha bhArI coTe AI thI aura zarIrake dUsare aga-- sahayoga pradAna karage aura patrako leTa nahI hone deMge, parantu donoM ghuTane, hAtha, bhujAe, kadhe-bhI aneka coTose abhibhUta Aphisase preraNatamaka patroMko pAkara bhI ve apanI paristhitiyo hue the| ina saba coToke kAraNa mai ghaTanAsthalapara hI behoza ke vaza samaya para koI lekha nahI bheja sake / cauthI kiraNakA ho gayA thA aura behozIkI hAlatameM hI ivina aspatAla samaya Talanepara maine cothI aura pAcavI kiraNako saMyuktarUpale jAyA gayA thA, jahA kucha ghaMToMke bAda mujhe hoza AyA thaa| meM nikAlanekA vicAra sthira kiyA aura tA. 4 julAI gorI tathA lAparvAhIkA kaLa aisA vAtAvaraNa anabhava- ko maiTarapremame bheja diyaa| AzA thI 20 yA 22 julAI taka me AyA jisame mujhe majabUra hokara do dina bAda anyatra sa0 ki0 prakAzita ho jAyagI parantu durbhAgyase premakI mazInaeksa re (X' Ray) karAte hue, zrI sukhavIrakizorajIke ke kharAba ho jAne jAdike kAraNa 15 dina taka maiTara aspatAlame jAnA paDA, jahA gharakA-sA ArAma milA aura binA kampojake hI par3A rahA aura isame yaha saMyukta premake sAtha cikitsA kI gii| dehalIse bAhara le jAe jAne kiraNa bhI kucha leTa ho gaI / aigI hAlata meM pAThakoko yogya honepara mere bhatIje DA0 zrIcanda sagala mujhe kAradvArA jo pratIkSAjanya kaSTa uThAnA par3A hai usakA mujhe kheda hai| tA06 maI ko eTA le gaye aura vahA apane pAsa rakhakara AzA hai paristhitiyokI vizatAkI ora jaba pAThaka unhone baDI sAvadhAnI eva tatparatAke mAtha merI cikitsA dekheMge taba apane uma kaSTako bhulA deNge| kI, jisameM sthAnIya mivila sarjana zrI pI. sI. TaNDanajIkA 2 paraskAroMkI yojanA-- bhI sahayoga prApta rahA, usIkA yaha zubha pariNAma hai jo meM apane svAsthya-lAbhakI khuzI meM maine 500) ru. kI eka phirame apane pAThakokI sevAke liye prastuta ho rahA hai / isa nijI rakama nikAlI hai, jise mai vidvAnoMko purakArake prasaMga para jina sajjanone merI sevAeM kI hai aura jinhoMne mere rUpame denA cAhatA hai / puraskAgekI eka yojanA imI patra prati saMvedanA vyakta kI hai una sabakA mai hRdayase AbhArI huu| meM anyatra prakAzita hai / AzA hai vidvajjana unheM prApta karane ukta durghaTanAjanya coToke kAraNa mujhe jina kaSTo tathA kA zIghra hI prayatna kreNge| isame vidvAnoko jahA avakAzavedanAokA sAmanA karanA par3A hai unakA yahA ullekha ke mamayameM kAma milegA vahAM unakI pratibhAko camakanekA karake maiM apane pAThakokA citta dukhAnA nahIM cAhatA, sirpha avasara bhI prApta hogA aura ve mamAja tathA deza-hitake liye itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki maine una saba dukhoko bar3I Avazyaka Thoma mAhityakA nirmANa kara lokame yazasvI zAMti aura samatAbhAvake mAtha sahana kiyA hai-apane cittame ho skeNge| yayAzakti saMkleza-pariNAmako Ane nahI diyA-yahI merI vIgsavAmandira-TrasTake uddezyome 'yogya vidvAnoko sabase bar3I vijaya rahI hai aura yahI cittapariNati mere zIghra unakI sAhityika sevAo tathA itihAmAdi-viSayaka Arogya honemeM pradhAna sahAyaka banI hai; anyathA, 75 varSakI viziSTa khojoke liye puraskAra yA upahAra dena' kA bhI eka isa vRddhAvasthAmeM itanI bhArI durghaTanAko jhela jAnA AsAna uddezya hai| isa uddezyakI ora TrasTa kameTI apanI paristhinahI thaa| jAna par3atA hai yaha durghaTanA eka sUlIke rUpameM upasthita tiyoke anumAra kaba dhyAna dene meM samartha hogI yaha to bhaviSya Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anekAnta [ varSa // kI bAta hai, parantu maine apanI orase kucha puraskAroMkI yojanA rahatI hai, parantu bhAratIya rAjazAsanake liye eka sambat kA kara unheM vIrasevAmandira-TrasTakI mArphata denekA jo vidhAna honA jarUrI hai| vaha vikrama samvat ho sakatA hai, azokakA kiyA hai usakA eka lakSya yaha bhI hai ki mere jIvanameM rAjyakAla bhI ho sakatA hai jisake cakrako bhAratake rASTrIya hI puraskAroMkI paramparA cAlU ho jAya aura TrasTakameTI dhvajameM sthAna diyA gayA hai, aura maurya samrAT candraguptakA ko bhaviSyameM isa viSayake AyojanakI yathocita preraNA zAsanakAla bhI ho sakatA hai jisane sabase pahale videziyoke milatI rhe| AkramaNase bhAratakI rakSA kI thI aura videziyoMkI mere pAsa sAhitya, itihAsa aura tattva-sambandhI kitane rAjasattAko bhAratameM jamane tathA panapane nahIM diyA thaa| hI aise viSaya haiM jinake lie puraskArokI yojanA honI ina samvatopara gaharA vicAra karake jisako adhika ucita caahie| ataH jo bhI sajjana apanI taraphase kucha rakama aura upayukta samajhA jAya usako apanAyA jA sakatA hai| puraskAroMke rUpameM denA cAheM ve mujhase (adhiSThAtA vIra- dezI mahInoM Adike vyavaharArtha aura videzI mahInoM Adi ke sevAmandira ke pate para) patra vyavahAra kreN| unake puraskAra kI vyavahArako banda karane ke liye 15 varSa jitanI kisI lambI rakamake liye yogya viSaya cuna diyA jAyagA aura usakI avadhikI bhI jarUrata nahI hai-use 5-7 varSake bhItara hI vijJapti bhI patroMmeM nikAla dI jaaygii| jo bandhu apanI amalI jAmA pahanAyA jA sakatA hai| usake liye prastAva-dvArA orase kisI puraskAra kI yojanA na karanA cAhe ve dUsaroMke eka choTI avadhi niyata ho jAnI caahie| dvArA Ayojita puraskArako rakamameM kucha vRddhi kara sakate yahAMpara eka khAsa bAta aura prakaTa kara denekI hai aura hai, jo 25) se kamakI na honI cAhie, aura vaha bar3hI huI rakama vaha yaha ki prAcInatama bhAratame varSakA prArambha zrAvaNabhI unhIkI orase puraskRta vyaktiko dI jaavegii| kRSNa pratipadAse hotA thA, jo varSARtukA pahalA dina hai| 3. bhArata-sarakArake dhyAna dene yogya-- varSARtuse prArambha honake kAraNa hI sAla (year) kAnAma videzI rAjasattA agrejI hukUmatake bhAratIya rAjasihA- 'varSa' par3A jAna par3atA hai, jisakA anta ASADhI pUrNimAko sanase alaga ho jAneke bAda videzI bhASA aMgrejIko bhI rAja- hotA hai / isIse ASADhI pUrNimAke dina bhAratameM jagaha jagaha kAjase alaga kara deneko carcA calI aura yaha samajhA gayA agale varSakA bhaviSya jAnaneke liye jyotiSa aura nimittaki isa bhASAkA rAjakAjameM pramukhatAke sAtha pracalita rahanA zAstroke anusAra pavanaparIkSA kI jAtI thI, jo Aja eka prakArakI videzI gulAmI hogA aura vaha bhAratIya taka pracalita hai / sAvanI ASADhIke rUpameM kisAnokA fasalI gauravake anukUla nahI hogA / ataH sasadake dvArA 15 varSa sAla bhI usI purAnI prathA kA dyotaka hai, jise kisI samaya kI avadhike bhItara agrejI bhASAko rAjakAjase pUrNataH punarujjIvita kiyA gayA hai| zrAvaNakRSNa-pratipadAse varSake alaga kara denekA vivAna kiyA gyaa| prArambhasUcaka kitane hI pramANa milate hai jinameMse eka bahuta videzI bhASAko taraha videzI mahIno tArIkhoM dinoM prAcIna gAthA khAsa taurase ullekhanIya hai, jise vikramakI tathA sAla-san kA rAjakAjameM pracalita rahanA bhI bhAratIya 8voM zatAbdIke vidvAna AcArya vIrasenane apanI dhavalA zAsanake liye koI gauravakI vastu nahI, vaha bhI gulAmIkA aura jayadhavalA nAmako siddhAntaTIkAomeM uddhRta kiyA cinha hai aura isaliye use bhI dUra kiyA jAnA caahie| hai, aura vaha isa prakAra hai :svatantra bhAratake liye unakA vyavahAra zobhAjanaka nahI vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bhule| jinake vyavahArako videzI zAsanake sAtha usapara lAdA gayA pADivada-punvadivase titthuppattI du abhijamhi / thaa| bhAratake sadA kAlase jo apane zrAvaNAdika mahIne isameM varSake pahale mahIneko zrAvaNa aura pahale pakSako tathA tithi Adika hai unhIkA vyavahAra rAjakAjameM bhI honA bahula (kRSNa) pakSa batalAyA hai aura usa pakSako prtipdaacaahiye| ko pUrvAnhake samaya abhijit nakSatra meM eka tIrthakI utpattirahI sAla-samvat kI bAta, janatA to dezI mahInoM Adi kA ullekha kiyA hai / isase sApha jAnA jAtA hai ki pahale ke sAthameM apanI icchAnusAra vikrama, zaka, vIranirvANa aura varSakA Arambha yahAM zrAvaNa kRSNa pratipadAko huA karatA thaa| buddhaparinirvANAdi cAhe jisa samvata kA ullekha karatI yahI prAcIna bhAratakA nava-varSa-divasa (nyU Iyarsa ) thA, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] duniyAkI najaroMmeM : pIrasevAmandirake kucha prakAzana jisapara bhArata kRSipradhAna deza honeke kAraNa khUba khuziyA badi ekamako suvyavasthita rUpase ahiMsAkI prathama dezanAdI ho manAyA karatA thaa| aura usakA nAma ahiMsAsaMvat yA varSa rakhanA caahie| aisI hAlatameM svatantra bhAratakA varSa bhI zrAvaNa kRSNa jisa ahiMsAke pratApase vartamAnameM gAMdhIjIne bhAratadezapratipadA (sAvanavadi1) se prArambha honA cAhie, usIko ko svarAjyakI prApti karAI hai usake nAma para saMvata sarvatra rAjakAjameM sthAna diyA jAnA cAhie aura usI dina pracalita karanA kRtajJatAkA eka bar3A bhArI sUcaka hogaa| naye varSakI chuTTI rakhanI caahie| isase kisAnoMko bhI aisI suvyavasthita ahiMsA-dezanA ko Aja 2508 varSa ho cuke vizeSa santoSa milegA, jinakI saMkhyA sabase adhika hai| hai aura gata zrAvaNIya-pratipadAse 2509 vAM varSa cAla hai| sAvanavadi ekamase varSakA prArambha karane para bhI usake isI ahiMsAtmaka dezanAvAle tIrthakI utpattikA ullekha sAtha sAla sambat jo cAhe joDA jA sakatA hai, jaisAki ukta gAthA meM hai / aise ahiMsA-samvat yA varSakA apane Upara prakaTa kiyA jA cukA hai| yadi kisI vyaktivizeSa- yahAM cAlU karane meM bhAratakA gaurava hai, usakA yaha nayA ke nAmavAle samvatako na apanAyA jAya to dUsare AviSkAra hogA aura anya pracalita san-sambatoMkI apekSA svatantra samvat yA varSakI eka yojanA aura ho sakatI hai aura vaha sakhyAmeM bhI baDhA caDhA rahegA / ataH isa viSayapara bhAratavaha tabase honI cAhie jabase kisI mahAna purUSane sAvana sarakArako pUrI taurase dhyAna denA caahie| duniyAkI naz2aroMmeM vIrasevAmandirake kucha prakAzana 1. purAtana-jainavAkya-sUcI prove a valuable instrument of research. Please accept my respectful greetings." 1. DA. hIrAlAla jaina ema e, DI liT, nAgapura 3 paM kailAzacanda jaina zAstrI, banArasa"purAtana jaina vAkyasUcIkI prati pAkara baDA hI harSa "isa ( pugatanajaina-vAkyamUcI ) meM prAkRtabhASAke ma / mata- bAnI haa| .....Apane sAhitya anveSakoke hAtha meM eka bahuta ginA jAyaka paloMkI hI upayogI bahumulya sAdhana de diyA hai jisase unakI na jAne / dI gaI hai| prAraMbhameM lagabhaga dAsI pRSThako prastAvanA hai usameM kitane samaya aura zaktikI bacata ho sakegI va khojakA grantha aura anya kAroke viSayameM gaveSa gApUrNa prakAza DAlA kArya vegase gatizIla ho sakegA ; ApakI prastAvanA to ___ gayA hai / zrI jugalakizorajI munArake nAmase aura unakI kA adhyayanakI vastu hai jo samayasAdhya hai / . .Apane jo sevAoMse jainasamAja suparicita hai / mukhtAra sA. jainasAhityaparizrama kiyA hai usakA to koI pAra hI nahI / usake dvArA viSayaka itihAsake AcArya hai / isa viSayameM unakI sUjhaApane sAhityikoMko apanA ciraRNI banA liyA hai| bajha aura gaveSaNA nirAlI hai / jainAcAryoMke viSayameM unhoMne xxxisa atyanta mahatvapUrNa racanAke liye merA vinIta jo khoje kI hai, ve anupama haiM / isI granthakI prastAvanAmeM abhivAdana svIkAra kreN|" AcArya kundakunda, yativRSabha, siddhasena, nemicandra Adike 2. DA.e ena. upAdhyAya ema.e, DI. liT, kolhApura- viSayame unhoMne jo kucha likhA hai vaha jaina itihAsake lie Just on the Diwali day I received unakI anupama dena hai / AcArya siddhasenako eka pakSa abhI the copy of the Puratan-Jainvakya. taka zvetAmbaraparamparAkA hI mAnatA AtA hai| kintu mukhtAra Suchi. It is a sumptuous volume with sA. ne bar3I prAMjala yuktiyoM ke AdhArapara sanmatisUtrake kartA a solid and learned Introduction. It will definitely give youa longer life and prasiddha siddhasenako digambara AmnAyakA vidhAna prasita Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAnta [varSa 10 kiyA hai / siddhasena-viSayaka unakA vistRta nibandha unakI Literature and Philosophy. So I regaveSaNApUrNa buddhi aura zramakA sAkSAta pratIka hai|xxx commend the Puratana:Jainvakya Suchi and..... 'to the scholars and adhika na likhakara hamArA jJAna-premiyoMse itanA hI libraries of India and to the Indological nivedana hai ki isa pustakako kharIdakara apane-apane bhaDAroMmeM Departments of big foreign Universities, rakkhe aura baDe-bar3e itihAsa ajaina vidvAnoM tathA bar3e-bar3e interested in Indian religion and phipustakAlayoko arpaNa kare, ve hI isa pustakakA yatheSTa upa- losphy." yoga aura samAdara kara sakate hai / hama svaya to saskRta padyA 2. Apta-parIkSA nukamaNIkI pratIkSAmeM haiN|" 1 zrI jamanAlAla jaina, sampAdaka "jainajagata" 4. saikeTarI, jaina risarca insTiTayUTa, yavatamAla vardhA"-The book is the most valuable "isa (AptaparIkSA) ayameM kula 124 kArikAeM and important addition to our collection hai aura unhIkI vistRta TIkA bhI / Apta arthAt 'Izvara' and very useful for the use while work kI parIkSA isa prayakA mUla uddezya hai / 'Izvara' yoM to eka ing in the field of research regarding our religion, its history and literature choTA-sA ora jAnA-bUjhA zabda hai, parantu artha aura alike." vyAkhyAkI dRSTise kaThina bhI utanA hI hai / isa eka zabda 5. zrI jamanAlAla jaina, sampAdaka "jainajagata"-- ne baDe-bar3e prakADa vidvAnoko hajAro varSAMse ulajhA rakhA hai| "-una (paM. jugalakizora mukhtAra) kI AkAkSA vibhinna darzoMmeM IzvarasababI bhinna-bhinna mAnyatAe hai aura thI ki itihAsake vidyArthiyo aura adhyayanazIla anveSakAMke saba eka dUsarekA khaDana bhI karate rahate hai / AcArya vidyAkArya meM, suvidhAkI dRSTise akArAdikramase padyAnukramaNikAkA nandane jainadarzanameM mAnya Izvarake sarvajJatA, vItarAgatA, rahanA atyanta Avazyaka hai| yaha kArya kaThina hai / parantu aura hitopadezitA Adi guNokI anya darzanoMkI mAnyatAoMmukhtArajI dhunake pakke aura laganake sacce the ki yaha parvata-sA ko AlocanAke sAtha parIkSA aura pratiSThA kI hai| prArabhame bhArI kArya bhI sampanna kara ske| bhUmikA kAphI vistRta, pa kailAzacandajIkA prAkkathana hai aura sampAdakako (pa sUkSma adhyayanase paripUrNa aura itihAsake kSetrame anupama darabArIlAla nyAyAcArya) kI vidvattA tathA khojapUrNa lambI mAnI jaayegii| isameM prAkRta-bhASAke grayo, athakAro AdikA praptAvanA hai / prastAvanAmeM dArzanika tathA aitihAsika paricaya aitihAsika tathA bhASA-zAstrako dRSTise diyA dRSTise graMya, grayakAra Adipara paryApta prakAza DAlA gayA gayA hai / anya vidvAnoMke matoMpara bhI paryApta vicAra kiyA hai| bAdameM kucha pariziSToMmeM suvidhAke lie kArikA-anugayA hai| mukhtArasAhabakA yaha kArya unakI kotiko banAe kramaNikA, grathakArokI sUcI, samaya AdikA nirdeza upayogI rakhaneke lie dopastambhake samAna samajhA jAyagA / sAhitya huA hai / hiMdI anuvAda uttama huA hai| aise mahAn dArzaaura itihAsake kSetra meM isa Adarza aura malyavAna sevAke nika prayako prakAzame lAneke liye sampAdaka aura prakAzaka lie mukhtArajI na kevala abhinandana balki zraddhAke pAtra hai| dhanyavAdAha hai|" prastuta graMya bar3I-bar3I lAibreriyo, vizvavidyAlayoM aura 2. paM varSamAna pArzvanAtha zAstrI, sampAdaka 'jainabodhaka' bhaDAroM meM rahanA hI caahie|" zolApura6. DA. kAlIdAsa nAga ema e, DI liT, kalakatA "zrI maharSi vidyAnaMdakRta isa (AptaparIkSA) mahatvapUrNa "The Puratana-Jainvakya-Suchi, prayakA saMpAdana va hiMdI anuvAda pa darabArIlAlajI nyAyAcArya based on 64 standard works of the Di- koThiyAne kiyA hai|......."nyaay prayakI hiI TIkA karanA gambar Jains in Prakrit and Apabh- baDA hI kaThina kArya hai tathApi sampAdakajIne bahuta zramase ransh, is now presented to the public, the Hindi Introduction of which is full yaha kArya kiyA hai / kahI-kahI pATha-bheda bhI diye gaye hai / of his (Pt. Jugal Kishore Mukhtiar's) nikSapta pAThoMkA bhI saketa diyA gayA haiN| ........vIra sevAvaluable researches in Jain History, mandira dvArA aise graMyoMkA prakAzana hotA hai jisase sAhitya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duniyA kI najaroM meM : borasevAmandirake kucha prakAzana 211. sasArameM bar3A hI upakAra ho rahA hai| chAtroMko adhyayana tarkako caTTAnoMko lApate-lAMghate. hI ve bhakisake dvArapara karaneke lie isa saMskaraNakA bahuta hI adhika upayoga pahuce hai| kula milAkara 116 zlokoMmeM bAcAryajIne alaM hogaa|.........."hr eka graMtha-bhaMDAroMko eva svAdhyAya- kAra, rasa-pauSThava aura bhAva-vyaMjanAkA jo camatkAra premiyoMko yaha atha avazya magAnA cAhiye / " aura pADitya batAyA hai, vaha Aja bhI zAniyoMke liye ciMtana3. DA. Dablyu. zubiMga (W. Schubring) haimbarga kA viSaya hai / prastAvanA paM. jugalakizorajI mukhtArane, (jarmanI) aitihAsika zodhoM aura pramANoMke AdhArapara parizramapUrvaka "The AptaparIkSA with its survey of likhI hai aura sacamuca AcArya samantabhadrapara likhaneke ve hI various standard systems can not but adhikArI bhI hai| anuvAda ThIka huA hai chapAI-saphAI uttm|" attract the greatest interest of all students of Jainism as well as of Indian 2. DA hIrAlAla jaina, ema e. DI liT, nAgapurathought in general. Should there be "(stuti vidyA) kA pAThazovana aura arya-vistAra an occasion, I shall certainly not for- sAvadhAnIpUrvaka acchI rItise huA hai / aura ApakI prastAget to mention these valuable products vAne grayako camakA diyA hai| isa atyanta mahatvapUrNa racanAke of your scholarly zeal.".. liye merA vinIta abhinandana svIkAra kreN|" 4. zrI ke ke haiNDika, ema e, vAisa-cAMmalara, 3. zrI mA ja bhIsIkara ema e, nyAyatIrtha, sampAgohATI yUnivarsiTI gohATI (AsAma) daka 'sanmati' zolApura"The new edition of Vidyananda's Aptapariksa prepared by Pandit Dar ___ "samantabhadrAcArya-viracita 'stuti-vidyA' arthAt 'jinabarilal Jain is a valuable contribution stuti-zataka' yA citrAla kArapUrNa kAvyAcaM vasunandi AcAryato the study of Indian Philosophical kRta saskRta TokAsahita jhAlele nave bhASAtara vizeSa ulle. text. Students will be grateful for this khanIya Ahe. mAgace vidvAna sAhityAcArya paM pannAlAlajI exhaustive edition with a learned Introduction and a translation in Hindi with bAta yAnA atyata pArazrama ghaUna AyAnaka paddhatIna several appendices. The text is not a TipaNI, vizeSArtha va ilaMkAcI vividha citre deUna he bhASAvery easy one, and the translation tara tayAra kele Ahe / va mukhtArajInI ApalI 31 pAnI appears to be lucid and can be follow abhyAsapUrNa prastAvanA tyAma joDUna he, atyata durgama ed by students of Sanskrit even with a little knowledge of Hindi. . . . . . A de kAvya rasikAnA sugama karUna Thevale Ahe / vidvatsasAra tailed exposition of Vidyananda's treat- tyAcA yA cira-kAkSita upakRtI baddala sadaiva RgI ment of Jaina doctrines and those of ghiil|" the other schools of Indian thought will 4 zrI ke ke haiNDika, ema e., bAIsa-cAsalara, advance our knowledge of the crosscurrents in Indian philosophical litera- gohATI yUnivasiTI, gohATI (AsAma)ture." -The first edition of the work 3. stuti-vidyA was published nearly forty years ago, 1. zrI jamanAlAla jaina, sampAdaka "jainajagata" varvA- and the newedition reflects great credit on Pandit Pannalal Jain who has re-edi. "do hajAra varSa pUrva AcAya samantabhadrana pazana, taka, ted the work with the commentary of AcAra aura bhakti Adi sababI gabhIra aura mArmika sAhitya- Vasunandin and a Hindi translation. kA sRjana kiyA thA / unakA sAhitya bhAratIya vAGmayame Samanta bhadra is better known as a apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| prastuta stutividyA yA great exponent of Jaina philosophical and religious tenets, and is earlier, projina-zataka prathame unhone caubIsa tIrthakaroMkI stuni yA bably much earlier than Akalanka who bhakti kI hai| bhakti adhikatara bhAvanA-pravAna hotI is known to have flourished in the seventh hai| kintu AcArya samantabhadra svabhAvataH tArkika the| century A. D. The Stutividya is a Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anekAnta [barSa 11 poctical work in 116 verses in praise of eka hI graMtha prayamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura the twenty-tour linthankaras and em- dravyAnuyogakA svarasa hai / aisA jJAta hotA hai jaise sarasvatI ploys throughout the citralankaras such as Murajabandha, Ardhabhrama and svayaM hI bola rahI / isake hiMdI anuvAdaka mukhtAra sAhaba the different varieties of Yamakas etc. zrIsamantabhadra-bhAratIke gaMbhIra evaM talasparzI adhyetA hai / The use of these devices in a religious AcAryazrIkI racanAoM evaM unake paricayake viSayameM abhIpoem by such an early author helps to taka mukhtAra sAhabane jitanA likhA hai saMbhavataH utanA kisIne explain their recurrence in Mahakavyas, and bears witness to the mastery of bhI nahIM likhA / isake liye unheM jitanA dhanyavAda diyA jAya the intricacies of the Sanskrit language thor3A hai / isa vRddhAvasthAmeM bhI mAtA sarasvatIkI sevAke expected of the poets..........Our lie ve jo kucha kara rahe hai vaha hara ekake liye anukaraNIya thanks are due to Pandit Jugal Kishore hai|...... stotrake pratyeka padyako paDhate samaya racayitAkI Mukhtar well known for his researches in lokotara-pratibhA jaise AMkhoMke sAmane nAcane lagatI ho / Jaina Sanskrit literature, for his learned introduction to the poem." yaha hiMdI anuvAda bhI mUlagrayake anurUpa hI huA hai / " prAraMbhameM 82 pRSThakI prastAvanA aura 24 pRSThakA samantabhadrakA 4. svayambhUstotra sakSipta paricaya lagA denese prayakI upayogitA bahuta bar3ha gaI 1. pa. kailAzacandra jaina zAstrI, banArama hai / pariziSTameM svayabhUstavanachada sUcI aura arhatsabodhana"A. samantabhadra-praNIta svayabhUstotra eka aisA mahatva padAvali bhI lagA dI gaI hai| pustaka pratyeka dRSTise upAdeya pUrNa stotra hai jisameM caubIsa tIrthaMkaroMkI stutike AdhArase hai| pratyeka mandira aura pustakAlayameM isakI eka-eka prati anekAntavAdakA, nayavAda, pramANavAdakA, saptabhaMgIkA, avazya caahie|" tathA stuti aura pUjanake mahatva, uddezya AdikA gabhIra ____3. zrI ayodhyAprasAda goyalIya, sampAdaka 'jJAnodaya' vivecana hai| anuvAdakake zabdomeM isameM jaina zAnayoga, banArasakarmayoga aura bhaktiyogako triveNI pravAhita hai|.......... "isa stotrameM caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti karate hue ...."mukhtAra sA ne isakA anuvAda bahuta hI nape-tule zabdoMmeM svAmI samantabhadrane jainAgamakA sAra eva tattvajJAna gAgarameM kiyA hai| yoM to isake vivecanameM eka bRhatkAya graMtha likhA jA sAgarakI taraha bhara diyA hai| aura khabI yaha hai ki jahA zraddhAlu sakatA hai itanA prameya isa stotrameM bharA huA hai / anuvAda AtmA-stavana karate hue bhakti-vibhora ho uThatA hai, vahAM sundara hai aura graMthako samajhaneme sahAyaka hai| prArabhameM sau tattva-cintana karate hue AtmalIna ho jAtA hai| isa graMtha meM pRSThakI prastAvanA hai| yaha bahuta hI mahatvapUrNa hai / isameM bhaktiyoga, jJAnayoga, aura karmayogako nirmaladhArAeM isa stotrakA vivecana aura vizleSaNa aneka dRSTiyoMse kiyA gayA kalApUrNa DhaMgase ekAkAra huI hai, ki samantabhadrAcAryake banAye hai|.... ... isake par3hanese stotrake hRbakI pUrNarUparekhA pAThakakI isa saMgamameM jo ekabAra DubakI mAra letA hai, kRtakRtya / dRSTimeM aMkita ho jAtI hai|......s taraha isake sapAdanameM jAtA hai / .......stotrakA anuvAda bhI mukhtAra sAhabane kAphI zrama kiyA gayA hai|......." pustaka saMgrAma hai|" Atma-vibhora hokara kiyA hai| eka-eka zabdako sarala aura 2. paM. cainasukhadAsa, nyAyatIrSa, sampAdaka 'vIravANI' sundara DhaMgase vyakta kiyA hai| anuvAdake atirikta 106 jayapura pRSThoMmeM graMthakI mahatvapUrNa prastAvanA aura graMya-kartAkA paricaya "jaina vAGamayameM svAmI samantabhadrAcAryakI racanAoMkA jisa khoja aura adhyavasAyase diyA hai, vaha graMyake svAdhyAyase atyaMta AdaraNIya sthAna hai / unakI AzcaryakAriNI pratibhA- hI vidita ho sakatA hai|" ke dvArA prasUta yaha svayaMbhUstotra niHsandeha saMskRta vAGmayakA 4. pa. varSamAna pArSanAtha zAstrI, sampAdaka "jainaanupameya maMca hai| isameM bAdIzvarase mahAvIra caubIsa boSaka" zolApuratIbaMkaroMkA stavana hai| para graMthakartAne isa stavanake rUpameM "jaina zAsanake prabhAvaka AcArya svAmI samantabhadrasamUce jaina bAbamayakA sAra nicor3akara rakha diyA hai| yaha ke dvArA viracita svayambhUstotra prasiddha hai jisameM 24 tIrtha Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 ] duniyAM kI najaroM meM bIrasevAmandirake kucha prakAzana - karoMkI stuti atyata bhAvapUrNa hai| itanA hI nahIM ina stuti- kiyA hai / graMya atigahana hai isIse abhItaka hiMdI meM isakA yoMmeM jainAgamakA dArzanika aMza bhI kUTa-kUTakara bharA hai| koI anuvAda nahIM ho pAyA thaa| mukhtAra sAhabane isake hiMdI prakRta ayameM mukhtArajIne usa svayaMbhUstotrakA malasahita anuvAdako prastuta karake tayA vIrasevAmandirane use prakAanuvAda prakAzita kiyA hai| anuvAda atyata spaSTa va sarala zita karake eka bahuta bar3e abhAvakI pUrti kI hai| aMkakA honeke kAraNa sarvasAdhAraNa janatAko samajhane meM saralatA prAkkathana nyAyAcArya paMDita mahendrakumArajIne likhA hai / ho gaI hai| kisI bhI stotrake arthako samajhakara pATha karaneme unhoMne mukhtAra sA. ke anuvAdako sundaratama, prAmANika aura hI usakA yathArtha phala milatA hai / graMyameM stotra aura stotra- sarala batAyA hai| vAstavameM darzana-zAstrako gutthiyoMse botakAra samantabhadra svAmIke paricaya, itihAsa, Adike sabameM prota prayakA hiMdI anuvAda karanA sarala kArya nahI hai / mukhtAra UhApohAtmaka vistRta prastAvanA 106 pRSThoMmeM hai| isa sA ne apane anuvAdameM pratyeka pathake rahasyako acchI taraha dRSTise prayakI upAdeyatA aura bhI bar3ha gaI hai| aMtameM svayabhU spaSTa karanekA prayatna kiyA hai / prayake AraMbhameM mukhtArastotragata stavana-chadasUcI aura zlokAnukramaNikA bhI dI sA kI chatIsa pRSThakI prastAvanA bhI hai jisame graMya tathA gaI hai / pustaka saMgraha karane eva par3hane yogya hai|" prathakArake viSayameM rocaka prakAza DAlA gayA hai| praya samAsa 5. bra gulAbacanda jaina, svAdhyAya mandira, sonagar3ha-- hai, pratyeka svAdhyAya premIko isakA svAdhyAya avazya karanA "ApakA triyogaviSayaka svayabhUstotra paDhakara atyA- cAhiye / " nanda huA / prastAvanA likhane meM Apane sarvayA yogya (zrama) 3. cainasukhadAsa, nyAyatIrtha, sampAdaka 'vIravANI', kiyA hai / yaha prastAvanA sacamuca sarvonama hai|" jayapura5. yuktyanuzAsana ___"--bhagavAn mahAvIrako stutisvarUpa yaha (yuktya1 pro. mahendrakumAra, nyAyAcArya, hiMdU vizvavidyAlaya nuzAsana)praya jainAgama ke dArzanika siddhAtoMkA gabhIra hRdayAkAzI karSaka eka vizleSaNAtmaka vivecana karane vAlA hai| ..... "yuktyanuzAsana-jaise jaTila aura sAragarbha mahAn hama isa stotrako stotroMkA samrAT kaha sakate hai| samUce saskRta prayakA sundaratama anuvAda samantabhadra svAmIke ananyaniSTha vAGamayameM yadi isakI sAnIkA dUsarA koI stotra ho sakatA bhakta, sAhitya-tapasvI pa. jugalakizorajI mukhtArane jisa hai to vaha imI kavikI dUsarI racanA svayabhU stotra hI ho akalpanIya saralatAse prastuta kiyA hai, vaha nyAya-vidyAke sakatA hai / aise mahimAmaya stotrakA hiMdI anuvAda karake abhyAsiyoMke liye Aloka degA / sAmAnya-vizeSa yuta- AdaraNIya mukhtAra mAhabane hidI pAThakokA bar3A upakAra siddhi-ayutasiddhi, kSaNabhagavAda, santAna Adi pAribhASika kiyA hai / abake prArabha 24 (12) pRSThoMkI prastAvanA darzanazabdokA prAmANikatAse bhAvArtha diyA hai| AcArya aura 24 pRSThokA samantabhadrakA saMkSipta paricaya dekara jugalakizorajI mukhtArako yaha ekAnta sAhitya-sAdhanA ise aura bhI upayogI banA diyA hai|" Ajake mola-tolavAle yugameM bhI mahagI nahI mAlUma hogI, 4. zrI ayodhyAprasAda goyalIya, sampAdaka, 'jJAnodaya', jaba vaha thor3A-sA bhI atarmukha hokara isa tapasvIkI niSThA- kAzIkA anuvAdakI paMkti-paMkti para darzana karegA / vIrasevA- "kahaneko isa ayameM svAmI samantabhadrAcAryane vIra mandirakI Thosa sAhitya-sevAeM Aja sImita sAdhana honese prabhukA stavana kiyA hai / lekina ve kisa dharmake pravartaka the? vijJApita nahI ho rahI hai para ve gha vatArAe hai,jo kabhI asta kalyANakArI mArga kyA hai, AtmahitaiSI kauna hai, vAstavika nahI hote aura deza aura kAlakI paridhiyAM jinhe dhUmila sukha kyA hai? Adi viSayoMpara bahuta gaharemeM DUbakara ciMtana nahIM kara sktii|" kiyA hai| mukhtAra sAhabane isa anupama graMthakA anuvAda bar3I 2. pa. kaizalAzacandra jaina, zAstrI, banArasa tanmayatAse prastuta kiyA hai aura sarvasAdhAraNake samajhane "yuktyanuzAsana svAmI samantabhadrakI mahanIya kRti hai| yogya banA diyA hai|" isameM grayakArane 64 padyoMke dvArA abAdhita vastutattvakA 5. pa. varSamAna pArzvanAtha zAstrI, sampAdaka, "jaina nirUpaNa karake vIra prabhuke tIrthako hI sarvodaya tIrtha siddha boSaka" zolApura Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 banekAnta [varSa 11 "svAmI samantabhadrake ukta mahatvapUrNa prayakA hiMdI saMkSipta mahatvakA nirUpaNa karate hue vIra-jinendrako Agama anubAda mukhtAra sAhabane bahuta hI sundara DhaMgase kiyA hai| tayA yuktise parIkSita zAsanakI vijayamAlA rUpa prastAvanAmeM samantabhadrake saMbaMdha meM evaM prakRta graMyake saMbaMdha upahArase usakI stotrarUpatA bhI yukta hai| vIra jinendrako khUba vistRta paricaya diyA gayA hai| ...pustaka paThanIya, kisI viziSTa mAtA-pitAkI prasUti rahate huye bhI svayaMbhU avazya saMgrahaNIya hai|" pada prayogakI upapattike liye jo usapadakI vyAkhyA kI hai, grantha nambara 4, 5para yugapat vicAra vaha atyanta manoraMjaka hai| jainasamAjake dvArA ApakI svayaM1. paM. amRtalAla jaina, darzanAcArya, kAzI AvirbhUta, sAhityasevopayukta asAdhAraNa vidvattAkA jo "ApakI donoM pustakeM-yuktyanuzAsana aura svayaMbhU paricaya milA hai, tadanusAra Apa bhI svayaMbhU isa upAdhistotra-pAkara baDI prasannatA huI / ApakA anuvAda utanA ke yogya haiN| mai ekamAtra apane saMskRta padyase ApakI vIrasevA hI prazaMsanIya hai jitanA mallinAthakA / mallinAthakI sajI- pravRttiko jAgarUka rahanekI kAmanA karatA huA sakSipta vanI TIkAse kAlidAsakI bhAratI jIvita ho gaI aura samAlocanAse uparata ho rahA hUM:ApakI TIkAse samantabhadrakI / bhagavAna se prArthanA hai ki svata evAdbhutavIro yugalakizoro vibhAti yugavIraH / Apa 100 varSa aura jIvita rheN| Apake bAda aise kAma tenAstu vIrasevA santatamevAdhunevAsI // kauna karegA? Apa to vRddha yuvaka hai / aba to yuvaka vRddha 5. zrI jamanAlAla jaina, sampAdaka, "jainajagata" vardhAhone lage haiN|" "donoM AcArya samantabhadrakI anupama kRtiyA hai / 2. DA. e. ena. upAdhyAya, ema. e., DI. liT, kolhApura- AcArya samantabhadra jaina dArzanika paramparAke vaha akhaDa "-These two books have come out jyotirmAna dIpaka hai, jo apanI ujjvalatA, prakharatA, aura in an excellent form, and your authori- mahAnatAke liye suprasiddha hai| zabdoMke mUlya aura mahatvako tative Hindi rendering has not only samajhake liye inakI kRtiyokA adhyayana Avazyaka hai / enriched the Hindi language but has also given a wider circulation to these gata do hajAra varSoMme aneka vidvAn AcAryone unakI jJAna sapA works of Samantabhadra which you garimAse prakAza prApta kiyA hai / zAna-ke isa athAha sAgarahave made subject of your life-long study meM gotA lagAnevAle aneka puruSArthI bhrama-bhavarase pAra ho and meditation. I have to learn more cuke hai / isa yugake AcAryavarake ananyabhakta pa jugalakizorafrom these books than to suggest anything to you when you have spent so jI mumtArane ina donoM racanAokA sampAdana kiyA hai| much time and energy on them." jina kRtiyokA sampAdana varSoMke gahana adhyayana aura mayanake 3. pro hIrAlAla jaina, ema. e., DI. liT, nAgapura- bAda huA ho unake viSayameM kyA kahA jAya? ....... "-mukhtArajIne ina atidurgama graMthoMko apanI TIkA- ye stutiyAM tarka aura siddhAtake AdhArapara racI gaI hai| dvArA bahuta hI subodha banA diyA hai / isake liye unakA hRdayase ina stutiyome vyaktigata guNa-doSoMko sthAna na dekara AcAryaabhinandana karatA huuN|" zrIne jainavarmakI nIti, siddhAta aura dArzanikatAke eka-eka 4. zrI bhUpanArAyaNa jhA, ga. saM kAlija, banArasa- aMgako spaSTa kara diyA hai| yuktyanuzAsaname hI, sabase pahale "zrImAn jugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra' ne svAmI AcAryazrone vIrake dharmako sarvodaya-tIrtha batAyA hai| sampAsamantabhadrake svayambhUstotra aura yuktyanuzAsanakA jo anu- daka mahodayane aitihAsika vivecanAme AcAryake samaya, unabAda likhA hai, vaha sArAyaMgabhita, tathA pratipada vizada rahane kI zailI, bhASA aura aMyagata viSayako bhalIbhAMti samajhAyA ke kAraNa ApakI praur3ha pratibhAkA Adarza hai / svayaMbhUstotrakI hai| chapAI-saphAI atyuttama hai|" prastAvanAmeM bhaktiyoga, jJAnayoga, karmayoga, ina tIno 6. zrI mA. ja. bhosIkara, ema. e , nyAyatIrtha, sampAdaka pravAhamAgause use bhagavatI tripathA gaMgA athavA triveNIkA 'sanmati'rUpaka, tathA usameM sarvazreSTha bhaktiyogakI mukhyatA satyatA- "azA yA mahAn kRtIce mahA-mUlyamAna yA choTayAzA pUrNa pratIta huI hai| yuktyanuzAsanako prastAvanAmeM usake lekhAMta mI kuThavara karaNAra? teM svAmI samantabhadra-mAratIce Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5] duniyAkI najaroMmeM : vIrasevAmandirake kucha prakAzana 223 ekaniSTha upAsaka maharSi jugalakizora mukhtAra yAMnIca "-sabhI aba AbopAta devaliyA, atyAnanda haa| karAveM / va te tyAMnI nukateca saMpAdita ni prakAzita kelelyA zrI samantabhA-bhAratIkA namUnA to bahuta sundara, bahumola, 'svayabhUstotra' va 'yuktyanuzAsana' yA sarvAMgasundara puSpadvayAsa manojarUpase Apane usakA saMkalana, anuvAda, sundara prastA106 va 48 pAnAMcI bRhat prastAvanA joDUna kele aahe| vanAdise prakAzita kiyA hai / isIliye Apa dhanyavAdake pAtra adhyAtmapremI rasikAnI tI donhI prakAzane 'vIrasevAmandira, hai hii| sAtha sAtha ApakA sAhityakA dIrgha abhyAsa aura sarasAvA' yeyUna mAgavUna jarUra abhyaasaaviit|" paricaya hotA hai / Apa sarIkhe vidvAnose aura aise hI bahu7. zrI ANNagauDA AdagauDA jaina pATIla, saikreTarI, mola grathasAhitya sabhramase prakAzita hone ke liye Apa zatAya "zrI zAtinAtha lAyabrerI", zeDabAla (belagAMva)-- hoveM aisI zrI jinedracaraNome prArthanA hai|" saMrakSakoM aura sahAyakoMse prApta sahAyatA anekAntake sarakSaka aura sahAyaka sajjanoMse jo sahAyatA abhI taka prApta huI hai usakI taphasIla isa prakAra hai:500) bA. nandalAlajI sarAvagI, kalakattA madhye 251) lA0 raghuvIra kizorajI, jainA vAcaka0, dehalI 1500) ke 101) bA0 RSabhacandajI jaina, kalakattA, madhye 251) bA0 sohanalAlajI kalakattA 251) ke 251) lA0 gulajArIdAsa RSabhadAsa, kalakattA 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA. dInAnAthajI sarAvagI, 101) bA0 jItamalajI, kalakattA 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI, 101) bA. cirajIlAlajI sarAvagI, 250) seTha baladevadAsajI, 101) bA0 lAla candajI sagavaNe, 251) seTha gajarAjajI gaMgalAla, 101) bA. kAzInAthajI, 250) seTha zAntiprasAdajI jaina, 101) lA0 mahAbIra prasAdajI ThekedAra, dehalI 251) bA. vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) kalakattA sthita phatahapUra jaina samAja 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI 101) zrImatI zrI mAlAdevI dharmapatnI DA. zrIcanda 251) lA0 kapUracanda khUpacandajI, kAnapura jaina, 'sagala, eTA' 251) bA. jinendra kizorajI jauharI, dehalI 101) gupta mahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) bA. manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI, kalakattA 251) seTha chadAmIlAlajI, phIrojAbAda 101) bA. lAlacandajI seThI, ujjaina yoga 5224) .. jana, Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocana 1.najAgaraNake agradUta-lekhaka, bAbU ayodhyA- vicAra nahIM kiyA gayA hai, jisake karanekI AvazyakatA thii| prasAdajI goyalIya / prakAzaka, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha isa granthakI isa prastAvanAke lekhaka paM0 darabArIlAlajI kaashii| pRSTha saMkhyA, 636 / mUlya sajilda prati kA 5)rupyaa| nyAyAcAryane zvetAmbaroMkI isa mAnyatAkA nirasana kiyA hai prastuta pustakameM 37 vidvAno, tyAgiyo aura zrImAnoM aura batalAyA hai ki isa stavanake kartA siddhasena divAkara Adike jIvana paricaya diye gaye hai, jinhe tyAga aura sAdhanA- nahI hai kintu yaha kumudacandracAryakI kRti hai| prasiddha ke pAvana-pradIpa, tatvajJAnake Alokastambha, navacetanAke aitihAsika vidvAn pa0 jugalakizorajI mukhtArane isase bhI prakAzavAha, zraddhA aura samRddhike jyotirala ina cAra vibhAgo pUrva pugatanajanavAkya-sUcIkI prastAvanAmeM aneka pramANoke meM bATA gayA hai| kitane hI paricaya to patra patrikAose AdhArame isa stavanakA kartA kumudacandrako hI batalAyA hai saMkalita kiye gaye hai aura kucha paricaya iname goyalIyajI siddhasena divAkarako nhii| Adike dvArA navInabhI likhe gaye hai para una sabakA saMkalana isa stavaname mUlastotra kartAne kahI para bhI maMtra-tatra goyalIyajIne hI karake use vartamAna rUpa diyA hai| goyalIya- AdikA vidhAna nahI kiyA hai, kyoMki prastuta stavana niSkAma jo svayaM siddhahasta lekhaka hai unake dilameM umaMga hai aura hRdaya bhaktiko utkaTa bhAvanAkA pratIka hai, usakA pratyeka pada utsAhase bharA huA hai, unakI lekhanIme teja hai aura vaha bhaktibhAvakI apUrvatAko liye hue hai, usame bhaktikI anekoMko uttejita bhI karate rahane hai / paricayome yadyapi mahattAkA udbhAvana karate hue likhA hai ki bhAvazUnya kriyAyeM kitane hI paricaya atirajita aura kitanaM hI atizayokti- phalavatI nahI hotI / parantu lekhaka (anuvAdaka) mahAzayane yoko liye hue hai para isame sadeha nahIM ki goyalIyajIne isa saMskaraNameM mUlastavanake sAtha unake aneka RddhimaMtra ukta pustakakA saMkalana Adi kara eka Avazyaka kamIko dUra yatra sAdhanavidhi aura usake phala prApta karanevAloMkI karanekA prayatna kiyA hai / isakeliye goyalIya jI dhanyavAdake sakSipta kathAe bhI sAthameM joDa dI, isase jahAM bhaktajana isa 'pAtra hai| pustakakI chapAI sundara aura geTaapa cittAkarSaka hai| stavanake dvArA jinendraguNoko yathAvat avadhAraNa kara karma 2. kalyANamandirastotra-(Rddhi maMtrayatra aura sAdhana- baMdhanako DhIlA karanekA prayatna karatA vahA use maMtrayaMtra taMtravidhi sahita) mUlakartA, AcArya kumudacandra / lekhaka ke jhameleme DAlakara sAMsArika bandhanoMkI ora lagAnekA (anuvAdaka) pa0 kamalakumAra zAstrI khuraI / prakAzaka, prayatna kiyA gayA hai aura yaha nahIM batalAyA ki ye Rddhimatra zrI kunthasAgara svAdhyAya sadana khuraI ji. sAgara / pRSTha saMkhyA, yaMtrAdi ukta stavana parase kaise phalita hote hai| aura isaliye 180 / mUlya, ajilda prati kA 2) rupyaa| ve mUlastotrake sAtha asambandha jAna par3ate tathA bhrAmaka pratIta prastuta stavanakA nAma kalyANa-mandira hai jo usake hote hai binA kisI yukti pramANake aisA karake logoko Adyapadyake prArambhameM hI prayukta hue 'kalyANamandiram' padake gumarAha karanA ucita nahIM kahA jA sktaa| yoM hI isa prakArakAraNa bhaktAmara Adi stotroMkI taraha lokameM vizruta huA kI cIjokA idhara udharase saMkalita karake rakha denA mUla hai| isameM jainiyoMke teisaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAthakA stavanakI mahattAko kama karanA hai| stavana aMkita hai / jisameM unake sAghujIvanake samaya unake isake sivAya lekhakane isa stavanake kartA kumudacandrapUrvaja laghubandhu kamaThake dvArA ghaTane vAlI usa sopasarga ghaTanA- ke sAtha ujjanIme siddhasena divAkarake sAtha ghaTane vAlI kA sajIva citraNa kiyA gayA hai jo zvetAmbara paramparAdvArA usa mahAkAlezvarakI ghaTanAkA sambandha jor3a diyA hai jisakA amAnya hai| phira bhI isa stavanakA samAdara digambara aura prastuta stavanakattaki itihAsake sAtha koI sambandha nahI zvetAmbara ubhaya sampradAyoMmeM pAyA jAtA hai| isa stavanake isa prakAra kI asAvadhAnI bhaviSya meM bar3I dukhadAyaka ho jAtI kartA AcArya kumudacandra hai, para kumudacandra kaba hue hai aura hai| presAdikI asAvadhAnIse chapanemeM kucha truTiyAM raha gaI hai| unakI guruparamparA kyA hai, isa sambandhameM prastAvanAmeM koI, phira bhI chapAI saphAIkI dRSTise yaha saMskaraNa burA nahI hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4-5 ] sAhitya paricaya aura samAlocana 225 3. syAvAda sidi:-mUlakartA, AcArya vAdIbhasiMha- pustakakA viSaya usake nAmase spaSTa hai| isameM jainiyoMsUri / sampAdaka, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI kotthiyaa| ke cauvIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake jIvanakA digdarzana prakAzaka, paM. nAthUrAmajI premI, matrI mANikacanda di. jaina karAyA gayA hai| lekhakane zvetAmbarIya AcArAMga sUtrake granthamAlA hIrAbAga, bambaI 4 / pRSTha saMkhyA 140 / mUlya mUla bhAvoko Adhunika dRSTikoNake sAtha sarala bhASAmeM DeDha rupyaa| rakhanekA prayala kiyA hai aura usakA sampAdana bhAI jamanAprastuta granthakA viSaya dArzanika hai, usameM vividha darzanoM- lAlajIne kiyA hai / pustaka upayogI hai, isake lie lekhaka ke mantavyoMkI alocanA karate huye svamatakA sasthApana kiyA aura sampAdaka dhanyavAdAha hai| gayA hai| prAyaH sArA hI grantha saMskRtake anuSTup chaMdameM racA 6. prAcIna bhAratIya saMskRtimeM nArIkA sthAna-lekhaka gayA hai, racanA gambhIra aura prasAdagaNa yukta hai / granthakA raghuvIrazaraNa divAkara / prakAzaka,mAnava-sAhitya-sadana, antima bhAga kisI kAraNavaza khaDita ho gayA hai,usakI yaha murAdAbAda / pRSTha saMkhyA 40 / mUlya bAraha aanaa| apUrNatA hamArI asAvadhAnIkI ora saMketa kara rahI hai jisakA prastuta pustakameM bhAratIya saMskRtimeM nArIke sAtha kiye hameM kheda hai| isI tarahakI upekSA aura asavAdhAnIse jAne vAle anyAya, atyAcArokA sapramANa udaghATana kiyA hamArA kitanAhI bahumUlya sAhitya Aja anupalabdha ho rahA gayA hai| pustakako likhakara divAkarajIne janatAkI hai, AzA hai samAja bhaviSyame isa asAvadhAnIko panapane Akhe khola dI hai / pustaka sarala aura rocaka DhaMgase likhI nahI degI / granthako prastAvanA mahatvapUrNa hai aura umameM grantha- gaI hai isake lie ve dhanyavAdake pAtra hai| kartA vAdIbhasiMha sUri tathA unake samaya sambandhAdike viSaya 7. dharma aura samAja-lekhaka paM mukhalAlajI saghavI / meM paryApta vicAra kiyA gayA hai, sAtha hI, granthakA hindImeM sampAdaka, dalamukha maalvnniyaa| prakAzaka, paM0 nAthUrAma premI saMkSipta sAra aura viSayasUcIbhI lagA dI gaI hai jisase prastuta sva0 hemacanda modI pustakamAlA, hIrAbAga, giragAva, bambaI / saskaraNakI upayogitA adhika bar3ha gaI hai| isake lie pRSTha maNyA, 208 / mUlya DeDha rupyaa| sampAdaka pa darabArIlAla jI aura granthamAlAke suyogya prastuta pustaka pa sugvalAlajI saMghavIke vicArAtmaka mantrI zraddheyapa. nAthUrAma jI premI bambaI dhanyavAdake pAtra hai| nibandhokA magraha hai| isameM 24 nibandha akita hai jinameM dharma grantha paThanIya hai aura saMgrahaNIya hai| ___aura samAjakI vastusthitikA acchA citraNa kiyA gayA 4 bhAratIya rASTrIyatA kiSara-lekhaka, raghuvIra zaraNa hai| paDitajI gahare vicAraka hai aura unakI lekhanI bhI divAkara / prakAzaka mAnava-sAhitya-sadana murAdAbAda, / pRSTha vicArako nUtana sAmagrI prastuta karatI hai| premIjIne sva0 samyA 78 / mUlya eka rupayA / hemacanda modI granthamAlAme imakA prakAzana kara jagatakA ___ isa pustakame lekhakane bhAratIya sAhityake adhyayana bhArI upakAra kiyA hai, isakelie ve dhanyavAdake pAtra hai| aura mananasvarUpa nArItvake zopaNa aura padadalanakI karuNa pustaka paThanIya aura saMgrahanIya hai| kahAnIke sAtha nArI pUjAke rahasyako prakaTa kiyA hai, aura 8 tatvArthasUtra-mUla lekhaka, zrI 108 gRddhapicchAcArya, nArI-jIvanake khilApha diye jAne vAle phatave, yahA taka sampAdaka, pa0 kailAzacandajI zAstrI / prakAzaka, bhAratIya ki patike mRta zarIrake sAtha nArIko jIvita jalAne jaisI digambara jaina saMgha mathurA / pRSTha sakhyA 256 / mUlya do rupaye matI-prathAke rahasyakA bhI udbhAvana kiyA hai / divAkarajIne ATha Ane / / pustakameM apane svatantra vicAroMkA nirbhayatAme pradarzana tatvArthamUtra jaina mamAjakA eka bahumUlya sUtra grantha hai, kiyA hai / ima spaSTavAditAke lie ve dhanyavAdake pAtra hai| usake kartA umAsvAti batalAye jAte hai| isa sUtra granthakA AzA hai bhAratIya vidvAna ise paDhakara nArI jIvanako UMcA zvetAmbara digambara donoM hI samAjomeM samAdara hai| zvetAmbara uThAnekA prayatna kreNge| samAjakI apekSA digambara samAjameM isakA paThana-pAThana 5. mahAvIrakA jIvana darzana-lekhaka, RSabhadAma adhika tAdAdameM hotA rahA hai usa para mahatvapUrNa prAcInasa gaMkA / sampAdaka, jamanAlAla jaina / prakAzaka bhArata mahA- prAcIna TIkAyeM bhI prAcIna AcAryoM dvArA samaya-samayapara maMDala vardhA / pRSTha 42, mUlya 6 aane| likhI gaI hai| zvetAmbara parampaga mAnya sUtra nanvArthAdhigama Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 snkaal varSa 11 sUtrapAThake nAmase ullekhita kiyA jAtA hai| usapara evaM vizeSArthoke dvArA viSayakA rocaka DhaMgase sarvArthasiddhibhASyavAdako banA aura bhASyakI TIkAyeM bhI likhI gaI hai| ke AdhArapara spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, jisase jijJAsu zvetAMbarasUtrapAThameM aneka pATha-bheda dekhe jAte hai jabaki diga- pAThaka ukta sUtragranthake rasakA bhalI bhAMti AsvAdana kara mbara samAjameM ekahI sUtra pATha pramANa mAnA jAtA hai, usI sakate hai| para sarvArthasiddhi Adi aneka TIkAyeM likhI gaI hai| isa granthakI prastAvanAmeM zAstrIjIne paM. phUlacandra __ jI siddhAntazAstrIkI tatvArthasUtrake kartA gardapicchAcArya prastuta granthakI yaha navIna TIkA prakAzita huI hai| hai umAsvAti nahI, isa kalpanAko mAna dete hue use puSTa paMDita kailAzacandajI siddhAntazAstrIne ise vidyArthiyoM karanekA prayatna kiyA hai| paMDitajIkA yaha prayatna abhi aura svAdhyAyapremiyoke lie khAsakara taiyAra kiyA hai| nandanIya hai, pustakakI chapAI saphAI sundara hai| TIkA samayopayogI aura saMkSipta hai aura usameM zaMkA samAdhAna paramAnanda jaina www santazrI varNI gaNezaprasAdajIkA tIsarA patra zrIyuta mahAzaya paNDita jugalakizorajI yogya icchaakaar| Apake svAsthyakA samAcAra par3hakara prasannatA hai huii| merA to yaha vizvAsa hai jinake nirmala pariNAma hote hai unakA saMsAra bandhana chUTa jAtA hai yaha to koI bAta nahI AtmA ananta zaktizAlI hai-apanI bhUlase itastataH bhramaNa kara rahA hai yaha sarva moharAjakA vilAsa hai jisa dina usa para vijaya prApta kara liyA ApahI meM paramAtmA hai-lokakI kathA chor3o, jo Apa dvArA mArmika siddhAnna pratipAdana kiyA jAtA hai ve itane parAjita mohase ho gae hai jo usa tarapha dekhate hI nahIM-yadi usa tarapha 1 bAra hI dRSTi de deveM taba 1 dinameM Apake sAhityakA uddhAra ho sakatA hai parantu bAta to kucha viparIta ho rahI hai-aba samayane palaTA khAyA hai Apa apane jIvanameM apanI icchAkI pUrti dekhakara nirAkula paralokakI yAtrA kareMge-yadi bAbU choTelAla jI sAhaba saba taraphase dRSTi saMkoca kara isa ora hI lagAdeM taba anAyAsa yaha kArya ho jAve parantu kahe kauna-yaha deza daridra hai ataH mai isa viSayako yahAM vyavahArameM nahI lAtA-jina bar3e AdamiyoMse AzA hai ve mujhe sudhAraka kahakara TAla dete hai ata mai akiMcitkara koTimeM AgayA haiN| A0 sudi 2 saM0 2009 A0 zu0 ci0 gaNeza varNI duHkhada viyoga !! yaha likhate hue duHkha hotA hai ki bIrazAsana jayantIke dina jina pUjya AcArya zrI sUryasAgarajIkA 'Arogya kAmanA' divasa sAre bhAratameM manAyA gayA thA unakA DAlamiyAM nagarameM zrAvaNa vadI aSTamIkI rAtri ko 12 bajakara 20 minaTa para samAdhipUrvaka svargavAsa ho gayA hai| AcArya sUryasAgarajI jaina samAjake hI nahIM | kiMtu bhAratake adhyAtma yogI the| bar3e prabhAvazAlI the aura adhyAtma zAstrake premI the| sAtha hI vastusthitike spaSTa vaktA the| Apa anta taka saceSTa rahe aura paMca namaskAra maMtra kA uccAraNa karate hue divaMgata hue| Apake isa duHkhada viyogase vIra-sevA-maMdira parivAra duHkhita citta huA hArdika bhAvanA karatA hai ki Apako paralokameM sukha-zAnti kI prApti ho| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granyokI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi granthomaM uddhRta dumane prAkRta padyokI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyokI suucii| mayojaka aura mampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajIkI gaveSaNApUrNa mahattvako 170 pRSThakI prastAvanAme alaMkRta, DA0 kAlIdAma nAga ema e, DI liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema e, DI liTa kI bhamikA (Introduction) me vibhUSita hai, zodha-vojake vidvAnoMke liye atIva upayogI, baDA sAija, majilda (prastAvanAdikA alagame malya 5 ka ) (2) AptaparIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI mvopajJamaTIka apUrvakRti, Apnoko parIkSA-dvArA Izvara-viSayake mundara magma aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlake hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukna, majilda (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mRndara pothI, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajIka saskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pargizaSTome alakRta, majinda ... (6) svayambhUmtotra-mamannabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizogjIke viziSTa hindI anuvAda, chanda paricaya, mamantabhadra-ricaya ora bhaktiyoga. jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahattvakI gavepaNApUrNa prastAvanAme muzobhita / (5) stutividyA-mvAmI mamantabhadrakI anogvI kRni, pApoke jInanekI kalA, maTIka, mAnavAda aura zrIjugalakizora muntArakI mahattvakI prastAvanAma alakRta, mundara jild-mhit| zA) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-cAdhyAyIkAra kavi gajamallakI mundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-mahita aura mumtAra zrIjagalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAma bhUSita / (7) yuktyanuzAsana--tanvajJAnage paripUrNa mamantabhadrakI amAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thA / mannAra zrIka viziSTa hindI anuvAda aura pramnAvanAdima alakRta, mjild| .. 11) (8) zrIpurapArzvanAthastotra--AcArya vidyAnandargacata, mahattvakI stuti, hindI anuvAdAdi mhit| .. ) (9) zAsanacatustrizikA--(nIrtha-paricaya)--muni madanakInikI 13vI zatAbdIkI mundara racanA, hindI ___ anuvaadaadi-mhin| (10) satsAgha-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAdaka 21 mahAn AcAryoMke 137 pRNya smaraNo kA mahanyapUrNa magraha mumnAgthIka hindI anuvaadaadi-hit| (51) vivAha-samaddezya-magnAgdhIkA likhA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAtvika vivecana .. (12) anekAnta-rama-laharI-anakAnta jaise gUDha gabhIra viSayakA atIva saglanAme mamajhane-samajhAne kI kujI, munnAra shriijuglkishor-likhit| (13) anityabhAvanA---zrIpadmanandI AcAryakI mahattvakI racanA, mukhtAradhIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita / (18) tattvArthasUtra (prabhAcandrIya)--mumtAgthIka hindI anuvAda nathA vyAkhyAma yukta noTa--ye maba grantha ekamAtha lenevAlo ko 37 // ) kI jagaha 30) mai mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' marasAvA, ji. sahAranapura / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " jA jana Regd. No. D. 211 Hamaanadaa E EEEEEEEEEEEEEET __ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka anekAnta patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAneke liye kalakattA2 meM gata indradhvaja-vidhAnake avasara para (aktUbarameM) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA 4 5 Ayojana huA hai| usake anusAra 251) yA adhikako sahAyatA pradAna karane vAle sajjana " 'saMrakSaka' aura 101) yA isase Uparako sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka hote haiM / aba R taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane hai--unake zubha nAma nimna prakAra hai :-- 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI kalakattA 251) lA0 raghuvIrasihajI, jainAvAcakampanI,dehalI 20 18 251) bA0 choTelAlajI jaina " 101) lA0 paramAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI,, M. 251) bA0 sohanalAla jI jaina 101) bA. lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsa jI " 101) bA. ghanazyAmadAma banArasIdAsajI kalakattA " 251) bA0 RSabhacandrajI (V.R.C.)jaina" 101) vA. lAlacandrajI jaina sarAvagI " 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA. motIlAla makkhanalAlajI kalakattA 251) bA0 ratanalAlajI jhAjharI 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI 251) seTha baldevadAsajI jaina 101) bA. kAMgInAtha jI, kalakattA 251) seTha gajagajajI gagavAla 101) vA. gopIcanda rUpacandajI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) bA0 dhanajayakumArajI 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) bA0 jItamalajI jaina 251) seTa mAMgIlAlajI 101) bA. cirajIlAla jI marAvagI " 251) seTha zAntiprasAda jI, jaina 101) bA0 ratanalAla caoNdamalajI jaina, raoNcI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) lA0 kapUracandra dhUpacandrajI, jaina kAnapura 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpUriyA, dehalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA se 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) guptasahAyaka sadara bAjAra eTA 251) bA0 manoharalAla nanhemala jI, dehalI 101) zrI thImAlA devI dharmapatnI DA0 zrIcandra 251) lA0 trilokacandra jI sahAranapura jI jaina 'sagala' eTA 251) seTha chadAmIlAla jI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 makkhanalAlajI ThekedAra, dehlii| 251) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' sarasAvA, ji0 mahAranapura paramAnanda jaina zAstrI c/o dhUmImala dharamadAsa, cAvar3I bAjAra, dehlii| mudraka neganala priTiga varksa, 10 dariyAgaja, dehalI Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakA sarvodaya tIthA sarvA'ntavattadguraNa-mukhya-kalpaM sarvA'nta-zUnyaca miyo'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // zrIvAra jinAlaya M lAkasbabhAba/badaya/sAmAnya kAoNnatyajAvA mAkSa | pApa paraloka/ vibhAkhA pAyA vigoss| natra asan samyA mithyA mi/AtmA hayApramANa bhagamanaparamAtmA pukti mantrI pramoda Usereebfs/E N E TEE tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAhAda-puNyodadha vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klii| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsanta kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNomi sphuttm|| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 zrI pArzvanAtha-stuti aura mahapi-stuti 6. pUjya varNIjIkA eka AdhyAtmika patra 240 ---sampAdaka 27, 7. anekAntakI mahAyatAkA sadupayoga 2 mamantabhadra-vacanAmRta ---yugavIra 229 8. kavivara badhajana aura unakI racanAe~ 3 vizva-guddhi parva paryapaNa --paramAnanda jena 283 -vI vI. kochala vakIla 233 jodhapura itihAsakA eka Avarita pRSTha bhAgnake ahimaka mahamanA mantathI pUjya agaracanda nAhaTA 288 gaNezaprasAdajI varNIkI varSagATha 234 10 zrI kundakundAcArya --paramAnanda jaina 5 AnmavidyAko aTa dhAga 11 mva0 thI dInAnAtha jI magavagI. kalakanA -~-vAba jayabhagavAna eDavokeTa -35 / --mampAdaka 255 anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura vnaanaa| (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko vanAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avamaroMpara anekAntako acchI mahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA / (4) apanI orase dUsaroko anekAnta bheTa-mvarUpa athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA saMsthAoM, lAyaberiyoM, sabhA-mosAiTiyA aura jaina-ajaina vidvAnoko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyame deneke liye 25),50)AdikI mahAyatA bhejnaa| 25) kI sahAyatAmeM 10ko anekAnta arthamUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArame denA tathA dilaanaa| (7) lokahitakI sAdhanAma sahAyaka acche mundara legva likhakara bhejanA tathA citrAdisAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / mahAyanAdi bhaMjana tathA patravyavahArakA patA-- noTa--dasa grAhaka banAnevAle mahAyakoko 'anekAnta' eka varSa taka bheTasvarUpa mainejara 'anekAnta' | vIrasevAmaMdira, sarasAvA ji. sahAranapura / bhejA jAyagA / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham vizva tattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) isa kiraNakA mUlya // ) nItikroiSavasIyokavyavahAravartaka-samyak / / paramAgamasyabIja bhuvanekagururjayatyanAntara varSa 11 kiraNa 6 / sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira sarasAvA ji. sahAranapura bhAdrapada zukla, vIra-saMvat 2478, vikrama saMvat 2006 agasta 1652 zrIpArzvanAtha stuti aura maharSi stuti prastuta 'pArzvanAthastuti' aura 'maharSistuti' ye donoM hI hAlame dehalI paMcAyatI mandirake zAstrabhaMDAra (guTakA naM.6) se upalabdha huI hai| pahalI stuti 'veNu' varNIko racanA hai jaisAki usake padya naM. 9 se jAnA jAtA hai; parantu ye varNI mahAzaya kisake ziSya the aura kaba hue hai isakA koI patA stotrase nahIM calatA / inakI dUsarI koI kRti bhI abhI taka sAmane nahI AI ataH isa viSayameM khojakI jarUrata hai| yahAMpara sirpha itanA hI prakaTa kiyA jAtA hai ki jisa guTakemeM yaha stuti pAI jAtI hai usakI viSaya-sUcI pustaka-saMcikA-dRSTika' "saMvat 1765 azvinavadi 9 zani" kI likhI huI hai| isase yaha stuti ukta saMvat yA usase pahalekI racanA jAna par3atI hai, itanA to sunizcita hai| vizeSa hAla bAdake anusaMdhAnaparase mAlUma ho skegaa| dUsarI 'maharSistuti' me kartAkA nAmAdika diyA huA nahIM hai / saMbhava hai ki kisI graMthakA yaha eka aMza ho aura usI parase uddhRta ho| jina jina vidvAnoMko isake viSayakA vizeSa hAla mAlUma ho unheM usako prakaTa karanA caahie| yaha bhI stuti ukta savat-jitanI purAnI to jarUra hI hai| donoM hI stutiyAM acchI sundara haiM, aura isIse unheM anekAnta-pAThakoke avalokanArtha yahA prakaTa kiyA jAtA hai| -sampAdaka zrIpArzvanAtha-stutiH bhavika-kAmika-bAna-sukhamaH paba-nasAvali-nijita-binumaH / suyazasA-paripUrNa-vizAntaraH sUjatu mAM mama pArvajinezvaraH // 1 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta - - - praNaya-sama-surAsura-rAjitaH mahikadApi paraMpaca parAjitaH / avagatAdhika-sokaparaMpara sujatu mAM mama pAzrvajinezvaraH // 2 // durita-bAva-banApana-tulyatAM ayati yo yatiyogya-samastatAm / kamaTha-tApasa-mAna-samukhara sujatu mAM mama pArvajinezvaraH // 3 // bata-ramAdhitavAnapahApayaH sakala-rAjyaramA-paramAtrayaH / kamala-komala-pAdatalo baraH sujatu mAM mama pArvajinezvaraH // 4 // hRdayamAva-tA'marasundarI-kRta-guNastuti-rAgatarau karI // suSaTa-saptaphaNAvali-sundaraH sujatu mAM mama pAzrvajinezvaraH // 5 // zuci-bacorasa-supratiboSitA'khila-sabhAjanatotsavaH pitA / paraNarAjya-niSevya-kRpAkaraH sujatu mAM mama pArzvajinezvaraH // 6 // pracita-saguNarala-ramAzritaH sakala-sAdhujanAlibhirAdritaH / mita-samastanayo vijitasmaraH sRjatu mAM mama paarshvjineshvrH||7|| vilasabaMzukalAtizayovadhiH sukha-samAvi-sumAna-dayAniSiH / vivalitAkhila kuSTadarobaraH sujatu mAM mama paashrvjineshvrH||8|| zrIpAzrvanAthasya jinasyeyaM stutiH kRtA mayA sevk-venn-vnninaa| paThanti ye kepi bhajanti te sukhaMbhavatyamISAmapi zAsvataM padam // 9 // iha jagati mahimnA sevadhiH pArzvanAthaH saphala-sukha [sa] mRvidheNivIrutsupAyaH / stuti iti jayamAlA nAma nutpAstu bhaktyA racayatu jayamAlAM sevitaH sAdhu-bhaktyA // 10 // iti zrIpAzrvanAthastutiH samAptA / zrImahaSi-stutiH mahAyogin namastubhyaM mahAmAza namo'stu te / namo mahAtmane tumyaM namo'stu te mahIye // 1 // namo viSirSe tubhyaM namo deshaa'vdhi-vive|prmaa'vssye tubhyaM namaH sarvA'vadhi-tviSe // 2 // koSTha-puDhe namastubhyaM namaste bIjabuddhaye / padAnusAri saMbhinnazrotra tubhyaM namonamaH // 3 // namostvadhUmate tubhyaM namaste vipulAtmane / namaH pratyekabuddhAya svayaMbuddhAya vai namaH // 4 // abhinavApUvitvAtrAptapUjAya te nmH| namaste pUrvavidyAnAM vizvAsAM pArazivane // 5 // dIptopa-tapase nityaM namastapta-mahAtapaH / namo ghoraguNAhmacAriNe ghora tejase // 6 // namaste vikiya nAmaSTapA-siddhimIyuve / AmarSa-beli-vAgviSaT-jala-saMbauSadhe namaH // 7 // mamo'mRta-madhu-sIra-sapi-saMbAvine stute / namomano-vaca:-kAya-balinA te balIyase // 8 // bala-bA-phala-bhaNI-santu-puSyAmbarAMzca yAn / cAraNADi-zuSe tubhyaM namo'kSINasamRddhaye // 9 // tvameva paramo bandustvameva paramo guruH / tvameva sevyamAnAnAM bhavanti jJAnasampadaH // 10 // svayaMva bhagavavizvavihitA dharmasaMhitA / ataeva namastubhyamamI kurvanti yoginaH // 11 // svatta eva varaM yo mnymaanaasttossym| tabapAhi yacchAyAnvayAtikyAbupAsmahe // 12 // bAmaguptestastutohAnirmanIguptestava smRtii| kAyagupta-praNAmena kAmamastu savAjapine // 13 // pati maharSi-stuti-vidhAnaM samAptamiti mNglN| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta svAmI samantabhadrane, apane samIcIna-dharmazAstrameM, (pUrvanirdiSTa hiMsAdi-virati-lakSaNa) cAritra 'sakala' samyakcAritrakA varNana karate hue, jisa vacanAmRtakI varSA (paripUrNa) aura 'vikala' (apUrNa) rUpa hotA haikI hai usakA kucha rasAsvAdana yahAM anekAntake pAThakoMko mahAvrata-aNuvratake bhedase usake do bheda hai / sarvasaMgasekarAyA jAtA hai: bAhya tathA Abhyantara donoM prakArake parigrahase-virakta hiMsA-'nRta-cauryebhyo maithunasevA-paripahAbhyAM c| pApa-praNAlikAbhyo viratiH saMjJasya cAritram // 49 // gRhatyAgI muniyoMkA jo cAritra hai vaha sakalacAritra 'hiMsA, jhUTha, corI, maithunasevA aura parigraha rUpa jo (sarva saMyama) hai, aura parigrahasahita gRhasthoMkA jo cAritra pApa-praNAlikAeM hai-pApAsravake dvAra haiM, jinameM hokara ha vaha vikalacAritra (dazasayama) hai|" hI jJAnavaraNAdi pApa-prakRtiyAM AtmAmeM praveza pAtI haiM aura vyAlyA-yahAM cAritrake do bheda karake unake isaliye pAparUpa hai-unase jo virakta honA hai-tadrUpa pravRtti svAmiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai / mahAvratarUpa sakalacAritrana karanA hai-vaha samyagjJAnIkA cAritra arthAt samyak ke svAmI (adhikArI) una anagAroM (gRhatyAgiyoM) ko cAritra hai|' batalAyA hai jo saMpUrNaparigrahase virakta hai, aura aNuvratarUpa vyAkhyA-yahAM 'saMjJasya' padake dvArA samyak cAritra vikalacAritrake svAmI una sAgAroM (gRhasthoM) ko prakaTa ke svAmIkA nirdeza kiyA gayA hai aura use samyagjJAnI kiyA hai jo parigrahasahita haiM aura isaliye donoMke 'sarvasaMgabatalAyA gayA hai| isase spaSTa hai ki jo samyagjJAnI nahIM virata' aura 'saMsaMga' ina do alaga alaga vizeSaNoMse spaSTa usake samyak-cAritra hotA hI nahIM-mAtra cAritra-viSayaka hai ki jo anagAra sarvasaMgase virakta nahIM hai-jinake mithyAkucha kriyAoMke kara lenese hI samyak cAritra nahIM banatA, svAdika koI prakArakA parigraha lagA huA hai- gRhausake liye pahale samyagjJAnakA honA ati Avazyaka hai| tyAgI honepara bhI sakalacAritrake pAtra yA svAmI nahIM hiMsAke liye isI graMthameM Age, 'prANAtipAta' yathArthameM mahAvratI athavA sakalasaMyamI nahIM kahe jA sakate; (prANavyaparopaNa,prANaghAta), 'vadha' tathA 'hati' kA; anRta- jaise ki dravyaliMgI muni, Adhunika parigrahadhArI bhaTTAraka ke liye 'vitatha', alIka' tathA mRSAkA evaM phalitArtha- tathA 11 vI pratimAmeM sthita kSullaka-ailaka / aura jo sAgAra ke rUpameM asatyakA; cauryake liye 'steya' kA; maithunasevA- kisI samaya sakalasaMgase virakta hai unheM usa samaya gRhameM ke liye 'kAma' tathA 'smara' kA evaM phalitArtha rUpameM 'abrahma' sthita hone mAtrase sarvathA vikalacAritrI (aNuvratI) nahIM kA; aura parigrahake liye 'saMga', 'mUrchA' (mamatvapariNAma) kaha sakate ve apanI usa asaMgadazAmeM mahAvratakI ora tathA 'icchA' kA bhI prayoga kiyA gayA hai| aura isaliye bar3ha jAte hai| yahI vajaha hai ki graMthakAra mahodayane sAmAyikameM apane apane vargake ina zabdoMko ekArthaka, paryAyanAma sthita aise gRhasthoMko 'yati bhAvako prApta huA muni' athavA eka dUsarekA nAmAntara samajhanA caahie| likhA hai (kArikA 102) aura mohI munise nirmohI sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMga-viratAnAm / gRhasthako zreSTha batalAyA hai (kA. 33) / aura isase yaha natIjA anagArANA, vikalaM sAgArANAM sasaMgAnAm // 50 // nikalatA hai ki cAritrake 'sakala' yA 'vikala' honemeM pradhAna +dekho, hisAvargake lie kArikA 52,53,54,72,75 kAraNa ubhaya prakArake parigrahase virakti tathA avirakti se 78,84; anRtavargake lie kArikA 52,55,56, hai-mAtra gRhakA tyAgI yA atyAgI honA nahIM hai / ataH cauyaMvargake lie kArikA 52,57 madhunasevAvargake lie 'sarvasaMgavirata' aura 'sasaMga' ye donoM vizeSaNa apanA khAsa kArikA 52,60,143; aura parigrahavargake lie kArikA mahatva rakhate haiM aura kisI taraha bhI upekSaNIya nahIM kahe 50,61 / jA skte| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta [varSa 11 -- gRhigAM vA tiSThatyaNu-guNa-zikSA-pratAtmakaM caraNam / jAtA hai ki yahAM kAraNameM kAryakA upacAra karake pApake paMca-tri-caturbhevaM trayaM yayAsaMlyamApanam // 51 // kAraNoMko 'pApa' kahA gayA hai / vAstavameM pApa mohanIyAdi 'gRhasyokA (vikala) cAritra aNuvrata-guNavrata-zikSA- karmokI ve aprazasta prakRtiyA hai jinakA AtmAmeM Asrava vratarUpase tona prakArakA hotA hai| aura vaha vratatrayAtmaka tathA bandha ina hiMsAdirUpa yogapariNatise hotA hai aura cAritra kramazaH pAMca-tIna-cAra bhedoMko liye hue kahA gayA isIse inako 'pApapraNAlikA' kahA gayA hai / svayaM granthakAra hai-arthAt, aNuvratake pAca, guNavratake tIna aura zikSAvrata mahodayane apane svayambhUstostrameM 'moharUpo rizuH pApaH kaSAyabhaMTasAdhanaH' isa vAkyake dvArA 'moha' ko usake ke cAra bheda hote haiN|' krodhAdi-kaSAya-bhaTo-sahita 'pApa' batalAyA hai aura devAgama vikala cAritrake ina bhedoM tathA upabhedokA kramazaH (95)tathA isa grantha (kA. 27) meM bhI 'pApAsava' jaise zabdovarNana karate hue svAmIjI likhate hai: kA prayoga karake karmokI darzanamohAdirUpa azubha prakRtiyoMprAgAtipAta-vitavyAhAra-steya-kAma-mUrchAbhyaH ko hI 'pApa' sUcita kiyA hai| tattvArthasUtrameM zrI gRdhrapicchAsyUlebhyaH pApebhyaH vyuparamagamaNuvrataM bhavati // 52 // cAryane bhI 'ato'nyatpApaM' isa sUtrake dvArA sAtAvedanIya, 'sthUla prANAtipAta-moTe rUpameM prANoke ghAtarUpa zubhaAyu, zubhanAma aura zubha (ucca) gotrako chor3akara sthUlahiMsA, sthUla vitathavyAhAra-moTe rUpameM anyathA kathana zeSa saba karmaprakRtiyoko 'pApa' batalAyA hai| dUsare bhI rUpa sthUla asatya, sthUlasteya-moTe rUpame paradhanaharaNAdi purAtana AcAryokA aisA hI kathana hai / ataH jahA kahI bhI rUpa sthUla caurya (corI), sthUla kAma-moTe rUpame maithuna- hisAdikako pApa kahA gayA hai vahAM kAraNameM kAryakI dRSTi sevArUpa sthUla abrahma, aura sthUlamUrchA-moTe rUpameM sanihita hai, aisA samajhanA caahie| mamatvapariNAmarUpa sthUla-parigraha, ina (pAMca) pApose jo saMkalpAtkRta-kArita-mananAdyoga-trayasya cara-satvAn / virakta honA hai usakA nAma 'aNuvrata' hai| na hinasti yattadAhuH sthUla-vadhAdviramaNaM nipuNAH // 53 // vyAkhyA-yahAM pApoke pAMca nAma die hai, jinhe anyatra 'saMkalpase-sakalpapUrvaka (irAdatana) athavA zuddha dUsare nAmoMse bhI ullekhita kiyA hai, aura unakA sthUla svecchAse-kie gae yogatrayake-mana-vacana-kAyake-kRtavizeSaNa dekara moTe rUpame unase virakta honeko 'aNuvrata' kArita-ana modanarUpa vyApArase jo trasa jIvoMkA lakSyabatalAyA hai| isase do bAteM phalita hotI hai-eka to yaha ki bhUta dvIndriyAdi prANiyokA-prANaghAta na karanA hai use ina pApokA sUkSmarUpa bhI hai aura isa tarahase pApa sthUla- nipuNajana (AptapuruSa vA gaNadharAdika) 'sthUlavadhaviramaNa' sahamake bhedase do bhAgomeM vibhakta hai| agalI eka kArikA --ahiMsA'Na vrata-kahate hai / ('sImAntAnAM parataH' naM. 95) meM sthUletarapaMcapApa dhyAlyA-yahA 'saMkalpAt' pada usI taraha heturUpameM saMtyAgAt' isa padake dvArA ina pAca pApoMke 'sthUla' aura prayukta huA hai jisa taraha ki tattvArthasUtra meM 'pramattaNegAt' 'sUkSma' aise do bhedoMkA spaSTa nirdeza bhI kiyA gayA hai aura aura puruSArthasiddhayupAyame 'kaSAyayogAt' padakA prayoga pAyA 68 vI tathA 70 voM kArikAoMmeM sUkSmapApako 'aNupApa' jAtA hai*, aura yaha pada ArambhAdijanya trasahiMsAkA nivartaka nAmase aura 57 vI kArikAmeM sthUla pApako 'akRza' (agrAhaka) tathA isa vratake vratIkI zuddha svecchA athavA zabdase ullekhita kiyA hai, isase 'aNu' aura 'kRza' bhI sUkSmake svataMtra icchAkA sadyotaka hai / aura isake dvArA vratakI nAmAntara hai| dUsarI bAta yaha ki sUkSmarUpase athavA pUrNarUpase ina pApoMse virakta honekA nAma 'mahAvrata' hai, jisakI aNutAke anurUpa jahA trasahiMsAko sImita kiyA gayA hai vahAM sUcanA kArikA 70,72 aura 95 se bhI milatI hai| ___ * "pramattayogAtmANavyaparopaNaM hiMsA" isake sivAya, jinheM yahAM 'pApa' batalAyA gayA hai unheM tatvArSasUtra 7-13 hI cAritrakA lakSaNa pratipAdana karate hue pichalI eka kArikA "yatvala kavAyayogAtprANAnAM dravya-bhAva-rUpANAM / (49) meM 'pApapraNAlikA' likhA hai, aura isase yaha jAnA vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hisaa||puru Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta 231 yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki isa (saMkalpa) ke binA vaha tathA dUsare kisI pratibandhAdike dvArA zarIra (saMkalpI) asahiMsA nahI banegI / aura yaha ThIka hI hai; aura vacanapara yatheSTa-gati-nirodhaka anucita roka-thAma kyoMki kAraNake abhAvameM tajjanya kAryakA bhI abhAva hotA lagAnA-, pIDana-daNDa-bAbuka-veta Adike anucita hai| aura isa 'saMkalpAt' padakI anuvRtti agalI 'satyANuvrata' abhighAta-dvArA zarIrako pIr3A pahuMcAnA tathA gAlI Adi AdikA lakSaNa pratipAdana karanevAlI kArikAoMmeM usI kaTuka vacanoMke dvArA kisIke manako dukhAnA-, atibhArAprakAra calI gaI hai jisa prakAra ki tattvArthasUtra meM 'pramatta ropaNa-kisI para usakI zaktise athavA nyAya-nItise yogAt' padakI anuvRtti agale asatyAdike lakSaNa-pratipAdaka adhika kAryabhAra, karabhAra, daNDabhAra tathA bojhA lAdanA--, sUtromeM calI gaI hai| aura AhAra-vAraNA-apane Azrita prANiyoke anna-pAnAzuddha svecchA athavA svatatra icchA hI saMkalpakA prANa hai, isalie vaisI icchAke binA majabUra hokara jo apane dikA nirodha karanA, unheM jAnabUjhakara zakti hote yathAsamaya prANa, dhana, jana, pratiSThA tathA zIlAdikI rakSAke lie aura yathAparimANa bhojana na denA-, ye pAMca sthUlavadhavirodhI hiMsA karanI paDe vaha bhI isa vratakI sImAse bAhara viramaNake ahiMsA'Nuvratake-atIcAra hai-sImollaMghana hai / isa taraha ArambhajA aura virodhajA do prakArakI athavA doSa hai|' trasahiMsA isa saMkalpI trasahiMsAke tyAgameM nahI aatii| paMca- vyAkhyA-yahAM jisa sImollaMghana athavA doSake lie sUnA aura kRSivANijyAdirUpa Arambha-kAryoMmeM to kisI 'vyatIcAra' zabdakA prayoga kiyA hai usIke lie granthame Age vyaktivizeSake prANAghAtakA koI saMkalpa hI nahI hotA, kramazaH vyatikrama, vyatIpAta, vikSepa, atikramaNa, atyAza, aura virodhajA hisAmeM jo sakalpa hotA hai vaha zuddha vyatIta, atyaya, atigama, vyatilaMghana aura aticAra zabdoMkA svecchAse na honeke kAraNa prANarahita hotA hai, isIse ina prayoga kiyA gayA hai*, aura isalie ina saba zabdoMko donoMkA tyAga isa vratakI koTime nahI AtA / ina donoM ekArthaka samajhanA caahie| prakArakI hiMsAokI chUTake binA gRhasthAzrama cala nahI sakatA, sthUlamalIkaM na vadati na parAnvAvayati satyamapi vipde| rAjya vyavasthA bana nahI sakatI aura na gRhasthajIvana vyatIta yattadvadanti santaH sthUlamRSAvAva-bairamaNam // 55 // karate hue eka kSaNake lie hI koI nirApada yA nirAkula '(saMkalpapUrvaka athavA svecchAse) sthUla alIkakoraha sakatA hai| eka mAtra virodhihiMsAkA bhaya kitanoMko hI moTe jhUThako-jo svayaM na bolanA aura na dUsarose bulavAnA dUsaroke dhana-janAdikI hAni karanese roke rahatA hai| hai, tathA jo satya vipadAkA nimitta bane use bhI jo svaya na yahApara itanA aura bhI jAna lenA cAhie ki 'hinasti' bola bolanA aura na dUsarose bulavAnA hai, use santajana-Apta padake artharUpameM, hiMsAke pUrvanirdiSTa paryAyanAma 'prANAti puruSa tathA gaNadharadevAdika-sthUlamRSAvAda vairamaNa'pAta' ko lakSyameM rakhate hue prANAghAtakI jo bAta kahI gii| hai vaha vratakI sthUlatAnurUpa prAya: jAnase mAraDAlane rUpa satyANuvrata-kahate haiN|' prANaghAtase sambandha rakhatI hai, aura yaha bAta agalI kArikA vyAkhyA-yahA sthUla alIka athavA moTA jhUTha kyA? me die hue atIcAroko dekhate hue aura bhI spaSTa ho jAtI yaha kucha batalAyA nahI-mAtra usake na bolane tathA na bulahai / kyoki chedanAdika bhI prANaghAtake hI rUpa hai, unakA vAnekI bAta kahI hai, aura isalie lokavyavahArameM jise samAveza yadi isa kArikA-vaNita prANaghAtameM hotA to unheM moTA jhUTha samajhA jAtA ho usIkA yahAM grahaNa abhISTa jAna alagase kahane tathA 'atIcAra' nAma denekI jarUrata na rhtii| par3atA hai| aura vaha aisA hI ho sakatA hai jaisA ki zapathaatIcAra abhisandhikRta-vratoMkI bAhya sImAeM hai| sAkSIke rUpame kasama khAkara yA halafa uThAkara jAnate-bUjhate chabana-bandhana-pIDanamatibhArAropaNaM vyatIcArAH / / anyathA (vAstavikatAke viruddha) kathana karanA, paMca yA jaja AhAravANA'pi ca sthUlavaSAvyaparateH paMca // 54 // (nyAyAdhIza)Adike padapara pratiSThita hokara anyathA kahanA 'chedana-karNa-nAsikAdi zarIrake avayavoMkA parahita- *dekho, kArikA naM. 56,58,62,63,73,81,96, biropinIvaSTise chedanA-bhedanA-mandhana-rassI, jaMjIra 105110,129 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 [varSa kahalAnA yA nirNaya denA, dharmopadeSTA banakara anyaSA upadeza kisIkI vipadAkA kAraNa ho, yaha eka khAsa bAta hai aura denA aura saca bolanekA AzvAsana dekara yA vizvAsa dilA- isase yaha sApha sUcita hotA hai ki ahiMsAkI sarvatra pradhAnatA kara jhUTha bolanA (anyathA kathana karanA) / sAtha hI aisA hai, ahiMsAvata isa vratakA bhI AtmA hai aura usakI anujhUTha bolanA bhI jo kisIkI vipadA (saMkaTa vA mahAhAni) vRtti uttaravartI vratoMmeM barAbara calI gaI hai| kA kAraNa ho; kyoki vipadAke kAraNa satyakA bhI jaba parivAba-raho'bhyAjhyA paizUnyaM kUTalekhakaraNaM ca / isa vratake lie niSedha kiyA gayA hai taba vaise asatya bolane nyAsApahAritA vyatikramAH paMca satyasya // 56 // kA to svataH hI niSedha ho jAtA hai aura vaha bhI sthUlamaSA- 'parivAda-nindA-gAlI-galauca, rahobhyAkhyA-guhya vAdameM gabhita hai / aura isalie ajJAnatAke vaza (ajAna- (gopanIya) kA prakAzana, paizUnya-pizunavyavahAra-cugalI, kArI) yA asAvadhAnI (sUkSmapramAda) ke vaza jo bAta tathA kUTalekhakaraNa-mAyAcArapradhAna likhAvaTa-dvArA jAlabinA cAhehI anyathA kahI jAya yA muMhase nikala jAya usakA sAjI karanA arthAt dUsaroMko prakArAntarase anyathA vizvAsa sthUla mRSAvAdameM grahaNa nahIM hai| kyoMki ahiMsANuvratake karAneke lie dUsaroMke nAmase naI dastAveja yA likhAvaTa lakSaNameM Ae hue 'saMkalpAt ' padakI anuvRtti yahAM bhI hai| taiyAra karanA, kisIke hastAkSara banAnA, purAnI likhAvaTajaisAki pahale usakI vyAkhyAmeM batalAyA jA cukA hai| isI meM milAvaTa athavA kATa-chAMTa karanA yA kisI prAcIna taraha aise sAdhAraNa asatyakI bhI isameM parigaNanA nahIM hai granthameMse koI vAkya isa taraha se nikAladenA yA usameM bar3hA jo kisIke dhyAnako vizeSarUpase AkRSTa na kara sake athavA denA jisase vaha apane vartamAna rUpameM prAcIna kRti yA amuka jisase kisIkI koI vizeSa hAni na hotI ho| vyaktivizeSakI kRti samajhI jAya--aura nyasApahAritAisake sivAya, bolane-bulavAne meM mukhase bolanA-bula- dharoharakA prakArAntase apaharaNa arthAt aisA vAkya-vyavahAra vAnA hI nahIM balki lekhanIse bolanA-bulavAnA arthAt jisase prakaTarUpameM asatya na bolate hue bhI dUsarekI dharoharakA likhanA-likhAnA bhI zAmila hai| pUrNa athavA AMzika rUpameM apaharaNa hotA ho, ye saba satyAyahAM aise satyako bhI asatyameM parigaNita kiyA hai jo Nuvratake atIcAra hai| -yugavIra vIrasevAmandira-TrasTake uddezyoMkA sAra vIrasevAmandira aura usake TrasTake jo uddezya evaM dhyeya TrasTa nAmAkI ATha kalamoM (upadhArAoM) meM yatkicit vistArake sAtha diye gaye haiM unakA paMcasUtrI sAra isa prakAra hai : 1. jainapurAtatvasAmagrIkA acchA saMgraha, saMkalana aura prakAzana / 2. mahatvake prAcIna jainagranthoMkA uddhAra / 3. loka-hitAnurUpa nava-sAhityakA sRjana, prakaTIkaraNa aura pracAra / 4. janatAke AcAra-vicArako UMcA uThAnekA sudRDha prytn| 5. jainasAhitya, itihAsa aura tattvajJAna-viSayaka anusaMdhAnAdi kAryokA prasAdhana tathA unake prottejanArtha vRttiyoMkA vidhAna aura puraskArAdikA Ayojana / adhiSThAtA 'vIrasevAmandira Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-zuddhikA parva paryaSaNa (zrI vI0 bI0 kochala vakIla ) mAnava-zuddhipara vizvakI zuddhi honA nirmara hai| virati-vidhAna karAnA manISiyoMne ThIka smjhaa| kitane darzana vizuddhi vaha prazasta amara pradIpa hai jisameM vizvake mahAn dUradarzI ye ve, kitanA bharA thA samAja-prema unameM, ve cetana aura acetana dravyoMke samasta rahasya khula jAte haiN| sudhAravAdI nahIM the kitane adhika the ve krAntikArI, parivartanamAnavatA prANavatI tabhI hotI hai jaba vaha apaneko vijJAna kArI, kitane mahAn viplavavAdI the ve ki jinhoMne mithyAtva kI prayogazAlA (Laboratory) mAnakara, apanI aura ajJAnako samAjase haTAneke liye dhArmika jahAdakI azuddhikA kAraNa DhUMDhaneke prayAsameM saMlagna hotI hai sva- ghoSaNA isa parvameM kara dii| aura pratyeka vyaktiko parvRSaNI nirIkSaNa aura parIkSaNa karaneke bAda pariNAma siddhi nikAlatI banA diyA / zArIrika zuddhi-mAnasika zuddhi aura Atmazuddhihai / bandhanako sayukti hI use muktikI cAha paidA karatI kI sAmUhika yojanA banAkara pravRttimeM nivRttike anuSThAna hai| isameM vyakta aura avyakta tatvoMkI saMzliSTi hai, yahI saMyojita kara diye, aura samAjameM navIna unnatikI hor3a kAraNa hai ki vaha avyakta honA cAhatI hai / acetana zaktiyoM- paidA kara dI; sAmayika Adi SaT Avazyakakarmoko ke mohameM vaha vyakta hokara viparIta darzana kara rahI hai aura niyojita kara diyaa| aura mAnavako tIrtha banAneke liye unhIMke vyApArameM rata hokara Abaddha ho rahI hai| aviparIta upavAsa-upAhArase zarIra-zuddhi, virati bhAvase rati zuddhidaSTi ho jAnepara vaha apanI svazuddhike nirmANameM laga ke anuSThAna yajJa prArambha kara diye, janamAtrako isa jahAdajAtI hai-yahI prAthamika darzanavizuddhi ho jAnepara, usake meM nirata kara dharma prabhAvanAke kAryameM saMlagna kara diyA jIvanake samasta vyApAra pratizodharma saMlagna ho jAte haiN| aura prAmANika puruSoMne darzanavizuddhi Adi SoDazakiraNoMdarzana-vikArake kAraNa jo bhAvoMke nikSepa aura vikalpa kI prazasta jyoti (Flash Light) chor3anA prArambha usameM paidA ho rahe the ve zanaH 2 nirapekSa aura nirvikalpa kara diyA aura mAnava hRdasthita karaNa-labdhiyAM jAgrata kara ho jAte hai| aura sAmyadRSTi ho jAnese-pudgala vargaNA tIyoMkI samaSTi karadI aura ghoSaNA karadI ki pratyeka mAnava aura anaMta vyApAra nidarzita ho jAnesa-vaha anaMtadI, tIrtha hai" aura tIrthakara ho sakatA hai-usameM uttama zamAdi tattvajanita bhAvoMke vilaya ho jAnese anaMtazAnI aura daza dhoko sattAtmaka nidhi maujUda hai kahIM bAharase kirAyeunakI svataMtra kriyAoMkA anubhava ho jAnepara anaMta- se use lAnA nahI par3atA hai| mAtha hI 'ahiMsA bhUtAnAM jagati cAritrakI nidhi "pUrNa siddhi" ko pA letA hai para dravyoMke viditaM brahma paramam' kA jhaMDA phaharAte hue; AdezanA karadI (Control) haTa jAnese vaha divya dRSTi arhan bana jAtA ki vizvake samasta tattva mAnava paryAyameM nihita hokara hai, aura usameM vizvazuddhi kriyA anavarata rUpase cAlU rahatI Aye haiN| vizvanirmANa hI svaccha hai, usameM samasta dravyoMke hai| isI vizvazuddhike mArgako cAlU rakhaneke liye vijJA- nagna aura mukta vyApAra ho rahe hai,ve saba digambarI hai| mAnavaniyoMne bhAdrapadako saMvatsarI pratikramaNake liye prazasta ko pUrNa siddhi isI digambaratvameM hai, yahI avyakta tattva hai samajha kara ise sAmAjika zuddhikA parva nizcita kiyaa| jisakI prApti para mAnava dharma-jaina dharma-vizva dharma ho prativarSa bhAdrapada AtA hai aura sAtha sAtha virati parva jAtA hai| haraeka mAnavakA kartavya hai ki vaha vizvako gaMdA na lAtA hai| isa mAsameM rati-kriyA cakra sthitiko prApta hotI kre| jo gaMdA karatA hai use jamIna para jInA maranA par3atA hai; varSA kAraNa mAnava bAhma vyApArakI gati saMsthAnako hai aura duHkha uThAne par3ate haiM aura vaha muktikA vyApArI prApta hotI hai aura anuSThAna vatAdi svayaM jAgRta ho uThate nahIM bana sktaa| zAzvata lokakI yahI saMdRSTi hai aura hai| vrata-parva bhI vaijJAnika rahasyase khAlI nahIM hai-samAjameM yahI amara prakAza hai, jisameM pardUSaNaparvakA mAhAtmya sAmUhika rati bar3ha jAtI hai to use dUra karaneke liye sAmUhika bharA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anekAnta bhArata ke ahiMsaka mahAmanA santa zrI pUjya gaNezaprasAdajI varNI kI varSa gAMTha pUjyavarNIjI bhAratake hI ahiMsaka santa nahIM haiM, kintu ve duniyAke AdhyAtmika santa haiN| unhoMne apane 78 varSake jIvanameM deza, dharma aura samAjakI jo sevA kI hai, vaha bhAratIya itihAsake pannoM meM svarNAkSaroM meM aMkita rhegii| bhArata AdhyAtma vidyAkA sadAse kendra rahA hai aura AjabhI vaha kendra banA huA hai| bhAratako pUjya zrI gaNeSaprasAdajI varNI jaise mahAsantoMse garva hai| itanI vRddhAvasthAmeM bhI unakA dila va dimAga Atma-sAdhanAke sAtha jagatake pIr3ita evaM dukhI janoMko AtaMbhAvanAoM ko dUra kara unheM vAstavika-sukhazAntikA saccA Adarza upasthita kara rahA hai| pAThakoMko yaha jAnakara atyanta harSa hogA ki zrI pUjya varNIjI kI 79vI janma jayantI asauja vadI caturthI tA07 sitambara 1952 ko hai| ata. Apa saba mahAnubhAvoMkA kartavya hai ki pratyeka nagara va grAmameM ukta mahApuruSakI zubha jayantI manAte huye unake zatavarSa jIvI hone kI kAmanA kreN| sAtha hI unake maujUdA jIvanase lAbha uThAte huye unake dvArA nirdiSTa mArgakA anusaraNa kara Atma-vikAsa karanekA prayatna kreN| ma unake zatavarSa jIvI honekI kAmanA karatA huA apanI zrAjali arpita karatA huuN| zrabAvanata paramAnanda jaina Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratameM zrAtmavidyAkI aTUTa dhArA (bAbU jayabhagavAnajI eDavokeTa) brahmajijJAsA ke sahAre jItA hai, kisake sahAre bar3hatA hai ? kauna isakA janmejayakI mutyuke bAda jaba uttarake nAgavaMzI viSAtA hai| kauna isakA adhiSThAtA hai? kauna ise sukhakSatriyoMke Aye dinake hamaloMne kRSakSetrake kauravoMkI isa rUpa vartAtA hai? kauna ise mAratA aura jivAtA hai?" rASTrIya sattAko chinna bhinna kara diyA aura saptasiMgha deza aba Rk, yaju, sAma, atharva, vaidika saMhitAeM aura zikSA, va madhyadezameM punaH bhAratake nAgarAja gharAnoMne apanI kalpa, nirukta, chaMda, vyAkaraNa, jyotiSa sambandhI par3AMga apanI rASTrIya svatantratAko prApta kiyA, to kauravavaMzakI vidyAeM, jinheM ve amUlma niSijAnakara paramparAse par3hate saMrakSatAke abhAvameM vaidika saMskRtiko bahuta dhakkA phuNcaa| aura par3hAte cale Aye the, unako apasa arthAt mAmUlI pAndhArase lekara viveha taka samasta uttara bhAratameM pahaleke laukika vidyAeM bhAsane lgii| aba dhana aura suvarNa, pAya samAna punaH zramaNa-saMskRtikA ubhAra ho gyaa| isI aiti aura ghor3e, putra aura pautra, kheta aura jamIna, rAjya va anya hAsika sthitikI ora saMketa karate hue hiMdU purANakAroMne laukika sampadAeM jinakI prAptike liye, rakSA tathA vRddhilikhA hai ki bhAratakA prAcIna dharma ko satayugase hArI rahalA ke liye, ve nirantara iMdra aura agnise prArthanAeM kiyA karate calA AyA hai, tapa aura yoga sAdhanA hai| pretA yugameM sabase the, unakI dRSTimeM saba heya aura tuccha aura sArahIna vastu pahale yajJoMkA vidhAna huA dvApara meM inakA hrAsa honA zurU dikhAI dene lgii| aba unake liye AtmavidyA hI parama ho gayA aura kaliyugameM jamakA nAma bhI zeSana rhegaa| vidyA bana gyii| AtmA hI dekhane aura jAnane aura manana punaH manusmRtikArane likhA hai ki satayugakA mAnavIdharma karane yogya parama satya ho gayA / / tapa hai, vetAkA jJAna hai, dvAparakA yaca hai aura kaliyuga aba unheM bhAsane lagA ki "yajJayAja Adi zrItakArya kA dAna hai| saMsAra bandhanatakakA kAraNa hai, aura jJAna muktikA kAraNa hai, isa taraha zurU-zurUke rASTrika saMgharSoM aura sAMskRtika karma karanese jIva bArabAra janmamaraNake cakkarameM par3atA vaimanasyoMse Uba kara jaba vaidikaRSiyoMkA dhyAna bhArata rahatA hai, parantu jJAnake prabhAvase vaha saMsArasAgarase ubhara kI AdhyAtmika saMskRtikI ora gayA, to ve usake ucca. kara akSaya paramAtmapadako pA letA hai| nAsamajha AdamI hI Adarza, gambhIra vicAra, saMyamIjIvana aura tyAgamayI sAdhanA ina karmokI prazasA karate haiM, isase unheM bAra-bAra zarIra mArgase aise Anandavibhora hue ki unameM AtmajJAnake liye dhAraNa karanA par3atA hai|" eka adasya-jijJAsAkI lahara jAga uThI hai| aba unheM 4. kiM kAraNaM brahma kutaH sya jAtA jIvAya kena vana jIvana aura mRtyukI samasyAe vikala karane lgii| aba saMpratiSThAH |adhisstthitaaH kena sunetareSu kAmahe unake mAnasika vyomameM prazna uThane lage-brahma arthAt brahmavido vyavasthAm // -zvetAzvara, upa0 1,1 jIvAtmA kyA vastu hai ? isakA kyA kAraNa hai ? yaha janma 5, tatrAparA Rgvedo yajurvedaH sAmaveda: zikSA-kalpasamaya kahAMse AtA hai ? yaha mRtyu-samaya kahAM calA jAtA hai ? vyAkaraNaM / niruktaM chaMdo jyotiSamiti atha kauna isakA AdhAra hai ? kauna isakI pratiSThA hai? yaha kisa parAmayA tadakSaramadhigamyate // -muMDaka upa,1.1.5 1. mahAbhArata-zAntiparva-adhyAya 335 6. AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo lidvi2. tapaH paraM kRtayuge tretAyAM jJAnamucyate / dhyAsitakyaH / dvApare yajJamevAhunamekaM kalau yuge| paha, upa0 2,4.5 manusmRti1,86 7. muNDaka samaya 12,7 / mahAbhArata zAntimAI yadhyAya 3. "athAto brahma-jijJAsA" hyasUka,1.1.1. 241-5-10 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anekAnta vrAtyoMke prati Adara isa jijJAsAke phalasvarUpa unakA vrAtyoM aura yatiyoMke prati Adara aura sahiSNutAkA vyavahAra bar3hane lagA / brAhmaNa RSiyoMne gRhastha logoMke liye yaha niyama kara diyA ki jaba kabhI vrAtya vratadhArI sAdhu athavA zramaNajana ghUmate-phirate hue AhAra leneke liye unake ghara AyeM to unake sAtha atyanta vinayakA vyavahAra kiyA jAve, mahAMtaka ki yadi unake Aneke samaya gRhapati agnihotra meM vyasta ho to gRhapatiko agnihotrakA kArya chor3a unakI Atithya sevA karanA adhika phaladAyaka hai|" brahmavidyAkI khoja jJAnakI isa adamya pyAsase vyAkula ho aneka prasiddha RSikuloMke pUrNa zikSAprApta navayuvaka paravAra chor3a brahmavidyAkI khoja meM nikala pdd'e| ve dUra-dUrakI yAtrAeM karate hue, jaMgaloMkI khAka chAnate hue, gAndhArase videha taka, pAMcAlase yamadeza taka, vibhinna dezoMmeM vicarate hue, brahmavidyAke purAne jAnakAra kSatriya gharAnoMmeM pahuMcane lage, ve vahAM ziSya bhAvase Thahara kara iMdriya saMyama, brahmacarya, tapa, tyAga aura svAdhyAyakA jIvana bitAne lage / inakI isa apUrva jijJAsA, mahAna udyama, aura rahasyamayI saMvAdoMke AkhyAna bhAratIya vAGmayake jisa bhAgameM surakSita haiM, usakA nAma upaniSad hai / yoM to ye upaniSad saMkhyA meM 100 se bhI adhika haiM, parantu aitihAsika dRSTise gyAraha mukhya upaniSada -- Iza, kena, kaTa, muNDa, mAMDukya, prazna, chAMdogya, vRhadAraNyaka, taistiIya, etareya aura zvetAzvara, bahuta hI upayogI hai| cUMki ina upaniSadoMmeM mahAbhAratakAlase lekara vaidika aura zramaNa do maulika saMskRtiyoMke sammelanako kathA aMkita haiM* cUki inameM jijJAsuka 1. atharvaveda, kAMDa 15, sUkta 1 (11), 1 (12), 1 (13), 2. (i) "Upnishads are the Product of the Arya, Dravidian inter Mixture of Cultures" [ varSa 11 RSi-putroMkI sarala vicAraNA, satyaparAyaNatA aura tatkAlIna AdhyAtmika zikSA-dIkSAke jIte jAgate citra diye hue haiM, cUMki inameM ArmyaRSiyoMke tattvajJAna kA antima niSkarSa diyA huA hai, cUMki ye vaidika vAGmayake antima phala vedAnta rUpa haiM, aura Adhunika hiMdU darzana zAstra mUlAdhAra hai, inhIkA dohana karake 200 vI. sI. ke lagabhaga bAdarAyaNa RSike nAmase brahmasUtrakI racanAkI gaI hai, isaliye inakA bhAratIya sAhityameM eka amUlya sthAna hai / buddha aura mahAvIrase pahalekI bhAratIya saMskRtikI jAMca karaneke liye inakA adhyayana bahuta hI Avazyaka hai / KEITH-Religion and Philosophy of the Vedas and Upnishads-pp. 497. (ii) Dr. Wintevnitz - History of . Indian Literature -- Vol I pp. 226-244. usa samaya brahmajJAnake prasArameM pippalAda, aMgirasa, yAjJavalka Adi RSiyoMke alAvA jina kSatriya rAjAoMne bar3A bhAga liyA hai, ve hai kekayadezake azvapati, pAMcAladezake pravAhaNa jaibali, kAzIke ajAtazatru, videhake janaka, aura dakSiNadezake vivazvata yama Adi / inake AkhyAnoMke kucha namUne yahAM uddhRta kiye jAte haiN| pravAhaNajaibali kI kathA" eka bAra aruNi gautama RSikA putra zvetaketu pAMcAla dezake kSatriyoMkI sabhAmeM gayA, taba pAMcAlake rAjA pravAhaNa jaibaline usako kahA - he kumAra ! kyA hAM bhagavan ! usane mujhe zikSA dI haiM / tujhe tere pitAne zikSA dI hai ? yaha sunakara usane uttara diyA rAjAne kahA he zvetaketu ! jisa prakArase marakara prajAeM paralokako jAtI hai, kyA tU use jAnatA hai? usane kahA bhagavan ! mai nahI jAnatA / rAjAne kahA- jisa prakArase prajAeM punaH janma letI hai kyA tU use jAnatA hai ? usane kahA -- bhagavan ! mai nahI jAnatA / rAjAne pUchA- kyA tU devayAna aura pitRyAnake mArgoMkI vibhinnatAko jAnatA hai ? usane kahA bhagavan ! maiM nahIM jAnatA / usake bAda rAjAne phira pUchA - jisa prakAra yaha loka aura paraloka kabhI jIvoMse nahIM bharatA, kyA tU use jAnatA hai ? usane kahA bhagavan ! meM nahIM jAnatA / rAjAne phira pUchA -- jisa prakAra garbhAdhAnameM puruSAkRti bana jAtI hai--kyA tU use jAnatA hai? usane kahA bhagavan ! mai nahIM jAnatA / tadanantara rAjAne kahA- jo manuSya ina praznoMkA 3. chando0 upa0 5-3 vRha0 upa0 6-2 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] bhAratameM AtmaviyAko baTUTa dhArA 217 uttara nahIM jAnatA vaha kisa bhAMti apaneko suzikSita kaha vArtAkA samaya lagabhaga 1400 I. pUrva honA caahie| sakatA hai? isa prakAra pravAhaNa rAjAse parAsta ho vaha kaikeyaazvapatikI kathA zvetaketu apane pitAke sthAnapara gayA aura kahane lagAki Apane mujhe binA zikSA diye hue hI yaha kaise kaha diyA kaikeya dezakA rAjA azvapati parIkSita aura janmejayaki mujhe zikSA de dI gayI hai|" kA samakAlIna thaa| kaikeya deza (Adhunika zAhapura jehalama rAjanyabandhune mujhase pAMca prazna pUche, parantu mai unameM- gujarAta nameM gujarAta jilA) gAMdhArase ThIka pUrvameM saTA humA hai| kaikeya se ekakA bhI uttara dene meM samartha na ho sakA / baha aruNI ra azvapatikI kIrti usakI sundara rAjya vyavasthA bIra . bolA-mabhI ina praznoMkA uttara nahI jaantaa| yadi mai usake jJAnake kAraNa saba ora phailI huI hai| inakA uttara jAnatA huA hotA to kaise mai tumheM inhe eka bArakA kathana hai ki upamanyukA putra prAcInazAla, na btaataa| puluSikA putra satyayajJa, mAlavikA putra iMdradhumana, usake bAda vaha aruNi gautama una praznoMkA jJAna zarkarAkSakA putra jana aura azvatarAzvikA putra buDila jo karaneke liye rAjA pravAhaNake pAsa gyaa| rAjAne use bar3I-bar3I zAlAoMke adhyakSa the aura mahAjJAnI the ApasameM Asana de pAnI maMgavAyA aura usakA arghya kiyaa| tat- mila kara vicArane lage "hamArA AtmA kauna hai ? brahma kyA pazcAt rAjAne kahA-he pUjya gautama ! manuSya yogya dhana- vastu hai|" unhoMne nizcaya kiyA ki ina praznoMkA uttara kA vara maago| yaha sunakara gautamane kahA-he rAjan ! aruNavazIya uddAlaka RSi hI de sakatA hai, vaha hI isa samaya manuSya dhana terA hI dhana hai / vaha mujhe nahI cAhie / mujhe to AtmAke jJAna ko jAnatA hai, calo usake pAsa cleN| vaha vArtA batA de, jo tUne mere putrase kahI thii| una AgantukoMko dekha uddAlaka RSine vicAra kiyA gautamako yaha prArthanA suna rAjA socameM par3a gyaa| ki ye sabhI RSi mahAzAlA vAle hai aura mahA zrotriya soca-vicAra karane para usane RSise kahA-yadi yahI hai, unako uttara deneke liye mai samartha nahIM huuN| usane kahA vara cAhie to cirakAla taka vrata dhAraNa karake mere pAsa rho| ki isa samaya kaikeya azvapati hI AtmAkA saba niyata sAdhanA karane para rAjAne use kahA-he gautama ! jisa vidyAko tU lenA cAhatA hai, use mai aba dene ko taiyAra prakArakA jJAtA hai| Ao usake pAsa cleN| vahAM pahuMcane para azvapatine unakA satkAra kiyA aura kahA 'mere dezameM hUM, parantu yaha vidyA pUrvakAlameM tujhase pahale brAhmaNoMko na koI cora hai na kRpaNa, na zarAbI, na agnihotra rahita, prApta na hotI thI isaliye sAre dezoMmeM kSatriyoMkA hI na koI apar3ha hai aura na vyabhicArI, vyabhicAriNI to hogI isa para adhikAra thA / kSatriya kSatriyoMko hI sikhAte the| kahA se?" Apa isa puNya dezameM ThahareM,maiM yajJa karaneyaha kahakara rAjAne paMca praznoMkA rahasya gautamako batalAnA vAlA hUM, Apa usameM Rtvija baniye, maiM Apako bahuta zurU kara diyaa| paM. jayacandake kathanAnusAra pAMcAlanareza pravAhaNa hI dakSiNA duugaa| unhoMne kahA, ki hama Apase dakSiNA lene nahI Aye hai, hama to Apase AtmajJAna leneke liye jaibali-janmejayake pautra azvamedhadatta arthAt pADava putra ' Aye hai / azvapatine unheM agale dina savere upadeza denearjunakI pAMcavI pIr3hIke samakAlIna thaa|' isa taraha ukta kA vAdA kiyaa| agale dina prAtaHkAla ve samidhAeM 1 "saha kRSchI babhUva / ta ha ciraM basettathAjJApayAM hAthoMmeM liye usake pAsa pahuMce aura azvapatine unheM cakAra / taM ho vAca-yathA mAM tvaM gautamAvado AtmajJAna diyA / yayaM na prAk tvattaH purA vidyA brAhmaNAn gcchti| tasmAt sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prshaasnmbhuuditi| 3. chAM. upa. 5-11,12; mahAbhArata-zAntiparva adhyAya -chAM. upa. 5-3-7 / 2. bhAratIya itihAsakI rUparekhA, jilda prathama, 4. bhAratIya itihAsakI rUparekhA-jilda prathama, pRSTha 286 / pRSTha 286 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ajAtazatrukI kathA' uparAnta sanatkumArane AtmazikSA baiMkara nAradako saMtuSTa kara diyA / kAzInareza ajAtazatru, videhakeM rAjA jamaka ugrasaima, tamA rurAja janmejayake putra zatAnIkakA samakAlIna thaa| nacikatAko gAthA vaha apane samayakA eka mAnA humA jAtmajJAnI thA / aura kaTha upaniSadameM auddAlika aruNi gautamake putra atyanajJAnakI carcAmeM abhiruci rakhanevAle vidvAnoMkA naciketA RSikI eka kathA dI huI hai, ki eka bAra nacibhakta thaa| eka bAra garga gotrI bhI dRpta bAlAki nAmavAlA ketA, jo janmase hI bar3A udAra aura vicArazIla thA, brAhmaNa RSi vAtmacaki liye usake pAsa pahuMcA aura apane pitAke saMkucita vyavahArase rUThakara bhAga gayA / kahane lagA ki maiM tujhe brahmakI bAta btaauuNgaa| ajAtazatru- vaha zAnti lAbhake liye vaivasvata yamake ghara phuNcaa| para usa ne kahA, ki yadi tuma brahmakI vyAkhyA kara pAyoge, to mai samaya vaivasvata bAhara gayA huA thaa| usake bAhara jAneke tumheM eka hajAra gAyeM dakSiNAmeM duuNgaa| gAya'ne vyAkhyA kAraNa naciketAko tIna rAta bhUkhA rahanA pdd'aa| vApisa karanI cAhI, parantu vaha saphala na huaa| ajAtazatrune kahA- Anepara gharameM bhUkhe atithiko dekhakara yamako bar3A kheda gAgrya! kyA itanA hI brahma vicAra hai ? gAgyaMne kahA- huaa| apane doSako nivRttike liye yamane naciketAko hI itanA hii| taba ajAtazatrune kahA, itanese brahma nahI kahA ki tIna rAtake kaSTake badale baha usase tIna vara mAMga jAnA jA sktaa| taba gAyake ziSyavRtti dhAraNa karane para le| naciketAke mAge hue pahale do vara yamane use turanta hI ajAtazatrune usako brahmakA svarUpa samajhAyA / de diye| phira naciketAne tIsarA vara isa prakAra maaNgaa| sanatkumArakI kathA' "yaha jo maraneke bAda manuSyake viSayameM saMdeha hai, koI kahate haiM rahatA hai, koI kahate hai nahIM rahatA, yaha Apa eka samaya nArada mahAtmAne sanatkumArake pAsa mujhe samajhA deM ki asala bAta kyA hai| yahI merA tIsarA bara hai| jAkara kahA he bhagavan ! mujhe brahma vidyA par3hAiye / sanatkumAra isa varako sunakara yama bolA-"isa viSayameM to purAne ne usako kahA--jo kucha tU jAnatA hai, mere samIpa devatA bhI saMdeha karate rahe hai / isakA jAnanA sugama nahI hai, baiTha, vaha mujhe sunA de, usase Upara tujhe btaauuNgaa| yaha viSaya bahuta sUkSma hai| naciketA, tuma koI dUsarA vara nAradane kahA-bhagavan ! mai Rgvedako jAnatA hUM, mAMgo, ise chor3o, mujhe bahuta vivaza na kro|" yajurvedako, sAmavedako, cauthe atharvavedako, pAMcaveM itihAsa purANako, vedoMke veda vyAkaraNako, pitR karmako, gaNita _isapara naciketAne kahA-"nizcayase hI yadi devoMzAstrako, bhAgyavijJAnako, nidhijJAnako, tarkazAstrako, ne bhI isameM saMdeha kiyA hai aura Apa svayaM bhI ise sugama nahIM nIti-zAstrako, deva-vidyAko, bhaktizAstrako, bhUta kahate, to tuma jaisA isakA vaktA dUsarA kauna mila sakatA hai vidyAko, dhanurvidyAko, jyotiSa sarvavidyA, saMgIta nRtya- ' . isake samAna dUsarA vara bhI kyA ho sakatA hai ? vidyAko jAnatA huuN| he bhagavan ! ina samasta vidyAoMse / yamane yaha jAnaneke liye ki naciketA AtmajJAnakA sampanna mai maMtravit hI hUM, parantu AtmAkA jJAtA nahIM huuN| adhikArI hai yA nahI, use bahutase pralobhana diye| he nacimaiMne Apa-jaise mahApuruSoMse sunA hai ki jo Atmavit ketA! tU sau-sau varSa kI AyuvAle putra aura pautra maaNg| hotA hai, vaha janmamaraNake zokako tara jAtA hai| parantu bahutase pazu hAthI, sonA aura ghor3e mAMga, bhUmikA bar3A bhArI bhagavan ! meM abhI taka zokameM DUbA huA huuN| mujhe zokase bhAga maaNg| aura jabataka tU jInA cAhe utanI AyukA vara pAra kara deveN| sanatkumArane nAradase kahA-tumane Aja taka 'mAMga / tU isa vizAla bhUmikA rAjA bana jaa| jo bhI jo kucha adhyayana kiyA hai vaha nAmamAtra hI hai, isake kAmanAeM tU isa lokameM durlabha samajha rahA hai ve sabhI jI kholaMkara tU mujhase mAMga / rathoM aura bAjoM sahita ye 1. vaha upaniSad 2.1-kauSItikI brAhmaNopaniSad- alabhya ramaniyAM terI sevAke liye detA hai| ina sabhI 'bdhyaaye| vastuoMko le lo| parantu he naciketA! 'maranekai anantara2. . upa. 7 vA adhyAya / kI bAta mujhase na puucho| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 939 bhAratameM mAnaSicAkI aTUTa pArA - - -- para naciketA ina pralobhasa tanika bhI mamameM na sApanA kiyA karate the| unhoMne yaha vivA usa samaya pdd'aa| vaha bolA "he yema ! ye saba bhoga-upabhogake sAmAna se leka brAhmaNa logoMko na dI jabataka unheM parIkSA karake dinake haiN| ye saba iMdriyoMkA teja naSTa karane vAle hai| yaha vizvAsa na ho gayA ki ve (bAhmajana) zuddha buddhi vAle jIvana alpakAla taka rahanevAlA hai, isaliye ye saba nAca- haiM, aura ve namra bhAva evaM ziSyavRttise ise grahaNa karanegAna, hAthI, ghor3e mujhe nahIM cAhie / dhanase kamI tRpti nahIM ke liye utsuka hai / cUki AtmazAnI hone ke liye hotI / mujhe to vahIM vara caahie|" / rAga-dveSa-moha-mamatA, aura parigrahako tyAga mana vacana naciketAkI isa saccI laganako dekha yama vivaza kAyakI zuddhi karanA sAdhakakA sabase pahalA kartavya hai| ho gyaa| usane antameM janma-maraNa sambandhI AtmajJAna isa mAnasika niyaMtraNake liye yogadarzanameM yama, niyama, de naciketAke chaTapaTAye hue dilako zAnti pradAna kii| bAsana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA aura samAdhiuparokta kathAmeM jisa naciketAkA ullekha hai, vaha rUpa aSTAMgika mArgakI eka vizeSa praNAlI dI huI hai| ina adhyAtmavAdi kSatriyoMkA, isa kAraNa ki kahI kaTha jAtikA brAhmaNa mAlUma hotA hai| prAcInakAlameM yaha jAti paMjAbake uttarakI ora rAvI nadIse pUrabavAle adhyAtmavidyA anadhikArI hAthoMmeM par3a kara dUSita na ho jAye, sadA yaha niyama rahA hai ki yaha vidyA zraddhAlu putra dezameM jise Ajakala mAmmA (lAhaura amRtasara vAlA deza) aura zAMta citta ziSyake sivAya kisI aura ko ma dI jAya, kahate hai, rahA karatI thii| isI kAraNa isa dezakA purAnA nAma cAhe vaha dhanaparipUrNa sAgarase ghirI sArI pRthvI bhI puraskArakaTha hai| uparyukta kathAke samaya yaha jAti madhya deza arthAt meM deneko taiyAra ho / ApakhaMDameM basI huI thii| isI kAraNa upaniSadomeM adhyAtmavidyAko rahasya vivazvatayama jisake pAsa naciketA jJAnaprAptike vidyA va guhya vidyA kahA gayA hai| svayaM upaniSad zabdakA liye gayA thA, usa sUryavaMzI zAkhAkA eka kSatriya rAjA artha hai "-kisIke nikaTa baiThanA" arthAt vaha rahasya vidyA mAlUma detA hai, jisana madhyadazaka dAkSaNakA Ara eka jo guruke nikaTa raha kara sAkSAt unakI vANI aura jIvanasvatantra janapada kAyama kara liyA thaa| isIliya bhAratAya se grahaNa kI jAtI hai| isa prakAra vinIta, zraddhAlu aura mantaHanazratimeM dakSiNakA adhiSThAtA yama kahA gayA hai| yama vAsIyoMko kAlameM maukhika sapase zAmika zikSA kisI vizeSa vyaktikA nAma na hokara isa zAkhAka rAjAAkA demekI prathA kevala upaniSad kAlameM hI pracalita na kI, paramparAgata upAdhi thii| sUryavaMzI kSatriyoMkI yaha zAkhA -- apanI dAna, dakSiNA, udAratA aura jJAnacaki liye 3 tapaH zraddhe me yupavasantyaraNye zAnto vidvAMsobahuta prasiddha thii| isI kAraNa isa zAkhAkA ullekha zata bhaikSacaryA carantaH / paca brAhmaNa 13-4-3-6 aura Rgvedake dasarve maMDala ke 10veM sUryadvAreNa te virajAH prayAnti yatrAmRta: sa sUktameM bhI milatA hai| puruSohalpamAtmA // adhyAtmavidyAkI zikSA-dIkSA rIti -muNDaka upa0 111,2 __4 (a) "vedAntaM paramaM guhyaM purA kalpe pracoditam / / Upara vAle vyAkhyAnoMse yaha spaSTa hai ki bhAratameM nAprazAntAya dAtavyaM nA sunAyA ziSyAya vaamnH| adhyAtmavidyAke vAstavika jAnakAra kSatriya loga the| yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurii| paramparAse unhIM logoMmeM adhyAtmatattvoMkA manana hotA tasyaite kathitA hyAH prakAzantai mahAtmanaH / / " calA AyA thA aura unhIke mahApuruSa ghara-bAra chor3a bhikSu zvetAzvara :6-22-23 / bana jaMgaloMmeM rahate hue tapa dhyAna aura zraddhA dvArA Atma (A) nAnyasmai kasmaicana yadyapyasmA imAbhaktiH 1 jayacanda vidyAlaMkara-bhAratIya itihAsakI . paragRhItAm / rUparekhA, prathamajilda pR. 29. dhanasyapUrNa syAt, etava to 'bhUba ityetadeva 2 vRha. upa. 3-9-21 tato bhaya iti"- .. .. 3-11-6 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 [varSa 11 balki yaha prathA bhAratake zaMba, jaina, baukhAdi adhyAtmakAri- vidvAna na bana jaayeN| tIsare zikSA-dIkSAkI prAcIna paddhati / logoMmeM bAjataka jArI hai| yaha isI prathAkA phala hai, ki Upara vAle kAraNoMmeMse tIsarA kAraNa hI isa abhAvakA Ajase pacAsa sAla pahale taka jaina vidvAnoMko apanA sabase joradAra kAraNa mAnA jAtA hai| sAhitya dUsaroMko dikhAnA yA use mudrita karAnA tanika bhI zikSA-dIkSAkI isa prAcIna paratike kAraNa hI sahA na thaa| isaliye janasAhityakA paricaya bAhirake bhAratake tatvavettA kSatriya vidvAnoMne likhita racanAeM to vidvAnoMko Aja taka bahuta hI kama ho pAyA hai| dUra rahIM kabhI apane tattvadarzana aura adhyAtmika kathAnakoM ko saMkalana karanekA prayAsa taka nahI kiyA / dArzanika lipibodha aura likhitasAhitya sAhitya hI kyA, itihAsa, vidyA, purANavidyA, sarpavidyA, siMdha aura paMjAbake mohanajodar3o aura haDappA Adi pizAcavidyA, asuravidyA, vizvavidyA, aMgarasavidyA, brahmapurAne nagaroMke khaMDarAtase prApta moharoMke abhilekhoMse vidyA, gAthA, nArAzaMsI Adi bhAratakI aneka purAnI yadyapi yaha siba hai ki bhAratIya loga lagabhaga 3000 IsA pUrva vidyAoMkA bhI jinakA nAmamAtra prasaMgavaza vaidika vAGamaya'. kAlase bhI pahile lipi vidyA aura lekhanakalAse bhalIbhAMti meM milatA hai aura jinakA savistara varNana jainavAGamaya ke paricita the, parantu sivAya tijAratI kAmoMke ve isa kalAko 14 pUrvoke kathanameM diyA huA hai, koI saMkalita va likhita pArmika, paurANika, vaijJAnika, sAhityika athavA naitika sAhitya maujUda nahI hai| racanAjoMke liye kamI prayogameM na lAte the| ina sabhI bAtoM-bAra brAhmaNoMkA zreya ke liye ve kevala maukhika zabdase hI kAma lete the aura isa abhAvaparase kucha vidvAnoMne yaha mata nirdhArita maukhika zambake dvArA hI ve apanI zAna-vidhiko agalI kiyA hai ki aupaniSadikakAlase pahale bhAratIya logoMko santati taka pahuMcAte the| jaisA ki yUnAnI dUta megAsthanIja AtmavidyAkA koI ababodha na thaa| bhAratame adhyAtmika ke vRttAntoMse vidita hai| IsAse 300 varSa pUrva maurya vidyAkA janma upaniSadoMkI racanAke sAtha-sAtha yA usake zAsana kAla taka bhAratIya logoMke pAsa apane koI likhe kucha pahalese huA hai| unakA yaha mata kitanA ajJAnapUrNa kAnUna taka maujUda the| isI taraha bauddha AcAryoMne yadyapi hai yaha Upara vAle vivecanase bhalI-bhAMti siddha hai ki aupaapane Agama sAhityako 240 IsA pUrvameM saMkalita kara liyA niSadikakAla AtmavidyA janma kAla nahI hai| AtmavidyA thA, parantu isa samayake bahuta bAda taka kabhI ve likhita vaidika AryagaNake bhI Anese pahale siMghadezakI 3000 sAhityakA sRjana na kara ske| bhAratameM sabase purAne dhArmika IsA pUrva mohanajodar3o kAlIna AdhyAtmika saMskRtise abhilekha jo Aja taka upalabdha ho pAye hai ve haiM jo azokakI pahale yahAMke prAtya, yati, zramaNa kahalAnevAle yogIjanoMdharmalipike nAmase prasiddha hai| ye samrATa azoka ne apane ko mAlUma thI / aupaniSadikakAla kevala usa yugazAsanakAlameM tIsarI sadI IsvI pUrva stambhoM va zilA khaMDoM kA pratIka hai jaba brAhmaNa vidvAnoMkI niSThA vaidika vidyApara aMkita karAye the| likhita sAhityake abhAvake kaI se uThakara AtmavidyAkI ora jhukI thI, aura AtmakAraNa ho sakate hai-eka to yogya lekhana sAmagrI aura vidyAkSatriyoMkI sImAse nikala kara brAhmaNoMmeM phailanI khAsakara kAgajakA abhAva, dUsare vidvAnoMkI mahattvAkAMkSA zurU huI thii| isa dizAmeM brAhmaNaRSiyoMkA zreya isameM aura saMkIrNatA, ki kahIM dUsare bhI par3ha-likha kara una jaise - 3 atharvaveda 15-6,7-12; gopaka brAhmaNa pUrva 1,10 / Ancient India as described by zatapatha brAhmaNa 14-5,4,10; vaha upaniSad Megasthenies by Macrindle 2-4-10 / zAMkhAya na zrotrasUtra 16.2, azva-1877, p. 69. lAyaNa zrautrasUtra 10,7 / / 2 vidvAnoMkA aba yaha mata hotA calA jA rahA 4 (a) SaTkhaMDAgama-dhavalATIkA-jilda 1 amahai ki yaha abhilekha azokane nahI balki usake rAvatI san 1939 paSTha 109-124 / .. pautra samrAT sampratike hai| (A) samavAyAMga suutr| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratameM AtmavidyAkI aTUTa dhArA 241 hai ki unhoMne sabase pahale bhAratake adhyAtmika tatvoM adhyAtmavidhAko isa prakAra anadhikArI logoMse aura unake AkhyAnoMko upaniSadoM, brahmasUtra, yogasUtra surakSita rakhanekA vidhAna kevala bhAratake santoM taka hI Adi darzanazAstra va purANoMkI zakalameM saMkalana va lipibaddha sImita na rahA hai, bhAratake alAvA jina anya dezoMmeM karanekA sAhasa kiyaa| yadi ina dvArA saMkalita kI huI adhyAtmika tatvoMkA prasAra huA hai, vahAMke adhyAtmika adhyAtma carcAeM hamAre pAsa na hotIM, to buddha aura mahAvIra santoMne bhI isa vidyAko anadhikArI logoMse bacAkara rakhanekAlase pahalekI adhyAtmika saMskRtikA sAhityika pramANa kA bharasaka yatna kiyA hai| Ajase lagabhaga 2000 varSa pUrva bur3hanA hamAre liye asaMbhava thaa| jaina logoMmeM likhita jo jaba pazcimI eziyAke yahUdI logoMmeM prabhu IsA ne AdhyAlikhita sAhitya Aja milatA hai, usakI paramparA mahAvIra tmika tatvoMkI vivecanA zarU kI to bahuta viveka aura nirvANake 600 varSa pIche arthAta IsAkI pahalI sadImeM sAvadhAnI se Parables arthAta rUpakoM dvArA hI kii|' usa samayase zurU hotI hai, jaba jaina AcAryoMko yaha ki kahI ve apanI nAsamajhIse ina tatvoMko bigAr3akara kuchaacchI taraha bhAna ho gayA thA, ki adhyAtma tattvabodha dinoMdina kA kucha artha na lagA baiTheM aura phira virodha para utArU ho ghaTatA jA rahA hai, aura yadi ise lipibaddha na kiyA gayA to jaayeN| isIlie prabhu IsAne isa bAtako kaI sthaloMpara doharahAsahA bodha bhI lupta ho jAyagA / / rAyA hai-"jo bahumUlya aura pavitra tatva haiM, unheM zvAna aura vAkavRttivAle logoMke sAmane na rakhA jAya, kahI ye adhyAtmavidyA sabhI logoMmeM rahasyavidyA unheM pAoMse roMdakara tumheM hI phAr3ane ke dara para banakara rahI hai na ho jaayeN| bhAratake sabhI dharmazAstromeM jagaha jagaha adhikArI 3. "But without a parable spake be aura anadhikArI zrotAoMke lakSaNa dete hue batalAyA gayA not into them",Bible-Mark,IV34. hai ki adhyAtma vidyAkA bakhAna unhIko kiyA jAve jo 4. (a) It is not meet to take childjitendriya aura prazAnta hoM, hasa samAna zuddha vRtti vAle hoM, ren's bread and to cast it into the jo doSoMko TAla kara kevala guNokA grahaNa karane vAle dogs. Bible--Marke VII 27 hoN| (A) Give not that which is holy into the doga, not castye your 1. vahI SaT khaNDAgama-DA0 hIrAlAla dvArA likhita pearls before swine lest they prastAvanA / tramble them under their feet and 2 (a) mahAzAntiparva adhyAya 246 / turn agin and rend you." (A) vahI SaT khaNDAgama-gAthA 62,63 / Bible-Mathew VII 6. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI varNI gaNezaprasAdajIkA eka AdhyAtmika patra (zrImAn lA* jinendrakizorajI joharI dehalIke saujanyase prApta) zrImahAnubhAva lAlA jinendrakizorajI jhaverI, yogya hotA hai jaise ghaTAdi padArthake dvArA dIpakameM koI darzana vizuddhiH vikriyA nahIM hotii| ghaTake astitvameM dIpaka svasvarUpapatra pAkara ati prasannatA huI-AtmAkI pariNatikI se hI prakAzamAna ho rahA hai evaM jJAna bhI zeyake sadbhAvameM nirmalatA hI to isako saMsArasamudrase uttIrNa karatI hai, jaise svarUpa rUpase prakAzita ho rahA hai evaM jJeyake abhAvajisa jIvakA moha gayA vaha saMsArabaMvanase usI samaya mukta meM mI svarUpase prakAzamAna ho rahA hai-phira bhI jIva apanI ho gyaa| saMsArako mUla kAraNa yahI to hai AtmA to niraMjana ajJAnatAse nija udAsInatAko tyAgakara nAnA yAtanAoMkA pratise parabodha svarUpa hai itane kAla jo saMsArameM bhramaNa pAtra hotA hai-ata: jisane isa para vijaya prApta kara lI kara rahA hai moha hI kI to viDambanA hai-vahI kahA hai:- vahI kalyANakA pAtra hai-Apake patrase yaha bAta samajhameM aho niraMjanaH zAnto bodhohaM prakRtiparaH / AtI hai jo ApakI zraddhA dRr3ha hai vahI ApakA kalyANa karegIetAvantamaha kAlaM mohenaiva viDambitaH // cintAkI bAta nahI-zArIrika avyavasthA kAla pAkara svayasaMsArako jar3a moha hI hai isake abhAvameM anAyAsa meva zAnta ho jaavegii| athavA hama apanI pariNatiko saMsAra calA jAtA hai-saMsAra anya koI padArtha nahI, AtmA kyo na dekheM usameM jo doSa hoM unhe dUra karanekA prayAsa kI vikAra pariNati hI kA nAma to saMsAra hai-yadyapi usa karanA hI hamArA kartavya honA caahiye| vikAra pariNatike upAvAna kAraNa hama hI to hai / jJeya vaizAkha sudi 10 padArtha vikArI nahIM-vaha to nimittamAtra hai-AtmAkA mA0 zuci zAba jo hai vaha jeyake nimittase koI vikArako nahI prApta saM0 2009 gaNeza varNI anekAntakI sahAyatAkA sadupayoga 'anekAnta' ko jo sahAyatA vivAhAdike avasaroMpara prApta hotI hai usakA bahuta acchA sadupayoga kiyA jAtA hai| isa sahAyatAse jainetara vidvAnoM, lAyabreriyoM, garIba vidyArthiyoM tathA asamartha jaina saMsthAoMko 'anekAnta' binA mUlya athavA riyAyatI mUlya 3) meM bhejA jAtA hai| isase dAtAroMko doharA lAbha hotA hai-idhara ve anekAntake sahAyaka bana kara puNya tathA yazakA arjana karate haiM aura udhara una dUsare sajjanoMke jJAnArjanameM sahAyaka hote haiM jinheM yaha patra unakI sahAyatAse par3haneko milatA hai| ataH isa dRSTise anekAntako sahAyatA bhejane-bhijavAne kI ora samAjakA barAbara lakSya rahanA cAhiye aura koI bhI avasara isake liye cUkanA nahIM caahiye| anekAntakI sahAyatAke mArgoko TAiTilake dUsare pRSTha para dekhiye| -vyavasthApaka 'anekAnta' Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara budhajana aura unakI racanAeM (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) kavivara vadhIcanda yA budhajana jayapura nivAsI se bharanA asaMbhava-sA ho gayA hai / zArIrika aura mAnasika nihAlacandajIke tRtIya putra the| ApakI jAti khaMDela- anA vedanAeM tujhe caina nahI lene detIM, phira bhI tU apaneko bAla aura gotra 'baja' thaa| Apako ruci bAlakapanase svabhA- sukhI samajhanekA yatna karatA hai, yahI terI ajJAnatA hai, vataH jainadharmake graMthoMke adhyayana aura jineMdrakI bhakti dUsaroMko upadeza detA phiratA hai-hitakI bAteM sujhAtA meM AkRSTa hotI thI / Apa bar3e hI dharmAtmA sajjana the| hai, para svayaM ahitake mArgameM cala rahA hai| isa taraha terA Apane laukika zikSaNake sAtha dhArmika prayokA bhI acchA kalyANa kaise ho sakatA hai ? isakA svayaM vicAra kara abhyAsa kiyA thaa| aura bAdako svAdhyAya eva satsaMga dvArA aura apane hitake mArgameM laga, isImeM terI bhalAI hai| apa apane jJAnako barAbara vRddhi karate rahe hai / ApakI jineMdra hI tArana tarana hai, isIse maine aba unhIMkI zaraNa jineMdrabhakti prasiddha hai, vaha saprANa aura niSkAma thii| usameM grahaNa kI hai| isa taraha manameM kucha guna-gunAte hue kavi kaviko Antarika zraddhA athavA AsthA hI prabala kAraNa jAna vara eka dina bola uThepar3atI hai| isIse vaha apane sAtvikarUpako liye hue "sarana gahI mai tero, jaga jIvani jinarAja / / thii| Apake bhaktipUrNa pada isI bhAvako dyotita karate haiN| jagatapati tArana tarana, karana pAvana jaga, harana-kara. isI bhakti-bhAvanAse prerita hokara Apane jayapurameM da jina bhava-pherI / / mandiroMkA nirmAga karavAyA thA jo Aja bhI vahAM maujUda hai DhUDhata phirapo bharagho nAnA dukha, kahU na milI sukha serii| aura jinameM jAkara bhakta jana puNyArjanake sAtha pApake vinAza yAta tajI AnakI sevA, sevA rAvarI herI // kA bama kara AtmapariNatiko nirmala banAnekA prayAsa karate parameM magana visArayo Atama, gharapo bharama jaga kerI / hai| kavivarane apane gRhasthajIvana aura guru AdikA koI e mati tajU bhajU paramAtama, so budhi kI merI // " paricaya nahI diyA, jisase usakA yatheSTa paricaya mila eka dUsare dina jina caraNoMmeM aDola zraddhAko aura jAtA / bhI nirmala banAne ke hetu, apanI Atma kahAnI kahate hue kavivara jahAM dharmaniSTha kavi, dayAlu the, vahAM adhyAtma- tathA moharUpI phAMsIko kATakara avicala sukha prApta karane zA ke bhI vettA the| ve kabhI kabhI bhakti rasakI sarasa dhArA- tathA kevala jJAnI bananekI apanI bhAvanAko vyakta karate meM nimagna ho isa bAtakA vicAra kiyA karate the ki he hue kavivara kahate hai:budhajana! tUne jinendrake bhajana athavA Atmadevake ArAdhana merI araja kahAnI suniye kevala jJAnI / vinA hI apane mAnava jIvanako yoM hI gaMvA diyA, cetanake saMga jar3a pudgala mila, merI budhi borAnI // 1 // aura jo kucha rahA hai vaha bhI botA jA rahA hai| pAnI Anese bhavana mAhIM pherata mokU, lakhi caurAsI thAnI / pahale 1: (bAMdha)na bAdhI phira pIche pachatAne se kyA lAbha ko tU varanU tuma saba jAnU-janma maraNa dukha khaanii||2|| ho sakatA hai| japa, tapa, saMyamakA kabhI ne AcaraNa nahIM bhAga bhale te mile budhajanakU, tuma jinavara sukhadAnI kiyA, na kisoko dAna ho diyA-kiMtu dhana aura rAmAkI mohi-phAMsikA kATi prabhujI kI kevala zAnI // 3 // sAra samhAla karate hue unhoke AzAjAlameM badha kara hI tUne kavivara socate haiM ki he budhajana ! tUne mUDha ajJAnI bana isa mAnava-jIvanako harAyA hai| aba tU vRddha ho gayA / zarIra kara tanika-se viSama sukhakI lAlasAmeM ananta kAla yoM hI aura zira tega kaMpane lagA, dAMta bhI calAcala ho rahe haiM- bitA diyA, anAdi kAlase jar3a cetanAkA yaha mela baMdha veeraka karake vidA lete jA rahe haiN| calanA-phiranA bhI athavA eka jagaha rahanA isa taraha ina donoM kI ekatA, aba kisI lAThIke avalambana binA nahIM ho sktaa| jisa tarahako ekatA dUdha aura pAnImeM pAI jAtI hai, jo donoM AzApI kAMsA terA itanA vistRta ho gayA hai ki usakA bhinna bhinna svarUpakA bhAna nahIM hone detI / isI miyA 8... Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 11 ekatAke kAraNa hemAlana! tU manantakAlase duHkhakA ke sacce zivadhAmakI prApti ho, jo terI cira abhilASA pAtra banA huA hai| isa ekatAse terA kaise chuTakArA ho, kA viSaya rahA hai| ina saba vicAroMse kavivarakA Atmahitajisase yaha bhava-phAMsI kaTa kara gira jAya aura tU svayaM kA lakSya aura bhI dRr3ha ho gayA, aura ve sabase udAsIna AtamarAmameM lIna ho jAya, tujhe usI balakI Ava- hokara AtmasAdhanAke kAryameM juTa gye|| zyakatA hai| -"hU~ to budhajana jJAtA dRSTA, jJAtA tanajar3a aba kavivarakA jIvana, jo kabhI AtmahitakI vicaarsrvaanii| ve hI avicala sukhI raheMge hoMya muktivara praanii|" taraMgoMmeM uchalA karatA thA, vaha usa jJAyaka AtmasvarUpameM yadyapi maiM jJAtA dRSTA hU~, phira bhI mohakI yaha vAsanA ananta sthiratA pAnekA adhikArI ho gayA, isake liye unheM saMsArakA kAraNa hai, usa ananta saMsArakA chedana karanA kAphI puruSArtha kara dhyAnakA abhyAsa karanA par3A, hI Atmakartavya hai| para isase unake cittakI prasannatA aura saMtoSameM bhArI vRddhi para jaba maiM apanI pUrva paristhitikA cintana karatA hUM haI, jo AtmasAdhanAmeM sahAyaka hai| eka dina kavivara aura saMsArako vicitra dazAkA smaraNa karatA hUM taba merI dhyAnameM baiThe hue kucha gunagunAte hue kahate hai:jo dazA banatI hai use zabdoM dvArA vyakta karanA saMbhava pratIta mai dekhe Atama rAmA // nahIM hotA, aura na vaha vacanoMse kahI hI jA sakatI hai| "rUpa parasa rasa gaMdhate nyArA, daraza jJAna guna dhaamaa| usakA smaraNa karanA bhI mere ananta duHkhoMkA kAraNa hai / nitya niraMjana jAke nAhI, krodha-lobha mada kAmA // 1 // isI bAtakA vicAra karate hue kavivara kahate hai: nahi sAhiba nahi cAkara bhAI, nahI tAta nahI mAmA // 2 // * "uttamanarabhava pAyakai mati bhUla re rAmA // bhUla anAdi thakI jaga bhaTakata, le pudgalakA jAmA / kITa pazukA tana jaba pAyA, taba tU rahA nikAmA / budhajana saMgati guruko kIyeM, mai pAyA mujha ThAmA // 3 // aba nara dehI pAya sayAne kyoM na bhaja prabhu nAmA // 1 // isa taraha kavivara AtmarasameM vibhora ho zarIrako surapati yAkI cAha karata vara, kaba pAUM nara jaamaa| pudgalakA jAmA samajhakara suguruko saMgati athavA kRpAse bhUkha-pyAsa sukha dukha nahi jAke, nAhIM vana pura gaamaa| apanI nidhiko pA gye| aisA ratA pAyake bhaI, kyoM khovata dhina kAmA // 2 // racanAe~ dhanajIvana tana sundara pAyA, magana bhayA lakhi bhaamaa| isa samaya kavivarakI mujhe cAra racanAoMkA patA kAla acAnaka jhaTaka khAyagA, paDe raheMge ThAmA // 3 // calA hai / buvajana satasaI, tattvArthabodha, budhajana vilAsa apane svAmIke pada paMkaja, dharo hiye visarAmA / aura paMcAstikAyakA pdyaanuvaad| ina graMthomase paMcAstikAya'meTi kapaTa-bhrama apanA'badhajana' jyoM pAvo shivdhaamaa||4||" koboTakAkhatIna racanAoMko dekhA hai aura unaparase ataH he budhajana ! aba adhika cintana aura vicAra karane kucha noTsa bhI liye the| paMcAstikAyakI racanA saMbhavataH se terA kucha bhI sudhAra nahIM ho sakatA, pazu paryAyameM tU nikAmA jayapurameM hI kisI prathabhaMDArameM hogI, isIse use dekhanekA hI rahA-Atmahitase dUra rahA, aura naratanarUpI hIrA saubhAgya abhI taka prApta nahIM ho sakA hai| pAkara, jise deveMdra bhI pAnekI abhilASA karatA hai, tU use 1 budhajana satasaI-yaha atha sAtasau dohoMmeM racA vyartha kho rahA hai| karmodayase jo tujhe dhana, yauvana aura sundara gayA hai / isameM cAra prakaraNa hai-devAnurAga zataka, subhASitazarIra milA hai use pAkara bhAmA (strI) meM kyo magna nIti, upadezAdhikAra aura virAga bhAvanA / isa graMthake huA hai| guru bAra bAra pukAra kara kaha rahe haiM-he Atman ! ukta prakaraNoMkA adhyayana karanese athakI mahattA aura paMca indriyoMke yaha viSaya bar3e hI ghAtaka haiM, inheM chor3a, anyathA kavikI pratimA evaM anubhUtikA sahaja paricaya mila jAtA kAla acAnaka Akara tujhe khA jAyagA, aura karmodayajanita hai| parantu kheda isa bAtakA hotA hai ki itane sundara athakA yaha saba ThoTa par3A raha jAyagA, terA manakA vicAra manameM samAjameM koI pracAra hI nahI hai| aura na usaka, tulanAtmaka hI raha jAyagA, phira kucha na kara sakaneke kAraNa kevala adhyayana dvArA koI mahattvakA Adhunika saMskaraNa hI pachatAvA tere hAtha raha jAyagA / ataH aba tU apanA antara nikAlA gayA hai, jisase vaha sAhityasaMsArameM adhyayanakI kapaTa rUpI bhrama maiTa, aura apane hitakI aura dekha, jisase vastu bntaa| . Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara budhajana aura unakI racanAeM 24 ukta prakaraNoMmeMse prathama prakaraNameM kavine devatA- "vipatAko dhana rAkhie dhana dIje rasi dAra / viSayaka anurAga evaM bhaktikA sajIva citraNa kiyA hai / Atamahitako chor3ie dhana dArA parivAra // " buSajana kavike devAnurAga-viSayaka kathanako dekhate hue mahAtmA "Apadarthe dhanaM rakSet dArAn rakSenanarapi / sUra aura kavivara tulasIke deva-bhaktiviSayaka pada bhI kahI AtmAnaM satataM rakSeddArairapi dhnrpi|" -hitopadeza smRtikA viSaya bana jAte hai / saMbhava hai unakI kucha chAyA "ripu samAna pitu mAta jo, putra paDhAba nAhi / kavipara par3I ho, jaisA ki nimna uddharaNase spaSTa hai: zobhA pAvai nAMhi so, rAja sabhAke mAMhi / " "mere avaguna jina ginau, mai augunako ghAma / "mAtaH zatruH pitA vairI yena bAlo na pAThitaH / patita uddhAraka Apa ho, karopatitako kaam|"-budhjn ___ na zobhate sabhAmadhye haMsamadhye bako yathA |"-hito. "prabhu mere avaguna citta na dhro| ___ isI tarahake aura bhI kitane hI dohe hai jinheM saMskRta samadarzI hai nAma tihAro cAho to pAra kro||"-suurdaas pAta padyoMkA bhAvAnuvAda kahA jA sakatA hai| yA "rAmaso bar3o hai kauna mose kauna chotto| rAmasauM kharo hai kauna mose kauna khotto|"-tulsii , ukta satasaImeM nIti-viSayaka dohe kucha aise bhI hai subhASita nItipara bhI kavine 200 dohe likhe hai, ___jinakI anya hiMdI kaviyoke dohoMke sAtha samAnatA pAI unake par3hanese kavike anubhavapUrNa pADityakI jhAMkIkA jAtI hai| pAThakokI jAnakArIke liye yahAM sirpha 4 dohe sahaja hI darzana ho jAtA hai| uname kitane hI dohe saMskRta hI diye jA rahe hai.ke nIti-sambandhI zloko ke sUcaka hai / hiMdI bhASAke prAyaH saba ___"duSTa milata hI sAdhujana, nahI duSTa hA jAya / hI kaviyone (vRnda, rahIma, aura tulasI Adi ne) saskRta candana taru ko sarpa lagi, viSa nahIM deta banAya / budhajana padyoke nIti-viSayaka padyokA anuvAda hI dohomeM kiyA buddhivAna gambhIrako saMgata lAge nAMhi / hai| isaliye isa sambandhameM kavivara budhajanako unakA jyoM candana Dhiga ahi rahata viSa na hoya tihi mAhi / vRnda anukaraNa karane vAlA nahIM kahA jA sakatA kitu ve saba dohe rahimana jyo uttama prakRti kA kara sakata kusaMga / saskRta padyoparase hI svakIya yogyatAnasAra anUdita kiye candana viSa byApai nahI lipaTe rahata bhujNg| rahIma gaye hai / jaisA ki unake nimna uddharaNose spaSTa hai: durjana sajjana hota nahi rAkho tIratha bAsa / "mahArAja mahAvRkSakI, sukhadA zItala chAya / melo kyoM na kapUramai hIga na hoya suvAsa // buSajana sevata phala bhAsai na to, chAyA to rahi jAya // budhajana nIca nicAI nahiM taja, jo pAvai satsaga // "sevitavyo mahAvRkSa., phalacchAyA samanvitaH / tulasI candana viTapivasi viSa hi tajata bhujaga / tulasI yadi daivAt phale nAsti chAyA kena nivaaryt.||hitopdesh kari sacita koro rahe, mUrakha vilasi na khAya / "para upadeza karana nipuna, te to lakhe aneka / mAkhI kara maMDita race, zahada bhIla le jAya / budhajana kara samika bola samika, te hajArameM eka " // budhajana khAye na kharaca sUma dhana, caura sabai le jAya / . "paropadeze pAMDitya, sarveSA sukara nRNAm / pIcha jyoM madhu makSikA, hAtha male pachatAya / vRnda dharme svIyamanuSThAnaM, kasya cittu mahAtmana : // hito. duSTa kahI suni cupa rahyo, bole bai hai hAna / "minakha janama le nA kiyA, dharma na artha na kAma / bhATA mAre kIcame, choTe lAgai Ana // budhajana so kuca ajake kaMThameM, upaje gae nikAma // " budhajana kachu kahi nIca na cher3iye, bhalo na vAko saga / "dharmArthakAmamokSANAM yasyaikopi na vidyate / pAthara DAragho kIcameM, uchari vigAra aMga // " banda ajAgalastanasyaiva, tasya janma nirarthakam // " hitopa0 Atma kartavyakA bhAna karAne vAle kavivarake nimna "nadI nakhI zRgInimeM zastra pAni nara nAri / dohe khAsa taurase manana karane yogya hai jo Atma-boSake sAtha bAlaka aru rAjAnaDhiga, vasie jatana vicaari||' badhajana vastusthitike nidarzaka tathA vairAgyotpAdaka bhI hai:"nadInAM zastrapANInAM nakhInAM zRMgiNAM tathA / dhaMdhA karatA phirata hai, karata na apanA kAja / vizvAso naiva kartavyaH strISu rAjakuleSu ca // ' hito. gharakI muMparI jarata hai, para ghara karata ilaaj| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 manekAnta [varSa 11 isa graMthako kisIkI preraNAse nahIM banAyA hai kintu apanI buddhikI preraNAse svayaM hI racA hai / kavivarakI dUsarI racanA 'tasvArthabodha' hai jo eka padyabaddha graMtha hai| isameM guDapicchAcAryake 'tattvArthasUna ke sUtraviSayakA pallavita anuvAda diyA huA hai| isake sivAya graMtha meM 14 guNasthAnoMkA vizada varUpa, palya, sAgara, rAjU kA pramANa, madhyalokakA varNana, 14 mArgaNAoM kI carcA, zrAvakoM SaT Avazyaka kArya, dazadharma dvAdazatama, vAIsa pariSad, aThAraha hajAra zolake bheda aura satsakhyAdi kitane divasa bIte tumheM karate kyoM na vicAra | kAla gagA Aya kara, suni hai kauna pukAra // jo jIe to kyA kiyA mUe to kyA diyA khoya / kAre lagI anAdikI, deha tarja nahi koya // tarja dehasauM neha bhara, mAnaM loTA saMga / nahi po solata rahe, taba tU hoya nisaMga // tana to kArAgAra hai, suta parikara rakhavAra / yoM jAne bhAnaM na dukha, mAnaM hitU gaMvAra // yA vIradha saMsArameM, mubo anantI bAra / eka bAra jJAnI maraM, maraM na dUjI bAra // mana turaMga caMcala prabala bAga hAthameM rAci / jA china hI gAphila rahyo, tA china DArai nAkhi // cAha karaM so na mileM, cAha samAna na pApa / cAha rakhe cAkara kareM, cAha vinA prabhu Apa // paramArathakA guru hitU svArathakA saMsAra / saba mila moha bar3hAta haiM, suta tima phikara yAra // tIratha tIratha kyoM phira, nIratha to ghaTa mAMhi / jo thira hue so tiragae, adhira tirata hai nAMhi / apane Apa bigAr3ate nivacaM lAgata pApa / para akAja to ho nahIM, hota kalaMkI Apa // ko hai suta ko hai tiyA, kAko dhana parivAra / Ake mile sarAyameM, biraMge niradhAra // parI rahegI saMpadA, gharI rahegI kAya I chalabala kari kyoM tU na bace, kAla jhapaTa le jAya // dehadhArI bacatA nahI, soca na karie bhrAta / tanatI ta ge rAmase, rAvanakI kahA bAta ! AyA sonAMhI rahathA, dazaratha lachamana rAma / tUM kaise raha jAyagA, jhUTha pApakA dhAma // karanA kyA karatA kahA, dharatA nAMhi vicAra / pUMjI khoI gAMThakI, ulTI khAI mAra // aura bhI kitane hI dohe pAThakoMke avalokanArtha diye jA sakate the, parantu vistAra bhayase una sabako chor3A jAtA hai| Uparake ina katipaya uddharaNoMse pAThaka usakI mahattAkA mAna kara sakate haiM kavivarane isa satasaI paMcako saM. 1879 meM jayapurake rAjA jayasiMha tRtIyake rAjyakAlameM banA kara samApta kiyA hai| paMca kartAne 1 saMvat DArAse bhI eka barasa se pATa upeSTa kRSNa ravi aSTamI hUbo satasaI pATha // raNAoMkA sundara kathana diyA huA hai| isa graMthako bhI kavine saM. 1889 meM rAjA jayasiMha rAjyameM banAkara pUrNa kiyA hai / " tattvArthaM bodhase yahAM sirpha caturthaM guNasthAnakA saMkSipta svarUpa pAThakoMkI jAnakArIke liye diyA jA rahA hai: jo nija Atama anubhane tana-tuSa-mAva pichAna / udAsIna gharameM vasaM, so cauthA gunathAna // 21 // sAta tattva paT drasyako guna-parajAya vidhAna / jaisA bhASyA kevalI, tisA karaM saraghAna // 22 // sUto jIva manAdiko mohanIdameM dIna / karmazatru dhana lUTakaM, karo saMpadAhIna // 23 // jAge guraupadezate, mohanIda taji jIva / pAnazane karmanirja, sapati rahe sadIva ||24|| viSayavirecana auSadhI, zrIjinavacana pramANa / janma- jarA dukha dAghahara, ziva-sukhadAyaka jAna // anaMta catuSTayakA dhanI, madirA moha savAdi / raMka bhayA cida dukha saha, nijadhana karaM na yAdi // rahiye jA saga jAhisoM, Adi anta sukha bhoga / Adi anta sukhamaya sadA, parasaMga tajive joga // jaraM mare phArTa gere, nava jIranatA vAni / baraM mare nahi jIva me dukhI parAI hAni // hAni buddhike yogameM, dukhI mukhI matimAna | jo boyA so hI mile nija prApati unamAna // jo alAbha bhI sAmasira baMdho so milaI Aya / karma jo hai pati jisI, nAhI deta girAya // usa samaya jayapurameM jayasiMha tRtIyakA rAjya thA, jo jagatasiMha putra the aura ve taba cAra-pAMca barasake the| unakI mAtA usa samaya rAjyakI adhikAriNI thii| jayasiMha kI san 1834 vi. saM. 1871 meM mRtyu ho gayI thI / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara budhajana aura unakI racanAeM 247 jo kachu nIta anIta hai, nirakha parAI gara / kSamA kara to ranaghaTa, bar3e dharai jiya vaira // jo jina darzana bhraSTaka, lAja lobha bhaya khAya / iSTa jAnake paga para, tAko samakita jAya / / samyak ruciAraSAnate, zuddha zAna upalabdhi / tAte nija Acarana ho, karmanAza ziva siddha / dharma mUla samyakta jina, kaho deva nirdoSa / dharmahIna samakita dinA, hoya na kabahU mokSa // vinA mUla jyoM viTapake, dala phala phUla na vRddhi / dharmamUla samakita vinA, tyoM na hoya siva siddha / viSama parISahako saha, vina samakita saradhAna / karai koTi lakha baraSa tapa, to na lahe niravAna / cUTata kATata dala malata, miTata na ima mithyAta / mUla ukhArata samakitI, puni vikAsa nahi pAta / / caritamohanIkai udai, vara tana dhAra leza / pahacAna nija apara kU, rahe udAsI bhesa // jo jaga apajasa na bar3ha, dharma virodha na koya / vA kArijako samakitI, karai udyamI hoya // merI nAhI rAjariddhi, suta dArA parivAra / rAga doSa tana mana vacana, krodha lobha mada mAra / / manameM maiM taba hI kiyo, ahaMkAra mamakAra / jaba jaba bAMdhyo karmamujha, layo kugati dukhabhAra // mai nahi inakA ye na mama, hue na hoMge nAhi / mai ekAkI jJAna dhana, jisA zivAle maaNhi|| pahale kInI bhUla jo, udai Aya rasa deya / tAsauM paravaza pararahyo, karaja deya so leya // jar3ako karatA jar3a sahI, mai merA karatAra / viraSA karatA hoya para, kaise bhugatoM mAra // mana vaca kAya zarIra saba, para pudgalake baMdha / puni jJAnAvaraNAdi vasu, dravyakarma sambandha // merA lakSaNa cetanA, asaMkhyAta paradeza / galai bale pUrai nahIM, Adi anta viniveza / / aho bhAgya samakita jagyo, nija dhana lAgyo hAtha / kara kalesa vATA vaTapA, dukha sahate para sAtha // jo narabhava samakita gahai, tA mahimA suraloya / jo ajAna viSayAgamana, bUI sAgara soya // " ina thor3ese dohoMparase hI pAThaka isa graMthakI upayogitA mahattA aura viSayavivecanakI sarala eva manohara saraNi kA mUlya Aka skeNge| aura kavike bhAvuka hRdayakI gatividhiko bhI pahacAna skeNge| isa taraha yaha sArA hI graMtha saiddhAMtika vivecana sundara sugama evaM lalita sUktiyoM, vividha anuprAsoM Adiko liye hue hai| yadyapi yaha graMtha bhI chapa gayA hai, parantu isakA zuddha sundara saMskaraNa abhI taka prakAzameM nahI AyA hai jisake lAnekI AvazyakatA hai| tIsarI racanA 'budhajana' vilAsa hai| isa graMthameM aneka phuTakara choTI-bar3I racanAokA saMgraha ekatra kiyA gayA hai jo vibhinna samayoM meM racI gaI hai / chahaDhAlA, iSTa chattIsI, darzana paccIsI, pUjana karanese prathama paDhA jAne vAlA pATha, ba raha bhAvanA pUjana tathA aneka sundara bhaktipUrNa, aupadezika evaM AdhyAtmika padoMkA saMkalana kiyA gayA hai, jinakA kucha paricaya Upara karAyA jA cukA hai| budhajana vilAsakI prathama racanA chahaDhAlA bar3I hI sundara kRti hai / isa kRtiko dekhakara hI kavivara daulatarAmajIne chahaDhAlAkI racanA kI hai| chahaDhAlekI yaha racanA jo khar3I bolImeM kI gaI hai, mumukSu jIvake liye hita bodhaka jAna par3atI hai| isa graMthako kavine saM. 1859 meM vaizAkha zuklA tIjako banAkara samApta kiyA hai| jaisA ki usake nimna padyase prakaTa hai: ThArahasau paMcAsa adhika nava saMvata jaanoN| tIja zukla vaizAkha DhAla SaT zubha upajAnoM / / isa graMthake antameM kavine Atma saMbodhanakA ullekha karate hue likhA hai ki he bussjn| karor3a bAtakI yaha bAta hai, use apane hRdayameM dhAraNa kara, aura mana vacana kAyakI zuddhipUrvaka jina dharmakA zaraNA rakhanA, vaha dohA isa prakAra hai: koTi bAtakI bAta are 'budhajana' ura dharanA / mana vaca tana zuddhi hoya gaho jima vRSakA shrnnaa|| vIrasevA mandira tA. 26-8-52 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura itihAsakA eka prAvarita pRSTha (jodhapurako musalamAna adhikArIse vApisa lenevAlA-gavahIyA tejA) (zrI agaracanda nAhaTA) jisa prakAra jainAcAryoMkA itivRtta paTTAvaliyoM, prati- gharapara rakhI huI batalA dete hai| koI jAtIya itihAsakA mAlekhoM, graMpa prazastiyoM, lekhana puSpikAoM va prabandhasaMgrahoM meM premI khoja kare to kucha mahattvapUrNa jAnakArI hAtha lagane aura rAsa kAvya, gItAdimeM pAyA jAtA hai usI prakAra jaina va prakAzameM AnekI sabhAvanA hai| kheda hai vaisA jAtIya itidhAvakoMke vaMzako nAmAvalI va itihAsa vaMzAvaliyoM AdimeM hAsakA premI vyakti abhI najara nahIM AtA / pAyA jAtA hai| para abhI unakI ora vidvAnoMkA jaisA samAjameM aisI vaMzAvaliyAM haMgI para unake sambandhameM cAhie dhyAna naho gayA, phalataH (jAtIya) bahuta sI mahatvapUrNa abhItaka kahIM prakAza DalAyA gayA najara nahI AyA ataH bAtoMse hama aparicita se hai| di0 vidvAnoMse anurodha hai ki ve unakI zodha para itivRtta prakAzameM laaveN| hamAre pUrvajoMne itivRttako surakSita rakhanekA kAma kulaguru, mahAtmA va bhAToMke supurda kiyA thA / vazAvalI bhAToMke pAsako prAcIna vaMzAvaliyAM dekhanekA to likhate rahane ke liye hajAroM lAkhoM rupaye osavAla samAja mujhe avasara nahI milA / unhoMne to usakI gopyatAke liye sAketika lipikA AviSkAra bhI varSose kara liyA hai| ke ina logoMke dAna va satkArameM kharca hote the para kheda hai jisa sAhitya rakSAke lie unhoMne lAkho rupaye kharca kara ataH sAdhAraNa vyakti bahI pAsa par3I rahe to bhI use paDha aisI sundara vyavasthA kI thI hamane usakI sarvathA sudhi nahIM sakate / para jaina yatiyo va mahAtmAo va yatheraNI dvArA visAra do hai| phalataH hamAre pUrvajoMke kArya-kalApoM evaM likhita katipaya vaMzAvaliyA hamAre saMgrahameM evaM anyatra bhI prApta hai| iname sabase prAcIna jJAta vazAvalI bar3audAke kIrti-gAthAoMse hama sarvathA aparicita se hai| isIliye myUjiyamame surakSita hai jisakA kucha hissA naSTa ho gayA hai| unake kAryoM dvAra, hameM jo preraNA milanI cAhie thI vaha yaha kapar3e para likhI huI hai aura 16 vI zatIke anta kI hai| nahIM milii| isakA thor3A sA paricaya mai osavAlake eka aMka meM prakAzita . ina vaMzAvaliyoMse kabhI kabhI aisI mahattvapUrNa rAjakIya kara cukA hai| isase paravartI vaMzAvaliyA hamAre saMgrahameM ghaTanAoMkA paricaya milatA hai jinakA ullekha rAjakIya hai jinameM kapar3e para likhita do vazAvaliyAM hI sabase prAcIna khyAtoM AdimeM bhI nahI pAyA jAtA / ata. inakA mahatva pratIta hotI hai| prathamameM lekhana saM. 1612 likhA naA hai| osavAlAdi vazake itivRttake sAtha bhAratIya itihAsakI dUsarI isake kucha bAda kI hai para hai vaha bhI 17 vI zatIkI / dRSTise bhI hai| vaMzAvalA lekhanakA kArya aba banda sA ho 18-19-20 zatIkI likhita to kaI vaMzAvaliyAM rahA hai| kulaguru mahAtmA isako chor3a rahe hai| bhATa loga kabhI | mere sagrahAlayameM hai| ye sabhI upakeza (kavalA) gacchIya kabhI A jAte haiM aura putra putrI va vivAhAdiko nASa yatiyokI likhita haiN| abhI unako sAMgopAMga dekhane va likha kara le jAte hai para unakA pUrva jaisA aba Adara nahIM jA Adara nahA unapara prakAza DAlanekA suavasara to nahI AyA para rahA, ataH ve bhI thor3e dinoMmeM isa pezeko chor3a deMge, aisA , sarasarI taurase dekhanepara unase kaI mahattvapUrNa bAtoMvartamAna sthitise sahaja anumAna lagAyA jA sakatA hai| kA patA calA, jinameMse ekako prastuta lekhameM prakAzita purAnI vaMzAvaliyAM asAvadhAnI va kahIM bhAToMke ApasI kiyA jA rahA hai| baTavAre Adike kAraNa naSTaprAyaH ho cukI hai| unake kucha varSa hue hamAre saMgrahake eka guTakemeM jodhapurake AdhArase vilikhita naI bahiyA hI bhATa va kulaguruoM- tejA gadahIyA va unake vaMzajoko prApta dAnA mAphIke ke pAsa dekhI jAtI hai / pUcha tAcha karane para purAnI bahiyAM paravAnoMkI nakala pAI gaI thI, jise mai "osavAla" varSa bharatI (pUrI likhI jA cukane) ho jAnese va jIrNa ho jAnese 16 aM. 3 meM prakAzita kara cukA huuN| mUla paravAnA saM. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura itihAsakA Avarita pRSTha 249 1903 ke vijaya dazamIko jodhapurake mahArAjA mAladevane dvi jaitsii| sA0 tejA sahimalako diyA thaa| paravartI do paravAnoMmeM 2 vastA pu.devIdAsa 1 nagarAja 2 pitara cha usI bAtako duharAyA gayA hai / paravartI rAjAo dvArA (vastAna beTo pratyakSa hUvo (beTo dIpo kesarIsiMgha) pUrva prApta dAna mAphIkI bAtako puSTa kiyA gayA hai / 2. jaitasI pu. jairAja 1 jasavaMta 2 jagamAla 3 joSA mUla paravAne meM likhA gayA hai ki sA. tejA sIhamala 4 jaikarNa 5 jagamAla 6 gadahIyA "rAvaleM bar3e avasANa AyA chai suiNA nu mayA kara 1 jairAja pu. rUpacanda 1 amIcaMda 2 dulIcada 3 rUpadharatImeM dANa jagAta bagasIyo hai" bIjo hI iNA nu kyuM na caMda pu. kapUracada 1 lAge, saraba mApha ch| syAma dharamI chora chai|" ina zabdoM- 2 amIcaMda pu anopasiMgha 1 ajabasiMgha 2 dvi ANaMda se jodhapura rAjyake ye kabhI kisI bar3e kAma Aye the, jJAta 3 viradhA 4 sAvata 5 akhA 6 tejA 72 ajabasiMgha pu. ratanajI hotA hai| para yaha bar3A kAma kyA thA? abhI taka ajJAta thaa| 1 anopasigha pu. bhAUjI, sAMvala jI / bhAUjI pu. jodhapura itihAsa meM isakA kucha bhI vivaraNa nahIM miltaa| lAlacaMda 1 savAI 2 umA 3 lAlacaMda pu. khetA 1 amA 2 maiMne ise prakAzita karate samaya likhA thA ki "aba inake 2 jasavaMta pu. mayAcaMda, pemarAja 2 rAmacada 3 haracaMda vaMzameM koI hai yA nahI? tejA sIhamalane kyA sevA bajAI 4 kimanacada 5 (mayAcada pu. viradhIcaMda) thI? ve kahA rahate the ? Adi bAteM anveSaNIya hai|" AzA pemarAja pu. bhagotIdAsa 1 dInAnAtha 2 gulAbacaMda kI gaI thI ki jodhapurake koI sajjana yA unake vaMzaja ina 3 bhAvasaMgha 4 pu. siradArA 1 bAtoMpara vizeSa prakAza DAlege para itihAsakI ora udAsIna 1 bhagotI pu. thirapAla 1 honeke kAraNa kisIne isa ora dhyAna hI nahIM diyA pratIta 2 dInAnAtha pu. rughanAtha 1 jiNadAsa 2 caMda 3 / hotA hai| Aja to loga roTIkI samasyAko hala nahI kara jiNadAsa pu. suratANa / pAte taba isa ora dhyAna de bhI kaise ! mere jaisA prAcIna 3 gulAbacaMda pu0 itivRttakA premI ina vismRta bAtoMko prakAzame lAnekA 4. jodhA pu. rAmacada 1 udacada 2 tArAcaMda 3 devacaMda4 prayatna karatA hai to loga ise 'murdaiko kabra khodakara bAhara (jodhA kArakana havI meDatai, saM. 1734 ma. jasavaMta nikAlanA' kahate hai, astu / merI khoja cAlU hI thii| abhI siMhajI rai) usa dina apane saMgrahakI osavAla vaMzAvaliyoko ulaTate 1. rAmacaMda pu. sukalacaMda 1 mvo0 zrIcaMda pu khusyAla pulaTate samasyAkA hala eka vazAvalIme hI prApta hogyaa| caMda 1 pAThakokI jAnakArIke liye vaMzAvalIkA Avazyaka aza 2 udacaMda pu. chajamala 1 chItara 2 chajamala putra sarUpayahA uddhRna kara diyA jAtA hai| isase tejAke vazajoMke cada 1 vakhatamala 2 takhatamala 3 nAmAdi jJAta honeke sAtha vaha kisa bar3e avasANa (mauke 4 jodhA dvi. bhA. tilokacada 1 kArya) para kAma AyA thA, patA cala jAtA hai| isake bAda sItAkI vaMzAvali AraMbha hotI hai vaMzAvalI kA uddharaNa jodhapura yA usake AsapAsa kahIM gadahIye tejoke gAdahIyA gotra vaMzaja aba bhI saMbhavataH nivAsa karate hoMge unameMse koI sinAmone coraDiyA zAkhAya gAdIyA sajjana jAtIya itihAsa va svavaMzake gauravakA premI ho mAjamA DAgADImA jANivA to isa sambandhame vizeSa jAnakArI prakAzameM yeM yaha anurUpArela virudamabhUt / pattana madhye / sAbhaisA pu. kauMrA roSa hai| pu.chAhaDa pu.pAlhaNa pu. kelhaNa bhA. kamalAde pu. likhamIdhara tejA 1.chohr| 4. teja gar3ha joSapura logo terI bAkI-rAThor3a jodhapure gAdahIyA . vIramade dUdAvata rAvajI zrImAladejI Upara sUra pAtisAho 4 tejA pu. sIhamala 1 samaratha 2 / sIhamala pu. vastA 1 kaTaka lyaayo| saMH 16.0 varSe aMto kUpo samela kAma bhaayo| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta [ 1 pAtasahajI hamajAnuM jodhapura phojadAra raakhiiyo| pacha sA. 308 se 310 meM isa ghaTanAkA vivaraNa prakAzita hai gAdahIya teja sahasAvata hamajAna mAranaM gaDha jodhapura liiyo| va paM. vizvezvaranAthajI reuke mAravAr3a rAjyake itihAsa rAvadhI mAladejI nuM sU piiyo| baDo svAmidharmI huvo| rAvajI bhA. 1ke ra. 128 meM usakA vizeSa varNana pAyA jAtA hai| iyo numaya karine dANa jagAta chUTa kiissaa| tiNarA paTA vaMzAvalimeM ullikhita sUra patisAha suprasiddha zerazAha thaa| cha / valaM tiNa samero gIta cha rAThor3a vIrama aura bhIma hI use protsAhita kara sa. 1600 sUra pAtisAha ne mAlave sAMkalo meM jodhapura para car3hA lAye the| rAThor3oMkI vIratAse usane ThAkure baDavaDe chAMDIyA DAla vijayako AzA chor3a vApisa cale jAnekA kaI bAra vicAra giraMda jhUjhArIye teSa kaNa gAdahyo kiyA thA para vIramane use roke rakhA aura aMtameM eka kapaTapratapIyo tejalo gaDha rakhapAla // 1 // kI cAla calakara rAva mAladevako apane sAmantoMse avizvAsa sAma ra kAma paradhAna sahasA sutanavirada patisAha sUhuvo bAtha paMdA karA diyA, phalataH zerazAhako vijaya prApta hogii| rAva jodhapura mahAbhAraSa kiyo joravara mAladeva pahAr3iyoMme jA chipA / vIramako mer3atAkA zAsana hamajo mAra liyo jasa hAtha // 2 // prApta ho gyaa|bhaarml hare mechAMNa dala bhAMjiyA jodhapura AdhIna kara zerazAhane vahAMkA prabandha rAva rai kAma akhiyAta rAkhI khavAsakhAMko sauMpa diyA / para vazAvali aura gItake koTanava acala rAThor3a sAko kiyo anusAra usakA nAma hamajA thaa| reujIke itihAsameM likhA sUra nai soma saMsAra rAkhI (! sAkhI) // 3 // hAriyA asuraima jasa huvo hai ki 1-1 // varSa taka jodhapura musalamAnoke adhIna rahaneke vANiya iso kari dAkha vAro anaMtara sa. 1602 meM zerazAhake mAre jAne para mAladevane thApiyo mAlave tona tejA sudhira pahAr3ose Akara zerazAhake niyukta musalamAna adhikArI thayo khaTasura khaMDe nAMmathAro // 4 // va sainikoko mArakara rAjya punaH prApta kara liyaa| sevakoMrAThor3a vIra jaitA kupAne isa yuddha meM bar3I vIratA ke kAma mAliko nAmame prasita Tole yA aura svAmibhakti dikhAI / durbhAgyavaza sainika kama hone vAstavameM jodhapurako vApisa prApta karanekA zreya tejoko va dizA bhrama ho jAnese jaitA kUpA kAma Aye / jaisA ki hI milanA caahiye| osavAla jAtike itihAsameM isa vIrauparokta udaraNameM likhA gayA hai zerazAhakI vijaya to kI gaurava-smRti sadA banI hI rhegii| huI para vaha bahuta mahagI pdd'ii| phalataH usake muhase ye zabda zvetAmbara zrAvakokA pahale gujarAtake rAjyasacAlana nikala par3e-"khudAkA zukra hai ki kisI taraha phataha va zrIvRddhimeM baDA hAtha rahA hai| pATaNake mahArAjA siddharAja jayasiMha va kumArapAlakA samaya svarNayuga thA / usa hama hAsila huI varanA maine eka muTThI bhara bAjare ke samaya jainadharma gujarAtameM carama ura rSako prApta huA thaa| liye hiMdustAnako bAdazAhata hI khoI thii|" vastupAla tejapAlakI vIratA, vyavahAra kuzalatA. nItiuparyukta uddharaNase spaSTa hai ki sUra pAtisAhane nipuNatA va dharmaprema to gujarAtake jana itihAsameM cira smararAva mAladevajIpara car3hAI saM. 1600 meM kI thI, jaitA isameM NIya rahegA / caudahavI zatImeM tA. dAnavIra jagaDUzAha kAma aaye| joSapura pAtasAhake kabje meM jA cukA thaa| va dharmamUrti pethar3azAha va samarasihakI kIrtigAthA prasArita pAtasAhane hamajAko jodhapurakA phaujadAra niyukta kara diyA hotI hai / 15-16vo zatImeM maMtrimaMDala evaM sNgraamsiNhthaa| sA. tejA gadahIyene usa samaya vahAMke niyukta hamajA kA maMDapadurga-mAlavemeM baDA prabhAva pratIta hotA hai / isa samayaphaujadArako mArakara rAThor3oMke hAthase nikale hue joSapurako meM rAjasthAnameM jaina zrAvakoMkA rAjya saMcAlanameM pradhAna prApta kiyA aura use usake svAmI rAmAladevajIko sauMpa sthAna ho jAtA hai| isI zatIke karmasAhakA dharma marma ullekha diyaa| isase vaha kitanA vIra, sAhasI va sAmadharmI thA- yogya hai| 17voM meM maMtrIzvara karmacaMdra va rAjA bhAramala. sahaja patA par3a jAtA hai| vidharmI va zatruke hAthameM gaye hue 18voM meM bhaMDArI ratanacaMda, muhaNotanaiNasI aura 19vIM meM rAjyako vApisa prApta kara lenA kitanA bar3A kAma hai, yaha saMghavI iMdrarAja hiMdumala vaida amaracaMda dhurANA Adine kisIse chipA nahIM hai| isa basAdhAraNa sevAke upalakSameM jodhapura va bIkAnera rAjyakI bar3I sevA va unnati kii| isI ho use vaMza paramparA taka dANa va jagAta mApha kI gaI thii| prakAra jayapura meM di. jaina zrAvakoMkA bahuta acchA prabhAva jisase paravAneko nakala pUrva prakAzita kI jA cukI hai| pratiSThA rahI hai| ina sabase pratyeka jainIko paricita sva. bojhAjIke jodhapura rAjyake itihAsake pR0 honA caahiye| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kundakundAcArya ( paM0 paramAnanda jaina zAstrI) bhAratIya jaina zramaNa paramparAmeM AcAryazrI kundakundakA nAma khAsa taurase ullekhanIya hai / ve usa paramparAke kebala pravartaka AcArya ho nahIM the kiMtu unhoMne AdhyAtmika yoga zaktikA vikAsa kara adhyAtma vidyAkI usa avicchinna dhArAko janma diyA thA, jisakI niSThA evaM anubhUti AtmAnandako janaka thI aura jisake kAraNa bhAratIya zramaNa paramparAkA yaza lokameM vizruta huA thA / zramaNa kulakamaladivAkara AcArya kundakunda jainasaMgha paramparAke pradhAna vidvAna evaM maharSi the / ve bar3e bhArI tapasvI the / kSamAzIla aura jainAgamake rahasyake viziSTa jJAtA the / ve muni puMgava ratnatrayase viziSTa aura saMyamaniSTha the| unakI Atma-sAdhanA kaThora hote hue bhI duHkha nivRttirUpa sukha mArgakI nidarzaka thii| ve ahaMkAra mamakArarUpa kalmaSa bhAvanAse rahita to the hI, sAtha hI, unakA vyaktitva asAdhAraNa thA / unakI prazAnta evaM yathAjAta mudrA tathA saumya AkRti dekhanese parama zAntikA anubhava hotA thA / ve Atma-sAdhanAmeM kabhI pramAdI nahI hote the kiMtu mokSa mArgako ve sAkSAt pratimUrti the / vAstavameM kundakunda RSituMgava the| yahI kAraNa hai ki 'magala bhagavAna vIroM' ityAdi padya meM nihita 'maMgalaM kundakundAryo' vAkyake dvArA maMgala kAryo meM ApakA pratidina smaraNa kiyA jAtA hai| nAmakA kAraNa kundakundakA dIkSA nAma padmanandI thaa| ve kauNDakuNDapurake vAsI AcArya the / ataH usa sthAnake kAraNa bAdako unakI kauNDakundAcArya nAmase prasiddhi huI thI jo bAdako kundakunda isa zruti madhura nAmameM pariNata ho gayA thA / aura unakA saMgha 'kundakundAnvaya' ke nAmase lokameM prasiddhiko prApta huA aura Aja bhI vaha usI nAmase pracArameM A rahA hai / ve mUla saMghake advitIya netA the / yadyapi unhoMne apanI racanAoM meM apane saghakA koI ullekha nahI kiyA fig uttaravartI AcAryoMne apanI guruparamparAke rUpameM yA anya prakArase unakI pavitra kRtiyoMkI maulikatAke kAraNa apane apane saMghako mUla saMgha aura apanI paramparAko 'kundakundAnvaya' sUcita kiyA hai| ve aisA karanemeM apanA gaurava samajhate the; kyoki AcArya kundakundane bhagavAna jinendra dvArA upadiSTa samIcIna mArgakA anupama upadeza diyA thA / sAtha hI, use apane jIvanameM utArakara bharatakSetrameM usa zrutakI pratiSThA kI thI / unhoMne AtmAnubhUtike dvArA zrutakevaliyoM dvArA pradarzita AtmamArgakA udbhAvana kiyA thA, jise janatA bhUla rahI thii| yahI kAraNa haiM ki AcAryakundakunda digambara jainazramaNoM meM pradhAna the / ApakI AdhyAtmika kRtiyAM apanI sAnI nahI rakhatI aura ve digambara zvetAmbara donoM hI sampradAyoMmeM samAna rUpase AdaraNIya mAnI jAtI hai / ApakI AtmA kitanI vimala thI aura unhone kalmaSa - pariNati para kisa prakAra vijaya pAI thI, yaha unake tapasvI jIvanase sahaja hI jJAta jAtA hai / aTala niyama pAlaka munipuMgava kundakunda jaina zramaNa paramparAke liye AvazyakIya mUlaguNa aura uttara guNoMkA pAlana karate the aura anazanAdi dvAdaza prakArake antarbAhya tapokA anuSThAna karate hue tapasviyoM meM pradhAna maharSi the| unhoMne pravacanasArame jaina zramaNoke mUlaguNa isa prakAra batalAye hai:vadasamididiyarodho locAvassaya macelama0hANaM / khidisamaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNa-megabhattaM ca // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehi paNNattaM / teSu pamatto samaNo chedovadvAvago hodi // 3-7, 8 'pAMca vrata, pAca samiti, pAca iMdriyokA nirodha, kezaloMca, SaT Avazyaka kriyAeM, acelakya (nagnatA) asnAna, kSitizayana, adanta-dhAvana, sthiti bhojana aura ekabhukti ( ekAzana) ye jaina zramaNoMke aTThAIsa mUlaguNa jineMdra bhagavAnane kahe hai / jo sAdhu unake AcaraName pramAdI hotA hai vaha chedopasthApaka kahalAtA hai / " grAmoM-nagaroMmeM sasaMgha bhramaNa ve yathAjAta rUpadhArI mahAzramaNa aneka grAmo, nagarome sasaMgha bhramaNa karate the aura aneka rAjAoM, mahArAjAoM mahAtmAoM, rAjazreSThiyoM, zrAvaka-zrAvikAoM, aura muniyoMke samUhase sadA abhivandita the, parantu unakA kisIpara anurAga aura kisIpara vidveSa na thA / vikArI kAraNoMke Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anekAnta rahanepara bhI unakA citta kabhI vikRta nahI hotA thA; ve samadarzI zramaNa jaba guptirUpa pravRttimeM asamartha ho jAte the taba samiti meM sAvadhAnIse pravRtta hote the| kyoMki usa samaya bhI ve apane upayogakI sthiratAke kAraNa zuddhopayogarUpa saMyamake saMrakSaka the, isaliye samiti rUpa pravRttimeM sAvadhAna sAdhuke bAhyameM kadAcit kisI dUsare jIvakA ghAta ho jAnepara bhI vaha pramattayogake abhAva meM hiMsaka nahIM kahalAtA ; kyoMki zubhopayoga pravRtti saMyamakA ghAta karane vAlI antaraMga hiMsA hI hai, usase hI bandha hotA hai, korI dravya hiMsA hiMsA nahI kahalAtI; kiMtu ayatnAcArarUpa pravRtti karanevAlA sAdhu rAgAdibhAva ke kAraNa SaTkAyake jIvoMkA virAdhaka hotA haiM / parantu jo apanI pravRtti meM sAvadhAna hai - rAgAdibhAvase usakI pravRtti anuraMjita nahI hai taba usakI halana calanAdi kriyAoMse jIvako virAdhanA honepara bhI vaha hiMsaka nahI kahalAtA --- vaha jalameM kamalakI taraha usa karmabandhanase nirlepa rahatA hai- zuddhopayogarUpa ahiMsaka bhAvanAke balase usakA antaHsamaya sarvathA akSuNNa banA rahatA hai / nirjana sthAnoM meM nivAsa isa taraha mahAmuni kundakunda nagarase bAhya udyAno, durgama aTaviyoM, saghana vanoM, taru koTaroM, nadI pulinoM, girizikharoM, pArvatIya kandarAoM meM tathA smazAna bhUmiyoM ( maraghaToM) meM nivAsa karate the, jahAM aneka hiMsra jAti-virodhI jIvokA nivAsa rahatA thaa| zIta uSNa DAMsa, macchara AdikI aneka asahya vedanAoMko sahate hue bhI apane cidAnandasvarUpase jarA bhI vicalita nahIM hote the / saba kriyAoM meM pravRta hote hue bhI ve mahAmuni apane jJAna darzana -cAritra rUpa AtmaguNoM meM sthira rahane ke liye ekAnta prAzuka sthAnomeM Atma-samAdhike dvArA usa nijAnandarUpa paramapIyUSakA pAna karate hue Atma-vibhora ho uThate the| parantu jaba samAdhiko chor3akara saMsArasya jIvoMke duHkhoM aura unakI ucca nIca pravRttiyoMkA vicAra karate, usI samaya unake hRdayameM eka prakArakI TIsa eva vedanA utpanna hotI thI, athavA dayAkA srota bAhara nikalatA thA / 1. suSNahare taruhiTThe ujjANe taha masANa bAse vA / giri-ha- girisihare vA bhImavaNe ahava vasite vA / 42 --bobhaprAbhRta [ varSa 11 cAraNaRddhi aura videha gamana isa taraha samyaktapake anuSThAnase AcArya kundakundako cAraNaRddhikI prApti ho gaI thI jisake phalasvarUpa ve pRthvIse cAra aMgula Upara antarikSa meM calA karate the * AcArya devasena ke 'darzanasAra' se mAlUma hotA hai ki AcArya kundakunda videhakSetra meM sImaMdhara svAmIke samavasaraNa meM gae the aura vahAM jAkara unhoMne unakI divya dhvani dvArA AtmatatvarUpI sughArasakA sAkSAt pAna kiyA thA aura vahAMse lauTa kara unhoMne munijanoke hitakA mArga batalAyA thA / * zravaNabelagolAke zilAlekhoMse to yaha bhI jJAta hotA hai ki unhoMne cAraNa RddhikI prAptike sAtha, bharatakSetrameM zrutakI pratiSThA kI thI- unhoMne use samunnata banAyA thA isameM koI sandeha nahI ki jaba tapazcaraNakI mahattAse AtmAse nigaDa karmakA bandhana bhI naSTa ho jAtA hai taba usake prabhAvase yadi unheM cAraNaRddhikI prApti ho gaI ho, isameM Rainii koI bAta nahI hai; kyoki kuMdakunda mahAmunirAja the, ataH una jaise asAdhAraNa vyakti ke sambandha meM jisa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai usame sandehakA koI kAraNa nahI hai aura devasenAcAryake ullekhase itanA to spaSTa hI hai ki vikrama sa0 990 me unake sambandha meM ukta ghaTanAke ullekha pracalita the / adhyAtmavAda aura AtmAkA vidhya adhyAtmavAda vaha nirvikalpa rasAyana hai jisake sevana athavA pAnase AtmA apane svAnubhavarUpa AtmarasameM lIna ho jAtA hai, aura jo AtmasudhArasakI nirmala dhArAkA janaka hai / jisakI prAptise AtmA usa AtmAnandame nimagna ho jAtA hai, jisake liye vaha cirakAlase utkaMThita ho rahA 2. rajobhiraspaSTa tamatvamantarbAhye'pi sa vyaMjayitu yatIzaH rajaH padaM bhUmitalaM vihAya cacAra mamye caturaMgulaM saH // -zravaNabelagola. lekha naM0 105 3. jaha paumaNadiNAho sImaMdharasAmi divvaNANeNa / Na vi bohai to samaNA kahaM subhagga payANati darzanasAra 4. vaMdya vibhurbhuvi na kairiha kauNDakundaH, kundaprabhApraNavikIrti vibhUSitAzaH / yazcAru-cAraNa-karAmbujacaJcarIkazcakre zrutasya bharate prayataH pratiSThAm ||shr0 lekha naM0 54 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkunAkundAcArya maa| AcArya kundakundane AtmAnubhavakI usa vimala sarinAmeM pathika bana jAtA hai aura antima paramAtma basthAkI nimagna hokara bhI, saMsArI jIvoMkI usa AtmarasazUnya sAdhanAmeM tanmaya huA abasara pAkara usa karma-saMbachAko anAtmarUpa mithyApariNatikA parizAta kiyA / sAtha hI, naSTa kara detA hai-Atma-samAdhispacittakI ekAmapariNaticAha-dAha rUpa duHkha dAvAnalase jhulasita AtmAkA avalokana svarUpa dhyAnAgnise use bhasma kara apanI ananta catuSTayakara unakA citta parama karuNAse AI ho gayA aura unake rUpa Atmanidhiko pA letA hai| samuddhArakI kalyANakArI pAvana bhAvanAne jora pakar3A, AcArya kundakundakI dena ataH unhone sva-parake bheda vijJAnarUpa AtmAnubhaSake balase AcArya kundakundane jisa bAtmAke vidhyakI kalAmA usa AtmatatvakA rahasya samajhAne evaM AtmasvarUpakA bodha kI hai aura usake svarUpakA nidarzana karate hue usakI mahattA karAne ke liye 'sAratraya' jaisI mahattvapUrNa kRtiyoMkA nirmANa evaM usake antima lakSya prAptikI jo sUcanA kI hai usake kiyaa| aura unameM jIva aura ajIvake saMyoga sambandhase hone anusAra pravRtti karanevAlA vyakti apane carama lakSyako bAlI vividha pariNatiyokA-karmodayase prApta vicitra prApta karane meM samartha ho jAtA hai| prAcArya kundakundakI usa avasthAoMkA-ullekha kiyA aura batalAyA ki: denako unake bAdake AcAryoMne apane apane saMyomeM mAtmAhe Atman ! para dravyake saMyogase honevAlI pariNatiyAM ke vidhyakI carcA kI hai aura bahirAtma avasthAko chor3akara terI nahI hai aura na tU unakA kartA hartA hai ve saba rAga-dveSa tathA antarAtmA banakara paramAtmaavasthAke sAdhanakA moharUpa vibhAva pariNatikA phala hai / terA svabhAva jJAtA ullekha kiyA hai| draSTA hai, parameM AtmakalpanA karanA terA svabhAva nahI hai| isa taraha bhAratIya zramaNa paramparAne bhAratako saccidAnanda hai tU apane usa nijAnanda svarUpakA bhoktA vana, usa adhyAtmavidyAkA anupama Adarza diyA hai / isIse usa AtmasvarUpakA bhoktA bananeke liye tujhe apane svarUpakA bhramaNa paramparAkI aneka mahatvapUrNa bAteM vaidika paramparAke parijJAna honA Avazyaka hai, tabhI terA anAdikAlIna graMyomeM pAI jAtI hai / aura vaidika paramparAkI aneka kavimithyA vAsanAse chuTakArA ho sakatA hai| sammata bAteM ghamaNa paramparAke AcAra-vicArameM samAI huI isa AtmAkI tIna avasthAeM athavA pariNatiyAM hai bahi- dRSTigocara hotI hai, kyoki donoM saMskRtiyoMke sama-sAmayika rAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| inameMse yaha AtmA prathama honeke nAte eka dUsarI paramparAke AcAra-vicAroMkA avasthAmeM itanA rAgI ho gayA hai ki yaha anAdise apanI parasparameM AdAna-pradAna huA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya jJAna darzanAdirUpa Atmanidhiko bhUla rahA hai aura para acetana kundakundake prAyaH samAna athavA usase milate-julate rUpameM (jar3a) zarIrAdi vastuome apane AtmasvarUpakI kalpanA AtmAke vidhyakI kalpanAkA baha rUpa kaThopaniSadake karatA huA caturgatirUpa saMsArameM paribhramaNa kara asahya nimna padyameM pAyA jAtA hai jisameM AtmAke mAmAtmA evaM ghora vedanAkA anubhava kara rahA hai, vaha duHkha nahIM sahA mahadAtmA aura zAMtAtmA ye tIna bheda kiye gaye hai| jAtA, kintu apane dvArA upArjita karmakA phala bhoge binA yacchevAGmanasIprAjJastayacchejjAnamAtmani / nahI chUTa sakatA, isIse use vilApa karatA huA sahatA hai| jJAna mAtmani mahati niyacche tadyacchecchAnta Atmani / / jIvakI yaha prathama avasthA hI saMsAra duHkhakI janaka hai, chAndayoga upaniSad meM jo Atma-bhedoMkA ullekha kiyA yahI vaha ajJAnadhArA hai jisase chuTakArA milate hI AtmA gayA hai / usake AdhArapara DAyasanane bhI AtmAke tIna bheda apane svarUpakA anubhava karane meM samartha ho jAtA hai / AtmA- kiye hai zarIrAtmA, jIvAtmA aura paramAtmA / isa taraha kI yaha dUsarI avasthA hai jise antarAtmA kahate hai, vaha Atma- yaha Atma vidhyakI carcA apanI mahattAko liye hue hai| zAnI hotA hai-use svasvarUpa aura pararUpakA anubhava parantu zvetAmbara muni zrI kalyANa vijayajIne 'zramaNa hotA hai, vaha sva-parake bhedajJAna dvArA bhUlI usa Atmanidhi- bhagavAna mahAvIra' nAmakI apanI pustakame AtmAke kA darzana pAkara nirmala Atma-samAdhike rasameM tanmaya ho traividhyakI kalpanAko vikramakI pAMcavIM zatAbdIkI jAtA hai aura sadRSTike vimala prakAza dvArA mokSa mArgakA ghoSita karate hue binA kisI prAmANika ullekha ke usake Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 banekAnta AdhArase AcArya kundakundakA samaya vikramakI 5 vI eka eka AcAryakA samaya kamase kama paccIsa varSakA mAnA zatAbdImeM honekI jo kalpanAkI hai vaha pramANa zUnya aura jAve to ina chaha AcAryoM kA samaya 150 varSa hotA hai| aitihAsika tathyase hIna hai| isa prakArako nirarthaka kalpanAoM tAmrapatrameM jina guNacandrAcAryakA ullekha kiyA gayA se hI itihAsakA galA ghoMTA jAtA hai| hai ve AcArya kundakundake sAkSAt ziSya nahI the kintu guruparamparA aura samaya unake anvayameM (vazameM) hue haiN| yadi usa anvayako ___AcArya kunda kundane apanI koI paramparA nahIM dI lokameM pratiSThita honekA samaya kamasekama 50 varSa aura adhikase adhika 100 varSa mAna liyA jAya, aura na apane graMthoM meM unakA racanA kAla hI diyA hai / kintu jo adhika nahI hai to aisI sthitimeM ukta tAmrapatrase kundaboSa prAbhUta kI 61 naM. ko gAthAmeM apaneko bhadrabAhukA ziSya sUcita kiyA hai' aura 62 naM0 kI gAtha meM bhadrabAhu kunda kA samaya 200 varSa pUrvakA ho jAtA hai arthAt zaka saM0 zratakevalokA paricaya dete hue unheM apanA gamaka guru bata 180 ke karIba pahuMca jAtA hai| paTTAvaliyoMkI prAcIna paramparA bhI unheM IsvI san se lAyA hai| aura likhA hai ki jinendra bhagavAna mahAvIrane pUrva pahalI zatAbdI ke madhya bhAgameM rakhatI hai / yadi tAmila artha rUpase jo kucha kathana kiyA hai vaha bhASA-sUtroMmeM zabda veda (kurala kAvya) ke kartA elAcArya aura kundakunda donoM vikArako prApta huA hai-aneka prakArake zabdoMmeM gUMthA gayA ekahI vyakti ho to kundakundakA samaya IsAkI prathama hai| use bhadravAhuke mujha ziSyane una bhASA-sUtroM parase usI zatAbdIkA prArambhika bhAga ho sakatA hai| rUpameM jAnakara kathana kiyA hai| isase spaSTa hai ki bodhaprabhutake racayitA kundakundAcArya grantha racanA bhadrabAhuke ziSya jAna par3ate hai aura ye bhadrabAhu zrutake- AcArya kundakunda 84 pAhuDa graMthoke kartA mAne jAte hai| valIse bhinna hI jJAta hote hai| jinheM prAcIna graMthoMmeM parantu isa samaya unakI ve sabhI racanAeM upalabdha nahI hai, AcArAMga nAmaka prathama agake dhArakoMmeM tRtIya vidvAna kintu unakI 21 yA 22 racanAeM jarUra upalabdha hai jo saba batalAyA gayA hai / aura jinakA samaya jaina kAlagaNanAke hindI aura saskRta TIkAoMke sAtha prakAzita ho cukI hai anusAra vIra ni0 saM0 612 aura vi0 saM0 142 se pUrva kuMdakundAcArya ke ye graMtha bar3e hI mahatvapUrNa hai| inameM AdhyAtmika vartI ho sakatA hai, parantu usase pIche kA nahIM mAlama hotA; dRSTise AtmatattvakA vizada vivecana kiyA gayA hai| ukta kyoMki bhadrabAhu zrutakevalIke samayameM jina kathita zrutameM munipugavakI kathanazailI bar3I hI parimAjita, saMkSipta, aisA koI vikAra upasthita nahI huA thA jo ukta gAthAmeM sarala aura artha gauravako liye huye hai| jaina samAjameM inake --"saddaviyAro ho bhAsAsuttesu jaMjiNe kahiyaM" ina graMtha ratnoMkI bar3I bhArI pratiSThA hai, kyoMki ve yathArtha vastuvAkyoM dvArA ullikhita huA hai / vaha usa samaya avachinna- tattvake nirdezaka hai aura AdhyAtmikatAkI sarasa eva gaMbhIrapuTarUpase cala rahA thA, parantu dvitIya bhadrabAhuke samayameM usakI se alaMkRta hai| unakI AdhyAtmika tattva vivecanA gambhIra vaha sthiti nahI rahI, usa samaya kitanAhI zrutazAna lupta tathA talasparzinI hai-vaha jainadharmake mUlatattvoMkA mArmika ho cukA thaa| vivecana karatI hai / inhI saba kAraNoMse AcArya kunda kundamarkarAke tAmrapatra meM jo zaka saMvat 388 kA utkIrNa kI racanAeM jaina sAhityameM apanA mahatvapUrNa sthAna rakhatI huA hai aura jisameM kundakundAnvaya dezIgaNake chaha AcAryoM hai| aura ve pravacanasArAdi atha mahArASTrIya prAkRtameM race kA guruziSyakramase ullekha kiyA gayA hai| unameM se yadi nAmadheyadattasya dezIgaNa koNDakundAnvaya-guNacanda 1. sahaviyAro hUo bhAsAsuttesu jaM jiNe kahiyaM / bhaTTAra (pra) ziSyasya abhayaNaMdibhaTTAra tasya ziSya so taha kahiye bAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa // 6 // zIlabhadra bhaTTAra ziSyasya-janANaMdi bhaTTAraziSyasya 2. bArasa aMga viyANaM caudasa puvvaMga viula vitthrnnN| guNaNadibhaTTAraziSyasya candraNadi bhaTTArge aSTa__ suyaNANi bhaddavAhU gamayagurU bhayo jayajo // 2 // zItitrayozatasya saMvatsarasya mAghamAsa ........ / 3. zrImAn koMgaNimahArAjAdhirAja -avinIta -dekho kurga insa kRpzansa / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] gae haiN| unake nAma isa prakAra haiM: 1 pravacanasAra 2 samayasAra 3 paMcAstikAya 4. niyamasAra 5 vArasa aNuvekkhA (dvadazAnuprekSA ) 6 daMsaNapAhuDa 7 cArittapAhuDa 8 suttapAhuDa 9 boSapAhuDa 10 bhAvapAhuDa 11 mokSapAhuDa 12 liMgapAhuDa 13 aura zIlapAhuDa 14 siddhAMtabhakti 15 zrutabhakti 16 cAritrabhakti 17 yogibhakti 18 AcAryabhakti 19 nirvANabhakti 20 paMcagurubhakti 21 thosAmiyudi ( tIrthaMkarabhakti ) 22 aura rayaNasAra / sva0 zrI dInAnAthajI sarAvagI, kalakattA inameM antima racanA 'rayaNasAra' apane yathArtha mUlarUpameM upalabdha nahI hai, usameM kitanI hI gAthAeM prakSipta rUpameM nihita hai / aneka pratiyoMme bhI gAthA sakhyA eka sI nahIM milatI, ataH usake sambandha meM yatheSTa anusaMdhAna karane kI AvazyakatA hai / tabhI paryApta parizramake dvArA usakA asalI 1 sva0 zrIdInAnAthajI svargIya seTha rAmajIvanadAsajI kalakattA digambara jaina samAjake khyAti prApta zrImAn aura dharmAtmA mahAnubhAva the / Apa jaina vidvAnokA bahuta Adara satkAra kiyA karate the| apane jIvanakAlameM usa samayakI sthitike anusAra kAphI dAna karate the / Apake ATha putra hue / jinameM 1 sabase bar3e aura 1 sabase choTe to yuvAvasthA meM hI mRtyuko prApta hue / seThajIkA samAdhimaraNa kalakattAmeM aba taka Adarza mAnA jAtA hai / kalakattA digambara jaina samAjake sabhI dhArmika aura sAmAjika kAryoM meM Apake putroMne tana, mana aura dhanase yogadAna kiyA hai aura kara rahe hai / saba bhAI zikSita aura dharmAtmA hai / zrIsyAdvAda vidyAlaya kAzI, jainabAlA vizrAma ArA aura zrIvIrasevAmandira sarasAvAko Apa logoMne kAphI sahAyatA dI hai / do varSa hue taba mAtAjIkA samAdhimaraNa pUrNa vidhise sampanna huA thA / mAtAjIne bhI apane jIvana kAlameM pracura dAna diyA thA aura kevala vIrasevAmandirake liye 255 mUlarUpa khojA jA sakatA hai / usI samaya hI vaha graMtha savizeSa rUpase pramANa koTimeM rakhA jA sakatA hai| ina graMthoMke atirikta 'mulAcAra' nAmakA jo graMtha upalabdha hai, jisameM jaina zramaNoMke AcArakA vivecana kiyA gayA hai aura jise AcArya vIrasena svAmIne apanI 'dhavalA' TIkAmeM 'AcArAMga' nAmase ullekhita kiyA hai, usameM kundakundake graMthoMke kitane hI padma pAe jAte haiN| aura mUlAcArakI kitanI hI pratiyokI puSpikAyoMmeM use kundakundAcArya praNIta likhA bhI milatA hai| DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liT kolhApurako aisI kitanI hI pratiyAM dekhane meM AI hai jinameM usakA kartA kundakundAcArya sUcita kiyA gayA hai| ataH yaha bahuta saMbhava hai ki mUlAcArake kartA kunda kunda hI hoM, kyoki vaTTakerAcArya nAmake kisI bhI muni yA AcAryakA koI ullekha nahI milatA aura na guruparamparAkA hI koI ullekha upalabdha hotA hai / sarAvagI, kalakattA karIba pacAsa hajArakA dAna de gaI thIM aura asahAya jaina mahilAoMko sadA gupta sahAyatA bhI karatI thIM / Apake dvitIya putra seTha phUlacandajI mRtyuke pUrva tIsa hajAra rupaye vIrabAlA vizrAma, ArAko de gaye the / tRtIya putra seTha gulajArIlAlajI, jinhoMke tatvAdhAnameM kalakattAkA digambara jaina bhavana nirmita huA thA, mRtyuke pUrva paccIsa hajAra zrI syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIko de gaye the / caturthaM putra zrI dInAnAthajIkA abhI gata bhAdrapada kR0 14 tA0 19 agastako pUrNa saphalatAke sAtha samAdhimaraNa huA hai| jainasamAjake prasiddha tyAgI kalakattAke zrI bhagatajI mahArAja (bra0 pyArelAlajI) ke pAsa Apa gata 40 varSoMse barAbara dharmazravaNa kiyA karate the, nAnA prakArake tyAga aura vrata liyA karate the aura antameM zrI bhagatajIne hI samAdhimaraNa bar3A utsAha evaM sAhasa dilAte hue pUrNa sAvadhAnatA pUrvaka sampanna karavAyA hai / sarva parigrahakA tyAga kara nagna ho, jala takakA tyAga kara pUrNa saceta avasthA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anekAnta meM dharmazravaNa karate hue tathA roga-mRtyu janita kaSToMko pratiSThita bhAiyose Arthika sahAyatA lI thii| aura svayaM pudgalakA pariNAma samajhate hue aura antima svAMsameM 'ahaMta' bhI pradAna kI thii| rAjagirimeM bhI isI prakAra eka dharmazAlA ke uccAraNa pUrvaka isa nazvara zarIrakA Apane tyAga kiyaa| (baMgalA) Apake tatvAvadhAnameM banA thA / mApa gata 6 mAsase rakta cApake kAraNa bahuta durbala Apa apane choTebhAI zrI choTelAlajI jainakA parAmarza ho gae the aura zayArUda the| tabase nitya dina rAta zAstra liye binA koI bhI kArya nahIM karate the / abhI jaba choTezravaNa karate rhe| mRtyuke do tIna dina pUrvase Apane aneka lAlajI dehalI gaye hue the taba ApakI tabiyata kucha adhika jaina bhAiyoMse kSamA yAcanA kii| gata tA0 16 maIko bigar3I ataH choTelAlajI ko turanta bulavAkara kahA ki aba bApa apanA antima dAnapatra bhI likha gaye hai aura usI samaya nikaTa hai mujhe samhAlo, adhika dharmadhyAnakI vyavasthA samaya paccIsa hajArake sarakArI lona 'zrI vIrabAlA vizrAma karo aura samAdhimaraNa avazya ho isakA pUrA khayAla rkho| bArAko bheja cuke haiM / dAnapatra abhI taka khulA nahI hai, turanta hI Apa tyAga aura tapazcaraNameM saMlagna ho gaye / zrI khulane para usakA vivaraNa mAlUma ho sakegA / bhagatajI mahArAja, zrImatI ba. camelAbAIjI, zrI kailAza6 mAsa pUrva jaba ApakA raktacApa bahuta adhika bar3ha candrajI jaina (jAyasavAla), zrI DAkTara sAhaba, zrI ciraMjIjAneke kAraNa behozI ho gaI thI usa samaya kalakattA lAlajI jaina mAdhopuravAle, zrI ciraMjIlAlajI jaina banArasadigambara jaina samAjakI eka sArvajasika mITiMga huI thI, vAle aura unake laghubhrAtA zrI choTelAlajI jaina barAbara jisameM tana, mana aura dhanase Apa dvArA kI gaI vividha unakI sevA zuzrUSA aura dharmAcaraNameM sahAyatA dete rhe| sevAoMke prati AbhAra mAnate hue Apake svAsthya lAbhake Apake koI santAna nahIM huii| hama ApakI dharmapatnI liye zrI vIra prabhuse prArthanA kI gaI thii| tathA anya kuTumbIjano aura vizeSakara bhAI choTelAlajI zrI velagachiyA upavana mandirake sudhAra aura imAratI aura nandalAlajIke prati samvedanA aura sahAnubhUti pragaTa kAryoMke karAne aura vahAM naye vRkSAdi lagAne meM pracura samaya karate hue svargIya AtmAke liye paralokameM saba prakArase sukha aura zakti Apane lagAI thI tayA isa kArya meM samAjake zAntikI prAptikI dRr3ha bhAvanA karate haiN| -sampAdaka Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana-janavAkya-sUcI-prAkRtakaM prAcIna 68 mUla-granthokI padyAnukramaNI, jisake sAtha 8 TIkAdi granthoma uddhRta dUsare prAkRta padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai| maba milAkara 25353 padya-vAkyAMkI suucii| mayojaka aura mampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajIkI gaveSaNApUrNa mahattvakI 170 pRSThakI prastAvanAme alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema e, DI liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e.ena upAdhyAya ema e, DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) me vibhUSita hai, zodha-khojake vidvAnAMkaM liye atIva upayogI, baDA sAija, majinda (prastAvanAdikA alagame mulya 5 ru.) (2) AptaparIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJasaTIka apUrvakRti, AptokI parIkSA-dvArA Izvara-viSayake mundara mAma aura majIva vivecanako lie hae, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlake hindI anuvAda tathA prastAvanAdima yukta, majilda (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mundara pothI. nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajIka saMskRTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTaoNma alakRta, majilda .. (6) svayambhUstotra--samantabhadrabhAgatIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda, chanda paricaya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvako gaveSaNApUrNa prastAvanAme muzobhita / (5) stutividyA-svAmI mamantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mumnArakI mahattvakI prastAvanAme alakRta, mundara jilda-sahita / .. 1 // ) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamallakI mundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-mahina aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAma bhuussit| .. // ) (7) yuktyanuzAsana--nattvajJAname paripUrNa mamantabhadrakI amAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thaa| mumnAra zrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdime alakRna, mjild| .. ) (8) zrIpurapArzvanAthastotra-AcArya vidyAnandargacata, mahattvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| .. // ) (:) zAsanacatustrizikA-(nIrtha-paricaya)-muni madanakItikI 13vI zatAbdIkI mundara racanA, hindI ___ anuvaadaadi-shin| (10) satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAdake 21 mahAn AcAryoka 137 puNya smaraNA kA mahattvapUrNa sagraha mustAgthIkaM hindI anuvaadaadi-mhit| (11) vivAha-samuddezya-munnArazrIkA limbA huA vivAhakA mapramANa mAmika aura tAtvika vivecana .. // ) (12) anekAnta-rasa-laharI--anakAnta jaise gUr3ha gabhIra viSayako atIva maralatAse mamajhane-samajhAne kI kujI, ____ mukhtAra shriijuglkishor-likhit|| (13) anityabhAvanA--zrIpadmanandI AcAryakI mahattvakI racanA, munnArathIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahina / (10) tatvArthasUtra (prabhAcandrIya)-mumnArazrIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAma yukta noTa--ye maba grantha ekasAtha lenevAlo ko 37 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' marasAvA, ji0 sahAranapura / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka 'anekAnta' patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAneke liye kalakattAmeM gata indradhvaja-vidhAnake avasara para (aktUbarameM) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA / ke Ayojana huA hai| usake anusAra 251) yA adhikako sahAyatA pradAna karane vAle sajjana / 'saMrakSaka' aura 101) yA isase UparakI sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka' hote hai / aba taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane haiM-unake zubha nAma nimna prakAra hai :-- 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) lA0 raghuvIrasihajo, jainAvAcakampanI ,dehalI 0251) bA0 choTelAlajI jaina " 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, 251) bA0 sohanalAla jI jaina 101) bA. lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 251) lA. gulajArImala RSabhadAsa jI " 101) bA. ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 251) bA0 RSabhacandrajI (V.R.C.)jaina" 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI " 0 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA. ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI 251) seTa baldevadAsajI jaina 101) bA0 kAzInAtha jI, kalakattA 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) bA0 dhanajayakumArajI 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI 101) bA0 jItamalajI jaina 251) seTha mAMgIlAlajI 101) bA. cirajIlAla jI sarAvagI " 251) seTha zAntiprasAda jI, jaina 101) bA0 ratanalAla cA~damalajI jaina, raoNcI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) lA. mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) lA0 kapUracandra dhUpacandrajI jaina, kAnapura 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) guptasahAyaka sadara bAjAra, meraTha 251) bA0 manoharalAla nanheMmala jI, dehalI 101) zrI zrImAlA devI dharmapatnI DA. zrIcandra 251) lA0 trilokacandra jI, sahAranapura jI jaina 'sagala' eTA 251) seTha chadAmIlAla jI jaina, phIrojAbAda 101) lA. makkhanalAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' marasAvA, ji. mahAranapura NavBIND RA paramAnanda jaina zAstrI c/o dhUmImala dharamadAsa, cAvar3I bAjAra, dehlii| mudraka-nezanala priTiga varksa, 10 dariyAgaja, dehalI RSSRADHAN Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra-jina kA sarvodaya tathA tasarvA'ntavattadgA-mukhya-kalpa sarvA'nta-zUnyaca mitho'napekSam sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // jinaaly| NE EN AMANNA sata k| nitya / jaab|bndhaapnnyaaliimaasvbhaavaavyaasaamaany asat aneka anitya ajIva mokSa pApa paraloka/ vibhAba paryAya/vigoSa Trantra/ - - hiMsAmyaka vipAsApekSA dava, mayapakti/rora/AtmA ahiMsA mithyA avidhA nirapekSa puNyAce pramANa agama azukha/paramAtmA maitrI pramoda e/ 2 / zata/ati/samiti mArakamA REMIGNATURANT tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAhAd-puNyodaya vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye maabhaavikaaleklii| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM. = kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapativIraM praNomi sphuTam // = Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. bhAvanA-paddhatiH -sampAdaka 256 -bhagavAn pAzvanAthakA kilA 2. samantabhadra-vacanAmRta -yugavIra 264 paM. kainAzacandrajI zAstrI 266 3. mahAkavi ravadhU paM0paramAnanda jaina zAstrI 265 10. bhelasAkA prAcIna itihAsa 4. yuktyanuzAsanako prastAvanA rAjamala maDavaiyA 267 -0 jugalakizora mukhtAra 261 11. jaina pUjAvidhike sambandha jijJAsA 5. bundelakhaNDake kavivara devIdAsa / -bA. mAIdayAla bI0e0 26 -paM0 paramAnandajaina zAstrI 273 12. kizorIlAla ghanazyAma mazarUvAlA 6. vizva ekatA aura zakti bA. mAIdayAna bI0 e0 300 -bAbU anantaprasAdajaina B.Sc. 264 13. zrI satyabhaktajIke khAma sandeza 301 7. gItAkA svadharma-pro. devendra kumArajaina 261 14. sva-para guNa pahicAna-vavivara devIdAsa 302 8. birodha aura sAmanjasya 15. vizva meM mahAnatama-(hindustAnase) -DA. hIrAlAla jaina ema0pa0 263 16. dehalomeM vIra-sevA mandira TrasTa kI mITiMga 304 // vIra-sevA-mandirakA sthAyI daphtara dehalImeM // anekAntake prAhakoM aura pAThakaoNse nivedana hai ki aba "bIra sevA-mandira " kA sthAI dapatara dehalIma ho gayA hai| ataH sarva prakArakA patra-vyavahAra nimna pate para kreN| ___mainejara- 'anekAnta vora sevA mandira C/o ahimA-mandira bilDiMga, 1, dariyAgaMja, dehlii| anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (.)camekAta 'sara' tathA 'sahAya'bananA aura bnaayaa| (1)svayaM bakAmbake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (.) vivAha-zAdI dhAdi dAnake avasaroM para banekAmtako bhakI sahAyatA mejamA tathA bhijvaanaa| (.)apanI borase dUsaroMko bhanekAnta bheMTa-svarUpa athavA phrI mijAnA; jaise vicA-saMsthAnoM, bAmane riyoM, ___ sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoNko| (2)vidyAdhiyoM bhAdiko banekAnta artha mUlya meM dene bite 25),20) mAdikI sahAyatA bhejanA / 25) kI sahAyatA kI anekAnta ardhamUlapameM bhejA jA skegaa| (1)anekAta grAhakoMko macche grantha upahArameM denA vyA divaanaa| (-)okahitako sAthamA sahAyaka acche sundara bekha likhakara bhejanA bathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha muttaamaa| sahAyaThAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:gora-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara-'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa kA meMTa vIrasevAndira, ahiMsA mandira bilDiMga svarUpa bhejA jaaygaa| 1, dariyAgaMja, dehalI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 5) vizva tatva-prakAzaka varSa 11 kiraNa 7-8 OM m nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanekagururjayatyanekAnta // sampAdaka - jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIra sevAmandira, ahisA mandira bilDiMga 1, dariyAgaMja, dehalI Azvina, kArtika zuklA, vIra vi0 saM0 2471 vi0 saM0 2006 { isa saMyukta kiraNa kA mUlya sitambara akTUbara 1352 zrImatprabhAcandra - ziSya - padmanandi - viracitA bhAvanA - paddhatiH ( bhAvanA - catustrizatikA) [ yaha 'bhAvanA-paddhati', jise 14 pathameM racita honese 'bhAvanA-catustrizatikA' bhI kahate haiM, koI do hura jayapura meM bar3e mandirake zAstra- avahArakA virodha karate hue mujhe eka atibhIrya zIrtha guTake parase dekhane ko mizrI thii| dekhane para vaha bhAvanAtmaka jinendrastuti ati sundara jAna par3I aura isaliye bAdako paM0 kastUracanda zrI kAzIvAla ema0 e0 se isakI kApI karAkara maMgAI gaI, jisake liye maiM unakA AbhArI hU~ / pratike azuddha honese abhI taka ise prakAzita nahIM kiyA jA sakA thaa| isameM parizramapUrvaka pratyake saMzodhanakA yathAzakti pracasya kiyA gayA aura usIke svarUpa dhAna pada bhAvapUrNa stuti anekAnsa- pAThakoMke sAmane rakkI nAhI hai| bhA candrAcArya ke ziSya padamayandi jhunikI kRti honese yaha vikramakI 14vIM zatAbdIkI racanA hai aura isaliye isako bane hue bhAva 100 varSase Upara ho gaI hai / hai pAThaka isa purAuna pUrva dyomana kRSiko pAkara masana hoMge aura isase paryAmAge / [ Shihath Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] zuddha prakAza mahimA'sta samasta mohanAtirekamasamA'vagama - svabhAva / AnaMdAmudyAsta- dizA'nabhijJa, anekAnta svApava bhavatu dhAma satAM zivAya // 1 // zrIgautama prabhUyo'pi vibhormmahimna: - mAkrakSamA na yatayaH stavanaM vidhAtu / ithaM vicArya jahatastamutraloke, saukhyAsspraye jina bhaviSyati me kimamyat // 2 rAkAzazAMka- mahasAM bhavato guNAnAM ko vaktumIza ! nipuNo mahatAmiyattAM ko vA prabhurgaNayitu' gagane'tra tArAH saMvarSatAM jalamucAmamitAzca dhArAH // 3 // sAvadhamainadathavA niravadyamIza ! stotraM tvadIyamamate gatA mamApi / mokSo na cetarapi devanadaM dhruvaM syA zrInopi hermAgarimApya labheta kiMcit // 4 // AnandarUpa bhagavan bhavatA sahekI bhAvaM jinAnubhavatIha tamAMsyapAsya / dUvAdbhuta-viveka kalaH kilAtmA, tamA'sya karmabhirudeti kadApi baMdhaH | 5|| saddarzanA'vagama-vRtta-mayo ya eSa mArge nisargavizadaH sukhado vimuktaH / tasmai yathA mama manaH spRhayatyajatra, tasmin hite viharatIza ! tathA kuruSva // 6 // ava mAnasa-marAla ! jineMdrasevA devApagAMbhasi ramasva manasvi manye / yAte'thavA vidhivazAdivasAvasAne. kInAza-pAza-patitasya kuto ratistaM ||7|| kammarA-paTalasaMpihitaM parAtma jyotinidhirjina ! taba ratava-satkhanitraiH / utkhAya hastagatamAzu yathA karomi, kAruNyasAgara mayIza tathA prasIda ||8| : rUpa cidAtmakamadaH smarataH smarAre ! nAmAMta ca japato bhavato bhadaMtaH / guNAn zrutipathaM nayato nayAbdheH ! kAlo'yametu mama nirmama san kRpAlo // 2 // adrAkSamakSaya-sukhAmRta kuMDa-caDha pAkhaMDa khaMDana ! yadvibhuga tvadIyaM / [ varSa 11 aMdhorukUparUdRze tadahaM jananyA garbhakatvamazucau na punaH spRzAmi ||10|| mAvAdinirmita- zubha pratimAsu yastvAM dhyAyatyamanye- patitAmupayAti so'pi / jJAnAtmakaM tu bhajatAM bhavataH svarUpaM, kIkiyatphalamalaM tadahaM na jAne ||11|| sarveSu deva-nicayeSu jagatraye'smin, lokottamaH sakalavajjina eva devaH / nAnyaH kijati suvicAraparaM mano me sthAtu svayokSati cidAtmani nirvikAre ||12|| deveSu bhUriSu hari pramukheSu satsu, vyApatsarasvati janAn patitAn vimohAt / matra janaeva vibhu rna cAnye, mattreti vAMchati mano bhava sevAM ||13|| saMpeva saMpadavalA capalA ghanAlI lolaM vapuH suta-suhRt- kanakAdi sarva / jJAtveti so'hamahamiMdra-zata- stutAMhe ! lIye mudA tvayi sanAtana ! citsvabhAve // 14 // aAtaMka-zoka-maraNodbhava - turaMgazaila dersaceae mama pIDitasya / durbAratApanaye bhavatAjjineza ! yuSmadvacaH zuci-sudhA-sarasi pravezaH ||15|| loke'khile'hamuru-rAga- samanvitena saMbhrAmito'nubhavitu bahuduHkhajAlaM / etena deva manasA bhramitA tadetat, vAcalaM nijaguNai rnaya-nizcalatvaM ||16|| devatvameva bhagavannahamityakaMpA, tvAM dhyAyata samabhavanmama yA subuddhiH / saMsArasAgaratarImiha tAM vinighnana, savAryatAmaramarAtirayaM vimohaH // 17 // yAcyAmahaM jagati janmani unmanIha, kSiptaH punaH punaragAdha bhavAbdhi-madhye / enau ca tau jina nivAraya rAga-roSau, yasmAnnivAraNa -vidhAvanayostvamIzaH ||18|| kenApi no subhaTakoTiSu nijito yo, kAmo jino jinapate ! bhavateti matvA / etAvantamato'mi'rthaye tyAM, mAM tAparyaMtamakUpaM jadda pApamenaM // 16 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78) bhAvanA- patiH [254 re pApa loma! mama cittagRhe praveza, svapne pi mA kuru haThAt zaTha vAritosi / nirlobhatA tagadA svayamAdadhAna tasmin jinastava yato hananArthamAste // 20 // kopAdvadhaH sakaladehiSu tena nUnaM svAdhI gati bhavati duHkhaparaMparA syaat| mattastato jinapate ! galaka gRhItvA, nissArayA'dbhutamamu vipadAM nidAna // 21 // ekeMdriya-pramukhajIvagaNe pramAdA. dvAdhAbhiruSmitadayena mayA kRtaamiH| pApaM yadAjitamanekavighaM jinendra! mithyA tadastu caraNAmRtabhaktitaste // 22 // kayAditaH pRthagihA'sti na kazcidAtmA, devo na ko'pi na guru ne dayA na dhrmH| lokaH paropi na vibho ! bahudhetyavidyA s'vezAdyadaji duritaM viphalaM tadastu // 23 // mohodayena madanajvalanAvalIDho, yatkarmaduSpharamakArSamRSi-stutAMhe ! tanvat pramAdavazato nikhilaM nirasya, niSkammaNi tvayi parAtmani deva ! vaH // 2 // kAyena deva ! vacasA manasA svayaM yata, pApaM parairahamakAmacIkara ca / anyaiH kRtaM mudamagAmanumanyamAnA. mithyA'stu me tadAkhalaM bhavataH prasAdAna // 25 // klezAkuleSu karuNA viparIta vRttI, mAdhyasthamAsunicaye paramA ca maitrii| vidvatsu zIlakaliteSu sadA pramodaH saMpadyatAM bhavavipadyamanaikaheto ! // 26 // straiNe tRNe suhRdi vairiNi niMdyakAce, satkAMcane'zmanicaye kusumoccyep| duHkhe sukhe samahazo japato mamAtra, lokaprabho ! jina jineti dinAni yAMtu // 27 // mAneM tvadadite sadA viharatastvAM tattvato dhyAyatastvadvAkyAmRtamadbhutaM ca paThatastvatsadguNAn mRNvataH __svavRttaM sraSatastvadahikamala-dvaMdvArcana kuvvataH, kAlo'yaM vijane bane niSasato me yAtu lokprmogaa| mRtyu krIDati durdharoharirato :janmaspura dUdhakaraH (?) prAyo bhISayate jarA vicarita-vyAghrondhito dummukhii| saMsAro vanamatra ko nipatitaHprANI sukhI syAditi, tyA sohaM zaraNaM gataH zaraNadaH lA rakSa rakSa prbho!||26|| satyAmRtodgAravaco, dayAdra' cittaM cidAnaMdapara sadaiva / matirjinadrAgama-kovidAcabhavatprasAdAdbhagavanmamA'stu30 no pAkazAsana-mahAsana-labdhimadhi nIrAM barAmapi dharAM bhagavana yaace| yAce samAdhimaraNaM pariNAmazuddhi mAtmAnubhUtimadhikAM sakRpA'pavarga // 31 // ratnatraya-prAptimathAtmazuddhimatyadbhutAM muktipurIsamRddhi devaDataM mohatara lunIhi samAdhimAghehi mayIza!dIne 32 yavyaMjana-svara-visarga:sadarthamukta mAtrAbhara-cyutamara padavAkyahIna / ra.tsaMdhiyarjitamavAci mayA pramAdAta vANi! zramasvanadiha skhalitaM madIyaM // 33 // zrImatprabhenduprabhuyAkya-razmi vikAzicetaH kumudaH pramodAn / zrIbhAvanApaddhatimAtmazuyai zrIpadmanandI racayaMcakAra // 1 // iti zrIpadyanandidevakRtA bhAvanA paddhaviH catustizatikA) smaaptaa|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta nihitakA pavitra vA suvismRta kA prsvmvisRssttm| rUpameM sthita thI, jabaki isake vida koI dUsarI navipanapatebadakaza-cIyaryAdupAramaNam // 7 // bAta spaca sidmhobhaav| vinA diye hue para-mbako, cAhe vaha dharA-DhakA yahA~ko syUna tyAgakI pise havanA aura bhI ho, par3A girA ho athavA anya kisI avasthAko bAgavenA cAhiye kilo padArtha bahuta hI sAdhAraNa vyA prApta hogI apavA veDA) svayaM na atyalpa mUlyakA ho aura jisakA binA diye prAva haranA-manIviparamAnA, aura na (anadhi mA usake svAmIko kabhI akSarasAgo-se pa) dasaroMko denA hai use sthUla-cauryavirati- kisIke khetase hasta-zuddhike lie miTTI kA benA, javAbamoni-kahate haiN|' se pIneko pAnI prahaNa karanA aura ise dA~tanakA pAlvA-vahA~ 'parasya' aura sakA mukhya vizeSa tor3anA-aise padArtha vinA diye banekA svAga isa vratake 'avivAti zivApara hImogasaurase bIke lie vihita nahIM hai| isI taraha dUsarekI bo maalpop| visakA svAmI apanese mikoI vastu vimA saMkarake hI apane prANa mA bApa usase dUsarAno sapA-bAnbAdi padArthako 'parasva' t samasako bAdhA nahIM pahuMcI boMki ahiMsAvatake para-vana aura parazramabIsIsare maamhai| basabameM prayukta hue 'saMkarapAt' pada kI anuvRtti isa pArSaapane kAkhIma svAmI rAprapA sakI patake sAtha bhii|| imAmabApA banavise diyA gayAmahopA'pravi. cauraprayoga-caurAAdAna-vijopa-sahazasammizrAH / papa'mAvA', 'padaca' bhI usIkA mAmAnsara hInAdhikavinimAnaM paMcA'steye vyatIpAtAH // 8 // aura usameM vaDA adhyakta donoM prakAra padArtha cauraprayoga-corako corIke karmameM svayaM prayuja zAmiva / 'ravi' hivApara, jisase haramA phalita (pravRta) karanA, dUsaroM dvArA prayucakarAnA tathA prayukta hovAnIvipUrvaka prahamA sUcaka usIkI radhi e kI prazaMsA-manumodanA karanA, athavA corIke prayogoM agavA kriyApada ra madhita kapase denekA (pApoM) ko bataLA caurakamakI pravRtti meM kisI vAcakaho baabaa| aura isalie vo padArtha asvAmika prakAra sahAyaka hogA-caurAAdAna-Anaemakara ho apanA mAvAdi samaya jisakA koI prakAra svAmI corIkA mAnanA-vilopa-dUsaroM kI sthAvara-jaMgama maupAnA saMbAyo aura jisake prabAdimeM usake athavA cetana-bhacetanAdirUpa sampattiko bhAga bagAne, svAnIkI syAmAyA pAzA bAdhaka ho usake bama girAne, tejAba viSakane, viSa dene bhAdike dvArA mahabAdikA yahA~ kleiSa nahI hai| sAtha hI, bo dhana- apakara denA, vyA rAjya parya viSayAnyAyya niyamoMsampati vinA divehI kisIko uttarAdhikArake rUpa kA bhaMga karanA-sahazasaMmizra-anucita lAbha uThAne pAca hogI usake prAcAvikA bhI isake pratIke prayAsaroMkoganekI raSTi se barImeM samAna raMga-rUpAdiziva vica kii| isI varaNa bohAta svAmika kImATI tathA gumAyameM paramalya bastukI mibATa pati apanI mivakipasamakAmAdikamIvara bhU- karanA aura masIko nAmamA masabIke rUpa meM denAmAda pAyo sabhI prAmAdikA sake aura honAdhikavinimAna-dene ke bAda-parAdha viSayahI samakAmArikA mAvika gajamAne mAdikamatI-basI rakhanA aura unake dvArA pAyasambadA sampattikA mI mAvA mAkhika kamavI-basI bola-mApa karake anucita bAma mhAvA, aura yaha samakamA cAhie ye pA~coM asveyake-socamaka-vyatipAta haiMpisI sambasa apavA gupta sampacika aticAra athavA do / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa bhAvanA-paddhati natu paradArAn gacchatinaparAn gamayati paapbhiiryt| mAnisajana nahIM hai aura 'bhAkara sarAsara sA paradAranivRttiH svadArasaMtoSanAmApi // 56 // morase vivAhakAryako sampannamanAbhatsa ___ 'pApake bhayase (kirAmAdika bhabase) para-striyoM banase pAyoga denA hai| aura bipI ko-sadAramiTa anya niyoMko-jo svayaM sevana vA bhAbita noMkA vivAhamA savA savicArana karanA aura na dUsaroMko sevana karAnA hai yaha 'para- meM mAtra sakhAha-mazavarAbhavAsamatikA devAsa hAranivattibrata hai, 'svadArasaMtoSa' bhI usIkA vi doSarUpa apavA paapkhii| bImAra nAmAntara hai-dUsare zabdoM meM use sthUna madhumase virati hArAuna aMgoMse yA una aMgoM kAma- kAnekA syAmavirati bayA maryANavata bhI kahate hai| Sa kiyA hai jo mAnavoM meM kAmasevA prAmasevana vyAkhyA-yahA~ isa bAra do nAma diye gaye hai- ke liye nihita nahIM hai, aura isase svamedhunArika eka 'paradAranivRtti' dasarA 'svadArasaMtoSa' jinameM se sabhI prAkRtika maithuna doSa rUpa harava tva rikAekaniSedhaparaka dUsarA vidhiparaka hai| donoMkA bhAzaya gamana' padameM 'itvarikAna usa strIkA pApako pk| vidhiparaka 'svArasaMtoSa' kA pAyava vikkula cAiko baTA athavA mpamirikI ho gaI ho-paratI spada aura vaha apanI strI hI santupa rahaga- kAbAcaka bahanahIM boMki parastrI-gamamA bAga ekamAtra usIke sAtha kAma-sevA karanA / aura isalie vo mUlabasameM hI bhAgayA hai jaba basigaroM meM usake punaH paradAranivRttikA bhI vahI bhAzaya lenA cAhie-arthAta tyAgakA vidhAna kucha hI rakhA / svadArabhitra anya strIke sAtha kAmasevAma tyaag| dhana-dhAnyAdi-manthaM parimAya tato'dhikeSu nispRhtaa| isase donoM nAmoMkI vAyabhUta vastu (mahAnira) parimitapariNaH syAdicchAparimANanAmA'pi // 11 // svarUpa meM koI asara nahIM rahatA aura baha eka hI "dhana-dhAnyAdi pariprahako parimita karake--- vharatI hai| pratyuta isake 'paradAra kA artha parakI (parAI) pAmbAdila isa prakAra ke bAda parivahoMkA saMkhyA-sImAvivAhitA bAparejA kI huI strI karanA aura eka mAtra nirdhAraNAtmaka parimANa karake-jo usa parimANase usokA tyAga karake zeSa kanyA gavarayA sevanakI chaDa adhika parigrahoMmeM vAMchAkI nivRtti hai usakA nAma rakhanA saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki isase donoM nAmo- 'parimitaparipraha' hai, 'icchAparimANa' bhI rasIkA ke arthakA samAnAdhikaraNa nahIM rhtaa| nAmAntara hai-dUsare zabdoM meM use 'syUna muuvirliprianyvivaahaa''krnnaa'nnggkriiddaa-vitttv-vipultRssH| prahaparimANama' aura aparigrahAvata' bhI kahate hai| itvarikAgamanaM cA'smarasya paMca vyatIcArAH // 6 // vyAkhyA-yaha jisa pakyAmyAdi parimApari 'anyavivAhA''karaNa-dUsaroMka maryAt apane tathA mAyakA vidhAna hai vaha pAsa parigraha aura u sa svAnoMse bhiDa kA vivAha sampada karane meM parApoga bheda hai, jaisA ki 'parigrahatyAga' nAmakI esabI pratimA denA- analakrIDA-nirdiSTa kAmake aMgoMko kolakara svarUpakathanameM prayuka hue, 'vArisa bahAvate. aba aMgAdikose yA anya aMgAdikoMmeM kAmakIyA se jAnA jAtA hai|ys prakAra parihAsa karaNA-viTapanekA vyavahAra-bhapApaneko vipana, pAmba vipara, tupada, sapanAsana, pApa aura kAva-vacanakI kuceSTA- vipulatRSNA-kAmakI tI bhArata- bameM saba prakArako bhUmi, pacauramadIbAbasA-aura itvarikAgamana-kumarA vyabhicAriNI naashaamib|baastu meM saba prakAra mandira, makAna, sastrIkA sevana-ye smarake-svakAmavirati athavA dukAna aura bhavamAdika vAjibanameM sonA-cArI, brahmAparvAnava-pAMca vicAra haiN| moThI, rana, bArAka aura ise bane bAbA vyAkhyA-pahA 'manyavizAhAss','andhakIcA, rupavA vAdi saba pariNAhIbAbAmba zAligamA aura 'itvarikAgamana' yetIva padabAsa aura dhyAna dene mara, gAgarabAdi soko saba paidAvAra banna pogbAmanyAvivAhAyaparameM 'mambAbdakA abhi- kSetra vAstu dhana dhAnya, vipadarapatuSpadam / prAyAnabare bogoMsebI apane dambI apanA zaiyyAsana pvnybhaarddmiviym|| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 11 viSada salI sI rAkhaukara gayA, strI punadhi 'niraticArarUpase pAlana kiye gaye (sahasAdi) ko saMsthAle logoM kA catuSpadameM hAthI, ghor3A, baisa, pA~ca aNuvrata nidhisvarUpa haiM aura ve usa suralokako sAbadAmAca, parI prAdi cAra bAra phalate haiM-pradAna karate haiM-vahA~ para (svata: svamApase) mAnava prayAsabameM sone aura baiThane ke saba avavijJAna, bimAdi) mATha guNa aura divya zarIra pokA samAvezIba bAra, palaMga, paTAI, prApta hote hai| gIta siMhAsana bArika / bAgameM golI, vyAkhyA-yahA~ 'avadhi:' padadvArA jisa prakisa , gAya, maukA, mahAba, moTarakAra, aura bAI bAgakA rakhesa vA bhavapratyaya avadhijJAna hai, jo deva. sArikA ppa meM sabakArake sUtI, loka bhava-bhAraNabat samma meke sAtha hI utpana hotA bIvI mAvisamanvanicitathA bhASA meM thA usa bhapakI sthiti-paryanta vA aura jisake bobA,cA, pIvabasI bhAvidhAna-upacAtuoMke, miTTI- dvArA deza-kAsAdikI avadhi-vizeSake bhItara rUpI padAyoM pathara-bApa aura kALArika bane hue sabhI prakAra kA ekadeza sAkAra (dezaprasthA)jJAna hotA hai| yaha parayaujAravicAra yA khijIne saMgrahIta adhijJAna sarvAvadhi tathA paramAvadhi hokara dezAvadhi hai| ina saba parigrahoMkA apanI zakti paristhiti aura thA. kahalAtA hai aura apane viSaya meM nimti hotA hai| 'ma.. prasAbahusAra parimANakarake usa pramAyAse bAhara jo guNAH' paradArA nijabATa guNoMkA ukhela kiyA gayA isare pahabase pAya parivaha unheM prAyana karanA hI nahIM hai-aNimA, mahimA, aSimA, prApti, pakina isakA jo svAgahI parimita prAkAmya, zista, bazisya, aura kAmarUpisva / parigrahakAbAbA aura isIse usakA dUsarA nAma bhAgamAnusAra 'paNimA' guNa usa zaktikA nAma hai jisameM 'paparimAyasI kyA gyaa| baDese badArIra bhI prArUpa meM parijana kiyA jA ske| bvivaahmaa'tisNgrh-vishmy-shobhaa'tibhaarvhnaani| 'mahimA' guNa usa zaktikA nAma hai jisase boTese chorA parimiparigrahatya vikSepAH pacanazyante // 62 // prArUpa para bhI meramANa jivanA athavA usase bhI bar3A parimivaparigraha (parimAparimANa) pratake bhI kiyA jA ske|bdhimaa guNa usa zaktikA nAma nisale paMca vicAra nidiSTa kiye jAte haiM aura ve haiM1mati me se bhArI zarIrako bhI vAyuse adhika habakA athavA pAhana-aSikabAma uThAnekI rabise adhika khAnA-ivanA habakA kiyA jA sake kibaha makar3I-jAleke vantuoMbhotamArasamA karanA athavA kAma vegA-bhatisaMgraha- para nirvAdha rUpase gati kara ske| prApti guNa usa zaki. vivienAmakI pAzA adhika kAma-mAmbAdhika vizeSako kahate haiM jisase dUrastha meha-parvatAdi zikharoM kA -, ativismaya-vyApArAdikameM sthApanya sUboMki bimboMko hAthakI aMgukhiyoMse eSAmA isaroM kisAbhako dekhakara vicAra karanA arthAt ske| 'prAkAmba' guNa vaha zakti hai jisase jala meM gamana pRthvI ba- -..pratiloma-viziyAmahopa para gamanakI taraha aura pRthvI para gamana meM gamanake zrImati cAmako bAbamA khanA- aura samAna sanmaja-nimamana karatA humA hoske| Iziva' atibhAravAhana-jomaya pisI parasevA gubasa zakkiA mAma bisase sarvasaMsArI khoboM mAvi adhikmaarvaadvaa| tathA prAma nagarAdikoMko bhogane - upayoga meM lAne kI vyAkhyA-parimAzmiANa me samaya kA sAmAna bavAsAkI pramuvA paTita ho ske| MsAvana pahAyoMse bAma uThAne ke liye kriko jisase grAma saMsArI mAsa (upayoga) dhAdikAko mAlA bIbokA bazIkaraNa kiyA jA ske| 'kAmarUpitya' guNa vikAsa yA vAk-monikA paravIti 'mandakApAmA saDakakA nAmasasAbAyA-bArA bhanaka prakAraka paMcAyaNaniya nitikramaNAH phalanvi mukhokam / misa punapara dhAraNa kiye bAsa aura 'vimyArIra' patrAzI myante // 33 // posAka ahIrakA abhiyAna ko saphA pAna Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta vyA maDa-mubAdise yuddha baudArikama hokara vaijhiAka ekahobA rUpameM upasthita ho| isake svAbameM basahotA hai aura adivoSa zobhAse sampasa rahatA hai| hiMsAkI rabi nihita hai| aura maDa, visAyAma madya-mAMsa-madhu tyAgI sahA'Navrata-paMcakam / yahA~ vihita hai, vaha padArya hai jise madhumaksiyAM puSpoMse aSTau mUlaguNAnAhuhiNAM zramaNottamAH // 66 // bAra apane pattoMmeM paMcavamatI hai aura mobAimeM pAyA 'zramaNottama-zrIjinendraba-madyatmAga, mAMsa. pattoko boha-marobasamA micorakara ma sAle tyAga aura madhutyAgake sAtha pAMca aNavatIko (sa) liye prastuta kiyA jAtA hai aura jisake isa prastutIgRhasthoMke ATha mUlaguNA batAte haiN| aura isame anya karaNameM madhumakkhiyoMko bhArI bAdhA pahu~catI hai, unakA digNavAdika ko guNa haiM ve saba uttaraguNa hai, yaha sApha tathA usake apaDe-baccoMkA rasAdika bhI nicuTakara usameM kavitahA / zAmila ho jAtA hai aura isa taraha boekapaNita padArtha vyAkhyA-yahA~ 'gRhiNA' pada payapi sAmAnyarUpase pana jAtA hai| 'caudra' saMjJA bhI use prAyA isa prakiyAkI binA kisI vizeSaNake prayuka hupA hai phira bhI prakaraNakI raTise hI prApta hai| isake tyAgameM bhI basa-disAke rabisebaDana sadgRhasNakA vAcaka hai jo pratI-prAvaka parivArakI raTi saMnihita hai; jaisA ki agalI hote hai-abato gRhasthoMse usakA prayojana nahIM hai| jana kArikAmeM prayukahue 'sahati-pariharaNArtha pizita bhauta dharmameM jisa prakAra mahApratI muniyoM ke liye bhUlaguSoM aura pavarjanIyaM isa vAkyame jAmA jAvA uttaguNoMkA vidhAna kiyA gayA hai usI prakAra aNuvrato yahAM para eka pAvasAsa borasebAnanekI aurahI bhAvakoMke liye bhI mUlIcaraguNoMkA vidhAna hai| mUkha aSTamsAguNoM meM pazukhatAkA nirdeza poMkimasvaya, guNoMse abhimAya una bata-niyamAdikase hai jinakA anu. pomadeva aura devasena jaise kitane hI uttaravartI bhAcAryoM ThAma sabase pahale kiyA jAtA hai aura jimake anuSThAna para sapA kavirAmamahAdi jaise vidvAnoMne apane-apane granthoM meM hI uttara guNoMkA athavA dUsare vrata niyamAdikA anuSThAna paMcAyatoMke sthAnapara paMca gumbarako nirdeza diyA bhavalambita hotA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki hai|jimmeN baka, pIpala, pijasana mAdike pakSa kAmila hai| jisa prakAra mUkhake hote hI bacake zAkhA patra pra sArita kahA~ paMcANugata aura kahAM paMca udumbara kA svAga! kA udbhava ho sakatA hai usI prakAra mUlaguNoMkA mAcaraya donoM meM jamIna-pAsmAna-kAsA antara bastukA vicAra hote hI uttaraguNoM kA pAcaraNa yatheSa bana sktaa| kiyA jAye to gumaraphaloMkA tyAga mAsake bAgameM hI bhAvakoM ke mUkhaguNa pATha hai, jinameM pAMco ve aNuvrata / pA jAtA hai| kyoMki ina koMmeM -phirate mIcoMhaiM jinakA svarUpAdi isase pahale nirdiSaho cukA kA samUha sAmAvabhI dikhabAI devAna mANase mAMsa aura tIna guNa maca, mAMsa thA madhuke tyAga rUpameM hai| bhANA spaSTa doSa lagatA hai, isIse inake mAmakA vizeSa kiyA jAtA hai aura isakhiye bomAMsa-mAsasvAgI maya, jisake tyAgakA yahAM vidhAna hai, pahanazIjIvastu mI manuSyakI buddhiko praSTa karake use unmatta athavA bhArI ve prAyaH kamI hanakA sevana nahIM krte| aisI hAjamebasAvadhAna banAtI hai-cAhe vaha piSThodaka guru aura mAMsa tyAga nAmakA eka sUkhAguNa hote hue bhIpAvakI prAdi padArthoM ko gavA-sapAkara rasarUpameM vaspAra bhAra phoMke svAgako, jinameM paraspara aisA koI vizeSa kI gaI do aura bA bhAMga-padAdikadvArA khAne-pIne bheda bhI nahIM hai, para avaga paga mUvagupakarAra denA kisI bhI rUpameM prastuta ho kyoMki mayatyAgameM pragyakArakI aura sAtha hI paMcAhanoMko mUla gukhoMse vivAda denA eka raSTi pramAda-parivaraNakI hai, jaisAkisI andhakI agalI par3I hI vivANavA mAsUma hotii|is prakArakA eka kArikAmeM prayuka hue 'pramAdaparihataye madya'ca parivartana koI sAdhAraNa parivartana nahIM hotA / yaha pari pA varjanIya'isa vAkyase jAnA jAtA hai mAMsa usa vikata bana bana kucha vizeSa artha rakhatA hai| isake bArA mUbaguNoMpadArthakA nAma nahIndribAdi sajIvoMka rasa-rakAdi kA viSaya bahuta hI hamakA kiyA gayA hai aura isa barA kA miti kalevarase nipama hotA hai aura jisameM nirantara prasa- dekho, puruSArtha sidhyupAya, pAvisaka, bhAvasaMga jIvoMkA utpAda banA rahA hai-cApApA mArA (mA.) aura paMcAdhyAyI thA bADhI saMhitA / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa [varSa 11 meMpikamAkamAkara kI sImAko kAvA hArA pratipAdita mubAnoMkA vyavahAra bhAviyoM mAnasI aura vivehImA pratiboko hI likhe para puravivAna basiyoM vAle yAhiMsAdika gaye hI donoM meM paraspara meda bastu saprakAra owodaya (pUjA) pAnA sarvasAdhAraNa mAyakI paSidobA para, baSi, mahAbalI, diyA vivAdikamabAre aura bo hama guka bhAratI bhI bhAvakoM yA dezavAsiyoM meM asA eka deza(sthUlase) pAkhana kAnheM pariNitehai-somadevane, bazastisako, bamheM sApha mAyAlayatimA mAtorase zivaliyA-cho bhIvAstavameM unheM 'bAmababa mahAmaviyoMka 8 mubaguSoMmeM ahiMsAdika bhAva athavA devAvali samajhanA cAhiye, jaisAki kuwaipaNana kiyA gayAdezAvika mUlaguNoM- paMcAdhyAyokeniga pase prakaTIbo khATIsaMhitA kI meMmaikA vidhAna honA svAmAvikahI hai aura isa pAyA jAtA hai aura jisameM yaha bhI pasAyA gayA hai ki jo visAmo samasamAna paMca mAvoMko siye hue bhAvakoM- gRhastha hama pADauMkA tyAgI nahIM pahanAmakA bhI bAvaka bAma evokAko pratipAdana kiyAvaha ghuktiyukta nahIM hai:homIyovAparatAvameM aisA kAma pAki madyamAMsamadhutyAgI tyktodumbrpNckH| pUrvasvoMko parasparake isa vyavahAra ki 'mAra zrAvaka nAmataH bhASaka: khyAto nAnyathApi tathA gRhii| aura 'pApa bAkI bhArI asamaMjasakA aba bhApaka vohIhailo paMcamAnoMkA pravIca isa prasamasasAkora karaneke lie pAsamakAte haiN| aura isa saba kapanakI puSTi zikaapamA dezakAkI paristhitiyoMki anusAra sabhI niyoM himAcAryakI 'ralamAkhA' nimna vApase bhI hotI kokAkIpabhADevAbhAvika ciyegA. hai, jisameM paMca-manoMka pAsana sahita madha, mAMsa aura pAcoko isakI para par3I ki mUkhoM meM madhuke tyAgako 'papramuguNa' likhA hai aura sAtha hI para-phAra ki bAla aura aise guNa sthira kiye mAbApA ki paMca-madumbaravAle ko acamabANa pijIviyoM aura paviyoM dogoMki sipe sAdhAraNa hai ko-pAsako, mo, boroM athavA kamajoroMke bagubamA mAMsa aura maDake tyAga kapa tIna lie hai| aura isase unakA sApha thA bAla sambandha ho sakate the, parantu ra pahavese guNoMkI saMkhyA manAsayoMse bhAga paDatA haipAsapIsavisa saMkhyAko poM-kA-svobhAyama va tIna mubaguboMmeM paMcodumbara koMka madya-mAMsa-madhu-tyAga-saMyutANunavAni nuH| bArahamasarvasAdhA aSTau mUlaguNAH paMcodumbarAzcAmekeSvapi // 16 // paoNSimAna paratI bhUbAba hama samanvamA-pratipAdita mubaguSoMmeM zrInimasena amiyoMSiyoM roSasi sAdhAraNa, isakA aura amitamati se pApAyoMne bhI apane-apane sapIkara kavirAma paMcAyApI payA bATIsaMhitA mavipAyoM bharoSA borA guru mera utpA bakanimna payale bhane prakAra vAtA kiyA, jisakA vizeSa paryana aura vizva vAgayoM tatra mUlaguNArASTau gRhiNAM pradhAriNAm / kA zAsana meSa' nAmaka basa bAbA jA sktaa|. kaSiravinAM paramAta sarvasAdhAraNA ime| -yugavIra pAntamabAgameM rakhIbhAvikapamaya- samIcIvanamA aprakAzita bhAgyase / - Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raidhU (paM0 paramAnandajaina zAstrI) [ anekAMta va 1. kiraNa 10 se Ame ] samakAlIna vidvAna bhaTTAraka yenaitatsamakAlameva ruciraM bhavyaM ca kAvya tayA, ___ kavi rahadhUne gvAliyarakA paricaya karAte hue kucha sAdhu zrI kuzarAjakena suSiyA kItizcirasthApakam bhaTTArakoMkA Adara-pUrvaka samullekha kiyA hai aura 'sammaijinacariu' nAmaka grathako prazastimeM devasena, vimalasena, dharmasena, upadezena grantho'yaM gunnkiirtimhaamuneH| bhAvasena, sahastrakIti, gaNakIti, gurubhrAtA evaM ziSya kAyasthapadmanAbhena racitaH pUrvasUtrataH // yaza.kIti, malayakIti, aura guNabhadra AdikA nAmollekha vIramadeva kA samaya vi0 saM0 1462 (I. san 1405) pUrvaka paricaya bhI diyA hai| unameM se bhaTArakamasati hai, kyoki usa samaya mallU ikabAlakhAne gvAliyarapara ke bAdake vidvAn bhaTTArakoMkA upalabdha saMkSipta paricaya car3hAI kI thI aura use nirAza hokara dillI lauTanA par3A yahAM diyA jAtA hai jo prAyaH kavivarake samakAlIna evaM usase thaa| ataH yahI samaya bhaTTAraka guNakIrti kA hai, ve vikrama thaa| ataH yahA samaya bhaTTAraka guNakA kucha samaya pUrva hue the. kI 15 vI zatIke antima caraNa taka jIvita rahe hai| saMvat 1460 meM vaizAkha sudi 13 ke dina khaMDelavAla bhaTTAraka guNakIti-yaha bhaTTAraka sahalakItike vaMzI paM0 gaNapatike putra paM0 khemalane puSpadantake uttara ziSya the aura unhIke bAda bhaTTAraka padapara Asa hue the| inheM bar3e tapasvI aura jaina siddhAMtake marmajJa vidvAn batalAyA hai| purANakI eka prati bhaTTAraka pacanandike bAdezase guNakItiinakA zarIra tapazcaraNase atyanta kSINa ho gayA thaa| inake ko pradAna kI hai| isase bhI bha0 guNakIrtikA samaya uparyukta hI nizcita hotA hai| laghubhrAtA aura ziSya the yazaHkIti / gaNakItine koI ma. pazaHkoti-yaha bhaTTAraka guNakItike ziSya sAhityika racanA kI athavA nahIM, isakA spaSTa ullekha evaM laghubhrAtA the, unake bAda paTTadhara hue the| aura apane samayadekhaneme nahI aayaa| parantu itanA jarUra mAlUma hotA hai ki ke acche vidvAn the| inhone saMvat 1486 meM vibudha zrIdharakA inakI preraNA eva upadezase aura dharmAtmA seTha kuzarAja jaina saskRta bhaviSyadattacarita aura apayaza bhASAkA sukumAla ke Arthika sahayogame, jo gvAliyarake rAjA vIramadevake caritameM donoM atha apane jJAnabaraNI karmake yArtha likhavAe vizvasanIya maMtrI the, aura jinhone svargase spardhA karane vAlA the| mahAkavi rahane 'sammaijinacariu' kI prazastimeM eka ati uttuga evaM vizAla caityAlaya zrIcandraprabhabhagavAna yazaH kIrtikA nimna zabdoM meM ullekha kiyA haikA banavAyA thaa| pa0 padmanAbha nAmake eka kAyastha vidvAn ne saMskRta bhASA 1.hindI TAurAjasthAna mojhA jI dvArA sampAdita ma 'yazodharacarita' athavA 'dayAsundara' nAmake eka mahA pR0251| kApakI racanA kI thI, jaisA ki ukta granthakI prazastike 1. dekho, saM01391 kI likhita uttara purANakI mAmera nimna padyose prakaTa hai: bhaMDArakI prati / jJAtA zrI kuzarAja eva sakalakSmApAlacUr3AmaNiH 2. "sambat 1486 varSe azvaNivadi 13 somadine zrImattomara vIramasya vidito vizvAsapAtraM mahAn / gopAcaladurge rAjA garendrasihadevavijayarAjyapravartamAne matrImatravicakSaNaH kSaNamayaH kSINAripakSaH kSaNAt zrI kASThAsaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNa AcAryazrIbhAvasena kSoNyAmImaNarakSaNakSamamatijainendrapUbArataH // devAstatpa? zrIsahastrakItidevAstatpaTTe zrI guNakItisvargaspaddhi samRddhi ko'tivimalantyAlayaH kArito, devAstatziSyena zrIyazaHkIrtidevena nijajJAnAvaraNIkarmakSayArtha lokAnAM hRdayaMgamo bahudhanaizcandraprabhasya prbhoH|| ida sukumAlacaritaM likhApitaM kAyastha yAjana putra thala Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 "tAha kamAnaya taba tavigo, nimmAsama-vaNa-saMgo bha-kamala-saMbo-yaMgamaMdivasa jikitti sNgo| tarasa pasAe~ kambu payAsami, ciramani vihita basuhaNiNNAsami" anekAnta samyakatva guNanidhAnakI Adi prazastimeM nimna rUpameM smaraNa kiyA hai| --sAtha-tathiyo manya-kamala-saMgoha pago jiyogbhAsiya pavayaNa lago, baMdi bi siri jasakitti asaMgo / sAdhu pasAe kambu pAsa Ali vihira misini // ma0 yazaH kIrtine svayaM apanA 'pANDava purANa' vi0 saM0 1497 meM agravAlavaMzI sAhU bIlhAke putra hemarAjakI preraNAse banAyA thaa| yaha pahale hisArake nivAsI the aura bAdako dehalImeM Akara rahane lage the, aura dehalIke tAtkAlika bAdazAha mubArika grAhake maMtrI the, vahAM inhoMne eka caityAlaya bhI banavAyA thaa| aura usakI pratiSThA bhI karAyI thii|' inakI dUsarI kRti 'harivaMza purANa' hai jisakI racanA inhoMne vi0 saM0 1500 meM hisArake sAhU divAkI preraNA kI thii| sAhU divaDhDA agravAla kulameM utpanna hue the, unakA gotra 'garga' thA / ve bar3e dharmAtmA aura zrAvakocit dvAdazavratoMkA anuSThAna karanevAle the| inakI tIsarI kRti 'AdityavAra kathA' hai jise 'ravivrata kathA' bhI kahate hai| aura cauthI racanA 'nirANi kathA' hai, jisameM zivarAtri rUpAke DaMgapara vIrajana rAtri vratakA phala batalAyA gayA hai| inake sivAya lekhanIyaM" "saMvat 1486 varSe AmApadi 9 gurudine gopAcala durge rAjA DUMgarasI (si) ha. rAjya pravartamAnaM zrI kASThAsaMce mAthurAnvaye puSkaragaNe AcArya zrI sahata (sa) kIrti devAstapaTTe AcAryaguNakIrti devAstacchiSya zrI yazaH kIrtidevAstena nija jJAnAvaraNI karmakSayArtha idaM bhaviSyadatta paMcamI kathA likhaapitm|" [varSa 11 'candappar3a cariu' nAmakA apabhraMza bhASAkA eka graMtha aura bhI upalabdha hai jisake kartA kaviyazakIti haiM, parantu prastuta yazaHkIti ukta candraprabhacaritra ke kartA hai isakA ThIka nizcaya nahIM, kyoMki isa nAmake aneka vidvAna ho gaye hai| bhASA aura grantha saraNIko dekhate hue vaha isakA banAyA huA nahIM mAlUma hotA / bha0 yazaHkItiko mahAkavi svayaMbhUdevakA 'harivaMza purANa' jIrNa-zIrNa dazAmeM prApta huA thA aura jo khaNDita bhI ho gayA thA, jisakA unhoMne gvAliyarake kumaranagarIke jainamandirameM vyAkhyAna karaneke liye uddhAra kiyA thaa|" yaha kavivara rahake guru the, inakI aura inake ziSyoMkI preraNAse kavi raidhUne aneka graMthoMkI racanA kI hai| inakA samaya vikramakI 15 vIM zatIkA antima caraNa hai. saM0 1481 se 1500 taka to inake astitvakA patA calatA hI hai kintu usake bAda aura kitane samaya taka ye jIvita rahe isako nizcita rUpase batalAnA kaThina hai| 1. jaMga karAvau ji-yALa, puNyaheDa vira-raNa pakkhAli / vaya-toraNa kalatehi balaMkita, jamuguru se hari jANuvi saMkiu / pANDava purANa prazasti bhaTTAraka malakIrtiH -- yaha bhaTTAraka yazaH kIrtike bAda ukta pada para pratiSThita hue the| inake ziSya guNabhadra bhaTTAraka the, jinhoMne inakI kRpAse aneka kathA gratha race hai / ka rahane 'sambaijina pariva' kI prazastime bhaTTAraka malayakotikA nimna zabdomeM ullekha kiyA hai-"uttama-khamavAseNa amaMda, malakati risiba diu" prastuta malayakIrti ve hI jAna par3ate haiM jinhoMne bhaTTAraka sakalakItike 'mUlacArapradIpa' nAmaka grathakI dAna prazasti likhI thii| inhoMne aura kina-kina graMthoMkI racanA kI yaha kucha jJAta nahI ho sakA / bhaTTAraka guNabhadra yadyapi guNabhadra nAmake aneka vidvAna 1. ta jasakitti muNihi uddharayiu, Nievittu harivaMsacchAriyau / Niya-guru- siri-guNakitti pasAe, kiu paripuSNu maNaho ajurAe / saraha se (1) beDiyAesa~ kumaraNayari Aviu saviseseM / govagnirihe samIve visAlae. paNivA rahe jinavara -bevaale| sAvapajaNaho purau vaklANita didhu micchatu moha agamANiu / harivaMzapurANa-prazasti / - Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] 267 hue haiM jinameM uttarapurANAdikake kartA gaNabhadra jo bhagavajjina- 1521 meM rAjA kItimihake rAjyameM guNabhadra maujUda the, senAcAryake ziSya the, prasiddha hI haiN| zeSa dUsare guNabhadra nAma- jaba jJAnArNavakI prati likhI gaI thii| inhone apanI kathAoMke anya vidvAnoMkA yahA paricaya na dekara malayakItike ziSya meM racanAkAla nahI diyA hai| isIse nizcita samaya mAlUma guNabhadrakA hI paricaya de rahA huuN| ye bha0 guNabhadra kASThA karanemeM bar3I kaThinAI ho jAtI hai| saMghI mathurAnvayake bha. malayakItike ziSya the aura apane ina vidvAn bhaTTArakoke atirikta kSemakIti, hemaguruke bAda unake padapara pratiSThita hue the| inakI racI huI kIrti, kumArasena kamalakIrti aura zubhacandra Adike nAma nimna 15 kathAeM hai jo dehalI paMcAyatI maMdira khajUra masjida- bhI pAye jAte hai| inameMse kSemakIti, hemakIrti aura kumArasena, ke zAstra bhaMDArake guTakA na0 13-14 meM dI huI hai, jo ye tInoM hisArakI gaddIke bhaTTAraka jAna par3ate hai, saMvat 1602 meM zrAvaNa sudI ekAdazI somavArake dina kyoMki kaviraidhUke pArzvapurANakI saM0 1549 kI rohataka nagarameM pAtizAha jalAluddInake rAjyakAlameM likhA lekhaka-puSpikAmeM jo hisArake caityAlayameM likhI gaI hai gayA hai|' ukta tInoM bhaTTArakoke atirikta bhaTTAraka nemicandrauna kathAoMke nAma isa prakAra haiM: kA nAma bhI diyA huA hai jo kumArasenake paTTapara pratiSThita 1 aNaMtavaya kahA, 2 savaNavArasi-vihANa kahA, 3 hue the, usa samaya vahA zAha sikandarakA rAjya thaa| pakkhavai kahA, 4 NahapaMcamI kahA, 6 caMdAyaNavayakahA, 7 kucha grantha prazastiyoMke aitihAsika ullekha caMdaNa chaTThIkahA, 8 NarayautArI duddhArasakahA, 9 mauDasattamI mahA kavi raidhUkI samasta racanAome yaha vizeSatA kahA, 10 pupphajalivaya kahA, 11 rayaNattayavihANa kahA pAI jAtI hai ki unakI Adyanta prazastiyomeM tatkAlIna 12 dahalakkhaNavaya kahA, 13 laddhivaya vihANakahA, 14 aitihAsika ghaTanAoMkA samallekha bhI aMkita hai, joki solahakAraNavayavihi, 15 suyadhadasamI kahA / inamase naM. aitisAsika dRSTise bar3e hI mahatvakA hai aura vaha anusaMdhAna1,10 aura 12 vI ye tInoM kathAeM gvAliyarake jaisavAla- priya vidvAnoke liye bahuta hI upayogI hai| una ullekhoMpara vazI caudharI lakSmaNasiMhake putra paDita bhImasenake anu- se gvAliyara joiNapura (dillI) hisAra tathA AsapAsake roSase racI gaI hai| naM02 tathA 13 3 nambarakI kathAeM anya pradezoMke nivAsI jainiyokI pravatti AcAra-vicAra gvAliyaravAsI saghapati sAhu uddharaNake jina maMdirameM nivAsa aura dhArmika maryAdAkA acchA citraNa kiyA jA sakatA hai karate hue sAhU sAragadevaka putra devadAsakA praraNA pAkara banAi khAsa kara 15 vI zatIke uttara prAtavAsI jainiyoke tAtkAlika gaI hai| aura na07 kI kathA gopAcalavAsI sAhu vISAke putra jIvanapara acchA prakAza DAlA jA sakatA hai| unameMse sahajapAlake anurodhase likhI gaI hai| zeSa nau kathAAka bataura udAharaNake yahA kucha mahatvapUrNa ghaTanAokA ullekha sambandhameM kathA nirmANake nimitta bhUta zrAvakokA koI kiyA jAtA paricaya nahI diyA hai aura isase ve binA kisIkI preraNA (1) harivaMzapurANakI Adya prazastimeM ullikhita ke svecchAse hI racI huI ho sakatI hai| bhaTTAraka kamalakItike paTTakA 'kanakAdri' 'suvarNagiri bhaTTAraka guNabhadrakA samaya bhI vikramakI 15 vI zatI kA yA vartamAna mojAgira antima aura 16 vI zatIkA prArambhika kAla hai, kyoMki bhaTTAraka zubhacandrake padArUDha honekA aitihAsika ullekha saMvat 1506 ko likhI huI dhanapAlakI paMcamI kathAkI apUrNa bar3e mahatvakA hai| usase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki gvAliyara lekhaka puSpikAse mAlUma hotA hai| ki usa samaya bhaTrArakIya gaddIkA eka paTTa sonAgirimeM bhI sthApita havA gvAliyarake paTrapara bha0 hemakIti virAjamAna the| aura saMvat thA.jaisAki prazastikI nimna paMktiyose prakaTa hai:1. atha saMvatsaresmin zrI nupavikramAditya rAjyAt saM0 1602 varSe dhAvaNa sudi 11 somavAsare 3 jJAnArNavakI lekhaka-puSpikA jainasiddhAMtabhavana, rohitAsazubhasthAne pAtizAha jalAladI ArA prti| (jalAluddIna) rAjya prvrtmaane| 2. dhanapAla paMcamI kagAkI apUrNa lekhaka prazasti 4. pAvapurANakI lekhaka-puSpikA, jo merI noTsabukameM kAraMjA prati / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 "kamalakitti uttama khamabArau, bhavbahiMmaba-baMboNihi tArasa / tara paTTakamaya pariTTiGa, 'sirisuhacandrasu-taba unakaMThiTa" / (2) kavike 'sammaijinacarita' nAmaka graMthakI prazAsti meM jainiyoMke AThaveM tIrthaMkara candraprema bhagavAnakI eka vizAla mUrtike nirmANa karAnekA ullekha nimna prakArase diyA huA hai aura usameM batalAyA hai ki agravAla kulAvataMsa saMsArazarIrabhogoMse udAsIna, dharmadhyAnase saMtRpta, zAstroMka artharUpI ratnasamUhase bhUSita tathA ekAdaza pratimAoM ke saMpAlaka, khelhA nAmake brahmacArI usa zrAvakane munise yaza:kIrtikI bandanA kI, aura kahA ki Apake prasAdase maiMne saMsAra-duHkhakA anta karanevAle candraprabha bhagavAnakI eka vizAla mUrtikA nirmANa gvAliyarameM karAyA hai| isa Azayako vyakta karanevAlI mUlagraMthakI paMktiyAM isa prakAra haiM:"tA sammi khaNivaMjavaya-bhAra-bhAreNa siri avara-vAka vaMsammi sAreNa / varaSammajhANAmaeNeva ticeNa / saMsArataNu-bhoya- NiviNi cittaNa khelchAhihvANeNa NamiUNa gusteNa jasakitti viNayattu maMDiyaguNo / bho mayaNa-dAvaggi ulhavaNa vaNadANa saMsAra - jamarAtri uttara-vara jANa / tumhahaM pasAeNa bhava-duha kayaMtassa sasipahajirNedassa paDimA vidyutassa / kArAviyA maI ji govAyale tuga ur3acAvi NAmeNa titthammi suhasaMga / " puNyAsava kathAkozakI antima prazastiyeM batalAyA hai ki joiNipura ( yoginIpura-dillI) ke nivAsI sAhUtAsauke prathama putra nemivAsane, jise candravAda, ke cauhAnavaMzI pratAparudra nAmake rAjAne sanmAnita kiyA yA bahuta prakArakI dhAtu, sphaTika aura vidrumamayI (mUMgAkI) [ varSa 11 anamita pratimAeM banavAyI thIM, aura unakI pratiSThAbhI darda bhI, tathA candraprabha bhagavAnakA uttuMga zikharoM vAlA eka caiAlaya bhI banavAyA thA / (4) 'sammataguNanidhAna' nAmake graMthakI prathama saMdhike 17 meM kaDaSakase spaSTa hai ki sAhU khemasiMhake putra kamalasiMhane bhagavAna AdinAthakI eka vizAla mUrtikA nirmANa karAyA thA, jI gyAraha hAtha UMcI thI aura durgatikI vinAzaka midhyAtvarUpI girIndrake liye vajjra samAna, bhabyaki liye zubhagati pradAna karanevAlI tathA dukha-roga-zokakI nAzaka thI / aisI mahatvapUrNa mUrtikI pratiSThA karake usane mahAn puNyakA saMcaya kiyA thA aura caturvidha saMghakI vinaya bhI kI thI / (5) 'sammaijinacariu meM phirojazAhake dvArA hisAra nagarake basAyejAne aura usakA paricaya karAte hue vahAM siddhasena aura unake ziSya kanakakIrtikA nAmollekha kiyA gayA hai| ina sabakI puSTi 'puNyAsava' sammatta guNanidhAna', tathA jasaharacariu' kI prazastiyoM se bhI hotI hai| (6) hisAra nagarake vAsI sahajapAlake putra sahadeva dvArA jinabimbakI pratiSThA karAne aura usa samaya abhilaSita bahuta dAna denekA ullekha bhI' sammaijinacariu' kI antima prazastimeM diyA huA hai / sAtha hI sahajapAla ke dvitIyAdi putroM dvArA giranArakI yAtrAke liye catuvidhasaMgha calAne tathA usakA kula Arthika bhAra vahana karanekA bhI samullekha pAyA jAtA hai| jaisA ki usakI antima masastike 31 veM 32 ve kaDavakase jJAta hotA hai / (7) maghoSaracaritakI prazastise bhI prakaTa hai ki lAhaNa yA lAhaDapurake nivAsI sAhUkamalasiMha ne giranArakI yAtrA sasaMgha apane samasta parijanoMke sAthakI thI aura yazovaracarita nAmake graMthakA nirmANa bhI karAyA thaa| ( amalI kiraNa meM samApta ) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsanakI prastAvanA grantha-nAma isa granthakA suprasiddha nAma 'yuktyanuzAsana' hai / yadyapi grantha Adi tathA antake padyoMmeM isa nAmakA koI ullekha nahIM hai -- unameM spaSTatayA vIra - jinake stotrakI pratijJA aura usIkI parisamAptikA ullekha hai aura isase granthakA mUla athavA prathama nAma 'vIrajinastotra' jAna par3atA haiphira bhI granthakI upalabdha pratiyoM tathA zAstra bhaNDAroMkI sUciyoM meM 'yuktyanuzAsana' nAmase ho isakA prAyaH ullekha milatA hai| TIkAkAra zrIvidyAnandAcAryane to bahuta spaSTa zabdoM meM TIkAke maMgalapadya, madhyapadya aura antyapadyameM isako samantabhadrakA 'yuktyanuzAsana' nAmakA stotragrantha udghoSita kiyA hai; jaisA ki una padyoMke nimna vAkyoMse prakaTa hai: "jIyAtsamantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanam " (1) " stotre yuktyanuzAsane jinanaterasya niHzeSata." (2) "zrImadvIra jinezvarA'malaguNastotraM parIkSekSaNaM. sAkSAtsvAmisamantabhadra gurubhistatvaM samIkSyA'khilam / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAvamArgAnurgaH " (4) yahA madhya aura antyake padyome yaha bhI mAlUma hotA hai ki grantha vorajinakA stotra hote hue bhI 'yuktyanuzAsana' nAmako liye hue hai arthAt isake do nAma hai- eka 'vIrajinastotra' aura dUsarA 'yuktyanuzAsana' / samantabhadrake anya upalabdha grantha bhI do-do nAmoM ko liye hue hai; jaisA ki maine 'svayambhUstotra' ko prastAvanA meM vyakta kiyA hai| para svayambhUstotrAdi anya cAra granthoM meM granthakA pahalA nAma prathama padya-dvArA aura dUsarA nAma antima padya dvArA sUcita kiyA gayA hai aura yahA Adi-antake donoM hI padyoMmeM eka hI nAmakI sUcanA kI gaI hai taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA 'yuktyanuzAsana' yaha nAma vAdako zrIvidyAnanda yA dUsare kisI AcAryake dvArA diyA gayA hai athavA granthake anya kisI pathase isakI 1 " stutigocaratva ninISavaH smo vayamadya vIraM" (1) ; "narAgana stotra bhavati bhavapAzacchidi mumau" (63); " iti stutaH zaktyA zreyaH padamadhigatastvaM jina mayA / mahAvIro vIro duritaparasenAbhivijaye..." (64) / ... bhI upalabdhi hotI hai ? zrIvidyAnandAcAryake dvArA yaha nAma diyA huA mAlUma nahIM hotA; kyoMki ve TIkAke Adi maMgala padyame 'yuktyanuzAsana' kA jayaghoSa karate hue use spaSTa rUpameM samantabhadrakRta batalA rahe hai aura antima padyame yaha sApha ghoSaNA kara rahe hai ki svAmI samantabhadrane akhila tatvakI samIkSA karake zrIvIrajinendrake nirmala guNoke stotrarUpameM yaha 'yuktyanuzAsana' grantha kahA hai / aisI sthitimeM unake dvArA isa nAmakaraNakI koI kalpanA nahI kI jA sakatI / isake sivAya, zakasaMvat 705 ( vi saM. 840) meM harivaMzapurANako banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane 'jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam, vacaH samantabhadrasya ' ina padoke dvArA bahuta spaSTa zabdo meM samantabhadrako 'jIvasiddhi' granthakA vidhAtA aura 'yuktyanuzAsana' kA karttA batalAyA hai / isase bhI yaha sApha jAnA jAtA hai ki 'yuktyanuzAsana' nAma zrIvidyAnanda athavA zrIjinasenake dvArA bAdako diyA huA nAma nahI hai, balki granthakAra dvArA svayaMkA hI viniyojita nAma hai / aba dekhanA yaha hai ki kyA granthake kisI dUsare padyase isa nAmakI koI sUcanA milatI hai ? sUcanA jarUra milatI hai / svAmIjIne svayaM granthakI 48vI kArikAmeM 'yuktyanuzAmana' kA nimna prakArame ullekha kiyA hai " dRSTAgamAbhyAmavivaddhamayaM prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / " isameM batalAyA hai ki 'pratyakSa aura Agamase avirodharUpa jo arthakA arthase prarUpaNa hai use 'yuktyanuzAsana' kahate hai aura vahI ( he vIra bhagavan / ) Apako abhimata haiabhISTa hai / " granthakA sArA arthaprarUpaNa yuktyanuzAsanake isI lakSaNase lakSita hai, isIme unake sAre zarIrakA nirmANa huA hai aura isaliye 'yuktyanuzAsana' yaha nAma granthakI prakRtike anurUpa usakA pramukha nAma hai| cunAce granthakAramahodaya, 63vI kArikA meM granthake nirmANakA uddezya vyakta karate hue, likhate haiM ki hai vIra bhagavan ! yaha stotra Apake prati rAgabhAvako athavA dUsaroMke prati dveSabhAvako lekara nahIM racA gayA hai, balki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnamA cAhate hai aura kisI prakRtaviSayake guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha hitAnveSaNake upAyasvarUpa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anekAnta [ varSa 11 se dagdha hai; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tatva pratyakSapramANase bAdhita hai satyamevAsi niyukti khArAvirodhinA / avizeSa pada se prasiddhena na bAdhyate // 5 // svanmatA'mRta-bAhyAnAM sarvabaikAntavAdinAm / AptA'bhimAna-sandhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // -AptamImAMsA ApakI gaNa-kathAke sAtha kahA gayA hai, isase sAfa jAnA jAtA hai ki granthakA pradhAna lakSya bhUle-bhaTake jIvoMko nyAyaanyAya, guNa-doSa aura hita-ahitakA viveka karAkara unheM vIrajina pradacita sanmArgapara lagAnA hai aura vaha ktiyoMke anuzAsana dvArA hI sAdhya hotA hai, ataH granthakA mataH pradhAna nAma 'yuktyanuzAsana' ThIka jAna par3atA hai / yahI vajaha hai ki vaha isI nAmase adhika prasiddhiko prApta huA hai| 'vIrajinastoSa' yaha usakA dUsarA nAma hai, jo stutipAnakI dRSTi hai, jisakA aura jisake zAsanakA mahatva isa grantha meM sthApita kiyA gayA hai / granthake madhya meM prayukta hue kisI padaparase bhI granthakA nAma rakhanekI prathA hai, jisakA eka udAharaNa dhanaMjaya kavikA 'viSApahAra' stotra hai, jo ki na to 'viSApahAra' zabdase prArambha hotA hai aura na Adi-antake pathoMmeM hI usake 'viSApahAra' nAmakI koI sUcanA kI gaI hai, phira bhI madhyameM prayukta hue 'viSA pahAraM maNimavAni' ityAdi vAkyaparale vaha 'viSApahAra nAmako dhAraNa karatA hai / usI taraha yaha stotra bhI 'yuktyanuzAsana' nAmako dhAraNa karatA huA jAna par3atA hai / isa taraha pratyake donoM hI nAma yuktiyukta hai aura ve granthakAra dvArA hI prayukta hue siddha hote hai| jise jaisI ruci ho usake anusAra vaha ina donoM nAmomeM se kisIkA bhI upayoga kara sakatA hai / granthakA saMkSipta paricaya aura mahatva -- yaha pranya una AptoM athavA 'sarvajJa' kahe jAnevAloMkI parIkSAke bAda racA gayA hai, jinake Agama kisI-na-kisI rUpameM upalabdha hai aura jinameM buddha-kapilAdi ke sAtha vIra jinendra bhI zAmila hai / parIkSA 'yukti - zAstrA'virodhi vAktva' hetuse kI gaI hai arthAt jinake vacana yukti aura zAsyase avirodha rUpa pAye gaye unheM hI AptarUpameM svIkAra kiyA gayA hai-zeSakA mApta honA bAdhita ThaharAyA gayA hai| granthakAramahodaya svAmI samantabhadrakI isa parIkSAmeM, jise unhoMne apane 'Apta-mImAMsA' (devAgama) granthameM nibaddha kiyA hai, syAdvAdanAyaka zrIvIrajinendra, jo anekAntavAdiAtA pratinidhitva karate hai, pUrNarUpase samuttIrNa rahe haiM aura isaliye svAmIjIne unheM nirdoSa Apta ( sarvaza) ghoSita karate hue aura unake abhimata anakAntazAsanako pramANA'vAcita batalAte hue likhA hai ki Apake zAsanAta se bAhya jo sarvaca ekAntavAdI hai ve Apta nahIM bAptAbhimAna isa taraha vIrajinendrake galemeM Apta-viSayaka jayamAla DAlakara aura ina donoM kArikAoM meM varNita apane kathanakA spaSTIkaraNa karanake anantara AcArya svAmI samantabhadra isa stotradvArA vIrajinendrakA stavana karane baiThe hai, jisakI sUcanA isa granthakI prathama kArikAmeM prayukta hue 'adya' zabdake dvArA kI gaI hai| TIkAkAra zrIvidyAnandAcArya bhI 'a' zabda kA artha 'asmin kAle parIkSAvasAnasamaye diyA hai| sAtha hI, kArikAke nimna prastAvanA - vAkya-dvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki prastuta grantha AptamImAMsA ke bAda racA gayA hai- "zrImatAmantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavagodAn vyavasthApitena bhagavatA zrImatAItAnyatIrthasuparamavevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavantaH ? iti te pRSThA " svAmI samantabhadra eka bahuta bar3e parIkSA pramAnI AcArya the, ve yoM hI kisIke Age mastaka TekanevAle athavA kisIkI stutima pravRtta honevAle nahI the / isIse vIrajinandrakI mahAnatA viSayaka jaba ye bAteM unake sAmane AI ki 'unake pAsa deva Ate hai, AkAzameM binA kisI vimAnAdi kI sahAyatAke unakA gamana hotA haiM aura caMvara-chatrAdi aSTa prAtihAyoMke rUpameM tathA samavasaraNAdike rUpameM anya vibhUtiyoMkA bhI unake nimitta prAdurbhAva hotA hai, to unhoMne spaSTa kaha diyA ki 'ye bAteM to mAyAviyoMmeM- indrajAliyoMma bhI pAI jAtI haiM, inake kAraNa Apa hamAre mahAn pUjya athavA Apta-puruSa nahIM hai|" aura jaba sarIrAdita mahAn udayakI bAta batalAkara mahAnatA jatalAI gaI to use bhI asvIkAra karate hue unhoMne kaha diyA ki zarIrAdikA yaha mahAn udaya rAgAdi ke vazIbhUta devatAoMmeM bhI pAyA 1. devAgama - nabhomAna -cAmarAvi-vibhUtayaH / mAyAvidhyapi dRzyante nAstvamasi no mahAn / / 1 / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] yuktyanuzAsanakI prastAvanA 271 jAtA hai / ataH yaha hetu bhI vyabhicArI hai, isase mahAnatA kI, jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa karmokA nAzakara bananta jJAna(AptatA) siddha nahIM hotii| isI taraha tIrthakara honese darzanarUpa zuddhike udayakI aura antarAya karmakA vinAza mahAnatAkI bAta jaba sAmane lAI gaI to Apane sApha kaha kara anantavIryarUpa zaktike utkarSakI carama-sImAko diyA ki 'tIrthakara' to dUsare sugatAdika bhI kahalAte hai prApta kiyA hai aura sAtha hI brahmapathake-ahiMsAtmaka aura ve bhI saMsArase pAra utarane athavA nirvRti prApta karane- AtmavikAsapaddhati athavA mokSamArgake ve netA bane haike upAyarUpa AgamatIrthake pravartaka mAne jAte hai taba ve unhone apane Adarza evaM upadezAdidvArA dUsaroMko usa saba bhI Apta-sarvajJa Thaharate hai, aura yaha bAta banatI nahI, sanmArga para lagAyA hai jo zuddhi, zakti tathA zAntike paramo. kyoki tIrthaGkaroMke AgamoMmeM paraspara viroSa pAyA jAtA dayarUpameM AtmavikAsakA parama sahAyaka hai|' aura unake hai| ataH unameM koI eka hI mahAn ho sakatA hai, jisakA zAsanakI mahAnatAke viSayameM batalAyA hai ki 'vaha dayA sApaka tIrthakaratva hetu nahI, koI dUsarA hI hetu honA (ahiMsA), dama (saMyama), tyAga (parigraha-tyajana) aura caahiye| samAdhi (prazastadhyAna) kI niSThA-tatparatA ko liye hue aisI hAlatameM pAThakajana yaha jAnaneke liye jarUra hai, nayoM tathA pramANoMke dvArA vastutattvako bilkula spaSTautsuka hoMge ki svAmIjIne isa stotrameM vIrajinakI mahAnatA- sunizcita karane vAlA hai aura (anekAntavAdase bhinna) kA kisa rUpameM saMdyotana kiyA hai| vIrajinakI mahAnatAkA dUsare sabhI pravAdoke dvArA abAdhya hai-koI bhI usake saMdyotana jisa rUpameM kiyA gayA hai usakA pUrNa paricaya to viSayako khaDita athavA dUSita karane meM samartha nahIM hai| pUre granthako bahuta dattAvadhAnatAke sAtha aneka bAra paDane yahI saba usakI vizeSatA hai aura isIliye vaha advitIya hai|' para hI jJAta ho sakegA, yahAM para saMkSepameM kucha thoDA-sA hI agalI kArikAoMmeM sUtrarUpase vaNita isa vIrazAsanaparicaya karAyA jAtA hai aura usake liye granthakI nimna ke mahattvako aura usake dvArA vIrajineMdrakI mahAnatAko do kArikAe khAsa taurase ullekhanIya hai - spaSTa karake batalAyA gayA hai--khAsa taurase yaha pradarzita tvaM zuddhi-zArayodayasya kASThAM kiyA gayA hai ki vIrajina-dvArA isa zAsanameM varNita vastutattva tulA-vyatItAM jina ! zAntirUpAm / kaise naya-pramANake dvArA nirbAdha siddha hotA hai aura avApiya brahmapayasya netA dUsare sarvathaikAnta-zAsanomeM nirdiSTa huA vastutattva kisa mahAnitIyatprativaktumIzAH // 4 // prakArame pramANabAdhita tathA apane astitvako siddha karameM kyA-vama-tyAga-samAdhi-niSTha asamartha pAyA jAtA hai| sArA viSaya vijJa pAThakoMke liye naya-pramANa-prakRtA'GajasAryam / bar3A hI rocaka hai ora vIrajineMdrakI kItiko digdigantaaghRSyamanyairakhila. pravAba vyApinI banAnevAlA hai| isameM pradhAna-pradhAna darzanoM aura jina! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // unake avAntara kitane hI vAdoMkA sUtra athavA saMketAdikainameMse pahalI kArikAmeM zrIvIrakI mahAnatAkA aura __ ke rUpame bahuta kucha nirdeza aura viveka A gayA hai| yaha viSaya 36 vI kArikA taka calatA rahA hai| zrI vidyAnandAcAryane dUsarImeM unake zAsanakI mahAnatAkA ullekha hai| zrI vIrakI isa kArikAkI TIkAke antame vahA takake vaNita viSayamahAnatAko isa rUpameM pradarzita kiyA gayA hai ki ve atulita kI saMkSepame sUcanA karate hue likhA haizAntike sAtha zuddhi aura zaktiko parAkASThAko prApta . - stotre yuktyanuzAsana jinapatervorasya ni.zeSataH hue haiM-unhoMne mohanIyakarmakA abhAva kara anupama sukha-zAnti samprAptasya vizuddhi-zakti-padavI kASThA parAmAzritAm / 2. adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / nirgotaM matamadvitIyamamalaM sopatopAkRtaM divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // tadbAhya vitatha mataM ca sakala saddhISanabudhyatAm / / tIrthakRtsamayAnAM ca paraspara-virodhataH / arthAt-yahAMtakake isa yuktyanuzAsana stotrameM sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH // 3 // zuddhi aura zaktiko parAkASThAko prApta hue vIrajineMdrake -AptamImAMsA anekAntAtmaka syAdvAdamata (zAsana) ko pUrNataH nirdoSa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta [ varSa 11 aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jAtA hai-sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA Agraha chUTa jo sarvathA ekAntake Agrahako liye hue mithyAmatoMkA jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyA dRSTi hotA huA samUha hai usa sabakA saMkSepase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bhI saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai| aisI bAta sadbuddhizAliyoMko bhale prakAra samajha lenI caahie| isa graMthake nimna vAkyameM svAmI samantabhadrane joroMke sAtha isake nAge, graMthake uttarArdhameM, vIra-zAsana-vaNita ghoSaNA kI haitatvajJAnake marmakI kucha aisI guhya tathA sUkSma bAtoMko kAmaM viSannapyupapatticanaH spaSTa karake batalAyA gayA hai jo granthakAra-mahodaya svAmI mamIlA te samavRSTiriSTam / samantabhadrase pUrvake graMthoMmeM prAyaH nahIM pAyI jAtIM, jinameM tvayi evaM khaNDita-mAna-zrRGgo 'evaM' tathA 'syAt' zabda ke prayoga-aprayokaga ke rahasya kI bAteM bhavatyamadro'pi samantabhadraH // 62 // bhI zAmila haiM aura jina sabase vIrake tattvajJAnako samajhane isa ghoSaNAmeM satyakA kitanA adhika sAkSAtkAra tathA parakhanekI nirmala dRSTi athavA kasauTI prApta hotI hai| aura Atma-vizvAsa saMnihita hai use batalAnekI jarUrata vIrake isa anekAntAtmaka zAsana (pravacana) ko hI nahIM, jarUrata hai yaha kahane aura batalAne kI ki eka samartha aMdhameM 'sarvodayatIrtha' batalAyA hai-saMsAra-samudrase pAra AcAryakI aisI prabala ghoSaNAke hote hue aura vIra utaraneke liye vaha samIcIna ghATa athavA mArga sUcita zAsanako 'sarvodayatIrtha' kA pada prApta hote hue bhI Aja ve kiyA hai jisakA Azraya lekara sabhI pAra utara jAte haiM loga kyA kara rahe haiM jo tIrthake upAsaka kahalAte haiM, paNDeaura jo saboMke udaya-utkarSameM athavA AtmAke pUrNa vikAsa pujArI bane hue haiM aura jinake hAtho yaha tIrya par3A huA hai| meM sahAyaka hai aura yaha bhI batalAyA hai ki vaha sarvA- kyA ve isa tIrtha ke sacce upAsaka haiM ? isakI guNa-garimA ntavAn hai-sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha aura evaM zaktise bhale prakAra paricita haiM ? aura lokahitaekatva-anekatvAdi azeSa dhoko apanAye hue hai- mukhya kI dRSTise ise pracArameM lAnA cAhate hai ? uttarameM yahI gauNakI vyavasthAme suvyavasthita hai aura saba duHkhoMkA anta kahanA hogA ki 'nhiiN'| yadi aisA na hotA to Aja isake karanevAlA tathA svayaM niranta hai-avinAzI tathA akhaMDanIya pracAra aura prasArakI dizAmeM koI khAsa prayatna hotA hai| sAtha hI, yaha bhI ghoSita kiyA hai ki jo zAsana huA dekhanemeM AtA, jo nahIM dekhA jA rahA hai| kheda hai ki vo pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA hai- aise mahAna prabhAvaka graMthoMko hindI Adike viziSTa unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai-vaha sarvadharmose anuvAdAdike sAtha pracArameM lAnekA koI khAsa prayala zUnya hotA hai-usameM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana bhI Ajataka nahIM ho sakA hai, jo vIra-zAsanakA sikkA sakatA aura na usake dvArA padArtha-vyavasthA hI ThIka baiTha loka-hRdayoMpara aMkita kara unheM sanmArgakI ora lagAne kasatI hai; aisI hAlameM sarvathA ekAntazAsana 'sarvodayatIrtha vAle haiN| padake yogya ho hI nahIM sktaa| jaisA ki graMthake nimna prastuta graMtha kitanA prabhAvazAlI aura mahimAmaya hai, vAkyase prakaTa hai isakA vizeSa anubhava to vijJapAThaka isake gahare adhyayanase sarvAntavatsadguNa-mulpa-kalpa hI kara skeNge| yahAMpara sirpha itanA hI batalA denA ucita sarvAnta-zUnyaM ca miyonapekSam / jAna par3atA hai ki zrIvidyAnanda AcAryane yuktyanuzAsanakA sarvApadAmantakara nirantaM jayaghoSa karate hue use 'pramANa-naya-nirNIta-vastu-tatvamasarvocavaM tIrthamidaM tavaiva // 6 // bASitaM' (1) vizeSaNake dvArA pramANa-nayake AdhArapara vIrake isa zAsanameM bahuta bar3I khUbI yaha hai ki 'isa vastutatvakA abAdhita rUpase nirNAyaka batalAyA hai| sAtha hI, zAsanase yatheSTa athavA bharapeTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI, TIkAke antima pathameM yaha bhI batalAyA hai ki 'svAmI yadi samadRSTi humA upapatti cakSase-mAtsaryake tyAgapUrvaka samantabhadrane akhila tatvasamUhakI sAkSAt samIkSA kara samAdhAnakI dRSTise-vIrazAsanakA avalokana bhaura parI- inakI racanA kI hai| aura zrIjinasenAcAryane, apane kSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAnazaMga khaMDita ho harivaMzapurANameM, hatayuktyanuzAsana' padake sAtha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] 'vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate' isa vAkyakI yojanA kara yaha ghoSita kiyA hai ki samantabhadrakA yuktyanuzAsana grantha pIrabhagavAnake vacana ( Agama ) ke samAna prakAzamAn evaM prabhAvAdikale yukta hai|' aura isame sApha jAnA jAtA hai ki yaha prantha bahuta prAmANika hai, Agamako koTimeM sthita hai aura isakA nirmANa bIjapado mammI aura bahuye sUboM dvArA huA hai| mahamuda isa pratyakI kArikAe~ prAyaH aneka gadya sUtroMne mamila huI jAna par3atI haiM, jo bahuta hI gAmbhIrya tathA gauravako lie hue hai| udAharaNa ke liye ya kArikA ko kIjiye isameM nimna cAra sUryokA samAveza hai 1 me bhedAtmakamatatvam / bundelakhaNDa ke kavivara devIdAsa 2 svatantrA'myatarasvapuSpam / 3 zravRttimasvAtmamavAyavRtta e : ( saMmargahAniH ) / deza- paricaya isa bhArata-bhu para bundelakhapaDha eka sundara suhAvanAmA pradeza / vahA~kI zrAva-havA zuSka hote hue bhI svAsthyaprada aura jala miSTa, svAdiSTa tathA zItakha hai / isakI isa bhUmi para aneka bhAratIya prasiddha vaMzoMke vIra patriyoMne-kalacuri candela, gA~va, ThAkura aura bundelA rAjada ke vIra parAmI rAmA ne-rAjya zAsana kiyA hai| vahA~ke loga sIdhe-sAdhe aura apanI bAta dhanI hote the / yadyapi indelakhaNDa eka nirdhana pradeza hai, kyoMki vahA~ Aja bhI vyApArake vizeSa sAdhana nahIM hai| isa dazAmeM pahale se kucha sudhAra huA bhI vo bhI usameM vizeSa maga khAne kI AvazyakatA hai| yahA~ prAkRtika saMga aneka phaloMme paripUrva hote haiM unase garIba janatA apanI udara pUrtikA prayatna karatI rahatI hai| Ajakala ye prAkRtika jaMgala bhI rAjyazAsanakI zrAyake sAdhana bana rahe haiN| yaha harA-bharA kRSi hai, hA~ paidA hote [ 273 4-dAmiH / isI taraha dUsarI kArikAmakA bhI hAla hai| maiM cAhatA yA ki kArikAparase phalita hone vAle gadyasUtroMkI eka sUcI agale do bAlI, parantu usake taiyAra karane yogya mujhe svayaM avakAza nahIM mila sakA aura dUsare eka vidvAn jo usake lie nivedana kiyA gayA ho unase usakA koI uttara prApta nahIM ho skaa| aura isalie vaha sUcI phira kisI dUsare saMskaraNa ke avasarapara hI hI jA skegii| bundelakhaNDa ke kavivara devIdAsa azA granthake isa saMkSipta paricaya aura 12 pezI viSayasUcI para pAThaka pratyake gaurava aura usakI upA deyatA ko samajha kara savizeSarUpa se usake adhyayana aura manamameM pravRtta hoNge| jugalakizora mustAra bundelakhanDa, betavA, narmadA aura basA Adi neka choTI-bar3I nadiyA~ bahatI hai, yahA~kI jamIna pahAr3I honeke kAraNa prAyaH naharoMkA abhAva hai / ava yahA~kA samasta kRSi varSAke Upara nirbhara hai| isa deza meM ahA~ aneka rAjA-mahArAjA peTha-sAhUkAra tyAga-tapasvI aura sAdhujana hue haiN| sAtha hI, vahA~ aneka mandira aura sundara prazAmta mUrtimAM bhI usa deza kI samRddhi pUrva mahattAke nizaMka hai| vahA~ aneka kavi bhI hue haiM jo apanI kakSA cAturIse apane hRdaya-gata bhAvako vyakta karate the / ve apanI kalAse kevala janatAkA manoraMjana hI nahIM karate the, pratyuta usa vastusthitikA vaha bhI upasthita karate the jise yadi janatA apane hRdaya para aMkita kara letI thI to vaha una sAMsarika mahAvipattiyoMme chuTakArA pAne ke lie udyata ho bAlI bhI grAmahitakA pradhAna samaya hai| isake yu-devalagaDhakI adhikAMza janatA bhAja bhI cAritra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta [varSa 11 kI bora apanA khAsa dhyAna detI hai| bApi kucha samayase grAmameM bhA base the| bhorakAmeM usa samaya sAvaMtasiMhausameM zithilatAkA samAveza hone lagA hai, jisakA kAraNa kA rAjya thaa| zaharoM meM usa pAracApa samyavAkA panapanA, jo pAya- devIdAsa prAkRta-saMskRta bhASAke sAtha hindI bhASA saMskRtikI vidhAyaka hai| parantu bhAna mI pundekhakhanDa bhI acche vidvAna the aura kAmya-kalAmeM niSNAta the| kekhoga usa cAritrako apanA aMga banAye hue haiN| isI- inakA rahana-sahama sIdhA-sAdA thaa| jainadharmameM inakI se pahA bogoMkA rahana-sahana, khAna-pAna sAdA hote adA aDokha thI aura ve zrAvakoSit SaTakarmoM kA pAlana e bhI sAtvika vRttiko lie hue haiN| Aja bhI bundela sadA kiyA karate the| ve loka vyavahAra meM nipuNa the / aura bADameM manakaTa vidvAna, kavi aura tyAgI-tapasvI baha svabhAvataH bhadra pariyatiko jie hue the| ve bar3e hote hue bhI vahA~ zikSAkI kamI hai| kucha sthAna to kiphAyatasAra aura vyApArika kAryoM meM niputra the / imaaise hai yahA~ bAgArake kAI sAdhana upalabdha hI nahIM haiN| ke saMbandha meM aneka kiMvadantiyA~ pracalita hai, jinameM una isIse aneka prAmanagaroMke loga apane apane sthAna- ke jIvansambandhi khAma ghAnAmoM kA ullekha nihita hai ko koSakara samIpavartI zaharoM meM bhAvAda hote jA rahe haiN| aura unase unakI jIvana vRti aura bhadra pariNatikA sarakArakA karrAmya hai ki vaha bundelakhaNDako samUbata sahamahI andAja lagAyA jA sakatA hai| kavikI dhArmika banAne ke lie vividha upAyoMko kAmameM bAya, jisase pariNatike sAtha unakI kAgya-kalAkA vikAsa bhI, jisavahA~ko jamavAke rahana-sahanakA stara UMcA uThe aura kA paricaya 'paramAnanda vilAsa' nAmako saMgraha kRtimeM vahA~ khetI bhAra vyApArakI suvidhA prAsa ho,pAtha hI isa dekhaneko milatA hai| jo kavikI apUrva pratibhAkA dezakI kalAtmaka pravRttiyoMko protsAhana mile| astu, coka hai| eka anyameM 'citra kAmya-kalA' kA eka punvekhAeke bhAja eka aise vidvAna kavikA pari- prakaraNa hai jisameM sarpa, parvata, kapATa, dhAdi aneka vidhapaya pAThakoMko karAnekA pravala kara rahA hU~, jo aba taka citrabaddha patha diye hue haiM jinameM se eka-do kA namUnA prAyaH bAsida rahA hai aura jisakI kRtiyoMkA pracAra bhAge 'pranya-paricaya' nAmaka zIrSakameM kiyA jaayegaa| nagarapa-sA hai| usakI prasidikA eka kAraNa yaha bhI jahA~ kavikA mukAva bhaki usakI ora thA vahA~ rahA hai ki vaha jaiga kujameM uspasa huA thA aura usakI sanakA mAnasa mAdhyAtmikarasase sarAbora bhI thaa| unake prAyaH sArI hI kavitA jainadharma mantabyose mota-prota mAdhyAmika padoMko dekhanese yaha sahaja hI mAlUma ho hotI huI bhakti-rasa aura prANyAsmika rasakI baha sundara bAvA hai ki kaviko antarAsmAkA mukAva pAramAnubhavaevaM va-hArikI saritA hai jisameM avagAhana karanA kI usa mahAn jhAMkI kI mora mukA huA hI nahIM thA; sAdhAraNa vyakkiA kAma nahIM hai| kintu usakI antarAramAmeM usa bhAmarasakA no svAda jIvana-paricaya anubhavameM mAtA thA, pacapi vaha vacamAtIta thA, ko bhI vaha puNyevamahameM aneka ga e / unameM kavikI pariNatiya datA, bhadratA, saralatA aura satyatAkA 'varSamAna kAmbakA kavi navabayAra bhI prasAra sammizraNa abhiyaMjaka thA. isI se unakI raTa nirmala jAma samakAlIna binakA paricaya bAdameM diyA jAyegA paratI thii| jabakabhI kavikI raSTi apane sAdharmI bhAiyoMbundekhabahAba bakaviyoM zAvarImA kI ora jAtI thI taba vaha unakI viparIta pariNatiko paramA bisase unakA paricaya bhI diyA jA ske| golAbAre sAniyA zarISA hota, prastuta kavivara devIdAsa 'moralA sTe' dugaulA prAma- soSiyAra subaka vasu puni kAsiva sugota nivAsI the| pahamAma mahAratra aura paramA nAmaka puni kAsiDa sugotra sIka sikahAe kherI, mAmake paas|kssikii bAvi 'govAbAre' aura vaMza deza bhadAvara mAhi jo suparamyo vihi kerau| 'paroyA' yAbamA baiMka sonaviyAra aura gotra 'kAsiva' kailagamAke vasanahAra saMtoSa subhAre, thaa| ke pUrvaja bhadAvara dene vAgA' prAmake kavi devI basu putra dugauTe golaabaar| nivAsI the| pati kisI kAraba- govA nAmaka -caturvizati pUjA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 bundelakhara bhI ho jAte the dekhakara kucha samaya se svabhAvakA vicAra karate hue 'alabhyazaki bhavitavyatA' kA smaraNa kara anya vikalpase apaneko vimala banAnekA prayatna karate the| unakI isa saravRSTiko dekhakara loga unheM 'a'mI' ke nAmase pukArate the bar3e sabhI loga unheM bhAyajI kahA karate the / ApakI bhAjIvikAkA sAghana kapadekA vyApAra thA Apa kapar3ekA vyApAra karate hue hAnike avasaroM para kabhI dilagIra athavA duHkhI aura harSita nahIM hote the| ve kapar3A becane ke liye apane grAmase dUsare gAMvameM jAyA karate the aura becakara vApisa Aye aura phira nayA mAla jAkara punaH becanekA prayatna karate the jIvana - ghaTanAe~ kavivara devIdAsa jI eka samaya apane laghu bhrAvA ke balita nava vivAdI sAmagrI leneke liye usake sAtha purakA rahe the ki mArga bIca hI meM ghumAtA zerake / meM zikAra honese thor3I dera bAda yakAyaka svargavAsI ho ge| isa amati paramAse kavi hRdayako bA parantu vastu sthitikA vicArakara usakA kriyA kANDa kiyA, aura yaha vicAra bhI kiyA ki misa nibhisake liye maiM sAmagrI kharIdane jA rahA thA / vaha bIcameM hI kAla kayalita ho gayA, ata: aba vivAdako sAmagrI kharIdane kA nirarthaka hai, yadi paha maMjUra hotA to vaha saba kArya sAnanda pUrA hotA para karmake udayakA bAnaka isI tara bananA thA ! ataH aba maiM sIdhA khoTakara rAvAsa para pahuMce unakI mAM ne gae, inheM dekhakara tuma vo ATha dinameM Aneko kaha gae the Aja vo 5 va hI dina hai| kavina kahA mAM zrA gyaa| mAM ne kahA, sAmAna kahAM hai aura kA terA choTA bhAI hai ? mAvA ina praznoMko sundara kavivara pahale to asamaMjasameM paye para saMbhalakara bole, mI kamakI gati bar3I TehI hai vaha bacanoM nahIM kahI jA sakatI, socA kucha aura hI thA, aura kArya kucha aura hI banA hai| choTA bhAI rAste meM zerase ghAyala hokara bIca meM hI cakabasA hai !! rAmacandra prAtaH isa bhU. ke cakravartI rAjA hone vAle the; parantu unheM bAraha ke liye banavAnA par3A. ya ne yaha vicAra kiyA thA ki isa yuddhako oThakara meM kavivara devIdAsa 275 sItA rAmacandrako vApisa choTA dUMgA parantu yaha saba vicAra yoM hI kyA rahA, aura rAjayako mRtyulokameM mA pdd'aa| inhIM saba vicAroMse paripUrNa kavivarake eka par3ake ye nimna vAkya khAsa caurase dhyAna dene yogya hai, pUrA pada prApta nahIM huA / "bAMkarI karama gati jAya na khii| mAM bAMkarI karama gAMta jAya na kahI cintata aura vanata kalu zrIradi honahAra so hoya sahI" yaha jIva karmake paravaza huA vRthA hI abhimAnake dvArA apaneko samartha aura balavAna mAnatA hai / parantu vastusthiti isase viparIta hai, yaha kI anIzvara-ma hai, aura apanI akriyA ke dvArA apane midhyAdhyAse pIr3ita hotA huA janma jarA caura mAyake apAra dukhame sadA uni rahatA hai| midhyAvasamAse dUsaroMke sukha duHkhakA kada banatA hai, parantu vaha karmako bar3I naTike rahasyase aparicita hI rahatA hai| yahI usakI ajJAnatA hai / bhAratake ahiMsaka santa mahAmanA pUjya vargIjIne apanI jIvana-gAthAyeM prastutakavike sambandhameM u paTanA ke atirika anya phona paranAoMkA ullekha kiyA hai| jinheM kamase nIce diyA jAtA hai : eka bAra ye apanA par3A becane ke lie '' para the, vahA~ ve jina sAdhana bAIke makAna urate the| unake pA~ca varSakA eka choTAsA bAdhaka bhI thaa| vaha prAyaH bhAyajIke pAsa hI khelaneke lie bhA jAyA karatA thA / anya dinoMkI taraha usa dina bhI jAyA aura sAtha ghaNTe bAda calA gyaa| usakI mA~ne usake badanase maMguliyA vArI, to usake sAtha hI usake hAthakA cA~dI kA eka cUrA (kar3A) bhI aMguliyA kI mA~hake sAtha nikala gayA aura vaha usameM hI kahIM ghaTa gayA jaba mA~ne lar3akA hAtha gaMgA dekhA to usakA bhaTa yaha vicAra ho gayA ki bUrA (kahA) bhAvajIne ucAra biyA hogA, isI vicAra se vaha phaTapaTa unake pAsa gaI aura bolI bhASI ] [] isa baccekA cUrA ko nahIM gira gayA ? bhAyajI usake manasApApako samajha gae aura bole ki hama kapar3A becakara dekheNge| cUrA kahIM gira gayA hogA bar3akekI mA~ vApisa calI gii| ina bhASakI aTaka Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2761 ne zIghra hI sumArake pAsa jAkara pA~ca vAle cA~dIkA kar3A banavAkara usa baccekI mA~ko de diyA / ma usa kaneko pAkara praya huI aura bhAyajI bAjAra meM gye| dUsare dina mAM usa bacceko mukhiyA punaH pahanAne lagI vo usase vaha kar3A nikala pdd'aa| baccekI ma maga hI sarmindA huI aura jaba bAjAra se bhASAmI vApisa bhAe, taba jAkara kahane lagI ki bhAvI! mujhase bar3I huI hI Apako pUrA benekA doSa lagAyA | bhAyajIne kA, koI harja mahA~ cIna kolAvepara sandeha ho hI jAtA hai, isa kaneko rahane do| anekAnta eka samayakI bAta hai ki Apa lalitapura se kapadA aise aura ghor3epara lAdakara ghara vApisa A rahe ye ki jaMgala ke bIca meM sAmayikakA samaya ho gayA / sAthiyoMne mAyasIse kahA ki abhI eka mIla aura cliye| maharaM panA jaMgala hai aura coroMkA Dara bhI hai| AyalIne kahA, Apa loga hama vo sAmAyika ke bAda hI pahale cleNge| aura ghor3eparale kapar3ekA gaTThA utArakara ghor3A eka ora bAMdha diyA aura bhApa svayaM sAmAyika baiTha gae, isane meM cora Aye aura kapaye ke gaDDe lekara cale ge| poSI dUra jAnepara coroMke diva yaha vicAra utpanna huA ki hama loga jisakA kapar3A curA karake jA rahe haiM vaha becArA mUrtike samAna sthira baiThA hai mAmI koI sAdhu ho, aise sAdhu puruSakI corI karanA mahA pApa hai| isa vicAra jAte ho becAre lauTe aura rUpaye hA~se uThAye the vahIpara rakha die aura kahane lage ki mahArAja se Apake gaTThe rakhe haiM anya koI cora Apako saMga na kare, isalie hama apanA eka AdamI ho jAte hai| ina cora Age cale aura jI ApajIko usa ghane bhayAnaka jaMgakhameM akhA phohara cale gae the unheM mAra-pITa kI tathA unakA saba mAla asabAba lUTa liyA / bhAyajIke pAsa jo AdamI baiThA thA, usame unakA dhyAna pUrA hone para unase kahA ki mahArAja ! aba Apa apanA kapar3A samhAlo, hama jAte haiN| [ varSa 11 lakar3ImeM 12 mahIne roTI banAkara kAI aura aMta meM usa paise ko bhI* bacAkara le aae| ve rojAnA eka paisekI lakar3I mokSa dete the aura roTI banAneke bAda usakA koyalA kisI sunArako eka paiseme beca dete the| aura aga dina phira usI paisekI kar3I kharIda lete the| isa unhoMne eka paiseko meM hI eka varSakA bhojana banAyA / isase unakI feeten karanekI AdatakA patA calatA hai| paM0 devIdAsa jI yU0 pI0 prAntameM kisI sthAna para diyA adhyayana karaneke lie ge| vahA~ Apane eka paisekI ye tIno hI ghaTanAe~ ukta kavike jIvana ke sAtha khAsa sambandhita hai| inake atirika aura mA aneka kivadantiyoM kavike sambandhame unake nivAsa sthAna dugaudA pramameM pracalita hai para unheM lekha vRddhi yahA~ chor3A jAtA hai / se jinedra-bhakti kavikA jIvana jahA~ adhyAtma zAstroMke adhyayana me pravRtta hotA thA vahAM vaha bhaktirasarUpa bAgAkI niSkAma vimana dhArAke pravAha meM dubaka banAtA rahatA thaa| ve jinendra bhagavAnake guyoMkA cintana eva bhakti karate hue ivanaM tanmaya athavA dhAtma-vibhora ho jAte the ki unheM usa samaya bAharakI pravRttikA kucha bhI dhyAna nahIM rahatA thA-bhaktirasa ke apUrva una kame ve apanA saba kucha bhUla jAte the-bhagavad bhakti karate hue unakI kAI bhI bhAvanA usake dvArA dhanAdikI prApti athavA aihika bhogopabhogoMkI pUrti rUpa manokAmanA ko pUrNa karane kI nahIM hotI thI, isameM unakI ki niSkAma kahI jAtI thI / kavikI bhaktikA eka mAtra lakSya sAMsArika 'vikalapatA' ko miTAne aura bhamanyuryokI prApti kA thaa| unakI yaha hada zraddhA thI ki usa vItarAgI jineMdrakI divya mUrtikA darzana karanese amma-janmAntaroka azubha karmoMkA RNa (karjA) zIghra cuka jAtA hai-vaha vinaSTa ho jAtA hai aura si parama Ananda paripUrNa ho jAtA hai| yadyapi minendrakA guNAnuvAda pratyanta gambhIra hai, vaha baccanoMse nahIM kahA jA sakatA, aura jisake sunane avadhAraNa karane athavA zraddhA karanese yaha zrIvAramA kamauke phandase chUTa jAtA hai| kavi svayaM kahate hai ki jiguyA rUpa sanake sevana se aba merI yaha sAMsArika 'virA' dUra ho gaI hai| abataka mujhe moMkI parakha (pahicAna) va AI thI taba taka maiM eka kor3I Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kigNa 7-8] bandelakhaNDake kavivara devIdAsa [277 kI bhAbIke badale haMgAme cA nAtA thaa| kaviko kAraNa anAdi kAsase bhApake caraNa-zarAkI prApti ukta bhAvanAkA rUpa paramAnanda vihAra meM diye hue hai, isase mujhe bhava-vaname rukhamA pApa maiMne usa nimna padase spaSTa hai : bhava-vAsake mAtA bArakI rada zaraNa grahaNa kI / mUrati dekha sukha pAyo, ata hai jinendra ! merA yaha bhavavAra vinAza kIjie, maiM prabhu tero mUrati dekha sukha paayo| jisase mujhe svapadakI prAti ho| kavikA nimna pada eka hajAra ATha guna sohata, iso bhAvanAkA dyotaka hailakSaNa sahasa suhAyo ttekaa| sujasa suni Ayo zaraNa jina nre| janama janamake azubha karamau , hamare vaira pare doU tasakara, rinu saba turata cukAyA / rAga-dveSa suna tere // paramAnanda bhayo paripUrita, tuma sama aura na dIsata koI, ____ jJAna ghaTAghaTa chAyo ||2| jagavAsI bahu tere / ati gaMbhIra guNAnuvAda tuma, mo mana aura na mAnata dUjo, mukhakAra jAta na gAyA / lIka lagAi na baire||1|| jAke sunata saradahe prANI, moha jAta ziva mAragake rukha, karma-phanda surajhAyo // 2 // karma - mahAripu ghere / vikalapatA sugaI aba merA, Ana pukAra karI tuma sanmukha, nija - guNa - ratana bhajAyo / dUra karo ari mere / / 2 // jAta hato kor3Ike badale, isa saMsAra asAravirSe hama, jaba lagi parakhina Ayo // 3 / / bhugate duHkha ghanere / kavivarane anya dUsare padame jinendrakaM suyazakA aba tuma jAni japo nizi-vAsara, munakara unakI zaraName jAnakI carcAko vyaka karate ___ dopa harayo hama kere||3|| hue apanI AtmAko rAga-dveSa-zatra rUpa coroMsa kAla anAdi caraNa zaraNAvina, chuTakArA dilAne vAlA jinendra bhagavAna sivAya anya bhava - vanamAMhi parere / koI nahIM hai, isa taraha apanI zraddhAko dRr3hatAko vyaka deviyanAsa vAsa bhavanAzana, kiyA hai| kavi kahate haiM ki aba merA mana jinendrakA kAja bhae jina cere / / 4 / / kopakara anyatra nahIM jAtA, mokSamArgama jAtaM hue mujha aSTa karma rUpa vairI moDA rokate hai| maiM usa sthAna para isa taraha kavikI jinendra bhakti kitanI sarasa aura bhAnakI barAbara ceSTA karatA hU~, parantu abhI taka nahIM jA bhAramalAmako nirmala dRSTiko lie hue mikAmA hai| sakA huuN| isIsa he jinendra ! maiMne zyapakI zaraNa meM mA ise batalAneko bhAvazyakatA nahIM pAThaka unakI racanAyoMkara yaha pukAra kI hai ki bhApa mere ina zatrunoM ko dUra ke adhyayanase sAyaM usamatIjeko pA sakate haiN| usameM kaajiye| isa prasAra saMsArameM maiMne rahakara aneka ghora kapa aMdhazraddhA, aMdharbhAta mAdi kisI bhI sAMsArika kAmanAko bhoge haiM jinakI karuNa kahAnI kahanA apano vyathAko sthAna prApta nahIM hai| aura bar3hAnA hai, unheM Apa svayaM jAnate haiN| para ve saba paramAnanda vilAsa apavA 'devIvikhAsa' gata 'pukAra duHkha apane padako bhUla kara aura parako bhAnA mAgakara paccIsa ka nimna pacAma bhI kisI kAmanAkA samAvasa jo bhArI aparAdha maiMne kiyA thA usIke phala-svarUpa ve nahIM hai| ataH nahIM hai| ataeva yaha ki samIcImA hai aura paramparA janma-jammAmbarAse barAbara mere sAtha calebhA rhe| muktikI sAdhaka hai| mere uma doSako dUra kIjiye, jisake dUra hue binA merA "karma akAna karai hamarauM, aba hita honA saMbhava nahIM hai| ina saba duHkhoMkA pradhAna hamakoM cirakAla karai dukhdaaii| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta varSa 11 maiM na vigAra kiyau inako, saMyogako kodayakA vipAka samajhate the, usameM apanI vina kAraNa pAya bhae ari aaii| kata va buddhi aura prakriyArUpa mithyA vAmanAko mAta pitA tuma ho janake, kisI prakArakA koI sthAna nahIM dete the / isI kAraNa tuma chAMdi phirAda karauM kahAM jaaii| ve vyarthakI azAntise baca jAte the| sAtha hI pratasvapArahiM bAra pukArata hauM, pariNati aura moha-mamatAse apaneko bAye rakhane me hamarI vinatI suniye jinarAI // sadA sAvadhAna rahate the-kamI asAvadhAna thavA pramAdI x x x x nahIM hote the| ve svayaM socate aura vicArate the ki hai so tumasauM kahi dUri karacau prabhu, mAtman ! jaba terI pTi jAgRta ho jAyagI, usa jAnata ho tuma pIra parAI / samaya kAlanadhi, satsaMga nivikalapatA, aura guru upadeza maiM inikau parasaMga kiyau, sabhI sulabha ho jaayeNge| viSaya-kAyoMkI balaka muramA jAvegI, vaha phira tujhe apanI ora AkRSTa karane meM samartha dinahU dina Avata mohi burAI / na ho skegii| manakI gati sthira ho jAnese pariNAmoMjJAnamahAnidhi lUTa liyau, kI sthiratA ho jAvegI | taba moharUpI agni prajvalita ina raMka kiyau hara bhAMtihi raaii| hogI aura usameM vibhAva bhAvarUpa vaha saba Idhana bhasma ho bArahiM bAra pukArata hoM janakI, jaavegaa| tere antarghaTame vivekajJAnakI ruci bddh'egii| vinatI suniye jinarAI // phira mana para - pariNati meM sabhI nahIM hogA aura tU saba adhyAtma-rAga tarahase samartha hokara anubhava rUpI raMgameM raMga jaaygaa| kAvavara sadhyAtma-zAstroMke kore paMDitahIna the kintu tathA samyagdarzana jJAna aura cAritrarUpa moSamArga meM pravRtta unhoMne una adhyAtmazAstroMke adhyayana manana evaM ciMtana- hogaa| aura isa taraha tujhe phira kabhI para ugama skegaa| se jo kucha bhI viveka jJAna prApta kiyA thA, ve use raha he devIdAsa / aba tU svAdhIna pana, aura nijAnandarasakA mahAmeM pariNata karameke sAtha-sAtha prazikarUpase apane pAna kara santuSTa ho| yahI Azaya nimna padameM gyaca. jIvanameM tadanukUla bana karanekA bhI prayatna karate the| kiyA gayA haisunAMce unakA jIvana adhyAtmarasase sarAbora rahatA thaa| jaba terI antardRSTi jagegI ||ttekaa| bei vastukA viyoga honepara bhI kAyaroMkI bhAMti kAlalabadhi Avata sunikaTa jaba, dikhagIra athavA duHkhI nahIM hote the, kintu vastusthitikA _____ satsati upadeza gahego / parAvara cinsana karate hue kamajorIme jo kucha bhI thoDese alpakAla mahi niravikalapa ho, samapake lie dukhi athavA kaSTakA anubhava hotA thA ve guru upadeza lagego // // use apanI kamajorI samajhate the| aura use dUra karaneke viSaya-kapAya sahaja murajhAvata, liye vastusvarUpakA cintanakara skAla usase mukta thira hoya manu na hgego| hota suthira parinAmanikI gati, honekA prayatna karate the| inhI saba vicAroMse unakI moha-anala taba zIghra dgego|| gumazatA aura vivekakA paricaya milatA hai| ve bhArama bar3hata viveka suruci ghaTa aMtara, dhyAmameM itane sAlIna ho jAte the ki unheM bAharakI para-parinati na pagego / kriyAkA kucha bhI patA nahIM calatA thaa| kisokI samaratha ho kari hai nija kAraja, nindA aura prazaMsAma ve kamI bhAga mahIM dete the| yadi nija anubhava raMga ragego // 3 // devayogase koI aisA avasara thA bhI jAtA thA buddhi darzana-jJAna-carana ziva mAraga. pUrvaka isameM pravRtta nahIM hote the| aura na apanI zAnti jihiM rasa-rIti khgego| bhaMga karanekA koI upakramahI karate the| ve kamodayajanya deviyadAsa kahata taba lagi hai, kriyAmoM hArA honevAle iSTa-maniSTa padArthoka viyoga jiya tuma para na tthgego||4|| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] bundelakhaNDake kavivara devIdAsa [279 vaha svAnubhAva rUpa prAtmarasa atyanta madhura aura svAdata phira na uvIThau / sukhada hai, parantu usa sahaja rasakA svAda sthAdvAda gsanA deviyadAsa nirakSara svAratha, ke binA nahIM ho sktaa| jaba taka mAramA apanI vibhAva. antarake haga dIThau // 4 // rUpa sarvayA ekAntadRSTiko chor3akara anekAntaraTiko kavivara kahate hai ki vaha nirmaka nijarasa maine basa jIvana meM nahIM apanA letA, taba taka vaha usa svAnubhava liyA hai, aba mujhe kisI bhI kArya karane kI abhilASA rUpa sudhArasakA pAna karane meM samartha nahIM ho paataa| mahIM hai| aba maiMne sampagdarzana jJAna caraNa rUpa muktike usa vaha svAnubhava pUrva rasAyama hai, jisakA svAda apUrva aura mUla vRkSakA patA lagA liyA hai jahApara rAdvaSa rUpamAzcaryajanaka hai, usake cakhate hI saMsArake sabhI svAda para parinamana hepa jAnakara svAga diye jAte hai-prathavA ve phIke ( nArasa ) para jAte haiN| jinhoMne usa nijAnandarasa- svayaM chUTa jAte haiN| aura zuddha upayogakI vahapa ma dhArA kA pAna kara liyA hai unheM indra narendrAdike ve para:dhIna upAdeya ho jAtI hai| manako daura to pakhAkAke samAna indriyajanya cANaka sukha sukhada pratIta nahIM hote-vaha cala aura asthira hai aura usakI sthiti samadrake madhya jIva sarAgamavasthAmeM unakA upabhoga karatA humA bhI jahAja para baiThe hue usa palIke samAna hai| maiMne bAmane kabhI sukhI nahIM humA aura na ho sakatA hai| kyoMki vaha yogyako jAna liyA aura dekhane yogyako dekha liyaa| pAse mizrita karmavipAka rasa hai, svAnubhava nahIM, svAnubhava aba usa antima maMjila athavA laSaya para pahu~canekI dera to parake mizraNase sarvathA pratIta hai, usa nijAnanda rUpa hai| jaisA ki kavi nimna padase prakaTa hai:parama sudhArasake anubhava yA sparza hote hI janma-jarA- nija niramala rasa cAkhA, maraNa rUpa duHkha dUra ho jAte haiN| vaha rasa sarasa hote hue ___ jaba vaha nija niramala rasa cAkhA / bhI vacanAtIta hai, parantu usakA darzana yA anubhava anta- karanekI sukachu aba mokI, 'Tike jAgRta hue binA nahIM ho sktaa| ataH use aura nahIM abhilASA ttek|| prApta karanA hI de pAtman terA parama bacaya hai| kavivara sUjha pare para joga Adi para, kahate hai: mana su avara tana bhASA / zrAtamarasa ati mITho, darzana-jJAna-carana samakita juta, sAdho Atama-rasa ati miittho| mUla mukati-taru pAkhA // 1 // myAdvAda rasanA bina jAko, rAga-dveSa mohAdi parinamana, milata na svAda garIThau ||ttek| heya rUpakari nAkhA / pIvata ho sarasa mukha, suthira zuddha upayoga upAdeya, so puni bahurina ulaTi panIThau / parama dharama ura rAkhAgA aciraja rUpa anUpa apurava, manakI daura anAdi nidhana ma, jA sama aura na iittho||1| jaise athira patAkhA (kaa)| tina utkRSTa surasa cAkhata hI, so jihAja paMchI samakI thira, mithyAmata de pITho / jima darapanameM tAkhA ||zA tinhiko indra narendra Adi sukha, jAnanahAra hatau soI jAnyau, so saba lagata na sIThI // 2 // dekhanahAra su dekhaa| Ananda kanda suchanda hoya kari,. deviyadAsa kahata samaya ika ho, bhugatanahAra paTIThau / hoya cukyo saba sAkA / 4 // parama gudhAsu samai ika parasata, janma - jarA dina ciitthau|||| vacana atIti sunIti agocara, kavivara vidvAna hone ke sAtha-sAtha pAma santoSI mI anya-paricaya Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] anekAnta [varSa 11 the, bhAra vastu svarUpako sarabatAse samajhAne meM kuzala the| kiyA thA jaisA ki usa pranyake nimna prazasti patha kuNDaaApakI kavitA bar3IhI rasIlI, bhAvapUrNa saMkSipta aura siyAse spaSTa hai:vastu tavakI nidarzaka hai| karine aneka pranyoMkI canAkI saMvat aSTAdaza dharau jA Upara ika Isa / hai, jinameM se isa samaya mujhe kula do racanAe~hI prApta huI sAvanasudi paramA su-ravi vAsara dharA ugIsA haiN| caturvita jina pUjA aura paramAnanda valAsa / inake vAsara dharA jagIma grAma nAma sudugauDau / atirikta inakI eka racanA aura batalAI jAtI hai jisakA jainI jana basa vAsa auDa so puravoDau / nAma 'pravacanasAra bhASA hai jisameM Arya kunda-kundake mAvaMtasiMgha surAja Aja parajA saba thNvtu| pravacanasArakA padyAnuvAda hai| yaha pranya abhI taka jaha~ nirIkari racI devapUjA dhari saMvatu // apaneko upalabdha nahIM hubhaa| vaha sambhavataH unake nivAsasthAna dugauDA grAma yA bundelakhaNDake anya kitI zAstra usa samaya bhorachA sTeTameM gajA sAvaMtasiMhakA rAjya bhaMgarama hogA, jisakA anveSaNa karanA Avazyaka hai| ina thA, jo rAjA pRthvIsiMhakA putra thaa| pRthvIsiMhane borachemeM san 1739se san 1712 taka arthAn vi0 saM0 1763se kRtiyoMkA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai: 1806taka varSa rAjya kiyA hai / inake samaya rAjyakA -turvizatijina pUjA-ima jainiyoMki vartamAna bahuta kucha hAsa ho gayA thA, kyoMki usa samaya gajapUta bImatIrthaka kI covIsa pUjAe~ dI huI haiM, ko vividha rAjA aura mugala bAdazAha donoMhI marahaToMke zikAra chandoM racI gaI hai| racanA sundara aura bhAva pUrNa hai| ho rahe the / isa kAraNa maDa-pAnIpura bahAsAgara aura isakI likhita praniyA~ aneka grandhabhaNDAroM meM upalabdha mAmI bhAdi jile uma samaya rAjyase nikala gae the| hotIkavine isa kRtiko cipurI lalitapura prAdi jisase bhogch| sTeTakI AmadanI bahuta kama ho gaI thii| vibhikha mAnaka unasaddhabaha sajjamoM kI anumatise banA* pRthvIsiMhake putra mAmiha man 1752 vi0 saM010hameM kara sama kiyA thA jaisA ki usa grandhaka nimna padyase rAjyAdhikArI hue the| inhoMne san 1752me san 2015 vi.saM. 1803me 182taka 3varSa rAjya kiyA hai| chipurI chagana lalitapura lalle, san 1756meM ahamadazAhane bhAratapara AkramaNa kiyA kArIvirSe kamala mnbhaaeN| thA, usa samaya rAjyake anya bhAgoMke sAtha ukta riyAsatakA TiharI maiM marajAda tathA puni, 'pAThagaDhI' nAmaka sthAnamI rAjyase nikala gayA / sana gaMgArAma vasata vilgaaeN| 176meM jaba pAnIpatakI tIsarI laDAI huI, usameM marahaThe devIdAsa gughAla dugauDe, kamajora ho ge| aura mana meM baksarakI sapAI huI. udai kavitta kalAke shraaeN| jisameM aMgreja bhAratameM sabase adhika viSTha mAne jAne bge| rIvAme vApisa lauTate samaya dehabIke bAdazAha zAha bhASA karI jinezvara pujA, pAkhamakA sAvaMtasihane bar3A bhArI sanmAna kiyaa| jisake chahoM zrIrakI AjJA pAe~ / phalasvarUpa use 'mahendrakI padavI aura zAhI maMDA milaa| kapine isa pUjAkA racanAkAla vi. maM. 1821 san 1.(vi.saM. 22) meM sAvaMtasihakA svargavAsa bAvana sudI pAmA (patipadA) ravivAra diyA hai aura use ho gyaa| porakA sTeTake dugauDA nAmaka grAmameM jahA~bahutase jainI sarI racanA paramAnanda vilAsa hai jise devI vilAsa bana basate the, rAjA mAnasiMha rAjyameM banAkara mamApta bhI kahate hai| isa saMgraha prathameM samaya-samayapara racI gaI paca gamkhilita mAma-saMcita aura adhUre jAna par3ate aneka choTI banI racanAe~ dI huI hai jinameMse kaI racanAe~ hai| nAma bagagamanamA bamabAkhamAdihonA caahiye| saskRta prAkRta bhASAke pranyoMke pacAnuvAda rUpameM prastuta xorakhA rAjyako nIva malakAmasiMha gar3hakuDAra hai| aura zeSa kavike anubhavase rakhI gaI hai| vikAsako rAjAke meka putra rudrapratApane san 15. kIvaDAbI ramAnoM meM eka racanAko poSakara zeSameM racanAkAla nahIM bI, vilasan 155 kamya kiyA thaa| diyA gayA, jisase yaha nirNaya karanA kaThina hai ki ve kA. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] bundelakhaNDa kavivara devIdAsa gaNadhara racyo eso guNako nidhAna bhArI, zreNika [ka] racI gaI hai| prastuta grantha prati bhArI azuddhiyoM ko liye hue hai, aura dehalI ke saMDake kUkA bhaekArakI hai| isa pratikAkhaka usa prathako pratinidhi prAyaH apati cita jAna par3atA hai, isIse ukta grantha meM itanI adhika samajha samajha tAhi ghara mA~hi rAkhyau hai| jJAta hotI haiM / grantha meM kitaneka sthAna vikramI darzana muhIna bAla baMdie 'na tIna kAla, chor3e gae haiM, jo mere ukta vicAroMko puSTa karate haiN| pranthagata racanAoMke nAmAni isa prakAra haiM. kAraNa na hota jinavAnI mAMhi nAsyI hai| sammata salila paDo cihiya parie jassa / kamma bAluya para baMdhuricaya sAsie tassa ||7|| mamadarzana nIra pramANa ko tinake ghaTa jAsu pravAha vahyau / bAla akarma anAdi page, , pahalI racanA 'paramAnanda stotra bhASA hai, ko saMskRta 'paramAnanda stotra' kA padyAnuvAda hai| dUsarI racanA 'jIva kI dAdI hai| sIkarI mAnt' hai, jisameM jina bhagavAnoMke antakako sUcita kiyA gayA hai| cauthI racanA 'dharma paccIsI' hai, pA~cavI racanA 'paMca pada pacIsI hai| racanA 'dazadhAsAmyavoke svarUpa bodhaka padyoMko liye hue 'samyayasva bodhaka' hai / sAtava racanA 'pukAra paccIsI' hai| jisake do padma pahale diye jA cuke hai jinameM sinemake gukhakA vyAkyAna karate hue jIvake caturgati-duHkho aura bhraSTakarmoM ke bandhanase chuTakArA pAne kI prArthanA athavA pukAra kI gaI hai cAroM panA 'bIpI' hai, jisameM jIvake zubha-azubha aura zuddha rUpa trividha pariNAmoMkA kathana 31 sA sabaiyoMmeM diyA huA hai, jisake Adi anta patha nIce diye jAte hai: tamu phUTata neku na vAru lage // jaha mUlamma virATThe dumarasa parivAra parivaDI / taha jimabhaTTA, mUla viTTA e sijyaMti || jaise taruvara vinasyau mUla, 1 bar3e na zAkhA parikara phUla / mana manana karake namI, zuddha AtamArAma / varanIna darabake, trividharUpa pariNAma // vItarAga paccIsikA patra mune rasa poSa paramAratha paracai sunara, pAyeM avicala moSa ||26|| 3 nauvIM racanA 'darzana paccIsI' hai, jisameM zrAcArya kundakundake 'dasa pAhuDa' nAmaka prAkRta granthakA pathAnuvAda diyA huA hai / racanA sarasa aura bhAvapUrNa hai / anubAda 31.23 sA chappaya gItikA, koraka, caupAI, TohA, sAkinI, dharivala, kuDaliyA, marahaThA, carcarI, besarI, padaDI, nArAca aura kavittAdi vividha chandoMmeM kiyA gayA hai| pAThakoMkI kArIjiye usake paca sUkha gAthAo ke sAtha nIce die jAte hai: padya mUlo dhammo, upaTTo jibarehiM sissAeM / taM so sakaraye daMsaNa dIyo ya divyo // 2 // dharamakI mUla jAmaiM bhUla kahU~ kalU nAhi, darzana sunAma tAhi bhagavAna bhASyau hai| 281] jAke kArya bhae soI suni muni pAkyo hai // Adi jIva saMta saba ruci mAni jaise dina darzana vara koI, dharma mUla vina mukati na hoI // meM nimna dohA dekara pUrNa kavine sabake kiyA haiM : -- / kundakunda munirAja kRta darzana pAhuda mUla konI paramparA, bhASA mati sama tUla // dazavIM racanA 'buddhiyAyanI' hai, jisameM 24 padya vividha chandoM meM diye hue haiN| sAthahI isa ampake anta meM ukta kRtike race jAne aura usake samayAdikAbhI nirdeza kiyA gayA hai| jisase spaSTa hai ki ukta buddhibAvanI saM0 1812 me, dugaur3A grAma caitadi paramAguruvAra ke dina samApta huI hai| usa samaya bhI vahA~ sAvantasiMhakA rAjya thaa| ukta prAmameM kaviko gaMgArAma, gupAlacanda aura kumApati Adi samma jogAMbAda dugaudA grAmake nivAsI the kaviko unase poSita zikSA mi rahatI thI / yathA . saMvatu sAla aThAraha se puni dvAdaza aura dharai adhikAra caitamudi paramA guruvAra kavitta jatre ikaThe kari dhAra / / gaMgaha rUpa gupAla kahe kamalApati mIkha sikhAvanahAre Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] anekAnta [varSa 11 5 | ka kailagamA puni prAma dugauDahu ke saba hI vasa vAsana hAre pikA mAvi diye gaye hai| jinameM se pAo paravatadha aura __ gyArahavIM ramA tIna mUDhatA bhAratI', jisameM deva. kapATabaMdha namUne ke taura para diye jAte haiM:mahatA, gurumUDhatA aura zAstramUlavAke bhAva, dravya, paroSa, pratyA, boka, kSetra aura kAkhake bhedase pratyeka sAta sAta meda milA kara mUhalAke 21 bhedokA svarUpa diyA huA hai| yathA: mahAvIra gaMbhIra guNa, vaMdI vividha prakAra / deva-zAstra-guru mUr3hakau, karauM pragaTa niradhAra / / para sA ta mA rA bhAva dravya jagamAMhi pragaTa, puni parokha pritkss| loka kSetra aru kAla zaTha,lakhyau sapta vidhi dakSa / bArahavIM racanA 'zIlAMga caturdazI' hai, jisake prArammameM kavivara pAnasarAyakI devazAstraguru bhASA pUjAke poMke amara zIkha aThAraha hajAra bhedoMkA kathana diyA huA hai usake antima dohe nimna prakAra hai: do da bhI kahe bhASa zIlA~gake, sahasa aThAraha bheda / je pAlai tinake hRdaya, ziva svargAdi umeda / / 1 / / zIla sahita saravaMga sukha,zIna rahita dukha bhauna / devIdAsa suzIlakI, kyoM na karau cintauna // 14 // jI ka mo la | vI raap| tehI racanA 'saptavyasana kavitta' hai jisameM jamA uka racanAke aMtargata 'joga paccIsI' hai jisameM zubha. mAdi saptamyasanoMkA svarUpa nirdeza kiyA gayA hai| azubha aura zuddha upayogakA varNana diyA huA hai jo caudahavIM racanA 'viveka battIsI hai jisameM citrabaddha // aupadezika hote hue bhI sadpadezoMmeM rocaka hai| usameMme dohoM dvArA bArama vivekako prApta karanekA upadeza kiyA kucha banda pAThakoMkI jAnakArI ke liye nIce diye jAte haiMgayA hai| jaisA ki usake antima dohoMse prakaTa hai: "mana vaSa tana darvasauM, kiyo bahuta vyApAra / jaha nihacala parinati jagI, bhagI sakala vipriiti| parAdhInatA kari paracau, ToTo vividha prakAra // pagI ApasauM zrApa jaba, nirabhaya nirmala rIti ||3shaa are haMsarAja! tohi aisI kahA sUmi parI, sva-para-heta ucama su-yahu nija haga dekhi viloy| pU~jI lai parAI vaMju kInau mahA khoTo hai| bhavya puruSa avadhAriyau, yAmai kaSTa na koya // 32 // khoTo vaMja kiyau tohi kaise ke prasiddha hohi citra baMdha saba doharA, vara vivekakI bAta / bhASA paragaTa samajhiyo, subuddhivaMta je tAta // 33 // vehuresau baMdhyo parAdhIna ho jagatra mAhi, deha-koTharImeM tU bhanAdikau agoTo hai| pandrahI racanA 'sva-bogarAbarI hai jisameM kamodayavaza mithyAtvaka sambandhase hone vAlI jIvakI bhUkhako pragaTa " merI kahI mAnu khoju Apanau pratApu Apu, kiyA gayA hai| sokhahavIM racanA ' 'mAkhocamAMtarAvajI' terI eka samayakI kamAI kauna ToTo hai||1|| hai, jisameM tIrthaMkaroMke pUrvamavAmvarokA upadeza kiyA dayA dAna pUjA puMjI, viSaya kaSAya nidAna / ye doU zivapaMyameM, varanoM eka samAna // dayA dAna pUjA zIla pUjIsauM anAna panai, bhAvI racanA svayaM kavittakArI racanA je to isa tU anaMtakAlameM kmaaygau| 'bhogapaccIsI' hai jisameM citrAvara aneka pada aura panta- terI vivekakI kamAI yA na rahe hAtha, mApasauM Apa jaba, EiT dekhi viloy| khoTo baMju kiyau to kavAya vyAja coTI hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8 ] bhedajJAna vinA eka samaimeM gamAyagau // lamva akhaMDita svarUpa zuddha cidAnanda, jamAMhi eka samaya jo ramAyagau / merI kahI mAnu yAmaiM aura kI na aura kara. eka samayakI kamAI tU anaMtakAla khAyagau || X X X X dayA dAna pUjA suphala, punya pApa phala bhAMga / bheda jJAna paragaTa vinA, karmabandhakau joga // dayA dAna pUjA supunya karina bhavi jAno / puNyakarma saMjoga hota sAsau pahicAno // zubha sAtA taha viSaya bhoga paraNata jagamAhIM / viSaya bhoga taha pApa baMdha, duvidhA kachu nAhIM / phala pApa karama duragati gamana duHkha dAyaka amita || vidhi viloki nija dRSTisau pApa punya ika kheta nita koU ka vitarkasI, bhalA punyatai pApa / jAsu u duHkhasoM bhaje, paMca parama pada jApa // pApa karma ke udaya jIva bahu vidhi duHkha pAvata / dukha meTanake kAja paMca paramezvara dhyAvata || paMca parama guru jApa mAMhi zubha karma virAjata / bundelakhaNDa ke kavivara devIdAsa zubha karmaniko udaya hota durgati dukha bhAjana || duHkha nazata mukhavaMta jiya kugati gamanutini dalamalau / kahi punyakarma jagata mahi, pApakarma ihi vidhi bhalau / / ko jana aisI kahe, bhalau pApataiM punya / upajai viSaya kaSAya kari vidhana dharma kari sunya punya kejogasI bhAMga milai puni bhoga pApako punya bhiyAre / pApakI nItisauM rIta laTI gati nIca para marikaiM sujiyAre // tyAgavo joga ubhaya karaNI nija paMtha tajai iniko rasiyA / karma to eka svarUpa sabai cikai zubha lakkhanu kaune jiyAre / pApa punya parinamanameM, nahIM bhalA panu koTa / zudha upayoga dazA jagai, sahaja bhalAI hoi // X X X X [ 283 sAta prakRtiko balu ghaTai, upajai samyaka bhAva / yahI sAta marade binA, niraphala koTi upAva / / samyakadRSTi jage binu jIva nahIM, apano para pauruSa bubhai / samyakadRSTi jage vinu jIva, nicai vivahAra nasU // samyakaSTi jage vina jIva, sahI nijukai siva paMtha na gubhai / so samadRSTi jagai svayameva, faa guruko upadeza sammai // uko racanA 'dvAdazAnuprekSA' hai, jisameM anityAdi dvAdaza bhAvanAoMkA svarUpa nirdeza prAkRta gAthAoM parase zraditakara 46 dohoMmeM diyA gayA hai| dohA sundara aura bhAvapUrNa hai| meM kavi apanI laghutA vyakta karate hue kahate haiM : bhASA kathi matimaMda ati hota mahA asamartha / buddhivaMta dhari lIjiyau, jahaM anartha kari artha ||46 || gurumukha grantha sunyau nahIM. munyau jathAvata jAsa / niravikalapa samajhAvanau, nijapada deviyadAsa // 46 // vasava racanA 'upadeza paccIsI' hai / 21vIM racanA ''jinastuti' hai / bAIsava racanA 'aupadezika' aura AdhyA mika 46 padoMkA saMgraha hai| jinameM kitanehI pada padehI rocaka aura dhAna bodhaka hai| ina padoMke sambandhameM pahale likhA jA cukA hai / racanA 'hitopadeza jarUrI' hai, jisameM lamArI jIvako saguruke hita upadezakI bAteM sujhAI gaI hai| isa taraha kavi devIdAsakI ukta 14 racanAe~ bhAvapUrNa hai| isa saMkSipta paricayaparase pAThaka ukta kavike sambandha bhacchI jAnakArI prApta kara sakeMge aura bundeva eDake anya kaviyoMke sambandhameM bAMke liye protsAhita hoMge / tA0 12-10-52 (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizva ekatA aura zakti' dekhaka-ananta prasAda jaina, B.Sc. (Eng) 'lokapAla' isa pani vizva meM jo bhI vastueM hai ve sabhI kaMpana- bhAkAzameM hama kahAMse kahAM cakhate jA rahe hai koI nahIM prakampanase pukAre sUrya, canca, vAre, praha, upagraha, pRthvI aura jAnatA para yaha nizcita dhruva hai ki ye gatiyAM prAdha, inameMkI hara ekabastu bhI prabaga-baga kaMpana prakampanase nirantara aura zAzvata rUpasaM hotIhI rahatI hai| pRthvIke yukta haiN| bar3I-bar3I vastueM parvata vagairaha choTI-choTI jIva honase isIke sAtha hara taraha ke "nAca nAca" hue vastueM ghara makAna ityAdi yA bAlUke kaNa athavA parama ima, mAnava ) bhI ina gatiyoMse satata yukta haiM-bhalehI sUkSma "pudgala" paramANusakAna kampana prakampanoMse vaMcita hama ise jAneM, na mAneM, samameM yA samameM, para ye kampana, nahIM hai| ye kampana prakampana zAsvata hai-anAdi kAlase prakampana aura dUsarI gatiyAM hotIhI rahatI hai| hamAre haiM aura ananta kAla taka rheNge| ye banda nahIM ho skte| zarIrakA hara eka paramANubhI alaga-alaga ina gatiyoM aura inameM kamI vezI kinhIM kArakhoMse bhalehI hotI rahe, para ye kampana prakampanAdise yukta haiM aura ye kabhIbhI eka paNake haka nahIM sakate / yaha socanA bhI ki yadi ye paNa bharako liyebhI, baMda nahIM hote | yahI bAta hara vastu, hara jIvabhI banda ho jAya to kyA hogA-mUrkhatAkI bAta hogI- jantu, hara per3a paudhe, evaM hara aNu paramANu ke sAtha lAgU kyoMki yaha hogAhI asambhava hai| yahI vizvakA niyama hai hai| hamArA janma vikAsa, parivartana, mRtyu ityAdiinhIM isameM vyavikrama pA vyavadhAna nahIM ho sktaa| isI dvArA utpanna niyantrita evaM satata paricAlita hote kampana prakampanake kAraNahI vizva meM sadA sarvadA sUjana, rahate haiN| utpAdana aura vinAzakA krama calatA hI rahatA hai| purAnI- ye kyoM hotI hai ? saMkSepameM hama itamA jAna ki kA parivartana aura gaekA janma, gaekA purAnA honA aura koIbhI paramANu, vastu, vyakti, jIva yA graha upagraha yA purAnA badalakara kucha aura nayA dhanamAnakA tAra tamya kuchabhI jo isa vizvana (yA saMsArameM ) apanI avasthiti kabhI nahIM TUTatA / isIko samayakA pravAha yA samaya cakra- rakhatA hai akelA nahIM hai| hara eka isa mahAna vizvakA keMdrabhI kahate haiN| gyaki, samAja, deza aura dezoMke guhoMkI bindu kahA jA sakatA hai aura hara tarapha ananta taka hara paristhitayoM meM bhI hara samaya parivartana hotAhI rahatA hai| eka taraha-taraha kI ina cIjoMme ghirA hai jo hara orase samaya ekasA kabhI nahIM rahatA / samayagati zIkha hai isakI apanA kama-za prabhAva bAbatIhI rahatI hai| zrAkarSaNa gati kabhI rukatI nahIM / samayakI gatike sAyahI saba kucha pratyAkarSaNaka bAremeM to hama bahuta kucha suna yA par3ha cuke haiM pakhavAyA hai| eka-eka paNa thA eka eka pake aura jAnate hai para inake alAve corabhI pAzcarya janaka zaza, sahasroza pAlazameM bhI yaha tabdIkhI, parivartana prAkRtika kriyAe~ (Natural Phenomena) aisI athavA kramika vikAsa yA hAsa ityAdi sthagita nahIM hote| hai jinakA asara hamezA eka dUsarepara kriyAzIlatA yA sthiratA kahIM nahIM hai. gatizIlatAhI jIvana hai| sthiratA- prabhAvakArI rUpase par3hatAhI rahatA hai| inameM samaya-samaya hI vinAza, bica-bhinatA pA bhagnatA aura sAMsArika para kamI-bezI bhalehI ho para banna nahIM ho sakate / ra bhASAmeM mRtyu hai| vaijJAnikoMne yaha siddha kara diyA hai ki graha yA upagraha cAroM taraphake bAkI dUsare grahoM upagrahoMkA sabhI graha upagraha gatizIla haiN| graha, upagraha sabhI apano ikaTThA prabhAva isa tarahase par3atA hai ki phalasvarUpa ye kalpita madhya pUrIpara ghUmate haiN| sAthahI upagraha kisI graha- gatiyAM apane pApahI hotIrAtI haiN| jaba taka grahoM upa. ko kendrita karake usako parikramA karate haiN| jabaki grahamI grahoMkI avasthiti isa vizvameM hai-aura sarvadA rahegI hI sUryako parikramA karate hI rahate haiM inakI vibhinna gatiyoM- taba taka ye eka dUsare para apanA adhuraNa prabhAva DAlatehI ke kAla-parimANabhI vibhinna hai / sUryameM bhI pavazyahI ye raheMge aura isa kAraNa inakI vibhinna gatiyAM bhI kamI baMda gatiyAM hoMgI yA hehii| akhila vizva, brahmAyaDa yA nahIM ho skii| jyotiSa yA mAdhunika ainTro maumI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] vizva ekatA aura zakti [ 285 (Astronomy) ko gaNanAeM isa bAtakA eka bahuta rahatA hai para ina kriyAtmaka gatiyoM vA hilane hokhanekA bhI padA sabUta devI haiN| grahoM upagrahoMkA sthAna parivartana bAdhyApaka prabhAva isa taraha pudgala vargaNAoMke nissaraNa, itamA vyavasthita hai ki saikar3oM varSoM bAda ThIka visa anusaraNa aura pravezAdise hara vyakti yA sAkAra samaya kauna-kauna graha kahAM-kahAM kisa sthitime tathA eka dUsare vyakti yA vastu para paravAhI hai| sArA zarIramI ko dUsareke apara kyA prabhAva DAlate raheMge jyotiSI ( Astr- pudgaloM ( Matter particles) kA hI banA hudhA hai onomens) bar3I khUbIse hisAba karake batalA dete haiN| isase yahI bAta usa samayabhI hotI hai jaba hamArA mana sUrya hamAre sUrya-mAkhakA sabase bar3A aura sabase ekAna hokara vibhinna bAtoMke socane, vicArane mAdikA adhika prabhAvazAlI graha hai| sUrya eka jalatA huA bar3A viSaya badalatA hI rahatA hai| bhArI golA hai jisase nikalakara kiraNoMke rUpameM karor3oM mere kathanakA sArAMza saMkSepameM yaha hai ki saMsAramA jaba pudgala ( Matter) vibhinna rUpoMmeM hamArI pRthvIpara vizva meM koI vastu yA jIvanarekhA nahIM hai aura hara eka evaM sabhI grahoM upagrahoM meM pahu~catehI rahate haiN| ye hI garmI para sAre vizvakI vastuoM, jIvoM aura unakI gatiyoM evaM bhI dete haiM jo sAraM zaktiyoM kI jananI hai| sUryase mAne hanana-cakSanakA prabhAva isataraha pudgala vargavAnoM yA vAle ina pudgaloko hama svataH mahasUsa karate hai| para dhArAmoM aura kiraNoM dvArA par3hatA hI rahatA hai| hama ise sUryase hI nahIM hara prahase isI taraha kI pudgaja vagaMNAeM nahIM jAnata isI kAraNa saMsArake vaijJAnika, vidvAn, rAja(Molecules of Matter) hara dUsare graha taka kama yA nItijJa aura dasare loga yaha samajhate rahate haiM ki eka veza raphtAra yA tejIsaM jAtI hai aura usI anupAtameM deza dUsare deza bhima yAmabaga hai amerikA samajhatA apamA prabhAvabhI eka dUsarepara paidA karatI haiN| yaha hamArI hai ki usake pAsa beintahA dhana aura sAmAna isame pRSdhI (Glole orearth) bhI yahI bAta karatI rahatI vaha bAkI saMsArake dukhI rahate hue bhI akelA sukhI hai| hai sUrya ityAdi sabhI dUsare grahoMkA bhI asara isa para galaiMDa cAhatA hai ki bAkI sArA saMsAra duHkI rahekA par3atA hai aura dUsaroMpara yahabhI apanA prabhAva DAlatI hai| mukhI usake pAsa adhikAdhika dhana kahIM-kahIMse kisI pRthvIhI nahIM isa para rahane vAlA hara prANI hara samaya na kisI upAyase bhAga rahanA cAhie tAki sampada banA ye pudgala vargaNA (Moleculcs of Matter) rhe| hara vyakti hara dezakA yahI svAhiza rakhatA hai aura apane hara tarapha apane isa pudgala kRta ( Matle of vaisA hI vartatA bhI hai ki yaha dina para dina adhikAdhika Matter) zarIra- vikIrya karatAhI rahatA hai| dUsare dhana saMpati baToratA aura bAtA jAya ki dUsaroMse zarIroM aura vastuoMse nikalI vargaNAe bhI hara prANIke adhika prabhAvazAlI aura khuza hotA rhe| isIke lie zarIrapara asara karatIhI rahatI hai| sArA vAyu maMDala eka deza (yA eka vyakti) taraha-tarahake upAyoMse ekapudgala paramANuoM evaM vargaNAmoMse bharA humA hai| hara dUmareko lUTatA-khasoTatA hai aura yuddha hiMsA ityAdi karate barahakI kiraNa aura dhArAeM nikalatI evaM pravAhita hotI hI rahate haiN| bI prabhAvazAlI deza (yA vyakti) zakti hI rahatI haiN| ye hara vyaktipara apanA asara rAto rakSatI sampanna hai ve dUsare azakta dezoM (yA pakSiyoM) ko vaSA haiN| hamAre bhojana pAgakA asara bo hamAre upara par3avAhI zakti mAge par3ane denA yA uThane denA nahIM cAhate ishai| hama jo kucha karate, kahate aura socate haiM usakAbhI barase ki kahIM unakI prabhutA kamana para bAya bATa asara hamapara aura hamAre cahuMora par3atA hai| hamAre vastu na mAya / ityAdi para ye loga sabhI prajJAna aura aMdhakAra zarIrake prAthamika yA svAbhAvika kampana prakampanake alAve meM haiN| kAraNa yaha hai ki saMsArake sabhI dezoM meM prAya: jababhI hama zarIrako hilAte-jAte haiM naI pudgala varga- jo zikSA dI jAtI haiM unakA bhAcArahI galata aura zramapAe dhArA pravAha rUpase zarIrase nikalatI hai aura zrAvRta- pUrNa siddhAntoM para kAyama hai| sArA saMsAra yA sArA vAtAvaraNa meM gvelana paidA karatI haiN| jisase dUsaroMpara- mAnava samAja eka pRthvI para rahane vAlA eka kuTumbake bhI asara hotA hai| svAbhAvika gatiyoM evaM kampana prakaMpana- vyaktiyoM kI taraha hI eka-dUsarese sambandhita aura apanA kA to prabhAva jo hotA rahatA bahato sarvadA hotAhI pArasparika prabhAva vA amara bane bAjArapesAga Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] anekAnta [varSa 11 samamakara hama babaga-bAga samAja, deza yA mAti se chur3A denA yA jinna-mitra kara denA hI mAnavatAkA ityArikarUpameM hI sArI vyavasthA evaM sAmAjika nirmANa- ucca mAdarza ho gayA hai| pahale yadi eka pudameM kA bAdarza mAnate haiN| yaha hamArI bhrama yA galatI sabIsa hajAra bhAdamI mAre jAte the to vahI aba eka-eka hamAre saMsArakI mo ati prAcIna kAla bhramAtmaka- eTamabamase lAkhoM vyakti (javAna, khe bacce, mAnyavAnoMke vyApaka vistArake phala-svarUpa cakhatIhI maI aurata samI)o yuddha meM zAmila hai bhI vo nahIM maaii| vijJAnakA vikAsa ko huyA para 'sacce jJAna' hai ve bhI sabhI mAre jAteisIsI "Demokra sI" kaamaavliihaa| isI kAraNa mAja vijJAna saMrakSaka (Democraev) kahate haiN| haMgara amerikAmeM dhanayoMhoneke bajAya vivaMsaka ho gayA hai aura samamA kA rAjya hai ki rUsacIvameM sArAkA sArA deza eka mAne bgaa| amerikA aura rUsa prAje yadi baDe kaTambakI baho kucha hotA bA~Takara khAne aura sasa vise yaha samama kira mAnavakA sukha- sadakha meM samAna bhAgabenekI vyavasthA hai| pUMjIvAdI dukha samAma bhAra eka jagahakI hatyAprati utpanna dezoM meM saba dasakA parimAvadhanI aura garIba honekI mAhoM aura eka hala-cakSase vyathita yA visundha kamIvezI para gira hai| jo adhikave aura adhika vAtAvaraNa dUsareke prAkAza maNDala yA vAtAvaraNa ko bhI sukhI honA cAhate hai bhale hI sanake sukha yA saMpattikI bobhita aura vyathita karatA hai to sArA mAdA aura vRddhi ke lie garIvako aura adhika dukhI yA garIba honA saMsArake vinAzakA bhaya dUra ho jAya | sArA aparAdha para isakI unheM parvA nhiiN| garIba apane 'durbhAgya' kA prathamataH dharmAcatAkA hai aura bAdameM pahaMkArase utpanna bhoktA aura bhanI apane saubhAgyakA mAlika hai| donoM meM zirakAroM evaM dharma-siddhAntoM meM bar3A golamAla hara saMgharSa' barAbara palatA hI rahatA hai| kimIko caina nahIM rajagaha phailA rakhAvejJAnika jogabhI abhI akhina isehI yadinAMga sukha mAna baiThe haiM to yahagato sukha hai| riva rUpa meM paramAdhika prabhAvake siddhAntako nahIM jAna mAnti hii| yaha to zAzvata azAntikA karane vAlA paae| viDambanA to yaha hai ki unakA dhyAna hI abhI aura vartamAna ebIvAdI vyavasthAmeM vahA~ dhanahI sukha, kAra nahIM gayA hai| jarUrata hai ki vizvake hitaiSI santoSa, mAna, pratiSThA prabhUtA paura zaktiko dene aura aura zAntikabogahana jJAnikoMkA dhyAna idhara kAna pAnA hai| phira to dhanakI bAMdhA yA tRSNAkA pAkarSita kreN| ye vijJAnake paNDita khoja 'da evaM mAnava honA jarUrI hI hai| aura usake bAda to phalamaganake aparAba apane vivecanAtmaka vicAra vyaka kreNge| svarUpa saMvarSa', hiMsA, asatyAcaraNa, makkArI,lava prapaMca, to saMsArakI sarakAroMko basAne vAloMkA dhyAna udhara zoSaNa ityAdi apane Apa mA jAte haiN| yoM bhI yadi jaaygaa| tabadhyavasthA aura zikSA paddhati meM sudhAra lAkara ThIka taurase dekhA jAya to dhanakI adhikatA sacce sukhako rASTrIya bhAvanAke sAtha-sAtha mAnava mAtrako apanA kuTumbI nahIM upajAtI baha to eka bhulAvA yA bhrama hai jo bhAMtarika nidhI, harapalke puNya pApoM aura haraekake dukha sukhakA azAntikA sRjana karatI aura bar3hAtI hI hai| sAthI evaM hissedAra samajhane kI bhAvanA utpanakI jA vaha to avanatikI mora le jAne vAlA hI hai / boga sakegI banI saMsArase yuddha aura hiMsAeM bamba hogii| apane prajJAmameM ise na samajhate hue dubase bilalAte hue amInomo dhanI hai ve apane dhana aura prabhutAke madameM bhI vivaza basate ho jAte hai aura ki unheM dUsarA koI isane mApAki garIbako manuSya hI nahIM ginte| isase acchA mArga yA bAta mAlUma nahIM isase isehI pakare isa yugako sambayAkA yuga karate haiM isalie ki khulA hue hai| hA~ mahAra yA nimna svArthaparatAle utpA atyAcAra vyakti dvArA vakipara kiyA jAnA babiMta mohAndhakArake kAraNa dUsareko samajhane ke bajAya hamezA samakA jAtA hai. pahale punaroM meM sipAhiyoMke aMga-bhaMga galata mAnakara duzmanI yA virodha hI karate rahate haiMkarane kI ba jAya 'jaMgalI' kahA jAtA hai| isase saMsArameM dukha aura avanati par3atI jAtI hai| bhavambadhiko praccA tarIkoMse apane vAmeM karanA aura vijJAna li. bama vijJAna kahate hai vyApaka bastu yuddha meM bama girAkarANAmAroM dhAmoMko bIca bhAra- zAma mohIkopara "mubAnapA sambayAna (Right. hA jAtA hai| gata mAnakara duramanI yA virodha aba patiko ma Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 78] vizva ekatA aura zakti [287 Knowledge)o haragija nahIM hai| isIke prabhAvameM amerikA yA dUsare jIvAdI guha vAle deza rUsa, cIna hama saMsAravyApIrUpameM "bahake" hI cale jArahe hai| aura sAtha hI sAtha eziyAko apane sukha samRddhi ke lie dharmAdhipatiyoM yA dharmagurupoM aura dharmapitAmoMne apanI barbAda karanA yA apanA gulAma banAnA cAhate haiM to yaha "rojI" banAe rakhane ke lie miyAbhASamAnoMko vibhinna unakA zrama aura bhArI g2ajatI hai sArA vizva eka mamAoMse dUra nahIM hone diyA, phira saMgharSa hotA hI rahatA dukha sukha eka sAtha hotA hai| yadi eziyA bAle dukhI hai| dharmoMkA vyApaka sudhAra punanirmANa (Reorie- to amerikA vAle bhI unakI mAhoMse nikale pudgahantation) aura ekIkaraNa saMsArameM zAnti sthApita vargaNAmoMkI bArApravAhake bAgavAyameM parama prazAnta karaneke lie atyanta jarurI hai| aura viSubdha hai| kisI bhI amerikanakA dila bhItarase ma jAne kisa prAcIna kAlame 'IzvaravAda' aura dekhie vaha kitanA mazAnta aura uhigna haiyaha mAramA'anIzvaravAda'kA maga calA pAtA hai| bAja vahI kA hanana karane vAlA aura bhAvI saMtAna (Generation) bhagavA jIvAda aura sAmbavAvameM pariNata ho gayA hai| ko huvA dene vAlA hai aura bhI kyA nizcaya hai ki eTamaisa jhagaDeko kisI 'madhyamArga dvArA' samajhautA karake bokA prayoga saphala hI hogaa| jarmanI bhI to sAre khatama karanA hogA yadi sthAyI zAnti aura saccA sukha ssako jIta kara sAre yuropa aura phira sAre saMsAra para hIpaSTa ho to vibhinna dezoMke loga jise pragati aura hAvI honA cAhatA thaa| para kyA humA nepoliyanane sukha samajhe baThe haiM vaha sacamuca mRgatRSyA yA mRgamarIcikA bhI phrAnsakI pradhAnatA sabake Upara sthApita karavINahI hI hai-usase svayaM unakA patana aura vinAza hI avazya thii| kyA hamA! prakRtine aina mauke para unakI sArI mbhAvI hai| apanA patana yA binAyase bacane aura sAre pAzAoM aura taiyAriyoM ko miTTI meM milA diyaa| pIsaMsArakI cAke lie bhI rUsa aura amerikAko eka lipanako bhI hAra aura anta hone meM prakRtikA bar3A dUsarese mitratA karanI hogii| gaharA hAtha rahA jise itihAsa par3hane vAle acchI taraha bhAja amerikAke eTamayamoMse sArA saMsAra ra jAnate hai| rUsameM hiTalara aura jarmanIke atyAcAroMko sA ki kahIM amerikAke lobhI paMjIpati mAlikoMne bhI amta karane ke lie uttarI barphIlI havA aisI basI sAmyavAdako miTAnekI jiddameM eTamayamoMkA vyApaka jaisI pahale kabhI nahIM calo thI-tIna cauthAI jarmana phauja prayoga karane ke lie yadi yuddha ba diyA to kyA hAlata usa barphameM jama gaI aura sArI kobI vAlA aura yuddhahogI ? saba koI muMha bAe, A~kha phailAe, bhayAsa kI vyavasthA TUTa kara china-bhinna ho gaI / jarmanIke sapanoMeka dUsarekI bhora sUnA sUmA-sA dekhate hue kiMkartavya- kApata ho gyaa| kyA aisI ho koI bAta amerikA vimUha ho rahe hai| eziyAI deza to hamane joroM meM mahama eTamayamake prayoga karaneke pahale hI nahIM ho sktii| gae haiM kijisakI intahA nhiiN| kyA amerikAkA isase dharmAdA kharAba hai| ekadA puSchana vArA-bhUmaketu malA ho sakatA hai| yaha vicAra karanekI bAta hai| (A big Comet) yadi kisI padhmabamake bhAgAraeziyAke garIba deyoM aura garIbogoMke lie kisI ke sthAnase karAve to samama bIjiye ki amerikAkA 'vAda' meM koI dikhacaspI nhiiN| unheM to kisI taraha bhara vo bAramA ho hI jAyagA vIke bAkI do bihAI peTa khAneko bhikhanA caahie| ho sake to kucha pahananeko mAnava bhI unake aura visphoTase paidA hone vAlI aura eka para bhI dhUpa pAbIse rasake lie pariho halacaloMse mRtyuko prApta hoMge / saMsArameM kuvamI bApa to kAphI hai| yaha cAhe kisI 'bAra' se mile / rUsa asambhava nhiiN| aura cInane yode samabameM hI garIboMko bAisa baMdhAne dimAna ki dhUmakenu nahI hI bAve aura amerikA bAlI vyavasthA isa tarahakI banAI jisase koI bhUgama rUsa, cIma yA pazi- kisI bar3e bhAgako ettmbmoNrhe| jo sAre deza meM hai yA hotA hai use sabakoI kI mArase parvAda de to kyA amerikAmeM hI zAnti 'bA~Takara' bhogeM aura sabasabake dukha sukha sAthI banI rahegI ? pavAve isa taraha binAza pathakI bhora mnho| isane eziyAke garIboMkA dhyAnIMcA avavi sara nahIM hoNge| bhaviSya koI nahIM jAnatA / bAgevA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] hogA kahanA kaThina hai-para grAma jarmanIko harA kara bhI sArA yuropa trasita, dukhita baura abhAvoMse pIr3ita hai / abhI vo amerikA unakI madada kara rahA hai para aba svayaM amerikA yuddha meM pUrva rUpase zAmila ho jAyagA to vahA~ kI sampati bhI to vidhvaMsa hogI hI phira usake virodhI mI khupa baiThe nahIM rheNge| unake pAsa bhI to ho sakatA haima ho dUsare astra zastra bhI hoMge hI yadi vaha bhI mAna aiyA jAya ki amerikA ke astra zastra adhika saMhArakArI haiM aura unake kama hoge, taba bhI amerikAkI bar3AIkI jIta hAra yuropa vAloM para hI nirbhara karatI hai yaha to nizcita hai ki yadi Age kahIM yuddha huA to vaha buddha kaI gunA bhayAnaka evaM vidhvamsakArI hogA | phira usa mahA vinAzakArI yuddha meM yahI kyA ThIka hai ki yuropa vAle barAbara amerikAkA sAtha hI dete raheMge virodhI bhI kama zakti vAlA nahIM hai aura aba 'dUrI' kI mApa bahuta kama ho gaI hai evaM samudrakA vyavadhAna bhI aba pahale ke zatAMza bhI bAdhaka nahIM rhaa| rUsa, cIna bahuta bar3e deza haiM unheM jItanA aura phira jIta kara isa Adhunika sajaga-saMjJAna kAla meM vaza meM rakhanA AsAna nahIM hai| phira unha ne bhI apanI taiyAriyoM kara rakhI haiM taba amerikA rUsake Takkara me bAkI pazcimI yuropa bhI to barbAda ho jAyagA / aura yadi phrAnsa, ilaiMDa khatama ho jAya to akelA amerikA kyA kara sakatA hai ? bhale hI amerikA bar3e mahAsAgaroMse alaga hone se baca bhI jAya para yuropake naSTa ho jAne para so vaha jIta kara bhI hAra jAyagA aura hAra kara vo hArA rahegA hI / zAyada amerikA ke rAjanItijJa logoMne prazna yA masale ke isa pahalU para kabhI dhyAna nahIM diyA hai / yadi yaha kahA jAya ki yuropa meM yuddha meM cheda kara eziyA kI bhUmi para yA kevala cIna para hI yuddha hogA to yaha to mAnI huI bAta hai ki phira vaha yuddha eziyA hI taka sImita kabhI bhI nahIM rahegA vaha kamase kama pazcimI yuropameM to avazya hI turanta phaila jAyagA aura usakI bhayaMkaratAkA andAja koI bhI jAnakAra lagA sakatA hai / phira itanI bar3I janasaMkhyAko hisA karake saMsArakA koI deza na sukhI ho sakatA hai na zakti hI prApta karA sakatA hai / sArA vizva eka hai| eka sUtrameM guMthA huA hai| prakRline sAre saMsArako eka banA rakhA hai| eka anekAnta - [ varSa 11 jagahakI reDiyokI bolI sAre saMsArake bAtAvaraNa meM phaila jAtI hai / mAnavakA hRdaya aura mana bar3A bhArI 'reDiyo' kI dhArAoMko janma dene vAlA aura phailAne vA hai| yahA~ bar3I hasyAyeM karake koI sukhI nahIM huaa| saMsArakA itihAsa yahI kahatA hai| cAhe rUsa ho yA amerikA bar3A bhArI yuddha karake koI sukhI nahIM hogA- donoM kA vinAza kisI na kisI rUpaye ho jAyagA / 1 yadi amerikA de ki rUsake barase vaha bhayAnaka bahuvyApI vyUha bandI sabhI jagahoM meM kara rahA hai aura taiyAriyA~ kara rahA hai to yaha bhI bhArI bhrama aura galatI hai jaisA kAra hotA hai vaisA hI phala bhI hotA hai| yA pracAra aura bukI taiyArI zAnti nahIM ho sakatI hai / AApasI sulaha masalahatane hI yA milajula kara kisI madhya mArgako hada nikAlane se hI virodhake kAraNo ko dUra kara manomAlinya haTAyA aura zAntikA boja boyA jA sakatA hai| kyA hI uttama hotA ki amerikA kA pUMjIvAdI guha aura rUsakA sAmyavAdI guha ina bAtoMkI satyatAko jJAna jAtA aura samakakara ucita upAyoM dvArA saMsArako aura maMmArake logoMko bhayAnaka hara vakta ke bhaya se chuTakArA dilAyA aisA karake aura Apasa meM suha aura mela karake hI donoM pratispardhI svayaMbhI sukhI hoga aura saMsArakI bhI sukhI banAvage / isI sthAI zAnti sthApitakI jAgo / yahI karake amerikA bagaira pUjI vAdI deza naitika panapane dezavAsiyAMkI rakhA karake 4 fait an. (Netural decay, disintegra ti and doom ) 'vanAzame bacAyeMge aura rUma, cIna ke sAmyavAdI zamI 'AmA' ( Soul ) kI mahattAko jAnakI phursata pAkara uccattama ho sakeMge / aura sabhI milakara bAkI dUsare eziyAI dezoM aura padadalita logoMkabhI sukhI evaM samRddhazAlI banAkara svayaM sacamuca sukhI ho sakeMge ! jabataka sAga saMsAra sukhI nahIM hogA-usakA eka hissA apaneko sukhI samajhatA hubA bhI sacce arthoMmeMrI rahegA meM jisane adhika se adhika prANI sukhI aura nizcita hote jAyeMge sacce sukhakI vRddhi apane Apa hotI jaaygii| yahI saMsAra ba svargase bhI adhika anya sukhI aura sundara ho aayaa| saMsArake do bar3e-bar3e 'guTToM' meM baMDa jAneke kAraNa bhAratakI taTasthatAmaI dAsa par3IhI zocanIya rahI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] vizva ekatA aura zakti [289 sarrASTrIya rAjanIti pazyamtra aura bhItarI purAnApana prArama nirbharatA evaM pAramasammAnakI nAgarikoMmeM di hotI pAkaratA ise bhAge badane nahIM dekhI / dezame itanA rahatI hai| bhAjagar3ha meM mI sAmAyika vibheda bahuta bhISaNa sAmAjika aura mAthikaSamya hai ki sudhAra aura bar3e hai| go aise nahIM jaise bhAratameM hai-phirabhI itanI hI utikI sArI ceSTAe~ bhraSTAcArakA mAdhAra pAkara isa viSamatAke kAraNa iMgaLe sAmoMkA utpAdana kI vaiSamyako aura adhikAdhika bar3hAtI hI haiN| jahA~ itane karmacArI ( Per Employee) pIche amerikAse bahuta adhika loga garI, duskhI, hita aura hAhAkAra karate kama karImapAdhIke barAbara hai| bhAratameM to doharI baMdhana raheMge vahA saracA sukha pAzAnti bhalA kaise ho sakatI hai? pA gulAmI aura adhika kahI-phira hamArI umnati amerikAmeM hI sAmAjika vibhinnatA kevala kAle goroM va gaira vyavasthAmeM parivartana kie honA sambhava nhiiN| (Negros & whites)kabIca hI kucha hai isale kamyuniTI projekTabhI mohI garISako bhI kucha behatara vahAM unmati zIghra huI yapi vahAMke sabase nIcI zreNI banAye para ve usase kaI gumA sampanna pamiyoM ko bnaayege| vAle logamI yahaki madhya vargIya logoMkI tulanA meM kAphI isa taraha pe viSamatAko adhika bar3hAnemeM hI sampanna he pA prAdhika vaSamyatA nimnavarga aura uccavoM meM sahAyaka hoMge yadi jamInakA samAna paTavArA nahIM hotA bahuta dI hai| yaha upanyahI zoSaNa, IrSA, bhraSTAcAra aura jhArSika samAmatA adhikase adhika-yathAsaMbhava hara taraha ke yanAcAra aura disAdiko utpanna karatA aura nahIMkI bhAtI hai| yahI bAta paMcAyatI dvArA gAMgoMka niyabar3hAtA hai| Aja barakAkA mAmA jIvana dina va eke sAthabhI daag| daM-cAra pancAyatiyAM agche dina nIce girA jA rahA hai yuddha aura yuddhase utpanna pandhoke mila jAne ke kAraNa bhalehI saphala ho jAya, para kahI-bar3I mAdaniyAM manuSya kI adhikAdhika komI evaM paMcAnave phIsadI veImAmIko hI bar3hAne vAlI vA zoSaNako bamAsI hai| eTame saphalatA larakI icchApA aura uttejanA dene vAlIhI sindU hogii| phira aisI hAlata meM sIma kI sasameM siradara aura nepAyina saM hama vizvazAntiko sthApanAmeM kyA sakriya madada kara sakate bar3e-bar3e luTere aura hisaka evaM mUra, ma.dira bhAra gajanI apanI zAnti aura vizvazAnti ke liebhI hame apane jaise loga na jAne kitane hue para ina dezakohAlata sau.-tarIke badalane hoMge / zikSAkA svarUpa' bhI badalanA bhAjakyA hai ? kisa zake bhAyare iM. nIna-cAra sApoM- hogaa| sArameM 'sacce jJAna kA vistAra karanA hogaa| kI avadhi hI yaha batalAtI hai ki vaha sapakha hA yA amerikA iMgara aura ssa cInako banAnA hogA ki TharUkA patana hucaa| bar3I kI lUTamAra caurahiyA karane unakI alaga-alagakI saccI bhanAIbhI bAkI dUsaroMkI pAne vAloMvA antima tana aura nAza avazyambhAvI hai| bhalAI meM hI sannihita, garbhita yA zAmila hai| ve bajAya kyAhI acchA hotA ki iMgalaiMDa aura amerikA nAgAzAko yuddha kara yuddhakI taiyAriyAM karaneke bAda bhI yadi vahI aura hirozimAko bhayaMkara hiMsAnoM ke bAda adhika hiMsA utpAdana dhIra nirmANAtmaka zakti picha.garIba, dukhI detA. nahIM karate karAte / para koriyAkA vidhvansa ina logoM kI unnati jagAyo apanA bhalAmI kareMge aura saMsArakA paMka nIce bhaya bhI harahA hai| bhalI bhAvuktA kahakara manA karaneme sukha pUrNa vAtAvaraNa jo umameM paidA hogA bAtAbadI jAya para ina siAyIkA antima phala bhI. usame ye bhI sacamuca sukhI hoMge aura tabhI sthAI zAntibhI bhI parachAyA bhalA nahIM ho sktaa| ye yuddha hote hI saMsArameM ho skegii| kyoM hai?dhika sampatti aura prabhutA pAne yA bar3hAneka pahale arthazAstrI ( Econom.sts)hata the ki kie pApasI jAgaTasaM / imAmUla hai bAki vaiSamya / yuddhase janasaMkhyA gharI para yage bAta ThIka ulaTI ho bhAratasabhI dukhadaimpa ra karane ke lie isa vyApaka bhArthika gaI hai| yuddhakI taiyAriyAM karane vAle yA yuddha meM rata deza vaiSamyakI aura pragatika lie sAmAjika vaiSamyamI dUra rasamaya joroMse apanI jana saMkhyA taraha-taraha ke upAyoMse karanA jarUrI hai| jitanA adhikAdhika ye dUra hoMge usanA bar3hAte haiN| natIjA yaha honA ki yuddha jitane bhAdamI hI adhikAdhika hama unnati aura sukha-zAriai tarapha marate haiM unase kaI gumA jana saMsthA taba taka vibhinna dezAma badate evaM zaktizAlI hote jaayeNge| isameM bhAgamavivAra bar3ha jAtI hai| jama maNyA neme pakArI (union. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26.1 anekAnta varSa 11 ploymeut) bhI bar3hatIhI hai| isa taraha khuda aura yuddhakI ho to sAre sUrya maMDala (thA hamAra vizva) para usakA taibArI hara taraha vizvakA "bhAra" (burden) bar3hAtIhI madhuraNa prabhAva par3egA-usa samaya kyA hogA kahanA kaThina hai-paTAtI jarAmI nhiiN| pApa vohara rahake banate hai, ve hai| eka deza yA vyakti isa pRthvI para hai usake bAya makhaga / yudase bekArIkI samasyA kabhI ilabhI nahIM ho ve bAta hogI hii| deza yA saMsAra jIvoM yA vyaktiyoMkA sakatI, maha to aura adhikAdhika jaTila hI hotI jaaygii| eka bahuta bar3A ghara yA samudAya hai / hara vyakti jo kucha yahovA zAnti aura vizvavyApI nirmANAtmaka kAryoM karatA hai usakA asara ikaTrA hokara bar3A mahAn ho se hI hala ho sakatI hai| ____ jAtA hai| ise hama cUki jAmate nahIM thA jAnanA nahIM hara eka bastakI jaise "gati" honA Upara batalAyA cAhate isase aba taka isa vijJAnase hama vaMcita rahe haiN| gayA hai vaisAhI hara ekakA "mAgya" bhI humA karatA hai| hama apane bhAgyake prathamataH svayaM nirmANakartA hai-vyaki vizvakA bhAgya; dezakA bhAgya; dezake guhA~kA bhAgya; kisI rUpaye bhI aura samaSTi rUpase bhI punaH hama vizvakA eka chudrajAti, samAja yA sampradAyakA bhAgya; kisI kuTumba pari- tama (bahuta choTA ) "kaNa yA bhAga honese una gatiyoM vArakA bhAgya aura vyattikA bhAgya alaga-alaga hote hue aura prabhAvoMme bhI sarvadA prabhAvita hote rahate hai jo prAkRbhI aura eka dUsare meM isa taraha guthe hu evaM sambandhita tika evaM vizvamaI hai| ina prabhAvoMpara hamArA koI vaza haiM ki eka dUsarese alaga nahIM kiye gasakate / hama ina marI- hama inake banAe calate haiM aura isIko niyati yA bAtoMko TIka-ThIka nahIM samajhate (yA ekadama jAnate hI nahIM) mitavyatA bhI kahate haiN| isameM bhI hamAre karmoMkA mAga bhI isIlie dezoM, vyakiyoM evaM jAtiyoM hitoMkI bhinnatA hai para cakimAre vizvakA saMcAlana samaSTirUpase hotA hai| (differences of interests) kI bAteM karate aura isase hamArA zrAnA karma vizvako mahAnatAke Age itanA vaisAhI myavahAra karate haiN| vaha bhAgya kyA hai ? chire kie tuccha ho jAtA hai ki hama usake bhAge vivaza rahate hai| gaeko samambavAtmaka ekatrIkaraName hone yA milanevAje grahoM upagrahoMke prabhAvako chor3akara bAkI samASTarUpa saMsArabhAgAmI "phl"| jaise vyaktike kArya hote haiM se kisI bhAgyakA nirmANa hara deza aura hara vyaktike kie karmAke dezake bhI kAryahote-eka akelA dusarA samaSTi ruup| samuccaya phala svarUpahI banatA hai| aura yadi isa taraha kaI vyaki milakara eka kuTumba banAte haiM / basahI dezako bhI eka deza dUsare deza para AkramaNa karake use tahasa-nahasa hama eka bahuta bar3A kuTumya yadi mAmale ko bhAgya yA bhAgya aura barbAda kara de, vahAM hiMsA dvArA vyaktiyoMkI eka bahuta phakhako samajhane meM prAsAnI hogii| eka kuTumbake kisI pramukha bar3I saMkhyA mArI jAya-bAkI loga bhI dukha aura zrabhAva mmakike karmoMse utpama dukha sukha sabako bhAMganA par3atA hai| meM rote aura kalapatehI raheM to isase to saMsArakA "bhAgya" vyakti kelA jo kucha bhIgatA hai vaha to hai hI usake jo samaSTi rUpa meM banatA hai vaha sarAvahI hogaa| yadi hama prakSAvA bhI vaha kuTumbakA prANI (bhAgI-hissedAra) honese sasArako vA saMsArake kisI bhAgako vAmaya, hisAmaya aura kuTumba para par3ane vAlA dukha sukha bhI bhogatA hI hai| isI samaya banAneke bajAya premamaya aura sukhamaya banAye to saraha dezako bAta hai| jarmanI pA jApAna hAra gae to sAre samAkA bhAgyabhImadara sukhada aura bhavya hogaa| isase deza vAsiyoM ko unakA phala bhugatanA pdd'aa| isI taraha gata bhaviSyabhI acchA, uttama maura zubhra hogA, evaM vartamAnamI mahAyuddhase utpanna huI maMhagAIne sAre saMsArako "maya" azAntimaya na hokara zAntimaya hogaa| saMsArameM isa ddaalaa| sAre dezoMke karma mila milAkara saMyukta rUpase bhavyatAke phalasvarUpa acche-acche kAma aura ghaTanAeM hoMgI, vizva bhAgyakA nirmANa karate hai| ho, grahoM upagrahoM vagairaha prAkRtika utpAta kama hoMge aura yoga svataH svAbhAvika kA prabhAvabhI hara eka para svAbhAvika rUpase ko par3atA aura parakI uccatA, mahAnatA, saumyatA aura zuddhatAkI rahatA hai vahI |maal kipadi puccha sArA "pUna- tarapha bar3hate jAyeMge, prema aura sukha dina-dina paheMge aura ketu" isa hamArI pRthvIse Takkara kA jApa to usakA bhoga bAMgoMkI naitika pragati nIce na hokara uttarottara "ka" to sabhIko bhoganA hogaa| yaha hai saMsAraNa mAmya / yadi hogI / saMsArameM punaH "satyayuga' kA Agamana hogA aura sUrya gAja ho jAya vA usameM kucha bhArI uthala-puthala sabhI hama mAnavatAkA uccatama dhyeya aura mAdarzakI prApti Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 gItA kA svadharma [261 kara sacamuca 'mAnava' kahakhAneke adhikArI hoga, athavA hI hogaa| donoMkA bhalA evaM sabakA bhayA kesa maha, mAnava janmako saphala banAne vAle kahe jaayNge| isameM hara samajhautA, prema aura mela meM hI hai aura hogaa| hamArI to vyAta hara dezakA kartavya hai ki vaha uccadhyeya rakhe aura yahI mAnA hai ki donoM apane vibhina vAdoM ( Isus) vaisAhI pAcaraNa kare / tabhI saMsArakAbhI bhalA hogA aura kI viparItatAkA kyAlana karate hue 'mAnavatA ke hita vyaktikA bhii| paristhitiyoMko hama ikaTThA apane kamAye ke lie aura usameM sammihita apane hita ke lie pApasameM nirmANa karate yA usameM phera badana karate haiM aura punaH samdhi karane aura sArase yuddhakI vibhISikAko miTAkara vyakiyoM koM yA mAraNa para bhI kuTumba, deza vA zAnti sthApita kreN| OMzAnti : saMsArakI paristhitiyoM kA amara par3atAhI rahatA hai-hama moTa:-yahA~ vizvakA bhAgya yA mAnava ityAdike karma karaneko kevala eka sImita ameM hI svatantra haiM bhAgyake viSayameM vizeSa vyAkhyA denA sambhava nahIM-yahA~ anyathA hameM samAja aura deza yA sasArameM rahakara eka to saMketamAtra diyA gayA hai pAThaka ise aisAhI samameMpyAsthA yA niyamakA pAlana karanA par3atA hai| isake pUrNa na samameM / lekha meM dIgaI bahutasI bAtoMke khukhAsAke khAvA bhI apane cAroM taraphake vAtAvaraNa aura rASTrIya yi mera 2 lakha dekheM:- aMgrejImeM Peace. PoliathavA antarrASTrIya paristhitiyoMke anukUla vyaktiko tics & Ahina'jo Tute of Ahinsa nAma anIti nIti-AbAra myavahAra jarUrata mutAvika patrikA junAI-agasta, 115 ke aMkameM prakAzita huA banAnA par3atA hai / isa taraha akhina mAnava samudAya eka hai-lekha TraikaTa rUpa meM bhI chapA hai-patrikA aura TrekTadRmarase vizva vyApI kapana guthA huA hai| koI akelA vizva jaina mizana alIgaMja. eTA, uttara pradezame mitra nahIM hai / saba sabase ghire hue ha / bhI hAlata meM yadi ma sakate haiM hindI meM jIvana aura vizva ke pavartanoM kA zAra amerikA apane apaneko 'ikalA' samama eka damo rahasya' jo 'anekAa'-varSa.-kiraNa 4-5 meM prakAkI hAni kareM to yaha mUrkhatA aura mbaya apanI hAni karanA zita huyA hai| gItAkA svadharma (pro. devendrakuyAra jaina ema050) gItAmeM kahA hai ki "apane dharma para mara miTanA, ajuna / yuddha vimukha ajunako yuddha meM lagAnA hI bar3a zreyakI bAna hai, 'svadharme nidhanaM zrayaH' para yaha isakA gusya lakSya hai ? gItAkArakA varNa-vyavasthA, apanA dharma kyA hai, aura bhinna yugAMma isakA artha Izvara aura bhakti meM pUrA vizvAsa hai, mRSTike viSayameM kitanA badalA, isakA vicAra bahuta kama ho cukA hai, usakA kahanA hai ki cAha ume mAMkhyamUlaka mAno, sacamuca yaha "svadharma" pratyeka navIna-vicAradhArAko yA yogamUlaka, donAMkA aMtima lakSya he 'bhagavAnama rokane ke lie DhAlakA kAma detA rahA hai, isalie yahAM laya ho jAnA"! gItAmeM dharma aura karma gannAMkA isa bAtakI chAnabIna bahata Avazyaka hai ki gItAkA vyavahAra eka athama huA hai, ataeva gvadharma yA yaha "apanA dharma" kyA hai, aura AjakI paristhiti svakarma para mara miTanA eka hI bAta hai| arjuna meM apanAnekA kyA hita hai| sajanoMkI hatyA aura pApaka Darase yuddhameM bhAga nahIM lenA cAhatA thA, usane sApha zabdoM meM goviMdagItAkA dRSTikoNa se kaha diyA thA ki mujhe rAjya aura bhoga nahIM gItA svataMtra vicAra pradhAna graMtha na hokara eka dharma cAhie / isakA samAdhAna karane hue zrIkRSNa pradhAna hai, isake vaktA haiM "zrIkRSNa" aura zronA kahate haiM,-arjuna tuma kSatriya ho, la inA tumhArA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] anekAnta [varSa 12 janmajAta: karma yA dharma hai, apane isa dharma para mara milanekI sAmAjika bhUmikA thI, AryoMne anAyAmiTanA hI zreyakI bAta haiM, kyoMki dUsaroMkA dharma ko milAyA to, para alaga zUdra varNa dekara, gItAmeM bhayAvaha hotA hai, DarAvanA / arjuna zAyada sanyAsa bhI brAhmANa kSatriya aura vaizyoM kI ginatI taka samasa prahaNa karanA cAhatA thA, para yaha to usake lie paradharma padameM hai "brAhmaNa kSatriya viyA~ " ora zUdroMkI thA, kyoMki saMgrAma jaise dharma yuddhako chor3akara kSatriya sagrAma jaisa dharma yuddhako chor3akara kSatriya- alaga"zadANA ca para napaH" / vaudikayugameM samUcI ke lie kalyANakI dUsarI bAta nahIM ho sktii| janatA "pithaH' kahalAtI thI, dhIre 2 unameMse brAhmaNa aitihAsika-paristhiti kSatriya aura peMzya phUTe / para zUdra unase alaga the, __gItAke isa dRSTikoNako samajhane ke lie tatkA. bhAratIya sAhityameM ye kabhI dAsa bane aura kabhI lIna-paristhitiko dekheN| gItAkArake samaya, bhAratIya atyaMja / gA~dhI yugameM inheM 'harijana' kahA gyaa| samAjameM bahuta uthalaputhala ho rahI thI, pravRtti- gItAma inheM AdhyAtmika muktikA lAlaca diyA gayA nivRtti, hiMsA-ahiMsAko lekara taraha 2 kI vicAra hai, aura vaha yaha ki apanA karma karate hue bhI tuma dhArAe~ cala rahI thIM, zramaNa vicAraka, varNa vyavasthA- antameM mujhame hI lIna ho jaaoge| gItAmeM jo ke viruddha krAMti kara rahe the, sabhI vargoM kI janatA vibhinna virodhI matoMkA samanvaya milatA hai, vaha muktike lie sanyAsa mArgako apanA rahI thI, gItA- bhI isa lokavyavasthAkA banAye rakhane ke liye ? kArake sAmane prazna thA ki purAnI varNa vyavasthA- gItA sAMkhya-sidvAMtako mAnatI hai| para Izvarake sAtha ke bhAtara naye AcAra vicArakA kaise pacAyA jAya, vaidikayoMke sthAnameM yaha bhAgyapanakA mAnatI haiM, isake lie usane siddhAnta nikAlA "anAmata karma- AcArapradhAna saMyama, para vaha jAra deto hai, para dehabhAge / gItAkA kahanA hai ki isake pAlana karanese yogAtmaka tapakA vaha virodha karatI hai / isakA asalI lokavyavasthA bhI naSTa nahIM honI ora mukti bhI prayojana hai. pratyeka varNa apane karma-dharmakA AcaraNa mila jAtI hai, bIja banA rahatA hai aura manuSya janma. anAsakta bhAvase kare, ume muktikI cintA nahIM mRtyuke mahAn bhayase mukta ho jAnA hai| pratyeka karanI cAdi, kyoMki yaha bhagavAnake hAtha meM hai. aura manuSya apane janmajAta vAke kamako karatA huA bhagavAnane hI guNa kama AdhAra para cAroM varNako bhI siddhi pAhI lenA hai, anAmanabhAvase jo apane banAyA hai| yahI mRTikA bIja hai, aura jo isa bIja"karma' ko karatA hai, use meM usI kapameM bhajatA kA pAlana karatA hai, vaha bhagavAnakA hI kAma karatA hU~. aMtameM sabakA laya gujhameM hI hai / gInAmeM jo hai| antameM bhagavAna use apanA hI leMge / phalameM anAsakta honekI bAta kahI gaI hai. yaha laukika phalako lakSyameM rakhakara hii| yadi laukika phana eka prazna meM hamArI Asaki hogI-to phira acche phalako zabda purAne aura graMtha nayA' bhAratIya saskratikI AkAMkSAko hama acche vIke karmako apanA sakate vizeSatA hai| 'yajJa' zabda imakA eka udAharaNa hai, haiM, aura isase varNa-vyavasthAkA AghAta pahu~ca sakatA vaidika yugameM 'yajJa' kA kucha artha thA aura vinAvA isIliya gItAma vA-vibhAgakA AdhAra guNa jo ke "bhUmidAna yajJa" kA artha kucha aura hai| hama aura karma donoMko mAnA gayA hai / buddha mahAvIra loga purAne zabdoMko jaldI chor3anA utanA pasanda nahIM varNa virodhI vicAroM aura virAgamUlaka dharmoMkI karate jitanA use nayA artha de denA, para jaba hama chApa anAsakti kama yoga para avazya hai| gItA pravacanameM 'svadharma' kA vyavahAra karate haiM taba varNa-vyavasthAkA prAdhAra kyA usakA purAnA artha badalA jA sakatA hai ? tilakazurUmeM varNa-vyavasthA-Arya-anArya yA dAsoMke ne svadharmakA atha kiyA thA 'sva-viveka va nizvit1 azyAya 11 zloka 42, 4 . 2 rakhoka 48 krtvy'| gA~dhIjIne isI arthako mAnakara 'anAsakta pa. loka, karmayoga' kI kapanAkI, gItAse usakA saMbandha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiraNa 7-8 / virodha aura sAmanjasya [263 nahIM thA, para isase kahIM adhika isa zabdake arthakA tmika mukti denekA AzvAsana diyA, para kyA bhAjaanatha huA hai| phitanI hI striyA~ satItvako svadharma kI parivartita paristhitimeM sAmAjika evaM-Arthika samajhakara citAmeM jala maro, sAmpradAyika-daMgoM meM bhI svataMtratAke lie bhI "svadharme nidhanaM zreyaH" kA sahArA 'isI svadharma' kI duhAI dI gaI? hama yaha mAna liyA jA sakatA hai ? yaha bAta rAjanaitika dRSTise lete hai ki vizepa aitihAsika paristhitiyoM meM hI nahIM--sAMskRtika dRSTi se bhI vicArane yogya hai| gonAkArane tvacamake nAma para zudrAMko bhI AdhyA- narasiMhavAr3I almor3A 20-6-52 virodha aura sAmanjasya (prophesara DA. hIrAlAla jaina, nAgapura) vidvatmamAja para yaha bAta svIkRta ho cukI hai ki jo bhamaithuna yA brahmacaryako eka svataMtra para batalAyA, bhagavAna mahAvIrane koI nayA dharma sthApana nahIM kirA, isame unakA prayojana saha pAhi pramathuna yA strIparityAga kintu unhoMne eka prAcIna pracalita dharmakA puna: maMgkAra mAtrase hI ramyAdAna viSama kI paripUrNatA nahIM kiyaa| upaprAcIna para anuyAyI zrama' kahalAte samajhanA cAhiye, kintu isa vratakA nyAyata: paripAlana the| zramaNIkA eka yati-sampradAya thA jisavaidika samma to tabhI ho sakatA hai jabaki bAhya samasta parigraha, yahAM dAyake 'brAhmaNoM meM aneka mauzika bAto matabheda thaa| taka ki apaye papa vastrakA bhI pUrNata: syAga kiyA zramaNa 'cAturyAma' arthAt pAra saMpamokA pAlana prakAra jJAya hamI bhAdarzake anurUpa unhoMne bAIsa poSahoMkarane the| ye cAra saMyama the--ahiMsA, amRpA, bhAcArya kA bhI susaMgaThana kiyA jinakA pAlamabhI zramaNo liye ora pravAhistAdAna / jaba mahAvIra isa zramaNa sampradAyameM anivArya ThaharAyA gayA prakAra unake anusAvI praviSTa hue taba unhoMne dekhA ki zramaekA bharaNa na to parace niyaMbhya bana gaye. 'mana' bhI kahalAne lage pUrNata: parigraha rahita hai aura ma mAkulatAse mukt| isa. aura ve prAmIna cAturyAma zramaNa sampavAyase pUrvaka liye unhoMne caturtha saMmma arthAt pratisthAdAna bahitthA ho gye| dAmAmo veramaNaM) ko do svatantra pratoM meM vibhAjita kara bhagavAna mahAvIra ke paTTaziSya gautama gavaraka ka diyA-eka pramathuna aura dUsarA aparigraha / isakA yaha cAturyAma sampradAyake mAyaka zramaNa kezIko yaha pAsa samaartha nahIM samajhanA cAhiye ki amaithuna arthAt brahmavayaMkA mAnemeM saphala hupaki mahAvIrane jo vizeSatA unake dharmameM isase pUrva zramaNoM dvArA pAlana nahIM kiyA jAtA thaa| utpama kI vaha usa prAcIna sampradAyake vana viyahI pathArthata: to paristhiti yaha thI ki cAritrakA sArA bhAra nahIM thI, kintu usase usa prAcImadharmakA hI saccA marma isI strI-parityAga rUpa bhavahimyAdAna para thA / strIkA aura prANa prakaTa kiyA gayA hai| isa spaSTIkaraNase paha parityAga ho jAnepara amaya khiye anya pariproMka cAturyAma pAkhA pAra sampradAya aura mahAvIra bhagavAnakA sambandhameM utanI kadAI nahIM rahatI thii| mahAvIra svAmIne bhAcelaka sampradAya ye donoM ekatra ho gaye aura unhoMne prAcInavAra yAmoMke sthAna para pAMcoMko svIkAra Proceedings and 'Iransactions of the 13th All India Oriental Conference liyA / isa sammelanameM vastro sambandha ko samajhautA 1946 Part II pp. 402 meM aiM aMgrejI lekhakakA humAyAmAna patA vipake rUpameM humA, kyoki . anuvaad| +ucarAdhyayana sUtra 2 kembima bisdI mApha iMDiyA, hA, maadi| x uttarAdhyayana sUtra" Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 11 kartA zivAryake satya anumAna kiyA hai|" isa grantha suniyoMke liye bhAgyakA niyama (utsarga) batalAyA gayA hai, aura sAthahI yaha apavAdabhI batalAyA gayA hai ki 'maharSika'' aura ''bhI dhAraNa kara sakate haiN| isa prakAra svayaM jinakalpa ke bhItara bhI kucha vikalpakA vyavahAra hone lagA / kintu isa vikarUpameM hI cunA bhedake bIja vidyamAna kyoMki isake kAraNa nAgnyakA niyama nyAyataH skhalita ho gyaa| yadi kisIbhI kAraNa koI vizeSa vyakti vimA bhAgyakA pAlana kiye nirbhayatAko pUrNatAko prApta kahe jA sakate the, to usI prakAra anya sunibhI kyoM na vastra dhAraNa karate hue pUrNa bhramaNa gine jAya ? isa viSamatA kAraNa nAmyake niyamakA pAlana karanemeM svayaM nikalpake bhItara zithilatA thAne lagI / 24] isake pazcAda hameM jinakalpa arthAta antima jima mahAvIra dvArA upadiSTa 'mAya' aura sthavirakalpa arthAt prAcIna cAturyAma sambandhI karapa vastra grahaNa rUpa AcArakA prAdurbhAva huA dikhAI detA hai| kintu yaha samakovA svabhAvataH hI sthAyI nahIM ho sakatA thA, kyoMki jo acelakasya va nAbhyakA kaThina va pAlana karate the cora bhI isakA pAcana nahIM kara sakane ke kAraNa acela tapasviyoM dvArA hona samajhe jAte the una donoMke bIca samAnatAko bhAvanAko sthira banAnA saMbhava nahIM thaa| bhagavAn mahAvIra ke pazcAtkI jo paTTApakSiyoM upamya hai unake anusAra yaha sampradAya kevala yoga por3iyoM kI sammikSita raha skaa| isa sammii sammAyake nAyaka kesI' kahe gaye hai aura ve kramazaH zrImahI hue gauma sudharma aura jammU utpazcAt samjha dAyakA nAyaka vidhi ho gayA aura hameM paTTAyajiyomeM prAcArya paramparAkI do vibhinna dhArAyeM dikhAI dene bargI inameM se eka bhAvArya 'nandi' se prArambha hotI hai aura dUsarI 'prama' se indo zAkhAoMne sambandhameM hameM jo kucha vRttAnta prApta hotA hai usa parase jAnA jAtA hai ki imameMse prathama zAkhA 'jiesdapI' arthAt mana migranthoMkI thI aura dUsarI 'sthavira kalpI' arthAt baradhArI zramayoMkI / kintu abhItaka digambara aura zvetAmbara sampradAyakA sukharUpameM prAdurbhAva nahIM huA thA, kyoMki isa samayake vRtAntAnusAra eka zAkhAko chor3akara dUsarI zAkhA meM praviSTa honA kaThina nahIM thA / sthAvirakI bAkI apekSA jinakI zAkhAyeM eka vizeSa kaThinAI thii| nAgamya paroSahakA sahana karanA sarala nahIM thA, vizeSataH una bhramayoM dvArA jo dhanI gArhastha jIvana se Aye the, athavA jinake dhana-pratyaMgameM koI vizeSa vikRti thI / aura striyoM to nAmmyakA pAlana karaho nahIM sakartI / ina kAraNoMse jinakalpiyoMkI saMkhyA sthavira kalpiyoMkI apekSA hIna rahatI thI / isa kamIkI pUrti Arya zivabhUtine kI, jinhoMne vesAmbara sthavirAbalI ke anusAra sthavirazpako tyAgakara jinakalpa kiyA thA thA jinakA ekasya maiMne khAnA + SaTsaMDAgama, bhA0 pR0 65 prastAvanA pR0 21, pa isa prakArako paristhiti meM kundakundAcAryane jina kalpakA nAyakatva grahaNa kiyaa| unhoMne ukta samasyAkA antima nipaTArA karana ke lie apanA dhyAna antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra dvArA nirdiSTa prAvArapara diyA, jisake anusAra nAyakA prAdhAnya thA / ataeva kundakundAcAryane yaha nirNaya kiyA ki nAnyakA paripAlana saMyamIke lie anivArya aura nirapavAda niyama hai, tathA ko usakA pAlana nahIM kara sakate unheM muni rahanekA koI adhikAra nhiiN| 1 atha samasyA striyoMkI utpaI samheM svaparisthAgakA upadeza denA asambhava thA / arueva unheM sabastra avasthA rahane diyA gayA, kintu unakA AdhyAtmika vikAsa arthAt guNasthAna bhAvikAoM UMcA nahIM mAna jA skaa| isa prakAra aba striyoMke lie pUrNa saMyamakA sarvathA niSedha kara diyA gyaa| paske parisyAga ke binA saMyama ho nahIM sakatA aura saMyama ke binA mukti prApta * zivabhUti aura zivAye nAgapura yUnI0 jarnala, hA0 6. pR0 62. * mukhArAdhanA 3-84 jaina itihAsakA eka vidyuta adhyAya / (A Hidden land mark in the hist ory of grainism ) B. C. law valume par 11 P.57 x sUtra pAhuDa 10, 19, 20, 21, 27 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha aura sAmaMjasya kiraNa janya ] karanA asambhava hai, ataeva, mvAyataH striyoM meM muktikI yogyatAkA bhI niSedha karanA par3A / 265 pUjyapAda ke upayuka] [bhAvasvI aura gramyastrI kI vyavasthA vicAraNIya hai| muktikI prApti karma siddhAnyakI isa vyavasthAkA pariNAma yaha huA ki jina bhAgama- vyavasthAnusAra mAnI gaI hai| karmasiddhAntameM zarIra nirmA meM puruSa aura strI donoM meM AdhyAtmika yogyatAkA pUrva ke ko niyama pAye jAte haiM unameM uka prakArale bhAvasvI vikAsa svIkAra kiyA gayA thA ne isa sampradAya amAaura imyaravIkA bheda nirmANa honA sambhava nahIM hai| ho gye| sujAna par3atA hai ki digambara sampradyapAda ke pazcAt sakalaMkadeva x aura svAmI--- ne bhI umeda ke samarthanakA prayatna kiyA hai, kintu unake prayatnase vyavasthAkI aAMtarika kacAhI prakaTa bIrasena nya hotI hai / jaina saMpake bhItarakI ke isa ciSTha paricaya spaSTa hai ki prAyoMmeM strIcI gurusthAnoM tathA muktikA vidhAna pAyA mAtA hai| kintu isa vyavasthAkA saMyamare liye mAgnya kI anivAryatAkA virodha pAyA jAtA hai, kyoMki striyoMke liye mAyakA kahIM upadeza nahIM hai| isa vizeSakA parihAra karane ke liye aneka prayatna kiye gaye jinameM antima prayatna devanandi pUjyapAda kA thaa| unake bhAvastrI dhIra amyastrI medake dvArA gata lagabhaga pandraha zatAbdiyoM taka digambara sammadAya meM ekatA banI rahI / kintu karmasiddhAntako vyavasthAoMkI kasoTIpara parIkSA karanese pUjyapAda kRta umeda siddha nahIM hotA kyoMki siddhAntAnusAra jIvakI nAmaka pravRtiyoM dvArA hI usakI dravyAtmaka zarIra racanA hotI hai, jisake phalasvarUpa strIvedodayI jIvake puruSa zarIrakI racanA asambhava hai / isa parIkSAkA tAtparya yaha nikalatA hai ki yA to striyoMmeM muktikI yogyatA svIkAra kI jAya, yA phira paramparA gata karma siddhAnta kI vyavasthAeM asvIkAra kara dI jaya / isa paristhiti bacavA anya koI upAya nahIM aMga granthoMkA sarvathA lopa mAne jAnekA yaha bhI eka kAraNa hai| yahI nahIM, kintu svayaM jinakalpiyoM dvArA nirmita paTAgama jaise zAstrabhI kundakundAcArya mUlasaMghameM amAnya siddha hue / isa virodhakA sAmaya abakI bAra prAcArya deva nandi ne kiyA aura saMbhavataH unake isI mahAn kAryake lie ve 'pUjyavAda' ko sanmAnya upAdhime bhUSita kiye gaye / ve itihAsa meM pUjyapAda nAmI adhika prasiddha hue| / unhoMne umAsikRtasarvArtha siddhi' nAmaka TImeM bhAvastha aura damyastrIkA meda karake prAcIna Agamo vidita manuSyanIke caudoM zrAgamo guNasthAnoM aura kundakundAcArya dvArA upadiSTa strImuktiniSedha virodhakA parahAra kara diyaa| pUjyapAda ke isa sUtrAtmaka parihAracA mathitArtha pa nikalatA hai ki eka puruSa zarIrI manuSya bhAvame strI bhI hotA hai, aura yahI vaha 'bhAva strI' hai jisameM mui kI yogyatA svIkAra kI jA sakatI hai, kyoMki yaha vastra parityAgarUpa saMyama kA pAlana kara sakatA hai| kintu jisakI aMga racanA strIrUpa I va 'dravya strI' na uta saMyamakA pAcanara sakatI aura na pariNAmataH mukti prApta kara sktii| isa zodha ke AdhArapara pUjyapAda jinakapiyoMke bIca virodhako miTAkara ekatA sthApita karanemeM saphala hue aba jinakalpa aura paripakI zAda aura zvetAmbara sambadAyoMke rUpameM se pRthaka ho gaI / digambara sampradAya meM bhAvastrIke medase strImukti mAnI jAne bagI aura zvetAmbaroMmeM binA aise kisI vipse| sUtraTIkApuna bhAvavedameva tathA 10-6 TIkA 'tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvato na bramyataH / x tatvArtha rAjavAdhika 8 84 pAma 1 1 2 TIkA * 'kyA ghaTa khaMDAgama sUtrakAra aura unake TIkAkAra vIrasenAcAryakA abhiprAya ekahI hai ?" a. fer. at 11, 1, 8. 14 x siddhAnta samIkSA (hindI grantha racAkara kAryAlaya, bambaI) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn pArzvanAthakA kilA lekhaka-zrI 60 kailAzacandrajI siddhAntazAstrI uttara pradeza milA vinagaurameM nagInA nAmakA eka adhika hai| yahA~ gabhAI bhI utsaahiihai| rahoMne bavAha uttarIya relavekI murAdAbAda-sahAramapura baje bharake jaina bhAyoMke sahayogame eka jaina hAyara pAhanapara sthita relave sTezana hai aura ubarase bhAnesekeMDrI skUla sthApita myiA hai, jo nahaTaurake tIna skUloMpAne vAlI pratyeka gAdI vahA~ sakatI hai| meM sarvotama mAnA jAtA hai| karIba dasa hajAra rupayA nagIvAne pATha mIlakI dUrI para eka bar3hApura mAmakA sarca karake somake kAmakA eka vizAla gajaratha pavASA kasbA aura bakApura se karIba 1-1 mITa para kAsIpurA hai, jisakI pratiSThA bAdoMmeM hone vAlI hai| nahaTaurake pAkAsImAmA mAmA eka gA~va hai| nagInAle ramIja kuchamAI uka mUrtike bahuta hI bhaka hai| para mArga meM boha nAmakI nadI par3atI hai| vahA~ taka pakkI pichale dinoM bhAratIya di. jaina saMghake kAryAlaya meM sabaka hai|bohmdii para pula nahIM hai| isase barasAtameM umakA eka patra mAyA, jisase mAlUma humA ki sarakAra isamadIko pAra karanA kaThina hI hai| dUsare ima nadIkA usa mUrtiko kAsIvAkhAse uThAkara dehalI rASTrapati bhavana bahAva bahuca teja hotA hai aura isakI sasa-bhUmi bhI meM le jAnA cAhatI hai| isase jilA bijanaurake jainiyoM meM kasAra nahIM hai: mizcita jalamArgase jarA bhI idhara- aura khAsaurase mahazerake kucha ma bhAyoMmeM bahuta the. para honese isameM khAnekA bhaya rahatA hai| tIsare cainI hai| mere pAsa bhI rajisTrI-panna bhAyA / mujhe mahaTaura isa nadI sabameM paira rakhate hue cale jAne meM to koI jAnA thA ataH maiMne eka bAra mUrtika zaMkara banekA bhavanahIM hai kintu thor3I bhI dera rakane se pairoMke nIcese ciAra kiyaa| nahaTaura jAne para mAlUma thA ki bhAja visakane bagatA hai aura manuSya gaharAI meM jAne jagatA kala yahA~ jAne ke kApaka mArga mhii| kintu bahaki kRSa hai| savAla-gAdiyoMkA hai| paramAta bIta jAne para bhAIyoMkA atyanta sAha bakara maiMga bhI jAnekA aura Dara jAtI hai aura jaba tAMgA bhAra mAMTara bhI jA saMkalpa para jiyaa| sakate hai| mahamme nagInA taka hama naga hA~gAMsa gaye aura kAsIvAlA gA~vameM eka TIlA hai jo pArasanAthakA bhagInAmeM khA-pIkara subahake nau baje ke karISa bailagAdIsAtA / pahale yaha sthAna bAhara aMgala thaa| se ravAnA hue| hama saba strI-puruSa 12.14the aura baila kisa zaraNArthiyoMke basa mAnese bahA majako kATakara mAvImeM 4-6 kA hI sthAna thaa| pahaH utarate-ghadata jamInako khetIke yogya banA diyA hai aura aba bar3e paimAne cle| karIba zAmake // baje mAMga kAsIvAlA para khesotI hai| phuNce| aura mUra ke darzana kiye / ma bahuta hI manoja gata varSa kapilesaM eka mUrti eka zaraNArthI hai| eka hI paparameM tIna mAyA~ kisa haiN| bIca meM bhArako prApta hai| jile ke jainiyoM ko patA lagA to ve padmAsama mukhya mUrti bhagavAna mahAvIrakI hai aura unapInAtha gaye aura unhoMne isakI kucha vyavasthA ke donoM ora bhagavAna neminAtha aura bhagavAna candrapramavagairaha bhI kii| kIbadamAsana mUtiyA hai| tInoM martiyoMke mIce ni maiM bhI binA bijanaurakA nivAsI hU~| bA apane sne hue haiN| matiM para 1067 sambat khudA hudhA hai jo jilemeM pArasa pathake kilaMke mAmale prasiddha sthAna dhaura usa. vikrama sambat honA cAhiye / ata: yaha mUrti eka se prApta mUrtiko dekhane kI umaeThA mA svabhAvika hI hamAra varSa jitamI prAcIna hai| mujhe to usa mati meM paisaahai| mere samma sthAna mahaTaurase nagInA zAyada " mola hI bhAkarSaNa pratIta humA, sAnAkarSaya zrI mahAvIrajI hai| jilA vicaurameM naharIra hI eka aisA sthAna hai jahA~ (cAndana gAva) kI mati hai| biyokI saMkhyA jile ke samma sthAnoMkI apekSA sabase mahine zaMbha karane ke bAda hama yoga rAsa rImekI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhelasAkA prAcIna itihAsa [297 dekhane gaye jahAM yaha mati prApta haI hai aura jo pArasa nahIM niklii| kintu isa pAnAse mere usa praznakA bhI mAyana kliAhalAtA hai| ke bhagnAvazeSa bahuta samAdhAna ho gyaa| hamAre sAthiyoMne batAyA kipar3AdUra taka phaile hue hai| varSA Rtuke kAraNa mAdiyoMkA purameM eka per3a ke nIce eka jaina mUrti bahuta dinoM se par3I muNDa ugA honese hama usa sthAnako par3I rahanahIM huI hai| vahamati bhI usI kise nikalI thii| dekha ske| phira bhI aisA to pratIta hotA hI hai ki bar3hApura pahuMcakara hamane per3ake nIce par3I huI usa khudAI hone para usa sthAnase anya mI maga avazeSa prApta vizAlakAya pagAsana mUrtiko dekhaa| marti bhagavAna ho sakate hai| pAranAyakI hai| kintu usakA ceharA ekadamase usAra kAsIbAkhAke zaraNArthI bhAI bhI isa prayatnameM hai liyA gayA hai| jaise hI hamaloga usa martike darzanArya kavA muni bAse na jaaye| unase bAta-cIta karanese gaye. muhalleko striyA~, jo musalamAna thIM, kahane lagI, mAlUma humA ki isa martike prAsa hone ke bAda unakI ise uThAkara le jaano| unhIMkI javAnI mAlUma humA sI macchI huI hai aura jabaki dUsare logoMkI khetiyA~ ki eka bhAdamI isa matiko pArasanAtha kise urA pAnIke binA sUkha gaI unake khetoM meM pAnIkI kamI nahIM khAyA thaa| usane isakA ceharA boraamaa| usake ghara huii| kintu matikI vyavasthA vahA~ DIka nahIM hai| unake meM 16 prANI the| thoDehI dinoM meM saba se aura kopoMke bIca meM eka U~cese cabUtare para mati rakhI huI aba usakA koI nAma legA bhI nahIM rhaa| tabase saba hai| pahale usa sthAna para chappara par3A huA thA kintu boga karane lage haiM aura marti baise hI papI huI hai| umameM bhAga laga gii| sArI pAsAta martike Upara hI himAlaya pahArakI upatyakAmeM aMgalake bIca meM sthita barasI hai| jaba hama pahuMce to martike donoM konoM meM do pArasanAthakA kilA jainadharmake prasAra para eka aitihAsika rAstriyA~ baraka rahI thiiN| unheM hamane kholakara alaga prakAza DAlatA hai| mAvazyakatA hai ki purAtatvajJa vidvAna kiyaa| unakA raMga mahi para jamA humA thaa| usa sthAnakA nirIkSaNa karake apanI rAya aura usake mere vicArase usa sthAna para matikA rahanA yA vahIM pazcAt usa sthAnakI khudAI karAI jaaye| ma purAtatvausakI vyavasthA vagairaha karanA to ucita pratIvanahIM ke premiyoM tathA udAra dAmiyoMkA dhyAna isamora paakhotaa| vahAmelAkara jileke hI kisI mandirameM isa rSita karate haiN| khAsa karake dAnavIra sAha zAtimAsiko virAjamAna kara diyA jAye to prabahA hogaa| prasAdajIkA dhyAna hama isa ora vizeSarUpase bhAkarSita mere mana meM eka prazna barAbara uThatA thA ki pArasanAya karanA cAhate haiM kyoMki Apa usI jileke mara ratna haiN| kise pArasanAthako mati nikalanI cAhiye thI, sokyoM (baiga sandezase) bhelasAkA prAcIna itihAsa lekhaka-rAjamala mavaiyA-bhelasA melasAke prAcIna prasiddha nAma-mahanapura, bhadrakAbatI, udayagiri para guphAmoM meM baiThakara 'meghadUta' kAmyakI vidizA, sanagara, mAlamagIrapura, mebsaa| racanA kii| bhaddalapurake samaya pahAr3I udayagirikA paricaya zrI 1008 dasa kara zrI zItalanAyaka garbha, pahAra para 20 guphAyeM haiN| ye guphAyeM vIM zatAgdo samma, sapa.. kalyANaka yahA~ para hue / isa kAraNa yaha kI banI pratIta hotI hai| guphA naM. 1, 2. pahArako puNya bhUmi hai ' zrI rAmacandrajIkA vanavAsa ke samaya gumA- coTI para, bAkI usakI kadameM banI huI haiN| gamana / mahArAjA vikramAditya manmakavi kAlidAsane guphA naM.1,2. digambara jaina samAjakI haiN| jinameM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizorIlAla ghanazyAma mazarUvAlA (le0-yA0 mAIdayAla jaina bI. e., (Anarsa) bI. TI.] maMgalabAra nau sitambarako sAryakAla gAMdhIvAdI nakSatra meM apane 'yaMga iDiyA' aura harijama' patroM meM jo TippaNiyAM maNDalakA eka camakatA humA vArA bhArata mAtAkA sapUta, lilI jinake kucha aMza nIce die jAte hai| inase mAlUma gAMdhIvAdakA bAlyAkAra, svatantra vicAraka, nirbhIka tathA hogA kimahAmAjI unake bAre meM kitanI U~co sammati spaSTa pAkhocaka aura aMgarejI, hindI, gajarAtI tathA rakhate the| marAThIkA lekhaka hamase sadA ke liye vidA ho gayA / rASTra "..'ve bahuta purAne kAryakartA haiN| abhI hAla taka mAjaisake zokama dabA hamArA ye kizorIlAla dhana- gajarAta vidyApITha ke rajisTAra thebhAra debaja bImArIka zyAma mazarUyA the| kAraNa inheM 11 padako chor3anA par3A / bhAratavarSa' bharameM - zrI mazarUvAbAjIkA janma san 18vImeM guja hamAre pAsa ko mUka kAryakartA haiM, unameM vahamatyanta rAta eka atyanta dharmaparAyaNa kuTumba : dumA thA, bAki vicArazIla hai| jo bhI zabda likhA yA bolate haiM, bAdameM akokhAme rahana lagA thA / yuvA avasa- vicAra use pahale tolate hai / 'yaMgariyA' 26 maI, 1520 / saMgaThanakAba meM zrI mazarUvAlA para prasiddha dezabhaka gopAla eka aura avasara para mahAtmAjIne 2 mArca ke harijana kRSNa gokhale tathA ThAma racanAtmaka kAryakartA Thakkara bAbA meM likhA thA-mazarUvAlA hamAre anUThe kAryakartAoM meM se ke vicAroMkA bar3A prabhASA thaa| aba unakI Ayu eka haiN| ve athaka parizramI hai| ve atyanta zuddhAramA vAle 25 varSa kI thI taba ve vakAlata kara rahe the, usa samaya va gAMdhIjIke samparka meM paaye| gAMdhojIke vicAroM tathA mahAna the| choTose choTI bAna bhI unakI dRSTi se nahIM bcpaatii| yaha eka dArzanika aura gajarAnIka sarva-niya lekhaka haiN| vyAkarabase mazarUvAlAjI itane bhAkarSita hue, ki dazake dUsare saikamoM-kIloM aura sarakArI naukaroM ke samAna unhoMne vaha marAThIke itane hI acche vikUna haiM jitane ki gujarAtI ke| vaha nasla, jAti apanI calatI bakAlatako chora diyA aura gAMdhIjAke prAntIya ghamaNDa yA pacapAta se vizeSarUpase khAlI haiN| yaha eka svatantra vicAraka aura sAtha sAbaramatI Azrama cakhe gaya / bhAratamAtAko savAke liye yaha umakA mahAn syAga aura basa thaa| ma dharmoM ke vidyArI hai| unameM kaharatAkA nizAna bhI nahIM haiM, mo kAmako apane hAthame le leneke pazcAt unase zrI mazarUbAlAjIkI ruci bhArambhakAlase zikSaNa adhika pAragAmitAse kregaa| kAryakI ora thI, isalie mAzramameM pahuMcakara unhoMne rASTrIyazAlAmeM par3hAnekA kArya apane Upara liyaa| isake zrI mazarUvAbAjIke svargavAsa para hamAre rASTrapati, pazcAt gajarAta vidyApIThake rAjasTrAraka padako svIkAra pradhAna mantrI, zrIvinobA bhAvejI aura anya netAoM ne karane kI prArthanA gAMdhIjIne unase kii| sana ... samavedanA tathA sahAnubhUti-pUNa patra unake sambandhiyoMko aura 12 meM mazarUvAlAjI gareja sarakAra ne bikhe yA vaktavya div| unameM sabase zreSTha prazaMsA mujhe bheje gye| gAMdhIjIke svargavAsake bAda unake donoM sApta pradhAna mantrI javAharalAla kA aura vanobA bhAvejIko hikaparijanajI aura harijana saMbahindI bacI / neharUjIne likhA, 'ina saba kaThina dinoM meM ko sampAdita karanekA uttaradAyitva mazarUvAbAjIne apane mazarUvAmAjI rasa sajjanasamUhameM raha,jI sAyika ghaTanAmoM. upara khiyaa| aura isa kAmako bar3I acchI taraha kiyaa| ke pravAhameM nahIM bahe baki gAMdhIjIke saMdeza para sapAI mahAtmAjIne racanAtmaka kArya sie jo bhI saMsthAyeM seTe rhe|" sthApitakI mazarUvAbAjI unako prabandha samitiyoMke mukhya zrI vinobA bhAvejIne apane sambe vaktavyameM zobhanI sadasyoM meM se the| mazarUvAbAjAke prati apane hRdayakI samasta sadbhAvanA gAMdhIjIne tIna avasaroM para mazavAkhAjIka sambandha bAra adAko DeDa diyA hai| unhoMne mazarUmAnAjIko Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-81 zrI satyabhaktajIke khAsa saMdeza bhAramazAnI kahA hai| pro. vinobhAvenI ba.: the Porta An Epitome of Gandhian. mazarUvAbAnIkonakoI jAnatA pAcaranakoIrAnA Thoughts. 'pratisA' tathA 'mahAvIra aura mahAramA upake samparka meM rhaa| pada' pAdhaka bana / mArUlAnI ne ka pustakeM likhI hai, jinameM-'The gare rASTrapatijAne TIkahI kahA hai ki isa Purification of Life, The Fundamon kA pUrA hogA kaThina hai| tals of Education, The Revolution froin DipIgaMja, viDI / zrI satyabhaktajIke khAsa sandeza ye sandeza satyabhakta paM0 darabArIlAlajIkI 54vIM varSagAMTha (jayantI) ke avasara para hAlameM unake sa yAzramavadho 25 akTUbarase prakAzita patrakAdvArA pracArita kie gaye haiM anekAnta pAThakoMkI jAnakArIka liye inheM patrikA ke zabdoM meM hI yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai sampAdaka) isa saMsArako svargoma (saMyamamaya premamaya vaivamaya) svAmojIke khAsa khAsa samdeza yenayA saMsAra banAne ka jiya, manuSyamAtra kAMTumbikatA lAne- - dha ne apane yuga aura apane kSetrameM mAnavatAkA ke liye pU. svAmI satyabhaktamAkA jIvana hai| svAmInIne pATha par3hAyA hAmAsa unakA amuka aMza yugamA ho apane asAdhAraNa syAga zrama vinA aura pratibhA jIvana- sakatA hai para usane jo bhalAI kI usalie ime saba dharmoke haraeka (dharma, samAja, rAmanAti, arthazAstra, kA, unake paigambaroM kA kRtajJa rahakara vivekapUrNa sarvadharma bhASAzAstra, saMskRti zrAdi ) meM bar3e hI maulika sandeza samabhAvI bananA hai| diye hai bhora yojanAeM banAI hai, pacAmase Upara malika (isakajiya satyamakajIne saba caukI mUrti bamA grantha likhe haiM, sarvasvakA tyAgakara apanI sampattise satyA- citravAlA sarvadharma samabhAvI sasyandira sasyAzramameM zrama saMsthA khar3IkI hai (jo solaha varSoM meM kAma kara rahI sthApita kiyA hai / saba dharmoM ke devAke nAma prAthanAmoM meM hai) deza videza meM hajAroM mola bhramaNakara nirbhayatA satya- liye jAte hai, dharmasamabhAva janasAdhAraNameM utare isakhiye kA pracAra kiyA hai paidalabho bhramaNa kiyA hai, mAnapAtaThA aneka vyAvahArika yojanAe~ mApanakI hai sAthahI sarvadharma bhAbhako parvAha kiye binA janakalyANakArI satyakA sandeza samabhAvakA darzana aura itihAsa bhI nirmANa kiyA hai| diyA hai| sandezoMko jIvana meM utAraneka jire, use sAmA 2-manuSyamAtrakI eka jAti hai|baampaan vivAha meM jika rUpa dene ke liye, satyamamAjako sthApanA kIjisakI unake yogya guNoMkA hI vicAra honA cAhiye / jAtipAtizAkhAe~ bhArata aura zrAphrikAmeM jagaha jagaha hai| ke bandhana tor3a denA caahiye| harijana mAdi bhacche nAma vizvamAtrakA kalyANa karane vAlI yojanAko rakhanAbhI bekAra hai| imase jAtIyatA kAyama rhtii| phailAnaka liye eka nimitta rUpameM jagaha jagaha sasyamaka 1-pradha.vazva sA rUdiyoM prabokika camarakAroM bhAvijayantI prativarSa manAI jAtI hai / gatavarSa ayodhyA uttara kA tyAga karanA caahiye| takapUrNa vaijJAnika ramikoNa apanAnA cAhiye / vizvakalyANakI kasoTIpara kasakara pradeza ) caudA madhyapradaza ! bArzI (bambaI prAnta) kisI bAtapara zraddhA rakhanA caahiye| sarapana (madhyabhArata) udayapura (rAjasthAna) kariyA vaijJAnika yA bhautika satisehI mAnava jAtikA (bihAra) bhAdi sthAnoM meM satyabhakta jayantI manAI gaI kalyANa hogA, umameM saMbama ImAnadArI vizvasanIyatA thii| ApanI apane yadA yaha kAryakrama rakhakara satyakAra sahayogakI bhAvanA hogA sarUrI hai| pracAra kareM! athavA yahA~ padhArakA pracAra meM sAyoga mAzeyake kAraya kisIke adhikAra kama na honA daaura sabapara paraja kalyANa ke liye svAmIjIko caahiye| mAyAka bheTa pAra zraddha ali samarpita kara / -zramako badhuvAkA nahIM mahattAkA cinha sammamA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] anekAnta [varSa 11 cAhiyeaura yaha zrama sUtramI yAda rakso ki "zramakA vAda! pUjIvAda) ke guNoMkA samanvaya karanA hai| donoMpadavanAhI zramakA vinAma hai| meM kucha-kucha guNa hai, kucha-kucha doSa yA zakya donoM.-kama kama lekara adhikase adhika denA sAdhutA ke guNa apanAnA hai| hai| sAdhu saMsthAnoMkA nirmANa isI kasauTI para kasakara 15-cunAvako nyAyocita banAnA hai| cunAvameM honA cAhiye aura sAdhuoMko saba tarahako janasevAkI dhana aura padamAzIke dvArA yogyatA guNa sevA ImAna parAjimmedArI benA caahiye| jita na ho aisI vyavasthA karanA hai| jo vicAradhArA deza meM E-saMsArako patanazIla yA duHsamaya na mAnanA alpamatameM hai usako bhI upake anurUpa pratinidhitva mile cAhiye, use samatizIla aura sukha svarUpa mAnamA caahiye| aisI koziza karanA hai| avanati aura dukhako duniyAkI bImArI samajhakara ilAja (dalIya nirvAcana praNAlIke nAmame Apane eka aisI karanA caahiye| praNAjI banAI hai jisase choTe choTe dabake sAthabhI anyAya (karIba Der3ha sau varSa meM duniyA kaisI svargApama bana na hogA / Aja vo hara eka cunAva kSetra meM koI datta jAyagI isakA sundara citra mApane 'nayA saMsArameM khIMcA cAlIsa phIsadI ho to sATha phIsadI vAle danase satra hai,jo ki sambhava tathA upanyAsame bhI banakara dila- jagaha hArakara prAntameM isakA pratinidhitva zUnya phIsadI caspa hai| homakatA hai| ApakI banAI prayAnIse yaha mandhera dUra ho -dAnazIkhatA kisI vyakti jIvanakI zobhA ho jAtA hai| sakatI hai para rASTrakI nhiiN| rASTrakI zobhA hai aisI 16-zAsakamaNDala yogyase yogya zrAdamiyoMkA bane aura usameM calatepule na ghuma jAyA kareM aisI vyavasthA sAmAjika aura kAnUnI vyavasthA jisase haraeka manuSya / karanA hai| isake liye saMvidhAnameM kAphI saMzodhana karamA apanapa jIvana nirvAhakI kAphI sAmagrI pA sake, hai| mantrimayaja nirmANakA tarIkA nayA banAnA hai| kisIko bhikhArI na bananA pdd'e| (ye saba bAte lekhoM aura pustakoM meM batAI hai) .-manuSyamAtrakI eka mAnavabhASA banAnA jarUpI 17-zAsana saMsthA aisI mAvika banAnA hai ki rASTabheda prAntabhedamAdikI bhedabhAvanA, bhASAbhedabhI kisI ImAnadAra bhAdamIkI manamo bhaya ho na usakA jabardasta kAraNa hai| mAnavabhASA vaijJAnika prAdhArapara sarala apamAna ho zAsaka sahayogI aura sevakake rUpa meM dekhA aura niyamoMke apavAdoMse rahita honA caahiye| jAya / sAdhAraNa ajAnakArIse janatAkA apamAna na ho| (mApane eka 'mAnavabhASA' kA nirmANa kiyA hai 1-duniya meM manuSyoMkI bhIr3a hai| para hara manuSya akelI .asahAya hai, maMkaTameM use kisIkA bharosA nahIM, jipakA pUrA vyAkaraNa-10 dinoM bAda ho sakatA hai, aisI sthitise pratyeka manuSyakA piMDa cukAnA hai| zabdakoSa bhAtukoSabhI sarala hai| TelIgrAphI aura lipikA 11-ahiMsA sasya ImAna zIla prAdi dhamake rUpoM meM bhI acchA saMzodhana kiyA hai|) pUrNa vyavahArikatA lAnA hai aura unheM samAjake adhikase "-hamArA dhyeya eka mAnavarASTra yA pRthvI rASTra adhika vyaktiyoM ke jIvana meM utAranA hai| hai|paajke rASTroMko prAnta banAnA hai| aisIhI udAra 20-'maiM imI duniyAmeM eka aise saMsArake darzana manovRtti aura vyavasthAkA vikAsa karanA hai jisase mAnava- karanA cAhatA hU~ jimmana sAmrAjyavAda hI na pUMjIvAda, ma dharmake jhagar3e ho na Akkei, na dhanakI mahattA hona rASTra bne| pazupata kI, sArI duniyAkA eka rASTra ho, manuSyamAtrakI 12-yuddhoMko gairakAnUnI ThaharAnA hai| vizvabharakA eka jAti ho, nara nArIkA adhikAra aura sammAna samAna eka niSpA aura samartha nyAyAlaya banAnA hai| ho, sasya hI Izvara ho viveka hI zAstra ho, vijJAna aura 1-dezake rAjanaitika daloM meM pratispardhA bhalehI rahe dharma paraspara pUraka ho, sadAcAra aura ImAnadArI logoMkA para unameM zatratA na ho, jhUThI nindAkI vRtti na ho, svabhAva hA ekakA puHkha sabakA du:khaho, sAre vizvakA eka kuTumba ho, koI garIbana ho| satya samAja dvAga maiM parasparameM asabhya vyavahAra na ho, matabhedako choDakara bAkI aiyehI naye saMsArakI varakasa saMsArako le jAnA bAtoM meM sathA dezake saMkaTake samaya paraspara sahayoga ho| cAhatA huuN| naye saMsArakA nirmANakara satya samAjako 1-mirativAda sthAnapara samAjavAda aura vyakti- vikSImolAnA" Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-para guNa pahicAna (kavivara devIdAsa) sva-para guNa pahicAnare, jiya sva-para guNa pahicAna re| sat parama puruSa mahAnare, jiya sva-para guNa pahicAna re|| tU suchaMda aniMdya mandira pada amUrata vAna / mana vacatana-dhanako pasAro, so sakala para jAna ||1|| cetanAguNa cinha tero, pragaTa darazana jJAna / jar3a sa-parasAdika sumUrati, pudgaloka TukAna // 2 // naraka-nara-pazu-deva padavI, dhari subharama bhulAna / karmakI racanA sabai tU', karmakau karatAna // 3 // nAMhi tere krodha mAyA, lobha-moha na mAna / nAMhi puna tere caturdaza, mArgaNA guNThAna / / 4 / / paMca darva zarIra Adi, sujar3a aceta ayAna / teM samasta sutattva jJAyaka, sahaja sukkha nidhAna // 5 // hau ajAna horahayau kahA, kari moha-madirA pAna / khoja aMtaraSTisauM pada, Adi anta purANa // 6 // ApanI niradhAra kari tU', nija zarIra suchaan| mvAda kari anubhI mahArasa, parama amRta khAna // 7 // sahaja zuddha svabhAva nerau, milai jaba tohi Ana / hoya bhAgyavalI mu-devIdAsa kahata nidAna // 8 // vizvameM mahAnatama (hindustAna se) sabase U~cA parvata zikhara-gaurI zaGkara (26002 phuTa) sabase bar3A relava-sTezana-bADa seMTrala Tarminala, sabase bar3A registAna - sahArA (35 lAkha vargamIla) nyUyArka(7 pleTa phArma) sabase U~cA bhavana-moviyaTa pailesa (1365 phuTa ) sabase bar3Agumbada-gola gumvada,bIjApura byAsa 144phuTa sabase bar3A rAjabhavana-baiTikana pailesa ( poe sabase lambA dAlAna-rAmezvarama mandira 4000.phuTa nagarI, roma) sabase bar3A kAryAlaya-paiTAgona kAryAlaya, amerikA sabase yar3A jahAja-kvIna elijAvetha (8373 Tana) jisameM 60 lAkhna vargaphuTa pharza hai aura jahAM sabase U~cI mUrti-mukti kI mUrti nyUyArka (151 phuTa) 32000 karmacArI kAma karate haiN| usake dAlAnoMsabase bar3A hIrA--kulIlana (60. kaireTa) kI lambAI hI 17 mIla hai! sabase bar3A motI-aresphorDa-hopa ( 1000 grAma) ___ sabase U~cA vRkSa-jAyaNa mikoiyA (haimbosTa sTaMTa pArka, kelIphorniyA), jo * 64 phuTa U~cAhai aura sabase bar3A dUravIkSaka-pAlomara vedhazAlAmeM hai, jisakI lakar3I kA bhAra 55 hajAra mana honekA jisakA leMsa 200 iJca hai| anumAna hai| sabase lambI relave - lAina-rigAse halADivAsTaka sabase vRhada ghaNTA-mAsko kA ghaNTA, jo 1733 I. taka (600 mIla) meM DhAlA gayA thA, vaha 21 phuTa kAhI hai| sabase lambA pleTaphArma-sonapura, bihAra (2415 phuTa) umakA bhAra 55550 mana hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehalImeM vIra-sevA-maMdira TrasTakI mITiMga Aja 020-10-1652 dopaharako 2 baje :-TrasTiyoMkI yaha mITiMga prastAva karatI hai ki bIralA. rAjakAjI jainake nivAsa sthAna naM. 23 sevA-mandirako suvyavasthita karane aura TrasTa ke dariyAgaMja, dehalImeM TrasTriyAna vIra-sevA-mandirakI eka uddezyoM kI pUti karane ke liye rajisTrezana mITiMga huI, jisameM nimna-mahAnubhAva upasthita the| susAiTIja ekTa ke anusAra rajiSTrI karAyA 1-zrI paM0 jugalakizorajI mukhtAra ttrsttrii| jAya, aura usakA saba vidhAna bAbU jaya 2-bAbU jaya bhagavAnjI eDavokeTa / bhagavAnajI jaina eDavokeTa pAnIpata banAkara 3-lA. jugalakizora jI kaagjii| tayyAra kreNge| 4-lA. rAmakRSNajI (vizeSarUpase AmaMtrita) -yaha kameTI prastAva karatI hai ki isa saMsthAke 5-bAbU jinendrakizorajI ( ) kAmameM vIra nirvANa saMvatako vyavahArameM lAyA nimna prastAva sarvasammatise pAsa huga: jaay| 1-bIra-sega-mandirake sTiyoMkI yaha mITiMga hai-yaha kameTI prastAva karatI hai ki vIra-sevA-maMdirama. nAnakacandajI riTAyarDa esa DI0 pI0 kA sthAyI daphtara dehalImeM rhegaa| sAmAvA, isTrI vIra-sevA-mandirake Akasmika nidhana para zoka prastAva karatI hai tathA unake 10-yaha kameTI praznAva karatI hai ki isa samthAke kuTumdhiyoMme unake isa viyoga janya du.khameM nimna kAryoM ke liye yathA sAdhya yogya vidvAnoMkI hArdika samavedanA prakaTa karatI hai| yojanA kI jaay| isa prastAvakI eka kApI unake putra DA. 1-anekAnta sampAdana / amaracandajI sarasAvAke pAsa bhejI jaay| -jaina pranthoMkA agrejImeM anuvAda / 2-yaha kameTI prastAva karatI hai ki bAbU nAnakacanda- 3-purAtatvako khoja aura tatsambandhI sAhityakA jIke rikta sthAna para DA. zrIcandajI jaina saMgala prkaashn| eTAko TramdA nA jAtA hai| 11-yaha kameTI prastAva karatI hai ki dariyAgaMja -yaha kameTI prastAva karatI hai ki vIra-sevA-mandira naM. 21 meM jo jamIna hAla meM bA0 choTelAlajI TrasTake nimna tIna vyakti TrasTI cune gae-lA. va naMdalAlajI kalakattane apanI svargIyA mAtAjIrAjakRSNa jI, thA. jinendrakizora jI dehalI kI orase 40 hajArameM saMsthAko kharIda karavA dI aura seTha chadAmIlAlajI phirojaabaad| hai usake liye yaha kameTI una donoM sajjanoMko 4- yaha kameTI prastAva karatI hai ki vIra-sevA-mandira hArdika dhanyavAda pradAna karatI hai| aura yaha AzA ke bhAvI kAryakramakI rUpa-rekhA bA0 jaya bhagavAna karatI hai ki unakA kameTIko hArdika sahayoga jI eDavokeTa pAnIpata tayyAra kreN| sadA prApta hotA rhegaa| 5-yaha kameTI prastAva karatI hai ki yA0 nemacandajI 12-yaha kameTI prastAva karatI hai ki vIra-sevA-maMdiravakIla sahAranapurakA mantrIpadase stIkA peza 15 ke daphtarake liye lA0 rAjakRSNajI jaina dehalIne humA jo sarvasammatise pAsa hubhA aura unake eka varSa ke liye binA kisI kirAyeke jo makAna sthAna para bAbU jaya bhagavAnajI eDavokeTa pAnIpata mantrI diye haiM unake liye yaha TrasTa kameTI unheM dhanyavAda cune ge| pradAna karatI hai| 6-yaha kameTI prastAva karatI hai ki lAlA rAjakRSNajI bIra-sevA-mandira TrasTa ke kAryAlayakI vyavasthA -bA. jayabhagavAnajI eDavokeTa va nirIkSaNa karate rheN| mantrI vIra sevA mandira TrasTa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana jaina vAya- ucI uddha prAkRtaka prAcIna 64 mUla granthoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM dUsare pathokI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 22313 padya-vAkyokI sUcI | saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugala kizorajI gaveSaNA pUrNa mahasvakI 100 pRSThako prastAvanAme alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword ) aura DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e., DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se vibhUSita hai, zodhakhojake vidvAnoMke liye atI upayogI, bar3A sAija, mjidd| (2 apta parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJasaTIka apUrNakRti prAptoMkI yarIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarasa aura sajIva pivecanako lie hue. nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdisaM yukta majida / (3) nyAyadIpikA - nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIka saMskRta TippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToM alaMkRta, sajilda | (4) svayambhUtotra - samantabhadra bhAratIkA pUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke viziSTa hindI anuvAda chandacaya, samantabhadra-parasya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa prastAvanA suzobhita / (5) stutividyA - svAmI samantabhadrako anokhI kRti, pApoM ke jAnane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakA mahatvakI prastAvanAeM alaMkRta sundara jida sahita / (6) zrayAtmaka malamAnaNDa - paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallako randara zrAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda- mahita cAra mukhmAra zrIjugala kizorI kIjapUrNa vistRta prastAvanAeM bhUSita / 5 // ) (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAna paripUrNa samantabhadrakI asA vA kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thaa| mukhtA bAMkebinuvAda aura prastAvanAdimaM alaMkRta, sajida / (1) m) (gha) zrIrAyAsI -- zrAcArya vidyAnandacita, mahatvako stuti, hindI anuvAdAdi sahita | (1) zAsanacatustrikA - ( tIrtha-paricaya ) - muni madanakAMtiko 13 vIM zatAbdIko sundara racanA, hindI anuvAdita mahita | ... (20 satmAdhU-smaraNa maMgalapATha - zrIvIra vaddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn cAcAryoMka 137 puNya smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi sahita / (11) vivAhasamuddezya- mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura sAsvika vivecana 10) anekAnta-rasa laharI - zranakAnta jaise gRha gambhIra viSayakA pratIca saralatA se samajhane-samajhAne kI kuMjI mukhtAra zrIjugalakizora likhita | ... www ... ui) ... 1) (13) atityabhAvana - zrIpadmanandI zrAcAryakI mahatyamA racanA, muktArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sAita / ri (10) tantrArthasUtra - ( prabhAcandrIya ) - mukhtArI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta noTa- ye saba grantha ekasAtha lenevAloM kI 37 // ) kI jagaha 30 ) meM mileMge / 1) (1) 1) vyavasthApaka 'vIra sevAmandira - granthamAlA' ahisA mandira bilDiMga 1, dariyAgaMja, dehalI Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regal. .No. D. 211 RECENT anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka _ 'anekAnta' patrako sthAyitva pradAna karane aura sucArU rUpase calAneke liye kalakattAmeM gata indradhvaja-vidhAnake avasara para (aktUbarame) saMrakSakoM aura sahAyakoMkA eka nayA 1 Ayojana huA hai| usake anusAra 251) yA adhikako sahAyatA pradAna karane vAle sajjana // 'saMrakSaka' aura 101) yA isase Uparako sahAyatA pradAna karane vAle 'sahAyaka' hote hai| aba taka 'anekAnta' ke jo 'saMrakSaka' aura 'sahAyaka' bane hai--unake zubha nAma nimna prakAra hai :-- 1500) bA0 nandalAlajI magavagI, kalakanA 2.1) lA0 raghavIrgamahajo, janAvAcakampanI,dehala' 251) bA0 choTelAlajI jaina / 101) lA0 paramAdIlAla bhagavAnadAmajI pATanI, 25.) bA. mohanalAla jI jaina " 105) vA. lAla candajI bI0 maThI. ujjaina 25.) lAla gala jAgemala RpabhadAma jI / 101) vA. ghanazyAmadAma banAramodAmajI, klknaa| 251) bA0 RpabhacandrajI (M.R.C.) jana" 101) vA0 sAlacandrajI jana magavagI " 251) bA. dInAnAthajI sagavagI 101) bA. mAtIlAla makkhanalAla jI, kalakanA 251) bA. ratanalAlajI jhAjharI 101) bA. badrIpramAjI magavagI 251) seTa baldevadAmajI jana 101) bAkAgInAtha jI, kalanA 251) meTa gajagajajI gagavAla 101) bA. gApIcanda pacandajI 251) meTha muAlAlajI jana 101) bA0 dhanajayakumArajI 251) vA. mizrIlAla dharmacandajI 101) vA. jInamarajI jana 251) meTa mAgIlAlajI 101) bA. cijIlAla jI gagavI " 251) seTha zAntipramAda jI jaina 101) bA. ra nalA. cA~damala jI jaina, gacI AN251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101)lA. mahAvIrapramAdajI TIdAra, dehalI 251) lA0 kapUracandra dhapacandra jI jaina, kAnapura 101) lA* ratanalAla jI mAdIpugyiA, dehalo 251) bA. jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jana samAja, kalakattA 251) lA. gajakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) gAnamahAyaka sadara bAjAra, meNTa 251) bA0 manoharalAla nanhamalajI. dehalI 01) zrI bImAlA devI dharmapannI DA0 zrIcandra 251) lA. trilokacandra jI, mahAranapura jI jaina 'sagala' eTA // M251) seTha chadAmIlAla jI jena, phIrojAbAda 101) lA0 makkhanalAlajI ThekedAra, dehalI 251) vA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI ___ adhiSThAtA 'cIra-sevAmandira' / magmAvA, ji. mahAranapura / DDDDDDDDDD paramAnanda jaina shaastrii| dhamImala dharamadAma, cAvaDI bAjAra, dehlii| madraka--nezanala priTiga varma. 10 gyiAgaja. dehalI Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xt NATE: ineKORIA: Travel .. zrI vIra-jinakA IsavAdayatAthA sarvA'ntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvA'nta-zUnyaca miyo'nokhyama sarvA padAmantakaraM niranta sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // vIra jinaaly| RI FARMER KRA sat sk| nityamama pugyAloka svabhAva mAmAnya asat anekaanitya jajamAna pApaparalAka/ vibhAcapAyA vizISTa CICINEMA hitAhipsAsambAhAmAsApekSA devnyaajuktiaashusiaamaanmaa| MahilaanisA mithyA vidyA nerapakSapuruSAcaM pramANa aMgama/ema/paramAtmA/ A daya/dama/tyAga/samAdhi Yealler/s/EEes POTOWANISH mitrI pramoda kAruNya AINE samatA nirbhayatA nimhatA lokasevA CIA 11. tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle kalau -yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantata : --kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapati vIraM praNomi sphuTam // : Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 332 332 mmm lekhakoM aura kaviyoMse zrI varddhamAna-stavanam" 305 vIra meyAmaMdira ko prApta mahAyatA samaMtabhadra vacanAmRta-[yuga vIra maMgkSakoM aura mahAyakAme prApta sahAtA nAjinadAsakA ekajAta rUpaka kAvya-agaracaMda nAhaTA 313 mahAkavi rahadhU-paM. paramAnaMda jaina zAmbI 311 brahma jinadAsa -[paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 333 saMskRtakA adhyayana jAtIya cetanAke liye 326 mAhitya paricaya aura mamAlAMcana-paramAnaMda jaina 334 Avazyaka-[ rASTrapati DA. rAjendra pramAdajI 326 zrAdarza vivAha 336 bhrama nivAraNa jaina samAjake mulabhUta siddhAntoMkA cha itihAsakA anekAnta varSa 11 kiraNa 7-8 meM virodha aura pracAra karane vAlA tathA purAtattva zilAlekhA AdikA mAmaMjamya' nAmakA DA. hIrAlAlajI nAgapurakA jo lekha paricaya karAne vAlA pramugdha patra 'anekAmta' jaina samAjaka binA kisI pampAdakIya TippaNIka chapA hai usame anekAMta lekhakoM va kahAnIkArako aura kaviyAMse apanI racanAe~ pAThakoMko aimA bhrama ho gayA hai ki kyA anekAntake bhaMjaneke liye zrAhvAnana karatA hai| . saMcAlaka bhI usa legbakake mantavyAsa sahamata haiM / ima ataH laMgvaka kahInIkAra aura kavi bandhu mAhityika viSayame yaha spaSTa kara denA zrAvazyaka hai ki anekA saMddhAntika, racanAe~ anekAntameM bhejakara jainadharmake pracAra maMcAlaka usa legvakake mantavyAsa sahamata nahIM hai jo va prasAramaM apanA pUrNa sahayoga denekI kRpA kreN| vidvAn DA. sAhayaka lekhakA saMyata bhASAmeM prAmANika vyavasthApaka-anekAnta uttara daMge vaha anekAntameM prakAzita kara diyA jaaygaa| 1 dariyAgaMja dehlii| vyavasthApaka-'anekAnta' anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (.)amekAntake 'saMraca-tathA 'sahAyaka'bamamA aura bnaanaa| (1) svayaM bhanekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko bamAnA / () vivAha-zAdI dhAdi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejamA tathA bhimvaanaa| (.)apanI porase dUsaroMko anekAnta bheTa-svarUpa athavA phrI mijavAnA; jaise vidyA-saMsthAnoM, bAyariyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-majaina vidvaanoNko| (1) bicAthiyoM mAdiko banekAnta artha mUlyameM deneke khite 22), 2.) bhAdikI sahAyatA bhejnaa|21)kii ___ sahAyatA ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (1)bhanekAmtake prAhakoMko macche grantha pahArameM denA vyA dinaanaa| (.)okahitakI sAdhanAmeM sahAyaka mache sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juraamaa| sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:mora-sa prAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara-'anekAnta' 'bhanekAnta' eka varSa taka bheMTa vIrasevAmandira, ahiMsA mandira bilDiMga svarUpa bhejA jaaygaa| 1, dariyAgaMja, dehalI Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AGORE tattva-sapAtika batatva-prakAzaka vApika mUlya 5) AmmmmHERI isa kiraNa kA mUlya ) nItiviroSadhyasIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaant| varSa 11 kiraNa sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' ) vIrasevAmandira, ahiMsAmandira bilDiga 1,dariyAgaMja, dehalI rgizIrSa zukla, vIra ni0 saM0 2576, vi0 saM0 2006 navambara 1152 zrIvarddhamAna-stavanam (ajJAtakartRka) sajala-jaladhi-setu-du:khavidhvaMsahetu-nihatamakaraketu-ritAniSTahetuH / kvaNitasamarahetu -nahaniHzeSadhAtu -jayati jagati candro vaImAno jinendraH // 1 // samayasadanakartA'sArasaMsArahartA, sakala-bhuvanabhartA bhUrikalyANa-dhartA / paramasukhasamartA sarvasandehahartA, jayati jagati - candro varddhamAno jinendraH // 2 // kugatipathavinetA mokSamArgastha netA, prakRti-gahana-hantA tsvsNghaatvettaa|| gaganagamanagantA muktirAmAbhikAnto, jayati jagati candro varSamAno jinendrH||3|| sajalajasadanAdo nirjitAyoSavAdo, yativaranutapAdo vstuttvjnygaadH| japati bhavikavRndo naSTakopAgnikando, jayati jagati candro baImAno jinendrH||4|| prabalabalavizAlo muktikAntArasAlo, vimanaguthasarAno nityklolmaalH| vigatazaraNasAlo dhAritasvacchabhAlo, jayati jagati candro bardamAno jinendrH|||| madanamadavidArI cArucAritradhArI, narakagatinivArI svargamojAvatArI / viditamuvanasArI kevalajJAnadhArI, jayati jagati candro baImAno jinendraH // viSaya-viSa-vinAzo bhUribhASAnivAso, gatabhava-bhayapAzo kAntivallIvikAzaH karaNasukhanivAso varNasamyUritAzo, jayati jagati candro varSamAno jinendrH|||| vacanaracanadhIra pApa-pUkhI samIraH kanakanikaragauraH rkmriyrH| kaluSadahananIraH pAtitAunAvIrI, jayati jagati candro baImAno jinendra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta - - - digvavamanadATataM ca bhogopabhogaparimANam / pApakI hI nahIM balki sUkSma pApakI mI nivRtti / manasA yanitAyA aura yaha tabhI ho sakatI hai jaba usa maryAdA-bAhya kSetrameM manase vacanase tathA kAyase gamana nahIM kiyA ___'Aryajana-tIrthakara-gaNadharAdika uttamapuruSa- jaaygaa| aura isaliye saMkalpa athavA pratijJAmeM sthita dignata, anathadaNDanata aura bhogopabhogaparimANa (brata) 'bahirna yAsyAmi' vAkya zarIrakI dRSTi se hI bAhara na ko 'guNavata kyoMki ye guNoMkA anuhaNa jAne kA nahIM balki vacana aura manake dvArA bhI bAhara karate haiM-pUrvokta ATha mUlaguNoMkI vRddhi karate hue na jAnekA sUcaka hai, tabhI sUkSma-pApako vinivRtti bana unameM utkarSatA lAte haiN| sakatI hai| ___ vyAkhyA-yahAM 'guNavatAni' padameM prayukta huA makarAkara-saridaTavI-giri-janapada-yojanAnimaryAdA 'guNa' zabda guNoMkA (zaktike aMzoMkA) aura gauNakA prAhurdizAM dazAnAM pratisaMhAre prasiddhAni // 6 // vAcaka nahIM hai, balki guNakAra athavA vRddhikA vAcaka 'dazoM dizAoMke pratisaMhArameM-unake maryAdIhai, isI bAtako heturUpameM prayukta hue 'anuhanAt' - padake dvArA sUcita kiyA gayA hai| " karaNarUpa digvratake grahaNa karanemeM prasiddha samudra, nadI, aTavI (vana), parvata, deza-nagara aura yojanoMkI gaNanA digvalayaM parigaNitaM kRtvA to'haM bahirna yaasyaami| ye maryAdAeM kahI jAtI haiN| athAt digvatakA saGkalpa iti saMkalpodigvatamAmRtyaNupApavinivRtyai // 6 // karate-karAte samaya usameM ina athavA ina jaisI dUsarI digvilayako-dazoM dizAoMko-maryAdita karake lokaprasiddha maryAdAoMmeMse kisI na kisIkA spaSTa jo sUkSma pApakI nivRttike artha maraNa paryata ke liye yaha ullekha rahanA caahiye| saMkalpa karanA hai ki 'maiM dizAoMkI isa maryAdAse avaghevahiraNupApa-prativiraterdigvratAni dhArayatAm / bAhara nahIM jAU~gA' usako dizAoMse viravirUpa paMcamahAvratapariNatimaNuvratAni prapadyante // 70 // 'dignata' kahate hai| 'dizAoMke vratoMko dhAraNa karane vAloMke aNuvrata, vyAkhyA-jisa digvalayako maryAdita karanekI maryAdAke bAhira sUkSma pApoMkI nivRtti ho jAneke bAta yahAM kahI gaI hai vaha pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara kAraNa, paMca mahAvratoMkI pariNatiko utane aMzoMmeM aise cAra dizAmoM tathA agni, naiRta,vAyavya, IzAna mahAvatoM jaisI avasthAko prApta hote haiM / aise cAra vidizAoM aura Urdhva dizA evaM adhodizA vyAkhyA-jaba dikhatoMkA dhAraNa-pAlana karane ko milAkara daza dizAoMke rUpameM hai, jinakI maryA para aNuvrata mahAvratoMkI pariNatiko prApta hote haiM taba dAmoMkA kucha sUcana agalo kArikAmeM kiyA gayA hai| dikhata gaNavrata haiN| yaha bAta sahajameM hI saSTa ho jAtI yahAM para itanA aura bAna lenA cAhiye ki yaha maryAdI hai aura isakA eka mAtrAdhAra maryAdita kSetrake bAhara karaNa kisI alpakAlakI mayodA ke liye nahIM hotA, ima pApase bhI viraktikA honA hai| balki yAvajIvana prathamA maraNaparyanta ke liye hotA hai, isIse kArikAmeM 'mAmati' padakA prayoga ki pratyA'khyAna-tanutvAnmandatarAzcaraNamoha-pariNAmA hai| aura isakA uddezya hai bhavadhike bAhara sthita satvena duravadhArA mahAvratAya prakalpyante // 7 // kSetrake sambandha bhaNupApakI vinivRtti arthAt sthUla 'pratyAkhyAnake kRza honese-pratyAkhyAnAvaraNarUpa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanantabhadravacanAmRta [307 dravya krodha-mAna-mAyA-lobha nAmaka karmoMkA maMda udaya hone abhyaMtaraM digavagherapArthakebhyaH spaapyogebhyH| ke kAraNa-cAritramohake pariNAma-krodha-mAna-mAyA- viramaNamanarthadaNDavrata vidutagharANyaH // 74 lobhake bhAva-bahuta maMda ho jAte haiN| (yahAM taka ki) ka) dizAoMkI maryAdAke bhItara niSprayojana pApa. apane astitvase duravadhAra ho jAte haiM-sahajameM yogoMse-pApamaya mana, vacana, kAyakI pravRttiyoMse-jo lakSita nahIM kiye jA sakate-ve pariNAma mahAvratake virakta honA hai use vratadhAriyoMmeM apraNI-tIrthakarAliye prakalpita kiye jAte hai- unheM eka prakAra athavA dika deva-'anarthadaNDavata' kahate hai| upacArase mahAvrata kahA jAtA hai|' vyAkhyA-yahAM pApayogakA-apArthaka ( niSpapaMcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM mnovcHkaayaiH|| yojana) vizeSaNa khAsa daurase dhyAna dene yogya hai aura kRta-kAritA'numodaistyAgastu mahAvrataM mhtaam||72 isa bAtako sUcita karatA hai ki mana-vacana-kAyakI jo 'hiMsAdika pAMca pApoMkA-pApopArjanake kAraNoM- pApapravRtti sthUlatyAgake anurUpa apane kisI prayokA-manase, vacanase, kAyase, kRtadvArA, kArita- janakI siddhike liye kI jAtI hai usakA yahAM grahaNa nahIM hai, yahA~ usa pApapravRttikA hI grahaNa hai jo dvArA, aura anumodana-dvArA jo tyAga hai-arthAt nirarthaka hotI hai, jise lokameM 'gunAha belajjata' bhI nava prakArase hiMsAdika pApoMke na karanekA jo dRDha kahate haiM aura jisase apanA koI prayojana nahIM saGkalpa hai-usakA nAma 'mahAvrata' hai aura vaha mahA sadhatA, kevala pApahI pApa palle par3atA hai| pApayogakA tmAoMke-prAyaH pramattasaMyatAdi guNasthAnavatti yaha 'apArthaka' vizeSaNa anarthadaNDake una sabhI bhedoMviziSTa AtmAoMke-hotA hai| ke sAtha sambaddha hai jinakA ullekha agalI kArikAoM vyAkhyA-yahAM pApoMke sAthameM sthUla jaisA koI meM kiyA gayA hai| vizeSaNa nahIM lagAyA gayA, aura isIliye yahAM sthUla pApopadeza-hiMsAdAnA'padhyAna-duHzra tIH pNc| tathA sUkSma donoM prakArake sabhI pApoMkA pUrNa rUpase prAhuH prmaadcryaamnrthdnnddaandnndddhraaH||7|| tyAga vivakSita hai| 'pApodeza, hiMsAdAna, apadhyAna, huzruti (aura) uurdhvaa'dhstaattirygvytipaat-kssetrvRddhirvdhiinaam| pramAdacaryA, inako adaNDadhara-mana-vacana kAyake vismaraNaM digvirataratyAzAH paMca manyante // 73 // azubha vyApArako na dharane vAle gaNadharAdikadeva(ajJAna yA pramAdase) uparakI dizA maryAdAkA " pAMca anarthadaNDa batalAte haiM-inase virakta honeke ullaMghana, nIcekI dizAmaryAdAkA ullaMghana, dizAoM kAraNa anarthadaNDa brAke pAMca bheda kahe jAte haiN| vidizAoMko maryAdAkA ullaMghana, kSetravRddhi-kSetrakI tiykklesh-vnnijyaa-hiNsaarmbhprlmnaadiinaam| maryAdAko bar3hA lenA-tathA ko huI maryAdAoMkA bhUla kathA-prasaMga-prasavaH smartavyaH pApaupadezaH // 76 // jAnA, ye digvatake pAMca aticAra mAne jAte haiN| 'tiyeccoMke vANijyakI tathA klezAtmaka-vANi__ vyAkhyA-yahAM dizAbhoMkI maryAdAkA ullaMghana vyako yA tiyacakiklezakI tathA kraya vikrayAdi aura kSetravRddhiko jo bAta kahI gaI hai vaha jAna bUjha- - rUpa vANijyakI athavA tiryabcoMke liye jo kleza rUpa kara kI jAne vAlI nahIM balki ajJAna tathA pramAdase ho aise vANijyakI, hiMsAkI-prANiyoMke vadhako-, honevAlI hai; kyoMki jAna bUjhakara kiye jAnese to ArambhakI-kRSyAdirUpa sAvadyakoMkI- pralavrata bhaMga hotA hai-aticArakI taba bAta nahIM mmanakA-pravacanA-ThagAkA-, ora 'Adi' zabdase rhtii| manuSyaklezAdi viSayoMkI kathAnoMke ( nyatha ) prasaMga Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] aster 'pApopadeza' (pApAtmaka upadezaM ) nAmakA anarthadaNDa jAnanA cAhiye / ' anekAnta vyAkhyA- yahAM jisa prakArakI kathAoMke prasaMga cher3ane kI bAta kahI gaI hai vaha yadi satya ghaTanAoMke pratipAdanAdirUpa aitihAsika dRSTiko liye hue ho, jaisA ki 'carita-purANAdirUpa prathamAnuyogake kathAnakoMmeM kahIM-kahIM pAI jAtI hai, to use vyartha apArtha ru yA nirarthaka nahIM kaha sakate, aura isaliye vaha isa anathadaNDavratakI sImAke bAhara hai| yahAM jisa pApopadezake lakSaNakA nirdeza kiyA gayA hai usake do eka namUne isa prakAra haiM :-- 1. 'amuka dezameM dAsI dAsa bahuta sulabha haiM unheM zramuka dezameM le jAkara becanese bhArI artha lAbha hotA hai.' isa prakAra Azayako liye hue jo kathA prasaMga hai vaha 'kleza- vaNijyA' rUpa pApopadeza hai| lekara 2. 'amuka deza se gAya-bhaiMsa - bailAdiko dUsare dezameM unakA vyApAra karanese bahuta dhanakI prApti hotI hai isa Azaya ke abhivyaMjaka kathAprasaMgako 'tiryak vaNijyAtmaka - pApopadeza' samajhanA cAhiye / 3. zikAriyoM tathA cir3ImAroM Adike sAmane aisI kathA karanA jisase unheM yaha mAlUma ho ki 'amuka deza yA jaMgalameM mRga-zUkarAdika tathA nAnA prakArake pakSI bahuta haiM, ' yaha 'hiMsAkathA' ke rUpameM pApo pradeza nAmaka anathadaNDa haiN| parazu - rUpANa khanitra-jvalanAyudha-zRGgi - zRGkhalAdInAm / vadha hetUnAM dAnaM hiMsAdAnaM bruvaMti budhAH // 77 // 'pharasA, talavAra, geMtI kudAlI, agni, mAyudha (churI-kaTArI-lAThI-sIra Adi hathiyAra) 'baSa, sAMkala ityAdika vadhake kAraNoMkA - hiMsAke upakaraNoMkA jo ( nirarthaka ) dAna hai use jJAnIjana - gaNadharAvika muni- 'hiMsAdAna' nAmakA anarthadaNDa kahate haiN|" [ kiraNa koTise nikala jAtA hai- kyoMki anarthadaNDake lakSaNa meM pApayogakA jo apArthaka (nirarthaka) vizeSaNa diyA gayA hai usakI yahAM bhI anuvRpti hai, vaha 'dAna' padake pUrva meM adhyAhRta gupta ) rUpase sthita hai| isI taraha par3ausI yA iSTa mitrAdikako isaliye mAMga detA hai ki yadi koI gRhastha hiMsAke ye upakaraNa apane kisI usane bhI apanI AvazyaktA ke samaya unase vaise upalenekI sambhAvanA hai to aisI hAlata meM usakA vaha karaNoMko mAMga kara liyA hai aura Age bhI usake denA nirarthaka yA niSprayojana nahIM kahA jA sakatA aura isaliye vaha bhI isa vratakA vratI hote hue vratakI koTi se nikala jAtA hai--usameM bhI yaha vrata bAbA nahIM ddaaltaa| jahAM ina hiMsopakaraNoM ke dene meM koI prayojanavizeSa nahIM hai vahIM yaha vrata bAdhA DAlatA hai / vyAkhyA- yahAM hiMsA ke jina upakaraNoMkA ullekha hai unakA dAna yadi nirarthaka nahIM hai-eka gRhastha apanI ArambhajA tathA virodhajA hiMsAkI siddhike liye unheM kisIko detA hai to vaha isa vratako vagha-bandhacchedAdedveSAdrAgAcca parakalatrAdeH / dhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH 78 'dveSabhAvase kisIko mArane-pITane, bAMdhane yA usake aMgacchedanAdikA tathA kisIkI hAra ( parAjaya ) kA aura rAgabhAvase parastrI AdikA - dUsaroMkI patnIputra dhana-dhAnyAdikA tathA kisIkI jIta (jaya) kAjo nirantara cintana hai - kaise unakA sampAdana, vinAza-viyoga, apaharaNa athavA samprApaNa ho aisA jo vyarthakA mAnasika vyApAra hai-use jina zAsanameM niSNAta kuzalabuddhi AcArya athavA gaNadharAdika apadhyAna nAmakA anarthadaNDa batalAte haiM / " ST vyAkhyA- yahA~ 'dveSAt' aura 'rAgAt' ye donoM pada khAsa taura se dhyAna dene yogya haiM, jo ki apane apane viSayakI dRSTiko spaSTa karaneke liye prayukta hue jisameM kisIkI hAra ( parAjaya ) bhI zAmila hai aura haiM / 'dveSAt' padakA sambaMdha badha-bandha-chedAdikase hai 'rAgAt' padakA sambandha parastrI Adikase hai jisameM kisIkI jIta (jaya) bhI zAmila hai / badha-bandha-cchedAdikA cintana yadi dveSabhAvase na hokara sudhAra tathA upakArAdikI dRSTise ho aura parastrI AdikA cintana kAmAdi-viSayaka azubha rAgase Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] sambandha na rakhakara yadi kisI dUsarI hI saddaSTiko liye hue ho to vaha cintana adhyAnako koTise nikala jAtA hai / apadhyAnake liye dveSabhAva tathA azubharAgameM se kisIkA bhI honA Avazyaka hai| Arambha-saMga-sAhasa- midhyAtva- dvess-raag-md-mdnaiH| cetaH kaluSayatAM zrutiravadhInAM duHzrutirbhavati // 76 // 'samantabhadra vacanAmRta '(vyarthatre) Arambha (kRSyAdisAvadya karma) parigraha, ( dhana-dhAnyAdi-spRhA ), sAhasa ( zakti tathA nItikA vicAra na karake eka dama kiye jAne vAle bhArI asatkarma), mithyAtva (ekAntAdirUpa zratastvazraddhAna), dvapa rAga, mada, aura madana ( rati- kAma) ke prAdidvArA citako kaluti-malina karane vAle - krodha-mAna mAyA lobhAdikase abhibhUta athavA AkrAnta banAne vAle-zAstroMkA sunanA 'du zruti' nAmakA anarthadaNDa hai / ' na vyAkhyA - jo zAstra vyarthake AraMbha- parihAdi ke prosejana dvArA citako kalumita karanevAle haiM unakA sunanA-par3hanA nirarthaka hai; kyoMki cittakA kaluSita honA prakaTa rUpameM koI hiMsAdika kArya karate hue bhI svayaM pApa bandhakA kAraNa hai / isIse aise zAstroMke sunaneko, jisameM par3hanAbhI zAmila hai, arthadaNDa meM parigaNita kiyA gayA hai| aura isaliye wers are atIko aise zAstroMke vyartha zravaNAdikase dUra rahanA caahiye| hA~, guNa-doSakA parIkSaka koI samartha puruSa aise pranthoMko unakA yathArtha paricaya tathA hRdaya mAlUma karane aura dUsaroMko unake viSayakI samucita cetAvanI deneke liye yadi sunatA yA par3hatA hai to vaha isa kA pratI honepara bhI doSakA bhAgI nahIM hotA / vaha apane cittako kaluSita na hone denekI bhI kSamatA rakhatA hai / citi-salila-dahana - pavanArambhaM viphalaM vanaspaticchedaM saraNaM sAraNamapi ca pramAdacaryA prabhASante ||80|| 'pRthvI, jala, agni tathA pavanake vyartha Arambhako- binA hI prayojana pRthvI ke 'khodane- kuredaneko, jala uchAlane - chir3akane pITane paTakaneko, agnike [2- jalAne-bujhAneko pavanake paMkhe zrAdise utpanna karane tADane rokaneko vyarthake vanaspaticchedako aura vyartha ke paryaTana paryATanako -banA prayojana svayaM ghUmanephirane tathA dUsaroMke ghumAne phirAneko- 'pramAcaryA' Saree wares kahate haiN| vyAkhyA- yahAM prakaTa rUpameM ArambhAdikA jo 'viphala' trizeSaNa diyA gayA hai vaha usI nirarthaka artha kA dyotaka hai jisake liye arthadaNDake lakSaNapratipAdaka padma (74) meM 'apArthaka' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura jo pichale kucha padyoMmeM adhyAhRta rUpase calA jAtA hai| isa patha meM vaha 'antadIpaka' ke rUpameM sthita hai aura pichale vivakSita payoM para bhI apanA prakAza DAla rahA hai| sAtha hI prastuta padyameM isa bAtako spaSTa kara rahA hai ki ukta Arambha, banaspaticcheda tathA saraNa - sAraNa ( paryaTana -paryATana ) jaise kArya yadi sArthaka haiM- jaisA ki gRhasthAzramakI bhAvazyakatAoM ko pUrA karaneke liye prAyaH kiye jAte haiMto ve isa banake vratI ke liye doSarUpa nahIM hai| kaMdarpa kautkucyaM maukharyamatiprasAdhanaM paMca / asamIkSya cAdhikaraNaM vyatItayonarthadaMDa kRdvirateH 81 'kandarpa- kAmaviSayaka rAgakI prabalatA se prahAsa mizrita ( haMsI ThaTTeko liye hue) bhaeDa (aziSTa) vacana bolanA, kautkucya- ha~sI-ThaTThe aura bhaNDa vacanako sAthameM liye hue kAyakI kuceSTA karanA, maukharya - DhIThapanetrI pradhAnatAko liye hue bahuta bolanA-bakavAda karanA, atiprasAdhana-bhogopabhogakI sAmagrIkA AvazyakatA se adhika juTA lenAaura asamIyA'dhikaraNa-prayojanakA vicAra na karake kAryako adhika rUpameM kara DAlanA - ye pA~ca anarthadaNDavrata ke aticAra haiN|' akSArthAnAM parisaMkhyAnaM bhogopabhogaparimANam / arthavatAmapyavadhau rAga-ratInAM tanukRtaye || 2 || 'rAgodra kase honevAlI viSayoM meM AsaktiyoMko kuza karane- ghaTAneke liye prayojanIya hote hue bhI iMdriyaviSayoMko jo avadhike antargata - parimahaparimANa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||d pAzatapramAda- pAtaya bhIra dignatama grahaNakA hui avadhiyA~ke bhItara-pari- 'jo pAMcendriyaviSaya-pAMcoM indriyoMmeM se kisIgaNanA karanA hai-kAla maryAdAko liye hue sevyA- kA bhI bhogya padArtha-eka bAra bhogane para tyAjya ho 'sevyarUpase unakI saMkhyAkA nirdhArita karanA hai-' jAtA hai-punaH usakA sevana nahIM kiyA jAtA-vaha use bhogopabhoga' nAmakA guNa vrata kahate haiN| bhoga' hai; jaise ashnaadik-bhojn-paan-vilepnaadik| vyAkhyA-yahAM 'akSArthAnAM' padake dvArA pari- aura jo pAMcendriya viSaya eka bAra bhogane para punaH (bArapradIta IdiyaviSayoMkA abhiprAya sparzana, rasanA, ghrANa, bAra) bhoganeke yogya rahatA hai-phira-phirase usakA cana, aura zrotra ina pAMcoM indriyoMke viSayabhUta sabhI sevana kiyA jAtA hai-use 'upabhoga' kahate haiM; jase padArthose hai, jo asaMkhya tathA ananta hai| ve saba do vasanAdika-vastra, AbharaNa, zobhA-sajAvaTakA sAmAna, bhAgoMmeM baMTe hue hai-eka 'bhogarUpa' aura dUsare 'upa sinemAke parde, gAyanake rikArDa zrAdika / ' bhogarUpa, jina donoMkA svarUpa agalI kArikAmeM bata- . sahati-pariharaNArthanauda pizitaM prama da-parihataye lAyA gayA hai| ina donoM prakArake padArthoM meM se jisa jisa prakArake jitane jitane padArthoMko isa vratakA vratI madya ca varjanIyaM jinaracaraNau shrnnmupyaatai|4|| apane bhogopabhogake liye rakhatA hai ve sevya rUpameM 'jinhoMne jina-caraNoMko zaraNarUpameM (apAyaparigaNita hote haiM, zeSa saba padArtha usake liye asevya parirakSaka-rUpameM prApta kiyA ha-jo jinendra devake ho jAte haiM. aura isa taraha isa vratakA vratI apane upAsaka bane haiM-unake dvArA trasajIvoMkI hiMsA ahisAdi mUlaguNoMmeM bahuta bar3I vRddhi karane meM samartha TAlaneke liye 'madhu' aura 'mAMsa' tathA pramAdakoho jAtA hai / usakI yaha parigaNanA rAgabhAvoMko cittakI asAvadhAnatA-avivekatAko dUra karaneke ghaTAne tathA indriyaviSayoMmeM Asaktiko kama karaneke uddezyase kI jAtI hai| yaha uddezya khAsa taurase liye madya-madirAdika mAdakapadArtha-varjanIya haiMdhyAnameM rakhane yogya hai| jo loga isa uddezyako athAt ye tInoM dUpita padArtha bhogopabhogake parimANalakSyameM na rakhakara lokadikhAvA, gatAnugatikatA, meM grAhya nahIM hai, zrAvakoMke liye sarvathA tyAjya haiN| pUjA-pratiSThA, khyAti, lAbha Adi kisI dUsarI hI vyAkhyA-yahAM 'trasahatipariharaNArthe' padake dvArA raSTi sevyarUpameM padArthoM kI parigaNanA karate hai ve mAMsa tathA madhuke tyAgakI aura 'pramAdaparihataye padake isa vratakI koTi meM nahIM aate| dvArA madyake tyAgakI dRSTiko spaSTa kiyA gayA hai| yahAM para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki arthAt prasahiMsAke tyAgakI dRSTise mAMsa tathA madhukA indriyoM ke viSayabhUta padArthoM kI yaha parigaNanA una tyAga vivakSita hai aura pramAdake parihArakI dRSTise padArthoM se sambandha nahIM rakhanI jo pariprahaparimAraNavrata madyakA parihAra apekSita hai, aisA ghoSita kiyA gayA aura digvatakI hI sImAoMke bAhara sthita hai- hai| aura isalie jahAM vivakSita dRSTi caritArtha nahIM ve padArtha to una vratoMke dvArA pahale hI eka hotI vahAM vivakSita tyAgabhI nahIM bntaa| ina padArthoMprakArase tyAjya tathA asevya ho jAte haiM / ataH ukta ke svarUpa evaM tyAgAdi viSayakA kucha vizeSa kayane vratoMkI sImAoMke bhItara sthita padArthoM meM se kucha evaM vivecana aSTamUlaguNa-viSayakakArikA (66) kI padArthoM ko apane bhogopabhogake liye cuna lenA hI vyAkhyA gayA hai ataH usako phirase yahAM denekI yavivakSita hai-bhale hI ve digvatameM grahaNa kI huI jarUrata nahIM hai| kSetra-maryAdAke bAhara utpanna hue hoN| isI bAtako bata- , ta: anpaphala-bahuvidhAtAnmUlakamANi shRjveraanni| lAneke liye kArikAmeM 'avadhau' padakA prayoga kiyA gayA hai| 'navanIta-nimba-kusumaM kaitakamityevamavaheyam // 8 // bhuktvA parihAtavyo bhogo bhuktvA punatha bhoktvyH| 'alpaphala aura bahu vighAtake kAraNa (aprAsuka) upamogoSzanavasanaprabhRtiH paanycendriyovissyH||83 mUlaka-mUlI Adika-nayA AI zRGgavera prAdi Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ) samantabhada-vacanAmRta [311 sacitta athavA aprAsuka adarakAdika, navanIta- aura 'prAsukasya bhakSaNe no pApaH'-prAsuka padArtha(mayAMdAse bAharakA ) makkhana, nImake phUla, ketakI- ke khAnemeM koI pApa nahIM- isa uktike anusAra ve ke phUla, ye saba aura isI prakArakI dUsarI cIjeM bhI hI kanda-mUla tyAjya haiM jo prAsuka tathA acita nahIM haiM (jinendra devake upAsakoMke liye tyAjya haiM-arthAta aura unhIMkA tyAga yahAM 'cAdrANi' padake dvArA vivabhAvakoMko bhogopabhogakI aisI saba cIjoMkA tyAgahI kSita hai / navanIta (makkhana) meM apanI utpattise kara denA cAhiye, parimANa karanekI jarUrata nahIM antamuhUrtake bAda hI sammUcrchana jIvoMkA utpAda hotA jinake sevanase jihvAkI tRpti Adi laukika lAbha to hai ataH isa kAla-mayodAke bAharakA navanIta hI yahA bahuta kama milatA hai kintu trasa aura sthAvara jIvoMkA tyAjya-koTimeM sthita hai-isase pUrvakA nahIM; kyoMki bahuta ghAta honese pApasaMcaya adhika hokara paraloka jaba usameM jIva ho nahIM taba usake bhakSaNa meM bahughAtabigar3a jAtA hai aura duHkhaparamparA bar3ha jAtI hai| ko bAta to dUra rahI alpaghAtakI bAta bhI nahIM bntii| vyAkhyA- yahAM 'mUlaka' pada mUlamAtrakA dyotaka nImake phUla anantakAya aura ketakIke phUla bahuhai aura usameM mUlI-gAjara-zalajamAdika tathA dUsarI jantuoMke yonisthAna hote haiN| isIse ve tyAjyakoTivanaspatiyoM kI jar3eM bhI zAmila haiN| 'zRGgaverANi' padameM masthita hai| adrakake sivA haridrA (haldI), sarAla, zakarakanda, yahAM para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki jamIkandAdika ve dUsare kanda bhI zAmila hai jo apane 'alpaphalabahuvighAtAta' padake dvArA tyAgake hetukA aMgapara zramakI tarahakA kucha ubhAra liye hue hote haiM nirdeza kiyA gayA hai, jisake alpaphala aura bahuviaura upalakSaNase usameM aise kandoMkA bhI grahaNa A ghAta ye do aGga haiN| yadi ye donoM aGga eka sAtha na jAtA hai jo zrRGgakI tarahakA koI ubhAra apane aMgapara hoM to vivakSita tyAga caritArtha nahIM hogA, jaise bahu phala alpaghAta, bahuphala bahughAta aura palpaphala alpa liye hue na ho, kintu anantakAya-ananta jIvoMke ghAtakI hAlatoM meN| isI taraha prAguka avasthAmeM aashrybhuut-hoN| isa pada tathA 'mUlaka' padake madhyameM jahAM koI ghAta hIna banatA ho vahAM bhI yaha tyAga prayukta huA 'AdroNi pada yahAM apanA khAsa mahatva caritArtha nahIM hogaa| hI rakhatA hai aura apane astitvase donoM hI padoMko anu. prANita karatA hai| isakA artha Amataura para gIle, yadaniSTaM tadavratayedyaccAnupasevyametadapi jalAt / hare, rasabhare, azuSka rUpameM liyA jAtA hai; parantu abhisandhikatAviratirviSayAyogyAvrataM bhavati / / 86 spaSTArthakI dRSTise vaha yahAM sacitta (living) tathA (zrAvakoMko cAhiye ki be) bhogopabhogakA jo (prAmuka arthakA vAcaka hai| TIkAmeM prabhAcandrAcAyane isa padakA artha jo 'apakvAni diyA hai vaha bhI isI - : padArtha aniSTa ho-zarIrameM bAdhA utpanna karane ke athekI dRSTiko liye hue hai| kyoMki jo kanda-mala kAraNa kisI samaya apanI prakRtike anukUla na hoagni Adike dvArA pake yA anya prakArase jIvazUnya use virati-nivRttikA viSaya banAe~, chor3adeM-aura jo nahIM hote ve sacitta tathA aprAsuka hote haiN| prAsuka anupasevya ho-aniSTa na hote hue bhI garhita ho, kanda-mUlAdika dravya ve kahe jAte haiM jo sUkhe hote hai, deza-rASTra, samAja sampradAya AdikI maryAdAke bAhara ho agnyAdikameM pake yA khUba tape hote haiM, khaTAI tathA athavA sevyA'sevyakI kisI dUsarI dRSTise sevana lavaNase mile hote haiM athavA yantrAdise chinna-bhinna karaneke yogya na ho-usako bhI chor3a denA caahiye| kiye hote haiM; jaisA ki isa viSayakI nimna prAcIna (kyoMki ) yogya viSayase bhI saMkalpapUrvaka jo virakti prasiddha gAthAse prakaTa hai: hotI hai vaha 'ata' hotI hai-vrata-caritrake phalako "sukkaM pakkaM vacaM bhavila-lavaNeNa missiyaM davvaM / phalatI hai|' ja jaMteNaya lieNaM taM savvaM phAsuyaM bhaNiyaM " vyAkhyA-saMkalpapUrvaka tyAga na karake jo yo Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312) hI aniSTa tathA anupasevya padArthAkA sevana nahIM rAtriko, pakSa bharake liye, eka mahIne taka, dvimAsa kiyA jAtA, usa tyAgase vrataphalakI koI samprApti athavA Rtu vizeSa-paryanta, dakSiNAyana, uttarAyana nahIM hotI-vrata-phalakI samprAntike liye sakalpapUrvaka athavA chahamAsa paryanta, itya di rUpase kAlakI athavA pratijJAke sAtha tyAgakI jarUrata hai, usake dvArA maryAdA karake tyAgakA vidhAna hai vaha 'niyama' unakA vahana sevana sahanahImeM vrata-phalako phalatA hai| isIse prAcAryamahodayane yahAM bhogopabhogaparimANake kahalAtA hai| avasara para zrAvakoMko aniSTAdi viSayoMke tyAgakA vyAkhyA-yahAM bhoga tathA upabhogameM AnevAlI parAmarza diyA hai| anupasevyameM deza, rASTra, samAja, sAmagrIkA acchA vargIkaraNa kiyA gayA hai aura sAthasampradAya AdikI dRTise kitanI hI vastuokA hI kAlakI maryAdAoMkA bhI sundara nirdeza 6 / ina samAveza ho sakatA hai| udAharaNake taura para striyoMkA donoMse vratako vyavasthita karane meM bar3I suvidhA ho se ati mahIna evaM jhIne vastroMkA pahananA jinase jAtI hai| isa vratakA vratI apanI suvidhA evaM Avaunake gA aga taka spaSTa dikhAI par3ate hoM bhAratIya zyakatAke anusAra bhogopabhogake padArthoMkA aura bhI saMskRtikI dRSTise garhita haiM aura isaliye ve anupa- vizeSa vargIkaraNa tathA kAlakI maryAdAkA ghar3I-ghaMTA sevya hai| Adike rUpameM nirdhAraNa kara sakatA hai| yahAM vyApakaniyamaH yamazcavihitau dvadhA bhogopbhogsNhaaraa| hA dRSTi se sthUla rUpa bhogopabhogake viSayabhUta padArthoM kA vargIkaraNa tathA unake sevanakI kAlamaryAoMkA niyamo parimitakAlo yAvajjIva yamo dhriyate / / 87) saMsUcana kidhA gayA hai| bhogopabhogakA parimANa do prakArakA honese niyama viSayaviSatonupekSAnusmRtiratilaulyamatitRSAnubhavau / aura yama ye do bheda vyavasthita hue haiM / jo parimANa bhogopabhogaparimA-vyatikramAH paMca kazyante // 10 // paramita kAlake lie grahaNa kiyA jAtA hai use 'niyama' viSayarUpI viSase upekSAkA na honA- indriyakahate haiM aura jo jIvana paryanta ke liye dhAraNa kiyaa| thA. viSayoMko sevana kara lene para bhI AliMganAdi rUpase jAtA hai vaha 'yama' kahalAtA hai|' unameM bhAsaktikA banA rahanA- anusmRti-bhoge hue bhojana vAhana-zayana-snAna-pavitrAgarAga-kusumeSu / viSayoMkA bAra-bAra smaraNa karanA-atilaulya-vartatAmbUla-vasana-bhUSaNa-manmatha-saMgIta-gIteSu // // mAna viSayoM meM ati lAlasA rakhanA-,atitRSA-bhAvI bhogoMkI atigRddhatAke sAtha AkAMkSA karanA - 'atyaadya divA rajanI vA pado mAsastathaturIyanaM vA / nubhava-niyatakAlika bhogopabhogoMko bhogate hue bhI itikAla-paricchityA pratyAkhyAnaM bhavenniyamaH86 atyAsaktise bholanA, ye bhogopabhogaparimANabatake ___ 'bhojya padArthoM, savArIkI cIjoM, zayanake sAdhanoM, pAMca aticAra kahe jAte haiN| snAna ke prakAroM, zarIrameM rAgavardhaka kesara-candanAdike - yugavIra vilepanoM tathA missI-aMjanAdike prayogoM, phUloMke upayogoM, tAmbUla vagekI vastuoM. vastrAbhUSaNake prakAroM, kAma-krIr3AoM, saMgItoM-nRtyavAditrayukta gAyanoM-.. aura gIta mAtroM meM jo Aja amuka samaya taka dinako samIcInadharmazAstra ke aprakAzita bhASya se| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsakA eka ajJAta rUpaka kAvya (lekhaka-zrI. agaracaMda nAhaTA) digambara vidvAnoM ne prAkRta, saMskRta, apanaza, kaba aura usa samaya taka rAjasthAnI evaM gujarAtI bhASAmeM aura hAmila bhASA poMmeM pracura sAhitya nirmANa karaneke vizeSa antara nahIM thA masaH mApake pranyoMkI bhASAko sAtha-sAtha hindI bhASAmeM bhI bahuta bar3A sAhitya nirmANa rAjasthAnI bhI kahA jA sakatA hai, para hindI nhiiN| hAkha kiyA hai| para rAjasthAnI evaM gujarAtI bhASAmeM unakI hI meM ApakA eka mahAna zAstra prApta humA hai jisakA racanAeM pahuta thor3I hI milatI hai / yadyapi digambara paricaya karAmA prastuta lekhameM abhISTa hai| samAjake jayapura, koTA mAdi aneka kendra sthAna rAjasthAna gata agasta mAlameM mAra samiti saMgaThamake prasAse mahI hai| aura jayapurake vidvAnoMne hU~DhAlI bhASAmeM kucha bhI ne grantha likhe bhI haiM, para unakI dAdo bhASAmeM hindI kA nimantraNase mayapura jAmA mAto bace hue samaya meM rAjaadhika prabhAva khapita hotA hai| gujarAtI bhASA jo thor3A sthAna purAtatva mandira aura kastAvandanIkI taiyAra kI digambara sAhitya nimita humA hai usakA paricaya meM jaina- eka digambara jaina mandirakI prama-sUcIkA pravanIkana siddhAnta bhAskara varSa 1 aMka meM apane 'digambara guja karane ke sAtha-sAtha mukhatAna + aura DerAgAnIbA~ke stasatI, sAhitya zIrSaka segameM prakAzita kara cukA hai|x miart e mAra isameM maiMne brahma jinadAsa kI racanAoM kA bhI uklekA kiyA bhAgaye the aura pAte samaya vahA~kA jJAna-pahAra va pratimA thaa| tadanantara mApakI racanAoMkI bhASA hindI hai yaha apane sAtha le mAye the una donoM)ko dekhanekA bhI su. batalAte hue zrI kastUracanda kAsalIvAkhane vIravANI varSa abasara prApta bAhumustAmazvetAmbara zAna-bharaDArakI 2 aMka meM Apake saMskRta aura cha bhASA andhoMkA pratiyoMme tIna anyatra prApya pranyoMkI pratiyoM dekhane meM paricaya diyA thaa| usa lekhakI vizeSa jAnakArI ke rUpameM bhAI, jinake sambandha meM prakAza DAlane ke liye maiM bAte maiMne umI vIravANIke varSa, aMka meM 'vaya jinadAsa samaya sAtha letA bhaayaa| inamase buddha racita 'bamAna ko katipaya anya gujarAtI racanAeM' nAmaka lekha prakAzita bacanikA' kA paricaya pIravANI meM prakAzanArtha bhejA jA kiyA thA aura usameM kAsalIvAlajI dvArA sUcita bhASA cukA dUsarA prathama binabAsa racita 'paramahaMsarAsa' granthoke atirikA anya racanAmoMkI sUcI dI thii| hai jisakA paricaya prastuba mekhameM karAyA jA rahA hai| ataH bhApake kula 25 bhASA-pranyoM kA vo abataka patA prastuta 'paramahaMsa rAsa' ke pra.hi0 anvara isake calA thaa| ApakA samaya san 192.ke bhAsapAsakA hai nAmase hIyAno nAma liyA thA ki vaha paka rUpaka padyapi vetAmbarIya sAhityakI apekSA digambara sAmya hai kyoki khetAmbara sAhityameM jayazekharasUti vidvAnoMne gujarAtI bhASAmeM kama sAhitya likhA hai| hira rapita'paramahaMsa prabandha' (prasiddha aparanAma tribhuvana bhI digambaroM kA gujarAtI sAhitya ko kucha bhI pataka dIpaka prabandha) evaM isakA saMskRta rUpAvara sAvaragacchIya paricaya meM bhArAvA hai usase vaha kaI guNA adhika zAstra. navarA racita 'paramahasa sambodhacarita' + anyase maiM bhaNDAroM meM upalabdha hotA hai| use itamA hI samajha pUrva paricita 'parama sampoSacarita' kIbogata lenA bar3I bhUla hogii| samAnake vidvAnoMkA kartavya hai ki janavarI meM (1-1-12ko)hI maine prastAvamA sisI thI be gujarAtI bhASAke zAdigambara sAhityakA pavAgA. kara use prakAzameM lAne kA prayatna kreN| -sampAdaka + mukvAnake digambara mandirakA pramya-bhavahAra___x isase pUrva banekAnsa '. aMka meM prakAzita zrI. pratimA kahA~ virAjamAna hai jAmamA bAvazyaka hai| pAlacaritra sambandhI anya bezakI TippaNameM bIma 4. amRgamA mohanamA saMghavI sampAdita jinadAsakI zAna racanAmoMkA ulekha kiyA thaa| harIbhAIkI bAdI bahamadAbAdame prkaashit| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3194 anakAnta [kiraNa saba prapanca aura carika-madonoM pranyoMki sambandha meM tuba- anuvAdake rUpameM upayuka 'paramahaMsa prabandha' 11 pacoM nAtmaka prakAza sAvakAra milA thaa| maha meM banAyAsa prayakA bhASA evaM kAdhakI pTise jinadAsa navIna pAsa granthakA nAma 'paramasa rAma' hone bhIr3A mahatva hai| gujarAta vAkyUbara sosAiTI se sAhajI meM usake viSayakA vo mAmAsabogayA para kI orase pI zatAbdI ke prAcIna gurjara kAmyoMkA saMgraha bAmanya kisamAcIvamanyo pApArapara racA gayA nikalA hai usameM use viziSTa sthAna diyA gayA hai| isake isakA nivapAvarabAkI viSaya para digambara sampAdakAcArya evaM anya gujarAta vihAboMne isake aura zvetAmbara donoM vidvAnoMne racanAe~ cIto yaha mahatvakI muktakaMThase prazasA kI hai| sa.100 meM paMDita jijJAsA svAmAvikabhI ki donoMkI panAmoMkA mUla bAlacanda bhagavAnadAsa gAMdhIme isakA sampAdana kara svataMtra khoja kitanA prAcIna konasA pra kavi mAjha jina- pratyake rUpa meM bhI isakA prakAzana kiyA thA / mAjivadAsadAsa rAmako masI movi dekhane para bhI nahIM isake mUba isa pranyako par3hA hogA aura prabhAvita hokara usake prAcAraka sambandha meM nirdeza nahIM pAyA gyaa| kathAvastu prAdhArase prastava rAsakI racanAkI yaha donoM pracaki vo donoMDI eka-sIdI para babazekharasarikA 'parama- sanda sAmpako dekhate hue spaSTa kahA jA sktaa| saprabandha' isase pUrvavartI ,mataH usake sAtha tulanA sarAsakI racanA kavine apane uttara jIvana meM kI karanA mAvazyaka pratImA aura vaisA karanepara maiM isa pratIta hotI hai| kyoMki isa rAsake mAdi va antarma apane niSkarSa para pahu~gA kinimadarAne ukhesana bhI kiyA ho sakasakI kisAtha bhuvanakIrti aura apane ziSya nemIko bhI abazekharasUki pratyako sAmane rakhate hue bhI dAsakA bhI ullekha kiyA hai| isa upakhavAle paca noce isakI racanA kI, pratIta hotI hai| diye jA rahe hai:rUpaka kathAnoMkI prAcIna paramparA prArambhazvetAmbara prAcArya sidArSine 'upamiti bhava prapaMca sakala niraMjana sakala niraMjana deva ananta kathA' kI racanA meM bhInamAbameM kI hai| kAka paramAnanda suhAyaNA, praNabhAsu sarasatI sAra nirml| kathA mammoM meM yaha sabase bar3A evaM bAdarza grantha hai| zrI sakasakItiguru mani dharU', bakhi bhuvanakIrati aisI mpAmA svatantra racanAmoMkA prArambha hI isI anya munisAra sauhabaddha / semA paracA aneka ga-nevara pranya rUpaka taha prasAde svado, paramahaMsa jayavanta / zaikhImeM bikhe gye| bikAsa paricaya 'madana parAjaya' brahmAbhimadAsa maNe gAisa', suNo viyara guruvanta / kI prastAvanA bIbukha rAmakumArajI sAhityAcAne aura bhAsa caupAInIbhImezanabAvaDAstrI prayoga paccIkhokI prastAvanAmeM diyA hai| inameM sabaseSarasarika prabodhacinyAmabi' suNo bhaviSaya tumheM guNamA / anyakA bhI mahatvapUrasthAnobA anya saM. 1. sukhavA bhAvanda guNakampa, meM sammAtameM racA gyaa|bhaassaa saMsAsa aura sAsa upajai samiti nirAmabacanda adhikAroM meM pUrA / isameM moha evaM vivekI vimuSaNa nayara paNo verADa, guNavanta dose baar| utpatti, unakA parivAra, paraspara pura aura mAnsameM viveka nAma bI bAipApa,dina dina pApai adhika pratApa // 2 // kI vijaya aura moharAmakI apanapadA hI sundara - ba |bsaadhaaryke podha zivapApane kAbIna te viveka mupha niramalo, mavi bhavi debu guNavanta / khoka bhASAmeM apane anya svatantra evaM sAragarmita paramahaMsa paramAtamA, jima do bavanta // 2 // .mAmbavara paM.bApUrama premI evaM motIcanAdine bhI sakasakIti pAya prathamIne, guru bhuvanakIti bhavavAra / isakI bahuta hI prazaMsA kI hai ki yaha sAhityakA manoda rAsa kiyo miha niramato, paramahaMsa sabo sAra / pAha gura jesA bhI, manapari bhaviSada bhAva / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] harabhari dAsa kare bhAra brahmajinadAsa ziSya niramalA, nemidAsa x savicAra / paDhAI paDhAyo bistaro paramahaMsa bhavatAra // 8 // jina zAsana prati niramI, tribhuvana mAhiM uga anami anami sevIsa, mahAbhinadAsa mayega iti paramahaMsako rAsa smaapt| pUrva rakhoka saMkhyA 300 (navI)| pratiparicaya - sAija 4 // 4114, patra 28 prati pRSTha pati 11 pratipaMki akSara 46, akSara bar3e evaM suvAcya / ajha jinadAsakA eka ajJAta rUpaka kAvya aba jayazekharasUri paramahaMsapadamya aura prastuta paramahaMsarAsaka zabda sAmyake kucha udAra upasthita kiye Arahe hai: prabandha tejabanta trihubhavana makAri, paramahaMsa narabara avadhAri / je jagavA pApa, dinadina vA adhika prAya // isa pathake samAna bhAva galA rAsakA nambara 2 vAlA patha Upara uddhata kiyA jA cukA hai, usame nIce vAlI paMcikA zabda sAmba vizeSa rUpase va je yogya hai| apo nadi bAga pAe' hai ho rAsameM 'nAma bIghai jAi bahu pApa' hai| isake bhAgekA vAkya to 'dinadina vA prAya donoMmeM eka samAna amba udAharaNa bhI dekhiye 1 prabandha - bAcita mI tribhuvana mAha mahara kurIti samAha dipara kohihi jisiTa, devanaM visi eka bhaye pahija arihaMta, erakha hariharu bhalu bhagantu / rAsa - nizcaya naya tribhuvana mAhi bhAi, dAvA zarIra samAha borDa visvAra, jJAna diyA nadi khAme pAra // 2 // pani bhagavanta, e majhA Izvara e santa / eka kahai x Apake anya ziSya manohara mahidAsa harivaMza rAsa (0 1210) meM bhI hai| pravandha kAma paravadi kusumihi parimala gorasinehu / vivAhite jima yAr3ika pAra [215 vinamasi jasarI isa pathake bhAvako rAmeM vimmoka pathoMmeM da sAmyake sAtha adhika spaSTa kiyA hai| pASANa mAhiM sono bibhora khimAre dekha baseksi baMga, misarIra bhAvamA bhaMga kAma ani jimi ho, kusuma parima mAde sabada sIta jimi nIra, tema bhAvamA base bagata sarIra / prayandha rANI vAsu catura cetanA, kelA guNa bokhaDa behaTamA / rATha rAkhI bemana mahiM mekhi niranta karai kalohasa kevi / nako manaraMgI nAri, sAma ii sahani savikAri / rAsa cetanA rAvhI teha tI jAyi, guya anantA bahuta bacANi / rANI rAba dhyAna mekhi niranta kA kohakha kesi | nava jovana navaraMgI nAri sAmar3I sahaje (sa) vikAra ! prabandha--- amRtakuDa kima viSa bAbA, sudhAkara kima aMgAra / ravi kisora aMcAra, rAsa amRtakuDa mAMhi viSa kara, dinakara kima saMcAra kara / aganI kare kima canda chau, pravandha- cAme chaha mIti nAgari, dvArameha asa vIlumeha, deva beTI pani bhojana bAjarI / divAkara mahila TH AmacI bama pADuviya, tRya vtho uco ho / Pita raftaar kharI, pahilo disAvara an to beTIyama para kama se kama do so kamaya more dhAnyo / e, , 18 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] anekAnta [kiraNa D prabandha pA~va pasAravI hai / mAyAkeza hojAnese rAjAkA vimuka tara viNi bhAMDI basivA sahI, kAvA nagarI nava baarhii| mAdhipatitva nAzako prAsa hojAtA hai, taba vaha apane nivAje hu~tama nagapati niradosa,viNi te taI mAniuM saMtosa / 27 / sake jiye 'kAyA-nagarI' ko bacAkara santoSa mAna bevA rAsa hai| andhameM zAna-kalAko tilAMjali dekara apanA samasta kAvAe nagarI caMga, macAri ati vdii| vyApAra 'mana arpaNa karadetA hai| 'mana' mantrI prArammase je hoto ejagapavirADateviNa nagariyo adiie| hI malina hone ke kAraNa rAjakAjako dhUlimeM milA dekhA hai| aura bhI bahutase udAharaNa die jA sakate haiM, lekha vaha apanI caMcalatAse sarvatra bhramaNa karatA rahatA hai aura vistArake bhavase ivane hI se samsoSa kiyA jAtA hai| 'mAyA' ke sAtha pratijoda kara rAjAko pApa-pAzameM bAMdhakara svayaM rAjyakA svAmI bana baiThatA hai| isase denA, barabAda, jaisA ki pUrva kahA mA pukAra-donoM pranyoM meM kathA karanA bandhana meM DAlanA, bandhanamukta karanA, ye samasta apanI vastu eka hI hai| kahIM kucha rAsameM adhika jora diyA hai| imAnusAra evaM jisa prakAra use hacikaraho isa prakAra aura kucha bama vistArase kara diyA hai, isIse isakA karatA hai| rAjA parAbhava bhUta hokara banA peTa bharatA hai| parimANa kuchar3a gayA hai| phirabhI kavitAkI raSTiye prabandha hI uttama pratIta hotA hai| prabaMdhakI kathAkA sArAMza 'mana' 'pravRtti' aura nivRtti' do striyAM hai| paMDita bAbacanda bhagavAnadAsane gujarAtI meM apane saMpAdita 'pravRtti ke dvArA 'moha' aura 'nivRtti ke dvArA 'viveka' prathameM diyA hai usakA hindI rUpAntara bhAge diyA jArahA ina do putroMkI utpatti hotI hai| pravRtti' 'mana' ko vaza meM hai| yadi kisI digambara vidvAnako aisI hI kathA bAbA kara apanI sauta nivRtti kyA usake putra 'viveka'ko videzakoI bamba anya digambara sAhitya meM mila jAve to mujhe gamana karavA detI hai| sUcita karanekA namra anuroSa hai| rAsakI prati abhI mere mana, pravRtti aura mAyA-vaha tripurI rAjAko bandhaname pAsa hai, padi koI vidvAn ise sampAdana karanA cAhe yA bAlakara apanI samasta mAntarikachAnoMkI pUrvi karate haiN| koI sthA prakAzita karanA cAhe to usakI pratilipikA isa samaya rAjA apanI 'cetanA' rAnIkI zikSAkA smaraNa prabandha bhI kiyA jA sakatA hai| abhI taka brahmajinadAsa kara rone lagatA hai aura apanI kAyAjanaka sthitikA spaSTa kA 'zrIpAla rAsa' hI sUratase prakAzita mere avakhokamameM varNana karake 'cetanA' ko usakI samhAsa karaneke liye mAyA upayuka16 pranyoMke atirika kuSa phuTakara prArthanA karatA hai / "tumako mAyA milagaI hai, merA kyA svavana mAdi bhI mibate hai| kAma hai: mana mantrIkA rAjya hai, jisa prakAra vaha tumheM vivaza kare sahana kro|" isa prakAra uttara detI huI cetanA prAraMbha kavine paramezvarako aura yogaraSTinArA sarasvatI avaraca rAtI hai| kA smaraNa karake sarasvatI mAdhArase sundara kAmya racne. nivRtti ke le jAne vAda 'pravRtti' 'mama'ko kI sUcanA dI phira pAemagudikI pAvarapakavA, zAnta samajhAkara apane putrako rAjya dikhA detI hai|modkumaarke rasakI zreSatA aura pAtmajJAnakA prabhAva dikhAkara mArama ema. rAjA hote hI bagavameM mohakI bhAzA-pravaradevA vicArako sunane ke liye zrotAmoko sAvadhAna kiyA hai| ' moharAjA bijjAdayasthAnameM 'avidhA' nAmaka tribhuvanameM atyanta tejavaMta paramahansa bAke yahAM nagarIkI sthApanA karake rAjya karane lagatA hai| mohake 'cetanA' nAma kI rAnI hai| ye donoM iNyAnusAra kutUhala. durmati nAmakI eka rAnI hai, usake 'kAma' nAmakA ekadA kezi kiyA karate haiN| yakadina 'mAvA' nAmaka ramaNIke putra aura rAga aura pa-yeoboTe putra haiN| nidrA, rUpako dekhakara rAjA bihaba hogAtArAbahagAvakara rAnI madhati aura mAri ye tIna putriyA hai| isI prakAra miSyAapane padhiko mAvAkI saMgati nahIM karaneke lie pAta darzana mantrI, sampasana, samabhaMga, nigu yAsaMgati sabhA, samakAtI hai, parantu usakA samakAmA viphls| nAstikAmamitra, amarSada, mAvasva senApati, rAjAdhisameM 'mAvA'pAsomAnese 'vAhIpara vama purohita aura kabirasoiyA ityAdi moharAyA vipakara bIpIkA saMcAra khabAsemAcA vizeSa parivAra hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa ora moharA hata hue dekhatI hai| brahmAjanadAsakAeka ajJAtarUpaka kAvya !317 moharAyA rAjya hojAnekI bAvako sunakara nivRtti praveza nahIM hone deneko bhAjJA karatA hai| binA vizrAma liye ho ravAnA ho jAtI hai / bhAge Ate usa ora moharAya apane rAjya kI mAra saMmhAlA hue viprapurI meM yajJa hote hue dekhatI hai| jisameM balazAna kara rahA hai| vivekakI yAda AtehI usako patikoma paTukoM dvArA bIMdhe hue ghecAre bakaroMkA yAjanaka razya utpaka hotA hai| vivekake kAryakalApoMko bAneke liye dekha, "mohakI putrI 'mAriekA padApara yahA~ ho jAnese daMbha, kahAgama, ( kaMjUsI) pAkhAdi toMko bhejatA merA yahAM rahamA nahIM hosakatA" isa prakAra vicArakara hai| vivekakI sudhi prApta kara ve loga puNyaraMgapAraNako nivRtti bahA~se prayAsa karadetI hai| naye-naye dezoM meM rahate jAte hai, kintu jJAnatalArasake nipraise praveza nahIM honese hue eyoMke andara mauvAjIvakI pahicAnake abhAva meM aneka daMbha atirikta sabhI vApisa lauTa Ate haiN| bhaphira veSa prakArase hotA humA jIva-jaMhAra dekha apane rahaneke yogya badalakara pakA vRttAnta prAptakara moharAyako jAnatA hai| sthAnako kahIM na dekha vaha aura bhAge gamana karatI hai| jisameM vivekakI nagarI aura usake parivArakA vistArase phirate-phirate prabacanapurIko prApta karatI hai| sundara nagara varNana karaneke bAda moharAyako jItane ke lie vivekakI aura bAramArAma banako dekha viveka kumAra kI preraNA sezama- usake mantrIke sAtha huI bAtacIta, mantrIke bukhAnepara guru dama nAmaka vRSakI chAyA meM baiTha jAtI hai| vahAra vimana- jozIke dvArA pravacanapurIke rAya arihantake sAMpata sadupabodha kulapatiko vandana karake nivRtti vivekakRmArake sukha dezakI strI zraddhAkI putrI sayamIkA vivAha kara denase pAdike sambandha prazna karatI hai| vimanodhake lakSaNoM- zatrasake vinAzakA vivekako darzAyA hubhA upAya, ko dekha vaha atyAnaMdita ho jAtA hai aura viveka kumArako do striyoMke patiko hone vAle dukhakA vivekakA mantrIke apanI sumati nAmakI apanI putrIke sAtha vivAha karake evaM sAtha kiyA huyA vicAra, sumatike dvArA kulIna aura prakuarihaMta / ke atizayoMkA varNana karake, unakI tuSTIko bIna striyoMkA bheda darzAyA jAkara patiko kI huI preraNA, prApta karanese kArya-sidikA sUcana kiyA gayA hai| rAjAko AjJAse mantrIne jinarAjake pAsa saMyamazrI kI nivRtti kulapatike vacana dayameM dhAraNa kara putravadhu maganI karaneke lie bheje huye zubhAdhyavasAya viziSTasumatiko sAtha le prabacana-nagarI meM jAkara sadaguruke mAdhAra ye samasta samAcAra sunAkara daMbha moharAyase samAdhAna para rahatI hai| vahA~ vivekakumArako apanA vIvaka parAbhava MUT THE THE karatA hai| moharAyako ciMtAtura dekha usakA bar3A putra thora putrake azvAsanako darzAkara arihanta prabhukI bhArA- kAmakumAra apanA zaurya dikhAkara yubake liye mAjJA dhanA karane ke lie protsAhita karatI hai| viveka kumAra magatA moharAya isako zikSA dekara bhAjJA detA hai| mAtAkI prazaMsA karake isamAjJAko mAna dekara marihanta kAmakumAra apane parivArake sAtha prayANa karatA hai| vaha prabhukI sevA meM laga jAtA hai| avasara bhAnepara moharAyake trilokImeM sara vijaya prApta karatA hai| momeM pramadohakA varNana karatI hai| nagarapati moharAvase bhayabhIta ko sAvitrIko svIkAra karAke, baikuNThapurIke nAyaka viSNuko bane hue janoMko mukiduga meM basAne ke liye nayA mArga- gopiyoM dvArA vaza karAkara, kailAzapati zaMkarako pAtIke rathaka tarIke unake sAtha rahane ke lie vivekako bhAzA karatI sAtha jopakara, gautama bhAdi aSiyoM ko eka-eka strI hai| vivekakumAra svAmIke vacanoMko kAryameM khAtA hai, aMgIkAra karAkara moharAbakI mAjJAko bhAropita karatA bhamyajana mukimArgakA anusaraNa karate haiN| vivekake hai| kAmakumAra yahA~se purayaraMgapATaNako rezya banAkara vIracaritrase prasasa hokara parihantarAya usako uttama janma- prayANa karatApATanameM sadara pahu~catehI viveka usasamaya vAle dezoMmeM puNyaraMgapATaNakA rAmA banA dete haiN| tasva. yudanakara, saMyamazrI ke sAtha vivAha karaneke bAda bhavaciMtana rUpI pahanasti para savAra hokara vivekarAya baga- sarocita yuddha karane ke lie apane iDA-mitra vicArako abaga sukhAsanoM para baiThI huI nivRti aura sumatiko banAtA hai| isI avasarapara arihantarAyakI bhora bheje hue sAtha kara pArambara pUrvaka vahAM praveza gvaare| vivekakI viziSTa (rAbhAdhyavasAya)mAkara vivekako vahA~ pahu~cane ke mAjhA pravRtta hotehI pAkhaMDIke prAyaDita hojAte haiN| bigatA hai vivekarAma apane mitra vicArako prajAkI hAma-vabArako musAra vivekarApa kisI aparicivako samhAsakAne tathA apane pIche bacAne kI silApana dekhana Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] anekAnta LkiraNa prabacana-nagarIko jAtA hai|piise nagara bogoMko sAthameM moha jaba pAkokama pahu~catA hai usa samaya pravRtti para vicAra bhI gamana kara detA hai| zava dasa pratizokameM para bAtI hai, mana-mantrI bahuta hI vilApa yaha sunakara jinezvara moharAyake rakhakA nAza karane ke lie karatA hai| viveka usako samajhAkara zAnta karatA hai| vibaMda nahIM karanekI vivekako sUcanA karate haiM yA saMghamazrI mana vivekakI rAjya sthApanA karatA hai, phira bhI cira-parikI zreSThatA aura puSpAsAtAko samajhAkara bIraritra prakaTa ke kAraNa use moha vAravAra pAda pAtA hai| viveka kAneke liye usakI prAptikA varNana karate haiN| viveka nako phira zikSA karatA haikumArakI preraNAse rAmAsamA bharakara mArIko 'mohaka zokako borakara paramezvarakA anusAyarI, sthita karate hai| viveka kumAra bharasabhAmeM amukhiharamana, samasta samatAkA mAdara karo, mamatA dUra karo, cAra agnijvAkhAkA pAna mAdi karatA hai aura rAdhAvedhako sAdhanA kaSAyoMkA hanana karo, pA~coM indriyoMko jIta karake smhai|yh dekhakara saMyamI kanyA viveka kumArake gale meM rasake pravAhameM ramaNa karo, bhara caukArameM sthira hokara paramAnanmako prApta kro|' paramAbAbAlI hai| vivekakumAra sAya saMyamazrIkA isa zikA anusAra mana anusaraNa karatA hai, kintu ko utsabake sAtha vivAha hotA hai| vivAhake bAda moha- moha phira bhI pAdatrA jAtA hai, isase vivekako kahakara . rAyako jItanakae manA tathA pAstra dhAraNa kA hara manapATha kA~ka sAtha dhyAnAmnimeM prajvacita ho jaataa| maMthamazrIko sAtha lekara viveka hAse prayANa karatA hai| isa avasara para cetanA rAnI paramahaMsa rAjAke pAsa dasare logoMko pAzvAsana dekara vivekazajaba pahuMcatA pAkara kahatI ki-'svAmI! mAyAne mo-kucha kiyA hai|indvaaraa hakIkata suna moharAba apazakuna hote hue ta hue usakA mApane anubhava kiyaa| lekina jo humA ko humA, aura mantrI prAdike niSedha karane parabhI asaMkhya senA sAtha usako mAyA pAra karanA mApane jisa kApApurIkI kara sAmane AtA hai| viveka apanI senAko protsAhana racanA kI hai, bahavo pazuci aura kIcar3ase bharI huI hai| dekara apane parivArake parAkrama aura astrazAstroMkI deza 108 coroMkI vastIvAsI nagarI meM pApakA nivAsa ucita bhAna karatA hai| phira yuddha ke liye samasta senA taiyAra nhiiN| svAmI ! Apa svayaM vicAra kareM aura uThakara usameM hobAtI hai| yaha jAnakara moharAba bhI apanI senAko bhAmazAhakA prakAza kariye / mAno bApa saceta ho pasakAratAsIra prativIra sammukha upasthita hote haiN| jAyaMge zIghra hI isa rAjyako prApta kreNge| aba mAyAvizeSajJa sambike lie phirate hai parantu samdhi hotI nhiiN| kA khagAva miTa gayA hai| mana-mantrI agnimeM prajvalita ho upakazI kSetrameM moha aura vivekakA yaha pukha prArambha kA yaha putra prArambha gayA hai aura moha apane kuTumba sAya rakhanameM vinAzako hotA hai| vIragava paraspara parAkrama dikhAte haiM phirabhI prAsa hogayA hai / ma svAmI ! zIghra prakAzita bohaNe, vivekake vIrasubhaTa morakI sevAmeM bhagavA macA dete haiM / vilamba nahIM kriye|" rAgIke sakesako pAkara paramahaM jisase moha svaya' rakhAmeM pAkara bhaMsADoha (makkhayuddha) saceta hote hai, jisase paramajyoti prakAzita hotI hai, isase, nAmaka yuddha karatA hai| moharAyake dvArA apanI senAmeM pApa-pAza apane Apa TUDha maatii| paramahaMsa cetanA skii| bhagadar3a deza vivekarAba usake sammukha pAtA hai| moharAba ke kathAnusAra kAyAko tyAgakara mukado aataa| bhapaye parAmamA barthana karake usako dhura kSetrase bhAganAne "manakI saMtati banInahIM hotI" aisA samajhakara vivekakokaNa viveka rasake mithyAmimAmako vikArate ko bhI apanese banAkara svayaM tribhuvanakA svAmI bana hue yuddha karane ke liye sAmantrita karatA hai| budameM dubarma mAmAkAguna bItane ke bAda mAma mukRSita hotA hai, vivekAmAbudha dvArA mohakA hama karatA hai| isa samaya prImatu bItane para nadiyoM meM para jAtA hai, kRpyA. bhAkAzameMdubhi bajate haiN| paMcavarSIra phaharAte hai| bItane para badrakI DihotI hai, sAgarameM apaSaTake bAda devatA boga aba-jaba uccArakarake puSpavRSTi karate hai| bAra mAtA, geMda girakara phira apara utthtii| kapUra mitikAsAkara zvabhUmimeM sakhekhAlAvAsa to phira para banakara usI pAtrameM giratA, avasara para subhAmA vivekarASakI mahimA kumhAcA. isI prakAra puNyaprasAdaserAmA bagava jAkhako borakara puSArApaprAha kiyaa| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi rahadhU (le050 paramAnanda jaina zAstrI) (gata kiraNase bhAge) kavivara raidhU dvArA smRta vidvAna / (tAmra patrAdikoM ) meM zamdAvatArake kartArUpase durSinIta mahAkavi ne apane 'harivaMza purANa' meghezvaracarita rAjAkA guru sUcita kiyA hai inakA jIvana badA hI aura sanmati jinacariDa' nAmaka granthoM meM pUrvavartI kucha prabhAvazAlI rahA hai aura taponiSThAke kAraNa manuSyoMke sAhityika vidvAnoMkA smaraNa kiyA hai, jinake nAma hai- atirikta devatAoMse bhI pUjita hue haiN| devanandI, 2 raviSeNa, 3 caumuMha (caturmukha), 4 yaha puSpadanta bhUtabalike SaTkhaNDAgama, kundakunda aura doza, 5 svayambhUdeva, 6 vIra, vajrasena, 8 jinasena, samantabhadrAcAryake granthoMse khUba paricita the| inakA samaya devasena, 10aura puSpadanta / inakA saMkSipta paricaya nIce IsAkI 5 vIM aura vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvAda hai| diyA jAtA hai: inakA vizeSa paricaya prApta karaneke liye vIrasevA-mandirase 1devanandI-inakA dasarA nAma pUjyapAda hai+ prakAzita 'samAdhitantra' tathA 'purAtana jaina vAkyasUcI' yaha vividha viSayoM ke praur3ha vidvAna prAcArya the|inkii prAyaH pranyoMkI prastAvanAko dekhanA caahie| sabhI kRtiyoM bar3hIhI sundara saMcita aura artha gauravako 2 raviSeNa-ahamunike prazidhya aura lakSmaNasenake liye huye haiN| yaha lakSaNa zAstrake vizeSa vidvAna the| ziSya the / ahamuni divAkara yatike ziSya batalAe gae haiN| gRdapicchAcArya (umAsvAti) ke prasiddha tatvArthasUtra para isa guru paramparAmeM saMgha aura gaNa gacchAdikA koI ullekha ApakI 'tasvArthavRtti' nAmakI eka TIkA hai jise 'sarvArtha- nahIM hai| parantu 'raviSeNa' yaha nAma sena paramparAkA jAna siddhi' bhI kahate hai, aura jo apane DhaMgakI mahattvapUrNa. par3atA hai| isa paramparAmeM aneka prauda vidvAna AcArya hue saMcita evaM artha bahula gambhIra vyAkhyA hai| isake atirikta haiN| prAcArya raviSeNakI ekamAtra kRti 'padmacarita' isa 'samAdhitantra' aura haSTopadeza adhyAtmake pratipAdaka sarasa samaya upalabdha hai| isa prandhakI racanA kavine bhagavAna evaM sarala grantha hai jo vastu tatvake nirdezaka haiM, par3hane meM mahAvIrake nirvANase 1203 varSa vAva arthAt vi.saM. atyanta rucikara aura zAnti pradAna karane vAle haiN| isI 733 meM kI hai| pranya sarasa evaM sarala hai aura usakA taraha inakI sidabhakti' prAdi saMskRta bhaktiyA~ bhI praur3hatA- kathA bhAga badAhI rocaka hai| anya jitane bhI pamapurANa ko ciye hue hai| jainendragyAkaraNato inakA prasiddha vyAka- yA tAdviSayaka carita grantha upalabdha hote haiM ve saba uka raNakA prantha hai| jo badA hI mahatvapUrNa hai isa para aneka carita pranyake bAdakI racanAe~ hai| vidvAno TIkAeM likhI hai| inake sivAya 'sArasaMgraha' zvetAmbarIya vidvAna ucotana sUrine apanI 'kuvalayabandazAstra aura vaicaka anyoMke bhI ullekha milate haiM, mAlA' meM raviSeNake-padmacarita aura jaTila kavike parantu durbhAgyavaza ve grantha vartamAnameM upalabdha nahIM haiN| varAMgacarita' kA ullekha kiyA hai;x inake eka ziSya 'padmanandI'ne vi.saM. 126 meM 3caumuha-yaha apabhraMza bhASAke prasiddha kavi the 'dAvi saMgha' kI sthApanAkI thii| yaha prAcArya karnA- aura uka bhASAke svayaMbhUdeva tathA puSpadanta nAmake kaviyoM Taka prAntake nivAsI the aura gaMgavaMzI rAjA durvinItake dekho.kAikipsansa bhU. maisUra eNDa kurga ji. zikSA guru the, jisakA rAjyakAla san 482 se 122 vaka Ta kA ..hisTarI pAyA jAtA hai| inheM hecura mAdike aneka zilAlekhoM mApha kanADI liTarecara pR. 25% aura karnATaka kvicrite| + dekho, mandisaMgha pahAvalI / dekho dhavalA |kh jehiM kara ramaNijje varaMga-paramANa caritavityAre / 4 dekho, darzanasAra gAthA 24-28 / kahavaNa salAhaNije te kANI jaiba raviseNo / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] anekAnta [kiraNa hai se pUrvavartI the| inakI apabhraMza bhASAmeM tIna kRtiyoMke 'saMtuA' yA zAntidevI thA, jo zIlAdi guNoM se alaMkRtarace jAnekA ullekha svayaMbhUdevake anyoM meM upalabdha hotA thii| kavike tIna sahodara (sage) bhAI the, jo sIhalla hai, ve haiM harivaMza purANa, paumacarita aura pNcmiicriu| lakSmaNa aura japahara (yazodhara ) nAmase lokameM vikhyAta parantu kheda hai ki inameMse ekabhI grantha isa samaya upa- the| kavikI cAra patniyAM thIM jinamatI, padmAvatI, labdha nahIM hai| lIlAvAtI aura jayAdevI / aura nemicanda nAmakA ekaputra 4 droNa-yaha bhI eka prasiddha kavi hue haiN| inakA bhI thaa| smaraNa kitane hI kaviyoMne kiyA hai| parantu inake sambandha- vIrakavine mAlavadezakI sindhupurI nAmakI nArImeM vizeSa kucha jJAta nahIM ho skaa| ke madhusUdana zreSThIke suputra 'takvaDu,' zreSThIkI preraNA5 svayaMbhUdeva-yaha apabhraMza bhASAke mahAkavi the| se ukta jaMbUsvAmI caritrakI racanAkI hai| jisakI racanAinake pitAkA nAma mArutadeva thA, jo kAmya-zAstrake marmajJa meM kaviko pUrA eka varSakA samaya lagA thA / mAthahI, mahAvidvAna the| inakI mAtAkA nAma padmanI thaa| kavivara bana nAmaka udyAnameM bhagavAna mahAvIrakA pASANa maya eka zarIrase atyanta dubale patale tathA umeta the aura unakI vizAla mandira bhI banavAyA thA aura usameM bhagavAna mahAnAka capaTI tathA dAMta virala the-ghane nahIM the| inakI vIrakI mRtikI bhI pratiSThA karAI thii| ukta graMtha mahAkAvyatIna patniyAM thIM, bhAicAmbA, sAmizrabbA aura tIsarI ke sabhI lakSaName paripUrNa hai. 'subbA ' / inameM se prathama do kI santAnoMkA koI ullekha 7 vanamena-inhoMne SaT darzanAke mambaMdhameM koI prApta nahIM hai| kintu suabbAke pavitra garbhame tribhuvana- prAmANika graMtha racA thA, jo Aja anupalabdha hai / isa svayaMbhU' kA janma huA thaa| kavikA apabhraMza bhASA para ullekhase ve eka dArzanika vidvAna jAna par3ate haiN| unakA asAdhAraNa adhikAra thA / inakI jo bhI kRtiyAM haiM va vaha dArzanika graMtha vidvAnoMmeM bahuta prasiddha rahA hai| saba prAyaH apabhraMza bhASAmeM hI nibaddha huI haiN| isa samaya jinamena-yaha punnATasaMghake vidvAna the| inake hunakI tIna kRtiyA~ upalabdha haiN| paumacariu, harivaMza gurukA nAma kIrtipeNa thaa| inhoMne apanA harivaMzapurANa cariu aura svayaMbhUchanda / inake sivAya 'paMcamIcariu' aura zaka saMvat 705 (vi0 saM0840) meM vartamAnapura ke vyAkaraNa ye donoM anupalabdha haiN| svayaMbhUdevane jaba namAja ke banavAe hae pArzvanAthake jina maMdirama uma paumacariTha racA usa samaya ve dhanaMjayake Azrita the| aura samaya banAkara samApta kiyA thA jabaki uttara dizAkI harivaMzapurANakI racanA karate samaya unheM baMdahayAkA Azraya iMdrAyudhanAmakA rAjA, dakSiNa dizA kI kRSNakA putra zrI prApta thaa| inake graMthAke antima bhAgako inake putra tribhu vallabha, pUrvadizAkI avantibhUpAla vatsarAja aura pazcimacana svayambhUne pallavita kiyA thaa| yaha vikramakakI prAyaH kI sauroMke adhimaNDala yA saurASTra kI vIra jayavarAha rakSA 1 vIM zatAbdIke vidvAna haiN| karatA thA x ataH inakA samaya vikramakI 7vIM zatAdIkavivIra-yaha apabhraMza bhASA aura saMskRta bhASA kA pUrvAdha sunizcita hai| ke acche vidvAna the| inake pitA devadatta kAvyazAstrake vidvAna kavi the, jinhoMne paddhaDiyA chandameM 'carAMgacaritra' vizeSa paricaya ke liye dekho, 'premIabhinandana kI racanA kI thI, zAntinAthacarita tathA ambAdevIkA graMtha' meM prakAzita 'apabhraMza bhASAkA jaMbUsvAmI caritra' rAsa bhI banAyA thA; parantu ye tInoM hI racanAe~ bAja aura mahAkavi vIra, nAmakA merA lekha / anupalabdha haiN| ina saba racanAmoMkA samullekha inake putra zAkesvabdazateSu saptasu dizaM paMcottareyUttarI / vIrakavikI racanA 'jaMbU svAmIcarita' meM pAyA jAtA hai pAtIndrAyudhinAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dakSiNaM / jisakA racanAkAla saM0 1076 hai| inakI mAtAkA nAma pUrvA zrImadavantibhUmRtanRpe brsaadiraaje'pro| * dekho, svayaMbhUSanda, 4-2,71,82 86, 12 / mauraNAmadhimaNDale jayayute vIre barAhe 'vati // ye saba paca rAmakathA sambandhI hai| -harivaMzapurANa prazasti niha. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raha [321 isa granthake zurUmeM kathine apane pUrvavartI aneka paMniyAMkA eka dUsarA leba bhI aMkita kiyA huA milA hai prAcAryoM kA unakI kRtiyAMke nAmollambapUrvaka mmaraNa kiyA jo saM. 1152 kI vaizAgva zuklA paMcamIko utkIrNa kiyA hai / granthako antima prazasti bar3I hI mahatvapUrNa hai yadi gayA hai| usI stambhake bIca bhAgameM eka bhagna mani usake madhya kucha vidvAnAMkA ullaMgva aura upalabdha ho bhI hai jisapara 'zrI devasana' limvA huyA hai / vaha lekha ima jAya to phira bhagavAna mahAvIrase ukta granyakartA jinasenA- prakAra hai:cArya takakI eka avicchinna guru paramparAkA bhI saMkalana " maM0 112 vaizAmbasudi paMcamyAM ho sakatA hai. jo aitihAsika vidvAnAMke liye eka gauravakI vastu hogii| 2 zrI kASThAsaMgha mahAcArya varya zrI deva devapena-yaha niMDidevakaM praziSya aura vimalasana __ 3 mana pAdukA yuglm|" gaNadharaka ziSya the tathA 'maladhArI dava, ke nAmase lokama isa lagvasa mpaSTa hai ki usa stUpavAle devamana prasiddhi ko prApta the / madana vijayI, tapasvI, dharmakai ue kASThAsaMghake prAcArya the| aba dambanA yaha hai ki kyA ina dezaka, saMyamaka paripAlaka aura bhavyajana rUpa kamalAMkI devamanake mAtha sulocanA caritake kartAkA mAmaMjasya ThIka vikasita karaneka liya maryaka samAna the| baiTha sakatA hai piTarmana mAhabakI riporTa meM darzanamArake kartAApane 'mulAMcanAcaritra ko antima prazasti meM devamanako rAmapanakA zighya sUcita kiyA gayA hai / isakA apanI guru paramparAkA jo ullaMgkha kiyA hai usame Apane unake pAsa kyA zrAdhAra thA, hama sambandhame kucha jJAta saMgha aura gaNa-gacchAdikA koI ullekha nahIM hai. jimarma nahIM ho skaa| para itanA sunizcita hai ki darzanamAraka davamana nAmake anya vidvAnAMsaM pApakA pArthakya siddha karane- kartA devamana mulAMcanA caritake kAma pUrvavartI vidvAna hai| meM muvidhA hotii| ho sakatA hai ki prazastima saMghakA ullekha na kiyA bhAvasaMgraha prAkRta aura ArAdhanAmAra yAdi graMthoMka jAmakA ho / racayitA daMcamana bhI vimalamana gaNadharake ziSya banalArya prastuta devasanane apane graMthama apane pUrvavartI jina gA hai| unhoMne bhI apane graMthAkai annameM apane maMdha aura / vidvAnAMkA ullekha kiyA hai, uname apabhraMza bhASAMka mahAgagA gachatikA koI ullekha nahIM kiyaa| aura na guru kavi pupparanta hI sabase bAdaka vidvAna jAta hote hai| paramparAka mAtha apane gurukI kimI upAdhi vizeSakA hI inakA samaya vikramakI 10vIM vIM zatAbI hai / vasananaM sakana kiyA hai. jisameM unakI pRthakanAkA mahaja bAMdha ho mulAMcanAcaritako gakSama saMvanmarama zrAvaNa zuklA catu. sktaa| prasnuna mulAMcanAritama aApane apane gurukI dezI budhavArako banAkara samApta kiyA hai jaiyAki unakI upAdhi maladhArI batalAI hai jabaki bhAvasaMgrahAdika karnA prazastika nimna padame spaSTa hai:devasanane usakA koI ullana nahIM kiyaa| isameM donoM vimalAmanA kI bhinnatA no jAna par3atI hai.para usame unaka ravama saMvatsara vudivamAe, mukacadimimAvaNamAyaNa / saMgha aura gaNagacchAdikI bhivatAkA koI maMkata nahIM cariu mulAyamAhi NippaNNau, ptth-grnth-brinnnnsNpunnnnr| milnaa| jyotiSakI gaNanA anusAra mATha saMvaramAma rAkSama ___saM0 1645 ke 'dabakuNDa' vAle zilAlaMgva meM deva- saMvatyara svAM hai| jo do ullekhAma milatA hai| menakA ullaMmba nihita hai / usameM bhI bimalamana gaNadhara prathama rAkSasa mavatsara mana 1075 (vi0 saM0 1132) aura unaka saMghATikA koI ullegba aMkita nahIM hai jisameM 26 julAIkA zrAvaNa zuklA caturdazI budhavAra par3atA hai| mpaSTa hai ki mulocanA caritake kartA devamena umame bhinna hai| aura damaga man 131 vi0 saM0 1372 kA 16 julAIhAM, usI 'dabakaNDa' ke eka 'jaina stUpa' para tIna ke dina budhavAra aura ukta caturdazIkA dina par3atA hai| ataH ina donoM meM pahalA saMvanmara upayuka jAna par3anA x Edigraphica IndcaY.L.11.P.237-248 hai| umame spaSTa ho jAtA hai| ki mulAcanAcaritaka kA # See Archaelogical survey of India Y.L.20P 102 davamena kASThA maMdhake vidvAna the| unhoMne prAcArya kunda Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] anekAnta [kiraNa --------- ----- - kundake prAkRta gAthA baddha sulocanAcaritako paddhaDiyA yaha saba usa dharmavasmalatAkA hI prabhAvaha hai jo bharatamaMtrI chaMdameM banAkara samApta kiyAha, jimakA racanAkAla maM.1132 uka kavivarase mahApurANa jaise mahAna graMthakA nirmANa karAna hai| isase dRbakuNDakA vaha stUpa legba 20 varSa bAda limbA meM samartha ho ske| uttarapurANakI antima prazasnima, gayA hai| parantu stUpameM ulligvita devamenakI guru paraMparA- kavine apanA jo kucha bhI maMkSipta paricaya aMkita kiyA hai kA bhI yadi prAmANika ullekha upalabdha hojAya to usame spaSTa pratIta hotA hai ki kavivara baDe hI nimmaMga usame donoM devasenAke vyaktitvakA ThIka-ThIka patA cala ora alipta the aura dehabhogAme sadA udAsIna rahate the| makatA hai| uttarapurANaka usa saMkSipta paricaya parase kavike uccatama 1. mahAkavi puSpadanta-yaha apane samayake prasiddha jIvana-kaNAma unakI nirmala bhadraprakRti, nimmaMgatA aura vidvAna kavi the| inake pitAkA nAma kezava bhaTTa aura mAtA- aliptatAkA vaha citrapaTa pAThakaka hRdaya-paTala para aMkina kA nAma mugdhAdevI thaa| yaha kazyapa gotrIya brAhmaNa the| hue binA nahIM rhtaa| unakI akicanattikA isame zrIra inakA zarIra atyanta kaza (dabalA-patalA) aura varga bhI adhika prabhAva jJAta hotA hai. jaba va rASTakaTa rAjAzrAsAMvalA thaa| yaha pahala zaiva manAnuyAyI the, parantu bAdako ka bahuna bada sAmrAjyaka senAnAyaka aura mahAmAnya dvArA kipI digambara vidvAnake sAMnidhyama jainadharmakA pAlana mammAnita evaM saMgavita hone para bhI abhimAnama parvathA karane lage the| ve jainadharmake bar3e zraddhAlu aura apanI ane, nirIha evaM nispRha rahe hai| deha-bhAgAMme unakI kAvya-kalAme bhanyoke cittako anuraMjita evaM mugdha karane aliptatA hI unake jIvanakI mahattAkA sabame bar3A sabUna vAle the, tathA prAkRta, saMskRta, apabhraMza bhASAke mahA hai / yadyapi ve mAdhu nahIM the, parantu unakI vaha nirIha paMDita the / inakA apabhraMza bhASA para asAdhAraNa adhikAra bhAvanA isa bAtakI saMdyotaka hai ki unakA jIvana eka thA, unakI kRtiyoM unake viziSTa vidvAna honekI mpaSTa mAdhume kamabhI nahIM thaa| ve spaSTavAdI the aura ahaMkArakI sucanA karatI hai / kavivara bar3e hI svAbhimAnI aura ugra usa bhISaNatAme sadA dUra rahate the; parantu mvAbhimAnakA prakRtike dhAraka the, isa kAraNa ve 'abhimAnameru' kahalAne parityAga karanA unha kisI taraha bhI iSTa nahIM thA. the / abhimAnameka, abhimAna ciha. kAvyaratnAkara, kavi- itanA hI nahIM kitu ve apamAnase mRtyuko adhika zreSTa kula tilaka aura marasvati nilaya zrAdi unakI upAdhiyo samajha thI, jinakA upayoga unhoMne apane granyA meM svayaM kiyA hai| kavikI isa samaya tIna kRtiyAM mamupalabdha hai-mahAisase unake vyaktitva aura pratiSThAkA sahaja hI anumAna purANa, nAgakumAra caritra aura yazodharacaritra jo mudina kiyA jA sakatA hai| ve sarasvatike vilAsI aura svAbhA- hai| ye sabhI racanAe~ sundara artha gaurava aura bhASA mASThavika kAvya-kalAke premI the| inakI kAvya-zakti apUrva vatAko lie hue haiN| inakI racanAgrAma svabhAvika mAdhurya aura zrAzcaryajanaka thI / prema unake jIvanakA vAsa aMga aura padalAlitya hote hue bhI zabda kAThinya adhika pAyA thaa| ve dhanAdi vaibhavaye atyanta nispRha aura jainadharmake jAtA hai, ve bhASA rasa aura alaMkArakI divya chaTAko aTala zradvAnI the| unheM darzanazAstroM aura jainadharmake lie hue haiN| kavikA isa para prAmAdhAraNa adhikAra thaa| siddhAntakA acchA parijJAna thA / ve rASTrakUTa rAjAzroke graMthakA anudhAvana karate hue kavikI pratibhA tathA unake antima samrAT kRSNa tRtIyake mahAmAtya bharatake dvArA bhAvuka svabhAvakA pada-pada para anubhava hotA hai| sammAnita the / itanAhI nahIM kintu bharatake mamudAra prema mahApurANa do khaNDoM meM vibhAjita hai, AdipurANa maya punIta vyavahArame ve unake mahaloMmeM nivAsa karate rahe, .. taraha, * aura uttarapurANa / AdipurANameM bhagavAna RSabhadevakAxjaM gAhAbandhaM pAsi utta, sirikundakunda gaNiNA Niruttu / caritra varNita hai aura uttarapurANama avaziSTa teIma taM esthahi paddhaDiyahiM karemi, pari kiMpina gUDhau atthu demi / sa isake lie pAThaka uttarapurANakI prazastikA vaha te Navi kaviNau saMkhAlahaMti, je pratyudegvi vasaNahi (vi) paMti antima aMza dekheM / graMtha mANikacandra graMthamAlAmeM -sulocanA caritra prazasti mudrita ho gayA hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhU tIrthakaroM aura 12 cakravartI yadi mahApuruSoM kA kathAnaka diyA diyA huA hai / jinameM mahAbhArata aura rAmAyaNakI kathAe~ bhI saMkSipta rUpame AjAtI hai / AdipurANa meM 30 aura uttarapurANa me 65 saMdhiyAM haiN| aura ina donoM kI zloka saMkhyA vIsa hajArame kama nahIM jAna paDatI / kavine apanA yaha graMtha krodhana saMvatsarakI zrASADha zuklA dazamI arthAt zaka saM087 (vi0 saM0 1022) meM banAkara samApta kiyA hai| isa graMthakA sampAdana DA0pI. ela. vaidyane kiyA hai, jo mANikacandra graMthamAlA baMbaI kI zrIraye prakAzita bhI ho cukA hai| 3 dUsarA graMtha nAgakumAracarita hai| yaha eka choTAsA khaMDa kAvya hai / isameM namI ke phalako vyakta karanevAlA eka sundara kathAnaka diyA huA hai jisameM sandhiyoM dvArA nAgakumArake caritrakA acchA citraNa kiyA gayA hai| racanA baDI sundara sarasa aura cittAkarSaka hai| isa graMtha kI racanA bhagna mantrIke putra nanakI preraNA huI hai aura isIliye yaha graMtha unheM nAmAMkita kiyA gayA hai / isa graMthakA sampAdana] DA0 hIgalAlajI ema. e. amarAvatIne kiyA hai aura vaha kAraMjA sIrIjase prakAzita ho cukA hai| yazodharacaritra - isa maMthama cAra saMdhiyAM haiN| jiname rAjA yazodhara aura unakI mAtA caMdramatIkA kathAnaka diyA huyA hai. jo baDAhI sundara aura hRdayadrAvaka hai aura use kavine citritakara kaMTakA bhUSaNa banA diyA hai| rAjA yazAMgharakA yaha carita itanA lokapriya rahA hai ki usapara aneka vidvAnAne saMskRta aura apabhraMza bhASA aneka graMtha likhe hai| sAMsada vAdirAja, vAsavasena, sakalakIrti zratasAgara padmanAbha mANikyadeva, pUravi, kavira somakIni vizva aura svara vijJAnAne aneka graMtha likhe hai / , granthoMkI bhASA kavivara rahaka manyAkI bhASA 12 vI zatAbdI kI prAkRta apabhraMza hai| usa samaya hindI bhASAkA bhI bahuta kucha vo thA inake vividha pravAhI dekhane yA manana karanese mAlUma hotA hai ki usa samaya bAlacAlakI bhASA hindIkA vikasita rUpa thA gayA thA aura isIliye kavi ke prathAhI bhASA bahuta kucha mAla tathA sahaja hI ardhabodhaka hai usameM dezI bhASAke zabdokI bahulatA dRSTigocara hotI hai / caki raha kavike prAyaH [ 323 sabhI graMtha gvAliyara aura usake Asa-pAsa pradezoM athavA nagarace gae hai, isalie usa para zIramenI prAkRta bhASAkA prabhAva spaSTa hI hai / bhASA sAhitya kI dRSTise jo zabda kA artha gaurava aura alaGkArikatA puSpadantAdi mahAkaviyAMka anyoMme dRSTigata hotI hai vaisI kavi rahabhUke granthoM meM nahIM hai, unakI bhASA apekSAkRta bahuta hI marala aura subodha hai, carita tathA purANa granthoMme kavine prakRta kathA vastuko hI sodhe sAde zabdoM meM rakhanekA prayatna kiyA aura thAvazyaka maMtita rUpama aura nAzrutirUpa jaina siddhAntakI mAnya tAo kA bhI yathA sthAna samAveza kara diyA hai / kavi rahane gari purANa, pUjA, kathA aura mevAtika viSayoM para grantha likhe hai / aura ve sabhI grantha vibhinna jAtiyoM evaM sthAnAM dharmAtmA zrImanna pati anurodha para rahegI tatkAlika mahAkokeziyara guru mAnate the aura unakI zAkira unake dvArA aneka jaina mandi mRtiyAMkA nirmANa aura pratiSThAdi kArya bhI sampanna hue hai| radda kavike myAM cIpa paDaDI ghanA gAhA, dohA, dubaI. chappaya, madanAvatAra aura bhujaGgaprayAta yadi aneka chandokA prayoga huA hai| kintu ina saba chandamaM sabase adhika paDhI chandakA hI upayoga huA milatA hai| apabhraMza bhASAke meM yaha khAsa vizeSatA pAI jAtI hai ki unameM sarga, aMka, adhyAya kI jagaha sarvatra pariccheda' aura 'sandhi' zabdakA prayoga huA dekhane grAnA hai| pratyeka sandhi yA pariccheda meM aneka kaDaka hote hai aura eka kaDaka ATha zrATa yasakokA honA aura do pakA eka yamaka hotA hai panDI indameM eka pada 16 hai ki mahAkavi svayaMbhU 'svayaMbhU' viSayaka graMthaka antima abhyAyakaM nimna padyAM prakaTa hai:pApaDa pani vihipa hijaya ugrimma ani, kaDabaDa ajima ahiranti // pana mA manjibhagAnti " saMvidha granthoMmeM prayukta hue sabhI candroM kA yadi paricaya karAyA jAya to leva bahuta bar3ha jAyagA / zrataH kucha vandake nAmamAtrakA ullekha karake yahAM sirpha paDI chandakA hI namUnA prastuta kiyA gayA hai / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] "mekAnta [ kiraNaha racanA-kAla caudahamaya vANava uttarAli, barisaha gaya vikamarAya kAli / kavivara rahane apanI kRtiyoM prAyaH gvAliyarake vakgveyattu ji jiNavaya-samakkhi, bhava mArmAmma sa-meyapakvi tambara yA tomaravaMzI rAjA iMgarasiMha aura unake putra puNNamidiNi kujavAre samoI, suhayA suhaNAmeM jaNeDaM / kIrtisihake rAjyakAla meM hI agravAla Adi jAtiyoMke tihumAsayaratiM puNNahau; sammattaguNAhi NihANa dhUu / sthAnIya tathA vibhinna nagarIke nivAmI zreSTi-puruSAMkI mukauzala caritakI racanA isame cAra varSa bAda vikrama preraNA evaM anurodhame racI haiN| imImeM granthakartAne una savata 1466 mAgha kRSNA dazamAkA anurAdhA najatrama pUrA grantha kI prAdi anta prazastiyoMma graMthanirmANameM preraka bhavya gaI hai. jaisAki usake nimna prazasti vAkyame spaSTa haipuruSoMke kuTumbAdikA vistRta paricaya diyA hai| jisame miri vikkama samayaMtarAli, vaTTatai iMdu sama visamakAli / usa samayake logoMkI pariNati, dhArmika utsAha aura udA- caudahamaya saMkccharai aeNa, cha eu ahipuNu jAya puNNa / ratA AdikA kitanA hI paricaya mila jAtA hai| mAtha hI mAhadu jikirAhadahamodiNa.mma,aNurAhurikvaDiyamammi usa samayakI aneka dhArmika ghaTanAoMkA-mandira, mRti- sammattagaNanidhAnameM phimI graMthake race jAnekA koI nirmANa tathA unakI pratiSThA vidhi-mahotsava, tIrthayAtrA ullemba nahIM hai hAM, sukauzalacaritameM pArzvanAtha purANa, saMgha gamana, aura grantha nirmANa evaM unakI pratilipiyA~ harivaMza purANa aura balabhadra carita (pA purANa) ina tIna karAkara dAna dene AdikI aitihAsika ghaTanAoMkA-samu- graMthAMkA x nAmollekha kiyA gayA hai| jisameM yaha spaSTa llegva bhI upalabdha ho jAtA hai / kavine jina jina zreSThI hai, ki ukta tIno graMtha aura unameM uligvita sabhI graMtha yA zrAvakoMke zrAgrahame grantha race haiN| una una puruSoMkI saMvata 1466 me pUrva racegae haiM / padmapurANa yA balabhadra porama kavikA yathocita sammAna bhI kiyA gayA hai aura caritameM sirpha neminAtha purANakA ullekha hai harivaMza arthAdike sAhAyyake sAtha sAtha vastrAbhUSaNa zrAdikI bhaMTa(r) purAName triSaSTi zalAkApuruSa carita (mahApurANa) meghezvara dvArA unheM saMtopita bhI kiyA gayA hai / isIse kavine bhI carita, yazodhara carita, vRttamAra, jIvaMdhara carita aura pArzva pratyeka granthakI saMdhiyoke zurUma saMskRta padyAMme una bhavya carita, ina chaha graMthAke x race jAne kA ullekha hai / isama puruSoke guNoMkA pAkhyAna karate hue unakI maMgala kAmanA ye saba graMtha saM0 1466 meM pUrva raca gae hai / aura mammaikI hai aura vaha grantha bhI icchAnusAra unhIMke nAmAMkita jinacarita' nAmaka graMthame, pArzvapurANa, meghezvaracarita. kiyA gayA hai| triSaSThizalAkA carita ratnAkara (mahApurANa) balabhadra sammatta guNanidhAna aura sukauzalacarita nAmake anyA- carita, middhicakra vidhi, sudarzana carita dhanyakumAra carita meM ullimbita racanAkAlako chor3akara zeSa pranyAkI praza- nAmaka mata graMthoMkA ullekha kiyA gayA hai. jisameM aMtake stiyoM meM unakA racanA samaya diyA huA nahIM hai jisase tIna granthoMke nAma naye hai| yaha nizcaya karanA atyanta kaThina hai ki kavi rahadhUne sabase prathama kisa granthakI racanA kI thI / sammattaguNanidhAnakI xjaha paiNemi jiNiMdaha kerau,cariu raiu bahu-sukmba jAu racanA vikrama saMvat 1462 kI bhAdrapada zuklA pUrNimA arANu vi pAsahucariu payAmiu,gveUsAhU Nimitta suhApiu maMgalavArake dina kI gaI hai jaisA ki usake nimna prazasti balahahahupurANa puNu tIyau,NiyamaNa aNurANaM pahaM kIyau / -sukauzala carita prazasti vAkyase prakaTa hai: ... soDhalaNimitta Nemihu purANu, virayau jaha kaijaNa vihayamANu (r) saMpugaNa kareppiNu payaDa prasthu, kheU~ sAhuhu appiyau satthu -balabhadra carita prazisti bahuviNaeM girihayau teNa, takvaNi prANAMdiu Niya moNa / - siritasaTTi purimaguNa mandiru,rahau mahApurANa jycNdiruu| dIvaMtara-Agaya-vidhiha-vattha, pahirAvivi aha sohA pstth| taha bharahahuseraNAvaD-cariyaDa,ko muhakahapabandhu guNabhariyaDa pAharaNahiM maMDiu puNu pakttui, icchAdANe raMjiyau cittu / jasaharacarita jIvadaya-posaNu, vittasAra siddhata payAsaNu / saMtuhau paMDiya Niya maNami, pAsIbAuvi dieNau khammi / jIvadharahu vi pAsahacariyau,viraivi bhuvaNa ttau jasabhariyau / -pArzva purANa prazasti -harivaMsapurANa prazasti Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake atirikta karakaNDucarita, samyavasvakaumudI, dazamI maMgalavArake dina pUrva huI hai| isa prathako kavine aAtmasaMbodha, aNathamI kathA, puNyAvasthA, siddhAMtArtha- tIna mahIne meM banAkara samApta kiyA hai| prathakI bhASA sAra, dazalakSaNajayamAlA, aura pAMDazakAraNa jayamAlA, sarala aura sugama hai| bhI haiN| ina ATha pranyAme se samyaktva kaumudI aura 2 sakIzalArata-ima gathameM rAjA sukAzalakA puNyAnavakathA inado granthoMko chor3a kara zeSa grantha kaba aura pAvana carita caNita hai| yaha pratha bhI cAra saMdhiyoma kahA~ race gae yaha kucha jAta nahIM hotaa| inake atirikta samApana huyA hai| prastuta prathakA nirmANa vi. saM. 146 upadezaratnamAlA, sudaMzaNa carita, aura triSaSThi zalAkA, meM mAliyara nivAmI, agavAla kulAvataMza mAhU prANAke puruSacarita (mahApugaNa) nAmakI racanAeM mujhe abhI taka putra raNamalamAhakI preraNA evaM prAgrahame huA hai| prApta nahIM hogI, jinakI khoja jArI hai. milane para unake prazastimeM unake vaMzakA paricaya bhI diyA hazrA hai|| sambandhama bhI prakAza DAlanekA yanna kiyA jaaygaa| . 3 balAharita-(pati ) isameM gamavandra, meM pahale yaha batajA AyA hU~ ki kavivara raha pratiSTA- lakSmaNa aura sItA Adike caritrakA acchA citraNa kiyA cArya the| unake dvArA praSTina saM0 1467 kI prAdinAthakI gayA hai / yaha graMtha mAha maMdhiyoMmeM samApta huA hai, mRtikA ullegvabhI kiyA thaa| unhoMne aneka maniyAkI jimakI zloka saMkhyA tIna hajAra chahamauke karIba hai| pratiSThA kI hai| unakA jIvana saM0 1525 meM bhI bAdame prathakA kathAnaka baDA hI rAMcaka aura hRdayagrAhI hai| yaha rahA hai, kyoMki unake dvArA saM0 1525 meM caitra sudi apabhraMza bhASAkI 15 vIM zatAbdIkI jaina rAmAyaNa hai / budhavArake dina gvAliyarame tomara vaMzI rAjA kInisihaka yaha graMtha bhI mvAliyara nivAsI agravAla kulAvataMza mAha rAjyamaM pratiSTAcArya rahadhUkI pAna mevAma agravAla vaMzI bATUke muputra haramImAkI preraNA evaM anurodhame racA gayA saMghAdhipati prAmaJca bhavya hemagajaka liye nirmita AdinAthakI hai| mAha haramI jina zAmanake bhakta aura kaSAyoMko vINa mRnikI pratiSTAkI gaI hai / iyama spaSTa hai ki kavidhara isameM karane vAle the / zrAgama zrIra pugaNa prayoke paThana-pAThanama bAdame bhI jIvita rahe hai| para kitane samaya rahe yaha batalAnA samartha, jina pUjA aura mupAyadAnama anurakta, nathA rAtri kaThina hai| unakA samaya vikramakI 15vIM zatAbI kA antima aura dinama kAryAnsargame sthita hokara AtmadhyAna dvArA caraNa hai / arthAna va bI 16vIM sadIka vidvAna the / mva-paraka bhadajJAnakA vicAra-vimarza evaM anubhava karane grantha-paricaya vAle nadhA tapazcaraNa dvArA parIrako kSINa karane vAle dharmaniSTha vyani the / pradhako prAdyana prazastimeM haramI kadika dvArA racita 3 pranyAmiga 2. pranyAkA mAhaka kuTumbakA vistRta paricaya kagayA gayA hai| saMkSipta paricaya isa prakAra hai: gamakA carita lAmme bar3A hI pAvana rahA hai, usa para 1 sammattaguNa nidhAna-prastuta granthama samyaktva prAkRna, maMskRta aura apabhraMza bhASAmaM aneka jaina graMtha racaM svarUpa aura usake niHzaMkinAdi guNAMkA paricaya cAra gaye hai| maMdhiyA dvArA karAyA gayA hai, jinameM una thATa aMgoma nAmanAtha jina carina-(harivaMzapurANa) hama graMtha prasiddhi prApta karane vAle puruSAMka kathAnakabhI diye hupa haiN| meM jainiyAMke va tIrthakara bhagavAna neminAthakA pAvanaima granthameM kula 108 kaDavaka die hue hai jinakI prAnumA- carita diyA huA hai| ukta pratha 14 saMdhiyoMmeM mamAta nika zloka saMkhyA terahasI pacahattarake karIba hai| yaha huA hai / isa pratha kI racanA yoginIpura (dahalI) meM uttara prantha gopAcala vAmI mAhU khemamihake putra kamalamihake dizAkI zrAra kimI mamIpavartI nagarake nivAsIkI preraNAma anurodhame banAyA gayA hai aura unhIMke nAmAMkita kiyA huI hai, jisakA nAma pAThakI azuddhike kAraNa spaSTa nahIM par3A gayA hai| aura ganthakI zrAdyanta prazastiyoMme mAha kamala- jAsakA / agravAla kulAvataMza goyala gAMdhI mahAmanya siMhake kuTumbakA vistRta paricaya diyA huA hai / gantha gata sAhalAhAka putra saMghAdhipa lAMNA sAhUkI preraNAsa huI hai| kathAoMkA AdhAra yazastilakacampUke chaTa pAzcApake samAna pradhikI AyataprazamtimeM sAhUlAhAke parivArakA yatheSTa prihai| isa ga yakI racanA vi0 saM0 1412 ko mAgha zuklA caya karAyA gayA hai| isa prathakI prazastimaM 'khelhA' nAmaka Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIkA ullegya kiyA gayA hai aura isa prathakI pAya- zrAdyanta prazastima inake vaMzakA vistRta paricaya diyA racanAme pUrva kucha gayIka race jAnekA umleca bhI kiyA huA hai| granthakA kathA bhAga bhI sundara hai| isa granthameM hai / natha pramnimeM mAMnAgirika bhaTTArakIya paTTakA ullekha kavine apane pUrvavartI nimna andhakAroMkA ullekha kiyA hai aura kamala kIrtika uma paTTa para zubhacaMdrake baiThanekA bhI hai| kavi dhIrapana, devanandI (pUjyapAda) jainendra vyAkaraNa, aitihAsika ullekha aMkita hai jisakI sUcanA pUrva kI vajramena aura unakA SaT darzanapramANa nAmakA nyAya grantha, jA cukI hai| raviSaNa aura unakA panacarita, jinamenakA harivaMza purANa, 5pArzvapurANa - isa grantha meM jainiyA~ke 23 va tIrtha meghazvara carina, (mulAMcanA carita ) devamena, anaMgacarita kara bhagavAna pArzvanAthakA jIvana paricaya aMkita hai| dinakaramana, mahAkavi svayaMbhU , catumukha tathA puSpadanta / yadyapi bhagavAna pArzvanAthakaM jIvana sambandhI prAkRta, prastuta grantha gvAliyaraka tomaravaMzI gajA DUMgarasiMhake maMskRta aura apabhraMza bhASAmeM aneka grantha aneka vidvAnoM rAjyakAlameM racA gayA hai| dvArA likhe gaye hai, jo apanI apanI vizeSatAko liye yazodhara carita-ima granthameM rAjA aura yazarodha hue haiN| prastuta grantha mAna saMdhiyAma pUrNa huzrA hai isa candramatIkA jIvana paricaya diyA hRyA hai / granthakA kathAgranthakA nirmANa bhI agravAla vaMzI mAhapajaNake suputra naka sundara tathA hRdayagAhI hai, aura vaha jIvadayAkI mAhakheU yA vemacandake anurodha hayA hai| yaha joDaNIpara poSaka vAtAmma dhAna-ghAMna hai / yadyapi yazodharaka sambandha(dilI) ke nivAsI the / inakA gotra paMDila thaa| khema- meM saMskRta bhASAma aneka carita-grantha limba gaye hai jinameM candakI mAtAkA nAma bIlhAvI aura dharmapannIkA nAma prAcArya momadevakA 'yamtilaka campa' mabarga ucca koTikA dhanadavI thA aura usase cAra putra utpanna hue the, mahamagaja, mahA kAvya-grantha hai| parantu apabhraza bhApAkA yaha dUsarA hI paharAja, khupati aura hAlivamma / inamama mAha maMghAdhipa grantha hai| prathama mahAkavi puSpadantakA hai / prastuta mahamarAjane giranArako yAtrAkA saMgha calAyA thaa| baUM grantha cAra maMdhiyAma samApana hazrA hai jisameM 104 kaDavaka mAha sapta vyasanama rahina aura dava-zAstra-guruka bhana the| hai aura jisakI padya saMnyA pAThamI zloka jitanI hai / grantha bana jAne para mAha khemacandanaM kavivara raidhUkA vastrA isa granthakI racanA bhaTTAraka kamalakInika anurodharma nathA bhUSaNa zrAdime khUba sarakAra kiyA thaa| isa taraha grantha agravAlavaMzI mAha kamalamiharka putra hemarAjakI preraNA evaM prazastima kheU mAha ke parivArakA vistRta paricaya kraayaa| anugaMdha para kI gaI hai, ataeva yaha pratha bhI hamarAjaka gayA hai / granthakI pAtha prazasnimeM gvAliyarakA bhI paricaya nAmAMkita kiyA gayA hai / prathakI yAyata prazatimeM mAhadiyA huA hai| jisameM vahAMkI uma mamayakI paristhitikA kamalasiMhake kuTumbakA vistRta paricaya karAyA gayA hai| bahuta kucha patA cala jAtA hai| kavi raidhane isa prathako 'jodhA' sAhake sudara vihArameM 6 maghazvara-carita-ima granthamaM bhagavAna AdinAtha baiTha kara banAyA hai| aura imaM svayaM kavine 'dayArama bhara ke suputra bharata cakravartI, jinake nAmase isa dezakA nAma guNa pavitna' vAkya dvArA-pavitra TyAguNarUpI rasasa bhAratavarSa vizrata huaA hai unake pradhAna senApati jayakumAra bharapUra banalAyA hai| kA jinheM gaMdhezvara bhI kahate the, carita varNana kiyA gayA dhanyakumAra carita-isa gathama dhanyakumArakA hai| aura samakAlIna zrIpAla cakravartaka haraNa aura nirvANa jIvana paricaya diyA huA hai| yaha graMtha bhI cAra saMdhiyoprAptikA kathAnaka bhI diyA huyA hai| prastuta granthameM meM pUrNa huA hai aura usakA pramANa 100 mau anuSTupa 13 maMdhiyA yA pariccheda haiM jiname 284 kaDavaka haiM aura zloko jitanA hai| isa prathakI racanA prArIna jilA jinakI zrAnumAnika zloka saMkhyA tIna hajAramaM kucha Upara gvAliyara nivAsI jaisavAla vaMzIya mAha puNyapAlake hai| isa granthakI racanA gvAliyara vAsI agravAla vaMzI mAhU muputra mAhU bhulaNakI preraNA evaM anurodharma huI hai| camacandakI preraNA kI gaI hai / grantha kI maMdhiyoMke aMtameM puNyAzravakathA-isa gUthameM puNyakA zrAsrava mvemacandakI prazaMsA sUcaka maMskRta padya bhI die hue haiM, karane vAlI kathAyAMkA saMkalana kiyA gayA hai| ye kathAe~ jinameM unakI maMgala kAmanA kI gaI hai| sAtha hI granthakI baDI hI rocaka aura zikSAprada hai, isa pranyakA nirmANa Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa mahAkavi raidhU [ 327 - --- - - - sAhU nemIdAmakI preraNA evaM anurAdhase huaA hai. imIsa evaM anurAdhasa hudhA hai. isAsa kathA bhAga bar3A hI sundara zrAra cittAkarSaka hai aura bhASA kavivarane namIdAmakA aura unake kudambakA vistRta pAracaya bhI sarala tathA subodha hai| pranthakA yaha kathAbhAga daza diyA hai| prAyanta prazastimeM mAhU nemIdAsa joiNipura saMdhiyAma samApta hazrA hai jisakI AnumAnika zloka saMkhyA (dillI) nivAsI mAha nAmauke cAra putrAMma se prathama the| do hajAra do sA batalAI gaI hai / yadyapi zrIpAlake jIvana kavivaraka prazasti gata kathaname mAha namIdAmakrI dhArmikatA, paricaya aura miTTacakravatake mahatvakA citrita karane vAle udAratA aura sajanatAdikA mahaja hI aAbhAma hojAtA hai, saMkA siMdI aura jagatI mA nizAna aura unake dvArA aganita mUrtiyAka nimANa karAya jAna I.paranta avaza bhASAkA yaha damarA hI graMtha hai| prathama tathA maMdira evaM pratiSThA mahotsava Adi kiye jAnakA pari pAra gaya paMDina namsanakA hai|| caya bhI mila jAtA hai, midAsa caMdavADakaM rAjA pratApa 1. vRttamAra-yaha kavivarakI saiddhAtika kRti hai| rudrame sammAnita the. jI cauhAna vaMzI rAjA rAmacandraka, jinakA rAjya vi. maM0 1468 meM vidyamAna thA, putra the| isa ganthama samyaka caritrakI pradhAnatAye kathana kiyA gayA hai| gandha chaha aMkoM athavA adhyAyoMmeM vibhakta hai| jinameM inakA vizeSa paricaya phira kabhI karAyA jaayegaa| samyagdarzana. gugamthAna, karma, anuprekSA, dharma aura dhyAnarUpa 10 mammaijinacarita -isame jainiyoMke aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra yA vardhamAnakA jIvana paricaya diyA chaha prameyAMkA vivaMcana kiyA gayA hai| kucha 'una ca izrA hai / yadyapi usameM kavi amaga mahAvIracaritama kAI payoko chAMTa kara mUla granthakI gAthA saMkhyA pAThamo vizeSatA dRSTigocara nahIM huI kina phira bhI apabhraza sattAIsa hai, jisakI zrAnumAnika zloka saMkhyA bhASAkA yaha carita natha paddhaDiyA Adi vividha chaMdAma eka mahamake lagabhaga hogI / isa graMthakI racA gayA hai / kavivarakI racanA-zailI mAla hone kAca racanA kavina agravAla vaMzI mAhU hAlUke suputra kara bhI hai| yaha graMtha dama maMdhiyAma samApta huA hai| zrAda sAhakI praraNAma kIgaI hai, ataeva yaha gantha unhoMka prastuta graMtha hisAra nivAsI agravAla kulAbanaMza goyala nAmAkita kiyA gayA hai / kavivarako kathana zailI saMkSipta aura mAla hai / granthakA aMtima patra upalabdha na hone gAtrIya mAha mahajapAlaka putra aura saMdhAdhipa mahadevaka yaha jJAta nahIM ho sakA ki anya nirmANama preraka mAha laghu bhrAtA sAha nAmaukI preraNA evaM anurAdharma banAyA gayA hai / isa prathako Adyanta pramtima mAhU nAmaka prAda kahAMka nivAsI the| vaMzakA vistRta paricaya diyA huA hai aura unake dvArA 13 agathI kathA-ima kathAma gavibhAjanake doSI sampanna hone vAle dhArmika kAryoMkA mamullakha bhI kiyA aura upaga hone vAlI vyAdhiyAMkA ullekha karate hue limbA gayA hai| sAtha hI balhA brahmacArI aura gvAliyaramaM unaka hai ki do ghaDI dinake rahane para zrAvaka loga bhojana kara, dvArA nirmita caMdraprabhu bhagavAnakI vizAla mUnikAmI unlamba kyoMki mRryake teja maMda hone para hRdaya kamala manita ho kiyA hai, jinakA paricaya 'prazastiyAka mahatvapUrNa prati- jAtA hai, yataH gAtra bhAjanaka syAgakA vidhAna dhArmika hAmika ullamba' zIrSakake nIce karAyA gayA hai| isa grantha tathA zArIrika svAsthyako dRSTima kiyA gayA hai jaisA ki kI prAdya prazastimeM isase pUrva bane hue kucha granthAkA bhI usake nimna dA padyoga prakaTa hai:ullaMba diyA huA hai / jinakA nAmollekha 'racanAkAla' ji rAya darlAhaya dIpraNAha, . zIrSakake nIce kiyA gayA hai| ji kuTu liya kara karaNa mabAha / 15 siddhacakravidhi-isa granthakA nAma middhacakravidhi duhaggu ji pariyaNa vaggu aNehu, (zrIpAla carita) hai isa granthamaM zrIpAla nAmake rAjA aura muraNihi bhAyaNu phalu ji muNahu / unake pAMcaso mAthiyAMkA siddhacakravana (aSTAnhikA vana)ke ghaDI dui vAsaru thakkA jAma, prabhAvasaM kuSTaroga dUra hojAne prAdikI kathAkA citraNa mubhoyaNa mAvaya bhujahi nAma / kiyA gayA hai| aura siddhacakravanakA mahAmya khyApita divAyaka nera ji maMnau hoDa, karate hue usake anuSThAnakI preraNAkI gaI hai| prayakA makuccai cittahu kamalu ji moi / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4N. brahmacArIkA ullemba kiyA gayA hai aura isa prathakI pAya- zrAdyanna prazastimeM inake vaMzakA vistRta paricaya diyA racanAme pUrva kuchagayoMke race jAnekA ullekha bhI kiyA huyA hai| granyakA kathA bhAga bhI sundara hai| isa granthameM hai / graMtha prastimeM mAnAgirike bhaTTArakIya paTTakA ullekha kavine apane pUrvavartI nimna granthakAroMkA ullekha kiyA hai aura kamalakIrtike uma paTTa para zubhacaMdrake baiThane kA bhI hai| kavi dhIramana, devanandI (pUjyapAda) jainendra vyAkaraNa, aitihAsika ullekha aMkita hai jimmakI sUcanA pUrva kI vajramena aura unakA SaTa darzanapramANa nAmakA nyAya grantha, jA cukI hai| raviSeNa aura unakA padmacarita, jinamanakA harivaMza purANa, pAcapurAgA - isa granthameM jainiyoMke 23 va tIrtha maMghezvara carita, (mulocanA carita) devasena, anaMgacarita kara bhagavAna pArzvanAthakA jIvana paricaya aMkita hai| dinakaramena, mahAkavi svayaMbhU , caturmukha tathA puSpadanta / yadyapi bhagavAna pArzvanAthakaM jIvana sambandhameM prAkRta, prastuta grantha gvAliyaraka nAmaravaMzI rAjA DUMgarasihake saMskRta aura apabhraMza bhASAma aneka grantha aneka bihAnI rAjyakAlameM racA gayA hai| dvArA likhe gaye hai, jo apanI apanI vizeSatAko liye 7 yazodhara carita-isa granthameM rAjA aura yazarodha hue haiN| prastuta grantha mAna saMdhiyAma pUrNa hazrA hai isa candramatIkA jIvana paricaya diyA huA hai / granthakA kathAgranthakA nirmANa bhI agravAla vaMzI mAipajaNaka suputra naka mundara tathA hRdayagAhI hai, aura vaha jIvadayAkI mAhammeU yA khemacandake anurAdhama huA hai| yaha joiNIpura poSaka vArtAyAma zrAna-trAMta hai / yadyapi yazodharake sambandha(dillI) ke nivAsI the / inakA gotra eMDila thA / bema- ma saMskRta bhASAma anaka carita-grantha likha gaye haiM jinama candakI mAtAkA nAma vIlhAdacI aura dharmapannIkA nAma zrAcArya momadavakA 'yastilaka campU' sabase ucca koTikA dhanadevI thA aura umasa cAra putra utpanna hue the, mahamarAja, mahA kAvya-grantha hai| parantu apabhraMza bhASAkA yaha dasarA hI paharAja, raghupati aura hIlivamma / inamama mAha saMghAdhipa grantha hai / prathamatha mahAkavi puSpadantakA hai / prastuta calAyA thaa| grantha cAra maMdhiyAMme samApta huzrA hai jisameM 104 kaDavaka sAhU mata vyamanase rahita aura deva-zAstra-guruke bhana. the| na haiM aura jisakI padya saMkhyA AThamI zloka jinanI hai| grantha bana jAne para mAha bamacandane kavivara raidhakA vastrA isa granthakI racanA bhaTTAraka kamalakIrtika anurodharma tathA bhUSaNa Adime khUba sarakAra kiyA thaa| isa taraha grantha agravAlavaMzI mAhU kamalasiMhake putra hemarAjakI preraNA evaM prazastimeM khaU sAha ke parivArakA vistRta paricaya karAyA anugaMdha para kI gaI hai, ataeva yaha pratha bhI hemarAjake gayA hai / granthakI pAya prazastime gvAliyarakA bhI paricaya nAmAMkita kiyA gayA hai / grathakI aAyata prazanimeM mAhadiyA huyA hai| jipamaM vahA~kI usa samayakI paristhitikA kamalasiMhaka kuTumbakA vistRta paricaya karAyA gayA hai| bahuta kucha patA cala jAtA hai| kavi rahadhane isa prathako 'jodhA' sAhake sudara vihArameM 6 meghazvara-carita-ima granthamaM bhagavAna AdinAtha baiTha kara banAyA hai| aura isa svayaM kavine 'dayArama bhara ke supudha bharata cakravartI, jinake nAmasaM isa dezakA nAma guNa pabitta' vAkya dvArA-pavitra dayAguNarUpI ramase bhAratavarSa vizrana huaA hai unake pradhAna manApati jayakamAra bharapUra batalAyA hai| kA jinheM gaMdhezvara bhI kahate the, carita varNana kiyA gayA 8 dhanyakumAra carita-ima gathame dhanyakumArakA hai| aura samakAlIna zrIpAla cakravartIke haraNa aura nirvANa jIvana paricaya diyA huA hai| yaha graMtha bhI cAra saMdhiyoMprAptikA kathAnaka bhI diyA huyA hai| prastuta granthameM meM pUrNa huA hai aura usakA pramANa 100 mA anuSTupa 13 maMdhiyoM yA pariccheda haiM jinameM 084 kaDavaka haiM aura zlokoM jitanA hai| isa prathakI racanA prArIna jilA jinakI AnumAnika zloka saMkhyA tIna hajAra kucha Upara gvAliyara nivAsI jaisavAla vaMzIya sAha puNyapAlake hai / isa granthakI racanA gvAliyara vApI agravAla vaMzI sAhU muputra sAha bhullaNakI preraNA evaM anurodhame huI hai| khemacandakI preraNA kI gaI hai| grantha kI maMdhiyoMke aMtameM puNyAzravakathA-isa gUthameM puNyakA Asrava khemacandakI prazaMmA sUcaka maMskRta padya bhI die hue haiM, karane vAlI kathAAMkA saMkalana kiyA gayA hai / ye kathAe~ jinameM unakI maMgala kAmanA kI gaI hai| sAtha hI andhakI bar3I hI rocaka aura zikSAprada haiM, isa granthakA nirmANa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa mahAkavi raidhU [327 sAha nemIdAsakI preraNA evaM anurodhase huaA hai, imIsa kathA bhAga bar3A hI sundara aura cittAkarSaka hai ora bhASA kavivarane nemIdAmakA aura unake kudambakA vistRta paricaya bhI marala tathA subodha hai| anyakA yaha kathAbhAga daza diyA hai| zrAdyanta prazastimeM sAha nemIdAsa joiNipura saMdhiyoMmeM samApta huA hai jisakI AnumAnika zloka saMkhyA (dillI) nivAsI sAha tAmauke cAra putrAMma se prathama the| do hajAra do sau batalAI gaI hai| yadyapi zrIpAnake jIvana kavivarake prazasti gata kathanasaM mAhU namIdAsakI dhArmikatA, paricaya aura middhacakravatake mahalako citrita karane vAle udAratA aura sujanatAdikA mahaja hI AbhAsa hojAtA hai, saMskRta, hidI aura gujarAtI bhASAmaM aneka graMtha vidyamAna aura unake dvArA zraganita maniyoM ke nirmANa karAya jAna hai paranta apabhraMza bhASAkA yaha damarA hI graMza hai| prathama tathA maMdira evaM pratiSThA mahotsava Adi kiye jAnekA pari- gatha paMDita naramanakA hai| caya bhI mila jAtA hai, nebhidAma caMdavAr3ake rAjA pratApa 1. vRttamAra-yaha kavivarakI saiddhAMtika kRti hai| rudrasa sammAnina the, jo cauhAna vaMzI gajA rAmacandraka, isa ganthame samyaka caritrakI pradhAnatAme kathana kiyA gayA jinakA rAjya vi0 saM0 1468 meM vidyamAna thA, putra the| hai| gandha chaha aMkoM athavA adhyAyoM meM vibhakta hai / jinameM inakA vizeSa paricaya phira kabhI karAyA jaavegaa| 1. mammaijinacarita -isameM jainiyAka aMtima tIrtha samyagdarzana, guNasthAna, karma, anugraMkSA, dharma aura dhyAnarUpa chaha prameyAMkA vivaMcana kiyA gayA hai| kucha 'ukaca kara bhagavAna mahAvIra yA vardhamAnakA jIvana paricaya diyA pAMko choDa kara mUla granthakI gAthA maMgyA pAThasI hA hai / yaryApa usameM kavi amaga mahAvIracaritame koI mattAIsa hai, jisakI AnumAnika zloka saMkhyA vizeSatA dRSTigocara nahIM huI kitu phira bhI apabhraMza bhASAkA yaha cagni graMtha paddhaDiyA mahamake eka lagabhaga hogI / isa paMthakI Adi vividha chaMdoma racA gayA hai / kavivarakI racanA-zailI parala honasa ci. racanA kavina agravAla vaMzI sAhU hAluke suputra kara bhI hai / yaha pratha dama saMdhiyAma samApta huA hai| zrAda sAhakI preraNAma kIgaI hai, ataeva yaha gantha unhoMka nAmAkita kiyA gayA hai / kavivarako kathana zailI saMkSipta prastuna graMtha himAra nivAsI agravAla kulAvataMza goyala aura mAla hai| granthakA aMtima patra upalabdha na honesa gotrIya mAha sahajapAlaka putra aura saMdhAdhipa mahadevaka yaha jJAna nahIM ho sakA ki prandha nirmAName preraka mAha laghu bhrAtA mAha nAmaukI preraNA evaM anurAdharma banAyA gayA hai| isa prathakI pAdyanna pramtime mAha tApaka zrAda kahAMka nivAsI the| vaMzakA vistRta paricaya diyA huA hai aura unake dvArA 13 agAthamIkathA-hama kathAma rAtribhojanake doSI sampanna hone vAle dhArmika kAryoMkA samullakha bhI kiyA aura usase hone vAlI vyAdhiyAMphA ullegva karate hue likhA gayA hai / mAtha hI balhA brahmacArI aura gvAliyamma unaka hai ki do ghaDI dinake rahane para zrAvaka lAMga bhojana kara, dvArA nirmina caMdraprabhu bhagavAnakI vizAla mUrtikAbhI ullamba kyoki mUryake neja maMda hone para hRdaya kamala saMkucita ho kiyA hai, jinakA paricaya prazastiyAMka mahatvapUrNa ni- jAtA hai, anaH rAtri bhojanake tyAgakA vidhAna dhArmika hAsika ullaMmba' zIrSakaka nIce karAyA gayA hai / isa grantha tathA zArIrika svAsthyako dRSTimaM kiyA gayA hai jaimA ki kI zrAdya prazastima isase pUrva bane hue kucha granthoMkA bhI umaka nimna dA poya prakaTa hai:ullegva diyA huA hai| jinakA nAmollaMgva 'racanAkAla ji roya dalahiya dINapraNAha, zIrSakake nIce kiyA gayA hai| ji kuTu galiya kara karaNa mavAha / 15 middhacakravidhi-isa granthakA nAma siddhacakravidhi duhAgu ji pagyiNu baggu aNehu, (zrIpAla carita) hai isa granthameM zrIpAla nAmake rAjA aura mugyahi bhoyagu phalu ji muNahu / unake pAMcamI sAthiyoMkA siddhacakravata (aSTAnhikA vrata) ke ghar3I dui vAsaru thakA jAma, prabhAvasaM kuSTaroga dUra hojAne AdikI kathAkA citraNa subhoyaNa mAvaya bhujahi tAma / kiyA gayA hai| aura siddhacakravanakA mahAtmya khyApita divAyaru taMu ji maMdau hoi, karate hue usake anuSThAnakI preraNAkI gaI hai| prathakA makuccA cittahu kamalu ji moha // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] anekAnta [kiraNa . 14 middhAntArtha sAra-ima granyakA viSayamI saiddhAM- 17 dazalakSaNa jayamAlA-yaha grantha jainiyoMke tika hai aura gAthA chaMdameM racA gayA hai| yaha pranya vANi- dhArmika pUjana-pAThameM pracalita hai| isameM uttama vamA, mArdava, kavara zreSThI khemasI sAhUke nimitta banAyA gayA hai| isa bArjava, manya, zauca, saMyama, tapa, tyAga akiMcana aura brahmamRtyama mApadarzana, jovasvarUpa, guNasthAna, vata samiti, carya ina daza dharmoM kA svarUpa vizadarItise batalAyA gayA iMdriya nirodha prAdi Avazyaka kriyAtrAkA svarUpa, aTThAIsa hai| jainiyoMke payUSaNa parva meM isake par3he jAnekA zrAma rivAja mUla guNa, aSTakama, dvAdAzAMgata, labdhi svarUpa, dvAdaza- hai| yaha grantha hiMdI anuvAdake mAtha prakAzita ho cukA anupecA, daza khakSaNadharma aura dhyAnAke svarUpakA kathana hai| kiMtu vRttamAra nAmake prathameM ukta dazadharmoke sva kiyA gayA hai| paraMtu upalabdha granyakA aMtima bhAgavaMDita rUpamA gAthA chadameM virAda rUpase vicAra kiyA kiyA hai. lekhakane kucha jagaha chor3akara lekhaka puSpikAkI pranilipi gayA hai| kara dI hai| pranyake zurUmeM kavine likhA hai ki yadi maiM uka 18 jabaMdhara carita-ima grantha meM darzana vizuddhayAdi sabhI viSayoMke nirUpaNameM svalita hojAU~ to chala grahaNa SoDaza kAraNa bhAvanAyoMke phalakA varNana kiyA gayA hai aura nahIM karanA caahiye| usake phala prApta karane vAle jImaMdhara yA jIvaMdhara tIrthaMkarakI 15 mamyaktva kaumudI-isameM samyaktvakI utpAdaka kathA dI gaI hai| yaha jImaMdhara svAmI pUrva videhakSetrake kathAyoMkA bar3AhI rocaka varNana diyA huA hai, yaha granthabhI amarAvatI deza sthita gaMdharva rAu (rAja) nagarake rAjA rabadhUne rAjA kIrtisiMhake rAjya kAlameM racA hai isakI prAdi mImaMdhara aura unakI paTTa mahiSI mahAdevIke putra the| inhoMne aMta prazastime mAlUma hotA hai ki yaha grantha gopAcalake darzanavizuddhayAdi pAMDaza bhAvanAkA bhaktibhAvase citana vAmI golArAr3Iya jAnike bhUSaNa meumAkI preraNA kiyA thA jisake phala snampa ve dharmatIrthaka pravartaka hue / nirmina huA hai, yaha grantha nAgaurake jJAnabhaMDAra meM maujUda isa granthameM teraha saMdhiyAM yA pariccheda haiN| pranthakA kathAbhAga hai, jaba maiM vahAMke bhaMDAra khulaneke avasara para nAgaura gayA sundara hai| paraMtu yaha pra-tha prati atyaMta azuddha rUpameM ligvI thA taba vahAM choTe , patrAtmaka isa pra-thakI eka prati gaI hai. usame yaha sahajahI jJAta hojAtA hai ki lekhaka dekhI thI aura usakI prAdi aMta prazastibhI noTa karanI purAnI lipIkA abhyAsI nahIM thA aura prati likhavAkara cAhI, paraMtu vahAMke bhaTTAraka aura pradhAna zrImAnoMke sarvathA punaH jAMca bhI nahIM kI gaI hai| roka deneke kAraNa maiM aimA na kara sakA, jisakA mujhe bhArI mveda hai| yadi ima granthakA uddhAra na kiyA gayA to vaha 16 karakaNDa carita-ima ganthama rAjA karakaNDukaM zIghra hI samApta ho jAyagA / AzA hai vahAMke bhahAraka caritakA citraNa kiyA gayA hai / kathAnaka sudara aura aitidevendra kI tijI ume zIghra hI prakAza meM lAnekA kaSTa kareMge, hAmika dRSTime bhI mahatvapUrNa hai| umameM terApurakI guphAoM ca ki aba vahAM pranya-mUcIkA kAryabhI zurU hogayA hai| kA bhI varNana diyA huA hai| grantha kI yaha prati zrAdi aMna ataH isa granthakA prakAzanamI hojAnA caahiye| bhAgasa rahita hai| aura dehalIke maMdira dharmapurAka zAstra bhaNDAra kI hai| pUrNa pratike upalabdha na honema usake nirmA16 pAMDaza kAraNa jayamAlA - isameM darzana vizuddhi, Na zrAdike sambaMdhameM vicAra karanA saMbhava nahIM hai| vinayasampacanA prAdi molaha bhAvanAoMkA vivecana kiyA 2. Atma-saMbodha ka vya-yaha ghoTAmA kAvya grantha gayA hai, jo tIrthaMkara prakRtike baMdhakA kAraNa hai. isameM prathama hai jima kavine aAtmasambodhanArtha banAyA gayA hai| prastuta bhAvanA darzanavizuddhi samyakvake 25 doSoMse rahita tIrthakara prakRtiko baMdhaka hai, zeSa 15 bhAvanAe~ na bhI ho, tAMbhI grantha prAtmahitako dRSTiko sAmane lakSita karake himAdi paMca tIrthakara prakRtikA baMdha ho sakatA hai| kiMtu darzana vizuddhi ke pApoM aura sasavyAsanAdike parityAgakI acchI zikSA dI amAva meM ve kArya kArI nahIM hai| ataH darzana vizuddhiko gaI hai| aura pAtmAko apane kartavyakI zrora lakSya ragvane kA prayatna bhI kiyA gayA hai| prApta karanA zreyaskara hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtakA adhyayana jAtIya cetanAke lie Avazyaka saMskRta vizvapariSad banArasameM rASTrapati DA. rAjendraprasAdakA udghATana bhASaNa "vAgtavameM yaha atyanta gveda aura lajjAkI bAta jAnIya cetanAkA pahacAnanA hai ki isa viSayameM hamAre dezameM lezamAtrabhI mandeha marA yaha vicAra kaMvala isalie hI nahIM hai ki yA zaMkA ho ki saMgkRtakA adhyayana zrAvazyaka bhI hai mujhaM bhAratakaM atotase prema hai aura maiM usakI aitikyA ? videzI vidvAnoM aura zAmako takane mAnika- hAsika jJAnanidhi aura jAtIya anubhUtiko miTrIkI pTise saMskRta adhyayanake mahatvaka bAremeM kimI ThIkarI yA kUr3A samajha kara nahIM pheMka denA caahtaa| prakArakI zaMkA kabhI nahIM ko| hamArI saMskRti, hamArA meM mAnatA hai aura merA vizvAsa hai-ki koIbhI sAhitya, hamArI prAdezika bhASAe~, hamArI kalA, vicArazIla vyakti isa bAtase inkAra nahIM karegA hamAre mata matAntara, hamArA itihAma atha na hamArA ki-koI jAti yA rASTra taba taka saphalatAse Age sampUrNa jIvana saMskRta jJAnake binA hamAre lie ana- nahIM bar3ha sakatA jaba taka use apanI aitihAsika yUjhI aura anajAnI pahelIddI banA rhegaa| yaha harpakI caMtanAkA apanI mAnasika pravRttiyoM, zakti aura bAta hai ki isa dizAmeM pahalA paga kRSNa kI lIlA bhUmi sAdhanoMkA yathAvida jJAna na ho, kyoMki aisI jAtike saurASTra meM uThAyA gayA thA aura isakA agalA kadama vyaktiyoM meM kisIbhI kAryakramakaM lie vaha manaikya aura bhagavAna zivakI isa punIta aura aitihAsika nagarIma vaha utsAha nahIM ho sakatA jo taba hotA jaba jAtIya uThAyA jaayegaa| mujhe vizvAsa hai ki ina do mahA- cetanAka manonukUla aura koI kAryakrama hAthameM liyA vibhUtiyoM kI etihAsika chAyAme Arambha hone vAlA jAtA hai / jAtIya cetanAse sarvathA anabhijJa janayaha kArya phalegA aura phuulegaa|" saMskRta vizva pariSada- nAyaka jana zaktiko pragatike lie prayogameM lAnemeM ke dvitIya adhivezanakA Aja udghATana karate hue vaise hI asamartha hogA jaise ki jalazAstrase sarvathA rASTapani DA. rAjendraprasAdana ukta vicAra prakaTa kiye| aparicita koI vyakti nadIko bAMdhakara use racanAtmaka DA. rAjendraprasAda ne kahA ki jisa prakAra zrAja kAryoMke lie prayoga karane meM asamartha hotA hai| aneka dezAMka vidyArthI zikSAke lie yurupa yA ama. mahAtmAjI ne isa satyako khUba pahacAnA thA aura rIkA jAne hai lagabhaga usI prakAra sAstrAbdiyoM taka unhoMne bhAratameM rAjanaitika sAmAjika aura Arthika anya dezIse vidyA jijJAsu saMskRta aura usakA vAMga- krAtikA jo kAryakrama banAyA thA vaha hamArI |timy par3hane ke lie hamAre dezameM Ata the una yugAma hAsika jAtIya cetanAke ThIka ThIka jJAna para hI sabhyatAke rahasyoMko pAnakI saMskRta eka kuJjI mAnI Azrita thA aura isI hetu usa kAryakramako yahAMkI jAtI thii| Ajakala bhI yarupa, jApAna, aura sAdhAraNa janatAkA sahajameM hI utsAhaprada samarthana amarIkAmaM saskRtaka adhyayanaka liye vizeSa prabandha aura sahayoga mila gayA thaa| ataH merA yaha Agraha hai aura usakI zikSA para yahAM paryApta dhana vyaya kiyA hai ki bhAratake mundara bhaviSyake lie, usakI Arthika jAtA hai| yaha saba imalie hIna ki saskRta adhyayanase aura sAMskRtika pragatike lie yaha nitAnta Avazyaka mAnava jAtike atItake bahuta dhudhale pRSThoMko ThIka hai ki hama apanI jAtIya cetanAko pahacAnane kA yatho. ThIka samajhane meM bhArI sahAyatA milatI hai, usake cita prabandha kr| isa prabandhakA eka pramukha aMga aura darzanase manuSyako gaharA Ananda aura sUkSma saMskRta adhyayanake lie prabandha karanA kyoMki vicAra-zakti prApta hotI hai / para videziyAMse kahI saMskRtama hI to adhikatara yaha sAmagrI hai jisake adhika hameM isakI AvazyakatA mahasUsa karanI AdhAra para hama apane jAtIya mvarUpako yathAvid phcaahiye| cAna aura nAna sakate haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] anekAnta [kiraNa zocanIya dazA saMskRtake AcArya naukarI karanekA taiyAra milate haiM aura phirabhI naukarI nahIM miltii| sahAyatAkI purAnI mujhe isa bAtakA kheda hai ki isa dizAmeM jaisI vyavasthA honI cAhiye, jitanA dhana, samaya aura zakti paramparAoMke lupta honekA phala yaha ho rahA hai ki laganI cAhiye baisI na to vyavasthA hai aura na unanA saMskRtake zikSakoM aura vidyAthiyoM donoM kI hI durdazA ho rahI hai| dUsare zabdoM meM Aja samAjase dhana samaya aura zakti hama lagA rahe haiN| eka samaya Ane vAlI dAna-saritA lagabhaga sUkha gaI hai| ataH thA jaba rAjya aura samAja donoMhI saMskRtake adhyayana ina paristhitiyoM meM yadi saMskRta adhyayanakI paramparA kA poSaNa karate the| aMgrejI rAjyakAlameM zikSAkI kucha aisI vyavasthA huI ki hamAre dezameM yaha bhAvanA khatma ho gaI to cAhe vaha AzcaryakI bAta na ho kiMtu ghara karane lagI ki hamArI apanI aitihAsika paramparAmeM, vaha svatantra bhAratake liye lajjAkI bAta to avazya saMskAra, rIti rivAja saba vyartha aura hAnikara haiM aura hogii| videzAma saskRta adhyayanakA vikAsa ho aura isalie unako chor3akara videzI sabhyatAko apanAne meM svayaM bhAratameM vaha khatma ho jAya yaha ghaTanA yadyapi akalpanIya avazya hai kintu mujhe aisA lagatA hai ki hI hamArA kalyANa hai / isa parivartanakA jvalanta udAharaNa yahI hai ki isa yugameM dezakI AMkheM kAzIkI hama usake nikaTa pahu~cate jA rahe hai| isaliye hameM ora na rahakara kalakattekI aura laga gii| kintu ima jahAM eka ora saMskRtako jIvakopayogI vidyA banAnA upekSA aura lapahAsake yugameM bhI saMskRta banI rahI hai vahAM ise bhI bhUlanA nahIM cAhiye ki usako Aja aura saMskRtake vidvAna bane rhe| vaha isIliye sambhava taka jIvita rakhane vAle vahI dhanya puruSa hue hai jo ise huA; kyoMki saMskRta aura saMskRtake vidvAnne kabhI kevala arthopArjanakA sAvana nahIM mAnate the| samAjalakSmIkI dAsatA svIkAra na kI thii| kintu apane ko bhI apanI esI bhUmikA banAnI hai jisameM mAna dharma nivAhaneke sAtha-sAtha unake manameM yaha vizvAsa maryAdA pratiSThA sarakAra sabhI lakSmoke anugAmI na bhI thA ki unake kabhI na kabhI jamAnA karavaTa bada banakara sarasvatIke liye surakSita raheM aura lakSmIke legA aura isa dezake isakI janatA ke, isake paNDitA lie dhana janita zAna zaukata aura lAbha kArya chor3a aura prAcAryoMke bhAgya phira jageMge maiM nahIM kaha rakhA jaay| sakatA ki svatantra bhAratameM unhoMne apane isa vizvAma, sarakArI sahAyatA isa svapna, ina AzAoMkI pUrtikI jhalaka dekhI hai yA DA. rAjendraprasAdane Age kahA ki ataH hama sbnhiiN| kintu mujhe kabhI-kabhI yaha bhaya hone lagatA hai ko isa bAta para bar3e dhairyase vicAra karanA hai ki hama ki sambhavataH svatantra bhAratameM saMskRta adhyayanakI yaha kyA upAya kare, jinase saMskRtakA adhyayana ghaTaneke paramparA kahI samApta na ho jaaye| Aja saMskRta bajAya dezameM aura adhika prasAra ho| sarvaprathama to vidvAnoMkI jo avasthA hai vaha vAstavameM zocanIya hai| hamAre sAmane yaha prazna hai ki bhaviSyame saMskRta pAThaabhI rAjyane saMgkRta adhyayanako prazraya denekA bhAra zAlAoM aura vidyAlayoMke liye vittakA kaise prabandha apane sara para nahIM liyA hai / yaha ThIka hai ki vidyA- ho| yaha pratyakSa hai ki Ajake samAjase adhika layoMmeM saMskRtake adhyabanake lie kucha prabandha hai kintu apekSA nahIM kI jA sakatI ki vaha una pAThazAlAzra.kA vaha aisA nahIM hai| jise ginatImeM sammilita kiyA bhI bhAra saMbhAle jopAja vartamAna hai, naI pAThazAlAoMjA sake / saMskRtako jo pAThazAlAe~ aura vidyAlaya kA bhI bhAra saMbhAle jo Aja vartamAna hai, naI pAThaAjataka cala rahe haiM aura jinake dvArAhI saMskRta zAlAoMke kholane aura calAnekA to prazna paidA hotA adhyayanakI paramparA aba taka banI rahI hai unakI hI nhiiN| saca to yaha hai ki Aja rAjyane itane adhika avasthA Ajakala zocanIya hotI jA rahI hai| vahAMse mAtrAmeM sAmAjika sUtra apane hAthameM le liye haiM ki nikale vidyArthiyoMkA hamAre bhAdhunika jIvanameM lagabhaga yadi rAjyane saMskRta adhyayanake vittabhArako apane kaMdhe na kuchake barAbara sthAna hai aura phala yaha hai ki Aja para na liyA to yaha saMbhavataH Age na cala skNgaa| maiM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhatA hU~ ki isa dizA meM rAjya sarakAreM pahalA kAma kara sakatI haiM aba samaya A gayA hai ki ve saMskRta adhyayanake liye zrAvazyaka vattika prabandha kareM / jaba samAja ke saba sati sAdhanoMko ve apane hAthoMmeM le rahe haiM to koI kAraNa nahIM ki ve samAjake uttaradAyitvoM ko apane sira para kyoM na leN| bhAratIya samAjakA DhAcA eka viziSTa prakArakI sahakAritA para nirbhara karatA thA / vidvAnakA bhAra gRhastha para aura gRhastha ke mArgadarzanakA bhAra vidvAna para thA / bhAratIya samAja ke hara kSetra meM isI prakAra kI paramparAgata sahakAritA thI / jaba hamane usa paramparAgata sahakAritAse haTa kara jIvanakA niyantraNa rAjyakaM hAthama adhikAdhika kara lene kI ora rukha kiyA hai taba rAjyakA yaha dhama hai ki vaha ina uparadAyitvoM ko bhI apane hAthameM leM merA vicAra hai ki bhAratakI rAjya sarakAroMkA aba yaha dharma hai ki ve apane kopase saMskRta adhyayana ke liye paryApta sahAyatA denA prArambha kareM / dhanikoM kA karttavya sAtha hI yahAM udyogapatiyoMko bhI apanA yaha dharma mAnanA cAhiye ki apane dAnakA eka aMza vizvavidyAlayoMmeM saMskRta adhyayanake liye viziSTa pIThiyAMkI sthApanA ke liye lgaayeN| iMgalaiMDa aura amarIkA meM vahAMkI bhASAoMke pramukha kalAkAroM aura sAhityakoMkI kRtiyoM aura jIvanake adhyayana ke liye vahAMke dhanikoMne vahAMkI f*zvavidyAlayoMmeM triziSTa pITiyoM kI sthApanAke liye paryApta dAna diyA hai / maiM samajhatA hU~ ki hamAre yahAMke dhanikavargako aisA hI karanA cAhiye / samanvayakA sUtra "isake atirikta saMskRta jJAtAke liye hameM Arthika kSetra meM bhI sthAna banAnekA prabandha karanA caahiye| merA vicAra hai ki Aja saMskRta adhyayanakI jo paripATI aura vyavasthA hai usake kAraNa bhI saMskRta par3hane vAloMko Arthika kSetra meM koI sthAna nahIM miltaa| yaha Avazyaka hai ki saMskRta pAThazAlAoM meM saMskRtake abhyAsake sAtha hI sAtha Arthika dRSTise upayogI aura Adhunika jagatase paricaya karAne vAle triSayoMkA bhI adhyayana anivArya kara diyA jaay| Aja saMskRta adhyayana' [ 331 na to rAjakarmakI hI bhASA hai, na kalA kI, na vijJAna kI, aura na vANijya aura udyoga kI / kintu isa bAtakA yaha tAtparya nahIM ki saMskRta par3hanekA koI mUlya nhiiN| mUlya to hai aura sarvadA rhegaa| sabhyatAke saMrakSaNa ke liye, svayaM mAnava jAti ke astitva ke liye isa bAtakI AvazyakatA hai ki AdhyAtmika aura zailika zikSA meM samanvaya ho / merA vicAra hai ki isa samanvaya ke liye saMskRta adhyayanake samAna aura koI prabhAvI sAdhana nahIM ho sakatA / Adarza DA. rAjendraprasAda ne kahA ki mere vicAra meM sahastrAbdiyoMse saMskRtakA AdhAra-tala aura pRSThabhUmi vaha adhyAtmavAda rahA hai jo bhAratakI mAnavatAko dena hai sahastrAbdiyAM vyatIta ho gaI jaba bhAratameM prathama bAra isa vizvAsakA janma huaa| ki isa jagatakI hara prakArako vipatti, bAdhAoM, kamiyoM aura kaThinAiyoM se mAnava taba taka mukti nahIM pA sakatA, jaba taka ki usakA jIvana zaktikI upAsanA, sevAkA ghaTala vrata, nyAyakI avicala niSThA nahIM bana jaataa| apane isa vyakti jo kucha bhI kare vaha isa zraddhA aura icchA Adarzako unhoMne kRSNArpaNakA nAma diyA athAt kare ki vaha yaha samasta vizva aura usase bhI pare vizvAtmA kI prasannatA ke liye kara rahA hai kevala apanI indriyoMke santoSake lie nhiiN| isakA yaha artha kadApi nahIM thA ki vyakti apane sAMsArika karttavyako parityAga karake kisI jaMgalameM jA baitthe| isakA kevala yahI artha thA ki vaha apanA koI bhI sAMsArika kAma apanI svArthabuddhise na kare, varan isa vicArase kare ki yahI vizvAtmAkI icchA ke anukUla hai aura paisA hI karake vaha apane ahaMkI kaida se chUTakara apane sacce vizvasvarUpako pahacAna sakatA hai| sampUrNa saMskRta vAMgamayakA prANa aura preraNAkA yahI Adarza hai / saMskRta nATaka, saMskRta AkhyAna aura kathAe~, saMskRta mahAkAvya, saMskRta zAstra, saMskRta vijJAna sarvatra hI isakA sAmrAjya hai| ataH yaha spaSTa hai ki saMskRta sAhityakA vidyArthI isa Adarzase prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| merA vicAra hai ki jagatako hama jo sabase Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] anekAnta bar3I dena de sakate haiM vaha yahI Adarza hai aura yaha dana hama taba hI de pAyeMge jaba na kevala hamArI bhUmi aura hamAre audyogika yantra vizAla dhana dhAnyakI saritAka hI srota bana gaye hoMge varan unameM kArya karane vAle zramika aura kRSaka bhI isI Adarzase prerita hoNge| usa svarNima yugakI sthApanA ke liye hameM anathaka parizrama karanA hai, aura aneka prakArake Ayojana karane haiM / kintu ina saba prayAsoM aura AyojanoM kI zarta yaha hai ki zilpika zikSA aura AdhyAtmika zikSAkI khAI paTa jAye / saMskRta vaha setu haiM jo isa gvAIko vIrasevA - mandirako prApta sahAyatA hAla meM vIrasevA mandirako usa bar3I mahAyatAke alAvA jo bAbU choTelAlajI aura bAbU nandalAlajIne apanI svargIya mAtA zrImatI mAnakaMvarajIkI zroramaM dehalI meM vIrasevA mandirakI bilDiga ke liye z2amIna kharIdane ke vAste bhijavAI hai, dUsarI jo khAsa sahAyatAe~ ( anekAnta sahAyatA ke atirikta ) prApta huI hai va isa prakAra haiM : 1001) seTha bhagavAnadAsa jI jaina bIr3I vAle sAgara (vANazrI gaNezaprasAda jIkI jayantIke avasara para ) / 1000) siMghaI kundanalAlajI jaina sAgara ( varNI zrI gaNezaprasAdajIkI 76 vIM varSagAMTha ke avasara para ) / 1001) seTha chaDAmIlAlajI jaina phIrojAbAda ( ci0 putra vimalakumArake vivAhakI khuzI meM ) / 51) lA0 sumeracandajI jaina, dariyAgaMja dehalI (gRha pravezakI khuzI meM ) adhiSThAtA 'vIra sevA mandira' saMrakSakoM aura sahAyakoM se prApta sahAyatA water saMrakSakoM aura sahAyakoMse prApta sahAyatAkA jo vivaraNa gata kiraNa naM0 4-5 meM prakAzita kiyA gayA thA aura jisakA yoga (224) thA, usake bAda jo aura sahAyatA prApta huI haiM usakI tanasIla isa prakAra hai1000) bAbU nandalAlajI sarAvagI kalakattA 251) bAbU choTelAlajI jaina kalakattA 251) seTha mAMgIlAla pAMDyA kalakattA [ kiraNa paTAtA hai aura isI dRSTi Adhunika jagata meM usaka' zikSA dIkSAkA Apako prabandha karanA hai / yaha harSakI bAta hai ki isa dizAmeM pahalA ga kRSNakI lIlAbhUmi saurASTra meM uThAyA gayA thA aura isakA agalA kadama bhagavAna zivakI isa punIta Ara aitahAsika nagarI meM uThAyA jaayegaa| mujhe vizvAsa hai| ki ina do mahAvibhUtiyoMkI aitihAsika chAyA meM Arambha hone vAlA yaha kArya phalegA aura phUlagA / navabhArata TAimsase 10) bA RSabhacandrajI jaina ( B. R. C. ) kalakattA 101) lA0 ratanalAlajI jaina mAdIpuriyA dehalI 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI kalakattA 101) bA0 badrIdAsajI sarAvagI kalakattA 106) vA0 vaMzIvara jugalakizorajI kalakattA 109) bA0 surendranAtha narendranAtha jI kalakattA 101) bA0 phalacandra ratanalAlajI kalakattA 101) bA0 dhanaMjayakumArajI jaina kalakattA 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina nyU dehalI 101) lA0 makkhanalAlajI motIlAla jaina 'ThekedAra dehalI 101) nA0 udayarAma jinezvaradAmajI jena sahAranapura yoga 2662) pUrNAMga 7886) adhiSThAtA 'vIra sevA - mandira' sevAe~ samarpita kIM jabase vIrasevA mandirakA grAphisa sarasAvAse devalI AyA hai tabhIse vIrasevA mandirane apanA pracAra vibhAga va khoja-vibhAgako dRr3ha banAne kA nizcaya kiyA hai / isa dRSTi hamane jaina samAjake prasiddha 2 vidvAnoMse samparka sthApita kiyA hai| hameM prasannatA hai ki hamAre nivedana karane para pracAra vibhAgakI dRDhatAke hetu zrI paM0 bAbUlAlajI jaina jamAdArane apanI sevAe~ 'vIramevAmaMdira' ko samarpita kara diiN| aura Apane pracAra vibhAgakA kArya prArambha kara diyA / rAjakRSNA jaima vyavasthApaka- vIrasevA-mandira Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa (le0 paramAnanda jaina zAstrI) brahmajinadAsa kundakundAnvaya sarasvati gacchake bhaTTAraka ullekha gujarAtI kavitAke nimna upayogI aMzase jAnA sakalakInike kaniSTa bhrAtA aura ziSya the| ye madanarUpI jA sakatA hai:zatruko jItane vAle brahmacArI, kSamAnidhi. SaSTamAditapake tihi avasare guru prAviyA, bahAlI nagara majhArare / vidhAtA aura aneka parISahA~ke vijetA the| inhoMne aneka cAturmAsa nihIM karo zobhano, zrAvaka kIdhA harSa apArare / dezoM meM vihAra karake jananAkA kalyANa kiyA thA unheM amIjhare padharAviyAM badhAI gAve nara naarre| sanmArga digbalAyA thaa| ye jinendrake caraNakamaloke saphalasaMgha mili baMdiyoM pAmyA jaya jykaarre| caMcarIka, deva-zAstra-gurukI bhakti meM tatpara, atyanta dayAlu tathA sArthaka jinadAma nAmame prasiddhiko prApta the aura maMvat caudahasI ikyAsI bhalA zrAvaNamAsa lasaMtare / prAkRta, saMskRta, gujagatI nathA hindI bhASAke acche pUrNimA divase puraNakaryA, mUlAcAra mahantare // vidvAna evaM kavi bhI the| inake guru bhaTTAraka makalakIrti prasiddha vidvAna the jinakA saMskRta bhASA para acchA adhi prAtAnA anugraha thakI kIdhA grantha mahAnare // kAra thA, nAtkAlika bhaTTArakoMma unakI acchI pratiSThA thii| yapi makalakIsine apane kisI bhI granthameM usakA inhoMne apane samayame aneka mandira banavAe, saikaDo racanAkAla nahI diyA, phira bhI anya mAdhopa-mUtimUrtiyAMkA nirmANa karAyA aura unake pratiSThAdi mahAtmava levAdika dvArA unakA samaya vikramakI 16 vIM zatAbdI kArya bhI sampanna kiye haiN| inake dvArA pratiSThita mRtiyoMka kA uttarAddha sunizcita hai bhiTTAraka malakIti IDara gahIke kitane hI abhilaMmba maM0 1480 me 1462 takake garI bhaTTAraka the aura bha. padmanandIka pada para pratiSThita hue the| noTa bukarma darja hai| inake atirikta aneka mRrtiyAM aura kahA jAtA hai ki ve saM0 1444 meM ukta gaddI para yAsIna unake abhilegya aura bhI noTa kiye jAne ko hai| jina hue the aura saM0 146ke pUpa mAsameM unakI mRtyu mahasAnA mabake saMkalita hone para tatkAlIna aitihAmika nAmAMka (gujarAta) meM huI thii| mahamAnAma unakA samAdhi sthAna anveSaNamaM bahuta kucha suvidhA prApta ho sakatI hai| bhI banA huA hai| bha. makalakIniMdvArA racita pranyoMke bha. makalakIrtine saM01481 meM saMghahita baDAlI nAma isa prakAra haiN| jinameM unakI vidvattA aura mAhilyameM cAtarmAma kiyA thA aura vahAMke amIkaga pAzvanAtha maMvAkA anumAna kiyA jA sakatA hai:caityAlayameM baiThakara 'mulAcAra pradIpa' nAmakA eka maMskRta- 1. pugaNamAra, .. mihAntamAradIpaka, 3. malligrantha saM0 148 kI zrAvaNa zuklA pUNimAko apane nAtha caritra, 4. yazodhara caritra, 5. vRpabhacarita (gAdikaniSTa bhrAtA jinadApake anugrahase pUrA kiyA thaa| jisakA nAtha purANa), 6. sudarzanacarita, 7. sukamAlacarita, 8. vikramakI 15 vIM zatAbdIme baDAlI jana dhana vardhamAnacarita. .. pArzvanAthapugaNa, 10. malAcArapradIpa, sampanna nagara thA, usa samaya vahA~ humaDa digambara jaina . yAzcaturvitikA, 12. dharmapraznottarazrAvakAcAra, zrAvakoMkI vamtI thii| vahAMkA amIjharA pArzvanAthakA 17. sadbhAmitAvalI, 4. dhanyakumAracaritra, 15.karmavipAka. mandira bahuta prasiddha thaa| usa samaya devammI nAmake eka 16. jambasvAmIcaritra, 17. zrIpAlacaritra bhAdi / vImA humaDane kezariyAjIkI yAtrAkA saMgha bhI nikAlA brahmajina dAmane bhI aneka pranyoMkI racanAkI *jinameM thA aura makalakIrti uma mamayake pramita vidvAna bhaTTAraka bha. makalakItikA bar3e gauravakaM mAtha smaraNa kiyA hai| the| bAgar3ha aura gujarAtameM unakA acchA prabhAva thA ve inake aneka ziSya the jinameM kuchakA inhoMne apanI apane ziSya praziSyAdi mahita uka prAntameM vihAra karate pranyAma ullekha kiyA hai| cUMki jinadAya sakalakIrtike hue jaina dharmakA udyota kara rahe the| kaniSTa bhrAtA the / isaliye inakA samaya bhI vikramakI Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnisa 5vIM zatAbdIkA uttarArdha aura 16vI zatAbdIkA pUrvA- paJcamI vratakathA aura paJcaparamehI guNAnuvarNana Adi 4jAna par3atA hai| saM0 111meM inhIMke anurodhase bahAlImeM racanAoMkA saMgraha eka guTake meM pAyA jAtA hai| ye saba mUlAcAra pradIpake race jAnekA allekha Upara kiyA jA cukA racanAeM prAyaH gujarAtI bhASAmeM kI gaI hai parantu inameM hai| aura saM0 1920meM inhoMne gujarAtI bhASAmeM 'harivaMsa hindI aura rAjasthAnI bhASAke zabdoMkA bAhulya pAyA rAsakI racanAkI hai..ApakI racanAcoMmeM jamma svAmI jAtA hai| inake sivAya nimna prantha pUjA-pATha-viSayaka bhI parisarAta meM haiM aura jinakI saMkhyA isa samaya taka sAta hI jJAta ho tIna anya to saMskRta bhASAmeM race gae hai| jambUsvAmI- makI haiM unake nAma isa prakAra haicarita kI racanAmeM inake ziSya brahmacArI dharmadAsake mitra 1. jambUdvIpa pUjA 2. anantavrata pUjA 3. sAdvijavaMzarasna kavi mahAdevane sahAyatA dI thii| dharmapaMca dvaya dvIpa pUjA 4. caturvizatyudyApana pUjA 1. meghamAlo'viMzatikA' athavA 'dharmavilAsa' nAmakI choTIsI prAkRta bApana pUjA 6. caturviMzaduttara dvAdazazatodyApana 7. bRharacanA bhI inhIM brahmajinadAsakI kRti hai| inake atirikta siDacakra puujaa| brahmajina-dAsa racita zeSa pranyA~ke nAma isa prakAra hai:- isa taraha brahmajinadAmakI saMskRta prAkRta aura guja 1. yazodhararAsa, 2. prAdinAtharAsa, 3. zreNikarAsa, rAtI bhASAkI saba milAkara lagabhaga 30 kRtiyoMkA aba4. samakitarAsa, 1. karakaMdurAsa, 6. karmavipAkarAsa, taka patA calasakA hai / ina saya graMthAMkA paricaya prastAvanA 7. zrIpAlarAsa, 8. pradyumnarAsa, 1. dhanapAlarAsa, 10. kI kalevara vRddhike bhayase chor3A jAtA hai / inakI anya hanumaccarita,". aura vratakathA koza x-jisameM daza- kitanI hI racanAe~ yatra tatra grantha bhaNDAroMmeM guTakoMmeM ullabakSaNa vratakathA, solahakAraNavatakathA vAhaNaSaSThI vrata- khita milatI haiM para ve saba inhIMkI kRti haiM yA anya kathA, mopasaptamIka thA, nirdoSasaptamI kayA, AkAza kisI jinadAsa kI / isa bAtakA nirNaya binA pAyo pAnta avalokana kiye nahIM ho sakatA, mamaya milanepara inamase naM. 1 bAra "ka anya bhAmaraka mahA- unake sambandhameM vicAra kiyA jaaygaa| rakIya bhaNDArameM pAye jAte hai| zeSa rAsoMmeM adhikAMza rAse aura kucha pUjAe, jo guTakoMmeM sanihita hai| dehalIke vIra sevAmandirase prakAzita honevAle anya prazasti paMcAyatI mandirake zAkha-bhaNDArameM upalabdha hote haiN| maMgraha prathama bhAgakI prastAvanAkA eka aMza / sAnAcamArA .. sAhitya paricaya aura samAlocana 1paMcAdhyAyI-paM. rAjamalla, TIkAkAra svargIya racanA kisI taraha pUrI ho pAtI to isa graMthakA parimANa paM. devakInandajI siddhAnta zAtrI, sampAdaka paM0 phUlacaMda atyanta vizAla hotaa| parantu vaha jitanA bhI bana sakA jI siddhAnta zAstrI, banArasa, prakAzaka gajazavarNI di0 hai| jahAM usameM kavikI prAMtarika nirmalatA aura sarvopakA' jaina graMthamAlA, 2/38 banArasa, pRSTha saMkhyA 366, mUlya riNI buddhikA vyApAra antanihita hai vahAM kavike viziSTa sajilda pratikA) rupyaa| abhyAsa. manana, cintana evaM dIrgha kAlIna anubhavakA pakva prastuta graMthako kavine pAMca adhyAyoMmeM banAnekA pariNAma hai jise kavine pacAkara bhAramasAt kiyA, graMthakI maMkalpa kiyA thA, jise 'pAdhyAyAvayavaM' vAkyake dvArA kathanazailI atyanta hI parimArjita, tarkapUrNa aura vastuusakA ullekha bhI kiyA hai| parantu kavivara apane usa sthitikA digdarzana karAne vAlI hai graMthameM kavike talaspagraMthako pUrA nahIM kara sake, yaha duHkhakI bAta hai / vaha- ii pANDityakA pada-pada para anubhava hotA hai, prayakArane graMtha isa samaya 1506 rakhokoMkI saMkhyAko lie hue jisa prakaNako kahanekI ceSTAkI hai vaha usameM pUrNa saphala hai,jo do maNyAyoMmeM vibhAjita hai| yadi isa prathakI humA hai usakI isa saphalatAkA kAraNa kavikIvaha pAntarika Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] sAhitya paricaya aura samAlocana 1335 vizuddhikI ho hai| kavikA antima lakSya prAtma-svataMtratAkI prastuta prantha pubATasaMghIya prAcArya hariSeyake 'saMskRtaprApti hai jisakA unhoMne vivecana karate hue apanI tAsvika- kathAkoza' kI kathAoMkA hindI anuvAda hai| isa saMskabuddhikA paricaya diyA hai| raNameM 12 kathAe~ dI huI haiN| ye kathAe~ jaina dharmakA pAlana prastuta graMthakA anuvAda spaSTa aura vastu tattva kA vive- athavA vratoMkA anuhAna kara, phala prApta karane vAle vyaktiyoM caka hai, aura vaha apane pichale saMskaraNoM meM hone vAlI ke paricayako liye hue haiN| kathAbhoMkA viSaya rocaka hai| bhazubiyoMse rahita hai| sampAdakajIne isa para kAphI anya bahuta upayogI hai| parizrama kiyA hai aura use saba prakArase prAmANika evaM 3 bRhatkathAkoza bhAga 2 anuvAdaka paM. rAjakumArajI rucikara banAnekA prayatna kiyA hai| anuvAdakI bhASA bhI jaina sAhityAcArya prakAzaka, bhA0 di. jaina saMgha, caurAsI parimArjita aura sarala hai| itanA hI nahIM, kiMtu prathakI mathurA / pRSTha saMkhyA 262, mUlya pajilda pratikA 2 // ) 12 pRSThokI mahatvapUrNa prastAvanAmeM sampAdakajIne graMthagata rupyaa| viSayoMkI carcA karate hue usake viSayako spaSTa karanekA isa bhAgameM bhI ukta kathAkozakI 18 kathAoMkA prayatna kiyA hai| aura prAnmasvataMtratAke aMtima lakSyakA anuvAda diyA gayA hai| ye paurANika kathAaiM jainadharma mokSapuruSArthake pradhAna mAdhaka cArigrake sambandhameM bhI apane aura jaina saMskRtikI mahattAse sambandha rakhatI haiM / kathAe~ vicAra vyakti kiye hai| prastAvanAmeM nizcayanaya vyavahAra aura mndaa| nayakA khulAzA karate hue prAcArya kudakudake pravacanasArake jJeya adhikArake kathanake sAtha prastuta kavike maMtavyoMkI sarvodaya yAtrA-lekhaka, prAcArya vinovAbhAve / tulanAbhI kI hai| prakAzaka, bhArata jaina mahAmaMDana, vardhA sI0 pI0 pRSTha sAtha hI lATI mahinAka mamAna hI graMthake banane meM sadhyA 240 / mUlya savA rupyaa| nimitta bhUta sAhU phAmanakI ima paMcAdhyAyI graMthake nirmA- prastuta pustaka haidarAbAdake sarvodaya sammelanameM paidala Name bhI preraka nimatta honekA anumAna kiyA hai, jo graMtha yAtrAse calate huye vinAvAjIne jo jagaha 2 bhASaNa diye, vAkyoko dekhate hue ThIka hI jAna par3atA hai| mAmpradA aura vahAMke logoMkI jo paristhatiyA~ devI, unhIM sabakA yikatAke prabhAvake sAtha dravya kSetra kAla bhAvakA prabhAva bhI varNana isa pustakameM kiyA gayA hai| pustakakI bhASA marana graMthakAra para par3A hai| isa taraha prathakA yaha saMskaraNa hai| yadyapi 'sarvodaya' tIrtha zabdakA prayoga karane vAle svAdhyAya premiyoMke lie bahuta hI upayogI aura saMgrahaNIya prAcArya mamasta bhadra hai, jo vikramakI dUsarI zatAbdIke hai| pAzA hai svadhyAya premI hama prazrako maMgAkara apanI jAna tejasvI prAcArya the| paraMtu gAMdhIjI dvArA prayukta 'sarvovRddhi meM mahAyaka hoNge| daya' kI mahattA pradAna karaneke lie prAcArya vinobA 2 vRhatkathAkoza-bhAga 1 anuvAdaka, paM0 rAjakumAra bhAvekA yaha prayatna abhinaMdanIya hai| isa pustakameM yAtrA jI jaina sAhityAcArya prakAzaka, bhA. di. jaina saMgha, karate samaya vivapacarcAoM para vicAra kiyA gayA hai| caurAsI mathurA / pR saMkhyA 236 mUlda sajilda pratikA pura pustaka upayogI hai| 2 // ) rupyaa| paramAnandajI jaina zAstrI Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336] anekAnta bAkaraNa * Adarza-vivAha * ... dehalI ke suprasiddha svargIya nIce prakAzita hai| sthAnIya maMdiroM ko cAMdI aura silavara rAmabahAdura lA. nandakizorajI ke vartana bheMTa kie gae tathA do sundara manoja pAMDuka murNaranTesiMDaga iMjIniyarakI zilAya lAla maMdira aura meTake kucake maMdiroM ko pradAna pautrI tathA zrIjinendrakizorajI kI gii| janajauharIkI suputrItrAyudhamanI 1.01) vIrasaMvAmaMdira, dariyAgaMja dillI ci. urmilArAnIkA zubha vivAha 101) syAvAda mahAvidyAlaya, banArasa phirojAbAdaka suprasiddha udyoga- 1.1) varNI vidyAlaya mAgara / pati dAnavIra saMTha chadAmI 211) zrI samantabhada vidyAlaya dillI lAlajI jainake suputra ciraMjIva kuvara vimalakumAra jIka sAtha bar3hI dhUmadhAma se tA. 11-11-12 mArgazIrSa zuklA 2) jana auSadhAlaya maThakA kRcA, dillI 2 ko mAnanda mampana huaa| . 251) TI. vI. kameTI dillI . donoM pakSa dhArmika parivAra hai imo liye bhAratake 211 uttara prAMtIya gurukula hastinAgapura AdhyAtmika saMta nyAyAcArya pUjya cu0 gaNezapramAda jI 211) pannAlAla jaina vidyAlaya phiroz2AbAda varNIkA zubha AzIrvAda vara-kanyAko prApta huyA, sAthahI 251) kanyA pAThazAlA phirojAbAda manojJa 1. zikSAe~ yApane bhijavAI, jisame gRhasthAzramakA 101) jaina bAlA vizrAma yArA jIvana dhArmika aura sugyamaya vyatIta ho / 1.1) agvila vizva jaina mizana alIgaMja yaha vivAha saMskAra jaina vivAha vidhime lA. rAja- 01) jaina maMdira cirAg2a dehalI kRSNa jI aura paM0 sumeracaMda jI zAstrIne sampanna kraayaa| 101) pArzvanAtha kilA baTApura nahamIla nagInA (vijanAra) isameM sthAnIya aura bAharase mAye hue vidvAnoMkI saMkhyA 21) vIra sabhA dillI eka darjana thI, aura aneka pratiSThita zrImAn bhI vArAta 15) varNI jaina vidyAlaya malaharA me bAharase padhAre the / jinhoMne varavadhU ko bar3e hI madhura 11) sammeda zikhara jI zabdAma AzIrvAda diyaa| aneka mahAnubhAvAne maMgala 51) zrI mahAvIra svAmI jI kAmanA sUcaka saMdeza bhI bheje the| bArAta meM julUsa darzanIya nimna saMsthAnAM aura patroM kI 21-21) 20 diyA gayA hai thA, jisane rAjadhAnIkI janatAke manako aAkarSita kara barddhamAna lAyabrarI dillI, anekAMta mAsika jaina, mitra, diyaa| jaina saMdeza, bIra, jana pracAraka, vAima Aphna ahisA, jana vara cAMdIke sundara hama nirmita siMhAsana para AsIna gajaTa hiMdI, jaina gajaTa aMgrejI, jaina darzana morenA, vIra thA / julUsa phatahapurI cAMdanI cauka aura darIyA hotA zAmana kaTanI, satagharA mahilAzrama dehalI, brahmacaryAzrama hudhA mvAgata sthala para phuNcaa| mathurA, zrI hastanAgapura kSetra, campApura jI, giranAra jI. julUsakA aneka sthAnoM para svAgata kiyA gyaa| rAjagRhajI, pAvApura jI, ahicchetra, jambUsvAmI jI, darIbA kalAM kAMgresa kameTI ne bhI svAgata kiyaa| vivAha- zaurIpura, kampilA jI, kosAmbI jI, vaMzAlInIrthakSetra, ke sAnanda sampanna hone ke harSopalacapalAzrameM seTha badAmI- sonAgira jI, ahArakSetra, devagar3ha jI, papaurA jI, thUbIna, lAlajI ne 1100)ru0 kA dAna kiyA jisakI dAna-sUcI bAibalijI zravaNavelagolA, 8 posTeja aadi| paramAnanda jaina zAstrI Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana-jainavAkya-mRcI-prAkRta ke prAcIna 6. mUla-pranyoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha - kAdigranyomeM uddhata para padyokI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoMkI suuii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajo gaveSaNApUrNa mahatvako 170 pRSThako prastAvanAse alaMkRta, hA* kAlIdAsa nAga ema. e., DA.jiTa ke prAkkathana (Fortword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e., DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se vibhUSita hai, zodha-bojake vidvAnoMke jiye atIya upayogI, bA sAhaja, mjid| () zrApna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryako svopajJapaTarIka apUrvakRti, bhAptoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarasa aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yuna, sajilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vi.kI mundara pothI, nyAvAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRta rippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvamA aura aneka upayogI pariziSToMme alaMkRta. sajiSada / / (4) svayambhamnAMtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhada-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvako gaveSaNApUrNa prastAvanAme muzobhita / (5) stutivipA-svAmI samantabhadrako manokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, maTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizo mukhtArakI mahatvakI prastAvanAye alaMkRta sundara jilada-sAhita / (6) adhyAtmakamalamAnae-paMcAdhyAyokAra kavi rAjamastakI sundara mAdhyAsmika racanA, hindIanuvAda-sahita bhora mukhtAra zrIjugalakizorakI somapUrNa vistRta prastAvamA bhuupit| ... ... ) (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAname paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thaa| pukhtAra zrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAhise alaMkRta, maNira' ... 1) (E) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatako stuti, hindI anuvAdAdi shit| ... (1) zAmanacanumbizikA-(tIrtha paricaya)-muni madanakotiko 13 vI zatAbdIko sundara racanA, hindI anuvAdita shit| (10) sasAdha-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra baddhamAna aura usake bAda ke 21 mahAn prAcAryoMke 157 puNya smaraNoMkA __ mahatvapUrNa saMgraha, mukhtAradhIke hindI anuvaadaadi-shit| ... (11) vivAha-mamuddezya-mukhtArakhIkA likhA hamA vivArahakA mapramANa mArmika aura sAvika vivecana ... ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta me gRDha gambhI viSayako atIva saralatAse samamane-samajhAnekI jI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / (13) aninyabhAvanA -zrApadmanando prAcArya kI mahatvakI racanA, mukhtArIke hindI pacAnuvAda aura bhAvArtha shit| (14) tattvArthamUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtArIke hindI anuvAda tathA gyAsyAma yukta noTa-ye saba tanya eka sAtha lenevAloM ko 37 // ) kI jagaha 10) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' ahisA mandira vilDiMga 1, dariyAgaMja, dehalI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXXXXXXXXXXX anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1500 ) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA0 koTalAlajI jaina sarAvagI 251) bA0 sohanalAlajI jaina lameca 251) lA gulajArImala RSabhadAsajI 51) bA0 RSabhacandra (B... jaina 29 mahAyaka 13 " 49 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI kAMkarI 251) bATa baldevadAmajI jaina sarAvagI 254) seTha gajarAjajI gaMgavAla (251) seTa mAlAlajI jaina 255) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 52 254) seTha mAMgolAlajI 051) meTha zAntiprasAdajI jana 251) bATa vizanadayAla rAmajovanajI, puraliyA 251) lA kapUracandra dhUpacandrajI jaina, kAnapura 255) bATa jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 251) lAH rAjakRSNa premacandrajI jaina, dehalI 254) bA0 manoharalAla nanheMmalajI. dehalI 251) lA= trilokacandajI mahAranapura (255) maMTha badalAna jI jaina phIrojAbAda (251) lAH raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI dehalI 31 " " .. "" " (1:1) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA pa0 sADIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0 lAlacandrajI bI: seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI Regd. No. D. 411 99 101) bA0 motIlAla makmvanalAlajI, kalakattA 104) bA0 kedAranAtha badrIprasAdajI sarAvagI,, 101) bATa kAzInAthajI, 101) bA0 gopIcandra rupacandajI 101) yA dhanaMjayakumArajI 1 : 1) bA0 jItamala jI jaina 101) bATa ciraMjIlAlajI sarAvagI ... 31 39 38 39 " 101) bAH ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 401) lATa mahAvoraprasAdajI ThekedAra, dehalI 106) lA ratanalAlajI mADIpuriyA, rehalo 104) zrI phatehapura sthita jena samAna, kalakatta (10.) gupta sahAyaka sadara bAjAra maMTha 101) zrI zrImAlA devI dharmapatnI DA0 zrIcandrajI jaina 'sagala' eTA (101) lA= makkhanalAlajI motIlAlajI ThekedAra, dehanI 101) bA0 phUlacandra ratanalAlajI jaina kalakattA 104) bA0 surendranAtha narendranAthajI jena, kalakattA 109) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jena, kalakattA 101) bAH badrIdAmajI magavagA, kalakattA 101) lA0 udayarAna jinezvaradAsajI sahAranapura ***** *** ***** *************** adhiSThAtA 'vIra - sevAmandira' saramAyA, ji0 sahAranapura *** paramAnandajI jaina zAstrI (o ahiyA mandira 1 dariyAgaMja dehlii| mudravarUpAmiTiMga hAusa dariyAgaMja dehI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ weg - ARAN P PAGE - NAKYAHAN TOPANHe AR - zrI vIra-jinakA Annr vAdayatAthA sarvA'ntavattadguraga-mukhya-kalpa sarvA'nta-zUnyaMca mithoDanapekSama / saryA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva zrIvIra jinAlaya MORE VIDYA ANING DAYANANA SACREEOHD RATATUS sana eka nity| jora aneka anitya ajIva puNyAloka svabhAvAkya/sAmAnya pApa paraloka vibhAva/ paryAya/ vimoSa asana ANIMhita hisA samyakAvayA sApemAdeva.nayAguktiAzasi.AtyA Iahita ahiMsA mithyA akhiyA nirapekSa puruSArtha pramANa agama azumsa/paramAtmA dA/dama/syAmA/samAdhi saleelfi/EE/R) MAHARANAYANE AJKPS CF tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe bhavyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klau| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantanaM == -kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNomi sphuttm|| EPS- 32 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI ... 353 316 -do stavana paJcaparameSTi- maMtra-stotram sarasvatIstavanam sampAdaka... 2-samantabhadra vacanAmRta ... yugavIra ... 3-hemarAja godIkA aura pravacanasArakA padyAnuvAda paramAnanda jaina zAstrI ... 4-kucha ajJAn jaina grantha [paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI -gau rakSA, kRSi aura vaizya samAja 337 [daulatarAma 'mitra' ... 336 6-ilAyacI [lA0 jugalakizora jaina 7-vijoliyAke zilAlegva [60 paramAnanda jaina zAstrI -sagrahIta jaina itihAsakI AvazyakatA ena0sI0 vAkalIvAla ... 318 351 ... 360 vIrasevA-mandira bhI gommaTasvAmIjokI yAtrAko zrImAn lA0 rAjakRSNajI vyavasthApaka 'vIrasevA-mandira' kA apanI moTara dvArA maparivAra gommaTasvAmIjIkI yAtrAkA nizcaya hojAne para vIrasevA-mandirake adhiSThAtA zrIjugalakizorajI mutArane mI aAzramake kucha vidvAnoMke sAtha gommaTasvAmIjIkI yAtrA moTara dvArA karanekA vicAra sthira kiyA hai / tA. 26 janavarI san 1953 ko sabakA ekamAtha prasthAna hogaa| mukhtAra zrI kI icchA hai ki ve isa yAtrAmeM kucha gvAma gvAsa zAstrabhaMDAroMkA bhI avalokana kara / ataH jahAM kucha prAcIna zAstrabhaMDAra hoM yA kisI zAstrabhaMDArameM koI prAcIna zAstra yA guTake Adi surakSita ho to vahAMke majana unheM digvalAne ke liye bhaNDAroMkI sUcI sahita tayyAra rakhanekI kRpA kareM / yAtrAkA mAMTA progrAma prAyaH nimna prakAra haijisameM pathAvazyaka parivartana ho skegaa| yAtrAkA progrAma dehalIse mathurA, mahAvIrajI, jayapura, padamapurI, ajamera, vyAvara, nAthadvArA, udayapura, kezari yAjI-iMgararapu, IDara, ahamadAbAda, vadavAna, rAjakoTa, jUnAgar3ha (girinArajI) sonagar3ha, pAlItAnA, mAvanagara, ghoghA, tAraMgA, bar3audA, pAvAgar3ha, mAMgItugI, gajapaMthA (nAsika), elorA, ajantA, bambaI pUnA, sitArA, kolhApura, belagAMva, stavanidhi, simogA, mUDabidrI, kArakala, beNUra, haleviDa, zravaNabelgolA, maisUra, baMgalora, haidarAbAda, zolApura, vArasI, kuMthalagiri, nAgapura, rAmaTeka, amarAvatI, muktAgiri, indaura, sanAvada, baDavAnI, siddhavarakUra, Una, jabalapura, kuDalapura, damoha, sAgara, nainAgiri, droNagiri, chatarapura, khajarAhA, ahAra, TIkamagar3ha, papaurA, lalitapura, devagar3ha, canderI, pavA, jhAMsI, sonAgiri, gvAliyara, AgarA / nivedaka paramAnanda jaina Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatva-mA tatva-prakAzaka vArSika mUlya 5) isa kiraNa kA mUlya 1) LAHESHNEHHESARHHHHHHHHHHRS nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhubnekrrurjytynekaant| sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 11 / vIrasevAmandira, ahisAmandira-bilDiMga 1 dariyAgaMja, dehalI disambara kiraNa 1. mArgazIrSa zukla, vIra ni0 saM0 2476, vi.saM0 2006 1952 do stavana [ jina do stavanoMko Aja yahA~ prakAzita kiyA jA rahA hai unameMse pahalA paJcaparameSThi-maMtra-stavana hai, 1 pharavarI san 1947meM mujhe kAnapurake bar3e mandirake zAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate hue eka jIrNa-zINa he guTa ke parase upalabdha huA thaa| bAdako apane pUrvasaMgraha meM bhI isakI eka surakSita prati mila gaI, jisameM ntima padya nahIM hai| yaha jisa mantrarAjakA stotra hai vaha suprasiddha NamokAra mantra hai| usIke mahAtmyako isameM ravapUrNa zabdoM-dvArA khyApita kiyA gayA hai / stavanake antameM ise 'umAsvAtiviracita' likhA hai| ye mAsvAti kauna haiM, yaha abhI sunizti nahIM hai| dUsarA 'sarasvatIstavana' hai, jisake kartA jJAnabhUSaNa muni haiM vikramakI 16vIM zatAbdIke vidvAna tathA bhaTTAraka bhuvanakIrtike paTTadhara ziSya the / yaha jinavANIrUpa rasvatIkA bar3A hI sundara bhAvapUrNa evaM hRdayagrAhI stotra hai / isake prAyaH pratyeka pathake caturtha caraNameM apane laye cidulabdhike vistArakI sArthaka prArthanA evaM bhAvanA kI gaI hai| -sampAdaka] pazcaparameSThi-mantra-stavanam vizliSyana ghnkrmraashimniH-sNsaarbhuumiibhRtH| svarnivANapurapravezagamane niHpratyavAyaH satAm / mohA'ndhA'vaTasaMkaTe nipatatAM hastAvalaMbo'hatAM pAyAnaH savarA'carasya jagataH saMjIvanaM maMtrarAT // 11 // ekatra paMca gurumaMtrapadA'kSarANi vizvatrayaM punaranantaMguNaM paratra / yothArayetkhalu tulAnugataM tathApi vande mahAgurutaraM parameSThimantram / / 2 / / ye kecanApi suSumA-duSamAdyanantA utsarpiNiprabhRtayaH pryyurvivrtaaH| tevepyaya parataraH prathitaH purApi labdhvainameva hi gatAH zivamatra lokAH ||shaa uttiSThagnipatatkhalamapi dharApIThe luTanAspade jApaTTA prahasan svapamapi vane vibhyshvkhedmpi| gacchan vamani vai smaretpratidina karma prakurvanamu yaH paMcapramumatramekamanizaM kiM tasya no vAMchitama // 4 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta kiraNa 10 saMgrAma-sAgara-karIndra-bhujaMga-siMha-durvyAdhi-vanhi-ripu-bandhana-saMbhavAni / caura-graha-bhrama-nizAcara-zAkinInAM nazyanti paMca parameSThipadai bhaiyAni // 5 // yo'lakSyaM jinalakSabaddhahadayaH suvyaktavarNakramaH zraddhAvAn vijitendriyo bhavahara maMtra japenmAnavaH / puSpaiHzva vasugaMdhibhiH suvidhinA lakSapramANairamuyA sapUjayate savizvamahitastIrthAdhinAtho bhavet / / 6 / / indurdivAkaratayA ravirindurUpa pAtAlamaMbaramilA suraloka eva / ki nalpitena bahunA bhuvanatrayepi yannAma tanna viSamaM ca samaM ca tasmAt ||7|| jagmurjinAstadapavargapadaM yadeva vizvaM varAkamidamatra kathaM ca na syAt / tatsarvalokabhavanoddharaNAya dhIrammatrAtmakaM jinavapurnihitaM tadA'tra / / 8 / / hiMsAvAna'nRtagIpriyaH paradhanA''hartA parastrIrataH kiM cAnyeSvapi lokagarhitamatiH pApeSu gaaddhoctH| maMtreza sa yadA smarecca satataM prANAtyaye sarvadA duHkAhitadurgati kSaNagataH svargI bhavenmAnavaH // 6 // ayaM dharmaH zreyAnayamapi ca devo jinapatiH vrataM caitaccha yastvidamapi tapaH sarvaphaladam / kimanyagjiAle bahubhirapi saMsArajaladhau namaskArastatki yadiha tari-rUpo na bhavati // 10 // sukhe dukhe bhayasthAne saMgrAme shtrsktte| zrIpaMcagurumaMtrasya pAThaH kAryaH pade pade / 11) iti umAsvAti-viracitaM paMcaparameSThi [maMtra stavasanaM mAtam / sarasvatI-stavanam (dratavilambita)-trijagadIza-jinendramukhodbhavA trijagatI-janajAta-hitaMkarA tribhuvaneza-nutA hi sarasvatI cidupalabdhimiyaM bitanotu me // 1 // akhila-nAka-zivA'dhvani dIpikA nava-nayeSu virodh-vinaashinii| muni-manombuja-modana-bhAnubhA cidu-labdhimiyaM vitanotu me // 2 // yatijanAcaraNAdvinirUpaNAd dvidazabhedagatA gata-dUSaNA / bhava-bhayA''tapa-nAzana-candrikA cidupalabdhimiyaM vitanotu me // 3 // guNasamudra-vizuddha parAtmanaHprakaTanaikakathA supaTIyasI / jita-sudhA nijabhakta-zivaprA cidupalabdhimiya vitanotu me // 4 // vividha-duHkha-jale bhavasAgare gd-jraadik-maan-smaakule| asubhRtAM kila tAraNa-nau-samA cidupalabdhimiyaM vitanotu me // 5 // gagana-pudgala-dharma-tadanyaka saha sadA saguNau cidnehsau| kalayatA naro yadanugrahAta cidupalabdhimiyaM vitanotu me // 6 // gururayaM hitavAkyamidaM guroH sumidaM (?) jagatAmathavA zubham / iti jano hi yato'tra vilokyate cidupalabdhimiyaM vitanotu me // 7 // tyajati durmatimeva zubhe mati pratidinaM kurute ca guNe ratim / jaDa-naro'pi yayA'rpita-dhIdhanazcidupa dhamiyaM vitanotu me // 8 // khalu narasya mano ramaNIjane na ramate ramate paramAtmani / yadanubhUtiparasya narasya vai cidupalabdhimiya vitanotu me // 6 // vividha-kAvya-kRte mati saMbhave bhavati cA'pi tdrth-vicaarnne| pada-vibhakti-bharAnvita-mAnave cidupalabdhimiyaM vitanotu me // 10 // (vasantatilakA)-yo'harnizaM paThita-mAnasa-mukta-mAraH syAdeva tasya bhv-niir-smuuh-paarH| mukta jinendravacasohadayeca hAraHsa zAnabhUSaNamuniH stavana ckaar||11|| itihAnabhUSaNamuni-viracitaM.sarasvatI-stavanam / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta ( 5 ) dezAvakA zikaM vA sAmayikaM proSadhopavAso vA / vaiyyAvRttyaM zikSAvratAni catvAri ziSTAni // 61 // 'dazAvakAzika, sAmayika, proSadhopavAsa tathA vaiyAvRtya, ye cAra zikSAvrata ( vratadharAmaNIyA~- dvArA ) batalAe gae haiN|" dezAvakAzikaM syAtkAla-paricchedanena dezasya / pratyahamaNuvratAnAM pratisaMhAro vizAlasya // 62 // '( dikhatameM grahaNa kie hue) vizAla dezakA - vistRta kSetra maryAdAkA - kAlakI maryAdAko lie hue jo pratidina saMkoca karanA - ghaTAnA hai vaha aNuvratadhArI zrAvakakA dezAvakAzika - deza nivRtti parakavrata hai / " vyAkhyA - isa vratameM do bAteM khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai--eka to yaha ki yaha vrata kAlakI maryAdAko lie hue pratidina grahaNa kiyA jAtA hai athavA isameM pratidina nayApana lAyA jAtA hai; jabaki dikhata eka bAra grahaNa kiyA jAtA hai aura vaha jyoMkA tyoM jIvana paryanta ke lie hotA hai| dUsare yaha ki digvratameM grahaNa kie hue vizAla dezakA - usakI kSetrAvadhikA - isa vratameM upasaMhAra (alpIkaraNa) kiyA jAtA hai aura vaha upasaMhAra uttarottara bar3hatA rahatA hai-- dezavratameM bhI upasaMhArakA avakAza banA rahatA hai| arthAt pahale dina upasaMhAra karake jisane dezakI maryAdA kI gaI ho, agale dina usameM bhI kamI kI jA sakatI hai-bhale hI pahale dina grahaNa kI huI dezakI maryAdA kucha adhika samayake lie lI gaI ho, agale dina vaha samaya bhI kama kiyA jA sakatA hai; jabaki dikhatameM aisA kucha nahIM hotA aura yahI saba ina donoM vratoMmeM paraspara antara hai / gRha-hAri-grAmANAM kSetra-nadI- dAva - yojanAnAM ca / dezAvakAzikasya smaraMti sImnAM tapovRddhAH // 63 'gRha, hAri ( ramba upavanAdi pradeza ), prAma, kSetra (kheta, nado, vana aura yojana inako tathA ( cakAra yA upalacaNase) inhIM jaisI dUsarI sthAna nirdezAtmaka vastuoMko tapovRddha munIzvara ( gaNadharAdika purAtana - cArya ) dezAvakAzikAta kI sImAe~ kSetra-viSayaka maryAdAeM-batalAte haiM / " saMvatsaramRtumayanaM mAsa - caturmAsa-pacamRkSaM ca / dezAvakAzikasya prAhuH kAlA'vadhiM prAjJAH // 64 // 'varSa, Rtu, ayana, mAsa, caturmAsa pakSa, nakSatra, inheM tathA (cakAra yA upalakSaNa se) inhIM jaise dUsare dina, rAta, ardha-dina-rAta, ghar3I ghaTAdisamaya-nirdezAtmaka parimANoMko vijJajana ( gAMgadharAdika mahAmunIzvara ) dezAvakA zikavratakI kAla-viSayaka maryAdAe~ kahate haiN|" sImAntAnAM parataH sthUletara - paMcapApa-saMtyAgAt / dezAvakAzikena ca mahAvratAni prasAdhyante / 65 / / 'maryAdA ke bAhara sthUla tathA sUkSma paMca pApoMkA bhale prakAra tyAga honese dezAvakA zikavratake dvArA bhI mahAvrata sAdhe jAte haiM / " vyAkhyA- yahAM mahAvatoMkI jisa sAdhanAkA ullekha hai vaha niyata samayake bhItara dezAvakAzika vratakI sImAke bAharake kSetra se sambandha rakhatI hai| usa bAharake kSetrameM sthita sabhI jIvoMke sAtha utane samaya ke lie hiMsAdi pAMcoM prakArake pApoMkA mana-vacana-kAya aura kRta-kAritaanumodanAke rUpameM koI samdha na rakhanese usa dezastha sabhI prANiyoMkI apekSA ahiMsAdi mahAvratoMkI prasAdhanA banatI hai| aura isase yaha bAta phalita hotI hai ki isa vratake pratIko apanI vratamaryAdAke bAhara sthita dezoMke sAtha kisI prakArakA sambandha hI na rakhanA cAhie aura yadi kisI kAraNavaza koI sambandha rakhanA par3e to vahAMke sa-sthAvara sabhI jIvoMke sAtha mahAvatI munikI tarahase AcaraNa karanA cAhiye / preSaNa - zabdA''nayanaM rUpA'bhivyakti- pudgalakSepau / dezAvakAzikasya vyapadizyante'tyayAH pNc||66|| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] anekAnta [kiraNa 10 '(dezAvakAzikavratameM svIkRta deza tathA kAkhakI vratakI kSetra maryAdAke bhItara aura bAhara saba kSetroMkI maryAdAke bAhara svayaM na jAkara) preSaNakArya karanA-pyA- apekSA tyAga karanA hai usakA nAma Agamake jJAtA pArAdike lie kisI vyakti, vastu, patra yA saMdezako vahAM 'sAyika' batalAte haiM bhejanA-pAnayana kArya karanA-sImA-bAya dezase kisI vyAkhyA-yahAM jisa samayakI bAta kahI gaI hai kiko inAnA yA koI cIja athavA patrAdika maMgAnA, usakA sUcanAtmaka svarUpa agalI kArikAmeM diyA hai| (vAba dezameM sthita prANiyoMko apane kisI prayojanakI / usa samaya athavA prAcAravizeSakI avadhiparyanta hiMsAsiddhi ke lie) zabda sunAnA-uccasvarase bolanA, dika pAMcoM pApoMkA pUrNarUpase tyAga isa vratake liye TelIphona yA vArase bAtacIta karanA athavA lAuDaspIkara vivakSita hai aura usameM pApoMke sthUla tathA sUcama donoM (dhvani-pracAraka yantra) kA prayoga karanA, apanA rUpa prakAra prAjAte haiN| yaha tyAga kSetrakI dRSTise dezAvadikhAnA, tathA pudgala dravyake kSepaNa (pAtanAdi) dvArA kAzika vratakI sImAke bhItara aura bAhara sAre hI kSetrase koI prakArakA saMketa karanA, ye dezAvakAzikavratake sambandha rakhatA hai| pAMca pratIcAra kahe jAte haiN| mUrdhvaruha-muSTi-vAso-bandhaM paryatabandha cApi / vyAkhyAna pratIcAroMke dArA dezAvakAzikavata. kI sImAke vAyasthita dezoMse sambandha-vicchedakI bAta sthAnamupaveSana vA samayaM jAnanti smyjnyaaH||6|| ko-usake prakAroMko spaSTa karate hue antima sImAke 'kezabandhana, muSTibandhana, vastrabandhana payaGkabaMdhanarUpameM nirdiSTa kiyA gayA hai| yadi koI dUsarA mAnava isa padmAsanAdi mAMDanA- aura sthAna-khar3e hokara kAyotsarga pratake vratIkI icchA tathA preraNAke binA hI usakI karanA-tathA upavezana-baiThakara kAyotsarga karanA yA kisI cIjako, usake kArakhAneke lebila lage mAlako, sAdhAraNa rUpase baiThanA, inako Agamake jJAtA athavA usake zabdoMko (rikArDa rUpameM) athavA usake kisI citra sAmAyika siddhAntake jAnakAra puruSa (sAmAyikakA) yA AkRti - vizeSako - atasImAke vAsasthita dezako samaya-prAcAra-jAnate haiN| arthAt yaha sAmAyika vratake bhejatA hai to usase isa vratakA vratI kisI doSakA bhAgI anuSThAnakA bAhyAcAra hai| nahIM hotaa| isI taraha sImAbAsa sthita dezakA koI vyAkhyA-'samaya' zabda zapatha, AcAra, siddhAnta, padArtha yadi isa vratIkI icchA tathA preraNAke vinA hI kAla, niyama, avasara prAdi aneka proM meM prayukta hotA svatantra rUpameM bahAMse lAyA jAkara isa vratIko apanI hai| yahA~ vaha 'prAcAra' jaise arthameM prayukta huA hai| kSetramaryAdAke bhItara prAkSa hotA hai to usase bhI vratako isa kArikAmeM jina AcAroMkA ullekha hai unameMse kisI doSa nahIM lgtaa| hAM, jAnabUjha kara vaha aise citrapaToM, prakArake prAcArakA athavA 'vA' zabdase unase milate-julate sinemAke padoM tathA calacitroMko nahIM dekhegA aura na aise kisI dUsare prAcArakA niyama lekara jaba taka use svecchAse gAyanoM bhAdike bArakAstroM tathA rikArDoko hI reDiyo yA niyamAnusAra chor3A nahIM jAve taba takake samaya (kAla) Adi dvArA sunegA jo usakI kSetramaryAdAse bAharake ke liye paMca pApoMkA jo pUrNarUpase-mana, vacana, kAya aura cetana prANiyoMse sIdhA sambandha rakhate hoM aura jisase unake kRta-kArita-anumodanAke dvArA-sarvathA tyAga hai vahI pUrvaprati rAgadveSakI utpatti tathA hiMsAdikakI pravRttikA kArikAmeM varNita sAmAyikakI kAlamaryAdAke prakAroMkA sambhava ho ske| sUcaka hai; jaise padmAsana lagA kara baiThanA jaba taka asahya prAsamayamukti mukta paMcA'dhAnAmazeSabhAvena / (pAkulatAjanaka) na ho jAya taba taka use nahIM chor3A jAyagA aura isaliye asamAdi hone para jaba use chovA sarvatra ca sAmayikAHsAmayikaM nAma zaMsanti / / 17 mA (vivacita) samayakI-kezabandhAdi rUpase gRhIta (r) 'samayaH zapathe bhASAsampadoH kaalsNvidoH| mAcAra kI-muktiparyanta-use tor3anekI avadhi taka-jo siddhAntA''cAra-saMketa-niyamAvasareSu ca // hiMsAdi pAMca pApoMkA pUrNarUpase sarvatra-dezAvakAzika kriyAdhikAre nirdazecA-iti rabhasaH Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] jAyagA taba takakI usa sAmAyika vratakI kAlamaryAdA huii| isI taraha dUsare prakAroMkA hAla hai aura ye saba ghar3IghaMTA yAdikI parataMtratAse rahita sAmAyikakArakI svatantratAke dyotaka atiprAcIna prayoga haiM jinakI pUrI rUparekhA Aja bahuta kucha ajJAta hai / samantabhadra-tra canAmRta ' ekAnte sAmayikaM nirvyAkSepe vaneSu vAstuSu ca / caityAlayeSu vApi ca paricetavyaM prasannadhiyA // 66 // 'banoMmeM, makAnoMmeM tathA caityAlayoM meM athavA (api zabdase ) anya giri guhAdikoM meM jo nika drava-nirAkula ekAnta sthAna ho usameM prasannaci se sthira hokara sAmayikako bar3hAnA cAhiye - paMca pApake tyAgameM adhikAdhika rUpase dRr3hatA lAnA cAhiye / vyAkhyA - yahA~ 'ekAnte' aura 'nirvyAkSepe' ye do pada khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiM aura ve isa bAtako sUcita karate haiM ki sAmAyikake liye vana, ghara yA caityAyAdikA jo bhI sthAna cunA jAya vaha janasAdhAraNake zrAvAgamanAdi samparka se rahita alaga-thalaga ho aura sAtha hI cIMTI, DAMsa maccharAdike upadravoM tathA bAhara ke kolAhaloM evaM zorogulase rahita ho, jisase sAmAyikakA kArya nirAkulatA ke sAtha sadha sake--usameM koI prakArakA vikSepa na par3e / eka tIsarA mahatvapUrNa pada yahA~ aura bhI hai aura vaha hai 'prasannadhiyA', jo isa bAtako sUcita karatA hai ki sAmAyikakA yaha kArya prasannacitta hokara bar3e utsAhake sAtha karanA cAhiye - aisA nahIM ki gire manase mAtra niyama pUrA karanekI dRSTiko lekara use kiyA jAya, usase koI lAbha nahIM hogA, ulTA anAdarakA doSa laga jAyagA / vyApAra-vaimanasyAdvinivRtyAmantarAtmavinivRtyA ! sAmayikaM badhnIyAdupavAse caikabhukte vA // 100 // 'upavAsa tathA ekAzanake dina vyApAra aura baimanasyase vinivRtti dhAraNa kara - ArambhAdijanya zarIrAdiPost der aura manakI vyatAko dUra karake - antarjalpAdi rUpa saMkalpa-vikalpa ke tyAga dvArA sAmAyikako dRr3ha karanA cAhiye / ' [ 341 kaluSatA miTe aura antarAtmAmeM aneka prakArake saMkalpavikalpa uThakara jo antarjalpa hotA rahatA hai--bhItara hI bhItara kucha bAtacIta calA karatI hai-vaha dUra hove / ataH isa saba sAdhana-sAmagrIko juTAnekA pUrA yasna honA cAhiye / isake liye upavAsakA dina jyAdA acchA hai aura dUsare sthAna para eka bAra bhojanakA dina hai| vyAkhyA -- yahA~ sAmAyikakI dRr3hatAke kAraNoMko spaSTa kiyA gayA hai / sAmAyikameM har3atA tabhI lAI jA sakatI hai jaba kAya tathA vacanakA vyApAra banda ho, cintakI vyagratA sAmayikaM pratidivasaM yathAvadapya nalasena cetavyam / vrata paMcaka paripUraNa- kAraNamavadhAna yukta ena // 101 // ( na kevala upavAsAdi parvake dina hI, kintu ) prati * dina bhI nirAlasI aura ekAgracitta gRhastha zrAvakoM ko cAhie ki vaha yathAvidhi sAmAyikako bar3hAveM; kyoMki yaha sAmAyika ahiMsAdi paMcatratoMke paripUraNakA unheM aNuvratase mahAvratatva prApta karAnekA kAraNa hai / vyAkhyA - yahA~ para yaha spaSTa kiyA gayA hai ki sAmAyika, upavAsa tathA eka muktake dina hI nahIM, balki pratidina bhI kI jAtI hai aura karanI cAhie; kyoMki usase adhUre hisAdika vrata pUrNatAko prApta hote haiN| use pratidina karaneke liye nirAlasa aura ekAgracitta honA bahuta jarUrI hai| isakI ora pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / celopasRSTamuniriva gRhI tadA yAti yatibhAvam 102 'sAmAyika meM kRSyAdi ArambhoM ke sAtha sAtha sampUrNa bAhyAbhyantara parigrahoMkA abhAva hotA hai isaliye sAmAyika kI avasthA meM gRhastha zrAvakakI dazA celopasRSTa muni-jaisI hotI hai| vaha usa digambara munike samAna muni hotA hai jisako kisI bhole bhAIne dabAkA durupayoga karake vastra zror3hA diyA ho aura vaha muni usa bastrako apane vrata ora padake viruddha dekha upasarga samajha rahA ho / vyAkhyA - yahA~ sAmAyikameM sthita gRhasthakI dazA bilkula muni-jaisI hai, ise bhale prakAra spaSTa kiyA gayA hai aura isalie isa vratake vratI zrAvakako kitanA mahatva prApta hai yaha svataH spaSTa ho jAtA hai / ataH zrAvakoMko isa vratakA yathA vidhi AcaraNa bar3I hI sAvadhAnI evaM tatparatAke sAtha karanA cAhiye aura usake liye agalI kArikAoMmeM sukAI huI bAtoM para bhI pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] anekAnta sAtha hI bahasa samajha lenA cAhiye ki sAmASika kevala dhyAna kareM--cintana kareM-ki 'meM caturgati bhramaNarUpI jApa apanA nahIM hai jaisA kibahudhA samara jAtA hai- jisa saMsArameM basa rahA hU~ vaha azaraNa hai-usameM doSoMmeM antara hai aura vaha sAmAyika tathA pratikramama-pAThoM apAyapariraSaka (vinAzase rakSA karane vAlA koI nahIM hai, meM pAe jAne vAle sAmAyika bratake isa bakSaNapayase aura (azubha-kAraNa-janya aura azubha kAryakA kAraNa honese) mI spaTa ho jAtA hai azubha hai, anitya hai, duHkharUpa hai aura AtmasvarUpase "samatA sarvabhUteSu saMpamA zubha-bhAvanA / / bhinna hai, tathA mokSa usase viparItasvarUpavAlA haibAta--aparityAstati sAmASikaM pratam " vaha zaraNarUpa, zubharUpa, nityarUpa sukhasvarUpa aura prAtmaisameM sAmAvikAta use banAyA gayA hai jisake / ra svarUpa hai| prAcArameM saba prANiyoM para samatA-bhAva ho-kisIke prati vyAkhyA-yahAM sAmAyikameM sthita hokara jisa prakArarAga-pakA vaiSamya na rahe- indriya saMyama tathA prANisaMyama ke dhyAnakI bAta kahI gaI hai usase yaha aura bhI spaSTa ho ke rUpa meM saMyamakA pUrA pAlana ho, sadAzubha bhAvanAe~ banI jAtA hai ki sAmAyika korA jApa japanA nahIM hai / aura raheM-azubha bhAvanAko jarA bhI avasara na mile aura isaliye parahaMtAdikA nAma vA kisI mantrakI jApa japane meM bhArsa tathA raudra nAmake donoM khoTe dhyAnoMkA parityAga ho| hI sAmAyika kI iti-zrI mAna lenA bahuta bar3I bhUla hai, isa mAcArako liye hue yadi jApa japA jAtA hai aura use jitanA bhI zIghra ho sake dUra karanA cAhiye / vikasita bhAlmAyoMki smarazoMse apaneko vikAsonmukha vAkAyamAnasAnAM daHpraNidhAnAnyanAdarA'smaraNe / banAyA jAtA hai to vaha bhI sAmAyikameM parigaNita hai| sAmayikasyA'tigamA vyajyante pazca bhAvena // 105 zItoSNa-daMzamazakaM parISahamupasargamapi ca maunadharAH 'vacanakA duHpraNidhAna (duSTa asat yA anyathA prayoga samayika pratipamA praassikuviirnnclyogaa|||103|| athavA paNimana), kAya kA duHpraNidhAna, manakA duHpraNi 'sAmAzkiko chApta hue-sAmAyika mArakara sthita dhAna, anAdara (anutsAha) aura asmaraNa (anakApratA), hue-gRhasthoMko cAhie ki ve ( sAmAyika kAlameM) ye vastutaH athavA parama vaise sAmAyikatatake pAMca sardI-garmI DAMsa-macchara mAdike rUpameM jo bhI parISaha atIcAra hai|' upasthita ho usako, tathA jo upasarga Ae usako bhI vyAkhyA-sAmAyikavatakA anuSThAna mana-vacanakAyako acalayoga hokara-apane mana-vacana-kAyako DAMvADola ThIka vazameM rakhakara banI sAvadhAnIke sAtha utsAha tathA na karake-maunapUrvaka apane adhikArameM kareM-suzIse ekAgratApUrvaka kiyA jAtA hai, phira bhI daivayogase sahana kareM, pIlAke hote hue bhI ghabarAhaTa-becainI yA krodhAdi kisI kaSAyake bhAvA-vaza yadi mana-vacana-kAyameMdInatAsUcaka koI zabda mukhase na nikaaleN| se kisIkA bhI khoTA anucita yA anyathA prayoga bana vyAkhyA-yaha maunapUrvaka sAmAyikameM sthita hokara jAya athavA baisA pariNAmana ho jAya, utsAha gira jAya yA sAmAyika kAlameM pAe hue upasargoM tathA parISahA~ko samatA- apana viSayama ekAgratA sthira na raha sakatA vahI isa bhAvase sahana karate hue jisa pracalayoga-sAdhanAkA gRhasthoM- sake liye doSarUpa ho jaaygaa| udAharaNake taura para ke liye upadeza hai vaha saba muniyoM-jaisI caryA hai aura eka manuSya maunase sAmAyikameM sthita hai, usake sAmane isalie prArambha tathA parigrahase viraka aise gRhastha sAdhakoM ekadama koI bhayAnaka jantu sAMpa, bicchU vyAghrAdi pAjAe ko usa samaya muni kahanA-pelopasRSTa munikI upamA aura use dekhatehI usake muMhase koI zabda nikala par3edenA upayuka hI hai| . zarIrake roMgaTe khar3e ho jAya, bhAsana Dola jAya, manameM bhayakA saMcAra hone lage aura usa jantuke pratidveSakI kucha prazarAmazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvasAmi bhavam bhAvanA jAgRta ho uThe athavA aniSTasaMyogaja nAmakA bhAtamobastadviparItAtmeti ghyAyantu sAmayike / 104 dhyAna kucha paNake liye apanA pAsana jamA baiThe to yaha 'sAmAyika meM sthita sabhI bhASaka isa prakArakA saba usa pratIke liye doSarUpa hogA / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] parvaNyaSTamyAM ca jJAtavya: proSadhopavAsastu / caturamyavahAryANAM pratyAkhyAnaM sadicchAbhiH / / 106 'caturdazI aura aSTamI ke dina cAra abhyavahAryo kA, pAna (peya), khAdya aura lejharUpase cAra prakArake AhAroMkA jo sata icchAoMse - zubhasaMkalpoMke sAtha tyAga hai--unakA sevana na karanA hai-- usako 'proSadhopavAsa' vrata jAnanA cAhiye / samantabhadra vacanAmRta vyAkhyA- 'parvaNI' zabda yadyapi Amataura para pUrNimA kA vAcaka hai parantu vaha yahA~ caturdazIke artha meM prayukta huA hai; kyoMki jainAmnAyakI dRSTise pratyeka mAsameM do aSTamI aura do caturdazI aise cAra dina Amataura para parvake mAne jAte haiM, jaisAki zrAge proSadhopavAsa nAmaka zrAvakapada (pratimA) ke lakSaNa meM prayukta hue 'parvadineSu caturSvapi mAse mAse' ina padoMse bhI jAnA jAtA hai / parvaNIko pUrNimA mAnanepara parva dina tIna hI raha jAte haiM-do aSTamI aura eka puurnnimaa| yahAM parvaNI zabdase aSTamIkI taraha donoM pakSoMkI do caturdazI nirvAcita haiN| prabhAcandrAcAryane bhI apanI TIkAmeM 'parvaNi' padakA artha 'catudazyAM' diyA hai / 'caturavyavahAryANAM' padakA jo artha anna, pAna, khAdya, aura lehya kiyA gayA hai vaha chaThe zrAvakapadake lakSaNa meM prayukta hue, pAnaM khAdya leA nAzranArti yo vibhAvaryAm' isa vAkya para AdhAra rakhatA hai / yahAM isa vrata ke lakSaNa meM eka bAta khAsa taurase dhyAnameM rakhane yogya hai aura vaha hai 'sadicchAmi' padakA prayoga, jo isa bAtako sUcita karatA hai ki yaha upavAsa zubhecchAoM athavA satsaMkalpoMko lekara kiyA jAnA cAhiyekisI burI bhAvanA, lokadikhAvA athavA dambhAdikake asaduddezyako lekara nahIM, jisameM kisI para anucita dabAva DAlanA bhI zAmila hai| paMcAnAM papAnAmalaMkriyA''rambha- gandha- puSpANAm / snAnA'Jjana- nasyAnAmupavAse parihatiM kuryAt // 107 [ 343 nAka meM davAI DAlakara nasya lene athavA sU~ghanekA tyAga karanA cAhiye / ' 'upavAsa ke dina hiMsAdika pAMca pApoMkA, alaMkriyAkA - vastrAlaMkAroMse zarIra kI sajAvaTakA kRSyAdi mArambhoMkA, candana itra phulela Adi gandha dravyoM ke lepanAdikA, puSpoMke (sU~ghane dhAraNAdirUpa) sevanakA, snAnakA, A~khoMmeM aJjana zrajanekA aura vyAkhyA - isa kArikAmeM upavAsake dina athavA samayameM 'kyA nahIM karanA' aura agalI kArikAmeM 'kyA karanA' cAhiye ina donoMke dvArA upavAsakI dRSTi tathA usakI caryAko spaSTa kiyA gayA hai aura unase yaha sAfa prastuta upavAsa dhArmikadRSTiko lie hue hai / isIse isa kArikAmeM paca pApoMke tyAgakA pramukha ullekha hai, use pahalA sthAna diyA gayA hai aura agalI kArikAmeM dharmAmRtako bar3I utsukatAke sAtha pIne-pilAnekI bAtako pradhAnatA dI gaI hai| aura isaliye jo upavAsa isa dRSTise na kiye jAkara kisI dUsarI laukika dRSTiko lekara kie jAte haiM-- jaise svAsthyake liye laMghanAdika thavA apanI bAtako kisI dUsarese manavAneke liye satyAgrahake rUpameM pracalita anazanAdika ve isa upavAsakI koTimeM nahIM aate| dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pibatu pAyayedvAnyAn jJAna-dhyAnaparo vA bhavatUpavasamatandrAluH // 108 'upavAsa karanevAle ko cAhie ki vaha upavAsake dina nidrA tathA Alasyase rahita huA ati utkaNThAke sAtha----mAtra dUsaroMke anurodhavaza nahIM-yA~ dUtako - jo dharmake svarUpa se anabhijJa haiM yA dharmakI ThIka jAnakArI nahIM rakhate unheM-- dharmAmRta pilAve -- dharmacarcA yA zAstra sunAve tathA jJAna aura dhyAna meM tatpara hAMve --zAstrasvAdhyAyadvArA jJAnArjanameM manako samAve athavA dvAdazAnupAke cintanameM upayogako ramAve aura dharmadhyAna nAmake abhyantara tapazcaralameM lIna rahe / ' grahaNa-visargA''staraNAnyadRSTamRSTAnyanAdarA'smaraNe yatproSadhopavAsa- vyatilaMghana - paMcakaM tadidam / 110 ' (upavAsake dina bhUkha-pyAsa se pIr3ita hokara zIghratAdibasa) jIva-jantukI dekha-bhAla kiye binA aura vinA yogya rItise mAr3e poMche jo kisI cIjakA prahaNa karanA--uThAnA pakar3anA hai, chor3anA-dharanA hai, AsanabichaunA karanA hai tathA upavAsa sambandhI kriyAoMke anuSThAna meM anAdara karanA hai aura ekApratAkA na honA athavA upavAsavidhiko ThIka yAda na rakhanA hai. yaha Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ kiraNa 10 usameM sakalasaMyamI aura dezasaMyamI donoM prakArake yatiyoMkA grahaNa kiyA hai| ina kArikAoM meM prayukta hue 'dhamAya', anapekSitopacAropakiyaM', 'guNarAgAt' aura' yAbAnupagrahaH' pada apanA khAsa mahatva rakhate haiN| 'yAvAnupagrahaH' padameM dUsarA saba prakArakA upakAra, sahayoga, sAhAyya tathA anukUlavartanAdi bAjAtA hai jisakA ina donoM kArikAoMmeM spaSTa rUpa ullekha nahIM hai / udAraNake liye eka saMyamI kisI granthakA nirmANa karanA cAhatA hai usake liye Avazyaka viSayoMke granthoM ko juTAnA, granthoMmeMse abhilaSita viSayoM ko khoja nikAlane zrAdike liye vidvAnoMkI yojanA karanA, pratifafe Adike liye lekhakoM (klakoM) kI niyukti karanA aura granthake likhe jAne para usake pracArAdikI yogya vyavasthA karanA, yaha saba usa saMyamIkA AhAra auauSadhAdike dAnase bhinna dUsarA upagraha hai, jaisA ki mahArAja amogha - varSane AcArya vIrasena-jinasenake liye aura mahArAja kumArapAlane hemacandrAcArya ke liye kiyA thaa| isI taraha dUsare sadgRhasthoM-dvArA kiyA huA dUsare vidvAnoM evaM sAhitya tapasviyoMkA aneka prakArakA upagraha hai / 344 ] saba proSadhopavAsakA zratIcAra-paMcaka hai - isa vrata ke pAMca atIcAroMkA rUpa hai| dAnaM vaiyAvRtyaM dharmAya tapodhanAya guNanidhaye / anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhavena // 111 // vyApattivyapanodaH padayo: saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 112 'samyagdarzanAdi guNoMke nitri gRhatyAgI tapasvoko badale meM kisI upacAra aura upakArakI apekSA na rakhakara jo dharmake nimitta yathAvibhava - vidhidravyAdikI apanI zakti-sampatti anurUpa dAna denA hai usakA nAma ' vaiyAvRtya' hai / " ('kevala dAna hI nahIM kintu ) guNAnurAgase saMyamiyoMkI ApattiyoM ko jo dUra karanA hai, unake caraNoM ko dabAnA hai tathA aura bhI unakA jo kucha upagraha hai-- upakAra, sAhAyya sahayoga athavA unake anukUla vartana haivaha saba bhI ' vaiyAvRtya' kahA jAtA vyAkhyA - vahAM jinake prati dAnAdike vyavahArako 'vaiyAvRtya' kahA gayA hai ve pradhAnataH samyagdarzanAdi guNoMke nidhisvarUpa ve sakalasaMyamI, agRhI tapasvI haiM jo viSayavAsanA tathA prAzA tRSNAke cakkara meM na pha~sakara indriyaviSayoMkI vAMDA takake vazavartI nahIM hote, cArambha tathA parigrahase virakta rahate haiM aura sadA jJAna-dhyAna evaM tapameM bIna rahA karate haiM, jaisA ki isI zAstrakI 10vIM kArikAmeM dina tapasvIke sabase prakaTa hai| aura gauNatAse unameM una tapasviyoMkA bhI samAveza hai jo bhale hI pUrNataH gRhatyAgI na hoM kintu gRhavAsase udAsa rahate hoM, bhale hI bhArambha - parigrahale pUre viraka na hoM kintu kRSi-vANijya tathA miloMke saMcAlanAdi jaisA koI bar3hA cArambha tathA aise bhArambhoMmeM naukarIkA kArya na karate hoM aura prAyaH AvazyakatAkI pUrti jitanA parigraha rakhate hoN| sAtha hI, viSayoMmeM Asaka na hokara jo saMyama ke sAtha sAdA jIvana vyatIta karate hue jJAnakI arAdhanA, zubhabhAvoMkI sAdhanA aura niHsvArtha bhAva se lokahitakI dRSTiko liye hue dhArmika sAhityakI racanAdirUpa tapazcaryAmeM dinarAta bIna rahate hoN| isIse prabhAcandrAcAryane bhI apanI TIkAmeM 'saMyamina ' padakA artha 'deza-sakata-yatInAM' karate hue 'dharmA' pada dAnAdikameM dhArmikadRSTikA sUcaka hai aura isa bAtako batalAtA hai ki dAnAdikakA jo kArya jisa saMyamIke prati kiyA jAya vaha usake dharmakI rakSArtha tathA usake dvArA apane dharmakI rakSArtha honA cAhiye - kevala apanA koI laukika prayojana sAdhane athavA usakI siddhikI prazAse nahIM / isI taraha 'guNAnurAgAt' pada bhI laukikadRSTikA pratiSedhaka hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki vaha dAna tathA upagraha - upakArAdikA anya kArya kisI laukika lAbhAdikI dRSTiko lakSyameM lekara athavA kisIke dabAva yA AdezAdikI majabUrIke vaza hokara na honA cAhiye - vaisA honese vaha vaiyAvRtyakI koTise nikala jAyagA / vaiyAvRtyakI sAdhanAke liye pAtrake guNoMmeM zuddha anurAgakA honA Avazyaka hai| rahA 'anapekSitopacAropakriya' nAmakA pada, jo ki dAnake vizeSaNarUpameM prayukta huA hai, isa vratakI AtmA para aura bhI vizada prakAza DAlatA hai aura isa bAtako spaSTa ghoSita karatA hai ki isa vaiyAvRtya vratake vatI dvArA dAnAdike rUpa meM jo bhI sevAkArya kiyA jAya usake badale meM apane kisI laukika upakAra yA upacArakI koI apekSA na rakhanI cAhiye -- vaisI Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiramA 10] samanvamadra-bacanAmRta [345 apekSA rakhakara kiyA gayA sevA-kArya bApatyameM pari- hai| pratigrahaNa, 2 uccasthApana, . pAdapramAkhana, . makSita nahIM hogaa| parcana, 5 praNAma, manaHzudi, . pacanazuddhi, kAyayahI para tanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prantha- zudi aura eSana (bhojana) zuddhike nAmase sampanna kAramahodayane caturya zikSAbatako mAtra 'atithisaMvibhAga'- ullikhita mikhate haiM / ke rUpa meM na rakha kara jo use 'vaiyAvRtya' kA rUpa diyA hai dAnake pAtroMke viSayameM yaha khAsa taurase ullekha kiyA vaha apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura usameM kitanI hI gayA hai ki ve sUnAoM tathA prArambhoMse rahita hone caahiye| aisI vizeSatAmoMkA samAveza ho jAtA hai jinakA grahaNa- bhArambhoMmeM sevA, kRSi, vANijyAdi zAmila haiM. jaisA ki mAtra atiSisaMvibhAga nAmake antargata nahIM banatA; jaisA isI granthakI 'sevA-kRSi-vANijya-pramukhAdArambhato yukisa viSayakI sarI lakSaNAtmikA kArikA (12)se pAramati' ityAdi kArikA naM0144 se prakaTa hai| aura prakaTa hai, jisameM dAnake atirikta dUsare saba prakArake upa- 'sUnA' vadhake sthAnoM-ThikAnoMkA nAma hai aura ve khaMginI graha-upakArAdiko samAviSTa kiyA gayA hai aura isIse (okhalI), peSiNI (cakkI), bullI (caukA palhA). usameM devAdhidevake usa pUjanakA bhI samAveza ho jAtA hai udakubhI (jalaghaTI) tathA pramArjanI (bohArikA)ke mAmase jo kAnake kathanAnantara isa prathameM Age nirdiSTa huaA hai pAMca prasiddha haiM + / isase spaSTa hai ki ve pAtra sevA-kRSiaura jo isa vratakA 'atithisaMvibhAga' nAmakaraNa karane vANijyAdi kAryoMse hI rahita na hone cAhiyeM balki vAle dUsare granthoMmeM nahIM pAyA jaataa| aokhalI, cakkI, cUlhI, pAnI bhara kara rakhanA tathA buhArI navapuNyaH pratipattiH saptaguNa-samAhitena shuddhn| / dene-jaise kAmoMko karanevAle bhI na hone caahiye| aise pAtra prAyaH muni tathA gyArahavIM pratimAke dhAraka pulaka-ailaka apasUnArambhANAmAryANAmiSyate dAnam // 113 // ho sakate haiN| (dAtArake) sataguNoMse yukta tathA (bAhya) zuddhise gRhakarmaNApi nicitaM karmavimArTi khalugRhavimuktAnAm sampanna gRhasthake dvArA navapuNyoM-puNyakAraNoM ke sAtha jo atithInAM pratipUjA rudhiramalaM dhAvate vAri // 114 sunAoM tathA prArambhoMse rahita sAdhujanoMkI pratipatti hai- 'jaise jala rudhirako dho DAlatA hai vaise hI gRhaunake prati Adara-sarakAra-pUrvaka mAhArAdike viniyogakA tyAgI atithiyoM ( sAdhujanoM)kI dAnAdirUpase kI vyavahAra hai-vaha dAna mAnA jAtA hai| huI pUjA-bhakti bhI ghara ke paMcasUnAdi sAvadha-kAryoMke khyiA-jisa dAnako 111vIM kArikAme vayAvRzya dvArA saMcita evaM puSTa hue pApakarmako nizcayase dUra batalAyA hai usake svAmI, sAdhanoM tathA pAtroMkA isa kara detI kArikAmeM kucha vizeSa rUpase nirdeza kiyA hai| dAnake vyAkhyA-yahA~ 'gRhavimukkAnAM atithInA' poMke svAmI dAtArake viSayameM likhA hai ki vaha saptaguNoMse yukta dvArA ve hI gRhatyAgI sAdhujana vivakSita hai jo pichalI honA cAhie / dAtArake sAta guNa zraddhA, tuSTi, bhakti, kArikAbhoMke anusAra 'tapodhana' hai-tapasvIke usa bakSaNavijJAnatA, alubdhatA, samA aura zakti haiM, aisA dUsare se yukta hai jise 10 vIM kArikAmeM nirdiza kiyA gayA hai, pranthoMse jAnA jAtA hai| ina guNoMse dAtArakI antaH- 'guNanidhi' hai-samyagdarzanAdi guNoMkI khAna hai-saMyamI haizuddhi hotI hai aura isaliye dUsare 'zuddhana' padase bAhA- indriyasaMyama-prANisaMyamase sampata evaM kaSAyoMkA damana zuddhikA abhiprAya hai, jo hastapAdAditathA vastrAdikI zuddhi : x paDigahaNamuccaThANaM pAdodakamaccaNaM ca paNamaM ca / jAna par3atI hai| dAnake sAdhanoM-vidhividhAnoMke rUpameM jina nava puNyoMkA-puNyopArjanake hetuoMkA-yahA~ ullekha maNavayaNakAyasuddhI esaNasuddhImaNavavihaM puNNaM // -kAmeM prabhAcandra-vArA usta bA tuSTibhaktirvijJAmamalubdhatA pamA shktiH| + khaMDanI peSaNI cullI udakumbhI prArjanI / pasyai samaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti / paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati / / -TIkAmeM prabhAcandra-vArA uddhata -TIkAmeM prabhAcandra-dhArA udhata Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 ] anekAnta [kiraNa 10 kie hue haiM aura paMcasUnA tathA prArambhase vimukta hai| aise dAnoMse yAvRttya ko vijJajana cAra prakArakA batalAte santajanoMkI zuddha vaiyAvRtti niHsandeha gRhasthoMke pujIbhUta hai| arthAt AhAradAna, auSadhidAna, upakaraNadAna aura pApa-malako dho DAlane meM samartha hai| pratyuta isake, jo sAdhu AvAsadAna, ye vaizyAvRtyake mukhya cAra bheda hai|' ina guNhoMse rahita hai, kaSAyoMse pIvita haiM aura dambhAdika- vyAkhyA-lokameM yadyapi AhAradAna, auSadhadAna, se yukta haiM unakI vaigyAvRtti athavA bhakti aise phalako vidyAdAna aura abhayadAna, aise cAra dAna adhika prasiddha hai; nahIM khtii| ve to pattharakI naukAke samAna hote haiM- parantu jina tapasviyoMko mukhyataH khacaya karake yahAM vaiyyAprApa dabate aura sAthameM dUsaroMko bhI le DUbate haiN| vRSyake rUpameM dAnakI vyavasthA kI gaI hai unake lie ye gohAnApAnApanA hI cAra dAna upayukta haiN| upakaraNadAnameM zAstrakA dAna AjAnese vidyAdAna sahaja hI banajAtA hai aura bhaya maktaH sundararUpa stavanAtkAAtastapAnApa" 12 ko ve pahalese hI jIte hue hote haiM, usameM jo kucha kasara bhakteH sundararUpaM stavanAtkIrtistaponidhiSu / / 15 ko _ 'sacce taponidhi sAdhuoMmeM praNAmake vyavahArase rahatI hai vaha prAyaH prAvAsadAnase pUrI ho jAtI hai| uccagotrakA, dAnake viniyogase indriya-bhogakI, upAsanAcI yojanAse pUjA-pratiSThAkI, bhaktike prayogase sundara rUpakI aura stuti kI sRSTime yaza. kIrtikI kAmaduhi kAmadAhini paricinuyAdAhatonityam116 samprApti hotI hai| (vaiyAvRtya nAmaka zikSAbatakA anuSThAna karane vAle vyAkhyA yahA~ 'taponidhiSu' padake dvArA bhI unhIM zrAvakako) devAdhideva (zrI antideva) ke caraNoM meM, sacce tapakSiyoMkA grahaNa hai jinakA ullekha pichalI kAri- jo ki vAMchita phala ko denevAle aura kAma (icchA tathA kAkI vyAkhyAmeM kiyA gayA hai aura jinake liye cauthI madana) ko bhasma karanevAle haiM, nitya hI Adara-satkArake kArikAmeM 'paramArtha' vizeSaNa bhI lagAyA gayA hai / ataH sAtha pUjA-paricaryAko vRddhiMgata karanA cAhiye, jo ki isa kArikAmeM varNita phala unhIMke praNAmAdikase sambandha saba dukhoMko harane vAlI hai| rakhatA hai-dUsare tapasviyoMke nhiiN| vyAkhyA-yahAM vaiyAvRttya nAmake zikSApratameM devAdhikSitigatamiva vaTabIjaM pAtragata daanmlpmpikaale| deva zrI mahantadevakI nitya pUjA-sevAkA bhI samAveza kiyA phalaticchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm116 gayA hai / aura use saba duHkhoMkI haranevAlI batalAyA gayA hai| usake lie zarta yaha hai ki vaha zrAdarake sAtha ___ 'satpAtrako diyA huA dehadhAriyoMkA thor3A bhI (pUrNataH bhaktibhAva pUrvaka)caraNoMmeM arpitacitta ho kara dAna, sukSetra meM boe hue vaTabIjake samAna, unheM kI jAnI cAhie aisA nahIM ki binA zrAdara-utsAhake samaya para (bhogopabhogAdiko pracura sAmagrIrUpa) chAyA. mAtra niyamapUrtike rUpa meM, lokAcArakI dRSTise, majabUrI vibhavako liye hue bahuta iSTa phalako phalatA hai|' se athavA AjIvikAke sAdhanarUpameM use kiyA jAya / vyAkhyA-yahAM praNAmAdi jaise choTese bho kAryakA tabhI vaha ukta phalako phalatI hai| bahuta bar3A phala kaise hotA hai use bar3ake bIjake udAharaNa vaiyyAvRttyake, dAnakI dRSTise, jo cAra bheda kiye gaye dvArA spaSTa karake batalAyA gayA hai| aura isalie haiM unameM isa pUjA-paricaryAkA samAveza nahIM hotaa| dAna pichalI kArikAmeM jisakAryakA jo phala nirdiSTa huA hai aura pUjana do viSaya hI alaga-alaga haiM-gRhasthoM kI usameM sandehake lie avaka.za nhiiN| satpAtra-gata hone para paDAvazyaka kriyAoM meM bhI ve alaga-alaga rUpase varNita una kAryoM meM vaise hI phalakI zakti hai| haiN| isIse prAcArya prabhAcandrane TIkAmeM dAnake prakaraNaAhAroSadhayorapyupakaraNAvAsayozca daann| ko samApta karate hue prastuta kArikAke pUrvameM jo nimna vaiyAvRtya pravate caturAtmatvena ctursraaH||117|| prastAvanA-vAkya diyA hai usameM yaha spaSTa batalAyA hai ki __ 'AhAra, auSadha, upakaraNa (pIlI, kamaMDalu, zA- 'vaizyAvRttyakA anuSThAna karate hue jaise cAra prakArakA strAdi) aura AvAsa (vastikAdi) ina cAra prakArake dAna denA cAhie vaise pUjAvidhAna bhI karanA cAhie'-- Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] "yathA vaiyAvRttyaM vidadhatA catuvidhaM dAnaM dAtavyaM tathA pUjAvidhAnamapi kartavyamityAha " arhamvadeva sudhA, tRSA tathA roga-zokAdikase vimukta hote haiM--bhojanAdika nahIM lete, isase unake prati cahArAdike dAnakA vyavahAra banatA bhI nahIM / aura isalie devAdhidevake pUjanako dAna samajhanA samucita pratIta nahIM hotA / yahAM pUjAke kisI rUpavizeSakA nirdeza nahIM kiyA gyaa| pUjAkA sarvathA koI eka rUpa banatA bhI nhiiN| pUjA pUjyake prati cAdara-sarakArarUpa pravRttikA nAma hai aura AdarasarakArako apanI apanI ruci, zakti, bhakti evaM paristhiti ke anusAra aneka prakArase vyakta kiyA jAtA hai, isIse pUjAkA koI sarvathA eka rUpa nahIM rahatA / pUjAkA sabase acchA evaM zreSTharUpa pUjyake anukUla vartana he usake guNoM kA anusaraNa hai / isIko pahalA sthAna prApta hai / samantabhadra-vacanAmRta dUsarA sthAna tadanukUlavartanakI ora lejAnevAle stavanAdikakA hai, jinake dvArA pUjyake puNyaguNoM kA smaraNa karate hue apane ko pApoMse surakSita rakhakara pavitra kiyA jAtA hai aura isa taraha pUjyake sAkSAt sAmane vidyamAna na hote hue bhI apanA zreyomArga sulabha kiyA jAtA hai x / pUjAke ye hI do rUpa graMthakAra mahodaya svAmI sama nArtha tuDavinAzAdivivarasayutairana ganairazucyAnAspRSTergandhamAsyairna hi mRduzayanai glAMninidrA dyabhAvAt AtaMkArterabhAve tadupazamanasadbhepa jAnarthya tAvad / dIpA'narthakyavadvA vyapagatatimire 'dRzyamAne samaste - nRjyapa dA vAryaH / [ 347 matabhadra ko sabase adhika iSTa rahe haiN| unhoMne apaneko arhantoMke anukUla vartanake sA~ce meM DhAlA hai aura stutistavanAdike ve bar3e hI pramIye, use zrAtmavikAsake mArgameM sahAyaka samajhate the aura isI dRSTise usameM saMjJana rahA karate the na ki kisIkI prasannatA sampAdana karane tathA usake dvArA apanA koI laukika kArya sAdhaneke liye / ve jala-candana- akSatAdise pUjA na karate hue bhI pUjaka the, unakI dravyapUjA apane vacana tathA kAyako anya vyApAroMse haTAkara pUjya ke prati praNAmAali tathA stuti pAThAdike rUpameM ekAgra karanemeM saMnihita thI / yahI prAyaH purAtanoMatiprAcInoM dvArA kI jAnevAlI 'dravya pUjA' kA usa samaya rUpa thA; jaisA ki zramitagati AcAryake nimna vAkyase bhI jAnA jAtA hai: x jaisA ki svayambhU stotra ke nimna vAkyoMse prakaTa hai:na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAticittaM duritAM janebhyaH // stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe syAnna vA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // yahA~ pahale pacameM prayukta huA 'pUjA' zabda nindAkA pratipakSI hone se 'stuti' kA vAcaka hai aura dUsare pathameM prayukta huaa| 'stuyAt' pada 'abhipUjyaM' padake sAthameM rahane se 'pUjA' arthakA dyotaka hai| vacovigraha- saMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasa - saMkoco bhAvapUjA purAtanaiH // -upAsakAcAra aisI hAlata meM svAmI samantabhadrane 'paricarayA' zabdakA jo prastuta kArikAmeM prayoga kiyA hai usakA Azaya adhikAM meM anukUla vartanake sAtha-sAtha devAdhidevake guNasmaraNako liye hue unake stavanakA hI jAna par3atA hai| sAtha hI itanA jAna lenA cAhiye ki devAdhidevakI pUjA-sevA meM unake zAsanakI bhI pUjA-sevA sammilita haiM / harita - pidhAna-nidhAne hAnAdarA'smaraNa-matsaratvAni vaiyAvRttyasyaite vyatikramAH paMca kathyante || 121 // - haritapidhAna - hare (saccitta, zraprAsuka) patra-puSpAdi ant zrahArAdi deya vastu denA, haritanidhAna-re (prAka-sacita) patrAdika para rakkhI huI deya vastu denA- anAdaratva - dAnAdikameM anAdarakA bhAva honA asmaraNa - dAnAdikI vidhimeM bhUlakA ho jAnA, aura matsaratva - anya dAtAroM tathA pUjakAdikI prazaMsAko sahana na karate hue IrSAbhAvale dAnakA denA tathA pUjanAdikA karanA, ye nizcayase vaiyAvRtyake pA~ca aticAra (doSa) kahe jAte haiN|' vyAkhyA- yahA~ 'haritapidhAnanidhAne' padameM prayukta huA 'harita' zabda sacitta (sajIva ) arthakA vAcaka haimAtra hariyAI athavA hare raMgake padArthakA vAcaka vaha nahIM Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 10 - - hai, aura isaliye isa padake dvArA jaba sacitta vastuse Dhake hai, na ki acitta vastuoMkA-bhale hI ve saMskAra-vArA hue tathA sacitta vastupara rakkhe hue acitta padArthake dAma- acita kyoM na huI hoM; jaise harI torIkA zAka aura ganne ko doSalpa batalAyA hai taba isase yaha spaSTa jAnA jAtA thA santarekA rasa / OM hai ki anagAra muniyoM tathA anya sacittasyAgI saMyamiyoM -yugavIra ko mAhArAdikake dAnameM sacitta vastuoMkA denA niSiddha -- * samIcIna dharmazAstrake aprakAzita bhASyase / hemarAja godIkA aura pravacanasArakA padyAnuvAda ___ . (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) hindI jaina sAhityake kaviyoMkA abhI taka jo iti- apanA kArya sucAru rUpase sampana kara rahI thIM, isase jahA~ bata saMkalita hubhA hai usameM bahutase kaviyoMkA itivRtta sthAnIya logoMkA jainadharmake prati prema hotAthA yahA~ bAharase saMkalita nahIM ho sakA / usakA pradhAna kAraNa tadviSayaka prAgantuka sajjanoMko dharmopadezakA yatheSTa lAbha bhI milatA anveSaNakI kamI hai| anya bhASAoM kI taraha hindI bhASAmeM thaa| ina zailiyoMke prabhAvase aneka jainetara vyakti bhI jaina jainiyoMkA bahuta sAhitya racA gayA hai, jisa para aneka dharmakI zaraNameM prApta hue the| ina zailiyoMke sabhI sadasya tulanAtmaka aura samAlocanAtmaka nibandhoMke likhe jAnekI dhArmika aura vAtsalya guNase yukta hote the / unakA dUsaroMke AvazyakatA hai| prastu, Aja hindI jaina sAhityake eka prati Adara aura prema bhAva rahA karatA thA, jo janatAko se aparicita kavikA paricaya denekA upakrama kara rahA hU~ apanI mora pAka meM mAtA thaa| jisake nAma aura kRtise adhikAMza loga aparicita hI haiN| una dinoM kAmAkI usa zailIke kavivara hemarAja bhI unakA nAma hemarAja, jAti khaMDelavAla aura gotra bhAvasA eka sadasya the. jo nirantara saiddhAntika granthoMkA paThana-pAThana hai, parantu unakA myeka 'godIkA' kahA jAtA hai| yaha pahale karate hue tatvacarcAke rasameM nimagna rahate the| kAmAkI sAMgAnera (jayapura) ke rahane vAle the, usa samaya vahA~ isa zailI meM jina dinoM prAcArya kundakundake pravacanasArakA rAjA savAI jayasiMha rAjya karate the| bAdameM ve kAraNavaza vAcana ho rahA thA una dinoM prAcArya amRtacandrakI saMskRta sAMgAnerase kAmA cale gaye the, jo ki bharatapura sTeTakA eka TIkAke anusAra pAMDe hemarAjakI banAI huI hindI TIkA kAnamAra kasbA hai| kAmAmeM usa samaya kAyastha jAtike gajasiMha ___ kA kAphI pracAra thA / jaisAki kavike nimna padyoMse nAmaka eka sajjana dIvAna the, jo bar3e hI catura aura rAja- spaSTa hai:nItimeM dara the| una dinoM kAmAmeM adhyAtmapremI sajjanoM adhyAtama zailI sahita banI sabhA sahadharma / kI eka sabhA athavA zailI thI, jisameM sthAnIya aneka caracA pravacana sArakI kare sabai lahi mamaM // sajana bhAga lete the| isa zailIkA pradhAna lakSya adhyAtma- aracA prarahaMta devakI sevA guru niragrantha / pranyoMkA paThana-pAThana karanA aura tatvacarcA-bArA ulajhI dayA dharma ura AcareM, paMcamagatiko pantha // huI gusthiyoMko sukhamA kara jainadharma pracArake sAtha prArama- aisI sabhA zurai dina rAtI, adhyAtama carcA rasa paatii| ucati karanA thaa| usa samaya bhAratameM jahA~ vahA~ isa jaba upadeza sabanikaulIyo, pravacana kavita baMdha taba kiiyo| prakArako adhyAtmazailiyA~ vidyamAna thIM jinase janatA chappaya-kundakunda munirAja prathama mAthA baMdha kiino| pAlmabodha prApta karanekA prayatna karatI thii| inake prabhAva garabhita praratha apAra nAma pravacana tinha diino| evaM prayatnase jahA~ bokahadayoM meM jaina dharmake prati AsthA amRtacanda puni bhabe gyAnaguna adhika virAjata / aura prema utpana hotA thA vahA~ anekoMkA sthitikaraNa bhI pAMDe hemarAjane pravacanasArakI yaha TIkA mAgarAmeM hotA thA unakI cala zraddhA suddhatA pAjAtI thii| usa zAhajahA~ka rAjyakAlameM vikrama saMvat 1706 ko mAgha samaya jayapura, dehalI, aura pAgarAmeM aisI zailiyA~ bhapanA zuklA paMcamI zanivArake dina samAsa kI thii| ARTI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] hamarAja godokA aura pravacanasArakA padyAnuvAda [36 gAthA gUna vicAra saMskRta TIkA saajit| grandhakA kavine jo pacAnuvAda karanekA prayatna kiyA hai vaha TIkA mAhi jo aratha bhani vinA vivudha ko nA bhai| usameM kahA~ taka saphala ho sakA hai usIke samabameM kucha taba hemarAja bhASA vacana racita bAbabudhi srdhai| digdarzana karanA hai| yahA~ pAThakoMkI jijJAsApUrtike liye pAre hemarAja kRta TIkA, par3hata baDhata sabakA hita niikaa| kucha gAthAcAMkA payAnuvAda nIce diyA jAtA hai, jisase gopimaratha paragaTa kari dInhoM, saralavacanikA raci sukhallInhoM pAThaka kavikI, kavitA aura usake prayatnakI saphalatAkA pravacanasArake paThana-pAThanase zailIke logoMkI yaha vicAra karanemeM samartha ho skeN| bhAvanA huI ki isakA padyAnuvAda ho jAya to loga isako dhammeNa pariNAdappA appA adi su-sNpyogjudo| sahaja hI yAda kara skeNge| isI prakArakA bhAva kavike pAvadiNigvANa-suhaM suhovajuto va sagga-suhaM // 1 // hRdayameM bhI jAgRta humA / phalataH pravacanasArakA pacAnuvAda isa gAthAmeM batalAyA gayA hai ki jaba dharmasvarUpa kavine karanA zurU kiyA aura use saMvat 1724 meM banA pariNata yaha prAramA zuddha upayogase yukta hotA hai taba mora kara samAkSa kiyaa| jaisA ki grantha prazastike nimna pacase sukha prApta karatA hai| kintu jaba vaha dharmapariNatike sAtha prakaTa hai: zubhopayogameM vicaraNa karatA haigavaIka dAna, pUjA, prASADhamAsa dutiyA dhavala puSpa nakSatra guruvAra dhuva / prata, saMyamAdi rUpa bhAvoM meM pravRtta hotA hai taba usake phala svarUpa vaha svargAdika sukhoMkA pAtra banatA hai-yaha viSayasatrahasau cauvIsa saMvata zubha dina aru zubha ghdd'ii| kaSAya rUpa sarAma mAvoMmeM pravRtta honeke kAraNa, agnise kIno prantha sudhIsa doSa dekhi kIjahu khimA // tape hue ghIse zarIra siMcana karanese samutpatra deha-vAhake pravacanasAraMkI isa TIkAmeM kavine, kavitta, arillacaMda, samAna indriya-sukhoMko prApta karatA hai| yahI saba bhAva vesarI, paddhatI, robaka, caupaI, dohA, gItA, kuMDaliyA, TIkAkArane apane poMmeM vyakta kiyA hai| . marahaThA, eppaya, aura sabaiyA teIsA Adi chandoM kA prayoga dohA-zunda svarUpAcaragata, pAvata sukha niravAna / kiyA hai jinake kula padyoMkI saMkhyA 725 hai| jinakA zubhopayogI zrotmA, svargAdika phala jAna / vyaurA kavike zabdoM meM nimna prakAra hai: '. vesarichaMda-viSayakavAyIjIvasarAgI, karmabandhakIpariNatijAgI kavitta tahA~zuddhaupayogavidArI,tAte vividhabhAMtisaMsArI unasaTha kavitta, ariSla battIsa subesari chaMda nivai para tiin| tapata ghIva sIMcata nara koI, upajata dAha zAnti nahi hoI / dasa pajarI cAri roDaka mAni, saba cArIsa caupaI kiin| tyoMhI zubhaupayoga dura mAne, deva-vibhUti tanaka surUmAne / dohA kanda tInasai sAThA tAmeM eka kIjiye hIna / subhopayogI sakati munirAI, iMdriyAdhIna svarga sukhdaaii| gItA sAta pATha kuDaliyA eka marahaThA minahu pravIna // chinameM hoI jAya vinamA hai, zukhAcaraNa purupa kyoM caahai| chappaya-bAIsA mani cAri pAMcasau cauIsA khiye| aisayamAda samutyaM viSayAtIdaM apovama mnntN| ekatIsA battIsA eka pacIsauM lahiye / avvucchieNaM ca suhaM zuddha vabhogappasiddhANaM // 112 // chappaya gani teIsa chaMda phuni sAma bilaMvita / isa gAthAmeM zuddhopayogakA phala nirdiSTa karate hue jAnahu dasa bara sAta sakala teIsA paramita // batalAyA gayA hai ki paramavItarAga rUpa samyacaritrase soraThA-vaMda tetIsa saba sAta zataka pacavIpa hue| niSpakSa rahanta siddhoMko jo sukha prAsa hai yaha indrAdike pravacanasAra eka saiddhAntika grantha hai jisameM jainAcArake indriyajanya sukhoMse apUrva pAzcaryakAraka, paMcendriyoM ke sAtha tatvajJAnakA acchA vivecana kiyA gayA hai| isameM viSayoMse rahita, anupama, pAsmotya, ananta (avinAzI) prAcArya kundakundakI dArzanika dRSTikA darzana hotA hai| zrabyucchinna (vAdhArahita ) hai-usa sukhAmRtake sAmane isakA dUsarA adhikAra 'jJevAdhikAra' nAmakA hai, jisameM saMsArake sabhI sukha heca evaM duHkhada pratIta hote haiM, kyoMki zeyatatvoMkA sundara vivecana kiyA gayA hai| kathana-zailI ve sukhAbhAsa hai| isI bhAvako kavine nimna pathoM meM aMkita bar3hI hI praur3ha tathA gambhIra evaM saMcita hai| aise kaThina kiyA hai: sari chaMda nivA / tyAhA kI sakati muni Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] sabahI sukhateM adhika sukha, hai dhAtama AdhIna / viSayAtIta bAdhA rahita, zuddha dharayA ziva kIna // zuddhAcaraNa vibhUti ziva atula akhaNDa prakAza / sadA uye naye karama liye darasana jJAna vilAsa // besarI - jo paramAtama zuddhopayogI, viSaya-kaSAyarahitaura jogI kare ma naUtama pUraSabhAne, sahaja mokSako udyama ThAnai // indriya nisthaMda puNya-sukha, sabai indriyAdhIna / zuddhAcaraNa akhaNDa rasa, udyama rahita pravIna // apadeso paramANU pade sametoya sayamasaho jo ! ddhio vA lukkho vA du-pade sAdinta mahavadi || 72 / / isa gAthAmeM paramANurUpa dravyase skaMdha paryAya kaise banatI hai ? isa sandehako dUra karate hue likhA hai ki pudgalakA sUkSma avibhAgIparamANu zrapradezI hai-- do Adi pradezoMse rahita hai / vaha eka pradezamAtra hai aura svayaM azabda hai-- aneka paramANu rUpa dravyAtmaka zabda paryAyase rahita hai ataeva vaha paramANu snigdha aura rUkSa rUpa pariNAmavAlA honeke kAraNa do pradezoMko Adi lekara aneka pradeza rUpa ho jAtA hai| isI bhAvako nimna padyoMmeM aMkita kiyA gayA hai:vesavicaMda-sUkSmaavibhAgIparamANU, ekapradeza zabdasujANa / cikaNarUvi sahita guNalahiye, pudgala azuddha so kahiye // dohA - cikkaNa sUkSma saMyoga, aNU milApa karAya / doya Adi paradeza mili, hota baMdha parayAya // guramegAdI assa siddhantaNaM ca luknantaM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva tattamaNubharvAda // 72 // isa gAthAmeM paramANuoM ke snigdha rUsa guNakA ullekha karate hue batalAyA hai ki paramANuke snigdha rUkSa guNameM aneka prakArakI pariNamana zakti honese ekase lekara ekaekakI vRddhiko prApta huI snigdhatA aura cikkaNatA unameM jaba taka pAI jAtI hai jaba taka vaha ananta bhedoMko nahIM prApta ho jAtA hai| isI bhAvakA saMyotaka patha nimna prakAra hai: anekAnta [ kiraNa 10 giddhA va lukkhA vA aNupariNAmAsamA va visamA thA / samado durAdhigA jadi bajhanti hi Adi parihINA // 73 // eka aNu madhi pAiye cikaNa rUkSa svabhAva | aMza eka sauM eka bar3hi, aaa anaMta phalAva // atsure pariNAmakI, dharata aNU bar3hi-cAri / eka aMzakoM Adi de, aMza anaMta vicAri // isa gAthAmeM paramANu kisa tarahake snigdha ( cikane ) rUkSa (rUkhe) guNoMse baMdha kara piNDa rUpa ho jAte haiM, yaha vyakta karate hue likhA hai ki paramANuke paryAya maMtra snigdha va rUkSa hoM, kiMtu ve do cAra-chaha Adi aMzoMkI samAnatA athavA tIna pA~ca sAta Adi aMzoMkI viSamatA yukta hoM; parantu jaghanya aMzase rahita gaNanAkI samAnatAle do aMza adhika hone para hI parasparameM baMdhako skaMdha rUpa piNDa, paryAyako-- prApta hote haiN| anya rUpoMse nahIM / nimna padma isI bhAvako vyakta karate haiM: rUkSa tathA cikkaNa paramANU, dvai dvai aMza baDhata jaha~ jAMNa / do ho aMza adhika guNa hoI, aNU paraspara bandhata soI // viSaya avasthA bhedabhani, bandha doya parakAri / eka aMzakI adhikatA, aNU abandha vicAri // viSamabaMdha-tIna pAMca aru sAtaloM, nava dhArA ihibhAMti / adhika laga, viSamabaMdhakI mAni // samabaMdha-dIya cAra SaT aSTadaza yoM ananta parakAri / dvai dve adhika milApasoM, baMdha samAna vicAri // adhikatA hai hai zraMza bakhAni / rUkSarucikaNa pariNamana, aNUbaMdha paramAni // rAhUM homi perasiMga me pare santi gANamahameko / idi jo kAryAda jhANe so avANaM havadi mAdA / 2-66 isa gAthAmeM zuddha nayase zuddha AtmAko lAbha batalAyA gayA hai aura yaha likhA hai ki maiM zarIrAdi paradravyoM kA nahIM huuN| aura na zarIrAdika paradravya mere haiN| kintu maiM sakala vibhAvabhAvoMse rahita eka jJAnasvarUpa hI hU~ / isa prakAra bheda vijJAnI jIva cittakI ekapratA rUpa dhyAnameM samasta mamatva bhAvoMse rahita hotA huA apane caitanya mAkA dhyAna karatA hai| vahI puruSa zrAtmadhyAnI kahalAtA hai / isI bhAvako nimna pathameM anUdita kiyA gayA hai:maiM na zarIra zarIra na mero, hoM ekarUra cetanA kero / jo yaha dhyAna dhAranA bAre, bhedajJAna balakari birakhArai / so paramAtama dhyAnI kahiye, tAkI dazA jJAnameM lahiye / taji azuddha nava zuddha, prakAza, tA prasAdateM mohavinAzai / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] hemarAja godIkA aura pravacanasArakA padyAnuvAda ! 351 tAte taji vyavahAra naya, gahi niha* paravAna / hubhAvIya viSayoMse samudra meM sthita jahAja para baiThe hue anya vinhake bajasI pAiye, paramamAtama guna gyAna // pAzraya hIna palIke samAna manako caMcalatAko roka kara jo eka jANittA mAdi para appagaM vizuddhappA / apane svakIya sahaja paramAnanda svabhAvameM nizcaya bhAvase sAgAro'NAgAro khabedi so moha duggaThiM // 2-12 // sthApita karatA haiM vahI puruSa apane zuddha svarUpakA dhyAtA isa gAthAmeM zuddhAmAkI prAptise kyA lAbha hotA hai hai| mUlagAthAke isI bhAvako kavi hemarAjane nimna padyoMmeM yaha batalAte hue prAcArya kahate haiM ki jo sAgAra athavA kitane acche DhaMgase anUdita kiyA hai:anAgAra avinAzI prAtmasvarUpakA cintana karatA hai, padarI-moha maila jaba kiyodari, viSaya mamasva na rahyau bhUri usI zuddhAsmAkA dhyAna karatA hai vaha saMsAra baMdhanakI karane manakI puni caMcalatA miTIvAni,samatApada thira herako pAni vAlI usa sadamoha-pranthikA nAza karatA hai| yahI bhAva soI paramAtama dhyAna dhAra. jara marana chaDi so gayo pAra / nimna padyameM aMkita hai: tAteM paramAtama dhyAna jAni, eka parama zuddhakAraNabakhAni / / jo zihadamohagaThI rAgapahAse khavIya saamrnne| jaise jaladhi mAhimohanakauM uri-uDi khaga baiThata nahi Thaura / hojjaM sama-suha-dukkho sovakhe akrU ye lahadi / cahu~dizi sajila vyaMTa nahi dIsata tihithirarUpa bhayo nirdaur| jo zrAvaka muni yauM dhyAve, nirmala zuddhatama pada paaveN| syAhImani jaba tajyo viSaya-sukha gahi samatA nara mahi kahu~ aura so hI mohagaMThiko kholeM, bhava-sAgarameM bahuri na DoleM // vAta jo samatA pada dhAraka so muni sadAjagata ziramaura / . isa gAthAmeM batalAyA gayA hai ki jo puruSa mohagAMTha- upara diye hue mUla gAthAoMke pacAnuvAdase pAThaka kA bhedana karatA hai vaha yati avasthAmeM honevAle rAga-dveSa kavikI kavitAkA zrAsvAdana kara yaha nizcaya kara sakate rUpa vibhAva-bhAvoMko vinaSTa karake sukha-duzvameM sama- kikavane kyA kucha parizrama kiyA hai / yadyapi kavitA dRSTi hotA huA akSaya sugvako prApta karatA hai| yahI bhAva sAdhAraNa hai usameM bhAvoM evaM padoMkA jAlitya aura bhalaMkArinimna parameM kavine nihita kiyA hai| . katA kA vaha camatkArI rUpa nahIM hai, phirabhI kavitA pranthagata jaba jiya moha gAMThi urabhAnI, rAga-doSa taji samatA paanii| bhAvoMko sphuTa karanemeM samartha hai, aura vaha sarala bhI hai| mamatA jahA~ na sumba-dukha byApai, tahAna bandha puNya arU pApai // kavi kI sabase bar3I majabUrI yaha thI ki use graMbake anuso munirAja nirAkula kahiye, sahaja AtamIka sukha lhiye| sAra apane bhAvoMko vyakta karaneke sAtha chandarUpameM paritAtai mohagAMThi muni kholeM bhujata ziva-sukha adhika shrtoleN|| eta karanA par3A hai| yaha graMtha abhI taka aprakAzita hai| jo khavidamohakaluso visayaviratno maNo nniruubhittaa| kyA koI jaina sAhityakA bhakta isakRtiko prakaTa karAne meM samavadvido sahAve apyANaM havadi jhAdA // 2104 apanA Arthika sahayoga dekara jagatakI jJAna piyAsAko isa padyameM batalAyA gayA hai ki jo puruSa moharUpI dUra karane kA yatna kregaa| mailakA saya karatA hai, paMcendriyoMke viSayoMse virakta -vIra sevAmandira tA0-21-12-12 kucha ajJAta jaina grantha (paM0 hIrAlAla jaina siddhAnta zAstrI) mahA kavi paM0 AzAdharajIne jina anekoM granthoMkI maine jaba donoM TIkAoMko sAmane rakhakara unakA milAna racanA kI hai, unameM eka jinasahasranAma stavana bhI hai| kiMyA, to patA calA ki bhAzAparakI svopajJavRttiko hI usa para bhI unhoMne apane anya granthoMke samAna svopajJavRtti prAdhAra banAkara zrutasAgarane apanI TIkAkA nirmANa kiyA likhI hai, joki abhI taka anupalabdha thii| hAlahImeM mujhe hai| jahAM pAzAdharajIne kisI eka nAma para 2-3 hI artha purAne anyoMkI khoja karate hue usakI eka prati milI hai| kiye haiN| vahAM zratasAgarane 10-11 taka artha karake apane paM0 pAyAdharajIke sahasranAma para zrutasAgarasUrine bhI zrutasAgara nAmako caritArtha kiyA hai| eka TIkA likhI hai, jo anekoM maMDAroMmeM pAI jAtI hai| zrutasAgarane apanI ukaTIkAmeM lagabhaga 32 prAcAryo Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 352] anekAnta [kiraNa 10 ke nAmoM aura unake pranyoMkA ullekha kiyA hai| jinameM (2) eka sthAna para pravIndriya zAnakI vyAkhyA karate kaI gAMcAyA~ke nAma vA anya ekadama bhAvapUrNa hai| hue zrutasAgara likhate-utakhaMDena mahAvinApAThakoMkI jAnakArIke lie yahAM unakA ullekha maya samvaeha aNidiuNANamage jo mayamUduna ptsiyi| uddharaNa ke kiyA jAtA hai:- soNidiu pacidiya Nirau baitaraNihi paNiu pivai // 1 (7)'da' zabda kina kina moMkA vAcaka hai, ise isa racanAko dekhanese jJAta hotA hai ki khaMDamahAkavine batalAte hue ve likhate haiM tathA coka-vizvazambhumuni- apabhraMzameM kisI mahAkAvyakI racanAkI hai jisase ki praNItAyAmekAkSaranAmamAlAyAma zrutasAgarane unheM mahAkavike nAmase ullekha kiyA hai| apabhraMza bhASAke jitane kavi aura unake dvArA racita do dAne pUjane kSINe dAnazauMDe ca pAlake / aba abhI taka sAmane Aye hai, unameM khaMDamahAkavikA dekhe dIptau durAdharSe do bhuje dIrghadezake // 1 // nAma eka viziSTa evaM prabhutapUrva hI samajhanA caahie| dayAyAM damane dIne daMdake'pi daH smRtH| yahI padya anyatra zrutasAgarane 'ukta ca kAmyapizAcena' baDheca bandhane bodhe vAle bIje balodite // 2 // kahakara bhI uddhRta kiyA hai| vidoSepi pumAne Sa cAlane cIvare vare / (4) eka sthala para yogakI myAkhyA karate hue isa ullekhase patA calatA hai ki vizvazambhumunine pananandi-racita sadvodhacandrodaya nAmake eka granthakA . ekAkSara-nAmamAlA nAmaka anya racA thA, jo ki eka ullekha kara usake eka zlokako uddhata kiyA hai| yathAeka marake anekoM prau~kA pratipAdaka thaa| vimana sthaloM para isa granthake bhaneka zloka uddhRta kiye gaye haiN| ukta ca padmanandinA madbodhacandrodaye(2) dugasiMha nAmake kisI yogato hi labhate vivandhanaM yogato'pi khala macyate nrH| yogavartma viSamaM gurogirA bodhyametadakhilaM mumukSuNA // 1 // sarasvatIstotrakA eka paca uddhata karate hue zrutasAgarasUri bikhate haiM:-upha'ca mahatvaM sarasvatyA durgasiMhana kavinA- pacanandi nAmake aneka prAcAryoMse pAThaka paricita hai. para yaha sadadhacandrodaya nAma prathama bAra hI paricayameM zabdAtmikAyA trijagadvibhani sphuradvicitrArthasudhAsrapaMti / prArahA hai| yA buddhirIDyA viduSAMhadabje mukhe casA me vazamastu nityam (5) eka prakaraNameM rAtribhojanake doSoMko batabAte isa darabako dekhate hue sahajameM hI anumAna hotA hue likhA hai| ukaprabhAcandragaNanAki yaha eka uttama sarasvatIstotra rahA hogaa| zrutasAgara- virUpo vikalAMgaH syAdalpAyuH rogpiidditH| ne eka anya sthala para. durgasiMhake nAmase eka aura bhI durbhago duHkulazceva naktabhAjI sadA naraH / / rakhoka uddhRta kiyA hai, jisameM batAyA gayA hai ki kauna- isa uddharaNake mAge rAtribhojana svAgakA phala batAte kaunase zabda pulliNg| isa zlokako uData karate hue hae eka aura zloka urata kiyA hai, jo saMbhavataH unhIM zratasAgara likhate haiM:-vizeSeNa yajJanAmnaH puMsavaM / prabhAcandragaNikA hI pratIta hotA hai| vaha isa prakAra haitathA cokta durgasiMhena nijakulaikamaMDanaM trijagadIzasampadaM / * svrg-dinmaan-sNvtsr-nr-yjny-muckeshmaast|| bhajati yaH svabhAvatAtyajati naktamojanam ||2|| ari-r-jldmldhivisssugsyaatmbhujbhujgaa.|| prabhAcandra nAmake aneka vidvAna evaM prAcArya paricayameM , shrnkhkpolkdntpkgulmosstthktthremaaniilaa| pAye hai, prabhAcandra gaNI ke nAmase saMbhavataH yaha pahalAhI eSAM saMjJA dhAnyAnyukto nADIvraNaH paMDaH // ullekha prApta huA hai| isa ullekhase jJAta hotA hai ki ye durgasiMha kAvya (6)sI jinasahanavAmakI TIkAmeM zrutasAgarane aura pAkaravazAkhake acche vidvAn rahe hai aura unhoMne dharmacakrakA svarUpa kahate hue zrI deva ndike nAmase eka donoM viSayoM para apanI lekhanI claaii| zloka uddhRta kiyA hai, jo isa prakAra hai: Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [353 kiraNa 10] gau rakSA, kRSi aura vaizya samAja ukkaM ca dharmacakravara zrIdevanandinA - eka sthala para bhagavAnke rUpakA varNana karate hue sphuradarasaistarucira vimalamahAratnakiraNa nikrpriitm| likhA hai :prahasitamahasrakiraNa dya ti maMDalamapragAmi dharmasucakram ||12-"divaakrshsrbhaasurmpiikssnnaanaaN priyama" zrI devanandike nAmase upalabdha racanAyoM meM ukta zloka iti gautamasvAminA-jinarUpa varNanatvAta / anupalabdha hai. jisase jJAta hotA hai ki zrI devanandine 3-atAmra nayanotpala sakalakopavanyAta koI padyamaya andhakI racanAkI hai. jisameMse ki uka rakhoka kttaakssshrmoksshiinmvikaaritoddektH| uddhRta kiyA gayA hai| viSAdamadAnitaH prahasitAyamAnaM sadA pUjyapAdake nAmase kaI zloka ubUta hai, jo ki unake dvArA racita............."meM pAye jAte haiN| para eka sthala mukhaM kathayatIva te hRdayazuddhimAtyantikIm / / para jo kevalajJAnake svarUpakA varNana karane vAlA zloka ityAdi gautamena bhagavatA jinarUpa varNanAt / uddhata kiyA gayA hai, vaha pUjyapAda-racita upalabdha graMthoM meM upayuka tInoM ullekhoMmeM gautama nAmake sAtha jo abhI taka dekhane meM nahIM AyA hai| vaha isa prakAra hai:- maharSi, svAmI aura bhagavat vizeSaNa diye gaye haiM, unase uktaM ca pUjyapAdena yahI dhvanita hotA hai ki ye saba zloka bhagavAn mahAvIrake kSAAyakamekamananta trikAlasavArthayugapadavabhAsam / pramukha gaNadhara gautama-racita hI haiN| makalasukhadhAma satataM vaMdeha kevala jJAnam // 1 // isake atirikta vAgbhaTa, dhanvantari, kAlidAsa, pUjyapAdake upalabdha granthAse yaha avazya hI koI zAkaTAyana, amarasiMhake nAmollekha pUrvaka aneka zloka bhinna grantha rahA hai, jo ki Aja anupalabdha hai| uddhRta kiye gaye haiN| prAcArya kunda kunda svAmI samantabhadra, (.)gautama maharSike nAmase kaI zloka uddhRta haiM, pAtrakesarI, akalaMka, kumudacandra, prabhAcandra, pUjyapAda, no ki sAmAyikapAThameM upalabdha hote haiN| 'arhat' nAmakI jinasena, somadeva, guNabhadra, nemicandra bAri aneka prasiddha vyAkhyA karate hue zrutasAgara likhate haiM ki: prAcAryoMke lagabhaga tInasause bhI Upara avataraNa zrutasAgaratadukta zrI gautamena maharSiNA surine apanI isa TIkAmeM diye haiN| aneka dRSTiyoMse yaha 1- mohAdisarvadopArighAtakebhyaH sdaahtrjobhyH| TIkA bahuta mahatvapUrNa hai| ise zIghra prakAzameM bAkI virahitarahaskRtabhyaH pUjAhadbhayo namo'hadbhayaH // 11 prAvazyakatA hai| gau rakSA, kRSi aura vaizya samAja (zro daulatarAma 'mitra') zrI baMkimacandra apane 'dharmatattva' nAmaka prandhameM likhate nahIM ho jAte, ve use khalihAnase ghara aura bAjAra taka hai ki-"payoMmeM gau hindayoMkI vizeSa prItikI pAtra pahu~cA dete haiN| bhAratavarSa meM laduekA saba kAma baila hI karate gAya bailake samAna hindIkA parama upakArI aura hai| gAya baila marane para bhI dadhIcikI taraha hI koI nahIM hai| gAyakA dRdha hinduoMke dUsare jIvanake tulya sIMga aura camar3ese upakAra karate haiN| murkha loga kahate hai| hindU mAMsa nahIM khaate| jo Ama hama loga khAte haiM haiM ki gAya baila hinduoMke devatA haiN| devatA nahIM, kintu usameM puSTikara padArtha bahuta kama hotA hai| gAyakA dUdha na devatAke samAna upakAra karate haiN| vRSTi devatA indra hamArA milanese vaha abhAva pUrA nahIM hotaa| hama kevala gAyakA jitanA upakAra karate haiM, gAya baila usase adhika TapakAra dUdha pIkara hI nahIM palate haiM, balki jisa prakha para hamArA karate haiN| yadi indra pUjanIya hai to gAya baila bhI hai| yadi jIvana hai usakI khetI bailase hotI hai| ataH baila bhI kisI kAraNa vaza bhArata varSase acAnaka govaMzakA lopa hamAre annadAtA haiN| baila kevala prazna upajAkara hI alaga hojAya to niHsandeha hindU jAtikA bhI lopa hojaaygaa| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] anekAnta [kiraNa 10 yadi hindU musalamAnoMkI dekhA-dekhI go mAMsa khAnA 'timla meM bU Aye kyA, mA~-bApake atavAra kii| sIkhate to itane dinameM hindu nAmakA lopa hogayA hotA, dUdha to DibbekA hai, tAlIma hai sarakArakI / (akabara) yA hindU badIhI durdazAmeM hote / hinduoMke ahiMsA dharmane yahAM yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki mahiMsA hI hinduoMkI rakSAkI hai|" dharmake himAyatI kiMtu jIvana-rahasyase anajAna katipaya bAta bilakula ThIka hai| yadyapi Aja hama go mAMsa jaina vidvAnoMne apane upadezoMke dvArA jaina vaizyAMkA kRSi nahIM khAte haiM, phira bhI govaMzake prati hamArA vaizyoMkA jo aura gopAlana karmase udAsIma karanekA prayatna kiyA kartavya hai usakA pAlana nahIM karanese Aja hama aura govaMza yadyapi pUrvake jaina vidvAnoMkA aisA mata nahIM rahA hai| durdazAmeM hai| vaizyakA beTA Aja jitanA sastA hai vaisA jaisAki jaina zAstroMke nimna vAkyoMse prakaTa haidUsarA koI nhiiN| aura govaMza to Aja lAgyoMkI saMkhyAmeM "zradhnannapi bhavetpApI, niznannapi na pApabha.ka / prativarSa jIvita karala kiyA jAtA hai| jIvita katla honekA abhidhyAna-vizeSeNa, yathA dhIvara-karpakau // " pApa una dhaniyoMke sira para hai jinheM kApha-kheera govatsa (yaza. campU) camar3e kA sAmAna cAhiye / anyathA jIvita govaMza mahaMgA "Arambhe'pi sadA hiMsA, sudhIH sAMkalpikI tyajet / par3aneke kAraNa kabhI kala nahIM hotaa| dhanato'pi karSakAduHccai, pApo'nanna'pi dhiivrH||" __ hamAre pUrva pitAmahoMne jisa samaya varNa (vRttika) (sAgara dha0 2-82) vyavasthA bAMdhI thI usa samaya kRSi aura gopAlana-karma hama arthAt-jIvoMkA ghAta na karatA huA bhI pApI dhezyoMkI tarapha rakhA thaa| zUdroMme sevA lekara donoM karma hama hotA hai aura ghAta karatA huA bhI pApI nahIM hotA hai, lAga barAbara karate the| usa jamAnema govaMzahI dhana yaha kevala saMkalpakA phala hai / jaise dhIvara aura kimAna / ginA jAtA thaa| vAstavameM hai bhI aisA hI / parantu jabase dhIvara jAlameM machalI nahIM Ane para bhI pApI hotA hai, hamane vilAyatI tAlIma lI hamArI mati bhraSTa huI, hama aura kisAna khetImeM hiMsA karatA huzrA bhI pApI govaMzako dhana na samajhakara cAMdI soneko dhana samajhane lge| nahIM hai| pariNAma yaha huA ki hama donoM taraphase kore hogye| isa parase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki-khetImeM udhara to govaMza chor3a baiThe aura idhara jo cAMdI sonA ikaTThA hone vAlI hiMsA saMkalpI hiMsA nahIM hai| jainoke purANakiyA thA vaha sAta samudra pAra calA gyaa| yaha to vahI puruSoMke kathAnakase yaha bAta aura bhI adhika spaSTa ho masala huI ki jAtI hai| jainoMke zrAdi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadevane "na khudA hI milA na visAle sanama / logoMko apane-apane karmoMkI vyAvahArika zikSA dI thii| na idharake rahe na udharake rahe / / 1 / / jaina mAnyatAke anusAra zrIkRSNa aura unake bar3e kRSi aura gopAlana boDakara hamane gAMbar3e barbAda kie bhAI zrI balabhadrakI ginatI mahApuruSoM meM hai / ye donoM bhAI aura zahara pAbAda kie| bhImakAya rAkSasa-jaise yAMtrika khAsa gopAlaka aura kRSaka the| khetIkA prasiddha aujAra kArakhAne khole / zrama karma tyAga kara dUsaroMke kaMdhoM para car3ha "hala" ko to balabhadrane apanA khAsa zastra bhI banA rakhA baitthe| karodoko bekAra aura garIba banA DAlA, gRhodyoga thA, yuddha meM ve usIse kAma lete the aura isaliye unakA thA, yuddhama va usI naSTa hogayA / aba gau-rakSA kauna kare ?- zaharoMmeM gaUkI nAma hI "haladhara" par3a gayA thaa| isI taraha zrIkRSNakI rakhAmeM kaThinAiyAM adhika / dasaroMke kaMdhoM para baiThane vAle tarapha gopAlanakA kAma thA, ataeva ve bhI "gopAla" kahahama kaThinAiyoM meM kyoM par3ane lage? baccoM ke lie dUdha bhI "prAvartayajjanahita khalu karmabhUmau vijAratI (khimbe kA) vartanA svIkAra kara liyA / aba SaTakarmaya gRhivRSaM parivartya yuktyA / bAkI kyA rahA ? sArI saMskRtikA saphAyA ho gyaa| eka nirvANamArgamanavadha majaH svayambhUH kakhine hamAre isa nAzakArI jIvanakA do lakIroM meM phoTo zrI nAbhisUnujinapojayatAtsa puujyH||" khIMcA hai| vaha kahatA hai (pAnaMdi prAcArya) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] gau rakSA, kRSi aura vaizya samAja [355 lAte the| kahA jAtA hai ki eka bAra zrIkRSNane yaha kahA nahIM sakatA / ahiMsAke viSaya meM zAstroMkI zikSA to yaha thA ki-"jaba koI mujhako gopAla kaha kara pukAratA hai hai ki usake sAnidhyameM hiMsaka hiMsA, cora corI, aura to maiM socane lagatA hai ki vaha mujhe jAnatA hai-pahi- julamagAra julma chodd'egaa|" cAnatA hai|" khetIkA kAma Ajakala prAyaH zuddha, kucha brAhmaNa aura ___ mahAtmA gAMdhIne khetI aura ahiMsAke viSayameM jaina- kucha kSatriya hI kara rahe hai, vaizya to nAma mAtra / khetIkA siddhAntase mela khAtA huA acchA vivecana kiyA hai| prasiddha aujAra 'hala' jisake calAnemeM bailoMkI jarUrata mahAramAjIne usameM khetI-virodhI jaina vidvAnoMke dvArA par3atI hai usakI jagaha aba yAntrika haloMke pracAra karanephailAye gaye bhramoM kA pUrNa taura para nirAkaraNa kara diyA hai| kI bAteM socI jA rahI hai / socane vAle kauna ? vyApArI ma. gAMdhI likhate haiM ki vaizya loga ? zarmakI bAta hai isa taraha hama govaMzakI "jisa khetIke binA manuSya jIvita hI nahIM raha jarUrata kama kara rahe haiM, use bejarUratakI cIna banA sakatA, vaha khetI ahiMsA dharma-pAlana karanevAleko, usIpara jIvita rahate hue bhI tyAga hI denA cAhiye-aisI sthiti zAsakoM kI niyatameM bhI pharka par3a rahA hai| unhoMne atizaya parAdhInatAkI aura karuNAjanaka pratIta hotI hai| govaMzake caraneke sthAna maMkucita kara diye haiM, aura UparakhetI karane vAle asaMkhya manuSya ahiMsA dharmase vimukha / se bhArI Taiksa aura lagA diye haiM phala yaha huA ki aba raheM, aura na karane vAle muTThI bhara manuSya hI ahiMsA dharma gAMvake garIba kRSaka logoMke pAsa jo govaMza thA use siddha kara sakeM, aisI sthiti ahiMsA paramadharmako zobhA pAlane meM ve asamartha ho gaye haiN| ataeva ve becAre zaharoM dene vAlI athavA use siddha karane vAlI nahIM mAlUma meM pAkara govaMza becane lage hai / lene vAle kauna ? kasAI hotI / pratIta to yaha hotA hai ki sujJa manupya jaba taka loga ? govaMza ghaTatA jA rahA hai. eka pariNAma to bar3A khetIkA sarvavyApaka udyoga na kareM taba taka ve nAmamAtrake hI bhayaMkara huyA hai| vaha hai khetoMko khAda na milanese hI sujJa haiN| ve ahiMsAkI zaktikA nAma nikAlane meM asa- va apa ve apanI upajAU zakti kho baiThe haiN| martha haiN| khetI jaise vyApaka udyogame lage hue asaMkhya agara hama lambA purANa-kAla nahIM, sirpha zrI mahAvIra bhanuSyoMko dharmakI rAha para lagAneka ve lAyaka nahIM hai| aura buddha taka kA hI itihAsa dekheM to yadi hama sahRdaya yadi yaha bAta sacamucameM siddhAntameM gine jAne vAlI vastu hoMge to ro paDeMge / usa samaya bhAratameM govaMza araboMkI ho to isa viSayameM ahiMsAke upAsakakA kartavya hai ki vaha saMkhyAmeM thaa| aise-aise vaizya seTha the jo lAkhoM govaMzakA bAra-bAra vicAra kare / khetIke dRSTAntako jarA vistArase pAlana karate the / eka seThane to assI hajAra gogaMza vicAra kareM to hAsyajanaka pariNAma AtA hai| sAMpako lar3akIko daheja meM diyA thaa| aura Aja ? Aja to mAre binA, corako sajA diye binA, aura apanI rakSAmeM sAre bhAratameM karIba ATha karoDa govaMza hogaa| aura rahe hue bAlaka-bAlAoMkA julmI manuSyoMse rakSaNa kiye pAlaka to koI hajAra pA~ca sau gAyeM rakhane vAle seTha govoM binA cala nahIM sakatA ho-anivArya ho to kyA upayukta meM mileM to mileM anyathA zaharoM meM to karor3apatike yahAM siddhAntAnusAra yaha kAma dasaroMse karavAnA cAhiye. aura bhale hI dasa bIsa gAyeM najara aayeNgii| ima ahiMsA dharmakA anupAlana karanA cAhiye 1-yaha aba bhI samaya hai, koI pahAr3a nahI uThAnA pdd'egaa| dharma nahIM hai adharma hai| ahiMsA nahIM hiMsA hai| jJAna nahIM sirpha manovRtti-dRSTibiMdu-palaTa DAlanekI jarUrata hai| moha hai| jo sApakI, corakI, julmagArakI, pratyakSa bheTa na nakalI dhana cAMdI sonekI taraphase muMha mor3a kara asalI kara sake taba taka vaha bhaya mukta honekA nahIM, aura jabataka dhana govaMzake tarapha muMha pheraleM / yAMtrika kArakhAnoMko bhaya mukta na ho taba taka ahiMsA dharmakA pAlana vandhyA banda karake usameM lage hue logoMko gopAlana aura khetIputrake astitva jaisA hI rahegA / aura ahiMsAdharmakA jo ke kAmameM lagAveM / gRhodyogako uttejana deN| khetI aura eka mahAna pariNAma pAnA cAhiye vaha to kabhI thA hI dUsare bhAra bahana karaneke kAmameM bailoMke upayoga karane Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ kiraNa 10 thor3e hI dinAmeM hama dekheMge ki jamIna anApa-sanApa mAla paidA kara rahI hai, aura hamArA bhArata harA-bharA phUlA-phalA ho rahA hai| 356 ] kI vyavasthA kareM / garIba kisAnoM aura bekAra harijanoMko sau-sau pacAsa-pacAsa govaMza kharIda kara de deM / dAna karadeM to atyuttama anyathA unake nAme binA byAja udhArI rupae mAMDakara unakI suvidhAke anusAra unase vasUla kara leveM / zAsakoMko samajhA kara unase gAyo ke carane ke sthAna vistRta karavAyeM aura Taiksa chur3avA deN| vilAyatI dUdha makkhana khAnA chodd'eN| jIvita pazukA camar3A vartanA tyAgakareM aura jIvita pazu karala na karanekA kAnUna banAveM ityAdi tarIkoMse gorakSA aura jamIna-rakSA donoM hogI / ilAyacI (lA0 jugalakizorajI ) ilAyacI khAne meM bar3I svAdiSTa aura guNoMmeM paripUrNa hotI hai, prAyaH kisI bhI dazAmeM aura kisI samaya hAnikAraka pratIta nahIM hotI / jihvA (jIbha ) ke bigar3e hue svAdako vaha turanta hI svAdiSTa evaM sugandhita banA detI hai / ilAyacI dekhanemeM choTI aura bhaddI sI jAna par3atI hai, andarase kAle kAle choTe choTe dAnoMko liye hue hotI hai| khAnemeM halkI aura atyanta rucikara hotI hai| jo manuSya isake rahasyako nahIM jAnatA vaha isakA mUlya kisI prakAra bhI nahIM bhoMka sakatA / isa choTI sI ilAyacI meM aisI kaunasI karAmAta bharI huI hai jisase use saba loga cAhate haiM, ilAyacIke Upara sabase pahale chilakA dekhanemeM zrAtA hai vaha patalA hai aura khAnemeM kucha svAdiSTa pratIta nahIM hotA, parantu vaha bhItarake bIja padArthakI rakSA karanemeM samartha hai| ilAyacI ke bIjoMmeM jo tarAvaTa va sugandhi hotI hai vaha usa chilake dvArA hI rakSita rahatI hai, chilakA haTA kara mukhake dvArA usakA carvaNa karanese rasAsvAda khAnevAle ke citako prasanna kara detA hai, yaha usa chilakekA hI prabhAva hai yA ilAyacIke bIjoM kA ? yaha bAta yahA~ vicAraNIya hai / basa yaha govaMza prati vaizyoMkA kartavya hai / agara ve isakA pAlana nahIM kareMge to zrI baMkimacandrake kathanAnusAra govaMzakA aura usake sAtha hI hamArI hindU jAtikA lopa hojAnA nizcita hai| Aza hai hama isa kalaMkake bhAgI nahIM bananekA bharasaka prayatna kareMge aura apane kartavyakA pAlana kareMge / chilakA pahale banA yA bIja, bIjase chilakA banA yA chilakese bIja ? do vastue~ eka sAtha utpanna hotI huI bhI anubhava nahIM A rahI haiM, na chilakA pahale banA aura na pahale bIja hI banA, na bIjase chilakA aura na chilake se bIja; kintu bIjase bIja banA aura chilakese chilakA, yadi aisA mAna liyA jAya to koI hAni dekhane meM nahIM AtI, chilakA aura bIja donoM hI padArthaM apanI apanI svatantra - sattAko liye hue haiM aura donoM anAdi haiM, donoM eka hI sthAnameM utpanna hue haiM, para apane apane bhinna guNa dhaura svabhAvako liye hue honeka kAraNa donoM hI jude jude padArtha haiM, aura donoM meM hI paraspara nimitta, naimittika bhAva pAyA jAtA hai| saMgatikA prabhAva ilAyacIkA chilakA aura bIja do pRthak pRthak nAma haiM - yaha do padArtha haiM, donoM eka dUsare se bhinna karane para free ho jAte haiM / chilakA pRthak hone para ilAyacIkA forkA, aura bIja pRthaka hone para ilAyacIkA bIja, aisA kahA jAtA hai, ilAyacI zabda eka, padArtha do eka sAtha utpanna hoM, eka hI samaya meM utpanna hoM, aura eka hI samayameM eka dUsare se bhinna ho jAveM, phira bhI apane apane sAtha pUrva zabda se alaMkRta raheM-yaha bhI eka anokhI hI bAta 1 chilakeke guNa anya, bIjAMke guNa anya - eka dUsareke sAtha utpanna hone para bhI bIja apane guNa chilakeko nahIM detA, aura na bIja hI vaisA karanemeM samartha hotA hai / yaha kaisI mitratA haiM ? bIjake sAtha jaba taka chilakA eka sAtha rahatA hai taba taka usa chilakekI tarI banI rahatI hai, chilakA alaga ho jAne para jarA sI dera meM vaha apanI snigdhatAko tyAga kara rUkSa ho jAtA hai- rUkhepanameM badala jAtA hai-- sAra-rahita hokara ghRNAkA pAtra bana jAtA hai / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] ilAyacI [357 saMsArameM vibhinna do padArthoM kA saMproga aneka guNoMkA isI kAraNa saMmArameM ilAyacIko itanA bar3A mahatva samutpAdaka hai unakI saMgati athavA samAgama harSa aura roSa evaM sammAna prApta hai ki samasta zubha avasaroM para athavA kA kAraNa hai| yadyapi ye donoM padArtha apane apane svatantra apane gRha para pAe hue bar3e se bar3e aura mahAnase mahAn astitvako liye hue haiN| ve kabhI eka nahIM ho sakate / vyaktikA Adara ina isAciyoMke peza karane para samajhA udAharaNake liye usI ilAyacIke svarUpa para dRSTi jAtA hai, ilAyacI dene vAlekA hRdaya ilAciyoMko donoM ddaalie| hAthameM lekara bar3A hI vinamra pratIta hotA hai, bar3e hI chilakA jisakA mUlya bIjAke sAtha rahane para bIjoMke prasanna citta aura samAdaraNIya bhAvase bharI huI ilAciyoMsAtha tolA jAtA thA vaha hI chilakA bIjoMme pRthaka hone para kI taztarI usa Agantuka vyaktike antara mAnasameM Adara, mUlya rahita jAna kara idhara udhara pheMka diyA jAtA hai, yaha sneha, nirmalatA, komalatA, mitratA, ekatA, nirahaMkAratA kaisI mAyA hai ? chilake meM aura bIjameM itanA antara kyoM? aura niHsvArthatA Adi guNoMko svayaM hI vyakta kara detI jaba eka hI vastuko abheda dazAmeM dekhA gayA to donoMkA hai| aura mAnavIya Antarika bhadratAko bhI kiMcit prakaTa mUlya eka sA-aura eka sAtha eka vastumeM do bheda karane karanemeM samartha ho jAtI hai| usakA upayoga karane vAle para mUlyameM itanA antara kyoM? ekakI rakSA, dUsarekI vyaktikA hRdaya bhI phUla jAtA hai| vaha kevala eka hI arakSA, ekakA sammAna dUsarekA apamAna, ekako guNa aura ilAyacI uThA kara santuSTa ho jAtA hai, apane hRdayameM usI dUsareko avaguNa, ekako upAdeca dusareko heya, ekameM ruci maitrIbhAva aura ekatA Adi sadguNoMko sthAna detA hai| dusarameM aruci, ekame gurutA dUsaremeM laghutA, ekameM sAra jisa samaya do mitra bAMdhava isa prakArakI zrAdara va dusaremeM nissAra, eka svabhAva dUmarameM vibhAva, bhAdi sarakArakI kriyA meM pravRtta hote haiM to usa samaya una donoM aneka svarUpa prakaTa ho rahe haiN| kA hRdaya itanA santuSTa aura sarala kyoM ho jAtA hai-dene ___ yahI bAta AtmA aura zarIrake svarUpa cintanameM vAlA to thAla bhara kara detA hai aura lene vAlA kevala lakSita hai, zarIra para, jar3asvarUpa hai, aura prAnmA caitanyasva- eka hI ilAyacI lekara santuSTa ho jAtA hai| aisA hone rUpa hokara bhI anaMta guNoMkA piNDa hai| AtmAkI vajahame para bhI donoMkA mana prasanna hI rahatA hai| zarIrakI bhI pratiSThA hotI hai, aura usake abhAvameM use saMsArameM padArthoM kI vibhinna jAtiyAM haiM-unakI kismeM agnimeM jalA diyA jAtA hai| jaba donoM sAtha rahate haiM taba aneka hote hue bhI unake guNAM-(rUpa-rama) meM bheda pAyA donoM hI eka dUsareke kAryoM meM sahayogI bane rahate haiN| kabhI jAtA hai| phira bhI unameM acchA aura burApana nahIM pAyA AtmAko zarIrake anukUla kriyA karanI par3atI hai, aura jAtA; kintu yaha mohI jIva unameM do prakArakI kalpanA kabhI zarIrako AtmAke anukUla calanA par3atA hai| ekake karatA hai iSTa aura aniSTa, apanI icchAnukUla pariNAmako kaSTameM dUsareko bhI kaSTakA anubhava evaM dukha uThAnA, aura iSTa kahate hai aura umase viparItako aniSTa / yahAM yaha apamAnakA ghUTa pInA par3atA hai| unameM eka upAdeya aura jAna lenA Avazyaka hai ki padArthoM meM iSTa aniSTatA nahIM dUsarA ghRNAkA pAtra aura heya hai| donoM hI eka dUsareke hai| apanI bauddhika kalpanAmeM hI iSTatA aura aniSTatA hai vibhAva-svabhAvameM nimitta naimittika bana rahe haiN| phira bhI aura vaha ruci vibhinnatAkA pariNAma jAna par3atA hai| donoMkA avasthAna eka jagahameM dekhA jAtA hai para ve eka yadi ukta kalpanA na hotI to jo padArtha hameM aniSTa nahIM ho sakate / apane-apane lakSaNoMse jude jude pratIta hotA hai vahI padArtha dUsareko iSTa kyoM lagatA hai aura hote haiN| jo hameM iSTa jAna par3atA hai vaha dUsareko aniSTa kyoM ilAyacImeM aneka guNa hai jahA~ vaha miSTa aura zItala mAlUma detA hai, isase spaSTa hai ki yaha kalpanA kevala hai vahA~ vaha bhojanako pacAne meM bhI samartha hai| usakA davA- hamArI mAnyatAkA pariNAma hai, padArtha jaisAkA taisA hai, iyoMmeM bhI upayoga kiyA jAtA hai| garmI meM zAnti pradAna usameM hamArI rAga dveSarUpa pariNati hI iSTa aniSTa karatI hai| aura jI micalAne para mukhake vikRta jAyake kalpanAkI janaka hai| padArtha to apane svarUpameM hI rahatA hai (svAda) ko dUra karatI hai| usameM usa prakAra kA rAga-dveSa bhAva nahIM hotaa| hAM, ekahI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358] anekAnta [kiraNa 10 % 3D - padArtha eka samayameM iSTa jAna par3atA hai aura vahI padArtha dUsare hai| vaha usa utkaMThAkI pUrtike prabhAvameM athavA usa vastusamayameM aniSTa pratIta hotA hai jisa tarasa dhapa aura varSAmeM kI prAptimeM becaina rahatA hai| jaba taka yaha abhilaSita chatarI Avazyaka aura haSTa mAlUma hotI hai| kintu dhUpa padArthoM kA upayoga nahIM kara letA taba taka usake citta meM Adike abhAvameM vahI bopharUpa pratIta hotI hai| isase vikalatA aura ghabarAhaTa apanA sthAna barAbara banAye rahatI yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki yaha kalpanA hai| indriya-viSayoM meM se kadAcit use kisI eka viSayamanuSyakI svArtha buddhikA pariNAma mAtra hai, yaha uma vastu- kI prApti ho jAtI hai to phira anya padArthakI icchA kI vizeSatA nhiiN| yadi ise vastuko vizeSatA mAnA jAya use vikalatA yA dAha utpanna karane lagatI hai| isa taraha to phira manuSyakI svArtha kalpanAkA kyA hogA? yaha jIva apane hI svarUpako bhUlakara parameM prAtma-kalpanA ilAyacIkA upayoga bhojanake sAtha bhalA kyoM pratIta vaza duHkhakA pAtra banatA hai, aura aAgAmI ananta duHsvAnahIM hotA? bhojanake bAda hI bhAgantuka mahAzayako kyoM dI kA kAraNabhUta karmokA saMcaya karatA rahatA hai / isa kAraNa jAtI hai? kyA yaha ilAcokI hI vizeSatA hai.jo bhojana use unase chuTakArA nahIM milatA, vaha usa ghaTI yantrake ke sAtha usakA upayoga iSTa nahIM pratIta hotA, vAstavameM / samAna barAbara cakkara lagAtA hI rahatA hai| ilAyacI meM bhI acchA yA burApana nahIM hai / ilAyacI to ilAyacI manuSyako eka sundara pAThakI aura bhI zikSA apane guNAMse jaisIkI taisI hai| bhojanake pazcAt hama detI hai aura vaha yaha ki saMsArake sabhI viSaya usa chilake apane svAdako sugandhita aura svAdiSTa banAnekA anubhava ke samAna nIrasa aura ghRNAke pAtra haiN| jisa taraha ilAkarate haiM isIse hama use upAdeya samajhate haiM; kyoMki vaha yacIsa chilakeko nikAlakara use nIrasa aura apriya samajha kara pheka diyA jAtA hai| yadi ilAyacIke bIjoMse hamAre abhilaSita svAdako sugandhita, zItala aura madhura banAne meM nimatta hai isI kAraNa vaha hameM priya mAlUma denI chilakeko alaga karane para bhI vaha apane rUpAdi guNoMke hai| kintu yadi vahI ilAyacI kisI pittajvara vAle rogI sAtha svAdameM vibhinna aura aruci kAraka nahIM hotA to vaha bIjakI taraha grAhyakyoM nahIM hotA ? ThIka usI prakAra ko dI jAtI hai| to vaha kar3avI aura besvAda pratIta hotI indriya viSaya bhI bhoganeke bAda arucikAraka aura aniSTa hai| yadyapi usa ilAyacI meM svAbhAvika parivartanako chor3akara koI vizeSatA yA bheda nahIM huA hai, kintu usa rogI pratIta hote haiM, taba yaha jIva unheM chor3anA cAhatA hai unase dUra honA cAhatA hai, parantu apanI zakti athavA manuSyake svAdameM avazya parivartana hunA hai-pittajvarake udayane usake svAdameM viparItatA lA dI hai-vaha apane kamajorIse unakA parityAga nahIM kara pAtA / jo viSaya Aja iSTa pratIta hote haiM vahI kala aniSkara ho jAte haiN| svabhAvase vikRta ho gayA hai, isI kAraNa usa rogIko yaha unheM cAhatA hai para ve use chor3akara cale jAte haiM, yaha vaha ilAyacI aruci kAraka evaM kaDuvI pratIta huI hai yahI unakI aprAptimeM dumvakA pAtra banatA hai| athavA unheM rucibheda usakI vizeSatAkA kAraNa hai| ayogya, nIrasa yA dukha kAraka samajhakara unakA svayaM parisaMsArake para-padArthoM meM mohI jIvakI bhI yahI dazA hai| tyAga kara detA hai| vaha chilakA apane samAna indriya viSavaha bhramavaza para-padArthako iSTa aniSTa kalpanAkA janaka yA~ko nIrasa, dukhada, parAdhIna aura ghRNAkA pAtra prakaTa jAna kara unameM rAgadveSa svayaM karatA rahatA hai aura usase karatA hai| ilAyacIke samAna saMsArake anyapadArthoMkA usakI saMsAra-paramparA barAvara bar3hatI rahatI hai| vaha apanI svarUpa bhI hameM apane prAtmasvarUpa cintanakI ora le vibhinna kalpanAdvArA apaneko sukhI-dukhI anubhava jAtA hai| para hama ajJAnatAke kAraNa unake bhUlyako nahIM karatA athavA mAnane lagatA hai| para mohake udayame use prAMkate / ye saba padArtha hamAre viveka athavA zAnakI puSTi hI apanI usa viparIta kalpanA athavA pariNatikA koI anu nahIM karate pratyuta hameM vastu sthitikA yathArtha darzana karAkara bhava yA patA nahI ho pAtA, yahA usakA kamajArA ha / hamArI ve sabhIbhApattiyoMkA nirasana karane meM samartha hote haiN| hI, padAki upabhogakI pAkAcA pratyeka samaya usake manuSyako saraSTi prAsa honI cAhiye, usIke AdhArapara vaha mana bacana aura kAmameM barAbara utkaMThA utpanna karatI rahatI aneka padArthoM se acche pATha grahaNa kara sakatA hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijoliyAke zilAlekha (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) vijoliyA dIke eka kone para basA huA hai, jo hai isa zikharake pIche vedIkA prAkAra banA huA hai jisameM udayapurase uttara-pUrva 112 mIla hai, tathA koTAse pazcima mUrti sthApita honeke nizAna pAye jAte haiN| cAroM tarapha 32 mIla hai| isakA prAcIna nAma vindhyAvalI thA, isa dIvAra para muniyoM (bhaTTArakoM) kI mUrtiyA~ uskINita haiN| nagarake zAsaka 'rAva' yA 'rAvala' kahalAte the, unheM 'savAI' aura eka lAinameM kucha likhA huzrA bhI hai, parantu vaha kI upAdhi bhI prApta thI / vijAliyAke yaha rAva mAlavAke ___ par3hA nahIM jaataa| mandirase sabhAmaNDapa saTA huA hai paramAra rAjAoMke vaMzadhara haiM jinakI rAjadhAnI kabhI ujjaina jisakI lambAI caur3AI 364 25 phuTa haiN| isameM 14 aura kabhI dhAra rahI hai| dillIke sulatAna muhammada tugalaka- khambhe lage hue haiN| maNDapake dekhanese vaha prAcIna jAna ke samaya mAlavAkA prAyaH sabhI pradeza musalamAnoMke adhi- par3atA hai| mandirako caugvaTameM dAhinI bAjU para saM0 1226 kArameM calA gayA thA, isa kAraNa paramAroMke kucha vaMzadhara kI nimna paMkti aMkita hai-"sAdhu mahIdhara putra mevAajamera aura pucha dakSiNAdi prAntoMmeM cale gaye the| yaha- rayo praNamani nityaM sambata 12.6 vaizAkha kRSNA 15 / " san 1610 meM rovAise yahA~ pAye the| isa grAmameM 70. mukhya mandirake cAroM tarapha duharI gumbajadAra cAra gumaThiyA~ ghara haiM unameM di. jainiyoMke bhI 46 gRha haiM jinakI jana- banI huI haiM jinakI bhItoM para muniyoMkI mUrtiyoMke aMkita saMkhyA 186 ke karIva hai / vastI meM rAjamahalake pAsa eka honeke nizAna pAye jAte haiN| mandirake sAmane do mAnadi0 jaina mandira hai jisameM eka phuTa avagAhanAkI sphaTika stambha haiN| pahalA mAnastambha dAhinI ora jamInase bAhara maNikI eka mUrti padyAmana virAjamAna hai jisakI pratiSThA 6 phuTa U~cA hai| Uparake bhAgameM cAra tIrthaMkaroMkI khaDagAsana pAnIpatavAmI sikaracanda bagadA vagheravAlane karAI thI isake pratimA virAjamAna hai, candraprabhu, neminAtha, varddhamAna aura sivAya tIna pratimA, RSabhadeva, pArzvanAtha aura mahAvIra pAzvanAtha / inamese bhagavAna pArzvanAthakI mUrtike nIce do bhagavAnakI cAra phuTa avagAhanAkI aura bhI pazAsana virA- muniyoMkI mUrtiyA~ aMkita haiM jinake madhyameM zAkha ragbakara jamAno pAnI janaka gira par3hanekI rihala (caukI) kA AkAra bhI banA huA hai| jAnese unake pASANa ukta kasbeke kile meM lagA diye gae pahale stambhameM bhaTTAraka padhanaMdideva aura dUsaremeM bhaTTAraka the| phira bhI jo mandira isa samaya vidyamAna hai ve bhI zrI zubhacandradevakA nAma uskIrNa hai aura donoMke madhyameM do apanI prAcInatAmeM kama mahatvake nahIM haiN| vijoliyAke kamaMDalu bane hue haiM aura unake nIce unake caraNa khude hue pUrva meM koTake samIpa tIna ziva mandira haiM, jinameM eka mandira haiN| aziSTa tIno yora 3 muniyoMkI khaDgAsana mUrtiyA~ hajArezvara (sahasraliMga) mahAdevakA hai, aura dUsarA mandira bhI utkIrNa hai unake caraNAke nIce eka lekha saMskRta mahAkAlakA tathA tIsarA mandira baijanAthakA, jisameM khudAI malA bhASAmeM 12vIM zatAbdIkA khudA huA hai jisakA kucha bhAga kA kAma bar3A hI sundara huA hai| jamInake andara dabA huyA hai| vaha jisa rUpameM mujhe upavijoliyA kasvese agnikoNameM eka mIlake karIba labdha huA hai vaha Age diyA jaaegaa| yaha lekha sambat eka di0 jaina mandira hai jisake cAroM konoM para cAra choTe- 1483 phAlguna sudi 3 guruvArakA hai jisameM mUla saMgha choTe mandira aura bhI bane hue haiN| ina mandiroMko paMcAya- sarasvatigaccha balAtkAragaNa kunkundAnva ke bhaTTAraka zrI tana' kahA jAtA hai| ye pAMcoM hI mandira eka koTase ghire vasantakIrtideva, vizAlakIrtideva, damanakIrtideva, dharmacandrahue haiN| inameM madhyakA mukhya mandira jainiyoMke tevIsaveM deva, ratnakItideva, prabhAcaMdradeva, pAnandi aura zubhacaMdradevake tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthakA hai| darabAjeke sAmane meM nAma aMkita haiN| yaha niSedhikA prAthikA prAgamazrI kI zikharabanda mandira hai jisake madhyameM eka tAka hai jisakI smRti meM banAI gaI hai| maharAva para 23 pratimAe~ aMkita haiM, parantu tAka khAlI hI dUsarA mAnastambha jamInase 5 phuTa U~cAhai jisameM Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] anekAnta [kiraNa 10 nimna cAra tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM aMkita haiM-pArzvanAtha, gAMva ukadi. jaina pArzvanAtha mandirako diye the| cauhAna vardhamAna svAmo, nemonAtha aura sambhavanAtha / inake cinha vaMzakI ukta vaMzAvalI nimna prakAra hai:kucha aspaSTase pratIta hote haiM / ina prativimboMke nIce cAroM tarapha muniyoMkI mUrtiyA~ ukerI huI haiN| yaha niSe cAhumAna dhikA bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya hemakIrtikI hai, jo saM0 1565 phAlguna sudi / budhavArake dina utkIrNa kI gaI 2 viSNu (vAsudeva) hai| yaha lekha bhI pAge diyA jaaygaa| 3 sAmantadeva ina devAlayoMse thor3I dUrapara jII-zIrNa dazAmeM 'revatIkuNDa' nAmakA eka kuNDa hai jo apanI mahattA aura 4 puranTalA atizayake liye prasiddha thaa| aura usameM snAna karane vAle brAhmaNa kSatro vaizya aura zUdha ArogyAdikA lAbha 5 jayarAja putra sAmantadeva) karate the / samIpameM choTA sA bAga bhI thaa| mukhya pArzvanAthake mandirameM sarovarake uttara kI ora 6 vigrahanRpa (vigraharAja (prathama) bhItake pAsa mahuzrA-vRkSa ke nIce eka vRhazilApara bar3AbhArI lekha aMkita hai| aura dUsarIpara dUsarA unnati zivara 7 candrarAja (prathama) purANa nAmakA eka kAvya grantha hai, jo abhItaka aprakAzita hai / ye donoM hI lekha vi0 saM0 1226 ke utkIrNa kiye hue haiN| jinheM lolAka zreSThIne utkIrNa karAyA thaa| 8 gopendraka (gopendrarAja) inameMse prathama lekha 30 paMktiyoM meM likhA gayA hai / isa lekhako kisIne naSTa karanekA vicArakara suraMga lagAI thI, ___ durlabharAja prathama) parantu madhumakkhiyoMke upadravase vaha naSTa nahIM ho sakA. 10 guvaka (prathama) govindarAja (putra durlabharAja) kintu use kAphI kSati pahu~cI hai| aba ina donoM lekhoMpara vi0 saM0 13 (716 A. D.) chatarI bana gaI hai jisase varSA zrAdise unakI surakSA ho 11 candrarAja (dvitIya) putra govindarAja gaI hai| inameMse prathama lekhakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki zreSThI lolAkane isa zilAlekhameM sAMbhara aura aMja- 12 gUbaka (dvitIya) merake cauhAna vaMzI rAjAoMkI jo vaMzAvalI dI hai tathA unameMse kisI-kisIkA kucha paricaya bhI diyA hai| vaha 13 candanarAja (putra gUvaka dvitIya) vaMzAvalI zuddha aura prAmANika hai| isakI prAmANikatAko mahamanA svargIya gaurIzaMkara hIrAcanda jI aojhAne apane 14 vAkapatirAja ( putra candanarAja) rAjapUtAneke itihAsa meM svayaM svIkAra kiyA hai, kyoMki zekhAvaTI gata harSanAthake mandirameM utkIrNa vi0 saM0 1030 15 vindhya nRpati kI cauhAna rAjA siMharAjake putra vigraharAjake samayakI prazastimeM ullikhita nAmoMse, aura jodhapurake kanasariyA 16 siMharAja (jyeSTha putra vAkpatirAja) isane vi0 saM0 nAmaka gAMvase sAMbharake cauhAna rAjA durlabhasenake sambat 1013 (956 A. D..) meM harSanAthakA 1016 ke zilAlekha, tathA 'pRthvIrAja vijaya' nAmaka mahA mandira banavA kara usa para suvarNa kalaza kAvyameM ullikhita nAmoMse ve yathArtha rUpameM mila jAte haiN| car3havAyA aura usake nirvAhArtha gAMva isa vaMzAvalIke antima do rAjAoMne-pRthvIrAja dvitIya dAna diye the| isane musalamAnoMse aneka aura somezvarane-do gAMva dAnameM diye the / jinameMse yuddha kara unheM vijita kara unake hAthI pRthvIrAjane 'morAjharI' gAMva aura somezvarane revaNA' nAmake chIna liye the| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 gijoliyAke zilAlekha [361 / -___ / 10 vigraharAja (dvitIya) vaMzaparicayake sAtha unake kAryoMkA bhI sammullekha kiyA gayA hai| jisase lolAkake pUrvajoMkI dharmaniSThatA sahaja hI - 18 durlabharAja (dvitIya ) yaha siMharAjakA putra aura apane jJAta ho jAtI hai / zreSThI lolAkake pitA sIyaka zreSThI the, / bar3e bhAI vigraharAja dvitIyakA uttarA- jo prAgvATa yA poravADa vaMzake bhUSaNa the| sIyakake pitAkA dhikArI thaa| nAma desakha thA / sIyakake 5 bhAI aura bhI the, dudakanAthaka, 16 govinda (3govindarAja) mosala, vIgaDa, devasparza aura rAhaka / ye chahA~ bhrAtA jinaniSTha aura rAjyamAnya the / inhoMne ajayameru para varddha mAnakA mandira banavAyA thaa| inameM sIyaka sabase adhika 2. vAkapati nRpa 21 vIyarAya 22 cAmuNDarAya puNyAtmA aura lokamAnya thA usane maMDalAkAraka eka vizAla kilA aura bhagavAna neminAthakA eka sundara maMdira 23 siMhaTa 24 dUsala banavAyA thaa| zreSThI sIyakakI do dharmapatniyAM thIM, nAgazrI (durlabharAja tRtIya) aura mamatA / jinameM nAgazrIse tIna putra aura mamatAse do putra utpanna hue the| nAgadeva, lolAka aura ujjvala / mahIdhara aura devadhara / inameM ujjvalake do 25 vIsaja (dharmapannI rAjaladevI) jo mAlaveke rAjA putra hue, durlabha aura lakSmaNa / inameM lakSmaNa brahmacArI / paramArakI putrI thii| thA ye donoM hI dharmAtmA aura yazasvI the / inameM 26 pRthvIrAja (prathama) (dharmapatnI rAsaladevI) lolAka sabase adhika puNyazAlI aura guNajJa thA, vaha jinabhaka parAyaNa zrAvaka thaa| isakI tIna dharmapatniyAM 27 ajayadeva (dharmapatnI somaladevI) thI, lalitA, kamalA aura lakSmI / inameM lalitA sabase adhika jinadharma bhaktA thI / zreSTI lolAkane lalitAkI 28 aNorAja preraNA tathA svapnakI smRtise eka mandirakA samuddhAra kiyaa| pArzvanAthakA vizAla mandira banavAyA, aura anya 21 vigraharAja (caturtha) inakA nAma vIsaladeva thA yaha bar3A pAMca mandira aura bhI banavAe / mAthura saMghake vidvAna bha.. pratApI thA, aura vigraharAja caturtha kahalAtA guNabhadase isa prazasniko banavAyA, jise negamAnvavakAyastha tha isane tomaravaMziyoMse dillI saM01207 chItimake putra kezavane likhA / itanA hI nahIM, kintu unnatiyA usake pAsa pAsa kisI samaya lI thii| zikhara purANa, nAmakA eka kAvya-anya bhI lolAka zreSThIne aura use ajamerakA sUbA banAyA thaa| utkIrNa kraayaa| cUki yaha prazasti saM0 1226 kI vijoliyAke isa lekha meM likhA hai ki- utkIrNa kI huI hai / ataH yahI samaya lolAka aura guNabhadra 'dillI lenese zrAnta (thake hue) aura munikA hai| isameM jinacandrasUrikA bhI ullekha hai jo usa prAzikA ( hAMsI) ke lAbhase lAbhAnvita samayake prasiddha vidvAn the| hue vigraharAjane apane yazako pratolI prathama zilAlekha aura balabhImeM vizrAnti -dI-vahA~ use 7) siddham ||AUM namo viitraagaay|| citra sahajodita sthira kiyaa| niravadhi jJAnakaniSThApitaM / nityonmIlitamullasatparakalaM 3. pRthvIrAja (dvitIya) ( yaha arNorAjake jyeSTha putra . syAtkAravisphAritaM (tam) [1] suvyakta' paramAtaM jagadevakA putra thaa|) . zivasukhAnandAspadaM zAsva (zva)taM / naumi staumi japAmi 31 somezvara (saM. 1226 meM maujUda thaa|) yAmi zaraNaM jyotirAtmo[ sthi] taM (tm)||1|| isa prazastiko dUsaro vizeSatA yaha hai ki zreSThI lolAkake nAstaM gataH kugrahasaMgraho na / no tIba tejA........ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] anekAnta [kiraNa 10 (2)~~-~-b:| --~- (7) nRpo gUvAka saccaMdanau [] zrI madppayarAja viMdhyanaiva suduSTadeho'poM ravi stAsamudevRSo vaH // 2 // [sa] nRpatI zrIsiMharAvi (vi) grho| zrImadurlabha gudubhUyAcchauzAMtiH zubhavibhavabhaMgIbhavabhUtAM / vibhoryasyA- vAkpatinRpAH zrIvIryarAmo'nujaH // 13 // [cAmuMDa] bhAti sphuritanakharociH karayugaM (gm)| vinamraNAmeSA- 'vamipe (po) 'ti (tha) zca rANakavaraH zrIsiMgharo makhilakRtinA mNglmyiiN| sthirIkattuM lacamImuparacita- dUsalastabhrAtAtha tatopi vIsalanRpaH zrI rAjadevI priyaH[1] rajju bajamiva // 3 // nAzA (sA) svA (zvA) sena pRthvIrAjanRpotha tattanubhU (bha) vo rAsaladevIvibhustayena prabalabalamRtA pUritaH pAMcajanyaH tputro jayadeva hatyavanipaH somlldeviiptiH||14||htvaa (3)---~--varadalamali [nI pAda] caJcigasiMdhalAbhiSayaso (zo) rAjAdi vIratrayaM / padyApradezaH / hastAMguSThena zArga (zA) pa (gha) nuratulava ) kSipraM karakRtAMtavakvakuhare zrInArgadurdI () (ba)laSTamaropya vissnno| raMgulyAM dolitoyaM hala bhRdavanitaM nvitaM (tm)| zrImanmo [8] Na daNDanAyakabaraH tasya nemestanomi // 4 // prAMzuprakArakAMtA vidaza parivRDha- saMgrAmaraMgAMgaNe jIvane (vanne)va niyaMtritaH karabhake yena yaha (ru) ruvaavkaashaa| vAcAlA ketukoTi [ka] --[kSisAt // 15 // arorAjosya sunuyAdanaNumaNI kiMkiNIbhiH samaMtAt / yasya vyAkhyAnabhUmI daztahRdaya hariH satvavAMzi (vAmicha) ra sImo gAMbhIrayoMmahaha kimidamityAkalAH kautukena prekSate prANabhAjaH nAva : samabhavaTa [ ci1 lava lava) ( sa bhu][vi vijayatAM tIrthakRtpArca (va) madhyo nadImAricayaM / naathH||||brddhtaaN varddhamAnasya barddhamAna mahodayaH / vaDUtAM sthitiravata mahApaMkahetunna mathyA na zrImukto na doSAkaravaImAnasya varddhamAna [ mhodyH|| 6 // sAradAM sAradA racitaratina dvijahvAdhisaMvyaH // 16 // yadAjyaM / / staumi sAradAnavisAradA (daam)| bhAratI bhAratI bhaktabhuti mukti vizAradA (daam)||7||niHprtyuuhmupaasmhe (6) yadAjyaM kuzavAraNaM pratikRtaM rAjAMkuzena svayaM / yenAtraiva nu citrametatpunarmanyAmahe taM prati / taccitraM jinapatInanyAnapi svAminaH / zrInAbheya purassarAn para kRpApIyUpapAyonidhIn / ye jyo (jyo) tiH parabhAga bhAja pratibhAsate sukRtinA nirvANanArAyaNanyakkArAcaraNena bhaMga karaNaM zrIdevarAja prati // 17 // kuvalaya vikAsakartA (3) na tayA mukkAtmatAmA [zi] tAH zrImanmukti nitaMvi (bi)nIstanataTe hArazriyaM vi (bi) bhrati // 8 // vigraharAjojani (nI) [stu (ti)] no citraM (tram) bhavyAnAM hRdayAbhirAmavasatiH saddharma [ma] [ne] tattanayastazcitraM ya [nna] jadakSINa saphalaMkaH // 18 // sthitiH kamrmonmUkhanasaMgatiH su (zu) bhatatiH nirvA bhAdAnatvaM cake bhAdAnapateH parasya bhAdAnaH [1] yaraya (i)dhavo (bo) dhoddhatiH [1] jIvAnAmupakAra jIva dadhatkarabAlaH krtlaaklitH| kAraNaratiH zreyaH zriyAM saMsRtiH deyAmmebhavasaMbhRtiH ziva 10) karatalAkalitaH // 6 // kRtAMtapatha sajjobhUtsama tiM jaine catudhiMsa (sh)tiH||||shrii cAhamA- ujano sajjano bhuvaH / vaikutaM kutaMpAsogA [yata] vai ku[ta] natitirAjavaMzaH pauvopyapUrvo ni (na) jddaavnddhH| pAlakaH // 20 // jAvAlipuraM vAlA [puraM kRtA palli bhiyo na cAM kApi pallIva / naba (vi) latulyaM roSA (.) ()[go] [naca raMdhrayukto no niH phalaH sArayuto laM yena sau(zau)yaNa ||21||prtolyaaN ca balabhyAM ca mato no||10|| lAvaNvanirmalamahojya (jjva)litAMga- yena vizrAmitaM yazaH / , dillikAgrahaNazaMta mAzika paSTiracchocchanacyuci payaH paridhAna dhA [bI][uttaM] bhitaM (tm)|| 22 // tajjyeSTha bhrAtRputro'bhUtpRthvIrAjaH ga parvatapayodharabhArabhugnA zAkaMbha [sa] ani janIva pRthUpamaH / tasmAdajitahemAMgo hemapabvaMtadAnataH // 23 // tatopi picco||19|| vipraH zrIvatsagotrabhUvahihI atidharmaratenApure purA / sAmaMtomaMtasAmantaH pUrNatalle (lo) (1 pi pArzvanAtha svayaMbhuve / da morAmarI prAmaM nRpsttH|| 12 // tasmAcchIjayarAja vigrahanRpo zrIcandra- bhuktimuktizca hetunA // 24 // svarNAdidAnanivahezabhigopendrako tasmAdu [] bhagUvako zazi mmahazistolAnaregnaMgaradAnacayeza viprAH / yenAJcitA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] vijoliyAke zilAlekha [ 363 szcaturabhUpativastupAlamAkramya cAsmanasiddhikarI gRhItaH zvarAH SaTbhe () deviyavasya (zya) vAparikarA ssttkrmk||| 25 // somezvarAlava (bdha) rAjyastataH somesva (kalTa)sAdarAH [ SaTSaM (kha) bAvanikIrtipAlanaparAH (zva) ro nRpaH [1] somesva (zva) ramato yasmA- pa (SA) gugu) gyaciMtAkarAH pahA) () jjanaH somesva (zva)ro bhavat // 26 // pratApalaMkesva ja bhAskarA [] samabhavaH pade (ra dezalasyAMgajAH // 4 (zva) ra isyabhikhyAM yaH prAptavAn praur3ha pRthu pratApaH [1] zreSTI (SThI) dudhakanAthakaH prathamakaH zrI mosalo vIgaTivayasyAbhimukhye varavairimukhyAH kecinmatA kecidabhidrutAzca sparza itopi sIyakavaraH zrIrAhako nAmataH ete tu mato // 27 // yena zrI jinakramayugAMbhojaikabhRgopamA mAnyA rAjazavadAmyamatayoH (12) pArzvanAthAya revAtIra svayaMbhuve / sA (zA) sane rAjaMti jaMbU 5) tsavAH // 42 // hamya zrI barddhamAnasyArevaNAgrAma dArca svargAya kAsayA // 28 // aya kArApaka jayamerovibhUSaNaM Nam)| kAritaM caimmahAbhAgaimbivaMzAnukramaH // tIrtha zrIneminAthazca rAjye nArAyaNasya c| (16 mAnamiva mAkinAM (nAm ) // 43 // teSAmaMtaH zriyaH aMbhodhimathanAheba va (ba) libhiva (ba) lshaalibhiH||26|| pAtra [sIya kaH zreSTi (SThi) bhUSaNaM (Nam / maMDalakara nirgataH pravarA vaMzAra (1) va vaH samAzritaH / zrImAla- mahAdurga bhUSayAmAsa bhUtinA // 44 // yo nyAyAMkarasecanakapattane sthAne sthApitaH zatamanyunA // 30 // zrImAlazailaprava- jaladaH kIttiM (te) vidhAnaM paraM / saujanyAMbu (5) jinorAvacUlaH pa (5) bottarasatvaguruH suvRta (taH) / prAgvATa vikAsanaraviH pApAdi bhede paviH [0] kAruNyAmRta cAridhevaMzo'sti ba(ba)bhUva tasminmuktopamo vaishrvnnaabhidhaanH||31|| vilasane rAkAza [sa] (zA) ko [pa] mo nityaM sAdhujanopatahAgapattane yena kArita kArakaraNavyApAra va (ba) ddhaadrH||45|| yenAkAri jitAri(13) jinamaMdiraM (rm)| tIrvA] bhrAMsvA yasa (za) nemi bhavanaM devadvigodaraM caMcakAMcanacArudaMDakalasastanvamekatra sthiratAM gatAM (tam ) // 32 // yo'cIkarazcaMdrasu zreNIprabhAbhAsvaraM (ram) / khelakhecara sundarIzramabhara (2)ri (ci) prabhANi jyAnarakAvI jinamaMdirANi / kIrti- bhaMjanajodvIjamaMtteSTApadazekha )gajinamRtyohAmasA mArAmasamRddhi hetovibhAMtikadAiva thAnyamaMdAH // 33 // kallo- zriyaM ( yam ) // 46 // zrI sIvakasyabhAyeM hai| lamAMsalitakIrti zuddhA (dhA) smudrH| sar (dvi)ddhivaM (ba) (17) sau nAgazrImAmaTAbhidhe (1) bhASAyAstukha (4) dhuravadhU' (gha) raNedha [rI (1) shH|] [bhU] [sa] pokAra yaH putrA dvitIyAyAHsutadvayaM (ym)||7|| paMcAcArakaraNa praguNAMtarAtmA zrI cacculasvatanayaH [-~- parAyaNAsmamatayaH / paMcAMga maMtrova (jjva) laaH| paMcajJAnapade'bhUt // 34 // zubhaMkarastasya sutojaniSTa ziSTamaMhiSThaH vicAraNA sudhuturAH / pNceNdriyaarthojyaaH| shriimpNcguhprikiirykttiH||(1)shriijaasttosuut tadagajammA yadaMga praNAmamanasaH paMcANurAkhavatAH paMcate tanayAH gRha [tavi] janmA khalu puNyarAsi (shi)||||3||mNdirN varddha- nayAH zrIsIyakaThinaH // 48 // prAya [:] zrInAgade mAnasya zrInArAyAkathita bhAti vo'bhUlolAkazcojva (jjva) jstthaa| mahIdharo devadharo yAkIiyayamiyosa n dvAvetAnya mAtRjI / / 46 // ujva (jva) lasyAMga janmAnI catvArazcaturAcArAH putrAH pAtra shubhshriyH| pramuNyAmadhya- zrIma[3] laMbhalapamaNI / abhUtAM bhuvanogrAsiyaso dharmANorca (ba) bhUrbhAja (ya) yoIyoH // 37 // ekasyAM (zo) durlabha lacamaNI // 50 // gAMmIya jalasthirasva dvAvajAyetAM zrImadAmbaTapaTI / aparasyAM [mu to jAtau] macalAteja[zrI malla] maTadesalau // 3 // pAkANAM naravare vIravezma- (18) svitA (tAM) bhAsvataH / saumyaM caMdramasaHsu (2) kAraNapATa (bm)| prakaTitaM svIyavittena ghA (dhA)nu cisvamamarazrI (strI) tasvinItaH paraM (ram)[1] ekaka () neva mahItalaM (lam) // 39 // putrI pavitrau guNaratnapAtro parigRhya visva (zva) vidi [va] yo vedhasA sAdaraM manye vizuddhagAnI samasI (zI) la satyau (syau) [ va (ba) bI (bI)ja kRte kRtaH sukRtinA sA lohakoTi (hi) bhUvatulacamaTakasya jaitrI munIMdurAmeMdUmiddhau (dhau) prasa (za) naH // 11 // athAgamanmaM [dirame] pakI zrI vi [dhyava] sto (stau) // 40 // rulI dhanadhAnyava () balI (klIm ) / tatrAlu [loce(11) SaTvaM (sva) DAgamabaDa sauhadabharASaDjIvara- habhi][talpa suptaH] kaMciAresaM (0) purataH sthitaM saH Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 364 ] // 52 // uvAca kastvaM kimihAbhyupetaH kutaH sa taM prAha phaNIsva (zva) rohaM (ham ) / pAtAlamUlAttava dezanAya [zrI] pAravanAtha svayameSyatIha // 13 // prAtastena samutthAya na ke (kiM cana vivecitaM (tam ) / svamasyAMtammanobhAvA yato vAtAdi dUSitAH // 14 // lolA (11) ka [sya ] priyAstibha (strI) va (ba) bhUvumanasaH priyAH // ( 1 ) lalitA- kamalazrIzca lakSmI lakSmI sanAbhayaH // 55 // tataH sa bhaktAM lalitAM va (ba) bhASe gatvA priyAM tasya nisi (zi) prasuptAM (tAm ) [1] zraNuSva bhadre dharaNohamehi zrI [pArzvanAtha ] [ khalu da] zyAmi // 16 // tayA sacoko [ma] V-V [ va (vaM) (na) hi ] satyametat / zrI pArzvanAthasya samu dRSTatiM sa prAsAdamacca ca kariSyatIha // 57 // garavA punaralaulika mevamUce bho bhakta zaktAnugatAtirakta / deve dhane dhammaMvidhau jinoTau zrIrevatItIramihApa pArzvaH // 18 // samuddharenaM kura (ru) dharmmakArya evaM kAraya zrIjinace - (20) sya gehUM / yenApsyasi zrIkulakIrtiputrapautrorusaMtAnasukhAdivRddhiM (dvim ) // 56 // ta [ de ] [ tanI ] mAkhyaM va (va) na miha nivAso jinapatesta ete prAvANAH (gaH) zaThakamaThamuktA gaganataH / sadhA ( dA ) rA [maH ] [ zazvatsa ] dupacayataH kuDasarita (to) stadatraitat sthAnaM [ni ] gamaM prAya paramaM (mam ) // 30 // atrAstyuttama muntamAdi (dri) siSa (zikha) raM sArddhaM (dhi) STha maMcocchritaM / tI* zrIvaralAikAtra paramaM devoti muktA midhaH / satyazcAtra ghaTesva ( zva) raH suranato devaH kumAre sva ( zva) raH saubhAgyesva ( zva) radakSiNesva ( zva) ra suro mAricche sva (ba) rau // 61 // satyoMbaresva (zva ) ro devI mahA sva ( zva) rA vapi / kuTi (21) lezaH kaka rezo yatrAsti kapilesva ( zva) ra // 62 // mahAnAla mahAkA [labha] rathesva (sva) rasaMjJakAH | zrI tripuSkaratAM prAptA [ : saMti ] tribhuvanAcrcchitAH // 63 // ka (kI) siMnAthaM (tha) ca (zra) [ ke ] [ dAra ] ...... .......... misvAminaH [] saMgamIsaH (mezaH ) puTIsa (za) zra mukheva ( zva) ra [ vaTe ] sva ( zva ) rAH / [ / 64 // nityapramodito devo siddha e sva ( zva) ra gayA (ye) dhu (zva) rAH [] gaMgAbheda va ] somI (me) zaH gaGga (GgA) nAtha tripurAMtakAH // 64 (65) // saMsnAtrI koTiligAnAM yatrAsti kuTilA nA (na) dI / svarNajAlesva ( zva) ro kiraNa 10 devaH samaM kapila dhArayAH // 65 (66) || nAlpa mRtyumnaM vA rogA na durbhikSamavarSaNaM (rAm) / yatradeva prabhAvena kali (22) paMka pragharSaNaM (m) // 66 (67) // SayamAse jAyate yatra zivaliMgaM svayaMbhuvaM ( vam ) / tatra koTIsva( zva) re tIrthe kA zlAghA kriyate mayA // 67 ( 68 ) // ityevaM ja kRtvA vatArakriyAM ( yAm ) | karttA pAva jinesva ( zva) rotra kRpayA soyAca vAsaH pateH zakta e maiM (veM) kivika [:] zriyastribhuvanaprANi prabodhaM prabhuH // 68 (61) // ityAkarNa vaco vibhAvya manasA tasyoragasvAminaH sa prAtaH prativu (bu) dhya pAsvaM ( evaM ) mabhitaH kSoNIM vidArya kSaNAt areas vibhuM dadarza sahasA niHprAkRtAkAriNaM ku DAbhyarNata eva dhAma dadhataM svAyaMbhuvaM zrIzritaM (tam ) // 69 ( 70 ) // (23) nAzI (sI) thazra jinendrapAdanamanaM no dharmakarmmArjanaM [na] [ snAnaM ] na vilepanaM na ca tapo dhyAnaM na dAnArccanaM ( nam ) nI vA sanmunidarzanaM [na][~~ - ] [ yatretannikhilaM babhUva sadanaM ] - [ // 70 (71) ] // taskuDa madhyAdatha nirjjagAma zrIsIyakasyAgamanena padmA / zrI kSetrapAlastadathAMbi (vi) kA ca [zrI jyA] linI zrIdharaNoradraH // 71 ( 72 ) // yadA vatAramakArSIdaya pArzvajinesva ( zva) raH [] tadA nAgade yakSa giristavaH (dhaH ] prapAta maH // 72(73 ) // yatopi dattavAn svapnaM lakSmaNaH ( ) hmacAriNaH / tatrAhamapi yAsyAmi yatra pArzvavibhumrmama // 73 (74) // revatIkuMDa (24) nIreNa yA nArI snAnamAcaret [ ] sA putra saubhAgyaM [la] camI ca ] labhate sthiraM ( ram ) // 74 ( 72 ) // brAhmaNaH kSatriyo vApi [vai] zyo vA zUdra eva vA / reva] tI snAnakarttA [ zraH ] sa prAmotyuttamAM gatIM ( timU ) // 72 (76) // gha[ naM] dhA (naM (nyaM) gha[saM dhAma dhairyaM dhaureyatAM dhiyaM - ( yam ) / dharAdhipati sammAnaM lakSmI cApnoti puSkalAM (lAm ) // 76 (87) // tIrthAparyamidaM janena viditaM yadgIyate sAMprataM kusR (cha) pretapizAca kujvararujAhInAMga gaMDApahaM [ham ] 1 saMnyAsaM ca cakAra nirgatabhayaM dhUkasamAlIdvayaM kAkI nAkamavApa devakalayA kiM kiM na saMpadyate // 77 [78] zlAghyaM janma kRtaM dhanaM ca saphalaM nItA prasiddhiM matiH / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijoliyAke zilAlekha kiraNa 10] (25) saddhammapi ca darzitastanuruhasvapnopita [:] satyatA (tAm ) / radRSTidUSitamanAH (Da) STimArge kRto jai [ ne ] - [ sukRti ] nA zrI lolaka SThinaH // 78 (76 // kiM meroH zRGgametat kimutAhamagireH kUTakoTiprakAMDaM kiM vA kailAsakaTa kimatha surapate svavimAnaM vimAnaM (nam ) [1] itthaM yattayate sma pratidina mamaraima (maM) tyarAjo - tator manyezrI lolakasya tribhuvana bharaNAducchritaM kIrtipujaM jam // 76 80 ) // pavanadhutapata tA ) kApANi bhavya mukhyAm paTupaTahaninAdAdA hvayatyeSa jainaH | kalikaluSamAccairamutsArayedrAtribhuvana vi- " (26) [bhu ] [ lA ] bhAnnRtyatIvAlayoyaM ( yam ) // 80 (81) // [ kAzra [rasthA ] naka mAdharaMti dadhate kAzcicca gItotsavaM kAzcidvi ( dvi ) ati tAlavaM (kaM) sa (su) lalitaM kubvaiti nRtyaM cakAH / kAzvidvAyamupAnayaMti nibhRtaM / vINAsvaraM kAzcana yAMcerDa dhvaja kiMkiNIyuvatayaH keSAM mude nAbhavan // 81 (82 ) // yaH satayutaH sudIkSikalitambAsAdidoSojjhitazciMtAkhyAtapadA`dAnacaturazcitAmaNeH sodaraH / sobhUdvIjinacandrasUri sugurustatpAdakeruhe yo bhRGgAyata evalolaka - varastIrthaM cakAra saH // 82 (83) // revatyAH saritasteTataruvarA yatrAhvayaMte bhRzaM // (27) zAkhAvA (bA) hulatotkarairna [rasu] rAmpu kokilAnAM rutaiH / matpuSpoccayapatrasaphalacayai zani [ ] [lai ] varibhirbho bhobhyarccayatA bhiSakayata vA zrIpAvaMnAthaM vibhuM (bhum // 83 (84 ) // yAvatpuSkaratIrtha saikatakulaM yAvacca gaMgAjalaM yAcattAraka candrabhAskarakara ( rA ) yAvacca dikka 'jarAH / yAvacchrIjinacandrazAsana madaM yAvanma[heM] draM padaM tAvattivya (Tha) tu yaH prazasti sasti sahitaM jainasthiraM mandiraM ( ram ) // 84 (85) // pUrkhato revatIsiMdhuvasyApi puraM tathA / dakSiNasyAM maThasthAnamudIcyAM kuramutaDamaM (mam ) // 8 ( 6 ) | dakSiNottarato vATI nAnA vRkSairalaMkRtA / kAritaM (28) lolikenaitat saptAyatana saMyutaM (tam ) // 86(87 ) // zrI mammAM (nmA ) [ thu ] rasiM ( saM ) ghebhUrAmadreNa mahAmuni [ : ] kRtA prasa ( za ) stireSAzca (ca) kavi [ kaM ] Tha [vi] bhUSaNA (m) 87 (88 // [ 365 naigamAnvaya kAyastha chItagasya ca sUnunA / likhitA kesa (za) venedaM (yaM / muktAphalamiva (vo) jaya ( jyaM, nA // 5 88 ) || harasiMga sUtradhArAya tatputro pAlho bhuvi / tadaMgajemAha DenApi nimrmApita jinamaMdiraM ( ram ) // 86 (30 ) // nAnigaH ( ga ) putra goviMda pAhUNasutadelhaNau / utkIrNAprasa (za) stireSA ca kIrtistaMbha (bhaH) pratiSThitaM ( 1 ) // 60 (31) // prasiddhi magamadeva: kAle vikramabhAsvataH / pachi (Diva ) sa ( za ) dvAdazazate phAlgune kRSNa pakSake // 61 ( 12 ) // (2) [tR] tIyAyAM tithau vAre guru (rau) stA (tA ) mere ca hstke| dhRtinAmani yoge ca karaNe taitile tathA // 1] [2] ( 13 ) // [ saM ] vat 1226 phAlguna vadi 3 [ 1 ] kAMvArevaraNAgrAmayorataMrAle guhila puM ( pu ) tra rA0 dAdharamahaM ghaNasI (siM) hAbhyAM datta ( tA ) kSetra DohalI 1 / / khadu varAgrAma vAstavya gauDa sonigavAsudevAbhyAMdasa (ttA) DohalikA 1 | | | zrAMtarI pratigaNake rAyatAprAmIya mahaM (ha) samalI Dipopa libhyAM datta (sA) kSetra DohalikA [1] baDauvA grAmavAstavya pArigrahI AlhaNena data (ttA) kSetra DohalikA [] laghuvI kolIgrAmasaMguhilapu rA0 vyAharUmahaM ( hai ) tamamAhavA (30) [bhyAM da] sa ( tA ) se [] DohalikA 1 [1] va (ba) hubhirvvasuddhA (ghA) muktA rAjabhirbharatAdaya (dibhiH ) / yasya yasya [ya] dA bhUmI tasya tasya tadA phalaM (lam) |cha epigrAphikA iMDikA bhAga 26, pR0 102 ) dusarA zilA lekha zrI gurubhyo namaH / zrImatparamagaMbhIraM syAdvAdamodhalAMchana / jIyAstrailokya nAthasya zAsanaM jinazAsanaM // 1 // zrIbalAtkAragaNe / sarasvatIgacche zrI mahi ( mUla ) saMdhe kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrIvasaMtakIrtidevAstatpaTTa e bhaTTAraka zrIvizAtakIrtidevAstatpaTTa bhaTTAraka zrIdamanakIrti devAstatpaTTa bhaTTAraka zrIdharmacandrale vAstatpaTTe bhaTTAraka zrI ratnakIrtidevAstatpaTTa e bhaTTAraka zrIprabhAcandra devAstatpaTTa bhaTTAraka zrIpadmanadidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI zubhacandradevAH kasya tIrthaMkarasyeva mahimAbhuSanAtigaH / ratnakIrtiyati stutyaH sa na keSAm // 1 // ahaMkAra sphAro bhavadamita ve vibudholasatkAMta zreNI upaNa nidhanoti zruticuraH zradhItI jainendra jani rajavinAtha pratinidhiH prabhAcandraH sAMdrodayazamitatAya vyatikarAH // 2 // zrImatprabhAcandra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ kiraNa 10 zrI kundakundohi muni rzvabhUva / padeSvenakeSu gateSu tasmAcchrI dharmacandro gaNiSu prasiddhaH // 6 // bhavodbhavaparizrama prazamakeli kautUhalI / sudhArasa samaH sadA jayati yadvacaH prakramaH sa me munimatallikA" fuse mallikAjitvara, prasRtvara yazomaro bhavatu ratnakIrtimude // 7 // prasadvedyanti prazamanapaTuH saugataziraH karoTI kuTTA kakaSitagvaracAvanikaraH / ahaMkAraH smeraH smaradamana dIkSAparikaraH / prabhAcandrojIyAjinapatimatAMbhonidhividhuH // 8 // zrIpadmanandividvan vikhyAtA tribhuvane'pi kIrtiste / hArati hIrati hasati harozaMsa manuharati // 1 // eke tarkavitarka karkazadhiyaH kecitparaM sAdasA anye lakSaNa lkssnn| param 'dhaureya sAraH pare / sarvaprantharahasyadhautadhiSaNo vijJAnavAcaspatiH, kSoNImaNDala maNDanaM bhavati hI zrIpadmandiguruH // 10 // zrI matprabhendupaTTa smimpadmanandI yatIzvaraH / tatpaTTAmbudhi sevIva zubhacandro virAjate // 11 // gaMbhIradhvani sundare samare cAriyala myAkare kAruNyAmRta devate guNaga 336 ] muMgIndra paTTa labha pratiSThA pratibhAgariSThaH vizuddha siddhAMtarahasya rasma rasmAkaro naMdatu padmanaMdi // 3 // padmanaMdi sune paTTa e zubhabandro yatIzvaraH / takaidika vidyAsu [padaM) dhArosti sAmprataM // 4 // paTTa zrI yati padmanaMdi viduSazca cAritracUDAmaNiH samasyAkairava kulaM tuSTi parAM nItivAn / va.pI bandha vaH prasAdamahimA zrImacchubhe durguNo mibhyayAtaM vinAzanaika sukaraH saH ca cintAmaNiH // // zrAryA ghAI lokasirI, vinayasiri tasyAH zikSaNI vAI cAritrasiri / bAI cAritrakI zikSaNa vAI zrAgamasiri bAIzvari ... tasthA iyaM niSedhikAzrAcandra taarkaakssy|| saMvat 1483 varSe phAlguna sudi 3 gurau / niSedhikA jaina AryA vAI zrAgama zrI zubhamastu / tIsarA zilAlekha OM yo namaH | svAyaMbhuvaM cidAnandaM svabhAve zAzvatodayam / dhAmadhvastatamastoma mameyaM mahima stumaH // 1 // zravyAMpetamapi vyayodayayutaM svAtma krama" loka vyApi paraM yadekamapi cAnekaM ca sUkSmaM mahat / zrI candAmRtapUra pUrNamapi yacchUnyaM svasaMvedanam / jJAnAdgamyamagamyamapyabhimata prAptyai stuve brahmatAt // 2 // svamarka somovRta [bhUta] lesmin ghanAna mUrtiH kimu vizvarUpaH / khaSTA viziSTArtha vimeda dakSaH sa pArzvanAthastanutAM zriyaM vaH // 3 // zrIpAla nAtha kriyatAM zriyaM vo jagattrayI nanditapAdapadmaH / fruitsar bena padArtha sArtha: nijena sajJAna villocanena // 4 // sadvRttAH khalu yatra lokamahitA muktA bhavanti zriyoH nAnAmapi bhaye sukRjino yaM sarvedopAsate / saddharmAmRtapUra puSTamanasyAdvAdacandrodayAH kAMcI sonasanAtanI vijayate zrI mUla saMghrodadhiH // 5 // zrIgautamasthAdi gaNIza vaMze paMcakalyANaka jinabimba-pratiSThA utsava 'modI nagara uttara pradeza' meM nava nirmita zrI zAMtinAtha digambara jaina mandirako pratiSThA aura zrI minabimbapratiSTha mito mAgha zuklA paMcamI tArIkha 16 janavarIse mAgha zukla pUrNimA tArIkha 23 janavarI taka hogI nizcita huI hai| pratiSThAke lie Ane vAlI pratimAjI sAMgopAMga zAstrokta evaM madhya honI Avazyaka hai aura samayAnusAra pASANa kI 1 phuTase kama U~cAIkI pratimAe~ tathA cAMdI sone kI koI pratimAe~ nahIM bhejanI cAhie / ' vinIta-premacanda jaina zreNI maNi dustare / satamukhasat" mavilA kule sAgare; paTTa e zrImuni padmanaMdi....prabhendurgaNI / // 12 // mahAvrataiH yo'tra vibhUSito'pi saMsaktacetAH samitau gariSThaH / tathA hi kI samaliMgakazca zrIhemakIrtirabhavayatIndraH // 13 // ziSyo'yaM zubhacandrasya hemakIrtirmahAnsudhIH yena vAkyAmRte nApi poSitA bhavyapAdapAH // 14 // For........Ful*** vizuddhA zrI hemakIrtiyatinaH susiddhaH zrAstAM ca tAvajjagatI tale'smin yAvat sthirau candradivAkarau ca // 12 // saM0 1465 varSe phAlguna sudi 2 budhau saMzodhana samantabhadra vacanAmRta ke 108veM pathake anuvAdakI tIsarI paMkti (pR0 343) meM Daiza ' ( - ) ke anantara aura ' tathA ' zabda ke pUrva nimna zadva chapanese chUTa gaye haiM ataH pAThaka unheM apanI-apanI pratimeM yathAsthAna banA lene kI kRpA kareM: dharmAmRta ko kAnoMse pIveM- dharmake vizeSajJoMse dharmako sune -prakAzaka Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] sagrahAta jana itihAsakA AvazyakatA / 367 - - AcArya zrI namisAgarajI prasiddha tapasvI prAcarya zrI namisAgArajI hisArake caturmAsake bAda 70 varSakI isa vRddhAvasthA vihAra karate aura zItAdikI aneka parISahoMko samabhAvasne sahana karate hue, bhAratakI rAjadhAnI dehalI meM punaH padhAre haiN| OMOMOMOM saMgrahIta jaina itihAsakI AvazyakatA jaina purAtatvake skaoNlaroMke lie eka aisI pustakakI rahatA hai| aba prAyaH sabhI ullegvanIya mahApuruSAM aura zrAvazyakatA hai ki jisameM samaya-kramase jainadharma aura unakI kRtiyoMkA samaya prAyaH nirNIta hocukA hai, etaeva saMskRtikA pramANika itihAsa ho / aitihAsika anveSaNa IsA pUrvake usa samayase, jabase ki jaina itihAsa para prAmAkA kArya yadyapi kaI kAraNoMse abhI taka adhUrA hI hai, Nika prakAza paDa sakA hai, I0sana 1750 takakA itihAsa phira bhI jitanA kucha ho cukA hai vaha aneka sAptAhika, aba taka kI prakAzita sAmagrIke Uparase saMkalita karake pAkSika, mAsika, traimAsika prAdi patroMmeM athavA granthoMkI samaya yA zatAdvI-kramake anusAra zIghra prakAzita honekI bhUmikA AdimeM samaya-samaya para khaMDa rUpase prakAzita yojanA honI cAhie / viSayakramakI sUcI antameM rhe| huaA hai aura bAdakI zodha khojake kAraNa vaha bhI saMbhava sAtha hI, jaina purAtatvake jAnakAra vidvAna aura anvehai ki kisI-kisI viSayameM vidvAna apanA mata badala cuke Saka mahAnubhAvoMko kRpayA yaha batA denA cAhie ki epimA hoN| kisI vidyArthaki liye khaMDa-khaMDa sAmagrIkA juTAnA phikA iMDikA, gajeTiyara, bhramaNAvRttAnta, janarala Adi aura usako viSaya-kramase athavA samaya-kramase adhyayana AdarabhUta sAmagrIkA kisa jilda, aMka yA samaya takakA karanA atyanta kaThina hotA hai| patroM meM se kucha lekha pATha ve kara cuke haiN| usase bhinna yA bhAgekA pATha karake pustaka rUpameM prakAzita hue haiM ve bhI samaya kramase nahIM haiM vicAraNIya viSaya prastuta karane meM vidyArthIgaNoMkA parizrama tathA bAdakI zodha-khojakA pariNAma una parase bhI ajJAta lAbhaprada ho sakena / -ena. sI. bAkalIvAla Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] eka saptAha meM chupakara tayyAra bhAratake mahAn jaina tIrtha zravaNabelagola para apane DhaMgakI pUrva pustaka lekhaka - zrI rAjakRSNa jaina anekAnta bhUmikA lekhaka --- bhArata - purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala zrI TI0 rAmacandran ema e. isa pustakako par3hakara Apa ghara baiThe zravaNabelagola tathA dakSiNake dUsare jainatIthoMkI yAtrA aura zrI gommaTezvara svAmIkA punIta darzana kareMge / Adarza vivAha [ kiraNa 10 khojapUrNa sAmagrI, kaI manomohaka citra, sundara chapAI aura AkarSaka rUpa raMga; pRSTha saMkhyA savAsauke lagabhaga / phira bhI mUlya kevala eka rupayA apanI prati zIghra hI surakSita karA lIjiye phira milanA kaThina hai / vitaraNa ke lie 100 yA isase adhika pratiyA~ lene vAloMko mUlyameM vizeSa riyAyata / kisI vizeSa jAnakArI tathA apanI pratiyoMkI surakSA ke lie likheM hAMsI nivAsI zrI balavanta. siMhajIke suputra zrIvajabhUSaNajI kA pANigrahaNa saMskAra dehalI nivAsI zrI muralIdharajI DAlamiyAkI suputrI zrI lIlAvatI jI ke vIra- sevA mandira 1 dariyAgaMja, dehalI sAtha jaina vidhise sAnanda sampanna huA / vadhUne pardA nahIM kiyA aura apane mapta vacana svayaM kaha kara svIkAra kiye| vivAha karanevAle vidvAna zrI lA0 rAjakRSNajI, paM0 paramAnandajI zAstrI 60 candramaulijI zAstrI aura bAghUlAla jI jamAdAra the / saMskAra sambandhI pratyeka bAtako vidvAna samajhAte jAte the / isa vidhiko dekhane ke lie dehalI prAMtake zikSA mantrI kidavaI, zrI devadAsagAMdhI, va anya 2 prasiddha sajjana padhAre the / dAna-dahejakA bharapAyA nahIM thA / vIrasevAmandirako 101) ru0 zrI. bA0 balavaMta siMha jIne pradAna kiye / - samvAdadAtA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-anyAMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM uddhata dUsare payoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 paya-vAkyoMkI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liga atIva upayogI, bar3A sAija, sjind| (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI svopajJa saTIka apUrvakRti,prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, majilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRtamprastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMsa alaMkRta, sajilda / (4) svayambhUmtAtra--samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyAMga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa prastAvanAme suzobhita / (7) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAme alaMkRta sundara jilda-sahita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAme bhuussit| " (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAnasaM paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM ___huA thA / mukhtAra zrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdime alaMkRta, sjild| / ) (5) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| ... ) (8) zAsanacatustrizikA-(tIrtha paricaya )muni madanakItikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvaadit-shit| (10) satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi-sahita / ... ) 11) vivAha-samuddezya-mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana " // ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gRDha gambhIra viSayako atIva saralatAse samajhane-samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / (13) anityabhAvanA-zrI padmanandI prAcAryako mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / (14) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAradhIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta / noTa-the saba grantha ekasAtha lenevArloko 37 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' ahiMsA mandira vilDiga 1, dariyAgaMja, dehalI ... ) Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WWWWXXXXX anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 102) yA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bATa kedAranAtha badrIprasAdajI sarAvagI,, 1500 ) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI 251) bA0 mohanalAlajI jaina lameva 25.1) lA gulajArImala RSabhadAsajI 25) yA RSabhacandra (B. R. ('. jaina 241) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI bhAMgarI 251) yA0 valdevadAsajI jaina sarAvagI 251) meTha gajarAjajI gaMgavAla 251) seTa supralAlajI jaina 251) yA = mizrIlAla dharmacandrajI 251) seTa mAMgIlAlajI 251) seTha zAntiprasAdajI jana 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 25.1) lA kapUracandra dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) vA0 jinendra kizorajI jaina jauharI, dehalI 251) lA rAjakRSNa premacandrajI jaina, dehalI 251) bATa manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 251) lATa trilokacandrajI mahAranapura 25.1) maMTa kamIlAlajI jaina phIrojAbAda 251) lATa raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI dehalI sahAyaka 101) bATa rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 109) lA0pa. sAr3IlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bATa lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina " 19 "9 " 33 " 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bATa lAlacandrajI jaina sarAvagI Regd. No. D. 211 35 101) bA0 kAzInAthajI, 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 481) bA. dhanaMjaya kumArajI 101) bA0 jItamalajI jaina 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI "" ". " "3 102) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 181) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI (101) lA ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA (102) guptasahAyaka sadara bAjAra meraTha 101) zrI zrImAlA devI dharmapatnI DA0 zrIcandrajI jaina 'sagala' eTA ***4444 109) lATa makkhanalAlajI motIlAlajI ThekedAra, dehalI 106) cA phUlacandra ratanalAlajI jaina kalakattA 105) bAH surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 101) bATa badrIdAsajI sarAvagI, kalakattA 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bAra mahAvIraprasAdajI mahavAkaTa hisAra 104) lA balavantasiMhajI hAMsI 181) ku~vara yazavantamihajI hAMsI adhiSThAtA 'vIra- sevAmandira' sarasAyA, ji0 sahAranapura paramAnandajI jaina zAstrI C/o zrahiMsA mandira 1 dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-vANI miTiMga hAUsa dariyAgaMja, dehalI Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TH POLI ANAMAHARIRAMAashmRAJA AS S HDr . TIME zrI vIra-jina kA 000 adkyaat sarvodaya tI RIDAaiNTAMANNorLike nAsarvA'ntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvA'nta-zUnyaca mitho'napekSama sarvA padAmantakaraM nirantI sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // ally zrIvIra jinAlaya . THAN NTERPracha PALA Hom ASHMmaatranemals SmaranMALEom sana ekAnityA jI puNyAlAkAsyabhAvAbatyAsAmAnya asan anekaanityajIva pApa paralAkA vibhAva AMPARAMERA karatAnADAISINENEMATURESHEETACTERIKANT PARADA Ahina hiMsAsamyakA vicamAmAcaprAdevanayApatAtAAtmA ahita ahiMsA mithyA abidyA puruSAdhAmamANa agamava/paramAtmA C 'daya/dama/nyAga/samAdhi zata/ sumi/samiti/ArAdha TER AAAAT tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe-- - vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle kale yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantana --kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNomi sphuttm|| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 sarasvatI stavana-malayakIrti ... 362 5 dakSiNa bhAratameM rAjAzraya aura usakA 2 kucha naI khojeM-[paM0 paramAnanda zAstrI 370 abhyudaya [zrI TI0 ema0 rAmacandrana ema0 e0 378 3 sarasvatI bhavanoMke liye vyAvahArika 6 vIra sevA mandirakA saMkSipta paricaya 381 yojanA [ena0 sI0 vAkalIvAla ... 374 [paM0 jugalakizora mukhtAra 4 sUtaka-pAtaka vicAra-ratanacaMda jaina mukhtAra 376 7 vidvatsamAjakI dRSTima vIrasevAmandira * sUcanA anekAntake grAhakoM aura premI-pAThakoMse nivedana hai ki vIra sevA mandira pArivAra 'zravaNabelagola' kI aura anya tIrtha kSetroMkI yAtrArtha 26 janavarIkA jAtA hai| ataH isa varSakI 126 kiraNa yAtrAse vApisa Ane ke bAda apralameM prakAzita hogii| aura naye varpa (12vIM) kI prathama kiraNa jUnameM yAtrAMka' nAmase vizeSAMkarUpameM prakAzita hogii| sUcanArtha nivedana hai| -prakAzaka vaNa belgolameM vIrasevAmandirakA naimittika adhivezana zravaNabelgolameM zrI bAhubalIke mastikAbhipakake zubha avasarapara vIrasevAmandirakA eka naimittika adhivezana hogaa| jisameM saMsthAke bhAvI kArya-zramake sambandha meM vicAra kiyA jaavegaa| adhivezanakI tArIkheM bAdako samAcAra patroM dvArA prakAzita kara dI jaavegii| -vyavasthApaka rAjakRSNa jaina anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dasarAko bnaanaa| (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasara para anekAntako acchI mahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI orase tRsarAko anekAnta bheMTa-svarUpa athavA phrI bhijayAnA; jaise vidyA-saMsthAyI, lAyariyA, samA-sosAiTiyoM aura jaina-zrajaina vidvAnoMkA / (1) vidyAthiyoM zrAdiko anekAnta artha mUlyama deneke liye 21),20) zrAdikI sahAyatA bhejnaa| 25) kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakAMko acche grantha upahArameM de nA tathA dilaanaa| (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| mahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara-'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa taka bhaMTa vIrasevAndira, ahiMsA mandira bilDiMga svarUpa bhejA jaaygaa| 1, dariyAgaMja, dehalI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama tsi vizva tatva-prakAzaka vApika mUlya 5) isa kiraNa kA mUlya // ) / nItivirodhabaMsIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaant| varSa 11 kiraNa 11 ____sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, ahisAmandira-bilDiMga 1 dariyAgaMja, dehalI pauSa zukla, vIra ni0 saM0 2476, vi0 saM0 2006 / / janavarI 1953 sarasvatI-stavanam (bhIvijayakIrti-ziSya-malayakIrtikRta) jalajanaMdana-candrana-candramA-mahaza-mRtiriya paramezvarI / nikhila jAiya-jaThopra-kuThArikA dizatu me'bhimatAni sarasvatI // 1 // varada-dakSiNa-bAha-dhRtAnakA vishd-baam-kraarpit-pustikaa| umaya-pAriNa-payoja-dhRtAmbujA dizatu me'bhimatAni sarambanI // 2 // vizada-patra-vihaMgama-gAminI vishd-pkss-mRgaaNk-mhojvlaa| vizada-pakSa-vineya-janArcitA dizatu me'bhimanAni sarasvatI // 3 // mukuTa-ratna-marIcibhivagairvatayA paramAM gatimAtmanI / bhava-mamudra-tarI tu nRNAM sadA dizatu me'bhimatAni sarasvanI // 4 // paramahaMsa himAcala-nirgatA skl-paatk-pNk-vivrjitaa| amRta-bodha-payaH paripUrinA dizatu me'bhimatAni sarasvatI // 5 // paramahaMsa-nivAsa-samujvalaM kamalayAkRtavAsamamuttamaM / vahata (ti) yA badanAMburuhaM sadA dizatu me'bhimatAni sarasvatI // 6 // sakala-vAGamaya-mUrtidharA parA sakala-sattvahitakaparAyaNA / sakala-nArade-tubare-sevitA dizatu me'bhimatAni sarasvatI // 7 // malaya-candana-candra raja-kaNa-prakara-zubhra dukUla paTavratA / vizada-haMsakahAri-vibhUSitAM dizatu me'bhimatAni sarasvatI / / 8 / / malayakIrtikRtA mati saMstutiM paThati yaH satatAM matimAnaraH / vijayakItiguroH kRtasAdarAM samatikalpalatAphalamaznute // 6 // iti sarasvatI-stavana samAptam / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha naI khojeM (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) 1munipadamanandI-jaina sAhityameM padhanandI nAmake meM caitrasudIpaMcamIke dina dehalIke bAdazAha perojazAsake rAjya bhaneka prAcArya aura vidvAna bhaTTAraka hogaye haiN| unameM prastuta kAlameM - likhI gaI hai| usakI lekhaka prazastise jJAta hotA pAnandI bhadhAraka prabhAcandra ke paTTadhara hai-zipya haiM,jo dehalI- hai ki usa samaya bha. ratnakIrtike paTTa para bha. prabhAcandra kI bhaTTArakIya gahI para AsIna the aura bhaTTAraka ratnakIrtike pratiSThita hue the| taba ukta' bha. prabhAcandra ke ziSya brahmapaTTa para pratiSThita hue the / bha0 padmanandI apane samayake bahuta nAthUrAmane ukta aArAdhanA granthakI paMjikA TIkA dhAramahI prabhAvazAlI aura vidvAna bhaTTAraka the| ye bhaTTAraka padma- pAThanArtha likhAI thii| isase bhaTTAraka prabhAcandrakA samaya nandI vahI haiM jinakI pratikRti bijoliyAke mAnastambhAke vikramakI 15 vIM zatAbdIkA pUrvArdha jAna par3atA hai aura pASANAMmeM aMkita hai| inake aneka ziSya the, unameM bhaTTA- unake paTTadhara muni padmanandIkA samaya kamase kama 25 varSa raka zubhacandra inake paTTadhara ziSya the / aura dUsare ziSya bAdakA samajhanA caahiye| isa taraha ukta muni padmanandI bha. sakalakIrti the, jiname IDarakI bhaTTArakIya gahIkI vikramakI 15 vIM zatAbdIke madhya kAlake vidvAna nizcita paramparA calI hai| yaha apane samayake bahuta hI prabhAvaka hote haiN| vidvAna aura tapasvI the, inake ziSyoMmeM matabheda hojAneka muni padmanandIne apane zrAvakAcArakI prazastimeM bhaTTAkAraNa bhahArakIya gahIkI do paramparA cAlU huI haiM, eka bha0 raka rasnakIrtikA bhI Adara pUrvaka ullekha kiyA hai| prazastimakala kIrtikI, aura dUsarI devendrakItiko inhoMne aneka meM ukta zrAvakAcArake nirmANa meM preraka laMbakaMcuka (lameca) anyoMkI racanAkI hai| inakA samaya bhI vikramakI 15 vI kulAnvayI sAha vAsAdharake vaMzakA paricaya bhI diyA huA zatAbdIkA madhya aura kucha antima bhAga rahA hai| hai| sAhU vAsAdharake pitAmaha 'gokarNa' the, jinhoMne bhaTTAraka padmanandIkA nimna graMtha upalabdha hAI 'sUpakArasAra' nAmake eka granthakI racanA bhI kI thii| jisakA nAma 'zrAvakAcAra mAroddhAra hai| isa prantha meM tIna inhIM gokarNake putra somadeva hue| inakI dharmapatnIkA pariccheda haiM jinameM gRhastha-viSayaka mAcArakA pratipAdana nAma 'premA thA usame sAta putra utpanna hue the| vAyAdhara. kiyA gayA hai| granthameM racanAkAla diyA huA nahIM haiM harirAja, prahlAda, mahArAja, bhavarAja, ratana aura matanAkhya / jisase yaha nizcaya karanA atyanta kaThina hai ki yaha grantha inameM sAha vAsAdharakI prArthanAme hI ukta grantha racA kara racA gayA hai, granthakI yaha prati vi0 saM0 1964 kI gayA hai| ligbI huI hai| jisase itanA to spaSTa ho jAtA hai ki prastuta padmanandIne isa zrAvakAcArake atirikta aura muni padmanandI saM0 1564 se pUrvavartI haiM, kitane pUrvavartI haiN| kina kina anyoMkI racanAkI hai yaha viSaya grantha bhaMDAroMke yaha nIceke vicArose spaSTa hogaa| ___perojazAha tugalaka san 1357 meM dillIke takhta 'bhagavatI bharAdhanAkI paMjikA (r) TIkA jo saMvat 1416 para baiThA thA, usane sana 1351 se san 1358 taka arthAta vi0 saMvat 1408 se saMvat 1445 taka rAjya kiyA hai| (r) "saMvat 1416 varSe caitrasudi paMcamyAM somavAsare . saMvat 1445 meM usakI mRtyu huI thii| isase spaSTa hai ki sakalarAjaziromukuTamANikyamarIci piMjarIkRtacaraNakamala bhaTTAraka prabhAcandra ratnakIrtike paTTa para saM0 1408 ke bAda pAdapIThasya zrIperojamAheH sakalasAmrAjyadhurIvibhrANasya hI kisI samaya pratiSThita hue the| samaye zrI dilyA zrI kundakundAcAryAnvaye sarasvatI gacche + 'sUpakArasAra' nAmakA yaha maya abhI taka mAsa balAtkAragaNe mahAraka zrI ratnakIrtidevapahodayAdritaruNa- nahIM huaa| isakA anveSaNa honA cAhiye / saMbhava hai vaha taraNitvamukurvANaM bhaTTAraka zrI prabhAcandradeva taraziSyANAM kisI prathabhaMgArakI kAlakoTharImeM apane zeSa jIvanabrAhmanAthUrAma ilyArAdhanA paMjikA (1) anya prAtmapaTha- kI paliyAM bitA rahA ho, aura voja karanese vaha prApta mArtha khikhApitam / " ho jaay| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 11 kucha naI khojeM amveSaNase sambandha rakhatA hai, isa sambandha meM merA anveSaNa yaha granthoMkA anupAvana kiye vinA nirNaya nahIM ho sakatA, kArya cAlU hai| abhI hAlameM anekAntakI varSa"kiraNa una granthoke nAma isa prakAra haiN| 7-8 meM prabhAcandra ke ziSya paNanandIkI bhAvanApati' siddhacakrapATha, 2 mandIzvarapratakathA, 3 anantavratakathA, jisakA dUsarA nAma bhavanA-catustriMzatikA' hai| pacanandi 4 sugandhadazamI kathA, 5 SoDazakAraNakathA, 6 ratnatrayavratamuni dvArA racita eka 'varddhamAna caritra' nAmakA eka saMskRta kathA, 7 AkAzapaMcamI kathA, rohibIbatakathA, dhanagrantha jo saM0 1521 phAlguNa vadi . mI kA likhA humA kalazakathA, 10 nirdoSasasamI kathA, 11labdhividhAnahai gopIpurA sUratake zAstrabhaMDAra aura IDarake zAstra- kathA, 12 purantaravidhAnakathA, 13 karmanirjara caturdazIvatabhaMDArameM vidyamAna hai, bahuta saMbhava hai ki vaha inhIM kathA, 14 mukuTa saptamI kathA, 15 dazalAkSiNIvratakathA, pacanandIke dvArA racA gayA ho / grantha prApta hone para 16 puSpAMjalivratakathA, 10 jyeSTajinavarakathA, 18 akSayausake sambandha vizeSa prakAza DAlanekA yatna kiyA nidhi dazamIvratakathA, 16 niHzalyASTamI vidhAna kathA, jaaygaa| 20 rakSAvidhAna kathA, 21 zrutaskandha kathA, 22 kaMjikA2. lalitakIrti-yaha bhaTTAraka lalitakIrti kASThA vanakadhA, 23 saptaparamasthAna kathA, 24 ssttuurskthaa| saMgha mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTTAraka zrI jagata ___Uparake kathanase bhaTTAraka lalitakotikA samaya vikramakI kIrtike ziSya the| jo dillIkI bhaTTArakIya gahIke paTTadhara the| 16 vA zatA yaha bar3e vidvAna aura vakA la kAjIniya 3 paMDita jagannAtha-inakA vaMza khaNDelavAla thA the| bha0 lalitakIrtike samayameM dehalIkI bhaTTArakIya gaddIkA aura yaha pomarAja zreSThIke laghuputra the / inake jyeSThabhrAtA mahatva lokameM khyApita thaa| Apake pAsa dehalIke bAdazAha vAdirAja the, jo saMskRtabhASAke praur3ha vidvAna aura kavi alAuddIna khilajI dvArA pradatta ve battIsa pharmAna aura the| inhoMne saMvat 172 meM vAgbhaTTAlaMkArakI 'kavicandrikA' phIrojazAha tugalaka dvArA pradatta bhaTTArakAMkI 32 upA- nAmakI eka TIkA banAI thI, jo abhI taka aprakAzita hai| dhiyA~ surakSita thIM / parantu kheda hai ki grAja unakA patA bhI inakA banAyA huA 'jJAnalocana' nAmakA eka stotra bhI nahIM cala rahA hai, ve kahAM aura kisake pAsa haiM ? bhaTTAraka hai jo mANikacandra di0 jana granthamAlAse prakAzita ho balitakIrti dahalIse kabhI kabhI phatehapura bhI zAyA jAyA cukA hai / yaha takSaka (vartamAna TAMDA) nAmaka nagarake nivAsI karate the aura vahAM mahInoM Thaharate the| yahAM bhI Apake the| paM.dIpacandrajI pANDyA kekar3Ike pAsa eka guTakA hai aneka ziSya the| samyaktvakaumudI saMskRta kI 5 prati jisake antakI saMvat 1751 kI magazira badI kI saM. 1891 meM bha. lalitakIrtike paThanArtha jeTha vadI 12 lipi prazasti jJAta hotA hai ki sAha pomarAja zreSThIkA ko pharukhanagarake jaina mandirameM mAhabarAmane jivI thii| gotra mogAnI thA aura inake putra vAdirAjake bhI cAra putra prAcArya jinasenake mahApurANakI saMskRtaTIkA indrI the, jinake nAma rAmacandra, lAlajI, nemIdAsa, aura bhadhAraka lalitako nikA vimaladAsa the| vimaladAsake ukta samayameM ToDAmeM upadrava tIna bhAgoMmeM bAMTA hai| jinameM prathama bhAga 12 pAkAra huA aura usameM vaha guTakA bhI luTa gayA thA, bAda meM use jise unhoMne saMsAramA pratipakSa chur3Akara lAye jo phaTa gayA thA use saMvArakara ThIka kiyA ravivArake dina samApta kiyA thaa| aura 43ve parvase 473 gyaa| gyaa| 4 vAdi vAdirAja rAjA jayasiMhake sevaka the-arthAt ve parva taka granthakI TIkAkA dasarA bhAga hai| jise unhoMne jayapura rAjyake kisI Uce pada para pratiSThita the| saM. 1mara meM pUrNa kiyA hai| isake bAda uttarapurANakI x prastuta guTakekI prathama prati saM0 1610 kI likhI TIkA banAI gaI hai| mahApurANa kI isa TIkAke atirikta huI thI usI parase dUsarI kApI saM. 1717 meM kI bhaTTAraka khalitakIrtine anya kina kina granthoMkI racanAkI gaI hai:hai yaha nizcayataH nahIM kahA jA sktaa| hAM, lalitakIrtike saMvat 1750 magasira vadI 1 takSaka nagare khaMDelavA nAmase akiMta nimna pradha pradha-bhaNDAroM meM pAye jAte haiM, lAnvaye sogAnIgotre sAhapomarIja tatputra sAha vAdirAja ve inhIM kI racanA hai yA anya kisI lalitakIrti kI, tatputra catvAraH prathamaputra rAmacandra dvitIya lAlajI tRtIya Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 372 anekAnta kavi jaganAtha bhI saMskRta bhASAke praur3ha vidvAna the / aura bha0 narendrakIrtike ziSya the| inakI isa samaya tIna kRtiyA~ samupalabdha haiM jo mere avalokanameM AI hai| inameM sabase pahalI kRti 'caviMzanisaMdhAna hai| isa prathaka eka hI pacako 24 jagaha kara usakI svopajJa TIkA jimI hai jisameM hama eka hI pacake cauvIsa artha kiye gaye haiN| yaha prantha TIkAsahita mudrita ho gayA hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 16 / dUsarI kRti 'sukhanidhAna' hai| isakI racanA kavi jagannAyane 'tamAlapura meM kI thii| isa grantha meM kavine apanI eka aura kRtikA ullekha " anyacca - prasmAbhirukta zRMgAra samudra kAvye" vAkya ke sAtha kiyA hai| tIsarI kRti 'zvetAmbara parAjaya' hai jisameM zvetAmbara sammana kevanimuktikA sayuktika nirAkaraNa kiyA gayA hai / isa grantha meM bhI eka aura anya kRtikA sammulekha kiyA hai aura use svopajJa TIkAse yukta batalAyA hai| 'tadukta' ne manarendrastotre svopajJe' isame neminarendrastotra nAmakI svIkRtikA dhIra bhI patA calatA hai jisakA eka patha bhI uddhRta kiyA gayA hai jo isa prakAra hai: 'yaduta tatha na bhuktinnaSTaduH:gvodayatvAdvasanamapi na cAMge vItarAgatvatazca / iti nirupamahetubba siddha siddhau, vizada-vizadaSTInAM hRdi la (?) sumuktaye / ' inakI eka aura anya racanA ' suSeNacaritra' hai jisakI patra saMkhyA 43 hai aura jo saM0 1842 kI jimI huI hai / yaha grantha bhaTTAraka mahendrakIrti Amerake zAstra bhaNDArasurakSita hai| isa taraha kavi jagannAthakI chaha kRtiyAMkA patA cala jAtA hai / inakI anya kyA kyA racanAe~ haiM yaha anveSa khI hai| inakI mRtyu kaba aura kahAM huI isake jAnane kA koI sAdhana isa samaya upalabdha nahIM hai| para inakI racanAoMke avalokanase yaha 17 vIM zatAbdIke uttarArdha aura 18 vIM zatAbdIke pUrvArdhake suyogya vijJAna jAna par3hate haiN| kiraNa 11] 4 bhaTTAraka sumatikIrti - yaha mUkhasaMghameM sthita nandimaMtra bajArakAragaNa aura sarasvatigacchake mahAraka jJAnanUSaya ke ziSya the| upamIcandra aura vIracandra nAmake mahAraka bhI inhIMke samasAmayika the| bha0 jJAnabhUSaNa inhIM anvayameM hue haiN| bhaTTAraka jJAnabhUSaNane apanA 'jJAnataraMgiNI' nAmakA prantha saMvat 1560 meM banAkara samApta kiyA hai| inakI anya bhI kaI racanAeM upalabdha hai| nemidAsa caturtha vimaladAsa ToDAmeM viSo huvo, jaba yAha pothI luTI mahAM the chubAi phATI-tuTI savAri sudhAri bhAchI karI jJAnavaraca karma yA putrAdi paTanAyeM zubhaM bhvtu| guTakA prazasti sumatikIrti IDarakI mahIke mahAraka the| inhoMne prAkRta paMcasaMgrahakI saMskRta TIkA IlAba (IDara) ke RSabhadevake mandirameM vi0 saM0 1620 meM bhAdrapada zuklA dazamI ke dina samApta kI thii| isa granthakA upadeza unhe 'haMza' nAmake vase prApta huA thaa| isa TIkAkA saMzoghana bhI jJAnabhUpaNane kiyA thaa| karmakANDa TIkA (160 gAthAmaka karmaprakRti TIkA) kA bhI mahAraka sumatikIrtine jJAnabhUSaNake sAtha banAyA thA aura use jJAnabhUSaNa ke hI nAmAMkita bhI kiyA thA / inake atirikta 'dharmaparIvArAma' nAmakA eka prava aura bhI mere dekhane meM AyA hai, jisakI patra saMkhyA 826, jo gujarAtI bhASA meM padyabaddha hai aura jisakI racanA hAMsoTa nagara meM vi0 saM0 1625 meM banakara samApta huI hai / isake sivAya, ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvati bhavana bambaIkI sUcI meM 'uttarasIsI' nAmakA eka saMskRta grantha gaNita viSayapara likhA gayA hai aura usake kartA bhI bha0 sutakIrti batalAye jAte hai| saMbhava hai yaha bhI unakI kRti ho aura bhI unakI racanAe~ hogI, para ve sAmane na honese unake sambandhame vizeSa kucha nahIM kahA jA sakatA / bha0 sumatikIrtike upadezale aneka mUrtiyoM kI pratiSThA kI gaI haiM jinakA ullekha sUrata zrAdike mUrti lekhoMse patA calatA hai ye svayaM pratiSThAcArya bhI ve aura inhoMne aneka mUrtiyAM kI pratiSThA karAI thI / inakA samaya vikramakI 17vI zatAbdIkA madhya bhAga hai / I 1 5 paMDita zivAbhirAma-inhoMne apanI kRtiyoMmeM apanA koI paricaya nahIM diyA; kintu eka grantha meM usakA racanAkAla diyA huA hai jisase jJAta hotA hai ki ve vikramakI 17vIM zatAbdI ke uttarArdhake vidvAna hai| unakI isa samaya do kRtiyoM ke prApta huI hai jinameM ekakA nAma 'padma tu vartamAna jinAna hai aura dUsarIkA nAma 'aSTama jina Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 11 kucha naI khojeM [373 purANa saMgraha candraprabha purANa) hai / prathama grantha kavine mAlava nagarake pArzvanAtha jinAlayameM vi*saMvat 1154 kI baizAkha nAmaka dezameM sthita vijayasArake divijanAmaka durga meM sthita zuklA saptamI guruvArako samApta kiyA gayA hai| dUsarI devAlayameM huI hai| usa samaya durgameM arikulazana sAma- kRti 'vRSabhadeva purANa' hai jo 25 soM athavA adhyAyoM meM ntasena haritanukA puna anuruddha pRthvIkA pAlana karatA thA, pUrNa kiyA gayA hai| isa granthakI prazastimeM pranyakA racanAjisake rAjyakA pradhAna sahAyaka raghupati nAmakA eka mahA- kAla diyA huA nahIM hai / tIsarI kRti 'padmapurANa' hai smA thA usakA putra dhanarAja granthakartAkA paramabhakta thA jisakI patra saMkhyA 412 hai / yaha grantha bhAmera bhaMDArameM usIkI sahAyatAse isa graMthakI racanA saM0 1692 meM surakSita hai / isa granthameM bhI racanAkAla diyA huzrA nahI hai| isa kAraNa yaha nizcaya karanA kaThina hai ki ukta tInoM dUsare granthameM jainiyoMke 8veM tIrthaMkara candraprabha bhagavAna prandhoM meM se pahale kimakI racanA huI hai| inake atirikta kA jIvana paricaya diyA huA hai| isa granthameM granthakartA- bha0 candrakIrtine aura bhI aneka granthoMkI racanA kI hai| ne apanese pUrvavartI bhadrabAhu, samantabhadra, akalaMkadava, jina- unake kucha nAma isa prakAra haiM:-paMcamerU pUjA, anaMtavratapena, guNabhadra aura padmanandI nAmake prAcAryoMkA smaraNa pUjA, aura nandIzvaravidhAna * prAdi / cUki ye tInoM hI kiyA hai| yaha pratha 27 margoM meM samApta huA hai| grantha sAmane nahIM haiN| ataH inake sambandhameM koI yatheSTa gurjaravanzakA bhUSaNa rAjA tArAcandra thA, jo kumbha- sUcanA isa samaya nahIM kI jA sktii| nagarakA nivAsI thA aura dilAka bAdazAha dvArA sammAnita 7.guNabhadra-isa nAmake aneka vidvAna prAcArya aura thaa| usake padapara sAmantasiMha huA jise digambarAcAryaka bhaTTAraka ho gae haiM, unameM prAcArya jinamenake ziSya guNaupadezana jainadharmakA lAbha huaA thA / usakA putra bhadrAcArya pramukha haiN| jinakA samaya vikramakI naumI zatAbdI padmasiMha huA jo rAjanItimeM kuzala thA, usakI kA antima bhAga aura dazamI zatAbdIkA prArambhika bhAga dharmapatnIkA nAma "vINA" devI thA, jo zIlAdi hai| yahA~ una saba guNabhadroMko chor3a kara muni mANikyasenake sadguNoMse vibhUSita thI, usIke upadeza evaM anurodhame praziSya aura nemisenake ziSya guNabhadrakA ullekha karanA ukta carita granthakI racanA huI hai| prastimeM racanAkAla iSTa hai / ataH unhIMke sambandhameM yahA~ kucha likhanekA diyA huyA nahIM hai, isa lie yaha batalAnA sambhava vicAra hai| nahIM hai ki yaha grantha kima sambatama banA hai| prastuta gaNabhadra saiddhAntika vidvAna the, ve mithyAva 6.bhaTTAraka candakIti-yaha kASThAsaMgha nanditaTagacchaka tathA kAmake vinAzaka aura syAdvAdarUpI ratnabhUSaNake dhAraka bhaTTAraka vidyAbhUSaNake praziSya aura bhaTTAraka zrIbhUpaNake the| inhoMne rAjA paramArdike rAjyakAlameM vilAsapurake jainaziSya evaM paTTadhara the| yaha IDarakI gahIka bhaTTAraka the, aura mandira meM raha kara laMbakaMcuka (lameca) vaMzake mahAmanA IDara kI gaddI ke paTTasthAna usa samaya sUrata, DUMgarapura, mAha zubhacandra ke putra balhaNake dharmAnurAgase 'dhanyakumAramojinA, jhera aura kallAla Adi pradhAna nagaroM evaM kasbAmeM carita' kI racanA kI hai| granthakI antima prazastimeM the| ina sthAnomasa bha0 candrakIrtijI kisa sthAnake paTTadhara kartAne apanA koI paricaya nahIM diyA aura na gaNa gacchAdithaM yaha nizcitarUpase mAlUma nahIM ho sakA, para jAna kA hI koI ullekha kiyA, jimama granthake samayAdikA paripar3atA hai ki ve iDarake samIpavartI kisI sthAnake paTTadhara caya diyA jAtA | prazastimeM ulligvita rAjA paramAdi kima rahe haiN| inhoMne apane granthoM meM apanI pUrva guruparamparA vaMzakA rAjA thA yaha kucha mAlUma nahIM hotA, granthakI yaha bhahAraka rAmasenase batalAI hai| inakI isa samaya tIna prati saMvat 1501 kI limbI huI hai jisame yaha spaSTa ho racanAe~ mere dekhane meM AI haiM, aura ve tInoM hI purANa jAtA hai ki ukta grantha saMvat 1101 se pUrva racA gayA hai, grantha haiM, aura unake nAma pAvapurANa, vRSabhadevapurANa parantu kitane pUrva yaha kucha jJAta nahIM hotaa| aura pamapurANa haiN| itihAsameM anveSaNa karane para hameM paramAdi nAmake do inameMse 'pAvapurANa' 15 someM vibhakta hai, jisakI rAjAoMkA ullekha milatA hai, jinameM eka kalyANake haihayazloka saMkhyA 2715 hai aura vaha devagiri nAmaka manohara vaMzI rAjAoMmeM jogamakA putra pemAdi yA paramAdi thA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] anekAnta |kiraNa 11 jo zaka saMvat 101 (vi.saM. 186) meM vidyamAna parAjita kiyA thA, aura sana 1982 vi0 saMvat 1236 thaa| yaha pazcimI solaMkI rAjA somezvara tRtIyakA meM mahovAke caMdelavaMzI rAjA paramArdideva para kiyA mAmanta thaa| navAdI jilA bIjApurake nikaTakA sthAna thaa| usa yuddha meM rAjA parimala hAra gayA thA jisakA ullekha usake pAdhIna thaa| isake putrakA nAma vijjaladeva thaa| lalitapurake pAsa 'madanapura' ke eka lekha meM milatA hai| saMbhava hai isake rAjyakA vistAra bilAsapura taka rahA ho| bahuta sambhava hai ki isakA rAjya vilAsapurameM rahA ho; dUsare paramArdi, paramala yA paramArDideva ve haiM jinakA kyoMki isake vahA~ rAjya hone kI adhika saMbhAvanA hai| gajya jejAsakUtI mahovAmeM thaa| aura jinakI rAjadhAnI khaju- yadi yaha anumAna ThIka ho to prastuta 'dhanyakumAra carita' rAhAmeM thii| vIM sadI meM vahA~ candelavaMzI rAjAoMkA bala kA racanAkAla vikramakI 13 vIM zatAbdI ho sakatA hai| bar3hA, usakA prathama rAjA nAnakadeva thA aura pAThavAM rAjA dhaMga- madanapurake jainamandirameM eka bArAdarI hai, jo khulI rAja / jaisA ki IsvI san 14ke lekhase - prakaTa hai| inameM huI 6 mama caurasa khaMbhoMse rakSita hai| isake khaMbhoM para eka rAjA paramala yA paramAdideva nAmakA ho gayA hai jisake bahuta hI mUlyavAna evaM upayogI lekha aMkita haiN| yahA~ prasiddha pAlhA (pAlA) Unala naukara the aura jo inameM do choTe lekha cauhAna rAjA pRthvIrAjake rAjya gRthvIrAja cauhAnake yuddhameM parAjita hue the / yaha hamalA samayake haiN| jinameM una rAjA paramAdiko va usake pRthvIrAja cauhAnane, jo pRthvIrAja tRtIyake nAmase prasiddha deza 'jaMjAsakRtI' ko saM0 1236 yaa||82 A.D. hai, somezvarakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isake pitA meM vijita karanekA ullegya hai / isa madanapurako caMdelasomezvarakI mRtyu vi0 saM0 1236 meM huI thii| pRthvIrAja vaMzI prasiddha rAjA madanavarmAne basAyA thA / imIme badA pratApI aura vIra thaa| isane gujarAtake rAjAko isakA nAma madanapura zrAjataka prasiddhi meM pA rahA hai| * dekho, bhAratake prAcIna rAjyavaMza prathama bhAga pR063 / prazasti saMgraha prathamabhAgakI prastAvanAkA aprakAzita x dekho iMDiyana esTIkverI bhaag| aMza / -- --- - sarasvatI bhavanoMke liye vyAvahArika yojanA [zrI ena0 sI0 vAkalIvAla 1 (7) rA aura nirmANake siddhAntoMko pradhAnatA liye badalA, mUlya yA udhArakI suvadhAnoMkA pracAra aura dI jaay| prasAra kiyA jaay| (2) deza bharake sabhI sthAnoMke upalabdha utkIrNa tathA hastalikhita granthoM va mandarAdimeM saMgrahIta anya purAtatva (5) anupalabdha purAtatva kI 3 avasthAyeM ho sakatI sAmagrI kI sUcI aura vivaraNa prAsakara sammilita sUcI hai (1) dezake bAhara gayA huzrA athavA dezameM hI kisI taiyAra karAI jaay| anya samAja yA sarakArI pustakAlayoM AdimeM ajJAta (3) sammilita sUcIke anusAra jahAM jahAM jo avasthAmeM par3A huA, (2) bhUgarbha yA ajJAta sthAnoM meM chupA sAmagrI binA prayojana par3I ho yA bhalI bhAMti racita na huzrA, (3) samAjake vyaktiyoM dvArA chupAyA huA athavA ho use adhika surakSita aura AvazyakatAke sthAnoM para pratibandha rakhA huaa| rakhane kI vyavasthA ko jAya / inameMse prathama avasthAke liye dasa hajAra poMDa yA eka (5) hasta lipikA abhyAsa banA rakhane aura granthoM- lAkha rupayekA puraskAra usa tamAma sAhityake liye ghoSita kI nAnA sthAnoM para vipukhatA aura upayogitA bar3hAneke kiyA jAya joki jJAnameM lAyA jA sake / aura aise sAtha sAtha surakSAkI raSTise hastalikhita pranthoM parase paThana sAhityakI sUcI aura paricayakA kArya avilamba pUrA pAThana karanekI prathAko punarjIvita kiyA jAya aura usake kiyA jAya / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI bhavanoMke liye vyAvahArika yojanA kiraNa 11] dUsarI avasthAke liye kamase kama sarakArI aura anya sabhI aitihAsika, purAtatva tathA khudAIke pratiSThAnoMke sAtha nikaTatama sambandha sthApita kiyA jAya, khudAI va prAcInatA zranveSaka vidvAnoMko, cAhe ve kisI bhI dharma yA samAjake ho, jaina saMskRtikA paricaya dekara unako jaina purAtatvakA bArIkI amveSaNa parIkSaNa karaneke liye utsAhita kiyA jAya aura jaina vidvAnoMko unake samparkame rahaneke liye niyukta yA protsAhita kiyA jAya / tIsarI avasthAke liye anavarata pracAra aura preraNA kI jAya / (4) vijJAna mamasta sabhI dhAdhunika upAyoM aura yatroMkA prayoga prAcIna granthoM va anya sAhityaka vastuoM kI rakSA aura unako dIrgha kAla taka sthAyI rakhaneke liye bhavanoM meM cAlU kiyA jAya / tathA sabhI zAstra bhaNDAroM ko vaha praNAlI kAmameM jAnekI preraNA kI jAya / (7) pratilipi samaya na gaMvAkara mAiko philma aura anya phoTo praNAlI dvArA atyanta prAcIna, advitIya kaThinatA prApta aura kanahI Adi dAkSiNAtya sAhitya kI hUbahU naqala abilamva lelI jAya va dakSiNI bhASAMka vidvAnoM ko hindI lipimeM anuvAda va pratilipi karane yogya banAneke liye skAlarazipa va protsAhana diyA jAya / (5) eka prati parase eka nakala kI prAcIna lekhanaprathAke badale sTensila prathAse DuplIkeTara dvArA eka sAtha 100-50 prati nikAlI jAMya / sTensila kApIkA mUla prati parase tatkAla milAna karake dI DuplIkeTa nikAlI jAya / ( isa prathAme aneka lAbha hoNge| bAdameM saMzodhanakI AvazyakatA nahIM rahegI, pUrI prati khAsa gvAsa sthAno meM maMtra hI jAne prazasti saMgraha AdikA kAma kama ho jAyagA, prakAzana kArya meM suvidhA aura zIghratA hogI tathA lekhakoM kA abhAva nahIM khaTakegA / ) (1) pratyeka sarasvatI bhavanameM eka rajisTrezana grAphima rahe jahAM dhArmika aura sAmAjika pratidinakI mahatvapUrNa ghaTanAoM ko vyavasthita rUpase DAyarI tathA rajisTaroMmeM darja kiyA jAya aura nirdhArita samaya para unakI saMkhyA yA sAra bhAga prakAzita kiyA jAya / varttamAna paricaya va sUcIke phArmoMko suyavasthita aura surakSita rakhA jAya aitihA sika anusaMdhAna, anveSaNa aura purAtatva-sambandhI zodha khoja para jIke darjanoM mAsika mAsika patra tathA [ 375 anya bhASAoMke bhI patroMmeM va riporTa bAdimeM mahatvapUrNa lekha prakAzita hote rahate haiM, unameMse jo jainadharma aura jaina saMskRta para hoM athavA jinase jainadharma aura saMskRti para mahatva pUrNa prakAza par3ane kI AzA ho, unako niyamita rUpase noTa karake prakAzita kiyA jAya tAki koI mahatvapUrNa bAta chUTane na pAve, tatsambandhI samarthana yA laNDanakA pramANa jo bhavanameM maujUda ho, usakI sucanA jaina vijJAnako yathA samaya dI jAya, tadviSayaka Avazyaka pramANa yA mAhitya prApta karanekI unako suvidhA dI jAya athavA mArga pradarzana kiyA jaay| dharma aura mamAjakI unnatikA koI Thosa kArya uparAMta prAthamika upAyoMkA avalambana kiye vinA kadApi nahIM ho sakatA hai| kisI dUsarI saMsthAkI apekSA sarasvatI bhavana hI ina kAryoMke liye sarvAdhika kSamatAzIla sAdhana aura upayukta kSetra hai jahAM ki kisI bhI mata-bhedame Upara uThakara kArya saMcAlana ho sakatA hai| Upara jina kAryoMkI ora saMketa hai, ve buniyAdI aura anivArya AvazyakatAye haiM aura inakI upayogitA pratyakSa va nirvivAda hai / ailaka pazAlAla sarasvatI bhavanake sabhApati mahodaya "isakI sampUrNa zaktiyAMkA upayoga grantha saMzodhana, navIna anusaMdhAna tathA anyAnya sAhitya ke nirmANake kAryoM meM " karanA cAhate hai vaha ThIka hai parantu ina kAryoM ke liye uparoka yojanAko kArya rUpameM pariNata kiye binA koI vAstavika saphalatA kI AzA AkAza puSpavat hai / ima yojanA anusAra kAma hone lage tabhI zranyAnya sAhityake nirmANakA sacA mArga khula sakatA hai| isa yojanAko vyavasthita rItise saralatA pUrvaka calAneke liye jhAlarApATana, vyAvara aura bambaI ke pratifre aura bhI kendra ho to thacchA ho tAki mahatvapUrNa prAntoMkA sambandha unake sAtha adhika suvidhAkI dRSTime jor3A jA sake tathA bAMTane yogya viSaya pratyeka kendra meM vAMTe jA sakeM / ataH dhArA sthita jainasiddhAnta bhavanako bhI isa yojanA se saMbaddha hone kI AvazyakatA hai / yadi sarasvatI bhavanako apanA le to dharma aura samAjake eka bar3e prabhAvakI pUrti sahaja aura zIghra ho sakatI hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtaka-pAtaka-vicAra ( lekhaka - ratanacanda jaina mukhtAra sahAranapura ) tIna yA cAra mAha hue jaina mitrameM paM0 lakSmIcanda svopajJaTIkA-bhaMvati / kiM tat ? anAdi kiM viziSTam ? dAyaka vizArada kairAnA nivAsIkI, aura 4 disambara san 1952 ke doSabhAk / dAyakAzrayaM doSaM bhajasyA- zrayati yattadevam / jaina- saMdezameM seTha mANikacandra ajamera nivAsIkI sUtaka va kiM viziSTa sat ? dattam / kayA ? malinI garbhiNI liGgipAtakake viSaya meM zaGkA prakAzita huI thI / maiM bhI isa myAdinAryA / na kevalaM, nareNa ca kiM viziSTena ? zavAdinA / viSayameM kucha nizcaya nahIM kara sakA tathApi jo pramANa na kevalaM klIvenApi napuMsakena / malinI rajasvalA / garbhiNI reat mile haiM unako maiM isa lekhameM de rahA hU~ jisase gurubhaaraa| zava mRtakaM zmazAne prakSipyAgato mRtaka isa viSaya para vizeSa UhApoha ho sake / mRtaka yukto vA / Adi zabdAdvayAdhitAdiH // 34 // sUdI sUMDI rAMgI madaya puMsaya pimAyaNaggoya | uccAra paDivadata ruhira-vesI samaNI aMgamamvIyA // 46 // - mUlAcAra piMDazuddhayadhikAra 6 zrI vasunaMdizramaviracitayA TIkA--sUtiH yA cAlaM pramAdhayati / sUMDI-madyapAna lampaTaH / rogI-vyAdhiprastaH / madaya-mRtakaM zmazAne-parikSipyAgato yaHsa mRtaka ityucyate / mRtaka sUtakena yo so'pi mRtaka juSTA ityucyate / napuM saba-na strI na pumAna napuMsakamiti jAnIhi / pizAco vAtAtha pahataH / nagna; - paTAdyAvaraNa rahito gRhasthaH / uccAraM - mUtrAdIn kRtvA ya bhAgataH / ma uccAra ityucyate patito mUrkhoM gataH / vAntazchardi kRtvA ya zrAgataH / rudhiraM rudhira sahitaH / vezyA dAmI / zramaNikA''ryikA zrathavA paMca bhramaNikA rakta paTikAdayaH / aMgamrakSikA aMgAbhyaMgakAriNI // 46 // vavahAra sohaNAe paramaTTAe tahA pariharau / duvidhA cAvi dugaMdhA loiya loguttarA caiva // 55 // -- mUlAcAra samayasArAdhikAraH 10 TIkA-jugupsA garhA dvividhA dvi prakArA laukikI lokottarA cha / lokavyavahAra saudhanArtha sutakAdi - nivAraNAya laukikI jugupsA pariharaNIyA tathA paramArthAya ratnatraya zuddha lokottarAca kAryeti // 22 // malinI garbhiNIliGginyAdinAryA nareNa ca / zavAdinapi klIvena dattaM dAyaka doSabhAk // 34 // paM0 prAzAvara viracitaM anagAra dharmAmRte paJcamo'dhyAya ina uparyukta zlokoMkA sArAMza yaha hai ki jo manuSya mRtakako zmazAna bhUmimeM chor3akara zrAyA hai athavA jimmako mRtaka sUtaka hai, loka vyavahAra zuddhike kAraNa muni usake hAthase dAna nahIM lete| isase yaha to vidita ho hI jAtA hai| ki sUtakake kAraNa manuSya meM apavitratA zrAtI hai jisake kAraNa vaha muniyoMko AhAradAna denekA adhikArI nahIM rahatA / yahAM para janamake samaya bhI sUtaka hotA hai yA nahIM isakA to kathana hI nahIM hai / maraNa sUnakake viSaya meM bhI yaha prazna hote haiM ki kisake maraNa sUtaka hotA hai aura sUtakasambandhi pavitratA kitane samaya taka rahatI hai aura usa apavitratAke kAlameM kauna kauna laukika va dhArmika kArya nahIM karane cAhiye / ina viSayoMkA vizada varNana zrAvakAcAroMmeM honA cAhiye thA; kyoMki gRhasthike SaT AvazyakameM eka Avazyaka dAna bhI hai parantu zrAvakAcAra isa viSaya meM mauna hai| svayaM paM0 zrAzAdharajIne sAgAradharmAmRta aura usakI TIkA ravI parantu usameM sUtaka ke viSayameM eka zabda bhI nahIM likhA / yaha bAta vicAraNIya hai ki zrAvakAcAroMmeM mRtakake viSaya meM kyoM kathana nahIM kiyA gayA / prAyazcita granthoMmeM kucha vizeSa kathana hai jo ima prakAra hai ravitiya-bha-vasA suddA viya sUta gammi jAyammi / paNa dasa vArasapaNNarasehi divasehiM sukaMti // 352 // chAyA - kSatriya mAhmaNa- vaizyAH zUdrA api ca sUtakaM jAte / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sUtaka-pAtaka-vicAra [377 bhavanti / pNcdin-divsH| zuddha divasa paMcadaza dvAdaza paMcadazabhiH divasa zuddhacati // 352 // brAhmaNa-patriya-viT-chUdrA dinaH zuddhayanti paMcabhiH / bAlasaNa-sUrattaNa-jalaNAdipavesa dikkhaMtehiM / daza dvAdazabhiH pacAyathAsaMkhya prayogataH // 13 // maNasaNa paradesesu ya mudANa khalu sUtagaM Nasthi // 35 // TIkA-brAhmaNa viprA, satriyaH kSatriyAH, viDo vaizyAH chAyA-bAlasvaM zUratvaM jvalanAdi praveza dIkSitaiH saniH / zUdrA-pAbhora kuMbhakAra tkhkaadyH| din-divsH| zuddhacanti anazana paradezeSu ca mRtAnAM khalu mUtakaM nAsti // 353 // sUtraka rahitA bhavanti / paMcabhiH (dazabhiH) brAhmaNA / paMcabhiprAyazcittasaMgrahe chedapiNDam (mANikacandra granthamAlA) divasaH satriyAH zuddhayanti / dvAdazabhiH divasaH vaizyA loiya sUrattavihI jalAiparavesa bAla-saNNAse / zuddhayanti / pakSAta-paMcadazami divasaH zUdrAsaMzuddha camti maride khaNeNa sohI badasahide ceva sAgAre // 86 // yathAsaMsyaprayogataH-yathAkramayuktayA // 15 // prAyazcita chAyA-laukika zUratva vidhinA jalAdi praveza baalsNnyaasen| cUlikA / mRte paNe na zuddhi vratasahite caiva sAgAre // 86 // ina zlokoMse itanA to spaSTa ho jAtA hai ki maraNakA asya arthaH-laukika zauryeNa mRte, pAnIye nAvAdi praviSTena sUtaka patriko 5 dina, brahmaNako 10 dina vaizyako 12 mRte, pravAsana mRte, bAlamaraNena mRte, saMnyAsena mRne, vrata dina aura zUdra ko 15 dinakA hotA hai kintu jala yA sahite zrAvake mRte sUtaka neti // 86 // agnimeM maranese yA pahAise girakara maranese, pravAsa yA paNa-dasa-bArasa NiyamA paraNarama pahi tattha divasehiM / paradeza meM maranese, saMnyAsa sahita maraNase svajanake maranekA khattiya-baMbhaNa-vAisA sahAi kameNa sujjhati // 7 // sUtaka nahIM lgtaa| parijana arthAt parivArake maraNakA paMcabhiHdazabhiH dvAdazabhiH niyamAta paMcadazabhiHtantra divsH| sUtaka tA upayu ka zlAkAma nahIM kahA ha / aba prazna yaha zatriya-brAhmaNa-vaizyAH zUdrA ca krageNa zuddhayanti // 7 // hotA hai ki svajana zabdame kisa kisakA grahaNa kiyA jaave| janmake sUtakakA yahAM para bhI kathana nahIM kiyA aura nahIM prAyazcitta saMgrahe chedazAstram yaha kathana kiyA ki sUtakakI azuddhi ke kAlameM manuSya jalA'nalapravezena mRgupAtAcchizAvapi / kisa kisa dhArmika aura laukika kriyAnAse vaMcita bAlasaMnyAsataH prete sadyaH zaucaM gRhibate // 15 // rahatA hai| TIkA-jalAnalapravezena jvalanapravezena pAnIya pravezaM vidhaay| bhinna bhinna nagaroMmeM, mUtakake viSayameM, pRthaka pRthaka prete sati anala pravezena agni pravezena ca prete bhRgu rUDhI haiN| pAtAt-patanAta hetubhUtAt / zizAvapi-bAle ca prete / bAla saMnyAsataH-bAla saMnyAsAt mithyAdRSTi saMnyAsena ca kRtvA yadi isa viSayameM koI eka nirNaya ho jAye to sUtaka prate-svajane mRte / sadyaH jhaTiti / zaucaM-zuddhirbhavati-sUtakaM rUDhI na rahakara zrAvakadharmameM garbhita ho jaave| pAzA hai nAsti / gRhivate zrAvake ca etasmin mati tatkSaNAdeva ki vidvAna isa viSaya para sapramANa vizeSa vicAranekI zuddhirbhavati // 112 // kRpA kreNge| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa bhAratameM jainadharmako rAjAzraya aura usakA abhyudaya (zrI TI0 ena0 rAmacandrana ema0 e0) dakSiNa bhAratameM jainadharmakA svarNayuga sAdhA- rocaka itihAsakI ora le jAtA hai| zravaNebalgolameM utkIrNa raNatayA aura karnATakameM vizeSatayA gaMgavaMzake zAsakoMke zilAlekhoMke AdhAra para isa bAtakA patA lagatA hai ki samayameM thA, jinhoMne jainadharmako rASTra-dharmake rUpame mauryasamrATa candraguptake samayameM antima zrutakevalI bharaaMgIkAra kiyA thaa| mahAn jainAcArya siMhanandI bAhu 12000 jaina zramaNoMkA saMgha lekara uttarApathase daligaMgarASTrakI nIva DAlaneke hI nimitta na the, balki gaMga- NApathako gaye the| usake sAtha candragupta bhI the| prophesara rASTrake prathama nareza koMguNiravarmanake parAmarzadAtA bhI the| jekobIkA anumAna hai ki yaha dezATana IsAse 260 varSase mAdhava (dvitIya) ne digambara jainoMko dAnapatra diye / kucha pUrva huA thA / bhadrabAhune apane nirdiSTa sthAna para inakA rAjyakAla ImAke 240-265 rahA hai| durvinItako pahu~canese pUrvahI mArgameM candragiri parvata para samAdhimaraNavandanIya pUjyapAdAcAryake caraNoM meM baiThanekA saubhAgya prApta pUrvaka dehakA visarjana kiyaa| isa dazATanakI mahattA ima hunaa| inakA rAjyakAla I. 601 se 650 rahA hai| bAtakI sUcaka hai ki dakSiNa bhAratama jainadharmakA prArambha 11. meM davinItake putra mazakArAne jana-dharmako rASTra- isI samayase huzrA hai / isI dezATanake samayase jaina zramaNa dharma ghoSita kiyaa| bAdake gaMga-zAmaka jainadharmake kaTTara saMgha digambara aura zvetAmbara do bhAgoMmeM vibhakta huA hai| saMrakSaka rahe haiN| gaMganareza mArasiMha ( tRtIya) ke samayameM bhadrabAhuke saMgha gamanako dekhakara kAlikAcArya aura vizAunake senApati cAmuNDarAyane zravaNabalgAlameM bindhya- gvAcAryake saMghane bhI unhIMkA anusaraNa kiyaa| vizAkhAgiri parvata para gommaTezvarakI vizAla mUrtikA nirmANa cArya digambara sampradAyake mahAn prAcArya the jo dakSiNa bhAra kraayaa| jo ki prathama tIrthaMkara RSabhadevakI rAnI sanaMdA- take cola aura pANDya deza meM gye| mahAnArya kundakundake ke putra bAhubalIkI mUrti hai| mArasiMhakA rAjyakAla samayameM tAmiladezama jainadharmakI khyAtimeM aura bhI vRddhi ImA se 161-674 rahA hai / jainadharmameM jo apUrva huii| kundakundAcArya drAvir3a the aura spaSTatayA dakSiNa syAga kahA jAtA hai, mArasiMhane usa mallegvanA dvArA bhAratake jainAcAryoMmeM prathama the| kAMcIpura aura madurAke dehosmarga karake apane jIvana ko amara kiyA / rAjamalla rAjadarabAra tAlimadezameM jainadharmake pracArameM vizeSa sahA(prathama)ne madrAsa rAjyAntargata uttarI bhArakoTa jilemeM yaka the / jaba cInI yAtrI yuvAna cuvAMga IsAkI 7vIM jaina guphAe~ bnvaaii| inakA rAjyakAla I. 817-828 zatAbdImeM ina donoM nagaroM meM gayA to usane kAMcI meM adhirahA hai| inakA putra nItimArga eka acchA jaina thaa| katara digambara jainamandira aura madurAmeM digambarajaina bAhubalIke tyAga aura gahana tapazcaryAkI kathAko dharmAvalambI paaye| guNagrAhI jainoMne bar3A mahatva diyA hai aura eka mahAn itihAsajJa isa bAtako svIkAra karate haiM ki IsAse prastara khaMDakI vizAla mUrti banAkara unake siddhAMtoMkA pracAra 11vIM zatAbdI taka dakSiNa bhAratameM sabase adhika zaktikiyA hai, jo isa bAtakA dyotaka hai ki bAhubalIkI ukta zAlI, aAkarSaka aura svIkArya dharma thaa| usI samaya mUrti tyAga, bhakti, ahiMsA aura parama zrAnandakI pratIka vaiSNava prAcArya rAmAnujane viSNuvarddhanako jainadharmakA prihai| usa mUrtiko agrabhUmi kAla, antara, bhakti aura nitya- tyAga karAkara paiSNava banAyA thaa| tA kI udbodhaka hai| yadyapi dakSiNa bhAratameM kArakala kAMcIpurake eka pallava nareza mahendra varmana (prathama) aura besUrameM bhI bahubalIkI vizAla mUrtiyAM eka hI rAjyakAla 600 se 630 I., pAMkhya, pazcimI cAlukya, pASANameM uskIrNa kI huI haiM, tathApi zravaNabalgola kI yaha gaMga, rASTrakUTa, kAlacUrI aura hoyyasala vaMzake bahutase rAjA mUrti sabase adhika AkarSaka honeke kAraNa sarvazreSTha hai| jainathe / mahendravarmanake sambandhameM yaha kahA jAtA hai ki vaha bAvalIkI mUrtikA itivRtta hameM dakSiNabhAratake mainadharmake pahale jaina-the, kintu dharmasena muni jaba jainadharmako tyAga Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - kiraNa 11] dakSiNa bhAratameM jainadharmako rAjAzraya aura usakA abhyudaya [376 kara zaida ho gae to unake sAtha mahendravarmana bhI zaiva ho niravadha paMDitako jaina-madirakI rakSAke lie eka grAma gyaa| zaiSa hone para dharmasenane apanA nAma appar3a rkhaa| diyaa| usake putra vikramAditya (dvitIya) ne rAjyakAla pAThavIM zatAbdIkA eka pAMkhya nareza nadumArana apara . (033 se 747) I0 eka jaina mandira kI bhalI prakAra marammata nAma kuNapAMtya jainadharmAvalambI thA aura tAmila bhASAke karAI aura eka dUsare jaina sAdhu vijaya paMDitako isa zaiva pranyoMke anusAra zaivAcArya sambandhane usase jaina dharma mandirakI rakSAke lie kucha dAna diyA / kintu vAstavameM jainadharmakA svarNayuga gaMga-rASTrake zAzoMke samayameM thA chudd'vaayaa| aura yaha pahale hI batAyA jA cukA hai ki zravaNabelagolameM karnATaka meM banavAsIke kadamba zAsakoMmeM kAkusthavarmana mAramiha (tRtIya) ke senApati cAmuNDarAyane bAhubalI(430 se 550 I.) mRgeza varmana ( 475 se 460 I.) kI avinazvara mUti banavAI / saMkSepameM yaha kahA jA sakatA ravivarmana (417 se 137) aura harivamena (237 sa ka gaMgarASTake zAsaka kaTTara jena the| 347 ) yadyapi hindU the tathApi unakI bahuta-sI prajAke jaina honeke kAraNa ve bhI yathAkrama jainadharmake anakala the| rASTrakUTa vaMzake zAsaka bhI jainadharmake mahAna saMrakSaka kAkasthavarmanane apane eka lekake antameM prathama tIrthakara rahe haiM / govinda (nRtIya) rAjyakAla (018 se 815)I. RSabhadevako namaskAra kiyA hai| usake pote mRgazavarmAne mahAna jainAcArya parikItikA saMrakSaka thaa| usake putra vaijayanti pratikejImAna amoghavarSa (prathama) rAjyakAla 817 se 878 I. ko aura samayameM kAlavaMga prAmako tIna bhAgoMme vibhakta kiyaa| jinasenAcAyaka caraNAma baThanekA saubhAgya prApta huA thaa| pahalA bhAga usane bhagavAnakokiyA na zrAcArya jinamena guNabhadrake guru the / inhoMne san (783. bhAga zvetapathavAloM aura tIsarA bhAga nimranthoMko / palA 84) meM govinda (tRtIya) ke samayameM zrAdipurANake prathama mikA (hAlasI) meM ravivarmAne eka grAma isalie dAnameM bhAgakI racanAkI aura usakA uttarArddha guNabhadrAcArya ne diyA ki unakI AmadanIsa hara varSa jinendra bhagavAnakA man 867 meM amoghavarSake uttarAdhikArI kRSNa (dvitIya) utsava manAyA jAya / harivarmAne bhI jainiyoMkA bahuta dAna- ke rAjyakAla 80 se 12 meM pUrNa kiyA / amoghavarSa patra diye haiN| prathamake samayameM rASTrakUTakI rAjadhAnImeM 'harivaMza purANa' pazcimI cAlukya vaMzaka zAsaka jainadharmakI saMrakSakanA 'AdipurANa' aura 'uttara purANa' akalaMkacarita, jayake lie prakhyAta the / mahArAja jayasiMha (prathama ne digambara dhavalA TIkA bhAdi granthoM kI racanA huI hai| jayadhavalAjainAcArya guNacandra, vAsucandra aura vAdirAjako apnaayaa| TIkA digambara jaina siddhAntakA eka mahAn grantha hai| yahIM pulakezI (prathama ) 152 I. aura usake putra kIrtivarmA para vIrAcAryane gaNita-zAstrakA 'sAra-saMgraha' nAmakA eka (prathama ) rAjyakAla (166 me 17)I. ne jainamandiroMko __ grantha racA / amoghavarSane svayaM nItizAstra para eka 'praznottarakaI dAnapatra diye / kIrtivarmAkA putra pulakezI (dvitIya) ragnamAlikA' banAI / saMkSepameM amoghavarSa prathamake samayameM rAjyakAla (6.6 me 642) I0 prakhyAta jaina kavi ravikIrti yaha kahA jAtA hai ki usane digambara jainadharma svIkAra kA upAsaka thA, jinhoMne hAla nAmaka grantha rcaa| isameM kiyA thA aura vaha apane samayameM digambara jainadharmakA ravikIniko kavitAcAturIke lie kAlidAsa aura bhairavise sarvazreSTha saMrakSaka thaa| kRSNa (dvitIya) ke rAjyakAlameM upamA dI / ehAla granthake kathanAnusAra ravikIrtine jinendra usakI prajA aura saradArAMne yA to svayaM mandira banavAye, bhagavAnkA eka pApANakA mandira bhI banavAyA / ravikIrti- yA yA bane hue mandiroMko dAna diyA / zaka saMvat 820 meM ko satpAzraya (pulakezI) kA bahuta saMrakSaNa thA aura guNa guNabhadrAcAryake ziSya lokamenane mahApurANakI pUjA kI / satyAzrayake rAjyakI sImA tIna samudroM taka thii| pUjya- yadyapi kalyANIke cAlukya jaina nahIM the tathApi hamAre pAdake ziSya niravadya paMDita (udayadeva) jayasiMha (dvitIya) pAsa somezvara (prathama) (1042 se 1068 I.) kA uttama ke rAjyaguru the aura vinayAditya ( 180 se 667 I.) udAharaNa hai, jinhoMne zravaNabelagolake zilAlekhAnusAra aura unake putra vijayAditya ( 696 se 733 I.) ne eka jainAcAryako 'zabda caturmukha' kI upAdhise vibhUSita Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA 380] anekAnta [kiraNa 11 kiyA thaa| isa zilAlekhameM somezvarako 'pAhavamala' udAharaNake taura para narasiMha (prathama) rAjyakAla (143 se kahA hai| 1173)vIravahana (dvitIya) rAjyakAla (1173 se 1220) * tAmila dezake cola rAjAmauke sambandha meM yaha dhAraNA aura narasiMha (tRtIya) rAjyakAla (125 se 1261) nirAdhAra hai ki jinhoMne jainadharmakA virodha kiyaa| jina ke nAma ullekhanIya haiN| kAMcIke zilAlekhoMse yaha bAta bhalI prakAra vidita hotI vijayanagarake rAjAoMkI jainadharmake prati bhArI sahihai ki unhoMne prAcArya candrakIrti aura panavaya'vIryavamana- gutA rahI hai| ataH ve bhI jainadharmake saMrakSaka the / bukkA kI racanAoMkI prazaMsA kii| cola rAjAoM dvArA jina- (prathama) rAjyakAla ( 1357 se 1778) ne apane samayameM kAMcIke mandiroMko paryApta sahAyatA milatI rahI hai| jainoM aura vaiSNavoMkA samajhautA kraayaa| isase yaha siddha hai kalacUri vaMzake saMsthApaka tribhuvanamalla vijjala rAjya-. . ki vijayanagarake rAjAoMkI jainadharma para anukampA rahI kAla (1156 se 1167 I.) ke tamAma dAna-patroMme eka hai| devarAya prathamakI rAnI vimmAdevI jainAcArya abhinayajenatIrthakarakA citra aMkita thaa| vaha svayaM jaina thaa| cArukI ti paMDitAcAryakI ziSyA rahI hai aura usIne vAsayata mAyA zravaNabelgolameM zAMtinAthakI mUrti sthApita karAI / kyoMki usane vAsavake kahanese jainiya ko santApa denese bukkA (dvitIya) rAjyakAla (1385 se 1406) ke senAinkAra kara diyA thA / vAmava liMgAyata sampradAyakA saMthA- pani iraguppAne eka sAMcIke zilAlekhAnusAra san 1385 paka thaa| IsvI meM jina kAMcI meM 17veM tIrthaMkara bhagavAn kunthanAthakA maisUrake hoyala zAsaka jaina rahe hai| vinayAditya mandira aura saMgItAlaya bnvaayaa| isI mandirake dUsare (dvitIya rAjyakAla (1047 se 110.I.) taka hama zilAlekhake anusAra vijayanagarake nareza kRSNadevarAya san vaMzakA aitihAsika vyakti rahA hai| jainAcArya zAMtideva (1510 se 1526) kI jainadharmake prati sahiSNutA rahI aura ne usakI bahuta sahAyatA kI thii| viSNuvarddhanakI rAnI usane jaina mandiroMko dAna diyaa| vijayanagarake rAmarAya zAntalAdevI jainAcArya prabhAcandrakI ziSyA thI aura taka sabhI zAsakone jaina mandiroMko dAna diye aura unakI viSNuvarddhanake mantrI gaMgarAja aura hulAne jainadharmakA bahuta - jainadharmake prati bhAsthA raho / pracAra kiyA / ataH isameM koI sandeha nahIM hai ki pahaleke vijayanagarake zAsakoMkA aura unake adhIna saradAroMkA hAyyasala nareza jaina the| viSNuvarddhana aparanAma viTTI' aura maisUra rAjyakA Ajataka jainadharmake prati yahI dRSTirAmAnujAcArya ke prabhAvameM Akara vaiSNava ho gaye / vihI koNa rahA hai| kArakalake zAsaka gerasoppA aura bhairava bhI vaiSNava honese pahale kaTTara jaina thA aura vaiSNava zAstroma jainadharmAnuyAyI the aura unhoMne bhI jaina-kalAko pradarzita usakA vaiSNava ho jAnA eka Azcaryajanaka ghaTanA kahI jAtI karane vAle aneka kArya kiye| hai| isa kahAvata para vizvAsa nahIM kiyA jAtA ki usane aba prazna yaha hai ki jainadharmakI dezanA kyA hai ? rAmAnujakI AjJAse janAkA santApa diyA; kyoMki usakI athavA zravaNabelgola aura anya sthAnAMkI bAhubalIkI rAnI zAntalAdevI jaina rahI aura viSNuvarddhanakI anumatise vizAla mUrtiyoM evaM anya cauvIsa tIrthaMkaroMkI pratimA jainamandiroMko dAna detI rhii| viSNuvarddhanake mantrI gaMga- saMsArako kyA sandeza detI haiM? rAjakI sevAyeM jainadharmake lie prakhyAta hai viSNuvarddhanane / janadhamaka lie prasthAta ha viSNuvaddhanane jina zabdakA artha vikAroMko jItanA hai| jainadharmavaiSNava ho jAneke pazcAt svayaM jainamandirAko dAna diyA, ke pravartakoMne manuSyako samyaka zraddhA, samyakbodha, samyakunakI marammata karAI aura unakI mUrtiyA aura pujAriyA- jJAna aura nirdoSa caritra ke dvArA paramAtmA bananekA bhAdarza kI rakSA kii| viSNuvarddhanake sambandhameM yaha kahA jA sakatA upasthita kiyA hai| jainadharmakA IzvarameM pUrNa vizvAsa hai hai ki usa samaya prajAko dharmasevanakI svatantratA thii| aura jainadharmake anadhAna dvArA aneka jIva paramAtmA bane viSNuvarbanake uttarAdhikArI yadyapi vaiSNava the to bhI haiN| jainadharmake antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake dharmaunhoMne jainamandira banavAye aura jainAcAryoMkI rakSA kii| kA 2500 varSoMkA eka lambA itihAsa hai| yaha dharma janadharmakA mAmA bananekA aura jainadharmake aura jainAcAyava the to bhI Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11) vIrasevAmandirakA saMkSipta paricaya [381 bhAratameM eka konese dUsare kone taka rahA hai| prAja bhI eka aisI sAdhu-saMsthAkA nirmANa kiyA, jisakI miti parNagujarAta, mathurA, rAjasthAna, bihAra, baMgAla, ur3IsA, ahiMsA para nirdhArita thii| unakA 'ahiMsA paramo dharmaH' dakSiNa, maisUra aura dakSiNa bhArata isake pracArake kendra haiN| kA siddhAnta sAre saMsArameM 2500 varSoM taka agnikI taraha isa dharmake sAdhu aura vidvAnoMne isa dharmako samujjvala kiyA vyApta ho gayA / antameM isane navabhAratake pitA mahAtmA aura jaina vyApAriyoMne bhArata meM sarvatra sahasroM mandira bana- gAMdhIko apanI ora AkarSita kiyaa| yaha kahanA ativAye, jo Aja bhAratakI dhArmika purAtatvakalAkI anupama zayoktipUrNa nahIM ki ahiMsAke siddhAMta para hI mahAtmA zobhA haiN| gAMdhIne navIna bhAratakA nirmANa kiyA hai / * ------- ----- - - - - ----- --- --- ---- bhagavAn mahAvIra aura unase pUrvake tIrthaMkaroMne buddhakI 8. isa lekhake legvaka purAtatvavibhAga dillIke DipTItaraha batAyA ki mokSakA mArga kore kriyAkANDameM nahIM hai, DAirekTara janarala hai| unake hAlameM 15 janavarI balki vaha prema aura viveka para nirdhArita hai| mahAvIra 1953 ko likhe gaye eka aMgrajI bhUmikA-lekha aura buddhakA avatAra eka aise samayameM huA hai jaba bhAratameM bhArI rAjanaitika uthala-puthala ho rahI thii| mahAvIrane (Preface) parase anuvAdita / vIrasevAmandirakA saMkSipta paricaya 'vIrasevAmandi' jaina-sAhitya itihAsa aura tattvaviSa- udghATanakI rasmake bAdase isa pAzramameM pablika yaka zodha-khojake lie suprasiddha jaina-samAjakI eka khAsa lAyabrarI, kanyAvidyAlaya, dharmArtha aSadhAlaya, anusandhAna anveSikA saMsthA (risarca insTiTyUTa) hai, jisakA pradhAna (Research), anuvAda, sampAdana, prAcI-graMthasaMgraha, lakSya loka-sevA hai| graMthanirmANa, graMthaprakAzana aura 'anekAnta' patrakA prakAzasaMsthAkI sthApanA aura TrasTakI yojanA nAdi jaise loka-sevAke kAma hote Aye hai-kanyAvidyAloka-sevAke aneka saduddezyoko lekara sthApita isa laya aura auSadhAlayako chor3akara zeSa kArya isa vakta bhI saMsthAkA saMsthApaka hai ina paMktiyAMkA lekhaka jugalakizora barAbara ho rahe haiN| aneka vidvAn evaM paMDita tathA dUsare mukhtAra (yugavIra), jisane apanI janmabhUmi sarasAvA / sajjana isake kAmoM meM lage haiM aura saMsthApakato, 75 varSakI (jilA sahAranapura) meM prAMDa TraMka ror3a para, nijI varcase isa vRddhAvasthAmeM bhI, binA kisIkI preraNAke dina-rAta vizAla bilDiMgakA nirmANa karAkara usameM vaizAstra sudi sevAkArya kiyA karatA hai| tIja (akSayatRtIyA) sambat 113 tA. 24 apraila saMsthApakane san 1942 meM apanA 'vasIyatanAmA' san 1936 ko isa saMsthAkI sthApanA kI thii| saMsthAke likhakara usakI rajisTarI karA dI thI, jisameM apane dvArA udghATanakI rasma bar3e utsavake sAtha zrIvIra bhagavAnkI saMsthApita 'vIrasevAmandira' ke saMsthApita 'vIrasevAmandira' ke liye dUsTakI bhI eka rathayAtrA nikAlakara brahmacArI zItalaprasAdajI ke dvArA yojanA kI gaI thaa| yaha yojanA usaka dahAvasAnaka bAda sampanna huI thI aura vIrasevAmandirakI bilDiMga para pahalA hI kAryameM pariNata hotI / parantu usane ucita samajhakara maMDA bAbU sumeracandra jI jaina eDavokeTa sahAranapurane laha- aba apane jIvanameM hI 'vIrasevAmandira TrasTa' kI sthApanA rAyA thA, jinake vizeSa parAmarzase saMsthAkI anyatra karake use pablika TrasTakA rUpa de diyA hai| TrasTakI rajisthApanA na karake use sarasAvAmeM hI sthApita kiyA gayA sTarI tA. 2 maI san 1950 ko karA dI hai aura apanI thA / saMsthAke isa janmake pIche saMsthApakakA lokahitakI sampatti TrasTiyoMke supurda kara dI hai| usake dUsTanAmA dRSTiko lekara varSoMkA gaharA anucintana evaM sevAbhAva (Deed of Trust) kI, jise usane svayaM apane hAthalagA huzrA hai| se hindI bhASA tathA devanAgarI lipimeM likhA hai, pUrI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] anekAnta [kiraNa 11 - nakala 'bhanekAnta varSa ke "marvodaya-tIrthAta" nAmaka vanI, jaina-pAribhASika-zabdakoSa, jainapranyoMkI sUcI, vizeSAMka meM prakAzita ho cukI hai| jaina-mandira-mUrtiyoMkI sUcI aura kisI tasvakA naI zailIbIrasevAmandira TrasTake vartamAna TrasTiyoM evaM padAdhi- me vivecana yA rahasyAdi taiyAra karAkara prakAzita krnaa| kAriyoMke nAma isa prakAra hai: (gha) upayogI prAcIna jainagranthoM tathA mahatvake 1.bAbU boTekhAnajI kalakattA (pradhAna), 2. bAbU navIna granthoM evaM lekhAMkA bhI vibhinna dezI-videzI bhASAoM jayabhagavAnajI eDavokeTa pAnIpata (maMtrI), 3. lA0 kapUra- meM naI zailIse anuvAda tathA sampAdana karAkara athavA candajI kAnapura (koSAdhyakSa), 4. jugalakizora mukhtAra mala rUpameM hI prakAzana krnaa| prazastiyoM aura zilA-lekhoM sarasAvA (adhiSThAtA), 1.lA. rAjakRSNajI jena dehalI prAdike saMgrahabhI pRthaka rUpase sAnuvAda tathA vinA anuvAda (vyavasthApaka), 6. lA jugalakizorajI kAgajI dehalI, ke hI prakAzita krnaa| 7. nA. jinendrakizorajI jauharI dehalI, 8, seTha chadAmI (ka) jana-saMskRtike pracAra aura pablikake prAcAralAlajI phIrojAbAda, .. bAbU nemacandajI vakIla mahArana vicArako UMcA uThAneke liye yogya vyavasthA karanA / vartapura, 1. DA0 zrIcandrajI saMgala eTA, 11. zrI. jayavaMtI mAnameM prakAzita 'anekAnta' patrako cAlU rakhakara use aura jI nAnautA, 12. lA. natthUmalajI brnaavaa| unnata tathA lokapriya banAnA / mAtha hI, mArvajanika upavIrasevAmandirake uddezya aura dhyeya yogake paimphaleTa va TraikTa (laghu-patra-pustikAeM.) prakAzita dRsTake anusAra vIrasevAmandirake uddezya aura dhyeya karanA aura pracAraka ghumaanaa| ( Aims and objects) nimna prakAra haiM, jo maba (ca) jana-sAhitya, itihAsa aura saMskRtikI sevA jainadharma aura tadAmnAyakI umati evaM puSTike dvArA lokakI tathA tarasambandhI anasaMdhAna va naI paddhatime granthanirmANake saccI sevAke nimitta nirdhArita kiye gaye haiM yaha kAmoM meM dilacaspI paidA karane aura yathAvazyakatA zikSaNa (ka) jaina saMskRti aura usake sAhitya tathA itihAsa- (TreniMga) dilAne ke liye yogya vidvAnAMko kAlazipa se sambandha rakhane vAle vibhinna granthoM, zilA-lemvoM, praza- (vRttiyAM bajIphe denaa| stiyoM, ullegva-cAlayoM, siko, mRrtiyAM, sthApatya va citrakalAke mamUnoM Adi sAmagrIkA lAyabrarI va myUjiyama (cha) yogya vidvAnoMko unakI sAhityika sevAoM nathA itihAsAdi-viSayaka viziSTa mbojoMke liye puraskAra yA (Library and Musium) mAdike rUpame acchA saMgraha karanA aura dUsare granthoMkI bhI aisI lAyabrarI prastuta upahAra denA / aura jo majjana niHsvArthabhAvase apaneko jainadharma tathA samAjakI mevAke liye arpaNa kara dekheM unake karanA jo dharmAdi viSayaka khojake kAmoMmeM acchI madada de ske| - bhojanAdi-svarca meM sahAyatA phuNcaanaa| (kha) ukta sAmagrI parase anusaMdhAna-kArya calAnA aura (ja) 'karmayogI jainamaNDala' athavA 'vIra mamantabhadrausake dvArA luptaprAya prAcIna jaina sAhitya, itihAsa va gurukula' kI sthApanA karake use claanaa| tatvajJAnakA patA lagAmA aura jainasaMskRtiko usake vIrasevAmandirake abatakake kArya asalI tathA mUlarUpameM khoja nikaalnaa| apane isa bAlyakAlameM vIrasevAmandirane kitane mevA (ga) anusaMdhAna va khojake AdhAra para naye maulika kArya kiye, kitane mAhityakI sRSTi kI, kitanI vicArasAhityakA nirmANa karAnA aura loka-hitakI dRSTise use jAgRti utpala kI, kitanI naI khojeM sAhityAdi-viSayoMkI prakAzita karAnA; jaise jaina-saMskRtikA itihAsa, jainadharma- sAmane rakhI aura kitanI ulajhane sulajhAI, ina sabakA kA itihAsa, jaina-sAhityakA itihAsa, bhagavAna mahAvIra- vistRta athavA pUrNa paricaya to kisI bar3I riporTakA kA itihAsa, pradhAna-pradhAna jainAcAryoMkA itihAsa, jAti- viSaya hai| yahAM saMkSepameM una logoMkI jAnakArIke liye gotroMkA itihAsa, aitihAsika jainabyaktikoSa, jainalapavA- kucha thoDAsA paricaya diyA jAtA hai jo vIrasevAmandira Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 11 vIrasevAmandirakA saMkSipta paricaya 32] tathA usake kAryoka samparka meM nahIM rahe athavA kama samparka meM vakta taka saMsthApakakI ukta vizAla lAyaba rImeM karIba rahe haiM, jisase unheM bhI moTe rUpameM isa saMsthAkI sevAmoM- tIna-cAra hajAra rupayeke naye upayogI anyoMkI vRddhi haI kA kucha prAmAna mila sake: hai| hastalikhita granyoMkI bAta isase alaga hai| kitane (1)saMsthAkI sthApanAke anantara saMsthApaka (juga hI prantha saMsthAmeM nijake upayogake liye likhAye gaye lakizora mukhtAra ) kI lAyabrarIko mandirameM isa tarahase athavA saMsthAke vidvAnoMne unheM svayaM likhA; jaise lokavyavasthita karaneke bAda ki jisase vaha bhale prakAra pablika vibhAga saMskRta, prAkRta paMcasaMgraha aura usakI prAkRta cUrNi, ke upayogameM lAI jAsake. pahalA kAma jo vIrasevA- jambUdvIpaprajJapti, karmaprakRti saMskRta, kriyAsAra prAkRta, mandirane kiyA vaha 'vIra-zAsana-jayantI' maise pAvana parva pAramasavAdha, chandovidyA, tatvArthAdhigama-TippaNa, sya kA uddhAra hai| jisakI smRti takako janatA bahuta kAlase dasiddhi, pAyasadbhAva, anekArtha-nAmamAlA, sItAsatu vRttabhulAye hue thI / dhavalAdi granthoMke prAcIna ullekhoMparase sAra prA0,adhyAtmataragiNITIkA viSApahAra tathA ekIbhAvakI isa parvakA patA lagAkara sarvaprathama vIrasevAmandirameM isake saM. TIkAeM, siddhipriyastotra-TIkA, paMcavAlayati-pATha, utsavakA sUtrapAta kiyA gayA aura tA.5 julAI san / vibhinna stotra prAdi / aura pacAsoM hastalikhita grantha 1936 ko yaha utsava nyAyAcArya paM. mANikacandrajIke kharIde gaye jinameMse kucha pramukha granthoke nAma haiM:-dhavalA sabhApatitvameM Anandake sAtha manAyA gyaa| isake upa TIkA, nyAyavinizcaya-vivaraNa, tasvArtharAjabArtika, bhutalakSameM usI dina mandirakI lAyabrarIko bhI pablikake sAgarI, siddhacakrapATha, jainendramahAvRtti, nyAyadIpikA, liye khola diyA gayA / zrAvaNa-kRSNa-pratipadAkI isa svayambhUstotra-TIkA, pradya mnacaritra, bhaviSyadattacaritra puNyatithi-sambandhI khojoMko liye hue kitanA hI sAhitya zve) jambUdvIpaprajJapti, SaDAvazyakasUtrakI bAla bodhaTIkA, patroM meM prakAzita kiyA gayA / aura yaha harSakA viSaya hai pArzvanAthacaritra (bhAvadeva), upAsakadazA, jambUcaritra ki isa khojakA sarvatra abhinandana huthA hai aura yaha parva prA0, vipAkasUtra, bhaktAmarastotra-TIkA, dazavaikAlikayogabarAbara vidvajjana-mAnya hotA calA gayA hai / vIrasevA zAstra, yogacintAmaNi, piMgalazAstra (kuvara bhavAnIdAsa) mandirake atirikta kA sthAna prAna tAjikasAra, tAjikabhUSaNa, harivaMzapurANa-padyAnuvAda manAyA jAtA hai| sambat 2001(sana 1644) meM bAla (zAlivAhana) dharmaparIkSA aadi| inameM dhavalATIkAkI kATelAlajI kalakattAke sabhApatitvameM pAsa hae vIrasevA- vaha prAthaprati paM sItArAma zAstrIkI likhI huI hai jisake mandirake eka prastAvake anusAra isa utsavakA eka vizAla AdhAra para dUsarI aneka pratiyAM hokara jagaha-jagaha pahu~cI AdhAra para dUsarA aneka zrAyojana sArdhadvayasahasrAbdi-mahotsavake rUpa meM rAjagRhake haiN| kitane hI hastalikhita grantha saMsthApakane vaise hI binA upI vipulAcala sthAna para kiyA gayA thA jahA~se vIra- mUlya prApta kiye haiM jinakI sUcI isa samaya sAmane nahIM zAsanakI sarvodaya tArtha-dhArA pravAhita haI thI aura vahA~ hai| vIrasevA-mandirakI isa prandharAzise bahutAne lAbha yaha sarva tIrtha-pravartanake ThIka samayapara manAyA gayA thaa| uThAyA hai aura aneka grantha bAhara bhI gaye haiN| antako isa mahotsavakI parisamApti kalakattAke -kArtikI (3) sarasAvA nagarameM varSoMse kanyAoMkI zikSAkA utpava para huI thI, jahA~ digambara,zvetAmbara aura sthAnaka- koI sAdhana na honeke kAraNa zikSAko bhArI AvazyakatAvAsI sAre hI jaina samAjane ise bhArI utsAhake sAtha ko mahasUsa karate hue 16 julAI san 1936 se isa manAyA thaa| vIrake zAsanatIrthako pravartita hue DhAI haz2Ara sevAmandiramaM eka kanyAvidyAlaya jArI kiyA gayA, jisameM varSa ho jAneke upalakSameM vipulAcalapara, utsavake samaya, jana-jana kanyAoMkI saMkhyA 50 ke lagabhaga pahu~ca gaI eka kIrti-stambha kAyama karanekI bhI buniyAda rakhI gaI aura parIkSA phala hara sAla itanA uttama rahA ki antako thI / bA. choTelAla jI kI asvasthatAke kAraNa vaha kIti- paMjAbakI 'hindI ratna' kI parIkSAmeM jaba nIna chAtrAya beThI stambha abhI taka bana nahIM pAyA hai| to ve tInoM hI uttIrNa ho gii| isa vidyAlayane striyoM meM (2) lAyabrarIko zodhakhoja (risarca) ke kAmoMke bhI jJAna-pipAsAko jAgRta kiyA, unake liye kucha samaya liye suvyavasthita karanekA kAma barAbara cAlU rahA / isa taka eka judrI kakSA bolanI par3I aura sAtha hI sevAmaMdira Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [384 anekAnta kiraNa 11] 63D meM unako eka sAptAhika sabhA bhI kAyama ho gaI, jisameM (ka) sAhityika anusandhAna-dvArA saikar3oM aise pranyoM striyAM aura kanyAe~ bhASaNa detI tathA bhASaNa denekA kA nayA patA calA hai, jinakA pahalese koI paricaya nahIM abhyAsa karatI thiiN| cAra sAla taka yaha vidyAlaya badastUra thA aura jinase itihAsake viSayoM para bhI kitanAhI prakAza jArI rahA / bAdako Arthika sahayoga na milaneke kAraNa par3A hai| / unameM bahutase prantha upalabdha hai aura kucha aise ise eka sAla taka banda rakhanA par3A aura aba yaha sthAnIya bhI haiM jo abhI taka upalabdha nahIM hue, unake liye khoja janatAke prAdhIna huA usake tathA sarakArake sahayoga para jArI hai| svoja dvArA upalabdha hue granthoMmeMse kuchake nAma cala rahA hai| isa prakAra haiM, jinameMse adhikAMzakA nizcita samaya bhI (7) vIrasevAmaMdirake sevAkAryako sAdhAraNase sAdhAraNa sAthameM upalabdha ho gayA hai:janatA taka pahu~cAneke liye julAI san 1937 meM eka saskRta mantha-1kSapaNAsAra gaya, 2 padArthadIpikAdharmArtha auSadhAlaya kholA gayA aura usake liye vayovRddha 3 adhyAtmataraMgiNI TIkA, 4 mAdipurANa TIkA (lalitahakIma ulphatarAya jI jaina rur3akIkI maoNnarerI sevAeM prApta kIrti), paMcamanaskAramantra (pA. siMhanandI),6-7 padmakI gii| hakImajIke anubhavoM tathA premamaya vyavahArake purANa tathA haravaMzapurANa (balitakIrti-ziSya dharmakIti). kAraNa thor3e hI dinoMmeM auSadhAlayakI acchI khyAti ho ___ mAlA mUlAcAra pradIpa (sakalakIti), dharmaratnAkara, 10 gaI aura sthAnIya tathA dehAtI janatAne usase khUba lAbha ... bha - mamavamaraNapATha (pAMDe rUpacandra), 11--13 yshodhrutthaayaa| durbhAgyase hakImajIkA dehAvasAna zrI sammeda caritra, saptamyamanakathAsamuccaya tathA pradyumnacaritra (somazikharajIkI dUsarI yAtrA karate hue ho gyaa| unake kIrti), 14 prAkRta paMcasaMgrahaTIkA (sumatikIrti), 15 sthAna para eka AyurvedAcAryakI yojanAkI gaI; parantu vaha tavATippaNa hamakIti ziSya prabhAcandra), 16-17-18 bAta prApta na huI / idhara kucha Arthika saMkaTa bhI upasthita zAntinAthapurANa, pANDavapurANa tathA anantavratapUjA (vidyAhotA humA najara AyA, isaliye auSadhAlayako do varSake bhUSaNa ziSya zrIbhUSaNa)19-25 bhaviSyadattakathA, hanumAnakarIba calAkara banda hI kara denA pdd'aa| kathA, nemIzvararAma, pradya mnacaritra,sudarzanarAsa tathA zrIpAla(2) vIrasevAmandirakA pradhAna lakSya zurUse hI anu- rAsa (brahma rAyamalla).26 tripaMcAzatakriyAvratodyApana (devendrasandhAna, nirmANa, anuvAda, sampAdana aura prakAzana jaise kIrti) ityAdi ji.kA nirmANa-kAla sAthame upalabdha Thosa kAryoMkI bhora rahA hai| isa dizAmeM athavA ina pAMcoM hai aura jinakA nirmANakAla mAyameM upalabdha nahIM hai vibhAgAMmeM jo kAma aba taka ho pAyA hai usakA digdarzana una saMskRta granthoke kucha nAma isa prakAra haiM:-27 dharmabhAge vibhAga-kramase karAyA jAtA hai| parIkSA (muni rAmacandra), 28 devatAkalpa (guNaniziSya anusandhAna-kArya ariSTanemi), 26 SaDdarzana-pramANa-prameya-saMgraha (zubhacandra), (6) vIrasevAmandirakA anusandhAna kArya prAyaH (ka) 30 yazodharamahAkAvyapaMjikA (zrIdeva), 31 dropadiprabandha (jinasena), 32 tatvasAraTIkA (kamalakIrti), 33 bhaMgArasAhityika, (kha) aitihAsika aura (ga) tAtvika aise tIna bhAgoMmeM vibhakta rahA hai| ina sabhI anusandhAna yogya maMjarI (ajitasena), 3. trilokasAraTIkA (sahasrakIrti), viSayoMke liye vIrasevAmandirakI adhikAMza grantharAzike 35 candraprabhacaritra (zubhacandra), 36 paramArthopadeza (jJAnaatirikta villI, jayapura, bhAmera, ajamera, nAgaura, kAnapura, bhUSaNa), 36 A prAyasadabhAva (malliSaNa), 36 B karma ' prakRti ityaadi| sahAranapura, eTA, iTAvA, pArA, kAMdhalA, kairAnA, hAMsI, hisAra, rohataka, pharukhanagara, zAhagar3ha, sAgara aura kauDi- apabhraMza prantha-37 pAvapurANa (pakIrti), 38 yAgaMja bhAdike anekAneka zAstramaNDAroMko dekhA gayA, jambUsvAmicaritra (kavi vIra), jinadatta caritra (paM0 lAkhU) hajAroM pranthoM para raSTi DAlI gaI aura saikar3oM pranthoM parase 4. pAvapurANa (vibudha zrIdhara), sudarzanacaritra (nayanoTsa liye gaye, jinakA upayoga kitane hI viSayoMke nandI), 42 ranakaraNDazrAvakAcAra (4. zrIcandra), 43 niyameM humA hai aura mAge hone vAlA hai| SaTkarmopadeza (amarakIrti),4 bAhubalicaritra (dhanapAsa), Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ) 45-46 pAMDavapurANa, irivaMzapurANa (yazaHkIrti), 47-48 harivaMzapurANa tathA parameSThiprakAzasAra (zrutakItiM), 46-50 samyakaHva guNanidhAna tathA sukauzalacaritra (kaviraddadhU), 51 bhaviSya mAdhavadattakathA ( zrIdhara ) 52-53 nAgakumAracarita tathA amarasenacarita (kavi mANikyarAja 54 mRgAMkalekhA carita (kavi bhagavatIdAma), 15 zAMtinAthacarita iljarAjasuna mahAcandra) ityAdi, jinakA racanA samaya sAthameM lagA huA hai / aura jinakA racanA samaya sAthameM upalabdha nahIM hai unake kucha nAma isa prakAra haiM : - 56 sulocanAcarina (gaNidevasena), 27 pra mnacaritra (kavi siMha), 28 puraMda ravidhAnakathA (zramara kIrti) 56 candraprabhacaritra (yazaH kIrti) 60 pArzvanAtha caritra (kavi devacandra), 61 neminAthacaritra (kavi lakSmaNa) 62 sukumAlacaritra (muni pUrNabhadra ), 63 zrIpAla caritra ( naramena ), 64 mallinAthacaritra ( jayamitrahala athavA haricanda), 65-67 cunaDI, nirbhara paMcamIkathA tathA paMcakalyANaka (vinayacandra ), 68 nirvANabhakti muni udayakIrti), 66 sugaMdhadasamIkathA kavi devadatta) 70 zraNathamI kathA ( kavi haricandra agravAla), 71-86 padmapurANa, dhanyakumAracaritra, zrIpAla caritra, maMdhezvara caritra, yazodharacaritra zrAtmasaMbodhakAvya, vRttaMsAra, siddhAntArthasAra, jIvaMdharacaritra, neminAthajinacaritra, puNyAstratrakathA koza, zrAthamI kathA, sammatijinacaritra neminAtha jinacaritra, pArzvapurANa tathA karakaMDucaritra, 80-100 bha0 guNabhadrakRta mI ka, pAsavakathA, cAkAzapaMcamIkathA, cAndrAyaNa kathA candanapaSThI kathA, dudAra kathA nidu vanasamI kathA, makuTamaptamI ramnatraya kavA, dRzalAkSa Na kathA zranantakathA, sugaMdhadazamI kathA aura labdhividhAnakathA, 101 zrAdityavArakathA ( kavi nemicandra), 102 nidugvasaptamIkathA ( bAlacandra ), 103 savidhAnakathA (vimalakIrti), 104 jJAnapiNDakI pAthaDI, (kavivIra) 105 saMbhavanAtha caritra ( kavi tejapAla ) saphala vidhividhAna (nayanaMdi ) ityAdi / vIra sevAmandirakA saMkSipta paricaya prAkRta grantha- 106 ardhakAMDa ( durgadeva), 107 caraNamAra (bra0 sobhAraNa) 108 kriyAsAra ( gotama / [ 685 114- 115 anekArthanAmamAlA tathA sItAsatu (paM0 bhagavatIdAsa) 116-116 paMcamagatikI bela, zrAvakAcArabattIsI, zrAtmapaccIsI tathA sIkhapaccIsI (bha0 harSakI tiM) 120 trepanakriyA (brahmagulAla ), 121 solahakAraNarAsA (bha0 sakalakIrti) 122 manakarahA (brahmadIpacanda) 123 snaprabandha (bha0 devendra kIti), 124 adhyAtmavAraha khar3I (10 daulatarAma ) / pradya hindI-grantha -- 106 zrAgamazanaka (paM0 thAnatarAya) 110 pravacanasArakA padyAnuvAda paM0 hemarAjagodIkA), 111-112 darzanapAhuDa tathA pravacanasArakA padyAnuvAda (kavi devIdAsa), 113 neminAtharAsA (pANDe rUpacanda), mizrita bhASA grantha - 165 chandavidyA (kavi rAjamala ) anupalabdha grantha- jina granthoMke nirmANAdikA dUsare granthoMse patA calA hai aura jo abhI taka upalabdha nahIM aise grantha bhI bahuta haiN| yahAM unameMmeM thor3ese saMskRta graMthoMke nAma namUneke taura para diye jAte haiM-1 zraSTAMga vaidyaka ( samantabhadra 2-3 viSagrahazamanavidhi tathA nItisArapurANa (siddhasena ) 4-6 neminarendrastotra svApajJaTIkAsahita, zRMgArasamudrakAvya tathA suSeNacaritra (paM0 jagannAtha) 7 zrAtmasambodhana ( bha0 jJAnabhUSaNa), RSabhadeva mahAkAvya ( nemikumArasuna vaagbhtt)| inake alAvA kitane hI mahatvapUrNa grantha aise bhI haiM jinakI anupalabdhikA patA ina paMktiyAMka lekhakako vIra-saMvAmandira kI sthApanAse pahalehI laga gayA thA aura jinheM samantabhadrAzrama vijJapti naM0 4 meM paricaya tathA paritopikakI yojanA ke sAtha prakAzita kiyA gayA thA zrIra jina 20 prathomeMse abhI taka prAyaH tIna cAra grantha hI upalabdha ho sake haiN| (a ) aitihAsika anusandhAna dvArA itihAsa viSayakI maiyA kA patA calAyA gayA, kitanI hI zrutapUrva ghaTanAoM kA sAmane lAyA gayA, aneka prAcAryoM tathA dUsare vidvAnoMke samayAdikako khojakI gaI aura unakI kitanI hI kRtiyAM kA ThIka racanAkAla mAlUma kiyA gyaa| sAtha hI, kucha yAcAyoMke samaya-sambI ulajhana ko sulakAkara unakA nizcita samaya sthira kiyA gayA-jaise samantabhadra, thakalaMka, vidyAnanda, mANikyanandI, prabhAcandra aura mRtacandrAdikA samaya / dUsarI bhI kucha vivAdApana bAtoM kA nirNaya kiyA gyaa| dhanapAla caturtha zraura vAgbhaTTa caturthakA unakI kRtiyAM sahita nayA patA lagAyA gayA / zrIdhara tathA vibudhazrIdhara meM bhedakI ghoSaNA kI gaI / inake sivAya aura bhI bahuta-sI bAteM haiM jinheM khojadvArA nirNIta kiyA gayA hai aura jina sabakA paricaya denA yahAM azakya Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366] anekAnta [kiraNa 11 hai / aitihAsika khojoMkA ThIka paricaya prApta karaneke liye 8. dehalIke tomara-caMzI tRtIya anaMgapAlakI khojake, 'anekAnta' meM prakAzita una lekhAMko dekhanA cAhie dvArA anva tomara-vaMzI rAjAoM aura cauhAna vaMzI rAjAoM jinakI sUcI nirmANakArya antargata Age dI gaI hai kI vaMzAvalI tathA samayakA sambandha ThIka ghaTita ho jAtA aura una anya kI prastAvanAoM ko bhI dekhanA cAhie jo hai aura itihAsakI kitanI hI bhUla-bhrAMtiyAM dUra ho vIrasevAmandirase prakAzita hue haiM aura jinakI bhI eka jAtI haiN| sUcI bhIge dI gaI hai| yahAM udAharaNake taura para athavA (ga) tAttvika anusandhAna dvArA tatvaviSayakI saikar3oM saMketarUpameM kucha thor3I-sI khoja-sambandhI bAtoM ko hI nAce bAtoM para nayA prakAza DAlA gayA hai| isameM darzana, jJAna noTa kiyA jAtA hai : aura caritra tInoM viSayakI bAtoMkA samAveza hai| isa 1. svAmI samantabhadrake eka aura paricaya padyakI anusandhAna kAryakA pUrA paricaya prApta karaneke liye una dehalI-paMcAyatI mandirake eka purAne jIrNa-zIrNa guTake tAttvika legvoMko dekhanA hogA jo Age nirmANakAryaka parame khoja, jisameM mamantabhadrake dasa vizeSaNokA ullegva antargata dI huI lekha-sUcI meM samAviSTa haiM aura 'anekAnta' hai| unameM se prAcAryAdi cAra vizeSaNAMke atirikta daivajJa, meM prakAzita ho cuke haiM; jaise sevAdharmadigdarzana, sakAmabhiSaka, mAMtrika, tAMtrika, prAjJAmiddha a sArasvata dharmamAdhana. sva-para-vairI kauna ? vItarAgakI pUjA kyoM? ye chaha vizeSaNa naye hI prakAzameM pAe haiN| puNya-pApa-vyavasthA, bhaktiyogarahasya, anekAntaramalaharI, 2. 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' devAgamayAdigranthAke kartA zrIvIrakA sarvodaya tIrtha aura vIrazAsanakaM kucha mUlasUtra svAmI samantabhadrakI kRti hai, aisA anusandhAna-pradhAna ityAdika / sAtha hI svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, prAptapuSTa pramANoM ke AdhAra para sudRr3ha nirNaya karake vivAdako parIkSA aura samIcInadharma-zAstrAdi tAttvika granthoMke anuzAnta kiyA gyaa| vAdoM aura una sAnuvAda granthoMkI adhikAMza prastAvanAoM3. pracalita gommaTasAra-karmakANDa kA prakRtisamutkIrtana ke ko bhI dekhanA hogA jinakA nirmANa vIrasevAmandirameM adhikAra truTipUrNa hai| usameM prAkRtake kucha gadyasUtra chUTe huA haiN| aisA hone para hI mandirake tAtvika anusaMdhAnoMhue haiM jo ki mUDabaDhIkI tADapatrIya pratimeM pAye jAte haiM, kA yatheSTa evaM ThIka patA cala sakegA / yahA~ vivecanako na ki 'karmaprakRti' vAlI kucha gAthAe~ chUTI huI hai| gadya sAthameM liye binA calate rUpame kucha likha denA ThIka sUtroMkI khoja-dvArA TipUrti hokara tadviSayaka vivAda kI nahIM hogaa| zAnti huii| nirmANa kArya 4. gahare anusandhAna-dvArA yaha pramANita kiyA gayA 7. nirmANakArya meM, anuvAdakAryako chor3akara jise ki 'manmatisUtra' ke kartA siddhasena digambara the tathA alagase grahaNa kiyA gayA hai, granthoM, lekhoM tathA kavitAoMsammatisUtra, nyAyAvatAra aura dvAtriMzikAoke kartA eka kA racanAkArya, sAmagrIkA saMkalana aura granthoMkI prastAhI siddhasena nahIM, tIna yA tInase adhika haiN| sAtha hI vanAoM, pariziSToM, viSayasUciyoM tathA prakAzakIya vaktavyoM upalabdha 21 dunizikAoMke kartA bhI eka hI middhamena prAdikI sRSTikA kArya zAmila hai| isa dizAma viirsevaanhiiN| mandiramaM jo kArya huA hai usakI rUparekhA isa prakAra hai:5. kalyANamandirake kartA siddhasena divAkara nahIM1. samIcInadharmazAstra ( rasnakaraNDa ) kA prAmANika aura na vaha zvetAmbarakRti hai| anuvAda prastuta karaneke lie usake sampUrNa zabdoMkI eka 6. upalabdha 'tiloyapaNNatI' yativaSamakI tilo- aisI sUcI taiyyAra kI gaI jisase yaha mAlUma ho sake ki yapaNNattIse bhinna nahIM aura na vaha dhavalAdike bAdakI una zabdoMkA samantabhadrake dUsare granthoMmeM kahAM para kisa kRti hai| arthako lekara prayoga huA hai| 7. 'mokSamArgasya netAra' ityAdi padya tattvArthasUtrakA 2. svAmI samantabhadrake upalabdha sabhI granthoMkA maMgalAcaraNa hai| prakArAdikramase eka zabdasaMgraha 'samantabhadra-bhAratI-koza' ke Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] nAmase taiyyAra karAyA gayA, jo anusandhAna, anuvAda tathA nirmANa kAryoM meM sahAyaka ho sake aura jise 'samantabhadra-bhAratI' nAmase prastuta kiye jAne vAle mahAn granthake sAtha denekA vicAra hai / vIra sevAmandirakA saMkSipta paricaya 3. trilokaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, prAkRta paMcasaMgraha aura nyAyavinizcaya Adi kitane hI granthoM kI alagaalaga padyAnukramaNikAeM taiyyAra karAI gaI / 4. prAyaH 200 digambara aura 200 zvetAmbara graMthoMne padArthoMke lakSaNasvarUpAdikA eka abhUtapUrva vizAla saMgraha kArAdikramase prastuta kiyA gayA, jo aneka vidvAnoMke kaI varSa parizramakA phala hai / yaha saMgraha, sampAdana evaM eka-eka viSayake aneka lakSaNAMke kAlakramase kramIkaraNa ke 'anantara, 'jainalakSaNAvalI' arthAt lakSaNAtmaka jaina-pAribhASika zabdakoSa ke nAmase pAMca-chaha bar3e-bar3e khaNDoM meM prakAzita hogaa| sAtha meM hindI lakSaNoMkA bhI Ayojana rahegA / aura isalie yaha mahAn grantha sabhI svAdhyAyapremiyoM. pranyAdi-lekhakoM, zAMdha-gvoja tathA kisI viSaya ke nirNayakA kAma karane vAloke liye bar3e hI kAmakI cIja hogA / 5 vividha jainagranthoMse Adi-antabhAgAdike rUpameM prazastiyaM kA saMgraha karake unheM 'jainagrantha-prazasti-saMgraha ke nAmase philahAla do bar3e bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / pahale bhAga meM una saMskRta tathA prAkRta granthoMkI prazastiyoMkA saMgraha kiyA gayA jo abhI taka prAyaH zraprakAzita haiM yA prakAzita hokara bhI antima prazastibhAgase zUnya haiM athavA kisI prazasti meM kucha galanIko liye hue haiN| dusare bhAga meM apabhraMza bhASAke aise hI granthoMkI nazastiyoM kA saMgraha hai jo prAyaH aprakAzita haiN| pahalA bhAga chapa rahA hai aura dUsarA bhAga presako jAnekI taiyArI meM haiM / ina donoM prazastasaMgrahoMmeM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai / 6 digambara jainagranthoMkI eka mukammala sUcI bhI kucha seMse vIrasevAmandira meM tayyAra ho rahI hai, jisase digambara sAhityakA ThIka andAjA lagAyA jA sakegA aura hara jainIko apane gharakI isa sAhitya-pU~jIkA patA cala skegaa| isa dizA meM aba taka jo kAma huA hai usake phalasvarUpa kaI haz2Ara pranthoM kI sUcI 'anekAnta' meM prakA [ 387 zita kI jA cukI hai / dUsare granthoMkI sUcIkA patA lagAyA jA rahA hai aura zAstra bhaNDAroMkI sUciyoMmeM jo galatiyoM haiM unake saMzodhanakA kArya bhI ho rahA hai| 7 'purAtana jaina vAkya sUcI' ke rUpameM prAkRta bhASAke 64 digambara jainagranthoMkI akArAdi kramase eka janarala pathAnukramaNI tayyAra karAI gaI aura usake sAthameM 48 TIkAdi granthoMmeM uddhRta dUsare prAkRta pathoMkI bhI anukamaNI tayAra karA kara lagAI gaI / aura bhI kucha upayogI pariziSTAMkI yojanA kI gii| sAtha hI grantha-granthakArAdi viSayaka gaveSaNAoMse paripUrNa 170 pRSThakI mahatI prastAvanA bhI likhakara lagAI gaI aura prastAvanAkI upayogitAko baDhAneke liye usakI 8 pRSThakI nAmasUcI bhI tayyAra karA kara lagAnI pdd'ii| isa taraha granthakI tayyArImeM hI nahIM kintu chapAIka prUpharIDiMga jaise kAma meM bhI mandirake kaI vidvAnoMko bhArI parizrama uThAnA par3A hai, taba yaha mahAn maulika grantha vidvAnoMke hAthoMmeM diyA jA sakA hai| (8) vIrasevAmandarase prakAzita jina dUsare pramathoMkI prastAnanAoM ke nirmANakA kArya mandirameM huA hai unake nAma kucha prastAvanAoMke vakaTameM ) pRSThAMka sahita isa prakAra haiM: 1 samAdhitantra (21, 2 zradhvAtmakamalamArtaNDa 78 ) 3 zrAptaparIkSA 24), 4 svayambhUstotra ( 106), 5 yuktyanuzAsana 36 ), 6 stutividyA (31), 7 umAsvAmizrA 0 parIkSA (14), 8 zrIpurapArzvanAthastotra (16), 6 zAsanacatustrizikA (13), 10 satsAdhusmaraNa - maMgalapATha, 11 prabhAcandrIya tasvArthasUtra (8), 12 anityabhAvanA, 13 nyAyadIpikA (101), 14 banArasInAmamAmA zabdakozasahita 12 + 54 ) / inake atirikta jainagranthaprazastisaMgraha (prathama bhAga ) jo abhI aprakAzita hai usakI prastAvanA likhI jA cukI hai aura vaha karIba 150 pRSThakI hogii| 4 granthoMkI prastAvanAoMse bhI bar3A nirmANa-kAya jo vIramevAmandira meM huA hai vaha una lekhoMkA racanAkArya hai jo samaya samaya para mandirake vidvAnoM dvArA khojake sAtha likhe jAkara 'anekAnta' mAsikameM prakAzita hue haiM aura jinase kitane hI mahatvapUrNa sAhityakI naI sRSTi huI hai / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388] anekAnta [kiraNa 11 - - ye lekha do bhAgoM meM vibhakta hai-(ka) ekameM svayaM sampAdaka usakA hindI bharapya, 41 aitihAsika ghaTanAoMkA eka anekAnta arthAt saMsthApaka va adhiSThAtA vIrasevAmandira saMgraha, 42 gommaTamAra aura nemicanda, 43 mUlAcAra aura (jugalakizora mukhtAra) dvArA likhe gaye legva aura (kha) kArtikeyAnuprajJA, 14 bhaTTArakIya manovRttikA eka namUnA, dUsaremeM mandirake anya vidvAnoM dvArA likhe gaye legba zAmila 45 'vAnara mahAdvIpa' para sampAdakIya noTa, 46 jIvasva hai, jinameM paM0 paramAnandazAstrI, 60 darabArIlAla nyAyA- rUpa-jijJAsA (praznAvalI), . zrI akalaMkadeva bhAra cArya, bA. sUrajabhAna vakIla, bA. jayabhagavAna vakIla, vidyAnandakI rAjavArtikAdi kRtiyo para paM0 sukhalAlajIke 6. tArAcanda darzanazAstrI, paM. dIpacandra pAMDhyA, bA. gaveSaNApUrNa vicAra, 48 paM. mahendrakumArajIkA lekha, 46. bAlacanda ema. e. aura bA. jyAtiprasAda ema. e. ke nAma gadarase pUrva likhI huI 53 varSakI 'jantrI svAma', 50 rahI khAsa taurase ullaMgvanIya hai| donA vibhAgAMka prAyaH gvAsa meM prApta hastalikhita jaina-ajaina grantha, 11 elaka-padakalpanA lekha isa prakAra : (saMzodhita aura parivardhita-saMskaraNa ', 12 ratnakaraNDake (ka) mandirake adhiSThAtA-dvArA likhe gaye lekha- kartRtva viSayameM merA vicAra aura nirNaya, 53 sanmati pani pAnIkona sUtra aura siddhasena, 54 samavasaraNameM zUdrAMkA praveza, 2 saMghA-dharma-digdarzana, 3 bhagavanI zrArAdhanAkI dUsarI 55 jana kAlAnI pAra narA vicAra-patra, 56 sanmatiprAcIna TIkA-TippaNiyAM, 4 U~ca gotrakA pavAra kahAM ?, vidyAvinAda, 57 aSTamahatrIkI eka prazasti, 18 'jainA5 Arya aura mleccha, 6 sakAma-dhamA-mAdhana, 7 'gotra-sabaMdhI gama aura yajJopavIta' para sampAdakIya vicAraNA, 6 eka vicAra' para sampAdakIya noTa, mAtrakarma para zAstrAjIkA prAcIna tAmrazAsana, 6. galanI aura galata phahamI, 61 uttara lagba, 6 antarIpaja manuSya, 10 zrI pRyapAda pAra vipulAcala para vIra zAsana-jayantIkA apUrva dRzya, 62 unakI racanAyeM, hamacandAcArya-jana-jJAnandira, 12 kalakattAma vIra zAsanakA saphala mahAtmava, 63 saMskRta pAniprAbhRta zrAra jagatsundarI-nAMgamAlA, 13 svAmI pAtra- kamabhAta, 65 bhAratakA svatantratA, usakA meM kasarI aura vidhAna pariziSTa jagAsandA prayo- vartavya, 65 vIra-tIyAMvatAra, 66 zrIvArakA sarvodaya-tIrtha gamAlA' para sampAdakIya noTa, 15 jaganmundarI prayAgamAlA 67 cIra zAsana kAla mRla sUtra / kI pUrNatA, 16 tastrAthAMdhigamamUtrakI eka TippaNaprati, [inake atirikta kitane hI sampAdakIya baktavya, 17 dhavalAdi ghRta-paricaya, 18 jAnalanaNAvalI, 18 viyAMgAdi-viSayaka sAmayika lekha, sAhitya-samAlocana, 'tatvArthabhApya zrAra asalaMka para sampAdakIya vicAraNA, TIkA-TippaNI, prAcAyoM Adike smaraNa, anaMka zAstra20 hAlIkA tyauhAra, 21 prabhAyandrakA tavArtha sUtra, 22 bharaDArAMka paricaya lenva aura bIsiyAM saM stuni-mnItroM pro. jagadIzacandra aura unakI samIkSA, 23 citramaya janA aAdika paricaya-lekha bhI likhe jAkara anekAntameM prakAzita nIti, 24-26 samantabhadra vicAramAlA-(ka) sva-para- hue haiM jo prAyaH naI khojAse sambandha rakhate haiM / isI cairI kauna ?, (kha) vItarAgako pUjA kyA?, (ga) puNya- taraha kucha kavitAyeM bhI likhI jAkara prakAzita huI hai| pApa-vyavasthA, 27 "siddha, prAkRta' para sampAdakIya noTa, jaise mAnavadharma paramaupAsya kauna ?. jaina guNa-darpaNa 28 bhaktiyoga-rahasya, 26 kavi rAjanarala aura rAjA bhAra- (jainI kAna ?), hRdaya hai vanA huzrI phuTabAla holI malla, 3. vIranirvANa sambat kI samAjAMcanA para vicAra, hai ?! ityAdika / sAtha hI kucha legya vIra, jaina siddhAnta3. parigrahakA prAyazcitta. 32 mahatvakI praznottarI, 33 bhAskara tathA jainamitrAdi pokA aura smRti-abhinandanazvetAmbara tatvArtha sUtra aura umpa bhApyakI jAMca, 35 granthoMko bhI likha kara bheje gaye haiN| anekAntake mukha pRSThakA citra, 35 'sarvArthaminti' para samantabhadrakA prabhAva, 36 samantabhadrakA eka aura paricaya- (kha) mandirake dUsare vidvAnoM dvArA likhe gaye lekha padya, 30 anekAnta-rasa-laharI, 38 bIra-zApanakI utpatti- paM. paramAnanda zAstrI-1 aparAjitamUri aura kA samaya aura sthAna, 36 svAmI samantabhadra dharmazAstrI, vijayotyA, 2 pramANa-nayatatvAlokAlaMkArakI AdhArabhUmi tArkika aura yogI tInoM the, 40 samIcIna-dharmazAstra aura 3 bhagavatI bhArAdhanA aura zivakoTi, 4 mUlAcAra saMgraha Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] vIrasevAmandirakA saMkSipta paricaya [386 grantha hai, 5 zrAvaNa kRSNa-pratipadAkI smaraNIya tithi, 6 bundelakhaNDake kavivara devIdAsa, 62 brahma jinadAsa, 63 zikSAkA mahatva, 7 atiprAcIna prAkRta paMcasaMgraha. 8 go- kavivara budhajana aura unakI racanAeM, 65 hemarAja godImmaTasAra saMgraha-grantha hai, thahiMsAtava, 10 zvetAmbara kA aura pravacanasArakA padyAnuvAda, 65 vijA liyAke karmasAhitya aura digambara paMcasaMgraha, 17 arthaprakAzikA zilAlekha, 66 kyA mUlAcArake kartA kundakunda haiM? aura paM0 sadAsukhajI, 12 gommaTasAra-karmakANDakI braTi- 67 sAhitya-paricaya aura samAlocana / pUrti, 13 siddhasenake sAmane sarvArtha sindri aura rAjavArtika, 14 gommaTasAra-karmakANDakI TipUrtike vicAra para prakAza, 50 darabArIlAla nyA0- parIkSAmukha aura usakA udgama, 2 vIra-zAsana aura usakA mahattva, 3 samantabhadra .15 karmabandha aura mokSa 16 tatvArthasUtrake bIjoMkI khoja 67 trilokaprajJaptimeM upalabdha RSabhadevacaritra, 18 banA aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? 4 tatvArthasUtrakA maMgalArasInAmamAlA, 16 zvetAmbaroM meM bhI bhagavAna mahAvIrake caraNa (do lekha), 5 bhagavAn mahAvIra aura unakA ahiMsA siddhAnta, 6 kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura avivAhita hAnekI mAnyatA, 20 varAMga carita digambara hai yA zvetAmbara ? 21 apabhraMza bhASAkA zAMtinAthacaritra, svAmI samantabhadra eka haiM? 7 kyA rasnakANDazrAvakAcAra 22 apabhraMza bhASAke prasiddha kavi rahadhU 23 kavivara svAmI samantabhadkI kRti nahIM hai? - nAgArjuna aura bhagavatIdAsa aura unakI racanAeM, 24 paumacariukA samantabhadra sAhitya paricaya aura samAlocana, 10zrAcArya antaHparokSaNa, 25 bAgA bhAgIrathajI varNI, 26 samarthana .anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya TIkA, 11 prAcArya 27 mudrita zlokavArtikakI TipUrti, 28 jayapurameM eka vidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena, 12 prAcArya mahInA 26 dhanapAla nAmake cAra vidvAna 30 bhagavatI mANikyanandike samaya para abhinava prakAza, 13 prAcArya dAsa nAmake cAra vidvAna, 31 zivabhUti. zivArya aura vidyAnandake samaya para navIna prakAza, 14 kyA bhadrabAhu svAmI aura niyuktikAra eka haiM ? 15 guNacandra muni zivakumAra, 32 sulAMcanAcarita aura devamena, 33 zrI kauna haiM? 16 gajapantha kSetrakA ati prAcIna ullegva, candra nAmake tIna vidvAna 34 atizaya kSetra candavADa, 17 kyA vartanAkA artha g2alata hai? 18 kauna sA kuMDala35 amRnacandramUrikA mamaya 36 dillI aura dilIkI rAjAvalI, 37 apabhraMza bhApakA jaina kathA sAhitya, 38 giri siddhakSetra hai, 16 ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA kanivara lakSmaNa dhAra jinadatta caritra 36 dharmaratnAkara eka kartRtva pramANasiddha hai, 20 ratnakaraNDa-TIkA aura aura jayasena nAmaka prAcArya, 40 bhagavAn mahAvIra 4 prabhAcandrakA samaya, 21 vIrasenasvAmIke svargArohaNa-samaya para eka dRSTi, 22 'saMjada' padake sambandhameM akalaMkadevakA mahAkavi siMha aura pradyumnacarita, 42 zrIdhara yA vibudhazrIdhara nAmake vidvAna, 43 caturtha vAgbhaTTa aura unakI mahattvapUrNa abhimata, 23 vAdIbhasiMhasUrikI eka adhUrI kRtiyoM 44 brahma zranamAgarakA samaya aura sAhitya, 25 apUrva kRti, 24 samantabhadra bhASya, 21 saMjayabelaTTi putra aura syaadvaad| apabhraMza bhASAke do mahAkAvya aura nayanandI, 46 gvAliyA-kilekA itihAsa, 47 paM0 daulatarAma aura unakI bAbU sUrajabhAna vakIla-1 adRSTa zaktiyAM aura racanAeM, 48 paM0 sadAsukhadAsajI, 46 zrAcArya- puruSArtha, 2 gotrakarmAzrita uMcatA-nIcatA, 3 gotra-lakSaNoMkalpa paM. ToDaramala jI, 50 pAMDe rUpacandajI aura unakA kI sadoSatA, 4 jAtimada samyakRtvakA bAdhaka hai, dhArmika sAhitya, 11 mahAkavi rahadha, 12 yazodharacaritrake kartA vArtAlApa, 6 bhagavAn mahAvIrake bAdakA itihAsa, 7 padmanAbha kAyastha, 53 solahavIM zatAbdIke do apabhraMza bhAgya aura puruSArtha, 8 vIra prabhuke dhamameM nAtibhedakA kAvya, 54 bhagavAn mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, sthAna nahIM, vIra bhagavAnakA vaijJAnika dharma, 10 harI 55 kavivara paM0 daulatarAma,56 Amera bhaMDArakA prazasti- sAga-sabjIkA syAga, 11 vItarAga pratimAoMkI ajIba saMgraha, 57 kavivara dyAnatarAya, 28 kavivara bhagavatIdAsa pratiSThA-vidhi, 12 jainadharmakI vizeSatAe~, 13 hama aura prathama aura unakI racanAyeM, 56 apabhraMza bhASAkA pAsa- hamArA yaha sArA saMsAra, 14 dharmAcaraNameM sudhAra, 15 cariu aura kavivara devacanda, 60 prAcArya kundakunda, 6, bhagavAn mahAvIra aura unakA upadeza / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36.] anekAnta [kiraNa 10 paM.dIpacanda pAMDyA-1 cUnahI, 2 yazasmilakakA prAyaH ve hI loga kara sakate haiM jo svayaM aise kAryoMko saMzodhana, 3 varadattakI nirvANabhUmi aura varAMgake nirvANa karane meM saMlagna rahate haiM athavA usa viSayakA vizeSa anupara vicAra / bhava rakhate haiN| 4. tArAcandra darzanazAstrI-1darzamoMkI sthUla anuva kAyaM rUparekhA, 2 darzanoMkI pAstikatA nAstikatAkA prAdhAra / (10) vIrasevAmandira meM jina granthoM AdikA hindImeM bAbU jayabhagavAnavakIla- jainakalA aura usakA anuvAda huA hai unakI sUcI isa prakAra hai:mahatva, 2 bhagavAna mahAvIrakI jhaaNkii| 1. svayambhU-stotra, .. yuktyanuzAsana, 3. samIcIna-dharma[vIrasevAmandirameM na rahaneke bAda bhI bhApake dvArA zAstra, (ratnakaraMDa), 4. nyAyadIpikA, 5. prAptaparIkSA. kaI lekha mandirakI khAsa preraNAko pAkara likhe gaye haiN| maTIka, 6. adhyAtmakamalamArtaNDa, 7. zrIpurapArzvanAthajaise- bhAratIya itihAsameM mahAvIrakA sthAna, 2 mohana stotra, 8. zAsanacatunizikA, 1, prabhAcandrakA tatvArthasUtra, jodaDokAlIna zramaNa-saMskRti, 3 bhArata kIahisA saMskRti 10 sansAdhu-smaraNa-maMgalapATha, jisameM 'samantabhadra-bhAratI4 bhAratameM prAtmavidyAkI aTUTa dhaaraa|] stotra' bhI zAmila hai, 11. aparAdha kSamApaNastotra, 12 bAba jyotiprasAda ema0 e0-sAhityakA mahatva, arhanmahAnadastyetra, 13. prAkRta paMcasaMgraha, 14. ipTopadeza, .2 eka antaHsAmpradAyika nirNaya, 3 maina vAGmayakA 15. karmaprakRti prAkRta, 16. aninyabhAvanA, 17. zrI bhadraprathamAnuyoga, jaina sarasvatI, 5 jaina sthApatyakI kucha bAhusvAmI (gujarAtI), 18. gommaTa (aMgrejI), 16. dvitIya vizeSatAeM, 6 teraha kAThiyA, . dharma aura nArI gommaTasAra jIvakAMDakI TIkA, usakA kartRtva aura samaya dhavalA-prazastike rASTrakUTa nareza, . prAcIna jaina mandiroM- (aMgrejI), 20. paMDita guNa ( kavinandu), 21. devAgama ke sase masjida, 10 baMgAlake kucha prAcIna jainasthala, (apUrNa), 22. saMskRtake bahutase prakIrNaka padya jo anekAMta bauddhAcArya buddhaghoSa aura mahAvIrakAlona jaina / meM aneka rUpase prakAzita hote rahe haiN| bAbU bAlacanda ema. e. dvArA-1 maurya samATakA inake alAvA 'stuti-vidyA' aura 'marudevI-svapnAsaMcita itihAsa, 2 jaina guhAmandira, 3 aitihAsika bhArata valI' kA anuvAda sAhityAcArya paM. panAlAlajI sAgarase kI pAca mUrtiyAM, 4 purAtanajanazilpa-kalAkA saMkSipta karAyA gayA hai| paricaya, 5 sonAgirikI vartamAna bhaTTAraka gaddokA sampAdana-kArya itihaas| (4) sampAdanameM pranthoM, lekhoM tathA kavitAoMko ina saba lekhoM tathA anya-prastAvanAko likhaneke saMzodhana, saMskaraNa, upayukta TippaNa athavA saMsUcanake dvArA liye kitanA anusandhAna kiyA gayA, anusandhAnake pIche upayogI prakAzanake yogya banAyA jAtA hai| isa dRpTise kitane pranthoMko dekhA gayA, kitane adhika noTsa liye vIrasevAmandirameM 10-11 varSa taka 'anekAnta' mAsikakA gaye-aura ina sabake sAtha kitanA parizrama uThAnA par3A, sampAdana-kArya huyA hai aura sAtha hI una saba granthoMkA isakA koI andAjA nahIM lagAyA jA sakatA aura na sUcI sampAdana-kArya humA hai jo vIrasevAmandirase prakAzita hue hI dI jA sakatI hai| hA~ zodha-khoja evaM vivecanAse haiM aura jina prakAzanAMkI eka sUcI Age dI gaI hai| ina sambandha rakhane vAle una lemboM tathA prastAvanAoM parase usakA granthoMke alAvA bIsiyoM stuti-stoyAdi grantha aise bhI hai kucha prAbhAsa jarUra mila sakatA hai| zodha-yojakA kAma __ jo alagase prakAzita nahIM hue haiM kintu una para sampAdana hAkiTAnI kArya hazrA hai aura ve 'anekAnta' meM prakAzita kiye pahAra aura nikalI cUhiyA' kI kahAvatako caritArtha gaye / karatA hai| kabhI-kabhI to pahAr3a khodane para cUhiyA bhI prakAzana-kArya nahIM nikalatI, aisI hasa anusandhAnakI hAlata hai| ataH (12) prakAzana-kArya meM prasAdikI yojanAoMke sAtha, aise anusandhAna pradhAna nirmANakAryoMkA ThIka mUlyAMkana granthoM tathA lekhoMkI prasa-kApiyoM aura prUpharIDiMgakA bahuta Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirA 11] bar3hA kAma zAmila hai prUphako bar3e sAvadhAnIke sAtha prAyaH tIna-tIna bAra dekhakara ThIka kiyA jAtA hai. tabhI zuddha pAI bana sakatI hai| isa dRSTiko sadA dhyAna meM rakhate hue 'anekAnta' mAsika tathA granthoMkA prakAzana-kArya kiyA gayA hai aura prakAzanake liye acche lekhaka sAtha bahu-upayogI / evaM mahatvake granthoMko cunA gayA hai| jina granthoMkA prakA zana saMsthAse huA hai unakI eka sUcI, saMcita paricayake sAtha nIce dI jAtI hai| inake alAvA 'jainamantha-prazastisaMgraha' nAmaka grantha abhI pra'sameM cala rahA hai aura usake karIba 200 peja chapa cuke haiN| " vIra sevAmandirakA saMpipta paricaya L251 ' rakhatA AyA hai / saMsthAko kitanIhI Arthika sahAyatA Apake nimittale tathA zrApakI prarakhAoMko pAkara prApta huI hai| Apa sacce sakriya sahayogI hai aura saMsthAke viSaya meM Apake bar3e hI OM ce vicAra haiN| hAlameM Apane aura Apake ghaMTe bhAI bA. naMdalAlajI ne apanI svargIyA mAtAjIkI prorase vIrasevAmandira ko 40 hajArameM eka z2amIna dariyAmaMtra dehalImeM ansArI roDa para kharIda karavA dI hai, jisa para bilDiMga bananeke liye samAjakA sahayoga khAsa taura se bAMhanIya hai| ye tInoM mahAnubhAva 'bIrasevAmandira-pranthamAlA' ke saMrakSaka haiM, jisake saMrakSaka prAyaH ve hI hote haiM jo pAMca haz2Ara yA isase UparakI sahayatA use karate pradAna haiN| isase kamakI mahAyatA pradAna karane vAle sajjana 'sahAyaka beTiyoMmeM sthAna pAte hai| aise jina sajjanAne pranthamAlA prakAzita hone vAle kisI khAsa pratyake liye koI sahAyatA pradAna kI hai unake nAma usa-usa granthameM nya bAdake sAtha prakAzita hote rahe hai, ve saMsthAkI bar3I riporTase jAne jA sakeMge / usIse dUsare sahAyakoMke nAma bhI mAlUma ho sakeMge jinhoMne saMsthAko aneka rUpameM Arthika sahAyatA pradAna kI hai| yahAM maiM sirpha do aise sajjanoMkA nAma aura ullekhita kara denA cAhatA hai jinhoMne nisvArthabhAvase saMsthAmeM rahakara use dUsare hI prakArakA sahayoga pradAna kiyA hai ve haiM sva0 hakIma ulphatarAyajI rur3akI aura suprasiddha samAjasevI sva0 bA0 sUrajabhAnajI vakIla bAbU sUrajabhAna jI ne do DhAI varSa taka lagAtAra sAhityake nirmANakA kArya hI nahIM kiyA balki apane anubhavoM se saMsthAke vidvAnoMko bhArI lAbha pahu~cAyA hai| aura hakImajI ne bar3e hI premapUrNa sevAbhAvase sabakI cikitsA hI nahIM kI balki eka jainabandhuke ikalaute putrako, usakI anupasthitimeM, mRtyuke mukhameM se jAte-jAte bacAyA hai / vIrasevAmandirake prakAzana yaha saba vIrasevAmandirake bAlyakAlake kAryakalApakA saMcita paricaya hai, jo samAjake sahayogake anurUpa hI saMkSipta nahIM balki usase kahIM adhika hai, kyoMki saMsthApakane vaSa taka alpavetanake vidvAnoMke sAthameM svayaM lagakara unase adhika kAma nikAlA hai aura nijI rUpa meM sampAdana-saMzo dhana, anusaMdhAna, anuvAda tathA nirmANAdikA jitanA kArya kiyA hai yaha kAryoMko dekhane tathA unake ukta paricayame bhI bhalI prakAra jAnA tathA anubhavameM lAyA jA sakatA hai / saMsthAkI vyavasthAke alAvA hisAba lekhana, patravyavahAra zrIra prUpharIDiMgakA bhI kitanA hI bhArI kAma use sAtha meM karanA par3A hai| saMsthAke khAsa sahayogI ima arsemeM saMsthAko jina sajjanoMkA sahayoga prApta huA hai unameM kalakattA yA choTelAla jI, bAbU nandalAlajI aura sAhU zAnti AijI ke nAma khAsa taura se u nIya hai| sAhUjIne isa hajArase UparakI sahAyatA pradAna kI hai aura eka granthake liye pAMca hajArakI sahAyatAkA baccana unase aura bhI prApta hai| bAbU nandalAlajIne solaha hajAra se UparakI sahAyatA pradAnakI hai aura eka bar3I sahAyatAkA vacana unake pAsa aura bhI dharohara rUpameM hai Apa hara tarahase saMsthAkI unnatike icchuka haiM aura use dUsaroMse bhI sahAyatA dikhAte rahate haiN| bAlAjI se yadyapi Arthika sahAyatA abhI taka ATha hajArase kucha Upara hI prApta huI hai parantu prApa saMsthAke pradhAna haiM mAyA hai aura ApakA sabase bar3A hAtha isa saMsthAke saMcAlana rahA hai| saMsthApaka sadA hI Apake satyarAmalokI apekSA 1 vIrasevAmandirakA pradhAna kAryAlaya usake janmakAla se hI sarasAvA ji0 sahAranapurameM rahA hai| yaha dUsarI bAta hai ki kucha samayake liye usakA eka Aphisa granthoMke prakAzanArtha dehalImeM bhI rahA hai / parantu gata dIpamAlikAke bAdase usakA pradhAna kAryAlaya (heDa aphisa) sthAyI rUpameM dehalImeM kAyama ho gayA hai aura use eka jindAdila yuvaka sajjana jhA0 rAjakRSNa jI jainakA bhI sahayoga prApta ho gayA hai, jinhoMne AphisakI vyavasthAkA sArA kAryabhAra apane Upara se diyA hai aura jo isa samaya bar3e Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [312 anekAnta kiraNa 11] umsAhake sAtha saMsthAke kArya meM lage hue haiN| ataH vIra- (3) jo kArya paricayameM adhUre dikhalAye gaye hai:misaMvat 247ke prAraMbhake sAtha-sAtha isa saMsthAke jaise jaina lakSaNAvalI'. 'jainagranthasUcI' prAdi-unheM pUre yauvanakAlakA bhI mArambha samajhiye / prAzA hai apane isa karAkara presameM jAneke yogya banAnA aura phira prakAzameM lAnA yauvanakAlameM saMsthA savizeSa rUpase apane uddezyoMko pUrA 4) upayogI tathA Avazyaka prathoMse lAyabrarIkI karane meM samartha hogii| use dilI jaise kendra-sthAnameM aneka vRddhi karanA, jisameM bar3e mAnepara zodha-khojakA kArya sahayogI sajjana prApta hoMge aura vaha samAjakI eka Adarza / samAjakA eka Adarza sampanna ho ske| saMsthA bana kara rhegii| (5) 'jainatIrtha-citrAvalI' nAmakI eka aisI pustaka vIrasevAmandirake bhAvI kAryakramakI rUparekhA taiyAra karAkara prakAzameM lAnA jisameM jainatIrthoM ke prAmANika vIrasevAmandirake sAmane 'anekAnta' ko adhika samu- itihAsake sAtha mukhya-mukhya maMdira-mUrtiyoM, caraNapAdukAoM mata evaM lokapriya banAneke alAvA jo khAsa-khAsa kAma nathA anya kisI sthAna yA vastuvizeSake citroMkA sundara karaneko par3e hue haiM aura samAjake sahayogako apekSA rakhate saMkalana rhe| haiM unakI saMkSipta rUpa-rekhA isa prakAra hai: (6) saMsthAkI eka bar3I pUrI riporTa tayyAra karake ume (1) usa z2amIna para biliMDagake nirmANakA kArya jo zIghra prakAzita karanA / abhI kharIdI gaI hai| vinA bilDiMgake saMsthAkI lAyabrarI (6) mAhityika anusaMdhAna ke liye nijI sTezana baiganako sarasAvAse dillI nahIM lAyA jA sakatA aura binA lAya- kA prabandha karake sAre bhAratavarSakA bhramaNa ( daurA) karanA parIke zodha-khoja tathA nirmANa prAdikA yatheSTa kAma nahIM aura usake dvArA samasta zAstra-bhaMDAroMkA nirIkSaNa karake bana sktaa| abhI lA0 rAjakRSNajIne apanI dharmazAlA sa mAna apanI zAlA anupalabdha graMthAMkA patA lagAnA tathA yaha mAlUma karanA ki ke do-tIna kamare kAmacalAU rUpameM eka sAlake liye diye kisa graMthakI ati prAcIna evaM sundara zuddha prati kahAM para hai haiM, jinameM lAyabarIke liye pUrA sthAna nahIM hai, ataH eka aura aisI anupalabdhAdi pratha pratiyA~kA phoTo lenaa| sAlake bhItara apanI bilDiga bana jAnI cAhie, tabhI sAthahI, eka sarvAGgapUrNa mukammala jainanatha-sUcI tayyAra pradhAna kAryAlaya dillI meM pUrNa rUpame vyavasthita ho karanA / isa kAmake liye varSake prAyaH tIna mahIne ravaya mkegaa| isake liye philahAla 60 hajAra rupayekI z2arUrata jAyaMge, aura cAra varSa meM yaha kAma pUrA ho skegaa| isa hai, jise samAjake hitaiSI evaM gaNyamAnya majjanoMko zIghrahI bhramaNameM kamase kama tIna vidvAna, eka phoTogrAphara, eka pUrA karake rAjadhAnI meM apanI eka Adarza saMsthAko sthAyI rasoiyA aura eka naukara tathA dUsarA DrAivara aise mAna kara denA caahie| zrAdamI hAMge / isa bhramaNake dvArA saMrathAmeM prakAzina (2) 'jainagraMtha-prazasti-saMgraha' (prathama bhAga) tathA mAhityakI vikrI (mela) bhI ho sakegI, pracAra bhI ho mamAdhitaMtra aura 'iSTopadeza' nAmake jo do grantha prasameM hai sakaMgA aura kitanIhI aitihAsika bAtoM tathA anuzrutiyoMaura prAdhe-bAdheke karIba chapa gaye haiM unheM zIghra prakAza kA patAbhI cala sakegA / kharcakA andAz2A 4 varSakA lAnA / mAthahI nimna prathoMkA jo karIba-karIba taiyAra hai, 10 hajAra hogA, jisameM pahale varSa 25 hajArake lagabhaga yathAsAdhya zIghra prasameM jAneke yogya banAnA aura unake aaegaa| kyoMki uttama sTezana baigana kharodanI hogI aura chapanekA prAyojana karanA: usa apane upayogake anukUla vyavasthita karanA hogaa| 1. samantabhadra kA 'samIcIna-dharmazAstra' (hiNdii-bhaassaamhit)| kisI dAnI mahAnubhAvase 20-25 hajArakI sahAyatA prApta 2. lokavijayayaMtra (hiMdI TIkAdi sahita ), jo ki hotehI yaha kArya prArambha kara diyA jAvegA / samAjaka prAkRta bhASAkA pUrva prAcIna graMtha hai aura deza videzake utthAna, avasthAna evaM sammAnake sAtha nIvanake liye aise bhaviSyako jAnanekA acchA sundara sAdhana hai| 3. jaina- kAyokA bar3A thAvazyakatA / sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (aitihAsika bhAzA hai samAjake dhanI-mAnI, sevAbhAvI aura manibandhoMkA saMgraha), jainamatha-prazasti-saMgraha dvitIya bhAga, premI sajjana apanI zakti aura zraddhAke anusAra saMsthAke jisameM apabhraMza bhASAke prAyaH aprakAzita graMthoMkI praza- ina sabhI kAryoM meM apanA hAtha baTA kara yazake bhAgI hoNge| stiyoMkA bar3A saMgraha hai, 5. yugbiirnibndhaavlii| -jugalakizAra mukhtAra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake caudaha ratna (1) purAtana jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-pranyAMkI pacAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdipranthoM meM uddhata dUsare pacoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoMkI mUcI / saMyojaka aura mampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-gvojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, majilda / (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopaja saTIka apUrvakRti,prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarama aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / (3)nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sajilda / (4) svayambhUmtAtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva prantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa prastAvanAme sushobhit| (4) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anogyI kRti, pApA jInanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAse alaMkRta sundara jilda-pahita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAse bhuussit| ... // ) (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasaM paripUrNa samantabhadrakI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM ___huzrA thA / mukhtAra zrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdisa alaMkRta, majilda / / ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi mhit| ... // (1) zAsanacatustrizikA-(nIrtha paricaya )-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdita-pahina / ... (10 satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi-sahita / 11) vivAha-samuddezya-mukhtArazrIkA likhA huzrA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... // ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gRDha gambhIra viSayakA atIva saralatAse samajhane-samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita 1 (13) anityabhAvanA-zrI padmanandI zrAcAryakI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / (14) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya )-mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta / noTa-the saba grantha ekasAtha lenevAloMko 37 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' ahiMsA mandira vilDiMga 1, dariyAgaMja, dehalI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No D.211 __ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1500 ) bAla nandalAlajI marAvagI. kalakanA 25.1) bAla choTalAlajI jaina marAvagI, 51) bA mohanalAlajI jana lamecU , 241) lA gulajArImala apabhadAmajI , 051) bA RSabhacanda (B.R.C. jaina 51) yAdInAnAthajI sarAvagI 051) bAla ratanalAlajI jhAMjharI 251) bAla baldevadAmajI jaina sarAvagI 051) meTha gajarAjajI gaMgavAla 253) seTha mubAlAlajI jaina 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 251) meTha mAMgIlAlajI 251) seTha zAntiprasAdajI jaina Rs 251) vA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0kaparacanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bAla jinendrakizorajI jaina joharI, dehalo 251) lA rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanhamalajI. dehalI 251) lA trilokacandajI mahAranapura 251) meTha chadAmIlAlajI jaina phIrojAbAda 1) lAghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI nehalI 11) yA motIlAla makyanalAlajI, kanakanA 11)bA kedAranAtha badrIpramAnajI marAvI,, 1.1) bA. kAzInAthajI. ... 11) bAla gopIcanda rUpacandajI 181) yA dhanaMjayakumArajI 102) bA* jItamalajI jaina 101) bA. ciraMjIlAlajI sarAvagI 171) yA ratanalAla cAMdamalajI jaina, rocI 1.1) lA. mahAvIrapramAdajI ThekedAra, dahalI 101) lA ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA 11gumasahAyaka sadara bAjAra megTha / 181) zrI zrImAlA devI dharmapatnI zrIcandrajI jaina 'saMgala' NTA 181) lA- makkhanalAlajI motIlAlajI ThaMkaMTAra, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 185) bA. surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 105) bAla vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 181) bA. badrIdAsajI marAvagI, kalakattA 181) lA. udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA0mahAvIraprasAdajI NDavAkaTa hisAra 101) lA balavantasiMhajo hAMsI 101) ku~vara yazavannasihajI hAMsI mahAyaka 101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0lAlacandajI bI seThI. ujjaina 101) vA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA lAlacandrajI jaina sarAvagI adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' maramAvA, ji0 mahAranapura paramAnandajI jaina zAstrI ( pahimA mandira / . dariyAgaMja dehlii| mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAUma dariyAgaMja, dehalI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THATA zrI vIra-jinakA HOM sarvodaya tIrtha sarvA'ntavattaNa-mukhya-kalpaM sarvA'nta-zUnyaM ca mitho'napekSama sarvA padAmantakaraM niranta sarvodayaM tIrthamidaM tvaiv|| zrIvArajinAlaya LATE - - AmAH aaee sata LATott nitya jIva pApaNyA lokasvabhAvAjalya/sAmAnya anitya ajIva pApa paraloka vibhAva paryAya vigoSa asat aneka samyakA vidyA sApekSa deva, naya yukti/zuddhi/AtmA mithyAavivAnirapekSa puruSArthAmamANa agamarana/paramAramA tyA/dama/tyAga/samAdhi Montenefeltika/ INISAVIMAAVITA matA nirbhayatA nihatA lokA pitrI pramoda rUpaye E -tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-sthAdvAda-puNyodaye vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klii| -yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM: - -kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNomi sphuTam // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 zrIgomTezvara-bAhubali jina pUjA | yugavIra 363 6 apabhraMza bhASAkA neminAtha caritra2 jina-dhuni-mahimA (kavitA)-paM0 bhAgacanda 366 [paramAnanda zAstrI 414 3 samantabhadra-vacanAmRta-[yugavIra- 367 7 vaMzAlIkI mahattA-[zrI AraAra0 divAkara 416 4 phatehapura zekhAvATI) ke jaina mUrti-lekha- zraoNmba phADakara calaM, yA Ara botala [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 5 vIramevAmandirake naimirika adhivezana na rakva ?-[paMkanhaiyAlAla mizraprabhAkara 418 mabhApati-zrI mizrIlAlajI kAlAkA bhApagaNa 450 1. sampAdakIya 521 grAhakoMse Avazyaka nivedana anekAntakI isa kiraNakaM sAtha 11 vA varSa samApta ho rahA hai aura unake mAtha hI prAya: sabhI grAhakoMkA mUlya bhii| maba cIjoMkI maha~gAIko dakhana hue agale varSakaM liye mUlya chaH rupaye ragvanakA vicAra huA thA, parantu yaha daMgvakara ki uttama mAhityako par3hanakI sadacikA abhI mamAjama bahuta kucha abhAva hai, pahalA mUlya 5) ru0 vArpika hI badastUra rahane diyA gayA hai| ataH grAhakoMme nivedana hai ki ve isa kiragaNaka pahaMcana hI agale varSakA apanA apanA candA zIghra hI manIArDarase bheja dene kI kRpA kara: kyoMki vI0pI0se maMgAne meM aba bar3I jhaMjhaTe khar3I hogaI haiM-eka to rajisTarI tathA vI0pI0 kA cAja bar3ha jAnase unheM ATha Ane adhika vyartha dene hoMga-5) ke sthAna para 5 // ) gvaca karane hoMge / dUsare DAkakhAna vAle eka dina meM bahuna kama vI0 pI0 svIkAra karate hai, isase patra ke samaya para pahu~canemeM bahuta dera ho jAtI hai-usake kAraNa pAThakAMko kitanA hI pratIkSA janya kaSTa uThAnA pdd'egaa| tIsare anekAnta-kAyAlayaka vyartha kaSTako dhyAna meM lekara zIghra hI 5) 20 manIArDara se bhejakara hameM anugRhIta kareMge aura kucha naye grAhaka banAkara unakA bhI candA bhijavAnakA kaSTa utthaayege| jo sajjana kimI kAraNa vaza agale varSa grAhaka na rahanA cAhe ve turanta hI usameM sUcita karane ko kRpA kareM, jisameM kAryAlayako vI0 pI0 karakaM vyartha kI hAni na uThAnI paDe / jina grAhakoMse mUlya athavA koI patra prApta na hogA unakaM viSayama yaha samajhA jAyagA ki ve vI0pI0 se hI patra maMgAne ke icchuka haiN| mainejara-'anekAnta' 1 dariyAgaMja, dehalI Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bham tasva-sajA HDHI vizvatattva-prakAzaka vArSika mUlya ) eka kiraNa kA mUlya // ) FAN ENTERTREE | nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakasamyaka paramAgamasya bIja bhuvanaikagurujaMyatyanekAnta / 07 - sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 11 vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI kiraNa 12 dvitIya vaizAkha vIrani0 saMvat 2476, vi. saMvat 2010 zrIgommaTezvara-bAhubalijina-pUjA (saMyojaka-'yugavIra') jIta bharatacakrIzako, liyA parama vairAga / una zrIbAhuvalIzako, jana~ dhAra anurAga // 1 // (pUjATaka) lamala-dhAvana vikhyAta, antarmala na harai; do vaha samatA-jala nAtha! kama-kalaMka dhule / bhIbAhubalI ani dhIra, vIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadhi pAra lhaa| (jalakSepaNa) candana zItala, para nAhiM antadoha harai; do nija akaSAya-svabhAva, bhava-AtApa ttr| bhIbAhubalI ati dhIra, cIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva bhava-dadhi pAra lhaa| (candanale0) akSata sevata dina rAta, akSaya guNa na kara; do akhaya-rasAyana deva! akSaya-pada prgttai| zrIbAhuvalI ati dhIra, vIra tapasthimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadadhi pAra lhaa|| (akSatakSe0) prabhu, kusuma-zaroMkI mAra, manako vyathita kara do anubhava-zakti mahAna, manmatha dUra bhg| zrIbAhubalI prati dhIra, vIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadhi pAra nahA // (puSpo0) nAnA vidha khAdya padArtha, khAte hama hAre; nahiM budhA huI nika, bhAe tuma dvaare| zrIbAhubalI ati dhIra, dhIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadadhi pAra lhaa| (naivedyakSe0) dIpaka tamahara suprasiddha, antatama na harai; maiM khojUM AtmasvarUpa, jJAna-zilA prgttai| bhIbAhubalIbhAta dhIra, vIra tapasthimahA; jayagommaTa Izvara deva, bhavadadhi pAra nahA ||(diiple0) Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] anekAnta [kiraNa 12 %3 agnIndhana dhUpa anUpa, nahi nijakAja sara; karmendhana-dAhana-heta. yogA'nala prjrai|| zrIbAhubalI ati dhIra, vIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadadhi pAra lhaa|| phala pAye bhoge khUba, para paratantra rahe; do ziva-phala he ziva-bhUpa (rUpa), nija-svAtantrya la haiN| zrIbAhubalI ati dhIra, vIra tapasvimahA; jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadadhi pAra lahA / / (phala) ina jala-phalAdise nAtha ! pUjata yuga bIte, nahiM hue vigatamala 'vIra', aba tuma liMga aae| zrIbAhubalA ati dhIra, vIra tapasvimahA, jaya gommaTa-Izvara deva, bhavadadhi pAra lahA / / arghakSe.) (abhinandana-jayamAna) RSabhadevake putra, sunandAke priya nandana / bAhubalI jinarAja, kareM mila saba abhinandana / / he naravara ! avatAra liyA tuma pUjya AThakAne, avasarpiNi-yuga-zrAdi, nAbhisuta-vRSabha-gharAne / pAne poSe gaye rahe satsaMskArAMmeM, AtmajJAna-rata sadA rahe dRDha adhikAroMmeM // 1 // he nRpavara ! tuma rAja-pATa nija pituse pAyA, tRSA-rahita ho nyAya-nItise use claayaa| sabaloMkA le pakSa dubaloMko na satAyA, sarva-prajAkA prema prApta kara yaza upajAyA // 2 // podana-maMDala-bhUmi tumhArI rAjya-mahI thI, jahA~ prakRtizrI pUrNarUpase rAja rahI thii| bharata tumhAre jyeSTha bhrAta the, guNa-aNiyAre, pravara-ayodhyA-rAjya-ramAke bhognhaare||3|| unheM mahatvAkAMkSAne dhara Ana dabAyA, chahoM khaNDako jota rAjyakA bhAva smaayaa| cakraratna le hAtha vijayako nikala par3e the, deza-dezake nRpati bheMTa le pA~va par3e the||4|| jaba ve kara digvijaya dezako lauTa rahe the, sarvaprajAmeM Ana~dakA rasa ghola rahe the| cakraratna aa rukA rAjadhAnIke dvAre, kara nahiM sakA praveza, yatna kara budhajana hAre // 5 // cintAtura the bharata, maMtriyoMne batalAyA-bAhubalI mahArAja-rAja nahIM hAthoM aayaa| jaba taka ve AdhInya nahIM svIkAra kareMge, cakrasahita supraveza deza hama kara na sakeMge // 6 // tabhI bharatane dUta-hAtha sandeza paThAyA, jo kara zIghra prayANa Apake sammukha aayaa| 'karo sabheMTa praNAma. zIghra yA lar3ane Ao, samara-bhUmimeM svabala dikhA vaiziSTya batAo' // 7 // sana kara yaha sandeza mAgasI tanameM lAgI, svAbhimAnako coTa lagI. yaddhacchA jaagii| phalataH donoM ora yuddhake sAja saje the, yoddhAgaNa saba bhir3aneko tayyAra khar3e the // 8 // usI samaya, Adeza sainikoMne yaha pAyA-sulaha-sandhikA rUpa anokhA sammukha paayaa| 'sainika-dala aba nahIM lar3ege, nahIM kaTege, donoM bhAI svayaM Aya, niHzastra lar3eMge // 6 // dRSTi-malla-jala-yuva, inheM jo jIta sakegA-vahI sakala-sAmrAjya-bhUmi svAdhIna kregaa| udghoSita samrATa banegA vaha hI jagameM, vahI karegA rAjya vizvake isa prAMgaNameM // 10 // maho vIravara ! dRSTiyuddha sammukha jaba AyA-taba tumane nRparAja bharatako khUba chkaayaa| bhAkhira mAnI hAra, thakI jaba unako prIvA; huI sahAyaka tumheM tumhArI U~cI kAyA // 11 // isI taraha jalayuddha-vijayako tumane pAyA, jala-kSepaNameM bharatarAjako anta hraayaa| apamAnita the bharata, lAjane unheM satAyA, mallayuddhameM jIta-prAptikA bhAva bar3hAyA / 12 // majayuddhake liye akhAr3A khUba sajA thA, yuddha dekhane janasamUha saba umar3a par3A thaa| carcA thI sababhora-yuddhabhI kauna varegA? kauna karegA rAjya, mukaTa nija sIsa dharegA // 13 // Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAmmaTaravaralyAhubAlojana pUjA % D isI bIca meM yuddha sAmane sabake AyA, dAva-peMca o. yuddhakalAkA radikhAyA / eka tarapha the zrApa, udhara bharateza khar3e the, apanI apanI vijaya-prAptike liye ar3e the / / 14 // itane meM hI eka sapATA tumane mArA, hAthoM liyA uThAya bharatako kandhe dhArA / paTaka bhUmi para diyA nahIM, yaha bhAva vicArA-Akhira to hai pUjya pitAsama bhrAta hmaaraa||15|| udhara krodha bharateza hRdayameM pUrA chAyA, saha na sakA apamAna ghora, saba nyAya bhulaayaa| cakaranako yAda kiyA, vaha karameM AyA, nirdaya hokara use Apa para turata calAyA // 16 // hahAkAra maca gayA, cakra nabhameM gurrAyA, zaMkita the saba hRdaya, soca anahonI maayaa| para vaha banakara saumya tumhAre sammukha pAyA, parikramA da tIna tumheM nija sIsa jhukAyA // 17 // niSphala lauTA dekha, bharata dukhapUra huA thA, usakA sArA garva Aja cakacUra huA thaa| hokarake asahAya, pukArA-'hArA bhAI !' taba tuma bhUmi utAra use dhikkAra batAI // 18 // vijaya-prApti para bhagata-rAjyazrI sanmukha dhAI, varamAlA le tumheM zIghra vaha varane aaii| . taba tumane ho nirmatva dutakAra batA; jaga-lIlA lakha pUrNa viraktI tuma para chAI / / 16 / / 'vezyA-sama isa rAjya-ramAko maiM nahiM bhoD, apanA bhI saba rAjapATa maiM isa dama tyaaguuN| pitA-mArga para calU~, nijAtmAko ArAdhU, nahIM kisIse dveSa-rAga rakha saMyama sAdhU, // 20 // ye the tava udAra, jinheM suna ronA AyA, bharatarAjakA niThura hRdaya bhI thA pighlaayaa| nija-karaNIkA dhyAna prAna vaha bahu pachatAyA, gadgada hokara tumheM khUba rokA samajhAyA / / 21 / / para tuma para kucha asara na thA rone-dhonekA, samajha liyA thA marma vizva-kone-konekA / Atma-surasa lau lagI, aura kucha tumheM na bhAyA,anunaya-vinaya kisIkA bhI kucha kAma na pAyA // 22 / / aho tyAgivara ! tyAga cale saba jagakI mAyA, vastrAbhUSaNa pheMka diye, jaba rasa nahiM paayaa| nirjana vanameM pahu~ca khar3e sadhyAna lagAyA, prakRti huI saba mugdha dekha tava nirmama kAyA / / 23 / / nahIM khAMsa-vakAra, nahiM kucha khAnA-pInA, nahIM zayana-mala-mUtra, nahIM kucha nhaanaa-dhonaa| nahIM bola-bata nAva, nahIM kahiM jAnA-bAnA, khar3e aTala nAsAma-dRSTi para dikapaTa-bAnA, // 24 // baiMbI banA kara caraNa-pAsameM nAga base the, kara-jantu A pAsa, karatA bhAva tajeM the| bela-latAe~ idhara-udharase khiMca AI thIM, agoMse tava lipaTa, khUba sukha-sarasAI thIM // 25 // tuma the antaSTi, dekhate karma-gaNoMko-yoga'nalameM bhasma, vikasate svaatm-gunnoNko| isa hI se Ananda-magna the, guNa-anurAgI, bahi-cintAse mukta, moha-mamatAke tyAgI // 26 // he yogIzvara ! yoga-sAdhanA dekha tumhArI, cakita hue saba deSi-devatA au' nr-naarii| eka varSa tuma khar3e rahe nizcala-avikArI, bhUkha-pyAsa au' zIta-ghAma-bAdhA saba ttaarii||27|| yoga-kIrti bharateza sunI, taba daur3e Ae, caraNoMmeM par3a, sIsa namA, tava guNa bahu gaae| usI samaya avaziSTa moha saba naSTa huA thA, zeSa ghAtiyA karmapaTala bhI dhvasta huvA thA // 28 // kevala ravi tava Atma-dhAmameM udita huA thA, vizva carAcara zAna-mukurameM jhalaka rahA thaa| darzana-sukha au' vIrya-zaktikA pAra nahIM thA, jIvanmukta svarUpa bhApakA prakaTa huA thA // 26 // lakhakara yaha saba dRzya,deva-gaNa pUjana Ae, harSita ho atisurabhi puSya namase brsaae| dundubhi vAje baje, zora suna saba jana ghAe, pUjAkara, nija sIsa namAkara, ati harSAe // 30 // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [kiraNa 12 - gandha-kuTI taba rakhI gaI devoMke dvArA, jisameM vahI aTUTa bhavadvacanA'mRta-dhArA / pIkara bhAtma-vikAsa mArgako sabane jAnA, jinakAthA bhava nikaTa, yoga-vrata unane ThAnA / / 31 // bhanta samaya kailAza-zikharase niti pAI, jahA~ pitA bhAdIza rAjate the sukhadAI / bhAvAgamana-vimuka hue, bhava-bAdhA TAlI, zAzvata-sukhameM magna hue, nijazrI saba pAlI / / 32 / / isa yugake ho prathama siddha bhagavAna hamAre, RSabhadeva se pUrva, parama zivadhAma pdhaare| nijA''darza rakha gaye jagatake sanmukha aisA, bana bhavya 'yugabora' tyAga saba koMDo-paisA // 33 // (pAzIrvAda) bAhubalI jinarAjako, jo dhyA dhara dhyAna / saba dula-daMgala dUra kara, laheM parama kalyANa // iti zrIbAhubalijina-pUjA moTa-zrIgommaTezvarakI mAtrA upalapameM mukhtAra zrIjugalakizora-dvArA likho gaI isa naI bhAvabharI pUjAko kucha moTe TAipameM alagase uttama kAgajapara pustakAkAra pAne kA vicAra hai, jisake sAthameM bAhubalIjIkA nayA sundara citra bhI rhegaa| jina sajjanoMko apane kaTamba-parivArake liye bAMTaneke liye athavA becaneke liye jitanI pratiyoM kI jarUrata ho unheM ve zIghra rijarva kraaleveN| kyoMki prAyaH mAMgake anusAra hI pratiyA~ chapAI jaayegii| bAgata mUlya prAyaH DhAI mAne hogaa| bAMTane prAdike liye adhika pratiyA~ lene vAloMko lAgatase bhI kama bhUrapameM dI jaaveNgii| isase kama pratiyoM rijarva nahIM kI jaaegii| jo sajjana bAMTaneke liye ... yA isase Upara pratiyA~ cAheMge unake nAma pustaka meM diye jAyeMge, aura una pratiyoMko binA mUlya rakkhA jaayegaa| -prakAzanavibhAga vIrasevAmandira / jina-dhuni mahimA dhanya dhanya hai ghar3I bhAjakI jina-dhani vana parI / tatva-pratIti bhaI aba mere, mithyASTa TarI / / jar3ase bhinna lakhI cinmati, cetana svarasa bhrii| mahakAra mamakAra buddhi puni parameM saba praharI // dhny0||1|| pApa-punya vidhi'dha-avasthA, bhAsI dukhabharI / / vItarAga-vijJAna-bhAvamaya, parinata nija nikhrii|| dhanya0 // 2 // . cAha-dAha binasI varasI puni, samatA megh-jhrii| pAdI prIti nirAkula-padasoM 'bhAgacanda' hamarI // dhanya0 // 3: paM0 bhAgacanda Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta (sallekhanA) upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| mAma vikAsa meM sahAyaka pahaMdAdi paMcaparameSThikA dhyAna dhamAya vanu-vimocanamAhuH sallekhanAmAryAH 13220 karate hue bar3e yala ke sAtha hotA hai, jaisAki kArikA 'pratIkAra (upAya-upacAra)-rahita asAdhyAzAko maM012% se jAnA jAtA hai-yAhI viSa khAkara, kRpAdimeM prApta hue upasarga, durbhikSa. jarA (baDApAvAgata dabakara, golI mArakara yA anya astra-zastrAdikase pApAta hAlatameM aura (kAra se) aise hI dUsare kisI kAraNake pahu~cAkara sampanna nahIM kiyA jaataa| upasthita honepara jo dharmArtha-apane ratnatrayarUA dharmako 'san' aura 'lekhanA' ina do zabdoMmpe 'sabalekhanA' para rajA-pAlanAke liye-dehakA satyAga hai-vidhipUrvaka banA hai| 'sat' prazaMsanIyako kahate haiM aura 'lekhanA' kRSIbobanA hai-use Arya-gaNaparadeva-'sallekhanA karaNa kriyAkA nAma hai| sallekhanAke dvArA jinheM kaza 'samAdhimaraNa' kahate hai| athavA kSINa kiyA jAtA hai ve hai kAya aura kaSAya / vyAkhyA-jisa dehatyAga ( tanuvimocana ) ko yahA~ isIse sarajevanAke kAyasallekhanA aura kapAyasavanekhanA sallekhanA kahA gayA hai usoko agalIkArikAmai 'asta aise do bheda bhAgamameM kahe jAte haiN| yahA~ antaH zuddhike kriyA' tathA 'samAdhimaraNa' ke nAmase bhI ullekhita kiyA rUpameM kaSAya-sallekhanAko sAthameM liye hue mukhyatAse hai| maraNakA 'samAdhi' vizeSaNa honese vaha usa maraNase kAya-sallekhanAkA nirdeza hai, jaisAki yahA~ tanuvibhAcana' bhika ho jAtA hai jo sAdhAraNa taurapara zrAyukA anta padase aura bhAge tanu tyajet' (128)jaise padoM ke prayogake mAnepara prAyaH sabhI saMsArI jIvoMke sAtha ghaTita hotA hai sAtha mAhArako kramazaH ghaTAneke ullekhase jAnA jAtA hai| athavA prAyukA anta na Anepara bhI krodhAdikake AvezameM isa kArikAmeM 'niHpratIkAre' aura dharmAya' ye do vA mohase pAgala hokara 'apaghAta' (khudakuzI, Suicide) pada khAsataurase dhyAna dene yogya hai| niHpratIkAra vizeSa ke rUpameM prastuta kiyA jAtA hai, aura jisameM prAsmAkI upasarga, dubhiSa, jarA, rAga upasarga, durbhisa, jarA, roga ina cAroMke sAtha-tathA koI sAvadhAnI evaM svarUpa-sthiti nahIM rhtii| samAdhi cakArase jisa dUsare saTaza kAraNakA grahaNa kiyA jAya pUrvaka maraNameM pAramAkI prAyaH pUrI sAvadhAnI rahatI hai aura usake bhI sAtha-sambaddha hai aura isa pAtako sUcita karatA moha tathA krodhAdikaSAyoMke bhAvezavaza kucha nahIM kiyA hai ki a hai ki apane Upara pAe hue cetana-macetana-kRta upasarga jAtA, pratyuta unheM jItA jAtA hai tathA cittakI zuddhiko nayA durbhikSAdikako dUra karanekA yadi koI upAya nahIM sthira kiyA jAtA hai aura isaliye saslekhanA koI aparAdha, bana sakatA to usake nimittako pAkara eka manuSya sakneapaghAta thA khudakuzI (Suicide) nahIM hai| usakA khanAkA adhikArI tathA pAtra hai, anyathA-upAyake saMbhava 'antakiyA' nAma isa bAtako sUcita karatA hai ki vaha aura sazakya honepara * vaha usakA adhikArI nathA pAtra jIvanake prAyaH antima bhAgameM kI jAne vAlI samIcIna nahIM hai| kriyA hai aura samyak cAritrake anta meM usakA nirdeza honese 'dharmAya' para do dRSTiyoMko liye hue hai--eka apane isa bAtakI bhI sUcanA milatI hai ki vaha samyaka cAritrakI svIkRta samIcIna dharmakI rasa-pAlanAkI aura dUsarI cUkhikA-coTIke rUpameM sthita eka dhArmika anusstthaan-hai| prAtmIya dharmako yathAzakya sAdhanA paaraadhnaakii| dharmako isIse isa kiyA-dvArA jo dehakA tyAga hotA hai vaha rasAdike artha zarIrake tyAgakI bAta sAmAnyarUpase kucha aTapaTI-sI jAna par3atI hai| kyoMki bhAmataurapara 'dharmArthabhayo picApi evArisammi bhAgAkAraNe jaade| kAmamokSAyAM zarIraM sAdhanaM matam' isa vAkyake anusAra -bhagavatI cArAdhanA zarIra dharmakA sAdhana mAnA jAtA hai, aura yaha pAsa eka Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] anekAnta [kiraNa 12 prakArase ThIka hI hai; parantu zarIra dharmakA sarvathA athavA hai isaliye yathAzakti samAdhipUrvaka maraNakA prayatna ananyatama sAdhana nahIM hai, vaha sAdhaka honeke sthAnapara karanA caahiye| kabhI kabhI bAdhaka bhI ho jAtA hai| jaba zarIrako kAyama vyAkhyA-isa kArikAkA pUrvAdha aura usameM bhI rakhane athavA usake astitvase dharmake pAlanameM bAdhAkA antakriyAdhikaraNaM tapaHphalaM' yaha sUtravAkya bar3A hI papanA anivArya ho jAtA hai taba dharmakI rakSArtha usakA mahatvapUrNa hai| isameM batalAyA hai ki 'tapakA phala antatyAga hI zreyaskara hotA hai| yahI pahalI dRSTi hai jisakA minA khAta yahA~ pradhAnatAse ullekha hai| videziyoM tathA vidharmiyoMke antakriyA yadi sughaTita hotI hai-ThIka samAdhipUrvaka mAkramavAdi-dvArA aise kitane hI avasara pAte haiM jaba maraNa banatA hai-to.kiye huye tapakA phala bhI sughaTita manuSya zarIra rahate dharmako chodaneke liye majabUra kiyA honA taya majabUra kiyA hotA hai, anyathA usakA phala nahIM bhI milatA / antakriyA yazAtra jAtAathavA majabUra hotA hai| ataH dharmaprANa mAnava se pakA vaha tapa kaunasA hai jisake phalakI bAtako yahA~ ese anivArya upasagAdikA samaya rahata vicArakara dhama uThAyA gayA hai| vaha tapa aNuvrata-guNavata aura zikSAbhaetAse pahale hI bar3I khuzI evaM sAvadhAnIse usa dharmako vratAtmaka cAritra hai jisake anuSThAnakA vidhAna pranthameM isase mAliye dehakA tyAga karate haiM jo dehase adhika priya pahale kiyA gayA hai| samyaka cAritrake anuSThAnameM jo udyoga hotA hai| kiyA jAtA hai aura upayoga lagAyA jAtA hai vaha saba * dUsarI raSTike anusAra jaba mAnava rogAdikI asA 'tapa' kahalAtA hai| isa tapakA paraloka sambandhI yatheSTha dhyAvasthA hote hue yA anya prakArase maraNakA honA phala prAyaH tabhI prApta hotA hai jaba samAdhipUrvaka maraNa anivArya samajha letA hai taba vaha zIghratAke sAtha dharmakI hotA hai| kyoMki maraNake samaya yadi dharmAnuSThAnarUpa vizeSa sAdhanA-ArAdhanAke liye prayatnazIla hotA hai, kiye pariNAma na hokara dharmakI virAdhanA ho jAtI hai to usase hue pApoMkI AlocanA karatA humA mahAmatoM takako durgatimeM jAnA par3atA hai aura vahA~ una pUrvopArjita zubhadhAraNa karatA hai aura apane pAsa kucha aise sAdharmIjanoMkI karmoka phalako bhoganekA koI avasara hI nahIM milatAyojanA karatA hai jo use sadA dharmameM sAvadhAna rakkheM, nimittake abhAvameM ve zubhakarma binA rasa diye hI khira dharmopadeza sunAyeM aura duHkha tathA kaSTake avasaroMpara kAyara jAte haiN| eka vAra durgatimeM par3a jAnese aksara durgatina hone deveM / vaha mRtyukI pratIkSAmeM baiThatA hai, use kI paramparA bar3ha jAtI hai aura punaH dharmako prApta karanA bulAnekI zIghratA nahIM karatA aura na yahI cAhatA hai ki bar3A hI kaThina ho jAtA hai| isIse zivArya jI apanI usakA jIvana kucha aura bar3ha jaay| ye donoM bAteM usake bhagavatI ArAdhanAmeM likhate haiM ki 'darzanazAnacAritrarUpa liye doSarUpa hotI haiM jaisAki Age isa vratake aticAroMkI dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karanevAlA manuSya kArikAmeM prayukta hue 'jIvita-maraNA''zaMse' padase jAnA bhI yadi maraNa samaya usa dharmakI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha ananta saMsArI taka ho jAtA hai:bhAge isa sahalekhamA athavA samAdhipUrvaka maraNakI saciramavi giradicAra viharitA nnaanndsnncrit| mahattA evaM AvazyakatA ko batalAte hue svAmI samantabhadra maraNe virAdhayitA anaMtasaMsArio dihro / / 15 / / likhate haiM : ina saba bAtoMse spaSTa hai ki antasamayameM dharmabhanta-kriyA'dhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvate / pariNAmoMkI sAvadhAnI na rakhanesa yadi maraNa bigar3a jAtA tasmAdyAdvibhava samAdhimaraNe prayatitavyam // 123 // hai to prAyaH sAre hI kiye karAye para pAnI phira jAtA hai| (ki) tapakA-aNuvrata-guNavata-zivAvatAdirUpa jaisA ki bhagavatI bhArAdhanAkI nimna gAthAse tapazcaryAkA-phala antakriyAke-sallekhanA, sanyAsa prakaTa hai:athavA samAdhipUrvaka maraNake-AdhAra para avalambita- caraNammi tammi jo ujjamo ya mAuMjaNA ya jo hoii| samAzrita-hai aisA sarvadarzI sarvajJadeva khyApita karate soceva jiNehiM tavo bhaNiyo asaI caraMtassa 10 // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] samantabhadra vacanAmRta [6 isIse antasamayameM pariNAmoMko sa~bhAlaneke liye yAcanA karatA huA use prApta karatA hai| sAtha hI, svayaM bahuta bar3I sAvadhAnI rakhane kI jarUrata hai aura isIse kara-karAye tathA apanI anumodanA meM pAye sAre pApoMkI prastuta kArikAmeM isa bAta para jora diyA gayA hai ki binA kisI bala-bidrake pAlocanA karake pUrNa mahAbatoMko jitanI bhI apanI zakti ho usake anusAra samAdhipUrvaka maraNaparyantake liye dhAraNa karatA hai aura isa taraha maraNakA pUrA prayatna karanA caahiye| samAdhimaraNakI pUrI tayyArI karatA hai| inhIM saba bAtoMko lekara jaina samAjameM samAdhipUrvaka zokaM bhayamavasAda kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / maraNako vizeSa mahatva prApta hai| usakI nityakI pUjAoM- satvotsAhamudIye ca manaHprasArtha shrutairmRtaiH||126 / / prArthanAoM AdimeM 'dukkhakho kammakho samAhimaraNa "mahAvatoMke dhAraNa karaneke baad| sasnekhanAke ca bohilAho vi' jaise vAkyoM dvArA samAdhi maraNakI barAbara - anuSThAtAko cahiye ki vaha zoka, bhaya, viSAda, bhAvanA kI jAtI hai aura bhagavatI pArAdhanA jaise kitanehI kleza, kaluSatA aura paratiko bhI chor3a kara tathA bala grantha usa viSayakI mahatI carcAoM evaM maraNa-samaya aura utsAhako udayameM lAkara bar3hAkara-amRtopama sambandhI sAvadhAnatAkI prakriyAoMse bhare par3e haiN| lokameM Agama-vAkyoMke (smaraNa-zravaNa-cintanAdi-)dvArA cittabhI anta samA so samA' 'anta matA so matA' aura ko (barAbara) prasanna rakkhe-usameM lezamAtra bhI aprasa'anta bhalA so bhalA' jaise vAkyoMke dvArA isI antakriyA batA na pAne de| ke mahatvako khyApita kiyA jAtA hai| yaha kriyA gRhastha tathA muni donoMke hI liye vihita hai| vyAkhyA-yahA~ sallakhanA pratIke usa kartavyakA nirdeza hai jise mahAvatoMke dhAraNa karaneke bAda use pUrNa snehaM vairaM sagaM parigraha cA'pahAya zuddhamanA / prayatvase pUrA karanA cAhiye aura vaha hai citta ko prasanna svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kssmyetpriyairvcnaiH|124|| rkhnaa| cittako prasanna rakkhe vinA sallakhanApratakA ThIka bhAlocya sarvamenaH kRti-kAritamanumataM ca niyAjam / anuSThAna banatA hI nhiiN| cittako prasanna rakhaneke liye AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam // 125 // prathama to zoka, bhaya, viSAda, kleza, kaluSatA aura parati__(samAdhi maraNakA prayatna karane vAle sallakhanA- ke prasaMgAMko apane se dUra rambanA hogA-unheM cittameM pratIko cAhiye ki vaha) sneha (prIti, rAgabhAva) vaira bhI sthAna denA nahIM hogaa| dUsare sattAmeM sthita apane (duSabhAva ), saMga ( sambandha, riztA nAtA) aura pari- yala tathA utsAhako udayameM lAkara apane bhItara bala maha (dhanadhAnyadi bAba vastuoMmeM mamasvapariNAma) tathA utsAhakA yatheSTha saMcAra karanA hogaa| sAtha hI aisA ko chor3a kara zuddha citta huA priyavacanoMse svajanoM prasaMga jor3anA hogA, jisase amRtopama zAstra-vacanoMkA tathA parijanoMko (svayaM ) kSamAkarake unase apaneko zravaNa smaraNa tathA ciMtanAdika barAbara hotA rahe; kSamA kraaye|aur sAtha hI svayaM kiye-karAye tathA kyoMki ve hI cittako pramA rambane meM parama sahAyaka apanI anumAvanAko prApta hue saMpUrNa pApakarmako hote haiN| nicchala-nirdoSa AlocanA karake pUrNa mahAvratako AhAra parihApya kramazaH snigdhaM vissyetyaanm| pA~coM mahAvatoMko-maraNa paryantake liye dhAraNa kre|' snigdhaM cahApayitvA kharapAnaM pUrayeta krmshH||127.. vyAkhyA-ina do kArikAoM tathA agalI do kAri- kharapAna-hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / kAmoMmeM bhI samAdhimaraNake liye udyamI sallakhanAnuSThAtA- paMcanamaskAramanAstanu tyajetsarvayalena // 128 // ke tyAgakrama aura carcAkramakA nirdeza kiyA gayA hai| sAtha hI samAdhimaraNakA icchuka zrAvaka) kramazaH yahA~ vaha rAga-pAdike tyAgarUpameM kaSAyasalla khanA ahArako-kavalAhArarUpabhojanako-ghaTAkara (dugdhAdikaratA humA apane manako zuddha karake priya vacanoM dvArA rUpa) snigdhapAnako bar3hAve, phira snigdhapAnako bhI svajana-parijanoMko unake aparAdhoMke liye samA pradAna ghaTAkara kramazaH kharapAnako zuddha kAMjI tathA uSNa karatA hai aura apane aparAdhoMke liye unase jamA kI jlaadiko-bddh'aaye| aura isake bAda svarapAnako bhI Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400] anekAnta kiraNa 12] ghaTAkara tathA zakti ke anusAra upavAsa karake paMca- niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustara sukhA'nidhim / namaskArameM - ahaMdAdi paMcaparameSThike dhyAnameM-manako niSpiti pItadharmA sabai? khairanAnIDhaH // 130 // lagAtA huA pUrNa yalase-vratoMke paripAlanameM pUrI jisane dharma (amRta) kA pAna kiyA hai sambaka sAvadhAnI evaM tatparatAke sAtha-zarIrako tyaage|' darzana, samyagazAna, samyacaritrakA sallekhanAsahita bhane vyAkhyA-kaSAyasA lekhanAke anantara kAya-sabje prakAra anuSThAna kiyA hai-vaha saba duHkhoMse rahita hotA sanAkI vidhi-vyavasthA karate hue yahA~ jo mAhArAdiko huA usa niHzreyasarUpa sukha-samudrakA anubhava karatA kramazaH ghaTAne tathA snigdha pAnAdiko kramazaH bar3hAnekI bAta hai jisakA tIra nahIM-taTa nahIM, pAra nahIM aura isaliye kahI gaI hai vaha bar3e hI anubhUta prayogako liye hue hai| jo ananta hai, (anantakAla taka rahanevAlA hai) tathA usase kAyake kRza hote hue bhI pariNAmoMkI sAvadhAnI usa abhyudayarUpa sukhasamudrakA bhI anubhava karatA hai banI rahatI hai| aura dehakA samAdhi-pUrvaka tyAga sughaTita jo dustara hai-jisako tiranA, ullaMghana karanA kaThina hai, na ho jAtA hai| yahA~ paMcanamaskArake smaraNarUpameM paMcapara aura isaliye jo prApta karake sahajameM hI chor3A nahIM jA meSThikA-ahamtoM, siddhoM, prAcAryo, upAdhyAyoM aura sktaa| sAdhu-samtoMkA-yAna karate hue jo pUrNa sAvadhAnIka vyAkhyA-yahA~ sallekhanA - sahita dharmAnuSThAnake sAtha dehake tyAgako bAta kahI gaI hai vaha bar3e mahatvakI hai aura isa prakriyAke bhavana para kalaza car3hAnekA kAma phalakA nirdeza karate hue use dvividharUpameM nirdiSTa kiyA karatI hai| prata upavAsakI pAta zaktike Upara nirbhara hai hai-eka phala niHzreyasake rUpa meM hai, dUsarA abhyudayake vadizakina ho to use na karanese koI hAni nhiiN| rUpameM / donoMko yadyapi sukha-samudra batalAyA hai parantu donoM sukha-samudrAmeM antara hai aura vaha antara agalI kArijIvita-maraNA''zaMse bhy-mitrsmRti-nidaan-naamaan| kAmoMmeM diye hue unake svarUpAdikase bhale prakAra jAnA sallekhanA'ticA:paMca jinendra samAdiSTAH // 10 // tathA anubhavameM lAyA jA sakatA hai| agalI kArikAmeM jInekI abhilASA, (jabdI maraneko 'prabhilApA, niHzreyasako nirvANa' tathA 'zuddhasukha' ke rUpameM ullekhita (zoka-paraloka-sambandhI, bhaya, mitroMkI (upalakSaNase kiyA hai, sAthahI 'nitya' bhI likhA hai aura isase yaha strI putrAdikI bhI / smRti (yAda) aura bhAvI bhogA spaSTa hai EiER dikakI abhilASA rUpa nidAna, ye sallekhanA vrataka na hokara sAMsArika hai-UMcese U~ce darjekA laukika sukha pA~ca atIcAra (doSa) jinendroMne-jaina tIrthaMkarone- usameM zAmila hai parantu nirAkulatA-lakSaNa sukhakI (bhAgamameM) batalAye haiM, raSTise vaha asalI brAlisa svAzrita evaM zuddha sukha ma ___ vyAkhyA jo loga salle khanAyatako aMgIkAra kara hokara nakalI milAvaTI parAzrita evaM azuddha sukhake rUpameM pIche apanI kucha icchAnoMkI pUrtike liye adhika sthita hai aura sadA sthira bhI rahane vAlA nahIM hai, jabaki jInA cAhate haiM, yA upasargAdikI vedanAoMko niHzreyasa sukha sadA jyoMkA tyoM sthira rahane vAlA haisamabhAvasa sahane meM kAyara hokara jaldI maranA cAhate haiM usameM vikArake hetukA mUlataH vinAza ho jAneke kAraNa beapane salekhanAvatako doSa lagAte haiN| isI taraha ve kabhI kisI vikArakI saMbhAvanA taka nahIM hai| isIse bhI apane usa pratako dUSita karate haiM jo kisI prakArake - niHzreyasa sakhako pradhAnatA prApta hai aura usakA kArikAmeM bhaya tayA mitrAdikA smaraNakara apane cittameM raMga lAte pahale nirdeza kiyA gayA hai| abhyudaya sakhakA jo svarUpa hai athavA apane isa vratAdike phalarUpa meM koI prakArakA 135 vIM kArikAmeM diyA hai usase vaha yatheSTa pUjA, dhana, nidAna bAMdhate hai| ataH sallekhanAke una phaloMko prApta prAjJA bala, parijana, kAma aura bhogake prabhAvameM hone karaneke liye jinakA mAge nirdeza kiyA gayA hai ina pAMcoM vAle duHkhoMke prabhAvakA sUcaka hai, unhIM saba dukhoMkA doSomase kisI bhI doSako apane pAsa phaTakane denA nahIM prabhAva usake svAmIke liye 'sabaduHkhairanAlIrA' isa caahiye| vAkpake dvArA vihita evaM vivakSita hai| vaha agalI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] kArikAmeM diye hue janma-jarA-roga aura maraNake duHkhoMse, iSTa viyogAdi janya zokAMse aura apaneko tathA apane parivArAdiko hAni pahu~caneke bhayoMse parimukta nahIM hotA; jaba ki niHzreyasa sumbake svAmIke ina saba duHkhoMkI koI sambhAvanA hI nahIM rahatI aura vaha pUrNataH sarva prakArake duHkhoMse anAlIDha evaM aspRSTa hotA hai| ye donoM phala pariNAmoM kI gati athavA prastuta rAgAdipariNatikI viziSTatAke Azrita haiM / samantabhadra- vacanAmRta prastuta kArikAmeM donoM sukha- samudroMke jo do alaga alaga vizeSaNa kramazaH 'nistIra' aura 'dustara' diye haiM ve apanA khAsa mahatva rakhate haiN| jo nistIra haiM usa niHzreyasa sukha-samudra ko tara kara pAra jAnekI to koI bhAvanA hI nahIM banatI - baha apane meM pUrNa tathA ananta hai / dUsarA prabhyudaya sugba-samudra satIra hone samIma haiM, usake pAra jAkara niHzreyasa sukhako prApta karanekI bhAvanA jarUra hotI hai parantu vaha itanA dustara hai ki usameM par3akara athavA viSaya-bhogakI daladala meM pha~sakara nikalanA bahuta hI kaThina ho jAtA hai- virale manuSya hI use pAra kara pAte haiN| janma-jarA-''maya-maraNaiH zokairdu khaibheyezca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM ninayasamidhyate nityam // 131 // 'jo janma ( dehAntara prApti ), jarA, roga, maraNa ( dehAntara prApti ke liye vartamAna dehakA tyAga ), zoka, duHkha, bhaya aura (cakAra yA upalakSaNase ) rAga-dveSa- kAma krodhAdikase rahita, sadA sthira rahane vAlA zuddhasukhasvarUpa nirvANa hai-sakala vibhAva-bhAvake prabhAvako liye hue bAdhArahita parama nirAkulatAmaya svAdhIna sahajAnandarUpa mokSa hai-- use niHzreyama kahate haiN| vidyA- darzana - zakti - svAsthya prahlAda tRpti zuddhi - yuja: / niratizayA niravadhayo niHzreyasamAvasanti sukhm|| 132 // [ 501 svarUpameM sthira rahanevAle haiM, ve ( aise siddha jIva ) niH zreyasa sukhoM meM pUrNatayA nivAsa karate haiM / 'jo vidyA- 'kevalajJAna, darzana- kevala darzana, zakti anantavIrya - svAsthya - svAtmasthitirUpa paramodAsInya ( upekSA ), prahlAda - anantasukha, tRpti - viSayA' vAkAMkSA, aura zuddhi - dravya-bhASAdi karmamala rahitatA, ina guNoMse yukta hai, sAthahI niratizaya haiM vidyAdi guboMmeM hInAdhikatAke bhAvase rahita haiM, aura niravadhi hai-niyata kAlakI maryAdAse zUnya hue sadA apane vyAkhyA - yahA~ niH zreyasa sukhako prApta honevAle siddhoMkI avasthA vizeSakA kucha nirdeza kiyA gayA hai, jisameM unake niratizaya aura niravadhi hone kI bAta khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai aura vaha isa rahasyako sUcita karatI hai ki niH zreyasa sukhako prApta hone vAle saba siddha vidyAguNoMkI dRSTise paraspara samAna haiM - unameM hInAdhikyA koI bhAva nahIM hai- aura ve sabahI sadA apane guNoMmeM sthira rahanevAle haiM--unake siddhatva athavA niMHzreyasatvakI koI sImA nahIM hai / kAle kalpazate'pica gate zivAnAM na bikriyA lakSyA / utpAto'pi yadi syAt triloka-saMbhrAnti-karaNa-paTuH133 'saikar3oM kalpakAla bIta jAne para bhI siddhoM ke vikriyA nahIM dekhI jAtI unakA svarUpa kabhI bhI vikAra bhAva athavA vaibhASika pariNatiko prApta nahIM hotA / yadi trilokakA saMmrAnti kAraka - use ekadama ulaTa palaTa kara dene vAlA - koI mahAna asAdhAraNa utpAta bhI ho taba bhI unake vikriyAkA honA sabhava nahIM hai-ve barAbara apane svarUpa meM sadA kAlake liye sthira rahate haiM / " upAkhyA- yahAM eka aise mahAn evaM asAdhAraNa utpAtakI kalpanAkI gaI hai jisase tIna lokakI sArI racanA ulaTa-palaTa ho jAya aura tInoM lokoMko pahacAnanemeM bhArI bhrama utpanna hone lge| sAtha hI limbA hai ki saikar3oM kaopakAla bIta jAne para hI nahIM balki yadi koI aisA utpAta bhI upasthita ho to usake avasara para bhI niHzreyasa sukhako prApta hue siddhoMmeM koI vikAra utpanna nahIM hogA - ve apane svarUpameM jyAMke syoM aTala aura aDola bane rheNge| kAraNa isakA yahI hai ki unake zrama se vikRta honekA kAraNa sadA ke liye samUla naSTa ho jAtA hai| niHzreyasamadhipannAstrailokyazikhAmaNizriyaM dadhate / niSkiTTika. likA cAmIkara-masurAtmAnaH // 134 // 'jo niHzreyasako nirvANako prApta hote haiM ve kITa aura kAlimAse rahita chavi vAle suvarNake samAna Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 12 dedIpyamAna AtmA hote hue tIna lokake cUDAmaNi 'sallekhanAke anuSThAnase yukta samyagdarzana-jJAnajaisI zobhAko dhAraNa karate haiN| cAritrarUpa samIcanadharma jisa 'abhyudaya' phalako vyAkhyA-jisa prakAra khAnake bhItara suvarNa pASANameM phalatA hai vaha pUjA, dhana tathA AzAke aizvarya sthita suvarNa kITa aura kAlimAse yukta huA-sA nisteja (svAmitva) se yukta huA bala, parijana, kAma tathA banA rahatA hai| jaba agni prAdike prayoga-dvArA usakA bhogakI pracuratAka mAtha lokameM atIva utkRSTa aura vaha sArA mala vaTa jAtA hai taba vaha zuddha hokara dedIpya- AzcaryakArI hotA hai| mAna ho uThatA hai| usI prakAra saMsArameM sthita yaha vyAkhyA-yahA~ samIcIna dharmake abhyudaya phalakA jIvAtmA bhI muvyakarma bhAvakarma aura nokarmake malase __ sAMketika rUpameM kucha digdarzana karAyA gayA hai| abhyudaya malina hubhA apane svarUpako khoe hue-sA nisteja banA phala laukika utkarSakI bAtoMko lie hue hai, laukikajanoMrahatA hai / jaba savatoM aura mAlevanAke anuSThAnAdirUpa kI prAya. sAkSAt anubhUtikA viSaya hai aura isaliye tapazraraNakI agnimeM usakA vaha saba karmamala jalakara usake viSayameM adhika likhanekI jarUrata nahIM hai, phira bhI alaga ho jAtA hai taba vaha bhI apane svarUpakA pUrNa 'bhUyisTa: 'atizaya bhuvanaM' aura 'adbhutaM' padAMke dvArA lAbhakara dedIpyamAna ho uThatA hai, itanA hI nahIM balki usake viSayameM kitanI hI sUcanAe~ kara dI gaI haiM aura lokya caDAmaNikI zobhAko dhAraNa karatA hai athot aneka sacanAeM samyagdarzanake mahAtmya varNanameM pahale mAsarvotkRSTa padako prApta karatA hai| cukI haiN| pUjArthajJa shvbaili-prijn-kaam-bhog-bhuuyisstt| -yugavIra atizayaryAta bhuvanamadbhutamabhyudayaM phalati sddhrmH|135|| phatehapura (zekhAvATI) ke jaina mUrti lekha (paM0 paramAnanda jaina zAstro) phatehapura rAjapUtAnA prAntake antargata jayapurake kama karanekA prayatna karate haiN| hA~, zahara aura gAMvoMke zekhAvATI jilekA purAnA zahara hai| ise hisArake Asa-pAsa chAyAdAra nImake vRkSa bhI rAjapUtAnAmeM nabAba phatahamvA~ne sa01508 meM basAyA thA aura use dekhane meM Ate haiN| ve prAyaH gharoMke sAmanebhI lage hue apane nAmase prasiddha kiyA thaa| dikhAI dete hai / aura bar3a-pIpala Adike vRkSa kevala phatehapura registAnake usa bAlakAmaya pradezameM vasA dharmAyatanoM meM hI pAye jAte haiN| vahA~ aneka kuvAhumA hai, jahA~ retake bar3e-bar3e TIle mIloM taka cAroM bAvar3I hai isaliye pAnIkI kabhI to nahIM hai, parantu ora dikhAI dete haiN| darase ve pahAr3a sadRza pratIta kue adhika gahare hai, aura unakA pAnI svaccha evaM hote haiN| parantu ve pahAr3a nahIM haiN| hAM, unameM camakIle mIThA hai aura vaha svAsthyavardhaka bhA hai phira bhI janatA bAlUkaNa athavA abhrakake Tukar3e Agantuka vyaktiko unase apanA nirvAha kara letI hai| avazya sambhrama utpanna kara dete haiN| vahA~ anya jaMgaloM- phatehapura meM garmI ke dinoMmeM adhika garmI par3atI ke samAna saghana evaM chAyAdAra vRkSa to kahIM dRSTigocara hai-dina bhara lU calA karatI hai, aura jAr3eke dinoMmeM nahIM hote. para aneka jhAr3I, jATa, khaira kekar3A aura zIta bhI adhika pAyA jAtA hai| vahAM 15-16 iMcase kIkara vagairahake vRkSoMkA samUha avazya dikhAI detA adhika vArisa nahIM haato| siMcAIkA yahA~ koI hai, jo prakRtikI zobhAko dhAraNa karate hue apanI sAdhana nahIM hai, nadI bhI koI aisI nahIM hai jisase sAdhAraNa bAyAmeM pathikoMke dinakara janita saMtApako sicAIkI vyavasthA ho sake, ataeva yahAMkI khetI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] phatehapura (zekhAvATI) ke jaina mUrtilekha [403 kevala vArisa para hI nirbhara hai, isIse yahAM kevala eka prApta hone ke bAda kAyamakhA~kA pratApa evaM prabhAva dina hI phasala barasAtameM gavAra, moTha, mUMga aura coprA para dina bar3hatA gyaa| bAdazAhI darabArameM bhI usakA zrAdikI hotI hai / khetI kI jamIna bailoM aura U~ToM- prabhAva aMkita ho gayA aura usase prAyaHloga Darane ke dvArA jotI jAtI hai| mUlI, gAjAra, baiMgana, toraI lge| kAyamakhA~ko khAnakhAnAkI upAdhi bhI prApta thI, kAMdA lahasuna TamATara dhaniyA, paudInA aura pAlaka isakI 7 striyA~ thIM, jinase chaha putra paidA hue the| Adi zAka-sabjIkI khetI bhI hotI hai| caumAsemeM phIrojazAha tugalakako saM01475meM mRtyu hogaI, matIrA (tarabUja) aura kakar3I adhika hotI hai, gA~vake taba dillIkI bAdazAhata bar3I asta-vyasta dazAmeM Asa-pAsake loga matIrA aura kakar3I becane AyA hogaI thI, usakA kAraNa prApasI phUTa aura parasparakA karate haiN| avizvAsa thaa| yahI vajaha hai ki 26 varSake alpa. ___ phatehapurake matIre adhika prasiddha haiN| kahA jAtA samayameM dillI meM phIrojazAhake bAda svA~ bAdazAha hai ki navAba alipharakhA~ (saM01666) ke samayameM saiyada khijarakhA~ thaa| khijarakhA~ nabAba kAyamaslaoNke samrATa jahAMgIrane zekhAvATIke matIroMkI prazasA suna. pratApako saha na sakA aura usakA vikrama dekhakara vaha kara phatehapurase eka matIrA apane darabArameM maMgAyA thA bhayabhIta rahane lagA / usane avasara pAte hI kAyamajisakA vajana 33 / / sera thaa| khA~ko apane beTe ahamadakhA~ ke sAtha kilekI burjase phatehapurake navAba nIce jamanAmeM Dhakela diyA, jisase ye DUba kara mara phatehapurake ve sabhI nabAba jinhoMne vi. saM.. gye| aura tAjakhA~ tathA muhammadakhA~ko hisArase 1508 se saM0 1787 taka 276 varSa jhuMjhanUM aura nikAla diyA gyaa| khijarakhA~ke maraneke bAda ve donoM phatehapurameM rAjyazAsana kiyA hai| unakI kula saMkhyA punaH hisAra meM Akara rAjya karane lge| tAjakhA~ aura phatahakhA~ke 31 varSa rAjya karaneke bAda ve loga hisAra 12 hai aura jinake nAma isaprakAra haiM: chor3a kara cale gaye / aura apane dvArA marUbhUmimeM do phatahakhA~, jalAlakhA~, daulatakha'....harakhA~, phadana nUtana zahara basA kara rAjya karane lge| khA~, tAjakhA~, aliphakhA~, daulatalA~, saradArakhA~ (1) phatahakhA~ ne saM01506 meM phatehapura meM kilA banadInadArakhA~, saradArakhA~ (2) aura kaamyaavkhaaN| inake bAda phatehapura aura jhanRmeM zekhAvata rAjapUtoMkA vAnA prAraMbha kiyA thA jo do varSa meM banakara pUrA ho gyaa| taba usane saM0 1508meM kile meM rahanA prAraMbha zAsana rahA hai| kara diyaa| phatahakhaoN hisArake nabAba the| inake pitAkA nAma tAjakhA~ 'aura pitAmahakA nAma kAyamakhA~ thA. jo seTha toNamala yA tohanamanla dadarerAgA~vake cauhAna rAjA moTerAvakA putrathA, aura jisa samaya phatehakhA~ hisArase phatahapura AyA jisakA nAma kamasiMha thaa| saM0 1440 meM dillIke usI samaya unake sAtha vahA~ ke nivAsI seTha hemarAjabAdazAha phIrojazAha tugalakakI AjJAse hisArake ke sapatra seTha tohanamalla, jo phatahakhA~ ke musAhiba ye phaujadAra saiyada nAsirane dadarerA para hamalA kiyA thA, aaye| ve apravAla vaMzI aura di0jainadharmake anuyAyI usameM moTerAvakA uktalar3akA usake hAtha lgaa| lar3akA the| phatahakhA~ ke sAtha inakI ghaniSTa mitratA thii| hozayAra aura catura thA, isIse saiyada nAsirane use phatahakhA~ unakI salAha liye binA koI kAma nahIM musalamAna banAkara apane pAsa rakha liyA aura usakA karatA thA, seTha toNamala yA vAhanamalla bhI rAjanIti meM nAma kAyamakhA~ rakkhA gyaa| bAda meM usake dAnoM bhAi dakSa the aura rAjyakAryameM apanA pUrA yoga dete the| ve bhI yoMko bhI musalamAna banA liyA gyaa| saM0 1445meM apane parivArake sAtha phatahapura gae / ve bar3e nirasaiyada nAsirako mRtyu hogii| taba phIrojazAha tugalaka- bhimAnI the, inake tIna bhAI aura the, jinakA nAma ne kAyamakhA~ko hisArakA nabAba bnaadiyaa| nabAbI kramazaHTIlaNadAsa, rUpacanda aura padmarAja thA,seThajI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404] bhanekAnta [kiraNa 15 apane sAtha hisArase do purAnI mUrtiyA~ bhI lAye the| kA jIrNoddhAra kiyaa| aura saM01865 meM jaba bha. jinameM eka pratimA saptadhAtu kI thI jisameM caubIsa lalitakIti phatehapura Aye, taba vahA~ kI samAjane tIrthakaroM kI mUrtiyA~ aMkita thI, aura jo, saM01066 unakA ucita samAdara kiyaa| jainiyoMkA yaha mandira mAgha sudi 11 ko mUlasaMghI AcArya padmanandi ke usa samaya pRthvImeM ghusa gayA thA, ataH bhaTTAra jIdhArA pratiSThita huI thii| isakA citra anyatra diyA huzrA ke anurodhase samAjane usakA jANaNaddhAra karavA hai| dUsarI mUrti candaprama bhagavAna kI hai, jo kAle diyA aura usIke Upara eka naye vizAla mandirakA pASANapara utkIrNa kI huI hai, vaha saM0 1113 meM nirmANa bhI karavA diyaa| ye donoM hI mandira aba taka baisAkha sudi 11 ko pratiSThita huI thii| ina donoM barAbara bane hue haiN| UparakA mandira tayyAra ho jAnemUrtiyoMko IzvaradAsa nAmake bhojaka apane sAtha ke kAraNa nIceke mandirakI sabhI matiyA~ UparakI lAye the| vedImeM virAjamAna karadI gaI, jabase unakA vahIM para ina donoM mUrtiyoM ke kAraNa seThajIne saM01508 barAbara pUjana hone lgaa| yaha nayA mandira pahale meM dillI paTaka majinacandrajIke padezase digadara diyo paTaka bha0 jinacandrajIka upadezasa digamdara mandirase dUne su* sthAna para saMgamaramarake pattharakA banA jaina mandirakA zilAnyAsa phAlguna sudi 2 ko kiyA, hA hai, usameM andara suvarNakA kAmabhI kiyA gayA aura mandira tayyAra hone para ukta mUrtiyA~ bar3e bhArI hai| aneka saMskRta padya bhI suvaNokSaroMmeM aMkita mahotsabake sAtha virAjamAna kara dii| kiye gae haiM, jinase mandirakI zobhA duguNita saM01770 meM caudharI rUpacandajIne ukta dillI ho gaI hai| mandirameM do zilAlekha aura aneka paTTake bhaTTAraka zrIdevendra kIrtikI AjJAse mandira- prAcIna yantra haiM jinase itihAsa-viSayaka kucha sAmagrI ..IzvaradAsa zAkadvIpIya mAya the| inakA ghaMza prApta ho jAtI hai| yantroM meM sabase purAnA yantra bhojaka kahalAtA hai| inake vaMzaja phatehapurameM ababhI maujUda sampagdarzanakA hai, jo saM0 1543meM magasira vadI haiN| jaina mandirameM bhajanAdi karaneke kAraNa jainiyoMke sAtha 1 guruvArake dina utkIrNa kiyA gayA hai| dUsarA inakA prema sambaMdha calA jAtA hai| jainamandirAmeM yaha sevA yantra solaha kAraNakA hai jo saM0 1549meM utkIrNa kArya karate haiN| aba yaha paramparA nahIMke barAbara hai| karAyA thaa| tIsarA yantra sa0 1573kA hai aura 2 yaha bhaTTAraka jinacanda ve hI haiM jo bhaTTAraka padma- cauthA saM. 1576 kaa| nandike praziSya aura bha. zubhacandake paTTadhara the| yaha mUla- bha0 lalita kItike praziSya aura pAMDe rUpacandajI saMghasthita nandIsaMgha, balAtkAragaNa aura sAsvatigacchake ke ziSya paM. jIvanarAma the, jinake hAthakA likhA hudhA vidvAna the aura dillI paTTake paTTadhara the| yaha bar3e prabhAvI eka guTakA vahAM surakSita hai, jo eka lAkha zloka the| saMvata 1500 meM paTTa para pratiSThita hue the, saM0 1948 pramANa batalAyA jAtA hai! usa guTake ko dekhanese meM inhoMne jIvarAja pApar3IvAla ke sahayogase sahastroM isa bAtakA patA cala sakegA ki usameM kina kina prathoM mUrtiyoMkI pratiSThA karAI thii| inake aneka vidvAna ziSya kA saMgraha evaM saMkalana kiyA gayA hai, aura ve kitane the| bha. rasnakIrti aura paM. medhAvI unameM pradhAna the, purAne evaM mahatva ke haiN| unhoMne apanI mRtyUse pahale jinhoMne 'dharmasaMgraha zrAvakAcArakI racanA hisArameM prArambha apanI eka chatarIbhI banavAIthI jo ababhI maujUda hai| karake saM0 1941 meM kutubakhAnake rAjyakAlameM samApta inake pazcAt anya loga paTTa para baiThe para bAda meM vaha calA kiyA thaa| inake do ziSya aura bhI the, brahma narasiMha nhiiN| ukta seTha tohanamanlajIke mAtA pitA bhI hisArase aura pakSa tihumA / brahma tihuNAne saM0 1518 meM bAdameM Akara phatehapura hI rahane lage the| vartamAnameM paM0 medhAvIke upadezase paMcasaMgraha aura jaMbuddhIpaprajJapti phatehapura aura Asa-pAsake gAMvoM meM jo bhI agravAla khikhAkara unhIMko pradAna kiyA thA inakA banAyA humA jainI haiM ve saba inhI seThajIke vaMzajakahe jAte haiN| eka caturvizati jina stotra bhI hai| jo 'anekAnta' varSa hisArake eka seTha hemarAjakA ullekha bha. yazaH kIrtine apane pANDava purANa' meM kiyA hai, jisameM ve Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 12) phatehapura-zekhAvATI) ke jaina mUrti-lekha [405 dolIke bAdazAha muvArikazAhake mantrI batalAye gaye zrI pArzvanAtha di0 jainamaMdirake kuvekA lekha haiM, ve bhI apravAla the| parantu usa graMthameM kulAdi paricaya-viSayaka jo nAmAdi diye haiM, unameM kucha bhinnatA yaha svargIya seTha guramukharAyajIkI dharmapatnI seTha sumbAnaMda nihAlacaMdakI mAtAne bnvaayaa| dikhAI detI hai dUsare apane mantritvakAlameM ve dehalI rahe haiM, parantu vizeSa sAmagrIke abhAvameM abhI prAmA di. jainiyoMke kuvekA lekha Nika rUpase yaha batalAnA kaThina hai ki prastuta donoM zrI bhagavatajI satya saM0 1716 varSe miti jeSTha sudi hemarAja eka hI vyakti haiM, yA bhinna-bhinna / isameM 3 rAjya zrI divAna dInadArakhoM guru zrI 108 zrIbhaTTAraka sandeha nahIM ki, donoMkA nAma eka hai| pANDavapurANa zrI mahIzcandrajI va sakala zrAvaka phatehapurakA punya nimitta meM unake jyeSTa putrakA nAma 'molhaNa' batalAyA gayA jala thAnaka karAyo sarvako zubhakAraka bhavata / ' hai jabaki 'phatehapura paricaya' nAmaka pustakameM unakA nAma toNamalla milatA hai, yaha sabhAvanA jarUra hai ki donoM vyakti hisAra nivAsI haiM, para paryApta sAmagrI- OM namaH siddhebhya viditaho ki yaha sthAna kUpa pUrva ke abhAvameM abhI unheM eka batalAnA saMgata nahIM 108 zrI mahIzcandrajIke samayameM sakala paMcAcAbakAna jNctaa| karAyA tho punaH jIrNodvAra vA navIna tivArI saM0 1956 isa taraha phatehapura samunnata zahara hai, vahA~ aneka bhAdavA sudi 5 ko taiyAra hubhA / mahArAva rAjAjI kavi aura sundaradAsajI jaise vedAMtI saMta hue haiN| aura zrI mAdhosiMhajI bahAdurake samaya zrAvaka rAmasAmana aneka dhanImAnI sajjana bhI hue haiN| unameM seTha guramugvarAya agraNI hokara taiyAra karAo marSako zubhakAraka sukhAnandajIkA nAma to khAsa taurase ullekhanIya hai jo bhvtuH| phatehapura ke niyAsI the| aura jinhoMne apane jIvanameM pA0 zrI di0 jaina mandirake mUrti-lekha aneka dhArmikakArya sampanna kiye haiN| bambaIkI vizAla dharmazAlAbho unhIMkI banAI huI hai| noTa :-ina lekhoMmeM bhASA sambandhi aneka azuddhiyA~ phatehapurake sajjana bA.ginIlAlajIne merI preraNAse haiM jinheM maulikatAkI dRSTise sudhArA nahIM gayA hai| nimna mUrtilekha aura 'paricaya' pustaka bhijavAI thI, (1):066 mAdha sudi 11 gurau zrI mUlamaMdhe padmanandijise maiM anakAzavaza anekAntameM na de sakA thA, ve aba devA mAthura vaMze sAH padmanimidAsa rA? diye jArahe haiM / isake lie maiM unakA prabhArI huuN| rAjA navAba pratiSThAyA mApti / AzA hai dUsare sajjanoMko bhI isase preraNA milegI pratimA-saptadhAtukI 24 tIrthaGkarAkI indra ki ve bhI apane-apane sthAnoMke mUrtilekha utaravAkara bAI taraphakA khaMDita (hisArase zrI toyamalajI anekAntameM prakAzanArtha bhejeN| sAtha lAye the)|5xsi zrIpArzvanAtha di0 jainamaMdirake zilAlekha (2) 113 baisAmya sudi 6 bhAgeke akSara para nahIM gaI / kAlo.. ... "pura. ... "pATaNa / saMvat 1506 mitI phAguna suvi 2 sAha zrAvaka pratimA-candraprabhukI kAle pASANakI (hisAra tohaNa devarAkI nIva ddlvaaii| maMvata 1770 mitI phAguna se toNamanajI sAtha lAye / ) / 6xn sudi 2 bhahAraka zrI khemakIrtI tatpa bhaTTAraka sahasa kIrtI tatpa bhahAraka mahIcanna tatpaTTa bhaTTAraka zrI (3 1955 bhAdo ..... Age ke pacara saba ghisa gye| devendrakIrtI tata mAmnAya caudharI saSamala tasya putra pratimA pArzvanAyako saptadhAtukI // 3 // m caudharI rupacaMda vA sakala paMca zrAvaka milakara deharAkI (4) 1525 mUlasaMghasA- vi0pa0 parAbhAna na sutanurago? marammata kraaii| pratimA pArarvanAtha dhAtu kii|x|| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406] anekAnta [kiraNa 12 . (5) 1535 zrI mUlasaMdhe bhaTrAraka zrIbhUvanakIrtI tatpa bhAryA sItA suta madhAna bhAryA mahaNasiri / bhahAraka zrI zAnabhUSaNa upadezAt / pratimAke pratimA-cauvIsa tIrtharoMkI sptdhaatukii| ke khake Upara se. ThAkarasI likhA huA hai pratimA x 3 zAmila hai khadgAsana dhAtukI / 3 // x 2 (17), vaizAkha sudi 5 kASThAsaMdhe bha0 guNabhadradeva (1) 1945 mA. zrI putra zAhana pA0 pujA pratimA sA lUNA suta tihuNA / pratimA 24 tirtharoM pAzvanAtha, saptadhAtu kI / 3 // 42 // sptdhaatukii| // x // (7) 1958 baizAgya sudi 3 zrI mUlasaMdhe bha. zrI jina- (18) 1500 mAha sudi 15 bhAgeke akSara ghasa gaye tathA candra devA sAhu jIvarAja pApar3IvAla nityaM saMvatke aMkabhI ghisa gye|) pratimA-pArzvapragAmati saukhyaM zahara muDAsA zrI rAjA nAtha, dhaatukii| Ix // syosiMdha rAvala, pratimA pArzvanAtha, dhaatukii| (18) 1952 jeTha sudi 12 vai0 sa0 pu. bha. jinacandrAya 2 // 4 // trivedI sAmadevA. da. rA. losAyasa 2 (6) 1548 lekha upara mujaba / pratilanecaSu pratimA-3 bhagavAna kA sAmila pratimA pArzvanAthakI zveta pASAmAkI saptadhAtukI khaGgAmana, cinha nahIM / 3 // 42 // 14 // x. yaha pratimA mUlanAyaka pratimA zrI (20) 1689 kAtika sudi.15 paratU kAsalIvAla pArzvanAthakI khaMDita ho jAnese paTanAse pratimA-pArzvanAthakI saptadhAtukI I4 // maMgAI gaI / khaMDita pratimAkA lekha isa mujaba (21) 1703 baizAkha sudi 3 zrI mUlasaMdhe bha. jagatakIrtI thA 'saM0 1851 jeTha sudi 5 bha0 sureMdrakIrtI zrI khaMDelA vibhavarge zrI mohanadAsa bhaisA upadezena rAmacaMda dIvAna pratiSThA kraaii| nityaM praNamati / pratimA - caubIsa tIrthaGkaroMkI (6) 1548 lekha Upara mujaba / pratimA candraprabhukI zveta saptadhAtukI 42 pASANa kii| 17414 (22) 1711 magasaravadi 11 zukravAra pratiSThAyAM sAhu mAdhau (10), lekha Upara mujaba / pratimA zAMtinAthakI zveta pratimA-pArzvanAthakI saptadhAtukI 342 // paassaannkii| 10x14 (23) 1715 phAgana sudi 3 zrI kASThAsaMghe bha. zrI bhuvana(11), lekha Upara mujaba / pratimA pArzvanAthakI kAle kIrtI pra. sA. kevala nA / pratimA paarshvnaathpaassaannkii| .xn kI dhAtu kI 3341 // vaizAgva sudi 3 bha. surendrakIrtI pratiSThA (24) 1722 paM. cartubhuja nityaM praNamati / pratimA pArzvakarIta, sA* pApar3IvAla saramadAsa / nAthakI dhAtukI 2 // 42 pratimA mallinAtha zveta pASANakI 1446 (23) zake 1588 mAha vadi 6 nAva pratiSThA bheSadayAsu / (13), lekha upara mujaba / pratimA mallinAtha zveta pratimA pArzvanAthakI saptadhAtukI do yaMtra paassaaykii|.x15 sudhA 3 // 42 // lekha Upara mujaba / pratimA arihaMta, zveta (26) 1777 kAtika sudi 3 bha. devendrakIrtI pratiSThApitaM / pASANakI khaDgAsana / 1546 pratimA-candraprabhukI zveta pASANakI 84. lekha Upara mujaba / pratimA arihaMta, zveta (27), lekha Upara mujaba / pratimA candraprabhukI zveta pASANakI khaDgAsana | 1546 pASANakI Euxo . (10), vaizAkha sudi bu. zrI mUlasaMghe bha. zrI jana- (28), lekha apara mujaba / pratimA prAdinAthakI zveta candradevA tadAmnAye khaMDayAlA sAha taMgaja - pASANakI Eux. FHHHHHHH Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] phatehapura (zekhAvATI) ke jaina mUrti-lekha [407 26 , lekha Upara mujaba / pratimA munisuvratakI zveta pratimA candraprabhukI zveta pASANakI 234 // pASANako 8 // x. (42-43) pratimA candrapramukI nagara cAMdIkI 2 // 2 3. 1826 kAtika sudi 6 bhaTTAraka rAjendrakIrtI / pra. (54) naminAthakI "" " " mAdinAthakI zveta pASANakI 10 // x. pAdinAthakI "dhAtukI " lekha Upara mujaba / pratimA candraprabhukI zveta mahAvIrakI ", " x. pASANako 1.x1 24 tIrtharoMkI " : cA~dIkI xam , lekha upara mujaba / pratimA zAMtinAthakI (sukhAnanda) zveta pASANakI 1.48/ mahAvIrakI naga 1 dhAtukI 543 33 1123 OM mitI dvitIya jeTha sudi 10 lohAcAryA (56) nAye bha. rAjendrakIrtIdevA tat prAmnAye (sadArAma gaMgAvaksa) agrotakAnvaye vAsala gotra sAhU jinavaradAsa zItalanAthakI naga dhAtukI 6 // 45 bhAryA mizrI kuvaMra bhagavAnadAsena sArddha zrI nemanAthakI " kAlApASANa 20-6 jina pratiSThA karApitA / pratimA-pArzvanAtha ___ svaDgAsana (sukhAnanda) kI saptadhAtukI 1.45 // (52) mahAvIrakI naga pIle pASANakI 21-14 3. 1826 vaizAkha sudi 4 padmAvatIkI saptadhAtukI (sugvAnanda) 35 1648 caitasudi 5 zrI kunda kundAcArya parama digambara noTa:-ina saba mUrtilekhoMke legya naM. 4 ke samAna hai| guru upadezAt jina biMba navAnagare prtisstthitN| [23] saMvat 1626 baisAkhasudi 3 bha. rAjendrakIrtI gurumugvarAya sugvAnaMda nihAlacaMda pratimA tadAmnAye agrotakAnvaye sAhu mUbhIlAla bhAryA zreyAMza zrI neminAthako kAle pApANakI 24418 kumArI tayA pratiSThA karApitaM / pratimA memanAthakI sapla36 1172 dvi. baizAkha sudi 5 zrI kundakundAcArya dhAtuko 6 // 3 // digambara guru upadezAt bar3anagare pratiSThApitaM / (14) saMvat 1926 baisAgvasudi 3 bha. rAjendrakIrtI digambara zuddhAnAya / pra. candraprabhukI zveta tat zreyAMzakAraka bhavatu pratimA supArzvanAthakI samadhAtukI pASANa kI xl khaDgAsana nxn legva apara mujaba / pranimA candraprabhukI sphaTika- (2) savat 1926 sAkhasudi 3 kASTha marmANakI 6 // x4 pratimA-nemanAthakI saptadhAtukI khaDgAsana ||xi 38 1676 vaizAkha sudi 2 pratiSThitaM / pratimA siddha (16) saMvat 1744 vaisAmbasudi 13 sAvaMtali praNa - mati / pratimA = cauvIsa tIrtharoMkI saptadhAtukI 4x bhagavAnako dhAtukI 10 // 46 // 31 1980 phAgana sudi 2 zrI kundakundAcArya upadezAt bhAmA pozAta (17) pArzvanAthakI sptdhaatukii| gvAdi kucha revADI nagare pratiSThApitaM / pratimA mahAvIra- nahIM 3 / 43 prabhukI dhAtukI 54 // (28) zrI mUlasaMgha zrAvaka jAdhU pAdinAtha praSThitaM 4. 1981 phAgana sudi 1 navAnagare kundakundAnnAye cinha saMvat kucha nahIM, pratimA saptadhAtukI 2x2 // pratiSThApitaM pratimA-zAMtinAthakI cAMdI- (2) lemba saMvat kucha mhiiN| pratimA-pArzvanAthakI kI 6x ma saptadhAtukI // 42 // (41) vi.saM. 1984 mAghasudi 12 guruvAra zrI- (60) " " " x 2 mUlasaMdhe tadAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrIkunda (77163187677680) kundAcAryAnvaye zrI di. jaina guru upadezAt phatehapura nagare (61) caumukhI pratimA saptadhAtukI 3 // x m jinaviva pratiSThApitaM / (sukhAnanda) (12) pAravanAyakI pratimA saptadhAtukI 2 // xm Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408] bhanekAnta [kiraNa 12 (3) lekha cinha vagairaha kucha nhiiN| pratimA saptabhAtukI mxn (4)saMvat mitI lekha isa mujabahai:-zAMtinAtha virA pho.na.pA. rA shrii| mRtatamaiI pratimA pArzvanAbhakI saptadhAtukI 2 // 42 // lekha azuddha hai| (65) mUla saMgha / lekha saMvatAdi kucha nahIM / pratimA pAranAkI saptadhAtukI nxn (66-67) "2 choTI sapta dhAtukI xmx // (8) caraNa pAdukA sapta dhAtukI 24 // (1) lekha vagairaha saba ghisa gye| pratimA zvetapASANakI // 4 // (..) caumukhI kAle pASANakI lekha cinha vagairaha kucha nahIM Ex 62 saptadhAtukI cA~dIkI zveta pASANakI kAle paSANakI pIlepASANAkI sphaTikamayikI 2 padmAvatIkI caraNapAdukA samadhAtukI mnAye bhahAraka jinacandradevA tad ziSya ratnakIrtI paM0 mIhAkhya tadAmnAye khaDelavAlAnvaye bhesA gotre sA. pAsU tadbhAryA sAdhvI rohiNI tada putra aDUsA polhaNa sA* holAhA tadanandanA staH hAlU yahirAja bhUra yAna mA saMjJA etadayA pUjayati / 3 dazalakSaNayaMtra- saM0 1573 phAlguna badi 3 % mUlasaMdhe kundakundAcAryanvaye bha* jinacaMdradevA patpa bha. zrIpramAcandradevA tadAmnAye khaMDevAlAnvaye ThAlyA gotre paM. mUnA bhAryA sAmU tatpuna seTha holAsi evopati rAjA holA bhA holAzrI tat putra kRlhA pAsU tejapAla syopati bhA0 vigasIrI tad putra kutA kulhA bhA. deva tada putra karamAThA sUsIdA sonapAla jAvar3a polha nityaM praNamati / 4 jalayaMtra-saM0 1576 magasara mAse zukla pakSe 10 zukravAre zrImUlasaMdhe maharISabhasena gaNadharAnvaye puSkara gacche saMnagaNe bhaTTAraka zrI guNabhadropadezAt hubaMDa jJAtIye sAha vadA bhAryA rIgAda suta paM. zrIcandra sAraga jalayAtrA yaMtra pratiSThAya nityaM praNamati zubhaM bhavatu / 5 dazalakSaNayaMtra-saM0 1636 vaizAkha yadi = candravAsare zrI kahAsaMghe mAthuragacche puskaragaNe bha. zrI kamalakIrtI devA tatpaTTe bha. zrI zubhacandra devA tatpa bhaTTAraka yazaH sena devA tadAmnAye padmAvatIpuravAlAnvaye sAH vahA~raMgU tatputra sAH dinakarabhAdivo tayo putra trayaM sAhaviMzA parimala dotrI putra dUgarasI bhA. puna ciH nathamala eteSAM madhye sA.dinakara idaM yaMtra kraapitN| 6 dazalakSaNayaMtra-saM. 1685 mAha sudi 5 gurUvAre zrI kASThAsaMghe mAthura gacche puSkara gaNe lohAcAryAmnAye bhahAraka zrI yazaHkIrtI tatpaTTa bha zrI kSemakItI tasparTa bhaTTAraka zrI tribhuvanakIrtI tatpa bha. sahanakIrti ziSya jayakIrti tadAmnAye pAtisAha zrI sAMhajAMha khUrama 'dillI gajye kyAmakhAM vaMze phatehapure divAna alIkhA tatputra divAna zrIdaulatakhAM rAjye gargagorA sAH sAMda taratra sAH pAlhA tA putra mAlA tasya bhAryA jarAnA putra tejapAla mahAraka zrI sahastrakIrtI upadeze sAH mAlA dazanapaNI yaMtra pratiSThApita phatehapura mdhye| moTA-jahA~ bhAsana na likhA ho vahAM padmAsana smmnaa| bIra saMvat 2454 vi.saM. 1984 meM phatehapura meM pratiSThA ziSacandarAyake putra sUrajamala pahANyA ne paM0 sundaratAla besavevAlAse karAI thii| ___ tAmrayantra abhilekha , samyagdarzanayantra-saM0 1543 magasara vadi 13 guru bAra zrI mUlasaMghe zrI kundakundAcAryAnvaye bhahAraka zrIpadmanandi devAspa bha0zrIzubhacandra devArapaTTe bha.zrI jinavabadevA tava bhAmnAye setavAlAnvaye caudharI bakhIrAja tatputra caudharI purajanazAhajuke lUkha mAmAtastesumadhye navagrAmapura vAsatamya caudharI surajana tatbhAryA sIkhavatI satI rotIyo putra bharAja, yazodhara etatsumadhye caudharI surajanane zrI samyagdarzana yantra karApitaM pratihApitaM / . sokhahakAravayaMtra-saM. 1958 baizAkha sudi| somapAsare rohavaM mUbasaMgha sarasvati gacce bhIDandakandA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] phatehapura- zekhAvaTI) ke jaina mUrti lekha |406 * samyagdarzanayaMtra- saM0 1685 mAhasudi 5 guruvAsare 10 ratnatraya yaMtra-saM. 1908 zaka 1773 bhAvamAse zukla zrI lohAcAryAmnAye mAdhuragacche puSkaragaNe bha. pare 12 tithau ravivAsare zrI kASThAsaMgha mAthuragacche yazaH kIrtI tatpa khemakIrtI tatpaTTa tribhuvanakIrtI puSkaragaNe zrI lohAcAryAnvaye bha. lalitakIrtI tatpa? tatpaTTa sahasrakIrtI ziSya jayakI tadAmnAye pAtizAha bha. zrI rAjendrakIrtI tana pazyati apravAnAnvaye garga zrI sAhajAha ( jahAM ) khUrama rAjye kyAmakhA~ vaMza gotre sAha jJAnIrAma tad putra mahAnanda haMgarasI tatputra divAna zrI daulatakhAM rAjye garga gotra sA0 sAMtU tatputra ciHharakizana zrI ratnatraya yaMtra karApitaM udyApitaM zrI sA. bhairava tatputra sA. sonapAla bhAryA gurudAsI putra phatehapura madhye likhI(khi)taM paM0 viNataM / kesA. vIbhUtA. bhagatA. netA etAM madhye sA0 sonapAla 1 dazalakSaNayaMtra-saM. 1613 zake 1778 prarvatamAna samyagdarzana yaMtra pratiSThA karApitaM / mAsItama mAse bhAdrapada mAse zuksapace 14 (kAMsekA yaMtra ) tithau zanivAsare zrI kASThAsaMgha mAthuragaccha puSkaragaNe 8 RSImaMDalayaMtra-saM0 1755 phAlguNa sudi 12 vRha lohAcAryAmnAye bhahAraka zrIyazaH kIdivA tatpabha. spativAre kASThAsaMghe mAthuragacche puskaragaNe lohA kSemakItadivA taspaTTa bha.tribhuvanakItAdevA tatpazrI cAryAmnAye bha. zrIyazaHkI devA tapa bha. khemakIrtI mahalakItadivA tapa zrI mahIcaMdra tatpazrI devendratasparTa bha. tribhuvanakIrtI tatpa? bha0 sahasrakIrtI tat kItadeivA tatpaTTa zrI jagatakIdivA tatpazrI lalitaziSya dIpacanda tadAmnAye agrokAra (agrotAnvaye)5ce kIrtadivA tatpa zrI rAjendrakIdivA tadAmnAye aprahisAra vAstavya sAha zrI giradharadAsa tad bhAryA bAla garga gotra sAhajI jaThamala jI tatbhAryA rUpA 6 taraNI tatputra vIrabhANa tadabhAryA bhagoto tatputrAH tatputra jJAnIrAma tatbhAryA haracaMdI tatputra mahAnaMdaprathama gulAbarAya dvitIya putra uttamacanda tada bhAryA rAya tatbhAryA dvaya / bRhat kesarI, laghuvarajI saMtoSI tRtIya putra zobhAcanda tada bhAryA ananto tanmadhye kezarI putra rAmadayAla tatbhAryA nArAyaNI tatputra sukhadeva vIrabhANa caturtha putra gulAbacaMda eteSAM tAputra mohanarAma idaM vRhat dazalakSaNa yaMtra ciH madhye vIrabhANa zrI RSImaMDala yaMtra karApitaM / (yaMtra- rAmadayAla dazalakSaNI vrata udyApanArthe karApitaM paM0 ke kinAre kI kora phUTI huI hai] rUparAma jI taziSya paMjIvanarAma jI yaMtra likhApita sakhAvata zrI mailasiMhajI rAjye phatehapura madhye (potalake yaMtra ) zrIrastu / 6 dazalakSaNa yatra-saMH 86. zaka saM0 1726 mitI vaizAkha sudI 3 zanivAra zrI kASThAsaMghe mAthuragacche 12 dazamalakSaNayaMtra-saM. 1614 mAsAnAmAsotamamAse zukla pakSe puNyatithau 14 guruvAre kASThAsaMghe mAthurapuskaragaNe lohAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI yazakIrtI gacche puSkaragaNe zrIjohAcAryAmnAye bhahAraka zrI tatpa? bha. zrI khemakIrtI tatpa? bha. zrIbhuvanakIrtI tatpa bha0 sahasrakIrtI tatpa bha. mahIcaMda tatpa? bha. jagatakIrtIdevA tatpa4 zrI lalitakIrtI devA tatparTa devendrakIrtI taspaTTa bha* jagarakIrtI tatpa? bha. lalita zrI rAjendrakIrtI devA tadAmnAye agravAla gargagotra kIrtI tadAnAye anotakAnvaye gargagotra sAhajI zrAvaka saMkaravAla tatputra lakhamIcanda tadbhAryA kastUrI jaThamalajI tatbhAryA kRSA tatputra lachamaNa 1 nudarAma tad putra mirajAmala dazalakSaNa yaMtra karApitaM, zivaM 2 jJAnIrAma 3 harabhagata 4 kezarImana yaMtra jaThamala bhUyAt / putra jJAnIrAma taraputra mahAnaMda iMgarasI sIvalAla tata 13 ratnatraya yaMtra--saMvat 16 mAsAnAmAsotama mAse mAtA haraMcadI zrI vRhat dazalakSaNa yantra' karApitaM bhadrapadamAse yuktapaNe puNyatithI 35 guruvAre sthApitaM phatehapura madhye jatI harajImana zrIrastu sekhA- kASThAsaMghe mAdhuragaccha puSkaragaye zrI lohAcAryAbata lakSamaNasihajI rAjye zrI kalyANa mastu bhavatu: mnAye bhadhAraka jagatakIrtI devA tatpazrIlakhitakIrtI Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anekAnta [kiraNa 12 'devA tatpazrI rAjendrakItadivA tadAmnAye agravAla tatpa4 zrI mahIcaMdadevA tatpa zrI devendra kIrtI garga gotra bhAvaka saMkaralAla tatputra lakhamIcanda tad tatpa?' jagata kIrtI tatpazrI lalitakIrtI taya bhAryA kastUrI tava putra mirajAmala tasya bhAryA rAmA zrIrAjendra kIrtI tadAmnAya agravAla gargagotra sAhajI zrI ratnatrayabata ucApanArtha jJAnAvI cyAthai ca idaM nundarAma jI tatputra zivanArAyaNa jI tatputra dayAcaMda yaMtra kraapit| tat bhAryA pArvatI tatputra dhanarAja tada bhAryA syokorI (tAmekA yaMtra) tatputra zrIdhara idaM vRhat dazalakSaNa yantra karApitaM 50 14 anantavatayaMtra-saM. 112. zAke 1785 rUparAmajI tada ziSya jayakaranadAsa tata zipya paM. khema mAsAnAmAsotama mAse bhAdrapada mAsa zubha zukla canda yaMtra likhApitaM sekhAvata zrI mAdhosiMhajI rAjya pace puNya tithau 14 zanivAsare kASThAsaMghe mAthura- madhye shriirstu| gacche puSkaragaNe lohAcAryA mnAye bhaTTAraka zrIrAjendra 11 vinAyaka yaMtra-lekha kucha nahIM / kIrtI tadAmnAya apravAzAnvaye gargagotraSu puNya prabhAvaka devazAsA guru bhakti kAraka zrAvaka vinodIrAma naye di. jaina mandirakI pratimAoMke lekha / jI tad bhAryA kasUmbhA tatputra jIvanarAma tasya bhAryA 1957 mAgha sudi / khurjA nagare pratiSThitaM ghoTI tatputra baradeva tena ananta bata udyAnAya praSTa pratimA siddha bhagavAna kI saptadhAtu mxn karma payArthe iMda maMtra karApitaM paM0 rUparAma jI tad 2 .. lekha upara mujaba / pratimA siddha bhagavAnakI ziSya paMjIvanarAmeNa lipikRtaM rAjya zrI merUsiMha saptadhAtu kI 74. jI rAjye phatehapura nagare zrI jinAlayastha / " " " , " candraprabhu kI zveta(pItalake yaMtra) pASANa kI 18 // xe 15 ratnatraya yaMtra-saM. 162. mAsAnA mAsottama mAse . , phAgana sudi 3 harSa prAme pratiSThataM bhAdrapada mAse zukla pakSe puNya tithau 14 zanivAre pratimA zvetapASANakI zAntinAtha kI 11x1. kASThA saMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcAryAnnAye 5 , lekha upara mujava / pratimA caubIsI paTa saptadhAtu zrI rAjendra kIrtI tamanAye paM jIvanarAma jI idaM yaMtra kI .x6 kRtaM suzrAvaka puNya prabhAvaka dharmajJa rAmanArAyaNa jI 6 , , , , ,zaMbhavanAtha kI 6 // 4 // tatputra bAlacaMda tadbhAryA harasukhI ta putra anantarAma tad bhAryA syobAI tebhyaH ratnatraya vrata udyApanArtha idaM 1567 phAgana sudi 3 zrI kundakundAcAryA gurupadezAt yaMtra karApitaM phatehapura nagare jina mNdirN| rANolI nagare pratiSThitaM pratimA zveta pASANakI 16 ratnatraya yaMtra-saMH 1121 bhAdavA sudi 14 agravAla 20 // 16 // gagaM gotra zrAvaka lakhamIcanda tatputra mohanalAla 8, pratimA candramabhukI sphaTikamaNi kI ciH magara 'ratnatrayavrata udyApanArtha idaM yaMtra karApitaM paMjIvanarA ' meNa kRtaM phatehapura nagare jina mNdirN| 1966 mAgha sudi 13 zrI kundakundAdi gurupadezAt 17 dazalakSaNa yaMtra-saMH 1629 bhAdrapada sudi 14 agravAla pratiSTitaM seDamala gopIrAma praNAmiti phatehapura gargagotre zrAvaka mUlacanda tatputra dAnamala dazalakSaNa rAmacandara kI mA car3hAI pratimA zAntinAtha bata udyApanArtha yaMtra karApitaM bhahAraka zrI jagatakIrtI zveta pASANakI 12410 // tatpa mahAraka zrI balitakIrtI tatpa bha. rAjendra (yaha pratiSThA seDamala bharAma lIlA rAmagar3hakIrtI tadamnAye idaM yaMtra karApitaM phatehapura nagare / meM karAI pratiSThAcArya paM. pannAlAla nyAya18 dazajaNa yaMtra-saM. 1924 zAke 176 bhAdrapada divAkara) mAse zukkhA pare / guruvAsare kASThAsaMghe mAthuragaNe 1017 baizAkha sudi 2 pratiSThita pratimA zAntinAtha puSkara gaye lohAcAryAmnAye bha. zrI sahalakIrtI kI saptadhAtu kI 6 // 4 // Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] phatehapura (zekhAvaTI) ke baina mUrti-lekha [411 gola caukora " 1976 caizAkha sudi 2 pratiSThitaM / pratimA naMyAvata prAdinAthako saptadhAtukI 8x. 1 varddhamAna cakra gokha baizAkha sudi 2 pratiSThitaM / pratimA 1. yaMtra prAdinAthakI saptadhAtuko 1mxe mAgha sudI 12 guruvAra phatehapura nagare "nayanminama zrI mUlasaMdhe naMdivAnAye balA kAragaNe 12 samyagjJAna sarasvatIgacche zrI kuMda kuMdAcAryAnve 13 pujaya zrIjaina digambara guru upadezAt zrImAn 4 zAMti seTha zivacaMsI khaMDelavAla vaMzotpAdaka 15 surendra cakra pAhAbyA gone tatputra surajamala tatputra 16 jina mAtrikA basaMtalAla jina pratiSThA karApitaM / pra. 7 // candraprabhukI zveta pApAyakI 21x16 1. samyagdarzana yaMtra-1685 mAisudi 5 guruvAsare kASThAleva upara mujaba / pratimA pArzvanAthakI saMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcAryAnvaye bha. zveta pASAzakI 19x13 yaza kI sapa khemakIrtI taspaTTa tribhuvanalekha upara mujaba / pratimA mahAvIra kI kIrtI talpa sahasrakIrtI ziSya jayakIrtI saptadhAtukI 1047 // pAtizAha zrI zAhajahAM khurama rAjve kyAmakhA~ 15 sphaTikamayikI dhAtukI zveta pASANakI vaMze divAna zrI daulatakhA~ rAjye phatehapura madhye garga gotra sAM sAMtu taraputra mAH pAldA tatputra vedIkA lekha sAhamAlA bhAryA jarAnA putra tejapAla zrI bedI banavAI syocaMdarAma surajamala paMhAuyA phateha sahasrakIrtI upadezena sAhamAlA samyagdarzanapurakA daskata syocaMdarAyakA bAca jana jaizrI jI kI mitI yaMtra karApitaM / yaMtra tAmekA caukora 740 kAtika sudI 14 ditavAra, saM0 1675 / naye di0 jaina mandirake tAmeke yatroMke lekha SoDazakAraNa yaMtra-1675 poha sudi 3 bhaume zrI gaNadhara balaya yaMtra gokha mUlamaMdha bha. bakhitakIrtI tatpa maMDalAcArya 2 nirvANa saMptakara yaMtra bhIratnakIrtI tatpa4 zrAcArya zrI candrakIrtI 3 kalyANa trilokasAra, upadezAt sAhu rUpA bhAryA patA tayo suta 4 mAtrikA 01x1 modI asya bhAryA hebhi putra veni bhAryA modanI 5 samyagdarzana putra bhIvA vihi rAmanidhi tihi modI bhAryA 6 mokSamArga sUvA tata putra kamala bhAryA tulasIputra caturabhuja 7 samyagcAritra praNamati / yaMtra tAmekA gokha 6 // Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake naimittika adhivezanake sabhApati zrI mizrIlAlajI kAlAkA bhASaNa mujhe paramarSa hai kivIrasevAmandira jaisI sAhi- isIse prerita ho unhoMne use rASTradharma banAyA thaa| isa tyika saMsthAke naimittika adhivezanakA kArya mujhe kAraNa yahAM jainadharmakA gauravapUrNa sthAna rahA hai, yaha sauMpA gayA hai| mukhtAra sAhabakI tapasyA, sAhitya- kahanA sarvathA yuktiyukta hai| aneka rAjavaMza usake sAdhanA aura vIrasevA mandirake aba takake kAyene saMcAlakahI nahIM rahe haiM, kintu unhoMne usake saMrakSaNameM mujhe bAdhya kiyA ki maiM Apako prAjJAkA ullaMghana apanI zaktiko lagAkara apanI kIrtiko diganta vyApI banAyA hai| unakA nAma Aja bhI itihAsameM surakSita hai| isa dezameM hI bhAratake ve mahAna yogI AcArya 'vIra-sevA-mandirakA saMkSita paricaya' nAmakI hue haiM, unameM kundakundAcArya, umAsvAmI, svAmI pustaka bhApa logoMko bheMTa svarUpa dedI gaI hai usase samaMtabhadra, pUjyapATha, pAtrakezarI akalakadeva, vidyAnaMda, pApako vIrasevAmaMdira-dvArA abataka hone vAle kAryoM sihanandI, ajitasena aura nemicadra siddhAMtacakravartI kA paricaya mila gayA hogA aura yaha bhI mAlUma ho Adi prAcAryoM ke nAma khAsataurase ullekhanIya haiN| isa gayA hogA ki vIrasevAmandirane jaina saMskRti, usake loka prasiddha gommaTezvara mUrti ke nirmAtA, rAjA rAzcamalla sAhitya tathA itihAsakaM saMrakSaNameM kitanA prazasta tRtIyake pradhAnamantrI aura senApati ghIramArtaDa rAjA kAye kiyA hai, aura jaina saMskRti para hone vAle Aro cAmuNDarAyake nAmase Apa paricita hI haiN|| poMkA uttara dekara usakI ujjvala guNagAramAko vyakta kiyA hai| isa saMsthAne sAhityika aura etihAsika bhAratIya sAhityameM jaina mAhityakA mahatvapUrNa anusandhAna dvArA aneka pranyoM aura unake kartA AcA sthAna hai| parantu mujhe kheda hai ki hamAre pUrvajoMne apane yoMkA kevala patA hI nahIM lagAyA hai balki unake prayatna-dvArA jina kRtiyAkA nimoNa kiyA thA aura samayAdi-nirNaya-dvArA lajhI haI aneka aitihAsika jisa nidhiko ve hamAre lie chor3a gaye haiM hama unakA gutthiyoMko sulajhAyA hai| yahI kAraNa hai ki bhAja adhikAMza bhAga saMrakSita nahIM rakha sake haiN| jo kucha vidvatsamAjako dRSTimeM yadi kisI sasthAne Thosa prantha rAjakIya upadravoMse kisI taraha bacA sake unheM semAkArya kiyA hai to vaha vIrasevA mandira hI hai| bhI pUNataH prakAzameM nahIM laaske| Aja bhI aneka hame harSa hai ki zrIgomaTezvarakI chatrachAyAne zravaNa mahatvapUrNa aprakAzita graMtha paMthabhaNDAroMmeM par3e hue haiM, belagola jaise pavitrasthAna para naimittika adhivezana jinakI eka mAtrahI prati avaziSTa hai aura jo dUsare karaneke lie hama Aja yahAM ekatrita hue haiN| sthAnoMpara upalabdha bhI nahIM hote,bhaNDAroMmeM apane jIvanako antima ghar3iyA~ gina rahe haiN| unheM dImaka upalabdha sAhityameM dakSiNa bhAratake jainAcAryoMkA khAye jArahI hai| yadi samAjane unake prakAzanakA yaha gaurava pUrNa sthAna rahA hai| unhoMne graMtharacanA, ghora sacita prabandha nahIM kiyA, to mahatvapUrNa graMtha phira tapazcayoM aura kaThora yAtma-sAdhanA-dvArA AtmalAbha hamArI A~khoMse sarvathA omala ho jAe~ge / navIna karate hue jainadharmake pracAra-prasAra evaM saMrakSaNameM jo mandiroMkA nirmANa kiyA jA sakatA hai. navIna mUrtiyAM mahatvapUrNa yoga diyA hai vaha unakI mahatvapUrNa denahai, bhI pratiSThita kI jAsakatI hai. pracAra dvArA jainiyoMkI use bhulAyA nahIM jaaktaa| yaha unhIMkI tapazcaryA evaM sakhyAmeM bhI vRddhi bhI kI jA sakatI haiM, parantu ye apUrva mAtmasAdhanAkA bala thA jo aneka rAjavaMzoMmeM jaina- graMtharatna yadi hamArI thor3I sI lAparavAhIse naSTa ho dharmakI kevala bAsthA hI nahIM rahI kintu jainadhamekI gaye to phira kisI taraha bhI prApta nahIM ho sakate / mamatA unake hRdayoMmeM saikar3oM varSoM taka unakI zraddhA. tIrthakSetroMkI dazA bhI atyanta zocanIya hai| ko jyoM kA tyoM aDola banAye rakhane meM samartha rahI hai, anekatIrthakSetra to abhI bhI hamArI AkhoMse momala Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413] bIra0 ma. ke naimittika ke sabhApati zrI mizrIlAlajI kAlAkA bhASaNa [kiraNa 19 amala karanese hama zAnti kA lAbha lene meM ja nakI svAza Avazyaka maiM cAhata ho rahe haiN| yadyapi tIrthakSetra-sambandhI choTI-moTI aneka rahA hai| isa azAntisa chuTakArA dilAne vAle pustakeM prakAzita ho cukI haiM parantu ina tIrthakSetrAM- ahisA aura aparigrahavAdake siddhAnta haiM, jinakA kA aitihAsika paricaya, unakI sthApanAkA kAja aura pracAra Ajase DhAI hajAra varSa pahale bhagavAn mahAtIrthakSetra-sambandhI dAnapatra tathA tatsambandhI prAva. vIrane kiyA thaa| jinapara amala karanese hama zAnti: zyaka anusandhAna isa viSaya meM kucha bhI nahIM kiyA kA lAbha lene meM samartha ho sakate haiN| bhagavAn mahAgayA hai, jisake kiye ja nekI svAza AvazyakatA hai| vIrane inhIMkA apane jIvana meM Adarza upasthita kiyA maiM cAhatA hU~ ki vIrasevAmandira-dvArA mukhtAra dvArA mukhtAra thaa| ataH hama sabakA kartavya hai ki hama bhagavAn sAhabakI dekha-rekhameM isa prakArakI mahatvapUrNa pustaka mahAbIrakI usa ahiMsAkA svayaM AcaNa karate hue teyAra ho jisameM tIrthakSetrakA prAmANika itihAsa deza videzoM meM usakA pracAra karanekA prayatna kreN| nihita ho| vIrasevAmandirakA abatakakA sevA-kArya mukhtAra jaina samAjakI dAnazIlatA bhAratameM prakhyAta hai sAhayake svanirmita bhavana sarasAvA ji. sahAranapura lekina unakA dRSTikoNa navIna mandiroMkA nirmANa dvArA hotA rahA hai| kintu aba vIrasevAmandirake tathA bAhya kriyAkArako AdimeM rupayA kharca karanekA TasTiyoMne yaha Avazyaka samajhakara usakA pradhAna rahatA hai| jitanA rupayA samAjakA aneka choTe choTe kAryAlaya dahalI jese kendra sthAnapara lAnekA yatna kiyA kAryoM meM kharca hotA hai yadi usakA cothAI bhaa| hai, jisase saMsthAke adhikArI deza-videzake logoMse mI sAhitya-nirmANa eva prakAzanameM lagAyA jAya, apanA samparka sthApita kara sake aura vahAMkI janatAmeM to jaina samAjakA mastaka sadaivake lie U~cA ho jainadharmake mahAn siddhAntoMkA pracAra prasAra karane meM sakatA hai| samartha ho skeN| jisa ahiMsA tattvakI jaina tIrtha-karoMne pUrNa pratiSThA isI AvazyakatAko dhyAna meM rakhate hue mere parama kI hai aura usakI bAdazatAkA samujjvala rUpa mitra bAbU choTelAlajI aura bAbU nandalAlajI sarAvagI sAmane rakkhA hai, jainAcAryoMne jisake pracAra evaM kalakattA bAlIne vyAlIsa hajAra rupaye dekara dariyAgaja prasAra meM apane jodhanakA lagAyA hai, mahAtmA gAMdhIne dehalI meM jamIna kharIda karAdI hai usa para eka lAkha usakI kevala mAmA se bhAratako parAdhInatAse rupayA svaca kara bilDiMga banAnekI mahatI bhAvazyakatA chur3Akara svatantra kiyA hai| yAda usa ahiMsA tazvakA hai jisameM saMsthA apanI lAyaberoko vyavasthita kara pracAra sAre saMsArameM kiyA jAya to usase sasArakI usakA ThIka taurama saMcAlana kara ske| yaha saba azAnti dUra ho sakatI hai jA hame hara samaya azAnta evaM vyAkuna banA rahI hai| Aja saMsthAkI dUsarI AvazyakatA eka svataMtra presakI sArA saMsAra bhautika astra-zastroMkI cakAcauMdha hai jisake binA saMsthAkA prakAzana-kArya ThIka DhaMgase bhaura unase hone vAle avazyambhAvI vinAzake pari nahIM ho sakatA hai| isa kAryako pUrNa karaneke lie eka NAmase zaMkita hai aura apanI rakSAke lie nirantara lAkha rupayekI AvazyakatA hai| isakI pUrtI hone para cintita hai| ahiMsA hI eka aisI zakti hai jisakA samAjako tathA saMsthAke adhikAriyoMko prakAzana jIvanameM AcaraNa karane para vaha dhadhakatI huI bhautika kAryameM yatheSTa suvidhA prApta ho sakatI hai| hathiyAroMkI agni zAMta ho sakatA hai,ahiMsAke pracAra miligakA nakazA saMsthAke vyavasthApaka lA. dvArA saMsAra ke usa gande vAtAvaraNa ko badalA jA rAjakRSNajI jainake pAsa hai| bilDinake haoNla kI lAgata sakatA hai jo azAnti aura barbaratAkA pratIka hai pacIsa hajAra rupayA hai aura bar3e kamaroMkI lAgata aura janatA tIsare mahA yuddhase hone vAlI usa bhISaNa gyAraha gyAraha hajAra rupayA hai tathA zeSa choTe kamaroMkI vibhIpikAke bhayase sarvathA chUTa sakatI hai| isa samaya lAgata pAMca 2 hajAra rupayA hai ki yaha samAjakI vizvakA tamAma bAtAvaraNa prazAnta aura kSubdha ho upayogI sasthA hai maiM cAhatA hUM ki isa punIta kAryameM Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414] anekAnta [kiraNa 12 samAjake sabhI amIra garIba bhAiyoMkA pUrNa sahayoga mUlya rakhakara usakA pracAra karate haiN| imA tarahase prApta ho / ataeva samI mahAnubhAva apanI-apanI hameM bhI cAhiye ki hama bhI apane sAhityakA prakAzana zakti anusAra ukta saMsthAko, adhika sahAyatA dekara sundara rUpameM karake lAgata mUlyame bhI kama dAma rakkheM puNya aura yazake bhAgI bneN| jisase usakA khUba pracAra hA sake aura vaha sumatA ___eka-bAtakI ora ApakA dhyAna aura mI bhAka- se sabako mila ske| rSita karanA cAhatA hUM aura vaha yaha hai ki jaina samAja mujhe pUrNa AzA hai ki samAja ima upayogI meM jo pranthoMkA prakAzana kArya hotA hai usakI kImata saMsthAko apanAtI huI apane katavyakA pUNe pAlana adhika rakkhI jAtI hai jisase una pranthoMkA yatheSTa karegI aura apanA sahayAga dekara saMsthAko kArya karane pracAra nahIM ho paataa| IsAI loga vAIbilakA alpa meM aura bhI samartha bnaaegii| tA05-3-1652 apabhraMza bhASAkA neminAtha carita (saM0 paramAnanda jaina zAstrI) ..tIrtha yAtrAse vApisa lauTate samaya hameM apabhraMza TippaNaudhammacariyahopayaDu,tiha viraiu jiha bujmeha jahu / bhASAkA eka aprApta prantha milA, jisakA nAma 'miNAha- sakkayasilaMyavihiNiyadihi, guphiyau suhamiyarayANahI cariu' hai jo hAla meM eka bhaTTArakIya bhaNDArase prApta dhammovaesa-cUDAmaNikkhu,taha mANa-paIu ji mANasikkhu / hamA hai| yaha sArA hI anya apabhraMza bhASAmeM racA gayA chakammuvaesa sahu pabaMdha, kiya aTTasaMkha saha sacca sNdh| hai aura vaha abhI taka aprakAzita hai| isa granthake kartA sakkaya pAiyakanvaya ghaNAI, pravarAI kiyaiM rNjiy-jnnaaii||" prAcArya amarakIti haiM jinakI anya do racanAoMkA pari- kavine ukta sabhI grantha saM0 1247 se pahale banAye caya maiM pAThakoMko pahale karA cukA huuN| the kyoMki unhoMne apanA para karmopadeza vi0 saM0 1247 - amarakItine apane 'chasammovaesa' (SaTakarmopadeza) ke bhAdrapada mAsake dvitIya pakSakI caturdazI guruvArako nAmake prathameM apanI kucha racanAoMke race jAnekA ullekha eka mahIne meM banAkara samApta kiyA thaa| kiyA hai| jinameM prathama grantha ukta 'NemiNAhacariu' hai, prastuta 'neminAthacarita'kI ukta prati saMvat 1112 kI dUsarA 'mahAbIra cariu' tIsarA 'jasahara cariu' cauthA likhI huI hai| jise bhaTTAraka padmanaMdike ziSya madanakIrti 'mANa paIva' (dhyAna pradIpa) aura pAMcA bkmmones'| saa| aura unake ziSya nayanandike liye hama vaMzI zreSThI inake atirikta tIna anya saMskRta bhASAke haiN| 'dharma carita- . rata- zraNagAI aura mANikake putra jinadAsa tathA dhanadattane TippaNa', 'subhASita ratnanidhi' aura 'dharmopadeza cuuddaamnni'| - inake sivAya 'purandara vidhAna kathA' bhI inhIMkI racanA hai bAraha sayaha sasatta-cayAlihiM,vikkama-saMvaccharahavisAlahiM ina saba prandhoM meM se prAyaH sAta pranyoMkI racanAkA ullekha gaNahiM mi bhahavayahu pakkhaMtari, guruvArammicaDAzi vAsari SaTkarmopadezameM pAyA jAtA hai| inake pAlAvA aura bhI ikke mAseM ihu sammiyaDa,saI khihayaDa mAlasu avhtyiu| patase kAvya-anya logoMke manoraMjanake liye banAye the| -paTakamopadeza prazasti jaisA ki usa pranyake nimna uddharaNoMse spaSTa hai- -saMvat 110 bhASAr3ha badi varSe zAkA 1377 'paramesara paINavarasa-bhariu,virayaDa nneminnaahhocriu| pravartamAne phA. vasaMta pratI pAravAnumAsa zuklapaye bharaNuvicariza samvattha sahiDa,papaDalthu mhaaviirhovihiu| paMcayA~ tithau soma dine zrI ghoSAlA se zrI nemisuracarivIbaDa caritajasahara-vivAsa, paDiyA- kiu ppaasu| () maI likhita / (zeSa agalaM pRSTha para) Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 121 apabhraMza bhASAkA neminAtha carita [415 sundara suvAcya akSaroM meM likhavAI thii| prati bahuta kucha neminAthacarita tIna varSa pUrvakI racanA hai jise kavine zaja jAna pahalI hai| isa pranyakA avazya udvAra honA vi.saM. 1244 meM bhAdrapada zukkhA ekAdazIko samApta cAhiye anyathA isake vinaSTa ho jAne para granthakA phira kiyA thA / usa samaya godhAne cAluNyavaMzIya unhIM darzana durlabha ho jaaygaa| rAjA karaha yA kRSNakA rAjya thA, jisakA ullekha SaTisa pratike patroMkI saMkhyA 20 hai, graMtha 25 saMdhi- karmopadeza meM bhI kiyA gayA hai| usa samaya gujarAtama yoMmeM pUrA huA hai, jisake jokoMkI saMkhyA chaha hajAra cAlukya athavA solaMkI vaMzakA rAjya thA jisakI rAjapAThasai pacANave batalAI gaI hai| anyameM jainiyoMke dhAnI anahilavAdA thI, parantu itihAsameM baMdigadeva aura 22 tIrthakara bhagavAna neminAtha kA jIvanacarita diyA unake putra kRSNanarendrakA koI samullakha mere dekhane meM nahIM pAyA / usa samaya anahilavAdAke siMhAsana para bhIma amarakIrti kASThA saMghAntargata uttara mAthurasaMghake dvitIyakA rAjya zAsana thaa| inake bAda bAghela vazakI vidvAna muni candrakItike ziSya the| SaTakarmopadezameM zAkhAne apanA rAjya pratiSThita kiyA hai| inakA rAjya unhoMne apanI guruparamparA kASTha saMghake prasiddha vidvAna sa mAna saM0 1236 se 1266 taka batalAyA jAtA hai| saM. prAcArya amitagatise batalAI hai| aura usameM grantha 1200 se 1236 taka kumarapAlA, ajayapAla aura mUlarAja bananeke nimittake sAtha apanA bhI saMkSipta paricaya aMkita dvitIya vahaki zAsaka rahe haiN| bhIma dvitIyake zAsanakiyA hai| unakI guruparamparA kramazaH isa prakAra hai: samayase pUrva hI cAlukyavaMzakI eka zAkhA mahIkAThA pradeza meM pratiSThita hogI, jisakI rAjadhAnI godhA thii| amitagani (saMvat 1010 se 1070),zAntiSaNa, isa sambandhameM aura bhI anveSaNa karanekI AvazyakatA hai amarasana, zrIpeNa, caMdrakIrti (saM. 1296), jisase yaha patA cala sake ki isa vaMzakI pratiSThA godhrAmeM amarakIrti saMvat 1244-1247 kaba huI, aura vaha kitane samaya taka pratiSThita rhii| amarakIrtike upalabdha pranthoMse kevala itanA hI jJAta yaha nagaravaMzameM utpanna hue the| inakI mAtAkA nAma 'carciNI' aura pitAkA nAma 'guNapAla' thaa| amarakIrtine hotA hai, ki saM0 1245 se 1247 taka to vahA~ maMdigaapanA 'SaTkarmopadeza' gujarAtake mahIkAMThA pradezake godA devake putra kRSNanarendrakA rAjya vidyamAna thA, parantu (godhA) nagarameM huI thI jisake zAmaka cAlukyavazI rAjA usase pUrva aura pazcAta vaha kabataka rahA, yaha jAnanA baMdigadevake putra kaNha yA kRSNa the / granthake racanAkAlakA Avazyaka hai| ullakha Upara kiyA jA cukA hai SaTkarmopadezase ukta x tAhaM rajjiya vaTTatae vikkama kAligaNa, zrI mUlasaMdhe balAtkAragaNe sarasvati gamche naMdisaMdhe bArahasaba cau bhAlae sukkhu / bhahAraka zrI kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI padmanaMdidevA suhivakravamae bhavaeho siya, taspaTTa bha. zubhacandra vA tatpa4 bha. jinacandradevA tatra pakkhe yArasi diNi turit| bhaTTAraka zrI padmanaMdideva taziSya nayaNaMdidevA tasmai zrI saku TippaNa e samappiu, sirinemiha crit| hupara baMza jJAtIyagotra kharIyAna zreSThi gajabhAI rAje lodo uttara mAhura saMghAyariya ho caMdakitti nAmaho / tayoH putrAH zrI kheme bhAryA viramU tayo putra gAgAI yA suhacariyaho vAya paNAsiya para vAk dho| maNikapA tayoH suta jinadAsa dhanadasena zrI neminAtha -neminAtha carita prazasti / parita likhApitaM, zrI nayanaMdi munaye dattaM ||grNthaan 6811 // # Histrory of Gujrat in Bombay -neminAtha carita lekhaka prazasti Gageteer Vol.1 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI kI mahattA (zrI prAra. Ara. divAkara, rAjyapAla bihAra) pichale dinoM meM vaizAlI gayA thA yaha eka dazanIya laya tathA eka dharmazAlA banavAne kI yojanA banAI hai| sthAna hai aura isase prAcIna mithalAke aizvaryAzAlI dinoM parantu vartamAna samayameM isa bhUbhAgame aisI sAmagriyoM kA smaraNa ho jAtA hai| milI haiM jiname usa sthAna para bauddhadharmake prabhAvake zAlIkI do kAraNoMse mahattA hai / yaha jenAMke adhika pramANa haiN| isa sthAnake pAsa pAsa rahane vAloMmeM caubIsaveM tIra svAmI mahAvIrakA janma sthAna hai tathA se hama zAyada hI kisI aimA ktiko pAye jo jainadharma hamaza: buddhane bhI isa sthAnakA bhramaNa kiyA thaa| yaha vaha pavitra se kucha bhI mahAnubhUti rakhatA ho| yahIM adhikatara musalasthAna hai jahA~se saMmArako ahimAkA saMdeza milaa| jaina mAna evaM hindu rahate haiN| san 1945 meM vaizAlI saMghakI dharmake matAlambiyAMne pahale pahala ahiMsAke siddhAntako sthApanA tathA vaizAlI samAroha manAne kI prathA calAneke apanAyA aura isa bAtakI ghoSaNAkI ki'hisA paramo dharmaH / bAda yahAM kI janatA prAcIna bauddhoM tathA jainadharmake bAre para tathA unake ziSyAMne ahiMsAke siddhAntAkA bAharI dezAma meM atyadhika utsaka hone lagI hai| bhIracAra kiyaa| vaizAlIma hI licchaviyoM tathA bijijanoMke jaba maiM vahA~ gayA to karIba 3-4 hajArakI bhIr3a janatantra the, jo hamAre dezake prathama gaNatantra the| ekatrita thii| vahA~kI janatAne grAmya-gItoM tathA nRtyako hama mujaphpharapurase vaizAlI gae / hameM 20 mIla taka divAkara hamArA svAgata kiyaa| eka nRtya atyanta hI mAse jAneke bAda karIba 3 mIla nakakA kaccA rAstA AkarSaka rhaa| isame eka kipAnake vAstavika jIvanakA tapa karanA par3A thaa| yahIM para baizAlI sthAna hai isIke paas| dIpAzAlI sthAna hai isIke pAsa citraNa kiyA gayA thaa| cakadAsa, koNhumA, vAmakuNDa tathA anya gAMva sthita haiN| isa kSetrakA pramugva sthAna jo vizeSa rUpamaM mahatva yahA~ kI jamIna kucha bhUre raMgakI tathA kucha balughaTa pUrNa hai, vAsara grAma hai| yahA~ eka miTTIkA TIlA hai jo hai| garmI ke dinoM meM yahA~kI hAlata atyanta kharAba ho karIba 8 phuTa U~cA hai tathA umakA gherA karIba eka mIlameM jAtI hai kintu anya vastubhA meM phasala nikalane evaM kamalake hai| isa kSetrakI janatA 'gajAvizAlakA gar3ha' kahatI hai| phukhoMke khilane para vAtAvaraNa atyanta hI manaharaNa ho yahI vaizAlIkA pramukha sthAna kahA jAtA hai / batAyA jAtA jAtA hai| isa bhUbhAgameM kucha tAlAba eva choTI choTI hai ki yaha sthAna prAcIna kAla meM atyanta hI samRddha evaM nahare bhI hai| yatra-tatra katipaya TIle bhI haiM jo karIba 25 gauravazAlI thaa| isa saMpUrNa TIlepara IMTake Tukar3e par3e hue haiN| phuTa U~ce hai| vahIM stUpa tathA catya haiM jo isa samaya naSTha purAtatvavettAko vahAM ITakI dovAla, pakAI gaI miTTIkI bhraSTa dikhAI par3ate haiN| ye adhikAMza rUpameM miTTI tathA mUrtiyAM (TerAkoTA vartanake Tukar3e evaM aneka mohara(sarakArI iMToMse bane haiN| phAhiyAna tathA henasAMgane apane yAtrA evaM gaira sarakArI) prApta huI haiN| una dinoM moharAMkA varNanoMmeM isa bAtakA jikra kiyA hai ki vaizAlIke pAsa- prayoga baiMka tathA anya saMsthAoM dvArA kiyA jAtA thaa| pAsa kaI prAcIna stUpa hai| vaizAlI saMghane paryaTakAMkI suvidhAke liye eka atividvAnoMne khoja karake isa bAtakA patA lagAyA hai ki thi-gRha bhI taiyAra kiyA hai / saMghane eka vahIM saMgrahAlayakA isa vaizAlI zegrameM bAsa kuNDa nAmaka eka sthAna hai| yahIM nirmANa kara eka bar3I kamIkA pUrA kiyA hai| paryaTakAMke bhagavAna mahAvIra svAmIkA janma hubhA thaa| mahAvIra lie usa sthAnakI vizeSatA jAnaneke liye vivaraNa patrikA kahalAneke pUrva ve zAlya athavA vaizAlikAke nAmase bhI tayyAra kI huI hai| pukAre jAte the| saMsAra choDaneke eka varSa pUrva taka Apa vaizAlomeM anya pramukha cIja hai jo azokake samaya. vaizAlI meM hI the| hAla hI meM vahAM padmaprabhU kI eka kI yAda dilAtI hai| vaha hai kolhuvAkA eka stUpa jisajanapratimA prApta huI hai| jainadharmake tIrthaMkaromese eka the| ke Upara siMhakI pratimA hai| isIke pAsa eka 15 phuTa vahA~ jaina dharmAvalambiyA ne eka mandira eka pustakA- U~cA eka aura stUpa hai| ratUpakA gherA 12 phuTa tathA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 121 vaizAlIkI mahattA [47 U~cAI meM 22 phuTa hai| isase mAlUma hotA hai ki azoka mahAvIra svAmIke pUrva jaina dharma ke 23 tIrthakara the unameMsa ko 22 varSakI zravasthAmeM aneka parivartanAkA sAmanA karanA 20 pArasanAthakI pahAr3iyoM meM samAdhistha kara die ge| par3A thaa| yaha cunArake pAsa pAye jAne vAle pattharakA banA jaina dharmavAloMne anuzAsa kA eka nayA niyama calAyA hai aura isameM sundara pAliza bhI kiyA gayA hai| yatra-tatra thaa| jise unake anusAra ahiMsA kahate haiN| anazana, yaha stUpa TUTa bhI gayA hai| zrAramaniyaMtraNa tathA tapasyA hI usake liye praryApta nahIM hai| isa stUpake sambandhameM yaha pracalina kahAnI bahuta ve una jIvadhAriyoMko bhI kisI prakArakA nukasAna nahIM ko bhI kisI TAITRI am aMzAma ThIka hI mAlUma hotI hai ki yaha banArasameM taiyAra jive dekha nahIM sakate the| ryAlaye kiyA gayA thA aura TukaDAmeM karake gaMgA, gaMDaka tathA nevalI navalA vesarvadA pAnI chAnakara pIne, jamIna sAfa karate tathA sUrya maTA pAnI nAlAkaM rAstesaM yahA~ lAyA gayA / yahA~ nAleke spaSTa cihna ibane ke bAda bhojana zrAdi nahIM karate the| unakA sabase dikhAyI par3ate haiN| isa stUpako dekhakara hameM isa bAtakA bar3A tyAga paryopavekSaNa thA, jisameM eka vyakti anazana anumAna bhI nahIM hotA ki usa samaya ke zilpakAra apanI karakehI apane zarIrakA tyAga kara denaaii| isa prakArake zilpakalAmeM kitane pravINa evaM dakSa hoNge| siddhAMta apanI samasta kamajoriyAMke bAvajUda bhI usa aitiazokane pATaliputrame kapilavastu tathA nepAlama hAmpika yugameM pracalita the jabaki mahAvIra vaizAlI meM hI the| lumbinIke mArgapara isa siMha-stambhako banavAyA thA / yaha middhAna aAja bhI apane usI rUpame jIvita haiM. jima ise usane apane zAsanakAlake 213 varSameM banAyA thaa| mahAvIraka karIba iMDha lAkha (2) anuyAyI mAnate haiN| bAsarama eka purAne stUpa para eka daragAha hajA ise sabhI loga jAnate haiM ki buddhako vaizAlIke prati jamInaka dharAtalame 23 phuTa UMcA hai| yaha 'mirAMjIke presa thA aura unakI janatAmeM zraddhA thii| ve tIna bAra uma daragAha ke nAma prasiddha hai parantu vAstava meM yaha eka pIra- jiyo aura jo kA daragAha hai jisakA nAma zemva muhammada kAjI thaa| dhyatIta bhI kiyA yahIM para unhoMne isa bAtakI ghoSaNAkI,ki yahA~ ke do athavA tIna vibhinna maMdiroma kaI hiMduo mere nirvANa prApta karaneke dina nikaTa thA cuke haiN| vaizAlI kI mUrtiyAM prApta huI hai| yaha azokake bArake samayakI kI janatAne jaba unase yAdadAztake rUpameM koI cIja mAMgI haiN| inameMse adhikAMza panthara tathA kucha kopekI haiN| inheM thI to unhoMne janatAko yahI bhikSA pAtra diyA thA / pramukha gama, mItA, lakmaNa, parazurAma, mUrya hara gaurI, kAtikeya vazyA dharmaparivartanakI kahAnI bhI vaizAlIse hI sambandhita nathA anya hindU devatAoM ke nAmase pukAra jA sakate haiN| hai / mahAnmA gautama buddhako mRtyuka mI varSa bAda vaizAlIma parantu inamama eka, jo kAphI mahatvapUrNa hai. gomukhImahAdeva bauddhokA dvitIya sammelana huA thaa| isake do sau varSaka kI hai esI mRti kevala nepAlamai pazupatinAtha meM hai| isa pazcAt azoka pAtA hai| prema evaM ahiMsA mindvAtake pracAra nAMtrika pratimA bhI kahate haiN| meM usane bhI kAphI mahatvapUrNa kArya kiyaa| kolhayAkA ima vaizAlI meM pAyI sAmagriyoM meM yaha kucha azokastambha usa sthAnakI mahattAkA yAMnaka hai| anyanta mahatvapUrNa hai| ina cIjoma hama usa samayakI azA - ahiMsAkA itihAsa abhI pUrNasparma nahIM likhA gayA janatAkA kucha paricaya bhI milanA hai jinhoMne ahiMsA hai| ImAIdharma hindadharma tathA maMmArakaM anya dharmoM meM isakA middhAMtakA vyApaka pracAra karanemeM bhAga liyA thaa| nAma aneka rUpAma pAyA hai| gAMdhIjIke dvArA yaha manyA. __ahiMsA athavA premakA eka anyantahI rocaka itihAsa hai| nA grahaka rUpamai vikasita huaaa| imI amtraka mahAre unhoMne isa siddhAMtake sambandha mahAvIra, buddha tathA bAdako azoka sabhI prakArakI burAiyoMkA sAmanA kiyA, ahiMsAkA bhaviSya ne jo kArya kie haiM ve vAstavameM kAphI mahatva hai| upani bhI ujjva la hai| padma bhI hama ahiMsAko eka anuzAsanake rUpameM pAte haiN| vaizAlIkI yAtrAsa ahimAkaM isa mahAn sandeza tathA yaha usa samaya prAdhyAtmika jIvanakA eka pramukha aMga thA usake pravartaka evaM pracAra karane vAle yugapuruSoMkA hame jainadhamane hI pahale ahiMsAko sabase bar3A dhama tathA sabase smaraNa ho jAtA hai| AzA hai vaizAlI bhAvI pIr3hIka baDA kartavya ghoSita kiyaa| usa samaya jaina saMnyAsiyoM- lie preraNA pradAna kregaa| ko 'nirgrantha' kahA jAtA thA jA buddhake samaya meM bhI the| -amRtapatrikA vizeSAda, 1 apraila, 1953 meN| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM A~kha phor3akara calU~ yA Apa botala na rakkheM ? (zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara') zrImatI zAntidevIjI bhItarake kamarese bAhara caukameM oha ! kyA bAta yAda aagii| mere eka mitra the, bhArahI thIM ki unakA paira rAstemeM rajasvI botalase TakarA ve eka bAra mujhe bhI yAtrAmeM sAtha le gye| jahAM gae, vahAM gyaa| unake eka yajamAna the| nimaMtraNa pA, hama donoM unake ghara botala sarasoke telakI thii| tena bikhara gayA, nAkhUna bhojana karane gye| ajIba bAta ki zrImatIjI kI dAhinI meM sasta coTa lgii| mAlAkara chedAse bolI-"are, tU akhi banda to zrImAn jI kI bAI; donoM kAne ! maiM socatA jahA~ dekhatA hai vahIM cIz2a paTaka detA hai| yaha botala rahA ki do kamiyoMkA gaTha-bandhana kara, yaha eka pUrNatAkI rakhanekI jagaha hai ? gadhA kahIM kA!" racanAkI gaI hai yA do pUrNatAe~ rogake kisI koApareTiva avasara pArakhI khedAne apanI bahUjIkA paira masalA, zrIkramaNasa dA zrAkramaNase do apUrNatAoM meM badala gaI hai? tela sameTA aura galtI maanii| mArI zAntidevIjI bhojana banatA rahA, bAteM calatI rhiiN| bAtoM-bAtoM meM nasabholA zivapAI jAne kyA bAta huI ki pati-patnI meM bAta bana gaI aura ve para isake koI dasa-pandraha dina bAda usI sthAna para usI / ApasameM bhir3a ge| lar3AI bAtoM-bAtoMkI, para kAphI ghaTanAne eka nayA rUpa le liyaa| painii| patiko zAyada usake ahaMkArane acAnaka kahAvedA bhItarake kamarase bAhara caukameM prArahA thA ki patnIkI yaha himmata aura himAkata ki mehamAnoMka sAmane usakA paira rAste meM rakkhI botalase TakarA gyaa| pairameM coTa ' tujhase cauMca bhiDAe! lagI, tela bikhara gayA, botala TUTa gii| vaha saMbhalahI vaha bhabhaka uThA aura tamajhakara usane kahA-"mAlI ! kAnI kahIM kI%3; bake jA rahI hai|" rahA thA ki mallAkara zAntidevIjIne kahA-"are, zraoNmba kor3akara nahIM calA jAtA tujhase ?" patnIne isa bhabhaka ko piyA-pacAyA aura taba apanI anadekhatI A~khako jarA dabAkara, dekhatI akhikI kucha vedA canTa-catura ! jAnatA thA ki botala Aja rAstemeM kamAnasI uparako khIMce ThaNDe surameM kahA-"poho hamane mahajIne rakkhI hai| isaliye zokhIse muskarAte, kana a~khi / koI do A~khakA bhI nA dekhaa|" bAMse dekhakara vaha bolA-"bahujI! maiM A~kha phor3akara basa kucha na pUchiye ki nizAnA kahAM baitthaa| pati calU yA Apa rAste meM botala na rakkheM ?" mahAzaya ghar3I nahA gae aura mujhe hasI rokanA muzkila ___ samayakI bAta; maiM donoM dina vahIM thA, isaliye chedAke ho gayA, to maiM vahAM se uTha bhAgA / praznameM jo mIThA-panA vyaMga thA, use maiM le pAyA aura prApako bhI suna-par3hakara haMsI Ae, to ha~sa lIjie, bahuta jorase merI haMsI phUTa pdd'ii| maiMne kahA-"ThIka hai, para bAta to socanekI yaha hai ki kyA una donoMkI taraha jaba dA rAstemeM botala rakkhe, taba cIjako galata rakhanekA hama saba bhI kAne nahIM hai aura hamArA bhI vahI hAla nahIM hai siddhAnta mAnA jAya aura jaba vahI kAma khuda bahUjI kara ki apanI prAMkhako bhUle dUsarekI AMkha para nizAnA lagAe to AMkha phor3akara calanekA prasUkha jAgU ho!" bAta ha~sIkI thI, ha~sImeM ghulamila gaI, para maiM dekhatA acchA, yaha kAnApana kyA hai ? eka pitAke do bette| haiM ki hamAre jIvana meM vyApaka rUpase yaha roga phailA humA khelameM eka bana gayA rAma, to dUsarA rAvaNa; basa hone hai ki hama hareka ghaTanAko, hareka praznako apanehI raSi- lagI tiirdaajii| tIra mAmUlI tila ke aura dhanuSa bAMsako kobase dekheN| ise roga, maiM kucha muhAvareke taurapara nahIM khapaccIkA, para tIra Akhira tIra! rAvaNakA tIra rAmajI kaha rahA huuN| yaha sacamuca eka naitika roga hai, jo manuSyako kI vAI pAkhameM ghusa gayA aura prAMkha jAtI rahI-ho mAnasika rUpase kAnA banA detA hai| kAnA; jisakI eka gae kAne / matalaba yaha ki coTase mA khottse| eka AMkha mAkha durbhAgyase phuTa gaI! baiTha gaI aura ho gae kAne ! Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] maiM bA~kha phor3a kara calU~ yA bhApa yotala na rAveM [416 yaha huI bAharI bAta, kAnepanakI bhItarI bhASanA kyA eka aura mitra hai| gharameM eka lar3akA hai, eka lar3akI! hai| eka loka-kathA hai ki mAM kA kAnA beTAharadvAra gyaa| lar3akekA vivAha hucA, to unhoMne lar3akI bAlese usI khauTA, to mAM ne pUchA-"haradvArameM tujhe sabase acchA kyA taraha rupayA vasUla kiyA, jaisa pulisa vAle kisI caurame lagA re?" gA~vake bhole beTene tabataka kahIM bAz2Ara dekhA corIkI jAnakArI ugalavAte haiN| bAdameM unheM bAI hajAra nahIM thA / bolA-"mAM haradvAra kA bAjAra ghUmatA hai|" rupaye mile, para ummIda thI pAMca hajAra kii| ye zAnta rahe, mAM haradvAra ho pAI thii| bAz2Ara ghUmanekI bAta sunakara para dUsare dina beTene phaila bhara dive ki yaha tovaha lar3akohI vaha ghUma gaI aura cauMkakara usane pUchA- kaise ghUmatA haire, nahIM hai jo pahale dikhAI thI; bhalA maiM ise kaise svIkAra haradvArakA bAz2Ara ? kara sakatA huuN| cAra-pAMca ghaNTekI rassAkazIke bAda bAI beTene nae sirese pAzcarya meM DUbakara kahA-'mAM, maiM hajAra aura mila gae to barakI rUpameM lacamI aura guNameM harakI pair3I nahAne gayA, to bAjAra idhara thA aura nahAkara sarasvatI ho gii| lauTA, to idhara ho gyaa|" duda pAkara bhI mAM haMsa par3I mile, to maiMne kahA-"Apane to kamAIko bhI mAna aura usane beTeko chAtIse lagA liyA / kara diyA khUna nikAlane meM !" binA zaramAye aura kisake dUsare zabdoMmeM kAnekA artha hai-ekAMgI; jo praznako, ve bole-"binA davAye ga se rasa kahAM nikalatA hai bhAI saahb| sanyako, ikaharA yAnI adhUrA dekhatA hai| koI tIna varSa bAda unhoMne apanI beTIkA byAha calatI rela sTezanapara bhA ThaharI / bhItara Dabbe meM kucha racAyA, to karamakI bAna, unheM una jaimAhI samadhI mila musAphira jinameM ekakA nAma 'ka' aura Dabbeke bAhara gayA / aisA cUsA ki mana da par3a gae aura aisA kasA ki dUsarA musAphira jisakA nAma 'kh'| kha caTakhanI khola karavaTa na le ske| vivAhake bAda eka dina samAjakI bhItara pAnA cAhatA hai para 'ka' use kahatA hai-"are durdazApara A~sU bahAteme ve kaha rahe the-"mAre yahA~ bhAI, pIche tamAma gAr3I bAlI par3I hai, vahAM kyoM nahIM cale laH kI vAleko nI koI prAdamI hI nahIM smjhtaa| jAte" kambakhta mujhe isa taraha dekhatA thA, jaise maiM usake bApakA ___'ka' eka sundara naujavAna hai, gvAma usakI donoM AMkheM karjadAra hai|" no bahutahI sundara hai para mAnasika rUpase vaha kAnA hai, jI meM pAyA. kaha dUM-tIna varSa pahale to Apako kyoMki masAphirAkI suvidhAke praznako yaha adhUre rUpameM ganakI upamA bahata pamanda thI bhAI sAhaba! hI dekhatA hai, para kyA hama 'ka' kI nindA kareM aura 'kha' bIkAnepanakI bAtadecArekA bAjAra ma gayAko apanI mahAnubhUti deM? dene meM dAe~ to lene meM bAe~! yaha ho sakatA hai, para agalehI sTezana taka; kyoMki eka aura mitra hai, jaba milate haiM; apane hakalIta vahAM 'kha' Dabbeke daravAje nA par3atA hai aura upara car3hate beTekI zikAyata karate haiM-'koI bAta sunatAhI nahIM, sadA musAphiroMko maka-jhoratA hai-"jaba pIcheke DabboMmeM jagaha apane manakI karatA hai| nAkameM dama hai pagiDatajI! aisI khAlI par3I hai, to yahAM kyoM ghusa mArahe ho?" car3hane vAle zraulAdase to beaulAda bhakhA!! nahIM mAnate, to kahatA hai "hamAre dezameM to bher3iyA dhasAna eka dina beTA milA to bolA-"maiM to unama hai sAhaba, jahAM eka ghusegA, vahIM saba dhuseNge|" taba usakI parezAna hU~ paNDitajI ! hamezA raTa bagAe rahate haiM yaha dezabhakti umar3a pAtI hai-"tabhI to hamAre dezakA yaha mata karo, vaha mata kro| mAvira pApahI batAiye ki maiM hAla hai|" koI bheda hai ki gar3ariyekI taraha ve mujhe hA~kA kareM, varanA isI 'kha' ne pahale sTezana para 'ka' ke bAremeM mocA maiM gaDDhe meM gira pagA / " thA-"are bhAI, rabbemeM jagaha hogI baiMDa jAU~gA, nahIM koI naI bAta nahIM, sivAya isake ki donoM kAnaM khadA rahUMgA / tumhAre sira para to girUMgA nahIM, phira tumheM hai-bApako beTekI javAnI nahIM dIgvatI. to beTA pApakI mautayoM prArahI hai| 'ka' kI taraha'kha' mI kAnA hI hai| bujurgI nahIM dekha paataa| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420] anekAnta LkiraNa 12 jo hAla bApa-beTekA hai vahI pati-patnIkA / eka mitra vAlI kar3avAhaTameM badala jAtI hai yadi hama saba dUsare ke hai| rAtameM gyAraha baje klabase lauTate haiM to patnI soI dRSTikoNako samajhane kA prayatna kareM, to bar3e bar3e vivAda yAM milatI hai| eka dina dukhI hokara bole..."maiM subaha hai hI zAnta ho sakate haiN| dUsareke dRSTikoNako samajhanekA bajese koI 14.15 ghaNTe gharasaM bAhara rahakara lauTatA hai to prayatna eka aisI pravRtti hai jo vAtAvaraNako komalatAse bhara zrImatIjI bhaiMsa-sI palaMgapara savAra milatI haiN|" detI hai| yaha komalanA samanvayake liye jagaha banAnI hai aura isa prakAra bIcako dUrI kama hokara ekatAkA janma eka dina bAtoM-bAtoM meM maiMne kahA-"bhAbhIjI, Apase hotA hai| bhAI sAhabako eka zikAyata hai|" bharIto baiThI hI thIM, yadi dRro itanI adhika aura maulika ho ki ekatA bIca meM hI bAta kATakara barasa par3I-"ThIka hai Apake asambhava rahe nababhI yaha dUrI itanI kama jarUra raha jAtI bhAI mAhabako zikAyata hai, para pUre 18 ghaMTe telIke baila kI hai ki bIca meM eka halkA manabhedahI raha jAe aura mana bheda taraha kAmameM juTI rahane ke bAda, jarA palaMgame kamara lagAnI taka bAta na bddh'| hU~ to unake kaleje makaur3e kyoM daur3ane haiN|" dUsaMgko hamezA usakI A~gbama degviye aura sAvadhAna vahI bAta ki do kAne eka gA~ThameM baMdha gae aura pati rahie usa khataresa jI dUrabInako ulTI karake dekhane mahAzaya patnIko aura patnI mahodayA paniko apanI apanI paidA hotA hai ! yahIM yaha bhI ki satya vahI aura utanAhI bhAgyame ghura rahe haiN| nahIM hai ki jo jitanA Apa dekha pAe / phira yaha bhI to aparicita musAphira yA paricita mitra, mage sambandhI sambhava hai ki hAthIke svarUpakA alaga alaga varNana karana yA pati-patnI aura pitA-putrase prAsmIya; jaba do bhinna vAle ve donoM AdamI zata pratizata sacce hokarabhI basa vicAroMke loga ApasameM bAteM karate haiM aura eka dUsarese liye adhare hA ki ekane hAthIko dekhA thA mUkI sahamata nahIM ho pAte, to eka dUsareko beImAna mAna baiThate taraphase aura dasarene pUchakI trph| haiM aura isa prakAra sulajhAne vAlI bAtacIta, ulajhAne ( nayA jIvaname) anekAntakI phAileM 'anekAnta' jaina samAjakA uccakoTikA eka aitihAsika aura sAhityika sacitra mAsika patra hai| jo saMgrahaNIya evaM paThanIya hai| isa patrako pichale 4 varSase 11veM varSa taka kI kucha phAileM avaziSTa haiM / pracArakI dRSTise jinakA mUlya lAgata mAtra liyA jAtA hai| jinheM AvazyakatA ho ve zIghra maMgavAleM / anyathA phira nahIM mileMgI / posTena rajisTarI paikiMga AdikA saba kharca alaga hogaa| mainejara 'anekAnta' 1 dariyAgaMja, dehlii| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1. anekAntakI varSasamApti - jArI rahA aura ve pAThakoko bar3e hI rocaka pratIta hue| isa kiraNake sAtha anekAntake va varSakI samApti prAzA thI aise legbAme bhanekAntakI zrI barAbara banegI, ho rahI hai| yaha varSa aneka ulajhanoM tathA kucha vikaTa parannu unakI asvasthatAke kAraNa baha silasilA banda samasyAyoMse pUrNa rahA hai| imakA prArambha nimoniyAkI ho gayA, jisakA mujhe kheda hai ! isI taraha bAba jayabhaga vAnajI eDavokeTa pAnIpatake gaveSaNapUrNa legvAMkA jo silabImArIse uThakara maiMne kartavyake anurodhavaza apanI nirbala avasthA meM hI kiyA thA; phirabhI aneka mAjanAMke sahayogI pilA pahalI kiraName calA thA vaha bhI unakI asvasthatAka pahalI kiraNa vizeSA ke rUpame aimI yana AI thI ki kAraNa barAbara jArI nahIM raha sakA-6ThI kiraNake bAdame jime sabhIne pasanda kiyA thA aura pUjya varNI zrIgaNeza no vaha banda hI par3A hai| mujhe aise mamAcAra milate rahe pramAdajIne to umapara apanA harSa vyakta karate hue yahAM taka hai ki unhoMne jaise taise do-eka lekha aura bhI limva hai, likhA thA ki-"patrakI prazaMsA kyA karU~ patrako paDhakara jAM unakI bImArIke kAraNa abhI kucha adhare haiN| yaha saba jo grAnanda aAyA-isa samaya yadi mere sthAnapara koI samAjakA durbhAgya hai, jo kucha niHsvArtha bhAvagaM Thosa sadgRhastha hotA naba patrako ajara-amara kara detA / mai to mAhitya mevA karanA cAhate hai unake pIche bImAriyoM par3I bhikSuka hai-yahI merA AzIrvAda hai jo Apa ajara-amara huI haiN| hArdika bhAvanA hai ki aise mahAnubhAva zIghra hI ho jAveM / ' varNAjIne ye udgAra apane jisa patrameM prakaTa svAsthya lAbhakara apanI mAhinya-mevA-viSayaka manokAmakiye the use anekAntakI dUsarI kiraNane hI prakAzita kara nAAMko pUrA karane meM samartha hove| diyA gayA thaa| parantu abhItaka vanIko manobhAvanA- anekAntako yaha kiraNa pharavarIke mahIneme prakAzita vAlA koI sadgRhastha sAmane nahIM pAyA jo apane yAdhika ho jAnI cAhiye thI, parantu janavarI meM vIrasevAmandirake mahayoga zrAdike dvArA patrakA ajara amara kara denaa| pracArAdikI dRSTime zrIbAhubalIjIko yAtrAkaM liye eka ulTA, isa varSa bhI pracAra prAdike abhAvama patrako grAhakA saMgha nikAlane aura zravaNabelagolameM saMsthAkA naimittika kA roTA hI rahA hai| isa varSaka Aya vyayakA himAya adhivezana karanekA kucha aisA Ayojana huA ki jisake agalI kiraNameM prakAzita kiyA jAyagA aura usame pAThakA kAraNa mujha aura paM. paramAnandajI (prakAzaka) ko bhI do ko vastusthinikA ThIka patA cala jaaygaa| mahIne ke liye mapharame jAnA Avazyaka hazrA / pIche apane dUsarI kiraNako tayyAra karAte hI mere mAtha jI bhayaMkara mAphama aisA kAI nahI thA jo kiraNakA nikAla sake nAMgA durghaTanA ghaTita huI vaha sarvavidita hai, upane prANAko tadanusAra hI hama kiraNa ko apraila mAmame nikAlane kI hI maMzayameM DAla diyA thA aura mujhe balAt pAThakAkA mucanA pichalI kiraNa (11) meM de dI gaI thI aura imamaMbAsa baMcita kara diyA thaa| dharmaka pratApamaM koI nIna liya yaha kiraNa do mahIneka para vilamba maIka prathama mahIne bAda maiM jaise taise pAThakokI saMvA punaH upasthita maptAhame prakAzita ho rahI hai| ho sakA thaa| aneka upacAroMke hote hue bhI zarIrako jo ina yaba paristhitiyAMka rahane hue bhI anekAntaka hati ukta durghaTanAme pahuMcI usakI pUrI prati abhI taka bhI pAThakoMkA maiTarako dRSTima tanika bhI ToTene nahIM rahane diyA nahIM ho pAI hai aura isIma maiM patraka sampAdana-kAryame gayA hai-unheM nirdhArita maMgyAma adhika pRSTa hI padanakA pUrA yAMga nahIM de skaa| diya gaya hai aura ve bhI prAya. bArabAra par3hane yogya agcha isa varSake prArambhame hI bAba choTelAlajI kalakattAka Doma mAhinyake / phira bhI apanI kamajorI aura paristhimahatvapUrNa sacitra lekha milane zurU hue the aura unase yaha tiyAka vaza mevAmeM jo kucha ghaTiyo raha gaI haiM unake liye AzvAsana bhI prApta huA thA ki ve gharAbara apane jeba meM apane pAThakAna samA-prArthI huuN| dete rheNge| tIsarI kiraNa taka unake lekhAMkA milamilA yahA~ para maiM una majanAkA AbhAra mAna vinA nahIM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422] anekAnta kiraNa 12] - - - - -- - - rahamakatA jinhoMne saMrakSaka aura sahAyaka banakara apane mitra, zrIrAjamalajI mavaiyA, zrI ena. sI. bAkalIvAla Arthika sahayoga-dvArA anekAntakI jar3oMko kucha majabUta aura bA. ratanacandajI mukhtArake nAma khAsa taurase ullekiyA hai| varSake zurUma / saMrakSaka aura 10 sahAyaka khanIya hai aura ye tathA dUsare sabhI lekhaka dhanyavAdake pAna the varSa bharameM kula do maMrakSaka aura 1. sahAyaka hai| bAkI paM. paramAnandajI to apanehI haiM aura anekAntake aura bar3e haiM, jinake zubha nAma pahalI kiraNa aura isa prakAzaka honese usake saMcAlakoM meM haiM, unheM alagase dhanyakiraNake antima TAiTila pejoM parase bhale prakAra jAne jA bAda kyA diyA jAya? phira bhI itanA kahanA hogA ki sakate haiN| yaha saMkhyA bahuta thor3I hai-kamase kama ... unake lekha kAphI hai aura unhoMne hindIke aneka jaina saMrakSaka aura 100 mahAyaka to hone hI cAhiye / aimA kaviyoMkA paricaya pAThakoMke sAmane rakkhA hai / prAzA hai ye hone para patra Arthika cintAse bahuta kucha mukta ho jAyagA saba lekhaka agale varSa aura bhI adhika utsAhake sAtha aura usa vaka takano maregA nahIM jaba taka varNIjIko anekAntako apanA sahayoga pradAna karanekI kRpA kareMge manobhAvanA vAlA koI sadagRhastha janma lekara athavA aura dUsare bhI kucha udAramanA acche lembakAkA sahayoga bhAge prAkara ise saba prakArame ajara amara nahIM kara degaa| use prApta hogA samAjameMse itane saMrakSakoM aura sahAyakoMkA honA koI bar3I bAta nahIM hai, yadi bAya nandalAlajI kalakattAvAlA 2. puraskAroMkI yojanAkA natIjAkI taraha bhanekAntamme prama rakhane vAle sajjana apane apane anekAntakI gata jUna-julAIkI kiraNameM maiMne apanI nagara-grAmoM meM isake liye kucha puruSArtha kareM / aisA karake ve orase puraskAroMkI eka yojanA nikAlI thI, jisameM pAMca anekAmatako sthAyitva pradAna karane meM hI nahIM bakSika use viSayoMke pAMca lekhoMpara 500)ru. ke puraskAroMkI ghoSaNA samAjakA eka Adarzapatra banAne meM bhI sahAyaka ho skege| kI gaI thI aura lekhoMko bhejaneke liye 31 disambara taka unake isa kRtyasa saMcAlakoMko bahuta protsAhana milegA kI avadhi rakkhI gaI thii| mAtha hI yaha nivedana kiyA aura ve bhI phira koI bAta uThA nahIM rakAbage / AzA hai yA jo mana hI mitimeM na aise udyogI puruSa zIghra hI Age AeMge aura saMrakSakA athavA use lenA nahIM cAheMge unake prati dRsaMra prakArama tathA mahAyakoM kI saMgyAma kAkI vRddhi karAne meM samartha sammAna vyakta kiyA jaayegaa| unheM apane iSTa evaM adhihoge| jo premI pAThaka koI saMrakSaka yA sahAyaka na banA kRta viSayapara lokahitakI dRSTile lekha limbanekA prayatna ke samheM kamase kama 5-7 grAhaka to jarUrahI banA jAra karanA cAhiye / " isake sivA usa ki dekhe caahiye| 'sampAdakIya' meM puraskAra-yojanAkI apanI dRSTiko bhI antameM meM una mahAnubhAvoM ko bhI nahIM bhulA makatA spaSTa kara diyA gayA thA, jisakA saMkSepa itanA hI thA ki jinhoMne apane mUlyavAna legva bhejakara 'anekAnta' kI 'vidvAnoMko avakAzake samayameM kAma mile, unakI pratibhAko zrIvRddhi kI hai aura jinake sahayoga binA anekAnta apane camakanekA avasara prApta ho aura ve samAja tathA dezahitake pAThakoMkI utanI sevA nahIM kara sakatA thA jitanI ki vaha liye Avazyaka Thosa sAhityakA nirmANa kara yazasvI bana kara sakA hai| una mahAnubhAvAme bAba choTelAlajI aura sakeM, tathA vIrasevAmandirase puraskAroMkI paramparA mere bA. japabhagavAnajIke alAvA paM* kailAzacandrajI zAstrI, jIvanameM hI cAlU ho jaay| parantu khaMda hai ki samAjake pro. mahendrakumArajI nyAyAcArya, pro. devendrakumArajI vidvAnoMkA isa upayogI yojanAkI ora koI khAsa dhyAna ema.e., zrI dazarathazarmAjI ema.e.DI.liT, ma. bhagavAna- nahIM gayA! isIse kisI bhI vidvAnane eka bhI viSayapara dInajI, zrIriSabhadAsajI rAkA, bAbU anantaprasAdajI bI. lekha bhejanekI kRpA nahIM kI-sirpha eka bAla brahmacAriNI esasI., zrIjamanAlAlajI sAhityaratna, bAbU ugrasenajI viduSI strI zrIvidya latA zAhane, jo nyAyatIrtha honeke ema. e. vakIla, paM. darabArIlAlajI nyAyAcArya, DA. sAtha sAtha bI. e. bI. TI. bhI hai aura zolApurake zrAvahIrAlAlajI jaina ema. e., zrInagaracandajI nAhaTA, kAzramameM zikSA prApta karake usImeM pradhAna adhyApikAke bAra dulIcandajI jaina ema. esasI., zrIdaulatarAmajI pada para niyukta hai, eka viSayapara apanA utsAha pradarzita Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA jaaygaa| kiraNa 12] sampAdakIya [ 423 kiyA hai, arthAt 'zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanA- yahAM unakA sahasrAMza bhI nahIM / isakA mUla kAraNa samAjasmaka adhyayana' nAmaka lekha likhakara samayake bhItara bhejA meM sAhityika sadcikA prabhAva hai aura usIkA yaha phala hai| lekha achA parizramapUrvaka likhA gayA hai, aneka citroM- hai jo Aja hajAroM anya zAstrabhaMDAroMkI kAlakoThariyoMmeM se bhI use alaMkRta kiyA gayA hai aura mukAbaleke liye par3e hue apane jIvanake dina gina rahe haiM-koI unakA dUsarA koI lekha apane sAmane nahIM paayaa| ataH ukta udAra karane vAlA nhiiN| yadi bhAgyasa kisI mAnyakA viduSI bAIko puraskArakI adhikAriNI ThaharAyA gayA hai| uddhAra hotA bhI haito vaha varSoM taka prakAzakoMke ghara para maiM isa bAIse abhI yAtrAke avasarapara zravaNabelagola par3A-par3A apane pAThakoMkA muMha johatA rahatA hai-usakI tathA zolApurameM milA hai, mujhe vaha acchI suzIla tathA jaldI kharIdanevAle nahIM; aura isa bIca meM kitanI hI honahAra jAna par3atI hai| use U~ce darjeke adhyayanake liye granthapratiyoMkI jIvana-lIlAko dImaka tathA cUhe Adi protsAhana evaM sassamAgama milanA cAhiye / lekhikA bAI- samApta kara dete haiN| isI taraha samayakI pukAra aura kI yaha zikAyata thI ki use prakRta viSayake gahare adhyayana AvazyakatAke anusAra natramAhityake nirmANameM bhI jainasamAja aura usa para lekha limbaneke liye kAphI samaya nahIM mila bahuta pIche hai| use patA hI nahIM ki samayakI AvazyakatAmakA, ataH lekha punadRSTi DAlaneke liye kucha sUcanAoMke ke anusAra nava-mahityake nirmApakI kitanI adhika jarUrana sAtha ukta bAIko de diyA gayA hai saMzodhita hokara hai-samayapara nadIke jalako naye ghameM bharanese vaha kitanA vApisa pAjAne para use prakAzita kiyA jaaygaa| adhika grAhya tathA rucikara ho jAtA hai| kisI bhI deza zeSa puraskAroMke sambandha aba mai yaha cAhatA hU~ ki tathA samAjakA utthAna usake apane sAhityake utthAnapara yadi kamase kama do yA tIna vidvAna unameM se kisIbhI viSaya nirbhara hai| jo samAja apane massAhityakA uddhAra tathA para lekha limbanekI apanI prAmAdagI jAhira kareM to uma pracAra nahIM kara pAtA aura na sphUrtidAyaka navasAhityake viSayake puraskArakI punarAvRtti karadI jAya, arthAt usake nirmAName hI samartha hotA hai vaha mRtakake samAna hai aura liye yathocita samaya nirdhArita karake phirasaM usa puraskArakI use prAjake vizvakI raSTimeM jInekA koI adhikAra nahIM ghoSaNA patroM meM nikAla dI jaay| isake liye meM lekha hai| aisI hAlatame mamAjakA kAlake kisI bar3e prahArasaM lisbaneko utsaka vidvAnoM tathA vidaSiyoMke patrAMkI 15 pahale hI jAga jAnA cAhie aura apane meM sAhityika jUna taka pratIkSA karUMgA aura usa vakta taka jisa viSayaka madaciko jagAne kA pUrNa prayatna karanA caahiye| isake bhI ghoSaNAyogya patra prApta hoMge usa viSayake puraskArakI liye zIghra hI saMhita hokara nimna kAryoMkA kiyA jAnA phirase ghoSaNA karadI jAyagI; anyathA vAdako naye puraskArI atyAvazyaka haikI yojanA kI jaaegii| jina cAra viSayAMpara lekha likhe jana cAra viSayApara lekha likha () apanA eka aisA bar3A pranyasaMgrahAlaya dehalIjAne abhI bAkI haiM unake nAma nimna prakAra haiM aura jora ra hai aura jaise kendra sthAnameM sthApita kiyA jAya, jisameM upalabdha unakA vizeSa paricaya anekAntakI ukta kiraNa (naM. 4-2) sabhI jaina granyokI eka eka prati avazya hI saMgRhIta rahe se jAnA jA sakatA hai:-1 samasthasArakI 15 vIM gaathaa| gaathaa| aura anasana aura anusandhAnAdi kAryoMke liye upayukadamare pranyoMkA 2 anekAntako apanAe binA kisIkI bhI gati nhiiN| mInA 3 zuddhi-tasva-mImAMsA / 4 vizva zAMtikA amogha upAya / / (2) mahatvake prAcIna jaina pranyoMko zIghra hI mUlarUpameM 3. samAjameM sAhityika sad cikA prabhAva- prakAzita kiyA jAya, lAgatase bhI kama mUlyameM becA jAya jaina samAjameM pUjA-pratiSThAnoM, mele-TheloM, mandira. aura aisA Ayojana kiyA jAya jimase bar3e bar3e nagarI mUtiyoMke nirmANa, mandiroMkI sajAvaTa aura tIrthayAtrA tathA zaharoMkI lAyariyoM aura jainamandirIma unakA Adi jaise kAryo meM jaisA bhAva aura utsAha dekhane meM AtA eka eka seTa avazya pahu~ca jAya / hai vaisA satsAhityaphe uddhAra aura nava nirmANa jaise kAryoM meM (3) upayogI graMthoMkA hindI, aMgrejI bhAdi dezIvaha nahIM pAyA jaataa| vahAM karor3oM rupaye kharca hote haiM to videzI bhASAoM meM acchA anuvAda karA kara unheM masta Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 / [kiraNa 12 mUlya barAva pracArama khAyA jApa cAra anaMka mAvanI- nahIM ki ve vaimA karaneke adhikArI bhIvA kimahI dvArA bAMkAvayama unake paramekI kaci paidA kI jaay| tathA apanI usa TIkAmaM kAI nakhanIya bAsa vizeSatA (7) sadhe hue prAva vidvAnoM dvArA athavA aI pArambI lA makaM haiM yA ki nahIM aura unake budake apara samayasAravidvAnoMkI dekha-renbama aima naye mAhityakA nirmANa karAyA kA kitanA asara hai| ____hAlameM mI do eka TIkAyAko dakhanekA muma jAya jI jaina mAhinyaka prati lokacikA jAgUna kara, AvamA milA hai| parantu unameM kucha vAkyoko idhara-udharasa vidvAnAMkI upapasiSu (mamAdhAnApTi) ko bole, utA jyokA nyo uThAkara yA kucha nAra-marAdhakara rakha dene aura ratAkA vAtAvaraNa utpanna kara cAra bokameM kabI huI pi paMSaNa tathA yoM hI baDhA caDhAkara kahanake sivA koI natyAni-viSayaka bhUla-bhAnniyAko dUra karane meM samartha ho / bAma mAna prAyaH dambanako nahIM milii| mana gAthAnAMka emaM mAhityakA mavatra sukhabha karake aura bhI adhikakanAka pada-vAkyokI gaharAI meM sthita arthako spaSTa karane athavA mAtha pracAramaM lAyA jAya / aimA sAhitya nirmANa karAne ke unake gupta rahagyako vivaMcana-dvArA prakaTa karanekI unameM liye kuna ma puraskArAMkI bhI yojanA karanI hogI, koI khAma ceSTA nahIM pAI gii| ghumI nagaNya TIkArya nabhI yatheSTa maphalatA mila mkegii| prAyaH lokapaNA yazavanI hokara limbI jAtI hai| jo (anakAnako mabhIka pahana yogya jaina samAjakA majjana lo.paNA vazavanI nahIM haiM aura jinapara mamayamAraeka Adarzapatra banAyA jAya aura pracArakAdvArA yathA kA dhAMDA bahuta raMga car3hA huA hai vo pahale apane mAdhya esA yatna kiyA jAya ki koI bhI nagara-prAma, jahAM adhyayana anubhava aura mananake balapara likhI gaI TIkAma eka bhI gharajanakA ho, usakI pahacasa bAhara nahamaka apanA vizeSa kanRkha nahIM samajhate aura Aja bhI, jabaki vaha sabakI mevAma barAbara pahuMcA kare / uma TIkAmaM saMzodhana nathA parimArjanAdikA kAphI abasara ina saba kAryoka mampaka honepara sAhityika kAca mila cukA hai, aneka mana praraNAAMka rahate hue bhI umaM prabala vegasa jAgRta hI DaMuMgI aura taba samAja mahaja kI prakAzita karanema hicakacAte hai| mAnA ve abhI bhI apanI umatika pathapara agrasara hone lgegaa| manaH pUrI zaki usa TIkAko TIkApadake yogya na samajhane ho| aima sajanA lagAkara ina kAryoMkI zIghra hI pUrA karanA cAhiya-bhale meM varNIzrI gaNezaprasAdajIkA nAma ullavanIya hai| hI dUsare kAmAMkAM kucha samaya ke liye gauNa karanA pdd'e| yadyapi maiM unakI ima pravRttima parNataH mahamana nahIM hU~4.samayamArakA adhyayana aura pravacana- vaapane pravacanAM dhAdika dvArA jaba imarIko capana anubhavI mAjakala jaina samAjamamamamAkA pracAra baha rahA kA lAbha pahuMcAta hai taba apanI umaTIdvArA unheM jisa dekho vahI panayamArakI mbA yAya karanA nayA sthAyI lAbha kyoM na pahuMcAe ! phira bhI unakI upasthitima umaka pravacanAkA sunanA cAhanA hai / bAjha raSThima bAta jaba unake cale apanI samayamArI TIkANe prakAzita karana acchI hai-dhurI nahI. parantu naMmbanA yaha hai ki samayamAra- udyata ho jAeM taba unakA apanI kRnika prAna yaha nirmamantra kA adhyayana kitanI gaharAI mAtha ho rahA hai aura usake ullaMgvanIya janma ho jAnA hai| prabacanAme kyA kucha vizeSanA rahatI hai| bhAvukatAme baha jAnA niHmandeha mamayasAra-jaisA graMtha bahuna gahare adhyayana nathA marAko bahA danA aura bAna hai aura kimA viSayaka tathA mananakI apekSA rakhatA hai aura sabhI prAma-vikAmaThIka marmako samamamA samajhAnA imarI bAta hai| kitane hI jaise yaSTa phalako phala makanA hai| hara ekakA vaha viSaya vidvAna to thodAmA adhyayana karate hI apaneko pravacanakA nahIM hai| gahare adhyayana tathA mananaka prabhAva korI bhAbuadhikArI samajhane lagana hai aura lacchadAra bhASaNAMkA katAma bahane vAlAMkI gati bahudhA 'na idharake rhe| udhara bhArakara bAMkakA anuraMjana karaneme pravRttahI jAte hai, jinameM- rahe bAlI kahAvatako caritArtha karatI hai athavA ve usa bahutAMkI gati "vAgucArAMmpacaM mAtra nabiyAH kartuma- ekAntakI bhAra ula jAte hai jisa AdhyAtmika ekAnta pamA" jaisI honI hai| isanA hI nahIM, balki ve isa grantha- kahate hai aura jo midhyAnsama parigazita kiyA gayA hai| para TIkA-Tippajanaka likhakara use prakAzita karate-karAna isa viSayakI vizeSa carcAko phira kisI samaya upasthita hue bhI baneme bAta hai| unheM isa bAtako koI cinA kiyA jAyagA / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ymsheshNShanvarshan S S555 N * OM aham * anekAnta satya, zAnti aura lokahitake sandezakA patra nIti-vijJAna-darzana itihAma-kalA aura samAja zAstrake praur3ha vicAroMse paripUrNa macitra mAsika 45 - FUGLEYFLILLLEUSUSNGLSLELSUSWE LELEVENENEVE sampAdaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama) 1 dariyAgaMja, dehlii| gyArahavA~ varSa [phAlguna zuklA vIra ni0 2478 se mAgha vora ni0 saM0 2476 taka] mArca sana 1952 se maI 1953 taka Si-shah-SERIFFERUTHENTURESSETTEYEURLASSESSAYESHETREATRESEARSISTERSTHRISHTHH prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI corasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI vArSika-mUlya pA~ca rupayA / Jeka kiraNa kA mUlya ATha mAne F A STERESERVERSISTERESESHIREESESERSESSETTEFITS Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake 113 varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekha praSTha kavivara bhagavanIdAma aura u. kI racanAeM[0 paramAnaMda jaina zAstrI 205 praja-sambodhana (sacitra kavitA)-['yugavIra' kavivara rahadhU dvArA smRta vidvAna-paramAnanda jaina 297 [anekAntakA nayA varSa (sampAdakIya) kizorIlAla ghanazyAma mazarU vAlAanekAMnakI sahAyatAkA sadupayoga 142 242 bAbU mAI dayAla jaina bI. e. bI. TI. [anekAMnake sarvodaya tIrthIkapara lokamata rucha ajJAta jaina graMtha-[50 hIrAlAla jaina [anekAMtavAda, mApekSavAda aura UrjAgugAmikI -- siddhAMta zAstrI [cA. dulIcaMda jaina M.S. (E: kucha naI khojeM--paM0 paramAnaMda jaina zAmbI kyA jaina matAnusAra ahimAkI mAdhanA avyavahArya apabhraMza bhASAkA neminAtha carita hai?-[zrI daulatarAma 'mitra' [paM. paramAnanda jaina zAstro 115 kyA yahI vizvadharma hai ?--[bA. anaMtaprasAda jana 'apabhraza bhASAkA pAsacariu aura kavivara devacaMda- bI. esa. mI. [paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 27 kyA mevA mAdhanAmeM bAdhaka hai?[riSabhadAma gaMkA ... prazramaNa-prAyogya-parigraha-julaka siddhisAgara 20. vaNDagiri udayagiri paricaya bA. choTelAla jaina / mahiMsA (kavitA)-[4. vijayakumArajI 142 garIbakA dharma-[bA0 anannaprasAdajI B.st. 31 pahisaka paramparA-vizvambharanAtha pAMDe gAMdhIjIkA anAsaktiyoga-[pro devandra kumAra ema.e.183 prAkasmika-durghaTanA paramAnaMda jaina gItAkA svadharma-pro. devendrakumAra jaina 27 // prAcArya zrI samaMtabhadrakA pATaliputra gau rakSA, kRSi aura vaizya samAja-daulatagama mitra 33 [DA. zrI dazarathazarmA ema. e. DI. liTa 42 gautama svAmI racita sUtrakI prAcInanAprAramavidyAkI aTUTa dhAga-bAbU jayabhagavAna jaina zulka siddhisAgara : 4 eDavokeTa 235 andha-paricaya-[paramAnanda jaina 325 bhAmera bhaMDArakA prazasti maMgraha-paM. paramAnanda jaina caturvizatijina stotra-paM0 paramAnanda jaina zAstrI 135 zAstrI citra paricaya-[sampAdakIya / jina dhuna mahimA (kavitA)-paM0 bhAgacanda ilAyacI,-lA. jugalakizorajI kAgajI jaina dharma aura samAjavAdauddhodhana (kavitA)-zrI candramAna kamaleza [pro. mahendrakumArajI jaina nyAyAcArya 21 kavitA kuja-['yugavIra' 133 jaina pUjAvidhike sambandhame jijJAsAkavivara paM.daulatarAmajIpaM0paramAnaMda jaina zAstrI 112 [bA. mAIdayAla jaina bI.e., bI. TI. 37 kavivara cAmatarAya,-[paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 173 jaina sAdhumoke niSkriya ekAkI sAdhanAkI cheDachAhakavivara budhajana aura unakI racanAeM [vA. daulatarAma 'mitra' (paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 243 jainI kauna ? (kavitA) 'yugavI, . 12 6 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ( 3 ) jodhapurake itihAsakA eka bhAvarina pRSa mahAkavi rahadhU-paM0 paramAnanda jaina zAstrI 195, 3.. [zrI agaracanda nAhA 258 mahAvIra stavana (kavitA)-[paM0 nAthUrAma premI' 102 dakSiNa bhAratameM rAjyAzraya aura upakA abhyudaya- 308 mahArAja mvAravela eka mahAna nirmAtA[DA. TI. ema. rAmacandana ema. e. [gA. choTelAla jaina dihalImeM vIrasevAmaMdira TrasTakI mITiMga 304 mahAvIra maMdeza (kavitA)-['yugavIra' duniyAkI najaroMmeM vIramevAmaMdiraka kucha prakAzana mahAvIra svAmIse bhaktakI prArthanA (kavitA)-[(sampAdakIya [paM0 nAthUgama 'premI' nAgaurake bhaTTArakIya bhaMDArakA avalokana mAnavadharma (kavitA)-['yugavIra' [zrI agaracaMda nAhaTA 128 mIna maMvAda (jAla meM mIna) macitra (kavitA)parama upAsya kauna ?-[ (kavitA) 'yugavIra' 63 ['yugavIra' 108 paMca paramapThimaMtra stotram-[sampAdaka 33. mukhtAra zrI jugalakizorajIkA dasTanAmA 65 500 ru. ke pA~ca puraskAra-[jugalakizora mukhtAra 213 merI bhAvanA apane inihAma aura anuvAdoMke yAya 134 pUjyavarNIjIkA eka AdhyAtmika patra 242 meM progba phor3akara calU,yA pApa botala na rakheMphatehapura (zegvAvATI) ke jainamUni lemba [zrI kanhaiyAlAla 'prabhAkara' [4. paramAnanda jaina zAstrI 502 mAMdana jAnaDI kAlIna aura Adhunika jaina saMskRti buMdelakhaNDake kavivara devIdAsa--[paM0 paramAnaMda -[bA. jayabhagavAna paDavokeTa jaina zAstrI yukAyanazAmanakI prastAvanA-40 jugalakizora brahma jinadAma,[4. paramAnaMda jaina zAstrI mukhtAra 26. brahma jinadAsakA eka ajJAta rUpaka kAmya rAmagiri pArzvanAtha stotra-[sampAdaka [zrI agaracaMda nAhaTA lokakA advitIya guru anekAMtavAdabhagavAna pArzvanAthakA kilA - [paM. darabArIlAla nyAyAcArya [paM0 kailAzacaMdajI zAstrI vijAliyAka zilAnnamva-[paM. paramAnaMda jainazAmbI 358 bhAvanA paddhati-[bha0 prabhAvaMda ziSya padamanaMni / vigaMdha aura mAmaMjasya-DA. hIgalAlajaina ema.e. 273 bhAratake ahimaka mahAtmA santa zrI pUjya gaNezapramAdajI vizva ekatA aura zAMti-bA. anaMtapramAnajI varNIkI varSagAMTha -[paramAnandajana 34 bI. ema. mI. 284 bhAratakI ahiMnyA saMskRti-bA. jayabhagavAnajI jaina vizva zuddhi parva payUSaNa-bAbU bAlacandra eDavokeTa 185 kochala vakIla 233 bhagavAna mahAvIrase dharmasthiti nivedana (kavitA)- vizva me 'mahAnanama' hiMdustAna meM [paM0 nAthUrAmajI premI bIna rahI haiM anupama ghar3iyA~, (kavitA)-[indra jaina 15 bhagavAna mahAvIra-(sampAdaka) vIra tIrthAvanAra-[(sampAdaka) bhagavAna mahAvIra aura unakA marvodayatIrtha vIra badanA-[(kavitA) 'yugIra [paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 55 vIravANI-(kavitA) 'yugavIra' bhelamAkA prAcIna itihAsa-rAramana manaiyA 20 vIrazAsana ke kucha malamUtra--['yugavIra Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIra zAsanAbhinaMdana maMdi vIrasevAmaMdirakA saMcita paricaya [paM. gAkara suruvAra vIrasaMyAmandira ke naimitika adhivezana sabhApani zrI mizrIlAlajI kAlAkA bhASaNA ( 8 ) 381 412 vIrasevAmaMdira kI prApta sahAyatA vaizAlIkI mahattA [zrI Ara0Ara0 divAkara rAjyapAla bihAra 255 Res zrI kuMdakuMdAcArya - [paM. paramAnaMda jaina zAstrI gommaTezvara bAhubalI jina pUjA - ['yugavIra' zrI pArzvanAthastuti aura maharSi - [stuti sampAdaka 220 zrImAna stavana strota ajJAta ' 37 zrI bIrakA sarvo (sampAdaka) zrI satyabhakajIke khAsa saMdeza 332 k no 301 aura unakI dharmaparI ema. e. jaina vanasthAna[ saMgahIta jaina itihAsakI AvazyakatA - [ ena.sI vAkalIvAla 367 saMrakSaka aura sahAyakoMsa prApta mahAyatA 223, 332 saMskRtakA adhyayana jAtIya cetanAMka lie Avazyaka, [ rASTrapati DA. rAjeMdrapramAdajI [saMta zrI carSIpramAdajI kA patra sabakA udaya - [ mahAtmA bhagavAnadIna 102 125 3.26 124, 168 35 samakAlIna vidvAna bhaTTAraka ( mahAkavi - [ paM0 paramAnanda jaina sarasvatI maMkijiye vyAvahArika yojanA, ena. sI. vAkalIvAla 261 304 337 662 25 marasvatI stavanam (stotra ) - [ (sampAdaka) sarasvatI stavanam (stAM) - [ malayakI sarvodaya kaise ho ? sarvodayatIrtha - [paM. kailAzacaMdajI zAstrI [bA. anaMtaprasAda BSc. sarvodayatIrtha ke nAma para - [ zrI jamanAlAla sarvodayatI aura usake prati kartavya- [ bAbU ugrasaina jaina M. A. L. I. B. sarvodaya yA niyama kumAra ema. e. sarvodaya aura sAmAjikatA, zrI RSabhadAsajI rAMkA sampAdakIya 10, 235.418 pratipAdita [jugalakizora muktAra 172 samaMtabhadrabhAratI stotra - [kavi nAgarAja 167 mana vacanAmRta [ yugavIra 5, 103, 120, 171, 223, 260, 306, 331 337 mAhimya paricaya aura samAlocana - [paramAnaMda jaina 74, 224, 334 / sUnaka pAnaka vicAra- [ 0 jainamunA 206 sva. dInAnAthajI sarAvagI kalakattA - (sampAdaka) 225. sva-para-guNa pahicAna (kavitA)[kavivara devIdAsa 302 hemarAja godIkA aura pravacanasArakA padyAnuvAda[ paM. paramAnaMda jaina zAstrI 17 18 44 16 23 348 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voramevAmandirake murucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-macI-prAkRnaka prAcIna 65 mala-pranyAMkI padyAnukramaNI. jisake / 48 TIkAdinanyAma uddhRta namare padyAkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 pana-cAkyoMkI / maMyojaka aura sampAdaka mukhtAra dhIjugalakizorajI kI gaveSaNAparNa mahacakI 170 pRSThakI prastAvanAma alaM dA. kAlIdAsa nAga ema. e. DA. liTa ke prAkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. ". TI.liTa kI bhUmikA (Introduction) meM bhUpita hai, zodha-gyojake vidvAnoM ke liye atIya upayogI, * / mAija, majilda (jisakI prastAvanAdikA mUlya alaga pAMca rupaye hai.) 15) (2) Apna-parInA-zrIvidyAnandAcAyako myopaja paTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake ndara marasa aura majIva vivaMcanako lie hue nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prstaavnaa|.. yukta, jilda / (3) nyAyApikA-nyAya vidyAkI mandara pAthI nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIka saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vimtana prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMga alaMkRta, majilda / (5) svayambhUnnAtra-samantabhadabhAgnIkA aparva grantha mura-tAra zrIjugalakizorajIka viziSTa hindI anuvAda chandapari caya samantabhadra paricaya aura bhatniyAMga jJAnayAMga nayA kamayAMgakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa pramnAvanAgya mugAbhina / (5) stuniAMvadyA-vAmI yamanabhadrakA anAvI kRti, pApAMka jItanakA kanA. saTIka.mAnuvAda dhIra zrIjugalakizora munnAra kI mahatvako prastAvanAsa alaMkana mundara jilda sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyAMkAra kavi gajamalako mandara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-mahita bAra mugtAra zrIjagalakizorako gvAMjapUrNa vistRta prastAvanAma pit| " (7) yuktyanazAmana-natvajJAna paripA samantabhadrakA asAdhAraNa kRni. jimmakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huthA yA / mumtAradhIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdima alaMkRta, jilda / ... ) (8) zrIpurapAzyanAthamnAtra-yAcArya vidyAnandacana, mahantrakI mnuni. hindI anuvAdAdi mahina / // ) () zAsanacatumiizakA-( nArthaparicaya )-muni mananInikI 13 vI zatAbdIkI mundara racanA, hindI anuvAdAdi yahina / (10) satsAdha-smaraNa-magalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke " mahAna zrAcAyoM ke 131 puNya-mmaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha muglArazrIka hindI anuvAdAdi mahina / 51) vivAha-mamuhezya - mumnArazrIkA ligyA huzrA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAntrika vivecana " // ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anakAnta jaise gaDha gambhIra viSayako atIya mAlatAmaM samajhane-samajhAnekI kujI, mugnAra zrIjagalakizora-limvina / (12) aninyabhAvanA-grA. padamanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) nattvAthamatra-(prabhAbandrIya)-mugtArazrIka hindI anuvAda nathA vyAkhyAna yuk| " ) (15, zravaNabelgola aura dakSiNaka anya jananIrtha kSetra-lA. rAjakRSNa jainakI sundara racanA bhAratIya purAtatva vibhAga DipTI DAyagkTara janarala DA0 TI0 ena0 rAmacandranako mahatva pUrNa prastAvanAsa alaMkRta ) noTa- maba grantha ekamAtha lanavAlAko 37 // ) kI jagaha 31) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasavAmandira, 5, dariyAgaMja, dehalI Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No.D. 211: anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bAla motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bA0 kedAranAtha badrIprasAdajI sarAbagI, # 1500) yA. nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA.choTelAlajI jaina marAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, ... 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 1.1) bA- dhanaMjayakumArajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAmajI , 101) bA* jItamalajI jaina 51) vA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina, 101) bA. ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bAla dInAnAthajI sarAvagI 251) bA. ratanalAlajI jhAMmarI 101) bA. ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 151) lAla ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatahapura sthita jaina samAja, kalakattA 251) seTha muAlAlajI jaina 251) bA0mizrIlAla dharmacandajI 101) guptasahAyaka sadara bAjAra meraTha 101) zrI zrImAlA devI dharmapatnI dA0 zrIcandrajI 251) meTha mAMgIlAlajI jaina 'sagala' eTA 51) meTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0makkhanalAlajI motIlAlajI ThakedAra, deharU 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA : . 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jena, kalakanA 251) bA jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalo 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA. 1. 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA. manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bATa badrIdAsajI marAvagI, kalakattA 251) lA0trilokacandajI sahAranapura 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) seTha chahAmIlAlajI jaina phIrojAbAda 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokaTa hisAra 251) lA8 radhuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI dehlii| 101) lA0 balavantasiMhajI hAMsI 101) ku~vara yazavantasihajI hAMsI mahAyaka 101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA.pa.sAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI , adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' sarasAvA, ji0 sahAranapura paramAnandajI jaina zAstrI C/ bahisA mandira , dariyAgaMja dehasI / mudraka-rUpa-vANI miTiMga hAusa dariyAgaMja, dehAH Page #484 -------------------------------------------------------------------------- _