Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमः श्रीगुरुप्रेमसूरये। पू.कलिकालसर्वज्ञ-आचार्यदेवश्रीहेमचन्द्रसूरिविनिर्मितं
श्रीविषष्टिशलाकापुरुषचरितम् ।
भाग-३ (पर्व : ४-५-६)
प्रेरकाः प.पू. वैराग्यदेशनादक्ष-आचार्य श्रीमद्विजय-हमचंद्रसूरीश्वराः। पू.पन्यास-कल्याणबोधिविजयगणिवरश्च।
प्रकाशक: श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् ।
प्रथमावृत्तिः । वि.सं. २०६० वीर सं. २५३० इस.स. २००४
કાળ-રૂ (પર્વ : ૪ --
૧૦૦૦ પુતય: T मूल्य रु.७०० (સંપૂર્ણ સેટના)
(પ્રાપ્તિસ્થાન )
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
Clo. બી.સી. જરીવાલા C/o. ચંદ્રકાંતભાઈ સંઘવી, શોપ નં. ૫, બદ્રીકેશ્વર સોસાયટી, ૬/બી, અશોકા કોમ્પલેક્ષ, | મરીનડ્રાઈવ, ‘ઈ’ રોડ,
રેલ્વે ગરનાળા પાસે, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૩. ફોન : ૨૨૪૧૪૩૬૦]. પાટણ (ઉ.ગુ.)
!
જ છે
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્ય સહાયક
કૃતજેot સુકૃતપ્રર્શાસ્ત.
જેન કાવ્યસાહિત્યના અજોડ ગ્રંથરત્નસમા શ્રીત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત’ ના
સંપૂર્ણ ૧૦ પર્વોના પ્રકાશનનો લાભ લેનાર મહાનુભાવો ૧. શ્રી વર્ધમાન જે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ ૨. શ્રી માટુંગા જેન જે.મૂ.પૂ. તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ (માટુંગા, મુંબઈ)
(પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રશાંતવલ્લભવિજયજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી) ૩. શાહ મંછાલાલ જગરૂપજી સિરોહીવાળા પરિવાર તરફથી
મૃતભક્તિ નિમિતે, જેથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય. હ. શા. ચંપાલાલજી, સુનીલ, શ્રેયાંસ, પ્રણય, શોભનાબેન, ઉષા, સંગીત, નિશા, શ્રુતિ આદિ બેટા પોતા પરિવાર (પૂ. મુનિરાજ શ્રી ધર્મરત્નવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
સુગૃહિત નામધેય પ.પૂ. કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજયહેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી રચિત શ્રીત્રિર્બાબ્ડશલાકાપુરુષરતા” મહાકાવ્ય ગ્રંથના દશ પર્વને છ ભાગમાં પ્રકાશિત કરી સંઘના ચરણે ધરતા ટ્રસ્ટ અત્યંત આનંદની અનુભૂતિ કરે છે. આ કાવ્યગ્રંથમાં ૨૪ તીર્થંકર ભગવંતો, ૧૨ ચક્રવર્તી, ૯ વાસુદેવ, ૯ પ્રતિવાસુદેવ, ૯ બળદેવ આમ કુલ ૬૩ શલાકાપુરુષના જીવન ચરિત્રને અતિ અદ્ભૂત શૈલીમાં આલેખવામાં આવેલ છે.
શલાકાપુરુષ એટલે વિશ્વના શ્રેષ્ઠ મહાપુરુષો...
આ પૂર્વે પણ ટ્રસ્ટ દ્વારા પર્વ ૨-૩-૪-૫-૬ પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ આ ગ્રંથની જૈન સંઘમાં અતિ જરૂરિયાત હોઈ દશે દશ પર્વને સેટ સ્વરૂપે પુનઃ પ્રકાશિત કરવામાં આવી રહ્યા છે. દશે દશ પર્વનું નવું કંપોઝ કરવામાં આવેલ છે. સુંદર-ટકાઉ અને કિંમતી કાગળ ઉપર તેનું મુદ્રણ કરવામાં આવેલ છે. જેથી વર્ષો સુધી તેની જીવંતતા બની રહે.
નવું કંપોઝ કરી આ ગ્રંથનું પનુઃ પ્રકાશિત કરવાનું કામ ઘણું જ કપરૂં હતું, પરંતુ પૂ. આચાર્ય ભગવંતશ્રીના શિષ્યો મુનિશ્રી રત્નબોધિવિજયજી, મુનિશ્રી સૌમ્યરત્નવિજયજી તથા મુનિ શ્રી જિનપ્રેમવિજયજીની ચીવટપૂર્વકની મહેનતથી આ કાર્ય સરળ બન્યું છે. મુનિરાજ શ્રી પદ્મબોધિવિજયજી અને મુનિરાજ શ્રી પ્રશાંતવલ્લભવિજયજી પણ કેટલાક પર્વોના પ્રુફો તપાસવામાં સહાયક બન્યાં છે.
‘એમ.બાબુલાલ પ્રિન્ટરી'નાં માલિક શ્રી કીર્તિભાઈએ પણ પ્રિન્ટીંગ કાર્યમાં સખત જહેમત ઉઠાવી છે. ભવિતવ્યતાવશ અધવચ્ચે જ તેઓ દિવંગત થયા. બાકીનું કાર્ય શ્રી શ્રેણિકભાઈ તથા શ્રી ધવલભાઈએ સાંગોપાંગ પાર પાડ્યું. તેઓ પણ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
દરેક ભાગમાં ગ્રંથમાં આવતા બોધદાયક બધા સુભાષિતોનો સંગ્રહ પણ મુનિઓએ કર્યો છે જે વાચકવર્ગને ઘણો જ ઉપયોગી થશે. આ કાવ્યના પઠન-પાઠન દ્વારા સૌ કોઈ સમ્યજ્ઞાનસંપન્ન બને, પરમાત્મભક્તિસંપન્ન બને, વૈરાગ્યસંપન્ન બને અને આત્મશુદ્ધિ કરી ‘મોક્ષ' પ્રાપ્ત કરનારા બને. શ્રુતભક્તિનો વિશેષ લાભ મળ્યા કરે એ જ શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા શ્રી સરસ્વતીદેવીને પુનઃ પુનઃ પ્રાર્થના..... લિ. ચંદ્રકુમારભાઈ જરીવાલા, લલીતભાઈ કોઠારી, પુંડરીકભાઈ એ. શાહ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
RO
प.पू. सकलागमरहस्यवेदिआचार्यदेव-श्रीमद्विजयदानसूरीश्वराः ।
प.पू. सिद्धांतमहोदधिआचार्यदेव-श्रीमद्विजयप्रेमसूरीश्वराः ।
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ATHA
प.पू. न्यायविशारद-गच्छाधिपतिश्रीमद्विजयभुवनभानुसूरीश्वराः ।
प.पू. समतासागर-पंन्यासश्रीपद्मविजयगणिवराः।
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
प.पू. पंजाबदेशोद्धारक-आचार्यश्रीमद्विजयानंदसूरि म. (पू. आत्मारामजी म.)।
प.पू. जिनभक्तिरसिक उपाध्यायश्रीवीरविजयगणीवराः ।।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ वंदना तेहने माहरी श्वास माह सो वार ॥
દિવ્યકૃપા. सविशुद्ध संयभना अणे सेंडो सुविहित श्रभाश रत्नोन सर्वन उरनारा
घ.५. माथार्य लगवंत श्रीभ विश्य प्रभसरीश्वर महाराज संघ, शासन अने सेंडडो शिष्योनी वाजहारी वथ्ये वर्धमान तधनी १०८ ओणी पुरनारा
प.पू. आचार्य भगवंत श्रीभ६ विश्य नुवनमानुसूरीश्वर महारा रोल्सरनी घोर जिभारीभां पाश भासक्षभाशाहि तपना आराधड, फोऽ सभताना धार।
प.पू. धन्यासप्रवर श्री पभावस्य भहारा
શુભઆશિષ शास्त्रनिष्ठा, व्यवहार दुशणता भने पूर्ण प्रेम अने वात्सल्य भावना अणे विराट श्रभाश सभुटायर्नु सण संथालन इरनारा गछाधिपति आचार्य भगवंत श्रीभ विश्य न्यधोषसूरीश्वर महारा
પ્રેરક-માર્ગદર્શક वैराग्यभय देशना द्वारा अनेडोना हैयाने अरिहंतभय हरनारा प.५. मायार्थ भगवंत श्रीभ विश्य हमयंद्रसूरीश्वर महाराज
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Il91
પ્રશતાવના
અભુત કલાકૃતિની આછેરી ઝલક ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્ર” એટલે વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ જૈન સાહિત્યના નજરાણાનું એક ઝળકતું કાવ્યરત્ન, તમામ સાધુ સાધ્વીજી ભગવંતોનું લાડીલું કાવ્યરત્ન, સંસ્કૃતના પ્રારંભિક અભ્યાસ પછી ભાષા ઉપર વિશેષ પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરવા ‘ત્રિષષ્ટિ કાવ્ય” એ સર્વમાન્ય આધારસ્તંભ સમુ કાવ્ય છે. દશ પર્વનું સાંગોપાંગ વાંચન થતા બુદ્ધિપ્રતિભા-જ્ઞાનપ્રતિભા અને વૈરાગ્યપ્રતિભા પૂરબહારમાં ખીલી ઊઠે છે. કારણ, આ કાવ્ય બેજોડ છે. તેમાં કયો રસ નથી એ જ સવાલ છે.
આ મહાકાવ્યના સ્રષ્ટા છે કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા. કાવ્યનો વિષય છે વિશ્વના સર્વશ્રેષ્ઠ ‘ત્રેસઠ' પુરૂષોના જીવનચરિત્રનો ચિતાર... કથાઓની રોચકતા સાથે વ્યવહારિક જીવન પ્રસન્નતાપૂર્વક કેમ જીવવું ? તેના કિમિયા બતાવાયા છે. આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવાની માસ્ટર કી બતાડી છે. પરમાત્મભક્તિમાં તરબોળ કરી દે એવા ભાવવાહી શબ્દોના સાથિયા પૂરાયા છે, તો સંસાર ઉપર ફિટકાર ઊભો થઈ જાય એવા વૈરાગ્યરસના ધોધ પણ કાવ્યમાં વહી રહ્યા છે.
જીવનની દશા અને દિશાઓ બદલી નાંખે એવી સૂક્તિઓનાં ભંડાર ભરેલા છે. તો અજ્ઞાનતાના અંધકાર ઉલેચી જીવનમાં જ્ઞાનનો ઝગમગાટ પથરાય એવા ખજાનાનો પણ તોટો નથી. - બુદ્ધિને ધારદાર બનાવે એવી તર્કસંગત વાતોથી કાવ્યની ઉપાદેયતા વધી છે તો દયને ભીનું ભીનું કરી દે એવી આદ્ર વાતોથી કાવ્યની આકર્ષકતા વધી છે.
કાવ્યકૃતિની કલાસુંદરતા તેના કર્તાના જીવનવૈભવ અને જ્ઞાનની અગાધતાને આભારી હોય છે.
નવ-નવ સૈકા પૂર્વે થયેલા હેમચંદ્રાચાર્યનું નામ આજે પણ માત્ર ગુજરાતના જ નહીં પણ વિશ્વના ખૂણે-ખૂણે ગુંજી રહ્યું છે. કો'ક તેમને કલિકાલ સર્વજ્ઞ કહે છે, કો'ક Ocean of knowledge કહે છે, તો કોઇ સરસ્વતીનો શણગાર કહે છે. ૧૧૬૨ થી ૧૨૨૯ સુધીનો કાળ જાણે હમયુગ જ બની ગયો હતો.
I૧]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
IR II
શું એમની દિવ્ય પ્રતિભા હશે ! કે ગુર્જરેશ્વરોના ઉન્નત મસ્તકો તેમને નમતા હોય, સરસ્વતીના તટ ઉપર સરસ્વતીનો સાક્ષાત્કાર કરાવતા જે સૂરીશ્વરના ચરણોને મોટા રાજરાજેશ્વરો સ્વર્ણ કમલથી પૂજતા હોય, પ્રકાંડ વિદ્વાનો પણ તેમની બુદ્ધિ પ્રતિભા જોઈ પાણી પાણી થઈ જતા હોય.
ગુજરાતની ધરા ઉપર એમણે જે ઉપકારો કર્યા છે તેને શબ્દસ્થ કરવા અશકય છે, ઘર-ઘરમાં આજે પળાતી અહિંસા અને જયણાના ઝરણાનું મૂળ છે ‘કલિકાલ સર્વજ્ઞ’.
સરસ્વતીની સાધના કરી સ્વયં જ્ઞાનસિદ્ધ બન્યા અને જ્ઞાનનો ધોધ વહેવડાવી અનેકોના મિથ્યાંધકારોને દૂર કર્યા. સદાચાર અને સુસંસ્કારોના સિંચનથી ગુજરાતની ધરતીને ગુણનિષ્પન્ન બનાવી હતી.
સિદ્ધરાજ જયસિંહ જેવા પ્રતાપી રાજાઓને પ્રતિબોધ કરી તેમને જૈન ધર્મના રાગી બનાવ્યા હતાં. તેના દ્વારા જૈન શાસનની જબરજસ્ત પ્રભાવનાઓ કરાવી હતી. આચાર્યશ્રીના ઉપદેશનું પાલન કરી સિદ્ધરાજે ‘સિદ્ધવિહાર’, ‘રાયવિહાર’ જેવા ઉત્તુંગ અને ભવ્ય જિનાલયોના સર્જન કર્યા હતા.
સિદ્ધરાજની વિનંતિથી ‘સિદ્ધ-હેમ’નામના શબ્દાનુશાસનની રચના કરી. આ દુષ્કરસર્જનને પટ્ટહસ્તી ઉપર સ્થાપી શોભાયાત્રા દ્વારા આખા ગામમાં ફેરવી આચાર્યશ્રીની વિદ્વત્તાનું ગૌરવ આસમાને પહોંચાડવું. સંસ્કૃત-પ્રાકૃતશૌરસેની-માગધી-પિશાચી-ચૂલિકાપિશાચી-અપભ્રંશ વિ. ભાષાઓનું સાંગોપાંગ બોધ કરાવતું આ વ્યાકરણ વિશ્વનું બેજોડ સર્વમાન્ય રાષ્ટ્રીય વ્યાકરણ બન્યું. ત્રણસો લહિયાઓ બેસાડી સિદ્ધરાજે આ વ્યાકરણની સેંકડો-હજારો નકલો લખાવી ગામેગામ મોકલી.
પ્રજા સુખચેનથી રહી શકે અને રાજા પણ રાજ્યને સુરાજ્ય બનાવી શકે એવા કિમિયાઓનો પ્રકાશ પાથરતાં “અર્જુન્નીતિ” જેવા ગ્રંથોના સર્જનમાં પણ તેમણે ક્યાંય કચાશ છોડી નથી.
યોગશાસ્ત્ર (મૂળ ૧૨૦૦ શ્લોક અને બાર હજાર શ્લોક પ્રમાણ સ્વોપજ્ઞ ટીકા સહિત) જેવા ગ્રંથો સર્જી યોગસાધના અને ધ્યાન સાધનાની દુનિયામાં દિવ્ય પ્રકાશ પાથર્યો. સાધુ અને શ્રાવક જીવનની આચારચર્ચાઓને અદ્ભુત રીતે તેમાં વણી લીધી.
**********
IR II
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ્
દેશ પર્વથી અલંકૃત “ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર મહાકાવ્ય” સર્જન કરીને તો આ હેમચંદ્રાચાર્યે ખરેખર કમાલ કરી છે. ઉક્ત તમામ વિષયોને અને ભાવોને જાણે આ એક કાવ્યમાં સમન્વિત ન કર્યા હોય !..!..!
શું પદલાલિત્ય !... શું અદ્ભુત છંદરચના ! કેવી રોચક સૂક્તિઓ ! કેવી ભાવવાહી પ્રભુ સ્તુતિઓ ! કેવા મોહક કથારસના ખળખળ વહેતા રસઝરણાં ! કોના વખાણ કરવા ? કોને ચઢિયાતા કહેવા ? બધુ જ રોચક-મોહક અને અદ્ભૂત રસસભર.... આ મહાકાવ્યના વાંચનથી મહાપુરૂષોના જીવન કવનનો બોધ તો થાય જ, સાથે જીવન જીવવાની કળા આત્મસાત્ થાય અને વૈરાગ્યરસની પુષ્ટિ પણ થાય.
‘સિદ્ધરાજની વિનંતિથી જેમ ‘સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ’ની રચના હેમચંદ્રસૂરિજીએ કરી, તેમ વીતરાગ સ્તોત્ર-યોગશાસ્ત્ર અને ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર જેવા ગ્રંથરત્નોના સર્જન મારા (જેવાના બોધ) માટે કર્યું છે,' એવી કુમારપાળની વાચાને આચાર્યશ્રી સ્વયં ત્રિશ.પુ.માં શબ્દસ્થ કરે છે.
पूर्वं पूर्वजसिद्धराजनृपतेर्भक्तिस्पृशो याञ्चया सांगं व्याकरणं सुवृत्ति-सुगमं चक्रुर्भवन्तः पुराः । मद्धेतोरथ योगशास्त्रममलं लोकाय च द्वयाश्रयछंदोऽलङ्कृतिनामसंग्रहमुखान्यन्यानि शास्त्राण्यपि ॥ लोकोपकारकरणे स्वयमेव यूयं, सज्जा स्थ यद्यपि तथाऽप्यहमर्थयेऽदः ।
मादृग्जनस्य प्रतिबोधकृते शलाका-पुंसां प्रकाशयत वृत्तमपि त्रिषष्टेः ॥
આચાર્યશ્રીના મુખમાંથી સરસ્વતીને પ્રવાહ ખળખળ વહેતો, આઠ/દશ લહિયાઓ એક સાથે બેસી તેને ક્રમશઃ ઝીલતા-આલેખતા, તેઓ પરસ્પર એવી સમજૂતી કે કળાથી ગ્રંથ આલેખતા કે આખો ગ્રંથ સહજ સુંદર રીતે સંકલિત થઇ જતો.
અનેક ગ્રંથોના નૂતન સર્જન-પઠન-પાઠન, પ્રતિલિપિકરણ, જ્ઞાન પ્રચાર-પ્રસાર વિ. જ્ઞાનવર્ધક પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ગુજરાતને અને ખાસ કરીને ગુજરાતની રાજધાની પાટણને વિદ્યાનું ધામ બનાવ્યું.
ર્
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
|૪||
કયો વિષય તેમના માટે વણખેડયો હતો ? એ એક સવાલ છે. શબ્દાનુશાસન-લિંગાનુશાસન-કાવ્યાનુશાસન-છંદોનુશાસન અને વાદાનુશાસન આ પાંચ અનુશાસનોનું સર્જન વિશ્વના બેજોડ સર્જન કહી શકાય.
શબ્દાનુશાસન-લિંગાનુશાસન, ધાતુ પારાયણ, ઉષાદિગણપાઠ, લઘુવૃત્તિ, બૃહદવૃત્તિ, બૃહન્યાસ વિ.ના સર્જન કરી શબ્દશાસ્ત્રને સમૃદ્ધ કર્યું.
અભિધાનચિંતામણિ, દેશીનામમાલા, અનેકાર્થ સંગ્રહ, નિઘંટુ શેષ આ ચાર મહાકોષો વિ.ના સર્જન કરી શબ્દાર્થશાસ્ત્રની ગરિમા વધારી છે.
કાવ્યાનુશાસન અને છંદોનુશાસનની રચના કરી છંદશાસ્ત્ર, અલંકારશાસ્ત્ર, અપભ્રંશ સાહિત્યના ખજાનાને તરબતર કરી દીધું. કવિઓ અને સાહિત્યકારો માટે આ ગ્રંથો તો જાણે પ્રાણ કરતાં ય મૂલ્યવાન બની ગયા.
બે આશ્રયવાળા યાશ્રય જેવા મહાકાવ્યની રચના તો એવી અદભૂત રીતે કરી છે કે જેમાં સમસ્ત શબ્દાનુશાસન, સિદ્ધરાજનો દિગ્વિજય ચૌલુકયવંશનો અમર ઈતિહાસ, પાટણની પ્રશસ્તિ અને ગુજરાતની ગૌરવગાથા મૂળરાજથી માંડીને કુમારપાળ સુધીનો ગુજરાતનો ઈતિહાસ વિ. બધુ એક સાથે વણાઈ જાય અને કાવ્યની દેદિપ્યમાનતા સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે.
પ્રમાણમીમાંસા જેવા ગ્રંથો સર્જી ન્યાયનું સતત ઊંડાણ ખેડ્યું, તો અન્યયોગવ્યવચ્છેદ-અયોગવ્યવછેદ અને વીતરાગસ્તોત્ર જેવા ગ્રંથોના નિર્માણ કરી ન્યાયની કઠણ શૈલીમાં પરમાત્મભક્તિના ભાવોને ગુંથી લીધા, ન્યાયની કર્કશ શૈલી અને ભક્તિના ભાવોને કયાં તાલમેળ મળે ? પણ આ જ તો તેમની ભક્તિ અને વિદ્વત્તાપૂર્ણ સર્જનકળાનો કસબ હતો.
આ થઈ તેમના સાહિત્યસર્જનની વાત....
શ્રી કલિકાલસર્વજ્ઞએ લાખોમાં એક કહી શકાય એવા ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ જેવા શ્રાવકરત્નનું સર્જન-ઘડતર કર્યું. અઢાર દેશમાં અભયદાનની ઉદ્ઘોષણા કરી, રાજ્યમાંથી સાત વ્યસનોને તિલાંજલી અપાવી. અપુત્રીઓનું ધન રાજગ્રાહ્ય બનતું અટકાવ્યું. ત્રિભુવન વિહાર-કુમારવિહાર જેવા ૧૪૪૪ ગગનચુંબી જિનચૈત્યોથી પૃથ્વીને મઢી દીધી. નિર્દોષ પશુઓના નિર્મમ બલી ચઢાવવાની પ્રથા જાનના જોખમે બંધ કરાવી, લગભગ ૨૧ જેવા વિરાટ જ્ઞાનભંડારોના નિર્માણ કર્યા, સમ્યકત્વ
II
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
III
સહિત બાર વ્રત ગ્રહણ કર્યા. અનેક જર્જરિત જિનાલયોના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા, અનેક દાનશાળાઓ ખોલી, લગભગ ચૌદ કરોડ રૂપિયાનો સવ્યય કરી નિર્ધન અને અલ્પપુન્યવાળા સાધર્મિક બંધુઓની કાયાપલટ કરી દીધી, પ્રજા ઉપરના ઘણા આકરા કરવેરાઓ માફ કરાવ્યા. શત્રુંજય-ગિરનારના છ'રી પાલિત સંઘો કઢાવ્યા. યોગશાસ્ત્ર-વીતરાગ સ્તોત્ર જેવા સૂત્રો કંઠસ્થ કર્યા.
મોટી ઉંમરે ધર્મ પામ્યા છતાં શાસનના એક એક અંગની જબરદસ્ત આરાધના કરી લીધી. શ્રી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંતે આ એક પરમાઈન્ શ્રાવકરત્નનું સર્જન કરી તેના દ્વારા જગતભરમાં અને વિશેષ કરી ગુજરાતમાં શાસનની બેજોડ પ્રભાવના કરી જૈન ધર્મનો ડંકો વગાડી દીધો હતો.
જાણવા મુજબ આ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીએ પાંત્રીસ હજાર જેટલા માનવોને ધર્મોપદેશ દ્વારા નવા જૈન બનાવ્યા હતા.
આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિજીએ ‘શિષ્યસર્જનનું કાર્ય પૂરી ચીવટથી કર્યું હતું. આ. બાલચંદ્રસૂરિ મ., આ. રામચંદ્રસૂરિ મ., આ. મહેન્દ્રસૂરિ મ., પં. વર્ધમાનગણિ મ., એ. ગુણચંદ્રગણિ મ., . યશશ્ચંદ્રગણિ મ, પં. ઉદયચંદ્રગણિ મ. મુનિ દેવચંદ્રજી, પં. ઉદયસાગરગણિ જેવા વિદ્વાન, કવિ, શાસ્ત્રમર્મજ્ઞ શિષ્યોના સર્જન કરી એક મહાન કાર્ય આચાર્યશ્રીએ કર્યું. આચાર્યશ્રીના આ વિદ્વાન શિષ્યરત્નોએ પણ વિવિધ વિષયક અનેક ગ્રંથોના સર્જન કરી જૈન સાહિત્ય સંગ્રહને સમૃદ્ધ કરવામાં અનેરૂ યોગદાન આપ્યું છે.
વિદ્વત્તા સાથે હેમચંદ્રાચાર્યની નમ્રતા પણ ગજબ કોટીની હતી. “બધું જ્ઞાનસંપાદન ગુરુની પાસે અને તેમની કૃપાથી જ થયું છે.” એવું સ્પષ્ટ તેમણે જ ત્રિ.શ.પુ.ની પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યું છે.
आचार्यों हेमचंद्रोऽभूत्तत्पदांभोजषट्पदः ।
तत्प्रसादादधिगत-ज्ञान-संपत्महोदयः ।। | દિગ્ગજ વિદ્વાનો પણ હેમચંદ્રાચાર્યની બહુમુખી પ્રતિભાથી અત્યંત પ્રભાવિત હતા, તેમની સ્તુતિ કરતા થાકતા ન હતા, આટલી નાની જિંદગીમાં આટલું વિરાટ સર્જન કાર્ય કઈ રીતે કરી શકયા, એ બધા માટે આશ્ચર્યરૂપ હતું.
किं स्तुमः शब्दपाथोघेः हेमचंद्रयतेर्मतिम् । एकेनापि हि येनेदृक् कृतं शब्दानुशासनम् ।।
III
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Wદ્દા
“એકલપંડે આટલુ સર્જન કરનારની શું સ્તુતિ કરીએ ?” એમ કહી બધા અટકી ગયા.
માતા પાહિણી અને પિતા ચાચિંગના કુળમાં આવેલ ચાંગાએ સંવત ૧૧૫૦માં પાંચ વર્ષે દીક્ષા ગ્રહણ કરી સોમચંદ્રમુનિ બન્યા. મુનિ સોમચંદ્રનું જીવન નિર્દોષ અને પવિત્ર હતું. તેમની દૃષ્ટિ નિર્મળ હતી, કચરામાં પણ સોનાના દર્શન થતા હતા.
એકદા ગુરુ સાથે નિર્ધન બનેલા શ્રેષ્ઠિપુત્રના ઘરે ગોચરી ગયા. ખૂણામાં પડેલ કચરાનો ઢગલો તેમને સોનાનો દેખાયો, તેમને થયું ‘જેને ઘરે સોનાના ઢગલા છે તે આવો નિર્ધન !” ચાલાક શ્રેષ્ઠિપુત્રએ તુરંત બાલમુનિ સોમચંદ્રને કચરાના ઢગલા ઉપર બેસાડ્યા અને તે બ્રહ્મચારીના નૈષ્ઠિક સંયમ પ્રભાવથી કચરાનો ઢગલો સોનાનો બની ગયો. ત્યારપછી મુનિ સોમચંદ્ર, સોમચંદ્રને બદલે હેમચંદ્ર' તરીકે ખ્યાત થયા. પાછળથી આચાર્ય બનેલા મુનિ હેમચંદ્રએ રૈવતાવતાર તીર્થમાં (ખંભાતમાં) સરસ્વતીદેવીની સાધના કરી તેમને પ્રત્યક્ષ કરી હતી તેમની અનહદ કૃપા વરદાન મેળવી તેઓ ધન્ય બન્યા હતા.
વિ.સં. ૧૧૬૬માં ખંભાતનગરે પૂજ્યશ્રીની આચાર્યપદવી થઈ, ત્યારે માતા પાહિણીએ પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. ઉત્તમ સંયમ પાળી માતા સાધ્વીએ અંતસમયે જ્યારે પાટણમાં અણસણ કર્યું ત્યારે આચાર્યશ્રીએ પણ ત્રણ લાખ શ્લોક સર્જનનું પુન્યભટણું આપી અપાર માતૃભક્તિ પ્રદર્શિત કરી હતી.
ગુરુકપા અને સરસ્વતીની મહેર, આ બે બળના જોરે તેમણે દિગ્ગજ જેવા ગણાતા દિગંબરાચાર્યને વાદમાં પછડાટ આપી હતી અને શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયનો જયજયકાર લાવ્યો હતો.
આચાર્યશ્રી બેજોડ વિદ્વાન તો હતા જ, સાથે અચ્છા જ્યોતિર્વિદ્ભવિષ્યવેત્તા પણ હતા, એક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં આચાર્યશ્રીએ જાહેર કર્યું હતું કે “મારું આયુષ્ય હવે માત્ર છ મહિનાનું જ બાકી છે અને મારા સ્વર્ગવાસ બાદ છ મહિના પછી કુમારપાળનું પણ મૃત્યુ થશે” અને અક્ષરશઃ તેમજ થયું હતું.
૧૨૨૯માં પાટણમાં સંઘ સમક્ષ પોતાના આજ્ઞાંકિત અને વાદાર શિષ્ય આ. રામચંદ્રસૂરિને પોતાની પાટ સોંપી આચાર્યશ્રી સમાધિપૂર્વક કાળધર્મ પામ્યા હતા, રાજકવિ સોમેશ્વરદેવના મોઢામાંથી તે સમયે શબ્દો સરી પડયા : વૈદુષ્ય વિનાશ તિવતિ શ્રીદેમકે વિવ" આ. હેમચંદ્રસૂરિ દેવલોક પામ્યાથી વિદ્વતા જાણે આશ્રયવગરની થઈ ગઈ.
Tદ્દા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Iકા |
આવા મહાપુરુષ રચિત ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર એક અદ્ભુત મહાકાવ્ય છે. કરૂણરસ, શૌર્યરસ, ભક્તિરસ, વૈરાગ્યરસ વિ. બધા રસોનો શ્રેષ્ઠ સમન્વય છે. છંદો સુંદર છે. અલંકાર અભુત છે, રચના મનોહર છે, શૈલી સરળ છે, ભાવો ગહન છે, ઉપમાઓ અલૌકિક છે, કથાઓ મનોહર છે, સૂક્તિઓ ચોટદાર છે, સ્તુતિઓ ભાવવાહી છે, દેશનાઓ અસરકારક છે, ઉપદેશો પ્રેરક છે, પદલાલિત્ય અનુપમ છે.
ટુંકમાં કહીએ તો બધું જ અદ્ભુત... અભૂત... અદ્ભુત છે.
આ ચરિત્ર દશ પર્વમાં વિભક્ત છે, પ્રત્યેક પર્વમાં અનેક સર્ગો છે, ચરિત્રમાં કથાનકો સાથે ઈતિહાસો, પૌરાણિક કથાઓ, શાસ્ત્ર અને સિધ્ધાંતની વાતો, ગહન તત્ત્વજ્ઞાન અને કર્મસિદ્ધાંતોની વાતો પણ વણી લેવામાં આવી છે.
પહેલા પર્વમાં આદીશ્વર ભગવાન-ભરત ચક્રીના ચરિત્ર • બીજા પર્વમાં અજિતનાથ ભગવાન-સગરચક્રીના ચરિત્ર • ત્રીજા પર્વમાં સંભવનાથ ભગવાનથી શીતલનાથ ભગવાન સુધીના ૮ ભગવાનના ચરિત્રો. • ચોથા પર્વમાં શ્રેયાંસનાથ ભગવાનથી ધર્મનાથ ભગવાન સુધીના પાંચ તીર્થકરો, પાંચ વાસુદેવો, પાંચ પ્રતિવાસુદેવો,
પાંચ બળદેવો, મઘવા અને સનસ્કુમાર ચક્રવર્તી આમ ૨૨ મહાપુરુષોના ચરિત્ર. • પાંચમા પર્વમાં શાંતિનાથ ભગવાનનું ચરિત્ર (તેઓ તીર્થકર અને ચક્રવર્તી બંને હતા, એટલે બે ચરિત્ર ગણત્રીમાં લેવાયા છે.) • છઠા પર્વમાં કુંથુનાથ ભગવાનથી મુનિસુવ્રતસ્વામી સુધીના ચાર તીર્થ કર, ચાર ચક્રવર્તી, ૨ વાસુદેવ,
૨ પ્રતિવાસુદેવ, ૨ બળદેવ આમ ૧૪ મહાપુરુષોના ચરિત્ર. • સાતમા પર્વમાં નમિનાથ ભગવાન-૧૦માં ચક્રી હરિષેણ, ૧૧માં ચક્રી જય, આઠમાં બળદેવ-વાસુદેવ - પ્રતિવાસુદેવો
ક્રમશઃ રામ-લક્ષમણ-રાવણ આ છના ચરિત્રો છે. આ ચરિત્ર જૈન રામાયણના નામે પ્રચલિત છે. • આઠમાં પર્વમાં નેમિનાથ ભગવાન, નવમા વાસુદેવ, બળદેવ, પ્રતિવાસુદેવ ક્રમશઃ કૃષ્ણ-બળભદ્ર અને જરાસંઘ આ ચાર
મહાપુરુષના ચરિત્ર છે. ઉપરાંત-પાંડવો અને કૌરવોના ચરિત્રો પણ છે. • નવમા પર્વમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાન અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રી ચરિત્ર છે. - દશમા પર્વમાં મહાવીર ચરિત્ર છે, બીજા પર્વો કરતાં આ પર્વ મોટું છે. ૧૩ સર્ગ છે. અંતે ગ્રંથકારની પ્રશસ્તિ છે.
Iછવા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
IK 11
સાથે સાથે શ્રેણિક, કોણિક, સુલસા, અભયકુમાર, ચેડારાજા, હલ્લ-વિહલ્લ, મેઘકુમાર, નંદિષણ, ચલ્લણા, દુર્ગંધા, આર્દ્રકુમાર, ઋષભદત્ત, દેવાનંદા, જમાલી, શતાનિક, ચંડપ્રદ્યોત, મૃગાવતી, આનંદ વિ. દશ શ્રાવક, ગોશાળો, હાલિક, પ્રસન્નચંદ્ર, દુર્દરાંક દેવ, ગૌતમ સ્વામી, પુંડરીક, કંડરીક, અંબડ, દશાર્ણભદ્ર, ધન્ના-શાલિભદ્ર, રોહિણેય, ઉદાયન, શતાનિક પુત્ર, કપિલ કેવલી, કુમારનંદી, ઉદાર્ય, કુલવાલક, કુમારપાળ વિ. અનેક ચરિત્ર ખૂબ રોચક શૈલીમાં આલેખન થયા છે.
૩૬ હજાર શ્લોક પ્રમાણ આ કૃતિમાં તીર્થંકરોની દેશનાના માધ્યમે અનેક શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતોની અદ્ભૂત વિવેચના કરાઈ છે. ખળખળ વહેતી સરિતાના નીર જેવા મુલાયમ અને મધુર કથાનકોની સાથે સાથે કઠણ-કર્કશ અને ગહન એવા નય-પ્રમાણના સ્વરૂપો, ક્ષેત્રસમાસ-જીવવિચાર-કર્મસ્વરૂપ, આત્મસિધ્ધિ-બાર ભાવના જેવા વિષયોને પણ સરળ શૈલીમાં રજૂ કરી આચાર્યશ્રીએ પોતાની કામણગારી વિદ્વત્તાને છતી કરી છે.
દશમાં પર્વમાં પ્રદર્શિત કરેલ કુમારપાળનું ભવિષ્યકથન અને અંતિમ ગ્રંથ સર્જન પ્રશસ્તિ આ બે વસ્તુ ઘણી મહત્ત્વની અને સૂચક છે.
આ એક મહાકાવ્યના વાંચનથી, પઠન-પાઠનથી આત્મિક સુખોની પ્રજ્ઞા સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે છે અને સર્વતોવ્યાપી બોધ પ્રાપ્ત થાય છે એ નિર્વિવાદ વાત છે.
ત્રિષ્ટિ એ જૈન સમાજ અને સવિશેષ સાધુ-સાધ્વીજીઓ માટે અતિલોકપ્રિય કાવ્ય છે. અધ્યયન-અધ્યાપનના ક્ષેત્રે સવિશેષ તેની ઉપયોગિતા છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞની આ અજાયબ કાવ્યકૃતિ આજે સેંકડો વર્ષ પછી પણ આપણને ઉપલબ્ધ થઈ છે તે આપણું પ્રકૃષ્ટ પુજ્ય છે.
હજુ સુધી સેંકડો વર્ષો સુધી આ સુકૃતસર્જન સુરક્ષિત રહે એ શુભાશયથી પ્રસ્તુત પ્રકાશન સાકાર થઇ રહ્યું છે.
અમારા પૂ. ગુરુદેવશ્રી વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પ્રેરણાથી ‘શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ' જિનશાસનના સાતે ક્ષેત્રની અનુપમ ભક્તિ કરી રહ્યું છે. તેમાં પણ છેલ્લા ૧૫ વર્ષથી
૨૧૭
[[]]
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રતભક્તિનો મહાયજ્ઞ આરંભાયો છે. જીર્ણ-શીર્ણ થયેલા લગભગ ૨૭પથી અધિક ગ્રંથોના જીર્ણોદ્ધાર થયા છે. અને ભારતભરના જ્ઞાનભંડારોમાં આ તમામ ગ્રંથો ભેટ સ્વરૂપે મોકલાયા છે.
ત્રિષષ્ટિનાં દશ દશ પર્વના પ્રકાશનની ઘણી જ આવશ્યકતા હતી જે આજે પરિપૂર્ણ થઈ રહી છે. તે જૈન સંઘ માટે અતિ આનંદનો વિષય છે.
આવા વિરાટ પ્રકાશનકાર્ય માટે ઘણું મોટું યોગદાન જરૂરી હોય છે. પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી રત્નબોધિવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી સૌમ્યરત્નવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી જિનપ્રેમવિજયજી મ.સા.
આદિ મહાત્માઓએ સખત પરિશ્રમ લઈ પ્રસ્તુત પ્રકાશનને સાકાર કર્યું છે. મહાત્માઓની આ શ્રુતભક્તિ ખરેખર અનુમોદનીય છે.
પ્રાંતે એક જ કામના કે. પ્રસ્તુત કાવ્યરચનાના પઠન-પાઠનમાંથી સૌ કોઈ વૈરાગ્યભાવથી ભાવિત બનો, પ્રભુભક્તિમાં લીન બનો... રાગદ્વેષથી મુક્ત બની, શીધ્ર મુક્તિગામી બનો... એજ
લિ. ૫૫. વૈરાગ્યદેશનાદશ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ના
વિનેય પંન્યાસ કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિ સં. ૨૦૫૯ ભાદરવા વદ ૪ તા. ૧૪-૯-૦૩ વડોદરા
(૧૦૦મી ઓળી પારણા દિન)
HIRI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥१०॥
॥५॥
॥सूरिप्रेमाष्टकम् ॥ रचयिता : पन्यासश्रीकल्याणबोधिविजयगणी ।
(उपजातिः) प्रकृष्टशक्तावपि मुक्तवान् हि
मुग्धीकृता दृक् चरितं निरीक्ष्य व्याख्यानदाने परसत्त्ववान् यः ।
गुणकपश्या-परिकुण्ठितापि । ब्रह्मैकनिष्ठामनुपालनाय
यन्नामतो सिध्यति वाञ्छितं द्राक् पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः ॥१॥
पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः मिष्टान्नभोज्यानि फलानि यो हि
आयुःक्षयेण च्युतयोगयागः आम्रप्रमुखाण्यपि भुक्तवान्न ।
समागतश्चैव गतश्च से« । मां जिह्मजिह्वाजडनागपाशात्
प्राणांश्च दत्त्वा जिनशासनाय पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः ।। पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः आक्रोशसोढाऽनपराधकारी
क्वासन्नसिद्धस्य पुनो मयाप्तिः ? स्वरक्षणे यस्य न काऽपि वाञ्छा ।
क्व तद्गुणाब्धे-र्लवलेशलब्धि ? अहो प्रशान्ति-नतमस्तकर्षिः
तथापि याचे भवरागनागात् पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः ॥३॥ पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः वृद्धेऽपि काये बहुरुग्निकाये
यदीयसेवा इयमेव शिष्ट न यस्य काङ्क्षा प्रतिकर्मणे हि ।
यदाशयस्य प्रतिपालनैव । अन्तोऽरियोद्धा भवभीतिधर्ता
श्रीहेमचन्द्रप्सितमेकमेव पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः ॥४॥ पायात्स पापात् परमर्षि-प्रेमः
॥६॥
॥७॥
॥१०॥
॥८॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
1199 11
॥ सूरिभुवनभान्वष्टकम् ॥
रचयिता: पन्यास श्रीकल्याणबोधिविजयगणी । (वसंततिलका)
सज्ज्ञानदीप्तिजननैक सहस्रभानो ! सद्दर्शनोच्छ्रयविधौ परमाद्रिसानो ! दुष्कर्मभस्मकरणैकमनः कृशानो ! भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥१ ॥ यो वर्द्धमानतपसामतिवर्द्धमानभावेन भावरिपुभिः प्रतियुध्यमानः । क्रुच्छद्मलोभरहितो गलिताभिमानो
भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥२॥ तेजः परं परमतेज इतो समस्ति कुदृष्टिभितदमिचंदनि चामिदृष्टिः । भूताऽपि शैलमनसां नयनेऽश्रुवृष्टिः भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥३॥ तुभ्यं नमो भविकपङ्कजबोधभानो ! तुभ्यं नमो दुरितपङ्कविशोषभानो ! तुभ्यं नमो निबिडमोहतमोघ्नभानो ! भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥४॥
गुणैर्महानसि गुरो ! गुरुताप्रकर्ष ! पापेष्वपि प्रकृतदृष्टिपियूषवर्ष ! वृत्त्यैकपूतपरिशुद्धवचोविमर्श ! भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥ ५ ॥ कल्लोलकृद्वर-कृपा भवतो विभाति विस्फुर्जते लसदनर्घ्यगुणाकरोऽन्तः । गम्भीरताऽतिजलधे ! नयनिम्नगाधे
भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥ ६ ॥ सीमानमत्र न गता न हि सा कलाऽस्ति प्रक्रान्तदिक्सुगुणसौरभ भाग्गुरोऽसि दृष्टयश्च दोषनिकरा दशमीदशायां भावाद् भजे भुवनभानुगुरो ! भवन्तम् ॥७॥ त्वद्पादपद्मभ्रमरेण देव !
श्री हेमचन्द्रोक्तिकृता सदैव ।
भानो ! नुतोऽसि ननु भक्तिभावात् त्वत्संस्मृतिसाश्रुससम्भ्रमेण ॥८ ॥ (इन्द्रवज्रा )
ত
1199 11
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
||૧૨॥
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
૬.
૭.
૮.
૯.
૧૦.
શ્રુતસમુદ્વારક
ભાણબાઈ નાનજી ગડા, મુંબઈ(પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના ઉપદેશથી).
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ.
શ્રી શાંતિનગર શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(પ.પૂ. તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ(પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની દિવ્યકૃપા તથા પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય મિત્રાનંદ સૂ.મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પ.પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી).
નયનબાળા બાબુભાઈ સી. જરીવાળા હા. ચંદ્રકુમાર, મનીષ, કલ્પનેશ (પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા. પ્રેરણાથી).
કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હ. લલિતભાઈ (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી)
શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છીય જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, દાદર, મુંબઈ.
શ્રી મુલુંડ શ્વેતામ્બર જૈન સંઘ, મુલુંડ, મુંબઈ(આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી શાંતાક્રુઝ શ્વે. મૂતિ. તપાગચ્છ સંઘ, શાંતાક્રુઝ, મુંબઈ (આચાર્યદેવશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
ISRI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
I93 II
૧૧. શ્રી દેવકરણ મૂળજીભાઈ જૈન દેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિ વિ.મ.સા.ની
પ્રેરણાથી). ૧૨. સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ,ખંભાત, (પૂ.સા.શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પૂ.સા.શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી
મ. તથા પૂ.સા. શ્રી દિવ્યયશાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે). ૧૩. બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬.(પૂ. મુનિરાજ
શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી
હિરણ્યબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૪. શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ(પૂ. મુનિશ્રી હેમદર્શન વિ.મ. તથા પૂ. મુનિશ્રી રમ્યઘોષ વિ.મ.ની
પ્રેરણાથી). ૧૫. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, મંગળપારેખનો ખાંચો, શાહપુર, અમદાવાદ. (પ.પૂ.આચાર્યદેવ શ્રી રૂચકચંદ્રસૂરિ
મ.ની પ્રેરણાથી). ૧૬. શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી સ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ. (પૂ. કલ્યાણબોધિવિ.મ.ની
પ્રેરણાથી). ૧૭. શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટ્રલ, મુંબઈ. (પૂ. મુનિરાજ શ્રી અક્ષયબોધિ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી). ૧૮. શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ (વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ
મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૯. શ્રી કલ્યાણજી સોભાગચંદ જૈન પેઢી પિંડવાડા (રાજ.)(સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આચાર્ય શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી
મ.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે).
II93 II
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
II9૪||
૨૦. શ્રી આંબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પૂ. મુનિ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિ. મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૧. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, વાસણા, અમદાવાદ. (પૂ. આચાર્ય શ્રી નરરત્નસૂરિ મ.ના સંયમજીવનની
અનુમોદનાર્થે પૂજ્ય તપસ્વીરત્ન આચાર્ય શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૨૨.
શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણીધર, દેરાસર, પાલડી, અમદાવાદ. (પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી). શ્રી મહાવીર જૈન શ્વે.મૂ.પૂજક સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ. શેઠ કેશવલાલ મૂળચંદ જૈન ઉપાશ્રય. (પ.પૂ. આચાર્યશ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મહારાજની પ્રેરણાથી). શ્રી માટુંગા જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ. શ્રી જીવિત મહાવીરસ્વામી જૈન સંઘ, નાદિયા. (રાજસ્થાન) (પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા. તથા
મુનિશ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૨૬. શ્રી વિશા ઓશવાળ તપગચ્છ જૈન સંઘ, ખંભાત.
(વૈરાગ્યદેશનાદ પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૨૭. શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર આરાધક સંઘ, બાણગંગા, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬.
શ્રી પાલીતાણા ચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ. (પરમપૂજ્ય વૈરાગ્ય દેશનાદલ આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના સંવત ૨૦૫૩ના પાલીતાણા મધ્યે ચાતુર્માસ પ્રસંગે થયેલ જ્ઞાનદ્રવ્યની ઉપજમાંથી).
શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી(ઈ.) મુંબઈ, (પ્રેરક-મુનિશ્રી નેત્રાનંદવિજયજી). ૩૦. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, જૈનનગર, અમદાવાદ.
Iઉ૪||
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
HI96
૩૧. શ્રી કૃષ્ણનગર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, સૈજપુર, અમદાવાદ. (૫.પૂ. આચાર્ય વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ.સા.ના કષ્ણનગર મધ્યે સંવત ૨૦૫રના ચાતુર્માસ નિમિત્તે ૫.પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિવિજય મ.સા.ની પ્રેરણાથી). શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાળા ટ્રસ્ટ, નિઝામપુરા, વડોદરા-૩૯૦ ૦૦૨. (પ્રેરક- મુનિશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.) . શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજી ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ, પૂના.' (પૂ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતામ્બર મંદિર ટ્રસ્ટ, ભવાની પેઠ, પુના. (પૂ. મુનિરાજ શ્રી અનંતબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). શ્રી રાંદેર રોડ જૈન સંઘ, સુરત. (પૂ.પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ દાદર જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, આરાધના ભવન, દાદર, મુંબઈ(મુનિશ્રી અપરાજિત વિ.મ.ની પ્રેરણાથી). શ્રી જવાહરનગર જૈન શ્વે. મૂર્તિ સંઘ, ગોરેગામ, મુંબઈ.
(પૂ.આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૮. શ્રી કન્યાશાળા જૈન ઉપાશ્રય,ખંભાત (પૂ.પ્રવર્તિની શ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા., પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી ઈદ્રશ્રીજી મ.સા.ના
સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પ.પૂ. સા. શ્રી વિનયપ્રભાશ્રીજી મ.સા. તથા પ.પૂ.સા. શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.સા.
I9TI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nl9દ્દો
૪૦.
તથા પ.પૂ. સાધ્વીજી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૯. શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ.
(પંન્યાસ પ્રવર શ્રી જયસુંદરવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી). શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, ૬૦ ફૂટ રોડ, ઘાટકોપર (ઈ.)(પૂ.પં. શ્રી વરબોધિવિજયજી
ગણિવર્યની પ્રેરણાથી). ૪૧. શ્રી આદિનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નવસારી, (૫.પૂ.આ. શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મ.ના શિષ્ય પૂ. પંન્યાસજી
શ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર્યની તથા પૂ.પં. યશોરત્નવિજયજી ગણિવર્યની. ૪૨. શ્રી કોઈમ્બતુર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, કોઈમ્બતુર. ૪૩. શ્રી પંકજ સોસાયટી જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, પાલડી, અમદાવાદ. (૫.પૂ.આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા.ની ગુરૂપૂર્તિ
પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે થયેલ આચાર્ય પંન્યાસ-ગણિ પદારોહ દીક્ષા વગેરે નિમિત્તે થયેલ જ્ઞાનનિધિમાંથી). ૪૪. શ્રી મહાવીર સ્વામી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક દેરાસર, પાવાપુરી,ખેતવાડી, મુંબઈ(પ્રેરક મુનિશ્રી રાજપાલવિજયજી
તથા પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિ.મ.). #ા ૪૫. શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી જગગુરૂ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, મલાડ(પૂર્વ), મુંબઈ. ૪૬. શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ્રેરક ગણિ શ્રી
કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.). ૪૭. શ્રી મરીન ડ્રાઈવ જૈન આરાધક ટ્રસ્ટ (મુંબઈ). ૪૮. શ્રી સહસ્રશ્ના પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, બાબુલનાથ મુંબઈ (ગણિવર્ય અપરાજિત વિજયજીના શિષ્ય
મુનિશ્રી સર્વભૂષણવિજયજીની પ્રેરણાથી).
IIઉદ્દા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
||9S||
૪૯.
૫૦.
૫૧.
પર.
૫૩.
૫૪.
૫૫.
૫૭.
૫૮.
શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ મુંબઈ (પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.ના શિષ્ય ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. સંઘ જૈન નગર અમદાવાદ (પૂ. મુનિ શ્રી સત્યસુંદર વિ.ની પ્રેરણાથી).
રતનબેન વેલજી ગાલા પરિવાર, મુલુંડ મુંબઈ (મુનિશ્રી રત્નબોધિ વિ.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર આરાધક સંઘ બાણગંગા, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬. (પ્રેરક-પૂ.આ. હેમચંદ્રસૂરિ મ.)
૫૯.
શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ, પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ (મુનિ શ્રી રાજપાલવિજયજી તથા પંન્યાસજી શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી ગણિ).
૫૬. પૂ.સા.શ્રી સૂર્યયશાશ્રીજી તથા પૂ.સા.શ્રી સુશીલયશાશ્રીજીના પાર્લા (ઈસ્ટ) કૃષ્ણકુંજમાં થયેલ ચાતુર્માસની જ્ઞાનનિધિની આવકમાંથી.
શ્રી પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ, લુહાર ચાલ જૈન સંઘ (પ્રેરક-ગણિ કલ્યાણબોધિ વિ.મ.)
શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદીવલી (ઈ.), (પ્રેરક : પૂ. મુનિશ્રી રાજપાલવિજયજી મ.સા., પૂ.પં. શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા.).
શ્રી પ્રેમવર્ધક દેવાસ શ્વે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ (દેવાસ-અમદાવાદ).
શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, સમારોડ, વડોદરા.
(પ્રેરક : પં. શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિવર્ય).
શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ, લક્ષ્મીપુરા જૈન સંઘ, કોલ્હાપુર. (પ્રેરક : પૂ.આ.શ્રી જયસુંદરસૂરિજી મ.ના શિષ્ય મુનિશ્રી પ્રેમસુંદરવિ.)
ક
||39||
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
19૮
૬૦. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈનનગર ગ્વ. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, નવા શારદામંદિર રોડ, અમદાવાદ. (પ્રેરક : પૂ.
પુણ્યતિવિજયજી મ.) II ૬૧. શ્રી દિપક જ્યોતિ જૈન સંઘ, કાલા ચોકી, પરેલ, મુંબઈ. (પ્રેરક : પૂ.પં.શ્રી ભુવનસુંદરવિજયજી તથા શ્રી
ગુણસુંદરવિજયજી). શ્રી પદ્મમણિ જૈન શ્વે. તીર્થ પેઢી પાબલ, જિ. પુના. (૫. કલ્યાણબોધિ વિ.મ.ની વર્ધમાન તપની ૧00 ઓળીની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે).
પં. વિશ્વકલ્યાણ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી. ૬૩. ૐકારસૂરીશ્વરજી આરાધના ભવન, સુરત. (પ્રેરક : પૂ. આ.શ્રી ગુણરત્નસૂરિજીના શિષ્ય મુનિશ્રી જિનેશર
વિ.મ.). શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. તપ. સંઘ નાયડુ કોલોની, ઘાટકોપર (ઇસ્ટ), મુંબઈ.
શ્રી આદીશ્વર શ્વે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, ગોરેગામ, મુંબઈ. ૬૬. શ્રી આદીશ્વર જૈન શ્વે. ટ્રસ્ટ, સાલેમ.
પ્રેરક પૂ. ગચ્છાધિપતિશ્રી જયઘોષસૂરિજી મ. ૬૭. શ્રી ગોવાલિયા ટેક જૈન સંઘ, મુંબઈ.
૬૫.
શ્રી આઇ
II૧૮
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
I99l.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ-મુંબઈ)
દ્વારા પ્રકાશિત થયેલા ગ્રંથોની સૂચિ જીવવિચાર પ્રકરણ સટીક, દંડક |૧૫ પુષ્પમાળા (મૂળ અનુવાદ) | ૨૮ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય (સંઘાચાર પ્રકરણ સટીક, કાયસ્થિતિ ૧૬ મહાવીરચરિયું
ભાષ્ય સટીક) સ્તોત્રાભિધાન સટીક ૧૭ મલ્લિનાથ ચરિત્ર
૨૯ વર્ધમાનદેશના પદ્ય ૨ ન્યાયસંગ્રહ સટીક ૧૮ વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર
(ભાગ-૧ છાયા સાથે) ૩ ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૧ ૧૯ શાંતસુધારસ સટીક
૩૦ વર્ધમાનદેશના પદ્ય ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૨ ૨૦ શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ
(ભાગ-૨ છાયા સાથે) ૫ ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૩ ૨૧ તત્ત્વજ્ઞાન તરંગિણી
૩૧ વ્યવહાર શુદ્ધિ પ્રકાશ જીવસમાસ ટીકાનુવાદ ૨૨ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ ૩ર અનેકાન્ત વ્યવસ્થા પ્રકરણ ૭ જંબુદ્વીપ સંગ્રહણી સટીક
૩/૪
૩૩ પ્રકરણ સંદોહ ૮ સ્યાદ્વાદમંજરી સાનુવાદ ૨૩ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ ૩૪ ઉત્પાદાદિસિદ્ધિ પ્રકરણ સટીક સંક્ષેપ સમરાદિત્ય કેવળી ચરિત્ર | પ/૬
૩૫ અભિધાન વ્યુત્પત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ૧૦ બૃહત્ ક્ષેત્રસમાસ સટીક ર૪ અષ્ટસહસ્રી તાત્પર્ય વિવરણ ભાગ-૧ (ચિંતામણિ ટીકાનું ૧૧ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક ૨૫ મુક્તિપ્રબોધ
અકારાદિ ક્રમે સંકલન) ૧૨ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક ૨૬ વિશેષણવતીચંદન પ્રતિક્રમણ ૩૬ અભિધાન વ્યુત્પત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ૧૩ ચેઇયવંદણ મહાભાસ
અવચૂરી
ભાગ-૨ (ચિંતામણિ ટીકાનું ૧૪ નયોપદેશ સટીક
૨૭ પ્રવ્રજ્યા વિધાનકુલક સટીક અકારાદિ ક્રમે સંકલન)
II93II
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા
૩૭ પ્રશ્નોત્તર રત્નાકર (સેનપ્રશ્ન) ૩૮ સંબોધસપ્તતિ સટીક
૩૯ પંચવસ્તુ સટીક
૪૦ શ્રી જંબુસ્વામી ચરિત્ર
૪૧ શ્રી સમ્યક્ત્વ સપ્તતિ સટીક
૪૨ ગુરુ ગુણ ત્રિશત્યત્રિંશિકા સટીક
૪૩ સ્તોત્ર રત્નાકર
૪૪ ઉપદેશ સપ્તતિ
૪૫ ઉપદેશ રત્નાકર
૪૬ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર
૪૭ સુબોધા સમાચારિ
૪૮ શાંતિનાથ ચરિત્ર ગ્રંથ
૪૯ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧
૫૦ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨
૫૧ નવપદ પ્રકરણ લઘુ વૃતિ
પર શ્રાદ્ધ પ્રકરણ વૃત્તિ ૫૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર
૫૪ વિજયપ્રશસ્તિ ભાષ્ય (વિજયસેનસૂરિ ચરિત્ર) ૫૫ કુમારપાળ મહાકાવ્ય સટીક (પ્રાકૃતદ્દયાશ્રય)
૫૬ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧ ૫૭ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨ ૫૮ ઉપદેશ પદ ભાગ-૧ ૫૯ ઉપદેશ પદ ભાગ-૨
૬૦ શ્રાદ્ધદિનનૃત્ય ભાગ-૧
૬૧ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ભાગ-૨
૬૨ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર
૬૩ વિચાર રત્નાકર
૬૪ ઉપદેશ સપ્તતિકા
૬૫ દેવેન્દ્ર નરકેન્દ્ર પ્રકરણ
૬૬ પુષ્પ પ્રકરણ માળા ૬૭ ગુર્વાવલી
૬૮ પુષ્પ પ્રકરણ
૬૯ નેમિનાથ મહાકાવ્ય
૭૦ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૧
|૭૧ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૨ ૭૨ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૭૩ હીર પ્રશ્નોત્તરાણિ ૭૪ ધર્મવિધિ પ્રકરણ
૭૫ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-૧ ૭૬ દેવધર્મ પરીક્ષાદિ ગ્રંથો ૭૭ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-૨-૩ ૭૮ પ્રકરણત્રયી
૭૯ સમતાશતક (સાનુવાદ) ૮૦ ઉપદેશમાળા-પુષ્પમાળા ૮૧ પૃથ્વીચંદ્ર ચરિત્ર ૮૨ ઉપદેશમાળા
૮૩ પાઇયલચ્છી નામમાલા
૮૪ દોઢસો સવાસો ગાથાના સ્તવનો ૮૫ દ્રિવર્ણ રત્નમાલા
૮૬ શાલિભદ્ર ચરિત્ર
૮૭ અનંતનાથ ચિરત્ર પૂજાષ્ટક ૮૮ કર્મગ્રંથ અવચૂરી
૮૯ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચ કથા ભા. ૧
૭
૨૦॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
IRST
૯૦ ધર્મબિન્દુ સટીક
૧૦૮ શ્રી ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર | ૧૨૨ ઉપદેશ સપ્તતિકા (ટીકાનુવાદ) ૯૧ પ્રશમરતિ સટીક
(અનુવાદ).
પુસ્તક ૨ માર્ગખાદ્વાર વિવરણ | |૧૦૯ શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી ચરિત્ર (અનુવાદ)|
૧૨૩ પ્રતિક્રમણ હેતુ (પુસ્તક) ૯૩ કર્મસિદ્ધિ
૧૨૪ જૈન કુમારસંભવ મહાકાવ્ય ૧૧૦ આપણા જ્ઞાનમંદિરો
૧૨૫ દેવચંદ્ર સ્વનાવલિ ૯૪ જંબુસ્વામી ચરિત્ર અનુવાદ ૧૧૧ પ્રમાલક્ષણ
૧૨૬ આનંદકાવ્ય મહોદધિ ભાગ-૧ ૯૫ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય સાનુવાદ ૧૧૨ આચાર પ્રદીપ
૧૨૭ શ્રી પર્યત આરાધના સૂત્ર ૯૬ ગુણવર્મા ચરિત્ર સાનુવાદ ૧૧૩ વિવિધ પ્રશ્નોત્તર
(અવચૂરી અનુવાદ સાથે) ૯૭ સવાસો દોઢસો ગાથા સ્તવનો ૧૧૪ આચારોપદેશ અનુવાદ ૧૨૮ જિનવાણી (તુલનાત્મક દર્શન ૯૮ દ્વાત્રિશત્કાવિંશિકા ૧૧૫ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૧
વિચાર) ૯૯ કથાકોષ
૧૧૬ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૨ ૧૨૯ પ્રશ્નોત્તર પ્રદીપ ગ્રંથ ૧૦૦ જૈન તીર્થ દર્શન
૧૧૭ રત્નાકરાવતારિકા અનુવાદ ૧૩૦ પ્રાચીન કોણ ? શ્વેતામ્બર કે ૧૦૧ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૧
ભાગ-૧
દિગમ્બર (ગુજરાતી) ૧૦૨ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૨ ૧૧૮ રત્નાકરાવતારિકા અનુવાદ
૧૩૧ જંબૂદ્વીપ સમાસ (અનુવાદ)
૧૩૨ સુમતિ ચરિત્ર (અનુવાદ). ૧૦૩ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૩
ભાગ-૨ ૧૦૪ રયણસેહર નિવકહા સટીક ૧૧૯ ચૈત્યવંદન ચોવીસી તથા
૧૩૩ તન્હામૃત (અનુવાદ)
૧૩૪ ત્રિષષ્ઠિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર પર્વ-૧ ૧૦૫ આરંભસિદ્ધિ
પ્રશ્નોત્તર ચિંતામણી
૧૩પ ત્રિષષ્ઠિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર પર્વ-૨ ૧૦૬ નેમિનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૧૨૦ દાન પ્રકાશ (અનુવાદ)
૧૩૬ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૪ ૧૦૭ મોહોબ્યુલનમ્ (વાદસ્થાનમ્) |૧૨૧ કલ્યાણ મંદિર લઘુશાંતિ સટીક
(પ્રતાકાર સંસ્કૃત)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
IRRI
૧૩૭ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૫ (પ્રતાકાર સંસ્કૃત)
૧૩૮ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૬ (પ્રતાકાર સંસ્કૃત)
૧૩૯ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા
(સાનુવાદ) ભાગ-૧
૧૪૦ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા (સાનુવાદ) ભાગ-૨ ૧૪૧ શ્રીમોક્ષપદ સોપાન
(ચૌદ ગુણસ્થાનકનું સ્વરૂપ) ૧૪૨ રત્નશેખર રત્નવતી કથા
(પર્વતિથિ માહાત્મ્ય પર) ૧૪૩ ષષ્ઠિશતકમ્ (સાનુવાદ) ૧૪૪ નમસ્કાર મહામંત્ર (નિબંધ) ૧૪૫ જૈન ગોત્ર સંગ્રહ
(પ્રાચીન જૈન ઇતિહાસ સહિત) ૧૪૬ નયમાર્ગદર્શન યાને સાતનયનું સ્વરૂપ
૧૪૭ મહોપાધ્યાયશ્રી વીરવિજયજી મહારાજા ચરિત્ર
૧૪૮ મુક્તિ માર્ગદર્શન યાને ધર્મપ્રાપ્તિના હેતુઓ ૧૪૯ ચેતોદૂતમ્ ૧૫૦ મૂર્તિમંડન પ્રશ્નોત્તર ૧૫૧ પિંડવિશુદ્ધિ અનુવાદ ૧૫૨ નંદિસૂત્ર (મૂળ) ૧૫૩ નંદિસૂત્ર સટીક (બીજી આવૃત્તિ)
૧૫૪ નંદિસૂત્ર ચૂર્ણિ સટીક ૧૫૫ અનુયોગ દ્વાર સટીક ૧૫૬ દશવૈકાલિક સટીક ૧૫૭ દશવૈકાલિક સટીક ૧૫૮ ઓઘનિર્યુક્તિ સટીક ૧૫૯ પિંડનિર્યુક્તિ સટીક ૧૬૦આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ ૧૬૧ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૨ ૧૬૨ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩
૧૬૩ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૪ ૧૬૪ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ ૧૬૫ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૨ ૧૬૬ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩ ૧૬૭ આવશ્યક સૂત્રની દીપિકા
ભાગ-૧
૧૬૮ આવશ્યક સૂત્રની દીપિકા
ભાગ-૨
૧૬૯ આવશ્યક સૂત્રની દીપિકા
ભાગ-૩
૧૭૦ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૧ ૧૭૧ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૨ ૧૭૨ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૩ ૧૭૩ જંબુદ્રીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ભાગ-૧ ૧૭૪ જંબુદ્રીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ભાગ-૨ ૧૭૫ જીવાજીવાભિગમ સૂત્ર ભાગ-૧ ૧૭૬ જીવાજીવાભિગમ સૂત્ર ભાગ-૨ ૧૭૭ રાજપ્રશ્નીય ૧૭૮ આચારાંગ દીપિકા
IRRI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
IRરૂ II
૧૭૯ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૧ ૧૮૦ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૨ ૧૮૧ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૩ ૧૮૨ પુનવણા સૂત્ર સટીક ભાગ-૧ ૧૮૩ પન્નવણા સૂત્ર સટીક ભાગ-૨ ૧૮૪ ઋષિભાષિતસૂત્ર ૧૮૫ હરિભદ્રીય આવશ્યક ટીપ્પણક ૧૮૬ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સટીક ૧૮૭ આચારાંગ દીપિકા ભાગ-૧ ૧૮૮ સૂત્રકૃતાંગ દીપિકા ૧૮૯ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૧ ૧૯૦ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૨ ૧૯૧ અનુયોગદ્વાર મૂળ ૧૯૨ સમવાયાંગ સટીક ૧૯૩ આચારાંગ દીપિકા ભાગ-૨ ૧૯૪ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૧ ૧૫ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૨ ૧૯૬ ભગવતી સૂત્ર ૧૯૭ કલ્પસૂત્ર પ્રદીપિકા
૧૯૮ કલ્પસૂત્ર કૌમુદિ
| ૨૧૬ શ્રી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ૧૯૯ આનંદ કાવ્ય મહોદધિ ભાગ-૩ | (ભાવાનુવાદ) ૨૦૦ શ્રી શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા ૨૧૭ નવસ્મરણ (ઈગ્લીશ સાર્થ ૨૦૧ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમૂળ
અનુવાદ) ૨૦૨ ઉપધાન વિધિ પ્રેરક વિધિ ૨૧૮ આઠ દૃષ્ટિની સઝાય ૨૦૩ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૧ ૨૧૯ આગમસાર (દેવચંદ્રજી) ૨૦૪ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૨ ૨૨૦ નયચક્રસાર (દેવચંદ્રજી) ૨૦૫ ચૈત્યવંદનાદિ ભાષ્યત્રયી ૨૨૧ ગુરુ ગુણષત્રિશિકા (દેવચંદ્રજી) | (વિવેચન)
રરર પંચકર્મગ્રંથ (દેવચંદ્રજી) ૨૦૬ ભોજપ્રબંધ
૨૨૩ વિચાર સાર (દેવચંદ્રજી) ૨૦૭ શ્રી વસ્તુપાલ ચરિત્ર (ભાષાંતર) | ૨૨૪ શ્રી પયુષણ પર્વાદિક પર્વોની ૨૦૮ શ્રી યોગબિંદુ સટીક
કથાઓ ૨૦૯ ગુરુ ગુણ રત્નાકર કાવ્યમ્ || રરપ વિમળ મંત્રીનો રાસ ૨૧૦ જગદ્ગુરુ કાવ્યમ્
૨૨૬ બૃહત્ સંગ્રહણી અંતર્ગત યંત્રોનો ૨૧૧ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય (અનુવાદ) સંગ્રહ ૨૧૨ જૈન જ્યોતિગ્રંથ સંગ્રહ ૨૨૭ દમયંતી સંગ્રહ ૨૧૩ પ્રમાણ પરિભાષા
૨૨૮ બૃહત્સંગ્રહણી યંત્ર ૨૧૪ પ્રમેય રત્નકોષ
૨૨૯ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ ૨૧૫ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ ભાગ-૨ ૨૩૦ યશોધર ચરિત્ર
પરિરૂ|.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
IR૪||
૨૩૧ ચંદ્રવીરશુભાદિ કથા ચતુષ્ટયમ્ ૨૩૨ વિજયાનંદ અભ્યુદયમ્
મહાકાવ્ય
૨૩૩ જૈનધર્મવરસ્તોત્ર-ગોધૂલિકાર્થ
સભાચમત્કારેતિ
૨૩૪ અનેકાર્થ રત્નમંજૂષા ૨૩૫ સિરિપાસનાહરિયં ૨૩૬ સમ્યક્ત્વ કૌમુદી (ભાષાંતર) ૨૩૭ વિમલનાથ ચરિત્ર (અનુવાદ) ૨૩૮ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૧ (અનુવાદ)
૨૩૯ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૨ ૨૪૦ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૩ ૨૪૧ શત્રુંજય તીર્થોદ્ધાર (અનુવાદ) ૨૪૨ જૈન સ્તોત્ર તથા સ્તવનસંગ્રહ સાથે ૨૪૩ વસ્તુપાલ ચરિત્ર
૨૪૪ સિદ્ધપ્રામૃત સટીક
૨૪૫ સૂક્તમુક્તાવલી ૨૪૬ નલાયનમ્ (કુબેરપુરાણમ્)
॥૨૪૭ બંધહેતુદયત્રિભંગી પ્રકરણાદિ ૨૪૮ ધર્મપરીક્ષા
૨૪૯ આગમીય સૂક્તાવલ્યાદિ ૨૫૦ જૈન તત્ત્વસાર સટીક ૨૫૧ ન્યાયસિદ્ધાંતમુક્તાવલી ૨૫૨ હૈમધાતુપાઠ
૨૬૪ ષસ્થાનકપ્રકરણ પ્રત ૨૬૫ સુવ્રતઋષિકથાનક- સંવેગદ્રુમકંદલી ૨૬૬ શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થોદ્વાર (મૂળ) ૨૬૭ જીવાનુશાસનમ્ ૨૬૮ પ્રબંધ ચિંતામણી (હિન્દી ભાષાંતર)
૨૫૩ નવીન પૂજા સંગ્રહ
૨૬૯ દેવચંદ્ર ભાગ-૨
૨૫૪ સિદ્ધચક્રારાધન વિધિ વિ. સંગ્રહ ૨૭૦ ભાનુચંદ્રગણિત
૨૫૫ નાયાધમ્મકહાઓ (પુસ્તક) ૨૫૬ પ્રમાણનયતત્વાલોકાલંકાર
૨૭૧ દિગ્વિજય મહાકાવ્ય ૨૭૨ વિજ્ઞપ્તિ લેખ સંગ્રહ
(સાવ.)
૨૭૩ આબૂ ભાગ-૧
૨૫૭ તત્ત્વાર્થધિગમસૂત્ર (ગુજરાતી)|૨૭૪ આબૂ ભાગ-૨
૨૫૮ વિચાર સપ્તતિકા સટીક
-વિચારપંચાશિકા સટીક
૨૭૫ આબૂ ભાગ-૩ ૨૭૬ આબૂ ભાગ-૪ ૨૭૭ આબૂ ભાગ-૫ ૨૭૮ ન્યાયાપ્રકાશ
૨૭૯ શોભનસ્તુતિ ૨૮૦ ઋષભપંચાશિકા ૨૮૧ કુમારવિહારશતકમ્
૨૫૯ અધ્યાત્મસાર સટીક ૨૬૦ લીલાવતી ગણિત |૨૬૧ સંક્રમકરણ ભા. ૧ પુસ્તક ૨૬૨ સંક્રમકરણ ભાગ ૨ પુસ્તક |૨૬૩ ભક્તામરસ્તોત્રમ્ પ્રત
*****
****
ર૪॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थपर्वणि विषयानुक्रमः ।
॥२५॥
.
४-५
Gm
ASSASARASHISHASHRSHASHRSHA
:20.GS
विषयः ।
पृष्ठ क्र. प्रथमः सर्गः । श्रीश्रेयांसजिन-त्रिपृष्ठवासुदेव-अचलबलदेव-अश्वग्रीवप्रतिवासुदेव-चरितम् । श्रेयांसजिनपूर्वभवसम्बन्धः ।
१-२ श्रेयांसजिनगर्भावतारः । दिक्कुमारिकृतो जन्मोत्सवः । इन्द्रकृतो जन्मोत्सवः । नामकरणम् । श्रेयांसजिनप्रव्रज्या । त्रिपृष्ठवासुदेव-अचलबलदेव-अश्वग्रीवप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
९-५९ श्रेयांसजिनस्य केवलज्ञानम् ।
६०-६२ निर्जरास्वरुपगर्भा श्रेयांसजिनदेशना ।
६३-६४ श्रेयांसजिनस्य परिवारादि । श्रेयांसजिनस्य निर्वाणम् । शय्यापालककर्णयोः तप्तत्रपुक्षेपणम् । त्रिपृष्ठस्य सप्तमनरकगमनम् । अचलस्य मोक्षः ।
॥२५॥
2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥२६॥
AIL
क्र.
Two ~ ~ x 2
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
विषयः । द्वितीयः सर्गः ।
पृष्ठ क्र.
श्रीवासुपूज्यजिन-द्विपृष्ठवासुदेव - विजयबलदेव - तारकप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
वासुपूज्यजिनस्य पूर्वभवः । वासुपूज्यजिनस्य जन्मादि । वासुपूज्यजिनस्य नामकरणम् । वासुपूज्यजिनस्य विवाहनिषेधः । वासुपूज्यजिनस्य दीक्षा |
द्विपृष्ठवासुदेव - विजयबलदेव - तारकप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
७०
७१-७३
७४
७५-७६
७७-७९
८०-९०
९१
९२-९४
९५
९६
९७
वासुपूज्यजिनस्य केवलज्ञानम् । वासुपूज्यजिनस्य देशना । वासुपूज्यजिनस्य परिवारादि । वासुपूज्यजिनस्य निर्वाणम् । विजयबलदेवस्य शिवगमनम् । तृतीयः सर्गः
श्रीविमलनाथजिन–स्वयम्भूवासुदेव - भद्रबलदेव - मेरकप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
विमलजिनस्य पूर्वभवः । विमलजिनस्य जन्मः ।
विमलजिनस्य नामकरणं विवाहो राज्यपालनं च ।
प्रव्रज्या ।
९८
९९-१००
१०१ १०२
॥२६॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥२७॥
क्र.
३०
३१
३२
३३
३४
४१
४२
विषयः ।
स्वयम्भूवासुदेव-रुद्रबलदेव - मेरकप्रतिवासुदेव - चरितम् ।
४३
૪૪
विमलजिनस्य कैवल्यम् । विमलजिनस्य देशना । विमलजिनस्य परिवारादि ।
विमलजिनस्य निवार्णम् ।
चतुर्थः सर्गः ।
३५
३६ अनन्तजिनजन्म |
३७
अनन्तजिनदिक्षा ।
३८
पुरुषोत्तमवासुदेव- सुप्रभबलदेव - मधुप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
३९
४०
पृष्ठ क्र. १०३ - १०९
११०-१११
श्री अनन्तनाथजिन–पुरुषोत्तमवासुदेव - सुप्रभबलदेव - मधुप्रतिवासुदेव-चरितम् । अनन्तजिनस्य पूर्वभवः ।
अनन्तजिनस्य केवलज्ञानम् । अनन्तजिनधर्मदेशना । अनन्तजिननिर्वाणम् । सुप्रभसिद्धिः ।
११२
११३
११४
११५
११६-११८
११९-१२०
१२१-१२९
१३० - १३१
१३२-१३७
१३८
१३९
पञ्चमः सर्गः ।
श्रीधर्मनाथजिन - पुरुषसिंहवासुदेव - सुदर्शनबलदेव - निशुम्भप्रतिवासुदेव-चरितम् ।
धर्मजिनस्य पूर्वभवः ।
धर्मजिनस्य जन्म |
१४०
१४१-१४२
॥२७॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
पृष्ठ क्र. १४३ १४४-१५३ १५४-१५५ १५६-१६५
॥२८॥
१६६
१६७
مهم شه
विषयः । धर्मजिनस्य नामकरणम् । पुरुषसिंहवासुदेव-सुदर्शनबलदेव-निशुम्भप्रतिवासुदेव-चरितम् । धर्मजिनस्य कैवल्यम् । धर्मजिनस्य देशना । धर्मजिनस्य परिवारः । धर्मजिनस्य निवार्णम् ।
षष्ठः सर्गः ।
श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम् । मघवचक्रिणः पूर्वभवः । मघवचक्रिणः जन्म । मघवचक्रिणः दिग्विजयः । मघवचक्रिणः दीक्षा देवलोकगमनं च ।
सप्तमः सर्गः ।
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् । सनत्वक्रिणः पूर्वभवः । सनत्वक्रिणः गर्भावतारः । सनत्वक्रिणः जन्म । अश्वक्रीडा ।
१६८ १६९ १७०-१७१ १७२
ASARASHARADARSHASHRSHAD
५५
|॥२८॥
१७३-१७७ १७८ १७९ १८०-१८१
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र. १८२-१८४ १८५-१८६ १८७-१९५ १९६-१९७ १९८
IR९॥
१९९
२०० २०१
विषयः । सनत्कुमारान्वेषणम् । सनत्कुमारमीलनम् । सनत्कुमारवृत्तान्तनिवेदनम् । हस्तिनापुरे प्रत्यागमनम् । चक्रवर्त्तित्वाभिषेकः । इन्द्रप्रशंसा । विप्ररुपेण देवागमनम् । रुपमदः । सनत्वक्रिणः दीक्षा। अङ्गुलेः सुवर्णीकरणम् । सनत्वक्रिणः देवलोकगमनम् ।
पञ्चमपर्वणि विषयानुक्रमः ।
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् । प्रथमः सर्गः । शान्तिजिनस्य पूर्वभवेषु प्रथमः श्रीषेणभवः । कपिल-सत्यभामयोवृत्तम् । इन्दुषेण-बिन्दुषेणयोयुद्धम् ।
२०२ २०३
६९
सनात
२०४
१-२
२९॥
Wd.
G
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र. ८-९
१०
॥३०॥
विषयः । इन्दुषेणबिन्दुषेणयोः पूर्वभवः । इन्दुषेणबिन्दुषेणयोः प्रव्रज्या । श्रीषणजीवस्य सौधर्मकल्पतः ज्योतिर्मालोदरे अवतारः । अर्ककीर्तेर्दीक्षा । नैमित्तिकवृत्तान्तकथनम् । सुताराहरणम् । अशनिघोषस्य पराजयः । बलदेवमुनेः केवलज्ञानम् । पूर्वजन्मकथनम् । अशनिघोषप्रव्रज्या । श्रीविजयामिततेजसोर्धर्मकृत्यम् । मुनिदेशना। श्रीविजयामिततेजसोर्दीक्षा ।
द्वितीयः सर्गः। अमिततेजसः बलदेवत्वेनोत्पत्तिः । स्तिमितसागरस्य दीक्षा। नारदावज्ञा । दमितारिनृपप्रेरणम् । प्रज्ञप्त्यादिविद्याः स्वयंसिद्धाः ।
११ १२ १३-१७ १८-२१ २२-२६ २७ २८-३० ३१-३२ ३३-३४ ३५
३७-३९ ४०
॥३०॥
४१
४३-४४
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥३१॥
8 ~ ~ ~ ~ ~ 2 ~ ~
क्र.
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
विषयः ।
कनकश्रीहरणम् ।
दमितारिणा सह युद्धम् । कनकश्री पूर्वभवः ।
कनक श्रीदीक्षा ।
कनकश्री मोक्षः ।
सुमतिवृत्तान्तः । विष्णोर्नरकगमनम् । अनन्तवीर्यजीवस्याऽच्युत उत्पत्तिः । तृतीयः सर्गः ।
अपराजितजीवस्य वज्रायुधत्वेन जन्म ।
देवपरीक्षा |
वज्रायुधस्य राज्याभिषेकः ।
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः । कनकशक्तिवृत्तान्तः ।
वज्रायुधप्रव्रज्या |
सहस्रायुधदीक्षा । ग्रैवेयके उत्पत्तिः ।
पृष्ठ क्र. ४५-५१ ५२-५४
५५-५८
५९
६०
६१-६४
६५
६६-६७
६८
६९-७२
७३
७४-७८
७९-८१
८२
८३
८४
॥३१ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
८५ ८६-८८
॥३२॥
९० ९१-९२ ९३-९५ ९६-९७
विषयः ।
चतुर्थः सर्गः । वज्रायुधस्य मेघरथत्वेन जन्म । सुरेन्द्रदत्तेन सह युद्धम् । विवाहः । कुर्कुटयुद्धम् । कुर्कुटपूर्वभवकथनम् । मेघरथपूर्वभवकथनम् । मेघरथराज्याभिषकः । घनरथस्य दीक्षा । भूतसम्बन्धिनी कथा । श्येन-पारापत-वृत्तान्तः । ईशानेन्द्रमहिषीकृता परीक्षा । मेघरथदीक्षा । मेघरथदेवलोकगमनम् ।
पञ्चमः सर्गः । अचिरादेवीकुक्षौ अवतारः । चतुर्दशस्वप्नाः । जिनजन्म।
९८
९९-१०१ १०२-१०६ १०७ १०८-१०९
११०
॥३२॥
१११-१२ ११३ ११४
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥३३॥
क्र.
५४
५५
५६
५७
५८
५९
६०
६१
wwwww
६२
६३
६४
६५
६६
9
२
दिक्कुमारीकृतो जन्मोत्सवः । इन्द्रकृतो जन्मोत्सवः ।
नामकरणम् । विवाहः ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
जिनदीक्षा |
केवलज्ञानम् । देशना ।
विषयः ।
चक्रायुधदीक्षा । विहरणम् ।
राजवृत्तान्तकथनम् । जिननिर्वाणम् । चक्रायुधनिर्वाणम् ।
षष्ठपर्वणि विषयानुक्रमः ।
प्रथमः सर्गः ।
श्रीकुंथुनाथजिनचरितम् ।
कुंथुजिनस्य पूर्वभवः । गर्भावतारः जन्म च ।
पृष्ठ क्र. ११५
११६-११७
११८
११९
१२०-१२९
१३०
१३१
१३२-१३५
१३६
१३७
१३८ - १४७
१४८
१४९
9
२-४
-
॥३३॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥३४॥
If my sw9u
3 w gvo
.
विषयः । कुंथुजिनस्य दिग्विजयः । कुंथुजिनस्य प्रव्रज्या । . कुंथुजिनस्य कैवल्यम् । कुंथुजिनस्य देशना । कुंथुजिनस्य परिवारः । कुंथुजिनस्य निर्वाणम् ।
द्वितीयः सर्गः ।
श्रीअरनाथजिनचरितम् । अरजिनस्य पूर्वभवः । अरजिनस्य गर्भावतरणं जन्म च । अरजिनस्य विवाहो राज्यपालनं दिग्विजयश्च । अरजिनस्य दीक्षा केवलज्ञानं च । अरजिनस्य देशना। अरजिनस्य यक्षयक्षिण्यौ । प्रियदर्शनाकथा । वीरभद्रवृत्तान्तः । वीरभद्रपूर्वभवः । जिननिर्वाणम् ।
११
१२-१३ १४
१६-१७
का १४
१८
१९
४ा १६
२०-३६
॥३४॥
४॥ १७
३७
१६
३८
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
॥३५॥
ASASANSAR
विषयः ।
पृष्ठ क्र. तृतीयः सर्गः।
आनन्दवासुदेव-पुरुषपुण्डरिक बलदेव-बलिप्रतिवासुदेवचरितम् । पूर्वभवः । जन्म । वासुदेव-प्रतिवासुदेवयोर्युद्धम् । वासुदेवस्य नरकगमनं बलदेवस्य च सिद्धिगमनम् ।
चतुर्थः सर्गः ।
सुभूमचक्रवर्तिचरितम् । पूर्वभवः ।
४३ जमदग्निवृत्तान्तः ।
४४-४६ परशुरामजन्म । सप्तकृत्वः पृथिव्याः अक्षत्रियायाः करणम् । त्रिसप्तकृत्वः पृथिव्याः निर्ब्राह्मणत्वकरणम् । सुभूमस्य नरकगमनम् ।
पञ्चमः सर्गः ।
दत्तविष्णु-नन्दनबलदेव-प्रह्लादप्रतिविष्णु-चरितम् । पूर्वभवः
॥३५॥
२९
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
५२
॥३६॥
५४-५५ ५६
५७
विषयः । जन्म दत्तनरकगमनं नन्दनमोक्षश्च ।
षष्ठः सर्गः ।
श्रीमल्लिनाथचरितम् । पूर्वभवः । गर्भावतरणम् । जन्मोत्सवः । मल्लिकुमारीवर्णनं दूतप्रेषणं च । सुवर्णप्रतिमायामाहारप्रक्षेपः । कन्यायाचनम् । दूतनिष्कासनम् । सुवर्णप्रतिमाद्वारापनयनम् । पूर्वभवकथनम् । प्रव्रज्या कैवल्यं च । देशना । परिवारः । निर्वाणोत्सवः ।
५८-६३
६४
॥३६॥
७०-७१ ७२
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥३७॥
७५-८१
विषयः । सप्तमः सर्गः ।
श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् । पूर्वभवः । हरिवंशोत्पत्तिः । मुनिसुव्रतजिनस्य गर्भावतारः । मुनिसुव्रतजिनस्य जन्मादि । मुनिसुव्रतजिनस्य राज्याभिषेकः । मुनिसुव्रतजिनस्य प्रव्रज्या कैवल्यं च । मुनिसुव्रतजिनस्य देशना । अश्वप्रतिबोधः । कार्तिकश्रेष्ठिवृत्तान्तः । जिननिर्वाणम् ।
अष्टमः सर्गः ।
महापद्मचक्रिचरितम् । पूर्वभवः । नमुचिपराभवः । नमुचेः वरप्रदानम् ।
८६-८७ ८८-८९
॥३७॥
९२ ९३-९४
९५
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥३८॥
क्र.
५८
५९
६०
६१
६२
६३
६४
६५
विषयः ।
चक्रिणः कन्यापरिणयनम् ।
हस्तिनापुरे प्रत्यागमनम् ।
पद्मोत्तरनृप - विष्णुकुमारयोर्दीक्षा । विष्णुकुमारस्य लब्धिः ।
विष्णुकुमाराह्वानम् । विष्णुकुमारेण शरीरवर्धनम् । विष्णुकुमारकोपोपशमनम् । महापद्मदीक्षामोक्षौ ।
पृष्ठ क्र. ९६-९९
१००
१०१
१०२
१०३
१०४
१०५
१०६
॥३८॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥३९॥
चतुर्थपर्वान्तर्गतानि सुभाषितानि ।
सुभाषितम् । चण्डांशुरपि न प्रातश्चण्डतामवलम्बते । प्रष्टुमर्हो न सामान्यजनो हि स्वप्नमुत्तमम् । श्रेयान् स देशो नो यत्र श्रूयन्ते दुर्जनोक्तयः । न पूज्यचरितं चर्चयन्ति मनीषिणः । विसंवादो न धीमताम् । न ह्याप्ताश्चाटुभाषिणः । बहुरत्ना हि भूरियम् । स्वामिनि व्यग्रचित्ते हि नावकाशः कलावताम् । न श्वाऽप्यास्कन्द्यते यस्मात् स्वामिनः किं पुनः पुमान् ? दूतदृष्ट्यनुसारेण प्रवत्तन्ते हि भूभुजः । स्वप्रशंसेवाऽन्यनिन्दा सतां लज्जाकरी खलु । राजवद् राजपुत्रोऽपि मान्यो राजानुजीविनाम् । न चपेटा शृगालेषु क्रोशत्स्वपि मृगद्विषः । दन्तिनां दन्तघातस्य स्थानं नैरण्डपादपः । दूता हि प्रतिरूपाणि प्रभूणां सञ्चरन्त्यमी ।
SARAHARAHARASHASHAHARASHRSS
॥३९॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४०॥
सुभाषितम् ।
पृष्ठ क्र. यत उत्तिष्ठति शिखी निर्वाप्यस्तत एव हि । डिम्भानां दुर्नये दण्डो ह्युपालम्भः प्रकीर्तितः । निवेदनं राजकुले नेति लोकेऽपि हि स्थितिः ॥ २६ कवलः शक्यते क्षेप्तुं नाक्रष्टुं हस्तिनो मुखात् । इङ्गितज्ञा हि सेवकाः । उग्राणां स्वामिना ह्यग्रे कोऽन्यथा वक्तुमीश्वरः । प्रमाद्यन्ति शुभात्मानो न हि ज्ञात्वा मनागपि । सर्वस्याभ्यागतो गुरुः। रत्नं रत्नाकरे हि यत् । दूतो हि प्रथमो नये । कन्यादानं सकृत् खलु । मृत्यानां प्रमाणं स्वामिशासनम् । मार्जारयूनः पुरतः किं दुग्धमवशिष्यते । स्वपक्षे हि विपक्षस्थे स्यादमझे विशेषतः । न्यूनस्य विजयेऽपि स्यान्नोत्कर्षः कोऽपि दोष्मताम् । का श्लाघा हरिणवधे हरेः करिविदारिणः ॥ विचित्रा हि रणे गतिः । महागजोऽपि ह्यज्ञात्वा धावन् पङ्के निमज्जति । प्रेमास्थानेऽपि भीप्रदम् ।
RASAHARASHRSSISASARS
३०
॥४०॥
३२
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४१॥
सुभाषितम् । पुण्याऽऽकृष्टं स्वयं सर्व किं किं न स्यान्महात्मनाम् । सर्पघर्ष हि सो जानाति नाऽपरः । श्रीच्छिदेऽञ्जनलेशोऽपि धौतस्य श्वेतवाससः । बालोऽपि केसरी नेभान् महतोऽपि पलायते ? | महतोऽपि हि किं सात् तार्क्ष्यबालोऽपसर्पति ? ।। क्षत्रियाणां क्रमो ह्येष युद्धं स्वाम्याज्ञया खलु । फलन्ति हि महात्मानः सेविताः कल्पवृक्षवत् । भक्तिमन्तोऽप्रमादेनायुक्तेभ्योऽप्यतिशेरते । महतामन्तकालोऽपि पर्वणे न पुनः शुचे । विषयाक्षिप्तमनसा गलेद्धि स्वामिशासनम् । दुर्लङ्घ्य शासनं ह्युग्रशासनानां महीभुजाम् । अनुष्ठाने प्रवर्त्तन्ते ज्ञात्वा खलु महाशयाः । कस्तृप्येदमृतस्य हि । प्राणान् रक्षेद् धनैरपि । राज्ञां भवन्ति दूता हि यथावस्थितवादिनः । शूराणां ह्यभिगमनं सुहृदीवासुहृद्यपि । तस्य श्रीर्यस्य विक्रमः । भवन्ति ह्यधभरतस्वामिनः प्रतिविष्णवः ।
॥४१॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
४२॥
SHASHRSHABHARASHRSHAHAR
सुभाषितम् । संजायते व्याधिरिव द्विषन् विषमुपेक्षितः । नापवादो भवेल्लोके सापराधं निगृह्णताम् । सर्वोऽपि सापराधो हि छलमन्विष्यते । जीवन नरो भद्राणि पश्यति । मान्या पित्राज्ञा ह्यर्हतामपि । धूतान्धानां कुतो मतिः ?। क्षत्रियाणां गुणो ह्येष परश्रीहरणं हठात् । विपरीता मतिः पुंसां भवेद् दैवे पराङ्मुखे। हन्यते न खलु श्वाऽपि स्वामिनो मुखलज्जया। वीरभोग्या हि भूरियम् । बलिनो बलिनामपि । न हि केसरिबूत्कारं श्रुत्वा तिष्ठन्ति वारणाः । काकानां तस्कराणां च नश्यतां का ननु त्रपा ?। नाभूत् पत्युः कलत्रं या सा स्यादुपपतेः कथम् ? । जन्ययात्रा हि सैवाभूतु परमन्यतरो वरः । स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि च पन्नगः । बलिभ्योऽपि बलितमा महद्भ्योऽपि महत्तमाः । दृश्यन्ते ह्यत्र जगति बहुरला वसुन्धरा ।।
१०१ १०३ १०६ १०६ १०७ १०७ १०७ १०७
१०८
६३
१०९
१०९
४२॥
१२४ १२४
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९
पृष्ठ क्र. १२४ १२४ १२५ १२६ १२६ १२९
॥४३॥
७३
१२९
१२९
SARASHRSHASHASHRA
सुभाषितम् । बन्द्यर्थवादः सर्वोऽपि किं यथार्थी भवेत् क्वचित् । लज्जितव्यं प्रत्युतापि प्रत्येतव्यं न जातुचित् । ओजायन्तेऽनोजसोऽपि दूताः स्वाम्योजसा खलु । आदत्ते ह्यम्बु यद् भानुः पुनरुज्झति भूरि तत् । श्रियः स्वामिनि रुष्टे हि न तिष्ठन्ति भयादिव । किं रम्भोन्मूलने स्थामवर्णनं वरदन्तिनः । तमांसि हन्ति प्रौढानि बालोऽपि हि दिवाकरः । अग्निः स्फुलिङ्गमात्रोऽपि कक्षं दहति सर्वतः । तेजः प्रमाणं वीराणां तेजसां कीदृशं वयः । व्यालोऽपि गरलं मुक्त्वा शाम्येन्न पुनरन्यथा । प्रेमबन्धो हि वज्रलेपानुहारकः । इष्टस्य दर्शनेनापि शं स्यात् स्पर्शेन किं पुनः । सर्वार्थसाधकः कायश्चलत्येष हि भोजनात् । कः कालं जेतुमीश्वरः। नदीमध्यस्थितानां हि किं करोति दवानलः। रसान्तरेण हि रसो बाध्यते बलवानपि। बालकस्यापि सिंहस्य को हि देशं प्रयच्छति । प्रवर्धयति तं को वा कुतस्तस्य पराभवः ॥ सहस्रधा हि फलति व्यवसायो महात्मनाम् ।
७६
१२९ १४६ १४७ १४८
७८ ७९
१४९
८०
१५० १५१ १५१
४३॥
१५४
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र. १६३ १६५
८६
१६५
॥४४॥
१८० १९१
१९१
सुभाषितम् । तरवोऽपि निधिं प्राप्य पादैः प्रच्छादयन्ति यत् । अङ्गुल्या पिहिते कर्णे शब्दाद्वैतं हि जृम्भते । अक्ष्णोः विधाने विहितं ननु विश्वं चराचरम् । हस्त्यश्वे राजपुत्राणां कौतुकं सर्वतोऽधिकम्। इन्दोः क्षीरार्णवाज्जन्म मूर्त्यापि ह्यनुमीयते । रत्नं स्वर्णे हि योज्यते। बलिभ्योऽपि छलं बलिः । स्वलोभः कस्य नोपरि। भर्तृगृह्या हि योषितः । क्षत्रिया हि रणप्रियाः । विक्रान्तो हि श्रियां पदम् । याञ्चा ह्यमोघा महताममोघं च ऋषेर्वचः । मिथ्या न खलु भाषन्ते महात्मानः कदाचन । मानां क्षणिकं सर्वमेव हि ।
__ पञ्चमपर्वान्तर्गतानि सुभाषितानि । फल्गु बाह्यं हि मण्डनम् । दुर्जया विषयाः खलु । प्रज्ञायाः किं न गोचरम् ।
१९१ १९३ १९३ १९४
९२ ९३
१९५
९६
२०० २०१
००
४४॥
ی له سه
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४५॥
क्र.
९
१०
99
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१५
१९
२०
२१
२२
सुभाषितम् ।
विदेशो विदुषां हि कः ? ।
क्व नार्घन्त्युज्वला गुणाः ।
कन्यका वर्धते यस्य ऋणं वैरं रुजापि च तस्य निद्रा कथं नाम । आराध्योऽतिथिमात्रोऽपि किं पुनः स पितातिथिः । महात्मानः प्रकृत्यापि शपथच्छेदकातराः । दण्डसाध्यास्तु दुर्मदाः ।
न मनागपि जीवन्ति कुलनार्यः पतिं विना । नोत्कण्ठा विलम्ब सहते क्वचित् । निम्नायस्य वचसि श्रद्धा न प्रत्ययं विना ।
ज्ञानमव्यभिचारि स्यान्नान्यतो जिनशासनात् । विवेको हि स्मरार्त्तानां कियच्चिरम् ? । अवश्यभावी यो हार्थो यत्र तत्र स नान्यथा । भवेन्न भावि क्वचिदन्यथा ।
स्वाम्युदर्काय धीमन्तो यान्ति स्वाम्यन्तरेऽपि हि ।
अभियोगो हि योगाय क्षेमे सति विपश्चिताम् ।
दैवं हि बलवत् परम् ।
धैर्यवीर्यविहीनानां छलमेव हि पौरुषम् । सुमेरुमपि गच्छन्ति खगाः किं तेषु पौरुषम् । न वालुकादेवकुलं सहते सरितो रयम् ।
पृष्ठ क्र.
३
३
४
५
५
७
७
१२
१४
१४
१४
१५
१६
१७
१९
१९
२३
२३
२३
অ
॥४५ ॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४६॥
क्र.
******~~~~~
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
सुभाषितम् ।
कृते प्रतिकृतं सद्यः कुर्वन्ति हि मनस्विनः ।
न हीन्द्रकुलिशस्यापि स्फूर्तिः केवलिपर्षदि । पूर्वसंस्कारो याति जन्मशतान्यपि ।
कथंचिद्धि भूयः स्याज्जन्म मानुषम् । कौमुदी हि निशान्तेऽपि कुमुदामोदकारणम् । प्रष्टुम न सामान्यजनो हि स्वप्नमुत्तमम् । स्वकार्यमारब्धमपि सन्तोऽन्यार्थे त्यजन्ति हि । दीयमाने ही सदने किं भवत्यश्वकः पृथक् । न लङ्घते पूज्यपूजां विवेकिनः । गुणः श्रुतो जनश्रुत्याप्यनुरागाय तद्विदाम् । अपूर्वस्य दिदृक्षा हि कालक्षेपं क्षमेत न । यस्योदयः स वन्द्यः हि यथा हीन्दुर्यथा रविः । दुर्वा भवितव्यता ।
कलङ्कः खलु धर्मस्य स्तोकोऽप्यत्यन्तदुःखदः । विषमल्पमपि सातं प्राणनाशाय जायते ॥ स्तोकेनापि हि रन्ध्रेण यथा मज्जति नौर्जले । दुष्कर्मणाल्पकेनापि तथा दुःखेषु ही जनः ॥ महात्मभ्यः प्रदत्तं हि कोटीकोटिगुणं भवेत् ।
पृष्ठ क्र.
२५
२७
३१
३५
३५
३७
४०
४३
४३
४५
४५
५४
५७
५९
५९
६१
॥४६॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥४७॥
सुभाषितम् । स्थानं नैकत्र साधूनां निःसङ्गानां समीरवत् । नाशो नार्जितकर्मणाम् । अपत्यस्नेहो बली खलु । महतामनुलग्नैर्हि महदासाद्यते फलम् । किं कम्पते क्वचिच्छैलो दन्तघातेन दन्तिनः । न वन्ध्यं दर्शनं सताम् । उपचारः स्याद्भाविन्यपि हि भूतवत् । कषाया नरकायैव यतोऽनन्तानुबन्धिनः । कृतज्ञा हि विवेकिनः। पक्षे सतां जनः । सूर्यमालोके कियत्तिष्ठन्ति कौशिकाः । समृगेन्द्रे गतिर्मार्ग मृगस्य कुशलाय न । आर्तध्यानस्य हि फलं तिर्यग्योनिषु संभवः । छद्मस्था हि जिना नान्यमुनिवत्क्वचिदासते । भूयो नृजन्मापि हि दुर्लभम् । दुःस्थितेषु हि महतां वात्सल्यमतिरिच्यते । क्षत्रियाणां न धर्मोऽयं शरणार्थी यदर्प्यते । पित्ताग्निः शर्कराशम्यः पयसा किं न शाम्यति ।
॥४७॥
१०१ १०३
१०३
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र. १०४ १०४ १०५
॥४८॥
१०५
६१
६२
सुभाषितम् । सर्वेष्वप्यनुकूला हि महान्तः करुणाधनाः । धर्मप्रियोऽपि किं पापं न करोति बुभुक्षितः । सूनोः पुरुषकारो हि हर्षाय प्रथम पितुः । लोभः कस्य न मृत्यवे । सत्यो हि पतिवम॑गाः । अर्हप्रभावस्यावधिन हि। सर्व शोभते समयोचितम् । दयावीरा महात्मानः प्रसृतेऽन्यरसेऽपि हि । पुत्रोद्वाहोत्सवानां हि न तृप्यन्ति महर्द्धयः । महतामवतारो हि विश्वपालनहेतवे । निकाचितं भोगफलं भोग्यं कर्मार्हतामपि । पूजामाचारपूज्यस्य पूज्या अपि हि कुर्वते । सर्वमप्यूजु दोष्मताम् । सर्वत्रास्खलितो मार्गः प्रभूणां श्रोतसामिव । क्षीणोपायविशेषाणां क्षीणपौरुषसम्पदाम् । परैराक्रम्यमाणानां शरणं कुलदेवताः । भक्तिग्राह्या हि देवताः । उन्मूढे हि क्षुते प्रायेणैकः शरणमर्यमा ।
१०८ ११४ ११८ ११८ ११९ ११९
११९
१२०
१२३ १२३
१२५
॥४८॥
१२५ १२६
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४९॥
पृष्ठ क्र. १२८ १३३ १३३ १३३ १३७ १३८ १३८
१३९
SAHARASHTRAKASHARASHTRA
सुभाषितम् । दुष्करं नास्ति दोष्मताम् । मूलेषु हि विशुष्केषु शुष्क एव महीरुहः । हन्यते हैमनं जाड्यं न विना ज्वलितानलम् । वीरैः कृष्टेष्टकः पूर्व वप्रः कैः कैर्न खण्ड्यते । वस्त्वधीनं बहूनां हि न खल्वेकेन भुज्यते । पूर्वकर्मानुसारेण जायते जन्मिनां हि धीः । जीवन्त्यप्येकदाप्तेन धान्यानि स्वातिवारिणा । सुलक्ष्यं हि परस्वान्तमिङ्गित्ताकारवेदिभिः । प्रायो मनुष्यघटितं कार्य विघटते क्वचित् । न हि मिथ्या कुलीनवाक् । प्रतिज्ञा च कुलीनानां न मुधा जातु जायते । अशलीदर्शनेनेव कूष्माण्ड हा विपत्स्यते । शस्यमानं हि दुखं प्रायः प्रशाम्यति । जीवन् हि नरो भद्राणि पश्यति । आत्मैवोपरि सर्वस्य प्रायेणोपस्थिते भये । प्रयाति सात्त्विकानां हि दैवमप्यनुकूलताम् । सुप्रयुक्तस्य दंभस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति । अन्यं हि दुःखितं दृष्ट्वा समाश्वसिति दुःखितः ।
१४० १४१ १४१ १४२
ASARASRAHARASHARABHARASHRS
१४२
१४२
१४३ १४४
॥४९॥
१४६ १४७
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥५०॥
सुभाषितम् ।
षष्ठपर्वान्तर्गतानि सुभाषितानि । उत्पन्ने तीर्थनाथे सदोत्सवमयं जगत् । महात्मानो हि कुर्वति सेवकेष्वपि सत्कृतिम् । आत्मनीनो हि सर्वोऽपि स्तोकेच्छुः कोऽपि नात्मनः । तिष्ठन्ति न चिरं जातु मानिनः श्वशुरौकसि । याति वर्णपरावृत्त्या रुपं काव्यवदन्यताम् । विना पतिं कुलस्त्रीणां वासो ह्यन्यत्र नोचितः । गीतहार्या मृगा अपि । शोभते पुष्पदाम्नैव प्रतिमा सकलाऽपि हि । वरं मणिः केवलैव न तु काचाङ्गुलीयगा । वरं सरिज्जलरिक्ता न तु यादः समाकुला ।। शून्यैव हि वरं शाला न तु तस्करपूरिता । अद्रुमैव वरं वाटी विषद्रुममयी न तु ॥ अनुदूढा वरं नारी रुपयौवनवत्यपि । निष्कलेनाऽकुलीनेन न तु पत्या विडम्बिता ।। बहुरत्ना हि भूरियम् । सम्बन्धश्च सखित्वं च समयोरेव शोभते । आस्तामत्र सतां सङ्गः परलोकेऽपि शर्मणे ।
॥५०॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
॥५१॥
सुभाषितम् । स्त्रीणां प्रकृतिलोलानां परं स्थैर्ये न निश्चयः । पुत्रीजामातृविरहः प्रायः कस्य न दुःसहः ? । गतिः साहसिकानां हि समा स्थलजलाध्वनोः । मृत्युर्नाऽत्रुटितायुषः । एकाऽपि हि हरेच्चित्तं किं पुनः सकलाः कलाः ? । वृत्तकं स्वानुभूतं स्यात् प्रापुंसां चरितं कथा । सेवकानां विना सेवां भज्यते खलु जीविका । प्रियोदन्ताहरः कस्य न वल्लभः ? । पुण्यं ह्यनुचरं नृणाम् । वीराणां हि रणो मुदे । वृन्दं हि बलवत्तरम् । धीराः सत्त्वाच्चलति न । निशीथकृत्यं कः प्रातः कुर्यादुद्योगवानपि । जलमानेन नलिनीनालं हि परिवर्धते । लोलेन्द्रिये यौवने हि यत्तपस्तत्तपो ननु । दारुणास्त्रे रणे यो हि शूरः शूरः स उच्यते ।। धिङ्मूढानां तपोव्ययः । प्रेम्णो दूरे न किञ्चन ।
SHRSHASARASHRSHASHRSS
२५
॥५१॥
२९
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५२॥
क्र.
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०
४१
४२
४३
४४
४५
४६
४७
सुभाषितम् ।
कामः कामं निरंकुशः ।
स्त्रीणां लुब्धो जनः प्रायो दोषं न खलु वीक्षते ।
किं यमस्य दवीयसि ।
राज्यं हि विक्रमाधीनं न प्रमाणं क्रमाक्रमौ ।
सदा वैरायमाणा हि शङ्कन्ते परतो मृतिम् ।
क्षात्रं तेजो हि दुर्धरम् ।
किं न स्यात् पुण्यसंपदः ।
सामान्यपुण्यैर्न ह्यर्हन् देवः साक्षान्निरीक्ष्यते ।
पुरः कल्पलताया हि सहकारलताः कियत् ?
असृजा क्षाल्यमानं किमसृग्दिग्धं विशुध्यति ? केश्वरवचोयुक्तियुक्तं बाधितुमीश्यते । किं स्यान्नाऽर्हदनुग्रहात् ।
प्रायेण प्रेयसीप्राप्तिप्रत्याशाऽपि हि शर्मणे ।
स्निग्धद्रव्यस्य योगाद्धि स्निग्धीभवति भाजनम् । न मोघा देशनार्हताम् ।
तपोलेशोऽपि नाऽफलः ।
पाखण्डिनां हि पाण्डित्यं प्राकृतेष्वेव जृम्भते ।
स्थानं विदेशो हि मानिनामपमानिनाम् ।
पृष्ठ क्र.
४७
४७
४८
४८
४८
४९
४९
५७
६०
६३
६३
६८
७८
८६
८७
९२
९३
९४
॥५२॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
SAS
॥५३॥
सुभाषितम् । अभ्यागतेऽन्यनृपतिप्रधाने ह्यर्थिनो नृपाः । गेहेनर्दीत्यपवादः सुलभो गर्जतां गृहे । उपायं वचसा वक्तुं कातरा अपि पण्डिताः । छनोऽपि क्वाऽपि शोभते । आन्ध्याय क्रोध एकोऽपि किं पुनर्मदमूर्छितः । जीवन्मृता हीनवराः स्त्रियः । एकद्रव्याभिलाषो हि महरिस्य कारणम् । साधूनां लब्धिभोगोऽपदे न हि । न्यासवत्प्रतिपन्नस्य नास्ति नाशो महात्मसु । उपयोगोऽपि लब्धीनां सङ्वकार्ये न दुष्यति । स्वामिनो मृत्यदोषेण गृह्यन्त इति नीतिवाक् ।
४०
४॥ ५५
RESPKkKaraokarke
१०२ १०३ १०५
A RASHRSHASHISHRSHARE
॥५३॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अर्हम्॥ कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविनिर्मितं
বিনিমন্ত্রিাসঘছিলেন।
श्रीश्रेयांसजिनादिद्वाविंशतिशलाकापुरुषचरितम् |
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १ ॥
SAKAKAKAERERERERERERERERERE:
प्रथमः सर्गः । श्रीश्रेयांसजिनत्रिपृष्ठाचलाश्वग्रीवचरितम् ।
श्रीश्रेयांसप्रभोः पादाः श्रेयो विश्राणयन्तु वः । निःश्रेयसपथालोकदीपायितनखांशवः ॥ १ ॥ श्री श्रेयांसजिनेन्द्रस्य पवित्रितजगत्त्रयम् । लवित्रं कर्मवल्लीनां चरित्रमिदमुच्यते ॥ २ ॥ पुष्करवरद्वीपार्थे प्राग्विदेहेषु सुन्दरे । विजये कच्छसज्ञेऽस्ति नाम्ना क्षेमेति पूर्वरा ॥ ३ ॥ महीभृन्मौलिमुकुटघृष्टाङ्घ्रिनलिनद्वयः । राजा नलिनगुल्मोऽभूद् गुणैरमलिन : सदा ॥ ४ ॥ स स्वामी मन्त्रिणो मन्त्रबलाकृष्टरिपुश्रियः । सुरराष्ट्रोपमं राष्ट्रं सर्वारिष्टविवर्जितम् ॥ ५ ॥ दुर्गाणि जितवैताढ्यविद्याधरपुराणि तु । कोशांश्च श्रीदसर्वस्वाधरीकारपरायणान् ॥ ६ ॥ बलं हस्त्यश्व-पादात-रथच्छादितभूतलम् । असुहृदय क्षेत्रकर्षकान् सुहृदोऽपि च ॥ ७ ॥ राज्यस्य विकलाङ्गत्वं मा भूदिति धिया व्यधात् । जगदेकमहाबाहुर्बाहुदन्तेयविक्रम: ॥ ८ ॥ ॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥ ay-वन-लक्ष्मीणां साराणामप्यसारताम् । सोऽमन्यत महाप्राज्ञो विवेकामलमानसः ॥ ९ ॥ ४ बाहुदन्तेयः - इन्द्रः ।
१ विश्राणयन्तु यच्छन्तु । २ दीपायिताः दीपसमाना: ।
३ लवित्रम् - छेदकम् ।
REDEREREREREREREREREDERERET
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्रेयांसजिन
चरितम् ।
श्रेयांसजिनपूर्वभव
सम्बन्धः ।
॥ १ ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ २ ॥
'RERERERERERERERERERERERERE
कुभोजनेनाहरिव निशामिव कुशय्यया । कियन्तमपि सोऽनैषीत् कालं राज्येन शुद्धधी : ॥ १० ॥ राज्यं रूजमिवोत्सृज्य तत्त्वतौषधिमानस: । वज्रदत्तर्षिणा दत्तां दीक्षामादत्त धर्मधीः ॥ ११ ॥ तप्यमानस्तपस्तीव्रं सहमान: परीषहान् । कर्मेव कृशयन्नङ्गं विजहार स निर्मम: ॥ १२ ॥ अर्हद्भक्त्यादिभिस्तैस्तैः स्थानैः प्रवचनोदितैः । उपार्जयामास दृढं तीर्थकृन्नामकर्म सः ॥ १३ ॥ महातपाः शुभध्यानश्चतुःशरणतत्परः । काले प्राप्तावसानः स महाशुक्रदिवं ययौ ॥ १४॥ ततश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतक्षेत्रभूषणम् । रत्ननूपुरवद् भूमेरस्ति सिंहपुरं पुरम् ॥ १५ ॥ सङ्कान्ततारका रत्नवलेभ्यस्तत्र वेश्मनाम् । श्रियं सदन्तशारस्य शारपट्टस्य बिभ्रति ॥ १६ ॥ तद्वप्रमेखलासूच्चैर्विश्रान्ता भान्ति वारिदाः । चक्षूरक्षाकृते दत्ताः कज्जलस्थासका इव ॥ १७ ॥ वरिष्ठवनिताचार्रमञ्जुमञ्जीरशिञ्जितैः । वितन्यते श्रियो देव्या नित्यं सङ्गीतकोत्सवः ॥ १८ ॥ रत्नावकरवाहीनि स्रोतांस्यपि तदोकसाम् । यान्ति रत्नाकरस्त्रोतस्तुलां वर्षति वारिदे ॥ १९ ॥ आढ्यम्भविष्णुर्यशसा प्रभविष्णुर्भुजौजसा । विष्णुराज इति क्ष्मापस्तत्राभूद् विष्णुविक्रमः ॥ २० ॥ तत्रेन्द्रियजयो नाम गुणो बीजमिवावनौ । सस्यराशिमिवाऽसूत गुणराशि समुज्ज्वलम् ॥ २१ ॥ प्रणते च विपक्षे च तुष्टा रुष्टाश्च तद्दृशः । ययुः स्वयंवरस्त्रक्त्वं श्रियोऽपि च भियोऽपि च ॥ २२ ॥
१ अर्हत्-सिद्ध-साधु-धर्मरूपं शरणचतुष्कम् । २ वलभी वंशपञ्जरादिमयं गृहाच्छादनम् । ३ दन्तशार: दन्तमय: शारः, भाषायाम्'दांतनो पासो' । ४ शारपट्ट:-पाशकपट्ट: । ५ कज्जलस्थासकः- कज्जलतिलकम् । ६ चार:- गतिः । मञ्जीरम्-नूपुरम् । शिञ्जितम्-भूषणध्वनिः । ७] अवकरः- उत्करः । ८ नम्रे शत्रौ च ।
KAGAGAGAUDEREDEREREREREDER
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिन
चरितम् ।
श्रेयांसजिनपूर्वभव
सम्बन्धः ।
॥ २ ॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
188888888888888888888888888
दानधर्म इवौचित्यात् सूनृतेनेव भारती । अवदातेन यशसा शुशुभे तस्य विक्रम :॥२३॥ गुणानां शौर्य-गाम्भीर्य-धैर्यादीनां स भूयसाम् । नित्यं क्रीडनसङ्गीतनिकेतनमिवाभवत् ॥२४॥ जिष्णोरिव शची रूपभ्राजिष्णुर्विष्णुरित्यभूत् । द्वितीयेव मही स्थैर्यात् पत्नी तस्य महीपते : ॥ २५ ॥ शिरीषसुकुमारस्य सा निजाङ्गस्य भूषणम् । निशातं खङ्गधारावत् सतीव्रतमधारयत् ॥ २६ ॥ यथाऽभूदप्रतिच्छन्दो विक्रमेण स भूपति : । तथा साऽप्यप्रतिच्छन्दा रूपलावण्यसम्पदा ॥ २७ ॥ अलसा सा गतावेव न पुनर्धर्मकर्मणि । मध्यप्रदेश एवाभूत् तुच्छा न पुनराशये ॥ २८ ॥ तस्या राज्ञोऽपि च मिथोऽनुस्यूतमनसोरिव । अक्षया प्रीतिरभवदविघ्नं रममाणयोः ॥ २९ ॥ इतश्च शुक्रे नलिनगुल्मस्य पृथिवीपतेः । जीवः प्रकृष्टसङ्ख्यं स निजमायुरपूरयत् ॥ ३० ॥ ज्येष्ठस्य षष्ठ्यां कृष्णायां श्रवणस्थे निशाकरे । च्युत्वा ततस्तस्य जीवो विष्णुकुक्षाववातरत् ॥३१॥ नारकाणामपि सुखमुद्योतश्च जगत्त्रये । जज्ञे तदा क्षणं स्याद्धि कल्याणेष्वर्हतामिदम् ॥३२॥ सङ्क्षिप्त इव वैताढ्यः श्वेतवर्णो महागजः । समत्स्यः शरदम्भोद इवोच्छृङ्गः सितो वृषः ॥३३॥ उत्पुच्छो विधृतच्छत्र इव केसरिपुङ्गवः । साभिषेका महालक्ष्मीर्मूर्त्यन्तरमिवाऽऽत्मनः ॥ ३४ ॥ सुगन्धि सुमनोदाम मूर्त्तमिव यशः स्वकम् । सुधाकुण्डमिव ज्योत्स्नाप्लतः पर्वनिशाकरः॥३५॥ मार्तण्डमण्डलं दीप्रं दिवः सीमन्तरत्नवत् । ध्वजश्चलपताकश्च सशाख इव पादपः ॥ ३६ ॥
१ जिष्णु :- इन्द्रः । २ तीक्ष्णम् । ३ अप्रतिच्छन्द :- अनुपमानः । ४ अलसा-मन्दरा आलस्ययुक्ता च । ५ तुच्छा-कृशा क्षुद्रा च । ६ श्रवणनक्षत्रस्थिते । ७ ऊर्ध्वपुच्छ : । ८ पूर्णिमाचन्द्र: । ९ स्वर्गस्य सीमन्तरत्नवत्, भाषायाम्- 'सीमन्त' इति 'सेंथो'।
128282828282828282828282828
श्रेयांसजिन| गर्भावतारः।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ४ ॥
GRERERERERERERERERERERERERE
पूर्णकुम्भो गरीयांश्च निधानं श्रेयसामिव । महापद्मं पद्मसर: पद्महृद इवापर : ॥ ३७ ॥ आरुरुक्षुरिव दिवमुत्कल्लोलो महार्णवः । अनुजं पालकस्येव विमानवरमायतम् ॥ ३८ ॥ रत्नपुञ्जश्च सर्वस्वमिव रत्नाकरोद्धृतम् । निर्धूमश्चानलो भौममण्डलस्यानुहारकः ॥ ३९ ॥ एते तदा विष्णुदेव्या महास्वप्नाश्चतुर्दश । मुखे विशन्तो ऽदृश्यन्त तीर्थकृज्जन्मसूचका : ॥ ४० ॥ तपस्यकृष्णद्वादश्यां श्रवणे खङ्गिलाञ्छनम् । स्वर्णवर्णं विष्णुदेवी सुखेन सुषुवे सुतम् ॥ ४१ ॥ अथाघोलोकवास्तव्या अष्टौ भोगङ्करादयः । दिक्कुमार्यः समाजग्मुर्विज्ञायाऽऽसनकम्पतः ॥ ४२ ॥ तीर्थकृन्मातरं नत्वा ‘मा भैषी 'र्वादपूर्वकम् । आत्मानं ज्ञापयित्वा च कृत्वा संवर्तकानिलम् ॥ ४३ ॥ परितः सूतिकागारमायोजैनमथासृजन् । स्वामिमातुरदूरे ता गायन्त्यश्चावतस्थिरे ॥ ४४ ॥ ॥ युग्मम् ॥ नन्दनोद्यानकूटस्था ऊर्ध्वलोकजुषोऽष्ट च । एत्य मेघङ्कराद्या दिक्कन्या देवीं प्रणम्य च ॥ ४५ ॥ स्वं ज्ञापयित्वा कृत्वा च दुर्दिनं गन्धवारिभि: । सिषिचुः क्ष्मां सूतिवेश्मपरितो योजनावधिम् ॥ ४६ ॥ विदधुः पुष्पवृष्टिं चाधाक्षुर्धूपं च सुन्दरम् । गायन्त्योऽर्हगुणांस्तस्थुर्विष्णुदेव्या अदूरत: ॥ ४७ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ रुचकस्य च पौरस्त्या देव्यो नन्दोत्तरादयः । अपाच्याः समाहाराद्याः प्रतीचीनास्त्विलादयः ॥ ४८ ॥ अलम्बुसाद्यास्तूदीच्या अष्ट प्रत्येकमेत्य ताः । नत्वाऽर्हन्तं तदम्बां च ज्ञापयित्वा स्वमुच्चकैः ॥ ४९ ॥
१ अनुज:- लघुभ्राता । २ भौमः मङ्गल । अनुहारक:- अनुसारी । ३ तपस्य :- फाल्गुनः । ४ खङ्गी-मण्डक:, भाषायाम् 'गेंडो' इति । ५ आयोजनम् - योजनपर्यन्तम् । ६ दुर्दिनम् - मेघजं तमः, भाषायाम् 'वादलां' इति । ७ अधाक्षुः- ज्वालयामासुः ।
FREDEREREREREDEREREREREREREI
चतर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
श्रेयांसजिनजन्मादि ।
दिक्कुमारीकृतो जन्मोत्सवः ।
॥ ४॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
114 11
KRERERERER!
CREDERER
धृत्वा दर्पण - भृङ्गार-व्यजन-श्वेतचामरान् । पूर्वादिदिक्क्रमेणास्थुर्गायन्त्यः स्वामिनो गुणान् ॥ ५० ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ चतस्र एत्य चित्राद्या रूचकस्य विदिग्भवाः । तद्वन्नत्वा विदिक्ष्वस्थुर्गायन्त्यो दीपपाणय: ॥ ५१ ॥ चतस्रो रुचकान्तस्था रूपाद्या दिक्कुमारिकाः । अर्हन्तमर्हदम्बां च नत्वा स्वज्ञप्तिपूर्वकम् ॥ ५२ ॥ चतुरङ्गुलकोत्कर्षं स्वामिनालमखण्डयन् । खनित्वा विदरं तत्र निचख्नुस्तच्च तत्क्षणात् ॥ ५३ ॥
॥ युग्मम् ॥
विदैरं वज्ररत्नैस्तदाऽऽपूर्योपरि तस्य च । बबन्धुर्निबिडं पीठं दूर्वया द्रागपूर्वया ॥ ५४ ॥ सूतिकावेश्मनस्तस्य चक्रुस्तिसृषु दिक्षु ताः । सिंहासनचतुःशालवन्ति रम्भागृहाणि च ॥ ५५ ॥ हस्तेऽर्हन्तं गृहीत्वाऽर्हन्मातरं च भुजे तथा । अपाग्रम्भागृहचतुःशालसिंहासने न्यधुः ॥ ५६ ॥ शतपाकादिभिस्तैलैरुभावभ्यज्य तत्र ताः । गन्धद्रव्यैः सूक्ष्मपिष्टै : सुस्पर्शमुदवर्तयन् ॥ ५७ ॥ प्राच्यरम्भागृहचतुःशालसिंहासने ततः । तौ न्यस्याऽस्त्रपयन् गन्ध-पुष्प-शुद्धौदकैश्च ताः ॥ ५८ ॥ ततस्ताः पँरिधाप्योभौ वस्त्रा- ऽलङ्करणादिकम् । उदग्रम्भागृहचतुःशालसिंहासने न्यधुः ॥ ५९ ॥ गोशीर्षचन्दनं दग्ध्वा सद्योऽरणिकृताग्निना । तद्भस्मना बबन्धुस्ता रक्षाग्रन्थि द्वयोरपि ॥ ६० ॥
१ दीपहस्ता: । २ स्वपरिचयदानपूर्वकम् । ३ गर्त:, भाषायाम् 'खाडो' । दूर्वा भाषायाम् ' धरो' इत । ४ चतुःशालम् - गृहप्रकार:, "चोसाल" इति भाषायाम् । ५ अभ्यज्य विलिप्य । ६ न्यस्य स्थापयित्वा । ७ परिधाप्य परिधानं कारयित्वा । ८ उदग्-उत्तरम् । ९ अरणिकाष्टघर्षणेन अग्निर्जायत इति प्रसिद्धम् ।
FRERERERE RY
CREDERERERY
चतर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
श्रेयांस
जिनचरितम् ।
दिकुमारीकृतो जन्मोत्सवः ।
॥५॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
28282828282888888888888888
पर्वतायुर्भवेत्याशी:पूर्वकं स्वामिकर्णयोः । ताः समास्फालयामासू रत्नपाषाणगोलकौ ॥६१॥ अर्हदर्हज्जनन्यौ तास्ततः सूतिगृहेऽनयन् । तयोरनतिदूरेऽस्थुर्गायन्त्यो मङ्गलान्यथ ॥६२ ॥ अथ शक्रः समागत्य स्वामिनः सूतिकागृहम् । पालकेन विमानेन प्रदक्षिण्यकृत द्रुतम् ॥६३॥ ऐशान्यां पालकं मुक्त्वा सूतिवेश्म प्रविश्य सः। अर्हन्तमर्हदम्बां च नमश्चक्रे पुरन्दरः॥६४॥ दत्त्वाऽवस्वापिनी देव्याः पार्वेऽर्हत्प्रतिरूपकम् । विन्यस्याथ विचक्रे स पञ्च रूपाण्यथाऽऽत्मनः ॥६५॥ एकेन प्रभुमुद्धृत्य च्छत्रमन्येन चामरे । अन्याभ्यां वज्रं चान्येन पुरोरूपेण सोऽचलत् ॥६६॥ क्षणान्मेरावतिपाण्डुकम्बलामासदच्छिलाम् । शक्रः सिंहासने तत्राऽऽसाञ्चक्रेङ्कस्थितप्रभुः ॥६७॥ अथाऽच्युतप्रभृतयः कल्पेन्द्रा नव ते तथा । इन्द्रा भवनपतयो विंशतिश्चमरादयः ॥ ६८॥ द्वात्रिंशद् व्यन्तराधीशाः कालप्रभृतयोऽपि च । सूर्या-चन्द्रमसाविन्द्रौ ज्योतिष्काणामुभौ पुनः ॥६९॥ इति त्रिषष्टिस्तत्रेयुर्जन्मस्नात्रकृते प्रभोः । विचक्रुः पूर्णकुम्भादीन्द्राज्ञयाऽथाऽऽभियोगिकाः ॥ ७० ॥ अथाऽच्युतप्रभृतयः सर्वेऽपीन्द्रा यथाक्रमम् । स्वामिनः स्नपनं चक्रुः पवित्रैस्तीर्थवारिभिः ॥७१ ॥ अथेशानपतेरड़े शक्रो न्यस्य जगत्पतिम् । विचक्रे दिक्चतुष्केऽपि चतुरः स्फाटिकान् वृषान् ॥७२॥
न्ते मिलित्वा विनिपातिभिः । स्वामिनं स्नपयामास शक्रः शुचिभिरम्बुभिः॥७३॥ संहृत्य स्फाटिकानुक्ष्णः कृत्वा चर्चादिकं प्रभोः । उत्तार्याऽऽरात्रिकं चेति स्तोतुं शक्रः प्रचक्रमे ॥७४ ॥ ★ "त्वाऽपस्वा । १ प्रतिरूपकम्-प्रतिबिम्बम्-प्रतिमाम् । २ पूर्णकुम्भादि इन्द्राज्ञया इति सन्धिविश्लेषः । रङ्के मि०।३ पतद्धिः । ४ स्फटिकमयान् वृषमान्।
282828282828282828282828286
इन्द्रकृतो
जन्मोत्सवः।
॥६
॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥७॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
828282828282828282828282828
सर्वकल्याणकश्रेष्ठं जन्मकल्याणकं तव । विश्राणयतु कल्याणं कल्याणीभक्तिके मयि ॥७५ ॥ स्त्रपयाम्यथ चर्चामि ? किमर्चामि ? स्तवीमि किम् ? । त्वामितीश ! न तृप्ति त्वदाराधनकर्मणि ॥७६ ॥ वृषः कुतीर्थिकव्याघ्रत्रासितस्त्वयि रक्षके। अमुष्मिन् भरतक्षेत्रे स्वैरं चरतु सम्प्रति ॥७७ ॥ अद्य स्वयमधिष्ठाय हृदयायतनं मम । दिष्ट्या देवाधिदेव ! त्वं सनाथीकुरुषेतराम् ॥७८ ॥ न तथा भूषणं नाथ ! ममैभिर्मुकुटादिभि: । यथा शिरोऽग्रलुठितैस्त्वत्पादनखरश्मिभिः ॥७९॥ न तथा त्रिजगन्नाथ ! स्तूयमानस्य मागधै : । मम प्रमोदो भवति त्वद्गुणान् स्तुवतो यथा ॥८० ॥ रत्नसिंहासनस्थस्य न हि मध्येसभं तथा । उच्चैस्त्वं त्वत्पुरो भूमिनिषण्णस्य यथा मम ॥ ८१ ।। स्वराज्यसम्भवामेतां न काङ्क्षामि स्वतन्त्रताम् । परतन्त्रश्चिरं भूयां नाथेन भवता प्रभो ! ॥ ८२ ॥ इति स्तुत्वा गृहीत्वेशं गत्वाऽर्हन्मातुरन्तिके । संहृत्याऽर्हत्प्रतिच्छन्दा-ऽवस्वापिन्यौ न्यधाद्धरिः ॥ ८३ ॥ स्वामिसूतिगृहाच्छको मेरुशैलादथापरे । इन्द्रा जग्मुर्यथास्थानं विसृष्टा इव सेवका :॥८४ ॥ महान्तमत्सवं चक्रे विष्णुराजोऽप्यथ प्रगे। तदा प्रमोदो मेदिन्यामेकच्छत्र इवाभवत् ॥८५॥ जिनस्य मातापितरावुत्सवेन महीयसा । अभिधां श्रेयसि दिने श्रेयांस इति चक्रतुः ॥८६ ॥ धात्रीभिः शक्रादिष्टाभिाल्यमानोऽथ पञ्चभिः । पिबन् शक्राऽऽहितसुधं स्वाष्ठं स्वाम्यवर्धत ॥८७॥ ज्ञानत्रयधरोऽपीशो मौग्ध्यं बाल्योचितं दधौ । चण्डांशरपि न प्रातश्चण्डतामवलम्बते ॥८८ ॥
१ मङ्गलमयभक्तियुते । २ वृषो धर्मः बलीवर्दश्च । ३ उच्चस्त्वम्-उच्चस्थानस्थितत्वम् । ४ स्वर्गराज्यम् । ५ भवेयम्। ६ संहृत्य-अपहृत्य । ७ सर्वत्र समानः-एकरूपः । ८ यत्र इन्द्रेण सुधा संक्रांता । ९ सूर्य :।
8282828282828282828282828286
नामकरणम्।
॥
७॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828.
सुरा-ऽसुर-नृकुमारैः क्रीडन् कालेन शैशवात् । आरोहद् यौवनं स्वामी स्यन्दनादिव कुञ्जरम् ॥ ८९॥ अशीतिधनुरुत्तुङ्गः स्वामी पित्रुपरोधतः । पर्यणैषीद् राजकन्या भववैराग्यभागपि ॥९०॥ जन्मतो वर्षलक्षाणां गतायामेकविंशतौ । पितुः प्रार्थनया नाथः पृथ्वीभारमुपाददे ॥९१॥ द्विचत्वारिंशतं वर्षलक्षाणि क्षोणिमण्डलम् । ररक्षाऽक्षीणमहिमा श्रेयांसः श्रेयसां निधि : ॥९२ ॥ स्वामी भवविरक्तोऽथ दीक्षामादित्सुरुत्सुकः । प्रैर्यतोपेत्य शकुनैरिव लौकान्तिकामरैः ॥१३॥ शक्रादेशात् कुबेरेण प्रेरितैर्जुम्भकामरैः । अर्थेन पूर्यमाणेन स्वाम्यदाद् दानमाब्दिकम् ॥९४ ॥ वत्सरान्ते समेत्येन्द्रैजिनेन्द्रस्य व्यधीयत । दीक्षाभिषेकः कर्मारिविजयायेव सत्वरम् ॥ ९५ ॥ दिव्याङ्गरागलिप्ताङ्गो रत्नभूषणभूषितः । मङ्गल्यदिव्यवसनो मूर्तिस्थमिव मङ्गलम् ॥९६ ॥ विनीतेनेव भृत्येन दत्तबाहुर्बिडौजसा । अपरेन्द्ररपि च्छत्र-चामरादिधरैर्वृत :॥९७॥
आरुह्य रत्नैर्विमलां शिबिकां विमलप्रभाम् ।समावृतः सुर-नरैः। सहस्त्राम्रवणं ययौ ॥९८॥ त्रिभिर्विशेषकम्॥ शिबिकातः समुत्तीर्य तत्रौज्झद् भूषणादिकम् । देवदूष्यं देवराजन्यस्तं स्कन्धे दधार च ॥ ९९ ॥ फाल्गुनस्य त्रयोदश्यां कृष्णायां श्रवणे प्रभुः । षष्ठेनोदेखनत् केशान् पूर्वाह्ने पञ्चमुष्टिना ॥१०॥ केशान् शक्रः समादाय स्वोत्तरीयाञ्चलेन तान् । चिक्षेप च क्षीरनिधौ समीरेण इव क्षणात् ॥१०१ ॥ निषिद्धे वज्रिणा मुष्टिसंज्ञया तुमुले ततः । प्रभुश्चारित्रमारोहद् विश्वाभयविभावनम् ॥१०२ ॥
१ विवाहं चकार । २ प्रैर्यत उपेत्य प्रैर्यत - प्रेरणां चकार ॥ ३ वार्षिकम् । ४ तत्याज। ५ उत्पाटयामास। ६ पवन :। ७ सर्वेषाम् अभयकारकम्, जगतो वा अभयकारकम् ।
282828282828282828282828286
श्रेयांसजिनप्रव्रज्या।
॥८
॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
॥९॥
1282828282828282828282828282
विश्वनाथेन सह च सहस्त्रमवनीभुजः । राज्यं तृणवदुत्सृज्य समुपाददिरे व्रतम् ॥ १०३ ॥ शाश्वताहत्प्रतिमानां कुर्वन्तोऽष्टाह्निकोत्सवम् । सुरा-ऽसुराधिपतयः स्वं स्वं स्थानं ततो ययुः॥१०४॥ द्वितीयेऽहनि सिद्धार्थपुरे नन्दनृपौकसि । पारणं परमान्नेन चकार परमेश्वरः ॥१०५॥ अमरैर्वसधारादिपञ्चकं विदधे ततः । रत्नपीठं स्वामिपादस्थाने नन्दनृपेण तु ॥१०६॥ ततः स्थानादथ स्वामी ग्रामा-ऽऽकर-पुरादिषु । अप्रतिबद्धो विहर्तुं प्रावर्तत समीरवत् ॥१०७॥ इतश्च पुण्डरीकिण्यां प्राग्विदेहशिरोमणौ । पुर्यभूत् सुबलो राजा स महीं चिरमन्वशात् ॥१०८ ॥ पार्वे मुनिवृषभषेः प्रव्रज्य समये च सः। तपस्तप्त्वा च मृत्वा च विमानेऽनुत्तरे ययौ ॥१०९ ॥ इतः पुरे राजगृहे विश्वनन्दिमहीपतेः । पत्न्यां प्रियङ्गौ विशाखनन्दी नाम सुतोऽभवत् ॥ ११०॥ विश्वनन्दिनरेन्द्रस्यावरजो युवराडभूत् । विशाखभूतिर्मतिमान् वीर्यवान् विनयी नयी ॥१११ ॥ विशाखभूतेर्भार्यायां धारिण्यां तनयोऽभवत् । मरीचिजीवः सुकृतैरनन्तरभवाजितैः ॥ ११२ ॥ विश्वभूतिरिति नाम पितरौ तस्य चक्रतुः । धात्रीजनैाल्यमानो व्यवर्धिष्ट क्रमाच्च सः ॥११३ ॥ कलाकलापं सोऽध्यैष्ट प्रपेदे सकलान् गुणान् । अङ्गस्य मूर्त्तनेपथ्यं क्रमात् प्राप च यौवनम् ॥११४ ॥ सान्तःपुरः स चिक्रीडोद्याने पुष्पकरण्डके । मनोज्ञतरुभूयिष्ठे भूमिष्ठ इव नन्दने ॥११५ ॥ १ समीर :- पवन : । २ पुरि-अभूत्। ★ इतश्चाऽऽसीद् राजगृहे विश्वनन्दीति भूपति : । विशाखनन्दी तत्पन्यां प्रियङ्गौ तनयोऽभवत् ।। संबृ०॥ ३ लघुबन्धु : युवराड् अभूत्। ४ भरतपुत्रस्य मरीचे वः । तस्य कथा प्रथमपर्वणि वर्णिता। ५ आकारयुक्तं नेपथ्यम्।
828282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेव
अश्वग्रीवप्रतिवासुदेवचरितम्।
॥९॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०॥
सर्गः
श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
282828282828282828282828286
विशाखनन्दी क्रीडेच्छुस्तत्र राजसुतोऽप्यभूत् । तत्तूद्यानं न जात्वासीद् रहितं विश्वभूतिना ॥११६ ॥ | विशाखनन्दिजननीदास्यः पुष्पार्थमागताः । तत्रापश्यन् विश्वभूति क्रीडन्तं सप्रियाजनम् ॥ ११७ ॥
सेाः प्रियङ्गदेवीं ताः समुपेत्येदमूचिरे । यौवराजिर्विश्वभूतिरेव राजेह नापरः ॥ ११८ ॥ सान्तःपुरोऽपि हि सदोद्याने पुष्पकरण्डके । स क्रीडति बहिस्ते तु सुतस्तिष्ठति वारित : ॥११९ ॥ तच्छ्रुत्वा कुपिता देवी प्राविशत् कोपवेश्मनि । किमेतदिति सा सद्यो राज्ञा पृष्टाऽब्रवीदिदम् ॥ १२० ॥ राजेव रमते विश्वभूतिः पुष्पकरण्डके । त्वयि सत्यपि मे सूनुर्बहिस्तिष्ठति रडूवत् ॥ १२१॥ राजाऽप्यूचे व्यवस्थेयं कुलेऽस्माकं हि मानिनि!। क्रीडत्येकस्मिन् कुमारे द्वितीयः प्रविशेन्न हि ॥१२२ ॥ इत्याख्यातेऽपि भूपेन सा नाऽबुद्ध मनस्विनी । उपायज्ञस्ततो राजा यात्राभेरीमवादयत् ॥१२३ ॥ आज्ञां पुरुषसिंहाख्यः सामन्तो न करोति नः । इति तस्मै प्रस्थिताः स्म इत्युक्तिं च नृपोऽकरोत् ॥१२४॥ तच्छ्रुत्वा सम्भ्रमाद् विश्वभूतिरेत्याऽब्रवीदिदम् । मयि सत्यपि किं तातः स्वयं युद्धाय यास्यति ? ॥१२५ ॥ इत्याद्युक्त्वा सनिर्बन्धं निवार्य पृथिवीपतिम् । विश्वभूतिर्बलयुतस्तत्सामन्तभुवं ययौ ॥ १२६ ॥ श्रुत्वा कुमारमायान्तं स सामन्तः ससम्भ्रमम् । अभ्ये वेद् भक्त्या निनाय निजवेश्मनि ॥१२७ ॥ स्वामिन् ! किं करवाणीति वदन्नग्रे कृताञ्जलि : । हस्त्यश्वायुपदादानाद् विश्वभूतिमरञ्जयत् ॥१२८ ॥ विरुद्धादर्शनाद् विश्वभूतिर्निववृते ततः । पथा यथागतेनैव को हि कुप्येदनागसे? ॥१२९ ॥ इतश्च विशाखनन्दी राज्ञोद्याने प्रवेशितः । देशं भ्रान्त्वा विश्वभूतिरप्यागात् तत्र पूर्ववत् ॥१३० ॥
१ युवराजपुत्रः । २ उपदा-उपायनम् । ३ निरपराधाय ।
2828282828282828282828A WAR
त्रिपृष्ठवासुदेव-अचल
बलदेव अश्वग्रीव| प्रतिवासुदेव
चरितम्।
॥१०॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥११॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
1282828282828282828282828286
विशाखनन्दी मध्येऽस्तीत्युदित्वा वेत्रपाणिना । वारितः स तथैवाऽस्थानमर्यादा-स्थामवारिधिः ॥१३१ ॥ दध्यौ चैवं विश्वभूतिस्तदाऽहममुतो वनात् । वनद्विप इवाऽऽकृष्टश्छद्मना ही! करोमि किम् ? ॥१३२॥ एवं कुमारः कुपितः कपित्थं फलमालिनम् । मुष्टिना ताडयामास दन्तेनेव मतङ्गजः ॥१३३ ॥ कपित्थैः पातितैश्छन्नां परितस्तदधोभुवम् । प्रदर्शयन् विश्वभूतिस्तमूचे वेत्रधारिणम् ॥१३४ ॥ इत्थारं पातयामि सर्वेषां वः शिरांस्यपि । यदि ज्यायसि मे ताते भक्तिर्न ह्यन्तरा भवेत् ॥१३५ ॥ यदर्थं वञ्चनोपाय एवं हन्त ! प्रवर्तते । तदलं मम तैर्भोगैर्भीषणैर्भोगिभोगवत् ॥१३६ ॥ एवमुक्त्वा विश्वभूतिर्विभूतिं तृणवज्जहौ । सम्भूतमुनिपादान्ते गत्वा च व्रतमाददे ॥१३७ ॥ तच्च श्रुत्वा विश्वनन्दी सान्तःपुरपरिच्छदः । सहितो युवराजेन स्वयं तत्र समाययौ ॥१३८ । सूरिपादान् नमस्कृत्य विश्वभूतिमुपेत्य च । विश्वनन्दी निरानन्दः सगद्गदमदोऽवदत् ॥१३९ ॥ अस्मानापृच्छ्य सर्वं त्वमकार्षीर्वत्स ! सर्वदा । सहसा कृतवानेतत् किमस्मद्भाग्यसङ्ख्यात् ? ॥१४० ॥ त्वय्याशा राज्यधरणे ताताऽस्माकं सदैव हि । अकाण्डे किमभाङ्क्षीस्तां त्वं त्राता व्यसनेषु नः ॥१४१॥ मुञ्चाऽद्यापि व्रतं वत्स ! भुक्ष्व भोगान् यदृच्छया । रमस्व स्वरमुद्याने प्राग्वत् पुष्पकरण्डके ॥१४२ ॥ विश्वभूतिरथावोचदलं मे भोगसम्पदा । सुखं वैषयिकमिदं वस्तुतो दुःखमेव हि ॥१४३ ॥
888888888888888888888888888
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीणां चरितम्।
॥ ११ ॥
१ वेत्रपाणि:- द्वारपालः । २ मर्यादायाः स्थाम्न:- पराक्रमस्य च समुद्र: । ३ फलशोभितं कपित्थवृक्षम्, भाषायाम् 'कपित्थ' इति 'कोर्छ। ४ भोगी-सर्पः भोग:- फणा । ५ भग्नां चकार । ६ विलासं कुरु ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम्।
RESURUKURUKURUKURUKURUKURE
पार्शन्ति भवकारायां स्वजनस्नेहतन्तवः । जन्तवस्तैर्हि मुह्यन्ति लालाभिरिव मर्कटा : ॥१४४ ॥ किञ्चिन्नातः परं वाच्यश्चरिष्यामि तपः परम् । परलोके सह याति सहायीभूय तत् खलु ॥१४५॥ इति तेनोदिते राजा सानुतापो ययौ गृहम् । विश्वभूतिर्मुनिरपि व्यहार्षीद् गुरुणा सह ॥१४६ ॥ षष्ठा-ऽष्टमादिनिरतो गुरुशुश्रूषणोद्यतः । क्रमात् सोऽधीतसूत्रार्थो भूयांसं कालमत्यगात् ॥ १४७॥ गुरोरनुज्ञयैकाकिविहारप्रतिमाधरः । स विहर्तुं प्रववृते ग्रामा-ऽऽकर-पुरादिषु ॥१४८ ॥ विविधाभिग्रहपरो विहरन्नेकदा च सः । विश्वभूतिर्महासाधुर्जगाम मथुरां पुरीम् ॥१४९ ॥ पैतृष्वस्त्रेयीमुद्वोढुं मथुराराजकन्यकाम् । विशाखनन्दी तत्राऽऽगात् तदा च सपरिच्छद : ॥१५०॥ विश्वभूतिश्च मासान्तपारणाय परिभ्रमन् । विशाखनन्दिशिबिरं निकषा समुपाययौ ॥१५१॥ विशाखनन्दिने यान्तं पुरुषास्तमदर्शयन् । विश्वभूतिकुमारोऽसाविति व्याहारिणो मुहुः ॥१५२ ॥ विशाखनन्दिनो रोषः सद्यस्तद्दर्शनादभूत् । गवैकया च पर्यस्तो विश्वभूतिस्तदाऽपतत् ॥१५३ ॥ विशाखनन्दी हसित्वा विश्वभूतिमदोऽवदत् । कपित्थपातनं स्थाम तत् क्वेदानीमहो ! गतम् ? ॥१५४॥ विशाखनन्दिनं दृष्ट्वा विश्वभूतिरमर्षण : । गृहीत्वा श्रृङ्गयोस्तां गां भ्रमयामास पूलवत् ॥१५५ ॥ ततो निवृत्तो दध्यौ च विश्वभूतिरिदं हदि । मय्यद्यापि सरोषोऽयं निःसङ्गेऽपि हि दुर्मनाः ॥१५६॥
28RCARUARURXR&R®R&RRURY
त्रिपृष्ठवासुदेव-अचलवलदेवादीनां चरितम्।
॥१२॥
१बन्धनरूपा भवन्ति । २ लाला भाषायाम् 'लाळ' इति । 'मर्कट' इति भाषायाम् करोळियो। ३ पितृष्वसुः पुत्रीम् । पितृष्वसा भाषायाम् 'फई'इति। ४ समीपम्। ५ पर्यस्तः - आघातं प्रापितः । ६ स्थाम-पराक्रमः। ७अमर्षणः असहनशीलः। ८ पूल: भाषायाम् पूलो इति ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
॥१३॥
श्रेयांसजिनचरितम् ।
282828282828282828282828286
अनेन तपसोग्रेण मृत्यवेऽस्य भवान्तरे । भूयासं भूरिवीर्योऽहं निदानं चेति सोऽकरोत् ॥ १५७ ॥ सम्पूर्णकोटिवर्षायुरनालोच्य च तन्मृतः । महाशुक्रे विश्वभूतिरुत्कृष्टायुः सुरोऽभवत् ॥ १५८ ॥ इतश्च पोतनपुरं पुरमस्त्युच्चगोपुरम् । अपाग्भरतवर्षार्धभुवो मुकुटसन्निभम् ॥ १५९॥ अभूत् पुरे तत्र रिपुप्रतिशत्रुर्महीपतिः । शोभमानो गुणैस्तैस्तैरहर्पतिरिवांशुभिः ॥ १६० ॥ षाडगण्येन स षटखण्ड्या भरतक्षेत्रवद् बभौ । उपायैरपि चतभिर्दन्तैरिव सरद्विपः ॥ १६१॥ स सिंह इव शौर्येण स्तम्बेरम इवौजसा । कन्दर्प इव रूपेण धिया गुरुरिवाऽभवत् ॥ १६२ ॥ अवनीसाधनाविधावतिप्रकटपाटवौ । मिथो धी-विक्रमौ तस्य व्यभूष्येतां भुजाविव ॥१६३ ॥ भनेति नाम्ना महिषी भद्राणां भद्रमास्पदम् । बभूव भूपतेस्तस्य भूरिवाऽऽत्तशरीरिका ॥१६४ ॥ पतिभक्त्या कवचिता यामिकीव ररक्ष सा । अनारतं जागरूका शीलं रत्ननिधानवत् ॥१६५॥ अक्ष्णोः सुधावर्तिरिव राज्यलक्ष्मीरिवाङ्गिनी । मूर्ता कुलव्यवस्थेव चकासामास साऽनिशम् ॥ १६६ ॥ च्युत्वा सुबलजीवोऽपि स विमानादनुत्तरात् । अन्यदा तु महादेव्यास्तस्याः कुक्षाववातरत् ॥१६७॥ ददर्श सखसप्ता च यामिन्यां पश्चिमे क्षणे । चतुरः सा महास्वप्नान् सूचकान् बलजन्मनः ॥१६८॥ तदैव परमानन्दजनिताभिभवादिव । दूरं गतायां निद्रायां राज्ञी राज्ञे व्यजिज्ञपत् ॥१६९॥
१ गोपुरम् -द्वारम् । २ स्तम्बेरमः हस्ती । ३ गुरु:-वाचस्पतिः । ४ आत्तशरीरिका-पट्टराज्ञीशरीरधारिणी भू:- पृथिवी इव । ५ कवचयुक्ता । ६ यामिकी-भाषायाम् 'पहेरेदार'।७ सुधाया वर्तिः इव । वर्ति : भाषायाम् 'वाट-दीवेट' ।८ परमानन्देन जनितात् पराजयाद् इव निद्रा दूरं गता।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥१३॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिन
चरितम् ।
282828282828282828282828286
दन्तावलश्चतुर्दन्तः स्फटिकाद्रिनिभो मया । दृष्टो विशन् स्ववक्त्रान्तरभ्रान्तरिव चन्द्रमाः ॥ १७० ॥ शरदभ्रमिवाऽऽवर्त्य निर्मितो निर्मलद्युतिः । ककुद्यानुच्चककुदोऽथ गर्जनृजुवालधिः ॥१७१ ॥ निशाकरः कराङ्करैर्दूरदूरं प्रसारिभिः । कर्णावतंसरचनां चिन्वन्निव दिशामथ ॥१७२॥ ततश्च पौरून्निद्रैर्म गुञ्जन्मधुव्रतैः । पूर्णं सरः शतमुखीभूय गायदिवोच्चकै ः ॥ १७३ ॥ स्वामिन्नमीषां स्वप्नानां फलं किमिति शंस मे ? । प्रष्टुमर्हो न सामान्यजनो हि स्वप्नमुत्तमम् ॥१७४ ॥ राजाऽपि व्याजहाराथ देवि! देव इव श्रिया । लोकोत्तरबलो भावी बलभद्रस्तवाऽऽत्मजः ॥१७५ ॥ श्वेतरश्मिमिव प्राची श्वेतवर्णं महाभुजम् । अशीतिधनुरुत्तुङ्गं कालेनाऽसूत सा सुतम् ॥ १७६ ॥ पुत्ररत्ने समुत्पन्ने स तत्र पृथिवीपतिः । चक्ररत्ने चक्रवर्तीवोत्सवं व्यधितोच्चकैः ॥१७७॥ शुभेऽहनि शुभे चन्द्रे विच्छर्देन महीयसा । चकाराऽचल इत्याख्यां तस्य सूनोर्महीपति : ॥१७८ ॥ दिने दिने वपुच्छायां वितन्वन्नधिकाधिकाम् । अवर्धत स धात्रीभि : सारणीभिरिवाङिपः ॥१७९ ॥ अचलस्य तु जातस्य गते काले कियत्यपि । भद्रा देवी दधौ गर्भं प्रसूनमिव केतकी ॥१८० ॥ सर्वलक्षणसम्पूर्णां पूर्णे काले नृपप्रिया । असूत सा दुहितरं जाह्नवीव सरोजिनीम् ॥१८१॥ तस्या मृगाडूवक्त्राया मृगशावकचक्षुषः । मृगावतीति विदधे नामधेयं महीभुजा ॥ १८२ ॥
१ दन्तावल:- हस्ती । २ अभान्तर - अभमध्ये चन्द्र इव । ३ ककुमान् - बलीवर्दः । उच्चककुद:- महास्कन्ध: । ४ वालधि :- पुच्छम्। ५ उन्निद्रम्-विकसितम्। ६ शतमुखैः संयुक्तं भूत्वा । ७ अर्ह :- योग्य :1८ लोकोत्तरबल:- अलौकिकबल : । ९ विच्छर्द :वैभवः । १० छाया-कान्ति: । ११ प्रसूनम्-कुसुमम् । १२ शावक:- शिशुः ।
28282828282828282828888888
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां
चरितम्।
॥१४॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५॥
श्रेयांसजिनचरितम् ।
88888888888888888888888888
अङ्काद” सञ्चरन्ती तापसानां मृगीव सा । वृद्धिमासादयामास निष्प्रत्यूहं मृगेक्षणा ॥ १८३ ॥ तया कटिस्थया धात्र्यो विचरन्त्यो गृहाणे । गृहस्थूणा इव रत्नशालिभञ्ज्याश्चकाशिरे ॥१८४ ॥ बाल्यं क्रमेण लचित्वा प्रपेदे साऽथ यौवनम् । स्मरोज्जीवनजीवातु वपुर्लक्ष्मीविशेषकम् ॥ १८५ ॥ तस्या वक्त्रं दन्तपत्रमिवेन्दोर्भूलताच्छलात् । नेत्रे च कृष्णधवले सभृङ्गे इव कैरवे ॥१८६ ॥ कण्ठश्च लटभो नालमिव वक्त्रसरोरुहः । पञ्चेषोरिव तूणीरौ पाणी च सरलाङ्गली ॥१८७ । वपुर्लावण्यसरितश्चक्रवाकाविव स्तनौ । मध्यं कृशतरं भूरि स्तनभारश्रमादिव ॥१८८ ॥ क्रीडावापी स्मरस्येव नाभिर्गाम्भीर्यशालिनी । तटी रत्नाचलस्येव श्रोणिभित्तिर्गरीयसी ॥१८९॥ ऊरू च कदलीस्तम्भविभ्रमौ क्रमवर्तुलौ । पादौ सरलजङ्घाकावुन्नालनलिने इव ॥१९० ॥ एवं विभक्तावयवा नव्यया यौवनश्रिया । अपि विद्याघरस्त्रीणामधिदेवीव साऽशुभत् ॥ १९१ ॥ यौवनश्रीरवर्धिष्ट मृगावत्या यथा यथा । भद्राया ववृधे चिन्ता तद्वरार्थे तथा तथा ॥१९२॥ चिन्ता ममेव राज्ञोऽपि वरार्थेऽस्यां भवत्विति । तां प्रास्थापयदन्येधुर्भद्रादेवी तदन्तिके ॥१९३ ॥ स्मरेषुजातवैधुर्यात् तां पुत्रीत्यविदन्निव । विचिन्तयामास रिपुप्रतिशत्रुरिदं हदि ॥ १९४ ॥ अहो ! किमपि सौन्दर्यं जैत्रमस्त्रं मनोभुवः । जगत्रयस्त्रैणजयलीलादुर्ललितं तनो : ॥ १९५ ॥
१ निष्प्रत्यूहम् - निर्विघ्नम् । २ स्थूणा-स्तम्भः । शालिभञ्जी-पुत्तलिका । ३ जीवातु:- जीवनौषधम् । ४ विशेषकम् - तिलकम् । ५ इन्दो : दन्तपत्रम्, भाषायाम् दांतियो । ६ भ्रमरसहिते । ७ लटभः-सुन्दरः । ८ नालम् कमलदण्ड इव । ९ 'पाणी' प्रथमाद्विवचनम् । १० श्रोणि:-कटिः। ११ क्रमेण गोलाकारो । १२ उन्नालनलिने-ऊर्ध्वनालयुक्ते कमले। नालम् - कमलदण्डः । १३ विजयकारि । १४ स्त्रैणम्-स्त्रीसमूहः ★ जये युवत्या ललि' संबृ० । 'जये अस्या दुर्ल० सं.॥
28282828282828282828282828.
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां
चरितम्।
॥ १५ ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १६ ॥
FREDEREREDEREREREREDERERURGI
सुलभं भूमिसाम्राज्यं स्वर्गसाम्राज्यमप्यहो ! । इयं तु दुर्लभा मन्ये बाला हृदयवल्लभा ॥ १९६ ॥ सुरा-ऽसुर-नरेन्द्राणां पुण्येभ्योऽप्यतिशायिभिः । उपस्थितेयं मे पुण्यैर्जन्मान्तरशतार्जितै : ॥ १९७ ॥ एवं विचिन्त्य नृपतिः प्रियालापपुरःसरम् । अङ्कमारोपयामास तां सद्यः प्राणवल्लमाम् ॥ १९८ ॥ अनुरागे स आरोप्य स्पर्शा ऽऽलिङ्गन-चुम्बनैः । तां जरत्कञ्चक्विरैरन्तःपुरमनाययत् ॥ १९९ ॥ पौरलोकान् समाहूय सह प्रकृतिभिस्ततः । लोकापवादरक्षार्थमपृच्छत् पृथिवीपतिः ॥ २०० ॥ मदीयभूमौ ग्रामेषु पुरेष्वन्यत्र वा क्वचित् । यत् समुत्पद्यते रत्नं तत् कस्येति निवेद्यताम् ॥ २०१ ॥ लोकोऽप्यूचे भवद्भूमौ यद् रत्नं जायते क्वचित् । तस्य स्वामी भवानेव नान्यो भवितुमर्हति ॥ २०२ ॥ इति तं निर्णयं स त्रिर्गृहीत्वा पृथिवीपतिः । तेषां द्राग् दर्शयामास निजकन्यां मृगावतीम् ॥ २०३ ॥ इत्युवाच च तान् भूयः कन्यारत्नमिदं हि मे । इदानीं परिणेष्यामि स्वयं युष्मदनुज्ञया ॥ २०४ ॥ इत्युक्ते लज्जिताः पौरा ययुर्निजनिजं गृहम् । गान्धर्वेण विवाहेन पर्यणैषीच्च तां नृपः ॥ २०५ ॥ स्वसुतायाः पतिरभूत् तेन तस्य महीपतेः । नाम प्रजापतिरिति पप्रथे पृथिवीतले ॥ २०६ ॥ नवं कुलकलङ्कं तं हसनीयं जनेऽखिले । महालज्जाकरं पत्युः श्रुत्वा भद्राऽत्यलज्जत ॥ २०७ ॥ सहाऽचलेन पुत्रेण साऽचालीद् दक्षिणापथे । श्रेयान् स देशो नो यत्र श्रूयन्ते दुर्जनोक्तयः ॥ २०८ ॥ मातुः कृते दक्षिणस्यां विश्वकर्मेव नूतनः । माहेश्वरीति नगरीमस्थापयदथाऽचलः ॥ २०९ ॥ तां च श्रीद इवाऽयोध्यामाहृत्याऽऽहृत्य सर्वतः । हिरण्यैः पूरयामास बलदेवोऽचलाभिधः ॥ २१० ॥ १ जरत्कञ्चुकिन:- वृद्धकञ्चुकिनः; कञ्चुकी- अन्तःपुररक्षकः । २ प्रकृति प्रधानमण्डलम् । ३ अयोध्यानगरीम् ।
CREDERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ १६ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
कलीन : सचिवैरात्मरक्षैर्दासजनैर्वताम् । मामिव पुरीदेवीं मातरं तत्र सोऽमुचत् ॥२११॥ भद्राऽपि स्त्रीशिरोरत्नं शीलालङ्करणा सती । देवपूजादिषट्कर्मरता तस्यामवास्थित ॥ २१२ ॥ भक्तिमान् बलदेवोऽपि तत् पोतनपुरं ययौ । यादृशस्तादृशो वाऽपि पूजनीय: पिता सताम् ॥२१३ ॥ शुश्रूषमाणः पितरं पूर्ववत् तत्र चाऽचलः । तस्थौ न पूज्यचरितं चर्चयन्ति मनीषिणः ॥ २१४ ॥ राजाऽपि स्थापयामास तामग्रमहिषीपदे । मृगावतीं मृगदृशं मृगलक्ष्मेव रोहिणीम् ॥२१५ ॥ कियत्यपि गते काले महाशुक्रात् परिच्युतः । विश्वभूतिमुनेर्जीवस्तस्याः कुक्षाववातरत् ॥ २१६ ॥ यामिन्याः पश्चिमे यामे सूचका विष्णुजन्मनः । देव्या ददृशिरे स्वप्नाः सप्तैते सुखसुप्तया ॥ २१७ ॥ तत्राऽऽदौ केसरियुवा कुङ्कमारुणकेसरः । इन्दुलेखानिभनखश्चमरोपमवालधि : ॥ २१८ ॥ कुञ्जराभ्यां पूर्णकुम्भहस्ताभ्यां क्षीरवारिभिः । क्रियमाणाभिषेका च पद्मा पद्मासनस्थिता ॥ २१९ ॥ ध्वंसमानो महाध्वान्तं दोषाऽपि जनयन्नहः । उद्दण्डतेजःप्रसरस्त्विषामधिपतिस्ततः ॥ २२०॥ स्वच्छ-स्वादुपयःपूर्णः पुण्डरीकार्चिताननः । सौवर्णघण्टिकः पुष्पमाली कुम्भस्ततोऽपि च ॥२२१॥ नानाजलचराकीर्णो रत्नसम्भारभासुरः । गगनोदञ्चिकल्लोलस्ततः कल्लोलिनीपतिः ॥ २२२ ॥ पञ्चवर्णमणिज्योतिःप्रसरैर्गगनाङ्गणे । विपञ्चितेन्द्रचापश्री रत्नानां सञ्चयस्ततः ॥ २२३ ॥
धूमध्वजश्च निधूमो ज्वालापल्लविताम्बरः । दृशोः सुखकरालोकः सप्तमश्चेति सप्त ते ॥ २२४ ॥ १ आकारधारिणी नगरीदेवीमिव । * मृगनेत्रां मृ संकृ॥२ मृगलक्ष्मा-चन्द्र : ३ दोषा-रात्रि : । ४ त्विट्-कान्ति :, तदधिपतिः सूर्यः । ५ घण्टिकभाषायाम् 'घंटडी'। ६ उदञ्ची-ऊर्ध्वगामी । ७ विपञ्चितम्-विस्तीर्णम् ।८ धूमध्वजः- अग्निः । ९ अम्बरम्-गगनम् । * सुखाक । 4 सप्तके।
YYYYYYYYYYYYYY
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥१७॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
प्रथमः
सर्गः
॥१८॥
श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
उद्बुद्धया तयाऽऽख्यातान् स्वप्नान् व्याख्यन्महीपतिः । अर्धचक्री तव सूननं देवि! भविष्यति ॥ २२५ ॥ राज्ञा सद्यः समाहूय पृष्टा नैमित्तिका अपि । स्वप्नांस्तथैव व्याचख्युर्विसंवादो न धीमताम् ॥ २२६ ॥ पूर्णे काले च सा देवी सर्वलक्षणलक्षितम् । अशीतिधनुरुत्तुङ्गं कृष्णाङ्गं सुषुवे सुतम् ॥ २२७ ॥ प्रससाद ककुप्चक्रमुल्ललास वसुन्धरा । जहर्ष च जनः सर्वस्तस्येव नृपतेर्मनः ॥ २२८ ॥ कारागारात् पुरा बद्धान् गोपो गा इव वाटकात् । हृष्टो रिपूनपि रिपुप्रतिशत्रुरथामुचत् ॥२२९ ॥ यथाकामं ददौ सोऽर्थानर्थिभ्यः कामधेनुवत् । कर्तुं स्थानमिवैष्यन्त्या अर्धचक्रधरश्रियः॥॥२३०॥ तथाऽभूदुत्सवः प्राज्यो जने तस्मिन् निरन्तरः । यथा सपुत्रजन्मेव सोद्वाह इव सोऽभवत् ॥ २३१॥ मङ्गल्यपाणयो नार्यो ननृतू राजवेश्मनि । मिथः सङ्घर्षतो ग्रामागमाश्लेषपराः पुर : ॥२३२ ॥ स्थाने स्थाने तोरणानि सङ्गीतानि पदे पदे । अजायन्त पुरे तस्मिन्नभितो राजवेश्मवत् ॥ २३३ ॥ दृष्ट्वा वंशत्रयं पृष्ठे त्रिपृष्ठ इति भूपतिः । नाम तस्याकरोत् सूनोरुत्सवेन महीयसा ॥२३४ ॥ लाल्यमानः स धात्रीभी रम्यमाणोऽचलेन च । वासुदेवस्त्रिपृष्ठाख्यो व्यवर्धत शनैः शनैः ॥ २३५ ॥ स बालो बलभद्रेण प्रक्वणत्पादघर्घरिः । अग्रेसरेण चिक्रीड प्रतिकारेण हस्तिवत् ॥ २३६ ॥ लीलयैव महाप्राज्ञ :स उपाध्यायसाक्षिकम् । प्रतिबिम्बमिवाऽऽदर्शो जग्राह सकला : कला :॥२३७॥
१ ककुपचक्रम्-दिशामण्डलम् ।★ चक्र प्रापोच्छ्वासं वसु ॥२ वाटक:- भाषायाम् 'वाडो' । ३ पुत्रजन्म-सहित इव, विवाहसहित इव । उद्वाहः विवाह । ४ पृष्ठम्-भाषायाम् 'पीठ' 'वांसो' । अयं समग्र: श्लोक : 'यदबोचाम' इत्युल्लिख्य अक्षरश: समुद्धतः आचार्यहेमचन्द्रेण अभिधानचिन्तामणिकोशस्वोपज्ञटीकायाम् कां०३ श्लो० ३५१ पृ २७९ ।५. घर्धरिः- भाषायाम् घुघरी ६ आदर्श :- भाषायाम् 'अरिसो' दर्पणः । •'न ममू राजवेश्मनि' इति पाठान्तरः ।
282828282828282828282828288
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥१८॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
॥१९॥
जिन
चरितम् ।
28282828282828282828282828
क्रमेण कवचहरो दृढोरस्को महाभुज : । बभूव बलभद्रस्य सवया इव सोऽनुज :॥२३८ ॥ असञ्जातान्तरौ नित्यं क्रीडन्तौ भ्रातरावुभौ । बभ्राजाते मूर्तिमन्तौ पक्षाविव सिता-ऽसितौ ॥ २३९ ॥ नील-पीताम्बरधरौ तौ ताल-गरुडध्वजौ । अशोभेतां स्वर्णशैला-ऽञ्जनाद्री इव जङ्गमौ ॥ २४०॥ क्रीडयाऽपि प्रचलतोस्तयोरचल-कृष्णयोः । पादन्यासैर्वज्रपातैरिवाऽकम्पत मेदिनी ॥ २४१॥ तयोरारूढयोः प्रौढदन्तिनोऽपि नृदन्तिनोः । कुम्भस्थले करतलाऽऽस्फाललीलां न सेहिरे ॥ २४२॥ ताभ्यां पर्यस्यमानानि क्रीडया दोभिर्जितै : । वल्मीकन्ति स्म श्रृङ्गाणि महाशिखरिणामपि ॥२४३ ॥ दैत्यादिभ्योऽपि निर्भीकावितरेभ्यस्तु का कथा ? । तौ कुमारावजायेतां शरण्यं शरणार्थिनाम् ॥२४४ ॥ विनाऽचलं न त्रिपृष्ठो न त्रिपृष्ठं विनाऽचलः । एकात्मानौ द्विशरीराविव तौ सह चेरतुः ॥२४५ ॥ इतश्चाऽऽसीत् पुरे रत्नपुरे नीलाञ्जनाप्रसूः । प्रतिविष्णुरश्वग्रीवो मयूरग्रीवनन्दन : ॥२४६ ॥ सोऽशीतिधनुरुत्तुङ्गो नवनीरधरच्छविः । चतुरशीत्यब्दलक्षप्रमितायुर्महाभुजः ॥ २४७ ॥ तस्य दोर्दण्डयोः कण्डूर्नाऽशाम्यद् वैरिकुट्टनैः । सिंहस्येव महाँकुम्भिकुम्भस्थलविपाटनै : ॥ २४८ ॥ महौजाः स महाबाहुर्महाहवकुतूहली । पिप्रिये न तथा नगैयुध्यमानैर्यथाऽरिभिः ॥ २४९ ॥ नित्यं नेत्रारविन्दानामश्रवष्टिं प्रवर्तयन् । तत्प्रतापोऽरिनारीषु वारुणास्त्रमिवाऽभवत् ॥ २५०॥
१ कवचहरः कवचहरणसमर्थः २ शोभितौ स्तः। ३ प्रौढगजाः । दन्ती-गजः, नररूपदन्तिनोः । ४ परिक्षिप्यमाणानि । ५ वल्मीकसदृशानि भवन्ति । वल्मीकम् : भाषायाम् 'बांबी-राफडो' इति । ६ प्रसूः पुत्रः । ७ नीरधरो मेघः । छवि: कान्ति :। ८ कुम्भी-गजः । ९ आहव:- समराङ्गणम् । १० पिप्रिये प्रसन्नतां प्राप्त ।
1828RERERURERERURURURURUR*
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥१९॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
॥२०॥
श्रेयांसजिनचरितम्।
28282828282828282828282828
तस्य चाऽऽक्रान्तदिक्चक्रं करे चक्रमलक्ष्यत । उत्पातभूतो द्विषतां द्वितीय इव भास्करः ॥२५१ ॥ हृदयस्थो विदित्वाऽस्मान् विरुद्धान् मा वधीदिति । नाभक्तिं मनसाऽप्यस्य विदधुर्वसुधाधिपाः ॥ २५२॥ योगिनः परमात्मानमिव तं हृदयान्निजात् । न जातूत्तारयामासु : सर्वेऽपि पृथिवीभुजः ॥ २५३ ॥ स आघाटशिलास्तम्भीभूतवैताढ्यपर्वतम् । त्रिखण्डं भरतक्षेत्रमात्मसादकृतौजसा ॥ २५४ ॥ द्वे च विद्याधरश्रेण्यौ वैताढ्याने जाविव । विद्यौजोभ्यां पराजिग्ये स विद्याधरपुङ्गवः ॥२५५ ॥ मागधेश-प्रभासेश-वरदामाधिपैरसौ । प्राभृतैरर्चयाञ्चक्रे सुरैरपि नृपैरिव ॥ २५६ ॥ राज्ञां मुकुटबद्धानां सहस्राः षोडशाऽनिशम् । तच्छासनं मुकुटवद् धारयामासुरूर्जितम् ॥२५७ ॥ एकातपत्रं साम्राज्यं भुञ्जानः स महाभुजः । अतिवाहितवान् कालं पृथ्व्यामिन्द्र इव स्थितः ॥ २५८ ॥ स्वच्छन्दं क्रीडतोऽन्येचुरश्वग्रीवस्य भूपतेः । अरिष्टाभ्रमिवाऽऽकाशेऽकाण्डे चिन्तेति हृद्यभूत् ।। २५९ ॥ अपाग्भरतवर्षार्धे ये केऽपि वसुधाभुज : । मद्भुजस्थाम्नि तेऽमज्जन्नम्भोधौ भूधरा इव ॥ २६० ॥ पृथिव्यामेकमल्लस्य तस्यापि वधको मम । मृगेष्विव मृगेन्द्रस्य को राजसु भविष्यति ? ॥२६१॥ दर्ज्ञानमेतदथवा ज्ञास्यामीति विमृश्य सः । अश्वबिन्दुं निमित्तज्ञं द्वाःस्थेनाऽऽजूहवत् क्षणात् ॥ २६२॥ राज्ञा स्ववचनं पृष्ट : स तु नैमित्तिकोऽवदत् । शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलमिदं वचः ॥ २६३॥
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२०॥
१अभक्तिः अनादरः। २ आघाट: सीमा। ३ आत्मसात्-अधीनम्-अकृत ओजसा-इति विभागः । ४ ओज : शूरता। ५ पराजय प्राय । ६ उपद्रवजनकम् अभ्रम् । ७ अनवसरे । ८ स्थाम शौर्यम् । ९ अमज्जन्- ब्रुडिता:। * मृगेष्वपि म ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
॥२१॥
जिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
तवाशेषजगज्जिष्णोरन्तकोऽप्यन्तको न हि । वराकः कोऽपरो नाम मनुष्येषु भविष्यति ? ॥२६४ ॥ हयग्रीवोऽप्युवाचैवमर्थवादं विहाय भो:!। यथार्थं ब्रूहि मा भैषी ह्याप्ताश्चाटभाषिण :॥२६५ ॥ राज्ञैवं साग्रहं पृष्टः सोऽथ नैमित्तिकाग्रणीः । लग्नादिकं विचार्येति व्याजहार स्फुटाक्षरम् ॥२६६ ॥ धर्षयिष्यति यो दूतं चण्डवेगाभिधं तव । पश्चिमान्तस्थसिंहस्य यश्च हन्ता तवापि स : ॥२६७॥ प्रवासी स्तनितेनेव म्लानो वाचा तया नृपः । कृत्वा कृत्रिमपूजां तं व्यसृजद् वैरिदूतवत् ॥ २६८ ॥ राजा केसरियूनाऽथ देशे तेनोद्वंसीकृते । शालीनारोपयत् सिंहवधकज्ञानहेतवे ॥ २६९ ॥ रक्षार्थं शालिवापानां स क्रमात् पृथिवीपतीन् । षोडशसहस्रसङ्ख्यान् निदिदेश विशांपतिः ॥ २७० ॥ गत्वा क्रमात् ते सन्नद्धा नृपाः पञ्चाननात् ततः । तान् शालिक्षेत्रिणोऽरक्षन् गोभ्यः क्षेत्राणि गोपवत् ॥२७१॥ सावहित्थमथाऽऽस्थानीमास्थाय पृथिवीपतिः । इत्यूचेऽमात्य सेनानी-सामन्तादीन् सभासदः ॥ २७२ ॥ अधुना नृप-सेनानीप्रभृतीनां महाभुजः । कुमारः कश्चिदप्यस्ति किमसामान्यविक्रमः? ॥२७३ ॥ तेऽप्यूचुर्देव ! तेजस्वी सति कस्तिग्मतेजसि ? । प्रभञ्जने क ओजस्वी? रंहस्वी को गरुत्मति ? ॥२७४ ॥ को गौरवी मेरुगिरौ ? गम्भीरः कश्च सागरे ? । विक्रमाक्रान्तविक्रान्ते त्वयि को नाम विक्रमी? ॥२७५ ॥
॥यग्मम ॥ १ अन्तकः-यमः, अन्तकःविनाशकारी। राज्ञेति सा । - यो हन्ता स तवापि हि । २ उद्वसम्-निर्जनम्, भाषायाम् 'उज्जड' इति । नाक्रमेण पृथिवीपतीन् । स षोडश सहस्राणि निदि" संबृ०॥३ पञ्चाननः सिंह: । ४ अवहित्था आकारगोपनम् । ५ तिग्मतेजाः सूर्य : प्रभञ्जन: वायुः । रंहस्वी वेगवान् । गरुत्मान् गरुड: ०"स्वी जवी को वा गरु।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२१॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२२॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः
श्रेयांस
जिनचरितम्।
28282828282828282828282888
राजाऽप्युवाच चाटूक्तिरियं भोः ! न तु वास्तवम् । बलिनो यद् बलिभ्योऽपि बहरत्ना हि भूरियम् ॥२७६ ॥ ततश्च तेषु कोऽप्येकः सचिवश्चारुलोचनः । वाचस्पतिरिवोवाच वाचा स्फुटयथार्थया ॥ २७७ ॥ प्रजापतिनपस्य स्त : कमारावमरोपमौ । मर्त्यवीरान मन्यमानौ तणाय सकलानपि ॥२७८ ॥ सभां विसज्य राजाऽथ विससर्ज प्रजापतेः । अन्तिके चण्डवेगं तं दूतमर्थेन केनचित् ॥ २७९ ॥ रथिभिः सादिभिः सारैः ससार कतिभिर्दिनैः । दूतः स पोतनपुरं स्वामितेज इवाङ्गवत् ॥ २८० ॥ तत्र प्रजापतिनृपः सर्वालङ्कारभूषितः । सहाऽचल-त्रिपृष्ठाभ्यां सामन्तैरप्यनेकशः ॥ २८१ ॥ सेनापति-महामात्य-पुरोधःप्रमुखैरपि । वृतः प्रधानपुरुषैर्यादोभिरिव पाशभृत् ॥ २८२ ॥ विचित्रचारीकरणा-ऽङ्गहारोद्वृत्तनर्तकम् । ध्वनन्मृदङ्गनिर्घोषघोषितव्योमकन्दरम् ॥ २८३ ॥ सुव्यक्तगीतोद्गारेण सञ्जीवापितवेणुकम् । विपञ्चितग्राम-रागविपञ्चीरचितश्रुति ॥ २८४ ॥ तालानुसारैः प्रक्रान्तगीतसङ्गीतकं तदा । निःशङ्ककारयन्नासीन्महर्द्धिक इवामरः ॥ २८५ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ अनिषिद्धगतिःस्थैर्विद्युद्दण्ड इवोच्चकैः । तत्राऽऽस्थाने प्रविवेश चण्डवेगो झटित्यपि ॥ २८६ ॥ अकस्मादागतं दृष्ट्वा ससामन्तः प्रजापतिः । स्वामिवत् स्वामिदूतं तमभ्युदस्थात् ससम्भ्रमम् ।। २८७ ॥
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२२॥
१वीरान् तृणतुल्यान् मन्यमानौ । २ सादिन : अश्ववारा: ।३ ससार-जगाम । ४ जलदेवरूप : वरुण: ।५ चारीकरणंगत्या अभिनयः । अङ्गहार: | शारीरिकः अभिनयः । उद्धृत्तम् प्लुतं गमनम् । ६ सञ्जीवापित०-चेतनावत्कृत०।७ विपञ्चितः विस्तीर्ण :। ८ विपञ्ची-वीणा।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२३॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
128282828282828282828282828
महत्या प्रतिपत्त्या तमुपावेशयदासने । स्वामिनो वाचिकं सर्वमपृच्छच्च स भूपतिः ॥ २८८ ॥ सङ्गीतकस्य सञ्जज्ञे भङ्गोऽकाण्डे तदागमात् । आगमाध्ययनस्येव विद्युदालोकमात्रतः ॥ २८९ ॥ गृहं निजनिजं जग्मुः सर्वे सङ्गीतकारिणः । स्वामिनि व्यग्रचित्ते हि नावकाशः कलावताम् ॥२९०॥ तं रङ्गभङ्गकर्तारं दृष्ट्वा भृशममर्षण : । पार्श्वस्थं पुरुषं कञ्चित् त्रिपृष्ठः पृष्टवानिति ॥ २९१ ॥ अये ! कोऽसमयज्ञोऽयं पशुः पुरुषरूपभृत् । अज्ञापितस्वाऽऽगमनः प्राविशत् तातपर्षदि ? ॥ २९२ ॥ अभ्युत्तस्थौ कथं दृष्ट्वा तात एनं ससम्भ्रमः ? । निषिद्वश्च कथं नैष प्रविशन् वेत्रपाणिना? ॥२९३ ॥ अथेत्थं कथयामास त्रिपृष्ठाय स पूरुषः । दूतो राजाधिराजस्य हयग्रीवस्य नन्वयम् ॥ २९४ ॥ त्रिखण्डे भरते ह्यस्मिन् राजानस्तस्य किङ्कराः । ततस्तस्येव दूतस्याप्यभ्युत्तस्थौ पिता तव ॥ २९५ ॥ द्वाःस्थेनापि निषिद्धस्तन्नायमौचित्यवेदिना । ने श्वाऽप्यास्कन्द्यते यस्मात् स्वामिनः किं पुनः पुमान् ? ॥२९६ ॥ अस्मिन् प्रसादिते राजा हयग्रीवः प्रसीदति । तत्प्रसादेन राज्यानि राज्ञां नन्दन्ति सम्प्रति ॥२९७ ॥ खलीकृतेऽवज्ञयाऽस्मिन् हयग्रीवः खलीभवेत् । दूतदृष्ट्यनुसारेण प्रवर्तन्ते हि भूभुजः ॥ २९८ ॥ खलीभूते स्वामिनि हि कृतान्त इव दुःसहे । नेष्यते जीवितमपि नृपे राज्ये तु का कथा ? ॥ २९९ ॥ अभाषिष्ट त्रिपृष्ठोऽपि न जात्या कोऽपि कस्यचित् । स्वामी वा सेवको वाऽपि शक्त्यधीनमिदं खलु ॥३०॥
१ वाचिकम्-संदेशः । २ आगमः आगमनम्। ३ सति विद्युदालोके आगमस्वाध्यायनिषेधः शास्त्रे श्रूयते, स च 'असज्झाय' नाम्ना जैनपरम्परायां प्रसिद्धः। ४ वेत्रपाणि:- द्वारपालः । ५ यस्मात् स्वामिनः-स्वामिसम्बन्धी श्वा-सारमेय:-कुक्कुरः अपि न आस्कन्द्यते, पुमान् तु कथम् आस्कन्दनीयः ? । आस्कन्दनम्-रोधनम् । ६ अपमानिते।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२३॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ २४ ॥
REDERERERERES
DE DE DE DE RY:
वाङ्मात्रेण न तं तावत् पर्यास्यामोऽधुना वयम् ॥ स्वप्रशंसेवा ऽन्यनिन्दा सतां लज्जाकरी खलु ॥ ३०१ ॥ तान्यक्कारकारं तमुत्तानाशयमोजसा । छिन्नग्रीवं हयग्रीवं करिष्ये समये न्वहम् ॥ ३०२ ॥ प्राप्तकालमिदं तावत् तातेनैष विसृज्यते । यदा तदा निवेद्यं मे करोम्यस्योचितं यथा ॥ ३०३ ॥ सोऽनुमेने पुमान् राजविरुद्धमपि तद्वचः । राजवद् राजपुत्रोऽपि मान्यो राजानुजीविनाम् ॥ ३०४ ॥ निजाधिकारिणमिव समुद्दिश्य प्रजापतिम् । राजप्रयोजनान्यूचे चण्डवेगोऽपि कानिचित् ॥ ३०५ ॥ तथेति प्रतिपद्यार्थमावर्ज्य प्राभृतादिना । प्रजापतिनरेन्द्रेण चण्डवेगो व्यसृज्यत ॥ ३०६ ॥ स प्रीतः सपरीवारः प्रतस्थे स्वपुरीं प्रति । जगाम पोतनपुराद् बहिः स्यन्दनमास्थित : ॥ ३०७ ॥ ज्ञात्वा त्रिपृष्ठस्तं यान्तं पुरोभूय सहाऽचलः । दवाऽनल इवाध्वन्यं सार्निलो रुरुधेतराम् ॥ ३०८ ॥ त्रिपृष्ठ इत्यभाषिष्ट धृष्ट ! पापिष्ठ ! दुष्ट ! रे ! । दूतमात्रत्वमप्याप्य राजवद् वर्तसे पशो ! ॥ ३०९ ॥ सङ्गीतरङ्गभङ्गं त्वं मूर्खाऽकार्षीर्यथा तथा । अमुमूर्षुः पशुरपि कोऽन्यः कुर्यात् सचेतनः ? ॥ ३१० ॥ गृहे गृहस्थमात्रस्याप्यायातो भूपतिः स्वयम् । ज्ञापयित्वा प्रविशति नीतिरेषा मनीषिणाम् ॥ ३११ ॥ त्वं भुवं स्फोटयित्वेवाऽज्ञातोऽकाण्डे समागमः । तातेनर्जुस्वभावेन सत्कृतश्चासि तन्मुधा ॥ ३१२ ॥ दुर्विनीतो यया शक्त्या तां प्रकाशय सम्प्रति । इदं ते दुर्नयतरोः फलं द्राग् दर्शयाम्यहम् ॥ ३१३ ॥
१ आक्षिपामः । २ ताततिरस्कारकारिणम् । ३ राजभृत्यानाम् । ४ निजाधीनकर्मकरमिव । ५ संतोष्य । ६ पवन सहित दवानल इव अध्वन्यम् पथिकम् । ७ भूतकाल अद्यतन द्वितीयपुरुष एकवचनम् । ८ तातेन ऋजुस्वभावेन इति विभाग : ।
D X D X D X D X
CREDERERKI
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ २४ ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ २५ ॥
CREDERERER
DE DE DE DE DEDY!
इत्युक्त्वा मुष्टिमुद्यम्य त्रिपृष्ठः प्रपिनष्टि तम् । तावत् तावत् पुरैःस्थायेत्यूचे मुर्शलपाणिना ॥ ३१४ ॥ अलमत्र प्रहारेण कुमार ! नरकीटके । न चपेटा शृगालेषु क्रोशत्स्वपि मृगद्विष: ॥ ३९५ ॥ दूत इत्येष नो वध्यः प्रतीपान्याचरन्नपि । ब्राह्मण्येन द्विजन्मेव विरुपमपि हि ब्रुवन् ॥ ३१६ ॥ तदत्र संहर रुषं पुरुषे परुषेऽपि हि । दन्तिनां दन्तघातस्य स्थानं नैरण्डपादपः ॥ ३१७ ॥
इत्युक्तो बलभद्रेण त्रिपृष्ठो मुष्टिमुद्यताम् । करपाशं करीवाऽऽशु संहृत्येत्यादिशद् भटान् ॥ ३१८ ॥ जीवितव्यं विमुच्यैकं रङ्गभङ्गविधायिनः । अस्याऽपहरताऽशेषमपरं दूतपाप्मनः ॥ ३१९ ॥ तमाज्ञया कुमारस्य यष्टिभिर्मुष्टिभिर्भटाः । अताडयन् सारमेयं प्रविष्टमिव वेश्मनि ॥ ३२० ॥ अजहुरशेषं तत् तस्यालङ्करणादिकम् । प्रापितस्य वधस्थानं वध्यस्याऽऽरक्षका इव ॥ ३२९ ॥ प्रहारान् वञ्चयमानः प्राणत्राणकृते चिरम् । क्रीडाकार इवेभस्य सोऽलुठत् पृथिवीतले ॥ ३२२ ॥ परितस्तत्परीवारो मुक्त्वा प्रहरणादिकम् । जीवग्राहं पलायिष्ट भक्ष्यं सन्त्यज्य काकवत् ॥ ३२३ ॥ कुट्टयित्वा रासभवल्लुञ्चित्वा कलविङ्कवत् । विनद्ये विटवत् तं तु कुमारावीयतुर्गृहम् ॥ ३२४ ॥ विदाञ्चकार तत् सर्वं जनश्रुत्या प्रजापतिः । एवं विचिन्तयामास सशल्य इव चेतसि ॥ ३२५ ॥ अहो ! कुमाराभ्यां युक्तं नाऽऽचरितं ह्यदः । कस्याग्रे कथयाम्येतत् स्वेनाश्वेनेव पातितः ? ॥ ३२६ ॥ ★ रः स्थित्वेत्यूचे । १ मुशलपाणि: बलदेव: । २ चपेटा कराघातः । ३ मृगद्विट् सिंहः । ४ ब्राह्मणत्वेन । ५ 'न+ एरण्डपादपः' इति विभाग : ६ सारमेय: कुक्कुरः । ७ जीवग्राहं पलायिष्ट 'जीव लईने भाग्यो' इति भाषायाम् । ८ कलविङ्का :- भाषायाम् 'चकलो' । ९ वाचा अपमानं कृत्वा ।
RERERERERERERERERERERERERES
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ २५ ॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२६॥
प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
न घर्षितश्चण्डवेगोऽश्वग्रीवः किन्तु घर्षितः । दूता हि प्रतिरूपाणि प्रभूणां सञ्चरन्त्यमी ॥३२७॥ न यावद् यात्यसौ तावदनुनेयः प्रयत्नतः । यत उत्तिष्ठति शिखी निर्वाप्यस्तत एव हि ॥३२८ ॥ एवं विचिन्त्य पुरुषैः प्रधानस्तं महीपतिः । आनाययदनुनीय वचोभिः प्रेमपेशलैः ॥ ३२९ ॥ चकार सविशेषां च प्रतिपतिं कृताञ्जलिः । कुमारकृतकालुष्यप्रक्षालनजलप्लुतिम् ॥३३०॥ चतुर्गुणं महामूल्यं तस्य च प्राभृतं ददौ । प्रकोपशान्तये शीतोपचारमिव दन्तिनः ॥ ३३१ ॥ ऊचे च राजा यद् वेत्सि यौवनेऽभिनवे सति । कुमारका दुर्ललिताः सामान्यश्रीमतामपि ॥३३२॥ विशेषतो मम स्वामिप्रसादोद्भूतसम्पदा । निरर्गलौ कुमारौ तावदान्तौ वृषभाविव ॥ ३३३ ॥ बढताभ्यामपराद्धं त्वयि यद्यपि मानद ! । दुःस्वप्नमिव विस्मार्य तथाप्येतत् त्वया सखे ! ॥ ३३४ ॥ आवयोरक्षता प्रीतिः सदा सोदरयोरिव । त्याज्या नैकपदे साऽद्य मन्मनोवृत्तिकोविद ! ॥३३५॥ कुमारयोर्दुर्ललितमिदं च भवताऽनघ!। नाश्वग्रीवाय विज्ञाप्यं निकषोऽयं क्षमावताम् ॥३३६ ॥ इति सामसुधावृष्ट्या शान्तकोपहुताशनः । चण्डवेगोऽप्युवाचैवं गिरा स्नेहादचण्डया ॥३३७ ॥ त्वया सह चिरात् प्रेम्णा कोपोऽपि न मया कृतः । राजन् ! क्षन्तव्यमिह किं ? त्वत्पुत्रौ न ममापरौ ॥३३८ ॥ डिम्भानां दुर्नये दण्डो [पालम्भः प्रकीर्तितः । निवेदनं राजकुले नेति लोकेऽपि हि स्थितिः ॥ ३३९ ॥ राज्ञे विज्ञपयिष्यामि नेदृक्षं त्वत्कुमारयोः । कवलः शक्यते क्षेप्तं नाक्रष्टं हस्तिनो मुखात् ॥३४०॥
१शिखी-अग्नि: । निर्वाप्यः - शमनीयः। २ प्रतिपत्ति :- आदरः। ३ निरर्गल:- स्वच्छन्दः। ४'तौ अदान्तौ' इति। * त् पुरास'। ५ अनधः-निर्दोषः । ६ निकषः परीक्षा । ७ डिम्भा:-बालाः ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां
चरितम्।
॥२६॥
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२७॥
श्रेयांसजिनचरितम्।
128282828282828282828282828
विस्रब्धीभव तद् राजन् ! गच्छामि विसृजाऽद्य माम् । मनागपि न कालुष्यं विद्यते मम चेतसि ॥ ३४१ ॥ इत्युक्तवन्तं तं दूतं परिरभ्य स्वबन्धुवत् । विरचय्याञ्जलिं राजा विससर्ज प्रजापति : ॥३४२ ॥ अश्वग्रीवान्तिकं दूतः स ययौ कतिभिर्दिनैः । तद्धर्षणकथा त्वग्रे वर्धापकपुमानिव ॥ ३४३ ॥ तदा हि चण्डवेगस्य त्रस्तः सर्पपरिच्छदः । त्रिपृष्ठोदन्तमखिलं शशंसाऽऽगत्य भूपतेः ॥ ३४४ ॥ दूतोऽद्राक्षीद् हयग्रीवमुद्री रक्तलोचनम् । जगत्कवलनोद्युक्तमिव वैवस्वतं स्थितम् ॥३४५॥ मन्ये मद्धर्षणोदन्तो राज्ञो व्यज्ञपि केनचित् । दूतोऽपि निश्चिकायैवमिङ्गितज्ञा हि सेवकाः ॥३४६ ॥ राज्ञा पृष्ट ः स आचख्यौ वृत्तान्तमभितोऽपि तम् । उग्राणां स्वामिनां ह्यग्रे कोऽन्यथा वक्तुमीश्वरः? ॥३४७॥ स्मरन् स्वप्रतिपन्नं च दूत एवं व्यजिज्ञपत् । भक्तोऽहमिव ते देव ! स्वयं राजा प्रजापतिः ॥ ३४८ ॥ यच्चक्रे तत् कुमाराभ्यां सा बालसुलभाऽज्ञता । खिद्यते त्वधिकं तेन कर्मणा स कुमारयो :॥३४९ ॥ अतिशेषे यथा शक्त्या त्वमशेषेषु राजसु । तथाऽतिशेते भक्त्या च प्रजापतिनृपस्त्वयि ॥ ३५० ॥ कुमारदोषेणाऽऽत्मानं स गर्हति चिरं नृपः । त्वच्छासनमुपादत्ताऽदत्त चेदमुपायनम् ॥ ३५१॥ इत्युक्त्वाऽवस्थिते दूते हयग्रीवो व्यचिन्तयत् । दृष्टेकप्रत्यया जज्ञे तस्य नैमित्तिकस्य वाक् ॥ ३५२ ॥ प्रत्ययश्चेद् द्वितीयोऽपि स सिंहवधलक्षणः । भविष्यति तदा मन्ये शङ्कास्थानमुपस्थितम् ॥ ३५३ ॥
१विस्रब्धः विश्वासयुक्त। २ तदपमानकथा। ३ वर्धापक:-भाषायाम् 'वधामणी देनारो मनुष्य'। ४ उदन्तःवृत्तान्त : । ५ वैवस्वतः-यमः। ६ निश्चिकाय-निश्चयं चकार । इङ्गितम्-मनोवृति: । ७ स्वप्रतिज्ञामित्यर्थ: । ८ अतिशयवान् असि । अतिशेते-अतिशययुक्तः वर्तते ।
282828282828282828282828284
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२७॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिन
॥२८॥
चरितम् ।
282828282828282828282828284
विमृश्यैवं तदा दूतान्तरेणाथ प्रजापतिम् । त्रायस्व शालिक्षेत्राणि सिंहादिति समादिशत् ॥ ३५४ ॥ प्रजापतिः समाहूय कुमारावित्यभाषत । फलितं वां दुर्ललितमकाण्डे सिंहरक्षया ॥३५५ ॥ आज्ञा चेत् खण्ड्यतेऽकाण्डे हयग्रीवोऽन्तकायते । तदाज्ञा खण्ड्यते नो चेत् तदा सिंहोऽन्तकायते ॥ ३५६ ॥ असावुभयथाऽस्माकमपमृत्युरुपस्थितः । तथापि सिंहरक्षार्थं वत्सौ ! गच्छामि सम्प्रति ॥ ३५७॥ कुमारावूचतुतिमश्वग्रीवस्य पौरुषम् । ज्ञातो भयङ्कर इति स येन पशुना पशुः ॥ ३५८ ॥ तिष्ठ तात ! व्रजिष्यावो हनिष्यावोऽचिरेण तम्। सिंह नृसिंह ! का तत्र स्वयं यात्रा तव प्रभो ! ॥ ३५९ ॥ सविषादं जगादैवं प्रजापतिनृपोऽप्यथ । क्षीरकण्ठावनभिज्ञौ कृत्या-ऽकृत्येषु कर्मसु ॥ ३६० ॥ एकं तावद् कृतं कर्म तिष्ठद्भ्यां गोचरेऽपि मे । व्यालेभदुर्ललिताभ्यां भो ! भवद्भ्यां कुमारको ॥ ३६१॥ तस्यापि कर्मणः सद्यः फलमेतदुपस्थितम् । दूरस्थौ यत् करिष्येथे तत्फलं किं भविष्यति ? ॥ ३६२ ॥ अथ त्रिपृष्ठः प्रत्यूचे केयं सिंहबिभीषिका । दर्श्यते तेन बालेन बालानामिव भूभुजाम् ? ॥३६३॥ कृत्वा तात ! प्रसादं नौ तिष्ठत्वत्रैव सम्प्रति । गत्वा सिंहं हनिष्यावः सहाऽश्वग्रीववाञ्छितैः ॥ ३६४॥ इत्थं कथमपि क्षमापं तौ प्रतीक्ष्य प्रजग्मतुः । सारस्वल्पपरीवारौ तां सिंहाध्युषितां भुवम् ॥ ३६५ ॥ सिंहेन निहतानेकभटास्थीनि गिरेरधः । कुमारौ तद्यशोराशिमिव मूर्तमपश्यताम् ॥३६६ ॥ तुङ्गवृक्षाधिरूढांस्तौ शालिक्षेत्रकृषीवलान् । पप्रच्छतुरिति क्षमापैः सिंहोऽयं रक्षितः कथम् ? ॥३६७॥
१ दुश्चेष्टितम् । २ अन्तकः - यमः तत्सदृशः । आज्ञाखण्डने हयग्रीवः यमसदृशः । आज्ञापालने कृते सिंहः यमसदृशः । ३ क्षीरकण्ठः बालः । ४ व्यालेभ:- उन्मत्तगजः । ५ सिंहभयम् । ६ आवाभ्याम्-आवयोरुपरि ।
1282828282828282828282828282
त्रिपृष्ठवासु देव-अचल| बलदेवादीनां
चरितम् ।
॥२८॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२९॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
282828282828282828282828282
आचरव्युः क्षेत्रिणोऽप्येवं हे वीराविह भूभुजः । सन्नद्धः कुञ्जरवरैस्तुरङ्गैः स्यन्दनैर्भटैः ॥ ३६८ ॥ विरचय्य महाव्यूहं सिंहस्याकार्षरन्तरे । संवरं श्रोतस इव दीर्घिकामिव दन्तिनः ॥ ३६९ ॥ हन्यमानैर्दीर्यमाणैः सैनिकैस्तैर्महाभुजः । सिंहादस्माद् ररक्षुर्नः प्राप्तजीवितसंशया ॥३७०॥
॥त्रिभिर्विशेषकम्॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा स्मित्वा चाऽचल-केशवौ । सैन्यं निधाय तत्रैवाऽयातां सिंहगृहामभि ॥ ३७१ ॥ तयोश्च रथनिर्घोषान्मेघनिर्घोषसोदरात् । बन्दिघोषादिव नृपः सिंहः सद्यो व्यबुद्ध सः ॥ ३७२ ॥ किञ्चिदुन्मीलयन् नेत्रे कृतान्तस्येव दीपिके । तस्येव चामरं धुन्वन्नुदारां केसरच्छटाम् ॥३७३ ॥ रसातलद्वारमिव जृम्भया स्फाटयन् मुखम् । किञ्चिदाकुञ्चितग्रीवः प्रेक्षाञ्चक्रे स केसरी ॥३७४ ॥युग्मम् ॥ रथमात्रपरीवारौ तौ नरौ वीक्ष्य केवलौ । अवज्ञया प्रसुष्वाप सोऽथ कृत्रिमनिद्रया ॥३७५ ॥ सर्वाभिसारिभिर्भूपैर्दत्त्वा हस्त्यादिभिर्बलिम् । शालिक्षेत्राणि रक्षद्भिर्गर्वमारोपितो ह्यसौ ॥ ३७६ ॥ आमेत्युक्तोऽचलेनाथ पुरोऽभ्येत्य च किञ्चन । मल्लो मल्लमिवाऽऽह्वास्त नृसिंहः सिंहपुङ्गवम् ॥३७७ ॥ विष्णोस्तमूर्जितं शब्दमाकर्योत्कर्णिताऽऽननः । विसिष्मिये सोऽपि सिंहो वीरः कोऽपीति चिन्तयन् ॥३७८ ॥ कर्णी शिरसि सुस्तब्धौ स्थलस्थाविव कीलकौ । अतीव पिङ्गले नेत्रे दीप्ते इव बिभीषिके ॥ ३७९ ॥ | अस्त्रागारं यमस्येव वक्त्रं दंष्ट्रारदाकुलम् । वक्राद् बहिः स्थितां जिह्वां पातालादिव तक्षकम् ॥ ३८० ॥
* ०त्वा च बलके। १ अभि-संमुखम् । २ त्रिपृष्ठः । ३ उत्कर्णितम्-ऊर्ध्वकर्णम् । आननम्-मुखम् । . "पिङ्गे नयने दी । ४ दंष्ट्रा-दाढा। रदाः दन्ता : । आकुलम् - व्याप्तम्-परिपूर्णम् ।
1282828282828282828282828286
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥२९॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३०॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम्।
1928282828282828282828282828
यमौकस्तोरणमिव मुखस्योपरि दंष्ट्रिकाम् । अन्तर्व्वलन्महाकोपानलस्येव शिखा: सटाः ॥३८१॥ नखांश्च प्राणिनां प्राणाकर्षणाङ्कटकानिव । लुलन्तं पुच्छदण्डं च बुभुक्षितमिवोरगम् ॥ ३८२ ॥ बिभ्रद् व्यात्ताननः पञ्चाननो बूत्कारदारुणः । साक्षादिव रसो रौद्रो निर्जगाम गुहागृहात् ॥३८३ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ अतुच्छपच्छदण्डेन प्रचण्डेन स केसरी । भूतलं ताडयामास वजेणेन्द्र इवाचलम् ॥ ३८४ ॥ पुच्छाच्छोटननादेन तेन नेशुः समन्ततः । सत्त्वानि तूर्यनादेन यादांसीवान्तरम्बुधेः॥३८५ ॥ आर्य ! तिष्ठ मयि सति योद्धं तेऽवसरो न हि । इति त्रिपृष्ठस्तत्रैवाऽवातिष्ठिपदथाऽचलम् ॥ ३८६ ॥ पदातिना रथस्थस्य युध्यमानस्य मेऽमुना । क्षत्रधर्मोचितं नैतदिति विष्णुर्जहौ रथम् ॥ ३८७ ॥ अस्त्रिणो मे निरस्त्रेण युद्धमित्यपि नोचितम् । इत्यस्त्राण्यपि तत्याज वीरव्रतधनो हरिः ॥३८८॥ एह्येहि भो ! समित्कण्डूं हरे ! तव हराम्यहम् । इति त्रिपृष्ठोऽभाषिष्ट स्थामतोऽतिपुरन्दरः ॥ ३८९ ॥ तदेव वचनं सोऽपि कोपाटोपसमुत्कटः । अप्रितिरवव्याजाद् व्याजहारेव केसरी ॥ ३९० ॥ : स केसरि युवा चेत्थं चिन्तयामास चेतसि । अहो ! अमुष्य बालस्य भृशं रभसकारिता ॥३९१ ॥ विना सैन्यं यदायातः स्यन्दनाद् यदवातरत् । यच्च तत्याज शस्त्राणि यन्मामाह्वास्त चोच्चकैः ॥ ३९२ ॥
१ यमगृहतोरणम् । २ 'सटा:'-भाषायाम् 'सिंहकेशवाळी-याळ' इति । ३ 'अंकुटक' इति भाषायाम् 'अंकोडो' नामकम् आकर्षणसाधनम् । ४ पूर्वोक्तानि नेत्रादि-पुच्छान्तानि बिभ्रत्-धारयन् । ५ गर्जनाभयङ्करः । ६ यादांसि-हिंस्राणि जलचराणि । अन्तर्-मध्ये, अम्बुधेः समुद्रस्य । ७ युद्धरूपां कण्डूम्।८ अद्रिप्रतिध्वनिमिषेण ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥३०॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३१॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
88888888882828282828282828
उच्चपेटः प्रति सर्प मण्डूक इव दुर्मतिः । धृष्टतायाः फलमसौ प्राप्नोत्विति विमृश्य सः ॥ ३९३ ॥
खे खेचररथस्त्रस्तकेसरिभ्रमदः क्षणम् । तत उत्पुच्छयमानो ददौ फालां स केसरी ॥३९४ ॥ तस्य चापततोऽप्योष्ठौ पाणिभ्यां स पृथक् पृथक् । संदंशाभ्यां दन्दशूकस्येव जग्राह केशव : ॥३९५ ॥ एकेनौष्ठेन चाकर्षन्नेकतोऽन्येन चान्यतः । चटच्चटिति तं विष्णुः पटपाटमपाटयत् ॥३९६ ॥ अत्रान्तरे जनैः सभ्यैरिव वैतालिकैरिव । रोदःकुक्षिम्भरिभूरिश्चक्रे जयजयारव : ॥३९७ ॥ कौतुकान्मिलिता व्योम्नि विद्याधर-सुरा-ऽसुराः । मलयानिलवत् तत्र पुष्पवृष्टिं वितेनिरे ॥३९८ ॥ ते च सिंहशरीरस्य दले क्षिप्ते क्षणात् क्षितौ । परिपुस्फुरतुः कामममर्षामुक्तचेतने ॥ ३९९ ॥ महता सोऽपमानेन परतन्त्रशरीरकः । द्विधाभूतोऽपि हि हरिः स्फुरन्नेवमचिन्तयत् ॥ ४०० ॥ अहो ! प्रौद्वैरपि नृपः सन्नद्धसुभटावृतै : । सास्त्रैरपि न सोढोऽस्मि योऽहं पविरिवापतन् ॥ ४०१ ॥ बालेनैकाकिनाऽनस्त्रेणामुना मृदुपाणिना । हा ! हतोऽस्मीति खेदो मे न पुनर्वधमात्रत :॥ ४०२ ॥ एवं च चिन्तया तस्य वेल्लतो दन्दशूकवत् । ज्ञात्वाऽभिप्रायमित्यूचे मधुरं विष्णुसारथिः॥४०३ ॥ लीलानिर्भिन्नमत्तेभाऽपराभूत ! चमूशतैः । मृगराज ! किमेवं त्वमभिमानेन ताम्यसि ? ॥ ४०४॥ अयं खलु भटप्रष्ठस्त्रिपृष्ठो नाम भारते । प्रथम शाहिणां बालो वयसा न तु तेजसा ॥ ४०५ ॥
१ प्रसारितपाणिः । अत्र 'पाणि' शब्देन 'चपेटा-पंजो' इति भाषायाम् । २ पुच्छं ऊर्ध्वं वर्तुलाकारेण प्रसारयन् । ३ भाषायाम्- 'संदंश' इति 'सांडसो' इति नाम्ना प्रसिद्धं सर्पग्रहणसाधनम् । ४ वस्त्रच्छेदवत् । ५ आकाशभूम्यन्तरालपूरकः । ६ खण्डद्वयम् । ७ कम्पमानस्य। ८ प्रष्ठः- अग्रणीः । ९ शाी-वासुदेवः ।
******XXXXXXXXXXXXXXXXXX
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥३१॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३२॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
8282828282828282828282828282
नरेषु सिंहः खल्वेष पशुषु त्वं तु तत् तव । हतस्यानेन का व्रीडा ? श्लाघा प्रत्युत तद्रणे ॥ ४०६ ॥ तस्येति वचसा शान्तः सुधावृष्ट्येव केसरी । मृत्वा बद्धायुरुत्पेदे नारको नरकावनौ ॥ ४०७॥ हयग्रीवाज्ञया तत्र तद्वृत्तं ज्ञातुमेयुषाम् । विद्याधराणां तच्चर्मार्पयन्नूचेऽचलानुजः ॥ ४०८ ॥ तस्य घोटककण्ठस्य चकितस्य पशोरपि । अस्य सिंहस्य चर्मेदमर्म्यतां वधसूचकम् ॥ ४०९॥ वाच्यश्च वाचिकमिदं स्वादुभोजनलम्पटः । निश्चिन्तो भव विश्रब्धं भुञ्जीथाः शालिभोजनम् ॥४१०॥ तथेति प्रत्यपद्यन्त ते विद्याधरदारकोः । बलभद्र-त्रिपृष्ठौ तु जग्मतुर्नगरं निजम् ॥ ४११ ॥ प्रणेमतुः पितुः पादौ तत्र तौ भ्रातरावुभौ । बलस्तु कथयामास तमुदन्तमशेषतः ॥ ४१२ ॥ पुनर्जाताविव सुतौ मेने राजा प्रजापतिः । तेन सूनृतसन्धेन सूनुना चात्यमोदत ॥ ४१३ ॥ ते च विद्याधरा वाजिग्रीवस्य तमशेषतः । त्रिपृष्टोदन्तमाचख्युर्वज्रपातसहोदरम् ॥ ४१४ ॥ इतश्च वैताढ्यगिरौ दक्षिणश्रेणिभूषणम् । नगरं रथनूपुरचक्रवालाऽऽख्यमस्ति तत् ॥ ४१५ ॥ तत्र च ज्वलनजटी तेजसा ज्वलनोपमः ॥ आसीदसामान्यऋद्धिर्विद्याधरनरेश्वरः ॥ ४१६ ॥ बभूव तस्य महिषी प्रीतेः परममास्पदम् । नाम्नैव वायुवेगेति हंसीव त्वलसा गतौ ॥ ४१७ ॥ तस्यां राज्यां तस्य राज्ञ : सूनुः समुदपद्यत । स्वप्नेऽ लोकनादर्ककीर्तिरित्यभिधानतः ॥ ४१८ ॥ स्वप्ने स्वयम्प्रभाधौताऽऽशेन्दुलेखाविलोकनात् । स्वयम्प्रभेत्यभिधया क्रमेण तनयाऽप्यभूत् ॥ ४१९ ॥
१ 'घोटककण्ठ' इति हयग्रीवस्य पर्यायवाचकं नाम । * 'काः । त्रिपृष्ठ-बलभद्रौ तु । २ उदन्त:- वृत्तान्तः । ३ संध-प्रतिज्ञा। ४ सहोदरम्तुल्यम् । . "सीवत् त्व' ।५ सहजप्रभया धौता आशा दिशो येनैतादृश इन्दुः चंद्रस्तस्य लेखा तस्या विलोकनात् ०
828282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ३३ ॥
GAGAGAGAGAGRERERERERERERERY
सम्प्राप्तयौवनं यौवराज्ये राजा महाभुजम् । अर्ककीर्तिं विनिदधे कीर्तिगङ्गाहिमाचलम् ॥ ४२० ॥ स्वयम्प्रभाऽपि सम्प्राप क्रमयोगेन यौवनम् । वनस्थलीव सुभगंङ्करणीं मधुसम्पदम् ॥ ४२१ ॥ मुखचन्द्रमसा रेजे राका मूर्तिमतीव सा । केशपाशतमिस्त्रेणाऽमावास्येव च देहिनी ॥ ४२२ ॥ तस्याः कर्णान्तगे नेत्रे कर्णोत्तंसाम्बुजे इव । कर्णौ च प्रसरन्त्योदृक्सरस्योः संवराविव ॥ ४२३ ॥ पाणि-पादा-ऽधरदलै रक्तैर्वल्लीव पल्लवैः । साऽभात् कुचाभ्यां चोच्चाभ्यां क्रीडाद्रिभ्यामिव श्रियः ॥ ४२४ ॥ आवर्त इव लावण्यसरितो नाभिराबभौ । अन्तरद्वीपसदृशी तस्याः श्रोणी च विस्तृता ॥ ४२५ ॥ तस्याः सर्वाङ्गसौभाग्यनिधेः प्रतिनिधिर्न हि । सुरस्त्रीष्वसुरस्त्रीषु विद्याधरवधूष्वपि ॥ ४२६ ॥ अथाऽभिनन्दन-जगन्नन्दनौ चारणौ मुनी । विहायसा विहरन्तौ पुरे तत्र समेयतुः ॥ ४२७ ॥ ऋद्ध्या महत्या श्रीदेवीमूर्त्यन्तरमिवेयुषी । स्वयम्प्रभाऽपि तौ गत्वा ववन्दे मुनिपुङ्गव ॥ ४२८ ॥ तद्देशनां समाकर्ण्य कर्णामृतरसायनम् । सम्यक्त्वं प्रतिपेदे सा नीलीरागमिव स्थिरम् ॥ ४२९ ॥ सम्यक् श्रावकधर्मं सा प्रत्य श्रौषीत् तदन्तिके । प्रमाद्यन्ति शुभात्मानो न हि ज्ञात्वा मनागपि ॥ ४३० ॥ ततोऽन्यतो जग्मतुस्तौ विहर्तुं मुनिपुङ्गवौ । साऽप्यन्यदा पर्वदिने प्रत्यपद्यत पौषधम् ॥ ४३१ ॥ पारणेच्छुर्द्वितीयेऽह्नि कृत्वाऽर्चादि जिनेशितु: । समानीय च तच्छेषामर्पयामास सा पितु: ॥ ४३२ ॥ स विद्याधरभूपालः सद्यः प्रमदमेदुरः । शीर्षेऽध्यारोपयच्छेषामुत्सङ्गे च स्वयम्प्रभाम् ॥ ४३३ ॥
★र्ति न्यधाद् राज्ये कीर्ति० । १ सौभाग्यकारिणीं वसन्तशोभाम् । २ रोधकौ इव । ३ क्रीडापर्वताभ्याम् । ४ सौभाग्येन समानः । ५ नील्या इव स्थिररागम्; नीली- 'गळी' इति भाषायाम् । ६ अर्चादिशेषाम् - स्नानजलम् ।
FREREREREREDEREREREREREREREI
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्रेयांसजिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु
देव-अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ ३३ ॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३४॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
2862828282828282828282828286
तां दृष्ट्वोद्यौवनां राजा वरान्वेषणकर्मणि । चिन्ताप्रपन्नः समभूद् ऋणमग्नः पुमानिव ॥ ४३४ ॥ विसृज्य सप्रसादं तां वरं तदुचितं नृपः । सुश्रुतादीन् समाहूय परिपप्रच्छ मन्त्रिणः ॥ ४३५ ॥ अथाऽऽदौ सुश्रुतोऽवादीदस्ति रत्नपुरे पुरे । राजा नीलाञ्जनादेवी-मयूरग्रीवयोः सुतः ॥४३६ ॥ स साधितानेकविद्यास्त्रिखण्डभरतेश्वरः । विद्याधरेन्द्रोऽश्वग्रीवाभिधानः प्रवरो वरः॥४३७॥ मन्त्री बहश्रुतोऽप्यूचे समतिक्रान्तयौवनः । स्वयम्प्रभायाः स्वामिन्या न योग्यः खल्वयं वरः॥४३८॥ तिष्ठन्ति चोत्तरश्रेण्यां बहवो बाहुशालिनः । रूप-यौवन-लावण्यवन्तो विद्याधरोत्तमाः ॥ ४३९ ॥ तेषां च मध्यादेकस्य कस्याप्येषा मृगेक्षणा । विचार्य दीयतां देवानुरूपं योगमिच्छता ॥ ४४०॥ अथाऽऽबभाषे सुमति म मन्त्री महीपतिम् । युक्तमुक्तमनेनेदमायुक्तेन तव प्रभो ! ॥ ४४१ ॥ अत्राद्रावुत्तरश्रेणिहारनायकतां गता। प्रभङ्करा नाम नगर्यनेकाद्भुततैकभू : ॥ ४४२ ॥ ओजो दधन् माघवनं तत्र मेघवनाभिधः । प्रातर्मेघ इवामोघः समस्ति पृथिवीपतिः ॥ ४४३ ॥ सधर्मचारिणी तस्य नामतो मेघमालिनी । मालतीपुष्पमालेव शीलसौरभणालिनी ॥ ४४४ ॥ अस्ति विद्युत्प्रभो नाम नामिताशेषभूपतिः । कन्दर्प इव रूपेणाप्रातरूपेण तत्सुतः ॥ ४४५ ॥ तयोरस्ति च दहिता ज्योतिर्मालेति नामतः । देवकन्येव निःसीमरूपलावण्यसम्पदा ॥४४६॥ विद्युत्प्रभकुमारस्योचिता देवी स्वयम्प्रभा । विद्युद् वारिधरस्येव द्युतिद्यौतितदिङ्मुखा ॥४४७॥
१ उद्यौवना-विकसमानावना । गस्त्यनका ! २ अनेकाश्चर्यकरपदार्थस्थानम् । ३ इन्द्रसम्बन्धि । ४ अमोघ :- सफलः . भशालि ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥३४॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ३५ ॥
CAGAGAUDERERERERERERERERERE
अर्ककीर्तिकुमारस्य ज्योतिर्मालोचिता पुनः । कन्याविनिमयेनाऽस्तु द्वयोरपि महोत्सवः ॥ ४४८ ॥ श्रुतसागरनामाऽथ व्याजहारेति भूपतिम् । कन्येयं रत्नभूता ते केन श्रीरिव नार्थ्यते ? ॥ ४४९ ॥ विद्याधरकुमाराणां सर्वेषामेतदर्थिनाम् । निर्विशेषत्वजनको युज्यतेऽस्याः स्वयम्वरः ॥ ४५० ॥ कस्मैचिदन्यथैकस्मै ददतः कन्यकां तव । भावी विद्याधरैः सार्धं विरोधस्तेन किं मुधा ? ॥ ४५१ ॥ सर्वेषां मन्त्रिणां मन्त्रं श्रुत्वैवं तान् विसृज्य च । सम्भिन्नश्रोतसं नामाऽपृच्छन्नैमित्तिकं पुनः ॥ ४५२ ॥ अश्वग्रीवस्य वाऽन्यस्य विद्याधरवरस्य वा । निजकन्यां प्रयच्छामि यद्वाऽस्त्वस्याः स्वयम्वरः ? ॥ ४५३ ॥ स नैमित्तिक इत्यूचे साधुभ्योऽश्रौषमित्यहम् । यत्पृष्टो भरतेनाऽऽख्यद् भगवानृषभध्वजः ॥ ४५४ ॥ त्रयोविंशतिरर्हन्तोऽवसर्पिण्यां हि मत्समाः । एकादश भविष्यन्ति राजानस्त्वत्समाः पुनः ॥ ४५५ ॥ बला नव वासुदेवा नवार्धभरतेश्वराः । नव प्रत्यर्थिनस्तेषां तेऽप्यर्धभरतेश्वराः ॥ ४५६ ॥ तत्र हत्वा हयग्रीवं त्रिपृष्ठो भोक्ष्यते हरिः । सविद्याधरनगरां त्रिखण्डां भरतावनिम् ॥ ४५७ ॥ सर्वविद्याधरैश्वर्यं तुभ्यमेष प्रदास्यति । कन्येयं दीयतामस्मै पृथिव्यां नेदृशोऽपरः ॥ ४५८ ॥ हृष्टो नैमित्तिकं राजा सत्कृत्य विससर्ज तम् । दूतं तदर्थे मारीचि प्रैषीच्चोपप्रजापति ॥ ४५९ ॥ सोऽथ विद्याधरो गत्वा प्रजापतिमहीपतिम् । नत्वा स्वं ज्ञापयित्वा च विनयेनेत्यभाषत ॥ ४६० ॥ अस्ति ज्वलनजटिनो विद्याधरमहीपतेः । कन्या स्वयम्प्रभा नाम ललामाऽशेषयोषिताम् ॥ ४६१ ॥ अनुरूपवरार्थेऽस्याश्चिरं चिन्तापरायणः । अरोचकी कविरिव तस्थावग्निजटी नृपः ॥ ४६२ ॥ ★ माऽपि व्या । १ न याच्यते । २ वासुदेव: । ३ सर्वस्त्रीणां परमप्रकृष्टा । ४ रुचिरहितः । + तस्थौ वह्निजटी ।
FREDERERERERERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ ३५ ॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ३६ ॥
SAURKAKAEDERER
GREREREDEREI
मन्त्रिभिर्मन्त्रयमाणोऽप्युपलेभे न कञ्चन । अनुरूप वरं राजाऽपृच्छन्नैमित्तिकं ततः ॥ ४६३ ॥ नैमित्तिकेन सम्भिन्नश्रोतसाऽऽख्यायि यत् सुता । अनुरूपा त्रिपृष्ठाय प्राजापत्याय दीयताम् ॥ ४६४ ॥ प्रथमो वासुदेवोऽयं भोक्ष्यते चार्धभारतम् । श्रेणिद्वयाधिपत्यं * वः प्रसन्नश्च प्रदास्यति ॥ ४६५ ॥ एवं नैमित्तिकगिरा प्रीतो मां प्राहिणोत् प्रभुः । तामादातुं त्रिपृष्ठार्थे स्वामिंस्तदनुमन्यताम् ॥ ४६६ ॥ प्रीतः प्रजापतिनृपस्तथेति प्रतिपद्य ताम् । विससर्ज यथौचित्यदानपूर्वमखर्वधीः ॥ ४६७ ॥ अश्वग्रीवाशङ्कया च नृपो ज्वलनजट्यपि । तामुद्वाहयितुं कन्यां प्रजापतिपुरं ययौ ॥ ४६८ ॥ सविद्याधरसामन्तः सामात्य-बल-वाहनः । तस्थौ तन्नगरोपान्ते मर्यादायामिवार्णवः ॥ ४६९ ॥ सप्रधानपरीवारः प्रजापतिरथ स्वयम् । तस्याभिमुखमागच्छत् सर्वस्याभ्यागतो गुरुः । ॥ ४७० ॥ द्वयोरपि महासैन्ये मिलिते प्रीतियोगतः । चकासामासतुर्गङ्गा-यमुनाश्रोतसी इव ॥ ४७१ ॥ उभावपि गजारूढौ सामान्यप्रतिपत्तितः । अन्योऽन्यं परिरेभाते सामानिकसुराविव ॥ ४७२ ॥ तयोर्द्वयोः क्षितिभुजोः सूर्याचन्द्रमसोरिव । द्राक् सङ्गमेन दिवसः सपर्वदिवसोऽभवत् ॥ ४७३ ॥ आर्पयच्चावासभुवं विद्याधरमहीभुजे । मैनाकायेव पाथोधिः प्रजापतिमहीपतिः ॥ ४७४ ॥ तत्र विद्याधरा विद्याबलाद् व्यरचयन् पुरम् । विचित्रहर्म्यरूचिरं द्वितीयमिव पोतनम् ॥ ४७५ ॥ पुरस्य तस्य मूर्धन्ये प्रासादे दिव्यतोरणे । उवास ज्वलनजटी मेराविव दिवाकरः ॥ ४७६ ॥ सामन्ता-ऽमात्य-सेनानीप्रमुखा अपरेऽपि हि । ऊषुर्यथार्हं हर्म्येषु विमानेष्विव नाकिनः ॥ ४७७ ॥ ★ त्यं च प्रसन्नस्ते प्र० । १ महाबुद्धि: । २ महान् । ३ आलिङ्गितौ । ४ मैनाको नाम पर्वतः । ५ निवासं चक्रुः ।
CREDERERERERERERERERERERERES
चतुर्थं पर्व
प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठवासु
देव- अचलबलदेवादीनां चरितम् ।
॥ ३६ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३७॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
विद्याधरेन्द्रमापृच्छय प्रजापतिनृपोऽपि हि । जगाम स्वाश्रयं वेलानिवृत्त इव वारिधि :॥४७८ ॥ भोज्या-ऽङ्गराग-नेपथ्यप्रभृति प्राभृतं ततः । विद्याधरनरेन्द्राय प्रजिघाय प्रजापतिः ॥ ४७९ ॥ विवाहार्थमकार्येतामुभाभ्यां रत्नशालिनौ । मण्डपौ चमर-बल्योः सभे इव शुभाकृती ॥ ४८०॥ द्वयोरपि गृहेऽभूवन् धवलामङ्गलानि च । जरत्कुलस्त्रीरचितशिक्षाचार्यकलीलया ॥ ४८१॥ चान्दनेनाङ्गरागेण भ्राजमानः सुगन्धिना। नीलरत्नप्रतिमेव करीन्द्रमधिरूढवान् ॥४८२ ॥ आवृतोऽनुवरीभूय सवयोभिर्नृपात्मजैः । ययौ त्रिपृष्ठो ज्वलनजटिवेश्म स्ववेश्मतः ॥ ४८३ ॥ वेश्माने तोरणस्याधस्तस्थावथ बलानुजः । पौरस्त्य इव मार्तण्डः प्रतीच्छन्नर्धमण्डलम् ॥ ४८४ ॥ मङ्गलानि कुलस्त्रीषु गायन्तीषु ततो हरिः । भग्नाग्निसम्पुटः सानुवरो मातृगृहं ययौ ॥ ४८५ ॥ सदशश्वेतवसनां नयनानन्दनां हरिः । शशिप्रभामिव मूर्ती तत्रापश्यत् स्वयम्प्रभाम् ॥ ४८६ ॥ उभावथाऽऽसाञ्चक्राते एकस्मिन्नासने शुभे । स्वयम्प्रभा त्रिपृष्ठश्च चित्राचन्द्रमसाविव ॥ ४८७॥ झल्लरीवाद्यनादेन लग्ने संसूचिते तयोः । योजयामास हस्ताब्जे पुरोधाः सम्पुटाविव ॥ ४८८ ॥ दृक्तारामेलकस्ताभ्यामुभाभ्यां च व्यधीयत । नवोद्गमप्रेमतरोः सेचनोदकसन्निभः ॥ ४८९ ॥ स्वयम्प्रभा त्रिपृष्ठश्च तथैव मिलितौ ततः । उपेयतुर्वेदिमध्यं वल्ली-विटपिनाविव ॥ ४९० ॥ समिद्भिः पिप्पलादीनामन्तर्वेदि द्विजातयः । ज्वलनं ज्वालयामासुर्हविराहुतिपूर्वकम् ॥ ४९१॥
१ प्रेषयामास । २'कृ' धातो: प्रेरणायां ह्यस्तनी-अन्यपुरुषद्विवचनम् । ३'धवला' भाषायाम् - धोल इति प्रसिद्धम् । ४ शिक्षकगुरूलीलया वृद्धस्त्रीभिः निर्मितानि ।आइतो सङध.॥५ अनुवरः, भाषायाम् 'अणवर' इति । ६ भाषायाम् 'मायरु' इति प्रसिद्धम्।७ उपविष्टौ।८ यज्ञहविर्द्रव्यैः •पिष्पला० । ९ वेदिमध्ये।
828282828282828282828282828
त्रिपृष्ठवासु | देव-अचल|बलदेवादीनां | चरितम्।
॥३७॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३८॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
प्रदक्षिणीचक्रतुस्तौ प्रदक्षिणशिखोद्गमम् । वेदिवह्नि वेदमन्त्राध्यापकेषु द्विजन्मसु ॥ ४९२ ॥ इत्थं स्वयम्प्रभां देवीं परिणीय बलानुजः । तया सहाऽऽरुह्य वशां प्रतस्थे स्वगृहं प्रति ॥ ४९३ ॥ उलूलध्वनिना तूर्यनादेन च महीयसा । उत्कर्णिताऽर्यमहरिर्जगाम स्वगृहं हरिः॥४९४ ॥ तदाऽज्ञासीद्धयग्रीवस्तद्वृत्तं चरचक्षुषा । अग्रेऽपि सिंहकथया क्रुद्धश्चक्रोध चाधिकम् ॥ ४९५ ॥ एवं च दध्यौ ज्वलनजटिना मयि सत्यपि । स्त्रीरत्नं दीयतेऽन्यस्मै रत्नं रत्नाकरे हि यत् ॥ ४९६ ॥ तस्या दातुरुपादातुस्तस्य चान्ते व्रजत्वसौ । तां कन्यां याचितुं दूतो दूतो हि प्रथमो नये ॥ ४९७ ॥ एवं विमृश्य मनसाऽनुशिष्य च रहः स्वयम् । व्यसृजन्नूतनं दूतं स पोतनपुरे पुरे ॥ ४९८ ॥ स दूतः सत्वरं गत्वा समीरणकुमारवत् । वेश्म ज्वलनजटिन : प्रविवेशेत्युवाच च ॥ ४९९ ॥ दक्षिणभरतक्ष्माघ लोकार्धमिव वज्रिणः । प्रशासितुर्हयग्रीवस्याऽऽज्ञया त्वां वदाम्यदः ॥५०० ॥ तव स्वयम्प्रभा नाम कन्यारत्नं गृहेऽस्ति भोः !। तां गत्वा स्वामिने देहि रत्नं नान्यस्य भारते ॥५०१॥ स्वामी वः सकुटुम्बानामश्वग्रीव : सुताऽपि तत् । तस्याऽस्तु दीयते हन्त ! किं शिरो नयने विना ? ॥५०२॥ अश्वग्रीवं पुराऽऽराद्धं पुत्र्यदानात् प्रकोपयन् । किं हारयसि फूत्कृत्य त्वमहो ! ध्यातकाञ्चनम् ? ॥५०३ ॥ इत्युक्तस्तेन दूतेनोवाच ज्वलनजट्यपि । दत्ता कन्या त्रिपृष्ठाय कन्यादानं सकृत् खलु ॥५०४ ॥ अन्यस्यापि प्रदत्तस्य वस्तुनः स्वामिता न हि । किं पुनः कुलकन्याया विचारयतु स स्वयम् ॥५०५॥
१ हस्तिनीम् । २ उलूलुः- मङ्गलध्वनिः । ३ उर्ध्वकर्णाः अर्यम्णः-सूर्यस्य हरयः- अश्वा: येन सः, एतद् हरेः विशेषणम् । ४ वायुकुमारवत् । ५ भाषायाम्- 'फूंक मारीने'।६ अग्नितापितसुवर्णम् ।
282828282828282828282828284
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥३८॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
| चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३९॥
प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
YAYAYAYAYRYNYRYYYYYYY
इत्युक्त : सोऽग्निजटिना दूतोऽन्तःकलुषः खलु। उपत्रिपृष्टमगमन्निसृष्टार्थो हि स प्रभो : ॥ ५०६ ॥ त्रिपृष्ठं चेत्यभाषिष्ट समादिशति मद्गिरा ।क्ष्मामण्डलाऽऽखण्डलस्त्वामश्वग्रीवो जगज्जयी ॥५०७॥ अस्मदर्हा कन्यकेयमज्ञानादाददे त्वया । विमुग्धपथिकेनेव राजोद्यानतरोः फलम् ॥५०८ ॥ ईशोऽहं वः सबन्धूनां रक्षिताः स्थ चिरं मया । तत् कन्यां मुञ्च भृत्यानां प्रमाणं स्वामिशासनम् ॥५०९॥ विक्टभ्रकुटीभङ्गभीमभालस्थलस्ततः । रक्तेक्षण-कपोलश्रीस्त्रिपृष्ठः प्रत्युवाच तम् ॥५१०॥ स एवं जगति न्याय प्रवर्तयति ते प्रभुः । अग्रेगरिव लोकानामहो ! तस्य कुलीनता ॥५११ ॥ तेन स्वविषये मन्ये विध्वस्ता : कुलयोषितः । मार्जारयनः पुरतः किं दुग्धमवशिष्यते ? ॥५१२॥ अस्मासु स्वामिता तस्य कुतो हन्ताऽमुना पथा ? । अन्यत्रापि स्वामिताऽस्य गैत्वर्येवाचिरादपि ॥५१३ ॥ स शालिभोजनस्येव तृप्तवान् जीवितस्य चेत् । स्वयम्प्रभामुपादातुं तदत्राऽऽगच्छतु स्वयम् ॥५१४ ॥ दुतत्वेन न वध्योऽसि गच्छ मा तिष्ठ सम्प्रति । तमेव हि हनिष्यामो हयग्रीवमिहाऽऽगतम् ॥५१५ ॥ इत्युक्तो विष्णुना दूतः प्रतोदेनेव ताडितः । गत्वा शीघ्रं सर्वमाख्यदश्वग्रीवाय भूभुजे ॥५१६ ॥ तदाकर्ण्य हयग्रीवो लोहितायितलोचन : । प्रस्फुरइंष्ट्रिकाकेशो दशनैरधरं दशन् ॥५१७ ॥ वेपमानवपीमभ्रकटीविकटालिकः । विद्याधरवरानेवं सावज्ञा-कोपमादिशत् ॥५१८ ॥॥ युग्मम् ॥
१ त्रिपृष्ठसमीपम् । २ उभयपक्षयोः अभिप्रायं संबुध्य स्वप्रतिभया प्रतिवक्ति संदिष्टः संश्च कार्याणि करोति सः निसृष्टार्थः। ३ 'यूयम्' इति शेषः । ४ अग्रेगूः - अग्रणीः । ५ गमनशीला-नाशशीला। ६ भाषायाम् 'परोणो' नामकं वृषभादिताडनसाधनम् । ७ भाषायाम् 'दाढीना केशो'८ अलिकम् - कपालम्।
188888888888888888888888888
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥३९॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४०॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
1282828282828282828282828288
अहो ! दैवेन दुर्बुद्धिर्दत्ताऽऽग्निजटिनः खलु । कृकलास इवाऽर्कस्य यः स्यादभिमुखो मम ॥५१९ ॥ आभिजात्यमहो ! तस्य कीदृशं ? यो विहाय माम् । स्वसुतापतिपुत्रेणाऽऽत्मकन्यां पर्यणाययत् ॥५२० ॥ मूर्यो मुमूर्षुरकः स तावज्ज्वलनजट्यहो ! । प्रजापतिद्वितीयोऽन्यः सापत्नभगिनीसुतः ॥५२१॥ अपरश्च पितुः शालः स्वज्ञातेयेन निस्त्रपाः । मां प्रत्यारम्भमिच्छन्ति शृगाला इव जागरम् ॥५२२॥ युग्मम् ॥ विद्रावयत तान् गत्वा पवनास्तोयदानिव । शार्दूला इव हरिणान् हरयः कुञ्जरानिव ॥५२३॥ अथ विद्याधराः सर्वे रणकण्डूलबाहव: । तया स्वाम्याज्ञयाऽहृष्यंस्तृषिता इव वारिणा ॥५२४॥ पृथक् पृथग् युत्प्रतिज्ञां कुर्वाणा भुजशालिनः । स्फोटयन्त इव दिवं भुजास्फोटोद्भवै रवैः ॥५२५ ॥ उक्त्वा मित्रेष्विवाऽमित्रेष्वपि सङ्ग्रामकौतुकात् । मम प्राग् मा परो जैषीदित्यन्योऽन्यमतित्वराः ॥५२६ ॥ कशाभिस्ताडयन्तोऽश्वान् प्रेरयन्तो यतैर्गजान् । प्राजन्तः प्राजनैधुर्यान् निनन्तो यष्टिभिर्मयान् ॥५२७ ॥ नर्तयन्तो निशातासीन् स्फारयन्तः स्फुरान् मुहुः । सज्जायन्तश्च तूणीरान् वादयन्तो धनुर्गुणान् ॥ ५२८ ॥ भ्रामयन्तो मुद्रांश्च चालयन्तो महागदाः । स्फाटयन्तस्त्रिशल्यांश्च दधानाः परिघानपि ॥५२९ ॥ केऽपि खेन समापेतुर्भुवा केऽपि च कौतुकात् । प्रापुश्च पोतनपुरमश्वग्रीवस्य ते भटाः ॥५३० ॥
॥षड्भिः कुलकम्॥ १ कृकलासः- 'काकीडो' इति भाषायाम् ।२ प्रत्यारम्भ:- संग्रामः । ३ जागर:-सिंहः । ४ सिंहाः ।५ कण्डूलम्-'खंज-वाळवाळु'-'चळवाळु' इति भाषायाम्। ६ युद्धप्रतिज्ञाम् । ७ यता:- अङ्कशाः। ८ प्राजना:- 'परोणा' इति भाषायाम्। ९ बलीवन्।ि १० उष्ट्रान्। ११ स्फुराः 'ढाल' इति भाषायाम् ।★ स्त्रिशल्लीश्च ।
1282828282828282828282828282
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥४०॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
४१॥
282828282828282828282828282
तेषां कलकलं श्रुत्वा दूरतोऽपि प्रजापतौ । किमेतदिति संभ्रान्तेऽवादीज्ज्वलनजट्यदः ॥५३१ ॥ अमी खलु हयग्रीवेणाऽऽदिष्टाः सुभटा इह । आयान्त्यायान्तु यूयं तु प्रेक्षध्वं मम कौतुकम् ॥५३२॥ मा त्रिपृष्ठो माऽचलो वा संप्रहार्षीन्ममाऽग्रतः । इत्युत्सुकः परिकरं बद्धोत्तस्थौ रणाय सः ॥५३३ ॥ प्रजहुर्युगपत्तस्मिन्नश्वग्रीवभटाः क्रुधा । स्वपक्षे हि विपक्षस्थे स्यादमझे विशेषतः ॥५३४ ॥ निरास तेषां शस्त्राणि शस्त्रैर्ध्वलनजट्यपि । अपवादैरिवोत्सर्गान् सोऽपवादबहिष्कृतः ॥५३५ ॥ उपदुद्राव तान् सर्वान् निशातशरवृष्टिभिः । स्तम्बरमानिवोत्पातमेघः करकवृष्टिभिः ॥५३६ ॥ विद्याबलाद् दोर्बलाच्च तेषां दर्प चिरोद्भवम् । जहार ज्वलनजटी वार्तिकः फणिनामिव ॥५३७ ॥ इत्यभाषत तानग्निजटी द्राग् यात यात रे ! । निर्बाथान् वः समायातान् वराकान् को हनिष्यति ? ॥५३८ ॥ मध्येकृत्य हयग्रीवं नाथमायात पर्वते । रथावर्ते वयमपि समेष्यामोऽचिरादपि ॥५३९ ॥ तेनैवमुक्ताः सावज्ञं हयग्रीवभटा द्रुतम् । काकनाशं प्रणेशुस्ते प्राणानादाय भीरवः ॥५४०॥ मषीलिप्तैरिवामन्दमन्दाक्षमलिनैर्मुखैः । तेऽपि गत्वा तदाचख्युर्मयूरग्रीवसूनवे ॥५४१॥ हुताशन इवाऽऽहुत्या तद्वचोभिरदीप्यत । सद्यो नीलाञ्जनासूनुरक्षय्यभुजविक्रमः ॥५४२ ॥ कोपाऽरुणकरालाऽक्षः स रक्ष इव भीषणः । सामन्ताऽऽमात्यसेनानीप्रभृतीनेवमादिशत् ॥५४३ ॥
१ दूरीचकार। २ गजान्। ३ करका :- 'करा' इति भाषायाम् । ४सर्पवशकारी गारुडिकः । ५ यथा काका नश्यन्ति तथा ६ मन्दाक्षम्-लज्जा। ★ तद्वाचाभिः । ७राक्षसः ।
2828282828282828282828282%
त्रिपृष्ठवासु देव-अचलबलदेवादीनां चरितम्।
॥४१॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४२॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
SRSASRSRURSASRURSASRSASRSRS.
सर्वे सर्वाभिसारेण भोः समागच्छत द्रुतम् । चलत्विदानीं नः सैन्यमुद्वेल इव सागरः ॥५४४ ॥ सत्रिपृष्ठाऽचलं साग्निजटिनं तं प्रजापतिम् । संहराम्येष समरे द्राग् धूमो मशकानिव ॥५४५ ॥ इत्युक्तवन्तं सामर्षमश्वकन्धरमुद्धरम् । धीगुणग्रामधामोचे सचिवग्रामणीरिदम् ॥५४६॥ त्रिखण्डं भरतं स्वामी लीलयैवाऽजयत् पुरा । कीत्यै लक्ष्म्यै च तज्जन्ये धुरि जातोऽसि दोष्मताम् ॥५४७ ॥ इदानीमेकसामन्तविजयायोद्यतः स्वयम् । कां कीर्तिमथ कां लक्ष्मीमर्जयिष्यति नः प्रभुः ? ॥५४८ ॥ न्यूनस्य विजयेऽपि स्यान्नोत्कर्षः कोऽपि दोष्मताम्। का श्लाघा हरिणवधे हरेः करिविदारिणः ॥५४९ ॥ न्यूनेन विजये दैवात् सर्वोऽप्येकपदे व्रजेत् । पूर्वाऽर्जितो यशोराशिविचित्रा हिरणे गतिः ॥५५०॥ सिंहवध-चण्डसिंहधर्षणप्रत्ययादपि । सत्यनैमित्तिकगिरा तत्र शङ्काऽऽस्पदं महत् ॥ ५५१ ॥ षाङ्गण्यादासनगुणो धर्तुमत्रोचितः प्रभोः । महागजोऽपि ह्यज्ञात्वा धावन् पङ्के निमज्जति ॥ ५५२ ॥ सोऽर्भस्तु रभसाकारी क्वचिच्छरभवद् द्रुतम् । उत्पत्य भक्ष्यते सेत्स्यत्यासीनस्यापि ते हितम् ॥५५३ ॥ तितिक्षितुमथेदृक्षं न क्षमोऽसि क्षमापते ! । आदिश्यतां तर्हि सैन्यं त्वत्सैन्यं हि सहेत कः?॥५५४ ॥ तथ्यां पथ्यां च तद्वाचमवामन्यत भूपतिः । मन्यावन्तर्मधुनीव चेतनास्तु कुतो नृणाम् ? ॥ ५५५ ॥ कातरोऽसीति सचिवं तं निर्भय॑ सरोषणः । क्षणेन वादयामासाऽऽयुक्तैः प्रस्थानदुन्दुभिम् ॥५५६ ॥
१ सर्वतः अभिमुखतया सर्वसामण्या वा। २ ऊर्ध्ववेलायुक्त:- 'वेला' भाषायाम् 'वेळ'-'भरती' इति । ३ जन्यम्- युद्धम्। ४ बाहुबलवताम् । ★ 'धा हारि० । ५ एकपदे-शीघ्रम्।. 'का पदम्-१६ बालकः त्रिपृष्ठ : ७ अपमानितां चकार । ८ 'मन्यौ अन्तर्मधुनि-इति विभागः । अन्तर्मधुनि मदिरायां पीतायाम्। 'वं निर्भत्स्य रोमहर्षणः ।
1282828282828282828282828286
त्रिपृष्ठ-अचल
अश्वग्रीवचरितम्।
॥४२॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४३॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
RSASRURSASANASASASASRSASRS
तेन दुन्दुभिशब्देन सद्यः सर्वेऽपि सैनिकाः । एयुः सर्वाभिसारेण दूरात् पार्श्वस्थिता इव ॥ ५५७ ॥ स्नानागारं हयग्रीवो गत्वा भृङ्गारवारिभिः । गङ्गातरङ्गैरुत्तुङ्गैः सस्नौ हंस इवाऽमलैः ॥५५८ ॥ उन्मृष्टाङ्गो दुकूलेन दिव्यधूपैश्च धूपितः । शुभ्रीकृताङ्गो गोशीर्षचन्दनैनन्दनाऽऽहतैः ॥५५९ ॥ संवीतसदशश्वेतवस्त्रो बद्धाऽसिधेनुकः । पुरोधःकृततिलकः स राजतिलकस्ततः ॥५६०॥ वैतालिकै: स्तूयमानो विशदच्छत्रचामरः । मदसिक्तावनितलमारुरोह महागजम् ॥५६१॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ दारैर्वारणैरश्वै रथैश्च परिवारितः । प्रचचाल हयग्रीवश्चलयन्नचलानपि ॥५६२॥ गच्छतस्तस्य सहसोद्भूतचण्डानिलेन तु । छत्रस्याऽऽन्दोल्यमानस्य दण्डोऽभज्यत वृक्षवत् ॥ ५६३ ॥ अनोकहात् पुष्पमिव तारकेव नभस्तलात् । हयग्रीवशिरसस्तत् पपाताऽऽतपवारणम् ॥५६४॥ मदस्तदानी करिणस्तस्य चाशुष्यदञ्जसा । सरसी ज्येष्ठमासीव शरदीव च कर्दमः ॥५६५ ॥ मोमूत्र्यते स्म तत्कालं कालभीत इव द्विपः । ररास विरसं चापि नोद्धरं च शिरो दधौ ॥५६६॥ रजोवृष्टिरसृग्वृष्टिर्दिवा नक्षत्रवीक्षणम् । उल्कापातस्तडित्पात इत्युत्पाताश्च जज्ञिरे ॥५६७ ॥ दीनस्वरं प्ररुदितं सारमेयैरुदाननैः । आविर्भूतं च शशकैश्चिल्लीभिर्धान्तमम्बरे ॥५६८ ॥
१ भृङ्गार:-सुवर्णपात्रम् । * कृताङ्गरागो गो० । २ नन्दनवनादानीतै :। ३ असिधेनुका-छुरिका । ४ अचला:-पर्वताः। ५ चण्डानिलेनप्रचण्डपवनेन । ६ वृक्षात् । ७ उन्नतम् । ८ असृग्-रुधिरम् । ९ ऊर्ध्वमुखैः श्वान : । १० चिल्ली 'समळी' इति भाषायाम्।'चिल' इति हिन्दीभाषायाम्।
28282828282828282828282828
| त्रिपृष्ठ-अचल
चरितम्।
| ॥४३॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ४४ ॥
CAGAGAUDEREDEREREREREREDERY
काकोलैश्चक्रिरे ला गृधैरुपरि जृम्मितम् । स्थितं ध्वजे कपोतेनेत्यासन्नशकुनान्यपि ॥ ५६९ ॥ नाश्वग्रीवो दुर्निमित्ताऽशकुनान्यप्यजीगणत् । यमपाशैरिवाऽऽकृष्टः किं तु प्रायादनर्गलः ॥ ५७० ॥ विद्याधरैर्गतोत्साहैर्नृपैरप्यरणोत्सुकैः । आकृष्टर्विष्टिभिरिव स्वाधीनैरप्यवेष्ट्यत ॥ ५७१ ॥ संपूर्णसैन्यः कतिभि: प्रयाणैराससाद सः । परिष्कृतरथावर्तं तं रथावर्तपर्वतम् ॥ ५७२ ॥ उपत्यकायां तस्याद्रेर्विजयाढ्यगिरेरिव । विद्याधरबलान्यूषुरश्वग्रीवस्य शासनात् ॥ ५७३ ॥ इतश्च पोतनपुरे स विद्याघरपुङ्गवः । उवाच ज्वलनजटी बलभद्रबलानुजौ ॥ ५७४ ॥ नैसर्गिक्याsपि वः शक्त्या प्रतिमल्लो न कश्चन । प्रेमभीरुर्वदामीदं प्रेमास्थानेऽपि भीप्रदम् ॥ ५७५ ॥ स विद्यादुर्मदो दोष्मांनूष्मलोऽनेकँयुज्जयी । हयग्रीवः खलूद्ग्रीवः शङ्कनीयो न कस्य हि ? ।। ५७६ ॥ विद्या विना हयग्रीवादन्यूनं युवयोरपि । तथापि तं युवां हन्तुं समर्थों परमर्थये ॥ ५७७ ॥ युवाभ्यामत्र कर्तव्यो विद्यासिद्ध्यै श्रमो मनाक् । यथा विद्याकृतं मायायुद्धं तस्य वृथा भवेत् ॥ ५७८ ॥ तथेति प्रतिपेदानौ शुचिवस्त्रौ समाहितौ । विद्याः सोऽन्वशिषत् प्रीतमना ज्वलनजट्यथ ॥ ५७९ ॥ मन्त्रबीजाक्षराण्यन्तः स्मरन्तौ भ्रातरावुभौ । अत्यवाहयतां सप्तरात्रमेकाग्रमानसौ ॥ ५८० ॥ सप्तमे दिवसे जातकम्पे फणिपतौ सति । ध्यानाऽऽरूढौ बलोपेन्द्रौ विद्या: समुपतस्थिरे ।। ५८१ ॥
१२
१ काकोला:- वनकाकाः । २ रोला- 'रडारोळ ' इति भाषायाम् । ३ आसन्+अशकुनानि-अपशकुनानि । ४ उद्धतः । ५ विष्टि:- नरके हठात् क्षेपः । ६ परिष्कृतः रथावर्त्तः रथभ्रमणमार्गः यत्र तम् । ७ उपत्यका तलहट्टी । ८ नैसर्गिकी सहजा । ९ प्रचण्ड: । १० 'अनेकयुध् + जयी' इति विभागः । ★ सिद्धौ । ११ स्वीकृतवन्तौ । १२ समागताः ।
FREREREREREDERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठ
अचल
चरितम् ।
॥ ४४ ॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्न प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४५॥
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
गारुडी रोहिणी चैव भुवनक्षोभणी तथा । कृपाणस्तम्भनी स्थामशुम्भनी व्योमचारिणी ॥५८२ ॥ तमिस्रकारिणी सिंहवासिनी वैरिमोहिनी । वेगाऽभिगामिनी दिव्यकामिनी रन्ध्रवासिनी ॥५८३॥ कृशानुवर्षिणी नागवासिनी वारिशोषिणी । धरित्रीदारिणी चक्रमारणी बन्धमोचनी॥५८४ ॥ विमुक्तकुन्तला नानारूपिणी लोहशृङ्खला । कालराक्षसिका छन्नदशदिक् तीक्ष्णशूलिनी ॥५८५॥ चन्द्रमौलिश्च विजयमङ्गला ऋक्षमालिनी । सिद्धताडनिका पिङ्गनेत्रा वचनपेशला ॥ ५८६ ॥ ध्वनिताहिफणा घोरघोषिणी भीरुभीषिणी । विद्या इत्यादयः प्रोचुर्वशे स्मो युवयोरिति ॥५८७ ॥ पारयामासतुवा॑नं सिद्धविद्यावुभावपि । पुण्याऽऽकृष्टं स्वयं सर्वं किं किं न स्यान्महात्मनाम् ? ॥ ५८८॥ अथ त्रिपृष्ठः सज्येष्ठ : श्रेष्ठेऽह्नि विपुलैर्बलैः । प्रजापतिज्वलनजट्यादिभिः प्रास्थितोच्चकैः ॥५८९॥ तुङ्गैस्तुरङ्गै रङ्गद्भिर्वेगिभिर्गरुडैरिव । जयश्रीवेश्मभिर्वैर्यास्कन्दनैः स्यन्दनैरपि ॥५९० ॥ मदोद्धरैः कुञ्जरैरप्यतिनिर्जरकुञ्जरैः । शार्दूलैरिव चोत्फालगामिभिर्वरपत्तिभिः॥५९१॥ नभश्चरैर्भूचरैश्च द्यां मां च छादयन् भृशम् । शकुनैरनुकूलैः प्रेर्यमाणः स्वजनैरिव ॥५९२ ॥ तर्यनादैर्दिशो भिन्दन् हेषा-बंहितबंहितैः । सैन्यप्राग्भारभारेण कम्पयंश्च वसुन्धराम् ॥५९३॥
6882828282828282828282828286
त्रिपृष्ठ
अचलचरितम्।
॥४५॥
★ सिंहवाहिनी-सं०।०त्रीदारणी नागबन्धनी बन्ध०।- चुवंशाः स्मो- । १ प्रास्थित- प्रस्थानं कृतवान्। २ आस्कन्दनम् - पराभवः । ३ देवहस्तितोऽपि अधिकशोभायुतैः । ४ हेषा अश्वशब्दः ‘हणहणाट' इति भाषायाम् । बृंहितम्-गजगर्जनम् ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ४६ ॥
'DE DE DE REN
CREDERE DE RE
हरिः स्वदेशसीमान्ते शिलास्तम्भमिवोच्चकैः । भूक्षोदकरथावर्तो रथावर्ताद्रिमासदत् ॥ ५९४ ॥
॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥ रणतूर्याण्यवाद्यन्त सैन्ययोरुभयोरपि । दिवौकस इवाह्वातुं युद्धसभ्या भवन्त्विति ॥ ५९५ ॥ रणसोत्कण्ठयोरुच्चैस्त्रिपृष्ठ - हयकण्ठयोः । समापन्नान्यनीकानि देव-दैत्येन्द्रयोरिव ॥ ५९६ ॥ तेषां संनह्यतामुच्चैः सैन्यानां तुमुलो दिशः । तुरङ्गमचमूक्षुण्णक्षोणिरेणुरिवारुणत् ॥ ५९७ ॥ सैन्यकेतुस्थितैः सिंहैः शरभैद्विपिभिर्गजैः । प्लवङ्गैश्च रराज द्यौररण्यानीव भीषणा ॥ ५९८ ॥ बन्धवो नारदस्येव कलिकेलिकुतूहलाः । संशप्तकाश्च संचेरुर्भटोत्साहनकर्मठाः ॥ ५९९ ॥ अथोपचक्रमेऽनीकमग्रानीकैर्द्वयोरपि । द्यां कुर्वद्भिः शरश्रेण्या प्रोत्पतत्पतगामिव ॥ ६०० ॥ अग्रानी कैस्तयोर्युद्धे शस्त्राग्निरुदभून्महान् । दवाग्निरिव शाखाग्रैः संघर्षेऽरण्यवृक्षयोः ॥ ६०१ ॥ शस्त्राशस्त्रि प्रवृत्तानां भटानाममितौजसाम्। संफेटोऽभूद् रणमुखे जलधौ यादसामिव ॥ ६०२ ॥ अश्वग्रीवस्याग्रसैन्यं त्रिपृष्ठस्याग्रसेनया । चक्रे पराङ्मुखं वाद्भिवेलयेव नदीजलम् ॥ ६०३ ॥ अग्रसैन्यस्य भङ्गेनाङ्गुल्यग्रस्येव तत्क्षणात् । विद्याधरवरा वाजिग्रीवगृह्याः प्रचुक्रुधुः ॥ ६०४ ॥ तेऽभवन्नाहवोत्ताला वेतालाश्चण्डबाहवः । पिशाचा यमसाचिव्यलब्धमुद्रा इवोच्चकैः ॥ ६०५ ॥
१ स्वर्गवासिन: ।★ समनह्यन्तानीकानि सं० का० । २ षष्ठीबहुवचनम् । ३ अवरोधको जातः । ४ द्वीपिन:- चित्रका: ' दीपडा' 'चित्ता' इति भाषायाम् । ५ दीर्घमरण्यमरण्यानी । ६ युद्धाद् अनिवर्त्तकाः । ७ यत्र पक्षिण उडयन्ते तादृशाऽऽकाराम् । ८ गृह्याः संबन्धिनः । ९ आहवः युद्धम्, तत्र
उत्ताला उत्कटाः ।
PRERERERE
AGAGAGAL
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांस
जिनचरितम् ।
त्रिपृष्ठ
अचल
चरितम् ।
॥ ४६ ॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४७॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
128282828282828282828282828
विकटोत्कटदन्तानि पृथुवक्षस्तटानि च । श्यामभीमानि रक्षांसि शृङ्गाणीवाञ्जनागिरे :॥६०६॥ लाङ्गललाङ्गलाऽऽपातस्फाटितक्षोणिमण्डलाः । मण्डलाग्रक्रियाकारिनखाः केसरिणोऽपि च ॥६०७ ॥ शुण्डादण्डैस्तुणपूललीलोल्लालितदन्तिनः । उत्पादकाश्च शरभा उच्छृङ्गा इव पर्वताः ॥६०८॥ पच्छैराच्छोटयन्तःक्ष्मां मोटयन्तो रदैर्द्रमान् । सिंहस्तम्बेरमाकारकरालाश्च वरालकाः॥६०९॥ अन्येऽपि द्वीपि-शार्दूल-वृर्षदंश-वृकादयः । क्रव्यादाः श्वापदास्तिर्यग्भूता इव निशाचराः ॥६१० ॥
॥षड्भिः कुलकम्॥ कुर्वन्तो भीषणान् नादानाह्वयन्त इवान्तकम् । वरूथिनी त्रिपृष्ठस्य ते वेगादुपदुद्रुवुः ॥ ६११ ॥ अथ म्लानमुखाः सर्वे भग्नोत्साहाः क्षणादपि । एवं विचिन्तयामासुः प्राजापत्यस्य सैनिकाः ॥६१२ ॥ मार्गभ्रान्ता वयमिह परेतनगरे किमु । राक्षसानां किमावासे विन्ध्यस्थल्यां किमागताः ! ॥६१३॥ भूतान्येतानि सत्त्वानि क्रूराण्यश्वगलाऽज्ञया । संप्रहर्तुं सहाऽस्माभिः स्वस्थानेभ्यः किमाययुः ! ॥ ६१४ ॥ मन्ये कन्यानिमित्तो नः प्रलयोऽयमुपस्थितः । स्थितं नः पौरुषेणाऽद्य त्रिपृष्ठश्चेत् स्वयं जयी ॥६१५ ॥ एवं चिन्ताप्रपन्नेषु तेषु व्यापन्नबुद्विषु । पराङ्मुखीभवत्सूचे त्रिपृष्ठं वह्निजट्यदः ॥ ६१६ ॥ विद्याधराणां मायेयं न किञ्चित् पारमार्थिकम् । वेदम्यहं सर्पघर्षं हि सो जानाति नाऽपरः॥६१७॥
१ लाङ्गलम्-पुच्छम्, तद्रूपं लाङ्गलम्-हलम्, तस्य आपातः । २ मण्डलानम्-असि:-तरवारिः । ३ ऊर्ध्वपादाः । ४ मोटयन्तः- भाषायाम् 'मरडी नाखता'। ५ वृषदंशः-बिलाडः । *०पदा: स्वैरं तिर्यग्गता निशा० -1६ सेनाम्। ७ प्रेत-नगरे । ८ अश्वगल:-अश्वग्रीवः । ९ नष्टबुद्धिषु । १० पराङ् मुखीभवत्सु+ऊचे' इति विभागः ।
128282828282828282828282828
त्रिपृष्ठअचल
चरितम्।
॥४७॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४८॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
8282828282828282828282828285
अशक्ति : स्वयमाख्याता स्वस्यैभिर्मन्दबुद्धिभिः । शक्तः क एवं कुरुते बालस्येव बिभीषिकाम् ॥६१८ ॥ तदुत्तिष्ठ महावीर ! समारोह महारथम् । उत्तुङ्गादवरोहन्तु मानशैलाच्च विद्विषः ॥६१९ ॥ त्वयि च स्यन्दनारूढे देवेऽपि च दिवाकरे । समुद्यतकरे कस्य तेजो जुम्भिष्यते ननु ॥६२० ॥ इत्युक्ते वह्निजटिना सैन्यमाश्वासयन् निजम् । त्रिपृष्ठो रथिनां प्रष्ठोऽध्यारुरोह महारथम् ॥६२१॥ रथं सांग्रामिकं रामोऽप्यारुरोह सहानुजः । न मुञ्चत्यन्यदाऽप्येकं सोऽनुजं किं पुनर्युधि ॥६२२ ॥ विद्याधराश्च ज्वलनजटिप्रभृतयो रथान् । समारुरुहुरत्युच्चैः सिंहा इव गिरिस्थलीम् ॥६२३ ॥ पुण्याकृष्टास्ततो देवास्त्रिपृष्ठाय समार्पयन् । शार्ङ्ग नाम धनुर्दिव्यं गदां कौमोदकीमपि ॥६२४॥ पाञ्चजन्याभिधं शङ्ख कौस्तुभं नामतो मणिम् । खङ्गं च नन्दकं नाम वनमालेति दाम च ॥६२५ ॥ ददुश्च बलभद्राय हलं संवर्तकाभिधम् । सौनन्दं नाम मुसलं चन्द्रिकानामिकां गदाम् ॥६२६ ॥ तांश्च दृष्टा परे वीराः सर्वे सर्वात्मनाधिकम् । संभूय समयुध्यन्त युध्यन्तकसुता इव ॥६२७॥ शङ्खरत्नं पाञ्चजन्यं जन्यनाटकनान्दिकाम् । त्रिपृष्ठो वादयामास रवाऽऽपूरितदिङ्मुखम् ॥६२८ ॥ संवर्तपुष्करावर्तगजितेनेव तस्य तु । क्षुभ्यन्ति स्म प्रणादेन हयकन्धरसैनिकाः ॥६२९ ॥ केषाञ्चित् पेतुरस्त्राणि पत्राणीव महीरुहाम् । सापस्मारा इवाऽन्ये तु स्वयं पेतुर्महीतले ॥६३०॥
१ सज्जीकृतहस्ते । २ वृद्धि प्राप्यति । ३ श्रेष्ठ : । * ०त पितृवैराः सुता- । ४ 'युधि अन्तकसुता' इति पदविभागः । अन्तकः यमः । ५ संवर्तपुष्करावर्तः-प्रलयकालिकस्तन्नामा मेघः । ६ हयकन्धरः- अश्वग्रीवः । ७ अपस्मारो नाम विशेषप्रकारको वातव्याधिः, यत्र देहकम्पपूर्वकं मूर्छा आगच्छति ।
8282828282828282828282828285
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥४८॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ४९ ॥
REREREREREREREREREREREDERY
भीरवः फेंरव इव प्रणेशुः केऽपि च द्रुतम् । नेत्रे पिधाय लीत्वा च केऽप्यस्थुः शशका इव ॥ ६३१ ॥ उलूकवत् प्रविविशुः कन्दरामुत केचन । केचिदाराटिषुः शङ्खा इव वारिबहिष्कृताः ॥ ६३२ ॥ अभूतपूर्वमम्भोधिसंशोषणमिवात्मनः । सैन्यभङ्गं समाकर्ण्य हयग्रीवोऽब्रवीन्निजान् ॥ ६३३ ॥ क्व रे ! विद्याधरा ! याथ त्रस्ता : शङ्खध्वनेरपिं । वृषभध्वनि॑ितस्येव मृगप्रभृतयो वने ॥ ६३४ ॥ को दृष्टो विक्रमस्तस्य त्रिपृष्ठस्याऽचलस्य वा । यत्त्रस्ताः पशुवद् यूयं चञ्चापुरुषदर्शनात् ॥ ६३५ ॥ नानारणजयोद्भूतं युष्माभिर्हारितं यशः । श्रीच्छिदेऽञ्जनलेशोऽपि धौतस्य श्वेतवाससः ॥ ६३६ ॥ व्यावर्तध्वमिदं वो हि दैवात् स्खलितमागतम् । नभश्चराणां भवतां केऽपरे भूमिचारिणः ? ॥ ६३७ ॥ युध्यध्वं माऽथवा यूयं सभ्यीभवत केवलम् । अहं खलु हयग्रीवः साहाय्यार्थी रणे न हि ॥ ६३८ ॥ इत्युक्ता हयकण्ठेन नमत्कण्ठास्त्रपावशात् । विद्याधरा ववलिरे शैलस्खलितसिन्धुवत् ॥ ६३९ ॥ रथस्थो व्योमयानेन क्रूरग्रह इवापरः । द्विपो ग्रसितुमव्यग्रो हयग्रीवोऽप्यथाचलत् ॥ ६४० ॥ ववर्ष बाणैः पाषाणैः शल्यैरस्त्रैरथापरैः । अधित्रिपृष्ठसैन्यं सोऽस्त्रमेघ इव नूतनः ॥ ६४१ ॥
१ फेरुः शृगालः । २ दृष्टिपथातीता भूत्वा 'संताई जईने' 'छूपाई जईने' इति भाषायाम् । ३ राटिं चक्रु :- भाषायांम् 'राडोपाडी'। ४ जलनिर्गताः । ५ अत्र हेत्वर्थद्योतकपञ्चम्यर्थेऽपि षष्ठी 'वृषभगर्जनात्' इत्यर्थः । ६ चञ्चा पुरुषो नाम पक्षिभयजननाय कृषिक्षेत्रे ऊर्ध्वकृतः तृणमयो वस्त्रमयो वा पुरुषाकृतिविशेष:- भाषायाम् ' चाडिया' इति प्रतीति: । ७ कज्जललवोऽपि भाषायाम् 'भाषायाम् 'कालो डाघ' ।★ रे वेलाऽवलितसिन्धु । ८ त्रिपृष्ठसैन्यस्य अधि उपरि-इत्यर्थ: ।
REDEREREREREDERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
त्रिपृष्ठ
अचल
चरितम् ।
॥ ४९ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५०॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
अस्त्रवृष्टया तयाऽक्लाम्यत् त्रैपृष्ठमखिलं बलम् । धीरा अपि हि किं कुर्युर्भूचरा व्योमचारिषु ? ॥६४२॥ राम-त्रिपृष्ठ-ज्वलनजटिनः स्यन्दनस्थिताः । उत्पेतुर्नभसा सद्यः समं विद्याधरैनिजैः ॥६४३ ॥ नभस्युभयतो विद्याधरा युयुधिरेऽधिकम् । विद्याशक्तिं दर्शयन्तो गुरुष्विव परस्परम् ॥६४४ ॥ भूचरा भूचरैः सार्धं सैन्ययोरुभयोरपि । क्रुध्यन्तः समयुध्यन्त गजा इव गजैर्वने ॥६४५ ॥ विद्याधराणामन्योऽन्यं शस्त्रैः प्रहरतां भृशम् । अदृष्टपूर्वाऽसृग्वृष्टिरुत्पातकृदिवाऽभवत् ॥ ६४६ ॥ अन्योऽन्याऽऽघातशब्देन शब्दायितनभस्तलम् । दण्डसंगीतवत् कैश्चिद् दण्डादण्डि प्रचक्रमे ॥६४७॥ खङ्गदण्डैः सदोर्दण्डचण्डिमानश्च केचन । डिण्डिमानिव कोणेन विपक्षान् पर्यताडयन् ॥६४८ ॥ मिलन्तः केचिदन्योऽन्यमन्यजन्यजयाऽसहाः । स्फारानास्फोटयामासुः स्फुरकान् कांस्यतालवत् ॥ ६४९ ॥ शक्तीः प्रचिक्षिपुः केऽपि सीमन्तितनभस्तलाः । तडत्तडिति कुर्वाणास्तमितस्तोयदा इव ॥६५० ॥ शल्यैः प्रववृषुः केचिदुरगैरिव दारुणैः । पत्रिभिः प्रस्फुरत्पत्रैः पत्रिराजैरिवाऽपरे ॥६५१॥ बले द्वयोरुत्पतितैः पतितैश्चैवमायुधैः । नानायुधमयीव द्यौर्धरित्रीवाऽभवत् तदा ॥६५२॥ . सद्यश्छित्त्वा करोपात्तैः केपि प्रत्यर्थिमौलिभिः । अलक्ष्यन्त रणक्षेत्रे क्षेत्रपाला इवोद्भटाः ॥६५३ ॥ हेरम्बा इव नागास्यैरश्वास्यैः किन्नरा इव । सद्यः कबन्धोपरिष्टात् पतितैः केपि रेजिरे ॥६५४॥
★ 'या क्लान्तं त्रै-1१ दण्डसंगीतम्-भाषायाम् 'दांडिया रास' इति । २ कोण:- वीणावादनकाष्ठम् । ३ स्फुरका:- फलकाः भाषायाम् 'ढाल' इति । ४ पत्रम्-बाणाग्रम्, पक्षं च । ५ पत्रिराज:-गरुडः । . बलैर्द्वयो० । ६ गणपतयः । ७ कबन्धः- क्रियायुक्तं मस्तकरहितं शरीरम्भाषायाम्'धड' इति।
PXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXRYRE
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५०॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५१॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिनचरितम् ।
128282828282828282828282828
सद्यश्छिन्नै : परिकरे पतित्वाऽवस्थितैः क्षणम् । नाभ्यास्यानीव भूतानि स्वशीर्षेः केऽपि चाऽबभुः ॥६५५॥ कबन्धास्ताण्डवं चक्रुः केषाञ्चिदपि दोष्मताम् । सुरीस्वयंवरोद्भूतसम्मदेनेव भूयसा ॥६५६ ॥ शिरांस्यमुञ्चन् हुङ्कारान् केषाञ्चित् पतितान्यपि । कबन्धारोहणे मन्त्रानुद्गृणन्तीव सादरम् ॥ ६५७ ॥ एवं प्रवृत्ते समरे कल्पान्त इव दारुणे । प्रत्यश्वकन्धररथं त्रिपृष्ठ : प्रेरयद् रथम् ॥ ६५८ ॥ रामोऽपि प्रेरयन् रथ्यान् रथिनामग्रणीरथ । ययौ स्नेहगुणाऽऽकृष्टस्त्रिपृष्ठरथसन्निधिम् ॥६५९ ॥ हयग्रीवोऽपि संपश्यन्नारक्ताभ्यामतिक्रुधा । प्रसारिताभ्यां नेत्राभ्यां तौ पिपासन्निवाब्रवीत् ॥ ६६०॥ प्रधर्षितश्चण्डसिंहो युवयोः कतरेण रे ! । कतरः पश्चिमान्तस्थसिंहघातेन दुर्मदः ॥६६१ ॥ कतरः स्ववधायैव विषकन्यामिवोच्चकैः । कन्यां ज्वलनजटिन: पर्यणैषीत् स्वयम्प्रभाम् ॥ ६६२ ॥ कतरः स्वामिनमपि मूढधीर्मन्यते न माम् । कतरो दत्तफालो मय्यादित्य इव वानरः ॥६६३ ॥ कुतो हेतोरियत्कालं सैन्यक्षय उपेक्षितः । कस्येदानीमवष्टम्भाद् युवां मां समुपस्थितौ ॥६६४ ॥ प्रतिब्रूतमरे बालौ ! युध्येथां च मया सह । क्रमेण युगपद्वापि सिंहेन कलभाविव ॥६६५ ॥ अथाऽचलकनिष्ठस्तमभाषिष्ट कृतस्मितः। अहमेष त्रिपृष्ठोऽस्मि कर्ता त्वदूतधर्षणम् ॥६६६ ॥ पश्चिमान्तहरिं हन्ता परिणेता स्वयम्प्रभाम् । अमन्ता स्वामिनं त्वां च चिरं च त्वामुपेक्षिता ॥६६७ ॥
१नाभौ आस्यं मुखं येषां तानि । २'देवीस्वयंवर' इत्यर्थ :। ३ अश्वकन्धरः-हयग्रीवः ।★ "रयद् द्रुतम् । ४ रथ्यान्-रथयुक्त-घोटकान्। ."निधिः । ५ मयि-मद्रूपे आदित्ये। ६ युवां प्रतिवचनं वदतम् । ७ अवगमयिता। 0 च त्वमुपेक्षित:- ।
188888888888888888888888888
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५१॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५२॥
सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम्।
28282828282828282828282828
बलो नामाग्रजोऽयं मे बलेन बलसूदनः । प्रतिमल्लो न यस्यास्ति त्रैलोक्ये कीदृशो भवान् ? ॥६६८॥ अलं सैन्यक्षयेणेति तवाप्यभिमतं यदि । गृहाणास्त्रं महाबाहो ! ममैवासि रणातिथिः ॥६६९ ॥ अस्त्वावयोर्द्वन्द्वयुद्धं पूर्यतां भुजकौतुकम् । सभ्यीभूयावतिष्ठन्तु सैनिका उभयोरपि ॥ ६७० ॥ तथेति प्रतिपेदानौ हयग्रीव-बलानुजौ । वारयामासतुः सैन्यान्याहवाद् वेत्रपाणिभिः ॥ ६७१ ॥ न्यस्यैकं लस्तके हस्तमपरं त्वटनीतटे । चक्रेऽधिज्यं हयग्रीवो यमभ्रूभीषणं धनुः ॥६७२ ॥ रणश्रीकेलिसंगीततन्त्रीमिव धनुर्गुणम् । पाणिना वादयामास मयूरग्रीवनन्दनः ॥६७३ ॥ शाङ्कमारोपयामास शाङ्गपाणिरपि क्षणात् । द्विषां विनाशपिशुनं निशामत्स्यमिवोद्गतम् ॥६७४ ॥ वज्रनिर्घोषवद् घोरं मृत्योश्चाह्वानमन्त्रकम् । द्विषां बलहरं विष्णुर्धन्वघोषमकारयत् ॥६७५ ॥ बाणधेर्बाणमाकृष्य करण्डादिव पन्नगम् । चापे संधाय चाकर्णं चकर्ष ह्यकन्धरः ॥६७६ ॥ कटाक्षमिव कालस्य कल्पान्ताग्नेः शिखामिव । भाभिर्व्वलन्तं तं बाणमुल्बणं प्रमुमोच सः ॥६७७॥ तमापतन्तं बाणेन सद्यो मुक्तेन केशवः । चिच्छेदाब्जलताच्छेदमविच्छेदपराक्रमः ॥ ६७८ ॥ प्रथमेनेव बाणेन लाघवादपरेण तु । हयग्रीवस्य धन्वाऽपि निचकर्ताचलानुजः ॥ ६७९ ॥ भूयो भूयो हयग्रीवो धनुर्यद् यदुपाददे । तत् तत् त्रिपृष्ठश्चिच्छेद तन्मनोरथवच्छरैः ॥६८०॥
* 'भूयेऽव०-1, "कहस्तके ।१ लस्तकम्-धनुर्मध्यम् । २ अटनी-धनुषः अग्रम् ॥३शृङ्गनिर्मितं धनुः शार्ङ्गम्० • धनुर्घोष' ४ भाप्रभा। "छेदेक्षुल' ।५ निचकर्त्त-चिच्छेद ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५२॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५३॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
पत्रिणाच्छिददेकेन ध्वजं प्रतिहरेर्हरिः । दूरं पर्यास चान्येन रथमेरण्डखण्डवत् ॥६८१॥ कुपितोऽथ हयग्रीवः समारुह्य रथान्तरम् । दूरादागाच्छरैर्वर्षन् धारासारैरिवाम्बुदः ॥६८२ ॥ न रथः सारथिर्नापि न त्रिपृष्ठो न चापरम् । अदृश्यत हयग्रीवशरदुर्दिनडम्बरे ॥६८३ ॥ निराश शरवृष्टिं तां त्रिपृष्ठः शरवृष्टिभिः । रश्मिच्छटाभिर्भगवानन्धकारमिवार्यमा ॥६८४ ॥
अथ क्रुद्धो हयग्रीवः सोदरामिव विद्युतः । वयस्यां कुलिशस्येव मारेरिव च मातरम् ॥६८५ ॥ जिह्वामिवाहिराजस्य शक्तिं शक्तिमतां वरः । समुच्चिक्षेप शैलेयी शैलसारो महाभुज :॥६८६॥ क्वणर्घरिकाश्रेणिं कीनाशस्येव नर्तकीम् । राधाचक्रमिव स्तम्भेऽभ्रमयत् तां स मूर्धनि ॥६८७ ॥ विमानिभिर्दत्तमार्गा विमानभ्रंशभीरुभिः । अधित्रिपृष्ठं तामाशु सर्वस्थाम्ना मुमोच सः॥६८८ ॥ दण्डं द्वितीयं दोर्दण्डं तृतीयं समवर्तिनः । त्रिपृष्ठोऽप्याददे दोष्णा रथात् कौमोदकी गदाम् ॥ ६८९ ॥ तया जघान तां शक्तिमापतन्ती बलानुजः । हस्तीव हस्तदण्डेन क्रीडाकारकभस्त्रिकाम् ॥ ६९० ॥ स्फुलिङ्गैरुल्बणैः सोल्काशतपातं वितन्वती । क्षणेन कणशो भूत्वा पपात भुवि लोष्टवत् ॥ ६९१ ॥ दन्तमैरावणस्येवोद्भुतमेकं भयानकम् । परिघं परिघेनाथ मुमोच हयकन्धरः ॥६९२ ॥ समापतन्तं तमपि गदयाऽखण्डयद्धरिः । महोरगमिव त्रोटिकोट्या पत्ररथेश्वरः ॥६९३ ॥
१क्षिप्तवान्। २ 'रथम् एरण्डखण्डवत्' इति पदविभागः । ३ घर्घरिका-भाषायाम् 'घुघरीओ'। ४ समवर्ती-यमः । ५ भस्त्रिका-धमनी अत्र क्रीडनकरूपा लघुर्धमनी ज्ञेया।★घं तं प्रत्यमोधं मु०-६ त्रोटिकोटि:- चञ्चु-अग्रभागः । ७ गरुडः।
528282828282828282828282828A
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५३॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५४॥
प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
RURURURURXR828282828282828
|| वज्राकरशिलासारं दंष्ट्रां पितृपतेरिव । स्वसारं तक्षकस्येव हयग्रीवोऽमुचत् गदाम् ॥ ६९४ ॥ || अभाङ्क्षीदन्तरिक्षेऽपि मङ्क्ष तामप्यधोक्षजः । वालुकामोदकमिव कौमोदक्या महाभुजः ॥६९५ ॥ एवं भग्नेषु शस्त्रेषु विलक्षो वाजिकन्धरः । विधुरे बन्धुवद् वीरः पन्नगास्त्रमथास्मरत् ॥ ६९६ ॥ चापे संधाय नागास्त्रं मुमोचोदभवन्नथ । अनेकशः प्रस्फुटतो वल्मीकादिव पन्नगाः ॥६९७ ॥ धावन्तः स्फारफुत्कारा भूमौ नभसि चाहयः । पातालकल्पं विदधुस्तिर्यग्लोकं क्षणादपि ॥६९८ ॥ प्रलम्बा दारुणाः कृष्णाः स्फुरन्तस्ते महाऽहयः । सद्यः सहस्रधोद्भूतकेतुशङ्कां वितेनिरे ॥६९९ ॥ मृत्योरिवावसस्तैः सः सर्पद्भिरम्बरे । अपासर्पन दूरदूरं चकिताः खेचरस्त्रियः ॥ ७०० ॥ जज्ञे त्रिपृष्ठसैन्यानामप्याशङ्का महीयसी । स्वामिप्रभावाज्ञत्वेन भक्त्या च भवतीदृशम् ॥७०१॥ गारुडास्त्रमथो धन्वन्यारोप्य गरुडध्वजः । मुमोच मोचादलवत् तस्य शस्त्रस्य पन्नगान् ॥७०२ ॥ प्रादुरासन् गरुत्मन्तो विदधानाः प्रसारिभिः । स्वर्णच्छत्रशताकीर्णामिव द्यां पक्षडम्बरैः ॥७०३॥॥युग्मम् ।। तेषां च पक्षसूत्कारादपि नेशुः समन्ततः । महाऽहयस्तमांसीव सहस्रकिरणोद्गमात् ॥७०४॥ वीक्षापन्नः पन्नगास्त्रमपि वीक्ष्य निरर्थकम् । प्रदध्यावस्त्रमाग्नेयं दुर्धरं हयकन्धरः ॥७०५ ॥ आग्नेयबाणं धनुषि संधाय व्यसृजच्च सः । ज्वालाभिरभितन्वानमुल्काशतमयीं दिवम् ॥७०६ ॥ मग्नं प्रदीपन इव त्रिपृष्ठस्याखिलं बलम् । और्वभीताब्धियादोवत् तदाकुलमजायत ॥ ७०७ ॥
★ ०सारां दं०।१पितृपतिः-यमः । २ भज्यमानात् । ३ केतुशङ्का - ध्वजशङ्का । ४ अवसर्पः-चरः । ५ 'भवति-ईदृशम्' इति विभागः । ६ मोचा-कदली । ७ पक्षसूत्कार:-पक्षध्वनिः । ८ विस्मितः । ९ विस्तारयन्तम् । १० और्व:- वडवानलः।
R&AURURURURURX2828RCRURURUA
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५४॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
जहषुर्जहसुब्रैमुरुत्पेतुर्ननृतुर्जगुः । तालाश्च ददुरुत्ताला हयग्रीवस्य सैनिकाः ॥ ७०८ ॥ ततो धनुषि संधाय वारुणास्त्रमवारणम् । क्रोधारुणेक्षणस्तूर्णममुञ्चदचलानुजः ॥७०९ ॥ उन्नेमुर्जलदाः सद्यो हरेरिव मनोरथाः । हयग्रीवाननमिव श्यामयन्तो नभस्तलम् ॥७१० ॥ ववृषुः प्रावृषीवाब्दा धारासारैर्निरन्तरैः । दवाग्निमिव शस्त्राग्नि शमयन्तः समन्ततः ॥ ७११ ॥ एवं तृणवदस्त्राणि प्रेक्ष्य भग्नानि शाङ्गिणा । प्रतिविष्णुरमोघं स्वं चक्रं सस्मार मारिकृत् ॥७१२॥ ज्वालाशतैर्दीप्यमानमरान्तरशतैरिव । समाकृष्य समानीतं मार्तण्डस्यन्दनादिव ॥७१३ ॥ प्रसह्यापहृतमेकमन्तकस्येव कुण्डलम् । परितः कुण्डलीभूय तक्षकाहिमिव स्थितम् ॥ ७१४ ॥ प्रवणत्किङ्किणीजालं त्रासयत् खेचरानपि । स्मृतमात्रोपस्थितं तत् स जग्राहेत्युवाच च ॥७१५ ॥ क्षीरकण्ठोऽस्यरे ! बाल ! णहत्येव ते वधात् । इदानीमप्यपेहि त्वं हणीयेऽद्याप्यहं त्वयि ॥७१६ ॥ न परिस्खल्यते क्वापि कुण्ठीभवति न कचित् । पविः पविधरस्येव चक्रमस्त्रमिदं हि मे ॥७१७॥ मुक्तं चेन्मुच्यसे प्राणैर्विकल्पो न हि कश्चन । क्षत्राभिमानं मा धेहि विधेहि मम शासनम् ॥७१८ ॥ बालोऽसि तन्मया क्षान्तं पूर्वदुर्ललितं तव । बालत्वचापलेनैव याहि जीव ! यदृच्छया ॥७१९ ॥ स्मित्वोवाच त्रिपृष्ठोऽपि वृद्धोऽसि हयकन्धर ! । कोऽन्यथा प्रलपेदेवमुन्मत्त इव दुर्वच : ॥ ७२० ॥
GRER®R&R®R&R®R&RXARXRXARX
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५५॥
१ वारयितुमशक्यम्। २ श्याम कुर्वन्तः। ३ प्रावृषि-मेघसमये। ४ स्यन्दनः-रथः। ५ क्षीरकण्ठो बालः। ६ भ्रुणम्-गर्भः। ७ लज्जा प्राप्नोमि। ८ ईन्द्रस्य। ९क्षत्रियत्वाभिमानम्। ★ "लोडसीति म ।..दो हि हय०-।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५६॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम्।
1282828282828282828282828282
बालोऽपि केसरी नेभान महतोऽपि पलायते । महतोऽपि हि किं सात तार्थ्यबालोऽपसर्पति ? ॥७२१ ॥ बालोऽपि सन्ध्यारक्षोभ्यः किं क्षुभ्यति दिवाकरः? । बालोऽपि किमहं त्वत्तोऽपसमि रणाङ्गणे? ॥७२२॥ शस्त्राणां प्राक् प्रयुक्तानां दृष्टं तावद् बलं त्वया । विमुच्यास्यापि वीक्षस्व किमवीक्ष्यैव गर्जसि? ॥७२३ ॥ इत्याकर्ण्य हयग्रीवो व्योमाब्धेरौर्ववह्निवत् । शिरसि भ्रमयामास तच्चक्रमतिभीषणम् ॥७२४ ॥ भ्रमयित्वा चिरतरं सर्वस्थाम्ना मुमोच सः । चक्रं तच्च्यवमानार्कमण्डलभ्रान्तिदं क्षणम् ॥७२५ ॥ वक्षःस्थले शैलशिलाविशालकठिने हरेः । चपेटयैव तच्चक्रं पपात न तु धारया ॥७२६ ॥ आहतस्तस्य चक्रस्य तुम्बाग्रेण द्रढीयसा । पपात मूछितो विष्णुः कुलिशेनेव ताडितः ॥७२७ ॥ तस्थौ तत्रैव तच्चक्रं प्रतिजाग्रदिवाम्बरे । हाहारवः सुमुत्तस्थौ विष्णुसैन्येऽखिलेऽपि हि ॥७२८ ॥ प्रतिपक्षप्रहारेण भ्रातरं प्रेक्ष्य मूच्छितम् । मुमूर्च्छ नो हतोऽप्याशु बलभद्रः प्रियानुजः ॥ ७२९ ॥ सिहनादं हयग्रीवश्चक्रे सिंह इवोच्चकैः । तत्सैन्यैर्जयशंसीव चक्रे किलकिलारवः ॥७३० ॥ लब्धसंज्ञः क्षणाद् रामः श्रुत्वा तं चोर्जितं ध्वनिम् । अस्थाने कस्य हर्षोऽयमिति पप्रच्छ सैनिकान् ॥७३१ ॥ तेऽप्यूचुर्देव ! हृष्टानां कुमारस्यापदाऽधुना । हयग्रीवस्य सैन्यानामिदं गर्जितमूर्जितम् ॥७३२ ॥ ऊचे रामोऽपि मद्वन्धोरपि व्यापत्तिरस्ति किम् । रथे शेते क्षणमसौ रणश्रान्तो ममानुजः ॥७३३ ॥ मद्वन्धोापदमिमां व्यलीकां स्वमनीषया । तर्कयित्वा प्रहृष्टानामेष हर्ष हराम्यहम् ॥७३४॥
१ 'न इभान्' इति विभागः। २ तार्थ्यबाल: गरुडः। ३ संध्याराक्षसेभ्यः। *"सि भ्रामया -1 • "तिदक्षिणम्-0 व पर्वतः-।४ आपदातृतीयान्तम् । "पि मे ब।
1282828282828282828282828282
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५६॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
॥५७॥
282828282828282828282828288
अरे ! तिष्ठ हयग्रीव ! सरथं सपरिच्छदम् । गदया चूर्णयाम्यद्य सद्यो मशकमुष्टिवत् ॥ ७३५ ॥ इत्युत्पाट्य गदां शृङ्गं रथावर्तगिरेरिव । दधाव यावत् तावच्च त्रिपृष्ठ : प्रत्यबुध्यत ॥७३६ ॥ आर्यार्य ! भवतः कोऽयमायासो मयि सत्यपि । इति ब्रुवन् सुप्त इव समुत्तस्थौ जनार्दनः ॥७३७ ॥ त्रिपृष्ठमुत्थितं दृष्ट्वा ग्रामादिव समागतम् । दोर्दण्डाभ्यामायताभ्यामालिलिङ्गाथ लाङ्गली ॥७३८ ॥ स्वेशप्रबोधपिशुनो हदि शल्यायितो द्विषाम् । हर्षकोलाहलश्चक्रे हृषीकेशस्य सैनिकैः ॥७३९ ॥ प्रायश्चित्तमिवादित्सु प्रहारकृतपाप्मनः । ईक्षाञ्चके समीपस्थं तच्च चक्रमधोक्षजः ॥ ७४० ॥ तेजोभीमं तदादाय दायादमिव भास्वतः । बलभद्रकनिष्ठोऽपि ससौष्ठवमदोऽवदत् ॥ ७४१॥ ऊर्जितं गर्जितं तादृक् कृत्वा यन्मुमुचे मयि । दृष्टं त्वयौजश्चक्रस्यामुष्याद्राविव दन्तिनः ॥७४२ ॥ गच्छ गच्छाऽधुनाऽपि त्वं स्थविरं पापवृत्तिकम् । मार्जारमिव को नाम त्वां हनिष्यति दुर्मते ! ॥७४३ ॥ इति श्रुत्वा हयग्रीवो दशनैरधरं दशन् । प्रकोपात् कम्पमानाङ्गः सभ्रूभङ्गोऽब्रवीदिति ॥७४४ ॥ अमुना लोहखण्डेन मत्तः प्राप्तेन रे शिशो ! । किं नु मत्तस्तरोः स्रस्तफलेनाऽऽप्तेन पङ्गवत् ॥७४५ ॥ मुञ्च मुञ्च त्वमप्येतत् सारं पश्य ममापि च । चक्रमापतदप्येतद् दलयिष्यामि मुष्टिना ॥ ७४६ ॥ ततः प्रकुपितश्चक्रं भ्रमयित्वा नभस्तले । मुमोच हयकण्ठाय वैकुण्ठोऽकुण्ठशक्तिकः ॥७४७॥
१ लाङ्गली-बलरामः । २ स्वस्वामिप्रबोधसूचकः, प्रबोधः-मूर्छारहितः । ३ प्रहारजन्यपापस्य । ४ अधोक्षजः-वासुदेव:- त्रिपृष्ठ :। ५ यदमुचो म०-का० यद् अमुच:-'अमुचः' इति अद्यतनभूतकाले द्वितीयपुरुषैकवचनम्। ६ 'अमुष्य अद्रौ' इति विभागः । ७ नीचैः पतितेन फलेन प्राप्तेन । ८ बलम् ।९ वैकुण्ठः - वासुदेव: त्रिपृष्ठः ।
1282828282828282828282828284
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५७॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५८॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
12888A888888888888888888888:
तच्चकर्ताऽश्वकण्ठस्य कण्ठं कदलिकाण्डवत् । निजेनैव हि चक्रेण हन्यन्ते प्रतिचक्रिणः ॥७४८॥ मुदितैः खेचरैः पुष्पवृष्टिः शिरसि शाङ्गिणः । निदधे विदधे चौच्चैर्मुदा जयजयारवः ॥ ७४९ ॥ हयग्रीवस्य सैन्येऽपि सदैन्ये रुदितध्वनिः । समुत्तस्थौ प्रतिरवै रोदसी अपि रोदयन् ॥ ७५० ॥ हयग्रीवाङ्गसंस्कारमग्निना स्वजना व्यधुः । निवापमिव कुर्वन्तः पतद्भिर्नयनाश्रुभिः ॥७५१॥ विपद्य च हयग्रीवः सप्तम्यां नरकावनौ । नारकोऽभूत् त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमजीवितः ॥७५२ ॥ अत्रान्तरे नभस्युच्चैरूचेऽमरवरैरिति । भो भो नृपतयः ! सर्वे सर्वतो मानमुज्झत ॥ ७५३ ॥ विमुञ्चत हयग्रीवपक्षपातं चिरादृतम् । त्रिपृष्ठं शरणं श्रेष्ठमुपाध्वं किन्तु भक्तितः ॥७५४ ॥ प्रथमो वासुदेवोऽयमुदपद्यत खल्विह । त्रिखण्डभरतक्षेत्रावनेर्भा महाभुजः ॥७५५ ॥ इति दिव्यां गिरं श्रुत्वा हयग्रीवस्य भूभुजः । सर्वेऽप्युपेत्य शिरसा प्रणेमुरचलानुजम् ॥७५६ ॥ रचिताञ्जलयश्चैवमूचुरस्माभिरत्र यत् । अज्ञानात् परतन्त्रत्वाच्चापराद्धं सहस्व तत् ॥ ७५७ ॥ अतः परं वयं नाथ ! त्वदीयाः किङ्करा इव । करिष्यामस्तवैवाज्ञां तदाज्ञापय नः प्रभो ! ॥७५८ ॥ प्रत्यवाच त्रिपृष्ठोऽपि नापराधोऽस्ति कोऽपि वः । क्षत्रियाणां क्रमो ह्येष युद्धं स्वाम्याज्ञया खलु ॥७५९॥ विमुञ्चत प्रतिभयमयं स्वाम्यस्मि वोऽधुना । मदीयीभूय वर्तध्वं स्वस्वराज्येष्वतः परम् ॥ ७६०॥ एवमाश्वास्य तान् राज्ञस्त्रिपृष्ठः सपरिच्छदः । जगाम पोतनपुरं पुरन्दर इवापर : ॥७६१॥ १ अश्वग्रीवस्य । २ आकाशम् पृथ्वीं च । ३ मृतमुद्दिश्य दीयमानो जलाञ्जलिः निवाप: । ४ उज्झत-मुञ्चत । *"रण-श्रेष्ठ। 'वनेर्भोक्ता-।
1282828282828282828282828286
त्रिपृष्ठअचलचरितम् ।
॥५८॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५९॥
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
282828282828282828282828286
पुनश्च पोतनपुराद् दिग्जयाय जनार्दनः । साग्रजो निर्ययौ रत्नैश्चक्राद्यैः सप्तभिर्वतः ॥७६२ ॥ जिगाय मागधं पूर्वं पूर्वाशामुखमण्डनम् । दक्षिणाशाशिरोदाम वरदामानमप्यथ ॥ ७६३ ॥ पश्चिमाशाकृतोद्भासं प्रभासं च सुरोत्तमम् । विद्याधरेन्द्रानुभयवैताढ्यश्रेणिगानपि ॥७६४॥युग्मम् ॥ श्रेणिद्वयाधिपत्यं चादत्ताग्निजटिने हरिः । फलन्ति हि महात्मानः सेविताः कल्पवृक्षवत् ॥७६५ ॥ दक्षिणं भरतस्यार्धं साधयित्वैमुच्चकैः । दिग्यात्राया न्यवर्तिष्ट त्रिपृष्ठः स्वपुरोन्मुखः ॥ ७६६ ॥ चक्रधरस्यार्द्धऋद्ध्यार्धेनाभाद् दोर्बलेन च । प्रयाणैः कतिभिः प्राप मागधान् माधवस्ततः ॥७६७ ॥ ददर्श कोटिपुरुषोत्पाट्यां तत्र महाशिलाम् । इलाया इव तिलकमिलेशतिलकोऽथ सः ॥ ७६८ ॥ वामेन भुजदण्डेन लीलया तां शिलां हरिः । छत्रायमाणामुद्दधे मूर्ध्न ऊर्ध्वं नभस्तले ॥७६९ ॥ नृपैर्लोकैश्च तद्बाहुस्थामालोकनविस्मितैः । त्रिपृष्ठस्तुष्टुवे सुष्ठ सौष्ठवैर्मागधैरिव ॥ ७७० ॥ तां विमुच्य यथास्थानं प्रस्थितः कतिभिर्दिनैः । नगरं पोतनपुरं श्रियो धाम जगाम सः ॥ ७७१ ॥ मौक्तिकस्वस्तिकाकीर्णं सतारकमिवाम्बरम् । सेन्द्रचापशतमिव तोरणश्रेणिशोभितम् ॥७७२ ॥ आवृष्टवारिदमिव वारिसिक्तमहीतलम् । उद्विमानमिवोत्तुङ्गैर्मञ्चै रुचिरभाजनैः ॥७७३ ॥
१ (१) चक्रम्, (२) वनमाला, (३) नन्दकनामा असिः,(४) कौस्तुभमणिः, (५) पाञ्चजन्यः शङ्खः,(६) कौमोदकी गदा,(७) शार्ङ्ग धनुः-इत्येवं सप्त रत्नानि । २ 'अर्ध-ऋद्धया' अत्र "ऋतृति हस्वो वा" [१.२.२.] इत्यनेन हूस्वत्वे सन्धेरभावः । ३ 'तिलकम् इलेशतिलकः' इति विभागः। ४ छत्रसमानाम्। ★धामाऽऽजगाम- ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठअचलचरितम्।
॥५२॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६०॥
श्रेयांसजिनचरितम्।
8282828282828282828282828285
प्रत्योकः प्रकृतोद्वाहमिव मङ्गलगीतिभिः । पिण्डीभूतजीवलोकमिव संमर्दसंपदा ॥७७४ ॥ प्रविवेश द्विपारूढः संपन्नः प्रौढसंपदा । श्रीपतिः पोतनपुरं पुरं नवमिव श्रियः ॥७७५ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ प्रजापतिर्खलनजट्यचलोऽन्येऽपि भूभुजः । त्रिपृष्ठस्यार्धचक्रित्वाभिषेकं विदधुस्ततः ॥ ७७६ ॥ इतश्च छद्मस्थतया द्वौमासौ विहरन् विभुः । श्रेयांसो भगवान् प्राप सहस्राम्रवणं वनम् ॥७७७ ॥ तत्राशोकतरोर्मूले स्वामिनः प्रतिमाजुषः । द्वितीयशुक्लध्यानान्ते वर्तमानस्य निश्चले ॥७७८ ॥ ज्ञान-दृष्ट्यावरणीये मोहनीयान्तरायके । प्रणेशु_तिकर्माणि तापे मदनपिण्डवत् ॥७७९ ॥॥ युग्मम् ॥ माघकृष्णपञ्चदश्यां श्रवणस्थे निशाकरे । षष्ठेन तपसा भर्तुरुदपद्यत केवलम् ।। ७८० ॥ देवैः समवसरणे रचिते तत्र देशनाम् । एकादशो जिनपतिर्विदधेऽतिशयान्वितः ॥ ७८१॥ तया देशनया भर्तुः प्रबुद्धा भूरिजन्तवः । विरतिं सर्वतः केऽपि जगृहुर्देशतोऽपरे ॥ ७८२ ॥ गोशुभाद्या गणभृतः षट्सप्ततिरथाभवन् । स्वामिनस्त्रिपदी श्रुत्वा द्वादशाङ्गीमसूत्रयन् ॥ ७८३ ॥ तत्तीर्थभूरीश्वराख्यो यक्षस्त्र्यक्षो वलक्षरुक् । वृषयानो मातुलिङ्गगदिदक्षिणदोर्द्वयः ॥ ७८४ ॥ नकुलाक्षसूत्रयुक्तदक्षिणेतरबाहुकः । श्रेयांसस्वामिनो जज्ञे तदा शासनदेवता ॥ ७८५ ॥ तथैव मानवी देवी गौराड़ी सिंहवाहना । वरदं मदरिणं च दधती दक्षिणौ करौ ॥७८६ ॥ '
१ प्रतिओक:-प्रतिगृहम् । २ संमदः-हर्षः । * 'ढ: प्ररूढ प्रौढसंमदः। ३ ज्ञानावरणीयम्, दर्शनावरणीयं च । ४ 'मदन' इति भाषायाम् 'मीण'। . माघे का५ देशतः विरतिम्-श्रावकधर्मम् । ६ श्वेतकान्तिः। Oगदाद।
8282828282828282828282828282
श्रेयांसजिनस्य केवलज्ञानम् ।
॥६०॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६१॥
श्रेयांसजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828.
वामौ च बिभ्रती पाणी कुलिशाङ्कर्शधारिणौ । पारिपाश्चिक्यभूद् भर्तुस्तदा शासनदेवता ॥ ७८७ ॥ ताभ्याममुक्तसान्निध्यो विहरन् परमेश्वरः । अन्येद्युः पोतनपुरं पुरप्रवरमाययौ ॥७८८ ॥ तत्र च स्वामिसमवसरणायैकयोजनाम् । मरुत्कुमारा मम॒जुर्मेघाश्च सिषिचुः क्षितिम् ॥ ७८९ ॥ स्वर्णरत्नोपलैस्तां च बबन्धुर्व्यन्तरामराः । जानुदघ्नीः सुमनसः पञ्चवर्णाश्च चिक्षिपुः ॥७९० ॥ तोरणानि प्रतिदिशं भ्रूभङ्गानिव तद्दिशाम् । ते चक्रुस्तद्भवो मध्ये मणिपीठं च पावनम् ॥७९१ ॥ तत्राधो राजतं वप्रं सस्वर्णकपिशीर्षकम् । शीर्षोत्तंसमिव क्षोणेविदधुर्भवनाधिपाः ॥७९२ ॥ सरत्नकपिशीर्षं च तापनीयमथापरम् । स्वज्योतिषेव ज्योतिष्काः प्राकारं विदधुः सुराः ॥७९३ ॥ माणिक्यकपिशीर्षं च दिव्यरत्नशिलामयम् । विमानपतयो वप्रं तार्तीयीकं विचक्रिरे ॥७९४ ॥ सतोरणा चतुरी प्रतिवप्रमजायत । देवच्छन्दक ऐशान्यां मध्यवप्रस्य मध्यतः ॥७९५ ॥ मध्यप्राकारगर्भोव्यां विचक्रे व्यन्तरामरैः । षष्ठ्युत्तरनवधनुःशतोच्चश्चैत्यपादपः ॥७९६ ॥ तस्याधो मणिपीठोां विदधुश्छन्दकं च ते । रत्नसिंहासनं साडिपीठं प्राच्यां तदन्तरे ॥७९७ ॥ तत्रान्यदपि यत् कृत्यं तच्चक्रुर्व्यन्तरामराः । भक्तिमन्तोऽप्रमादेनायुक्तेभ्योऽप्यतिशेरते ॥ ७९८ ॥ श्रेयांसोऽथ प्रभुयॊमस्थितैच्छत्रैखि wभात् । वीज्यमानश्चामराभ्यां यक्षाभ्यां पार्श्वयोर्द्वयो ॥७९९ ॥
28282828282828282828282888
श्रेयांसजिनस्य केवलज्ञानम्।
॥६१॥
१ कुलिशम्-वज्रम् । * कलशाङ्कुश०- 1. "तुः सदा-।२ शुद्धां चक्रुः । ३ जानुप्रमाणाः । ४ शीर्ष-शेखरकम् । ५ तपनीयम् - सुवर्णम्, तेन निर्मितम् । ६ स्वतेजसा । ७ कईशा ।। स्याधिम । “भिर्विभान् ।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ६२ ॥
' D X D X D X DE RE
REREDER
इन्द्रध्वजेन च पुरोगामिना परिशोभितः । स्वयं ध्वनद्दुन्दुभिना बन्दिनेवोक्तमङ्गलः ॥ ८०० ॥ भामण्डलेन भ्राजिष्णुः सूर्येणेवोदयाचलः । सुरासुरनरैः कोटिसंख्यातैः परिवारितः ॥ ८०१ ॥ देवैः संचार्यमाणेषु क्रमेण च पुरः पुरः । नवसु स्वर्णपद्मेषु विन्यस्यन् पादपङ्कजे ॥ ८०२ ॥ अधिष्ठितः पुरोदेशं धर्मचक्रेण भास्वता । ततः समवसरणं पूर्वद्वारेऽविशद् विभुः ॥ ८०३ ॥ तत्र स्वागतिकमिव रणत् षट्चरणारवैः । त्रिः प्रदक्षिणयामास चैत्यवृक्षं जगद्गुरुः ॥ ८०४ ॥ वदन् ‘नमस्तीर्थाय' इति छन्दकाम्भोजकणिकम् । सिंहासनमलञ्चक्रे पूर्वाशाऽभिमुख: प्रभुः ॥ ८०५ ॥ रत्नसिंहासनासीनान्यपरास्वपि दिश्वथ । स्वामिनः प्रतिबिम्बानि विचक्रुर्व्यन्तरामराः ॥ ८०६ ॥ प्रविश्य पूर्वद्वारेण निषेदुः साधवः क्रमात् । वैमानिकस्त्रियः साध्व्यश्चोर्ध्वा एवावतस्थिरे ॥ ८०७ ॥ प्रविश्यापाच्यद्वारेण नत्वाऽर्हन्तं च नैर्ऋते । अतिष्ठन् भवनपतिज्योतिष्कव्यन्तरस्त्रियः ॥ ८०८ ॥ प्रविश्य पश्चिमद्वारार्हन्तं नत्वाऽवतस्थिरे । भवनाधिपतिज्योतिर्व्यन्तराश्च मरुद्दिशि ।। ८०९ ॥ प्रविश्य चोत्तरद्वारा भगवन्तं प्रणम्य च । क्रमेण तस्थुरैशान्यां वैमानिकनरस्त्रियः ॥ ८१० ॥ इत्थं तृतीये वप्रेऽस्थाच्छ्रीमान् संघश्चतुर्विधः । तिर्यञ्चो मध्यमे वप्रेऽधस्तने वाहनानि तु ॥ ८११ ॥ तदा च राजपुरुषास्त्रिपृष्ठायार्धचक्रिणे । स्वामिनं समवसृतं संमदादाचचक्षिरे ॥ ८१२ ॥
1
सद्यः सिंहासनं हित्वा पादुके परिमुच्य च । स्वामिदिक्सन्मुखं स्थित्वा ववन्दे स्वामिनं हरि: ॥ ८१३ ॥ स्थित्वा सिंहासने रूप्यकोटीरर्धत्रयोदश । स्वाम्यागमनशंसिभ्यः प्रददावचलानुजः ॥ ८१४॥
★ ख्यानैः । १ दक्षिणद्वारेण । २ वायव्यकोणे । ३ हर्षात् ।
FRERERERX
RERE DERY
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम् ।
समवसरणम् ।
॥ ६२ ॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६३॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
128282828282828282828282828
ऋद्धय। महत्या सहितो बलभद्रेण शार्ङ्गभृत् । ययौ समवसरणं शरणं सर्वदेहिनाम् ॥ ८१५ ॥ तत्प्रविश्योत्तरद्वारा नत्वाऽर्हन्तं यथाविधि । सोऽनुशक्रं निषसाद समं मुसलपाणिना ॥८१६ ॥ प्रणम्य स्वामिनं भूयो भक्तिभावितया गिरा । इन्द्रोपेन्द्रबलाः स्तोतुमेवमारेभिरे ततः ॥८१७॥ अमन्दानन्दनिःस्यन्ददायिने परमेश्वर ! । मोक्षकारणभूताय मोक्षायैव नमोऽस्तु ते ॥८१८ ॥ तव दर्शनमात्रेऽपि कर्माण्यन्यानि विस्मरन् । आत्मारामी भवेद् देही किं पुनः श्रुतदेशन ः ॥८१९ ॥ क्षीरोदः किमुदीर्णोऽसि कल्पवृक्षः किमुद्गतः । वर्षकाब्दोऽवतीर्णो वा स्वामिन् ! संसारजन्मिनाम् ॥८२०॥ पीड्यमानस्य विश्वस्यासद्ग्रहै: क्रूरकर्मभिः । एकादशो जिनेन्द्रस्त्वं त्राता ज्योतिष्मतां पतिः ॥८२१॥ त्वयेक्ष्वाकुकुलं नाथ ! निसर्गेणापि निर्मलम् । निर्मलीक्रियतेऽत्यन्तं स्फटिकाश्मेव वारिणा ॥ ८२२ ॥ जगत्त्रयस्य निःशेषसंतापहरणात् प्रभो ! । पादमूलं तवाशेषच्छायाभ्योऽप्यतिरिच्यते ॥ ८२३ ॥ त्वत्पादपद्मयो ङ्गीभूय संप्राप्तसंमदः । नाहं भुक्त्यै न वा मुक्त्यै स्पृहयालुजिनेश्वर ! ॥ ८२४ ॥ भवे भवे भवदीयौ चरणौ शरणं मम । अभ्यर्थये जगन्नाथ ! त्वत्सेवा किं न साधयेत् ? ॥ ८२५ ॥ इति स्तुत्वा विरतेषु वासवोपेन्द्रसीरिषु । श्रेयांसः श्रेयसां हेतुं प्रारेभे देशनामिति ॥८२६ ॥ असावपारः संसारः स्वयम्भूरमणाब्धिवत् । कर्मोर्मिभिर्धाम्यतेऽस्मिस्तिर्यगूर्ध्वमधो जनः ॥ ८२७ ॥ धर्माम्भांस्यनिलेनेव भेषजेन रसा इव । कर्माण्यष्टापि जीर्यन्ति ध्रुवं निर्जरयैव हि ॥ ८२८ ॥ संसारबीजभूतानां कर्मणां जरणादिह । निर्जरा सा स्मृता द्वेधा सकामा कामवर्जिता ॥८२९ ॥
१ वर्षणशील: वर्षकः । * 'रधन्वनि । • इत्यर्थये । २ सीरी - बलदेवः ।
128282828282828282828282828
श्रेयांसजिनस्य देवताकृतस्तुतिः।
श्रेयांसजिनस्य देशना।
॥६३॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
॥६४॥
1282828282828282828282828286
ज्ञेया सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनाम् । कर्मणां फलवत् पाको यद् उपायात् स्वतोऽपि च ॥८३०॥ सदोषमपि दीप्तेन सुवर्णं वह्निना यथा । तपोऽग्निना तप्यमानस्तथा जीवो विशुध्यति ॥८३१॥ अनशनमौनोदर्य वृत्तेः संक्षेपणं तथा । रसत्यागस्तनुक्लेशो लीनतेति बहिस्तपः ॥८३२॥ प्रायश्चित्तं वैयावृत्यं स्वाध्यायो विनयोऽपि च । व्युत्सर्गोऽथ शुभध्यानं षोढेत्याभ्यन्तरं तपः ॥ ८३३ ॥ दीप्यमाने तपोवह्नौ बाह्ये चाभ्यन्तरेऽपि च । यमी जरति कर्माणि दुर्जराण्यपि तत्क्षणात् ॥ ८३४ ॥ यथा हि पिहितद्वारमुपायैः सर्वतः सरः । नवैर्नवैर्जलापूरैः पूर्यते नैव सर्वथा ॥ ८३५ ॥ तथैवाश्रवरोधेन कर्मद्रव्यैर्नवैर्नवैः । अयं न पूर्यते जीवः संवरेण समावृतः ॥८३६ ॥ यथैव सरसस्तोयं संशुष्यति पुराचितम् । दिवाकरकरालांशुपातसंतापितं मुहुः ॥८३७ ॥ तथैव पूर्वसंबद्धं सर्वं कर्म शरीरिणाम् । तपसा ताप्यमानं सत् क्षयमायाति तत्क्षणात् ॥ ८३८ ॥ निर्जराकरणे बाह्याच्छ्रेष्ठमाभ्यन्तरं तपः । तत्राप्येकातपत्रत्वं ध्यानस्य मुनयो जगुः ॥ ८३९ ॥ चिराजितानि भूयांसि प्रबलान्यपि तत्क्षणात् । कर्माणि निर्जरन्त्येव योगिनो ध्यानशालिनः ॥८४०॥ यथैवोपचितो दोषः शोषमायाति लङ्घनात् । तथैव तपसा कर्म क्षीयते पूर्वसंचितम् ॥८४१ ॥ यथा वा मेघसंघाताः प्रचण्डपवनैर्हताः । इतस्ततो विशीर्यन्ते कर्माणि तपसा तथा ॥८४२ ॥
१ व्रतवताम्-व्रतयुक्तानां निर्जरा ज्ञानपूर्विका अन्येषां तु अज्ञानपूर्विका। २ यथा फलं स्वयं पक्कंभवति, उपायादपि पक्कं क्रियते, एवं कर्मणां विपाकोऽपि बोध्यः ।३ औनोदर्यम्-ऊनोदरताम् - बुभुक्षाऽपेक्षया स्वल्पं भोजनम् । ४ व्रतयुक्ताः। तत्रापि-आभ्यन्तरे तपसि ध्यानस्य श्रेष्ठत्वम् इति भावः । ६ वर्धितः शरीरदोषः ।
282828282828282828282828282
निर्जरास्वरूपगर्भा श्रेयांस जिनदेशना।
॥६४॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ६५ ॥
EDEDEDEDEDEDEDEDEDEDER ER EN I
प्रतिक्षणं प्रभवन्त्यावपि संवरनिर्जरे । प्रकृष्येते यदा मोक्षं प्रसुवाते तदा ध्रुवम् ॥ ८४३ ॥ निर्जरां निर्जरां कुर्वंस्तपोर्भिर्द्विविधैरपि । सर्वकर्मविनिर्मोक्षं मोक्षमाप्नोति शुद्धधीः ॥ ८४४ ॥ एवं देशनया भर्तुर्बहवः प्राव्रजन् जनाः । सम्यक्त्वं प्रतिपेदाते बलभद्र - हरी पुनः ॥ ८४५ ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यां व्यसृजद् देशनां विभुः । त्रिपृष्ठपुम्भिश्चानिन्ये चतुःप्रस्थमितो बलिः ॥ ८४६ ॥ स्वाम्यग्रे तत्र चोत्क्षिप्तः सोऽग्राह्यर्धं सुरैः पतन् । शेषस्य पतितस्यार्धं राज्ञाऽन्यदितरैर्जनै : ॥ ८४७ ॥ निर्गत्य चोत्तरद्वारा मध्यवप्रनिवेशिते । देवच्छन्दे रत्नमये निषसाद ततः प्रभुः ॥ ८४८ ॥ षट्सप्ततिगणधरग्रामणीर्गोशुभस्ततः । स्वाम्यङ्घ्रिपीठाध्यासीनो विदधे धर्मदेशनाम् ॥ ८४९ ॥ सोऽपि द्वितीयपौरुष्यां व्यसृजद् धर्मदेशनाम् । स्वं स्वं स्थानं ययुः सर्वेऽपीन्द्रोपेन्द्रबलादयः ॥ ८५० ॥ ततः स्थानात् प्रभुरपि प्रभाकर इवापरः । झानालोकं वितन्वानो विजहार महीतलम् ॥ ८५१ ॥ साधूनां चतुरशीतिसहस्राणि महात्मनाम् । लक्षमेकं च साध्वीनां सहस्रत्रयसंयुतम् ॥ ८५२ ॥ चतुर्दशपूर्वभृतां त्रयोदश शतानि तु । षट्सहस्यवधिमतां मनः पर्ययिणामपि ॥ ८५३ ॥ सार्धानि षट्सहस्राणि केवलज्ञानशालिनाम् । जातवैक्रियलब्धीनामेकादशसहस्यथ ॥। ८५४ ॥ पञ्चैव च सहस्राणि वादलब्धिमतां पुनः । लक्षद्वयं श्रावकाणां सहस्रा नवसप्ततिः ॥ ८५५ ॥ अष्टाचत्वारिंशता च सहस्रैरधिकानि तु । चत्वारि लक्षाणि तथा श्राविकाणां शुभात्मनाम् ॥ ८५६ ॥ ०क्षं प्राप्नो० । २ "प्रस्थ:- 'एक शेर ' इति ख्यातस्य " अमरकोशटीका-कां०
१ कर्मनिर्जरणरूपाम्, निर्जरणम्-ध्वंसः । ★ ०भिर्विवि०
२ श्लो० ८९ । ३ ' अग्राहि+ अर्धम्' इति विभागः । ४ आलोकम्-तेज: ।
REDERER RY
REDEREREREDER
चतुर्थं पर्व
प्रथमः
सर्गः श्रेयांसजिनचरितम् ।
श्रेयांसजिनस्य परिवारादिः ।
॥ ६५ ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६६॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांस
जिन
चरितम्।
828282828282828282828282828
आकेवलाद् द्विमासोनवर्षलक्षैकविंशतिम् । महीं विहरतो जज्ञे परिवारः प्रभोरयम् ॥ ८५७ ॥ मोक्षकालं विदित्वा स्वं प्रभुः संमेतमेत्य च । समं मुनिसहस्रेणानशनं प्रत्यपद्यत ॥ ८५८ ॥ मासमेकं तथा स्थित्वा शैलेशीध्यानमास्थितः । नभःकृष्णतृतीयायां धनिष्ठास्थे निशाकरे ॥८५९ ॥ अनन्तदर्शनज्ञानवीर्यानन्दमयात्मकः । समं तैर्मुनिभिः प्राप भगवान् परमं पदम् ॥ ८६० ॥ कौमारे स्वामिनो वर्षलक्षाणामेकविंशतिः । द्विचत्वारिंशदब्दानां लक्षाण्यवनिपालने ॥८६१॥ प्रव्रज्यापालने वर्षलक्षाणामेकविंशतिः । इत्यायुश्चतुरशीतिवर्षलक्षाण्यजायत ॥ ८६२ ॥ षड्विंशतिसहस्राग्रवर्षषट्षष्टिलक्षकैः । अब्धिशतेन चोनाया अब्धिकोटेर्व्यतिक्रमे ॥ ८६३ ॥ श्रीमच्छीतलनाथस्य मोक्षकालादनन्तरम् । श्रेयांसस्वामिनो जज्ञे निर्वाणगमनोत्सवः ॥८६४ ॥॥युग्मम् ॥ चक्रे निर्वाणकल्याणं सगीर्वाणैः पुरन्दरैः । महतामन्तकालोऽपि पर्वणे न पुनः शुचे ॥८६५ ॥ द्वात्रिंशतान्तःपुरस्त्रीसहस्रविलसन् सुखम् । त्रिपृष्ठोऽपि ततः स्वायुः कियदप्यत्यवाहयत् ॥ ८६६ ॥ स्वयम्प्रभायां जज्ञाते शाईपाणेरुभौ सुतौ । ज्येष्ठः श्रीविजयो नाम कनिष्ठो विजयाह्वयः ॥ ८६७॥ रतिसागरमग्नस्य त्रिपृष्ठस्यान्यदाऽन्तिके। आजग्मुर्गायनाः केऽपि सौस्वर्यादतिकिन्नराः ॥८६८ ॥ गायन्तस्तेऽतिमधुररागवैविध्यबन्धुरम् । हृषीकेशस्य हृदयं जहुः सर्वकलानिधेः ॥ ८६९ ॥ सदा त्रिपृष्ठः पार्श्वस्थांश्चक्रे गीतगुणेन तान् । रज्यन्त्यन्येऽपि गीतेन किं पुनस्तद्विदग्रणीः ॥ ८७०॥
★ त्वाऽथ प्र०।१ नभ:- श्रावणो मासः । षट्त्रिंश० । २ गीर्वाण: देवः । ३ उत्सवाय। ४ शोकाय । ५ गानोपजीविनः । ६ सुस्वरत्वेन किन्नरेभ्योऽपि अतिसुन्दरगानशीलाः । 0 0 धुरं रा०।७ संगीतविदां श्रेष्ठः ।
28282828282828282828282828
| श्रेयांसजिनस्य निर्वाणम्।
॥६६॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६७॥
सर्गः
श्रेयांसजिनचरितम् ।
1282828282828282828282828286
अन्यदा तु विभावर्यां विष्णोस्तल्पे निषेदुषः । तैस्तारं गातुमारेभे गन्धर्वैरिव वज्रिणः ॥ ८७१ ॥ तद्गीताक्षिप्तहृदयः करीवाथ जनार्दनः । एकं वारस्थितं शय्यापालमेवं समादिशत् ॥ ८७२ ॥ निद्रायमाणेष्वस्मासु गायतो गायनानमून् । विसृजेस्त्वं वृथाऽऽयासः स्वामिन्यनवधायके ॥ ८७३ ॥ तथेति प्रतिपेदे स शय्यापालः प्रभोर्वचः । शाणिोऽपि क्षणान्निद्रा मुद्रयामास लोचने ॥ ८७४ ॥ शय्यापालोऽपि तान् गीतलोभाद् विसृजति स्म न । विषयाक्षिप्तमनसा गलेहि स्वामिशासनम् ॥ ८७५ ॥ यामिन्याः पश्चिमे यामे प्रबुद्धोऽधोक्षजस्ततः । तथैव गायतोऽश्रौषीत् तानक्षीणकलस्वरान् ॥ ८७६ ॥ किं विसृष्टास्त्वया नामी स्पष्टकष्टास्तपस्विनः । इति पृष्टस्त्रिपृष्ठेन शय्यापालोऽब्रवीदिदम् ॥ ८७७॥ अमीषामेव गीतेन व्याक्षिप्तहृदयः प्रभो ! । व्यस्राक्षं गायनान्नैतान् व्यस्माष स्वामिशासनम् ॥ ८७८ ॥ ततः प्रकुपितः सद्यः कृत्वा चाकारसंवरम् । प्रातरर्क इव प्राची सभामध्यास्त केशवः ॥ ८७९ ॥ तत्र स्मृत्वा निशावृत्तं शय्यापालं प्रदर्श्य तम् । आरक्षपुरुषानेवं समादिक्षदधोक्षजः ॥८८०॥ अमुष्य प्रियगीतस्य कर्णयोः क्षिप्यतां ध्रुवम् । तप्तं त्रपु च तानं च दोषः कर्णकृतो ह्ययम् ॥८८१॥ शय्यापालं तमेकान्ते तेऽपि नीत्वा तथा व्यधुः । दुर्लङ्घ्यं शासनं ह्युग्रशासनानां महीभुजाम् ॥८८२ ॥ शय्यापालोऽपि पञ्चत्वं प्राप वेदनया तया । दुर्विपाकं वेदनीयकर्माऽबध्नाच्च शाईभृत् ॥ ८८३ ॥ नित्यं विषयसंसक्तो राज्यमूर्छापरायणः । स्वदोर्बलावलेपेन तृणाय गणयञ्जगत् ॥ ८८४ ॥
१ शय्यायाम् । २ वारः- परिपाटी:, 'वारो' इति भाषायाम् । ३ असावधाने। ४ मिमील, 'मींच्या' इति भाषायाम् । ५ गलेत्-विस्मरेत् । ६ विष्णु : । ७ आकारगोपनम् । ८ सभायाम् उपविष्टः, "अधेः शी "[२.२.२०] इति द्वितीया । *तां द्रुतम् सं० ॥९ तृणाय' इत्यत्र "मन्यस्यानावादि०" [२.२.६४.] इति सूत्राच्चतुर्थी ।
8888888888888282828282828285
शय्यापालककर्णयोः तप्तत्रपुक्षेपणम्।
६७॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६८॥
चतुर्थं पर्व प्रथमः सर्गः श्रेयांसजिनचरितम्।
3882828282828282828282828286
प्राणातिपाते निःशङ्को महारम्भपरिग्रहः । क्रूरेणाध्यवसायेन शीर्णसम्यक्त्वभूषणः ॥ ॥८८५ ॥ नारकायुर्निबध्याब्दलक्षाशीतिं चतुर्युताम् । अतीत्यायुस्त्रिपृष्ठोऽगात् सप्तमी नरकावनिम् ॥ ८८६ ॥ तत्रावासे प्रतिष्ठाने पञ्चधन्वशतोन्नतः । त्रयस्त्रिंशत्सागरायुः सोऽपश्यत् कर्मणां फलम् ॥८८७॥ त्रिपृष्ठस्याब्दसाहस्राः कौमारे पञ्चविंशतिः । तावन्तो मण्डलीकत्वेऽब्दसाहस्रं च दिग्जये ॥८८८॥ त्र्यशीतिवर्षलक्ष्येकोनपञ्चाशत्सहस्रयुक् । राज्ये चेति चतुरशीत्यब्दलक्षायुषो मितिः ॥ ८८९ ॥ अथाचलोऽपि शोकेन भ्रातृपञ्चत्वजन्मना । पराबभूवे सद्यः स्वर्भानुना भानुमानिव ॥८९० ॥ विवेक्यप्यविवेकीव भ्रातृस्नेहवशादथ । करुणस्वरमित्युच्चैर्विललाप हलायुधः ॥८९१ ॥ उत्तिष्ठ बन्धो ! निर्बन्धः कोऽयं शयनकर्मणि । अदृष्टपूर्वमालस्यं किं नृसिंहस्य तेऽधुना ॥८९२ ॥ द्वारि भूपतयः सर्वे त्वत्पादान् द्रष्टमुत्सुकाः । अदर्शनान्नाप्रसादस्तेषु युक्तस्तपस्विषु ॥ ८९३ ॥ क्रीडयाऽपि न ते मौनमियद् बान्धव ! युज्यते । भृज्यते हृदयं त्वद्वाक्सुधासारं विना मम ॥ ८९४ ॥ महोत्साहस्य सततं गुरुभक्तस्य वत्स ! ते । निद्रा च मदवज्ञा च न संभवति सर्वथा ॥ ८९५ ॥ हा ! हतोऽस्म्यग्रविधिना किमापतितमस्य मे । इति क्रन्दन् महीपृष्ठे मुशली मूच्छितोऽपतत् ॥ ८९६ ॥ लब्धसंज्ञः क्षणेनापि समुत्थाय च लाङ्गली । हा ! भ्रातर्धांतरित्युच्चैः क्रन्दन्नथेऽग्रहीद्धरिम् ॥ ८९७ ।। वृद्धैः प्रबोधितः सोऽथ धैर्यमालम्ब्य च क्षणम् । अनुजस्याङ्गसंस्कारादिकं कर्म समापयत् ॥८९८ ॥ कृतौदैहिको भ्रातुः स्मरणेन मुहुर्मुहुः । मुमोच लोचनैर्वारि श्रावणाम्भोदवद् बलः ॥८९९ ॥ १०वर्षलक्षी एकोन० इति विभागः । २ स्वर्भानु:- राहुः । ३ आग्रहः । ४ भृज्यते-पच्यते दह्यते । ५ बलदेवः ।
28282828282828282828282828
त्रिपृष्ठस्य सप्तमनरक गमनम्।
॥६८॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥६९॥
सर्गः
श्रेयांस
जिन
चरितम्।
KYNYRYNYRYPERURYPYRYNY PYPYRX
महाटव्यामिवोद्याने श्मशान इव वेश्मनि । गृहस्रोतःस्विव क्रीडासरः स्रोतस्विनीष्वपि ॥९००॥ अपि बन्धुसमाजेषु वैरिवृन्देष्विवानिशम् । न रति बलभद्रोऽगादल्पवारिणि मत्स्यवत् ॥९०१॥॥युग्मम् ॥ श्रेयांसस्वामिपादानां स्मरन् श्रेयस्करी गिरम् । संसारासारतां ध्यायन् विषयेभ्यः पराङ्मुखः ॥९०२ ॥ स्वजनानामपरोधात स्थित्वाहानि च कानिचित् । ययौ बलो धर्मघोषाचार्यपादान्तमन्यदा ॥९०३॥॥युग्मम् ॥ शुश्राव देशनां तस्मादर्हद्वागनुवादिनीम् । विशेषाद् भवनिर्वेदमाससाद तया बलः ॥९०४॥ सद्यो जग्राह दीक्षां च तत्पादान्ते स शुद्धधीः । अनुष्ठाने प्रवर्तन्ते ज्ञात्वा खलु महाशयाः ॥९०५ ॥ स सम्यक् पालयन् मूलगुणोत्तरगुणान् गुणी । सर्वत्र समतां बिभ्रत् सहमानः परीपहान् ॥९०६ ॥ वायुरिवाप्रतिबद्धो भुजङ्गम इवैकहक् । कञ्चित् कालं विजहार ग्रामा-ऽऽकर-पुरादिषु ॥९०७॥॥युग्मम् ॥
अथाब्दलक्षाण्यतिवाह्य पञ्चाशीतिं निसर्गामलचित्तवृत्ति :। कर्माणि सर्वाण्यपि घातयित्वा प्रापाचलः सिद्धिपदे निवासम् ॥९०८ ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि श्रीश्रेयांसजिनत्रिपृष्ठाचलाश्वग्रीवचरितवर्णनो
नाम प्रथमः सर्गः
282828282828282828282828282
अचलस्य
मोक्षः।
॥६९॥
०व सुखं क्रीडास्रोत०। १ आग्रहात् । २ वैराग्यम्।
तयाचल:।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व द्वितीयः श्रीवासु
पूज्य चरितम् ।
॥७०॥
28888888888888888888888888
(द्वितीयः सर्गः। श्रीवासुपूज्यजिन-द्विपृष्ठ-विजय-तारकचरितम् ।। नमः श्रीवासुपूज्याय विश्वपूज्याय तायिने । इन्द्रोपेन्द्रकिरीटाग्रघृष्टाङ्ग्रिनखपतये ॥१॥ अर्हन्तमिव रूपस्थध्यानस्थो विश्वपावनम् । वक्ष्यामि तस्य चरितं चन्द्रादप्यतिनिर्मलम् ॥२॥ पुष्करवरद्वीपार्धे प्राग्विदेहविभूषणे । विजये मङ्गलावत्यामस्ति पू रत्नरञ्चया ॥३॥ तस्यां पद्मोत्तरो नाम विश्वपद्मोत्तरः सदा । बभूव राजा रजनीराजराजेव वल्लभः ॥ ४ ॥ अधारयन् मनसि स जैनं शासनमुज्ज्वलम् । तदीयमिव राजानो नित्यं शिरसि भक्तितः ॥५॥ तस्य लक्ष्मीश्च कीर्तिश्च गुणानामेकवेश्मनः । युग्मजाते इव भृशं ववृधाते सहैव हि ॥६॥ पृथ्वी समुद्रसंव्यानां पृथ्वीपतिशिरोमणिः । परिखामेखलामेकपुरीमिव शशास सः॥७॥ चपलाचपला लक्ष्मीर्वयोवद् गत्वरं वपुः । पद्मदलाग्रोदबिंदुवच्च पुण्यं विनश्वरम् ॥८॥ विश्लेषिणो बन्धवोऽपि मार्गसंपृक्तपान्थवत् । इत्यजस्रं भावयन् स भववैराग्यमासदत् ॥९॥॥ युग्मम् ॥ वज्रनाभगुरोः पादमूले गत्वा महामनाः । अन्येधुराददे दीक्षां मुक्तिश्रीप्राप्तितिकाम् ॥१०॥
१ समग्रलक्ष्म्या उत्तमः । 0 नीजानिवज्जनवाल्लभः । २ समुद्रवस्त्राम् । णिः । सर्वो परिखामेक०। ३ चपला-विद्युत्, चपला-चञ्चला। ४ वियोगिन: ।+ तस्य राज्ञः शासनमन्ये राजानो यथा तथा स जैन शासनम् ।
28282828282828282828282828
वासुपूज्यजिनस्य पूर्वभवः ।
॥ ७० ॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ७१ ॥
DEREDEREREREDEREREDERERERY
अर्हद्भक्त्यादिभिस्तैस्तैः स्थानकै : कैश्चिदुज्ज्वलैः । सुधीरुपार्जयामास तीर्थकृन्नाम कर्म सः ॥ ११ ॥ खङ्गधारातिनिशितं पालयित्वा चिरं व्रतम् । विपद्याभूत् सुरः कल्पे प्राणताख्ये महद्धिकः ॥ १२ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपस्य भरतार्थेऽत्र दक्षिणे । पुर्यस्ति नाम्ना चम्पेति चम्पकोत्तंसवद् भुवः ॥ १३ ॥ तत्र चैत्येषु रत्नाश्मभित्तिषु प्रतिबिम्बितः । वैक्रियाणीव रूपाणि धारयन् लक्ष्यते जनः ॥ १४ ॥ चन्द्राश्मबद्धैः सोपानैर्निशि निःस्यन्दिवारिभिः । तत्र स्वयञ्जलाः क्रीडादीर्घिकाः प्रतिमन्दिरम् ॥ १५ ॥ सद्धूपधूमवल्लीभिर्वासागाराणि तत्र च । पातालभवनानीवोरगीभिर्भान्त्यनेकशः ॥ १६ ॥ क्रीडत्पुरवधूकानि तत्र क्रीडासरांसि च । निर्यदप्सरसः क्षीरोदधेर्दधति विभ्रमम् ॥ १७ ॥ लीलया षड्जबहला गायन्त्यः षड्जकैशिकीम् । भवन्ति केकिकेकानां तत्र संवादिकाः स्त्रियः ॥ १८ ॥ ताम्बूलीबीटेकभृतो भान्ति तत्रेभ्यवेश्मसु । नार्योऽध्यापयितुं हस्तन्यस्तक्रीडांशुका इव ॥ १९ ॥ तत्रासीद् वासव इवौजसा वँसुरिव त्विषा । वसुपूज्य इतीक्ष्वाकुवंश्यो वसुमतीपतिः ॥ २० ॥ स कुर्वन् गर्जितमिव याचकाह्वानडिण्डिमै: । पृथिवीं प्रीणयामास धनैर्वाभिरिवाम्बुद: ॥ २१ ॥ विचेरुः क्रीडया पृथ्व्यां तस्यानीकान्यनेकशः । न पुनर्दिग्जयकृते प्रतापाक्रान्तविद्विष: ॥ २२ ॥ दुष्टानां शासके तस्मिन्नाज्ञासारे महीभुजि । दस्युनाम नामकाण्डेष्वदृश्यत जनेषु न ॥ २३ ॥
१ स्थानैर्बद्धार्हद्रोत्रकः । २ चम्पकशेखरकवत् । ३ सहजसिद्धजलाः । ४ मयूरध्वनीनाम् । ५ बीटक इति भाषायाम् -'बीडुं' । ६ क्रीडार्थे पालिताः शुकाः हस्ते स्थापिता याभिः ७ वसुः सूर्यः । ८ याचकानाम् आमन्त्रणाय वाद्यमानै: डिण्डिमैः । ९ दस्योः नामानि केवलं कोशे एव ।
REDERERERERERERERERERERURY
चतुर्थं पर्व द्वितीय: सर्गः
श्रीवासु
पूज्य -
चरितम् ।
चम्पायां
वसुपूज्यनृपः ।
॥ ७१ ॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥७२॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
1282828282828282828282828286
पवित्रं धारयामास हदि सर्वज्ञशासनम् । श्रीवत्समिव शश्वत् स वत्सलो धर्मशालिषु ॥२४॥ स्वान्ववायसरोहंसी रतिरूपविजित्वरी । जया नाम महादेवी तस्यासीत् प्रीतिभाजनम् ॥ २५ ॥ सा जाह्नवीव गम्भीरा वक्रमन्थरगामिनी । पूर्वाम्भोधिमिवास्ताघं वसुपूज्यमनोऽविशत् ॥ २६ ॥ सद्भक्त्या परमात्मेव शुद्धस्फटिकनिर्मले । वसुपूज्यनृपोऽप्यस्यां सदा चेतस्यवर्तत ॥ २७ ॥ रूपेण लवणिम्ना च गुणैस्तैश्चानुरुपयोः । तयोविलसतोः कालः कोऽप्यद्वैतसुखो ययौ ॥ २८ ॥ इतः कल्पे प्राणताख्ये पद्मोत्तरमहीपतेः । जीवः स्वमायुरुत्कृष्टं सुखमग्नोऽत्यवाहयत् ॥ २९ ॥ ज्येष्ठस्य शुद्धनवम्यां चन्द्रे शतभिषग्गते । स च्युत्वा प्राणताज्जीवो जयाकुक्षाववातरत् ॥३०॥ ईक्षाञ्चके तदानीं च तीर्थकृज्जन्मसूचकान् । सुखसुप्ता जयादेवी महास्वप्नांश्चतुर्दश ॥ ३१ ॥ मृगाङ्कमभ्रलेखेवाद्रिगुहेव मृगाधिपम् । तं गर्भ धारयामास जया स्वामिन्यनुत्तमम् ॥३२॥ फाल्गुनश्यामभूतेष्टातिथौ भेऽपि च वारुणे । रक्तवर्णं महिषात साऽसूत समये सुतम् ॥ ३३ ॥ संजातासनकम्पाः षट्पञ्चाशद्दिक्कुमारिकाः । स्वामिनः स्वामिमातुश्च सूतिकमैत्य चक्रिरे ॥३४॥ शक्रोऽपि पालकारूढस्तत्रैत्य सपरिच्छदः । स्वामिवत् स्वामिभवनं प्रदक्षिण्यकरोद् द्रुतम् ॥ ३५ ॥ तत् प्रविश्य जयादेव्या दत्त्वाऽपस्वापनी हरिः । पार्श्वेऽर्हत्प्रतिबिम्बं च न्यस्याभूत् पञ्चमूर्तिकः ॥ ३६ ॥ मूत्र्यैकयाऽग्रहीन्नाथमातपत्रमथान्यया । द्वाभ्यां तु चमरे वल्गन्नन्यया तु पुरो ययौ ॥ ३७॥
१ वक्रम्, मन्थरम्-मन्दं मन्दम् । २ अस्ताघम् - भाषायाम् 'अथाग' इति । ३ "भूतेष्टा तु चतुर्दशी" - अभिधानचिन्ता० कां० श्लो०६५। ४ वल्गन् वेगेन गच्छन्।
828282828282828282828282828
वासुपूज्यजिन
जन्मोत्सव वर्णनम्।
॥७२॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥७३॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
WRXXRY AYURURURYAXXXXXRYRY
सुमेरावमराधीशोऽतिपाण्डुकम्बलां शिलाम् । गत्वा सिंहासन उपाविक्षदङ्काहितप्रभुः ॥ ३८ ॥ अथाच्युतप्रभृतयस्त्रिषष्टिरपि वासवाः । स्वामिनं स्नपयामासुः कुम्भैस्तीर्थपयोभृतै : ॥ ३९ ॥ ईशानकल्पाधिपतेरङ्के जिनपतिं ततः । शक्रो निवेशयामास स्वकीय इव चेतसि ॥ ४० ॥ जिनेन्द्रस्य चतसृषु ककुप्सु स्फाटिकान् वृषान् । चतुरो भक्तिचतुरो विचकार पुरन्दरः ॥४१॥ तद्विषाणोत्थितैस्तोयैः स्त्रपयामास स प्रभुम् । अन्येन्द्रस्नपनविधिवैलक्षण्यविचक्षणः ॥ ४२ ॥ उक्ष्णस्तानुपसंहृत्य स्वामिनोऽङ्गं प्रमृज्य च । विलिम्पति स्म गोशीर्षचन्दनेन दिवस्पतिः ॥ ४३ ॥ दिव्यैविभूषणैर्वस्त्रैरभ्यर्च्य कुसुमैरपि । रचिताऽऽरात्रिको नाथमस्तवीदिति वासवः ॥४४॥ चक्रिणां नैव चक्रेण गदया नार्धचक्रिणाम् । न चेशानस्य शूलेन न वज्रेण ममापि वा ॥ ४५ ॥ न चास्त्रैरपरेन्द्राणां यानि भेद्यानि जातुचित् । तानि कर्माणि भिद्यन्ते दर्शनेनापि नाथ ! ते ॥ ४६॥ नैव क्षीरोदवेलाभिर्न प्रभाभिः क्षपापतेः । नैव वारिधरासारैर्न च गोशीर्षचन्दनैः ॥४७॥ न वा निरन्तरै रम्भारामैः शाम्यन्ति ये खलु । सर्वे ते दुःखसंतापाः शीर्यन्ते दर्शनेन ते ॥४८॥ न ये नानाविधैः क्वाथैश्चूर्णैश्च विविधैर्न ये । न च प्राज्यैः प्रलेपैर्ये न च ये शस्त्रकर्मभिः ॥४९॥ न च मन्त्रप्रयोगैर्ये छिद्यन्ते जातु देहिनाम् । आमयास्ते प्रलीयन्ते दर्शनेनापि ते प्रभो ! ॥५०॥ . खलूक्त्वा यदि वाऽनल्पमल्पमेतद् ब्रवीम्यहम् । यत्किञ्चिदप्यसाध्यं तत् साध्यते दर्शनेन ते ॥५१॥ त्वद्दर्शनस्यास्य फलमिच्छाम्येतज्जगत्पते ! । भूयो भूयः संप्रतीव भवद्दर्शनमस्तु मे ॥५२॥
१ क्वाथा:-भाषायाम् 'काढा-ऊकाळा' इति ।
128282828282828282828282828
शक्रकृता स्तुतिः।
॥७३॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ७४ ॥
FREREREREREREREREDERERERERY
एवं जिनपतिं स्तुत्वा गृहित्वा च दिवस्पतिः । गत्वा पार्श्वे जयादेव्या मुमोच प्रणनाम च ॥ ५३ ॥ हृत्वाऽपस्वापनीं देव्यास्तच्चार्हत्प्रतिरूपकम् । ततो द्यां प्रययौ शक्रो मेरुतोऽन्ये तु वासवाः ॥ ५४॥ उत्सवं वसुपूज्योऽपि चक्रे सूर्य इवोदयम् । चेतांसि कमलानीव जगतोऽपि विकासयन् ॥ ५५ ॥ वसुपूज्य-जयादेव्यौ वासुपूज्य इति स्वयम् । यथार्थं नाम चक्राते शुभेऽहनि जगत्पतेः ॥ ५६ ॥ शक्रसंक्रमिताङ्गुष्ठसुधया स्वाम्यवर्धत । धात्र्योऽन्यकर्मभिर्धात्र्योऽर्हतां न स्तन्यदा यतः ॥ ५७ ॥ पञ्चभिर्वासवादिष्टधात्रीभिः परमेश्वरः । छायावत् संहयात्रीभिर्लाल्यमानो व्यवर्धत ॥ ५८ ॥ रत्नस्वर्णमयैर्दिव्यैः कदाचिदपि गेन्दुकै: । शङ्कुलाभिर्वज्ररत्नसंकुलाभिः कदाचन ॥ ५९ ॥ कदाचिच्च भ्रमरकैर्भ्रामिभिर्भ्रमरैरिव । कदाऽप्यामलकीवृक्षारोहणैः संपणं मिथः ॥ ६० ॥ कदाचिद् वेगयानेनान्तर्धानेन कदाचन । कदाचित् फालदानेन कदाऽप्युत्पतनेन च ॥ ६१ ॥ कदाचिद् वारितरणैः सिंहनादैः कदाचन । कदाचिन्मुष्टियुद्धेन नियुद्धेन कदाचन ॥ ६२ ॥ आगतैः सवयोभूय देवासुरकुमारकैः । बाल्योचितं प्रभुः क्रीडन् व्यत्यलङ्घिष्ट शैशवम् ॥ ६३ ॥ ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥
स सप्ततिधनुस्तुङ्गः सर्वलक्षणलक्षितः । मृगीदृशां संवननं प्रपेदे यौवनं प्रभुः ॥
६४ ॥
१ धात्र्यो मातर: । २ सहनिवासाभिः । ३ गेन्दुकाः- भाषायाम् 'गेंद- दडा' इति । ४ शङ्कुळा: 'सांकल' इति भवेत् । ५ भ्रमरका:-' भमरडा' इति भाषायाम् । ६ पणा : प्रतिज्ञावाक्यम्, 'होड-शरत' इति भाषायाम् । ७ अन्तर्धानम् भाषायाम् संताई जवुं- 'संताकूकडी नामनी रमत' । ८ बाहुयुद्धेन । ९ वशीकरणम् ।
EREREREREREREREREREDERERERY
चतुर्थं
द्वितीयः सर्गः
श्रीवासुपूज्य -
चरितम् ।
नामकरणम् ।
॥ ७४ ॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।। ७५ ।।
REDERERERERERERERERERERERY
वसुपूज्य- जयादेव्यौ वात्सल्यादपरेऽहनि । इत्यूचाते वासुपूज्यं भवसौख्यपराङ्मुखम् ॥ ६५ ॥ जातेनापि त्वयाऽस्माकं जगतश्च मनोरथाः । पूर्णास्तथाऽपि वक्ष्यामः कस्तृप्येदमृतस्य हि ॥ ६६ ॥ मध्यदेशे वत्सदेशे गौडेषु मगधेषु च । कोसलेषु तोसलेषु तथा प्राग्ज्योतिषेष्वपि ॥ ६७ ॥ नेपालेषु विदेहेषु कलिङ्गेषूत्कलेषु च । पुण्ड्रेषु ताम्रलिप्तेषु मूलेषु मलयेष्वपि ॥ ६८ ॥ मुद्गरेषु मल्लवर्तेषु च ब्रह्मोत्तरेषु च । अपरेष्वपि देशेषु पूर्वाशाभूषणेष्वपि ॥ ६९ ॥ डाहलेषु दशार्णेषु विदर्भेष्वश्मकेषु च । कुन्तलेषु महाराष्ट्रेष्वन्ध्रेषु मुरलेषु च ॥ ७० ॥ क्रथ-कैशिक- सूर्पार-केरल-द्रमिलेषु च । पाण्ड्य - दण्डक चौडेषु नाशिक्य- कौङ्कणेषु च ॥ ७१ ॥ कौवेर-वानवासेषु कोल्लाद्रौ सिंहलेषु च । अपरेष्वपि देशेषु दक्षिणाशाविवर्तिषु ॥ ७२ ॥ अपरेष्वपि राष्ट्रेषु सुराष्ट्र-त्रिवणेषु च । दशेरकेष्वर्बुदेषु कच्छेष्वावर्तकेषु च ॥ ७३ ॥ तथा ब्राह्मणवाहेषु यवनेष्वथ सिन्धुषु । अपरेष्वपि राष्ट्रेषु पश्चिमामध्यवर्तिषु ॥ ७४ ॥ शक-केकय-वोक्ाण-हूण-वानायुजेषु च । पञ्चालेषु कुलूतेषु तथा कश्मीरकेष्वपि ॥ ७५ ॥ कम्बोजेषु वाल्हीकेषु जाङ्गलेषु कुरुष्वथ । कौबेरीवर्तिषु तथा मण्डलेष्वपरेष्वपि ॥ ७६ ॥ याम्यार्धभरतक्षेत्रसीमसेतुनिभे गिरौ । वैताढ्येऽप्युभयश्रेण्योर्नानाजनपदेषु च ॥ ७७ ॥ कुलीनाः कुतिनः शूरा महाकोशा यशस्विनः । चतुरङ्गबलोपेताः प्रजापालनविश्रुताः ॥ ७८ ॥
REDEREREREDEREREREDERERERE
चतुर्थं द्वितीय: सर्गः
श्रीवासुपूज्य
चरितम् ।
वसुपूज्यनृपस्य विवाहार्थमाग्रहः ।
॥ ७५ ॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥७६ ॥
सर्गः
श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
282828282828282828282828282
निष्कलङ्काः सत्यसंधा नित्यं धर्मेऽनुरागिणः । नरेन्द्राः खेचरेन्द्राश्च ये केचिदिह तेऽधुना ॥७९॥ तुभ्यं दातुं निजाः कन्या महाप्राभृतपाणिभिः । अश्रान्तं प्रेषितैर्दूतैः प्रार्थयन्ते कुमार ! नः ॥८॥
॥चतुर्दशभिः कुलकम्॥ तेषामस्माकमप्युच्चैः पूर्यतां तन्मनोरथः । तव तत्कन्यकानां च विवाहोत्सवदर्शनात् ॥ ८१॥ गृह्यतां राज्यमप्येतत् कुलक्रमसमागतम् । वार्द्धकेऽस्माकमुचितं व्रतादानमतः परम् ॥८२ ॥ वासुपूज्यकुमारोऽपि व्याजहारेति सस्मितम् । भवतां युक्तमेवैतत् पुत्रप्रेमोचितं वचः ॥ ८३ ॥ परं संसारकान्तारे भ्रामंभ्राममसावहम् । सार्थवाहबलीवर्द इव खिन्नोऽस्मि संप्रति ॥ ८४ ॥ कुत्र कुत्र न वा देशे कुत्र कुत्र पुरे न वा । कुत्र कुत्र न वा ग्रामे कुत्र कुत्राकरे न वा ॥८५॥ कुत्र कुत्र न वाऽटव्यां कुत्र कुत्र गिरौ न वा । कुत्र कुत्र न वा नद्यां कुत्र कुत्र नदे न वा ॥८६॥ कुत्र कुत्र न वा द्वीपे कुत्र कुत्रार्णवे न वा । नानारूपपरावर्तेरनन्तकालमभ्रमम् ॥८७॥ एष छेत्स्यामि संसारं नानायोनिभ्रमास्पदम् । अलं कन्योद्वाहराज्यैः संसारतरुदोहदैः ॥८८॥ प्रव्रज्या-केवलज्ञान-निर्वाणगमनैरपि । जन्मनेवोत्सवो भावी तातस्य जगतोऽपि च ॥८९॥ वसुपूज्यनृपोऽप्येवमभ्यधात् साम्रलोचनः । भवन्तं हन्त ! जानामि संसारतरणोत्सुकम् ॥९०॥ इदं जन्म पारमिव भवाम्भोधेस्त्वमासदः । ज्ञातं तैस्तैर्महास्वप्नैस्तीर्थकृज्जन्मसूचकैः ॥९१॥ असंशयं त्वया तीर्ण एवैष भवसागरः । दीक्षा-केवल-निर्वाणोत्सवाश्च खलु भाविनः ॥९२ ॥
GAUR82828282828282828282828A
कुमारस्य विवाहनिषेधः।
॥७६ ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। ७७ ।।
FREDERERERERERERERERERERERY
अवान्तरोत्सवमिमं किं तु वाञ्छामि तवकम् । अप्यस्मत्पूर्वपुरुषैर्मुमुक्षुभिरनुष्ठितम् ॥ ९३ ॥ तथा हीक्ष्वाकुवंशादिर्भगवानृषभध्वजः । सुमङ्गलां सुनन्दां चोपयेमे पितृशासनात् ॥ ९४ ॥ पितुरेवाज्ञया राज्यं ससर्जापालयच्च सः । भोगांश्च भुक्त्वा समये प्रव्रज्यां समुपाददे ॥ ९५ ॥ पश्चादण्यात्तया मोक्षं दीक्षया प्राप स प्रभुः । मोक्षो ग्राम इवासन्नः सुप्रापस्त्वादृशां खलु ॥ ९६ ॥ अन्येऽप्यजितनाथाद्याः श्रेयांसान्ताः पितुर्गिरा । उदूहुंरूहुंश्च महीं ततो मोक्षमसाधयन् ॥ ९७ ॥ भवानपि करोत्वेवं पूर्वाननुकरोतु च। विवाह - राज्यवहन - दीक्षा - निर्वाणसाधनैः ॥ ९८ ॥ वासुपूज्यकुमारोऽपि सप्रश्रयमभाषत । तात ! ज्ञाताऽस्मि पूर्वेषां सर्वेषां चरितान्यहम् ॥ ९९ ॥ किं त्वत्र संसारपथे न हि केनापि कस्यचित् । स्वकुलेऽन्यकुले वाऽपि कर्मसादृश्मीक्ष्यते ॥ १०० ॥ सावशेषाणि कर्माणि तेषां भोगफलानि हि । तत् तानि चिच्छिदुर्भोगैस्ते ज्ञानत्रयधारिणः ॥ १०१ ॥ न मे भोगफलं कर्म किञ्चिदप्यवशिष्यते । मोक्षप्रत्यूहभूतं तन्नैवमादेष्टुमर्हथ ॥ १०२ ॥ मल्लिनेंमिः पार्श्व इति भाविनोऽपि त्रयो जिना: । अकृतोद्वाहसाम्राज्याः प्रव्रजिष्यन्ति मुक्तये ॥ १०३ ॥ श्रीवीरश्चरमश्चार्हन्नीषद्धोग्येन कर्मणा । कृतोद्वाहोऽकृतराज्यः प्रव्रजिष्यति सेत्स्यति ॥ १०४ ॥ ततश्च कर्मवैचित्र्यात् पन्था नैकोऽर्हतामापि । विचार्येत्यनुजानीथ मा भूत प्रेमकातराः ॥ १०५ ॥ एवं प्रबोध्य पितरौ वर्षलक्षेषु जन्मतः । गतेष्वष्टादशस्वीशो जज्ञे दीक्षार्थमुत्सुकः ॥ १०६ ॥ ज्ञात्वा चासनकम्पेन स्वामिदीक्षाक्षणं क्षणात् । ब्रह्मलोकादुपाजग्मुस्तत्र लौकान्तिकामराः ॥ १०७ ॥ १ तव इदम् । २ परिणीताः । ३ ऊढाः- धृता इत्यर्थः । ४ सस्नेहम् । ५ उद्वाहः विवाहः । ६ सिद्धो भविष्यति ।
EDERERERERERERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व द्वितीय: सर्गः
श्रीवासुपूज्य
चरितम् ।
दीक्षा ।
11 99 11
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
1192 11
DEREREREREREDERERERERERERY
ते त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणम्य च जगद्गुरुम् । इति विज्ञपयामासुः स्वामिन् ! तीर्थं प्रवर्तय ॥ १०८ ॥ एवं विज्ञप्य यातेषु तेषु कल्पं निजं पुनः । अदत्त वार्षिकं दानमवदानपरः प्रभुः ॥ १०९ ॥ तद्दानान्तेऽभ्येत्य दीक्षाभिषेकोत्सवमीशितुः । इन्द्राश्चक्रुः प्रावृडन्त इन्द्रोत्सवमिव प्रजाः ॥ ११० ॥ ततश्च पृथिवीं नाम सुरा- सुर-नरैः कृताम् । समारुरोह शिबिकां सिंहासनविभूषिताम् ॥ १११ ॥ तत्राङ्घ्रिपीठन्यस्ताङ्घ्रिर्मणिसिंहासनस्थितः । राजहंस इव स्वर्णाम्भोरुहोत्सङ्गमास्थितः ॥ ११२ ॥ कैश्चिदग्रस्थितैः स्वस्वशस्त्रौलालनलालसैः । दिव्यच्छत्रकरैः कैश्चित् कैश्चिच्चामरधारिभिः ॥ ११३ ॥ तालवृन्तधरैः कैश्चित् कैश्चिच्चामरधारिभिः । पुष्पदामधरैः कैश्चिद् वासवैः परिवारितः ॥ ११४ ॥ अमरैरसुरैर्मत्यैः सेव्यमानो जगत्पतिः । विहारगृहमित्युच्चैर्ययावथ वनोत्तमम् ॥ ११५ ॥
॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥
चूताङ्कुरास्वादहृष्टैः परपुष्टैः कलस्वनैः । प्रस्तूयमानस्तवन इव भक्तिप्रकर्षतः ॥ ११६ ॥ अनिलान्दोलनस्त्रस्तकुसुमस्तबकच्छलात् । प्रदीयमानार्घ इव प्रत्यग्राशोकपादपैः ॥ ११७ ॥ उच्छलच्चम्पकाशोकमकरन्दापदेशतः । पादार्चायै ढौक्यमानपाद्योदक इवामरैः ॥ ११८ ॥ अमन्दलवलीपुष्पमधुपानोन्मदिष्णुभिः । रोलम्बललनावृन्दैः कृतोलूलुरिवोच्चकैः ॥ ११९ ॥
१ अवदानम्-पराक्रमः । २ उत्सङ्गः क्रोडः । ३ उल्लालनम् भाषायाम्- 'उलालबुं' । ४ कोकिलैः । ५ प्रत्यग्र नवीनः । ६ अपदेशतः मिषतः । ७ रोलम्बो भ्रमरः । ८ उलूलु मङ्गलध्वनिः ।
REDERERERERERERERERERERERY!
चतुर्थं पर्व द्वितीय: सर्गः श्रीवासुपूज्य - चरितम् ।
दीक्षा ।
1192 11
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
|चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः
पुरुषचरिते
श्रीवासु
॥७९॥
पूज्यचरितम् ।
28282828282828282828282828A
उत्फुल्लसुमनोभूरिभाराऽऽनमितमूर्धभिः । कर्णिकारैरुपक्रान्तनमस्कार इवाधिकम् ॥१२०॥ पुष्पाभरणरम्याभिर्लोलपल्लवपाणिभिः । वासन्तीभिः प्रमोदेनारब्धनृत्य इवाग्रतः ॥ १२१ ॥ शोभाविशेष जनयल्लता-पादप-वीरुधाम् । प्रविवेश तदुद्यानं स्वामी मधुरिवापरः ॥ १२२ ॥
॥सप्तभिः कुलकम् ॥ शिबिकातस्तदोत्तीर्य स्वामी स्रग्भूषणादिकम् । मुमोच फाल्गुने मासि पत्राणीव महीरुहः ॥१२३ ॥ इन्द्रन्यस्तं देवदूष्यं स्कन्धदेशे समुद्वहन् । चतुर्थेन पञ्चमुष्टिकेशोत्पाटनपूर्वकम् ॥ १२४ ॥ फाल्गनस्यामावास्यायां वारुणे भेऽपरेऽहनि। राज्ञां षभिः शतैः सार्धं प्रावाजीत् परमेश्वरः ॥१२५॥॥युग्मम् ॥ सुरासुरनराधीशा नमस्कृत्य जगद्गुरुम् । स्थानं निजनिजं जग्मुर्दानान्ते याचका इव ॥१२६ ॥ महापुरे द्वितीयेऽह्नि सुनन्दनृपसद्मनि । चकार परमानेन पारणं परमेश्वर : ॥१२७॥ देवैश्च विदधे दिव्यवसुधारादिपञ्चकम् । रत्नपीठं सुनन्देन चाङ्ग्रिस्थाने जगद्गुरो : ॥१२८ ॥ ततः स्थानादथान्येषु ग्रामा-ऽऽकर-पुरादिषु । प्रावर्तिष्ट विहाराय समीरण इव प्रभु : ॥१२९ ॥ इतश्च नगरे पृथ्वीपुरे नृपशिरोमणिः । नाम्ना पवनवेगोऽभूद् भुवं सोऽन्वशिषच्चिरम् ॥१३० ॥ पार्श्वे श्रवणसिंहर्षेरादाय समये व्रतम् । दुस्तपं स तपस्तप्त्वा विपद्यागादनुत्तरे ॥१३१॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतार्धेऽत्र दक्षिणे । पुरं विन्ध्यपुरं नामास्त्यवन्ध्यं सर्वसंपदाम् ॥१३२ ॥ तत्र नाम्ना विन्ध्यशक्तिविन्ध्याद्रिरिव सारतः । आसीन्नपतिशार्दूलः शत्रुतूलमहानिलः ॥१३३ ॥
१ वसन्तः । २ शशास । ३ सारो बलम्। ४ तूलम्-भाषायाम्-'रू' इति ।
282828282828282828282828282
प्रथम पारणम्।
॥७९॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८०॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम्।
128282828282828282828282828A
मिथः संसृजतोस्तस्य कोदण्डभुजदण्डयोः । प्रचुक्षुभुर्भूमिभुजो ग्रहयोः क्रूरयोरिव ॥ १३४ ॥ नितान्ताऽऽरक्तया क्रूरभ्रकुटीभङ्गभीमया । गिलन्निव स दृष्ट्याऽपि नश्यद्भिर्ददृशेऽरिभिः ॥१३५ ॥ शिश्रिये सोऽरिभिरपि निजजीवितकाम्यया । तेऽदुश्च दण्डे सर्वस्वं प्राणान् रक्षेद् धनैरपि ॥१३६ ॥ एकदा सर्वसामन्तामात्याद्यैः परिवारितः । स आस्थान्यामुपाविक्षत् सुधर्मायामिवाद्रिभित् ॥१३७ ॥ आजगाम चरश्चैको वेत्रिणा च प्रवेशितः । नमस्कृत्योपविश्याग्रे व्यजिज्ञपदिदं शनैः ॥१३८ ॥ जानासि देव ! यदिह भरतार्धेऽस्ति दक्षिणे । लक्ष्मीनिधानं साकेतमिति नाम्ना महापुरम् ॥१३९ ॥ आर्षभेरिव सेनानीः प्रभूतबलसंपदा । पर्वतो नाम तत्रास्ति महाबाहुर्महीपतिः ॥१४० ॥ स्वरूपेणोर्वशी-रम्भापराभवनिबन्धनम् । धनं रतिपतेस्तस्य वेश्याऽस्ति गुणमञ्जरी ॥१४१॥ तस्या वदननिर्माणावशिष्टै : परमाणुभिः । विदधे वेधसा मन्ये पूर्णिमारजनीकरः ॥१४२ ॥ किमस्मदधिकं हन्त ! लावण्यं क्वापि शुश्रुवे। इति प्रष्टुमिव दृशौ तस्याः कर्णावुपेयतुः ॥१४३ ॥ तस्या वक्षसि वक्षोजो तथा वैशाल्यशालिनौ । यथा तयोरुपमानं तावेव हि न चापरम् ॥ १४४ ॥ मध्यं चातिकृशं तस्याः सहवासोत्थसौहृदात् । समर्पितपरीणाहमिवोच्चैः स्तनकुम्भयोः ॥१४५ ॥ पाणी पादौ च रेजाते तस्या राजीवकोमलौ । कङ्केल्लिपल्लवायासकारिणौ रागसंपदा ॥१४६ ॥ सा गीते कलकण्ठीव नृत्ते स्वयमिवोर्वशी । वीणावाद्ये च मधुरे तुम्बुरोरिव सोदरा ॥१४७ ॥
१ सभायाम्। २ इन्द्रः । ३ ऋषभपुत्रस्य भरतस्य सेनानीः इव । ४ परीणाहो विस्तारः । ५ राजीवम् - कमलम् । ६ तुम्बुरुः गानकलानिपुणतमो गायकजातिविशेषः ।
8282828282828282828282828288
द्विपृष्ठवासुदेव-विजयबलदेव
तारक प्रतिवासुदेव चरितम्।
॥८०॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८१॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
282828282828282828282828282
नारीषु रत्नभूता सा देवस्यैव हि युज्यते । युवयोरुचितो योगः स्वर्णमण्योरिवास्तु तत् ॥१४८॥ भोज्येनालवणेनेव मुखेनेवापचक्षुषा । अचन्द्रया रजन्येव किं ते राज्येन तां विना ॥ १४९ ॥ इत्याकर्ण्य वचो राजा याचितुं गुणमञ्जरीम् । उपपर्वतकं प्रैषीन्मन्त्रिणं दूतकर्मणा ॥१५०॥ जङ्घालैर्वाहनोम तरद्भिरिव रंहसा । गत्वा स साकेतपुरं नृपं पर्वतमभ्यघात् ॥ १५१॥ नान्यस्त्वत्तो विन्ध्यशक्तिस्तस्मात् त्वमपि नापरः । द्वयोरभेद एवेह वार्धिकलोलजालवत् ॥१५२ ॥ द्वयोरप्येक एवात्मा विभिन्ने वपुषी परम् । त्वदीयं यत् तदीयं तत् तदीयमपि तावकम् ॥ १५३ ॥ तव च स्तूयते वेश्या नामतो गुणमञ्जरी । स्वान्तिकं विन्ध्यशक्तिस्तामानायति कौतुकात् ॥१५४ ॥ सा स्वबन्धोः स्वतुल्यस्य याचमानस्य दीयताम् । दाने साधारणस्त्रीणां ग्रहणे च न गर्हणा ॥१५५ ॥ इत्युक्तो मन्त्रिणा तेन यष्टिस्पृष्ट इवोरगः । कोपकम्प्राधरदलोऽवदत् पर्वतकोऽप्यदः ॥ १५६ ॥ उच्यते स कथं बन्धुर्विन्ध्यशक्तिर्दुराशयः । प्राणेभ्योऽपि प्रियां यो मे याचते गुणमञ्जरीम् ॥१५७॥ मुहूर्तमपि न स्थातुं विना यामलमस्म्यहम् । तां तेनादित्सुना प्राणा अप्युपादित्सिता मम ॥१५८ ॥ दासीमपि न दास्यामि किं पुनर्गुणमञ्जरीम् । अस्तु मित्रममित्रो वा विन्ध्यशक्तिः स्वशक्तितः ॥१५९॥ उत्तिष्ठ गच्छ त्वं तस्मै गत्वाऽऽख्याहि यथातथम् । राज्ञां भवन्ति दूता हि यथावस्थितवादिनः ॥१६०॥ उत्थाय सोऽपि सचिवः साचिविक्षिप्तलोचनः । आरुह्य वाहनान्यागाद् विन्ध्यशक्तेरथान्तिकम् ॥१६१ ॥ १ पर्वतनृपसमीपम्। २ द्रुतगतिभिः । ३ आदित्सुः-ग्रहीतुमिच्छुः । ४ उपादित्सिता: ग्रहीतु-मिच्छाविषयीकृताः । ५ साचिः - तिर्यक् वक्रम् ।
288888888888888888888888888
द्विपृष्ठ-विजय
तारक चरितम्।
॥८१॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
॥८२॥
28282828282828282828282828
पर्वतकव्यतिकरं तं व्याचख्यावशेषतः । ताहुतिरिवार्चिष्मान् क्रुधा जज्वाल तत्प्रभुः ॥ १६२ ॥ मैत्री चिरभवां लुप्त्वा मर्यादामिव सागरः । विन्ध्यशक्तिश्चचालोऽभिपर्वतं गर्वपर्वतः ॥१६३ ॥ पर्वतोऽप्याजगामाभिमुखं स्वबलवाहनः । शूराणां ह्यभिगमनं सुहृदीवासुहृद्यपि ॥१६४ ॥ द्वयोरप्यग्रसैन्यानां युद्धं प्रववृत्ते ततः । चिराद् दोर्दण्डकण्डूतिरुजाऽपनयनौषधम् ॥ १६५ ॥ अभ्यसर्पन्नवासर्पन सैन्ययोरुभयोरपि । भटाः परस्परं वेदियोधिनो द्विरदा इव ॥१६६ ॥ कुन्तप्रोतोऽपि 'हुँ' कुर्वन् कश्चिदस्खलितं भटः । तन्तुप्रोतो मणिरिव संचचाराभिवैरिणम् ॥ १६७ ॥ धनुर्धरवरोन्मुक्तनिरन्तरशरैरभूत् । अभिलूनशरवणारण्यभूरिव युद्धभूः ॥१६८ ॥ पतद्भिः परिघैः शल्यैर्गदाभिर्मुद्गरैरपि । सपैरिव परप्राणहरैक्नशिरे दिशः ॥१६९ ॥ इतः क्षणं क्षणमितः सैन्ययोरुभयोरपि । जयः समोऽभवज्ज्योत्स्नाप्रसरः पक्षयोरिव । १७०॥ अथ सर्वाभिसारेण धनुरास्फालयन् स्वयम् । रथारूढः पर्वतकः समरायोदतिष्ठत ॥ १७१॥ युगपद्वाणवर्षेण परसैन्यं तिरोदधे । अन्तरिक्षमिवानीकप्रोत्खातावनिपांसुभिः ॥ १७२॥ केसरीवेभयूथेषु परसैन्येषु स क्षणात् । महान्तं प्रलयं चक्रे कृतान्तस्येव भोजनम् ॥ १७३ ॥
१ हुता आहुति: यस्मिन् । २ पर्वतसंमुखम् । ३ कण्डूतिरूजा-भाषायाम् 'चळखंजवाल' । ४ वेदिः परिष्कृता भूमि: तस्यां योधिनः । ५ सर्वतः छिन्नम्-अभिलूनम् । ६ शुक्ल-कृष्णपक्षयोः । ७ समराय युद्धाय, उदतिष्ठत-उत्थितः-सज्जो जातः । ८ अनीकेन सैन्येन प्रोत्खाताभिः 'ऊखेडेलीऊडाडेली' अवनिधूलिभिः । ९ केसरी इव इभ इति विभागः।
RSRSASRSASRVASRSASRSASRSAX
द्विपृष्ठविजयतारक चरितम् ।
॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व | द्वितीयः
सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८३॥
श्रीवासु
पूज्य
चरितम् ।
282828282828282828282828286
अरुध्यमानप्रसरो विन्ध्यशक्तेर्बलानि सः । मङ्कु प्रभञ्जनो वृक्षानिवाभाक्षीन्महाबलः ॥ १७४ ॥ क्रुद्धः स्वसैन्यभङ्गेन विन्ध्यशक्तिर्महाभुजः । परांन् संहर्तुमुत्तस्थे कालरात्रेरिवानुजः ॥ १७५॥ न सेहे पर्वतानीकैविन्ध्यशक्तिः समापतन् । कुरङ्गैरिव शार्दूलः सुपर्णः पन्नगैरिव ॥ १७६ ॥ सोऽथ विद्रुतसैन्यं तं स्थितं पर्वतकं पुरः । रणायाऽऽह्वास्त कोदण्डदोर्दण्डबलगर्वितः ॥ १७७॥ नाराचैस्तद्वलैरर्धचन्द्रैर्यमरदैरिव । भूभुजौ युयुधाते तावन्योऽन्ययुद्धकाङ्गिणौ ॥१७८ ॥ रथं रथ्यान् सारथिं च रथिनौ तावथो मिथः । ममन्थतुः परिभवाऽऽपमित्यकधराविव ॥ १७९ ॥ ततोऽपररथारूढावभ्याटतुरुभौवपि । विन्ध्यशक्ति-पर्वतको कल्पान्ते पर्वताविव ॥ १८० ॥ सर्वशक्त्या विन्ध्यशक्तिनृपः पर्वतकं नृपम् । चक्रे निरस्त्रं निर्वीर्यं द्विजिह्वमिव निर्विषम् ॥१८१॥ महेभेनेव कलभोऽभिभूतो विन्ध्यशक्तिना। पलायिष्ट पर्वतकः पश्चादनवलोकयन् ॥१८२ ॥ अथाऽग्रहीन विन्ध्यशक्तिर्वेश्यां तां गुणमञ्जरीम् । हस्त्याद्यन्यच्च सर्वस्वं तस्य श्रीर्यस्य विक्रमः ॥१८३ ॥ आपूर्ण इव पाथोदो निवृत्त्य रणसागरात् । कृतकृत्यो विन्ध्यशक्तिर्ययौ विन्ध्यपुरं ततः ॥ १८४ ॥ फालाच्च्युत इव द्वीपी प्रालम्बादिव वानरः । रणभग्नः पर्वतकः कष्टं तस्थौ तदादि सः ॥१८५॥ पराभूत्या तया हीणो नृपः पर्वतकोऽपि हि । संभवाचार्यपादान्ते परिव्रज्यामुपाददे । १८६ ॥
28282828282828288888888888
द्विपृष्ठविजयतारकचरितम्।
॥८३॥
१ शत्रून् । २ गरुडः । ३ आपमित्यकम् विनिमयेन-(अदले-बदले)-आनीतं धनादि । ४ अभिआटतुः अभिजग्मतुः । ५ फालो-भाषायाम्'फाल भरवी'।६ प्रालम्बः शाखा ।७ ततः प्रभृति । ८ लज्जितः ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८४॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
8282828282828282828282828288
स तपो दुस्तपं तेपे निदानं चाकरोदिति । विन्ध्यशक्तेर्वधायाहं भूयासमपरे भवे ॥ १८७॥ तुषैरिव स माणिक्यं विक्रीयेत्थं महत् तपः । कृत्वान्तेऽनशनं मृत्वा चाभवत् प्राणते सुरः ॥ १८८ ॥ विन्ध्यशक्तिर्भवे भ्रान्त्वा चिरमेकत्र जन्मनि । जिनलिङ्गमुपादाय मृत्वा कल्पामरोऽभवत् ॥१८९ ॥ च्युत्वा च विजयपुरे पल्यां श्रीधरभूपतेः । श्रीमत्यामजनि श्रीमास्तारको नाम दारकः ॥१९० ॥ स सप्ततिधनुस्तुङ्गः कज्जलश्यामलाकृतिः । द्विसप्तत्यब्दलक्षायुर्बभूवामितदोर्बलः ॥१९१॥ सोऽन्ते पितुः प्राप चक्रं भरतार्धमसाधयत् । भवन्ति ह्यर्धभरतस्वामिनः प्रतिविष्णवः ॥१९२ ॥ इतश्च द्वारका नाम सुराष्ट्रमुखमण्डनम् । पश्चिमाम्भोधिकलोलधौतवप्रतलाऽस्ति पूः ॥१९३ ॥ अजिह्मविक्रमस्तस्यां विश्वाक्रमनिवारणः । जिष्णोः सब्रह्मचारीव ब्रह्मेत्यासीन्महीपतिः ॥१९४ ॥ अन्तःपुरप्रधाने च तस्याभूतामुभे प्रिये । सुभद्रोमे गङ्गा-सिन्धू लवणाम्भोनिधेरिव ॥१९५ ॥ प्रेयसीभ्यां समं ताभ्यां चिरं वैषयिकं सुखम् । ब्रह्माऽन्वभूत् सुष्ठ रति-प्रीतिभ्यामिव मन्मथः ॥ १९६ ॥ इतश्च पवनवेगजीवोऽनुत्तरतश्च्युतः । महादेव्याः सुभद्राया उदरे समवातरत् ॥ १९७ ॥ सुखसुप्ता तदानीं च सुभद्रा देव्युदैक्षत । हलभृज्जन्मशंसित्रीं महास्वप्नचतुष्टयीम् ॥१९८ ॥ पुण्डरीकमिव गङ्गा प्राचीव तुहिनद्युतिम् । समयेऽसूत सा सूनुं स्फटिकोपलनिर्मलम् ॥ १९९ ॥ कारामोक्षादिना यच्छञ्जगतोऽपि परां मुदम् । सूनोविजय इत्याख्यामकार्षीद् ब्रह्मभूपतिः ॥२०० ॥ विभिन्नकर्मायुक्ताभिर्धात्रीभिः सोऽथ पञ्चभिः । लाल्यमानो ययौ वृद्धि सहैव स्ववपुःश्रिया ॥२०१॥ १ भवेयम् इत्यर्थः । २ 'तुष' इति-भाषायाम् - 'ढुंसां-फोफ' । ३ विश्व-आक्रमण-निवारणः । ४ तुहिनद्युतिः चन्द्रः। ५ कारा-कारागृहम्, केद' इति भाषायाम् ।
828282828282828282828282828A
द्विपृष्ठविजयतारकचरितम्।
॥८४॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ८५ ॥
FRERERERERERERERERERERERERE
चलत्काञ्चनंताडङ्को लोलरत्नललन्तिकः । हेमासिंधेनुरुचिरसौवर्णकटिसूत्रकः ॥ २०२ ॥ पादबद्धरणरणद्रत्नघर्घरमालिकः । काकपक्षधरः क्रीडन् स कस्य न ददौ मुदम् ? ॥ २०३ ॥ युग्मम् ॥ प्रच्युत्य प्राणतात् सोऽपि जीवः पर्वतभूपतेः । सरस्यां हंसवदुमादेव्याः कुक्षाववातरत् ॥ २०४ ॥ सुप्ता सप्त महास्वप्नान् शार्ङ्गभृज्जन्मसूचकान् । मुखे प्रविशतोऽद्राक्षीदुमादेवी तदैव हि ॥ २०५ ॥ ततो नवसु मासेषु दिनेष्वर्धाष्टमेषु च । पूर्णाम्भोदमिव प्रावृट् सा श्यामं सुषुवे सुतम् ॥ २०६ ॥ ब्रह्माऽथ परमब्रह्मनिमग्न इव संमदात् । अर्थिनः प्रीणयश्चक्रे सूनोर्जन्ममहोत्सवम् ॥ २०७ ॥ शुभेषु ग्रह-नक्षत्र - तिथि- वारेषु सोत्सवम् । सूनोर्द्विपृष्ठ इत्याख्यां यथार्थामकरोन्नृपः ॥ २०८ ॥ अङ्गणोद्भूतकङ्केल्लिमिव तापसयोषितः । पञ्चभिः कर्मभिः पञ्च धात्र्यस्तं पर्यलालयन् ॥ २०९ ॥ धावन्तमुल्ललन्तं वा धात्र्यस्तं स्वैरचारिणम् । परिप्लवं पारदवन्नादातुं पाणिनाऽशकन् ॥ २१० ॥ पितुर्मातुर्ज्यायसश्च भ्रातुः सह मुदाऽन्वहम् । दर्शयन्नन्तरं स्वस्य द्वितीयो ववृधे हरिः ॥ २१९ ॥ कट्यां हृदि च पृष्ठे च स्कन्धदेशे च तं मुहुः । विजयो धारयामास धात्री षष्ठीव सौहृदात् ॥ २१२ ॥ अवतस्थौ ययौ शिश्ये न्यषीदद् बुभुजे पपौ । द्विपृष्ठोऽप्यनुविजयं स्नेहकार्मणयन्त्रितः ॥ २१३ ॥ निमित्तीकृत्य चाचार्यमलङ्ग्यात् पितृशासनात् । काले कला जगृहतुर्लीलया सीरि-शार्ङ्गिणौ ॥ २१४ ॥ अलब्धमध्यौ धवलश्यामलौ तौ सहोदरौ । क्षीरोद-लवणाम्भोधी इवाऽभातां वपुर्भृतौ ॥ २१५ ॥
१ ताडङ्कः-कुण्डलम् । २ललन्तिका कण्ठभूषा लम्बमाना । ३ असिधेनुः छुरिका । ४ बालानां शिखा काकपक्षः । ५ शार्ङ्ग- भृत्वासुदेवः । ६ चञ्चलम् । ७ द्विपृष्ठभ्राता तन्नामा बलदेवः । ८ निद्रां चकार ।
FRERERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व द्वितीय: सर्गः
श्रीवासुपूज्य -
चरितम् ।
द्विपृष्ठविजयतारक
चरितम् ।
॥ ८५ ॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ८६ ॥
FREDEREREDERERERERERERERERE
नीलपीताम्बरधरौ तौ ताल-गरुडध्वजौ । मेनाते तारकस्याज्ञां बालावपि च न क्वचित् ॥ २१६ ॥ आज्ञातिक्रमदोर्वीर्याधृष्यत्वादिकमेतयो: । दृष्ट्वा गत्वा तारकाय स्पेशः स्पष्टमदोऽवदत् ॥ २१७ ॥ देव ! द्वारवतीभर्तुस्तनयावतिदुर्मदौ । आज्ञां तव न मन्येते वाय्वग्नी इव तौ युतौ ॥ २९८ ॥ कौशलं सर्वशस्त्रेषु विद्यानामपि सिद्धय: । उदपद्यन्त दोर्दण्डस्थामालङ्करणं तयोः ॥ २१९ ॥ न चैतौ प्रतिभासेते देव ! त्वां प्रति शोभनौ । अतः परं यदुचितं तदाचर चरोऽस्म्यहम् ॥ २२० ॥ तारकः कोपतरलः प्रस्फुरन्नेत्रतारकः । आदिक्षदिति सेनान्यमसामान्यपराक्रमम् ॥ २२१ ॥ सर्वात्मनाऽपि सज्जित्वा पुरस्ताद् भट ! वादय । प्रयाणभम्भामद्यैव सामन्ताह्वानदूतिकाम् ॥ २२२ ॥ निहन्तव्यः सपुत्रोऽपि जिह्यधर्ब्रह्मभूपतिः । संजायते व्याधिरिव द्विषन् विषमुपेक्षितः ॥ २२३ ॥ अथैवं सचिवोऽवोचत् सम्यग्देवाऽवधारय । अद्य यावत् स सामन्तः पत्तिर्वा ब्रह्मभूपतिः ॥ २२४ ॥ विना मिषैमकाण्डेऽपि यात्रा तं प्रति नोचिता । एवं ह्यन्यप्रकृतीनामपि शङ्काऽऽस्पदं भवेत् ॥ २२५ ॥ साशङ्के न हि विश्वासो विश्वासेन विना पुनः । मन्त्रादेशादिकं नैव तद्विना स्वामिताऽपि का ? ॥ २२६ ॥ कश्चिदुद्भाव्यतां तस्यापराधो व्यपदेशतः । सुलभः स हि दृप्तस्य तस्य पुत्रद्वयौजसः ॥ २२७ ॥ प्राणेभ्यो वल्लभभूतान् करिणस्तुरगांश्च सः । याच्योऽन्यानि च रत्नानि प्रेष्य संदेशहारकम् ॥ २२८ ॥
१ दूतः । २ जिह्मम्-वक्रम् । ३ विमित्तम् । ४ प्रकृतवयः प्रधानादिराजमण्डलम् प्रजाश्च । ५ आशङ्कायुक्ते । ६ मन्त्रः- मन्त्रणाः आदेश: वाज्ञा । ७ निमित्ततः । ८ दूतम् ।
CREDEREREREREREREREREDERERE
चतुर्थं पर्व द्वितीय: सर्गः
श्रीवासुपूज्य - चरितम् ।
द्विपृष्ठ
विजय
तारक
चरितम् ।
॥ ८६ ॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ८७ ॥
CREDEREREREDEREREDEREREDERY!
न चेत् प्रदास्यते तद् वः स वध्योऽनेन मन्तुना । नापवादो भवेल्लोके सापराधं निगृह्णताम् ॥ २२९ ॥ याचितं दास्यते वाऽथ तदान्वेष्यं छलान्तरम् । सर्वोऽपि सापराधो हि छलमन्विष्यते यदा ॥ २३० ॥ साधु साध्वित्यमात्यं तमभिधाय तदैव हि । ब्रह्मणे प्राहिणोद् दूतं रहः संदिश्य तारकः ॥ २३१ ॥ आशु गत्वा द्वारवत्यां ब्रह्माणं सदसि स्थितम् । विजयेन द्विपृष्ठेन चान्वितं स उपास्थित ॥ २३२ ॥ प्रतिपत्त्या महत्या तमुपवेश्य स भूपतिः । चिरं सप्रेम चालप्य पप्रच्छाऽऽगमकारणम् ॥ २३३ ॥ सोऽप्यूचे द्वारकानाथ ! त्वां संप्रत्यादिशत्यदः । स्वामी नस्तारको वैरिबाहुदर्पापहारकः ॥ २३४ ॥ राज्ये त्वदीये ये केऽपि प्रवराः करिणो हयाः । यानि चान्यानि रत्नानि प्रेष्यन्तां तानि नः कृते ॥ २३५ ॥ दक्षिणे भरतार्थे हि वस्तु यत् किञ्चिदुत्तमम् । भरतार्धाधीश्वरस्य तन्ममैवापरस्य न ॥ २३६ ॥ इत्युक्त्या कुपितः सद्यो मृगेन्द्र इव हक्कया । अभाषिष्ट द्विपृष्ठस्तं जिघत्सुरिव चक्षुषा ॥ २३७ ॥
ज्यायान् वंश्यो न सोऽस्माकं त्राता दाता न चापि सः । राज्यं निजं शासतां नः कथं स्वामी बभूव सः १ ॥ २३८॥ | अथो मृगयतेऽस्मत्तो हस्त्यश्वादि भुजौजसा । भुजौजसा वयं तर्हि ततोऽपि मृगयामहै ॥ २३९ ॥ गच्छ दूताधुनैवास्मान् विद्धि तत्र समागतान् । हस्त्यश्वादि ग्रहीतुं त्वत्स्वामिनः शिरसा समम् ॥ २४० ॥ इत्युत्कटकटं वाचं द्विपृष्टस्य निशम्य सः । रुषितस्त्वरितं गत्वा तारकाय न्यवेदयत् ॥ २४१ ॥ | इभगन्धेन गन्धेभ इव विष्णुगिरा तया । श्रुतया तारकः क्रुद्धो यात्राभम्भामवादयत् ॥ २४२ ॥
१ मन्तुः - अपराधः । २ एकान्ते । ३ जिघत्सुः खादितुमिच्छुः । ४ अस्मत्पार्श्वात् । ५ ततः तव स्वामितः । ६ याचामहे । ७ गन्धप्रधानेन हस्तिना । ८ यात्राभम्भा - युद्धभेरिः ।
KAYAKAKAEDEREREREREREREDERY
४ चतुर्थं पर्व द्वितीयः सर्गः
श्रीवासुपूज्य - चरितम् ।
द्विपृष्ठविजयतारक
चरितम् ।
॥ ८७ ॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८८॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
282828282828282828282828285
सद्यः सैन्यानि सेनान्यः सामन्ता मन्त्रिणोऽपि च । राजानो बद्धमुकुटाः सुभटाश्च महारथाः ॥२४३ ॥ वीर्यकण्डूलदोर्दण्डाश्चिराय समरार्थिनः । सनाभयोऽन्तकस्येव राजानमुपतस्थिरे ॥२४४ ॥ महीकम्प-तडित्पात-कांकरोलादिभिर्भृशम् । सूच्यमानाशुभोदर्कोऽप्यचालीत् तारकस्ततः ॥२४५ ॥ स प्रयाणैरविच्छिन्नैः क्रोधाध्मातोऽर्धचक्रभृत् । अर्धमार्गमलविष्ट द्राघिष्टमपि हि द्रुतम् ॥ २४६ ॥ सब्रह्म-विजयाऽनीकस्तत्र तस्याग्रतोऽपि हि । द्विपृष्टोऽप्याहवोत्कण्ठी कण्ठीरव इवाऽययौ ॥ २४७ ॥ अडोच्छासासकृत् त्रुट्यत्सर्वसन्नाहजालिकाः । द्वयोः संवर्मयामासुः सैनिकाः कथमप्यथ ॥ २४८ ॥ तयोरभूत् संप्रहारो महासंहारकारणम् । मृत्योरभ्यवहाराय महानसगृहोपमः ॥२४९ ॥ निपेतुरुभयत्रापि लक्षशश्छत्रमौलयः । न संख्याऽप्यन्ययोद्धृणां पतितानामबुध्यत ॥ २५० ॥ पुण्डरीकवती छत्रैः पूरिता रक्तवारिभिः । रणभूरभवत् क्रीडावापी पितृपतेरिव ॥ २५१॥ जैत्रं रथमथारुह्य द्विपृष्ठः पर्यपूरयत् । पाञ्चजन्यं जन्यजयाह्वानमन्त्रोपमध्वनिम् ॥२५२ ॥ सिंहनादादिव मृगा हंसा इव घनस्वनात् । पाञ्चजन्यध्वनेस्तारात् त्रेसुस्तारकसैनिकाः ॥ २५३ ॥ त्रस्तान् स्वसैनिकान् दृष्ट्वा हेपयित्वा निवर्त्य च । द्विपृष्ठं स्वयमभ्याट रथमारुह्य तारकः ॥२५४॥ विजयेनान्वीयमानो लाईंलाऽयोघ्नधारिणा । शार्ङ्गमारोपयच्छाी सुत्रामेवर्जुरोहितम् ॥ २५५ ॥
१ सबान्धवाः । २ काकरोल: 'काका' इति काकध्वनि:- भाषायाम्- 'कागारोल' इति । ३ उदर्कः भविष्यन् परिणामः। ४ दीर्ध-तमम् ।५ आहवः युद्धम् । ६ कण्ठीरवः सिंहः । ७ संवर्मयामासुः-सन्नाहं चक्रुः। ८ अभ्यवहारो भोजनम् । ९ महानसम् - रसवती-स्थानम् । १० यमस्य । ११ जन्यम्युद्धम्। १२ तारम्-उग्रम् । १३ लज्जित्वा। १४ लाङ्गल-अयोध्नधारिणा, अयोध्नः-प्रहरणविशेषः । १५ सुत्रामा इव ऋजुरोहितम् इति पदविभागः । सुत्रामा-ईन्द्रः ऋजुरोहितम्' धनुविशेष ः।
828282828282828282828282828
द्विपृष्ठविजयतारक चरितम्।
॥८८॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८९॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
282828282828282828282828282
अधिज्यधन्वा तदनु तारकोऽपीषुधेरिषुम् । आकृष्य संदधे मृत्योरुर्जितामिव तर्जनीम् ॥ २५६ ॥ मुमोच तारकोऽपीर्षु हरिश्चिच्छेद चेषुणा । मोक्ष-च्छेदावितीषूणामभूतामसकृत् तयोः ॥ २५७ ॥ गदा-मुद्गर-दण्डादीन्यायुधान्यपराण्यपि । तारको यानि चिक्षेप प्रत्यस्त्रैस्तान्यहन् हरिः॥२५८ ॥ तारकोऽथाग्रहीच्चकं क्रूरनक्रं रणोदधेः। द्विपृष्ठं चेत्यभाषिष्ट कोप-स्मितचलाधरः ॥२५९॥ दुविनीतो यद्यपि त्वं त्वां न हन्मि तथाऽपि हि । चिरसेवकपुत्रोऽसि बालोऽसीत्यनुकम्पया ॥२६० ॥ विजयावरजोऽप्यूचे स्मितस्तबकिताधरः । अनुकम्पां शार्ङ्गपाणौ मयि कुर्वन् न लज्जसे ? ॥ २६१ ॥ यद्यपि त्वं विपक्षोऽसि तथाऽप्यसि तितिक्षितः । जरसाऽऽसन्नमृत्योस्ते कः कर्ता मृतमारणम् ? ॥२६२ ॥ अस्य चक्रस्य यद्याशा तदेतदपि मुञ्च भोः ! । अकृतार्थीकृतेऽत्रापि गच्छेमुक्तस्तथाऽप्यसि ॥ २६३ ॥ इति द्विपृष्ठवचसा तिलाग्निरिव वारिणा । प्रदीप्तस्तारकश्चक्रं भ्रमयामास मूर्धनि ॥२६४॥ नभसि भ्रमयित्वा तद् द्विपृष्ठाय मुमोच सः । जाज्वल्यमानं कल्पान्तविद्युत्वानिव विद्युतम् ॥२६५ ॥ तत् तु तुम्बाग्रघातेन पपात हृदये हरेः । रूपान्तरपरावृत्तकौस्तुभश्रीविडम्बकम् ॥२६६ ॥ क्षणं तेन प्रहारेण मूछितः पतितो रथे । वीज्यते स्म विजयेनाञ्चलव्यजनपाणिना ॥ २६७ ॥ लब्धसंज्ञः क्षणाच्छाकी रिपोश्चक्रं समीपगम् । जातभेदमिवामात्यं तदादायाब्रवीदिदम् ॥२६८ ॥ चक्रं तवास्त्रसर्वस्वं दृष्टा तच्छक्तिरीदृशी । जीवग्राहं याहि जीवन नरो भद्राणि पश्यति ॥२६९ ॥ १ 'इषुधेः इषुम्' इति विभागः । २ प्रति-अस्त्रैः । ३ अहन् जघान । ४ अवरजः कनीयान् ।५ प्रलयमेघ इव । ६ जात: भेदः द्विधाभाव: छेदो वा यत्र।
028282828282828282828282828
द्विपृष्ठविजयतारकचरितम्।
॥८९॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
सर्गः
९०॥
श्रीवासुपूज्यचरितम् ।
28282828282828282828282828
प्रत्युचे तारकोऽप्येवं चक्रमेतन्मयोज्झितम् । लेष्टुं श्वेव परिक्षिप्तं गृहीत्वा किं भषस्यहो ! ॥ २७० ॥ मुञ्च मुञ्च त्वमप्येतद् गृहीत्वाऽप्येष मुष्टिना । यदि वा चूर्णयिष्यामि ताडयित्वाऽऽमलोष्टवत् ॥ २७१ ॥ भ्रमयित्वाऽथ तच्छाी भ्राम्यदर्कभ्रमप्रदम् । खेचरांस्त्रासयच्चक्रं मुमोच प्रतिविष्णवे ॥ २७२ ॥ तारकस्य शिरस्तेन नलिनीनाललीलया । चिच्छेद पुनरापेते शाङ्गिणः करकोटरे ॥ २७३ ॥ द्विपृष्ठस्योपरिष्टाच्च पुष्पवृष्टिः पपात खात् । तारकस्योपरि त्वन्तःपुरस्त्रीवर्गदृग्जलम् ॥ २७४ ॥ नृपास्तारकगृह्यास्तु वृत्तिमाश्रित्य वैतसीम् । अत्रायन्त द्विपृष्ठात् स्वं शक्तेष्वौपयिकं ह्यदः ॥२७५ ॥ यात्रारम्भेण तेनैव भरतार्धं स दक्षिणम् । अशेषं साधयामास साधीयःसाधनावृतः ॥२७६ ॥ स मागध-वरदाम-प्रभासाधिपतीनपि । लीलयैवाजयद् देवानेकसामन्तमात्रवत् ॥ २७७ ॥ दिग्यात्राया निवृत्तोऽथ माधवो मागधान् ययौ । तत्र कोटिनरोत्पाट्यां ददर्श च महाशिलाम् ॥२७८ ॥ वैरिवामः स वामेन दोष्णा तामुदपाटयत् । आललाटं कमलिनी करीन्द्र इव लीलया ॥२७९ ॥ तां निधाय यथास्थानमग्रणीः सर्वदोष्मताम् । प्रपेदे द्वारकां विष्णुर्दिनैः कतिपयैरपि ॥२८० ॥ सिंहासनेऽध्यासितस्य ब्रह्मणा विजयेन च । विष्णोश्चक्रेऽर्धचक्रित्वाभिषेकोऽथाखिलैपैः ॥ २८१॥ इतश्च मासं छद्मस्थो विहृत्य त्रिजगत्पतिः । दीक्षोद्यानं वासुपूज्यो विहारगृहमागमत् ॥ २८२ ॥ . पाटलाया अधो भर्तुर्घातिकर्माणि तुत्रुटुः । द्वितीयशुक्लध्यानान्ते तमांसीव निशात्यये ॥ २८३ ॥
१ लेष्टः-भाषायाम् '-ढेफु-ढेला' इति । २'भषसि-अहो' इति विभागः । ३ त्रासयत्-त्रासं कुर्वत् । ४ आपेते-आपतितम् । ५ तारकपक्षीयाः । ६ वेतसवृत्ति:- नम्रता । ७ शत्रुप्रतिकूलः ।
28282828282828282828282828
द्विपृष्ठविजयतारक चरितम्।
॥९०॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व द्वितीयः सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥९१॥
श्रीवासु
पूज्यचरितम्।
282828282828282828282828286.
माघशुक्लद्वितीयायां चन्द्रे शतभिषग्जुषि । केवलज्ञानमुत्पेदे चतुर्थेन जिनेशितुः ॥ २८४ ॥ स्वामी दिव्ये च समवसरणे देशनां व्यधात् । सूक्ष्मादीनां गणभृतां षष्टिं षडधिकां तथा ॥ २८५ ॥ तत्तीर्थभूः कुमाराख्यो यक्षो हंसरथः सितः । मातुलिङ्ग-शरधरौ धारयन् दक्षिणौ करौ ॥ २८६ ॥ वामौ च नकुलधनुर्धारिणौ धारयन् भुजौ । वासुपूज्यजिनेन्द्रस्याभवच्छासनदेवता ॥ २८७ ॥ तथोत्पन्ना श्यामवर्णा चन्द्रा नामाश्ववाहना । दक्षिणौ वरद-शक्तिधारिणौ दधती भुजौ ॥ २८८ ॥ पाणी पुष्प-गदायुक्तौ बिभ्रती दक्षिणेतरौ । भर्तुः शासनदेव्यासीत् सदा सन्निधिवर्तिनी ॥ २८९ ॥ ताभ्यामधिष्ठिताभ्यो भगवान् विहरन् भुवम् । द्वारकायाः परिसरभुवमन्येधुराययौ ॥२९० ॥ शक्राद्यैस्तत्र समवसरणं निर्ममेऽमरैः । चत्वारिंशद् धनुरष्टशतोच्चाऽशोकपादपम् ॥२९१ ॥ तत्र प्रदक्षिणीकृत्याशोकं तीर्थानतिं वदन् । सिंहासने निषसाद प्राङ्मुखः परमेश्वरः । २९२ ॥ प्रभोश्च प्रतिरूपाणि देवा दिक्ष्वपरास्वपि । विचक्रुस्त्रीणि तादृक्षाण्येवोच्चैस्तत्प्रभावतः ॥२९३ ॥ न्यषीदच्च यथास्थानं श्रीमान् संघश्चतुर्विधः । मध्यवप्रे तु तिर्यञ्चोऽधोवप्रे वाहनानि तु ॥ २९४ ॥ तदा च राजपुरुषा द्रुतमभ्येत्य शाङ्गिणे । स्वामिनं समवसृतमाचख्युः फुल्लचक्षुषः ॥ २९५ ॥ सार्धा द्वादश रूप्यस्य कोटीस्तेभ्यो ददौ हरिः । ययौ समवसरणं विजयेनान्वितस्ततः ॥ २९६ ॥ तत्र प्रदक्षिणीकृत्य प्रणम्य च जगद्गुरुम् । आसाञ्चक्रेऽनुशक्रं स समं लाङ्गलपाणिना ॥ २९७ ॥ १ शतभिषग्नक्षत्रयुते। २ उपवासेन। ३ अभ्यर्णम्-समीपम्। ४ 'नमो तित्थस्स' इत्येवंरूपेण तीर्थप्रणामम्। ५ हलधरेण ।
88888888888888888888888888
केवलज्ञानम्।
श्रीवासुपूज्यजिनस्य समवसरणम्।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
चतुर्थं पर्व द्वितीयः सर्गः
शलाकापुरुषचरिते ॥१२॥
श्रीवासु
पूज्यचरितम्।
28R8RXR8R8RXRXR888888888888
भूयो नत्वा जगन्नाथं गिरा भक्तिसनाथया । स्तोतुमारेभिरे शक्र-द्विपृष्ठ-विजयास्ततः ॥ २९८ ॥ नितान्तभीषणमितः प्रसृतं मोहदुर्दिनम् । प्रतिक्षणमितश्चाशा वेला इव नवा नवा : ॥ २९९ ॥ महायाद इवेतश्च दुर्वारो मकरध्वजः । इतश्च विषयाः पापाः प्रौढा दुष्पवना इव ॥३००॥ इतः कषायाः क्रोधाद्या महावर्ता इवोल्बणाः । राग-द्वेषादयश्चेतो नगदन्ता इवोत्कटाः ॥३०१॥ महोर्मय इवेतश्च नानादुःखपरम्पराः । इतश्चात-रौद्रध्यानमौर्वानल इवोच्चकैः ॥३०२॥ इतश्च ममता वेत्रवल्लीव स्खलनाऽऽस्पदम् । इतश्च व्याधयोऽनल्पा नक्रस्तोमा इवोद्धताः ॥३०२ अस्मिन्नपारे संसारे पारावारेऽतिदारुणे । पतितानुद्धर चिरात् प्राणिनः परमेश्वर ! ॥३०४॥ परेषामुपकाराय केवलज्ञानदर्शने । तवेमे त्रिजगन्नाथ ! तरोः पुष्प-फले इव ॥३०५॥ कृतार्थमद्य मे जन्म कृतार्थो विभवोऽद्य मे । कर्तुं लेभे मयाऽयं यत् त्वत्सपर्यामहोत्सवः ॥३०६ ॥ स्तुत्वेति तूष्णीं प्राप्तेषु सुरेन्द्रोपेन्द्र-सीरिषु । श्रीवासुपूज्यो भगवानारेभे देशनामिति ॥ ३०७ ॥ संसारसागरेऽमुष्मिन् शमिलायुगयोगवत् । कथञ्चित् प्राप्य मानुष्यं भाव्यं धर्मपरैनरैः ॥ ३०८ ॥ स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं सर्वैरपि जिनोत्तमैः । यं समालम्बमानो हि न मज्जेद् भवसागरे ॥३०९ ॥ संयमः सूनृतं शौचं ब्रह्माकिञ्चनता तपः । क्षान्तिर्मार्दवमृजुता मुक्तिश्च दशधा स तु ॥ ३१०॥ धर्मप्रभावतः कल्पद्रुमाद्या ददतीप्सितम् । गोचरेऽपि न ते यत् स्युरधर्माधिष्ठितात्मनाम् ॥ ३११ ॥
१ और्वानलः वडवानलः । २ भाषायाम्- 'नेतरनी वेल'। ३ नक्र: हिंस्र जलचरविशेषः । ४ सपर्या-पूजा। ५ भाषायाम् -'समेल' या बलीवर्दयोक्त्रयोजने उपयुज्यते । ६ सु-सृष्ट प्रकारेण, आख्यातः कथितः-स्वाख्यातः ।
0288888888888888888888888888
श्रीवासुपूज्यजिनस्य देवताकृतस्तुतिः ।
श्रीवासुपूज्य जिनस्य धर्म
देशना।
॥९२॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यवरितम् ।
॥९३॥
282828282828282828282828286
अपारे व्यसनाम्भोधौ पतन्तं पाति देहिनम् । सदा संविधव]कबन्धुर्धर्मोऽतिवत्सलः ॥ ३१२ ॥ आप्लावयति नाम्भोधिराश्वासयति चाम्बुदः । यन्महीं स प्रभावोऽयं ध्रुवं धर्मस्य केवलम् ॥ ३१३ ॥ न ज्वलत्यनलस्तिर्यग् यदूर्ध्वं वाति नानिलः । अचिन्त्यमहिमा तत्र धर्म एव निबन्धनम् ॥ ३१४ ॥ निरालम्बा निराधारा विश्वाधारा वसुन्धरा । यच्चावतिष्ठते तत्र धर्मादन्यन्न कारणम् ॥३१५ ॥ सूर्या-चन्द्रमसावेतौ विश्वोपकृतिहेतवे । उदयेते जगत्यस्मिन् नूनं धर्मस्य शासनात् ॥ ३१६ ॥ अबन्धूनामसौ बन्धुरसखीनामसौ सखा । अनाथानामसौ नाथो धर्मो विश्वैकवत्सलः ॥३१७ ॥ धर्मो नरक-पातालपातादवति देहिनः । धर्मो निरुपमं यच्छत्यपि सर्वज्ञवैभवम् ॥३१८ ॥ अयं दशविधो धर्मो मिथ्याग्भिर्न वीक्षितः । योऽपि कश्चित् क्वचित् प्रोचे सोऽपि वाङ्मात्रनर्तनम् ॥३१९ ॥ तत्त्वार्थो वाचि सर्वेषां केषाञ्चन मनस्यपि । क्रियायामपि नर्नति नित्यं जिनमतस्पृशाम् ॥ ३२०॥ वेदशास्त्रपराधीनबुद्धयः सूत्रकण्ठकाः । न लेशमपि जानन्ति धर्मरत्नस्य तत्त्वतः ॥३२१ ॥ गोमेघ-नरमेघा-ऽश्वमेघाद्यध्वरकारिणाम् । याज्ञिकानां कुतो धर्मः प्राणिघातविधायिनाम् ? ॥३२२॥ अश्रद्धेयमसद्भूतं परस्परविरोधि च । वस्तु प्रलपतां धर्मः कः पुराणविधायिनाम् ? ॥३२३ ॥ असद्भूतव्यवस्थाभिः परद्रव्यं जिघृक्षताम् । मृत्-पानीयादिभिः शौचं स्मार्तादीनां कुतो ननु ?॥३२४॥
888888888888888888888888888
देशना।
॥९३॥
१ सविधम्-समीपम् । २ कण्ठे सूत्रम्-यज्ञोपवीतरूपं धरन्ति ते-द्विजाः । ३ अध्वरः यज्ञः। ४ स्मृतिम्-मनुस्मृति-प्रभृति-स्मृतिशास्त्रम्अनुसरन्ति ते स्मार्ताः ।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम्।
॥९४॥
282828282828282828282828282
ऋतुकालव्यतिक्रान्तौ भ्रूणहत्याविधायिनाम् । ब्राह्मणानां कुतो धर्मो ब्रह्मचर्यापलापिनाम् ?॥३२५ ॥ अदित्सतोऽपि सर्वस्वं यजमानाज्जिघृक्षताम् । अर्थार्थे त्यजतां प्राणान् क्वाऽकिञ्चन्यं द्विजन्मनाम् ? ॥३२६ ॥ स्वल्पेष्वप्यपराधेषु क्षणाच्छापं प्रयच्छताम् । लौकिकानामृषीणां न क्षमालेशोऽपि दृश्यते ? ॥३२७ ॥ जात्यादिमददुर्वृत्तपरिनर्तितचेतसाम् । क्व मार्दवं द्विजातीनां चतुराश्रमवर्तिनाम् ? ॥३२८ ॥ दम्भसंरम्भगर्भाणां बकवृत्तिजुषां बहिः । भवेदार्जवलेशोऽपि पाखण्डव्रतिनां कथम् ? ॥३२९ ॥ गृहिणी-गृह-पुत्रादिपरिग्रहवतां सदा । द्विजन्मनां कथं मुक्तिर्लोभैककुलवेश्मनाम् ॥३३०॥ अरक्त-द्विष्ट-मूढानां केवलज्ञानशालिनाम् । अनवद्या तत इयं धर्मस्वाख्या ततोऽर्हताम् ॥ ३३१ ॥ रागाद् द्वेषात् तथा मोहाद् भवेद् वितथवादिता । तदभावे कथं नामाहतां वितथवादिता ॥ ३३२ ॥ ये तु रागादिभिर्दोषैः कलुषीकृतचेतसः । न तेषां सूनृता वाचः प्रसरन्ति कदाचन ॥ ३३३ ॥ तथा हि याग-होमादिकर्माणीष्टानि कुर्वताम् । वापी-कूप-तडागादीन्यपि पूर्तान्यनेकशः ॥३३४ ॥ पशूपघाततः स्वर्गिलोकसौख्यं विार्गताम् । द्विजेभ्यो भोजनैर्दत्तैः पितृतृप्तिं चिकीर्षताम् ॥ ३३५ ॥ घृतयोन्यादिकरणैः प्रायश्चित्तविधायिनाम् । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पुनरुद्वाहकारिणाम् ॥ ३३६ ॥ अपत्यासंभवे स्त्रीषु क्षेत्रजापत्यवादिनाम् । सदोषाणामपि स्त्रीणां रजसा शुद्धिवादिनाम् ॥ ३३७ ॥ श्रेयोबुद्ध्याध्वरहतच्छागशिश्नोपजीविनाम् । सौत्रामण्यां सप्ततन्तौ सीधुपानविधायिनाम् ॥३३८ ॥
१ 'शोधयताम्' षष्ठी-बहुवचनम् । २ अपुत्रत्वे सति । ३ स्वभार्यायाम् कुलजेन अन्येन वा पुरुषेण पुत्रोत्पादनं वदन्ति तेषाम् । ४ ऋतुकाले
1282828282828282828282828282
देशना।
॥९४॥
आगतेन रजसा। ५'सौत्रामणि'-'सप्ततन्तु' एतौ विशेषयज्ञौ।६ सीधुर्मद्यम्।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥९५ ॥
सर्गः
श्रीवासुपूज्यचरितम्।
28282828282828282828282828a
गूथाशिनीनां च गवां स्पर्शतः पूतमानिनाम् । जलादिस्नानमात्रेण पापशुद्धयभिधायिनाम् ॥ ३३९ ॥ वटा-ऽश्वत्था-ऽऽमलक्यादिद्रुमपूजाविधायिनाम् । वह्नौ हुतेन हव्येन देवप्रीणनमानिनाम् ॥ ३४० ॥ भुवि गोदोहकरणाद् रिष्टशान्तिकमानिनाम् । योषिद्विडम्बनाप्रायव्रतधर्मोपदेशिनाम् ॥३४१॥ जटापटल-भस्माङ्गराग-कौपीनधारिणाम् । अर्क-धत्तूर-मालूरैर्देवपूजाविधायिनाम् ॥३४२ ॥ कुर्वतां गीतनृत्यादि पुतौ वादयतां मुहः । मुहर्वदननादेनाऽऽतोद्यनादविनोदिनाम् ॥३४३ ॥ असभ्यभाषापूर्वं च मुनीन् देवान् जनान् जताम् । विधाय व्रतभङ्गं च दासीदासत्वमिच्छताम् ॥ ३४४ ॥ अनन्तकायकन्दादि-फल-मूल-दलाशिनाम् । कलत्र-पुत्रयुक्तानां वनवासजुषामपि ॥३४५ ॥ भक्ष्याभक्ष्ये पेयापेये गम्यागम्ये समात्मनाम् । योगिनाम्ना प्रसिद्धानां कौलाचार्यन्तवासिनाम् ॥ ३४६ ॥ अन्येषामपि जैनेन्द्रशासनास्पृष्टचेतसाम् । क्व धर्मः क्व फलं तस्य तस्य स्वाख्यातता कथम् ? ॥ ३४७ ॥ जैनेन्द्रस्यापि धर्मस्य यदत्रामुत्र वा फलम् । आनुषङ्गिकमेवेदं मुख्यं मोक्षं प्रचक्ष्यते ॥ ३४८॥ सस्यहेतौ कृषौ यद्वत् पलालाद्यानुषङ्गिकम् । अपवर्गफले धर्मे तद्वत् सांसारिकं फलम् ॥ ३४९ ॥ एवं तां देशनां श्रुत्वा भूयांसः प्राव्रजञ्जनाः । प्राप द्विपृष्ठः सम्यक्त्वं श्रावकत्वं च लाङ्गली ॥ ३५० ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यां व्यसृजद् देशनां प्रभुः । द्वितीयां पौरुषीं यावत् सूक्ष्मो गणधरो व्यधात् ॥३५१॥ ततः स्थानादथान्यत्र विजहार जगद्गुरुः । स्थानं निजनिजं जग्मुरिन्द्रोपेन्द्रबलादयः ॥ ३५२ ॥ द्वासप्ततिः सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । साध्वीनां लक्षमेकं तु संयमश्रीजुषां खलु ॥ ३५३ ॥
१ गूथम्-मलम्-विष्ठा। २ पुतम्-नितम्बस्य विशेषभावः। ३ अन्तवासिनः शिष्याः ।
128282828282828282828282828
श्रीवासुपूज्य जिनस्य परिवारादिः।
॥ ९५ ॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते ॥९६॥
चतुर्थं पर्व द्वितीयः
सर्गः श्रीवासुपूज्यचरितम्।
28282828282828282828282828
चतुर्दशपूर्वभृतां सहस्त्रं द्वे शते तथा । अवधिज्ञानिनां पञ्च सहस्त्राः सचतुःशताः ॥ ३५४॥ मनःपर्यययुक्तानामेकषष्टिः शतानि तु । षष्टिः शतानि विमलकेवलज्ञानशालिनाम् ॥३५५ ॥ जाता वैक्रियलब्धीनां सहस्त्राणि दशैव हि । वादलब्धिमतां सप्तचत्वारिंशच्छतानि तु ॥ ३५६ ॥ श्रावकाणामुभे लक्षे सहस्रा दश पञ्च च । श्राविकाणां चतुर्लक्षी सषट्त्रिंशत्सहस्रिका ॥ ३५७ ॥ चतुःपञ्चाशतं वर्षलक्षाणां मासवर्जितम् । आकेवलाद् विहरतः परिवारः प्रभोरभूत् ॥ ३५८ ॥ ज्ञात्वा च मोक्षमासन्नं ययौ चम्पां जगत्पतिः । प्रपेदेऽनशनं तत्र षड्भिर्मुनिशतैः समम् ॥ ३५९ ॥ मासान्ते चाषाढशुक्लचतुर्दश्यां निशाकरे । उत्तरभद्रपदास्थे सशिष्योऽगाच्छिवं विभुः ॥ ३६० ॥ अष्टादशाब्दलक्षाणि कुमारत्वे व्रते पुनः । चतुःपञ्चाशदित्यायुर्लक्षा द्वासप्ततिः प्रभोः ॥३६१ ॥ श्रेयांसप्रभुनिर्वाणाद् वासुपूज्यस्य निर्वृतिः । सागरेषु चतुःपञ्चाशत्यतीतेष्वजायत ॥ ३६२॥ गीर्वाणेन्द्राः सगीर्वाणा निर्वाणमहिमोत्सवम् । स्वामिनः स्वामिशिष्याणामप्यकार्पुर्यथाविधि ॥३६३ ॥ द्विपृष्ठवासुदेवोऽपि महारम्भपरिग्रहः । मृगारिरिव निःशङ्को देववच्च प्रमद्वरः ॥३६४ ॥ भोगान् यथेच्छं भुञ्जानः पालयित्वायुरात्मनः । विपद्य षष्ठीमगमन्नरकोर्वी तमःप्रभाम् ॥३६५॥
॥युग्मम्॥
P88888888888888888888888885
श्रीवासुपूज्य जिनस्य निर्वाणम्।
॥९६॥
१ सदेवाः।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ९७ ॥
DEDEDEDEREREREREREDERERERI
द्विपृष्ठस्य कौमारेऽब्दलक्षं पादोनवर्जितम् । तदेव मण्डलीकत्वे दिग्जयेऽब्दशतं तथा ॥ ३६६ ॥ राज्ये सप्तत्यब्दलक्षी तथा नवशताधिका । वत्सरैकोनपञ्चाशत्सहस्त्रीत्यायुरूर्जितम् ॥ ३६७ ॥ बलभद्रोऽपि पादोनकोटिहायनजीवितः । तस्थौ कथञ्चिदेकाकी स्वभ्रातृस्नेहमोहितः ॥ ३६८ ॥ श्रीवासुपूज्यवचनस्मरणेन बन्धुमृत्या च गाढतरमेव भवाद् विरक्त: । आत्तव्रतो विजयसूरिपदाब्जमूले काले विपद्य च शिवं विजयो जगाम ॥ ३६९ ॥ इत्याचार्यश्री हेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि श्री वासुपूज्य - द्विपृष्ठ- विजय - तारकचरितवर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः ।
REDERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व द्वितीयः सर्गः
श्रीवासुपूज्य - चरितम् ।
विजयबलदेवस्य शिवगमनम् ।
॥ ९७ ॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। ९८ ।।
DERERERERER
REDEREREREREI
तृतीयः सर्गः । श्रीविमलनाथजिन-स्वयम्भू-भद्र-मेरकचरित्रम्
ॐ नमो विमलनाथाय निष्कर्मविमलात्मने । धर्मस्वाख्याततागङ्गाप्रभवैकहिमाद्रये ॥ १ ॥ त्रयोदशार्हतस्तस्य चरित्रमिदमुच्यते । जगत्पवित्रीकरणं तीर्थोदकमिवामलम् ॥ २ ॥ धातकीखण्डद्वीपे प्राग्विदेहे विजये पुनः । भरताख्ये पुरीरत्नं नामतोऽस्ति महापुरी ॥ ३ ॥ तत्र पद्मागृहं पद्मसेनो नाम महीपतिः । अपां पतिरिवाधृष्योऽभिगम्यश्चाभवद् गुणैः ॥ ४ ॥ स्वशासनमिवावन्यां स चित्ते जैनशासनम् । अखण्डप्रसरं चक्रे धुर्यो बलिविवेकिनाम् ॥ ५ ॥ दुर्वेश्मनीव संसारे सो मुष्मिन् निवसन्नपि । सदैव धारयामास वैराग्यमधिकाधिकम् ॥ ६ ॥ स एवं भवनिर्विण्णः सर्वगुप्ताभिधं गुरुम् । ययौ महीरुहवरं मार्गखिन्न इवाध्वगः ॥ ७ ॥ दीक्षां जग्राह तत्पार्श्वे सम्यक् तां प्रत्यपालयत् । रोरो धनमिव प्राप्तमनात्मज इवात्मजम् ॥ ८ ॥ अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैर्यथाविधिनिषेवितैः । ऊर्जितैरर्जयामास तीर्थकृन्नाम कर्म सः ॥ ९ ॥ चिरं तीव्रं तपस्तप्त्वा पूरयित्वाऽऽयुरात्मनः । मृत्वा कल्पे सहस्त्रारे महद्धिः सोऽमरोऽभवत् ॥ १० ॥
१ स्वाख्यातता- सुप्रसिद्धि: । २ लक्ष्मीस्थानम् । ३ अधृष्यः अनभिभवनीयः । ४ अभिगम्यः- आश्रयणीयः ॥ ५ निर्विण्णः खिन्नः । ६ दरिद्रः । ७ अपुत्रः ।
FREDYAKAYDEDEDEDEDEDEDEDEDE
चतुर्थं पर्व तृतीय: सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
विमलजिनस्य
पूर्वभवः ।
।। ९८ ।।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥९९ ॥
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम्।
8282828282828282828282828282
इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतक्षेत्रभूषणम् । पुरं काम्पील्यमित्यस्ति दिवः खण्डमिव च्युतम् ॥ ११ ॥ तत्र चैत्यानि चन्द्राश्मपुत्रिकाक्षरदम्बुभि: । कलयन्ति निशीथिन्यां यन्त्रधारागृहश्रियम् ॥१२॥ हैमाः कुम्भाः प्रभासन्ते तत्र गेहोर्ध्वभूमिषु । स्वर्णाब्जान्याहितानीव निवासाय सदा श्रियः ॥१३॥ विचित्रहर्म्यप्रासादराजीकं तदराजत । विधातुरालेख्यमिव सृजतो दिविषत्पुरीम् ॥ १४ ॥ दैवेनाप्यभिभूतानां शरणार्थमुपेयुषाम् । वज्रवर्मेव तत्राभूत् कृतवर्मेति भूपति : ॥१५॥ गङ्गाजलं तद्यशश्च स्पर्धयेव परस्परम् । परितः प्रीणयत् पृथ्वी प्रपेदे निधिमम्भसाम् ॥ १६ ॥ नाभूत् पराङ्मुखो जातु याचकेष्विव सोऽरिषु । पराङ्मुखः परस्त्रीषु परनिन्दास्विवाभवत् ॥१७॥ महीविवस्वतस्तस्य समरे परिपन्थिनः । न सोढुमशकंस्तेजोऽन्धकारादिव निर्गताः ॥१८॥ पादच्छाया सदा तस्य महावटतरोरिव । कुब्जीभूय प्रणामेन सिषेवे वसुधाधवैः ॥१९॥ बभूव तस्य श्यामेति श्यामेव तुहिनद्युतेः । सधर्मचारिणी सर्वशुद्धान्तमुखमण्डनम् ॥ २० ॥ कुलश्रीरिव सा मूर्त्ता सतीव्रतमिवाङ्गवत् । रूप-लावण्यलक्ष्मीणां प्रत्यक्षेवाधिदेवता ॥ २१ ॥ मन्दं मन्दं मरालीव देवी संचरति स्म सा । नित्यमेव पतिध्यानव्याकुलेनेव चेतसा ॥२२॥ बभूव सा भूचरीषु स्त्रीष्वसाधारणा तथा । यथाऽर्हति स्म तत्सख्यं देवी श्रीरथवा शची ॥ २३ ॥ यत्र यत्र स्वामिनी सा चचार पृथिवीतले । तत्र तत्रान्वगाल्लक्ष्मीर्यामिकीव दिवानिशम् ॥२४॥ इतः कल्पे सहस्रारे पद्मसेनमहीपतेः । स जीवः पूरयामास स्वमायुः परमस्थिति ॥ २५ ॥
१ पुत्रिका-पुत्तलिका । २ रात्रौ । ३ स्वर्गम् । ४ वज्रमयकवचः । ५ क्षत्रवः । ६ प्रतिहारी । ७ उत्कृष्टस्थितिकम्।
3282888888888888888888888888
काम्पील्यपुरे
कृतवर्मा
नृपः ।
॥९९ ॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १०० ॥
'REREDERE DE RE
REDERERERY:
शुद्धद्वादश्यां राधस्योत्तरभद्रपदासु भे । सोऽथ च्युत्वा ततः श्यामादेवीकुक्षाववातरत् ॥ २६ ॥ मुखे प्रविशतस्तीर्थकरजन्माभिसूचकान् । श्यामादेवी महास्वप्नांश्चतुर्दश ददर्श सा ॥ २७ ॥ पूर्णे काले माघशुक्लतृतीयायां निशाकरे । उत्तरभद्रपदास्थे स्वोच्चस्थेषु ग्रहेषु च ॥ २८ ॥ सुतं सूकरलक्ष्माणं तपनीयोपमद्युतिम् । ज्ञानत्रयधरं श्यामास्वामिनी सुषुवे सुखम् ॥ २९ ॥ स्वामिनः स्वामिमातुश्च सूतिकर्मैत्य सर्वतः । षट्पञ्चाशद्दिकुमार्यश्चेटिका इव चक्रिरे ॥ ३० ॥ एत्य शक्रो मेरुशैले नीत्वाऽङ्के न्यस्य च प्रभुम् । अतिपाण्डुकम्बलास्थे सिंहासन उपाविशत् ॥ ३१ ॥ त्रयोदशं जिनेन्द्रं तं सुरेन्द्रा अच्युतादयः । त्रिषष्टिः स्नपयामासुः क्रमशस्तीर्थवारिभिः ॥ ३२ ॥ ईशानाङ्के निवेश्येशं शक्रोऽप्यस्त्रपयज्जलैः । वृषशृङ्गोत्थितैः शैलशृङ्गोत्थैरिव निर्झरैः ॥ ३३ ॥ स्वामिनं देवदूष्येण वाससा वासवः स्वयम् । आर्द्रं स्नानीयपानीयैर्माणिक्यवदमार्जयत् ॥ ३४ ॥ गोशीर्षचन्दनैः श्यामानन्दनं नन्दनाहृतैः । स व्यलिम्पद् वपुर्लग्नदेवदूष्यभ्रमप्रदैः ॥ ३५ ॥ विचित्रैर्दामभिर्दिव्यैर्वस्त्रालङ्करणैरपि । अर्चित्वाऽऽरात्रिकं कृत्वा प्रभुं शक्रोऽस्तवीदिति ॥ ३६ ॥ मोहेन तिमिरेणेव परितोऽपि प्रसारिणा । नितान्तकोपनैर्नक्तंञ्चरैरिव जटाधरैः ॥ ३७ ॥ बुद्धिसर्वस्वहरणैश्चार्वाकैस्तस्करैरिव । अत्यन्तमायानिपुणैर्गोमायुभिरिव द्विजैः ॥ ३८ ॥ भ्रमद्भिर्मण्डलीभूय कौलाचार्यैर्वृकैरिव । उलूकैरिव पाखण्डैर्वल्गद्भिरपरैरपि ॥ ३९ ॥
१ तपनीयम् - सुवर्णम् । २ लग्नम् धृतम् लागेलुं इति भाषायाम् । ३ शृगालै: ।
FRERERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व तृतीय: सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
विमलनाथजिनजन्म ।
॥ १०० ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १०१
REDERERERERERERERERERERERY
सिद्धेनेव विवेकाक्षं मिथ्यात्वेन विलुम्पता । सद्भूतानां पदार्थानामविज्ञानेन सर्वतः ॥ ४० ॥ अभूच्चिरमयं कालो यामिन्येव जगत्पते ! । प्रभातं त्वधुना जज्ञे त्वया नाथेन भास्वता ॥ ४१ ॥ त्वत्पादपद्यामासाद्य लङ्घितालङ्घिता खलु । निम्नैरपि हि संसारनिम्नगा निम्नगा जनै : ॥ ४२ ॥ भवच्छासननिःश्रेणिमधिरुह्याचिरादपि । मन्येऽध्यासितमेवोच्चैर्लोकाग्रं भव्यजन्तुभिः ॥ ४३ ॥ अस्माकमप्यनाथानां चिरान्नाथोऽस्युपस्थितः । निदाघातपतप्तानां पान्थानामिव वारिदः ॥ ४४ ॥ इत्थं त्रयोदशं तीर्थकरं स्तुत्वा पुरन्दरः । गत्वा यथागतं श्यामास्वामिनीपार्श्वतोऽमुचत् ॥ ४५ ॥ शक्रः स्वामिगृहान्मेरोस्त्वन्येन्द्राः स्वं स्वमास्पदम् । प्रययुः कृतकल्याणयात्राः सांयात्रिका इव ॥ ४६ ॥ नरेन्द्रः कृतवर्माऽपि शर्मवान् विश्वशर्मदम् । ऋद्ध्या महत्या विदधे सूनोर्जन्ममहोत्सवम् ॥ ४७ ॥ गर्भस्थे जननी तस्मिन् विमला यदजायत । ततो विमल इत्याख्यां तस्य चक्रे पिता स्वयम् ॥ ४८ ॥ धात्रीभूय सुरस्त्रीभिर्लाल्यमानो जगत्पतिः । सुरैश्च सवयोभूय रम्यमाणो व्यवर्धत ॥ ४९ ॥ षष्टिधन्वोन्नतः स्वामी क्रमेण प्राप यौवनम् । अष्टोत्तरसहस्रेण लक्षणानां च लक्षितः ॥ ५० ॥ स पित्रोरुपरोधेन भववैराग्यभागपि । राज्ञां पुत्रीरुपायंस्त भोग्यकर्मरुगौषधीः ॥ ५१ ॥ कौमारे पञ्चदशाब्दलक्षीमुल्लङ्घ्य मेदिनीम् । अंशात् पितृगिरा मान्या पित्राज्ञा ह्यर्हतामपि ॥ ५२ ॥ गतेषु वर्षलक्षेषु त्रिशत्यवनिपालने । भवाब्धेस्तरणे तरीं दीक्षावेलामचिन्तयत् ॥ ५३ ॥
१ पद्या - वर्त्म । २ समुद्रयायिनः, नौवणिजः ३ समानवयोयुता भूत्वा । ४ भोग्यं कर्मैव रूग् तस्मिन् औषधरूपाः । ५ शासनं चकार ।
REREREREREDERERERERERERYRYI
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् |
नामकरणम् विवाहो
राज्यपालनं च।
॥ १०१ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०२॥
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
सारस्वतप्रभृतयोऽभ्येत्य लोकान्तिकामराः । तीर्थं प्रवर्तय स्वामिन्नित्यूचुश्च जगद्गुरुम् ॥५४॥ ददौ च वार्षिकं दानं द्रविणैर्जुम्भकाहृतैः । याचकेभ्यो यथायाञ्चं कल्पद्रुम इवावनौ ॥५५॥ दानान्ते विदधर्दीक्षाभिषेकं विमलप्रभोः । विमलैर्निजमनोवत् सुमनःपतयोऽम्बुभिः ॥५६॥ आमुक्तदिव्यालङ्कारवस्त्रो दिव्यविलेपनः । शिबिकां देवदत्ताख्यामारुरोह ततः प्रभुः ॥५७॥ सुरासुरनराधीशैः परितोऽपि समावृतः । तया शिबिकया स्वामी सहस्त्राम्रवणं ययौ ॥५८॥ उद्यानपालबालाभिस्तदा शिशिरभीरुभिः । वेश्मप्रीत्या सेव्यमानलताकुञ्जपरम्परम् ॥५९ ॥ भविष्यदद्भुतश्रीकैर्माकन्दबकुलादिभिः । सामानहिमानीकं तपस्यद्भिरिव द्रुमैः ॥६०॥ प्रत्यग्रैः कूपपानीयैच्छायाभिर्वटभूरुहाम् । रिरंसुपौरद्वन्द्वानां निषिद्धशिशिरव्यथम् ॥६१॥ शीतार्त्तप्लवगैः पुञ्जीकृतगुञ्जाफलेक्षणात् । नागरस्त्रीविरचितस्मितज्योत्स्नातरङ्गितम् ॥६२ ॥ कृतस्मितमिव स्मेरलवलीकुन्दकोरकैः । प्रविवेश तदुद्यानं भगवान् विमलप्रभुः ॥६३ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ शिबिकातः समुत्तीर्य त्यक्त्वा चाभरणादिकम् । स्कन्धे च वासवन्यस्तं देवदूष्यांशुकं दधत् ॥६४॥ माघस्य शुक्लचतुर्थ्यां जन्मऋक्षे परेऽहनि । समं नृपसहस्रेण षष्ठेन प्राव्रजत् प्रभुः ॥६५॥ युग्मम् ॥ द्वितीयेऽह्नि धान्यकटपुरे जयनृपौकसि । पारणं परमान्नेन चकार विमलप्रभुः ॥६६॥ १ जृम्भका-तिर्यगज़म्भकाऽऽख्या देवविशेषाः ॥२ सह्यमाना हिमसंहतिः यस्मिन् तत् । ३ प्लवगा:-वानराः। ४ क्षीरेण ।
282828282828 02828288888888
विमलनाथजिनप्रव्रज्यादि।
॥१०२॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०३॥
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम्।
12888888888888888888888888
विदधे विबुधैस्तत्र वसुधारादिपञ्चकम् । रत्नपीठं स्वामिपादस्थाने जयनृपेण तु ॥६७॥ ततः स्थानादथान्यत्र ग्रामाकरपुरादिषु । प्रावर्तत विहाराय छद्मस्थः परमेश्वरः ॥६८॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् विदेहेष्वपरेषु च । नन्दिसुमित्र आनन्दकर्यां पुर्यामभून्नृपः ॥ ६९ ॥ चक्षुष्मानपि चक्षुष्मान् विवेकेन बभूव सः । ससहायश्च खङ्गेन महासैनिकवानपि ॥७०॥ जन्मतोऽपि भवोद्विग्नो जानानः सर्वमस्थिरम् । दधार पैतृकं राज्यमपि पालयितुं क्रमम् ॥७१॥ मनसा प्रागपि त्यक्तं त्यक्त्वा राज्यमथान्यदा । प्रव्रज्यां सुव्रताचार्यपादान्ते स उपाददे ॥७२॥ विविधाभिग्रहधरश्चरित्वा दुश्चरं तपः । कृत्वा चानशनं मृत्वाऽनुत्तरे समभूत् सुरः ॥७३॥ अत्रैव जम्बूद्वीपे च पुर्यां भरतभूषणे । श्रावस्त्यां धनमित्राख्यो बभूव पृथिवीपतिः ॥७४ ॥ धनमित्रनरेन्द्रस्य स्नेहादतिथितां गतः । पूर्यां तव चावात्सीद् बलिर्नाम महीपतिः ॥७५ ॥ धनमित्रोऽन्यदा रेमेऽक्षयूतं बलिना समम् । अक्षीणबुद्धिविभवो गमैन च चरेण च ॥ ७६ ॥ पत्तीनामिव सारीणां वध-बन्धपरौ मिथः । विपञ्चयामासतुस्तौ द्यूतं रणमिवोत्कटम् ॥७७॥ सर्वात्मना जेतुकामौ तावन्योऽन्यं नरेश्वरौ । स्वं पणीचक्रतू राज्यं द्यूतान्धानां कुतो मतिः ? ॥७८ ॥ अथ हारितवान् राज्यं धनमित्रनृपो निजम् । रोरपुत्र इवाश्रीक एकाङ्गश्चाभवत् क्षणात् ॥७९॥ अवस्तुभूय स भ्राम्यन् कश्मलो जीर्णकर्पटः । भूताविष्ट इव प्राप सर्वत्राप्यवमाननाम् ॥८०॥ १-२ गम-चरौ द्यूतक्रीडा कलाभेदौ। ३ द्यूतक्रीडोपयुक्तं वस्तु सारीति कथ्यते। ४ मलिनः। ५ कर्पट:- 'कपडु' इति भाषायाम् ।
828282828282828282828282828
स्वयम्भूवासुदेव-भद्र
बलदेव
मेरक
प्रतिवासुदेवचरितम्।
॥१०३॥
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १०४ ॥
BAGAGAGAURERURUAKAGAGAGAGRI
सोऽटन्नितस्ततोऽन्येद्युर्ददर्शर्षि सुदर्शनम् । पपौ च देशनां तस्माद् यूंषं रोगीव लङ्घितः ॥ ८१ ॥ प्रतिबुद्धः परिव्रज्यां जग्राह च तदन्तिके । चिरं च पालयामासापमानं तमविस्मरन् ॥ ८२ ॥ फलेन तपसोऽमुष्य वधाय बलिभूपतेः । भवान्तरेऽहं भूयासं निदानमपि स व्यधात् ॥ ८३ ॥ इत्थं कृतनिदानः सन् मृत्वाऽनशनकर्मणा । उदपाद्यच्युते कल्पे प्रकृष्टायुः स्थितिः सुरः ॥ ८४ ॥ यतिलिङ्गमुपादाय बलिः कालेन गच्छता । विपद्य समभूत् कल्पे महद्धिरमरोत्तमः ॥ ८५ ॥ च्युत्वा च भरतक्षेत्रे स नन्दनपुरेऽभवत् । देव्यां सुन्दर्यां समरकेसरिक्ष्मापतेः सुतः ॥ ८६ ॥ स्निग्धाञ्जनद्युतिवपुः षष्टिधन्वोन्नताकृतिः । षष्टिवत्सरलक्षायुरभादद्भुतविक्रमः ॥ ८७ ॥ आवैताढ्यं प्रतापाढ्यो भरतार्धमसाधयत् । अभूच्च प्रतिविष्णुः स मेरकाख्योऽर्धचक्रभृत् ॥ ८८ ॥ वायोः पुर इवौजस्वी तेजस्वीव रवेः पुरः । न कोऽपि तस्य पुरतः प्रतिमल्लोऽभवन्नृपः ॥ ८९ ॥ दैवस्येव न तस्याज्ञां व्यत्यलङ्घिष्ट कश्चन । रक्षाशिखाबन्धमिव मूर्ध्ना सर्वेऽप्यधुः पुनः ॥ ९० ॥ इतश्च भरतक्षेत्रे द्वारकायामभूत् पुरि । समुद्र इव गम्भीरो रुद्रो नाम महीपतिः ॥ ९१ ॥ श्री- पृथिव्याविव साक्षात् सुप्रभा पृथिवीति च । तस्याभूतामुभे कान्ते कान्ते रूप- गुणश्रिया ॥ ९२ ॥ aat नन्दिसुमित्रस्य सोऽनुत्तरविमानतः । प्रच्युत्य सुप्रभादेव्या उदरे समवातरत् ॥ ९३ ॥ चतुरोऽथ महास्वप्नान् हलभृज्जन्मसूचकान् । सुखसुप्ता निशाशेषे सुप्रभादेव्युदैक्षत ॥ ९४ ॥ ततो नवसु मासेषु दिनेष्वर्धाष्टमेषु च । सुप्रभा सुषुवे सूनुमनूनं शशितो रुचा ॥ ९५ ॥
१ अवमानात् । २ रसम् ।
FREREREREREREREREREREREDERY
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
श्रीविमल
नाथजिनचरितम् ।
स्वयम्भूभद्र-मेरक
चरितम् ।
॥ १०४ ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
॥१०५
282828282828282828282828282
भद्र इत्यभिधां तस्य विदधे रुद्रभूपतिः । कुलभद्रश्रिया सार्धं व्यवर्धिष्ट क्रमेण सः ॥९६ ॥ धनमित्रस्य जीवोऽपि प्रच्युत्याच्युतकल्पतः । उत्पेदे पृथिवीकुक्षौ सरसीव सरोरुहम् ॥ ९७ ॥ साऽपि सप्त महास्वप्नान् शा!भृज्जन्मसूचकान् । सुखसुप्ता निशाशेषेऽपश्यत् प्रविशतो मुखे ॥९८॥ संपूर्णे समये साऽपि श्यामाङ्गमतिभासुरम् । असूत सूनुं वैडूर्यं वैडूरगिरिभूरिव ॥ ९९ ॥ स्वयम्भूरिति तस्यापि नामधेयं प्रमोदभाक् । विदधे रुद्रभूपाल उत्सवेन महीयसा ॥१००॥ नित्यमेव हि धात्रीभिः पाल्यमानः स पञ्चभिः । व्यवर्धिष्ट समितिभिर्मुनेरिव तपोऽनघम् ॥१०१ । भद्र-स्वयम्भुवौ प्रीत्या संगच्छेते स्म सर्वदा । प्रवाहाविव तौ गाङ्ग-यामुनौ श्वेतमेचकौ ॥१०२ ॥ सेहिरे न तयोः पादघातान् राजकुमारकाः । तत्पादपरिघातेन भ्रश्यन्ति स्माद्रयोऽपि यत् ॥ १०३ ॥ नील-पीतांशुकभृतौ तौ ताल-गरुडध्वजौ । चलन्तौ क्रीडयाऽप्युर्वी पर्यचालयतामिमाम् ॥ १०४ ॥ अभ्यासः सर्वशस्त्रेषु सर्वशास्त्रेषु चाभवत् । दोर्वीर्य-बुद्धयोस्तारुण्यमिव लक्ष्मीविशेषकृत् ॥१०५ ॥ पुरीपरिसरेऽन्येद्युः क्रीडन्तौ तावपश्यताम् । हस्त्यश्वकोशबहुलं सारक्षं शिबिरं स्थितम् ॥१०६ ॥ इदं प्रैष्यत केनेहासुहृदा सुहृदाऽथवा । इति लाङ्गलिना पृष्टः प्रोवाच सचिवात्मजः ॥१०७ ॥ भूभुजा शशिसौम्येन मेरकायार्धचक्रिणे । प्रेषितं प्राभृतमिदं दण्डे जीवितकाम्यया ॥१०८ ॥ तच्छ्रुत्वा कुपितः शार्ङ्गपाणिरेवमवोचत । किं नः संपश्यमानानां दण्डस्तस्मै भविष्यति ॥१०९॥ वराको मेरकः कोऽयं यः किलास्मासु सत्स्वपि । पार्थिवान् दण्डयत्येवं द्रष्टव्यं तस्य पौरुषम् ॥११०॥
१ समितयः- ईर्यादयः पञ्च । २ मेचक:-कृष्णः। ३ वराक:- 'रांक' 'बीचारो' इति भाषायाम् ।
8888888282828282828282828286
स्वयम्भूभद्र-मेरक चरितम्।
॥१०५ ॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०६
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम्।
8888888888828282828282828
गृह्यतां सर्वमप्येतदाच्छिद्य स्वयमोजसा । करमुत्क्षिप्य तानेवं स्वकीयानादिशद् भटान् ॥ १११ ॥ गदामुद्गरदण्डाद्यैः शशिसौम्यस्य सैनिकान् । तद्भटास्ताडयामासुः फलितानिव पादपान् ॥ ११२ ॥ अतर्कितद्रोहिभिस्तैः प्रसुप्ता इव सौप्तिकैः । हन्यमानाः प्रणेशुस्ते प्राणानादाय काकवत् ॥ ११३ ॥ हस्त्यश्वाद्याददे पश्चात् तत्सर्वं शाडूपाणिना । क्षत्रियाणां गुणो ह्येष परश्रीहरणं हठात् ॥११४॥ ताभ्यामपहृतं द्रव्यं मेरकायार्धचक्रिणे । शशंसुः शशिसौम्यस्य नरा पूत्कारकारिणः ॥ ११५ ॥ तदाकर्ण्य परिक्रुद्धो निर्मर्याद इवान्तकः । मेरकोऽधिसभं भीमभ्रकुटीकोऽब्रवीदिति ॥११६ ॥ पादाहतिः खरेणेव पिण्डमत्तेन दन्तिनः । कुटुम्बिकसर्मिण्या हालिकेनेव कुट्टनम् ॥ ११७॥ चपेटाघटनमिव मण्डूकेन फणाभृतः । स्वमृत्यवे कृतमिदमनात्मज्ञेन रौद्रिणा ॥११८ ॥ पक्षोद्गमः पीलिकानामिव पर्यन्तकारणम् । विपरीता मतिः पुंसां भवेद् दैवे पराङमुखे ॥११९ ॥ सपितृभ्रातरं नव्यभ्रातृव्यकमुपस्थितम् । हनिष्याम्येष तं दस्युमिव प्राभृतहारिणम् ॥ १२० ॥ अथैकः सचिवोऽवोचद्वाल्यात् ताभ्यामिदं कृतम् । रुद्रेण भूभुजा दीर्घ सेवितोऽसीति मा कुपः ॥१२१ ॥ मन्ये न संमतं राज्ञो रुद्रस्यैतद् भविष्यति । आरिराधयिषैवास्ति तस्य त्वां स्वामिनं प्रति ॥ १२२ ॥ स्वामिनः प्रथमे कोपे नद्याः पूरे च क : पतेत् । एवमाशङ्कया नूनं रूद्रभूपो विलम्बते ॥१२३ ॥ देव ! प्रसीदादिश मां तदभीतिं प्रयच्छ च । आनेष्यामि प्राभूतं तत् सविशेषमहं ततः ॥१२४ ॥
१ अपहृत्य । २ सुप्तेष्वाक्रामकैः । ३ हालिक:-हलभृत् 'खेडूत' इति भाषायाम् । ४ पिपीलिकानां पक्षोत्पत्तिमरणसंसूचिका-इति भावार्थः । ५ आराधयितुमिच्छा।
288888888888888888888888888
स्वयम्भूभद्र-मेरक चरितम्।
॥१०६ ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०७॥
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
आमित्युक्तो मेरकेण स द्रुतं द्वारकां ययौ । भद्र-स्वयम्भूसहितं रुद्रं चैवमभाषत ॥ १२५ ॥ किमेतत् तव पुत्राभ्यामज्ञानानृपते ! कृतम् । हन्यते न खलु श्वाऽपि स्वामिनो मुखलज्जया ॥१२६ ॥ एवमप्यर्प्यतां सर्वं न ते दोषो भविष्यति । छादयिष्यत्यात्मजयोर्दोषमज्ञानतैव हि ॥१२७ ॥ अथ स्वयम्भूरित्यूचे स्वामिभक्त्या भवानिदम् । तातं प्रत्यार्यभावेन चार्यधीर्वक्ति साधु तत् ॥१२८ ॥ धीरीभूय निरीक्षध्वं तस्याच्छिन्नमिदं कियत् । आच्छेत्स्यामो महीं सर्वां वीरभोग्या हि भूरियम् ॥१२९ ॥ आर्यस्य बलभद्रस्य दोष्णोर्मम च को बलम् । सहिष्यते कृतान्तस्य कुपितस्येव संगरे ॥१३०॥ एकं तमेव हत्वाऽहं भोक्ष्येऽर्धभरतं स्वयम् । किमन्यैः कुट्टितैर्भूपैर्बहुभिः कीटकैरिव ॥१३१ ॥ तेनापि दोर्बलेनात्तं भरतार्धं न पैतृकम् । तन्न्यायेन ममाप्यस्तु बलिनो बलिनामपि ॥१३२ ॥ इत्युक्त्या विस्मितो भीतो हीतश्च सचिवोऽथ सः । गत्वा द्रुतं मेरकाय समाचख्यौ यथातथम् ॥१३३ ॥ मत्तेभ इव संक्रुद्धस्तस्य दुःश्रवया गिरा । कम्पयन् क्ष्मां सैन्यभारैः प्रतस्थे मेरकस्ततः ॥१३४ ॥ इतः स्वयम्भू रुद्रेण भद्रेण च समन्वितः । प्रतस्थे द्वारकापुर्याः कन्दरादिव केसरी ॥१३५ ॥ जनयन्तौ जनक्षोभं भैरवौ रौद्र-मेरको । राहु-सौरी इवैकत्र क्रमेणाथ समेयतुः ॥१३६ ॥ अभुच्छस्त्रप्रहाराग्निकरालितदिगन्तरः । तत्सैन्ययोः संप्रहारः प्रहाण इव दारुणः ॥१३७॥ स्वयम्भूः पूरयामास पाञ्चजन्यमथ स्वयम् । अशेषद्विषदुच्चाटमन्त्रोपममहास्वनम् ॥ १३८ ॥ पाञ्चजन्यध्वनेस्तस्मात् त्रेसुर्मेरकसैनिकाः । न हि केसरिबत्कारं श्रुत्वा तिष्ठन्ति वारणा : ॥१३९॥
१ सौरि:- शनिः । २ प्रलयकाल इव; ३ गजाः ।
28282828282828282828282828
स्वयम्भूभद्र-मेरक चरितम्।
॥१०७॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १०८ ।।
YAYAYAYAYA
GRERE DE RERE
सैन्यान् संस्थापयामास ताम्रचूडानिव स्वयम् । मेरको रथमारुह्य डुढौकेऽभिस्वयम्भुवम् ॥ १४० ॥ किं मुधा सैन्यसंहारेणेति व्याहारिणौ मिथः । आस्फालयामासतुस्तौ धनुरेकधनुर्धरौ ॥ १४१ ॥ उद्वाहमण्डपमिव विदधानौ जयश्रियः । मार्तण्डच्छादिभिर्बाणजालैर्द्वावप्यवर्षताम् ॥ १४२ ॥ बाणवृष्ट्या बाणवृष्टिं तौ निराचक्रतुर्मिथः । विषं विषेणेव हुताशनेनेव हुताशनम् ॥ १४३ ॥ सहस्त्रशः शरकरैः प्रसरद्भिर्विराजिनौ । अर्काविवोद्गतौ द्वौ तौ ददृशाते भयङ्करौ ॥ १४४ ॥ पाणिर्गतागतं कुर्वन्निषङ्गधनुरन्तरे । अलक्ष्योऽलक्ष्यत तयोरूर्मिकातेजसैव हि ॥ १४५ ॥ पाणिस्तदैव तूणीरे तदैव हि धनुर्गुणे । पतन् द्वैरूप्यभृदिवाभात् तयोर्लघुहस्तयो : ॥ १४६ ॥ बाणैरजय्यं ज्ञात्वाऽरिं मेरकोऽस्त्रैर्गदादिभिः । ववर्ष कल्पान्तमरुच्छैलशृङ्गैरिवोद्धतैः ॥ १४७ ॥ तानि स्वयम्भूः प्रत्यस्त्रैर्भस्मसादकरोद् द्रुतम् । दृग्ज्वालाभिः करालाभिश्चक्षुर्विष इवोरगः ॥ १४८ ॥ रणपारं जिगमिषुश्चक्रं सस्मार मेरकः । व्याधस्य सिञ्चान इव पाणौ तस्यापतच्च तत् ॥ १४९ ॥ उदीरयामास ततो मेरकोऽपि स्वयम्भुवम् । क्रीडया युध्यमानेन मयैवासि भटीकृतः ॥ १५० ॥ एष छेत्स्यामि ते शीर्षं गच्छ गच्छाधुनाऽप्यरे ! । काकानां तस्कराणां च नश्यतां का ननु त्रपा ? १५१ ॥ स्वयम्भूरप्युवाचैवं क्रीडायुद्धं यदीदृशम् । प्रेक्ष्यं तत् कोपयुद्धं ते तदर्थं ह्यहमागमम् ॥ १५२ ॥ आच्छिन्दन्तो द्विषां लक्ष्मीं वीराश्चेत् तस्करास्तदा । प्रथमस्तस्करोऽसि त्वं प्रदत्ता तव केन सा ? ॥ १५३ ॥ १ कुक्कुटान् । २ वादिनौ । ३ इषङ्गः- 'भाथु' इति भाषायाम् । ४ ऊर्मिका अङ्गुली । ५ 'सींचाणो' इति भाषायाम् । ६ भटो योधः । ७ अपहरन्तः । ८ लक्ष्मीः ।
'ACREDEREREREDERERERERERERE
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
स्वयम्भूभद्र-मेरकचरितम् ।
।। १०८ ।।
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०९ ॥
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
मुक्त्वाऽपि चक्रं नष्टव्यं यत् त्वयाऽद्यापि नश्यताम् । काकानां तस्कराणां च नश्यतां का ननु त्रपा? ॥१५४॥ मुञ्च मुञ्चाथवा चक्रं बलमस्यापि दृश्यताम् । अपि ते म्रियमाणस्य नानुतापो यथा भवेत् ॥१५५॥ इत्युक्तो मेरकश्चक्रं व्योम्नि भौममिवापरम् । ज्वालाजालकरालं तद् भ्रमयित्वाऽमुचद् द्विषि ॥१५६ ॥ शाङ्गपाणेरुरःपीठं तेनाजघ्ने चपेटया । कांस्यतालं कांस्यतालेनेव प्रास्फलता दृढम् ॥ १५७ ॥ चक्रतुम्बाग्रघातेन स्वयम्भूस्तेन मूच्छितः । पपात स्यन्दनोत्सङ्गे क्षीबवत् तरलेक्षणः ॥ १५८ ॥ दधार च तमुत्सङ्गे मुशली प्रियबान्धवः । वत्साश्वसिह्याश्वसिहीत्युच्चरन् साश्रुलोचनः ॥१५९ ॥ तैरेवाश्रुजलैर्धातुः सिक्तो वक्षसि शार्ङ्गभृत् । लब्धसंज्ञः समुत्तस्थौ तिष्ठ तिष्ठेत्यरिं वदन् ॥१६०॥ उत्थायादाय तच्चक्रं कालचक्रमिव द्विषाम् । हरिर्मेरकमित्यूचे दृष्टः स्मेरेक्षणैर्निजैः ॥१६१ ॥ इदं सर्वास्त्रसर्वस्वं जीवितव्यमिदं च ते । तद्गतं पश्यतोऽप्यद्य शिरोरत्नमहेरिव ॥१२॥ कस्य तिष्ठस्यवष्टम्भाद् गच्छ गच्छाधुना ननु । हन्ति स्वयम्भून परान् समरादपगच्छतः ॥१६३ ॥ मेरकोऽप्यब्रवीन्मुञ्च पश्यौजोऽस्य त्वमप्यहो !। नाभूत् पत्युः कलत्रं या सा स्यापपतेः कथम् ?॥१६४॥ इत्युक्तः शार्ङ्गभृच्चक्रं भ्रमयित्वा मुमोच तत् । लीलया मौलिकमलं मेरकस्य चकर्त च ॥१६५ ॥ स्वयम्भुवश्चोपरिष्टात् पुष्पवृष्टिर्दिवोऽपतत् । तथैव पृथिवीपृष्ठे कबन्धो मेरकस्य च ॥१६६ ॥ नृपैश्च मेरकायत्तैः स्वयम्भूः शिश्रिये क्षणात् । जन्ययात्रा हि सैवाभूत् परमन्यतरो वरः ॥१६७ ॥
१ मङ्गलग्रहम् । २ 'खडताला' इति भाषायाम् । ३ स्यन्दनो रथः । ४ क्षीबो मत्तः । ५ वत्स ! आश्वसिहि आश्वसिहि इति उच्चरन्-इति विभागः । ६ आलम्बनात् । ७ आरस्य। ८ 'धड' इति भाषायाम् । ९ जन्यम्-युद्धम्।
8282828282828282828282828285
स्वयम्भूभद्र-मेरक चरितम्।
॥१०९॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ११० ॥
REDEREREREDEREREDERERERKRY
ततश्च साधयामास भरतार्धं सदक्षिणम् । दधद् दक्षिणपाणिस्थं चक्रं दिक्चक्रजित्वरम् ॥ १६८ ॥ दिग्यात्राया न्यवर्तिष्ट स्वयम्भूर्भूर्जयश्रियः । भरतार्धश्रिया स्वैरं रममाणो नवोढया ॥ १६९ ॥ गच्छन् मार्गे शार्ङ्गपाणिर्मगधेषु ददर्श च । शिलां कोटिनरोत्पाट्यां कपालपुटवद् भुवः ॥ १७० ॥ वामेनोत्पाटयामास बाहुना तामधोक्षजः । लीलयाऽपि वसुमतीमधिभूः फणिनामिव ॥ १७१ ॥ शिलां तां न्यस्य तत्रैव दोष्मतां चित्रमादधत् । ययौ दिनैः कतिपयैः पुरीं द्वारवतीं हरिः ॥ १७२ ॥ तत्र रुद्रेण भद्रेण पार्थिवैरपरैरपि । स्वयम्भुवोऽर्धचक्रित्वाभिषेको ऽकारि सोत्सवै : ॥ १७३ ॥ इतश्च वर्षद्वितयं छद्मस्थो विमलप्रभुः । विहृत्य दीक्षोपवनं सहस्राम्रवणं ययौ ॥ १७४ ॥ तत्र जम्बूतले भर्तुरपूर्वकरणक्रमात् । क्षपकश्रेण्यारूढस्य घातिकर्माणि तुत्रुटुः ॥ १७५ ॥
षष्ठ्यां सितायां पौषस्योत्तरभद्रपदासु भे । उदभूत् केवलज्ञानं षष्ठेन तपसा प्रभोः ॥ १७६ ॥ दिव्ये समवसरणे विदधे देशनां विभुः । गणेशाः सप्तपञ्चाशच्चाभूवन् मन्दरादयः ॥ १७७ ॥ तत्तीर्थेऽभूत् षण्मुखाख्यो यक्षः शिखिरथः सितः । दक्षिणैः फलचक्रेषुखङ्गपाशाक्षसूत्रिभिः ॥ १७८ ॥ वामैः सनकुलचक्रकोदण्डफलकांशुकैः । अभीदेन च दोर्दण्डैर्भर्तुः शासनदेवता ॥ १७९ ॥ तथोत्पन्ना विदिताख्या हरितालसमद्युतिः । पद्मारूढा बाणपाशधरदक्षिणपाणिका ॥ १८० ॥ कोदण्डनागसंयुक्तदक्षिणेतरबाहुका । श्रीमद्विमलनाथस्य जज्ञे शासनदेवता ॥ १८९ ॥ ताभ्याममुक्तसांनिध्यस्ततः स्थानाज्जगद्गुरुः । विहरन्नन्यदा द्वारवत्याः परिसरं ययौ ॥ १८२ ॥
१ स्थानं जयलक्ष्म्याः । २ इन्द्रः । ३ स्वामी ४ मयूरवाहनः । ५ अभयदेन ।
FREDEREREREREREREREDERERERI
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
विमलनाथ
जिनस्य कैवल्य समवसरणं च ।
॥ ११० ॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१११॥
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम्।
शक्रस्तुतिः।
282828282828282828282828286
शक्राद्यैस्तत्र समवसरणं विदधेऽमरैः । विंशत्यग्रधनुः सप्तशतोच्चाशोकपादपम् ॥१८३ ॥ तत्र प्रविश्य प्रागद्वारा भगवांश्चैत्यपादपम् । त्रिः प्रदक्षिणयामास पालयन्नाहती स्थितिम् ॥ १८४ ॥ 'तीर्थाय नमः' इत्युक्त्वा पूर्वाशाभिमुखं ततः । सिंहासनमलञ्चक्रे धर्मचक्री त्रयोदशः ॥१८५ ॥ यथाद्वारं प्रविविशुर्यथास्थानं स्थितिं व्यधुः । साधवोऽथायिका देवा देव्यो नार्यो नरा अपि ॥१८६ ॥ तदा च द्वारकां गत्वा त्वरितं राजपूरुषाः । स्वामिनं समवसृतं शशंसुः शार्ङ्गपाणये ॥ १८७ ॥ स्वाम्यागमनशंसिभ्यः स्वयम्भूः पारितोषिके । सार्धा द्वादश रूप्यस्य कोटीः प्रमुदितो ददौ ॥१८८ ॥ स्वयम्भूः सह भद्रेण भद्राणामेककारणम् । शीघ्रं समवसरणं जगाम प्रविवेश च ॥१८९ ॥ तत्र प्रदक्षिणीकृत्य नत्वा च परमेश्वरम् ! अनुशक्रं सभद्रोऽपि स्वयंभूः समुपाविशत् ॥१९० ॥ नत्वा जिनेन्द्रं भूयोऽपि रचिताञ्जलिसंपुटाः । एवमारेभिरे स्तोतुं वज्रभृच्छा!भृद्बलाः ॥१९१ ॥ देव ! त्वदर्शनेनाद्य दुःखं सांसारिकं ययौ । शरीरिणां भुवः पङ्क इव वार्षिकवारिणा ॥१९२ ॥ पुण्योऽयं दिवसः स्वामिंस्त्वदर्शननिबन्धनम् । यत्रामलीभविष्यामो दुःकर्ममलिना वयम् ॥१९३ ॥ अङ्गावयवराजत्वं प्रत्यपद्यन्त नो दृशः । यास्त्वदर्शनमासाद्य सद्योऽधुः शुद्धिमात्मनः ॥ १९४ ॥ पूतास्त्वत्पादसंपर्काद् भरतक्षेत्रभूमयः । अपि ताः पापनाशाय किं पुनस्तव दर्शनम् ॥१९५ ॥ मिथ्यादृशामुलूकानामिव त्वदर्शनं प्रभो ! । केवलालोकमार्तण्डतिरोभावनिबन्धनम् ॥१९६ ॥ त्वदर्शनसुधापानसमुच्छसितवर्मणाम् । अद्य देव ! त्रुटिष्यन्ति कर्मबन्धाः शरीरिणाम् ॥१९७ ॥
१ वर्म-वपुः।
28282828282828282828282828
॥१११॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ११२ ॥
FREDERERERERERERERERERERERG
विवेकदर्पणोन्माष्टिसमुत्पादनकर्मठा: । कल्याणतरूबीजाभाः पान्तु त्वत्पादपांसवः ॥ १९८ ॥ स्वामिन् ! पीयूषगण्डूष इव ते देशनावचः । संसारमरुमग्नानामस्तु नः स्वास्थ्यहेतवे ॥ १९९ ॥ स्तुत्वेति सत्सु तूष्णीकेष्विन्द्रोपेन्द्रबलेषु तु । विमलां विमलस्वामी प्रारेभे धर्मदेशनाम् ॥ २०० ॥ अकामनिर्जरारूपात् पुण्याज्जन्तोः प्रजायते । स्थावरत्वात् त्रसत्वं वा तिर्यक्त्वं वा कथञ्चन ॥ २०१ ॥ मानुष्यमार्यदेशश्च जाति: सर्वाक्षपाटवम् । आयुश्च प्राप्यते तत्र कथञ्चित् कर्मलाघवात् ॥ २०२ ॥ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा-कथक - श्रवणेष्वपि । तत्त्वनिश्चयरूपं तद् बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥ २०३ ॥ राज्यं वा चक्रभृत्त्वं वा शक्रत्वं वा न दुर्लभम् । यथा जिनप्रवचने बोधिरत्यन्तदुर्लभा ॥ २०४ ॥ सर्वे भावाः सर्वजीवैः प्राप्तपूर्वा अनन्तश: । बोधिर्न जातुचित् प्राप्ता भवभ्रमणदर्शनात् ॥ २०५ ॥ पुद्गलानां परावर्तेष्वनन्तेषु गतेष्विह । उपार्धे पुद्गलावर्ते शेषे सर्वशरीरिणाम् ॥ २०६ ॥ सर्वेषां कर्मणां शेषेऽन्तः कोटी कोट्यवस्थितौ । ग्रन्थिभेदात् कश्चिदेव लभते बोधिमुत्तमाम् ॥ २०७ ॥ यथाप्रवृत्तिकरणादन्ये तु ग्रन्थिसीमनि । प्राप्ता अप्यवसीदन्ति भ्रमन्ति च पुनर्भवम् ॥ २०८ ॥ कुशास्त्रश्रवणं सङ्गो मिथ्यादृग्भिः कुवासना । प्रमादशीलता चेति स्युर्बोधिपरिपन्थिनः ॥ २०९ ॥ चारित्रस्यापि संप्राप्तिर्दुर्लभा यद्यपीरिता । तथापि बोधिप्राप्तौ सा सफला निष्फलाऽन्यथा ॥ २१० ॥ अभव्या अपि चारित्रं प्राप्य ग्रैवेयकावधि । उत्पद्यन्ते विना बोधिं प्राप्नुवन्ति न निर्वृत्तिम् ॥ २११ ॥ असंप्राप्ते बोधिरत्ने चक्रवर्त्यपि रङ्कवत् । संप्राप्तबोधिरत्नस्तु रङ्कोऽपि स्यात् ततोऽधिकः ॥ २१२ ॥ १ गण्डूष:- 'घुंटडो' इति भाषायाम् । २ सर्वेन्द्रियपटुता । ३ परिपन्थी - शत्रुः । ४ मोक्षम् ।
REDEREREREDEREREDEREREDERI
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
श्रीविमलजिनस्य धर्मदेशना ।
॥ ११२ ॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥११३
चतुर्थं पर्व तृतीयः
सर्गः श्रीविमलनाथजिनचरितम्।
282828282828282828282828288
संप्राप्तबोधयो जीवा न रज्यन्ते भवे क्वचित् । निर्ममत्वा भजन्त्येकं मुक्तिमार्गमनर्गलाः ॥२१३ ॥ श्रुत्वैवं देशनां भर्तुः प्रायेण प्राव्रजञ्जनाः । भेजे स्वयम्भू : सम्यक्त्वं श्रावकत्वं च सीरभृत् ॥२१४ ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यां व्यस्त्राक्षीद् देशनां प्रभुः । ततस्तथैव तां चक्रे मन्दरो गणभृद्वरः ॥ २१५ ॥ पूर्णद्वितीयपौरुष्यां देशनां सोऽप्यपारयत् । स्वं स्वं स्थानं ययुश्चेन्द्रोपेन्द्र-भद्रादयोऽपि हि ॥ २१६ ॥ ततः स्थानात् पुर-ग्रामा-ऽऽकर-द्रोणमुखादिषु । व्यहरद् विमलस्वामी लोकानुग्रहकाम्यया ॥२१७ ॥ अष्टषष्टिः सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । आर्यिकाणां लक्षमेकं शतैरष्टभिरन्वितम् ॥२१८ ॥ चतुर्दशपूर्वभृतामेकादश शतानि तु । अवधिज्ञानिनामष्टचत्वारिंशच्छतानि तु ॥२१९ ॥ शतानि पञ्चपञ्चाशन्मनःपर्यवधारिणाम् । तावन्त्येव तु शतानि केवलज्ञानिनामपि ॥ २२० ॥ जातवैक्रियलब्धीनां शतानि नवतिः पुनः । संजातवादलब्धीनां त्रिसहस्त्री द्विशत्यपि ॥ २२१ ॥ श्रावकाणामुभे लक्षे सहस्राष्टकसंयुते । श्राविकाणां चतुर्लक्षी चतुस्त्रिंशत्सहस्रयुक् ॥ २२२ ॥ द्विवर्षोनां पञ्चदशाब्दलक्षी केवलात् परम् । महीं विहरमाणस्य परिवारोऽभवत् प्रभोः ॥ २२३ ॥
॥षभिः कुलकम् ॥ ज्ञात्वा निर्वाणमासन्नं संमेताद्रिं ययः प्रभुः । षड्भिः साधुसहस्त्रैश्च सहानशनमाददे ॥२२४ ॥ मासं स्थित्वा शुचिकृष्णसप्तम्यां पौष्णगे विधौ । मुनिभिस्तैः समं स्वामी जगाम पदमव्ययम् ॥ २२५ ॥
१ शुचि: आषाढ :।
828282828282828282828282828
श्रीविमलजिनस्य परिवारादिः।
॥११३॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
चतुर्थं पर्व तृतीयः सर्गः
पुरुषचरिते
॥११४॥
श्रीविमलनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
निर्वाणमहिमा भर्तुः संयतानां च सर्वतः । उपेत्य विदधे तत्र पुरुहूतादिभिः सुरैः ॥ २२६ ॥ कौमारे पञ्चदशाब्दलक्षास्त्रिंशदिलाऽवने । व्रते पञ्चदशेत्यायुः प्रभोः षष्ट्यब्दलक्ष्यभूत् ॥ २२७ ॥ श्रीवासुपूज्यनिर्वाणाद् विमलस्वामिनिर्वृतिः । सागराणां त्रिंशति तु व्यतीतायामजायत ॥ २२८॥ स्वयम्भूरपि चैश्वर्यमदेन प्रभविष्णुना । परिलुप्तविवेकः सन् क्रूरकर्माऽकरोन्न किम् ? ॥ २२९॥ षष्टिं वत्सरलक्षाणि संपूर्यायुर्निजं हरिः । तैस्तैः स्वकर्मभिः षष्ठी जगाम नरकावनीम् ॥ २३०॥ स्वयम्भुवः कुमारत्वे द्वादशाब्दसहस्रयभूत् । सैव मण्डलिकत्वे च नवत्यब्दी तु दिग्जये ॥ २३१ ॥ राज्ये त्वेकोनषष्ट्यब्दलक्षाण्यथ सहस्त्रकाः । पञ्चसप्ततिरधिका दशाग्रैर्नवभिः शतैः ॥ २३२ ॥
भद्रोऽपि सोदरविपत्तिशुचा विरक्त आत्तव्रतोऽथ मुनिचन्द्रमुनेः समीपे। षष्टिं च पञ्च च निजायुषि वर्षलक्षान् नीत्वा विपद्य च पदं परमं प्रपेदे ॥ २३३ ॥ इत्याचार्यश्री हेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि श्री विमलनाथ-स्वयम्भू-भद्र-मेरकचरितवर्णनो
नाम तृतीयः सर्गः
28282828282828288888888888
श्रीविमल
जिनस्य
निर्वाणम्।
॥११४॥
१ पृथ्वीपालने।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥११५ ॥
चतुर्थः
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828284
चतुर्थः सर्गः। (श्रीअनन्तनाथजिन-पुरुषोत्तम-सुप्रभ-मधुचरितम् । पायादनन्तस्वामी वः सिद्धानन्तचतुष्टयः । इहापि देहिनां मोक्ष इवानन्तसुखप्रदः ॥१॥ श्रीमतोऽनन्तनाथस्य चरित्रमिदमुच्यते । यानपात्रमिवापारसंसाराम्भोधितारणे ॥२॥ धातकीखण्डद्वीपे प्राग्विदेहे विजये पुनः । एरावताख्येऽरिष्टेति नगर्यस्ति गरीयसी ॥३॥ राजा पद्मरथो नाम तस्यामासीन्महारथः । द्विषद्रथिरथव्यूहस्खलनैकमहागिरिः ॥४॥ स जित्वाऽपि द्विषोऽशेषान् साधयित्वाऽखिलामिलाम् । न तृणायाप्यमंस्तैनां मोक्षश्रीसाधनोत्सुकः ॥५॥ विहारलीलामुद्याने जलक्रीडां च वापीषु । गन्धर्वाणां च मधुरसंगीतकविलोकनम् ॥६॥ वारणाऽश्वादियानानां गतिवैचित्र्यदर्शनम् । वसन्तकौमुदीप्रायक्रीडोत्सवनिरीक्षणम् ॥७॥ नाटकप्रभृतिदशरुपकाभिनयोत्सवम् । स्वर्विमानप्रतिमानवासौकोवसनं तथा ॥८॥ विचित्रवस्त्रनेपथ्याङ्गरागाकल्पकल्पनम् । न रागात् सोऽन्वभूत् किन्तु लोकयात्रानुवर्तनात् ॥९॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ १ प्रतिमानम्-प्रतिबिम्बम्-सादृश्यम् । २ ओक:-हर्म्यम्-गृहम् । ३ आकल्पकल्पनम् -भूषणपरिधानम्। ४ लोकवृत्त्यनुसरणातत्।
282828282828282828282828285
अनन्तजिनस्य पूर्वभवः ।
११५ ॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ११६ ॥
FRYDAYDEDEDEDEDEDEDEDERERI
कञ्चिदप्यतिवाह्येवं कालं सोऽथ विवेकवान् । चित्तरक्षगुरोः पादमूले दीक्षामुपाददे ॥ १० ॥ अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैस्तीर्थकृन्नाम कर्म सः । बद्ध्वा मृत्वा प्राणतस्य पुष्पोत्तरे सुरोऽभवत् ॥ ११ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतार्थेऽत्र दक्षिणे । इक्ष्वाकुवंशगिरिभूरयोध्येत्यस्ति पूर्वरा ॥ १२ ॥ विमलस्वच्छपयसा परिखावलयेन सा । विराजते रतस्त्रस्तवेणीव वरवर्णिनी ॥ १३ ॥ सुनिष्क्रमप्रवेशानि सत्संधीन्यर्थवन्ति च । सुभूमिकानि वेश्मानि नाटकानीव तत्र च ॥ १४ ॥ तस्यां गृहोर्ध्वभूमीषु काञ्चन्यो भान्ति जालिकाः । प्रत्येकं गृहलक्ष्मीभिराबद्धा मुकुटा इव ॥ १५ ॥ तत्र चैत्येष्वर्हदर्चापुष्पगन्धवहोऽनिलः । तापनाशाय लोकानां भवत्यमृतनस्यवत् ॥ १६ ॥ तस्यामासीत् सिंह इव विक्रमेणातिशायिना । अग्रेसरो नृसिंहानां सिंहसेनो महीपतिः ॥ १७ ॥
उपचारं प्रयच्छन्तः स्वस्य कल्याणकाम्यया । तस्याधिदैवतस्येव भक्त्या भूमिभुजोऽभवन् ॥ १८ ॥ अग्रणीर्गुणिनां तैस्तैः सोऽवदातैर्निजैर्गुणैः । जगदाप्रीणयामास करैरिव निशाकरः ॥ १९ ॥ काममर्थं च धर्मं च स दधौ स्वस्वमात्रया । सेवाऽऽगतान् राजपुत्रानिवौचित्यविचक्षणः ॥ २० ॥ सधर्मचारिणी तस्याभवद् धर्मस्य वासभूः । सुयशा नाम यशसा स्वशीलेनैव शालिनी ॥ २१ ॥
१ इक्ष्वाकुवंश एव गिरिस्तस्य भूः स्थानम् अथवा इक्ष्वाकुवंशस्य गिरिभूः गङ्गा पवित्रत्वात् । २ रतिप्रसङ्गे विशीर्णवेणीव । ३ उत्तमरमणी । ४ सुष्ठु गमनागमनद्वाराणि । ५ सुष्ठुपर्वाणि, अन्यत्र नाटकस्याङ्गविशेषः सन्धिः । ६ साधनवन्ति । ७ नस्यम् घ्राणम्। ८ उपायनम् । ९ मात्रा
औचित्यम् ।
REDERERERE
REDERERERERE
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
अयोध्यायां सिंहसेननृपः ।
॥ ११६ ॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ ११७ ॥
¡FREDERERERERERERERERERERERY:
अम्बा-जनक- श्वशुरान्वंवायानां बभूव सा । मन्दाकिनीव जगतां त्रयाणामेकपावनी ॥ २२ ॥ वक्त्रस्येन्दुः प्रतिनिधिर्दृशोरनुजमम्बुजम् । कण्ठस्य कम्बुरालेख्यं दोष्णोर्बिलता सखी ॥ २३ ॥ कुम्भः सनाभिः स्तनयोर्नाभेर्विवरमात्मभूः । प्रतिबिम्बं नितम्बस्य कूलिनीपुलिनावनिः ॥ २४ ॥ उर्वोरवरजा रम्भा पादयोः पद्ममन्तिषद् । तस्याः सर्वाङ्गरम्यायाः किं किं न ह्यतिशाय्यभूत् ॥ २५ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
इतश्च प्राणते कल्पे जीवः पद्मरथस्य सः । प्रकृष्टस्थितिकं स्वायुः सुखमग्नोऽत्यवाहयत् ॥ २६ ॥ श्रावणासितसप्तम्यां रेवतीस्थे निशाकरे । ततश्च्युत्वा सुयशसो देव्याः कुक्षाववातरत् ॥ २७ ॥ ददर्श च महास्वप्नान् कुञ्जरादींश्चतुर्दश । सुखसुप्ता निशाशेषे देव्यर्हज्जन्मसूचकान् ॥ २८ ॥ राँधकृष्णत्रयोदश्यां पौष्णे भे श्येनलाञ्छनम् । सुवर्णवर्णं सुयशाः स्वामिनी सुषुवे सुतम् ॥ २९ ॥ अथ ऊर्ध्वं रुचकेभ्योऽभ्येत्य सद्योऽप्यथार्हतः । षट्पञ्चाशद्दिकुमार्यः सूतिकर्माणि चक्रिरे ॥ ३० ॥ सौधर्मकल्पाधिपतिस्तत्रोपेत्य प्रणम्य च । प्रभुमादाय वियंता मेरुशैलशिरो ययौ ॥ ३१ ॥ अतिपाण्डुकम्बलायां शिलायां तत्र वासवः । सिंहासन उपाविक्षदुत्सङ्गारोपितप्रभुः ॥ ३२ ॥ इन्द्रास्त्रिषष्टिरभ्येत्याच्युतप्रभृतयस्ततः । क्रमेणास्त्रपयन् नाथमाहृतैस्तीर्थवारिभिः ॥ ३३ ॥ ईशानाधिपतेरङ्के महासारं न्यधात् प्रभुम् । शक्रस्तद्भारवहनश्रमेणेव गरीयसा ॥ ३४ ॥
१ अन्ववायः - वंशः । २ शङ्खस्तस्याः कण्ठस्य चित्रमासीत् । ३ बिसलता कमलनाललता बाह्वोः सखीभूता आसीत्। ४ गुहा नाभे: पुत्ररूपाऽभूत् । ५ नद्याः सिकतावनिः । ६ पद्मं पादयोरन्तिषद् शिष्यः । ७ राधः वैशाखः । ८ आकाशमार्गेण ।
EREREREREREDEREREREREREDEREI
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
श्रीअनन्त
जिनजन्म |
॥ ११७ ॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ११८ ॥
KAKDEREREREREREREREDEREREDEI
विकृतस्फाटिकमहाचतुर्वृषविषाणजैः । वारिभिः स्त्रपयामास वासवः परमेश्वरम् ॥ ३५ ॥ वाससा देवदूष्येण प्रमृज्येशं विलिप्य च । अर्चित्वाऽऽरात्रिकं कृत्वा सौधर्मेन्द्रोऽस्तवीदिति ॥ ३६ ॥ तवाग्रे भूमिलुठनैर्ये हि भूरेणुनाञ्चिताः । गोशीर्षचन्दनेनाङ्गरागस्तेषां न दुर्लभः ॥ ३७ ॥ भक्त्यैकमपि यैः पुष्पं त्वन्मूर्धन्यधिरोप्यते । ते छत्राशून्यशिरसः संचरन्ति निरन्तरम् ॥ ३८ ॥ अङ्गरागस्तवाङ्गे यैरेकदाऽपि विधीयते । देवदूष्यांशुकधरास्ते भवन्ति न संशयः ॥ ३९ ॥ निधीयते भवत्कण्ठे पुष्पदामैकदाऽपि यैः । लुठन्ति तेषां कण्ठेषु दोर्लताः सुरयोषिताम् ॥ ४० ॥ ये वर्णयन्त्येकदाऽपि त्वगुणानतिनिर्मलान् । ते गीयन्ते सुरस्त्रीभिरपि लोकातिशायिनः ॥ ४१ ॥ ये चारुचारीचतुरं भक्त्या वैल्गन्ति ते पुरः । ऐरावणकरिस्कन्धासनं तेषां न दुर्लभम् ॥ ४२ ॥ ध्यायन्ति परमात्मानं ये त्वां देव ! दिवानिशम् । त्वादृशीभूय ते लोके ध्येयतां यान्ति सर्वदा ॥ ४३ ॥ स्नात्राङ्गरागनेपथ्याकल्पप्रभृतिकल्पने । अधित्वन्मेऽधिकारोऽस्तु सदाऽपि त्वत्प्रसादतः ॥ ४४ ॥ इति स्तुत्वा जिनपतिं गृहीत्वा च दिवस्पतिः । गत्वा च सुयशोदेव्याः पार्श्वेऽमुञ्चद् यथास्थिति । ४५ ॥ नन्दीश्वरे शाश्वतार्हत्प्रतिमाऽष्टाहिकोत्सवम् । कृत्वा शक्रोऽपरेऽपीन्द्राः स्वं स्वं स्थानं पुनर्ययुः ॥ ४६ ॥ गर्भस्थेऽस्मिञ्जितं पित्राऽनन्तं परबलं यतः । ततश्च चक्रेऽनन्तजिदित्याख्या परमेशितुः ॥ ४७ ॥ योगी ध्यानामृतमिव निजाङ्गुष्ठात् सुधां पिबन् । अस्तन्यपोऽप्यवर्धिष्ट क्रमेण परमेश्वरः ॥ ४८ ॥
१ विषाणम्-शृङ्गम् । २ छत्रयुक्तमस्तकाः । ३ चारूर्या चारी नृत्ये गमनप्रकारस्तया चतुरं यथा स्यात् तथा । ४ नृत्यन्ति । ५ त्वयि । ६ शत्रुसैन्यम् ।
CREDERE DEDEDEDERERERERERERES
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
शक्रकृता
स्तुतिः ।
॥ ११८ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
चतुर्थं पर्व | चतुर्थः
शलाका
पुरुषचरिते
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम्।
॥११९ ॥
28888888888888888888888888
शैशवं व्यतिचक्राम क्रमादिन्दुरिव प्रभुः । पञ्चाशद्धनुरुत्तुङ्गः प्रतिपेदे च यौवनम् ॥४९॥ निश्चिन्वानो हेयबुद्धया मार्गस्थित इवाश्रयम् । पित्राज्ञयाऽनन्तनाथश्चक्रे दारपरिग्रहम् ॥५०॥ अर्धाष्टमेषु लक्षेषु गतेषु शरदामथ । स्वामी पित्रनुरोधेन राज्यभारमुपाददे ॥५१॥ वर्षलक्षाः पञ्चदश पालयित्वा वसुन्धराम् । दधार चिन्तां मनसि दीक्षायै सिंहसेनभूः ॥५२॥ ब्रह्मलोकात् सुरा लौकान्तिकाः सारस्वतादयः । तीर्थं प्रवर्तय स्वामिन्नित्यूचु : परमेश्वरम् ॥५३॥ जृम्भकैर्जुम्भभिच्छिष्टकुबेरप्रेरितैः सुरैः । पूर्यमाणेन वित्तेन वर्षदानं ददौ विभुः ॥५४॥ तस्य दानस्य पर्यन्ते भवपर्यन्तकामिनः । दीक्षाभिषेकं विदधुः सुरा-ऽसुर-नृपाः प्रभोः ॥५५॥ आमुक्तचित्रनेपथ्यवस्त्रमाल्यो जगत्पतिः । ततः सागरदत्ताख्यामारोहच्छिबिकां वराम् ॥५६॥ शक्रादिभिकृतच्छत्रचामरव्यजनः प्रभुः । तया शिबिकयोद्यानं सहस्राम्रवणं ययौ ॥५७॥ दौलाऽऽन्दोलनसंसक्तनागरस्त्रीजनैर्मुहुः । तदानीं गच्छदागच्छत्खेचरीभिरिवाकुलम् ॥५८ ॥ प्रत्यग्रपल्लवातानविलुलद्धृङ्गकुन्तलैः । अशोकैर्मधुना मत्तैरिव धूर्णद्भिराचितम् ॥५९॥ क्रीडाश्रान्तपुरस्त्रीणां श्रमसर्वस्वहारिभिः । चूतैरुत्पल्लवै रम्यं तालवृन्तधरैरिव ॥ ६०॥ कर्णिकारैः कर्णिकाभिरिवोद्यन्माधवश्रियः । रुचिरं काञ्चनारैश्च काञ्चनैस्तिलकैरिव ॥६१॥
१ निश्चयं कुर्वाण: त्यागबुद्ध्या । २ जृम्भभिच्छिष्ट : जृम्भभि ईन्द्रस्तेन शिष्टः आज्ञप्तः । ३ दोला - 'हिंडोलो' इति भाषायाम्। ४ विलुलन्तो व्याप्ता ये भ्रमरास्ते एव कुन्तला: ।५ व्याप्तम् । ६ कर्णिकार :, काञ्चनारै : - तन्नामकपुष्पविशेषैः।
28282828282828282828282828
दीक्षा।
॥ ११९॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२०॥
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
उदीर्णस्वागतमिव वनं तवकोकिलम् । प्रविवेश जगन्नाथो जगन्मन इवोन्मनाः ॥६२॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ ततः सागरदत्तातो दत्तहस्तो बिडौजसा । उत्तीर्योज्झाञ्चकारालङ्कारप्रभृतिकं प्रभुः ॥६३ ॥ राधकृष्णचतुर्दश्यां रेवत्यामपरेऽहनि । षष्ठेन प्राव्रजत् स्वामी सहस्रेण समं नृपैः ॥६४॥ वंदित्वा स्वामिनमथ पुरुहूतादयोऽखिलाः । स्वं स्वं स्थानं ययुः सद्यः कृतकार्या इवामराः ॥६५॥ द्वितीयेऽह्नि वर्धमानपुरे विजयवेश्मनि । पारणं परमान्नेन चकाराहँश्चतुर्दशः ॥६६॥ तत्र चक्रे सुधान्धोभिर्वसुधारादि पञ्चकम् । रत्नपीठं तु विजयेनाविन्यासपदे प्रभोः ॥६७ ॥ ततः स्थानादपच्छद्मा छद्मस्थः परमेश्वरः । प्रावर्तिष्ट विहाराय सहमानः परीषहान् ॥ ६८॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहेषु सुन्दरी । पुरी नन्दपुरीत्यस्ति परमानन्दजन्मभूः ॥६९ ॥ नृपो महाबलस्तत्र दत्तशोकोऽरियोषिताम् । अभूदशोकशाखीव स्वकुलोद्यानभूषणम् ॥ ७० ॥ संसारवासवैराग्यं स दधार महामनाः । विदग्धनागर इव ग्रामवासविरक्तताम् ॥७१॥ स वृषभर्षिपादाब्जमूले गत्वोदमूलयत् । पञ्चभिर्मुष्टिभिः केशांश्चरित्रं प्रत्यपादि च ॥ ७२ ॥ उद्यानमिव चारित्रं पालयित्वा महाफलम् । स विपद्य समुत्पेदे सहस्रारेऽमरो वरः ॥७३॥ इतोऽस्य जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतनामनि । कौशाम्बीत्यस्ति नगरी पुरन्दरपुरोपमा ॥७४ ॥
१ कोकिलाभिरवकीर्णम् । २ उत्सुकः । ३ इन्द्रेण । ४ उपवासद्वयेन। ५ देवैः । ६ निष्कपट:-ऋजुस्वभाव इत्यर्थः । ७ यथा चतुरनागरिकः ग्रामीणताया: विरज्यते तथैवोदारचेताः प्रभुः संसारोद्विग्न: संजातः ।
288888888&R®R&RURX8RXARXA
प्रथम पारणम्।
॥१२०॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२१॥
सर्गः |श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
समुद्रदत्त इत्यासीद् दत्तमुद्रोऽरितेजसाम् । समुद्र इव गम्भीरस्तस्यां वसुमतीपतिः ॥७५ ॥ पत्नी तस्याभवन्नन्दा नयनानन्दचन्द्रिका । रूपेण रूपाहङ्कारहरणी सुरयोषिताम् ॥७६ ॥ नृपस्य तस्य मलयपवमानो मधोरिव । मित्रं मलयभूनाथोऽभ्याययौ चण्डशासनः ॥७७॥ समुद्रदत्तस्तं प्रीत्या महत्या निजसद्मनि । सादरः सोदरमिवाभोजयत् सपरिच्छदम् ॥७८ ॥ मृगाक्षीं तत्र सोऽद्राक्षीन्नन्दामानन्दिनी हशोः । पत्नी समुद्रदत्तस्य समुद्रस्येव जाह्नवीम् ॥७९॥ स्तब्धाङ्गः कीलित इव स्मरास्त्रैरतिदुःसहैः । जातस्वेदो विप्रलम्भानलधर्मादिवोल्बणात् ॥८॥ सर्वाङ्गमप्यङ्करितप्रेमेव पुलकेन च । भिन्नस्वरो ग्रहग्रस्त इव तस्या वपुर्गुणैः ॥८१॥ प्रकम्पमानसर्वाङ्गस्तदाश्लेष इवोत्सुकः । शुचेव वैवर्ण्यधरस्तदसंप्राप्तिजन्मया ॥ ८२ ॥ बाष्पेण लुप्तनयनः कामान्ध्यमिव धारयन् । तदप्राप्त्या मृत्युमिवाने धमाश्रयन् ॥८३॥ नन्दामालोक्य तत्कालं सर्वाङ्गोपाङ्गसुन्दरीम् । कां कामवस्थां न प्राप मान्मथीं चण्डशासनः ॥८४ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम्॥ समुद्रदत्तदत्तौकस्युवासाथ निशास्वपि । लेभे न निद्रां कामार्तो रोगात इव सोऽस्तधीः ॥ ८५॥
282828282828282828282828284
पुरषोत्तमवासुदेवसुप्रभबलदेवमधु-प्रतिवासुदेवचरितम्।
१ आगतः । २ विप्रलम्भो वियोगः, स एवानलोऽग्निस्तेन धर्मः उष्णस्तस्मात् । ३ अङ्करितः- पुलकितः । ४ भूताविष्टः । ५ तस्या नन्दाया अलाभाज्जातेन शोकेन पाण्डुतां दधदिव । ६ तस्यां नन्दायामेव लयं तन्मयतां धारयन् कामार्तस्य प्रकृतिकृपणत्वाद् नन्दामन्तरेण सर्वमपि नष्टुमिच्छन् इत्यर्थः । ७ कामसंबन्धिनीम् । ८ ओको गृहम् । उवास वस' धातो: परोक्षायामन्यपुरुषैकवचनम्।
दि॥१२१॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
सर्गः
॥१२२॥
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
तांस्ताननुदिनं नन्दाप्राप्त्युपायान् विचिन्तयन् । कञ्चित् कालं व्यतीयाय मित्रव्याजेन स द्विषन् ॥८६॥ समुद्रदत्ते विश्वस्ते स नन्दामपरेऽहनि । हृत्वा जगाम शकुनिरिव रत्नावली द्रुतम् ॥ ८७ ॥ रक्षसेव हृतां तेन बलिना छलिना च ताम् । प्रत्याहर्तुं सोऽसमर्थो वैराग्यं परमं ययौ ॥८८ ॥ हृदयस्थेन शल्येनेवापमानेन तेन स : । दूयमानोऽग्रहीन दीक्षां श्रेयांसमुनिसंनिधौ ॥८९॥ अत्युग्रं स तपस्तेपे तपसोऽस्य फलेन तु । नन्दाहर्तुर्वधाय स्यां निदानमिति चाकरोत् ॥९० ॥ अमुना स निदानेन मितीकृत्य तपःफलम् । विपद्य कालयोगेन सहस्रारेऽभवत् सुरः ॥९१॥ मृत्वा कालक्रमाच्चण्डशासनोऽपि महीपतिः । भवाब्ध्यावर्तभूतासु बभ्रामानेकयोनिषु ॥९२ ॥ स चात्र भरते पृथ्वीपुरे विलासभूपतेः । गुणवत्यां कलत्रेऽभून्मधुरित्याख्यया सुतः ॥ ९३ ॥ स त्रिंशद्वर्षलक्षायुस्तापिच्छकुसुमच्छविः । पञ्चाशद्धनुरुत्तुङ्गो जङ्गमोऽद्रिरिवाबभौ ॥९४ ॥ शुशुभे स महाबाहुर्द्विशुण्ड इव दिग्गजः । पृथुलोरस्तटश्रीकः सानुमानिव जङ्गमः ॥ ९५ ॥ . लीलयाऽपि महास्थाम्नस्तस्य चङ्कमतो मही । भारासहा ननामेव तृणपूर्ण इवावटः ॥ ९६ ॥ शस्त्राशस्त्रिकथां श्रुत्वा पूर्वेषां पृथिवीभुजाम् । स शुशोच स्वदोर्वीर्यं प्रतिमल्लमवाप्नुवन् ॥९७ ॥
R&RURURURU282828RCRURXAUR
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
१ नियाय । २ यथानिमित्तमुद्दिश्य तथा संकल्पकरणम्, भाषायाम् 'नियाj'। ३ अमितं तपसः फलम्, परं तन्मितं परिमाणयुक्तं लघु कृत्वा । ४ आवर्त्तः परिवर्तनम् । ५ तापिच्छ:-तापिञ्छः "तापिञ्छस्तु तमाल: स्यात्"[अभि०चि०का० ४ श्लो० २१२] ।६ पर्वतः। ७ महाबलवतः । ८ गर्ता ।
॥१२२॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १२३ ॥
CREDEREREREDERERGAGAGAGAGAG
जित्वा भरतवर्षार्धं त्रिखण्डं ग्रामलीलया । स एवमसमस्थामा नामेन्दौ स्वमलीलिखत् ॥ ९८ ॥ चक्राक्रान्तद्विषच्चक्रः शक्रतुल्यश्च विक्रमात् । अभूत् प्रत्यर्धचक्री स चतुर्थः पुरुषार्यमा ॥ ९९ ॥ अभूदुत्कटदोःकूटकुट्टितारिभटोद्भटः । वैरिश्रीभोगलटभः कैटभः सोदरोऽस्य तु ॥ १०० ॥ तदा च द्वारकापुर्यां सोमसूर्यसमो गुणैः । सोम इत्याख्यया ख्यातो बभूव पृथिवीपतिः ॥ १०१ ॥ तस्याभूतामुभे पल्यौ तत्रैका स्निग्धदर्शना । सुदर्शनाऽन्या तु सीता शीतद्युतिसमानना ॥ १०२ ॥ इतश्च स सहस्त्रारान्महाबलवर : सुरः । च्युत्वा सुदर्शनादेव्या उदरे समवातरत् ॥ १०३ ॥
तदा सुदर्शनादेवी सीरभृज्जन्मसूचकान् । चतुरो यामिनीशेषे महास्वप्नानुदैक्षत ॥ १०४ ॥ ततो मासेषु नवसु दिनेष्वर्धाष्टमेषु च । देवी सुदर्शना सूत सुतं सितरुचिप्रभम् ॥ १०५ ॥ कृतार्थयन्नर्थिवर्गानुत्सवेन महीयसा । तस्य सुप्रभ इत्याख्यां विदधे सोमभूपतिः ॥ १०६ ॥ सहस्त्राराद् दिवश्च्युत्वा पूर्णायुः सोऽपि कालतः । जीवः समुद्रदत्तस्य सीताकुक्षाववातरत् ॥ १०७ ॥ तदा साऽपि महास्वप्नाञ्च्छार्ङ्गभृज्जन्मसूचकान् । सप्त सुप्ता निशाशेषेऽद्राक्षीत् प्रविशतो मुखे ॥ १०८ ॥ संपूर्ण समये साऽपि नीलरत्नामलत्विषम् । तनयं जनयामास सर्वलक्षणलक्षितम् ॥ १०९ ॥ शार्ङ्गपाणेश्चतुर्थस्य तस्याथ दिवसे शुभे । पुरुषोत्तम इत्याख्यां यथार्थामकरोत् पिता ॥ ११० ॥ नीलपीताम्बरौ तालतार्क्ष्यकेतू महाभुजौ । तावभातां सहचरौ प्रीत्या युग्मभवाविव ॥ १११ ॥
• १ चन्द्रे स्वं नामालिखत् अर्थात् तस्य चन्द्रलोकपर्यन्ता कीर्तिः प्रासरत् । २ चक्रम् - समूह: । ३ अर्यमा सूर्यः । ४ लटभ:- रम्यः, 'लडह' इति देश्यशब्दात् संस्कृतम् ।
FREREREREREREREREREDERERERE
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
पुरुषोत्तम
सुप्रभ-मधुचरितम् ।
॥ १२३ ॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १२४ ॥
DEDEDEDEDEDEDEREREREREDERY
निमित्तीकृत्य चाचार्यं सर्वा जगृहतुः कलाः । पूर्वजन्मप्रभावोऽयं तादृशां हि महात्मनाम् ॥ ११२ ॥ क्रीडाघातमपि तयोर्नासहन्तापरे भटाः । स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि च पन्नगः ॥ ११३ ॥ लीलावनमिव श्रीणां तौ क्रमेणाङ्गपावनम् । यौवनं च प्रपेदाते बलेन पवनोपमौ ॥ ११४ ॥ ज्यायसो लाङ्गलादीनि शाडर्गादीनि कनीयसः । जैत्राणि ददिरे देवै रत्नानि नररत्नयोः ॥ ११५ ॥ महाबलौ बल-हरी तौ दृष्ट्वा कलिकौतुकी । प्रतिविष्णोर्मधोर्धाम जगामोत्पत्य नारदः ॥ ११६ ॥ तं दत्तीर्घो नमस्कृत्य कृत्यज्ञोऽभिदधे मधुः । महामुने ! स्वागतं ते दिष्ट्या दृष्टिपथेऽसि नः ॥ ११७ ॥ मदीयाः किङ्कराः सर्वे भरतार्थेऽत्र भूभुजः । ते मागधवरदामप्रभासेशाश्च नाकिनः ॥ ११८ ॥ तत्र वस्तुना येन येन देशेन वा तव । योऽर्थस्तं ब्रूहि निःशङ्कं यथा यच्छामि नारद ! । ११९ ॥ नारदोऽप्यब्रवीदेवं क्रीडयाऽहमिहागमम् । न मेऽर्थोऽर्थेन केनापि न वा देशेन केनचित् ? ॥ १२० ॥ भतार्थे ! इति तु त्वं मुधैव विकत्थ्यसे । बन्द्यर्थवादः सर्वोऽपि किं यथार्थी भवेत् क्वचित् ॥ १२१ ॥ अर्थलोभादर्थिजनैः स्तूयमानेन धीमता । लज्जितव्यं प्रत्युतापि प्रत्येतव्यं न जातुचित् ॥ १२२ ॥ बलिभ्योऽपि बलितमा महद्धयोऽपि महत्तमाः । दृश्यन्ते ह्यत्र जगति बहुरत्ना वसुन्धरा ॥ १२३ ॥ मधुरन्तर्भवत्कोपो ऽन्तः शिखीव शमीतरुः । सद्यो दष्टाधररदो नारदं प्रत्यभाषत ॥ १२४ ॥ भरतार्थेऽत्र गङ्गातः का नाम महती नदी । वैताढ्यात् को महानद्रिः कश्च मत्तो बलाधिकः ? ॥ १२५ ॥ क्रीडारूपमाघातमपि । १ अर्घः पूजाविधिः । २ बन्दिजनैर्गीयमानोऽर्थवादः स्तुतिपाठः । ३ अन्तर्मध्ये शिखी वह्निर्यस्य सः ।
REDEREREREREREREREREREDERY!
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
पुरुषोत्तम
सुप्रभ-मधुचरितम् ।
॥ १२४ ॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२५ ॥
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम्।
282828282828282828282828282:
मन्यसे यं बलीयांसं तमाख्याहि यथा क्षणात् । शरभः कलभस्येव तस्यौजो दर्शयामि ते ॥१२६ ॥ किंमत्तेन प्रमत्तेनाप्यवज्ञातोऽसि केनचित् । स्तुतिव्याजेन यस्याद्य विधित्ससि वधं द्विज ! ॥१२७ ॥ अथोचे नारदोऽप्येवं नाहं मत्तप्रमत्तयोः । गच्छामि पार्थं तन्मे स्यात् तदवज्ञा कथं ननु ! ॥१२८ ॥ भरतार्धेश्वरोऽस्मीति निजायामद्य पर्षदि । यदवादीस्मि वादी यस्तद्धि हसाय ते ॥१२९ ॥ द्वारकायां तु सोमस्य सुप्रभः पुरुषोत्तमः । तनयौ किं त्वया राजन् ! जनश्रुत्याऽपि न श्रुतौ ? ॥१३०॥ महाबलौ महाबाहू अन्योऽन्यं प्रीतिशालिनौ । मूर्तिमन्तौ पवमान-ज्वलनाविव दुःसहौ ॥१३१॥ शक्रेशानाविव दिवोऽवतीर्णी कौतुकादिह । दोष्णैकेनाप्युद्धरेतां तौ सवार्धिधरां धराम् ॥१३२॥ भरतेऽधिष्ठिते ताभ्यां सिंहेनेव महावने । अज्ञानाद् गर्जसि कथं मदान्ध इव सिन्धुर : ॥१३३ ॥ कोपारुणेक्षणद्वन्द्वो द्वन्द्वेच्छुरिव तत्क्षणात् । दशनैर्दशनान् घर्षन्मधुराजोऽभ्यधादिदम् ॥१३४ ॥ यदात्थ तदमिथ्या चेत् स्वैरं तत् क्रीडितुं यमः । मया निमन्त्र्यतेऽद्यैष रणं द्रष्टुं भवानिव ॥१३५ ॥ निःसोमं निःसुप्रभं च तथा नि:पुरुषोत्तमम् । करोमि द्वारकाराज्यं पश्य युत्प्रतिभूरिव ॥१३६ ॥ इत्युक्त्वा नारदमुनि विसृज्य प्राहिणोदथ । अनुशिष्य रहो दूतं सोमसोमसुतान् प्रति ॥ १३७॥ गत्वाऽऽशु सोमं ससुतं सौजस्कः सोऽभ्यभाषत । ओजायन्तेऽनोजसोऽपि दूताः स्वाम्योजसा खलु ॥१३८ ॥
2828282828282URURLAUACRARUA
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
|॥१२५ ॥
१ गजपोतस्य । २ विधातुं कर्तुमिच्छसि । ३ हास्याय भवति । ४ समुद्र -गिरिसहितां महीम् । ५ गजः । ६ युद्धेच्छुः। ७ युद्धसाक्षी।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२६ ॥
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम्।
282828282828282828282828286
दृप्तानां दर्पहरणो विनीतानां च वत्सलः । प्रचण्डदोर्बलजयी क्षत्रव्रतमहाधनः ॥१३९॥ दासेरैरिव याम्याईभरतक्षेत्रवर्तिभिः । राजहंसैः कुलोद्भूतैः सेव्यमानपदाम्बुज : ॥१४० ॥ वैताढ्यदक्षिणश्रेणिविद्याधरनृपैरपि । दत्तदण्डः प्रचण्डाज्ञ आखण्डल इवापरः ॥१४१ ॥ भरतार्थोद्यानमधुरर्धचक्रधरो मधुः । त्वां शासितुं प्राहिणोन्मां श्रूयतां तदिदं नृप ! ॥१४२ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ त्वां कामं भक्तिकारीति पुरा संविद्महे वयम् । पुत्रौजसाऽद्यान्यथाभूरिति संशृण्महे जनात् ॥१४३ ॥ तद् यदि त्वं स एवासि न कश्चित् ते विपर्ययः । स्वामिने प्रेष्यतां दण्डो मर्यादीकृत्य कुञ्चिकाम् ॥१४४ ॥ भर्तुः प्रसादाद् भूयोऽपि तव सर्वं भविष्यति । आदत्ते ह्यम्बु यद् भानुः पुनरुज्झति भूरि तत् ॥ १४५ ॥ तस्याप्रसादात् सदपि सर्वस्वं तव यास्यति । श्रियः स्वामिनि रुष्टे हि न तिष्ठन्ति भयादिव ॥१४६ ॥ दूरे वा सम्पदः सन्तु यत् स्वामिनि विरोधिते । कलत्र-पुत्र-मित्रादि जीवितं च कुतस्तव ॥१४७॥ कृत्वा स्वामिन आदेशं देशं शाधि यथास्थिति । गिरस्ताः सन्तु मोधास्त्वत्पिशुनानां शुनामिव ॥१४८ ॥ अथोद्यद्रोषपरुषं बभाषे पुरुषोत्तमः । दूतत्वेन न वध्योऽसि तेनेदं कद्वदावदः ॥१४९॥ किमुन्मत्तोऽथवा मत्तः प्रमत्तोऽथ पिशाचधीः । ईदृग्भाषी त्वं त्वदीश ईदृग्भाषयिता च सः ॥१५०॥
282828282828282828282828286
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
॥१२६॥
१ दासीपुत्रैरिव। २ इन्द्रः । ३ भरतार्धमेवोद्यानं तस्मिन् मधुर्वसन्तसदृशः । ४ इतिनाऽभिहित-त्वादन प्रथमा। ५ पूर्ववद् भक्तिकारी। ६ वैपरीत्यम्। ७ उद्धाटन-साधनम्, 'कुंची' भाषायाम्। ८ व्याः , असत्याः इति यावत् । ९ कुत्सितमत्यन्तं वदतीति क्वादावदः ।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२७॥
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम्।
28282888888888888888888888
यथा क्रीडासु बालानां स्वेच्छया कोऽपि बालकः । नृपायते तथा मृढः सोऽपि स्वामीयते स्वयम् ॥१५१॥ प्रतिपन्नः कदाऽस्माभिः स्वामित्वेन स दुर्मदः । इष्टं वचःप्रमाणं चेदिन्द्रीभवति किंन सः ॥१५२॥ प्राज्यराज्यबलेनाद्य सोऽज्ञो मयि समागतः । तिमिस्तटे वेलयेव मरिष्यति न संशयः ॥१५३ ॥ गच्छानय रणाय स्वं स्वामिनं दण्डकामिनम् । तस्य प्राणैः सहादास्ये दासीमिव हठाच्छ्रियम् ॥१५४ ॥ स एवमुक्तः पुरुषोत्तमेन रुषितो ययौ । सर्वं च मधवेऽशंसद् दुःशंसमपि तद्वचः ॥१५५ ॥ शाङ्गिणो वाचिकेनोच्चैः श्रुतमात्रेण तेन च । स्तनितेनेव शरभः संरम्भं विदधे मधुः ॥१५६ ॥ सोऽवादयत् क्षणाद् यात्राभैरी भैरवभाकृतिम् । श्रूयमाणां खेचरीभिः पिधाय श्रवसी भिया ॥१५७ ॥ राजभिर्बद्धमुकुटैर्महावीर्यैर्महाभटैः । सेनानीभिरमात्यैश्च सामन्तैरपरैरपि ॥१५८ ॥ सैनिकै रणशौण्डीरैः स्वस्य मूर्त्यन्तरैरिवं । समावृतः स प्रतस्थे मायारूप इवामरः ॥ १५९ ॥ ॥ युग्मम् ॥ नाजीगणद् दुनिमित्ताशकुनानि स दोर्मदी । कालपाशैरिवाकृष्टो देशसीमां द्रुतं ययौ ॥१६० ॥ पारापतपणीवागात् तत्कालं तत्र शायपि । सोम-सुप्रभसेनानीसेनाभिः परिवारितः ॥ १६१ ॥ आशूपविश्य करभान् रभसादुभयोरपि । वर्माण्याददिरे सैन्यैर्धनूंष्यास्फालितानि च ॥१६२ ॥ उड्डीनमुच्चकैः काण्डमकाण्डे प्रलयप्रदम् । रक्षःकुलमिव व्योमन्यसंक्पानसमुत्सुकम् ॥१६३ ॥
१ मत्स्यः । २ संदेशेन। ३ कलभः । ४ कोपम् । ५ भयङ्कर-भाङ्कारध्वनिम्। ६ करें। ७ युद्धकुशलैः । ८ पारापत:-कपोतः, 'पारे,' भाषायाम्। ९ शरम्। १० रुधिरपानोद्यतम् ।
28282828282828282828282828
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
॥१२७॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
॥१२८॥
028282828282828282828282828
प्रेर्यमाणा महामात्रैरपसृत्याभिसृत्य च । चतुर्दन्तेन युद्धेनायुध्यन्त वरदन्तिनः ॥ १६४ ॥ एकस्मिन् मोचके कुन्तमन्यस्मिन् मुद्गरं पुनः । पाणौ कृपाणं बिभ्राणाः सादिनोऽत्वरयन् हयान् ॥१६५ ॥ निर्घोषेणातिघोरेण जगद्वाधिर्यदायिनः । भिन्नसिन्धुतटानीव मिमिलुः स्यन्दना मिथः ॥१६६॥ आस्फालयन्तः फलकान्यास्फलन्तः परस्परम् । अस्यसि विदधुर्वीराः पत्तयो बाहुशालिन : ॥१६७ ॥ अभञ्जि मधुसैन्येन विष्णुसैन्यं क्षणादपि । द्रुमखण्ड प्रचण्डेनौत्पातिकेनेव वायुना ॥१६८ ॥ रथिना बलभद्रेणान्वीयमानो रथी हरिः । अपूरयत् पाञ्चजन्यमजन्यमिव विद्विषाम् ॥१६९ ॥ पाञ्चजन्यस्य नादेन तत्कालं मधुसैनिकाः । त्रेसुः केऽपि मुमूर्छः केऽप्यपतन् केऽपि भूतले ॥१७० ॥ इत्थं विधुरमालोक्य सैन्यं मधुरपि स्वयम् । धनुरास्फालयन् स्फारमाह्वास्त पुरुषोत्तमम् ॥१७१ ॥ अधिज्यीकृत्य तरसा शार्ङ्ग शायप्यवादयत् । रोदसी वादयदिव गरीयस्या प्रतिश्रुता ॥ १७२ ॥ कर्षकर्ष निषङ्गात् ताविषून् मुमुचतुः शितान् । अन्योऽन्यं मृत्यवे सर्पानिव वार्तिकवादिनौ ॥१७३ ॥ जयलक्ष्म्या इव प्राणान् बाणान् बाणैरुभावपि । व्यवच्छेदकलाच्छेको चिच्छेदाते परस्परम् ॥ १७४ ॥ एवमस्त्रान्तरैरस्त्रान्तराण्यपि मिथस्तयोः । रज्जुकर्तमकृत्यन्त रणो ह्येवं समौजसाम् ॥ १७५ ॥ अन्योऽन्यसाम्यकुपितो दिदर्शयिषुरन्तरम् । चक्रं सस्मार च मधुस्तत्पाणौ तत् पपात च ॥ १७६ ॥ जिघांसुरप्यभिदधे मधुर्विस्फुरिताधरः । भो ! याहि याहि किं बाल्याद् व्याघ्रीदन्तान् दिदृक्षसि ॥१७७॥
१ हस्तिपकै : 'महावत' भाषायाम् । २ अश्ववाराः । ३ असिभिरसिभिर्गृहीत्वा प्रवृत्तमिदं युद्धम् । ४ उत्पातसंबन्धिना। ५ उत्पातमिव । ६ प्रतिध्वनिना। ७ वा कृष्ट्वा। ८ विषवैद्यवादिनौ। ९ छेकी-कुशलौ ।
828282828282828282828282828
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
॥ १२८॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १२९ ॥
GAGAGAGAGAGAGAGAGRERERERURY
को नाम मे बलोत्कर्षस्त्वयि बाले निबर्हिते । किं रम्भोन्मूलने स्थामवर्णनं वरदन्तिनः ॥ १७८ ॥ एषोऽपि सुभटम्मन्यस्तव ज्यायान् ममाग्रतः । लघीयान् कुञ्जर इव महानपि गिरेः पुरः ॥ १७९ ॥ व्याजहार प्रतिहरिं हरिरप्युल्लसत्स्मितः । तमांसि हन्ति प्रौढानि बालोऽपि हि दिवाकरः ॥ १८० ॥ अग्निः स्फुलिङ्गमात्रोऽपि कक्षं दहति सर्वतः । तेजः प्रमाणं वीराणां तेजसां कीदृशं वयः ! ॥ १८१ ॥ ॥ युग्मम् ॥
तदलं ते विलम्बेन मुञ्च चक्रमशङ्कितः । व्यालोऽपि गैरलं मुक्त्वा शाम्येन्न पुनरन्यथा ॥ १८२ ॥ अङ्गुल्यामूर्मिकीकृत्य सलीलं मधुरप्यथ । भ्रमयामास तच्चक्रमेलातमिव बालकः ॥ १८३ ॥ मुमोच च मधुश्चक्रं तत् पपाताथ शार्ङ्गिणः । वक्षस्तुम्बाग्रघातेन चुम्बदुल्बणतेजसा ॥ १८४ ॥ विष्णुस्तेन प्रहारेण मूच्छितः स्यन्दनेऽपतत् । उत्प्लुत्य बलभद्रेण स्वोत्सङ्गे च न्यधीयत ॥ १८५ ॥ भ्रात्रङ्गसंगादमृतस्नपनादिव केशवः । अवाप्तसंज्ञस्तच्चक्रं मधोः प्राणानिवाददे ॥ ९८६ ॥
अथ शार्ङ्गधरोऽप्येवमूचे मद्वत् त्वमत्र भोः ! । मा स्म स्था गच्छ गच्छाशु स्पर्धा सिंहने का शुनः ? ॥ १८७ ॥ मधुरप्यभ्यधत्तैवं मुञ्च चक्रं त्वमप्यहो ! । गर्जन् शरन्मेघ इव किमात्मानं विकत्थसे ॥ १८८ ॥ एवमुक्तवतस्तस्य चक्रं मुक्त्वा जनार्दनः । अपातयच्छिरो भूमौ फलं तालतरोरिव ॥ १८९ ॥ पुष्पवर्षैः सुरैः शार्ङ्ग साधु साध्विति तुष्टुवे । हा नाथ ! नाथ ! क्वासीति निजैस्तु शुशुचे मधुः ॥ १९० ॥ जघ्ने केशवसेनान्या कैटभोऽपि महाभटः । शिश्रिये चापरैः सद्यः श्रीपतिर्मधुपार्थिवैः ॥ १९९ ॥
१ नाशिते । २ रम्भा कदली । ३ तृणम् । ४ विषम् । ५ उल्काम् । ६ प्रगल्भसे ।
FREREREREREREREREREDERERKAY
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
पुरुषोत्तम
सुप्रभ- मधुचरितम् ।
॥ १२९ ॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३०॥
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
28888888888888888888888888
समागधवरदामप्रभासाधीश्वरं ततः । अपाग्भरतवर्षार्धं साधयामास शाईभृत् ॥१९२॥ शिलां कोटिनरोत्पाट्यां मगधेष्वथ माधवः । उत्पाट्य लीलयाऽऽनन्दी पिधानमिव सोऽमुचत् ॥१९३ ॥ समुद्रेणापि दत्तार्घ इवोत्कलोलपाणिना । अथाययौ द्वारवती स्वपुरी पुरुषोत्तमः ॥१९४ ॥ तत्र सोमेन रामेण पार्थिवैरपरैरपि । विष्णोश्वक्रेऽर्धचक्रित्वाभिषेकः परया मुदा ॥१९५॥ इतस्त्रिवर्षी छद्मस्थो विहृत्याऽनन्तजिज्जिनः । समाययावुपवनं सहस्राम्रवणाभिधम् ॥१९६ ॥ तत्राशोकतले भर्तुानान्तरविवर्तिनः । संसारस्येव मर्माणि घातिकर्माणि तुत्रुटु : ॥१९७॥ राधकृष्णचतुर्दश्यां रेवतीस्थे निशाकरे । षष्ठेन तपसा भर्तुरुदपद्यत केवलम् ॥ १९८ ॥ चक्रे च दिव्ये समवसरणे देशनां प्रभुः । पञ्चाशतं गणधरान् यशःप्रभृतिकानपि ॥१९९ ॥ तत्तीर्थभूश्च पातालस्त्रयास्यो मकरवाहनः । रक्तो दोभिः पद्मखङ्गपाशिभिर्दक्षिणैस्त्रिभिः ॥ २०० ॥ वामैनकुलफलकाक्षसूत्रसहितैः पुनः । श्रीमतोऽनन्तनाथस्य जज्ञे शासनदेवता ॥ २०१ ॥ तथोत्पन्नाङ्कशा नाम गौराङ्गी पद्मवाहना । दोर्दण्डाभ्यां दक्षिणाभ्यां खङ्गं पाशं च बिभ्रती ॥ २०२॥ दक्षिणेतरबाहुभ्यां दधती फलकाङ्कशौ । अनन्तस्वामिनो जज्ञे तथा शासनदेवता ॥ २०३ ॥ ताभ्यामुपासिताभ्यो भगवान् विहरन् भुवि । प्रापत् पुरीं द्वारवती मोक्षद्वाराग्रगूः प्रभुः ॥ २०४ ॥ शक्राद्यैस्तत्र समवसरणं विदधेऽमरैः । षट्कार्मुकशतोत्तुङ्गचैत्यपादपभूषितम् ॥ २०५ ॥ तत्र द्वारेण पूर्वेण प्रविश्यानन्तजिज्जिनः । त्रिः प्रदक्षिणयामास तमुच्चैश्चैत्यपादपम् ॥ २०६॥
१ आच्छादनम्। २ त्रिमुखः । ३ अग्रगू:- अग्रेसरः ।
282828282828282828282828286
पुरुषोत्तमसुप्रभ-मधुचरितम्।
॥१३०॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३१॥
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिन| चरितम् ।
282828282828282828282828
कृत्वा तीर्थनमस्कारं पूर्वसिंहासने प्रभुः । प्राङ् मुखो न्यषदत् तस्थौ श्रीसंघश्च यथास्थिति ॥२०७॥ स्वामिनः प्रतिरूपाणि त्रीणि दिक्षु तिसृष्वपि । रत्नसिंहासनस्थानि, विचक्रुर्व्यन्तरामराः ॥२०८ ॥ तथा च समवसृतं तीर्थनाथं चतुर्दशम् । गत्वा शशंसुः पुरुषोत्तमायायुक्तपूरुषाः ॥ २०९ ॥ सार्धा द्वादश रूप्यस्य कोटीस्तेभ्यः प्रदाय च । ययौ समवसरणं बलभद्रयुतो हरिः ॥ २१० ॥ तत्र प्रदक्षिणीकृत्य तीर्थनाथं प्रणम्य च । अनुशक्रमुपाविक्षत् साग्रजः पुरुषोत्तमः ॥ २११ ॥ भूयो नत्वा जिनेन्द्रं ते देवेन्द्रोपेन्द्रसीरिणः । भक्तिगद्गदया वाचा स्तोतुमारेभिरे ततः ॥२१२ ॥ देहभाजां मनोवित्तं विषयैस्तस्करैरिव । तावदुल्लङ्घयते यावन्न त्वमेषामधीश्वरः ॥ २१३ ॥ प्रसर्पत्कोपतिमिरं दृशोऽन्धकरणं नृणाम् । दूरादपसरत्येव त्वदर्शनसुधाञ्जनात् ॥२१४ ॥ मानेन भूतेनेवात्तास्तावदज्ञाः शरीरिणः । यावद् भवद्वचो मन्त्र इव तैर्न हिशुश्रुवे ॥२१५ ॥ त्वत्प्रसादात त्रुटन्मायानिगडानां शरीरिणाम् । संप्राप्ता वयानानां मुक्तिन हिंदवीयसी ॥२१६ ॥ यथा यथा देहभाजो निरीहास्त्वामुपासते । चित्रं तथा तथा तेषामस्युत्कृष्टफलप्रदः ॥ २१७ ॥ संसारसरितो राग-द्वैषौ द्वे श्रोतसी इव । तद्द्वीप इव माध्यस्थ्ये स्थीयते तव शासनात् ॥ २१८ ॥ देहिनां निर्वतिद्वारप्रवेशोत्सुकचेतसाम् । मोहान्धकारदीपत्वं त्वं धारयसि नापरः ॥२१९॥
282828282828282828282828286
देवेन्द्र
स्तवनम्।
॥१३१ ॥
१ आयुक्त:-सचिवः। २ निगड:- बन्धः, बेडी' भाषायाम्। ३ अतिदूरे। ४ 'तेषाम् असि+ उत्कृष्टफलप्रदः' इति विभागे स्वमिति शेषः । ५ प्रवाहौ।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
॥१३२॥
282828282828282828282828288
विषयैः कषायरागद्वेषमोहैरनिर्जिताः । भूयास्म त्वत्प्रसादेन प्रसीद परमेश्वर ! ॥ २२० ॥ स्तुत्वैवं कृतमौनेषु शक्रमध्वरिसीरिषु । अनन्तनाथो भगवान् विदधे देशनामिति ॥ २२१ ॥ अतत्त्वविदुरो जन्तुरमार्गज्ञ इवाध्वगः । अस्मिन् संसारकान्तारे बम्भ्रमीति दुरुत्तरे ॥२२२॥ जीवाजीवावाश्रवश्च संवरो निर्जरा तथा । बन्धो मोक्षश्चेति सप्त तत्त्वान्याहुर्मनीषिणः ॥ २२३ ॥ तत्र जीवा द्विधा ज्ञेया मुक्तसंसारिभेदतः । अनादिनिधनाः सर्वे ज्ञान-दर्शनलक्षणाः ॥२२४ ॥ मुक्ता एकस्वभावाः स्युर्जन्मादिक्लेशवर्जिताः । अनन्तदर्शनज्ञानवीर्यानन्दमयाश्च ते ॥ २२५ ॥ संसारिणो द्विधा जीवाः स्थावर-त्रसभेदतः । द्वितयेऽपि द्विधा पर्याप्ता-ऽपर्याप्तविशेषतः ॥ २२६ ॥ पर्याप्तयस्तु षडिमाः पर्याप्तत्वनिबन्धनम् । आहारो वपुरक्षाणि प्राणो भाषा मनोऽपि च ॥ २२७ ॥ स्युरेकाक्ष-विकलाक्ष-पञ्चाक्षाणां शरीरिणाम् । चतस्त्रः पञ्च षट् चापि पर्याप्तयो यथाक्रमम् ॥ २२८ ॥ एकाक्षाः स्थावरा भूम्यप्तेजोवायुमहीरुहः । तेषां तु पूर्वे चत्वारः स्युः सूक्ष्मा बादरा अपि ॥ २२९ ॥ प्रत्येकाः साधारणाश्च द्विप्रकारा महीरुहः । तेऽत्र पूर्वे बादराः स्युरुत्तरे सूक्ष्म-बादराः ॥ २३०॥ त्रसा द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियत्वेन चतुर्विधाः । तत्र पञ्चेन्द्रिया द्वेधा संज्ञिनोऽसंज्ञिनोऽपि च ॥ २३१॥ शिक्षोपदेशालापान् ये जानते तेऽत्र संज्ञिनः । संप्रवृत्तमनःप्राणास्तेभ्योऽन्ये स्युरसंज्ञिनः ॥२३२॥ स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमितीन्द्रियम् । तस्य स्पर्शो रसो गन्धो रूपं शब्दश्च गोचरः॥२३३ ॥
१ अतत्त्वज्ञः । २ स्थावराः त्रसाश्चेति । ३ इन्द्रियाणि । ४ एकेन्द्रियाणां चतस्रः, विकलेन्द्रियाणां पञ्च, पञ्चेन्द्रियाणां षट् पर्याप्तयः क्रमशः । ५ प्रत्येका बादरा एव । ६ साधारणा : । ७ प्रवृत्तिमन्तो मन:-प्राणा येषां से। ८ विषय :।
282828282828282828282828282
श्रीअनन्तनाथजिनस्य धर्मदेशना।
३२॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३३॥
सर्गः
द्वीन्द्रियाः कृमयः शङ्खा गण्डूपर्दा जलौकसः । कपर्दाः शुक्तिकाद्याश्च विविधाः कृमयो मताः ॥२३४॥ यूका-मत्कुण-मत्कोट-लिक्षाद्यास्त्रीन्द्रिया मताः । पतङ्ग-मक्षिका-भृङ्ग-दंशाद्याश्चतुरिन्द्रियाः ॥२३५ ॥ तिर्यग्योनिभवाः शेषा जल-स्थल-खचारिणः । नारका मानवा देवाः सर्वे पञ्चेन्द्रिया मताः ॥२३६ ॥ मनो-भाषा-कायबलत्रयमिन्द्रियपञ्चकम् । आयुरुच्छासनिःश्वासमिति प्राणा दश स्मृताः ॥ २३७ ॥ सर्वजीवेषु देहायुरुच्छवासा इन्द्रियाणि च । विकलासंज्ञिनां भाषा पूर्णानां संज्ञिनां मनः ॥ २३८ ॥ उपपाद(त)भवा देव-नारका गर्भजाः पुनः । जरायुःपोताण्डभवाः शेषाः संमूर्च्छनोद्भवाः ॥२३९ ॥ संमूर्छिनो नारकाश्च जीवाः पापा नपुंसकाः । देवाः स्त्रीपुंसवेदाः स्युर्वेदत्रयजुषः परे ॥ २४०॥ सर्वे जीवा व्यवहार्यव्यवहारितया द्विधा । सूक्ष्मनिगोदा एवान्त्यास्तेभ्योऽन्ये व्यवहारिणः ॥ २४१ ॥ सचित्तः संवृतः शीतस्तदन्यो मिश्रितोऽपि वा । विभेदैरान्तभिन्नो नवधा योनिरङ्गिनाम् ॥२४२ ॥ प्रत्येकं सप्त लक्षाश्च पृथ्वी-वार्यग्नि-वायुषु । प्रत्येकानन्तकायेषु क्रमाद् दश चतुर्दश ॥ २४३ ॥
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828A
88888888888888888888888888
देशना।
१ भूम्यन्तर्गतजन्तुविशेषा, 'गंडोळां' भाषायाम् । २ युका-मत्कुण-मत्कोट-लिक्षाद्या:-भाषायाम्- 'जू','मांकड','बगइ','लीख'।३ यथा द्वीन्द्रियाणां कायाऽऽयुरुच्छ्वासाः स्पर्शच-रसनेन्द्रियद्वयं भाषा चेति षट् प्राणस्तथैव त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रिया- णामसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां च क्रमात् स्वस्वेन्द्रियवृद्ध्या सप्ताष्टौ नव च प्राणा: संज्ञिनां तु मन:सहिता दशेति तात्पर्यम् । ४ ये जीवा जरायुःपोताण्डभवास्ते गर्भजाः कथ्यन्ते । ५ गर्भजा: प्राणिनः । ६ ये सूक्ष्मनिगोदास्तेऽव्यवहारिणः । ७ सचित्तादन्योऽचित्तः, संवृतविवृतादन्यो विवृतः, शीतादन्य उष्णः । ८ सचित्ताचित्तः शीतोष्ण इत्यर्थः । ९ प्रत्येक्वनस्पतिकायेषु दशलक्षा, अनन्तकायेषु-साधारणवनस्पतिकायेषु चतुर्दशलक्षाः ॥
॥१३३॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १३४ ॥
REDEREREREDERERERERERERER!
षट् पुनर्विकलाक्षेषु मनुष्येषु चतुर्दश । स्युश्चतस्त्रश्चतस्त्रश्च श्वभ्रि-तिर्यक्-सुरेषु तु ॥ २४४ ॥ एवं लक्षाणि योनीनामशीतिश्चतुरुत्तरा । केवलज्ञानदृष्टानि सर्वेषामपि जन्मिनाम् ॥ २४५ ॥ एकाक्षा बादराः सूक्ष्माः पञ्चाक्षाः संज्ञ्यसंज्ञिनः । स्युर्द्वि-त्रि- चतुरक्षाश्च पर्याप्ता इतरेऽपि च ॥ २४६ ॥ एतानि जीवस्थानानि मयोक्तानि चतुर्दश । मार्गणा अपि तावत्यो ज्ञेयास्ता नामतो यथा ॥ २४७ ॥ गतीन्द्रिय-काय-योग-वेद-ज्ञान- क्रुधादयः । संयमा-ऽऽहार - हग्- लेश्या-भव्य- सम्यक्त्व-संज्ञिनः ॥ २४८ ॥ मिथ्यादृष्टिः सास्वादन - संम्यग्मिथ्यादृशावपि । अविरतसम्यग्दृष्टिर्विरंताविरतोऽपि च ॥ २४९ ॥ प्रमत्तश्चाप्रमत्तश्च निवृत्तिबादरस्ततः । अनिवृत्तिबादरश्चाथ सूक्ष्मसंपरायकः ॥ २५० ॥
ततः प्रशान्तमोहश्च क्षीणमोहश्च योगंवान् । अयोगवानिति गुणस्थानानि स्युश्चतुर्दश ॥ २५१ ॥ मिथ्यादृष्टिर्भवेन्मिथ्यादर्शनस्योदये सति । गुणस्थानत्वमेतस्य भद्रकत्वाद्यपेक्षया ॥ २५२ ॥ मिथ्यात्वस्यानुदयेऽनन्तानुबन्ध्युदये सति । सास्वादनसम्यग्दृष्टि : स्यादुत्कर्षात् षडावलीः ॥ २५३ ॥ सम्यक्त्वमिथ्यात्वयोगान्मुहूर्तं मिश्रदर्शनः । अविरतसम्यग्दृष्टिरप्रत्याख्यानकोदये ॥ २५४ ॥
१ नारक-तिर्यक्-देवेषु । २ बादरेकेन्द्रियाः सूक्ष्मैकेन्द्रियाः, संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः, असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाश्चेति सप्त पर्याप्तास्तथैवापर्याप्ताश्चेति चतुर्दश जीवस्थानानि । ३ चतुर्दश । ४ क्रोधादयः कषायाः । ५ सम्यग्मिथ्यादृग् इत्यस्य मिश्रगुणस्थानमित्यपि नामान्तरम् । ६ देशविरतिगुणस्थानम् । ७ अपूर्वकरणगुणस्थानमित्यप्यस्य नामान्तरम् । ८ उपशान्तमोहः इति नाम्ना प्रसिद्धिः । ९ सयोगिकेवली
'REDERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १३४ ॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३५॥
सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
R&R&R®R&R®R&R8282828282828
विरताविरतस्तु स्यात् प्रत्याख्यानोदये सति । प्रमत्तसंयतः प्राप्तसंयमो यः प्रमाद्यति ॥ २५५ ॥ सोऽप्रमत्तसंयतो यः संयमी न प्रमाद्यति । उभावपि परावृत्या स्यातामान्तर्मुहूर्तिकौ ॥ २५६ ॥ कर्मणां स्थितिघातादीनपूर्वान् कुरुते यतः । तस्मादपूर्वकरणः क्षपकः शमकश्च सः ॥ २५७ ॥ यद्वादरकषायाणां प्रविष्टानामिमं मिथः । परिणामा निवर्तन्ते निवृत्तिबादरोऽपि सः ॥ २५८ ॥ परिणामा निवर्तन्ते मिथो यत्र न यत्नतः । अनिवृत्तिबादरः स्यात् क्षपकः शमकश्च सः ॥ २५९ ॥ लोभाभिधः संपरायः सूक्ष्मकिट्टीकृतो यतः । ससूक्ष्मसंपरायः स्यात् क्षपकः शमकोऽपि च ॥२६०॥ अथोपशान्तमोहः स्यान्मोहस्योमशमे सति । मोहस्य तु क्षये जाते क्षीणमोहं प्रचक्षते ॥ २६१ ॥ सयोगिकेवली घातिक्षयादुत्पन्नकेवलः।योगानां च क्षये जाते स एवायोगिकेवली इति ॥२६२॥॥जीवतत्त्वम्॥ अजीवाः स्युर्धर्माधर्मविहायःकालपुद्गलाः । जीवेन सह पञ्चापि द्रव्याण्येते निवेदिता : ॥ २६३ ॥ तत्र कालं विना सर्वे प्रदेशप्रचयात्मकाः । विना जीवमचिद्रूपा अकारश्च ते मताः ॥ २६४ ॥ कालं विनाऽस्तिकायाः स्युरमूर्ताः पुद्गलं विना । उत्पाद-विगम-ध्रौव्यात्मानः सर्वेऽपि ते पुनः ॥ २६५ ॥ पद्लाः स्युः स्पर्श-रस-गन्ध-वर्णस्वरूपिणः । तेऽणुस्कन्धतया द्वेधा तत्राबद्धाः किलाणवः ॥ २६६ ॥
28282828282828282828282828
देशना।
१क्षपकश्रेणिकः । २ उपशमश्रेणिकः । ३ इममपूर्वकरणं प्रविष्टानां साधूनां यद्यस्माद् बादरकपायाणां क्रोधादीनां परिणामा निवर्तन्तेऽतः स निवृत्तिवादरोऽपि कथ्यते । ४ विहाय:- आकाशास्तिकायः ५ प्रदेशसमूहरूपाः ।
&॥१३५॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १३६ ॥
KAYAYAYAYDEDEREREREREDEREREI
बद्धाः स्कन्धा गन्ध-शब्द-सौक्ष्म्य - स्थौल्याकृतिस्पृशः । अन्धकारा - ऽऽतपोद्योतभेदच्छायात्मका अपि ॥ २६७ ॥ कर्म - काय -मनो-भाषा - चेष्टितोच्छ्वासदायिनः । सुखदुःख - जीवितव्य - मृत्यूपग्रहकारिणः ॥ २६८ ॥ प्रत्येकमेकद्रव्याणि धर्माधर्मौ नभोऽपि च । अमूर्तानि निष्क्रियाणि स्थिराण्यपि च सर्वदा ॥ २६९ ॥ एकजीवपरिमाणसंख्यातीतप्रदेशकौ । लोकाकाशमभिव्याप्य धर्माधर्मौ व्यवस्थितौ ॥ २७० ॥ स्वयं गन्तुं प्रवृत्तेषु जीवाजीवेषु सर्वतः । सहकारी भवेद् धर्मः पानीयमिव यादसाम् ॥ २७१ ॥ जीवानां पुद्गलानां च प्रपन्नानां स्वयं स्थितिम् । अधर्मः सहकार्येष यथा छायाऽध्वयायिनाम् ॥ २७२ ॥ सर्वगं स्वप्रतिष्ठं स्यादाकाशमवकाशदम् । लोकालोकौ स्थितं व्याप्य तदनन्तप्रदेशभाक् ॥ २७३ ॥ लोकाकाशप्रदेशस्था भिन्ना: कालाणवस्तु ये । भावानां परिवर्ताय मुख्यकालः स उच्यते ॥ २७४ ॥ ज्योतिःशास्त्रे यस्य मानमुच्यते समयादिकम् । स व्यावहारिकः कालः कालवेदिभिरामतः ॥ २७५ ॥ नवजीर्णादिरूपेण यदमी भुवनोदरे । पदार्थाः परिवर्तन्ते तत् कालस्यैव चेष्टितम् ॥ २७६ ॥ वर्तमाना अतीतत्वं भाविनो वर्तमानताम् । पदार्थाः प्रतिपद्यन्ते कालक्रीडाविडम्बिता: ॥ २७७ ॥ ॥ इति अजीवतत्त्वम् ॥ मनो-वचन कायानां यत् स्यात् कर्म स आश्रवः । शुभः शुभस्य हेतुः स्यादशुभस्त्वशुभस्य सः ॥ २७८ ॥ ॥ इति आश्रवतत्त्वम् ॥
१ ज्ञानावरणीयादि कर्म ।
SAGREREREREREREDERERERERERER
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १३६ ॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाका
चतुर्थः
पुरुषचरिते
सर्गः श्रीअनन्तनाथजिनचरितम्।
॥१३७॥
282828282828282828282828282
सर्वेषामाश्रवाणां यो रोधहेतुः स संवरः । कर्मणां भवहेतूनां जरणादिह निर्जरा ॥ २७९ ॥
॥इति संवर-निर्जरे तत्त्वे ॥ सकषायतया जीवः कर्मयोग्यांस्तु पुद्गलान् । यदादत्ते स बन्धः स्याज्जीवास्वातन्त्र्यकारणम् ॥ २८०॥ प्रकृति-स्थित्यनुभाव-प्रदेशा विधयोऽस्य तु । प्रकृतिस्तु स्वभावः स्याज्ज्ञानावृत्त्यादिरष्टधा ॥ २८१ ॥ ज्ञान-दृष्टयावृती वेद्यं मोहनीयायुषी अपि । नाम-गोत्रान्तरायाश्च मूलप्रकृतयो मताः ॥२८२ ॥ निष्कर्षोत्कर्षतः कालनियमः कर्मणां स्थितिः । अनुभावो विपाकः स्यात् प्रदेशोंऽशप्रकल्पनम् ॥ २८३ ॥ मिथ्यादृष्टिरविरतिप्रमादौ च क्रुधाधयः । योगेन सह पञ्झैते विज्ञेया बन्धहेतवः ॥ २८४ ॥
॥इति बन्धतत्त्वम् ॥ अभावे बन्धहेतूनां घातिकर्मक्षयोद्भवे । केवले सति मोक्षः स्याच्छेषाणां कर्मणां क्षये ॥२८५॥ सुरा-ऽसुर-नरेन्द्राणां यत् सुखं भुवनत्रये । स स्यादनन्तभागोऽपि न मोक्षसुखसंपदः ॥ २८६ ॥
॥इति मोक्षतत्त्वम्॥ एवं तत्त्वानि जानानो जनो जगति जातुचित् । न निमज्जति संसारे वारिधाविव तारकः ॥२८७॥ एवं देशनया भर्तुः प्राज्यां पर्यव्रजञ्जनाः । भेजे हरिस्तु सम्यक्त्वं श्रावकत्वं च सुप्रभः ॥ २८८ ॥ व्यरंसीदादिपौरुष्यां देशनातो जगत्पतिः । यशास्तत्यादपीठस्थो गणभृद् देशनां व्यधात् ॥ २८९ ॥
१क्षयात् । २ अस्य बन्धस्य चत्वारः प्रकारा:- प्रकृतिः, स्थितिः, अनुभावः, प्रदेशश्चेति । ३ ज्ञानावरणादिः । ४ ज्ञानावरणम्, दर्शनावरणं च ।५ जघन्यतः उत्कृष्टतश्च कर्मणां कालनियमः सा स्थितिः । ६ कर्मणां विपाकोऽनुभावः । ७ बहवः ।
Y*XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXYYY
॥१३७॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १३८ ॥
FREDEREREREDEREREREREREREREI
तत्राप्यवरपौरुष्यां देशनाविरते सति । नत्वा प्रभुं ययुः स्वौकः शक्रोपेन्द्रबलादयः ॥ २९० ॥ ततः स्थानात् प्रभुरपि ग्रामा-ऽऽकर- पुरादिषु । प्रबोधयन् भव्यजन्तून् विजहार वसुन्धराम् ॥ २९९ ॥ षष्टिः षट् च सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । तथा चतुर्दशपूर्वभृतां नव शतानि च ॥ २९२ ॥ चतुःसहस्त्री त्रिशती चावधिज्ञानशालिनाम् । मनःपर्ययिणां पञ्च चत्वारिंशच्छतानि च ॥ २९३ ॥ तथा पञ्च सहस्राणि केवलज्ञानधारिणाम् । जातवैक्रियलब्धीनां सहस्त्राण्यष्टयोगिनाम् ॥ २९४ ॥ त्रिसहस्त्री शते द्वे च वादलब्धिमतां पुनः । आर्यिकाणां सहस्राणि द्वाषष्टिर्वीर्तपाप्मनाम् ॥ २९५ ॥ श्रावकाणां पुनर्लक्षद्वयं षष्टिः शतानि च । श्राविकाणां चतुर्लक्षी चतुर्दशसहस्त्र्यपि ॥ २९६ ॥ त्र्यब्दोनान्यब्दलक्षाणि सप्त सार्धानि केवलात् । महीं विहरमाणस्य परिवारोऽभवत् प्रभोः ॥ २९७ ॥ स्वं मोक्षकालं ज्ञात्वा तु संमेताद्रिमगात् प्रभुः । साधुसप्तसहस्त्र्या च सहानशनमाददे ॥ २९८ ॥ मासान्ते चैत्रविशदपञ्चम्यां पौष्णगे विधौ । समं तैर्मुनिभिर्मोक्षं प्रपेदे ऽनन्तजित् प्रभुः ॥ २९९ ॥ स्वामिन: स्वामिशिष्याणां तेषां चाभ्येत्य वासवाः । सामराश्चक्रिरे तत्र निर्वाणमहिमोत्सवम् ॥ ३०० ॥ कौमारे सप्त लक्षाणि सार्धानि शरदामय । पृथिवीपालने वर्षलक्षाणि दश पञ्च च ॥ ३०९ ॥ अर्धाष्टमावर्षलक्षाः प्रव्रज्यापरिपालने । इति त्रिंशद्वर्षलक्षाण्यनन्तजित आयुषि ॥ ३०२ ॥ विमलस्वामिनिर्वाणादनन्तस्वामिनिर्वृतिः । व्यतिक्रान्तेषु नवसु वारिराशिष्वजायत ॥ ३०३ ॥ १ स्वस्वस्थानम् । २ नष्टपापानाम् । ३ विशद:- शुक्लः । ४ सार्धसप्तलक्षाः । ५ सागरोपमेषु ।
KREDERERERERERERERERERERERGI
चतुर्थं पर्व चतुर्थः सर्गः
श्रीअनन्तनाथजिनचरितम् ।
श्री अनन्त
नाथ जिनस्य परिवारादिः ।
श्री अनन्तजिनस्य
निर्वाणम् ।
॥ १३८ ॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १३९ ॥
REDERERERY
CREDERE DEDY
त्रिंशद्वर्षलक्षायुर्विष्णुरत्युग्रकर्मभिः । तमः प्रभाख्यामगमत् षष्ठीं नरकमेदिनीम् ॥ ३०४ ॥ कौमारे ऽब्दसप्तशती मण्डलित्वे त्रयोदश । वर्षशतान्यथाशीतिर्वर्षाणि ककुभां जये ॥ ३०५ ॥ राज्येऽब्दानामथैकोनत्रिंशल्लक्षी सहस्त्रकाः । नवतिः सप्त च नवशती विंशतिरस्य तु ॥ ३०६ ॥ सुप्रभः पञ्चपञ्चाशद्वर्षलक्षायुरूच्चकैः । स्वभ्रातुरवसानेन दुःखितोऽस्थाच्चिरं भुवि ॥ ३०७ ॥ सोऽप्यथानुजविपत्तिविरक्त्याऽऽत्तव्रतो मुनिमृगाङ्कुशपार्श्वे । प्राप्य केवलमनन्तचतुष्की स्थानमापदंपुनर्भवरूपम् ॥ ३०८ ॥
इत्याचार्यश्री हेमचंद्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि श्रीअनन्तस्वामि- पुरुषोत्तम - सुप्रभ- मधुचरितवर्णन नाम चतुर्थः सर्गः ।
CREDEREREDERERERGAGAGAGAGAG
चतुर्थं पर्व चतुर्थ: सर्गः
श्री अनन्तनाथजिनचरितम् ।
सुप्रभसिद्धिः ।
| ॥ १३९ ॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १४० ॥
XD XD XD XD XD Y
DEDEDED X D X D
पञ्चमः सर्गः । श्रीधर्मनाथ पुरुषसिंह- सुदर्शन - निशुम्भचरितम् ।
1
धर्मगङ्गाहिमवतः कुंतीर्थध्वान्तभास्वतः । श्रीमतो धर्मनाथस्य चरणौ शरणं श्रये ॥ १ ॥ तस्यैव तीर्थनाथस्य चरित्रमिदमुच्यते । संसारसिन्धुतरणे सेतुबन्धवदायतम् ॥ २ ॥ धातकीखण्डद्वीपे प्राग्विदेहे भरताभिधे । विजये भद्रिलपुरं नाम्नाऽस्ति विपुलं पुरम् ॥ ३ ॥ तस्मिन् दृढरथो नाम महीपरिवृढोऽभवत् । दोर्भ्यां दृढाभ्यां भ्राजिष्णुर्दन्ताभ्यामिव कुञ्जरः ॥ ४ ॥ तेजांसि जग्रसे राज्ञां ज्योतिषामिव भास्करः । तद्दण्डानां भाजनं च सोऽभ्मोधिः सरितामिव ॥ ५ ॥ स महत्यपि साम्राज्ये नोत्सेकं जातुचिद् दधौ । विवेकी तूलतरलां जानन्नैन्द्रीमपि श्रियम् ॥ ६ ॥ तत्तद्वैषयिकं सौख्यमाप्नुवन्नपि सोऽकरोत् । आगन्तुरिव संसारवासे नास्थां मनागपि ॥ ७ ॥ भोगेषूद्यतवैराग्यः स्वशरीरेऽपि निःस्पृहः । स राज्यं प्राज्यमप्यौज्झच्छरीरमललीलया ॥ ८ ॥ संसारिकमहादुःखरोगैकभिषजस्ततः । ययौ स राजा विमलवाहनस्यान्तिकं गुरो : ॥ ९ ॥ तस्मादुपाददे रुच्या वेतनेनेव दुर्लभम् । चारित्ररत्नममलं स नृरत्नशिरोमणिः ॥ १० ॥ योगस्य मातरमिव समतामेव धारयन् । परीषहान् सहमानः स तेपे दुस्तपं तपः ॥ ११ ॥ आचान्तैः श्रुतगण्डूषैः पुण्यैस्तीर्थोदकैरिव । अपावयत् स आत्मानं विषयम्लेच्छदूषितम् ॥ १२ ॥
१. कुतीर्थमिव ध्वान्तं तस्मिन् सूर्यसदृशस्य । २ विस्तृतम् । ३ महीपालः राजा इत्यर्थ । ४ तेषां राज्ञां दण्डानाम् । ५ गर्वम् । ६ तुलवच्चञ्चलाम् । ७ अतिथिवत् । ८ मूल्येन । ९ पीतैः श्रुताण्येव गण्डूषालुकास्तै : ।
CREDERERERERERERERERERERERER
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः सर्गः श्राधर्म
नाथजिनचरितम् ।
पूर्वभवः ।
। ।। १४० ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।। १४१ ।।।
¡EDERERERERERERERERERERERERY:
अर्हद्भक्तिप्रभृतीनि स्थानकानि परामृशन् । सुधीरुपार्जयामास तीर्थकृन्नाम कर्म सः ॥ १३ ॥ काले च कृत्वाऽनशनं स विपद्य समाहितः । विमाने वैजयन्ताख्ये महद्धिरमरोऽभवत् ॥ १४ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन्नस्मिन् वर्षे च भारते । अस्ति रत्नपुरं नाम तत्तद्रत्नाकरः पुरम् ॥ १५ ॥ पार्श्वयो रत्नसोपानरश्मिजालैर्मिथो युतैः । सेतुबुद्धा इवाभान्ति तत्रोपवनदीर्घिकाः ॥ १६ ॥ सार्हच्चैत्यानि हैमानि सादर्शानि पदे पदे । तत्राख्यान्ति गृहाण्येव त्रिपुमर्थी सदोद्यताम् ॥ १७ ॥ तस्मिन् मरकतैर्बद्धा शोभते मार्गभूर्निशि । प्रतिबिम्बितनक्षत्रा मुक्तास्वस्तिकभागिव ॥ १८ ॥ तत्रौकोनागदन्तानां कण्ठेष्विभ्यवधूजनैः । हाराः प्रलम्बिता यान्ति कण्ठाभरणरूपताम् ॥ १९ ॥ शीतमुद्यानवापीभिर्घर्मं हर्म्यमहानसैः । वर्षां गजमदैर्बिभ्रत् तत्कालत्रयभागिव ॥ २० ॥ तत्रासीन्नृपतिर्भानुर्भानुमानिव तेजसा । वैरिकक्षबृहद्भानुर्भानुच्चैरमलैर्गुणैः ॥ २१ ॥ परिमातुमलम्भूष्णुर्मा भूदपि बृहस्पतिः । तांस्तांस्तरङ्गिणीनाथतरङ्गानिव तद्गुणान् ॥ २२ ॥ एकेन तेनात्तकरा नापश्यदपरं पतिम् । भूरियं कुलजातेव ललना शीलशालिनी । २३ ॥ श्रियं स्वभावचपलां संयम्य सुदृढैर्गुणैः । स्वदोः स्तम्भे स्थिरीचक्रे स वारणवधूमिव ॥ २४ ॥ प्रौढप्रतापो मार्तण्ड इव प्रत्यर्थिभूभुजाम् । संजहार स तेजांसि प्रदीपानामिवाभितः ॥ २५ ॥ विजेतुकामो नृपतीनध्यारोपयति स्म सः । न भ्रूलतामप्यनिके किं पुनः कार्मुके गुणम् ॥ २६ ॥
१ समाधिमान्। २ रत्नमयपङिक्तनां किरणैर्बद्धसेतुका इव वाप्यः शोभन्तेइत्यर्थः । ३ नागदन्ताः दन्तकाः 'खुंटी' इति भाषायाम् । ४ वै एव कक्षास्तेभ्यः बृहद्धानुरग्निरिव, भान् शोभमानः । ५ आत्तो गृहीतो हस्तो ऽन्यत्र षष्ठांशभागो यस्याः सा । ६ हस्तिनीपक्षे रज्जुभिः । ७ भाले ।
FRERERERERERE
GREREREDERER
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः
सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
रत्नपुरम् ।
॥ १४१ ॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १४२ ।।
SREDEREAGAGAGAGAGRERERERERE
अभवत् तस्य पादाब्जोपासनेऽतिमधुव्रता । कलत्रं सुव्रता नाम लोकोत्तरसतीव्रता ॥ २७ ॥ कोकिलाभिः कलालापो हंसीभिर्गतिचातुरी । मृगीभिर्दृष्टिविक्षेपः शिक्षितानि ततो ध्रुवम् ॥ २८ ॥ लज्जा सहचरी तस्यां शीललक्ष्मी: प्रसाधिका । कौलीन्यं कञ्चुकिवर: सहजोऽयं परिच्छदः ॥ २९ ॥ पतिभक्तिरलङ्कारस्तस्यां समुचितोऽवत् । अलङ्कार्यमलङ्कारजातं हारादि चापरम् ॥ ३० ॥ तदा च वैजयन्तस्थो जीवो दृढरथस्य सः । प्रकृष्टसुखनिमग्नो निजमायुरपूरयत् ॥ ३१ ॥
ततो राधशुक्लसप्तम्यां पुष्यगे विधौ । सुव्रतास्वामिनीकुक्षौ स जीवः समवातरत् ॥ ३२ ॥ गजप्रभृतिकांस्तीर्थकरजन्माभिसूचकान् । चतुर्दशमहास्वप्नांस्तदाऽदर्शच्च सुव्रता ॥ ३३ ॥ माघशुक्ल तृतीयायां पुष्ये भे वज्रलाञ्छनम् । स्वर्णवर्णं सुव्रतादेव्यसूत समये सुतम् ॥ ३४ ॥ दिक्कुमार्यः षट्पञ्चाशदेत्य भोगङ्करादयः । स्वामिनः स्वामिमातुश्च सूतिकर्माणि चक्रिरे ॥ ३५ ॥ तत्कालं पालकारूढः सौधर्मेन्द्र उपेत्य च । आदाय स्वामिनं निन्ये मेरुपर्वतमूर्धनि ॥ ३६ ॥ अपि पाण्डुकम्बलायां रत्नसिंहासने हरिः । आसाञ्चक्रे स्वाङ्कसिंहासनारोपिततीर्थकृत् ॥ ३७ ॥ अथाच्युतप्रभृतिभिस्त्रिषष्ट्या वासवैः प्रभोः । विधिवद् विदधे स्नात्रं पवित्रैस्तीर्थवारिभिः ॥ ३८ ॥ ईशानाङ्के निवेश्येशं स्त्रपयामास वज्रभृत् । विलिप्य पूजयित्वा च स्तोतुं चेत्युपचक्रमे ॥ ३९ ॥ नमस्तुभ्यं पञ्चदशायार्हते परमेश्वर ! । परमध्येयरूपाय परमध्यायिनेऽपि च ॥ ४० ॥
१ मधुव्रतं भ्रमरमतिक्रान्ता भ्रमरीसदृशीत्यर्थः । २ अलङ्कारपरिधापिनी दासी । ३ श्रेष्ठः कञ्चुकी- अन्तःपुराध्यक्षः ।
FREDEREREREDEREREREREDERERE
चतुर्थं पर्व पञ्चमः
सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
श्रीधर्मनाथ जिनजन्म ।
॥ १४२ ॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४३
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम्।
282828282828282828282828284
देवेभ्यो दानवेभ्योऽपि मान् मन्ये गरीयसः । त्रैलोक्यवन्द्यो यत्र त्वमुदभूस्तीर्थनायक ः ॥४१॥ अपाग्भरतवर्षेऽस्मिन् ममाद्यैवास्तु मर्त्यता । मोक्षसाधनसाधीयस्त्वच्छिष्यत्वजिघृक्षया ॥ ४२ ॥ नारकेभ्यो नाकसदां को भेदः सुखिनामपि । भवेद् येषां प्रमत्तानां न भवत्पाददर्शनम् ॥४३॥ विजृम्भितं तावदेव घूकैरिव कुतीथिकैः । न यावत् त्रिजगन्नाथ ! रवेरिव तवोदयः ॥ ४४ ॥ तव वर्षाम्बुदस्येव धर्मदेशनवारिणा । भरतार्धं सर इवाशेषं पूरिष्यतेऽचिरात् ॥ ४५ ॥ अनन्तान् देहिनो मुक्तिं प्रापयन् परमेश्वर ! । अरिदेशमिवो-शस्त्वं कर्ता भवमुद्वसम् ॥ ४६ ॥ त्वत्पादपद्मलीनेन षट्पदेनेव चेतसा । भगवन् ! कल्पवासेऽपि प्रयान्तु मम वासराः ॥ ४७ ॥ स्तुत्वेति स्वामिनं शक्रो गृहीत्वेशानवासवात् । नीत्वा च सुव्रतादेव्याः पार्श्वेऽमुञ्चद् यथास्थिति ॥ ४८ ॥ गर्भस्थेऽस्मिन् धर्मविधौ यन्मातुर्दोहदोऽभवत् । तेनास्य धर्म इत्याख्यामकार्षीद् भानुभूपतिः ॥४९॥ अत्यगाच्छैशवं स्वामी क्रीडन् सुरकुमारकैः । प्रापच्च यौवनं पञ्चचत्वारिंशद्धनूनतः ॥५०॥ चिरेप्सितं पूरयितुं पित्रोः कौतूहलं प्रभुः । भोग्यकर्माणि भोक्तुं च चक्रे दारपरिग्रहम् ॥ ५१॥ वर्षलक्षद्वये सार्धे जन्मतोऽतिगते सति । पर्यग्रहीद् राज्यभारं स्वामी पित्रनुरोधतः ॥५२॥ पञ्चलक्षाणि वर्षाणां शशास वसुधां विभुः । प्राप्तकालां तदा दीक्षां चिन्तयामास च स्वयम् ॥५३॥ तीर्थं प्रवर्तय स्वामिन्निति लोकान्तिकैः प्रभुः । विज्ञप्तो वार्षिकं दानं दीक्षाऽनांद्या मुखं ददौ ॥५४॥
१ मोक्षसाधने साधीयः श्रेष्ठं तव शिष्यत्वं तद् ग्रहीतुमिच्छया । २ देवानाम् । ३ शत्रुदेशं यथा राजा निर्जनं करोति तथैवायमपि संसारमुद्वसं नाशं करिष्यतीत्यर्थः ॥
282828282828282828282828282
नामकरणम्।
॥१४३॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
॥ १४४॥
8282828282828282828282828286
अभिषिक्तोऽमरैर्नागदत्ताख्यां शिबिकां विभुः । अधिरुह्य ययौ रम्यमुद्यानं वप्रकाञ्चनम् ॥५५॥ प्रियङ्गमञ्जरीपुञ्जमत्तगुञ्जदलिव्रजम् । पुन्नागोत्तंससंदर्भव्याकुलोद्यानपालिकम् ॥५६॥ पौराङ्गनामृज्यमानस्वमुखं रोध्ररेणुभिः । शोभितं पुष्पितैः कुन्दैः स्मरायुधगृहैरिव ॥५७॥ लवलीपुष्पलवनव्यग्रारामिकदारकम् । मुचुकुन्दमरन्दोदबिन्दुसार्द्रितभूतलम् ॥५८ ॥ बद्धो-कं मरकतैरिवोन्मरुचकं ततः । प्रविवेश तदुद्यानं शिशिरश्रीमयं प्रभुः ॥५९॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ माघशुक्लत्रयोदश्यां पुष्ये भे चापरेऽहनि । समं राजसहस्रेण षष्ठेन प्राव्रजत् प्रभुः ॥६०॥ द्वितीयेऽह्नि सौमनसे धर्मसिंहनृपौकसि । चकार परमान्नेन पारणं परमेश्वरः ॥६१ ॥ दिव्यं समभवत् तत्र वसुधारादिपञ्चकम् । धर्मसिंहो व्यधाद् रत्नपीठं स्वामिपदावनौ ॥६२॥ निरपेक्षः शरीरेऽपि समीरण इवास्खलन् । ततः स्थानात् प्रववृते मां विहर्तुं जगद्गुरु ः॥६३॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् विदेहेष्वपरेषु च । राजा पुरुषवृषभोऽशोकायामभवत् पुरि ॥६४ ॥ सदा विरक्तः संसारात् तात्विकः सात्त्विकश्च सः । पर्यव्राजीत् पादमूले प्रजापालमहामुनेः ॥६५॥ दुस्तपं स तपस्तप्त्वा प्राप्ते काले विपद्य च । अष्टादशसमुद्रायुः सहस्रारे सुरोऽभवत् ॥६६॥
१प्रियङ्गलतायाः मञ्जरीणां पुञ्जे मत्तोऽत एव गुञ्जन्नलिव्रजो भ्रमरसमूहो यस्मिंस्तत् । २ पुन्नागपुष्पाणामलङ्कारग्रथने व्याकुला । उद्यानपालस्त्रियो यस्मिंस्तत् । ३ लवलीपुष्याणां लवने छेदने व्याकुला उद्यानपालबाला यस्मिंस्तत्। ४ मुचुकुन्दपुष्पाणां मकरन्दस्य जलबिन्दुभिराई भूतलं यस्य तत् । ५ उत्फुल्छा मरुचकवृक्षा यस्मिंस्तत् । ६ तन्नाम्नि नगरे । ७ तत्ववेत्ता।
28282828282828282828282828286
पुरुषसिंहवासुदेवसुदर्शनबलदेवनिशुम्भप्रतिवासुदेवचरितम्।
|॥१४४॥
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४५॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
गतेषु तस्य देवस्यायुषः षोडशवार्धिषु । इहैव पोतनपुरे राजा विकट इत्यभूत् ॥६७॥ कुञ्जरः कुञ्जरेणेव विजिग्ये स्वभुजौजसा । रणाङ्गणे राजसिंहाभिधानेन स भूभुजा ॥६८॥ पराजयेन तेनाथ हिया राज्यं स्वसुनवे । दत्वा गत्वा चातिभूतेः पादान्ते व्रतमाददे ॥६९॥ तपः स तीव्र तेपे च निदानमिति चाकरोत् । भवान्तरे राजसिंहोच्छेदाय स्यामहं ध्रुवम् ॥७० ॥ इत्थं कृतनिदानः सन् कालयोगाद् विपद्य सः । कल्पे द्वितीय उत्पेदे द्वयर्णवायुः सुरोत्तमः ॥७१ ॥ राजसिंहनृपः सोऽपि चिरं भ्रान्त्वा भवार्णवम् । भरतान्तहरिपुरे निशुम्भोऽभून्महीपतिः ॥७२॥ स कृष्णवर्णः पञ्चाग्रचत्वारिंशद्धनूनतः । दशवत्सरलक्षायुर्भुव्यभूदुग्रशासनः ॥७३॥ अपाग्भरतवर्षाधु साधयित्वेकलीलया । प्रतिविष्णुः सोऽर्धचक्री पञ्चमः समजायत ॥ ७४ ॥ इतश्चात्रैव भरते नगरेऽश्वपुराभिधे । शिवो नामाभवद् राजा शिवानामेकमास्पदम् ॥७५ ॥ तस्याभूतामुभे पल्यौ नामतो विजयाम्मके। नितान्तं वल्लभे मूर्तिमत्यौ कीर्तिश्रियाविव ॥७६ ॥ पुरुषवृषभजीवः सहस्रारादथ च्युतः । चतुःस्वप्नाख्यातबलजन्माऽऽगाद् विजयोदरे ॥ ७७ ॥ पूर्णे काले च विजयास्वामिनी सुषुवे सुतम् । अवदातं वपुष्मन्तमिव पत्युर्यशश्चयम् ॥ ७८ ॥ उत्सवेन गरिष्ठेन शिवोऽथ दिवसे शुभे । सुदर्शनत्वात् तस्याख्यां सुदर्शन इति व्यधात् ॥ ७९ ॥ इतो विकटजीवोऽपीशानकल्पात् परिच्युतः । सप्तस्वप्नाख्यातविष्णुजन्मागादम्मकोदरे ॥८०॥
१ द्विसागरोपमायुः । २ कल्याणानाम् । ३ चतुर्भिः स्वप्नैराख्यातं बलभद्रस्य जन्म येन सः । ४ निर्मलम् ।★ महता । ५ सुष्ठदर्शनं यस्य तस्य भावस्तत्त्वं तस्मात् ।
128282828282828282828282828
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥१४५॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४६॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
182828282828282828282828
असूत समये साऽपि तनयं पूर्णलक्षणम् । इन्द्रनीलमणिनीलं नीलोत्पलमिवापगा ॥८१ ॥ एष सिंहः पुरुषेषु पौरुषेणातिशायिना । ततोऽस्य पुरुषसिंह इत्याख्यामकरोनृपः ॥ ८२ ॥ धात्रीजनै ल्यमानौ क्रीडन्तौ तौ परस्परम् । नीलपीताम्बरौ तालतााङ्को वृद्धिमीयतुः ॥८३ ॥ तौ साक्षिणमुपाध्यायं कृत्वा जगृहतुः कलाः । सावधानौ स्वनिखातसंनिधाननिधानवत् ॥८४॥ अभूतां कवचहरौ भ्रातरौ तौ क्रमेण च । प्रतिमल्लाविव द्यावापृथिव्योश्च व्यराजताम् ॥ ८५ ॥ परस्परं स्नेहलौ तावश्विनाविव सौदरौ । अत्यन्तभक्तौ च पितुर्व्यवर्तेतां पदातिवत् ॥८६॥ अन्यदा कस्यचिद् दर्पभाजः पर्यन्तभूपतेः । साधनाय शिवः प्रैषीद दिव्यास्त्रमिव सीरिणम् ॥८७॥ स्नेहात् पुरुषसिंहोऽपि तं प्रयाणानि कानिचित् । अन्वगात् प्रेमबन्धो हि वज्रलेपानुहारकः ॥८८ ॥ कथञ्चिद् बलभद्रेण प्रत्यादिष्टोऽनुयानतः । तत्रैवास्थाद्धरिः कष्टं यूथभ्रष्ट इव द्विपः ॥ ८९ ॥ विनौदैविविधस्तत्र दुःखं भ्रातृवियोगजम् । स यावत् क्षपयंस्तस्थौ तावदागात् पितुः पुमान् ॥१०॥ तेनार्पितं पितुर्लेखं मूर्धन्याधत्त माधवः । शीघ्रमागच्छ वत्सेति तत्रैक्षिष्टाक्षराण्यपि ॥ ९१ ॥ स संभ्रान्तस्तमित्यूचे कच्चित् कुशलमम्बयोः । कुशलं तातपादानां शीघ्राह्वानं च किं मम ? ॥९२ ॥ पुरुषोऽप्यब्रवीदेवमले दाहज्वरो महान् । उत्पन्नोऽस्तीति देवस्त्वां समाह्वयति सत्वरम् ॥९३ ॥ पितुर्दाहज्वरोदन्ताघ्रातात् सप्तच्छदादिव । विधुरः प्रास्थित हरिर्दुःखं नातः परं सताम् ॥ ९४ ॥ १ नदी। * न्तौ च। ताववर्धताम् । २ यथा स्वेन निखातं समीपस्थं निधानं गृह्णाति तद्वत् । ३ वज्रलेपसदृशः । ४ निषिद्धः । ५ मात्रोः ।
282828282828282828282828284
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥१४६॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व पञ्चमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४७॥
सर्गः
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828285
प्रपेदे च द्वितीयेऽह्नि नगरी स्वां जनार्दनः । तादृग्दुःखं हि जात्यानां दवाग्नीयेत वर्त्मनि ॥ ९५ ॥ योज्यमानैः खण्ड्यमानैः क्वथ्यमानैरनेकशः । वर्त्यमानैश्च विविधैरौषधैर्व्यग्रकिङ्करम् ॥९६ ॥ रसवीर्यविपाकहरौषधानां बलाबलम् । विचारयद्भिश्चतुरैर्वैद्यवर्यैरधिष्ठितम् ॥९७॥ आत्मरक्ष रक्ष्यमाणतुमुलं करसंज्ञया । द्वाःस्थैर्भूसंज्ञया दूरे स्थाप्यमानं भिषग्जनम् ॥ १८ ॥ ज्वरार्तेनाश्रितं पित्रा प्रविश्य सदनं हरिः । आहरन्निव तहुःखमभूत् तहुःखदुःखितः ॥ ९९ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ प्राणमच्च पितुः पादौ पाणिभ्यां संस्पृशन् हरिः । बाष्पायमाणैर्नयनैः स्नपयन्निव भक्तितः ॥१००॥ शिवः सुतकरस्पर्शाद् बाढमाश्वसिति स्म च । इष्टस्य दर्शनेनापि शं स्यात् स्पर्शेन किं पुनः ? ॥१०१ ॥ भूयो भूयोऽपि शिवराट् संस्पृशन् पाणिना सुतम् । रोमाञ्चमधिकं दधे शैत्यमासादयन्निव ॥१०२॥ शिवराजोऽप्युवाचैवं कथं क्षामतरोदरः । शुष्काधरदलश्च त्वमुपदावमिव द्रुमः ॥१०३ ॥ अथ विष्णोः पुमानूचे देव ! देवस्य दारुणाम् । श्रुत्वा दशामिमां सद्यस्त्वां द्रष्टुमचलद्धरिः ॥१०४॥ द्वाभ्यां दिनाभ्यां चात्रागादभुञ्जानोऽपिबन् पयः । त्वत्पादान् संस्मरन् भक्त्या स्मृतविन्ध्य इव द्विपः ॥१०५॥ आकर्ण्य तच्च द्विगुणं दुःखभागादिशच्छिवः । मण्डे पिटकवच्चक्रे किमनर्थान्तरं त्वया ? ॥१०६ ॥
१ कुलीनानाम् । मानान्तिषज्जनम् । संबृ० ॥ २ सुखम्। ३ अतिशयेन कृशमुदरं यस्य सः। ४ दावानलसमीपे । ५ स्फोटकस्योपरि स्फोटकवत्।
282828282828282828282828282
पुरुषसिंह सुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥१४७॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१४८॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम्।
8282828282828282828282828286
गत्वा सपरिवारोऽपि भोजनावसरं कुरु । सर्वार्थसाधकः कायश्चलत्येष हि भोजनात् ॥१०७॥ एवं पित्रा समादिष्टो भूयो भूयोऽपि साग्रहम् । सदुःखो बुभुजे किञ्चिद् विष्णुः समददन्तिवत् ॥१०८॥ श्रीखण्डमप्यनादायावसानश्चान्यवाससी । नाटयन्नतिदुःखेनावतप्ते नकुलस्थितम् ॥१०९॥ भुक्तमात्रो निजावासात् पादचारी जनार्दनः । पितुर्जगाम सदनं दीनाशेषपरिच्छद : ॥११०॥॥युग्मम् ॥ तत्र च प्रविशन् विष्णुर्जननीद्वाःस्थयैकया । अग्रेभूत्वा सकरुणं व्यज्ञपीदमुदश्रिया ॥१११ ॥ कुमार ! परित्रायस्व परित्रायस्व नन्वसौ । जीवत्यपि महाराजे देवीदं दुर्व्यवस्यति ॥११२ ॥ तदाकर्ण्य वचो विष्णुः संभ्रान्तो मातुरालयम् । जगाम वीक्षाञ्चक्रे च मातरं ब्रुवतीमिति ॥ ११३ ॥ पतिप्रसादादुद्भूता ये प्राज्या रत्नराशयः । अनन्तं काञ्चनं यच्च ये वा रजतसंचयाः ॥ ११४ ॥ मुक्तामया वज्रमया जात्यरत्नमयाश्च ये । संमिश्रा ये च नेपथ्यसमुदायाः सहस्रशः ॥११५ ॥ यच्चान्यत् कोशसर्वस्वं सप्तक्षेत्र्यां तदर्प्यताम् । महापथप्रस्थितानां पाथेयं हीदमादिमम् ॥ ११६ ॥ पत्युर्विपत्तौ वैधव्यसहाऽस्मि न मनागपि । अहं तदने यास्यामीत्यनलः सज्ज्यतां द्रुतम् ॥ ११७ ॥ इति ब्रुवाणां जननी जननी दुःखसंपदः । उपेत्य नत्वा च हरिया॑हरद् गद्गदाक्षरम् ॥११८ ॥ मातर्मातस्त्वमपि मां मन्दभाग्यं किमुज्झसि । अहो ! विरुद्धं मे दैवं देव्यैवं यत् प्रचक्रमे ॥११९ ॥ अम्मादेव्यप्युवाचैवं तज्ज्ञैः सम्यक् परीक्षितः । त्वत्तातस्योपस्थितोऽयं रोगः प्राणहरो हरे ! ॥ १२०॥
१ मदसहितो गजो यथा सदुःखं स्वल्पं भुङ्क्ते तद्वत् । २ चन्दनम् । ३ अवतप्ते स्थाने नकुल स्थितिवत् । ४ अयोग्य व्यवस्यतीत्यर्थः । ५ मरणे । ६ जनयित्रीम् । ७ वैद्यैरित्यर्थः ।
828282828282828282828282828
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
१४८॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१४९॥
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828282
नालं क्षणमपि श्रोतुं विधवेत्यक्षराण्यहम् । कौसुम्भधारिणी यास्याम्यग्रतस्त्वत्पितुस्ततः ॥१२१॥ कृतार्थं मेऽभवज्जन्म पत्या शिवमहीभुजा । पुत्र ! त्वया च पुत्रेण पञ्चमेनार्धचक्रिणा ॥१२२॥ पत्युर्विपत्तौ यास्यन्ति मत्प्राणाः स्वयमेव हि । त्यक्ष्यामि तान् प्रविश्याग्नौ मा भून्मे हीनसत्त्वता ॥१२३ ॥ तत्क्षत्रियकुलाचारमाचरन्त्या ममाधुना । मा स्म भूरन्तरायस्त्वं वत्स ! वात्सल्यतोऽपि हि ॥१२४ ॥ समं सुदर्शनेन त्वं पुत्र ! नन्द ममाशिषा । पत्युरग्रे प्रयाम्येषा कृष्णवत्Èकवर्त्मना ॥१२५ ॥ अन्तिमां प्रार्थनां तेऽद्य कुमारैनां करोम्यहम् । निषेधकं विधेरस्य त्वया वाच्यं न किञ्चन ॥१२६ ॥ एवमुक्त्वा तु सा स्वामिविपच्छ्रवणकातरा । परलोकपुरद्वारं प्रवेष्टुमनलं ययौ ॥ १२७॥ दुःस्वानुबन्धिभिर्दुःखैः श्लथाङ्गो वीवधैरिव । समेऽपि प्रस्खलत्पादः पितुः पार्थं ययौ हरिः ॥१२८ ॥ स्मरन् स्वां मातरं पश्यंस्तथा पितरमातुरम् । प्रतीकारासहो विष्णुः क्लीबमान्यपतद् भुवि ॥१२९ ॥ राजा दाहज्वरार्तोऽपि बभाषे धैर्यमाश्रयन् । किमेतद् वत्स ! कातर्यं स्वकुलानुचितं तव ॥१३०॥ इयं हि त्वद्भुजाधारा वत्स ! देवी वसुंधरा । अधैर्यानिपतन्नस्यां कथं नाम न लज्जसे? ॥१३१॥ त्वय्युच्चैः पुरुषसिंह इत्याख्याकारिणो मम । अज्ञानकारितां मा दास्त्वमेवं धैर्यमुत्सृजन् ॥१३२॥ एवं शाणिमाश्वास्य शिवराजः शिवाशयः । कालधर्मं ययौ सायं कः कालं जेतुमीश्वरः ॥१३३ ॥ श्रुत्वा च मूच्छितो विष्णुः पपात धरणीतले । महाद्रुमो वात्ययेव वातेनेव च वातकी ॥१३४॥
१ कृष्णवा वह्निः । २ मरणस्य । ३ भारैः । ४ समप्रदेशेऽपि । ५ रोगपीडितम् । ६ रोगोपायासमर्थः । ७ भीरुत्वम् । ८ झञ्झावातेनेव । ९ वातरोगी पुमान् ।
828282828282828282828282828/
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥१४९ ॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५०॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
1288888888888888888888888885
अथ सिक्तः पयस्कुम्भैर्लब्धसंज्ञो जनार्दनः । हा तात ! तात ! तातेति क्रन्दन्नुत्तिष्ठति स्म च ॥१३५॥ न किं संतप्यते तेऽङ्गं गुणः कस्यौषधस्य वा । प्रत्ययः कस्य वैद्यस्य सुखनिद्राऽथवाऽद्य किम् ?॥१३६ ॥ ब्रूहि तात ! प्रसादं मे कृत्वेति स्नेहमोहितः । प्रललाप क्षणं विष्णुर्विललाप च तत्क्षणम् ॥ १३७ ॥ शार्ङ्गभृद् धैर्यमादाय गोत्रवृद्धैः प्रबोधितः । अग्नौ पित्रङ्गसंस्कारं चकारागुरुचन्दनैः ॥ १३८ ॥ विधाय च निवापादि स्वपर्षदि निषद्य च । बलाय प्राहिणोल्लेखं पितृव्यापत्तिसूचकम् ॥१३९ ॥ तं प्रान्तभूपतिं दृप्तं साधयित्वा बलोऽपि हि । दुःखार्तस्तेन लेखेन त्वरमाणः समाययौ ॥ १४०॥ अन्योऽन्यकण्ठलग्नौ तौ मुक्तकण्ठप्ररोदिनौ । बलदेव-वासुदेवौ रोदयामासतुः सभाम् ॥१४१॥ बोध्यमानावाप्तजनैः कथञ्चिद् धैर्यमापतुः । जहतुश्च पितुः स्नेहं मन्दं मन्दमुभावपि ॥१४२ ॥ तिष्ठन्तौ विचरन्तौ च जल्पन्तौ मौनसंस्थितौ । दृशोरिवाग्रे पितरं तौ ध्येयवदपश्यताम् ॥ १४३ ॥ तावेवं यावदासाते पितृशोकसमाकुलौ । तावदागात् तत्र दूतो निशुम्भस्यार्धचक्रिणः ॥१४४ ॥ द्वा:स्थेन कथितः पूर्वं प्रविश्य च तदाज्ञया । बलदेव-वासुदेवौ स नत्वैवमभाषत ॥१४५ ॥ श्रुत्वा लोकाच्छिवराजं धर्मराजपथस्थितम् । दधार शोकमस्तोकं निशुम्भः सुप्रभुः स वः ॥१४६ ॥ युष्मत्पितुः स्मरन् भक्तिं स कृतज्ञशिरोमणिः । युष्मत्पार्थे प्राहिणोन्मामुपदिश्येति वाचिकम् ॥१४७ ॥ अद्यापि हि युवां बालौ द्विषां परिभवास्पदम् । पदं च युवयोः पित्र्यं महदेतन्मयाऽर्पितम् ॥१४८ ॥ कुमारौ मामुपेत्येह तिष्ठतं निरुपद्रवौ । नदीमध्यस्थितानां हि किं करोति दवानलः? ॥१४९॥
१ उच्चैःस्वरम् । २ यमराजमार्गस्थितं मृतमित्यर्थः । ३ संदेशम् ।
282828282828282828282828282
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥ १५०॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५१॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः
सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
28888888888888888888888888
लघीयांसौ गरीयांसौ विधातव्यौ मया युवाम् । चिरं कृताया वां पित्रा भक्तेरानृण्यमिच्छता ॥१५०॥ इत्युक्तयोस्तयोः क्रोधोऽभूच्छोकश्च न्यवर्तत । रसान्तरेण हि रसो बाध्यते बलवानपि ॥१५१॥ भ्रुवमुन्नमयन्नेकां किञ्चित् साचीकृतालिकः । अथाबभाषे पुरुषसिंहः सिंह इव क्रुधा ॥१५२ ॥ इक्ष्वाकुकुलचन्द्रस्य तस्य विश्वोपकारिणः । अस्मत्पितुरस्तमये कस्कोऽभून्न शुचां पदम् ? ॥१५३ ॥ राजानोऽन्येऽपि शशचुनिशुम्भोऽपि शशोच यत् । तेन पैशून्यमस्य स्याद् दद्याच्चेन्नेति वाचिकम् ॥१५४॥ बालकस्यापि सिंहस्य को हि देशं प्रयच्छति । प्रवर्धयति तं को वा कुतस्तस्य पराभवः ? ॥ १५५ ॥ इदानीमावयोरेवं स जल्पन् किं न लज्जते । आप्तत्वव्याजतोऽस्माकं न्यक्कारी स द्विषन् खलु ॥ १५६ ॥ सोऽस्तु मित्रममित्रो वोदासीनो वा तव प्रभुः । निरपेक्षा वयं तस्य दोरपेक्षैव दोष्मताम् ॥ १५७ ॥ दूतोऽप्यूचे पितृतुल्यममित्रीकुर्वतोऽद्य तम् । सुव्यक्तं बालकत्वं ते शैवे ! शिवमनिच्छतः ॥१५८ ॥ त्वमद्याप्यनभिज्ञोऽसि राजनीतेः कुमारक!। उत्पादयस्यरिं तत् तं कुक्षिमामृज्य शूलवत् ॥१५९ ॥ त्वदुक्तं स्वामिने नैतद् वक्ष्ये तत् कुरु मद्वचः । त्वत्प्रसादात् क्षेममस्तु चिरं ते सह बन्धुना ॥१६० ॥ अन्यथा तु द्विषन भावी स एव न चिरात् तव । तस्मिन् रुष्ट कृतान्ते च जीवितस्यापि संशयः ॥१६१॥ एवं तदुक्त्याऽभ्यधिकमुद्यत्क्रोधोऽभ्यधाद्धरिः । त्वमेव दूत ! दूतोऽसि निरपेक्षः स्वजीविते ॥१६२॥
१ वक्रीकृतभालः । २ यदि स ईदृशं वाचिकं न दद्यात् तास्य शुचो ज्ञापकं स्यात् तत्तु नास्तीति भावः । ३ तिरस्कर्ता । ४ भुजापेक्षा । ५ हे शिवपुत्र ! ६ मद्वचनानुसरणरूपात् त्वत्प्रसादादित्यर्थः । ७ यमरूपे ।
282828282828282828282828286
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥ १५१॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।। १५२ ।।
'REDERERERERERERERERERERERY:
दूतानां वाक्प्रपञ्चैकच्छेकानां त्वादृशां गिरा । निर्विषः फटयेवाहिः स भेषयति पार्थिवान् ॥ १६३ ॥ गच्छ माऽस्मद्वचो गोप्यं शंस स्वस्वामिनेऽखिलम् । शत्रुर्भावीति सोऽस्माभिर्वध्यकोटौ कृतोऽस्त्यलम् ॥ १६४ ॥ एवमुक्तः ससंरम्भमुत्थाय रभसेन सः । दूतो गत्वा निशुम्भाय सर्वमाख्यद् यथातथम् ॥ १६५ ॥ तदाकर्ण्य वचः क्रुद्धो निशुभ्भोऽरिनिशुम्भनः । सेनाभिश्छादयन्नुर्वी प्रतस्थेऽश्वपुरं प्रति ॥ १६६ ॥ निशुम्भं प्रस्थितं श्रुत्वा विष्णुनाऽप्यरिजिष्णुना । सद्यः सर्वाभिसारेण प्रतस्थे साग्रजन्मना ॥ १६७ ॥ निशुम्भ- पुरुषसिंहौ मिथः प्रमथनोद्यतौ । संगच्छेते स्मार्धमार्गे मत्ताविव वनद्विपौ ॥ १६८ ॥
स्म द्वयोः सैन्याः क्षोभयन्तोऽपि रोदसी । क्ष्वेडा - कार्मुकटङ्कार-करास्फालनशब्दितैः ॥ १६९ ॥ अजनिष्ट क्षणेनापि क्षयकाल इव क्षयः । अक्षौहिण्योरुभयोरप्यात्मरक्षानपेक्षयोः ॥ १७० ॥ अन्वीयमानो हलिना पवनेनेव पावकः । पाञ्चजन्यमपूरिष्ट शार्ङ्गधन्वा रथस्थितः ॥ १७१ ॥ महता तन्निनादेन परसैन्यानि सर्वतः । पतत्कुलिशनिर्घोषेणेव घोरेण चुक्षुभुः ॥ १७२ ॥ तिष्ठ तिष्ठ भटम्मन्येत्युच्चकैराक्षिपन्नथ । रथी प्रतिहरिर्योद्धुमुपतस्थे हरिं प्रति ॥ १७३ ॥ आस्फालयामासतुस्तौ हरि - प्रतिहरी धनुः । कोपान्नमन्निजनिजभ्रकुटीभङ्गभीषणम् ॥ १७४ ॥ अवर्षतामुभौ बाणैर्धारासारैरिवाम्बुदौ । सिंहनादैस्त्रासयन्तौ मृगीरिव नभश्वरीः ॥ १७५ ॥
फणया । ३ वध्यगणनायाम् । ४ क्ष्वेडा सिंहशब्दः । ५ अग्निः । ६ कुलिशं वज्रम् । ७ आत्मानं
१ छेकश्चतुरः । २ भटं मन्यमानः । ८ विद्याधरीः ।
'DEDEDEDEREREREREREREDERERES
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
पुरुषसिंह
सुदर्शननिशुम्भचरितम् ।
।। १५२ ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व पञ्चमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
सर्गः
॥१५३॥
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
1282828282828282828282828282
निरन्तरं निपतितैर्विशिर्खप्रकरैस्तयोः । बभार रणभूर्वेत्रच्छन्नवारिधिविभ्रमम् ॥ १७६ ॥ करमुक्तैर्यन्त्रमुक्तैर्मुक्तामुक्तैरथापरैः ।आयुधैर्युयुधाते तो युद्धाम्भोधितिमिङ्गिलौ ॥१७७ ॥ ज्वलज्ज्वालालिजिह्वालं करालं तीक्ष्णधारया । वज्रीव वज्रं सस्मार निशुम्भश्चक्रमुच्चकैः ॥ १७८ ॥ स्मृतमात्रोपस्थितं तदङ्गल्या भ्रमयन् दिवि । सावष्टम्भोऽभ्यधत्तैवं निशुम्भः क्षोभणं वचः ॥ १७९ ॥ अनुकम्प्योऽसि बालोऽसि का लज्जा तेऽपसर्पतः । तद्गच्छ मां वा सेवस्व किंते श्वाऽपि न मन्त्रकृत् ? ॥१८०॥ चक्रेणानेन मुक्तेन दारयामि गिरीनपि । तवाभिनवकूष्माण्डकोमलस्य तु का कथा ॥१८१॥ ऊचे पुरुषसिंहोऽथ तवेत्यूजितर्जितः । ओजश्चक्रस्य च प्रेक्ष्यमन्यास्त्रैः किं कृतं त्वया ? ॥१८२॥ शक्रधन्वेव मेघेन त्वया चक्रमिदं धृतम् । किं मे करिष्यते मूढ ! मुञ्च पश्याम्यमोघताम् ॥१८३॥ एवं पुरुषसिंहेन भाषितः परुषाक्षरम् । सर्वौजसाऽमुचच्चक्रं निशुम्भो निशुशुम्भिषुः ॥१८४ ॥ हरेरुरसि तुम्बाग्रभागेनास्फाल्य तद्रयात् । मोघीबभूव विन्ध्याद्रेस्तट्यामिव महागजः ॥१८५ ॥ मूर्च्छया पुण्डरीकाक्षो मुकुलाक्षोऽपतत् ततः । मुशलास्त्रेण सिषिचे चाथ गोशीर्षचन्दनैः ॥ १८६ ॥ उत्थाय लब्धसंज्ञस्तच्चक्रमादाय पाणिना । मा तिष्ठ गच्छ गच्छेति निशुम्भं प्रत्यभाषत ॥ १८७॥ मुञ्च मुञ्चेति वदतो निशुम्भस्य शिरस्ततः । चकतं तेन चक्रेणार्धचक्री सोऽथ पञ्चमः ॥१८८ ॥
8282828282828282828282828286
पुरुषसिंहसुदर्शननिशुम्भचरितम्।
॥१५३ ॥
१ बाणसमूहैः । २ युद्धमेव समुद्रस्तस्मिस्तिमिङ्गिलौ मत्स्यविशेषौ । ३ सगर्वः । ४ श्वाऽपि तव विचारदाता किं नास्ति । ५ इन्द्रचापः। ६ हन्तुमिच्छुः । ७ विफलीबभूव। ८ मुशलमस्त्रं यस्य तेन बलदेवेन ।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५४॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्म| नाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
पुष्पवृष्टिहरेर्मूनि मूर्धन्यस्य तरस्विनाम् । पपात गगनात् सद्यो जयश्रीहाससन्निभा ॥१८९ ॥ तयैव यात्रया विष्णुर्भरतार्धमसाधयत् । सहस्रधा हि फलति व्यवसायो महात्मनाम् ॥१९० ॥ दिग्यात्राया निवृत्तोऽथ मगधेष्वागतो हरिः । दोष्णोद्दधे कोटिशिलां मृत्पात्रमिव लीलया ॥१९१॥ मेदिनी छादयन्नश्चर्ययावश्वपुरं हरिः । विवेशितः पुरस्त्रीभिः कल्पितार्थः पदे पदे ॥ १९२ ॥ तत्र लालिनाऽन्यैश्च राजभिर्भक्तिराजिभिः । अर्धचक्रधरत्वाभिषेकोऽक्रियत शाङ्गिणः ॥१९३॥ इतश्च भगवान् धर्मश्छद्मस्थो वत्सरद्वयम् । विहृत्याभ्यागमद् दीक्षोपवनं वप्रकाञ्चनम् ॥१९४ ॥ दधिपर्णतले तत्र ध्यानान्तरजुषः प्रभोः । पुष्ये भे पौषराकायां षष्ठेनाजनि केवलम् ॥१९५ ॥ दिव्ये समवसरणे देशनां विदधे विभुः । अरिष्टादीन् गणभृतस्त्रिचत्वारिंशतं तथा ॥ १९६ ॥ तत्तीर्थभूः किंनराख्यस्त्र्यास्यः कूर्मरथोऽरुणः । दक्षिणैस्तु मातुलिङ्गिगदाभृदभयप्रदैः ॥ १९७ ॥ वामैस्तु-नकुलपद्माक्षमालामालिभिर्भुजैः । भ्राजिष्णुर्धर्मनाथस्य जज्ञे शासनदेवता ॥१९८ ॥ तथोत्पन्ना च कन्दर्पा गौराङ्गी मत्स्यवाहना । उत्पलाङ्कशधारिभ्यां दक्षिणाभ्यां विराजिता ॥१९९ ॥ दो तदितराभ्यां च पद्मिनाऽभयदेन च । प्रभोः शासनदेव्यासीत् सदा सन्निधिवर्तिनी ॥२०॥ सेव्यमानः सदा ताभ्यां विहरन्नवनीमिमाम् । अपरेधुरुपागच्छत् पुरमश्वपुरं प्रभुः ॥ २०१॥ सद्यः समवसरणं चक्रे शक्रादिभिः सुरैः । चत्वारिंशत्पञ्चधन्वशतोच्चाशोकपादपम् ॥ २०२॥
१ बलवताम् । २ मृत्तिकापात्रम् । ३ त्रिमुखः ।
2828R8282828282828282828286
श्रीधर्मनाथजिनस्य कैवल्यं समवसरणं च।
॥१५४॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १५५ ।।
REDUREREREREAGAGAUDERERERY
तत्र प्रविश्य कृत्वा च चैत्यवृक्षप्रदक्षिणाम् । नत्वा च तीर्थमध्यास्त पूर्वसिंहासनं प्रभुः ॥ २०३ ॥ रत्नसिंहासनस्थानि प्रतिबिम्बान्यथ प्रभोः । ताहंशि व्यन्तराश्चक्रुस्तिसृष्वन्यासु दिक्ष्वपि ॥ २०४ ॥ यथास्थानं प्रविश्यास्थात् संघोऽपि स्वामिपर्षदि । तिर्यञ्चो मध्यवप्रेऽस्थस्तृतीये वाहनानि तु ॥ २०५ ॥ उपेत्य शीघ्रं पुरुषसिंहायायुक्तपूरुषाः । स्वामिनं समवसृतमाख्यन्नुत्फुल्लचक्षुषः ॥ २०६ ॥ तेभ्यो द्वादश रूप्यस्य कोटीः सार्धा वितीर्य सः । आगात् समवसरणं सुदर्शनसमन्वितः ॥ २०७ ॥ प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य नमस्कृत्य च भक्तितः । साग्रजोऽनुसहस्त्राक्षमुपाविदधोक्षजः ॥ २०८ ॥ भूयोऽपि स्वामिनं नत्वा शक्रशार्ङ्गिसुदर्शनाः । स्वामिभक्तावसंतुष्टा इति तुष्टुवुरुन्मुदः ॥ २०९ ॥ विजयस्व जगच्चक्षुश्चकोरान्दचन्द्रमः ! । मिथ्यात्वध्वान्तमार्तण्ड ! धर्मनाथ ! जगत्पते ! ॥ २१० ॥ चिरं व्यहार्षीश्छद्मस्थो गतेछद्मा तथाऽप्यसि । अनन्तदर्शनोऽपि त्वं दर्शनान्तरबाधकः ॥ २११ ॥ त्वद्देशनापयःपूरैः परितः प्लावितात्मनाम् । अह्नाय कर्ममालिन्यमपयाति शरीरिणाम् ॥ २१२ ॥ तथा न मेघच्छायासु तरुच्छायासु नापि वा । यथा शाम्यति संतापः पादमूले तव प्रभो ! ॥ २१३ ॥ इह त्वद्दर्शनालोकनिस्यन्दवपुषः प्रभो ! । पाञ्चालिकावदुत्कीर्णा इव भान्ति शरीरिणः ॥ २१४ ॥ पृथग्विरुद्धमप्येतदेकत्र मिलितं चिरात् । त्वत्प्रभावाज्जगबन्धो ! बन्धूभूतं जगत्त्रयम् ॥ २१५ ॥ त्रिखण्डभरतक्षेत्रमूलायतनदैवत ! । अनन्यशरणानस्मांस्त्रायस्व परमेश्वर ! ॥ २१६ ॥
१ सेवकाः । २ विष्णुः । ३ सहर्षाः । ४ जगतां चक्षुरेव चकोरस्तस्यानन्दे चन्द्रसमः ॥ ५ गतं छद्म कपटं यस्य सः । ६ शीघ्रम् ।
REREREREREREREREREREREDERY:
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
प्रभोः
स्तुतिः ।
॥ १५५ ॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १५६ ।।
DEDEDEDEDEREREREDEREREDERY
भूयो भूयो जगन्नाथ ! त्वामदः प्रार्थयामहे । त्वत्पादपङ्कजद्वन्द्वेऽस्मन्मनो भ्रमरायताम् ॥ २१७ ॥ एवं स्तुत्वा विरतेषु शक्र - केशव - सीरिषु । विदधे भगवान् धर्मस्वाम्येवं धर्मदेशनाम् ॥ २१८ ॥ चतुर्वर्गेऽग्रणीर्मोक्षो योगस्तस्य च कारणम् । ज्ञान-श्रद्धान- चारित्ररूपं रत्नत्रयं च सः ॥ २१९ ॥ तत्त्वानुगा मतिर्ज्ञानं सम्यक् श्रद्धा तु दर्शनम् । सर्वसावद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमिष्यते ॥ २२० ॥ आत्मैव दर्शन - ज्ञान- चारित्राण्यथवा यतेः । येत् तदात्मक एवैष शरीरमधितिष्ठति ॥ २२९ ॥
आत्मानमात्मना वेत्ति मोहत्यागाद् य आत्मनि । तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ॥ २२२ ॥ आत्माऽज्ञानभवं दुःखमात्मज्ञानेन हन्यते । तपसाऽप्यात्मविज्ञानहीनैश्छेत्तुं न शक्यते ॥ २२३ ॥ अयमात्मैव चिद्रूपः शरीरी कर्मयोगतः । ध्यानाग्निदग्धकर्मा तु सिद्धात्मा स्यान्निरञ्जनः ॥ २२४ ॥ अयमात्मैव संसारः कषायेन्द्रियनिर्जितः । तमेव तेद्विजेतारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ २२५ ॥
स्युः कषायाः क्रोध-मान- माया - लोभाः शरीरिणाम् । चतुर्विधास्ते प्रत्येकं भेदैः संज्वलनादिभिः ॥ २२६ ॥ पक्षं संज्वलनः प्रत्याख्यानो मासचतुष्टयम् । अप्रत्याख्यानको वर्षं जैन्मानन्तानुबन्धकः ॥ २२७ ॥ वीतराग-यति-श्राद्ध-सम्यगदृष्टित्वघातकाः । ते देवत्व - मनुष्यत्व - तिर्यक्त्व - नरकप्रदाः ॥ २२८ ॥ तत्रोपतापकः क्रोधः क्रोधो वैरस्य कारणम् । दुर्गतेर्वर्तनी क्रोधः क्रोधः शमसुखार्गला ॥ २२९ ॥
१ मोक्षस्य । २ योगः । ३ यत् यस्मात् कारणात् दर्शन-ज्ञान- चारित्रात्मक एवैष आत्मा ॥ ४ आत्मनोऽज्ञानभवम् । ५ कषायेन्द्रियजेतारं तमात्मानमेव मोक्षमाहुः । ६ जन्मपर्यन्तम् । ७ संज्वलनो वीतरागत्वघातकः प्रत्याख्यानश्च यतित्वघातक इत्याद्यनुक्रमेण । ८ संज्वलनो देवत्वप्रद इत्यादि । ९ मार्गः ।
REDEREREREDEREREREDEREREAY
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः सर्गः
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् |
श्रीधर्मनाथजिनस्य धर्मदेशना ।
।। १५६ ।।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५७॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम्।
028282828282828282828282828
उत्पद्यमानः प्रथमं दहत्येव स्वमाश्रयम् । क्रोधः कृशानुवत् पश्चादन्यं दहति वा न वा ॥२३०॥ अर्जितं पूर्वकोटया यद्वषैरष्टाभिरूनया । तपस्तत्तत्क्षणादेव दहति क्रोधपावकः ॥२३१ ॥ शमरूपं पयः प्राज्यपुण्यसंभारसंचितम् । अमर्षविषसंपर्कादसेव्यं तत्क्षणाद् भवेत् ॥ २३२ ॥ चारित्रचित्ररचनां विचित्रगुणधारिणीम् । समुत्सर्पन् क्रोधधूमो ध्यामलीकुरुतेतमाम् ॥२३३ ॥ यो वैराग्यशमीपत्रपुटैः शमरसोऽर्जितः । शाकपत्रपुटाभेन क्रोधेनोत्सृज्यते स किम् ॥२३४॥ प्रवर्धमानः क्रोधोऽयं किमकार्यं करोति न । भाविनी द्वारका द्वैपायनक्रोधानले समित् ॥ २३५॥ क्रुध्यतः कार्यसिद्धिर्या न सा क्रोधनिबन्धना । जन्मान्तरार्जितोर्जस्विकर्मणः खलु तत् फलम् ॥२३६॥ स्वस्य लोकद्वयोच्छित्त्यै नाशाय स्व-परार्थयोः । धिगहो ! दधति क्रोधं शरीरेषु शरीरिणः ॥ २३७ ॥ क्रोधान्धाः पश्य निघ्नन्ति पितरं मातरं गुरुम् । सुहृदं सोदरं दारानात्मानमपि निघृणाः ॥२३८ ॥ क्रोधवतेस्तदह्नाय शमनाय शुभात्मभिः । श्रयणीया क्षमैकैव संयमारामसारणिः ॥२३९ ॥ अपकारिजने कोपो निरोद्धं शक्यते कथम् । शक्यते सत्त्वमाहात्म्याद् यद्वा भावनयाऽनया ॥२४०॥ अङ्गीकृत्यात्मनः पापं यो मां बाधितुमिच्छति । स्वकर्मनिहतायास्मै कः कुप्येद् बालिशोऽपि सन् ॥२४१॥ प्रकुप्याम्यपकारिभ्य इति चेदाशयस्तव । तत् किं न कुप्यसि स्वस्य कर्मणे दुःखहेतवे ॥२४२ ॥
१ अग्निवत् । २ अमर्षः क्रोधः स एव विषं तस्य संबन्धात् । ३ अतिशयेन मलिनीकुरुते । ४ काष्ठरूपा भविष्यति । ५ निबन्धनं कारणम्। ६ निर्दया: । ७ संयम एवारामस्तस्य सारणि: कुल्या ।८ स्वेनैव कर्मणा निहताय । ९ मूर्योऽपि ।
628282828282828282828282828
देशना।
॥१५७॥
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।। १५८ ।।
BAYAYAYAYDEDEDYRYDERYRYDERY
उपेक्ष्य लोष्टक्षेप्तारं लोष्टं दशति मंण्डलः । मृगारिः शरमुत्प्रेक्ष्य शरक्षेप्तारमृच्छति ॥ २४३ ॥ यैः परः प्रेरितः क्रूरैर्मह्यं कुप्यति कर्मभिः । तान्युपेक्ष्य परे क्रुध्यन् किं श्रये भषणश्रियम् ॥ २४४ ॥ भावी ह्यर्हन्महावीरः क्षान्त्यै म्लेच्छेषु यास्यति । अयत्नेनागतां क्षान्तिं वोढुं किमिव नेच्छसि ॥ २४५ ॥ त्रैलोक्यप्रलयत्राणक्षमाश्चेदाश्रिताः क्षमाम् । कदलीतुल्यसत्त्वस्य क्षमा तव न किं क्षमा ॥ २४६ ॥ तथा किं नाकृथाः पुण्यं यथा कोऽपि न बाधते । स्वप्रमादमिदानीं तु शोचन्नङ्गीकुरु क्षमाम् ॥ २४७ ॥ क्रोधान्धस्य मुनेश्चण्डचण्डालस्य च नान्तरम् । तस्मात् क्रोधं परित्यज्य भजोज्ज्वलधियां पदम् ॥ २४८ ॥ महर्षिः क्रोधसंयुक्तः निःक्रोधः कूरगड्डुकः । ऋषि मुक्त्वा देवताभिः स्तोष्यते कूरगड्डुकः ॥ २४९ ॥ अंरुन्तुदैर्वचःशस्त्रैस्तुद्यमानो विचिन्तयेत् । चेत् तथ्यमेतत् कः कोपोऽथ मिथ्योन्मत्तभाषितम् ॥ २५० ॥ वधायोपस्थितेऽन्यस्मिन् हसेद् विस्मितमानसः । वधे मत्कर्मसंसाध्ये वृथा नृत्यति बालिशः ॥ २५१ ॥ निहन्तुमुद्यते ध्यायेदायुषः क्षय एष नः । तदसौ निर्भयः पापात् करोति मृतमारणम् ॥ २५२ ॥ सर्वपुरुषार्थचौरे कोपः कोपे न चेत् तव । धिक् त्वां स्वल्पापराधेऽपि परे कोपपरायणम् ॥ २५३ ॥ सर्वेन्द्रियग्लानिकरं प्रसर्पन्तं ततः सुधीः । क्षमया जाङ्गुलिकया जयेत् कोपमहोरगम् ॥ २५४ ॥ विनयश्रुतशीलानां त्रिवर्गस्य च घातकः । विवेकलोचनं लुम्पन्मानोऽन्धंकरणो नृणाम् ॥ २५५ ॥ जाति-लाभ-कुलैश्वर्य-बल-रूप - तपः श्रुतैः । कुर्वन् मदं पुनस्तानि हीनानि लभते जनः ॥ २५६ ॥ १ श्वानः । २ शत्रुः । ३ भषणः श्वानः ४ समर्था । ५ मर्मच्छद्भिः । ६ सर्पापहारिण्या विद्यया । ७ भवान्तरे इत्यर्थः ।
GREREDEREREREDERERERERERERY
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १५८ ॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व पञ्चमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५९॥
सर्गः
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
जातिभेदान्नैकविधानुत्तमाधममध्यमान् । दृष्ट्वा को नाम कुर्वीत जातु जातिमदं सुधीः ॥२५७ ॥ उत्तमां जातिमाप्नोति हीनामाप्नोति कर्मतः । तत्रांशाश्वतिकी जाति को नामासाद्य माद्यतु ॥ २५८ ॥ अन्तरायक्षयादेव लाभो भवति नान्यथा । ततश्च वस्तुतत्त्वज्ञो नो लाभमदमुद्हेत् ॥ २५९ ॥ परप्रसादशक्त्यादिभवे लाभे महत्यपि । न लाभमदमृच्छन्ति महात्मानः कथञ्चन ॥२६०॥ अकुलीनानपि प्रेक्ष्य प्रज्ञाश्रीशीलशालिनः । न कर्तव्यः कुलमदो महाकुलभवैरपि ॥२६१ ॥ किं कुलेन कुशीलस्य सुशीलस्यापि तेन किम् । एवं विदन् कुलमदं विदध्यान्न विचक्षणः ॥२६२ ॥ श्रुत्वा त्रिभुवनैश्वर्यसंपदं वज्रधारिणः । पुर-ग्राम-धनादीनामैश्वर्ये कीदृशो मदः ॥२६३ ॥ गुणोज्ज्वलादपि भ्रश्येद् दोषवन्तमपि श्रयेत् । कुशीलस्त्रीवदैश्वर्यं न मदाय विवेकिनाम् ॥ २६४॥ महाबलोऽपि रोगाद्यैरबलः क्रियते क्षणात् । इत्यनित्यबले पुंसां युक्तो बलमदो न हि ॥ २६५ ॥ बलवन्तोऽपि जरसि मृत्यौ कर्मफलान्तरे । अबलाश्चेत् ततो हन्त ! तेषां बलमदो मुधा ॥ २६६ ॥ सप्तधातुमये देहे चयापचयधर्मणः । जरा-रुजादिभावस्य को रूपस्य मदं वहेत् ॥ २६७ ॥ सनत्कुमारस्य रूपं भावि श्रुत्वा च तत्क्षयम् । को वा सकर्णः स्वजेऽपि कुर्याद् रूपमदं किल ! ॥२६८ ॥ नाभेयस्य तपोनिष्ठां श्रुत्वा वीरजिनस्य च । को नाम स्वल्पतपसि स्वकीये मदमाश्रयेत् ? ॥२६९ ॥ येनैव तपसा त्रुटयेत् तरंसा कर्मसंचयः । तेनैव मददिग्धेन वर्धते कर्मसंचयः ॥ २७० ॥
१ अनित्याम् । २ परस्य राजादेः प्रसादः शक्तिः प्रभुत्वादिस्तदादेरुत्पन्ने। ३ कुलेन। ४ इन्द्रस्य। ५ नश्येत्। ६ कुलटास्त्रीवत्। ७ वृद्धत्वे । |८ आदिनाथस्य ऋषभस्य। ९शीघ्रम्। १० मदलिप्तेन ।
38282828282828282828282828
देशना।
॥१५९॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १६० ॥
REDEREREREREREREREREREREDE
स्वबुद्ध्या रचितान्यन्यैः शास्त्राण्याघ्राय लीलया । सर्वज्ञोऽस्मीति मदवान् स्वकीयाङ्गानि खादति ॥ २७९ ॥ श्रीमद्गणधरेन्द्राणां श्रुत्वा निर्माणधारणम् । कः श्रयेत श्रुतमदं सकर्णहृदयो जनः ॥ २७२ ॥ उत्सर्पयन् दोषशाखां गुणमूलान्यधो नयन् । उन्मूलनीयो मानद्रुस्तन्मार्दवसरित्प्लवैः ॥ २७३ ॥ मार्दवं नाम मृदुता तच्चौद्धत्यनिषेधनम् । मानस्य पुनरौद्धत्यं स्वरुपमनुपाधिकम् ॥ २७४ ॥ अन्तः स्पृशेद् यत्र यत्रौद्धत्यं जात्यादिगोचरम् । तत्र तस्य प्रतीकारहेतोर्मार्दवमाश्रयेत् ॥ २७५ ॥ सर्वत्र मार्दवं कुर्यात् पूज्येषु तु विशेषतः । येन पापाद् विमुच्येत पूज्यपूजाव्यतिक्रमात् ॥ २७६ ॥ मानाद् बाहुबलिर्बद्धो लताभिरिव पाप्मभिः । मार्दवात् तत्क्षणं मुक्तः सद्यः संप्राप केवलम् ॥ २७७ ॥ चक्रवर्ती त्यक्तसंगो वैरिणामपि वेश्मसु । भिक्षायै यात्यहो ! मानच्छेदयामृदुमार्दवम् ॥ २७८ ॥ चक्रवर्त्यपि तत्कालदीक्षितो रङ्कसाधवे । नमस्यति त्यक्तमानश्चिरं च वरिवस्यति ॥ २७९ ॥ एवं च मानविषयं ज्ञात्वा दोषमशेषतः । अश्रान्तमाश्रयेद् धीमांस्तन्निरासाय मार्दवम् ॥ २८० ॥ अनृतस्य जननी परशुः शीलशाखिनः । जन्मभूमिरविद्यानां माया दुर्गतिकारणम् ॥ २८१ ॥ कौटिल्यपटव: पापा मायया बकवृत्तयः । भुवनं वञ्चयमाना वञ्चयन्ते स्वमेव हि ॥ २८२ ॥
१ अन्यैराचार्यैः स्वबुद्ध्या लीलामात्रेण रचितानि शास्त्राण्याघ्राय किञ्चिज्ज्ञात्वेत्यर्थः । २ विस्तारयन् । ३ अमृदु कठिनं च तन्मार्दवं चेत्यमृदुमार्दवम् । ४ नमस्यति नमः करोति पूजयतीत्यर्थः । ५ वरिवस्यति वरिवः करोति सेवते इत्यर्थः । अत्र 'नमस्’'वरिवस् ' इत्यतः “नमोवरिवश्चित्रङ्गोऽर्चासेवाऽऽश्चर्ये" [ ३.४.३१ ] इति सूत्राद् अर्चायाम्, सेवायाम् च यथाक्रमेण क्यन् प्रत्ययाद् नमस्यति, वरिवस्यति इति सिद्ध्यतः । ६ निरन्तरम् । ७ असत्यस्य ।
DEDEDERKREDERERERERERERURY
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १६० ॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १६१ ।।
FRERERERERERERERERERERERER!
कूटषाड्गुण्ययोगेन च्छ्लाद् विश्वस्तघातनात् । अर्थलोभाच्च राजानो वञ्चयन्तेऽखिलं जगत् ॥ २८३ ॥ तिलकैर्मुद्रया मन्त्रैः क्षामतादर्शनेन च । अन्तःशून्य बहिःसारा वञ्चयन्ति द्विजा जनम् ॥ २८४ ॥ कूटाः कूटतुलामानाऽऽशुक्रियासातियोगतः । वञ्चयन्ते जनं मुग्धं मायाभाजो वणिग्जनाः ॥ २८५ ॥ जटा - मौजी - शिखा - भस्म वल्कलाग्न्यादिधारणैः । मुग्धं श्राद्धं गर्धयन्ते पाखण्डा हृदि नास्तिका: ॥ २८६ ॥ अरक्ताभिर्भाव-हाव-लीला - गतिविलोकनैः । कामिनो रञ्जयन्तीभिर्वेश्याभिर्वञ्च्यते जगत् ॥ २८७ ॥ प्रतार्य कूटैः शपथैः कृत्वा कूटकपर्दिकाम् । धनवन्तः प्रतार्यन्ते दुरोदरपरायणैः ॥ २८८ ॥
दम्पती पितरः पुत्रा सोदर्याः सुहृदो निजाः । ईशा भृत्यास्तथाऽन्येऽपि माययाऽन्योऽन्यवञ्चकाः ॥ २८९ ॥ अर्थलुब्धा गतघृणा बन्दिकारमलिम्लुचाः । अहर्निशं जागरूकाश्छलयन्ति प्रमादिनम् ॥ २९० ॥ कारवश्चान्त्यजाश्चैव स्वकर्मफलजीविनः । माययाऽलीकशपथैः कुर्वते साधुवञ्चनम् ॥ २९९ ॥ व्यन्तरादिकुयोनिस्था दृष्ट्वा प्रायः प्रमादिनः । क्रूराश्छलैर्बहुविधैर्बाधन्ते मानवान् पशून् ॥ २९२ ॥ मत्स्यादयो जलचराश्छलात् स्वापत्यभक्षकाः । बध्यन्ते धीवरैस्तेऽपि माययाऽऽनीयपाणिभिः ॥ २९३ ॥ नानोपायैर्मृगयुभिर्वञ्चनप्रवणैर्जडाः । निबध्यन्ते विनाश्यन्ते प्राणिनः स्थलचारिणः ॥ २९४ ॥
१ असत्यषाड्गुण्यस्य सन्ध्यादेः प्रयोगेण । २ दीनताप्रदर्शनेन । ३ आशुक्रिया सत्वरक्रिया । ४ मौञ्जी-मुञ्जस्य तृणविशेषस्य कटिमेखला ५ लोभयन्ति । ६ असत्यनाणकम् । ७ दुरोदरः द्यूतम् । ८ मङ्गलपाठक- रूपेण चौरा: । ९ कर्मकरा: । १० आनायो जालं पाणौ हस्ते येषां तैः । ११ व्याधैः
REDERERERERERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
पञ्चमः सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १६९ ॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१६२॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
282828282828282828282828
नभश्चरा भूरिभेदा वराका लावकादयः । बध्यन्ते माययाऽत्युग्रैः स्वल धनुभिः ॥२९५॥ तदेवं सर्वलोकेऽपि परवञ्चकतापराः । स्वस्वधर्मं सद्गतिं च नाशयन्ति स्ववञ्चका : ॥ २९६ ॥ तिर्यग्जातेः परं बीजमपवर्गपुरार्गला । विश्वासद्रुमदावाग्निर्माया हेया मनीषिभिः ॥२९७ ॥ मल्लिनाथः पूर्वभवे कृत्वा मायां तनीयसीम् । मायाशल्यमनुत्खाय स्त्रीभावमुपयास्यति ॥ २९८ ॥ तदार्जवमहौषध्या जगदानन्दहेतुना । जयेज्जगद्रोहकरी मायां विषधरीमिव ॥ २९९ ॥ आर्जवं सरलः पन्था मुक्तिपुर्याः प्रकीर्तितः । आचार्यविस्तरः शेषतपस्त्यागादिलक्षणः ॥३०० ॥ भवेयुरार्जवजुषो लोकेऽपि प्रीतिकारणम् । कुटिलादुद्विजन्ते हि जन्तवः पन्नगादिव ॥३०१॥ अजिह्मचित्तवृत्तीनां भववासस्पृशामपि । अकृत्रिमं मुक्तिसुखं स्वसंवेद्यं महात्मनाम् ॥ ३०२ ॥ कौटिल्यशङ्कुना क्लिष्टमनसां वञ्चकात्मनाम् । परव्यापादनिष्ठानां स्वप्नेऽपि स्यात् कथं सुखम् ॥ ३०३ ॥ समग्रविद्यावैदुष्येऽधिगतासु कलासु च । धन्यानामुपजायेत बालकानामिवार्जवम् ॥३०४॥ अज्ञानामपि बालानामार्जवं प्रीतिहेतवे । किं पुनः सर्वशास्त्रार्थपरिनिष्ठितचेतसाम् ॥३०५॥ स्वाभाविकी हि ऋजुता कृत्रिमा कुटिलात्मता । ततः स्वाभाविकं धर्मं हित्वा कः कृत्रिमं श्रयेत् ? ॥३०६ ॥ छल-पैशून्य-वक्रोक्ति-वञ्चनाप्रवणे जने । धन्याः केचिन्निविकाराः सुवर्णप्रतिमा इव ॥३०७॥
Y*XXXYYYYYYYYYY
देशना।
॥१६२॥
१ लावकः पक्षिविशेषः। २ गृध्नुः - लोलुपः। ३ सर्पिणीम्। ४ त्रस्यन्ति । ५ अजिह्यः सरलः। ६ संसारे स्थितानामपीत्यर्थः । ७ स्वयं ज्ञेयम्। ८ व्यापाद:-नाशः । ९ सर्वशास्त्राणामर्थे परिनिष्ठितं लग्नं मनो येषां तेषाम् ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १६३ ॥
REDERERERY
REDDERKRY
अपि श्रुताब्धिपारीणाः सर्वे गणभृदुत्तमाः । अहो ! शैक्षाश्चाश्रौषुरार्जवादर्हतां गिरः ॥ ३०८ ॥ अशेषमपि दुःकर्म ऋज्वालोचनया क्षिपेत् । कुटिलालोचनां कुर्वन्नल्पीयोऽपि विवर्धते ॥ ३०९ ॥ काये वचसि चित्ते च समन्तात् कुटिलात्मनाम् । न मोक्षः किन्तु मोक्षः स्यात् सर्वत्राकुटिलात्मनाम् ॥ ३१० ॥ इत्युग्रं कर्म कौटिल्यं कुटिलानां विभावयन् । आश्रयेदृजुतामेकां सुधीर्निवृतिकाम्यया ॥ ३११ ॥
करः सर्वदोषाणां गुणग्रसनराक्षसः । कन्दो व्यसनवल्लीनां लोभः सर्वार्थबाधकः ॥ ३१२ ॥ धनहीनः शतमेकं सहस्रं शतवानपि । सहस्राधिपतिर्लक्षं कोटिं लक्षेश्वरोऽपि च ॥ ३१३ ॥ कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं नरेन्द्रश्चक्रवर्तिताम् । चक्रवर्ती च देवत्वं देवोऽपीन्द्रत्वमिच्छति ॥ ३१४ ॥ इन्द्रत्वेऽपि हि संप्राप्ते यदिच्छा न निवर्तते । मूले लघीयांस्तल्लोभः सराव इव वर्धते ॥ ३१५ ॥ हिंसेव सर्वपापानां मिथ्यात्वमिव कर्मणाम् । राजयक्ष्मेव रोगाणां लोभः सर्वागसां गुरुः ॥ ३१६ ॥ अहो ! लोभस्य साम्राज्यमेकच्छत्रं महीतले । तरवोऽपि निधिं प्राप्य पादैः प्रच्छादयन्ति यत् ॥ ३१७ ॥ अपि द्रविणलोभेन ते द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः । स्वकीयान्यधितिष्ठन्ति प्राग्निधानानि मूर्च्छया ॥ ३१८ ॥ भुजङ्गगृहगोधाः स्युर्मुख्याः पञ्चेन्द्रिया अपि । धनलोभेन लीयन्ते निधानस्थानभूमिषु ॥ ३१९ ॥ पिशाच- मुद्गल-प्रेत-भूत-यक्षादयो धनम् । स्वकीयं परकीयं वाऽप्यधितिष्ठन्ति लोभतः ॥ ३२० ॥
१ श्रुतसमुद्रस्य पारगामिनः । २ शिष्या: । ३ सर्वपापानाम् । ४ मूलैः ।
५ मुद्गलाः - व्यन्तरविशेषाः ।
REAGAGAUDERERERERERERERERY
चतुर्थं
पञ्चमः सर्गः
श्रीधर्म
नाथजिनचरितम् ।
देशना ।
॥ १६३ ॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१६४॥
पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
28282828282828282828282828
भूषणोद्यानवाप्यादौ मूच्छितास्त्रिदशा अपि । च्युत्वा तत्रैव जायन्ते पृथ्वीकायादियोनिषु ॥ ३२१ ॥ प्राप्योपशान्तमोहत्वं क्रोधादिविजये सति । लोभांशमात्रदोषेण पतन्ति यतयोऽपि हि॥३२२ ॥ एकामिषाभिलाषेण सारमेया इव द्रुतम् । सोदर्या अपि युध्यन्ते धनलेशजिघृक्षया ॥३२३ ॥ लोभाद् ग्रामादिसीमानमुद्दिश्य गतसौहृदाः । ग्राम्या नियुक्ता राजानो वैरायन्ते परस्परम् ॥३२४ ॥ हास-शोक-द्वेष-हर्षानसतोऽप्यात्मनि स्फुटम् । स्वामिनोऽग्रे लोभवन्तो नाटयन्ति नटा इव ॥३२५ ॥ आरभ्यते पूरयितुं लोभगर्तो यथा यथा । तथा तथा महच्चित्रं मुहुरेप विवर्धते ॥ ३२६ ॥ अपि नामैष पूर्येत पयोभिः पयसां पतिः । न तु त्रैलोक्यराज्येऽपि प्राप्ते लोभः प्रपूर्यते ॥ ३२७ ॥ अनन्ता भोजनाच्छादविषयद्रव्यसंचयाः । भुक्तास्तथापि लोभस्य नांशोऽपि परिपूर्यते ॥ ३२८ ॥ लोभस्त्यक्तो यदि तदा तपोभिरफलैरलम् । लोभस्त्यक्तो न चेत् तर्हि तपोभिरफलैरलम् ॥ ३२९॥ मृदित्वा शास्त्रसर्वस्वं तदेतदवधार्यताम् । लोभस्यैकस्य हानाय प्रयतेत महामतिः ॥ ३३० ॥ लोभसागरमुढेलमतिवेलं महामतिः । संतोषसेतुबन्धेन प्रसरन्तं निवारयेत् ॥ ३३१ ॥
282828282828282828282828286
देशना।
१ आमिषम् - मांसम्, भक्ष्यं वा। २ अधिकारिणः। ३ आच्छादाः वस्त्राणि । ४ लोभरहितस्य पुरुषस्य तप:सदृशं फलं भवत्यत एव तपांसि निष्फलानि, लोभसहितस्य च तपस्सु तप्तेष्वपि फलं न भवतीति तपांसि निष्फलानीति भावः । ५ नाशाय ।६ वेला मर्यादामतिक्रान्तस्तम् ।
॥१६४॥
भसहितस्य च तपस्सु ते अधिकारिणः। ३ आच्छादा
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
॥१६५
8282828282828282828282828
यथा नृणां चक्रवर्ती सुराणां पाकशासनः । तथा गुणानां सर्वेषां संतोषः प्रवरो गुणः ॥ ३३२ ॥ संतोषयुक्तस्य यतेरसंतुष्टस्य चक्रिणः । तुलया संमितो मन्ये प्रकर्षः सुखदुःखयोः ॥ ३३३ ॥ स्वाधीनं राज्यमुत्सृज्य संतोषामृततृष्णया । निःसंगत्वं प्रपद्यन्ते तत्क्षणाच्चक्रवर्तिनः ॥ ३३४ ॥ निवृत्तायां धनेच्छायां पार्श्वस्था एव संपदः । अङ्गल्या पिहिते कर्णे शब्दाद्वैतं हि जम्भते ॥ ३३५ ॥ संतोषसिद्धौ संसिद्धाः प्रतिवस्तुविरक्तयः । अक्ष्णोः पिधाने पिहितं ननु विश्वं चराचरम् ॥ ३३६ ॥ किमिन्द्रियाणां दमनैः किं कायपरिपीडनैः । ननु संतोषमात्रेण मुक्तिश्रीर्मुखमीक्षते ॥३३७॥ जीवन्तोऽपि विमुक्तास्ते ये मुक्तिसुखशालिनः । किंवा विमुक्तेः शिरसि शृङ्गे किमपि वर्तते ॥ ३३८ ॥ किं रागद्वेषसंकीर्णं किं वा विषयसंभवम् । येन संतोषजं सौख्यं हीयेत शिवशर्मणः ॥ ३३९ ॥ परप्रत्यायनासारैः किं वा शास्त्रसुभाषितैः । मीलिताक्षा विमृशन्तु संतोषास्वादजं सुखम् ॥ ३४० ॥ चेत् कारणानुकारीणि कार्याणि प्रतिपद्यसे । संतोषानन्दजन्मा तन्मोक्षानन्दः प्रतीयताम् ॥ ३४१॥ यच्च तीव्र तपःकर्म कर्मनिर्मूलनं जगुः । सर्वं तदपि संतोषरहितं विफलं विदुः ॥ ३४२ ॥ कृषि-सेवा-पाशुपाल्य-वाणिज्यैः किं सुखार्थिनाम् । ननु संतोषपानात् किं नात्मा निर्वृतिमाप्यते ! ॥३४३॥
28282828282828282828282828
देशना।
॥१६५॥
१ यतेः सुखस्य प्रकर्षश्चक्रिणश्च दुःखस्येत्यर्थः । २ प्रतिवस्तुषु वैराग्यवन्तः। ३ येन श्रृङ्गवर्तिना मोक्षसुखात् संतोषजं सौख्यं हीयेत। ४ प्रत्यायनम्-साधनं विवरणं पाणिग्रहणं वा ।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१६६॥
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम्।
282828282828282828282828282
यत् संतोषवतां सौख्यं तृणसंस्तरशायिनाम् । न तत् संतोषवन्ध्यानां तूलिकाशायिनामपि ॥३४४ ॥ असंतुष्टास्तृणायते धनिनोऽपीशिनां पुरः । ईशिनोऽपि तृणायन्ते संतुष्टानां पुरः स्थिताः ॥ ३४५ ॥ आयासमानं नश्वर्यं चक्रिशक्रादिसंपदः । अनायासं च नित्यं च सुखं संतोषसंभवम् ॥३४६ ॥ इति लोभं निराकर्तुं सर्वदोषनिकेतनम् । अद्वैतसौख्यसदनं सुधीः संतोषमाश्रयेत् ॥ ३४७॥ एवं जितकषायः सन्नत्रापि शिवसौख्यभाक् । परत्रावश्यमाप्नोति शिवं पुनरनश्वरम् ॥ ३४८ ॥ श्रुत्वैवं देशनां भर्तुः प्राज्याः पर्यव्रजञ्जनाः । सम्यक्त्वं तु हरिर्भेजे श्रावकत्वं तु सीरभृत् ॥३४९ ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यां व्यसृजद् देशनां प्रभुः । चक्रेऽरिष्टः स्वामिपादपीठस्थो गणभृत् ततः ॥ ३५० ॥ अन्ते द्वितीयपोरुष्यां व्यस्राक्षीत् सोऽपि देशनाम् । नत्वाऽर्हन्तं ततो जग्मुः शक्र-विष्णु-बलादयः ॥ ३५१ ॥ ततः स्थानादथान्यत्र सर्वातिशयशोभितः । भगवान् धर्मनाथोऽपि विजहार महीतलम् ॥ ३५२ ॥ चतुःषष्टिः सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । आर्यिकाणां तु द्वाषष्टिः सहस्राः सचतुःशताः ॥ ३५३ ॥ तथा चतुर्दशपूर्वभृतां नवशतानि तु । अवधिज्ञानभाजां तु त्रिसहस्त्री सषट्शती ॥ ३५४॥ मनःपर्ययिणां पञ्चचत्वारिंशच्छतानि तु । तथा शतानि तान्येव केवलज्ञानशालिनाम् ॥ ३५५ ॥ जातवैक्रियलब्धीनां मुनीनां शतसप्ततिः । द्वे सहस्रे शतान्यष्टौ वादलब्धिमतां पुनः ॥ ३५६ ॥ लक्षद्वयी श्रावकाणां चत्वारिंशत्सहस्रयुक् । श्राविकाणां चतुर्लक्षी त्रयोदशसहस्रयुक् ॥ ३५७ ॥ वर्षलक्षद्वयं सार्धं वर्षद्वितयवर्जितम् । आकेवलाद् विहरतः परिवारोऽभवत् प्रभोः ॥ ३५८ ॥
१ तृणमिव आचरन्ति । २ बहवः । ३ विससर्ज ।
1282828282828282828282828282
श्रीधर्मनाथजिनस्य परिवारः।
॥१६६॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीधर्मनाथजिनचरितम् ।
॥१६७॥
28282828282828282828282828
ज्ञात्वा तु मोक्षसमयं स्वामी संमेतमेत्य च । समं मुनिशतेनाष्टयुतेनानशनं व्यधात् ॥३५९ ॥ मासान्ते ज्येष्ठविशदपञ्चम्यां पुष्यगे विधौ । समं तैर्मुनिभिः स्वामी प्रपेदे पदमव्ययम् ॥३६०॥ श्री धर्मस्वामिनस्तेषां श्रमणानां च तत्क्षणम् । चक्रुनिर्वाणमहिमोत्सवं शक्रादयः सुराः ॥३६१ ॥ अनन्तस्वामिनिर्वाणाद् धर्मनाथस्य निर्वृतिः । अजायत व्यतिक्रान्ते सागराणां चतुष्टये ॥ ३६२ ॥ कौमारेऽब्दलक्षे सार्धे राज्ये पञ्चाब्दलक्ष्यभूत् । सार्धा व्रते द्वयब्दलक्षीत्यब्दलक्षा दश प्रभोः ॥ ३६३ ॥ तैस्तैः पुरुषसिंहोऽपि सिंहवद्धिस्रकर्मभिः । पूर्णायुः कालतोऽगच्छत् षष्ठी नरकमेदिनीम् ॥३६४ ॥ कौमारेऽस्य त्र्यब्दशती मण्डलित्वे शतानि तु । सार्धानि द्वादशाब्दानां सप्तत्यब्दी तु दिग्जये ॥ ३६५ ॥ राज्ये तु नवलक्ष्यष्टानवतिश्च सहस्रकाः । शतानि त्रीण्यशीतिश्चेत्यब्दलक्षा दशायुषि ॥ ३६६ ॥ ततो बल: सप्तदशाब्दलक्षायुर्विनाऽनुजम् । कथञ्चिज्जीवितं दधे भ्रातृस्नेहवशंवदः ॥ ३६७॥
द्राक् सुदर्शनभृतोऽन्तदर्शनादाशोकविवशः सुदर्शनः ।
किर्तिसाधुनिकटेऽग्रहीद् व्रतं पूरितायुरपुनर्भवं ययौ ॥ ३६८ ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि
श्री धर्मनाथ-पुरुषसिंह-सुदर्शन-निशुम्भचरितवर्णनो नाम पञ्चमः सर्गः।
28282828282828282828282828
प्रभोः
निर्वाणम्।
॥१६७॥
१ सुदर्शननामकं चक्रं बिभर्ति तस्य अर्द्धचक्रिणोऽवसानविलोकनात् ।
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
सर्गः श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम् ।
॥ १६८॥
1282828282828282828282828282
षष्ठः सर्गः।।
(श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम्। भरतेऽत्रैव नगरे महीमण्डलनामनि । वासुपूज्यस्य तीर्थेऽभून्नाम्नाऽमरपतिर्नृपः ॥१॥ अनाथानामेकनाथः पृथिवीनाथपुङ्गवः । सुसाधुरिव चारित्रे स न्यायेऽवहितोऽभवत् ॥२॥ अप्यसौ पुष्पवृन्तेन नाजघान जनं क्वचित् । केवलं पालयामास यत्नेन नवपुष्पवत् ॥३॥ कामार्थौ पादकण्टकवद् धर्मं तु किरीटवत् । अधरोत्तरभावेन स दधार विवेकवान् ॥ ४॥ अर्हन् देवो गुरुः साधुर्धर्मश्च करुणेति सः । मन्त्राक्षरमिवाध्यायदनुत्तरसुखप्रदम् ॥५॥ राज्यं रुजमिवान्येधुरुत्सृज्य स महायशाः । परिव्रज्यामुपादत्त दत्तविश्वाभयः सुधीः ॥६॥ स समितिप्राप्तजयो गुप्तिरक्षणतत्परः । विधिवत् पालयामास प्रव्रज्यां राज्यवच्चिरम् ॥७॥ अनवद्यैर्मूलगुणैः स उत्तरगुणैरपि । अधिकं शुशुभे दिव्यरत्नालङ्करणैरिव ॥८॥ चिरं व्रतं पालयित्वा कालधर्ममुपेत्य सः । ग्रैवेयके मध्यमेऽभूदहमिन्द्रः सुरोत्तमः ॥९॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् क्षेत्रे भरतनामनि । श्रावस्तीत्यस्ति नगरी नगरीणां गरीयसी ॥१०॥ गुणरत्नैरसंख्यातैः समुद्र इव मूर्तिमान् । समुद्रविजयस्तत्र विजयी समभून्नृपः ॥११॥
१ पुङ्गवः- श्रेष्ठः । २ अप्रमत्तः । ३ कामाथी पादकण्टक्वद् हेयौ, धर्मं तु किरीटवन्मुकुटवदुपादेयमित्यर्थः । ४ कामार्थावधरभावेन धर्म चोत्तरभावेनेत्यर्थः । ५ व्याधिवत् ।
8282828282828282828282828285
पूर्वभवः।
॥१६८॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१६९॥
सर्गः श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम्।
288888888888888888888888888
आनन्ददायकत्वेन भयदत्वेन चानिशम् । मित्राणामप्यमित्राणां हृदयान्नोत्ततार सः ॥१२॥ दोष्मतस्तस्य संग्रामेष्वात्मैवाजनि संमुखः । आकृष्टामलनिस्त्रिंशदर्पणप्रतिबिम्बितः ॥१३॥ प्रसह्य स्ववशीचक्रे सर्वा दिश इतीव सः । यशोऽलङ्करणं तासामावर्जनकृते ददौ ॥ १४ ॥ महीं गामिव गोपालः स जुगोप यथाविधि । अबाधया च समये करं दुग्धमिवाददे ॥१५॥ पुण्यलावण्यभद्राङ्गी भद्राणामेकमास्पदम् । सधर्मचारिणी तस्याभवद् भद्रेति नामतः ॥१६॥ धर्माविबाधया तस्य सुखं वैषयिकं तया । सहानुभवतः कालो व्यतीयाय कियानपि ॥१७॥ इतश्च ग्रैवेयकस्थो जीवोऽमरपतेः स तु । पूरयित्वा प्रकृष्टायुर्भद्राकुक्षाववातरत् ॥ १८ ॥ सुखसुप्ता तदा भद्रा महास्वप्नांश्चतुर्दश । स्वास्ये प्रविशतोऽद्राक्षीच्चक्रभृज्जन्मसूचकान् ॥ १९ ॥ काले चासूत सा सूनुमनूनं पुण्यलक्षणैः । सुवर्णवर्णं सार्धद्विचत्वारिंशद्धनून्नतम् ॥२०॥ पृथिव्यां मघवेवायं नूनं भावीति सान्वयाम् । चक्रेऽस्य मघवेत्याख्यां समुद्रविजयो नृपः ॥ २१ ॥ समुद्रवसनां सोऽनुसमुद्रविजयं जयी । अलम्भूष्णुरलञ्चक्रे द्यामवर्कमिवोडुपः ॥ २२ ॥ तस्यैकदास्त्रशालायां तेजःप्रसरभासुरम् । समुत्पेदे चक्ररत्नमिरम्मद इवाम्बुदे ॥ २३ ॥
128282828282828282828282828
जन्म।
१ मित्राणामानन्ददत्वेन । २ शत्रूणां भयदत्वेन । ३ आकृष्टो योऽमलो निस्त्रिंशः खड्गः स एव दर्पणस्तस्मिन् प्रतिबिम्बितः स राजा युद्धेषु स्वमेव पश्यति शत्रोरभावादित्यर्थः । ४ दिशो मां मा त्यजन्विति हेतोः ददावित्यर्थः । ५ सार्थकाम्। ६ समुद्रो वसनं वस्त्रं यस्यास्तां पृथ्वीमित्यर्थः । ७ समुद्रविजयस्य पश्चात् । ८ यथा सूर्यादनु चन्द्रः आकाशं भूषयति तथा ।९ मेघवह्नि तडिदिति यावत् ।
॥१६९॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १७० ॥
REDERERE DERY
DE DE DE DE REI
यथास्थानमथान्यानि पुरोधः प्रभृतीन्यपि । तस्य रत्नानि सर्वाणि जज्ञिरे क्रमयोगतः ॥ २४ ॥ चक्रमार्गानुगः सोऽथ प्रस्थितो दिग्जिगीषया । ययौ मागधतीर्थेशं प्राक्समुद्रविभूषणम् ॥ २५ ॥ तस्य नामाङ्कबाणेन दूतेनेव संमेयुषा । एत्य मागधतीर्थेश : सेवामेव समाश्रयत् ॥ २६ ॥ सोऽपाच्यां वरदामानं पश्चिमायां पुनर्दिशि । प्रभासाधिपतिं देवं विजिग्ये मागधेशवत् ॥ २७ ॥ गत्वा च दक्षिणं रोधः सिन्धुदेवीमसाधयत् । ततो गच्छन्नाससाद चक्री वैताढ्यपर्वतम् ॥ २८ ॥ चक्रवर्त्यात्मसाच्चक्रे वैताढ्याद्रिकुमारकम् । तदुपायनमादायानुतमिस्रं जगाम च ॥ २९ ॥ स तमिस्रागुहाद्वारे द्वारपालमिव स्थितम् । विधिवत् साधयामास कृतमालाभिधं सुरम् ॥ ३० ॥ तस्यादेशाच्चमूनाथ: सिन्धुमुत्तीर्य घर्मणा । प्रत्यग्निष्कुटमाक्रामत् तस्याः पुनरुपाययौ ॥ ३१ ॥ सेनान्या दण्डरत्नेन कपाटोद्घाटने कृते । ससैन्यः प्राविशच्चक्री गजरत्नेन तां गुहाम् ॥ ३२ ॥ अन्तर्विरचितालोकः काकिणीकृतमण्डलैः । कुम्भिदक्षिणकुम्भस्थमणिभाप्रसरेण च ॥ ३३ ॥ उत्तीर्य वर्धकिकृतपद्यया चान्तरस्थिते । नद्यामुन्मग्ननिमग्नजले अत्यन्तदुस्तरे ॥ ३४ ॥ स्वयं विश्लिष्टकपाटेनोत्तरद्वारवर्त्मना । तस्या गुहाया निरगात् सह चम्वा स चक्रभृत् ॥ ३५ ॥ आपातनामकाँस्तत्र किरातानतिदुर्जयान् । मघवेवासुरभटान् विधिवन्मघवाऽजयत् ॥ ३६ ॥ सिन्धोश्च निष्कुटं प्रत्यगजयत् तच्चमूपतिः । स्वयं त्वसाधयद् गत्वा हिमाचलकुमारकम् ॥ ३७ ॥ १ आगतेन । २ तत्प्राभृतम् । ३ चर्मरत्नेन । ४ हस्तिनो दक्षिणकुम्भस्थले स्थितस्य मणेः कान्तिप्रसरेण । ५ वर्धकि- रत्नेन कृता या पद्या सेतुबन्धस्तया ।
REDERERERERERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
षष्ठः सर्गः
श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम् ।
दिग्विजयः ।
॥ १७० ॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७१॥
सर्गः श्रीमघवचक्रवर्तिचरितम् ।
28282828282828282828282828
मघवा चक्रवर्तीति कूटे ऋषभनामनि । आदाय काकिणीरत्नं लिलेख निजनाम सः ॥ ३८ ॥ ततो निवृत्तो मघवा गङ्गायाः पूर्वनिष्कुटम् । सेनान्या साधयामास गङ्गादेवीं स्वयं पुनः ॥ ३९ ॥ वैताढ्यपर्वतश्रेणिद्वयविद्याधरानपि । स तृतीयश्चक्रधरः साधयामास लीलया ॥४०॥ खण्डप्रपातया सेनान्युद्घाटितकपाटया । वैताढ्यान्निरगाच्चक्री पोतोऽर्णवजलादिव ॥ ४२ ॥ नवापि निधयस्तत्र गङ्गामुखनिवासिनः । बभूवुर्वशगास्तस्य नैसर्पप्रमुखाः सुखम् ॥ ४३ ॥ सेनान्या साधयामास गाउं पश्चिमनिष्कुटम् । इत्थं स च वशीचक्रे षट्खण्डमपि भारतम् ॥४४॥ संपूर्णचक्रिसामग्या भ्राजिष्णुर्मघवा ततः । श्रावस्तीनगरीमागान्मघवेवामरावतीम् ॥ ४५ ॥ तत्र देवैर्नृदेवैश्च मघोनोऽनूनसंपदः । चक्रवर्तित्वाभिषेकोऽविधीयत यथाविधि ॥ ४६॥ अभिषिक्तोऽपि चक्रित्वे सेवमानोऽपि सन्ततम् । द्वात्रिंशता मुकुटिनां सहस्रैर्मेदिनीभुजाम् ॥ ४७॥ श्रीयमाणः षोडशभिः सहस्रैर्दुसदामपि । निधिभिर्नवभिरपि परिपूर्णेप्सितोऽपि हि ॥ ४८ ॥ चतुःषष्ट्यासहस्रैश्च शुद्धान्तहरिणीदृशाम् । नयनेन्दीवरस्रग्भिरज़मानोऽप्यनारतम् ॥ ४९ ॥ अन्येष्वपि प्रमादस्य स्थानेषु सुलभेषु सः । पित्र्ये श्रावकधर्मे तु न जात्वासीत् प्रमद्वरः ॥ ५० ॥ नानाविधानि चैत्यानि विमानानीव नाकिनाम् । जिनबिम्बसनाथानि स्वर्णरत्नैर्व्यधत्त सः ॥५१॥
१ मुकुटधारिणां राज्ञाम् । २ आश्रीयमाणः । ३ पूर्यमाणे० । ४ अन्तःपुरस्त्रीणाम् । ५ नयनान्येव कमलानि तेषां मालाभिः । ६ सदा ।७ पितुरागते परम्परयेत्यर्थ ।
2&RURURURUR:28A&RUR&AURR*
दिग्विजयः।
॥ १७१॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७२॥
यथैकः स पतिः पृथ्व्यास्तथा तस्याप्यजायत । अर्हन् देवः सुसाधुश्च गुरुर्धर्मो दयामयः ॥५२॥ सदा स चैत्यपूजासु तत्पूजास्विव राजकम् । नोज्झाञ्चकार नियमं नित्यं नियमितेन्द्रियः ॥५३॥ अविरतश्रावकत्वेनातिवाह्यायुरात्मनः । सोऽन्तकाले परिव्रज्यामुपादत्त यथाविधि ॥५४॥ कौमारेऽब्दसहस्राणि पञ्चविंशतिरस्य तु । मण्डलित्वेऽपि तावन्ति दशैव तु दिशां जये ॥५५॥ चक्रित्वे तु त्र्यब्दलक्षी सहस्रा नवतिस्तथा । व्रतकाले च पञ्चाशत्सहस्राः शरदां पुनः ॥५६॥
पञ्चाब्दलक्षीमतिवाह्य जन्मतः पञ्चामलात्मा परमेष्ठिनः स्मरन्। पञ्चत्वमाप्येन्द्रसमानवैभवः सनत्कुमारेऽजनि सोऽमराग्रणीः ॥५७॥
सर्गः श्री मघवचक्रवर्तिचरितम् ।
28282828282828282828282828
128282828282828282828282828
दीक्षा देवलोकगमनं च।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे |
पर्वणि मघवचक्रवर्तिचरितवर्णनो नाम षष्ठः सर्ग:।।
॥१७२॥
१ निर्मलात्मा पञ्चपरमेष्ठिनः स्मरन्नित्यर्थः ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७३ ॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
888888888828282828282828282
(सप्तमः सर्गः।
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्। अस्तीह काञ्चनपुरं दधानं काञ्चनश्रियम् । भोगावत्यमरपुरीलङ्कादिभ्योऽतिशायिनीम् ॥१॥ तत्रासीद् विक्रमयशा नाम प्रवरविक्रमः । रिपुस्त्रैणाश्रुनीरेद्धप्रतापेरम्मदो नृपः ।। २ ॥ तस्य पञ्चशतान्यासन्नन्तःपुरमृगीदृशाम् । यूथभर्तुर्द्विपस्येव करिण्यः प्रेमलालसाः ॥३॥ तदा चासीत् पुरे तस्मिन् सार्थवाहो महर्द्धिकः । नागदतोऽभिधानेन निधानमिव संपदाम् ॥४॥ सौभाग्यलावण्यवती रूपातिशयशालिनी । विष्णोः श्रीरिव विष्णुश्रीर्नाम्ना तस्य गृहिण्यभूत् ॥५॥ अन्योऽन्यं नीलिकारागप्रेमाणौ तौ विजहतुः । अव्याहतस्मरक्रीडासरसौ सारसाविव ॥६॥ काकतालीयन्यायेन कथमप्येकदा तु सा । दृक्पथि विक्रमयशो वसुधाभर्तुराययौ ॥७॥ तां प्रेक्ष्य विक्रमयशा दस्युनेव मनोभुवा । लुण्ट्यमानविवेकस्वश्चेतस्येवमचिन्तयत् ॥८॥ अहो ! विलोचने अस्या मृग्या इव मनोरमे । बन्धुरः केशपाशश्च कलाप इव केकिनः ॥९॥
१ रिपुस्त्रीसमूहस्याश्रुनीरेण इद्धो दीप्तः प्रताप एव इरम्मदो मेघाग्निर्यस्य सः। २ निर्बाधकामक्रीडायां रससहितौ ।३ लुण्ट्यमानं विवेक एव स्वं धनं यस्य सः। ४ नेत्रे। ५ सुन्दरः।
282828282828282828282828282
पूर्वभवः ।
॥ १७३॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १७४ ॥
DEDEDEDER ER Y
D G D G D G DEDY
पक्वबिम्बं द्विधाभूतमिवोष्ठौ कोमलारुणौ । पीनोन्नतौ कुचावेतौ स्मरक्रीडाचलाविव ॥ १० ॥ प्रत्यग्रे इव च लते भुजे सरलकोमले । मध्यं नितान्तं क्षामं च मुष्टिग्राह्यं पर्वेरिव ॥ ११ ॥ शेवलालीव रोमावल्यावर्त इव नाभ्यपि । नितम्बः पुलिनमिव लावण्यसरितस्त्वसौ ॥ १२ ॥ रम्भास्तम्भाविवोरु च पादौ च कमले इव । किमन्यत् सर्वमप्यस्या मनो हरति कस्य न ? ॥ १३ ॥ जराविक्लवचित्तत्वादनौचित्येन वेधसा । निवेशिता क्वाप्यपात्रे शक्रस्तम्भः श्मशानवत् ॥ १४ ॥ एतामपहरिष्यामि क्षेप्स्याम्यन्तःपुरे निजे । अनौचित्यनिवेशित्वदोष: स्रष्टुः प्रयातु च ॥ १५ ॥
एवं मनसि निश्चित्य कन्दर्पविधुरोऽथ ताम् । जग्राह विक्रमयशा यशो म्लानीचकार च ॥ १६ ॥ अन्तरन्तःपुरं क्षिप्त्वा रमयामास तां सदा । विचित्रस्मरलीलाभिरेकैतानः स भूपतिः ॥ १७ ॥ आविष्ट इव भूतेन धत्तूरमिव लीढवान् । अपस्मारमिव प्राप्तो मदिरामिव पीतवान् ॥ १८ ॥ आघ्रात इव सर्पेण सन्निपातमिवाप्तवान् । विधुरस्तद्वियोगेन सार्थवाहो बभूव सः ॥ १९ ॥ युग्मम् ॥ तया सह वियुक्तस्य सार्थवाहस्य तस्य च । संयुक्तस्य च नृपतेः कालोऽगाद् दुःखसौख्यकृत् ॥ २० ॥ विष्णुश्रिया रममाणे नृपे तस्मिन्निरन्तरम् । ईर्ष्यया कार्मणं चक्रुः क्रुद्धाः शुद्धान्तयोषितः ॥ २१ ॥ कार्मणेन च सा तेन श्रीयमाणा क्षणे क्षणे । मूलवम्येव लतिका जीवितेन व्यमुच्यत ॥ २२ ॥ नृपोऽपि मृत्युना तस्या जीवन्मृत इव स्थितः । प्रलापी च विलापी च नागदत्त इवाभवत् ॥ २३ ॥ १ नूतने । २ वज्रस्य । ३ तल्लीन: । ४ सार्थवाहस्य दुःखकृत्, नृपतेश्च सुखकृदित्यर्थः । ५ शुद्धान्तः अन्तःपुरम् । ६ वमिः वमनम् ।
'AYDEDEDEDYRYDERERERERERERE
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
पूर्वभवः ।
॥ १७४ ॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७५ ॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्।
888888888882828282828282828
नादत्त चानले क्षेप्तुं विष्णुश्रियं मृतामपि । प्रिया ममैषा प्रणयतूष्णीकेत्यनिशं वदन् ॥ २४ ॥ मन्त्रिणो मन्त्रयित्वाऽथ वञ्चयित्वा च भूपतिम् । अरण्ये चिक्षिपुर्नीत्वा तद्विष्णुश्रीकलेवरम् ॥ २५ ॥ त्वमासीरधुनैवेह किं प्रिये ! न निरीक्ष्यसे । तिरोधानक्रीडयाऽलं वियोगस्य वयस्यया ॥२६॥ नर्मणाऽपि वियोगाग्निमर्माविद् युज्यते न हि । मदा तव किं नातिरावां ह्येकात्मकौ सदा ॥२७॥ एकाकिनी किमगच्छः क्रीडासरिति कौतुकात् । क्रीडाद्रिमथवारोहः क्रीडोद्यानमथाभ्यगाः ॥२८॥ मां विना क्रीडसि कथमायाम्येष इति ब्रुवन् । तेषु तेषु प्रदेशेषु बभ्रामोन्मत्तवन्नृपः ॥ २९ ॥ राज्ञश्च त्यक्तपानान्नवृत्तेर्गतवति त्र्यहे । मरणाशङ्किनोऽमात्यास्तस्या वपुरदर्शयन् ॥ ३० ॥ अच्छभल्लवदत्यन्तविसंस्थुलशिरोरुहम् । शशवच्छशरे वन्या कर्केराकृष्टलोचनम् ॥ ३१ ॥ चर्वितोरसिजद्वन्द्वं गृधैः पिशितगृध्नुभिः । समाकृष्टान्त्रभारं च शिवाभिरशिवाकृति ॥ ३२ ॥ छादितं मक्षिकावृन्दैर्मधुमण्डकजालवत् । पिपीलिकाभिश्चाश्लिष्ट पातभग्नाण्डजाण्डवत् ॥३३॥ पूतिगन्धि तदालोक्य सद्यो विष्णुश्रियो वपुः । विरक्तो विक्रमयशाश्चिन्तयामासिवानिति ॥ ३४ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ अहो ! असारे संसारे सारं वस्तु न किञ्चन । सारबुद्ध्या धिगेतस्यां मोहिताः स्मः कियच्चिरम् ! ॥ ३५ ॥
828282828282828282828282828
पूर्वभवः ।
॥१७५ ॥
१वियोगस्य मित्ररूपया तिरोधानक्रीडयाऽलमित्यन्वयार्थः । २ अतिविस्तीर्णानि शिरोरुहाणि केशा यस्मिंस्तद् वपुः। ३ चर्वितस्तनयुग्मम् । ४ मांसलोलुपैः । ५ अशुभाकारम् । ६ यथा पतनेन भग्नं स्फुटितमण्डजस्याण्डं पिपीलिकाभिराश्लिष्यते तथा।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १७६ ॥
FREREREREREDERERERERERERER:
आहार्यैरेव हि गुणैर्हरिद्रारागसन्निभैः । अहो ! ह्रियन्ते नारीभिर्न कश्चित् परमार्थवित् ॥ ३६ ॥ यंकृच्छकृन्मलश्लेष्ममज्जास्थिपरिपूरिताः । स्नायुस्यूता बही रम्याः स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः ॥ ३७ ॥ बहिरन्तर्विपर्यासः स्त्रीशरीरस्य चेद् भवेत् । तस्यैव कामुकः कुर्याद् गृध्रगोमायुगोपनम् ॥ ३८ ॥ स्त्रीशस्त्रेणापि चेत् कामो जगदेतज्जिगीषति । तुच्छपिच्छमयं शस्त्रं किं नादत्ते स मूढधीः ? ॥ ३९ ॥ संकल्पयोनिनाऽनेन हा विश्वं विडम्बितम् । तदुत्खनामि संकल्पं मूलमस्यैव सर्वतः ॥ ४० ॥ एवं विचिन्त्य संसारविरक्तः स महामनाः । सुव्रताचार्यपादान्ते गत्वा दीक्षामुपाददे ॥ ४१ ॥ चतुर्थषष्ठमासादितपोभिर्देहनिःस्पृहः । आत्मानं शोषयामास करैर्जलमिवार्यमा ॥ ४२ ॥
दुस्तपं स तपस्तप्त्वा कालयोगाद् विपद्य च । सनत्कुमारकल्पेऽभूत् प्रकृष्टायुः सुरोत्तमः ॥ ४३ ॥ ततोऽप्यायुःक्षये च्युत्वा पुरे रत्नपुराभिधे । अजायत श्रेष्ठिसुतो जिनधर्मोऽभिधानतः ॥ ४४ ॥ आबाल्यादपि श्रावकधर्मं द्वादशधापि हि । मर्यादामर्णव इव सदैव परिपालयन् ॥ ४५ ॥ आराधयंस्तीर्थकरान् पूजयाऽष्टप्रकारया । एषणीयादिदानेन साधूंश्च प्रतिलाभयन् ॥ ४६ ॥ असाधारणवात्सल्यात् साधर्मिकजनानपि । प्रीणयन् बन्धुवद् दानैः कञ्चित् कालमलङ्घयत् ॥ ४७ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
१ पार्श्वस्थो मांसपिण्डो यकृत् । विपर्यासः । ४ कामदेवेन । ५ सूर्यः ।
२ चर्मणा परिवृताः । १३ बहिर्यत् चर्म दृश्यते तदन्तर्भवेदन्तर्यन्मांसरुधिरादि चास्ति तद् बहिर्भवेदिति
CREDEREREDERERERERERERERERI
चतुर्थं पर्व
सप्तमः
सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रि
चरितम् ।
पूर्वभवः ।
॥ १७६ ॥
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते ॥ १७७ ॥
¡CREDEREREDEREREREREREREREDE
इतश्च नागदत्तोऽपि प्रियाविरहदुःखितः । आर्तध्यानान्मृतोऽभ्राम्यत् तिर्यग्योनिषु जन्तुषु ॥ ४८ ॥ भवं भ्रान्त्वा चिरं सोऽथ पुरे सिंहपुराभिधे । अग्निशर्माऽभिधानेन द्विजन्मतनयोऽभवत् ॥ ४९ ॥ कालेन च त्रिदण्डित्वं स आदाय समाययौ । पुरं रत्नपुरं तीव्रद्विमासादितपोरतः ॥ ५० ॥ तत्र चासीत् पुरे राजा नामतो हरिवाहनः । स च भागवतोऽश्रौषीत् परिव्राजं तमागतम् ॥ ५१ ॥ राज्ञा निमन्त्रितस्तेन स पारणकवासरे । राजौकस्यागतं दैवाज्जिनधर्मं ददर्श च ॥ ५२ ॥ ततः प्राग्जन्मवैरेण ऋषी रोषारुणेक्षणः । बभाषे योजितकरं नरेन्द्रं हरिवाहनम् ॥ ५३ ॥
२
पृष्ठेऽस्य श्रेष्ठो न्यस्यात्युष्णपायसभाजनम् । चेद् भोजयसि मां राजंस्तदा भुञ्जेऽन्यथा न हि ॥ ५४ ॥ पृष्ठेऽन्यपुंसो विन्यस्य स्थालं त्वां भोजयाम्यहम् । इत्युक्तो भूभुजा भूयः स क्रुद्धो मुनिरब्रवीत् ॥ ५५ ॥ अस्यैव पृष्ठे विन्यस्य स्थालमत्युष्णपायसम् । भुञ्जेऽहं भूभुजां नाथाकृतार्थो यामि वा ध्रुवम् ॥ ५६ ॥ राजा भागवतत्वेन प्रत्यपद्यत तद्वचः । जिनशासनबाह्यानां विवेकः कीदृशो नृणाम् ? ॥ ५७ ॥ राजाज्ञया दत्तपृष्ठो भुञ्जानस्य द्विजन्मनः । स्थालतापं सोऽधिसेहे दवानलमिव द्विपः ॥ ५८ ॥ कर्मणः प्राक्तनस्यैव मदीयस्य फलं ह्यदः । सख्याऽनेन त्रुट्यत्वेतदिति चाचिन्तयच्चिरम् ॥ ५९ ॥ भुक्ते तस्मिन् समुच्चख्ने सासृग्मांसवसारसान् । पृष्ठात् पायसपात्री सा सपङ्केव चितेष्टिका ॥ ६० ॥ गत्वौको लोकमाहूय स्वकीयं सर्वमप्यथ । अक्षमयज्जिनधर्मो जिनधर्मविचक्षणः ॥ ६१ ॥
१ वैष्णवः । २ राजगृहे । ३ स्वीचकार । ४ अनेन मित्रेण कर्मच्छेदकरूपेण । ५ गृहम् ।
FRERERERERERERERERERERERERY
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
पूर्वभवः ।
।। १७७ ॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १७८ ॥
D G D G D G DERY
DERERE
निर्माय चैत्यपूजां च साधुपार्श्वमुपेत्य च । जिनधर्मः परिव्रज्यामुपादत्त यथाविधि ॥ ६२॥ निर्गत्य नगराच्छैलशृङ्गं समधिरुह्य च । संन्यस्य पक्षं पूर्वस्यां कायोत्सर्गं व्यधत्त सः ॥ ६३॥ अपरास्वपि दिक्ष्वेवं कायोत्सर्गं स निर्ममे । त्रोटिभिस्त्रोट्यमानोऽपि गृध्रकङ्कादिभिः खगैः ॥ ६४॥ सहमानो व्यथामेवं नमस्कारपरायणः । विपद्य कल्पे सौधर्मे स इन्द्रः समजायत ॥ ६५ ॥ मृत्वा त्रिदण्डिकः सोऽपि ह्याभियोगेन कर्मणा । शक्रस्य वाहनमभूदैरावण इति द्विपः ॥ ६६ ॥ सोऽपि पूर्णैरावणायुश्च्युत्वा जीवस्त्रिदण्डिनः । भवे भ्रान्त्वाऽसिताक्षाख्यो बभूव किल यक्षराट् ॥ ६७ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् क्षेत्रे भरतनामनि । कुरुजाङ्गलदेशेऽभून्नगरं हस्तिनापुरम् ॥ ६८ ॥ तत्राश्वसेनोऽश्वसेनाच्छादितावनिमण्डलः । मण्डलाग्रजितारातिमण्डलोऽभून्महीपतिः ॥ ६९ ॥ तस्मिंश्च गुणरत्नानां रोहणाचलसन्निभे । दुग्धे जलकृमिरिव न दोषकणिकाऽप्यभूत् ॥ ७० ॥
अस्याहं तृणवदिति सौभाग्यस्याभिकाङ्क्षया । असिधाराव्रतं कर्तुमिव श्रीस्तदसौ स्थिता ॥ ७१ ॥ आगतेष्वर्थिषु दधौ स हर्षमतिशायिनम् । व्यषीदच्च स्वदित्सानुमानेन स्तोकयाचिषु ॥ ७२ ॥ अभूत् तस्य महादेवी सहदेवीति नामतः । काऽपि देवीव रूपेण महीतलमुपागता ॥ ७३ ॥ चिरं शक्रश्रियं भुक्त्वा कल्पात् पूर्णायुरादिमात् । स जीवो जिनधर्मस्य तस्याः कुक्षाववातरत् ॥ ७४ ॥
१ अनशनं कृत्वा । २ पार्श्वभागम् । ३ चञ्चभिः । ४ पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारगणनापरायणः । ५ मण्डलाग्रेण खड्गेन जितं शत्रुमण्डलं येन सः। ६ तस्य खड्गे । ७ दातुमिच्छाया अनुमानेनाल्पार्थिषु ।
DEDEDEREREDEREREREDERERURY
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रि
चरितम् ।
सरत्चक्रिणः गर्भावतारः ।
।। १७८ ॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १७९ ॥
REDERERERER
CREDEREREREDY
मुखे प्रविशतः स्वस्मिन् सहदेव्यपि तत्क्षणम् । कुञ्जरादीन् महास्वप्नांश्चतुर्दश ददर्श सा ॥ ७५ ॥ समयेऽसूत सा सूनुं सर्वलक्षणलक्षितम् । अद्वैतरूपविभवं जात्यर्जाम्बूनदद्युतिम् ॥ ७६ ॥ महीयसाऽथोत्सवेन जगदानन्ददायिना । सनत्कुमार इत्याख्यां चक्रे तस्य महीपतिः ॥ ७७ ॥ कनकच्छेदगौराङ्गो बालो बाल इवोर्डुपः । प्रीणन् नेत्राणि लोकानां स क्रमेण व्यवर्धत ॥ ७८ ॥ अङ्कादङ्के नरेन्द्राणां संचरन् स व्यराजत । अरविन्दादरविन्दे सितच्छद इवोच्चकैः ॥ ७९ ॥ रूपेणाप्रतिरुपेण स बालोऽपि मृगीदृशाम् । जहार दृष्टमात्रोऽपि नेत्राणि च मनांसि च ॥ ८० ॥ साङ्गानि शब्दशास्त्राणि समस्तज्ञानमातृकाः । पपौ गुरुमुखोद्गीर्णान्येष गण्डूषलीलया ॥ ८१ ॥ राज्यश्रीभुवनस्तम्भान् स्वदोः स्तम्भानिवापरान् । स आददे शस्त्रशास्त्राण्यर्थशास्त्राणि चाभितः ॥ ८२ ॥ अन्या अपि कलाः सर्वाः कलयामास लीलया । क्रमेण वर्धमानः स कलानिधिरिवामलः ॥ ८३ ॥ स सार्धैकचत्वारिंशद्धनुरुन्नतविग्रहः । मर्त्यलोकादिव दिवं शैशवातू प्राप यौवनम् ॥ ८४ ॥ तस्याभूत् परमं मित्रं कालिन्दीसूरनन्दनः । महेन्द्रसिंह इत्याख्याख्यातः प्रख्यातविक्रमः ॥ ८५ ॥ प्राप्ते वसन्ते सोऽन्येद्युः कालिन्दीसूनुना समम् । मकरन्दाख्यमुद्यानं कौतुकात् क्रीडितुं ययौ ॥ ८६ ॥ क्रीडाभिस्तत्र चित्राभिश्चिक्रीड सुहृदा समम् । सनत्कुमारो गीर्वाणकुमार इव नन्दने ॥ ८७ ॥
१ जाम्बूनदम् स्वर्णम् ।
२ चन्द्र: । ३ हंस: । ४ गुरुमुखान्निर्गतानि । ५. देवकुमारः।
DEDEDEDEREREREREREDERERERY:
चतुर्थं प सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कु
मारचक्रिचरितम् ।
जन्म ।
॥ १७९ ॥
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १८० ॥
FREDEREREREREREREREREREREREI
तदा च राज्ञोऽश्वपतिः प्राहिणोत् प्राभृते हयान् । धारापञ्चकचतुरान् सर्वलक्षणलक्षितान् ॥ ८८ ॥ नाम्ना जलधिकल्लोलं कल्लोलमिव चञ्चलम् । एकं सनत्कुमारस्याप्यर्पयामास वाजिनम् ॥ ८९ ॥ त्यक्त्वा क्रीडां कुमारस्तमारुरोह तुरङ्गमम् । हस्त्यश्वे राजपुत्राणां कौतुकं सर्वतोऽधिकम् ॥ ९० ॥ कशामुत्क्षिप्य चैकेन वल्गां चैकेन पाणिना । आँसनास्पृष्टपर्याण ऊरूभ्यां प्रैरयच्च तम् ॥ ९१ ॥ पर्यधाविष्ट वेगेन पादैः क्ष्मामस्पृशन्निव । गच्छन् बहुतरं व्योम्नि सोऽश्वान् द्रष्टुं रवेरिव ॥ ९२ ॥ वल्गया चकृषे सोऽश्वः कुमारेण यथा यथा । तथा तथा विपरीतशिक्षोऽधिकमधावत ॥ ९३ ॥ सादिनां राजपुत्राणां धावतामपि मध्यतः । निर्ययौ स क्षणादश्वोऽश्वमूर्तिरिव राक्षसः ॥ ९४ ॥ पश्यतामपि भूपानामुँडूनामिव चन्द्रमाः । स आरूढकुमारोऽश्वोऽभूददृश्यः क्षणादपि ॥ ९५ ॥ अश्वेन सूनुमाकृष्टं नदीपूरेण पोतवत् । प्रत्यानेतुमन्वचालीदश्वसेनोऽश्वसेनया ॥ ९६ ॥ यात्यसौ यात्यसावश्वः पदान्येतानि तस्य हि । फेनलालस्तस्य चेमा यावदाख्यदिदं जनः ॥ ९७ ॥ तावद् वात्योदभूच्चण्डा पूर्णब्रह्माण्डभस्त्रिका | अकालिकी कालरात्रिरिवान्धकरणी दृशाम् ॥ ९८ ॥
॥ युग्मम् ॥
१ धारा अश्वस्य गतिविशेषः । २ अश्वस्य ताडनी कशा 'चाबुक' इति भाषायाम् । ३ वल्गा " लगाम" इति भाषायाम् । ४ आसनेनोपवेशनेनास्पृष्टं पर्याणं येन सः । ५ विपरीता शिक्षा यस्य सः । ६ अश्ववाराणाम् ७ नक्षत्राणाम् । ८ वायुसमूहो वात्या ।
'DEDEDEDEREREDEREREDEREREDER
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रि
चरितम् ।
अश्वक्रीडा ।
॥ १८० ॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
॥१८१॥
282828282828282828282828282
अपटीभिरिवौकांसि दिशोऽच्छाद्यन्त रेणुभिः । स्तम्भितानीव सैन्यानि नोद्धर्तुं पादमप्यलम् ॥९९ ॥ पदफेनानि चिह्नानि गच्छतस्तस्य वाजिनः । अशेषाण्यपि भग्नानि पांसुकल्लोलमालया ॥१००॥ न निम्नं नोन्नतं नापि स्थपुटं न गुमाद्यपि । अलक्षि पाताल इव प्रविष्टोऽभूज्जनोऽखिलः ॥१०१ ॥ मूढोपायाः सैनिकास्ते पर्याकुल्यभवन्नथ । अब्धावम्भःपूर्यमाणयानाः सांयात्रिका इव ॥१०२ ॥ नत्वा महेन्द्रसिंहोऽश्वसेनमेवं व्यजिज्ञपत् । देव ! दैवस्य घटना दुर्घटा पश्य खल्वियम् ॥१०३ ॥ अन्यथा हि कुमारः क्व दूरदेशो हयः क्व च । तत्र चाज्ञातशीले व कुमारस्याधिरोहणम् ॥१०४ ॥ कुमारस्यापहरणं तेन दुर्वाजिना क्व च । क वा वात्येयमुद्दण्डरजश्छादितहक्पथा ॥१०५ ॥ पर्यन्तसामन्तमिव दैवं जित्वा तथापि हि । आनेष्याम्यहमन्विष्य स्वमित्रं स्वामिसन्निभम् ॥१०६ ॥ कन्दरेषु गिरीन्द्राणां तुङ्गेषु शिखरेषु च । निरन्तरस्तरुस्तोमदुर्गमास्वटवीषु च ॥१०७ ॥ रोधोरन्ध्रेषु पातालकल्पेषु सरितामपि । निर्जलेष्वपि देशेषु विषमेष्वपरेष्वपि ॥ १०८ ॥ ममाल्पपरिवारस्य क्वचिदेकाकिनोऽपि वा । ईषत्करं चरस्येव कुमारान्वेषणं प्रभो ! ॥१०९ ॥ देवस्यामितसैन्यस्यासम्मातो यत्र कुत्रचित् । तन्नाह हुस्वरथ्यायां प्रवेश इव दन्तिनः ॥ ११० ॥ भूयो भूयोऽप्येवमुक्त्वा पादलग्नेन तेन तु । निवर्तितोऽश्वसेनस्तु दुःखितो नगरं ययौ ॥ १११ ॥
१ यथा गृहाणि अपटीभिः यमनिकाभिश्छाद्यन्ते तथा । २ स्थापयितुम् । ३ समप्रदेशम् । ४ अज्ञातं शीलं यस्य तस्मिन्नश्वे । ५ रोधसां तीराणां रन्ध्रेषु । ६ दूतस्य ।
828282828282828282828282828
अश्वक्रीडा।
॥१८१॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते ॥ १८२ ॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्।
28282828282828282828282828
मितसारपरीवारो दुर्वार इव वारणः । महेन्द्रसिंहः सहसा प्रविवेश महाटवीम् ॥ ११२ ॥ पाषाणैः खड्गिविषाणोत्क्षिप्तैर्विषमपद्धतिम् । घर्त्तिप्रविशत्क्रोडपङ्किलीकृतपल्वलाम् ॥ ११३ ॥ प्रौढभल्लकहिक्काभिः प्रतिशब्दितगह्वराम् । गहरासीनशाईलकतबत्कारदारुणाम ॥११४॥ उत्फालचित्रककुलव्याकुलैणकुलाकुलाम् । गलितश्वापदैर्बाढवाहसैर्वेष्टितद्रुमाम् ॥ ११५ ॥ चमूरुचक्रराक्रान्तमार्गच्छायावनीरुहाम् । सिंहीसखीपयःपायिसिंहरुद्धाध्वनिम्नगाम् ॥ ११६ ॥ मत्तकुञ्जरभग्नाध्वशाखिशाखातिदुर्गमाम् । सनत्कुमारमन्वेष्टुं स विष्वक् तामगाहत ॥ ११७ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ विकटां कण्टकितरुश्वापदैरवटैः स्थलैः । महाटवी तामटतस्तस्य सैन्यं व्यशीर्यत ॥११८ ॥ खिन्नखिन्नैर्मुच्यमानो मन्त्रिमित्रादिकैरपि । त्यक्तसंगो मुनिरिव स एकाकी क्रमादभूत् ॥ ११९ ॥ भूयो महानिकुञ्जेषु गिरीणां कन्दरेष्वपि । पल्लीपतिरिवैकोऽपि स बभ्राम धनुर्धरः ॥१२०॥ बृंहिते वननागानां सिंहगुञ्जारवेष्वपि । सोऽधावत् सनत्कुमारवीरध्वनितशङ्कया ॥१२१॥ । स्वमित्रं तत्र चापश्यन्नुच्छलन्निर्झरध्वनौ । तदाशक्यन्यतोऽधावत् प्रेम्णो हि गतिरीदृशी ॥१२२ ॥
28282828282828282828282828
सनत्कुमारान्वेषणम्।
१ खड्गी गण्डकः । २ क्रोडः सूकरः। ३ भल्लूकः - ऋक्षः। ४ एणकूलं मृगकूलम्। ५ वाहसैः अजगरैः । ६ चमूरुः हरिणभेदः । ७ सिंही सखीव सहचर इव तेन सह पयः पिबद्भिः सिंहै रूद्धा मार्गसरितो यस्यां ताम् ॥ ८ गतेः । ९ तन्मित्रमाशङ्कत इति तदाशङ्की ।
॥१८२॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १८३ ॥
REDERERE RE
REDCRY
नदीकरिहरीनूचे मद्बन्धो ध्वनिरेष यत् । स वः पार्श्वे ततो लभ्यं सर्वं ह्येकांशदर्शनात् ॥ १२३ ॥ सर्वत्राप्रेक्ष्य सहृदमुच्चैरारुह्य शाखिनः । दिशो न्यरूपयद् भूयो मार्गभ्रान्त इवाध्वगः ॥ १२४ ॥ बद्धशोक इवाशोकेष्वाकुलो बकुलेष्वपि । असहः सहकारद्रुष्वमल्लो मल्लिकास्वपि ॥ १२५ ॥ न्यक्कारी कर्णिकारेषु पाटल: पाटलास्वपि । दूरस्थः सिन्दुवारेषु सोत्कम्पश्चम्पकेष्वपि ॥ १२६ ॥ पराङ्मुखश्च मलयानिलेष्वपि खलेष्विव । स्फुटत्कर्णः कोकिलानां पञ्चमोच्चारितेष्वपि ॥ १२७ ॥ अशान्तताप: पीयूषरश्मेरपि हि रश्मिषु । स वसन्तमतीयाय रोरपुत्र इवैककः ॥ १२८ ॥
॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥
कुंकूलैरिव विस्तीर्णै: पादपद्मनखम्पचैः । भृज्यमानोऽर्कांशुततैर्भूरजोभिः पदे पदे ॥ १२९ ॥ सद्यो निर्वाणदावाग्निभस्मदुःसंचरेऽध्वनि । पादतापमजानानोऽग्निस्तम्भमिव सूत्रयन् ॥ १३० ॥ उष्णवात्याभिरनलज्वालाभिरिव भूरिभिः । वपुस्तापमगणयन् करी गिरिचरो यथा ॥ १३१ ॥ क्वाथान् रोगीव सरितां पङ्किलान्यूष्मलानि च । पिबन् पयांसि स ग्रीष्मं भ्राम्यन्नेको ऽत्यवाहयत् ॥ १३२ ॥
॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥
रक्षोभिरिव जीमूतैरुद्यद्विद्युन्मुखाग्निभिः । अक्षोभ्यमाणहृदयो विश्वविक्षोभणैरपि ॥ १३३ ॥ अखण्डप्रसरैर्धारासारैः शितशरैरिव । विध्यमानोऽपि संनद्ध इवामुह्यन् मनागपि ॥ १३४ ॥
1
१ यत्रैकांशदर्शनं तत्र सर्वं भवेदिति न्यायात् । २ आम्रवृक्षेषु । ३ तिरस्कर्ता । ४ दीनपुत्रः । ५ तुषानलैः । ६ वायूनां समूहो वात्या ७ मेघैः । ८ तीक्ष्णबाणैः । ९ वर्मितः ।
CREDERERERE
RYDERY RYDY
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
सनत्कुमारान्वेषणम् ।
॥ १८३ ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१८४॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
888888888888888888888888
पदे पदे वननदीर्वेगोन्मूलितपादपाः । दुस्तरा अप्यनायासं राजहंस इवोत्तरन् ॥१३५॥ आक्रामन् पङ्किलं मागं वराह इव लीलया । मित्रान्वेषी पर्यटन् स वर्षा अप्यत्यवाहयत् ॥१३६ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ मूर्ध्नि चित्रातपं घोरं पादयोस्तप्तवालुकाः । सहमानोऽग्निशरावसंपुटान्तर्वसन्निव ॥१३७ ॥ स्वच्छे तोये तोयजेषु हंसादिषु च पक्षिषु । अविश्रान्तमनाः क्वासि क्वासि मित्रैवमुद्गुणन् ॥१३८ ॥ मंदगन्धिसप्तपर्णक्रुद्धधावितदन्तिनाम् । मध्येन गच्छन् दन्तीव वनान्तरसमागतः ॥१३९ ॥ सख्येव पवमानेन प्रेर्यमाणोऽब्जगन्धिना । अत्यगाच्छरदमपि स भ्रमन् शरदभ्रवत् ॥ १४०॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ उत्तरेण समीरेण हिमाद्रेरिव बन्धुना । हिमसात् क्रियमाणेषु सरसीसरिदम्बुषु ॥१४१॥ दवाग्निनाऽप्यदाह्यासु दह्यमानासु सर्वतः । जलान्तःपद्मकल्हारकैरवोत्पलपङ्किषु ॥१४२ ॥ शीतार्तेषु किरातेषु दवानलमपीच्छुषु । हेमन्तमप्यतीयाय स बाढं दृढनिश्चयः ॥१४३ ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ शीर्णेषु जानुदध्नेषु पुष्पपत्रेषु भूरुहाम् । छन्नाहिवृश्चिकेष्वडीन्यासं निःशङ्कमादधत् ॥ १४४ ॥
8282828282828282828282828288
सनत्कुमारान्वेषणम्।
॥१८४॥
१ चित्रा नक्षत्रं तस्य तापः । २ कमलेषु । ३ मदो हस्तिमदस्तस्येव गन्धो यस्यैतादृशेन सप्तपर्णवृक्षण क्रुद्धा अत एव धाविताश्च ते दन्तिनश्च | तेषाम्। ४ वायुना। ५ छन्नाः सर्पाश्च वृश्चिकाश्च येषु तेषु ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।। १८५ ।।
REDERERERERERERERERERE DE RI
कर्णमर्माविद्भिरिव मर्मरैरतिदुःश्रवैः । प्रबुद्धोत्कर्णपञ्चास्यबूत्कारेष्वप्यकम्पितः ॥ १४५ ॥ प्रत्यग्रपल्लवास्वादमात्रेणैवोदरम्भरिः । शिशिरं गमयामासांशिशिरो मित्रपीडया ॥ १४६ ॥
॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
एवं सनत्कुमारस्यान्वेषणायाटतोऽटवीम् । एको महेन्द्रसिंहस्य जगाम परिवत्सरः ॥ १४७ ॥ तस्यामटव्यामन्येद्युर्गत्वा कियदवस्थितः । दिशो विलोकयामास नैमित्तिक इवोन्मुखः ॥ १४८ ॥ ततः कारण्डवक्रौञ्चहंससारसपक्षिणाम् । क्षणादाकर्णयामास कोलाहलमनाकुलः ॥ १४९ ॥ मरुता पङ्कजामोदवाहिनाश्वासितश्च सः । सरः किञ्चिदिहास्तीति निश्चिकायानुमानतः ॥ १५० ॥ आनन्दबाष्पतोयेन निश्चिन्वन् मित्रसंगमम् । सरोवरस्याभिमुखं स ययौ राजहंसवत् ॥ १५१ ॥ गच्छन्नग्रे च शुश्राव गीतं गान्धारबन्धुरम् । मधुरं वेणुनादं च वीणाक्वाणं च हारिणम् ॥ १५२ ॥ विचित्रवस्त्रनेपथ्यरमणीमध्यवर्तिनम् । मित्रं सनत्कुमारं स ददर्श प्रियदर्शनम् ॥ १५३ ॥
प्रियसुहृत् किं मे माया कस्यापि कापि वा । इन्द्रजालमिदं किं वा हृदयान्निर्गतोऽथ मे ॥ १५४ ॥ इति सोऽचिन्तयद् यावत् तावत् कर्णरसायनम् । वैतालिकेन केनापि पठ्यमानमदोऽशृणोत् ॥ १५५ ॥ कुरुवंशसरोहंसाश्वसेनाब्धिनिशाकर! । सनत्कुमार ! सौभाग्यमनोभव ! चिरं जय ॥ १५६ ॥ जय विद्याधरवधूदोर्लतालिङ्गनद्रुम ! | आढ्यम्भविष्णो ! वैताढ्य श्रेणिद्वयजयश्रिया ॥ १५७ ॥ एवं समाकर्ण्य सनत्कुमारस्य स दृक्पथम् । जगाम ग्रीष्मसंतप्तो जलाशयमिव द्विपः ॥ १५८ ॥ १ पञ्चास्यः सिंहः । २ तप्तः । ३ मनोहरम् ।
DYRYDERERERERERERERERE DE RY
चतुर्थं प
सप्तमः
सर्गः
श्रीसनत्कु
मारचक्रिचरितम् ।
सनत्कुमारान्वेषणम् ।
५ ।। १८५ ।।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व सप्तमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१८६॥
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
28282828282828282828282828
हर्षाश्रुधारया तुल्यं स पतन् पादपद्मयोः । अभ्युत्थायोद्धृत्य सनत्कुमारेणाभिषस्वजे ॥ १५९ ॥ उभौ हर्षाश्रु वर्षन्तौ वार्षिकाविव वारिदौ । सविस्मयावप्रतळपरस्परसमागमात् ॥ १६० ॥ साश्चर्यैर्वीक्ष्यमाणौ तौ विद्याधरकुमारकैः । महाासनयोरासाञ्चक्राते रोमहर्षिणौ ॥ १६१॥ अनन्यदृष्टिमनसौ तावभूतां परस्परम् । योगिनाविव रूपस्थध्यानमुद्रापरायणौ ॥ १६२ ॥ सनत्कुमारकुमारयोगाद् दिव्यौषधादिव । तदा महेन्द्रसिंहस्य श्रमो रोग इवात्रुटत् ॥ १६३ ॥ सनत्कुमारो हर्षाश्रु प्रमृज्याथ स्वचक्षुषोः । महेन्द्रसिंहमित्यूचे ससुधोद्गारया गिरा ॥१६४ ॥ कथमत्र समायासीरेकाक्यासीः कथं नु वा । मामज्ञासीः कथं वाऽत्र कथं वा कालमक्षिपः ? ॥१६५॥ मद्वियोगे पितृपादाः कथं प्राणानधारयन् । कथं पितृभ्यामेकाकी प्रेषितोऽसीह दुर्गमे ? ॥ १६६ ॥ इति पृष्टः कुमारेण बाष्पगद्गदवागथ । महेन्द्रसिंहः प्राग्वृत्तमाचचक्षे यथातथम् ॥ १६७ ॥ ततः सनत्कुमारस्तं विद्याधरवधूजनैः । चतुरैः कारयामास मज्जनं भोजनादि च ॥ १६८ ॥ महेन्द्रसिंहस्तदनु विस्मयस्मेरलोचनः । सनत्कुमारमित्युचे विनयाद् रचिताञ्जलिः ॥ १६९ ॥ तदा तेन तुरङ्गेणापहृतः कियती भुवम् । तदादि मद्वियोगे च प्राप्तं किमथवा त्वया ॥ १७० ॥ इयमृद्धिः कुतो वा ते प्रसीदाख्यातुमर्हसि । रहस्यभूतमेतत् ते गोपनीयं न चेन्मयि ॥ १७१ ॥ सनत्कुमार इत्युक्तश्चिन्तयामास चेतसि । आत्मकल्पे वयस्येऽस्मिन् गोपनीयं न किञ्चन ॥१७२ ॥ १ समम् । २ उत्थाय । ३ तर्कितुमशक्यः परस्परसमागमस्तस्मात् । ४ आगतः। ५ स्नानम्। ६ विस्मयेन प्रफुल्लनेत्रः । ७ तत्प्रभूति। ८ स्वसदृशे ।
28282828288888888888888888
सनत्कुमारान्वेषणम्।
॥१८६ ॥
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
॥१८७॥
28888888888888888888888888
परैरप्युच्यमानेन स्ववृत्तेन संताऽपि हि । महापुमांसो लज्जन्ते तत् स्ववृत्तं कथं ब्रुवे ? ॥ १७३ ॥ भवत्वेवं तावदिति विनिश्चित्याश्वसेनसः । इत्यादिदेश दयितां वामपार्श्वे निषेदुषीम् ॥१७४ ॥ प्रिये बकुलमतिके ! विद्यया वेद्यवेदिनि ! अस्मै महेन्द्रसिंहाय तथ्यां कथय मत्कथाम् ॥१७५ ॥ मुकुलीकुरुते नेत्राम्भोजे निद्रा तु मेऽधुना । इत्युदित्वा रतिगृहं सुषुप्सुः प्रविवेश सः ॥ १७६ ॥ ततो बकुलमतिरप्यवोचत् तत्र वासरे । सखा ते वाजिना जहे युष्माकं पश्यतामपि ॥ १७७ ॥ प्रवेशितश्च महतीमटवीमतिदारुणाम् । रह:क्रीडास्थानमिव देवस्य समवर्तिनः ॥१७८ ॥ गच्छन्नह्नि द्वितीयेऽपि सोऽश्वः पञ्चमधारया । मध्याह्ने क्षुत्पिपासातः कृष्ट्वा जिह्वामवास्थितः ॥ १७९ ॥ तस्माच्छासापूर्णकण्ठात् स्तब्धपादात् तुरङ्गमात् । आर्यपुत्रोऽप्यवातारीत् प्रेपित्सोः कुट्टिमादिव ॥ १८० ॥ छोटयित्वा तदुदरबन्धिनं पट्टमायतम् । सोऽश्वादुत्तारयामास पर्याणकविके स्वयम् ॥ १८१ ॥ तुरङ्गमः स घूर्णित्वा पपात धरणीतले । सद्यश्च मुमुचे प्राणैः सहपातभयादिव ॥ १८२ ॥ पिपासयाऽथार्यपुत्रः पयोऽन्वेष्टुमितस्ततः । तस्यामटव्यां बभ्राम नापश्यच्च मराविव ॥ १८३ ॥ सुकुमारतयाऽङ्गस्य दूरायातश्रमेण च । दवदाहादटव्याश्च व्याकुलोऽभूत् सखा तव ॥१८४ ॥ गत्वाऽदूरात् सप्तपर्णतरुमूले द्रुतं ततः । उपाविक्षन्मुकुलितेक्षणः क्षोण्यां पपात च ॥ १८५ ॥
१ सत्येनापि । २ अश्वेन। ३ यमराजस्य। ४ गतिविशेषेण। ५ प्रपतितुमिच्छोः । ६ पर्याणं अश्वपृष्ठाच्छादनम्, कविका वल्गानुगता 'चोकडा'इति ख्याता।
28282828282828282828282828
सनत्कुमार
वृत्तान्तनिवेदनम् ।
॥१८७॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१८८॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
28282828282828282828282828
तदा चामुं पुण्यवशाद् यक्षस्तद्वनदैवतम् । जलैः सिषेच सर्वाङ्गं शिशिरैरमतोपमैः ॥ १८६ ॥ उत्थाय लब्धसंज्ञोऽसौ तद्दत्तं तत्पयः पपौ । कस्त्वं कुतो वा वारीदमित्यपृच्छच्च तं शनैः ॥ १८७ ॥ यक्षोऽहमिह वास्तव्यो मानसात् त्वत्कृते पयः । इदं मया समानीतमित्याचख्यौ स यक्षराट् ॥१८८॥ आर्यपुत्रोऽवदद् भूयः संतापोऽने महानयम् । न विना मानससरोमज्जनादपयास्यति ॥१८९ ॥ तवेच्छां पूरयाम्येष इत्युक्त्वा यक्षपुङ्गवः । कदलीसंपुटे क्षिप्त्वाऽमुं मानससरोऽनयत् ॥ १९०॥ तत्र च स्नपयामासार्यपुत्रं स यथाविधि । गजराजं गजायुक्त इव शीतामलैर्जलैः ॥ १९१ ॥ सर्वाङ्गीणं सुखस्पर्शेरपनिन्ये श्रमो जलैः । आर्यपुत्रस्य निपुणैः संवाहकजनैरिव ॥ १९२॥ तत्रासिताक्षो यक्षः प्राग्जन्मारिः सुहृदस्तव । हननाय समागच्छत् कृतान्त इव नूतनः ॥१९३ ॥ अरे रे तिष्ठ सिंहेन क्षुधितेनेव कुञ्जरः । चिरादसि मया दृष्टः कियधुरं गमिष्यसि ? ॥१९४ ॥ इत्यूजितं स तर्जित्वा समुन्मूल्यैकमवीपम् । आर्यपुत्राय सोऽनार्यः प्राक्षिपद् यष्टिलीलया ॥१९५ ॥ समापतन्तं हस्तेन निहत्यापातयद् द्रुमम् । तं ते सखा प्रतिकारभस्त्रामिव मतङ्गजः ॥ १९६ ॥ ततो बहलधलीभिरन्धकारमयं जगत् । अकालोत्पन्नकल्पान्तमिव यक्षश्चकार सः॥१९७॥ स विचक्रे पिशाचाश्च धूमधूम्रकलेवरान् । सोदारानन्धकारस्य दारुणाकारधारिणः ॥१९८ ॥ ज्वालाजालकरालास्यास्ते चित्या इव जङ्गमाः । अट्टहासं विमुञ्चन्तः पतत्पविरवोपमम् ॥१९९ ॥ १ तन्नाम्न सरोवरात् । २ हस्तिपकः । ३ तिरस्कृत्य । ४ वृक्षम्। ५ गजग्रहणोपायभूतां भस्वाम् लोहधमनीम्, 'भट्ठी' इति भाषायाम् । ६ अग्नयः ।
282828282828282828282828288
सनत्कुमार--
वृत्तान्तनिवेदनम्।
१८८॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सतमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्।
॥१८९॥
282828282828282828282828282
पिङ्गकेशाः पिङ्गनेवाः सदवा इव पर्वताः । लम्बजिह्वाः कोटारान्तःस्थिताहय इव द्रुमाः ॥ २०० ॥ तीक्ष्णवक्रा महादंष्ट्रा दधानाः कत्रिका इव । अधावन्ताध्यार्यपुत्रमधिमध्विव मक्षिकाः ॥ २०१॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ भ्राम्यतो विकृताकारान् रङ्गादाविव नर्तकान् । आर्यपुत्रोऽपि तान् पश्यन् न बिभाय मनागपि ॥ २०२॥ पिशाचेभ्योऽप्यचकितमार्यपुत्रं तरस्विनम् । अकालकालपाशाभैर्नागपाशैर्बबन्ध सः ॥२०३ ॥ आर्यपुत्रस्तु तान् सर्वांस्त्रोटयामास लीलया । हस्तोत्क्षेपेण हस्तीवाविहस्तो वल्लिमण्डपम् ॥ २०४ ॥ अमुं यक्षो विलक्षोऽथ करघातैरताडयत् । महागिरिप्रस्थमिव लाङ्गलाच्छोटनैर्हरिः ॥२०५॥ आजघानार्यपुत्रस्तं वज्रसारेण मुष्टिना । महामात्र इव क्रुद्धो लोहगोलेन दन्तिनम् ॥ २०६ ॥ अयोवलयितेनाथ मुद्रेण गरीयसा । आर्यपुत्रं न्यहन् यक्षस्तडितेवाद्रिमम्बुदः ॥ २०७॥ चन्दनद्रुममुन्मूल्य तेन वर्धिष्णुराहतः । यक्षः पपात भुव्यूद्धर्वशोषं शुष्क इव द्रुमः ॥ २०८ ॥ यक्षोऽपि शैलमुत्क्षिप्य लीलया गण्डशैलवत् । आर्यपुत्रस्योपरिष्टाच्चिक्षेपामर्षणः क्षणात् ॥ २०९॥ तेन शैलप्रहारेण जज्ञे निश्चेतनः क्षणम् । सायं नदीहूद इव मीलितेक्षणपङ्कजः ॥ २१० ॥ लब्धसंज्ञो विधूयादि महावायुरिवाम्बुदम् । आर्यपुत्रः प्रववृत्ते बाहुभ्यां योद्धमुच्चकैः ॥२११॥
282828282828282828282828285
सनत्कुमार
वृत्तान्तनिवेदनम्।
॥१८९॥
१ दवानलसहिताः । २ बलिनम् । ३ अमन्दः । ४ विषण्णः ।
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१९०॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
28282828282828282828282828
दण्डेन दण्डभृदिव दोर्दण्डेन निहत्य तम् । चक्रे सखा ते कणशः सोऽमरत्वात् तु नामृत ॥ २१२ ॥ ततो विरसमारट्य मुमूर्षन्निव सूकरः । असिताक्षः पलायिष्ट वायवीयेन रंहसा ॥ २१३ ॥ रणकौतुकवीक्षिण्यः सुरविद्याधराङ्गनाः । त्वन्मित्रे ववृषुः पुष्पाण्य॒तुश्रिय इव स्वयम् ॥२१४ ॥ अपराह्ने ततोऽचालीन्मानसाद् धीरमानसः । आर्यपुत्रो ययौ बाह्यां भुवं मत्त इव द्विपः ॥ २१५ ॥ नन्दनात् तत्र चायाता असौ खेचरकन्यकाः । ईक्षाञ्चक्रे रूपवतीः स्मरजीवातुसन्निभाः ॥ २१६ ॥ सखा ते ताभिरप्यैक्षि हावभावमनोहरम् । स्वयंवरस्रज इव क्षिपतीभिदृशोऽलसाः ॥ २१७ ॥ आविश्चिकीर्षुः सद्भावमार्यपुत्र उपेत्य ताः । सुधामधुरया वाचा प्रोवाचार्यो वचस्विनाम् ॥२१८ ॥ यूयं महात्मनः कस्य पुत्र्यः कुलविभूषणम् । युष्माभिर्भूषितं चेदमरण्यं केन हेतुना ॥२१९॥ ता अप्यूचुर्महाभाग ! विद्याधरमहीपतेः । श्रीमतो भानुवेगस्य वयमष्टापि कन्यकाः ॥ २२० ॥ इतश्चानतिरेऽस्ति तातस्य नगरी वरा । तामलङ्करु विश्रान्त्या राजहंस इवाब्जिनीम् ॥ २२१ ॥ इत्युक्तः प्रश्रयात् ताभिः सखा ते तत्पुरीमगात् । सान्ध्यं विधि कर्तुमिवाम्भोधौ भानुर्ममज्ज च ॥ २२२ ॥ वरचिन्ताशल्यभृतो विशल्यकरणौषधिः । ताभिः सखा ते स्वपितुरन्तिकेऽनायि सौविदैः ॥ २२३ ॥
28282828282828282828282828
सनत्कुमार
वृत्तान्तनिवेदनम्।
॥१९० ॥
१ दण्डधारी वरुणो वा यमः । २ वायुसदृशेन। ३ कामदेवजीवनतुल्याः । ४ कमलिनीम् । ५ विनयात् । ६ अन्तःपुरचारिभि: नपुंसकनरै : ।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥। १९१ ॥
DEDEDEDERE
CREDERERY
अभ्युत्थानं भानुवेगः कृत्वैवं तमभाषत । दिष्ट्या नः सदनं पुण्यं पुण्यराशिर्यदागमः ॥ २२४ ॥ आकृत्याऽपि ज्ञायसे त्वं महावश्यो महाभुजः । इन्दोः क्षीरार्णवाज्जन्म मूर्त्याऽपि ह्यनुमीयते ॥ २२५ ॥ यत् कन्यानां त्वमुचितो वरोऽसीति मयाऽर्थ्यसे । इमाः परिणयाष्टापि रत्नं स्वर्णे हि योज्यते ॥ २२६ ॥ एवमभ्यर्थितस्तेन तदैव विधिपूर्वकम् । ता दिश्रिय इवाष्टापि पर्यणैषीत् सखा तव ॥ २२७ ॥ ताभिः समं रतिगृहे सुप्तोऽसौ बद्धकङ्कणः । निद्रासुखं चान्वभवद् रत्नपर्यङ्कमास्थितः ॥ २२८ ॥ निद्रापराजितं चैतमसिताक्षः क्षणादपि । उत्क्षिप्यान्यत्र चिक्षेप बलिभ्योऽपि छलं बलिः ॥ २२९ ॥ पश्यन् सखा ते निद्रान्ते स्वं भूमिष्ठं सकङ्कणम् । एकाकिनमरण्यान्तर्दध्यौ किमिदमित्यथ ॥ २३० ॥ असावटन्नटव्यन्तरेकाकी पूर्ववत् पुनः । अभ्रंलिहं ददर्शेकं प्रासादं सप्तभूमिकम् ॥ २३१ ॥
I
कस्यापि मायिनोऽदोऽपि मायाविलसितं किमु । इत्यार्मृशन्नार्यपुत्रस्तं प्रासादं समासदत् ॥ २३२ ॥ कस्याश्चिद् योषितस्तत्र कुररीकरुणस्वरम् । अश्रौषीद् रुदितं व्यक्तं वनान्तमपि रोदयत् ॥ २३३ ॥ आर्यपुत्रो दयावीरः प्रासादे तत्र सप्तमीम् । आरोहद् भूमिकां धिष्ण्यविमानभ्रान्तिदायिनीम् ॥ २३४ ॥ सनत्कुमार कौरव्य ! मम जन्मान्तरेऽपि हि । भर्ता भूयास्त्वमेवेति भूयो भूयोऽभिशंसिनीम् ॥ २३५ ॥ अश्रुपूर्णेक्षणां दीनां कन्यामेकामधोमुखीम् । रूपलावण्यपुण्याङ्गीं सखा ते तत्र चैक्षत ॥ २३६ ॥
१ आकाशगामिनम् । २ विचारयन् । ३ कुररीवत् करुणः स्वरो यस्मिन् । ४ धिष्ण्यं नक्षत्रं तारा वा ।
RERERERERERERERERERERERERE
चतुर्थं पर्व
सप्तमः
सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
सनत्कुमारवृत्तान्तनिवेदनम् ।
॥ १९९ ॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१९२॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
288888882828282828282828282
स्वनामश्रवणात् केयं ममेत्याशङ्कितोऽथ सः । पुरोभूयेत्यभाषिष्ट प्रत्यक्षेवेष्टदेवता ॥ २३७॥ भद्रे ! सनत्कुमारः कः कासि त्वं किमिहागता । किंवा ते व्यसनं येन तं स्मरन्तीति रोदिषि? ॥२३८॥ इत्युक्ता तेन सा बाला बलादालादमीयुषी । पीयूषमिव वर्षन्ती गिरा मधुरयाऽवदत् ॥ २३९ ॥ साकेतपुरनाथस्य सुराष्ट्रस्य महीपतेः । देव्याश्च चन्द्रयशसः सुनन्दा नाम पुत्र्यहम् ॥ २४०॥ कुरुवंशनभोभानोरश्वसेनस्य भूपतेः । सूनुः सनत्कुमारस्तु रूपन्यकृतमन्मथः ॥ २४१॥ स मनोरथमात्रेण भर्ता मम महाभुजः । तस्मै पितृभ्यां दत्ताऽस्मि यस्मादुदकपूर्वकम् ॥२४२ ॥ ततोऽकृतविवाहां मामेको विद्याधरात्मजः । स्वकुट्टिमादिहानैषीत् परस्वमिव तस्करः ॥२४३ ॥ इमं विकृत्य प्रासादं मामत्रैव विमुच्य च । क्वापि विद्याधरः सोऽगान जाने किं भविष्यति? ॥२४४॥ अवोचदार्यपुत्रोऽपि मा भैषीः कातरेक्षणे ! । सनत्कुमारः सोऽस्म्येष कौरव्यो यं स्मरस्यलम् ॥ २४५ ॥ प्रत्यभाषिष्ट साऽप्येवं चिराद् दृष्टिपथेऽद्य मे । देव ! दैवेन सुस्वप्नमिव दिष्ट्याऽसि दर्शितः ॥ २४६ ॥ एवं तयोरालपतोरागात् क्रोधारुणेक्षणः । विद्याधरो वज्रवेगाभिधानोऽशनिवेगसूः ॥ २४७ ॥ उत्पाट्योल्लालयामास स विद्याधरदारकः । आर्यपुत्रं समुत्पातिखेचरभ्रमदायिनम् ॥२४८ ॥ हा नाथ नाथ ! दैवेन निहताऽस्मीति भाषिणी । मूर्च्छया सा महीपृष्ठे शीर्णपर्णमिवापतत् ॥ २४९ ॥ क्रुद्धः सन्नार्यपुत्रोऽपि मुष्ट्या मशकमुष्टिवत् । वज्रौजसा वज्रवेगमवधीत् तं दुराशयम् ॥२५० ॥ अक्षताङ्गस्तदभ्यर्णमार्यपुत्रः समाययौ । नेत्रनीलोत्पलानन्दं जनयंश्चन्द्रमा इव ॥ २५१॥ १ संकल्पपूर्वकम् । २ परधनम्। ३ अधीरेक्षणे। ४ अतिशयेन ।
YAY28XXXXXXXXXXXXXXXXX
सनत्कुमार
वृत्तान्तनिवेदनम्।
|॥ १९२॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व सप्तमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१९३
सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्।
28282828282828282828282828
समाश्वास्य च तां सद्यः पर्यणैषीन्मनीष्यसौ । नैमित्तिकवरैः सा हि स्त्रीरत्नमिति सूचिता ॥२५२॥ आगात् तत्र क्षणेनापि वज़वेगस्य सोदरा । कन्या सन्ध्यावली नामाकुप्यद् भ्रातृवधाच्च सा ॥२५३॥ 'भर्ता ते भ्रातृवधको भावीति' ज्ञानिनां वचः । स्मृत्वाऽशाम्यत् क्षणेनापि स्वलोभः कस्य नोपरि ॥२५४ ॥ जयश्रीः सा द्वितीयेव स्वयंवरपरायणा । आर्यपुत्रं नाथमिच्छन्त्युपतस्थे कुमारिका ॥ २५५ ॥ अनुज्ञातस्त्वत्सखाऽथानन्दभाजा सुनन्दया । गान्धर्वेण विवाहेन तामुपायंस्त रागिणीम् ॥ २५६ ॥ एत्य विद्याधरौ द्वौ च तदानीमाश्वसेनये । महारथं ससन्नाहमुपनीयेत्यवोचताम् ॥ २५७ ॥ त्वया हतं वज्रवेगं गरुडेनेव पन्नगम् । विज्ञायाशनिवेगस्तत्पिता विद्याधरेश्वरः ॥२५८ ॥ विद्याधरबलच्छन्नदिक्को दिक्करिविक्रमः । त्वां योधयितुमेत्येष रोषक्षाराम्बुसागरः ॥२५९ ॥ पितृभ्यां चन्द्रवेगेन भानुवेगेन चेरितौ । आवां श्वशुल् भवतः साहाय्यार्थे समागतौ ॥२६० ॥ तत्प्रेषितं रथं चामुमारोहेन्द्ररथोपमम् । अमुं चामुञ्च सन्नाहं विजयस्व द्विषां बलम् ॥२६१ ॥ चन्द्रवेग-भानुवेगौ वाहनैर्वायुवेगिभिः । साहाय्यायागतौ विद्धि निजे मूर्ती इवापरे ॥२६२ ॥ तौ तदानीमपि महावाहिनीको समेयतुः । चन्द्रवेग-भानुवेगावब्धी पूर्वापराविव ॥२६३ ॥ तदा चाशनिवेगस्यागच्छतः सैन्यसञ्चयैः । उत्तस्थे तुमुलो व्योम्नि पुष्करावर्त्तकैरिव ॥२६४ ॥ तदानीमार्यपुत्राय सन्ध्यावलिरदत्त सा । विद्यां प्रज्ञप्तिकां नाम भर्तृगृह्या हि योषितः ॥२६५ ॥ १ बुद्धिमान् । २ भगिनी। ३ अश्वसेनस्य पुत्राय । ४ कवचसहितम् । ५ परिधेहि।
128282828282828282828282828
सनत्कुमार
वृत्तान्तनिवेदनम्।
॥१९३॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १९४ ॥
FREDERERE DE RI
CREDERE RE:
पुत्रोऽपि सह्य समारुह्य च तं रथम् । रणायोत्कण्ठितस्तस्थौ क्षत्रिया हि रणप्रियाः ॥ २६६ ॥ चन्द्रवेग-भानुवेगादयो विद्याधरा अमुम् । स्वसैन्यैर्वव्रिरे वैरिंयशोविधुविधुन्तुदाः ॥ २६७ ॥ गृह्णीत गृह्णीत हत हतेति च विभाषिणः । आगमन्नतिवेगेनाशनिवेगस्य सैनिकाः ॥ २६८ ॥ उभयोरप्ययुद्ध्यन्त सैन्या दैन्यविनाकृताः । ताम्रचूडा इवोत्पत्योत्पत्यामर्षात् प्रहारिणः ॥ २६९ ॥ तेषां क्ष्वेडारवादन्यन्न किञ्चिच्छुश्रुवे तदा । तदायुधेभ्यो दीप्तेभ्यो नान्यत् किञ्चित् त्वदृश्यत ॥ २७० ॥ अपासर्पन्नुपासर्पन् प्रहारानसकृद् ददुः । प्रतीषुश्च रणविदः सुभटाः कुञ्जरा इव ॥ २७१ ॥ युद्धवाचिरेण भग्नेषु सैनिकेषु द्वयोरपि । समुत्तस्थे ऽशनिवेगो रथेनानिलवेगिना ॥ २७२ ॥ भो भोः ! वज्रवेगारिर्यमागारनवातिथिः । इत्याक्षिपन् परानुच्चैः साधिज्यं विदधे धनुः ॥ २७३ ॥ एषोऽहं वज्रवेगारिर्यमागारनवातिथिः । इति ब्रुवन्नार्यपुत्रो ऽप्यार्ततज्यं धनुर्व्यधात् ॥ २७४ ॥ ततः प्रववृते युद्धं द्वयोरपि महौजसोः । शराशरि तिरोभूतदिवाकरकरोत्करम् ॥ २७५ ॥ द्वावप्यार्यपुत्रविद्याधरेशौ मारतत्परौ । युद्ध्वा गदाद्यैरप्यस्त्रैरसंजातपराजयौ ॥ २७६ ॥ सार्पगारुत्मताग्नेयवारुणास्त्रैस्तु दारुणैः । दिव्यैरस्त्रैरयुध्येतामन्योऽन्यं बाध्यबाधकैः ॥ २७७ ॥ युग्मम् ॥ विद्याधरपतेश्चापमास्फाल्योन्मुञ्चतः शरम् । आर्यपुत्रः सायकेन जीवां जीवमिवाच्छिदत् ॥ २७८ ॥
१ वैरिणां यश एव चन्द्रस्तस्मिन् राहुसदृशाः । २ दीनतारहिताः । ३ कुर्कुटाः । ४ गर्जना शब्दात् । ५ प्रतिजग्मुः । ६ आतता विस्तीर्णां ज्या यस्मिन् । ७ तिरोभूतः सूर्यकिरणसमूहो यस्मिन् तत् । ८ धनुर्गुणम् ।
GRERERE REREREREREAGREREDERE
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रि
चरितम् ।
सनत्कुमारवृत्तान्तनिवेदनम् ।
॥ १९४ ॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १९५ ॥
REDERERERERERERERERERERERY
मण्डलाग्रमथाकृष्याशनिवेगस्य धावतः । यशोऽर्धमिव दोरर्थं निचकर्त्ताश्वसेनभूः ॥ २७९ ॥ भग्नैकदन्तो दन्तीव दंष्ट्रीवास्तैर्कदंष्ट्रिकः । छिन्नैकभुजदण्डोऽपि सोऽतिक्रोधादधावत ॥ २८० ॥ प्रहर्तुं धावतस्तस्य दर्शनैर्दशतोऽधरम् । विद्यार्पितेन चक्रेण शिरश्चिच्छेद मत्पतिः ॥ २८१ ॥ ततश्चाशनिवेगस्य राज्यलक्ष्मीः समन्ततः । मम भर्तरि संधाता विक्रान्तो हि श्रियां पदम् ॥ २८२ ॥ चन्द्रवेगप्रभृतिभिः समं विद्याधरेश्वरैः । गिरिं जगाम वैताढ्यमाश्वसेनिरशङ्कितः ॥ २८३ ॥ विद्याधरमहाराज्याभिषेकोऽमुष्य तत्र च । विद्याधरेन्द्रैर्विदधे प्रपेदानैः पदातिताम् ॥ २८४ ॥ शाश्वतार्हत्प्रतिमानां तत्रैषोऽप्रतिमर्द्धिकः । नन्दीश्वरे शक्र इव विदधेऽष्टाहिकोत्सवम् ॥ २८५ ॥ अथार्यपुत्रमन्येद्युर्विद्याधरशिरोमणिः । चन्द्रवेगो मम पिता सप्रश्रयमदोऽवदत् ॥ २८६ ॥ कोऽप्येकदा मया पूर्वमपूर्वमहिमा मुनिः । ज्ञानरत्नाकरो दृष्टः स पृष्टः शिष्टवानिति ॥ २८७ ॥ तवेदं बकुलमतिप्रमुखं कन्यकाशतम् । चक्री चतुर्थोऽत्र सनत्कुमारः परिणेष्यति ॥ २८८ ॥ कथं गम्यः कथं प्रार्थ्यः कन्या दातुममूः स तु । इति चिन्ताजुषो मे त्वं भाग्यैरिह समागमः ॥ २८९ ॥ तत् प्रसीद शतं कन्या अमूः परिणय प्रभो ! । याञ्चा ह्यमोघा महताममोघं च ऋषेर्वचः ॥ २९० ॥ प्रार्थितो मम पित्रैवमर्थिचिन्तामणिस्तदा । पर्यणैषीत् तव सुहृच्छतं कन्या मदादिकाः ॥ २९९ ॥
१ नष्टैकदंष्ट्रः । २ दन्तैः । ३ संधास्यति । ४ विक्रमी । ५ प्राप्तै । ६ कथितवान् । ७ चिन्तासेविनः चिन्तातुरस्येति यावत् । ८ याचकेषु
चिन्तामणिसमानः ।
REREDERERERERERERERERERERY
चतुर्थं प
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
सनत्कुमारवृत्तान्तनिवेदनम् ।
॥ १९५ ॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ १९६ ॥
YAYAYAYDEDEDEREREREREDERERY
कदाचिच्चारुसंगीतैः कदाचिद् वरनाटकैः । कदाप्याख्यानकवरैः कदाप्यालेख्यवीक्षणैः ॥ २९२ ॥ कदाचिद् दिव्यवापीषु जलक्रीडामहोत्सवैः । कदाप्युद्यानवीथीषु पुष्पोच्चयनकेलिभिः ॥ २९३ ॥ कदाचिदन्याभिरपि क्रीडन् क्रीडाभिरेष ते । विद्याधरैः परिवृतोऽनैषीत् कालं सुखं सखा ॥ २९४ ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम्॥
क्रीडानिमित्तमधुना त्विहागात् तव बान्धवः । मिलितस्त्वं च दलितो दुर्दैवस्य मनोरथः ॥ २९५ ॥ इत्युक्तवत्यां बकुलमत्यां रतिनिकेतनात् । सनत्कुमारो निरगाद्धदादिव मतङ्गजः ॥ २९६ ॥ समं महेन्द्रसिंहेन विद्याधरसमावृतः । वैताढ्याद्रिं ततः सोऽगात् सुमेरुमिव वासवः ॥ २९७ ॥ स कालं गमयन्नृद्धया महत्या परिबृंहितः । महेन्द्रसिंहेनान्येद्युर्व्यज्ञपीदं यथोचितम् ॥ २९८ ॥ तव ऋद्ध्याऽनया स्वामिन् ! मनो मे मोदतेतमाम् । पितरौ त्वद्वियोगार्तौ स्मारं स्मारं च सीदतः ॥ २९९ ॥ असौ सनत्कुमारोऽसौ महेन्द्र इति तन्मयम् । पितरौ पश्यतो विश्वं मन्ये तनयवत्सलौ ॥ ३०० ॥ तत् प्रसीदाभिगच्छामो नगरं हस्तिनापुरम् । आनन्दय पितृजनं शशाङ्क इव सागरम् ॥ ३०१ ॥ तेनेत्यभिहितः सख्या सोत्कण्ठः सोऽपि तत्क्षणात् । विद्याधराधिपशतैश्चमूयुक्तैः समावृतः ॥ ३०२ ॥ विमानैर्भासुरैः कुर्वन् नानाऽऽदित्यमिवाम्बरम् । विद्याधरैः कैश्चिदपि विधृतातपवारणः ॥ ३०३ ॥ उद्धूतचामरः कैश्चित् कैश्चिदप्यूढपादुकः । कैश्चित् गृहीतव्यजन आत्तवेत्रश्च कैश्चन ॥ ३०४ ॥
TAUREREREREREREDERERERERERY:
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः
श्रीसनत्कु
मारचक्रि
चरितम् ।
हस्तिनापुरे प्रत्यागमनम् ।
॥ १९६ ॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१९७ ॥
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
282828282828282828282828286
ध्रियमाणस्थगिकोऽन्यैः कथ्यमानपथोऽपरैः । दय॑मानविनोदोऽन्यैस्स्तूयमानगुणोऽपरैः ॥३०५॥ कैरपि द्विरदारूढरश्वारूढैश्च कैश्चन । कैश्चिच्च स्यन्दनारूढः खे कैश्चित् पादचारिभिः ॥ ३०६॥ सकलत्रः समित्रश्चामित्रशैलमहाशनिः । सनत्कुमारः संप्राप नगरं हस्तिनापुरम् ॥३०७॥
॥षड्भिः कुलकम् ॥ पितरौ तत्र दुःखातौं पौरांश्च निजदर्शनात् । स समानन्दयद् ग्रीष्मतापार्तानिव वारिदः॥३०८ ॥ सनत्कुमारं स्वे राज्येऽश्वसेननृपतिर्यधात् । महेन्द्रसिंहं तत्सेनाधिपत्ये प्रीतमानसः ॥३०९॥ श्रीधर्मतीर्थकृत्तीर्थे स्थविराणामथान्तिके । परिव्रज्यां समादाय राजा स्वार्थमसाधयत् ॥ ३१०॥ राज्यं सनत्कुमारस्य परिपालयतः सतः । महारत्नान्यजायन्त चक्रादीनि चतुर्दश ॥ ३११ ॥ ततः स साधयामास चक्रमार्गानुगः स्वयम् । षट्खण्डं भरतक्षेत्रं नैसर्पोद्यान् निधीनपि ॥३१२ ॥ दशभिर्वर्षसहस्त्रैः साधयित्वा स भारतम् । प्राविशद् रत्नभूतेन हस्तिना हस्तिनापुरम् ॥ ३१३ ॥ प्रविशन्तं महात्मानमवधिज्ञानतोऽथ तम् । वीक्षाञ्चक्रे सहस्राक्षः साक्षात् स्वमिव सौहृदात् ॥ ३१४ ॥ सौधर्मेन्द्रः पूर्वजन्मन्यसौ मे तेन बान्धवः । इति स्नेहवशाच्छक्र: कुबेरमिदमादिशत् ॥ ३१५ ॥ अयं शक्रचरश्चक्री कुरुवंशाब्धिचन्द्रमाः । राज्ञोऽश्वसेनस्य सुतो महात्मा बन्धुवन्मम ॥३१६ ॥ सनत्कुमारः षट्खण्डं साधयित्वाऽद्य भारतम् । स्वपुरं प्रविशत्येषोऽभिषेकोऽस्य विधीयताम् ॥३१७॥ १स्थगी ताम्बूलकरङ्कः। २ भूतपूर्वः शक्रः शक्रचरः । भूतपूर्वे प्चरट्' इति सूत्रसंसिद्धेः।
282828282828282828282828284
हस्तिनापुरे | प्रत्यागमनम्।
॥१९७॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ १९८ ॥
REDERERE DERY
GREREREREA
हारं च शशिमालां चातपत्रं चामरे अपि । मुकुटं कुण्डलयुगं देवदूष्यद्वयीमपि ॥ ३१८ ॥ सिंहासनं पादुके च पादपीठं च भासुरम् । सद्यः सनत्कुमारार्थं कुबेरस्यार्पयद्धरिः ॥ ३९९ ॥ तिलोत्तमोर्वशीमेनारम्भातुम्बरुनारदान् । अन्यानपीन्द्रस्तदभिषेकायाशु समादिशत् ॥ ३२० ॥ ततः कुबेरस्तैः सार्धमेत्य नागपुरे वरे । आख्यत् सनत्कुमाराय तमादेशं दिवस्पते: ॥ ३२९ ॥ सनत्कुमारानुज्ञातो विचकारैकयोजनम् । माणिक्यपीठं धनदो रोहणाद्रेस्तटीमिव ॥ ३२२ ॥ तदूर्ध्वं मण्डपं दिव्यं मणिपीठं च मध्यतः । सिंहासनं तदुपरि विदधे धनदः क्षणात् ॥ ३२३ ॥ क्षीरोदात् त्रिदशैरम्भोऽथानायि धनदाज्ञया । गन्धमाल्यादि चानर्घ्यं सर्वैरपि च पार्थिवैः ॥ ३२४ ॥ सनत्कुमारं विज्ञप्य तत्र सिंहासनोत्तमे । कुबेर आसयामास शक्रप्राभृतमार्पयत् ॥ ३२५ ॥ तस्थौ सनत्कुमारस्य सामन्तादिः परिच्छदः । सामानिकादिको वज्रपाणेरिव यथोचितम् ॥ ३२६ ॥ तस्याथ चक्रवर्तित्वाभिषेकं पुण्यवारिभिः । राज्याभिषेकं श्रीनाभिसूनोरिव सुरा व्यधुः ॥ ३२७ ॥ मङ्गल्यं गीतमारेभे तुम्बुरुप्रमुखैरथ । पटहादीनि वाद्यानि त्रिदशैस्तांडितानि च ॥ ३२८ ॥ रम्भोर्वशीप्रभृतिभिर्नर्तकीभिरनृत्यत । विचित्राण्यभ्यनीयन्त गन्धर्वैर्नाटकानि च ॥ ३२९ ॥ सनत्कुमारं त्रिदशा अभिषिच्यैवमुच्चकैः । वस्त्राङ्गरागनेपथ्यमाल्यैर्दिव्यैरयोजयत् ॥ ३३० ॥ गजरत्नं गन्धवरमध्यारोह्य न्यवीविशत् । सनत्कुमारं मुदितः कुबेरो हस्तिनापुरे ॥ ३३९ ॥ १ हस्तिनापुरे । २ इन्द्रस्य । ३ श्रीआदीश्वरस्य ॥
DEDEDEDEDER
E DE DE DE DEDEDEI
चतुर्थं पर्व
सप्तमः सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
चक्रवर्तित्वभिषेकः ।
॥ १९८ ॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
॥१९९॥
828282828282828282828282828
स्वपुरीवद् धनापूर्णं नगरं हस्तिनापुरम् । कृत्वा कुबेरोऽथ ययौ विसृष्टश्चक्रवर्तिना ॥ ३३२ ॥ राजभिर्बद्धमुकुटैः सामन्तैरपरैरपि । तस्याभिषेको विदधे स्वसंपद्वल्लिसारणिः ॥ ३३३ ॥ अभिषेकोत्सवात् तस्याभूत् पुरं हस्तिनापुरम् । द्वादशाब्दी दण्डशुल्कभटवेशादिवर्जितम् ॥३३४ ॥ स चक्री पालयामास पितेव विधिवत् प्रजाः । महाऋद्धिः शक्र इव करादिभिरपीडयन् ॥ ३३५ ॥ न समोऽस्य प्रतापेन यथा कश्चिदजायत । यथैवाप्रतिरूपेण रूपेणापि जगत्त्रये ॥ ३३६ ॥ तदानीं च सुधर्मायां रत्नसिंहासनस्थितः । शक्रः सौदामनीं नाम नाटकं नाटयन्नभूत् ॥३३७ ॥ अनवद्येन रूपेण सर्वरूपाभिभाविना । विस्मापयन् दिविषदस्तत्पर्षदि निषेदुषः ॥ ३३८ ॥ देहप्रभाभिस्तिरयंस्तेजांस्यखिलनाकिनाम् । ऐशानकल्पादभ्यागात् संगमस्तत्र चामरः ॥ ३३९ ॥
॥युग्मम् ॥ गतेऽथ तस्मिन् पप्रच्छुः शक्रमेवं दिवौकसः । अस्य लोकोत्तरं तेजो रूपं चानुपमं कथम् ? ॥३४०॥ शक्रोऽप्यशंसदेतेन प्राग्जन्मनि कृतं तपः । आचामाम्लवर्धमानं तेनेमे रूपतेजसी ॥३४१॥ किमन्योऽपीदृशः कोऽपि विद्यतेऽत्र जगत्त्रये । इति भूयोऽमरैः पृष्टः सौधर्मेन्द्रोऽब्रवीदिदम् ॥३४२ ॥ राज्ञः सनत्कुमारस्य कुरुवंशशिरोमणेः । यद्रुपं न तदन्यत्र देवेषु मनुजेषु च ॥ ३४३ ॥ इति प्रशंसां रूपस्याश्रद्दधानावुभौ सुरौ । विजयो वैजयन्तश्च पृथिव्यामवतेरतुः ॥३४४ ॥ १ सर्वरूपतिरस्कारिणा । २ निषण्णान् । ३ आच्छादयन् ।
888888888882828282828282828
राज्यपालनम्।
इन्द्रप्रशंसा।
॥१९९॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥ २०० ॥
'RE DE DE DE REI
DEDEDER K
ततस्तौ विप्ररूपेण रूपान्वेषणहेतवे । प्रासादद्वारि नृपतेस्तस्थतुर्द्वाःस्थसन्निधौ ॥ ३४५॥ आसीत् सनत्कुमारोऽपि तदा प्रारब्धमज्जनः । मुक्तनिःशेषनेपथ्यः सर्वाङ्गाभ्यङ्गमुद्वहन् ॥ ३४६ ॥ द्वारस्थौ द्वारपालेन द्विजाती तौ निवेदितौ । न्यायवर्ती चक्रवर्ती तदानीमप्यवीविशत् ॥ ३४७ ॥ सनत्कुमारमालोक्य विस्मयस्मेरमानसौ । धूनयामासतुमौलिं चिन्तयामासतुश्च तौ ॥ ३४८ ॥ ललाटपट्टः पर्यस्ताष्टमीरजनिजानिकः । नेत्रे कर्णान्तविश्रान्ते जितनीलोत्पलत्विषी ॥ ३४९ ॥ दन्तच्छदौ पराभूतपक्व बिम्बफलच्छवी । निरस्तशुक्तिकौ कर्णौ कण्ठोऽयं पाञ्चजन्यजित् ॥ ३५० ॥ करिराजकराकारतिस्कारकरौ भुजौ । स्वर्णशैलशिलालक्ष्मीविलुण्टाकमुरस्थलम् ॥ ३५१ ॥ मध्यभागो मृगारातिकिशोरोदरसोदरः । किमन्यदस्य सर्वाङ्गलक्ष्मीर्वाचां न गोचरा ॥ ३५२ ॥ अहो ! कोऽप्यस्य लावण्यसरित्पूरो निरर्गलः । येनाभ्यङ्गं न जानीमो ज्योत्स्नयोडुप्रभामिव ॥ ३५३ ॥ यथेन्द्रो वर्णयामास तथेदं भाति नान्यथा । मिथ्या न खलु भाषन्ते महात्मानः कदाचन ॥ ३५४ ॥ किंनिमित्तमिहायातौ भवन्तौ द्विजसत्तमौ ? । इत्थं सनत्कुमारेण पृष्टौ तावेवमूचतुः ॥ ३५५ ॥ लोकोत्तरचमत्कारकारकं सचराचरे । भुवने भवतो रूपं नरशार्दुल ! गीयते ॥ ३५६ ॥ दूतोऽपि तदाकर्ण्य तरङ्गितकुतूहलौ । विलोकयितुमायातावावामवनिवासव ! ॥ ३५७ ॥ वर्ण्यमानं यथा लोके शुश्रुवेऽस्माभिरद्भुतम् । रूपं नृप ! ततोऽप्येतत् सविशेषं निरीक्ष्यते ॥ ३५८ ॥
१ प्रारब्धं मज्जनं स्नानं येन । २ द्विजौ । ३ रजनिजानिश्चन्द्रः । ४ विलुण्टाकचौरः । ५ तारकप्रभाम् । ६ अवनिपते ।
CREDEREREREREDEREREDERERERER
चतुर्थं प
सप्तमः
सर्गः
श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
विप्ररुपेण देवागमनम् ।
॥ २०० ॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
॥२०१ला
182828282828282828282828282
ऊचे सनत्कुमारोऽपि स्मितविच्छुरिताधरः । इयं हि कियती कान्तिरङ्गेऽभ्यङ्गतरङ्गिते ? ॥३५९ ॥ इतो भूत्वा प्रतीक्षेथां क्षणमात्रं द्विजोत्तमौ ! । यावन्निवर्त्यतेऽस्माभिरेष मज्जनकक्षणः ॥३६०॥ विचित्ररचनाकल्यं भूरिभूषणभूषितम् । रूपं पुनर्निरीक्षेथां सरत्नमिव काञ्चनम् ॥३६१॥ ततोऽवनिपतिः स्नात्वा कल्पिताकल्पभूषणः । साडम्बरः सदोऽध्यास्ताम्बररत्नमिवाम्बरम् ॥ ३६२ ॥ अनुज्ञातौ ततो विप्रौ पुरोभूय महीपतेः । निदध्यतुश्च तद्रूपं विषण्णौ दध्यतुश्च तौ ॥ ३६३ ॥ क्व तद् रूपं क्व सा कान्तिः क्व तल्लावण्यमप्यगात् । क्षणेनाप्यस्य मानां क्षणिकं सर्वमेव हि ॥३६४॥ नृपः प्रोवाच तौ कस्माद् दृष्ट्वा मां मुदितौ पुरा ? । कस्मादकस्मादधुना विषादमलिनाननौ ? ॥३६५ ॥ ततस्तावूचतुरिदं सुधामधुरया गिरा । महाभाग ! सुरावावां सौधर्मस्वर्गवासिनौ ॥३६६ ॥ मध्येसुरसभं शक्रश्चक्रे त्वद्रूपवर्णनम् । अश्रद्दधानौ तद् द्रष्टुं मर्त्यमूर्त्याऽऽगताविह ॥ ३६७ ॥ शक्रेण वर्णितं यादृग्तादृगेव पुरेक्षितम् । रूपं नृप ! तवेदानीमन्यादृशमजायत ॥ ३६८ ॥ अधुना व्याधिभिरयं कान्तिसर्वस्वतस्करैः । देहः समन्तादाक्रान्तो निःश्वासैरिव दर्पणः ॥३६९॥ यथार्थमभिधायेति द्राक् तिरोहितयोस्तयोः । विच्छायं स्वं नृपोऽपश्यद्धिमग्रस्तमिव द्रुमम् ॥ ३७० ॥ सोऽचिन्तयच्च धिगिदं सदा गदपदं वपुः । मुधैव मुग्धाः कुर्वन्ति तन्मूर्छा तुच्छबुद्धयः ॥ ३७१ ॥ शरीरमन्तरुत्पन्नाधिभिर्विविधैरिदम् । दीर्यते दारुणैर्दारू दारुकीटगणैरिव ॥ ३७२ ॥
१ विचित्ररचनया सज्जीभूतम् । २ कल्पितानि नेपथ्यानि च भूषणानि च यस्य । ३ सभाम् । ४ सूर्यः । ५ अवलो- कयाञ्चक्रतुः । ६ चिन्तयामासतः । ७ रोगस्थानम् । ८ काष्ठकीटसमूहैः ॥
282828282828282828282828286
रुपमदः।
॥२०१॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२०२॥
सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम्।
128282828282828282828282828
बहिः कथञ्चिद् यद्येतत् प्ररोच्येत तथापि हि । नैयग्रोधं फलमिव मध्ये कृमिकुलाकुलम् ॥ ३७३ ॥ रुजा लुम्पति कायस्य तत्कालं रूपसंपदम् । महासरोवरस्येव वारि सेवालवल्लरी ॥ ३७४ ॥ शरीरं श्रथते नाऽऽशा रूपं याति न पापधीः । जरा स्फुरति न ज्ञानं धिक् स्वरूपं शरीरिणाम् ॥३७५॥ रूपं लवणिमा कान्तिः शरीरं द्रविणान्यपि । संसारे तरलं सर्वं कुशाग्रजलबिन्दुवत् ॥ ३७६ ॥ अद्यश्वीनविनाशस्य शरीरस्य शरीरिणाम् । सकामनिर्जरासारं तप एव महत्फलम् ॥ ३७७ ॥ इति संजातवैराग्यभावनः पृथिवीपतिः । प्रव्रज्यां स्वयमादित्सुः सुतं राज्ये न्यवीविशत् ॥ ३७८ ॥ गत्वोद्याने सविनयं विनयन्धरसूरितः । सर्वसावद्यविरतिप्रधानं सोऽग्रहीत् तपः ॥ ३७९ ॥ महाव्रतधरस्यास्य दधानस्योत्तरान् गुणान् । ग्रामाद् ग्रामं विहरतः समतैकाग्रचेतसः ॥ ३८०॥ गाढानुरागबन्धेन सर्वं प्रकृतिमण्डलम् । पृष्ठतोऽगात् करिकुलं महायूथपतेरिव ॥३८१॥॥ युग्मम् ॥ निःकषायमुदासीनं निर्ममं निष्परिग्रहम् । तं पर्युपास्य षण्मासान् कथञ्चित् तन्यवर्तत ॥ ३८२ ॥ कृतषष्ठः पारणाय प्रविष्टो गोचरेऽन्यदा । लेभे चीनककूरं स साजातक्रमभुक्त च ॥३८३॥ भूयोऽपि षष्ठभक्तान्ते तथैव कृतपारणात् । व्याधयोऽस्य ववृधिरे संपूर्णादिव दोहदात् ॥ ३८४ ॥ कच्छूशोषज्वरश्वासारुचिकुक्ष्यक्षिवेदनाः । सप्ताधिसेहे पुण्यात्मा सप्त वर्षशतानि सः ॥ ३८५ ॥ दुःसहान् सहमानस्य तस्याशेषपरीषहान् । उपेयनिरपेक्षस्य समपद्यन्त लब्धयः ॥ ३८६ ॥ १ अभिप्रेतं भवेत्। २ अद्य वा श्वो वा अद्यश्वीनः । ३ समतयैकाग्रं चेतो यस्य तस्य । ४ अजायास्तक्रेण सहितम् । ५ उपेयम् फलम् ।
28282828282828282828282828
दीक्षा।
। २०२॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२०३
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
28282828282828282828282828.
कफविप्रड्जल्लमलविष्टामर्षास्तथा परम् । सर्वमप्यौषधिरिति नामतः सप्त लब्धयः ॥३८७॥ अत्रान्तरे सुरपतिः समुद्दिश्य दिवौक सः । हदि जातचमत्कारश्चकारेत्यस्य वर्णनम् ॥ ३८८॥ चक्रवर्तिश्रियं त्यक्त्वा प्रज्वलत्तृणपूलवत् । अहो ! सनत्कुमारोऽयं तप्यते दुस्तपं तपः ॥ ३८९ ॥ तपोमाहात्म्यलब्धासु सर्वास्वपि हि लब्धिषु । शरीरनिरपेक्षोऽयं स्वरोगान्न चिकित्सति ॥ ३९० ॥ अश्रद्दधानो तद्वाक्यं वैद्यरूपधरौ सुरौ । विजयो वैजयन्तश्च तत्समीपमुपेयतुः ॥ ३९१ ॥ ऊचतुश्च महाभाग ! किं रोगैः परिताम्यसि ? । वैद्यावावां चिकित्सावो विश्वं स्वैरेव भेषजैः॥ ३९२ ॥ यदि त्वमर्नुजानासि रोगग्रस्तशरीरकः । तदह्नाय निगृह्णीवो रोगानुपचितांस्तव ॥३९३ ॥ ततः सनत्कुमारोऽपि प्रत्यूचे भोश्चिकित्सकौ ! । द्विविधा देहिनां रोगा द्रव्यतो भावतोऽपि च ॥ ३९४ ॥ क्रोध-मान-माया-लोभा भावरोगाः शरीरिणाम् । जन्मान्तरसहस्रानुगामिनोऽत्यन्तदुःखदाः ॥३९५ ॥ ताश्चिकित्सितुमीशौ चेद् युवां तर्हि चिकित्सतम् । अथो चिकित्सथो द्रव्यरोगास्तद् बत ! पश्यतम् ॥ ३९६॥ ततोऽङ्गली गलत्पामां शीर्णा स्वकफविपुषा । लिप्त्वा शुल्वं रसेनेव द्राक् सुवर्णीचकार सः ॥३९७ ॥ ततस्तामङ्गुली स्वर्णशलाकामिव भास्वतीम् । आलोक्य पादयोस्तस्य पेततुः प्रोचतुश्च तौ ॥ ३९८ ॥ निरूपयिषू त्वद्रूपं यौ त्वामायातपूर्विणौ । तावेव त्रिदशावावां संप्रत्यपि समागतौ ॥ ३९९ ॥ सिद्धलब्धिरपि व्याधिबाधां सोढा तपस्यति । सनत्कुमारो भगवानितीन्द्रस्त्वामवर्णयत् ॥ ४०० ॥
१ आज्ञापयसि । २ वृद्धान् । ३ समर्थौ । ४ स्वश्लेष्मबिन्दुना । ५ ताम्रम्।
128282828282828282828282828
अङ्गुलेः सुवर्णीकरणम्।
॥२०३॥
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
चतुर्थं पर्व सप्तमः
सर्गः श्रीसनत्कुमारचक्रिचरितम् ।
॥२०४॥
128282828282828282828282828
आवाभ्यां तदिहागत्य प्रत्यक्षेण परीक्षितम् । इत्युदित्वा च नत्वा च त्रिदशौ तौ तिरोहितौ ॥ ४०१॥ कौमारे वर्षलक्षार्धं मण्डलित्वे तदेव हि । दशवर्षसहस्राणि ककुभामुपसाधने ॥ ४०२ ॥ चक्रित्वे नवतिवर्षसहस्राणि व्रते पुनः । वर्षलक्षमिति त्र्यब्दलक्षायुस्तुर्यचक्रिणः ॥ ४०३ ॥
ज्ञातेऽवसानसमयेऽनशनं प्रपद्य लक्षत्रयेण शरदां परिपूरितायुः । सुध्यानपञ्चपरमेष्ठिसनत्कुमारः कल्पे सुरः समजनिष्ट सनत्कुमारे ॥ ४०४ ॥ पञ्चार्हन्तः सीरिणः पञ्च पञ्चोपेन्द्राः पञ्चैतद्धिषश्चक्रिणौ द्वौ । यत्रोक्ता द्वाविंशतिः सूत्ररत्नाम्भोधेस्तुर्यं पर्व तद् वः श्रियेऽस्तु ॥ ४०५ ॥ सूत्रात् किञ्चिदुदीरितं कथाभ्यः किञ्चिद् योगपटाच्च किञ्चिदत्र । तेषु स्याद् यदि किञ्चनापि मिथ्या मिथ्यादुष्कृतमस्तु तत्र सन्तः ! ॥ ४०६ ॥ | इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये चतुर्थे पर्वणि सनत्कुमारचरितवर्णनो नाम सप्तमः सर्गः ।
[चतुर्थं पर्व समाप्तम्। १ दिशां जये। २ बलभद्राः । ३ वासुदेवाः । ४ प्रतिवासुदेवाः ।
282828282828282828282828288
देवलोकगमनम्।
॥ २०४॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अर्हम् ॥
कतिकातसर्वाश्रीहेमचन्द्राचार्यविनिर्मित श्रीत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम्।
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
119 11
श्री शान्तिनाथचरितम् ।
प्रथमः सर्गः ।
ॐ नमः श्रीशान्तिनाथाय कृतविश्वाघशान्तये । षोडशाय जिनेन्द्राय पञ्चमाय च चक्रिणे ॥ १ ॥ मोहान्धकारसंदोहकर्त्तनैकविकर्तनम् । कीर्तयिष्यामि तस्याहं चरित्रमतिपावनम् ॥ २ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य मण्डलाकारधारिणः । इन्दोरिव सप्तमोंऽशः क्षेत्रं भरतमस्त्यदः ।। ३ ।। अर्धे च दक्षिणे तस्य मध्यखण्डविभूषणम् । अस्ति रत्नपुरं नाम पुरं सुरपुरोपमम् ॥ ४ ॥ तत्र श्रीषेण इत्यासीद्राजा राजीवलोचनः । राजीवमिव वासाय श्रियो देव्या विकस्वरम् ॥ ५ ॥ ज्येष्ठं बन्धुमिवाजत्रं स धर्मं बह्रपूजयत् । अर्थकामौ कनीयांसाविवाबाधमपालयत् ।। ६ ।। प्रार्थनामर्थिलोकस्य पूरयामास सोऽनिशम् । स्मरातुरपरस्त्रीणां न पुनर्धर्मकर्मठः ॥ ७ ॥ तथा रूपमभूदस्य सर्वौपम्यविलक्षणम् । आलेख्यस्याप्यविषयों यथा ह्यालेख्यकारिणाम् ॥ ८ ॥ दण्डप्रधानं साम्राज्यमपि स प्रतिपालयन् । दयामाराधयामास देवतामिव कामदाम् ॥ ९ ॥ विशुद्धशीला तद्भार्या नाम्नाभूदभिनन्दिता । हृदयानन्दिनी वाचा नेत्रकैरवचन्द्रिका ॥ १० ॥ मनसापि न सा शीलं खण्डयामास जातुचित् । मण्डयामास तेन स्वं फल्गु बाह्यं हि मण्डनम् ।। ११ ।। १ विकर्तनः सूर्यः २ राजीवं कमलम् । ३ धर्मकुशलः । ४ चित्रस्य । ५ शीलेन । ६ तुच्छम् ।
पञ्चमं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन|चरितम् ।
शान्तिजिनस्य
पूर्वभवेषु
प्रथमः
श्रीषेणभवः ।
119 11
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
IR॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
भूषणान्यप्यभूष्यन्त निवेश्य स्वतनौ तया । तस्या निसर्गसुन्दर्या भारभूतानि तानि तु ।। १२ ।। तरङ्गायितलावण्यपुण्यावयवशालिनः । तद्रूपस्य प्रतिच्छंदो दर्पणेष्वेव नान्यतः ।। १३ ॥ मातापितृवशुराणां युगपत् सा कुलत्रयम् । एकाप्यनेकरूपेवाभूषयद्गुणभूषणा ॥१४ ।। द्वितीयाप्यभवत्तस्य राज्ञो हच्छिखिनन्दिका । मेघभालेव दयिता नामतः शिखिनन्दिता ।। १५ ॥ सुखं वैषयिक पत्यानुभवन्त्या अखण्डितम् । जज्ञेऽभिनन्दितादेव्या गर्भः कालेन गच्छता ।। १६ ।। सूर्याचन्द्रमसौ स्वप्ने स्वोत्सङ्गस्थौ ददर्श सा । पुत्रद्वयं तवोत्कृष्टं भावीत्याख्याच्च तत्पतिः ।। १७ ॥ संपूर्णे समये सूनुयुग्मं देव्यभिनन्दिता । असूत तेजसानूनं रवेश्चन्द्रमसोऽपि च ।। १८ ।। इन्दुषेणो बिन्दुषेणश्चेत्याख्ये पुत्रयोर्द्वयोः । श्रीषेणः पार्थिवोऽकार्षीदुत्सवेन महीयसा ॥ १९ ॥ धात्रीभिबल्यमानौ तावतियत्नेन पुष्पवत् । ववृधाते क्रमादन्यौ भुजाविव महीभुजः ।। २० ॥ अथ व्याकरणादीनि शास्त्राणि पृथिवीपतिः । तावध्यजीगपदुपाध्यायेन निजनामवत् ।। २१ ।। शस्त्रे शास्त्रे च निष्णातावपरासु कलास्वपि । व्यूहप्रवेशनिष्काशकुशलौ तौ बभूवतुः ।। २२ ॥ मनोभवविकाराब्जविकासनदिवामुखम् । उभौ तौ प्रतिपेदाते यौवनं रूपपावनम् ॥२३॥ इतश्चास्तीह भरते मगधेषु महर्द्धिकः । ग्रामाणां ग्रामणीग्रामोऽचलग्राम इतीरितः ।। २४ ।। तत्र सांगचतुर्वेदवेदी द्विजशिरोमणिः । धरणीजट इत्यभून्नाम्ना धरणिविश्रुतः ।। २५ ॥ १ प्रतिकृतिः । २ हृदयमेव मयूरस्तस्यानन्दयित्री । ३ अन्यूनम् । ४ कुशलौ । ५ कामविकार एवाब्जं कमलं तस्य विकासने प्रातःकालसमानम् । ६ मुख्यः ।
शान्तिजिनस्य पूर्वभवेषु प्रथमः श्रीषेणभवः ।
॥२
॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥३॥
तस्य चासीद्यशोभद्रा भद्राभक्तिः कुलोद्भवा । सधर्मचारिणी गेहलक्ष्मीरिव विहारिणी ॥ २६ ॥ तस्याः क्रमेण जज्ञाते द्वौ पुत्रौ कुलदीपकौ । ज्येष्ठो नाम्ना नन्दिभूतिः श्रीभूतिरिति चापरः ।। २७ ॥ तस्य च ब्राह्मणस्यासीत् कपिला नाम दासिका । तयापि च चिरं रेमे दुर्जया विषयाः खलु ।। २८ ॥ स्वच्छंद रममाणस्य क्रमयोगेन तस्य च । अजनिष्ट कपिलायां कपिलो नाम नन्दनः ।।२९ ॥ स तु द्विजो यशोभद्राकुक्षिजातावुभौ सुतौ । सांगान् वेदान् सरहस्यान् प्रह्नः स्वयमपाठयत् ॥३०॥ कपिलोऽप्यतिमेधावी तूष्णीकोऽप्यवधारयन् । वेदाब्धिपारगो जज्ञे प्रज्ञायाः किं न गोचरम् ।।३१ ॥ स प्रादुष्यद्वदुषीको निर्गत्य पितृवेश्मतः । यज्ञोपवीतद्वितयं कण्ठदेशे निधाय च ।।३२ ।। द्विजोत्तमोऽस्मीति गिरा ध्वनयन्निव डिडिमम् । देशान्तरेषु बभ्राम विदेशो विदुषां हि कः ॥ ३३ ॥
॥युग्मम् ।। भ्रमन् क्रमेण स प्राप तद्रलपुरपत्तनम् । पाण्डित्यं दर्शयंस्तत्र जगर्ज प्रावृडब्दवत् ।। ३४ ।। तत्र चाशेषपौराणामुपाघ्यायः कलानिधिः । अवात्सीत् सत्यकिर्नाम धीपात्रच्छात्रशोभितः ॥ ३५ ॥ कपिलः सत्यकेः पाठशालां गत्वा दिने दिने । पृच्छतां खण्डिकानां च संशयानन्तराच्छिदत् ॥३६॥ विस्मितः सत्यकिरपि तं पप्रच्छ कुतूहलात् । दुर्ज्ञानानि रहस्यानि शास्त्राणां मंत्रजातवित् ॥३७ ।। आचख्यौ कपिलस्तस्मै सविशेषाणि तानि तु । उपाध्यायधिया छात्रैः श्रद्दधानैर्निरीक्षितः ॥ ३८ ॥ शालायां सत्यकिश्चक्रे तं स्वकर्मधुरंधरम् ।युवराजमिव राजा क्व नाऽन्त्युज्वला गुणाः ॥३९ ।। १ अब्दो मेघः । २ धियां पात्रैः स्थानीत्रैः शोभितः । ३ छात्राणाम् ।
कपिलसत्यभामयोवृत्तम् ।
॥३
॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
I४॥
व्याख्यां समस्तशिष्याणां चकार कपिलोऽन्वहम् । निश्चितः सत्यकिस्तस्थौ तेन स्वेनेव सूनुना ।। ४० ।। भक्ति पितुरिवात्यन्तं सत्यकेः कपिलोऽकरोत् । किमेतस्मै करोमीति प्रीतो दध्यौ च सत्यकिः ।। ४१ ।। सत्यकर्जम्बुका नाम तदा भार्येदमब्रवीत् । यद्यप्यवहितोऽसि त्वं तथापि स्मार्यसे मया ॥ ४२ ।। देवकन्येव निःसीमरूपलावण्यशालिनी । विनीता हीमती क्षान्तिमार्दवार्जवशालिनी ॥ ४३ ।। मत्कुक्षिसंभवा तेऽसौ सत्यभामेति कन्यका । संप्राप्तयौवनं तस्या वरं मृगयसे न किम् ॥ ४४ ।। कन्यका वर्धते यस्य ऋणं वैरं रुजापि च । तस्य निद्रा कथं नामाचिन्तः शेते भवान् पुनः ॥ ४५ ॥ ऊचे सत्यकिरप्येवं सत्यं सत्यमिदं प्रिये । इयत्कालमहं नापं सत्यभामोचितं वरम् ॥४६ ।। अयं तु रूपसम्पन्नो गुणिनामग्रणीर्युवा । विनीतः कपिलो विप्रः सत्यभामोचितो वरः ॥ ४७ ।। आमेत्युक्ते जम्बुकया शुभे लने स सत्यकिः । सत्यभामाकपिलयोर्विवाहं विधिवद्व्यधात् ।। ४८ ।। भोगान्निमिया सत्यभामया बुभुजेऽन्वहम् । पूज्यमानः सत्यकिवत् स पौरैः सकले पुरे ।। ४९ ।। सत्यकेरपि पूज्योऽयमिति तस्मै ददौ जनः । विशिष्टं धनधान्यादि सर्वेष्वपि हि पर्वसु ॥ ५० ॥ एवं च वर्तमानः स वर्तमानद्विजोत्तमः । समृद्धः कपिलो जज्ञे धनैरपि गुणैरपि ॥ ५१ ॥ अन्यदा प्रावृषि निशि प्रेक्षणीयेक्षणाय सः । बहिर्जगाम सदनाच्चिरं तत्र तथा स्थितः ॥५२ ॥ निवृत्तस्यार्धमार्गेऽथ वेश्मने तस्य गच्छतः । सूचिभेद्यं तमः कुर्वन् ववर्षात्यन्तमम्बुदः ।। ५३ ।। विजनत्वात्तदानीं स नग्नीभूय स्ववाससी । प्रक्षिप्य कक्षान्तरगाद्वेश्मद्वारे च पर्यधात् ॥ ५४ ॥ १ लज्जावती । २ तथेत्युक्ते । ३ निभ्रान्त्या । ४ नाट्यविलोकनाय ।
कपिल
सत्यभामयोवृत्तम् ।
॥४
॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
वृष्ट्या वस्त्राणि मद्भर्तुस्तिमितानीति मानिनी । सत्यभामान्यवस्त्राणि गृहीत्वा समुपास्थिता ।। ५५ ॥ मुग्धे विद्याप्रभावेण स्तिमिते मे न वाससी । कृतं तदन्यैर्वासोभिरित्यूचे कपिलः प्रियाम् ॥५६ ।। तस्य वासांस्यनार्द्राणि वपुरार्द्र च सर्वतः । सत्यभामा निर्दध्यौ च दध्यौ चेदं स्वचेतसि ।। ५७ ॥ विद्याशक्त्या स्ववासांसि यद्यरक्षदसौ जलात् । नारक्षत्तत्कथं स्वाङ्गं नूनं नग्नोऽयमाययौ ।। ५८ ।। अकुलीनस्ततो मन्ये वृत्तेनानेन मत्पतिः । मेधाबलादध्यगीष्ट कर्णश्रुत्या श्रुतीरपि ।। ५९ ॥ एवं च मन्यमाना सा तदाप्रभृति तत्र च । मन्दानुरागा समभूद् वृन्दानीतेव खेदिनी ॥६०॥ तदा च धरणिजटो दैवात् क्षीणधनोऽभवत् । आठ्यं च कपिलं श्रुत्वा स्वं समुद्धर्तुमाययौ ॥ ६१ ।।। पाघस्नानादिना तं च सच्चक्रे कपिलः स्वयम् । आराध्योऽतिथिमात्रोऽपि किं पुनः स पितातिथिः ।। ६२ ।। अथ पित्रा कृते स्नाने निर्मिते नित्यकर्मणि । भोजनावसरे प्राप्ते प्रोवाच कपिलः प्रियाम् ॥ ६३ ।। शरीरकारणं मेऽस्ति तत्प्रिये पितृहेतवे । विभिन्नं भोजनस्नानमुत्तमं प्रगुणीकुरु ।। ६४ ॥ पितुः पुत्रस्य च तयोर्दृष्ट्वाचरणमन्यथा । आशशङ्केऽधिकं सत्या कुलीना सा यतः स्वयम् ।। ६५ ।। कुलीनं श्वशुरं ज्ञात्वा चरितैरतिनिर्मलैः । आराधयज्जनकवगुरुवद्देववच्च सा ।। ६६ ॥ दत्वान्यदा ब्रह्महत्याशपथं रहसि स्वयम् । श्वशुरं परिपप्रच्छ महता विनयेन सा ।। ६७ ॥ युष्माकं किमसौ सूनुः शुद्धपक्षद्वयोद्भवः । अवरुद्धोद्भवः किं वा सत्यं ब्रूत प्रसीदत ।। ६८ ॥ ततश्च धरणिजटः समाचख्यौ यथातथम् । महात्मानः प्रकृत्यापि शपथच्छेदकातराः ।। ६९ ॥ १ आर्द्राणि । २ ददर्श । ३ समृद्धम् । ४ विपरीतोद्भवः ।
कपिल
सत्य
भामयोवृत्तम् ।
॥५॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुष
॥६॥
विसृष्टः कपिलेनाथ ब्राह्मणो धरणीजटः । पुनरेव निजं ग्राममवलद्ग्राममभ्यगात् ।। ७० ।। सत्यभामापि गत्वैवं श्रीश्रीषेणं व्यजिज्ञपत् । अकुलीनोऽभवद्भर्ता मम दैवववशादयम् ॥ ७१ ॥ शार्दूलादिव सुरेभि राहोः शशिकलामिव । चटकामिव च श्येनान्मोचयास्मात्तदद्य माम् ॥ ७२ ॥ आचरिष्यामि सुकृतं मुक्तानेन सती सती । दुष्कर्मणा प्राक्तनेन वञ्चितास्मि कियच्चिरम् ॥ ७३ ॥ श्रीषेणोऽप्यधत्तैवमाहूय कपिलं स्वयम् । मुच्यतां सत्यभामेयं धर्माचरणहेतवे ॥ ७४ ॥ विरक्तायां तवैतस्यां कीदृग्वैषयिकं सुखम् । भविष्यति बलात्कारापहृतान्यस्त्रियामिव ।। ७५ ।। कपिलोऽपि जगादैवं क्षणमप्यनया विना । प्राणान् धर्तुं नालमस्मि जीवातुरयमेव मे ।। ७६ ।। इमां पाणिगृहीतां स्वां न त्यजामि कथञ्चन । त्यजनं त्याजनं वापि गणिकास्वेव युज्यते ।। ७७ ।। उद्भामा सत्यभामोचे त्यजत्येष न मां यदि । जले वा ज्वलने वापि प्रवेक्ष्यामि तदा ह्यहम् ॥ ७८ ॥ राजापि व्याजहारैवं मा स्म त्याक्षीदसूनसौ । दिनानि कतिचित्तिष्ठत्वस्मद्वेश्मनि ते प्रिया ।। ७९ ।। एवमस्त्विति तेनोक्ते राज्ञा राज्ञ्यै समर्पिता । समाचरन्ती विविधं तपः सा समवास्थिता ॥ ८० ॥ तदा च राजा कौशाम्ब्यां बलो नाम महाबलः । श्रीकान्तां श्रीमतीदेवीप्रसूतां निजकन्यकाम् ॥ ८१ ॥ उद्यौवनां रूपवतीं प्रैषीदृद्ध्या प्रभूतया । श्रीषेणनृपपुत्रस्येन्दुषेणस्य स्वयंवरे ॥ ८२ ॥ तया सहागतां वेश्यामनन्तमतिकाभिधाम् । इन्दुषेणबिन्दुषेणौ रूपोत्कृष्टामपश्यताम् ।। ८३ ।। एषा मम ममैषेति प्रजल्पन्तावुभावपि । सामर्षी देवरमणाभिधानोद्यानमीयतुः ॥ ८४ ॥
१ सिंहात् । २ धेनुम् । ३ जीवनौषधम् । ४ उत्कटा । ५ प्राणान् । ६ समृद्ध्या ।
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
कपिलसत्यभामयोवृत्तम् ।
॥ ६ ॥
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७॥
सर्गः श्रीशान्ति
नाथजिनचरितम् ।
तत्रोभावपि संनद्धावेककान्तारिरंसया । वृषभाविव दुर्दान्तौ युयुधाते महाभुजौ ।। ८५ ।। निषेधितुं तयोर्युद्धं नालमासीन्महीपतिः । प्रियसामा स हि सदा दण्डसाध्यास्तु दुर्मदाः ।। ८६ ॥ तां प्रवृत्ति तयोर्द्रष्टुं निरोद्धं चाक्षमो नृपः । सहाभिनन्दिताशिखिनन्दिताभ्यां विचार्य च ।। ८७ ।। प्राप्तकालमिदमिति ब्रुवाणः सरसीरुहम् । आघ्रात्तालपुटाविद्धं विपेदे च क्षणादपि ।। ८८ ॥
॥युग्मम् ॥ देव्यावपि तदाघ्राय तमेवाध्वानमीयतुः । न मनागपि जीवन्ति कुलनार्यः पतिं विना ॥ ८९ ॥ सत्यभामापि कपिलादन) चिन्तयन्त्यथ । तत्पद्ममाघ्राय ययौ तत्पथं शरणोज्झिता ।। ९०॥ अत्यन्तमार्दवान्मृत्वा ते चत्वारोऽपि जज्ञिरे । जम्बूद्वीपोत्तरकुरुक्षेत्रे युगलधर्मिणः ॥९१ ॥ अभूतां नृस्त्रियौ तत्र श्रीषेणोऽथाभिनन्दिता । ते शिखिनन्दितासत्यभामे अपि तथैव हि ॥ ९२ ।। ते च पल्यत्रयायुष्का गव्यूतत्रितयोच्छ्रिताः । अनुभूतसुखाद्वैताः सुखं कालमलच्यन् ।। ९३ ।। तयोश्चेन्दुषेणबिन्दुषेणयोर्युध्यमानयोः । आगादेको विमानस्थः कोऽपि विद्याधराग्रणीः ॥ ९४ ।। दैवस्येवानुकूलस्य प्रतीहारो निवारकः । स तयोरन्तरे स्थित्वा निजगादैवमुद्भुजः ।। ९५ ।। अज्ञात्वा भगिनीमेतां भारींयन्तौ कुमारको । किं युध्येथे विस्तरेण श्रूयतां वचनं मम ।। ९६ ।। जम्बूद्वीपस्यास्य महाविदेहेऽस्ति सुविस्तृतः । सीतानधुत्तरतटे विजयः पुष्कलावती ।। ९७ ॥ अभ्रंलिहोऽस्ति मेदिन्याः किरीट इव राजतः । तत्र विद्याधरावासो वैतान्यो नाम पर्वतः ॥ ९८ ॥ १ प्रियं सामवाक्यं यस्य सः । २ तालपुटनाम्ना विषेण व्याप्तम् ।३ अम्रियत । ४ रूप्यमयः ।।
इन्दुषेणबिन्दुषेणयोयुद्धम् ।
॥७॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८॥
S
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तत्राद्रावुत्तरश्रेण्यामादित्याभाभिधे पुरे । राजा सुकुण्डलीत्यस्ति कुण्डलेन्द्र इव श्रिया ॥९९ ॥ तस्यास्त्यजितसेनेति दयिता शीलशालिनी । अहमस्मि तयोः पुत्रो नामतो मणिकुण्डली ।। १०० ।। अपरेधुस्ततः स्थानान्नभसा पक्षिराडिव । जिनेन्द्रं वन्दितुमगां नगरी पुण्डरीकिणीम् ॥१०१ ॥ तत्र चार्मितयशसं भगवन्तं जिनेश्वरम् । वन्दित्त्वा साञ्जलिपुटमश्रौष धर्मदेशनाम् ।। १०२ ॥ मया च देशनाप्रान्ते भगवन केन कर्मणा । विद्याधरोऽहमभवमिति पृष्टोऽब्रवीत् प्रभुः ।। १०३ ॥ पश्चिमे पुष्करवरद्वीपस्यार्धे महर्द्धिके । शीतोदाया महानद्या विशाले दक्षिणे तटे ॥ १०४ ॥ विजये सलिलावत्यां वीतशोकजनाकला । वीतशोकाभिधाना पूरस्ति स्वस्तिकवद्भुवः ।। १०५ ।।
॥युग्मम् ।। मीनध्वजो रूपधेयेनौजसा कुलिशध्वजः । तत्र रत्नध्वजो नाम चक्रवर्त्यभवत्पुरा ॥ १०६ ।। प्रधानभार्ये तस्योभे अभूतां शीलभूषणे । एका तत्र कनकश्रीद्धितीया हेममालिनी ।। १०७ ।। अङ्कस्थकल्पलतिकाद्वितयस्वप्नसूचिते । कनकश्रीर्दुहितरौ सुषुवे धीश्रियाविव ॥१०८ ॥ तयोश्च कनकलतेत्याख्यां पद्मलतेति च । चक्रतुर्मातापितरौ जन्मोत्सवसमोत्सवम् ।। १०९ ।। स्वप्ने पद्मलतालोकसूचिता हेममालिनी । पद्मा नाम प्रसुषुवे नन्दनां कुलनन्दनीम् ।। ११० ॥ प्राप्ताः कलाकलापं ता यौवनं चाथ पावनम् । विधात्रा श्रिय एकत्र त्रैलोक्यस्याहृता इव ॥ १११ ।। पद्माप्यजितसेनार्यासान्निध्येन विरागिणी । तत्पादान्ते परिव्रज्यामुपादत्त यथाविधि ।। ११२ ।। १ शेषनागः । २ तन्नामानम् । ३ शोकरहितैर्जनैाप्ता । ४ इन्द्रः ।
इन्दुषेणबिन्दुषेणयोः पूर्वभवः ।
SANSABHARASHRSHASHAN
॥८॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥९॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
एकदानुज्ञयार्यायास्तपःकर्म चतुर्थकम् । चक्रे त्रिरात्रे द्वे षष्टिश्चतुर्थानि स्युरत्र तु ॥ ११३ ॥ यथावत्पालयित्वा च दुस्तपं तत्तपोऽन्यदा । बहिः शरीरचिन्तार्थ गच्छन्ती राजवर्त्मनि ॥ ११४ ॥ कृते मदनमअर्या वेश्यायाः कामलंपटौ । युध्यमानौ महाबाहू राजपुत्रौ ददर्श सा ।। ११५ ।।
॥युग्मम् ॥ तौ दृष्ट्वाचिन्तयत् पद्माप्यस्याः किमपि सुभ्रवः । अहो सौभाग्यमेतौ यधुध्येते हन्त तत्कृते ।।११६ ।। तन्ममाप्यस्य तपसः प्रभावेण भवान्तरे । सौभाग्यमीदृशं भूयान्निदानमिति साकरोत् ।। ११७ ॥ अन्ते सानशनं कृत्वानालोचितनिदानिका । मृत्वा सौधर्मकल्पेऽभूदमरी विपुलर्द्धिका ।। ११८ ।। कनकीर्भवं भ्रान्त्वा भवे दानाद्यनन्तरे । कृत्वा विद्याधरेन्द्रस्त्वं नानाभूर्मणिकुण्डली ।। ११९ ।। भवं भ्रान्त्वा च कनकलतापद्मलते अपि । दानादिधर्म बहुधा विधाय प्राग्भवेषु च ।। १२० ॥ जम्बूद्वीपस्य भरतेऽभूतां रत्नपुरे पुरे । इन्दुषेणबिन्दुषेणौ श्रीषेणनृपतेः सुतौ ।। १२१ ।।
॥युग्मम् ॥ पद्माजीवोऽपि सौधर्माच्युत्वा तत्रैव भारते । वेश्या बभूव कौशाम्ब्यामनन्तमतिकाभिधा ।। १२२ ।। इन्दुषेणबिन्दुषेणावनन्तमतिकाकृते । अधुना युध्यमानौ स्तस्तौ देवरमणे वने ।। १२३ ।। श्रुतपूर्वभवः सोऽहं स्नेहादिह समागमम् । विनिवारयितुं युद्धात् प्राग्जन्मज्ञापनेन वाम् ।। १२४ ।। अहं वां प्राग्भवे माता गणिकेयं पुनः स्वसा । बुध्येथां सर्वमप्येवं संसारे मोहजृमितम् ।। १२५ ॥ १ अनालोचितं निदानं यया सा । २ पूर्वस्मिन् भवे दानादि कृत्वा । ३ युवाम् । ४ मोहविलसितम् ।
इन्दुषेण
बिन्दुषेणयोः पूर्वभवः ।
॥९
॥
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
1190 11
%%
न ज्ञायते पिता माता स्वसा भ्राता परोऽपि वा । ह हा जन्मान्तरतिरस्करिण्यन्तरितैर्जनैः ।। १२६ ।। यावज्जीवमसौ जीवः संवेष्टयति देहजैः । रागद्वेषादिभिर्लालाजालकैरिव जालिकः ।। १२७ ।। रागं द्वेषं च मोहं च तत्परित्यज्य दूरतः । निर्वाणनगरद्वारं प्रव्रज्यां श्रयत द्रुतम् ॥ १२८ ॥ अथ तावूचतुर्मोहादस्माभिः श्वापदैरिव । धिग्धिक्किमिदमारब्धं भगिनीभोगहेतवे ।। १२९ ।। त्वं नौ पूर्वभवे माता गुरुरस्मिन् भवे पुनः । आवां येनोत्पथादस्मात् प्रबोध्य विनिवर्तितौ ॥ १३० ॥ इत्युक्त्वा मुक्तसन्नाहौ गुरोर्धर्मरुचेः पुरः । राज्ञां चतुर्भिः सहस्रैः समं जगृहतुर्व्रतम् ।। १३१ ।। तौ ततो ध्यानवह्निभ्यां प्लुष्टकर्माध्वकण्टकौ । लोकाग्रं जग्मतुर्दुर्गं सरलेनैव वर्त्मना ।। १३२ ॥ श्रीषेणप्रमुखास्तेऽपि चत्वारो युग्मधर्मिणः । विपद्य प्रथमे कल्पे देवेभूयं प्रपेदिरे ।। १३३ ।। इतश्चात्रैव भरते वैताढ्येऽस्ति नगोत्तमे । नगरं रथनूपुरचक्रवालमभिख्यया ।। १३४ ।। तत्राभूज्ज्वलनजी नाम विद्याधरेश्वरः । पुरन्दरानुज इव सनाथो विविधर्द्धिभिः ।। १३५ ।। तस्यार्ककीर्तिस्तनयः प्रौढार्क इव तेजसा । युवराजोऽभवद्वैरिराज्यलक्ष्मीस्वयंवरः ।। १३६ ॥ अन्वर्ककीर्ति समभूत् पुत्री तस्य स्वयंप्रभा । प्रभेव शशिनो विश्वनयनानन्ददायिनी ।। १३७ ॥ प्रथमो वासुदेवानां प्राजापत्योऽचलानुजः । त्रिपृष्ठः पोतनपुरेश्वरः परिणिनाय ताम् ॥ १३८ ॥ तदा च वह्निजटिने स हृष्टः प्रथमो हरिः । ददौ विद्याधरश्रेणिद्वयराज्यमखंडितम् ॥ १३९ ॥
१ जन्मान्तरमेव तिरस्करिणी तयानन्तरितैच्छन्नैः । २ उन्मार्गात् । ३ निवारितौ । ४ दग्धाः कर्माण्येव अध्वकण्टका मोक्षमार्गकण्टका याभ्यां तौ । ५ देवत्वम् । ६ सहितः । ७ अर्ककीर्तेः पश्चात् । ८ प्रजापतेः पुत्रः ।
पञ्चमं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
इन्दुषेण
बिन्दुषेणयो
प्रव्रज्या ।
।। १० ।।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते 11११॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्ति| नाथजिन| चरितम् ।
अर्ककीर्तेरभूत् पत्नी ज्योतिर्मालेति नामतः । दुहिता मेघवनस्य विद्याधरनरेशितुः ।। १४० ॥ च्युत्वा श्रीषणजीवोऽपि तदा सौधर्मकल्पतः । ज्योतिर्मालोदरे हंस इवाब्जे समवातरत् ।। १४१ ॥ ददर्श च तदा स्वप्ने प्रविशन्तं निजे मुखे । सहस्ररश्मिममिततेजसं घोतिताम्बरम् ।। १४२ ॥ समयेऽसूत सा सूनुं पुण्यलक्षणलक्षितम् । साम्राज्यभुवनाधारसुदृढस्तम्भमुच्चकैः ।। १४३ ।। दृष्टस्वप्नानुमानेन पितरौ तस्य चक्रतुः । नामामिततेजा इति मूाप्यमिततेजसः ।। १४४ ॥ न्यस्यार्ककीर्ती स्वं राज्यं प्रावाजीद्वह्निजट्यथ । चारणर्षिजगन्नन्दनाभिनन्दनयोः पुरः ।। १४५ ।। जीवोऽपि सत्यभामायाश्च्युत्वा सौधर्मकल्पतः । ज्योतिर्मालासूर्यकीयोः पुत्रीत्वेनोदपद्यत ।। १४६ ।। गर्भस्थायामिहापश्यत् सुतारां जननी निशाम् । इति तस्याः सुतारेति पितरौ नाम चक्रतुः ।। १४७ ।। स चाभिनन्दिताजीवश्युत्वा सौधर्मकल्पतः । त्रिपृष्ठः स्वयंप्रभयोः पुत्रत्वेनोदपद्यत ।। १४८ ।। यत्स्वप्ने साभिषेका श्रीर्गर्भस्थेऽत्राऽम्बयेक्षिता । तेन श्रीविजय इति तस्य नाम पिता व्यधात् ।। १४९ ।। स्वयंप्रभायास्तनयो द्वैतीयीकोऽप्यजायत । नामतो विजयभद्रो जयभद्रनिकेतनम् ।। १५० ।। स शिखिनन्दिताजीवश्युत्वा प्रथमकल्पतः । त्रिपृष्ठस्वयंप्रभयोः पुत्री ज्योतिःप्रभेत्यभूत् ।। १५१ ॥ सत्यभामापतिः पूर्व कपिलो नाम योऽभवत् । संसारं स चिरं भ्रान्त्वा तिर्यगादिषु योनिषु ।। १५२ ।। पुर्या चमरचञ्चायां विद्याधरनरेश्वरः । अजायताशनिघोष इति नाना हि विश्रुतः ।। १५३ ।।
॥युग्मम् ॥ अर्ककीर्तिर्दुहितरं सुतारां तारलोचनाम् । पृष्ठिना श्रीविजयनाम्ना स्वां पर्यणाययत् ।। १५४ ॥
श्रीषेणजीवस्य सौधर्मकल्पतः ज्योतिर्माबलोदरे अवतारः।
॥११॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
ज्योतिःप्रभा त्रिपृष्ठोऽपि स्वपुत्रीमतिसुन्दरीम् । व्यवाहयदर्ककीर्तिपुत्रेणामिततेजसा ।। १५५ ॥ सुतारया श्रीविजयो भुङ्क्ते वैषयिकं सुखम् । समं च ज्योतिःप्रभयामिततेजा महाभुजः ।। १५६ ।। अन्यदा रथनूपुरचक्रवालाभिधे पुरे । विशाले बहिरुद्याने श्रिया सौमनसोपमे ।। १५७ ॥ त्रयोऽभिनन्दनजगन्नन्दनावग्निजट्यपि । ज्ञानादीनीव रत्नानि मूर्त्तानि समवासरन् ।। १५८ ॥
॥युग्मम् ।। ज्ञात्वार्ककीर्तिरायातं गुरुं गुरुगुरू अपि । एत्यावन्दिष्ट नोत्कण्ठा विलम्ब सहते क्वचित् ।। १५९ ।। अथाभिनन्दनमुनिर्विदधे धर्मदेशनाम् । महामोहहिमस्तोमविद्रावणरविप्रभाम् ॥१६०॥ तया देशनया चार्ककीर्तिर्वैराग्यभाग्भवे । रचिताअलिरित्यूचेऽभिनन्दनमहामुनिम् ॥ १६१ ॥ तावदागमयस्वेह यावतामितेजसम् । निजे राज्ये निवेश्याहमायामि व्रतहेतवे ।। १६२ ॥ न प्रमादो विधातव्य इति शिष्टो महर्षिणा । अर्ककीर्तिर्ययौ धाम प्रागनुस्यूतमानसः ॥१६३ ।। भूयो भूयः सनिर्बन्धमभ्यर्थ्यामिततेजसम् । राज्यमग्राहयदयं क्रमो जनकपुत्रयोः ।। १६४ ।। कृतनिष्क्रमणः सोऽथ नृपेणामिततेजसा । परिव्रज्यामुपादत्ताभिनन्दनमुनेः पुरः ॥ १६५ ॥ समं गुरुजनेनाथ विजहार वसुंधराम् । अर्ककीर्तिराजमुनिः शमराज्यं प्रपालयन् ।।१६६ ।। विद्याधरेन्द्रमुकुटोघृष्टपादाम्बुजासनः । तेजस्वी सोऽमिततेजाः पित्र्यां राज्यधुरां दधौ ।। १६७ ॥ १ पितुर्गुरु । २ महामोह एव हिमस्तोमस्तस्य विद्रावणे नाशने सूर्यप्रभासदृशीम् । ३ प्रतीक्षस्व । ४ आग्रहसहितम् ।
अर्ककीर्तेर्दीक्षा ।
॥ १२ ॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
119 3 11
इतश्चान्ते त्रिपृष्ठस्य शुचा वैराग्यमुद्वहन् । राज्ये श्रीविजयं न्यस्य प्रवव्राजाचलो बलः ।। १६८ ।। नरेश्वरैरर्च्यमानो विजय श्रीस्वयंवरः । ततः श्रीविजयो विश्वं पित्र्यं राज्यमपालयत् ॥ १६९ ॥ अन्यदा चामितेजास्तत्पोतनपुरं पुरम् । सुताराश्रीविजययोर्दर्शनोत्कंठितो ययौ ॥ १७० ॥ नगरं तदपश्यच्चोत्पताकामञ्चतोरणम् । संजातानन्दसाम्राज्यमनुत्तरविमानवत् ।। १७१ ।। विशेषतो राजकुलं सहृष्टं वीक्ष्य विस्मितः । व्योमतोऽवातरत्तत्र समुद्र इव भास्करः ।। १७२ ॥ अभ्युत्तस्थौ दूरतस्तं दृष्ट्वा श्रीविजयो नृपः । पूजार्हातिथिमात्रेऽपि किं पुनस्तादृशेऽतिथौ ।। १७३ ।। परस्परं श्वशुर्यौ तौ मिथः स्वसृपती च तौ । सस्वजाते मिथो गाढं प्रौढप्रीतिसुधाहृदौ ।। १७४ ।। महार्घ्यसिंहासनयोर्निषेदतुरुभावपि । पूर्वपश्चिमयोरद्र्योः सूर्याचन्द्रमसाविव ।। १७५ ।। ततश्चामिततेजास्तं पप्रच्छ स्वच्छमानसः । नाधुना कौमुदी नाग्रहायणी ग्रीष्मको न च ॥ १७६ ॥ वसन्तो नापि नो पुत्रजन्मापि तव भूपते । पुरं केनोत्सवेनेदमुद्यदानन्दमीक्ष्यते ।। १७७ ।।
॥ युग्मम् ॥
ततः श्रीविजयोऽशंसदितः प्रागष्टमे दिने । एको नैमित्तिकः कश्चिदागादागामिवेदकः ।। १७८ ॥ याचितुं किमिहायासीः समाख्यातुं किमप्यथ । मयैवं सादरं पृष्ट इत्यभाषिष्ट स स्फुटम् ।। १७९ ।। जीवामो याचितेनैव वयं यद्यपि पार्थिव । तथापि याचितुं त्वत्तः साम्प्रतं न हि साम्प्रतम् ॥ १८० ॥ शक्यते न यदाख्यातुं तदाख्यातुमिहागमम् । आख्याते हि प्रतीकारो भवेद्धर्मादिनापि हि ।। १८१ ।। १ अतिथिमात्रेऽपि पूजा योग्या । २ श्यालौ । ३ भविष्यवेत्ता । ४ योग्यम् ।
पञ्चमं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
नैमित्तिक
वृत्तान्त
कथनम् ।
1193 11
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 1198 11
अस्मादह्नः सप्तमेऽह्नि मध्याह्नसमये ध्वनन् । अशनिः पोतनपुरेश्वरोपरि पतिष्यति ।। १८२ ।। तया कटुकया वाचा विषेणेवातिघूर्णितः । पतिष्यति त्वयि किमित्युवाच सचिवाग्रणीः ।। १८३ ॥ नैमित्तिकोऽप्यभाषिष्ट मह्यं सचिव मा कुपः । शास्त्रदृष्टमिदं वच्मि भाव द्वेषोऽत्र मे न हि ।। १८४ ॥ तस्मिन् दिने मयि पुनर्वसुधारासहोदरा । वस्त्राभरणमाणिक्यस्वर्णवृष्टिः पतिष्यति ।। १८५ ।। मयाप्यभिहितो मन्त्री मास्मै कुप्य महामते । उपकारी प्रणिधिवद्यथार्थकथनादयम् ।। १८६ ।। नैमित्त परं ब्रूहि निमित्तं शिक्षितं कुतः । निराम्नायस्य वचसि श्रद्धा न प्रत्ययं विना ।। १८७ ॥ नैमित्तिकोऽप्यभाषिष्ट क्ष्माधव श्रूयतां तदा । बलदेवेन देवेन प्रव्रज्यां गृह्णता सह ।। १८८ ॥ उपादत्त परिव्रज्यां शाण्डिल्यो नाम मे पिता । तदनु प्राव्रजमहं पितृवात्सल्यमोहितः ।। १८९ ॥ निमित्तजातमखिलं तदेदं शिक्षितं मया । ज्ञानमव्यभिचारि स्यान्नान्यतो जिनशासनात् ।। १९० ।। लाभालाभौ सुखं दुःखं जीवितं मरणं जयः । पराजयश्चेति वेद्मि निमित्तमहमष्टधा ।। १९१ ।। संप्राप्तयौवनश्चाहं विहरन्नपरेऽहनि । अगमं पद्मिनीखण्डं नाम पत्तनमुत्तमम् ॥। १९२ ॥ हिरण्यलोमिका नाम मम तत्र पितृष्वसा । वसत्युद्यौवना चन्द्रयशास्तद्दुहितापि च ।। १९३ ।। तत्पूर्वी सा मे बालायापि हि बालिकाम् । दीक्षालक्षणविघ्नेन विवाहस्त्वभवन्न हि ।। १९४ ।। तां दृष्ट्वा सानुरागोऽहं हित्वा भारमिव व्रतम् । पर्यणैषं विवेको हि स्मरार्त्तानां कियच्चिरम् ? ।। १९५ ।। ज्ञात्वा स्वार्थं निमित्तेन महानर्थमिमं च ते । अत्रागममहं राजन् यज्जानासि कुरुष्व तत् ।। १९६ ॥ १ विद्युत् । २ हे अङ्ग । ३ दूतवत् । ४ कामपीडितानाम् ।
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
नैमित्तिक
वृत्तान्त
कथनम् ।
।। १४ ।।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१५॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
इत्युदित्वा स्थिते तस्मिस्तत्क्षणं राजरक्षणे । अभूवन् बुद्धिमन्तोऽपि व्याकुलाः कुलमन्त्रिणः ।। १९७ ॥ तत्रैकः सचिवोऽवोचद्विद्युत्पातोऽर्णवे न हि । सप्ताहं तत्र तत्स्वामी नावमारुह्य तिष्ठतु ॥ १९८ ।। द्वितीयोऽप्यब्रवीन्मन्त्री नेदं मे प्रतिभासते । पतन्तीं विद्युतं तत्र हन्त को वारयिष्यति ।। १९९ ॥ वैताठ्ये नावसर्पिण्यां विद्युत्पातो यतस्ततः । तस्योपरि गुहां गत्वा सप्ताहं वसतु प्रभुः ।। २०० ।। मन्त्र्यवोचत्तृतीयोऽपि मह्यं नादोऽपि रोचते । अवश्यभावी यो ह्यर्थो यत्र तत्र स नान्यथा ॥२०१॥ तथाह्यत्रैव भरते पुरे विजयनामनि । अवास्तीब्राह्मणवरो रुद्रसोमोऽभिधानतः ।। २०२ ।। अनपत्यस्य तस्याथ महद्भिरुपयाचितैः । पल्यां ज्वलनशिखायां शिखी नाम सुतोऽभवत् ।। २०३ ।। एकदा राक्षसस्तत्र कश्चिदप्यतिदारुणः । अधिष्ठितः क्रूरदेवेनागान्मर्त्यपलप्रियः ॥२०४ ।। मानुषाण्यन्वहं तत्र बहूनि प्रणिहन्ति सः । अल्पं तु ग्रसते शेषं फैलामिव समुज्झति ।। २०५ ।। राजा जजल्प तं साना किं मुधा हंसि नृन् बहून् ।घ्नन्ति व्याघ्रादयोऽप्यज्ञा जन्तुमेकं क्षुदौषधम् ।। २०६ ॥ दिने दिने त्वयाप्येकं ग्राह्यं ग्रासाय मानुषम् । मन्निर्णीतेन वारेण तत्तत्र स्वयमेष्यति ॥ २०७॥ तेनाभ्युपगतेऽर्थेऽस्मिन्नृपः स्वपुरवेष्मसु । मानुषाणां नामगोलांश्चक्रे वारकहेतवे ।।२०८ ॥ कृष्यमाणः करे गोलो यदा यस्य चटेत्तदा । प्रयाति पुररक्षायै भक्ष्यभूतः स रक्षसे ।। २०९ ।। तस्य ब्राह्मणपुत्रस्य निर्ययौ गोलकोऽन्यदा । तन्नाम वाचितं चान्तरन्तकेनेव पत्रकम् ॥२१०॥ तच्छ्रुत्वा तस्य माता तु रोदयन्ती पशूनपि । हा पुत्र नासि नासीति रुरोद करुणस्वरम् ।। २११ ।। १ समुद्रे । २ अवसत् । ३ मर्त्यपलं मनुष्यमांसं प्रियं यस्य । ४ उच्छिष्टमिव । ५ यमेन ।
नैमित्तिकवृत्तान्तकथनम् ।
॥ १५ ॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१६॥
*SHARASHT
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
आसच्च तगृहासन्नमेकं भूतगृहं महत् । तद्भूतैः क्रन्दितं तस्याः शुश्रुवे कर्णदुःश्रवम् ॥ २१२ ॥ उत्पन्नकरुणैस्तैश्च जगदे ब्राह्मणीति सा । मा रोदीर्भव सुस्था त्वं त्वत्पुत्रो यातु रक्षसे ।। २१३ ।। राक्षसाग्रतोऽप्येनमानेष्यामस्तवान्तिके । लविष्यते न व्यवस्थां न चाप्येष मरिष्यति ।। २१४ ।। साधु है देवताः साधु यावदेवं जजल्प सा । आरक्षास्तावदजवन्निन्युराकृष्य तत्सुतम् ।। २१५ ॥ तद्दत्तं यावदादत्ते राक्षसस्तं द्विजात्मजम् । अपहृत्यानयन् भूतास्तावत्तन्मातुरन्तिके ।। २१६ ।। भीता भयानि पश्यन्ती ब्राह्मण्यपि तमात्मजम् । अन्तर्गिरिगुहं रक्षाकृते चिक्षेप तत्क्षणम् ॥२१७ ॥ तत्रस्थेन जनसे च जाग्रताजगरेण सः । तद्वदन्यदपि भवेन्न भावि क्वचिदन्यथा ।। २१८ ।। इदमौपयिकं तस्मात् सर्वैराचर्यतां तपः । निकाचितानामपि यत् कर्मणां तपसा क्षयः ।। २१९ ।। मन्त्री तुर्योऽप्यभाषिष्टोपरिष्टात् पोतनप्रभोः । ख्यातोऽनेन तडित्पातो न श्रीश्रीविजयस्य तु ।। २२० ।। तत् सप्ताहं पुरेऽमुष्मिन् कोऽप्यन्यः क्रियतां पतिः । पतिष्यत्यशनिस्तत्र दुरितं यातु तेन वः ।। २२१ ।। अथ नैमित्तिको हृष्टः प्राशंसदिति मन्त्रिणम् । मन्निमित्तज्ञानतोऽपि मतिज्ञानं तवाधिकम् ॥ २२२ ॥ अनर्थपरिहाराय कुरुध्वममुमाशु तत् । जिनपूजारतश्चैत्यस्थितो राजापि तिष्ठतु ।। २२३ ॥ मयाप्यवादि योऽप्यद्य नरो राज्येऽभिषिच्यते । चिन्तयामि कथं तस्य प्राणनाशं निरागसः ।। २२४ ।। आशकादाकमेः प्राणाः प्राणिनामतिदुस्त्यजाः । कथं वराकः पुंमात्रः पश्यतो मे विपत्स्यते ।। २२५ ॥ परेषां प्राणिनां प्राणत्राणैकपुरुषव्रताः । वयं हि घातयामोऽन्यं स्वप्राणितकृते कथम् ।। २२६ ॥ १ गिरेर्गुहायाम् । २ विद्युत् । ३ निरपराधिनः । ४ इन्द्रादारभ्य कीटपर्यन्तम् ।
नैमित्तिकवृत्तान्तकथनम् ।
॥१६॥
R A
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१७॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
मन्त्रिणोऽथाब्रुवन् देव कार्यद्वयमिदं हि नः । यास्यति स्वामिनोऽनर्थः प्राणी च न विपत्स्यते ॥२२७ ॥ वैश्रवणस्य प्रतिमा देव राज्येऽभिषिच्यताम् । तां च त्वामिव सप्ताहं सर्वः सेविष्यते जनः ।। २२८ ॥ दिव्यशक्त्योपसर्गश्चेन्न स्यात्तदपि सुन्दरम् । स्याच्चेत्तदपि न प्राणिवधपापं भविष्यति ।। २२९ ।। युक्तमेतदिति प्रोच्य गतोऽस्मि जिनमन्दिरम् । दर्भसंस्तारके तस्मिन्नस्थां च कृतपौषधः ।। २३० ॥ नरेन्द्रवदवर्तन्त मूर्ती वैश्रवणस्य ते स्वाम्युदर्काय धीमन्तो यान्ति स्वाम्यन्तरेऽपि हि ।।२३१ ॥ सप्तमे च दिने प्राप्ते मध्याह्नेऽत्यूर्जिगर्जितः । दिव्युन्ननाम पर्जन्यः प्रलयाम्बुददारुणः ।। २३२ ॥ तस्मादम्भोधराद्घोराद्ब्रह्माण्ड स्फोटयन्निव । निपपाताशनिस्तस्मिन् यः राज्यधरीकृते ॥२३३ ।। यथा यक्षे तडित्पातस्तत्र नैमित्तिके तथा । रत्नादिवृष्टिरभवद्विहितान्तःपुरादिभिः ।। २३४ ॥ पत्तनं पद्मिनीखण्डमखण्डितमहर्द्धिकम् । दत्वा नैमित्तिकवरो व्यसृज्यत मयापि हि ।। २३५ ॥ मूर्ति वैश्रवणस्यापि दिव्यरत्नमयीं नवाम् । अकारयमहं सद्यो विपद्बन्धुः स मे यतः ॥ २३६ ॥ मद्विप्रशान्त्या तदमी पौरामात्यादयो मुदा । महोत्सवं विदधते सर्वोत्सवशिरोमणिम् ।। २३७ ।। इति श्रुत्वामिततेजाः सुतारां भगिनी निजाम् । वस्त्रालङ्कारदानेन पूजयामास संमदात् ।। २३८ ॥ सुताराश्रीविजययोः पार्वे कालं कमप्यथ । अतिवाह्यामिततेजाः स्वमेव नगरं ययौ ।। २३९ ।। अथ श्रीविजयो राजा देव्या सह सुतारया । वनं ज्योतिर्वनं नाम ययौ क्रीडाकुतूहलात् ॥ २४०॥ १ कुबेरस्य । २ कुशासने । ३ स्वामिहिताय । ४ अराज्यधरो राज्यधरः कृतो राज्यधरीकृतस्तस्मिन् । ५ हर्षात् । ६ उल्लंघ्य । ७ स्वकीयम् ।
नैमित्तिकवृत्तान्तकयनम् ।
॥१७॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥१८॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तदा च कपिलजीवोऽशनिघोषो विहायसा । विप्रतारणिकां विद्या साधयित्वा समापतत् ॥ २४१ ॥ रममाणां समं पत्या पतिवत्नी सुलोचनाम् । देवीं सुतारामैक्षिष्ट प्राग्जन्मगृहमेधिनीम् ।। २४२ ।।
॥युग्मम् ।। ततः प्राग्जन्मसंस्कारात् संबंधमविदन्नपि । चक्रेऽनुरागादुत्कण्ठा तस्यां स्वस्यामिव स्त्रियाम् ।। २४३ ।। विद्याबलाद्विचक्रे च प्लवमानं तयोः पुरः । दिव्यकन्दुकवद्धैम हरिणं नेत्रहारिणम् ॥ २४४ ॥ खुरैरथ विषाणाभ्यामिन्द्रनीलमयैरिव । नीलोत्पलविलासिभ्यां लोचनाभ्यां विराजितम् ।। १४५ ।। पीतधातुमिवोज्झन्तं देहभासातिपीतया । मण्डयन्तं नमः फालैः पादपातैश्च भूतलम् ॥ २४६ ।। दृष्ट्वा सुतारा देवी तमिति भर्तारमब्रवीत् । असौ क्रीडनकं मे स्यात्स्वामिन्नानीयतां मृगः ।। २४७ ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ।। इत्युक्तः कान्तया राजान्वधावत तमणकम् । विश्लिष्टं वाहनमिव वायोज्युसमस्यदम् ।। २४८ ॥ क्वचिद्वक्रः क्वचिदृजुर्मूगः स सरिदोघवत् । मनागप्यस्खलन् दूरं निनाय जगतीपतिम् ।। २४९ ।। क्वापि दृश्यः क्वाप्यदृश्यः कदाप्युा कदापि खे । स मायादैवतमिव गृहीतुं न ह्यशक्यत ।।२५० ॥ दूरे गते श्रीविजयेऽशनिघोषः शनैस्ततः । अभिसृत्याहरद्देवीं वनदेवीमिवैककाम् ।। २५१ ।। ततः प्रतारणी विद्या तेनायुक्ता दुरात्मना । सुतारीभूय पूच्चक्रे दष्टाहं कुर्कुटाहिना ।। २५२ ॥ १ आगच्छत् । २ पतिरस्त्यस्या इत्यर्थे निपातः । ३ प्राग्जन्मपत्नीम्। ४ सौवर्णम् । ५ मृगम् । ६ वायुसमानवेगम् । ७ आकाशे । ८ प्रयुक्ता । ९ सुतरारूपं कृत्वा ।
सुतारा
हरणम् ।
॥ १८ ॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते |॥१९॥
| पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तच्छ्रुत्वा हरिणं मुक्त्वा ववले स इलापतिः । अभियोगो हि योगाय क्षेमे सति विपश्चिताम् ।।२५३ ॥ भूमौ च लुठितां दृष्ट्वा तां निःसहशरीरिकाम् । मणिमन्त्रौषधिवरैरुपाचारीन्नरेश्वरः ।। २५४ ।। प्राग्दृष्टप्रत्ययमपि सर्वमप्यगदादिकम् । उपचारः खल इव तस्यामफलतां ययौ ।। २५५ ।। निमीलन्नेत्रनलिना विच्छायवदनच्छविः । कम्पमानोरुयुगला वेपमानपयोधरा ॥२५६ ॥ शिथिलीभूतसांगोपाङ्गसंध्यस्थिबन्धना । नृपतेः पश्यतोऽप्याशु कालधर्ममियाय सा ॥ २५७ ॥
॥युग्मम् ॥ परासुरिव निःसंज्ञः परासुमवलोक्य ताम् । पपात मूर्छितः पृथ्व्यां स पृथ्वीपतिपुङ्गवः ।। २५८ ॥ पुनर्व्यावृत्तचैतन्योऽभिषिक्तश्चन्दनद्रवैः । मूर्धाभिषिक्तमूर्धन्यो विललापैवमुच्चकैः ।। २५९ ।। ह हा दैवेन मुषितो नयता त्वां मनोरमे । त्वद्रूपैरेव हि प्राणैः प्राणितव्यं ममाभवत् ।। २६० ॥ त्वां विनैष जनः कान्ते शोकसंभारभारतः । जीणं गृहमिवाधारस्तम्भहीनं पतिष्यति ।। २६१ ।। मद्वल्लभां लोभयता वल्लभादेशतत्परः । काञ्चनेन कुरङ्गेण वञ्चितोऽस्मि ह हा जडः ॥२६२ ।। प्रत्यक्षं मे प्रियां दष्टुं तक्षकोऽपि हि न क्षमः । कुर्कुटाहिस्तु दूरेऽस्तु दैवं हि बलवत् परम् ॥२६३ ॥ ततोऽनुगन्तुं दयितां त्यजन् प्राणान् हुताशने । ऊनं प्रपूरयाम्यद्य दुर्दैवस्याभिसर्पतः ।।२६४ ॥ तया सह महीनाथः सद्यो विरचितां चिताम् । अलंचक्रे स्वयं धीरो रतिमन्दिरतल्पवत् ।।२६५ ।। १ अभियोगः परास्कन्दनम् । २ उपचारमकरोत् । ३ विनयः । ४ म्लानमुखकांतिः । ५ मृत्युमगच्छत् । ६ गतप्राणाम् । ७ मूर्धाभिषिक्तानां राज्ञां मूर्धन्यो मुकुटसमानः ।
सुताराहरणम् ।
।।१९ ॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥२०॥
यावज्ज्वलितुमारेभे क्षणादप्यांशुशुक्षणिः । तावदाजग्मतुस्तत्र द्वौ विद्याधरपूरुषौ ।। २६६ ।। अभिमन्त्र्य तयोरेकः सिषेच पयसा चिताम् । प्रतारिण्यपि तत्कालं पलायिष्टाट्टहासकृत् ॥ २६७ ॥ क्व स ज्वलन उज्ज्वालः परासुः प्रेयसी क्व मे । कृताट्टहासा केयं च किमिदं दैवनाटकम् ॥ २६८ ॥ इति संचिन्तयन् स्वस्थः पुरःस्थौ तौ च पूरुषौ । सौम्याकृती किमिदमित्यपृच्छत् पृथिवीपतिः ।। २६९ ॥ प्रणम्य राजानमूचतुर्विनयोचितम् । विद्याधरपतेरावां पत्ती अमिततेजसः ।। २७० ।। पितापुत्रौ च संभिन्न श्रोतोदीपशिखाभिधौ । निर्गतौ स्वेच्छ्या तीर्थजिनबिम्बानि वन्दितुम् ।। २७१ ।। अत्रापतद्भ्यामावाभ्यामश्रवि श्रुतिदुःश्रवा । पशूनप्युत्कर्णयन्ती वागियं करुणाक्षरा ।। २७२ ।। हा श्रीविजय मत्प्राणनाथ भूनाथसेवित । हा बान्धवामिततेजस्तेजस्तुलितभास्कर ।। २७३ ।। हा वत्स विजयभद्र बलभद्रसमौजसा । हा सर्वदा संनिहितास्त्रिपृष्ठकुलदेवताः ।। २७४ ।। दुष्टविद्याधरादस्माद्धृकादिव कुरङ्गिकाम् । इमां सुतारां त्रायध्वं त्रायध्वमविलम्बितम् ।। २७५ ।। ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ स्वसारं स्वामिनो ज्ञात्वा ह्रियमाणां दुरात्मना । तां वाचमन्वगच्छाव शब्दपातिशराविव ।। २७६ ।। अचिरादप्यपश्याव सुतारां तरलेक्षणाम् । आत्तामशनिघोषेण पद्मिनीमिव दन्तिना ।। २७७ ।। ह्रियमाणां स्वामिजामि तामुपेक्षितुमक्षमौ । आबद्धभ्रकुटी वाचमवोचाव च वैरिणम् ॥ २७८ ॥ रे विद्यार्ध रहतका शनिघोष क्व यास्यसि । हृत्वा सुतारां चण्डालो देवताप्रतिमामिव ॥ २७९ ॥ १ अग्निः । २ श्रुता । ३ कर्णदुःश्रवा । ४ शब्दानुसारिणौ शरौ इव । ५ जामिः भगिनी । ६ रे दुष्टविद्याधर ।
पञ्चमं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
सुताराहरणम् ।
1120 11
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
॥२१॥
अरे रे न भवस्येष हन्वस्त्वामुद्वहायुधम् । आवां विद्याधरपतेः पत्ती ह्यमिततेजसः ॥ २८० ॥ एवमाक्षिप्य कृष्टासी कृष्णाही इव वार्तिकौ । आवां नरजघन्यं तं जिघांसन्तावुपस्थितौ ।। २८१ ॥ ततः सुतारादेव्योक्तं युद्धेन युवयोरलम् । वनं ज्योतिर्वनं यातं तत्र श्रीविजयः प्रभुः ।। २८२ ॥ प्रतारण्या वञ्चयित्वा त्याज्यमानमसूनपि । निषेधतं श्रीविजयं तस्मिन् जीवामि जीवति ॥ २८३ ॥ द्रुतमावां तदादेशादिह त्वां समुपस्थितौ । विध्यापितश्चितावह्निरावाभ्यां मन्त्रितोदकैः ।। २८४ ॥ इयं प्रतारणी विद्या सुतारारूपधारिणी । वेतालवत्समुत्ताला साट्टहासा पलायत ।। २८५ ॥ हृतां सुतारां विज्ञाय विषसाद महीपतिः । चितानलादप्यधिकं प्रज्वलद्विरहानलः ॥ २८६ ॥ तं तावित्यूचतुः स्वामिन् मा ताम्य कुशली न सः । यतो न दूरे भवतो दैवस्येव क्व यास्यति ।। २८७ ।। तौ प्रणम्याथ राजानं जानुस्पृष्टमहीतलौ । गाढमभ्यर्थ्य वैताढ्यमात्मना सह निन्यतुः ॥ २८८ ॥ ततः सर्वाभिसारेणामिततेजाः क्षणादपि । अभ्युत्तस्थौ श्रीविजयं विजयो मूर्तिमानिव ॥ २८९ ॥ महत्या प्रतिपत्त्या तमासयित्वोचितासने । ससंभ्रमोऽमिततेजाः पप्रच्छागमकारणम् ।। २९० ॥ तौ च विद्याधरवरौ तस्मै श्रीविजयेरितौ । सुताराहरणोदन्तमाचख्यतुरशेषतः ।। २९१ ।। अथार्ककीर्तितनयो भृकुटीकुटिलालिकः । रुषारुणकपोलाक्षो निजगादेति भूपतिम् ॥ २९२ ॥ कण्डूयित्वा तुण्डेमिव तक्षकस्य फणाभृतः । सटामुष्टिमिवोत्पाट्य शयानस्य मृगद्विषः ।। २९३ ।। १ हन्तुमिच्छन्तौ । २ उन्मत्ता । ३ श्रीविजयेन प्रेरितौ । ४ ध्रुवः कौटित्येन वक्रमलिकं ललाटं यस्य सः । ५ मस्तकम् । ६ सटानां केसराणां मुष्टिम् ।
1
पञ्चमं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
सुताराहरणम् ।
1139 11
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते IR२॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तव भार्यां स्वसारं मे सुतारामपहृत्य सः । जीविष्यति कियन्नामाशनिघोषो नराधमः ।। २९४ ।।
॥युग्मम् ।। ततश्च शस्त्रावरणीं बन्धनी मोचनीमपि । विद्यां श्रीविजयायादादर्ककीर्तिसुतः स्वयम् ।।२९५ ।। रश्मिवेगामितवेगरविवेगार्ककीर्तयः । भानुवेगादित्ययशोभानुचित्ररथा अपि ।। २९६ ॥ अर्कप्रभोऽथार्करथो रवितेजाः प्रभाकरः । तथा किरणवेगोऽपि सहस्रकिरणोऽपि च ।। २९७ ।। इत्यादीनां स्वपुत्राणां शतपञ्चशतीमथ । समं त्रैपृष्ठिना वीरप्रष्ठेन पृतनावृतान् ।। २९८ ॥ पुर्यां चमरचञ्चायां तस्मादशनिघोषतः । सद्यः सुतारामाहतु प्राहिणोदहितान्तकः ।। २९९ ।।
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। ततो विद्याधरबलच्छन्नाशेषनभस्तलः । दिवि केतुशतानीवोद्भावयन् सुभटायुधैः । ३०० ॥ प्रभूतहयहेषाभिर्हेषयन् भास्वतो हयान् । वितन्वानो गजैाग्नि मेघमालामिवापराम् ॥३०१ ।। विमानैर्दर्शयन् दीप्रैरानौत्पातिकानिव । जगाम चमरचञ्चा त्रिपृष्ठतनयः क्षणात् ॥३०२ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ तं चाधिविद्यमशनिघोषं ज्ञात्वार्ककीर्तिसूः । सहस्ररश्मिना साधं सूनुनानूनशक्तिना ॥३०३ ।। परविद्याच्छेदकरी महाज्वालाभिधायिकाम् । विद्यां स्वयं साधयिन्तुं हिमवन्तं गिरिं ययौ ।। ३०४ ।।
।युग्मम् ॥ १ वीरेषु प्रष्ठेन श्रेष्ठेन । २ सेनासहितान् । ३ शत्रुनाशकः ।
SHRISHASSASSISTRATA
अशनिघोषस्य पराजयः ।
।। २२ ॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
IR३॥
स तत्र च जयन्तस्य महर्षेः प्रतिमाजुषः । तथैव धरणेन्द्रस्य पादमूलेऽतिपावने ॥३०५ ।। स्थितो मासिकभक्तेन प्रतिमा साप्तरात्रिकीम् । समुद्वहन् प्रववृते विद्यासाधनकर्मणि ।। ३०६ ॥
॥युग्मम् ।। सहस्ररश्मिः पितरं ररक्ष च तथास्थितम् । एवं च तिष्ठतोर्मासः किञ्चिदूनस्तयोरभूत् ।। ३०७ ।। इतश्च चमरचञ्चाबहिर्देशे कृतस्थितिः । प्रैषीदशनिघोषाय दूतं श्रीविजयो नृपः ।। ३०८ ॥ दूतो गत्वाथ निःशङ्कोऽशनिघोषमभाषत । धिग्घ्रीकरमिदं कर्म काकेनेव त्वया कृतम् ।।३०९ ।। धैर्यवीर्यविहीनानां छलमेव हि पौरुषम् । तद्वतामद्य धुर्योऽसि देवीमपहरंस्तथा ॥३१० ।। प्रतारिणी श्रीविजये विद्यां स्फोरयतस्तदा । प्रेक्षापूर्वककारित्वमहो ते श्मश्रुधारिणः ॥३११ ॥ ज्ञातस्त्वया श्रीविजयः प्रतापतपनो न किम् । निष्प्रतापे त्वादृशानां छलानि प्रभवन्ति हि ।।३१२ ।। स मोघीत्य तां विद्यामिहायासीद्यथा तथा । सुतारां नेष्यति बलात्तद्धीमन् स्वयमर्पय ॥३१३ ॥ स्वयमर्पयतो देवी प्रणिपातपुरःसरम् । त्वज्जीवितस्य कुशलं कीनांशः प्रगुणोऽन्यथा ॥३१४ ॥ बभाषेऽशनिघोषोऽपि घननिर्घोषघोरगीः । साध्वहो दूत दृष्टोऽसि धृष्टो नेदृक् क्वचिन्मया ॥३१५ ॥ यद्यत्रागाच्छ्रीविजयस्तत् किं तेन तपस्विना । सुमेरुमपि गच्छन्ति खगाः किं तेषु पौरुषम् ॥ ३१६ ।। ममैकयनलेशेन नष्टशक्तिः स यास्यति । न वालुकादेवकुलं सहते सरितो रयम् ।।३१७ ॥ पथा यथागतेनैव स प्रयातु निजौकसि । सुतारां याचमानस्तु प्रयास्यति यमौकसि ।।३१८ ॥ १ ह्रीकर लज्जाकरमित्यर्थः । २ छलवताम् । ३ विफलीकृत्य । ४ यमः । ५ वेगम् ।
अशनिघोषस्य पराजयः ।
॥२३॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते IR४||
| पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
RISHRSHABHARASH
इति द्वयं समालोच्य यातु तिष्ठतु वाद्य सः । गच्छ त्वमपि मद्वाचं समाख्याहि तदग्रतः ।। ३१९ ।। एवमुक्तस्तेन दूतो द्रुतं निर्गत्य तत्पुरात् । आख्यत्रैपृष्ठये तस्य वाचिकं वंचकात्मनः ॥ ३२० ॥ कोपानलानिलप्रायं श्रुत्वा तत्तस्य वाचिकम् । राजा श्रीविजयः सेना सज्जितामप्यसज्जयत् ।। ३२१ ।। ज्ञात्वा श्रीविजयानीकान्येनीकोत्कण्ठितान्यथ । आदिदेशाशनिघोषो युद्धातिथ्यकृते सुतान् ॥ ३२२ ।। अश्वघोषः शतघोषः सहस्रघोष एव च । महाघोषो भीमघोषो घनघोषस्तथापरे ।। ३२३ ॥ तत्पुत्रा मेघघोषाधाः सर्वे सर्वाभिसारतः । युद्धाय चमरचञ्चापुर्या द्वारि विनिर्ययुः ।। ३२४ ॥
॥युग्मम् ॥ रणतूर्याण्यवाद्यन्त सैन्ययोरुभयोरपि । ध्वनिना शरदम्भोदसोदराणि गरीयसा ॥३२५ ॥ शरच्छिन्नोच्छलच्छत्रैः शतेन्दूभवदम्बरम् । कृन्तोत्पतच्छिरोभिश्च संमूर्छबहुराह्निव ।। ३२६ ॥ पतद्भिस्तेजितैः शल्यैः पतदुल्कमिवोच्चकैः । आस्फल्यत्पर्वतमिवास्फलद्भिर्गन्धसिन्धुरैः ॥ ३२७ ॥ भुवि विश्रान्तसंध्याभ्रमिव कीलालकर्दमैः । मद्यस्येवासृजः पानान्माद्यद्वालपेटकम् ।। ३२८ ।। महाभटै प्यमानमन्त्रास्त्रमिव हुंकृतैः । शल्याहतेभकुम्भोत्थमुक्तातारकिताम्बरम् ॥ ३२९ ॥ सैन्यरेणुभिरुद्भूतप्रदोषमिव सर्वतः । महत् प्रववृते युद्धमुभयोरपि सैन्ययोः ॥३३० ।।
॥पञ्चभिः कुलकम् ।। १ कोपामिवायुसदृशम् । २ युद्धोत्कण्ठितानि । ३ युद्धसत्काराय । ४ शतचन्द्रीभवत् अम्बरं यत्र तत् । ५ शोणितकर्दमैः । ६ पेटकः समूहः । ७ शस्त्रैराहता ये गजास्तेषां कुम्मेभ्य उत्थिताभिर्मुक्ताभिस्तारकितमाकाशं यत्र तत् । ।
अशनिघोषस्य पराजयः ।
॥२४ ॥
RSS
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥२५॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
घोरैर्गदाप्रहरणप्रहारैरतिमूर्छिताः । अञ्चलान् व्यजनीकृत्य केऽप्यवीज्यन्त बन्धुभिः ।। ३३१ ।। वल्लभाभिः पयस्कुम्भहारिणीभिः पिपासिताः । केऽप्यम्भोऽनुपर्दिनीभिरपाय्यन्त मुहर्मुहुः ।। ३३२ ।। पश्यन्तीनां प्रेयसीनामपि केऽप्यमरीजनैः । अयं मेऽयं ममेशस्तान् सोत्कण्ठमिति वव्रिरे ।। ३३३ ।। आदाय कोऽप्यरेमौलि नृत्यति स्म महाभुजः । तत्स्पर्धयेव तद्वैरिकबन्धोऽपि ननर्त च ।। ३३४ ॥ प्रथमस्यन्दनाद्भग्रात् कोऽपि च स्यन्दनान्तरम् । समुत्पत्य ययौ वृक्षादिव वृक्षान्तरं कपिः ।। ३३५ ॥ कोऽपि युद्धवा चिरतरं निष्ठितास्त्रो महाभटः । स्वकेनैव शिरस्केन प्रहत्यामारयत् परम् ।।३३६ ॥ परिक्षीणेशु शस्त्रेषु निखिलेष्वपि केचन । दोर्दण्डाभ्यां युयुधिरे दन्ताभ्यामिव दन्तिनः ।। ३३७ ।। अस्त्रैः शस्त्रैर्मायया च सैन्ययोर्युध्यमानयोः । किञ्चिदूनो व्यतीयाय मास एको द्वयोरपि ।। ३३८ ।। सैन्यैः श्रीविजयस्याथ पवनैरिव पादपाः । अभज्यन्ताशनिघोषकुमारा मारपीडिताः ।।३३९ ।। अथाशनिमिवोद्यम्याशनिघोषो महागदाम् । कुमारांस्तर्जयन भग्नान् भक्ष्यन्नपि च विद्विषः ।। ३४० ॥ वराहः पल्वलमिव समुद्रमिव मन्दरः । विशिष्टविद्यादोर्वीर्योऽगाहिष्ट द्विषतां बलम् ॥३४१ ॥ मक्षु तेनाप्यभज्यन्त सूनवोऽमिततेजसः । कृते प्रतिकृतं सद्यः कुर्वन्ति हि मनस्विनः ।। ३४२ ॥ सुताराभ्रातृजान् भग्नान् वीक्ष्य श्रीविजयो नृपः । युद्धे स्वयमढौकिष्ट तिष्ठ तिष्ठेत्यरि ब्रुवन् ॥३४३ ॥ अथ द्वावपि गर्जन्तौ तर्जन्तौ च परस्परम् । शस्त्रशक्तिं दर्शयन्तौ विद्याशक्तिं च तादृशीम् ॥३४४ ॥
अशनिघोषस्य पराजयः ।
॥२५॥
१ तृषिताः । २ अनुपदं गच्छन्तीभिः । ३ शीर्षरहितो देहः कबन्धः । ४ शस्त्ररहितः । ५ शिरस्त्राणेन । ६ प्रतीकारम् ।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते IR६॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्रहारान् वञ्चयमानावन्योऽन्यस्यातिलाघवात् । सुरासुरैर्वीक्ष्यमाणौ ययुधाते महाभुजौ ।। ३४५ ।।
॥युग्मम् ॥ अथ श्रीविजयः क्रुद्धः खड्गेनाहत्य विक्रमी । व्यधाद् द्विधाशनिघोषं कदलीकाण्डलीलया ।। ३४६ ॥ वटपादादिव वटौ ते च खण्डे उभे अपि । अभूतामशनिघोषौ घोषभेषितसैनिकौ ।। ३४७ ॥ तावप्यशनिघोषौ स यावच्चक्रे द्विधा द्विधा । संजज्ञिरेऽशनिघोषाश्चत्वारस्तावदुद्धताः ॥३४८ ॥ चतुरोऽपि द्विधा चक्रे तान् यावदवनीपतिः । तावदष्टाशनिघोषा जज्ञिरे समराजिरे ॥३४९ ।। खण्डितैरशनिघोषैरेवं तेन मुहुर्मुहुः । सहस्रशोऽशनिघोषाः शालिस्तंबा इवाभवन् ॥३५० ॥ बहुशोऽशनिघोषैस्तैर्युगपत् पोतनेश्वरः । अलक्षि वेष्ट्यमानः सन् विन्ध्याद्रिरिव वारिदैः ॥३५१ ॥ छेदं छेदं च तान् श्रान्तो यावच्छ्रीविजयोऽभवत् । तावत् सिद्धमहाज्वालोऽमिततेजाः समाययौ ॥३५२ ॥ आगच्छतः प्रतापोष्णतेजसोऽमिततेजसः । प्रणेशुरशनिघोषसैन्याः सिंहान्मृगा इव ॥३५३ ॥ न नंष्टुमपि दातव्यं द्विषामेषां दुरात्मनाम् । इति विद्यां महाज्वालां विन्ययुङ्क्तार्ककीर्तिसूः ।। ३५४ ।। अहिता मोहिताः सद्यस्ते महाविद्यया तया । शरण्यं शरणायेयुस्तमेवामिततेजसम् ।। ३५५ ।। गन्धेभगन्धमाघ्राय करीवामिततेजसम् । अवलोक्याशनिघोषः पलायिष्ट निरर्गलम् ॥३५६ ।। दूरादपि दुरात्मायमानेतव्यस्त्वयेति सा । महाज्वाला महाविद्याभिदधेऽमिततेजसा ।। ३५७ ।। ततश्चाशनिघोषस्य पृष्ठतो रुष्टकालवत् । पर्यधाविष्ट सा विद्या सर्वविद्यान्तकारिणी ॥३५८ ।। १ वटमूलात् । २ छित्वा छित्वा । ३ प्रतापेन सूर्यसमानस्य । ४ शत्रवः ।
अशनि
घोषस्य
पराजयः।
॥२६॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
IR७॥
तस्याः पलायमानः सोऽनाप्नुवन् शरणं क्वचित् । अपाग्भरतवर्षाधं प्राविशच्छरणेच्छया । ३५९ ॥ ततश्च तत्र सीमाद्रौ चैत्ये श्रीऋषभप्रभोः । समवसरणस्थाने स्थापितोऽस्ति गजध्वजः ।। ३६०॥ बलदेवमुनिस्तत्राचलः पूर्वाब्धिपारगः । शुक्लध्यानी प्रत्यपादि प्रतिमामेकरात्रिकीम् ।।३६१ ॥ कर्मणां घातिनां छेदात्तदा तस्य महामुनेः । उत्पेदे केवलज्ञानं विश्वसंक्रान्तिदर्पणः ॥३६२ ।। तस्याथ केवलज्ञानमहिमानं विधित्सवः । सुरासुराः समाजग्मुरायुक्ता इव सत्वरम् ॥३६३ ॥ तौ चाभिनन्दनजगन्नन्दनौ वह्निजट्यपि । त्रिजटी चार्ककीर्तिश्च पुष्पकेतुरथापरे ।। ३६४ ॥ विमलमत्यादयोऽपि समेयुश्चारणर्षयः । बलं प्रदक्षिणीकृत्य नत्वा च समुपाविशन् ।।३६५ ।।
॥युग्मम् ।। महाज्वालापातभीतोऽशनिघोषोऽपि तत्क्षणम् । ययौ शरण्यमचलं प्रशमैकसुधाइदम् ।।३६६ ।। सापि मुक्त्वाशनिघोषं महाज्वाला न्यवर्तत । न हीन्द्रकुलिशस्यापि स्फूर्तिः केवलिपर्षदि ।।३६७ ।। अशेषं तं च वृत्तान्तमुपेत्यामिततेजसे । कथयामास सा विद्या निजमोघत्वलज्जिता ॥ ३६८ ॥ तं च वृत्तान्तमाकर्ण्य कलापीव घनध्वनिम् । अमोदतामिततेजा राजा श्रीविजयोऽपि च ।। ३६९ ॥ इतः पूर्याः समादाय सुतारां द्रुतमानयेः । एवं मारीचिमादिश्योत्कण्ठापूरितमानसः ॥३७० ॥ ससैन्योऽमिततेजाः स च श्रीविजयो नृपः । वायुवढ्योमयानेन सीमाद्रिं द्रुतमीयतुः ॥३७१ ॥ तत्र चर्षभनाथस्य वन्दित्वा बिंबमादितः । बलदेवं ववन्दाते तदग्रे च निषेदतुः ।। ३७२ ।। १ चतुर्दशपूर्वाण्येव समुद्रस्तस्य पारगः । २ स्वस्य वैफल्येन लज्जिता । ३ मयूर इव ।
3ASSASARASHRSHASHRAS
बलदेवमुनेः केवलज्ञानम् ।
॥२७॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते IR८॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
इतश्च चमरचञ्चा मरीचिरविशत्पुरीम् । गृहे चाशनिघोषस्य मातुः पार्श्वमुपाययौ ॥३७३ ॥ हिमामिव नलिनी पङ्कममामिवार्जुनीम् । दवप्राप्तामिव लतां वोगुरास्थां मृगीमिव ॥३७४ ।। इन्दुलेखामिवाहस्थां तटस्थां शफरीमिव । वारीबद्धामिव वशां हंसी मरुगतामिव ।। ३७५ ।। सुतारामुपवासस्थां तत्र चात्यन्तदुःखिताम् । मन्त्रवत् पतिनामैव स्मरन्तीं स उदैक्षत ।। ३७६ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ।। ततः स आख्यदशनिघोषमातुरशेषतः । यत्सुतारानयनायादिष्टोऽस्म्यमिततेजसा ।। ३७७ ।। सुतारां समुपादायाशनिघोषजनन्यपि । आययावचलस्वामिसभायां यत्र तत्पतिः ।। ३७८ ॥ सा तत्कालमपि हि श्रीविजयामिततेजसोः । सुतारामर्पयामासानेघा न्यासीकृतामिव ॥३७९ ॥ बलदेवं भगवन्तं केवलज्ञानिनं ततः । सा वन्दित्वा यथास्थानं निषसाद प्रसादभाक् ॥ ३८० ॥ तदा चाशनिघोषोऽपि क्षमयामास सामवाक् । नरविद्याधरेन्द्रौ श्रीविजयामिततेजसौ ।। ३८१ ।। शान्तवैरास्ततः सर्वेऽप्यभवंस्तत्र पर्षदि । देशनां चाचलस्वामी विदधे शुद्धिदायिनीम् ।। ३८२ ।। देशनान्तेऽशनिघोषो बलभद्रमहामुनिम् । इति विज्ञपयामास ललाटघटिताञ्जलिः ।। ३८३ ।। स्वस्थाने तस्थुषी सेयं दन्तिनेवारविन्दिनी । न हि दुष्टेन मनसा सुतारापहृता मया ।। ३८४ ॥ किं त्वहं चमरचञ्चानगर्यां गतवान् पुरा । आयतने भगवतो जयन्तस्य महामुनेः ॥३८५ ।। तत्र च भ्रामरी विद्यां किञ्चिद्भमरवद्गृणन् । असाधयमहं स्वामिन् सप्तरात्रमुपोषितः ।। ३८६ ॥ १ घेनुम् ।२ पाशबद्धाम् । ३ दिवसस्थां । ४ वारी गजबन्धनस्थानं तस्यां बद्धां वशां हस्तिनीम् । ५ निर्दोषाम् ।
पूर्वजन्मकथनम् ।
॥२८॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
IR९॥
ततः प्रतिनिवृत्तः सन् वने ज्योतिर्वनाभिधे । इमां सुतारामद्राक्षं स्थितां श्रीविजयान्तिके ।। ३८७ ॥ | केनापि हेतुनामुष्यां कोऽपि वाचामगोचरः । ममालोकितमात्रायां स्नेहः समुदपद्यत ।।३८८ ॥ ततश्चाचिन्तयमहं नालं गन्तुं विनानया । मनो मम प्रोत्सहते संदानितमिवोच्चकैः ।। ३८९ ।। राज्ञः श्रीविजयस्यास्य दोष्मतः पार्श्ववर्तिनी । न चैषा शक्यते हतु शेषस्येव शिरोमणिः ॥ ३९० ॥ प्रतारण्या विद्यया तन्मोहयित्वा महीपतिम् । एतामहमपाहा चिल्ली हारलतामिव ।।३९१ ।। स्वजनन्याः समीपे चामुञ्चमेतामनिन्दिताम् । चन्द्रस्यापि कलङ्कोऽस्ति न त्वेतस्या मनागपि ।। ३९२ ।। न चोक्तं वचसाप्यस्यां मया किंचिदशोभनम् । परमाख्याहि भगवन् किं मेऽस्यां स्नेहकारणम् ।।३९३ ।। अथाख्यद्भगवान् सत्यभामाकपिलयोः कथाम् । श्रीषेणस्य शिखिनन्दिताभिनन्दितयोरपि ।। ३९४ ॥ स मुनिः पुनरप्याख्यच्छ्रीषेणोऽथाभिनन्दिता । सा शिखिनन्दिता सत्या मृत्वा युगलिनोऽभवन् ।।३९५ ।। ततोऽपि मृत्वा सौधर्मे चत्वारोऽप्यभवन् सुराः । ततोऽपि च्युत्वा श्रीषेणोऽमिततेजा अभूदयम् ।।३९६ ।। शिखिनन्दिताजीवस्तत्पत्नी ज्योतिःप्रभेत्यभूत् । तथाभिनन्दिताजीवः सीऽयं श्रीविजयोऽभवत् ॥३९७ ॥ जीवस्तु सत्यभामायाः सुतारेयमजायत । मृत्वार्तध्यानी कपिलो बभ्रामानेकयोनिषु ।। ३९८ ॥ आर्तध्यानोद्भवं कर्माकामनिर्जरया स तु । उत्पद्योत्पद्याक्षपयत्तिर्यग्नरकवासिषु ॥३९९ ॥ भूतरत्नाभिधाटव्यामैरावत्याश्च रोधसि । तापसाग्यस्य जटिलकौशिकस्य तपस्विनः ॥ ४०० ॥ पन्यां पवनवेगायां धर्मिलो नाम दारकः । उत्पेदे कपिलजीवः शमिलायुगयोगवत् ।। ४०१ ।। लाल्यमानस्तापसीभिराश्रमाङ्गणवृक्षवत् । क्रमादासादयामास वृद्धि धर्मिलदारकः ॥ ४०२ ।।
FAAAAAAAABHASHASHA
पूर्वजन्मकथनम्।
॥२९॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३०॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः तर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
दीक्षां निजपितुः पार्वे गृहीत्वा स जटाधरः । समारेभे बालतपः पैतृकं मातृकं हि तत् ।। ४०३ ।। अधिसेहे स हेमन्ते हिमभीमासु रात्रिषु । गलन्त्या वारिसम्पातं शैलाश्मा निर्झरादिव ॥४०४ ।। मार्तण्डो मुनि पार्श्वेषु ज्वलन्त्यश्च हसन्तिकाः । सहते स्मेति पञ्चाग्नीन् ग्रीष्ममध्यंदिनेषु सः ॥ ४०५ ।। पयोदवृष्टिपूर्तेषु स्वयं खातसरस्सु च । अधोरमन्त्राद्यजपदाकण्ठं पयसि स्थितः ।। ४०६ ।। वापीः कूपान् सरसीश्च चखानाखानयच्च सः । अप्कायपृथिवीकायजीवबाधानिरर्गलः ।। ४०७ ॥ आदाय दात्रपरशू कृषीवल इव स्वयम् । चिच्छेद समिधो दर्भान् सोऽभवत् स्वल्पबुद्धिकः ।। ४०८ ॥ स चक्रे धर्मशकटीर्मार्गदीपानदत्त च । घुणदाहपतङ्गादिपातपातकनिर्भयः ॥ ४०९ ॥ अतिथीनामिव सदा काकादीनां दुरात्मनाम् । पिण्डदानं स विदधे भोजनस्यादितोऽपि हि ॥ ४१० ॥ आनर्च च ववन्दे च देववद्गीः स गोनिभः । न्यग्रोधपिप्पलारिष्टप्रभृतीनछिपानपि ।। ४११ ।। सपूतरैः स पानीयैः सिषेच स महीरुहान् । पानीयशाला बिभरांचकार च पदे पदे ॥ ४१२ ॥ इत्यादिकं धर्मबुद्ध्या विदधानः स मुग्धधीः । कालं ललचे भूयांसमायासफलजीवितः ।। ४१३ ।। अपरेधुर्विमानस्थं स गच्छन्तं विहायसा । विद्याधरं ददर्शकं महर्द्धिकमिवापरम् ।। ४१४ ।। फलेन तपसोऽमुष्येदृग्भूयासं भवान्तरे । इत्यकार्षीन्निदानं स क्रमेणाप च पञ्चताम् ॥४१५ ।। ततश्चमरचञ्चायां पुर्या विद्याधरप्रभोः । इन्द्राशनेः स आसुर्या पत्न्यां त्वमुदभूः सुतः ॥ ४१६ ॥ १ मेघवृष्टिपूर्णेषु । २ मृतानां जन्मान्तरे तत्तल्लाभार्थं शकटी दीयते तथा तन्निमित्तं दीपदानं कुर्वन्ति । ३ गाः धेनूः । ४ वृषभ सदृशः । ५ पूतरा जलजन्तुविशेषाः । ६ मृत्युम् ।
पूर्वजन्मकथनम् ।
॥३०॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥३१ ॥
ततः प्राग्भवसम्बन्धात् सुतारायां तवाभवत् । स्नेहोऽयं पूर्वसंस्कारो याति जन्मशतान्यपि ॥। ४१७ ।। सुतारामिततेजाश्च तथा श्रीविजयोऽशनिः । संवेगं विस्मिंतं चेयुः प्राग्भवाकर्णनात्ततः ।। ४१८ ।। भव्यः किमस्मि यदि वा नास्मीत्यमिततेजसा । पृष्टोऽभाषिष्ट भगवान् बलभद्रमहामुनिः ।। ४१९ ।। इतो भवात् त्वं नवमे मवे क्षेत्रेऽत्र भारते । द्वात्रिंशद्बद्धमुकुटनृपसहस्रैः सेवितः ।। ४२० ।। चतुर्दशमहारत्ननाथो नवनिधीश्वरः । समुद्रक्षुद्रहिमवन्मेखलायाः पतिर्भुवः ॥ ४२१ ।। सेव्यमानो मागधाद्यैरपि देवकुमारकैः । पञ्चमश्चक्रवर्ती त्वं महाभुज भविष्यसि ।। ४२२ ।। भवे तत्र चतुःषष्टिसुरेन्द्रप्रणतक्रमः । शान्तिनाथ इति ख्यातः षोडशोऽर्हन् भविष्यसि ।। ४२३ ।। राजा श्रीविजयोऽयं तु तस्मिन्नेव भवे तव । प्रथमस्तनयो भावी प्रथमो गणभृत्तथा ।। ४२४ ॥ ॥ पञ्चभिःकलापकम् ॥
ततो मुनिं प्रणम्य श्रीविजयामिततेजसौ । नरेन्द्रौ द्वादशविधं भेजतुः श्रावकव्रतम् ।। ४२५ ।। प्रणम्याशनिघोषस्तु बलभद्रं महामुनिम् । एवं विज्ञपयामास सुमना भक्तिवामनः ।। ४२६ ।। सर्वज्ञ त्वन्मुखाच्छ्रुत्वा स्वदुःखं प्राग्भवोद्भवम् । मनो मम तदावेशादिदानीमपि कम्पते ।। ४२७ ॥ भगवन् भवदाख्याते पुरा कपिलजन्मनि । आर्त्तध्यानं चकाराहं यत्प्रियाविप्रयोगतः ॥ ४२८ ॥ नानाविधवधच्छेदभेदभीमासु योनिषु । उत्पद्येोत्पद्य बहुशः प्राप्तवानस्मि तत्फलम् ।। ४२९ ।।
कामया निर्जरया जीर्णदुष्कर्मकस्ततः । कथञ्चित्प्राप्तवानस्मि मानुष्यं पूर्वजन्मनि ।। ४३० ।। १ वैराग्यम् । २ विस्मयम् । ३ क्रमः पादः । ४ भक्त्या नम्रः ।
पञ्चमं पर्व प्रथमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अशनिघोषप्रव्रज्या ।
।। ३१ ।।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३२॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तत्राप्यभाग्यादप्राप्तजिनधर्मस्तपस्व्यहम् । बहुकष्टं स्वल्पफलं हहा बालतपो व्यधाम् ॥ ४३१ ॥ कृत्वा निदानं तस्यापि तपसोऽहमिहाभवम् । पुर्या चमरचञ्चायां विद्याधरपतिः प्रभो ॥४३२ ॥ निदानिनोऽपि तपसः परस्त्रीहरणस्य च । महाज्वालामहाविद्याप्रभवस्य भयस्य च ।। ४३३ ॥ . परिणामः शुभोदर्को ममाजनि जगद्गुरो । शरणं यदवाप्तोऽसि सर्वदुःखविमोचनः ।। ४३४ ।। वस्त्विवान्धः पुरोवर्ति जिनधर्ममसविदन् । इयतोऽहं भवान् भ्रान्तो रक्ष रक्षाधुनापि माम् ।। ४३५ ।। अतः परं क्षणोऽप्येको यतिधर्मोज्झितस्य मे । मा गादिति विभोऽद्यैव दीक्षां शैक्षाय देहि मे ॥ ४३६ ॥ युक्तमेतदिति प्रोच्यानुगृहीतोऽचलेन सः । प्रश्रयं संश्रयन्नेवमुवाचामिततेजसम् ॥ ४३७ ॥ ज्वलनः कर्मकक्षाणां पूज्यो ज्वलनजट्ययम् । धर्मः साक्षादिव जयी तव यस्य पितामहः ॥ ४३८ ।। अयं च भगवान धन्यस्तुणवत्त्यक्तवैभवः । तपस्तेजोभिरर्कोऽर्ककीर्तिर्यस्य च ते पिता ॥ ४३९ ।। भाविनश्चक्रिणस्तस्य भाविनश्चाहतस्तव । प्रणिपातं कुर्वतो मे न लज्जा मानिनोऽपि हि ।। ४४० ॥ इदं चमरचञ्चायां मम राज्यममी सुताः । अश्वघोषादयोऽन्यच्च त्वदीयं विद्धि मान्यथा ।। ४४१ ॥ इत्युदित्वा सोऽश्वघोषं ज्यायांसं निजमात्मजम् । क्षीरकण्ठमिवाक्षप्सीदुत्सङ्गेऽमिततेजसः ॥ ४४२ ॥ ततो नरेन्द्रैर्भूयोभिः सहेन्द्राशनिनन्दनः । उपादत्त परिव्रज्यामचलस्वामिसंन्निधौ ॥ ४४३ ॥ माता श्रीविजयस्यापि तत्रागत्य स्वयंप्रभा । अचलस्वामिपादान्ते परिव्रज्यामुपाददे ॥ ४४४ ।। बलं नत्वामिततेजा राजा श्रीविजयोऽपि च । अश्वघोषादयश्चेयुः स्थानं निजनिजं ततः ॥ ४४५ ।। १ शिष्याय । २ कर्माण्येव कक्षानि तृणानि तेषां ज्वलनोऽमिः । ३ बालमिव ।
अशनिघोषप्रव्रज्या।
||३२ ॥
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३३॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
आयतनेष्वार्हतेषु प्रकृष्टाष्टाहिकोत्सवान् । कुर्वाणावनणुश्रीकौ शक्रेशानाविवानिशम् ॥ ४४६ ।। एषणीयकल्पनीयप्रासुकैर्वस्तुभिः सदा । कृतार्थयन्तौ स्वामृद्धिं साधूनामुपढौकितैः ।। ४४७ ।। अनेकचिन्तासंतानग्रीष्मसंतापितात्मनाम् । अर्ति हरन्तावार्तानां पूर्वानिलघनाविव ।। ४४८ ।। श्रुतस्कन्धरहस्यानि श्रुतानि गुरुसंनिधौ । भावयन्तौ सुधीप्रष्ठावात्मगोष्ठ्यां दिवानिशम् ।। ४४९ ॥ कुतीर्थगोष्ठीमुज्झन्तौ छायां बैभीतकीमिव । कुपथ्यवत्त्यजन्तौ च व्यसनान्यखिलान्यपि ।। ४५० ।। सुखान्यनुभवन्तौ च क्षणे वैषयिकाण्यपि । राज्यचिन्तामप्यनघां विदधानौ यथाक्षणम् ।। ४५१ ॥ स्वे स्वे पुरेऽवतिष्ठन्तावेकत्र मनसा पुनः । कालं व्यतीयतुस्तौ श्रीविजयामिततेजसौ ।। ४५२ ।।
॥सप्तभिः कुलकम् ।। अन्येधुरमिततेजाश्चैत्यान्ते पौषधौकसि । पौषधी विद्याधराणामाचख्यौ धर्ममार्हतम् ॥ ४५३ ॥ तदा च चारणमुनी धर्मस्येव भुजावुभौ । आजग्मतुस्तत्र चैत्ये जिनबिंब विवन्दिषू ।। ४५४ ।। तावापतन्तावालोक्यामिततेजा महीपतिः । अभ्युत्थायाभ्यवन्दिष्ट हृष्टोऽभीष्टावलोकनात् ॥ ४५५ ॥ तौ त्रिःप्रदक्षिणीकृत्य जिनेन्द्र मुनिपुङ्गवौ । ववन्दाते बभाषाते इति चामिततेजसम् ॥४५६ ।। मराविवाम्भः संसारे मानुष्यमतिदुर्लभम् । तत्प्राप्तं न मुधा नेयमविवेकेन जातुचित् ॥ ४५७ ॥ जैने धर्मे विधातव्यो न प्रमादो मनागपि । जिनधर्म विना नान्यदुत्तरोत्तरकामदम् ।। ४५८ ॥ इत्युदित्वा जग्मतुस्तौ पुनरेव विहायसा । विश्वेष्टदर्शनौ वृष्ट्वा प्रावृषेण्याविवाम्बुदौ ।। ४५९ ॥ १ अनल्पलक्ष्मीको । २ सुधीश्रेष्ठौ । ३ अवसरे । ४ पौषधवान् । ५ वर्षाकालसम्बन्धिनौ ।
श्रीविजयामिततेजोधर्म कृत्यम् ।
॥३३॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३४॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
वर्षे वर्षे चक्रतुः श्रीविजयामिततेजसौ । श्रीमतामहतां चैत्येषूच्चकैर्महिमत्रयम् ।। ४६० ।। तत्र चैत्रे चाश्विने चाष्टाहिको महिमोत्सवौ । देवा नन्दीश्वरेऽन्ये तु स्वस्वचैत्येषु कुर्वते ॥ ४६१ ।। ततश्चैत्राश्विनयोस्तौ त्रैपृष्ठ्यमिततेजसौ । स्वस्वचैत्येषु चक्राते परमष्टाहिकोत्सवम् ।। ४६२ ।। महिमानं तृतीयं तु सीमाद्रौ तावशाश्वतम् । नाभेयचैत्ये च बलज्ञानभूमौ च चक्रतुः ॥ ४६३ ॥ अन्येधुरमिततेजाः सुमेरौ भानुमानिव । स्थितः स्वहर्ये प्रकृतिपुरुषैः परिवारितः ॥ ४६४ ॥ तपसाशोषिताशेषमांसशोणितसंचयम् । ग्रीष्मर्तुनेव संशुष्कपङ्कवारिसरोवरम् ॥ ४६५ ।। दृश्यमानशिराजालमुद्वेलमिव सागरम् । जीर्णवंशकटमिव किटत्किटितसंधिकम् ॥ ४६६ ।। व्यक्तापशुमपि क्षामकुक्षिमप्यबिभीषणम् । दीप्यमानं तपस्तेजः सम्पदा निरवद्यया ॥ ४६७ ॥ मासक्षपणकं कश्चिन्मुनि भिक्षार्थमागतम् । धर्मादर्श ददर्शकं प्रियैकजिनदर्शनः ॥ ४६८ ॥ अभ्युत्थायामिततेजाः कृत्वा च त्रिःप्रदक्षिणाम् । वन्दित्वा शुद्धैरन्नाद्यैस्तं मुनि प्रत्यलाभयत् ॥ ४६९ ॥ तदा च तत्र सत्पात्रान्नादिदानप्रभावतः । वसुधाराप्रभृतीनि पञ्चदिव्यानि जज्ञिरे ।। ४७० ॥ धर्म्यया चेष्टयैवं श्रीविजयामिततेजसोः । जग्मुर्वर्षसहस्राणि भूयासि सुखमग्नयोः ॥ ४७१ ॥ अन्यदा नन्दनवने वन्दितुं शाश्वतार्हतः । संभूयामिततेजःश्रीविजयावीयतुर्नुपौ ॥ ४७२ ।। शाश्वतार्हद्वन्दनां तौ कृत्वा यावत् कुतूहलात् । भ्रान्त्वा निरीक्षांचक्राते नन्दनोद्यानभूमिकाम् ।। ४७३ ।। तावद्ददृशतुः स्वर्णशिलास्थौ चारणोत्तमौ । महर्षी विपुलमतिमहामत्यभिधानको ।। ४७४ ।। १ अनियमम् । २ प्रधानपुरुषैः । ३ शिराजाल स्नायुसमूहः । ४ ध्वनेरनुकरणमेतत् । ५ "प्रिये च निचदशनात्” इति पाठान्तरम् ।
RASSASSASARS
श्रीविजयामिततेजोधर्म कृत्यम् ।
॥३४ ॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||३५॥
पञ्चमं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
मुनी प्रदक्षिणीकृत्य वन्दित्वा च नृपोत्तमौ । श्राद्धौ शुश्रुवतुर्धर्मदेशनां पुरतस्तयोः ।। ४७५ ।। सदा सविधवत्यैव मृत्युस्तेनेह देहिनाम् । पशूनां सौनिकगृहेष्विव स्याज्जीवितं कियत् ॥ ४७६ ॥ क्षणिक क्षणिकावत्तज्जानन्तोऽपि न कुर्वते । धर्मोद्यम मानवा यत्तदहो मोहजृम्भितम् ।। ४७७ ॥ मोहः खलु महाशत्रुर्जन्मतो मरणावधि । आत्मनीनं नृणां धर्म मूलादपि निकृन्तति ॥ ४७८ ।। हित्वा मोहं सर्वथा तन्मय॑जन्मफलेच्छया । कार्यो धर्मः कथंचिद्धि भूयः स्याज्जन्म मानुषम् ॥ ४७९ ॥ इत्याकर्ण्य स्वमायुस्ताववशिष्टमपृच्छताम् । षड्विंशतिं दिनान्यायुः शेष चाचख्यतुर्मुनी ॥ ४८० ।। अमोघं तद्वचो ज्ञात्वा नरविद्याधरेश्वरौ । महानुतापनिर्वेदगर्भमेवमथोचतुः ।। ४८१ ॥ सदा निद्रालुभिरिव सदा पीतमदैरिव । सदा बाल्यवद्भिरिव सदा मूर्छा गतैरिव ॥ ४८२ ॥ सदापस्मारिभिरिव हहाऽस्माभिः प्रमादिभिः । विफलं क्षपितं जन्मारण्यजातीप्रसूनवत् ।। ४८३ ।।
॥युग्मम् ॥ अथ तौ चारणमुनी प्रत्यबोधयतामिति । विषादेनालमद्यापि प्रव्रज्या युज्यते हि वाम् ।। ४८४ ॥ अन्तेऽप्यात्ता परिव्रज्या शुभव्रज्यानिबन्धनम् । कौमुदी हि निशान्तेऽपि कुमुदामोदकारणम् ।।४८५ ॥ एवं ताभ्यां बोधितौ श्रीविजयामिततेजसौ । उपेयतुर्निजनिज हयं धर्म्यक्रियोत्सुकौ ॥ ४८६ ।। तत्र चैत्येषु चक्राते परमष्टाहिकोत्सवम् । दीनानाथादिजन्तूनां ददतश्च यथारुचि ।। ४८७ ॥ १ समीपवर्ती । २ चाण्डालगृहेषु । ३ विद्युत् । ४ आत्महितम् । ५ छिनत्ति । ६ कल्याणसमूहस्य कारणम् ।
मुनिदेशना।
॥३५ ॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चम पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥३६॥
राज्यं स्वपुत्रयोय॑स्योपाददाते नरेश्वरौ । ततोऽभिनन्दनजगन्नन्दनयोः पुरो व्रतम् ॥ ४८८ ॥ पादपोपगमं नामानशनं तौ च चक्रतुः । तदानीं च श्रीविजयः सस्मार पितरं निजम् ।। ४८९ ।। तदृद्धिमधिकां स्वां तु ऋद्धि हीनां विचिन्तयन् । भूयासं तादृगेवाहं निदानमिति चाकरोत् ।। ४९० ॥ कृताकृतनिदानौ श्रीविजयामिततेजसौ । विपद्य प्राणते कल्पे बभूवतुरथामरौ ।। ४९१ ॥ विमाने सुस्थितावर्ते नन्दितावर्तके च तौ । मणिचूलदिव्यचूलनामानौ तस्थतुः सुखम् ।। ४९२ ।।
अमरौ रतिसागरावगाढावायुर्विंशतिसागरोपमं तौ । अतिवाहयतः स्म सौख्यमग्नौ मनसा सिद्धसमीहितार्थलाभौ ।। ४९३ ।।
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
श्रीविजयामिततेजसोर्दीक्षा ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये पञ्चमे पर्वणि श्री शान्तिनाथदेवस्य श्रीषेणादिकभववर्णनो नाम
प्रथमः सर्गः ।
॥३६॥
१ तस्य पितुर्ऋद्धिम् ।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते ॥३७॥
द्वितीयः सर्गः ।
इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहविभूषणे । विजये रमणीयाख्ये शीताया दक्षिणे तटे ।। १ ।। शुभव्यूहकरी भूमेः शुभा च परमर्द्धिभिः । शुभाभिधास्ति नगरी शुभलक्ष्मीनिकेतनम् ।। २ ।। स्थैर्येणात्यमरगिरिगांभीर्येणाथ सागरः । तस्यामासीन्नरपतिर्नाम्ना स्तिमितसागरः ॥ ३ ॥ तस्याभूतामभिभूताप्सरः सौभाग्यसम्पदौ । वसुन्धरानुद्धरा च पल्यौ शीलधुरन्धरे ॥ ४ ॥ च्युत्वा च नन्दितावर्तात् स जीवोऽमिततेजसः । श्रीमद्वसुन्धरादेव्या उदरे समवातरत् ।। ५ ।। चतुरश्च महास्वप्नान् सुखसुप्ता वसुन्धरा । स्वमुखे विशतोऽद्राक्षीद्बलजन्माभिसूचकान् ।। ६ ।। तदैव परमानन्दजनिताभिभवादिव । दूरं गतायां निद्रायां राज्ञी राज्ञे व्यजिज्ञपत् ॥ ७ ॥ दन्तावलश्चतुर्दन्तः स्फटिकाद्रिनिभो मया । दृष्टो विशन् स्ववक्त्रान्तरभ्रान्तरिव चंद्रमाः ॥ ८ ॥ शरदभ्रमिवावार्त्य निर्मितो निर्मलद्युतिः । ककुद्मानुच्चककुदोऽथ गर्जन्नृजुवालधिः ॥ ९ ॥ निशाकरः कराङ्करैर्दूरदूरं प्रसारिभिः । कर्णावतंसरचनां चिन्वन्निव दिशामथ ॥ १० ॥ ततश्च पद्मेरुन्निद्रैर्मञ्जुगुञ्जन्मधुव्रतैः । पूर्णं सरः शतमुखीभूय गायदिवोच्चकैः ॥ ११ ॥ स्वामिन्नमीषां स्वप्नानां फलं किमिति शंस मे । प्रष्टुमर्हो न सामान्यजनो हि स्वप्नमुत्तमम् ॥ १२ ॥
१ अमरगिरिं मेरुमतिक्रान्तः । २ गजः । ३ मेघान्तः । ४ ऋजुपुच्छः ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अमिततेजसः बलदेवत्वे
नोत्पत्तिः ।
1130 11
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरि
॥३८॥
राजापि व्याजहाराथ देवि देव इव श्रिया । लोकोत्तरबलो भावी बलभद्रस्तवात्मजः ।। १३॥ निधानं रत्नगर्भेव मुक्तां वंशलतेव च । तं गर्भं धारयामास ततो देवी वसुन्धरा ।। १४ ।। श्रीवत्साङ्कं श्वेतवर्णं पूर्णावयवलक्षणम् । समये सुषुवे सूनुं महादेवी वसुन्धरा ।। १५ ।। पुत्रस्य जन्मना तेन राजा स्तिमितसागरः । मुमुदे पार्वणस्येन्दोरुदयेनेव सागरः ।। १६ ।। दिवसे द्वादशे प्राप्ते द्वादशादित्यतेजसः । अपराजित इत्याख्यां तस्य सूनोर्व्यधात्पिता ।। १७ ।। पश्यंश्चुम्बन् समाश्लिष्यन्नङ्के चारोपयन् सुतम् । न व्यरंसीन्नृपो जातु प्राप्तं धनमिवाधनः ।। १८ ॥ इतश्च सुस्थितावर्ताज्जीवः श्रीविजयस्य तु । प्रच्युत्यानुद्धरादेव्याः कुक्षाववततार सः ।। १९ ।। शयानया निशाशेषे विशन्तो वदने निजे । देव्यानुद्धरया सप्त स्वप्ना ददृशिरे तदा ॥ २० ॥ तत्रादौ केशरियुवा कुंकुमारुणकेसरः । इन्दुलेखानिभनखश्चमरोपमवालधिः ॥ २१ ॥ कुञ्जराभ्यां पूर्णकुम्भहस्ताभ्यां क्षीरवारिभिः । क्रियमाणाभिषेका च पद्मा पद्मासनस्थिता ॥ २२ ॥ ध्वंसमानो महाध्वान्तं दोषापि जनयन्नहः । उद्दण्डतेजःप्रसरस्त्विषामधिपतिस्ततः ।। २३ ।। स्वच्छस्वादुपयः पूर्णः पुण्डरीकार्चिताननः । सुवर्णघटितः पुष्पमाली कुम्भस्ततोऽपि च ॥ २४ ॥ नानाजलचराकीर्णो रत्नसंभारभासुरः । गगनोदञ्चिकल्लोलस्ततः कल्लोलिनीपतिः ।। २५ ।। पञ्चवर्णमणिज्योतिःप्रसरैर्गगनाङ्गणे । विपञ्चितेन्द्रचापश्री रत्नानां संचयस्ततः ।। २६ ।।
१ पूर्णिमासम्बन्धिनश्चन्द्रस्य । २ रात्रिरपि । ३ सूर्यः । ४ पुष्पाणां मालाः सन्ति अस्य । ५ नदीपतिः समुद्रः । ६ विस्तारिता इन्द्रधनुषः शोभा येन सः ।
पञ्चमं पर्व
द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अमिततेजसः बलदेवत्वे
नोत्पत्तिः ।
1132 11
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३९॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
धूमध्वजश्च निधूमो ज्वालापल्लविताम्बरः । दृशोः सुखकरालोकः सप्तमश्चेति सप्त ते ।। २७ ।। सुप्तोत्थिता च सा देवी स्वप्नान् पत्ये शशंस तान् । विष्णुस्ते तनयो भावीत्याख्यात् स्वप्नफलं च सः ॥२८॥ समये सुषुवे साथ तनयं नयनोत्सवम् । नीलोत्पलदलश्यामं देवी द्यौरिव वारिदम् ॥ २९ ॥ अनन्तवीर्य इत्याख्यां महावीर्यस्य भूपतिः । महोत्सवेन विदधेऽनुद्धरातनुजन्मनः ।। ३०॥ पद्मात्पद्मे हंस इव सोऽवाद) दिवानिशम् । धात्रीणां संचरन् वृद्धिमाससाद शनैः शनैः ॥ ३१ ॥ स वर्धिष्णुः क्रमाद्भात्रा ज्यायसा सवया इव । रमणीयाकृती रेमे रमणीजनवीक्षितः ॥ ३२ ॥ श्वेतश्यामशरीरौ तौ भेजाते भ्रातरावुभौ । एकत्र मिलितौ शरद्घनप्रावृड्यनाविव ।। ३३ ।। लीलयैव हि शास्त्राणि तौ सर्वाण्यधिजग्मतुः । विद्या हि प्राग्भवाभ्यस्ताः स्वयमायान्ति तादृशाम् ।।३४ ॥ अभ्यस्यतः स्म शास्त्राणि तथा तौ गुरुसन्निधौ । यथोपजीव्यविज्ञानौ गुरोरपि बभूवतुः ॥ ३५ ॥ मन्त्रतन्त्रादिरहितं कामिनीजनकार्मणम् । प्रपेदाते यौवनं तौ श्रियो वासगृहोपमौ ॥३६ ॥ अन्येधुश्चाययौ तत्र मुनि म स्वयंप्रभः । नानातिशयसंपन्नस्तस्थौ चोपवने क्वचित् ।।३७ ।। इतश्च निर्ययौ पुर्या राजा स्तिमितसागरः । वाहान् वाहयितुं वाहकेल्यां तत्केलिकोविदः ॥ ३८ ॥ अशूकलान् शूकलांश्च वाहयित्वा तुरङ्गमान् । स वाहकेलीरेवन्तः श्रान्तस्तद्वनमभ्यगात् ।। ३९ ।। विश्रान्तजीमूतमिव बहुलैस्तरुणाङ्घिपैः । कुल्याभिर्निर्झरोगारिगिरिप्रस्थानुहारकम् ।। ४० ॥ . तालवृन्तधरमिवाध्वगानां कदलीदलैः । सर्वत्र शाद्वलोकिं बद्धं मरकतैरिव ॥४१॥ १ अमिः । २ अश्वक्रीडायां रेवन्तसमानः । ३ विश्रान्ता मेघा यस्मिंस्तदिव । ४ प्रस्थः सानुः ।
अमिततेजसः बलदेवत्वेनोत्पत्तिः ।
|३९ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४०॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
एलालवंगकक्कोललवलीगन्धवाहिभिः । मरुद्भिः कृतसैरंध्रीकर्मकं शर्मकारिभिः ॥ ४२ ॥ प्रविवेश तदुद्यानं भूमिष्ठमिव नन्दनम् । राजा प्रमोदस्तिमितेक्षणः स्तिमितसागरः ।। ४३ ।।
॥चतुर्भिः कलापकम् । स व्यश्राम्यत् क्षणं यावदपश्यत्तावदग्रतः । अशोकमूले ध्यानस्थं तं मुनि प्रतिमाधरम् ।। ४४ ॥ भक्त्योल्लसितरोमाञ्चोऽतिशैत्यादिव तत्क्षणम् । तं प्रदक्षिणयामास ववन्दे च मुनि नृपः ।। ४५ ॥ पारयित्या मुनिर्व्यानं धर्मलाभाशिषं ददौ । स्वकार्यमारब्धमपि सन्तोऽन्यार्थे त्यजन्ति हि ।। ४६ ।। ततः स्वयंप्रभमुनिर्विदधे धर्मदेशनाम् । तैस्तैर्निदर्शनैः श्रोतुः प्रत्यक्षानुभवामिव ।। ४७ ॥ श्रुत्वा तां देशनां राजा प्रतिबुद्धः क्षणादपि । धाग्नि गत्वानन्तवीर्य निजराज्ये न्यवीविशत् ।। ४८ ।। कृतनिष्क्रमणोऽनन्तवीर्येण च बलेन च । उपस्वयंप्रभं गत्वा पर्यव्राजीन्नरेश्वरः ॥ ४९ ।। परीषहान् सहमानोऽतिमहादुःसहानपि । स सम्यक् पालयामास मूलोत्तरगुणाश्चिरम् ।। ५० ॥ पर्यन्तकाले मनसा श्रामण्यं स विराद्धवान् । विपद्य च समुत्पेदे चमरेन्द्रोऽसुराधिपः ॥५१॥ अनन्तवीर्योऽप्यशिषन्मेदिनी सापराजितः । निःसीमपौरुषधनः सुरैरप्यपराजितः ।। ५२ ॥ अन्येधुः केनचिद्विद्याधरेण समभूत्तयोः । मैत्री पवित्रा संसर्गः सद्भिरेव सतां यतः ।। ५३ ।। ताभ्यां सोऽथ महाविद्या विद्याधरवरो ददौ । साधयेथामिति चोपदिश्य वैताळ्यमभ्यगात् ।। ५४ ।। बर्बरीति किरातीति नानोभे चेटिके तयोः । अभूतां गीतनाट्यादिकलाकौशलशोभिते ।। ५५ ॥ १ प्रमोदेन हर्षेण स्तिमिते निश्चले ईक्षणे नेत्रे यस्य सः । २ चारित्रम् ।३ अपराजितेन भ्रात्रा सहितः ।
स्तिमितसागरस्य दीक्षा।
॥ ४० ॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४१॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
गायन्त्यावथ नृत्यन्त्यौ रम्भादिभ्योऽपि शोभनम् । रञ्जयामासतुश्चित्तं ते बलानन्तवीर्ययोः ॥ ५६ ।। आस्थानीमन्यदास्थाय तालाङ्कगरुडध्वजौ । प्रावर्तेतां कारयितुं ताभ्यां नाटकमुत्तमम् ।। ५७ ॥ तदानीं च चलच्चूलो वृषीपाणिस्त्रिदण्डभृत् । साक्षसूत्रब्रह्मसूत्रः कौपीनी पीनकुक्षिकः ।। ५८ ॥ श्वेतवर्णो राजहंस इव यायी विहायसा । सौवर्णपादुकान्यस्तपादो धृतकमण्डलुः ॥५९ ॥ संचरन्नखिले लोके कलहालोककौतुकी । आस्थान्यामाययौ तस्यां नारदोऽस्थैर्यपारदः ।।६० ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ।। रामविष्णू बर्बरिकाकिरातीनाटकेक्षणे । व्याक्षिप्तमनसौ तं च नासभाजयतामृषिम् ।। ६१ ॥ कुपितो नारदोऽप्येवं चिंतयामास चेतसि । मामप्यभ्यागतं नैवाभ्युदस्थातां मदादिमौ ।। ६२ ।। नाटकं बह्नमंसातामाश्चेटीमात्रयोरिमौ । आयातं हीनजनवन्मां पुनः पश्यतोऽपि न ।। ६३ ।। प्रेष्ठचेटीकयोश्चेटप्रष्ठयोरिव तद्रुतम् । अवज्ञायाः फलमहं दर्शयिष्यामि सम्प्रति ।। ६४ ॥ चिन्तयित्वेति सहसा नारदः पवमानवत् । जगाम वैताह्यगिरौ दमितारिनृपान्तिके ।।६५ ॥ विद्याधरेन्द्रो दमितारिरपीन्द्र इव स्वश्रिया । विद्याधरधराधीशैः शतशः परिवारितः ॥६६ ।। सिंहासनं पादुके च त्यक्त्वा सद्यः ससंभ्रमः । अभ्युत्तस्थौ समायाते नारदे दूरतोऽपि हि ॥७॥ तत्र सिंहासनं तस्मै दमितारिरदापयत् । प्रतिपत्तिस्तादृशानामृषीणां कियतीयती ॥१८॥ १ चलच्छिखः ।२ वतिनां यदासनं सा वृषीत्युच्यते ।३ कौपीनवान् । ४ सभायाम् । ५ न सत्कारमकुरुताम् । ६ प्रेष्ठेऽतिप्रिये चेट्यौ दास्यौ ययोस्तयोः । ७ श्रेष्ठदासयोरिव । ८ वायुवत् ।
नारदावज्ञा।
॥४१॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥४२ ॥
तत्र सिंहासनं त्यक्त्वा स्ववृष्यां स उपाविशत् । भक्तिमेव हि काङ्क्षन्ति न हि वस्तूनि तादृशाः ।। ६९ ।। तं नारदो जगादैवं त्रिखण्डविजयेश्वर । विद्याधराधिनाथाय स्वस्ति तुभ्यं महौजसे ॥ ७० ॥ राज्ये राष्ट्रे पुरे गोत्रे सम्बन्धिषु परिग्रहे । अन्यत्रापि भवगृह्ये सर्वत्र कुशलं नृप ॥ ७१ ॥ दमितारिरदोऽवादीत् सर्वत्र कुशलं मम । विशेषतोऽतः परं तु मुने भवदनुग्रहात् ।। ७२ ।। भवन्तं किं तु पृच्छामि स्वच्छंदं व्योमयायिना । अदृष्टपूर्वं किं दृष्टमाश्चर्यं भवता क्वचित् ॥ ७३ ॥ सिद्धो मनोरथो मेऽसौ चिन्तयन्निति नारदः । हर्षोत्फुल्लकपोलाक्षो दमितारिमदोऽवदत् ॥ ७४ ॥ अद्यैव दृष्टमस्माभिः सुरलोकेऽप्यसंभवि । आश्चर्यमेकं धरणीपरिभ्रमणजं फलम् ॥ ७५ ॥ शुभाख्यायां महापुर्यां क्रीडयाद्य गतोऽस्म्यहम् । आस्थानस्थमपश्यं चानन्तवीर्यं महीपतिम् ॥ ७६ ॥ तस्याग्रतो बर्बरिकाकिरातीभ्यां च नाटकम् । तत्राभिनीयमानं स्म पश्याम्याश्चर्यकारणम् ।। ७७ ।। उभौ लोकौ संचरामि द्यां भूमिं च कुतूहलात् । न च क्वचिन्मया दृष्ट्मीदृनाटकमद्भुतम् ।। ७८ ।। यथा हि सौधर्मे विजयार्धेऽत्र भूपते । आश्चर्यभूतवस्तूनां तथा त्वमसि भाजनम् ॥ ७९ ॥ किं विद्याभिः किमोजोभिः किं तेजोभिः किमाज्ञया । किं राज्येन न यद्यत्र तदानयसि नाटकम् ॥ ८० ॥ इत्युदित्वा नारदमुनिरुप्तबीज इवावनौ । तत्र स्वार्थं संक्रमय्य नभसा रभसाद्ययौ ।। ८१ ।। त्रिखण्डविजयैश्वर्यगर्वितः प्राहिणोदथ । दमितारिनृपो दूतमपराजितबन्धवे ॥ ८२ ॥ शुभाख्यां स पुरीं गत्वानन्तवीर्यं सहाग्रजम् । नमश्चक्रे चाभाषिष्ट विशिष्टवचनक्रमः ॥ ८३ ॥ १ उप्तं बीजं कलिरूपं येन सः ।
पञ्चमं पर्व
द्वितीयः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् |
दमितारिनृपप्रेरणम् ।
।। ४२ ।।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥४३॥
विजयार्धेऽत्र यत्किञ्चिदद्भुतं वस्तु जायते । तत्सर्वं राजराजस्य दमितारेरसंशयम् ॥ ८४ ॥ उभे नाटककारिण्यौ प्रसिद्धे तव चेटिके । बर्बरी च किराती च प्रेष्यतां दमितारये ।। ८५ ।। स्वाधीनं तस्य चेट्यादि सर्वराज्यस्य यः पतिः । दीयमाने हि सदने किं भवत्यश्वकः पृथक् ।। ८६ ।। जगादानन्तवीर्योऽपि गच्छ त्वं दूत सम्प्रति । आलोच्य किञ्चिदचिरात् प्रेषयिष्यामि चेटिके ॥ ८७ ॥ इत्युक्तो विष्णुना दूतो मुदितोऽभ्येत्य सत्वरम् । प्रयोजनं कृतप्रायं शशंस दमितारये ।। ८८ ।। कुण्डाविव च्छन्नवह्नी गूढामर्षावितश्च तौ । मन्त्रयामासतुरुभावपराजितशार्ङ्गिणी ॥ ८९ ॥ अस्मानाकाशयानेन विद्यासिद्धिबलेन च । एवमाज्ञापयति स नास्मत्तस्याधिकं परम् ॥ ९० ॥ विद्याधरेण सुहृदा विद्या दत्ताः पुरा हि याः । साम्प्रतं साधयावस्तास्ततः को नौ तपस्व्यसौ ।। ९१ ॥ इत्यचिन्तयतां यावदुभौ तौ भ्रातरौ रहः । प्रज्ञप्त्याद्यास्तावदागुर्विद्याः सङ्केतिता इव ।। ९२ ।। तडित्तेजः समोद्योता नानालङ्कारभूषिताः । विचित्रदिव्यवसना जजल्पुः प्राञ्जलीति ताः ।। ९३ ॥ ताताः स्मो वयं विद्या याः सिसाधयिषू युवाम् । पूर्वजन्मनि सिद्धास्तदिदानीमप्युपस्थिताः ॥ ९४ ॥ युष्मद्वपुषि संक्रान्तिं मन्त्रास्त्र इव देवताः । करिष्यामो महाभागौ समादिशतमद्य नः ।। ९५ ।। एवमस्त्विति तद्वाचा तदात्मत्वं तदङ्गयोः । विद्याः प्रपेदिरे पूर्वापराब्ध्योरिव निम्नगाः ।। ९६ ।। निसर्गतोऽपि बलिनौ विद्यासिद्ध्या तया पुनः । तावभूतामभ्यधिकं सिंहौ संवर्मिताविव ।। ९७ ।। पूजां तासां च विद्यानां गन्धैर्माल्यैर्मनोरमैः । चक्रतुस्तौ न लङ्घन्ते पूज्यपूजां विवेकिनः ॥ ९८ ॥ १ रहसि । २ कृतसङ्केत्ता इव । ३ यथा मन्त्रास्त्रे देवताः संक्रमणं कुर्वति तथा ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथ जन
चरितम् ।
प्रज्ञप्त्यादिविद्याः
स्वयंसिद्धाः ।
11 83 11
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ ४४ ॥
अत्रान्तरे पुनर्दूतो निर्दिष्टो दमितारिणा । वेगादुपेत्य साक्षेपं पर्यभाषिष्ट ताविति ।। ९९ ।। भो भो युवाभ्यां युवभ्यां खड्गिभ्यामिव संप्रति । अज्ञानत्वात्समारब्धः कोऽयं स्वामिनि विप्लवः ॥ १०० ॥ चेटिके प्रेषयिष्याव इत्युक्त्वा प्रेषिते न यत् । मुमूर्षु किं युवां मूर्खो ज्ञातः सोऽमर्षणो न किम् ॥ १०१ ॥ कृत्याद्वयमिदं वां हि चेटीव्याजादुपस्थितम् । समूलौ वामनुन्मूल्य मन्ये न खलु यास्यति ।। १०२ ।। मा युवां बहुदौ भूतं दत्तमद्यैव चेटिके । ग्रहीष्यत्यन्यथा स्वामी ते च राज्यश्रियं च वाम् ।। १०३ ॥ गूढकोपः प्रभविष्णुरपि विष्णुस्ततः सुधीः । स्मितज्योत्स्नास्तबकिताधरः साग्नेत्युवाच तम् ॥ १०४ ॥ रत्नैर्महार्घेद्रविणैः प्रचुरैः कुञ्जरैर्हयैः । प्राभृतीकृत्य संतोष्यो दमितारिनृपेश्वरः ।। १०५ ।। दमितारिः स चेदाभ्यां चेटीभ्यामपि तुष्यति । ते गृहीत्वा तदद्यैव गच्छ त्वमपरेऽहनि ।। १०६ । इत्युक्तो विष्णुना दत्तावासे दूतो जगाम सः । मन्यमानो दूतकलां कृतकृत्यामिवात्मनः ॥ १०७ ॥ गृहभारमिव स्तम्भेष्वनोभारमिवक्षसु । आरोपयामासतुस्तौ राज्यभारं सुमन्त्रिषु ॥ १०८ ॥ कीदृक्षो दमितारिः स दृष्टव्य इति कौतुकात् । तौ विद्यया बर्बरिका किरात्यभवतां ततः ।। १०९ ।। अद्यापराजितानन्तवीर्याभ्यां दमितारये । प्रहिते स्त इति गत्वा पुंश्चेट्यौ दूतमूचतुः ।। ११० ।। चेटिकाभ्यां समं ताभ्यां दूतः प्रमुदितो ययौ । उपेत्य वैताढ्यगिरौ दमितारिं व्यजिज्ञपत् ॥ १११ ॥ असुराश्चमरस्येव शक्रस्येव दिवौकसः । पन्नगा धरणस्येव गरुडस्येव पक्षिणः ।। ११२ ।
१ सतिरस्कारं यथा तथा । २ अवमानः । ३ कृत्या देवतानामसद्देवताविशेषः राक्षसी । ४ समर्थोऽपि । ५ साामवाक्येन । ६ धनैः । ७ वृषेषु शकटभारमिव । ८ धरणेन्द्रस्य
पञ्चमं पर्व
द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्ति-नाथजिनचरितम् ।
प्रज्ञप्त्यादिविद्याः
स्वयंसिद्धाः ।
1188 11
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व द्वितीयः . सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
I४५॥
रमणीयस्य विजयस्यार्धेऽत्र वसुधाभुजः । न लश्यन्ति भवतः शासनं दुष्टशासन ॥ ११३ ।।
॥युग्मम् ॥ विशेषतोऽपराजितानन्तवीर्यो नतौ त्वयि । सदा धत्तस्तवैवाज्ञां किरीटमिव मूर्धनि ।। ११४ ।। इमे च ते बर्बरिका किरात्यौ नाम चेटिके । नटीरत्ने प्राभृते ते ताभ्यां सद्यो ममार्पिते ॥ ११५ ।। दमितारिश्च ते चेट्यावपश्यत् सौम्यया शा । गुणः श्रुतो जनश्रुत्याप्यनुरागाय तद्विदाम् ।। ११६ ।। दमितारिरथादिक्षन्नाटकाभिनयाय ते । अपूर्वस्य दिदृक्षा हि कालक्षेपं क्षमेत न ।। ११७ ॥ ततश्च ते नटीपात्रे रंगे विविशतुः क्षणात् । प्रत्याहारादिकैरङ्गैः पूर्वरंगं च चक्रतुः ॥११८ ।। रंगाचार्यो रंगपूजां कुसुमाञ्जलिभिर्व्यधात् । यथादिशं न्यषीदच्च गायन्यादिपरिच्छदः ।। ११९ ।। नान्दीपाठं नटश्चके नान्दीवादनपूर्वकम् । प्रस्तावनामङ्गयुक्तां नान्द्यन्तेऽभिनिनाय च ।। १२० ॥ विचित्रनेपथ्यधरो नेपथ्ये गायनीजनः । जगौ च जातिरागाद्यां पात्रप्रावेशिकां ध्रुवाम् ।। १२१ ।। प्रकृत्यवस्थासंध्यङ्गसन्धिसम्बन्धबन्धुरम् । प्रचक्रमेऽथाभिनेतुं नाटकं रससागरम् ।। १२२ ।। संप्रयोगैरथैकान्तसुखपीयूषसिन्धुभिः । विप्रयोगैरपि तत्तद्दःखावस्थानिबन्धनैः ॥ १२३ ।। तत्तत्सट्टनोपायैरपायपरिहारतः । क्वाप्यभूत् स्मरसाम्राज्यसन्धिविग्रहकल्पनम् ।। १२४ ।।
॥युग्मम् ॥ तुंदिलैर्दन्तुरैः खः कुब्जैश्चिपिटनासिकैः । विकीर्णकेशैः खल्वाटैः काणैर्व्यङ्गैरथापरैः ।। १२५ ॥ १ गायकादिपरिच्छदः । २ गीतिम् । ३ बृहत्कुक्षिभिः । ४ अकेशमस्तकैः ।
कनकभी
हरणम् ।
॥ ४५ ॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
४६॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अपानघण्टै स्माङ्गैः कक्षानासिकवादकैः । कर्णधूनर्तकैरन्यजनभाषानुवादकैः ।। १२६ ॥ विदूषकविटप्रायः सद्यः कपटमुग्धकैः । ग्रामीणवदहास्यन्त छेकाः पौरा अपि क्वचित् ।। १२७ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ।। आकाशभाषणैर्दैवोपालभैरश्रुमोक्षणैः । अस्थानयाच भूमिलुण्ठनै रोदनैरपि ।। १२८ ।। भृगुपाततरूद्बन्धजलवहिप्रवेशनैः । विषादिभक्षणैः शस्त्रघातैर्हत्ताडनैरपि ।। १२९ ॥ ऋद्धिप्रणाशेष्टवधादिजन्मभिरनेकशः । आर्द्राकृता नृशंसा अप्यमुञ्चन्ताश्रु कुत्रचित् ।।१३०॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ दन्तोष्ठपीडनैर्नेत्ररागैर्भूकुटिबन्धनैः । गण्डस्फुरणहस्ताग्रनिष्पेषैर्भूमिपाटनैः ॥ १३१ ॥ आयुधाकर्षण रक्ताकर्षणैर्वेगधावनैः । संप्रहारैः प्रहारैश्च गात्रकम्पाश्रुमोक्षणैः ।।१३२ ।। दारापहारभृत्याधिक्षेपप्रभृतिजन्मभिः । क्वापि कम्पमवाप्यन्त नरा धीरतरा अपि ।। १३३ ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ गांभीर्यधैर्यशौण्डीर्यवैशारद्यैस्तथापरैः । अवदाततरैस्तैस्तैस्त्यागप्रभृतिभिर्गुणैः ।। १३४ ।। द्विड्वर्तिविक्रमनयाध्यवसायादिजन्मभिः । निसर्गभीरवोऽप्यासन् सद्यः संजातपौरुषाः ।। १३५ ।।
॥ युग्मम् ॥ १ चतुराः । २ भृगुपातः गिरिशिखरात्पतनं । ३ करतलपेषणैः । ४ शोणितकर्षणैः । ५ युद्धैः । ६ शौण्डीय शौर्यम् । ७ शत्रुवर्तिपराक्रमनयाध्यवसायादिजन्मभिः ।
RASHASRASIRSASARA
कनकभीहरणम् ।
॥४६ ।।
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥४७॥
तालुकण्ठोष्ठशोषेण चलनेत्रनिरीक्षणैः । करकम्पैः स्वरभेदैर्वैवर्ण्योष्मजलोक्षणैः ।। १३६ ।। प्रेतादिविकृतालोकतत्स्वरश्रवणादिजैः । अनीयत त्रासदशां क्षणं क्वापि सभाजनः ।। १३७ ।।
॥ युग्मम् ॥
अङ्गसंकोचल्लासनासामुखविकूणनैः । निष्ठीवनैरोष्ठदलमोटनप्रमुखैरपि ॥ १३८ ॥ पूतिवांतिव्रणकृमिप्रेक्षणश्रवणादिजैः । नितान्तमघृणीयन्त क्षणं सामाजिकाः क्वचित् ।। १३९ ।।
॥ युग्मम् ॥
विस्तारणैर्लोचनानां निर्निमेषनिरीक्षणैः । स्वेदाश्रुपुलकोद्भेदैः साधुवादादिकैरपि ।। १४० ॥ दिव्यालोकेप्सितप्राप्तीन्द्रजालप्रेक्षणादिजैः । विस्माय्यन्ते स्म सहसा क्वचनापि सभासदः ।। १४१ ।। ॥ युग्मम् ॥
मूलोत्तरगुणध्यानैरध्यात्मग्रन्थचिन्तनैः । सद्गुरूपासनैर्देवपूजाद्यैरितरैरपि ॥। १४२ ।। वैराग्यसंसारभयतत्त्वज्ञानादिजन्मभिः । शममीयुः क्वचिदपि विषयास्वादगृध्नवः ॥ १४३ ॥ युग्मम् ॥ यथा यथाभ्यनीयन्त रसाः सर्वे कुशीलवैः । सामाजिकजनः सर्वस्तन्मयोऽभूत्तथा तथा ॥ १४४ ॥ वाचिकाद्यैरभिनयैर्यथावदुपपातितैः । अलक्ष्यन्ताभिनेतारोऽप्यभिनेया इवागताः ।। १४५ ।। तं नाटकविधि प्रेक्ष्य नृपः प्रेक्षावदग्रणीः । संसाररत्नभूतं तु चेटीद्वयममन्यत ।। १४६ ।। अथ नाटकशिक्षायै मायाचेट्योस्तयोर्नृपः । पुत्रीं समर्पयामास नामतः कनकश्रियम् ॥ १४७ ॥ १ हल्लासः हृदयस्य खेदः । २ पूतिर्दुर्गन्धिः । ३ विषयास्वादलोलुपाः । ४ नटैः ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथ जन
चरितम् ।
कनकश्री
हरणम् ।
॥ ४७ ॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥४८॥
राकाशशाङ्कवदनां त्रस्यदेणीविलोचनाम् । पक्वबिम्बाधरां कम्बुकण्ठी बिसलताभुजाम् ।। १४८ ॥ स्वर्णकुम्भोपमकुचां वज्रमध्यकृशोदरीम् । वापीगंभीरनाभीकां पुलिनाभकटीतटाम् ।। १४९ ॥ करभोरूं मृगीजां पद्मोपमकरक्रमाम् । लावण्यजलमग्नाङ्गी मधुरालापशालिनीम् ।। १५० ।। शिरीषसुकुमाराङ्गी कुमारी प्राप्तयौवनाम् । दृष्ट्वा कपटचेट्यौ ते मधुरालापपूर्वकम् ।। १५१ ॥ भूयो भूयो दर्शयित्वा शिक्षयामासतुर्भृशम् । तन्नाटकं साभिनयं सर्व निर्वहणावधि ॥ १५२ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ मध्ये मध्ये नाटकस्यानन्तवीर्य महाभुजम् । ते चेट्यौ जगतुः कामं रूपशौर्यादिभिर्गुणैः ।। १५३ ॥ कनकश्रीरथापृच्छत् क एष पुरुषोत्तमः । हे युवत्यौ युवाभ्यां यो गीयतेऽत्र क्षणे क्षणे ।। १५४ ॥ अथापराजितो मायाचेटी स्मित्वेदमब्रवीत् । शुभानने शुभेत्यस्ति विजयेऽस्मिन् महापुरी ॥ १५५ ।। तस्यां च नाना स्तिमितसागरो गुणसागरः । दिवाकरः प्रतापेन बभूव वसुधाधवः ॥१५६ ॥ जज्ञे महात्मनस्तस्य तनयो विनयैकभूः । ज्येष्ठोऽपराजितो नाम विपक्षरपराजितः ॥१५७ ॥ कनिष्ठोऽनन्तवीर्योऽभूदकनिष्ठोऽमलैर्गुणैः । रूपेण जितकन्दर्पो द्विड्दर्पग्रन्थिदारणः ।। १५८ ॥ स वदान्यः सत्यसन्धः शरणागतवत्सलः । नागराजायतभुजः शिलापृथुभुजान्तरः ॥१५९ ॥ वासागारं श्रिय इव भुवोऽप्याधारभूरिव । आश्रिताम्भोजमार्तण्डो दाक्षिण्यक्षीरसागरः ।। १६० ।। १ त्रस्यन्ती या मृगी तत्सदृशे लोचने यस्याः । २ निर्वहणः नाटकस्य पञ्चमः सन्धिः । ३ शत्रुभिः । ४ सत्या सन्या प्रतिज्ञा यस्य सः ।
कनकभीहरणम् ।
॥४८॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥४९॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
कियद्वा वर्ण्यतेऽस्माभिः स महात्माल्पबुद्धिभिः । तत्तुल्यो नापरः कोऽपि सुरासुरनरेष्वपि ॥१६१ ॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ कनकश्रीस्तमाकर्ण्य दृष्ट्वेव पुरतः स्थितम् । वाताहतेव सरसी बभूवोत्कलिकावती ॥१६२ ॥ रोमाञ्चव्याजतो भिन्ना साक्षात् स्मरशरैरिव । पाञ्चालिकेव निःस्पन्दा सा दध्याविति चेतसि ॥ १६३ ॥ धन्यः स विषयो धन्या सा पूर्धन्या च सा प्रजा । धन्यः स स्त्रीजनोऽनन्तवीर्यो येषां स नायकः ॥१६४ ॥ कुमुद्वतीं मोदयते दूरस्थोऽपि करैः शशी । शिखण्डिनीस्तांडवयत्यम्बरस्थोऽपि वारिदः ॥१६५ ॥ उपपन्नमिदं तेषां हन्त दैवानुकूल्यतः । अनन्तवीर्ये मयि च कीदृग्दैवं भविष्यति ॥१६६ ॥ दूरे तस्य पतिभावो दृष्टव्योऽपि कथं नु सः । सिद्धौ मनोरथस्यास्य सखापि खलु दुर्लभः ॥ १६७ ॥ चिन्ता प्रपन्नां तामेवं विलोक्य कनकश्रियम् । इङ्गित्ताकारविदुर एवमूचेऽपराजितः ॥१६८ ॥ श्रुत्वापराजितस्यानुजन्मानं मन्मुखादपि । किं ताम्यसि सशल्येव मुग्धे किं त्वं दिदृक्षसे ।। १६९ ॥ कनकश्रीरशूमुखी पद्मिनीव तुषारिणी । दीनदीनैवमवदत् स्वरभेदक्षताक्षरम् ॥ १७० । । आदित्सेयं करेणेन्दौ पद्या जिगमिषा दिवि । दोभ्यां तितीर्षा जलधौ दिदृक्षा तत्र मे खलु ।। १७१ ॥ शुभाधिनाथः सुभगः स मया मन्दभाग्यया । कथं दृग्गोचरीकार्यः कष्टं को मे मनोरथः ॥ १७२ ।। ज्येष्ठा पुंनट्युवाचैवं भद्रे तं चेद्दिदृक्षसे । तन्मुग्धेऽलं विषादेन दर्शयाम्यद्य तं तव ।। १७३ ॥ विद्याशक्त्यानन्तवीर्य तं च तं चापराजितम् । अत्रानये वन इव वसन्तमलयानिलौ ।। १७४ ॥ १ उत्कण्ठिता । २ पुरी । ३ मयूरीः । ४ आदातुमिच्छा ।
कनकभीहरणम् ।
॥४९॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥५०॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
कनकीर्बभाषेऽथ सर्व संभवति त्वयि । पारिपार्श्विक्यसि यतस्तयोर्गुणसमुद्रयोः ॥ १७५ ॥ मन्येऽनुकूलं मे दैवमेवं यदभिभाषसे । त्वन्मुखेऽवातरन्नूनं कापि मे कुलदेवता ॥ १७६ ॥ अनुतिष्ठात्मनो वाचमधुनैव कलावति । तादृशां परिवारोऽपि मिथ्या न खलु भाषते ॥ १७७ ॥ अथाविश्चक्रतुः स्वं स्वं रूपं रूपमनोभवौ । सद्योऽपराजितानन्तवीर्यों तुष्टाविवामरौ ॥ १७८ ॥ ऊचेऽपराजितो भद्रे कीर्तितो यो मयाद्य सः । मद्भातानन्तवीर्योऽयं संवदत्येष वा न हि ॥ १७९ ॥ स्तोकमेव मयाख्यातमस्य रूपादिवैभवम् । वाचामगोचरस्तत्तु गोचरीकुरु चक्षुषोः ॥१८० ॥ आवेगविस्मयव्रीडाप्रमोदमदचापलैः । तद्दर्शनाद्दमितारिकन्या युगपदानशे ।। १८१ ॥ अपराजितपादानां सद्यः श्वशुरमानिनी । उत्तरीयेण नीरङ्गी तन्वङ्गी विदधेऽथ सा ।। १८२ ॥ आसीदनन्तवीर्योऽपि स्मरमेघमहोदयात् । रोमाञ्चदन्तुरवपुः कदम्ब इव पुष्पितः ।। १८३ ॥ उत्सृज्य सहज मानं मन्दाक्षं च मृगेक्षणा । स्वयं दूतित्वमालम्ब्यानन्तवीर्यमदोऽवदत् ॥१८४ ॥ वैताढ्यपर्वतः क्वार्य शुभाख्या सा पुरी क्व च । नारदाच्च क्व तातस्य तच्चेटीनाटकश्रुतिः ॥१८५ ॥ युष्मत्पार्वे च तातेन तच्चेटीयाचनं क्व च । चेटिकारूपधरयोर्युवयोः क्वेह चार्गतिः ॥१८६ ॥ क्व वा नाटकशिक्षायै युवयोरर्पितास्म्यहम् । आर्यपुत्र तवार्येण कवा त्वगुणवर्णनम् ॥१८७ ॥ क्व वा युवाभ्यां सद्योऽपि साक्षात्करणमात्मनः । एतत्सर्वमसंभाव्यं मद्भाग्योपचयादभूत् ।। १८८ ॥ नाट्याचार्यो यथा त्वं मे त्वमेव हि पतिस्तथा । अतः परं ते मद्धत्या न चेत्पासि मनोभवात् ।।१८९ ॥ १ लज्जाम् । २ आगमनम् । ३ उपचयोवृद्धिः । ४ मद्घातः ।
कनकश्रीहरणम् ।
॥५०॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
114911
गृहीतं श्रुतमात्रेण त्वया मे हृदयं पुरा । गृहाण पाणिमधुना प्रसीदानुगृहाण माम् ॥ १९० ॥ वैताढ्यपर्वतेऽमुष्मिन् दक्षिणोत्तरयोरपि । श्रेण्योर्विद्याधरेन्द्राणां कुमारेषु युवस्वपि ।। १९१ ।। भवादृशवराभावादभावो मे भवे ध्रुवम् । दिष्ट्या प्राप्तोऽसि जीवातुर्जीवलोकैकचन्द्रमाः ।। १९२ ॥ अनन्तवीर्यो व्याहार्षीत् सुभ्रु यद्येवमिच्छसि । उत्तिष्ठ तर्हि गच्छामः सुभगे नगरीं शुभाम् ॥ १९३ ॥ कनकश्रीरप्यवोचत्त्वं प्राणानामपीशिषे । मम किं तु पिता दुष्टो विद्यासामर्थ्यदुर्मदः ॥ १९४ ॥ करिष्यति महानर्थमनर्थनिलयो ह्ययम् । एकाकिनौ भवन्तौ तु निरस्त्रौ बलिनावपि ।। १९५ ।। युग्मम् ॥ स्मित्वोचेऽनन्तवीर्योऽपि मा भैषीरयि कातरे । कतरस्ते पिता सर्वाभिसार्यप्योर्यसङ्गरे । १९६ ॥ अन्यो वा पृष्टतः कोऽपि युयुत्सुर्यः समेष्यति । तं मृत्युं प्रापयिष्यामः प्रिये निःशङ्कमेहि तत् ॥ १९७ ॥ इत्युक्तानन्तवीर्येण निजदोर्वीर्यशालिना । प्रतस्थे कनकश्रीः श्रीरिव साक्षात् स्वयंवरा ।। १९८ ।। अनन्तवीर्यो ऽप्युद्बाहुः प्रासाद इव सध्वजः । इत्यूचेऽत्युच्चकैर्मेघघोषगंभीरया गिरा ।। १९९ ॥ भो भोः सर्वे पुराध्यक्षः सेनाधिपतयश्च भोः । भो मन्त्रिणः कुमारा भो भोः सामन्तभटाश्च भोः ॥ २०० ॥ अपरेऽपि दमितारेर्ये केचित् पक्षपातिनः । ते सर्वेऽवहितीभूय श्रृण्वन्तु वचनं मम ॥ २०१ ॥ असावनन्तवीर्योऽहमपराजितराजितः । दमितारेर्दुहितरं स्ववेश्मनि नयाम्यमूम् ॥ २०२ ॥ अपवादो न दातव्यो नीता चौरिकयेत्यहो । नोपेक्षध्वं निरीक्षध्वं स्वशक्ति शस्त्रधारिणः ॥ २०३ ॥ एवमुद्घोषणां कृत्वा सप्रियः सापराजितः । वैक्रियेण विमानेनानन्तवीर्यश्चचाल खे ।। २०४ ।।
१ अयीति कोमलामन्त्रणे । २ अपराजितयुद्धे । ३ सावधानीभूय । ४ चौर्येण ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
कनकश्री
हरणम् ।
।। ५१ ।।
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५२॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
%ARASHARASIRSASSSSHRSS
दमितारिस्तु तच्छ्रुत्वा कोऽसाववनिगोचरः । मर्तुकामस्तपस्वीति वदन्नित्यादिशद्भटान् ।। २०५ ॥ सभ्रातरममुं क्षुद्रं हत्वा धृत्वाथवा द्रुतम् । समानयध्वं तनयामस्मिन् फलतु दुर्नयः ॥ २०६ ॥ तेनैवमुक्ताः सुभटाः स्फुटमुद्भटवृत्तयः । अधावन्तोदस्तशस्त्रा उद्दन्ता इव दन्तिनः ।। २०७ ॥ तदापराजितानन्तर्वीर्ययोर्वीर्यशालिनोः । सीरशाप्रभृतीनि दिव्यरत्नानि जज्ञिरे ।। २०८ ॥ दमितारिभटास्ते प्रागैकशो दमितारयः । प्रजहुर्युगपच्छस्त्रैर्धाराभिरिव वारिदाः ॥२०९ ॥ ततोऽचलितयोः क्रोधात् पुरुषव्याघ्रयोस्तयोः । अनायासरणेनापि त्रेसुस्ते हरिणा इव ।। २१० ॥ श्रुत्वा पलायितांस्तांस्तु दमितारिरमर्षणः । अचालीद्गगनं कुर्वन् शस्त्रैर्वनमिवोमुर्मम् ।। २११ ॥ अरे युध्यस्व युध्यस्व तिष्ठ तिष्ठापतापत । मुञ्च मुञ्चायुधमदं मरिष्यसि मरिष्यसि ॥ २१२ ॥ एष रक्षामि ते प्राणान् मुञ्चेमा स्वामिकन्यकाम् । इत्यादि सुभटालापान् विकटाटोपभीषणान् ॥२१३ ॥ आकर्ण्य कर्णकटुकान कनकधीरजायत । आर्यपुत्रार्यपुत्रेति जल्पन्ती मोहविह्वला ॥२१४ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ स्माहेत्यनन्तवीर्यस्तामम्बरे पितृडम्बरात् । किं मुह्यसि मुधा मुग्धे मण्डूकरटितादिव ।। २१५ ॥ दमितारिं ससैन्यं त्वं मैनाकमिव वज्रिणा । त्रास्यमानं मया पश्य हन्यमानमथापि वा ॥२१६ ।। एवमाश्वास्य कनकश्रियं शाहधरो युधि । पञ्चास्यस्तर्जित इव ववले सापराजितः ॥२१७ ॥ कोटिशो वैरिकट्टाका दमितारेर्महाभटाः । शाहिणं वेष्टयामासुः प्रदीपं शलभा इव ।। २१८ ॥ १ वराकः । २ उद्भटोद्धता वृत्तिर्येषां ते । ३ उदधिकाद्रुमा यस्मिस्तत् । ४ आगच्छागच्छ । ५ पितुराडम्बरेण । ६ सिंहः । ७ वैरिनाशकाः ।
दमितारिणा सह युद्धम् ।
॥५२ ।।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५३॥
ततश्चानन्तवीर्योऽपि स्थैर्यमेरुरमर्षणः । ससर्ज विद्यया सद्यस्तच्चमूद्विगुणां चमूम् ।। २१९ ।। प्रावर्त्तन्त तया योद्धुं दमितारेस्ततो भटाः । असृक्पंङ्कार्द्रवपुषः सधातव इवाद्रयः ।। २२० ।। मम प्रेयानयं भूयात् कबन्धो यस्य ताण्डवी । कुन्तप्रोत ः सरति यस्तस्मै पत्येऽहमुत्सुका ॥ २२१ ॥ योऽयं वर्णयति घ्नन्तं स कदा रंस्यते मया । मुखे विशन्तं यः कुन्तं दन्तैर्धत्ते पतिः स मे ॥ २२२ ॥ य एष करिणः कुम्भमारोहति स मे धवः । भग्नास्त्रो यः शिरस्केन योद्धा तस्यास्मि किङ्करी ।। २२३ ॥ उत्खातदन्तिदन्तेन यः शस्त्री सोऽस्तु मे प्रियः । इत्यम्बरे सुरस्त्रीणामनुरागोक्तयोऽभवन् ॥ २२४ ॥ ॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥
दमितारेरपि सैन्या विद्याशक्त्यापि दुर्मदाः । न मनागप्यभज्यन्त समरे भद्रदन्तिवत् ॥ २२५ ॥ पाञ्चजन्यं ततो जन्यनाटकाभिनये नटः । वादयामास नादेन रोदः कुक्षिभरिं हरिः ॥ २२६ ॥ तेन विष्णोर्जगज्जिष्णोः शङ्खनादेन मूर्च्छिताः । फेनायमाना न्यपतन् सापस्मारा इव द्विषः ।। २२७ ॥ ततश्च रथमारुह्य दमितारिनृपः स्वयम् । युयुधेऽनन्तवीर्येण शस्त्रैरस्त्रैश्च दैवतैः ।। २२८ ।।। शार्ङ्गिणं दुर्जयं ज्ञात्वा जनकः कनकश्रियः । सस्मार चक्रं विधुरे प्रियमित्रमिवोद्धुरम् ॥ २२९ ॥ दमितारेः करे तच्च ज्वालाशतसमाकुलम् । समापपात रभसादौर्वानल इवार्णवे ॥ २३० ॥ दमितारिरथावादीदरे तिष्ठन् मरिष्यसि । अद्यापि गच्छ मत्पुत्रीं मुक्त्वा मुक्तोऽसि दुर्मते ।। २३१ ।। अनन्तवीर्योऽपीत्यूचे त्वच्चक्रं त्वदसूनपि । त्वत्कन्यकामिवादाय व्रजिष्याम्यन्यथा न तु ॥ २३२ ॥ १ नृत्यवान् । २ जन्यं युद्धं तदैव नाटकं तस्याभिनये ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
दमितारिणा
सह युद्धम् ।
॥ ५३ ॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥५४॥
एवमुक्तो दमितारिवलन् ज्वलनवद्रुषा । भ्रमयित्वामुचच्चक्रमपराजितबन्धवे ।। २३३ ।। चक्रतुम्बाग्रघातेन न्यपतन्मूर्छितो हरिः । द्राक् सुप्त इव चोत्तस्थावपराजितवीजितः ।। २३४ ॥ तदेव चक्रं पार्श्वस्थमाददे शाईपाणिना । शतारमपि तत्पाणी सहस्रारमभूच्च तत् ।। २३५ ॥ सोऽर्धचक्रधरः स्मित्वेत्यूचे प्रत्यर्धचक्रिणम् । कनकश्रीपितेति त्वं मुक्तोऽस्यद्यापि गच्छ भोः ।। २३६ ॥ अवदद्दमितारिस्तं मदस्त्रेण किमस्त्र्यसि । उत्तमर्णधनेनेवाधमर्णो धनवानरे ॥२३७ ॥ चक्रं तन्मुश्च मुञ्चेदं मुञ्च चाद्यापि पौरुषम् । अनन्तवीर्य मद्वीर्यवाओं वा लोष्टतां व्रज ।। २३८ ।। इत्युक्तोऽनन्तवीर्यस्तच्चक्रं क्रुद्धान्तकोपमः । मुमोच दमितारेश्च चकर्ताम्बुजवच्छिरः ॥२३९ ॥ उपर्यनन्तवीर्यस्य तद्वीर्यमुदिताः सुराः । पञ्चचर्णानि कुसुमान्यवर्षन्निति चोचिरे ॥ २४० ॥ भो भो विद्याधरनृपाः सर्वे शृण्वन्तु तत्पराः । विष्णुरेषोऽनन्तवीर्यो बलोऽयमपराजितः ॥२४१ ॥ एतत्पादानुपाध्वं तन्निवर्तध्वं रणाजिरात् । यस्योदयः स वन्द्यः हि यथा हीन्दुर्यथा रविः ॥२४२ ॥ ततो विद्याधरेन्द्रास्ते सर्वे नमितमौलयः । बलदेववासुदेवौ शरण्यं शरणं ययुः ।। २४३ ।। सह विद्याधरेन्द्रैस्तैः साग्रजः सप्रियो हरि । प्रचचाल विमानस्थः शुभां वरपुरी प्रति ॥ २४४ ॥ गच्छन्नुपकनकगियूंचे विद्याधरैर्हरिः । आशातनां मा स्म कार्षीः श्रीमतामर्हतामिह ।। २४५ ॥ सन्त्यत्र कनकगिरौ जिनचैत्यान्यनेकशः । यथावत्तानि वन्दित्वा वन्द्यपादा व्रजन्त्वितः ॥२४६ ॥ विमानादवतीर्याथ शामृत् सपरिच्छदः । दृशां जनितशैत्यानि तानि चैत्यान्यवन्दत ॥ २४७ ॥ १ अग्निवत् । २ क्रुद्धयमोपमः । ३ चिच्छेद । ४ सेवध्वम् । ५ मेरुसमीपम् ।
दमितारिणा सह युद्धम् ।
॥५४॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥५५॥
कौतुकात्तं गिरिं पश्यन् सोऽपश्यदथ चैकतः । वर्षोपवासप्रतिमास्थितं कीर्तिधरं मुनिम् ॥ २४८ ॥ कर्मणां घातिनां घातात्तदैवोत्पन्नकेवलम् । देवारब्धमहिमानं तं दृष्ट्वा मुमुदे हरिः ।। २४९ ॥ त्रिश्च प्रदक्षिणीकृत्य वन्दित्वाग्रे निषद्य च । शुश्राव देशनां तस्मात् प्राञ्जलिः सपरिच्छदः ।। २५० ॥ देशनान्ते कनकश्रीर्नत्वा पप्रच्छ तं मुनिम् । कुतः पितृवधो बन्धुविरहश्च ममेदृशः ।। २५१ ॥ आख्यन्मुनिरिति द्वीपे धातकीखण्डनामनि । अस्ति प्राग्भरते शङ्खपुरग्रामो महर्द्धिकः ।। २५२ ।। श्रीदत्ता नाम तत्रासीन्नारी दारिद्र्यपीडिता । परीकः कर्मकरणाजीविकाधृतजीविता ।। २५३ ॥ कण्डेनं पेषणं वारिवहनं गृहमार्जनम् । गृहलेपनमित्यादि सकलं दिवसं व्यधात् ॥ २५४ ॥ सिकलेऽप्यहि समपद्यत भोजनम् । आलोकनमिवोलूक्यास्तस्या ही मन्दभाग्यता ।। २५५ ॥ अपरेद्युर्भ्रमन्ती सा सादयामास पर्वतम् । सुपर्वपर्वतमिव श्रिया श्रीपर्वताभिधम् ॥ २५६ ॥ तथामलशिलासीनं गुप्तित्रयपवित्रितम् । दुःसहैरपराभूतं भूतैरिव परीषहैः ।। २५७ ।। अखण्डपञ्चसमितिं मितेतरतपः श्रियम् । निःसंगं निर्ममं शान्तं समकाञ्चनलोष्टुकम् ।। २५८ ॥ शुक्लध्याने वर्तमानं शैलशृङ्गमिव स्थिरम् । नामतः सत्ययशसं सेक्षांचक्रे महामुनिम् ॥ २५९ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ कल्पद्रुममिवाप्रेक्ष्य सा प्रीता प्रणनाम तम् । धर्मलाभं ददौ तस्यै सोऽपि श्रेयोर्द्वदोहदम् ।। २६० ॥
१ परगृहस्य कर्मकरणेन या आजीविका तया धृतं जीवितं यया सा । २ खण्डनम् । ३ देवपर्वतं मेरुमिति यावत् । ४ अमिता तपः श्रीर्यस्य तम् । ५ समौ काञ्चनलोष्टुकी यस्य तम् । ६ श्रेय एव वृक्षस्तस्य दोहदम् ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथ जिन
चरितम् ।
कनकश्रीपूर्वभवः ।
।। ५५ ।।
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥५६॥
श्रीदत्ताप्यभ्यधत्तैवमीदृग्दौस्थ्यानुमानतः । पूर्वजन्मन्यहं धर्मं न ह्यकार्षं मनागपि ।। २६१ ।। नित्यं दुष्कर्मदग्धाया मम त्वद्धर्मलाभगीः । मेघवृष्टिरिव ग्रीष्मतप्तयाः सानुमद्भुवः ॥ २६२ ॥ यद्यप्यस्मिन्नयोग्याहं मन्दभाग्या तथापि हि । अमोघं ते वच इति श्रेयसे किञ्चिदादिश ।। २६३ ।। यथा भवान्तरे भूयो नेदृशी स्यां तथा कुरु । त्वादृशे त्रातरि त्रातः किं किं न स्यान्मैनीषितम् ॥ २६४ ॥ इत्याकर्ण्य वचस्तस्या योग्यतां च विचार्य सः । धर्मचक्रवालं नाम तपोऽनुष्ठातुमादिशत् ॥ २६५ ॥ त्रिरात्रे चतुर्थानि सप्तत्रिंशदिह त्वया । विधातव्यानि गुर्वर्हदाराधननिलीनया ॥ २६६ ॥ प्रभावात्तपसोऽमुष्य न हि भूयो भविष्यति । अपत्यमिव वायस्यास्तवेदृक्षं भवान्तरम् ॥ २६७ ॥ तदादृत्य वचो वाचंयमाग्र्यं तं प्रणम्य च । सा जगाम निजं ग्रामं तपस्तच्चोपचक्रमे ।। २६८ ॥ तत्प्रभावात् पारणके स्वप्नेऽप्यप्राप्तपूर्वकम् । सा प्राप भोजनं स्वादु सुंदशानाटकामुखम् ॥ २६९ ॥ ततः प्रभृति सा कर्मवेतनं चाढ्यवेश्मसु । द्विगुणं त्रिगुणं चाप वस्त्राणि प्रवराणि च ।। २७० ॥ एवं संकिञ्चना किञ्चिच्छ्रीदत्ता समजायत । पूजां देवगुरुणां च यथाशक्ति ततोऽकृत ।। २७१ ।। तत्सद्मनोऽपरेद्युश्च जीर्णो वातादिताडितः । कुड्यैकदेशो न्यपतल्लेभे स्वर्णादिकं च सा ॥ २७२ ॥ तपःसमाप्तौ च तयोद्यापनं विदधे महत् । चैत्यपूजासाधुसाध्वीप्रतिलाभादिपूर्वकम् ॥ २७३ ॥ तपोऽन्तपारणदिने यावद्दिग्वीक्षणं व्यधात् । मासक्षपणकं तावत् सुव्रतर्षि ददर्श सा ॥ २७४ ॥ धन्यंमन्या ततः सा च प्रासुकान्नादिना स्वयम् । तं प्रत्यलाभयन्नत्वा धर्मं पप्रच्छ चार्हतम् ॥ २७५ ॥ १ पर्वतभुवः । २ हे रक्षक । ३ इच्छितम् । ४ मुनिश्रेष्ठं । ५ सुदशा शोभनावस्थैव नाटकं तस्य प्रस्तावनाम् । ६ सघना ।
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
कनकश्रीपूर्वभवः ।
॥ ५६ ॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५७॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
मुनिरप्यब्रवीदेवमेष कल्पो न नः शुभे । यद्भिक्षार्थं गतैः क्वापि क्रियते धर्मदेशना ।। २७६ ॥ यदि ते धर्मशुश्रूषा तद्वसतौ गतस्य मे । आगच्छेः समये भद्रे जल्पित्वेति जगाम सः ॥२७७ ।। कृत्वा च पारणं तस्य स्वाध्यायं कुर्वतो मुनेः । वन्दनाथ पौरलोकः श्रीदत्ता च समाययौ ॥२७८ ॥ वन्दित्वा च यथास्थानमुपविष्टेसु तेषु सः । एवं प्रसन्नया वाचा विदधे धर्मदेशनाम् ।। २७९ ।। संसारे चतुरशीतियोनिलक्षामटन् भवान् । दैवादाप्नोति मानुष्यमन्धः स्थानमिवेप्सितम् ॥ २८० ॥ तत्रापि सर्वधर्मेषु ज्योतिष्केष्विव चन्द्रमाः । प्रधानः खलु सर्वज्ञोपज्ञधर्मः सुदुर्लभः ॥२८१ ॥ तस्मात्तत्रैव कर्तव्यो यत्नः सम्यक्त्वपूर्वकम् । संसारी येन संसारवाधूि तरति लीलया ।। २८२ ।। श्रीदत्तापि नमस्कृत्य पुरः सुव्रतपादयोः । सर्वज्ञोक्तं प्रत्यपादि धर्म सम्यक्त्वपूर्वकम् ।। २८३ ॥ वन्दित्वा सुव्रतमुनि पौरलोकोऽखिलोऽपि सः । श्रीदत्ता च प्रमुदिता ययौ निजनिकेतनम् ॥२८४ ॥ कियन्तमपि कालं सा तं धर्म प्रत्यपालयत् । तस्याः कर्मपरीणामाद्विकल्पः स्वमनस्यभूत् ॥ २८५ ।। यदिदं जिनधर्मस्य परमं कीर्त्यते फलम् । तत्कि भविष्यति न वा ममेति न हि वेम्यहम् ।। २८६ ॥ तादृग्गुरूपदेशेऽपि विचिकित्सां यदीदृशीम् । श्रीदत्ताकल्पयत्तदा दुर्वारा भवितव्यता ॥२८७ ॥ अन्यदा सत्ययशसं वन्दितुं प्रस्थिताम्बरे । सा विद्याधरयुगलं विमानस्थितमैक्षत ॥ २८८ ॥ तद्रूपमोहिता सा तु समेत्य निजवेश्मनि । विचिकित्सामनालोच्याप्रतिक्रम्य व्यपद्यत ॥ २८९ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहस्य मण्डने । विजये रमणीयेऽस्ति वैताढ्यो नाम पर्वतः ॥२९० ॥ १ धर्मश्रवणेच्छा।
कनकश्रीपूर्वभवः ।
॥ ५७॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५८॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तत्रास्ति नगरं शक्रनगर्या इव सोदरम् । शिवानां मन्दिरीभूतं नामतः शिवमन्दिरम् ।। २९१ ॥ तत्र चासीन्महींनां विद्याधरमहीभुजाम् । पूज्याङ्घ्रिः कनकपूज्य इति नाना महीपतिः ॥२९२ ॥ वायुवेगाभिधानायां तस्य पल्यामसावहम् । अभूवं तनयः कीर्तिधर इत्यभिधानतः ।। २९३ ।। अभूदनिलवेगेति पत्नी मेऽन्तःपुराग्रणीः । तयैकदा सुप्तया तु त्रिस्वप्नी ददृशे निशि ।। २९४ ।। कैलासधवलो हस्ती गर्जन् मेघ इवोक्षराट् । निधिकुम्भोपमः कुम्भः स्वप्नास्तेऽमी त्रयः क्रमात् ॥२९५ ॥ तत्कालोत्फुल्लवदना पद्मिनीव निशात्यये । महादेवी महास्वप्नाख्याति स्म ममाग्रतः ॥२९६ ॥ त्रिखण्डविजयस्वामी चक्रवर्त्यर्द्धवैभवः । भावी भवत्यास्तनय इति चाख्यातवानहम् ।। २९७॥ काले च सुषुवे सूनुं सा देवी देवसंनिभम् । सर्वलक्षणसम्पूर्ण रत्नमाकरभूरिव ॥२९८ ॥ गर्भस्थेऽस्मिन् विशेषेण दमिता विद्विषो मया । तेन तस्य दमितारिरित्यभिख्यामहं व्यधाम् ।।२९९ ॥ क्रमेण ववृधे सोऽथ जग्राह च कलाः क्रमात् । क्रमेणं च प्रत्यपादि यौवनं रूपपावनम् ॥३००॥ अन्यदान्यत्र विजये विजयी विहरन् विभुः । महात्मा समवासार्षीच्छान्तिः शान्तिकरो जिनः ॥३०१ ॥ तं वन्दित्वा निषण्णोऽहमश्रौषं धर्मदेशनाम् । सद्यो विरक्तो राज्ये च दमितारिंन्यवीविशम् ॥३०२ ।। श्रीशान्तिपादमूले च प्रावाजिषमहं ततः । ग्रहणासेवनारूपे शिक्षे चाग्राहिषं तदा ॥३०३ ॥ अकार्ष वार्षिकीमत्र पर्वते प्रतिमामहम् । घातिकर्मक्षयादस्मि चाचैवोत्पन्नकेवलः ॥३०४ ॥ उत्पन्नचक्रो विजितत्रिखण्डविजयः स च । दमितारिरभूद्राजा प्रतिविष्णुर्महाबलः ॥३०५ ॥
कनकश्रीपूर्वभवः ।
॥५८ ॥
१ कल्याणानाम् ।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५९॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्रियायां मदिरानाम्न्यां दमितारेर्महीभुजः । श्रीदत्ताजीव एव त्वं कनकश्रीसुताभवः ॥३०६ ॥ विचिकित्सामनालोच्याप्रतिक्रम्य च यन्मृता । तदोषाबन्धुविरह ईदृक् पितृवधश्च ते ॥३०७॥ कलङ्कः खलु धर्मस्य स्तोकोऽप्यत्यन्तदुःखदः । विषमल्पमपि प्सातं प्राणनाशाय जायते ॥३०८ ॥ ईदृग्भूयो न तत्कार्यमीदृग्भूयो यथा भवेत् । किं तु सम्यक्त्वमादेयं पञ्चदोषीविवर्जितम् ॥ ३०९ ॥ कनकश्रीस्ततः सद्यो वैराग्यावेगधारिणी । इत्थं विज्ञपयामास चक्रलाङ्गलधारिणौ ॥३१०॥ दुष्कृतेनाल्पकेनापि यद्येवं दुःखमाप्यते । तदलं कामभोगैमें दुष्कृतोत्पत्तिखानिभिः ।।३११ ॥ स्तोकेनापि हि रन्ध्रेण यथा मज्जति नौर्जले । दुष्कर्मणाल्पकेनापि तथा दुःखेषु ही जनः ।। ३१२ ॥ तदा दारिद्र्यभीतायाः कुर्वन्त्यास्तादृशं तपः । विचिकित्सा कुतोऽप्यासीदहो मे मन्दभाग्यता ।। ३१३ ॥ सम्प्रत्यैश्वर्यमत्ताया मम भ गजुषः खलु । कियती विचिकित्सैका यत्स्युर्दोषान्तराण्यपि ॥ ३१४ ॥ तत्प्रसद्यानुमन्येथां प्रव्रज्याग्रहणाय माम् । ईदृक्छलपरादस्माद्रीतास्मि भवराक्षसात् ।। ३१५ ॥ विस्मयस्मेरनयनौ ततस्तावित्यवोचताम् । भवत्विदमविघ्नं ते गुरुपादप्रसादतः ।। ३१६ ॥ किं त्विदानी शुभां यामो नगरी धीगरीयसि । यथा तत्र महा ते कुर्मो निष्क्रमणोत्सवम् ।।३१७ ॥ स्वयंप्रभजिनेन्द्रान्ते गृह्णीयास्तत्र चानघे । संसारवारितरणे तरकाण्डोपमं व्रतम् ॥३१८ ॥ तथेति प्रतिपेदानां तामादायाथ भक्तितः । तं च नत्वा महर्षि तौ जग्मतुर्नगरी शुभाम् ॥३१९ ॥ तत्रादौ प्रेषितैर्वीरै रणाय दमितारिणा । अनन्तसेनं पुत्रं तौ युध्यमानमपश्यताम् ॥३२० ॥ १ मक्षितम् । २ भोगान् सेवमानायाः । ३ सम्बोधनमेतत् । ४ नौसदृशम् ।
कनकभीदीक्षा।
RECAUKRANUSSAIRS
॥ ५९॥
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६०॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अनन्तवीर्यपुत्रं तैः क्रोडं श्वभिरिवावृतम् । निरीक्ष्य भ्रमयन् सीरं सीरी कोपादधावत ॥३२१ ॥ दमितारिभटास्तेऽपि बलवातासहिष्णवः । तूलपुआ इव ययुः कान्दिशीका दिशो दिशम् ॥ ३२२ ॥ प्राविशत् सपरीवारः स्वपुरी तां जनार्दनः । शुभेऽहन्यर्धचक्रित्वेऽभ्यषिच्यत नरेश्वरैः ॥३२३ ॥ इमां धरित्री विहरन् स्वामी तत्रापरे दिने । उपेत्य समवासार्षीत् स्वयंप्रभजिनेश्वरः ।। ३२४ ॥ श्रीस्वयंप्रभनाथस्यागत्या दिष्ट्याध वर्धसे । इत्यूचिरेऽनन्तवीर्य ततश्च द्वारपालकाः ।। ३२५ ॥ सार्धद्वादश रूप्यस्य कोटीस्तेभ्यः प्रदाय सः । साग्रजः सकनकश्रीः स्वामिनं वन्दितुं ययौ ॥३२६ ॥ स्वयंप्रभोऽपि भगवान् भव्यानुग्रहकाम्यया । सर्वभाषानुगामिन्या विदधे देशनां गिरा ॥ ३२७ ।। कनकश्रीर्जगादैवं वेश्मन्यापृच्छ्य शाङ्गिणम् । आगमिष्यामि दीक्षार्थ कृपां कुरु जगद्गुरो ॥ ३२८ ॥ न प्रमादो विधातव्य इति तीर्थकृतोदिते । कनकश्रीहरिः सीरी जग्मुर्निजनिकेतनम् ॥३२९ ॥ सानुज्ञाप्य हरिं तेन कृतनिष्क्रमणोत्सवा । ऋद्ध्या महत्या तत्रैत्य प्रावाजीदन्तिके प्रभोः ॥३३० ॥ तप एकावलिं मुक्तावलिं च कनकावलिम् । भद्रं च सर्वतोभद्रमित्याद्याचरति स्म सा ।। ३३१ ॥ शुक्लध्यानाग्निनिर्दग्धघातिकमैधसोऽन्यदा । अम्लानं केवलज्ञानं तस्याः समुदपद्यत ॥३३२ ॥ भवोपग्राहिकर्माणि क्षपयित्वा क्रमेण च । कनकश्रीराससाद पदं तदपुनर्भवम् ॥३३३ ॥ भुञ्जानौ विविधान् भोगान् शाहसीरधरावपि । गमयामासतुः कालं सुखममौ सुराविव ॥ ३३४ ॥ आसीच्च बलदेवस्य दयिता विरताह्वया । तस्याः कुक्षौ समुत्पेदे सुमतिनाम कन्यका ।। ३३५ ।। १ सूकरम् । २ बलभद्रः । ३ हरिणा । ४ शुक्लध्यानाग्निना निर्दग्धानि घातिकर्माण्येवैधासि काष्ठानि यया तस्याः ।
कनकभीमोक्षः ।
॥६०॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥६१ ॥
बाल्यतोऽपि हि सर्वज्ञोपज्ञधर्मानुसारिणी । जीवाजीवादितत्त्वज्ञा तपोऽनुष्ठानशालिनी ।। ३३६ ॥ अखण्डद्वादशविधश्रावकव्रतधारिणी । अर्हत्पूजागुरूपास्तितत्परा सा सदाप्यभूत् ।। ३३७ ।। अन्यदा तूपवासान्ते पारणाय निषेदुषी । सा यावद् द्वारमैक्षिष्ट कोऽप्यृषिस्तावदागमत् ॥ ३३८ ॥ त्रिगुप्तिं पञ्चसमिति धर्मं साक्षादिवागतम् । तं स्थालस्थापितान्नेन प्रतिलाभयति स्म सा ।। ३३९ ॥ तत्राभूच्च तदा दिव्यं वसुधारादिपञ्चकम् । महात्मभ्यः प्रदत्तं हि कोटीकोटिगुणं भवेत् ॥ ३४० ॥ ततः स्थानादृषिरपि विहरन्नन्यतो ययौ । स्थानं नैकत्र साधूनां निःसङ्गानां समीरवत् ॥ ३४१ ॥ आकर्ण्य रत्नवृष्टि तामेयतुर्बलशार्ङ्गिणी । दृष्ट्वा च विस्मयोत्कर्णौ बभूवतुरुभावपि ।। ३४२ ।। आश्चर्यभूतमेतस्याश्चरित्रमिति वादिनौ । कोऽनुरूपो वरोऽमुष्या इत्यचिन्तयतां च तौ ।। ३४३ ॥ ततश्च मन्त्रयित्वा तावीहानन्देन मन्त्रिणा । दृढयामासतुस्तस्याः स्वयंवरमहोत्सवम् ॥ ३४४ ॥ वासुदेवाज्ञया विद्याधरेन्द्रा भूभुजोऽपि च । तत्र स्वयंवरायेयुर्विजयार्धनिवासिनः ।। ३४५ ।। सभागृहमिवेन्द्रस्योपेन्द्रायुक्तास्ततो व्यधुः । रत्नस्तम्भसहस्राङ्कं मण्डप क्षितिमण्डनम् ॥ ३४६ ॥ फणीन्द्रफणमाणिक्य श्रेणिभ्रान्तिप्रदान्यथ । तत्र प्रकल्पयामास रत्नसिंहासनानि ते ।। ३४७ ॥ वासुदेवाज्ञया तेषूपाविक्षन्नवनीभुजः । विद्याधरकुमाराश्च मारतुल्या वपुः श्रिया ॥ ३४८ ॥ संवीतेदिव्यवसना रत्नालङ्कारधारिणी । विचित्रकल्पिताकल्पानल्पामोदविलेपना ॥ ३४९ ॥
१ वायुवत् । २ आगच्छतुः । ३ उपेन्द्रस्य वासुदेवस्यायुक्ताः किङ्कराः । ४ कामदेवतुल्याः । ५ संवीतानि धृतानि दिव्यवसनानि यया सा । ६ विचित्राणि कल्पितान्याकल्पानि भूषणानि यस्याः सा ।
܀܀܀
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
समुति
वृत्तान्तः ।
॥ ६१ ॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥२॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
KARISHARASISASRASHASRASHARE
मूर्ध्नि श्वेतातपत्रेण शशिबिंबानुकारिणा । शोभमाना सवयोभिः सखीभिः परिवारिता ॥३५०॥ प्रतीहार्या दर्श्यमानपथा काञ्चनदण्डया । वरमालामुद्वहन्ती बलभद्रस्य कन्यका ॥३५१ ॥ सुरेष्विवोपस्थितेषु विद्याधरनृपेष्वथ । तं मण्डपमलञ्चक्रे सुमतिः श्रीरिवोदधिम् ॥३५२ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ॥ नीलोत्पलम्रजमिव सृजन्ती मुग्धया दृशा । ईक्षांचक्रे कुरङ्गाक्षी सा स्वयंवरमण्डपम् ॥३५३ ॥ अत्रान्तरे रत्नमयमाणिक्यस्तम्भशोभितम् । लम्बमानं नभो मध्ये मार्तण्डस्येव मण्डलम् ।। ३५४ ॥ अधिष्ठितं देवतया रत्नसिंहासनस्थया । अकस्मादाविरभवद्विमानमधिमण्डपम् ।।३५५ ।।। युग्मम् ॥ सा कन्या ते च राजानस्ते च विद्याधरेश्वराः । तदीक्षांचक्रिरेऽत्यंतविस्मयस्मेरचक्षुषः ॥ ३५६ ॥ तेषां संपश्यमानानां विमानादवतीर्य सा । अधिसिंहासनं देवी मण्डपान्तरूपाविशत् ।। ३५७ ।। सोत्क्षिप्य दक्षिणं पाणिमूचे सुमतिकन्यकाम् । मुग्धे धनश्रीर्बुध्यस्व बुध्यस्व प्राग्भवं स्मर ।। ३५८ ॥ पुष्करवरद्वीपार्धेऽस्ति पूर्वभरतस्य च । मध्यखण्डे विशालर्द्धि श्रीनन्दनपुरं पुरम् ॥ ३५९ ॥ शरणार्थिजनत्राणेष्वतन्द्रालुर्दिवानिशम् । महेन्द्र इव तत्रासीन्महेन्द्र इति भूपतिः ।।३६०॥ राज्ञस्तस्य महादेवी प्राणेभ्योऽप्यतिवल्लभा । अनन्तमतिरित्यासीदनन्तगुणभाजनम् ।।३६१ ॥ एकदा सा निशाशेषे सुषुप्ता स्वप्नमैक्षत । निजोत्सङ्गस्थिते पुष्पमाले सुरभिनिर्मले ॥३६२ ।। आख्याते च तया स्वप्ने राजा व्याख्यातवानिति । भविष्यत्यनवचं ते निश्चितं दुहितद्वयम् ॥३६३ ॥ १ सुखेन सुप्ता ।
समुतिवृत्तान्तः ।
॥२॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
जज्ञाते समये तस्याः पुत्र्यौ तत्राहमादिमा । कनकश्रीरिति त्वं तु धनश्रीरिति नामतः ॥३६४ ॥ समं परस्परप्रीत्या ववृधाते उभे अपि । समं कलाकलापेन प्रापतुर्यौवनं च ते ॥३६५ ॥ इतस्ततश्च क्रीडन्त्यौ स्वेच्छयान्येधुरीयतुः । सुपर्वविश्रामभवं पर्वतं गिरिपर्वतम् ।।३६६ ।। फलानि तत्र स्वादूनि पुष्पाणि सुरभीणि च । विचिन्वन्त्यौ भ्रमेतुस्ते वनाद्रेरिव देवते ॥३६७ ॥ रहःप्रदेशे चैकस्मिन्नेकान्तशमशालिनम् । ते नन्दनगिरिं नामालोकयामासतुर्मुनिम् ॥ ३६८ ॥ विलोक्य मुदिते ते च तं मुनि त्रिःप्रदक्षिणम् । कृत्वा भक्त्या ववन्दाते अवदाते उभे अपि ।।३६९ ॥ धर्मलाभाशिष दत्वा स नन्दनमहामुनिः । हृदयानन्दनी धर्मदेशनां विदधे तयोः ।। ३७० ।। तां धर्मदेशनां श्रुत्वेत्यूचतुः प्राअली उभे । यदि नौ योग्यता काचिद्धर्मादेशं प्रयच्छ तत् ॥३७१ ॥ विचार्य योग्यता सोऽपि भगवानुभयोरपि । दिदेश द्वादशविधं धर्म जगृहतुश्च ते ॥ ३७२ ।। तं वन्दित्वा मुनीन्द्रं ते जग्मतुर्निजवेश्मनि । सदाप्यवहिते धर्म पर्यपालयतां च तम् ।।३७३ ॥ क्रीडागिरिसरिद्वापीविविधद्रुमसङ्कलाम् । एकदाशोकवनिका जग्मतुस्ते कुतूहलात् ।। ३७४ ॥ विविधक्रीडया तत्र क्रीडन्त्यौ ते नदीतटे । अहार्षीत् खेचरयुवा वीराङ्गस्त्रिपुराधिपः ॥ ३७५ ।। वज्रश्यामलिका नाम तस्य भार्या शुभाशया । त्याजयामास ते तस्मान्मृग्याविव मृगाधिपात् ॥ ३७६ ॥ भीमाटव्यां नदीतीरे वंशजालोपरि क्षणात् । व्योमस्ते पेततुर्बाले शापभ्रष्टामरीनिभे ॥३७७॥ १ अमरी देवी।
समुतिवृत्तान्तः ।
॥ ६३॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६४॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
आपदं मरणान्तां तां ज्ञात्वा च शुभभावने । विदधाते अनशनं नमस्कारपरायणे ॥३७८ ॥ कनकीर्विपद्याहं सौधर्मस्वर्गशासितुः । अभूवमग्रमहिषी नामा नवमिका स्वसः ॥३७९ ॥ विपद्य च धनश्रीस्त्वं धनदस्य महिष्यभूः । च्युत्वा ततोऽत्र सुमतिः सीरिणस्त्वं सुताभवः ॥३८० ॥ आसीत्तदा नौ सङ्केत्तश्च्यवते प्रथमं हि या । सार्हद्धर्म बोधनीया समुपेत्य द्वितीयया ॥ ३८१ ॥ त्वां बोधयितुमेषाहमागतास्मि तव स्वसा । जैन बुध्यस्व धर्म त्वं संसारोदधितारणम् ॥३८२ ॥ नन्दीश्वरमहाद्वीपेऽष्टाहिकाः शाश्वतार्हताम् । यथास्थानं जन्मस्नात्राद्युत्सवाअंगमार्हताम् ॥३८३ ॥ तांश्च ता देशनावाचः स्वानुभूताः पुराभवे । स्मरानया विस्मरसि किं जन्मान्तरनिद्रया ॥ ३८४ ॥
॥युग्मम् ॥ देवानामप्यसुलभां मर्त्यजन्मतरोः फलम् । तदादत्स्व परिव्रज्यां सिद्धेः प्रियसखीमिव ॥३८५ ॥ इत्युक्त्वा शक्रमहिषी विमानमधिरुह्य सा । धुतिभि?तयन्ती द्यां ययौ विधुदिवोपरि ॥३८६ ॥ संजातजातिस्मरणा तद्राि सुमतिस्ततः । पपात मूर्छिता भूमौ सद्यो भवभयादिव ।। ३८७ ।। संसिक्ता चन्दनाम्भोभिर्वीजिता व्यजनानिलैः । लब्धसंज्ञा समुत्तस्थौ निशात्यय इवाथ सा ॥३८८ ॥ सा कृताअलिरित्यूचे भो भोः सर्वे कुलोद्भवाः । प्रार्थये पृथिवीनाथा जातिस्मरणवत्यहम् ।।३८९ ॥ मदर्थ यूयमाहूता अनुजानीत तेन माम् । उपादास्ये परिव्रज्यां भवभ्रमिरुगोषधिम् ॥ ३९० ॥
॥युग्मम् ॥ १ गृहाण । २ संसारभयादिव । ३ उच्चकुलोत्पन्नाः । ४ संसारे भ्रमणमेव व्याधिस्तस्यौषधतुल्याम् ।
समुतिवृत्तान्तः।
॥६४॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६५॥
पञ्चमं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अभ्यधुभूभुजोऽप्येवमेवमस्तु तवानघे । अनुज्ञाता त्वमस्माभिर्निर्विघ्नं स्तात्तवेप्सितम् ।।३९१ ।। सर्वोत्सवशिरोरत्नं तस्या निष्क्रमणोत्सवम् । चक्रतुः परया ऋद्धया मुदितौ सीरिशार्जिणौ ॥३९२ ॥ महिष्यो देवराजस्य यक्षराजस्य चैत्य ताम् । आनर्च पूजनीया हि वासवस्यापि तादृशः ॥ ३९३ ॥ सुव्रतार्याङ्घ्रिपद्मान्ते कन्यानां सप्तभिः शतैः । सहाददे सा प्रव्रज्यां मोक्षपादपसारणिम् ॥ ३९४ ॥ साग्रहीद द्विविधां शिक्षा तेपेच विविधं तपः । संवेगेभाविता तस्थावात्माब्जध्यानषट्पदी ॥३९५ ॥ कालान्तरेण क्षपकश्रेणिमारूढवत्यसौ । केवलज्ञानमुत्पेदे मोक्षश्रीदूतसन्निभम् ॥३९६ ॥ प्रबोध्य भव्यभविनो भवोपग्राहिकर्मणाम् । क्षयं कृत्वा च सुमतिः प्रपेदे पदमव्ययम् ॥३९७ ॥ तौ चापराजितानन्तवीर्यो सम्यक्त्वशालिनौ । पर्यपालयतां राज्यं संपृक्तावश्विनाविव ।। ३९८ ॥ पूर्वलक्षचतुरशीत्यायुरन्ते जनार्दनः । निकाचितैः कर्मभिस्तैर्ययौ नरकमादिमम् ॥ ३९९ ॥ द्विचत्वारिंशत्सहस्रवर्षायुस्तत्र नारकः । विविधा वेदना लेभे नाशो नार्जितकर्मणाम् ।। ४०० ॥ आगत्य चमरस्तत्र पिता प्राग्विष्णुजन्मनि । वेदनोपशमं चक्रेऽपत्यस्नेहो बली खलु ।। ४०१ ॥ अनन्तवीर्यजीवोऽपि संविमः सम्यगेव ताः । वेदनाः समधिसेहे स्वं कर्मावधिना स्मरन् ।। ४०२ ।। भ्रातृशोकाबलभद्रोऽप्यात्मजे न्यस्य मेदिनीम् । जयन्धरगणधरपादान्ते व्रतमाददे ॥ ४०३ ॥ तमनुप्राव्रजनाज्ञा सहस्राणि च षोडश । महतामनुलमैर्हि महदासाधतें फलम् ।। ४०४ ॥ १ इन्द्रस्य । २ वैराग्येन भाविता । ३ आत्मैव कमलं तस्य ध्याने भ्रमरीतुल्या ।
विष्णोर्नरकगमनम् ।
॥६५॥
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥६६॥
सुचिरं स तपस्तेपे सहमानः परीषहान् । अन्ते चानशनं कृत्वा विपद्येन्द्रोऽच्युतेऽभवत् ।। ४०५ ।। अनन्तवीर्यजीवोऽपि भुक्त्वा दुष्कर्मणां फलम् । निर्ययौ नरकाच्छुद्धः स्वर्णधातुरिवानलात् ॥ ४०६ ॥ सोऽस्यैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतनामनि । वैताढ्यस्योत्तरश्रेण्यां पुरे गगनवल्लभे ।। ४०७ ।। विद्याधरपतेर्मेघवाहनस्य महात्मनः । जायायां मेघमालिन्यां मेघनादः सुतोऽभवत् ॥ ४०८ ॥
॥ युग्मम् ॥
क्रमेण यौवनं प्राप्तं तं राज्ये मेघवाहनः । निवेश्य परलोकाय निजकार्यमसाधयत् ॥ ४०९ ॥ उभयोरपि वैताढ्य श्रेण्योरधिपतिः क्रमात् । स बभूवैकतेजस्वी द्यावाभूम्योरिवार्यमा ॥ ४१० ॥ दशोत्तरं देशशतं विभज्य तनुजन्मनाम् । दत्वान्येद्युर्मन्दराद्रिं सोऽगात् प्रज्ञप्तिविद्यया ॥ ४११ ।। तत्रान्तर्नन्दनवनं सिद्धचैत्येऽर्चनं व्यधात् । तदा तत्रावतेरुश्च त्रिदशाः कल्पवासिनः ।। ४१२ ।। प्राग्भवभ्रातृसौहार्दादच्युतेन्द्रो विलोक्य तम् । प्राबोधयद्गुरुरिव संसारस्त्यज्यतामिति ।। ४१३ ।। तदामरगुरुर्नाम मुनीन्द्रः समुपाययौ । विद्याधरपतेस्तस्य स्वार्थसिद्धिरिवाङ्गवान् ।। ४१४ ।। तत्पादमूले जग्राह मेघनादस्ततो व्रतम् । अपालयच्चाप्रमत्तस्तपो नियमपूर्वकम् ॥ ४१५ ।। सोऽपरेद्युरथारुह्य गिरिं नन्दनपर्वतम् । ध्यानी तस्थौ समालम्ब्य प्रतिमामेकरात्रिकीम् ॥ ४१६ ॥ तथास्थितं च प्राग्जन्मवैर्यश्वग्रीवनन्दनः । भवं भ्रान्त्वा चिरं दैत्यजन्म प्राप्तो ददर्श तम् ॥ ४१७ ॥ प्राग्वैरादुपसर्गान् स क्रुद्धस्तस्य महामुनेः । चक्रे निसर्गधीरस्य महाद्रोरिव कासरः ।। ४१८ ।।
१ सूर्यः । २ पुत्राणाम् । ३ पूर्वजन्मशत्रुः । ४ महिषो महावृक्षस्येव ।
***
पञ्चमं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्ति
| नाथजिन|चरितम् ।
अनन्तवीर्य
जीवस्य
अच्युते
उत्पत्तिः ।
॥ ६६ ॥
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥६७॥
तं च चालयितुं ध्यानान्नाशकत् स मनागपि । किं कम्पते क्वचिच्छैलो दन्तघातेन दन्तिनः ।। ४१९ ॥ वीक्षापन्नो जगामाथ सोऽसुरो मलिनाननः । ध्यानं च पारयामास मेघनादमहामुनिः ।। ४२० ॥ उपसर्गपरीषहैरकम्प्रः स तपस्तीव्रतरं चिरं चरित्वा । अन्तेऽनशनं विधाय मृत्वाच्युतसामानिकदेवेभूयमाप ।। ४२१ ।।
| इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये पञ्चमे पर्वणि श्रीशान्तिनाथदेवीयषष्ठसप्तमभववर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः ।
१ विस्मयं प्राप्तः । २ देवभूयं देवत्वं ।
पञ्चमं पर्व
द्वितीयः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अनन्तवीर्य
जीवस्य अच्युते उत्पत्तिः ।
१६७ ॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ तृतीयः सर्गः ।
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥६८॥
अपराजित
अस्यैव जम्बूद्वीपस्य प्राग्विदेहेषु विद्यते । सीताया दक्षिणतटे विजयो मङ्गलावती ॥१॥ तत्रास्ति नगरी रत्नसंचया नाम विस्तृता । रत्नसंचयवत्त्वेन रत्नाकरवधूरिव ॥२॥ तत्र क्षेमकरो नाम योगक्षेमकरः श्रियः । समीरण इवौजस्वी बभूव वसुधाधरः ॥३॥ निर्मला रत्नमालेव रत्नमालेति नामतः । पुष्पमालेव मृदङ्गी तस्याभूत्सहचारिणी ॥ ४ ॥ अपराजितजीवः सोऽच्युतेन्द्रः प्रच्युतोऽच्युतात् । शौक्तिकेयमिव शुक्तौ तत्कृक्षावुदपधत ॥५॥ चतुर्दश महास्वप्नान वजं पञ्चदशं तथा । सुखसुप्ता महादेवी निशाशेषे ददर्श सा ॥ ६ ॥ पत्ये प्रबुद्धा साचख्यौ व्याचख्यौ सोऽपि यत्तव । वज्रीव वीरतनयश्चक्रवर्ती भविष्यति ॥७॥ काले सा सुषुवे पुत्रं पवित्रं मधुराकृतिम् । षष्ठमिव लोकपालं लोकोत्तरपराक्रमम् ॥८॥ गर्भस्थितेऽस्मिन्सा स्वप्ने देवी वजं व्यलोकयत् । तेन वज्रायुध इति तस्य नाम ददौ पिता ॥९॥ लोकोत्तरवपुर्लोकचक्षुर्दोषादिने दिने । स्फुटल्ललन्तिकारिष्टये व्यवर्धिष्ट क्रमेण सः ॥१०॥ सुरासुरनरस्त्रीणामेकं हृदयमोहनम् । स प्राप यौवनं सर्वकलाजलधिपारगः ॥११॥ सोऽथ लक्ष्मीवती नाम लक्ष्मीमिव वपुष्मतीम् । राजपुत्रीमुपायंस्त हस्तविन्यस्तकरणः ॥ १२ ॥ १ मौक्तिकम् । २ स्फुटन्ती विकसन्ती ललन्तिका माला तया अरिष्टः शुभः ।
SARSHASHRSHASHRSHASHA
जीवस्य
वज्रायुधत्वेन जन्म।
॥६८॥
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते 11६९॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अनन्तवीर्यजीवोऽपि प्रच्युत्याच्युतकल्पतः । आगाल्लक्ष्मीवतीकुक्षि खादिवाब्दजलं महीम् ॥१३॥ सुस्वप्नसूचितं सूनुमसूत समयेऽथ सा । सर्वलक्षणसंपूर्णमादित्यमिव तेजसा ॥ १४ ॥ जन्मोत्सवादप्यधिकेनोत्सवेन शुभेऽहनि । सहस्रायुध इत्याख्यां पितरौ तस्य चक्रतुः ।। १५ ॥ पीयूषदीधितिरिव सोऽपि चावर्धत क्रमात् । कलाकलापसंपूर्णः प्रतिपेदे च यौवनम् ।। १६ ॥ स राजकन्यां कनकश्रियं नाम वपुःश्रिया । अतिश्रियं पर्यणैषीपश्रीमकरध्वजः ॥१७॥ तस्यापि तस्यां संजज्ञे संपूर्णनरलक्षणः । सूनुः शतबलिर्नाम महाबल इवौजसा ॥ १८ ॥ अथैकदा पुत्रपौत्रप्रपौत्रैर्मित्रमन्त्रिभिः । सामन्तैश्च सहाध्यास्त राजा क्षेमङ्करः सभाम् ॥ १९ ॥ तदा चैशानकल्पेऽभूदिति चर्चा दिवौकसाम् । अनुवज्रायुधं धात्र्यां दृढसम्यक्त्वशालिनः ॥ २० ॥ अश्रद्दधानस्तां वाचं चित्रचूलाभिधः सुरः । विचित्ररत्नमुकुटश्चलत्कुण्डलमण्डलः ॥२१ ॥ मिथ्यात्वमोहितमना नास्तिकीभूय दुर्मतिः । समाययौ विवेदिषुस्तां क्षेमङ्करपर्षदम् ।। २२ ॥ तत्रालापेषु चित्रेषु जायमानेषु सोऽमरः । आस्तिक्योद्योतमाक्षिप्य सावष्टम्भमदोऽवदत् ।। २३ ॥ नास्ति पुण्यं न पापं न जीवो लोकःपरो न च । आस्तिक्यबुद्ध्या त्वेतेषों मुधा क्लिश्यन्ति देहिनः ॥२४॥ निर्व्याजसम्यक्त्वधरस्ततो वज्रायुधोऽभ्यधात् । भोः प्रत्यक्षविरुद्धं ते वचस्विन् किमिदं वचः ॥२५॥ त्वं प्रयुज्यावधि तावत् सम्यक्पश्यात्मनोऽपि हि । प्राग्जन्मधर्मानुष्ठानफलमेतद्धि वैभवम् ॥२६॥ पूर्वजन्मनि मर्त्यस्त्वममर्त्यस्त्वधुनाभवः । न चेद्भवति जीवस्तब्रूहीदं घटते कथम् ॥२७॥ १ आकाशात् । २ लक्ष्मीमतिक्रान्ताम् । ३ विवादं कर्तुमिच्छुः । ४ आस्तिक्यस्य प्रकाशं तिरस्कृत्य । ५ पुण्यादीनाम् ।
देवपरीक्षा।
॥ ६९॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते 1७०॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
इह मर्त्यत्वमाप्तस्य देवत्वं च परत्र ते । प्रत्यक्षः परलोकोऽपि तद्धीमन्निहलोकवत् ॥२८॥ क्षेमकरकुमारणेत्थंकारं प्रतिबोधितः । चित्रचूलोऽप्युवाचैवं साधु साधु कृतं त्वया ॥२९॥ संसारे निपतन्नेष उद्धृतोऽस्मि कृपालुना । किमुच्यतेऽथवा यस्य साक्षात्तीर्थकरः पिता ॥३०॥ चिरं मिथ्यात्ववानस्मि दृष्टो दिष्ट्येय॑याप्यसि । सम्यक्त्वरत्न मे देहि न वन्ध्यं दर्शनं सताम् ॥३१॥ वज्रायुधोऽपि तद्भावं ज्ञात्वा मतिमतां वरः । दिदेश तस्मै सम्यक्त्वं सर्वीयस्य सुतः स हि ॥ ३२ ॥ भूयोऽप्यूचे चित्रचूलः कुमाराधप्रभृत्यहम् । आदेशकार्यस्मि तव याचस्वाधैव किञ्चन ॥३३ ॥ कुमारोऽपि जगादेवं त्वत्तोऽदो याचितं मया । अतः परं त्वया भाव्यं दृढसम्यक्त्वशालिना ॥ ३४ ॥ देवोऽप्यवोचत् केयं ते प्रार्थना स्वार्थ एष मे । तब्रूहि किंचित्कार्य त्वं यथा स्यामनृणस्तव ॥३५॥ मत्कार्यमिदमेवेति वको वज्रायुधाय सः । देवायेव निरीहाय दिव्यालङ्करणान्यदात् ॥३६॥ ईशानेन्द्रसभां गत्वा चित्रचूलोऽभ्यधादिति । स्थाने वज्रायुधोऽश्लाधि दृढसम्यक्त्ववांस्त्वया ॥३७॥ अयं महात्मा भगवानहन् भावीति संगृणन् । ईशानपतिरस्तावीद्वजायुधमनायुधः ॥३८॥ एवं विचित्रगोष्ठीभिः क्रीडाभिरपि चारुभिः । वज्रायुधः सौख्यमनस्तस्थौ सुर इवर्द्धिमान् ॥३९॥ वसन्तसमयेऽन्येधुस्तत्पुष्पपटलीधरा । वेश्या सुदर्शना नाम वज्रायुधमजिज्ञपत् ॥ ४० ॥ यूनां क्रीडासखो मीनकेतोर्जयसखः परः । स्वामिन्नध वसन्तोऽयमेकच्छत्रो विजृम्भते ॥४१॥ १ सर्व जानातीति सर्वीयस्तस्य । २ आदेशवर्ती । ३ कथयन् । ४ वसन्तपुष्पगुच्छधरा ।
देवपरीक्षा।
PRASHRSHASHASABHARASTARE
॥७०॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥७१ ।।
दोलान्दोलनसंसक्ता योषितोऽत्रार्द्रयौवनाः । पतिनामानि पृच्छ्यन्ते सखीभिर्यष्टिपाणिभिः ॥ ४२ ॥ स्वयं चिन्वन्ति पुष्पाणि ग्रथ्नन्ति स्वयमेव हि । स्वयमर्चन्ति पुष्पास्त्रं स्वयं मानं त्यजन्ति च ॥ ४३ ॥ स्वयं दूतीभवन्तीह मनस्विन्योऽपि सम्प्रति । अनुभावो विजयते ऋतुराजस्य कोऽप्ययम् ॥ ४४ ॥ ॥ युग्मम् ॥
पिकीनां कूजितैरत्र भृङ्गीणां विरुतैरपि । सुप्तस्मरनृपोद्बोधबन्दिकोलाहलायितम् ॥ ४५ ॥ पुष्पोत्तंसाः पुष्पहाराः पुष्पकेयूरकङ्कणाः । पाखण्डमिव पुष्पेषोर्युवान इह बिभ्रति ॥ ४६ ॥ वसन्तसखसङ्काशवसन्तेऽस्मिन्नुपस्थिते । विज्ञापयति देव त्वां देवी लक्ष्मीवती मया ॥ ४७ ॥ अद्य सूरनिपाताख्यमुद्यानं नन्दनोपमम् । गत्वा मधुश्रियं नव्यां द्रष्टुं नः कौतुकं प्रभो ॥ ४८ ॥ अस्तुंकारस्तद्वचसः कुमारः सपरिच्छदः । तदैव हि तदुद्यानं जगामानङ्गधाम सः ॥ ४९ ॥ लक्ष्मीवतीप्रभृतीनि सप्त देवीशतानि च । कुमारमनुयान्ति स्म तारा इव निशाकरम् ॥ ५० ॥ एकच्छ्त्रमिव च्छायापादपैरतिविस्तृतैः । अद्वैतामोदसाम्राज्यमिव पुष्पितशाखिभिः ।। ५१ ।। गलत्परागकणिकापङ्किलाबालमण्डलम् । फलभारनमच्छाखिशाखानुस्पृष्टभूतलम् ॥ ५२ ॥ क्वाप्युन्नमन्नमन् क्वापि योगीव विवरं विशन् । सान्तःपुरस्तदुधानं कुमारो विजहार सः ।। ५३ ।। ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
१ आर्द्रं नवीनं यौवनं यासां ताः । २ कामदेवम् । ३ सुप्तो यः स्मरनृपस्तस्योद्बोधे बन्दिनां कोलाहलमिवाचरितम् । ४ कामदेवस्य । ५ अद्वितीय य आमोदस्तस्य साम्राज्यमिव । ६ गलन्त्यो याः परागकणिकास्ताभिः पडिलानि अबालानि महान्ति मण्डलानि ।
पञ्चमं पर्व
तृतीयः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
देवपरीक्षा ।
।। ७१ ।।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७२॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तेनोद्यानविहारेण श्रान्तः श्रान्तवधूजनः । जलक्रीडाकृते वापी स ययौ प्रियदर्शनाम् ॥ ५४ ॥ नन्दीश्वरद्वीपवापीमिव वापी मनोरमाम् । कुमारः श्रमनाशाय सप्रियः स विवेश ताम् ॥ ५५ ॥ प्रेयसीभिः समं तत्र गिरिनद्यामिव द्विपः । प्रावर्तिष्ट जलक्रीडां कर्तुं वज्रायुधस्ततः ॥५६॥ जलक्रीडाकराघातैरुत्क्षिप्तानामलक्ष्यत । हारमुक्ताकणानां च सीकराणां च नान्तरम् ॥ ५७ ॥ अन्तःपुरस्त्रीमुखानां हेमानां चाम्बुजन्मनाम् । वयस्यानामिव चिरादभूदन्योऽन्यसंगमः ॥ ५८ ॥ अअलिभिः शृङ्गिकाभिर्गण्डूषैश्च मृगीदृशाम् । वारिप्रहरणो जज्ञे मन्ये पुष्पायुधस्तदा ॥५९ ॥ लुलन्त्यः समलक्ष्यन्त कबर्यो वरयोषिताम् । मीना मीनध्वजेनेव ध्वजार्थं प्रगुणीकृताः ॥१०॥ जलकेलिपरिश्रान्त विश्राम्यन्त्यः पयस्तटे । गौरागयः समलक्ष्यन्त जलदेव्य इव स्थिताः ॥६१ ॥ सापत्नाम्भोजसंघर्षेणेव नेत्राणि सभ्रवाम् । वारिच्छटाच्छोटनेन ताम्रता प्रतिपेदिरे ॥ २ ॥ मृगीदृशामङ्गरागैर्मार्गनाभैरभूत् पयः । सुगन्धिगन्धेभमदैरिव वन्यनदीजलम् ॥ ३ ॥ इत्थं च निर्भरं वारिक्रीडया व्यग्रमानसः । वज्रायुधकुमारोऽस्थादस्थानमसुहृद्रियाम् ॥ ६४ ॥ प्राग्जन्मारेर्दमितारे वो भ्रान्त्वा भवे चिरम् । देवत्वं प्राप्तवानागाद्विधुदंष्ट्राभिधस्तदा ॥६५॥ दृष्ट्वा वज्रायुधं विधुद्देष्ट्रो दंष्ट्राः कषन्मिथः । आः क्व यास्यत्यसौ जीवन्निति संचिन्तयनुषा ॥६६॥ कुमार सपरीवारं पेष्टुं चणकमुष्टिवत् । वाप्यास्तस्या उपरिष्टाच्चिक्षेपोत्क्षिप्य पर्वतम् ॥७॥ १ जलकणानाम् । २ वारियन्त्रैः । ३ वार्येव प्रहरणमायुधं यस्य सः । ४ शत्रुभूतानां पङ्कजानां स्पर्धया । ५ कस्तूरीसम्बन्धिभिः । ६ शत्रुभयानामस्थानम् । ७ क्रोधेन ।
देवपरीक्षा ।
॥७२ ॥
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥७३॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पाशिपाशोपमैर्नागपाशैः सोऽसुरपांसनः । वज्रायुधं बबन्धाधः पदोर्मेड इव द्विपम् ॥ ६८ ॥ गिरिं वज्रीव वज्रेण मुष्ट्या वज्रायुधोऽपि तम् । पिपेषात्रोटयच्चाथ तान् पाशान् बिसतन्तुवत् ।। ६९ ॥ शेषाहिरिव पातालादक्षताङ्गो महाभुजः । तस्याः सान्तःपुरो वाप्याः कुमारो निर्ययौ ततः ॥ ७० ॥ तदा नन्दीश्वरे यात्रां कर्तुं शक्रो विदेहजान् । जिनान्नत्वा वजन वाप्या निर्गच्छन्तं ददर्श तम् ॥७१ ॥ भवेऽत्र चक्र्यसौ भाविन्यईन्निति पुरन्दरः । तमान!पचारः स्याद्वाविन्यपि हि भतवत् ॥ ७२ ॥ धन्योऽसि जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतसंज्ञके । तीर्थकृत् षोडशः शान्तिर्भावीत्युक्त्वा ययौ हरिः ॥७३॥ वज्रायुधोऽपि विविधाः क्रीडाः कृत्वा यदृच्छया । सान्तःपुरपरीवारः प्रविवेश निजं पुरम् ॥७४ ॥ अथ क्षेमकरो लोकान्तिकदेवैः प्रबोधितः । प्रविव्रजिषुरात्मीये राज्ये वज्रायुधं न्यधात् ॥७५ ॥ प्रदाय वार्षिकं दानं प्रव्रज्यामाददे प्रभुः । विविधाभिग्रहपरस्तपस्तेपे च दुस्तपम् ॥७६ ॥ कर्मणां घातिनां घाताद्भर्तुर्जज्ञे च केवलम् । केवलज्ञानमहिमा विदधे चामरेश्वरैः ॥७७॥ यथास्थानं निषण्णेषु वजिवज्रायुधादिषु । स्थितः समवसरणे सर्वज्ञो देशनां व्यधात् ॥७८ ॥ श्रुत्वा तां देशनां लोकाः प्राज्याः पर्यव्रजन्नथ । स्वं स्वं स्थानं ययुर्वज्रधरवज्रायुधादयः ॥७९ ॥ अस्त्रागारे चक्ररत्नमुत्पन्नमिति तारवाक् । तदास्त्रागारिको वज्रायुधस्याकथयन्मुदा ॥८०॥ वज्रायुधस्ततश्चक्रे चक्रपूजां महीयसीम् । अन्यान्यपि महारत्नान्यस्याभूवंस्त्रयोदश ॥८१ ॥ चक्ररत्नानुगः सोऽथ स वैताट्यमहीधरम् । अपि व्यज्येष्ट षट्खण्डं विजयं मङ्गलावतीम् ॥ ८२ ।। १ वरुणपाशोपमः । २ हस्तिपकः । ३ प्रव्रज्यामादित्सुः । ४ बहवः । ५ उच्चैर्वाक् ।
वजायुधस्य राज्याभिषेकः ।
|| ७३॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७४॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
सहस्रायुधकुमारं यौवराज्ये न्यधत्त च । धरित्रीधरणसहं मूर्त्यन्तरमिवात्मनः ॥ ८३ ॥ एकदा राजसामन्तामात्यसेनाधिपैर्वृतः । सामानिकैरिव हरिः सोऽध्यास्तास्थानमण्डपम् ।। ८४ ॥ तदानीं चाम्बरतलादापतन्नवनीतलम् । वेपमानाखिलवपुर्द्विपाहत इव द्रुमः ।। ८५ ॥ एको विद्याधरयुवा वज्रायुधमहीभुजम् । शरण्यं शरणायागान्मनाक इव सागरम् ।। ८६ ॥
॥युग्मम् ॥ तत्पृष्टे खड्गफलकधरा विद्याधराङ्गना । आगात् सुरेखा चार्वङ्गी विद्यादेवीव मूर्तिभाक् ॥ ८७ ॥ साप्यूचे चक्रिणं देव दुरात्मायं विसृज्यताम् । यथास्य दुर्नयफलं दर्शयाम्यचिरादहम् ।।८८ ॥ तत्पृष्ठतश्चोरुंगदापाणिभृकुटिभीषणः । यमदूत इवैकः कोऽप्यागाद्विद्याधरः क्रुधा ।। ८९ ॥ विद्याधरं सोऽप्यवोचच्छ्रयतामस्य दुर्नयः । येनेहेयमहं चागामेतद्वधविधित्सया ॥९०॥ अस्त्यस्य जम्बूद्वीपेऽस्य विदेहक्षेत्रभूषणे । सुकच्छनाग्नि विजये वैतात्यो नाम पर्वतः ॥९१ ॥ तस्योपरि पुरश्रेणिशिरोमणितया स्थितम् । पुरं शुल्कपुरं नाम शुल्कं कल्पश्रियामिव ॥९२ ॥ शुक्लदन्तोऽभवत्तत्र विद्याधरनरेश्वरः । पली यशोधरा तस्य कुलद्वययशोधरा ।।९३ ॥ तयोरभूवं पवनवेगो नामाहमात्मजः । क्रमात् कलाकलापं च यौवनं च प्रपन्नवान् ॥ ९४ ॥ तत्रैव वैताढ्यगिरावुत्तरश्रेणिमण्डने । पुरे किन्नरगीतेऽभूद्दीप्तचूलो महीपतिः ॥९५ ॥
FASRASHAHARASHRSHABHARASHA
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः ।
॥७४ ।।
१ सभामण्डपम् । २ महती गदा पाणौ यस्य सः ।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
७५॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
तस्य पल्यां चन्द्रकीर्ती सुकान्ता नाम पुत्र्यभूत् । सर्वलक्षणसंपूर्णा सा मया पर्यणीयत ॥ ९६ ॥ अथावयोः समभवद्रूपशीलविराजिनी । पुत्री शान्तिमती नाम पुरस्तादस्ति या तव ॥९७ ॥ इयं हि साधयन्त्यासीन्महाविद्यां यथाविधि । प्रज्ञप्तिकां भगवती पर्वते मणिसागरे ।। ९८ ॥ विद्याधरणामुनेयं विद्यासाधनतत्परा । व्योमन्युच्चिक्षिपेऽथास्या विद्यासिध्यत्तदैव च ॥ ९९ ॥ अस्याः पलायितः सद्यः शरणं क्वाप्यनाप्नुवन् । त्वत्पादमूलं प्राप्तोऽयं दुरात्मा खेचराधमः ॥ १००॥ प्रज्ञप्तिविद्यापूजार्थं गृहीत्वा बलिमागमम् । न चापश्यमहं तत्र गिरौ दुहितरं निजाम् ॥१०१ ॥ आभोगिन्या ततो ज्ञात्वा स्वामिन्नहमिहागतः । दोषाणामाकरः सोऽयं त्यज्यतां दुष्टशासक ॥१०२ ॥ नालिकेरीफलमिव यथैनं गदयानया । दलयित्वा प्रापयामि प्रेतराजनिकेतनम् ॥ १०३ ॥ अथ ज्ञात्वावधिज्ञानाच्चक्री वज्रायुधोऽवदत् । भो भोः प्राग्भवसम्बन्ध एतेषां श्रुयतामयम् ।। १०४ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्र ऐरावताभिधे ।पुरे विंध्यपुरे विंध्यदत्तो नामाभवन्नृपः ॥१०५ ॥ पल्यां सुलक्षणाख्यायां संपूर्णनरलक्षणः । बभूव तस्य नलिनकेतुरित्याख्यया सुतः ॥१०६ ॥ आसीत्तत्रैव नगरे सार्थवाहशिरोमणिः । मित्राब्जानां मित्र इव धर्ममित्रोऽभिधानतः ॥१०७ ॥ श्रीदत्तायां तस्य पल्या दत्तो नामाभवत् सुतः । दत्तस्याप्यभवत् पत्नी दिव्यरूपा प्रभङ्करा ॥१०८ ॥ एकदा स वसन्तौ समं दयितया तया । जगाम रन्तुमुद्याने रत्येव मकरध्वजः ॥१०९ ॥ राज्ञश्च सूनुर्नलिनकेतुः सोऽपि तदागतः । प्रभङ्करामपश्यत्ता जघ्ने च स्मरपत्रिभिः ।।११०॥ श्लाघ्यमस्या अहो रूपं श्लाघ्यः सोऽपिच योऽनया । रमेतेति विचिन्त्यान्तस्तां सोऽहार्षीत्स्मरातुरः ॥१११ ॥ १ तन्नाम्न्या विद्यया । २ यमराजगृहम् । ३ मित्राण्येव कमलानि तेषां विकासे मित्रः सूर्य इव । ४ कामबाणैः ।
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः ।
।। ७५॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥७६॥
क्रीडोद्यानसरिद्वाप्यादिषु नित्यं तया सह । स्वच्छंद नलिनकेतुरक्रीडन्मीनकेतुवत् ॥ ११२ ॥ उन्मत्त इव दत्तोऽपि तद्वियोगानलार्दितः । उद्याने तत्र बभ्राम ध्यायन् विष्वक् प्रभङ्कराम् ॥ ११३ ॥ तत्र पर्यटता तेन दृक्धाञ्जनदर्शनः । ईक्षांचक्रे वरमुनिः सुमना इति नामतः ।। ११४ ।। मुनेः सुमनसस्तस्य घातिकर्मक्षयात्तदा । उत्पेदे केवलज्ञानमज्ञानध्वान्तवासरः ।। ११५ ।। चक्रिरे केवलज्ञानमहिमानं दिवौकसः । मुनेस्तस्य पदाम्भोजद्वंद्वं दत्तोऽप्यवन्दत ।। ११६ । पीत्वा तस्मान्मुनेर्धर्मदेशनां रूपिणीं सुधाम् । दत्तः प्राक्तापवैधुर्यमुज्झति स्म क्षणादपि ।। ११७ ।। उपशान्तो दानधर्मरतोऽनारतमेव सः । अतिवाह्य शुभध्यानी प्रकृष्टं पुरुषायुषम् ॥ ११८ ॥ जम्बुद्वीपे प्राग्विदेहे सुकच्छे विजयोत्तमे । वैताढ्यपर्वते स्वर्णतिलके प्रवरे पुरे ॥ ११९ ॥ महेन्द्रविक्रमार्कस्य विद्याधरमहीपतेः । पल्यामनिलवेगायां सुतत्वेनोदपद्यत ॥ १२० ॥
॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ तस्याजितसेन इति नामधेयं पिता व्यधात् । ददौ विद्याश्च विधिवत्तेषां मूलधनं हि ताः ।। १२१ ।। उद्यौवनः पर्यणैषीत् स विद्याधरकन्यकाः । रेमे च ताभिर्विहरन् व्योम्ना गिरिवनादिषु ॥ १२२ ॥ विन्ध्यदत्ते विपन्ने तु पुरे विन्ध्यपुरेऽभवत् । राजा नलिनकेतुः स तार्क्ष्यकेतुरिवोद्भटः ॥ १२३ ॥ स प्रभङ्करया सार्धं दत्तपल्यापनीर्तया । कांदर्पिकः सुर इवाभुङ्क्त वैषयिकं सुखम् ॥ १२४ ॥
१ कामदेववत् । २ दृशोः नेत्रयोः सुधाञ्जनमिव दर्शनं यस्य सः । ३ अज्ञानमेव तमस्तस्य नाशने दिवसतुल्यम् । ४ विष्णुरिव । ५ अपहृतया ।
**
पञ्चमं पर्व
तृतीयः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः ।
।। ७६ ।।
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
७७॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्रासादमन्यदारोहत् सप्रभकरया समम् । वैमानिकः समं देव्या विमानमिव भासुरम् ।। १२५ ॥ गिरीन्द्रशिखराकारानअनधुतितस्करान् । गर्जितर्जितदिक्चक्रानुद्भान्तानिव दिग्गजान् ॥ १२६ ॥ विधुदुद्योतितव्योम्न ऋजुरोहितधारिणः । अकस्मादुन्नतान्मेघान्ददर्श मुमुदे च सः ॥ १२७ ॥युग्मम् ॥ तांश्च प्रचण्डवातेन पोतानिव दिशो दिशम् । आद्राक्षीन्नीयमानांश्च कुहकोत्पादितानिव ।। १२८ ॥ इत्युत्पत्ति विपत्तिं च क्षणार्धेऽपि पयोमुचाम् । निरीक्ष्य नलिनकेतुर्वैराग्यादित्यचिन्तयत् ।। १२९ ॥ यथामी वारिदा व्योनि क्षणादुदयमासदन् । क्षणादस्तमपि तथा संसारे सुखमीदृशम् ॥ १३०॥ युवा वृद्धो धनी रोः पतिः पत्तिर्विरुक् सरुक् । एकजन्मन्यपि जनो धिक् सर्व क्षणिकं भवे ।। १३१ ॥ एवं विमृश्य पुत्रं स्वं राज्ये न्यस्य स तत्क्षणात् । प्रव्रज्यामाददे क्षेमकरतीर्थकरान्तिके ।। १३२ ॥ उग्रैस्तपोभिर्ध्यानेन घोततो घातिकर्मणाम् ।केवलज्ञानमुत्पेदे तस्य कालक्रमेण तु ॥१३३ ॥ भवोपग्राहिकर्माणि हत्वा चत्वार्यपि क्षणात् । जगाम नलिनकेतुर्महर्षिः पदमव्ययम् ।। १३४ ।। ऋजुर्भद्रस्वभावा च सापि राज्ञी प्रभङ्करा । सुव्रतागणिनीपार्श्वेऽचरच्चान्द्रायणं तपः ॥ १३५ ॥ फलेन तपसस्तस्य सम्यक्त्वादि विनापि हि । विपद्य दुहिता जज्ञे सेयं शान्तिमती तव ।।१३६ ॥ दत्तजीवोऽजितसेनस्त्वेष विद्याधरोऽभवत् । पूर्वस्नेहादनेनेयमुत्क्षिप्ता तेन मा कुपः ॥ १३७ ॥ एनं क्षमयतं त्यक्त्वानुबन्धं बन्धुवत् परम् । कषाया नरकायैव यतोऽनन्तानुबन्धिनः ॥ १३८ ।। एवं वज्रायुधगिरा मुक्तवैरास्त्रयोऽपि हि । अन्योऽन्यं क्षमयामासुः संवेगावेगभाजिनः ।। १३९ ॥ १ ऋजुरोहितमिन्द्रधनुः । २ नाव इव । ३ माययोत्पादितानिव । ४ नाशम् । ५ निर्धनः । ६ नाशात् । ७ आग्रहम् । ८ वैराग्यावेशवन्तः ।
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः ।
|| ७७॥
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७८॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
SHRSHASSANSAR
चक्रभृत् पुनराचख्यौ क्षेमङ्करजिनान्तिके । त्रयोऽपि यूयमचिरात् परिव्रज्यां ग्रहीष्यथ ॥ १४० ॥ करिष्यति तपो रत्नावली शान्तिमती पुनः । मृत्वा चानशनेनासावीशानेन्द्रो भविष्यति ॥ १४१ ॥ तदैव केवलज्ञानं घातिकर्मपरिक्षयात् ।युवयोः पवनवेगाजितसेनौ भविष्यति ॥ १४२ ॥ युवयोः केवलज्ञानमहिमानं महोत्सवात् । एत्य स्वदेहपूजां च स ईशानः करिष्यति ॥ १४३ ॥ कालेन च ततश्च्युत्वेशानेन्द्रः प्राप्य मर्त्यताम् । उत्पन्नकेवलज्ञानः सिद्धिमासादयिष्यति ॥१४४ ॥ त्रिकालज्ञानविषयं तच्छ्रुत्वा चक्रिणो वचः । व्यस्मयन्त स्मेरदृशः सर्वे तत्र सभासदः ॥ १४५ ॥ राजा पवनवेगस्तत्सुता शान्तिमती च सा । विद्याधरोऽजितसेनस्तं प्रणम्यैवमूचिरे ॥ १४६ ॥ पिता स्वामी गुरुर्देवस्त्वमस्माकं जगत्पते । मिथोऽपायप्रसक्तानां को नस्त्रातापरो भवेत् ।। १४७ ॥ आहत्यान्योऽन्यमवैवायास्याम नरके वयम् । अस्माकं नाभविष्यच्वेत्तद्वारे त्वद्वचोऽर्गला ॥ १४८ ॥ तत्स्वामिन्ननुमन्यस्वाद्यैव संसारभीरवः । शरणाय व्रजिष्यामः क्षेमंकरजिनेश्वरम् ।। १४९ ॥ इति विज्ञपयन्तस्तेऽनुज्ञाताश्चक्रवर्तिना । उपेत्य प्राव्रजन् क्षेमकरतीर्थंकरान्तिके ॥१५०॥ ते तपस्तेपिरेऽत्युग्रमनुग्रमनसश्चिरम् । कृशीभवद्भिः शरीरैः परिहारभयादिव ।। १५१ ।। तत्र शान्तिमती मृत्वेशानकल्पाधिपोऽभवत् । तदैव केवलज्ञानमभूदितरयोः पुनः ॥ १५२ ॥ तयोश्च केवलज्ञानमहिमानमुपेत्य सः । ईशानेन्द्रोऽकरोत्तस्य निजदेहस्य चार्चनम् ॥१५३ ॥ १ सम्बोधनमेतत् । २ स्वमृतदेहसंस्कारम् । ३ प्रफुल्लदृष्टयः । ४ घातकरण आसक्तानाम् । ५ नरकद्वारे । ६ अनुग्रं कोमलं मनो येषां ते । ७ नाशभयात् ।
विद्याधरत्रयवृत्तान्तः ।
॥७८॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
७९॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
ततश्व्युत्वा स ईशानो जन्मन्यन्यत्र सिद्धवान् । आयुःक्षयेऽपरौ तौ च तद्भवेऽपीयतुः शिवम् ।। १५४ ॥ स तु वज्रायुधश्चक्री ससहस्रायुधो भुवम् । सहस्राक्षः सजयन्त इव द्यां पर्यपालयत् ।। १५५ ॥ सहास्रायुधपत्नी तु जयनेत्यन्यदा निशि । स्वप्ने ददर्श कनकशक्ति किरणदन्तुराम् ॥ १५६ ॥ तया च प्रातराख्याते पतिर्व्याख्यातवानिति । तव पुत्रो महाशक्तिनं देवि भविष्यति ।। १५७ ॥ तदैव देवी सा गर्भमुदुवाह सुदुर्वहम् । कालेऽजनिष्ट तनयरत्नं सस्यमिवोर्वरा ॥ १५८ ॥ पिता च जयना देवी दृष्टस्वप्नानुसारतः । तस्य बालस्य कनकशक्तिरित्यभिधां व्यधात् ॥१५९ ॥ सक्रमात् समतिक्रान्तशैशवो नवयौवनः । सुमन्दिरपुरे तस्य तनयां मेरुमालिनः ॥१६०॥ मल्लादेवीकुक्षिभवां रूपलावण्यशालिनीम् । नामतः कनकमालामुपयेमे यथाविधि ॥१६१ ॥ ॥युग्मम् ॥ इतश्च मशकासारे श्रीसारे प्रवरे पुरे । समभूदजितसेन इति नाना महीपतिः ॥ १६२ ॥ तस्य चासीत् प्रियसेनादेवीकुक्षिभवा सुता । वसन्तसेना कनकमालायाः सा सखी वरा ॥१६३ ॥ पिता वसन्तसेनाया अपश्यन्नुचितं वरम् । प्रौषीत् स्वयंवरां तां तु पुत्री कनकशक्तये ॥ १६४ ॥ ततः कनकशक्तिस्तमुपायंस्त यथाविधि । तस्याश्च पैतृष्वनीयो रुरोषोद्वाहतस्ततः ॥१६५ ॥ उद्याने कनकशक्तिर्विहरन्नेकदैककम् । उत्पतन्तं पतन्तं चापश्यत् कुर्कुटवन्नरम् ।। १६६ ॥ ऊचे कनकशक्तिस्तं किं त्वमुत्पातपातकृत् । पतङ्ग इव भोः शंस रहस्यं भवतो न चेत् ॥१६७ ॥ सोऽप्युवाच पुमानेवं त्वादृशानां महात्मनाम् । रहस्यमप्याख्यातव्यं तदाख्यातं गुणाय हि ॥१६८॥ १ पृथ्वी धान्यमिव ।
कनकशक्तिवृत्तान्तः ।
॥ ७९
॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८ ॥
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
विद्याधरोऽस्मि वैताळ्यशैलादर्थेन केनचित् । अग्रतो गा वलितः सन्निहोद्याने समापदम् ॥१६९ ॥ क्षणमस्थामहमिह पश्यन्नुधानरम्यताम् । अस्माष यावदुत्पित्सुर्विधामाकाशगामिनीम् ।। १७० ॥ विद्यायाः पदमेकं मे विस्मृतं तावदेव तत् । आबद्धपक्षः पक्षीवोत्पतामि निपतामि च ।। १७१॥
॥युग्मम् ॥ व्याजहार कुमारोऽपि पुरस्तादपरस्य चेत् ।युज्यते पठितुं विद्या महापुरुष तत् पठ॥१७२ ॥ सोऽप्यूचे सामान्यपुंसां पुरो विद्या न पठ्यते । महात्मनां त्वादृशां सा देया पाठे तु का कथा ॥१७३ ॥ सोऽथ विद्याधरो विद्यां पदहीनां पपाठ ताम् । पदानुसारिधीराख्यत् कुमारोऽपि हि तत्पदम् ॥ १७४ ॥ विद्याधरः पुनर्भूतविद्याशक्तिस्ततश्च सः । कुमाराय ददौ विद्याः कृतज्ञा हि विवेकिनः ॥ १७५ ॥ ययौ विद्याधरः सोऽथ कुमारोऽपि यथाविधि । विद्यास्ताः साधयित्वा च महाविद्याधरोऽभवत् ।। १७६ ॥ पैतृष्वनेयो वसन्तसेनायां स च रोषभाक् । अक्षमः कनकशक्तेरपकर्तुं मनागपि ॥ १७७ ॥ लज्जया भक्तपानादि परिहत्य विपद्य च । हिमचूल इति नामा त्रिदशः समजायत ॥ १७८ ॥
॥युग्मम् ॥ वसन्तसेनाकनकमालाभ्यां सहितो महीम् । बभ्राम कनकशक्तिर्विद्याशक्त्या समीरवत् ॥ १७९ ॥ स जगामैकदा स्वैरी हिमवन्तं महागिरिम् । तत्रापश्यच्च विपुलमत्याख्यं चारणं मुनिम् ॥ १८०॥ उत्तप्तस्वर्णवर्ण तं तपस्तेज इवांगवत् । कृशाङ्ग विजितानङ्गमवन्दिष्ट स भक्तितः ॥ १८१ ।। १ महीम् । ईषद्बद्धौ पक्षी यस्य सः ।३ पदस्यानुसारिणी बुद्धिर्यस्य सः । ४ मूर्तिमत् । ५ विजितः अनङ्गः कामो येन ।
कनकशक्तिवृत्तान्तः ।
॥८०॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८१॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
धर्मलाभं ततः प्राप्य देवीभ्यां सममेव सः । अौषीद्भवदावाग्निप्रावृषं धर्मदेशनाम् ॥ १८२ ॥ ततः प्रबुद्धः कनकशक्तिर्देव्यावुभे अपि । राज्यश्रीवद्गृहे मुक्त्वा प्रवव्राज महामतिः ।। १८३ ॥ देव्यौ ते अपि संविने विवेकिन्यौ शुभाशये । आर्याया विमलमतेः पार्श्वे जगृहतुव्रतम् ॥ १८४ ॥ विहरन् कनकशक्तिर्गत्वा सिद्धिपदे गिरौ । शिलायामेकरात्रिक्या तस्थौ प्रतिमया स्थिरः ॥१८५ ॥ तथा च तं स्तम्भमिव स्थिरं दृष्ट्वा दुराशयः । हिमचूलसुरः कर्तुमुपसर्गान् प्रचक्रमे ।। १८६ ॥ तस्योपसर्गान् कुर्वाणं तं च गीर्वाणपांसनम् । क्रुधा न्यत्रासयन् विद्याधराः पक्षे सतां जनः ॥१८७ ॥ प्रतिमां पारयित्वा तां विहरन्नगमत्ततः । स तपःसंचयगिरिनगरी रत्नसंचयाम् ।।१८८॥ अथ सूरनिपाताख्ये तत्रैवोपवने मुनिः । चक्रे गिरिरिवाकम्प्रः प्रतिमामेकरात्रिकीम् ॥ १८९ ॥ तस्य च क्षपकश्रेणिमारूढस्य क्षणादपि । घातिकर्मक्षयाज्जज्ञे केवलज्ञानमुज्वलम् ॥ १९०॥ तस्य केवलमहिमामुपेत्य विदधुः सुराः । हिमचूलस्तु तदृष्ट्वा भीतस्तं शरणं ययौ ॥१९१ ॥ वज्रायुधोऽपि तस्यर्षेर्यथावन्महिमा व्यधात् । श्रुत्वा च देशनां तस्माज्जगाम स्वपुरी पुनः ॥१९२ ॥ अन्यदा समवासार्षीत्तत्र क्षेमङ्करः प्रभुः । कोटिसङ्ख्यैः सेव्यमानः सुरासुरनरेश्वरैः ॥ १९३ ॥ वज्रायुधाय चाचख्युरुपेत्यायुक्तपूरुषाः । स्वामिनं समवसृतं क्षेमकरजिनेश्वरम् ।। १९४ ॥ स्वर्णस्य द्वादश सार्धाः कोटीस्तेभ्यः प्रदाय सः । क्षेमङ्करं तीर्थकरं जगाम सपरिच्छदः ॥ १९५ ॥ तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य नमस्कृत्य च भक्तितः । उपविश्यानुशक्रं च सोऽौषीद्धर्मदेशनाम् ।। १९६ ॥ १ अधमदेवम् । २ तपसां संचयस्य समूहस्य गिरिः ।
RSSRAHASRANASAN
कनकशक्तिवृत्तान्तः ।
।। ८१॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व तृतीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८२॥
सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
RASARASHRSHASHASIRSARE
देशनान्ते प्रभु नत्वा चक्री वज्रायुधोऽवदत् । स्वामिन् भीतोऽस्मि संसारार्णवादस्माद्दुरुत्तरात् ॥ १९७ ।। स्वे सहस्रायुधं राज्ये यावन्यस्यापताम्यहम् । तावदागमयस्वेह दीक्षां दातुं मम प्रभो ॥१९८ ॥ न प्रमादो विधातव्य इत्युक्तः स्वामिना नृपः । गत्वा पुरी जिने राज्ये सहस्रायुधमादधौ ॥ १९९ ॥ स सहस्रायुधेनाथ कृतनिष्क्रमणोत्सवः । आरुह्य शिबिकां गत्वा क्षेमकरजिनान्तिके ।। २०० ॥ चतुःसहस्या राजीनां भूभुजां च किरीटिनाम् । सुतानां सप्तशत्या च सहितो व्रतमाददे ।। २०१ ।। विविधाभिग्रहपरः सहमानः परीषहान् । वज्रायुधर्षिर्विहरन्नगमत् सिद्धिपर्वतम् ॥ २०२ ॥ उपसर्गान् सहिष्येऽहमिति बुद्ध्या स शुद्धधीः । स्तम्भे विरोचने तत्र प्रतिमा वार्षिकी दधौ ॥२०३ ॥ इतश्चाश्वग्रीवसुतौ चिरं भ्रान्त्वा भवाटवीम् । मणिकुम्भो मणिकेतुः कृत्वा बालतपोऽन्यदा ।। २०४ ।। उत्पन्नावसुरत्वेन प्रारब्धस्वैरचर्यया । तदा तत्र समायातौ तं महर्षिमपश्यताम् ।। २०५ ॥
॥युग्मम् ॥ ततस्तावमिततेजोभववैरेणं तं मुनिम् । प्रारेभाते उपद्रोतुं महाद्वं महिषाविव ॥२०६ ॥ सिंहीभूयोभयोस्तस्य पार्श्वयोस्तावुभावपि । नखरैश्चख्नतुहं खरैर्वजारैरिव ॥ २०७॥ अथ तं कुञ्जरीभूयान्तर्वेदिमिव जघ्नतुः । करघातैर्दन्तघातैः पादघातैश्च दुःसहैः ॥२०८ ॥ भूयश्च भुजगीभूय तस्यर्षेः पार्श्वयोर्द्वयोः । दृढबन्धं ललम्बाते योकत्रपाशाविवानेसः ॥२०९ ॥ दधानी कत्रिकां तीक्ष्णां निजदंष्ट्रासहोदराम् । उपदुद्रुवतुरथ राक्षसीभूय तं मुनिम् ॥२१०॥ १ आगच्छामि । २ प्रतीक्षस्व । ३ प्रारब्धा या स्वैरचर्या स्वेच्छागमनं तया । ४ योकत्र जोतर' इति भाषयाम् । ५ शटकस्य ।
वजायुधप्रव्रज्या।
॥ ८२॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥८३॥
इत्थं च नाना तौ यावत्तमुपाद्रवतां मुनिम् । तावद्वन्दितुमर्हन्तं चेलुः पल्यो बिडौजसः ॥ २११ ॥ रम्भातिलोत्तमाद्यास्तास्ततस्त्रिदशयोषितः । मुनौ तत्रोपसर्गांस्तौ कुर्वाणौ ददृशुः सुरौ ॥ २१२ ॥ आः पापौ किमिहारब्धं युवाभ्यां मुनिपुङ्गचे । इति ब्रुवाणा वेगात्ता अवतेरुर्नभस्तलात् ॥ २१३ ॥ तत्र चावतरन्तीस्ताः प्रेक्ष्य तौ क्षुभितौ सुरौ । सतुः सूर्यभालोके कियत्तिष्ठन्ति कौशिकाः ॥ २१४ ॥ इन्द्रस्येव मुनीन्द्रस्य पुरस्तात्तस्य भक्तितः । नाट्यं प्रपञ्चयामासु रम्भाद्याः सुरयोषितः ।। २१५ ।। ततः पैवित्रमानिन्यस्तं वन्दित्वा महामुनिम् । देव्यस्ताः सपरीवाराः स्वं स्वं स्थानं पुनर्ययुः ॥ २१६ ॥ प्रतिमां पारयित्वा तां महर्षिः सोऽपि वार्षिकीम् । अतुल्ययमनियमो विजहार वसुन्धराम् ।। २१७ ।। सहस्रायुधराजोऽपि राजश्रेणीविराजितः । राजपुत्रीमिवोदूढां राज्यश्रियमभुक्त सः ॥ २१८ ॥ एकदा समवासार्षीन्नानामुनिगणावृतः । तस्य पुर्यां गणधरो नामतः पिहिताश्रवः ।। २१९ ॥ . तं सहस्रायुधोऽभ्येत्य ववन्दे भक्तिभावितः । अश्रौषीत् कर्णपीयूषवृष्टि तस्य च देशनाम् ॥ २२० ॥ इन्द्रजालमिवासारं संसारं तत्क्षणाद्विदन् । सद्यः स राजा स्वे राज्ये पुत्रं शतबलिं न्यधात् ॥ २२१ ॥ पिहिताश्रवपादान्ते प्रव्रज्यां स्वयमाददे । आदाय द्विविधां शिक्षां विजहार वसुन्धराम् ॥ २२२ ॥ विहरन्नपरेद्युश्च स सहस्रायुधो मुनिः । वज्रायुधस्य राजर्षेः सोमस्येव बुधोऽमिलत् ॥ २२३ ॥ संयुक्तौ तौ पितापुत्रौ तपोध्यानपरौ सदा । परीषहसहौ स्वाङ्गेऽप्यनपेक्षौ क्षमाधनौ ॥ १ विविधप्रकारेण । २ उलूकाः । ३ आत्मानं पवित्रं मन्यन्ते ताः । ४ चन्द्रस्येव ।
२२४ ॥
पञ्चमं पर्व
तृतीयः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
सहस्रा
दीक्षा ।
11 23 11
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
विहरन्तौ पुरग्रामारण्यादिष्वनवस्थितौ । गमयामासतुः प्राज्यं कालमेकाहवत्सुखम् ॥२२५ ॥ तत ईषत्वाग्भाराख्यं गिरिमारुह्य तौ मुनी । प्रपेदाते अनशनं पादपोपगमाभिधम् ॥ २२६ ॥
आयुःक्षये वपुरपास्य महामुनीन्द्रौ ग्रैवेयकेऽथ परमर्द्धिपदे तृतीये । सद्योऽहमिन्द्रपदमद्भुतमाप्य पञ्चविंश्यर्णवोपममितस्थिति तस्थतुस्तौ ॥२२७ ॥
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व तृतीयः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥८४॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये | पञ्चमे पर्वणि श्रीशान्तिनाथदेवीयाष्टमनवमभववर्णनो नाम
तृतीयः सर्गः ।
प्रैवेयके उत्पत्तिः ।
॥८४॥
१ एकदिनवत् ।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
| चतुर्थः सर्गः ।।
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८५॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
RSSASSASSASSASS
अथास्य जम्बूद्वीपस्य प्राग्विदेहेषु विस्तृते । विजये पुष्कलावत्यां सीतायाः सरितोऽन्तिके ॥१॥ मध्यखण्डस्य मध्येऽस्ति नगरी पुण्डरीकिणी । श्रियो निधानमद्वैतं सरोऽन्तः पुण्डरीकवत् ॥२॥
॥युग्मम् ॥ तस्यां घनरथो राजा खण्डितारिमनोरथम् । अभून्महारथप्रेष्ठो भूमिष्ठ इव वासवः ॥ ३ ॥ तस्याभूतामुभे पल्यौ गङ्गासिंधू इवाम्बुधेः । एका प्रियमतिर्नाम द्वितीया तु मनोरमा ॥ ४ ॥ वज्रायुधस्य जीवोऽपि च्युत्वा ग्रैवेयकादथ । प्रियमत्या महादेव्या उदरे समवातरत् ॥५॥ तदा च रजनीशेषे स्वप्नान्तर्ददृशे तया । वर्षन गर्जस्तडिन्माली मेघोऽन्तर्वदनं विशन् ॥६॥ तया तं प्रातराख्यातं स्वप्न व्याख्यन्महीपतिः । पृथ्वीसंतापहृन्मेघ इव भावी तवात्मजः ॥७॥ सहस्रायुधजीवोऽपि च्युत्वा ग्रैवेयकात्ततः । मनोरमामहादेव्याः कुक्षौ समवतीर्णवान् ॥८॥ तयापि ददृशे स्वप्ने स्वमुखान्तर्विशन् रथः । सौवर्णकिङ्किणीमाली पैताकी लोहनेमिकः ॥९॥ तयापि स्वप्नमाख्यातं व्याचख्याविति भूपतिः । सूनुर्महारथप्रष्ठस्तव देवि भविष्यति ॥ १०॥ समये सुषुवाते ते क्रमेण तनयावुभौ । मूर्त्यन्तरमिव प्राप्तौ दिवाकरनिशाकरौ ॥११॥ १ कमलवत् । २ प्रष्ठः श्रेष्ठः । ३ विद्युतां मालाः सन्त्यस्य । ४ ध्वजयुक्तः । ५ नेमिश्चक्रधारा ।
वजायुधस्यमेघरयत्वेन जन्म।
॥८५॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८६॥
चतुर्थः सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अथ प्रियमतीसूनोःशुभेऽहनि महीपतिः । स्वप्नानुसारतो मेघरथ इत्यभिधां व्यधात् ॥ १२ ॥ राज्ञीस्वप्नानुसारेण द्वितीयस्यापि भूपतिः । सूनोदृढरथ इति नामधेयमकल्पयत् ॥ १३ ॥ मेघरथदृढरथौ दृढसौभ्रात्रशालिनौ । क्रमेण ववृधाते तौ सीरिशाइधराविव ॥ १४ ॥ राज्यस्थानमनङ्गस्य कामिनीजनकार्मणम् । तौ रूपोत्कर्षजनकं यौवनं प्रापतुः क्रमात् ।। १५ ॥ राज्ञोऽथ निहतशत्रोः सुमन्दिरपुरेशितुः । एत्यामात्यो घनरथं प्रणम्यैवं व्यजिज्ञपत् ॥ १६ ॥ तैस्तैर्गुणैरुपेता वः कीर्तिः कुन्दोज्वला प्रभो । प्रभेव हरिणाङ्कस्य प्रमोदयति कं न हि ॥ १७ ॥ दूरस्थितोऽपि निहतशत्रुर्युष्मासु सौहृदी । सम्बन्धात्सन्निधीभूय विशेषस्नेहमिच्छति ॥१८॥ तिष्ठन्ति कन्या निहतशत्रोस्तस्य महीपतेः । पृथग्जगत्त्रयस्त्रीणां स्वामितायामिव स्थिताः ॥ १९ ॥ तत्र मेघरथस्य द्वे एकां दृढरथस्य च । दित्सते निहतशत्रुर्भूयास्तं सुहृदौ युवाम् ॥२०॥ राजा घनरथोऽप्यूचे घनध्वनितधीरवाक् । घनीभवतु नौ स्नेहः सम्बन्धेनामुनाधुना ॥ २१ ॥ प्रवाहैरिव सम्बन्धैरापेतद्भिः पुरः पुरः । सतां स्नेहाः प्रवर्धन्ते नद्यः सानुमतामिव ।।२२ ॥ सोऽप्यमात्यो जगादेवं देव दैवज्ञपुङ्गवम् । आहूयादिश लग्नं मे कल्यं कल्याणकर्मसु ॥२३॥ प्रस्थापय कुमारौ तन्मारतुल्यौ वपुःश्रिया । कन्योद्वाहमिषात् स्वामिन्नस्मत्स्वाम्यनुगृह्यताम् ॥ २४ ॥ ज्ञानिना लममासूत्र्यागमनं च कुमारयोः । प्रतिपद्य नरेन्द्रोऽथ सचिवं विससर्ज तम् ।।२५ ॥ १ सुभ्रातुर्भावः सौभ्रात्रम् । २ चन्द्रस्य । ३ सुहृदो भावः सौहृदं तदस्त्यस्य । ४ दातुमिच्छति । ५ आगच्छद्धिः । ६ शुभम् ।७ कामदेवसमानौ ।
सुरेन्द्रदत्तेन युद्धम् ।
॥८६॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८७॥
पञ्चम पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
सुहृष्टः सचिवः शीघ्रं सुमन्दिरपुरं ययौ । नृपं निहतशत्रु च तदाख्यानादहर्षयत् ।।२६ ॥ प्रैषीद्घनरथो मेघरथं दृढरथान्वितम् । सवसन्तं स्मरमिव सुमन्दिरपुरं प्रति ॥ २७ ॥ सामन्तामात्यसेनानीसेनापरिवृतौ ततः । सरिदोघाविवाविघ्नं कुमारौ तौ प्रचेलतुः ॥२८॥ गत्वा प्रयाणैरव्यग्रैर्मर्यादापालनार्णवौ । सुरेन्द्रदत्तनृपतेर्देशसीमन्यथोषतुः ॥ २९ ॥ राज्ञा सुरेन्द्रदत्तेन दत्तशिक्षोऽभ्युपेत्य तम् । ऊचे मेघरथं दूतः सावष्टंभमिदं वचः ॥३०॥ सुरेन्द्रदत्तो नः स्वामी सुरेन्द्र इव विक्रमी । अस्मद्देशस्य मध्येन मा गास्त्वमिति वक्ति सः ॥३१॥ अस्मत्सीमानमुत्सृज्य त्वं गच्छान्येन वर्त्मना । समृगेन्द्रे गतिर्मार्गे मुगस्य कुशलाय न ॥३२॥ स्मित्वा मेघरथोऽप्येवमवदद्वदतां वरः । अस्माकमयमेवाध्वा ऋजुः स त्यज्यतां कथम् ॥ ३३ ॥ पूरयन्त्यवटान वृक्षानुत्खनन्ति खनन्ति च । स्थलीस्तुङ्गा न चाध्वानं त्यजन्ति सरितोऽपि हि ॥३४ ॥ एते वयमनेनैव यास्यामो वर्त्मनर्जुना । अनृजुः स तु ते स्वामी स्वशक्ति दर्शयत्वहो ।। ३५ ॥ इति मेघरथेनोक्तमशेषमपि तत्क्षणम् । गत्वा सुरेन्द्रदत्ताय राज्ञे दूतो न्यवेदयत् ॥३६ ॥ श्रुत्वा सुरेन्द्रदत्तस्तच्छ्रुतहक्क इव द्विपः । आध्मातताम्रताम्रास्यो रणभम्भामवीवदत् ॥३७॥ निषादिनां सादिनां च पत्तीनां रथिनामपि । तस्यापेतुः समीकार्थीन्यथानीकान्यनेकशः ॥ ३८ ॥ भटोद्भटकरास्फोटैर्धनुष्टङ्कारडम्बरैः । अश्वस्यन्दनमातङ्गहेषाचीत्कारबृहितैः ॥३९ ॥ १ सगर्वम् । २ सिंहसहिते मार्गे ।३ गान् । ४ गजाह्वानशब्दो हक्कः । ५ तप्तताम्रवद्रक्तमुखः । ६ युद्धार्थीनि ।
सुरेन्द्रदत्तेन युद्धम् ।
॥ ८७॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८८॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
उष्ट्रमांकाररावैश्च वेसराणां खरस्वनैः । नादैश्च रणतूर्याणां जगद्बधिरयन् क्षणात् ॥४०॥ सुरेन्द्रदत्तनृपतिः सद्यः सर्वाभिसारतः । उपतस्थे मेघरथं रणातिथ्यविधित्सया ॥४१॥
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ जैत्रं रथं मेघरथोऽप्यथो दृढरथश्च सः । आरुरोह युधे ध्वान्तध्वंसायेव दिवाकरः ॥४२ ॥ शंकून् शल्यानि चक्राणि प्रासान्दंडान् गदा अपि । तीरीतेद्बलनाराचप्रभृतीन विशिखानपि ॥४३ ॥ पाषाणलोहगोलांश्च करैर्यन्त्रैश्च सैन्यकाः । अस्त्रमेघा इवोन्नम्य सैन्ययोर्ववृषुद्धयोः ॥ ४४ ॥ नीरघ्रः शस्त्रसंपातः सैन्ययोरुभयोरपि । तदाभूतु खेचरस्त्रीणां युद्धदर्शनविनकृत् ॥ ४५ ॥ अस्त्रैरस्त्राण्यखण्ड्यन्ताभज्यन्त च रथै रथाः । समरे तत्र यादांसि यादोभिरिव वारिधौ ॥४६॥ अस्खल्यमानप्रसरैः क्षणादपि परैरथ । प्रभञ्जनैर्वनमिवाभञ्जि सैन्यं कुमारयोः ।। ४७ ।। क्रुद्धावथ कुमारौ तावद्वैतभुजविक्रमौ । परसैन्यं जगाहाते महासर इव द्विपौ ।। ४८ ॥ उद्भान्तयोरिवाम्भोध्योस्तयोरस्त्रोर्मिमालिनोः । स्खलनाय न केऽप्यग्रे तस्थुः प्रत्यर्थिसैन्यकाः ॥ ४९ ।। मथ्यमाने बले ताभ्यां करिभ्यामिक्षुवाटवत् । सुरेन्द्रदत्तोऽधाविष्ट युवराजान्वितो युधे ॥५०॥ सुरेन्द्रदत्तः श्रीमेघरथेन युयुधे समम् ।युवराजो युवा तस्य समं दृढरथेन तु ॥५१॥ अन्योऽन्य चिच्छिदुः शस्त्राण्यस्त्राणि च बबाधिरे । रणाजिरे रेजिरे ते चत्वारो लोकपालवत् ॥ ५२ ॥ १ ग्रांकारः शब्दविशेषः । २ अश्वतराणाम् । ३ युद्धाय । ४ सर्वाणि शस्त्रविशेषाणि । ५ सर्वे बाणविशेषाः । ६ जलजन्तवः । ७ शत्रुसैनिकाः ।
PAHARASHTRA
सुरेन्द्रदत्तेन युद्धम् ।
॥८८॥
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥८९॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिन|चरितम् ।
ते कुर्वाणाः करास्फोटं तर्जयन्तः परस्परम् । दोर्युद्धेनाभ्ययुध्यन्त बन्धज्ञाः पन्नगा इव ॥५३ ॥ ते चत्वारः क्षणं रेजुयुद्धे तस्मिन्महौजसः । तिर्यगुत्क्षिप्तदोःशृङ्गा गजदन्ता इवाद्रयः ॥५४ ॥ मेघरथदृढरथकुमाराभ्यामथ क्षणात् । खेदयित्वा बबन्धाते वन्येभाविव तावुभौ ॥ ५५ ॥ देशे तस्मिन्निजामाज्ञां भ्रमयित्वा स्वदेशवत् । कुमारावीयतुः प्रीतौ सुमन्दिरपुरं ततः ॥५६ ॥ अभ्याजगाम निहतशत्रू राजकुमारयोः । अन्यत्राप्यतिथावभ्युत्थेयं तादृक्षु किं पुनः ।। ५७ ॥ तावालिलिङ्ग नृपतिश्चुचुम्ब च शिरस्तले । सुखाद्वैतमनुभवन्नहमिन्द्र इवामरः ।।५८ ॥ सुलग्ने मेघरथेन प्रियमित्रामनोरमे । ज्यायस्यौ कन्यके राजा विधिना पर्यणाययत् ॥ ५९ ॥ कन्यां सुमतिनामानं तृतीयां तु कनीयसीम् । उपयेमे दृढरथो रोजधौतपदाम्बुजः ॥६०॥ ऋद्धया महत्या विवाहे यथावद्विहितेऽथ तौ । विसृष्टौ गौरवाद्राज्ञा चेलतुः स्वां पुरी प्रति ॥ ६१ ॥ सुरेन्द्रदत्तं स्वे राज्ये युवराजसमन्वितम् । तथैव स्थापयित्वा तौ जग्मतुर्नगरी निजाम् ॥२॥ सह प्रियाभिस्तौ भोगान् बुभुजाते महाभुजौ । इन्द्रोपेन्द्राविवैकत्र मिलितौ प्रीतियोगतः ।। ६३ ।। प्रियमित्रा नन्दिषेणं मेघसेनं मनोरमा । सुषुवाते मेघरथपल्यौ पुत्रद्वयं क्रमात् ॥ ६४ ॥ पत्नी दृढरथस्यापि प्रासूत सुमतिः सुतम् । रथसेनाभिधं चारुगुणरत्नैकरोहणम् ॥६५॥ राजा घनरथोऽन्येधुरन्तरन्तःपुरं सुखम् । कलत्रैः पुत्रपौत्रैश्च यूथद्विप इवावृतः ॥ ६६ ॥ १ तिर्यक् उत्क्षिप्तानि दोषाणो बाहव एव शृङ्गाणि यैस्ते । २ राज्ञा धौतं पादपद्मं यस्य सः । ३ चारुगुणा एव रत्नानि तेषामेकरोहणाचलम् । ४ अन्तःपुरस्य मध्ये ।
विवाहः ।
॥८९॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
विनोदैर्विविधैरस्थाधावत्तावत् सुसेनया । व्यज्ञप्येवं गणिकया चरणायुधहस्तया ॥६७ ॥॥युग्मम् ॥ देवायं ताम्रचूडो मे चूडारत्नं स्वजातिषु । कस्यापि ताम्रचूडेन जीयते जातुचिन्नहि ॥६८ ॥ जीयते यदि कस्यापि कुकुटनैष कुर्कुटः । दीनाराणां तदा लक्षं पणे तस्य ददाम्यहम् ॥६९ ॥ अपरस्यापि कस्यापि यद्यस्ति चरणायुधः । मत्प्रतिज्ञापणममुं स उत्क्षिपतु तत्प्रभो ॥७० ॥ देवी मनोरमाथोचे पणितेनामुनैव मे । ताम्रचूडस्ताम्रचूडेनामुना युध्यतामिह ॥७१ ॥ एवमस्त्विति राज्ञोक्ते राज्ञी सद्यो मनोरमा । आनाययच्चेटिकया वज्रतुण्डाख्यकुर्कुटम् ॥७२ ॥ द्वावप्युत्तारितौ भूमावङ्कपत्ती इवाथ तौ । विचित्रपादगतिको प्रनृत्यन्तौ प्रजहतुः ॥७३ ॥ उत्पेततुः पेततुश्च सस्रतुश्चापसस्रतुः । ददतुः प्रतीषतुश्च तौ प्रहारान् परस्परम् ।। ७४ ।। प्रचण्डचञ्चुचरणप्रहारोद्भूतशोणितैः । ताम्रापि ताम्राभूच्चूडा ताम्रचूडाग्ग्रयोस्तयोः ।।७५ ॥ पक्षिरूपाविव नरौ सायुधौ चरणायुधौ । नखान् परस्परस्याङ्गे तीक्ष्णांश्चिक्षिपतुर्मुहुः ॥७६ ॥ जयत्ययं महादेव्याः सुसेनाया जयत्ययम् । इति क्षणं जयभ्रान्तिरभून्नो कस्यचिज्जयः ॥७७ ।। आयुध्यमानयोरित्थं तयोर्घनरथोऽवदत् । द्वयोरप्यनयोर्मध्यान्नकोऽप्येकेन जेष्यते ॥७८ ॥ ऊचे मेघरथोऽप्येवमनयोर्युध्यमानयोः । किमित्येकस्य न जयो नैकस्य च पराजयः ॥७९ ॥ ततो ज्ञानत्रयधरो राजा घनरथोऽब्रवीत् । श्रूयतामनयोः पूर्वभववृत्तमशेषतः ।। ८०॥ अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे क्षेत्र ऐरावताभिधे । अस्ति रत्नपुर नाम नानारत्नाकरं पुरम् ॥८१ ॥ १ कुर्कुटहस्तया । २ कुर्कुटः । ३ अङ्कश्चित्रयुद्धम् तस्मिन् पत्ती समौ । ४ श्रेष्ठकुर्कुट्योः ।
RSRAHASABRAHASHRSHASHRS
कुकुटयुद्धम् ।
॥९०॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥११॥
चतुर्थः सर्गः
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अभूतां वणिजौ तत्र द्वौ मिथो मैत्र्यशालिनौ । एको धनवसुर्नाम दत्तो नामापरः पुनः ।। ८२ ॥ अनिवृत्तधनाशौ तौ तृषितौ चातकाविव । भाण्डेर्नानाविधैर्भूत्वा शकटीशकटादिकम् ।। ८३ ॥ ग्रामाकरपुरद्रोणमुखादिषु सदा युतौ । भ्रमतुर्व्यवहाराय दारिद्रयपितराविव ॥ ८४ ॥ तृषितान् क्षुधितान् श्रान्तान्मन्दान्व्यङ्गान् कृशानपि । शीतालूष्णालुतृष्णालूनतिभाराधिरोपणैः ॥८५ ॥ प्रतोदैर्यष्टिघातैश्च लाङ्कलोन्मोटनैरपि । वाहयामासतुर्गास्तौ परमाधार्मिकाविव ॥ ८६ ॥ क्षुरैस्ततक्षतुः पृष्टान्युच्छूनानि च तो गवाम् । प्राग्वेधे त्रुटिते नासात्वचं विविधतुः पुनः ।। ८७ ॥ कालेऽप्यमुञ्चतां नोक्ष्णो मझ्वीप्सितयियासया । बुभुजाते च गच्छन्तौ विलम्बस्यासही स्वयम् ॥ ८८ ॥ कूटतुलाकूटमानकूटनाणककर्मभिः । कुटार्थकथनैश्चापि तावमोहयतां जनम् ॥ ८९ ॥ अवञ्चयेतां तौ विश्वं गोमायू इव मायिनौ । एकद्रव्याभिलाषाच्च युध्येते स्म परस्परम् ॥९०॥ मिथ्यात्वमोहितमती निर्दयौ पुरुषौ सदा । लोभाघ्रातौ न धर्मस्य तौ वार्तामपि चक्रतुः ॥९१॥ इत्थं प्रपन्नार्तध्यानौ तौ गजायुर्बबन्धतुः । आर्तध्यानस्य हि फलं तिर्यग्योनिषु संभवः ॥ ९२ ॥ अन्यदा श्रीनदीतीर्थे रागद्वेषवशंवदौ । तौ मिथो जातकलहौ युध्वा पञ्चत्वमापतुः ॥ ९३ ॥ तत्रैवैरवते स्वर्णकूलाकूले बभूवतुः । तौ गजौ ताम्रकलशकाञ्चनकलशाभिधौ ।। ९४ ।। क्रमादुद्यौवनौ तौ च सप्तधा प्रक्षरन्मदौ । तटद्रुमांश्च निघ्नन्तौ नदीतीरे विजहतुः ॥९५ ॥ । १ न निवृत्ता धनाशा ययोस्तौ । २ शीतोष्णतृष्णार्तान् । ३ सशोफानि । ४ वृषान् तूर्णमिष्टस्थानं गन्तुमिच्छया न मुमुचतुः । ५ शृगालौ । ६ स्वर्णकूलानदीतीरे ।
कुर्कुट
पूर्वभवकथनम् ।
॥ ९१॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरि
॥९२॥
एकदा पर्यटन्तौ तौ पृथग्यूथेन यूथपौ । अन्योऽन्यदर्शनं बिम्बप्रतिबिम्बे इवेयतुः ।। ९६ ।। प्राग्जन्मरोषादुद्रोषादुद्दवानी इवाचलौ । परस्परवधायोभौ सवेगावभ्यधावताम् ।। ९७ ।। चिरं तौ दन्तिनौ कृत्वा दन्तादन्ति कराकरि । जन्मान्तरेऽपि युद्धार्थमिवोभौ युगपन्मृतौ ॥ ९८ ॥ अथास्य जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतनामनि । अयोध्यायां नन्दिमित्रोऽभूद्भूरिमहिषीधनः ।। ९९ ।। तस्यातिवल्लभे यूथेऽभूतां तौ महिषौ वरौ । यौवनं च प्रपेदाते पीनाङ्गौ केलभाविव ।। १०० ।। देवानन्दाकुक्षिभवौ शत्रुञ्जयनृपात्मजौ । धनसेननन्दिषेणौ महिषौ तावपश्यताम् ॥ १०१ ॥ अयोध्याराजपुत्राभ्यामयोध्येतां कुतूहलात् । उभौ तौ महिषौ दृप्तौ कृतान्तमहिषोपमौ ॥ १०२ ॥ चिरं युद्धवा विपेदाते पुर्यां तौ तत्र मेण्ढकौ । नाम्ना कालमहाकालावुत्पेदाते दृढाङ्गकौ ॥ १०३ ॥ दैवादेकत्र मिलितौ प्राग्वैरादभियुध्य तौ । विपद्य कुर्कुटावेतावुत्पन्नौ समविक्रमौ ॥ १०४ ॥ नैकोऽप्येकेन विजितः पुराप्येतौ समौजसौ । इदानीमपि हि प्राग्वदेको नैकेन जेष्यते ॥ १०५ ॥ ऊचे मेघरथः पूर्ववैराविष्टौ न केवलम् । विद्याधराधिष्ठितौ च युध्येते कुर्कुटाविमौ ॥ १०६ ॥ राज्ञा घनरथेनाथोन्नमितैर्केभ्रुवेरितः । कृताञ्जलिर्मेघरथः सविस्तरमदोऽवदत् ॥ १०७ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतनामनि । वैताढ्यस्योत्तरश्रेण्यां स्वर्णनामाभिधे पुरे ॥ १०८ ॥ नाम्ना गरुडवेगोऽभूद्राजा गरुडविक्रमः । सधर्मचारिणी तस्य धृतिषेणेति चानघा ।। १०९ ।। स्वोत्सङ्गस्थितचन्द्रार्कस्वप्नदर्शनसूचितौ । सा चन्द्रतिलकसूर्यतिलकौ सुषुवे सुतौ ॥ ११० ॥
१ श्रेष्ठौ महिषौ । २ गजडिम्भाविव । ३ तुल्यबलौ । ४ वक्रीकृतैकभ्रुकुट्या प्रेरितः ।
শশ
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
कुर्कुट
पूर्वभव
कथनम् ।
॥ ९२ ॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
उद्यौवनावेकदा तौ जग्मतुर्मेरुमूर्धनि । प्रतिमाश्च ववन्दाते श्रीमतां शाश्वतार्हताम् ।।१११ ॥ भ्रमन्तौ कौतुकात्तौ तु तत्र स्वर्णशिलास्थितम् । नन्दने सागरचन्द्र चारणर्षिमपश्यताम् ॥ ११२ ॥ प्रदक्षिणापूर्वकं तौ तं नमश्चक्रतुर्मुनिम् । कृताञ्जली शुश्रुवतुः पुरोभूय च देशनाम् ।। ११३ ॥ देशनान्ते नमस्कृत्य मुनि तावेवमूचतुः । अज्ञानतिमिरार्ताभ्यां दिष्ट्या प्राप्तोऽसि दीपवत् ॥११४ ॥ आवयोः प्राक्तनान सम्यगाख्याहि भगवन् भवान् । सूर्योदय इवान्योपकृत्यै ज्ञानं भवादृशाम् ॥ ११५ ॥ आख्यन्मनिरपि द्वीपे धातकीखण्डनामनि । वर्षे पूर्वरवतेऽस्ति नाना वज्रपुरं पुरम् ॥११६ ॥ तस्मिन्नाभियघोषोऽभयघोषोऽभवन्नृपः । सुवर्णतिलका नाम प्रेयसी तस्य चाभवत् ॥११७ ॥ विजयो वैजयन्तश्च संजज्ञातेऽनयोः सुतौ । क्रमात् कलाकलापं च प्रापतुर्यौवनं च तौ ॥११८ ॥ इतश्च तत्रैरवते पुरे स्वर्णद्रुमेऽभवत् । शोज्वलगुणः शङ्ख इति नाम्न महीपतिः ॥ ११९ ॥ उत्सङ्गस्थितपुष्पस्रक्स्वप्नदर्शनसूचिता । पृथ्वीदेव्यां तस्य पुत्री पृथ्वीसेनेत्यजायत ।। १२० ॥ रूपप्रकर्षवैदग्ध्यविशेषपरिपोषकौ । क्रमेण यौवनकलाकलापावाससाद सा ॥ १२१ ॥ अनुरूपो वरोऽमुष्या अयमेवेति चिन्तयन् । कन्यामभयघोषाय शङ्खराजोऽथ तां ददौ ॥ १२२ ॥ पृथिवीसेनया साधं स पृथ्वीनाथपुङ्गवः । नवोढया तया रेमे रमयेव रमापतिः ॥ १२३ ॥ अपरेधुर्वसन्तौ वसन्तसुमनोधरा । काप्यागाच्चेटिका राज्ञोऽभयघोषस्य सन्निधौ ॥१२४ ॥ तां प्रेक्ष्य स्वर्णतिलका देव्येवं नृपमभ्यधात् । अमण्ड्यत वसन्तेनोद्यानं षडूतुकाभिधम् ॥ १२५ ॥ १ अन्येषामुपकाराय । २ दीनानां प्राणिनामभयं घोषयतीति तथा । ३ वसन्तपुष्पधरा ।
मेघरथपूर्वभवकथनम् ।
।। ९३ ॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१४॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
इदानीमनुभवितुं मधुलक्ष्मी नवागमाम् । यथोचितपरीवारा गच्छामः प्राणवल्लभ ॥१२६ ।। अत्रान्तरे च पृथिवीसेना नृपमुपास्थित । दधाना कोटिमूल्यानि युक्तिपुष्पाणि पाणिना ।। १२७ ॥ वीक्ष्यादाय च तान्याशु स्मेराक्षः स क्षितीश्वरः । यथोचितपरीवारो ययौ चिक्रीड तत्र च ॥ १२८ ॥ पृथ्वीसेना त्वनुज्ञाता भ्रमन्ती तत्र चैकतः । ददर्श दन्तमथनं विशिष्टज्ञानिनं मुनिम् ।। १२९ ।। ववन्दे मुदिता तं च मुनि र्निभरभक्तिभाक् । भवनिर्वेदजननी देशनां चाशृणोत्ततः ॥१३० ॥ तत्कालमपि राजानमापृच्छय भवकातरा । प्रव्रज्यां साददे दन्तमथनस्य मुनेः पुरः ॥१३१ ॥ प्रशंसन पृथिवीसेनादेव्याश्चारित्रमद्भुतम् । स्वं धामाभयघोषोऽपि जगाम जगतीपतिः ॥१३२ ॥ अन्येधुरभयघोषः स्वमन्दिरशिरोभुवि । रत्नसिंहासनासीनो विश्रान्त इव भास्करः ।।१३३ ॥ ददर्श तीर्थकृल्लिङ्ग छद्मस्थत्वविहारिणम् । द्वारदेशे प्रविशन्तमनन्तं जिनपुङ्गवम् ॥१३४ ॥
॥युग्मम् ॥ ससंभ्रमं समुत्थाय भोज्यमादाय चोचितम् । उपतस्थे भगवन्तं स प्रणामपुरःसरम् ॥ १३५ ॥ पारयामास भगवानपि तद्दत्तभिक्षया । देवैश्च विदधे तत्र वसुधारादिपञ्चकम् ॥१३६ ॥ कृतपारणकोऽन्यत्र जगाम भगवानपि । छद्मस्था हि जिना नान्यमुनिवत्क्वचिदासते ॥ १३७ ॥ विहरन्नन्यदोत्पन्नकेवलोऽनन्ततीर्थकृत् । एत्य वज्रपुरे तत्र नगरे समवासरत् ॥१३८ ॥ एत्य भक्त्याभयघोषः कृत्वा त्रिश्च प्रदक्षिणाम् । तं ववन्देऽशृणोद्धर्मदेशनां च भवच्छिदम् ।। १३९ ।। देशनान्ते भगवन्तं नत्वा राजैवमब्रवीत् । त्वमत्र भविनां पुण्यैः कल्पद्रुम इवागमः ॥१४० ॥
मेघरथपूर्वभवकथनम् ।
॥९४ ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते
॥९५॥
प्रवृत्तिस्ते॒ परार्थैव स्वामिन् विज्ञप्यसे ततः । प्रतीक्षस्व क्षणं विश्वप्रतीक्ष्य करुणानिधे ॥ १४१ ॥ विश्वं विश्वंभराभारं निधाय तनये निजे । यावदायामि दीक्षायै त्वत्पादकमलान्तिके ॥ १४२ ॥
॥ युग्मम् ॥ नैव प्रमादिना भाव्यमित्युक्तः स्वामिना नृपः । गृहे गत्वा सुतावेवमभाषिष्ट पृथक् पृथक् ।। १४३ ॥ हे वत्स विजयादत्स्व राज्यमेतत् क्रमागतम् । यौवराज्यं वैजयन्त त्वमस्य परिपालय ।। १४४ ।। अहं तु प्रव्रजिष्यामि व्रजिष्यामि जिनान्तिके । आव्रजेयं न हि यथा भूयोऽपि भवगह्वरे ।। १४५ ।। तावपीत्यूचतुस्तात भवभीतो यथा भवान् । भवभीतौ तथैवावां त्वदीयौ ननु नन्दनौ ।। १४६ ॥ अप्यावां प्रव्रजिष्यावः प्रव्रज्याया ह्युभे फले । इह त्वत्पादशुश्रूषा मोक्षप्राप्तिः परत्र च ।। १४७ ।। साधु वत्साविति वदन् वदान्यो मेदिनीपतिः । ददौ कस्मैचिदन्यस्मै राज्यं प्राज्यमपि स्वयम् ॥ १४८ ॥ ताभ्यां सह तनूजाभ्यां गत्वानन्तजिनान्तिके । प्राव्राजीदभयघोषः श्रीमत्सङ्घस्य पश्यतः ।। १४९ ॥ त्रयोऽपि तेपिरेऽत्युग्रं ते तपो भूपतिस्तु सः । विंशत्या स्थानकैरर्हन्नामगोत्रमुपार्जयत् ॥ १५० ॥ त्रयोऽपि काले ते कालं कृत्वा प्रययुरच्युते । देवा बभूवुर्द्वाविंशत्यर्णवोपमजीविताः ।। १५१ ।। इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहविभूषणे । विजये पुष्कलावत्यामस्ति पूः पुण्डरीकिणी ।। १५२ ।। तस्यां हेमाङ्गो नाम बभूव वसुधाधवः । शचीव वज्रिणो वज्रमालिनी तस्य च प्रिया ।। १५३ ।। च्युत्वा ततोऽभयघोषस्तस्याः कुक्षाववातरत् । चतुर्दशमहास्वप्नसूचितार्हतवैभवः ।। १५४ ।। १ विश्वस्य प्रतीक्ष्योऽर्यस्तत्सम्बोधनम् । २ समग्रम् । ३ पृथ्वीभारम् । ४ आगच्छेयम् ।
1
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
सर्गः
श्रीशान्ति
नाथ जन
चरितम् ।
मेघरथपूर्वभव
कथनम् ।
।। ९५ ।।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१६॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पूर्णे च समये सूनुं सुषुवे वज्रमालिनी । वजिप्रभृतयो जन्माभिषेकं तस्य च व्यधुः ॥१५५ ॥ नामा घनरथः सोऽद्याप्यवनी पाति तीर्थकृत् । विजयवैजयन्तौ तु जातौ विद्याधरौ युवाम् ॥ १५६ ॥ इति पूर्वभवान् श्रुत्वा प्रीतौ नत्वा च तं मुनिम् । प्राग्जन्मपितरं भक्त्या त्वां द्रष्टुं ताविहागतौ ॥१५७ ।। प्रचक्रतुः सङ्क्रमणमनयोस्ताम्रचूडयोः । तौ तु त्वदर्शनोपायभूतं स्वामिन् कुतूहलात् ॥१५८ ॥ इतश्च गत्वैतौ भोगवर्धनस्यान्तिके गुरोः । प्रव्रज्य क्षीणकर्माणौ प्राप्स्यतः पदमव्ययम् ॥१५९ ॥ श्रुत्वेति प्रकटीभूय पूर्ववत् सुतमानिनौ । विद्याधरौ घनरथं तौ नत्वा जग्मतुर्गृहम् ॥ १६०॥ एतत्तु कुर्कुटौ श्रुत्वा तावचिन्तयतामिति । अहो ईदृगसारोऽयं संसारः क्लेशकारणम् ।। १६१ ॥ नृजन्मनि वणिग्भ्यामप्यावाभ्यां किमुपार्जितम् । दूरेऽस्त्वन्ययेन भूयो नृजन्मापि हि दुर्लभम् ॥ १६२ ।। इदानीं ग्रासलुब्धाभ्यां लुब्धकाभ्यामिवान्वहम् । तैस्तैरुपायैरावाभ्यां वञ्चिताः प्राणिनो ह हा ॥ १६३ ॥ वञ्चयित्वा चिरं लोकं कूटमानतुलादिभिः । असंतुष्टौ मिथोऽप्यावां धिक् तदा कलहायितौ ॥१६४ ॥ आर्तध्यानं प्रपन्नौ च निहत्यावां मिथो मृतौ । प्राप्तवन्तौ तत्फलं च तिर्यग्योनिमनेकशः ॥ १६५ ॥ विमृश्यैवं नृपं नत्वा प्रोचतुस्तौ स्वभाषया । देवादिश किमद्यावां कुर्वह हितमात्मनः ॥१६६ ॥ विज्ञाय चावधिज्ञानाद्राजा घनरथोऽवदत् । अर्हन् देवो गुरुः साधुर्धर्मो जीवदयास्तु वाम् ।। १६७ ॥ एवं घनरथेनोक्तं कुर्कुटौ प्रतिपद्य तौ । प्रपेदाते अनशनं विपेदाते उभावपि ॥१६८ ॥ मृत्वाभूतां भूतरत्नामहाटव्यां महर्द्धिको । ताम्रचूलस्वर्णचूलसंज्ञौ तौ भूतनायकौ ।। १६९ ॥ १ इन्द्रादयः । २ तव दर्शने उपायभूतमिति संक्रमणविशेषणम् । ३ मृगवघाजीवी लुब्धकः । ४ कलिं कृतवन्तौ । ५ म्रियेते स्म ।
FARHARASHRSHABHASHARE
मेघरथराज्याभिषेकः ।
॥ ९६ ॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
पुरुषचरिते
॥९७॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्राग्जन्मावधिना ज्ञात्वा तौ विमानं विकृत्य च । उपेयतुर्मेघरथं पूर्वजन्मोपकारिणम् ॥ १७० ॥ भक्तिभाजौ मेघरथं तौ प्रणम्यैवमूचतुः । अद्यैवावां त्वत्प्रसादादभूव व्यन्तरेश्वरौ ।। १७१ ।। माविभौ सैरिभौ च मेषौ तदनु कुर्कुटौ । एतत्प्रेकर्षजन्मानावभूवावां स्वकर्मभिः ।। १७२ ।। कुर्कुटत्वे त्वहरहनिःसङ्ख्यकृमिभोजनौ । आप्स्यावः कां गति नाथाभविष्यः शरणं न चेत् ।। १७३ ।। प्रसीदानुग्रहाणैतद्विमानमधिरुह्य च । विश्वां विश्वंभरां पश्य ज्ञानेन ज्ञातपूळपि ।। १७४ ।। इत्थमभ्यर्थितस्ताभ्यां दाक्षिण्यक्षीरसागरः । तदारोहन्मेघरथो विमानं सपरिच्छदः ।। १७५ ।। उत्पपात विमानं तच्चचाल च मनोगति । अङ्गल्या दर्शयन्तौ तौ दृश्यान्येनमशंसताम् ।। १७६ ।। वैडूर्यमय्यसौ भाभिर्दूर्वाकरितदिङ्मुखा । चत्वारिंशद्योजनोच्चा चूला मेरुमहागिरेः ॥ १७७ ।। अस्याः प्रतिदिशं चार्धचन्द्राकाराः शिला इमाः । अर्हज्जन्माभिषेकाम्भःपुण्याः सिंहासनाङ्कित्ताः ॥ १७८ ।। इमान्यायतनान्युच्चैः स्वामिनां शाश्वतार्हताम् । तदर्चाचरितार्थद्रुपुष्पमेतच्च पाण्डकम् ।। १७९ ।। अमी वर्षधराः शैलाः षडेषु षडमी हृदाः । चतुर्दशमहासिन्धुसीमन्तितमहीतलाः ॥ १८०॥ : अद्रयोऽमी च वैताढ्या आढ्या विद्याधरद्धिभिः । स्वस्वक्षेत्रार्धमर्यादाशिलाभित्तिसहोदराः ।।१८१ ।। अमीषामपि कूटेषु सिद्धचैत्यान्यमूनि च । प्रतिमाभिः सनाथानि श्रीमतां शाश्वतार्हताम् ॥ १८२ ।। इयं च जगती जम्बूद्वीपस्य वलयाकृतिः । उत्तुङ्गजालकटकैर्विद्याधरविलासभूः ।। १८३ ॥ १ गजौ । २ महिषौ । ३ एतद्व्यन्तरेश्वररूपं प्रकृष्टं जन्म ययोस्तौ । ४ मनोवद्गमनं यस्य तत् । ५ दृश्यवस्तूनि । ६ सहितानि । ७ दुर्गः ।
मेघरथराज्याभिषेकः ।
॥९७ ।।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥९८॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
उदधिलवणोदोऽयं नक्रचक्रनिकेतनम् । अयं च धातकीखण्डद्वीपः कालोदवेष्टितः ।। १८४ ।। क्षुद्रमेरुगिरी चैतावर्हत्स्नात्रशिलाङ्कित्तौ । ईष्वाकारौ गिरी चेतौ शाश्वतार्हत्पवित्रितौ ॥ १८५ ॥ अदोऽर्धपुष्करद्वीपं धातकीखण्डसन्निभम् । मानुषोत्तरशैलोऽयं मर्त्यभून ह्यतः परम् ।। १८६ ॥ इत्थमाख्यानपूर्वं तौ दर्शयित्वा वसुन्धराम् । आनिन्यतुर्मेघरथं नगरी पुण्डरीकिणीम् ।। १८७ ॥ राजौकसि कुमारं तं मुक्त्वा च प्रणिपत्य च । विधाय रत्नवृष्टिं च जग्मतुर्निजमाश्रयम् ॥ १८८ ॥ अथैकदा घनरथोऽभ्येत्य लोकान्तिकामरैः । तीर्थं प्रवर्तयेत्युच्चैः स्वयं बुद्धोऽपि बोधितः ॥ १८९ ॥ राज्ये मेघरथं यौवराज्ये दृढरथं तथा । न्यस्य दत्त्वाब्दिकं दानं दीक्षां घनरथोऽग्रहीत् ।। १९० ॥ उत्पन्नकेवलज्ञानो भविकान् प्रतिबोधयन् । तीर्थंकरो घनरथो विजहार वसुन्धराम् ॥ १९१ ॥ नरेन्द्रवृन्दमुकुटोघृष्टपादाम्बुजासनः । राजा मेघरथस्तूर्वीमशादृढरथान्वितः ।। १९२ ।। अन्यदा देवरमणनाम्न्युद्याने रिम्सया । ययौ जनोपरोधेन राजा मेघरथः स्वयम् ।। १९३ ॥ तत्राशोकतले सार्धं प्रियया प्रियमित्रया । स कारयितुमारेभे संगीतमविगीतकम् ।। १९४ ।। अत्रान्तरे तस्य पुरः प्रादुरासन्महीपतेः । भूताः सहस्रशोऽपूर्वसंगीतकचिकीर्षया ॥ १९५ ॥ विशालैरुदरैः केऽपि लम्बोदरसहोदराः । क्षामैस्तैरेव केचिच्च पातालनीव बिभ्रतः ।। १९६ ।। प्रलम्बैः कर्कशैः पादैस्तालारूढा इवापरे । केचिदप्यायतैर्दोभिर्द्वमाः साजगरा इव ।। १९७ ॥ १ नक्राणां मकराणां चक्रस्य समूहस्य स्थानम् । २ धनुर्वदाकारौ । ३ सांवत्सरिकम् । ४ रन्तुमिच्छया । ५ लोकस्याग्रहेण । ६ सुन्दरम् । ७ कृशैः । ८ तालवृक्षारूढाः ।
धनरथस्य दीक्षा।
॥९८॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुष
॥९९॥
भुजङ्गभूषणाः केचित्केचिन्नकुलभूषणाः । द्वीपित्वग्वसनाः केऽपि व्याघ्रत्वग्वाससोऽपरे ।। १९८ ।। भस्माङ्गरागाः केचिच्च केचिद्रक्तविलेपनाः । उलूकोत्तंसिनः केचित्केचिद्गृध्राऽवतंसिनः ॥ १९९ ॥ आखुखग्मालिनः केचित्केचित् सरटमौलिनः । मुण्डमालाधराः केऽपि केऽपि कङ्कालपाणयः ॥ २०० ॥ कृताट्टहासाः केचिच्च केचित्तुमुलकारिणः । हेषाविधायिनः केचित्केचिद्दृहितकारिणः ।। २०१ ।। करास्फोटकराः केऽपि केऽपि तालप्रदायिनः । मुखातोद्यकराः केऽपि कक्षावाद्यकुतोऽपरे ।। २०२ ।। दलयन्त इव क्षोणि स्फोटयन्त इवाम्बरम् । चारीप्रचारैरुद्दण्डं प्रारभन्ताथ ताण्डवम् ॥ २०३ ॥ ॥ अष्टभिः कुलकम् ॥
एवं नरेन्द्रतोषाय यावत्ते ताण्डवं व्यधुः । प्रादुरासीत्तावदेकं विमानवरमम्बरे । २०४ ।। रत्या मनोभव इव युवत्या युत एकया । अन्तस्तस्य पुमानेको ददृशे सुन्दराकृतिः ।। २०५ ।। प्रियमित्रा ततो देवी जगादैवं महीपतिम् । कोऽयं केयं कुतो हेतोरिह चापततः प्रभो ।। २०६ ।। अथ मेघरथोऽशंसज्जम्बूद्वीपेऽत्र भारते । वैताढ्यस्योत्तरश्रेण्यामलकेत्यस्ति पूर्वरा ॥ २०७ ॥ तत्र विद्युद्रथो नाम विद्याधरनरेश्वरः । तस्य मानसवेगेति प्रिया चासीत् प्रियंवदा ॥ २०८ ॥ सिंहरथ्यरथस्वप्नात् कृतसिंहरथाभिधः । तस्यां तस्याभवत्सूनुर्विक्रमोत्फुल्लदोर्द्रुमः ।। २०९ ॥ कन्यां वेगवतीं नाम प्रकृष्टकुलसंभवाम् । स्वानुरूपामुपायंस्त स चन्द्र इव रोहिणीम् ।। २१० ॥
१ चित्रकचर्मवस्त्राः । २ रुधिरविलेपनाः । ३ कृकलासमालावन्तः । ४ कङ्कालमस्थिपञ्जरः । ५ मुखमेव वादित्रं तस्य कराः । ६ सिंहा एव रथ्यास्तद्युक्तो रथस्तस्य स्वप्नात् ।
*
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
1124
भूतसम्बन्धिनी कथा ।
॥ ९९ ॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
11900 ||
यौवराज्ये निजे राजा तं च विद्युद्रथो न्यधात् । पुत्रे हि कवचहरे युक्तमेतन्महीभुजाम् ॥ २११ ॥ लीलोपवनवाप्यादिस्थानेषु ललनासखः । वने सिंह इव स्वैरं रेमे सिंहरथः सुखम् ॥ २१२ ॥ विद्युद्रथोऽपरेद्युश्च विद्युल्लोलस्वभावकम् । संसारे सकलं ज्ञात्वा परं वैराग्यमासदत् ।। २१३ ।। राज्ये सिंहरथं न्यस्य सद्यो विद्युद्रथो नृपः । सर्वसावद्यविरतिं गुरुपादान्तिकेऽग्रहीत् ॥ २१४ ॥ संवेगातिशयापन्नः संयमैर्नियमैरपि । ध्यानेन च विधायाष्टकर्मक्षयमगाच्छ्विम् ॥ २१५ ॥ राजा सिंहरथोऽप्युद्यत्प्रतापस्तपनोपमः । स विद्याधरचक्रित्वमाससाद दुरासदम् ।। २१६ ।। निशायां सोऽन्यदा दध्यौ विनिद्र इव योगवित् । अरण्ये मालतीपुष्पस्येव जन्म मुधा मम ॥ २१७ ॥ अर्हतः समवसृतान् केवलज्ञानिनः प्रभून् । भवाम्भोधिमहापोतान्नापश्यं तान्न चार्चयम् ।। २१८ ।। पावयामि तदात्मानं दृष्ट्वा साक्षाज्जिनेश्वरम् । तद्दर्शनं ह्येकदापि सुस्वप्न इव कामधुक् ।। २१९ ॥ इत्थं विचिन्त्य स द्वीपे धातकीखण्डनामनि । पश्चिमेषु विदेहेषु सीतोदोत्तररोधसि ।। २२० ॥ सूत्राभिधाने विजये पुरे खड्गपुराभिधे । गत्वार्हन्तं समं पल्या ददर्शामितवाहनम् ।। २२१ ॥
॥ युग्मम् ॥ प्रणम्य भगवन्तं तं सोऽश्रौषीन्मेदिनीपतिः । भवाम्भोधितरीकल्पामनल्पां धर्मदेशनाम् ॥ २२२ ॥ आकर्ण्य देशनां तां च दुःखानलजलच्छटाम् । नत्वा चार्हन्तमचलत् स निजां नगरीं प्रति ॥ २२३ ॥ अत्रोर्ध्वं गच्छतश्चास्य बभूव स्खलनं गतेः । दृढवेत्रवनाकीर्णे पोतस्येव पयोनिधौ ।। २२४ ॥ १ ललनासहचरः । २ सूर्योपमः । ३ भवसागरे नौसदृशीम् ।
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
भूतसम्ब न्धिनी
कथा ।
।। १०० ।।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥१०१॥
गति स्खलिता केनेत्यथ ज्ञातुमधो दृशम् । न्यधाद्यावदसौ तावदद्राक्षीन्मामिह स्थितम् ।। २२५ ।। सकोपाटोपमेषोऽथ मामुत्क्षेप्तुमुपासरत् । आक्रम्यत मया चायं वामो वामेन पाणिना ।। २२६ ।। ररास विरसं चैष सिंहाक्रान्त इव द्विपः । तद्भार्या सपरीवारा प्रपन्ना शरणं च माम् ।। २२७ ॥ ततो मयामुच्यतायं मुक्तश्च पुरतो मम । विकृत्य नाना रूपाणि संगीतमकरोदिदम् ।। २२८ ।। भूयोऽपि प्रियमित्रोचे प्रिय पूर्वभवेऽमुना । किं कृतं कर्म येनैषा ऋद्धिरस्य महीयसी ।। २२९ ।। आख्यन्मेघरथोऽप्येवं पुष्करार्धस्य भारते । पूर्वस्मिन् विद्यते सखपुरं नाम महापुरम् ॥ २३० ॥ राज्यगुप्तोऽभिधानेन तत्रासीत् कुलपुत्रकः । दुःस्थः सदा परकर्मकरणोत्पन्नभोजनः ।। २३१ ॥ शङ्खिका नाम तस्यानुरक्ता भक्ता च पल्यभूत् । उभावपि हि चक्राते कर्माणि परवेश्मसु ।। २३२ ।। अन्येद्युश्च फलार्थं द्वावपि नानाद्रुमाकुलम् । संभूय जग्मतुः सङ्घगिरिं नाम महागिरिम् ।। २३३ ।। तस्मिन् वनफलार्थं तौ पर्यटन्तावपश्यताम् । कुर्वाणं देशनां सर्वगुप्तं नाम महामुनिम् ॥ २३४ ॥ विद्याधरसभामध्यमध्यासीनमुपेत्य तम् । तौ नमश्चक्रतुर्भक्त्या पुरतश्च निषेदतुः ॥ २३५ ॥ तयोर्विशेषतो धर्मं दिदेश स मुनीश्वरः । दुःस्थितेषु हि महतां वात्सल्यमतिरिच्यते ॥ २३६ ॥ शान्ते महर्षि तं तौ प्रणम्यैवमूचतुः । पापयोरपि नौ पुण्यमेतद्दृष्टोऽसि यत्प्रभो ॥ २३७ ॥ स्वयं विश्वजनीनोऽसि तथाप्यार्तैस्त्वमर्थ्यसे । अस्मदर्थं तपः किंचिज्जगदर्ह्य समादिश ॥ २३८ ॥ तद्योग्यतानुसारेण सर्वगुप्तो महामुनिः । द्वात्रिंशत्कल्याणकाख्यमादिदेश तपस्तयोः ॥ २३९ ॥
१ अधमः । २ दुरवस्थः । ३ विश्वहितः । ४ जगत्पूज्य ।
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
भूतसम्बन्धिनी कथा ।
।। १०१ ।।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥१०२॥
तथेति प्रतिपद्योभौ गत्वा स्वौकसि चक्रतुः । द्वे त्रिरात्रे चतुर्थानि द्वात्रिंशदिति तत्तपः ।। २४० ।। पारणस्य च समये द्वारे प्रक्षिप्य चक्षुषी । गवेषयामासतुस्तौ कञ्चिदप्यतिथिं मुनिम् ।। २४१ ।। साधुं धृतिधरं नाम प्रविशन्तमपश्यताम् । प्रत्यलाभयतां चोभौ भक्त्या भक्तोदकादिना ।। २४२ ॥ अन्यदा विहरंस्तत्र सर्वगुप्तमुनिः पुनः । स आजगाम तत्पार्श्वे धर्मं शुश्रुवतुश्च तौ ॥ २४३ ॥ आददाते परिव्रज्यां सर्वगुप्तमुनेः पुरः । फलं मानुषकल्पद्रोस्तौ विवेकपरायणौ ।। २४४ ॥ ततश्च राज्यगुप्तर्षिर्विदधे गुर्वनुज्ञया । आचामाम्लवर्धमानाभिधानं दुस्तपं तपः ॥ २४५ ॥ अन्ते चानशनं चक्रे चतुःशरणमाश्रितः । विपद्य ब्रह्मलोकेऽभूद्दशसागरजीवितः ।। २४६ ।। ब्रह्मलोकात् परिच्युत्य विद्युद्रथनृपात्मजः । अयं सिंहरथो नाम जज्ञे विद्याधरेश्वरः ।। २४७ ॥ शङ्खिका सापि तद्भार्या विधाय विविधं तपः । ब्रह्मलोके सुरो जज्ञे च्युत्वासावस्य पल्यभूत् ॥ २४८ ॥ इतः स्वनगरं गत्वा पुत्रं राज्ये विधाय च । पादान्ते मत्पितुर्दीक्षामयमादास्यते सुधीः ।। २४९ ॥ तपोध्यानादिभिः कृत्वा कर्माष्टकपरिक्षयम् । उत्पन्नकेवलज्ञानः सिद्धिमेष व्रजिष्यति ।। २५० ।। श्रुत्वा तद्वचनं मेघरथं नत्वा च भक्तितः । गत्वा च स्वपुरे पुत्रं राज्ये सिंहरथो न्यधात् ।। २५१ ।। श्रीमद्धनरथस्वामिपादांते दांतमानसः । परिव्रज्य चरित्वा च तपः सिद्धिमियाय सः ।। २५२ ॥ राजा मेघरथ देवरमणोद्यानतस्ततः । प्राविशत् सपरीवारो नगरीं पुण्डरीकिणीम् ॥ २५३ ॥ अपरेद्युर्मेघरथः पौषधौकसि पौषधी । धर्ममाख्यातुमारेभे जिनाख्यातं विपश्चिताम् ॥ २५४ ॥ १ शुद्धमानसः । २ विदुषाम् ।
पञ्चमं पर्व चतुर्थः
सर्गः श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
श्येन
पारापतवृत्तान्तः ।
।। १०२ ।।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 11903 11
तस्योत्सङ्गे तदानीं च संजातभयवेपथुः । पारापतः पपातैको मुमूर्षुरिव दीनदृक् ।। २५५ ।। अभयं याचमानं तं खगं मानुषभाषया । मा स्म भैषीर्मा स्म भैषीरित्यभाषिष्ट भूपतिः ।। २५६ ॥ एवमाभाषितस्तस्थौ सुस्थः पारापतस्ततः । बालः पितुरिवोत्सङ्गे राज्ञः कारुण्यवारिधेः ।। २५७ ॥ भक्ष्यं ममेदं मुञ्चाशु राजन्निति वदन्नथ । तस्यानुमार्गमेवागाच्छ्येनोऽहेरिव पक्षिराट् ॥ २५८ ॥ श्येनमूचे नृपोऽप्येवं नार्पयिष्माम्यमुं तव । क्षत्रियाणां न धर्मोऽयं शरणार्थी यदर्प्यते ।। २५९ ।। अपरं च तथापीदं युज्यते न हि धीमतः । परप्राणापहारेण स्वप्राणपरिपोषणम् ।। २६० ।। उत्खन्यमाने पिच्छेऽपि यथा ते भवति व्यथा । अन्यस्यापि भवत्येवं मार्यमाणस्य का कथा ।। २६१ ।। जग्धेनाप्यमुना तृप्तिर्भाविनी क्षणमेव ते । सर्वजन्मापहारस्तु पक्षिणोऽस्य भविष्यति ।। २६२ ।। पञ्चेन्द्रियप्राणिवधात्तन्मांसस्य च भक्षणात् । नरके जन्तवो यान्ति सहन्ते दुःसहां व्यथाम् ॥ २६३ ॥ परत्रात्यन्तदुःखाय क्षणमत्र सुखाय च । विवेकवान् कथं हन्यात् प्राणिनं क्षुधितोऽपि हि ।। २६४ ॥ अपरेणापि भोज्येन क्षुत्पीडा हंत शाम्यति । पित्ताग्निः शर्कराशम्यः पयसा किं न शाम्यति ।। २६५ ।। न च प्राणिवधप्राप्तनरकप्रभवा व्यथाः । केनापि हि प्रकारेण शाम्यन्ति सहनं विना ॥ २६६ ॥ ततः प्राणिवधं मुञ्च धर्ममेकं समाचर । भवे भवे येन सुखं प्राप्नोषि त्वमसंशयम् ॥ २६७ ॥ मनुष्यभाषया श्येनोऽप्यभाषत महीपतिम् । भवन्तं मद्भयादेष कपोतः शरणं ययौ ।। २६८ ।।
१ मर्तुमिच्छुः । २ पक्षिविशेषः “बाज" इति भाषायाम् । ३ गरुडः । ४ खादितेन । ५ शर्करया शम्यते यः पित्ताग्निः स दुग्धेनापि शम्य इत्यर्थः । ६ विना भोगम् ।
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
श्येन
पारापतवृत्तान्तः ।
।। १०३ ॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१०४॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
क्षुत्पीडयार्दितोऽहं तु कं यामि शरणं वद । सर्वेष्वप्यनुकूला हि महान्तः करुणाधनाः ।। २६९ ।। यथैनं त्रायसे राजंस्तथा त्रायस्व मामपि । इमे गच्छन्ति ही प्राणा बुभुक्षाबाधितस्य मे ॥ २७० ।। धर्माधर्मविमर्शो हि सुस्थितानां शरीरिणाम् । धर्मप्रियोऽपि किं पापं न करोति बुभुक्षितः ।। २७१ ।। तद्धर्मवार्तयालं मे भक्ष्यभूतोऽयमर्प्यताम् । क एष धर्मस्त्रातव्य एको मार्यस्तथापरः ।। २७२ ।। तप्तिर्भवेन्महीपाल न च भोज्यान्तरैर्मम । सद्यः स्वयंहतप्राणिस्फुरन्मांसाशनो ह्यहम् ।। २७३ ।। राजाप्येवमवोचत्तं स्वमांसं ते ददाम्यहम् । तुलयित्वा कपोतेन सुहितीभव मा मृथाः ।। २७४ ।। आमेत्युक्तवति श्येने तुलायामेकतो नृपः । कपोतं निदधेऽन्यत्र छित्वा छित्वा स्वमामिषम् ।। २७५ ॥ उत्कृत्योत्कृत्य मांसं स्वं राजा:प्सीद्यथा यथा । तथा तथा कपोतः स भारेण ववृधेतराम् ।। २७६ ।। भारेण वर्धमानं तं कपोतं प्रेक्ष्य भूपतिः । स्वयमेवाध्यारुरोह तुलामतुलसाहसः ।। २७७ ॥ तुलाधिरूढं राजानं प्रेक्ष्य हाहारवाकुलः । सर्वोऽपि संशयतुलामारुरोह परिच्छदः ।। २७८ ॥ सामन्तामात्यमुख्याश्चाभ्यधुरेवं महीपतिम् । एतदस्मदभाग्येन किमारब्धं त्वया प्रभो ।। २७९ ॥ अनेन हि शरीरेण त्रातव्या सकला मही । एकस्य पक्षिमात्रस्य त्राणे त्यजसि तत्कथम् ।। २८०॥ किं च कोऽप्येष मायावी त्रिदशो दानवोऽथवा । न हीदृक् पक्षिमात्रस्य भारः संभवति क्वचित् ।।२८१ ॥ जगदुर्यावदेवं ते तावदाविरभूतु पुरः । किरीटी कुण्डली स्रग्वी तेजोराशिरिवामरः ।। २८२ ॥ नृदेवं देव इत्यूचे त्वमेकः पुरुषेष्वसि । न चाल्यसे पौरुषाद्यत् स्वस्थानादिव मन्दरः ।। २८३ ॥ १ भोज्यरूपः । तृप्तो भव ।
श्येनपारापतवृत्तान्तः ।
।। १०४ ॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१०५॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
सभायां वर्णयामास त्वामीशानदिवस्पतिः । अहं त्वसहमानस्तत्त्वत्परीक्षार्थमागमम् ।। २८४ ॥ प्राग्जन्मवैरायुद्धायोपस्थितौ पक्षिणाविमौ । अपश्यं चाध्यतिष्ठं चाकार्ष चैतत्सहस्व तत् ।। २८५ ।। इत्युदित्वा नृपं कृत्वा सज्ज देवो दिवं ययौ । सामन्ताद्याश्च राजानं पप्रच्छुरिति विस्मयात् ।। २८६ ।। श्येनपारापतावेतौ कीदृशौ पूर्वजन्मनि । किंतु वानयोर्वैरं देवोऽयं प्राग्भवे च कः ॥ २८७ ।। राजाप्याख्यज्जम्बूद्वीपैरवतक्षेत्रमण्डनम् । पद्मिनीखण्डमित्यस्ति पुरं श्रीपद्मखण्डवत् ।।२८८ ।। तत्र सागरदत्तोऽभूतु संपदा सागरोपमः । भार्या विजयसेनेति तस्य चासीदनिन्दिता ।। २८९ ।। संजज्ञाते तयोः पुत्रौ नामतो धननन्दनौ । यौवनं च प्रपेदाते वर्धमानौ क्रमेण तौ ।।२९० ॥ क्रीडाभिर्विविधाभिस्तौ विहरन्तावुभावपि । गमयामासतुः कालं पितृऋद्धिसमुद्धतौ ।।२९१ ।। अन्यदा सागरदत्तं तौ प्रणम्यैवमूचतुः । देशान्तरे वणिज्यार्थमावां तात समादिश ।। २९२ ।। पित्रापि समनुज्ञाते मुदितेन तदैव तौ । सूनोः पुरुषकारो हि हर्षाय प्रथमं पितुः ।। २९३ ॥ आदाय विविधं भाण्डं तौ सार्थेन प्रचेलतुः । प्रापतुश्च क्रमान्नागपुर नाम महापुरम् ।। २९४ ।। तत्र व्यवहरन्तौ तौ श्वानौ भक्ष्यमिवैककम् । किञ्चिदेकं महामूल्यं महारत्नमवापतुः ।। २९५ ।। तौ च शङ्खनदीतीरे तस्य रत्नस्य हेतुना । युयुधाते मिथः क्रुद्धौ दुर्दान्तौ वृषभाविव ॥२९६ ।। युध्यमानौ पेततुस्तावगाधे तन्महाहदे । विपेदाते च सद्योऽपि लोभः कस्य न मृत्यवे ।।२९७ ।। विपद्य तावुभौ बन्धू उत्पेदाते इमौ खगौ । प्राग्जन्मवैरादेवं च वैरायेते इहापि हि ॥२९८ ॥ १ को हेतुर्यस्य तद्वैरविशेषणम् ।
श्येनपारापतवृत्तान्तः ।
।। १०५ ॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
11908 11
अन्यच्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहविभूषणे । सीताया दक्षिणतटे विजये रमणीयके ।। २९९ ।। शुभाख्यायां पुरि नृपोऽभवत्स्तिमितसागरः । तस्येतः पञ्चमभवेऽभूवं पुत्रोऽपराजितः ।। ३०० ॥ तदा हि बलदेवोऽहं वासुदेवोऽपि मेऽनुजः । अनन्तवीर्य इत्यासीदयं दृढरथोऽस्ति यः ।। ३०१ ॥ प्रतिविष्णुस्तदानीं च दमितारिर्महाभुजः । कनकश्रीकन्यकार्थेऽस्माभिर्युधि निपातितः ॥ ३०२ ॥ स भ्रान्त्वा भवकान्तारे जम्बूद्वीपस्य भारते । अष्टापदगिरेर्मूले निकृत्याः सरितस्तटे ।। ३०३ ॥ सोमप्रभाभिधानस्य तापसस्य सुतोऽभवत् । बालं तपश्चरित्वाभूत्सुरूपो नामतः सुरः ।। ३०४ ।। ॥ युग्मम् ॥ सोऽयं सुरोऽस्मत्प्रशंसामीशानेन्द्रेण निर्मिताम् । असहिष्णुः समागच्छद्व्यधाच्चैतत्परीक्षणम् ।। ३०५ ॥ तच्छ्रुत्वा वचनं राज्ञो जातजातिस्मृती उभौ । श्येनपारापतौ सद्यो मूर्छया पेततुर्भुवि ।। ३०६ ॥ राजलोककृतैस्तालवृतानिलजलोक्षणैः । भूयोऽपि संज्ञां लेभाते तौ प्रसुप्तोत्थिताविव ॥ ३०७ ॥ तौ स्ववाचोचतुर्भूपं साध्वावां ज्ञापितौ त्वया । प्राग्जन्मदुः कृतं स्वामिन्नीदृग्योनिनिबन्धनम् ॥ ३०८ ॥ स्वामिन् युद्ध्वा तदावाभ्यां रत्नं नाम न केवलम् । अतिलोभाभिभूताभ्यां मर्त्यजन्मापि हारितम् ॥ ३०९ ॥ इदानीं नारकं जन्माभवन्निकटमावयोः । निषिद्धावन्धवत् कूपात् परमावां ततस्त्वया ॥ ३१० ।। अतः परमपि स्वामिन्नुन्मार्गाद्रक्ष रक्ष नौ । सन्मार्गमादिश शुभस्थानं येन लभावहे ।। ३११ ॥ तयोश्च योग्यतां ज्ञात्वावधिज्ञानोर्मिवारिधिः । समादिदेशानशनं कालप्राप्तं महीपतिः ॥ ३१२ ॥
१ इतोऽस्माद्भवात् पूर्वं पञ्चमे भवे । २ उक्षणं सेचनम् । ३ नारकात् ।
Hettia
पञ्चमं पर्व चतुर्थः
श्री शान्तिनाथ जनचरितम् ।
पारापतवृत्तान्तः ।
।। १०६ ।।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१०७॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्रपद्य तावनशनं शुभचित्तौ विपद्य च । उत्पेदाते सुरवरौ मध्ये भुवनवासिनाम् ।।३१३ ।। पौषधं पारयित्वा तं राजा मेघरथोऽपि हि । यथावत्पालयन्नवी तस्थौ न्याय इवांगवान् ।।३१४ ।। कपोतश्येनवृत्तान्तमन्यदानुस्मरन्नृपः । परं वैराग्यमापेदे बीजं प्रशमशाखिनः ॥३१५ ॥ कृत्वाष्टमतपः सोढुमुपसर्गपरीषहान् । तस्थौ प्रतिमया शैल इव सर्वांगनिश्चलः ।। ३१६ ॥ ईशानेन्द्रस्तदानीं च मध्येशुद्धान्तमासितः । नमो भगवते तुभ्यमिति जल्पन्नमोऽकरोत् ।।३१७ ॥ महिष्यस्तस्य पप्रच्छुः कस्मै स्वामिन्नमस्क्रिया । त्वया जगन्नमस्येन विदधेऽत्यन्तभक्तितः ।। ३१८ ॥ ईशानेन्द्रः शशंसैवमर्हद्धनरथात्मजः । नगर्यां पुण्डरीकिण्यां सरस्यां पुण्डरीकवत् ।।३१९ ॥ अयं मेघरथो नाम कृताष्टमतपोनृपः । विशुद्धध्यानमापन्नो महाप्रतिमया स्थितः ।। ३२० ।। भावी तीर्थकरश्चैष भरतक्षेत्रमण्डनम् । दृष्ट्वा तदेनमेतस्मै नमोऽकार्षमिह स्थितः ।। ३२१ ।। ध्यानादस्मादमुं धीरं न हि चालयितुं क्षमाः । सुरासुरगणाः सेन्द्रा अपि मादयस्तु के ।। ३२२ ।। ईशानेन्द्रमहिष्यौ च सुरूपा चातिरूपिका । असहिष्णू प्रशंसां तां रोज्ञः क्षोभार्थमीयतुः ।। ३२३ ॥ युवतीस्ते विचक्राते लावण्याम्भस्तरङ्गिणीः । दुर्ग वा जंगमं जैत्रमस्त्रं वा मीनलक्ष्मणः ।। ३२४ ।। विकारैर्विविधैस्तैस्तैः स्मरोज्जीवनभेषजैः । अनुकूलानुपसर्गानुपचक्रमिरेऽथ ताः ॥३२५ ॥ कापि मिथ्या परिक्षिप्तधम्मिल्लोदबन्धनच्छलात् । आविश्चक्रे भुजामूलं स्मरमूलनिकेतनम् ।। ३२६ ।। अर्धनसितसंव्यानं जघनं काप्यदर्शयत् । पिधानपटनिर्यातमिव दर्पणमण्डलम् ।।३२७ ॥ १ अन्तःपुरमध्ये । २ इवार्थे वा शब्दः । ३ जयनशीलम् । ४ कामदेवस्य । ५ घम्मिल्लः केशपाशः । ६ संव्यानं वस्त्रम् ।
ईशानेन्द्रमहिषीकृता परीक्षा ।
॥१०७॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०८॥
पञ्चमं पर्व चतुर्थः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
काचिदालीजनालापव्यपदेशान्मुहुर्मुहुः । धूलतोत्क्षेपमकरोत् स्मरास्त्रोत्क्षेपसन्निभम् ॥ ३२८ ॥ स्मरेतिवृत्तसंदृब्धं गांधारग्रामबन्धुरम् । मुखदृष्टिविकाराढ्यं जगौ काप्यनुरागिणी ।। ३२९ ॥ कामशास्त्रकथालापं कापि लीलावती मुहुः । स्वानुभूतरतक्रीडाप्रस्तावनपराकरोत् ॥३३०॥ पित्तादीनां प्रकृतीनामनुरूपाणि धातुना । रतोपेज्ञानि करणान्यालिलेखापरा पुनः ॥ ३३१ ॥ ययाचे काचिदालापं करस्पर्श च काचन । दृष्टिप्रसादं काचिच्च काचिदालिङ्गनं पुनः ॥ ३३२ ॥ कलाप्रकारान् विविधान् व्यधुरेवं महीपतेः । विभावर्यामाविभात विकृत्य सुरयोषितः ॥ ३३३ ।। हप्रहारवद्वजे मोघीभूतानि भूभुजि । तानि वैक्रियरूपाणि देव्यौ संजतुस्ततः ॥३३४ ॥ क्षमयित्वा मेघरथं नत्वा चानुशयान्विते । ईशानेन्द्रमहिष्यौ ते निजधामनि जग्मतुः ॥३३५ ॥ राजाप्यपारयत्प्रीतः प्रतिमामथ पौषधम् । स्मारं स्मारं निशावृत्तं परं संवेगमासदत् ॥ ३३६ ॥ महादेवी प्रियमित्रा प्रियमालोक्य तादृशम् । सापि संवेगमापेदे सत्यो हि पतिवम॑गाः ॥३३७ ॥ अथापरेधुर्विहरन्नर्हन् घनरथः स्वयम् । तत्रैत्य समवासार्षीत् पूर्वोत्तरदिशि प्रभुः ।। ३३८ ॥ स्वाम्यागमनमाचख्यू राज्ञे चायुक्तपूरुषाः । स पारितोषिकं तेभ्यो दत्त्वागात्सानुजः प्रभुम् ।।३३९ ॥ आयोजनविसर्पिण्या सर्वभाषानुयातया । सग्रामरागया वाचा देशनां विदधे विभुः ॥३४०॥ देशनान्ते जिनपतिं नत्वा भूपतिरब्रवीत् । विश्वत्राणोधतोऽसि त्वं नाथ त्रायस्व मामपि ॥३४१ ॥ १ कामवृत्तान्तग्रथितं । २ रतस्य कामक्रीडाया उपज्ञा प्राथम्यमीदृशानि करणानि चित्राणि । ३ प्रातःकालपर्यन्तम् । ४ पतिमार्गानुसारिण्यः ।
मेघरयदीक्षा।
॥१०८॥
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व चतुर्थः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१०९॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
सर्वं जानासि सर्वस्य हितोऽसि च जगत्पते । तथापि प्रार्थये स्वामिन् स्वार्थे क इव नोत्सुकः ।।३४२ ।। यावत्कुमारं स्वे राज्ये निधायेहापताम्यहम् । दीक्षादानाय मे नाथ त्वया तावत्प्रतीक्ष्यताम् ।। ३४३ ।। न प्रमादो विधातव्य इति शिष्टोऽर्हता स्वयम् । ययौ मेघरथो वेश्मावरजं चेत्यवोचत ।। ३४४ ॥ आदत्स्व वत्स भूभारं यथा हि प्रव्रजाम्यहम् । भवभ्रमणतोऽमुष्मान्निर्विण्णोऽस्म्येष पान्थवत् ।। ३४५ ॥ ततो दृढरथोऽप्येवं जगाद रचिताञ्जलिः । दुःखः खल्वेष संसारस्त्याज्य एव विवेकिभिः ।। ३४६ ।। अस्मिन्नेवविधेऽपारे कूपार इव दुस्तरे । आरोप्य धरणीभारं कथं मुञ्चसि मां प्रभो ॥३४७ ॥ आत्माभेदेन मामद्य यावद्दष्ट्वाधुना पृथक् । किं करोषि प्रसीदेश मामप्यात्मवदुद्धर ।।३४८ ।। अद्यैव तातपादान्ते भवत्पादैः सहैव हि । प्रव्रजिष्याम्यहं स्वामिन्नन्यस्मै दीयतां मही ।। ३४९ ॥ ततो मेघरथो राज्यं मेघसेने निजात्मजे । यौवराज्यं रथसेने न्यधाद् दृढरथात्मजे ॥३५० ॥ ततश्च मेघसेनेन कृतनिष्क्रमणोत्सवः । समं दृढरथेनात्मजन्मनां सप्तभिः शतैः ।। ३५१ ।। राज्ञां चतुःसहस्या च गत्वा भगवतोऽन्तिके । सर्वसावधविरतिं राजा मेघरथोऽग्रहीत् ।। ३५२ ॥
॥युग्मम् ।। परीषहानुपसर्गान सहमानोऽतिदुःसहान् । त्रिगुप्तिः पञ्चसमितिर्निराकाङ्क्षो वपुष्यपि ॥३५३ ॥ विविधाभिग्रहतपःपरो दृढरथान्वितः । एकादशाङ्गीधरणो धरणी विजहार सः ।।३५४ ।।
।। युग्मम् ॥
मेघरथदीक्षा ।
॥ १०९ ॥
१ अनुजम् । २ दुःखरूपः । ३ समुद्रः । ४ आत्मसदृशेन । ५ पुत्राणाम् ।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥११०॥
विंशत्या स्थानकैरर्हद्भक्तिप्रभृतिभिः शुभैः । कर्मार्हन्नामगोत्रं स दुरुपार्जमुपार्जयत् ।। ३५५ ॥ सिंहनिःक्रीडितं नाम स कृत्वा दुस्तपं तपः । श्रामण्यं पालयित्वा च पूर्वलक्षमखण्डितम् ।। ३५६ ।। आरुह्याम्बरतिलकं गिरिं गिरिरिव स्थिरः । महात्मा विधिवत् प्रायं चक्रे मेघरथो मुनिः ।। ३५७ ।। पूर्णायुरापथ मेघरथो विमानं सर्वार्थसिद्धिमनुजेन समन्वितोऽपि । तत्रापितामनुबभूवतरां त्रयस्त्रिंशद्यायुरव्ययपदोपपथे सुखानि ।। ३५८ ।।
*****
इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये पञ्चमे पर्वणि श्रीशान्तिनाथदेवीयदशमैकादशभववर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः ।
१ प्रायमनशनम् । 'भ्रात्रा सहैवानशनं चक्रे मेघरथो मुनिः' इति पाठान्तरम् ।
पञ्चमं पर्व
चतुर्थः
सर्गः
श्री शान्तिनाथ जनचरितम् ।
मेघरथदेवलोकः
गमनम् ।
।। ११० ।।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमः सर्गः ।
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१११॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अथास्य जम्बूद्वीपस्य वर्षे भरतनामनि । महर्द्धि कुरुदेशेऽस्ति नगरं हस्तिनापुरम् ॥१॥ शातकुम्भमयाः कुम्भास्तत्र प्रासादमूर्धसु । कलयन्ति सदोद्भूतस्थलाम्भोजवनश्रियम् ।।२।। तस्मिश्च परितो भाति दीर्घिका वलयाकृतिः । विमलस्वच्छसलिला प्राकारस्येव दर्पणः ।। ३ ॥ तत्रोद्यानेषु राजन्ते सारणीनां तटे तटे । स्निग्धद्रुमा जलादानावतीर्णा इव वारिदाः ।। ४ ।। निशि तत्रौकसां रत्नवलभीषु निशाकरः । लिह्यते प्रतिबिंबस्थो दधिपिण्डधियौतुभिः ॥ ५ ॥ तच्चैत्येषु प्लुष्यमाणागरुधूमलतास्तताः । खेचरीणां प्रयच्छन्ति पटवासमयत्नजम् ॥६॥ तत्राट्टपङ्क्तौ लक्ष्यन्ते रत्नमालाः प्रलंबिताः । रत्नसर्वस्वमानीतं सर्वरत्नाकरादिव ॥७॥ तत्र चैत्येषु भूमिष्ठा ध्वजच्छायाश्चलाचलाः । भान्ति धर्मनिधानस्य रक्षाविषधरा इव ॥ ८ ॥ इन्द्रनीलावनीकानि वासवेश्मानि तत्र च । दर्शयन्ति पयःपूर्णक्रीडावापीसमानताम् ।।९।। तस्मिन्निक्ष्वाकुवंशाब्धिसुधांशुर्नयनोत्सवः । यशोज्योत्सनांधौतविश्वो विश्वसेनोऽभवन्नृपः ॥१०॥ वज्रागारं शरण्यानामर्थिनां कल्पपादपः । सख्यसङ्केत्तभूः श्रीवाग्देव्योरपि बभूव सः ॥ ११ ॥ १ सुवर्णमयाः । २ क्षुद्रनदीनां । ३ बिडालैः । ४ विस्तृताः । ५ रक्षाकारिणः सर्पा इव । ६ इन्द्रनीलमणीनां पृथ्वी येषु तानि । ७ लक्ष्मीसरस्वत्योः ।
*SSSSSSSSSS
अचिरादेवीकुक्षौ अवतारः।
॥१११ ॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 11993 11
तस्यापारो यशोराशिः पयोराशिरिवापरः । जग्रसे विद्विषां कीर्तीर्गुर्वीरपि नदीरिव ।। १२ ।। प्रभावसाधिताशेषद्विषस्तस्यैकभूपतेः । अस्त्राण्यव्यापृतान्यासन्निधानीकृतवित्तवत् ।। १३ ।। गलेषु युध्यमानानां पृष्ठेषु शरणार्थिनाम् । पादं पाणि च स ददौ निर्विशेष इव द्वयोः ।। १४ ।। तेन को शादपकृष्टस्तरवारी रणाङ्गणे । कोशीबभूव स्वयमप्यागताया जयश्रियः ।। १५ ।। बन्धुर्न्यायः प्रिया कीर्तिः सुहृदो विमला गुणाः । पत्तिः प्रताप इत्यासीत्तस्याङ्गोत्थः परिच्छदः ॥ १६ ॥ समुन्नतिजुषस्तस्य जगदानन्ददायिनः । जीमूतस्येवाचिरांशुरचिरा नाम पल्यभूत् ॥ १७ ॥ यथा बभूव सा देवी स्त्रीजनेषु शिरोमणिः । तस्याः शीलमपि तथा गुणेषु विनयादिषु ।। १८ ।। सतीमतल्लिका साधाद्धृदयस्य विभूषणम् । बहिर्मुक्ताहार इव मध्येपतिमहर्निशम् ॥ १९ ॥ तन्निर्माणबहिर्भूतैः परमाणुकणैरिव । सृष्टाः सुरस्त्रियाऽप्याभांस्तद्रूपालोकने सति ॥ २० ॥ विचरन्ती जगद्वन्द्या पादचङ्क्रमणेन सा । पृथिवीं पावयामास प्रवाहेणेव जाह्नवी ।। २१ ।। ह्रीनमत्कन्धरा नित्यमपश्यदद्ध्रुवमेव सा । मत्पतेरपि पाल्येयमिति प्रीतिवशादिव ।। २२ ।। सर्वेऽपि स्त्रीगुणास्तस्यामवदाताश्चकाशिरे । यथा सौमनसोद्यानवीथ्यां कुसुमजातयः ।। २३ ।। विश्वसेनाचिरादेव्योः साम्राज्यसुखलीनयोः । कालः कियानपि ययाविन्द्रेन्द्राण्योरिवोन्मुदोः ।। २४ ।। इतश्च सर्वार्थसिद्धे विमानेऽनुत्तरोत्तमे । सुखमग्नो मेघरथजीवः स्वायुरपूरयत् ॥ २५ ॥ १ अप्रयुक्तानि । २ युध्यमानानां गलेषु पादं शरणार्थिनां पृष्ठेषु हस्तमिति क्रमात् । ३ असिः । ४ मेघस्य विद्युदिव । ५ सतीषु श्रेष्ठा ।
पञ्चमं पर्व पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
अचिरादेवीकुक्षौ
अवतारः ।
।। ११२ ।।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरि 11993 11
नभस्यकृष्णसप्तम्यां भरणीस्थे निशाकरे । ततश्च्युत्वाचिरादेव्याः स कुक्षौ समवासरत् ॥ २६ ॥ सुखप्रसुप्तया देव्या निशाशेषे क्रमादमी । मुखे विशन्तोऽदृश्यन्त महास्वप्नाश्चतुर्दश ॥ २७ ॥ क्षेरन्मदजलामोदमाद्यन्मधुलिहां स्वनैः । मुखे प्रवेशनानुज्ञां याचमान इव द्विपः ॥ २८ ॥ त्रसत्वमाप्तः कैलासगण्डशैल इवामलः । उद्दण्डपुण्डरीकर्द्धिलुंटाकोऽङ्गत्विषा वृषः ।। २९ ।। उन्नालमुकुलीभूतरक्तराजीवबन्धुना । उत्क्षिप्तवालहस्तेन शोभमानश्च केसरी ॥ ३० ॥ क्रियमाणाभिषेकाच करिभ्यां पार्श्वयोर्द्वयोः । महालक्ष्मीर्दिव्यरूपा रूपान्तरमिवात्मनः ॥ ३१ ॥ पञ्चवर्णैर्दिव्यपुष्पैर्दाम ग्रथितमायतम् । ऋजुरोहितसंकाशमाकाशश्रीविभूषणम् ॥ ३२ ॥ अखण्डमण्डलोद्योती पार्वणो रजनीपतिः । नैर्मल्यभूमिः ककुंभामादर्श इव राजतः ॥ ३३ ॥ सत्यामपि विभावर्यां दर्शयन् वासरश्रियम् । कराङ्कुरप्ररो हैकमहाकन्दो दिनेश्वरः ॥ ३४ ॥ पाताकाया लासिकाया इव लास्यैकैमन्दिरम् । दृशां विश्रामसदनमायतश्च महाध्वजः ।। ३५ ।। औमोदमेदुरस्मेरसरोजपिहिताननः । विशालपूर्णकुम्भश्च श्रीदेवा इवं विष्टरः ॥ ३६ ॥
१ भाद्रपदमासः । २ क्षरन्मदजलस्यामोदेन मत्तानां भ्रमराणाम् । ३ जङ्गमत्वमिति तात्पर्यम् । ४ अङ्गकान्त्या विकसितकमलानां शोभां चोरयतीति तथा । ५ ऊर्ध्वनालं मुकुलीभूतं च यद्रक्तकमलं तत्सदृशेन । ६ ऊर्ध्वकृतपुच्छेन । ७ अचिरादेव्याः प्रतिकृतिमिव । ८ इन्द्रधनुः सदृशम् । ९ पूर्णिमायाः । १० दिशाम् । ११ रूप्यमयः । १२ कराः किरणा एवाङ्कुराः तेषां प्ररोहेऽद्वितीयो महाकन्दसमानः । १३ नर्तक्याः । १४ नृत्यैकमन्दिरम् । १५ आमोदेन व्याप्तानि यानि प्रफुल्लकमलानि तैः छन्नमुखः । १६ आसनम् ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
चतुर्दश
स्वप्नाः ।
।। ११३ ।।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
॥११४॥
विकस्वरैः सुरभिभिः सुन्दरं सरसीरुहैः । सरोवरं पयःपूर्ण पद्महूद इवापरः ।। ३७ ॥ समालिलिनिषुरिवाभ्रमालामम्बरस्थिताम् । उदंचयन्वीचिहस्तानपारो मकराकरः ।। ३८ ॥ विचित्ररत्नकलशं पताकामालभारि च । विमानं चाप्रतिमानं व्योम्नः प्रसादसन्निभम् ।।३९ ।। सूर्यादिज्योतिषां सृष्टिपुद्गलानामिवोच्चयः । रत्नपुओऽम्बरतलं लिम्पन्नुरुमरीचिभिः ।। ४० ।। अभ्रंलिहाभिः कीलाभिर्जिह्वाभिरिव भूरिभिः । तमःपूरं कवलयन्निधूमश्च विभावसुः ।। ४१ ॥ सुप्तोत्थिता तु सा देवी विश्वसेनाय भूभुजे । तान् स्वप्नान् कथयामास व्याचख्याविति सोऽपि हि ।। ४२ ।। लोकोत्तरगुणः श्रीमांस्त्रैलोक्यत्राणकर्मठः । एभिः स्वप्नैर्महादेवि तव सूनुभविष्यति ।। ४३ ।। नैमित्तिकैरपि प्रातः पृष्टेरूचे तवात्मजः । चक्री वा धर्मचक्री वा स्वप्नैरेभिर्भविष्यति ।। ४४ ।। स्वप्नार्थावेदकान्राजा सत्कृत्य विससर्ज तान् । देवी च रत्नगर्भेव गर्भरत्नं बभार सा ।। ४५ ।। प्रागुत्पन्नान्यशिवानि तदा चासन्ननेकशः । उद्वेगरोगमार्यादिकारीणि कुरुमण्डले ।। ४६ ।। तत्पशान्त्यै जनश्चक्रे नानोपायानुपायवित् । तानीषदपि नाशाम्यन्नम्भोभिर्वाडवानिवत् ॥४७ ।। भगवत्यचिरादेव्याः प्राप्तमात्रेऽपि गर्भताम् । अशाम्यन्नशिवान्यर्हप्रभावस्यावधिर्न हि ।। ४८ ॥ ततो नवसु मासेषु दिनेष्वर्धाष्टमेषु च । ज्येष्ठकृष्णत्रयोदश्यां भरणीस्थे निशाकरे ।। ४९ ।। ग्रहेषु चोच्चसंस्थेषु मृगाङ्कमिव पूर्वदिक् । मृगाङ्कं काञ्चनरुचिमचिरा सुषुवे सुतम् ।। ५० ॥ तदा च क्षणमुद्योतस्त्रिजगत्यप्यजायत । अपि नारकजन्तूनां सुखं चाभूतपूर्व्यभूत् ।। ५१ ॥ १ मेघमालाम् । २ कलोला एव हस्तास्तानुदंचयन्नू/कुर्वन् । ३ ज्वालाभिः । ४ अग्निः । ५ अशुभानि ।
RASRHAHARASHRSHARASHARAM
जिनजन्म।
॥११४ ।।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||११५॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
ततश्च दिक्कुमारीणामासनानि चकम्पिरे । अर्हज्जन्मावधिज्ञानादजानन् जहूषुश्च ताः ॥ ५२ ॥ अधोलोकादथाष्टेयुर्दिक्कुमार्योऽर्हदोकसि । नेमुर्जिनेन्द्र विधिवज्जिनेन्द्रजननी च ताः ।। ५३ ॥ देव्यै स्वं ज्ञापयित्वा ता मा भैषीरित्युदीर्य च । संवर्तकानिलेनापनिन्युरायोजनं रजः ।। ५४ ॥ जिनेन्द्रजिनजनन्योरनत्यासन्नदूरतः । गायन्त्यस्तद्गुणांस्तस्थुर्गायन्य इव तास्ततः ।। ५५ ॥ अष्टोललोकादीयुर्दिग्देव्यः प्राग्विधिपूर्वकम् । विकृत्याब्दान् सिषिचुः क्ष्मां गायन्त्योऽस्थुस्तथैव ताः ॥५६॥ अष्टेयुः पूर्वरुचकाद्देव्यो दर्पणपाणयः । जिनं जिनाम्बां नत्वास्थुर्गायन्त्यः पूर्वदिश्यथ ।। ५७ ॥ देव्योऽपाग्रुचकादेयुरष्टौ भृङ्गारपाणयः । नत्वार्हन्तं तदम्बां च गायन्त्योऽस्थुरपाग्दिशि ।। ५८ ।। प्रत्यग्रुचकतोऽष्टेयुर्देव्यो नत्वा जिनाचिरे । गायन्त्यस्तद्गुणांस्तस्थुः प्रतीच्या व्यजनाञ्चिताः ।। ५९ ॥ उदग्रुचकतोऽप्येत्य देव्योऽष्टौ तौ प्रणम्य च । उदीच्यां चामरभृतस्तस्थुस्तद्गुणगायिकाः ॥६० ।। विदिग्रुचकतोऽप्येत्य चतस्रो दिक्कुमारिकाः । प्राग्वन्नत्वा विदिश्वस्थुर्गायन्त्यो दीपपाणयः ॥६१ ॥ चतस्रो रुचकद्वीपान्तःस्था एत्य प्रणम्य तौ । नालं जिनेन्द्रस्य चतुरडलोत्कर्षमच्छिदन् ॥ २ ॥ खनित्वा विवरं द्रव्यं निधाय तत्र तन्यधुः । रत्नैर्वब्रैस्तदापूर्याबध्नन् पीठं च दुर्वया ।। ६३ ।। सूतिकावेश्मनस्तस्य पूर्वोदग्दक्षिणासु ताः । सचतुःशालानि रम्भासदनानि विचक्रिरे ॥६४ ॥ नीत्वार्हदचिरादेव्यौ दक्षिणे कदलीगृहे । रत्नसिंहासने मध्ये चतुःशालं निवेश्य च ॥६५॥ ! दिव्यैः सुरभिभिस्तैलैरभ्यान रुभावपि । ततश्चोर्तयामासुर्गन्धद्रव्यैः सुगन्धिभिः ।।६६ ॥ १ गानकारिण्यः । २ विवरं गत्तं । ३ अभ्यङ्गं चक्रुः ।
दिक्कुमारीकृतोजन्मोत्सवः ।
॥११५ ।।
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||११६॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
प्राग्रम्भासदने नीत्वा न्यस्य सिंहासने च तौ । ता देव्योऽस्नपयन् गन्धपुष्पशुद्धोदकैस्ततः ।। ६७ ॥ द्वावप्यामोच्य दिव्यानि वस्त्रालङ्करणानि ताः । उदग्रम्भागृहे नीत्वा रत्नसिंहासने न्यधुः ।। ६८ ॥ गोशीर्षचन्दनं क्षुद्रहिमाद्रेराभियोगिकैः । आनाय्याप्लुष्य चाबध्नन् रक्षाग्रन्थिं द्वयोरपि ।।६९ ।। पर्वतायुर्भवेत्युच्चैर्वदन्त्यो जिनकर्णयोः । ताः समास्फालयामासू रत्नपाषाणगोलकौ ॥७० ॥ जिनेन्द्रजिनजनन्यौ निन्युस्ताः सूतिकागृहे । पर्यङ्के न्यस्य तस्थुश्च गायन्त्यो भगवद्गुणान् ।।७१ ॥ तदा चासनकम्पेन ज्ञात्वार्हज्जन्म वज्रभृत् । पालकेन विमानेन तत्रागात्सपरिच्छदः ।। ७२ ।। नमस्तुभ्यं रत्नकुक्षिधारिणीति वदन्न्यधात् । शक्रोऽवस्वापनी देव्या रूपान्तरमथार्हतः ।।७३ ॥ पञ्चरूपस्ततो भूत्वा चतुर्भिरिव दर्पणैः । तत्र चैकेन रूपेण पाणिभ्यां प्रभुमुद्दधे ॥७४ ।। दधानश्चामरे द्वाभ्यां छत्रमेकेन चोज्वलम् । एकेन च पुरो वल्गु वज्रमुल्लालयन् ययौ ।।७५ ।। क्षणाद्गत्वा मेरुशैलेऽतिपाण्डुकम्बलां शिलाम् । सिंहासने निषसाद शक्राकारोपितप्रभुः ॥७६ ।। तदैवासनकम्पेनाच्युताद्या अपि वासवाः । त्रिषष्टिरपि तत्रादौ ससङ्केता इवाययुः ॥७७ ॥ दिनीनाथह्रदिनीहूदादिभ्यः समाहृतैः । पयोभिः पूरितैः कुम्भैरच्युतोऽस्नपयत् प्रभुम् ।।७८ ॥ तं षोडशं तीर्थकर तीर्थाम्भ कुम्भपाणयः । अन्येऽपि स्नपयामासुषिष्टिरपि वासवाः ।। ७९ ।। पञ्चमूर्तिरथेशानो दधौ मूत्यैकया प्रभुम् । तिसृभिश्चामरायग्रे तस्थौ शूलभृदन्यया ।। ८० ॥ भर्तुश्चतुर्ष पार्वेषु स्फाटिकांश्चतुरो वृषान् । शक्रो विचक्रे सपदि कंकुब्मासानिवामलान् ॥ ८१ ॥ १ परिघाप्य । २ दग्ध्वा । ३ आदिशब्देन छत्रम् । ४ दिक्प्रकाशन् ।
इन्द्रकृतोजन्मोत्सवः ।
11११६॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||११७॥
पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
HARASHRSASARSHAS
तद्विषाणाग्रनिर्यातैर्वारिभिः स्वामिनं हरिः । स्नपयामास विमलैर्धारायन्त्रोत्थितैरिव ।। ८२ ॥ ममार्ज देवदृष्येण गोशीविलिलेप च । दिव्यालझरमालाभिरानर्च च हरिः प्रभम ॥ ८३ ॥ आरात्रिकमथोत्तार्य स्वामिनो विधिपूर्वकम् । पवित्रं स्तोत्रमारेभे हर्षगद्गदया गिरा ॥ ८४ ।। भगवन् भवते विश्वजनीनायाद्भुतर्द्धये । संसारमरुमार्गकच्छायाविटपिने नमः ।। ८५ ।। संचितैनस्तमस्विन्याः प्रभातसमयो मया । त्वदीयं दर्शनं दिष्ट्याधिगतं परमेश्वर ।। ८६ ।। लोचनान्यपि धन्यानि यैर्दष्येऽसि जगत्पते । तेभ्योऽपि पाणयो धन्यास्त्वत्संस्पर्शोऽन्वभावि यैः ।। ८७ ॥ विद्याधराणां महर्द्धिश्चक्रवर्ती कदाप्यसि । प्रकृष्टोऽस्येकदा देवो बलदेवोऽसि चैकदा ।। ८८ ।। एकदाप्यच्युतेन्द्रोऽसि ज्ञानी चक्रभृदेकदा । एकदा त्वं महेन्द्रोऽसि ग्रैवेयकविभूषणम् ।। ८९ ।। महासत्वोऽवधिज्ञानधरो राजासि चैकदा । सर्वार्थसिद्धालङ्कारोऽहमिन्द्रः पुनरेकदा ॥९० ॥ क्व क्व जन्मनि नाभूस्त्वमुत्कृष्टः परमेश्वर । तीर्थकृज्जन्मना त्वद्य पर्याप्ता वर्णना गिरः ।।९१ ॥ नेशोऽस्मि त्वद्गुणान् वक्तुं स्वमर्थं किं तु वच्यहम् । भवे भवे भवतु मे भक्तिस्त्वत्पादपद्मयोः ।।९२ ।। इति स्तुत्वेशमीशानात् पुनरादाय वज्रभूत् । आशु गत्वाचिरादेव्याः पार्वेऽमुञ्चद्यथास्थितिः ।। ९३ ॥ स्वामिनो दृग्विनोदायोपरि श्रीदामगण्डकम् । देवदूष्ये कुण्डले चोच्छीर्षके तु न्यधाद्धरिः ।। ९४ ॥ अथेत्थं घोषयामास मोघवाग्मघवामरैः । अमरेष्वथ दैत्येषु मानवेष्वपि दुर्गतिः ।। ९५ ॥ १ संचितपापान्येव रात्रिस्तस्याः ।
इन्द्रकृतोजन्मोत्सवः ।
॥११७॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषच 1199611
अर्हतोऽर्हज्जनन्याश्च योऽशुभं चिन्तयिष्यति । तस्यार्जकमञ्जरीवद्भेत्स्यते सप्तधा शिरः ।। ९६ ।। ॥ युग्मम् ॥
रत्नस्वर्णमहावृष्टि नगरे हस्तिनापुरे । तत्राकरोद्वैश्रवणः पाकशासनशासनात् ।। ९७ ।। तां चापस्वापनीं देव्याः पद्मिन्या इव भास्करः । हरिर्जहार तच्चार्हत्प्रतिबिंबं क्षणादपि ॥ ९८ ॥ अथार्हतः पञ्चधात्रीरादिश्याप्सरसो हरिः । ततो नन्दीश्वरेऽगच्छन्मेरोरन्ये तु वासवाः ।। ९९ ।। शाश्वतार्हत्प्रतिमानां तत्र चाष्टाहिकोत्सवम् । विधाय विधिवत्प्रीताः सर्वे स्वस्वपदं ययुः ।। १०० ॥ अनिद्रा ततो देवी दिव्यालङ्कारवासमम् । दिव्याङ्गरागमुत्तेजः प्रसरं सूनुमैक्षत ॥ १०१ ॥ आनन्दरभसोद्भान्तो गत्वा देव्याः परिच्छदः । राज्ञेऽशंसत् सूनुजन्म दिक्कुमार्यादि कर्म च ॥ १०२ ।। ततश्च मुदितो राजादात्तस्मै पारितोषिकम् । ऋद्ध्या चक्रे महत्या च सूनुजन्ममहोत्सवम् ॥ १०३ ॥ अशाम्यन्नशिवान्यस्मिन्गर्भस्थ एव भूपतिः । तस्य नामाकरोत्प्रीतः शान्तिरित्यात्मजन्मनः ।। १०४ ॥ शक्रसंक्रमितसुधं निजाङ्गुष्ठं क्षुधा पिबन् । धात्रीभिर्लाल्यमानश्च क्रमेण ववृधे प्रभुः ।। १०५ ।। आजन्म ज्ञानवृद्धोऽपि बाललीलायितानि सः । विविधानि व्यधात्सर्वं शोभते समयोचितम् ॥ १०६ ॥ आशातनाभीतभीता घुसदोऽरमयन् प्रभुम् । स्वामिना पांशुखेलाभिः स्वं महार्घं चिकीर्षवः ।। १०७ ।। निःशङ्कं तांश्च पादादि क्रीडायां न व्यहन् प्रभुः । दयावीरा महात्मानः प्रसृतेऽन्यरसेऽपि हि ।। १०८ ।। एवं च नानाक्रीडाभिः क्रीडन् क्रीडागृहं श्रियः । चत्वारिंशद्धनुस्तुङ्गः प्रपेदे यौवनं प्रभुः ।। १०९ ॥ १ अर्जको वृक्षविशेषः । २ अपगता निद्रा यस्याः सा ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
नामकरणम् ।
।। ११८ ।।
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥११९॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
राजकन्या नरपतिः शान्तिना पर्यणाययत् । पुत्रोद्वाहोत्सवानां हि न तप्यन्ति महर्द्धयः ।। ११० ॥ पञ्चविंशत्यब्दसहस्राते शान्तिं महीपतिः । राज्ये न्यधान्निजं कार्यमन्वतिष्ठत् स्वयं पुनः ।। १११ ॥ यथावत् पालयामास वसुधां विश्वसेनसूः । महतामवतारो हि विश्वपालनहेतवे ।। ११२ ॥ रेमे पाणिगृहीतीभिरचिरानन्दनोऽपि हि । निकाचितं भोगफलं भोग्यं कर्हितामपि ।। ११३ ।। सर्वान्तःपुरमूर्धन्या तस्य पत्नी यशोमती । स्वप्नेऽपश्यन्मुखे चक्रं विशदभ्रान्तरर्कवत् ।। ११४ ॥ तदा विमानात् सर्वार्थात् पूरयित्वायुरात्मनः । जीवो दृढरथस्यर्षेस्तस्याः कुक्षाववातरत् ।। ११५ ॥ तदानीमेव सा सुप्तोत्थिता देवी यशोमती । नाथाय शान्तिनाथाय तमाख्यत् स्वप्नमात्मनः ॥ ११६ ॥ ज्ञानत्रयधरः शान्तिस्वामी व्याख्यादिदं ततः । आसीद्दढरथो नाम मम जन्मान्तरेऽनुजः ।। ११७ ॥ च्युत्वा विमानात् सर्वार्थात् स इदानीं तवोदरे । अवातारीत्तनूजं तं समये प्रसविष्यसे ।। ११८ ॥ तदामोघं वचः पत्युः प्रगेऽब्दस्येव गर्जितम् । श्रुत्वा प्रमुदिता देवी सद्यो गर्भ बभार तम् ।। ११९ ॥ काले च सुषुवे पुत्रं पवित्रं पूर्णलक्षणम् । देवी यशोमती पत्युः प्रतिबिंबमिवाद्भुतम् ॥ १२० ॥ गर्भस्थेऽस्मिन् यशोमत्या स्वप्ने यच्चक्रमीक्षितम् । तेन चक्रायुध इति तस्य नामाकरोत् पिता ।। १२१ ।। चक्रायुधोऽपि ववृधे करिपोत इव क्रमात् । धात्रीर्भिाल्यमानः सन्नृलोकतिलकोपमः ॥ १२२ ॥ यौवनं युवतीवर्गविलोचनविमोहनम् । अनङ्गलीलोपवनं प्राप चक्रायुधः क्रमात् ।। १२३ ।। । स्वयंवराः श्रिय इव रूपलावण्यशालिनीः । अनेकशो राजपुत्रीः पिता तेनोदवाहयत् ।। १२४ ॥
विवाहः ।
॥११९ ॥
१ भार्यामिः ।२ मेघान्तः सूर्यवत् । ३ सत्यम् । ४ प्रातःकाले ।
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
1192011
श्रीमतः शान्तिनाथस्य राज्यं पालयतः सतः । व्यतियान्ति स्म वर्षाणां सहस्राः पञ्चविंशतिः ।। १२५ ।। शान्तेरथास्त्रशालायां विशालज्योतिराजितम् । अभूच्चक्रमुपपादशय्यायामिव निर्जरः ।। १२६ ।। तस्य चकारयत् स्वामी चक्रस्याष्टाहिकोत्सवम् । पूजामाचारपूज्यस्य पूज्या अपि हि कुर्वते ।। १२७ ।। तच्चक्रमस्त्रशालायाः पयोराशेरिवार्यमा । चचाल पूर्वाभिमुखं मुखं दिग्विजयश्रियः ।। १२८ ।। अरैरिव सहस्रेण यक्षैस्तत्समधिष्ठितम् । अन्वंचालीन्महीपालः सैन्यच्छन्नमहीतलः ।। १२९ ॥ दिने दिने योजनं तद्गत्वा चक्रमवास्थित । द्वादशयोजनायामं कृत्वा च शिबिरं प्रभुः ।। १३० ॥ एवं दिने दिने गच्छन्नच्छिन्नं विश्वसेनसूः । आसदन्मागधं तीर्थं पूर्वाब्धिमुखमण्डनम् ॥ १३१ ॥ स्कन्धावारं दृढस्कन्धः श्रीशान्तिस्तस्य रोधसि । अलब्धमध्यमम्भोधिमिव सद्यो न्यवीविशत् ॥ १३२ ॥ ततो मागधतीर्थाभिमुखं सिंहासनोत्तमे । जिगीषुरप्येनाबद्धविकारो न्यषदत् प्रभुः ।। १३३ ।। तदा द्वादशयोजन्यां तस्थुषो मागधेशितुः । सिंहासनं तदा सद्य खञ्जपादमिवाचलत् ॥ १३४ ॥ अथ संचिन्तयामास मनसा मागधेश्वरः । किमपूर्वमिदमहो चलितं यन्ममासनम् ।। १३५ ।। किं नु च्यवनकालो मे संप्रत्ययमुपस्थितः । ऋद्धिं ममासहिष्णुः किं कोऽप्यचालयदासनम् ॥ १३६ ॥ एवमुत्पन्नसंदेहः प्रयुक्तावधिनाथ सः । अज्ञासीदागतं शान्तिं चक्रिणं धर्मचक्रिणम् ॥ १३७ ॥ भूयो मागधतीर्थाधिपतिरेवमचिन्तयत् । अज्ञानचिन्तितमिदं धिगहो मे शिशोरिव ।। १३८ ॥ अयं हि षोडशस्तीर्थकरश्चक्री च पञ्चमः । मां प्रत्यस्त्येवमासीनोऽनुकम्पागलितः प्रभुः ।। १३९ ॥ १ सततप्रयाणेनेत्यर्थः । २ निर्विकारः । ३ कृपापूर्णः ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
चक्रायुधस्य
दिग्विजयः ।
।। १२० ।।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१२१॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः | सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
।
त्रिजगत्त्राणसंहारक्षमदोष्णो जगत्पतेः । पुरस्तादस्य कोऽस्म्येष खद्योत इव भास्वतः ।। १४० ।। अच्युतेन्द्रादयो यं च पदातिवदुपासते । तस्मिन् भक्तिं करिष्यामि कीदृशीमहमीदृशः ।। १४१ ।। तथापि हि जगन्नाथममुं स्वयमिहागतम् । वाससो दर्शयेवेन्दुमर्चयामि स्वसम्पदा ।। १४२ ।।। इति निश्चित्य मनसा गृहित्वोपायनं महत् । नाथो मागधतीर्थस्य शान्तिनाथमुपास्थित ।। १४३ ॥ सोऽन्तरिक्षस्थितो नाथं प्रणम्यैवमवोचत । दिष्ट्या मां त्रिजगन्नाथान्वग्रहीः पत्तिमात्रकम् ।। १४४ ।। एषोऽस्मि शासनधरः पूर्वदिक्पालकस्तव । दुर्गपाल इवादेश्यस्त्वया स्वामिन्नहर्निशम् ।। १४५ ॥ एवमुक्त्वा नमस्कृत्य सोऽर्पयामास भक्तितः । दिव्यालङ्कारवस्त्राणि शय्यापाल इव प्रभोः ।। १४६ ।। श्रीशान्तिरपि सत्कृत्य गीर्वाणं विससर्ज तम् । प्रतस्थे चक्ररत्नं च दक्षिणाभिमुखं ततः ।। १४७ ॥ दक्षिणाम्भोनिधे रोधस्यरुद्धप्रसरः प्रभुः । चक्रमार्गानुगोऽथागादगाधभुजविक्रमः ।। १४८ ।। उद्दिश्य वरदामानमनाक्षेपो जगत्पतिः । तीरे नीरनिधेरत्नसिंहासन उपाविशत् ।। १४९ ।। ज्ञात्वा चावधिनायातं वरदामपतिः प्रभुम् । गृहीतोपायनोपायोऽपायरक्षार्थमाययौ ।। १५०॥ सोऽपि नाथं नमस्कृत्य तस्यासेवां प्रतीक्ष्य च । उपायनमुपानैषीद्दिव्यालङ्करणादिकम् ।। १५१ ।। सप्रसादं तमालप्य विससर्ज जगत्पतिः । चक्ररत्नमचालीच्च प्रति प्राचेतसी दिशम् ।। १५२ ।। नागवल्लीवनाबद्धपूगद्रुमसमाकुले । प्रतीच्यजलधेः स्कन्धे स्कन्धावारं न्यधाद्विभुः ।। १५३ ।। १ त्रिजगतां रक्षणे नाशे च समर्थबाहोः । २ वस्त्रस्योभयप्रान्ततन्तुर्दशेत्युच्यते । ३ अपायात् नाशाद्रक्षायै स्वस्येति यावत् गृहीतमुपायनं तद्रूप उपायो येन सः । ४ पश्चिमायाम् । ५ तीरे ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
।। १२१ ॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१२२॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
चलितासनः प्रभासपतिः सिंहासनस्थितम् । एत्य श्रीशान्तिमानर्च प्रतीयेष च शासनम् ।। १५४ ॥ सिन्धुदेवीमथोद्दिश्य पश्चिमोत्तरवर्त्मना । चक्रे प्रतस्थे तन्मार्गानुगः शान्तिरपि प्रभुः ॥ १५५ ।। निकषा सिन्धुं सदनं दक्षिणे सिन्धुरोधसि । स्वामी न्यधत्त शिबिरं चलन्नगरसनिभम् ॥ १५६ ।। सिंहासनमथाध्यास्य सिन्धुं मनसिकृत्य च । तस्थौ तत्सम्मुखः स्वामी योगीवाकृष्टितत्परः ।। १५७ ॥ आयातं स्वामिनं ज्ञात्वावधिना सिन्धुदेव्यपि । उपात्तोपायना सद्यो भक्तितस्तमुपाययौ ।। १५८ ।। सा शान्तिस्वामिनं नत्वा जगादैवं कृताञ्जलिः । आदेशकारिणी देशेऽस्मिन्नस्मि पृतनेव ते ।। १५९ ॥ इत्युक्त्वा सार्पयामास भक्तिप्रह्ला जगत्पतेः । रत्नस्वर्णस्नानपीठकलशान् भूषणादि च ।।१६०॥ ततश्चचाल तच्चक्रं सानीकः शान्तिचत्र्यपि । दिशोदक्पूर्वयापच्च वैताब्योपत्यकाभुवम् ॥१६१ ॥ श्रीशान्तिस्वामिनस्तत्र वैताढ्याद्रिकुमारकः । प्राभृतान्यर्पयामास बभूव च वशंवदः ।। १६२ ।। चक्रमार्गानुगः स्वामी तमिस्रा निकषा गुहाम् । जगाम विदधे चाशु कृतमालामरं वशे ।। १६३ ।। श्रीशान्तिशासनात् सिन्धुनदीमुत्तीर्य चर्मणा । सेनानीः साधयामास सिन्धोदक्षिणनिष्कुटम् ।। १६४ ।। ततश्चोद्घाटयामास तमिस्रां पृतनापतिः । कपाटौ ताडयन् दण्डरत्नेनामोघशक्तिना ।। १६५ ।। गजरत्नं समारूढः प्ररूढप्रौढविक्रमः । तस्यां गुहायां सबलस्वामी सिंह इवाविशत् ।। १६६ ॥ दक्षिणे कुम्भिनः कुम्भे मणिरत्नं तमश्छिदे । उदयाद्राविवादित्यं विदधे विश्वसेनसूः ।। १६७ ॥ १ अङ्गीचकार । २ समीपे । ३ आकर्षणतत्परः । ४ सेना । ५ भक्तिनम्रा । ६ ससैन्यः । ७ तमसश्छेदार्थ ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
।। १२२ ।।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२३॥
FASHI
पञ्चमं पर्व पञ्चमः | सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
काकिणीरत्नमादाय पाणिनोभयतः प्रभुः । क्रमादेकोनपञ्चाशन्मण्डलान्यालिखन् ययौ ।। १६८ ॥ ततो वर्धकिरत्नेन गुहारथ्यान्तरस्थयोः । स्वाम्युन्मनानिमग्राख्यनद्योः पद्यामबन्धयत् ॥ १६९ ॥ उत्ततार तरङ्गिण्यौ दुस्तरे अपि पद्यया । शान्तिनाथः ससैन्योऽपि सर्वमप्युज दोष्मताम् ।। १७०॥ गुहाया उत्तरद्वारं स्वयमुज्जघटे क्षणात् । प्रभावात् स्वामिनः प्रातः पद्मिनीकोशवद्रवेः ॥ १७१ ।। तस्या गुहाया द्वारेण ससैन्यस्तेन निर्ययौ । सर्वत्रास्खलितो मार्गः प्रभूणां श्रोतसामिव ।। १७२ ।। गुहाया निःसृतं तस्याः ससैन्यं प्रेक्ष्य चक्रिणम् । म्लेच्छाः संभूय संभूय सोपहासमदोऽवदन् ।। १७३ ॥ अरे रे कोऽयमायातोऽप्रार्थितप्रार्थकोऽधुना । अस्मद्देशे सिंहयूथाक्रान्तारण्य इव द्विपः ।। १७४ ।। यथेष्टमुट्टीकमाना भटंमन्याः पदातयः ।धूलीधूसरसर्वांगाः के त्वमी रासभा इव ।। १७५ ।। आरूढकरिणः केऽमी वृक्षस्थाः प्लवगा इव । केऽमी च तुरगारूढास्तरङ्गस्था इवाटयः ।। १७६ ॥ अमी किं पनव इवाधिरूढाः स्यन्दनेषु च । अङ्गारशकटीप्रायमयःखण्डमिदं च किम् ।। १७७ ।। अहो एषामनालोच्यकारित्वमसुमेधसाम् । संभूयैभिर्यदारेभे शृगालैरिव जागरः ।। १७८ ॥ अथवैतानुपेक्ष्यालं विषं वैरी एपेक्षितः । वयमेतान् हनिष्यामः काकोलाः शलभानिव ॥ १७९ ।। एवमन्योऽन्यमुक्त्वा ते विविधायुधपाणयः । प्रावर्तन्ताग्रसैन्येन योद्धं श्रीशान्तिचक्रिणः ।। १८० ॥ निजघ्नुः परिषैः केऽपि वल्मीकानिव कुअरान् । गदाभिः स्यन्दनानेकेंऽपिंषन् घटकपालवत् ॥ १८१ ॥ १ सेतुम् । २ अप्रार्थितस्य मृत्योः प्रार्थयिता ।३ उत्प्लुत्यमानाः । ४ वानराः । ५ मत्स्याः । ६ अशोभना बुद्धिर्येषां ते मूर्खा इत्यर्थः । ७ काकविशेषाः ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
SHASHA
।। १२३ ॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१२४॥
पञ्चम पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
शरशूलैः केऽपि विवाश्वान् श्वाविध इव व्यधुः । शल्यैरकीलयन् पत्तीन् केऽपि मन्त्रैः परेतवत् ।। १८२ ॥ इत्थं विचित्रं निघ्नन्तस्तन्वन्तस्तुमुलं महत् । वारंवारं करास्फोटं कुर्वाणाः सिंहनादिनः ॥१८३ ।। उच्छलन्तो दुर्ललिताः किराताः प्लवगा इव । अग्रसैन्यं वनमिवाभाक्षुस्ते चक्रवर्तिनः ।। १८४ ॥ सैन्यानां जातभङ्गेन श्रीशान्तेः पृतनापतिः । हुताशन इवाहुत्या दीप्यमानोऽतिभीषणः ।।१८५ ।। कृतान्त इव संनद्धः खड्गरत्नं करेऽदधत् । अश्वरत्नं समारुह्य किरातान् प्रत्यधावत ।। १८६ ।।
॥युग्मम् ॥ सेनानीवाजिनिस्त्रिशास्त्रीणि रत्नानि तानि तु । संयुक्ताः समलक्ष्यन्त त्रयोऽग्नय इवैकतः ।। १८७ ।। गरुडः पादचारीव पाटयन्निव भूतलम् । सेनान्यो मनसा तुल्यं प्रससार स वाजिराट् ।। १८८ ॥ सादिनः पत्तयो वापि किराताः स्थातुमग्रतः । न ह्यलंभूष्णवोऽभूवन्नधोघस्येव शाखिनः ।।१८९ ॥ रन्ध्रेषु केऽप्यदुर्झम्पां केऽपि कुओषु लिलियरे । गिरिषु प्राविशन् केऽपि दुद्रुवुः केऽपि वारिषु ।। १९० ॥ तत्यजुः केचिदस्त्राणि स्ववस्त्राण्यपरे जहुः । मृतीभूयेव केऽप्यस्थुर्निश्चेष्टं लुठिता भुवि ।। १९१ ॥ केषांचिद्बाहवः पेतुः शाखा इव महीरुहाम् । शिरांसि च फलानीव दलानीव करा अपि ।। १९२ ॥ दन्ता निपेतुः केषांचित् केषांचिच्चरणाः पुनः । केषांचित् पुस्फुटुस्तुच्छपात्रवच्च करोटयः ।। १९३ ।। सेनान्यामश्वरत्नेन गाहमाने रणार्णवम् । किं किं विपत्तये नासीद्विद्विषां यादसामिव ।। १९४ ।। एवमालोकितास्तेन ते किराताः क्षणादपि । जग्मुर्दिशो दिशं सर्वे पवनोद्भूततूलवत् ॥ १९५ ॥ १ भाषयां शाहुडी” इति । २ निममज्जुः । ३ करोटिः शिरोऽस्थि ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
॥ १२४ ॥
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।। १२५ ।।
ते योजनानि भूयांसि गत्वैकत्रामिलन्नथ । मन्त्रयांचक्रिरे चैवममर्षव्रीडपीडिताः ।। १९६ ।। अहो किमिदमस्माकमाकस्मिकमुपस्थितम् । यत्कश्चिदेष वैताढ्यं लङ्घित्वेह समाययौ ।। १९७ ।। तत्रापि चातिमात्रेण सैन्येनानन्यसन्निभः । छादयामास नः पृथ्वीमुद्वेल इव वारिधिः ।। १९८ । पदातिमात्रं तस्यापि कोऽप्येकाङ्गोऽयमुद्भटः । भटोऽस्मान् कुट्टयामास चिरं सुभटमानिनः ॥ १९९ ॥ अन्योऽन्यस्यापि जिद्दीमः प्राक्शौर्योच्छूनबाहवः । अतः परं मुखमपि न स्वं दर्शयितुं क्षमाः ॥ २०० ॥ अधुना प्रविशामः किं दीप्यमानहुताशनम् । झम्पां दद्मोऽथवा मर्तुं गिरिशृङ्गाद्गरीयसः ।। २०१ ।। स्वयं कवलेयामः किं कालकूटं समुत्कटम् । दोलावल्लम्बयामः किं बद्ध्वा स्वं शाखिमूर्धसु ॥ २०२ ॥ स्वोदरं दारयामः किं शस्त्रीभिर्जीर्णचीरवत् । दशनैः खण्डयामः किं जिह्वामिर्वारुखण्डवत् ॥ २०३ ॥ येन तेन प्रकारेण मरणं शरणं हि नः । एवं पराभवाक्रान्तः को मानी जीवितुं क्षमः ॥ २०४ ॥ यदि वैक उपायोऽस्ति परेषां साधनाय नः । आह्वयामो वयं मेघमुखान् स्वकुलदेवताः ॥ २०५ ॥ क्षीणोपायविशेषाणां क्षीणपौरुषसम्पदाम् । परैराक्रम्यमाणानां शरणं कुलदेवताः ॥ २०६ ॥ इति निश्चित्य सर्वेऽपि सिंधो रोधसि ते ययुः । चक्रिप्रतापसंतप्ता मिमंक्षव इवाम्भसि ॥ २०७ ॥ दीना दिग्वाससः सर्वे ते तत्रोत्तानशायिनः । तस्थुर्हारितसर्वस्वा द्यूतकारनरा इव ।। २०८ ।। एवं स्थितास्ते संभूय प्रसादाय पयोमुचाम् । अकार्षुरष्टमतपो भक्तिग्राह्या हि देवताः ।। २०९ ।। १ पीनबाहवः । २ अद्यः । ३ छुरिकाभिः । ४ जीर्णवस्त्रवत् । ५ इर्वारुः भाषायां "काकडी " इति ख्यातः । ६ मेघादीन् । ७ मंक्तुमिच्छवः । ८ नग्नाः ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
।। १२५ ।।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
।।१२६ ॥
तपोऽन्तेऽब्दमुखा देवाः प्रादुर्भूता दिवि स्थिताः । ऊचुर्मा भैष्ट मा भैष्ट वत्साः का वोऽर्तिरुच्यताम् । म्लेच्छा अप्यूचिरे चक्री कश्चिदेष निहन्ति नः । तद्भयादिह नष्टाः स्मः काकनाशमिमे वयम् ।। २११ ।। त्रायध्वं भगवन्तोऽब्दास्त्रा॒तारो यूयमेव नः । उन्मूढे हि क्षुते प्रायेणैकः शरणमर्यमा ॥ २१२ ॥ म्लेच्छानप्यादिशन् देवा मेघैास्या अद्य वो रिपून् । आप्लाव्याद्भिर्हनिष्यामः शीतलेनापि मृत्युना ॥ २१३ ॥ शान्तिसैन्येऽम्बुधाराभिरायसैर्मुसलैरिव । कर्तुमारेभिरेऽथाब्दा महीमेकार्णवामिव ।। २१४ ॥ आप्लाव्यमानं सलिलेनालोक्य शिबिरं निजम् । चक्रभृत् पञ्चमश्चर्मरत्नं पस्पर्श पाणिना ।। २१५ ।। तच्चर्मरत्नं ववृधे सद्यो द्वादशयोजनीम् । सेवालजालडिंडीरपिण्डवच्चातरत्तराम् ॥ २१६ ॥ श्री शान्तिशासनात्तत्र चर्मरत्नेऽखिलं बलम् । आरुरोहोडुप इव निकीलित इव स्थिरे ।। २१७ ॥ चर्मवत् पाणिना स्पृष्ट्वा कृत्वा द्वादशयोजनीम् । सैन्योपरि छत्ररत्नमतनोच्छान्तिचक्रभृत् ॥ २१८ ॥ छत्रस्य दण्डमूले च गवाक्ष इव दीपकम् । मणिरत्नं न्यधाद्ध्वान्तध्वंसाय नृशिरोमणिः ।। २१९ ।। ऊप्ताः प्रभाते मध्याह्ने निष्पन्नास्तत्र शालयः । सैन्यैर्बुभुजिरे गेहिरत्नस्य महिमा ह्ययम् ॥ २२० ॥ तस्थावहानि सप्तैवं ससैन्यः शान्तिचक्रभृत् । सांयात्रिक इवांभोधौ तस्मिन्नेकजलेऽपि हि ।। २२१ ।। तस्याथ किङ्करसुराः कुपिताः शस्त्रधारिणः । इत्यूचिरे मेघमुखकुमारांस्त्रिदिवौकसः ।। २२२ ॥ अरे किमेतदारब्धमविमृश्य विधायिनः । स्वशक्ति परशक्ति च न जानीथ हताशयाः ।। २२३ ।। अभ्रंलिहाग्रशिखरः सुवर्णर्शिखरी क्व च । जानुदघ्ना वामलूराः क्व च मृद्वालुकामयाः ।। २२४ ।। १ नष्टे । २ मेघमुखाः । ३ लोहमयैः । ४ डिंडीरः समुद्रफेनम् । ५ नौकायाम् । ६ मेरुः । ७ वल्मीकाः ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिनचरितम् ।
चक्रायुधस्य
दिग्विजयः ।
।। १२६ ।।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।१२७॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
जगद्योती क्व मार्तण्डः क्व च खद्योतपोतकाः । क्व स्थामधाम गरुडो निःसाराः शलभाः क्व च ।।२२५॥ क्व नागराजो भूधर्ता वराकाः क्व च राजिलाः । स्वयंभूरमणः क्वाब्धिः क्व च श्रोतासि वेश्मनाम् ।।२२६ ॥ क्वैष चक्रधरस्तीर्थकृच्च त्रैलोक्यवन्दितः । वराकाः क्व भवन्तश्च जय्या अस्मादृशामपि ।। २२७ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। यात यात द्रुतं तस्मादपराधमतः परम् । न सहिष्यामहे हंत वयं श्रीशान्तिकिङ्कराः ।। २२८ ।। इति साटोपमुक्तास्तैर्ययुर्मेघमुखाः सुराः । म्लेच्छानबोधयंस्तांश्च शरणं शान्तिरेव वः ।। २२९ ॥ शिष्टा मेघमुखैस्तेऽपि म्लेच्छा निःश्वस्य किंचन । पर्यशाम्यन गतामर्षा द्विपा गतमदा इव ।। २३०॥ वाहनानि विचित्राणि चित्राण्याभरणानि च । वासांसि च महा_णि रूप्यस्वर्णोत्करानपि ।। २३१ ।। प्रभोरुपायनीकृत्य किराताः शरणार्थिनः । सर्वाङ्गलुठनैर्भूमि मृजन्तस्ते समाययुः ।। २३२ ।। ।। युग्मम् ।। समर्योपायनं शान्तेस्ते प्रणम्यैवमब्रुवन् । सदायेदान्ताः स्मः स्वामिन्नरण्यवृषभा इव ।। २३३ ॥ ततोऽस्माभिरजानद्रिस्त्वां स्वामिनमिहागतम् । रभसादपराद्धं यत्तत्सहस्व प्रसीद नः ।। २३४ ॥ स्वाम्यस्यतः परं त्वं नः शाधि साधितभूतलः । स्थास्यामस्तावकीभूय भूयः किं ब्रूमहे वयम् ।। २३५ ॥ एवमुक्त्वा स्थितान् म्लेच्छान् स्वीकृत्यान्वग्रहीत्प्रभुः । असाधयच्च सेनान्या सिन्धोरुत्तरनिष्कुटम् ।।२३६ ॥ छादयन्नन्तरं गङ्गासिन्ध्वोः सैन्यैर्निरन्तरैः । सोऽक्षुद्रंपृतनः क्षुद्रहिमाद्रिमगमत्ततः ॥ २३७ ।। गोशीर्षचन्दनैः पद्महूदाम्भोभिरथापरैः । रत्नैरानर्च हिमवत्कुमारः शान्तिचक्रिणम् ।। २३८ ॥ १ निर्विषसर्पाः । २ उद्धताः । ३ प्रामृतमङ्गीकृत्येत्यर्थः । ४ बृहत्सैन्यः ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
। १२७ ॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१२८॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
गत्वा ऋषभकूटाद्रौ समादाय च काकिणीम् । शान्तिश्चक्रीत्यक्षराणि कल्प इत्यलिखत्प्रभुः ।। २३९ ।। ततो रथस्यो ववले शान्तिः शान्तारिपौरुषः । प्राप क्रमेण वैताव्यपर्वतोपत्यकाभुवम् ॥ २४०॥ विद्याधरनृपैस्तत्र श्रेणिद्वितयवर्तिभिः । सच्चक्रे चक्रवर्ती स इहामुत्र च शर्मणे ।। २४१ ।। अथ गङ्गातटे गत्वा गङ्गां स्वयमसाधयत् । सेनान्या साधयामास गाङ्ग चोत्तरनिष्कुटम् ॥ २४२ ॥ गुहां खण्डप्रपाताख्यामापपात ततः प्रभुः । नाट्यमालामरं तत्र चकार च वशंवदम् ।। २४३ ॥ सेनानीर्दण्डरत्नेनोद्घाटयामास तां गुहाम् । चक्ररत्नानुगः शान्तिचक्रभृत् प्रविवेश च ।। २४४ ।। पूर्ववन्मणिरत्नेन काकिणीमण्डलैरपि । गुहागृहे ध्वान्तशान्ति शान्तिर्दीपैरिव व्यधात् ।। २४५ ।। लीलयोन्मग्ननिमग्नजले नद्यौ स पद्यया । उत्ततार ससैन्योऽपि दुष्करं नास्ति दोष्मताम् ।। २४६ ।। स्वयमुद्घटितेनापाग्द्वारेण पृतनान्वितः । गुहाया निरगात्तस्याः पञ्चानन इव प्रभुः ॥२४७ ।। न्यधत्त विपुले गङ्गापुलिने शिबिरं प्रभुः । गङ्गातरङ्गतरलैस्तुरङ्गैः समलवृत्तम् ।। २४८ ॥ नैसर्पप्रमुखास्तत्र गङ्गामुखनिवासिनः । नवापि निधयः शान्तेरेत्याभूवन वशंवदाः ॥ २४९ ।। स्वच्छन्दं म्लेच्छभूयिष्ठं गाङ्गं दक्षिणनिष्कुटम् । साधयामास सेनान्या पल्लिमात्रमिव प्रभुः ।। २५० ॥ इत्थं भरतषट्खण्डीमरिषड्वर्गवत्प्रभुः । साधयित्वाष्टभिर्वर्षशतैर्निववृते ततः ।। २५१ ।। प्रयाणैरनवच्छिन्नैश्छिन्दन् मार्ग दिने दिने । आजगाम श्रियां धाम नृहस्ती हस्तिनापुरम् ।। २५२ ॥ पौरैग्राम्यैश्च सोत्कण्ठैर्निर्निमेषैः सरैरिव । वीक्ष्यमाणः शान्तिनाथो ययौ निजनिकेतनम् ।। २५३ ।। १ आचारः ।
ASSASARASASHASIRSA
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
।। १२८ ॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पञ्चमं पर्व पञ्चमः
पुरुषचरिते
सर्गः
॥१२९॥
श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अमरैर्बद्धमुकुटैनरेन्द्ररपरैरपि । विदधे चक्रवर्तित्वाभिषेकः शान्तिचक्रिणः ॥२५४ ॥ अभिषेकोत्सवश्चाभून्नगरे हस्तिनापुरे । अपदण्डशुल्कभटप्रवेशो द्वादशाब्दिकः ।। २५५ ।। ततः पृथक् पृथग्यक्षसहस्राधिष्ठतात्मभिः । स चतुर्दशभी रत्नैर्निधिभिर्नवभिः श्रितः ।। २५६ ।। चतुःषष्ट्या सहस्रैश्चावृतोऽन्तःपुरयोषिताम् । लक्षश्चतुरशीत्येभरथाश्वस्य च भूषितः ।।२५७ ।। ग्रामाणां पदिकानां च कोटिषण्णवतेः प्रभुः । द्वात्रिंशतः सहस्राणां भूभुजां नीवृतामिव ।। २५८ ॥ सेवितः सूपकाराणां त्रिषष्ट्यप्रैस्त्रिभिः शतैः । श्रेणिप्रश्रेणिभिश्चाष्टादशभिः शोभमानभूः ।। २५९ ।। महापुरसहस्राणां पाता द्वासप्ततेस्तथा । एकसहस्रोनद्रोणमुखलक्षस्य शासिता ॥२६० ।। पत्तनाष्टाचत्वारिंशत्सहस्राणामधीश्वरः । चतुर्विशसहस्राणां कर्पटानां मडम्बवत् ॥२६१ ॥ रत्नाधाकरसहस्रविशतेरप्यधीशिता । षोडशानां तथा खेटसहस्राणां च शासकः ॥२६२ ॥ चतुर्दशानां संबाधसहस्राणामपि प्रभुः । पञ्चाशतं षडधिकांस्त्रायमाणोऽन्तरोदकान् ।।२६३ ॥ पञ्चाशतः कुराज्यानामेकोनायाश्च नायकः । किमन्यदुपभुआनः षट्खण्डमपि भारतम् ।।२६४ ॥ गीतैास्यैस्ताण्डवैश्च नाटकाभिनयैरपि । पुष्पोच्चयजलक्रीडादिभिश्चानुभवन् सुखम् ।। २६५ ।। आरभ्य चक्रवर्तित्वादष्टवर्षशतोनिताम् । गमयामास सोऽब्दानां सहस्रान् पञ्चविंशतिम् ।।२६६ ।। ब्रह्मलोके तदानीं च लोकान्तिकदिवौकसाम् । आसनानि स्म कम्पन्ते दोलितानीव केनचित् ।। २६७ ॥ १ दण्डकरभटप्रवेशै रहितः । २ पत्तीनाम् । ३ देशानाम् । ४ रक्षकः । ५ पर्वतविशेषाणाम् । ६ खेटो लघुग्रामः ।७ द्वीपान् । ८ किमन्यद्वक्तव्यमिति शेषः ।
चक्रायुधस्य दिग्विजयः ।
|| १२९॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
1193011
***%
किमेतदिति संभ्रान्ता देवाः सारस्वतादयः । प्रायुञ्जतावधिं सम्यग्ज्ञात्वा चैवं मिथोऽवद्न् ।। २६८ ।। अयि द्वीपे जम्बूद्वीपे भरतार्धे च दक्षिणे । अर्हतः शान्तिनस्थिस्य वीक्षाकालोऽयमागतः ।। २६९ ।। तत्प्रभावेण संजातचेतनानीव सम्प्रति । ज्ञापयन्त्यासनान्यस्मान् दीक्षाकालोचिता क्रियाम् ॥ २७० ॥ ज्ञानत्रयेण जानाति भगवान् यद्यपि स्वयम् । तथापि कल्प इति तं स्मारयामो व्रतक्षणम् ।। २७१ ।। एवमन्योऽन्यमालप्य विमानान्यधिरुह्य च । शान्तिनाथमुपाजग्मुर्देवाः सारस्वतादयः ॥। २७२ ।। । ते त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य शान्तिनाथं प्रणम्य च । तीर्थं प्रवर्तय स्वामिन्निति प्राञ्जलयोऽवदन् ।। २७३ ।। इत्युदित्वा नमस्कृत्य ययुर्लोकान्तिका दिवम् । पूर्णार्थो नृभिकैः स्वार्थी देवी दानं च वार्षिकम् ॥ २७४ ॥ आत्मानुरूपे तनये राज्यं चक्रायुधे न्यधात् । स्वयं संयमसाम्राज्यमुपादित्सुर्जगत्पतिः ।। २७५ । अथेन्द्रप्रमुखैर्देवैर्नृपैश्चक्रायुधादिभिः । चक्रेऽभिषेकी दीक्षायां चक्रितायामिव प्रभोः ॥ २७६ ॥ सर्वार्थां नाम शिबिकां रत्नसिंहासनान्विताम् । आरुरोह जगन्नाथस्तामूहः प्रथमं नसः ।। २७७ ॥ ततोऽप्युदुहुः पूर्वत्र सुरा दक्षिणतोऽसुराः । सौपर्णेयाश्चापरतो नागा उत्तरतश्च ताम् ।। २७८ ॥ संध्याभ्रवत्पाटलाभिः पाटलीकृतदिग्मुखम् । शिरीषैः शोभित ग्रीष्मश्रीसंगात्पुलकैरिव ।। २७९ ।। घर्मो बिन्दुभिरिव मल्लिकाभिः समाकुलम् । सुवर्णकेतकीकोशः स्मरेवासैरिवाङ्कितम् ॥ २८० ॥ ' ' प्रत्यग्रमुकुलोद्भान्तगुञ्जन्मधुकरालिभिः । घातकीभिर्गीष्मलक्ष्म्या गायनीभिरिवाञ्चितम् ।। २८१ r वनश्रीस्तनसङ्काशपुष्पस्तबकसम्पदा । खर्जूरैर्जर्जरीभूता मधोर्हसदिव श्रियम् ।। २८२ ।। ।
-sangan 405H
१ कामबाणैः ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
04:
जिनदीक्षा ।
2
॥ १३० ॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३१॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पचेलिमफलोद्धान्तकीरपिच्छैर्निरन्तरैः । द्विगुणीभूतमाकन्ददलऋद्धयातिबन्धुरम् ॥२८३ ॥ अधिवापि जलक्रीडारसव्याकुलनागरम् । ययौ सहस्राम्रवणमचिरानन्दनप्रभुः ॥२८४ ।।
॥षड्भिः कुलकम् ॥ शिबिकायास्ततस्तस्याः समुत्तीर्य जगत्पत्तिः । उज्झाञ्चकार रत्नालारमाल्यादि राज्यवत् ।। २८५ ।। ज्येष्ठकृष्णचतुर्दश्यां भरण्यां पश्चिमेऽहनि । कृतसिद्धनमस्कारः कृतषष्ठतपाः प्रभुः ।। २८६ ॥ समं नृपसहस्रेण परिव्रज्यामुपाददे । तदैव चासदज्ज्ञानं मनःपर्यवसंज्ञकम् ॥२८७ ॥ ततश्च मन्दिरपुरे सुमित्रनृपमन्दिरे । पारणं परमान्नेन द्वितीयेऽह्नि व्यधाद्विभुः ॥२८८ ॥ विदधे विबुधैस्तत्र वसुधारादिपञ्चकम् । रत्नपीठं सुमित्रेण स्वामिपादपदे पुनः ।। २८९ ।। अनासीनोऽशयानश्च निःसङ्गो निर्ममः प्रभुः । मूलोत्तरगुणाधारो विजहार वसुन्धराम् ।। २९० ॥ अथ द्वादशमासान्ते विहरन् परमेश्वरः । आगात् सहस्राम्रवणं नगरे हस्तिनापुरे ॥२९१ ।। नन्दिवृक्षतले तत्र षष्ठेन तपसा प्रभोः । शुक्लध्यानान्तरस्थस्य घातिकर्माणि तुत्रुटुः ॥२९२ ।। पौषस्य शुद्धनवम्यां चन्द्रे च भरणीस्थिते । उत्पेदे शान्तिनाथस्य केवलज्ञानमुज्ज्वलम् ।।२९३ ॥ ज्ञात्वा चासनकम्पेन केवलज्ञानमीशितुः । एयुरिन्द्रादयो देवास्तं देशं स्वामिपावितम् ॥ २९४ ॥ संमार्जनीभृत इव देवाः संवर्तकानिलैः । आयोजनमपानैषू रजःकाष्ठतृणादिकम् ।। २९५ ॥ गन्धोदकं च ववृषू रजःशमनहेतवे । पञ्चवर्णा जानुदनीदिव्याः सुमनसश्च ते ॥२९६ ॥ १ वाप्याम् । २ पुष्पाणि ।
केवलज्ञानम् ।
॥१३१ ॥
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते १३२॥
| पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
भुवं स्वर्णशिलाभिस्तां बबन्धुः सन्धिबन्धुरम् । तोरणानि च रम्याणि चक्रुः पूर्वादिदिक्षु ते ॥२९७ ॥ मध्ये कृत्वा मणीपीठं चतुर्गापुरसुन्दरान् । प्राकारांस्त्रीन् क्रमाद्रूप्यस्वर्णरत्नैर्विचक्रिरे ॥२९८ ॥ तत्रोपरितने रत्नवप्रे मध्यावनौ व्यधुः । तेऽशीत्यग्रचतुर्धन्वशतोच्चं चैत्यपादपम् ॥२९९ ॥ तस्याधश्छन्दकं चक्रुरप्रतिच्छन्दकं सुराः । छन्दकान्तः पूर्वदिशि रत्नसिंहासनं च ते ।।३०० ।। चतुस्त्रिशदतिशयोजिष्णुर्भगवानपि । पूर्वद्वारेण समवसरणं प्रविवेश तत् ॥३०१ ॥ तत्र प्रदक्षिणीकृत्य चैत्यवृक्षं जगद्गुरुः । तीर्थाय नम इत्यूचे जिनेन्द्राणां स्थिति सौ ॥३०२ ॥ पूर्वसिंहासने तत्र प्राङ्मुखो न्यषदत्प्रभुः । दिक्ष्वन्यासु विचक्रुश्च तद्रूपत्रितयं सुराः ॥३०३ ॥ यथाद्वारं प्रविश्याथ सुरासुरनृणां गणः । अवतस्थे यथास्थानं स्वाम्यास्यमवलोकयन् ।।३०४ ॥ विरोधिनोऽपि तिर्यञ्चो मध्यवप्रेऽवतस्थिरे । प्राकारेऽधस्तने तस्थुर्वाहनान्यखिलान्यपि ॥३०५ ॥ तदा चक्रायुधनृपं हर्षोत्फुलविलोचनाः । सहस्राम्रवणोद्यानपाला एत्य व्यजिज्ञपन् ।। ३०६ ।। दिष्ट्याध वर्धसे देव यच्छान्तिस्वामिनोऽधुना । उत्पेदे केवलज्ञानं सहस्राम्रवणस्थितेः ॥३०७ ॥ इत्याकर्ण्य गिरं हृष्टः सद्यश्चक्रायुधो नृपः । पारितोषिकमेतेभ्यो दत्वा स्वामिनमाययौ ॥३०८ ।। तत्र प्रदक्षिणीकृत्य शान्तिनाथं प्रणम्य च । विनयी निषसादानुशक्रं चक्रायुधो नृपः ॥३०९ ।। भूयश्च स्वामिनं नत्वा शक्रश्चक्रायुधोऽपि च । प्रचक्रमे स्तोतुमेवं हर्षगद्गदया गिरा ।।३१०॥ श्रेयोदशाप्रवेशोऽध जगतोऽपि जगत्पते । ज्ञानादित्येन भवता सुदिनोत्सवकारिणा ॥३११॥ १ कल्याणदशायां प्रवेशः ।
देशना।
॥१३२॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३३॥
पञ्चमं पर्व 'पञ्चमः.. सर्गः . श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पुण्यैरस्मादृशामेते तव कल्याणकोत्सवाः । कल्याणचिन्तामणयः प्रभवन्ति जगद्गुरो ॥३१२ ॥ कषायादिमलालीढं मनः सर्वशरीरिणाम् ।क्षालयन्तिं जगन्नाथ त्वदर्शनजलोर्मयः ।।३१३।। कर्मच्छिदे बद्धयत्नस्तीर्थकृत्कर्म यत् पुरा । आर्जयस्तत्तव स्वार्थानपेक्षान्योपकारिता ॥३१४ ॥ घोरसंसारभीतानां महादुर्गमिव प्रभो । जगत्यदस्ते समवसरणं शरणं नृणाम् ॥ ३१५ ।। जानासि सर्व सर्वेषां भावं सर्वहितोऽसि च । प्रार्थनीयं न तत् किश्चित्तथापि प्राय॑से मया ॥३१६ ॥ यथा हि विहरन्नु| ग्रामाकरपुरादिकम् । क्षणे क्षणे त्वं त्यजेसि मा त्याक्षीमन्मनस्तथा ॥ ३१७॥ त्वत्पादपङ्कजध्यानषट्पदीभूतचेतसः । व्यतिक्रामतु मे कालो भगवस्त्वत्प्रसादतः ।। ३१८ ।। स्तुत्वेति सति तूष्णीके शक्रे चक्रायुधेऽपि च । श्रीशान्तिनाथी भगवानारेभे देशनामिति ॥ ३१९ ॥ अनेकदुःखसंताननिदानं दववह्निवत् । अहो खल्वेष संसारश्चतुर्गत्यात्मकः सदा ॥ ३२० ।। । क्रोधमानमायालोभः कषायास्तस्य चोच्चकैः । आधारभूताश्चत्वारस्तम्मा इव महौकसः ।। ३२१ ॥ तत्क्षीणेषु कषायेषु संसारः क्षीयते स्वयम् । मूलेषु हि विशुष्कषु शुष्क एवं महीरुहः ।। ३२२ ।। विनेन्द्रियजयं नैव कषायान् जेतुमीश्वरः । हन्यते हैमर्ने जाय नविना ज्वलितानलम् ॥ ३२३ ॥ अंदान्तैरिन्द्रियहयैश्चलैरपथगामिभिः । आकृष्य नरकारय जन्तुः सपदि नीयते ।। ३२४ ॥ इन्द्रियैर्विजितो जन्तुः कषायैरभिभूयते । वीरैः कृष्टैष्टका पूर्व व कै कैर्न खण्डयतें ॥३२५ ।। कुलघाताय पाताय बन्धाय च वधाय च । अनिर्जितानि जायन्ते करणानि शरीरिणाम ॥ ३२६ ॥
outsides
टा १ सुवर्णसम्बन्धि जाड्यं मलम् । २ अदमितैः । ३ कृष्य इष्टका यस्य वस्य । ४ इन्द्रियाणि ।
४. देशना ।
॥१३३ ॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३४॥
RASAIRA
पञ्चमं पर्व | पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
इन्द्रियैः स्वार्थविवशैः कस्को नैव विडम्ब्यते । अपि विज्ञातशास्त्रार्थाश्चेष्टन्ते बालका इव ।। ३२७ ॥ किमतोऽपि घृणास्थानमिन्द्रियाणां प्रकाश्यते । यद्बन्धौ बाहुबलिनि भरतोऽप्यस्त्रमक्षिपत् ॥ ३२८ ॥ जयो यद्बाहुबलिनि भरते च पराजयः । जिताजितानां तत्सर्वमिन्द्रियाणां विजृभितम् ॥३२९ ।। यच्छस्त्राशस्त्रि युध्यन्ते चरमेऽपि भवें स्थिताः । दुरन्तानामिन्द्रियाणां महिमानेन लभ्यते ।।३३०॥ दण्ड्यन्तां चण्डचरितैरिन्द्रियैः पशवो नराः ।शान्तमोहाः पूर्वविदो दण्ड्यन्ते यत्तदद्भुतम् ॥३३१ ॥ जिता हृषीकैरत्यन्तं देवदानवमानवाः । जुगुप्सितानि कर्माणि ही तन्वन्ति तपस्विनः ॥ ३३२ ।। अखाद्यमपि खादन्ति चाप्यपेयं पिबन्ति च । अगम्यं चापि गच्छन्ति हृषीकवशगा नराः ॥३३३ ।। वेश्यानां नीचकर्माणि दास्यान्यपि च कुर्वते । कुलशीलोज्झितास्त्यक्तकरुणैः करणैर्हताः ॥ ३३४ ।। परद्रव्ये परस्त्रीषु मोहान्धमनसां नृणाम् । या प्रवृत्तिः सेन्द्रियाणामतन्द्राणां विजूंभितम् ।।३३५ ।। पाणिपादेन्द्रियच्छेदमरणानि शरीरिभिः । प्राप्यन्ते यद्वशात्तेषां करणानां किमुच्यते ॥ ३३६ ॥ विनयं ग्राहयन्त्यन्यैर्ये स्वयं करणैर्जिताः । पिधाय पाणिना वक्त्रं तान् हसन्ति विवेकिनः ॥३३७ ॥ आ देवेन्द्रादा च कीटाये केचिदिह जन्तवः । विमुच्यैकं वीतरागं ते सर्वेऽपीन्द्रियैर्जिताः ॥३३८ ॥ वशास्पर्शसुखास्वादप्रसारितकरः करी । आलानबन्धनक्लेशमासादयति तत्क्षणात् ॥३३९ ।। पयस्यगाधे विचरन् गिलन् गलगतामिषम् । मैनिकस्य करे दीनो मीनः पतति निश्चितम् ॥३४० ॥ १ लज्जास्थानम् । २ विलासः । ३ उपशान्तमोहनाम्नि गुणस्थाने वर्तमानाः । ४ हीति खेदे । ५ इन्द्रियवशगाः । ६ जागरूकाणाम् । ७धीवरस्य ।
देशना।
BHARASHRSHAS
॥१३४ ॥
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३५॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
निपतन्मत्तमातङ्गकपोले गन्धलोलुपः । कर्णतालतलाघातान्मृत्युमाप्नोति षट्पदः ॥ ३४१ ॥ कनकच्छेदसङ्काशशिखालोकविमोहितः । रभसेन पतन् दीपे शलभो लभते मृतिम् ॥३४२ ।। हरिणो हारिणीं गीतिमाकर्णयितुमुद्धरः । आकर्णाकृष्टचापस्य याति व्याधस्य वेध्यताम् ।। ३४३ ॥ एवं विषय एवैकः पञ्चत्वाय निषेवितः । कथं हि युगपत् पञ्च पञ्चत्वाय भवन्ति न ॥ ३४४ ।। तदिन्द्रियजयं कुर्यान्मनःशुद्ध्या महामतिः । यां विना यमनियमैः कायक्लेशो वृथा नृणाम् ॥ ३४५ ॥ अनिर्जतेन्द्रियग्रामो यतो दुःखैः प्रबाध्यते । तस्माज्जयेन्द्रियाणि सर्वदुःखविमुक्तये ॥३४६ ॥ न चेन्द्रियाणां विजयः सर्वथैवाप्रवर्तनम् । रागद्वेषविमुक्तानां प्रवृत्तिरपि तज्जयः ॥ ३४७ ॥ अशक्यो विषयो स्पष्टुमिन्द्रियैः स्वसमीपगः । रागद्वेषौ पुनस्तत्र मतिमान् परिवर्जयेत् ॥३४८ ॥ हताहतानीन्द्रियाणि सदासंयमयोगिनाम् । अहतानि हितार्थेषु हतान्यहितवस्तुषु ।। ३४९ ।। जितान्यक्षाणि मोक्षाय संसारायाजितानि तु । तदेतदन्तरं ज्ञात्वा यधुक्तं तत्समाचरेत् ।।३५० ॥ स्पर्श मृदौ च तूलादेरुपलादेश्च कर्कशे । भवेद्रत्यरती हित्वा जेता स्पर्शनमिन्द्रियम् ॥३५१ ॥ रसे स्वादे च भक्ष्यादेरितरस्मिन्नथापि वा । प्रीत्यप्रीती विमुच्योच्चैर्जिह्वेन्द्रियजयी भवेत् ॥३५२ ।। घ्राणदेशमनुप्राप्ते शुभे गन्धे परत्र वा । ज्ञात्वा वस्तुपरीणामं जेतव्यं घ्राणमिन्द्रियम् ॥३५३ ॥ मनोज्ञं रूपमालोक्य यदि वा तद्विलक्षणम् । त्यजन् हर्ष जुगुप्सां च निर्जयेच्चक्षुरिन्द्रियम् ॥३५४ ॥ स्वरे श्रव्ये च वीणादेः खरोष्ट्रादेश्च दुःश्रवे । रति जुगुप्सां च जयन् श्रोत्रेन्द्रियजयी भवेत् ॥ ३५५ ॥ १ मनोहराम् । २ मृत्यवे । ३ सदासयमधारिणां योगिनाम् ।
देशना ।
॥१३५ ।।
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१३६॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
कोऽपि नास्तीह विषयो मनोज्ञ इतरोऽपि वा । य इन्द्रियैर्नोपभुक्तस्तत्स्वास्थ्यं किं न सेव्यते ॥३५६ ॥ शुभा अप्यशुभायन्ते शुभायन्तेऽशुभा अपि । विषयास्तत्व रज्येत विरज्येत क्व चेन्द्रियैः ।। ३५७ ॥ स एव रुच्यो द्वेष्यो वा विषयो यदि हेतुतः । शुभाशुभत्वं भावानां तन्न तत्त्वेन जातुचित् ॥३५८ ॥ जितेन्द्रियो मनःशुद्ध्या ततः क्षीणकषायकः । अचिरान्मोक्षमाप्नोति जन्तुरक्षीणशर्मकम् ।। ३५९ ॥ आकर्ण्य कर्णपीयूषवृष्टिमेवं च देशनाम् । चक्रायुधः संसंवेगो भगवन्तं व्यजिज्ञपत् ।। ३६० ॥ स्वामिन् भीतोऽस्मि संसारादस्मात् क्लेशैकवेश्मनः । न पौरुषाभिमानोऽत्र दोष्मतोऽपि विवेकिनः ।।३६१ ॥ दीप्यमाने यथा गेहे पोते स्फुटति वा यथा । तन्नेता किञ्चिदादाय सारवस्त्वन्यतो व्रजेत् ।। ३६२ ।। तथा भवे जन्मजरामरणादिकरालिते । एकमात्मानमादाय त्वां शरण्यं श्रितोऽस्म्यहम् ।। ३६३ ।। स्वामिन् मा मामुपेक्षस्व निपतन्तं भवार्णवे । तस्योत्तरणनावं मे दीक्षामद्यैव देहि तत् ।।३६४ ।। युक्तं विवेकिनस्तेऽद इत्युक्तः स्वामिना ततः । तनये कवचहरे राज्यं चक्रायुधो न्यधात् ।। ३६५ ॥ सहितो राजभिः पञ्चत्रिंशता स्वामिनोऽन्तिके । स्वामिसूनुरुपादत्त प्रव्रज्यां सबसाक्षिकम् ॥३६६ ॥ चक्रायुधादिगणभृत्षट्त्रिंशत उपादिशत् । उत्पादविगमध्रौव्यलक्षणां त्रिपदी प्रभुः ॥ ३६७ ॥ तत्रिपद्यनुसारात्ते द्वादशाङ्गीमसूत्रयन् । अनुयोगगणानुज्ञे स्वामी तेषामदत्त च ॥३६८ ।। नरा नार्यश्च भूयांसः स्वाम्यन्ते प्राव्रजस्तदा । जगृहुः श्रावकत्वं च केचित्सम्यक्त्वपूर्वकम् ॥३६९ ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यामुत्थाय परमेश्वरः । देवच्छन्दे विशश्राम मध्यप्राकारमण्डने ॥ ३७० ।। १ वैराग्यसहितः । २ नावि त्रुटन्त्यां सत्यां । ३ अनुयोगानुज्ञां गणानुज्ञां च ।
चक्रायुधदीक्षा।
॥१३६ ॥
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१३७॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
स्वाम्यमिपीठाध्यासीनः सङ्घ तत्रैव तस्थुषि । विदधे देशनां चक्रायुधो गणधराग्रणीः ।। ३७१ ।। पूर्णद्वितीयपौरुष्यां व्यसृजत् सोऽपि देशनाम् । नत्वाथ स्वामिनं जग्मुः स्वं स्वं स्थानं सुरादयः ।।३७२ ।। तत्तीर्थजन्मा गरुडयक्षो गजरथोऽसितः । क्रोडास्यो बीजपूराब्जभृद्दक्षिणकरद्वयः ॥३७३ ॥ वामौ दधानो नकुलाक्षसूत्रसहितौ करौ । श्रीशान्तिस्वामिपादानां जज्ञे शासनदेवता ।। ३७४ ।। तत्तीर्थजन्मा निर्वाणी गौराङ्गी कमलासना । पुस्तकोत्पलसंयुक्तौ बिभृती दक्षिणौ करौ ।। ३७५ ॥ सकमण्डलुकमलौ वामौ च दधती करौ । अजायत जगद्भस्तिथा शासनदेवता ।। ३७६ ।। अमुक्तसनिधिस्ताभ्यां भगवानन्यतत्परः । बोधाय भव्यभविनां विजहार वसुन्धराम् ।।३७७ ।। विहरन्नन्यदा तत्र नगरे हस्तिनापुरे । उपेत्य समवासार्षीद्भगवान् करुणानिधिः ।। ३७८ ।। पौरजानपदोपेतः स्वामिनं तत्पुरेश्वरः । उपतस्थे कुरुचन्द्रश्चन्द्रोऽर्कमिव पैर्वणि ।। ३७९ ।। यथास्थानं स्थिते चाथ श्रीमत्सद्दे चतुर्विधे । संसारवैराग्यकरी विदधे देशनां प्रभुः ।। ३८० ॥ देशनान्ते विभुं नत्वा कुरुचन्द्रोऽब्रवीदिदम् । प्राग्जन्मकर्मणा केन स्वामिन् राज्यमिहासदम् ।। ३८१ ।। ढौकने मम ढौकन्तेऽद्भुतानि प्रतिवासरम् । पञ्चवस्तुफलादिनी केन प्राग्जन्मकर्मणा ।। ३८२ ॥ इष्टेभ्यस्तानि दास्यामीत्युपभुञ्ज न हि स्वयम् । न चान्यस्मै प्रयच्छामि भगवन् केन कर्मणा ।। ३८३ ॥ प्रभुरप्याख्यदेतद्धि साधवे दानतस्तव । राज्यश्रीरन्वहं चेदं ढौकनं पञ्चवस्तुनः ।। ३८४ ॥ अदानाभोग्यते चैषां पुण्यसाधारणत्वतः । वस्त्वधीनं बहनां हि न खल्वेकेन भुज्यते ।।३८५ ॥ १ कृष्णवर्णः । २ वराहमुखः । ३ बीजपूरं भाषायां 'बीजोरु इति प्रसिद्धं । ४ अमावास्यायाम् । अदानत्वमभोग्यतां च ।
विहरणम् ।
॥ १३७॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
||१३८ ।।
अभीष्टेभ्यः प्रदास्येऽहमिति चिन्तापि ते ततः । पूर्वकर्मानुसारेण जायते जन्मिनां हि धीः ॥ ३८६ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे चात्रैव भारते । कोसलाख्ये जनपदे नगरे श्रीपुरेऽभवत् ।। ३८७ ।। सुनो धनपतिश्च धनदश्च धनेश्वरः । वणिक्पुत्राः सवयसश्चत्वारः सोदरा इव ॥ ३८८ ॥ अन्यदार्थोपार्जनार्थं ते चत्वारोऽपि संहताः । रत्नद्वीपं प्रत्यचलन् द्रोणकोदूढशम्बलाः ।। ३८९ ॥ महाटवीं प्राविशंस्ते तीर्णप्राया कृता च सा । क्षीणप्रायं च पाथेयं तेषामजनि बह्वपि ।। ३९० ॥ तदा चैकं ददृशुस्ते मुनिं प्रतिमया स्थितम् । अस्मै किञ्चित् प्रयच्छाम इति चाचिन्तयन् क्षणम् ॥ ३९१ ।। तं च द्रोणकनामानमूचुः शम्बलवाहिनम् । भद्र किञ्चिदप्यस्मै द्रोण देहि महर्षये ।। ३९२ ॥
धश्रद्धा स तं मुनिं प्रत्यलाभयत् । महाभोगफलं कर्म तेन निर्वर्तितं तदा ।। ३९३ ।। रत्नद्वीपं च तेऽपीयुर्व्यवहारं च चक्रिरे । उपार्ज्यार्थं समाजग्मुर्भूयोऽपि नगरं निजम् ।। ३९४ ॥ तेनैव पुण्यबीजेन ननन्दुः सर्वदापि ते । जीवन्त्यप्येकदाप्तेन धान्यानि स्वातिवारिणा ।। ३९५ ।। धनेश्वरधनपती किं तु मायापरौ मनाक् । अधिकं शुद्धवृत्तिस्तु तेषु च द्रोणकोऽभवत् ।। ३९६ ।। आयुः क्षये च प्रथमं विपद्य द्रोणकः स तु । दानप्रभावात् पुत्रोऽभूस्त्वं हास्तिनपुरेशितुः ।। ३९७ ।। जनन्या च मुखे विशच्चन्द्रस्वप्नावलोकनात् । पितृभ्यां नामधेयं ते कुरुचन्द्र इतीरितम् ॥ ३९८ ॥ सुनो धनदश्वोभौ मृत्वाभूतां वणिक्सुतौ । काम्पील्यनगरे पूर्वो द्वितीयः कृत्तिकापुरे ।। ३९९ । वसन्तसेनो नामाद्यः कामपालोऽपरः पुनः । विपेदाते धनपतिः कालात् स च धनेश्वरः ॥ ४०० ॥ १ द्रोणकेन उदूढं पाथेयं येषां ते । २ बद्धम् ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः श्री शान्ति
नाथ जिनचरितम् ।
राजवृत्तान्त
कथनम्
।। १३८ ।।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते १३९॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
मदिराकेसरानाम्न्यौ वणिक्पुत्र्यौ बभूवतुः । एका शङ्खपुरेऽन्या तु जयन्त्यां तावुभावपि ॥४०१ ॥ क्रमेण वर्धमानास्ते समतिक्रम्य शैशवम् । नव्यमासादयामासुश्चत्वारोऽपि हि यौवनम् ।। ४०२ ।। वसन्तदेवः काम्पील्याद्व्यवहारेण सोऽन्यदा । जयन्त्यां प्रययौ पुर्यामर्थं च समुपार्जयत् ।। ४०३ ।। अन्यदा सोऽष्टमीचन्द्रोत्सवेऽगच्छद्यदृच्छया । रतिनन्दनमुद्यानं तत्राद्राक्षीच्च केसराम् ।। ४०४ ।। तया वसन्तदेवोऽपि ददृशे स्निग्धया दृशा । तयोः प्राग्जन्मभूः स्नेहः प्रादुरासीत्परस्परम् ॥ ४०५ ॥ जयन्तीवासिनं तत्र वणिक्पुत्रं प्रियङ्करम् । वसन्तदेवः पप्रच्छ केयं कस्य सुतापि वा ।। ४०६ ॥ सोऽप्याख्यदेषा दुहिता श्रेष्ठिनः पञ्चनन्दिनः । स्वसा जयन्तिदेवस्य केसरा नाम कन्यका ।। ४०७ ।। वसन्तदेवो जयन्तिदेवेन सह सौहृदम् । समारेभे मिथो वेश्मगतागतनिबन्धनम् ।। ४०८ ।। वसन्तदेवो जयन्तिदेवेन स्वगृहेऽन्यदा ।न्यमन्त्रि तत्प्रकारो हि मैत्र्यद्रोरेष दोहदः ।। ४०९ ।। अर्चन्तीं केसरां तत्र कुसुमैः कुसुमायुधम् । वसन्तदेवः प्रैक्षिष्ट नेत्रकैरवकौमुदीम् ॥ ४१० ।। जयन्तिदेवहस्ताब्जात् प्रतीच्छन् कुसुमस्रजम् । तया वसन्तदेवोऽपि ददृशे सानुरागया ॥४११ ॥ अदोऽनुकूलं शकुनमिति हर्षोऽत्यभूत्तयोः । अन्योऽन्यशुभचेष्टा हि शुभोदेर्का द्वयोरपि ।। ४१२ ॥ द्वयोश्चालक्षयद्भावं धात्रीपुत्री प्रियङ्करा । सुलक्ष्यं हि परस्वान्तमिलित्ताकारवेदिभिः ।। ४१३ ।। वसन्त इव वसन्तसखस्य सुहृदोऽकरोत् । पूजा वसन्तदेवस्य केसरासोदरोऽथ सः ।। ४१४ ॥ ऊचे प्रियङ्करा तां च केसरे तव सोदरः । करोत्यर्चामसावस्य त्वमप्युचितकृद्भव ॥ ४१५ ॥ १ गृह्णन् । २ शुभपरिणामा । ३ कामदेवस्य ।
राजवृत्तान्तकयनम् ।
ROGANGACASSACROSSAX
॥१३९ ।।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४०॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
केसरा युगपदपि व्रीडाभीहर्षधारिणी । ऊचे त्वमेव जानासि कुरुष्वास्य यथोचितम् ।। ४१६ ॥ प्रियङ्कराप्यङ्गणस्थप्रियङ्गुत्तरुमञ्जरीम् । कक्कोलादीनि चादाय वसन्तमिदमब्रवीत् ॥४१७ ।। स्वामिनी मे स्वहस्तायोच्चितान्येतानि सुन्दर । इष्टदेयानि ते दत्ते पुष्पाणि च फलानि च ॥ ४१८ ॥ अभीष्टोऽस्म्यहमेतस्या इति हृष्टः स्वपाणिना । वसन्तदेवो जग्राह पुष्पाणि च फलानि च ।। ४१९ ।। नाममुद्रां स दत्वौच्चैस्त्वयेदं शोभनं कृतम् । वर्तितव्यं सदापीष्टानुरूपमिति तां ददे ।। ४२० ॥ गत्वा च तद्वचोऽशंसत् केसरायै प्रियङ्करा । दृढानुरागकन्दस्योद्भेदने वारिसेकवत् ।। ४२१ ।। पश्चिमे यामिनीयामे सुप्ता स्वप्नेऽथ केसरा । वसन्तदेवेनात्मानमुह्यमानमुदैक्षत ।। ४२२ ।। तदा वसन्तदेवोऽपि स्वप्ने परिणिनाय ताम् । स्वप्नदर्शनमप्यासीद्विवाहादधिकं तयोः ।। ४२३ ।। प्रियङ्करायै तं स्वप्नं कथयामास केसरा । सद्यो रोमाञ्चितवपुः प्रेतीयन्ती तमेव हि ॥ ४२४ ।। भविष्यत्येवमेवेदमिति स्वार्थप्रसाधकम् । पुरोधसा निजगदे तदानेतिदवीयसा ।। ४२५ ।। वसन्तदेवस्ते भर्ता स्वप्नेन शकुनेन च । बध्यतां शकुनग्रन्थिरित्यूचे तां प्रियङ्करा ।। ४२६ ।। गत्वा वसन्तदेवस्याप्याख्यत् स्वप्नं प्रियङ्करा । सोऽपि स्वस्वप्नसंवादात् सिद्धमर्थममन्यत ।। ४२७ ॥ प्रियङ्करोचे स्वामिन्या तुभ्यमात्मा प्रकल्पितः । कल्प्यतां निर्विकल्पं तत्सर्वं वैवाहिकं त्वया ।। ४२८ ॥ वसन्तदेवोऽप्यवदव्यधायि विधिनैव तत् । प्रायो मनुष्यघटितं कार्य विघटते क्वचित् ।। ४२९ ।। १ प्रतीतिं कुर्वन्ति । २ समीपस्थेनेत्यर्थः । ३ परं दैवघटितं कार्य कदापि न विघटत इति तात्पर्यम् ।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
।। १४० ॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
11989 11
एवं वसन्तदेवस्तां नियतिं रूपिणीमिव । आलप्य च सत्कृत्य च व्यसृजत् कृत्यकोविदः ।। ४३० ।। इत्थं प्रत्यहमन्योऽन्योदन्तपीयूषपायिनोः । कियानप्यगमत् कालस्तयोर्वर्षशतोपमः ।। ४३१ ।। वसन्तदेवेनान्येद्युः स्वगृहे तस्थुषा सता । मङ्गल्यतूर्यमश्रावि सदने पञ्चनन्दिनः ।। ४३२ ।। सुदत्तश्रेष्ठिपुत्राय कन्यकुब्जनिवासिने । प्रदत्ता वरदत्ताय केसरा पञ्चनन्दिना ।। ४३३ ।। वर्धापनकृते तेन तूर्यमेतद्धि वाद्यते । इति प्रवृत्तिं स प्राप प्रेषितैः पूरुषैर्निजैः ॥ ४३४ ॥
॥ युग्मम् ॥
एवमाकर्ण्य सोऽमूर्छन्मुद्गरेणेव ताडितः । एवमाश्वासयांचक्रे द्राक् प्रियङ्करया ततः ।। ४३५ ।। त्वां केसरा संदिशति खेदः कार्यस्त्वया न हि । गुरूपक्रान्तमाकर्ण्य विवाहामि मम प्रियम् ।। ४३६ ।। गुरवो मदभिप्रायानभिज्ञाः किञ्चिदीदृशम् । विधित्सन्ति विधित्सन्तु न विधास्याम्यहं त्विदम् ॥ ४३७ ॥ त्वमेव भर्ता भावी मे भावि वा मरणं ध्रुवम् । बोद्धव्यं नान्यथा नाथ न हि मिथ्या कुलीनवाक् ।। ४३८ ।। प्रीतो वसन्तोऽपीत्यूचे तादृशं स्वप्नदर्शनम् । प्रतिज्ञा च कुलीनानां न मुधा जातु जायते।। ४३९ ।। प्रतिज्ञास्माकमप्येषा केसरामुद्वहामि वा । येन केनाप्युपायेन यामि वा यममन्दिरम् ॥ ४४० ॥ एवमुक्ता विसृष्टासा प्रययावुपकेसरम् । तदुक्तदयितोदन्तान्मुमुदे केसराप्यथ ।। ४४१ ।। तयोरन्योऽन्यसम्बन्धोपायचिन्ताजुषोर्ययौ । कालः कियानप्यसुखं रजनीव रथाङ्गयोः ४४२ ।। अर्थस्तयोरसम्पन्न एवोपायकृतोरपि । जन्ययात्राययौ प्रातः केसरोद्वाहहेतवे ।। ४४३ ।। १ दैवम् । २ गुरुणा पित्रादिनोपक्रान्तमारब्धम् । ३ विधातुं कर्तुमिच्छन्ति । ४ चक्रवाकयोः ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
राजवृत्तान्त
कथनम् ।
।। १४१ ।।
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४२॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
वसन्तदेवस्तच्छ्रुत्वा निर्गत्य नगराबहिः । उद्यानमेकमगमत्त्वरमाणः समीरवत् ।। ४४४ ।। वसन्तदेवो दध्यौ च सान्योद्वाहेन निश्चितम् । अङ्गुलीदर्शनेनेव कूष्माण्ड हा विपत्स्यते ।। ४४५ ॥ यथार्हयोगाविज्ञाभ्यां पितृभ्यां खेदिता चिरम् । मदुद्वाहनिराशा सानूढापि हि मरिष्यति ।। ४४६ ।। तस्याः पुरस्तात्तन्मृत्वा शान्तदुःखो भवाम्यहम् । कः श्रोष्यति प्रियामृत्युं दग्धे पिटकसंनिभम् ।। ४४७ ॥ वसन्तश्चिन्तयित्वैवमशोकतरुमूर्धनि । पाशग्रन्थिं गले दत्वोद्बबन्ध स्वं निषंगवत् ।। ४४८ ॥ ईषद्बद्धे च तत्पाशे निकुञआत् कोऽपि पूरुषः । मा मा भोः साहसं कार्षीरिति जल्पन् समाययौ ॥ ४४९ ।। आरुह्याशोकवृक्षं स तत्पाशग्रन्थिमच्छिदत् । विरुद्धमाकृतेरस्याः कृतं किमिति चाब्रवीत् ।। ४५० ॥ वसन्तोऽपि जगादैवं दैवदग्धस्य मेऽनया । किमिंद्रवारुणस्येवाकृत्या भ्रान्तोऽसि सुन्दर ।। ४५१ ।। प्रियाविरहदुःखान्तहेतुमृत्युं ममेप्सतः । किं त्वया विहितो विघ्नः पाशग्रन्थिं निकृन्तता ॥ ४५२ ।। ततश्च दयितोदन्तं वसन्तस्तस्य पृच्छतः । शशंस शस्यमानं हि दुःखं प्रायः प्रशाम्यति ।। ४५३ ।। स पुमानप्युवाचैवं यद्यप्येवमुपस्थितम् । तथापि युज्यते नेत्थं प्राणत्यागो विवेकिनः ।। ४५४ ।। उपाया एव युज्यन्तेऽभीष्टार्थप्राप्तिहेतवः । उपेये त्वत्र ते सन्ति पशुवन्मा मृथास्ततः ।। ४५५ ।। यस्मिन्नुपेये नोपायो मर्तुं तत्रापि नोचितम् । मृतो न तदवाप्नोति याति कर्मोचितां गतिम् ।। ४५६ ॥ उपायाभावतोऽप्राप्येऽभीष्टे वस्तुनि पर्यटन् । एष जीवामि जीवन् हि नरो भद्राणि पश्यति ।। ४५७ ।। कृत्तिकापुरवास्तव्यः कामपालोऽस्मि नामतः । निरगां यौवनोन्मत्तो देशान्तरदिदृक्षया ।। ४५८ ॥ १ विनक्ष्यति । २ यथायोग्यसम्बन्धकरणेऽज्ञाभ्याम् । ३ तूणीरवत् । ४ प्राप्ये वस्तुनि ।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
॥ १४२ ।।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्वच पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४३॥
सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पर्यटश्चासदं शङ्खपुरं नाम महापुरम् । तत्रेक्षितुं शङ्खपालयक्षोत्सवमगामहम् ।। ४५९ ।। तत्र चूतनिकुञान्तः स्मरान्तःपुरिकोपमाम् । अपश्यं कन्यकामेकामेकान्तशुभदर्शनाम् ।। ४६० ।। सानुरागः सानुरागं तयाप्यहमुदीक्षितः । तादृक्पाशैर्बद्ध इव चिरं तत्र स्थितोऽस्मि च ।। ४६१ ।। सखीहस्तेन मेऽदत्त सा ताम्बूलमनिन्दिता । ओष्ठरागस्येव मनोरागस्यापि निबन्धनम् ॥ ४६२ ।। ताम्बूलमाददानस्तद्युज्यते मम किं त्विह । कृतप्रतिकृतिचिकीरिति यावदचिन्तयत् ।। ४६३ ।। तावदालानमुन्मूल्य परितस्त्रोटितान्दुकः । प्रससार महासारः कोऽप्येको व्यालकुञ्जरः ।। ४६४ ।।
॥युग्मम् ॥ प्रतीकारासहै`रात् प्रतिकारैः समुज्झितः । अतिमात्राकुलैर्धावन् महामात्रैरुदीक्षितः ।। ४६५ ॥ आराहस्तान् हस्तिपकान् विहस्तानपहस्तयन् । हस्ती चूतनिकुञ्ज तं क्षणादप्याससाद सः ।। ४६६ ।।
॥ युग्मम् ॥ तस्याः सर्वः पलायिष्ट कन्यकायाः परिच्छदः । आत्मैवोपरि सर्वस्य प्रायेणोपस्थिते भये ।। ४६७ ।। आपतत्यपि तत्रेभे सा पलायितुमक्षमा । हरिणारौ हरिणीव तस्थौ तत्रैव वेपिनी ॥ ४६८ ॥ १ कृतस्य प्रत्युपकर्तुमिच्छन् । २ अन्दुकः पादशृंखला । ३ मत्तो गजः । ४ अत्यन्ताकुलैः । ५ हस्तिपकैः । ६ आरा शस्त्रविशेषो करे येषां तान् पुनः विहस्तान् व्याकुलान् हस्तिपकानपसारणार्थे हस्तं शुण्डादण्डं ऊ/कुर्वन् ।७ सर्वस्योपरि सर्वस्मादधिकः स्वस्यात्मैव । ८ हरिणानां शत्रुः सिंहस्तस्मिन्नागच्छति सतीत्यर्थः ।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
|| १४३॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४४॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिन
चरितम् ।
यावदादत्त हस्तेन ता कन्यां सामि सामजः । लकुटेन मया तावत् पेचके स न्यहन्यत ।। ४६९ ।। कन्यां मुक्त्वा सोऽवलिष्ट पुच्छस्पृष्ट इवोरगः । तं गंजं वञ्चयित्वा च तां चादायान्यतोऽगमम् ।। ४७० ।। विमुक्ता सा मयैकस्मिन् प्रदेशे निरुपद्रवे । सा तु वारितवामेव हृदयान्न मुमोच माम् ।। ४७१ ।। तस्याः परिजनस्तत्र भूयोऽपि हि समाययौ । त्रातां च मदिरां ज्ञात्वा बन्दीवावर्णयच्च माम् ।। ४७२ ।। पुनश्चूतवने तस्मिन् सा सखीभिरनीयत । दैवादापतन्ननिलाकृष्टाश्च करिशीकराः ॥ ४७३ ।। भीता दिशो दिशं यातास्ततः सर्वेऽपि सा पुनः । गता क्वापीत्यजानानः पर्यटं तद्दिदृक्षया ॥ ४७४ ।। तामदृष्ट्वा चिरेणापि शून्यस्वान्त इहागमम् । न म्रिये निरुपायोऽपि किं तु जीवामि पश्य माम् ।। ४७५ ।। केसरायास्तु सम्प्राप्तावुपाया अपि सन्त्यहो । तत्तुल्यदुःखं मित्रं त्वां वच्यज्ञानेन मा मृथाः ।। ४७६ ।। प्रातर्विवाह इत्यद्य स्मरं रतिसमन्वितम् । कल्पोऽयमिति सैकैव पूजयिष्यति केसरा ।। ४७७ ।। ततोऽनागतमेवावां स्मरदेवकुलान्तरे । सखे प्रविश्य तिष्ठावो निभृतं साधकाविव ।। ४७८ ।। तस्यां तत्र प्रविष्टायां तद्वेषग्रहणादहम् । सेव यास्यामि तद्नेहं मोहयंस्तत्परिच्छदम् ॥ ४७९ ।। मयि दूरमपक्रान्ते तामादाय त्वमन्यतः । गच्छेः स्वच्छन्दमिच्छा ते सेत्स्यत्येवमखण्डिता ॥ ४८० ॥ वचसा मुदितस्तेन वसन्तोऽप्येवमब्रवीत् । ममात्र योगः क्षेमं च पश्यामि व्यसनं तव ।। ४८१ ।। तदा च वृद्धब्राह्मण्येष्टदेव्येव कृतं क्षुतम् । ऊचे च कामपालेन ममेह व्यसनं न हि ।। ४८२ ॥ त्वत्कार्येऽस्मिन् प्रेसक्तस्य प्रत्युताभ्युदयो मम । प्रयाति सात्विकानां हि दैवमप्यनुकूलताम् ।। ४८३ ।। १ गजः । पुच्छाग्रभागे । ३ वारितानि वामानि दूषणानि यया सा । ४ गुप्तं यथा तथा । ५ लग्रस्य ।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
॥१४४ ॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४५॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सनः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
अत्रान्तरे ब्राह्मणेन वृद्धेन स्वार्थसङ्गत्तम् । एवमेतन्न संदेह इत्यूचे हृष्टचेतसा ।। ४८४ ।। निबध्य शकुनग्रन्थिं प्रतिपद्य च तद्वचः । वसन्तदेवः सुहृदा सह तेनाविशत् पुरीम् ।। ४८५ ।। तत्राशनादि कृत्वा तौ सायं निर्गत्य वेश्मनः । स्मरदेवकुलं गत्वा तस्थतुः स्मरपृष्ठतः ।। ४८६ ।। तत्र स्थिताभ्यां ताभ्यां तु मङ्गल्यस्तूर्यनिःस्वनः । आयाति केसरा नूनमिति हर्षेण शुश्रुवे ।। ४८७ ॥ सापि स्मरणमात्रेण साध्यमन्त्रं मुहुर्मुहुः । प्रेयःसमागमं नाम स्मरन्ती तत्र चाययौ ।। ४८८ ।। याप्ययानात् समुत्तीर्य विमानादिव नाकिनी । प्रियङ्कराकरात् स्वर्णमयीं पूजामुपाददे ।। ४८९ ।। एकाकिनी प्राविशत् सा स्मरदेवकुलं ततः । आचार इत्यपिदधे तद्वारं निजपाणिना ।। ४९० ॥ भूतले पुष्पपत्रार्थं प्रक्षिप्योद्दिश्य मन्मथम् । मन्मथाक्रान्तहृदया प्राञ्जलिः सैवमब्रवीत् ।। ४९१ ।। चित्ते भवसि सर्वेषां सदा वससि तत्र च । तेन जानासि तद्भावं भगवन् मकरध्वज ।। ४९२ ॥ सर्वभावविदस्तत्किमेतद्युक्तं तव प्रभो । अनभीष्टेन यत् पत्या नियोजयसि मां बलात् ॥ ४९३ ॥ विना वसन्तदेवं मे नान्यत्र रमते मनः । विषकन्या पत्युरिवान्यः पतिर्मरणाय मे ॥ ४९४ ।। वसन्तदेवो मे भर्ता भूयाज्जन्मान्तरेऽपि हि । नमस्कृतोऽसि सुचिरं नमस्कारोऽयमन्तिमः ।। ४९५ ।। इत्युक्त्वा यावदात्मानं तोरणे प्रोद्बबन्ध सा । तावद्वसन्तो धावित्वा पाशग्रन्थिं व्यसूत्रयत् ।। ४९६ ।। कुतोऽयमिति साश्चर्या सव्रीडा सभया च सा । एवं वसन्तदेवेन जगदे कुमुदेक्षणा ।। ४९७ ।। असौ वसन्तदेवोऽस्मि प्रिये प्राणप्रियस्तव । मनोभवाद्याचसे यं परलोकेऽप्यधीश्वरम् ।। ४९८ ।।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
।। १४५ ।।
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते |१४६॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
निष्कारणवयस्यस्यामुष्य बुद्ध्या महात्मनः । अनागतं प्रविष्टोऽस्मि त्वां जिहीर्षुः कृशोदरि ।। ४९९ ।। तदर्पयस्व नेपथ्यं येन त्वद्वेषधार्यसौ । मोहयंस्ते परिजनं त्वद्वत्त्वद्वेश्म गच्छति ।। ५०० ॥ समं त्वत्परिवारेण किञ्चिदस्मिन्नुपेयुषि । देशान्तरमभिप्रेतं यास्यावः श्यामकुन्तले ॥५०१॥ इत्युक्ता निजनेपथ्यं कामपालाय सार्पयत् । पृष्ठे च कामदेवस्य स वसन्तोऽप्यवास्थित ।। ५०२ ।। कामदेवं कामपालोऽप्यर्चित्वा कुसुमादिना । चकार केसरावेषं नीरङ्गीपिहिताननः ।। ५०३ ।। स्वयमुद्घाट्य तद्वारमवलम्ब्य प्रियङ्कराम् । याप्ययानं समारोहद्वाहीकैस्तदुदौह्यत ।। ५०४ ॥ सोऽलक्षितः परिजनैः पञ्चनन्दिगृहं ययौ । सुप्रयुक्तस्य दंभस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति ।। ५०५ ।। स प्रियङ्करया यानादवतार्य वधूगृहम् । अनाय्युपावेश्यत च स्वर्णवेत्रासने तया ।। ५०६ ।। स्मरन्ती केसरे तिष्ठ मन्त्रं प्रियसमागमम् । इत्युदित्वा निर्जगाम सा प्रियाकृत् प्रियङ्करा ।। ५०७ ।। सोऽथ तद्वाक्यभावार्थमुपादायास्मरन्मुहुः । मन्त्रं कामरतिसमागमं नाम महामतिः ।। ५०८ ।। केसरामातुलसुता जन्ययात्रानिमन्त्रिता । सा शङ्खपुरवास्तव्या मदिरा तत्र चाययौ ।। ५०९ ।। तस्योपविश्य पुरतः किञ्चिन्निःश्वस्य चाब्रवीत् । केसरे किं सखेदासि विध्यधीनासु सिद्धिषु ।। ५१० ॥ समं वसन्तदेवेन सङ्गमं ते वराङ्गने । अभीष्टमहमश्रौषमपि शबपुरे स्थिता ।। ५११ ॥ अहमात्मानुभूतत्वात् प्रेयोविरहवेदनाम् । जानामि तेन वच्मि त्वां समाश्वासयितुं सखि ।। ५१२ ।। अनभीष्टं करोत्येष प्रतिकूलो यथा विधिः । दशावशेनानुकूलोऽभीष्टं कर्ता तथैव सः ।। ५१३ ॥ १ हर्तुमिच्छुः ।
राजवृत्तान्तकथनम् ।
॥१४६॥
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
।।१४७ ।।
सखि किं चासि धन्या त्वं यस्यास्ते प्रेयसा समम् । अभूवन् दर्शनालापप्रभृतीनि मुहुर्मुहुः ।। ५१४ ॥ वृत्तान्तो दारुणो मे तु दुःश्रवः श्रूयतां सखि । शङ्खपालोत्सवेऽहं हि समं परिजनैरगाम् ।। ५१५ ।। ताशोकद्रुमस्याधो मनः सर्वस्वतस्करम् । युवानमेकमद्राक्षं प्रत्यक्षमिव मन्मथम् ।। ५१६ ।। सखीहस्तेन ताम्बूलं तस्मै च प्रेषितं मया । रक्षितास्मि च तेनाहं व्यालेभादन्तकादिव ।। ५१७ ।। पुनश्च हस्तिशंकायां त्रस्ताहं ससखीजना । भूयोऽपि च विमार्गन्ती नापश्यं तं क्वचिद्गतम् ।। ५१८ ।। अलिदष्टा मर्कटीव सर्वत्रारतिभाजनम् । तदाप्रभृति जीवामि वराक्येषा कथञ्चन ।। ५१९ ॥ अद्ययावत्तमद्राक्षं स्वप्न एव मनोरमम् । यदि दैवप्रसादेन स प्रत्यक्षो भविष्यति ।। ५२० ।। तं च दुःखं लघूकर्तुं रहस्यं शस्यते मया । अन्यं हि दुःखितं दृष्ट्वा समाश्वसिति दुःखितः ।। ५२१ ॥ तदलं सखि खेदेनानुकूले हि विधौ स्वयम् । प्रेयः समागमो भावी कातरे धैर्यभाग्भव ।। ५२२ ॥ अथापसार्य नीरङ्गीं कामपालोऽब्रवीदिदम् । त्वया यक्षोत्सवे दृष्टपूर्वोऽस्म्येष स ते प्रियः ।। ५२३ ॥ दैवानुकूल्यादधुनैवावयोरिव सङ्गमः । अभवत् कान्ते वसन्तदेवकेसरयोरपि ।। ५२४ ।। अलमालापविघ्नेन विमुञ्च भयनिघ्नताम् । किञ्चिन्निर्गमनद्वारं दर्शयानिन्द्यदर्शने ।। ५२५ ।। एवमुक्त्वा गृहोद्याने पश्चिमद्वारवर्त्मना । मदिरादर्शितेनागात् समं मदिरयैव सः ।। ५२६ ।। पूर्वं पुरेऽस्मिन् वसन्तदेवकेसरयोस्तयोः । आयातयोः संयुयुजे कामपालोऽथ सप्रियः ।। ५२७ ।। १ भयाधीनत्वम् ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः सर्गः
श्री शान्तिनाथजिन
चरितम् ।
राजवृत्तान्त
कथनम् ।
।। १४७ ।।
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ||१४८॥
पञ्चमं पर्व पञ्चमः सर्गः श्रीशान्तिनाथजिनचरितम् ।
पूर्वस्नेहेन ते नित्यं ढौकनं पञ्चवस्तुकम् । अद्भुतं विदधाते तौ राजानीहि ते त्वमी ।। ५२८ ॥ अमीभिः सह तद्भोक्तुं त्वमिष्टैरीशिषे नृप । नेयत्कालमभुक्थास्त्वमभीष्टानविदन्नमून् ।। ५२९ ।। श्रुत्वा प्रभोर्वचांस्येवं राज्ञस्तेषां च तत्क्षणम् । जातिस्मरणमुत्पेदे प्राक्स्नेहोद्योतदीपकः ।। ५३०॥ भगवन्तं ततो नत्वा कुरुचन्द्रमहीपतिः । तान् सोदर्यानिव स्नेहादनैषीन्निजवेश्मनि ।। ५३१ ।। देवा अपि प्रभुं नत्वा स्थानं निजनिजं ययुः । भगवानप्यतोऽथागादनुगृह्णन्महीतलम् ।। ५३२ ।। श्रमणानां सहस्राणि द्वाषष्टिनैष्ठिकात्मनाम् । साध्वीनामेकषष्टिस्तु सहस्राः षट् शतानि च ।। ५३३ ।। चतुर्दशपूर्वभृतां शतान्यष्टौ महात्मनाम् । तथा सहस्रत्रितयमवधिज्ञानधारिणाम् ।। ५३४ ।। चत्वारि च सहस्राणि मनःपर्यवशालिनाम् । केवलज्ञानभाजां त्रिचत्वारिंशच्छतानि च ।। ५३५ ।। जातवैक्रियलब्धीनां सहस्राणि षडेव हि । वादलब्धिमतां द्वे तु सहस्रे सचतुःशते ।। ५३६ ।। श्रावकाणामुभे लक्षे सहस्रा नवतिस्तथा । सहस्रत्रिनवत्यग्रा श्राविकाणां त्रिलक्ष्यपि ।। ५३७ ।। आरभ्य केवलाद्वर्षसहस्रान् पञ्चविंशतिम् । एकाब्दोनां विहरतः परिवारोऽभवत् प्रभोः ।। ५३८ ।। निर्वाणकालं ज्ञात्वा च सम्मेताद्रि प्रभुर्ययौ । प्रपेदेऽनशनं सार्धं मुनीनां नवभिः शतैः ।। ५३९ ।। मासान्ते च ज्येष्ठकृष्णत्रयोदश्यां निशाकरे । भरणीस्थे ययौ स्वामी मोक्षं तैर्मुनिभिः सह ।। ५४० ॥ कौमारे मण्डलीकत्वे चक्रभृत्त्वे व्रतेऽपि च । प्रत्येकं लक्षतुर्यांशोऽब्दलक्षायुरिति प्रभुः ।। ५४१ ।। श्री धर्मनाथनिर्वाणाच्छ्रीशान्तिस्वामिनिर्वतिः । पादोनपल्यन्यूनेषु सागरेष्वभवत्रिषु ।। ५४२ ॥
जिननिर्वाणम् ।
॥ १४८ ॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 1198811
चक्रे शान्तिजिनस्य मोक्षमहिमा तत्रेन्द्रमुख्यैः सुरैः कालेनार्जितकेवलो गणधरश्चक्रायुधः सोऽपि च । भव्योद्बोधकृते विहृत्य सुचिरं संन्यस्य चायुःक्षये तीर्थे कोटिशिलाभिधे शिवमगात्प्राज्यैः समं साधुभिः ।। ५४३ ॥ षट्खण्डोर्वीतलजयविधावप्यनायासभाजस्त्यक्त्वा लक्ष्मीं तृणमिव च तामप्युपात्तव्रतस्य । चक्रित्वेन प्रथितयशसस्तीर्थकृत्त्वेन चोच्चैर्धीरोदात्तं जयति चरितं धीरशान्तं च शान्तेः ।। ५४४ ।।
܀܀܀
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये पञ्चमे पर्वणि श्री शान्तिनाथचरमभववर्णनो नाम पञ्चमः सर्गः ।
पञ्चमं पर्व समाप्तम् ।
पञ्चमं पर्व
पञ्चमः
सर्गः
श्री शान्तिनाथ जन
चरितम् ।
चक्रायुधनिर्वाणम् ।
।। १४९ ।।
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अर्हम्॥ कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविनिर्मितं
| श्रीत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम्।
श्रीकुंथुनाथजिनादिद्वादशशलाकापुरुषचरितम् | "\
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
[प्रथमः सर्गः ।
षष्ठं पर्व प्रथमः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१॥
श्रीकुन्थुस्वामिचरितम् ।
सर्गः
श्रीकुन्थुस्वामि
चरितम् ।
पूर्वभवः ।
जयन्ति जयिनः कुन्थुस्वामिनो देशनागिरः । महामोहदृषद्भेदसरित्पूरसहोदराः ।। १ ॥ त्रैलोक्यस्वामिनः कुन्थोश्चरित्रं वच्मि पावनम् । संसाराम्भोधिमथने मंथनाचलसन्निभम् ॥ २ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य प्राग्विदेहेषु सुन्दरे । आवर्तनाग्नि विजये कृतस्वर्विजये श्रिया ॥३॥ महापुर्यां खड्गिनाम्न्यां निःसीमगुणभाजनम् । सीमा धर्मधुरीणानां राजा सिंहावहोऽभवत् ।। ४ ।। आधार इव धर्मस्य कुठार इव पाप्मनः । न्यायस्य कुलवेश्मेव सुधियां जन्मभूरिव ।। ५ ।। तस्य मन्त्रो मन इव दुर्लक्षो विदुषामपि । शक्रस्येव प्रभुत्वं चोत्साहश्चाभूद्धरेरिव ।। ६ ॥ अनुल्लचितमर्यादः समुद्र इव स स्वयम् । मर्यादायां जगदपि धारयामास शक्तिमान् ॥ ७ ॥ १ जयशीलस्य । २ महामोह एव पाषाणस्तस्य भेदे नदीपूरसमानाः । ३ मन्दराचलसदृशम् । ४ कृतः स्वर्गस्य जयो येन तस्मिन् ।
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
RASARHAR
पुरुषचरिते
षष्ठं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीकुन्थुस्वामिचरितम् ।
IR॥
कृष्टिमन्त्र इव श्रीणां भेदमन्त्र इव द्विषाम् । रक्षामन्त्र इवावन्यास्तस्य रेजे धनुर्ध्वनिः ।।८ ॥ धर्मायैव शशासोर्वी न पुनविणाय सः । सर्वदा धर्मनिष्ठानां फलं तेद्ध्यानुषङ्गिकम् ॥ ९ ॥ अनासक्त्योपभुआनो भोगान् योगीव भोजनम् । किंचिदप्यतिचक्राम कालं तत्त्वविदग्रणीः ।। १०॥ वेलामब्धेरिवान्येधुर्वैराग्यमधिकं दधत् । संवराचार्यपादान्ते गत्वा दीक्षा स आददे ।। ११ ॥ व्रतं प्रपालयंस्तीव्रमर्हदाराधनादिभिः । स्थानकैरर्जयामास तीर्थकृन्नाम कर्म सः ॥ १२ ॥ स मृत्वा कालयोगेन सम्यग्दृष्टिः समाहितः । देवो विमाने सर्वार्थसिद्धनामन्यजायत ।। १३ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्यात्रैव भारते । क्षेत्रेऽस्ति हास्तिनपुरमिति ख्यातं महापुरम् ।। १४ ।। तत्र चैत्येषु विशदपताकाव्यपदेशतः । नित्यं प्रमुदितो धर्म इव नृत्यति निर्भरम् ।। १५ ।। तद्गृहेष्वभितो रत्नबद्धप्राङ्गणभूमिषु । नामाप्यभूत् कर्दमस्य केवलं यक्षकर्दमे ।। १६ ।। तद्वप्रे रत्नघटिते स्वैरेव प्रतिबिम्बितैः । परेमबुद्ध्या गन्धेभा दन्तघातान् वितन्वते ।। १७ ॥ नृपौकस्सु जनौकस्सु गोपुरेष्वपरत्र च । तत्सर्वमार्हतैर्बिम्बैयाप्तं व्योम ग्रहैरिव ॥१८॥ तेजसाभिनवः सूरः शूरो नाम महीपतिः । बभूव तस्मिन्नलकापुर्यामिव धनेश्वरः ॥ १९ ॥ द्वैतीयकोऽन्तरात्मेव हृदि तस्यावसत् सदा । धर्म एवार्थकामौ तु बहिःस्थौ बहिरात्मवत् ।। २० ॥ प्रतापाक्रान्तदिक्कस्य तस्य शस्त्राणि जज्ञिरे । दोष्णोर्विभूषणायैव केयूरकटकादिवत् ॥ २१ ॥ न चुकोप स कस्मैचिज्जुगोप च महीमिमाम् । विनापि तीव्रतां विश्वं प्रकाशयति चन्द्रमाः ।। २२ ॥ १ वशीकरणमन्त्रः । २ द्रविणम् । ३ आनुषङ्गिकं अवान्तरफलम् । ४ अन्यगजशङ्कया । ५ सूर्यरूप इत्यर्थः ।
हास्तिनपुरेशूरनृपः ।
ASHRSSRAE
||२||
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
113 ||
रूपलावण्यपुण्याङ्गी शीलनैर्मल्यशालिनी । श्रीदेवीव हरेस्तस्य नाम्ना श्रीरिति पल्यभूत् ॥ २३ ॥ किं सुधासारणिः किं वा सुधांशोरधिदेवता । सुधां क्षरन्ती वचसा शुशुभे सा शुभानना ।। २४ ।। मन्दमेवानवद्याङ्गी जगाम च जगाद च । हंसीव राजहंसस्य तस्य सा प्राणवल्लभा ।। २५ ।। तया देव्या समं भोगान् बुभुजे शूरपार्थिवः । निर्विघ्नसुखनिर्ममो वैमानिक इवामरः ।। २६ ।। इतश्च सर्वार्थसिद्धे विमाने पूरयन्निजम् । जीवः सिंहावहस्यायुस्त्रयस्त्रिंशार्णवप्रमम् ।। २७ ।। श्रावणासितनवम्यां कृत्तिकास्थे निशाकरे । च्युत्वा ततस्तस्य जीवः श्रियः कुक्षाववातरत् ॥ २८ ॥ चतुर्दन्तो गजः श्वेतः केकुद्मान् कुमुदद्युतिः । केसर्युत्केसरो लक्ष्मीरभिषेकमनोरमा ॥ २९ ॥ पञ्चवर्णं पुष्पदाम पार्वणो रजनीकरः । प्रद्योतनः कृतद्योतः सपताको महाध्वजः ।। ३० ।। शातकौम्भः पूर्णकुम्भः पद्मपूर्ण सरोवरम् । सरितां पतिरुद्वीचिर्विमानं रत्ननिर्मितम् ॥ ३१ ॥ रत्नपुञ्जऽभ्रंलिहरुग्निर्धूमश्च विभावसुः । एते चतुर्दश स्वप्नास्तदा ददृशिरे तया ।। ३२ ।। देव्या च कथितान् स्वप्नान् व्याचख्यौ नृपतिः प्रगे । स्वप्नैरेभिः सुतो भावी चक्रभृत्तीर्थकृच्च ते ॥ ३३ ॥ ततो नवसु मासेषु दिनेष्वर्धाष्टमेषु च । रौधकृष्णचतुर्दश्यां कृत्तिकास्थे निशाकरे ॥ ३४ ॥ ग्रहेषु चोच्चसंस्थेषु छागाङ्कं काञ्चनच्छविम् । सर्वलक्षणसंपूर्ण श्रीदेवी सुषुवे सुतम् ।। ३५ ।। नारकाणां क्षणं सौख्यमुद्योतश्च जगत्त्रये । अभूत्तदा चासनानि शक्रादीनां चकम्पिरे ।। ३६ ।। उपेत्यासनकम्पेन कँर्मकर्य इव क्षणात् । षट्पञ्चाशद्दिक्कुमार्यः सूतिकर्माणि चक्रिरे ॥ ३७ ॥ १ वृषः । २ पूर्णिमासम्बन्धी । ३ सूर्यः । ४ सौवर्णः । ५ प्रातः काले । ६ वैशाखकृष्णचतुर्दश्याम् । ७ किङ्कर्यः ।
এ
*
षष्ठं पर्व प्रथमः
सर्गः
श्री कुन्धुस्वामि
चरितम् ।
गर्भावतारो
जन्म च ।
॥३॥
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषच
॥४ ॥
#
शक्रः पञ्चवपुर्भूत्वा मेरुशैलेऽनयत् प्रभुम् । इन्द्राश्च स्नपयामासुस्त्रिषष्टिस्तीर्थवारिभिः ।। ३८ ।। ईशानाङ्के निवेश्येशं शक्रोऽप्यस्नपयत्ततः । कृत्वा पूजादिकं चोच्चैरिति स्तोतुं प्रचक्रमे ।। ३९ ।। अद्य नीराणि क्षीरोदप्रभृतीनामुदन्वताम् । पद्मप्रभृतिह्रदानां पद्मानि च पयांसि च ।। ४० ।। ओषध्यः क्षुद्रहिमवत्प्रभृतीनां महीभृताम् । भद्रशालप्रभृतीनां वनानां कुसुमान्यपि ॥ ४१ ॥ मलयाधित्यकादीनां भूमीनां चन्दनानि च । युष्मत्स्नात्रोपयोगेन कृतार्थानि जगत्पते ॥ ४२ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ कृतार्थमिदमैश्वर्यमखिलानां दिवौकसाम् । देव त्वज्जन्मकल्याणमहोत्सवविधानतः ।। ४३ । उत्कृष्टो भूभृतामद्य तीर्थभूतोऽयमद्य च । प्रासाद इव बिम्बेन त्वया मेरुरलङ्कृतः ।। ४४ ।। अद्य चक्षूंषि चक्षूंषि पाणयश्चाद्य पाणयः । दर्शनेन स्पर्शनेन भवतो भुवनेश्वर ॥ ४५ ॥ अद्य नः सफलं नाथावधिज्ञानं निसर्गजम् । जिन ते जन्म विज्ञाय जन्मोत्सवमकृष्महि ।। ४६ ।। यथाद्य हृदयद्वारे स्नात्रकाले ममाभवः । तथैव हृदयस्यान्तरपि भूयाश्चिरं प्रभो ॥ ४७ ॥ जगन्नाथमिति स्तुत्वा गृहीत्वाशु पुरन्दरः । गत्वा च हास्तिनपुरं श्रीदेव्याः पार्श्वतोऽभुचत् ॥ ४८ ॥ चक्रे जन्मोत्सवः सूनोः शूरेणापि महीभुजा । यद्वोत्पन्ने तीर्थनाथे सदोत्सवमयं जगत् ॥ ४९ ॥ दृष्टो देव्या गर्भगेऽस्मिन् कुन्थ्वाख्यो रत्नसंचयः । कुन्थुरित्यभिधां तेन स्वामिनो विदधे पिता ।। ५० ।। शक्रसङ्क्रमिताङ्गुष्ठपीयूषं भगवान् पिबन् । क्रमेण वर्धमानोऽभूत् पञ्चत्रिंशद्धनून्नतः ।। ५१ ।।
* জ জ
षष्ठं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्री कुन्धु
स्वामिचरितम् ।
जन्मोत्सवः ।
118811
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५॥
षष्ठं पर्व प्रथमः सर्गः
श्रीकुन्थु
स्वामिचरितम् ।
पित्राज्ञया पर्यणैषीत् स काले राजकन्यकाः । कर्मभोगफलं छेत्तुं चान्यथा शक्यते न हि ।। ५२ ।। त्रयोविंश्यब्दसहस्रेष्वर्धाष्टमशतेषु च । गतेषु जन्मतो राज्यं प्रभुः पित्राज्ञयाग्रहीत् ।। ५३ ।। गतेष्वब्देषु तावत्सु भर्तुर्मण्डलिकस्थितौ । मध्येऽस्त्रसदने चक्ररत्नं समुदपद्यत ।। ५४ ।। चक्रेऽर्चा चक्ररत्नस्य जगदर्योऽपि शूरसूः । महात्मानो हि कुर्वन्ति सेवकेष्वपि सत्कृतिम् ॥ ५५ ।। मागधेशं वरदामप्रभासाधिपती अपि । क्रमेण साधयामास चक्ररत्नानुगः प्रभुः ।।५६ ।। सिन्धुदेवीं वैताढ्याद्रिकुमारं कृतमालकम् । स्वयं सोऽसाधयदथ सेनान्या सिन्धुनिष्कुटम् ॥ ५७ ॥ सेनान्योद्घाटितद्वारा प्रविश्य च तमिस्रया । निर्गत्य चापातनाम्नो म्लेच्छान् प्रभुरसाधयत् ।। ५८ ।। सेनान्या च वशीचक्रे द्वितीयं सिन्धुनिष्कुटम् । गत्वा च क्षुद्रहिमवत्कुमारं स्वाम्यसाधयत् ।। ५९ ।। कल्प इत्यूषभकूटे निजं नाम लिलेख च । ववले च ततः स्थानाच्चक्ररत्नानुगः प्रभुः ।।६०॥ आगतश्चोपवैताढ्यं तच्छ्रेणिद्वयवर्तिभिः । विद्याधरेन्द्ररानचे विविधोपायनैः प्रभुः ।।६१ ॥ गङ्गादेवीं नाट्यमालं स्वयं प्रभुरसाधयत् । गाङ्गं तु निष्कुटं सैन्यपतिना म्लेच्छसङ्कुलम् ।। ६२ ।। सेनान्योद्घाटितखण्डप्रपातागुहया प्रभुः । प्रविश्य वैताळ्यगिरेर्निर्ययौ सपरिच्छदः ॥६३ ।। नैसर्पप्रमुखास्तत्र नवापि निधयः प्रभोः । सिध्यन्ति स्म स्वयमपि गङ्गामुखनिवासिनः ।। ६४ ।। द्वितीयं निष्कुटं गाङ्गं सेनान्यासाधयत् प्रभुः । विजिग्ये भरतक्षेत्रं षड्भिर्वर्षशतैरिति ।। ६५ ।।। संपूर्णचक्रभृत्सम्पन्नरामरनिषेवितः । ततो निवृत्तः श्रीकुन्थुराययौ हस्तिनापुरम् ।। ६६ ।। १ अस्त्रशालायाम् । २ आचारः इति हेतोः । ३ वैताब्यसमीपम् ।
दिग्विजयः ।
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६॥
षष्ठं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीकुन्थुस्वामिचरितम् ।
चक्रे चक्रित्वाभिषेकः प्रभोर्देवैर्नरैरपि । उत्सवश्च द्वादशाब्दी पुरे तस्मिन्नजायत ।। ६७ ॥ त्रयोविश्यब्दसहस्राः सार्धाष्टमशता ययुः । श्रीकुन्थुस्वामिनश्चक्रवर्तिवैभवशालिनः ।।६८ ॥ तीर्थ प्रवर्तय स्वामिन्निति लोकान्तिकैः प्रभुः । विज्ञप्तो वार्षिकं दानं ददौ राज्यं च सूनवे ।। ६९ ॥ स्वामी नृपैश्च देवैश्च कृतनिष्क्रमणोत्सवः । विज़याशिबिकारूढः सहस्राम्रवणं ययौ ।। ७० ॥ चुम्बता चम्पकलताधूतयष्टीर्विधुन्वता । वासन्तिका नर्तयता निर्गुण्डीरभिमृदुनता ॥७१ ॥ आलिङ्गिता च लवलीः स्पृशता नवमल्लिकाः । पाटलीश्च पाटयता पद्मिनीश्चाभिसर्पता ।।७२ ।। आक्रामताशोकलताः कदलीरनुगृह्णता । यूनेव पर्वमानेन दक्षिणेन मनोरमम् ॥ ७३ ॥ दोलान्दोलनसंसक्तललनालटभीकृतम् । कुसुमावचयक्रीडाव्यग्रपौरेभ्यदारकम् ॥७४ ॥ उन्मत्तकोकिलालापैर्मधुरैश्चालिकूजितः । विहितस्वागतमिवोद्यानं तयाविशत्प्रभुः ॥७५ ॥
॥पञ्चभिः कुलकम् ॥ शिबिकायाः समुत्तीर्य त्यक्त्वालङ्करणादिकम् । वैशाखकृष्णपञ्चम्यां कृत्तिकास्वह्नि पश्चिमे ॥७६ ।। समं राजसहस्रेण षष्ठेन प्राव्रजत्प्रभुः । चतुर्थं प्राप च ज्ञानं मनःपर्ययसंज्ञकम् ।।७७ ॥ पुरे चक्रपुरे व्याघ्रसिंहपार्थिववेश्मनि । द्वितीयेऽह्नि व्यधात् स्वामी परमान्नेन पारणम् ॥७८ ॥ विदधे वसुधारादिपञ्चकं तत्र नाकिभिः । रत्नपीठं व्याघ्रसिंहेनाङ्ग्रिस्थाने पुनः प्रभोः ॥७९ ॥ निःसङ्गोऽप्रतिबद्धश्च समीरण इव प्रभुः । छद्मस्थः षोडशाब्दानि विजहार वसुंधराम् ।। ८० ॥ १ आम्रलताः । २ वायुना । ३ दोलान्दोलने संसक्ताश्च ता ललनाश्च ताभिः सुन्दरीकृतम् । ४ देवैः ।
प्रव्रज्या
।
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
11911
अन्येद्युर्विहरन्नागात् सहस्राम्रवणं प्रभुः । कृतषष्ठस्तिलकाद्रौ तस्थौ च प्रतिमाधरः ॥ ८१ ॥ चैत्रशुद्धतृतीयायां कृत्तिकास्थे निशाकरे । घातिकर्मक्षयात्तत्र संजज्ञे केवलं प्रभोः ॥ ८२ ॥ सेन्द्रैश्चतुर्विधैर्देवनिकायैरेत्य तत्क्षणम् । चक्रे समवसरणं प्राकारत्रयमण्डितम् ॥ ८३ ॥ सुरैः संचार्यमाणेषु स्वर्णाब्जेषु ददत् क्रमौ । पूर्वद्वारेण समवसरणं प्राविशद्विभुः ॥ ८४ ॥ विंशत्यग्रचतुर्धन्वशतोच्चं चैत्यपादपम् । तत्र प्रदक्षिणीचक्रे धर्मचक्री जगद्गुरुः ।। ८५ ।। तस्याधश्छन्दके जल्पंस्तीर्थाय नम इत्यथ । पूर्वसिंहासने पूर्वाभिमुखः स्वाम्युपाविशत् ।। ८६ ।। स्वामिनः प्रतिरूपाणि दिक्ष्वन्यास्वपि तत्क्षणम् । तादृशि तत्प्रभावेण विचक्रुर्व्यन्तरामराः ।। ८७ ।। अवतस्थे यथास्थानं श्रीमान् सङ्घश्चतुर्विधः । मध्यवप्रे तु तिर्यञ्चोऽधस्तने वाहनानि तु ॥ ८८ ॥ ज्ञात्वा च समवसृतं प्रभुमागात्कुरूद्वहः । नमस्कृत्यानुशक्रं च निषसाद कृताञ्जलिः ।। ८९ । भूयोऽपि स्वामिनं नत्वा सौधर्मेन्द्रकुरूद्वहौ । उद्वहन्तौ हृदि मुदं प्रारेभाते इति स्तुतिम् ॥ ९० ॥ चतुर्धा धर्मदेष्टारं चतुर्गात्रं चतुर्मुखम् । चतुर्थपुरुषार्थेशं त्वां स्तुमः परमेश्वरम् ॥ ९१ ॥ चतुर्दशमहारत्नीं निःसंगत्वात्त्वमत्यजः । रत्नत्रयीं त्वनवद्यां दधासि जगदीश्वर ।। ९२ ।। मनो हरसि विश्वस्य निर्मनस्कस्तथाप्यसि । उत्तप्तस्वर्णवर्णस्त्वं ध्यायसे चेन्दुसन्निभः ।। ९३ ।। निःसंगोऽपि महर्द्धिस्त्वं ध्येयोऽपि ध्यातृतास्पदम् । कोटिशोऽप्यावृतो देवादिभिः कैवल्यभागसि ।। ९४ ।। विश्वस्य रागं तनुषे वीतरागोऽसि च स्वयम् । अकिंचनोऽपि भवसि जगतः परमर्द्धये ।। ९५ ।। १ चतुर्दशानां महारत्नानां समाहारः । २ कैवल्यं एकाकित्वमिति विरोधः केवलज्ञानमिति तत्परिहारः ।
I
षष्ठं पर्व
प्रथमः सर्गः
श्री कुन्यु - स्वामिचरितम् ।
कैवल्यम् ।
11911
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरि ॥८ ॥
अविज्ञेयप्रभावायाज्ञेयरुपाय तायिने । नमो भगवते सप्तदशाय भवतेऽर्हते ।। ९६ ।। प्रणामोऽपि त्वयि विभोऽचिन्त्यचिन्तामणिर्नृणाम् । किं पुनर्मनसा ध्यानं स्तवनं वचसापि वा ।। ९७ ।। प्रणमे स्तवने ध्याने प्रभो त्वद्विषये मम । प्रवृत्तिः सर्वदाप्यस्तु कृतमन्यैर्मनोरथैः ।। ९८ ।। स्तुत्वैवं दिविषन्नाथे कुरुराजे च तस्थुषि । श्रीकुन्थुनाथो भगवान् विदधे धर्मदेशनाम् ।। ९९ ।। योनिलक्षचतुरशीत्यावर्तापातभीषणः । अयं खलु भवाम्भोधिर्महादुःखनिबन्धनम् ।। १०० ।। तरणे च भवाम्भोधेरलंभूष्णुर्विवेकिनाम् । यानपात्रं मनः शुद्धिरिन्द्रियोर्मिजयोर्जिता ।। १०१ ।। दीपिका खल्वैनिर्वाणा निर्वाणपथदर्शिनी । एकैव मनसः शुद्धिः समाम्नाता मनीषिभिः ।। १०२ ।। सत्यां हि मनसः शुद्धौ सन्त्यसन्तोऽपि यद्गुणाः । सन्तोऽप्यसत्यां न सन्ति सैव कार्या बुधैस्ततः ॥ १०३ ॥ मनः शुद्धिमबिभ्राणा ये तपस्यन्ति मुक्तये । त्यक्त्वा नावं भुजाभ्यां ते तितीर्षन्ति महार्णवम् ।। १०४ ।। तपस्विनो मनःशुद्धिं विनाभूतस्य सर्वथा । ध्यानं खलु मुधा चक्षुर्विकलस्येव दर्पणः ।। १०५ ।। तप्यमानांस्तपो मुक्तौ गन्तुकामान् शरीरिणः । वात्येव तरलं चेतः क्षिपत्यन्यत्र कुत्रचित् ।। १०६ ।। मैनः क्षपाचरो भ्राम्यन्नपशङ्कं निरङ्कुशः । प्रपातयति संसारावर्तगर्ते जगत्त्रयीम् ॥ १०७ ॥ अनिरुद्धमनस्कः सन् योगश्रद्धां दधाति यः । पद्भ्यां जिगमिषुर्ग्रामं स पह्नुरिव हस्यते ।। १०८ ।। मनोरोधे निरुध्यन्ते कर्माण्यपि समन्ततः । अनिरुद्धमनस्कस्य प्रसरन्ति हि तान्यपि ।। १०९ ॥
१ रक्षित्रे । २ अनपायिनी । ३ मोक्षमार्गप्रकाशिनी । ४ यद्यस्मात्कारणान्मनसः शुद्धौ सत्यामविद्यमाना अपि गुणा भवन्ति, मनः शुद्धौ चासत्यां विद्यमाना अपि गुणा न भवन्ति । ५ मन एव क्षपाचरो राक्षसः । ६ निःशङ्कम् ।
* জজজ
षष्ठं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्रीकुन्धुस्वामि
चरितम् ।
देशना ।
॥८ ॥
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 118 11
मनःकपिरयं विश्वपरिभ्रमणलम्पटः । नियन्त्रणीयो यत्नेन मुक्तिमिच्छुभिरात्मनः ॥ ११० ॥ तदवश्यं मनःशुद्धिः कर्तव्या सिद्धिमिच्छता । तपः श्रुतयमप्रायैः किमन्यैः कायदण्डनैः ॥ १११ ॥ मनः शुद्धयैव कर्तव्यो रागद्वेषविनिर्जयः । कालुष्यं येन हित्वात्मा स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते ॥ ११२ ॥ श्रुत्वेति देशना भर्तुर्बहवः प्राव्रजञ्जनाः । स्वयंभूप्रमुखाः पञ्चत्रिंशद्गणभृतोऽभवन् ।। ११३ ॥ पूर्णायामादिपौरुष्यां देशनाविरते प्रभौ । स्वयंभूर्देशनां स्वामिपादपीठस्थितोऽकरोत् ।। ११४ ।। पूर्णद्वितीयपौरुष्यां व्यस्राक्षीत् सोऽपि देशनाम् । नत्वा श्रीकुन्थुमीयुश्च स्वं स्वं स्थानं सुरादयः ।। ११५ ।। तत्तीर्थभूश्च गन्धर्वयक्षो हंसरथोऽसितः । दधानो दक्षिणौ बाहुदण्डौ वरदपाशिनौ ॥ ११६ ॥ मातुलिङ्गाङ्कुशधरौ धारयन् दक्षिणेतरौ । श्रीमतः कुन्थुनाथस्य जज्ञे शासनदेवता ॥ ११७ ॥ तत्तीर्थभूर्बलादेवी गौराङ्गी केकिवाहना । बिभ्राणा दक्षिणौ बाहू बीजपूरकशूलिनौ ॥ ११८ ॥ मुषण्ढीपङ्कजभृतौ बिभ्रती दक्षिणेतरौ । सदा सन्निहिता जज्ञे प्रभोः शासनदेवता ॥। ११९ ।। ताभ्याममुक्तसान्निध्यस्ततः स्थानादथान्यतः । भव्यजन्तूपकाराय विजहार जगद्गुरुः ।। १२० ।। षष्टिसहस्री साधूनां सा साध्वीनां सषट्शता । चतुर्दशपूर्वभृतां सप्तत्यधिकषट्शती ॥ १२१ ॥ सहस्रद्वितयं सार्धमवधिज्ञानशालिनाम् । चत्वारिंशत्त्रयस्त्रिंशच्छती चापि मनोविदाम् ॥ १२२ ॥ केवलज्ञानिनां त्रीणि सहस्राणि शतद्वयम् । शतानि चैकपञ्चाशद्वैक्रियलब्धिशालिनाम् ।। १२३ । संजातवादलब्धीनां सहस्रद्वितयं पुनः । श्रावकाणां लक्षमेकं न्यूनाशीतिसहस्रयुक् ।। १२४ ॥ १ कृष्णवर्णः । 'मुषण्ढी' इति अभिधानचिन्तामणौ २ षड्भिः शतैः सह वर्तमाना सा षष्टिसहस्त्री ।
षष्ठं पर्व
प्रथमः
सर्गः
श्री कुन्धुस्वामिचरितम् ।
परिवारः ।
॥९॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१०॥
श्राविकाणां त्रीणि लक्षाण्येकाशीतिसहस्यपि । आकेवलाद्विहरतः परिवारोऽभवत्प्रभोः ॥ १२५ ॥ गतेष्वब्दसहस्रेषु त्रयोविशेषु केवलात् । चतुस्त्रिंशत्सहितेषु शतेष्वपि स सप्तसु ।। १२६ ।। निर्वाणसमयं ज्ञात्वा सम्मेताद्रिं ययौ प्रभुः । समं मुनिसहस्रेण शिश्रियेऽनशनं पुनः ।। १२७ ।। मासान्ते राधकृष्णादितिथौ भे कृत्तिकासु च । समं तैर्मुनिभिः स्वामी प्रपेदे पदमव्ययम् ।। १२८ ।। कौमारराज्यचक्रित्वव्रतेषु समभागकम् । आयुः पञ्चनवत्यब्दसहस्रमभवत् प्रभोः ।। १२९ ।। श्रीशान्तिनाथनिर्वाणादर्धपल्योपमे गते । कुन्थुनाथजिनेन्द्रस्य निर्वाणं समजायत ।। १३० ।।
निर्वाणपर्वमहिमा विदधे सुपर्वनाथैः सुपर्वसहितैः परमेश्वरस्य । दंष्ट्रारदादि परिपूजयितुं यथावन्निन्ये च तैर्निजनिजेषु निकेतनेषु ।। १३१ ।।
षष्ठं पर्व प्रथमः सर्गः श्रीकुन्थुस्वामिचरितम् ।
निर्वाणम् ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वणि श्रीकुन्थुनाथचरित्रवर्णनो नाम
प्रथमः सर्गः ।
॥१०॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
1199 11
द्वितीयः सर्गः । श्रीअरनाथजिनचरितम्
इक्ष्वाकुवंशतिलकश्चारुगोरोचनाद्युतिः । चतुर्थारसरोहंसः पायादरजिनेश्वरः ॥ १ ॥ त्रिजगत्कुमुदानन्दचन्द्रस्य परमेष्ठिनः । श्रीमतोऽरजिनेन्द्रस्य वक्ष्ये चरितमुज्ज्वलम् ॥ २ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य प्राग्विदेहेषु विस्तृते । सीतानद्युत्तरतटे विजये वत्सनामनि ॥ ३ ॥ सुसीमायां महापुर्यां निःसीमा शौर्यसंपदाम् । नृपो धनपतिर्नामाभवद्धर्मयशोधनः ।। ४ ।। बन्धनं ताडनं चाङ्गखण्डनं दण्डनादि च । नाभूत् कस्यापि तत्राज्ञासारे शासति मेदिनीम् ।। ५ ।। मिथोऽसंजातकलहैर्वत्सलैश्च मिथो जनैः । सकलापि मही तस्मिन् यत्याश्रम इवाभवत् ॥ ६ ॥ मनःसरोवरे तस्य दयावारितरङ्गिते । चिक्रीड निर्भरं हंस इव धर्मों जिनोदितः ॥ ७ ॥ विरक्तः सोऽथ संसारादसाराद्विश्वसारधीः । अन्तिके संवरमुनेः प्राब्राजीदात्तसंवरः ॥ ८ ॥ स व्रतं पालयंस्तीव्रं तप्यमानस्तपांसि च । विजहार महीमात्तविविधाभिग्रहः सुधीः ।। ९ ।। चतुर्मासोपवासान्तपारणे प्रत्यलाभयत् । श्रेष्ठिपुत्रो जिनदासः श्रद्धया तं महामुनिम् ।। १० ।। अर्हदराधनाद्यैश्च स्थानैर्धनपतिर्मुनिः । आर्जयत्तीर्थकृन्नाम कर्म कर्मद्विषन्नपि ॥ ११ ॥
१ चतुर्थार एव सरस्तस्मिन् हंससदृशः । २ नितरां सीमारूपः । ३ आझैव सारो यस्य तस्मिन् तत्र राज्ञि । ४ गृहीतसंवरः । ५ कर्मशत्रुरपि ।
षष्ठं पर्व
द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
पूर्वभवः ।
1199 11
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
1193 11
विपद्य कालयोगेन समाहितमनाः स तु । नवमग्रैवेयकेऽभूदमरः परमर्द्धिकः ।। १२ ।। इतश्च जम्बूद्वीपस्यास्यैव क्षेत्रे च भारते । समस्ति हास्तिनपुरं पुरं परमऋद्धिकम् ।। १३ ।।
जानोऽपि प्रजायन्ते तत्र सेवार्थमागताः । दिव्यवाहननेपथ्या राजयन्ते प्रजाः पुनः ।। १४ ।। विभाति तत्र परिखा परितो वलयाकृतिः । श्रियः स्थैर्यकृते दत्ता स्वाज्ञालेखेव वेधसा ।। १५ । हैमस्फाटिकनैलानि तत्र चैत्यान्यनेकशः । शृङ्गाणि मेरुकैलासाञ्जनाद्रीणामिवाबभुः ।। १६ ।। सुदर्शनश्चन्द्र इव तत्र नाम्ना सुदर्शनः । अभूद्भूमिभुजां प्रष्ठः सुराणामिव वृत्रहा ।। १७ ।। तस्यासने वा तल्पे वा गृहे वा बहिरेव वा । धर्मोऽनुज्झितसान्निध्यः प्रियमित्रमिवाभवत् ।। १८ ।। सिद्धमन्त्रोपमे तस्य प्रतापे परिसर्पति । प्रक्रियामात्रमेवासीच्चतुर्धा सैन्यसंग्रहः ।। १९ ।। गृहाङ्गणरजस्तस्य शमयामासुरन्वहम् । घनैर्मदजलासारैर्नृपोपायनदन्तिनः ॥ २० ॥ देवी नाम महादेवी कापि देवीव चागता । अन्तःपुरशिरोरत्नमभवत्तस्य वल्लभा ।। २१ ।।
पं प्रणयेनापि पत्यौ जातु चकार सा । सपत्नीष्वपि मात्सर्यं प्रकृत्यार्या दधार न ।। २२ ।। पतिप्रसादसौभाग्यादीनि तस्या मदाय न । सा तथापि हि संजज्ञे प्रमदासु शिरोमणिः ।। २३ ।। तस्याश्च निरवद्याङ्ग्या लावण्यसरितः खलु । अदृश्यत प्रतिच्छन्दो दर्पणेष्वेव नान्यतः ॥ २४ ॥
१ प्रजा इवाचरन्ति । २ नैलानि नीलमणिमयानि । ३ मेरुशृङ्गसादृश्यं हैमचैत्यानामेवमनुक्रमेण ज्ञेयम् । ४ शोभनं दर्शनं यस्य सः । ५ श्रेष्ठः । ६ प्रकृष्ट यासां तासु शिरोमणिरिति विरोधः । प्रमदासु युवतिष्विति तत्परिहारः ।
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
हास्तिन
पुरे
सुदर्शन
नृपः ।
॥१२॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 1193 11
46456
तया च भोगान् भुञ्जानः सुभुजो भूभुजां वरः । सुदर्शनो व्यतीयाय कालं कमपि नाकिंवत् ॥ २५ ॥ इतश्च ग्रैवेयकस्थ जीवो धनपतेः स तु । एकान्तसुखनिर्मग्नो निजमायुरपूरयत् ।। २६ ।। स च्युत्वा फाल्गुन शुक्लद्वितीयायां निशाकरे । रेवतीस्थे महादेव्या देव्याः कुक्षाववातरत् ॥ २७ ॥ चतुर्दश महास्वप्नांस्तीर्थकृज्जन्मसूचकान् । सुखसुप्ता निशाशेषे महादेवी ददर्श सा ॥ २८ ॥ तस्याः पीडामतन्वानस्तन्वानश्च तनुंश्रियम् । ज्ञानत्रितयसंयुक्तो गर्भो गूढमवर्धत ॥ २९ ॥ सा मार्गशुद्धदशम्यां रेवत्यां कनकद्युतिम् । संपूर्णलक्षणं नन्द्यावर्ताङ्कं सुषुवे सुतम् ॥ ३० ॥ षट्पञ्चाशद्दिक्कुमार्यः सूतिकर्माणि चक्रिरे । अभिषेकश्चतुःषष्ट्या मेरौ चक्रे च वासवैः ॥ ३१ ॥ विलिप्य पूजयित्वा च कृत्वा चारात्रिकादिकम् । स्वामिनं तमिति स्तोतुं सौधर्मेन्द्रः प्रचक्रमे ॥ ३२ ॥ नष्टष्टादशदोषायाष्टादशायार्हते प्रभो । अष्टादशविधब्रह्मभृतां ध्येयाय ते नमः ।। ३३ ।। ज्ञानत्रयं गर्भतोऽपि यथैवायतने तव । तथैवाखिलमप्येतत्तीर्थनाथ, जगत्त्रयम् ॥ ३४ ॥ मोहावस्वापिनीं दत्वा रागद्वेषादिदस्युभिः । चिरं जगदवस्कन्नं स्वामिस्त्रायस्व संप्रति ।। ३५ ।। पथि श्रान्तैरिव रथस्तृष्णाक्रान्तैरिवापगा । तप्तैरिव तरुच्छांया निमज्जद्भिरिवोडुपः ।। ३६ ।। रोगिभिरिव भैषज्यं ध्वान्तान्धैरिव दीपकः । हिमार्तैरिव मार्तण्डो मार्गमूढैरिर्वाग्रगः ।। ३७ ।।
१ शोमनपाणिः । २ देववत् । ३ शरीरशोभां विस्तारयन् । ४ नन्द्यावर्तस्याङ्कं लाञ्छनं यस्य तम् । ५ नष्टा अष्टादश दोषा यस्य तस्मै । ६ हृदयरूपे भवने । ७ ब्रुद्भिः समुद्र इति शेषः । उडुपः प्लवः । ८ अग्रगामी मार्गदर्शक इति यावत् ।
জ
षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथजिन
चरितम् ।
देवीकुक्षौ अवतारो
जन्म च ।
119 3 11
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते 1198 11
व्याघ्रभीतैरिवार्चिष्मान्नैर्नायविधुरैश्चिरात् । तीर्थनाथ त्वमस्माभिर्नाथः प्राप्तोऽसि सम्प्रति ॥ ३८ ॥
॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
भवन्तं नाथमासाद्य सुरासुरनरा अमी । स्वस्थानेभ्य आगच्छन्त्यमान्त इव हर्षतः ।। ३९ ।। भवतो नाथ नाथामि न खल्वन्यत् किमप्यहम् । नाथामि किंत्विदं मे त्वं नाथो भूया भवे भवे ॥ ४० ॥ स्तुत्वेतीशं गृहीत्वा च गत्वा चेर्भपुरे पुरे । सौधर्मवासवो देवीस्वामिन्याः पार्श्वतोऽमुचत् ।। ४१ ।। राजा सुदर्शनोऽकार्षीत् सूनोर्जन्ममहोत्सवम् । अर इत्यभिधानं च देव्याः स्वप्नेऽरदेर्शनात् ॥ ४२ ॥ सुराङ्गनाभिर्धात्रीभिः सवयोभूय चामरैः । क्रीड्यमानः क्रीडनकैः क्रमेण ववृधे प्रभुः ।। ४३ ।। समये राजकन्याश्च त्रिंशद्धन्वसमुन्नतः । अरनाथ उपायंस्त पितृशासनगौरवात् ।। ४४ ।। जन्मतोऽब्दसहस्राणां गतायामेकविंशतौ । पित्राज्ञया राज्यधुरां दधार परमेश्वरः ।। ४५ ।। प्रभोर्मण्डलिकत्वेऽपि काले तावत्यपीयुषि । अस्त्रागारे समुत्पेदे चक्ररनं नभश्चरम् ॥ ४६ ॥ त्रयोदशभिरन्यैश्च युतो रत्नैररप्रभुः । चक्रानुगश्चतुर्वर्षशत्या भरतमन्वशात् ।। ४७ ।। तावत्येव गते काले स्वामिनश्चक्रिणः सतः । तीर्थं प्रवर्तयेत्यूचेऽभ्येत्य लोकान्तिकामरैः ॥ ४८ ॥ दानं दत्त्वाब्दिकं राज्यं त्वरविन्दसुताय सः । वैजयन्त्या शिबिकया सहस्राम्रवणं ययौ ।। ४९ । वाचंयमैरिव पिकैस्तूष्णीकैराश्रितद्रुमम् । कृष्णेक्षुवाटगोपीनां गीतिभिः स्खलिताध्वगम् ।। ५० ।।
२१ अग्निं दृष्ट्वा व्याघ्नः पालयत इति प्रसिद्धिः । २ नाथराहित्येन विधुरैः । ३ याञ्चामि । ४ हस्तिनापुरे । ५ अरश्चक्रधारा । ६ मित्रीभूय । ७ गते सति । ८ मुनिभिरिव । ९ स्खलिताः पान्था यस्मिंस्तत् ।
षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथ
चरितम् ।
विवाहो
राज्यपालनं दिग्वि
जयश्च ।
119811
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१५॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
क्रीडन्नागरनारीणां केशपाशावलोकनात् । ह्रीतैरिवोन्मुक्तबहर्बर्हिणैः शरणीकृतम् ॥ ५१ ।। पुन्नागकुसुमामोदप्रमोदितमधुव्रतम् । कर्कन्धूनागरंगीणां फलैः पिञ्जरिताम्बरम् ।। ५२ ॥ लवलीफलिनीकुन्दमुचकुन्दाग्रकुड्मलैः । समन्ततः शोभमानं हेमन्तहसितैरिव ।। ५३ ।। रजोभी रोध्रपुष्पाणां निर्मलीकृतदिङ्मुखम् । प्रविवेश तदुद्यानं नन्द्यावर्तध्वजो जिनः ।। ५४ ।।
॥पञ्चभिः कुलकम् ।। वैजयन्त्याः समुत्तीर्य मार्गस्यैकादशीदिने । शुक्ले पौष्णगते चेन्दावह्नो भागे च पश्चिमे ।। ५५ ।। समं राजसहस्रेण षष्ठेन प्राव्रजत् प्रभुः । मनःपर्ययसंज्ञं च तदैव ज्ञानमासदत् ।। ५६ ।। पुरे राजपुरे सद्मन्यपराजितभूपतेः । चक्रे स्वामी द्वितीयेऽह्नि परमान्नेन पारणम् ।। ५७ ।। अमरैर्विदधे तत्र वसुधारादिपञ्चकम् । रत्नपीठं तेन राज्ञा स्वामिपादपदे पुनः ।। ५८ ।। अनासीनोऽशयानश्च विविधाभिग्रहः प्रभुः । छद्मस्थस्त्रीणि वर्षाणि विजहार वसुन्धराम् ।। ५९ ।। अन्येधुर्विहरन्नागात् सहस्राम्रवणं पुनः । सहकारतरोर्मूले चास्थात्प्रतिमया प्रभुः ॥६० ॥ कार्तिकशुक्लद्वादश्यां शशाङ्के रेवतीगते। उत्पेदे केवलं तत्र घातिकर्मक्षयात् प्रभोः ।।६१ ॥ सद्यश्च देवैः समवसरणं तत्र निर्ममे । तत्र द्वारेण पूर्वेण प्रविवेश जगद्गुरुः ।। ६२ ।। चैत्यद्वं तत्र षष्ट्यग्रकार्मुकत्रिशतोन्नतम् । प्रदक्षिणीकृत्य नमस्तीर्थायेत्यवदद्विभुः ॥६३ ॥ १ लज्जितैरिव ईदृशैर्मुक्तपिच्छैर्मयूरैः शरणीकृतं वनम् । हेमन्ततॊ मयूराः पिच्छानि त्यजन्तीति स्वभावोक्तिः । २ मधुव्रता भ्रमराः । ३ हेमन्ताह स्यैरिव । ४ ध्वजश्चिह्नम् लाञ्छनम् । ५ मार्गशीर्षस्य । ६ रेवत्यां गते ।
दीक्षा
केवलज्ञानं च।
|॥१५॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१६॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
पूर्वसिंहासने तत्रोपाविशत् प्राङ्मुखः प्रभुः । व्यन्तरास्तत्प्रतिच्छन्दान् दिक्ष्वन्यास्वपि चक्रिरे ।। ६४ ।। अवास्थित यथास्थानं सोऽपि भगवानथ । ज्ञात्वेशं समवसृतं तत्रागाच्च कुरूद्वहः ।। ६५ ।। भगवन्तं नमस्कृत्य सोऽनुशक्रमुपाविशत् । प्रारेभाते इति स्तोतुमथ शक्रकुरूद्वहौ ।। ६६ ।। जय त्रिभुवनाधीश जय विश्वैकवत्सल । जय कारुण्यजलधे जयातिशयशोभित ।।६७ ।। विश्वप्रकाशनं भानोरमोधैर्भानुभिः सदा । विश्वसंतापहरणं ज्योत्स्नया च हिमद्युतेः ।।६८ ॥ जगज्जीवनमम्भोभिः प्रावृडम्भोधरस्य च । जगदाश्वासनं वायोर्गत्या संततयापि च ।। ६९ ।। यथा निष्कारणमिह तथा ते परमेश्वर । जगत्त्रयोपकाराय प्रवृत्तिर्जयति प्रभो ।। ७० ।। अन्धकारमयं चासीदन्धं वा जगदप्यदः । सप्रकाशं सेक्षणं वा त्वया जज्ञेऽधुना पुनः ।। ७१ ।। नरकाणां खिलः पन्था भविताऽतः परं प्रभो । तिर्यग्योनावपि गतिः स्तोकस्तोका भविष्यति ।।७२ ।। सीमग्रामान्तराणीव स्वर्गाश्च प्राणिनाममी । प्रत्यासन्ना भविष्यन्ति मुक्तिरप्यदवीयसी ।। ७३ ।। त्वयि विश्वोपकाराय विहरत्यवनीमिमाम् । भावि किं किं न कल्याणमसंभाव्यमपि प्रभो ।।७४ ।। इति स्तुत्वा सौधर्मेन्द्रे कुरुराजे च तस्थुषि । अरनाथः स भगवान् विदधे धर्मदेशनाम् ॥७५ ॥ चतुर्वर्गाग्रणीर्मोक्ष एकान्तसुखसागरः । तत्साधकतमं ध्यानमधीनं मनसश्च तत् ।। ७६ ॥ आत्मायत्तमपि स्वान्तं कुर्वतामत्र योगिनाम् । रागादिभिः समाक्रम्य परायत्तं विधीयते ॥ ७७ ॥ रक्ष्यमाणमपि स्वान्तं समादाय मनाग्मिषम् । पिशाचा इव रागाद्याश्छलयन्ति मुहुर्मुहुः ॥७८ ॥ १ पूज्यः ।२ किरणैः । ३ शून्यः । ४ नातिदूरा ।
FASRAHASHARASHARAHARASHARE
देशना ।
1॥१६॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१७॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
रागादितिमिरध्वस्तज्ञानेन मनसा जनः । अन्धेनान्धं इवाकृष्टः पात्यते नरकावटे ॥ ७९ ।। द्रव्यादिषु रतिप्रीती राग इत्यभिधीयते । तेष्वेवारतिमप्रीतिं चाहढेषं मनीषिणः ।। ८० ॥ उभावेतौ दृढतरौ बन्धनं सर्वजन्मिनाम् । सर्वदुःखानोकहानां मूलकन्दौ प्रकीर्तितौ ।। ८१ ।। कः सुखे विस्मयस्मेरो दुःखे कः कृपणो भवेत् । मोक्षं को नाप्नुयाद्रागद्वेषौ स्यातां न चेदिह ।। ८२ ।। रागेण ह्यविनाभावी द्वेषो द्वेषेण चेतरः । तयोरेकतरत्यागे परित्यक्तावुभावपि ।। ८३ ॥ दोषाः स्मरप्रभृतयो रागस्य परिचारिकाः । मिथ्याभिमानप्रमुखा द्वेषस्य तु परिच्छदः ।। ८४ ।। तयोर्मोहः पिता बीजं नायकः परमेश्वरः । ताभ्यामभिन्नस्तद्रक्ष्यः सर्वदोषपितामहः ।। ८५ ।। एवमेते त्रयो दोषा नातो दोषान्तरं क्वचित् । तैरमी जन्तवः सर्वे भ्रम्यन्ते भववारिधौ ।। ८६ ।। स्वभावेन हि जीवोऽयं स्फटिकोपलनिर्मलः । उपाधिभूतैरेतैस्तु तादात्म्येनावभासते ।। ८७ ॥ अराजकमहो विश्वं यदेभिः पश्यतोहरैः । ह्रियते ज्ञानसर्वस्वं स्वरूपमपि जन्मिनाम् ।। ८८ ॥ ये जन्तवो निगोदेषु येऽपि चासन्नमुक्तयः । सर्वत्रास्पृष्टकरुणा पतत्येषां पताकिनी ।। ८९ ।। मुक्त्या वैरं किमेतेषां मुक्तिकामैः सहाथवा । येनोभयसमायोगस्तैर्भवन् प्रतिषिध्यते ।। ९० ।। व्याघ्रव्यालजलाग्निभ्यो न बिभेति तथा मुनिः । लोकद्वयापकारिभ्यो रागादिभ्यो भृशं यथा ॥९१ ॥
देशना ।
1॥१७॥
१ रागादय एवान्धकारं तेन ध्वस्तं ज्ञानं यस्य तत् । २ यथान्धेनाकृष्येऽन्योऽवटे कूपे पात्यते तद्वत्।३ अनोकहो वृक्षः । ४ रागं विना द्वेषो न भवेत् द्वेषं च विना रागोऽपि न भवेदित्यर्थः । ५ सेवकाः । ६ सर्वदोषाणां पितरौ रागद्वेषौ तयोरपि पिता मोह इत्यर्थः । ७ सेना । ८ मुमुक्षुभिः ।
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१८॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथ
जिन
चरितम् ।
वातिसंकटमहो योगिभिः समुपाश्रितम् । रागद्वेषौ व्याघ्रसिंहौ पार्श्वतो यस्य तिष्ठतः ।। ९२ ।। अस्ततन्द्ररतः पुंभिर्निर्वाणपदकाङ्क्षिभिः । विधातव्यः समत्वेन रागद्वेषद्विषज्जयः ।। ९३ ॥ भूयांसः प्राव्रजञ्जनाः प्रभोर्देशनयानया । कुम्भादयो गणभृतस्त्रयस्त्रिशच्च जज्ञिरे ।। ९४ ।। पूर्णायामादिपौरुष्यां व्यस्राक्षीद्देशनां प्रभुः । कुम्भस्तत्पादपीठस्थो गणमृद्देशनां व्यधात् ।। ९५ ।। द्वितीयस्यां तु पौरुष्यां व्यसृजत् सोऽपि देशनाम् । शक्राद्याश्च प्रभुं नत्वा जग्मुर्निजनिजं पदम् ।।९६ ॥ यक्षेन्द्रः षण्मुखस्त्र्यक्षः श्यामः शङ्खरथों भुजैः । मातुलिङ्गिबाणिखड्गिमुद्गरिपाश्यभीप्रदैः ॥९७ ॥ दक्षिणैः षड्भिरन्यैश्च नकुलीष्वासिचर्मिभिः । शूलाङ्कुशाक्षसूत्राक्षैर्युक्तस्तत्तीर्थभूस्तथा ।। ९८ ॥ देवी च धारिणी नाम नीलाङ्गी कमलासना । मातुलिङ्गोत्पलधरदक्षिणोभयबाहुका ।। ९९ ।। पद्माक्षसूत्रभृद्वामोभयबाहुररप्रभोः । सन्निधिस्थे सदाभूतामुभे शासनदेवते ।। १०० ।। ताभ्यामधिष्ठिताभ्यो भगवान्विहरन्महीम् । अन्येषुः समवासार्षीत् पद्मिनीखण्डपत्तने । १०१ ॥ तत्रापि देशनां कृत्वा विरते सत्यरे प्रभौ । स्वामीव विदधे कुम्भो देशनां संशयच्छिदाम् ।। १०२ ॥ तत्रैको वामनोऽभ्येत्य धर्म श्रोतुमुपाविशत् । श्रेष्ठी सागरदत्तोऽथ कुम्भं नत्वैवमब्रवीत् ।। १०३ ।। भवप्रकृत्या भगवन् दुःखिनो भविनोऽखिलाः । विशेषदुःखितश्चास्मि सुखलेशोऽपि नास्ति यत् ॥१०४ ।। भार्यायां जिनमत्यां मे नामतः प्रियदर्शना । उत्पन्ना दुहिता रूपाधरीकृतसुराङ्गना ॥ १०५ ॥ प्राप चानन्यसामान्यं सा कलास्वतिकौशलम् । द्वितीयं च वयो रूपवैदग्ध्यश्रीविशेषकम् ।। १०६ ॥
यक्षयक्षिण्यौ।
|| ॥१८॥
१ आलस्यरहितैः ।२ मातुलिङ्गमस्यास्तीत्येवं सर्वत्रास्त्यर्थे इनिः । ३ यौवनाख्यं ।
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१९॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
SAHASRAHARASHTRA
अनुरूपं वरं तस्या अपश्यन् दुःखितोऽभवम् । उक्तोऽस्मि जिनमत्या च चिन्तामाप्नोसि नाथ किम् ।।१०७ ॥ अनुरूपं त्वद्दहितुर्वरमन्वेषयन्नपि । न प्राप्तोमि क्वचिदपि तेन ताम्यामि सुन्दरि ॥१०८ ॥ इत्युक्तं जिनमत्यापि श्रेष्ठिन् श्रेष्ठस्त्वया वरः । ग्राह्यः स कोऽपि येन स्यान्नानुतापः प्रियावयोः ॥ १०९ ।। अवोचमहमप्येवं प्रमाणं दैवमत्र हि । आत्मनीनो हि सर्वोऽपि स्तोकेच्छुः कोऽपि नात्मनः ।। ११० ॥ इत्युक्त्वा विपणौ गच्छंस्ताम्रलिप्त्याः समागतम् । अद्राक्षमृषभदत्तं सार्थवाहं महर्द्धिकम् ।। १११ ।। साधर्मिकत्वात् सस्नेहा वाणिज्योदन्तगर्भिताः । अभूवन् पूर्वसुहृदेवालापाः सह तेन मे ॥ ११२ ॥ अन्यदा स ममागारमागात् केनापि हेतुना । ईक्षते स्म च सुचिरं मत्पुत्री प्रियदर्शनाम् ।। ११३ ॥ कस्य कन्येयमिति तु तेन पृष्टोऽहमब्रवम् । ममेयं हेतुना केन सुचिरं वीक्ष्यते त्वया ॥११४ ।। आह स्मर्षभदत्तोऽपि वीरभद्रोऽभिधानतः । संप्राप्तयौवनः श्रेष्ठिन्नस्ति मे तनयो नयी ।। ११५ ।। स रूपेणातिकन्दर्पोऽतिकैविः काव्यशक्तितः । अतिवाचस्पतिर्वाचा विज्ञानेनातिवर्धकिः ।। ११६ ॥ अतिहूहूश्च गीतेन वीणया चातितुम्बरुः । नाट्येषु चातिभरतो विनोदेष्वतिनारदः ॥११७ ॥ कामरूपः सुर इव गुटिकादिप्रयोगतः । किं चान्यत्सा कला नास्ति यां स्रष्टेव न वेत्ति सः ।। ११८ ।। कन्यां तस्यानुरूपां तु नापश्यं क्वचिदप्यहम् । इयं तु कन्यका दृष्ट्वा चिरात्तदुचिता मया ॥ ११९ ।। मयाप्युक्तं ममाप्येषा कलाकौशलशालिनी । अनुरूपवरार्थेऽस्याश्चिरं ग्रस्तोऽस्मि चिन्तया ।। १२० ॥ १ आत्मने हित आत्मनीनः आत्महितेच्छुरित्यर्थः । २ पूर्वमित्रेण सह यथालापा भवन्ति तथेत्यर्थः । कवि शुक्राचार्यमतिक्रान्त इति समास एवं सर्वत्र । ४ हूहूर्गन्धर्वविशेषः । ५ ब्रह्मेव ।
प्रियदर्शनाकथा ।
||१९॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
|२०||
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
दैवानुकूल्यात्तदयं सङ्गमः साधुरावयोः । चिराद्वधूवरत्वेन घटेता तनयौ द्वयोः ।। १२१ ।। अनुरूपस्नुषालाभाद्गत्वा हृष्टो निजां पुरीम् । स प्राहिणोद्वीरभद्रं महत्या जन्ययात्रया ।। १२२ ।। वीरभद्रं वरं प्रेक्ष्यामन्दमानन्दमासदम् । तत्पित्राख्याततद्रूपगुणसंवाददर्शनात् ।। १२३ ।। शुभे दिने पर्यणैषीत् कन्यां मे प्रियदर्शनाम् । वीरभद्रः कुलस्त्रैणभद्रमङ्गलपूर्वकम् ॥ १२४ ।। कत्यप्यहानि स स्थित्वा सदारः स्वां पुरी ययौ । तिष्ठन्ति न चिरं जातु मानिनः श्वशरौकसि ।। १२५ ।। अौषं चान्यदा वीरभद्रो यामे निशान्तिमे । मुक्त्वा स तनयां सुप्तामेकाकी क्वचिदप्यगात्।। १२६ ।। आनैषीत्तत्प्रवृतिं च वामनः कोऽपि सम्प्रति । परं न व्यक्तमाख्याति स्फुटमाख्याहि तत्प्रभो ।। १२७ ।। इति सागरदत्तेन विज्ञप्तो भगवानपि । कुम्भो गणधरश्रेष्ठो जगादैवं कृपानिधिः ।। १२८ ।। तस्यां निशायां जामाता स तवैवमचिन्तयत् । कलानां पारदृश्वास्मि मन्त्राः सिद्धाश्च भूरिशः ॥ १२९ ।।। ज्ञाताश्च दिव्यगुटिकाप्रयोगा विस्मयास्पदम् । विज्ञानेषु च सर्वेषु भृशं प्राप्तं च पाटवम्।। १३० ॥ सर्वं निरर्थकं तत्तु मनागप्यप्रकाशनात् । नियन्त्रितोऽस्मि यदिह गुरुसान्निध्यलज्जया ।।१३१ ।। कुपमण्डूकवत्तिष्ठन्नहो कापुरुषोऽस्म्यहम् । प्रकाशयामि तद्गत्वान्यदेशेषु निजान् गुणान् ।। १३२ ।। विचिन्त्येति समुत्थाय भूयोऽप्येवमचिन्तयत् । प्रिया कृतकसुप्ता चेद्गतेर्विघ्नाय तद्भवेत् ।। १३३ ॥ ततः क्रीडाकृते तां स समुदस्थापयत् प्रियाम् । साप्युवाच शिरोऽतिर्मे किं कदर्थयसि प्रिय ॥१३४ ॥ शिरोऽर्तिः कस्य दोषेण तवेति तदुदीरिता । त्वद्दोषेणेति सावादीत् कीदृशेनेति सोऽवदत् ।। १३५ ।।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
I२०॥
१ कृतकेन कृत्रिमेण सुप्ता ।२ तेनोक्ता ।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥२१॥
साप्यूचे समयेऽत्रापि यत्ते वैदग्ध्यवागियम् । सोऽवोचन्मा कुपः कान्ते करिष्ये नेदृशं पुनः ।। १३६ ॥ तां साभिप्रायमित्युक्त्वा रमयामास सोऽधिकम् । साप्यस्वाप्सीद्रतिश्रान्ता तां वक्रोक्तिमजानती ।। १३७ ।। सत्यसुप्तेति तां दृढामुक्तान्तरीयकः । वीरवद्वीरभद्रोऽथ निर्जगाम निजागृहात् ॥ १३८ ॥ स्वं श्यामवर्ण गुटिकाप्रयोगेण चकार सः । याति वर्णपरावृत्त्या रूपं काव्यवदन्यताम् ।। १३९ । कलाकलापविज्ञानातिशयं दर्शयंश्च सः । विद्याधर इवाभ्राम्यत् स्वैरं ग्रामपुरादिषु ।। १४० ॥ सापृच्छ्य श्वशुरौ तातगृहेऽगात् प्रियदर्शना । विना पतिं कुलस्त्रीणां वासो ह्यन्यत्र नोचितः ।। १४१ ॥ एकदा सिंहलद्वीपे रत्नाकरनृपाश्रितम् । पुरं रत्नपुरं नाम वीरभद्रो ययावटन् ॥ १४२ ॥ स हट्टे श्रेष्ठिशङ्खस्य शङ्खोज्वलगुणश्रियः । न्यषीदत्तेन पृष्टश्च कुतो भद्र त्वमागमः ।। १४३ ।। बभाषे वीरभद्रोऽपि ताम्रलिप्त्याः स्ववेश्मतः । रुषित्वा निःसृतो भ्राम्यन्निह ताताहमागमम् ॥। १४४ ।। शङ्खः श्रेष्ठ्यप्यभाषिष्ट न सुष्ठु भवता कृतम् । कुमार सुकुमारेण विदेशगतिरीदृशी ।। १४५ ।। कर्मेदं वक्रमपि ते दैवेन सरलीकृतम् । अक्षताङ्गो यदत्रागास्त्वं वत्स मम सन्निधौ ॥। १४६ ।। इत्युक्त्वा तं गृहे नीत्वा शङ्खश्रेष्ठी स्वपुत्रवत् । स्नपयित्वा भोजयित्वा सस्नेहमिदमभ्यधात् ।। १४७ ।। ममानुत्पन्नपुत्रस्य पुत्र पुत्रस्त्वमेव हि । स्वामी भूत्वा मद्विभवमुपभुङ्क्ष्व च देहि च ।। १४८ ॥ कुरुष्व मद्दृशोः प्रीतिं विलसन्नमरेर्द्धिकः । धनं हि सुलभं वत्स तद्भोक्ता दुर्लभः सुतः ।। १४९ ।।
१ दृढं आमुक्तं बद्धमान्तरीयवस्त्रं येन सः । २ कवितापक्षे वर्णानामकारादीनां परावर्तनेनान्यार्थतां प्राप्तोति । ३ रत्नाकरनाम्ना नृपेणाश्रितम् । ४ शङ्ख इवोज्वला गुणाः श्रीश्च यस्य सः । ५ अमरस्येव ऋद्धिर्यस्य सः ।
षष्ठं पर्व
द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
॥२१॥
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥२२॥
आश्रयन् प्रश्रयं वीरभद्रोऽप्येवमवोचत । निष्क्रान्तोऽपि पितुर्गेहात् पितुर्गेहेऽहमागमम् ॥ १५० ॥ तवाज्ञावशवर्त्यस्मि शिष्योऽस्मि तव सर्वदा । औरसो हि पापपुत्रो धर्मपुत्रोऽस्म्यहं पुनः ।। १५१ ।। ततः स सुखमेवास्थाच्छङ्खस्य श्रेष्ठिनो गृहे । पौरान् विस्मापयन्नाविः कलाविज्ञानकौशलैः ।। १५२ ॥ तत्र रत्नाकरनृपस्यासीद्विश्वैकसुन्दरी । अनङ्गसुन्दरी नाम पुरुषद्वेषिणी सुता ।। १५३ ।। तस्याः पार्श्वे प्रतिदिनं श्रेष्ठिशङ्खसुता ययौ । नामतो विनयवती विनयैकनिकेतनम् ॥ १५४ ॥ स्वसः क्व यासीति पृष्टा वीरभद्रेण सान्यदा । भ्रातृस्नेहाद्विनयवत्याचचक्षे यथातथम् ।। १५५ ॥ सा सखी ते विनोदैः कैः कालं गमयति स्वसः । इत्युक्ता वीरभद्रेण वीणाद्यैरिति सावदत् ।। १५६ ।। तर्ह्ययास्याम्यहमपीत्युक्ता तेन तु सावदत् । न पुंसो बालकस्यापि प्रवेशस्तत्र ते कुतः ॥ १५७ ॥ विधास्यामि वधूरूपं सम्यगित्यभिधाय सः । तत्संमतो नट इव सद्यः स्त्रीवेषमाददे ।। १५८ ॥ सोऽगात्तया समं तत्र सखि केयं त्वया सह । पृष्टेत्यनङ्गसुन्दर्या मत्स्वसेति जगाद सा ।। १५९ ॥ तदा चानङ्गसुन्दर्या सुन्दरैर्वर्णकैर्नवैः । फलके लिखितुं हंसी विरहार्तोपचक्रमे ।। १६० ।। तां वीरभद्र इत्यूचे त्वया विरहपीडिता । इयं लिखितुमारेभे परं दृष्ट्यादि नेदृशम् ।। १६१ ।। तर्हि त्वमालिखेत्युक्त्वा फलकं वर्णकैः सह । अनङ्गसुन्दरी वीरभद्रायार्पयति स्म सा ।। १६२ ॥ लिखित्वा तादृशीं हंसीं वीरभद्रोऽपि तत्क्षणम् । तस्यै समर्पयामास सा निरूप्यैवमब्रवीत् ॥ १६३ ॥ अहो आलेख्यनैपुण्यमन्तर्भावप्रकाशकम् । तथाहि दृष्टिरेतस्या बाष्पाम्बुकणवर्षिणी ।। १६४ ॥ १ आविः प्रकटं यथा स्यात्तथा । २ तया संमतः ।
षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
॥२२॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते I२३॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
प्रम्लानं वदनं चञ्चूः श्लथोपात्तमृणालिका । ग्रीवा च शिथिला पक्षावुत्पतनासहाविमौ ।। १६५ ।। शून्यं चेदमवस्थानमवस्थां विरहाकुलाम् । आख्याति व्यक्तमेतस्या अनाख्यातामपि स्वयम् ।। १६६ ॥ कलाविदीदृशी कस्मादियत्कालं सखि त्वया । नानीतेयं गृहे क्षिप्त्वा रहस्यमिव किं धृता ।। १६७ ॥ वीरभद्रोऽप्युवाचैवं गुरूणामभिशङ्कया । नानीताहमिह स्वस्रा नान्यत् किमपि कारणम् ।। १६८ ।। अनङ्गसुन्दरीत्यूचेतः परं प्रत्यहं त्वया । आगन्तव्यं सह स्वस्रा किं चास्या नाम सुन्दरि ।। १६९ ॥ वीरभद्रो झगित्यूचे नाम वीरमतीति मे । भूयोऽप्यूचे राजपुत्र्या वेत्स्यन्या अपि किं कलाः ।। १७० ॥ ऊचे विनयवत्यैवमचिराज्ज्ञास्यसि स्वयम् । न प्रत्ययः पराख्यातेष्वत्यद्भुतगुणेष्वपि ।। १७१ ।। एवमस्त्वित्युदित्वाथ मुदितानङ्गसुन्दरी । सत्कृत्य विनयवतीं विससर्ज तदन्विताम् ।। १७२ ।। वीरभद्रो वधूवेषं गृहे मुक्त्वा ययौ पुनः । आपणे श्रेष्ठिनः पार्श्वे पितृभक्तिनियन्त्रितः ।। १७३ ।। श्रेष्ठी तमूचे सस्नेहं वत्स क्वास्था इयच्चिरम् । इह त्वां पृच्छतां नृणां निर्विण्णोऽस्म्युत्तरं ददत् ।। १७४ ।। बभाषे वीरभद्रोऽपि तातोद्याने गतोऽस्म्यहम् । श्रेष्ठ्यप्यभाषतैवं च यद्येवं शोभनं कृतम् ।। १७५ ।। तथैवाह्नि द्वितीयेऽपि तत्र सोऽगात् कलानिधिः । अनङ्गसुन्दरी वीणां वादयन्तीं ददर्श च ।। १७६ ॥ इत्यूचे वीरभद्रस्तां तन्त्रीरेषा न सुस्वरा । मनुष्यवालोऽमुष्यां यदनुस्यूतोऽस्ति सुन्दरि ।। १७७ ।। कथं नु ज्ञायत इति तयोक्तः सोऽब्रवीदिदम् । ज्ञायते त्वदुपक्रान्तरागनिर्वाहदर्शनात् ।। १७८ ॥ ततश्च सार्पयामास वीरभद्रस्य वल्लकीम् । तद्विदुत्कीलयामास तत्तन्त्रीं सोऽपि तत्क्षणात् ।। १७९ ॥ १ उड्डयनेऽक्षमौ ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
IR३॥
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥ २४ ॥
मनुष्यवालं तन्मध्यात् स शल्यं हृदयादिव । आकृष्य दर्शयामास तस्या विस्मयमादधत् ।। १८० ।। तत्तन्त्रीं सज्जयित्वाथ भूयो दंडे निबध्य च । वादयामास तां वीणां प्रावीण्यजिततुम्बरुः ।। १८१ ।। स्वरानुत्पादयामास सारण्या सुस्फुटश्रुतीन् । तानांश्च कूटतानांश्च व्यक्तव्यञ्जनधातुकान् ।। १८२ ।। वाद्यप्रकारमाश्रित्य सकलं निष्कलं च सः । रागं प्रपञ्चयामास विपंच्यां श्रवणामृतम् ।। १८३ ॥ सानङ्गसुन्दरी सा च पर्षदुत्कर्षहर्षभाक् । आलेख्यलिखितेवाऽस्थाद्गीतहार्या मृगा अपि ।। १८४ ॥ तद्वीणागीतमाकर्ण्य दध्यौ सा राजकन्यका । ईदृशं गुणवत्पात्रं देवानामपि दुर्लभम् ।। १८५ । निरर्थकं किं च मम जन्मापि ह्यनया विना । शोभते पुष्पदाम्नैव प्रतिमा सकलापि हि ।। १८६ ॥ तस्या अवसरप्राप्तमन्यास्वपि कलासु सः । प्रावीण्यं दर्शयामास तन्मनोवित्ततस्करः ।। १८७ ।। वीरभद्रः स्वानुरक्तां विज्ञायानङ्गसुन्दरीम् । अन्यदा श्रेष्ठिनं शङ्खं रहस्येवमवोचत ।। १८८ ॥ पृष्ठतो विनयवत्यास्तात प्रत्यहमप्यहम् । गच्छाम्यनङ्गसुन्दर्याः पार्श्वे युवतिवेषभृत् ।। १८९ ।। तद्युष्माभिर्न भेतव्यं करिष्येऽहं तथा यथा । न कोऽप्यनर्थो भावी वो भावि प्रत्युत गौरवम् ॥ १९० ।। मह्यं दातुं निजां कन्यां चेद्वः प्रार्थयते नृपः । तदादौ नानुमन्तव्यं मान्यमत्याग्रहे सति ।। १९१ । श्रेष्ठ्यपि व्याजहारैवं त्वं वेत्स्यभ्यधिको धिया । एकं तु ब्रूमहे वत्स कार्यं कुशलमात्मनः ।। १९२ ॥ वीरभद्रः प्रत्युवाच विमनास्तात मा स्म भूः । पश्याचिराच्छुमोदकं स्वसूनोः कर्म शोभनम् ।। १९३ ॥ वत्स वेत्सि त्वमित्युक्त्वा स श्रेष्ठी मौनमाश्रयत् । रत्नाकरनृपास्थीने वार्तेति च तदाभवत् ।। १९४ ।। १ शुभपरिणामम् । २ आस्थानं सभा ।
6
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
॥२४॥
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
IR५॥
ताम्रलिप्त्याः कश्चिदागाच्छवश्रेणिगृहे युवा । पुरे कलाभिश्चित्राभिरचित्रीयत सोऽन्वहम् ।। १९५ ।। तस्य वैदेशिकत्वाच्च ज्ञातिर्विज्ञायते न हि । महाकुलोत्पन्न इति व्याचष्टे तु तदाकृतिः ।। १९६ ॥ अथेत्यं नृपतिर्दध्यौ युवायं रूपमन्मथः । सदाचारः सदाकारः कलारत्नाकरः सुधीः ।। १९७ ॥ अनुरूपो मद्दहित्रे यद्ययं रोचते वरः । न वद्यं तदा धातुर्युक्तसम्बन्धकारिणः ॥ १९८ ।। वीरभद्रस्तदावोचद्विजनेऽनङ्गसुन्दरीम् । इयत्यामपि सामन्यां किं भोगविमुखा सखि ॥ १९९ ।। अनङ्गसुन्दरीत्यूचे भोगाः कस्य न वल्लभाः । वल्लभो दुर्लभः किं तु स्वानुरूपः कुलोद्भवः ॥२०० ॥ वरं मणिः केवलैव न त काचाहुलीयगा । वरं सरिज्जलरिक्ता न तु यादःसमाकुला ॥२०१ ।। शुन्यैव हि वरं शाला न तु तस्करपूरिता । अदमैव वरं वाटी विषद्ममयी न तु ।। २०२ ॥ अनुदूढा वरं नारी रूपयौवनवत्यपि । निष्कलेनाकुलीनेन न तु पत्या विडम्बिता ॥२०३ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ न हीयत्कालमद्राक्षमनुरूपं वरं सखि । वरमल्पगुणं वृत्वा कथं स्यां हास्यभाजनम् ॥२०४ ।। वीरभद्रोऽब्रवीदेवमनुरूपो वरो वरः । मम नास्तीति नावादीबहुरत्ना हि भूरियम् ।।२०५ ॥ अनुरूपं वरं किं तेऽद्यैव सम्पादयाम्यहम् । अरोचकिनि भोगास्ते रोचिष्यन्ते परं न हि ।। २०६ ॥ जगदेऽनङ्गसुन्दर्याप्येवमाशाप्रदानतः । किं कर्षयसि मे जिह्वामथ मिथ्या वदस्यदः ।। २०७ ।। १ दोषः । २ काचस्याङ्गुलीयके वर्तिनीति मणिविशेषणम् । मणिशब्दः स्त्रीलिङ्गेऽप्यस्ति । ३ यादो जलजन्तुः । ४ अपरिणीताः । ५ कलारहितेन । ६ श्रेष्ठः । ७ हे अरुचिवति ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥२६॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
यद्यमिथ्या दर्शय त्वमनुरूपं वरं ततः । कलायौवनरूपादि कृतार्थ मे यथा भवेत् ।। २०८ ।। वीरभद्रस्तयेत्युक्तो निजरूपमदीदृशत् । साप्यूचे त्वदधीनास्मि तहिं त्वं पतिर्मम ।। २०९ ।। अथ सोऽवोचदस्त्वेवं मापवादः स्म भूदिति । एष्याम्यतः परं नेह विज्ञप्यस्तत्त्वया नृपः ।। २१० ।। यथायं श्रेष्ठिनं शङ्ख सोपरोधं वदत्यदः । अनङ्गसुन्दरी वीरभद्राय प्रतिगृह्यताम् ।। २११ ॥ आमित्युक्ते तया वीरभद्रो निजगृहं ययौ । आहूय जननीं सद्यः सापि चैवमवोचत ।। २१२ ॥ अनुरूपवराभावात् पित्रोः खेदाय केवलम् । अभूवमहमम्बेयत्कालं शल्यमिवोरसि ॥ २१३ ।। कलारूपादिभिः स्वस्यानुरूपोऽस्ति निरूपितः । वीरभद्राभिधः शङ्खश्रेष्ठिसूनुर्मया वरः ।। २१४ ।। अधैव देहि मां तस्मै ततो विज्ञप्यतां स्वयम् । तं तातः श्रेष्ठिनं शङ्ख मदर्थेऽर्थयते यथा ।। २१५ ।। इत्युक्त्या मुदिता राज्ञी नृपं गत्वैवमभ्यधात् । दिष्ट्याद्य वर्धसे वत्सानुरूपवरलाभतः ॥ २१६ ॥ स्वयं ह्यनङ्गसुन्दर्या स्वानुरूपः परीक्षितः । शङ्खश्रेष्ठिसुतो वीरभद्रो नाम वरो युवा ।। २१७ ॥ राजाप्यूचे चिन्तयतो ममेदमिति वादिनी । चिन्तामणिरिवागास्त्वं कामधेनुरिवाथवा ॥२१८ ॥ स्थैर्य दाक्ष्यं च वत्साया अहो वरपरीक्षणे । इयत्कालमपि स्थित्वा यद्ववे वर ईदृशः ।। २१९ ॥ सद्योऽप्याह्नायितो राज्ञा बह्नीश्वरवणिग्वृतः । शङ्खश्रेष्ठ्याययौ तत्र राजानं प्रणनाम च ।। २२० । ततश्च श्रेष्ठिनं शङ्खमित्यभाषिष्ट भूपतिः । कोऽप्यायातस्ताम्रलिप्त्या युवास्ति तव वेश्मनि ।। २२१ ।। स श्रूयते च सकलकलाजलधिपारगः । अद्वैतरूपसौन्दर्यो वो गुणगणेन च ।। २२२ ।। १ साग्रहम् । २ आत्मार्थकत्वात् स्वस्येति पुंस्त्वम् ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
&IR६||
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥२७॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
शङ्खोऽप्युवाच देवैवं गुणान् वेत्ति जनः पुनः । राजापि व्याजहाराथ स त्वदाज्ञावशे न वा ।। २२३ ।। शङ्खश्रेष्ठ्यप्यभाषिष्ट स्वामिन् किमिदमुच्यते । तस्यैव हि गुणक्रीतो वशवर्ती जनोऽखिलः ॥ २२४ ॥ अभ्यधाद्भूपतिर्भूयस्तत्कृतेऽनङ्गसुन्दरी । अद्यैव गृह्यतां श्रेष्ठिश्चिराद्योगोऽस्तु योग्ययोः ।। २२५ ।। श्रेष्ठ्यूचे त्वं हि नः स्वामी पाल्यास्तव वयं प्रजाः । सम्बन्धश्च सखित्वं च समयोरेव शोभते ।। २२६ ।। राजापीत्यादिशन् किं मां प्रत्यादिशसि भङ्गितः । कुर्वाज्ञां मे निर्विचारं गत्वा सज्जीभव द्रुतम् ।। २२७ ॥ आदृत्य शङ्ख राजाज्ञामुपेत्य च निजे गृहे । आचख्यौ वीरभद्राय तत्सर्वं राजशासनम् ।। २२८ ॥ अनङ्गसुन्दरीवीरभद्रयोर्ववृते ततः । महाविभूत्या विवाहः शुभे लग्ने शुभे दिने ।। २२९ ।। परस्परं तयोः प्रीतिरवर्धत दिने दिने । सा स्यात् स्वयंवरवधूवरयोर्तुत्तरोत्तरा ।। २३० ।। जैन धर्म दिशन् वीरभद्रस्तां श्राविकां व्यधात् । आस्तामत्र सतां सङ्गः परलोकेऽपि शर्मणे ।।२३१ ॥ पटेऽर्हत्प्रतिमा सङ्घ चतुर्विधमपि स्वयम् । स लिखित्वार्पयत्तस्यै सम्यगज्ञापयच्च ताम् ।। २३२ ॥ वीरभद्रोऽन्यदा दध्यौ मयि स्निग्धेयमीक्ष्यते । स्त्रीणां प्रकृतिलोलानां परं स्थैर्ये न निश्चयः ।। २३३ ।। भवत्वाशयमेतस्या ज्ञास्यामीति विमृश्य सः । वैदग्ध्यसुन्दरोऽनङ्गसुन्दरीमित्यभाषत ।। २३४ ॥ त्वत्तः प्रियतमे किचिदन्यत् प्रियतमं न मे । स्वदेशगमनायाहं त्वामापृच्छे तथापि हि ॥ २३५ ।। यतश्चिरं मत्पितरौ मद्वियोगकदर्थितौ । अतीव दुःखमासाते तद्गत्वाश्वासयामि तौ ।।२३६ ।। इहैव तिष्ठेः सुभ्र त्वं भूयोऽप्येष्याम्यहं द्रुतम् । न खलु त्वां विनान्यत्राहमपि स्थातुमीश्वरः ॥२३७ ।। १ वचनरचनया । २ अकीकृत्य । ३ प्रीतिः । ४ बोधयामास ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
AHASRASHARABHASHRSHA
॥२७॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥२८॥
साप्युवाच म्लानमुखी त्वयेदं साधु जल्पितम् । यत्राकर्णितमात्रेऽपि यियासन्तीव मेऽसेवः ॥ २३८ ।। ज्ञातं कठिनचित्तोऽसि य एवं वक्तुमीश्वरः । त्वादृशी यद्यहमपि तदा स्यां श्रोतुमीश्वरा ।। २३९ ॥ वीरभद्रस्तयेत्युक्तोऽब्रवीन्मा स्म कुपः प्रिये । सहैव नयनोपायश्चिन्तितोऽयं मया तव ।। २४० ।। आपप्रच्छे सनिर्बन्धं वीरभद्रस्ततो नृपम् । सहैवानङ्गसुन्दर्या स्वदेशगमनं प्रति ।। २४१ ॥ कथंचिद्व्यसृजद्राजा वीरभद्रं प्रियान्वितम् । पुत्रीजामातृविरहः प्रायः कस्य न दुःसहः ।। २४२ ।। पोतारूढौ ततस्तौ तु चेलतुर्जलवर्त्मना । गतिः साहसिकानां हि समा स्थलजलाध्वनोः ।। २४३ ।। पत्री कार्मुकोन्मुक्तो नीडोत्थित इवाण्डजः । प्रससार ततः पोतोऽनुकूलमरुदीरितः ।। २४४ ॥ कियन्तमपि चाध्वानं स पोतो यावदभ्यगात् । तावद्ववौ महावायुः कल्पान्तानिलसन्निभः ।। २४५ ॥ कल्पान्त इव पाथोधिरुद्धमन्नतिभीषणः । पोतमुच्छालयामास तृणपूलमिव द्विपः ।। २४६ ॥ मुहुरुच्छाल्यमानः सन् भ्रामं भ्रामं त्रिवासरीम् । ग्रावोपरि परिभ्रष्टाण्डजाण्डमिव चास्फुटत् ॥ २४७ ।। पोते स्फुटितमात्रेऽपि संप्रापानङ्गसुन्दरी । एकं तदीयफलकं मृत्युर्नात्रुटितायुषः ॥ २४८ ॥ उल्लाल्यमाना कल्लोलैर्हंसीवानङ्गसुन्दरी । प्रपेदे पञ्चरात्रेण तटमेकं वनाकुलम् ॥ २४९ ॥ स्वबान्धववियोगेन विदेशगमनेन च । प्रियस्य विप्रयोगेण भङ्गेन वाहनस्य च ।। २५० ॥ धनक्षयेण कल्लोलास्फालनेन क्षुधापि च । तृषा च विधुरा वारिमानुषीव जलाद्द्बहिः ।। २५१ ।। १ यातुमिच्छन्ति । २ प्राणाः । ३ बाण इव । ४ पक्षी । ५ त्रयाणां वासराणां दिनानां समाहारस्ताम् । ६ दृषदुपरि ।
षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
॥२८॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥२९॥
| षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
| श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
अपसंज्ञेव पतिता निसर्गकरुणाजुषा । सा तापसकुमारेण ददृशेऽत्याया दृशा ।। २५२ ।।
॥त्रिभिर्विशेषकम् ॥ तामुत्थाप्याश्रमपदे सोऽनैषीद्भगिनीमिव । विश्रब्धा पुत्रि तिष्ठेहेत्यूचे कुलपतिश्च ताम् ।। २५३ ॥ पाल्यमाना तापसीभिर्दिनैः कतिपयैरपि । समजायत सा स्वस्था स्थिता पितुरिवौकसि ।। २५४ ।। तस्याः कुलपती रूपातिशयादित्यचिन्तयत् । अत्रस्थेयं तापसानां स्यात्समाधिच्छिदे ध्रुवम् ।। २५५।। ततस्तापसवृद्धस्तामित्यूचेऽनङ्गसुन्दरीम् । इतोऽस्त्यदूरतो वत्से पद्मिनीखण्डपत्तनम् ।।२५६ ॥ वसन्ति सन्तः प्रायेण जनास्तत्र महाधनाः । भवत्यास्तत्र तिष्ठन्त्याः स्वास्थ्यमुत्पत्स्यतेतमाम् ।। २५७ ॥ अवश्यं तत्र भावी ते भा च सह सङ्गमः । तत्तत्र गच्छ वत्से त्वं जरद्भिस्तापसैः समम् ।। २५८ ॥ इत्याज्ञया कुलपतेः सा जरत्तापसैर्वृता । हंसीव पद्मिनीखण्डं पद्मिनीखण्डमभ्यगात् ।। २५९ ।। पुरे प्रवेशो नास्माकमह इत्यभिधाय ताम् । पुरादबहिरपि त्यक्त्वा जग्मुावृत्त्य तापसाः ।। २६०॥ विदधाना दिवं दृष्टिपातैः सकुमुदामिव । वीक्षमाणा दिशो यूथपरिभ्रष्टैणिकेंव सा ।। २६१ ।। कार्यचिन्तार्थमायान्तीं व्रतिनीभिः समावृताम् । गणिनी सुव्रतानाम्नी ददर्शाम्बां निजामिव ।। २६२ ।।
॥युग्मम् ।। सस्मार च यदेतास्ताः पत्या मे निजपाणिना । अनवद्या जगद्वन्द्या लिखित्वा दर्शिताः पटे ।। २६३ ।। इति संस्मृत्य सा पूर्वाभ्यस्तेन विधिना द्रुतम् । उपेत्य सुव्रतापादान ववन्दे व्रतिनीश्च ताः ।। २६४ ॥ १ मूर्छिता । २ मृगीव । ३ स्थण्डिलार्थम् ।
वीरभद्रवृत्तान्तः।
॥२९॥
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३०॥
| षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
सिंहलद्वीपचैत्यानि मातर्वन्दस्व मद्गिरा । रचिताञ्जलिरित्यूचे सुव्रतां तां महाव्रताम् ।। २६५ ।। सुव्रताप्यभ्यधत्तैवं सिंहलादागतासि किम् । कथमेकाकिनी नैषा ह्याकृतिर्निष्परिच्छदा ।। २६६ ॥ सर्वं सुस्था कथयिष्याम्येवमुक्ता तया सह । सुव्रतागणिनी शीघ्रं जगाम स्वं प्रतिश्रयम् ।। २६७ ॥ वन्दमाना साथ साध्वीरसाधारणभक्तितः । प्रियदर्शनया तत्र दृष्टा च सुतया तव ।। २६८ ।। पृष्टा च सा सुव्रतया प्रियदर्शनयापि च । सुव्रतोदर्शनप्रान्तमाख्यद्वृत्तान्तमात्मनः ।। २६९ ।। प्रियदर्शनया सोचे वीरभद्रस्य सुन्दरि । सर्वं कलादि संवादि वर्णेन तु स कीदृशः ।। २७० ।। तया चोक्ते श्याम इति जगाद प्रियदर्शना । विसंवदति मद्भरिको वर्णस्तु वर्णिनी ।। २७१ ।। गणिन्युवाच ते धर्मस्वसेयं प्रियदर्शना । वत्से सहानया तिष्ठ धर्मानुष्ठानतत्परा ।। २७२ ॥ एवं सुव्रतया सोक्ता प्रियदर्शनयापि च । दर्शनात्यन्तवात्सल्यास्थात्तत्रानङ्गसुन्दरी ।। २७३ ।। इतश्च वीरभद्रोऽपि भन्ने प्रवहणे तदा । एकस्मिन् फलके लग्नस्ताड्यमानो महोर्मिभिः ।। २७४ ।। रतिवल्लभसंज्ञेन विद्याधरवरेण सः । सप्तमे दिवसेऽदर्शि निन्ये वैताढ्यमूर्ध्नि च ।। २७५ ।। स्ववल्लभाया मदनमञ्जुकायाश्च सोऽर्पितः । पुत्रत्वेन स्वयं तेनापुत्रेण परया मुदा ॥२७६ ।। ताभ्यां पृष्टश्च सोऽम्भोधिपातवृत्तान्तमादितः । आत्मनः सकलत्रस्य कथयित्वैवब्रवीत् ॥ २७७ ॥ अहं तात त्वयाकृष्टो यमास्यादिव सागरात् । कथं सा वर्ततेऽनङ्गसुन्दरीति न वेद्मि तु ।। २७८ ॥ आभोगिन्या विद्यया च ज्ञात्वाख्यद्रतिवल्लभः । वल्लभे भवतोऽनङ्गसुन्दरीप्रियदर्शने ।। २७९ ॥ १ उपाश्रयम् । २ सुव्रताया दर्शनं यावत् । ३ समानम् । ४ हे व्रतिनि । ५ यममुखात् ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
॥३०॥
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३१॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
SSSSSSSSS
पत्तने पद्मिनीखण्डे सुव्रतायाः प्रतिश्रये । धर्मानुष्ठाननिरते भगिन्याविव तिष्ठतः ।। २८० ॥
॥युग्मम् ॥ उभयोरपि पल्योस्तु तया कल्याणवार्तया । सर्वाङ्गीणं सिक्त इव सुधया श्वसिति स्म सः ।। २८१ ।। अब्धेरुत्तीर्णमात्रोऽपि गुटिकां श्यामिकाकरीम् । सोऽपनीयाददे वर्णं सहजं गौरलक्षणम् ।। २८२ ॥ वज्रवेगवतीकुक्षिभवां दुहितरं निजाम् । रत्नप्रभाख्यां तेनोदवाहयद्रतिवल्लभः ॥२८३ ॥ बुद्धदास इति नामात्मीयं तत्राशशंस सः । समं च रत्नप्रभयान्वभूद्वैषयिकं सुखम् ।। २८४ ॥ संभूय गच्छतो विद्याधरान सोऽन्येधुरैक्षत । क्वैते वेगेन गच्छन्तीत्यपृच्छच्च निजां प्रियाम् ।। २८५ ।। आख्यद्रलप्रभाप्येवमत्राद्रौ शाश्वतार्हताम् । यात्रां कर्तुं प्रयान्त्येते वेगाद्विद्याधराः प्रिय ।। २८६ ।। एवमाकर्ण्य स श्राद्धो बुद्धदासाभिधः सुधीः । वैताठ्यशैलशिखरमारुरोह तया सह ।।२८७ ॥ ववन्दे तत्र चैत्यानि स भक्त्या शाश्वतार्हताम् । देवाग्रे गीतनृत्तादि चक्रे रत्नप्रभापि च ।। २८८ ।। सोऽथाब्रवीदपूर्वोऽयं देवो मम यतः प्रिये । सिंहलद्वीपवास्यस्मि बुद्धोऽस्मकुलदेवता ।। २८९ ॥ साप्यूचे नाथ तेनैव हेतुना निगदस्यदः । अपूर्वो मम देवोऽयं देवदेवो ह्ययं प्रभुः ।। २९० ॥ सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन्परमेश्वरः ॥२९१ ॥ देवा न बुद्धब्रह्माद्याः संसारावर्तपातिनः । स्वस्य मोहादिपिशुनमक्षसूत्रादिबिभ्रतः ।। २९२ ।। ततो विचित्रक्रीडाभिः क्रीडतोरन्वहं तयोः । कियानपि ययौ कालो रतिसागरमग्नयोः ।। २९३ ।।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
॥३१॥
१ मोहादिसूचकम् ।
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥३२॥
सोऽन्यदोचे निशाशेषे प्रिये रत्नप्रभेऽचिरात् । दक्षिणे भरतार्धेऽद्य गच्छामः क्रीडितुं सुखम् ।। २९४ ।। आमेत्युक्तवती सा च स च द्वावपि विद्यया । जग्मतुः पद्मिनीखण्डे सुव्रतायाः प्रतिश्रयम् ।। २९५ ।। स्थित्वा प्रतिश्रयद्वारे वीरभद्रो जगाद ताम् । आचम्य यावदायामि तिष्ठेस्तावदिहैव हि ।। २९६ ।। इत्युक्त्वाल्पां भुवं गत्वा तद्रक्षणकृते पुनः । तस्थौ निलीय तत्रैव राजकीय इव स्पशः ।। २९७ ॥ साप्येकिंका क्षणादूर्ध्वं चक्रवाकीव निष्प्रिया । तारं रोदितुमारेभे स्त्रीस्वभावोऽयमीदृशः ।। २९८ ॥ श्रुत्वा च करुणं शब्दं गणिनी करुणासरित् । स्वयमुद्घाटयामास कपाटौ तां ददर्श च ॥ २९९ ॥ इत्यभ्याधाच्च गणिनी वत्से का त्वं कुतोऽभ्यगाः । कथमेकाकिनी चासि कुतो हेतोश्च रोदिषि ॥ ३०० ॥ नत्वा सोवाच वैताढ्यात् पत्या सममिहागमम् । आचान्त्यै स गतोऽद्यापि चिरयत्येव मे पतिः ॥ ३०१ ॥ मुहूर्तमपि च स्थातुं सहते मां विना न हि । आशङ्के कारणं तेन सुमहन्मातरातुरा ।। ३०२ ।। मन्मानसमवतप्ते नकुलस्थितवत्ततः । अस्मि धारयितुं प्राणानपि संप्रत्यलं न हि ।। ३०३ ।। सानुकम्पं सुव्रतोचे मा स्म भैषीः पतिव्रते । स्वस्था प्रतिश्रये तिष्ठ यावदायाति ते पतिः ॥ ३०४ ॥ गणिन्या बोधिता सैवं प्रविवेश प्रतिश्रयम् । जायां स्थाने गतां दृष्ट्वा वीरभद्रोऽप्यपासरत् ॥ ३०५ ।। स्वेच्छावामनरूपः स क्रीडया पर्यटन् पुरे । मनो जहार पौराणां विचित्रा दर्शयन्कलाः ।। ३०६ ॥ सोऽथ राजानमीशानचन्द्रमप्यत्यरञ्जयत् । एकापि हि हरेच्चित्तं किं पुनः सकलाः कलाः ।। ३०७ ॥ सापि चानङ्गसुन्दर्या प्रियदर्शनयापि च । रत्नप्रभैवं जगदे कीदृशः कश्च ते पतिः ॥ ३०८ ॥
१ राज्ञो गूढचरः । २ एकैव एकिका ।
৬*
षष्ठं पर्व द्वितीयः
सर्गः
श्रीअरनाथजिन
चरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
।।३२ ॥
"
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३३॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
साख्यत्सिहलवास्तव्यो गौरोऽखिलकलानिधिः । बुद्धदासाभिधानश्च भर्ता रूपस्मरो मम ॥३०९ ॥ प्रियदर्शनयाथोचे संवदत्येव मे पतिः । न तु सिंहलवासित्वं बुद्धदासाभिधा न च ।। ३१० ॥ ऊचे चानङ्गसुन्दर्या वर्णः सिंहलवासिता । बुद्धदासाभिधा चेति विसंर्वदति मत्पतेः ।।३११ ॥ भगिन्य इव तिस्रोऽपि तपःस्वाध्यायतत्पराः । पुंवार्तामप्यकुर्वन्त्यः सन्ति तास्तत्प्रतिश्रये ॥ ३१२ ॥ तिस्रोऽपि प्रेयसीस्तत्र स मायावामनोऽन्वहम् । निरीक्षते मोदते च तासां शीलेन हारिणा ॥३१३ ॥ अन्यदेशानचन्द्रस्य राज्ञः पर्षद्यभूत्कथा । पुरे यदस्मिन्नार्यायाः सुव्रतायाः प्रतिश्रये ॥३१४ ।। रूपवत्यो युवतयस्तिस्रः सन्ति महात्मिकाः । तस्यास्त्रीणीव रत्नानि धात्रीपावित्र्यकारणम् ॥३१५ ॥ सतीमतल्लिकास्ताश्च सतीः पथि कुलोचिते । न हि कश्चिदलंभूष्णुरपि भाषयितुं पुमान् ।। ३१६ ॥ स मायावामनोऽथोचे भाषयिष्याम्यहं क्रमात् । मम पश्यत सामर्थ्य कर्मण्यत्रापि दुष्करे ॥३१७ ॥ प्रधानै राजपुरुषैर्वृतः कतिपयैरपि । पौरेरन्वीयमानोऽगात् स गणिन्याः प्रतिश्रयम् ।। ३१८ ॥ स्थित्वा प्रतिश्रयद्वारे सोऽशात् सहचरानिति । प्रष्टव्यं तत्र युष्माभिः कथां कथय कामपि ।।३१९ ।। स विविक्तपरीवारः प्राविशत्तं प्रतिश्रयम् । ववन्दे सुव्रतामन्या वतिनीश्चामलव्रताः ।। ३२० ॥ निर्गत्योपाविशद् द्वारमण्डपे कूटवामनः । तिम्रोऽप्येयुः सवतिन्यस्तास्तद्दर्शनकौतुकात् ।। ३२१ ॥ अथोचे वामनो यावद्राज्ञो नावसरं किल । स्थास्यामस्तावदत्रैव विनोदाक्षिप्तचेतसः ।। ३२२ ॥ १ रूपेण कामदेवः । २ एतावद्भिन्नत्वमन्यत्सर्वं कलादिकं समानमित्यर्थः । ३ मायया वामनरूपधर इत्यर्थः । ४ पतिव्रतासु मतल्लिकाः श्रेष्ठाः । ५ वर्तमानाः । ६ उपादिशत् । ७ अल्पपरिवारः ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
॥३३॥
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥३४॥
स्माह राजपुमान् कांचित्कथां शंस सकौतुकाम् । किं कथां वृत्तकमथ वच्मीत्यूचे च वामनः ॥। ३२३ ।। कथावृत्तकभेदं तु पृष्टः प्रोवाच वामनः । वृत्तकं स्वानुभूतं स्यात् प्राक्पुंसां चरितं कथा ।। ३२४ ॥ वृत्तकं कथ्यतां तत्युक्ते वामनकोऽवदत् । अस्तीह भरते नाम्ना ताम्रलिप्ती महापुरी ।। ३२५ । तस्यामृषमदत्तोऽस्ति श्रेष्ठी श्रेष्ठतरो गुणैः । वाणिज्यया सोऽन्यदागात् पद्मिनीखण्डपत्तनम् ।। ३२६ । तत्र सागरदत्तस्य कन्यकां प्रियदर्शनाम् । दृष्ट्वोदवाहयत्स्वेन वीरभद्रेण सूनुना ।। ३२७ ॥ सार्धं तया वीरभद्रोऽन्वभूद्वैषयिकं सुखम् । निशीथेऽलीकसुप्तां तामुदस्थापयदन्यदा ।। ३२८ ।। मा कदर्थय मां जातशिरोऽर्तिमिति सावदत् । किंदोषेणेति तेनोक्ते त्वद्दोषेणेति सावदत् ॥ ३२९ ॥ स्वं दोषं तेन सा पृष्टा जगाद प्रियदर्शना । किमीदृशेऽपि समये विदग्धोक्तिस्तव प्रिय ॥ ३३० ॥ भूयो नैवं करिष्यामीत्युक्त्वा सोऽरमयच्च ताम् । सद्भावसुप्तां मुक्त्वाथ विदेशं तत्पतिर्ययौ ।। ३३१ ।। आख्यायैवं वामनस्तु मम राजकुलेऽधुना । सेवाक्षणोऽतियातीति समुत्तस्थौ ससंभ्रमः ।। ३३२ ॥ प्रियदर्शनयोत्तिष्ठन् स भूयोऽभाषि सादरम् । क्व गतो वीरभद्रोऽस्ति ब्रूहि वेत्स्येव वामन ।। ३३३ ।। व्याहरद्वामनोऽप्येवं नाहं परमहिलया । सहालपामि स्वकुलकलङ्कचकितः सदा ।। ३३४ ।। साप्युवाच कुलाईं हि तव शीलं किमुच्यते । दाक्षिण्याच्छंसतस्तद्धि कुलीनस्यादिमो गुणः ।। ३३५ ॥ तर्हि श्वः शंसितास्मीति गदित्वा वामनो ययौ । स्वैराख्याते तदुदन्ते नरेन्द्रोऽपि विसिष्मिये ॥ ३३६ ॥ द्वितियेऽह्नि तथैवागात् स गणिन्याः प्रतिश्रयम् । अत्यादृतानां तासां च भूयोऽप्याख्यत्कथामिति ॥ ३३७ ॥ १ कस्य दोषः किंदोषस्तेन । २ परस्त्रिया । ३ कथयतः । ४ आप्तपुरुषैः ।
षष्ठं पर्व
द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
॥ ३४ ॥
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व द्वितीयः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३५॥
सर्गः श्रीअरनाथ
जिन
चरितम् ।
पुर्या निर्याय भूत्वा च कृष्णो गुटिकयाथ सः । पर्यटन विविधान् देशान् सिंहलद्वीपमासदत् ।। ३३८ ॥ तत्र रत्नपुरे श्रेष्ठिशङ्खहट्टे निषेदिवान् । श्रेष्ठिना ज्ञातवृत्तान्तो निन्ये च निजवेश्मनि ।। ३३९ ।। पुत्रत्वेन प्रत्यपादि श्रेष्ठिश्रेष्ठेन तेन सः । सुखं चास्थात् पुरे तत्र कलाभिः कृतविस्मयः ।। ३४० ।। समं विनयवत्याथ श्रेष्ठिपुत्र्या जगाम सः । स्त्रीवेषोऽनङ्गसुन्दर्या राजपुत्र्या निकेतने ॥ ३४१ ॥ कलाभिर्हतचित्तां तां ज्ञापितात्मा क्रमेण सः । पितृदत्तामुपायंस्त चिरं भोगानभुङ्क्त च ।। ३४२ ।। तां गृहीत्वा गच्छतश्च ताम्रलिप्ति पुरी प्रति । भग्नं प्रवहणं तस्य दैवात्तत्रैव वारिधौ ।। ३४३ ।। सम्प्रत्यहं व्रजिष्यामि राजसेवाक्षणो ह्ययम् । सेवकानां विना सेवां भज्यते खलु जीविका ।। ३४४ ।। ततश्चानङ्गसुन्दर्या सोपरोधमभाणि सः । भद्र क्व वीरभद्रोऽस्ति सोऽधुनाख्याहि सर्वथा ॥ ३४५ ।। आख्यातास्मि श्व इत्युक्त्वा राजवेश्म जगाम सः । राज्ञे तमपि वृत्तान्तं शशंसू राजपूरुषाः ॥३४६ ॥ तृतीयेऽप्यह्नि तत्रैत्य शशंसेति स वामनः । वीरभद्रस्तत्र दैवादेकं फलकमासदत् ।। ३४७ ॥ ततो विद्याधरश्चागान्नामतो रतिवल्लभः । तं ददर्श च निन्येऽथ वैताळ्याद्रौ स्ववेश्मनि ।। ३४८ ।। अब्धेरुद्धृतमात्रोऽपि गुटिकां श्यामिकाकरीम् । अपकृष्याभवद्गौरस्ताम्रलिप्त्यामिव स्थितः ।। ३४९ ॥ स्वं च सिंहलवास्तव्यं बुद्धदासं च नामतः । पृष्टः शशंस स रतिवल्लभस्यातिवल्लभः ।। ३५० ॥ पुत्री रत्नप्रभाख्यां स तेनोक्तः परिणीतवान् । रमयंश्च सुखं तस्थौ विलासोपवनादिषु ।। ३५१ ।। तया सह क्रीडितुं च सोऽन्यदात्र समाययौ । मुक्त्वेह तामाचमनव्याजाच्चागमदन्यतः ।। ३५२ ।। यास्याम्यहमपीदानीमित्युक्त्वा स समुत्थितः । ऊचे च रत्नप्रभया बुद्धदासः क्व सोऽधुना ।। ३५३ ।।
वीरभद्रवृत्तान्तः ।
॥३५॥
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥३६॥
आख्यास्याम्यपरं प्रातरित्युत्थाय जगाम सः । ताश्चैकपतिसंवादात्तिस्रोऽप्युच्चैरुदश्वसन् ॥ ३५४ ॥ स एष तव जामाता वामनः श्रेष्ठिसागर । रमणस्तिसृणां तासां क्रीडया विरहं ददौ ।। ३५५ ॥ वामनोऽपि जगादैवं वन्दित्वा गणभृद्वरम् । युष्मज्ज्ञानदृशा दृष्टमेवमेतद्धि नान्यथा ।। ३५६ ।। पूर्णद्वितीयपौरुष्यां कुम्भो गणधराग्रणीः । व्यसृज़द्देशनां तेषां तावत्कालैव देशना ।। ३५७ ।। नत्वा गणधरं कुम्भं वामनेन सहैव सः । श्रेष्ठी सागरदत्तोऽगान्मुदितस्तं प्रतिश्रयम् ।। ३५८ ।। तास्तं वामनमायान्तं तिस्रोऽपि प्रेक्ष्य तत्क्षणम् । उपाजग्मुः प्रियोदन्ताहरः कस्य न वल्लभः ।। ३५९ ।। ऊचे सागरदत्तोऽपि पतिर्वस्तिसृणामसौ । ताभिश्च कथमित्युक्तस्तदाख्यदखिलं च सः ।। ३६० ।। तिस्रोऽपि विस्मयं प्रापुर्गणिन्या सममेव ताः । प्रविश्यान्तर्वामनोऽपि वामनत्वं मुमोच तत् ।। ३६१ ।। यादृशोऽनङ्गसुन्दर्या दृष्टस्तादृगभूत्पुरः । पुनः श्यामत्वमुत्सृज्य गौरत्वं प्रत्यपद्यत ।। ३६२ । सर्वाभिः प्रत्यभिज्ञातः सोत्कण्ठाभिः समादृतः । गणिन्याभिदधे चैवं किमेतद्भवता कृतम् ॥ ३६३ ॥ सोऽप्यभ्यधाद्भगवति क्रीडया निरगां गृहात् । क्रीडयोपेक्षितस्तासामिहापि विरहो मया ।। ३६४ ।। सुव्रतागणिनी चैवमवोचत्तात्त्विकं वचः । दूरे देशान्तरेऽरण्ये पर्वते वारिधावपि ।। ३६५ ।। अन्यत्र वा दुःखपदे यान्ति यत्रापि धर्मिणः । तत्रापि सौख्यमतुलं लभन्ते निजवेश्मवत् ।। ३६६ ।। भोगाः सत्पात्रदानानुभावादित्यार्हतं वचः । कस्मै दत्तमनेनेति पृच्छामोऽरजिनेश्वरम् ॥ ३६७ ॥ गणिनी सागरदत्तो वीरभद्रः प्रियान्वितः । अरस्वामिनमभ्येयुः प्रणेमुश्च यथाविधि ।। ३६८ ।। कर्मभोगफलं वीरभद्रः किं प्राग्भवे व्यधात् । इति सुव्रतया पृष्टो जगाद परमेश्वरः ।। ३६९ ।।
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः
श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
वीरभद्र
वृत्तान्तः ।
॥३६॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषवरिते
॥३७॥
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथ
जिनचरितम् ।
इतो भवे तृतीये मे प्राग्विदेहेषु पुष्कलम् । राज्यं त्यक्त्वा व्रतभृतः पृथ्व्यां विहरतः सतः ।। ३७० ।। चतुर्मासोपवासान्ते पुरे रत्नपुराभिधे । श्रेष्ठिसूर्जिनदासाख्यो भक्त्या भिक्षां ददावसौ ।। ३७१ ।। तेन पुण्येन देवोऽभुद्ब्रह्मलोके ततश्च्युतः । जम्बूद्वीपस्यैरवते काम्पील्येऽभून्महेभ्यभुक् ।। ३७२ ।। तत्रापि परमर्द्धिः सन् श्रावकत्वं प्रपाल्य च । मृत्वाच्युतेऽभवद्देवस्ततश्च्युत्वा त्वभूदसौ ॥ ३७३ ॥ पुण्यानुबन्धिना तेन पुण्येनेह भवेऽप्ययम् । भुङ्क्ते भोगान्यत्र तत्र पुण्यं ह्यनुचरं नृणाम् ।।३७४ ।। भगवानेवमाख्याय प्रतिबोध्य बहूञ्जनान् । जगन्मोहमपहरन् विहरन्नन्यतो ययौ ।। ३७५ ॥ भुक्त्वा भोगांश्चिरं वीरभद्रः प्रव्रज्य च क्रमात् । दृढपुण्यरथारूढो देवलोकं जगाम सः ॥३७६ ॥ सहस्राण्यथ पञ्चाशच्छ्रमणानां महात्मनाम् । तीव्रव्रतानां साध्वीनां पुनः षष्टिसहस्यपि ।। ३७७ ॥ चतुर्दशपूर्वभृतां दशाग्राणि शतानि षट् । अवधिज्ञानभाजां तु द्वे सहने सषट्शते ॥३७८ ।। सार्धे सहने द्वे एकपञ्चाशच्च मनोविदाम् । द्वे सहसे साष्टशते केवलज्ञानधारिणाम् ।।३७९ ॥ जातवैक्रियलब्धीनां त्रिसप्ततिशती पुनः । संजातवादलब्धीनां सहस्रं षट् शतानि च ॥३८० ।। श्रावकलक्षे षोडशसहस्रोने उभे पुनः । तिस्रो लक्षाः श्राविकाणां द्वासप्ततिसहस्यपि ।। ३८१ ।। आ केवलात्रिवर्षोनाब्दसहस्रकविंशतिम् । वसुंधरां विहरतः परिवारोऽभवत् प्रभोः ।। ३८२ ।। निर्वाणकालं ज्ञात्वा च स्वामी सम्मेतमभ्यगात् । समं मुनिसहस्रेणानशनं प्रत्यपादि च ।। ३८३ ।। १ व्रतं बिभर्ति तस्य । २ महश्च तदिभ्यं धनं च तद्भुनक्तीति विग्रहः ।
वीरभद्रपूर्वभवः ।
॥३७॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३८॥
मासान्ते च मार्गशुद्धदशम्यां पौष्णगे विद्यौ । समं तैर्मुनिभिः स्वामी जगाम पदमव्ययम् ।। ३८४ ।। कौमारराज्यचक्रित्वव्रतेषु समभागकम् । आयुश्चतुरशीत्यब्दसहस्राण्यभवत् प्रभोः ।।३८५ ।। वर्षकोटिसहस्रोने पल्यतुर्याशके गते । श्रीकुन्थुमोक्षान्मोक्षोऽभूच्छीमतोऽरजिनेशितुः ।। ३८६ ।।
तत्रारनाथस्य मुनीश्वरैस्तैः शिवं सहोपेयुष एत्य भक्त्या । शरीरसंस्कारपुरस्सरं ते निर्वाणकल्याणमकार्षुरिन्द्राः ।।३८७ ।।
षष्ठं पर्व द्वितीयः सर्गः श्रीअरनाथजिनचरितम् ।
जिननिर्वाणम् ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये
षष्ठे पर्वणि श्रीअरनाथवर्णनो नाम
द्वितीयः सर्गः ।
SARANASASARSA
॥३८॥
१ पल्योपमस्य चतुर्थाशे गते सति । २ प्राप्तस्य ।
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥३९॥
षष्ठं पर्व तृतीयः सर्गः आनन्द वासुदेवपुरुष
पुण्डरीकबलदेव
बलि-प्रतिवासुदेव चरितम् ।
(तृतीयः सर्गः ।
आनन्द-पुरुषपुण्डरीक-बलिचरितम् ।) अथ तीर्थेऽरनाथस्य षष्ठयोर्बलशाह्मिणोः । प्रतिविष्णोर्बलेश्चाभूद्यच्चरित्रं तदुच्यते ॥१॥ पुरेऽभूद्विजयपुरे नृपो नाम्ना सुदर्शनः । सुदर्शनश्चन्द्र इव जगदानन्ददायकः ।। २ ।। मुनेर्दमधराज्जैनं श्रुत्वा धर्म विरक्तधीः । स प्रव्रज्य तपस्तप्त्वा सहस्रारेऽभवत्सुरः ।। ३ ॥ तथेह भरतक्षेत्रे पोतने नगरे नृपः । प्रियमित्रोऽभवन्मित्राब्जेषु मित्रोदयोपमः ।। ४ ।। सुकेतुस्तत्प्रियां जहे विरक्तस्तत्पराभवात् । वसुभूतिमुनेः पार्वे स प्रव्रज्यामुपाददे ।। ५ ॥ प्रियाहरणदुःखार्तः स तेपे दुस्तपं तपः । निदानं चाकरोत्पत्नीहारकस्य वधं प्रति ॥ ६ ॥ स निदानमनालोच्य विहितानशनो मृतः । समजायत माहेन्द्रे कल्पे देवो महर्द्धिकः ॥७॥ इतश्च वैताह्यगिरौ पुरेऽरिञ्जयनामनि । सुभूमचक्रिणा दत्तश्रेणिद्वितयवैभवः ॥८॥ तस्यैव चक्रभृत्पल्या नाम्ना पद्मश्रियः पिता । मेघनाद इति ख्यातो विद्याधरनृपोऽभवत् ।।९।।।। युग्मम्।। स सुकेतोर्भवं भ्रान्त्वा जीवस्तत्रैव पत्तने । अन्वये मेघनादस्य प्रतिविष्णुरभूदुबलिः ।।१०।। स पञ्चाशद्वर्षसहस्रायुः श्वेतेतरघुतिः । षड्विशतिधनूत्तुङ्गस्त्रिखण्डक्ष्माधरोऽभवत् ।। ११ ॥ अथास्य जम्बूद्वीपस्य भरतार्धेऽत्र दक्षिणे । पुरमस्ति चक्रपुरं महीमण्डलमण्डनम् ।। १२ ॥ १ सुष्ठु दर्शनं यस्य सः । २ मित्राण्येव कमलानि तेषु । ३ मित्रः सूर्यः ।
पूर्वभवः ।
||॥३९॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥४०॥
षष्ठं पर्व तृतीयः सर्गः आनन्द | वासुदेवपुरुषपुण्डरीकबलदेवबलि-प्रतिवासुदेव चरितम् ।
नाना महाशिरो नम्रीकृतराजमहाशिराः । तत्राभूदवनीपालो लोकपाल इवापरः ॥ १३ ॥ तस्याद्भुतचरित्रस्य धात्रीपतिशिरोमणेः । धिषणा विक्रमेणेव श्रीविवेकेन भूषिता ।। १४ ।। सा कापि हि कला नास्ति या तस्मिन्न ह्यदृश्यत । जीवजातिरिवाम्भोधौ स्वयंभूरमणाभिधे ॥ १५ ॥ नाभूद्वार्तापि चौराणां तस्मिन् शासति मेदिनीम् । केवलं चोरयामास स स्वयं तु सतां मनः ।। १६ ।। एकेषां जनयन् प्रीतिमपरेषां पुनर्भयम् । नात्ततार हृदयात् स सतामसतामपि ।। १७ ॥ वैजयन्तीत्यभूद्रूपाज्जयन्ती स्वर्वधूरपि । तस्य पल्यपरा लक्ष्मीरिव लक्ष्मीवतीति च ।। १८ ।। सहस्रारात्परिच्युत्य सुदर्शनवरः सुरः । वैजयन्त्या महादेव्या उदरे समवातरत् ।। १९ ॥ महास्वप्नचतुष्केण बलजन्माभिसूचिना । हृष्टा देवी वैजयन्ती दधौ गर्भमनुत्तरम् ।। २० ।। काले च सुषुवे पूर्णे पूर्णचन्द्रमिवामलम् । एकोनत्रिंशद्धन्वोच्चमानन्द इति नन्दनम् ।। २१ ।। जीवोऽथ प्रियमित्रस्य तुर्यकल्पात्परिच्युतः । लक्ष्मीवत्या महादेव्याः कुक्षौ समवतीर्णवान् ।। २२ ॥ सप्तभिश्च महास्वप्नैः सूचितोपेन्द्रजन्मभिः । हृष्टा लक्ष्मीवती गर्भ धारयामास देव्यथ ।। २३ ।। कालेऽसूत सुतं सा चैकोनत्रिंशद्धनून्नतम् । अभिधानेन पुरुषपुण्डरीकं शितिद्युतिम् ।। २४ ॥ भ्रातरौ ववृधाते तो पित्रोः सह मनोरथैः । तार्क्ष्यतालध्वजौ नीलपीताम्बरधरौ सदा ॥ २५ ॥ कम्पयन्ताविव महीं चेलतुर्लीलयापि तौ । बालावपि न चोद्वोढुमलं तौ बालधारकाः ॥ २६ ॥ . क्रमेण च प्रपेदाते यौवनं नेत्रपावनम् । तावशेषकलाम्भोधिपारगौ च बभूवतुः ।। २७ ।। १ नम्रीकृतानि नामितानि राज्ञां महान्ति शिरासि येन सः । २ उपेन्द्रो वासुदेवः । ३ नीलकान्तिम् । ४ बालरक्षकाः ।
जन्म ।
||४०॥
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचारेते
षष्ठं पर्व तृतीयः सर्गः | आनन्द वासुदेव
पुरुषपुण्डरीक
I४१॥
बलदेवबलि-प्रतिवासुदेव |चरितम् ।
उपेन्द्रसेनो राजेन्द्रपुरेशोऽथ स्वकन्यकाम् । ददौ पद्मावती नाम पुण्डरीकाय विष्णवे ।। २८ ।। श्रुत्वा रूपश्रिया दासीकृतानङ्गाङ्गनां च ताम् । प्रतिविष्णुर्बलि म हर्तुं तत्र समाययौ ॥ २९ ॥ बलि भुजबलाध्मातमवज्ञातजगद्बलम् । आनन्दपुण्डरीकावप्यभ्यषेणयतां ततः ॥३०॥ शार्ङ्गलाङ्गलमुख्यानि तयोः शस्त्राणि नाकिभिः । अर्पयांचक्रिरे शस्त्रागारायुक्तैरिव क्षणात् ।।३१॥ बलेर्बलैर्बलीयोभिरभज्यत तयोर्बलम् । चक्रिरे सिंहनादांश्च स्वस्वामिजयशंसिनः ।। ३२ ॥ आनन्दः पुण्डरीकश्च रथस्थौ रणकर्मणे । डुढौकाते प्रमुदितौ वीराणां हि रणो मुदे ।। ३३ ।। पाञ्चजन्यं पुण्डरीकस्तारमापूरयत्ततः । यादश्चक्रेमिवाम्भोधे रणान्नष्टं द्विषद्बलम् ।।३४ ।। शाङ्ग चास्फालयच्छार्नी शङ्खस्येवानुवादकम् । हतशेषद्विषोऽनश्यंस्तन्निनादेन भूयसा ।।३५ ॥ उपतस्थे बलिर्योद्धं स्वयमुल्बणविक्रमः । निरन्तरैः शरैर्वर्षन् धारासारैरिवाम्बुदः ।। ३६ ॥ चिच्छेद तदिषून विष्णुर्विष्णोः सोऽपि तथाच्छिदत् । एवं भूयः शरच्छेदक्रुद्धश्चक्रं बलिर्दधौ ।। ३७ ॥ अरे न हि भवस्येष इति जल्पन् बलिर्बली । भ्रमयित्वामुचच्चक्रं पुण्डरीकाय विष्णवे ।।३८ ।। चपेटालग्नतत्तुम्बप्रहारान्मूर्छितः क्षणम् । लब्धसंज्ञः क्षणाद्विष्णुस्तच्चक्रं स्वयमाददे ॥ ३९ ॥ अरे न हि भवस्येष इति जल्पञ्जनार्दनः । भ्रमयित्वामुचच्चक्रं चिच्छेद च बलेः शिरः ॥ ४० ॥ ततश्चानन्दसहितो मथ्नन्नहितभूभुजः । विष्णुश्चकार दिग्यात्रामर्धचक्री बभूव च ॥४१॥ १ दासीकृताऽनङ्गस्य कामस्याङ्गना रतिर्यया ताम् । २ तिरस्कृतं जगतो बलं येन तम् । ३ शस्त्रशालाधिकारिभिः । ४ बलवद्भिर्बलैः सैन्यैः । ५ जलचरसमूहः । ६ स्वशराणां छेदेन क्रुद्धः । ७ बलवान् ।
वासुदेवप्रतिवासुदेवयोयुद्धम् ।।
॥४१॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व तृतीयः सर्गः
आनन्द
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
४२॥
| वासुदेवपुरुषपुण्डरीकबलदेवबलि-प्रति
विष्णुरुत्पाटयामास मगधान्तरवस्थिताम् । महाशिलां कोटिशिलां तां तुलाकोटिलीलया ।। ४२ ॥ पञ्चषष्टिसहस्राणि वर्षाणामायुरात्मनः । सोऽतिवाह्य ययौ षष्ठं नरकं स्वोग्रकर्मभिः ॥४३ ।। पुण्डरीकस्य कौमारे साधं वर्षशतद्वयम् । तदेव मण्डलित्वेऽपि दिग्जये षष्टिवत्सरी ।। ४४ ।। राज्ये संवत्सराणां च चतुःषष्टिसहस्यगात् । शतान्यपि च चत्वारि चत्वारिंशच्च वत्सराः ॥ ४५ ।। पञ्चाशीतिवर्षसहस्रायुरेकोऽनुजं विना । आनन्दोऽथ निरानन्दः कथंचित्कालमत्यगात् ।। ४६ ।।
सोऽथ स्वस्य भ्रातुरुच्चैर्वियोगाद्वैराग्येणोपात्तदीक्षः सुमित्रात् । आत्मारामः केवलज्ञानमाप्य प्राप स्थानं शाश्वतं शर्मधाम ।। ४७ ॥
* * * ** इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वण्यानन्द-पुरुषपुण्डरीक-बलिचरितकीर्तनो
नाम तृतीयः सर्गः ।
वासुदेव
चरितम् ।
वासुदेवस्य नरक गमनं बलदेवस्य च
सिद्धि
गमनम् ।
॥४२॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः सर्गः । सुभूमचक्रवर्तिचरितम् ।
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥४३॥
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः सुभूमचक्रवर्ति चरितम् ।
पूर्वभवः ।
अरतीर्थकृतस्तीर्थे सुभूमस्याथ चक्रिणः । अष्टमस्य क्रमायातं चरितं कीर्तयिष्यते ॥१॥ इहैव भरतक्षेत्रे विशालनगरेऽभवत् । भूपालो नाम भूपालः पालयन् क्षत्रियव्रतम् ।।२।। सोऽन्यदैकत्र सङ्ग्रामे बहुभिः परिपेन्थिभिः । एकीभूय पराजिग्ये वृन्दं हि बलवत्तरम् ।। ३ ।। स वैरिभिः पराभूतोऽपमानमलिनाननः । संभूतमुनिपादान्ते परिव्रज्यामुपाददे ॥ ४ ॥ प्रभुत्वभोगविषयं निदानं तपसोऽथ सः । कृत्वावसानं चासाद्य महाशुक्रे सुरोऽभवत् ।। ५ ॥ इतश्चर्षभनाथस्य कुरुरित्यभवत् सुतः । यस्य नाम्ना कुरुदेशो हस्तिनाम्ना च तत्सुतः ।। ६ ॥ यन्नाम्ना हास्तिनपुरं तीर्थकृच्चक्रिजन्मभूः । तद्वंश्योऽनन्तवीर्योऽभूत्तत्र राजा महाभुजः ॥७॥ इतश्च भरतक्षेत्रे वसन्तपुरपत्तने । उच्छिन्नवंश एकोऽभूदग्निको नाम दारकः ॥ ८ ॥ सोऽन्यदा चलितस्तस्मात् स्थानाद्देशान्तरं प्रति । सार्थाद्धीनः परिभ्राम्यन्नगमत्तापसाश्रमम् ।।९ ॥ तमग्निं तनयत्वेनाग्रहीत् कुलपतिर्जनः । जमदग्निरिति ख्याति स लोकेषु ततोऽगमत् ।। १० ॥ तप्यमानस्तपस्तीव्र प्रत्यक्ष इव पावकः । तेजसा दुःसहेनासौ पप्रथे पृथिवीतले ।। ११ ।। तदा च श्राद्धः प्रोग्जन्मनाम्ना वैश्वानरः सुरः । धन्वंतरिश्च तापसभक्तो व्यवदेतामिति ॥ १२ ॥ १ पृथ्वीपालः । २ शत्रुभिः । ३ सार्थरहितः । ४ अग्निः । ५ पूर्व जन्मनोऽभिधानेन । ६ विवाद कृतवन्तौ ।
॥४३॥
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥४४॥
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः सुभूमचक्रवर्ति चरितम् ।
एक आहाहतां धर्मः प्रमाणमितरः पुनः । तापसानां विवादेऽस्मिन् व्यधातामिति निर्णयम् ॥ १३ ॥ आर्हतेषु जघन्यो यः प्रकृष्टस्तापसेषु यः । परीक्षणीयावावाभ्यां को गुणैरतिरिच्यते ।। १४ ॥ तदानी मिथिलापुर्या नवधर्मपरिष्कृतः । श्रीमान् पद्मरथो नाम प्रस्थितः पृथिवीतले ।। १५ ।। दीक्षां स वासुपूज्यान्ते ग्रहीतुं भावतो यतिः । गच्छंश्चम्पापुरी ताभ्यां देवाभ्यां ददृशे पथि ।। १६ ॥ परीक्षाकाङ्क्षया ताभ्यां पानान्ने ढौकिते नृपः । तृषितः क्षुधितोऽप्यौज्झद्धीराः सत्त्वाच्चलन्ति न ॥ १७ ॥ क्रकचैरिव चक्राते क्रूरैः कर्करकण्टकैः । पीडां देवौ नृदेवस्य मृदुनोः पादपद्मयोः ।। १८ ॥ पादाभ्यां प्रक्षरद्रक्तधाराभ्यां तादृशेऽध्वनि । तूलिकातलवच्चारु संचचार तथापि सः ॥ १९ ॥ निर्ममे गीतनृत्तादि ताभ्यां क्षोभाय भूपतेः । तन्मोघमभवत्तत्र दिव्यास्त्रमिव गोत्रजे ।। २० ॥ तौ सिद्धपुत्ररूपेण पुरोभूयेदमूचतुः । तवाद्यापि महाभाग महदायुर्युवासि च ॥ २१ ॥ स्वच्छन्दं मुदव तद्भोगान् का धीर्यद्यौवने तपः । निशीथकृत्यं कः प्रातः कुर्यादुद्योगवानपि ॥ २२ ॥ यौवने तदतिक्रान्ते देहदौर्बल्यकारणम् । गृह्णीयास्त्वं तपस्तात द्वितीयमिव वार्धकम् ॥२३॥ राजोचे यदि बह्वायुर्बहुपुण्यं भविष्यति । जलमानेन नलिनीनालं हि परिवर्धते ॥ २४ ॥ लोलेन्द्रिये यौवने हि यत्तपस्तत्तपो नन । दारुणास्त्रे रणे यो हि शरः शरः स उच्यते ।। २५ ।। तस्मिन्नचलिते सत्त्वात् साधु साध्विति वादिनौ । तौ गतौ तापसोत्कृष्टं जमदग्नि परीक्षितुम् ।।२६ ॥ १ नूतनधर्मेण संस्कृतः । २ क्रियाविशेषणमेतत् । ३ निष्फलम् । ४ बुद्धिः । ५ वारिणः प्रमाणेन यावज्जलं तावन्नलिन्या नालं वर्धत इत्यर्थः ।
जमदग्निवृत्तान्तः।
॥४४॥
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥४५॥
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः सुभूमचक्रवर्ति चरितम् ।
न्यग्रोधमिव विस्तारिजटासंस्पृष्टभूतलम् । वल्मीकाकीर्णपादान्तं दान्तं तौ तमपश्यताम् ।। २७ ।। तस्य श्मश्रुलताजाले नीडं निर्माय मायया । तदैव देवौ चटकमिथुनीभूय तस्थतुः ।। २८ ।। चटकश्चटकामूचे यास्यामि हिमवद्गिरौ । अन्यासक्तो नेष्यसि त्वमिति तं नाप्यमस्त सा ।।२९ ।। गोघातपातकेनाहं गृह्ये नायामि चेत्प्रिये । इत्युक्तशपथं भूयश्चटकं चटकाब्रवीत् ।। ३० ॥ ऋषेरस्यैनसा गृह्ये शपेथा इति चेत् प्रिय । विसृजामि तदैव त्वां पन्थानः सन्तु ते शिवाः ॥३१॥ इत्याकर्ण्य वचः क्रुद्धो जमदग्निमुनिस्ततः । उभाभ्यामपि हस्ताभ्यामुभौ जग्राह पक्षिणी ।। ३२ ।। आचचक्षे ततः सोऽपि कुर्वाणे दुष्करं तपः । उष्णरश्माविव ध्वान्तमाः पापं मयि कीदृशम् ॥३३ ॥ अथर्षि चटकोवाच मा कुपस्ते मुधा तपः । अपुत्रस्य गतिर्नास्तीत्यश्रौषीस्त्वं न किं श्रुतिम् ।। ३४ ।। तथेति मन्यमानस्तु मुनिरेवमचिन्तयत् । ममाकलत्रपुत्रस्य प्रवाहे सूत्रितं तपः ।। ३५ ॥ तं दृष्ट्वा क्षुभितं ध्यायन् भ्रमितस्तापसैरिति । जज्ञे धन्वन्तरिः श्राद्धः प्रत्येति प्रत्ययान्न कः ।। ३६ ।। बभूवतुरदृश्यौ च तावपि त्रिदशौ तदा । जमदग्निश्च सम्प्राप पुरं नेमिककोष्टकम् ।। ३७ ।। जितशत्रु महीपालं तत्र भूयिष्ठकन्यकम् । स प्रेप्सुः कन्यकामेकां गौरी हर इवागमत् ।। ३८ ॥ कृत्वाभ्युत्थानमुर्वीशः प्राअलिस्तमभाषत । किमर्थमागता यूयं ब्रूत किं करवाण्यहम् ।। ३९ ।। १ वटमिव ।२ वल्मीकेन व्याप्तं पादप्रान्तं यस्य तम् । ३ अन्यस्त्रियामासक्तः । ४ उक्तः शपथो येन तम् । ध्वान्ताम् माः-लक्ष्म्यः ताः । ५ तापसैरहं भ्रमित इति ध्यायन् धन्वन्तरिः श्रावको जात इत्यन्वयः । ६ प्रकर्षेणाप्तुमिच्छुः । ७ पार्वतीम् “दक्ष मिति पाठान्तरे दक्षनृपं प्रति ।
जमदग्निवृत्तान्तः ।
||॥४५॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषच
॥४६॥
*
कन्यार्थमागतोऽस्मीति मुनिनोक्तेऽब्रवीन्नृपः । मध्ये शतस्य कन्यानां त्वां येच्छति गृहाण ताम् ॥ ४० ॥ स कन्यान्तःपुरे गत्वा जगाद नृपकन्यकाः । धर्मपत्नी मम काचिद्भवतीभ्यो भवत्विति ॥ ४१ ॥ जटिलः पलितः क्षामो भिक्षाजीवी वदन्निदम् । न लज्जसे त्वमिति ताः कृतथूत्कारमूचिरे ।। ४२ ।। समीरण इव क्रुद्धो जमदग्निर्मुनिस्ततः । अधिज्येष्वासयष्ट्याभाः कन्याः कुब्जीचकार ताः ॥ ४३ ॥ अथाङ्गणे रेणुपुञ्ज रममाणां नृपात्मजामू । एकामालोकयामास रेणुकेत्यब्रवीच्च ताम् ।। ४४ ।। स तस्या इच्छसीत्युक्त्वा मातुलिङ्गमदर्शयत् । तया प्रसारितः पाणिः पाणिग्रहणसूचकः ।। ४५ ।। तां मुनिः परिजग्राह रोरो धनमिवोरसा । सार्धं गवादिभिस्तस्य ददौ च विधिवन्नृपः ।। ४६ ।। स श्यालीः स्नेहसम्बन्धादेकोनं कन्यकाशतम् । सज्जीचक्रे तपःशक्त्या धिङ्मूढानां तपोव्ययः ॥ ४७ ॥ नीत्वाश्रमपदं तां च सुमुग्धमधुराकृतिम् । हरिणीमिव लोलाक्षीं प्रेम्णा मुनिरवर्धयत् ॥ ४८ ॥ अङ्गुलीभिर्गणयतो दिनान्यस्य तपस्विनः । यौवनं चारुकन्दर्पलीलावनमवाप सा ।। ४९ । साक्षीकृत्य ज्वलदग्निं जमदग्निमुनिस्ततः । यथावदुपयेमे तां भूतेश इव पार्वतीम् ॥ ५० ॥ ऋतुकाले स ऊचे तां चरुं ते साधयाम्यहम् । यथा ब्राह्मणमूर्धन्यो धन्य उत्पद्यते सुतः ।। ५१ ।। सोवाच हास्तिनपुरेऽनन्तवीर्यस्य भूपतेः । पल्यस्ति मत्स्वसा तस्यै चरुः क्षात्रोऽपि साध्यताम् ।। ५२ ।। ब्राह्मं सधर्मचारिण्यै क्षात्रं तज्जामयेऽपरम् । स चरुं साधयामास पुत्रीयमुपजीवितुम् ।। ५३ ।। साचिन्तयदहं तावदभूवमटवी मृगी । माभून्मादृक् सुतोऽपीति क्षात्रं चरुमभक्षयत् ।। ५४ ।।
१ सज्जीकृतधनुर्यष्टिसदृश्यः । २ निर्धनः । ३ तस्याः स्वने ।
অ
षष्ठं पर्व
चतुर्थः सर्गः सुभूमचक्रवर्त्ति चरितम् ।
जमदग्नि
वृत्तान्तः ।
॥४६॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥४७॥
सादाद्ब्राह्मं चरुं स्वस्रे जातौ च तनयौ तयोः । तत्र रामो रेणुकायाः कृतवीर्यश्च तत्स्वसुः ।। ५५ ।। विद्याधरोऽन्यदा तत्र कोऽप्यागादतिसारकी । विद्या तस्यातिसारार्त्या विस्मृताकाशगामिनी ।। ५६ ।। रामेण प्रतिंचरितो भेषजाद्यैः स्वबन्धुवत् । रामाय सेवमानाय विद्यां पारशवीं ददौ ।। ५७ ।। मध्येशरवणं गत्वा तां च विद्यामसाधयत् । रामः परशुरामोऽभूत्ततः प्रभृति विश्रुतः ॥ ५८ ॥ अन्येद्युः पतिमापृच्छ्य रेणुकोत्कण्ठिता स्वसुः । जगाम हास्तिनपुरे प्रेम्णो दूरे न किंचन ।। ५९ ।। श्यालीति लालयन् लोललोचनां तत्र रेणुकाम् । अनन्तवीर्यो रमयत् कामः कामं निरङ्कुशः ॥ ६० ॥ ऋषिपल्या तया राजाहल्ययेव पुरन्दरः । अन्वभूच्च यथाकामं संभोगसुखसम्पदम् ।। ६१ ।। अनन्तवीर्यात्तनयो रेणुकायामजायत । ममतायामिवोतथ्यः सधर्मिण्यां बृहस्पतेः ॥ ६२ ॥ तेनापि सह पुत्रेण रेणुकामानयन्मुनिः । स्त्रीणां लुब्धो जनः प्रायो दोषं न खलु वीक्षते ।। ६३ ।। तां पुत्रसहितां वल्लीमकालफलितामिव । संजातकोपः परशुरामः परशुनाच्छिदत् ॥ ६४ ॥ तद्भगिन्या स वृत्तान्तोऽनन्तवीर्यस्य शंसितः । कोपमुद्दीपयामास कृशानुमिव मारुतः ।। ६५ ।। ततश्चावार्यदोर्वीर्योऽनन्तवीर्यो महीपतिः । जमदग्न्याश्रमं गत्वाभाङ्क्षीन्मत्त इव द्विपः ।। ६६ ।। तापसानां कृतत्रासः समादाय गवादि सः । मन्दं मन्दं परिक्रामन् केसरीव न्यवर्तत ॥ ६७ ॥ त्रस्यत्तपस्वितुमुलं श्रुत्वा ज्ञात्वा च तां कथाम् । क्रुद्धः परशुरामोऽथाधावत् साक्षादिवान्तकः ॥ ६८ ॥ सुभटग्रामसङ्ग्रामकौतुकी जमदग्निजः । पर्शुना खण्डशश्चक्रे दारुवद्दारुणेन तम् ॥ ६९ ॥ १ अतिसारो व्याधिविशेषस्तद्वान् । २ उपचरितः । ३ परशुसम्बन्धिनीम् । ४ अग्निम् ।
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः भूमचक्रवर्त्ति चरितम् ।
परशुराम
स्य जन्म ।
॥४७॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥४८॥
राज्ये निवेशयांचक्रे तस्य प्रकृतिपुरुषैः । कृतवीर्यो महावीर्यः स एव तु वयोलघुः ।। ७० ।। तस्याभवच्च महिषी तारा तारविलोचना । बुभुजाते च तौ भोगानविघ्नममराविव ॥ ७१ ॥ भूपालराजजीवोऽपि स्वमायुः परिपूर्य सः । महाशुक्रात् परिच्युत्य ताराकुक्षाववातरत् ।। ७२ ।। कृतवीर्योऽन्यदा मातुर्मुखाच्छ्रुत्वा पितुः कथाम् । आदिष्टाहिरिवागत्य जमदग्निममारयत् ।। ७३ ।। रामः पितृवधक्रुद्धो द्राग्गत्वा हस्तिनापुरे । अमारयत्कृतवीर्यं किं यमस्य देवीयसि ॥ ७४ ॥ जामदग्न्यस्ततस्तस्य राज्ये न्यविशत स्वयम् । राज्यं हि विक्रमाधीनं न प्रमाणं क्रमाक्रमौ ।। ७५ ।। रामाक्रान्तपुराद्राज्ञी कृतवीर्यस्य गुर्विणी । व्याघ्राघ्रातवनादेणीवागमत्तापसाश्रमम् ॥ ७६ ॥ कृपाधनैर्भूर्गृहान्तः सा निधाय निधानवत् । तपस्विभिर्गोप्यते स्म क्रूरात् परशुरामतः ।। ७७ ।।। चतुर्दशमहास्वप्नसूचितोऽस्याः सुतोऽजनि । गृह्णन् भूमिं सुखेनाभूत् सुभूमो नामतस्ततः ।। ७८ ।। क्षत्रियो यत्र यत्रासीत्तत्र तत्राप्यदीप्यत । पर्शुः परशुरामस्य कोपाग्निरिव मूर्तिमान् ॥ ७९ ॥ रामोऽगादन्यदा तत्राश्रमे पर्शुश्च सोऽज्वलत् । क्षत्रं चासूचयद्धूम इव धूर्मध्वजं तदा ॥ ८० ॥ किमत्र क्षत्रियोऽस्तीति पृष्टास्तेन तपस्विनः । इत्यूचुस्तापसीभूताः क्षत्रिया वयमास्महे ।। ८१ ।। रामोऽप्यमर्षान्निःक्षत्रां संप्तकृत्वो वसुंधराम् । निर्ममे निस्तृणां शैलतटीमिव दवानलः ।। ८२ ।। क्षुण्णक्षत्रियदंष्ट्राभी रामः स्थालमपूरयत् । यमस्य पूर्णकामस्य पूर्णपात्रश्रियं दधत् ॥ ८३ ॥ रामः पप्रच्छ नैमित्तानन्येद्युर्मे कुतो वधः । सदा वैरायमाणा हि शङ्कन्ते परतो मृतिम् ॥ ८४ ॥ १ अतिदूरे । २ गर्भिणी । ३ मृगीव । ४ भुवि गृहं भूगृहं गुहा इति यावत् तस्यान्तः । ५ अग्निम् । ६ सप्त वारान् ।
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः सुभूमचक्रवर्त्ति चरितम् ।
सप्तकृत्वः पृथिव्याः अक्षत्रियायाः
करणम् ।
॥ ४८ ॥
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥४९॥
चक्रवर्ति
चरितम् ।
यो दंष्ट्राः पायसीभूताः सिंहासन इह स्थितः । भोक्ष्यतेऽस्ततस्त्यस्ते वधो भावीति तेऽब्रुवन् ॥ ८५ ।। रामोऽथ कारयामास सत्रागारमवारितम् । धुरि सिंहासनं तत्रास्थापयत् स्थालमग्रतः ॥ ८६ ॥ अथाश्रमे स्वर्णवर्णोऽष्टाविंशतिधनून्नतिः । गतोऽङ्गणद्रुम इव सुभूमो वृद्धिमद्भुताम् ।। ८७ ।। विद्याधरो मेघनादोऽन्येधुनैमित्तिकानिति । परिपप्रच्छ पद्मश्रीः कन्या मे कस्य दीयताम् ।। ८८ ॥ तस्या वरं वरीयांसं सुभूमं तेऽप्युपादिशन् । दत्वा कन्यां ततस्तस्मै तस्यैवाभूत् स सेवकः ॥ ८९ ॥ कूपभेक इवानन्यगोपः पप्रच्छ मातरम् । सुभूमः किमियानेव लोकोऽयमधिकोऽपि किम् ।। ९०॥ माताप्यचीकथदथो लोकोऽनन्तो हि वत्सक । मक्षिकापदमात्रं हि लोकमध्येऽयमाश्रमः ।। ९१ ।। अस्मॅिल्लोकेऽस्ति विख्यातं नगरं हस्तिनापुरम् । पिता ते कृतवीर्योऽभूत्तत्र राजा महाभुजः ।। ९२ ॥ हत्वा ते पितरं रामो राज्यं स्वयमशिश्रियत् । क्षितिं निःक्षत्रियां चक्रे तिष्ठामस्तद्भयादिह ॥९३ ॥ तत्कालं हास्तिनपुरे सुभूमो भौमवज्ज्वलन् । जगाम वैरिणो क्रुद्धः क्षात्रं तेजो हि दुर्धरम् ।। ९४ ।। तत्र सत्रे ययौ सिंह इव सिंहासनेऽविशत् । दंष्ट्रास्ताः पायसीभूताः सुभुजो बुभुजे च सः ॥ ९५ ।। उत्तिष्ठमाना युद्धाय ब्राह्मणास्तत्र रक्षकाः । जनिरे मेघनादेन व्याघेण हरिणा इव ॥ ९६ ॥ प्रस्फुरद्दष्ट्रिकाकेशो दशनैरधरं दशन् । ततो रामः क्रुधा कालपाशाकृष्ट इवाययौ ।। ९७ ॥ रामेण मुमुचे रोषात् सुभूमाय परश्वधः । विध्यातस्तक्षणं तस्मिन् स्फुलिङ्ग इव वारिणि ।। ९८ ॥ शस्त्राभावात् सुभूमोऽपि दंष्ट्रास्थालमुदक्षिपत् । चक्रीबभूव तत्सद्यः किं न स्यात् पुण्यसंपदः ।। ९९ ॥ १ ततो भवस्ततस्त्यः । २ गां पृथ्वीं पातीति गोपः । ३ मङ्गलवत् । ४ परशुः ।
त्रिसप्तकृत्वः पृथ्व्याः निर्ब्राह्मणत्वकरणम् ।
॥४९॥
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
K
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५०॥
षष्ठं पर्व चतुर्थः सर्गः सुभूम-- चक्रवर्ति चरितम् ।
AHAASARSHABHARASHRSHASHA
चक्रवर्त्यष्टमः सोऽथ तेन चक्रेण भास्वता । शिरः परशुरामस्य पङ्कजच्छेदमच्छिदत् ।। १०० ।। क्षिति निःक्षत्रियां रामः सप्तकृत्वो यथा व्यधात् । एकविंशतिकृत्वस्तां तथा निर्ब्राह्मणामसौ ।। १०१ ॥ क्षुण्णक्षितिपहस्त्यश्वपदातिव्यूहलोहितैः । वाहयन् वाहिनीनव्याः स प्राक् प्राचीमसाधयत् ।। १०२ ।। स छिन्नानेकसुभटमुण्डमण्डितभूतलः । आक्रामद्दक्षिणां दक्षिणाशापतिरिवापरः ।।१०३ ॥ भटास्थिभिर्दन्तुरयन शुक्तिशबॅरिवाभितः । रोधो नीरनिधेः सोऽथ प्रतीचीमजयद्दिशम् ॥ १०४ ।। हेलोद्घाटितवैताठ्यकन्दरं स्थाममन्दरः । म्लेच्छान् विजेतुं भरतोत्तरखण्डं विवेश सः ।। १०५ ॥ उच्छलच्छोणितरसच्छटाच्छुरितभूतलः । म्लेच्छांस्तत्राथ सोऽभाङ्क्षीदिक्षूनिव महाकरी ।। १०६ ।। मेघनादाय वैताळ्यगिरिश्रेण्योद्धयोरपि । विद्याधरेन्द्रपदवीं सुभूमश्चक्रभृद्ददौ ।। १०७ ॥ षष्टिवर्षसहस्रायुश्चतुर्दिशमिति भ्रमन् । निहत्य सुभटानुर्वी स षट्खण्डामसाधयत् ।। १०८ ।।
उज्जासयन्नसुमतामिति नित्यरौद्रध्यानानलेन सततं ज्वलदन्तरात्मा । आसाद्य कालपरिणामवशेन मृत्युं तां सप्तमी नरकभूमिमगात् सूभूमः ।। १०९ ।। कुमारभावेऽब्दसहस्रपञ्चकं तन्मण्डलित्वेऽथ शतानि पञ्च ।
जयेऽर्धलक्षं पुनरब्दपञ्चशत्यूनमस्याजनि चक्रभृत्त्वे ।। ११०॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वणि सुभूमचक्रवर्तिवर्णनो नाम
चतुर्थः सर्गः ।
सुभूमस्य नरकगमनम् ।
॥५०॥
१ व्यूहः समूहः । २ नदीः । ३ दक्षिणदिक्पतिर्यमः । ४ तीरम् ।
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥५१॥
पञ्चमः सर्गः ।
( दत्त - नन्दन - प्रह्लादचरितम् ।
अरतीर्थेऽथासन् विष्णुबलप्रत्यर्धचक्रिणः । दत्तनन्दनप्रह्लादास्तेषां चरितमुच्यते ॥ १ ॥ अस्यैव जम्बूद्वीपस्य प्राग्विदेहविभूषणम् । पूः सुमीमास्ति तत्राभूत् पृथ्वीनाथो वसुंधरः ।। २ ।। स चिरं पालयित्वा क्ष्मां सुधर्ममुनिसन्निधौ । व्रतमादाय मृत्वा च ब्रह्मलोकमुपाययौ ॥ ३ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपस्य भरतार्धेऽत्र दक्षिणे । नाम्ना मन्दरधीरोऽभूत् पुरे शीलपुरे नृपः ॥ ४ ॥ गुणरत्नार्णवस्तस्य महावीर्यो महाभुजः । सूनुर्ललितमित्रोऽभून्मंत्रो मित्राम्बुजन्मनाम् ॥ ५ ॥ ज्ञापयित्वा दृप्त इति तं प्रत्याख्याय भूपतेः । भ्रातरं युवराजत्वे खलो मन्त्री न्यवेशयत् ॥ ६ ॥ ततो ललितमित्रोऽपि विरक्तः सन् पराभवात् । घोषसेनमुनेः पार्श्वे परिव्रज्यामुपाददौ ॥ ७ ॥ तप्यमानः स विदधे निदानमिति दुर्मनाः । वधाय तपसानेन तस्य स्यां खलमन्त्रिणः ॥ ८ ॥ स निदानमनालोच्य कालधर्ममुपागतः । सौधर्मे देवलोकेऽभूत्रिदशः परमर्द्धिकः ॥ ९ ॥ खलाख्यः सचिवः सोऽपि चिरं भ्रान्त्वा भवाटवीम् । अस्यैव जम्बूद्वीपस्य गिरौ वैताढ्यनामनि ॥ १० ॥ उत्तरश्रेणितिलके पुरे सिंहपुराभिधे । विद्याधरेन्द्रः प्रह्लादः प्रतिविष्णुरजायत ।। ११ ।। इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतार्धे च दक्षिणे । पुरी वाराणसीत्यस्ति श्रिता सख्येव गङ्गया ॥ १२ ॥
१ सूर्यः । २ मित्राण्येव कमलानि तेषाम् । ३ दृष्टं मनो यस्य सः ।
षष्ठं पर्व
पञ्चमः सर्गः दत्तवासुदेवनन्दनबलदेव
प्रह्लादप्रति
वासुदेव
चरितम् ।
पूर्वभवः ।
1149 11
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५२॥
षष्ठं पर्व पञ्चमः सर्गः दत्तवासुदेवनन्दनबलदेवप्रह्लादप्रतिवासुदेव . चरितम् ।
अग्निवत्तेजसा तत्र सिंहवच्च पराक्रमात् । अग्निसिंह इतीक्ष्वाकुवंशेऽभूद्वसुधाधवः ॥ १३ ॥ तस्य स्थैर्याभियोगाभ्यां पक्षाभ्यामिव विष्टपे । निरन्तरं यशोहंसो न व्यरंसीत् परिभ्रमन् ।। १४ ।। सलीलं समरारंभे दृष्ट्वा तन्नमितं धनुः । तद्वेलामिव बिभ्राणा नेमुः प्रत्यर्थिपार्थिवाः ।। १५ ।। बलिष्ठे तस्य दोःस्तम्भे दृढेरालानिता गुणैः । स्थिरतां कलयामास श्रीर्वारणवधूरिव ।। १६ ॥ तस्याभूतामुभे पल्यौ जयन्ती शेषवत्यपि । अशेषभुवनस्त्रीणां जयन्त्यौ रूपसम्पदम् ॥ १७ ॥ वसुंधरवरो देवश्च्युत्वा पञ्चमकल्पतः । स जयन्त्या महादेव्या उदरे समवातरत् ।। १८ ॥ चतुःस्वप्नाख्यातरामावतारो नन्दनाभिधः । जगदानन्दनस्तस्याः समये समभूत् सुतः ।। १९ ॥ सौधर्माललितश्च्युत्वा शेषवत्यामभूत्सुतः । सप्तस्वप्नाख्यातकृष्णावतारो दत्तसंज्ञया ॥२०॥ तौ षड्विंशतिधन्वोच्चौ श्वेतश्यामावुभावपि । अब्धी क्षीरोदकालोदाविव पुंस्त्वमुपेयतुः ।। २१ ॥ नीलपीताम्बरधरौ तालताय॑ध्वजौ च तौ । सवयस्काविव ज्येष्ठकनिष्ठावपि चेरतुः ।। २२ ॥ भरतार्धप्रभविष्णुः प्रतिविष्णुरथान्यदा । श्रुत्वैरावणसंकाशं गजेन्द्र तावयाचत ।। २३ ।। तस्मिन्नन्दनदत्ताभ्यामदत्ते कुअरोत्तमे । सद्यधुकोप प्रह्लादः पञ्चास्य इव तर्जितः ॥ २४ ॥ सर्वाभिसारतो द्वावप्यभ्यषणयतां मिथः । विष्णुश्च प्रतिविष्णुश्च क्रुद्धौ वनगजाविव ॥२५ ॥ सैन्ये प्रह्लादसैन्येन नीते दैन्यदशां क्षणात् । युधि चेलतुरारूढस्यन्दनौ सीरिशाङ्गिणौ ।। २६ ॥ दध्मौ दत्तः पाञ्चजन्यं द्विषद्बलहरं वरम् । शाङ्ग चास्फालयामास जयकुञ्जरडिंडिमम् ।। २७ ।। १ अभियोगो व्यवसाय उद्योग इति यावत् । २ जगति । ३ तेनाकृष्टम् । ४ शत्रुनृपाः । ५ सिंहः । ६ तिरस्कृतः ।
जन्म।
॥५२॥
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥५३॥
प्रह्लादोऽपि धेनुर्ह्रादैर्द्रादयन्नभितो दिशः । डुढौके दृढदोर्दण्डो दण्डपाणिरिवोत्कटः ।। २८ ॥ उभौ मुमुचतुर्बाणान् हरिप्रतिहरी रुषा । मिथश्चिच्छिदतुश्चोभावन्योऽन्यजयकाङ्क्षिणौ ।। २९ ।। गदामुद्गरदण्डादीन्यायुधान्यपराण्यपि । परस्परं चिच्छिदतुच्छेदच्छेकावुभावपि ॥ ३० ॥ उल्काकुलं युगान्तार्कमिव ज्वालाशताकुलम् । प्रह्लादो भ्रमयित्वा खेऽमुचच्चक्रं हरिं प्रति ॥ ३१ ॥ मोघीभूतं समीपस्थं हरिश्चक्रं तदेव हि । उपादाय प्रह्लादाय मुक्त्वा चिच्छेद तच्छिरः ।। ३२ ।। तथैव कृत्वा दिग्यात्रा भरतार्धमसाधयत् । अथोद्दधे कोटिशिलामर्धचक्री च सोऽभवत् ॥ ३३ ॥ कौमारे द्वे वर्षशते मण्डलित्वे दिशां जये । प्रत्येकमब्दपञ्चाशदभूद्दत्तस्य शार्ङ्गिणः ।। ३४ ।। षट्पञ्चाशतमब्दानां सहस्राण्यतिवाह्य सः । ययौ कर्मवशाद्दत्तः पञ्चमीं नरकावनिम् ।। ३५ ।। दत्तस्य शार्ङ्गिणो जातेऽवसाने कालमत्यगात् । कथंचित् पञ्चषष्ट्यब्दसहस्रायुर्हलायुधः ।। ३६ । भ्रातृव्ययेन भवभावनया च भूरिवैराग्यवान् भुवनशोभित आत्तदीक्षः । तीव्रं व्रतं निरतिचारमपालयच्चागान्नन्दनस्तदनु सिद्धिपदप्रतिष्ठाम् ॥ ३७ ॥
#
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वणि दत्तनन्दनप्रह्लादचरितवर्णनो नाम पञ्चमः सर्गः ।
* * * * *
१ धनुः शब्दः । २ यमः । ३ छेदे छेकी चतुरौ । ४ भ्रातृमरणेन ।
षष्ठं पर्व
पञ्चमः सर्गः दत्तवासुदेवनन्दनबलदेवप्रह्लादप्रति
वासुदेव
चरितम् ।
दत्तस्य
नरकगमनं नन्दनस्य
च मोक्षः ।
॥५३॥
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
(षष्ठः सर्गः । (श्रीमल्लिनाथचरितम् ।
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५४॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
पूर्वभवः ।
जयन्ति मल्लिनाथस्य मल्लीमाल्यामला गिरः । आपीयमानाः सोत्कण्ठं भव्यजन्तुमधुव्रतैः ॥१॥ श्रोतृश्रोत्रेषु पीयूषश्रोतःसन्निभमद्भुतम् । उदीरयामश्चरितं श्रीमल्लिस्वामिनोऽधुना ॥ २ ॥ द्वीपेऽत्रैव जम्बूद्वीपे विदेहेष्वपरेषु च । विजये सलिलावत्यां वीतशोकाभिधास्ति पूः ॥३॥ बलेनोच्चैर्बल इव बलस्तत्र नृपोऽभवत् । द्विषद्बलवनोन्माथकुञ्जरो निर्जराकृतिः ॥ ४ ॥ राज्ञोऽस्य धारिणीपल्यां केसरिस्वप्नसूचितः । जज्ञे महाबलो नाम सूनुरन्यूनविक्रमः ॥ ५ ॥ उद्यौवनः कमलश्रीप्रभृती राजकन्यकाः । शतानि पञ्चैकदिने पर्यणैषीन्महाबलः ।। ६ ।। तस्यासन् बालसुहृदोऽचलो धरणपूरणौ । वसुर्वैश्रवणश्चाभिचन्द्र इत्यभिधानतः ॥७॥ अपरेधुर्बलो राजा तस्याः पुर्या बहिर्मुवि । ऐशान्यामिन्द्रकुब्जाख्य उद्याने समुपेयुषाम् ॥ ८ ॥ मुनीनामन्तिके धर्म श्रुत्वा वैराग्यवासितः । राज्ये महाबलं न्यस्य प्रव्रज्य च शिवं ययौ ।। ९ ।।
॥युग्मम् ॥ कमलश्रीमहादेव्यां सिंहस्वप्नेन सूचितः । सूनुर्महाबलस्याभूदुबलभद्रोऽभिधानतः ।। १० ॥ १ मल्लीकुसुमानां मालावन्निर्मलाः । २ भव्यप्राणिन एव मधुकरास्तैः । ३ शत्रूणां बलमेव वनं तस्य मथने गजसदृशः ।।
॥५४॥
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥५५ ॥
क्रमादुद्यौवनं तं च यौवराज्ये महाबलः । निजे निवेशयामास मूर्त्यन्तरमिवात्मनः ।। ११ ।। षड्भिर्बालसुहृद्भिस्तैः समं राजा महाबलः । अश्रौषीदार्हतं धर्मं सौहार्दादेकभावतः ।। १२ ।। वयस्यान् सोऽन्यदेत्यूचे भो भो भीतोऽस्म्यहं भवात् । ततश्च प्रव्रजिष्यामि पन्थाः कोऽतः परं तु वः ॥ १३ ॥ तेऽप्यूचुः संभूय भुक्तं यथा सांसारिकं सुखम् । भोक्ष्यामहे शिवसुखं संभूयातः परं तथा ।। १४ । ततो न्यवेशयद्राज्ये बलभद्रं महाबलः । स्वे स्वे राज्ये सुतं स्वं स्वं ततश्च सुहृदोऽपि ते ।। १५ ।। वरधर्ममुनीन्द्रस्य पादमूले महाबलः । तैः सुहृद्भिः समं षड्भिः प्रवव्राज महाबलः ।। १६ ।। तपो यदेकः कर्ता नस्तत्कार्यमपरैरपि । सप्तानामप्यभूत्तेषां प्रतिज्ञेयं महात्मनाम् ।। १७ ।। एवं ते कृतसङ्केताश्चतुर्थादितपः समम् । चतुर्थपुरुषार्थाय तुल्योत्कण्ठाः प्रचक्रिरे ॥ १८ ॥ अद्य मे दुष्यति शिरो दुष्यत्युदरमद्य च । अद्य नास्ति क्षुदित्यादि व्यपदिश्य महाबलः ।। १९ ।। नाभुङ्क्त पारणाहेऽपि स्वस्याधिकफलेच्छ्या । मायया वञ्चयित्वा तानधिकं विदधे तपः ॥ २० ॥
॥ युग्मम् ॥
मायामिश्रेण तपसाबध्नात् स्त्रीवेदकर्म सः । अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैस्तीर्थकृन्नाम कर्म च ॥ २१ ॥ पूर्वलक्षचतुरशीत्यायुष्काः सप्त ते व्रतम् । पात्वा चतुरशीत्यब्दसहस्रीमायुषः क्षये ॥ २२ ॥ द्विधा संलेखनां कृत्वा गृहीत्वानशनव्रतम् । विपद्य वैजयन्ताख्ये विमाने जज्ञिरे सुराः ।। २३ ।। इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्मिन् भरतार्धेऽत्र दक्षिणे । नगरी मिथिलेत्यस्ति धर्माशिथिलनागरा ॥ २४ ॥
१ धर्मेऽशिथिलास्तत्परा नागराः पौरा यस्यां सा ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि नाथजिनचरितम् ।
पूर्वभवः ।
॥५५॥
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५६॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
शातकुम्भमयैः कुम्भैः प्रासादास्तत्र बिभ्रति । उपर्युदितमार्तण्डोदयपर्वतविभ्रमम् ।।२५ ॥ सर्वरत्नमयीं दृष्ट्वा तां पुरीमपराः पुरीः । अलकाद्या रत्नमयीः कथासु श्रद्दधे जनः ॥२६ ॥ क्षणं दिवि क्षणं तस्यां क्षणं तस्यां क्षणं दिवि । तद्रामणीयकातृप्तास्तस्थुर्दिविषदोऽनिशम् ।। २७ ॥ इक्ष्वाकुवंशक्षीराब्धिसुधाकुम्भो भुवः पतिः । कुम्भ इत्यभवल्लक्ष्मीनिवासो निधिकुम्भवत् ।। २८ ।। आश्रयः स श्रियामेकः स्रवन्तीनामिवार्णवः । उत्पत्तिभूमिर्नीतीनां मणीनामिव रोहणः ॥२९ ।। विदांचकार शास्त्राणि शस्त्राणि च मझमतिः । मेदिन्याः करमादत्त दुःस्थितेभ्यो ददौ च सः ॥३०॥ लोभो यशसि नो लक्ष्म्यां त्यागो द्रव्ये न सीमनि । धर्मे च व्यसनं नाक्षादिष्वभूत्तस्य धीमतः ॥३१॥ आस्यप्रभापराभूतचन्द्रा नाम्ना प्रभावती । अभूत्तस्य महादेवी शची देवीव वज्रिणः ॥३२ ॥ पृथिव्या मण्डनं सैका तस्या शीलं च मण्डनम् । प्रक्रियामात्रमभवत् केयूरकटकादि तु ।।३३ ।। पावयन्ती सतीत्वेनामलेन सकलं जगत् । कल्याणहेतुः शुशुभे सा तीर्थमिव जङ्गमम् ॥ ३४ ॥ भोगान् सह तया देव्या बुभुजे कुम्भभूपतिः । सदा हृदयहारिण्या दाक्षायण्येव चन्द्रमाः ॥ ३५ ॥ जीवो महाबलस्याथ पूर्णायुर्वैजयन्ततः । प्रच्युत्य फाल्गुनश्वेतचतुर्थ्यां भेऽश्वयुज्यपि ॥३६ ।। चतुर्दशमहास्वप्नसूचितार्हतवैभवः । प्रभावतीमहादेव्याः कुक्षाववततार सः ।।३७ ॥ अस्मिन् गर्भस्थिते देव्यास्तृतीये मासि दोहदः । माल्येषु शयितुं जज्ञे देवताभिश्च पूरितः ।। ३८ ।। पूर्णे काले मार्गशुक्लैकादश्यां भेऽश्वयुज्यथ । प्राग्जन्ममायाजनितस्त्रीकर्मत्वेन कन्यकाम् ।।३९ ।। १ सुवर्णमयैः । २ नदीनाम् । ३ दरिद्रेभ्यः । ४ दानम् । ५ मुखकान्त्या पराभूतश्चन्द्रो यया सा ।६ अश्विन्यां मे नक्षत्रे ।
गर्भावतरणम् ।
॥५६॥
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
114611
एकोनविंशमर्हन्तमाश्चर्यं कुम्भलाञ्छनाम् । नीत्विषं सर्वशुभलक्षणां सुषुवे च सा ।। ४० ।।
॥ युग्मम् ॥ उपेत्य दिक्कुमार्योऽस्याः सूतिकर्माणि चक्रिरे । मेरुमूर्ध्नि च नीत्वा तामिन्द्राश्च स्नपनं व्यधात् ॥ ४१ ॥ स्नपनानन्तरं शक्रस्तां विलिप्यार्च्य च स्वयम् । उत्तार्यारात्रिकं चेति भक्तिनिर्भरमस्तवीत् ॥ ४२ ॥ ज्ञानत्रयनिधानाय प्रधानाय जगत्त्रये । एकोनविंशतितमायार्हते ते नमो नमः ॥ ४३ ॥ दिष्ट्या त्वद्दर्शनेनानुगृहीतोऽस्मि चिरादहम् । सामान्यपुण्यैर्न ह्यर्हन् देवः साक्षन्निरीक्ष्यते ॥ ४४ ॥ देवानामद्य देवत्वं चरितार्थं चिरादभूत् । तव देवाधिदेवस्य जन्मोत्सवनिरीक्षणात् ।। ४५ ।। एकतो ऽच्युतनाथस्य प्राणिमात्रस्य चान्यतः । समानुग्रहबुद्धे त्वं पाहि नः पततो भवे ॥ ४६ ॥ अस्मिन्मेरुगिरौ धात्र्याः सुवर्णमुकुटायते । इन्द्रनील इव न्यस्ता त्वमतीव विराजसे ।। ४७ । स्मरणेनापि मोक्षायानीहमानस्य जायसे । दृष्ट्वा स्तुत्वा याच्यसे किं ततोऽप्यभ्यधिकं फलम् ॥ ४८ ॥ धर्माण्येकत्र सर्वाणि तव चैकत्र दर्शनम् । फलाप्तिसाधकत्वेन द्वितीयमतिरिच्यते ।। ४९ ।। नेन्द्रत्वे नाहमिन्द्रत्वे मन्ये मोक्षेऽपि नो तथा । यथा सुखं स्याल्लुठतः पुरस्त्वत्पादपद्मयोः ॥ ५० ॥ स्तुत्वैवं शक्र एकोनविंशमर्हन्तमुच्चकैः । नीत्वा च मिथिलापुर्याममुचन्मातृसन्निधौ । ५१ ।। गर्भस्थायां तत्र मातुर्यन्माल्यस्वापदोहदः । जज्ञे तदकरोत्तस्या नाम मल्लीति भूपतिः ।। ५२ ।। धात्रीभिरिन्द्रायुक्ताभिः पञ्चभिः प्रतिवासरम् । पुष्पमिव लाल्यमाना वृद्धिमाप क्रमेण सा ।। ५३ ॥ १ अनिच्छाः । २ तव दर्शनम् ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि नाथजिनचरितम् ।
जन्मोत्सवः ।
114011
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥५८॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
इतश्चाचलजीवोऽपि वैजयन्तात्परिच्युतः । अभूद्भरतसाकेते प्रतिबुद्ध्यभिधो नृपः ।। ५४ ।। तस्य पद्मावती नाम साक्षात्पनेव रूपतः । बभूव प्रेयसी सर्वान्तःपुरस्त्रीशिरोमणिः ॥ ५५ ॥ इतश्च नगरे तस्मिन्नशान्यां नागवेश्मनि । अतिष्ठन्नागप्रतिमा उपयाचितपूरका ।। ५६ ॥ देवी पद्मावती तासां यात्रायै सान्यदा नृपम् । आपप्रच्छे प्रतिबुद्धिं सोऽपि तामन्वमन्यत ।। ५७ ॥ तया पुष्पादि सम्पाद्य प्रतिबुद्धिरपि स्वयम् । जगाम यात्रादिवसेऽधिनागप्रतिमागृहम् ।। ५८ ॥ पुष्पमण्डपिकां पुष्पमुद्गरं स्वां प्रियामपि । प्रेक्ष्येत्यूचे प्रतिबुद्धिः स्वबुद्धिं सचिवोत्तमम् ।। ५९ ।। त्वमस्मत्प्रेषणे राज्ञामगा वेश्मस्वनेकशः । स्त्रीरत्नमीदृक् कुसुममुद्रश्च किमीक्षितः ।।६०॥ स्वबुद्धिरभ्यधादेवं त्वदादेशान्मयेयुषा । अन्तिके कुम्भभूपस्य दृष्य मल्लीति तत्सुता ।। ६१ ।। तस्याः स्त्रीरत्नमुख्याया आयुर्ग्रन्थो विधीयते । स पुष्पमुद्गरः कोऽपि यादृक् स्वर्गेऽप्यसम्भवी ॥ २ ॥ स्त्रीरत्नं चक्रिणो यच्च स्मरपत्नी च या रतिः । शच्याद्याः स्वःस्त्रियो याश्च तदग्रे तास्तृणोपमाः ॥६३ ॥ अप्येकवारं ददृशे येन सा कुम्भराजसूः । सुधारसास्वादमिव तद्रूपं विस्मरेन्न सः ॥ ६४ ।। मल्लेः प्रतिकृति री न मर्येषु सुरेषु च । तस्या हि रूपमद्वैतं वाचामपि न गोचरः ।। ६५ ।। प्रतिबुद्धिरपि सद्यः पूर्वजन्मानुरागतः । दूतं प्रेषीत्तां वरीतुं कुम्भराजान्तिके निजम् ।। ६६ ॥ इतो धरणजीवोऽपि वैजयन्तात् परिच्युतः । चम्पापुर्यामभूच्चन्द्रच्छायो नाम महीपतिः ॥ ७ ॥ तस्यां पूर्यां च वास्तव्यः श्रावकोऽर्हन्नयाभिधः । अम्भोधियात्रामकरोत् पोतारूढो वणिज्यया ।।६८ ॥ १ इच्छितपूरका । २ तया पद्मावत्या सह । ३ पुष्पगुच्छम् । ४ गतेन । ५ आयुःसूचिकायां ग्रन्थिरूपरेखायां ।
मल्लिकुमारीवर्णनं दूतप्रेषणं च ।
&
५८॥
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥५९॥
I
अन्यसमो नास्ति श्रावकः कश्चिदप्यहो । इति प्रशंसां विदधे शक्रो मध्येसभं तदा ।। ६९ ।। ततो मात्सर्यवानेको देवः कोऽप्येत्य सागरे । औत्पातिकमरुन्मेघाडम्बरं विदधे क्षणात् ॥ ७० ॥ पोतभङ्गभयात् सद्यो क्षुभ्यत्सांयात्रिका भृशम् । ऐच्छन्नभीष्टदेवेभ्य उपयाचितकानि च ।। ७१ ।। इतो विघ्नान्मृतिश्चेन्मे तदानशनमस्त्विति । प्रत्याख्याय समाधिस्थस्तस्थावर्हन्नयः पुनः ।। ७२ । रक्षोरूपं विकृत्योचे स देवो नभसि स्थितः । अर्हन्नयार्हतं धर्मं जहीहि कुरु मद्वचः ॥ ७३ ॥ नो चेदमुं स्फोटयित्वा पोतं घटकपालवत् । त्वां यादसां भोजनसात् करिष्ये सपरिच्छेदम् ॥ ७४ ॥ तथाप्यचलिते धर्मात्तस्मिन् देवः स विस्मितः । चकार क्षमणां शक्रप्रशंसां तां जगाद च ।। ७५ ।। तस्मै च कुण्डलद्वन्द्वे दिव्ये दत्वा मनोरमे । घोरं च मेघवातादि संहृत्य स तिरोदधे ॥ ७६ ॥ क्रमेणार्हन्नयोऽप्यब्धेस्तीरोर्व्यामुत्ततार सः । अशेषं भाण्डमादाय ययौ च मिथिलापुरीम् ॥ ७७ ॥ एकं च कुम्भराजस्योपायने कुण्डलद्वयम् । अर्हन्नयो यथार्हज्ञश्चकारोदारमानसः ॥ ७८ ॥ तदैव कुम्भराजोऽपि दुहित्रे मल्लये ददौ । अर्हन्नयं नयज्ञस्तं सत्कृत्य विससर्ज च ॥ ७९ ॥ विक्रीतक्रीतभाण्डोऽथ सोऽगाच्चम्पामकम्पधीः । ददौ च चन्द्रच्छायाय द्वितीयं कुण्डलद्वयम् ॥ ८० ॥ राजा पप्रच्छ भोः श्रेष्ठिन् कुतोऽदः कुण्डलद्वयम् । सोऽप्याख्यत् कुण्डलप्राप्तिकथामवितथां तथा ॥ ८१ ॥ तादृक्षापरताडङ्कद्वयदानप्रसङ्गत्तः । स इत्यवर्णन्मल्ल्या रूपोत्कर्षं विशेषतः ।। ८२ ।। तस्याश्चेदुद्यतं वक्त्रं तदस्तं यातु चन्द्रमाः । यदि द्युतिस्तदङ्गस्य कृतं मरकतेन तत् ॥ ८३ ॥
T
१ प्राभृते । २ यथार्हं यथायोग्यं जानातीति तथा । ३ पूर्वं विक्रीतानि पश्चात् क्रीतानि च भाण्डानि येन सः ।
%
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि नाथजिन
चरितम् ।
मल्लिकुमारीवर्णनं
दूतप्रेषणं च ।
॥५९॥
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥६०॥
तस्या लावण्यपूरश्चेत्तदलं जाह्नवीजलैः । तस्याश्च यदि रूप श्रीस्तदूरे सुरयोषितः ॥ ८४ ॥ वृथैव नैत्राणि नृणां न यैः सा देव दृश्यते । किं हंसैः पद्मिनीं स्मेरां ये न पश्यन्ति जातुचित् ॥ ८५ ॥ चन्द्रच्छायनरेन्द्रोऽपि प्राग्जन्मस्नेहयोगतः । मल्लिं वरीतुं कुम्भाय प्राहिणोद्भूतमुत्तमम् ॥ ८६ ॥ इतश्च पूरणात्मापि वैजयन्तात् परिच्युतः । बभूव पुर्यां श्रावस्त्यां रुक्मी नाम महीपतिः ।। ८७ ।। तस्यासीद्धारणीपल्यां सुबाहुर्नाम कन्यका । रूपातिशयसम्पन्ना पन्नगेन्द्रवधूरिव ॥ ८८ ॥ भूपतेः सार्तिवाल्लभ्यात्परिवारेण सादरम् । विशेषमज्जनविधिं चतुर्मास्याकार्यत ॥ ८९ ॥ अन्तःपुरेणापरेद्युः स्नपिता सा विशेषतः । आमुक्तदिव्यालङ्कारा प्रणन्तुं पितरं ययौ ॥ ९० ॥ तां पितोत्सङ्गमारोप्य सौविदल्लमभाषत । कन्याया मज्जनविधिः किमीदृक् क्वचिदीक्षितः ।। ९१ । सोऽप्याख्यद्भवदादेशाद्गतेन मिथिलां मया । आयुर्ग्रन्थौ कुम्भपुत्र्या मल्लेरधिकमीक्षितः ।। ९२ ।। अदृष्टप्रतिरूपं च तस्या रूपमपि प्रभो । कथ्यमानमसंभाव्यं प्रत्येतव्यं तु मद्गिरा ।। ९३ ।। अदृष्टपूर्वं स्त्रीरत्नं मम तद्दृष्टपूर्विणः । अन्यस्त्रीवर्णने जिह्वा मौनव्रतमशिश्रियत् ॥ ९४ ॥ तस्याग्रे विभान्त्यन्यास्तन्निर्माल्योपमाः स्त्रियः । पुरः कल्पलताया हि सहकारलताः कियत् ।। ९५ ।। श्रुत्वा जातानुरागेण सद्यो राज्ञापि रुक्मिणा । दूतः प्रैष्यत कुम्भाय मल्लिमार्गणहेतवे ॥ ९६ ॥ इतश्च वसुजीवोऽपि वैजयन्तात् परिच्युतः । जज्ञे वाराणसीपुर्यां शङ्खो नामावनीपतिः ।। ९७ ।।
१ गङ्गाजलैः । प्रफुल्लाम् । ३ सर्पेन्द्रवधूः । ४ अतिवल्लभत्वात् । ५ आमुक्ता धृता दिव्यालङ्कारा यया सा । ६ अन्तःपुरचरं नपुंसकपुरुषम् । ७ अदृष्टं प्रतिरूपं प्रतिकृतिर्यस्य तत् । ८ विश्वसनीयम् ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि नाथजिन
चरितम् ।
मल्लिकुमारीवर्णनं
दूतप्रेषणं च ।
॥६०॥
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाकापुरुषचरिते ॥६१ ॥
मल्लेस्तत्कुण्डलद्वन्द्वं दिव्यं विजघटेऽन्यदा । राज्ञादिष्टाः स्वर्णकारास्तस्य सङ्घट्टनाय च ॥ ९८ ॥ वयं दिव्यमिदं देव न सङ्घट्टयितुं क्षमाः । इत्युक्तवन्तस्ते पुर्या राज्ञा निर्वासिताः क्रुधा ।। ९९ ।। तेच वाराणसीमेयुः शङ्खाय च महीभुजे । तदशेषं समाचख्युरात्मनिर्वासकारणम् ।। १०० ।। कुण्डलप्रक्रमायातं मल्ले रूपं तदद्भुतम् । राज्ञोऽग्रे वर्णयामासुर्दृष्ट्वादूनतरं तु ते ।। १०१ ।। तस्या मुखस्य शशभृदोष्ठयोर्बिम्बिकाफलम् । कण्ठदेशस्य कम्बुश्च दोष्णोर्बिसलतापि च ।। १०२ ।। मध्यस्य पविमध्यं च तथोर्वोः करिणः करः । नाभेश्च सरिदावर्तो जघनस्य च दर्पणः ।। १०३ ॥ जङ्घयोश्च मृगीजङ्घा पाणिपादस्य पङ्कजम् । उपमेयतया जज्ञे यदन्यत्रोपमानभाक् ॥ १०४ ॥
I
॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
पूर्वस्नेहानुबन्धेन तद्रूपाकर्णनेन च । कुम्भादर्थयितुं मल्लीं शो दूतमथादिशत् ।। १०५ ॥ जीवो वैश्रवणस्यापि वैजयन्तात् परिच्युतः । अदीनशत्रुर्नाम्नाभून्नृपतिर्हस्तिनापुरे ॥ १०६ ॥ तश्च मल्लेरनुज मल्ल नाम कुतूहलात् । अकारयच्चित्रकरैश्चित्रितां चित्रशालिकाम् ॥ १०७ ॥ चित्रीयमाणश्चित्रेण तेष्वेकश्चित्रकृद्वरः । एकाङ्गदर्शनात्तादृक्सर्वाङ्गलेख्यलब्धिमान् ।। १०८ ।। अन्तर्जवनिकं मल्लेः पादाङ्गुष्ठं निरीक्ष्य सः । सर्वाङ्गोपाङ्गसहितं यथावद्रूपमालिखत् ॥ १०९ ॥ तत्र च क्रीडितुं मल्लो गतः प्रेक्ष्य च चित्रगाम् । मल्लीं साक्षान्मन्यमानो लज्जयापासरद्द्द्रुतम् ॥ ११० ॥
१ बभञ्जे । २ निष्कासिताः । ३ अतिशयेनादूनं सुन्दरम् । ४ कण्ठभागस्य । ५ मध्यदेशः कटिभागः । ६ अन्यस्त्रीषु पूर्वोक्ताश्चन्द्रादय उपमानतां प्राप्नुवन्ति अस्यां तु उपमेयतामित्यर्थः । ७ मल्लीशब्दो दीर्घान्तोऽपि प्रयुक्तः संज्ञात्वात् ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमलि नाथजिनचरितम् ।
मल्लिकुमारीवर्णनं दूतप्रेषणं च ।
।।६१ ।।
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६२॥
धात्र्या किमेतदित्युक्ते कुमारोऽप्यब्रवीदिति । स्वसा मल्ली पुरोऽस्त्येषा ततोऽत्र क्रीड्यते कथम् ॥१११ ॥ सम्यग्निरूप्य धात्री साप्याचख्यौ परिभाव्यताम् । न साक्षान्मल्ल्यसौ किंतु चित्रस्था मापसर्प तत् ।।११२ ॥ ऋद्धो मलकुमारोऽपि तस्य चित्रस्य लेखकम् । निकर्त्य दक्षिणकरं संदंशं निरवासयत् ।। ११३ ।। सोऽभ्येत्य हास्तिनपुरेऽदीनशत्रोर्महीपतेः । तं वृत्तान्तं समाचख्यौ मल्ली चैवमवर्णयत् ।।११४ ।। अशेषजगदाकाशशशिलेखा वराङ्गना । मल्लिं विना क्वचित् कापि नास्ति नाभून्न भाविनी ॥ ११५ ॥ यस्ता कन्यां समालोक्यालोकयेदपरामपि । महानीलमणिं दृष्ट्वा काचखण्डं स पश्यति ॥ ११६ ॥ रूपेण लवणिम्ना च गत्या चान्यैश्च चेष्टितैः । सैवैका योषितां धुर्या सरितामिव जाह्नवी ॥ ११७ ॥ इति तद्वर्णनं कृत्वा स चित्रकरपुङ्गवः । आकृष्य चित्रफलकं चित्रस्थां तामदर्शयत् ।। ११८ ॥ दृष्ट्वा तां विस्मितः पूर्वस्नेहादुत्कण्ठितश्च सः । प्रेषीत्तद्याचनायोपकुम्भराजं स्वपूरुषम् ॥ ११९ ।। इतोऽभिचन्द्रजीवोऽपि वैजयन्तात्परिच्युतः । काम्पील्यनगरे नाम्ना जितशत्रुर्नृपोऽभवत् ॥ १२० ॥ धारिणीप्रमुखं राज्ञीसहस्रं तस्य चाभवत् । पुण्याकृष्टं देवलोकादृन्दमप्सरसामिव ।। १२१ ॥ इतश्च मिथिलापुर्यां चोक्षा नाम विचक्षणा । एका परिव्राजिकाख्याद्राजेश्वरगृहेष्विति ।। १२२ ।। दानमूलः सदा धर्मस्तथा तीर्थाभिषेकजः । स्वर्गापवर्गयोर्हेतुरिति नस्तत्त्वतो वचः ॥ १२३ ॥ धर्मे प्रवर्तयन्त्यस्मिन् पौराजानपदानपि । विहरन्त्यन्यदाभ्यागात् सदने मल्ल्यधिष्ठिते ॥ १२४ ।। १ छित्त्वा । २ संदंशः स्यात्कङ्कमुख इत्यभिधानचिन्तामणिः लोके 'चीपीयो' इति ख्यातः ।३ लावण्येन । ४ निष्कास्य । ५ राज्ञामीश्वराणां धनिकानां च गहेष ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि| नाथजिनचरितम् ।
FARRIBRARSHAS
मल्लिकुमारीवर्णन दूतप्रेषणं च ।
||६२॥
SAS
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥६३॥
त्रिदण्डपाणिः काषायवसना कुण्डिकाजलैः । सदर्भेर्भुवमभ्युक्ष्य स्ववृष्यां निषसाद सा ।। १२५ ।। मल्लेरप्यन्यजनवत् सा धर्मं तं तथा जगौ । ज्ञानत्रितयभृन्मल्लिरप्येवमवदत्ततः ।। १२६ ।। दानमात्रं न धर्माय तद्धि चेद्भवेत् । तह्यर्तुकुर्कुटादीनां पोषणान्यपि तत्कृते ॥ १२७ ॥ तीर्थाभिषेकैः प्राणातिपातमूलैः कथं शुचिः । असृजा क्षाल्यमानं किमसृग्दिग्धं विशुध्यति ॥ १२८ ॥ धर्मो विवेकमूलस्तु निर्विवेकस्य नास्ति सः । क्लेशाय केवलं तस्य तपांस्यपि न संशयः ।। १२९ । मल्ल्यैवमुक्ता सा चोक्षा विलक्षाभूदधोमुखी । केनेश्वरवचोयुक्तियुक्तं बाधितुमीश्यते ॥ १३० ॥ कियच्चिरमिदं विश्वमाः पाखण्डिनि वञ्चितम् । त्वया कुंशासनेनेति दास्यादिभिरभसि सा ।। १३१ ॥ चोक्षेत्यचिन्तयद्राज्यसम्पदुन्मत्तयानया । एतत्परिच्छदेनापि स्वामिच्छन्दानुवर्तिना ।। १३२ ।। यदस्मि तर्जिता स्वैरं तद्वैरानृण्यहेतवे । क्षेप्स्याम्येनां सपत्नीषु बह्वीषु निजबुद्धितः ॥ १३३ ॥ एवं विचिन्त्य निर्गत्य सामर्षाध्मातमानसा । जगाम काम्पील्यपुरे जितशत्रुनृपान्तिके ।। १३४ ।। प्रतिपत्त्या महत्या सा दृष्ट्य तेन महीभुजा । कृताशीर्वादकल्याणा स्वस्यां वृष्यामुपाविशत् ।। १३५ ।। सा राज्ञान्तः पुरेणापि ववन्दे भक्तिपूर्वकम् । धर्मं तत्रापि चाशंसद्दानतीर्थाभिषेकजम् ।। १३६ ।। भूपतिस्तामुवाचैवं भगवत्यखिलां महीम् । एतामपरतन्त्रत्वादभ्राम्यस्तेन पृच्छ्यसे ।। १३७ ।। वरमन्तःपुरस्त्रैणं चोक्षे यादृगिदं मम । अन्यत्राप्यस्ति कुत्रापि किं तादृग्दृष्टपूर्विणी ॥ १३८ ॥
१ स्वदर्भासने । २ ओतुर्बिडालः । ३ धर्माय । ४ असृजा शोणितेन दिग्धं लिप्तम् । ५ समर्थीभूयते । ६ करणे तृतीया । ७ छन्दः इच्छा । ८ अमर्षः क्रोधः । ९ गौरवेण । १० स्त्रीणां समूहः स्त्रैणम् ।
+++
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि नाथजिनचरितम् ।
मल्लिकुमारीवर्णनं
दूतप्रेषणं च ।
॥६३॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६४॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
चोक्षा स्मेरमुखीत्यूचे राजन्नन्तःपुरं निजम् । कूपभेकः कूपमिव किमिदं बहु मन्यसे ।१३९ ।। यदस्ति मिथिलापुर्यां कुम्भस्य पृथिवीपतेः । मल्लीति कन्यकारलं चूडारलं मृगीदृशाम् ।। १४० ।। अङ्गुष्ठमात्रकस्यापि श्रीस्तदीयस्य कापि या । न सा त्रिदशकन्यासु नागकन्यासु चेक्ष्यते ॥१४१ ।। संस्थानलक्ष्मीरन्यैव रूपमप्यन्यदेव हि । लावण्यसम्पदन्यैव तस्याः किं चान्यदुच्यते ॥१४२ ।। जितशत्रुस्तदुक्त्यैवं पूर्वस्नेहेन च क्षणात् । तत्प्रार्थनकृते प्रैषीदूतं कुम्भनृपान्तिके ।। १४३ ।। प्राग्जन्मसुहृदां तेषां षण्णां मल्लिमहीभुजाम् । पश्यन्त्यवधिना बोधमशोकवनिकान्तरे ॥१४४ ।। मध्येसौधापवरकं रत्नपीठे मनोहरे । आत्मनः प्रतिमा हैमी पद्मरागकृताधराम् ।। १४५ ।। नीलकेशीमिन्द्रनीलस्फटिकोपललोचनाम् । प्रवालमयहस्ताङ्घिमातालुशुषिरोदराम् ।। १४६ ।। सच्छिद्रां तालुनि तत्र स्वर्णाम्भोजपिधानिकाम् । नितान्तरम्यावयवां कारयित्वा न्यवेशयत् ।। १४७ ।।
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। प्रतिमापवरकस्य पुरो भित्तावकारयत् । संजालककपाटानि षड्वाराणि च कुम्भसूः ।। १४८ ।। द्वाराणां च पुरस्तेषां ह्रस्वापवरकांश्च षट् । प्रतिमापृष्ठभित्तौ च सैकं द्वारमकारयत् ।। १४९ ॥ ततः सर्वाहारपिण्डी प्रतिमायास्तु तालुनि । क्षिप्त्वा स्वर्णाम्बुजेनाथ पिधाय बुभुजेऽन्वहम् ।। १५० ॥ इतश्च तेषां युगपत् षण्णामप्यवनीभुजाम् । आययुर्दूतपुरुषा मिथिलानाथसन्निधौ ।। १५१ ॥ १ देहशोभा । २ अपवरको गर्भगृहम् । ३ तालुपर्यन्तं शुषिरं रन्ध्रसहितमुदरं यस्यास्ताम् । ५ जालकपाटसहितानि ।
सुवर्णप्रतिमायामाहारप्रक्षेपः ।
॥६४॥
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६५ ॥
ऊचे तत्राद्यादूतेन यत्साकेतपुरेश्वरः । अनेकसामन्तशिरोमार्जिताङ्घ्रिसरोरुहः ।। १५२ ।। महाभुजो महोत्साहो रूपेण मकरध्वजः । निशाकरः सौम्यतया प्रतापेन दिवाकरः ।। १५३ । बृहस्पतिर्धिषणया प्रतिबुद्धिर्महीपतिः । कन्यां ते याचते मल्लीं परिणेतुमनिन्दिताम् ।। १५४ ॥ कन्या ह्यवश्यं दातव्या पित्रान्यस्यापि कस्यचित् । तदेनं तत्प्रदानेन स्वजनं कर्तुमर्हसि ।। १५५ ॥ ऊचे द्वितीयदूतेन यच्चम्पानगरीपतिः । युवा युगायतभुजः पीनस्कन्धः सुलोचनः ।। १५६ ॥ कुलीनश्चतुरः सत्यसङ्गरः सङ्गरोजितः । अधीती सर्वशास्त्रेषु शस्त्रेषु च कृतश्रमः ।। १५७ ।। चन्द्रवच्छायया चन्द्रच्छायो नाम महीपतिः । मल्लीं मार्गयति त्वत्तस्तां तस्मै दातुमर्हसि ।। १५८ ।। तृतीयेनापि जगदे यच्छ्रावस्तीपुरीश्वरः । चिन्तामणिः प्रणयिनां क्षत्रियाणां शिरोमणिः ।। १५९ ॥ शरण्यः शरणेच्छूनां वरेण्यो वीर्यशालिनाम् । क्रीडागारं जयश्रीणामुद्यानं गुणशाखिनाम् ।। १६० । रुक्मी नाम महीपालस्तव कन्यामभीप्सति । विधेद्युचितयोर्योगमुचितज्ञोऽसि पार्थिव ।। १६१ ।। तुर्येणाप्यभ्यधाय्येवं यत्काशीनगरीश्वरः । अद्भुतेनेश्वरत्वेन जितपुण्यजनेश्वरः ।। १६२ ।। वाग्मी सौन्दर्यकन्दर्पो दर्पच्छित् परिपन्थिनाम् । सदाचारपथे पान्थः शासने पाकशासनः ।। १६३ ।। शङ्खच्छेदोज्वलयशाः शङ्खो नाम महीपतिः । त्वत्तः प्रार्थयते कन्यां प्रतिपद्यस्व तन्नृप ॥ १६४ ॥
१ युगवदायती भुजौ यस्य सः । २ सत्यप्रतिज्ञः । ३ युद्धे ऊर्जितः । ४ अधीतमनेनेति । ५ कान्त्या । ६ गुणा एव वृक्षास्तेषाम् । ७ जितः पुण्यजनेश्वरः कुबेरो येन सः । ८ शङ्खखण्डवदुज्ज्वलं यशो यस्य सः ।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लि— नाथजिनचरितम् ।
कन्याया - चनम् ।
॥६५॥
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६६॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
इत्यूचे पञ्चमेनापि यद्धास्तिनपुराधिपः । हस्तिमल्लो महास्थाम्ना लघुहस्तो महाभुजः ॥ १६५ ॥ अनेकरणनियूंढो व्यूढोरस्कः सुधीर्युवा । प्ररोहणः कीर्तिवल्लेर्गुणरत्नैकरोहणः ॥ १६६ ॥ दीनानाथसमुद्धारोऽदीनशत्रुर्महीपतिः । कन्यां मार्गति मल्ली ते विदेहाधीश देहि ताम् ।। १६७ ॥ षष्ठेनापीत्यभिदधे यत्काम्पील्यपुराधिपः । अकम्पनीयो रिपुभिः कुञ्जरैरिव पर्वतः ॥ १६८ ॥ शोभितोऽनल्पसेनाभिर्नदीभिरिव सागरः । सेनानीभिः सुनासीर इवाप्रतिघशक्तिभिः ।। १६९ ।। जितशत्रुर्जिताशेषशत्रुर्मद्वचसा नृपः । तव कन्यामर्थयते दीयतामविलम्बितम् ।। १७० ।। कुम्भराजो जगादैवं के तु ते बहुमानिनः । अप्रार्थितप्रार्थका रे मूढाः पौर्थिवपाशनाः ।। १७१ ॥ जगत्त्रयशिरोरत्नं कन्यारत्नमिदं हि नः । अपि शक्रादिदेवानां परिणेतुं न योग्यता ।। १७२ ।। मनोरथो भवन्नाथैर्वृथा चक्रे दुराशयैः । दूता वराकास्तद्यात निर्यात नगरान्मम ।। १७३ ।। एवं ते निकृता राज्ञा गत्वा स्वस्वामिनां द्रुतम् । तद्वाचिकमवोचन्त क्रोधानलसमीरणम् ।। १७४ ।। ततः षडपि राजानस्ते समानपराभवाः । दूतान् परस्परं प्रेष्य निश्चिक्युः कुम्भविग्रहम् ॥ १७५ ।। चेलुः षडपि ते वर्षधराद्रय इवौजसा । स्थगयन्तो महीं सैन्यैः प्रापुश्च मिथिलापुरीम् ॥ १७६ ।। प्रवेशनिर्गमद्वारनिवारणविचक्षणाः । तेऽरुन्धन् वेधयित्वा तां चन्दनदुमिवाहयः ॥ १७७ ॥ कुम्भोऽपि तेन रोधेन खिन्नः कतिपयैर्दिनैः । चिन्तापन्नो यावदस्थात्तावन्मल्लिः समाययौ ॥१७८ ॥ उद्विग्न इव किं तात तिष्ठसीति तयोदितः । उद्वेगकारणं तस्या आचख्यौ कुम्भपतिः ॥ १७९ ॥ १ लघुः शीघ्रकारी हस्तो यस्य सः । २ अक्कुरः । ३ इन्द्रः । ४ अप्रार्थ्यस्य प्रार्थयितारः । ५ नृपाघमाः । ६ निर्गच्छत । ७ तिरस्कृताः ।
दूतनिष्कासनम् ।
॥६॥
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७॥
षष्ठः सर्गः श्रीमलिनाथजिनचरितम् ।
मल्लिरप्यालपत्तात प्रत्येकं गुढपूरुषैः । तुभ्यं दास्यामि मल्लीमित्युक्त्वा षडपि बोधय ।। १८० ॥ तस्या मम प्रतिमायाः पुरोपवरकेषु ते । क्रमेण सायमानेयाः प्रच्छन्नाः श्वेतवाससा ।। १८१ ।। तथैव विदधे राजा तेऽप्याजग्मुस्तथैव हि । कपाटजालकैर्मल्लीप्रतिमां ददृशुश्च ताम् ।। १८२ ।। अहो पुण्यैरियं प्रापि सुरूपा चारुलोचना । इति मल्लीधिया दध्युस्तेऽनुरागेण पार्थिवाः ।। १८३ ।। प्रतिमापृष्ठद्वारेण प्राविशत्तत्र मल्ल्यपि । प्रतिमान्तरिता तालुपिधानाब्जमपानयत् ।। १८४ ।। प्रक्षिप्तकथिकाहारगन्धः सद्यश्च निर्ययौ । शकृद्गन्ध इवासह्यः प्रेसह्य घ्राणबाधकः ।। १८५ ॥ कपाटजालैस्तदपवरकेष्वपि सोऽविशत् । षण्णामपि नरेन्द्राणां दारयन्निव नासिकाः ।। १८६ ।। पिधाय नासिकां तेऽपि वाससा गन्धतस्ततः । पराङ्मुखा अजायन्त वैरिभ्य इव कातराः ।। १८७ ॥ भोः किं पराङ्मुखा यूयमिति मल्ल्याभिभाषिताः । अमुं न शक्नुमः सोढुं दुर्गन्धमिति तेऽभ्यधुः ।। १८८ ।। मल्लिस्तान् प्रत्युवाचैवं सौवर्णी प्रतिमा ह्यसौ । अत्राप्यन्वहमाहारक्षेपाद्गन्धोऽयमीदृशः ।। १८९ ॥ किं ब्रूमस्तस्य यद्गर्भे पित्रोः शुक्रासगुद्भवम् । पश्चाच्च कललीभूतं मांसपेशीत्वभाक् ततः ।। १९० ॥ ततो मातकृताहारनिर्यासरसपोषितम् । जरायुनरकमग्नं वपुर्विण्मूत्रवासितम् ।। १९१ ।।युग्मम् ।। एवंविधसमुत्पत्तेर्विष्टाकोष्ठस्य वर्मणः । रसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राञ्चितात्मनः ॥ १९२ ।। १शकृद्विष्य तद्वद्गन्धो यस्य सः । २ हठात् । ३ वीर्यशोणिताम्यामुद्भूतम् । ४ कललं गर्भवेष्टनचर्म तद्वद्भूतम् । ५ मांसपेशी। गर्भस्थप्राण्यवयवविशेषः । ६ निर्यासरसः सत्त्वरसः । ७ जरायुर्गर्भाशयः । ८ देहस्य ।
सुवर्णप्रतिमाद्वारापनयनम् ।
&
॥७॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६८॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
मूत्रैकस्रोतसः श्लेष्मदृतेर्दुर्गन्धधारिणः । किं पुरस्रोतस इव सारमस्ति मनागपि ॥ १९३ ॥
॥युग्मम् ॥ अत्र संस्कारहेतुश्च कर्पूरादि सुगन्ध्यपि । मलसात् स्याल्लवणसात् सुधावृष्टिरिवोषरे ॥ १९४ ।। बहिरन्तश्च बीभत्से कथंकारमिहाङ्गके । अङ्गानुरागं कुर्वन्तु मनागपि विवेकिनः ।। १९५ ।। इतो भवे तृतीयेऽस्मिन् यद्भवद्भिर्मया सह । तपः प्रव्रजितैश्चक्रे मुग्धाः स्मरत तन्न किम् ।। १९६ ।। मल्लीवचो विमृशतां तत्तेषां पृथिवीभुजाम् । जातिस्मरणमुत्पेदे किं स्यान्नार्हदनुग्रहात् ।। १९७ ।। ततो जालकपाटानि श्रीमल्लिरुदघाटयत् । ते चाभ्युपेत्य षडपि प्रबुद्धा एवमब्रुवन् ।। १९८ ॥ स्मरामो यद्भवे पूर्वे सप्तापि सुहृदो वयम् । संभूय कृतसङ्केत्तास्तपस्तीव्रमकृष्महि ।।१९९ ।। बोधिता स्मस्त्वया साधु नरकात्साधु रक्षिताः । आदिशातः परं कृत्यं गुरुस्त्वमसि नः प्रभो ॥ २०० ॥ प्रव्रज्या समये ग्राह्येत्युदीर्य विससर्ज तान् । षडपि मापतीन् मल्लिर्जग्मुः स्वं स्वं पुरं च ते ।। २०१ ।। तीर्थं प्रवर्तयेत्युक्ते तदा लोकान्तिकामरैः । मल्ल्यदाद्वार्षिकं दानं पूर्णार्थ जृम्भकामरैः ।। २०२ ।। जन्मतोऽब्दशते पूर्णे पञ्चविंशधनून्नतिः । कुम्भराजसुरेन्द्राद्यैः कृतनिष्क्रमणोत्सवा ।। २०३ ॥ जयन्तीनामशिबिकारत्नमारुह्य मल्ल्यथ । सहस्राम्रवणं नाम जगामोपवनोत्तमम् ।। २०४ ।। कृष्णेक्षुवाटैरभ्युद्यत्कृष्णपक्षमिव क्वचित् । उच्छुक्लपक्षमिव च क्वचित्पुण्ड्रेक्षुवाटकैः ।। २०५ ।। नागरंगीपक्वफलैः शोणाश्मभिरिवाश्चितम् । राजमानं मरुचकर्नीलबद्धमिवाभितः ।। २०६ ॥ १ दृतिः पात्रविशेषः । २ विचारयताम् । ३ श्वेतेावाटैः । ४ शोणमणिभिः ।
पूर्वभवकथनम् ।
॥६८॥
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥६९॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
नारीकुचवदुष्णत्वात् पथिकैः शीतपीडितैः । आचम्यमानकूपाम्बु सेव्यमानवटद्रुमम् ।। २०७ ॥ हेमन्तलक्ष्मीहसितैरिव कुन्दैर्विकस्वरैः । शोभमानं तदुद्यानं प्रविवेश जगद्गुरुः ।। २०८ ॥
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। बहिःपरिच्छदार्हाणां नृणां दशशतैः समम् । स्त्रीणामप्यन्तरपरीवारार्हाणां त्रिभिः शतैः ।। २०९ ।। मार्गस्य शुक्लैकादश्यां पूर्वाह्ने भेऽश्वयुज्यथ । यथाविधि प्रभुमल्लिः प्रवव्राज कृताष्टमः ।। २१० ॥ मनःपर्ययमुत्पेदे मल्लेर्ज्ञानं तदैव हि । तस्मिन्नेव दिनेऽशोकमूले केवलमप्यभूत् ।।२११ ॥ शक्रादिभिश्च समवसरणं विदधेऽमरैः । धनुःशतत्रयोत्तुङ्गचैत्यपादपशोभितम् ।।२१२ ।। तत्र प्रविश्य प्रारद्वारा मल्लिस्तं चैत्यपादपम् । प्रदक्षिणीकृत्य नमस्तीर्थायेत्यभिधाय च ।। २१३ ।। प्राक्सिंहासनमध्यास्त प्राङ्मुखोऽथान्यदिक्ष्वपि । सद्यस्तत्प्रतिरूपाणि विचक्रुर्व्यन्तरामराः ॥ २१४ ॥ अवतस्थे यथास्थानं श्रीमान् सङ्घश्चतुर्विधः । कुम्भस्ते षट् च राजानोऽनुशक्रं समुपाविशन् ।।२१५ ॥ देवराजकुम्भराजौ नमस्कृत्य जगद्गुरुम् । श्रद्धाधौतान्तरात्मानाविति तुष्टुवतुर्मुदा ।। २१६ ॥ दिष्ट्या प्रणमतां भाले त्वत्पादनखरश्मयः । भवन्ति भवभीतानां रक्षातिलकसन्निभाः ।। २१७ ।। आजन्म ब्रह्मचारित्वाद्दीक्षा ते जन्मतोऽपि हि । व्रतपर्यायदेशीयं मन्ये जन्मापि तत्तव ।। २१८ ॥ किं देवसद्मना तेन न यत्र तव दर्शनम् । इदं तु भूतलं श्रेयस्त्वदालोकपवित्रितम् ।। २१९ ॥ नृदेवतिर्यग्जन्तूनां भीतानां भववैरितः । दुर्गं त्वदीयं समवसरणं शरणं प्रभो ॥२२० । कुकर्माण्यन्यकर्माणि त्वत्पादप्रणति विना । यैः कर्माण्येव सूयन्ते संसारस्थितिकारणम् ।। २२१ ॥
प्रव्रज्या कैवल्यं च ।
॥६९॥
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७०॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
दुर्ध्यानान्यन्यध्यानानि भवद्ध्यानं विना खलु । यैरात्मा बध्यते बाढं निजैलूंतेव तन्तुभिः ।। २२२ ।। कथाश्च दुःकथा एव भवद्गुणकथां विना । यकाभिस्तित्तिरिरिव वाग्भिर्विपदमश्नुते ।। २२३ ।। त्वत्पादपद्मसेवायाः प्रभावेण जगद्गुरो । भवच्छेदोऽस्तु यद्वास्तु त्वयि भक्तिर्भवे भवे ।। २२४ ॥ एवं स्तुत्वा विरतयोरमरेन्द्रनरेन्द्रयोः । श्रोतुं चोत्कण्ठिते सङ्घ श्रीमल्लिर्देशनां व्यधात् ।। २२५ ॥ स्वतोऽप्यपारः संसारो वर्धते च विशेषतः । रागादिना पूर्णमासीदिनेनेव सरित्पतिः ॥ २२६ ।। अमन्दानन्दजनके साम्यवारिणि मज्जताम् । जायते सहसा पुंसां रागद्वेषमलक्षयः ।। २२७ ॥ प्रतिहन्ति क्षणार्धन साम्यमालम्ब्य कर्म तत् । यन्न हन्यान्नरस्तीव्रतपसा जन्मकोटिभिः ।। २२८ ॥ कर्मजीवं च संश्लिष्टं परिज्ञानात्मनिश्चयः । विभिन्नीकुरुते साधुः सामायिकशलाकया ।। २२९ ।। रागादिध्वान्तविध्वंसे कृते सामायिकांशुना । स्वस्मिन् स्वरूपं पश्यन्ति योगिनः परमात्मनः ।। २३० ।। स्निह्यन्ति जन्तवो नित्यवैरिणोऽपि परस्परम् । अपि स्वार्थकृते साम्यभाजः साधोः प्रभावतः ।। २३१ ॥ चेतनाचेतनै वरिष्यनिष्टतया स्थितैः । न मुह्यन्ति मनो यस्य तस्य साम्यं प्रचक्ष्यते ॥२३२ ।। गोशीर्षचन्दनालेपे वासिच्छेदे च बाहयोः । अभिन्ना चित्तवृत्तिश्चेत्तदा साम्यमनुत्तमम् ।। २३३ ॥ अभिधेतरि च प्रीते रोषान्धे चातिशप्तरि । यस्याविशेषणं चेतः स साम्यमवगाहते ॥२३४ ।। हूयते न जप्यते न दीयते वा न किञ्चन । अहो अमूल्यक्रीतीयं साम्यमात्रेण निर्वृतिः ।। २३५ ॥ १ ऊर्णनाभ इव । २ परिज्ञानेनात्मनो निश्चयो यस्य स आत्मज्ञानीत्यर्थः । ३ खड्गेन छेदे सति । ४ हस्तवाची बाहाशब्दोऽप्यस्ति । ५ स्तुतिं कुर्वति । ६ निन्दां कुर्वति । ७ विना मूल्येन क्रीता ।
देशना ।
I७०॥
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
७१॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाजिनचरितम् ।
प्रयत्नकृष्टैः क्लिष्टैश्च रागाद्यैः किमुपासितैः । अयत्नलभ्यं हृद्यं च धार्य साम्यं सुखावहम् ।। २३६ ।। परोक्षार्थप्रतिक्षेपात् स्वर्गमोक्षावपडुताम् । साम्यशर्म स्वसंवेद्यं नास्तिकोऽपि न निकुते ॥२३७ ।। कविप्रलापरूढेऽस्मिन्नमृते किं विमुह्यते । स्वसंवेद्यरसं हन्त पेयं साम्यरसायनम् ।। २३८ ।। खाद्यलेह्यभूष्यपेयरसेभ्यो विमुखा अपि । पिबन्ति यतयः स्वैरं साम्यामृतरसं मुहुः ।। २३९ ।। कण्ठपीठे लुठन् भोगिभोगो मन्दारदाम च । यस्याप्रीत्यै न वा नो वा प्रीत्यै स समतापतिः ।। २४० ॥ न गूढं किंचनावार्यमुष्टिः काचिन्न वापरा । बालानां सुधियां चैकं साम्यं भवरुजौषधम् ।। २४१ ॥ अतिक्रूरतरं कर्म शान्तानामपि योगिनाम् । यद् घ्नन्ति साम्यशस्त्रैण रागादीनां कुलानि ते ।। २४२ ॥ अयं प्रभावः परमः समत्वस्य प्रतीयताम् । यत्पापिनः क्षणार्धेन पदमिच्छति शाश्वतम् ।। २४३ ॥ यस्मिन् सति सफलतामसत्यफलतां व्रजेत् । रत्नत्रयं स्वस्ति तस्मै समत्वाय महौजसे ।।२४४ ।। संसर्गेऽप्युपसर्गाणामपि भृत्यावुपस्थिते । न तत्कालोचितं किंचित् साम्यादौपयिकं वरम् ।। २४५ ।। एकं मोक्षतरोर्बीजमिहात्यद्भुतशर्मदम् । तस्मात्साम्यं विधातव्यं रागद्वेषजयेषिणा ॥२४६ ।। तया देशनया भूपाः षट् तेऽन्येपि प्रवव्रजुः । संजज्ञिरे श्रावकास्तु कुम्भप्रभृतयस्तदा ॥२४७ ।। भिषगाद्या गणभृतोऽधविंशतिरथाभवन् । भगवद्देशनान्ते च गणभृद्देशनां व्यधात् ।।२४८ ॥ द्वितीयस्मिन् दिने मल्लिप्रभोस्तत्रैव कानने । विश्वसेननृपाज्जज्ञे परमानेन पारणम् ।। २४९ ॥ १ प्रत्यक्षम् । २ सर्पदेहः । ३ सम्बन्धे षष्ठीयम् । ४ प्रधानम् ।
देशना।
I७१॥
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७२॥
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
RAHARASHRSHAHARA
मल्लिपादौ नमस्कृत्य देवराजादयः सुराः । कुम्भराजादयो भूपाः स्थानं निजनिजं ययुः ॥ २५० ॥ तत्तीर्थजन्मा कुबेरयक्ष इन्द्रायुधधुतिः । चतुर्मुखो गजरथश्चतुर्भिर्दक्षिणैर्भुजैः ।। २५१ ।। वरदेन पशुशूलभृयामभयदेन च । वामैर्बीजपूरशक्तिमुद्गरकाक्षसूत्रिभिः ।। २५२ ॥ तत्तीर्थभूश्च वैरोट्या कृष्णाङ्गी कमलासना । भान्ती दोभ्या दक्षिणाभ्यां वरदेनाक्षसूत्रिणा ।। २५३ ॥ मातुलिङ्गशक्तिभृद्भ्यां वामदोर्त्यां च शोभिता । श्रीमल्लेरर्हतोऽभूतामुभे शासनदेवते ।। २५४ ।। ततः स्थानादथान्यत्र ग्रामाकरपुरादिषु । भव्यलोकावबोधाय विजहार महीं प्रभुः ।। २५५ ।। चत्वारिंशत्सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । सहस्राः पञ्चपञ्चाशदार्यिकाणां तपोजुषाम् ।। २५६ ।। चतुर्दशपूर्वभृतां साष्टषष्टिश्च षट्शती । अवधिज्ञानयुक्तानां द्वाविंशतिशती पुनः ।। २५७ ।। मनोविदां सप्तदशशती पञ्चाशदन्विता । केवलज्ञानधराणां द्वाविंशतिशती पुनः ।। २५८ ।। जातवैक्रियलब्धीनां त्रिसहस्री शतोनिता । उत्पन्नवादलब्धीनां चतुर्दश शतानि च ।। २५९ ॥ श्रावकाणां लक्षमेकं सत्र्यशीतिसहस्रकम् । श्राविकाणां त्रिलक्षी च ससप्ततिसहस्रिका ।। २६० ॥ संवत्सरशतन्यूनां पञ्चपञ्चाशतं प्रभोः । समासहस्रान् विहर्तुः परिवारो ह्यसावभूत् ।। २६१ ।। सम्मेतादि मल्लिरगाच्चक्रे चानशनं समम् । साध्वीनामथ साधूनां पञ्चशत्या पृथक् पृथक् ॥ २६२ ।। मासान्ते फाल्गुनशुद्धदशम्यां याम्यभे विभुः । निर्वाणमासदत् सार्धं साध्वीभिः साधुभिश्च तैः ।। २६३ ।।
परिवारः ।
॥७२॥
१ इन्द्रधनुरिव कान्तिर्यस्य सः । २ शोभमाना ।३ शतेन न्यूना।
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७३॥
कौमारे व्रतपर्याये चायुमल्लिजिनेशितुः । वर्षाणां पञ्चपञ्चाशत्सहस्राण्यभवन् विभोः ।। २६४ ।। अरनाथस्य निर्वाणाच्छ्रीमल्लिजिननिर्वृतिः । कोटीसहस्रे वर्षाणां समतिक्रान्तवत्यभूत् ।। २६५ ।।
तत्कालमुपेत्य सर्वतोप्यमरेन्द्रैरमरैश्च कोटिशः । निर्वाणमहोत्सवः प्रभोः श्रीमल्लेर्विदधे यथाविधि ।। २६६ ।।
षष्ठं पर्व षष्ठः सर्गः श्रीमल्लिनाथजिनचरितम् ।
*
*
*
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरिचते त्रिषधिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वणि श्री मल्लिनाथचरितवर्णनो नाम
षष्ठः सर्गः ।
निर्वाणोत्सवः ।
*
*
*
॥७३॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
1198 11
सप्तमः सर्गः
(श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
मुनिसुव्रतनाथस्य देशनायां रदेत्विषः । जयन्ति ज्ञानदुग्धाब्धेर्वेलाः पावितेभूतलाः ॥ १ ॥ विदुषां प्रतिभोल्लासेसारस्वतमिवामलम् । मुनिसुव्रतदेवस्य चरितं कीर्तयिष्यते ॥ २ ॥ अथात्रैव जम्बूद्वीपे विदेहेष्वपरेषु तु । विजये भरताख्येऽस्ति चम्पेति विपुला पुरी ॥ ३ ॥ तस्यामासीन्महाबाहुर्लोकोत्तरपराक्रमः । सुरश्रेष्ठ इव सुरश्रेष्ठो नाम महीपतिः ॥ ४ ॥ स चतुर्धाप्यभूद्वीरो दीनत्राता रणोत्कटः । प्रार्थनाकल्पविटपी जिनधर्मधुरन्धरः ॥ ५ ॥ खुरलीसमयेष्वेव सोऽस्त्रविद्यामदर्शयत् । न पुना रणरङ्गेषु साधयन्नाज्ञया नृपान् ।। ६ ।। विनयादीन् गुणांस्तस्य वर्णयन्तो दिवानिशम् । वाचंयमत्वं मुनयो जहुर्वाचंयमा अपि ॥ ७ ॥ सोऽन्यदा नन्दनं मुनिं हृदयनन्दनम् । उद्याने समवसृतं ववन्दे भक्तितः सुधीः ॥ ८ ॥ तद्देशनावचः श्रुत्वा मोहपङ्कजलप्लवम् । स समासादयामास भववैराग्यभावनाम् ।। ९ ।। मुनेस्तस्यैव पादान्ते प्रव्रज्यां प्रत्यपादि सः । अपालयद्यथावच्च सात्विकानां शिरोमणिः ।। १० । १ दन्तकान्तयः । २ पवित्रितं भूतलं याभिस्ताः । ३ बुद्धेर्विकासकरणे । ४ प्रार्थनासिद्धौ कल्पवृक्षसदृशः । ५ अस्त्रविद्याभ्याससमये ।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनि - सुव्रतस्वामि
चरितम् ।
पूर्वभवः ।
॥७४॥
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते ॥७५ ॥
अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैस्तीर्थकृन्नाम कर्म सः । अर्जयित्वा विपद्याभूत्प्राणते त्रिदशोत्तमः ॥ ११ ॥ इतश्व्युत्वा ह्यसावर्हन् हरिवंशेऽभवत् किल । तस्य वंशस्य तेनेयमुत्पत्तिः पूर्वमुच्यते ।। १२ ।। तथाहि जम्बूद्वीपस्यामुष्य क्षेत्रेऽत्र भारते । कौशाम्बी नाम पुर्यस्ति वत्समण्डलमण्डनम् ।। १३ ।। तस्यां यशोभिः श्रीखण्डद्रवैरिव सुगन्धिभिः । मण्डिताशामुखो जज्ञे सुमुखो नाम भूपतिः ।। १४ । नृपैरलंघ्या तस्याज्ञा जाङ्गुलीव भुजङ्गमैः । ऐश्वर्यमद्वितीयं च वज्रपाणेरिवाभवत् ।। १५ ।। सामकृत् सामयोग्येषु पितेव मृदुलाशयः । दानकृद्दानसाध्येषु पैरेतेष्विव मान्त्रिकः ।। १६ ।। अयस्कान्त इवायःसु मायाविषु विभेदकृत् । स दण्डभृच्च दण्ड्येषु दण्डपाणिरिवापरः ।। १७ ॥ अपरेद्युर्वसन्तर्तौ प्राप्ते मदनबान्धवे । चचाल गन्तुमुद्याने रन्तुकामः स भूपतिः ॥ १८ ॥ स गच्छन् कुञ्जरारूढो वनमालामभिख्यया । भार्यां वीरकुविन्दस्यारविन्दाक्षीमुदैक्षत ॥ १९ ॥ पीनोन्नतकुचद्वन्द्वां मृणालमृदुदोर्लताम् । वज्राल्पमध्यां पुलिनविपुलश्रोणिमण्डलाम् ॥ २० ॥ सरिदावर्तगंभीरनाभिं करिकरोरुकाम् । नव्यकोकनदाताम्रपाणिपादां नतभ्रुवम् ।। २१ ।। श्रोण्या विस्रंसि बिभ्राणां वासो वामेन पाणिना । कुचस्थलादुत्तरीयं निपतद्दक्षिणेन तु ॥ २२ ॥ तां पश्यन्नवनीभर्ता कामार्तिविधुरः क्षणात् । मन्दीकृतद्विपगतिर्मनस्येवमचिन्तयत् ॥ २३ ॥
१ वत्सदेशस्य भूषणम् । २ भूषितं दिशां मुखं येन सः । ३ शवेषु । ४ यमः । ५ नदीतीरवद्विस्तीर्णं कटीतटं यस्याः सा । ६ हस्तिनः शुण्डादण्डवदुरू यस्याः सा । ७ कटीतटात्पतद्वस्त्रं वामेन पाणिना कुचस्थलाच्च पतद्वस्त्रं दक्षिणेन हस्तेन धारयन्तीम् ।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनि - सुव्रतस्वामिचरितम् ।
हरि
वंशोत्पतिः ।
॥७५॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७६।।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
इयं कस्यापि शापेन दिवो भ्रष्टा किमप्सराः । वनलक्ष्मीः स्वयमथ वसन्तश्रीरथ स्वयम् ।। २४ ।। रतिः स्मरवियुक्ता वा नागी वा भुवमागता । स्त्रीरत्नं वा किमप्येतत्कौतुकाद्वेधसा कृतम् ।। २५ ।। एवं विचिन्तयन् राजा तत्रैवाभ्रमबद्नम् । प्रतीक्षमाणः कमपीवाग्रतः प्रययौ न हि ॥ २६ ॥ स्वामिन् सर्वं बलं प्राप्तं किमद्यापि विलम्ब्यते । भावं जिज्ञासुरित्यूचे सचिवस्तं नरेश्वरम् ।। २७ ।। अमात्यवचसा चेतः संस्थाप्य कथमप्यथ । जगाम यमुनोद्वर्त महोद्यानं महीपतिः ।। २८ ।। न हि चूतवने मक्षु मञ्जरीपुञ्जमञ्जुले । नाप्यशोकवने नृत्यन्नवपल्लवशालिनि ।। २९ ।। न वा बकुलषण्डेऽपि मधुव्रतकुलाकुले । तालवृन्तायतदले कदलीविपिनेऽपि न ।। ३०॥ मधुश्रीकर्णिकाभूते कर्णिकारवने न च । नान्यत्रापि रतिं प्राप तया हृतमना नृपः ।। ३१ ।। सचिवः सुमति म तं तथोद्विग्नमानसम् । एवमज्ञ इवोवाच भावज्ञोऽपि महीपतिम् ।। ३२ ।। विकारो मानस वाथ भयं वा शत्रुसंभवम् । मोहाय क्षितिपालानां तृतीयं संभवेन्न हि ।। ३३ ।। न तावद्विक्रमाक्रान्तजगतस्ते द्विषद्भयम् । मनोविकारो यद्यस्ति यद्यगोप्यश्च तद्वद ।।३४ ।। राजापि व्याजहारैवं त्वया निर्व्याजशक्तिना । वशीकृता विद्विषन्तः साक्षिणौ तु भुजौ मम ।।३५ ।। तवात्मनो विकारेऽपि प्रतीकारकरः खलु । इति मे निश्चयस्तेन कथयामि कथं न ते ।।३६ ॥ इहाधुनैवापतता मया पथि निरीक्षिता । सर्वस्त्रीरूपसर्वस्वलुण्टाकी काचिदङ्गना ।। ३७ ।। मदीयमप्यपहृतं तया चेतः स्मरातुरम् । तेन ताम्यामि सचिव कुरूपायमिहोचितम् ।।३८ ।। १ नागकन्या । २ मञ्जरीणां समूहेन सुन्दरे । ३ आगच्छता । ४ लुण्टतीत्येवं शीला लुण्टाकी।
हरिवंशोत्पतिः ।
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७७॥
HARRAHA
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
उवाच सचिवोऽप्येवं सा हि ज्ञाता मया प्रभो । भार्या वीरकुविन्दस्य वनमालेति नामतः ।। ३९ ॥ एष सम्पादयिष्यामि शीघ्रमेव तव प्रभो । परं सहपरीवारो यातु स्वामी स्वमालयम् ॥ ४० ॥ इत्युक्तः शिबिकारूढो विमना रोगवानिव । चिन्तयन् वनमालां तां स्वं स्थानमगमन्नृपः ।। ४१ ।। आत्रेयिकां नाम परिव्राजिकां सुमतिस्ततः । प्राहिणोद्वनमालायै विचित्रोपायपण्डिताम् ।। ४२ ।। जगाम वनमालाया वेश्मात्रेय्यपि तत्क्षणम् । तया च वन्दिता साशीःपूर्वमेवमवोचत ।। ४३ ।। वत्से कुतोऽद्य विच्छाया पद्मिनीव हिमागमे । दिवा शशिकलाकारौ कुतो गण्डौ च पाण्डुरौ ॥ ४४ ॥ शून्यप्रक्षिप्तदृष्टिश्च ध्यायन्ती किं नु तिष्ठसि । आख्यातपूर्विणी सर्वं दुःखमाख्यासि किं न हि ॥ ४५ ॥ निःश्वस्य वनमालापि ललापैवं कृताञ्जलिः । दुष्प्रापार्थकतामात्मीयां कथां कथयामि काम् ।। ४६ ॥ क्व रासभी वाजिराज उच्चैरुच्चैःश्रवाः क्व च । क्व च शृगालयुवतिः क्व केशरिकिशोरकः ।। ४७ ।। क्व वा वराकी चटका पक्षिणामधिपः क्व च । क्वाहं कुविन्दी तादृक् क्व दुर्लभः प्राणवल्लभः ॥ ४८ ॥ अप्येतेषां भवेद्योगः कथञ्चन विधेर्वशात् । हीनजातेर्मम तु तत्सङ्गः स्वप्नेऽप्यसम्भवी ।। ४९ ।। आत्रेयिकाप्येवमूचेऽर्थं ते सम्पादयाम्यहम् । असाधनीयं पुण्यानां मन्त्रतन्त्रविदां च किम् ॥ ५० ॥ प्रत्यूचे वनमालैवं मयाद्य पथि वीक्षितः । नृपतिः कुअरारूढः प्रत्यक्ष इव मन्मथः ।। ५१ ।। अपि चन्दननिःस्यन्दसोदरात्तस्य दर्शनात् । देहे मदीये प्रोद्भूत प्रभूतो मान्मथो ज्वरः ।। ५२ ॥ ज्वरहृत्तक्षकचूडामणिवत्तस्य सङ्गमः । दुर्लभो हि वराक्या मे किं की भगवत्यतः ।। ५३ ।। आत्रेय्यप्यभ्यधादेवं देवं दैत्यं विधुं रविम् । विद्याधरं वा कर्षामि मन्त्रैरत्र तु का कथा ।। ५४ ।।
हरिवंशोत्पतिः ।
ASHBHASHARE
७७॥
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥७८॥
राज्ञा सह प्रगे योगं करिष्यामि तवानघे । ज्वलन्तं ज्वलनमथ प्रवेक्ष्याम्याश्वसिह्यपि ।। ५५ ।। आश्वास्यैवं वनमालां सा परिव्राजिकाव्रजत् । सिद्धप्रायं नृपार्थं तं चाख्यत्सुमतिमन्त्रिणे ।। ५६ ।। सोऽप्यमात्यस्तदाख्यायाश्वासयत् पृथिवीपतिम् । प्रायेण प्रेयसीप्राप्तिप्रत्याशापि हि शर्मणे ।। ५७ ।। प्रातर्गत्वान्त्रेयिकापि वनमालामवोचत । मया कृतोऽस्ति ते प्रेमाभिमुखः सुमुखो नृपः ।। ५८ ॥ उत्तिष्ठ वत्से गच्छावस्तदद्य नृपसद्मनि । रमस्व राजपत्नीव राज्ञा सह यथासुखम् ।। ५९ ।। वनमाला तया सार्धं नृपवेश्म ययौ ततः । अवरोधे सा निदधे सानुरागेण भूभुजा ।। ६० । क्रीडोद्यानसरिद्वापीशैलादिषु तया सह । विहरन्नन्वभूद्भोगसुखं सुमुखभूपतिः ।। ६१ ।। इतो वीरकुविन्दोऽपि वियुक्तो वनमालया । भूताविष्ट इवोन्मत्त इव मत्त इवाभ्रमत् ।। ६२ ।। धूलीधूसरसर्वाङ्गो जीर्णकर्पटखण्डवत् । विसंस्थूलशिरः केशो दीर्घरोमनखावलिः ।। ६३ ।। उत्तालतुमुलैः पौरदारकैः परिवारितः । वनमाले वनमाले क्वासि मे देहि दर्शनम् ॥ ६४ ॥ निरागसं किमत्याक्षीरेकमेकपदेऽपि माम् । अथवा नेर्मणात्याक्षीः सुचिरं युज्यते न तत् ॥ ६५ ॥ रूपलुब्धेन वा रक्षोयक्षविद्याधरादिना । केनाप्यपहृतासि त्वं धिग्धिङ्मां गतभाग्यकम् ।। ६६ । इत्यादि प्रलपन् पुर्यां चत्वरेषु त्रिकेषु च । वराको रङ्कवत् कालमतिवाहयति स्म सः ।। ६७ ।। ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ तथैव प्रलपन्नुच्चैरन्येद्यू राजवेश्मनः । प्रययावङ्गणे डिम्भगणैः कपिवदावृतः ॥ ६८ ॥ १ प्रातःकाले । २ अग्निम् । ३ अन्तःपुरमध्ये । ४ जीर्णवस्त्रखण्डवत् । ५ हास्येन ।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनि - सुव्रतस्वामिचरितम् ।
हरि
वंशोत्पतिः ।
119211
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥७९॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
कौतुकालोकनोत्केन राजलोकेन तत्क्षणम् । निर्माल्यमाल्यसंवीतः सोऽवेष्ट्यत पिशाचकी ।। ६९ ।। उत्तालतालिकानादमिश्रकोलाहलध्वनिम् । तस्यानुगामिपौराणां शुश्राव सुमुखो नृपः ।।७० ।। किमेतदिति जिज्ञासुः सहैव वनमालया । निजवेश्माङ्गणेऽभ्यागात् सुमुखः पृथिवीपतिः ॥७१ ॥ तं तथा विकृताकारं कश्मलं शून्यमानसम् । आक्रुश्यमानं लोकेन तप्यमानं च रेणुभिः ।। ७२ ।। वनमाले वनमाले क्वासीत्यादि प्रलापिनम् । निरीक्ष्य वनमाला च नृपतिश्चेति दध्यतुः ।।७३ ।। कमैतनिघृणमहो अस्माभिः सौनिकैरिव । दुःशीलैर्विदधे हन्त विश्वस्तो ह्येष वञ्चितः ।।७४ ॥ मन्ये नातः परं पापं किञ्चिदन्यत् प्रकृष्यते । प्रकृष्टपापिनां मध्ये धौरेया वयमेव हि ॥७५ ॥ विश्वासघातकेभ्योऽपि निकृष्ट वयमास्महे । इत्थं जीवन्मृतमिमं यद्वराकमकृष्महि ।।७६ ॥ धिग्धिग्विषयलाम्पट्यमविवेकपटीयसाम् । नरकेऽपि हि न स्थानं पाप्मनानेन नः खलु ।। ७७ ॥ धन्यास्ते हि महात्मानः सर्वदा ये जितेन्द्रियाः । जहुवैषयिकं सौख्यं विपाके दुःखकारणम् ।। ७८ ।। जिनधर्ममहोरात्रं ये शृण्वन्त्याचरन्ति च । वन्द्यास्ते स्वविवेकेन ये च विश्वोपकारिणः ।। ७९ ।। इति स्वं निन्दतोर्धर्मप्रसक्तांश्चभिनन्दतोः । तयोः पपात खाद्विद्युत् प्राणानपजहार च ।। ८०॥ मिथः स्नेहपरीणामाच्छुभध्यानाच्च तौ मृतौ । उत्पेदाते हरिवर्षे वर्षे मिथुनरूपिणी ।। ८१ ॥ हरिश्च हरिणी चेति पितृभ्यां कल्पिताभिधौ । प्राग्जन्मवद्दम्पती ताववियुक्तौ दिवानिशम् ।। ८२ ।। १ उत्क उत्कण्ठितः । २ संवीतः सहितः । ३ मलिनम् । ४ चाण्डालैरिव । ५ अधिकं भवति । ६ अग्रेसराः । ७ अधमाः । ८ तत्यजुः । ९ परिणामे ।
हरिवंशोत्पतिः ।
I७९॥
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरिते
॥८०॥
कल्पद्रुमैर्दशविधैः सम्पादितसमीहितौ । सुखेन तस्थतुस्तत्र विलसन्तौ सुराविव ॥ ८३ ॥ विद्युत्पातेन हतयोर्वनमालानरेन्द्रयोः । चक्रे बालतपो वीरकुविन्दोऽपि सुदुस्तपम् ॥ ८४ ॥ मृत्वा च कल्पे सौधर्मे सोऽभूत् किल्बिषिकः सुरः । प्राग्जन्मावधिनापश्यत् स्वं तथा हरिणीहरी ॥ ८५ ॥ रोषारुणेक्षणः सद्यो भृकुटीभङ्गभीषणः । सञ्जिहीर्षुर्यम इव हरिवर्षं जगाम सः ।। ८६ ।। एवं च स सुरो दध्याविहावध्याविमौ खलु । मृतौ च यास्यतः स्वर्गेऽवश्यं क्षेत्रप्रभावतः ।। ८७ । निर्बन्धेन दुर्गतीनामकालेऽपि मृतिप्रदें । नयाम्यन्यत्र तत्स्थाने पूर्वजन्मद्विषाविमौ ॥ ८८ ॥ इति निश्चित्य स सुरस्तौ कल्पतरुभिः सह । अनैषीदत्र भरते चम्पापुर्यामुभावपि ॥ ८९ ॥ तत्र पुर्यां तदानीं च नृप इक्ष्वाकुवंशजः । चन्द्रकीर्तिर्नामधेयेनापुत्रः पञ्चतां ययौ ॥ ९० ॥ ततः प्रकृतयस्तस्य राज्यार्हमपरं नरम् । प्रावर्तन्तोऽभितोऽन्वेष्टुमात्मानमिव योगिनः ।। ९१ ।। सोऽथ देवो देवऋद्ध्या सर्वान् विस्मापयञ्जनान् । तेजःपुञ्ज इवाकाशस्थित एवमवोचत ।। ९२ ॥ भो भोः सचिवसामन्तप्रमुखा राजचिन्तकाः । असूनुर्वो मृतो राजा यूयं राजेच्छवस्ततः ।। ९३ ।। युष्मत्पुण्यैरिवाद्यैव प्रेरितोऽहमिहानयम् । हरिवर्षाद्धरिं नाम राज्यार्हं युग्मरूपिणम् ।। ९४ ।। अस्येयं हरिणी नाम सहजा सहचारिणी । आहारार्थमनयोश्चानीताः कल्पद्रुमा अमी ॥ ९५ ॥ श्रीवत्समत्स्यकलशकुलिशाङ्कुशलाञ्छितः । तदयं वो भवत्वद्य राजा राजीवलोचनः ।। ९६ ।। कल्पद्रुमफलाविद्धं पिंशितं पशुपक्षिणाम् । मद्यं च देयमाहारेऽनयोर्मिथुनरूपिणोः ।। ९७ ।। १ सहोत्पन्ना । २ पत्नी । ३ राजीवं कमलम् । ४ मांसम् ।
षष्ठं पर्व
सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
हरिवंशोत्पतिः ।
॥ ८० ॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८ ॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
एवमस्त्विति ते प्रोच्य गीर्वाणं तं प्रणम्य च । मिथुनं रथमारोप्य तं निन्यू राजवेश्मनि ।। ९८ ॥ ब्रह्ममागधगन्धर्वमङ्गलोद्गीतिपूर्वकम् । हरिं राज्येऽभिषिषिचुस्ते सामन्तादयस्तदा ॥ ९९ ॥ स्वशक्त्या च तयोर्देवो इस्वमायुः स्थितेर्व्यधात् । धनुःशतं च तुत्वे कृतार्थोऽथ तिरोदधे ।। १०० ॥ शीतलस्वामिनस्तीर्थे हरी राजा बभूव सः । ततः प्रभृति तन्नाम्ना हरिवंशोऽभवद्भुवि ।। १०१ ।। असाधयद्धरी राजा वसुधामब्धिमेखलाम् । राज्ञां कन्याः श्रिय इवोपयेमेऽनेकशश्च सः ।। १०२ ।। हरेहरिण्यामजनि गते काले कियत्यपि । पृथुलोरःस्थलः पृथ्वीपतिरित्याख्यया सुतः ।। १०३ ॥ हरिः समं हरिण्या च विपेदेऽर्जितपातकः । पृथ्वीपतिस्तयोः सूनुः पृथ्वीपतिरथाभवत् ।। १०४ ॥ पालयित्वा चिरं राज्यं राज्ये सूनुं महागिरिम् । सोऽभिषिच्य तपस्तप्त्वा त्रिदिवं प्रत्यपद्यत ।। १०५ ।। महागिरिनरेन्द्रोऽपि क्रमाद्धिमगिरि सुतम् । राज्ये न्यस्य तपस्तप्त्वा जगाम पदमव्ययम् ।। १०६ ।। ततो हिमगिरिज्येष्ठं सुतं वसुगिरि निजे । राज्येऽभिषिच्य प्रावाजीदवाजीच्चापुनर्भवम् ।। १०७ ।। सुतं गिरिं नाम वसुगिरिरप्यात्मनः पदे । निधायात्तपरिव्रज्यः क्षीणकर्मा ययौ शिवम् ।। १०८ ।। सुतं मित्रगिरि राज्ये निधाय गिरिरप्यथ । परिव्रज्यामुपादत्त स्वर्गलोकं जगाम च ।। १०९ ।। एवं क्रमेणासङ्ख्याता हरिवंशेऽभवन्नृपाः । तपसा केऽपि निर्वाणं ययुः स्वर्ग च केचन ।। ११०॥ इतश्चात्रैव भरतक्षेत्रे मगधमण्डनम् । नाम्ना पुरं राजगृहमस्ति स्वस्तिकवद्भुवः ॥१११ ॥ । तत्र यूनां रतभ्रथ हारमुक्ताकणोत्कराः । वर्धिनीभिरपोह्यन्ते प्रातः प्रतिनिकेतनम् ॥ ११२ ॥ १ आत्ता गृहीता परिव्रज्या येन सः । २ रतेन सुरतेन भ्रयः पतिताः । ३ सम्मार्जनकारिणीभिः ।
हरिवंशोत्पतिः ।
॥८१॥
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरितं
॥८२ ॥
गृहे गृहे तत्र चाश्वा दयादानं गृहे गृहे । गृहे गृहे चित्रशाला रङ्गशाला गृहे गृहे ।। ११३ ।। मरालानामिव सरः पुष्पमाल्यमिवालिनाम् । महामुनीनामपि तत्सेवनीयमभूत् सदा ।। ११४ ॥ बभूव हरिवंशस्य मुक्तामणिरिवामलः । तत्रोग्रतेजसा मित्रः सुमित्रो नाम भूपतिः ।। ११५ ।। विनेता दुर्विनीतानां परिणेता जयश्रियाम् । उन्नेता निजवंशस्य स नेता सर्वभूभुजाम् ।। ११६ ।। नवमो दिग्गज इव कुलाचल इवाष्टमः । द्वितीय इव शेषाहिर्महीभारं बभार सः ।। ११७ ।। औदार्यधैर्यगाम्भीर्यादयो ये ये गुणाः किल । ते ते तस्मिन्नदृश्यन्त ज्ञेयानीव जिनागमे ॥ ११८ ॥ पद्मावतीत्यभिधया पद्मादेवी हरेरिव । सधर्मचारिणी तस्याभवद्भूतलपावनी ॥ ११९॥ तयाशेषस्य जगतो नयनानन्दहेतुना । अलञ्चक्रे नरेन्द्र श्रीधरिवोडुपलेखया ॥ १२० ॥ गुणैः शीलादिभिस्तैस्तैः स्वकीयैः सा सुगन्धिभिः । राज्ञोऽध्यवासयच्चित्तं गन्धंचूर्णैरिवांशुकम् ॥ १२१ ॥ तस्या गुणगणं तारागणं दिव इवोच्चकैः । न सङ्ख्यातुमलंभूष्णुरभूदपि पतिर्गिराम् ॥ १२२ ॥ भोगांस्तया सहाभुङ्क्त सुमित्रः पृथिवीपतिः । पृथिव्येवानुरागेण जङ्गमीभावमाप्तया ।। १२३ । इतश्च प्राणते कल्पे सुरश्रेष्ठसुरोऽपि सः । सुखसागरनिर्मग्नो निजमायुरपूरयत् ।। १२४ ।। च्युत्वा श्रावणराकायां श्रवणस्थे निशाकरे । पद्मावतीमहादेव्याः कुक्षाववततार सः ।। १२५ ॥ चतुर्दश महास्वप्नांस्तीर्थकृज्जन्मसूचकान् । सुखसुप्ता निशाशेषे तदा देवी ददर्श सा ।। १२६ ।। १ हंसानामिव । २ सूर्यः । ३ ज्ञेयवस्तूनि । ४ चन्द्ररेखया । ५ जङ्गमत्वं प्राप्तया ।
षष्ठं पर्व
सप्तमः सर्गः श्रीमुनि - सुव्रतस्वाभिचरितम् ।
गर्भावतारः ।
॥८२॥
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८३॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
ज्येष्ठस्य कृष्णाष्टम्यां भे श्रवणे कूर्मलाञ्छनम् । तमालश्यामलच्छायं समयेऽसूत सा सुतम् ।। १२७ ॥ विहिते दिक्कुमारीभिः सूतिकर्मणि भक्तितः । अर्हन् स विंशतितमो निन्ये मेरौ बिडौजसा ॥ १२८ ॥ शक्रोत्सङ्गनिषण्णस्य त्रिषष्टीन्द्रैर्जगद्गुरोः । जन्माभिषेको विदधे पावनैस्तीर्थवारिभिः ।। १२९ ।। ईशानाङ्कनिषण्णस्य शक्रोऽपि जगदीशितुः । स्नात्रपूजादिकं कृत्वा स्तोतुमित्युपचक्रमे ॥ १३०॥ अद्यावसर्पिणीकालसरोवरसरोरुह । दिष्ट्या प्राप्तोऽसि भगवन्नस्माभिर्धमरैश्चिरात् ।।१३१ ।। अजायत तव स्तोत्राद्ध्यानात् पूजादिकादपि । वाङ्मनोवपुषां श्रेयः फलमद्यैव देव मे ॥ १३२ ।। यथा यथा नाथ भक्तिर्गुरुर्भवति मे त्वयि । लघूभवन्ति कर्माणि प्राक्तनानि तथा तथा ।। १३३ ।। स्वामिन्नविरतानां नः स्याज्जन्मैतन्निरर्थकम् । यदि त्वदर्शनं न स्यादिदं पुण्यनिबन्धनम् ।। १३४ ।। तवाङ्गस्पर्शनस्तोत्रनिर्माल्याघ्राणदर्शनैः । गुणगीताकर्णनैश्च कृतार्थानीन्द्रियाणि नः ।। १३५ ।। मेरुमौलिरयं भाति नीलरत्नत्विषा त्वया । प्रावृषेण्याम्बुदेनेव नयनानन्ददायिना ।। १३६ ॥ स्थितो भरतवर्षेऽपि सर्वगः प्रतिभासि नः । यत्र तत्र स्थितानां यद्भवस्यतिच्छिदे स्मृतः ।।१३७ ।। अस्तु च्यवनकालेऽपि त्वत्पादस्मरणं मम । यथा प्राग्जन्मसंस्कारात्तदेव स्याद्भवान्तरे ।। १३८ । एवं तं विंशमर्हन्तं स्तुत्वादाय च वज्रभृत् । नीत्वा पद्मावतीदेवीपार्श्वेऽमुञ्चद्यथास्थिति ।। १३९ ।। १ अवसर्पिणीकाल एव सरोवरस्तस्मिन् कमलसमान । २ प्रावृषि वर्षाकाले भवः प्रावृषेण्यः स चासौ मेघश्च तेन । ३ सर्वत्र स्थितः ।
जन्मादि ।
||८३॥
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टि
शलाका
पुरुषचरितं ॥ ८४ ॥
चक्रे जन्मोत्सवं सूनोः सुमित्रोऽपि नृपः प्रगे । कारामोक्षैरर्थदानाद्यैश्च लोकम्पृणीभवन् ॥ १४० ॥ अस्मिन् गर्भस्थिते माता मुनिवत्सुव्रताभवत् । मुनिसुव्रत इत्याख्यां तेनास्य विदधे पिता ॥ १४१ ॥ अज्ञाननाटितं बाल्यक्रीडया नाटयञ्जने । ज्ञानत्रयपवित्रात्मा क्रमेण ववृधे प्रभुः ।। १४२ ॥ सम्प्राप्तयौवनः स्वामी विंशधन्वसमुन्नतिः । प्रभावतीप्रभृतिका राजपुत्रीरुपायत ।। १४३ ।। मुनिसुव्रतनाथस्य सुव्रतो नाम नन्दनः । जज्ञे प्रभावतीदेव्यां प्राच्यामिव निशाकरः ।। १४४ ॥ अर्धाष्टमेषु वर्षाणां सहस्रेषु गतेष्वथ । पित्राध्यारोपितं राज्यभारं प्रभुरुपाददे ।। १४५ ।। क्ष्मां पालयन् पञ्चदशाब्दसहस्रीमलङ्घयत् । प्रक्षीणं भोगकर्मेति प्रभुर्ज्ञानाद्विवेद च ।। १४६ ।। तीर्थं प्रवर्तय स्वामिन्निति लोकान्तिकामरैः । विज्ञप्तो वार्षिकं दानं ददौ च परमेश्वरः ।। १४७ ।। क्षत्रव्रतैकद्रविणं न्यायाम्भोजमधुव्रतम् । राज्ये न्यवेशयत् पुत्रं सुव्रतं मुनिसुव्रतः ।। १४८ ।। कृतनिष्क्रमणो देवैः सुव्रतेन च भूभुजा । सहस्रवाह्यां शिबिकां सोऽध्यष्ठादपराजिताम् ।। १४९ । माकन्दैर्नव्येमुकुलप्रोद्भेदाद्दन्तुरैरिव । उद्गच्छत्पल्लवतया जिह्वालैरिव शोभितम् ।। १५० ।। इतस्ततो मरुत्कीर्णजीर्णपर्णतया मुहुः । मर्मरैराह्वयदिवागामिनीं मधुसम्पदम् ।। १५१ ।। दुर्वारां सिन्दुवाराणामीक्षितुं कुसुमश्रियम् । असहैरिव विर्मदीभूय कुन्दैर्निषेवितम् ॥ १५२ ॥
१ लोकं जगत्प्रीणाति प्रीणयतीति लोकम्पृणस्ततश्च्विः । २ नवीनमुकुलोद्गमात्सदन्तैरिव माकन्दैराम्रवृक्षैः शोभितम् । ३ उद्यन्नवपल्लवतया स जिह्वैरिवाम्रैः शोभितम् । ४ सिन्दुवारो वृक्षविशेषः लोके 'नगोड' इति प्रसिद्धः । ५ मदरहितैर्भूत्वा ।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनि - सुव्रतस्वामिचरितम् ।
राज्या
भिषेकः ।
॥ ८४ ॥
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८५॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
उद्यद्दमनकामोदप्रमोदि शिशिरर्द्धिकम् । ययौ नीलगुहां नामोद्यानं त्रिजगदीश्वरः ।। १५३ ।।
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। फाल्गुनश्वेतद्वादश्यां श्रवणे पश्चिमेऽहनि । समं नृपसहस्रेण षष्ठेन प्राव्रजत् प्रभुः ।। १५४ ॥ द्वितीयेऽह्नि राजगृहे ब्रह्मदत्तनृपौकसि । अपारयत् पायसेन भगवान्मुनिसुव्रतः ॥ १५५ ।। अमरैर्वसुधारादिपञ्चकं तत्र निर्ममे । रत्नपीठं स्वामिपादस्थाने ब्रह्मनृपेण तु ।। १५६ ।। निःसङ्गो निर्ममः सर्वान सहमानः परीषहान् । ततो मासानेकादश छद्मस्थो व्यहरत्प्रभुः ॥ १५७ ॥ विहरनाययौ नीलगुहोद्यानं पुनः प्रभुः । तस्थौ च चम्पकतरोरधस्तात्प्रतिमाधरः ।। १५८ ।। फाल्गुनकृष्णद्वादश्यां श्रवणस्थे निशाकरे । घातिकर्मक्षयात्तत्रोत्पेदे केवलमीशितुः ।। १५९ ॥ शक्रादिभिश्च समवसरणं विदधेऽमरैः । चत्वारिंशेष्वासशतद्वयोच्चाशोकपादपम् ।। १६० ।। तत्र प्रविश्य चैत्यद्रोः स्वामी कृत्वा प्रदक्षिणाम् । नमस्तीर्थायेत्युक्त्वा प्राक्सिंहासन उपाविशत् ।। १६१ ॥ व्यन्तरास्तत्प्रतिच्छन्दानन्यदिक्ष्वपि चक्रिरे । तस्थिवांश्च यथास्थानं श्रीमान् सङ्घश्चतुर्विधः ।। १६२ ।। स्वामिनं समवसृतं तदा ज्ञात्वा च सुव्रतः । एत्य नत्वा स्वामिपादाननुशक्रमुपाविशत् ॥१६३ ।। भूयोऽपि स्वामिनं नत्वा ललाटघटिताञ्जली । भक्तिगर्भा स्तुतिमिमां चक्राते शक्रसुव्रतौ ।। १६४ ।। त्वत्पाददर्शनस्यैव प्रभावोऽयं जगत्पते । यत्त्वगुणान् वर्णयितुं मादृशोऽपि प्रगल्भते ।। १६५ ॥ १ विकसद्दमनकपुष्पाणां गन्धेनानन्ददायि । २ शिशिरस्य समृद्धिर्यस्मिस्तत् । ३ इष्वासो धनुः ।
प्रव्रज्या कैवल्यं च ।
||८५॥
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥८६॥
सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
देशनासमये पुण्यां तव गां परमेश्वर । वन्दामहे श्रुतस्कन्धवत्सप्रसविनीमिह ॥ १६६ ॥ त्वद्गुणग्रहणात् सद्यो भवन्ति गुणिनो जनाः । स्निग्धद्रव्यस्य योगाद्धि स्निग्धीभवति भाजनम् ।। १६७ ।। ये हि त्यक्तान्यकर्माणः शृण्वन्ति तव देशनाम् । त्यक्तप्राक्तनकर्माणस्ते भवन्ति क्षणादपि ॥ १६८ ॥ त्वन्नामरक्षामन्त्रेण संवर्मितमिदं जगत् । अंहे:पिशाचै वातः परं देव ग्रसिष्यते ।। १६९ ॥ कस्यापि न भयं नाथ त्वयि विश्वाभयप्रदे । स्वस्थानयायिनो मे तु त्वद्वियोगभवं भयम् ।। १७० ।। अपि शाश्वतवैरान्धा बहिरङ्गा न केवलम् । शाम्यन्ति तेऽन्तिके स्वामिन्नन्तरङ्गा अपि द्विषः ।। १७१ ।। ऐहिकामुष्मिकाभीष्टदानकामगवी प्रभवो । त्वन्नामस्मृतिरेवास्तु यत्र तत्र स्थितस्य मे ॥ १७२ ।। शक्रसुव्रतयोरेवं स्तुत्वा विरतयोः सतोः । स्वामी विश्वावबोधाय विदधे धर्मदेशनाम् ।। १७३ ।। क्षारोदादिव संसारादसारात् सारमुत्तमम् । उपाददीत सद्रत्नमिव धर्म महामतिः ॥ १७४ ।। संयमः सूनृतं शौचं ब्रह्माकिञ्चनता तपः । शान्तिर्दिवमृजुता मुक्तिश्च दशधा स तु ।। १७५ ।। निरीहो निजदेहेऽपि स्वस्मिन्नपि हि निर्ममः । समाशयो नमस्कुर्वत्यपकुर्वति चानिशम् ॥ १७६ ॥ नितान्तमीश्वरः सोढ़मुपसर्गपरीषहान । मैत्र्यादिभिर्भावनाभिर्नित्यं भावितमानसः ।। १७७ ।। क्षमावान् विनयी दान्तः श्रद्धालुर्गुरुशासने । जात्यादिगुणसम्पन्नो यतिधर्माय कल्पे ।। १७८ ॥ १ श्रुतस्कन्ध एव वत्सस्तज्जनयित्रीं गाम् वाणी च ।२ पापान्येव पिशाचास्तैः ।३ क्रोधादयोऽन्तरङ्गाः शत्रवः। ४ इहलोकपरलोकयोरिच्छितदाने कामधेनुसमाना । ५ क्षारसमुद्रात् । ६ गृहीयात् । ७ परिग्रहराहित्यम् । ८ इच्छारहितः । ९ समचित्तः ।
देशनाः ।
||८६॥
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥८७॥
सम्यक्त्वमूलानि पञ्चाणुव्रतानि गुणास्त्रयः । शिक्षापदानि चत्वारि धेर्मोऽयं गृहमेधिनाम् ।। १७९ ।। न्यायसम्पन्नविभवः शिष्टाचारप्रशंसकः । कुलशीलसमैः सार्धं कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः ।। १८० ॥ पापभीरुः प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरन् । अवर्णवादी न क्वापि राजादिषु विशेषतः ।। १८१ ।। अनतिव्यक्तगुप्ते च स्थाने सुप्रातिवेश्मिके । अनेकनिर्गमद्वारविवर्जितनिकेतनः ॥ १८२ ॥ कृतसङ्गः सदाचारैर्मातापित्रोश्च पूजकः । त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्तश्च गर्हिते ॥ १८३ ।। व्ययमायोचितं कुर्वन् वेषं वित्तानुसारतः । अष्टभिर्धीगुणैर्युक्तः शृण्वानो धर्ममन्वहम् ।। १८४ ।। अजीर्णे भोजन त्यागी काले भोक्ता च सात्म्यतः । अन्योऽन्याप्रतिबन्धेन त्रिवर्गमपि साधयन् ।। १८५ ।। यथावदतिथौ साधौ दीने च प्रतिपत्तिकृत् । सदानभिनिविष्टश्च पक्षपाती गुणेषु च ॥ १८६ ॥ अदेशाकालयोश्चर्यां त्यजञ्जानन् बलाबलम् । वृत्तस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः ।। १८७ ॥ दीर्घदर्शी विशेषज्ञः कृतज्ञो लोकवल्लभः । सलज्जः सदयः सौम्यः परोपकृतिकर्मठः ॥ १८८ ॥ अन्तरङ्गारिषड्वर्गपरिहारपरायणः । वशीकृतेन्द्रियग्रामो गृहिधर्माय कल्पते ॥ १८९ ॥ संसारेऽस्मिन्मनुष्येण चैतन्यफलमिच्छता । सेव्यः श्रावकधर्मोऽपि यतिधर्माक्षमेण तु ।। १९० ।। श्रुत्वामुं देशनां भर्तुर्बहवः प्राव्रजञ्जनाः । श्रावक्यभूवन्नेके च न मोघा देशनार्हताम् ॥ १९१ ॥ इन्द्रादयो गणधराः स्वामिनोऽष्टादशाभवन् । देशनाविरते नाथे चकारेन्द्रोऽपि देशनाम् ।। १९२ ।।
१ सामायिकदेशावकाशिकपौषधातिथिसंविभागरूपाणि । २ व्रतानि गृहमेधिनाम् इति पाठान्तरम् । ३ प्रतिपत्तिर्दानं गौरवं वा । ४ अनाग्रही । ५ श्राद्धधर्मवन्तोऽभवन् । ६ विफला ।
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
देशना ।
॥८७॥
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
||८८॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
देशनाविरते तत्राप्यभिवन्द्य जिनेश्वरम् । स्वं स्वं स्थानं ययुः सर्वे वज्रभृत्सुव्रतादयः ।। १९३ ॥ तत्तीर्थजन्मा वरुणयक्षस्त्र्यक्षश्चतुर्मुखः । श्वेतो जटी वृषरथश्चतुर्भिर्दक्षिणैर्भुजैः ।। १९४ ।। मातुलिङ्गगदाबाणशक्तिभृद्भिस्तथापरैः । नकुलाक्षधनुःपशुधारिभिः परिशोभितः ।। १९५ ।। तथोत्पन्ना नरदत्ता गौरी भद्रासनस्थिता । भान्ती दक्षिणबाहुभ्यां वरदेनाक्षसूत्रिणा ॥ १९६ ।। समातुलिङ्गशूलाभ्यां वामदोभ्या॑ च शोभिता । सुव्रतस्वामिनोऽभूतामुभे शासनदेवते ॥ १९७ ॥ ताभ्यामधिष्ठिताभ्यर्णः पृथिवीं विहस्न् प्रभुः । अन्यदा समवासार्षीद्धृगुकच्छे महापुरे ।। १९८ ॥ तत्र राजा जितशत्रुर्जात्यमारुह्य वाजिनम् । प्रभुं वन्दितुमभ्यागादथ शुश्राव देशनाम् ।। १९९ ।। रोमाञ्चिताङ्गो निस्पन्द उत्कर्णः स्वामिदेशनाम् । अश्रौषीत्तुरगः सोऽपि जितशत्रुमहीपतेः ।। २०० ।। पप्रच्छ समये चैवं गणभृत्परमेश्वरम् । स्वामिन् प्रपेदे समवसरणे धर्ममत्र कः ॥२०१ ॥ स्वाम्यप्यूचे धर्ममत्र न कोऽपि प्रत्यपद्यत । जितशत्रुनरेन्द्रस्य विनैकं जात्यवाजिनम् ।। २०२ ।। सविस्मयो जितशत्रुरप्यपृच्छज्जगद्गुरुम् । कोऽयमश्वो विश्वनाथ यो धर्म प्रत्यपधत ॥२०३ ।। आचख्यौ भगवानेवं पद्मिनीषण्डपत्तने । पुरासीच्छ्रावक श्रेष्ठी जिनधर्मोऽभिधानतः ॥ २०४ ॥ मित्रं सागरदत्तोऽस्य समस्तनगराग्रणीः । भद्रकत्वात् समं तेन ययौ चैत्येषु सोऽन्वहम् ॥ २०५ ।। साधुभ्यः सोऽन्यदाश्रौषीयोऽर्हबिम्बानि कारयेत् । संसारमथनं सोऽन्यभवे धर्ममवाप्नुयात् ।। २०६ ।। श्रुत्वा सागरदत्तस्तत् सौवर्ण बिम्बमार्हतम् । कारयित्वा महाऋद्ध्या साधुभिः प्रत्यतिष्ठपत् ।। २०७ ।। १ त्रिनेत्रः । २ गौरागी । ३ निश्चलः ।
अश्वप्रतिबोधः ।
||८८॥
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ।।८९॥
SAH
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
नगरस्य बहिस्तस्य तेनासीत् कारितं पुरा । शिवायतनमुत्तुङ्गं सोऽगात्तत्रोत्तरायणे ।। २०८ ।। तत्र प्राक्संचितस्त्यानसर्पिस्कुम्भाः शिवार्चकैः । क्रष्टुमारेभिरे सर्पिःकवलाय कृतत्वरैः ।। २०९ ।। अधस्तेषां घटानां च पिण्डीभूयोपैदेहिकाः । लग्ना बभूवुर्भूयस्यो निपेतुस्ताश्च वर्मनि ।।२१० ॥ संचरद्भिः पूजकैश्च चूर्यमाणाः समीक्ष्य ताः । सागरः कृपया वस्त्रेणापनेतुं प्रचक्रमे ॥२११ ॥ किं श्वेतभिक्षुभिररे शिक्षितोऽसीति जल्पता । ततस्ताः पूजकेनैकेनाङ्ग्रिघातेन चूर्णिताः ।। २१२ ॥ श्रेष्ठी सागरदत्तोऽपि विलक्षीभूय तत्क्षणम् । तदा तदाचार्यमुखं तच्छिक्षार्थमुदक्षत ॥२१३ ॥ उपेक्षमाणे तत्पापं तस्मिन्नपि हि सागरः । एवं विचिन्तयामास धिगहो निघृणा अमी ॥ २१४ ।। गुरुबुद्ध्या कथममी पूज्यन्ते दारुणाशयाः । आत्मानं यजमानं च दुर्गतौ पातयन्ति ये ॥२१५ ।। विचिन्त्येत्युपरोधाच्च कृत्वा तत्कर्म सागरः । अनासादितसम्यक्त्वो दानशीलस्वभावतः ।। २१६ ॥ महारंभार्जितधनत्राणनिष्ठो विपद्य सः । जात्यस्तवाश्वोऽयमभूत्तबोधायाहमागमम् ।। २१७ ।। प्राग्जन्मकारितजिनप्रतिमायाः प्रभावतः । धर्मोपदेशं नः श्रुत्वा संबुद्धोऽयं क्षणादपि ।। २१८ ।। एवं भगवताख्याते स्तूयमानो जनैर्मुहुः । स्वैरचारी कृतः सोऽश्वः क्षमयित्वा क्षमाभुजा ॥२१९ ॥ ततः प्रभृति तल्लोके प्रख्यातमतिपावनम् । तीर्थमश्वावबोधाख्यं भृगुकच्छमभूत्पुरम् ।। २२० ॥ देशनां पारयित्वा तु भुवनोपचिकीः प्रभुः । विहरन् समवासार्षीदन्यदा हस्तिनापुरे ।। २२१ ॥ १ स्त्यानं शीनम् घनीभूतमित्यर्थः । २ सर्पिःकवलाय घृतभक्षणायेत्यर्थः । ३ उपदेहिकाः कीटविशेषाः उघेही इति लोके प्रसिद्धः । ४ निर्दयाः । ५ आग्रहात् पूजकाचार्यस्येति शेषः । ६ पूजादिकं कार्यम् । ७ महारंभेण लब्धस्य धनस्य रक्षणे निष्ठा यस्य सः । ८ जगदुपकारं कर्तुमिच्छुः ।
अश्वप्रतिबोधः ।
ASRASHASARSHA
॥८९॥
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥९०॥
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
तस्मिश्च नगरे नाम्ना जितशत्रुरभून्नृपः । श्रेष्ठी वणिक्सहस्रशः कार्तिकः श्रावकोऽपि च ।। २२२ ॥ तस्मिन् कषायवसनः पुरे भागवतव्रतः । मासं मासं चोपवासी पौरैभृशमपूज्यत ।।२२३ ।। पारणे पारणे पौरैः सोऽतिभक्त्या न्यमन्त्र्यत । न सम्यक्त्वैकवसुना श्रेष्ठिना कार्तिकेन तु ।।२२४ ॥ भूतवच्छ्रेष्ठिनस्तस्व छिद्रान्वेषणतत्परः । सोऽन्यदा पारणे राज्ञा न्यमन्त्रि जितशत्रुणा ।। २२५ ।। स परिव्राजकोऽप्यूचे यदि मे परिवेषणम् । करोति कार्तिको राजन् मुझे तव गृहे तदा ।। २२६ ।। आमेत्युक्त्वा नरेन्द्रोऽपि गत्वा तद्वेश्म कार्तिकम् । ययाचे भगवतोऽस्य परिवेष्यं त्वयानघ ॥२२७ ॥ स्वामिन्न युज्यतेऽस्माकमिदं पाखण्डधारिषु । तवाज्ञया कार्यमेतदपीति प्रत्यपादि सः ।। २२८ ।। पुरापि चेत्प्रावजिष्यं नाकरिष्यमिदं तदा । एवं विचिन्तयन् खेदाच्छ्रेष्ठी राजकुलं ययौ ।। २२९ ।। परिवेषयतस्तस्य परिव्राट् कार्तिकस्य सः । निकारं दर्शयामास तर्जनीदर्शनैर्मुहुः ।। २३० ॥ परिवेष्यानिच्छयापि श्रेष्ठी निर्वेदभावितः । समं वणिक्सहस्रेण स्वाम्यन्ते प्राव्रजत्तदा ।। २३१ ॥ द्वादशाङ्गधरः कृत्वा द्वादशाब्दी परं व्रतम् । मृत्वा सौधर्मकल्पेन्द्रः कार्तिकः समजायत ।। २३२ ।। परिव्राडपि मृत्वा स आभियोग्येन कर्मणा । तस्यैव वाहनमभूदैरावण इति द्विपः ।। २३३ ॥ तं शक्रं प्रेक्ष्य सामर्षः स प्रारेभे पलायितुम् । प्रसह्य धृत्वा शक्रस्तमारुरोह प्रभुर्हि सः ।। २३४ ॥ द्वे शीर्षे स चकाराथ द्विमूर्तिर्वासवोऽप्यभूत् । एवं स यावच्छीर्षोऽभूत्तावद्वान् वासवोऽपि हि ॥२३५ ।। १ सहस्त्रवणिजां स्वामी । २ सम्यक्त्वमेवैकं धनं यस्य तेन । ३ कार्तिकस्येदं कार्तिकमिदमर्थेऽण् । ४ अङ्गीचकार । ५ तिरस्कारम् ।
कार्तिक श्रेष्ठि वृत्तान्तः ।
॥९०॥
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
षष्ठं पर्व सप्तमः सर्गः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिचरितम् ।
पुरुषचरिते
॥९१॥
भूयः पलायमानः स वजेणाहत्य वज्रिणा । प्राग्जन्ममत्सरी मच व्यधीयत वशंवदः ॥२३६ ॥ आकेवलाद्विहरतः सुव्रतस्वामिनोऽपि हि । एकादशमासन्यूनार्धाष्टमाब्दसहस्यगात् ।। २३७ ॥ प्रभोस्त्रिशत्सहस्राणि श्रमणानां महात्मनाम् । सहस्राणि तु पञ्चाशदार्यिकाणां तपोजुषाम् ।। २३८ ।। चतुर्दशपूर्वभृतां सहस्रार्धं महाधियाम् । अवधिज्ञानयुक्तानामष्टादश शतानि तु ।। २३९ ।। शतानि पञ्चदश तु मनःपर्ययशालिनाम् । केवलज्ञानयुक्तानामष्टादश शतानि तु ।। २४० ॥ जातवैक्रियलब्धीनां सहस्रद्वितयं पुनः । उत्पन्नवादलब्धीनां सहस्र द्वे शते तथा ।। २४१ ॥ श्रावकाणां लक्षमेकं द्वासप्ततिसहस्यपि । श्राविकाणां त्रिलक्षी च सार्धा विहरतोऽभवत् ॥ २४२ ॥ निर्वाणकाले सम्मेतं ययौ श्रीमुनिसुव्रतः । समं मुनिसहस्रेणानशनं प्रत्यपादि च ।। २४३ ॥ मासस्यान्ते ज्येष्ठकृष्णनवम्यां श्रवणे च भे । समं तैर्मुनिभिः स्वामी ययौ पदमनश्वरम् ॥ २४४ ।। सार्धाः सप्ताब्दसहस्राः कौमारव्रतयोः पृथक । राज्ये पञ्चदश त्रिशदित्यायुः सुव्रतप्रभोः ।। २४५ ।। श्रीमल्लिस्वामिनिर्वाणान्मुनिसुव्रतनिर्वृतिः । चतुःपञ्चाशति समालक्षेष्वतिगतेष्वभूत् ।। २४६ ॥
मुनिसुव्रतस्य मुनिभिः सहैव तैः पदमव्ययं गतवतः सुरेश्वराः । समुपेत्य मोक्षमहिमानमुच्चकैर्विधिवद्यधुः सविबुधाः ससम्भ्रमाः ॥२४७ ॥
निर्वाणम् ।
॥९१
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये षष्ठे पर्वणि मुनिसुव्रतस्वामिचरितवर्णनो नाम ।
सप्तमः सर्गः । १ प्राग्जन्मद्वेषी । २ शीघ्रम् । ३ कौमारे सार्धसप्त सहस्राणि वर्षाणि तावन्ति व्रते, पञ्चदश सहस्राणि च राज्ये एवं त्रिंशत्सहस्राणि जातानि ।
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टमः सर्गः । श्रीमहापद्मचक्रिचरितम् ।।
षष्ठं पर्व
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥९२॥
अष्टमः सर्ग महापद्म-: चक्रिचरितम् ।
पूर्वभवः ।
इतश्च विहरत्येव जिनेन्द्र मुनिसुव्रते । जज्ञे चक्री महापद्मश्चरितं तस्य कीर्त्यते ॥१॥ जम्बूद्वीपस्यास्य पूर्वविदेहावनिभूषणे । सुकच्छविजये ख्यातमस्ति श्रीनगरं पुरम् ॥२॥ तत्र राजा प्रजापालः प्रजापालनतत्परः । परराजयशोहंसनाशनाम्बुधरोऽभवत् ॥३॥ सोऽन्यदाकस्मिकं विद्युत्पातं दृष्ट्वा विरक्तधीः । समाधिगुप्तस्य मुनेः समीपे व्रतमाददे ।। ४ ।। स चिरं पालयामास खड्गधारोपमं व्रतम् । विपद्य चाच्युतेन्द्रोऽभूत्तपोलेशोऽपि नाफलः ॥ ५ ॥ इतश्च जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रे भरतनामनि । समस्ति हास्तिनपुरं पुरं सुरपुरोपमम् ।।६ ॥ इक्ष्वाकुवंश्यस्तत्राभून्नाम्ना पद्मोत्तरो नृपः । पद्मानिकेतनं पद्ममिव पद्ममहाहूदे ॥७॥ तस्योज्वलगुणा ज्वाला नामान्तःपुरभूषणम् । बभूव महिषी रूपेणाभिभूतामराङ्गना ॥८॥ तस्यां च केसरिस्वप्नसूचितः प्रथमः सुतः । जज्ञे विष्णुकुमाराख्यः श्रिया सुरकुमारवत् ॥९॥ स प्रजापालजीवोऽपि पूरयित्वायुरच्युतात् । च्युत्वा ज्वालामहादेव्या उदरे समवातरत् ।। १०॥ चतुर्दशमहास्वप्नसूचितोऽथ सुतोऽभवत् । ज्वालादेव्या महापद्मो नाम धामाखिलश्रियाम् ।। ११ ॥ १ शत्रुभूतराज्ञां यश एव हंसस्तस्य नाशने मेघसमानः मेघागमे हि हंसाः सरोवराणि विहाय पलायन्ते इति स्थितिः । २ स्थानम् ।
॥९२॥
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥९३॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्म
चक्रि
चरितम् ।
क्रमेण ववृधाते तावुभावपि सहोदरौ । निमित्तीकृत्य चाचार्य सर्वा जगृहतुः कला ॥१२ ।। स जिगीषुरिति ज्ञात्वा पद्मोत्तरमहीभुजा । यौवराज्ये महापद्मकुमारो निदधे सुधीः ॥ १३ ॥ इतश्चोज्जयिनीपुर्या श्रीवर्मा नाम भूपतिः । बभूव तदमात्यस्तु नमुचिर्नाम विश्रुतः ॥ १४ ॥ विहरन्नन्यदा तस्यां नगर्या समवासरत् । आचार्यः सुव्रतो नाम मुनिसुव्रतदीक्षितः ॥१५ ।। तद्वन्दनाय सर्वा गच्छतो नगराज्जनान् । प्रासादशिखरारूढोऽपश्यच्छ्रीवर्मभूपतिः ॥१६॥ अमी अकालयात्रायां सर्वर्या कुत्र नागराः । गच्छन्तीति स पप्रच्छ स्वच्छधीनमुचिं नृपः ।। १७॥ सोऽप्याख्यद्बहिरुद्याने श्रमणाः केचिदागताः । तद्वन्दनाय तद्भक्त्या एते गच्छन्ति सत्वराः ।। १८ ॥ यामो वयमपीत्युक्ते राज्ञा नमुचिरब्रवीत् । यदि वो धर्मशुश्रूषा धर्मं वक्ष्येऽहमेव तत् ।। १९ ।। तत्रावश्यं गमिष्यामीत्युक्ते भूयोऽपि भूभुजा । मन्त्र्यूचे स्वामिना तर्हि स्थेयं मध्यस्थवृत्तिना ॥ २० ॥ सर्वान्निरुत्तरीकृत्य वादे जेष्यामि तानहम् । पाखण्डिनां हि पाण्डित्यं प्राकृतेष्वेव जम्भते ॥ २१ ॥ इत्युक्ते नृपतिर्मन्त्री राजलोकोऽखिलोऽपि च । प्रययुः सुव्रताचार्यसन्निधौ विविधाशयाः ॥२२॥ पप्रच्छुस्तत्र ते धर्म मुनिभ्यः स्वैरवादिनः । मौनेन मुनयोऽप्यस्थुस्तेषामुच्चावचोक्तिभिः ।।२३ ॥ ततश्च नमुचिः क्रुद्धो निन्दन् शासनमार्हतम् । सूरि प्रतिजगादैवं किमहो वेत्सि गौरवम् ।। २४ ।। इत्यूचुः सुव्रताचार्या अनार्यमपि मन्त्रिणम् । जिह्वा कण्डूयते ते चेत् किमपि ब्रूमहे तदा ॥ २५ ॥ १ जेतुमिच्छुर्जयनशील इति यावत् । २ पामरजनेषु साधारणजनेषु वा । ३ अधिकम् ।
नमुचिपराभवः ।
||९३॥
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥९४ ॥
I
अथैकसुव्रताचार्यपादान् क्षुल्लोऽभ्यधादिदम् । स्वयं वो युज्यते वक्तुं न विद्वन्मानिनामुना ।। २६ ।। अमुं वावे विजेष्येऽहं सभ्यीभूयैव पश्यथ । भट्टो वदत्वसौ पक्षं दूषयामि यथातथम् ॥ २७ ॥ ऊचे नमुचिभट्टोऽपि क्रोधकर्कशवागिति । अशौचाः पाखण्डिनश्च त्रयीबाह्याश्च सर्वदा ।। २८ । तत्संवासयितुं यूयं न युक्ता निजमण्डले । इत्येष खलु मे पक्षो युष्मास्वन्यत् किमुच्यते ॥ २९ ॥ प्रत्यूचे क्षुल्लकोऽप्येवमशौचं सुरतं विदुः । तत्सेवकश्च पाखण्डी त्रयीबाह्यः स एव हि ।। ३० । त्रय्यामर्थोऽयमप्कुम्भः कण्डनी पेषणी तथा । चुल्ली प्रमार्जनी पञ्च सूनाः पापाय गेहिनाम् ।। ३१ ।। सेवन्ते य इमाः सूनास्त्रयीबाह्या हि ते खलु । सूनापञ्चकहीनास्तु त्रयीबाह्याः कथं वयम् ।। ३२ ।। अस्माकमपदोषाणां दोषवत्सु जनेषु भोः । म्लेच्छेषूत्तमजातीनामिव वासश्च नोचितः ।। ३३ ।। इत्थंकारं क्षुल्लकेन सुयुक्तिभिरंपोदितः । स्वस्थानं सोऽगमन्मन्त्री राजा राजजनोऽपि च ॥ ३४ ॥ स मन्त्री निशि चोत्थाय निशाचर इवोत्कटः । ज्वलन्निवातिक्रोधेन तद्वधाय समाययौ ॥ ३५ ॥ सद्यः शासनदेव्या च वार्तिकेनेव पन्नगः । स स्तंभितः प्रभाते च ददृशे विस्मितैर्जनैः ।। ३६ ।। आश्चर्यं प्रेक्ष्य तद्राजा लोकाश्च बहवस्तदा । श्रुत्वा धर्ममुपाशाम्यन् विमदा इव दन्तिनः ॥ ३७ ॥ तथापमानान्नमुचिर्नगरं हस्तिनापुरम् । ययौ स्थानं विदेशो हि मानिनामपमानिनाम् ॥ ३८ ॥ युवराजो महापद्मः स्वसाचिव्ये चकार तम् । अभ्यागतेऽन्यनृपतिप्रधाने ह्यर्थिनो नृपाः ।। ३९ ।।
१ लघुसाधुः । २ आत्मानं विद्वांसं मन्यते इति विद्वन्मानी तेन । ३ अस्मद्देशे निवासयितुं यूयं न युक्ताः । ४ जलस्थानम् । ५ जीवानां वधस्थानं सूनोच्यते । ६ निरसितः । ७ गरुडेन । ८ तिरस्कृतानाम् ।
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्म
चक्रि चरितम् ।
नमुचिपराभवः ।
| ॥९४ ॥
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥९५॥
इतश्च प्रान्तवास्तव्यो नाम्ना सिंहबलो नृप । दुर्गस्थ इत्यतिबली नभःस्थ इव राक्षसः ॥ ४० ॥ अवस्कन्दमवस्कन्दं महापद्मस्य मण्डलम् । प्राविशत् स्वं पुनर्दुर्गं न धर्तुं कोऽपि तं क्षमः ।। ४१ ।। रुषितोऽथ महापद्मोऽवोचन्नमुचिमन्त्रिणम् । क्वचित्कञ्चिदिहोपायं वेत्सि सिंहबलग्रहे ।। ४२ ।। सोऽप्यूचे देव वेद्मीति वचो वच्मि कथं ह्यहम् । गैहेनर्दीत्यपवादः सुलभो गर्जतां गृहे ॥ ४३ ॥ कृत्वोपायं फलेनैव स्वामिनो दर्शयाम्यहम् । उपायं वचसा वक्तुं कातरा अपि पण्डिताः ॥ ४४ ॥ इत्युक्त्वा हृष्टचित्तेन महापद्मेन तत्क्षणम् । स आदिष्टो ययौ तस्य दुर्गं वायुरिवास्खलत् ॥ ४५ ॥ तीक्ष्णोपायः स तद्दर्गं भङ्क्त्वा सिंहबलं च तम् । मृगं सिंह इवादाय महापद्ममुपाययौ ।। ४६ ।। वरं वृणीष्वेति महापद्मेनाभिहितो मुदा । उचे नमुचिमन्त्र्येवमादास्ये समये वरम् ॥ ४७ ॥ एवं च प्रतिपन्नार्थो यौवराज्यमपालयत् । महापद्मो नमुचिना कृतसाचिव्यमुच्चकैः ॥ ४८ ॥ ज्वालयाथ महापद्ममात्रार्हत्प्रतिमारथः । कर्णीरथ इवाकारि भवसागरतारणे ॥ ४९ ॥ मिथ्यादृष्ट्या च सपत्नीमात्रा लक्ष्म्यभिधानया । अकार्यत ब्रह्मरथस्तत्प्रतीपविधित्सया ।। ५० ।। अयं ब्रह्मरथः पूर्वं परिभ्रमतु पत्तने । पश्चादर्हद्रथ इति लक्ष्म्यायाच्यत भूपतिः ।। ५१ ।। 1 ऊचे ज्वालापि राजानं न प्राग्जैनरथो यदि । यात्रां करिष्यति पुरे तदाह्यनशनं मम ॥ ५२ ॥ ततश्च संशयापन्नो रथयोरुभयोरपि । यात्रां राजारुणत् का हि मध्यस्थस्यापरा गतिः ॥ ५३ ॥ ततश्च मातृदुःखेन महापद्मोऽतिपीडितः । निशि सुप्तेषु लोकेषु निर्ययौ हस्तिनापुरात् ॥ ५४ ॥ १ गृहे गर्जनशीलः । २ प्रवहणं । ३ प्रतीपं प्रतिकूलम् ।
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
नमुचेः वरप्रदानम् ।
॥९५॥
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१६॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
स गच्छन्नुन्मुखः स्वैरं प्रापदेकां महाटवीम् । तत्रापि पर्यटन्नेकमपश्यत्तापसाश्रमम् ।। ५५ ।। तापसैः कृतसत्कारः प्रियातिथिसमागमैः । प्रावर्त्तत महापद्मस्तत्र स्थातुं स्ववेश्मवत् ।। ५६ ।। इतश्च पुर्यां चम्पायां नृपतिर्जनमेजयः । रुद्धः कालनरेन्द्रेण युयुधे च ननाश च ।। ५७ ॥ भज्यमाने पुरे तत्र नेशुरन्तःपुरस्त्रियः । कुरङ्ग्य इव दिङ्मूढा दीप्यमाने दवानले ॥ ५८ ॥ चम्पेशस्य नागवती प्रिया स्वसुतया सह । प्रणष्टा मदनावल्या तत्रागात्तापसाश्रमे ।। ५९ ।। पद्मस्य मदनावल्याश्चान्योऽन्यमदनास्त्रयोः । जज्ञे दर्शनमन्योऽन्यमनुरागश्च तत्क्षणम् ।।६० ॥ जातानुरागां तां ज्ञात्वा जनन्येवमवोचत । पुत्रि मा चापलं कार्षीनैमित्तिकवचः स्मर ।। ६१ ।। त्वं हि नैमित्तिकेनैवमाख्यातासि भविष्यसि । प्रधानपत्नी षट्खण्डभरतक्षेत्रशासितुः ।। २ ॥ पुरुषे यत्र तत्रापि मानुरागं ततः कृथाः । संयता तिष्ठ समये चक्री त्वां परिणेष्यति ।। ६३ ।। तद्विप्लवभयात्पद्ममूचे कुलपतिस्ततः । यत्राचालीस्तत्र वत्स गच्छ स्वस्त्यस्तु तेऽनघ ।। ६४ ॥ श्रुत्वा दध्यौ कुमारोऽपि युगपद्वौ न चक्रिणौ । चक्री भाव्यहमेवेह तन्ममैव हि पल्यसौ ।। ६५ ।। निश्चित्यैवं महापद्मो निर्गतस्तापसाश्रमात् । पर्यटन्नासदत् सिन्धुसदनं नाम पत्तनम् ।। ६६ ।। तदा च बहिरुद्याने पौरनार्यो मधूत्सवे । चिक्रीडुर्विविधं तत्र स्थिताः कन्दर्पशासने ।। ६७ ।। तत्केलितुमुलं श्रुत्वा महासेनमहीपतेः । स्तम्भमुन्मूलयामास कदलीकाण्डवत् करी ॥६८ ॥ निपात्यारोहको सद्यः शय्यासंसक्तरेणुवत् । अङ्गे वायोरपि स्पर्शासह उत्तब्धरोमकः ।।६९ ॥ १ प्रियोऽतिथिसमागमो येषां तैः । वसन्तोत्सवे ।
कन्यापरिणयनम् ।
॥९६॥
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरि ॥९७॥
प्रतिकारैः प्रतीकाराक्षमैर्मुक्तो विदूरतः । ताः पौरनारीर्निकषा झगित्येव स आययौ ॥ ७० ॥
॥ युग्मम् ॥ पलायितुं न शेकुस्तास्तस्थुस्तत्रैव साध्वसात् । नक्राक्रान्तमरालीवत्तारतारं च चुक्रुशुः ॥ ७१ ॥ क्रोशन्तीः प्रेक्ष्य ताः सानुक्रोशं पद्मोऽभिधाव्य तम् । इत्थं ततर्ज रे व्याल पश्यार्वाग्मदुर्मद ।। ७२ ।। कुमाराभिमुखं रोषाद्ववले व्यालकुञ्जरः । कम्पयन् काश्यपीं पादन्यासैः शुषिरिणीमिव ॥ ७३ ॥ अस्मद्रक्षाकृते कोऽपि महात्मात्मानमक्षिपत् । येमास्यस्येव करिणः पुर इत्यवदन् स्त्रियः ।। ७४ ।। क्षणेनाभ्येयुषोऽभ्यर्णं तस्य व्यालस्य सन्मुखम् । ऊर्ध्वं वासोऽक्षिपत्पद्मश्छद्मोऽपि क्वापि शोभते ॥ ७५ ॥ कुमारबुद्ध्या तद्वासो मुहुर्विव्याध सिन्धुरः । आन्ध्याय क्रोध एकोऽपि किं पुनर्मदमूर्च्छितः ।। ७६ ।। तदा च तुमुलेनोच्चैरमिलन्नागरो जनः । समं सामन्तसेनेशैर्महासेनश्च भूपतिः ॥ ७७ ॥ महासेनोऽवदत् पद्मं दोष्मन्नपसर द्रुतम् । अकालमृत्युनानेन करिणा रोषितेन किम् ॥ ७८ ॥ पद्मोऽपि निजगादैवं युक्तमुक्तं त्वया नृप । परं व्रीडाकरं तन्मे यदारब्धस्य मोक्षणम् ॥ ७९ ॥ वशीकृतमिमं व्यालमव्यांलमिव जन्मतः । बाध्यमानं मया पश्य मा भूः सौजन्यकातरः ॥ ८० ॥ एवमुक्त्वा कुमारेण मुष्टिवज्रेण ताडितः । प्रच्छादनपटीवेधन्यग्मुखः स महाकरी ॥ ८१ ॥ ग्रहणाय कुमारस्योत्तस्थौ यावदिभः स तु । स तावद्विद्युदुत्क्षिप्तकरणेनारुरोह तम् ॥ ८२ ॥
१ भयात् । २ सदयं यथा स्यात्तथा । ३ हे दुष्टगज । ४ पृथ्वी । ५ छिद्रसहितामिव । ६ यममुखस्य । ७ आगच्छतः । ८ मत्तमिमं गजं जन्मतः शान्तमिव । ९ आच्छादनवस्त्रस्य वेधे नम्रमुखः । १० विद्युद्वत्प्लुतगत्या ।
षष्ठं पर्व
अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
कन्या
परिणयनम् ।
॥९७॥
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
पुरुषचरिते
॥९८॥
आसनैश्च नवनवैः स मण्डूकासनादिभिः । अग्रतः पार्श्वतश्चापि विचरंस्तमखेदयत् ।। ८३ ॥ कुम्भदेशे चपेटभिः कण्ठे चाड्डष्ठपीडनैः । पादन्यासेन पृष्ठे च स पद्मनाकुलीकृतः ।। ८४ ।। सविस्मयैर्वीक्ष्यमाणः पौरैः साध्विति वादिभिः । नृपेण बन्धुबुद्ध्या च वर्ण्यमानपराक्रमः ।। ८५ ।। भ्रमयामास तन्नागमारोहकपुरन्दरः । कुमारः कारयन् क्रीडा स्वैरं कलभलीलया ।। ८६ ॥ . आरोहकायापरस्मै तं समर्प्य च सिन्धुरम् । कक्षां गृहीत्वावारोहदपरायां पदं दधत् ।। ८७ ॥ तं च विक्रमरूपाभ्यां प्रधानकुलभूरिति । राजा वितर्कयामास निन्ये च निजवेश्मनि ।। ८८ ॥ निजं कन्याशतं तेन भूपतिः पर्यणाययत् । गृहागतो वरस्तादृक् पुण्यैरेव ह्यवाप्यते ।। ८९ ।। ताभिर्भोगान् कुमारस्य भुानस्याप्यहर्निशम् । स्मरणं मदनावल्या नित्यशल्यमिवाभवत् ॥ ९०॥ सोऽन्यदा निशि पर्यङ्के सुप्तो हंस इवाम्बुजे । विद्याधर्या वेगवत्यापजते वायुवेगया ॥९१ ॥ निद्राच्छेदे च किं क्षुद्रे हरसे मामिति ब्रुवन् । मुष्टिमुत्पाटयामास कुमारो वज्रगोलवत् ।। ९२ ।। साप्यूचे मा कुपः स्थामशालिन्नवहितः श्रृणु । अस्ति सूरोदयं नाम पुरं वैताव्यपर्वते ।।९३ ॥ तत्रास्तीन्द्रधनुर्नाम विद्याधरनरेश्वरः । श्रीकान्ता नाम तद्भार्या जयचन्द्रा तयोः सुता ॥ ९४ ।। अनुरूपवराप्राप्त्या जयचन्द्रा च साभवत् । पुरुषद्वेषिणी जीवन्मृता हीनवराः स्त्रियः ॥ ९५ ॥ पटेष्वालेख्य रूपाणि भरतक्षेत्रभूभुजाम् । दर्शितानि मया तस्यै न किंचिदरुचत्परम् ।। ९६ ।। १ आरोहकेषु हस्तिपकेषु पुरन्दर इन्द्रः श्रेष्ठ इति यावत् । २ हस्तिबन्धनरज्जुम् । ३ अवातरत् । ४ स्थाम्ना तेजसा शोभमान ।
कन्यापरिणयनम् ।
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते
॥१९॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
पटे त्वद्रूपमन्येधुलिखित्वा दर्शितं मया । द्राक् तस्या हृदि कामने कामं च निदधे पदम् ।।९७ ।। पुरुषद्वेषिणी सा प्राग्जीवितद्वेषिणी ततः । बभूव मन्यमाना त्वां दुर्लभ प्राणवल्लभम् ।। ९८ ॥ . पतिर्भवति वा मेऽसौ पद्मः पद्मोत्तरात्मजः । मरणं शरणं वा मे प्रतिज्ञामिति साकरोत् ।। ९९ ।। तस्यास्त्वय्यनुरागं तं पित्रोरहमचीकथम् । अनुरूपवरेच्छातस्तत्क्षणान्मोदमानयोः ।। १०० ।। अहं वेगवती नाम महाविद्याधरी प्रभो । ताभ्यामस्मि समादिष्टा त्वदानयनहेतवे ।। १०१ ॥ तवानुरागिणी चैतामाश्वासयितुमब्रवम् । सुभ्र स्वस्था भवाद्यैव तत्र यास्यामि नन्वहम् ।। १०२ ।। आनेष्यामि महापद्मं तव हृत्पद्मभास्करम् । नो वा वहिं प्रवेक्ष्यामि क्षामीकुरु मनोरुजम् ।। १०३ ॥ एवं तामहमाश्वास्य तदाश्वाससुधाकरम् । इहोपेत्य नयामि त्वामुपकार्यसि मा कुपः ।। १०४ ।। साथ तं तदनुज्ञाता सूरोदयपुरेऽनयत् । आभियोग्यधुसद्यानप्रायानल्पेन रंहसा ।। १०५ ।। प्रभाते सूरवत्सूरोदयनाथेन पूजितः । जयचन्द्रामुपायंस्त स चन्द्र इव रोहिणीम् ।। १०६ ॥ जयचन्द्रामातुलजौ गङ्गाधरमहीधरौ । महाविद्याधरौ विद्यामददोर्मवदुर्धरौ ।। १०७ ।। तद्विवाहं समाकर्ण्य सघश्चकुपतुस्तराम् । एकद्रव्याभिलाषो हि महद्वैरस्य कारणम् ।। १०८ ।। तौ च सर्वाभिसारेण शूरौ सूरोदये पुरे । समेयतुर्योधयितुं जयचन्द्रापति युतौ ।। १०९ ॥ विद्याधरपरीवारो दुर्वारभुजविक्रमः । नगरान्निरगात् पद्मोऽप्यच्छद्मरणकौतुकी ।। ११०॥ स काश्चित्त्रासयन् काश्चिन्निनन काश्चिच्च मारयन् । लीलयायोधयद्वैरिसैन्यान् हरिरिव द्विपान् ।।१११ ॥ १ अत्यन्तम् । २ मनःपीडां अल्पांकुरु ।३ सूर्यवत् ।
कन्यापरिणयनम् ।
॥१९॥
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
पुरुषचरिते
॥१००॥
विद्याधरपती तौ च गङ्गाधरमहीधरौ । स्वसैन्यभङ्गमालोक्य जीवग्राहं प्रणेशतुः ।। ११२ ॥ ततश्चोत्पन्नचक्रादिरत्नः पद्मोत्तरात्मजः । षट्खण्डभरतक्षेत्रविजयं विदधे बली ॥११३ ॥ स्त्रीरत्नेन विना तस्य चक्रिऋद्धिरपूर्यत । इन्दोः सितचतुर्दश्यां पूर्णतेव कलां विना ।। ११४ ॥ पूर्वदृष्टां स्मरंस्तां च स्त्रीरत्नं मदनावलीम् । तदाश्रमपदं पद्मः क्रीडयेव ययौ पुनः ।। ११५ ॥ आतिथ्यं तापसाश्चक्रुस्तस्मै तत्र भ्रमन् गतः । जनमेजयराजस्तु ददौ तां मदनावलीम् ॥ ११६ ॥ पूर्णचक्रधरद्धिः स प्रययौ हस्तिनापुरम् । ननाम पितरौ प्राग्वन्मुदितौ मुदितोऽधिकम् ।। ११७ ॥ स्वसूनोश्चरितं तच्चाकर्ण्य कर्णरसायनम् । सोच्छ्वासौ पितरौ तत्राभूतां सिक्ताविव द्रुमौ ।। ११८ ॥ तदा च सुव्रतो नाम मुनिसुव्रतदीक्षितः । आचार्यो विहरंस्तत्र समेत्य समवासरत् ।। ११९ ।। तं गत्वा सपरीवारो राजा पद्मोत्तरोऽनमत् । तद्देशनां च शुश्राव भववैराग्यमातरम् ।। १२० ॥ संस्थाप्य तनयं राज्ये दीक्षायै यावदेम्यहम् । स्वामिस्तावदिह स्थेयमित्याचार्य नृपोऽवदत् ।। १२१ ।। न प्रमादो विधातव्य इत्युक्तः सूरिणा तु सः । तत्पादानभिवन्द्य स्वं प्राविशन्नगरं नृपः ।। १२२ ॥ आहूयामात्यसामन्तप्रभृतीः प्रकृतीर्निजाः । सुतं विष्णुकुमारं चेत्यूचे पद्मोत्तरो नृपः ॥ १२३ ॥ दुःखाब्धिरेष संसारस्तत्पोषाय च देहिनः । प्रवृती रोगितस्येवापथ्येच्छा रोगवृद्धये ॥१२४ ॥ भवे मे पततः पुण्यैरिहागात् सुव्रतप्रभुः । उपकूपं गतस्येवान्धस्य बाहुप्रदो नरः ।। १२५ ॥ अद्य विष्णुकुमारस्तद्राज्ये संस्थाप्यतामयम् । व्रतं सुव्रतपादान्ते ग्रहीष्यामि ध्रुवं त्वहम् ।। १२६ ॥ १ जीवं गृहीत्वा । २ हृष्टः पद्मविशेषणम् । ३ एमि आगच्छामि । ४ दुःखपोषणाय ।
हस्तिनापुरे प्रत्यागमनम् ।
॥१०
॥
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
॥१०१॥
विष्णुरप्यभ्यधत्तैवं कृतं राज्येन तात मे । त्वामनु प्रव्रजिष्यामि व्रजिष्यामि त्वदध्वना ॥ १२७ ॥ राजाथ पद्ममाहूय सोपरोधमभाषत । वत्सोपादत्स्व राज्यं नः प्रव्रजामो यथा वयम् ॥ १२८ ॥ अभ्यधात् प्राञ्जलिः पद्मस्तात तातसमे मम । आर्ये विष्णुकुमारे सत्येतन्न खलु युज्यते ।। १२९ । राज्येऽभिषिच्यतां विष्णुरलम्भूष्णुर्जगत्यपि । भवामि युवराजोऽस्य पदातिवदहं पुनः ।। १३० ।। ऊचे राज्ञाभ्यर्थितोऽपि नैष राज्यं जिघृक्षति । जिघृक्षति परिव्रज्यां किं तु सार्धं मयैव हि ।। १३१ ।। आत्तमौनस्ततः पद्मः पद्मोत्तरमहीभुजा । राज्येऽभ्यषेचि चक्रित्वाभिषेकेण सहैव हि ।। १३२ ॥ कृत निष्क्रमणस्तेन सुव्रताङ्घ्रितले व्रतम् । पद्मोत्तरनृपो विष्णुकुमारेण सहाददे ।। १३३ ।। स्वपुरेऽभ्रमयत् पद्मोऽप्यार्हतं मातृकं रथम् । पूज्यमानं जनैः सर्वैः स्वशासनमिवावनौ ।। १३४ ॥ रथभ्रमणकालं तु तेऽपि सुव्रतसूरयः । तस्थुस्तत्रैव नगरे समं पद्मोत्तरादिभिः ।। १३५ ।। चक्रे जिनप्रवचनस्योन्नतिः पद्मचक्रिणा । स्वकीयस्येव वंशस्य चरित्राद्भुतशालिना ।। १३६ ॥ ग्रामाकरपुरद्रोणमुखादिषु स उच्चकैः । कोटिशोऽकारयच्चैत्यान्यद्रीनिव नवोत्थितान् ॥ १३७ ॥ विहृत्य गुरुभिः सार्धं पालयित्वोत्तमं व्रतम् । उत्पन्नकेवलः सिद्धिं पद्मोत्तरमुनिस्त्वगात् ।। १३८ ॥ मुनिर्विष्णुकुमारोऽपि तप्यमानोऽद्भुतं तपः । तपोमहिम्ना समभूत् संजातानेकलब्धिकः ।। १३९ । उत्तुङ्गो मेरुवद्व्योमचारी विहेगराजवत् । गीर्वाणवत्कामरूपो रूपवान् मीनकेतुवत् ॥। १४० ।।
१ तव मार्गेण । २ आग्रहसहितम् । ३ पितृसदृशे । ४ ग्रहीतुमिच्छति । ५ गरुडवत् । ६ कामदेववत् ।
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रि चरितम् ।
पद्मोत्तरनृपविष्णुकुमार
योर्दीक्षा ।
11909 11
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं पर्व
त्रिषष्टिशलाका
पुरुषचरिते
अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
॥१०२॥
*SHAHARASHRSSRASHRA
इत्यादि विविधावस्थो भवितुं प्रबभूव सः । बभूव न तु साधूनां लब्धिभोगोऽपैदे न हि ।। १४१ ॥ तेऽन्यदा सुव्रताचार्यः साधुभिः परिवारिताः । प्रावृषोऽतिक्रमायैत्य न्यवसन् हस्तिनापुरे ।। १४२ ।। आचार्यागमनं ज्ञात्वा प्राग्वैरप्रेतियातनाम् । चिकीर्षुर्नमुचिर्मन्त्री महापद्मं व्यजिज्ञपत् ।। १४३ ।। वरः प्राक्प्रतिपन्नो मे नरेन्द्रवर दीयताम् । न्यासवत्प्रतिपन्नस्य नास्ति नाशो महात्मसु ।। १४४ ।। याचस्वेति स राज्ञोक्तेऽब्रवीद्यक्ष्याम्यहं क्रतुम् । तदन्तावधि मे राज्यं देहि वाचं निजां स्मरन् ।। १४५ ॥ सत्यप्रतिज्ञो निदधे राज्ये नमुचिमन्त्रिणम् । अन्तरन्तःपुरं राजा प्रविवेश स्वयं पुनः ॥ १४६ ।। पुरान्निर्गत्य नमुचिः कपटात् क्रेतुवाटके । अभवदीक्षितः पापो दुष्टध्यायी बैकोटवत् ।। १४७ ।। तस्याभिषेककल्याणं कर्तुं प्रकृतयोऽखिलाः । श्वेतभिक्षून् विना सर्वे लिङ्गिनश्च समाययुः ।। १४८ ।। एयुर्मा लिङ्गिनः सर्वे न त्वमी श्वेतभिक्षवः । मात्सर्यादिति तच्छिद्रमग्रे चक्रे स दुर्मतिः ।। १४९ ॥ गत्वा च सुव्रताचार्यानिति साक्षेपमब्रवीत् । यो यदा स्यान्नृपस्तं हि श्रयन्ते लिङ्गिनस्तदा ।। १५० ॥ राजरक्ष्याणि हि तपोवनानीति तपोधनैः । राजाभिगम्यः क्रियते तपःषष्ठांशभाक् तथा ।। १५१ ।। मन्निन्दकाः पुनर्पूयं स्तब्धाः पाखण्डिपांसनाः । निर्मर्यादाविधातारो लोकराजविरुद्धयोः ।। १५२ ।। तधुष्माभिर्न मे राज्ये स्थातव्यं गच्छतान्यतः । योऽत्र वः स्थास्यति स मे वध्यः खलु खलाशयः ॥१५३ ॥ बभाषे सूरिरप्येवं न नः कल्प इति त्वयि । अभिषिक्ते न सम्प्राप्ता निन्दामश्च न किञ्चन ॥ १५४ ॥ प्रत्यूचे स पुनः क्रुद्धः कृतमाचार्य विस्तरैः । सप्ताहादिह तिष्ठन्तो निग्राह्या दस्युवन्मया ।। १५५ ॥ १ समर्थोबभूव, परं न कृतवानुपयोगमित्यर्थः । २ अस्थाने ।३ प्रतियातना प्रतिक्रिया । ४ यज्ञम् । ५ यज्ञमण्डपे । ६ बकवत् ।।
विष्णुकुमारस्य लब्धिः ।
॥१०२॥
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०३॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रि चरितम् ।
इत्युक्त्वा स ययौ स्वौकः सूरिरप्यब्रवीन्मुनीन् । किं कतर्व्यमिह ब्रूत यथाशक्ति यथामति ।। १५६ ॥ तत्रैकः साधुरित्यूचे षष्टिवर्षशतीं तपः । तप्तवान् विष्णुकुमारो मन्दरे सोऽस्ति सम्प्रति ।। १५७ ।। सोऽग्रजः पद्मराजस्य तेन तद्वचनादसौ । शान्ति यास्यति नमुचिः स्वामी सोऽप्यस्य पद्मवत् ।। १५८ ॥||* यो विद्यालब्धिमान साधुस्तमानेतुं प्रयातु सः । उपयोगोऽपि लब्धीनां सहकार्ये न दुष्यति ।। १५९ ।। अथैकः साधुरित्यूचे गन्तुं तत्र विहायसा । शक्नोमि न समागन्तुं ब्रूत यत्कृत्यमत्र मे ॥१६० ॥ त्वां समानेष्यते विष्णुरेवेति गुरुणोदिते । उत्पत्य तायवद्व्योम्ना क्षणात् पद्माग्रजं ययौ ।। १६१ ।। दृष्ट्वा विष्णुकुमारस्तं चिन्तयामासिवानिति । सङ्घकार्य महद्वेगाद्वदत्यस्यागमो मुनेः ।। १६२ ।। प्रावृट्काले हि साधूनां विहारो नान्यथा भवेत् । लब्धीनामुपयोगं च न ते कुर्युर्यथा तथा ॥ १६३ ॥ एवं विचिन्तयन्तं तं स मुनिर्मुनिपुङ्गवम् । अभिवन्द्य समाचख्यौ तन्निजागमकारणम् ।। १६४ ।। क्षणाद्विष्णुकुमारस्तं गृहीत्वार्षि विहायसा । आययौ हास्तिनपुरे ववन्दे चात्मनो गुरून् ।। १६५ ।। ततः साधुपरीवारो विष्णुर्नमुचिमभ्यगात् । सर्वैर्नमुचिवजं च ववन्दे पार्थिवादिभिः ।। १६६ ॥ विष्णुधर्मकथापूर्व ससान्त्वमिदमभ्यधात् । यावत्प्रावृडिहैवामी तिष्ठन्तु मुनयः पुरे ।। १६७ ॥ एकत्र स्वयमप्येते चिरकालं वसन्ति न । वर्षासु जन्तुबाहुल्याद्विहारस्तु न कल्पते ।। १६८ ॥ गरीयसि पुरेऽमुष्मिन् भिक्षुभिर्भेक्षवृत्तिभिः । अस्मादृशैर्वसद्भिस्ते हानिः का नाम बुद्धिमन् ।। १६९ ॥ भरतादित्यसोमाद्यैर्वन्दिताः साधवो नृपैः । तथा न चेत् करोषि त्वं स्थातुं देहि तथापि भोः ।। १७० ॥ इत्युक्तो विष्णुना मन्त्री प्रत्यूचे कोपदारुणम् । अलमाचार्यवचनैर्वस्तुं नेह ददामि वः ॥ १७१ ॥
विष्णु
कुमाराह्वानम् ।
।।१०३॥
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०४॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
पुनरप्यभ्यधाद्विष्णुः प्रभविष्णुरपि क्षमी । वसन्तूद्यानमेवामी नगरस्य बहिः स्थिताः ।। १७२ ।। जातामों महर्षि तं व्यब्रवीत् सचिवब्रुवः । न सहे गन्धमपि वः संवासप्रार्थनैरलम् ।। १७३ ॥ पुरस्यान्तर्बहिर्वापि निवासः श्वेतवाससाम् । दस्यूनामिव मर्यादाहीनानां न भविष्यति ।। १७४ ।। यदि वः प्राणितं प्रेयस्तदापसरत द्रुतम् । अन्यथा वो हनिष्यामि तार्यो विषधरानिव ।। १७५ ।। इत्युक्त्योद्दीपितो विष्णुराहुत्येव हुताशनः । ऊचे तथाप्यहो देहि स्थातुं नस्त्रिपदीमिह ।। १७६ ॥ ततो नमुचिरित्यूचे दत्ता वस्त्रिपदी मया । यस्त्रिपद्या बहिर्वः स्यान्निहनिष्यामि तं खलु ।। १७७ ॥ एवमस्त्विति देहीति चोक्त्वा प्रववृधे मुनिः । किरीटी कुण्डली स्रग्वी धनुर्वज्रकृपाणभृत् ।। १७८ ।। खेचरान् स्फारफूत्कारैभ्रंशयजीर्णपर्णवत् । पद्मिनीपत्रवत्पाददर्दरैः कम्पयन् महीम् ॥ १७९ ॥ उल्लालयञ्जलनिधीन् कल्पान्तपवमानवत् । प्रेतीपगा आपगाश्च कुर्वाणः सेतुबन्धवत् ।। १८० ॥ ज्योतिश्चक्राणि पर्यस्यन् कर्करप्रकरानिव । दारयन् पर्वतवरानपि वल्मीकपुजवत् ।। १८१ ।। स महौजा महातेजाः सुरासुरभयङ्करः । वर्धमानः क्रमान्नानारूपो मेरुसमोऽभवत् ।। १८२ ।।
॥चतुर्भिः कलापकम् ।। त्रिजगत्क्षोभमालोक्य प्रसादनकृतेऽस्य तु । सहस्राक्षः समादिक्षद्गायनीः सुरयोषितः ।। १८३ ।। कर्णमूले जगुस्तस्य गान्धारग्रामबन्धुरम् । सर्वज्ञोपज्ञशास्त्रानुरूपमेतन्निरन्तरम् ।। १८४ ।। कोपादिहापि दह्यन्ते स्वार्थे मुह्यन्ति चासकृत् । विपद्य चानन्तदुःखं प्रयान्ति नरकं नराः ।। १८५ ॥ १ पादकुट्टनैः । २ प्रतीपं प्रतिलोमं गच्छन्ति ताः ।
विष्णुकुमारेण शरीरवर्धनम् ।
19०४॥
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते ॥१०५॥
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
इति कोपं शमयितुं किन्नरादिस्त्रियोऽपि हि । जगुश्च ननृतुश्चाग्रे तस्य विष्णुमहामुनेः ।। १८६ ।। धरण्यां नमुचिं क्षिप्त्वा मध्येपूर्वापराम्बुधि । ददौ पादं जगद्वन्धपादः पद्माग्रजो मुनिः ।। १८७ ॥ पद्मोऽपि ज्ञातवृत्तान्तः समुपेत्य ससम्भ्रमः । चकितः स्वप्रमादेन मन्त्रिदोषेण तेन च ।। १८८ ।। स्वमग्रजं महर्षि तं नमस्कृत्यातिभक्तितः । कृताञ्जलिर्नेत्रजलक्षालिताङ्घिरदोऽवदत् ।। १८९ ।। तातः पद्मोत्तरोऽद्यापि चेतसा मम तिष्ठति । स्वामिन् विजयिनि सति लोकोत्तरगुणे त्वयि ।। १९० ॥ श्रीसङ्घाशातनां मन्त्रिपांसनेनामुना त्वहम् । क्रियमाणां न जानामि ज्ञापितोऽस्मि न केनचित् ।। १९१ ॥ अपराधी तथाप्यस्मि भृत्यः पापो ह्यसौ मम । स्वामिनो भूत्यदोषेण गृह्यन्त इति नीतिवाक् ।। १९२ ॥ तथाहमपि ते भृत्यस्त्वं स्वामी परमो मम । गृह्यसे मम दोषेण तत्कोपमुपसंहर ।।१९३ ॥ पापस्यास्यापराधेन त्रैलोक्यं प्राणसंशये । महात्मन्निदमारूढं त्रायस्व करुणानिधे ।। १९४ ।। एवमन्येऽपि विविधं सुरासुरनरेश्वराः । तमृषि सान्त्वयामासुः श्रीसङ्घश्च चतुर्विधः ।। १९५ ॥ अतिशब्दपथां वृद्धि प्राप्तो यावन्न सोऽशृणोत् । पादस्पर्श व्यधुस्तस्य तावत्सर्वेऽपि भक्तितः ॥ १९६ ॥ पादस्पर्शेन सोऽधस्तादपश्यद्भातरं पुरः । चतुर्विधं तथा सङ्घ सुरासुरनृपानपि ।। १९७ ॥ इत्थं च दध्यौ स मुनिः श्रीसोऽयं कृपापरः । अयं च दीनो मे भ्राता भीताश्चैते सुरादयः ।। १९८ ॥ कोपोपसंहारकृते युगपत् सान्त्वयन्ति माम् । मान्यः सोऽनुकम्प्याश्च पद्मप्रभृतयो मम ।। १९९ ॥ विमृश्यैवं वपुर्वृद्धि संहृत्य स महामुनिः । तस्थौ प्रकृत्यवस्थायां गतवेल इवार्णवः ।। २०० ॥ १ शब्दमार्गमतिक्रान्तां शब्दातीतामित्यर्थः ।
विष्णुकुमारकोपोपशमनम्।
||१०५॥
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिषष्टिशलाका
सानुरोधान्नमुचि मुमोच स महामुनिः । तं मन्त्रिपांसनं सद्यः पद्मस्तु निरवासयत् ।। २०१ ॥ तया त्रिपद्या स मुनिस्ततः प्रभृति पावनीम् । त्रिविक्रम इति ख्यातिमाससाद जगत्त्रये ।। २०२ ।। सङ्घकार्य स तत्कृत्वा शान्तस्तप्त्वा तपः परम् । उत्पन्नकेवलो विष्णुकुमारः प्रययौ शिवम् ॥२०३ ॥ पद्मोऽपि हि भवोद्विग्नस्त्यक्त्वा राज्यं पलालवत् । सद्गुरोः पादपद्मान्ते परिव्रज्यामुपाददे ॥२०४ ॥ कौमारेऽब्दपञ्चशती मण्डलित्वेऽपि सैव हि । जये त्र्यब्दशती चक्रभृत्त्वे सप्तशतीयुता ।। २०५ ।। अष्टादशसहस्यब्दसहस्रास्तु व्रते दश । त्रिंशद्वर्षसहस्रायुरित्यभूत्पद्मचक्रभृत् ।। २०६ ॥युग्मम् ॥
नानाविधाभिग्रहसुन्दराणि प्रतप्य तीव्राणि तपांसि पद्मः ।
घातिक्षयासादितकेवलर्द्धिः पदं ययौ शाश्वतशर्मधाम ॥२०७ ॥ अत्र द्वौ जिनचक्रिणौ जिनपती चोभावुभौ चक्रिणौ रामौ द्वौ च हरी उभौ प्रतिहरी चोभावमी कीर्तिताः । कीर्तिव्याप्तदिशश्चतुर्दश महात्मानः शलाकानरास्तेषां वृत्तमुदारमस्तु तदिदं लोकस्य कर्णातिथि ॥२०८ ।।
षष्ठं पर्व अष्टमः सर्गः महापद्मचक्रिचरितम् ।
पुरुषचरिते
॥१०६॥
महापद्मदीक्षामोक्षौ ।
। इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये
षष्ठे पर्वणि श्रीपद्मचक्रवर्तिवर्णनो
नामाष्टमः सर्गः ।
||१०६॥
MIT
षष्ठं पर्व समाप्तम्।
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
_