Book Title: Tattva Muktakalap
Author(s): D Srinivasachar, S Narasimhachar
Publisher: Mysore Government Branch
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022392/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PAR - - - - - - - - - University of Mysore 60 -0 Oriental Library Publications SANSKRIT SERIES No. 76 - -0 - - sarvArthasiddhayAkhyavRttyA sahitaH tatvamuktA kalApaH AnandadAyinI bhAvaprakAzAbhyAM vyAkhyATippaNAbhyAM saMvalitaH prathamasampuTam - - - - - TATTVAMUKTAKALAPA - 3-0-00-0DODODODOODODODOCIEDEODOOSES AND - - SARVARTHASIDDHI WITH THE ANANDADAYINI AND THE BHAVAPRAKASA Vol. I - - - - - EDITED BY D. SRINIVASACHAR, M.A., Professor of Sanskrit, Maharaja's College, and Curator, Govt. Oriental Library, Mysore AND VIDWAN S. NARASIMHACHAR, Govt. Oriental Library, Mysore - - - - - - - 4 MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1933 - 60-0 -0 -0 -0 -0 -0 -0 -0 -0 -0 Price Rs. 4. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ University of Mysore Oriental Library Publications SANSKRIT SERIES No. 76 sarvArthasiddhayAkhyavRttyA sahitaH tatvamuktAkalApaH AnandadAyinI bhAvaprakAzAbhyAM vyAkhyATippaNAbhyAM saMvalitaH prathamasampuTam TATTVAMUKTAKALAPA AND SARVARTHASIDDHI WITH THE ANANDADAYINI AND THE BHAVAPRAKASA Vol. I EDITED BY D. SRINIVASACHAR, M.A., Professor of Sanskrit, Maharaja's College, and Curator, Govt. Oriental Library, Mysore AND VIDWAN S. NARASIMHACHAR, Govt. Oriental Library, Mysore MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANNST 1933 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA idamidAnI darzanaparizramakRtAdareSu nivedayAmaH ; yaduta savyAkhyaM saTippaNaM ca kimapi darzanagrantharatnaM mudraNena prakAzayAma iti // tatra mUlaM sragdharAvRttagumbhitaM 500 padyAtmakaM jaDajIvanAyakabuddhyadravyasarAtmakaiH paJcabhirmahAprakaraNaiH pravibhaktazarIraM tatvamuktAkalApanAmnA prathate // tadvyAkhyA ca sarvArthasiddhinAmnI tattanmahAprakaraNAnugatasusaGgatanikhilAvAntaraprakaraNA avazyApekSitanAtisaMkSepanirUpaNA mUlakRtaiva dayAlunA praNAyi / / sarvArthasiddheAkhyA ca prAyaH prativiSayAvataraNakRtakSaNA tattadvAdhantaravaco'nuSaGgapradarzanakRtasubahUpakaraNA AnandadAyinItyanvartha prathate // mUlasarvArthasiddhayoSTippaNaM tu bhAvaprakAzanAmakam // tatra tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH praNetA zrImAnnikhila kavitArkikacakracUDAmaNiHvaiduSyavairAgyapramukhasadguNagaNanidhiH nigamAntAcAryAparanAmA zrImadvekaTanAthadezikaH // AnandadAyinyAstu zrImannigamAntaguruvaracaraNabhaktayekadhanasya doDDayAcAryAparanAmadheyasya anekaprabandhanirmAtuH rAmAnujAcAryasya vidyAvaMzajaH nRsiMhadevaH // TippaNasya tu idAnIM mahIzUrapurImadhyavidyotamAnaparakAlAsthAnamalaGkurvANAH zrIlakSmIhayagrIvadivyapAdukAsevaka zrImadabhinavaraGganAthabrahmatantraparakAlamahAdezikAH // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH praNeturAcAryasya veGkaTanAtha ityeva pitRkRtaM paripUrNAbhidheyaM sugRhItaM nAma // nigamAntaguruHzrutyaJcalAcArya ityAdi tu birudanAmno vedAntAcAryapadasya paryAyatayA ziSyaparamparayA pravartitaM prathitamAste // 1V vedAntAcArya iti birudalAbhakramastu prasiddhAttadIyacaritrAdavagamyate / ' tena devena dattAM vedAntAcAryasaMjJAm' iti ca AcAryo'pyanuvadati adhikaraNasArAvallayAm // zrImato veGkaTanAthaguroH pitA anantasUriH pitAmahaH puNDarIkAkSasUriH / nibabandha ca granthAdAvAcArya: nAnAsiddhAntanItizramavimaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pAtro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / iti / mAtA ca totArambeti tacchiSyajananityAnusandheyAtyastanayastotArambAyAstasya maGgalam / iti maGgalAzAsanAt guruparamparayopadezAcca jJAyate // zrIveGkaTanAthaguroH sarvavidhagururmAtulazca zrImAn SIvaibhavAsAditavedAntodayanabirudaH bhagavato bhASyakArAduttaraM mantrArthasampradAyapravartakasya AtreyarAmAnujAcAryasya pautraH zrImAn Atreyo rAmAnujAcAryaH / ida mapyatraivAha guruH - zrutvA rAmAnujAcAryAtsadasaMdapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezaH / iti / paramaguruzca vAtsyaH zrImAn varadAcArya ityapi varadagurukRpAlambhitoddAmabhUmA iti pUrvokta padyabhAgAdavagamyate // -- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryAvatArakAladezau asya zrImato vekaTanAthaguroH jagatItalAlaGkaraNasamayaH abde saumye ca vAre gatavati taraNau vRzcikaM kRttikaH ___rAkAyAM veGkaTezo yatinRpatimataM sarvataH sthApayitvA / vedAntAcAryanAbhA viracitavividhAnekadivyaprabandhaH __zrIzailAdhIzaghaNTAkRtivapurabhavaddezikendro dayAluH // ityAcAryacaramazlokAvagataH kraistAbdAnAM 1270-1372tamasaMvatsarAnta iti nyAyaparizuddhayupoddhAte zrImantaH zatAvadhAnaM zrInivAsAcAryAH / 1268-1369tamasaMvatsarayormadhyakAla iti pAdukAsahasropoddhAte zrIzailatAtAcAryAH / AcAryacaramazlokanirdiSTasya kAlasyAdhunikagaNitAbhijJanirUpaNasaMvAditayA'meva nirNaya ucita iti pazyAmaH / anusandadhate tu ziSTAH zrIdhIyogye zake zukle udabhUdveGkaTezvaraH / labdhaprAye zake saumye prayAtaH paramaM padam // iti // tithivAranakSatrayogavisaMvAdAdatra zukle iti gatasaMvatsaranirdezaM bhAvayAmaH-- zrImAn veGkaTanAthaguruH zrIkAJcInagarasannihitena tUppul nAmnA agrahAreNa svAvatAraparibhUSitena dharaNImaNDalaM maNDayitumArabhata / / aprAptapaJcamavayasA cAnena mahAnubhAvena bahuzrutaduSparijJAneSvapyartheSu kriyamANaM dhIpracAra kenApyatikutUhalAvahena bhagavatprasAdeneti nizcinvatA vAtsyavaradaguruNA sabahumAnaprasAdam - pratiSThApitavedAntaH parikSiptabahirmataH / bhUyAstravidyamAnyastvaM bhUrikalyANabhAjanam // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityanayA hArdAnugrahavibhavaprasarAbhayA jayAziSA pryvrdhyt| hitatamabandhuvargagaNanIyaM mAtulakulaM jAnatA mA ca bhUdayaM vividhAlajanatAlocanapAtraM asyAM dazAyAmiti parikalayatA tanmAtule nirvizaGkamavikalaM ca AcAryakanirvahaNadhurandhare AtreyarAmAnujAcArye nibhRtaM durAbhibhavadhIvibhavo'yaM avikalaM zikSaNIya ityarpaNena cAnvagRhyata / UnaviMzavayA eva cAyaM guruH sugRhItadhRtasAGgopAGgatrayaticchirAH nirvizayanirNItanyAyavistaravimalAzayaH sadaivAnyUnaSoDazakala iva candramAH prAhlAdayata prAjJapariSadaH // na khalvidaM duSkaraM nAma tAdRzasya prathamagrahaNamAtrasamAsAdyadRDhatarasaMskAravaibhavasya nirvighnamevAnizaM svocitAnAkhilAn samayAn navanavagrahaNaiH pAvayato'dbhutaprajJAparipAkasArAvatArasya puruSadhaureyasya // .. na hyevaMvidhaM puruSaprakANDamRte--- adhyakSaM yacchrataM vA laghu bhavati tadityAdimo vAdimohaH tatvodarkA na tarkAH tadiha jagati kiM medhayA sAdhayAmaH / iti dhIravANI pramANasaMpradAyanirbandhamadhikRtya pravarteta! avyAjabhagavadanugrahaniravagrahajAgratprajJAgarIyasA hyanena guruNA anAkulakalitapaJcakAlakRtyena avikalaM salIlameva ca nyAyavistaraM mImAMsAM mantrArtharahasyAni ca pravacanenAnuzIlatayA akSarazo'rthatazca anuvAdapUrvakaM pramANabhAvena svAnuguNaM samarthanena AnyaparyAdinA nirvAhaNa ca pracAramanIyanta sarva eva prAyaH prabandhAH prAcAmAcAryANAm / ya ete 1. nyAyatatvam, 2. yogarahasyaM ca-zrIbhASyakRtAM prAcAryasya yAmunamuneH pitAmahasya nAthamuneH kRtii| ya eva ca yoganiSThAyAzcaramA sthitibhUmirityAcakSate guruparamparAvidaH / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii 1. zrI gItArthasaMgrahaH, 2. AgamaprAmANyaM, 3. AtmasiddhiH, 4. IzvarasiddhiH, 5. saMvitsiddhiH 6. mahApuruSanirNayaH, 7. stotraratnam 8. zrIstutiH 8. zrIstutiH -- zrIbhASyakRtAM paramAcAryasya zrImato yAmunamuneH kRtayaH // zrIbhASyAdinavagranthI ca zrImatAM rAmAnujAcAryANAm // trIMzca gurUnetAn viziSTAdvaitasaMpradAyapratiSThApakA iti tattatkRtaM pratiSThApanAkAraM pradarzya - nAthopajJaM pravRttaM bahubhirupacitaM yAmuneyaprabandhaiH trAtraM samyagyatIndrairidamakhilatamaH karzanaM darzanaM naH // ityabhiSTuvantyAcAryAH // zrIbhagavadviSayam ---- zrIkurukezvarANAM kRtiH / zrIbhASyavivaraNam, SaDarthasaMkSepaH, guruguNAvalI, tatvasaMgrahaH ityavamAdayaH SoDazaprabandhAH -- zrIbhASyakRtAM priyaziSyasya prabandhato'pi mantrArthasaMpradAyapravartakasya zrImataH zrIrAma mizra mahAdezikasya kRtayaH / yasya ca bhagavadrAmAnujAcAryaziSyabhAvamajAnadbhiH nyAyaparizuddherupoddhAtalekhakaiH zrImadbhiH zatAvadhAnaM zrInivAsAcAryaiH kulaparamparayaiva zrIrAma mizra mahAdezikasya zrIbhASyakAraziSyatvaM tadIyanikhilasaMpradAyapravartakatAM ca iti // AdyA zrIbhASyavivRtiH yatirAja niyogataH / yenAkAre sugUDhArthA rAmamizraM namAmi tam // vyApakatrayasArArthaSaTkaM yena prabandhataH / prAkAza gurave tasmai rAmamizrAya maGgalam // iti cAnudina manu saMdadhatsu satsvapi mahAtmasu kevalayA svamanISikayA kamapi kramaM parikalpayadbhiH nigamAntaguruvacobhireva parisphuTAmapi yatpra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii ...... bandhasya zrIbhASyavyAkhyArUpatA --anAkalayya vivaraNamiti prabandhanAma kartRnAma ca zrIbhASyakRtAM paramagurorguravo rAmamizrAcAryA iti niradizyata / tatvaratnAkaraH, bhagavadguNadarpaNam-zrIparAzarabhaTTArakANAM kRtiH. prajJAparitrANam-zrIvaradanArAyaNabhaTTArakANAm prameyasaMgrahaH-zrIviSNucittAcAryANAm nyAyasudarzanam --- varadanArAyaNabhaTTArakANAm tAtparyatUlikAmAnayAthAtmyanirNayaH-varadaviSNumizrANAm tatvasAraH, puruSanirNayaH, tatvanirNayaH-vAtsyavaradagurUNAm nItimAlA-nArAyaNAryANAm nyAyasaMgrahaH-- nyAyakulizam---Atreya rAmAnujAcAryANAm prameyamAlA-varadAcAryANAm SADguNyavivekaHsaGgatimAlA-zrIviSNucittAcAryANAm nayaprakAzaH, bhAvaprabodhaH, nayadhumaNiH, mumukSUpAyasaMgrahaH- zrI rAmamizramahAdezikavaMzyAnAM zrImeghanAdArasUraNiAm zrutaprakAzikA zrutadIpikA vedA. saM. tAtparyadIpikA-sudarzanAcAryANAm ityevamAdayaH / purAtanaM ca - 1 kRtakoTiH--bodhAyanamuneH vyAsamunyantevAsinaH 2 kRtakoTasaMgrahaH-bodhAyanAduttarasyopavarSAcAryasya 3 vAkyam-tacchiSyaparamparApraviSTasya brahmanandinaH 4 vAkyabhASyam-dramiDabhASyAparAbhidhaM dramiDAcAryasya ityetaccatuSTayaM zrIbhASyakArairevAnUdyate tatra tatra / upaniSacchabdamupAdAya ca sudarzanAcAryaiH vAmanaTIkAnAmApi nibandhaH parigRhyate / yadyapyeteSu Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ix pUrvoktaM kRtakoTitatsaMgraharUpaM prabandhayugaLaM bodhAyanopavarSamunidvayakartRkatayA zrImadrAmAnujAcAryebhyopi prAcIne prapaJcahRdayanAmni pradhandhe lakSagranthAtmakatayA tatsaMgrahatayA ca nirdizyate / athApi tatvaTIkAyAM (dvi. saM. 54 pR.) 'bodhAyanaTaGkadramiDAdimahattaraparigrahaprAcurya darzayati' iti ; sthalAntare ca upavarSa prastutya -- asyaiva bodhAyana iti nAma syAt ' iti coktam ; sezvaramImAMsAyAM ca yattUktamupavarSavRttau ityAdinA tanmatamanUdya nirastamapi ; ityevaM ekatra bodhAyanopavarSayorabhedaM paratra ca upavarSasyAnyatvaM ca gamayatA nigamAntaguruNA bodhAyanopavarSayorviSaye ko'pi saMzaya udbhAvyata iti pratibhAyAt ; tatretthaM nigamAntagurorAzayamAkalyAmaH ; vaijayantaniAmni hi koze---- halabhUtistUpavarSaH kRtakoTimunimtathA // iti paryAyanirdezaH kriyate / tatra copavarSa eva kRtakoTimuniriti nirdizyate / itthaM ca kRtakoTimuniriti bodhAyanAvagatirnirudhyeta / prasiddhA ca vodhAyanasya kRtakoTigranthapraNetRtA ; ataH upavarSa eva bodhAyana ityabhyupagamayatyupavarSasya kRtakoTika toktirityavagamayituM tatva TIkAyAmacAryeNa 'asyaiva bodhAyana iti nAma syAditi sUktiH pravartita syAt ' / sezvaramImAMsAyAM ca upavarSagranthAnuvAdakhaMDane paraM kRtakoTigranthasaMgrahakatAramupavarSa viSayIkRtyApyupapadyate iti / / yadyapi cArSeSu grantheSu baMhIyasI viluptiravagamyate ityAkalayyAnAkalayya vA vyAsasUtravRttirUpo'pyArpo nibandha AsIditi viziSTAdvaitinAM zrIbhASye eva paramavagacchAmo nAnyatra kvApIti parAkramakaluSAzayAH prAyaH prapaJcahRdayagranthAvalokanenopazAmyeyurapi ; zrImacchaGkarAcAryaprabandheSu para nAmagrAhaM bodhAyanamatApradarzanena vizvAsadAyamanAsAdayanta ssaMzayIrannapi ; tathA'pi-vyADi, vindhyavAsi, bhavadAsa, kuNaravADava, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X saunAga, baiji, saubhava, haryakSa, candrAcArya, vasurAta prabhRtInAM nibandhAH ArSaprabandha saMkSepaNavyAkaraNapramukhavipulopakArA vyAluptarUpatayA prAcInanibandhAnUditA yadyetairabhyupagamyeran sattayA viSayeNa garimNA ca ; tatkathamaparatraivaMvidha eva vizvAsadA'pyavaSTambhakamavagacchadbhirapyavizvAsaH kriyate iti ta eva vimRzantu // etatprabandhapravRttiH satsvapyeteSu prAktaneSu prabandheSu nyAyavistarazAstrasya vidyAsthAneSu prasiddhaM parigaNanaM prAyassarveSAM tatra prathamaparicayArambhasaMrambhaM prAyaH pradhAnArthAvirodhibhUyaH prameyanirUpaNAni ca prathamAnAni antataH tadvyAkhyAtRbhiH svamanISikayA zrutizirovirodhenaiva pracAryamANatAM ca; viziSTAdvaitasaMpradAyAcAryairapi prAcInaiH svasiddhAntaprameyAnAM viprakIrNatayA tatra tatra nirvAhe'pi tannirvAhasyAparyAptatAM prAsaGgikamukhyA mukhyanirU paNIyabhUyastvaM ca paricintayatAH zrImadveGkaTanAthadezikamaNinA svasiddhAntasiddhAMstattadarthAn saMgraheNa pratipAdayituM parasiddhAntasaraNiSu pramANAdibalAbalAdikaM saMkSepatarizakSayituM ca nirdoSapuSkalArthasragdharAgumbhitaH tatvamuktAkalApanAmA nyabandhi nibandha: / ayamaMzaH 'AvApodvApatassyuH kati kati ' ' ziSTA jIvezatatvapramitiyuta' iti zlokAbhyAM granthAvatara svayamevokto guruNA // evamapyatisaMkSiptagranthabhAvagrahaNadhAraNadauSkaryaM paricintayan sarvArthasiddhinAnI vRttimapi sAnugrahaM svayameva vyadhAdAcAryaH / tadetadAha prabandhArambhe svayameva tArAkalpe sphurati sudhiyAM tatvamuktAkalApe dUrAdvRttyA duradhigamatAM pazyatAM sarvasiddhyai / nAtivyAsavyatikaravata nAtisaMkocakhedA vRttisseyaM vizadarucirA kalpyate'smAbhireva // iti // - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatA veGkaTanAthadezikamaNinA viracitAH prabandhAH 1. yAdavAbhyudayaH 2. haMsasaMdezaH, 3. subhASitanIvI, iti kAvyAni // saMkalpasUryodayaH dazAkaM prabodhacandrodayapratibhaTaM nATakam // 1. zrI hayagrIvastotraM, 2. devanAyakapaJcAzat , ityAdIni dvAtriMzat (32) stotrANi // 1. yajJopavItapratiSThA, 2. ArAdhanakramaH, 3. haridinatilakam , 4. nyAsaviMzatiH, 5. nyAsadazakam, 6. vaizvadevakArikA, 7. nyAsaviMzativyAkhyA, 8. zrI pAJcarAtrarakSA, 9. saccaritrarakSA, 10. nikSeparakSA caityamI sAMpradAyika dharmanibandhAH // zilpArthasAraH zilpazAstre granthaH // 1. rasabhaumAmRtam, 2. vRkSabhaumAmRtam iti vaidyazAstre grnthau|| bhUgolanirNayaH purANAnusArI bhUgolAdipramANanirNayapradarzakaH taghyAkhyA ca // 1. mImAMsApAdukA, 2. sezvaramImAMsA ceti mImAMsApUrvakANDavyAkhyArUpau prabandhau // 1. tatvamuktAkalApaH, 2. tavyAkhyA sarvArthasiddhiH, 3. nyAyasiddhAJjanam , 4. nyAyaparizuddhiH, 5. paramatabhaGgaH iti siddhAntaprakaraNagranthAH // 1. adhikaraNasArAvaliH, 2. zatadUSaNI, 3. tatvaTIkA 4. adhikaraNadarpaNaH, 5 cakArasamarthanam iti brahmasUtrabhASyaprasthAnapariSkArakaprabandhAH // 1. IzAvAsyopaniSadbhASyam 2. gItArthasaMgraharakSA 3. gItAtAtparyacandrikA cetyupaniSatprasthAnapariSkArakAH prabandhAH / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii rahasyarakSA -- zrImadyAmunAcAryaviracitacaturazlokyAH stotraratnasya gadyatrayasya ca vyAkhyAnarUpA // saMskRtadrAbhiDamaNipravAlamayAH dvAtriMzadrahasyagranthAH 1. saMpradAyaparizuddhi, 2 tatvapadavI, 3. rahasyapadavI, 8. tatvanavanItaM, 5. rahasyanavanItaM, 6. tatvamAtRkA, 7. rahasyamAtRkA, 8 tatvasaMdezaH, 9. rahasyasaMdezaH 10. rahasyasaMdezavivaraNam 11 tatvaratnAvaliH, 12. tatvaratnAvalI pratipAdyasaMgrahaH, 13. rahasyaratnAvalI, 14. rahasyaratnAvalIhRdayam, 15. tatvatrayaculakam, 15. rahasyatrayaculakam (sArasaMkSepaH ), 17. sAradIpaH, 18. rahasyatrayasAraH, 19. sArasAraH 20. abhayapradAnasAraH, 21. tatvazikhAmaNiH, 22. rahasyazikhAmaNiH, 23. aJjalivaibhavam, 24 pradhAnazatakam, 25. upakArasaMgrahaH, 26. sAra - saMgraha:, 27 virodhiparihAraH, 28. munivAhanabhogaH, 20 madhurakavihRdayam, 30. paramapadasopAnam, 31. paramatabhaGgaH, 32. hastigirimAhAtmyam, iti // 1. dramiDopaniSatsAraH, 2. dramiDopaniSattAtparyaratnAvalI 3. nigamapAramalaH iti divyaprabandhabhAvaparIvAhavivaraNarUpAH prabandhAH drAmi bhASApadyarUpAH prabandhAH (24) carturviMzatiH ityete // ito'nye'pi syuH // vyAkhyAtRparicayaH AnandadAyinyAH kartA nRsiMhadevaH nRsiMharAja ityanena nAmantareNApi vyavahiyate / tanmUlakameva AnandadAyinyAH nRsiMharAjIyamityapi nAmAntaraM pracarati / devarAjanAmnaH pitAmahasya nAmAnuSaGgo nAmaikadezanyAyena dveSA pravartamAnaH vyapadezadvayaM bADhamevopapAdayitumarhati // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii ayaM ca sugRhItanAmA nRsiMhadevaH zrIvatsagotraH narasiMhasUrestanayaH / totArambAnAmnI cAsya maataa| devarAjasUriHpitAmahaH / kauzikakulazrIbhASyazrInivAsAcAryo'sya mAtAmahaH / kauzikaH zrInivAsAcAryo'sya vedAntazAstre guruH| AnandadAyinyArambhe---' AtreyavaMzadugdhAbdhI' tyasmin paye appalAcArya iti nirdizyate / sa cAppalAcAryaH; surAcAryetyAditaduttarArdhasthAne-'appalAcAryavayaM taM bhaje vidyAguruM mama' iti pAThAntaropalambhAt tadAnuguNyena nRsiMhadevasya sAmAnyazAstrAdhyApaka iti nizcIyate // vedAntAcArya iti sarAnteSu mAtulanirdezAt kauzika iti tadgotranirdezAcca tatvamuktAkalApAdikarturAcAryasya bhAgineyassyAditi zaGkA'pyakurantI prabandhAdau nigamAntaguruprabandhavyAkhyAtuH nigamAnta gurossudUraparabhAvino mahAcAryasya tatprabandhAnAM vedAntavijayAdInAM ca nirdezAt kauzikakulazrIbhASyazrInivAsAcAryasya mAtAmahatvoktayA mahAcAryAdapyarvAcInasya devarAjasya pitAmahatvoktayA ca nivAraNIyA // __nRsiMhadevasya pitAmahatvenokto devarAjazca bimbatatvaprakAzikAkartA devarAja eva syAditi tarkayAmaH // nRsiMhadevaviracitAH prabandhAzca-1. paratatvadIpikA, 2. bhedadhikkAranyakkAraH, 3. maNisAradhikkAraH, 4. siddhAntanirNayaH, 5. AnandadAyinI, 6 nikSeparakSAvyAkhyA nRsiMharAjIyAkhyA, 7 zatadUSaNIvyAkhyA nRsiMharAjIyAkhyA cetyaSTau prasidhyanti / zrImannigamAntaguruprabandhAnAM sarveSAmevAnena vyAkhyA viracitA ityapi vadanti // asya ca nRsiMhadevasya kAlaviSaye viziSya nirNAyakasyAsmAbhiranupalambhe'pi maNisArabhedadhikkArAdigranthebhyorvAcInatAM nizcinvantaH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . xiv ............. UstAbdAnAM SoDaze zatake satyA vaiduSyeNa ca prathitAnAM vyAsatIrthAnAM nyAyAmRtasya bimbaprakAzikAkA devarAjena nRsiMhadevapitAmahena svaprabandhe bahuzo'nuvAdAt tato'pyarvAcIna iti nirNayAmaH // vyAkhyAnakauzalaM ca nRsiMhadevasUreH ; AnandadAyinyArambhe-- aprasiddhasya pakSasya vistareNa prakAzikAm / sarvArthasiddhisaTTIkA kromyaannddaayiniim|| iti svIyAM pratijJA yathAvasaraM nirvahatA sAdhveva guNagrAhiramaNIyamiti nAtrAdhikaM vaktavyamasti // bhAvaprakAzazca tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH tattatsthaleSu AnandadAyinyApyagatArtheSu viSayeSu yathAyathaM vaizadyAtizayamAdadhAnaH tatratatrAcAryasUktiSu zabdato'rthatazca vivakSitAn vizadaramaNIyamupaharan prekSAvatAM subahUpakAraka iti vaktuM pramodAmahe // ___ AcAryavaiduSyaparicayaH. bahuvidhagahanadarzanAraNyaprathamahAmArmikasya bhagavato nigamAntaguroH vaiduSyasAkSisahasre kaM cidekaM sahRdayeSvarpayituM pravartAmahe cArvAkadarzanamiti lokAyatadarzanamiti ca bArhaspatyasUtropajhaM prathamAnamAste kimapi darzanam / tasya ca darzanasya prAyassarve dArzanikA anuvaditAro nirAsakAzca ; na khalu sa dRzyate zrUyate vA Astiko nAstiko vA dArzanikaH yazcArvAkadarzanamiti kaizcidakSarairananuvadan sasaM. rambhamanirasyaMzca syAt ! lokAyatapadaprayogaviSayaH lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nivRtiH / dharmAdhauM na vidyate na phalaM puNyapApayoH // (haribhadrasUreSSaDdarzasamuccaye) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArhaspatyastu nAstikaH / / (hemacandrIyAbhidhAnacintAmaNau) ... nAstiko vedanindakaH // (manusmRtau) ityevamAdibhiH grAnthikavyavahAraiH lokAyatazabdaH nAstikajanavAcitayA pravartamAno vijJAyate // yo'vamanyeta te mUle hetuzAstrAzrayAddijaH / iti manuvacanAlocanena ca nAstikaparigRhItaM zAlamapi hetuzAstramiti vyapadezyaM jJAyate / zrutismRtinyAyaviruddhazAstrAbhijJo haituka iti kullUkabhaTTa Aha nAnAzAstreSu mukhyaizca zuzrAva svanamIritam / lokAyatikamukhyaizca samantAdanunAditam // (mahAbhArata 1-7-46) aikyanAmAtmasaMyogasamavAyavizAradaiH / lokAyatikamukhyaizca zuzruvussvanamIritam // (harivaMza 249-30) ityAdivacanAlocane tArkikamAtraparatApi vijJAyate / / kaccinna lokAyatikAn brAhmaNAMstAta sevase! / anarthakuzalA hyete bAlAH paNDitamAninaH // dharmazAstreSu mukhyeSu vidyamAneSu durbudhAH / buddhimAnvIkSikI prApya nirarthaM pravadanti te / / (zrImadvAlmIkirAmAyaNe 2 kA. 100 sarge) iti zrImadvAlmIkivacanAlocanena zuSkatArkikaparatApyavasIyate / / naca brAhmaNA vedavidazzuSkatArkikA iti kathamidaM ghaTata iti zaGkanIyam ; yataH baijisaubhavaharyakSaiH zuSkatarkAnusAribhiH / ArSe viplAvite granthe saMgrahapratikaJcuke || Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi iti bhartRhariNA mImAMsA kAle lokAyatIkRtA / tAmAstikapathe netum // iti sAmAnyataH kumArilaiH ; viziSya ca taireva rAgadveSamadonmAdapramAdAlasyalubdhatAH / kka vA notprekSituM zakyAH smRtyaprAmANyahetavaH / / iti sarvatrAnAzvAsamAzaGkaya aduSTena tu cittana sulabhA sAdhumUlatA / iti tatparihAramuktA kA vA dharmakriyA yasyAM dRSTo heturna yujyate / . lokAyatikamUrkhANAM naivAnyatkarma vidyate // yAvatkiJcidadRSTArtha taddaSTArtha hi kurvate ! / vaidikAnyapi karmANi dRSTArthAnyeva te viduH // alpenApi nimittena virodhaM yojayanti te / tebhyazcetprasaro nAma datto mImAMsakaiH kvacit / / na ca kaMcana muzceyuH dharmamArga hi te tadA ! // iti sarvatrAnAzvAsaM vipratipattiM vedazraddhAyA apyanyathAsiddhiM anyaccAnyacca zuSkatarkAvalambanena vadanto lokAyatikA mUrkhA evoktAH / ata eva lokAyatasya vitaNDAzAstratvavyavahAra upapadyate vauddhAnAm / vitaNDasatthaM vijeyaM yaM taM lokAyatam / (abhidhAnapradIpikA) (vitaNDAzAstraM vijJeyaM yattallokAyatam / (iti chAyA) iti / tadetajjayantabhaTTopyAha-- na ca lokAyate kiJcitkartavyamupadizyate / vaitaNDikakathaivAsau na punaH kazcidAgamaH // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . xvii iti / AgamopajJameva ca prasarati zuSkatArkikabrAhmaNapravAdaH / yathA 'kiM te kRNvanti kIkaTeSu gAvaH ? nAziraM duDhe na tapanti gAvaH / Ano bhara pramagandasya vedo naicAzAkha maghavan randhayAnaH / / (Rgvede aSTaka 3. a. 3. va. 21) vyAkhyAtA ceyaM Rk (pU. mI. 1-2-39 sU.) kumArilaiH ayaM hi dRDhenAdhyetRNAM smaraNena vizvAmitrasyarSa ? gamyate / tena kila karmArtha dhanaM prArthayamAnena indro'bhihitaH--trailokyAdhipate yAH kIkaTeSu janapadeSu gAvastAstava kiM kurvanti ? te hi nAstikAH kiM kratuneti vadanto na kiJcitkarmAnutiSThanti / somasaMskArArthaM na duhanti na dharmatapane payodAnena sAdhanI bhavanti / tasmAtpramagandasya kIkaTAdhipateryadvedo dhanaM tadasmAkaM naicAzAkha nagaramAbhara // iti / laGkAvatArasUtreSu ca buddhena-(laM.sU.pR. 346) lokAyatamidaM sarvaM yattIyairdezyate mRSA / eka siddhAntaM lokAyatavivarjitaH ziSyavargasya dezemi // ___(la. sU. pR. 346) lokAyatamevAnekairAkAraiH kAraNamukhazatasahasrairdezayanti / (laM. sU. pR. 175) lokAyato vicitramantrapratibhAno na sevitavyo na bhaktavyo na paryupAsitavyo yaM sevamAnasya lokAmiSasaMgraho bhavati na dharmasaMgrahaH ||(lN.suu.pR. 173) zarIrabuddhiviSayopalabdhimAnaM hi mahAmate lokAyatikairdezyate vicitraiH padavyaJjanaiH ; zatasahasraM vai lokAyatam // (laM.sU.pR. 174) yathA tIrthakarANAM AtmendriyArthasanikarSAttrayANAM na tathA mama // (laM.sU.pR.177) saMkSepato brAhmaNa yatra vijJAnasyAgatirgatirupapattiH prArthanAbhinivezAbhiSaGgo darzana dRSTiH sthAnaM parAmRSTiH vicitralakSaNAbhinivezaH SARVARTHA. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XVIII saMgatiH satvAnAM tRSNIyAH kAraNAbhinivezazca etadbho brAhmaNa tvadIyaM lokAyataM na madIyam | (laM. sU. pR. 178) ityAdi tatratatrodghoSitavatA svIyaM darzanaM vihAya darzanasaraNissarvA lokAyatavyapadezagocara iti manyamAnena atatvaparavaJcanaupayika vicitrapadaghaTanAtmakazuSkatarkavAGmayaparatvaM lokAyatazabdasyopapAditaMbhavati // dezikamaNinApi sarvArthasiddhau ' catvAryeva tatvAni / adhikAni tu tAvanmAtravibhAgooddezAdapoDhAni atiriktacetananiSedhAcca' iti tadIyatatvanirdezamanuvadatA prAtyakSikAtiriktaprameyAkSapAbhiprAyakavAdarUpatA lokAyata darzane pradarzitA / paramatabhaGge ca -- (74 pR) mAdhyamikabhaGgAMdhikAre ' kasyacit parasparaviruddhanAnAmatapralApeSu aidamparyaniyAmakavirahAt sarveSAmeva teSAM bhramAdireva mUlaM paryavasyati' iti vadatA AcAryeNa buddhasya laGkAvatArasUtreSu katipayavAkyAnAM siddhAntaparatayA dRzyamAnAnAM sattve'pi pUrvottara nirUpaNadauSThulyavihatArtha tayA'nupAdeyatA paryavasAnabodhanena tatratyaM darzanAntarANAM lokAyatatvakathanamapyanUdya nirastaM bhavati || evaM tatraiva (59) AstikyAvahelanavacAMsyanuvadatA ca nirarthakatraitaNDikakathAmAtratvaM spaSTamuktaM bhavati // lokAyatikapadaM ca lokAyatamadhIte iti vyutpattyA pravartate iti RtUkthAdigaNe lokAyatapadaM paThataH pANinerabhimatamiti nirvivAdam / lokAyatazabdazca loke AyataM iti vigraheNa sarvajanaviditaM priyamityarthako bhvti| sarvajanapriyatA ca nirvizayaparigrahAnukUlapratipattikaratvarUpA AmuSmikArthakathAdUratayopapannA bhavitumarhati / 'pratyakSaM tadvizeSarUpamanvayavyatirekadarzanaM ca parigRhya pravRttaM zAstram' iti 'arthakAmarUpapuruSAyugmAnukUla nItisteya kAmazAstrAdyaikakaNThyena paramahitamidaM zAstram ' iti ' dharmaviruddhArthakAmayorananutApinaH nirantaraM tatra pravRttA iha darzane samayinaH' iti ca zAstrapravRttikramaM samAnaidamparyazAstrAntaraikakaNThyaM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xix zAstrAdhikAraM ca tadIyamanuvadatA lokAyatapadavyutpattiH puSkalAthaivopapA. ditA bhavati / lokAyatadarzanaM ca bRhaspatessUtranibandhAtmakaM cArvAkanAmnA bhASyapraNayanapUrvakaM pracAritamiti tatkRta eva ca cArvAkamatamiti prathAvizeSaH / cArvAkasya bhASyapraNetRtvaM ca paramatabhaGge uktamAcAryavaryeNa (58 pR)|| cArvAketihAsazca mahArASTrajJAnakozanAmni bhASApadakoze evaM darzitaH-'avantIdezAntargatakSiprAcAmalAnadyossaMgamapradeze zaGkhoddhAranAmni kSetre kalyAdi yudhiSThirAdi vA 660-661 tame prabhavasaMvatsare uttarAyaNe vaizAkhazuddhapaurNamAsyAM ravivAre madhyAhnasamaye cArvAkanAmnaH nAstikatatvajJasya janmeti ; yudhiSThira 725 tame zrImukhasaMvatsare bhAdrapadazuddhadvAdazIsomavAsare puSkarakSetrasthayajJanAmakagirau dakSiNAyane cArvAkasya maraNam' iti / jainagranthAnte granthanAma kimapyanirdizya caritameta duktaM kozakAreNa saMgRhItamiti ca Akaranirdezo'pi kRta iva / saMpUrNo lokAyatasUtranibandhaH kena vopalabdha iti na jAnImaH / dvitrANyeva paraM sUtrANi prAya udAharanto vyAkhyAnibandhakArAH dehAtmavAdapaNe viz2ambhante !! nyAyadarzane ca gautamaH 'ahetuto bhAvotpattiH kaNTakataikSNyAdivat' 'padmasaMmIlanavikAravattadvikAraH' iti sUtrAbhyAM kAryakAraNabhAvAdyapalAparUpastarkaH cArvAkIya evAnUditaH // _ 'pRthivyaptejo vAyuriti tatvAni' 'tebhyazcaitanya' 'kiNvAdibhyo madazaktivat' iti trINyeva sUtrANi prAyo darzanavyAkhyAnibandheSUpalabhyeran / tatvasaMgrahapaJcikAyAM kamalazIlena tatsamudAye viSayendriyasaMjJA' 'paralokasyAbhAvAtparalokino'bhAvaH' 'kAyAdeva tato jJAnam' iti trINi cAnyAnyapi sUtrANi darzitAni ; tebhyazcaitanyamiti sUtre Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XX 6 `caitanyasyotpattipakSIyaH abhivyaktipakSIyazca vyAkhyAbhedo darzitaH / atra sUtre kecidvRttikArA AcakSate utpadyate caitanyamiti anye'bhivyajyata ityAhuH' iti / 'atiriktacetananiSedhAcceti' cArvAkavAdAnu - vAdena AcAryavaryeNApi ' paralokasyAbhAvAtparalokino 'bhAvaH ' iti sUtramantarnIrtameva | atiriktacetananiSedhAccetyanuvAdena anugatabhAvaviraheNa paralokAnupapattiH arthAvagatyatiriktarUpazUnyasya jJAnasya mUrchAdyavasthAsu kalalAdyavasthAsu ca sadbhAvAnupapattizca cetanasadbhAvabAdhikA saMgra pradarzitA bhavatyAcAryeNa // lokAyata goSThIniSThA evaM jAtyapalApavAdaH prANavaizvAnarAtmavAdaH ekendriyavAdaH jJAnAtmavAdaH dehAntAtmavAdazcetyete vAdA AcAryeNa paramatabhaGge anUdya nirastAH // ! 6 yadyapi lokAyatadarzane atiriktacetananiSedhena na pramANAbhyupagamasambhavaH jJAnAvAntarabhedasyopapattaye hi indriyAbhyupagama AvazyakaH pratyakSamekaM cArvAka iti ca cArvAkasya pramANAbhyupagamakathA pracarati / 'rUpAdijJAnasiddhau' iti zlokasya vyAkhyAvasare sarvArthasiddhau ca ' tyajyatAM tarhi vargadvayamiti cArvAkotthAnam ' iti vadata AcAryasya ; cArvAkasyAtIndriyAbhAvena indriyAbhAvAditi bhAvaH' ityAzaya ukta AnandadAyinyAm / indriyAbhAvavAdazca pramANAbhyupagamena virudhyate / cArvAkasamayaviruddhazca bhavatIndriyAbhAvavAdaH ; ' tatsamudAye viSayendriyasaMjJA' iti lokAyatasUtre indriyakaNThokteH ; tathA'pi zarIrAvayavagoLakAdyatiriktamindriyaM nAbhyupaiti cArvAka ityatiriktendriyAbhAvakathaneApapattiH / satsumAdAye indriyasaMjJeti sUtrasvarasaparyAlocanayA dRzyatatsamudAyAtiriktendriyAbhAvamabhipretya sarvArthasiddhitadvyAkhyayoH pravRttyupapattizca sulabhA // ( Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA: xxi cArvAkIyA vAdAzca yadyapi vizakAlatatayA tatratatropalabhya na vAdopAyAbhyupagamaH / pUrvaM naiva svabhAvataH / khapuppAdipadazaktigrahavat AkAzAdipadAnAM bhrAntisiddhe zakti grahaH / etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / samudayamAtramidaM kalevaram / RNaM kRtvA ghRtaM piba / gacchatAmiha mArgeSu vyartha pAtheyakalpanam / nAsti rAjAtirikta IzvaraH / ghaTapaTAdikaM na nityaM nApi tucchaM kiM tu sAdi nirhetukajanma ca / AkAzastvAvaraNAbhAvaH sa ca nissvabhAvaH tucchatayaiveopalambhAt / tasmAddRSTaparityAgAdyadadRSTapravartanam / taddhi lokasya mUDhatvaM cArvAkAH pratipedire || ityAdirUpAH na kathaMcana paralokinamAtmAnaM sUcayanti // chAndogye ca AtmajijJAsayopagatayorindravirocanayo: 'suvasanau sAdhvalaGkRtau udazarAve'vekSethAM sa Atmeti' prAthamikopadezamAtra tRptasya virocanasya ' AtmAnameveha mahayannAtmAnaM paricaran ubhau lokAvApratimaM cAmuM ca ' ityasurAn pratyupadezavAkye atiriktAtmaniSedha eva nigamyate ; yadyapi ca nyAyamaJjaryAm -- suzikSitAstu cArvAkA AhuH - ' yAvaccharIramekaM pramAtRtatvaM anusaMdhAnAdisamarthamastu na tu zarIrAdUrdhvaM tat - yAvajjIvaM sukhaM jIvet nAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ? // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii. ....... iDi dehAntAtmavAda upakSiptaH / na tu dehAnAsthAgandho'pi sUcitaH / evaM rUpo'pi suzikSitacArvAkavAdaH paramatabhaGge nirastaH / tatvamuktAkalApe'pi-- dehAntatve'pi dharye pathi nirupadhikA vizvavRttirna sidhyet iti lokayAtrAnirvAhAnupapattyA nirasiSyate // ato na vApi cArvAkavAde AmuSmikakathAsaMsparzagandhaH ; tathApi sUtraiH bhASyeNa vApyaparyavasitanirUpaNena anAkulAkSarapathanavikalAzcArvAkAH nAstiko nAstika iti joghuSyamANamayazaH svasamayani heNa nirvivAdaparasamayaparigraheNa vApyaparimRjanto yatrasAyaMgRhayA vAdagatyA tAMstAn vivAdAn nistarantaH kiM kiM na zikSyeran dRDhayuktizastrabhItA iti saMbhAvita eva nAnAjanmaparigrahayogyAvastho'pyAtmeti nirvivAdaparigraha iti saMbhAvayatAcAryeNa eko jJAnAzrayastasmAt anAdinidhano naraH / saMsArI kazcideSTavyaH yadvA nAstikatA parA // iti savimarzapakSapAtaM prAthamakalpikamucyamAnaM kambalAzvatarIyaM nAstikyaparigrahAnAsthAmUlakaM vacanaM vimRzatA vedaparigrahavatsu laukAyatikeSu sanmArgasaulabhyAtizayaM tarkayamANena ca AkAzAbhyupagamamanUdya pratibandayA bhinnAbhinnabhavAnubhUtArthapratisaMdhAtApyabhyupagantavya iti zikSaNe ; svakriyAdivirodhazca sUtraprabhRti dustaraH / guruziSyAdivAkyAnAM parabodhArthatA yataH / / tebhyazcaitanyamityAdi vadatA guruNA svayam / kiNvAdibhyaH prasidhyantI madazaktirnidarzitA // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii pratyakSAllokazabdoktAdadhikaM ca tadAyatam / abhASyata bhavatpUrvaiH pratyakSaM cArthasAdhakam // arthakAmau pumarthau ca dRSTopAyairudIritau / prIyase dUyase ca tvaM bibheSi ca tatastataH / / iSTaM prAptumaniSTaM ca nivartayitumudyataH / tatsiddhau caritArthastvaM lokavatkiM na manyase ? || bubhukSurannamAdatse zvabhakSyAdi jahAsi ca / paroktayA pratipadyArtha pratiSe jigISayA // tatvadhAghAraNArtha vA vAde kiM na pravartase / svayaM vA mAnatarkAbhyAM kiM na kiMcitparIkSase / / (sarvArthasiddhi 426-427) iti jalpakathAparigraheNa svaparigrahAgrahapravRttAnAM vAdakakSyApradarzanAhaGkAranirasanamanukUlamabhiprayatA ; zikSaNamidaM taiH parigRhItaM 'astu tarhi SaDdhAtuvAdaH adhvaryubhistathAdhyayanAt' ityabhyupagamaparyavasAyItyAzayena zrutipramANakavAdapravRtteH sarvazrutyaikarasyapraNayitAnuguNazikSaNAnukUlatAM manyamAnena 'samyanyAyAnugrahamAtreNa balAbaladRSTayA virodhazAntiH' iti suzikSaNaM saGgraheNopasaMhRtam // ArSAnArSanyAyavistArabRndeSvAcAryANAM cAturIvaibhavotthA / zikSAkakSyA nistaredvAhyavAdAn trayyantArthasthApanAsArvabhaumI / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamasyAsya saMpuTasya mudraNe'valambitAni pustakAni tatvamuktAkalApasya 1. iva kozAgAre vartamAnam-AM ____816 saMkhyAm 448 1,171 3,269 3,029 AM C 1,144 gra 1,166 -dia sarvArthasiddheH 1. ihaiva kozAgAre vartamAnam-gra 443 1,171 , 3,269 3,029 AM C 1,144 , AnandadAyinyAH 1. ihaiva kozAgAre vartamAnam-AM 3,040 , B_324 3. zrIparakAlAsthAnata AsAditam gra AM . 5. sarasvatIbhaNDArata AsAditam ,, ,, XXV . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi bhAvaprakAzagranthastu zrIlakSmIhayagrIvadivyapAdukAsevaka zrIma: dabhinavaraGganAthabrahmatantraparakAlamahAdezikaiH sAnugrahaM vilikhya peSyamANaH yathAyathaM mudraNAya paryakalpyata // mudraNe'smin lekhanena saMvAcanasAhAyyakaraNAdinA ca upakRtavatAM asmatkozAgArapaNDitAnAM shrii|| u|| // tiru| tiru|| zrInivAsagopAlAcAryANAM ca upakAraM suciraM smariSyAmaH / - -- - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya saTippaNa sarvArthasiddhisahita tatvamuktAkalApa viSayasUcI viSayaH dravya parIkSA prabandhAvataraNam tatra 1 maGgalAcaraNam 2 vaktRsaMpradAyavailakSaNyam 3 prabandhakharUpAtizayaH 4 prabandhapraNayana hetuH 5 svavivakSite'rthe zrotRbuddhisamAdhAnam 6 saMgRhya vibhajya ca padArthanirdezaH 7 dravyatadbhedalakSaNAni dravyasAdhanam tatra --- 1 dharmadharmyanyataramAtrAzrayeNa dravyalakSaNAkSepaH 2 nirAdhAradharma pakSanirAsaH 0300 .... xxvii puTam 6 7-8 9-14 14-15 15-18 18-22 23-25 25-60 tatra 1 darzatasparzanAbhyAmekArthagrahaNasya svarUpato viSaya- 25-29 tazca vimarzena sAdhAradharmaviSayakatvasamarthanam . 2 pUrvoktagrahaNasya samudAyamAtra viSayakatvAnupapattiH 30-35 3 pUrvoktagrahaNasya anAzritAnyatarAnumitatAdRzAparaviSayakatvanirAsaH. 35 4 pUrvoktagrahaNasya nirviSayakatvanirAsaH 36 5 pUrvoktagrahaNasya anekasvabhAvaikamAtraviSayakatva - 36-37 nirAsaH. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii viSayaH puTam 6 pUrvoktagrahaNe viSayabhedApalApakasya dharmadharmibheda- 37-42 siddhiparyavasAnam . 7 dharmadharmyabhedabAdhakAntarANi 43-47 8 bauddhoktasya dharmadharmibhedabAdhakasyoddhAraH 47-50 9 grAhakabhedAdhInabhedapratibhAsapakSanirAsaH 50-53 10 ekaviSayakollekhabhedapakSanirAsaH 53--54 11 AdizabdopAttadUSaNAni ..., 55-56 12 sAdhAradharmaviSayakatvanigamanam . 56--80 dravyAtirikta dharmAkSepaparihAraH 1 dharmadharmibhaakatarkAvataraNam 61-65 2 dharmadharmibhaJjakatarkanirUpaNam .... 66-67 3 parakIyatarkasyAMzataH svavyApidUSaNatvena svapara- 67-69 nirvAhakasamAdhinA ca nirAsaH. . 4 svaparanirvAhakatvasyAnapalapanIyatA . .... 70-74 5 nidharmakapakSasya svamataviruddhatvam vyadhikaraNa- 74-76 sthale nirbAdhadharmadharmibhAvasiddhizca. 6 dharmasya dharmiNi vRttyanupapattizaGkA tannirAsazca .... 77-88 7 dharmadharmibhAvadUSakatarkAntaranirAsaH / 88-90 triguNaparIkSA 1 saMgraheNa lokAyatamatanirAsaH 91--94 2 aupaniSadatatvanirdeze udayanIyanirvAhapratikSepaH 94---96 3 prakRtyAderadhyakSasiddhatvanirAsena zAstraikagamtvam 96-101 prakRtyanumAnanirAsaH 1 IzvarakRSNIyahetutannirvAhayonirasaH 102-113 2 mahadAdipakSIkAravikalpena hetudoSaH / 113-114 3 mahattatvasAdhananirAsaH 115-117 tatra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxix viSayaH puTam 4 mana AdiklaptinirAsaH AgamagamyatvaM ca .... 117--122 5 svAdhikaparimANakAraNakatva, sAnugatakAraNa- 122-137 katva, ekarUpAnvitatva, svAnurUpakAraNakatva, bhinnatvaviziSTavikAratva, kAraNazaktayadhInapravRttitvAnAmavyaktasAdhanatAni rAsaH. 6 liGgazarIraklaptinirAsaH prAsaGgikaH .... 137-141 7 abhivyaktakAryatvAnabhivyaktakAryatvarUpahetudvaya- 142--146 nirAsaH 8 mahadAdipakSIkArAnupapattiH zrautatve nirAbAdha- 146-147 - tAca kalpanAgauravaM ca. 9 vAcaspatyuktanidarzananirasaH avyaktAnAnumAni- 148 katvanigamanaMca. 10 tanmAtrAderAgamaikagamyatvam sAdhakapratibandIca 148-149 11 SaTtriMzattatvavAdanirAsaMH, ahaGkArAdyutpattiH, 150---152 pakSAntaranirAsazca. 12 tanmAtrAdisRSTiH, tadviSayavimatinirAsaH, tadga- 152--156 tavizeSazca. 13 toyatejasmRSTiH pramANavimatinirAsazca .... 156--160 14 zAzvatabhUtaklaptiM vinApi pudgalapariNAmavaici- 161-170 yopapattipakSanirAsaH. 15 prakRtivikRtivibhAgAvyavasthAnivandhanasRSTi - 171--176 kramAnupapattinirAsaH. tatra aupaniSadaprakriyApratipakSanirAsaH 1 prakRtessvatantrakAraNatAvAdasya IzvarAdhiSThita- 176--178 tvakRto nirAsaH. 2 prakRtesscatantrakAraNatAvAdasya IzvarapaJcIkRta- 178-185 tvakRto nirAsaH. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXX viSayaH puTam paramANukAraNatAvAdanirAsaH taMtra1 paJcIkara gapakSa agula mUharUpaprakRtiparyavasAnena 185--186 __aulUkyapakSApattizaGkA. 2 aNvArambhakatvAnabhyupagamakRtavizeSanirvAhakaH ArambhavAdanirAsaH. 1 ArambhakaparamANyaMzabAdhakatarkaparamparA .... 186--188 2 digbhedabuddhibhedasaMyogasvAmitvAdipratibandini- 188.-200 rAsaH. 3 saMyuktavibhupratibandInirAsaH 200-204 4 aNutvAvizrAnti tryaNukAcAkSuSatvatarkanirAsaH 204 -206 5 parimANavaicitryAnupapattitarkanirAsaH .... 207-209 6 zrautANvasiddhiH zrutyA paramANvasiddhizca .... 209--210 7 parimANopajIvizAstratAtparyanirvAhaH .... 210--211 8 zAstratassiddhAvapi pareSTAsiddhiH 211 9 zAstrato nityasparzaniravayavANusiddhayasaMbhavaH 211--212 10 prakRtiviSayasAGkhayoktivyAhatiH .... 212 sahavyavAdasamarthanam tatra--- 1 svasiddhAntasaMkSepaH 213--215 2 kAryAgantukatAvAdasya gurutvAdyatizayApattyA 216---221 nirAsaH. 3 nAmasaGkhyAdibhedasya kAryopAdAnabhedAsAdhana- 221-224 tvam. 4 kAryopAdAnabhedabAdhakatarkaH 224-226 5 vRttyutpattinAzAnupapattibhiravayavinirAsaH -228 6 svamatelAghavanityAnityavibhAgabuddhivizeSANA- 228--238 mupapattiH . 7 nyAyadarzanoktAvayavivicArAcAturyam .... 238--246 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH puTam 8 sthiravAdasya kAryopAdAnaikyavAdAnukUlatA .... 246-248 9 antyAvayavidurupapAdatA saGghAtapakSasyAduSTatA 248-252 khaNDadravyotpattyanupapattizca. 10 dehAdeH pAJcabhautikatvam tadvAdhakaparihArazca 253--258 11 nityaikAntavAdasAdhakahetavaH tarkAzca .... 259-266 12 satkAryavAda prathamahetu vivaraNatannirAsau .... 261--264 13 satkAryavAda dvitIya tRtIya hetuvivaraNam .... 265 14 AkArAntareNAsataevakAryatvaM kArakavyaJjaka- 267---270 svarUpabhedaH kAryasya vyaGgayatve doSazca. 15 parakIyapratizAhetudUSaNAni dvitIyahetunirAsaH 270--279 nigrahodbhAvanaM aniSTApattirapasiddhAnta Aga mavirodhasthApanaMca. 16 sAMkhyavRddhagAdhAnirAsaH 279 17 kAryasyapUrvottarakAlasattvAnumAnanirAsaH kA- 280-281 __rakavyaJjakavyavasthAnupapattizca. 18 sAMkhyayogadarzanayossarvanityatvaparatvam .... 281---290 19 abhivyaktessAddhayatvAnupapatiH apasiddhAntaH 290-291 tirodhidurvacatAca. 20 sarvanityatve paurvAparyAsaMbhavaH svapravRttivaipha- 292-293 ___ lyam zAstrAnutthitizcetyAdi. 21 prasanodUsanavAdAkSepaH vyaktAvapi kSaubhataulyaM 294--295 ___ svamatasya nirdoSatAca. 22 satkAryavAda tRtIyaturIyahetunirAsaH upAdAnA- 296--299 bhedasAdhanAnirvAhazca. 23 upAdAnatAdAtmyasAdhanAnupapattiH janeya'kya- 300-303 nAtmatvam nityatvAdyanupapattizca. 24 kArakApekSA'yogaH svapakSe prativandInirAsaH 304-309 utpattisvarUpatadupapattIca. 25 utpattiviSayAkarasaMgamanaM utpatterarthAntatvau- 310-313 cityaM anavasthAparihArazca. 26 utpattipadArthabhedena kArakavyApAraphalabhedaH .... 314-316 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH xxxii kSaNabhaGganirAsaH taMtra- 1 kSaNabhaGgAvataraNam, tatsAdhanAnuvAdaH, tadanu- 317 - 325 kUlavyAmitaka ca. 2 pratyabhizApramAtvasAdhakAsiddhinirAsaH dRSTA- 325-329 puDhaMm ntasiddhizva. 3 dRSTAntAntaraM pratyabhijJayaikyasiddhiH, atiprasaGga- 330-331 parihAraH buddhibhedazaGkA ca. prAmANyopapattiH, hArau ca. 4 pratyabhijJAyA ekabuddhitvaM tadaMzasyagrAhyatve A - 332-333 kSepaH tatra pratibandizva. 5 indriyAsaMbaddhagrahaNAnupapattitatparihArasAmyam 334-337 smRtitvApattitatpari 6 sarvasmRtyayAthArthyAzaGkAparihArau atItArthasmR- 338-339 tipramAtve doSaH tatparihArazca. 7 pratyabhijJAyAH sthiraviSatvasAdhaka hetvasiddhi zaGkA tannirAsaH viruddhadharmAdhyAsapari- 340-343 hArazca. 8 svabhAvadvayA sAmAnAdhikaraNyazaGkAtatparihArau 844-347 svabhAvatvAnupapatizaGkAtatparihArI para saMmatizca. 9 sahakArisaMpatteH zaktayanadhInatvaM sahakArisaMva- 348-349 bandhasya bhedakatvazaGkA ca. 10 kAlabhedena viruddha svIkAre'pi nAvyavasthA 350-351 anyathA ekAnekAdyasiddhiH. 352-355 11 tattve dantvayorekadharmi saMbandhAyogAdapramAtvaza kAyAM pratibandhA'niSTApAdanaM, kAlikavirodhe vyavasthA ca. 12 tattvedantvayorvirodhaparihAraH, anyathA'niSTA - 356-357 pattiH, parahetvasiddhinigamanaM ca. - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiii viSayaH puTam 13 paroktabAdhakaparihAraH pratyakSeNa pratyabhijJAyA- 358-359 bAdhitaviSayatvazaGkA ca. 14 vastusAkSAtkAratatpratyabhijJayoraviruddhaviSa- 360-361 yatA, paroktabAdhakavikalpazca. 15 pararatyiA pratyakSasya vartamAnagrAhitvAyogaH 362-368 ___ vyAptigrahasAmAnyAyogazca. 16 hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanaM, taddhetuvikalpaH, 368-375 prathamadvitIyakalpadUSaNaM ca. 17 tRtIyAdi kalpadUSaNaM, kAryatvaniyAmakavikalpaH, 976--379 taddaSaNaM ca. 18 saMtAnaikyavyavasthAnupapattiH, vAsanAphalabyava- 380--383 sthAnupapattiH kSaNikatvasAdhanAntaraM ca. 19 kSaNikazabdArthavikalpaH, taddaSaNAni, svapravRttyA- 384-389 dyanupapattiH, tadanumAnapratyanumAnabAdhazca ... 20 pratyanumAnasya vyANyatvAsiddhiparihAraH, paradR- 390--396 STAntAsiddhiH, saMghazabdArthaH, dRSTAntAsiddhayu papAdanaM ca. 21 svasiddhAntasya kSaNabhaGgAnukUlyazaGkAnirAsaH 396-399 svoktanigamanaM, niranvayavinAzapakSAnuvAdazca. 22 antyadIpavinAze sAnvayatvasAdhanam, tatra hetu- 400-402 doSoddhAraH antataH parAniSTaM ca. . kAryakAraNabhAvApalApanirAsaH tatra-- 1 cArvAkIyatarkAnuvAdaH, prAgasattvakoTidUSaNasya 402-405 viruddhabhASaNatvaM ca. 2 pazcAdbhavituH kAraNaprApnuyapapattiH janmapadArtha- 4064-407 __dUSaNataduddhArau ca. 3 kizcitkAritva kurvattvanirvyApAratvatadabhAvavi- 408--409 kalpadoSoddhAraH parAniSTaM ca.SARVARTHA. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv.. viSayaH puTam 4 kAryakAraNabhAvadviSThatva pratyekajananazaktatvatada- 410.-411 bhAvavikalpadRSaNataduddhAro. 5 kAraNasya svarUpAlAbhazaGkAnirAsaH tatpUrvatva 412--413 nirUpaNaM ca. 6 paurvAparyatanniyamayordurapalapatA, kSaNabhaGgAnupapa- 414-415 ttiH, Agamasya pramANatA ca. 7 kAryAvAntaravaijAtyasyApikAryakAraNabhAvasAdha- 416-417 katA. 8 hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaNaM, tatparihAraH, 418--425 dUSaNAntaraparihAraH, sattvAsattvayordUSaNa taulyaM ca. 9 cArvAkasya svazAstrAdiviruddhabhASitvam, kAra- 426-428 NatvadUSaNAntaraM, tannirAsazca. 10 kAraNatvasya prAgabhAvanAnyathAsiddhitatparihArau, 428---432 nityanidarzanakanirhetukatvacodyaparihArazca. indriyaparIkSA tatra1 indriyabhautikatve paroktAnumAnAnuvAdaH, hetu- 432-435 vikalpaH prathame'sAdhAraNyadoSazca. 2 dvitIyatRtIyayorasiddhivyabhicArI, zrotrabhauti- 436-438 katvanirAsaH, yogasaMmatiH pratyanumAnAni ca. 3 indriyAnumAnAt AhaGkArikatvazrutiprAbalyaM la- 440-441 yazrutivirodhazca . . . 4 layazrutyoH saptamI prathamAbahuvacanopapattiH, bhau- 442-443 tikatvoktibhAvaH nyAyAtidezazca. 5 pravezApyayazrutyorAzayaH vAgAdIndriyatvasAdha- 444-445 nAya pratibandizca. 6 jJAnakarmendriyayorindriyatvasAdhakabAdhakatadanya- 446-449 thAsiddhitatparihArataulyam. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXV viSayaH puTam 7 zrautendriyaikAdazatvAbAdhyatA, tattallakSaNAntara- 450-151 nirAsaH, svAnumataM lakSaNaM, sAkhyaikakaNThyaM ca. 8 alaukikasya zAstraikagamyatA, anumAnavyavasthA, 452--453 kAraNagaNane sAMkhyamataM ca . . . 9 antaHkaraNavaividhye tatvapatipAThamAtraM vRttibheda- 454--457 mAtraM vA, kAraNagaNapATho vA, na sAdhakam , pAThopapattizca. 10 cittasyakaraNatvemAnAbhAvaH, ahaGkAraviSayakA- 458-459 karanirvAhaH, ekendriyavAdazca. 11 tatra zrutibAdhaH, gauravasyAdoSatA, sarvadehaikendri- 460-463 yApattiH, kalpakAntaranirAsaH dehAtirekA siddhiH iSTApattyayogazca. 12 manonityatvanirAsaH tadvibhutvAnumAnAdidUSaNaM, 464-467 indriyasaukSamyaM, tadvibhutvanirAsazca. 13 cittANutvasyadhIkramasiddhatvaM, tanmadhyamapari- 468--471 mANatAnirAsaH, tadvibhutvedhIkramAyogaH cakSu rAdeH vRttyAdUrasthagrahaH 14 vRttisvarUpaM, indriyAnantyazrutinirvAhaH, Akara- 472---474 saMmatiH, manaSSaSThatoktibhAvaH paroktinirA sazca. 15 indriyaprApyagrAhitvaM, tadanumAnadUSaNoddhAraH 475-477 16 pratibandhA indriyagamanasAdhanaM, bAdhazaGkAni- 478-481 rAsaH chAdakAbhAvasya svataH kAraNatvanirA sazca. 17 unmIlitanimIlitacakSuSAgrAhyAgrahaNasya kSaNa- 482-483 bhaGgasAdhanatAnirAsaH. 18 prAptiprakArAntaranirAsaH, rasezvarasiddhAntaH 484-487 taSaNaM voktanigamanaM ca.. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Xxxvi........ puTama viSayaH 19 zrotravRttikalpanopapattiH, jainanaiyAyikayoni- 487-491 rAsaH, vRttidvArAzrotravyAptipakSaH, svAra sikaMpakSAntaraMca. 20 dvitIyapakSe digAdigrahaNopapattiH, pakSadvayAkSepa- 492-494 parihAraH, mImAMsakanirAsazca. bhUtaparIkSA tatra1 nabhonailyasya cAkSuSatvaM, nailyAropavAdanirA- 494-495 sazca. 2 viralAvasthitadravyAdernabhastvavanirAsaH, nabhasi 496-497 cAkSuSopalambhAntaraM ca. 3 AtapatadaMzAdInAM nabhastvanirAsaH, parAbhimata- 498-499 tadapratyakSatvasAdhanaprakArazca. 4 nabho'pratyakSatvasAdhanaskhaNDanaM, pratiprayogeNa 500-501 bahirindriyagrAhyatvasAdhanaM ca. 5 tadasaMbhavazaGkAnirAsaH, bhASyoktarUpavattvani- 502-505 haH, tadanumAnanirasaH niSkramaNAdiliGga tAnirAsazca. 6 AkAzasAdhyAvakAzAkhyadravyAntaranirAsaH, 506--509 siddhAdyunmajanAdyupapattiH, nabhasaH parimitA varaNAbhAvarUpatAca. 7 abhAvanisvabhAvatvatucchatvayoH nirAkaraNaM, 510-513 AvaraNeSvAkAzAstitvaM taddhiyo'nanyathA siddhizca. 8 ihAkAzaitipratIterabAdhaH, parAniSTaM vyomAdi- 514-515 zabdAnAM pramAnibandhanatvam . 9 khapuSpAdipadaviSayaH, AkAzasyAdhyAsikatva- 516-517 nirAsaH kSaNikAdipadazaktyAdyapupattiHzca. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvii viSayaH puTam 10 upapattyantaraM adhyAsAntaradRSTAntanirAsaH abhA- 618-519 vAntaratvanirAsazca. 11 AvaraNatAdAtmyAbhAvatvanirAsaH, asiddhaprati- 520-521 yogikatvavikalpadUSaNAdica. 12 svamatedoSAbhAvaH tAdAtmyAbhAvAnubhavaH prakA- 522-523 rAntareNAbhAvatvazaGkAnirAsaH.. 13 AkAzAdinityavibhutvasAdhanAnuvAdaH hetora- 624---525 prayojakatA, zrutibAdhazva, 14 nityatvAdisAdhakapratyekahetunirAsaH, zrautasyA- 526-~-528 numAnena bAdhe'niSThApattiH anumAnAntarani rAsazca. 15 AkAzAtiriktadiktatvakalpakAnyathAsiddhiH, 528-4-531 svamate'nupapattiparihAraH, antataHparAniSTaM anyathAsiddhiparihArazca. 16 anyathAsiddhisamarthanaM, asyapakSadvayataulyaM, sva- 632-533 __ pakSelAghavaM, pratibandinirAsazca. 17 diktatvAkSepe vAyukAlaprativandinirAsaH, pA- 534--535 NinIyavyavahAropapattizca. 18 dizastatvaratipAThAzaGkA pratibandyA tatpArahA- 536-537 razca. vAyuparIkSA tatra 1 vAyupratyakSatA, guNAnumeyatAnirAsaH, tvAca- 538-539 tvAnupapattinirAsazca. 2 vAyugatasaMkhyAdeH pratyakSatve iSTApattiH, prANasya 540--543 mahattatvavizeSarUpatAnirAsazca. 3 prANasya vAyukriyAvizeSatvanirAsaH, tatvA- 544-545 ntaratvanirAsazca. 4 prANasyadehopAdAnAtirekaH, dehAntarvartibahUpa- 546-547 kArakavAyuvizeSatvaM zrutitAtparyaMca. - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxxviii viSayaH puTam 5 prANasyendriya sahapAThazabdaikyopakaraNatvairindri - 548-549 yatvAsiddhiH svamate indriyalakSaNaMca. 6 paroktendriyalakSaNanirAsaH, prANasyendriyatva - 550-551 sAdhanAnupayogazca. 7 vaizvAnarasya kaukSeyajyotirvizeSatvaM, prANavaizvA- 552 - 553 narayoranAtmatvaMca. tejaHpararIkSA tatra 1 prabhAyAdIpadharmatvaM, prabhAyAaikyabAdhakaparihAraH 553-555 vizIrNadIpAvayavatvanirAsaH, tejastvaMca. 2 prabhAtejastvasAdhaka hetudoSoddhAraH prabhApratihati - 556-557 bhASaNasya parAnukUlatA. 3 sajAtIyadharmadharmibhAvanidarzanabhASyasya prAti- 558-559 kUlyaM, tAtparyasyAbhUhyatAca. 4 vartidIpanAzayoH pratyakSatA, dIpabhede anumAna - 560--561 tarkoM ca. 5 pratyabhijJopapattiH, tasyAH sthairyasAdhakatvaM, 562-563 hemataijasatvebhramavizeSAnupapattiHzca. 6 tejomAtratvAyogaH, zAstravirodhaH, taijasatvo - 564-565 ktibhAvaH, tathAtvasAdhanAyogaca. 7 avAntaravizeSAnnAtajjAtIyatA, hemAdipadavyu- 566-567 tpattivirodhazca. tamaH parIkSA tatra 1 tamotirekavAdaH, bhaumatvanailyamAtrAnAtmakatve, 567-569 dravyadharmopalambhaH tadabhramatvaM, pAratantryopa pattizca. 2 taccAkSuSavaijAtyaM, tatsahakAri, tathAsvabhAvaH, 570-571 AlokamadhyetadagrahopapattibhedAzca. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxix viSayaH puTam 3 tasya zrautatvaprAkRtatve, parizeSAdatirekasiddhiH 572-573 tasyAvidyAsAdhananidarzanatvanirAsaH 4 nyAyamatAnuvAdaH, abAdhitanailyopalambhaH, Alo: 574-575 kAbhAvatvasAdhanAyogazca. 5. AlokAbhAve nailyabhramaniyAmakASTakalpanA- 576-577 nirAsaH. 6 tamasa AlokAbhAvatve zrutivirodhaH, prAsaGgi- 578-581 ko bhUsthairyapakSaH tasyAtaparigrahazca, 7 trilokIbhramaNapakSe taduktayuktiH, tatpakSadUSaNaM 582-585 vinigamanAvirahaparihArazca. . . 8 bhUnamaNapakSaH, AryabhaTasya bhUbhramaNatAtparyA- 586-580 bhAvazca. 9 bhUbhramaNavAdadUSaNa, bhramaNahetuvAyunirAsaH, sthai- 590--595 ye nibandhakArasamatizca. 10 bhramaNasAdhakalAghavatarkanirAsaH, patanavAdani- 596--605 rAsaH, bhUsaMsthAnAdau matibhedAH tannirAsazca. 11 pAtAlAdilokaviSaye AmaprakriyA, vidyAsthAna 606-613 sAmarasyaM, munimatabhede nirvAhazca. tatra __ kAlaparIkSA 1 kAlAtirekebAdhakaM tannirAsaH, tasya IzvarA- 614-619 tireke bAdhakazaGkA tannirAsazca. 2 kAlasyotpattivAdatannirAsau, tatpratyakSatvopa- 620-625 pattiH tadanumeyatve doSazca. 3 tatpratyakSatvAsaMbhavazaGkA, vartamAnadhIsamarthanaM, 625-627 tadapalApadUSaNaMca. 4 vartamAnatvapariSkaraNaM kAlAnapekSavartamAnatva- 628-629 nirAsazca. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTam viSayaH 5 kAlopazliSTavartamAnatvanigamanaM; kAlasyakSaNA- 630-631 dirUpatve pakSabhedazca. 6 pariNAmapakSemAsAdisvarUpopattiH, pakSadvaya- 632-633 taulyaM, digambaradUSaNaMca.. 7 pariNatipakSe'pyupAdhyavazyambhAvaH anityAvyA- 634-635 pikAlaghAdizaivapakSazca. 8 kAlasya nityavibhutvasamarthanaM, pratibandIni- 636---637 rAsaH vibhoH kAraNatvopapattizca. .9 kAlanityavibhutvanigamanaM, prakRticintAsApha- 638-639 lyaMca. 10 saravyAkhyopasaMhAramaGgalam .... 640 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAdigRhIta nibandhanAmAni akSapAdasUtram--289. advaitaparibhASA--189. advaitaparibhASAbhUmikA-464, advaitasiddhiH ---419, 421. adhikaraNasArAvaliH--140. antaryAmibrAhmaNam--177. AtmasiddhiH--491. AtharvaNazrutiH -153, 164. AnandagiriTIkA--464. AnandabodhaTIkA-424. AryabhaTasiddhAntaH-582, 595, 602, 603. AryazAlistambasUtram-192. AryasatyadvayAvatAraH-196, 423. kalpataruH-184. kalpataruparimalaH-184. kazyapasaMhitA--611. kAlottarasaMhitA---141. kAvyAdarzaH-100. kiraNAvalI-224, 226, 228. kusumAJjaliH --94, 95. kusumAJjaliprakAzaH-95. kSaNabhaGgasiddhiH -321, 326, 341, 364. khaNDanam-79, 262, 417, 418, 420, 424. khaNDanavyAkhyA-424. gopaniSat-113. gaNitaikadezinaH-593. xli Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlii gItAbhASyam--185, 310, 446. goladIpikA-587,590, 595, catuzzatikA-59, jyotizAstrakadezina-585. jainAH -585. chAndogyam--92, tatvaTIkA-72, 309, 310, 312, 421. tatvamAtrapazcikA-37. tatvaratnAkaraH-571. tatvavaizAradI (yoga)--282, 254, 286, 287, 305. tatvasaMgrahaH--317, 321, 326, 327, 329, 334, 337, 343, 344, 356, 363, 368, 378. tatvasaMgrahapaJcikA-197, 317, 318, 322, 323, 334, 339, 345, 354, 364, 370, 375, 386, 389. tatvasA(ga)raH-25. tatvArthAdhigamasUtram-160. tatrAntaram (zaivam)-450. tAtparyaTIkA-49, 58, 202, 214, 216, 220, 221, 234, 240, 277, 278, 279, 281, 289, 290, 318. tAtparyacandrikA--120, 131. tArkikarakSA-437. dIpaH-473. daivajJavilAsaH-592, 597, 606. dhIvRddhidatantram--591, 593, 602, 603, 608. nAgArjunastavaH-423. nAradIyasaMhitA-610. nyAyakaNikA-282, 289. nyAyakulizam-421, 422. nyAyacandrikA-399. nyAyaparizuddhiH-159. nyAyabinduH--62, 63, 64, 87, 321, 323, 332, 343, 362, 366. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliji nyAyabinduTIkA-57, 323, 331. nyAyabhASyam-242, 277, 278, 279, 281, 512. nyAyavArtikam-214, 216, 217, 221, 222, 223, 229, 230, 233, 242, 243, 244, 245, 277, 278. nyAyasiddhAJjanam-72, 150, 155, 201, 206, 326, 354, 472. paJcasiddhAntikA-589, 590,591, 592. paramatabhaGga:-28, 152, 170, 179, 319, 421. paspazAbhASyam-537. pAtaJjalabhASyam--280. pAtaJjalasUtram-282. paulizasiddhAnta:--592. prameyasaMgrahaH--503, 536, 537. praznopaniSat-113. bAdarAyaNasUtrANi-419. buddhitatvamAlA-40. bRhadAraNyakazrutiH-464. bRhatsaMhitA-607. bodhicaryAvatAraH-329. bodhicittavivaraNam-348. bauddhavilAsaH-460. bauddhAdhikAraH-169. bAhmasiddhAntaH-606, 607. bhaTThadIpikA-587. bhAmatI-446. bhAratam-93, 572, 510. madhyamAgamaH--419. marIcisiddhAntaH-602. pahAsiddhAntaH-600, 606. mahopaniSat-93. mATharavRttiH -103, 112, 122, 131. mAdhyamikAvRttiH -59, 84, 192, 328, 374, 423. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv maitrAyaNIyopaniSat-93, 463. zrutiH -179. yogabhASyam-282, 284, 288, 289, 290, 306, 317. yogarahasyam-547. yogavArtikam--288, 304, 305. laGkAvatArasUtram-328, 329, 330, 419. laghucandrikA-424, lokAyatasUtram--85, 91, 414, 419, vArtikam--424, vAsiSThasiddhAnta:-582, 607, 608. vizatikArikA vijJaptimAtratAsiddhiH--190, 826, 339. virodhavarUthinI-396. viSNupurANam-98, 129, 153, 214, 446 599, 606, 618, 617, vizatikarikA-202. vedArthasaMgrahaH-129, 443. zaGkarabhASyam (ba)-464. zatakam-84. zatadUSaNI--277, 309, 310, 315, 421. zAbarabhASyam-159. zaivatatvasaMgrahaH-150. ziromANiH-581, 584, 585,886, 595, 600, 606, 609. zaivAgamaH-152. zrIkarabhASyam-150. zrIbhASyam-69, 70, 71, 72, 110, 308, 311, 368, 396, 452 456, 458, 472, 473. zrutaprakAzikA-11, 69, 70, 71, 73, 182. zlokavArtikam-162, 289, 299, 339, 382. saMkSepazArIrakama-80. saMvitsiddhiH-421. sAMvathacandrikA-303. sAMGkhyatatvakaumudI-100, 102, 112, 122, 123, 125, 130, 142, 149, 154, 260, 261, 263, 275, 298, 299, 397. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xv sADayatatvakaumadI vibhAkaraH-101, 139, 183, 260, 397. sADhayasaptatiH-263, 453. sAGkhyapravacanabhASyam--303, 305. sAraH-473. sArAvalI-596. siddhAntadIpikA-381. siddhAntazekharaH--586, 591, 592. siddhiTIkA--40. sUyasiddhAntaH-582, 589, 590. 596, 601, 606. saubAlopaniSat-93, 153, 171. hetubinduH--62. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAdigRhIta nivandhanAmAni akalaGkaH-169. akSacaraNatanayA:--111. akSapAdaH--276, 279, 281. aviddhakarNaH--387. AryabhaTaH-581. IzvarakRSNaH --100. udayanaH--94, 224, 228, 252. udyotakaraH-239, 243, 369. umAmahezvaraH-396. kaNabhakSaH-111, 112. kamalaliH -386, 388. kANAdAH-576. kumArilaH-154, 157, 181, 289, 299, 300, 339, 364, 378, 419, 420. kaumArilAH-572. khaNDanakAraH-77, 417, 418, 419, 421. govindasiMhaH-464. gautamaH-250. candrakIrtiH---192. jaiminiH--181. zAnazrIH -324. TIkAkAraH-245. tathAgataH--419. digambarAH--633. dharmakIrtiH ---43, 62, 320, 323, 332, 343, 362, 366. xlvi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlvii dharmottarAcAryaH-87, 331, 333, 336, 343, 344. nyAyakaumudIkAraH-64. pakSila:-242. paramezvaraH 587, 589. paJcazikhAcAryaH-285, 290. paurANikAH-578. prajJAkaramatiH -192, 202. prAbhAkarAH-572. bAyaikadezinaH-459. buddhadevaH-317. brahmaguptaH-606, 612. bhaTTaparAzarapAdAH-173. bhaTTAkalaGkaH-161, 163, 169. bhadantaghoSakaH-317. bhadantayogasenaH-344, 346, 382. bhadantavasumitraH-317. bhartRprapaJcaH-13. bhAskarAcAryaH-581, 594, 595, 600, 601, 608. bhAskaraH-13. mahAbhASyam-578. mArkaNDeyaH-129. yAdavaprakAzaH-631. yAmunamunayaH-421. ratnakIrtiH -321, 326, 341, 342, 346, 355, 364, 367. raGganAthadevazaH-596. rasezvarasiddhAntinaH-485. lagadhaH-510. lallAcAryaH-589, 591, 598, 602, 603. vaMzIdharaH-101, 103, 109, 110, 112, 113, 118, 125, 129, ____132, 133, 145, 274, 275, 276, 397. varadaviSNumizrAH-536, 537.. --- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlviii varAhamihiraH-589, 591, 602, 603, 607, 612, 613. vardhamAnaH-95. vasubandhuH --190, 326, 329. vAcaspatiH -58, 102, 103, 109, 111, 112, 116, 132, 138, 134, 147, 149, 202, 216, 225, 268, 274, 275, 276, 280, 282, 289, 290, 299. vatsIputrAH--25, 317, 340. vAdihaMsAmbuvAhAryAH--421. vijJAnabhikSuH--288, 303, 305, 308. vidyAnandaH-162, 169. vizvanAthaH-279. viSNucittAcAryAH-214, 605. viSNucandraH-607. vyAsAryAH--70, 73. zaGkarAcAryAH-13, 419, 443, 446. zAntadevaH--329. zAntarakSitaH-317, 320, 326, 327, 329, 338, 340, 344, 378, 382, 386, 387. ziromaNiH-169. zaivAdayaH-635. zaivAH --601. zrIpatiH-586, 588, 591, 595. zrISeNaH--607. zrIbhASyakRtaH-421, 474. sAGkhyAH -98, 100, 102, 103, 111. sUryadevayajvA-587. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvamuktAkalApaH lakSmInetrotpalazrIsatataparicayAdeSa saMvardhamAno nAbhInALIkariGganmadhukarapaTalIdattahastAvalambaH / asmAkaM saMpadoghAnaviralatuLasIdAmasaJjAta bhUmA kAlindIkAntihArI kalayatu vapuSaH kALimA kaiTabhAreH / / 'nAnAsiddhAntanItizramAvemaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pautro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / zrutvA rAmAnujAryAtsadasadapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezo varadagurukRpAlambhitoddAmabhUmA / / 'prajJAsUcyAnuviddhaH kSatimanadhigataH karkazAttarkazANAt zuddho nAnAparIkSAsvazithilavihite mAnasUtre nibaddhaH / 8 AtanvAnaH prakAzaM bahumukhamakhilatrAsavaidhuryadhuryaH dhAryoM heturjayAdeH svahRdi sahRdayaistatvamuktAkalApaH // ziSTA 10 jIvezatatvapramitiyuta paropAsanA muktihetuH zakya stattatprakArAvagativirahibhirneva yAthAtmyabodhaH / te te cArthA vidadhyuH kumativiracitAstatvabodhopa'rodhaM tasmAnnidhUtasarvapratimatavimatiM sAdhaye sarvamartham / / AvApodvApatassyuH katikati kavidhIcitravattattadarthepvAnantyAt 15 astinAstyoranavadhikahanAyuktikAntAH kRtAntAH / xlix SARVARTHA. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAlokastu loptuM prabhavati sahasA nissamastAn samastAn puMstve tatvena dRSTe punarapi na khalu prANitA sthANutAdiH // dravyAdravyaprabhedAnmitamubhayavidhaM tadvidastatva"mAhuH dravyaM dvedhA vibhaktaM jaDamajaDamiti prAcya 18 mavyaktakAlau / antyaM pratyakparAkca prathamamubhayathA tatra jIvezabhedAt nityA bhUtirmatizcetyaparamapi jaDAmAdimAM kecidAhuH // tatra dravyaM dazAvat "prakRtiriha guNaissatvapUrvairupetA kAlo'bdAdyAkRtissyAt aNuravagatimAn jIva dezonya AtmA / saMproktA 22 nityabhUtistriguNasamadhikA satvayuktA tathaiva jJAtujJeyAvabhAso matiriti kathitaM saMgrahAvyalakSma // 23 ekArthapratyabhijJA bhavati dRDhatarA darzanasparzanAbhyAm 32 saMghAtAdarayogAdavagamayati sA vastu rUpAdito'43 nyat / ekasmin dUratAderavizadavizadapratyabhijJAdi tadvat 5degnaikatve'pyakSabhedAdbhiduramiva mithassaMzrayAdi 51 prasaGgAt / / 65 dharmo nirdharmakazcet kathamiva bhavitA so'bhilApAdiyogyo dharmeNAnyena yoge sa ca bhavati tathetyavyavastheti cenna / kazciddharmo'pi dharmI sphuTa 68 matimathane svAnyanirvAhakatvam 72 tanniSkarSaprayogeSvapi bhavati punastasya dharmI vizeSaH // tacchUnye tasya vRttiH kathamiva ghaTate tadviziSTe tu vRttau 81 svAdhAratvaprasaGgastata iha na guNo nApi dharmItyayuktam / 32 tavRttidharmimAtre 83 na bhavati tata evAsya tacchUnyatA'to 88 noktau doSau svadhIvAgvihatiritarathA 8 tadvadanye'pi jalpAH // 10 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 svacchandenAgamena prakRtimahadahaGkAramAtrAkSasiddhiH 97 nAdhyakSeNApratIteH !02 na punaranumayA vyAptiliGgAdyasiddheH / 151 satvAdyunmeSabhinnAnmahata iha tathA sthAdahaGkArabhedaH 152 prAcyAdakSINa mAtrAH prajanayati paro madhyamastUbhayArthaH // 11 153 tatrAhakArajanyaM bhajati pariNatezzabdamAnaM 156nabhastvaM tadvattanmAtrapUrvAstadupari marudagnayambubhUmyaH kramAtsyuH / sUkSmasthUlasvabhAvasvaguNasamudayaprakriyAtAratamyAt tanmAtrAbhUtabhedaH kalaladadhinayAt kalpitastatvavidbhiH // ___ 12 167 adbhayognistejasastA iti na hi vacasorbAdhituM yuktamekaM nirvAhaH kalpabhedAdyadi na dRDhamitA tatvasRSTayaikarUpyAt / vyaSTau tAbhyaH kadAcittadupajanirato vyatyayastatsamaSTau AdAvapsRSTivAdaH zrutimitamitaraM na pratikSeptumISTe / 161 pRthvyAH sparzAdibhedo dravamRdukaThinIbhAvabhedazca dRSTaH tadvatpRthvIjalAgnizvasanapariNatirlAghavAyati jainAH / tatra dravyaikyamiSTaM 170 kramajanivilayau tvAgamAdaprakampyau tarkekAlambigoSThayAM bhajatu bahumatiM tAdRzI lAghavoktiH // 14 171 tatveSvAtharvaNe'STau prakRtaya uditASSoDazAnye 172 vikArAH niSkarSedampare'smin vacasi taditaratsarvamAvarjanIyam / dRSTvA sAMkhyaM purANAdikamapi bahudhA nirvahantyetadeke cintAsAphalyamAndyAcchramaba""hulatayA'pyatra tajjairudAsi // 15 nizzeSa kAryatatvaM janayati sa paro hetutattvai zarIrI tattatkAryAntarAtmA bhavati ca tadasau vizruto vizvarUpaH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lii . -- tejo'bannAbhidheye bahubhavanamabhi 17BdhyAnaliGgaM ca dRSTaM tasmAdIzAnanighnAH prakRtivikRtayaH svasvakAryaprasUtau // 179 dvedhA bhUtAni bhittvA punarapi ca bhinattyadharmakaM caturdhA tairekaikasya bhAgaiH paramanukalayatyardhamadhu caturbhiH / itthaM paJcIkRtastairjanayati sa jagaddheturaNDAdikAryANyaidampayaM trivRttvazrutiradhika(ritara)girAmakSa maikA niroddham // 17 188 kArya naivArabheran samadhikamaNavassarvatassaMprayuktAH 188 diksaMyogaikadezyAnna ghaTata iha te dikkRto'pyaMzabhedaH / 19deg buddhastvaMzAnapekSA sphurati viSayitA 204 vizramastvastu dRSTe 206 no cedArambhakAMzaprabhRtiSu niyatA durnivArAH 207 prasaGgAH // 18 syAdbhAgAnantyasAmye parimitisamatA sarSapakSmAbhRtozcet .. maivaM bhAgeSvananteSvapi samadhikatA 208 sthaulyaheturgiressyAt / vyaktayAnantye'pi jAtyoH 208 parataditaratA pakSamAsAdyanantaM zrautopAdAnasaukSmyaM na bhavadabhimataM tatprathimnazzrutatvAt // 216 kAryopAdAnabhede na kathamadhikatA gauravAde: 221 svakArya nAnyatvaM nAmasaMkhyAvyavahRtidhiSaNAkArakAlAdibhedaiH / / dravyAbhede'pyavasthAntarata iha tu te patratATakavatsyuH 225 nA cedaMzAMzinossyAt pratihatirubhayoH sparzavattvAvizeSAt // 20 226 itthaM vRttyAdikhedo na bhavati 220na ca naH kalpanAgauravaM syAt / 231 vastre dI(katantubhramaNaviracite vastudhIrnApi bAdhyA / 232 dezAdhikyaM sametepvaNuSu na hi tataH sthUladhIbAdhazaGkA 236 saMsargAdevizeSAdavayavipariSadrAzivanyAdivAdaH // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 247 dravyaikyaM pratyabhijJA prathayati parimiyantare'nyApratIteH 250 aMzUtkarSakSayAdikSamamapi ca tato rAzivat sthUlamekam / no cet azrAntacaNDAnilajaladhidhunI 262 dantidAvAnalAdyaiH kSoNIyaM kSudyamAnA kSaNamapi caramAmaNvavasthAM na jahyAt // 263 saMghAto naikabhUtairApa bhavati yathA hyekabhUtasya25+bhAgaiH dehAdiH paJcabhUtAtmaka iti nigamAyuktibhizca prasiddham / na tvevaM saMkarassyAt 268 vyavahRtiniyamassUtritastAratamyAt dehAdau yena 257 bhUtAntarayuji bhavato bhaumatAdivyavasthA / 23 289 santi prAgapyavasthAH saditara(jananA)kara268NAprAptaniSpattya(yogAt) 264 zaktAzaktaprabhedAdibhirApa yadi 267 na svocitAtkAryadRSTeH / [dRSTeH 295 tasmin satyeva tasmAjanirapi niyatA 298 tannimittAdinIteH 306 vyaktiya'ktAnavasthA bhajati 306 na ca kRtAmAttha 307 naivaM kRtau naH // 24 820 vastusthairya 325 viruddhAnupahitaviSayA sAdhayet pratyabhijJA 341 naikasmin zaktayazaktI 342 kRtitaditarayossAhyabhedena siddheH / 340 ekasmin kAlabhedAdbhavati ca sahakAryanvayAnanvayAdiH no cenno dezabhedAdapi supariharaH 350 tena naikaM kacitsyAt // 25 261 tattvedantve hi kAlAntaraghaTanamaye naikakAle ghaTetAM 362 kAladvaite'navasthAdi 353 ata iha na mitiH pratyabhijJeti cenna / 856 svasya svAbhAvakAle vihatiniyamanAt 357 svena cAtraikakAlyAt 358 kAle kAlAnapekSe kathamapi suvacau nAnavasthA virodhau // 26 pratyakSaM vartamAnaM prathayati yadihAvartamAnAdvibhaktaM tasmAttenaiva sarva kSaNikaM 38 iti na sat tAvadityapratIteH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlAsattvameva hyapanayati sato vartamAnatvabodhaH kAle'nyatrApi sattvaM pramitamiti kathaM tadvirodhaprasaGgaH // 869 utpannAnAM vinAze dhruvabhavitRtayA hetvapekSAvihIne 372 janmanyevoparodhAt kSaNikamiha jagatsarvamityapyasAram / liGgaM hyeSyattvamAnaM jananavidhuratA tatkSaNAnukSaNatve tattvaM tajanyatA vA tadidamaniyamAsiddhibAdhAdidUSyam // 28 378 kAlAnantaryasAmye kSaNikavapuSi te dezakAlAdyupAdhau sarve pUrve bhaveyustadupari bhavatAM kAraNAni0kSaNAnAm / saMtAnaikyavyavasthA 381nijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAt kArpAse raktatAdi kramavipariNamatsaMskRtadravyatassyAt // 882 meyatvAdyairvigItaM kSaNikamiha 988 jagatsyAt kSaNopAdhivaccet bAdho 391 dRSTAntahAniH sthira iti vidito yat kSaNasyApyupAdhiH / sAmagrI kAryazUnyA kSaNa iyamapi 382 taddhetusaGghaH na cAsau heturnAnyaH sthirAste 397 kramavadupadhivat syAt kSaNatvaM sthire'pi // 30 1890 dIpAdInAM kadAcit sadRzavisadRzAzeSasaMtatyapete dhvase dRSTe'pyazakyA taditaraviSaye'nanvayadhvaMsaklaptiH / 400 bAdhAderdarzitatvAt apica dRDhamite sAnvayesmin ghaTAdau 401 durdarzAvasthayA syuH payasi lavaNavat lInadIpAdibhAgAH // 31 402 sattve'sattve'pi pUrva kimapi gaganatatpuSpavannaiva sAdhya 403 hetuprAptirna pazcAdbhavituH aghaTitotpAdane'tiprasaGgaH / 404 janyaM janmAnyathA vA dvayamasat anavasthAnakAryakSatibhyAM ityAceheMtusAdhyaM na kimapi yadi 405 na svakriyAdevirodhAt // 32 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . lv 427 kAdAcitkasya kAlAvadhiniyatikaraM pUrvasatkAraNaM 429 syAt bhAvopaSTambhazUnyo na khalu tadavadhi prAgabhA43degvo'pi kuryAt / kArya nirhetukaM cet kathamiva na 481 bhavennityatA tucchatA vA kAdAcitkasvabhAvAdyadi na niyamanAt 432 anyathA'tiprasaGgAt // 33 netrAderdIpikAderiva niyamayutaM taijasatvAdi3sAdhye rUpAdigrAhakatvaM 434 yadi karaNatayA syAdasAdhAraNatvam / 485 tatsAhAyyaM tvasiddhaM 436 bhavati gamakatAmAtramapyaJjanAdau 440 akSAhaGkArikatvaM zrutipathanipuNairghoSitaM naiva bAdhyam // 34 tanmAtreSvindriyANAM zrutiriha na layaM vakti ki tu praveza 442 no cetpRthvyAdivAkyapviva hi layapadaM vyAni 443 cAkSeSu ca syAt / bhUtairApyAyitatvAt kvacidupacaritA bhautikatvoktireSAM annAptejomayatvaM zrutirapi.hi manaH prANavAcAmuvAca // 35 445 rUpAdijJAnasiddhau yadi karaNatayA kalpanaM 449 dhIndriyANAM tadvadgatyAdikarmasvapi karaNatayA santu karmendriyANi / karmajJAnAkSahetvossamapariharaNA hyanyathAsiddhizaGkA tasmAdekAdazAkSANyapi nigamavido 452 manvate nyAyapUrvam / 453 sAyaistredhoktamantaHkaraNamiha manobuddhayaha kArabhedAt cittaM cAnye caturthaM vidurubhayamasat tAdRzazrutyabhAvAt / tattattatvoktimAtraM na hi karaNabhidAmAha klaptistu gurvI 45(r) buddhayAdyAkhyA nirUDhA kvacidiha manaso vRttivaicitryamAtrAt / / 37 460 ekaM tattatpradezapratiniyatatayA zaktibhedaM prapannaM dehavyApIndriyaM cet prathamamiha 461 bhavedAgamenaiva bAdhaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lvi no cetsyAdehabhedapratiniyata 463 tayA sarvajantostadekaM bhedAmnAnAdaklapterapi na ce bhajate deha evendriyatvam // 38 4407 sUkSmANyekAdazAkSANyapi na yadi kathaM dehato 460niSkramAdiH / cittANutve tu sarvendriyasamudayane dhIkramo'pyastu mAnam / 471 vRttyA'kSyAdevIyaHpramitijanakatA vRttirApyAyanArthabhUtairjAtaH prasarpaH 472 zrutimitamapi cAnantyameSAM svakAryaiH // 39 476 prApyagrAhIndriyatvAt vimatamitaravat 479 prAptiruktaprakArA vRttiM dRSTerna rundhe viralapaTanayAdambukAcAdiracchaH / 481 no cet gRhyeta yogyaM samamiha nikhilaM niSphale chAdakAdau 482 sthairya tadyogyabhAvo 483 na hi galati samA saMtatistvanmate'pi // 40 488 zabdaM gRhNAti dUrAbhyuditamapi bahissaMtatA zrotravRttiH 489 digbhedAsannatAdigrahaNamapi tadA tatra tatsannidhAnAn / 490 ityeke anye tu dUrAntikagatajanatA zabdadhIkAlabhedAt zrotrAyAtasya tasya graham 492 anumitimapyAhurasmin digAdeH // 41 494 pratyakSaM vyoma nIlaM nabha iti hi matuizcakSuSaivA49 smadAdeH 497 kUpo'sau randhrametat patati khaga ihetyAdidhIzcAtra mAnam / 498 AdhAro'trAtapAdiyadi bhavati kathaM tasya ceheti bodhaH? / tasyAMzaizcet tryaNau tacchithilagati 480 na ca vyomavAgAtapAdau // 42 499 rUpaspazojjhitatvAnna bhavati gaganaM darzanasparzanArha prANazrote rasajJA'pyavagamayati na dravyaM 600 anyattvabAhyam / tasmAnnAdhyakSavedyaM viyaditi yadi na pratyayasyAparokSyAt 503 paJcIkAreNa nailyaM paTamAlinimavadbhASitaM vopakuryAt // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lvii 505 504 zabdasyAdhArabhUtaM kathamapi gaganaM zakyate nAnu mAtuM svecchAtaH pArizeSya (dhyAt) krama iha kathito'tiprasaGgAdidussthaH / niSkrAntyAderna taddhIH sati 500 nabhasi yato nAsti kuDyAdike'sau rodhastvAvArakaizcettadabhavanavazAnniSkramAdizca sidhyet // 507 yattvAkAzo'vakAzaprada iti kathitaM zAstratastatra yAsAvanyonya(nyaM) sparzabhAjAM vihatiriha na sA 508 prAcyatatveSviva syAt / ityaidamparyamUhyaM na yadi kathamivAnyeSu labhyo'vakAzaH siddhAdessvaprabhA vAjjala iva kathito (kaThine) yujyate majjanAdiH // 45 509 511 sadpeNaiva bhAnAt (bodhAt) na bhavati varaNAbhAvamAtraM vihAyaH 518 saMsargAbhAvamAtraM (bhAvatAsmin) na ca bhavati yato nAsti saMsargibodhaH / 'atyantAbhAvanAzAvajananirapi vA satsu teSveva na syuH 519 621 tAdAtmyAbhAvasiddhiH kathamapi na bhavet taMtamarthaM vihAya // 46 44 524 nityatvAdyambarAderyadi niravayavadravyatAdyaiH prasAdhyam 626 kassyAdvAdho vipakSe kathamiva nigame bAdhake'trAnumA syAt / bAghassAmAnyadRSTyA zrutisamadhigate naiva kutrApi zakyaH tenA mUrtatvaliGgAnna 528 sRjati vimato mUrtamityAdyapAstam || // prAkpratyaktAdibhedaM bhajatu viyadidaM bhAnuyogAdibhedAt asyaivopAdhibhedAdadhikadiza iva stAM 580 paratvAparatve / vyomottIrNe'pi deze prabhavatu tadupA dhyanvitaistattadartheH dUratvAdivyavasthA svaya (muta ) miha vibhunA brahmaNA kiM parairnaH // 532 anyasminnanyadharmAn ghaTayatu viyadAdyatra nAtiprasaktiH sidhyatkAryopayuktopanayananiyamopetatacchaktiklRpteH / 47 48 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Iviii. evaM hyevAdhikAyAmapi dizi bhavato'tiprasaGgo niSedhyo dharmo dharmI ca kalpyau 633 tava taditaratA syAttu kAle (samAnA) svamAnAt // 534 saMkhyAnaM tatvapatau kvacidapi na dizaH kAlavadvA na bhedaH kaNThokto vyAkriyAdivyavaharaNamapi hyanyathaivopapannam / zrotrAduktastu lokaprativadudayastasya tatrApyayo vA naitAvattatvabhedaM gamayati na ca tacchrautratAmAnyaparyAt / / 50 638 vAto vAtIti sAkSAnmatiritarasamA sparzato nAnumA'sau andhe'nyeSu prasaGgAt 589 na punaragamakaM sparzanaM rUpazUnye / anyAkSagrAhyatAdRgvidhaguNaviraho hyanyadakSaM na rundhe 540 nirgandho nIraso'pi sphurati yadanalo darzanasparzanAbhyAm // 51 saGkhyAdyAH sparzanAssyuH tadadhikaraNakAH sparzane gandhavAhe teSAM dravyopalambhapratiniyatanijAdhyakSayogyatvatazcet / 541 iSTaM tvaMze nacAtmaprabhRtiSu saha te taiH prasidhyanti sarve 542 tadbAhye vyAptiriSTA yadi satatagaterapyasAvastu bAhye // 52 548 na prANo vAyumAtraM saha paripaMThanAt 545 na kriyA dravyatokteH tejovadvA na tatvAntaramagaNanato 48 vAyutAnujjhanAcca / tasmAdvAto vizeSa ghanajalakara647kanyAyataH prApya kaM cit dehAntardAzavidhyaM bhajati bahuvidhopakriyo vRttibhedaiH // 53 548 prANo'kSaM prANazabdAdupakaraNatayA kSetriNazcetyayuktam zabdaikyaM baikajAtyaM vyabhicarati 549 na ca prANatAkSeSu mukhyA / dehasyAnakSabhAve'pyupakRtiradhikA tatsamAkSoktayadRSTiH na prANe sAtvikAhaGkaraNavikRtitA lakSaNaM taddhi teSAm // 54 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lix . . 552 prANApAnAkhyabhastrArabhasavisamaraH prApya vaizvAnarAkhyAM madhyedehaM hutAzo vasati jalanidhAvaurvavat sarvabhakSaH / tattadvidyAsu vedyaM tva(dyatra) na iva hi 658 parajyotiSasso'pi rUpaM nAtmAnau tau jaDatvAt janivilayamukhai dakaNThoktibhizca // 55 dharmo bhAti prabhaikA 564 bahulaviralatA(dyatA)tatra dRSTAnusArAt sA dIpAMzA vizIrNA iti yadi bahudhA kalpanAgauravAdiH / ratnAdInAM sthirANAM vizaraNavihateH niSprabhatvAdi ca syAt tejastatsaprabhAkaM timiraharatayA sA'pi tejovizeSaH / 566 bhASye bhAsvatprabhAdau pratihati bahulIbhAvapUrvaM yaduktaM tena srotassamAdhi paramatanayataH prAhureke prabhAyAm / vastunyaste vika(lpe)lpeH sphuTavighaTanayorvakturAptasya vAcoH tAtparya tarkamAnAnuguNamadhiguNaizcintyamantevasadbhiH / / 57 560 prAcye snehAdinAze carama iva dRDho'nantaraM dIpa 581nAzaH sAmagrayanyAnyakArya na janayati nacAneka dIpapratItiH / sAmyAdessyAttu taddhIH pravahaNabhidurAmsaprabhAstatpradIpAH nirbAdhA bhAskarAdau prathayati niyataM pratyabhijJAsthiratvam // 58 568 varNAnAM tAdRzatvAdatikaThinatayA gauravasyApi bhUmnA dhAtrIbhAgaiH prabhUtaiH sphuTamiha ghaTitA dhAtavo hATakAdyAH / tAdRktve'pi sphurattAdyanitarasulabhaM kiJcidanvakSyi tajjJaiH vyAkhyAtaM taijasatvaM vidhitaditarayostantrasaukaryasiddhayai // 59 567 nailyAdbhaumaM tamisra 668 caTulabahulatAdyanvayAttanna nailyam 560 chAyAvatpAratantrayaM tvayasa iva maNau dRSTisiddhAtsvabhAvAt / . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ur . sparzAkhyAtina rUpaM harati harizilAloka vattatra cAkSNoH / nAloko'rthyassasiddhAJjananayana divAbhItadRSTayAdi nIteH // 60 74 nAlokAbhAvamAtraM timiraM avirataM nIlamityevadRSTeH nailyaM tvAropitaM cet kathamiva na bhavet kApi kasyApi bAdhaH / 576 Arope cAtra nailyaM na bhavati niyataM bhAsvarAnyatva sAmyAt nAtrAdRSTaM niyantR pratiniyataguNAropaklaptergurutvAt // 578 dhvAntaM tejazca nAsIditi munibhirupAkhyAyi saMvartavArtAbhAvAbhAvau niSeddhaM tadubhayavidhivaddhyAhatatvAdazakyam / antaryantuzca tejassahapaThitatamo 70 deha ityAmananti syAccAbhAvo'pi bhAvAntaramatimathane vakSyamANakrameNa // 62 tiSThatyurvI bhacakraM pavanarayavazAjhAmyatItyuktamAptaiH / 584 prAntaiH klaptaM trilokIbhramaNamiha tathA medinIbhrAntipAtau / 557 taddhAntau prAkpratIcoH prasajati patane patriNostAratamyam pAte guAstu tasyAH pralaghu divi samutkSiptamenAM na yAyAt // 63 600 jyotizAstraM purANAdyapi na hi nigamagrAhya 10manyonya bAdhyam vidyAsthAnaM tu sarva pratiniyatanijopakriyAMze pramANam / tAtparya tarkaNIyaM tadiha bahuvidA 61 bhUparidhyAdibhedaiH durjJAnaM sarvathA yanmunibhirApa paraistatra tUdAsitavyam / / 614 sUryAvRttyAdhupAdhi yatikaravazataH 61 kAlatAstvambarAdeH anyasminnanyadharmopanayanani16 yamaH prAgvadatreti cenna / kalpAnte'pyekakAlaH prakRtipuruSayorbrahmaNo rUpamanyat / nirdiSTo'nAdyananto munibhiriti tataH kAryatA cAsya bhagnA // 65 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lxi 618 617 kAlo'smIti svagItA kathayati bhagavAn kAla ityAptavaryo hetu sarvasya nityo vibhurapi ca paraH kiM pareNeti cenna / kAlAntaryAmitAdessa khalu 019 samuditaH saMpratIte tu bhede sAdharmyaM naikyahetuH sa hi taditaravaddhoSitastadvibhUtiH // 621 62deg kAlasyotpattitaH prAk paramapi ca layAt kAlanAstitvavAdI svoktivyAghAtabhagno na vadati yadi tatko vadetkAlasRSTim / AptastatsRSTivAdastadupadhipariNatyAdibhissArthakassyAt no cettatrApi pUrvAparavacanahatirdurnivAraprasaGgA // 622 'kAlo'dhyakSAvaseyaH 623 kSaNalavadivasAdyaMzato'rthAn viziSan sAkSAddhIH tattadartheSviva bhavati hi naH kApi kAlAnvaye'pi / 824 tatsaMyogAH paratvAdaya iti ca tato'pyeSa naivAnumeyo 625 no cenna kvApi lokavyavahRtiviSayo'vyaktavatsyAdanehA || 68 681 kAlasyopAdhibhedAtkaticidabhidadhatyabdamAsAdibhedam tattadrUpeNa kAlaH pariNamata iti prAhu 634 reke tadA tu / ye tatropAdhayasyusta iha pariNatiM 635 'prApnuyussAnubandhAH nityo vyApI ca tAdRkpariNatibhirasau sarvakArye nimittam || 639 688 vAyurdodhUyate yadyadayamuDugaNo bambhramIti drutaM khe jo jAjvalyate yadyadapi jalanidhirmAdhavIM dAvIti / bhUryadvA bobhavIti sthiracaradhRtaye tacca tAdRkca sarvam svAyattAzeSasattAsthitiyatanaparabrahmalIlArmacakram // 66 iti zrI kavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu tatvamuktAkalApe jaDadravyasaraH prathamaH. 67 69 061 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhazodhanam puTam 17 patiH 24 18 2 21 24 azuddham SARVATHA nitya ssattva nirAdhArAH saMgAt 2* naca saMgAt / naco zuddham SARVARTHA nitya ssatva nirAdhArAH saGgAt naca saGgAt * naco 0 0 hi 21 upapAdakaH di buddho rtha saMnidhA stadave 13 ropa hetu ityantA 467 vitA radisvabhAvA 53 pyakasmin . 56 bhaJjanatyui svasyavai 768 vyaja 773 vRttau| 79 19 lumpabho 804 namapi / .92 17 tyudbhata lxiji upapAdukaH dibuddho rthasannidhA stadeva ropahetu iti viditA rAdisvabhAvA pyekasmin bhaJjanItyu svasyaiva vyaJja vRttI lumpadbhayo namapi --- tyubhUta 19 69 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . " Xiv... - 3 vane puTam patiH azuddham - ___93 15 libandhI 96 10 mityatrA 101 ___4 dRSTAdhya 10 nityA105 15 yoraH 106 satvAt , 16 sAre 107 tvayA. paTatvasya 15 siddhayet 108 109 15 dhyA 16 stva 111 16 113 cidvAra 114 yatpravaNayo , 18 dheya yannaivaM ya 116 10 (jJAtRtvAdiH) 11 prasiddhau tpanneriti siddhayArtha? kAdA 1208 vadati sAdhikA 121 10 ntino? sa viti 14 nopA pakSatvA tenmaha 1228 mRtyaM zuddham tibandI mityatrA dRSTAdanumAnAdadhya nityAnuyorasattvAt sare tvayA'paTasya sidhyet " ddhayA tsva vena ciddAra yatpravaNatAyo dheya yannaivaM tannaivaM ya (jJAtRtvAdi) prasiddha tpannairiti siddhArthakAdA vaditi sAtvikA tino'sa vitinopa pakSatva termaha mRtyu 93 117 12 18 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixv 137 'nAnA puTam paGkiH azuddham / zuddham 1232 naMta nanta 1282 avati avIta , 4 radRSTha radRSTa , 10 sadhyate sAdhyate 14 nanu (pratya nanu sukhyAmIti (pratya 1306 tatheti tathAtatheti 132 24 vazI vaMzI 2 vyaktAvAsthA vyaktAvasthA 148. 6 . mAnInarAsaH . mAnanirAsaH 179 prakRti vikRtInAmIzvarAdhiSThA- paJcIkaraNasthApanam nena kAryakaratvam ,, 6 aikaikaM ekaikaM 180 15 nAnA 19-20 . . . . . . te| . . . . . . te tata hota tataH' iti 184 19 dhAvibhagiH dhA vibhAgaH 187 9 sabandhe saMbandhe 1882 to'pyaM to'pyNshbhedH| 199 varam / 205 vayavasyai vayavakasyai jatvA jakatvA vasyai vakasyai 2149 saja saJja 2257 mitha mithaH 226 19 vallayAdau valyAdau 227 4 (tva) (natva) 232 10 dvitvadi dvitvAdi 237 21 saMyogAdaH saMyogAdeH 239 20 aka : Ako SARVARTHA. param / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi ........ or 20 puTam patiH azuddham .. - . -... zuddham 239 21 yavavi yavi 240 24 grahANenA grahaNenA 240 16 tathA tathAcAsmAkamapi aMzA ntareSu avaya " , nyAvA nyAyavA 257 saMyogantarA saMyogAntarA 260 -20 vRcyA vRttyA 9 kANA kAraNA 261 16 gatAtatiA gatAtItA 262 16 attvena asattvena 265 zirAsa dadvitIya daprathamadvitIya 273 3 tvaM vA kAra tva (vAM) ca kAra 293 bhAgantarA bhAgAntarA 307 8 vyaja 326 20 tajJA tajjJA 3722 rodhAta 389 zirasi bAdhita bAdhita 391 , tvAsiddheranyathA tvAsiddhiparihArasya tadanyathA 397 , dhyAgI dhyaGgI 2 20 30 405 13 taddine tadvine 409 zirasi kuvttvtnirvyaapaa-tv| kurvattvatanniApAratva 409 2 reNAhetutvaM reNa hetutvam 4105 meba meva 411 3 yeyu ! yeyuH! 5 katha katham 412 13 bhAvaH / tuccha bhaavH| nityaMveti-tuccha 4138 bAdhita? bAdhitam ? mor vyaJja rodhAt e on to an es to 0 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lxvii degF >> 32 5 " = puTam patiH azuddham . zuddham 415 zirasi paurvAnniyamo paurvAparyavanniyamau 4166 vahnaya vahvayA 42020 mArthayo mArthayoH 425 2 sthAna sthAne 431 zirasi tvodya codya 444 9 driyANim : ndriyANi; 463 22 GkArA GkAro 477 21 yogadyA yogapadyA 479 2 nirandhe na rundhe 482 13 dvetiviSa dveti-viSa 495 zirasi cAkSutvaM cAkSuSatvam 5053 dusthaH / dussthaH / 517 zirasi khAdi khapuSvAdi 5173 (diSTe) (diSTam ) 517 10 (ityata) (ityeta) 525 6 eva; (ete) SAM eva; e (eteSAM 528 ____17 yamartha yamarthaH535 zirasi tvakSepe vAyutAla tvAkSepe vAyukAla 539 13 stvIgIndra stvagindri ___17 grAhyatvA grAhyatva 21 bhAvAdadapi bhAvAdapi 540 17 nasyAt tadA na syAt / tadA 541 19 cchadenA cchedenA 542 13 sajAtayi sajAtIya , 16 (svAtma (nasvAtma ,,.. 17. baha-- trAha5445 tatsRSTaH tatsRSTeH 544 pRSThAtparaM 545-560 ityantasthAne pramAdAta 556-570 iti patitamAsta 566 17 dravatvAma ---- dravatvama 539 = = = = = = = = = = Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .]xviii bhedaM " puTam .. patiH .. azuddham . - zuddham 566 ..... 23 8ve rbhAve 567 20 bhadaM 568 10 latva bhltv| latva bahu (baha) latva 569 17 (tIterupapatti)! (tIterupapatti) 22 nudbhata nubhUta 581 16 mupapadyate. iti bhAvaH mupapadyate yadi bhU samaparimANaM sthiraM dravyaM pratyakSaM tatra ca pradezabhede'pi gurutvAndolanayone tAratamyamanubhavAsaddhamabhaviSyat tadA bhuvo bhramaNaM niraceSyata; na ca tathA! iti bhaavH| 594 3 cchinnam zchinnam 15 bhogola bhUgola 595 4 sthaulyAM sthaulya nakSatrANa nakSatrANAM 596 15 ssArA sArA 599 16 prAptamuva prApta(mu)va 20 ssapakSo ssa pakSo 601 20 martiH ? 604 13 yato'vakAze yato'vakAzo 627 zirasi vartamAnA vartamAna 20 ucyate iti / evaM ucyate,-kintusUrya parito bhrAmyatAM grahANAM budha zukra kuja guruzanayaH iti / atrApi bhuvaH grahANAMca bhramaNamaGgIkRtamiti na laaghvm| kiMca siddhAnte grahANAM sarveSAM bhramaNAGgIkAre raveriva zanerapi svasaMcAravazAdeva dakSiNottarAyaNayo rupapattiH / na tu bhUbhramaNapakSe / zaneH prAthamyanirdezena cedaM sUcyate / 'bhapaJjarassagraho bhramati' ityatrApyetadvivakSitam / evaM uktagrahakakSyAGgIkAre maasaadhiptyoppttiH| evaM mUrtiH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrImate hayagrIvAya namaH // zrIsarvArthasidvivyAkhyA AnandadAyinI zrImAn vedAntavedyaH zubhaguNanilayo nissamamsarvadoSapratyarthIbhUtamUrtiH cidamitamahimAnandasatyasvarUpaH / sRSTisthityantalIlaH sakalacidacitAM mokSadassarvavidyAvedyo vAgIzamUrtiH vRSabhagiripatiH zreyase syAtsadA naH // 1 // jarIjambhat stanbhAdudayagirizrRGgAdiva raviH vibhindAno rakSastimirapaTalIM yaH kararuhaiH / vitanvannAnandaM mRgapatinarAkAraghaTitaH sa nazzreyo deyAdamRtaphalavallIsahacaraH // 2 // ArAdhanArthaM vRSazailabhartuH ghaNTA mudA padmabhuvA prayuktA / yadrUpamAsthAya jagantyarakSattameva vedAntaguruM na mAmi // 3 // pratimatakathakadhurandharavidyAhaGkAratUlavAtUlaH / sakalajanavandanIyo bhavatu mude me mahAgururnityam // 4 // kuzikakulajalAdhicandro nigamAntaguruzzrInivAso naH / jayati yatirAjadarzitasiddhAntAmbhojamodakarabhAnuH / / 5 // zrIsarvArthasiddhiTippaNaM bhAvaprakAzaH vAgIzAkhyA zrutismRtyuditazubhatanorvAsudevasya mUrtiH jJAtA yadvAgupajJaM bhuvi manujavaraiH vAjivaktraprasAdAt / prakhyAtAzcaryazaktiH kavikathakahariH sarvatantrasvatantraH trayyantAcAryanAmA mama hRdi satataM dezikendrassa indhAm // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya zrItatvamuktAkalApavyAkhyA sarvArthasiddhiH jaDa dravya sa ra H prathamaH zrImAn veMkaTanAthAryaH kavitArkikakesarI / vedAntAcAryoM me sannidhattAM sadA hRdi / jayati sakalavidyAvAhinIjanmazailo janipathaparivRttizrAntivizrAntizAkhI / nikhilakumatimAyAzarvarIbAlasUryo nigamajaladhivelApUrNacandro yatIndraH // 1 // AnandadAyinI AtreyavaMzadugdhAbdhipAleyAMzu kalAnidhim / surAcAryasamaprajJamappalAcAryamAzraye // 6 // zrIvatsagotrAmbudhimadhyadezAt babhUva candro narasiMhanAmA / tasyAtmajaH sAdhujanaikasevI nRsiMhadevaH prathito dharAyAm // 7 // totArambAtanayaH pautrazzrIdevarAjasya / / dauhitraH kuzikakulazrIbhASyazrInivAsasya // 8 // aprasiddhasya pakSasya vistareNa prakAzikAm / / sarvArthasiddhisaTTIkA karomyAnandavallikAm // 9 // iha khalu kavitArkikasiMhaH sarvatatrasvatantro vedAntAcAryAparanAmA bhAvaprakAzaH vedAntagurumukhAcitavAgIzapadAravindamadhupALim / zrIbrahmatantrakalijinmaNimAlAM vandiSIya sumahArghAm // 2 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] pravandhAvataraNam 3 sarvArthasiddhiH tArAkalpe sphurati sudhiyAM tatvamuktAkalApe dUrAdvRttyA duradhigamatAM pazyatAM sarvasiddhayai / nAtivyAsavyatikaravatI nAtisaGkocakhedA vRttiseyaM vizadarucirA kalpyate'smAbhireva || 2 // Aripsitasya prabandhasyAvighnaparisamAptayAdisiddhyai maGgaLamAcarannarthAdvakSyamANaM dravyAdravyavibhAgaM pratitantravizeSAMzca saMgraAnandadAyinI zrImAn veGkaTanAthAryaH tatvahitapuruSArthajJAnahInAnavalokya saJjAta kAruNyaH tadrakSaNAya prAcInaprabandheSu saMkSiptAn viprakIrNAMzca saGkalayya tatvamuktAkalApAkhyapadyarUpaprabandhena nirUpya tasya duradhigamatAmavalokya svayameva vyAkhyAsyan nirvighnaparisamAptipracayagamanAya ziSTAcArapariprAptaM guruprakAzanarUpaM maGgalamAracayya ziSyazikSArthaM nibadhnAti -- jayatIti // tArAkalpe-nakSatrasadRze / dUrAdvRtyA-nakSatrapakSe dUrasthityetyarthaH / 'dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca' iti saptamyarthe paJcamI / granthapakSe vRttiH---vyAkhyA vRttyA iti SaSThI; vRtterdUrAddhetoH - vRttyabhAvAditi yAvat / yadvA kartari tRtIyA / vRttyA -- kramadUratvAdityarthaH / duradhigamatvaM ekatra aprAptiH aparatrAjJAnam / vyAso - vistaraH / vyatikaraH ---- saGkIrNatA / khedA - khidyamAnA karmaNi ghaJ / bhAvaprakAzaH zrIkRSNabrahmatantrAt kalimathanagurorlabdhavedAntasAraH vinyastasvAtmabhAro varadapadamukhe lakSmaNe dezikendre | vAgIzaprAptaturyaH hayamukhacaraNatrANa sevAdhurINaH kAcitkAcAryabhAvaM prakaTayati yatiH navyaraGgendranAmA // 3 // 1* Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya zrItatvamuktAkalApaH lakSmInetrotpalazrIsatataparicayAdeSa saMvardhamAno nAbhInALIkariGganmadhukarapaTalIdattahastAvala. mbaH! asmAkaM saMpadoghAnaviralatuLasIdAmasajAta. sarvArthasiddhiH heNa sUcayati lakSmIti / * 'yajJavidyA' ityAdinA sarvavidyAnAM tAdadhInyoktayA sA khyApyeti. lakSmIrAdau saMkIrtyate / nityayuktatvasUcanAya sttpricyoktiH| nAbhItyAdinA padmabhuvaH kAryatvakarmavazyatvasUcanAttatorvAcAmanIzvaratvaM kaimutikasiddham / asmAkamiti jIvAnAM IzvarAt anyonyaM ca bhedaH pratyaktvaM ahaMzabdArthatvaM ca prakhyApyate, tena sthAlIpulAkanyAyena paramatanirAsamapyudAharati / saMpadoghAniti-* tatvajJAnAdikAH svpraaptipryntaassiddhiprmpraaH| aviraLetyAdinA satvAdhikaprazastatamadravyArcanIyatayA'nyebhyo vyAvartanIyatvaM vrnnyte| bhAvaprakAzaH vyAso jaiminirapratIpahRdayAvAcAryaziSyau parAM mImAMsAM nibabandhatuH tadanu tAM bodhAyanAdyA budhAH / vyAkhyan brahmanayasya lakSmaNamunirbhASyAdi tatra vyadhAt tatsarvaM sudRDhIcakAra nigamAntAryo dayantAmime // 4 // *' yajJavidyetyAdi---viSNupatnayA eva vAgdevyA anugrahavazAt vyAsasya vedavibhAgabrahmasUtramahAbhAratakaraNamiti brahmavaivarte spaSTam / nirUpitaM caitat hayaziroratnabhUSaNe / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH bhUmA kALindIkAntihArI kalayatu vapuSaH kALimA *kaiTabhAreH // 1 // sarvArthasiddhiH kALindIkAntihArItyanena tadguNAnAM paraguNa *tiraskArakatvamupalakSyate / kaiTabhArevapuSa iti vyatirekravibhaktayA zuddhasatvamayavigrahayogastasya svarUpAdanyatvaM ca sthApyate / vapuSaH kALimeti *dravyAdravyavibhAgapradarzanArtham / evaM jaDAjaDAdyapi bhAvaprakAzaH ** kaiTabhAreriti--etacca aniruddhasya hayazirorUpadhAraNeneti spaSTaM mokSadharme / *tadguNAnAmiti---kaiTabhArervapuSaH kALimetyatra divyamaGgaLavigrahasaMbandhiguNamAtrapradarzanaM bhagavatA sAkSAdasaMbaddhAnAmapi divyamaGgaLavigrahasaMbandhiguNAnAM saMpadoghapradatve bhagavatA sAkSAtsaMbaddhAnAM jJAnazaktayAdiguNAnAM tat kaimutikanyAyena siddhayatIti darzayituM bhagavadguNAnAmiva divyamaGgalavigrahasyApyupAsanAniyatatvaM khyApayituM ca / atazca tadguNAnAmityatra sAkSAtparamparayA ca bhagavatsaMbandhino guNA vivakSitAH / *tiraskArakatvamiti---kaiTabhArizabdaghaTakakaiTabhazabdayogArtho'pyenamuttambhayati / ata eva madhusUdanAdipadatyAgaH / tena 'yaM pazyenmadhusUdanaH' iti hayazira upAkhyAnAnantarAdhyAyasthavacanAnusandhAnena bhagavadyAmunamunibhiH 'tasmai namo madhujidaGgi' ityatra madhujicchabdena hayaziraso nirdezavat nAtra kuto nirdeza iti zaGkA prtyuktaa| cazabdena tasya mokSasAdhanajJAnaviSayatA samuccIyate / **dravyAdravye.. tyAdi-vibhAge cAtra dravyaguNetyAdyakSapAdasUtrapariSkaraNaM mUlamiti Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH nAnAsiddhAntanItizramavimaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pautro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / zrutvA rAmAnujAryAtsadasadapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezo varadagurukRpAlambhitohAmabhUmA // 2 // sarvArthasiddhiH yathAsthAnamUhyam // 1 // cikIrSitasya zraddheyatvAya vaktRsaMpradAyavailakSaNyaM darzayatinAneti / sat-prAmANikaM mumukSubhirupAdeyaM ca tadanyat asat / satassattvena asatazcAsattvena zravaNamiheSTam / tataHzravaNAdeva hetoH|| AnandadAyinI yathAsthAnamiti-aviralatulasItyAdau // 1 // nanu prAripsitaM vihAya nAnAsiddhAntetyAdinA svamahimavarNanamanucitamityatrAha-cikIrSitasyeti / sadasatorvaiparItyena zravaNe zraddheyatvaM na syAdityatrAha-sata iti| vyAtAnIditi--AzaMsAyAm ; kartumAzaMsata ityarthaH / saGkalpamAtreNa granthasya siddhatvaM matvA bhUtanirdezaH // 2 // bhAvaprakAzaH nyAyaparizuddhau vakSyate / iha kecana dArzanikAH bandhamokSavyavasthAdisaukaryamabhisaMdadhAnA ahaM pratyayaviSayaM saguNamAtmatatvamAcakSate / apare punardArzanikAH kUTasthanityaM pariNAminityamiti dvaividhyaM paribhASa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabandhAvataraNam 7 tatvamuktAkalApaH prajJAsUcyAnuviddhaH kSatimanadhigataH karkazAttarkazANAcchuddho nAnAparIkSAsvazithilavihite mAnasUtre nivaddhaH / sarvArthasiddhiH prabandhasya svarUpAtizayAdapi sudhIbhissvIkAryatvamAhaprajJeti / jJAtasyAtizayAdhAyinI dhIH prajJA / kalApasya anuviddhatvAdi pratyekadvArA | tatvAnAM prajJayA anuviddhatvaM samyanirdhAritatvam / ratnAntareSu zANazkSatisaMbhavo na muktAsu / pramANata karyAthAtmyAnveSaNaM parIkSA / tannAnAtvaM tarkAdibhedAt / muktAsu svAnuguNaparimANayuktaM sUtraM mAnasUtram / anyatra pramANameva sUtraM tasya azithilavihiti H- nirbAdhatvena vizeSato AnandadAyinI prabandhAtizayavarNanamapi prAripsitAnanuguNamityatrAha -- prabandha syeti -- zuddho nAnAparIkSAsvityatra ' mrabhnairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA khagdharA' iti sragdharAlakSaNe muniyatimattvamuktamiti tadabhAvo bhAvaprakAzaH mANAH kauTasthyabhaGgabhiyA nirguNamAtmatatvaM sAgarante / Ahuzca - tasmAnna badhyate'sau na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate ca nAnAzrayA prakRtiH // - iti / tatra naiyAyikA vaizeSikAzca vidhikoTivAdinaH / sAGkhyA yogAzca niSedhakoTivAdinaH / pUrvottaramImAMsAvRttikArA mImAMsakA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa: jaData tatvamuktAkalApaH AtanvAnaH prakAzaM bahumukhamakhilatrAsavaidhuryadhuryo dhAryoM hetu jayAdessvahRdi sahRdayaistatvamuktAkalApaH // 3 // sarvArthasiddhiH dhIsthatvam / prakAzaM-AlokaM bodhaM ca / bahumukhaM sarvatodikaM sarvaviSayaM ca / trAso---maNidoSaH pratipakSAdbhItizca / jayAderityAdizabdena kvacidaizvaryAderanyatra tatvanirNayasya ca saMgrahaH / hRcchabdo vakSazcittaM ca vadati / shRdyaissaaraasaarvivecnaahhRdyvddhiH| dhAryaH kvacidAbharaNatayA'nyatrApramoSeNa // 3 // AnandadAyinI nAzayaH ; tadvyAkhyAne- 'svarasandhyAptasaundarye yatibhaGgo na doSabhAk' ityabhidhAnAt / atra svarasandhilabdhasaundaryasattvAnna doSa iti bhAvaH / / bhAvaprakAzaH api vidhikoTivAdina eva / 'satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma' 'jJo'ta eva' ityAdisUtraistathA'vagamAt / ata eva zabarasvAminA'pi Atmano'hampratyayaviSayatvaM vijJAnAzrayatvaM coktam / kumArilabhaTTaizca AtmanaH kauTasthyAnirAkaraNapUrvakaM tadvayavasthApanaM kRtam / zaGkarAcAryairapi samanvayAdhikaraNe AtmanaH kUTasthanityatAbhyupagamena vRttikAramataM nirAkRtam / ato mImAMsakA api saguNAtmavAdina eva / vibhAge cAsmin brahmaNaH pariNAmajJAnaM svabhinnaguNavattA jJAnaM ca mokSasAdhanamityetadaMzadvayasUcanaMphalam / ata eva 'janmAdyasya yataH' 'pariNAmAt' 'adRzyatvAdiguNako dharmokteH' 'vivakSitguNopapattezca' ityAdisaMgatiH / vyaktIbhaviSyati cedamupariSTAt / * 'jayAderityanena nyAyasiddhAJjananyAyaparizuddhayapekSayA tatvamuktA kalApasya paramatanirAkaraNaprAdhAnyaM bodhyate / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH 9 ziSTA sarvArthasiddhiH '* nanvapavargasiddhau yadantaraGgaM tadeva vizadaM tadarthibhiravagantavyam / tAvadeva ziSyAdibhyo'pi pravartitavyam, kimanyairiha kIrtyamAnairityatrAha - ziSTeti / AnandadAyinI nanu tatvamuktAkalApaM vyAtAnIt iti vadatA tatvanirUpaNaM vihAya jIvezajJAnapUrvakopAsanAyA muktihetutvapratipAdanamanupapannaM ityatrAha--nanu apavargasiddhAviti // bhAvaprakAzaH '* nanvapavargasiddhAviti--- ayamAzayaH -- yadyapi padArthAnAM parasparavyAvartakAkArapradarzanai damparyeNa pravRtte vaizeSikadarzane dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyarUpeNa vibhaktAnAM padArthAnAM madhye karmAdInAM dravyaguNayorevAntarbhAvena dravyasyApi guNatvena vyavahAreNa ca guNapadasthAne adravyapadaM nivezya dravyamadravyamityeva tatsUtraM zikSaNIyamiti vyAsasiddhAnta iti nyAyaparizuddhau nipuNataramupapAdayiSyamANadizA dravyAdravyavibhAgo'pi yuktarasyAnnAma ; athApi nyAyaparizuddhau prameyAdhyAye dravyAdravyavibhAgajJAnasya sAkSAdapavargasAdhanatvAbhAvasya sphuTaM pradarzanAt zrutisaMpradAyasiddhaM svaireva granthAntareSu pradarzitaM IzezitavyavibhAgaM parAvaravibhAgaM ca parityajya dravyAdravya prabhedAditi vakSyamANavibhAgakaraNamanucitaM IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasya apavargAntaraGgatvAt iti || Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH '* jIvezatatvapramitiyuta sarvArthasiddhiH ziSTA - coditetyarthaH / jIvezAveva tatve jIvezatatve / tayoH 'pramitirihAgamajanyA / paropAstestatvajJAnamitikartavyatA / na tu svayaM sAdhanam / pramitiyutA pramitijanitAnusmRtipUrviketyarthaH / tadabhiprAyeNoktaM 'jIvaparamAtmayAthAtmyajJAnapUrvaka' ityAdi / AnandadAyinI ziSTeti ---- zAseH rUpaM na tu ziSerityAha--- codityartha iti / tatvapramitervinaSTatvAt tadyuktatvaM tajjanyatvaM vA na saMbhavatItyatrAha pramiti - janyAnusmRtipUrviketi / paravidyAparatvaM paropAsanAzabdasyAbhipretyAhasarvavidyAbhiprAyamiti--' sa brahmavidyAM sarvavidyApratiSThAm' iti paravidyAprakaraNAmnAnamupalakSaNamiti bhAvaH || 3 bhAvaprakAzaH '*jIvezatatvapramitIti- -' pRthagAtmAnaM preritAraM ca matvA ' dve vidye veditavye ' ityAdizrutayo'trAbhimatAH // 2*jIvezatatve iti-tatvaM dvividhaM IzarUpamIzitavyarUpaM ceti ; ' kSarAtmAnAvIzate deva ekaH ' ' IzAvAsyamidaM sarvaM ' ' sa Izo'sya jagato nityameva' ityAdizruterityAzayaH / jijJAsAdhikaraNAnte zrutaprakAzikAyAM tatvatrayAdhikAre cedaM vyaktam / paratantracetano jIvaH svatantra Izvara iti nyAyaparizuddhisUktayA svatantramasvatantramityapi vibhAgassUcyate || *pramitirihAgamajanyeti etacca adRzyatvAdiguNakAdhikaraNe bhASye spaSTam // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] prabanadhavataraNam 11 tatvamuktAkalApaH paropAsanA muktihetuH zakyaH sarvArthasiddhiH '* paropAsaneti sarvavidyAbhiprAyam / parasya brahmaNa upAsaneti vA / zakya ityAdi-na hi dravyAdravyavibhAgAbhAve ziSTopAsanamUlakatatvapratItisiddhiH !tatvanirUpaNAbhAve ca tatvanirNayopayukta yostaAnandadAyinI yogavRttyA sarvavidyAparatvamAha -- parasyeti / tattaditi -- jIvezaparatve bhAvaprakAzaH * paropAsaneti upAsanaiva mokSasAdhanamiti prAcAM vRttikArANAM sammatamityanyatra spssttm| atra upAsakasya prapadanamaGgakoTau / azaktAnAM tUpAsanAsthAne iti vedArthasaMgraha tAtparyadIpikAdau / etena - IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasyApi upAsAdvAraivopayogaH na tu sAkSAditi sUcitam // * nahItyAdi / ayamAzayaH - IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasya kiM rUpamapavargasiddhAvantaraGgatvaM sAkSAdupAyatvaM Aho svitparamparayopakArakatvam? nAdyaH bhaktiprapattivyatiriktavibhAgajJAnasyopAyatAyA aprAmANikatvAt / dvitIye tu jIvasya parabrahmaNotyantanikarSajJAnasaMpAdanamukhena bhagavadbhaktijananAdidvArA tasyopayogavat dravyAdravyavibhAgajJAnasyApi brahmaguNAnAM brahmaNazca tAtvikaparasparabhedavattvAdijJAnasaMpAdanamukhena pratiniyataguNavahmajJAnasyaiva mokSopAyatvasthirIkaraNa mUlakabhagavadbhaktayAdijananAtmakopakArakatvasya tulyatvAt / asaMprajJAtasamAdhAvapi parAsya zaktirvividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca' iti zrutyuktaSADguNya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 savyAkhyasarvArthasiddhisahita tatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH konumAnayorvyAptiH zaGkAkaLaGkitA syAt / paroktAnumAnAnAmanyatarAsiddhayanaikAntikatvAyudbhAvanaM ca kathaM syAt ? paro vA bhAvaprakAzaH / divyamaGgalavigrahaviziSTanirguNavAsudeveviSayakatvasya 'saMprajJAtasthitimatigate nirvikalpe samAdhau' ityAdizloke vyaktatvAt / sUtrakArazca'itare tvarthasAmAnyAt' 'AnandAdayaH pradhAnasya' iti sUtradvayena svarUpanirUpakacidacidvayAvartakaguNavattAyAH mokSopAyajJAnanaiyatyaM siddhAntayAmAsa / vapuSaHkALimetyanena divyamaGgalavigrahasya sarvavidyAnuyAyitvavyaJjanena adravyamadhye zabdasparzarUparasagandhAnAM tathAtvasya sUcanAt / 'sarvaM khalvidaM brahmetyAdi . . anAdaraH' ityantazANDilyavidyAsandarbha divyamaGgalAvagrahasya tadguNAnAM ca viSayatvasya sarvatraprasiddhayadhikaraNabhASye vyaktamupapAdanAt / daharavidyAyAM ca 'tasmin yadantastadanveSTavyam' ityatra 'asmin kAmAssamAhitA.' ityatraivoktaguNAnAM vivakSA 'tasmin yadantaH iti kAmavyapadezaH' iti vAkyagranthasiddhA / tatra zakterapahatapApmatvAdau saMyogasya sarvavidyAnuyAyinyanantatvAdI nirguNazrutau niSedhyatayA satvarajastamasAM ca jJeyatA bhASyAdiniSNAtAnAM sugamA / jaDAjaDavibhAge ca svayaMprakAzatvajJAnasya acidvilakSaNatvajJApanamukhena pAralaukikabhogArthapravRttipratibandhakanivRttisaMpAdakatA 'prakRtyAtmabhrAnti. galati cidacillakSaNadhiyA' iti sUktisiddhA / brahmaNi svayaMprakA zatvasya sarvavidyAnuyAyitA 'jJAnatvaM jJAtRbhAvAt svarabahulatayA svaprakAzatvatazca' ityanena nirNItA / pratyakparAvibhAge ca ahantvarUpapratyaktajJAnasya 'ahamartho na cedAtmA' ityAdibhASyodAhRtasUktipratipAditadizA mokSArthapravRttyupayogitvaM dharmabhUtajJAnasya parAktena dharmibhinnatvajJAnasaMpAdanamukhena copayoga ityAdikaM svayamUhyam / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabandhAvataraNam - 13 tatvamuktAkalApaH tattatprakArAvagativirahibhiva yAthAtmyabodhaH / tete cArthA vidadhyuH kumativiracitAH tatvabodhopa sarvArthasiddhiH kathamasmasiddhAntAnabhijJaH kathAyAmasmAbhiradhikuryAt ? parakalpitArthabhaGgena tadahaMkArakhaNDanaM ca tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham / tattaditi prastutau jIvezau gRhyate / athavA tattatprakRtyAdiprakArabodhAbhAve tatpratisaMbandhikaM tayorapi yAthAtmyaM nAvagamyeta / te te cArthAH-'brahmavivartapariNAmabhinnAbhinnatvAdayaH / kumativiracitAH kudRSTibhiH kalpitAH bhrAntivijRmbhitA iti vA / .. AnandadAyinI vIpsAyA abhAvAt dvandvo vAcyaH; sa na yuktaH ekazeSaprasaGgAdityabhiprAyeNAha-athavA iti kecittu -- ' tattaditi prakRtau jIvezau gRhyate' ityasyAyamarthaH-tattadityatra prathamatacchabdena jIvezau gRhyate / tayoH tatprakAraH-tattatprakAraH ; vyAvartakatvena zrutipratipannaprakAraH iti na vIpsAdvandvau ; api tu SaSThItatpuruSaH ityAhuH / mAyino vivartapakSaH / bhAskarasya pariNAmaH / yAdavasya bhedAbhedau / AdizabdenAsatkArya bhAvaprakAzaH 1*brahmavivartetyAdi-upAdAnaviSamasattAko'nyathAbhAvo vivartaH / tatsamasattAko'nyathAbhAvaH pariNAmaH / atra pariNAmapakSaH zaGkarAcAryabhyo'pi prAcInasya bhartRprapaJcasya arvAcInAnAM yAdavaprakAzAnAM ca saMmata ityuttaratra vyktiibhvissyti| vivartavAdaH brahmasvarUpapariNAmavAdazca dUSitau zlokavArtike bhaTTaiH // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe. [jaDadravya tatvamuktAkalApaH rodham tasmAnnidhUtasarvapratimatavimati sAdhaye sarvamartham // 4 // ___ AvApodvApatassyuH katikati kavidhIcitravatattadartheSvAnantyAta ___ sarvArthasiddhiH ata eva kumatibhirarthyanta ityarthAH na tu prmaarthaaH| pratimataivimatirvivAdaH tatprasUtA vA viruddhabuddhiH / sarvamartha-mumukSubhitivyaM paramparayetyarthaH // 4 // tathApi nidhUtasarvapratimatavimatiM sarvamartha sAdhaya ityazakyoktiH traikAlikasiddhAntabhedAnantyAt , ityAzaGkodghATanapUrvakaM prayojakazikSayA kRtsnAniSTanirAsaH kRtsnAbhISTasAdhanaM ca zakyamiti sthApayati-AvApeti / ekasminneva hi darzane vyAkhyAtRbhedAtkeSAM citprameyAnAM AvApodvApau dRzyate yata ekadazivyapadezaH / kavidhIcitravat kavInAM dhIbhiH kRtaM kAvyAdikaM kavidhIcitram / tadvanmatabhedA apyanantAssaMbhavanti / tatta AnandadAyinI vAdAbhivyaktivAdakSaNikatvavAdAdayo'bhimatAH / tatvabodhoparodhakatvamarthAnAM na yuktaM ityatrAha pratimatairiti // 4 // nanu tatvanirUpaNaM prastutya vizeSadarzanasya saMzayAdinivartakatvabAdhasya tattatkalpanAdhInabhramanivartakatvoktiranavasaragrastetyatrAha-tathApIti / nanu astinAstItyastinAstizabdAvucyate / tayordvarUpyeNAna Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabandhAvataraNam 15 tatvamuktAkalApaH astinAstyoranavadhikahanAyuktikAntAH kRtaantaaH| tatvAlokastu loptuM prabhavati sahasA nissamastAna samastAna puMstve tatvena dRSTe punarapi na khalu prANitA sthANutAdiH // 5 // dravyAdravyaprabhedAnmitamubhayavidhaM tadvidastatva sarvArthasiddhiH dartheSvastinAstyorAnantyAdi tyanvayaH / astinAstyoriti prayogaparam / kuhanA-chadma tatsambandhinyo yuktayaH kuhanAyuktayaH hetvAbhAsacchalajAtirUpAH / tAbhiH kAntAH samyaktvenaiva bhaataaH| tatvAlokaH yathArthAdhyavasAyaH / prakRtazaGkAnirAsArtha apekSaNIyAntarAbhAvAtsahasetyuktam / nissama iti niravadhikatvopalakSaNam / pratirodhavAdharahita ityarthaH / uktasthApakaM trayyantArthavizeSavyaJjakamapyAntaraM nyasyati-puMstva iti / punarna prANitA saMzayaviparyayasAmagrIlopAna bhAsetetyarthaH // 5 // atha nirUpyamarthajAtaM sAdharmyavaidharmyabhedaissaMgRhya vibhajya ca nirdishti-drvyeti| atra tatvamiti padArthamAtroktiH |mitN AnandadAyinI tyAbhAvAdityata Aha ----astinAstyoriti----prayogANAM bahutvAdviSayaviSayibhAvasaMbandhenArthagatatvamiti bhAvaH // 5 // nanu nirUpaNe pravRttasya tatvavibhAgakaraNamasaGgatamityatrAhaatha nirUpyamiti / nirUpaNasaukaryAya vibhAgaH kRta iti bhAvaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *pramitam / tathAtvaM ca sarvasAdhAraNam / tadapi hi sAmAnyataH pramitam / antatassvaparanirvAhAnAnavasthA / idaM ca sAdharyoktimAtram / vyavacchedyAbhAvena lakSaNatvAsiddherityeke / nirdiSTavyApitve sati tadanyavRttirahitatvAt lakSaNamapi syAdityanye / baahykudRssttivyaavRttaastdvidH| atra tattadanyarUpeNa vibhAgeSu na AnandadAyinI tadapIti-pramitatvamityarthaH / nanu pramitatve'pi pramitatve anavasthetyatrAhaantata iti / nanu pramitatvasya lakSaNatvaM nopapadyate itarAprasiddhAvitarabhedAsAdhakatvAdityatrAha-idaM ceti / lyAvartakatvAbhAve'pi vyavahAraprayojakatvAbhiprAyeNAha-nirdiSTeti--nirdiSTaM-lakSyam / lakSyaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM tadvyApitvam / tadanyavRttitvaniSedhazca nirdiSTatvarUpalakSyatAvacchedakavyApyatvam / tena tadanyasyAprasiddhayA tatprayuktadoSAnavakAzaH / kecittu-nirdiSTaM-svalakSyam / svalakSyavyApakatve sati tadanyaniSThatvaM tattadativyApakeSu prasiddhaM prakRte niSidhyate ; yathA svopAdAnagocarajanyakRtijanyAnyatvamityatretyAhuH // bhAvaprakAzaH * 1 pramitamiti - dravyAdravyayorekajAtIyapramAviSayatvoktayA nirvikalpakamekameva pramA na tu vikalpaH / nirvikalpake dharmI bhAsate savikalpake ca dharmAH / ato dharmimAtrameva paramArthasaditi vaibhASikakusRte vakAza iti sUcitam / vivecayiSyate cedamupariSTAt / etannayAyena ca na brahmaguNApalApaiti spaSTaM nirvikalpakavAde // * tadanyavRttirahitatvAditi--siddhAnte bhAvAntarAbhAvapakSAGgIkAreNa tadanyasyAprasiddhAvapi na kSatiH / vivecayiSyate caitadagre // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAdivibhAga: 17 tatvamuktAkalApaH mAhuH*' dravyaM vedhA vibhaktaM jaDamajaDamiti prAcya sarvArthasiddhiH nIlapItAdivat kottyntraavkaashH| * dravyatvAtyantAbhAvavattvarUpeNa tadanyatvasya vivakSitatvAt / dravyalakSaNaM vakSyati / jaDamiha svagocarajJAnata eva prakAzamAnaM / AnandadAyinI nanu dravyAnyatvaM dravyasyApyasti ghaTasya paTAdanyatvAt / tathAca tadanyarUpeNa vibhAge nIlapItAdivat koTyantaramastyevetyata Aha-dravyatvAtyantAbhAvavattvarUpeNeti / svagocaraM svabhinnameva ; bhedanibandhanatvAdviSayaviSayibhAvasyeti bhAvaH // 6 // iti dravyAdravyavibhAgaH. bhAvaprakAzaH *' dravyaM dvedheti-athavA dravyaM dvividhaM AtmAnAtmabhedAt / tredhA vA bhoktabhogyaniyantRzrutyanusArAt / SoDhA vA-triguNakAlajavizvarazuddhasatvamatibhedAt / ekaM vA itaraviziSTaM prAdhAnyataH paraM brahma ; mumukSubhiH ' prakarSaNa meyatvazruteH iti nyAyaparizuddhiH / azeSacidacitprakAraM brahmaikameva tatvaM / tadantargataM ca sarva dravyAdravyAtmanA vibhaktaM iti nyAyasiddhAJjanam / ___ * dravyatvAtyantAbhAvavattvarUpeNeti-etena pratiyogimattAvirodhitvaM sUcitam / 'vastvantaragatAsAdhAraNavirodhidharma eva samAnAdhikaraNabyadhikaraNaniSedhabhedenAnyonyAbhAvo'tyantAbhAvazca' iti tAtparyacandrikAsUktiratrAnusandheyA // SARVATHA. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 savyAkhya sarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApe jaDAvya tatvamuktAkalApaH mvyktkaalau| antyaM pratyakparAkca prathamamubhayathA tatra jIvezabhedAnityA bhUtirmatizcatyaparamapi jaDAmAdimAM kecidAhuH // 6 // tatra dravyaM dazAvat sarvArthasiddhiH avyaktazabdena vyaktamapi lakSyate / tadananyadravyatvajJApanArtha / pratyaka-svasmai bhAsamAnaM / parAk-parasmA eva bhAsamAnaM / bhUtivibhAta-svAtizayAdhAnArtha niyantavyadravyaM / niyA bhUtiriti nityamAcuryatazzuddhasatvamupalakSyate / iha AdimAM-nityabhUti kecijaDAmAhuriti saQthyamatabhedoktiH // 6 // iti dravyAdravyavibhAgaH. prastutasya dravyasya tadavAntarabhedAnAM ca lakSaNamAha-tatreti tatra-dravyAdravyayormadhye dravyaM dazAvat *'vikAradharmavadityarthaH / AnandadAyinI nanu dravyasyAvasthAyogitvakathanamayuktaM dravyAdinirUpaNasyaiva kartavyatvAdityabhiprAyeNAha-prastutasyeti- / dazAzabdasyAvayavArthatve nityeSvavyAptirityatrAha-vikAradharmavadityartha iti- dharmavattvaM lakSaNamityukte abhAvarUpadharmavati gunne'tivyaaptiH| bhAvarUpadharmavattvamityukte rUpatvAdijAtimati punarapyativyAptiH / ata uktaM vikAradharmavattvamiti / bhAvaprakAzaH *'vikAradharmavaditi-apRthaksiddhisaMbandhena aagntukdhrmvdityrthH| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAdilakSaNAni . 19 sarvArthasiddhiH IzvarAdAvapi mUrtasaMyogA *'aagntukaassnti| AnandadAyinI nanu jJAtatAvAdimate punarapyativyAptiH ; ekadezibhiH zabdAdAvapi sNkhyaanggiikaaraacchktynggiikaaraaccaativyaaptiH| na ca guNAdau zaktayabhAvaH; kAraNatvAnurodhena tadAvazyakatvAditi ceducyate-agantukadharmavatvamityarthaH / jJAtatAtiriktadharmyanantarakAlInotpattikadharmatvamAgantukatvaM vivakSitaM / yadyapi dvitvarUpA saMkhyA tAdRzI ; tathA'pi sA siddhAnte nAstyeva ! ekatvaM tu dharmiNA sahaivotpadyate iti dharmyanantarakAlInotpattirnAstyeva / tathA zaktirapi sahajA ; AdheyA tu guNe na; mAnAbhAvAt / sahajA'pi pratibandhe guNAdau na vidyate; tadapagame dharmyanantaramutpadyate iti tatheti zaGkA guNasyaivApagamotpattibhyAM parihAryA / yadyapi yAdRzAdeva karatalAnalasaMyogAddAhaH tAdRzAdeva maNisamavadhAne na dAha iti zakterevotpattyapagamau; tathApi pratibandhakAbhAvadharmyatirikta vizeSakAraNatAvacchedakAvacchinnakAraNatApratiyogikakAryatAvacchedakAvacchinnadharmyasamAnakAlInasvavartamAnavyavahAraviSayatAprayojakadharmAnavacchinadharmatvaM vivakSitamiti na doSaH / pratibandhakAbhAvazca dharmI ca pratibandhakAbhAvarmiNau tAbhyAmatirikta vastuni vizeSakAraNatAvacchedakAvacchinnA kAraNatA tatpratiyogikakAryatAvacchedakAvacchinna iti dharmavizeSaNaM / dharmyasamAnetyArabhyAvacchinnetyantamapi dharmavizeSaNaM / Ayena zaktimAdAyAtiprasaGganirAsaH ; dhamaryanantarakAlotpannazakteH pratibandhakAbhAvadharmibhyAM vizeSakAraNAbhyAmutpannatvAt / dvitIyena jJAtatAmAdAyAtiprasaGga bhAvaprakAzaH * 'AgantukAssantIti-dharmadharmiNoratyantabhedasya sAdhayiSyamANa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ___ savyAkhya sarvArthAsIddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH saMcarati hi mUrte tasya vibhunazca *'saMyogA vidyanta eva / prakR. tizabdaH prAgvadvikRtInAmapyupalakSakaH / triguNazabdAbhilapyadravyamiyarthaH / tatsvaguNaireva lakSayati-guNairiyAdinA / ih-avytkaalyomdhye| AnandadAyinI nirAsaH ; jJAtatAyA atItadhamaryAdau svavartamAnavyavahAraprayojakadharmAvacchinnatvAt / kecittu saMyoga eva vikAra ityAhuH / anyatarakarma saMyogaheturastItyAha-saMcarati hIti / lakSyatAvacchedakamAha-triguNazabdAbhilapyeti / nanu satvapUrityatra satvaviziSTarajastamovattvaM lakSaNamiti bhAti; taccAyuktaM ; rajastamasoreva pratyekaM lkssnntvsNbhvaat| nApi pratyeka bhAvaprakAzaH tayA dharmANAmAgantukatve'pi dharmiNa IzvarAdornatyatvAnapagamAt / _ 'upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam' iti paribhASAmavalambamAnAnAM sAMkhyAnAM yogAnAM ca kUTasthanityaM pariNAminityamiti vibhAgo nirmUla eva / anyathA tanmate puruSA bhyupagama eva nirarthaka Apadyeta iti bhAvaH / *'saMyogA vidyanta eva iti 'aprAptayostu yA prAptissaiva saMyoga IritaH' iti tu pAribhASAmAtraM / ata eva teSAM AkAzAdiSu mUrtasaMyogasya ekadezibhiH vibhudvayasaMyogasya ca aGgIkAro yujyata iti bhAvaH / acijjIvasvadhIdvArA svarUpeNa ca sarvage / avasthAssantyadoSAste nirvikAroktiranyataH // iti tatvaTIkAsUktiratrAnusandheyA // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAdilakSaNAni 21 tatvamuktAkalApaH prakRtiriha guNaissattvapUrvairupetA kAlo'bdAdyAkRtissyAdaNuravagatimAna jIvaIzo'nyaAtmAsaMproktA sarvArthasiddhiH triguNasya rajastamasI pRthaglakSaNe ; satvaM tu bandhakatvena vizeSitaM / kAlobdAyAkRtiriti upAdhikRtavibhAgairabdAdivyavahAraviSaya ityarthaH / tattatpariNAmavAn kAla iti pakSo'pi vakSyate / IzvarAt acetanAdaNozca vyavacchedAya aNuravagatimAnityuktaM / izonya AtmA aNuvyatiriktazcetana iyrthH| jIve vibhutvoktiH Izvare aNutvoktizca anyapareti sUtrAdyuktaM / saMproktA tatparaizzAsvairiti shessH| AnandadAyinI. satvasya ; zuddhasatve'tivyApteH / kiJca satvapUrvairiti bahuvacanAnupapattiH anyapadArthabahutvAbhAvAt iti cet ; tatrAha---triguNasyetyAdinA / 'sarvAdIni sarvanAmAni' ityatreva satvasyApyanyapadArthAntarbhAvAnna bahuvacanAnupapattiriti bhAvaH / kAlasya vikArAbhAvapakSa Aha -- upaadhiiti| AkRtizabdasya 'itirAkAraNAhvAne' ityAdau vyavahAre AGpUrvasya kRJo'nuzAsanAdvyavahArArthatvaM vaktuM yuktaM : vyavahAraviSayatvamandatvAdhupAdherapyastItyAha- tattaditi / IzvarAditi--aNutvenezvaravyAvRttiH / avagatimAnityacetanavyAvRttiH / lakSmyA iishvrkottitvaannaavyaaptiH| anya ityasya jIvalakSaNalakSitAdanyatvoktau tadantargatAvagatimadvizeSaNavaiyarthyamityAha-aNuvyatiriktazcetana iti / jIve iti-'aNoraNIyAn mahato mahIyAn ' ' sa cAnantyAya kalpate' ityAdeH; / 'hRdyapekSayA tu manuSyAdhikAratvAt ' 'nicAyyatvAdevaM vyomavacca' 'utkrAntigatyA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nityabhUtistriguNasamadhikA satvayuktA tathaiva jJAtujJeyAvabhAso matiriti kathitaM sNgrhaaddrvylkssm||7 sarvArthasiddhiH triguNasamadhikA triguNadravyAdanyA / satvayuktA satvAkhyaguNavizeSavatI / triguNAnyatvaM kAlAderapyastIti tadvyavacchedo'nena kRtaH / etAvanmAtreNa triguNasAdharmyamityabhiprAyeNa tathaivetyuktaM ; rajastamassamAnAdhikaraNasatvasyApi * 'tatra satvAt / 'nirmalatvAtmakAzaka' ityAdi samAnamiti vA / jJAturjJeyAvabhAso matiH- ahamidaM jAnAmItya hamarthAzrayatayA * sidhyan sakarmakaH prakAzo matirityarthaH / tAdRzAvasthayApi tadviziSTaM gRhyate / dravyalakSma sAmAnyato vizeSatazceti zeSaH // 7 // iti dravyAdInAM lakSaNAni. AnandadAyinI gatInAM' ityAdau upAsanArthamaiaupAdhikANutvAdikamuktamiti bhAvaH / ahamarthAzrayatayA iti-sakarmakaH prakAzo matiriti lakSaNaM / tadarthastu - svavyatiriktaprakAzaniyatatatkatvaM / nacAtmAdau svavyatiriktapratyaktAdiprakAzakatvAdativyAptiH ; Atmavadeva tasyApi svenaiva prakAzAt / ata eva zatadUSaNyAM teSAM dharmANAM jJAnadRSTAntena svprkaashtoktiH||7|| iti dravyAdInAM lakSaNAni. bhAvaprakAzaH * 1 tatra - 1 - triguNe* 2 sidhyanniti - etena mUle jJAturiti na lakSa - NAntaH pAti; kiMtu dharmivyatiriktadharmabhUtajJAnasadbhAve pramANasadbhAvabodhanArtham / lakSaNaM tu svabhinnaviSayasaMyuktatvameveti dyotyate // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] dravyasAdhanam 23 tatvamuktAkalApaH * ekArthapratyabhijJA bhavati dRDhatarA darzanasparzanAbhyAM sarvArthasiddhiH 2 * nanu dravyamadravyamityubhayamasiddhaM, AnandadAyinI nanvavasthAzrayo dravyamiti lakSaNamasaMgataM ; dharmadharmyabhAvAt ityAkSepasaMgatiM darzayati - nanviti - catvAro hi bauddhAH - vaibhASikasautrA - ntikayogAcAramAdhyamikabhedAt / tatra vaibhASikA api dvividhAHbhAvaprakAzaH jJAnamekameva tatvamiti yogAcArAH / jJAnajJeyau dvau na tu jJAtA iti vaibhASikAH / idaMca matadvayaM pramANaM prameyaM pramAtA pramitiriti caturdhA vibhAgena pariSkaraNIyamiti tAtparyeNa pramANaprameyetyAdi sUtra - yatA'kSapAdena 'darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt' iti yatprameyaparIkSAsUtramArabdhaM taddavyaparIkSAsUtramapi bhavatIti tadeva jJeyaM dvividhaM dharmo dharmI ceti vaibhASikAdimatapariSkaraNAyApi prabhavatIti vyaJjayati* ' mUle ekArthapratyabhijJA; darzanasparzanAbhyAM iti padadvayena / nanu dravyAdravyavibhAgaH parabrahmaNA sAkSAtparamparayA ca saMbaddhAnAM guNAnAM tadAzrayasya ca atyantabhedajJApanAyeti na yujyate ; loke rUpAdipratyakSe daNDakuNDalAdi pratyakSa iva pRthagvibhinnavastudvayabhAnAnanubhavena rUpAdipratyakSasyobhayaviSayakatvAsiddhyA rUpAdyatiriktavastuna evAbhAvena brahmaguNAnAM tadAzrayasya ca bhedakathAyA evAbhAvAdityAzayena zaGkate - nanviti / 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya nA sarvArthasiddhiH rUpAderAzrayAbhAvAt / rUpAditayA vikalpyamAnasyaikasyaiva vA sattvAditi pakSadvayamekenaiva pratikSipati-ekArtheti / evamAhu AnandadAyinI vAtsAputrAH anye ca / tatra vAtsIputrAH-rUparasagandhasparzazabdapaJcakavyatirekeNa dharmI nAsti / te ca ckssuraadhekaikendriygraahyaaH| ta eva samuditAH pRthivItvena ekaikahAsena jalAditvena vyavahriyanta iti vadanti / anye vaibhASikAH-zabdastAvanna tatvAntaraM / api tu rUpAdiSveva kecana zabdAtmAnaH iti vadanti / apare vaibhASikA: sautrAntikaikadezinazca ekasya rUpAdeH zabdAtmakatve zrotragrAhyatvaM cakSuAhyatvaM ceti grAhakabhedAdhInabhedavyavahAra AvazyakaH / naca kecana rUpAdayaH zrotragrAhyAH zabdAtmAnaH ; tathA sati sarveSAM rUpAdyanyatamatvaprasaGgena catvAra ityasyAbhAvapraGgAt / naca paJcApyaGgIkAryAH / tathA satyapi grAhakabhedaM vinA nirvAhAsaMbhavAttadAvazyakatve darpaNakRpANAdivyaJjakabhedAdyathA mukhaM nIlatvadIrghatvAropavadbhAsate tathA dharyeva rUparasAdirUpeNa bhAsate iti dharmA na santi dharyeka evetyAhuH // sautrAntikamate dharmiNo'numeyatve'pi indriyajanyavRttau tadAkArArpaNAt grAhakabhedena tadbheda ityavagantavyam / 'yogAcArasya tu buddhivyatirekeNa kimapi nAstIti mataM / mAdhyamikasya tu sarva zUnyamiti matam // tatra vaibhASikasautrAntikamatadvayamanuvadati-rUpAderiti / nirAdhArAH dharmA ityarthaH / rUpAditayeti dharyeka eveti pakSaH / rUpatvena rasatvena ca vikalpyamAnasya gRhyamANasyetyarthaH / evamAhuriti 1 yogAcAramAdhyamikamatayoranuvAdaH ka. kha. pustakayorna dRzyate / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 25 sarvArthasiddhiH vaibhASikAH-"nirAdhArA nirdharmakAzca rUpAdayazcatvAraH pdaarthaaH| te cakSurAdhekaikendriyagrAhyAH" iti. *'vAtsIputrAstu zabdAdIn paJca vaibhASikA viduH / zabdAtmAnazcaturveva kecidityapare'bruvan // tatra nirAdhAratvaM tAvatpatisandhAnavizeSeNa nirasyati / asti hi dRSTameva spRzAmIti *2 dvIndriyagrAhyavastuviSayA dhIH / AnandadAyinI -tatvasA(ga)rAdigrantha iti zeSaH / nirAdhArA iti dharmapakSaH / nirddharmakA iti dhrmipkssH| kecittu-rUpAdaya ityuktayA dharmapakSa eva / dharmipakSastu asthi rUAieNa eaM ghayatti akkhabheAdo / ityAdibhirukta upalakSya ityAhuH / asti rUpAdikena ekaM gRhyate akSabhedAt / iti tadarthaH / / vatsI vaibhASikamAtA / vatsIputra(chAtrAH)saMbandhino vAtsIputrAH / nirAdhAratvaM tAvaditi-nirddharmakatvaM 'dharmonirdharmakazcet' ityuttaratra niraasssyte| ananyathAsiddha(pramANabhUta)pratIterevArthasAdhakatvAt tA bhAvaprakAzaH *'vAtsIputrAstviti-eta eva nityAtmatatvavAdinaH iti tatvasaMgrahavyAkhyAyAM paJcikAyAM 336 tamazloke sphuTam / * dvIndriyagrAhyavastuviSayeti-etena mUle darzanasparzanAbhyAmityatra viSayatArUpaM vaiziSTayaM tRtIyArthaH; tasya ekArthapratyabhijJetyatra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamukA kalApe [ jaDadravya sarvArthasiddhiH sA tAnna saMzayAtmA, viruddhAniyata koTyanavalambAt / na caM viparyayaH,*' svArasikabAdhAdRSTeH' ananyathAsiddhezca / tadetadubhayaM dRDhatareti saMgRhItaM / grahaNamiti vaktavye pratyabhijJetyuktirjJAtRjJeyasthairyasyApi vyaktyarthA / AnandadAyinI -- mupanyasyati astihIti / prAmANyAnanyathAsiddhiM darzayatisA tAvaditi / grahaNamiti vaktavye iti ubhayendriyajanyaikaviSayajJAnamAtreNApi dharmisiddhisaMbhavAt pratyabhijJAgrahaNasya prayojanaM vaktavyamityarthaH / pUrvaM spRSTavata idAnIM pazyatazcaikyAt jJAtRsthairya ; pUrvaM spRSTasyedAnIM dRzyasya caikyAt jJeyasthairyamiti bodhyam / nanvevamapi pratyabhijJayA rUpAdyatiriktaM dravyaM sAdhayituM na zakyate ; 1 bhAvaprakAzaH ekArthapadArthe'nvayaH iti sUcitaM / siddhAnte iyaM ca gauriti savikalpakavat idamapi saMskArasahakRtendriyajanyameva jJAnaM pramAtmakaM / tatra darzanasya saMskAra balAt sparzanasya tadAzrayasya ca svayaMprakAzatayA viSayasthendriyasannikarSeNa bhAnamiti bodhyam / tatpra *' svArasikabAdhAdRSTorIte - abAdhitatvAditi yAvat / yojakamapi hetumAha- ananyathAsiddhezceti / pratyabhijJAyAH rUpAdyatiriktatadAzrayaviSayakatve vivadamAnaM prati dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJA rUpasparzAtiriktaviSayiNI rUpamAtrAviSayakatve sati sparzamAtrAviSayakatve Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 27 sarvArthasiddhiH *'seyaM na rUpamAtragocarA ; tasya sparzanaviSayatvAbhAvAt anyathA'. ndhasyApi sparzanena rUpopalambhaprasaMgAt * na ca sparzamAtragocarA; tasyApi dRgvissytvaabhaavaat| tathAtve cAspRzato'pi dRzA sparzadhIprasaMgAt / na cobhayaviSayA; darzanasparzanayoH prsekvissytvaadev| AnandadAyinI rUpaspazaikyabodhanenaiva . tasyAzcaritArthatvAt ityanyathAsiddhimAzaGkaya pariharati-seyaM ityAdinA / na rUpamAtragocarA-na ruupmaatraikyvissyinnii| darzanasparzanayoriti--cakSurindriyatvagindriyayoH / ekaikamAtraviSayatvena kasyApIndriyasyobhayagrAhakatvaM na saMbhavati / na ca miLitaM gRhNAti ; pUrvAparakAlavyApAratvena yugapadvyApArAbhAvAt / bhAve'pyekasyobhayagocaratvAbhAvena vAyau sparza ghaTe rUpaM ca gRhNatoH darzanasparzanayoriva pratyabhijJApakatvAyogAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH sati kiJcidviSayakapramAtvAt iti parizeSatassAdhayiSyan vizeSaNadvayAsiddhi pAriharati-* seyamityAdinA / tasya-rUpamAtraviSayakacAkSuSasya / sparzanaviSayatvAbhAvAt-sparzanaviSayaviSayakatvAbhAvAdityarthaH / na rUpamAtragocaretyatra hetustu sparzanaviSayaviSayakatvameva / evameva na sparzamAtragAcaretyatrApyUhyam / __ubhayaviSayaviSayakatvasiddhayA (jagadIzamatena) arthAntaraM zaGkate*naceti / * drshnsprshnyoH-caakssusstvaacprtykssyoH| dRSTameva spRzAmItyasya tvagindriyeNa spRSTameva pazyAmItyasya cakSurindriyeNa jananAdAghe rUpasya dvitIye sparzasya ca bhAnasya bauddhamate'pyanaGgIkAreNa nArthAntarAvakAza iti bhAvaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * ata: iyaM prasabhijJA rUpAdyatiriktaM tadAzrayabhUtaM vastu prakAzayati idaM rUpasparzavat iti / * nanu rUpasparzayoniyatAkSavedyatvepyavasthAbhedAtpatisandhAnaM syAt / na syAt / na hyasmAkAmiva sthiramavasthAntarabhAk kiJcittvanmate / *vibhajyavaibhASikapakSastu AnandadAyinI idaM rUpasparzavaditi-yadeva rUpavat tadeva sparzavadityarthaH / nanu rUpAdeH pratiniyatendriyagrahyAtvaM na svarUpeNa ; Apatu rUpatvAdyavasthAviziSTatayA ; tathAca rUpatvAvaziSTasyaiva sparzatvAdyavasthasya tvagindriyeNa grahasaMbhavAt na pratyabhijJAnyathAnupapattyA tadatiriktadharmisiddhiriti zaGkate-nanviti-iyaM zaGkA bhavatpakSe(nodeti)nopapadyate ityAha-na syAditi / nanu vibhajyavaibhASikeNa-'asthihi bhikkhave akadayaM' ityAgamabalena nityasyApi tatvasyAGgIkArAt kathamavasthAntarabhAjo vastuno rAhityamityatrAha -vibhajyetiastihi bhikSorakRtakaM iti tadarthaH / vibhajya-vibhAgena nityavastvaGgIkArAt vibhajyavaibhASika iti nAma / vaibhASikaikadezIti yAvat / bhAvaprakAzaH *' ataH- pUrvoktahetunA / prakArAntareNApyarthAntaramAzaGkaya pariharati-* nanu rUpasparzayorityAdinA / * vibhajyavaibhASikapakSa iti-paramatabhaGge vaibhASikabhaGgAdhikAre vibhajyavaibhASikamate asthi hi bhikkho akadayaM jai Natthi edassa jantuNo sattam / mANasasuNNAvatthA NaM saMpajjai // (asti hi bhikSorakRtaM yadi nAsyaitasya jantossatvam / ) (mAnasazUnyAvasthA nanu saMpadyate // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 29 sarvArthasiddhiH * atimndH| AnandadAyinI atimanda iti-bauddhasamayaprasiddhasatvakSANakatvavyAptibhaGgaprasaGgAt tenaiva nyAyena sarvavastusthAyitvasyApi prasaMgAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH ___ iti nityatatvAbhyupagamAdyarthodAhRtabuddhavAkyamAbhAsopapattimUlamiti suvyaktaM iti ; ekaM vastu nityamabhyupagacchataH kSaNikatvasAdhakasatvAnumAnaM viruddhaM syAditi ca AcAryasUktiriha bhaavyaa| ata eva 'asti satva upapAdakaH' iti 'bhAraM vo bhikSavo dezayiSyAmi bhArAdAnaM bhAranikSepaM bhArahAraM ca / tatra bhAraM paJcopAdAnaskandhAH / bhArAdAnaM tRptiH / bhAranikSepo mokSaH / bhArahAraH pudgalAH / iti / evaM bhArahAraH katamaH pudgalaH ? yo'sAvAyuSman evaM nAmA evaMjAtiH evamAhAraH evaM sukhaduHkhaM prati saMvedI evaMdIrghAyuH' iti / 'rUpaM bhadanta nAhaM, vedanAsaMjJAsaMskAro vijJAnaM bhadanta nAhaM, evametadbhikSo rUpaM na tvaM, vedanAsaMjJAsaMskAro vijJAnaM naM tvN'| ityAdi buddhopadezavAkyAnAM tatvasaMgrahe AgamArthavirodhe tu parAkrAntaM manISibhiH nAstikyaparihArArthaM citrA vAco dayAvataH / samudAyAdicittena bhArahArAdidezanA vizeSapratiSedhazca taddaSTIn prati rAjate // iti zAntarakSitena nityAtmatatvabodhatAtparyakatvAbhAvoktissaMgacchate / *' atimanda iti- etena- " kAme'STadravyako'NurazabdaH / ruupdhaatusvruupmuktN-kaame-kaamdhaatau| aSTadravyako'NuH-rUpa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDaimya sarvArthasiddhiH tadiha saMhatAsaMhata *' svalakSaNabhedamAtraM tu syAt . tatra saMghAta AnandadAyinI kecittu NANAmma appaUNia AAraM vattu appANaM / NibbhAi sosarUvaM dhammo vA kovi tassavva / / ityAdisautrAntikapakSe dharmAbhyanujJAnAt kathaMcidavasthAmAdAya zaGkAsaMbhave'pi vaibhASikapakSo viziSyAsaMgata ityAha vibhajyeti ityAhuH / (jJAne'rpayitvA AkAraM vastvAtmanaH / ( nirbhAti sasvarUpaM dharmo vA ko'pi tasyaiva // ) iti tadarthaH / vibhajya-viziSyetyarthaH / dharmivAdisautrAntikApekSayeti shessH| nanu rUpAdau rUpatvAdyavasthA atiriktA mAbhUt / kiMtu rUpAdikameva saMhatAvasthaM dvIndriyagrAhyaM ; tadevAsaMhatasvarUpaM pratiniyatendriyagrAhya bhavatvityanUdya pariharati-tadiheti .bhAvaprakAzaH rasagandhasparzA iti catvAri dravyANi / pRthivyaptejo vAyuriti catvAri / dravyazabdo vastuvacanaH / teSAmaSTadravyako'NuH" ityAgamaH (nyA-vAtA-TI) iti buddhAgamaviruddhabhASaNena vaibhASika iti samAkhyA bhavato yukteti sUcitam // __atItyanena 'sarvazUnyavAdinApi hi saMvRtyA viziSTadhIriSyata' iti vakSyamANamAdhyamikapakSAdapi mandatvaM dyotyate / * svalakSaNeti-asaMhatasvalakSaNaM nirvikalpaviSayaH saMhataM tu vikalpasyeti bodhyam / adravyasare (42) caitadarthaH sphuTaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 31 . bhAvaprakAzaH abhinnadezakAlaM svalakSaNamiti vakSyate / dharmakIrtizcetthamAha nyAyabindau'tasya viSayaH svalakSaNaM, yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tatsvalakSaNaM tadeva paramArthasat arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH anyatsAmAnyalakSaNam' iti| vyAcakhyau ca dharmottarAcAryaH --- tadevaM pratyakSasya kalpanApoDhatvAbhrAntatvayuktasya prakArabhedaM pratipAdya viSayavipratipattiM niraakrtumaah-tsyetyaadi| tsy-cturvidhprtyksssy| viSayoboddhavyaH / svalakSaNaM-svaM asAdhAraNaM tatvaM lakSaNaM svalakSaNaM / vastuno hyasAdhAraNaM tatvamasti sAmAnyaM ca / yadasAdhAraNaM tatpratyakSagrAhyaM / dvividho hi pramANasya viSayo grAhyazca / yadAkAramutpadyate prApaNIyazca yamadhyavasyati ; anyo hi grAhyo'nyazcAdhyavaseyaH / pratyakSasya hi kSaNa eko grAhyaH / adhyavaseyastu-pratyakSabalotpannena nizcayena santAna eva / santAna eva ca pratyakSasya prApaNIyaH / kSaNasya prApayitumazakyatvAt / tathA'numAnamapi svapratibhAse'narthe'narthAdhyavasAyena pravRtteranarthagrAhi / sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAvasIyate yatastatassvalakSaNamadhyavasitaM pravRttiviSayo'numAnasya / anarthastu grAhyaH / tadatra pramANasya grAhyaM viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNaM viSaya uktaH / kaH punarasau viSayo jJAnasya yaH svalakSaNaM pratipattavyaH ? ityAha-yasyArthasyetyAdi / arthazabdo viSayaparyAyaH / yasya-jJAnaviSayasya / saMnidhAnaMnikaTadezAvasthAnaM / asaMnidhAnaM-dUradezAvasthAnaM / tasmAt-sannidhAnAdasaMnidhAnAcca / jJAnapratibhAsasya grAhyAkArasya / bhedaH-sphuTatvAsphuTatvAbhyAM / yo hi jJAnasya viSayassaMnihitassan sphuTamAbhAsaM jJAnasya karoti asaMnihitastu yogyadezAvasthita evAsphuTaM karoti tatsvalakSaNaM / sarvANyeva hi vastUni dUrAdasphuTAni dRzyante samIpe sphuTAni tAnyeva Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 savyAkhya sarvArthasidisahitatatvamuktAkalApe [jaDanya tatvamuktAkalApaH saMghAtAderayogAdavagamayati sA vastu rUpAdito' sarvArthasiddhiH svarUpaM tasya pratisandhAnaviSayatvaM ca na yujyata ityAha saMghAtAderayogAditi / saMghAto'pi saMghAtisvarUpastadanyo vA? pUrvatra na prtisndhaanpdN| dvitIye satyaH asatyo vA? Adhe dravyavAda eva varaM / saMsargAkhyadharmasvIkAro vA / tena paraspara AnandadAyinI na pratisandhAnapadamiti --- na pratyabhijJAviSaya ityarthaH / saMghAtisvarUpANAM pratiniyatendriyagrAhyatvAditi bhAvaH / dravyavAda eva varamitiavayavyAdivadvattivikalpaduSTAprAmANikasaMghAtAzrayaNA(drUpI) dapi ghaTa iti pratatyinusAreNa dravyasyAGgIkAro nyAyya iti bhAvaH / / nanu bhavadbhirapi tantusaMghAtaH paTa iti svIkArAt sa evAGgIkartuM yukta ityatrAha-saMsargAkhyeti-tathA'pi tavApasiddhAnta iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH svalakSaNAni ! kasmAtpunaH pratyakSAviSaya eva svalakSaNaM? tathAhivikalpaviSayo'pi vahidRzyAtmaka evAvasIyata ityAha-tadeva paramArthasaditi / paramArtho'kRtrimamanAropitaM rUpaM tenAstIti paramArthasat / ya evArtha saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca pratibhAsaM karoti paramArthasan sa eva / sa eva ca pratyakSaviSayo yatastasmAdeva svalakSaNam / kasmAtpunastadave paramArthasAdityAha-arthyata ityarthaH heya upAdayazca / heyo hi hAtumiSyate upAdeyazcopAdAtuM / arthasya-prayojanasya kriyAniSpattiH tasyAM sAmarthya-zaktiH tadeva lakSaNaM-rUpaM yasya vastunastadartha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 33 sarvArthasiddhiH viziSTasvarUpamevetyapi nirasta ; vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAtiriktaviziSTAyogAt / dvitIye kathaM pratyabhijJAtmakArthakriyAkAritvam ? nirantarasvarUpaM saMghAta iti pakSepi pratyekapakSavat nendriyAntareNa pratisandhissyAt / AnandadAyinI vizeSaNavizeSyeti-tathA ca dravyavAdasadharmakatvayoH prasaGga iti bhAvaH / dvitIya iti--yadyapi zuktirUpyasyApi tadidamiti pratyabhijJAviSayatvamasti; tathA'pi pratyabhijJAyA abAdhitatvena pramAtvAt tanmate arthajatvasyAvazyakatve tajjanakatvenArthasyArthakriyAkAritvAdasatvaM na syAditi bhAvaH / nanvasmin pakSe vyavadhAnAbhAvasahitaM svarUpaM saMghAtaH saMyogasya nairantaryarUpatvAGgIkArAt / ato na saMsargAkhya dharmasvIkAra iti pakSamanUdha dUSayati-nirantareti-pratyekapakSavaditi-ubhayendriyagrAhyasyaikasyAbhAvAt / na ca nairantaryarUpAbhAvasyaivobhayandriyavedyatA ; tathA'pyubhayornirUpakayoragrahaNe ubhayanairantaryasyApi grahaNAsaMbhavAt / vastutastasya tucchatayA pratyabhijJAkriyArthakriyAkAritvaM na yuktaM ; anyathA tadAdAya sadharmakatva bhAvaprakAzaH . kriyAsAmarthyalakSaNaM / tasya bhAvastasmAt / vastuzabdaH paramArthasatparyAyaH / tadayamarthaH-yasmAdarthakriyAsamarthaM paramArthasaducyate tasmAtsa eva paramA rthasan / tata eva hi pratyakSaviSayAdakriyA prApyate ; na vikalpaviSayAt / ata eva yadyapi vikalpaviSayo dRzya ivAvasIyate tathA'pi na dRzya eva; tato'rthakriyAbhAvAt dRzyAcca. bhAvAt / atastadeva svalakSaNaM ; na vikalpaviSayam // iti // . SARVARTHA. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH anyathA rasAdiSvapi saMhateSu tatprasaGgAt / etena dezaikyameva saMghAta ityapAstaM ; ekadezAnvAyanAM traikAlikAnAmekasaMghAtaprasaGgAt / dezo'pi tadAtadA bhinna eveti cenna; kSaNabhaGgasya nirasiSyamANatvAt / na ca te deza AkAzAdirUpaH ; tasya yuSmAbhirAvaraNAbhAvamAtratvajJApanAt / nacopAdAnarUpaH; sparzarUpAdInAM bhinnabhinnakSaNopAdAnatvAbhyupagamAt / [jaDadravya AnandadAyinI prasaGga iti bhAvaH / nairantaryamAtreNendriyAntaragrAhyatvAGgIkAre bAdhakamAha--anyatheti--avizeSAditi bhAvaH / nanu dRSTameva jighAmi madhurameva pazyAmi iti pratyabhijJAnadarzanAdiSTApattiriti cenna, rasAdInAmapi cakSurAdigrAhyatve darzanamAtreNa rasAdigrahaNAt saMzayAbhAvaprasaGgena pratyabhijJAyAstadanumitadharmiviSayatvAt / nanu vanAdau dezaikyasya saMghAtatvadarzanAdatrApi tathAstvityAzaGkaya nirAkaroti - eteneti - dezasyApi rUpAdisvalakSaNamAtratve dvIndriyagrAhyatvAbhAvAt pratyabhijJAnupapattiH / rUpAde - rAzrayatayA'bhyupagatasya ekasya vastunaH saMghAtatve dvIndriyagrAhyatve ca tasyaiva dravyatvApattiH sadharmakatvApattirityAdinetyarthaH / etenetyasya rasAdiSvapi prasaGgenetyarthamapyAhuH // dUSaNAntaramapyAha-ekadezAnvayinAmitiatiprasaGgaparihAraM zaGkate / dezo'pIti - abhinna dezakAlaM svalakSaNaM saMghAta iti bhAvaH / tasya yuSmAbhiriti - ' AkAze hi padArthAnAmavasthAnaM AkAza eva hyavakAzaH sa cAvaraNAbhAvaH iti bhAvatkavacanAt / tasya zUnyatayA rUpAdyanAdhArasya saMghAtavyavahAranimittatvAbhAvAditi bhAvaH / bhinnabhinnakSaNeti - pUrvapUrvarUpasparzopAdAnatvAdu 1 " Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH kopAdAnatve tu tadeva dravyaM / pRthivyAdidezakyAtsaMghAtatve tu tatsaMghAtasyApi saMghAtAntarApekSAyAM anavasthA anyonyAzra - yo vA / atha syAt gRhItena rUpeNa pUrvameva sparzonumitaH tatra dRSTarUpAnumitameva spRzAmItyeva pratisandhAnamiti cenna dvayorekAzrayatvagrahaNamantareNa '* vyAptigrahaNAsaMbhavenAnumAnAsiddheH, dRSTe rUpe spRSTe ca sparze bhedAgrahAt dRSTameva spRzAmIti buddhizabdAviti cenna; bhedenaiva tayorgRhyamANatvAt rasAdiSvapi prasaGgAcca / AnandadAyinI tarottararUpasparzayoriti bhAvaH / tatsaMghAtasyeti bhavatpakSe tasyApi (rUpAdi) kSaNatvena nAnAtvAt tadaikyaM ca saMghAtatvena vaktavyaM tasyApi saMghAtarUpatvena saMghAtarUpadezApekSAyAM anavasthA / tathAca-- pRthivyAdyekadezasaMghAtaprayojako durlabha iti bhAvaH / anyonyetipRthivIzabdavAcyarUparasasaMghAtasya etatsaMghAtAvacchedena saMghAtatvAGgIkAre iti bhAvaH / nanu gandhAnumite dravye ghrAtameva pazyAmItivaddaSTarUpAnumitasparze dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJetyAzaGkaya ubhayAzrayasyaikasya tvayA'naGgIkAreNa sAhacaryagarbhavyAptigrahA saMbhavAnnAnumAnapravRttiriti pariharatiatheti / bhedagrahe'pi bhramarUpapratyabhijJAGgIkAre bAdhakamAha - rasAdiSvapIti / 1 bhAvaprakAzaH 1 * vyAptigrahaNAsaMbhaveneti kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamaH iti vadatAM bhavatAM mate'pi rUparasayordhUmAmayoriva kAryakAraNabhAvavira 3* * * 35 0 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH nanu'* nirviSayaiveyaM pratyabhijJA vAsanAvazAtsyAditi cennaH yogAcAranItyA rUpAderapi nihnavaprasaGgAt / bAdhAbAdhAbhyAM vizeSa iti cenna; svArAsakabAdhAdRSTeH yauktikabAdhasya samatvAcca / ato rUpasparzavadidamiti mitho bhinnavizeSaNakaM vizeSyaM sarvalokasiddhaM durapahnavaM / yatu matAntaraM-sparzamAtrasvarUpo vAyusvalakSaNaH / taijasAdayastu dvitricatussvabhAvAH / atastejaHprabhRtInAM dvIndriyagrAhyatvamiti ; tadapyasat / AnandadAyinI. pratyabhijJAyA nirviSayatve pratyayamAtrasyAvizeSAnirviSayatvaprasaGgena rUpAdisvalakSaNasyApyapahnavassyAdityAha-yogAcAranItyeti / samatvAditigrAhyagrAhakabhAvAnupapattyAdibAdhakasya tenApi pratipAdanAditi bhAvaH / saMghAtAderayogAdityatrAdizabdasaMgRhItaM matAntaraM zaGkate-yattu matAntaramiti / dvitricatumsvabhAvA iti dvandvagarbho bahuvrIhiH / na ca sarvatra sarvAnvayaH ; devadattayajJadattaviSNumitrAH raktazuklakRSNAH itivadyogyata bhAvaprakAzaH raheNa vRkSaziMzapayoriva tAdAtmyaviraheNa svabhAvAsaMbhavAccAvinAbhAvagrahAsaMbhava iti bhAvaH / 1* nirviSayaivetyAdi-viSayAjanyetyarthaH / evaM ca idaM rajatamityAdariva arthajanyatvarUpapramAtvaviraheNAsya sAdhakatvaM na saMbhavatIti bhAvaH / rUpAdipratyayasyApi yogAcAranItyA nirviSayatvaM prasaJjayati--2 * yauktikabAdhasya samatvAditi-dharmadharmiNossambandhAnupapattyAdivat jJAnArthayossambandhAnupapattyAdibAdhakasya sattvAdityarthaH // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 37 sarvArthasiddhiH ekasyAnekasvabhAvatvAyogAt / tadabhyupagame jainamatAvatArAt / anekadharmatve tvsmnmtsiddheH| ekasminneva rUpAdisvabhAvabhedakalpaneti cenna; sarvatrAsiddhasya kalpanAyogAt / kvacisiddhI dravyavAdasiddhezca / etena bhedopalambhAbhAvAdabhedasidviriti pratyuktaM / viparivartasyaiva suvacatvAt / AnandadAyinI yAnvayavyavasthAsaMbhavAt / ato dvitricaturityatra na samAsAntaprasaGgaH / taduktaM tatvamAtrapaJcikAyAM--- vAyvAdivyavaharo bhavati mparzAdilakSaNaireva / dvitrisvabhAvabhAgbhiH ekasmAdbhasvatAdIva // iti / atra mate dharmANAmeva tathAvyavahArasAdhanatvaM ; dhanyeveti pakSe tu na vastunAnAsvabhAvatvaM ; kintu grAhakabhedena tathA vyavahAra iti bhedaH // svabhAvabhedA ityatra svazcAsau bhAvazceti svabhAvaH---svarUpamityarthaH ; utAho mvasya bhAvaH svabhAvaH iti SaSThIsamAsaH iti vikalpa manasi nidhAya prathamaM dUSayAta--ekasyeti / catuSTe hi vastusvabhAvAnAM parasparAbhede catuSvavyAghAtaH bhede'tvekatvavyAghAta iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-aneketi / agatyA dharmipakSamavalambate-ekasminneveti / sarvatrAsiddhasyati --vacitsiddhasyaivAropAditi bhAvaH / nanu pratyekaM siddhAnAmekAsminnArope ko virodha iti cet ; na ; ekaikAtmakatvena siddhAnAM bhedAdvirodhagraheNAropAsaMbhavAdavirodhArtha kvacitsamAveze vaktavye tadasiddhiriti bhAvaH / nanu rUparUpiNoH bhedagrAhakapramANAbhAvAdabhedasiddhau rUpAdInAmAzrayAsiddhirityata Aha--eteneti-pratyabhijJAnupapattirUpasya pUrvoktasAdhakasya sattvenetyarthaH / dUSaNAntaramAha-viparivartasyeti / abhedAnupalambhena bhedasyaiva siddherityarthaH / abhedAnupalambhameva darza Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH 1 nahi rUpamidamiti paTAdIn kazcit kvacitpratyati / kiM tu tadvaditi / sahopalambhaniyamAdi * hetucatuSTayaM ca nirasi SyAmahe / 2 * naca rUpAderdharmiNazca sahopalambhaniyamaH pItazaGkhAdibhrame rUpamantareNa rUpiNaH tamantareNa tasya copalabdheH / AnandadAyinI / yati nahIti / nanu vaiparItyaprasaGgo nopapadyate sahopalambhaniyama matvarthIyapratyayanirapekSasAmAnAdhikaraNyaikazabdAnuviddhapratyaya prathamapiNDagrahaNakAlikAbhedagrahaNarUpAbhedopalambhahetucatuSTayasya sattvAdityatrAha -- sahopalambhaniyamAdIti / nirasiSyAmaha iti / bhedAbhedanirasanAvasare ityarthaH / asiddhazcAyaM prathamo heturityAhanaceti / rUpamantareNeti ---- svakIyarUpamantareNetyarthaH / dharmijJAnasyApyAropa hetutvAditi bhAvaH / tamantareNeti ---- zaGkhamantareNa tadIbhAvaprakAzaH 38 [jaDadravya 1 * he tucatuSTayamityAdi-buddhisare (20) abhedasAdhakatvaM saho - palambhaniyamasya ; tatraiva (32) abhedAvagAhitvaM nirvikalpakapratyayasya ; tatraiva (94) dharmadharmyabhedasAdhakatvaM matvarthIyapratyayanirapekSasAmAnAdhikaraNyasya nirasiSyate iti vivekaH / 2 * naca rUpAderityAdiatra nyAyasiddhAJjane (11) ' nacasahopalambhaniyamAnnIlatadAdhArAderabhedaH ekasAmagrIvedyatvaniyamAttadupapatteH / sahatvatanniyamAbhyAM bhedasyaiva sthirI - karaNena vyAghAtAt / samasya ca sahopalambhaniyamasya zaGkhazvaityAdAvasiddheH / asamasyApi gandhAdau / bhAsvarAdhvAntAbhAsvararUpAbhyAmanekAntatvAcca' ityantA sUktirapi bhAvyA / nirvikalpake zabdAnuvedhasya bauddhairanaGgIkArAt vikalpasya viparyayatvena ca na tato'bhedAsiddhiriti sarveSAM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyasAdhanam 39 sarvArthasiddhiH . nacAtrAnyazzaGkhastadAnImutpannaH; nApi zaGkharUpo'yaM pittavivartaH; sparzanena sa evAyaM zaGka iti gRhiiteH| evaM sparzAdAvapi / yadi cAsau heturaGgIkriyate; '* kimaparAddham - sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH // AnandadAyinI . yarUpasyAnyatrAropasthala ityarthaH / nanu pItazaGkhAdibhrame pItimaguNaviziSTa evAnyazzaGkhastadAnAmutpadyate ; kSaNikatvAGgIkAreNa pUrvazaGkhasya nAzAt / yadvA--pitta(pIta)dravyasyaivAyaM zaGkhAbhAsarUpeNa pariNAmaH / tathAca siddha eva sahopalambhaniyamaH tatrAha--naceti / tatra hetumAhasparzaneneti-na kSaNikatvena zaGkhAntarotpAdanaM yuktaM ; sa evAyamiti pratyabhijJAnupapatteH nApi pittavivartaH ; tvAgandriyAviSayatvAnupapatterityarthaH / evamiti-jale auSNyabhramakAle tadIyazaityAnupalambhAt uSNasparzasyAzrayaM vinopalambhAcetyarthaH / Adizabdena rasAdayo gRhyante / sahopalambhaniyamasya vyAptigrahasthAnAbhAvAnna sAdhakatvaM tathA'pi sAdhakatve yogAcAramataprasaGga ityAha--yadi cAsAviti / pratyuta sahabhAvasya bhAvaprakAzaH sphuTametat / kiMca ekazabdAnuviddhapratyayo yadi sAdhakatvena saMmataH; tadA naiyAyikAbhimatAyA jAteraGgIkArApattiH ityAdikamanyatra spaSTam / / tatvasaMgrahe-lohitaH sphaTikaH iti jJAnavicAre (566) zuklAdayastathA vedyA ityevaM cApi saMbhavet / / tasmAdbhAntamidaM jJAnaM kambupItAdibuddhivat // ityuktadizA pItazzaGkha iti bhrame zuklarUpameva viSaya ityaGgIkAre'pyAha 1 * kimaparAddhamityAdi-ayamAzayaH-tatvasaMgrahaTIkAyAM 'tadatra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH iti vadadbhiH / ataH sahopalambhaniyamAddharmadharmibheda eva sidhyati / kiMca rUpasparzayoH sahadhIniyamastvayA'pi dussAdhaH / atastayorayugapadupalambhAdabhedAsiddhAvekasya * pratyabhijJAviSayasya tato'nyatvaM spaSTaM / yattadanyatra yuSmAbhiruktam -- 1 40 [jaDadravya AnandadAyinI bhedaghATatatvAttanniyamaheturviruddha ityAha- - ata iti / kiMca sahopalambhaniyamena dharmadharmibheda nirasane'pi rUpasparzayostanniyAmakAbhAvAdasiddheH dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJAnupapAdanAdetAvAn prayAso vyartha - ityAha-kiMceti / bhavadbhirevAnugato dharmI buddherbAdhyabAdhakabhAvanirUpaNasthale buddhitatvamAlAyAmuktaH sa idAnIM tyajyata iti pUrvAparavirodhazvetyAha yattadanyatreti anupaplaveti -- idamitthaM siddhiTIkAyAM vyAkhyAtaMzuktikArajatayorbAdhyabAdhakabhAvaH kathaM niyamyate ? nahi virodhena vaiparItyasyApi prasaGgAt / naca niSedhAtmakatayA ; vidherapi kacidvAdhakatvAt niSedhasyApi bAdhyatvAt / na ca prAmANikatvAprAmANikatvAbhyAM ; prAmANikasyApi durbalasya zatrorbAdhyatvAt / kiMca bAdhArthaM bAdhyaviSaya ; bhAvaprakAzaH guNebhyo'rthAntarabhUtadravyAnupalambhena guNaguNivAdo nirastaH / prayogaHyadupalabdhilakSaNaprAptaM sat yatra nopalabhyate tattatra nAsti ; yathA kaci - tpradezAvizeSe ghaTAdirupalabhyamAnaH / nopalabhyate ca guNebhyo'rthAntarabhUtastatraiva deze guNI' iti svabhAvAnupalabdhiH pratiSedhaheturuktaH sa eva nopalabhyate ca jJAnAdarthAntarabhUtastatraiva deze'rtha iti vidhayA vaibhASikAbhyupagatasya jJAnAdarthAntarabhUtasyArthasya pratiSedhahetuH prasajet iti // * pratya bhijJAviSayasyetyAdi - etenodAhRtasvabhAvAnupalabdhihetorasiddhirdarzitA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH anupaplavabhUtArthasvabhAvasya viparyayaH / na bAdho yatnavattve'pi buddhemsa(sta)tpakSapAtataH // AnandadAyinI kavyApAraM kurvANo hi loke bAdhaka ityucyate : nahi satyasya zuktayAdemithyArajatatvAdikaM prati vyApAro'sti ; avyApriyamANasyApi bAdhakatve'tiprasaGgo viparivartazca syAt / tasmAtkathaM bAdhyabAdhakabhAvavyavastheti ? ucyate---anupaplaveti-upaplavabhUto'rthasvabhAvo rajatatvaM ; anupaplavabhUto'rthasvabhAvo'nAropitazzuktitvAdiH / tasya viparyayaiH-- upaplavabhUtaiH rajatatvAdibhiH na bAdhaH ; kiMtvayatnavattve'pi---bAdhyarajatatvaviSayavyApArarahitatveapa zuktitvAdireva bAdhaH ; kutaH? buddhessatpakSapAtataH--bhUtArthapakSapAtitvAt / ayaM bhAvaH---bhUtArthapakSapAto hi buddhInAM svabhAvaH / tAvadeveyamanavasthitA ; tAvadeveyaM bhrAntiH / yAvattatvaM na pratilabhate ; tatpratilAbhe tu tatra sthitapadA satI aprAmANikaM rajatatvaM na saMspRzet ; buddhastato nivRttireva tadviSayavyApAramakurvato'pi bAdhakatvaM nAma / yathA hi vezyayA parigRhyamANaH kurUpo daridro vA tadviSayavyApAramakurvatA'pi surUpeNAbvena vA bAdhyate ; bAdhakatvaM cADhyasya surUpasya daridrAtkurUpAdvA vezyAyA nivRttireva tathaitadapIti / anye tu--sarvepi puruSAssarveSvapi padArtheSu saMbhAvitabhrAntayaH Ahosvit kasmiMzcitpadArthe kazcidasa bhAvitazrAntirapi bhavatIti ? tadarthaM vicAritaM ; kasmizcitpadArtha kAMzcidAkArAn kazcidgRhNAti / aparastu tato'pyadhikAn / tato'nyastato'pyadhikAn / tatra pUrvasyA buddharuttarottaramutkRSyate / iyaM cotkarSaparamparA kasmiMzcitpuruSa samApyate AhosvidapratiSThAM gacchatIti ? yadA tu kASThAM na prApnoti tadA sarve'pi saMbhAvita Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 savyAkhyasarvArthasiddhisArhatatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH iti / tadiha pratisandheyaM / AnandadAyinI [jaDadravya bhrAntayaH / sarveSAmapi svAjJAtAkArasya padArtheSu saMbhavAt / yadAtu kASThAM prApnoti tadA tasmin padArthe tenAjJAtAkArAbhAvAt AkArAjJAnahetukabhramAsaMbhavaH iti / tatra padArthAbhyAso hi buddhayatka rSaheturbhavati / abhyAsena jAyamAnotkarSaparamparA kASThAM gacchantI dRSTA / yathA puTapAkotkarSeNa jAyamAnA svarNotkarSaparamparA dazavarNe / padArthAbhyAso'bhyAsatvAtkASThA prAptihetuH iti / nanu laGghanAbhyAse'pyabhyAsatvaM vartate ; na sa kASThAprAptiheturbhavatIti, maivaM; tatrotkarSaM janayan laGghanAbhyAsaH pUrvapUrvaprayatnAdhikaprayatnApekSa evotkarSaM janayati / tathAca trailokyalaGghanahetubhUta prayatnasyAsaMbhavAttatrotkarSakASThAprAptirnAsti / ayaM cAbhyAso'dhikaprayatnApekSa evotkarSahetuH puTapAkAbhyAsavat / tasmAdutkarSakASThA prAptiheturbhavatIti / etadevAbhipretyoktaM - ayalavattve'pi buddheH iti / pUrvaprayatnAdhikaprayatnasApekSeNAbhyAsena jAyamAnatayA utkarSakASThAM prAptAyAH ata eva yathArthaviSayAyA buddheH tatpakSapAtato bAdhakatvamupapadyate iti / asmin pakSadvaye'pi dharmasvarUpasya dharmasya cAGgIkArAdvirodha iti bhAvaH / atra buddhessatpakSapAtataH tatpakSapAtata iti pAThadvayaM bodhyaM / kecidevaM vyAcakhyuH --- niSkalaGka pratyakSasiddhasya yuktibhirna bAdhaiti tvayAGgIkArAt tannayAyo dharmaviziSTadharmiNyapyastvityatrAha - yattadanyatreti / upaplavo- - bAdhaH / pratyakSabAdhAbhAvAdanupaplavabhUtaH sa cAsAvarthazca tathoktaH svabhAva : --- svarUpaM / viparyayaiH- yauktikabAdhaiH pratyakSabuddherabAdhitArthaviSayakatvasyautsargikatvAdityartha iti / taditi - ekasmin dhArmINa bhrAntyabhrAntyanugata prAmANikadharmAGgIkAreNa hyayaM bAdhyabAdhakabhAvasamarthanArtho vA kASThAprAptisamarthanArtho vA grantha Arabdha iti na vismartavyamityarthaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyasAdhanam tatvamuktAkalApaH nyat / '*ekasmin dUratAderavizadavizadapratyabhijJAdi tadvat sarvArthasiddhiH buddhayantarANi ca taddhAdhakAni 1* abhinnendriyajanyAnyAhaekasmin iti-Asannadeze dRSTvA dUraM gatasya avizadA pratyabhijJA / dUre dRSTA samIpaM gatasya tu vishdaa| evaM kramAdahalaviralAlokAdivazAdapyubhayathA grAhyA / alpadharmaviziSTatayA grahaNaM avizadagrahaNaM / bhUyodhamaviziSTatayA tu AnandadAyinI buddhyantarANIti--yadyapi dRSTameva spRzAmIti pUrvoktApi pratyabhijJA ekendriyajanyaiva cakSurmAtrajanyatvAt ; tathA'pi sA indriyadvayasApekSeti bhaavH| abhinnendriyajanyAni-bhinnendriyAnapekSANi // nanu vizadAvizadajJAnaM kathaM dharmisAdhakamityatrAha-alpadharmaviziSTatayeti tathAca ekasyaiva vastuno bhUyo'lpadharmaviziSTatayA grahaNameva pratItervizadAvizadatvamiti __ bhAvaprakAzaH 1 * abhinnendriyajanyAnIti--pUrvajJAnajanakendriyAbhinnendriyajanyAnItyarthaH / etAvatA pUrvajJAnajanakendriyajanyaM jJAnaM dharmabhinnadhamisAdhane pramANamiti siddhaM / atha yasyArthasya sannidhAnAsAnnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat svalakSaNaM tadeva paramArthasat arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH' iti dharmakIrtinA nyAyabindI svalakSaNaviSaye yaduktaM tadeva dharmibhinnadharmapAramArthyAnaGgIkAre na ghaTate ityAha-mUle * ekasmin dUratAdarityAdi / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 savyAkhyasarvArthAsAddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vizadagrahaNaM na tu nyUnAdhikadarzanamAtraM ; tathA sati ghaTapaTadarzane ghaTamAtradarzane ca vizadAvizadavyavahAraprasaGgAt / nacAtra rUpamevAvizadaM vizadaM ca bhAti; patizaGkhAdibhrame rUpAntaravattayA bhAtasyApi tathA pratyabhijJAnAt / nApi parimANaM ; AnandadAyinI dharmisiddhiriti bhAvaH / nanu vizadAvizadatvamadhikanyUnaviSayatvameva, na tvekarmiNi adhikanyUnadharmaviSayatvaM / tathAca na dharmisiddhirityatrAha1 * na tu nyuunaadhiketyaadinaa| nanu rUpameva dUrAdUrayoravizadaM vizadaM ca bhAsatAM ; na(ca)tu rUpa evAlpabahudharmaprasaGgaH ; tadA'pi tadAzrayAsiddheH ityatrAha-naceti / tathA ca pItazaGkhabhramasthale pUrva zvaityasya grahaNAdidAnI pItimagrahaNAttayorabhinnatvAt tadviSayatayA pratyabhijJAyA anirvAhAdubhayAnuyAyidharmisiddhiriti bhAvaH / parimANasya dvandriyagrAhyatayA pratyabhijJAviSayatvamastvityatrAha ----- nApIti / bhAvaprakAzaH 1 * na tu nyUnAdhikadarzanamAtramiti--adhikasaMkhyavastudarzanaM vizadaM ; nyUnasaMkhyavastudarzanamAvazadamityapi na saMbhavatItyarthaH / etena nirantarAdhikavastudarzanaM vizadamityuktAvapi na nistAra iti siddhaM / / adhikAvayavAnAM darzane'pi taddharmANAmagrahe nyUnAvayavAnAM grahe'pi adhikatarddharmagraheca vizadAvizadavyahAraprasaGgAt / bauddhamate ekaikAvayavasya svalakSaNatvena paramArthatvena avayavasantAnasya vizadAvizadajJAnaviSayatvAnIkAre paramArthatvaprasaGgAt / siddhAnte vilakSaNasaMyogaviziSTAnAmevAvayavipratyayaviSayatAyA vyavasthApayiSyamANatvAt / tatrApi nAnAdha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasAdhanam sarvArthasihiH tasya paramArthasya tvayA'nabhyupagamAt / dUre ca parimANAntaravattayA vastunaH sphuraNAt / ata eva naikatvasaMkhyA; dUrAsannayorekAnekatvabodhe tadeveti darzanAt / atra uttareNa. * Adizabdena saMzayaviparyaya (dhi) yograhaNaM / 'saMzayaviparyayau tAvat adhiSThAnagrahe vizeSAgrahAt samAnadharmagrahAcca bhavataH / tathAdRSTiniyamazca nAnyathayituM zakyaH / ___ AnandadAyinI kAlpanikaM parimANamastvityatrAha-dUre ceti / tathAca dUrAntikayobhinaparimANasphuraNAnna pratijJAnirvAha iti bhAvaH / uktanyAyena saMkhyAyA abhAvAt ; kAlpanikatve'pi dUrAsannayoH bhinnasaMkhyAsphuraNAnna tAmAdAyApi nirvAha ityAzaGkayAha-ata eveti nanu saMzayAnurodhA kathaM dharmisiddhirityatrAha-saMzayaviparyayau tAvaditi / kizcidAkAre. NAdhiSThAnajJAnaM kiJcidAkAraviziSTatayA ca tadajJAnaM tasmin sAdRzyajJAnaM ca tatkAraNaM / tau taddharmyabhAve na saMbhavata ityarthaH / teSAM kAraNatve niyAmakamAha-tathA dRSTi niyamazceti-anvayavyatirekadarzanAdityarthaH / nanu sto nidharmakatve'pi saMzayaviparyayAvityAzaGkaya bhAvaprakAzaH saMgrahasya duSpAraharatvAcca / avadhAraNaM vizadagrahaNaM saMzayo'vizadagrahaNaM ekakoTikasaMzayo'pyupagamyate. ityuktAvapi na nistAra iti bhAvena dUratAderiti mUle Adipadamiti sUcayan vivRNoti ' * Adizabdena saMzayaviparyayadhiyorgrahaNamiti / * saMzayaviparyayau tAvaditietadvistarazcAnyatra draSTavyaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH adhiSThAnasya kAtsnaryena bhAne'bhAne ca na bhramaH | bhAtAbhAtAkRtibhidA kathaM nirdharmake bhavet // [ jaDadravya bAdhakadhIzca adhiSThAnAtiriktatadasAdhAraNadharmaviSayA; ttsvruupgrhsyaaropaashtvaat| jijJAsA ca nAtyantAnupalabdhe ; adarzanAt / na ca nizzeSavidite; vedyAbhAvAt / atastadviSaye viditAvitAkAratvaM siddhaM / tadidaM sarvamabhipretya bhinnAbhinnavA AnandadAyinI 1 kAraNAsaMbhavAnna saMbhavata ityAha- adhiSThAnasya kAtsvaryeneti / nirdharmakatvapakSe adhiSThAnajJAnamasti na vA ? asti cet kAtsvaryena tadrUpavizeSadarzanAdajJAtAkArAbhAvAnna bhramaH / tadabhAve sAmAnyenApi tajjJAnAbhAvAnna bhrama ityarthaH / nanu nirdharmakatve'pi bhAtAbhAtAkAro'stu ityatrAha-bhAtAbhAteti / ayaM bhAvaH - ekasya vastuno na svarUpeNa bhAtAbhAtatvasaMbhavaH virodhAt ; api tu kiJciddharmaviziSTatayA jJAtatvaM kiMciddharmavizitvenAjJAtatvaM vAcyaM tacca nidharmakasya na saMbhavatItyarthaH / bAdhakapratyayabalAdapi dharmasiddhirityAha- vAdhakadhazceiti / nanu dharmasvarUpajJAnameva bAdhakamastu na tAvatA dharmadharmibhAva AvazyakaH ityatrAha-svarUpagrahasyeti / tathAca kvacidapyAropo na syAditi bhAvaH / jijJAsAbalAcca dharmadharmibhAvasiddhirityAha- jijJAsA ceti / idaM ca nirvi zeSajijJAsAkhaNDanasamaye zatadUSaNyAM prapazcitamAcAryaiH; tatrAnusandheyam / viditAviditAkAravattvamiti AkAro - dharmaH / bhinnAbhinnavAdibhiH Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH dibhirapyuktam AvirbhAvatirobhAvadharmakeSvanuyAyi yat / / taddharmi ; yatra vA jJAnaM prAgdharmagrahaNAdbhavet // iti / * atrAgRhItAzeSadharmadharmigrahaNaM tu na mRSyAmahe / yattu bauddhairuktaM __ AnandadAyinI bhAskarAdibhiH / AvirbhAvadharmaH-dharmigrahaNaniyatagrahaNo dharmaH idantvAdiH / tirodhAnadharmaH-dharmigrahaNasamaye kadAcit tirodhAnAdharmaH zuktitvAdiH / tatrAnugataM dharmItyarthaH / prakArAntaramAha-yoti / yatra vA vastuni dharmagrahaNAtpUrvaM jJAnaM bhavet taddharmItyarthaH / zuddhanirveikalpakAnaGgIkArAt svAnabhimatAMzamAha --atrAgRhIteti-agRhItAzeSadharmasya dharmiNo grahaNamityarthaH / dharmadharmibhede paroktaM bAdhakaM zaGkate--- yattu bauddheruktamiti / dharmopakAreti siddhiTIkAyAmidamitthaM vyAkhyAtaMdharmANAM na kevalaM dharmimAtramaGgIkArya; apitu dharmAnprati upakAraH tacchaktizca / na hi tadanupakAriNastadvatvaM saMbhavatIti mAbhUddaza mAsAnapi dhRtvA prasUtApi vandhyA putrinnii| nacAzakta upakArako nAma ; atiprasaGgAt / nahi nadyazzataM sambhUyApi paceran ; tasmAddhamiNamaGgIkurvatA tasmin dharmopakAraH tadaGgabhUtA zaktizceti padArthadvayamaGgIkaraNIyaM / astu ; sampadeva sampado'nubadhnAtIti cet ; nAyaM bhAvaprakAzaH '*agRhItAzeSetyAdi-nirvikalpakasauSuptikArthapratisandhAnAsamprajJAtasamAdhInAM dharmaviziSTaviSayakatvaM vyavasthApayiSyate iti bhAvaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH * dharmopakArazaktInAM bhede 'tAstasya kiM yadi / nopakArastatastAsAM tathA syAdanavasthitiH // ** nAnopAdhyupakArAGgazaktayabhi nAtmano grahe / sarvAtmanopakAryasya ko bhedassyAdanizcitaH // AnandadAyinI saMpatsaMpadanubandhaH ; kintu vipado vipadanubandha evAyamiti pratipAdanArthamidaM padyamavarNiM / dharmeti-ayamarthaH dharmaviSayopakArArtha yAzzaktayo mayA ApAditAH tAsAM dharmiNA bhedo'bhedA vA ? Aye tAsAmapi zaktInAM dharmatvaM vAcyaM dharmiNazca tadvattvaM / tatazca tAsAM zaktInAM tato-dharmiNaH upakAro yadi na; tadA kiM tA asya syuH? anyeSAmapi kiM na syuH? na jhanupakArakastadvAnAma / astu tarhi tatrApyupakArazzaktizca ; tatrAha--tathA syAdititricaturakakSyAvizrame niyAmakabhAvAt / astu tarhi ___ svabhAvaniyamAbhAvAdupakAro'pi durghttH| iti nyAyenAbhinnA iti dvitIyaH pakSaH; tatrAha-nAnopAdhIti / upakArAgabhUtA zaktiH upakArANazaktiH / ayaM bhAvaH-rUpavattva bhAvaprakAzaH * 'tAstasya kiM' 'yadi nopakAraH' ityatra tAsAM tata upakAro yadi na tAstasya kiM iti yojnaa| * nAnopAdhIti--pratyakSalakSaNanyAyavArtikatAtparyaTakiAyAM ca kArikAzayavarNanapUrvakaH itthaM kArikAkramo dRzyate yasyApi nAnopAdheIAhikA'rthasya bhedinH| . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH iti' * tadapi mandaM; anvayavyatirekasiddhakAraNAdivacitryanibandhanasvabhAvabhedavatAmupAdhInAM parasparavyabhicA(ra)ri vRtti AnandadAyinI mAtramasya na svarUpaM ; api tu sparzavattvamapi / tathAca rUpavattvAdisamastadharmerabhinnAtmA dharmI / tathAca yadaikadharmavattayA gRhyate tadA sarvadharmAtmanApi gRhIta eva ; svarUpe grahaNAgrahaNAsaMbhavAt / tatazcopakAryasya dharmasya AnazcitaH ko bhedassyAt anizcitAMzassyAt - rUpasparzAdInAM sarveSAM ekAtmatvenAgRhItAMzAbhAvAditi dhrmdhrmynggii| kAre'pi bhAtAbhAtAMzAnupapatteH saMzayAdyanupapattissametyarthaH / upA. dhInAmiti-na tAvadrUpasparzavaddharmyabhedamAtreNa rUpAdInAmabhedaH ; anvayavyatirekasiddhabhinnakAraNakAnAM rUpAdInAM ghaTapaTayorivaikyAsaMbhavAt / naca dharmopakArazaktInAmityuktadUSaNaM saMbhavati ; anvayavyatirekasahakRtapratyakSAdipramANaiH kazcideva rUpAdInAM dharmIti niyamasaMbhavAt / anyathA kSaNasaMtAnapakSe'pi sarvakSaNasaMtAno'pi sarvasya kiM na syAt ? iti bhAvaprakAzaH nAnopAdhyu . . . . . . . . . danizcitaH ekopakArake grAhye nopakArAstato'pare / dRSTe tasminnadRSTe'pi tadgahe sakalagrahaH // iti / tadapi mandamityAdi-etadvistaraH pratyakSalakSaNanyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM 'nacaikopAdhinA sattvena viziSyaitasmin gRhIte upAdhyantaraviziSTatadgRhaprasaGgaH' ityAdau draSTavyaH / SARVARTHA. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH naikatve'pyakSabhedAdbhiduramitra mithassaMzrayAdisarvArthasiddhiH niyatasAmagrIbodhyatvena grahaNAgrahaNayorupapatteriti / nanvastu pratisaMdhAnabalAt dvIndriyagrAhyaM kiMcita ; tattu rUparasAdyAtmakamiti vA tadAzraya iti vA na mRSyAmahe; teSAmevAbhAvAt / ekasminneva grAhakabhedAttattaddharmadhIH ; yathA - maNikRpANadarpaNAdivyaJjakabhedAnmukhAderaNutva pRthutvamalinatvavimalatvAdidhI : savyadakSiNaviparyAsazceti / tamimaM pakSaM pratikSipati naikatve'pyakSabhedAdbhiduramiveti iha tAvat sarvatrAsiddhasya kalpanAnupapattiruktA / bAdhakAntaramAha -- mitha iti cakSurAdigrAhakavaijAtyaM AnandadAyinI tatrApyupakArazakti kalpanamukhena bahuviplavaprasaGgAt / tathAca dharmANAM bhede yugapadguhaNaniyamo'pi nAsti ; grAhakANAM parasparavyabhicAritvAt / tasmAt dharmiNo grahaNe'pyanizcitAMza saMbhavAt ' ko bhedassyAdanizcita: ' ityanupapannaM ; rUpasya grahaNe'pi rasasyAgrahaNopapatteH / rUpAditayA vikapyamAnasyetyuktaM pakSaM dUSayitumanubhASate nanvastu pratisandhAnabalAditi / ekasmin vastuni rUparasAdyAkArabuddhiH kathamityatrAha ---- ekasminneveote / nanu grAhakaniSThAnAM dharmANAM grAhye grahaNamastu tatrAvidyamAnAnAM rUpAdarzanAM kathaM grahaNamityatrAha - savyadakSiNAviparyAsazceti / iha tAvaditi / kvacidapyasiddhasyAropAsaMbhavAt grAhakabhedAnna bhedadhIrityarthaH / kiJca indriyabhedaH pramito grAhye'dhyasyate uta sattayeti vikalpyAdyaM dUSayaticakSurAdIti / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyasAdhanam 51 51 tatvamuktAkalApaH prasaGgAt // 8 // sarvArthasiddhiH hi grAhyAkArabhedAt kalpyate ; tadasiddhau kathaM tadrAhakabhedaklaptiH? tadabhAve ca kathaM tata eva grAhyAkArabhedaklaptiriti ? iha tu madhye buddhibhedapraveze cakrakaM / astu kAraNabhedAdindriyabhedakluptiriti cenna; indriyavaijAtyavyavasthApakasya tasyAnupalambhAt / tata eva tatkluptau tatrApi mithassaMzrayAt / nanu darpaNAdigrAhakabhedAbrAhye savyadakSiNaviparyAsaH / pRthutvANutvavimalatvamalinatvakalpanA ca dRSTeti cet satyaM ; darpaNAdestadharmANAM ca bhedena dRSTatvAt tadadhInAdhyAsabhedo yathAdarzanamaGgIkriyate / atra tu na tathA, akSeSu ca te bahiH kalpanIyAnAM rUpAdInAmasaMbhavAt / upAdhijJAnanirapekSeyaM aupAdhikabhe AnandadAyinI kalpyata iti-jJAyata ityarthaH / grahaNabhedAdgAhakabhedaH kalpyatAmityatrAha-madhye iti / buddharbhedo na jAtikRtaH ; ekAvaSayapratyakSAnumityoriva smaanvyvhaarprsnggaat| apitu vissykRtH| sa ca na saMbhavati; grAhakabhedajJAnAyattatvAt / tathAca indriyabhedajJAne viSayabhedAropaH tatazca vijJAne bhinnaviSayatvajJAnaM tata indriyabhedajJAnamiti cakrakamityarthaH / indriyeti--tathAvidhakAraNasyAnupalambhAtkalpanaM indriyavaijAtyena indriyavaijAtyaM ca tenetyanyonyAzraya ityarthaH / nanu tarhi vyaJjakabhedAt kApi dhIbhedo na syAt iti zaGkate-nanviti / dRSTAntadA - ntikavaiSamyena pariharati--satyamiti / satyaM ; mAlinyAdayo bhedena dRSTA Aropyante rUpAdayastvakSeSu tadanyatra vA na gRhItAH kathamA 4* Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH [jaDadravya dadhIrastu maNDUkavasAktadRSTervazeSu uragabuddhivaditi cenna / tattadoSazaktayA tattAntibheda siddheH kalpyAkArasya kvacitsaMbhavAcca / cakSuradisvabhAvA evAtrApi rUpAdibhrAntihetavo doSA iti cenna ; sarvakalpanAdhAre svalakSaNe'pi anAzvAsaprasaGgAt / tatazca indriyasvabhAvabhedo'pi durvacaH ; adhiSThAnAkAGkSAyAmapi buddhacaiva caritArthatvAt / tathAca indriyasvabhAvaAnandadAyinI ropyeran ityarthaH / dvitIyaM pakSamAzaGkate upAdhIti / tattaddoSeti -- na cAtrendriyasvarUpabheda taddeoSavyaktInAM siddhiriti bhAvaH / nanu pratI - tivaijAtyaM siddhaM kAraNAdivaijAtyaM sAdhayatItyatrAha -- kalpyAkArasyeti / vaijAtyaM viSayakRtamiti tadbhAntiranyatra tatsiddhisApekSeti bhAvaH / nanu cakSurAdisvabhAvAssiddhAH / ta eva doSA adhyAsa he - tavaH ! nacAnyatrAprasiddhasyAropAnupapattiH; AropyajJAnasyAhetutvAt, anyathA kadAcidapi sarpAdarzino maNDUkavasAJjanAktanetrasya vaMze sarpazramAbhAvaprasaGgAditi zaGkate cakSurAdi svabhAvA eveti / cakSurAdInAmeva doSatve svalakSaNasyApi siddhirna syAt ; doSajanyatayA nirvikalpasyApi prAmANyAbhAvaprasaGgAditi pariharAta neti / tatazcetidharmadharmiNorubhayorapi kalpitatvaprasaGgAttadubhayAtiriktapadArthAsaMbhavAcca na pAramArthikatvaM grAhakarUpabhedasya vaktuM zakyamityarthaH / nanu niradhi - SThAnabhramAnupapattayaiva cakSurAdInAM doSatvaM pratiniyatamityatrAhaadhiSThAneti-budhyaiveti-yogAcAravattattatpadArthaviSayabudhyaiva tete padArthAH kalpyantAmityarthaH / (adhiSThAnabuddhirevAdhiSThAnamastu) kalpanAlAghavAcca tvatpakSAdapyayaM pakSo jyAyAnityAha - tathAceti / buddhizaktiH buddhi - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam 53 sarvArthasiddhiH bhedo'pi nApekSyaH / pUrvapUrvabuddhizaktibhedAdeva uttarottaravicitrabhedopapatteH / nanu sparzanendriyasya ajJAtairbhAgabhedaiH karatalaprakoSThAdivartibhirekasyaiva durAlabhAsparzasyollekhabhedAbhavantIti cena ; sparzasyAtra bhedenAnullekhAt / durAlabhAvayavAnAM tu vahnikaNavat zarIramAvizatAM tadvikRtijanakatvamAtra / pradezabhedena vikRtitAratamyaM ca vayAdibhiriva nAnupapannaM / nanu manuSyapazumRgAdIndriyabhedAdbhakSyAdiSu AnukUlyAdivaiparItyaM tattAratamyaM ca dRzyate ; na ca vastvevAnukUlapratikUlasvabhAvaM ; virodhAt / sarveSAmavizeSeNa sarvadA ubhayavidhAnupalambhAt / AnandadAyinI rUpA zaktirvAsanetyarthaH / na ca durAlabhAsparzasyaikatve'pi sparzanendriyapradezabhedaiH ajJAtaireva karatalaprakoSThAdivRttibhiH anekadhollekhasya sarvairaGgIkArAttannayAyassarvatrApyastviti zaGkate-nanviti tatrApyakAsman sparza grAhakapradezabhedAdanekadhollekho'siddha iti pariharati / netinanvakasminnanekadhollekhAbhAve vikRtitAratamyaM kathamityatrAha-pradezabhedeneti--yathA vayavayavAnAmuSNasparzavatAM tattatpradezabhedena alpazo bahuzazca praveze'pi sparza ekarUpa eva gRhyate ; sparzavadvahvalpavyaktipravezakRtameva vikRtitAratamyaM ; tathA durAlabhAvayavAnAM (pradezabhedena) praviSTAnAmarUpatvabahutvakRtameva tAratamyamityarthaH / nanvindriyAdibhedena tRNAdivastuSu pratikUlatvamanukUlatvaM ca kalpyata iti sarvasaMmataM ; tadvadatrApi bhavatviti zaGkate--nanviti / nanu tatra dvayorapi pAramArthikatvamastvityatrAha-naceti / tathA ca vinigamakAbhAvAdubhayaM kalpitameveti bhAvaH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe savyAkhyA jaDadravya sarvArthasiddhiH anekAntavAdAnabhyupagamAcca / evaM cakSurAdibhedAdUpAdibhedabhramassyAt iti / tadapi na / ttttkrmshktivaicitryaattttdnukuultvaadivyvsthopptteH| vastuSu ca anukUlatvapratikUlatve sukhaduHkhajanakatve eva / tathApi sukhaduHkhe buddhibhedAveva bhavadbhirapi svI(kriyete)kRtau / tatazcAtra viSayabhedAddhIbhedaH tasmAdeva ca sa iti prasaGgassyAditi cenna; viSayabhedasya svakAra AnandadAyinI tathAcoktaM parivrATkAmukazunAmekasyAmeva yoSiti / . kuNapaH kAminI bhakSyamiti tisro vikalpanAH // iti / anekAntavAdaH--saptabhaGgIvAdaH / anukUlapratikUlatvayoH pratiyogibhedena virodhAbhAvAnnendriyakalpitatvaM kiM tu pAramArthikatvameveti pariharati-tadapIti / tArha sarveSAmubhayathA pratItissyAdityatrAha--tattaditi / pAramArthikatvaM virodhAbhAvaM copapAdayativastuSviti / buddhibhedAveveti / anukUlaviSayiNI buddhiH sukhaM pratikUlaviSayiNI duHkhaM ityaGgIkRtamityarthaH / pareSAM tu te tajjanake iti vizeSaH / tathAca arthenaiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyAm / iti nyAyena tadbhedAddhIbhedaH dhIbhedAttadbheda ityanyonyAzraya ityarthaH / utpattijJaptayoranyonyAzrayo doSo vAcyaH / na tAvadutpattAvanyonyAzrayaH ; arthabhedaH svasAmagrayA na tu dhIbhedena ; dhiibhedstvrthbhedeneti| nApi jJaptau; dhabhidasAmagrayeva viSayabhedajJAne kAraNaM bhedajJAne ca manassannikarSAdikamiti jJaptAvapi nAnyonyAzraya iti pariharati-na viSayabhedasyeti / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 55 sarvArthasiddhiH NAdyadhInatvAt tadutpAdyabuddhibhedasya tatkAraNatvAbhAvAiyorApa parasparapratItinirapekSapramANasiddhatvAcca / evamupAdhibhedairekasminneva IsvadIrghatvadarzanAnyapi netavyAnIti / atrAdizabdena pUrvavatsaMzayAdyasaMbhavo nIlapItazItoSNamadhurAmlAdi bhedAsaMbhavazva gRhyate / na hi nIlAdibhedeSvindriyabhedopAdhikatvaM zakyaM vaktuM; rUpAdibhedamithyAtve tadantaHpAtinIlAdibhedo'pi marIcikAcikAnyAyena mithyaiva syAditi cenna; AsiddhasyAsiddhena dussAdhatvAt / AnandadAyinI parasparajanyajanakabhAve parasparapratItisApekSapratItikatve(vA)nAnyonyAzraya iti bhAvaH / evamupAdhibhedairiti--yadyapyekameva vastu hasvadIrghatvabuddhiviSayaH ; na cAtra hrasvadIrghatve pAramANe sta; parimANadvayAbhAvAt ; tathApi nirUpakabhedAdhInanyUnAdhikabhAvaH parimANe'stIti tatrApi viSayabheda eveti bhAvaH / pUrvavaditi--jJAtAjJAtabhidAbhAvAdityarthaH / grAhakabhedena rUparasAdibuddhibhedopapAdane'pi grAhakabhedAbhAvAnnIlapItAdidhIbhedo na syAdityAha-nIlapIteti / nIlapItayozcakSurekendriyagrAhyatvAt zItoSNayostvagekagrAhyatvAt madhurAmlayo rasanaikendriyagrAhyatvAditi bhAvaH / nanu marIcikAyA mithyAtve tadantaHpAtivIcikAyA iva rUpAdibhedasyaiva mithyAtve tadantaHpAtinIlAdibhedasya sutarAM mithyAtvaM ; (tathA) grAhakabhedAbhAve'pi tadbhedadhIH kathaJcitsamarthanIyeti zaGkate-rUpAdibhedamithyAtva iti / asiddhasyeti-mRgamarIcikAyA mithyAtvaM nAma kiM svarUpasya kutrApyabhAvaH? sa tvsiddhH| atra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mitho (ni) darzanena sAdhane mithassaMzrayAt / nidarzanamAtreNa nizzeSanihnavaprasaGgAcceti / tathApyekamanekasvabhAvamiti vyAhatamiti cenna, svruupbhedsyaanbhyupgmaat| dharmabhedasyAviruddhatvAt / AnandadAyinI siddhasUryAleoke'nyatra siddhajalatvAropAt tathA vIcikApyupapannA / nacAtra tannayAyo vaktuM zakyaH kApi (dhI ) rUpAdibhedasyAnabhyupagamAditi bhAvaH / nanu nIlAdinidarzanena marIcikAyAH mithyAtvaM sAdhyatAmityatrAha -- mitha iti / nidarzanamAtreNeti svapnAdipratyayanidarzanamAtreNa svalakSaNamAtrasyApi nihnavaprasaGgAdityarthaH / nanu rUpavattvasparzavattvayoH pratiyogibhedAdbhedo vAcyaH ; tAbhyAM ca dharmiNa aikye'pi dharmibhedassyAditi zaGkate ----- tathApIti / svarUpasyaikatvAttadabhinnayo rUpavattvasparzavattvayorbhedAbhAvAnna virodha ityAha - neti / dharmabhedasyeti nahi mazakamAtaGgabhedavadrUpasparzAdibhedastadAzrayAbhedavirodhIti bhAvaH / bhAvaprakAzaH etAvatA paramatabhaGgoktarItyA buddhopadiSTakSaNabhaGgapratyakSArthabhaGgabAhyArthabhaGgadharmadharmibhAvabhaGgAdiSu kSaNabhaGgadharmadharmibhAvabhaGgadvayAGgIkartuH vaibhASi kasya mate vastusthairyamityAdinA kSaNabhaGganirAsakatvena yA pratyabhijJA pramA vakSyate saiva dharmadharmibhAvabhaGgabhaJjanatyuipapAditaM / saMbhAvitAnyathA siddhizikSaNaM ca kRtam / atha siddhAnte vaibhASikAkSepaM parihartumanuvadati'* tathApItyAdinA / vaibhASikamate vastusvabhAvasya vastunazcAbhedena vastUnAM kSaNikatayA na vyAhatiH / sthiradravyavAda siddhAnte ca vyAhatiriti bhAvaH / 1 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam 57 sarvArthasiddhiH '* vedyahetuphalAkAraibhinnarekA sameti dhIH / AnandadAyinI tvayApyekasya prAmANikAnekAkAro'pyabhyupagata ityAha-vedyeti / ekA--buddhiH vedyasya ghaTasya hetozcakSurAdeH phalasya copAdAnAderAkAraiH sametIti--saMbadhnAtItyarthaH; tathAhi bAhyArthavAdinA tvayA'pyayaM ghaTa iti jJAnasya ghaTa eva viSayo nAnyaditi vyavasthAsiddhayarthaM vedyasya ghaTasyAkAro jJAne'GgIkaraNIyaH / anyathA dhiyo nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kiM pramANakaH / dhiyo'nIlAdirUpatve sa tasyAnubhavaH katham // bhAvaprakAzaH '*vedyahetvityAdi--atra dhIH-nirvikalpakajJAnaM / hetu:-adhipatyAdikaM / vedyaH-uttaro'rthakSaNaH / phalaM-vikalpajJAnaM tanmUlA pravRttiviSayapradarzanarUpA prAptizca / uktaM ca nyAyabinduTIkAyAM'nizcayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyaM' iti. " yasmAtpratyakSabalotpannenAdhyavasAyena dRSTatvenArtho'dhyavasIyate notprekSitatvena / darzanaM cArthasAkSAtkaraNAkhyaM pratyakSavyApAraH utprakSaNaM tu vikalpavyApAraH / tathAhi-parokSamartha vikalpayanta utprekSAmahe na tu pazyAma ityutprekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdavasyanti / tasmAtsvavyApAra tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayati / yatrArthe pratyakSapUrvako'dhyavasAyastatra pratyakSaM kevalameva pramANaM" iti ca / adhipatisahakAryAlambanasamanantarapratyayAzcatvAro vijJAnotpattihetavaH / tatra hinIlAbhAsasya hi cittasya niilaadaalmbnprtyyaanniilaakaartaa| samanantarapratyayAtpUrvavijJAnAdbodharUpatA / cakSuSo'dhipatipratyayAdrUpagrahaNa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH '* tathA bAhyo'pi [ jaDadravya AnandadAyinI iti svadukterayogAt / anIlAdirUpatve ityuttaratra chedaH / tathA cAkSuSamevedaM jJAnaM iti vyavasthAsiddhyarthaM hetvAkAro'pyapekSyaH / evaM phalAkAro'pyUhyaH / bahyeo'pi -- ghaTapaTAdirapItyarthaH / bhAvaprakAzaH pratiniyamaH / AlokAtsahakAripratyayAt spaSTArthatA / tatra jJAnajanmani samanantarapratyayo vijJAnamupAdAnakAraNaM / Alambanapratyayo 'rthaH sahakArikAraNam / arthajanmani so'rtha upAdAnakAraNaM / tajjJAnaM sahakArikAraNaM / jJAnArthayossvabhAvata eva viSayaviSayibhAvaH / janyajanakabhAvo'pi svabhAvAtmaka eva / sa ca sambandhyanatirikta iti tanmatam // 1 * tathA bAhyo'pIti -- bhinnassametItyanuSaGgeNAnvayaH / bhinnaiH rUpasparzAdibhiH jJAnasyArthena adhipatyAdinA ca svabhAvAkhyasambandhavat dharmasya dharmiNApi svabhAvAkhyasambandhAGgIkAre'pi jJAnasyArthAdhipatyAdi - bhiriva dharmadharmiNorapyatyantabhedo dustyaja eveti bhAvaH / tadAha vAca - spatiH savikalpakapratyakSatvasamarthane tAtparyaTIkAyAm -- ' api ca rUpavijJAnaM viSayagrahaNadharmaM nAnAparamANuviSayaM na paramANusvabhAvaH / tatsvabhAvatve vA teSAM sarvAn pratyavizeSAt sarvaireva te paramANavo viditAssyuH / nacAsaMbaddhA eva svajJAnena rUpaparamANavo viSayAstasyeti vAcyam ; asaMbaddhasya viSayatve'tiprasaGgAt / svabhAva evArthajJAnayoH sambandho yadartho viSayo jJAnaM ca viSayati cet ; hanta upAdhyupAdhimatorapi svabhAva eva sambandho'stu tathApi vijJAnArthavat na 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] - dravyasAdhanam / sarvArthasiddhiH 1* dRSTatvAdyugapatkramazo'pi naH / pratisambandhyanekatvaM yathA naikyasya bAdhakam / AnandadAyinI dRSTatvAditi--rUpavAn gandhavAn iti dRSTatvAdityarthaH / kSaNikabuddhivAdinaste yugapadevAnekAkAraH ; na:-asmAkaM yugapatkramazo'pi ; zyAmaghaTe kramazo raktatAdyutpattidarzanAta / pratisaMbandhIti-ekasyApi devadattasya pratisambandhyanekatvaM bhrAtRputratAtamAtrAdyanekatvaM yathA tadaikya bhAvaprakAzaH svarUpAbhedaH iti ' 'janakatvaM nAma na vastusvabhAvaH ; api tu tddhrmH| dharmazca dharmiNo vastuto bhidyate' iti ca / * 'dRSTatvAditi-darzanAprAmANye ca avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // iti vadan yogaacaarH| alAtacakranirmANasvapnamAyAmbucandrakaiH / dhUmikAntaHpratizrutkAmarIcyatraissamo bhavaH // __(catuzzatikA 300) phenapiNDopamaM rUpaM vedanA budbadopamA / marIcisadRzI saMjJA saMskArAH kadalInibhAH // (mAdhyamikAvRttiH) 10) indriyarupalabdhaM yat tattatvena bhavedyadi / jAtAstatvavido bAlAH tatvajJAnena kiM phalam // (bodhi+paM 375) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalA sarvArthasiddhiH tathA sambandhyanekatvaM svAbhISTe ca samatvataH // iti dravyasAdhanam AnandadAyinI bAdhakaM na bhavati tathA sambandhyanekatvaM -- ghaTasambandhinAM rUparasAdInAmanekatvaM bAdhakaM na bhavati / yadvA - yathaikasya vastunaH pratisambandhino - virodhino bahuvassanti tathetyarthaH / svAbhISTe - kSaNikatvabuddhau / anyathA vedyAkArairbuddherapi bhedaHsyAditi bhAvaH // 8 // iti dravyasAdhanam [jaDadravya iha vAdinAM bahUni kartavyAni bhavanti - svapakSapradarzanaM tatra sAdhanopanyAsaH sAdhanasamarthanaM prativAdyudbhAvitasvapakSadUSaNoddhAraH parapakSakSaNasamarthanaM ityAdIni taMtra dravyAdravyavibhAgena svapakSapradarzanaM kRtaM / pratyabhijJAzloke ca pramANopanyAsaH / tadananyathAsiddhayupapAdanena ca kSINAni cakSurAdIni rUpAdiSveva paJcamu / na SaSThamindriyaM tasya grAhakaM vidyate bahiH // naikaM rUpAdyabhedo vA dRSTaM cennendriyeNa tat / akSAnekatvavaiyarthyaM svArthe bhinne'pi zaktimat // bhAvaprakAzaH lokAvatAraNArthaM ca bhAvA nAthena dezitAH / tatvataH kSaNikA naite . U (bodhi+paM 376) iti bhASamANo mAdhyamiko vA vijayI syAditi bhAvaH / etacca buddhisare (33) zlokavivaraNe-'vikalpaviSayA vastutve ityAdinA AcAryaireva vakSyate // " Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepapArahAraH 61 ___ sarvArthasiddhiH evamekAzrayAnekadRSTAvanyatarAnivArthinau punarapi dharmadharmibhAvabhaGgamukhena pravRttau pratihanyete / anyathA '* 'antastaddharmopade AnandadAyinI avidyamAnAbhede'pi tadakSAgocaratvataH / spRzato'pyasti sA buddhiH dravyaM tat sparzanaM yadi // nAyaM ghaTa iti jJAnaM sarva (varNa) pratyavabhAsanAt / ityAdIni bauddhapaThitadUSaNAnyuddhatAni bhavanti / idAnIM tu prameyadUSaNoddhAraH kriyate iti saGgatiM darzayan dravyanirAkaraNavAdinaH pUrva pradhAnatayA prastutatvAt taddavyabAdhakayuktInAM pRthagupanyAsaH tatsamAdhAnaM ca rAddhAntinA vaktavyaM ; na cAtra takriyate; dharmamAtra paryavasAnAdvakSyamANayuktInAM ; dharmamAtradUSaNaM ca tacchnyazloke sa yuktikamupapAdayiSyate / ataH kathamuttarazlokArambha iti zaGkAdvayaM paunaruktayaM ca pariharannavatArayati--evamekAzrayeti dharmarmibhAvo'tra nirAkriyate na dharmamAtraM / uttaratra vRttivikalpena atra tu dharmadharmi bhAvabhaGgamukhena iti na kRtvAkaraNaM nApi paunaruktayamiti bhAvaH / dharmadharmibhAvasyopayogamAha--anyatheti-dharmadharmibhAvAbhAve 'antastaddharmopadezAt, ityAderayogAditi bhAvaH / bauddhAnAM dharmadharmibhAvakhaNDa bhAvaprakAzaH 1* antastaddharmopadezAdityAdi / Adipadena 'vivakSitaguNopapattezca' 'adRzyatvAdiguNako dharmokteH' ityAdiparigrahaH / atrAntastaddharmopadezAditi sUtropAdAnaM 'ya eSo'ntarAditye hiraNmayaH puruSa iti zrutyuktadizA bhagavato divyamaGgalavigrahavattve'pi akarmavazyatvaprakhyApanapUrvakaM divyamaGgalavigrahaguNAnAmapi muktayupAyajJAnaviSayatvabodhanAya / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH zAt' ityAdi *anirUDhaprAyaM syAt / nanu anumAnaM pramANamicchan na dharmadharmibhAvaM bAdhitumarhati tasya hetusAdhyadharmAzrayAvazyaM bhAvAt ; Aha ca dharmakIrtiH * hetubindau AnandadAyinI namapasiddhAnta iti zaGkate nnviti| heturbhumAdiH sAdhyaM vayAdiH ta evadharmaH tadAzrayaH parvatAdiH pakSaH / dharmakIrtiH-bauddhavizeSaH / hetuvindau bhAvaprakAzaH _1* anirUDhaprAyaM syAditi-dharmadharmiNormeMdAsAdhane svabhinnadharmazUnyatvAdebrahmaNyaGgIkAre'pi brahma nirdharmakaM nirguNaM ityeva paryavasAnaM syAt / taccodAhRtasUtrapraNetuLasasyAnabhimataM / "yadA pazyaH pazyate rukmavarNa kartAramIzaM puruSaM brahmayonim / tadA vidvAn puNyapApe vidhUya niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti' iti brahmatadvigrahaguNAnAM muktayupAyajJAnaviSayatvabodhakAtharvaNazrutyAdisvArasyaviruddhaM ca / atastatsAdhanaM doSapariharaNaM cAvazyaka miti bhAvaH / etena ' athAto brahmajijJAsA' ityatra dharmaviziSTasyaiva brahmaNo jijJAsyatvaM dravyAdravyavibhAgasya prayojanaM vyAsasaMmatizca sUcyante / ___2* hetubindAviti--atra nyAyabindau dharmakIrtivAkyAnyanusandheyAni--(sU 30) 'trairUpyaM punaH liGgasyAnumeye sattvameva / sapakSa eva sattvaM / asapakSe cAsattvameva nizcitaM / anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dhrmii| sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthassapakSaH / nasapakSo'sapakSaH / tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti / trirUpANica trINyeva ca liGgAni anupalabdhiH svabhAvakArye ca / tatrAnupalabdhiyathA-na pradezavizeSa kvaciddhaTaH upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhorati / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH sarvArthasiddhiH pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAddhetvAbhAsAH tataH pare / / 333 bhAvaprakAzaH 63 AnandadAyinI hetu bindvAkhyagranthe / pakSadharma ityAdi pakSadharmaH sAdhyAzrayasya pakSasya parvatAdeH dharmaH 1 tanniSTho dhUmAdiriti yAvat / tadaMzena - pakSAMzena tasya pakSasyAMzena --vizeSaNena sAdhyena vyAptaH / trividhena - kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena / avinAbhAvasya niyamAt upalabdhilakSaNaprAptirupalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca / yaH svabhAvaH satsvanyeSupalambhapratyayeSu yatpratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH / svabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharmahetuH / yathA vRkSo'yaM shishpaatvaaditi| kAryaM yathA'gniratra dhUmAditi / atra dvau vastusAdhanau / ekaH pratiSedhahetuH iti / atra hetuvindau tadaMzena vyApta ityanena ' sapakSa eva satvaM asapakSe cAsattvameva nizcitaM ' iti nyAyabindUktaM rUpadvayaM saMgRhItaM / bAdhaH paraM pratyekaM na doSaH vyabhicArAsiddhayoranyatareNa gatArthatvAt / bAdhasthale pakSAntarbhAvena vyApterasaMbhavAcca / ekatra bAdhAbhAvanizvaye'pi pakSatAvacchedakAkrAntAnekavyaktiSu bAdhAbhAvanizcayasyAzakyatvAcca / ato'bAdhitatvAsatpratipakSitatve parityakte / 1 * tataH para iti--nyAyabindau - evaM trayANAM rUpANAmekai: kasya dvayordvayovA rUpayorasiddhau sandehe ca yathAyogamasiddhaviruddhAnaikAntikAstro hetvAbhAsA ityupasaMhAre saMkSepaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH iti / anye'pi 'grAhyadharmastadaMzena vyApto hetuH' iti / satyaM ; kAlpanikahetusAdhyadharmadvArA anumAnapravRttiH; pAramparyeNa tu svalakSaNavizrAntyA bhAktamanumAnaprAmANyamiti hi ' bauddhAnAM rahasyam / * tatvagatyA caturvidhAnAmapi teSAM dharmadharmibhAvaH kSepyaH / 2 AnandadAyinI -- vidyamAnatvAdityarthaH / grAhyadharma ityAdi - grAhyasya indriyagrAhyasya pakSasya dharmastadaMzena sAdhyena vyApto hetuH iti nyAyakaumudIkArAdaya AhurityarthaH / nAtrArthatathAtvalakSaNaM prAmANyamaGgIkriyate ; tasya nirvi kalpakamAtraparyavasAyitvAt apitu avisaMvAditvalakSaNaM ; tacca dharmadharmibhAvakalpanayA'pyupapadyate iti pariharati satyamiti--asmin zloke na vaibhASika eva pUrvapakSI; api tu catvAro'pItyAha - caturvidhAnAmiti / nanvayaM vikalpo viSayasiddhyasiddhiparAhata ityAha 64 [ jaDadravya bhAvaprakAzaH * bauddhAnAM rahasyamiti nyAyavindau nirvikalpakaM prastutya 'tasya viSayaH svalakSaNaM / tadeva paramArthasat / anyatsAmAnyalakSaNam / so'numAnasya viSayaH' ityAdyukteriti bhAvaH / etacca buddhisare (33) savikalpakadRSTAntena AcAryaireva samyagupAdayiSyate / 2 * tatvagatyetyAdi sautrAntikayogAcAramAdhyAmikAnAM pratyakSArthabhaGga bAhyArthabhaGga sarvazUnyatvavAdaiH vaibhASikavailakSaNyasattve'pi paramArthasatodharmardharmiNordvayoH kairapyanaGgIkArAditi bhAvaH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 65 tattvamuktAkalApaH . dharmo nirdharmakazcetkathamiva bhavitA so'bhilApAdiyogyo dharmeNAnyena yoge sa ca bhavati tathetyavyavastheti cenn| kazviddharmo 'pi dharmo sphuTa sarvArthasiddhiH atastadbhaGgamanUdya pratyAha-dharma ityAdinA / ayamarthaH yastvayA kazciddharma iSyate sa nirdharmakassadharmako vA? Aye tasya zabdavAcyatvaM na syAt / aviziSTasya vyutpattyAdyagocaratvAt / 1* sarvadhIzabdAnAM viziSTaviSayatvaM ca bhavatAM bhASyAdipUktaM / AnandadAyinI ayamartha iti-tvayeti / parasiddhena paro bodhanIya iti nyAyAnna vyAghAta iti bhaavH| Aye iti / vAcyatvAbhAvAdbhavanmatAnurodhena tucchatvaM syAditi bhaavH| zabdagocaratvAbhAve hetuH aviziSTasyeti / aviziSTe'pi vyutpattirAstvityatrAha-sarvadhIzabdAnAmiti / aviziSTasya sakalapra. mANabAhyatayA dhIgocaratvAbhAvena vyutpattiviSayatvAbhAvAnna zabdamAtra bhAvaprakAzaH .. 1* sarvadhIzabdAnAmityAdi-jJAnatvavyApakaM kiJcidavacchinnavizeSyatAkatvaM niravacchinnavizeSyatAkatvAbhAvo vA; saMsargatAprakAratA bhinnajJAnIyaviSayatAtvavyApakaM kiJcidavacchinnatvaM vA; zabdatvavyApakaM niravacchinnaviSayatvAprayojakatvaM cetyarthaH / etena sarvasaMmatajJAnavailakSaNyAt nirvikalpasya viziSTaviSayakatvAbhAvamabhyupagacchatAmardhavainAzikAdInAM mate SARVARTHA. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya mmmmmm . sarvArthasiddhiH dvitIye tu yena dharmeNa dharmassadharmakaH so'pi pUrvavaddharmAntareNa dharmI syAdityaparAparApekSAyAmanavasthA / dvitrAdiparvamAtre vizrama iti vyavasthAbhAvAt / dharmatvaM ca dharmANAM bhaavH| atastasyApi dharmatvaM vAcyaM / na caitattasyAtmaiva AtmAzra AnandadAyinI viSayatvamityarthaH / yAvadarzanaM vyavasthA bhaviSyatItyAzaGkaya darzanamasiddhamityAha-dvitrAdIti / tatazca--- asmAnupAlabhya punaH kurvato dharmaviplavam / tava vAkyamidaM hAsyaM zvazrUnirgacchavAkyavat // iti nyAyassyAditi bhAvaH / prakArAntareNAnavasthAM pratipAdayatidharmatvaM ceti / dharmANAM bhAvo dharmAntaraM na tu svarUpamityarthaH / tataH kimityatrAha-ata iti / dharmatvaM vAcyamiti-tatrApi dharmatve dharmatvaM nAma dharmAntaraM vaacymityrthH| nanu sakaladharmavarti dharmatvaM svAtmaiva ; anyathA sakaladharmavRttitvavyAghAtAdityatrAha--na ceti / svaniSThatvAbhAve sakaladharmavRttitvavyAghAtavat svasya svavRttitve'pi vyAghAtasmyAdityarthaH / __ bhAvaprakAzaH sarvatra tAtvikadharmabhibhAvAGgIkAro'yuktaH sarvapratItiSu khaNDanayuktayA viziSTaviSayakatvAnabhyupagamaucityena tAtvikadharmadharmibhAvAsiddhayA nirdhamakameva sarvaM prasajyateti sUcitam / mUle abhilApAdItyAdipadasya itaravyAvRttatvAdirarthaH / dharmo hi dharmiNa itaravyAvRttidhIhetuH / dharme vyAvartakadharmAGgIkAre tasyetaravyAvRttattvena nizcayAsaMbhavena tena dharmiNo'patiravyAvRttatvena nirdhAraNaM na saMbhavatIti bhAvaH / nanu gotvena goH gavA gotvasya Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 67 savArthasiddhiH yAt / na cAnyat ; anavasthAnAdeveti cet tanna, sarveSAM dharmANAM nirdharmakatvAnaGgIkArAt / kazciddharmopi dharmI sphuTaM / sphuTadRSTaM hi nApahrotavyaM / tvayApi hetusAdhyAdidharmANAM pakSa AnandadAyinI anavasthAnAdeveti-svIkRtasvIkriyamANadharmavartidharmasvIkAre'navasthA syAditi ; dharma samarthayan mUrkhaH tena dharmeNa bAdhyate / kavATavivare pucchaM prerayan jambuko yathA // iti nyAyassyAditi bhAvaH / siddhAntI pariharati-tanneti / sarveSAmiti jAtiguNakriyAdivRttInAmeva nirdharmakatvasvIkArAditi bhAvaH / teSAM ca zabdabodhyatvAdikamupapAdayiSyate / sphuTadRSTamiti --- dharmatvena pratIyante spaSTaM jAtiguNakriyAH / tattallakSaNayogena parasparavilakSaNAH // iti pratItatvAdityarthaH / apasiddhAntameva draDhayati-tvayA'pIti / bhAvaprakAzaH ca dharmavattvetaravyAvRttatvAdyaGgIkAre govRtti gotvaM gotvavAn gauriti vA govRttigotvavAnityAdirvA'bhilApaH syAt ; gauriti pratItau ca gotvasya nirdharmakasya bhAnamanubhavasiddhaM ; tadvirudhyeta / parasparadharmavattvena itaravyAvRttidhIsvIkAre parasparAzrayaprasaGgazca / kiMca gavi svetaratattadbhadasAmAnyaM ca svadharmabhUtagotvarUpaM gotve svetaratattadbhedasAmAnyaM ca gotvavyaktirUpameveti siddhAntavirodhaH / tatrApi gotvaniSThabhedasya govRttitvarUpatAyAH AdheyatAsaMbandhena gorUpatAyA vA aGgIkArasyaivokta *5 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa tattvamuktAkalApaH matimathane svAnyanirvAhakatvaM [jaDadravya sarvArthasiddhiH dharmatvAdidharmAssvIkAryAH / anyathA anumAnAsiddhau kSaNabhakAdisAdhanAyogAt / atimathane -'* atyantacacayAm / yadvA sphuTamatimathane - vizadabuddhayA sAvadhAnaM vimarze satItyarthaH 1 AnandadAyinI anyatheti -- pakSadharmatvAdInAM kalpitatve'numAnasyAbhAsatvAt kSaNabhaGgAdisAdhanamapi na syAdityarthaH / atyantacarcAyAmiti / ayaM bhAvaHdharmadharmibhAvamapalapataH ko bhAvaH ? kimanubhava eva nAstIti ; uta satyapi tasmin anavasthAdussthatayA na sadviSayatvamiti / nAdyaH ; vAGmAtreNa pratItimAtrApahnavaprasaGgAt / na dvitIyaH ; svaparanirvAhakatve'navasthAyA evAbhAvAt iti / tarhi prathamata eva svaparanirvAho'stu kiM dharmamAtreNApIti zaGkAM parihartuM 'sphuTamatimathane ' ityekanirvAhapramANaparatayA yojayati -- dveti / sphuTA cAsau matizceti sphuTamatiH / matireva vastusadbhAve bhavati zaraNaM / svAnyanirvAhakatayA keSAJcideva ---- bhAvaprakAzaH rItyA nyAyyatvAditi bhAvenAha' aticarcAyAmiti / gaurityAdau gotvAderdharmiNA dharmavattvasya sphuTatAyA uktarItyA asambhavamabhipretya sphuTamatimathane ityekameva padamityabhipretyAha - 2 * yadveti / * vimarze satIti / vimarzo vicAraH / sa ca uktarItyA bodhyaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarA dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 69 sarvArthasiddhiH svAnyanirvAhakatva-svaparavyavahArAdivyavasthApakatvaM / 'zyatra hyanavasthAbhayAddharmAntaraM neSyate, tatra nimittAntaranirapekSau taddhIvyavahArau / yathA gozabdasya vyaktivRttAvitthambhAvabhUtaM gotvaM nimittaM gotve tu na nimittAntaramapekSate AnantyavyabhicArarUpAnupapattyabhAvAt / evaM zuklAdizabdeSvapi / AnandadAyinI dharmANAM pratItirityanubhavAnusArAt kaciddharmAntareNa sadharmakatvaM nApahotuM zakyamiti bhaavH| sadRSTAntamupapAdayati--yatra hIti / nanvevaM dharme dharmAntaraniyamAbhAve yasya dharmatvAderna dharmAntaraM tasya vyutpattyAdyabhAve zabdavAcyatvAdikaM na syAditi cenna ; tatra dharmAntarAbhAve'pi svasyavai svavRttitayA prameyatvAdivadviziSTabuddhayAdiviSayatvena vAcyatvAdisaMbhavAt / naca siddhAnte gotvasya saMsthAnarUpatayA AnantyavyabhicArAdyanupapattiH ; tathA'pi sausAdRzyarUpasyaikasya saMbhavAditi bhAvaH / evaM zuklAdizabdeSvapIti-nanu zuklAdInAmanekatvAnna gotvAdinyAya iti cenna; zuklatvasyaikasyopAdhervaktuM zakyatvAt / nanu yadi bhAvaprakAzaH * yatra htyiaadi| uktaM ca bhASye-'prathamameva vastu pratIyamAnaM sakaletaravyAvRttameva prtiiyte| vyAvRttizca gotvAdisaMsthAnaviziSTatayA itthamiti pratIteH' iti tadapi jAtyAdiviziSTavastunaH pratyakSaviSayatvAt jAtyAdereva pratiyogyapekSayA vastunassvasya ca bhedavyavahArahetutvAcca duurotsaaritN| saMvedanavat rUpAdivacca paratra vyavahAravizeSahetoH svasminnapi tadvyavahArahetutvaM yuSmAbhirabhyupetaM bhedasyApi saMbhavatyeva' iti / atra zrutaprakAzikA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH nanu gauH zukla ityAdi AnandadAyinI keSAM ciddharmANAM svenaiva vizeSaH tathAtve'pi gaurityAdijAtizabdeSu dharmiparyanteSu zuklAdizabdeSu vyakterjAtirguNazca jAteya'ktyAdizca vaiziSTayapratiyogitvAdinA bhAsatAM / yatra guNamAtraviSayakazzuklazabdaH yatra vA bhAvapradhAnanirdezo dveSakayorityAdiSu bahuvacanaprasaGgena dvitvaikatvapareSu tvatalAdyanteSu gotvagotAdizabdeSu jAtirityAdizabdeSu ca pradhAnatayA guNAdInAM nirdezaH tatra kiJciddharmavattvAbhAve prAdhAnyAyogAttadanyatve'navasthAprasaGgAttadabhAve ekasya vizeSaNavizeSatayA pratItyayogAdapasiddhAntaH / prameyatvAdikaM ca pakSasamamiti tatra dharmA bhAve'pa gatyantarAGgIkAre sarvatra tathA'stviti zaGkate-nanviti---- bhAvaprakAzaH 'jAtyAdereveti-svaparanirvAhakatvAdvyAvRttirUpadharmAntaranirapekSasya pratiyoginirapekSasyaiva ceti bhAvaH' iti ; upasaMhArabhASye ca 'ato vastusaMsthAnarUpajAtyAdilakSaNabhedaviziSTaviSayameva pratyakSaM' iti / na ca ' atodvitIyAdipiNDagrahaNeSu gotvAderanuvRttidharmaviziSTatA saMsthAnivat saMsthAnavacca sarvadeva gRhyate' iti bhASyavivaraNAvasare 'piNDadharmassaMsthAnaM taddharmo'nuvRttiriti dharmidharmabhAvarUpasAmyanibandhanaM ca dRSTAntadvayopAdAnaM' iti / tatpUrva * anekavyaktayanvayarUpA hyanuvRttiH sA cAnvayinaH padArthasya pUrvavyaktiniSThatAparAmarzenaiva dvitIyAdiSu gRhyate' iti ca vyAsAryasUktau nirvikalpakasavikalpakayorubhayorapi gotve gorAdheyatAsambandhena prakAratayA bhAnamiti pratIyate; spaSTaM cedaM nirvizeSaprAmANyavyudAsavAde iti vAcyam ; anekavyaktayanvayarUpA hyanuvRttirityanena anekavyakti Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH sarvArthasiddhiH '* vizeSyaparyantoktau tathA syAt / kvaciguNamAtraviSayeSu zuklA dizabdeSu bhAvapradhAneSu vkayorityAdiSu tvatalAdyanteSu jAtirguNaH kriyetyAdiSu ca vAcyAnAM tattaddharmANAmidantvena nirdezAditthambhAvasApekSatve anavasthA ; anapekSatve tu sara: ] 2 71 AnandadAyinI nanu dharmANAM dharmAntarAGgIkAre anavasthA; svasyaiva svaniSThatve AtmAzrayaH dharmiNazca dharmApekSayA dharmatve'nyonyAzrayaH ; parasparavyAvarta - katve karmakartRvirodha iti tanniSkarSakaprayoge dharmI vizeSa ityanupapanna bhAvaprakAzaH sambandhasyaiva anuvRttipadArthatvakathanena tasya saMsargatayA bhAnasyaiva tena strarasataH pratIteH / pUrvavyaktiniSThatA -- pUrvavyaktisambandha eva / bhASye gotvAderanuvRttidharmaviziSTatA -- anekavyaktisambandha eva / vastuto dharmadharmibhAvasya gotvAnuvRttyossattvena tathA vyapadezo bhASye zrutaprakAzikAyAM ca, na tu tAdrUpyeNa jJAne bhAnatAtparyeNa iti dhyeyam / 1 '* vizeSyaparyantoktAvityAdi --- vizeSaNatvaM vizeSyasya svetara - vyAvRttidhIhetutvaM / yasya vizeSaNatvamAtraM tasya tu svata eva svetara - vyAvRttatA / vizeSyasyaivetaravyAvartakadharmApekSA iti cAstu tathApyadravye saMsthAnarUpajAterasaMbhavena tadvizeSyakapratItiSu taditaravyAvartakadharmAbhAvena ' prathamameva vastu pratIyamAnaM sakaletaravyAvRttameva pratIyate ' iti bhApyavirodha iti bhAvaH / * zuklAdizabdeSviti -- zuklAdipratyakSe ca AzrayavinirmokeNa rUpabhAnaM na saMbhavatIti tattyAgaH / idaM zabdagandhAdipratyakSasyApyupalakSaNam / 2 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH taniSkarSaprayogeSvapi bhavati punastasya dharmI vizeSaH // 9 // sarvArthasiddhiH "idamitthamiti hi sarvA pratItiH" iti bhASyAdivirodha ityatrAha--taniSkarSaprayogeSvityAdi / ayaM bhAvaHudAhateSu 1* niyatAniyataniSkarSakazabdeSu jAtiguNAdeH pradhAnatayA nirdezepi * santi kecidyathApramANamitthambhAvAH AnandadAyinI. mityatrAha-ayaM bhAva iti / kalpitadharmamAdAya sadharmakatvapratyuipapAdane'pIdRzadoSAHsyuriti tvayApi kathaMcitparihAryA ityAha bhAvaprakAzaH _1* niyatAniyataniSkarSakazabdeSviti-pRthivyAdyapekSayA niyata niSkarSakA jAtiguNakriyAzabdAH / aniyataniSkarSakAH zuklAdizabdAH / etacca buddhisare (81,85zlo) vivecyissyte| * santi kecidityaadi| taduktaM tattvaTIkAyAm sajAtIyavijAtIyavyAvRttasvasvabhAvataH / itthamityeva gRhyante zabdagandhAdayo'pi hi // iti / ayamAzayaH--zuklarUpAdiSu niravayaveSu avayavasannivezavizeSAtmakasaMsthAnAbhAve'pi 'saMsthAnaM nAma svAsAdhAraNaM rUpamiti yathAvastusaMsthAnamanusandheyam' iti bhASyoktadizA zuklarUpAdimAtrAvagAhi jJAnameva saMsthAnaM / uktaM ca nyAyasiddhAJjane-..' nanu yadi saMsthAnameva Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] * dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH . 73 sarvArthasiddhiH tvayApi hetusAdhyAdInAM pkssdhrmtvaadidhrmaassviikaaryaaH| anavasthA ca kthshcidupshmniiyaa| svIkRtaM ca saMvedanasaMvedane zabdazabdAdau svaparanirvAhakatvaM / * na cAtra karmakartR AnandadAyinI tvayApIti / svaparanirvAhakatvaM tvayApi kvacitsvIkAryamityAhasvIkRtaM ceti / saMvedanasaMvedanaM-jJAnamAtraviSayakaM jJAnaM / Adizabdena sarvamityAdizabda uktaH / devadatta AtmAnaM pazyatItyAdau karmakartRbhAvadarzanAnna virodha ityAha-na cAtreti / nanu tarhi bhAvaprakAzaH sAmAnyaM tarhi tadrahiteSu rUparasAdiSu kathaM nirvAhaH? tava vA kathaM upalakSaNarahiteSu ? lakSaNamevopalakSaNamiti cet ; kiM tat ? pratIti. riti cenna ; AtmAzrayaprasaGgAt, asmAkaM tu tadevakIkaraNamiti nopadravaH' iti // zuklarUpAdyavagAhino jJAnasya svayaMprakAzatayA viSaye prakAratayA bhAnena zuklarUpAdyavagAhisarvapratItiSu tasyetaravyAvartakatA / evaM kAlasyApItaravyAvartakatvaM bodhyam / taduktaM vyAsAyaiH (jijJAsAdhikaraNe)-- 'nanu kathaM sarvapramANAnAM savizeSaviSayatvaM? nahi gandhAdigrAhi pramANaM gandhAdikaM sAzrayamAvedayati ; naivaM; Azraya eva vizeSa iti niyamAbhAvAt / saMvido'pi sarvavizeSaNatayA sarvArthavaiziSTayaM hyupapadyate / ayaM gandho'nubhUyate iti kAlAdivizeSAva cchinnatayaiva gandhAdipratItezca savizeSatvopapattiH / iti / I* ncaabeti| atra- rUpAdeH jJAnaprakAratve jJAnadharmitve ca // bhavati punastasya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 saThyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH virodhaH / svotpAdakatvAdAviva paurvaapryaadivaighvyaabhaavaat| kiMca svalakSaNAdInAM jAtyAdInAM ca saMvRtisiddhAnAM nirdharmakatve'pi kathaJcidabhilApArhatvaM tvayApi grAhya ; anyathA tattasaMvyavahAreNa kathAdipravRttyayogAt / ato nirdharmakaM zabdavAcyaM na bhavati iti svasiddhAntavirodhaH svavacanavyAghAtazca / AstAmetat--'* samAnAdhikaraNasyeva vyadhikaraNasyApi ___ AnandadAyinI svasya svajanakatvamapi syAdityatrAha--svotpAdakatvAdAviti / tatra hi sattvAsattvayorvirodha iti bhAvaH / nanu dharme svaparanirvAhakatvamasiddhamityatrAha--kiM ceti / nanu kalpitadharmamAdAya dharme vyavahAra ityatrAha-jAtyAdInAmiti / tatrApi dharmakalpanena vyavahAre'navasthA syAditi bhAvaH / ato nirdharmakamiti / kalpitadharmamAdAya zabdavAcyatve zuktayAdarapi rajatAdizabdavAcyatvaprasaGge lokavyavahAravirodhAvyavasthA na syAditi svarUpeNApi vAcyatvaM svalakSaNaM vAcyamiti siddhAntavirodho'pIti bhAvaH / svavacaneti / nirdharmakaM zabdavAcyaM na bhavatIti nirdharmakazabdavAcyatvena tadavAcyatvapratipAdanAt svavacanavyAghAta ityarthaH / nanu pratibandImAtramanuttaramityatrAha--AstAmiti / bhAvaprakAzaH dharmI vizeSa iti mUlaM vivRNoti-1* samAnAdhikaraNasyetyAdinA / etena 'nanu vizeSA hi nirvizeSAH tatkathaM nirvizeSavastuno'prAmANikatvaM ? ucyate---dharmeNa dharmI savizeSaH dharmiNA ca dharmassavizeSaH / kasya ciddhamabhUtaM dhami vA yanna bhavati tat prAmANyazUnyamiti hi granthArthaH / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 75 sarvArthasiddhiH vyAvartakatvAditthambhAvatvaM sidhyati / tathA ca niyataniSkarSaka prayogeSvapyeteSu dharmI dharma vizinaSTi yathA paTasya zauklayaM khaNDasya gotvamityAdiSu / dharmI vizeSaH dharmasya svetaraniSThAdvadyAvRttidhIheturityarthaH / na cAtra mithassaMzrayaH / vizeSaNavizeSyAdhiyostadvyavahArayozca mitho janyatvAbhAvAt / niSkarSAniSkarSavyavahArayozca vivakSAbhedAyattatvAt ubhayathA vyavahArasya sarvatra sarvairapi durapahnavatvAt / yazcAtra samAAnandadAyinI vyAvartakatvAditi / rAjJaH puruSa ityAdau vyAvartakatvAdityarthaH / nanu parasparavyAvRttabuddhiviSayatve'nyonyAzrayaH ityAha - naceti / parasparaviziSTabuddhirvyAvRttidhahetuH / nacAtrAnyonyAzrayaH, parasparavyAvRttibuddheH parasparahetutvAbhAvAt / tadviziSTabuddhizvendriyasaMprayogAdviziSTazabdAdipramANAdvA bhavati / tatra zabdena kadAcitkiJcidvizeSyatayA bhAsate / tathAniyamasya vivakSA niyAmikA / ubhayathA'pi pratItau parasparavyAvartakatvAvizeSe kathaM vizeSaNavizeSyabhAvabheda ityatrAha --yazceti / " bhAvaprakAzaH vizeSo vyAvartakaH dharmI ca svagatadharmasya AzrayAntaragatadharmAdvyavacchedaka iti vizeSazabdavAcyaH' iti zrutaprakAzikAyAM dharmiNA dharmassavizeSa ityasya ghaTasya zauklayamityAdivyadhikaraNasthalamevodAharaNaM vivakSitamiti darzitaM / tena jJAnatvavyApakaM kizcidavacchinnavizeSyatA katvamityava -- savizeSavastuviSayatvAtsarvapramANAnAm' iti bhASyasyArthaH / vastuzabdasya vizeSyaparatvAt prathamameva vastu pratIyamAnaM sakaletaravyAvRttameva Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH nAdhikaraNaprayoge viziSTatvenAvasthito'pi *arthatassvadharma anyaniSThAdvayavacchinatti sa eva paTasya zauklayamityAdiprayoge guNIbhavan kaNThoktena svasambandhena vizinaSTi / gotvaM zauklayaM ityAdipadeSvapi "tasya bhAvastvatalau" ityAdi vihitataddhitAzrayavAcyatvena dhIstha evArtho niSkRSyamANaH svavizeSaNanirUpakatayA anuziSyate / evaM vizeSyasyaiva dvidhA vizeSaNayoga iti vyajanAya punazzabdaH; niSkarSaprayogeSu vizeSaM vA dyotayati // 9 // AnandadAyinI nanvevaM sati gotvaM zauklayamityAdau taddhitAzrayaprakRtigavAdizabdaiH dharyeva dharmavizeSitaH pratIyata iti guNIbhavan kaNThoktena sambandhena pratIyata ityanupapannamityata Aha-gotvaM zauklayamityAdIti / prakRtyA viziSTArthopasthitAvapi taddhitArthadharmAnvayabodhasamaye gaurnityetyAdAviva dharmaM vihAya svarUpamanvetIti na doSa iti bhAvaH / nanu jAtiguNaH kriyetyatra na dharmyupasthApakaM pramANamasti / anupasthitAnAM ca na vyAvatakatvaM / na ca jAtyAdikameva tadupasthApakaM ; anupasthApitasya tasya tadupasthApakatvAyogAt / upasthApanasya vyApakadharmyupasthApanAdhInatvAditi cetttraah--nisskrsspryogessviti| tattacchabda eva sahAnubhavasAma rthyAt smArayati, smRtAnAM vyAvartakatvaM ceti na virodha iti bhAvaH // 9 // bhAvaprakAzaH prayate' ityuttarabhASyaikarasyAditi siddhaM / 'arthata iti-etena gauriti pratyaye gotve gorAdheyatAsambandhena bhAnaM nAstIti sUcitam // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH tattvamuktAkalApe tacchnye tasya vRttiH kathamiva ghaTate tadviziSTe tu vRttau / ___ sarvArthasiddhiH punarapi dharmasya dharmiNi vRtti vikalpya tadubhayamapaDhuvAnaM pratyAha-tacchUnya iti-yo'yaM rUpAdiH dravyasya guNatayeSTaH sa kiM svazUnye vartate svaviziSTe vA? nAdyaH / vyAghAtAt ; anyathA sarveSAM sarvatra vRttiH kiM na syAt ? khapuSpAdInAmapi ___ AnandadAyinI nanu pUrvameva dharmadharmibhAvAnupapattimAzaGkaya samAhitatvAt punastakathanamayuktaM ityAzaGkaya nirasanIyazaGkAbhedAnna ponaruktayamityAha -- punarapIti / ekasmin kAle svAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM viruddhamityAha-vyAghAtAditi / virodhAdityarthaH / anyathA--virodhAbhAve / nanu sarvatra sarva syAdityayuktaM rUparasayorvirodhAbhAvamAtreNa tejasi na rasaprasaktiH api tu tatsattAgrAhakapramANasattve; sarvatra tadanupalabdherna prasaktirityatrAha-khapuSpAdInAmiti / niSedhaH-nissvabhAvatvAniyamaH / bhAvaprakAzaH etAvatA aviziSTAdviziSTasya vaiziSTaye yadi dhIvizet / tadbuddhidhArA'vizrAntissyAdvA mUlAviziSTatA // iti khaNDanoktadUSaNamapi parihRtaM / atha khaNDanakRtA viziSTasyAtiriktAnatiriktatvapakSadvayaM dUSayitvA lakSaNanirvacanaM na saMbhavatI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH kathaM niSedhaH ? yogyAnupalabdheriti cenna tadupalabdhyanupalabdhyorapi virodhAbhAvAt / kiMca anupalabdhiH abhAvopasthApanena bhAvaM virundhyAt tadA kathaM tacchranye tasya vRttiH / na dvitIyaH / AtmAzrayApAtAt '* viziSTaM vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAtiriktaM 78 [jaDadravya AnandadAyinI nanu tatrApyanupalabdhayA nizcayo'stviti zaGkate ---- yogyAnupalabdheriti / anupalabdhirna tAvatsvarUpAbhAvAviSayA; apitUpalabdhayabhAvarUpatayA upalambharUpapramANAbhAve prameyAbhAva iti vyAptayA vA pratyakSa sahakAreNa vA / ubhayathA'pi nAnupalabdhimAtramabhAvanizcayahetuH ghaTavati ghaTAnupalabdhimati vyabhicArAt / kiJca tayA'bhAvanizcayo'stu tAvatApi rUpajJAnaM rasavattvamiva kathaM bhAvaM nirundhyAt virodhAbhAvAt ityAhana tadupalabyanupalabdhayooriti / nanu anupalabdhirabhAvamupasthApya sattvavirodhI na bhaviSyatItyatrAha -- kiJceti / tathA sati bhAvasyAbhAvavi bhAvaprakAzaH tyuktaM / tatra prathamapakSavAdina itthamAhuH - viziSTaM vishessnnvishessyttsmbndhaatiriktN| samUhAlambanAdviziSTajJAnasya samUhAlambanajanyavyavahArAdviziSTavyavahArasya ca bhedAt / ekaH puruSa ityAdipratItivilakSaNAdeko daNDIti pratyayAt pratyekAbhAvAdviziSTAbhAvasyApi bhedAcca / vizeSaNasannidhAnena vizeSyaM vizeSyasaMnidhAnena vizeSaNaM vizeSaNavizeSyobhayaM vA viziSTopAdAnaM / viziSTapratyekayozca bhedAbheda iti / tanmatenAtra samAdhirna sambhavatItyAha - ' * viziSTamityAdi / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH sarvArthasiddhiH na kiMcit / tasmin ' * pramANAbhAvAt / na cokteSu triSvanyatama AnandadAyinI rodhitvAtsvazUnye svasya vRttirna syAdityarthaH / nanu svasya svavRttitve 79 bhAvaprakAzaH ' *pramANAbhAvAditi- -' daNDI puruSa iti pratItau daNDapuruSasambandhamantareNa daNDino'nyasyApratIteH daNDinamAnayetyukte'tadAnayanaprasaGgAcca' ityAdi khaNDanoktadUSaNAnativRtteH / satkAryavAdasthApanArthaM pravRtte ArambhaNAdhikaraNe'rdhavainAzikasiddhAntitasya buddhizabdAntarAdibhirvastvantaratvasAdhanaprakArasya zrIbhASyAdau dUSitatvena tannayAyena viziSTazuddhayorapi bhedAsiddheH / kiM ca viziSTazuddhayorbhede tattatkSaNaviziSTavyaktInAM bhedena kSaNikAnantapadArthasvIkAreNa vainAzikamatapravezApattiH 'kSaNamapi caramAmaNvavasthAM na jayAditi vakSyate bhedAbhedazca nirasiSyata iti bhAvaH / khaNDane 'viziSTAnatiriktatApakSe pratyekaM dANDivyavahAraprasaGgaH, dharmatvAdyananugamenAnugataviziSTabuddhayanupapattyA dharmadharmisambandhAnAM viziSTarUpatA na saMbhavati; anugatadharmatvabhaGge sambandhadharmiNorapi bhaGgena dharmamAtravAdI vaibhASika eva vijayI syAt / , pratyetavyasya vaicitryaM pratyayollekhasAkSikam / dhiyaM nivezya lumpaddho bhaGgaM sAkSyeva yacchati // ato'rthavaicitryamantarA buddhivailakSaNyamasambhavi' ityuktaM / tatra dharmAtirikta dharmyAdikaM ekArthapratyabhijJeti zloka evaM sAdhitaM / anugatadharmAnIkAre'pi pratItivyavahArAvadravyasare sthApayipyete iti pratyekaM daNDyA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mAtraM; tAvati viziSTadhIvyavahArayorabhAvAt / * atassambandhyubhayaM viziSTazabdArtha iti syAt / *tathA ca svaviziSTe vartamAno guNaH svavizeSyamiva khAtmAnamapi / bhAvaprakAzaH divyavahAraprasaGgaM vArayati '* sambandhyubhayamiti / etena pratyekajJAnAt samUhAlambanAcca viziSTajJAnasya vailakSaNyAdikamupapAditaM bhvti| tathAhi - daNDI puruSa iti pratyaye saMyogena daNDasambaddhaH puruSaH puruSe daNDa iti pratyaye ca puruSasambaddho daNDo vissyH| pratIterviziSTaviSayakatvaM ca daNDaniSThaprakAratAnirUpitapuruSAnaSThavizeSyatAnirUpakatAdikaM / ato viziSTazuddhayorabhede'pi samUhAlambanAdekaH puruSa ityAditazca viziSTajJAnasya vailakSaNyaM / tannibandhana eva vyavahArabhedaH / nahi viSayavailakSaNyAdeva pratItivailakSaNyamiti rAjAjJA ; vizeSyaprakArabhAvAdiviSayatA vailakSaNyAdapi tadupapatteH / jJAnAtiriktazcArtho buddhisare sthApayiSyate / vizeSaNAvacchinnapratiyogitAkatvena vizeSaNavizeSyobhayaparyAptapratiyogitAkatvena vA viziSTAbhAvasya zuddhAbhAvAdbheda ityakSapAdAnuyAyigrantheSu vyaktaM / bhAvAntarAbhAvavAde ca na doSalezo'pItyAdika viSayitvapratiyogitkAdikaM ca yathA'vasaraM vivecayiSyate / * tathAca svaviziSTa ityAdi-ata eva vedaprAmANyavAdibhirapi so'yaM devadatta ityAdau tattedantayorupalakSaNatvameva na tu vizeSaNatvaM / daNDI kuNDalItyAdAvapi daNDakuNDalopAhatayostAdAtmyameva viSayaH ityabhyupagataM / taduktaM saMkSepazArIrake aviruddhavizeSaNadvayaprabhavatve'pi viziSTayordvayoH / ghaTate na yadaikatA tadA na tarAM tadviparItarUpayoH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 81 tattvamuktAkalApaH svAdhAratvaprasaGgastata iha na guNo nApi dharmItyayuktam / sarvArthasiddhiH khaadhaariikuryaat| kimatrAniSTam ? 'svasya svasmAdanyatvam / abhede AnandadAyinI AtmAzraya ityasaGgataM utpattijJaptipratibandhakatvAbhAvAdityAzaGkaya AdhArAdheyabhAve bhedassyAt tasya bhedAdhInatvAditi prihrti--kimtretyaadinaa| nanu prameyatve prameyatvamityAdAvabhede'pi darzanAttathA'trApyastvityatrAha--abheda iti // kathaM svavRttiriSTA cedyathA'nyatreti gamyatAm / pramANaM kAraNaM vRttau na bhinnAbhinnate yataH // iti nyAyena pramANasadbhAvAttathA'GgIkAraH ; iha tu na tathA; pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanvekasyaiva ghaTasya bhUtalAdheyatvaM rUpAdhAratvaM ca bhAvaprakAzaH iti bhAvaH / * svasya svasmAdanyatvamiti-tadavacchinnanirUpitAdheyatAyAstatrAGgakiAre svasya svadharmitAvacchedakatvaprasaGgena vidheyatvoddezyatvAdyavacchedakabhedAdyabhAvena zuklAdizabdAcchAbdAnupapattiriti bhAvaH / na cAtra tadupalAkSate tasya vRttiriti saMbhavati ; avidyamAnaM sat vyAvartakamupalakSaNamiti paribhASA / evaM sati dharmasyAvidyamAnatve dharmiNo'pi sattvAsaMbhavena kasyAyaM vyAvartako bhavet ? kiJca dharmasyopalakSaNatve uktarItyA pratatyiprakAratvena bhavadiSTAsiddhirapIti / SARVARTHA. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravyaM tattvamuktAkalApaH tadRttimimAtre sarvArthasiddhiH kathamAdhArAdheyabhAvaH pratisaMbandhibhedAbhAvAt ? * nacAtra bhinnAbhinnatvaM dRSTaM *yuSmadiSTaM vA ? evaM *vRttyanupapattyA vA guNaguNinoranyataraparizeSassyAt ubhayaparityAgo veti paroktamayuktaM / kathamityatrAha--tadvRttirdharmimAtra iti| na vayaM tacchUnye tadviziSTe vA tasya vRttiM brUmaH / api tu * vastutastadviziSTe AnandadAyinI dRSTamityatrAha-pratisambandhIti / yasya yadapekSayA AdhAratvaM tasya tadapekSayA bheda iti bhAvaH / nanu ekasya guNaguNisvarUpasya kaumArilairAdhArAdheyabhAvo'GgIkRta ityatrAha-na cAtreti / tanmataM pramANaviruddhamiti bhAvaH / apasiddhAntazcetyAha-yuSmadiSTamiti / vRttyanupapattyA veti vaakaarHpuurvshlokokttrkaapekssyaa| anyataraparizeSassyaditi vaibhA bhAvaprakAzaH *na caatretyaadi| bhinnaabhinntvN-taadaatmyN| etena daNDI kuNDalItyAdAvapi bhavanmate bhedAbhedAnabhyupagamena tadbhAnAsaMbhavenAbhedabhAne ca daNDakuNDalayorabhedaprasaGga iti sUcitaM / ' * yuSmadiSTamiti-etacca adravyasare sphuTIbhaviSyati / vRttyanupapattyA veti vAkArazcArthe / viziSTasyAtiriktatvAnaGgIkAraNa anatiriktatve vRttyanupapattyA cetyarthaH / tadavacchinnanirUpitAdheyatA na tatra svIkriyate yenoktadoSassyAt kiM tu tadadhikaraNanirUpitAdheyataiveti nAnupapattirityAha-** vastutastadviziSTe iti // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH tattvamuktAkalApaH na bhavati tata evAsya tacchUnyatA'to sarvArthasiddhiH 83 vizeSye tAdvaziSTavRttyabhAve tacchUnyavRttissyAdeveti cettatrAha - na bhavati tata evAsya tacchUnyateti / yatra yadvartate tasya kathaM tacchUnyatvaM ? na ca tadvati vartamAnasya tasminnapi vRtti - riti niyamaH ; ghaTavAta bhUtale vartamAnAnAM guNAdInAM ghaTe'pi vRtteradRSTeH / evaM ghaTasyApi / nanu sarvatra vRttivikalpena viziSTaM dUSayataH kiM (nidAnaM ) ? nidarzanaM / kiM kvacidapi viziSTapraAnandadAyinI SikasautrAntikamatopasaMhAraH / vastutastadviziSTe - tadAdhAre ityarthaH / yatra yadvartata iti -- tatazca tadAzrayasya tacchUnyatvaM svasya svaviziSTatvamiti vA viruddhaM / tatazca tartukAmo yathA garte vegAdutplutya mUDhadhIH / andhaH kUpe patettadvadvauddho vyAptisamarthanAt // iti nyAyAnusaraNamiti bhAvaH / kiJca yatra rUpaM na tatra rUpAbhAvaH yatra rUpAbhAvaH tatra na rUpamiti vyAptiM vadatA rUpasya vRttirabhyupagateti / tatazca- asmaduktaM bhavAnvaktiM nAnyatkiJcana bhASate / pizAca iva kUTasthaH tasmAttvatto vibhemyaham || iti nyAya iti bhAvaH / nanu ghaTavati bhUtale ityAderdRSTAntasyApi pakSatulyatvAttadudAharaNamasaGgatamiti zaGkate nanviti / nidarzanaM H / kacit nidAnamiti pAThaH / tadA nanvityArabhya 6* Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tItireva nAsti, satyapi vA niSkArANikA, sakAraNApi vA durnirUpakAraNA, nirUpitakAraNApi vA nirviSayA, saviSayA'pi vA bAdhitaviSayA? iti; nAdyaH; laukikaparIkSakabahiSkAraprasaGgAt / '* sarvazUnyavAdinApi hi saMvRtyA viziSTadhIripyate / na dvitIyaH, kAryasya kAraNAvazyambhAvAt / tadana * AnandadAyinI siddhAntivAkyaM / nanviti prshnprN| uttaramAha-kimityAdi / pratatyiA arthaklRptirdvadhA - kAryatvena kAraNatayA, viSayatvena viSayitayA vA; ubhayathA'pi na sambhavatIti prathamaH kalpaH / kAryatvena kAraNatayA'rthakalpanaM na saMbhavatIti dvitiiytRtiiyau| viSayaviSayitayA kalpanaM na saMbhavatIti caturthapaJcamAviti vivekaH / saMvRti . bhAvaprakAzaH * sarvazUnyavAdinA'pItyAdi / taduktaM mAdhyamikavRttau-api ca lokavyavahArAGgabhUto ghaTaH patinIlAdivyAtirikto nAstIti kRtvA tasyopacAraH kalpyate / nanvevaM sati pRthivyAdivyatirekeNa nIlAdikamapi nAstIti nIlAderapyaupacArikaM pratyakSatvaM kaplyatAM / yathoktam rUpAdivyatirekeNa yathA kumbho na vidyte| vAyvAdivyatirekeNa tathA rUpaM na vidyate // iti / tasmAdevamAdikasya lokavyavahArasya lakSaNenAsaGgrahAdavyApitaiva lakSaNaM syAt / tatvavidapekSayA hi pratyakSaM ghaTAdInAM nIlAdInAM ca neSyate / lokasaMvRtyA tvabhyupagantavyameva pratyakSatvaM ghaTAdInAM / yathoktaM zatake sarva eva ghaTo dRSTo rUpe dRSTe hi jAyate / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 85 sarvArthasiddhiH bhyupagame tu '* lokAyatAvatArAt / iSyate ca avidyAvAsanAdi bhrAnterapi nidAnaM bhavadbhiH / ata eva na tRtIyaH / nApi caturthaH svaparalokavyavahAravirodhAdeva / kathaM kilAsau viziSTapratItiH kathaM ca nirviSayA ? na paJcamaH, adyApi AnandadAyinI doSaH / tadadhInakalpitaviSayA viziSTadhIrityarthaH / lokAyateticArvAkamate kAryakAraNabhAvAbhAvAditi bhAvaH / naceSTApattiH. apasiddhAntaprasaGgApatterityAha-iSyate ceti / avidyA-doSaH / vAsanA pUrvapUrvasaMskAraH / AdizabdenAlambanasamanantarasahakAryadhipatipratyayAdayaH / ata eveti-tatkAraNatayaiva nirUpaNasaMbhavAdityarthaH / svapareti-- loko dvividhaH----svaH prshceti| tadvyavahAravirodhAdityarthaH kathaM ceti viziSTaviSayA pratItiviziSTapratItiH / tathA ca viziSTapratItiniviSayeti svavacanavyAghAta ityarthaH / adyApIti-vyAghAtAtmAzraya bhAvaprakAzaH brUyAttatkasyacinnAma ghaTaH pratyakSa ityapi / / iti / 1* lokAyatAvatArAditi / tanmate kAryakAraNabhAvAnaGgIkAre yuktayaH taddaSaNaprakArAzca (31) prakAzayiSyante / 'zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpa' iti pAtaJjalainirviSayakhyAtyaGgIkAreNa tadabhiprAyeNa nirviSayeti pRthkkottiH| nanu svalakSaNasyaiva paramArthasattvena saprakArakajJAnasAmAnyaM bhramaH, vedavAdibhirapi nirguNaM brahmaiva paramArthasat saguNaM tvaparamArthameveti nirvikalpakaM brahmajJAnameva tatvataH pramA sapra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya - tatvamuktAkalApaH noktau doSau svadhIvAgvihatiritarathA sarvArthasiddhiH bAdhasyAzAmodakAyamAnatvAt * vikalpaprAmANyaM ca vkssyte| ato yathAdarzanaM kvacitkizciddhatate na svasmin iti vyavasthite tvaduktau vyAghAtAtmAzrayadoSau na sta ityAha-ato noktau doSAviti / anyathA aniSTamAha--svadhIvAgvihatiritaratheti / svadhIvihatiH svavAgvihatiH, svadhIvAgvihati AnandadAyinI yorbAdhakayoradyApyalabdhajIvitatvAdityarthaH / nanu sarvavikalpAnAM vAsanAnirmitatayA prakAradvayenApi viSayavyavasthApakatvamanupapannamityata Ahavikalpeti--buddhisara iti zeSaH / svadhIvAgvihatiriti-dhIzca vAkcetItaretarayoge dvandvasamAsaH / bhAvaprakAzaH kArakabrahmajJAnaM tvaprametyabhyupeyate iti shngkaayaamaah-viklppraamaannymityaadi| * vakSyate iti / buddhisare (33) iti bhAvaH / idamatra bodhya-prakArabhUto vyAvartako'pi dharmo dvividhaH-upalakSaNaM vizeSaNaM ceti / svavizeSyamAtre'nvayi upalakSaNaM svavizeSyAnvite'pyanvayi vizeSaNamiti Adyasya daNDI kuNDalItyAdikaM dvitIyasya rUpavAn prameya ityAdikamudAharaNaM iti jJAnatvavyApakaM kiJcinniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAkatvamiti niyamasyAnubhavasAkSikasya na bAdha iti // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH sarvArthasiddhiH riti pratyekasamudAyaparaM yojyaM / kathaM viziSTadhIvirahe tavApi tadviSayavyAhAravyavahArau? udAharaNopanayau ca vastutastaddharmaviziSTaviSayau / buddhissvaprakAzA abhinnadezakAlaM svalakSaNaM kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM prativAdivAkyamasAdhakaM AnandadAyinI nAto dvandvAJcadaSahAntAtsamAhAra iti samAsAntaH / svadhiyA vihatiM darzayati---kathamiti / tdvissyeti| uktiH vyAhAraH / vyavahAraHpravRttyadiH / tayoviziSTadhIsAdhyatvAdityarthaH / svavAgvirodhamAha-udAharaNeti / udAharaNaM dRSTAntavAkyaM / upanayaH-saMzca zabdAdiriti vAkyaM / bhAvaprakAzaH '*abhinnadezakAlaM svlkssnnmiti| atrodaahRtnyaaybinduvaakyaanynusndheyaani| *klpnaapoddhmityaadi| atra dharmottarAcAryaH-'tatra pratyakSatvamanUdya kalpanApoDhatvamabhrAntatvaM ca vidhIyate / yattadbhavatAmasmAkaM cArtheSu sAkSAtkAri jJAnaM prasiddhaM tatkalpanApoDhAbhrAntatvayuktaM draSTavyam / na caitanmantavyaM ; kalpanApoDhAbhrAntatvaM cedaprasiddhaM kimanyatpratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate ; yatpratyakSazabdavAcyaM sadanUyeteti / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAkSAtkAra jJAnaM pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM siddhaM / tadanuvAdena kalpanApoDhAbhrAntatvavidhiH / kalpanApoDham-kalpanAsvabhAvarahitamityarthaH / abhrAntaM-arthakriyAkSame vasturUpe'viparyastamucyate / arthakriyAkSamaM ca Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH viziSTaM nAstItyapi viziSTamAttha / tacca viziSTa viSayasvadhI - viruddhamiti / santyanye'pi dharmadharmibhAvabhaJjakAH pareSAM 88 . - [ jaDadravya AnandadAyinI svadhIvAgvirodhaM darzayati - viziSTaM nAstItyapIti / svadhIvAgvihatimupapAdayati tacceti / anena vAkyena viziSTAbhAvaviSayiNI viziSTabuddhirjAyamAnA viziSTasAdhiketi / tayA vAcA dhiyo virodha iti bhAvaprakAzaH vasturUpaM sannivezopAdhidharmAtmakaM / tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntaM / etacca lakSaNadvayaM vipratipattinirAkaraNArthaM / na tvanumAnanivRttyarthaM ; yataH kalpanApoDhagrahaNenaivAnumAnaM nivartitaM / tatrAsatyabhrAntagrahaNe gacchadvakSadarzanAdi pratyakSaM kalpanApoDhatvAtsyAt / tato hi pravRttena vRkSamAtramApyataiti sampAdakatvAtsamyakjJAnaM kalpanApoDhatvAcca pratyakSamiti syAdAzaGkA / tannivRttyarthamabhrAntagrahaNaM / taddhi bhrAntatvAnna pratyakSaM / trirUpaliGgajatvAbhAvAnnAnumAnam / na ca pramANAntaramasti / ato gacchakSadarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavati / yadi mithyAjJAnaM kathaM tato vRkSAvAptiriti cet na tato vRkSAvAptiH / nAnAdezagAmI hi vRkSaH / tena paricchinnaH ekadezaniyatazca vRkSo'vApyate / tato yaddezo gacchadvakSo dRSTastaddezo nAvApyate / yaddezazvAvApyate sa na dRSTa iti na tasmAtkazcidartho'vApyate jJAnAntarAdeva tu vRkSAdirartho'vApyate ityevamabhrAntagrahaNaM vipratipattinirAsArthaM / bhrAntaM hyanumAnaM / svapratibhAse'narthe'dhyavasAyena pravRttatvAt' iti vyAcakhyau / ; 1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepapArahAraH 89 tattvamuktAkalApaH tadvadanye'pi jalpAH // 10 // sarvArthasiddhiH prsnggaaH| te kathamuddhAryA ityatrAha-tadvadanyepi jalpA iti / anyepi-nityasamAdirUpAH zuSkAlApAH / tadvat-nirastavAkyaistulyaM vartante / utthAnaparihAraprakArabhede'pi svvyaadhaataadidossaavishessaadityrthH| ghaTakuDayavadanyatve'nanyatve tu svarUpavat / na guNasya guNatvaM syAdityasat khoktibAdhataH // dUSyAdanyadananyadvA dUSaNaM na tu dUSaNam / gardabhAdivadanyatve'nanyatve dUSaNIyavat // AnandadAyinI bhAvaH / nityasamAdirUpeti-kvacitsAhacaryadarzanamAtreNa vyApakApAdanaM nityasamaH / AdizabdenotkarSasamAdayo gRhyante / matubantatA bhrAnti vArayati-nirastavAkyairiti / nanu kathaM tulyatvaM ? utthAnasya parihArasya ca bhinnatvAdityatrAha-utthAneti / vyAghAtAMzamAdAya tulyatvamityarthaH / anye'pi jalpA ityuktAMzaM darzayati--ghaTakuDyavaditi / dharmadharmiNobhedo'bhedo vA ? Aye ghaTakuDyavaddharmadharmibhAvo na syAt / dvitIye svarUpavaddharmadharmibhAvo na syAdityarthaH / svoktibAdhata iti--siddhyasiddhirUpavyAghAtAdityanya / anumAnena dharmadharmibhAvakhaNDane anumAnasya dharmadharmipratipAdakodAharaNopanayarUpasvoktivirodhAdityartha ityapare / jAtirUpatayA svavyAghAtakatvAdityapyAhuH / dUSaNasya svavyApakatvameva darzayati--dUSyAdanyaditi--dUSaNaM dUSyAdanyanna vA ? ubhaya Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 savyAkhyasarvArthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH evaM sambaddhatvAsambaddhatva-samAnakAlatvAsamAnakAlatva-yugapadgrAhyatvAyugapadgrAhyatvAdivikalpasya bAdhAstaduddhArAzca vishuddhbuddhibhirvdhaatvyaaH| dRSyeNApi sambandhAdivikalpadoSasAmyAditi // 10 // iti dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH. AnandadAyinI. thA'pi dUSyAdanyagardabhavat tasmAdananyadUSyavadvA dUSaNaM na syAdityarthaH / evamiti---dharmiNA rUpAdikaM saMbaddhamasaMbaddhaM vA ? sambaddhatve saMyuktaghaTapaTayoriva dharmadharmibhAvo na syAt / asaMbaddhatve merumandarayoriva dharmadharmibhAvo na syAt / evaM dharmiNA dharmassamAnakAlo'samAnakAlo vA ? ubhayathA'pi samAnakAlInAsamAnakalInaghaTapaTayoriva guNaguNibhAvo na syAdityarthaH / evaM dharmiNA dharmo yugapadgAhyo na vA ? ubhayathA'pi tAdRzaghaTapaTavadaguNatvaprasaGga iti prasaGgo bodhyaH / evaM prameyamaprameyaM vA ? janyamajanyaM vA ? ghaTastadanyo vA ? ubhayathA'pi na guNa iti prasaGgAH Adizabdena vivkssitaaH| taduddhArakramamAha--dUSyeNApati / dUSaNaM dRSyeNa saMbaddhamasaMbaddhaM vA ? samAnakAlamasamAnakAlaM vA ? yugapadgrAhyamayugapadgAdyaM vA ubhayathA'pi tAdRzadUSyarAsabhAdivanna dUSaNamityAdi prasaGgAditi bhAvaH / kecittu sambaddhatvetyAdyevaM vyAcakhyuH--vizeSaNasya vizeSyeNa saha sambaddhatve so'pi sambandhassaMbaddho navA ? Aye anavasthA / dvitIye . SaNNAmapi padArthAnAmasaMghAtaH prasajyate / iti nyAyena asaMhatarUpatA syAt / vizeSaNasya vizeSyeNa samAnakA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM lokAyatanirAsaH 91 sarvArthasiddhiH evaM dravyAdravye sAmAnyataH prasAdhya dravyeSu prathamo. ddiSTaM triguNamAdau parIkSyate / tatra kAzcadAha-'dhImanidarzanatayA prasiddhassuragururlokAyataM zAstramArabhya pRthivyAdIni catvAryeva tatvAnyAha / adhikAni tu tAvanmAtravibhAgohezAdapoDhAni / atiriktacetananiSedhAceti / atra kiM lokAyatasUtrANi svayaMpramANatayopAdIyante / tadupasthApakatayA vA? AnandadAyinI lInatve sAmagrayaikyAtkAryaMkyaprasaGgaH / prAgabhAvabhedasya pratiyogibhedAdhInatayA tadasiddhAvasiddheH / bhinnakAlatve tu vizeSaNasya pUrvatve nirAdhArakAryotpattiprasaGgaH / vizeSyapUrvakatve tu guNAzrayo dravyamiti dravyalakSaNavyAghAtaH / na ca guNAtyantAbhAvAnadhikaraNatvena nirvAhaH atyantAbhAvAnadhikaraNatvaM nAma atyantAbhAvAbhAvAdhikaraNatvaM ; tathA ca abhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvAt guNAdhikaraNatvamityarthassyAt / tathAcoktadoSAnatikrAntiH / guNAtyantAbhAvasyaikatve tatraivAtivyAptiH / anekatve'navasthetyAdikamUhyamiti // 10 // iti dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH. prakRtyAdau vipratipattyabhAvAttatra pramANopanyAsavaiphalyamAzaGkayAha-dravyAdravye iti / dhiimnnidrshntyaa-buddhimddssttaanttyaa| lokAyataM zAstramArabhyeti-'atha lokAyataM zAstraM / pRthivyAdIni catvAryeva tatvAni / tebhyazcaitanyaM kiNvAdibhyo madazakti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya ~~~~~mmmmmmm. sarvArthasiddhiH nAdhaH asammateH, gurUktezca * virocanopadezavadasuramohanArthatvAt / na dvitIyaH ukteSu vivAdAbhAvAt / adhikAnAM niSedhasya niSpramANakatvAt / anupalabdhyA niSedha iti cenna; yogyAnupalabdherabhAvAt / itarasya niSedhakatvAyogAt / upalabdhyA ceJcaturNAmupAdAnaM AkAzena kimaparAddham / asti hyAsaMsAraM tadupalambhaH / na cAtrAsparzatvAdibhirvAdhaH / arUpatvAdinA vAyvAderapi nivaprasaGgAt / zeSaM ca vakSyAmaH / atha upalambhavalAdastvAkAzamapIti cet / tathaiva bhinnAbhinnabhavAnu AnandadAyinI vat" ityAdinetyarthaH-virocanopadezavaditi-brahmaNA mohanAtha virocanaM pratyupadezavadityarthaH / adhikAnAmiti--saMkhyAvizeSAttanmUlabhUtapramANenAdhikaniSedhaH kartavyaH / AgamavAdhe(na)tadanumAnAyogAditi bhAvaH / itarasya / anupalabdhimAtrasya / asti hIti--ihAkAze vihagaH patatItyAbAlamupalambhAdityarthaH / arUpatvAdinetyAdizabdavayena gandhavattvAbhAvAjalasya snehavattvAbhAvAttejasazceti vivakSitaM / nanu mahattve satyudbhatasparzavattvaM bAhye (ba~ke) ndriyagrAhyasparzavattvaM vA dravyapratya(kSe)kSatve tantraM ; anugatasaMbhave tatparityAgAyogAditi cettatrAhazeSa ceti-AkAzanirUpaNe ityrthH| bhinnabhavo-janmAntaraM bhAvaprakAzaH 1* virocanopadezavaditi--chAndogyASTamaprapAThakASTamakhaNDe virocanaM prati prajApatyupadezo'vaseyaH // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM lokAyatanirAsaH 93 sarvArthasiddhiH bhUtArthapratisandhAtA'pyabhyupagantavyaH / astu tarhi'* SaDdhAtuvAdaH *adhvaryubhistathAdhyayanAt iti cet *taryugAbhizcaturNAmadhyayanAccaturdhAtuvAdaH syAt / anuktamaviruddhamanyato grAhyamiti cetsamAnaM bhUyasAM ca prAbalyAt / * upabRMhaNaprAcuryAcca / na cAtra mitho virodhaannirrthkaarthvaadmaatrtaa| samya AnandadAyinI tatrAnubhUtArthaprAtasandhAnaM-stanyapAnAdISTasAdhanatAsmRtiH / abhinnabhave - bAlye anubhUtasya pratisaMndhAnaM-tatsmRtiH / SaDdhAtuvAdaH-SaTtatvavAdaH / adhvaryubhiriti-" tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzassaMbhUtaH" ityAdinA yajurvede'dhyayanAdityarthaH / udgAtRbhiriti-" sadeva saumyedamagra Asattittejo'sRjata tA Apa aikSanta tA annamasRjanta" ityAdivAkyarityarthaH / nanu vibhAgenoddezenetaravyavacchadAdvirodha ityatrAha-bhUyasAM ceti / bhUyasAM--caturviMzatitatvapratipAdakAnAmiti zeSaH / virodhAGgIkAre'pi na tatpratibandhIti bhAvaH / bhUyastvamasiddhamityatrAha-upabRMhaNaprAcuryAditi / tathAca anugrAhakaprAcuryamapi prAbalyaprayojakamavizeSAditi bhAvaH / nanu bhUyastvamaprayojakaM; zatamapyandhAnAM na pazyatIti nyAyAdityatrAha-nacAtreti / samyaGnyA bhAvaprakAzaH '* ssdddhaatuvaadH-aatmpnycbhuutruupssttpdaarthvaadH| *adhvaryubhiH- yrjurvedibhiH| *udgaatRbhiH-saamvedibhiH| ** bhUyasAM atiriktapradipAdakAnAM maitrAyaNIyasubAlamahopaniSadAdInAM / . ___* upabRMhaNeti / viSNupurANabhAratAdyupabRMhaNavacanAnyAcAryaiH nyAyasiddhAJjanAdAvudAhRtAni / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravyaM sarvArthasiddhiH nyAyAnugrahamAtreNa balAbaladRSTayA virodhazAnteH / kocattu prakRtyAdizabdai' *radRSTAdikaM kathyata ityAhuH / yathAhodayanaH"ityeSA sahakArizaktirasamA mAyA durunItito muultvaaprkRtiH| * ityaadi| ___ AnandadAyinI yabalAdubhayoravirodhasyaiva sthi(ra)tatvAt / caturdhAtuvAkyaM caturNA svarUpapratipAdanamAtreNApi prAmANyamaznute / na tadarthamitaraniSedhamapekSate / caturviMzativAkyaM tu nyUnaparaM cenna prAmANyaM labhate iti na virodha iti bhAvaH / nanu caturviMzativAkyasya caturviMzatitatvaparatvaM nAvazyaM vAcyaM ; anyathA'pi prAmANyopapatteriti naiyAyikamatamanubhASatekocittvityAdinA / prathamAdipadena mahadahaGkArAdizabdagrahaNaM / dvitIyAdipadena buddhivizeSacetanaguNau gRhyate / kusumAJjalisamatimAhayathA''heti / sahakArizaktiH sarvakAryasahakArikAraNaM, adRSTamityarthaH / duravabodhatvAnmAyAzabdavAcyatApItyAha - durunnItitaH / tasya prakRtizabdavAcyatA'pi yuktetyAha - mUlatvAtprakRtiriti / __bhAvaprakAzaH ___.'adRSTAdikamiti-adRSTabuddhivizeSAhamAbhimAnAH prakRtimahadahaGkArazabdArthAH / tanmAtrANi ca sUkSmabhUtAnyeva / karmendriyANa tu tattadadhiSThAnAnyeveti / 2* ' ityAdItiprabodhabhayato'vidyeti ysyoditaa| devo'sau virataprapaJcaracanAkallolakolAhala: sAkSAtsAkSitayA manasyabhiratiM badhnAtu zAnto mama // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM udayanamatanirAsaH 95 sarvArthasiddhiH tde'*tdpsschu| niyatakramAnupUrvaprakRtivikRti paramparopadezAt / AnandadAyinI niyatakrameti---prakRtivikRtibhAvasya dravyadharmatvAditi bhAvaH / nanu na prakRtermahAniti prakRtizabdenopAdAnamucyate ; api tu nimittamAtra bhAvaprakAzaH iti kusumAJjaliprathamastabakAntimazlokaH / imaM ca kusumAJjaliprakAze vardhamAnaH-(203-204 pR.) vyAcakAra-'yasya devasya eSA adRSTarUpA sahakArizaktiH--sahakArikAraNaM asamA mAyetyuditA ' yanmAyAprabhavaM vizvam ; ityatra mAyAzabdenAdRSTasyAbhidhAnAt / asamatve hetuH durunnItitaH ; adRSTamAyayormahAvicAronneyatvAt / 'prakRti prabhavaM vizvaM, ityatrApyAgame adRSTarUpA zaktireva prakRtiruditA / kutaH mUlatvAt mUlakAraNameva prakRtizabdArthaH / adRSTaM ca tathA / avidyAprabhavatvAgame saivaavidyetyuditaa| yataH prabodhAt tatvajJAnAt ubhayorapi bhItiH avidyAvat tajjanakAdRSTasyApi tato bhayAt tatvajJAne tadanutpatteH' iti / *' apaSThiti / 'apadussuSu sthaH' iti kuH / apArthamityarthaH / dharmAdharmarUpAdRSTasya tanmate jIvagatatvena mAyAM tu prakRtiM vidyAnmAyinaM tu mahezvaram / tasyAvayavabhUtaistu vyAptaM sarvamidaM jagat / / iti zrutyAdyasamaJjasaM syAt / evaM 'ajAmekAM lohitazuklakaSNAm' ityAdirUpavattvAmnAnamapyasaGgataM syAt iti bhAvaH / ___ * paramparopadezAditi---upadezazca zrutipurANAdau bodhyaH / atIndriyajagatkAraNaviSaye anumAnapravRttiM bhavadabhyupagatAmanusarantaH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tattvamuktAkalApe svacchandenAgamena prkRtimhdhngkaarmaatraaksssiddhiH| sarvArthasiddhiH bAdhAbhAve bhAktatvAyogAt / atyathA sarvatra zrutahAnyazrutakalpanAprasaGgAcca / tadetatsarvamabhipretyAha--svacchandeneti / *' sAdhakabAdhakapramANAbhAve viziSTArthabodhanasAmarthya Agamasya svAcchancha / Agama iha shrutismRtiitihaasaadiH| karaNadoSavAdhakapratyayavirahAdasmadAdyatIndriyaviSayaM zAstramapi pratyakSavat zraddheyameva / ata AgamikAnAmapi sadbhAvanizcaya iti siddhi AnandadAyinI matyatrAha-bAdheti / bAdhAbhAve nimittatvasya prakRtizabdabodhyatvAditi bhAvaH / anyatheti-tathAca prakRteriti paJcamIzrutasya tasmAdvati paJcamIzrutasya janikarturityanuzAsanasiddhasya " tamasi lIyate" iti saptamyA ca zrutasyopAdAnatvasya hAnirazrutasya nimittatvasya svIkAra ityarthaH / anye tu-prakRtizabdasyopAdAnaparasya nimittatve lakSaNAsvIkAra ityAhuH / yadvA--bAdhakAbhAve'pi bhAktatve sarvatra tathA prasaGgena ko'pi siddhAnto na sidhyedityarthaH / sAdhakabAdhaketi sAdhakasattve'nuvAdaprasaGgAdvAdhakasattve yogyatAvirahAdarthavizeSaprAtapAdanAbhAvAdapuruSArthatApattevihataM svaacchnch| zraddheyameveti / 'tatpramANaM bAda bhAvaprakAzaH sAGkhyA api prakRtimahadAdikamanumAnata eva sAdhayantaH prakRtimahadAdikramamAgamasiddhamevAGgayakAryuriti bhavatastasya sarvasya tyAgo na yukta iti bhaavH| * sAdhakabAdhakapramANAbhAva iti| uktaM ca mImAMsakaiH Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyAMderacAkSuSatvam 97 tatvamuktAkalApaH nAdhyakSeNApratIteH sarvArthasiddhiH shbdaabhipraayH| nanu pratyakSasiddhaM pRthivyAditatvaM / taca kAryAvasthaM prakRtidravyameveti brUtha / tathA sati kAraNAvasthamapi tadeveti kathaM tasyApratyakSatvaM? azrutAgamaiH apratisaMhitavyAptibhizca bAlAdibhirapi cakSurAdikaraNAni vyavahiyante / ataH kathaM teSAmAgamikatvaM? tatrAha-nAdhyakSeNeti / pratyakSaviruddheyaM pratyabhijJetyAha-apratIteriti / na hi prakRtyAdyavasthasya pratyakSataH pratItirasti / avasthAbhedairekasyaiva pratyakSatvApratyakSatve bahulaM lokadRSTe / cakSurAdivyava... - ......... AnandadAyinI rAyaNasyAnapekSatvAt' iti nyAyAditi bhAvaH / nanu nAdhyakSaNeti mUlamasaMgataM abhAgipratiSedhApatterityAzaGkayAvatArayati-nanviti / nanvindriyANAmatIndriyatvAttadviSayaM zAstramarthavadityAha-azrutAgamairiti / apratisaMhiteti / yathA dharmAdharmaviSayakavaidikavyavahArAt vyavahAraviSayatvena vyavahartavyavizeSaviSayamanumIyate tadvadapi na vyavahAryamanumAya vyavahAra ityarthaH / nanu pratyakSasiddhatvaM bhavatu ko doSa ityatrAha-ataH kathamiti / pratyakSasiddhe zAstrasya tAtparyAbhAvAditi bhAvaH / nanu pRthivyAdInAmapi pratyakSatvaM na syAt tadabhedAt ityatrAha--avastheti / asaMyuktAvasyasya kezasya dUre na pratyakSatA / tasyaiva sajAtIyayuktAvasthasya pratyakSatA / pratyekasya SARVARTHA......... - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe | [lbh sarvArthasiddhiH hArAzca laukikAnAM tttddhisstthaanmaatrvissyaaH| manasA jAnAmItyuktirapi'*dhIvizeSaviSayA / ahamiti pratyakSaM tu na mahattatva- ' viSayaM ahaGkAraviSayaM vA; pratyagAtmana evAhamiti bhAnAt / . AnandadAyinI rajasazcakSuragamyatvaM ; tasyaiva rAzyavasthasya cakSurgamyatvaM dRSTamityarthaH / tathAca yadavasthAviziSTasya zAstrapratipAdyatvaM tadavasthasya na pratyakSatvamiti bhAvaH / nanu yatra pratyakSamAdhiSThAnaM nAsti tatra kthmitytraah--mnseti| saMbhAvanArUpadhIvizeSaviSaya ityarthaH / nanu ahamiti mahattatvasya ahaGkArasya ca pratyakSatvAt kathaM tayoH zAstravedyatvamityatrAha-ahamiti / nanu sAGkhyaiH adhyavasAyo buddhiH' ityatra budhyate adhyavasyate'neneti vyutpattyA mahattatvapariNAmatayA'dhyavasAyasya tanniSThatvokteradhyavasAyAzrayatayA pratIyamAno'hamartho mahattatvameva / tathA 'abhimAno'haGkAraH' ityatra abhimanyate'neneti vyutpattyA tiraskArAtmakabuddhervA'haGkAradharmatvAttadAzrayatayA bhAvaprakAzaH asannikRSTavAcA ca dvayameva jihAsitam / tAdrUpyeNa paricchittistadviparyayato'pi vA / / iti / *dhIvizeSaH--saMskArajanyaM jJAnaM / tAddha savikalpakasmaraNAdi / nanu atIndriyaviSayakasya yogipratyakSasya siddhAnte'pyaGgIkAreNa nAdhyakSaNeti mUlamayogyAmiti cet na; yogipratyakSasyAgamaikasiddhasya siddhAnte'GgIkAreNa tatra zrutAveva sAdhakatvaparyavasAnasya 'zrutyAlambe tu saiva prasajati zaraNam' iti (buddhisare 36) vakSyamANatvenAnupapattyabhAvAt / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyAderacAkSuSatvam 99 sarvArthasiddhiH adhyavasAyAdayo'pi vastuta atmdhrmaaH| karaNabhedAyattatayA tu tttdvRttitvopcaaraaH| dRSTeSu pRthivyAdiSvapi zAstraikavedyAH katikati na santyAkArAH? kiMpunaranyeSu? ato lokottIrNA AnandadAyinI pratIyamAno'DakAra iti cettatrAha-adhyavasAyAdayo'pIti / tayadhyavasAyAdeH taddharmatve (zAstreSu dharmitayA) teSu taddharmatayA vyapadezaH kathamityatrAha--karaNabhedeti / karaNa(rUpa)bhUta mahadAdyAyattatvAdityarthaH / nanu pRthivyAdyavasthAviziSTasyaiva pratyakSavedyatvAt kathaM pRthivyAdezzAstravedyatvam ? naca tamya mAstu tadvedyatvamiti vAcyam ; tathA sati caturviMzatitatvAnAM zAstravedyatvavacanaviro(dhaH)dhAt ityatrAha-dRSTeSviti / pRthivyavasthAviziSTatayA pratyakSatve'pi salilAdijanyatvabrahmaparatantratva brahmakAraNakatvabrahmazararitvAdyairdhamaeNrepratyakSatvena zAstra vedyatvamAvaruddham / dravyakriyAguNAdInAM dharmatvaM sthApayiSyate / teSAmaindriyakatve'pi na tAdrapyeNa dharmatA / zreyassAdhanatApyeSAM nityaM vedAtpratIyate // iti nyAyAditi bhAvaH / dRSTAnAmeva pRthivyAdInAM zAstragamyatve atIndriyaprakRtyAdInAM zAstragamyatvaM kiM punAyasiddhamityAha-kiM punariti / tathAca idaM sukhaduHkhamohAtmakaM kAryajAtaM tAdRzakAraNajanyamityanumAnAnna sidhyatIti bhAvaH / nanu prakRtyAdInAmapratyakSatve tallakSaNagrahaNamanupapannaM ; pratyakSadRSTAnAM pRthivyAdInAM tattadavAntarabhedAnAM ca lakSaNamapyanupapannaM ; kAryakAraNayorabhedena pRthivyAdilakSaNa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH kAreNa triguNasya zAstravedyatvaM / eSAM ca tatvAnAM tadavAntarabhedAnAM ca yathA''gamaM yathAdarzanaM ca lakSaNaM grAhyam / keSucit kSIraguDAdirasabhedavat durvacA api bhedAstvanubhavasiddhA '* durapahnavAH / AnandadAyinI prakRtyAdAvativyAptezcetyatrAha--eSAM ceti / apratyakSANAmAgamabodhitaM lakSaNaM / teSu sarvatatvakAraNatvaM mahattatvakAraNatvaM ca prakRtilakSaNaM / prakRtyavyavadhAnena prakRtijanyatvaM mahallakSaNaM ityAdinA grAhyam / pRthivyAdInAM ca pratyakSataH / nacAtivyAptiH; yathAdarzanaM yathA''gamaM tattadavasthAviziSTasya lakSyatayA tattadavasthAzUnyakAle lakSaNavirahAdativyAptayabhAvAditi bhAvaH / nanu pRthivyAdInAmanugatasya dharmasya durvacatvAt na lakSaNaM saMbhavatItyata Aha--keSuciditi / bhedAH --- bhedakadharmA ityarthaH / nanu pratyakSeNApratIterityasyAnuSaGge'numayetyanupa bhAvaprakAzaH 1* durapahnavA iti / tadAha daNDI kAvyAdarza--- ikSukSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / / tathA'pi na tadAkhyAtuM sarasvatyApi zakyate / / iti| sAGkhyAstu yasyAtIndriyasya sAdhane'numAnaM na prabhavati tadevAgamatassidhyatItyAhuH / yathAhezvarakRSNaH---- ... sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM pratAtiranumAnAt / __tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAtsiddham // iti / tadetatsAGkhyatatvakaumudyAM itthaM vyAcakAra vAcaspatiH---' tatra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM prakRtyAderAnumAnikatvasya sAmAnyatonirAsaH 101 bhAvaprakAzaH yatpramANam yatra zaktaM taduktalakSaNebhyaH pramANebhyo niSkRSya darzayatisAmAnyata iti / tuzabdaH pratyakSapUrvavadbhayAM vizinaSTi / sAmAnyato dRSTAdadhyavasAyAdatIndriyANAM pradhAnapuruSAdInAM pratItiH / citichAyApattibuddheradhyavasAya ityarthaH / upalakSaNaM caitat ; zeSavadityapi draSTavyam / tat isarveSvatIndriyeSu sAmAnyato dRSTameva pravartate? tathAcayatra tannAsti mahadAdyArambhakrame svargApUrvadevatAdau ca tatra teSAmabhAvaH prApta ityata Aha---tasmAdapIti / tasmAdityatAvataiva siddhe cakAreNa zeSavadityapi samuccitaM ' iti / etavyAkhyAyAM sAGkhyatatvavibhAkaranAmnayAM vaMzIdhara itthamAha- AdinA saMyogasaMgrahaH / prakRtipuruSatatsaMyogA nityAmeyA ityukteH / jaDAyAH pratIterghaTAderiva prameyavyavahArahetutvAbhAvAdAha-citIti / citicchAyA--caitanyapratibimbaH tasyApattiryatra caitanyaprAtIcambAzrayetyarthaH / sA ca buddherantaHkaraNasyAdhyavasAyaH vRttirUpapariNAmaH / acetano'pi cetana iva bhavatItyarthaH / nanvatIndriyAdau vyatirekiNo'pi sambhavAt kathaM sAmAnyato dRSTAdeva tatpratItirityata Aha--upalakSaNamiti / zeSavataH-avItasya vyatirekiNa ityarthaH / Agamasya vaiphalyamAzaGkate-tatkimiti / tatreSTApattimAzaGkaya nirAkaroti - tathAceti / padArthakrame anumAnadvayaM na sambhavati kAryaliGgena kAraNAnumAnAt / tathA ca parokSe pratyakSAnumAnayoraviSaye zrutirevamAnaM / svargabodhakaM 'yanna duHkhena' ityAdi / svargakAmo yajetetyAAMde apUrva / apUrva vinA AzuvinAzino yAgasya svargasAdhanatvAsambhavAt / devatAyAM 'agnISomAvidaM havirajuSetA' / aindraM dadhyamAvAsyAyAM' ityAdi / sAmAnyatodRSTAdyathA pradhAnAdInAM siddhiH tathA 'prakRtarmahAn' ityAdau spaSTamAbhidhAsyate ityAha / evaM ca svacchadenAgameneti mUlamasaGgatamityabhiprayan na punaranumayeti mUlamavAtarayati-- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 savyAkhyasarvAdhIsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH na punaranumayA vyAptiliGgAdyasiddheH / sarvArthamiddhiH '*nanu sAGkhayoktairanumAnaiH pradhAnAdisiddhissyAdityatrAha - na punaranumayeti / na tvanumAnairityarthaH / tatra hetuH-vyAptiliGgAdyasiddheH / yathAsambhavaM vyaaptilinggpkssdRssttaantaanaamsiddherityrthH| tathA hi-yattAvaduktaM / kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddhamiti / 2*ayamarthaH __ AnandadAyinI pannaM; anumAzabdasyAnumitiparatvena tajjanyapratItyabhAvAdityatrAha --- na punaranumayeti anumAnairityarthaH iti / anumAzabdaH karaNaparo jAtyekavacana iti bhaavH| AdizabdArthamAha-pakSadRSTAnteti / sAGkhyoktaM prakRtyanumAnaM dUSayitumanubhASate--yattAvaduktamiti / kAkasya kArNoddhavalaH prAsAda itivadasaMgatamityatrAha-ayamartha iti / __ bhAvaprakAzaH 1 * nanvityAdinA / tatrAvyaktasAdhanArthapravRttasAGkhyasaptatikArikArthamanuvadati - kAraNetyAdinA / tatra sAGkhyatatvakaumudImanusRtya kArikArthamAha- 2* ayamartha ityAdinA / atra 'mahadAdikAryeNa sukhaduHkhamoharUpeNa svakAraNagatasukhaduHkhamohAtmanA bhavitavyamiti' vAcaspativAkyena kAryatve sati yaddharmavattvaM yatra tatra kAraNagatataddharmAtmakatvamiti vyAptissUcyate / etacca atra kAryANAM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH rrrrrrm sarvArthasiddhiH yat kArya tat kAraNaguNAtmakaM yathA tantvAdiguNAtmakaM paTAdi ; tathA mahadAdikAryajAtamIpa sukhaduHkhamohAtmakatayA svakAraNagatasukhaduHkhAdyAtmakaM bhavati / atastatkAraNaM sukhaduHkhAdyAtmakaM pradhAnamiti / tatra paTAdeH kimidaM kAra . AnandadAyinI sukhaduHkha mohAtmakatayeti / itthaM sAGkhyaprakriyA-sarva kAryajAtaM sukhaduHkhamohAtmakaM / yathA strI rUpayauvanakulAdisaMpannA svAminaM sukhAkaroti svAminaM prati sukhAtmakatvAt / evaM puruSAntaraM mohayati taM prati mohAtma bhAvaprakAzaH svaguNasarUpaguNakAraNakatvAnumAnamapi anaikAntyadussthamiti ; paratra cAcAryavAkye vyaktam / ata evAtra vaMzIdhareNa mahadAdi sukhaduHkhamohadravyopAdAnakaM kAryatve sati tadvizeSaguNavattvAt ityanumAnaprayogAniSkarSitaH / mUlasyApyatraiva tAtparyamiti mATharavRttau spaSTaM ; yathA-'kAraNasya guNAH kAraNaguNAH te atmA-svabhAvo yasya tadbhAvaH kAraNaguNAtmakatvaM / AtmazabdaH svabhAve vartate / kAraNaguNasvabhAvatvAtkAryasya iha loke yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakameva kAryamapi bhavatIti / mahadAdInAM sukhaduHkhamohAtmakatvaM-triguNaM . . . 11 // prItyaprItiviSAdAtmakAH . . . guNAH 12 // iti kArikAyoH vyaktaM / atra vAcaspatiH-triguNamiti / trayo guNA asyeti triguNaM / tadanena sukhAdInAmAtmadharmatvaM parAbhimatamapAkRtamityAha / uttaratra ca 13. yatsukhahetuH tatsukhAtmakaM satvaM yaduHkhahetuH tadduHkhAtmakaM rajaH yanmohahetuH tanmohAtmakaM tamaH iti tadevAsAdhayat / atra vaMzIdharavivaraNa-tadaneneti-'kAmassakalpaH Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH NaguNAtmakatvaM? kiM kAraNaguNa tAdAtmyaM uta kAraNaM prati guNabhUtatvaM 'atha apradhAnatvaM 'kAraNaguNairguNitvaM vA tatsajAtIyaguNavattvaM vA? bhAvaprakAzaH . . . etatsarvaM mana eva' / 'tIrNo hi tadA hRdayasya zokAt kAmAdikaM mana eva manyamAnaH' ityAdi zrutivirodhAditi tAtparyArtha iti / evaM (223) tathA ca vimatAni bAhyAni sukhAdyAtmakAni taddhetutvAt buddhyAdivat / nacAnukUlatarkAbhAvaH yasyAnvayavyatireko sukhAdinA dRzyete tasyaiva sukhAdyupAdAnatvaM karupyate ; tasya nimittatvaM parikalpyAnyasyopAdAnatvakalpane kAraNadvayakalpanAgauravaM / tathAca lAghavamevAnukUlatarkaH / ___ tatsantu cetasyathavA'pi dehe sukhAni duHkhAni ca kiM mmaatr| iti mArkaNDeyapurANavacanAcca / ' yAjJavalkyeti hovAca zAkalyo yadidaM kurupAJcAlAnAM brAhmaNAnatyavAdIH kiM brahmavidvAn iti dizI veda sadevAssapratiSThA iti yadizo vettha sadevAmsapratiSThA (bRhadA 3-9-19) kiMdevato'syAM prAcyA dizyasIti Adityadevata iti ; sa AdityaH kasmin pratiSThita iti ? cakSuSIti ; kAsmannu cakSuH pratiSThitamiti ? rUpeSviti ; cakSuSA hi rUpANi pazyati ; kasminnu rUpANi pratiSThitAnIti ? hRdaya iti hovAca ; hRdayena hi rUpANi jAnAti hRdaye hyeva rUpANi pratiSThAni bhavantItyevametadyAjJavalkya ' (bR 3-9-20) ityAdi bRhadAraNyazrutyA sarveSAM bAhyAnAM buddhikAryatvAvadhAraNena sukhadyAtmakatvasya sUcanAcca ityAdi / 'tAdAtmyamabhedo bhedAbhedo vaa| 2-3 dvitIyatRtIyavikalpayoH mUlaprakRteH pradhAnazabdena vyapadezAt mahadAdezca tathA'vyapadezAt mahadAderguNatayA kAraNaguNAtmakatvaM yujyate iti bhaavH| *caturthapaJcamavikalpayoH triguNamavivekItyAdiSu teSAM guNAzrayatvavyavahAro mUlaM / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 105 sarvArthasiddhiH __ *anyadvA kiM cit ? nAdyaH; asiddheH| * na khalu tantvAdiguNaizzuklAdibhiH paTasya tAdAtmyaM dRSTaM / tathA sati guNavattantuniSpattimAtreNa paTaniSpattiprasaGgAt / * nacAyamiSTaH prasaGgaH; , abhivyaktivAdAderapAkariSya AnandadAyinI ... katvAt / sapatnI duHkhAkaroti tAM prati duHkhAtmakatvAt / anayA striyA sarve bhAvA vyAkhyAtA iti / tathAcedaM kAryajAtaM sukhaduHkhamohAtmakamiti tAdRzakAraNajanyaM tAdRzakAryatvAt yadyadAtmakaM kArya tat tadAtmakakAraNajanyaM yathA mRdAtmako ghaTastadAtmakamajanya iti sukhAdyAtmakatayA pariNatasatvAdyAtmakaprakRtisiddhiriti bhAvaH / nanu zuklaH paTa iti pratItestantvAdiguNaistAdAtmyaM paTAderastvityatrAhatathA satIti / tathA ca paTAdyarthakArakavyApAravaiyarthyamiti bhAvaH / nanu kArakavyApAro na paTAdyutpattyartho'pitu tadabhivyaktayarthaH ityatrAha--- nacAyamiti / nanu zuklaH paTa iti dhIbhedavyavahArabalAtpaTaguNayoraH bhAvaprakAzaH * anyadvA-mATharavRttyAdyuktaM kAraNaguNasvabhAvatvAdikam / 2* na khalvityAdi-zukla paTa iti pratItyA paTagatazuklarUpasya paTasya cAbhedasya zaGkAhatve'pi tantugatazuklarUpasya paTasya cAbhedazaGkAyAM bIjadarzanaM neti bhAvaH / nanu tantUnAmeva paTarUpeNAbhivyaktayA tantupaTayorabhedena zuklarUpapaTayozca pRthagjanmAnanubhavena zuklaH paTa iti pratItyA ' cA bhinnatayA tantugatazuklAdibhiH paTamya tAdAtmyena guNavattantuniSpattimAtreNa paTaniSpattiprasaGga iSTa evetyAzaGkAyAmAha ** nacetyAdi-abhivyaktivAdAderityatrAdipadasya dravyaguNayoH pRtha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe . jaDadravya sarvArthasiddhiH mANatvAt / ata eva na dravyasya guNatAdAtmyaM / '*zuklaH paTa iti ca na pryaayH| na dvitIyaH; adRSTareva / tantusamavetatvAt AnandadAyinI bhedassiddhaH / tathA ca tantupaTayostAdAtmyAttanturUpameva paTarUpamiti kAraNaguNatAdAtmyaM siddhamityatrAha-ata eveti / dravyaniSpattimAtreNa rUpAdessiddhyA rUpAdyarthapAkAdirUpakArakavyApAravaiyarthyaprasaGgAdevetyarthaH / dUSaNAntaramAha-zuklaH paTa iti / abhede paryAyatvaprasaGgAdityarthaH / na ca abhede'pi dravyapaTayoH paryAyatvAbhAvavadihApI (pine) ti zaGkayaM; tatra dravyatvAdarbhinnadharmasya satvAt / atrApi bhinnadharmAGgIkAre sa eva guNo dharmi (dharmIca) bhinna iti bhAvaH / nanu kAraNaguNabhUtarUpAdyAtmakatvAbhAve'pi rUpAdivat svayamapi guNAntaraM bhavatviti dvitIyapakSaM dUSayati--- na dvitIya iti| tathA ca asiddhirityarthaH / nanu kAraNaguNatvaM nAma kAraNasamavetatvameva vivakSitaM ; asti bhAvaprakAzaH gjanmAnanubhavAderabhedasAdhakatvamarthaH / apAkaraNaM jaDasAre (24) zlokAdau bodhyam / dvayoH pRthagjanmAnanubhavasyAbhedasAdhakatve rUparasAderaikyaprasaGgaH sphuTa iti bhAvaH / ata eva-apAkariSyamANatvAdeva / dharmadharmiNorabhede bAdhakamAha-zukla: paTa iti / satvAdidravyatraye puruSopakArakatvAdguNazabdaprayogaH na tu mukhya iti hi sAMkhyAnAM rahasyaM / itthaM ca kAraNaguNAtmakatvAditi hetoH samanvayAditi hetuto na phalato Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 107 sarvArthasiddhiH paTasya tantuguNatvoktiriti cennaH avayavisamavAyayoH tvayApyanabhyupagamAt / paTatvasya santuniSThatvamupalabdhamiti cet / kimataH; kAryAvasthAnAM kAraNadravyavRttitvamAtrasAdhanApatteH / tathA ca na kAraNAvasthasya sukhAdyAtmakatvAsiddhiH / kAraNamAnaM tu siddhatvAnna sAdhyaM / tRtIye'pi kimidaM kAryasya kAraNaM pratyapradhAnatvaM? tatkAryatvamiti cenna; siddhasAdhanAt / sAdhyAvizeSAcca / na hi akAraNena kiJcitkAyamicchAmaH / AnandadAyinI ca tat paTe'pi tantusamavetatvAditi zaGkate.-tantusamavetatvAditi / nanu tanniSThatvameva tadguNatvaprayojakamamtu ta (tu) ca paTAvasthAyA astIti zaGkate--paTatvasyeti / kimata iti / mahattvAdyavasthAH kAraNaniSThAH kAryAvasthAtvAt paTatvAdyavasthAvaditi hi tadA prayogo bhavet / tathA ca kAraNaguNasAmAnya siddhayet na tu triguNAtmakakAraNavizeSa iti bhAvaH / siddhasAdhanAditi ----mahattvA (hadA)dikaM kAraNAyattaM kAryatvAditi hi tadA syAt / tathA ca cArvAkavyatiriktaM prati siddhasAdhanameveti bhAvaH / sAdhyAvizeSAcceti --- kAraNaniyatapazcAdbhAvitvalakSaNakAryatvasya kAraNAyattatvasya ca paryAyatvAditi bhAvaH / nanu kAraNaniyatapazcAdbhAvitvaM na kAryatvaM api tu prAgabhAvapratiyogitvAdikaM : tathA na paryAyatvaM na siddhasAdhanaM cetyatrAha-na hoti / kAryamAtrasya kAraNanirUpyatvavyAptigrahAdvyAptigrahasAmAnyasiddhayaiva si yA siddhasAdhanamiti bhAvaH / yadvA--kAraNaM vinA'pi kArya (kArya ki) mastvityatrAha - na hIti / akAraNaM--kAraNAbhAvaH / sahayoge tRtIyA / na hi kAraNAbhAvasthale kArya cArvAkAdanye'GgIkurva Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDavya sarvArthasiddhiH kAraNasahakAritvAdisAdhane'pi na vivkssitsiddhiH| na caturthaH avayavivAde tantupaTodAharaNAyogAt / tatra hi tantuguNaiH paTaguNA jnyaaH| dravyanityatvavAde siddhasAdhanAt / kAryAvasthasya kAraNAvasthAniyataguNasAdhane virodhAt / pazcamastu vilakSaNamahattvAdyadhikaraNatvAnirastaH / sajAtIyaguNasadbhAvamAtre AnandadAyinI ntIti bhAvaH / kAraNasahakAritvAdIti-kAraNaM pratyapradhAnatvaM kAraNa. sahakAritvamiti nirvacane'pi (tena) kAraNaM kiJcitsiddhayet / na tu sukhaduHkhamohAtmakamityarthaH / Adizabdena samavAyivinAzajanyavinAza. pratiyogitvAdikaM vivakSitaM / idamupalakSaNaM---kAraNasya kAryajanane sahakAritvaM nAma kiM svajanane svakAraNApekSayA uta? yatkiJcitkAryajanane tatkAraNApekSayA ? nAdyaH; bAdhAt , mahadAdeH prakRtyAdisahakAritvA (siddheH) bhAvAt / na dvitIyaH ; siddhasAdhanAdityapi draSTavyam / avayavivAde iti-tathA ca asiddhiArati bhAvaH / virodhAditi-nityatvAvyaktatvAdisAdhane kAryatvavyaktatvAdinA virodhAdityarthaH / nanu kAryasya svaguNA (NatvA) vacchena kAraNAvasthavRttitvaM sAdhyaM / tathA ca sukhaduHkhamohAdInAM mahadAdidharmANAM ta (dvati kAraNe vRttyA) kAraNavRttyA tadAtmakaprakRtisiddhiriti cenna / ahaGkArAdisvakAra (NA) NavRttizabdAdiguNavattayA''kAzAdInAM tatra vyabhicAra iti bhAvaH / kAraNaguNasajAtIyairguNavattvamityatra kiM tairevetyavadhAraNaM vivakSitaM uta neti vikalpamabhipretya Aye doSamAha-vilakSaNeti dvitIyaM niramyati-svasajAtIyeti / kiM ca kiM kAraNaguNavattvamAtraM sAdhyate yadvA sarvaguNasajAtayisarvaguNavattvaM vA uta vizeSaguNasAjAtyaM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsa 109 sarvArthasiddhiH sAdhye siddhasAdhanAt / sarvaguNasajAtIyatvasAdhane kAryakAraNayoravizeSaprasaGgAt, * mRtsuvarNAdivat kAryavizeSavyavasthA pakakAraNasvabhAvasAjAtyavivakSAyAM gomayamAkSikAdyArabdha kA AnandadAyinI ve(mi)ti vikalpyAdye doSaH kAkAkSinyAyenAvartanIya iti matvA dvitIye doSamAha-sarvaguNeti / yathA mRda utpanno ghaTo mRdAtmakaH svarNAdutpannaH kaTakaH svarNAtmakaH tadvadityarthaH / tRtIye doSamAhakAryavizeSeti / mahadAdi kArya kAryavizeSadharmavyavasthApakakAraNaguNasajAtIyaguNavat kAryatvAt iti sAdhane vRzcikamAkSikAdau vyamicArIti bhAvaH / 'na vilakSaNatvAdasya tathAtvaM ca zabdAt' iti bhAvaprakAzaH vailakSaNyamiti vyaJjayannAha-'*mRtsuvarNAdivadityAdinA / yathoktaM vAcaspatinA -- bhinnAnAM samAnarUpatA samanvayaH / sukhaduHkhamohasamanvitA hi budhyAdayo'dhyavasAyalakSaNAH pratIyante / yAni yadrUpasamanugatAni tAni tastvabhAvAvyaktakAraNakAni ; yathA mRddhemapiNDasamanugatA ghaTamakuTAdayo mRddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti' / atrayadrUpasamanugatAni--yatsvabhAvAtmakAnIti vyAcakhyau vaMzIdharaH / atra sarvArthasiddhau kAvizeSavyavasthApaketyanena mRddhemapiNDetyAdivAcaspativAkye mRtsvabhAvAnvayasya ghaTAdikAryavizeSaniyAmakatvamabhipretamiti vyaJjitaM / evaM kAraNaguNAtmakatvAditi kArikAvivaraNe -- mahadAdilakSaNenApi kAryeNa sukhaduHkhamoharUpeNa svakAraNagatasukhaduHkhamohAtmanA bhavitavyaM H ityatrApIti bodhyam / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vRzcikAdiSu vyabhicArAta / tadabhiprAyaM ca sUtraM '*" dRzyate tu" iti / nApi SaSThaH; tasya tvadbuddhimAtrArUDhasya adRSyatvAt / lokadRSTasya tu kasyacidukto (datto) ttaraprAyatvAt / ataH karmaNAM svaviSayasarUpaphalapradatvAnumAnavat kAryANAM svaguNasarUpaguNakAraNakatvAnumAnamapi anaikAntyaduHsthamiti / AnandadAyinI vyAsasUktisammatimAha ---- tadabhiprAyamiti / kAryakAraNayorgomayavRzcikayorvekSaNyaM dRzyata ityarthaH / svaviSayasarUpati-svasya hiMsAdarviSayo vadhAdistajanyaduHkhAdikaM vA tatsarUpaphalapradAnAnu bhAvaprakAzaH _* 'dRzyate tu iti' iti--atra bhASyaM- dRzyate hi mAkSikAdavilakSaNasya kRmyAdestasmAdutpattiH / nanUktamacetanAMza eva kAryakAraNabhAvAttatra sAlakSaNyaM ; satyamuktaM; na tAvatA kAryakAraNayorbhavadabhimatasAlakSaNyasiddhiH ityupakramya 'nahi ghaTamakuTAdiSviva vastvantaravyAvRttihetubhUtAsAdhAraNAkArAnuvRttiAkSikagomayavRzcikAdiSu dRzyate' iti / etena acetanatvena sukhaduHkhamohAtmakatvena guNavavyatvena vA sAdRzyaM vivakSitamiti vaMzIdharavacanamapi dattottaram / yena kenacitsArUpyaM tu jagadbrahmaNorapi sattAdisAmyasaMbhavAdbhASya eva na vivakSAhamityuktam / asaGgazrutyA brahmANi pariNAmAGgIkAro na saMbhavatIti vaMzIdharoktaM tu na yuktaM; tathA sati asaGgazrutivirodhena tanmate prakRtipuruSayossaMyogAGgIkArasyaivAsaMbhavaprasaGgAt / kUTasthasya sarvamUrtasaMyogitvarUpavibhutvAnupapatteH / sAmAnyaguNAtiriktadharma eva pariNAmaH taddhetusaMbandha eva saGgazabdArtha iti vaMzIdharoktyA tanmate na doSa iti Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSayAM prakRtyanumAnanirAsaH' sarvArthasiddhiH yeca * bhedAnAM parimANAdityAdinA hetava uktAH / AnandadAyinI mAnavadityarthaH / vaidikahiMsA svapIDanajanikA parapIDanAtmakatvAditi vA; vaidikahiMsA svaviSayasarUpaphalapradA kriyAtvAt iti vA prayogo draSTavyaH / pazudahanAdau ca parastrIgamanAdau ca vyabhicAra iti bhAvaH / bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvazvarUpyasya / / / kAraNamastyavyaktaM . . . . / iti sAMkhyoktAnumAnAntarANyapi dUSayitumanubhASate--ye ceti / bhedAnAM - mahadAdikAryANAM kAraNamavyaktamasti kutaH parimANAt paricchi bhAvaprakAzaH cet tarhi zrIbhASyAdyudAhRtazrutisiddhAntaryAmitvAdidharmAnyathAnupapattyA saMkocavikAsAtmakAvasthAdisaMbandhasyaiva saGgazabdArthatvaucityenaitanmate'pyanupapattyabhAvAt / kAraNadravyeSu rUpAdyabhAve'pi nyUnAdhikamAvane kAraNadravyANAmanyonyasaMyogasyaiva tanmAtrArUpAdeH kAraNatAyAH svenaiva svIkRtatayA atrApi vilakSaNapariNAmasyaiva mahadAdigatasukhaduHkhamohaprayojakatvasaMbhavena mahadAdigatasukhaduHkhamohAnAM svakAraNagatasukhaduHkhamohAnvinApyutpattisaMbhavenAprayojakatvAcca / ____* bhedAnAM parimANAdityAdineti / AryAmimAmitthamavatArayAmAsa vAcaspatiH-syAdetat 'vyaktAdvayaktamutpadyate' iti kaNabhakSAkSacaraNatanayAH / paramANavo hi vyaktAH taidvaryaNukAdikrameNa pRthivyAdilakSaNaM kArya vyaktamArabhyate / pRthivyAdiSu ca kAraNaguNakrameNa rUpAdyutpattiH / tasmAta vyaktAt vyaktasya tadguNasya cotpatteH kRta Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tatra tAvat yat parimitaM tat sakAraNakaM ityatra na vyAptiH / AnandadAyinI nnatvAt iti prathamo hetvarthaH / taddaSayati-tatreti / tatra paricchinnatvAtsakAraNakamityevAnumAnaM ; na tvavyaktakAraNakamiti / -- kAraNamastyavyatam' iti tu pakSadharmatAbala siddhA (labhyA) bhiprAyaM / tathA ca .. bhAvaprakAzaH madRSTacareNAvyaktenetyata Aha -bhedAnAmiti' iti / atra vaMzIdharavivaraNaM 'nanu sukhAtmakakAryeNa kAraNasyAvyaktasya pUrvAryAyAM sAdhitatvAt parimANAdinA punaHsAdhane paunaruktayApattirityAzaGkAyAM kaNabhakSAdimatavirodhena sAdhitamapyasAdhitamiva bhavatIti nyAyena punaH prasaGgasaGgatyA paramatAnarAkaraNaM vinA prakRtyartho na sidhyatItyupoddhAtasaGgatyA bahusAdhanahetukAmAryAmavatArayati-syAdetaditi' iti| yadyapi tatvakaumudyAM kAraNakAryavibhAgAvibhAgau zaktitaH pravRtiriti hetutrayaM parimANahetoH prAk nirUpitaM ; tatra pAThakramatyAge cedaM nidAnaM vaMzIdhareNoktaM-- avyaktapadArthasyAtAndriyasya rUpAdivihInasya vA kAraNatvAdarzanena dRSTAntAsiddhiriti / tathA'pi vaMzIdharaNeva nanu pAribhASikAvyaktatvasya paramANuSu mahattatvAhaGkArapaJcatanmAtrAnyatameSu vA saMbhavena kRtaM tataH pareNAvyakteneti parimANAditi hetoH cetanasya sukhAdyupAdAnatvanirAkaraNAtha samanvayAditi hetozca pravRttyabhidhAnena parimANAdityasyaiva prAdhAnyaM / ata eva mATharavRttyAdau pAThakramAnusaraNaM yujyate ityabhiprayan pAThakramamanusRtyaiva dudUSayiSuH 'parimANAditi parimitatvAt avyApitvA diti yAvat' iti vAcaspatyuktamartha dUSayati-tatra tAvadityAdinA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 113 sarvArthasiddhiH jIvANutvanityatvayossAdhayiSyamANatvAt / mahadAdInAM svarUpaM *' anumAnasiddhaM vA pakSIkriyate *AgamasiddhaM vA? nAyaH tllinggaasiddheH| AnandadAyinI Atmani vyabhicArAnna vyAptirityarthaH talliGgAsiddheriti-tathA cAdyAnumAnasyAzrayAsiddhiArati bhaavH| nanu viSvakpravaNA cicchaktiH kiMcidvAramapekSyapravartate svato viSvakpravaNayogyatve sati kadAcideva kiMcidviSayakatvAt yatpravaNayogyatvesati teSu kiMcideva prakAzayati tattatra kiMciddAramapekSate yathAghaTasthadIpAloko bahirarthaprakAzakaH iti / tathAca yaddAra bhAvaprakAzaH * ' anumAnasiddhaMveti-tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAsiddham / (26) iti kArikottarAdhAvataraNatatvakaumudyAM -- yatra tannAsti mahadAdyArambhakrame' iti vAkyenArambhakrame'numAnApravRttipratItAvapi mahadAdau tadapratIteriti bhAvaH / * AgamasiddhaM veti-mahadAdau tadArambhakrame cAnumAnApravRttiH pUrvavAkye vivakSitetyabhyupagamenedaM / ata eva mUle mahadAdyanumAnAkArANAmanullekha iti bhAvaH / etena 'prakRtemahAn' iti zlokavyAkhyAnAvasare yadAha navIno vaMzIdharaH- eteSu padAtheSu aSTau prakRtayaHSoDaza vikArAH' iti gopaniSat / pRthivIca pRthivImAtrAca iti praznopaniSacca pramANamanumAnaM ca ityupakramya indriyAnumAnaM tu ' atrahi rUpAdi jJAnaM' ityAdinA TIkAyAmuktaM ; tatvAntareNa tatvAntarAnumAnameva prakRtatvAdidAnImucyate--tanmAtrendriyANi abhimAnadravyopAdAnakAni abhimAnakAryadravyatvAt yannaivaM yathA puruSAdi / SARVARTHA. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH ahaGkAradravyaM nizcayavRttimaddavyopAdAnakaM nizcayakAryadravyatvAt ityAdi ; tatra prakRtyAderanumAnAgamAbhyAM sAdhanaM ; 'prakRtipuruSatatsaMyogA nityAnumeyA' iti svodAhRtaM sAMkhyAcAryavAkyoktakArikAdi viruddhamiti phalitam / sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM pratItiranumAnAt / ityuktakArikA pUrvArdhatatvakaumudyAM -- upalakSaNaM caitaccheSavataH' iti vAkye zeSavataH avItasya vyatirekiNaH ityartha iti svenaiva vivaraNena vyati rekyanumAnasyApyaviSayAtIndriyArthasyaiva zrutyA siddhestaduttarArdhe sphuTatayA vyatirekyAgamAbhyAmahaGkAramahadAdisAdhanAsaMbhavAt / vipakSe bAdhakAdyartha tatrApi zrutestvayA'GgIkRtatayA * zrutyAlambe tu saiva prasajati zaraNam ' iti vakSyamANadizA tatrAnumAnapravRtyasambhavasya -- zAstrayonitvAditi ' sUtrasiddhatvAt / kaumudyApi na saMjAto yeSAM tatvavinizcayaH / kRtastajJAnasidhyarthaM sAGkhyatatvavibhAkaraH // iti svoktayanurodhena racanAnupapattyadhikaraNazaGkarabhASyAdikaM dUSAyatvA bAhyAnAM sukhaduHkhamoharUpatAM vyavasthApayato'pi puruSabahutvAdiSu bahuSu viSayeSu sAGkhyaviruddhamevArtha sAdhayato vaMzIdharasya 'vipratiSedhAccAsama asam iti ' vyAsasUtroktaM dUSaNamasamA(dhAna)dhe yameveti casphuTam / 23 ' adhyavasAyobuddhiH' 24 * abhimAno'haGkAraH' 30 yugapaccatuSTayasya tu vRttiH kramazazcatasya nirdiSTA / ' karaNaM trayodazavidham ' 35 * sAntaH karaNA buddhiH sarvaM viSayamavagAhate yasmAt / tasmAtrividhaM karaNaM dvAri dvArANi zeSANi' / 37 -- sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruSasya 1 ya. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAMprakRtyanumAnanirAsaH 115 sarvArthasiddhiH 1 nanu cicchaktareva svato viSayapravaNatAyAM anirmokSaprasaGgAdasti kiMciddAraM / tattu na cakSurAdimAtra, taduparamepi saGkalpAdyutpatteH / nApimanomAtravizramaH, tatprazAntAvapi svapne manuSyasya svAtmani vyAghrAdyabhimAnAt / nApyahaMkAre paryavasAnaM, tadvirAme suSuptau prazvAsanizvAsahetubhUtaprayatnAdhArasya mahatassiddheH / na ca tadavadhistatvapatiH / tasyApi parimitatvena kAryatvAt / tatkAraNaM tvavyaktaM na AnandadAyinI tayA buddhi(rastItyA )siddhirityAzaGkate-nanvi(ti)tyAdinA-vipakSe bhAdhakatarkamAha-anirmokSeti / viSayoparAga viratya(tyAgA)bhAvAdvairAgyAdyasiddheriti bhAvaH / parizeSAdbuddhisiddhirityAha-tanna cakSurAdimAtramiti / tatprazAntAvapIti--sAMkhyaiH svapne indriyamAtroparamasyAvizeSeNa sAdhanA (abhidhAnA) diti bhAvaH / tathAca ahaGkArajanyasvApnAnubhavaH / nApyahaMkAra iti / suSuptAvahamanubhavAbhAvenAha bhAvaprakAzaH sAdhayati buddhiH / saiva ca vizinaSTi punaH pradhAnapuruSAntaraM sUkSmam , iti kArikA praghaTTakasya mahadAdi sAdhanaparatva vyaJjanamukhena svasya sAGkhyamatarahasyajJatA prakAzayan anumAnena mahadAdisiddhiM zaGkate '* nanvityAdinA / 2 * cicchakteH-citaH / * svataH Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravyaM sarvArthasiddhiH parimitamityatra pramANamasti / tatkalpanAyAM tu anavasthApAtaH / ato'vyaktamaparimitamAdikAraNamiti '* vRttibhedasiddhairmahadAdibhiravyaktAnumAnaM syAt / tadetatkathAmAtraM / svatassarvagrahaNayogyApi hi puMsAM * cicchaktissaMsArAvasthAyAM karmaNA AnandadAyinI kArasyoparamAt prazvAsanizvAsahetubhUtaprayatnAdhArabhUtasya mahatassiddhiH / naca tanmate AtmanaH prayatnAdhAratvaM ; tasya trividhAntaHkaraNavazAdeva (jJAtRtvAdi ;) pratibhAsAt / svabhAvatazcitimAtrarUpatvasya tairaGgIkArAditi dhyeyam / kAraNatvAdeva mahadAdivatparimitatvamityatrAha--- tatkalpanAyAM tviti / tathAca aprayojakatvamiti bhAvaH / vRttibhedasiddhauriti 'adhyavasAyobuddhiH' abhimAnohaGkAraH' ubhayAtmakamatra manaH' bhAvaprakAzaH antaHkaraNAdinairapekSyeNa / * vRttiibhedsiddhairiti| adhyavasAyo'bhimAnaH saGkalpaH AlocanaM vcnaadaanvihrnnotsrgaanndaaH| kramAnmahadahaGkAramanojJAnendriyavAkpANipAdapAyUpastharUpakarmendriyANAM vRttayaH etAsAMkriyAtvena sakaraNakatRsAdhanena / mahadAdisiddhiH / 5 'trividhamanumAnaM' iti kArikAvivaraNAvasare 'aparaMcavItaM sAmAnyatodRSTamadRSTasvalakSaNasAmAnyaviSayaM ; yathendriyAviSayamAnumAnaM / atra hi rUpAdi vijJAnAnAM kriyAtvena karaNattvamanumAyate' iti vAcaspatigranthe indriyapadaM trayodazakaraNAnAM rUpAdi vijJAnapadaM uktavRttisAmAnyasyopalakSaNaM uttarodAhRtakArikAdyanurodhAditi bhAvaH / * cicchaktiH dharmabhUtajJAnaM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 117 sarvArthasiddhiH saMkucantI karmotpannaireva dvAraiH yathAkarmaprasaratIti tu trayyantavRddhAH / nApi saGkalpAdibhirmanaH ktRptiH| saMskArapraNALyApi tdupptteH| anyathAmanasApi tdutpaadnaayogaat| '* karaNasya AnandadAyinI ityukterityarthaH / Alocya-mayedaM kartavyamiti yo'yaM citisannidhanAdApannacaitanyAyA buddhenizcayaH so'dhyavasAyaH / sa ca buddhermahato'sAdhAraNadharmaH ; tasya buddhikAryatvAttadabhedena nirdezaH / AlocyAtrAhamadhikRto madarthAevAmI viSayAH ahamasmIti yo'yamabhimAnaH sAhaGkArasyavRttiH cakSurAdinA saMmugdhAkAreNa vastugrahaNe idamitthamiti / vizeSaNavizeSyabhAvena grahaNaM manaseti tAdRzasamyakka(lpya)lpyaH savikalpAdhyavasAyo manovRttiriti tadarthaH / karmotpanneriti / tathA ca karmotpannacakSurAdibhiranyathAsiddhayArtha ? kAdAcitkaprasarabalAna mahadAdisiddhiriti bhAvaH / saMskArapraNADyeti / saMskArasahitAdAtmana eva vA cakSurAdito'pi vA tdupptterityrthH| yadvA-saMskArAdevetyarthaH / sNskaarsyaavshyktaamaah-anytheti| nanu saMskArasya na saGkalpAdikaraNatvaM guNatvAdityatrAha-karaNasya ceti / pratyakSa pratIndriyArthasannikarSAderivAnumi(tau)tyAdau bhAvaprakAzaH * karaNasya cetyAdi / etena tanmAtrendriyANi abhimAnakAryadravyatvAdabhimAnavRttimadravyopAdAnakAni / ahakAradravyaM nizcaya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya - sarvArthasiddhiH ca dravyatvaM nAvazyApekSitaM / na ca svapne vyaaghraadybhimaanaadhngkaarklptiH| manasaiva tAdRzasaMskArasadhrIcA tadupapatteH / nizvAsAdihetubhUtaprayatnAdhAratayA mahatklaptirapyayuktA / ahaSTavazAdeva bAhyasyeva AntarasyApi mrutsspndopptteH| na cAdRSTasyApi mahattatvAzrayatvaM itaH pUrva siddhaM / yadA ca Izvara prayatnAdhInatvaM ucchvAsAdessetsyati / tadA kSetrajJasyApi na AnandadAyinI vyA(pti)ptayAdijJAnasya(ka) ? kAraNatvadarzanAvyabhicAra iti bhAvaH / vRttibhedAnmanaH klaptiM dUSayitvA tadbhedAdahaGkAraklaptiM dUSayati-na ca svapna iti / evamadhyavasAyasyApyanyathA siddhayA na mahattattvasiddhiriti draSTavyaM / nanu nizvAsAdi hetuprayatnAdhAratayA mahatsiddhiriti (tyuktamiticet ) cettatrAha nizvAsAdihetubhUteti / nanvastu tAdRzAdRSTAdhAratayA mahasiddhiArItyatrAha-nacAdRSTasyApIti / tathA ca vyAptayasiddhiriti bhAvaH / kaimutikanyAyenApi mahataH prayatnAnAdhAratvamityAha--yadeti / bhAvaprakAzaH kAryadravyatvAnnizcayavRttimaddavyopAdAnakaM / iti vaMzIdharoktAnumAnamapi pratikSiptaM / abhimAnakAryadravyatvasyopAdAnadravye'bhimAnavRttisAdhanAzaktatvAt / kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyeti prakriyAnusAre ca mahadAdAvapyabhimAnAGgIkAraprasaGgAt / atIndriye'rthe'bhimAnakAryadravyatvAdihetoranumAnena sAdhanAsambhavAcchutyAlambetu tasyaiva zaraNatvenAnumAnAprasarAcca Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 119 sarvArthasiddhiH jIvanapUrvakaH prayatnaH klpyH| kimutakasya cidaciddavyasya / parimitatvantu mahataH kutastyaM ? antardehameva tatpravRtyupalaMbhAditicenna / tvatpakSe vibhorapyAtmanazzarIrAvacchinnapradeza eva vyApArAvezavadvibhorapi mahatassahakArivizeSasAmarthyAkvAcikapravRttisaMbhAvAt / na ca vRttibhedamAtrAdantaHkaraNabhedaklaptiyuktA; kAmassaGkalpa ityAdinA '* manasyeva bahuvidhavRtti AnandadAyinI ucchAsanizvAsAdikaM paraprayatenaiva lohakArabhastrikAnyAyenopapAdyamiti bhAvaH / bhedAnAM parimANAdityanumAne azrayAsiddhimuktA svarUpAsiddhimapyAha--parimitatvaM (tvaM) ceti / prakArAntareNa liGgAsiddhiM zaGkate--antariti / tatpravRttiH- prayatnAdhyavasAyAdiH / vyApArAvezaH mukhe darpaNamAlinyasambandha ivAtAtvikaH kRtyadhyavasAyasaMsparzaH ? (kvAcitkaH)? (tAtvikaH)? sahakArivizeSaH-kvAcitkazarIrayogAdiH / adhyavasAyasya pramArUpatvAditi bhAvaH / saMspRzyate'neneti sahakAri vRttivizeSAdantaH karaNakalpane'pi 'antaHkaraNaM trividhamiti' traividhyakalpana manupapannamityAha--nacavRttIti / ekasyaivAnekavRttisambhavAditi bhaavH| tatra zrutibAdhamapyAha- kAmassaMkalpaiti' / sarvazabdenAdhyavasAyAdInAM dhIbhedAnAM grahaH / yadvA bhAvaprakAzaH '* manasyeveti / takAlamdhigoSThayAM lAghavasya bahumAnAI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH shruteH| kAmAdInAM manassAmAnAdhikaraNyaM AyughRtam iti * vadbhAktaM / mahatazca tvayA mitho manasyeva viruddhabhAvASTakasukhaduHkhAdyAzrayatva* svIkArAt / bAhyandriyamanohaMkArANAmAlocanAdivRttibhedAzrayaNamapyayuktaM / AnandadAyinI vRttibhedasyAzrayabhedakatve vyabhicAramapyAha--kAmassaGkalpaiti / AyughRtamitivadati- kAraNe kAryopacAraH / nanu viruddhavRtti (buddhivRttiH)? rAzrayabhediketyatrAha-mahatazceti / bhAvASTakaM dharmAdharmajJAnAjJAna vairAgyAvairAgyaizvaryAnaizvaryANi / teSAM buddhidharmatvaM 'dharmojJAnaM virAgaaizvaryam' / ityAdinA nirUpitaM / atra vAcaspatinA vyAkhyAtaM--dharmonAma yogAdijanito'STAGgayogAbhyAsajanitazcAbhyudayanizreyasahetubhUto guNavizeSaH / jJAnaM-tattvajJAnaM virAgonAma 'dRSTAnuzravikaviSaya vitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyamiti' vazIkArAkhyaM / aizvaryaaNimAdiprAdurbhAvaH / evaM catvArassAvikA (kAkhyAtA) buddhidharmAH / tAmasAstu tadviparItA adharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryAkhyAzcatvAraH / tathA. cASTavidhA anyonyaviruddhA bhAvA buddhinAmakamahattatvadharmA iti / vRttibhedena bAhyendriyamanohaGkArANAmmaha(ttatvAdbheda) tastatvAntarAdbhedakalpanaM ca na syAdityAha-bAhyendriyeti / AlocanaM-sammugdhA bhAvaprakAzaH tvAditi bhAvaH / * bhAktamiti / etacca (13-6) gItAbhASyatAtparyacandrikAyAM vyavasthApitam / 2* svIkArAditi--etacca vRttibhedAzrayaNamapyayuktamityatrahatuH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 121 sarvArthasiddhiH mahata eva sahakAribhedA'* tsarvavRttyavirodhAt / ata eva zAstrato mahadAditattvasiddhAvapi teSAM pRthakkaraNatvaM vRttyAzrayatvaM vA na kalpyaM / evaM ckssuraadissvaalocnoktirpineyaa| na dvitIyaH mahadAdInA* mAgamatAssadhyatAM sAkSAtparamparayA vA pradhAnajanyatvasiddheranumAtavyAbhAvAt / AnandadAyinI kAreNa (asmIdantAkAraNa) jJAnaM AdizabdArthastu saGkalpAbhimAnau / / sahakAribhedAtta ttadgoLakAdhiSThAnabhedAt / zAstratomahadAdInasiddhayaGgIkartuH pRthakkaraNatvaM vRttibhedazcasiddha iti / antaHkaraNatraividhyadUSaNaM siddhAntino ? saGgatamityatrAha- ata eva zAstrata iti / ekasyaiva vRttibhedasaMbhavAditi bhAvaH / evaM cakSurAdiSviti / rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH-. . iti bAhyendriyasyAntarindriya bhedakavRtti bhedakalpanamapi nop| padyate / AlocanasaGkalparUpavRttyAropa ekatraivopapatteriti bhAvaH / evaM sarvavRttInAmekAzrayatvesati cakSurAdiSvAptAgameSvAlocanAkhyavRttyabhedoktirapi rAjyaM sukhamitivadgauNyAvRttyA netavyA syAdityAhaevaM cakSurAdiSvitItyapyAhuH / mahadAdInAmanumAnasiddhAnAM pakSatvA mAgamasiddhAnAM pakSatvaM vetyAdyavikalpe dvitIyaM dUSayati-na dvitIya iti| sAkSAtparamparayA veti / prakRtenmahAnmahato'haGkAra ityevaMrUpeNa siddhe bhAvaprakAzaH * sarvavRttyavirodhAditi--etadApa tatraiva hetuH / 2* AgamatassidhyatAmiti-jagato'parimitabrahmopAdAnakatvamA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamukta [jaDadravya sarvArthasiddhiH ekapramANavedyatve kAryakAraNayormathaH / bodhyabodhakate na staH sahadRSTAnidhUmavat // vipratipannaM pratyanumAnaM sArthamiti cenna mahadAdInapyabhyupetyAnabhyupetya vA teSvavyaktakAraNakatva vipratipattyayogAt '*yadapyAhuH - kAryANAM svAdhikaparimANAdutpattirniyateti ; tadapyasat / vastrAdiSu vaiparItyadRSTeH avyaktasya ca paricchinnatvaM parastAnmRtyaM bhinatti" ityAdizAstrazatasiddhaM 44 tamasaH AnandadAyinI rityarthaH / tathA ca siddhasAdhanamiti bhAvaH / tadeva kArikayopapAdayati eketi / nanu dhUmAgnayorapyekapramANavedyayoranumApakatvamanumeyatvaM ca dRzyata ityatrAha -- sahadRSTAnidhUmavaditi / ekapramANa vedyatvamekadA nizcitattvamityarthaH / atra kaizvidbhedAnAM parimANAdityatra bhedAnAM -- kAryANAM parimANAt -- svAdhikaparimANakAraNajanyatvasya siddhatvAnmahadAdikAryApekSayAdhikaparimANamavyaktaM siddhaM iti vyAcakSate / tanmatamAha -------- yadapyAhuriti / vastrAdiSviti / tathA ca viruddhamiti bhAvaH / vyabhicAramapyAha -- avyaktasyaceti / bhinatti-tarati / bhAvaprakAzaH gamatAssidhyatIti nAyakasare (25) vakSyate / tatazcaitatpakSe'rthAntaramityapi bodhyam / mATharavRttyanuyAyikalpitamarthaM dUSayitumanuvadati / 1 * yadapyAhuriti - ' kAraNaguNAtmakatvAt / samanvayAt' iti hetudvayasyaikatraiva paryavasAnasya tatvakaumudyAM vyaktatayA kAryeSu kAraNa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 123 sarvArthasiddhiH vyAptivacanaM "tadanaMtamasaMkhyAtapramANaM ca" ityAdikamapi, vibhutvamantareNApi syAt ghaTAdInAmapi svanyUnaparimANaiH piNDAdyavayavairevotpattiriti samanvayazca kutra keSAM kIdRzaH ? * sukhAdirUpeSu kAryeSu satvAdInAM samanugatiriti cet kimataH? na hi yadyeSvanugataM tatteSAM kAraNamiti niyamaH zauklayagotvAderanekAnugatasya tatkAraNatvAbhAvAt / AnandadAyinI vyAptivacanaM--aparicchinnatvavacanaM / avyakte vyabhicArapradarzanasyasiddhayasiddhidoSAdudAharaNAntare vyabhicAramAha-ghaTAdInAmapIti / samanvayAdityuktaM dUSayitumupakramate-- samanvayazceti / atraivamanumAnaprayogaH-vivAdAdhyAsitA mahadAdibhedAH svAnugatAvyaktakAraNavantaH / samanvayAt / yAni ca yadpasamanvitAni tAni tatsvabhAvAvyaktakAraNakAni yathA mRddhemarUpasamanvitA ghaTamakuTAdayo mRddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti / tathA ca sukhaduHkhamohasamanvitA buddhayAdayastAdRzAvyaktaM sAdhayantIti / sukhAdirUpeSviti / bhinneSvekAkAratAnugatiriti tairuktessatvAdInAM sukhAdirUpeSu mahadAdiSvanugatirityarthaH / (tata) avyaktakAraNakamityatrA (pya) vyaktazabdasya kAraNaparatve siddhasAdhanAt / yeSu yadanugataM tattatkAraNamiti vaktavyaM tatrAha---nahIti / tatra hetumAha --- zauklayeti / tathA ca tatra vyabhicAra (ukta) ? iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH guNasamanvayassamanvayAdityanena vivakSita ityAzayenAha-'* sukhAdirUpeSvityAdi / yathA mRddhemapiNDasamanugatAH ityAdi tatvakaumudIsU Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH anyathA vyaktAvyaktasAdhAraNadharmANAM tadubhayakAraNatvaprasaGgAt / tathA ca ttvaadhikyprsnggH| etena '*vigItaM svAnugatakAraNakaM kAryatvAt ghaTazarAvAdivadityapi nirstN| ghaTAdiSvanugatasya mRttvasya ttkaarnntvaasiddheH| mRvyasya tu ghaTAdyAtmanA AnandadAyinI sarvasyApi kAraNatvamastvityatrAha--anyatheti / 'triguNamaviveki viSayaH' ityAdinA tvayA pratipAditAnAM triguNatvAdInAmityarthaH / iSTApa(tyA)ttiM pariharati--tathAceti / triguNApekSayApi kAraNaM tatvAntaraM syAdityarthaH / idamupalakSaNaM--prakRterapi vikRtitvaM syAditi 'prakRti vikRtayassapta' ityuktaM virudhyetetyapi dhyeyaM / nanu kAryasya svAnugatakAraNakatvamAnaM sAdhyaM na tu tadanugatAnAM yAvatAM tatkAraNatvaM / tathA ca zauklayAdiSu na vyabhicAra ityatrAha-eteneti / etenetyuktamevAha-ghaTAdiSviti / tathA ca vyApayatvAsiddhiriti bhAvaH / bhAvaprakAzaH citamanumAnAkAramAha-vigItamityAdinA / 'hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam' // (10) ityatra anekeSAM mahadAdInAmekasyAvyaktasya liGgatvaM sphuTam / 'bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya // (15) kAraNamastyavyaktam' ityasya vaizvarUpyasya-nAnArUpasya kAryasya Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 125 - sarvArthasiddhiH vibhaktasyAvibhaktasya vA teSvanugatatvAdRSTeH 'bhyadapyekarUpAnvitatvAt ekopAdAnatvamicchanti / tadapi svaparamatani AnandadAyinI vibhaktasya-kAryAvasthasya / avibhaktasya- kAraNAvasthasya / tasyAbhedena tadAtmakatayA tadvattitvAsiddheriti bhAvaH / nanu samanvayAdityasya ekarUpAnvitatvAdityarthasya ca sAdhyamekopAdAnakatvamiti ca kasya cinmatamanUdya dUSayati--yadapItyAdinA / svaparamatanidhUtaMsvaparamatAnusAreNa ghaTAdiSu vyAptizUnyamityarthaH / kiM ca ekarUpAnvitatvaM nAma sarvathAsva(sarvasArUpyaM)rUpaikyaM vivakSitaM uta yatkiJci bhAvaprakAzaH sthArthikaH SyaJ iti tadvivaraNe'pi / avazyaM caikopAdAnatvaM sAGkhassAdhanIyaM anyathA anumAnenAnakaparamANUpAdAnakatAM kAryajAtasya sAdhayato vaizoSakAdessvasya vailakSaNyameva na syAt / na ca zabdasparzavihInaM tadpAdibhirasaMyutam / / triguNaM tajjagadyoni . . . . . // iti viSNupurANoktaM rUpAdirAhityena vailakSaNyaM vaMzIdhareNoktamiti na doSa iti vAcyam / anumAnena sAdhanAvasare AgamodAharaNasyAnavasaragrastatvAt upAdAnasyaikatve lAghavameva vipakSe bAdhakastarkaH / samanvayAditi hetau ca samityekIkAre / etattAtparyakameva 'bhinnAnAM samAnarUpatA samanvayaH' iti tatvakaumudIvAkyamityabhiprayan tanmata mupanyasyati--'* yadapyAhuriti / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 savyAkhyasarvAthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe kAlA jaDadravya sarvArthasiddhiH dhUtaM sarvathA sArUpye hetau tatvabhedabhaGgaprasaGgAt / yathAkathaM citsArUpyetu vyabhicArAt / sAkSAdekopAdAnatvasAdhane sRSTikramAdizaithilyaM syAt / mRttantvAdyupAdAnabhedazca niyate / paramparayeti tu mRddhaTAdinidarzanaviruddhaM / nityeSu ca puruSeSusAkSitvAdayo dharmAssAdhAraNA yuSmAbhireva paThyante na tu teSAM hetava iSTAH / vyaktAvyaktayozca triguNamavivekItyadi sAdha AnandadAyinI dAkAreNa veti vikalpamabhipretyAcaM dUSayati--sarvatheti / tathA ca mahadAdaya iti pakSabahutvAsaddhe (rAzrayasiddhi) rityarthaH / dvitIyaM dUSayati--yathAkathaJciditi / dravyatvenaikarUpavadbhirbhinnaiH mRttantUpAdAnakairvyabhicArAdityarthaH / kiJcaikopAdAnaka (tva) ? mityatra kiM sAkSAdekopAdAnakatvaM sAdhyate uta paramparayA yadvA sAmAnyaneti vikalpAbhiprAyeNAghe dUSaNamAha--sAkSAditi / sRSTikramAdIti / prakRtermahAnmahato'haGkArastatastanmAtrANIityAdikrama ityarthaH / tathAcAgamabAdha iti bhAvaH / vyabhicArazcetyAha-mRttantvAdIti / dvitIyaM dUSayatiparamparayeti / (tathAca) dRSTAnte sAdhyavaikalyamiti bhAvaH / tRtIyaM dUSayati-nityeSu ceti / 'tasmAJcaviparyAsAtsiddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM (kaivalyAdhyastatvaM) mAdhyasthayaM draSTutvamakartRbhAvazca / ityaneneti zeSaH / nanu nAsmanmate'pi nityatvaM hetumattvavirodhItyatrAha-natu teSAmiti / abhivyaJjakA api teSAM neSTA iti bhAvaH / nanu yatkAryaM yena sahaikarUpaM tattena saha samAno (sahaiko) pAdAnakamiti vivakSitamityatrAha-vyaktAvyaktayozceti / AdizabdArthastu . . . . 'viSayassAmAnyamacetanaM prasavadharmi / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyAderAnumAnikatvasya sAmAnyatonirAsaH 121 sarvArthasiddhiH HpaatthaadekopaadaantvprsnggH| kAryatve satIti vizeSaNepi mRtpiNDadvayArabdhaghaTAdibhiH gomayAdinAnopAdAnavRzcikAdibhizcAnaikAntyaM brahvArabdhaghaTAdibhizca / teSAmapi pakSIkaraNe AnandadAyinI vyaktaM tathA pradhAnam' . . . . / iti vivakSitaH tathA ca mahadAdeH prakRtyA saha traiguNyAdisamAnarUpavattvAttayA nityabhUtayA sahaikopAdAnakatvAbhAvAvyAbhicAra hAva bhAvaH / nanu yatkArya yenakAryeNa sarUpamiti vivakSAyAnna vyabhicAra ityatrAha-- kAryarve satIti / nanu kAryarUpeNa nAnAtvamabhedaH kAraNAtmanA / hemAtmanA yathA'bhedaH kuNDalAdyAtmanA bhidA // iti tathA ca yathA kAraNAtmanA hemarUpeNAbhedaH / kuNDalAdyAtmanA bhedaH tathA mRtpiNDasvarUpeNa bhede'pi mRdAtmanA kAraNatAvacchedakAkAraNa vA abhedostItyatrAha-gomayeti / ekarUpAnvita vRzcikApekSayA upAdAnabhUtagomayavRzcikayoH parasparaM viruddhadharmasaMsRSTatvena kAraNAtmanA (pyabhedasya) pyaikyasya vaktumazakyatvAditi bhAvaH / na ca ekavyaktidRSTAntastasyA ekamRtpiNDopAdAnakatvAdityatrAha-bahiti / tathAcaikaM kAryamekopAdAnakamiti niyama eva nAsti dUre bahUni kAryA (bahukAryadravyA) NyaikopAdanakAnIti niyama iti bhAvaH / nanu sarvakAryANAmapyanenAnumAnenaikopAdAnakatvaM sAdhyate / (tathA ca) paTAdInAM nAnopAdAnakatve'pikSityAdAvekakartRkatvasiddhiriva na viruddhamiti paTAdInAM pakSakoTinikSiptatvAnna- vyabhicAra ityatrAhateSAmapIti / tathA ca vyApyatvAsiddhiriti bhAvaH / nanu sarva kArya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH dRSTAntAsiddhiH / avatihetuvivakSAyAmapi nadRSTaH kAraNabhedo pahnotuM zakyaH / nApi kAraNAntaramekaM vidhAtuM / dRSTaireva hetubhi radRSThaghaTitaiH kAryANAM caritArthatvAt na ca zAstramantareNa jagata 'assatvAdiguNasamanvayassiddhaH yena tanmayaM kAraNa AnandadAyinI jAtamekopAdAnakaM ekarUpAnvitatvAt yadekopAdAnakaM na bhavati tadekarUpAnvitamapi na bhavati / yathAtmAnAtmAnau yathA vA zazazRGga kUrmaromANIti tatrAha- avIteti-vyatirekItyarthaH / kiM dRSTAnA mevopAdAnAnAmaikyaM sadhyate / uta tadatiriktaikopAdAnakatvamiti vikalpyAcaM dUSayati--na dRSTa iti / tathA ca bAdha iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati / naapiiti| zakyAmati zeSaH / tathAcAprayojakatvamiti bhaavH| na ceti / tathA ca satvAdi samanvitakAraNasya tadaikyasya ca zrutyaiva siddhatvAtkimanumAneneti bhAvaH / nanu (pratyakSeNa tanmUlakAnumAnena vA) liGgagrahaNe tadarthaM zrutyanapekSaNAnnAnumAnavaiyarthyamiti bhAvaprakAzaH '* satvAdIti-Adipadena rajastamasoH parigrahaH / mahadAdikAryasya triguNasamanvayahetuzzAstrata eva jnyeyH| evaM ca tata eva prakRtijJAnaM saMbhavatIti tadarthamanumAnAdaro'yukta iti bhAvaH / atra sukhAdisamanvaya ityanuktA satvAdi samanvaya ityuktayA jagatassukhaduHkhamohAtmakatvaM zAstreNa na pratipAdyate iti sUcitaM / tathA hi bRhadAraNyake (5-9) "kindaivatyosyAM prAcyA dizyasatyiAdityadaivata Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 129 bhAvaprakAzaH iti sa AdityaH kasmin pratiSThita iti cakSuSIti kasminnu cakSuH pratiSThitamiti rUpeSviti cakSuSA hi rUpANi pazyati kasminnu rUpANi pratiSThitAnAti hRdaya iti hovAca yasmAddhadayena rUpANi sarvo loko jAnAti tasmAdbhudaye hyeva rUpANi pratiSThitAni bhavanti' ityatra rUpasya cakSurjanyajJAnaviSayatvena cakSuSo rUpe pratiSThitatvaM manaso bahirindrayasahakAritayA rUpasya tadadhInajJAnaviSayatayA jJApake hRdaye pratiSThitatvamuktaM / tAvanmAtreNa jagatassukhaduHkhamohAtmakatvaM na kathaJcidapi sidhyati AnandarUpasya jIvasya svayaMprakAzatAyAzzAstratassiddhayA mano na sukhAtmakaM asvayaMprakAzatvAt yannaivaM tannaivaM yathA cetana iti vyatirekiNA sukhaduHkhAdeddharmabhUtajJAnAvasthAvizeSarUpatvasvayaMprakAzatvAdervyavasthApayiSyamANatayA sukhaduHkhAdikaM mano bhinnaM svayaMprakAzatvAdityanvayinA cAnumAnena jaDasya manasa eva sukhAdyAtmakatA dUrotsAritati kA kathA jagataH ? 'vastvekameva duHkhAya sukhAya' iti sukhaduHkhahetutvaM jagato'bhidhAya ; tasmAdduHkhAtmakaM nAsti naca kiJcitsukhAtmakam / iti sukhAdyAtmakatvaniSedhAcca / tatsantu cetasyathavA'pi dehe sukhAni duHkhAni ca kiM mamAtra / iti vaMzIdharodAhRtaM mArkaNDeyavacanaM yadi pramANaM tadA bhAvalakSaNasaptamyAzrayaNena sukhaduHkhayoHcatodehaprayuktatvenAtmasvarUpaprayuktatvAbhAvaparatayA 'nirvANamaya evAyamAtmA jJAnamayo'malaH / duHkhAjJAnamalA dharmAH prakRtastena cAtmanaH // iti viSNupurANavacanaM yathA vedArthasaMgrahe vyavasthApitaM tathA nirvAhyam / SARVARTHA. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH munniiyet| *'nanu sukhyAmiduHkhyAmi muhyAmIti svaanubhvsiddhaastaavtsukhaadyH| te ca kAryabhUtAssvAnurUpaM kAraNamAkSipanti / tathA tathA teSuteSu viSayeSu kAlabhedena puruSabhedena ca - AnandadAyinI shkte---nnvityaadinaa| ttheti| sarve padArthAssukhaduHkhamohAtmakAH / yathaikameva vastu kaMciddaHkhAkaroti kaMcitsukhAkaroti kaMcinmohI karoti ; tathA kAlabhedenaika (meva) puruSa prati yathAmiH / tatra sukhaM satvAtmakaM satvapariNAmaH duHkhaM raja pariNAmaH mohastama pariNAma iti 'prItyaprItiviSAdAtmAna' ityAdinA sAGkhyairupapAditaiH sukhAdibhissatvAdisamanugatiranumIyate / na tadarthaM zrutyapekSeti bhAvaH / ............ bhAvaprakAzaH kvacidduHkhasukhadizabdAH loke pratikUlAnukUlavastunyupacAreNa prayujyante iti| nanu sukhAdikaM sakAraNakaM kAryatvAdityanumAnena satvAdisamanvayassidhyatIti zaGkate '* nanviti / taduktaM 'satvaM laghu' (13) ityAdivivaraNatatvakaumadyAM-'atra ca sukhaduHkhamohAH paramparavirodhinaH svasvAnurUpANi sukhaduHkhamohAtmakAnyeva nimittAni kalpayanti / teSAM ca parasparamabhibhAvyAbhibhAvakabhAvAnnAnAtvaM ; tadyathA--ekaiva strI rUpayauvanakulazIlasaMpannA svAminaM sukhAkaroti ; tatkasya hetoH ? svAminaM prati tasyAH sukharUpasamudbhavAt / saiva strI sapanIrdukhAkaroti; tatkasya hetoH? tAM prati tasyAH duHkharUpasamudbhavAt / evaM puruSAntaraM tAmavindamAnaM saiva mohayati; tatkasya hetoH? taM prati tasyAH moharUpasamudbhavAt / anayA ca striyA sarve bhAvA vyaakhyaataaH| tatra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 131 marnama sarvArthasiddhiH prItyaprItiviSAdajanakatvaM dRSTaM; tadapi tattadgata '* vicitraguNavizeSahetukaM yuktamiti tanna; * saMpratipannadRSTAdRSTahetuzaktaiyava sarvopapattau tdtirikttraigunnyktRptyyogaat| guNAnAM kAryaikanirUpaNIyatvabhASaNamapi zAstropajhaM / anyathA traiguNyonmeSa AnandadAyinI vicitraguNahetukaM--satvarajastamoguNahetukamityarthaH / AdyaM pakSaM dUSayati-saMpratipannati / dRSTaM -kaNTakavedhAdiH / adRSTaM-dhAtuvaiSamyAdi / dvitIyaM dUSayati-guNanAmiti / bhASaNaM-bhASye pratipAdanamityarthaH / 'prItyaprItiviSAdAtmAnaH' 'satvaM laghu prakAzakam' ityAdi sAMkhyanAM bhASaNamityanye / traiguNyakluptyayogAdityatra vipakSabAdhakamAha-anyatheti / na satvamAtraM sukhaM janayati santatajananaprasaGgAt apitUnmiSitam / tathAconbheSe'pi vilakSaNAstrayo guNAH kalpanIyAH / bhAvaprakAzaH yat sukhahetuH tat sukhAtmakaM satvaM / yaduHkhahetuH taduHkhAtmakaM rajaH / yanmohahetuH tanmohAtmakaM tamaH iti ' * vicitreti--guNeSu vicitratvaM parasparAbhimAvyAbhibhAvakabhAvApannatvaM / atra vaMzIdharaH--nimittopAdAnakAraNadvayakalpane gauravAllAghavAnukUlatarkAtsukhAdyAtmakatvaM bAhyAnAM sidhyatItyAha / taduktadizA satvarajastamasAmanaGgIkAre'tIva lAghavAt sAGkhyAnAM mUloccheda ityAha-2* sampratipannetyAdinA kAraNamastyavyaktaM pravartate triguNatasamudAyAcca, / ityatra pravartate triguNata iti khaNDamitthaM vivRtaM mATharavRttau yadyekaM pradhAna kathaM tIneka kAryamutpAdayatiH tathAhi-naikastantuH paTAkhyaM kAryaM janayati Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 savyAkhyasarvArthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH bhedasyApyatiriktanirvAhakatraividhyaklaptAvanavasthAprasaGgAt / sAmaayanavasthA tu siddhA na kvApi doSAya pratyuta guNAyeti sarvaireSTavyA / '* guNatrayAtmakaM ca kAraNamicchataste vizvasyaikopAdAnatvaM * durvacam / AnandadAyinI tathA parAparA (paramparA) pekSAyAmanavasthA syAdityarthaH / trayo guNAstraiguNyaM svArtha pyaJ / sAmagrayanavasthAtviti / nanu pUrvatrApi sAmagrayanavasthaiveti cet ; satyaM ; tathA'pyanumAnataH kalpyamAne'pi kAraNe tadunmeSAdikAraNaM jJAtavyaM ; atra tu svarUpAnavasthA bIjAGkarAdivanna doSakarIti bhAvaH / kecittu --ekapadArthaniSThAnekapadArthaparamparA doSaH / sAmagrayanavasthA tu na tAdRzI (tyadoSa i) tyAhuH / ekopAdAnakatvAnumAnaM ca tava siddhAntaviruddhaM cetyAha-guNatrayeti / bhAvaprakAzaH itthaM pradhAnamanekaM karya janayatIti na jAghaTIti ; atra samAdhIyatepravartate triguNataH-pradhAne satvarajastamasAmavasthAnAdbahutvasambhavaH ityaadi| vaMzIdharo'pyevameva / tadrUSayati-'* gunntryaatmkmityaadinaa| * durvacamiti-satvarajastamasAM tanmate dravyatvAGgIkAre'pyekasaMyogAvaziSTo pAdAnakatvamekopAdAnakatvamiti na sambhavati 'aprAptipUrvikA prAptissaMyogaH' iti 'nApi satvarajastamasAM parasparaM saMyogaH; aprApterabhAvAt ' iti vAcaspatyukteH prakRteH paricchinnAparicchinnatrividhaguNasamudAyarUpatayA paricchinnaguNAvacchedena puruSasaMyogotpattisambhavAt / svasvabuddhibhAvApannaprakRtisaMyogavizeSasyaivAtra saMyogazabdArthatvAcca' ityAdivazIdharoktirakiJcitkarA; Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 133 sarvArthasiddhiH nanu 'sAmyAvasthAnAM satvarajastamasAM saMghAtaH prakRtiH; ataH kAraNaikatvaM syAt ? * tanna citrapaTArambhaka zuklakRSNaraktatantusaMghAtanyAyena sUkSmadRSTau kAryANAM yathAsvaM kaarnnbhedsyaivaaniikaaraat| tatazca bhedAnAM * bhinnatve sati vikAratvAdabhinahe AnandadAyinI yathAsvamiti-kAryasya sukhAdyAtmakatve satvarUpatvarajorUpatvatamorUpatvAMzabhedena bhinnatvAttattadaMze tattatsvarUpasya hetutvAtsarvaM pratyapi naikamapAdAnamiti bhAvaH / nanvekamRtpiNDena krameNotpannAnAM ghaTazarAvAdInAM darzanAt vimatamekopAdAnakaM bhinnatve sati vikAratvAdekamRtpiNDopAdAnakaghaTazarAvAdivadityanumAnasya kiM dUSaNamityata aahttshceti| satvAdInAmeva tvanmate prakRtitvAbAdho vyabhicArazceti bhaavH| bhAvaprakAzaH puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGgandhavadubhayorapi saMyogastatkRtassargaH // ityatra prakRtipuruSasaMyogasya bhogApavargamahadAdisargahetutvoktyA mahadAdyutpatteH pUrvaM tathA saMyogoktayasaMbhavAditi bhAvaH // *sAmyAvasthAnAmiti-pratisargAvasthAyAM satvaM rajastamazca sadRzapariNAmAni bhavanti / 'satvaM satvarUpeNa' iti vAcaspatyuktarItyA sadRzapariNAmAzrayANAmityarthaH / etena pratisargabhede'pyabhinnatvamekatvaM vaMzIdharoktamapi sUcitam / saMghAtasya pratyekAnatirekAnmukhyamekatvaM na saMbhavatIti dUSayati *tannetyAdinA / * bhinnatve satIti-pratisarga Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tukatvaklAptizca nirastA *'satvAdInAM bhinnatvAt * vikAritvA* ca / athAbhinnakAraNAntaraklRptiH; tathA sati svaabhiissttttvsNkhyaavirodhH| satvAdidravyabhedAbhyupagamAcca / zaktitaH pravRttezcetyetadapi mandaM ; yadi kAraNazaktitaH kArya pravartate kathamavyaktasiddhiH? AnandadAyinI nanu tatra na bAdhaH / IzvarAnumAnavatkAraNAntarasya siddharityatrAhatathAsatIti / tvanmate na kalpyamAnenaiva saMkhyAvirodhaH api tu klRptenApItyAha-satvAdIti / yadapi mahadAdikArya kAraNazaktayA pravartate kAryatvAddhaTavaditi zaktitaH pravRttezceti vivakSitamanumAnaM tadanuvadatizaktitaHpravRttazcetIti / dUSayati--kathamiti / tattatkAryANAM tattakAraNazaktayA pravRttAvapi mahadAdikAryANAM naikaM kAraNamavyaktaM sidhya bhAvaprakAzaH bhedena bhinnatve stiityrthH| abhinnahetukatvetyatrApi pratisargabhedeneti vivakSitaM / *'satvAdInAM bhinnatvAdityAdi--sadRzavisadRzapariNAmabhedena satvAdInAmapi bhedAdityarthaH / * vikAritvAditi--pariNAmAzrayatvAdityarthaH / nanu-pariNAmaikyAdvastutatvam' iti yogasUtre (4-14) vastvaikyavyavahAre pariNAmaikyaM nidAnamiti spaSTaM / tatra ca tatvavaizAradyAM vAcaspatiH- 'bahUnAmapyekaH pariNAmo dRSTaH ; tadyathA gavAzvamahiSamAtaGgAnAM rumAnikSiptAnAM eko lavaNatvajAtIyalakSaNaH pariNAmaH / vartitailAnAM ca pradIpa iti' ityAha / evaM ca pratisargAvasthAyAM sadRzapariNAmAzrayatvamevaikatvamiti cettatrAha-* ceti / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 135 sarvArthasiddhiH nanu kAraNazaktirnAma satkAryapakSe na kAryasyAvyaktatvAdanyA yathA tile tailasya; atassarvakAryopAdAnAvyaktasiddhiriti " r AnandadAyinI tIti bhAvaH / nanu sAMkhyapakSe kAraNe zaktiH kAryameva; sA cAvyaktA - dananyaiva zaktiviziSTasyaivAvyaktatvAt / tathA ca mahatastatkAraNAda (svajJAtra ) bhinnatA / tathAhaGkArasyApi mahadabhinnatvamevamindriyAdikAryANAmapi mahadabhinnatayA sarvasyApi mahadupAdAnabhUtaikakAraNatayA avyaktasiddhiriti zaGkate nanviti / bhAvaprakAzaH ' santi prAgapyavasthAH ityatra vakSyamANarItyA dharmyaMza iva dharmAMze'pi satkAryavAdasya sAGkhyairaGgIkAreNa ubhayornityatayA 'paramArtha - tastveka eva pariNAmaH / dharmisvarUpo hi dharmo dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcayate iti yogabhApye dhardhalakSaNAvasthApariNAmAnAM tatvata ekatvAbhidhAnena tannayAyena pariNAmasya guNatrayasvarUpatvena paramArthato bahutvasyaiva vAcyatvenaikatvAsambhavAt mRdghaTavattantupaTavadvA'tra pariNA iti yuktayA nizcayAsambhavenaivamapyaprayojakatvAditi cArthaH / , * na kAryasyAvyaktatvAdanyeti / dharmadharmiNorabhedenAnAbhivyaktakAryameva zaktiH; tacca kAraNameva / abhede'pi bhedavyavahAro nIlaghaTayoriva bhedavivakSayA yujyate / zaktimataH kAraNatvakalpanApekSayA zakteH kAraNatve lAghavAdariktazaktikalpane mAnAbhAvAccetti bhAvaH / atiriktazaktisAdhane pramANAdikaM ' ityAdighoSo viramati vidite zabdatarazaktitatve' ityadravyasare vakSyate ityAbhipretya prakRte aya Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ** maivaM ; yadi tailAzrayatilavadavyaktA vAsthAzrayasvIkAraH tadA puurvvtsvessttttvsNkhyaavirodhH| atha na ; viSamastiladRSTAntaH / nodAharaNamAdartavyaM ; kSIrAdadhivat AnandadAyinI maivamiti / satvAdyAtmakasyAvyaktasyApi nAnAtvAnnaikopAdAnasiddhiriti bhaavH| kiMca tailAzrayasya tilasyApi zaktayAzrayasya kAryatvAttadvadeva mahadAdizaktyAzrayasyApi kAryatvaniyamAttasya kAraNazaktitaH pravRttyanaGgI kAre ca tasya kAraNasyApi dravyAntaratvAttatvasakhyAvirodha ityAha-yadi tailAzrayeti / avyaktAvasthasyAzraya ityarthaH / atha neti / avyaktAvasthasyAzrayo yadi na svIkriyata ityarthaH / viSama iti tilasyAvyatAvasthAzrayasyaika (va kAraNa)tvAditi bhAvaH / yadyapyayamutkarSasamabhedaH vyaJjanavattvApAdanavat ; tathA'pi niyatasya sahacArasya sattve tAdRzo neti bhAvaH / samAdhAnamAzaGkate-nodAharaNamiti / tathA ca sUkSmAvasthasyaikasyaiva jagadupAdAnatvAGgIkAre na tatvAdhikyaM ; tato'vasthAntarasya sUkSmatvena yAvatInAM tAdRzInAvasthAnAmekatvena bheda bhAvaprakAzaH meva hi sikatAbhyastilAnAM tailopAdAnAnAM bhedo yadeteSveva tailamastyanAgatAvasthaM na sikatAsu' iti vAcaspatyuktadRSTAnte anAgatAvasthatailAdatiriktaH kAThanabhAgastileSu vartate dArTAntike tvanabhivyaktaM mahattatvameva prakRtiriti nobhayorAnurUpyamiti dUSayati *'maivamityAdinA // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 137 sarvArthasiddhiH sUkSmAvasthAtsvasmAdeva jagadutpatsyata iti; tathApi saMpratipannAvadhistatvapatirastu / yadvA tadapi sUkSmaM sUkSmAntarAditi kathaM tatveyattA / etena sAMkhyAnAM sUkSmazarIraptizva nirstaa| yadAhuH- pUrvotpannama(vyakta)saktamityAdinA, tanna, AnandadAyinI gaNanAprayojakatvAbhAvAditi bhAvaH / saMpratipannAvadhiriti / mahattatvAvadhirityarthaH / yadyapyahaGkArAdikAraNasya mahatassUkSmatvamasti (tathApi) tadapi sUkSmAntarasApekSaM / tasya ca sUkSmAvasthasya na tatrAntarbhAvaH iti yadyucyeta tadA tadapyupAdAnatvAtsUkSmAntarasApekSamiti kathaM tatvapakSIyattetyAha --yadveti-- yadItyarthaH / kecittu-kathamavyaktasiddhiriti-zaktisiddhAvapi nAvyaktasiddhirityarthaH / nanu zaktita eva kArya pravartate / sA cAvyaktameva / tileSu tailamiva / yathA ca tatsUkSmAvasthaM tathAcAvyaktasiddhiriti zaGkate--nanviti / yaditi / tathAca tailAzrayatilavadavyaktAzrayAtmakazaktayAzrayo'pyaGgIkArya iti siddhAntavirodha ityarthaH / viSama iti / tilasyeva zaktayAdhArasyA (trA)nabhyupagamAditi bhAvaH / tarhi tadudAharaNaM tyajata ityAhanodAharaNamiti / tathApi saMpratipannAvadhiriti / sUkSmabhUtamahattatvAvadhirityarthaH / yadvA-sUkSmasyApi sUkSmAntarasApekSatvAttatveyattAsiddhina syAditi dUSaNaM tadavasthamevetyAha--yadvati / apicetyartha ityAhuH / nanu kAraNeSu (kAraNaM) sUkSmaM kAryaM zaktiriti zarIre sUkSmazarIravadvartata ityatrAha-eteneti yathAhuriti / sAMkhyA iti zeSaH / . . . niyataM mahadAdisukSmaparyantam saMsarati nirupabhogaM bhAvairAdhavAsitaM liGgam / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH na hyatra liGgazabdoktasUkSmazarIrasadbhAvepramANamasti sthUlavatpratyakSaM, AnandadAyinI ityAdizabdArthaH / asyArthaH-pUrvaM mAtApitRjanyazarIrasya bhasmakITAntatvena nivRttiH sUkSmazarIrasya naiyatyaM coktaM.:. sUkSmAsteSAM niyatA mAtApitRjA nivartante / - iti / pUrvotpannaM prakRtasthUlabhUtotpatteH pUrvaM prakRtita utpanna pratipuruSamekaikamityarthaH / a (vyakta) saktaM-avyAhataM zilAsvapyanupravezasamarthamiti yAvat / niyataM-Aca mahAsargAdAca praLayAdavatiSThate / mahadAdisUkSmaparyantaM-mahadahakAraikAdazendriyapaJcatanmAtraparyantaM teSAM samudAya ityarthaH / nanvetadevAstu kiM ghATakauzikazarIreNetyata AhasaMsaratIti / upAtaM SATakauzikaM zarIraM jahAti hAyaMhAyaM copAdatte; tasmAnnirupabhoga-yataH ghATakauzikaM vinA sUkSmazarIraM nirupabhogaM tasmAtsaMsarati / nanu dharmAdharmanimittaH saMsAraH; na ca sUkSmazarIrasyAsti tadyogaH; tatkathaM saMsaratItyatrAha / bhAvairadhivAsitaM-dharmAdharmajJAnAjJAnavairAgyAvairAgyaizvayAnaizvaryANi bhAvAH / tadanvitA buddhistadanvitaM sUkSmazarIraM tadapi bhAvairadhivAsitaM ; yathA surabhicampakasampakodvastraM tadAmodavAsitaM bhavati / tsmaatsNsrti| tasmAtpradhAnamiva mahApraLaye taccharIraM na tiSThatItyatrAha-liGgamiti / layaM gacchatIti liGgaM hetu(mattvA)tvaditi bhAvaH / kimatra sUkSmazarIrasadbhAve pramANaM pratyakSamanumAnamAgamo veti vikalpamabhipretya prathamaM dUSayati / na hIti sthUlavat--sthUlazarIra iva / saptamyarthe vatiH / dvitIyamAzaGkate Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: ] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 139 sarvArthasiddhiH vibhorAtmanassvargAdigatyupadezAnyathAnu kaizcidapyanupalambhAt, papattyA tatkluptiriti cenna tada klRptAvapi yuSmanmate tadgaterAtmanyupacArAt / tato varamadRSTazaktayA tatratatra dehotpattimAtreNa tattadezagatyupacAraH / AnandadAyinI vibhoriti svataH spandAtmakagaterasambhavAditi bhAvaH / tattadezagatyupacAra iti -- yadyapi liGgazarIre sAkSAdgatirasti tathApyAtmano na seti tatra gatyupadeza aupacArika eva / tathA ca dezAntarazarIrotpattyApyaupacArikavyavahArasambhavAnnoktaM gatimattvaM liGgamiti bhAvaH / anumAnAntaraM bhAvaprakAzaH citraM yathA''zrayamRte' sthANvAdibhyo vinA yathA cchAyA / tadvadvinA vizeSairna tiSThati nirAzrayaM liGgam // iti kaarikaa| ' citramiti-liGganAt jJApanAdbuddhyAdayo liGgaM / tadanAzrayaM na tiSThati / janmamaraNAntarALe buddhyAdayaH pratyutpannazarIrAzritAH pratyutpannapaJcatanmAtravattve sati buddhayAditvAt dRzyamAnazarIravRttibuddhyAdivat / vinA vizeSairiti -- sUkSmaizzarIrairityarthaH // tatassatyavataH kAyAtpAzabaddhaM vazaM gatam / aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa balAdyamaH || bhArate / va / 296 zlo-- ityaGguSThamAtratvena sUkSmazarIravattvamupalakSayati / Atmano niSkarSAsa - mbhavAt / ' sUkSmameva zarIraM puruSaH ; tadapi puri sthUlazarIre zete . iti tatvakaumudI / pradhAnavatpralayAvasthAyizarIrasiddhyA arthAntaravA - raNAya pratyutpanneti--sargaM pratyutpannetyarthaH / na ca dRSTAntAsiddhiH ; / dRzyamAnetyAderutpannamAtraparatvAt ' iti tadvibhAkaraH / tatra vipakSe bAdhakAgame puruSazabdasya prayogabhUyastvena zarIriNi jIva eva svara Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ___* 'nanu sthUladehadvayAntarALavartI kSetrajJastAtkAlikadehavAn kSetrajJatvAt yastathA sa tathA yathA kAlAntaravartItyanumI (yate) yeta / maivaM ; vipakSe bAdhakAbhAvAt / gatyupadezAnupapatteH prihRttvaat| azarIratve muktatvaprasaGga iti cenna / praLayavadavirodhAt / tatrApi sUkSmAcidviziSTa eva puruSa iti cenna, atrApi tAvanmAtrasAdhane siddhasAdhanAt / Agamastu gatyavasthAyAM AnandadAyinI zaGkate-nanviti zarIravattve sAdhye siddhasAdhanamiti taatkaaliketi| vipakSabAdhamAzaGkate azarIratva iti / praLayavaditi / tvayApi mahApralaye liGgazarIranAzasyAGgIkArAditi bhAvaH / .. tasmAdapicAsiddhaM parokSamAptAgamAtsiddham / iti nyAyena tRtIyamAzaGkate / Agamastviti-'vettha katamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti prazne; iti tu paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti sa yathA pezasA mAtrAmupAdadAno'nyannavataraM kalyANataraM kalyANatamaM rUpaM kurute / aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAt / ' . bhAvaprakAzaH satAmAbhapretya anumAnAntare tatparyavasAnamAkalayya zaGkate *' nanvityAdinA / atra kalpAdau bhUtasUkSmaprabhRtibhiruditaM varma kalpAntanAzyaM pratyeka prANibhede niyatamaniyatasthUladehAnuyAyi / liGgAkhyaM bhastrikAntaHparuvakavadavasthAyi sAMkhyaiH pragItaM ityadhikaraNasArAvaLIsUktiranusandhayA / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 141 sarvArthasiddhiH pUrvazarIrAkRSTasUkSmAvayavasaMghAtamAtreNApi (tatvArthaH) gatArthaH / 'sUkSmaM pramANatazca tathopalabdheH' iti sUtramapi tAvanmAtraviSayaM / puryaSTakazarIroktizca na zarIrAntavartisUkSmadehasadbhAvaparA / AnandadAyinI ityAgamastvityarthaH / nanvatra zarIrapadAbhAvAtkathaM zaGkati cenna / puruSazabdasya puri zeta iti vyutpattyA liGgazarariparatvAt / tasyApi sthUlazarIrarUpapurassthatvAt / tatvArtha iti arthavAnevetyarthaH / gatArtha iti pAThastu sugmH| nanu sUkSmazarIranirAkaraNaM sUtrakAraviruddhamityatrAhasUkSmamiti / candrasaMvAdAdikaM tu tAdAtvikazarIrAntaramAdAya neyaM sUkSmazarIrasyAyogyatvAditi bhAvaH / nanu buddhIndriyANi khalu paJca tathAparANi karmendriyANi manaAdicatuSTayaM ca / prANAdi paJcakamatho viyadAdipaJca kAmAzca karma ca tamaH punaraSTamI pUH // iti / tathA ca zabdassparzazca rUpaM ca raso gandhazca paJcakam / buddhirmanazcAhaGkAraH puryaSTakamudAhRtam // iti kAlottarasaMhitAdivacanopabaMhitayA 'devAnAM pUrayodhyA / aSTAcakrA navadvArA' iti zrutyA - liGgazarIrasiddhiriti cettatrAhapuryaSTaketi / sthUlazarIra eva rUpakamAtratvAttasyAzzruteriti bhAvaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe . [jaDadravya sarvArthasiddhiH * kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAditi hetuzca AnandadAyinI bhedAnAM parimANAdityu (tyAdyu) ktahetupaJcakamadhye trayo hetavo nirastAH / pariziSTaM hetudvayaM nirAkartumanuvadati / kAraNakAryavibhAgAditi // bhAvaprakAzaH *'kAraNakAryavibhAgAdityadi- atra tatvakaumudyAM vAcaspatiH- kAraNe sat kAryamiti sthitaM / tathAca yathA kUrmazarIre santyevAGgAni nissaranti vibhajyante idaM kUrmazarIraM etAnyetasyAGgAnIti evaM nivizamAnAni tasmin avyaktIbhavanti evaM kAraNAnmRtpiNDAddhemapiNDAdvA ghaTamakuTAdIni santyevAvirbhavanti vibhajyante santyeva pRthivyAdIni kAraNAttanmAtrAdAvirbhavanti vibhajyante santyeva ca tanmAtrANyahaGkArAtkAraNAt sannevAhaGkAraH kAraNAnmahataH sanneva ca mahAn paramAvyaktAt / so'yaM kAraNAtparamAvyaktAt sAkSAtpAramparyeNAnvitasya vizvasya kAryasya vibhAgaH / pratisarge tu mRtpiNDaM suvarNapiNDaM vA ghaTamakuTAdayo vizanto'vyaktIbhavanti / tatkAraNarUpamevAnabhivyaktaM kAryamapekSyAvyaktaM bhavati / evaM pRthivyAdayastanmAtrANi vizantaH svApekSayA tanmAtrANyavyaktayanti / evaM tanmAtrANyahaGkAraM vizantyahaGkAramavyaktayanti / evamahaGkAro mahAntaM vizan mahAntamavyaktayati / mahAn prakRtiM svakAraNaM vizan prakRtimavyaktayati / prakRtestu na kvacinniveza iti sA sarvakAryANAmavyaktameva / so'ya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 143 sarvArthasiddhiH * mahadAdipakSasiddhayasiddhivikalpena nirastaH / AnandadAyinI siddhayasiddhivikalpeneti-siddhiH zrutyaiveti tayaiva prakRtisiddhessiddhasAdhanaM AsiddhAvAzrayAsiddhiriti bhAvaH / vyApyatvAsiddhimapyAha bhAvaprakAzaH mavibhAgaH iti / atra vaMzIdharaH ; 'ayaM praghaTTakArthaH--kAraNAkAryasyAbhivyaktiH sA kAraNakAryavibhAgaH / kAryasya lakSaNAkhyaH pariNAmaH / atItalakSaNaH tirobhAvAparaparyAyo vibhAgaH / avyaktatvaM ca tatra kAraNasya svasvakAryarUpadharmapariNAmAnyapariNAmavattvaM / bhavati ghaTotpatteH prAk tannAzAnantaraM ca ghaTasvarUpadharmapariNAmAnyaH piNDakharparAdipariNAmastadvattvaM mRdAderiti' 'itthaM ca vivAdAdhyAsitA bhedA avyaktakAraNakA abhivyaktakAryatvAtkAGgiAdivat ghaTAdivadvA / na ca bhedazabdasya mahadAdibhUtAntaparatve bhUtAnAM prasiddhatve'pi mahattatvAhaGkArapaJcatanmAtrANAmaprasiddhayA'prasiddhiriti vAcyaM ; prakRtermahAnityAdau teSAM sAdhanIyatvAt / tathA ca mahattatvaparyantapakSe hetUnAM sAdhyaM sidhyat paramAvyaktaM mUlakAraNaM siddhayatItyabhiprAyaH / evamavibhAgAdanabhivyaktakAryatvAparaparyAyAt' iti cAha / *'mahadAdisiddhayasiddhItyAdi-zrutyA mahadAdessiddhau tata evAvyaktasiddhiH / prakRtermahAnityAdau tanmAtrendriyANyabhimAnadravyopAdAnakAni abhimAnakAryadravyatvAt / ahaGkAradravyaM nizcayavRttimaddavyopAdAnakaM nizcayakAryadravyatvAt ityAdyanumAnena mahadAdisAdhanaM na sambhavati kAraNadravyeSu rUpAdyabhAve'pi nyUnAdhikabhAvena kAraNadravyasaMyogAttanmAtrArUpatvaM yathA tathA'trApi Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *'kiMca kAryANAM satAM vacitkAraNe vibhAgAvibhAgau niyatAviti kRtvA vicitrasya kAryavargasya vibhAgAvibhAgasthAnatayA pradhAnaM sipAdhayiSitavyaM ; na tvevaM niyamaH / yathA mRdAdiSu ghaTAdInAmetau dRSTau na tathA tantvAdiSu paTAdInAM / na hi tantvekadezAtmakaH paTaH; yena ghaTAdinyAyassyAt / ekasmAdanekotpattiniyamazca * anena AnandadAyinI kiMceti / yathA mRtpiNDAdvibhajya tadekadezo ghaTaH kriyate / punastadupama(na) rdane mRtpiNDa eva nivizate na tathA paTastantorekasmAdvibhajyotpadyate / na ca svopama (rdaina) rdane nivizate ityarthaH / tatra hetunahIti / tantUnAmeva tadekadezatvAditi bhAvaH / anenetipaTanidarzanenetyarthaH / pratyekaM paTAnAmanekatantvArabdhatvAditi bhAvaH / . bhAvaprakAzaH pakSe saadhyhetvornnggiikaare'pybhimaannishcyaadymuppdyte| mahadAdisiddhAvapi tatrAbhivyaktakAryatvAnabhivyaktakAryatvayorvyaktisiddheHprAnaiva nizcayaH / hetvantareNa tatsAdhane'pi tata evAvyaktaM nizcitamiti kathamanena sAdhyasiddhiH? mahadAdisiddhau cAzrayAsiddhiriti bhAvaH / * kishcetyaadi| ayamAzayaH-vibhAgAvibhAgavyavahAro hyatyantabhinnayoreva loke dRzyate iti sAMkhyamate kAryakAraNayoratyantabhodAnaGgIkAreNa yathAzrute mUlamayuktaM ; samudAyAdekadezasya pRthagbhAvAdidazAyAM vibhAgAdivyavahArasya mukhyasyAGgIkAre'pi tantupaTAdiSu tadasambhavenAvyaktakAraNakatvasAdhanaM na smbhvti| sAMkhyAnAM satkAryavAdasAdhanAsaMbhavasUcanAyaivArambhaNAdhikaraNe 'paTavaJca' iti sUtramiti / * anena-tantupaTasthale'sambhavena / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 145 sarvArthasiddhiH bhagnaH / tvayApi saMhataissatvAdibhirjagadArambhoktezca / * 'yatra kAryANAM vibhAgAvibhAgadRSTiH na tatra sarvatropAdAnatvaM nimitte pi kvacittadRSTeH / araNerivAraNeyasya / na hi kASThe pArthivAMzo varupAdAnaM naca vahnayaMzo dhUmasya / * evaM sati nAvyaktasyaiva siddhiH; vizvanimittasyApi kasyacidevamanumAtuM zakyatvAt / tasya ca vijAtIyasyApi saMbhavAt / AnandadAyinI jagata ekaprakRtyupAdAnakatvasAdhane svamate bAdho vizeSaviruddhazcetyAhatvayA'pIti / pUrvoktAnumAne vyabhicAramapyAha-na tatra sarvatropAdAnatvamiti-upadAnatvaniyamo netyarthaH / AraNeyasya--araNijanyasya / zubhrAditvAdapatyArthe DhakpratyayaH / vyabhicArasthalAntaramapyAha-na ca vayaMza iti| avyaktasya-prakRteH / ubhayathA vibhAgAvibhAgadarzanAnnimittopAdAnayorubhayorapyanumAnaprasaGgena tatvasaMkhyAvyAghAtaH ; tatparihArArthamanyatarAnumAne nimittamAtrasyaiva siddhiprasaGgenArthAntaramityAhavizvanimittasyeti / nanvastvakaM nimittaM saiva prakRtirityatrAhavijAtIyasyApIti / kAryasya satvAdyAtmakatayA tadAtmikA prakRtistvayA bhAvaprakAzaH vibhAgAvibhAgayoHsasaMbandhikatvena yadyasmAdvibhaktaM tattadupAdAnakamiti vyAptiraGgIkaraNIyA tathA satyanaikAntyamityAha-* yatretyAdi / vaMzIdharoktarItimapi dUSayati-* evaM sati nAvyaktasyetyAdinA / nimittakAraNamAdAyArthAntareNa vaMzIdharoktamayuktaM / abhivyaktiprakArazca nirasiSyate / avyaktopAdAnakAraNakatvasAdhane'pi heturaprayojaka iti SARVARTHA. 10 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktokalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH * kiM ca yathA mRdavayavasaMghAte ghaTAderavibhAgAdiH tathA pArthivAdyaNusaMghAte tattadbhUtabhautikAnAM sa kiM na syAt ? tatazca kA kathA tadatiriktatatvakalpanAyAM kRtsnaikadezasaMyogAnupapattyA aNusaMghAtasya kAraNatvaklaptirayuktati cetra / satvAdivibhudravyasaMghAtasyApi tatraiva saMyogavikalpAvatArAt / aNUnAM mithaH kAsneyana saMyoge pRthukAryAnupapattissyAt na tu vibhUnAmiti cenna / teSAmapi mithaH kAtsnarthena saMyuktAnAM svApekSayAlpapa AnandadAyinI siSAdhayiSitA; nimittatve kAryagatasatvAdyupapAdakatvAbhAvAdaprayojakatati bhAvaH / kiMcANusaMghAta eva ghaTAdInAM vibhAgAvibhAgadarzanAnmahadAdInAmapi teSveva vibhAgAdyanumAnasyocitatvAnna tadatiriktasyaikasya vibhAgAvibhAgabhUmitvAnumAnaM yujyata ityAha-kiMceti / tathA ca mahadAdi(tatvameva)kameva pramANAbhAvAtpakSIkartuM na zakyata iti bhAvaH / arthAntaraparihAramAzaGkate--kRtsneti / samau codyaparihArAviti pariharati neti / vaiSamyamAzaGkate-aNUnAmiti / punassamatAmAha-neti / bahukAryotpattAvityanantaramanupapattissyAditi padamanuSaJjanIyam / tathA ca pRthukAryAnupapattivadalpaparimANAnekAnupapattissameti bhAvaH / anupapattime bhAvaprakAzaH bhAvaH / prakArAntareNArthAntaramAha-*' kizcetyAdi / lAghavenaikopAdAnakatvasAdhanaM na sambhavatIti pUrvamevoktaM / lAghavAdare bAdhakaM ca 'kalpanAgauravabhayAt' ityAdikArikAyAM vakSyate // - ekajAtAyena dharmapariNAmenaiva kAryakAraNatvayorupapattau dharmapari Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH prakRtyAderAgamikatvaM ca 147 sarvArthasiddhiH rimANabahukAryotpattau pratikArya kAraNasya kRtsnaikadezaviniyogavikalpe kAryAntarANAmanutpattirvA kAraNasya sAvayavatvaM vA syAditi carcA syAt / zrote tUpAdAne 'zrutestu zabdamUlatvAt' iti samAdhAnaM sUtritam / '* apica kSIradadhirucakasvastikAdinyAyena svasyaiva pUrvAvasthAvizeSavatassvopAdAnatve siddhe kimanyatra kutracidavibhAgAdigaveSaNayA? / ghaTAdayo'pi mRtpiNDAdiSu tattadaMzairevopAdIyante na tu piNDAdibhiH / . AnandadAyinI vopapAdayati / pratikAryamiti / kRtsnaviniyogapakSe kAryAntarANAmanutpattiH ekadezaviniyogapakSe sAvayavatvamityanvayaH / kAryAntarANAmanutpattirityatra svalpaparimANAnAmapyanutpattibodhyA / pakSadvayAnupapattau prakRtyupAdAnatvaM vA tadviziSTabrahmopAdAnatvaM vA kathaM yuSmAbhiraGgIkriyate ityatrAha--zraute viti| zrutAnyathAnupapattyA yAgAdAvadRSTakalpanAvadatrApyavyApipariNAmahetusaMyogakalpanAsambhavAdityarthaH / apiceti nanu mahadAdareva sUkSmarUpAvasthAGgIkAre saiva prakRtiriti cenna ; tanmate mahadAdInAM sUkSmarUpeNa sthityaGgIkAreNa prakRtastato bhinnatvAt / nanu ghaTAdayo hi svabhinnamRtpiNDAdupAdIyamAnAstato vibhaktA avibhaktAzceti vyAptirastIti cettatrAha--ghaTAdayo'pati evaM ca tattadaMza evopAdAnaM na tu tato vibhaktAMza iti bhAvaH / atra yaduktaM vAcaspatinA vibhAgAvibhAganidarzanatayA-'yathA hi, kUrmasyAGgAni kUrmazarIre nivizamAnAni tiro bhavanti nissaranti bhAvaprakAzaH .... NAmena kAryatA lakSaNapArINAmena kAraNatA cetyanucitamityAha '*apiceti| 10* Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 savyAkhyasarvArthasiddhisahitata tvamuktAkalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH kUrmAvayavadRSTAntazcAtra mandaH / tatra hyAkuJcanaprasAraNAbhyAM avayavAntarAvRtAnAvRtatvasiddhayA bhavatyavyaktavyaktAvasthAbhedaH na tUpAdAnopAdeyabhAvAt / na ca tatra kasyacidavayavanAzotpativyavahAraH / ato na kathaJcidapyanumAnAdavyaktAdisiddhiH / triguNaparIkSAyAM prakRtyAdyanumaninirAsaH prakRtyAderAgamikatvaMca 'Agamena vinA siddhistanmAtrANAM ca durvacA / udbhavAnudbhavAdyaistu loke sUkSmAdikalpanA || ' AnandadAyinI ; cAvirbhavanti na tu kUrmastadaGgAni votpadyante dhvaMsante cetiM taddRSayati kUrmAvayaveti tatra vyaktAvyaktAvasthAbhedo nopAdAnopAdeyabhAvAt kiM tvaavRttvaanaavRttvaabhyaaN| tatazca dRSTAntadASTantikayorvaiSamyamiti bhAvaH / naceti / upAdAnopAdeyasthale nAzotpattyavyavahArAditi bhAvaH / triguNaparIkSAyAM prakRtyAdyanumAnanirAsaH prakRtyAderAgamikatvaM ca pUrvaM mahadAdInAM svarUpaM kimAgamenAnumAnena vA siddhamiti vikalpya svarUpAsiddhiruktA idAnIM tanmAtrANAM mahadAdivadvRttibhedarUpa - liGgAbhAso'pi nAstItyAha -- Agameneti / nanu tanmAtrANAM yadi sUkSmatvenApratyakSatvaM tathA sati laukikAnAM tadgrahaNAbhAvena kvacidapi sUkSmAdivyavahAro na syAdityatrAha ---- udbhavAnudbhavAdyaistvati / udbhavaH sphuTataraprakAzaH / anudbhavastadabhAvaH / nyUnaparimANAdhikaparimANAdikamAdizabdArtha ityanye / nanUdvatazabdAdikaM bhUtaM anuddhatazabdAdikaM tanmAtraM udbhavo'nudbhavazca lokasiddhAvityatrAha --udbhaveti sidhyatAM nAmodbhavAnudbhavau loke ; tathA'pi ekasminneva tatve tau sUkSmasthUlavibhAgaM kurutaH na tu tatvAntaratvamApAdayetAmiti Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgamikatA 149 sarvArthasiddhiH akSeSu vacanAdInAmanupahataissahakArimadbhistadavayavavizeSairevopapatau na tAvatkarmendriyaklaptiH / rUpAdijJAnAdInAMca tattadadhiSThAnabhedaireva tadanuguNadazAvizeSitaissaMbhavAt / tadatiriktakalpane'pi kANAdAdikalpitanyAyena smRtivizeSAnugRhItena bhautikatvopapatterAhaGkArikendriyasiddhiranAgamato na bhavati // kalpanAgauravabhayAtkalAkASThA(lA)di'*akalpayan / avizeSAtpradhAnAdikalpanAmapyapAsyatu // AnandadAyinI bhAva ityapare / indriyANAmapyAgamaikagamyatvamAha-akSeSviti / vacanAdikriyA karaNasAdhyA kriyAtvAt bhidi (kriyA) vadityanumAnamapi tAlvAdyavayavAtiriktendriyasAdhakaM na sNbhvtiityaah-vcnaadiinaamiti| sahakAri-balotsAhAdidazA baalyaadi| abhyupgmyaapyaah-tdtirikteti| yattAvadvAcaspatirAha- kAlazca vaizeSikAbhimato'nAgatAdibhedaM pravartayituM svato nArhati / tatazca tapanaparispandAdyupAdhibhedenAnAgatAdibhAvaM pratipAdyate / santu ta evopAdhayo'nAgatAdivyavahArahetavaH kRtaM kAleneti sAGkhyAcAryAH' iti / tannayAyena pradhAnAdikalpanAyA api yuSyAbhirbhetavyamityAha-kalpaneti / kalAzca kAlazca-upAdhyadhInaH kAlaHkalAH zuddhastu kAlazabdArthaH / kecittu kalAkASThAdIti pAThaH / tadarthastu kAladizAviti vadanti / prasaGgAcchaivamata bhAvaprakAzaH *akalpayanniti 'dikkAlAvAkAzAdibhya' iti sAGkhyapravacanasUtrabhASye (212) tatvakaumudyAM ca (33zlo) spaSTametat / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH . * patriMzattatvavAdazca AnandadAyinI mapyuktanyAyena duSTamiti suucyti| SaTtriMzaditi / taduktaM zrIkarabhASye pRthvyAdi paJcabhUtAni tanmAtrApazcakaM tathA / buddhIndriyANi pazcApi paJca karmendriyANi ca // mano buddhirahaGkAraH kalA kAlau (kASThA) tathaiva ca / niyatI rAgavidye ca prakRtistadguNAstra(zra)yaH / / dharmAdharmoM tathA jIvaH IzastatvAni budhyatu / iti / (anyatrApi teSAM) zaivatatvasaMgrahe ca zaivAgameSu mukhya pazupatipAzA iti kramAnitayam // .. tatra patizziva uktaH pazavo hyaNavo'rthapaJcakaM paashH| iti / malaM karma ca mAyA ca mAyotthamakhilaM jagat // tirodhAnamayI zaktirarthapaJcakamiSyate / iti pAzavibhAgaH / zuddhAni paJca tatvAnyAdyanteSu smaranti zivatatvam / zaktisadAzivatatve IzvaravidyAkhyatatve ca // puMso jJakartRtArthaM mAyAtastatvapaJcakaM bhavati / kAlo niyatizca tathA kalA ca vidyA ca rAgazca // avyaktAnmAyAto guNatatvaM tadanu buddhyahaGkArau / ceto dhIkarmendriyatanmAtrANyanu ca bhUtAni // iti / etAni yuktayA samarthyante Agamena veti vikalpaM manasikRtyAye bhAvaprakAzaH 1* SaTtriMzaditi / nyAyasiddhAJjanAdau caitdvistRtm| ... Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgabhikatAmahadAdyutpattiprakArazca 151 tatvamuktAkalApaH mannAnmahata iha tathA syAdahakArabhedaH sarvArthasiddhiH * . . . yadi yuktayA samarthyate / sAMkhyavatprativaktavyo na visrambhastadAgame // taM SaDviMzakamityAhussaptaviMzamathApare / ityatra na virodhassyAcchratimAtrAnusArataH // evamAgamikeSu mahadAdiSu kAlabhedaniyatavikArabhedAdhInaM vizeSamAha satvAdIti guNatrayAzrayAtpradhAnAt satvAdiguNonmeSabhedena sAtviko rAjasastAmasazceti tridhA mahAnutpadyate / tribhyazca mahadbhayastathaiva trividho'hngkaarH| tatra prAcyAdekAdaze ___ AnandadAyinI Aha-yadi yuktayeti / sAMkhyamatavat dUSitavyamityarthaH / dvitIya Ahana visrambha iti / tAdRzyAH zruterabhAvAttadAgamasya sUtrakRdvidviSTatvAditi bhAvaH / nanvaupaniSadapakSepi taM SaDriMzakamityAhuH saptaviMzamathApare / ityAdinA hyavyavasthayA gaNanAnna tatvavyavasthetyatrAha-taM SaDDizakamiti / saptAviMzamiti yadi pAThastadA chAndaso dIrghaH / yadA vyaktamAdAya gaNanA kriyate tadA SaDizakatvaM / yadA tatpUrvAvasthayorakSaratamasoranyataradapyAdAya tadA saptaviMzatvamiti zrutamAtrasvIkArAnna kalpanAdoSo nApyavyavasthitiriti bhAvaH / padyazeSaM vyAkhyAtievamityAdinA / kAlabhedaH sargAdikAlavizeSaH / tathaiveti sAtvikAdibhedenetyarthaH / prAcyAt sAtvikAhaGkArAt bhUtAdisaMjJastAmasAhaGkAraH / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 savyAkhyasarvArthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAcyAdakSANi mAtrAH prajanayati paro madhyamastabhayArthaH // 11 // sarvArthasiddhiH ndriyANi / parastu bhUtAdisaMjJastanmAtrAH kramAjjanayati / madhyamastaijasAkhyaH pUrvAparayoranugrAhakatayA tadubhayasAdhyasRSTidvayArthaH / tuzabdo matAntarAvyavacchinatti / kalpitaM hi kaizcittantrAntaraniSThaiH karmendriyANAM pravRttizIlatayA rAjasAhaGkArajanyatvaM taccAyuktaM ; zabdaikagamye'rthe yuktibhiranyathAkaraNAyogAt // 11 // triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgamikatA mahadAdyutpattiprakArazca evaM prakRtyAdInAmAgamagamyatvaM sRSTiprakAraM ca sNjgRhe| AnandadAyinI taijasAkhyaH rAjasaH anugrAhakatayA pravRttyutpAdaneneti zeSaH / tntraantrnisstthairiti-shaivshaastrnisstthairityrthH| jJAnendriyakarmendriyabhUtAnyahakkArataH kramazaH / ityukteH / kecittu-mAyinastantrAntaraniSThAH indriyANAM bhautikatve'pi tanmadhye sAtvikAMzaiH bhUtairjJAnendriyANi rAjasAMzaiH karmendriyANi taamsaaNshaibhuutaaniityukterityaahuH| pramANazUnyatvAdayuktaM tadityAha-taccAyuktamiti / / triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgamikatA mahadAdyutpattiprakArazca satvAdyunmeSabhinnAdityAdinA sRssttiruktaa| punastaduktau paunaruktaya(miti zaGkAM pariharannavasarasaGgatiM darzayati) mAzaGkayAvatArayati-- evaM prakRtyAdInAmiti / zrutismRtivipratipatteriti- tanmAtrANi bhAvaprakAzaH tantrAntara ----zaivAgamaH / paramatabhaGge ca / (24) (153) sphuTametat / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiHzrutismRtivipratipattinirAsazca 153 tatvamuktAkalApaH tatrAhakArajanyaM bhajati pariNatezzabdamAtraM __ sarvArthasiddhiH atha teSu tanmAtrasRSTau zrutismRtivipratipattessaMzayaM viparyayaM vA nirasyati tatre ti / *'zrUyate hi 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' iti| na ca zrutiviruddhA *smRtirudiiyet| ataH pazcAnAmapi tanmAtrANAM tAmasAhaGkArAdutpattiH bahuvacanAt / bahutvasya ca AnandadAyinI bhUtAdau lIyante' ityAtharvaNazrutiH / __ pradhAnaM tatvamudbhUtaM mahattatvaM samAvRNot / ityArabhya vikurvANAni cAmbhAMsi gandhamAnaM sasarjire / saMghAto jAyate tasmAttasya gandho guNo mataH // ityantA viSNupurANarUpA smRtiH / na ceti / virodhAdhikaraNanyAyAdityarthaH / nanu paJcatvasyAzravaNAdvirodho nAstItyatrAha-bahuvacanAditi / nanvevaM AkAzAdvAyurityAdikaM virudhyeta tatrAha bhAvaprakAzaH *zrUyate hItyAdi / ayamatra saubAlazrutikramaH---' pRthivyapsu lIyate Apastejasi lIyante tejo vAyau lIyate vAyurAkAze lIyate AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityAdi / *nacetyAdi / taduktaM pUrvatantre 'virodhe tvanapekSyaM syAdasati hyanumAna' (3-3.3) iti / *smRtiH-viSNupurANAdikaM / paJcarAtravacanAni cAnyatra (nyA-si-vyA) udAhRtAni / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDavya sarvArthasiddhiH prasiddhito niyamaH / *bhUtAnAM tu yathAsvaM tanmAtrebhyaH kramAdutpattiriti kazcinmanyate ; taM prati 'brUmaH*--na hyanupabRMhaNA zrutirAptatamA / * anyonyaghaTitA *nekopabRMhaNavirodhe tadanu AnandadAyinI bhUtAnAmiti / tatra paurvAparyamAtre tAtparya na tvavyavadhAnAMzo'pi sviikaaryH| tathA styaathrvnnshrutibaadhaaptteH| na ca sa yuktaH; abAghenopapattA bAdhasyAnyAyyatvAt / ata eva bhaTTapAdaivirodhAdhikaraNe yadi dvitrAGgulaM madhye vimucyottarabhAgataH / veSTyetaudumbarI tatra kiM nAma na kRtaM bhavet / / iti / zrutismRtyoravirodho'GgIkRtazcet kiM punazzrutyoriti bhAvaH / kazcit--sAyaH / anupabRMhaNeti-trivRtkaraNAdizrutivaditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH 1*bhUtAnAmityAdi etacca atraivottaratra 'bhUtAnyekadvitricatuHpaJcabhistanmAtrairArabhyanta iti sAGkhyAH ' ityatra sphuTam / evaM prakRtermahAn .... paJcabhyaH paJcabhUtAti(22) iti kArikAtatvakaumudyAmapi / upabRMhaNazUnyazrutessAGkhyAbhimatasAdhakatA na sambhavatItyAha-*na hIti / virodhAdhikaraNavirodho netyAha anyonyaghaTiteti-tanmAtrabhUtaghaTitetyarthaH / "* aneketyanena 'vipratiSiddhadharmANAM samavAye bhUyasAM syAtsadharmatvaM' (12-2-2) iti nyAyamsUcitaH / ataH paJcarAtrasmRteH mAnAntarAnapekSaprAmANyopapAdanapUrvakaM zrutyA saha vikalpasyAgamaprAmANye sAdhitatayA ca na virodhAdhikaraNavirodha iti bhAvaH / atra 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' iti zrutistu na sAkSAdyogapadyenApyayaparA ; 'pRthivyapsu Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiH zrutismRtivigratipattinirAsazca 155 tatvamuktAkalApaH nabhastvaM tadvattanmAtrapUrvAstadupari marudagrayambubhUmyaH krmaatsyuH| sUkSmasthUlasvabhAvasvaguNasa sarvArthasiddhiH guNaM netnyaa| ataH '*pAzavadahuvacanamanAdaraNIyaM aMzabhUyastvavyaktayartha vA / tasmAcchabdatanmAtramekamahaGkArajanyaM / tacca pariNativizeSAdAkAzatvaM bhajate / etena sarvatra sRSTau dravyAnuvRttissUcyate / tadvat-AkAzavat / tanmAtrapUrvA(rvakA)Ni vAyvAdibhUtAni syuH / nanu yadi zabdAdyAzrayatayA tattadbhUtatvaM tarhi kathaM tatra paJcakadvayaklaptirityatrAha--sUkSmeti / svaguNA AnandadAyinI tarhi vahuvacanasya kA gatirityatrAha--pAzavaditi / amISomIye ekapazuke pAzabahutvAbhAvAt 'aditiH pAzAniti' bahuvacanamavivakSitaM aMzabahutvaparaM vA tatra nirNItaM / tathAtrApyavivakSA zabdatanmAtrANAmanekatvajJApanena caritArtha veti bhAvaH / upasarjanasyApi tAtparyAtparAmarzastacchabdenetyAha-akAzavaditi / mUle . bhAvaprakAzaH lIyate' ityAdipUrvavAkyavirodhAt 'AkAzAdvAyuH' ityAdizrutyantaravirodhAcca / tathAtve hi pRthivI gandhatanmAtre lIyate Apo rasatanmAtre lIyante ityAdikramamuktA tanmAtrANi bhUtAdAviti vaktavyaM / naceyaM zrutiratyantakramanirbandhaparA ; AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu iti bhavatAmapyanabhimatakramAvizeSApAtapratIteH iti shriinyaaysiddhaanyjnshriisuuktirnusndheyaa| *pAzavaditi-'vipratipattau vikalpassyAt guNe tva Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH mudayaprakriyAtAratamyAta tanmAtrAbhUtabhedaH kalaladadhinayAtkalpitastatvavidbhiH // 12 // sarvArthasiddhiH iha shbdaadyH| teSAM samudaya utpttiH| tatprakriyAtAratamyaM sUkSmasthUlasvabhAvatayaiva / tacca zAstragamyaM / kalalazabdo'tra dugdhddhimdhyaavsthvissyH| tatra hi nivRttabhUyiSThamAdhuryamISadAmlatvamupalabhyate tathA syAt // 12 // triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiH zrutismRtiviprati __pattinirAsazca. evaM tanmAtrabhUtasRSTiprakAra uktH| tatra toyatejasosssRSTau AnandadAyinI kalaladadhinayAdityatra nADImuSTyozceti jJApakAdupapattiriti bhaavH||12|| triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiH zrutismRtivipratipattiAnarAsazca. sRSTau zrutismRti (vipratipattiH) virodhaH pUrvazloke pari(hRtA)hRtaH atra sa eva paridiyata iti paunaruktayaM vArayan pUrvasaGgatatvAnna pRthak saMgatirityAha-evaM tanmAtreti / toyatejasoriti / 'amerApa' iti zrutyA tejasassakAzAdapAmutpattirucyate / ___abAvRtamidaM sarvamadbhayo'gnirudapadyata / iti smRtyA adbhayastejasassRSTiH pratipAdyata iti shrutismRtyorviprtipttiH| na ca zrutyA smRtibAdhaH abAdhenApi sambhave bAdhasyAnyAyyatvAdityAha bhAvaprakAzaH nyAyyakalpanaikadezatvAt' (9-3-15) iti jaiminisUtre caitdrtho'vseyH|| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANagativyavasthA 157 tatvamuktAkalApaH adyo'gnistejasastA iti na hi vacasorbAdhituM yuktamekaM nirvAhaH kalpabhedAdyadi na dRDhamitA sarvArthasiddhiH pramANavipratipattiM zamayati-- adbhyo'gniriti| 'abAdhena gatimattve zrutivirodhapratItAvapi smRtistadvadavAdhyeti bhAvaH / gatyantaraM nivArayati-nirvAha iti| AnandadAyinI abAdhena gatimattva iti / tadvaditi-zrutivadityarthaH / taduktaM parasparaviruddhatvaM zrutInAM na bhavedyadi / smRteH zrutiviruddhAyAstato mUlAntaraM bhavet / / iti / yathA zrutyovirodhe nirvAhastathA viruddhAyA api smRteriti bhaavH| bhAvaprakAzaH *'abAdhena gati mattve iti / taduktaM tantravArtike virodhAdhikaraNe kumArilena vedo hIdRza evAyaM puruSairyaH prakAzyate / sa paThadbhiH prakAzyeta smarAdbhirveti tulyabhAk // ityArabhya-- bAdhitA ca smRtirbhUtvA kAcinnayAyavidA yadA / zrUyate na cirAdeva zAkhAntaragatA zrutiH // tadA kA te mukhacchAyA syAnnaiyAyikamAninaH / bAdhAbAdhAnavasthAnaM dhruvameva prasajyate / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sil tatvamuktAkalApaH tatvasRTyaikarUpyAt / vyaSTau tAbhyaH kadAcittadupajanirato vyatyayastatsamaSTau AdAvapsRSTivAdaH zrutimitamitaraM na pratikSeptumISTe // 13 // sarvArthasiddhiH sveSTAM gatimAha-vyaSTAviti / nimittabhUtAmya iti bhAvyaM / atazzabdo hetumavadhiM vA brUte / nanu Apo vA idamagre' 'apa eva sasarjAdau' ityAdizrutismRtidarzanAdagnayAdessarvasyAdbhayassRSTissyAt ityatrAha-AdAviti / mahadAdInAmivA AnandadAyinI nimittabhUtAbhya iti / 'adbhyo'piriti' vacanaM vyaSTisRSTau tejaH prati nimittakAraNatvamAha yathA taptataile'gnimutpAdayantyApaH / 'amerApa' iti tu samaSTisRSTau upAdAnatvamAheti na virodha ityarthaH / paJcIkRtebhyaH (bhUtatvApannebhyaH) utpattiya'STisRSTiH tataH prAktanasRSTissamaSTisRSTiH / nyAyata ? ityanenaiva hetutvasya siddhatvAdata iti zabdavaiyarthyamiti pakSAntaramAha-avadhimiti / atastejasassakAzAdityarthaH / zrutismRtibhyAmapAmevAdAvutpattizravaNAduktanirvAho nopapadyata ityAzaGkaya samAdhatte-nanvityAdinA 'Apo vA idamagre salilamAsIt ' / 'apa bhAvaprakAzaH tatazca zrutimUlatvAbAdhyodAharaNaM na tat / vikalpa eva hi nyAyyastulyakakSapramANataH / / iti / vyAkaraNAdhikaraNe'pi smRtInAmapramANatve vigAnaM naiva kAraNam / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutA pramANagativyavasthA 159 sarvArthasiddhiH merapyadyaH pUrvabhAvitvaM bahuzrutismRtisiddhaM / atastadaviruddha AnandadAyinI eva sasarjAdAviti' zrutismRtI / idamabAdikaM kArya salilaM prakRtirAsItpraLayakAla ityarthaH / AcAryaissalilazabdasya prakRtiparatvasya paramatabhaGge pradarzitatvAt / na hyapAM sarvapUrvabhAvaH pratipAdayituM zakyaH mahadAdInAM tatpUrvabhAvinAM durapahnavatvAt / nApi tejaHpUrvabhAvaH / niyAmakAbhAvAt / tathA ca "anerApaH / tattejo'sRjata / Apastejasi lIyante / pradhAnaM tatvamudbhUtamiti" bahuzrutismRtyantarAnuguNyena bhAvaprakAzaH ityupakramya- vigAnAddhi vikalpassyAt naikasyApyapramANatA / iti ca / virodhAdhikaraNaniSkarSaNaM tu yAvadekaM zrutau karma smRtau vA'nyatpratIyate / tAvattayoviruddhatve zrautAnuSThAnamiSyate // tatazca tulyakakSA'pi yadi nAma smRtirbhavet / tathA'pi naiva doSo'sti zrutyarthamanutiSThatAm // iti / taduktaM nyAyaparizuddhau-zrutismRtyorvirodhe tu smRtyA mUlAntarAnumAnAdanuSThAnavikalpaM kecidAhuH' iti / etaduttaraM sarveSAM guNatrayavatAmAptatamatve hi kAdAcitkabhramasaMbhavAcchRtyA smRtibAdha ityapare' iti sUktiH zAbarabhASyapariSkRtiH / atrAbAdhena gatimattvasambhave ityanena 'tatvaviSaye tu virodhe bAdha eva AnyaparyaM vA vastuni vikalpAsaMbhavAt' iti nyAyaparizuddhayuktapakSadvaye AnyaparyapakSa eva svAbhimata iti sUcitam // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH durnivAramityarthaH / zrutiSu ca nyUnanirdezeSu anuktamadhikamanyato grAhyaM zrutahAnAyogAt / avyavasthitanyUnAdhikasRSTikalpane gauravAca // 13 // triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANa gativyavasthA. nanu kathamevaM toyatejasoH vyaSTisamaSTisRSTivyavasthA? vicitrapariNAmazAlinastriguNasya kAlabhedenAniyatapariNAmopapatteH / . AnandadAyinI pRthivIsRSTeHvyaSTitaH pUrvabhAvaH pratipAdyata iti na virodha iti bhAvaH / nanvetacchratismRtyanusAreNaiva zrutyantarANAM vA nayanaM kuto na syAdityata Aha-zrutiSu ceti / nyUnanirdezAnusAreNAdhikazruternayane virodhAdadhikazrutyanusAreNa nayane zAkhAntarAdhikaraNanyAyena virodhAbhAvAditi bhAvaH / nanvanyatarAnusAreNa kimarthamanyatarA zrutirneyA ? vikalpitayoH vrIhiyavayoH prayogabhedeneva kalpabhedenobhayorupapatterityata Aha-avyavasthiteti 'dhAtA yathApUrvamiti' vyavasthAyAH sarvakalpeSu zrutatvAditi bhAvaH // 13 // triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANagativyavasthA. AkSepikI saMgatimAha-kathamiti / vyaSTisamaSTisRSTivyavasthA bhAvaprakAzaH tatvArthAdhigamasUtreSu-paJcendriyANi / dvividhAni / nirvRttyupakaraNe dravyendriyam / labddhayupayogau bhAvendriyam / sparzanarasanaghrANacakSuzzrotrANi / (2-a 15-20) itIndriyadvaividhyamabhi. dhAya sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH (2-a-21) ityuktam / atra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklRptibhaGgAnuvAdaH 161 tatvamuktAkalApaH '* pRthyyAH sparzAdibhedo dravamRdukaThinIbhAvabhe bhAvaprakAzaH rAjavArtike bhaTTAkalaGka : - sparzAdInAM karmabhAvasAdhanatvaM dravyaparyAyavivakSopapatteH / sparzAdInAmAnupUrvyeNa nirdeza indriyakramAbhisambandhArtho veditavyaH iti / indriyakramAbhisambandhArthaH -- sparzazca rasazca gandhazva varNazca zabdazca sparzarasagandhavarNazabdA ityAnupUrvyeNa nirdezaH sparza - nAdibhirindriyaiH krameNAbhisaMbandho yathA syAt iti / ete pudgaladravyasya guNA avizeSeNa veditavyAH / atra kecidviziSya tAn kalpayantirUparasagandhasparzavatI pRthivI / rUparasasparzavatya Apo dravAH khigdhAzca / tejo rUpasparzavat / vAyuH sparzavAniti / tadayuktaM rUpAdimAn vAyuH sparzavattvAt ghaTavat / tejo'pi rasagandhavat rUpavattvAt guddvt| Apo'pi gandhavatyaH rasavattvAdAmraphalavat / kiJca abAdiSu gandhAdInAM sAkSAdupalabdhezca / pArthivaparamANu saMyogAdupalabdhiriti cenna ; vizeSahetvabhAvAt / nAtra vizeSaheturasti pArthivaparamANUnAmete guNAH saMsargAttvanyatropalabhyante ; na svabAdInAmiti / vayaM brUmahe - tadguNAH tatropalabdheriti / yadi hi saMyogAdupalabdhiH kathyate rasAdyupalabdhirapi saMyogAdeva kalpyatAm / naca pRthivyAdInAM jAtibhedo'sti ; pudgalajAtimajahantaH paramANuskandhavizeSA nimittavazAdvizvarUpatAmApadyanta iti darzanAt / dRzyate hi pRthivyAH kAraNavazAddvatA / dravANAM cApAM karakAtmabhAvena ghanabhAvo dRSTaH / ghanazca dravabhAvaH / tejaso'pi maSIbhAvaH / vAyorapi dRSTA rUpAdayaH / kathaM gamyate iti cet; paramANuSu teSAM rUpAdInAM kathaM gatiH ? tatkAryeSu darzanAdanumAnamiti cet ihApi tata eva veditavyam / iti / etadvArtikArthamanuvadatimUle '* pRthvyA ityAdi / tatra pudgalasyeti zeSaH / SARVARTHA. 11 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya ____ sarvArthasiddhiH * uktaM ca jainaiH-* pudgalAkhyamekajAtIyadravyaM tattatsAmagrI - AnandadAyinI vyaSTAvaniyatA samaSTau niyateti vyavasthetyarthaH / uktaM ca jainairitividyAnandAdibhirityarthaH / pudgalo nAma sparzarasagandhavarNavaddavyaM / taddividhaM-paramANurUpaM skandharUpaM ceti / paramANusaMyogAt byaNukAdayaH bhAvaprakAzaH *uktaM ceti udAhRtasUtrAdau ' sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca / aNavaH skandhAzca / bhedasaMghAtebhya utpadyante / bhedAdaNuH / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH (5 a 23-28) ityAdisUtreSUktamityarthaH / atra prathamasUtrazlokavArtike vidyAnanda: atha sparzAdimantassyuH pudgalA iti sUcanAt / kSityAdijAtibhedAnAM prakalpananirAkRtiH // pRthivyaptejovAyavo hi pudgalasya paryAyAH sparzAdimattvAt ye na tatparyAyAste na sparzAdimanto dRSTAH yathA''kAzAdayaH sparzAdimantazca pRthivyAdayaH iti tajjAtibhedAnAM nirAkaraNaM siddhaM / nanvayaM pakSAvyApako hetuH sparzAdiH ; jale gandhAbhAvAt tejasi gandharasayoH vAyau gandharasarUpANAmanupalabdheriti bruvANaM pratyAha nAbhAvo'nyatamasyApi sparzAdInAmadRSTitaH / tasyAnumAnasiddhatvAt svAbhipretArthatatvavat / / ityAha / 2* pudgalAkhyamiti / pudgalazabdaH pAribhASikaH yaugiko vA / yathAha- ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH' iti / tatvArtharAjavArtike Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklUptibhaGgAnuvAdaH 163 sarvArthasiddhiH bhedaiH '* avyavasthitakramAn bhinnAbhinnasvabhAvAn vicitrapa AnandadAyinI skandhA utpadyante / skandhabhedanAtparamANavaH' ityAdibhiraniyatavAyvAdirUpaparyAyA utpadyanta ityuktamiti bhAvaH / bhedanAtparamANavaH' ityA bhAvaprakAzaH (5-1) bhaTTAkalaGka:-dharmAdayassaMjJAssAmayikyaH / kriyAnimittA vA ityArabhya pUraNagalanAnvarthasaMjJatvAtpudgalaH / yathA bhAsaM karoti bhAskara iti bhAsanArthamantarnIya bhAskarasaMjJA'nvarthA pravartate tathA bhedAtsaMghAtAdvedasaMghAtAbhyAM pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH pRSodarAdiSu nipAtitaH / yathA zavazAyanaM zmazAnamiti / puGgilanAdvA-athavA pumAMso jIvAH taiHzarIrAhAraviSayakaraNAdibhAvena gilyanta iti pudgalA iti / ___ 'avyavasthitakramAn bhinnAbhinnasvabhAvAn vicitraparyAyAniti / tathAhi-guNaparyAyavaddavyaM' iti sUtre rAjavArtike bhaTTAkalaGkaH-dravyasya dvAvAtmAnau sAmAnya vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo guNa ityanAntaraM / vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabdaH / tadubhayasamuditaM rUpaM dravyamityucyate / guNA eva paryAyA iti vA nirdezaH / dravyasya pariNamanaM paryAyaH / tadbhedA eva guNAH na bhinnajAtIyA iti| 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' iti sUtre ca ; nityaM dravyamAzritya ye vartante te guNAH / paryAyAH punaH kAdAcitkAH iti na teSAM grahaNaM / tenAnvayino dharmA guNA ityuktaM bhavati / tadyathA jIvasyAstitvAdayaH jJAnadarzanAdayazca / pudgalasyAcetanatvAdayo ruupaadyshceti| paryAyAH punarghaTajJAnAdayaH kapAlAdivikArAzcetyAha / paryAyasvarUpanirUpaNaparaM ca tadbhAvaH pariNAmaH' Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa [jaDadravya bhAvaprakAzaH iti sUtraM (4-1-2) / atra rAjavArtikaM-guNA dravyAdarthAntarabhUtAH iti keSAJcidarzanaM ; tatkiM bhavatsaMmataM ? netyAha / yadyapi kathaJcidvayapadezAdibhedahetvapekSayA dravyAdanye tadvayatirekAttatpariNAmAccAnanye / yadyevaM sa ucyatAM kaH pariNAmaH iti ? tannizcayArthamidamucyate-tadbhAvaH pariNAmaH / dharmAdInAM yenAtmanA bhavanaM sa tadbhAvaH pArINAmaH / tatsvarUpaM vyAkhyAtaM iti / 'vartanA pariNAmaH' ityAdau ca 'ekasmin avibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyairAdimadanAdimadbhirutpAdAtyayadhrauvyavikalpairvartanta iti kRtvA tadviSayA vartanA' 'dravyasya svajAtyaparityAgena prayogavisrasAlakSaNo vikAraH pariNAmaH' / ' dravyasya cetanasyetarasya vA dravyArthikanayasya avivakSAto nyagbhUtAM svAM dravyajAtimajahataH paryAyArthikanayArpaNAt prAdhAnyaM bibhratA kenacit paryAyeNa prAdurbhAvaH pUrvaparyAyanivRttipUrvako vikAraH prayogavisrasAlakSaNaH pariNAma iti pratipattavyaH / tatra prayogaH-pudgalavikAraH / tadanapekSA vikriyA visrsaa| tatra pariNAmo dvividhaH anaadiraadimaaNshc| anAdilokasaMsthAnamandarAkArAdiH / AdimAn prayogajo vaisrasikazca / tatra cetanasya dravyasyaupazamikAdirbhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvAt vaisrasika ityucyate / jJAnazIlabhAvanAdilakSaNaH AcAryAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / acetanasya ca mRdAdeH ghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kulAlAdipuruSaprayoganimittatvAtprayogajaH / indradhanurAdinAnApariNAmo vaisrasikaH / tathA dharmAderapi pariNAmo yojyaH iti / evaM zlokavArtikamapi guNavavyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavaddavyaM kramAnekAntAvattaye // 38 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklRptibhaGgAnuvAdaH 165 bhAvaprakAzaH tadbhAvaH pariNAmo'tra paryAya: prativarNitaH / guNAtsahabhuvo bhinnaH kramavAn dravyalakSaNam // paryAya evaM ca dvedhA sahakramavivartitaH / zuddhAzuddhatvabhedena yathA dravyaM dvidhoditam // (42) iti / utpAdavyayadhauvyayuktaM sat (5-29) iti sUtre utpAdAdInAM dravyasya ca ubhayathA lakSyalakSaNabhAvAnupapattiriti cenna ; -- anyatvAnanyatvaM pratyanekAntopapatteH' ityAdau bhinnAbhinnatvaM vyaktaM rAjavArtike ' syAnmataM ; utpAdavyayadhauvyANi dravyAdarthAntarabhUtAni vA syuH anarthAntarabhUtAni vA ? yadyarthAntarabhAvaH kalpyeta tAniva satvAni tato'nyatvAt dravyatvAbhAvassyAt / tadabhAve ca nirAdhAratvAdutpAdAdInAmabhAvaH iti lakSyalakSaNabhAvo nopapadyate / na hi asatAM vandhyAputrAkAza kusumAdInAM lakSyalakSaNabhAvo'sti / athAnarthAntaratvamiSyeta lakSyameva lakSaNamiti dRSTavirodhassyAditi ; tanna ; kiMkAraNaM ? anyatvAnanyatvaM pratyanekAntopapatteH / paryAyiNaH paryAyANAM ca syAdanyatvaM syAdananyatvaM / yathaikasya manuSyasya jAtikularUpAdibhiH aviziSTasya anekasambandhAntarAvirbhUtapitRputra bhrAtRbhAgineyAdayo dharmAH parasparato viziSTA upalabhyante ; na teSAM bhedAttasya bhedaH / nApi tasyAbhedAtteSA - mabhedaH / tataH pitRtvAdizaktyapekSayA nAnA manuSyatvApekSayA na pRthak / tathA dravyasyApi bAhyAbhyantarahetuvizeSApAditAH paryAyAH kathaJcidbhinnAH dravyArpaNAtkathaJcidabhinnA iti nAsattvaM lakSyalakSaNabhAvAbhAvaH / tasmAdutpAdAditrayaikyavRttiH sattA tadyuktaM dravyamityavaseyaM / atrAha - dravyasyAtmabhUto'nvayo dharmaH / paryAyeo'pyAtmabhUto dravyasyeti tannivRttivadddvyanivRttikalpanAyAmuccheda prasaGga iti, atra brUmahe - syAdetadevaM ; yadi krameNa piNDaghaTakapAlAdivadrapidravyAjIvAnupayogatvAdilakSaNaH pari Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH NAmaH kAdAcitkassyAt ; yataH satyapi vyayotpAdavattve paryAyANAM 'tadbhAvAvyayaM nityaM' (30suu)| kiM adhyavasyAmaH / dravyamiti vaakyshessH| tadbhAva ityucyate ; kastadbhAvaH? 'pratyabhijJAnahetunA tdbhaavH| tadevedamiti smaraNaM pratyabhijJAnaM / tadakasmAnna bhavati iti yo'sya hetuH sa tadbhAvaH / bhavanaM bhAvaH tasya bhAvastadbhAvaH iti / yadyati utpadyate ca tatsannityaM cetyatisAhasametat durupapAdatvAt kathaM zraddhIyata iti ; atrocyate ; zraddhehi ; vyayotpAdavatsu paryAyeSu avyabhicAraNa sannityatve sta iti / kutaH ? yasmAddavyArthikaparyAyArthikanayasaMbhave anyataravivakSAvazAt . yathokte ubhe api / 'arpitAnarpitasiddheH (31) / dharmAntaravivakSAprApitaprAdhAnyamarpita-anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasyakasyaciddharmasya vivakSAyAM prApitaprAdhAnyamartharUpamarpitamupanItamiti yAvat / 'tadviparItamanarpitam ' prayojanAbhAvAt sato'pyavivakSA bhvtiityupsrjniibhuutmnrpitmityucyte| arpitaM cAnarpitaM ca arpitAnarpite / tAbhyAM siddhe sannityatve arpitAnarpitAbhyAM siddhe sannityatve arpitAnarpitasiddhiH / tadyathA-mRtpiNDaH rUpidravyamityarpitassyAnnityaH tadarthAparityAgAt / anekadharmapariNAmino'rthasya dharmAntaravivakSAvyApArAt rUpidravyAtmanAnapaNAt mRtpiNDa ityevamarpitaM pudgaladravyaM syAdanityaM tasya paryAyasyAdhruvatvAt / tatra yadi dravyArthikanayaviSayamAtrapAragrahaH syAt vyavahAralopaH ; tadA tmakavastvabhAvAt / yadi paryAyArthikanayagocaramAtrAbhyupagamaH syAt lokayAtrA na siddhayati ; tathAvidhasya vastuno'sadbhAvAt / tAve. katropasaMhRtau lokayAtrAsamarthau bhavataH / tadubhayAtmakasya vastunaH prasiddheH / ityevamarpitAnarpitavyavahArasiddhe sannityatve iti / udAhRtagranthasaMdarbha paryAyANAM vicitratvaM teSAmeva guNAnAM akramatvamapi sphuTam / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklUptibhaGgAnuvAdaH 167 sarvArthasiddhiH ryAyAn bhajata iti / yathA kaNAdaprabhRtInAM ekaikabhUtaparamANavaH; yathA ca sAGkhyAdInAmekaikaM bhUtaM / ato na shaashvtbhuutbhedklptiH| vAyvAdicAturvidhyoktirapi paryAyabhedanibandhanA / AnandadAyinI dibhiraniyatavAyvAdirUpaparyAyA utpadyanta ityuktamiti bhAvaH / yathA kaNAdaprabhRtInAmiti / aniyatamRtpASANAdyutpattirityarthaH / na zAzvatabhUtabhedaklaptiriti / tairnityatvAnabhyupagamAditi bhAvaH / nanu vAyustejo jalaM bhUmiriti bhinnAzca pudgalAH / / iti cAturvidhyoktiH kathamityatrAha-vAyavAdIti / paryAyaH--pAraNAmaH avasthA iti yAvat / ekajAtIyasyaiva pariNAmabhedaniba bhAvaprakAzaH sahabhavaguNAtmakaparyAyAbhiprAyeNa mUle 'sparzAdibheda' ityuktaM / kramabhavapa yatAtparyeNa 'dravamRdukaThinIbhAvabhedaH' iti| etadviSaye'pyavyavasthitakramatvaM 'nityAvasthitAnyarUpANi' (5-4-2) iti sUtreNa gamyate / yathA''ha vidyAnandaH dravyArthikanayAttAni nityAnyevAnvitatvataH / avasthitAni sAGkaryasyAnyonyaM zazvadasthiteH / tato dravyAntarasyApi dravyaSaTkAdabhAvataH // .. tatparyAyAnavasthAnAnityatve punararthataH / iti / pariNAmastrividhaH sadRzaH visadRzaH sadRzavisadRzazceti / tatra gotvAdiH sadRzapariNAmassAmAnyaM / visadRzapariNAmo vizeSaH khaNDatvAdiH / nAzaH prAgabhAvazcAyameva / sadRzavisadRzapariNAmazca mRtkapAlaghaTAdyupAdAnApAdeyabhAvasthale sarvatreti bodhyam / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH dazca dRSTaH tadvatpRthvIjalAgnizvasanapariNatirlAghavAyeti jainAH / tatra dravyaikyamiSTaM sarvArthasiddhiH niyatakramabhUtasRSTikalpanA ca*'lAghavayuktivihatA / tadetadanubhApate-pRthvyA iti (161pu.)| dRSyAMzavyaktathai zeSamanumanute-tatra dravyaikyamiti / *triguNadravyameva hi vAyvAdyavasthamiti bhAvaH / AnandadAyinI ndhanetyarthaH / dUSyAMzeti / nanu jainairapyekajAtIyadravyasya pariNAmabhedo'GgIkRtaH / siddhAnte'pi prakRteH pariNAmabheda iti tanmatAtko bhedaH ? iti cet ; na ; siddhAnte kramAniyamasyAGgIkArAdbheda iti bhaavH| . bhAvaprakAzaH *'lAghavayuktIti-bAdhakaM pramANaM codAhRtAnumAnaM syAdvAdAgamazceti bhaavH| dravyaikyamiti mUle avizeSAddavyaparyAyayorapyaikyaM vivakSitaM pratIyate ; tathA sati siddhAntino'pi jainmtprveshaapttiH| ajAmekAmityAdizrutibhirnityatayA'GgIkRtAyAH prakRterutpAdavinAzAbhyupagamena brahmajIvayoH kAryatvAGgIkAreNotpAdavinAzayorakAmenApi svIkArasyAvazyakatvena utpAdavyayadhrauvyANAmekatrAGgIkArAt iti zaGkAM nirAcikIrSuH kAraNakAryadravyayoraikyaM dravyaikyamiti mUle vivakSitamityAha*"triguNadravyamiti 'santi prAgapyavasthAH' ityatra adravyasare ca dravyaparyAyayorabhedo nirasiSyate / tata eva ca siddhAnte jainamatAdvizeSo vyaktIbhaviSyati / tathAhi-jainAH khalu vastunaH sthiratve Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklAptibhaGganirAsaH 169 bhAvaprakAzaH karaNAkaraNayorekatra samAvezaprasaGga iti bhayAt sattvena vastusAmAnyaM kSaNikaM vadatAM bauddhAnAM pratidvandvinaH sthiraM dravyaparyAyArthikanayabhedena viruddhAnekadharmAtmakaM vastu abhyupagacchantyenakAntavAdinaH / anye ca naiyAyikAdayo dArzanikAH viruddhAnAmapi dharmANAM dezakAlAdyavacchedakabhedenaikatra vRttimaGgIkRtya sthiraM vastu sAdhayanti / evaM sthite dravyaM nityaM paryAyasyaivotpAdo vinAzazceti dravyAMza eva satkAryavAdaH dravyaparyAyayorbheda eveti siddhAnte vizeSaNavizeSyatatsambandheSu sambandhyubhayAtmake viziSTavastuni vizeSaNAntarbhAvena paryAptadharmAvacchedana / utpAdavinAzAGgIkAre'pi tadbhinnadharmAvacchedena zuddhe tadanaGgIkAraH ityavacchedakabhedena virodhavirahAt vastu sthiramiti sAdhanena kathaM jainamatapravezaH? vastuni viruddhAnekadharmAtmakatvAnaGgIkArAt / iyaM ca saraNiraGgIkRtA bauddhAdhikAre ziromaNinA-AtmanAmutpattyabhAve'pi vizeSaNasya zarIrasya tathAtvAdviziSTasya tathAtvavyapadezaH / apUrvazarIrAdisambandharUpaM tu na mukhyo janyarthaH iti / vyAkhyAtaM cAtra gadAdhareNa--vizeSaNotpattikSaNasya vizeSyAdhikaraNasamayadhvaMsAdhikaraNatve'pi viziSTAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNatvarUpAdyatvAkSateH tatsambandharUpajananasya viziSTe'pi nirvAhAccaitro jAta ityagauNaH prayoga upapannaH / jAta ityasyAdyazarIrasambandhavAnityAdyarthakatve ca jAta ityasya lAkSaNikatvApattiH / anyathA bhASyAdhupapAditadizA kAryAtmanA ca nAnAtvamabhedaH kAraNAtmanA / iti kAryakAraNayorbhedAbhedavAdI vAcaspatyAdireva jainassyAditi bhAvaH / yacca-akalaGkavidyAnandAbhyAmabAdau gandhAdisAdhanAnumAnaM ; tatra sAmAnAdhikaraNyena sAdhane paJcIkRtAbAdau gandhAdeH siddhAnte'pyaGgIkAreNa siddhasAdhanaM jale gandhapratyakSopapattizca / avacchedakAva Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya . tatvamuktAkalApaH . . . . 1 kamajanivilayau tvAgamA. daprakampyau takakAlambigoSThayAM bhajatu bahumati tAdRzI lAghavoktiH // 14 // sarvArthasiddhiH niyatakramatve kalpanAgauravamAgamabalAdapanayati-krameti / lAghavatarkasya kA gatirityatrAha-tarketi / * gurukalpanApravRttaM prati hi lAghavoktizzobhate iti bhAvaH // 14 // iti triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklapnibhaGganirAsaH. AnandadAyinI gurukalpaneti / na tarkAvakAza iti bhAvaH / mUlasyAyamarthaHyathA pRthvyAH sparzamedaH zUkazimbupariNAme dravatvaM ghRtapariNAme mRdutvaM navanItapariNAme kAThinyaM pASANAdipariNAme dRSTaM tannayAyenaikasyaiva bhAvaprakAzaH cchedena sAdhaneM'zatassiddheradoSatApakSe'pyaprayojakatvamiti dUSaNaM sphuTamityupekSya apaJcIkRtAnAmatIndriyANAmanumAnatassiddhayasaMbhavaH pUrvamupapAdita iti dharmigrAhakAgamabAdha eva *'kramajanivilayau tvAgamAdaprakampyau ityanenoktaH / myAdvAdA (jainA)gamasya tvaprAmANyaM buddhisare paramatabhaGge ca sthApyate iti / ___*gurukalpanApravRttazca-naiyAyikaH / sa khalu atIndriyaM jagato nimittaM brahma upAdAnabhUtaM paramANvAdikamanumAnena sAdhayati / evaM prakRtyAdikamAnumAnikaM vadan sAGkhyo'pi tathA / AgamasvAcchandyAnabhyupagame bhavanmate'pi bahuvaiyAkulI syAditi bhAvaH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklAptibhaGgAnirAsaH 171 tatvamuktAkalApaH tatveSvAtharvaNe'STau prakRtaya uditASSoDazAnye ___ sarvArthasiddhiH nanu tatvasRSTau kramaniyamo na sambhavati 'AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu' iti subAlopaniSadAnAnAt / avyavasthitAzca sRSTivyavahArAH pRthavyAdiSu dRzyante / ato yathAzrutaM kalpabhedAtsRSTibhedassyAdityatrAha-tatveSviti / adhIyate ca kecidAtharvaNikAH 'aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti / atra tAvadavyaktamahadahaGkAratanmAtrANAM prakRtitvamavigItaM / indriyebhyastatvAntarotpattizzrutyantareSu purANeSu vA na kvacidRzyate / sauvAle ca layA AnandadAyinI dravyasya pRthvyAdipariNatilAghavAya svIkAryeti jainamatasthA aahuH| tatratadukteSu ekasya prinntirissttaa| sA ca kramaniyatA tathA layazca tathA dRDhatarAgamataH pratipAdanAt / yA tu lAghavoktiH sA tarkekAlambigoSThyAM bahumatiM kevalAnumAnatastatvaklaptigoSThyAM-sAGkhyagoSThayAM bhajatviti // 14 // iti triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhadaklUptibhaGganirAsaH. AkSepikI saMgatirityAha--nanu tatvasRSTAviti / subAlopaniSadIti / 'pRthivyapsu pralIyate Apastejasi lIyante tejo vAyau lIyate vAyurAkAze lIyate AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityAdilayAnukramaNAt layasthAnasyopAdAnatvapratIteriti bhAvaH / pUrvoktagatyantarameva - jyAya ityAhaata iti / nanu subAlopaniSadvAkyamastItyAha---saubAle ceti / na ca Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vikArAH niSkarSedampare'smin vacasi taditaratsa sarvArthasiddhiH nukrame pUrvAparavAkyavadindriyatanmAtravAkyayorna lIyata iti padamAvRttaM / evaM vAkyavairUpye sati anuSaGgAdvaraM adhikaraNavibhaktayA'pi saMsargamAtragrahaNAmiti sthite prakaraNAntaraikakaNThyaM bhavatIti kevalavikRtitvamindriyANAM yuktam / bhUtAnAM cAkAzAdInAM caturNA sAkSAttanmAtradvAreNa vA tatvAntaropA AnandadAyinI tatra sAkSAdupAdAnatvazrutiH / na ca layo vA tatra zrutaH yena tadanyathAnupapattyopAdAnatvaM sidhyediti bhAvaH / nanu vAkyavairUpyaparihArAyAnuSaGgaH kalpyatAmityatrAha-anuSaGgAdvaramiti / zrutamAtrAdevopapatteriti bhAvaH / anuSaGgapakSe pUrvAparavAkyayorlayazravaNaM vyarthaM sarvatrAnuSaGgAdevopapatteH ; ato nAnuSaGga iti vyanakti--prakaraNAntaraikakaNThya-sRSTiprakaraNaikakaNThyaM / ayaM bhAvaH-vANAdInAmindriyANAM pRthivyAdibhUtairApyAyanaM zratiSu prasiddhaM / tatra tatra pRthivyAdiSu vAyuparyanteSu pralIneSu tattadApyAyakabhUtAnAmapi pralInatayA teSAmAkAzadazApannatvAt sarvairapIndriyaiH svAntargatetarabhUtacatuSTayasyAkAzasyAtra layaM vaktuM tasya tanmAtrAvasthApannasyendriyasaMsargaH manuvadati " indriyANi tanmAtreSviti" / pUrvamAkAze saMsRSTAnIndriyANi pazcAcchabdatanmAtreSu saMsRSTAnIti / atha sendriyANAM tanmAtrANAM svakAraNe layamAha 'tanmAtrANi bhUtAdau' iti / bhUtAdizabdenAhakAramAtraM vivakSitaM / AkAzAdeva vAyuH vAyorevAkAzasahitAttejaH tejasa evApaH adbhaya eva pRthivItyadvArakapakSaH / gabdatanmAtrAdAkAzamAkAzAta sparzatanmAtraM tato vAyuriti sadvArakapakSaH / tau na yuktAvityAha-bhUtAnAM cAkAzAdInAmiti / tathAcAtharvaNavirodha iti bhAvaH / atra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtivibhAgaparakSiA tadgaNanaparIkSAca 173 sarvArthasiddhiH . dAnatve prakRtayo vikRtayazca dvAdaza syuH| * nanUpabRMhaNavizeSAnusArAdindriyANi zabdAdiguNAzca SoDaza vikArAH / bhUtatanmAtrabhedAnAdareNa prakRtayazcASTAvabhyupagamyantAM ; maivaM; dravya AnandadAyinI yaduktaM bhaTTaparAzarapAdaiH subAlopaniSadvivaraNe-'yadi bhUtAnAmapi prakRtitvaM tarhi * aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti zruteH kA gatiriti cet ; vedopabRMhaNanipuNataraparamarSisandarzitaiva gatiH ; nAsmAbhistadviruddhanirvahaNe'bhiniveSTavyamityArabhya ; tadapi svArasyAbhAvAjhSayatinanvitItyeke / virodhaparihAraM zaGkate nanvitIti bahavaH / mokSadharme yAjJavalkyajanakasaMvAde aSTau prakRtayaH proktAH vikArAzcaiva SoDaza / avyaktaM ca mahAMzcaiva tathA'hakAra eva ca // pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca paJcamam / etAH prakRtayastvaSTau vikArAnapi me zRNu // zrotraM tvakcaiva cakSuzca jihvA ghrANaM ca paJcamam / vAkUca hastau ca pAdau ca pAyurmedraM tathaiva ca // ete vizeSA rAjendra mahAbhUteSu paJcasu / manaSSoDazamityAhustathaiva gaticintakAH // ityAdyupazrRMhaNAni draSTavyAni / AtharvaNavAkyasya dravyatatvaprakaraNasthatvAdatra guNavivakSA na sambhavatIti pariharati--maivamiti / tarhi bhAvaprakAzaH *nanUpabRMhaNetyAdi-ayamevArtho yukta iti nyAyasiddhAJjanavyAkhyAne spaSTam / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe . sarvArthasiddhiH tatvaprakaraNe guNaparigaNanAnaucityAt / guNazabdena ca kaciguNAzrayavivakSA syAt / gatyabhAve guNavivakSAyAmapyatra dravyavivakSopapatteH / AkAzAdvAyurityAdInyapi sthUlasUkSmabhedAnAdareNeti samAdhAnam / evaM sthite tAmasAhaGkArotpanna tanmAtra - paJcake bhUtAni ekadvitricatuHpaJcabhistanmAtrairArabhyanta iti sAGkhyAH / pUrvapUrvatanmAtrANi uttarottaratanmAtramekaikaM bhUtaM janayantIti paurANikAH / tatrApyuttarottarabhUtasRSTau pUrvapUrveSAM tanmAtrANAM bhUtAnAM vA sahakAritvamiti pakSabhedaH / evamanyo AnandadAyinI 174 [jaDadravya dravyatatvaprakaraNasthopabRMhaNavizeSasya kA gatirityatrAha --- guNazabdeneti / ' trINi rUpANi satyaM ' ' gandhavikrayikastathA ' ityatreva guNavAcakazabde tadAzrayavivakSetyarthaH / nanvAkAzAdvAyurityAdizrutivirodha ityatrAha - AkAzAdvAyurityAdIti / tathAcAkAzAdityAdipaJcamyantAstanmAtrAkAzAdiparAH / vAyvAdizabdAH prathamAntAH sthUlasUkSmobhayaparAH / tathAcAyamarthaH - AkAzAttanmAtrAkAzAdvAyuH / sUkSmadvArA sthUla utpadyata ityarthaH / evamanyatrApi draSTavyaM / ekadvivyAdItibhUtAditaH paJca tanmAtrANi / tatrAkAzamekasmAcchabda tanmAtrAdutpadyate / vAyuH zabdasparzaguNayogAcchabdasparzatanmAtrAbhyAmutpadyate / tadubhayasahitAdrUpatanmAtrAdguNatrayavattejaH / tatrayasahitAdrasatanmAtrAcadguNavajjalaM / tathA paJcabhyastanmAtrebhyaH paJcaguNA pRthivIti sAMkhyasaptativyAkhyAne vAcaspatinA pratipAditatvAdityarthaH / tatrApyuttarottarabhUtasRSTAviti / yadi bhUtAnAM sahakAritvaM tadA tanmAtrANAmupAdAnatvamiti kecit / anye tadubhayasyApi nimittatvameveti vadanti / evamanyo'pIti Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtivibhAgaparIkSA tadgaNanaparIkSAca 175 tatvamuktAkalApaH rvamAvarjanIyam / dRSTA sAMkhyaM purANAdikamapi bahadhA nirvahantyetadeke cintAsAphalyamAndyAcchamaba sarvArthasiddhiH yathAmati / tadidamAha-dRSTveti / etat-itaratsarvaM vaakyjaatmityrthH| kimiti pUrvAcAryairatropekSitaM tatrAha-cinteti na pradhAnavirodhassyAdIdRzAnavadhAraNe / iti zikSayituM ziSyAn prAcAM kvacidanizcayaH // iti triguNaparIkSAyAM prakRti vikRti vibhAga parIkSA tadgaNanaparIkSA ca. AnandadAyinI AkAzAt sparzatanmAtraM tammAdvAyuH vAyoH rUpatanmAnaM tasmAteja ityaadiruupH| mUlazlokasyAyamanvayaH- kecit-sAMkhyAdayaH sAMkhyaM yogaM purANAdikaM ca dRSTvA bahudhA nirvahanti ; bahudhetyasya dRSTvetyatrAnvayaH / nirvahanti-sRSTikramaM vadanti / taditarat sarva-AtharvaNavAkyAditarat srv| niSkarSedampare'smin nissandehaM prakRtivikRtivibhAgedampare ArtharvaNavacane / AvarjanIyaM-AtharvaNoktAnusAreNa netavyamiti / audAsInyasya prayojanamAha-na pradhAneti / tatvahitapuruSArthapramitivirodhAbhAvAdIdRzAvadhAraNe nAvazyaM yatnaH kartavya ityarthaH / atra paurANikaH pakSaH AtharvaNikAbhimatatvAdganthakArasyAbhimata iti draSTavyam / nyAyasiddhAJjane tu dvAdazaprakRtipakSAGgIkAraH prtiiyte| tathA ca pakSAntaramapyastItyAhuH // 15 // iti prakRtivikRtivibhAgaparIkSA tadgaNanaparIkSAca. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH halatayA'pyatra tajjJairudAsi // 15 // nizzeSa kAryatatvaM janayati sa paro hetatatvai sarvArthasiddhiH prakrAnteSu prakRtyAdikAraNeSu puruSArtha eva hetuH na kenacitkAryate karaNam // iti vadatassAGkhyasya ananyathAsiddhaizzrutyAdibhirvAdhamAha-nizzeSamiti / 'yatkiJcitsRjyate yena' 'jagatsarvaM zarIraM te' ityAdibhiretatsiddham / 'tatsRSTvA' tadevAnuprAvizat' ityA ____ AnandadAyinI uttarapadyena tatvAnAmIzvaranighnatAkathanasya kA saGgatiH ? vivAdAbhAvena vyarthaM cetyatrAha-prakrAnteti / prasaGga eva saGgatirvivAdazvAstIti bhAvaH / sAMkhyapadyaM paThati-puruSArtha iti / karaNaM cakSurAdikaM sarvaM tatvajAtaM kenacidadhiSThAtrA na kaaryte| kathaM tarhi teSAM pravRttiH ? puruSArtha eva hetuH-svargApavargalakSaNaH puruSArtha evAnAgatAvasthAlakSaNasiddhaye prvrtytiityrthH| caitanyAbhAve'pi puruSArthasya pravartakatvaM saMbhavati vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / ityukteH / etasiddhamiti-zarIratvaM siddhamityarthaH / yatkiJcitsRjyate yena bhUtaM sthAvarajaGgamam / . . tasya sRjyasya sambhUtA tatsarvaM vai harestanuH // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRrtAnAmIzvarAdhiSThAnena kAryakaratvam 177 tatvamuktAkalApaH izarIrI tattatkAryAntarAtmA bhavati ca tadasau vizruto vizvarUpaH / tejo'nnAbhidheye bahubhavanamabhi 1 sarvArthasiddhiH dezvArthamAha - tattaditi / antaryAmibrAhmaNa subAlopaniSadAdiprasiddhimapi saMvAdayati tadasAviti / vizrutaH--pradhAnapuruSavilakSaNatvena vizvazarIrakatayA pratyakSazrutisiddhaH / kaci - dvizvarUpazabdenApi / ' tatteja aikSata' 'bahu syAM' 'tA Apa aikSanta' 'bahvayassyAma' iti vAkyavizeSAbhipretaM tadvyanaktiteja iti / na hyacetanamAtrasya anutpanna karaNakaLecarasya karmiNo vA tadAnIM bahubhavana saMkalpAzrayatvaM yuktaM ; gauNatvaM cAtrApi 'gauNazcennAtmazabdAta ' iti sUtranyAyena nirastam / AnandadAyinI iti zarIratvoktiriti bhAvaH - antaryAmIti / ' yasya pRthivI zarIraM yasyApazzarIram' ityAdinA'ntaryAmi brAhmaNAdiSu zarIratvokterityarthaH / kacidvizvarUpeti-'vizvAtman' ''vizvarUpAya vai namaH ' / ' sarvAtman ' ' vizvarUpa' ityAdAvityarthaH / evaM teja aikSata Apa aikSanta ityAdizrutyA bAgha ityAhatateja aikSatetyAdi / tathA ca cetanAdhiSThitA prakRtiH kAraNamiti bhAvaH / nanvatrezvarAdhiSThitatvaM na pratIyata ityatrAha -- abhipretamiti / nanu prakRteracetanAyAssaGkalpAzrayatvAbhAve'pi jIvasya sambhavAjjIvastraSTA'stvityatrAha -- anutpanna karaNakaLecarasyeti / nanvaikSatetIkSaNaM pravRttimAtraM / taccAcetanAyAH prakRteH sambhavatItyuktamityatrAha - gauNatvaM ceti 1 SARVARTHA. 12 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 savyAkhyasarvArthAsadvisahitatatvamuktokalApa jaDadravya tatvamuktAkalApaH dhyAnaliGgaM ca dRSTaM tasmAdIzAnanighnAH prakRtivikRtayaH svasvakAryaprasUtau // 16 // sarvArthasiddhiH prakRtaM hi mukhyamakSiNam / atrApi tatsambhave nAnyathA gatiryukteti bhAvaH / uktanigamanavyAjena vikArajananImajJAmaSTarUpAmajAM dhruvAm / dhyAyate'dhyAsitA tena tanyate preyate punaH / / sUyate puruSArthaM ca tenaivAdhiSThitA jagat / mayAdhyakSeNa prakRtissUyate sacarAcaram // yatkiJcidvartate loke sarva tanmadviceSTitam / ityAdikamapi (pra) khyaapyti-tsmaaditi| iti triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSThAnena kAryakaratvam tatvAntarANAmIzvarAdhInatvaM vyaSTayAdyArambhavRttAntairapi AnandadAyinI prakRtamiti / seyaM devataikSata' ityAdinetyarthaH / aSTarUpAM-aSTau prakRtaya ityuktaassttruupaaN| dhruvAM-vinAzarahitAM / tena-brahmaNA / adhyAsitAadhiSThitA puruSArtha jagacca sUyate // 16 // . iti triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSTAnena kAryakaratvam pUrvazeSatvAttatsaMgatireva saMgatirityAha-tatvAntarANAmiti / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSThAnena kAryakaratvam 179 tatvamuktAkalApaH dvedhA bhUtAni bhittvA punarapi ca bhinattyardhamekaM caturdhA tairekaikasya bhAgaiH paramanukalayatyarvamadhaM ca sarvArthasiddhiH vyanakti dvadheti / sa khalvAdikartA svasRSTAni *pazca bhUtAni dvidhA kRtvA aikaikaM bhAgaM sthApayitvA ardhAntarANi caturdhA vibhajya tattadbhAgaizcaturbhirbhUtAntarANAmavibhaktAnyardhAntarANyanukalayati / yathoktam *evaM jAteSu bhUtAni pratyekaM syuddhidhA ttH| caturdhA bhinnamekaikaM ardhamadhaM tataH sthitam / vyomno'rdhabhAgAzcatvAro vAyutejaHpayobhuvAm // AnandadAyinI yadyapi paJcadhA vibhAgassiddhAnte'pi ; tathApi ekasya bhUtasya samatayA na paJcadhA vibhAgaH / api tu dvidhA vibhAge tatraiko bhAgazcaturdhA vibhajyate bhAvaprakAzaH 1*paJca bhUtAnIti-atra 'paJca tanmAtrA bhUtazabdenocyante paJca mahAbhUtAni bhUtazabdenocyante' iti maitrAyaNIyazrutyA bhUtazabdasya tanmAtrasAdhAraNye'pi / trivRtkaraNazrutismRtyanurodhAnmahAbhUtAnyevabhUtazabdenocyante / paramatabhaGge-'tanmAtreSu paJcIkaraNaM paJcIkRtAMzA AkAzAdayaityuktiH tatvaparigaNanaparazrutismRtipurANAderananuguNA' iti sUktiriha bhAvyA / tanmAtrANAM na paJcIkaraNaM kintu vyomAdibhUtAnAmevetyatra mAnamAha-2*evaM jAteSvityAdinA // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH turbhiH / itthaM paJcIkRtaistairjanayati sa jagaddheturaNDAdikAryANyaidamparyaM trivRttvazrutiritaragirAmakSa sarvArthasiddhiH ardhAni yAni vAyostu vyomatejaH payobhuvAm / iti / tataH paJcadhA vibhaktAnAM bhAgAnAM paJcasvardhAntareSu yojanamiti paroktaM nirastaM / evaM paJcIkRtAnAM vyaSTikAryeSu viniyogamAha-- itthamiti / mahadAdibhizceti bhAvyaM; 'mahadAdyA vizeSAntAH' ityAdyukteH / nanu ' hantAhamimAstisro devatA:' ityAdyArabhya 'tAsAM trivRtantrivRtamekaikAM karavANi 'trivRtantrivRtamekaikAmakarot' iti '* trivRtkaraNe zrute pacIkaraNAdismRtiranyaparA syAdityatrAha - aidamparyamiti / tAtparyamiAnandadAyinI 1 iti ghyayaM / paJcIkaraNamapi saptIkaraNopalakSaNamityAha - mahadAdibhizceti / nAnAvIryAH pRthagbhUtAstataste saMhati vinA / nAzaknuvan prajAstraSTumasamAgamya kRtsnazaH // sametyAnyonyasaMyogaM parasparasamAzrayAH / ekasaMgha | talakSAstu saMprApyaikyamazeSataH // mahadAdyA vizeSAntA hyaNDamutpAdayanti te ! tata iti mahadAdisaMsargasyApi pratipAdanAditi bhAvaH / vizeSAH - sthUlabhUtAni / aidamparyamiti; paJcIkaraNa iti zeSaH / bhAvaprakAzaH '* trivRtkaraNe zrute iti ' trayAtmakatvAttu bhUyastvAt' iti sUtre Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 181 tatvamuktAkalApaH maikA nirohum / / 17 // sarvArthasiddhiH tyarthaH / atra'*ananyaparANAM *bhUyasAM ca balIyastvaM ; AnandadAyinI ananyaparANAmiti-yadyapi zrutismRtyorvirodhe bhUyasInAmapi smRtInAM bAdha eva; tathApyabAdhenopapattau bAdhasyAnyAyyatvAdanyatarasyAnyatarAnusAre vAcye avirodhena vaktuM ca zakye'nanyaparasmRtyanusAro yuktaH ; tathA hi zrutyarthasya vAcyasya trivRtkaraNasya sahasra zatanyAyena saMbhavAdvayavacchedastu saMkhyAzravaNakalpyaH / sa ca zrutimUlo'pi bhUyasAM syAditi nyAyena bAdhita bhAvaprakAzaH (3-1-2) trivRtkaraNa eva vyAsatAtparyamiti vyaktam // ___* ananyaparANAmityanena ananyathAsiddhenAnyathAsiddhaM bAdhyamityanugata eva bAdhyabAdhakamAva iti sUcitaM / anyaparatve prayojakaM darzayati-*bhUyasAM ceti / yathA''ha bhUyastvasya bAdhakatAprayojakatvaM pUrvatanne jaiminiH 'vipratiSiddhadharmANAM samavAye bhUyasAM syAtsadharmatvam ' (12-2-24) iti / atra sUtre zrutiliGgamAtrabodhakaM padaM kimapi nAsti / vipratiSiddhadharmapadaM ca zrutismRtisAdhAraNaM / ata eva virodhAdhikaraNe vArtikakRtA zrutiliGge yathAceSTe vyavasthitabalAbale / sannikRSTavikRSTArthe tathaiveha zrutismRtI // iti zrutismRtyoH zrutiliGgatulyabalAbalatvoktissaMgacchate / smRtyanu Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH 1*anuktAnAmaviruddhAnAmapekSitAnAmanyato'pi grAhyatvaM sthaapitm| AnandadAyinI ityarthaH / anuktAnAmiti--AcamanAdInAM smArtAnAmapi darzAdividhinA (grAhyatvaM) grahaNaM kramavirodhyapi karmakANDe sthApitamityarthaH / __ bhAvaprakAzaH mitapaThitazrutyoravailakSaNyamudAhRtavirodhAdhikaraNakumArilavArtikasiddhamiti 'bhUyastvenobhayazruti' 3-3-20 iti sUtroktanyAyena paJcIkaraNasyaiva vidhiH na trivRtkaraNasyeti bodhyam / atrAnanyaparaNAmityanena chAndogyazruteranyaparatvaM darzitam / akSapAdadarzanAdau AkAzasya nityatAyAH tasya vAyozcApratyakSatAyA aGgIkAreNAkAzavAyvossRSTiH zuzrUSozzvetaketoH jhaDiti na jJAtuM zakyata iti pUrva chAndogye sRSTayakathanaM / tena ca trivRtkaraNamAtramuktaM / tejobanneSu trivRtkaraNajJAnAnantaramAkAzavAyvoH zrutyantaroktasRSTarnirdhAraNe sati sthUlArundhatInyAyena paJcIkaraNaprakAro'pi jJAyata iti bhAvaH / etAvatA paJcIkaraNasmRteH trivRtkaraNazrutyA saha virodhamabhyupetya parihAra uktaH ; atha virodha eva nAstItyAha-* anuktAnAmityAdinA / ayamAzayaH-yadyapi chAndAgye AkAzavAyvoH sRSTi!ktA ; tathA'pi taittirIyoktA sA sarvazAkhApratyayanyAyena tatrApi vivakSitA / taduktaM viyadadhikaraNazrutaprakAzikAyAM" kiMca kutra cit kasyacidavacanamanyatrApi tatpratipattiM vArayati cet sarvazAkhApratyayanayo nirviSayassyAditi bhAvaH iti / " evaMca 'tAsAM trivRtaM trivRtamekaikAm' iti zrutau tacchabdasya paJcabhUtAnyarthaH / trivRtamityasya bhAgatrayaviziSTatayA vartamAnAmityarthaH / atra yadyapi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 183 bhAvaprakAzaH bhAgatrayaviziSTatA vastunaH ekadaiva hastAbhyAM pRthak patrAdicchedane prathamameva tridhA vibhAgena prathamato dvedhA chedAnantaramekAMzasya punazchedena ceti dvidhA saMbhavati ; tatrApi samaparimANatayA viSamaparimANatayA vA chedane'pIti zrutAvekatra vinigamakaM na sphuTaM ; evaM melanAMzo'pi na sphuTaH ; tathA'pi * annamazitaM tredhA vidhIyate' itivat tredhA karavANIti vA tisraH karavANIti vA zrautapAThaviraheNa prathamataH tridhA bhedo na vivakSitaH / prathamato dvedhA bhedAnantaramekAMzasya punarbheda eveti pratIyate samaparimANatayA bhedaH svArdhasyAnyadIyapAdAMzaiH melanaM cetyatra zruteraudAsInye'pi 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' tryAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti sUtre smRtivacanAni ca pramANaM na tvanyat / evaMca smRtimantarA zrutyarthanirNayaH kasyApi na saMbhavatIti smRteravazyamAdaraNIyatve tadanurodhena prathamato dvedhA vibhAge tata ekAMzasya vibhAgAnantaraM aMzayodvayoH punarvibhAgaH zrutyanukto'pi grAhyaH / itthaM ca prathamato vibhAgAnantaraM caturdhA vibhAgassaMpadyata iti viyadadhikaraNe -- tAsAM trivRtam' ityatra tacchabdasya sarvazAkhApratyayanyAyena paJcabhUtArthakatvavyavasthApanamapi saMgacchate zrutismRtyoravirodhazcetIyaM sAMpradAyikI saraNiriti / etenAdvaitaparibhASAvyAkhyAnakhaNDanavyasanena kalpatarukArapakSapAtinA vaMzadhireNa sAMkhyatatvakaumudIvivaraNe yaduktaM--' saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNAGgIkAre vinigamanAviraheNa SaDAdikaraNApattiH / kiMcaikaikaM tredhA vibhajya tato'zadvayamekaikaM dvedhA vibhajya svasvetarAMzeSu melanamiti rItyA'pi svAMzadvikapaJcavibhAgasaMbhavena paJcIkaraNasaMbhave saMpradAyarItyaiva paJcIkaraNe vinigamakAbhAvAt trivRtkaraNazrutivirodhAcca trivRtkaraNapakSa eva mukhyasiddhAnto bhAtIti' tatparAstaM ; saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNe bhUtagatapaJcatvasaMkhyAyA vinigamakatvena SaDAdikaraNApattivirahAt / kiMca Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH . trivRtkaraNaM tredhA vibhaagen| sa ca prathamata eva tridhA karaNena uta prathamato dvidhA vibhajya tata ekAMzasya vibhAgena ? Aye'pi samaparimANatayA viSamaparimANatayA vA ? tatra samaparimANatayA prathamatastridhA vibhAge 'vyAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti sUtravirodhaH ; trayANAM samatayA ekabhAgApekSayAnyabhAgasya bhUyastvavirahAt / evaM 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' iti sUtravirodho'pi ; viSamaparimANatayA tadaGgIkAre viSamaparimANaM iyadeveti nirdhAraNaM yuktayA na saMbhavati / zrutistvatrodAsInA / tredhA karavANItyanuktA trivRtaM karavANItyuktayA prathamata eva tredhA vibhAgo na zrutyabhipreta iti pratIyate / ata eva IkSatyadhikaraNakalpatarau prathamato dvedhA vibhAgAnantaraM punarvibhAga evAdRtaH / bhavatApyetatpakSAgIkAre tatra prathamatassamatayA dvedhA vibhAge kiM mUlam ? smRtiriti cet tarhi saMpradAyarItyaiva paJcIkaraNamaGgIkRtaM syAt / IkSatyadhikaraNakalpatarausaMpradAyAdhvanA paJcIkaraNaM yadyapi sthitam-ityArabhya tejo'bannAnAmeva trivRtkaraNasya zrutau vivakSitatvaM yuktatvaM copapAdya paJcIkaraNaprakAraH smRtyukta evoktaH / ataH saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNaM smArtameveti / smRtau prathamato bhUtasya dvidhA vibhAgAnantaraM ekAryasya caturdhA vibhAga uktaH / sa ca naikakAlAvacchedena kiMtu prathamato dvidhA vibhAgAnurUpyeNa zrutyanusAreNa ca punarapi dvidhAvabhagiH / anantaramaMzayordvayorapi dvidhA vibhAga iti krameNeti trivRtkaraNaM viyadadhikaraNasiddhAntAnusAreNa smArtapaJcIkaraNe paryavasyati / 'vyAtmakatvAttu bhUyastvAditi ' sUtraM ca paJcAtmakatvopalakSaNam / yathoktaM kalpataruparimale--'tryAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti sUtre zarIrakAraNAnAM tryAtmakatvamuktaM tat paJcAtmakatvasyopalakSaNamiti / tryAtmakatvaM ca zarIrakAraNAnAmapAmeva vivakSitaM nAnyasya / tadadhikaraNe 'prathame zravaNA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 185 sarvArthasiddhiH abhASyata ca ' trivRtkaraNaM paJcIkaraNa pradarzanam' iti // 17 // iti triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam nanu pacIkaraNAbhidhAnAtpaJcasu bhUteSu svatassabhAgatvaM vyaSTisamaSTibhAvo bhUtAMzAnAM cAtyantabhinnatvaM samAnanyAyatayA prakRtiparyanteSu tatvAntareSvapi tatsarvaM siddhaM / bhUtaAnandadAyinI abhASyateti / 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH ' ' sUtrabhASye / tryAtmakatvAttu' ityAdi " mahAbhUtAnyahaGkAro buddhiravyaktameva ca / iti / kSetrArambhakadravyANItyAdikamuktvA prakRtyAdipRthivyantadravyArabdhamindriyAzrayabhUtamicchAdveSasukhaduHkhavikAri bhUtasaMghAtarUpaM cetanasukhaduHkhopabhogAdhAratvaprayojanaM kSetramityuktaM bhavatIti " gItAbhASye coktamityarthaH / mUlazlokasyAyanarthaH - bhUtAni dvedhA bhitvA tatra ekasmin sthita eva aparama punazcaturdhA bhinatti / taiH punaH bhinnasyArdhasya bhAgaiH sthi (sthApi) tenArthena saMyojanArthaM (tu) paramadhe anukalayati - saMpAdayatItyarthaH // 17 // iti triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam nanu paramANu kAraNatvanirAkaraNaM prakaraNe na saGgatamityAkSepasaGgatimAha -- nanu paJcIkaraNAbhidhAnAditi / svatassabhAgatvamiti--anyathA vibhAgakaraNAsaMbhavAditi bhAvaH / bhUtAMzAnAmiti -- bhUtAnAmaMzasaMghAtarUpatvAtsamaSTitvaM / aMzAnAM vyaSTitvaM / samAnanyAyatayeti--anyathA bhUtAnAM sabhAgatvaM nAnAtvaM ca syAditi bhAvaH / tatsarvaM siddhamiti -- sabhAgatvAdi siddhamityarthaH / - na Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAryaM naivArabherana samadhikamaNavassarvatassaMprayuktAH sarvArthasiddhiH bhAgAnAM cAtyantabhedo veNurandhrazloke'bhASyata / evaM satyaNusamUha eva prakRtiriti sthite; 'mahaddIrghavadvA hasvaparimaNDalAbhyAm' iti aulUkyopAlambho na yukta ityatrAha--kAryamiti ayaM bhAvaH-ananyaparazAstrasiddheSvartheSu 'zrutestu zabdamUlatvAt' iti nyAyena gatyantarAbhAve kAcidgamanikA sviikaaryaa| anu AnandadAyinI abhApyateti-prathamasUtrabhASye mahAsiddhAnte abhedavyApino vAyoH veNurandhrabhedenAMzabhedo'bhyadhAyi iti bhAvaH / mahaddIrghavadveti / hrasvaparimaNDalAbhyAM-vyaNukaparamANubhyAM mahaddIrghavat vyaNukatryaNukotpattyanupapattivat taduktaprakriyAntaramapyanupapannamiti sUtrArthaH / nanu pRthakAryArambhAdyanupapattiH siddhAnte'pi sametyata Aha-ayaM bhAva iti / yAgasya svrgsaadhntaabodhkshrutiblaaddRssttklpnaavaadtyaahuH| zrutestvitijagatprati brahmaNaH kAtsnaghuna kANatvamekadezena veti vikalpe 'kRtsnaprasaktirniravayavatvazabdakopo vA' iti sUtreNa pUrvapakSaM kRtvA samAhitaM 'zrutestu zabdamUlatvAt ' iti / zruteH-zrutiprAmANyasya sattvAnnoktadoSaH ; kutaH? zabdamUlatvAt--itaravisajAtIyatayA zabdavedye lokadRSTavyAptayabhAvAdityarthaH / anumAnena tu dRSTasajAtIyameva sAdhanIyaM na vijAtIyaM vyAptayabhAvAditi bhAvaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAda nirAsaH 187 sarvArthasiddhiH meyeSu tu yathAdRSTAntaM siddhiH| anyathA atiprasaGgAt / tatazcAvayavivAdinAmavayavAssvabhAgaimithassaMyujya avayavinamArabhanta iti siddhAntaH / etacca nyaNukAvadhi nirvighAtam / ghaNukArambhe tu niravayavA aNavo'vayavA iti kalpitam / tatraivaM prasaGgAvatAraH--yadi paramANavassvAMzatassaMyujyAvayavinamArabheran tadA tadaMzo'vayavarUpastadanyo vA? Aye tasyApi tathetyanavasthA / anyastu svAbhAvika aupAdhiko vA ? pUrvatra bhinnAbhinnatA syAt / uttaratropAdhisabandhe'pyaMzabhedo durvcH| parizeSAttanirapekSasaMyogairanyonyAnAghrAtabhAgabhedarahitairaNubhirArambhassyAt / tyaktastarhi sprtightvvirodhH| sarveSu ca paramANuSvekaparamANupradezamAtrAvasthiteSu svAdhikadezavyApikAryArambho na syAt / AnandadAyinI atiprasaGgAditi / dhUmAdinA nityavAhisiddhiprasaGgAdityarthaH / etaccetisiddhAnta ityetadityarthaH / tadanyo veti vikalpaM vikalpayati-anyastviti / svAbhAvika iti / taddavyasvarUpamevAMza ityarthaH / svabhAvena svarUpeNAgataM saMjAtaM vaa| svArthiko vaa| svarUpamevAMzAMzibhAvApannamityarthaH / uttaratreti-upAdhisaMbandha evAMzAMzibhAvaM bhajata iti bhAvaH / nanvaMzAbhAve'pi svarUpeNa saMyuktAH paramANava ArambhakA bhavantvityatrAha-parizeSAditi / anyonyAnAghrAtetianyonyAsaMyuktAMzarahitaiH-kRtsnasaMyuktarityarthaH / tyakta iti-ekaparamANvavaSTabdhepradeza parasyA (pareNA) pyavaSTambhasya vaktavyatayA sparzavahavyasya sapratighatvaniyamatyAgaprasaGgaH, anyathA sarvavyApisaMyogAsaMbhavAdityarthaH / dUSaNAntaramAha-sarveSviti / tadevopapAdayati Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH viksaMyogaikadezyAnnaghaTata iha te vikRto'pyaM - sarvArthasiddhiH na khalvavayavAspRSTe kutracitpradeze avayavI tiSThet ? adRSTeraniSTezva | avayavanAzAdavayavinAze kSaNamanAdhAro'vayavIti ceta ; tathA kalpayatApi tvayA pUrva tantusaGghAnavacchinnapradeze paTasya vRttirna kalpitA / evamadhikArambhAnupapattau merusarSapAdivicitrabhedAsiddhiH / seyamasiddhaM siSAdhayiSatassiddhahAniH / tathAcAsiddhasAdhanaM nirmUlam / nanu parimitAnAM sarveSAM digbhedena bhAgabhede dRSTe paramANuSvapi tathA'GgIkAro durvAra ityatrAha --diksaMyogeti / diksaMyogAtto'pi hi bhAgabhedassAvayaveSveva dRSTaH / sareNorapi tvayA sAvayavatvaklRpteH / niravayaveSu tu vizvavyAptaiAnandadAyinI I na khalviti / tathAtve ghaTAderapi paramANutAratamyaM niyAmakAbhAvAnna syAt / sarvakAryadravyasyApi vibhutvaM ca syAditi bhAvaH / nanvavayavaM vinA'pyavayavI tiSThatyeva vinazyadavasthAyAM ; tathAcAvayavAbhAvapradeze'pyavinazyannapi tiSTha (ti) tu ; atiprasaGgastu yathAkathaJcinneya ityAzaGkaya samAdhatte--avayavanAzAditi / anyathA vindhyabhAge'vayavanAze himavadbhAge'vayavinAzaprasaGgAditi bhAvaH / seyamityAdi - asiddhaM paramANuM tadapekSayA'dhikaparimANaM dyaNukaM ca sAdhayataH vicitraparimANatvena siddhasya merusarSapAdessiddhirna syAdityarthaH / nimUlaM --- niSpramANakamityarthaH / nanu ghaTasya pAramitamya pUrvo bhAgaH dakSiNo bhAgaH pazcimamuttaram - rdhvamityAdidigadhIno bhedo dRSTa iti paramANuSvapi tatkRtabhAgaklatirastvityAzaGkate - nanviti / diksaMyogeti saMyogabhedAdeva bhAgaklaptiH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdanirAsaH 189 sarvArthasiddhiH kadiktatvavAdinaste tannibandhanA bhAgaklaptirazakyA ; tadupAdhisaMyogAttu syAdapi; yadi tatrApyazAnaMzavikalpakSobho'tilalyeta; atassarvadigupAdhisaMyogAnAM paramANuSu pRthakpradezarahitAnAM kathamopAdhikabhAgabhedasAdhakatvam ? yadicAnaMzabhedena saMyuktA upAdhayaH kacidbhAgabhedakAH tarhi paramANava eva tathA AnandadAyinI kalpyA ; naca saMyogabhedaH; pratiyogibhedAbhAvAditi bhAvaH / nanu digupAdhInAM bhinnatvAtsaMyogabhedassyAdityatrAha --- tadupAdhIti / yadi tatrApati-paramANavaH svAMzairupAdhibhiH saMyujyante upAdhayo vA tathA taissaMyujyante uta svarUpeNeti vikalpena pUrvadoSAnativRttariti bhAvaH / digupAdhInAM paramANubhirekadezena saMyogAbhAve doSamAha-ata iti / nanu svAMzabhedena vinA'pyu (vinA saMsRjyamAnA u)pAdhayaH svasaMyogini paramANAvaMzabhedakalpakA bhavantu iti cet ; maivaM ; tathA sati paramANUnAmevAMzabhedakalpakatvamastu kRtamupAdhibhiH ? tadaGgIkAre'pi tatsaMyogasya paramANau vyApya (paramANAva) vidyA mAnasya aMzabhedaklaptAvanupayogAdityAha--yadi cAnaMzabhedeneti - bhAvaprakAzaH diti cenna tA eva jhupapatteH ' iti sUtre tacchabdena 'paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavanti' iti zrutyuktAnAmapAmabhidhAnAt / tAsAM tryAtmakatvaM ca trivRtkaraNazrutyaiva vAcyaM nAnyathA / evaM ca sUtrasyopalakSaNatve trivRtkaraNazruterupalakSaNatvamakAmenApi svIkArya / etatsarvamabhipretyaivAdvaitaparibhASAyAM AcAryoktarItirAhatA / atasvivRtkaraNapakSapaJcIkaraNa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH kiM na syuH? vRthA caivamaMzaklaptiH, abhAgena saMyogAvasthiteriti / tadidaM sarvamabhipretyAhuH-- * SaTkena yugapadyogAt paramANoSSaDaMzatA / SaNNAM samAnadezatve piNDassyAdaNumAtrakaH // iti / AnandadAyinI SaTkeneti SaDbhiH paramANubhirekasya paramANASaTsu pArtheSu yoge paramANoH SaDaMzatvaM / yadi pArzvabhedamantareNa saMbandhastadA'dhikapAramANaM na syAditi bhAvaH / aNumAtraka iti / svArthe kaH / aNuparimANa ityarthaH / nanu bhAvaprakAzaH pakSayorvirodhotprekSaNena IkSatyadhikaraNakalpataruviruddhasya trivRtkaraNapakSasyaiva mukhyasiddhAntatvoktivaMzIdharasyAyuktaiveti / vainAzikamUrdhanyena prAcInena yogAcAramatAnuyAyinA vasubandhunA viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhau vaibhASikamatadUSaNaprasaGge yaduktaM tadardhavainAzikasyApi dUSaNaM bhavatIti tatratyAM kArikAmanuvadati___* ssttkenetyaadinaa| vivRtA cetthaM tenaiva vijJaptimAtratAsiddhau SaTkena yugapadyogAtparamANoSSaDaMzatA / SaDbhyo digbhyaH SaDbhiH paramANubhiryugapadyoge sati paramANoSSaDaMzatA prApnoti ekasya yo dezastatrAnyasyAsaMbhavAt / SaNNAM samAnadezatvAt piNDassyAdaNumAtrakaH / atha ya evaikasya paramANordezassa eva SaNNAM ; tena sarveSAM samAnadezatvAtsarvaH piNDaH paramANumAtrassyAt parasparavyatirekAditi na kazcitpiNDo dRzyassyAt / naiva hi paramANavassaMyujyante niravayavatvAt Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdanirAsaH 191 sarvArthasiddhiH nanu buddhistAvatsarvatantrAsaddhA / ' * sAMvRtItyapi hi tAM mAdhya miko manyate ! iti / taduttaraM -- AnandadAyinI sarvazUnyavAdinaH sA na siddhatyata Aha -- sAMvRtIti - doSasiddhetyarthaH / bhAvaprakAzaH paramANorasaMyoge tatsaMghAto'sti kasya saH / nacAnavayavatvena tatsaMyogo na sidhyati // 13 // digbhAgabhedo yasyAsti tasyaikatvaM na yujyate / iti kArikAkramaH / tatra digbhAgabheda iti kArikArthaH mUle dvitIyapAdena vizadakRitaH / nanu yogAcAramate vijJAnamAtrasya satyatvAGgIkAreNa tadAkArarUpaviSayatAsaMbhave'pi mAdhyamikamate sarvaM ca yujyate tasya zUnyatA yasya yujyate / sarvaM na yujyate tasya zUnyaM yasya na yujyate // ( mAdhya-vR) iti siddhAntena vijJAnamapyasatyaM - draSTavyaM darzanaM draSTA trINyetAni dvizo dvizaH / sarvazazca na saMsargamanyo'nyena vrajanyuta // sAntaravindriyArthI cet saMsargaH kuta etayoH / nirantaratve'pyekatvaM kasya kenAstu saMgatiH // niraMzasya ca saMsargaH kathaM nAmopapadyate / (mAdhya - vR) saMsarge ca niraMzatvaM yadi dRSTaM nidarzaya // vijJAnasya tvamUrtasya saMsarge naiva yujyate / (bo-ca-paM) iti saMsargo'pi dUSitaH / evaM ca buddhessarvatantrasiddhatA kathamiti zaGkAmapAkaroti / '* sAMvRtItyAdinA / uktaM ca mAdhyamikaiH Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH .. dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // (mAdhya-vR) itti / vyAkhyAtaM caitat candrakIrtinA mAdhyamikavRttau iha hi bhagavatAM buddhAnAM satyadvayamAzritya dharmadezanA pravartate / katamat satyadvayam ? lokasaMvRtisatyaM ca paramArthasatyaM ca / tatra skandhAtmA loka AkhyAtaH tatra lokAdinizcitam / iti vacanAt paJcadhAtUnupAdAya prajJapyamAnaH pudgalo loka ityucyate / samantAdvaraNaM saMvRtiH / ajJAnaM hi samantAt sarvapadArthatatvAvacchAdanAt saMvRtirityucyate / parasparasaMbhavanaM vA sNvRtiH| anyonyasamAzrayaNIyetyarthaH / athavA saMvRtiH saMketo lokavyavahAra ityarthaH / sa cAbhidhAnAbhidheyajJAnajJeyAdilakSaNaH / loke saMvRtiH lokasaMvRtiH / kiM punaralokasaMvRtirapyasti ? yata evaM vizeSyate lokasaMvRtiriti ? yathAvasthitapadArthAnuvAda eSA ; nAtraiSA cintAvatarati / athavA timirakAmalAdyupahatendriyaviparItadarzanAvasthA lokaaH| teSAM yA saMvRtiH ato vizeSyate lokasaMvRtisatyamiti ! etacca laGkAvatAre vistareNoktaM tato veditavyaM iti / evamanyatrApi (bo. ca) ___saMvRtiH paramArthazca satyadvayamidaM matam / buddheragocarastatvaM buddhissaMvRtirucyate // iti / prajJAkaramatizca bodhicaryAvatArapaJcikAyAmetaditthaM vyAcakhyausaMtriyate Aviyate yathAbhUtaparijJAnaM svabhAvAvaraNAdAvRtaprakAzanAccAnayeti savRtiH / avidyA moho viparyAsa iti paryAyAH / avidyA hyasatpadArthasvarUpAropikA svabhAvadarzanAvaraNAtmikA ca satI saMvRtirupapadyate / yaduktamAryazAlistambasUtre-'punaraparaM tatve'pratipattirmithyApratipattirajJAnamAvidyA' iti| uktaM ca-- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH bhAvaprakAzaH abhUtaM khyApayatyarthaM bhUtamAvRtya vartate / avidyA jAyamAneva kAmalAtaGkavRttivat // tadupadarzitaM ca pratItyasamutpannaM vasturUpaM saMvRtirucyate / tadeva lokasaMvRtisatyamityabhidhIyate lokasyaiva saMvRtyA tatsatyamiti kRtvA / yaduktaM - mohaH svabhAvAvaraNAddhi saMvRtiH satyaM tathA khyAti yadeva kRtrimam / jagAda tatsaMvRtisatyamityasau muniH padArthaM kRtakaM ca saMvRtim // iti / sA ca saMvRtirdvividhA lokata eva / tathyasaMvRtirmithyAsaMvRtizceti / tathAhi -- kiJcit pratItyajAtaM nIlAdikaM vasturUpamadoSavadindriyairupalabdhaM lokata eva satyaM / mAyAmarIcipratibimbAdiSu pratItyasamupajAtamapi doSavadindriyopalabdhaM yathAsvaM tIrthikasiddhAntaparikalpitaM ca lokata eva mithyA / taduktaM -- vinopaghAtena yadindriyANAM 193 SaNNAmapi grAhyamavaiti lokaH / satyaM hi tallota eva zeSaM vikalpitaM lokata eva mithyA | iti / etattadubhayamapi samyagdRzAmAryANAM mRSA / paramArthadazAyAM saMvRtisatyAlokatvAt / etat samanantaramevopapattyA pratipAdayiSyAmaH / tasmAdavidyAvatAM vastusvabhAvo na pratibhAsata iti / parama uttamo'rthaH paramArthaH akRtrimaM vasturUpaM / yadabhigamAtsarvAvRtivAsanAnusandhiklezaprahANaM bhavati / sarvadharmANAM nissvabhAvatA zUnyatA tathatA bhUtakoTiH dharmadhAturityAdiparyAyAH / sarvasya hi pratItyasamutpannasya 13 SARVARTHA. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH padArthasya nissvabhAvatA pAramArthika rUpaM / yathApratibhAsaM sAMvRtasyAnupapannatvAt iti / satyadvayamidamuktaM / tatrAvidyopaplutacetasAM tatsvabhAvatayA saMvRtisatyamiti pratItaM / paramArthasatyaM tu na jJAyate kIhakiMsvabhAvaM kiMlakSaNamiti / ato vaktavyaM tatsvarUpamiti ata Ahabuddheragocarastatvamiti / buddheH-sarvajJAnAnAM / samatikrAntasarvajJAna viSayatvAdagocaraH-aviSayaH / kenacitprakAreNa tatsarvaM (buddhi) viSayIkartuM na zakyata iti yAvat iti / kathaM tatsvarUpaM pratipAdayituM zakyam ? tathAhi sarvaprapaJcavinirmuktasvabhAvaM paramArtha(satyaM tatvaM / ataH sarvopAdhizUnyatvAtkathaM kayAcitkalpanayA pazyeta / kalpanAsamatikrAntasvarUpaM ca zabdAnAmaviSayaH / vikalpajanmAno hi zabdAH vikalpadhiyAmaviSaye na pravartitumutsahante / tasmAtsakalavikalpAbhilApavikalatvAdanAropitamasAM vRtamanabhilApyaM paramArthatatvaM kathamiva pratipAdayituM zakyate ! tathApi bhAjanazrotRjanAnugrahArthaM (parikalpamupAdAya) saMvRtyA nidarzanopadarzanena kiJcidabhidhIyate--yathA timiraprabhAvAttaimirikaH sarvamAkAzadezaM kezoNDukamaNDitamitastatomukhaM vikSipannapi pazyati / tathA kurvantamavetyAtaimirikaH kimayaM karotIti tatsamIpamupasRtya tadupalabdhakezapraNihitalocano'pi na kezAkRtimupalabhate nApi tatkezAdhikaraNAn bhAvAbhAvAdivizeSAn parikalpayati / yadA punarasau taimiriko'taimirikAya svAbhiprAya prakAzayati kezAniha pazyAmIti tadA tadvikalpApasAraNAya tasmai yathAbhUtamasau bravIti nAtra kezAssantIti / taimirikopalabdhAnurodhena pratiSedhaparameva vacanamAha / na ca tena tathA pratipAdayatA'pi kasyacipratiSedhaH kRto bhavati vidhAnaM vA / tacca kezAnAM tatvaM ; yattai mirikaH pazyati nAtaimirikaH / evamavidyAtimiropaghAtAdatatvahazo bAlA yadetat skandhadhAtvAyatanAdi svarUpamupalabhante tadeSAM sAMvRtaM rUpaM / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 1953 bhAvaprakAzaH tAneva skandhAdInyena svabhAvena nirastasamastAvidyAvAsanA buddhA bhagavantaH pazyanti / ataimirikopalabdhakezadarzananyAyena tadeSAM paramArthasatyamiti / yadAha zAstravit vikalpitaM yattimiraprabhAvAt kezAdirUpaM vitathaM tadeva / yenAtmanA pazyati zuddhadRSTiH tattatvamityevamihApyavehi // iti / paramArthato'vAcyamApa paramArthatatvaM dRSTAntadvAreNa saMvRtimupAdAya kathaMcitkathitam / na tu tadazeSasAMvRtavyavahAravirahitasvabhAvaM vastuto vaktuM zakyata iti / yaduktam anakSarasya dharmasya zrutiH kA dezanA ca kA ? / zrUyate dezyate cArthaH samAropAdanakSaraH // iti / tasmAdvayavahArasatya eva sthitvA paramArtho dezyate / paramArthadezanAvagamAcca paramArthAdhigamo bhavati / tasyAstadupAyatvAt / yaduktaM zAstre vyavahAramanAzritya paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate // iti / evaM paramArthadezanopAyabhUtA paramArthAdhigamazcopeyabhUta iti / anyathA tasya dezayitumazakyatvAt / nanu ca tathAvidhamapi tathAvidha. buddhiviSayaH paramArthataH kiM na bhavatItyatrAha-buddhissaMvRtirucyate iti / sarvA hi buddhirAlambananirAlambanatayA vikalpasvabhAvA / vikalpazca sarva evAvidyAsvabhAvaH avastugrAhitvAt / yadAha 13* Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya bhAvaprakAzaH vikalpassvayamevAyamavidyArUpatAM gataH / / iti / avidyA ca saMvRtiH iti naiva kAcidbuddhiH pAramArthikarUpamAhiNI paramArthato yujyate / anyathA sAMvRtabuddhigrAhyatayA paramArtharUpataiva tasya hIyeta / paramArthasya vastutaH sAMvRtajJAnAviSayatvAt / tatra cedamuktaM bhagavatA AryasatyadvayAvatAre--- yadi hi devaputra paramArthataH paramArthasatyaM kAyavAGmanasAM viSayatAmupagacchet na tatparamArthasatyamiti saMkhyAM gacchet / saMvRtisatyameva tadbhavet / api tu devaputra paramArthasatyaM sarvavyavahArasamatikrAntaM nirvizeSaM asamutpannamaniruddhaM abhidheyAbhidhAnajJeyajJAnavigataM / yAvatsarvAkAravaropetasarvajJajJAnaviSayabhAvasamatikrAntaM paramArthasatyamiti vistaraH iti ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM nApyahetutaH / utpannA jAtu vidyante bhAvAH vacana kecana // iti nissvabhAvA amI bhAvAstatvatassvaparoditAH / ekAnekasvabhAvena viyogAtpratibimbavat / iti yadanyasaMnidhAnena dRSTaM na tadabhAvataH / .. pratibimbasame tasmin kRtrime satyatA katham // iti ca / na rUpazUnyatayA rUpaM zUnyaM rUpameva zUnyaM zUnyataiva rUpam / na vedanAzUnyatayA vedanA zUnyA vedanaiva zUnyA zUnyataiva vedanA / na saMjJAzUnyatayA saMjJA zUnyA saMjJaiva zUnyA zUnyataiva saMjJA / na saMskArazUnyatayA saMskArAzzUnyAH saMskArA eva zUnyAH zUnyataiva saMskArAH / na vijJAnazUnyatayA vijJAnaM zUnyaM vijJAnameva zUnyaM zUnyataiva vijJAnamiti vistaraH / uktaM ca Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 197 sarvArthasiddhiH sA caikApyanekaviSayA dRSTA iSTA ca / niraMzA ca sA pratyeka kAsnarthenAMzato vA viSayIkuryAt ? nAdyaH ; anyAnullekhaprasaGgAt / na dvitIyaH ; niraMzatvAdeva / tatra cetkazcitsamAdhiH AnandadAyinI pratibandImupapAdayati-niraMzA ceti / anyeti-ekaviSaya eva kRtsna bhAvaprakAzaH yaH pratItyasamutpAdaH zUnyatA saiva te matA / bhAvaH svatantro nAstIti siMhanAdastavAtulaH // iti / evaM yaH pratyayairjAyati sa hyajAto na tasya utpAdaH svabhAvato'sti / yaH pratyayAdhInassa zUnya uktaH yazzUnyatAM jAnati so'pramattaH // .. ... .. iti ca / aGgIkRtazca jJAnArthayoH viSayaviSayibhAvassAMvRto'traiva dRzyate spRzyate cApi svapnamAyopamAtmanA / cittena saha jAtatvAdvedanA tena nekSyate // iti / atra paJcikA-syAdetat ; yadi vedako na syAt vedanA ca nAsti kenAyaM tarhi sukhasAdhanatvAdinA bhAveSu dRSTAdivyavahAraH pravartate ? ityatrAha-dRzyate ityAdi / dRzyateM cakSurindriyajena / spRzyate kaayendriyjaaten| cittena jJAnena / evaM tarhi cittameva vedakaM vastusadastIti cedAha-svapnamAyopamAtmanA / svapnopamasvabhAvena mAyopamasvabhAvena ca pratItyasamutpannena cittena / na tu paramArthasatA / kathaM cittAbyatirikta cittena dRzyate ? sahajAtatvAt-cittena sahotpannatvAt / cittena Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH buddhestvaMzAnapekSA sphurati viSayitA sarvArthasiddhiH aNuSvapi tathA syAt / tatrAha -- buddhestviti / tuH zaGkAnivRttyarthaH / viSAyatvaM zAnapekSa (ta) yaiva dRSTaM / na hyanyato'pi tasyAnyathA dRSTiH / ato yathopalambhamekavadaneko'pi viSaya ekasyA buddheH / evamekasya niraMzasyAnekabuddhiviSayatvamapi AnandadAyinI saMvido'pyupayuktatvAditi bhAvaH / ullekho - viSayIkaraNaM / aMzAnapekSayetyatra aMzasyApekSA na vidyate yasyeti gamakatvAtsamAsa iti dhyeyam / na hyanyata iti -- upAdhyadhInAMzabhedaklRptyA vA buddherviSayatA dRSTA netyarthaH / yathopalambhamiti -- ekaviSayatvavadanekaviSayatvasyApi darzanAnusArAdupapattiH ; vastuvyavasthAyA upalambhAnusAritvAdityarthaH / bhAvaprakAzaH saha janma (yasya) tasya darzanamekasAmagrIpratibaddhatvAt pratItyasamutpAdasyAcintyatvAcca / na tu paramArthato darzanamasti ; yenaivaM dRSTAdivyavahAraH / vedanA tena nekSyate--- yena dRSTasukhasAdhanAdivyavahAro'pyanyata eva tena kAraNena vedanA nekSyate na ca dRzyate vastutaH iti / jJAnArthayoH paramArthato nirAkArayoH saMsargaja akAra iti buddhisare saMsargAdbodhyabuddhayoH (28) iti loke vakSyamANaH pakSo mAdhyamikA - bhimata iti pratibhAti // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 199 sarvArthasiddhiH nirUDhaM / avayavyArambhakasaMyogastu tvayA'pi na kvacidaMzanirapekSa uktaH / kvacidvizeSAGgIkAre niyAmakAbhAvaH / atha saGghAtArambhakasaMyoge'pi samaH prasaGga iti ; na samaH; saMyogasAdhyasaGghAtAbhAvAt / tatsvIkAre hyavayavivAda eva paraM / saMyogastahyartheko'nekavRttissan aMzAnaMzavikalpadausthyaM nAtikAmet / na hyasau nAstyeva ; siddhayoH sAdhyatayA dRSTeriti / tadapi na ; viSayitvavanistArAt / so'pi hi dvayorna svAMzAbhyAM vartata " iti dRzyate / evaM svAmitvAdayo'pi na prtibndiH| astu tarhi saMyuktapratibandiH; mUrvibhUnAM saMyogo'sti vA na vA ? nacedanyatarakarmajasaMyogalopaH avizeSAt / asti cet ; yadi AnandadAyinI nirUDhamiti-upapannamityarthaH / avayavyeti--paramANuvyatiriktasthala iti zeSaH / nanu paramANvArabdhassaGghAta ityaGgIkAre'pi tatroktavikalpadoSassyAditi pratibandimAzaGkate-atheti / pariharatina sama iti-saMyogasyaiva saGghAtatvAditi bhAvaH / nanu niraMzassaMyoga ubhayavRttiraGgIkriyate / tatra svAMzena vartate uta kAryena ? nAntyaH; ekatra vRttAvanyatrAbhAvaprasaGgAt / na prathamaH ; aMzAbhAvA diti pratibandI zaGkate-saMyogastIti / siddhayoriti--idaM vastudvayaM dUrasthaM mayA saMyuktamiti siddhayorvastunoH sAdhyatayAjanyatayA saMyogasya darzanAdityarthaH / yathAdarzanamaGgIkArAdubhayavRttitAyA nAnupapattirityAha-tadapi neti / tadavopapAdayati-so'pItisaMyogo'pItyarthaH / dAsatvAdirAdizabdArthaH / na pratibandiH-na pratibandiyogya ityarthaH / avizeSAditi-yadA pakSyAderanyatarasya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH kAtsnarthena vibhrudravyamekena sparzavatA saMyujyate kathaM sparzavadantareNa tasya saMyogassyAt ? aMzatazcet; sAvayavatvaprasaGgaH na hi vibhudravyasyAvayavitvaM saGghAtatvaM vA suvacaM; pUrvatra sparzavattvavRttatvakAryatvAnityatvAdiprasaGgAt / uttaratra nAnAtvabhedAbhedayoranyatarApAtAt / tatra ca vibhudravyAMzAnAM mithassaMyogo'sti na vA ? asti cet; tatrApi sa eva prasaGgaH / nAsti cet; asaMhatarUpatA syAt / aupAdhiko vibhranAmaMzabheda iti cenna ; upAdhisaMyoge'pyaMzAdivikalpAnapAyAt / niraMze'pi saMyujyamAnaM svarUpeNa tadbhedopAdhiriti cenna ; sa bheda upAdhinA chinne cedavayavavizleSAtmA syAt / acchinne tu bhedAbhedavAda eva zaraNaM / ata eva svasamAnaparimANeSu vibhupradezeSu tattadupAdhi 200 [jaDadravya AnandadAyinI karmasatve'pi vibhuSu saMyogo notpadyate tadA tatra vyabhicArAdanyatarakarma na saMyogakAraNamiti kutrApi tatassaMyogo na syAdityarthaH / kathamiti-----sapratighatvavirodhAdityarthaH / iSTApattiM nirAcaSTe - na (hi) ca vibhudravyasyeti / avayavitvAvayavasaGghAtatve matabhedena / uttaratreti -- nAnAtvAGgIkAre ekasyaiva saGghAtatvArthaM bhedAGgIkAre bhedAbhedaprasaGga ityarthaH / aMzabhedamaGgIkRtyAha tatra ceti / vibhudravyasyAMzavattva ityarthaH / sa eveti - svAMzabhedena saMyujyate na vetyAdiprasanna ityarthaH / asaMhatarUpatA syAditi-- ekaM vastu vibhudravyaM na syAdityarthaH / acchinne--akhaNDite / bhedAbhedeti akhaNDitasyAbhinnatvAditi bhAvaH / svasamAna parimANeSu -- upAdhisamaparimANeSu / vibhupradezeSu-- vibhudravya - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 201 sarvArthasiddhiH saMbandhavyavastheti nirastaM / tatpradezabhedasyaiva mRgyamANatvAt / vibhudravyameva tattanmUrtatulyaparimANaM jAyata iti cenna ; virodhAduktadoSAnatikramAcca / kAlpanikAMzabhedena mUrtasaMyoga iti cettarhi vastutastvakhaNDenetyuktaM syAt / aMzabhedakalpanA ca kiM vibhudravyasvarUpamAtre uta tadaMza eveti dustaro gartaH / niraMzAnAmapi svabhAvata eva vibhUnAmanekamUrtasaMyogakSamatvamiti cedaNUnAmapyetadastu ; avizeSAt / * evaM trasareNupratibandizca bhAvyeti / atrocyate - yadi vayaM pradezavartiguNanihnavAya prava AnandadAyinI sya pradezeSu / tatpradezabhedasyaiveti ---- upAdhisamaparimANavibhupradezasyaivAsiddherityarthaH / virodhAditi -- vibhunaH kAryatvAbhAvAttathAtve vibhutvavyAghAtAdityarthaH / uktadoSeti -- tattulyaparimANamapyaMzabhedena jAyate uta na ? upAdhinA vicchinnaM na tattulyaparimANaM jAyate avicchinnaM vA? ityAdi doSAnatikramAdityarthaH / tahati--kalpAnikAMzasya vastunaH pAramArthikavastunirvAhakatvAbhAvAdityarthaH / kalpanApekSe'pyuktadoSAnistAra ityAha -- aMzabhedeti / siddhAnte trasareNUnAM niraMzatvAttatsaMyogapratibandimapyAha - evamiti / pradezavartIti -- pradeza bhAvaprakAzaH 1 * evaM trasareNupratibandizca bhAvyetyanena 'saMyogastatyArabhya so'pi na svAMzAbhyAM vartate ' iti pUrvapranthArtha AkSiptaH / 2 * atrocyata ityAdi -- atra nyAyasiddhAne SaTkenetyAdyuktadUSaNaM mAdhyamikairevodbhAvanIyaM nAnyairityayamartha upapAditaH / ata eva - Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe- [jaDadravya bhAvaprakAzaH aMzA apyaNubhedena so'pyaNurdigvibhAgataH / digvibhAgo niraMzatvAdAkAzaM tena nAstyaNuH // iti (bo. paM. 9-87) kArikAvivaraNe prajJAkaramatinA etatkArikodAharaNaM saMgacchate / etena saMyogopapattezca (4-2-24) iti sUtre vAcaspatinA (nyA.vA.tA.TI) " dravyANAmevAtra samavAyena samAnadezatAM vyAsedhAmo na tu saMyogena / samavAyena hi samAnadezatA sthaulyaparipanthinI / yathA gandharasarUpasparzAssamAnadezA na sthaulyamArabhante tatkasya hetoH ? eSAmamUrtAnAM samAnadezasamavAyAt / mUrtAstu sparzavantassamavAyenAsamAnadezAH parasparasaMyogino yadi sthaulyamArabhante kiM bAdhyate ? tasmAt saMyogena samAnadezatA na pratiSidhyate / samavAyena tu pratiSidhyate / sA hi sthaulyavirodhinIti siddham " iti / digdezabhedAzca dizassaMyogA ityupakramya ' tasmAdekasyApi paramANoH paramANvantarasaMyogA avyApyavRttaya eva bhAgAH / evaM dizo'pyekasyA api saMyogA eva bhAgAH / so'yaM paramANoSSaTkena yugapadyogo mUrtatvamAtraprayukto na sAvayavatvaprayukta iti na sAvayavatvaM gamayitumarhatIti / tena yaducyate prasaGgasAdhanaM paraiH-'yanniravayaM tanna SaTakena saMyuktaM yathA vijJAnaM tathAca paramANuriti vyApakaviruddhopalabdhiH " iti ; tannirastaM / mUrtatvaprayuktatvena SaTkasaMyogasya sAvayavatvena vyApterasiddheH / chAyAtapayogo'pi paramANorekasaMyogasyAvyApyavRttitvenopapannaH" iti ca yaduktaM viMzatikArikoktadUSaNapariharaNaM tatparAstaM / mAdhyamikaiH nANoraNau pravezo'sti nirAkAzassamazca saH / apraveze na mizratvamAmizratve na saMgatiH // niraMzasya ca saMsargaH kathaM nAmopapadyate / ? saMsarge ca nirazatvaM yadi dRSTaM nidarzaya // (bo-paM 9-95-96) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 203 sarvArthasiddhiH AmaH tadA vibhupratibandhA aNuSvapi tatsaMbhavaH pradaryeta / kiMtvavayavyArambhakANAmavayavaireva saMyoga iti niyamasya tvayai AnandadAyinI vartisaMyogApahavAyetyarthaH / vibhupratibanyeti / yadyapi vibhUnAM tannayUnaparimANasaMyogaH svAzrayabhUtanyUnapAramANadravyAbhAve na saMbhavati Azrayarahitapradeze saMyogAsaMbhavAt / yadyekAzrayasattvamAtrAt pratiyogyantarAbhAvapradeze'pyAzrayAntare saMyogassyAt tathA sati pradezAntaravartivahninA paTasya kAtsyena saMyogassyAt avizeSAditi kRtsnapaTadAhanakadezena paTadAhaH kutrApi na syAditi yuktamAkAzAdAvavyApyavRttisaMyogavattvaM / paramANau tu tannayUnaparimANapratiyogyantarA bhAvAnnAvyApyavRttisaMyogasaMbhavaH; tathA'pyabhyupagamyaitaduktamiti draSTavyaM / tatsaMbhavaH --avyASyavRttiguNasaMbhavaH / avayavyArambhakANAmiti / . bhAvaprakAzaH ityanena SaTkenetyAyuktArthadRDhIkaraNAt / atraiva pUrva atassarvadigupAdhisaMyogAnAM paramANuSu pRthakpradezarahitAnAM kathamopAdhikabhAgabhedApAdakatvamityAdyuktadUSaNAnuddhArAcca / siddhAnte niraMzasaMyogaH " zrutestu zabdamUlatvAt " iti sUtreNa vyavasthApitaH / trasareNvaMzAnAmadarzanena teSAM niravayavatayA tatsaMyogassarvajanapratyakSaviSaya iti -- saMsarge ca niraMzatvaM' ityAdyuktadoSasya na prasara iti ; saMsarge ca niraMzatvaM yadi dRSTaM nidarzaya / iti mAdhyamikoktau -- yadi dRSTaM' iti bhAgamavalambyaiva -- mahaddIrghavadvA dasvaparimaNDalAbhyAm " iti (2-2) sUtrabhASyoktadUSaNaM saMgamayati-kintvityAdinA / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vizramastvastu dRSTe sarvArthasiddhiH vAnyeSu sarveSvaGgIkArAt kalpyeSvapi tatprasaGgo durvAra iti brUmaH / nacAnyatraivAyaM niyama iti sthApyaM ; tAdRzAnAmaNUnAmadRSTeH / ananyathAsiddhaliGgAbhAvAcca / yadi vibhajyamAneSvabhAvaparizeSAyogAt paramANurapi satvarajastamasAM sarvApakRSTassabAta iti sAMkhyamatasya nirmUlatvAt mahatparimANatAratamyavizrAntivat parimANatAratamyatvAdaNuparimANatAratamyavizrAntirapi kvacitkalpyeta tatrAha-vizramastvastu dRSTa iti / dRSTe trasareNau vizramasaMbhave na mRgyaM hyanyat / tathA ca siddhsaadhytaa| yadi trasareNureva paramANussyAt apratyakSastarhi syAditi cet / hanta; AnandadAyinI yadyapi vyaNukasya paramANuravayavaH; tathA'pyavayavyArambhakANAmavayavAnAM saMyogaH svAvayavAvacchinno dRSTa iti tvayA'pi dvayaNukAtiriktakAryasthale'GgIkArAdityarthaH / atra pratyakSadRSTessaMkoca utAnumAnAditi vikaplyAdyaM dUSayati--- tAdRzAnAmaNUnAmadRSTeriti-apratyakSatvAdityarthaH / dvitIyaM dUSayati-ananyatheti / liGgaM zaGkate-yadIti / sarvApakRSTasaMghAta iti-prakRtikAryatvAditi bhAvaH / nirmUlatvAt-niSpramANakatvAt / mahatparimANeti / aNuparimANatAratamyaM kvacidvizrAntaM parimANatAratamyatvAt mahatparimANatAratamyavaditi prayogo draSTavyaH / yatra vizramassa . niravayavo'Nuriti bhAvaH / na mRgyamiti-anyatparamANudravyaM na kalpyamityarthaH / yadIti--paramANoratIndriyatvaniyamAditi bhAvaH / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH ] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 205 sarvArthasiddhiH kutraiSA vyAptiH ? siddho hyanyatra dRSTAntaH sAdhye tvanyonyasaMzrayaH / trasareNuH parANussan kiM nAdhyakSo'parANuvat / / cAkSuSatvaprakarSanikarSayormahattvaprakarSanikarSAnuvidhAnAt dravyasya cAkSuSatvaM mahattvaniyatamiti cet; cAkSuSAvayavakasyaiva dravyasya cAkSuSatvaniyamadarzanAt / acAkSuSAvayavakasya trasareNorapyacAkSuSatvaprasaGge kaste nistAraH 1 agatyeti cet bhavatu kutazcinmahattvAbhAve'pi kvacidevaM / AnandadAyinI kutreti - gRhIteti zeSaH / pratyakSasiddho dRSTAnta utAnumAnika iti vikalpamabhipretyAdyaM dUSayati -- siddha iti / nAtra pratyakSasiddhiriti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati -- sAdhye tviti / tasyApi dRSTAntApe - kSAyAmanumAnAntarAdhanasya dRSTAntatve cakrakA navasthAprasaGgAtprAthamikAnumAnagamyasyaiva dRSTAntatve'nyonyAzraya ityarthaH / trasareNoH paramANutve'Apa pratyakSatvaM sAdhayati -- trasareNuriti / paramANu san-- paramANusthAnApannaH / trasareNuradhyakSaH aNutvAt tadapekSayA sthUlajAlamarIci - madhyabhAsamAnANuvat / indriyasyANutvaM nAstIti aNavazceti' sUtre pratyapAdIti bhAvaH / mahattvasya bahirdravyapratyakSavyApakatvAtrasareNau tannivRttimAzaGkate - cAkSuSatvati / bahirdravyapratyakSatvetyarthaH / yadvA cAkSuSatvanivRttimAzaGkata ityarthaH / sAhacaryamAtraM na vyApti - grAhakama prayojatvAdityAha -- cAkSuSAvayavasyaiveti / tathAcAtra trasareNau vizramAnaGgIkartustadatiriktaparamANvabhyupaganturapItyarthaH / kutazcit -- kAraNAntarAt / kvacit -- trasareNau mahattvarUpaparimANAbhAve'pi / evaM 6 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH no cedArambhakAMzaprabhRtiSu niyatA durnivArAH sarvArthasiddhiH *ata eva mUrtatve sati mahattvAtraseraNuH kAryadravyArabdha iti kalpanApi nirstaa| astu bAhyendriyagrAhyatvAdetatsAdhyamiti ? na / vipakSe bAdhakAbhAvAt / anyathA trasareNvArambhakasyApi kAryadravyArabdhatvakalpanAyAM nivArakAbhAvAt / tatra vipakSe bAdhakaM nAstIti cet / atrApi tathetyuktameva / ato na dvathaNukamityapi kiJcit / evamArambhakaparamparAyAssAvayavatvaM tadvyApakatayA'bhimatamanityattvaM kutazcinmahattvaM ca prasajyamAnamanivAraNIyaM syAt ; etatsarvamabhipretyAha -no cediti / AnandadAyinI .. pratyakSatvamityarthaH / tathAca mahattvotkarSasya cAkSuSapratyakSotkarSaprayojakatvezapa na cAkSuSapratyakSamAtrahetutvamiti bhAvaH / ata eveti--trasareNoH paramANutvAdityarthaH / tathAca svarUpAsiddhiriti bhAvaH / etatsAdhyaM - kAryadravyAvasthatvarUpaM sAdhyaM / trasareNvArambhakasyeti / vyaNukasyetyarthaH / vyAptiravizeSAdityAha-nivArakAbhAvAditi / iSTApattimAzaGkaya nityaniravayavANutvasiddhirna syaadityaah-evmaarmbhketi| bhAvaprakAzaH 1* ata eva - aprayojakatvAdeva / . . . . . . . . siddhAnta ca prakRterniraMzatve sAMzatve vA na ko'pi doSa iti nyAyasiddhAJjane vyaktam / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 207 tatvamuktAkalApaH prasaGgAH // 18 // syAnAgAnantyasAmye parimitisamatA sarSapakSmAbhRtozcet maivaM bhAgeSvananteSvapi samadhikatA sarvArthasiddhiH aNuSu svAbhAvasamAnAdhikaraNasaMyogasiddheraupAdhikAMzavattvasvIkArAt iSTaprasaGgatAM parihartumArambhakazabdaH // 18 // nanvevaM sarvatrAvayavAnantyaprasaGge sarSapamahIdharAdiparimANavaicitrayaM na syAditi zaGkate--syAditi / prasaJjakasyAprayojakatvAbhiprAyeNa prativakti-maivamiti / AnantyasAmye'pyavayavAnAM nyUnAdhikabhAvena parimANavaiSamyopapattimAha-bhAgeSviti / AnandadAyinI saMyuktavibhupratibandhA'NuSvavyApyavRttisaMyogaupAdhikAMzavattvasvIkArasaMbhavA dekadezena saMyujyate uta netyAdivikalpamukhena pravRttAnAmiSTaprasaGgatAmAzaGkayArambhakAMzapadavizeSaNena pariharatItyAha-aNuSviti / ArambhakasaMyogAnAmavayavAvacchinnAnAmeva janakatvaniyamAditi bhAvaH / paramANusssAMzassyAt ArambhakatvAt paramANuranaupAdhikadezena saMyogavAn syAdArambhakasaMyogavattvAdityAdiprayogo draSTavyaH // 18 // ___mukhAntareNAnavasthAparihAreNa niravayavaparamANusAdhanamAzaGkaya pariharatItyAha-nanvevamiti / AkSepasaGgatirbodhyA / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH sthaulyahetugireH syaat| vyaktayAnantye'pi jAtyoH sarvArthasiddhiH etaccottaramanantabhAgAbhyupagantRNAM tatprasaJjakAnAM ca samAnam / aNvaMzAnAmanantatve gantRNAM tadatikramaH / kadApi na syAt , kiM na syAt vegAtizayavaibhavAt 1 // yumaNerAtapassarpanudayAdrizikhAmaNeH / tatkSaNaM kiM na nirbhAti pazcimAdrizikhaNDakaH 1 // AnantyAvizeSe kathaM nyUnAdhikabhAvaH? ityatrAha ---vyaktIti / sattAprabhRti ghaTatvAdiparyantAnAM sarvAsAM jAtInAM traikAlikA AnandadAyinI / etaccottaramiti / adhikAvayavArabdhatvaM nyUnAvayavArabdhatvaM ca parimANatAratamyaprayojakamityuttaramityarthaH / anavasthayA anantabhAgAbhyupagantRRNAM tatprasaJjakAnAM kvacidavayavArabdhatvamanabhyupetya nityaparamANuvAdinAM naiyAyikAnAM ca samAnamityAha-anantabhAgeti / prakArAntareNa paramANusAdhanamAzaGkaya nirAkaroti-aNvaMzAnAmiti / tadatikramaH-aNvatikramaH / na syAditi-anantAvayavatvena paramANorapi gaganAdivadanantatvAdatikramaNaM na syAdityarthaH / ghaTAdInAmatikramo na syAdityetatkaimutyanyAyasiddhamiti draSTavyaM / pariharati-kiM na syAditi / syAdeveti bhAvaH / tana hetuHvegAtizayeti / tatra dRSTAntamAha-dyumaNeriti / sarpan--gacchan / udayAdizikhAmaNeH-udayaM gatasya / pazcimAdrizikhaNDakaH-pazcimAdizikharagataH / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH 209 tatvamuktAkalApaH parataditaratA pakSamAsAdyanantaM zrautopAdAnasaukSmyaM na bhavadabhimataM tatprathinaH zrutatvAt // 19 // sarvArthasiddhiH . nantavyaktivRttitvamaviziSTam ; tathApi nyUnAdhikavRttyaiva parAparabhAvo yuSmAbhiH kalpitaH tadvadihApi syAditi bhAvaH / nidarzanAntarANyapyAha-pakSeti / anantAH pakSA mAsAzca / tathA'pi mAsApekSayA dvaiguNyaM pakSANAmeSTavyam / Adizabdena kssnnprbhRtipraardhaadisNgrhH| anyacca ghaTasamudAyAddhaTapaTasamudAyo'dhikaH / himavaddakSiNadezAnmerudakSiNadezaH / ekAtmaduHkhajAtAdanantAtmaduHkhajAtamityAdi svayamUhyam / 'nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyayaM yadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH' iti jagadupAdAnaM niratizayasUkSmaM zrUyate / ato'smadAyagrAhyo dustyajaH paramANurityatrAha-zrauteti / na hi sarvanyUnaparimANatvaM tatsUkSmatvaM; pUrvokta sarvagatazabdena zrutyantaraizca virodhAt / na ca jAtyabhiprAyo'sau; ekasya sarvopAdAnaMtvokteH / AnandadAyinI mAsApekSayeti--ekaikasya mAsasya pakSadvayAtmakatvAditi bhAvaH / mUle 'vyaktayAnantye'pi jAtyoH parataditaratA pakSamAsAdyanantam' ityanantaraM tathA'pi nyUnAdhikabhAvo dRSTa iti zeSaH / sarvagatazabdeneti-vibhuzabdenApItyarthaH / asAviti-sarvagatazabda ityarthaH / ekasyeti-ajAmekAmityAdinetyarthaH / vastutastu nedaM vAkyaM prakRti SARVARTHA. 14 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 -~ saMvyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH sarvavyApisvatassarvajJajagatkartRviSayatvAcca vAkyasya / sUkSmazabdazca na parimANavizeSaniyataH / uktaM ca vibhvI prakRti mahIyasazca mahadAdIn prakRtya sAGmayaiH-'saukSmyAttadanupalabdhiH' iti / nanu trasareNoraSTamaSSaSTho vA bhAgaH paramANuriti sarvAnumataizzilpinAM zAstraiH dharmazAstraiH tanmUlasmRtyA ca paramANusiddhissyAt ? tanna; zilpAdizAstrANAM paramANAvatatpara AnandadAyinI .. paraM; yena paramANusiddhimAzaGketetyAha--sarvavyApIti / uktaM ceti sAmAnyatastu dRSTAt atIndriyANAM prasiddhiranumAnAt / / ityAdinA prakRtyAdisiddhimuktvA teSAmanupalabdhibAdhAtsiddhirna syAdityAzaGkaya anupalabdhimAnaM na bAdhakaM ; api tu yogyAnupalabdhiH ; prakRte sA nAsti / kutaH? saukSmyAttadanupalabdhiH nAbhAvAt kAryatastadupalabdheH / iti mahatsvapIndriyAgrAhyatvamAtreNa sUkSmapadaM prayuktamityarthaH / nanu devatAvigrahAdipramANanirNayArtham jAlasUryamarIcisthaM sUkSmaM yatparidRzyate / tasyASTamo vA SaSTho vA bhAgo'NuH parikIrtitaH / iti / tathA svarNasteyAdinirNayArtha smRtAvapi-- jAlasUryamarIcyAM yadbhAti sUkSmaM truTeH param / bhAgo'STamastRtIyo vA paramANuritIritaH // ityAdinA zilpazAstradharmazAstreSakteH kathaM nirAkaraNam ? iti zaGkatenanviti / atatparatvAditi-paramANuviSayatAtparyAbhAvAdityarthaH / tA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH 211 sarvArthasiddhiH tvAt / mAnonmAnAdivizeSanirdhAraNaM hi tatra vidhitsitam / tatra haitukoktAnuvAdamAtramiha syAt / tatra ca trasareNutaH kizcitsUkSmaM bhavatu mA vA bhUt ; dRSTopakramaM vivakSitasiddhirityatrAkUtam / zAstratazca kvacidananyathAsiddhAt paramANusiddhAvapi tadanumAnabhaGgAtparasya maanbhnggH| yathA prakRtyAdyanumAyinassAGkhyasya // zAstrakaviSayatve ca paramANorna sidhyati / nityasparzAdiyogitvaM bhUtAnAM vikRtitvataH // aspaNviMzasaMghatvAt kticitprkRtertH| AnandadAyinI tparyAbhAvamevopapAdayati-mAnonmAnAdIti / tatreti / idamupalakSaNaMtrasareNutassUkSmabhAgaparikalpanA ca syAditi draSTavyam / tadidamAhabhavatu mA vA bhUditi-tAvataiva mAnanirNayasambhavAditi bhAvaH / paramANau zAstrapramANakathanaM vivakSitamityAha-zAstratazceti / nanu yathAkathaJcitparamANusiddhirevAlamityatrAha-zAstraikAviSayatva iti / paramANonityasparzarUparasagandhavattvaM ca tadaGgIkRtaM na sidhyatItyarthaH / tatra hetumAha-bhUtAnAmiti / aNUnAM bhUtavikRtitvAdityarthaH / yadvA bhUtAnAM paramANuvikRtitvAdvikRtivatparamANurapyanityarUpAdimAnityartha ityAhuH / itare tu spazAdInAM bhUtavikAratvAtprakRtibhUtaparamANau sparzAdayo na syurityartha iti vadanti / kiJcANUnAM niravayavatvamapi na sidhyatItyAha---asparzeti / katicit-kecana / asparzANvaMzasaGghatvAt ataH prakRteH sakAzAt / 14* Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ekaikANvaMzabhAge'pi bhAgAnantyaM pracakSate // niraMzA prakRtissaiva pariNAmavibhAginI / anantAMzAtmikA ceti vyAhataM sAGkhayabhASitam / atyntbhinnstvaadidrvysNghaatprdhaantH|| yathAMzaM vizvasRSTau ca na syAtriguNatA kvacit // 19 // iti triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH. AnandadAyinI ekaikANvaMzasya pRthakkaraNe'pi tasminnaMze'pi bhAgAnantyaM pracakSate tasyApyanantAvayavatvaM vadantItyarthaH / tathAca kvacidapi paryavasAnAbhAvAnniravayavaparamANusiddhirna syAditi bhAvaH / sAGkhyAstu prakRtirniraMzaiva pariNAmavazAdvibhaktA satyanantAMzA ceti vdnti| tadayuktaM ; sAMzatvaniraMzatvavibhAgAnAM vyAhatatvAdityAha-niraMzA prakRtiriti / taireva sAGkhyairatyantabhinnasatvarajastamasAM saGghAtaH prakRtirityuktaM ; tadapi dUSayati-atyanteti / yathAM'zaM vizvasRSTau ceti / satvAMzassatvarUpaM kAryaM sRjati rajoM'zo rajorUpaM tamo'zastamorUpaM cetyarthaH / na syAditi / kacidapi kArye triguNatA-satvAdirUpatA na syAdityarthaH / nanu trayANAmekaikasminneva kArye zuklakRSNAditantUnAmiva janakatvamastviti cet maivaM; taiH pratyekaM tttdNshjnktvokteH| kiMca tathAsatyatyantabhedAGgIkAro vyarthaH / trayANAmekAtmatvasya lAghavenAbhyupagantuM yuktatvAt // 19 // ___ iti triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane svasiddhAntottiH purANoktibhAvavyavasthAca 213 sarvArthasiddhiH evaM pRthivyAdhupAdAnaM cintitam / atha upAdAnAtirikta kAryadravyaM nAstIti sAdhyate / tatra avasthAbhedamAtraM svIkRtam / ayameva ca satkAryavAda aarmbhnnaadhikrnnsaadhyH|| visRSTayullAsavikSepAH kAryANAM kathitAH kvacit / kalpanIyA na sarvatra prinnaamoktybaadhtH|| AnandadAyinI prasaGgAtmikAM saGgatimAha-evamiti / nanvavasthArUpakAryabhedAGgIkAre tasyAvasthAvato bhedAt 'tadananyatvamArambhaNazabdAdibhya' ityadhikaraNavirodhaH ; tatra kAryamAtrasyAbhedAGgIkArAdityAha --- ayameveti / tatrApi kAryadravyasyaivAbhedassAdhita ityarthaH / nanu kArya kAraNamiti vibhAga eva nAsti ; satAmeva dravyANAM visRSTayullAsavikSepaiH purANAdipvAvirbhAvamAtrAGgIkArAdutpattyabhAvAtsAGkhyapakSa eva yukta ityatrAhavisRSTIti / visRSTiH--visargaH ; yathA kUrmAderAkuJcitAnAmavayavAnAM prsaarnnm| ullAsaH-vikasanaM ; yathA mukuLIbhUtasya (padmAdeH) krviiraadeH| vikSepaH-yathA piNDIbhUtasya rajasaH sarvataH sa(samarpaNaM (jAlAdeH vistaarkaarnnm)| yadyapi kvacidvisRSTyAdaya uktAH; tathA'pi te na sarvatra kAryeSu; kintu kUrmAdyaGgaprakAzanamiva pUrva visRssttprcchnnessvev| tathAca kvacitpUrvamutpannasya nityasya vA bhagavadvigrahAderAvirbhAva ityarthaH / tatra pramANamAhapariNAmeti -- sadeva somyedamagra AsIt ' 'tatsRSTvA' 'prakRteH pariNAmAste' 'mahadAdyA vizeSAntAH' ityAdau pariNAmavacanAbAdhAya visRSTayAdeH kAcitkatAkalpanamiti bhAvaH / nanu pariNAmavacanameva visRSTayAdiparaM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH * AvirbhAvatirobhAvajanmanAzavikalpavat / nityaM jagaditi smRtyA '* vyavasthAdvayamIritam / AnandadAyinI bhavatvityAha-AvirbhAveti / vyavasthAdvayaM- AvirbhAvaH janmati vyavasthAdvayamityarthaH / tathAca sarvatra visRSTayAdyaGgIkAre AvirbhAvasyaiva bhAvaprakAzaH 1* AvirbhAvetyAdi-idamuttarArdham ; tadetadakSayaM nityaM jaganmunivarAkhilam / (viSNupurANe 1-22-60) iti pUrvArdham / atra viSNucittAryAH anantasya na tasyAntassaMkhyAnaM vA (cA)pi vidyate / iti jIvAnAmasaMkhyeyatvaM vakSyati / ataH pratisargamanyUnaM ; . . . . . nityaM tatkAryataH pRthak // avyucchinnAstatastvete sargasthityantasaMyamAH / / iti vacanAt pravAharUpeNa ca nityam / AvirbhAvatirobhAvau-saMkocavikAsau / tAveva janmanAzau iti vyAcakhyuH / janmanAzAveva vikalpa iti vA tAbhyAM vikalpa iti vA ; asattvAdikaM na vikalpa iti bhAvaH / * vyavasthAdvayaM-nityatvavyavasthaikA janmanAzavyavasthA cAparA // ____ 'nAnyo'vayavyavayavebhyo gurutvAntarakAryAgrahaNAt ' iti nyAyavArtikam / atra tAtparyaTIkA-'avayavagurutvAdgurutvAntaramavayavinaH ; tasya yatkAryamavanativizeSaH tasyAgrahaNAdityarthaH' iti / atra yadyapi gurutvAntarakAryAgrahaNasyAnumAnavidhayA'vayavAvayavyabhedasAdhakatA na saMbhavati apakSadharmatvAdityabhipretya nyAyavArtike 'gurutvAntarakAryAgrahaNAdityetanna Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane naiyAyikamatAnuvAdaH 215 sarvArthasiddhiH 1* tadiha pratyakSAgamabalAdekasyaiva kAryadravyasyAvasthAbhedAdupAdAnopAdeyabhAva iti sthite dravyAntaraM prAgasadAgantukaM AnandadAyinI sArvatrikatvAvyavasthA na syAditi bhAvaH / tadiheti-mRdayaM kumbhaH tantavaH paTa iti pratyakSaM, sadevetyAdyAgamaH / kAryadravyasyeti-tasminnapi bhAvaprakAzaH kathaJcidapi pakSaNa saMbadhyate' ityAdinA dUSitam ; tathA'pi pratyakSAgamAbhyAM upAdAnopAdeyayorabhedasAdhane kAryopAdAnabhede gurutvAntarakAryaprasaGgaH iti vipakSe bAdhakatarkavidhayA gurutvAntarakAryAgrahaNasyAvayavAvayavyabhedasthApakatve prAcAmAzayamAviSkurvan mUlamavatArayati / tadihetyAdinA / atra nyAyavArtikaM 'samahInAdhikaprasaGga iti cet -- yadi tAvatkAraNagurutvaissamaM kAryagurutvaM ; yAvaddvipalAbhyAmasaMbaddhe'vanamanaM dvistAvatsaMbaddhe sati syAt / atha kAraNagurutvAdhika kAryagurutvaM tathA'pyadhikaM prasajyeta ; atha kAraNagurutvAddhInaM kAryagurutvaM ; tathA'pi vizeSo gRhyeta / na tvidamAsti / tasmAnna kAryagurutvamasti / na / kAryakAraNagurutveyattAnavadhAraNAt-yadyetadavadhAritaM syAt etAvatkAraNagurutvametAvatkAryagurutvamiti tadaitadyujyate vaktuM samAdhikahInakAryaprasaGga iti| tattvanavadhAritamiyatkAraNe gurutvamiyatkArye gurutvamiti / yadi na kAryakAraNagurutvamanavadhAritaM yo'yaM pratyayastulayonmIyamAne dravye dvipalaM paJcapalamiti na prApnoti / na na prAmoti / dravyasamAhAragurutvAvadhAraNAt / yadidaM bhavatA manyate dvipalaM paJcapalamiti ; nAtra kAryakAraNagurutve avadhAryate ; kintu AcaramAdAca paramANozca dravyasamAhAra unmiiyte| tatra manuSyadharmaNo na yuktaM vaktaM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH . . kAryopAdAnabhede na kathamadhikatA gauravAdeH sarvArthasiddhiH vadataH prativakti-kAryeti / kAryadravyasya svopAdAnadravyAdbhede sati *'dvipalikaikapalikanyAyena tantugurutvaM samaM nyUnamadhikaM bhAvaprakAzaH iyatkAraNagurutvamiyatkAryagurutvamiti / na ca samAhAraH kAraNam ; api tu anArabdhakAryaM caramadravyaM kAraNamiti, iti / 'dravyasamAhAra itikAryakAraNadravyasamAhAro mRtkaNamRcUrNazarkarAkapAlakumbhasamAhAra ityarthaH' iti tAtparyaTIkAyAM vAcaspatiH / evaM 'niranumAnaM tarhi kAryagurutvamyadi gurutvAntaravaddavyopacaye sati kAryabhedo na gRhyate kathaM pratipadyeta ?. iti| ka evamAha kAryagurutvaM (kArya) na gRhyata iti ? yadi gRhyate kiM tat ? patanaM / na hi kAryagurutvamantareNa kAryapAte'nyo heturasti / tasmAdgurutvAntaravAyamiti / etena tulAvanativizeSAnna kAryagauravamiti pratyuktam / atha manyase; kAraNagurutvenaiva kArya pAtyate na kAryagurutvamasti ; ataH kAryapAtasyAnyanimittatvAnna sidhyati gurutvAntaravatkAryamiti ; na ; kAryakAraNayorasaMyogAt' ityAdinyAyavArtikamapi / asmiMzca saMdarbha kAraNakAryagurutveyattAnavadhAraNe'pi kAraNagurutvAtiriktakAryagurutvasya kArye'GgIkAreNa gurutvAdhikye patanAdhikyasyAnyatra paTadvayonmAnasthale darzanena tadvattantutatkAryapaTasamudAyonmAne'pi patanAdhikyaM nyAyavArtikakArAdimate durvAramevetyAha____ *'dvipaliketyAdinA / na ca paTadvayonmAne dravyasamAhAradvayagatagurutvasyAvadhAraNemakapaTonmAne caikasamAhAragurutvasyati na doSa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane kAryopAdAnabhedabAdhakam 217 sarvArthasiddhiH vA paTagurutvaM ca saMbhUya patanAtirekaM kathaM na kuryAt ? tadakaraNe kazcidapi heturna siddhyedityrthH| tathA hi-na tAvadavayavini gurutvaM na jAyate; paramANugurutvaparizeSaprasaGgAt / AnandadAyinI kAraNaguNaprakrameNa gurutvAGgIkArAditi bhAvaH / saMbhUya-saMhatya / na sidhyediti--- saMbhAvanAyAM liG / paramANugurutveti-dvayaNukAdInA bhAvaprakAzaH iti vAcyaM ; anyatrAvayavimAtragatarUpAdiguNasyaiva pratItyA bhvnmte'traavyvaavyvyetdubhygtgunnprtiitynggiikaarsyaanucittvaat| tathAsati atiriktamavayavinamanabhyupagamyAvayavamAnasamAhAraguNapratItessiddhAntyabhimatA - yA eva sarvatrAGgIkArasya yuktatvAt / kiraNAvalyAmudayanenAvayavApekSayA'vayavino'dhikaparimANatvaniyamAdityuktayA tadrItyA adhikagurutvavattAniyamasyAbhyupagantavyatvena kAryagurutvAvadhAraNasya sAmAnyatassaMbhavAcca / yadyapi nyAyavArtike kAryagurutvena kAraNagurutvasya pratibandha pakSa eka eva "yadi kArye patati kAraNamavatiSTheta pratipadyemahi kAryagurutvena kAraNagurutvaM pratibaddhamiti / na tvidamasti / ato'yuktametat / anAdhAratvaprasaGgAcca-kArye patati na kAraNaM patediti kAryamanAdhAraM syAt' iti granthena dUSitaH ; athApi nyAyavArtike pUrva 'dravyasamAhAragurutvAvadhAraNAt AcaramAdA ca paramANozca dravyasamAhAra unmIyate' ityuktacA'vayavagurutvapratIteraGgIkAreNAvayavigurutvapratibandhapakSo'pi saMbhAvita iti bhAvena pakSadvayaM dudUSAyaSurvikalpayati Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktA sarvArthasiddhiH ; tathA ca tvayA'nabhyupagamAt ayuktezca / kAryagurutvAdeva hyaNugurutvaM kalpayasi / jAtasya ca na svabhAvataH patanahetutvAbhAvaH / pratibandhAtkAryAnatireka iti cet kimayaM pratibandho'vayavigurutvasya, utAvayavagurutvasya ? nAdyaH ; paramANugurutvasyaiva patana - hetutvaprasaGgAt / tathA sati gurutvAtpatanaM dravatvAtsyandanamiti tattatkriyAvabhiSTha gurutvAdikalpanAbhaGgApAtAcca / ato'tra varamavayavini gurutvAnutpattikalpanam / tatra cokto doSaH / na dvitIya: ; * kadAcinniSkampe'vayavini zAkhAphalahastAdila 3 218 [ jaDadravya AnandadAyinI mavayavitvAditi bhAvaH / iSTApattiM nirasyati - tathAceti / ayuktimevAha--kAryagurutvAdeveti / jAtasya ceti -- kArye utpannasya gurutvasyetyarthaH / paramANugurutvasyaiveti dvayaNukAdigurutvAnAmavayavigurutvatvAditi bhAvaH / iSTApattiM nirasyati - tathA satIti / tato varamiti - gurutvakAryAbhAvAditi bhAvaH / iSTApattau bAdhakamAha-tatra cokto doSa iti / bhAvaprakAzaH 1 * kimayaM pratibandha ityAdinA // ** gurutvadikalpanAbhaGgatyAdi -- svAzrayasamavetadravyatvasaMbandhenA vayavagurutvasya kAryadravyapatanaM prati hetutvAGgIkAreNa nyAyavArtikoktarUpAdipatanApattizaGkAyA anunmeSAditi bhAvaH // avayava gurutvapratibandhapakSe nyAyavArtikoktadUSaNadvayaM na lagatItyabhipretya pRthagdUSayati 3 kadAcidityAdi // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnabhedabAdhakam 219 sarvArthasiddhiH mbanAbhAvaprasaGgAt / tathA ca kathamavayavyapi tatra lambeta ? '* saMyogAnta(rA)ra darzanAllambamAno'vayavI svAvayavamapi lambayatIti cenna ; sarvAvayavalambanaprasaGgAt / saMghAtavAdinastu yathArha (a)pratibandhAM(ddhAM)ze ala(la)mbanopapattiH / kAryagurutvotpattI kAraNagurutvaM nazyatIti cenna ; * apasiddhAntAt ; rUpAdiSvapi AnandadAyinI paramANugurutvakalpanA na syAditi doSa ukta ityrthH| tathA cetiavayavalambanAbhAve tatsamavetAvayavino lambanAsaMbhavAditi bhAvaH / apratibaddhagurutvavavyAntarasaMyogAt baddhapASANalatAnyAyenAvayavI lambatAmityatrAha-saMyogAntareti / saMyogAntarAdarzanAditi kvacitpAThaH / tadA saMbandhavizeSAdavayavI svAvayavamapi lambayatIti kalpyate pratyakSadarzanAdityarthaH / sarvAvayaveti-avizeSAditi bhAvaH / rUpAdiSviti / nanvastu rUpAdiSvApAditaH prasaGgaH ko doSaH ? iti cenna ; tathA sati bhAvaprakAzaH ___* saMyogAnta(rA)radarzanAditi-etena yathA svasaMyuktaphalAdigataM gurutvaM svAzrayasaMyogasaMbandhena tUlAdipatanaM prati hetuH tadvadavayAvagurutvasya svAzrayasamavAyitvasaMbandhena avayavipAtaM pratyapi kAraNatvAGgIkAreNa nyAyavArtikoktAnAdhAratvAdidUSaNaM na saMbhavatIti sUcitam // 2* apasiddhAntAditi-taduktamudyotakaraNa-'yadi kAryagurutvena kAraNagurutvaM vinAzyeta kAryadravyavinAzAt kAraNAnAM vibhaktAnAM pAto na syAt / gurutvameva ca na syaat| yadi kAryagurutvena kAraNagurutvaM vinAzyate api tarhi na kacidgurutvaM syAt ; na hi kasyacit paramANoratItaM kArya nAsti ato'gurakaH paramANavassyuH / paramANuSu ca gurutvAbhAvAt kAryagurutvaM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH tathA prasaGgAt / atha kAryagurutvasyAtimandatvAt sUkSma patanavaiSamyaM durgrahamiti tadapi na mAndhakAraNAdRSTeH, klpkaasNbhvaacc| AnandadAyinI tantUnAM vibhAgena paTanAze utpAdakAbhAvAdrUpAdikaM na syAt / na ca kAraNaguNaprakrameNotpattiH ; paramANAvapi nAzAt / na ca nityatvAtparamANugatAnAM na nAza iti vAcyaM ; tathA sati paTadazAyAM tantUnAM pratyakSatA na syAt / na ceSTApattiH ; asmin paTe ta eva tantava iti sarvAnubhavavirodhAditi bhAvaH / kalpakAsaMbhavAcceti--nanvavaya bhAvaprakAzaH kuta utpadyeta' iti / nanu bahubhistantubhiH nyUnagurutvavattayA dRSTairArabdhe paTe kArye gurutvamAnyAsaMbhave'pi kAraNeSu gurutvaM mandameva dRzyate iti kAraNagurutvasya mandatayA na patanAdhikyaprasaGgaH / evamabhipretya udyotakaraNa 'tasmAdapratiSedho'yaM kAryagurutvaiH kAraNagurutvasya vinAzapratibandhAviti' pratibandhavinAzapakSAGgIkoraNa gurutvAntarakAryAgrahaNAditi hetudUSaNaM na saMbhavatItyabhidhAya 'ataH pUrva eva pratiSedho nAnakAntAditi kAryakAraNagurutvAnavadhAraNAcca' iti hetudvayena svamate dUSaNopasaMhAraH kRtaH / tatrAnaikAntAditi hetuH pUrvaM tatraiva sphuTIkRtaH'avanamanavizeSAnAdhAratvAnna gurutvAntaravatkAryadravyavatI tuleti' prastutya 'ayamapyanaikAntatvAdahetuH gurutvAntaravavyasaMnipAte satyavanamanAvizeSAnAdharatvasya dRSTatvAt-yathA gurutvavati dravye unmIyamAne truTibhUte rajasi sannipatitaH iti mahAgurutve conmIyamAne gurutvamAtropahitAnAmavanamanavizeSaM na karoti' iti / atra 'gurutvamAtropahitAnAmaNUnAmavanamanavizeSaM na karoti tulA, iti tAtparyaTIkA; iti zaGkAmapanudan upasaMharati Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: ] triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhane kAryopAdAnabhede paroktaM sAdhakam 221 tatvamuktAkalApaH svakAryaM nAnyatvaM na saMkhyAvyavahRtidhiSaNAkArasarvArthasiddhiH '*atastantutatkAryapaTasamudAyonmAne paTadvayonmAna iva gurutvAntarakArya dustyajam | Adizabdena dravatvagandhAdisaMgrahaH / svakArya-taducitaM kAryamityarthaH / tathA'pyananyathAsiddhabhedakabhUmnA bhedasiddhau gurutvAntarakAryAdarzanaM kathaJcidanyatarapratibandhena neyamityabhiprAyeNa zaGkamAnaM pratyAha --- nAnyatvamiti / yadyapi nAmabhedAbhedAvarthabhedAbhedayoraprayojaka; tathA'pi paryAyAtirikto vizeSa AnandadAyinI vyAtirekyakalpakameva kalpakamiti cet na ; tasyaivAsiddheriti bhAvaH / rasAdirAdizabdArthaH / kalpakamAzaGkate - tathApIti / atra - tantupaTa - bhAvaprakAzaH '*atastantutatkAryapaTasamudAyetyAdinA / ayaM bhAvaH- -atra tAtparyaTIkAyAM 'aNUnAmavanamanavizeSaM na karoti tulA' ityanena aNugurutvamAtrasya durgrahatApratItAvapi 'dravyasamAhAragatagurutvAvadhAraNAt' ityupakramya ' AcaramAdAca paramANozca dravyasamAhAra unmIyate / tatra manuSyadharmaNo na yuktaM vaktuM iyatkAraNagurutvAmiyatkAryagurutvamiti / na ca samAhAraH kAraNaM apitu anArabdhakAryaM caramadravyaM kAraNamiti' iti nyAyavArtikavivaraNa tAtparyaTIkAyAM 'dravyasamAhAra iti mRtkaNamRccUrNazarkarAkapAlakumbhasamAhAra' ityanena mRtkaNAdigurutvAvadhAraNaM sphuTaM pratIyate / tatra ca anArabdhakAryasya caramadravyasya kAraNatvAGgIkAre'pi kumbhakAraNaparamparAnantaHpAtinaH kumbhasyaco bhayorunmAne gurutvAdhikyapratItivat Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH NavizeSyabhAvAnoM vAcakabheda iha naambhedH| sa ca siMhavyAghrazabdavat svavAcyaM bhindyAt / saGkhyAbhedo'pyekasyaiva dvitIyAdiyogAdyadyapi syAt / tathApi maivamatra; bahavastantavaH ekaH paTa iti vibhjnaat| vyavahRtirihArthakriyAsiddhayartho vyaapaarH| paTAdyartha tantvAdaya upAdIyante, paTAdayastvAcchAdanAdyartham / na ca tantvAdimAtre paTAdidhIH paTAdiSu vA tantvAdidhIriti dhissnnaabhedH| AkArabhedazca vyavasthitAzrayo vRttcturshrtvaadiH| AnandadAyinI sthale / maivaM-dravyAntarayoganimittavyavahAro na bhavatItyarthaH / tadeva darzayati-bahava iti / . bhAvaprakAzaH kumbhakAraNaparamparAntaHpAtidravyakumbhaitatsamAhAronmAne'pi kAryakAraNa - yorbhedapakSe gurutvAdhikyapratItiranivAryA / evaM 'truTibhUte rajasi' iti vArtike ' aNUnAM' iti taTTIkAyAM coktayA tato'pi mahatAM mRtkaNAdInAmavanamanavizeSakAritvaM tulAyAM vArtikataTTIkAkArAbhyAmaGgIkRtaprAyameveti kAryakAraNayorbhede gurutvakAryAvanamanamapyaparihArya iti / kumbhodAharaNaM parityajya paTodAharaNapradarzanaM tu 'paTavacca' iti sUtroktadizA cUrNAdyupamardamantareNa anekakAraNatantusaMghAtAtmakatvena paTasya sarvAnubhavasiddhatvena kAryakAraNayorabhedasthirIkaraNAya / evaM nyAyavArtike 'na pUrvottarakAryadravye samAnakAladeze mUrtatvAt ghaTAdivata' ityArabhyArambhakatvapakSadUSaNamanucitamiti bodhayitumapi / etaccottara zlokasarvArthasiddhau vivecayiSyate / evaM 'no cedaMzAMzinossyAt' ityAdinA vakSyamANadUSaNamapi tatpakSe'parihArya bodhyam // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH]triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhanekAryopAdabhedeparoktasAdhakAnAmanyathAsiddhiH 223 tatvamuktAkalApaH kAlAdibhedaiH / dravyAbhede'pyavasthAntarata iha tu te patratATaGkavatsyuH sarvArthasiddhiH pUrvakAlInAstantvAdayaH paTAdayastu pazcAdbhAvina ityevaMvidha iha kaalbhedH| Adizabdena kAraNabhedAdisaMgrahaH / aMzuprabhRtayastantvAdInAM ; paTAdInAM tu tantvAdaya iti niyatotra kAraNabhedaH / kAryabhedazcaivaM niyata eva / kAraNasyaiva ca kAryatve kArakavyApAravaiyarthyaM syAditi bhedahetavaH / eSAmanyathAsiddhimAha-dravyAbhede'pIti / tushbdo'vdhaarnne| upAdAnopAdeyatayA avasthAdvayavati dravye ghaTapaTavadbhedaM sAdhayituM na shknuvntiityrthH| atra dustarapratibandhabhiprAyeNa nidarzayati-patratATaGkavaditi / patrasya hi *kuNDalitasya niyataM nAmAntaraM dRSTam / AnandadAyinI kAraNabhedAdItyanena kAryabheda ucyate / kAryabhedazcaivamiti-paTasyAcchAdanarUpaM kAryam ; tantUnAM paTAdirUpaM kAryamiyarthaH / eteSAmanugrAhakaM tarkamAha--kAraNasyaiveti / anukUlatarkAbhAvAnna sAdhaka ityAha-eSAmiti / dustareti-tathA ca tatra vyabhicAro'pIti bhAvaH / bhAvaprakAzaH *kuNDalitasyeti-etenAhikuNDalAdhikaraNe 'pUrvavadvA' iti siddhAntasUtreNa 'ubhayavyapadezAttvahikuNDalavat' iti pUrvapakSoktAhikuNDalanayasya brahmaNi nAGgIkArasaMbhava iti sthApane'pyacidviSaye tatsvIkArassaMbhavatIti sUcitam / tena nyAyavArtike 'athA'pi sarpakuNDali Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 savyAkhyasarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApa [jaDadravya - sarvArthasiddhiH saphalazvAvasthAntareNa kaarkvyaapaarH| na hyatrAvayavyantarotpattiH, AkuzcanaprasAraNapadmasaMkocavikAsAdiSvapi tatkalpanAprasaGgAt / *nacaikenAvayavenAvayavyArambhaH; asamavAyikAraNAsaMbhavAt / avayavAvayavasaMyogastatrAsamavAyikAraNAmati cenna ; tasyAnyArthatvAt / anyathA aMzUnAM tantuvat paTAzrayatvamapi syAt / na ca tadyuktam aarbdhkaaryairvyvaistdaivaavyvyntraarmbhaanbhyupgmaat| tatra hi sapratighatvavirodhAdvibheSi / evaM saMpratipannAvasthAbhedamAtrAnAdareNa dravyAntarakalpane'pi tameva virodhaM prasanjayati . AnandadAyinI vyabhicArasthalAntaramapyAha -AkuJcaneti / asamavAyikAraNeti - anyathA dvaNukamekasmAdeva paramANorutpadyateti bhAvaH / avayavAvayavetiavayavasya cedavayavAsteSAM saMyoga ityarthaH / anyArthatvAditi-avayavajanakatvena paTarUpavadanyathAsiddhatvAdityarthaH / anyatheti-kAryadravyasyAsamavAyisAmAnAdhikaraNyaniyamAditi bhAvaH / ArabdhAritidravyAsamavAyikAraNAzrayasya samavAyikAraNatvaniyamAdavayavAvayavAnAM ArabdhAvayavyAtmakAvayavatayA tatkAla evAvayavyantarajanakatvaM na saMbhavatItyarthaH / anabhyupagame hetumAha-tatreti / yadvA-nacaikAvayave bhAvaprakAzaH kAyudAharaNaM syAt' ityavayavAvayavyabhedavAdizaGkAmupAkSapya yahUSaNaM tatsiddhAnte'lamakamiti bodhitam // * nacaiketyAdi / uktaM ca kiraNAvalyAmudayanena-'tatraikamanArambhakamavayavasaMyogAnupapattAvasamavAyikAraNAbhAvAt' iti // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM saddravyavAdasAdhane kArya sopAdAnAtireke doSaH 225 tatvamuktAkalApaH no cezAMzinossyAtpratihatiH ubhayoH sparzavattvAvizeSAt // 20 // sarvArthasiddhiH no cediti / aMzAMzinoH -- avayavAvayavinorityarthaH / uktaprasaGge tadabhimatameva hetumAha - ubhayoriti / dvayordravyayoranyatarasya vA sparzahInatve mithaH pratirodho nAsti ; iha tu na tathetyabhiprAyeNAbhayArityuktam / avayavAvayavinorekatra vRttirnA - stIti cet; samavAyidezaikyAbhAve'pi saMyogidezaikya maGgIkaroSi ; tatra kathaM tantvavaSTabdhana pradeze paTasaMyogaH ? mAbhUditi cet mUrtamUrtasaMyogavilopaprasaGgaH; merumandarAdInAAnandadAyinI 1 tyArabhya patratATaGkAdisthalaparihArAzaGkApUrvakaM no cedityasyAvatArikAgranthaH / nanvavayavasya svAvayavavRttitvaM avayavino'vayavavRttitvamiti naikatra vRttitvamiti zaGkate - avayavAvayavinoriti / saMyogidezaikyamitiekatra nabhassthale'vayavAvayavinossaMyogasaMbandhavRttiriti bhAvaH / mUrtamUrteti - yadyapi kAryAnArambhakAle paramANvAkAzasaMyoge na virodhaH tathA'pi ghaTAdInAM mUrtInAmamUrtessaMyogaM bravISi saMyogajasaMyogaM sa na syAditi bhAvaH / yadi sparzavatossapratighatvavirodho na syAttatrAha - merumandareti / nanu sapratighatvAvirodhe nIrakSIrayorekanamaH pradeza vRttiH ; - bhAvaprakAzaH * aGgIkaropIti' dravyANAmekatra samavAyena samAnadezatAM vyAsedhAmo na tu saMyogena' ityAdyudAhRtavAcaspativAkye vyaktametat // SARVARTHA. 15 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadvya tatvamuktAkalApaH itthaM vRttyAdikhedo na bhavati sarvArthasiddhiH mapyavibhaktAkAzapradezavRttAvavirodhassyAt / nIrakSIrAdimelane kA vArtA ? hanta! svasiddhAntaM prasmRtya pRcchasi / etena bhUmAvunmajjati nimajjatItyAdi siddhanidarzanamapi vihatam / tasmAdavayavAvayavyatiriktaviSaya eva sapratighatvavirodhavyavasthApanamapi nirmUlamiti // 20 // parapakSe prasajitAnAM doSANAmabhAvAt svapakSasya samyatumAha-itthamiti / itthaM-avasthAbhedamAtreNa nirvAhe stiityrthH| yadvA tvatpakSavaditi / uktassapratighatvavirodha iha vRtteH khedaH / AnandadAyinI kathaM ? bhUmau siddhAdInAM nimajjana' katham ? tasmAt sparzavatAM sapratighatvavyAptiravayavAvayavivyatiriktasthale nIrakSIrAdisthala iva saMkucitA na vartata ityatrAha-nIrakSIreti / svasiddhAntaM prasmRtyetinIrakSIrAdiSvavayavavibhAgena parasparAnAkrAnta pradeza eva parasparAvayavAnAM vRttissiddhaa| nimajjanAdAvapi bhUvibhAgena pravezaH; jhaDiti jalanimajjane vibhaktajalasandhAnanyAyena punassandhAnam / tacca sUkSmakAlatvAt jvAlAnAzanyAyena na pratIyate iti kiraNAvallyAdau pratipAditamityarthaH / tasmAditi-tathAca saMkoce na pramANamiti bhAvaH // 20 // saMgatiM darzayati-parapakSa iti / dRSTAntaparatve svArasyAdAhayadveti / atha pratyavayavaM avibhAgena vartate uta vibhAgena ? iti Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane avayavino vRttyAdyanupapattiH 227 sarvArthasiddhiH avayaveSu vRttyanupapattirvAH yadi pratyavayavamavibhAgenAvayavI vartate tadaikAvayavadarzane'pyavayavyupalabhyeta jAtiriva pratyAdhAram / atha vibhajya ; avayavAtiriktAMzabhedenA (tva) navasthApAtaH / balavatpramANopanIte'rthe saMpratipannavat vRttayanupapattirvilIyata iti cenna; pramANabalasyAtra nirastatvAt / AdizabdenotpattinAzAnupapattissaMgRhyate / tathA hi-pRthutarapaTanirmANaprakrame dvitantukAdipaTapatirutpadyate na vA? na cet ; buddhizabdAntarAdiravasthAbhedAdeveti siddhaM syAt / utpadyate cet ; tritantukAdyArambhadazAyAM pUrvapUrva tiSThati na vA? pUrvatra tadanArambhaH; ArabdhakAryaistadAnImavayavyantarAnArambhAt / na ca dvitantukAdistantvantarasahitasvitantukAdyArambhaka iti yuktam / iha tantuSu paTaH ityAdisvAbhimatavyavahAravirodhAt / pUrvasiddhapaTaissArdhaM tantubhiH paTasaMbhave / AnandadAyinI vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati--yadi pratyavayavamiti / dvitIyaM dUSayati--atheti / vi(avi)bhAgastvavayavamAdAyaiva / pUrvAvayavavRttyarthamava - yavAntarasvIkAre tasminnapyavayavasaMbandhasya vaktavyatayA tatrApyuktavikalpenAvayavAntarAGgIkAre anavastheti bhAvaH / saMpratipannavaditi-saMyogAdivadityarthaH / ArabdhakAryairiti-tathA sati kAryotpattaravirAmaprasaGgAditi bhAvaH / naceti-dvitantukapaTAdestantvantarasya cAnArabdhakAryatvAditi bhAvaH / iheti-iha paTaH tantau ca paTa iti vyavahAraprasaGgAditi bhAvaH / dvitantukapaTAdibhiH paTAntarotpattyaGgakiAre upalambhavirodho'pItyAha-pUrvasiddheti / samIkSyeteti-na dRzyata ityarthaH / kriyAtipattau 15* Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH paTapatissamIkSyeta kramAdAdhikyazAlinI || prAksiddhAnAM paTAdInAmuttarottarajanmani / ahetuko vinAzazca sthirapakSe na yujyate // na cet; upalambhaviruddhanAzasantatikalpanAprasaGgaH / * evamekadvitrayAditantvapakarSaNadazAyAmapi khaNDaparamparotpattinAzaparaparAklaptiH kliSTatarA / lAghavazAlini saMghAtamAtrapakSe rAzinyAyAnnAsau doSaH / nanu gaurava bhayAdavayaviparihAre saugatavat svarUpavizeSamAlambya tantvAdInAM saMyogo'pi tyajyatA - AnandadAyinI 228 [jaDadravya liG / nanu pUrvapUrveSAM dvitantukAnAM tritantukakAle nAzAt paTapaGkayanupalambho na doSa ityAzaGkayAha -- prAksiddhAnAmiti / sthirapakSe ititathA ca bauddhapakSaparigrahaprasaGga iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayatina cediti / na yujyate ityetanna cedityarthaH - yujyate cediti yAvat / tathA ca nAzasantatiranupalambhabAdhiteti bhAvaH / kecittu - prAksiddhAnAmityArabhya na yujyate ityantaM pUrvazeSatathA vyAkhyAya; dvitIyaM dUSayItana ceditItyAhuH / evamiti -- anupalambhabAdhite'pItyarthaH / kalpanIyeti zeSaH / lAghavazAlinIti - atiriktadravyAbhAvena lAghavAdimatItyarthaH / -- bhAvaprakAzaH 1 * evamityAdi -- yathA''ha kiraNAvalyAmudayanaH- -" kathaM tarhi caramAditantvapakarSaNe'lpataratamAdipaTopalambha iti cet; pratibandhakavigame'vasthitasaMyogebhyaH khaNDapaTotpatteH AdyAditantvapakarSaNe tvayA - pyeSaiva rItiranusartavyA / anyathA dvitantukAdipaTaparyantasamasta kAryavinAze Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane svamate dUSaNaparihAraH 229 tatvamuktAkalApaH na ca naH kalpanAgauravaM syAt sarvArthasiddhiH mityatrAha-naceti / atra hi '*parairapyasamavAyikAraNatayAbhimatA dRSTA ca saMyuktAvasthA svIkRteti nAsmAkamiha kAcitkalpanA; kutastagauravaM saMbhavediti bhAvaH / svalakSaNasamudAyavAdinApi nairantaryarUpo'tizayaH kazcidiSyate; anyathA dUrasthavadekatAbhrAntiH puJjabuddhirvA na syAt / * tvamapi vibhU AnandadAyinI avayavivAdibhirapi tantvAdisaMyogAGgIkArAnnAsmAkameva saMyogAGgIkAre gauravamityAha -atra hIti / kiMcAtra saMyogasya pratyakSasiddhatvAnna kalpanetyAha- dRSTA ceti / svalakSaNavAdinA'pi svalakSaNAtiriktaM saMyogasthAnika vyavahArArthamaGgIkRtamityAha-khalakSaNeti / dUrasthavaditidUrasthapadArtheSviva samIpasthapadArtheSvapi puJjabuddhirna syAdityarthaH / nanvavasthA vikAraH / naca sA nityAnAM yuktaa| tathAtve vinAzitvaprasaGgena nityatAvyAghAtAdityatrAha-tvamapIti / bahUnAmAkAzAdInAmapi zabdA bhAvaprakAzaH khaNDapaTAnutpattau ca tantvatiriktaM na kiJcidupalabhyeti / '*parititaduktaM nyAyavArtike--' ta eva tantavassaMsthAnavizeSAvAsthitAH paTAkhyAM labhante ityArabhya 'asmAkaM tu saMsthAnavizeSassaMyoga' iti / *tvamapati upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam / iti paribhASAyAH aprAmANikatvaM vyavasthApayiteti bhAvaH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH nAmaNUnAM ca nityAnAmapi hetubhedairavasthAntarApattimaGgakaroSi / sarvadravyasvarUpanityatvaM tadavasthAbhedaM ca vadatAmapi tathA kiM na syAt ? * saMyuktAvasthA'pi hi pariNAmaH ! kathaM tarhi nityAnityavibhAgaH 9 itthaM dravyatadavasthayostathAbhAvAdeva / dravyavivakSAyAM tvavasthAviziSTaveSeNAnityavyavahAra iti / nanu tantava eva vyatiSaGgavizeSaviziSTAH paTa iti bhavatAM rAjAntaH ' paTavacca' iti sUtre darzitaH; tathA sati dIrghekatantuparivartanavizeSaniSpAdite'vayavini kathaM paTabuddhissyAt ? anekatantu AnandadAyinI teti [jaDadravya dirUpavikAravattvaM aNUnAmapi dvyaNukasaMyogapAkajarUpAdivikAravattvamaGgIkaroSItyarthaH / tatheti ---- tvadaGgIkRtaprakAreNetyarthaH / nanu pariNAmo vikAraH / saivAvasthA / naca nityAnAM sA aGgIkAryetyatrAha saMyuktAvasthA'pIti / tadvadbhavadabhimatAsamavAyikAraNasaMyogAvasthA'pi na viruddhetyarthaH : / nanu bhavatpakSe nityasyApi kAryatvAnnityAnityavyavasthA na syAdityAzaGkate - kathaM tahIti / itthamiti - nAmAntarabhajanAvasthAbhAvAdeva nityatvavyavahAra ityarthaH / dravyavivakSAyAmiti -- dravyasya pAstam // ------------ bhAvaprakAzaH 1 *saMyuktA'vasthA'pi hItyAdi -- etena ' avasthAnibandhanaiva kAryana hi tantava AtmAnaM kurvanti' ityAdi vArtiko ktadUSaNama 96 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM saddravyavAdasAdhane svamate dUSaNaparihAraH 231 tatvamuktAkalApaH vastre dIdhaikatantubhramaNaviracite vastudharnApi bAdhyA / saraH] sarvArthasiddhiH saMghAtAsiddherityatrAha -- vastra iti / na hi vayaM tantugataM ekatvaM dvitvabahutvAdikaM vA paTadhInibandhanaM niyacchAmaH ; yathAdRSTi (sarva) saMbhavAt / tvaM tu svapakSadoSamasmatpakSasthaM ( travISi ) mnyse| pradarzitaM hi patre tATaGkaniSpattau ekasyAvayavasyAnArambhakatvam / atiprasaGgo'pi tathaiva / syAdetata; avayavinamanabhyupagacchatAmantataH parvatAdayo'pi paramANava eva saMhatAH syuH / te ca na pratyakSAH / ataH ' ' sarvAgrahaNamavayavyasiddheH ' ityakSapAdoktamanatikramaNIyaM syAt / sthUladravyAbhAve ca aNu AnandadAyinI (dravye) hyanityatAvyavahAraH svarginyAyena viziSTaveSeNetyarthaH / yathAdRSTItisaMyogavizeSarUpAvasthAbalAdvyavahAraH / tathA ca tAdRzAvasthAyA atrApi sattvAt paTavyavahArAdisaMbhava ityarthaH / pratyuta tavaiva tatra paTabuddhayAdyanupapattirityAha-- tvaM tviti / saMyogAsaMbhavena tava kAraNAbhAvAt ; mama tvavayavAnAmeva saMyogAditi bhAvaH / te ca- - paramANavaH / sarvAgrahaNam - paramANuvat parvatAderagrahaNam / atiriktasya pratyakSayogyasyAvayavino' bhAvaprakAzaH *sarvAgrahaNamavayavyasiddheH (2-1-34) iti -- ' sarveSAmarthAnAmagrahaNaM prasajyeta; yadyavayavyarthAntarabhUto'vayavebhyo nAsti iti' nyAya - Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 savyAsnayasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH dezAdhikyaM sameteSvaNuSu na hi tataH sthUladhIbAgha zaGkA sarvArthasiddhiH saMhatau sthUlatvAdhyAso'pi na sidhyediti ; tatrAha - dezAdhikyamiti / ayaM bhAvaH -- sthUladhIriti avayavidhIrvA parimANavizeSadharvA pratyakSa yogyatvadhIrvA pratyekadezAdadhikadezatvadhIrvA ? nAdyaH ; tadbhAvaprasakteriSTaprasaGgAt / na dvitIyaH ; saMhate (taiM ) reva avayavivat parimANAntarasya sRSTyupapatteH / aNuSveva kathaM viruddhaM sthUlatvaM syAditi cet; ekatvAdyAzrayeSveva kathaM dvitvadikamicchasi ? apekSAbuddhisaMgRhItAnyAnubandhasAmarthyAditi cet; AnandadAhinI siddhessaMghAtasyApyaNuvadagrAhyatvAt / sthUlatvAdhyAso'pIti --- AropyasyAnyatra sattvaniyamAt / tathA ca sarvasiddhasthUladhIH kvacidApa na syAditi bhAvaH / nanu dezAdhikyaM vA kathaM bhavet ? bhavatu vA Adhikyam ; tathA'pyaNubhUtasya sthaulyaM pratyakSaM vA kathaM bhavedityatrAha -- ayaM bhAva iti / tadabhAvaprasakteriti -- avayavyabhAvApAdanasyetyarthaH / ekatvetinaca ' aNoraNIyAn mahato mahIyAn ' ityAdizrutyA brahmaNi parapakSavat svAbhAvikANutvamahattvaprasaGgaH iti cet; yathaikavyaktigataikatvasamaniyataM dvitvaM viruddhaM tathaikaparimANasamaniyataM parimANAntaraM viruddhamiti vyApteH ; bhagavati tanmahatparimANasamaniyatatadaNutvaM viruddhamiti na tatsvAbhAvikamiti dhyeyam / anyAnubandhaH -- vyaktayantarAnubandhaH - saMbandhaH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 233 .... sarvArthasiddhiH buddhayanapekSasaMbhedasAmarthyAdeva parimANAntaramapi pazyantu bhvntH| na tRtIyaH; ekaikasyApyapra(syApra) tyakSatve'pi samudAyavazAdRzyatvopapatteH / yathaikaikasya davIyasaH kezahimAderadarzane'pi saMhatAnAM dRzyatvam / ekaikasyApyAsattau darzanAdyogyatvamastIti cet ; aNUnAmapi trasareNumAtrarUpANAM '* sAmagrIsaMbhave tathaiva syAt / na caturthaH; mASAdirAziSu saMhatibhedairdezatAratamyadRSTeH / nanu tattatparimANAvayavidravyAbhAve tatprayuktadezanyUnAdhikatvaM durnirUpaM syAt ; maivam ; na hyavayavinirUpaNenaiva dezAdhikyAdinirUpaNam; surabhitvagandhatvAderiva saMbandhinyUnAdhikabhAvenApi tadu AnandadAhinI ekaikasyApIti-tathA ca sarvathA darzanAyogyatvAbhAvAt dRSTAntavaiSamyamiti bhAvaH / vaiSamyAbhAvamAha--aNUnAmiti / tathaiva syAtdarzanayogyatvaM syAdityarthaH / trasareNuvizramAdaNuparimANasyeti bhAvaH / nanviti-nyUnAdhikaparimANadravyAvacchinnasyaiva nyUnAdhikadezatvAditi bhAvaH / surabhitveti- yathA karpUraghuLiSu puSpeSu vA saurabhyaM nyUnamadhikaM vA''zrayanyUnAdhikabhAvAdbhavati ; tathA atrApi saMyuktadravyanyUnAdhikabhAvena avayavyabhAve'pi tAratamyaM saMbhavatItyarthaH / gandhatvamityatra bhAvaprakAzaH vArtikam / sthUlatvaM nAnAvayavAnAM vilakSaNassaMyogaH iti na doSaiti bhAvaH / '* sAmagrasimbhave iti--jAlasUryamarIcisaMyogAdikAraNasamavadhAne ityarthaH / 'abhedyaH paramANuH / bhidyate truTiH' ityAdi vArtike dravyatve sati bAhyakaraNapratyakSatvena trasareNorbhedanasAdhanamayuktam ; Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH papatteH / dravyeSu naivamiti cenna; dvayaNukotpatteH pUrvakSaNe saMyuktANudvayasya pratyekadezAdadhikadezatvAvazyaMbhAvAt / anyathA sarvaparamANUnAM samAnadezatve prAguktadoSaprasaGgAt / vyaNukAntaraparicchinnassa deza iti cenna; saha vRttyayogAt / anyathA pricchedaasiddheH| samavAyinassaMyogino vA dezasyAbhAve kathaM tatra dezAdhikyamiti cenna; AkAzAdyaMzabhedena tadupapatteH / kathaM AnandadAhinI / gandhazabdo dravyaparaH / tathA ca gandhatvatAratamyaM--parimalatAratamyamityarthaH / dvayaNukotpatteHpUrvamiti--dezavizeSApAdakAvayavino'bhAvAditi bhAvaH / dvayaNukAntara(rAvacchi)paricchinneti-etadvyaNukotpatteH pUrva dvayaNukAntarasya sambhavena tasya dezAvacchedakatvena nAnupapattirityarthaH / saha vRttyayogAditi-dvayaNukAntarAvacchinnapradeze paramANudvayasya sapratighatvavirodhAtsahavRttyayogAdityarthaH / nanu sahavRttiAstu ; vyaNukasya dezatayA tatra vRttyaGgIkAre doSAbhAvAditi cet ; saha vRttyayogAditi-paramANvantareNApi sahavRttyayogAdityarthaH / anyatheti - tathAcaikaparamANudeza eva paramANvantarasyApi vRtteH vyaNukasyApyadhikadezAvacchedakatvAbhAvAdityarthaH / nanu nyUnAdhikaparimANadravyaM dezaH / sa ca saMyogI samavAyI vA ? tadabhAve kathaM dezAdhikyam ? iti zakate--samavAyina iti / AkAzeti-AkAzAdyaMzabheda ityarthaH / bhAvaprakAzaH siddhAnte kAle vyabhicArAt aprayojakatvAcca / truTerbhedanaM na pratyakSam / ata eva tAtparyaTIkAyAM 'amulyagrAbhyAM mRdyamAnasyAsyAdarzana sUkSmatayA'pyupapadyate' ityuktissaGgacchate iti bhAvaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH sarvArthasiddhiH niravayavasyAMzabheda ? iti cet AtmAnaM pRccha; karNazaSkulyAdyupAdhiparicchittayA nabhasi nAnAzrotrANi kalpayasi / bheryAdizabdeSu zrUyamANeSu taraGgavRttyA tattadanantaradezeSu zabdotpattiM sAdhayasi / veNurandhAdivizeSabhAgAzva prasiddhAH / AkAzAdera pratyakSatvAttadaMzatAratamyaM durgrahamiti cenna ; pratyakSAkAzavAdinaM prati hetvasiddheH / tvayA'pi mASAdavayavino mahIdharasyAdhikadezatvaM gRhyate / AlokamaNDalAMzabhedaistatra dezAdhikyamiti cenna ; alokasyApi nabhasi nyUnAdhikadezavRttitvadRSTeH / parimANAdhikyamAtrameva parvatAdiSu gRhyata iti cet; agRhyamANamapi dezAdhikyaM tatrAsti na vA ? asti cet; saMghAte'pi kazvodyAvakAzaH 1 na cet; tattadezeSu cakSuH prasarAdinirodhakatvaM na syAt / anyathA alpadezavartinaH sarvatra nirodhakatvaprasaGgAt / ataH parasparAnAkrAntadezAvaSTambhena saMhanyamAneSu trasareNuSu . 235 AnandadAyinI pradezabhedAzca sarvasiddhA ityAha- veNurandhreti / pratyakSeti - siddhAnte pratyakSatvAditi bhAvaH / pratibandhA samAdhatte - tvayApI'ti / AkAzApratyakSavAdinA'pi mASAvayavApekSayA mahIdharasyoparibhAge'dhikadezatvaM grAhyam / tatrAkAzavyatirekeNAnyasyAbhAvAditi bhAvaH / AlokasyApIti-- AlokamaNDalAntarAbhavAditi bhAvaH / nanu mASApekSayA mahIdharasyoparibhAge parimANAdhikyameva (dRzyate) gRhyate na dezAdhikyamiti zaGkate - parimANAdhikyamiti / na cediti -- tattaddezAdhikadezakatvAbhAvAditibhAvaH / nanu tattadadhikadezakatvAbhAve'pi tattaddeze cakSuH pravRttinirodhakatvama stvityatrAha--anyatheti / avizeSAditi bhAvaH / tathAcAvayavyanaGgIkA | Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApe saMsargAdevizeSAdavayavipariSadrAzivanyAdivAdaH / / ___ sarvArthasiddhiH sugrahameva dezAdhikyam / dezastu aalokaadiryHkshcidythaayogymstu| ata eva '* pradhAnAbhAvAdaNuSu sthaulyAropo'pi na syAditi codyamapi nistIrNam / tathApi yadi saMsRSTAstantava eva paTaH, tataH tanturAzimAtre'pi paTadhIssyAt ityatrAhasaMsargAderiti / na hi tvayA'pi tantusaMsargamAnaM paTasyAsamavAyikAraNamiSyate; tathA sati kuvindAdivyApAranarapekSyaprasaGgAt / ato yAdRzAtsaMsargavizeSAdavayavI tavotpadyate tAdRzasaMsargavizeSaviziSTAstantavaH paTaH iti kvAtiprasaGgaH? Adi AnandadAyinI re'pyavayavasaMghAta eva nyUnAdhikadezatvamityupasaMharati-ata iti / dezastviti-tannirdhAraNa vyarthamityarthaH / ata eveti-dezAdhikyarUpapradhAnasyopapAditatvAdityarthaH / tataH sthUladhIbAdhazaGketi (226) mUlasyAyamarthaH-sthUladhiyo yA bAdhazaGkA--sthUladhIH kutrA'pi nAstIti yA zaGketi yAvat / sA tataH dezAdhikyarUpasthaulyasyopapAdanAnneti / kAtiprasaGga iti-tanturAzimAtre paTadhIprasaGgo nAstatyirthaH / nanu tantUnAmevAvasthAyoginAM paTatve paTastantumAniti prayogo na syAIdatya bhAvaprakAzaH 1* pradhAnAbhAvAditi--mukhyAbhAvAdityarthaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM savyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 237 sarvArthasiddhiH zabdena saMsargidravyANi dezakAlau ca gRhyante / dvitIyena tvAdizandena yUthapalimaNDalasenAvyUhapUrNacaturazrAdisaMgrahaH / pariSadAdyupAdAnaM dRSTAntArtham / matvarthIyamapi zUravatI senetivat pratyekasamudAyabhedavivakSayA syAditi / / bhinnAnAmeva saMzleSe saMghAtaikyAnusArataH / saMyuktau dvAviti prakhyA rAzidvitvanayAdbhavet // mahattvaikatvayuktatvaprabhRterapi rAzivat / saMyuktadravyaniSThatvAt na saMyoge prasaJjanam // . AnandadAyinI trAha-matvarthIyamapIti / matorartha ivArtho yasyeti bahuvrIhiH / 'matvarthAcchaH' iti svArthikakRtpratyayaH / nanu ghaTAdInAM saMghAtAtmakatve parasparasaMyoge satyekasaMghAtatvApattyA ekasminneva saMyuktAvimAviti ca dvAviti ca buddhirna syAdityatrAha-bhinnAnAmeveti / bhinnAnAmavayavAnAM saMzleSe--saMyogavizeSe saMghAtaikyAnusArataH--pRthak saMghAta'klaptyA saMghAtadvayasya saMyoge'pi saMyogavizeSAvasthobhayaghaTitaikasaMghAtAtmakatvAbhAvAt saMyuktau dvAviti buddhI rAzidvaya iva sambhavatItyarthaH / anyathA mahattvAdi rAzyAdAvapi na syAditi bhAvaH / nanu saMyogavizeSAvasthAta eva ghaTAdivyavahArAH ; tarhi mahattvAdikaM saMyogasya syAditi tasyaiva dravyatvApattiH; avasthAzrayasya tvayA dravyatvAbhyupagamAt / tathA ca ghaTTakuTyAM prabhAtamityatrAha-mahattvaikatveti / rAzisaMyogAdeH dravyaniSThatayA na saMyogasya dravyatvamiti bhAvaH / nanu tvanmate saMyogasyaiva ghaTAdyavasthArUpatayA mahattvaikatvadvitvayuktatvAdInAM saMyogavizeSa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ghanatvazyAmatAdInAM vanaikAdhikaraNyataH / na syAbRkSabahutvAderghanatvAdyairvizeSaNam // tantavassitaraktAdyAH paTacitrAnuyAyinaH / avayavyanapekSatvaM cUrNasaMhaticitravat // AnandadAyinI ghaTAdiniSThatvAbhAve mahAn ghaTa ityAdivizeSaNavizeSyabhAvapratItirna syAdityatrAha-ghanatveti / ghanatvaM-nibiDatvaM saMyogavizeSaH mahattvaM vA / vanaikAdhikaraNyataH-vanasAmAnAdhikaraNyAt / vananiSThatvAbhAvAttatrApi ghanaM vanaM nIlaM vanamiti pratItirna syAdityarthaH / vRkSabahutvAdeHvanasyetyarthaH / kecittu-vanaikAdhikaraNyataH--ghanaM vanaM zyAmaM vanamiti pratItyA vananiSThatvasya siddheH vRkSabahutvAdeH-ghanatvAdyaissaha bahavo vRkSAH ghanAH zyAmA iti sAmAnAdhikaraNyapratItirityarthaH / Adizabdena dezasaMyogo vivakSitaH / nanu vananiSThameva ghanatvAdikamityatrAha-vRkSabahutvAderiti / tato'tiriktasya vanasya bhavatA'pyanaGgIkArAt ; tasya guNatvAt tatra ghanatvAdInAmasaMbhavAditi bhAvaH / nanu sitaraktAditantvArabdhe paTe citrarUpadhIrasti ; tantUnAmeva paTatve pratyekatantuvyatirekeNa citrarUpAdhikaraNapaTasyAbhAvAttantUnAM tadadhikaraNatvAbhAvAdAzrayAbhAvena citrarUpAbhAvaprasaGgena citradhIna syAdityatrAhatantava iti / sitaraktAdyAstantava eva paTacitrAnuyAyinaH / vyatiSaGgavazena paTAvasthApanneSu sitaraktAditantuSu vidyamAnanAnArUpeSveva citrarUpaThyavahAra ityarthaH / tathA ca citrarUpAzrayatayA nAvayavyabhyupeyamityAhaavayavyanapekSatvamiti / anpeksstvN-anpekssaa| tatra dRSTAntaH-cUrNasaMhaticitravaditi / sitaraktAdicUrNasaMhatAvavayavyanabhyupagamAditi bhAvaH / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM savyavadasAdhane khamate dUSaNapArahAraH 239 sarvArthasiddhiH rUpAdInAmacitre'pi vadan vaiSamyadarzanam / apahvavIta vaiyAtyAt khapuSpAderadarzanam // yA cAsau '* dhAraNAkRSTayorupapattirasUtryata / AnandadAyinI nanu cUrNacitrApekSayA vizeSAttanturUpAtiriktameva citrarUpam / naca tantavastadadhikaraNaM ; yugpdvijaatiiyruupaasNbhvaaditytraah-ruupaadiinaamiti| tanturUpapaTarUpAdInAmacitre'pi vaicitryAbhAve'pi bhedAbhAve'pItyarthaH / vaiSamyadarzanaM- vaiSamyopalambhanaM vadan--khapuSpAderapyupalambhaM vadedityarthaH / nanvavayavyanabhyupagame ekAvayavadhRte'nyeSAmavayavAnAM dhAraNaM na syAt ; ekAvayavAkRSTe'nyeSAmAkarSaNaM na syAt ; dRzyate ca mUle dhRte vA kRSTe vA'grAdInAM dhAraNamAkarSaNaM ca / avayavyaGgIkAre tu ekatvAt sarvAvayavaSvavayavinastatsaMbhavAditi cet tatrAha -yA cAsAviti / bhAvaprakAzaH * dhAraNetyAdi-'dhAraNAkarSaNopapattezca' (nyA. sU.2-1-35) iti sUtramitthaM vyAcakhyAvudyotakaraH- avayavyarthAntarabhUtaH iti caarthH| kimidaM dhAraNaM nAma ? ekadezagrahaNasAhacarye satyavayavino dezAntaraprAptipratiSedho dhAraNam / yadA'vayavina ekadezaM gRhNAti tadaikadezagrahaNena sahAvayavinamapi gRhNAti / tena ca grahaNena yadavayavino dezAntaraprAptinirAkaraNaM taddhAraNam / akarSaNaM nAma ekadezagrahaNasAhacaryeNa yadavayavavino dezAntaraprApaNaM pUrvavat / kuta etat ? lokataH / lokaH khalu dhAraNAkarSaNe evaM prayuGkte iti / te ete dhAraNAkarSaNe avayavinaM sAdhayataH / kathamiti ! niravayave cAvayave cAdarzanAt' iti / atra Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tAdRgbhUtAvayavyarthe saMghAte sA bhaviSyati / gADhAvayavasaMzleSarahite'vayavinyapi // dhAraNAkarSaNe na staH tathAcAbhyupagacchasi / dhAraNAkarSaNe cAtra *dhRtAkRSTAnubandhataH // AnandadAyinI 'dhAraNAkarSaNopapattezca' iti gautamenAsUtrayatetyarthaH / atra viparyaye paryavasAnenAvayavyaGgIkAre dhAraNAkRSTI upapadyete ityupapattireva sUtreNa pratipAditetyarthaH / tAdRgiti-dhAraNAkRSTiyogyAvayavyutpAdakasaMghAtamAtrAdeva tadupapadyata ityarthaH / dhAraNAkarSaNayoravayavisAdhyatAapa netyAhagADhAvayaveti / avayavyutpAdakAsamavAyikAraNasaMyogo yatra dRDho na bhavati komalalatAdau tatra dhAraNAkarSaNe prati na prayojakamavayavi; naca tatrAvayavyabhAvaH / tathAceti-dhAraNAkarSaNAdyabhAve'pi tatrAvayavyabhyupagacchasi / kutra tarhi dhAraNAkarSaNe abhyupagamyate ityatrAhadhAraNeti / avayavinyapi sati gADhAvayavasaMzleSe satyeva dhRtAkRSTAnubandhataH / dhRtAkRSTasaMbandhena dhAraNakarSaNe bhavata iti vaktavyam ; tathA bhAvaprakAzaH tAtparyaTIkA---'te ete dhAraNAkarSaNe goghaTAdikamupalabhyamAnamavayavinaM sAdhayataH / kutaH ? niravayave vijJAnAkAzAdau avayave ca paramANau cAdarzanAt / idamevaM prayogamArohati--yo'yaM dRzyamAno goghaTAdiravayaviparamANusamUhabhAvena vivAdAdhyAsitaH nAsAvavayavI dhAraNAkarSaNAnupapattiprasaGgAt' ityAdi / * dhRtAkRSTAnubandhata ityAdi-yadA'vayavina ekadezaM gRhNAti tadaikadezagrahaNena sahAvayavinamapi gRhNAti 'ityAyudAhRtanyA vArtike avayavAvayavibhAvasaMbandhasattvAdevAvayavagrahANanAva Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane avayavisAdhakahetoranaikAntikatvam 241 sarvArthasiddhiH dRDhAvayavasaMzleSasahite'vayavinyapi / aMzAntareSu te'smAkaM siddhe jatugRhItavat / tRNopalAdijatusaMgRhItaM yadudAhRtam // tatrApyavayavI neSTaH kazcijjatutRNAdiSu / pAzAdyairapi pazvAderdhAraNAkarSaNe (kSame) kSaNe // kiM tatra pazupAzAdiSvavayavyabhyupeyate / / AnandadAyinI vAntareSu dRDhatarasaMzliSTadRDhAkRSTAvayavAnubandhato dhAraNAkarSaNe bhavata iti nAvayavyapekSA / jatugRhItavaditi-tRNopalAyaskAntAdInAmapyupalakSaNam / jatugRhItisthale ekasya dhAraNAkarSaNamAtrAjatugRhItayorubhayordhAraNAkarSaNavadityarthaH / nanu jatugRhItAdiSvavayavyastu itytraah--tRnnopleti| tRNagrAhI upalastRNopalaH; zAkapArthivAdiH / yadudAhRtaM--yadRSTA - ntatayoktaM tRNopalAdikaM tatra jatutRNAdyavayaveSu tava kazcidavayavISTo'pi na ; tathA'pi dhAraNAkarSaNe vartete ityarthaH / apistvarthaH / sphuTataravyabhicArasthalamAha-pAzAdyairiti / dhAraNAkarSaNayorIkSaNe-darzane satItyarthaH / dhAraNAkarSaNe kSame iti pAThAntaram / kiM tatreti-kimiti nAbhyupeyata ityarthaH / nanu jatusaMgRhItyAdisthaleSu pakSilabhApyAdiSu bhAvaprakAzaH yavidhAraNAdIti sphuTam / evaM satyavayavino'tiriktasyAnaGgIkAre'pyekadezagrahaNe satyazAntarANAM tena gADhasaMzleSeNa dhAraNAdikamupapadyata iti dhAraNAkarSaNAnupapattiprasaGgaviraheNa goghaTAdirupalabhyamAno gADhasaMzliSTAvaSARVARTHA. 16 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH 1* saMgrahaprabhavaM cAtra dhAraNAdyanubhASya tu // pakSilastanmatastho vA AnandadAyinI vyabhicAraH parihRta ityatrAha-saMgrahaprabhavaM ceti / saMgrahaprabhavaMjatusaMgRhItijanyamityarthaH / evaM sapratighatvavirodho'pi dvitantukapaTAdyutpattisthale TIkAkArAdibhiH zaGkito na samyakparihRta ityAha bhAvaprakAzaH yavasamudAya eva nAtirikto'vayavIti bhAvaH / 1 * saMgrahaprabhavamityAdiyathA''ha nyAyabhASye pakSilaH - saMgrahakArite vai dhAraNAkarSaNe ! saMgraho nAma saMyogasahacaritaM guNAntaraM snehadravatvakAritamapAM saMyogAdAme kumbhe'misNyogaatpkke|ydi tvavayavi(va)kArite'bhaviSyatAM paaNsuraashiprbhRtipvpyjnyaasyetaam| dravyAntarAnutpattau ca tRNopalakASThAdiSu jatusaMgRhIteSvapi nAbhaviSyatAm' iti / udyotakarazca tanmatastho nyAyavArtike'pi--'yAni tRNopalakASThAni jatusaMgRhItAnyAkRSyante dhAryante cetyavayavina evaite / yadi ca niravayave cAvayave ca dhAraNAkarSaNe syAtAm ; syAdvirodhaH / yadidamucyate saMgrahakArite iti ; na ; vizeSahetvabhAvAt / saMgrahakArite dhAraNAkarSaNe nAvayavikArite iti naca bhavatA vizeSaheturapadizyate iti pAMsurAziprabhRtiSu ca kasmAtsaMgraho nAstIti vAcyam / ya evAtra saMgrahAbhAve bhavato hetuH sa evAvayavino vidyamAnasya dhAraNAkarSaNayorabhAve iti / kaH punarasau ? ukto'sAvekadezagRhItasya tatsahacaritasya saMbandhavizeSa iti / sa ca pAMsurAziprabhRtiSu nAsti ; tasmAnna tatra dhAraNAkarSaNe iti' iti / atra yAni Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhane avayavinirdhArakapakSilAdyacAturyam 243 sarvArthasiddhiH . . . . nottaraM *samyagabravIt / / ArabdhakArArambho mithassapratighatvataH // nyAyavArtikaTIkAdau kSiptaH saMmatiratra nH| . AnandadAyinI ArabdhakAryariti / kSiptaH--AkSiptaH / avayavyArambhapakSe pratikSaNaM pRthivyAdInAM paramANusaMyogavibhAgAbhyAM pUrvavinAzo'pUrvotpattizcAvazyakAviti / pratyakSaM khaNDapRthivI atIndriyaH paramANuH tAbhyAmutpannAyAH . bhAvaprakAzaH tRNopaletyAdivArtikoktiH tRNopaletyAdizlokena pratikSiptA / 1* samyagiti-atiriktAvayavyaGgIkAre gauraveNa idaM ghaTagarAvAdikaM pUrvAhne mRttikaivAsIdityAdipratItivirodhenAtiriktAvayavisAdhakapramANAntaraviraheNa ca siddhAnte lAghavAdervinigamakatvena 'vizeSahetvabhAvAt' iti nyAyavArtikoktamuttaraM tu na samyagiti bhaavH| nyAyavArtike codyotakareNa 'nAnyo'vayavyavayavebhyo'pratyakSatvaprasaGgAt-pratyakSApratyakSavRttiravayavyapratyakSassyAt yadyavayavyathAntaraM syAt ; yathA garbhamAtRsaMyogaH pratyakSApratyakSavRttirna pratyakSaH ; pratyakSastvavayavI; tasmAnnAsau tebhyo'rthAntaraM iti prAcAM dUSaNamanUdya pratyakSatvAdeva nArthAntaramiti viruddho hetuH / garbhamAtRsaMyogazcApratyakSa iti kimayaM pratyakSApratyakSAbhyAmArambhAdapratyakSaH uta pratyakSApratyakSavRttitvAdapratyakSaH ? yadyAdyaH himavatparamANukamapratyakSaM prApnoti / tasyoka eva pratyakSaH eka evApratyakSaH' ityAdinA tatparihAra uktaH / tatra prAcInoktadUSaNapariharaNamasaMgatamiti bodhayan prAcInoktadUSaNameva 16* Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH pratyakSAtIndriyopAtte pratyakSatvaM ca durbhaNam / cAkSuSAcAkSuSadravyasaMyoge cAkSuSatvavat // AnandadAyinI pRthivyAH pratyakSAtIndriyopAttatayA tAdRzagaganaghaTasaMyogavat pratya(kSatvaM)kSaM na syAdityAha-pratyakSAtIndriyeti / nyAyavArtikAdau himavatparamANukame bhAvaprakAzaH dRDhIkaroti-* pratyakSAtIndriyopAtte ityAdinA / etena tAtparyaTIkAyAM--'paramANugrahaNaM sUkSmadravyopalakSaNArtham / na punaH paramANoH yaNukAdanyatrArambhasaMbhavaH / na ca vivAdAdhyAsitaH paramANuH mahaddavyamArabhate paramANutvAt vyaNukArambhakaparamANuvat ; amahattvAcca na himavatparamANukaM pratyakSaM syAt' iti vArtikayathAzrutArthAsAMgatyamupapAdya tasmAddhimavaddhimabindubhyAM saMsargibhyAM saMyogAdavayavi dravyamArabhyate / mahattvaM cAsyAvayavamahattvAdutpadyate / tathAca cAkSuSatvamasya bhavati / evaM toyadavimuktodabindUdadhisaMyogAt dravyAntarotpattiH pratipattavyA' iti vArtikapariSkaraNamapi mudheti bodhitam ; tathA hi - himabindau apratyakSatvamabhyupetya mahattvAGgIkAre'pi tadArabdhe pratyakSAtIndriyopAttatvavirahAt / atIndriyatvasyendriyajanyapratyakSAyogyatvarUpatvAt / ataevApratyakSapadaparityAgaH / 'yAdRzAtsaMsargavizeSAdavayavI tavotpadyate tAdRzasaMsargaviziSTAstantavaH paTa' ityanena pUrvameva sarvatrAvayavI nirasta iti ka dravyAntarakathA ? atazcAkSuSAcAkSuSadravyasaMyoga ubhayasaMmato yadi cAkSuSo'bhaviSyat tadA bhavata udAharaNamala Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane avayavisAdhaka nyAyavArtikakAranyUnatA 245 sarvArthasiddhiH mudhA codAhRtaM '*kazciddhimavatparamANukam / TIkAkArastu tatrAha sUkSmadravyopalakSaNam / vizeSAnupalambhe'pi rAzyekatvamatiryathA / vRkSAdiSvapi tadvatsyAdyathAdRSTi vyavasthiteH // AnandadAyinI vApratyakSamityAzaGkitaM na tu pRthivyAdikamityatrAha--mudhA codAhRtamiti himavatsahitaH paramANurasyeti bahuvrIhiH; 'tadasya parimANam' iti vA nirvAhamAhuH / sa eSAM grAmaNIH' iti mAnyAH; himavatparamANU grAmaNyau nirvAhakau-kAraNe iti nirvhnti| vrIhyAditvAt matvarthe iniriti kecit / pRthivyAdikaM parityajyAvimRzya vizeSata udAharaNaM vyarthamityarthaH / ata eva ttiikaakaarstdudaahrnnmuplkssnnmityuktvaanityaahttiikaakaarstviti| nanu avayavyanabhyupagame saMghAtasya bahutvAtkathamekatvadhI. vyavahArAvityatrAha - vizeSAnupalambhe'pIti / vizeSo'vayavI tasya rAzyAdiSvabhAve'pItyarthaH / vRkSAdiSvapIti-skandhapalAzAdivyatiriktAvayavyanabhyupagame'pi vRkSadhIH rAzyAdAviva syAdityarthaH / nanu saMghAtasyaiva bhAvaprakAzaH psyata ; sa ca khapuSpasodara eveti / '* kaizcit-nyAyavArtikavadbhiH / *himavatparamANukamiti-udAhRtatAtparyaTIkApalocane himavAn paramAgurasyetyAdivyutpattyA himavatparamANukaM vyaNukamiti yathAzrutArthaH pratIyate / na vayaM bauddhavadatiriktAvayavyaGgIkAre vRttivikalpAnupapattyAdibAdhakamAtramudbhAvya avayavAtiraktamavayavinaM vyAsedhAmaH ; kiMtu karaNAkaraNarUpaviruddhadharmAdhyAsena pUrvAparakAlasthAyi vastu naikaM api tu kSaNikameveti vAdino vainAzikAn pratikSipatAM bhavatAM pUrvAparakAlasthAyivastvaikyaM sAdhayati yat pratyabhijJApramANaM tadevArdhavainAzikAn yuSmAnapi paribhUya pUrvA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe * jaDadravya sarvArthasiddhiH ekadeze samaste ca vRkSalakSaNasambhave / vRkSadhIrupapadyeta saGgrahAccApRthaGmatiH // sarvAgrahaNamavayavyasiddheriti sUtrayan / prtykssvytiriktaantkluuptidausthypraahtH|| senAvanavadityAdAvapratyakSANusUtraNam / trasareNvavadhisthANusthApakeSu na zobhate // 21 // evaM tantupaTAdInAM bhede yAdhakaM tatsAdhakAnAmanyathAsiddhatvaM coktaM ; tathA'pyabhede kiM pramANamiti vadantaM prati 'sthiratve AnandadAyinI vRkSatve samudAyapratItAveva vRkSadhIssyAt na tvekadezazAkhAdipratItAvityatrAha-ekadeza iti / ekadezasyApi jalAvayavasya jalavat vRkSatvAdityarthaH / tarhi zAkhAdInAmapi vRkSalakSaNayogAdvakSatve vRkSaikatvIna syAdityatrAha-saMgrahAcceti / sarveSAM zAkhAdyavayavAnAM jalarAzivaddaDhatarasaMzleSAdekavRkSabuddhirityarthaH / yaduktamakSapAdoktamanatikramaNIyaM syAditi ; taddaSayati--sarvAgrahaNamiti / pratyakSavyatiriktaparamANvantatatvapAtaklaptAvidaM dUSaNaM syAt ; naca tadantaklaptiH ; dausthyaparAhatatvAt ; tathAca tatkalpako'kSapAdo'pi parAhata ityrthH| kiMca 'senAvanavagrahaNamiti cenna atIndriyatvAdaNUnAm ' iti avayavyabhAvamAzaGkaya apratyakSatvaprasaGgAdavayavisAdhanaM cAyuktamityAha-seneti // 21 // uttarazlokenApyavayavikhaNDanaM kriyate iti paunaruktayaM (pariharan) pUrvazeSatvAt (sNgtyntrNnnaa)naastiitybhipraayennaah-tntupttaadiinaamiti|sthirtve bhAvaprakAzaH parakAlasthAyimRddhaTAdyaikyaM sAdhayitumalamiti vyaJjayati--1*sthiratve pramANamevAtra pramANamityanena / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnAbhede pramANam 247 tatvamuktAkalApaH dravyaikyaM pratyabhijJA prathayati parimityantare'nyApratIteH sarvArthasiddhiH pramANamevAtra pramANamityAha-dravyaikyamiti / parimityantaresatyapIti zeSaH / idaM ca bhedasAdhakAnAmupalakSaNam ; yathAprasAritasyAkuJcitasya ca dIrghatvahasvatve yathA ca ghanIkRtasya viralIkRtasya ca tUlapiNDasya alpatvavipulatve dRzyate evaM vRttacaturazratvAdivizeSe dRSTe'pi syAt ? kutaH? anyApratIteHdravyAntarasyAdarzanAdityarthaH / anyathA sarvatra yatkiJcidavasthAbhedamAtrepi dravyabhedo dRzyate iti dhRSTavAde kA pratyuktiH? AnandadAyinI pramANameveti-bAdhakAbhAve pratyabhijJAyAH jAtiviSayatvAdinA anyathAsiddhivarNanamayuktam anyathA kasyApi vastunaH sthairya na siddhayediti bhAvaH / bhedasAdhakAnAmiti-nAmasaMkhyAdInAbhityarthaH / yathA ca ghanIkRtasyeti-yadyapi dravyAntarotpattistUlapiNDAdau pracayasya parimANahetutvaM vadatA'GgIkRtA ; tathA'pi padmasaMkocavikAsAdisthale nyAyavArtikAdAvanArambhasyoktatvA(tulyatvA) nnAtrA'pyavayavyArambha iti siddhavatkRtyoktiH / nanvavayavyantarasAdhakabalAt pratyabhijJA jAtiviSayA bhavatu ityAzaGkaya ; kiM dravyAntaramupalabdhyA vadAsa uta liGgAt ? iti vikalpya AdyaM dUSayati-adarzanAditi / nanvavasthAbhedasthale ghaTapaTAdau bhinnadravyapratItiniyamAdatrApyupalambho'styeva ; tantupaTAvasthAbhedAt ityatrAha-anyatheti / tathAca avasthAbhedasthale bhinnadravyapratItiniyamo nAstItyarthaH / nanu Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH padmasaMkocavikAsAdiSu ca dravyAntarAbhAvo nyaayvaartikttiikaayaamuktH| kiMca antyAvayavitvaM paTAdInAmiSyate, tairanekairacchinnAvayavairekapaTAdinirmANe avayavyantaramutpadyate navA ? pUrvatra teSAmantyAvayavitvavyAghAtaH / uttaratra tantvAdibhirapi tathA syAt / avizeSAt / anyastArha antyAvayavI bhavatu ! iti cenna; sarvatraivaM kasyacitkAryasya sahakAribhedaissaMbhavAt / santi cAsmadAdyazakyasraSTAraH kecit antata iishvrshc| kiMca yo'sau gopurAdirantyAvayavI tatra yadi kazcit sudhAbhi AnandadAyinI ceSTApattiriti cettatrAha--padmasaMkoceti / tatra dravyAntarAbhAvAttatpratItidUre iti tatra vyabhicAra iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati--kiJceti / tatra liGgaM sAmagrayeva utAnyat ? nAntyaH ; tathAvidhasyAnupalambhAt / na prathamaH ; avayavasaMyogo hi sAmagrI ; tasyAH padmAdisthale vyabhicArAdaliGgatvamiti dUSaNe satyeva dUSaNAntaramAha-antyAvayavitvaM ghaTAdInAmiSyate iti / uttaratreti-tantvAdisthale'pi dravya ntarArambhakAbhAvAt dravyAntaraM na syAdityarthaH / nanu antyAvayavisvIkAro masiddhAnte ; na tu paTAdirevAntyAvayavIti nirbandha ityAha-anyastIti sarvatraivamiti--savatrApyavayavyantarotpattau na kiJcidapyantyAvayavi sidhyedityarthaH / nanu kAryasya kartRsApekSatvAdyadavayavyantamAdAyAsmadAdInAM dravyAntarasRSTisAmarthya nAsti tatraivAntyAvayavi ; tatra dravyAntarotpattyabhAvAt ityata Aha-santi ceti / nanu gopurAdibhiH paTAdibhivRhatpaTAdivadavyAntarArambhAsaMbhavAt antyAvayavi gopurAdikaM bhavatu ! ityatrAhakiMca yo'sau gopurAdiriti / kecittu-' tvadabhimatadravyA(ntarA)rambhakasya Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhane antyAvayavino durupapAdatvam 249 sarvArthasiddhiH ravayavAntaraM ghaTayet tadA tatpUrva gopuraM tiSThati nazyati vA? pUrvatra kathamantyaH? uttaratra ananyathAsiddhopalambhavirodhaH; nAzakAraNAbhAve nAzAnupapattiH, api ca tUlapiNDamadhyasthamaMzuM yadi kazcit sUcyApakarSet tadA tasya parimANahAso na dRzyate, na ca tasya nAzaH; athA'pi tatra te nAzaH kalpyaH / asamavAyinAzAt samavAyivigamAcca / saMghAtavAde tu avayavotkarSApakarSavAdamAtrAnna kizciddavyamutpadyate nazyati vA / kevalamASAdirAziSviva upacayApacayamAtrameva / ato AnandadAyinI vyabhicArasthalAntaramapyAha--kiMceti' ityAhuH / pUrvatreti-sapatighatvavirodhena pUrvagopurAvayavAnAmanArambhakatayA tasyaivottaragopurArambhakatvana tatsamavAyitvAditi bhAvaH / nanu dIpaprabhAnyAyena upalambhavirodho netyAha--nAzakAraNeti / tadA tasyeti-avayavivAdimate dravyanAzena pUrvaparimANanAzAt punarArabdhadravyasya tannayUnAvayavapra - zithilasaMyogakatvena nyUnaparimANaniyamAt taddarzanaprasaGgaH / athA'pItipUrvaparimANopalambhe'pi AzrayanAzakalpanaM sAhasamiti bhAvaH / nanu tatra nAzo mAstvityatrAha-asamavAyIti / tvaduktanAzasAmagrI - sattvAnnAzakalpanAyAstavAvazyakatvAditi bhAvaH / saMghAtavAde na doSa ityAha-saMghAtavAde iti / upacayApacayau---avayavAdhikyanyUnate / aMzuvidAraNaM-avayavavicchedaH / saMdhAnaM--yojanam / tathAca mUlasyAyamarthaH--bhavatAmavayavisthAne sthUlasaMghAtamekam / rAzivat-rAzi Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApe aMzatkarSakSayAdikSamamapi ca tato rAzivata sthUlamekam / nocet azrAntacaNDAnilajaladhidhunI sarvArthasiddhiH yathopalambhaM saMghAtapakSa eva sAdhIyAn ityAha-aMzUtkarSati / Adizabdena aMzuvidAraNasaMdhAne gRhyate / yadi kvAcitkAvayavabhedamAtrAt pUrvadravyanivRttiravayavyantarotpattissyAt / tatrAniSTamAha-no cediti / avyavasthiteSu pradezabhedeSu taistairbhedakairaNudvayavighaTane dvayagukavinAzAdikrameNa mahApRthivIparyantanAze sati avasthitasaMyogairapi punastadArambhAvasarona setsyIta ; AnandadAyinI nyAyena / aMzUtkarSAt kSayaH-apacayaH / AdizabdAdupacayaH / tatkSamaMtadyogyamiti saMghAtapakSe na doSa iti / atiriktAvayavivAdino'pyatiriktAvayavyArambhakAM (mbhAvatA) zAbhAvAt aNutvAvasthAyA aparityAgAt tadvyatiriktadvayaNukAdyabhAvAt dravyamAnaM pratyakSaM na syAt iti gautamoktadUSaNaprasaGgAt akAmenApi siddhAntyuktarItyA saMghAtapakSa evAzrayaNIya ityaniSTaprasaJjanavyAjenAha--yadIti / na setsyatIti-dravyAntarotpAdakAnAmapi vinAzasAmagrIniyatatvena tadutpAdanasamaye samavAyinAzasyaivotpatterityarthaH / mUlasyAyamarthaH-nocet -saMghAta evetynnggiikaare| anavaratacaNDavAyvAdibhiH avayavazo'bhighAtena vibhajyamAnA kSaNakAlamapyaNvavasthAM na parityajet-sarvadA aNusaMghAtarUpaiva syAditi / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM saddddravyavAdasAdhane khaNDadravyotpattyanupapattiH 251 sarvArthasiddhiH tadetat samudrAdiSu kaimutyasiddham / yadapyevaM kalpyate - ' dvAbhyAmevANubhyAmAdyaM kAryadravyamArabhyate ekasyAnArambhakatvAt ; asamavAyivirahAt / saMyogo hi na svena svasya ! bahubhirArabdhatve mahattvaprasaGgena pratyakSatvApAtAt ; bahvArabdhasyApyaNutve'tiprasaGgaH / tatparimANaM ca avayava saMkhyAvizeSeNa ; avayavamahattvapracayayorasaMbhavAt; nityaparimANasyAnArambhakatvAt / svAtizayaparimANArambhakatvaniyamena aNutaraparimANArambhakatvaprasaGgAcca / sA ca dvitvasaMkhyA sarvajJApekSAbuddhijanyA; tadvinAzakAbhAve'pi kAryatvAdanityA | evaM tribhireva dvyaNukaiH trasareNvArambhaH tAvataiva mahattvalAbhAt ; dvAbhyAmArambhe tvavayavapracayamahattvarUpakAraNAntarAbhAvena mahattvAnutpattAvadRzyatvaprasaGgAt / sa ca trasareNurapratyakSAvayava (ka) tadrUpo'pi svayaM pratyakSaH AnandadAyinI sara:] khananAdirAdizabdArthaH / nanu pRthivyavayavyabhAve'pi jalAvayavyastu ! ityatrAha - tadetat samudrAdiSviti ' kAryaM naivArabheran' ityAdipadyatrayeNa dUSaNaM tanmate kvacidarthe dUSaNoktiH vedAntaviruddhArtheSu sarvatra dUSaNasyopalakSaNamityAha-yadapIti / AdyaM kAryaM dvayaNukamityarthaH / ekasyeti - paramANoriti zeSaH / saMyogo hIti-svasya svena netyarthaH / bahubhiriti -- kAraNabahutvasya mahattvaprayojakatvAditi bhAvaH / atiprasaGga iti -- vyaNukamapyaNusyAt ; tathAca mahadeva na syAdityarthaH / tatparimANaM ceti-dvayaNuka parimANamityarthaH / (saMkhyAvizeSeNa) Arabhyate iti zeSaH / avayava mahattvaMkAryagata (paramANuparimANAtirikta) parimANaM / parizeSAt saMkhyAvizeSo dvitvasaMkhyetyAha-sA ceti / kAryatvAditi bhAvakAryatvAdityarthaH / apratyakSeti--apratyakSatvamavayavatadrUpayorvizeSaNam / pratyakSarUpArabdha Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadgavya tatvamuktAkalApaH dantidAvAnalAdyaiH kSoNIyaM kSudyamAnA kSaNamapi caramAmaNvavasthAM na jadyAt // 22 // sarvArthasiddhiH pratyakSarUpazca / yadvA--anyarUpeNAlocyate; yathA''hodayanaH'dRzyameva hyAlokarUpamAropya piJjarastrasareNurAlocyate' iti / uttarAvayavinAM tu aniytsNkhyairaarmbhH| bhAvarUpasya sarvasya samavAyyasamavAyinimittasApekSatve'pi pradhvaMsastu nimittamAtrajanyaH' ityAdi / etAdRzaM kalpanAjAtaM na vidyAvRddhA bahumanyante / tathAca sUtram--'aparigrahAccAtyantamanapekSA' iti // iti triguNaparIkSAyAM sadravyavAdasAdhanam. AnandadAyinI rUpasyaiva pratyakSatvAt trasareNurUpamapratyakSamiti pkssmvlmbyaah--ydveti| Alocyate iti-pItazzaGkha itivat cakSuSA gRhya(dRzya)te ityarthaH / piJjaraH-pItarUpaH / vidyAvRddhAH----pArAzaryAdayaH / pArAzaryavacanamudAharati-aparigrahAditi / mahadbhiH sAMkhyapakSaH kvacittyakto'pi prAyeNa parigRhyate kANAdapakSastvatyantaM tyajyate ityarthaH / yadyapi ' mraznairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyam '_' iti lakSaNAt prathayati parimi' ityatra yatibhaGgaH ; tathA'pi --- svarasandhyAptasaundarye yatibhaGgo na doSabhAk / iti vRttaratnAkaravyAkhyAnokteradoSa iti dhyeyam / evamuttaratrA'pi samAdheyam // 22 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM dehAdeH paJcabhUtopAdAnakatvam 253 tatvamuktAkalApaH saMghAto naikabhUtairapi bhavati yathA hyekabhUtasya sarvArthasiddhiH 4 yA cAnyA kalpanA - zarIrAdiSu pRthivyAdyanekabhUtasadbhAve'pyekameva bhUtamupAdanam ; anyat saMsargimAtram' iti tAmapi nirasyati - saMghAta iti / avayavisadbhAve hi ekaprakRtitvaM niyantavyaM na vA tvayA ? saMghAtavAde tu yathAdarzanaM sarvamupAdAnam / naca vijAtIyAnAM saMhatirnAsti ! dRSTavirodhAta yuSmatsiddhAntavirodhAcca, anyathA kathaM taijasatvAbhimate kAJcanAdau gurutvAdiklRptiH ? kiMca trivRtkaraNaM nAmarUpavyAkaraNArtham | 'catuvidhAhAramayaM zarIram' iti ca garbhopaniSat / ' paJcabhUtAtmakaM AnandadAyinI prasaGgasaMgatimAha - yA cAnyA kalpaneti / anekaprakRtitve'pi bAdhakAbhAvasya uttaratra vakSyamANatvAditi bhAvaH / saMghAtavAdetviti - atrAnekaprakRtikatvamekaprakRtikatvamiti vicArasyaivAnutthAnamityarthaH / dRSTavirodhAditi - nIrakSIrAdisaMhatidarzanAdityarthaH / dRSTivirodhAditi kacitpAThaH / siddhAntavirodhamevopapAdayati -- anyatheti / upaSTambhakapArthivAMzagurutvaM svarNe pratIyate iti yuSmatklaptiH / Adizabdena rUpAdirgRhyate / nigamAdyuktibhizcetyasyArthamAha-- kiMceti / nanu trivRtkaraNazrutirna dehasya pAJcabhautikatvaM vadatItyatrAha -- trivRtkaraNamiti / rUpavattvAccharIrasyeti bhAvaH / sAkSAdvivakSitArthapratipAdikAM zrutimAhacaturvidhAhAramayamiti / yadyapi peyaM lehyaM coSyaM khAdyamiti caturvidhA - Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH bhAgaiH dehAdiH paJcabhUtAtmaka iti nigamAyuktibhizva prasiddham / na tvevaM saMkarassyAt sarvArthamiddhiH vapuH' ityAdi ca smaryate; tadidamAha-dehAdiriti / yathA vijAtIyavRkSapotavyatiSaktopacaye vRkSakatvadhIH; evamekasminnanekabhUtArabdhe viruddhajAtisamAvezagandho'pi na syAdityAhana tviti / evaMzabda uktahetuparo vaa| apUrvadravyAnutpAdAdityarthaH / tadutpAde'pi na ca jAtisaMkara ityAzayaH / narasiMhAdinyAyanobhayavilakSaNAvayavyutpattessaMbhavAt / kalpyate ca yuSmAbhizcitraM rUpAntaram / etena tajjAtIyopAttaM kathamata AnandadAyinI hArANAmapyapArthivarUpavatvameva ; tathA'pi bhUtadvayamayatve zarIrasya bhUtAntaramayatvamapi tadvadbhavatIti bhAvaH / vRkSaikatvadhIriti-yathA cUtavaTAzvatthavyatiSaktAGkurajanye nAnopAdAnake eko'vayavIti dhIrityarthaH / vyatiSaktavRkSapotopacayasyAsannihitatvAttatparAmarzo na yukta iti pakSAntaramAha-evaMzabda iti / pUrvazloke pratipannatvAt / evaM ca pAJcabhautikatve zarIrasya niyatajAtina syAt niyAmakAbhAvAt / nA'pi nAnA ; sAryaprasaGgAt ; nApi tadrahitam ; dravyatvAvAntarajAtirahitasya kAryasyAdravyatvApAtAt / nApi jAtyantaram ; adhikadravyApatteH ityAdyanupapattayaH parotprekSitAH avayavyanabhyupagamapakSe na prabhavantIti bhAvaH / avayavyaGgIkAre'pi naite doSAH syurityAha--tadutpAde'pIti / nanu Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]tri-yAM dehe nAnAjAtisamAveze bAdhakAbhAvaH pArthivatvavyapadezAnupapattizaGkAca 255 sarvArthasiddhiH jjAtIyamityapi pratyuktam ; tantvAdijAtIyaiH atantvAdijAtIyotpattyabhyupagamAcca / bhavatu vA pRthivItvatoyatvAdijAtInAmekatra samAvezaH ! tathA'pi kA hAniH ? parasparaparihAryupAdhidvayasamAvezanyAyena darzanAdarzanAbhyAmeva sarvAtiprasaGgazAnteH / nanu pAJcabhautikeSu kathamekabhRtazabdaH tattadarthakriyAniyamazca ? varNito hi bhavadbhireva bhUtAntaropasRSTeSvapi dehAdiSu pArthivApyAdivibhAgaH / kathaM mantrArthavAdeSu 'pRthivI zarIram' ityAdiAnandadAyinI tarhi klRptAnantarbhAvAddravyAntaratApattirityatrAha-- kalpyate ceti / klRptAnantarbhAve rUpanyAyAdatiriktatvamiti bhAvaH / dravyeSvayaM niyama ityAhatantvAdIti / nanu jAtisaMkarAGgIkAre gavAM kSIraM pAtavyaM noSTrAderiti zAstrArthaniyamo na syAt ; gavyapyuSTatvajAtisambhavAdityatrAha - paraspareti / yathA svAdutvarasavattvakAzyAdidezaprabhavatvAdirUpopAdhisAGkarye'pi gopayastvoSTrapayastvAdeH sAGkaryAbhAvAt zAstrArthaniyamaH ; yathA gRhasthatvayatitvAderekakAle na sAGkaryaM yathA vA zUdrAnnatvabrAhmaNAnnatvAderasAGkaryaM darzanabalAdaGgIkAryam ; tathA'trApi yathAdarzanaM vyavasthAsaMbhavAnna doSa ityarthaH / nanu zarIrasya pAJcabhautikatve kathaM pArthivatvavyapadezaH ? ityAzaGkayAha-nanvityAdinA / tattadarthakriyAniyamaH --- pArthivatvaprayuktagurutvakAThinyAdihetukakriyaiva / na tu secanadahanAdikriyAH / varNito hIti -- asthitvagAdikaM pArthivaM rudhirAdikamApyamityAdivibhAga ityrthH| mantrArthavAdeSviti--- nirUDhapazvaGgahomakaraNamantrArthavAde ityarthaH / tatra yadyapi ; 'pRthivyai zarIram' iti pATho dRzyate ; tathA'pi antarikSamAtmA ' ityAdisAhacaryAt vibhaktivyatyayenArthato'nu Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vyavahRtiniyamassUtritastAratamyAt dehAdau yena sarvArthasiddhiH - vizeSavyapadezaH 1 ityatrAha vyavahRtIti ! sUtrito hyasau ! 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' iti vyAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti ca / atra pratibandI prathayati - dehAdAviti / yeneti tAratamyaparAmarzaH / tavApyanArabdhAvayavikeSu vijAtIyarAziSu bhUyasA vyavahAro lokasiddhassaMmantavyaH / vijAtIyadAruzilA dhArabdheSu ca khaTTAgopurAdiSu kiJcijjAtIyatvaniyamaH / tatrA - vayavyanArambhe sarvatraivamasmanmatasiddhiH / AnandadAyinI vAdaH / tathaiva pATha ityeke / zAkhAntare tathA pATha ityapare / vaizeSyAdityAdi-ekabhUtAMzasyAdhikyAttadbhUtavyavahAra ityarthaH / dvizaktIradhyAyaparisamAptidotikA / vyAtmakatvAditi -- tritvamupalakSaNam ; paJcabhUtAtmakasyApi tryAtmakatvAt / kathamekabhUtavyavahAraH ? iti zaGkAyAmekAMzasya bhUyastvAttadvyavahAra ityarthaH / tAratamyaparAmarza iti - tathAca mUlasyAyamarthaH -- bhUtAntarayuji - paJcabhUtAnAM dehArambhAtpUrvakAle saMhatAnAM sattvAt zarIraM pRthivyArabdhameva kutaH apyaM vA bhavatu ? iti zaGkAyAM pRthivyavayavAnAM bahutvAttasyA eva zarIrArambhakatvamityAdi kiJcidvayavasthApakaM vaktavyam; tadatrApi samAnamiti / AdizabdadvayArthamapyAhatavApIti / vijAtayirAziSu -- adhikaikajAtIyamASatilAdirAziSu / asmanmatasiddhiriti-tatrAtiriktAvayavyabhAve'pi zabdAntarAdisarvakAryasiddhau sarvatrApi tathA zabdAntarAdisaMbhavAt avayavI na syAdityarthaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM bhUtabhautikabhedabuddhayapapattiH 257 tatvamuktAkalApaH bhUtAntarayuji bhavato bhaumatAdivyavasthA // 23 // ___ sarvArthasiddhiH '* vibhAgAdavibhAgAcca bhUtabhautikabhedadhIH sa(tyai)tyeva *yadi vA dravye siddhasAdhyadazAnvayAt / ekatvaM ca bahutvaM ca mRtpiNDakarakAdivat // AnandadAyinI nanu avayavyabhAve sarveSAM bhUtasaMghAtmakatvena bhUtatvAt bhUtabhautikabhedadhIrasatyA syAt ityAzaGkaya vibhAgAvibhAgAbhyAM vA siddhasAdhyAvasthAyogena vA satyA saMbhavatItyAha-vibhAgAditi / nanvatiriktAvayavinirAse prakRterekatvAt bahurUpaprajArUpatA na saMbhavatItyatrAha-ekatvaM ceti / kecittu-ajAmekAM bahvIM sarUpAM prajAM janayantImati bhAvaprakAzaH 1* vibhAgAdityAdi-atra vibhAgo bhUtabhautikabhedadhIrityatra hetuH avibhAgazca satyeva dravye ityatreti vivekaH / 'sadeva somyedamagra AsIdekam' 'tadaikSata bahusyAm ' 'hantAhamimAstisro devatAH nAmarUpe vyAkaravaNi' 'yathA somyaikena mRtpiNDena sarvaM mRnmayam' 'nAmarUpaM ca bhUtAnAm' ityAdizrutismRtayo'tra mUlabhUtAH // nanvadravyasare 'vibhAgassaMyoganAzarUpaH so'pi bhAvAntarAbhAvapakSe saMyogantarAtmaka ityapi vyavasthApayiSyate / ato bhUtabhautikayostatvato'bhedena vibhAgo na saMbhavati / evaM nIrakSIrayorivAvibhAgo'pIti nAmarUpavyAkaraNazrutyanurodhena dharmapuraskAreNa tau vAcyau ato'vasthAbhedanibandhanaiva bhUtabhautikabhedadhIriti paryavasyatItyAha "* yadivA ityanena / SARVARTHA. 17 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH samaSTivyaSTinItyaiva triguNe vadati zrutiH / IdRk satkAryavAdazca vaidikaiH parigRhyate / dravyasya pUrvasiddhasya sAdhyAvasthAvizeSataH / nanu yadi pUrva nityaM sahavyam! tatkathaM sAGkhyapakSamujjhataH kArya syAt ? yA tvAgantukyavasthA sA na prAksatI ; ataH kathaM satkAryavAdaM brUtha? ittham! prAksadeva dravyamavasthAntara-" viziSTaveSeNa kAryam / tathaiva lokavedavyavahArasthitiriti // 23 iti triguNaparIkSAyAM dehAdeH pAJcabhautikatvaM sahavyavAdanigamanaM ca. AnandadAyinI prakRtivizeSaNaM bahutvamityAhuH / nanu AgantvavasthAyogitvameva kAryatvaM dravyasya ; na tvasata utpattiH ; ata eva zarIrasyApi pAJcabhautikatvamiti iyatA pratipannam ; tadayuktam ; IdRzasatkAryavAdasya sAGkhyairanaGgIkAre satkAryavAdatvAbhAvAt ityata Aha-IdRksatkAryavAdazceti / nanu agantukyo'vasthAH; tathApi tadvattvena satkAryapakSo nopapadyate ityAzaGkatenanviti / sAGkhyamatamujjhata iti--abhivyaktipakSamanabhyupagacchata ityarthaH // 23 // iti triguNaparIkSAyAM dehAdeH pAJcabhautikatvaM sahavyavAdanigamanaM ca. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sAMkhyoktasatkAryavAdahetavaH 259 tatvamuktAkalApaH santi prAgapyavasthAH saditara (jananA) kara sarvArthasiddhiH IdRzasatkAryavAdamasahamAnasya sAGkhyasya nityaikAntavAdaniyatAn prayogAnanvAha -- santIti / dravyapakSIkAre asmAn prati siddhasAdhyatA ; ato'vasthA ityuktam / yadAhuH sAGkhyAHasadakaraNAt upAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // iti / tatrAyaM saditarakaraNAdRSTeri' *tyeko hetuH / aprAptaniSpattya - dRSTeriti dvitIyaH / saditarazabdena prAgasatvamiha vivakSitam / AnandadAyinI AkSepikI saMgatirityabhiprAyeNAha - asahamAnasyeti / nityaikAntavAdvitvAttasya dehAdeH paJcabhUtopAdA nakatvAyogAdityarthaH / ekAnta caikarUpatA / tathAca sarvavastUnAmekarUpatvAnnAgansukAvasthA'pIti bhAvaH / asadakaraNAditi / kAryaM -- karyatvenAbhimataM ghaTapaTAdyAtmakamiti pakSaH / saditi sAdhyam ; sarvadA sadityarthaH / evamaparamapi draSTavyam / upAdAnagrahaNAdityasya upAdAnena saMbandhAtkAryasyetyarthaH / kAryaM sat upAdAnena saMbaddhatvAt iti dvitIyaH / tamapi vyatirekavyAptipradarzanamukhena vyAkhyAti - aprAptaniSpattya (siddheH) dRSTeriti / tathA ca bhAvaprakAzaH * eko heturiti -- atrAha vaMzIdharaH - hetupadasya vyatirekavyApti 17* Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadgavya sarvArthasiddhiH na hyasat khapuSpAdi kriyeta ! mAbhUnnityAsataH karaNam ! atra prAgasattvamAnaM vivakSitamiti cenna; tadvadeva kdaacidstssrvdaivaasttvaapaataat| na cAsataH kadAcit sattvApattiH virodhAt / '*na hi cicchakteH kadAcidapi jaDatvaM jaDasya vA cittvam / AnandadAyinI mUle'pi saditarajananAprAptaniSpattyayogAt iti vyatirekavyAptipradarzanamukhena uktahetudvayamabhipretam ; anyathA vaiyadhikaraNyaprasaGgAt / kAraNabhAvAt-kANAtmakatvAditi tRtIyo hetuH / sarvasaMbhavAbhAvAt zaktasya zakyakaraNAt iti AdyadvayasyAnugrAhakam / tathAca prathamamuktaM tarkataddhetudvayaM dUSayituM hetudvayaM vyAkhyAtAmiti draSTavyam / vyatirekavyAptau nityAsattvaM sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakamupAdhiriti zaGkatemAbhUditi / sAdhyasyAsattvamAtrasya anukUlatarkabalAvyAptigrahe sAdhanAvyApakatA nAstItyAha-neti / sAdhanAvyApakatvabhaGgamevopapAdayatinacAsata iti / kAlabhedenA'pyavirodhAsaMbhavAdityarthaH / nanu ekasyAnaka bhAvaprakAzaH paratvena tatsAdhakatvAt ; tathA hi-vimataM kAlatraye sat jnytvaaditydi| atra tatvakaumudyAM 'asaccetkAraNavyApArAtpUrvaM kArya nAsya sattvaM kenApi kartuM zakyam / na hi nIlaM zilpisahasreNA'pi patiM kartuM zakyam' ityuktam ; tatra nIlavastrAdeH kSArAdinA nIlarUpaparAvRcyA haridrAdinA pItatAsaMbhavamAlocya tatvakaumudIvAkyasya anyasyAnyathAbhAvAnupapattau tAtparyamAkalayya dRSTAntAntaramAha '*nahi cicchaktarityAdinA / etena sAGkhyamate dharmadhArmaNormeMdo nAGgIkriyate iti tatvakaumudIvibhAka Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAyavAdaprathamahetuvivaraNam 261 sarvArthasiddhiH evaM yadyato'nyat na tatsarva kadAcidapi tatsyAt ; pramANAderapi kadAcidapramANatvaprasaGgAt / '*nacAtItAdervartamAnatAdirIzvareNApi suniSpAdaH; asattvaM sattvaM ca vastuno'vastheti AnandadAyinI dharmavattvamaviruddham ; tathAca sattvAsattve dharmo ghaTasya sata eveti zaGkateasattvaM sattvaM ceti / tarhi sattvAsattvAzrayasyAnAditayA sattvakAle sattaye bhAvaprakAzaH roktayA nIlapItayoH prakRtipariNAmatvena prakRtyanatiriktatayA yathAzrute'saMgatiriti codyasyApi nAvakAzaH / kAraNAt kAryasyAvibhAgaH anabhivyaktirUpaH atItAkhyo lakSaNapariNAmaH / kAraNAt kAryasya vibhAgaH abhivyaktyAtmakaH vartamAnatAkhyo lakSaNapariNAmaH / tayoraikye sRSTipralayayoraikyaM syAditi bheda evAstheya ityAha-- *nacAtItAderityanena / ayameva hi satkAryavAdinAmasatkAryavAdibhyo vizeSaH--yat tairucyamAnau prAgabhAvapradhvaMsau satkAryavAdibhiH kAryasyAnAgatAtatiAvasthe bhAvarUpe procyate / vartamAnAkhyA cAbhivyaktayavasthA ghaTAvyatirikteSyate ghaTAderavasthAvattvAnubhavAditi vijJAnabhikSuNAvasthAtadvatobheMdokteH nAtra pUrvavaccodyamudatIti bodhyam / upAdAnagrahaNAditi hetuH tatvakaumudyAmitthaM vivRtaH-upAdAnAni kAraNAni / teSAM grahaNaM kAryeNa saMbandhaH / upAdAnaiH kAryasya sambandhAditi yAvat / etaduktaM bhavati - kAryeNa sambaddhaM kAraNaM kAryasya janakam / sambandhazca kAryasyAsato na sambhavati iti atropAdAnapadasya nimittopAdAnobhayasA. dhAraNyena kAraNamAtraparatvoktayA kArya svasambaddhakAraNakaM kAraNaniSpannatvAt iti mUlavivakSitAnumAne yatra svasambaddhayatkAraNakatvaM nAsti tatra Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH cet ; vastunastArha anAditaiva! na ca sanniva asan ghaTaH prAgupalabhyate! asmAkaM tu avyaktAvasthayA'nupalabdhirapyuktA / 'nabasan ghaTAdirna ghaTAdiH' iti tu kasyacidvacanaM bAlapratA AnandadAyinI vAsattvakAle'pyasattayA copalabdhiH prasajyeta ; naceSTApattiH ; anubhavavirodhAdityAha-vastunastIti / nanu sarvadA sattve tavA'pi sarvadA sattvena pratItissyAdityatrAha-asmAkaM viti / yadyapyavyaktAvasthAvyaktAvasthayorvirodhAt kathaM vyaktasyaivAvyaktatvam ? kAlabhedenAvirodhe'pyavyaktAvasthasyApratItivadasattvAvasthasyApyapratItiriti vaktuM zakyam ; tathA'pyekasyaiva vyaJjakasannidhAnAsannidhAnAbhyAM samAvezo dRSTaH ; na tathA sattvAsattvasamAveza iti bhAvaH / sattvaviziSTasya kAraNatvakhaNDanAya ; 'kiJca svarUpasattvaM svarUpAddhaTAdyAtmano nAdhikam / asato'pi ca svarUpaM svarUpameva / na hyasan ghaTAdirna ghaTAdiH / tathA sati ghaTAdirnetyapi na syAt ; asato'ghaTAditvAt, iti khaNDanoktamanuvadati-na hyasan ghaTAdiriti / a tvena svarUpeNa vyavahriyamANaM ghaTAdi ghaTAdirUpaM na bhavatIti na svarUpameva sattvamiti yAvat / tatra pratibandiHtathA sati svarUpasattvAbhAve ghaTAdisattA'pi svarUpaM na syAt ; tathA ca sattvaM na syAt / tatra hetuH asato'ghaTAditvAt-- svarUpatvAbhAvAt ; tathAca niSedho na syAt / pratiyogino'bhAvAditi bhAvaH / tathAca sattvasya ghaTarUpatve asattvasyApi ghaTarUpatvamavizeSAditi sattvAsattvAtmakatvayorvirodhAt sadasadvilakSaNatvarUpAnirvacanIyatvaM paryavasyatIti asan ghaTAdiH--asattvena vyavahriyamANaghaTAdiH na Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdaprathamahetuvivaraNaM khaNDanakhaNDanaM ca 263 tatvamuktAkalApaH NAprAptaniSpattya(yogAt)dRSTeH sarvArthasiddhiH raNam / abhAvapratiyogivacane vivakSitaviruddhokteH / abhAvamAtravivakSAyAM virodhAt iti / upAdAnagrahaNAdityanena vivakSitaM hetuM vyatirekeNa vyanakti-aprAptaniSpattyadRSTeH iti / '* na hi AnandadAyini ghaTAdiH-kharUpameva nAstIti vaktuM na zakyata ityarthaH / kutaH ? tathA sati ghaTAdikharUpaM na syAt / tatra hetuH-asato'ghaTAditvAt ghaTAdisvarUpasyAtadrUpatvAdityarthaH / tathAcAyaM nirgalitArthaH-sattvasya ghaTarUpatve asattvasyApi ghaTarUpatvamavizeSAditi sattvAsattvAtmakatvayorvirodhAt / anyataraparizeSe svarUpazUnyatAyAM paryavasyatIti khaNDanatAtparyam / kimatra asattvamabhAvapratiyogitvaM vivakSitaM utAbhAvAtmakatvamiti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati--abhAveti / abhAvapratiyogitve'pi sattvavirodhAbhAvena asattvAsiddherityarthaH / dvitIyaAha-virodhAditi / bhAvAtmakatvena ghaTAderupalambhAdabhAvAtmakatvAbhAvA (tvavirodhA) dityarthaH // nanu sAMkhyakArikAyAM upAdAnagrahaNAdityuktam ; mUle prAptaniSpattyayogAdityanuvAdosti ; sa na yukta ityatrAha--upAdAnagrahaNAdityaneneti / bhAvaprakAzaH tatkAraNaniSpAdyatvamapi nAstIti vyatirekavyAptirApa nimittopAdAnasAdhAraNItyabhipretyAha-'* na hItyAdi kAraNapadasya pariNAmikAraNaparatayA saMkocakalpanaM vaMzIdharasyAyuktamiti bhAvaH / tatvakaumudyAM sambandhazva Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 * savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH zaktAzaktaprabhedAdibhirapi yadi sarvArthasiddhiH ghaTAdikAryamaprAptairanyatra daNDacakrAdibhistasyotpattiH; tantvAdibhirvA paTAdeH! ato'vagamyate svakArya prAptaireva nimittairupAdAnaizca svsaadhysaadhnmiti| *prAptizca dviniSTheti *sAdhyasyApi sAdhanavatpUrvabhAvitvAt sadeva sAdhyamiti / 'zaktasya zakyakaraNAt' ityuktahetvabhiprAyeNa zaktAzaktaprabhedavacanam / ___ AnandadAyinI upAdAnagrahaNamupalakSaNamityAha-daNDacakrAdibhiriti / sadeva sAdhyamiti-pUrvamapi sadeva kArya sAdhyamityarthaH / nanu zaktAzaktaprabhedAdibhirityanuvAdo na yuktaH kArikAyAmadRSTarityAzaGkayAhazaktasyeti / nanu ghaTAdikArya prAgapi sat zaktakAraNajanyatvAdityatra bhAvaprakAzaH kAryamyAsattve na saMbhavatItyuktam ; tatra prayojakamAha- * prAptizca dviniSTheti / 'itazca kAraNavyApArAtprAk sadeva kAryam upAdAnagrahaNAt' iti tatvakaumudIvAkyena mUle satkAryamityatra upAdAnagrahaNAditi heturvivakSita iti pratIyate iti bhAvenAha2* sAdhyasyetyAdi / etena -- atra cedamanumAnaM-mRdAdayaH svasaMbaddha. kAryajanakAH upAdAnakAraNatvAditi vaMzIdharoktirmUlAnanuguNeti bodhi Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdadvitIyatRtIyahetuvivaraNam 265 sarvArthasiddhiH '* asato'pyaprAptasyApisRSTiH hetuzaktiniyamAt syAdityasyottarametat-ayaM bhAvaH-yadi kAraNeSvasat tadaprAptaM ca kAryamutpadyeta tadA tilabhya eva tailaM kimutpadyate na sikatAbhyaH? zaktAzaktaprabhedAditi cet, siddhaM nassamIhitam! * tilAnAM tailotpAdanazaktirhi tadgarbhatvameva ! anyAdarzanAt / tadazaktizca __AnandadAyinI vyAptirasati grAhyA; tatra janyatvAdityeva hetussyAt ; tathAca prathamahetvabheda ityAzaGkaya pUrvahetau vipakSe bAdhakastarka ityAha-asato'pIti / nanu zaktasya janakatvaM kathamaprAptasyotpattyabhAvavyAptau bAdhakastarka ityatrAha-ayaM bhAva iti / tadgarbhatvameveti-tailagatvamevetyarthaH ! bhAvaprakAzaH tam / asadakaraNAdupAdAnagrahaNAdityatra vivakSitahetudvayAprayojakatvamapAkaroti mUle zaktasya zakyakaraNAditItyAzayenAha* asata ityAdi-etena tatvakaumudyAM dvitIyahetumAtrAprayojakatvazaGkApa. darzanaM prathamahetvaprayojakatvasyAzaGkAyA apyupalakSaNamiti / 'atra cedamanumAnam-vimataM zaktimatkAraNakaM kAryatvAt' iti / zaktitaH pravRttezcetyetadvivaraNatatvakaumudyanurodhenAha-2 *tilAnAmityAdi-yadyapi tatvakomudyAM upAdAnagrahaNAditi hetoraprayojakatvazaGkAvAraNArtha sarvasambhavAbhAvAditi heturityetAvanmAtramevoktaM; tathA'pi madhyamaNinyAyena hetucatuSTaye tacchaGkAnivAraNAya -mUle sarvasambhavAbhAvAdityuktamityeva yuktamityabhipretyAha Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH sikatAnAM tadabhAvaH / tathAsati tadvatastaniSpatteH prAgapi tatsiddhiranivAryota / Adizabdena kAraNabhAvAt sarvasaMbhavAbhAvAditi hetudvayagrahaNam / kAraNabhAvAt kAryasya kAraNAtmakatvAdityarthaH / prAgeva sati kAraNe kathaM tadA tadAbhinna kAryamasadbhavet ? * nanvastu prAgasadeva kAryam 1 mA ca bhUvana hetuprAptitavRttitadaikyAni; tathApi kasyacideva kiMcitkAryamityatra sarvasambhavAbhAvAditi * prasaGgatadviparyayAbhyAM pratyuktiH tathAhi-yadi prAgasat hetubhiraprAptaM hetuvRttitAdAtmyarahitaM ca tata utpadyate sarvasmAtsarvasambhavassyAt ; na cAsAvasti! iti AnandadAyinI tadabhAvaH-sikatAdiSu tailAbhAvaH / tadvataH-- kAryarUpazaktimato hetoH / tanniSpatteH--kAryaniSpatteH; prAgapi tatsi (ddhiranivAryetyarthaH) ddhiH kAryasattA'stItyarthaH / hetudvayaM-tarkamUlabhUtavyApti (rke ApAdaka) dvayamityarthaH / prasaGgatadviparyayAvevopapAdayati-tathAhIti / sarvasmAtsarvasaMbhavassyAt- sarvakAraNAdapi sarva kArya syAditi prasaGgaH / na cAsau bhAvaprakAzaH * nanvastu ityAdinA / * prasaGgatadviparyayAbhyAmityAdi 'prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam' ityatra tatvakaumudyAM vAcaspatinA 'pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTam ' iti nyAyasUtrAnurodhena anumAnatraividhyamuktam ; na tu anupaladhviH svabhAvakArye ceti bauddhamatAnusAreNa ; ataH prasaGgatadviparyayayoH zeSavada Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdahetunirAse AkArAntareNAsata eva kAryatvam 267 tatvamuktAkalApe H / sarvArthasiddhiH na svocitAtkAryadRSTeH paJcAnAmapyAbhAsatvAbhiprAyeNa prativakti neti / tatra prathamasya pratikSepe hetuH kAryadRSTeriti / zeSANAM tu sa eva svocitAditi vizeSitaH / na tAvat kAryamiti kimapi na dRSTam ! sarvalokavedavirodhAt / vyaktisAdhanasyApi nirAzrayatvaprasaGgAcca / na ca dRSTamapi na satyam ! mAdhyamikAdimatAnAM nirAkariSyamANatvAt / na ca satyamapi na kAraNAdvyatirekeNa gRhyate! uktottaratvAt / prakRtivikRtItyAdivibhAgabhaGgaprasaGgAcca / AnandadAyinI sarvakAryasambhavo'stIti viparyayaH / paJcAnAmiti - sAdhakAniSTApAdakarUpANAmanumAnatarkANAmityarthaH / viziSTasya sarvahetudUSaNaparatve vizeSaNavaiyarthyamAdyahetAvityabhiprAyeNAha -- tatreti / kiJcidvizeSasya kiJcidvizeSaM prati anvayavyatirekavazAt kAraNatvoktau noktadUSaNamiti zeSANAM dUSaNamAha - zeSANAM tviti / svocitatvaM - kAryAnukRtAnvayavyatirekitvam / kAryadRSTerityetadupapAdayati -- na tAvaditi / tathAca sata utpattidarzanAdbAdha ityarthaH / na cAsata utpattau zazazRGgasyApyutpattiH / anvayavyatireka siddhakAraNAbhAvAt / nirAzrayatvaprasaGgAccetitathAca AzrayAsiddhiriti bhAvaH / lokavirodhaparihAramAzaGkate-- na ca dRSTamapIti / pariharati -- mAdhyamikAdimatAnAmiti / bAghAdarzane'pyasatyatve sarvatrApyevaM prasaGgena mAdhyamikamataprasaGgaH ; sa ca nirAkariSyata ityarthaH / uktottaratvAditi -- pUrvaM ghaTo nAsIdidAnImAsIditi kAraNAdvyatirekeNa lokadRSTerityarthaH / prakRtIti -- asadavasthAyA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH ' * ataH kAraNAdbhinnatvena dRSTaM kArya tenAkAreNa pUrva nAsIditi tvayaivAkAmenApi svIkartavyam / na hi ghaTAkAreNa niSpannasya AnandadAyinI 268 [ jaDadravya abhAve sarveSAM svakhAvasthAviziSTAnAM prAksatvAt kiMcinna kasyacidvikRtirityarthaH / na ca yadyataH kadAcidabhivyaktaM tadvikRtiriti vibhAgaH ; abhivyakteH prakAzAtmakatve prakRterapi kadAcicchabdAdibhiH prakAzAttadvikRtitvaprasaGgAt / AparokSyavivakSAyAM prakRtyAdi (tyAdInAM ) (prati) mahadAdi vikRtirna syAt / tasyA (teSAmA) parokSyAbhAvAt / na ca yadyasmAdvibhajyate sA tasya prakRtiriti vibhAgaH ; vibhAgasya prAksattve asattve ca (uktadoSAt) asAdhyatvaprasaGgAt / na cAbhivyaktiranyA ; tasyAH parAbhimatotpatteranyasyA durvacatayA AdyakSaNasambandhAtmikAyAH prAgasattvaniyamAditi bhAvaH / avasthAyAH prAksatve kArakavyApAravaiyarthyamityAha--nahIti / niSpannasya - siddhasya niSpAdyatvAyogAt ; anyathA ghaTasyotpannasya sarvadotpAdaprasaGgAditi bhAvaH / nanu na kAraka - bhAvaprakAzaH numAne paryavasAnaM bodhyam / * ataH kAraNAdbhinnatvenetyAdi etena kAryarata bhUlasya kAraNAnnitvena kAryasya darzanAdityartha iti siddham / itthaM ca avasthAnAM kAraNavyApArAtpUrva sattvasAdhane pratyakSabAdho doSa udbhAvito bhavati / kAraNAccAsya sato'bhivyaktivaziSyate ' satazcAbhivyaktirupapannA' iti vAcaspatyuktiM dUSayati ; ------- Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] satkAryavAdanirAse kArakavyaJjakasvarUpabhedaH kAryasya vyaGgyatve doSazca 269 sarvArthasiddhiH punarapi daNDAdivyApAraniSpAdyatvamAsti! 1 kiMca kAryavyaGgyazabdau, ca vyavasthitaviSayau loke dRSTau kArakavyaJjakabhedazca / kArakaM samagramapyekamutpAdayati; vyaJjakaM tu sahakArisaMpannaM samAnendriyagrAhyANi samAnadezasthAni tAdRzAni sarvANyapi vyanakti / tadatra, ghaTAdivyaktisAmagrathaiva tadvanmRtpiNDagatAnAM karakAdInAmapi vyaktissyAt / vyaJjakatve siddhe avAntaravyaGgyabhedapratiniyatavyajakamedavyavasthAklaptiH! na AnandadAyinI vyApArasya vaiyarthaM; teSAM vynyjktvaaditytraah-kinyceti| kArakavyaJjakayorvyApArabhedAdapi naikyamityAha--kArakaM samagramiti / vyaJjakaM tvitiekasya dIpasya yugapaddhaTapaTAdivyaJjakatvadarzanAditi bhAvaH / kArakasya vyaJjakatvameva yadi tadA bAdhakamapyAha--tadatreti / na ca mRtpiNDe karakAdyabhAvaH ; krameNotpadyamAnAnAM darzanAditi bhAvaH / nanu vyaJjakAnAM svabhAvabhedaH kalpyate ; keSAMcidyugapadanekavyaJjakatvaM keSAMcit kiJcijAtIyavyaJjakatvaM ; tathA ca noktadoSa ityata AhavyaJjakatve siddhe iti / nanu AgantukaM nAsti ; sarva pUrvameva sat ; tathAca tadanurodhAddhaTAdikAraNAnAM daNDAdAnAM vyaJjakatvamaGgIkaraNIyamityAzaGkaya pratyakSAdibhirAgantavassantyevetyabhyupagantavyam ; anyathA bhAvaprakAzaH '* kiMcetyAdinA / dharmadharmiNorabhedenAvasthAnAM prAksattA na sidhyatItyAha Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ceha tathA! * AgantukAbhAve ca puruSavat prakRtirapi te nirvyApAraiva syAt / tathA ca gataM sRSTipralayAdivAdaiH siddhAntasRSTayAdibhizca! kiMca satkAryamiti kAryasya sattvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA * kArakavyApArAtprAgapi saditi sAdhye kAryasya kArakavyApArasya prAgasattvamaGgIkRtaM syAt / asaMdakaraNAt zaktasya zakyakaraNAditi hetvozca karaNazabdenApUrvotpAdane vivakSite svavacanavyAghAtaH / vyaktivivakSAyAM tu vyajyamAnatvAtprAgapi saditi syAt / tadA anyatarAsiddho hetuH / nanu AnandadAyinI doSamAha-AgantukAbhAva iti / vyApArasyAgantukasyAbhAvAdityarthaH / tasyApi pUrvasattvAGgIkAre sRSTipralayAdikaM yugapatsyA (sarvadA syA) diti bhAvaH-siddhAntasRSTayAdibhizceti / siddhAntakalpanayetyarthaH / yadvA tvasiddhAntasRSTayAdikramAdibhizcetyarthaH-kArakavyApArAtprAgiti / prAkta(prAksattva) sya tadabhAvaghaTitatvAditi bhAvaH-apUrvotpAdane iti / utpAdanasyotpatteH pUrvamavidyamAnasya vivakSitatve ityarthaH / vyaktivivakSAyAmiti / abhivyaktivivakSAyAmityarthaH / viparyayamukhena paryavasitaM hetumAha-vyajyamAnatvAditi / heviti-vyAptaM liGgamityarthaH / bhAvaprakAzaH * AgantukAbhAve iti / 'satkAryaM ; kAraNavyApArAtprAgapIti zeSaH / tathA ca na siddhasAdhanaM naiyAyikatanayairudbhAvanIyam' iti vAcaspativyAkhyAnaM dUSayati '* kArakavyApArAtprAgapItyAdi // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdahetunirAse pratijJAhetudUSaNAni 271 sarvArthasiddhiH sato'bhivyaktau ghaTatailataNDulAdi nidarzanamasti asata utpattau na kizcit ! iti cet ; kimataH? nahi nidarzanameva pramANam ! hetunaiSphalyaprasaGgAt / na ca nidarzanAbhAvo bAdhakaH! sarvatra pratiniyatasvabhAvalopaprasaGgAt / api ca asadakaraNAdityatra kAryasya prAksatve kriyamANatvAdityeva hetussyAt / tathA ca 1* pratijJAhetuvirodhaH / vipakSAt svapuSpAdeH sapakSAcca sarvasmAt vyAvRttatvena hetorasAdhAraNatvaprasaGgazca / bhAvatvena tu prAksattvaM sAdhayAma iti cet / tadA'pi pratyakSavirodhaH / anyathA nityAsato'pi * kutazcinnityasattvasAdhane nivArakAbhAvAt / asatassattvApAdanamazakyamityuktamiti cenna; atyantAsattve vivakSite kAryeSu tadabhAvAt / prAgasattve tu sRSTayanuguNasyaiva tadviruddhatvopanyAsAt // AnandadAyinI sarvatreti / tejasa uSNasparzaH pRthivyA gandha ityAdilopaprasaGgAdityarthaH / apUrvotpAdanavivakSAyAM viruddhatvamapatyiAha-apiceti / sapakSAccetinityatvenAbhyupagatAdAtmAderityarthaH--anyatheti / zazazRGgAderapyutpattyabhAvAdinA nityasattvasAdhanaprasaGgAdityarthaH--prAgasattve tviti / tasyo. tpattiyogyatAvacchedakatvAt utpattezca AdyasamayasaMbandharUpAyAH prAgasattvasyAnukUlatvAt tasya tadviruddhatvopanyAso vyAhata ityarthaH / bhAvaprakAzaH * pratijJAhetuvirodha iti--prAksatassiddhasya kRtisAdhyatvAsaMbhavAditi bhaavH| *kutAzcat-viSayatvAdinA / samAnatantre 'zabdajJAnAnupAtI vastuzUyane vikalpaH' iti asato'pi vRttiviSayatvavyavasthApanAditi bhAvaH / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH prAgasattucchameva syAt sacca nityaM sadityasat / ayathAdRSTi nirNeturazeSAbhISTaviplavAt // anyo'pi ghaTavAn kAlaH kAlatvAditi vAdinaH / pakSadRSTAntabAdhAdiprasaGgaHpraNidhIyatAm // yacca kArakANAM kArya prAptAnAmeva tadutpAdakatvamiti; vyAhatametat / kiJca kiM dRSTatvAdevamaGgIkriyate avyavasthAbhayAdvA? nAdyaH; ananyathAsiddhaniyatapUrvabhAvitvAdatiriktAyAH AnandadAyinI anyathA anabhivyaktasya zazazRGgavadabhivyaktisaMpAdana (mazaGkayam) mapyazakyaM ; AtiprasaGgAt / nanu prAgasattve cAsattvAvizeSAt zazazRGgavat tucchatA syAt ; kadAcitsatve sattvAvizeSAt AtmAdivat sarvadA sattvameva syAdityatrAha-prAgasadityAdinA / prAgasata eva ghaTAdeH kadAcitsatvasya sata eva ghaTAdeH pazcAdasattvasya ca pratyakSadRSTeH dahanAnuSNatvAnumAnavAdhitamiti bhAvaH / anubhavAtikrame bAdhakamAha-ayatheti / AtmA jaDo vikArI vastutvAt ; prakRtirapi svopAdAnaniSThA jaDadravyatvAt ; prakRtyAdi pratyakSaM syAt upAdAnadravyatvAt ityAdiprasaGgAdityarthaH / sattvasAdhakAnumAnAntaraM dUSayati-anyo'pIti / ghaTavattvena vAdidvayasaMpratipannakAlAnyaH kAla ityarthaH- itivAdinaH-sAMkhyasya / bhavadbhi : kAlarUpapadArthAnaGgIkArAt pakSAsiddhirityarthaH-praNidhIyatAM-pratisandhIyatAm / parasiddhasya pakSatve tu bAdha iti dhyeyam / dvitIyamapi hetuM viziSya dUSayati--yacca kArakANAmityAdinA / vyahatametaditi Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM satkAryavAdadvitIyahetunirAsaH nigrahodbhAvanaM ca 273 sarvArthasiddhiH kAryaprApteH kAraNAnAM mithaH prAptivat '* tvayA'pyadRSTatvAt / * tadihAnagAGgIkAro yuktAGgahAnizca prAgasattvayuktasyopekSaNAt / aviSayavRttitvaM vA kArakANAM sambandhasya ; viruddhasthale saMcaraNAt / samazca praaptaavpytiprsnggH| na hi prAptayorapi rajjughaTayorjanyajanakatA! tatra nityaprAptirnAstIti cet ; nimittAnAmapi ghaTAdibhirnityaprAptyasambhavAt / upAdAne tu syAditi AnandadAyinI kAryasyA (syAsiddhatvaniyamAt ) siddhatve siddhaM pratyutpAdakatvasyAsaMbhavAdityarthaH--anaGgAGgIkAra iti / anapekSitasvIkAro nigraha ityarthaH .... yuktAGgahAniH / siddhatvasya pratibandhakatayA tadabhAvarUpasyAsiddhatvasyotpattyanukUlatayA tattyA yuktAGgahAnirnigraha ityarthaH / aviSayavRttitvaM ceti / aviSaye-svaviSayatAnaheM svavyApAraphalapratikUla eva vRttitvaM vetyarthaH / viruddhasthale- svavyApAraphalapratibandhakasthale / evaM ca tava nigrahatrayAmiti bhAvaH / avyavasthAbhayAditi dvitIyaM dUSayati --samazceti / tadeva darzayati-na hIti / bhAvaprakAzaH ___1 * tvayA'pyadRSTatvAditi-anabhivyaktaM kAraNaM abhivyaktaM kArya; anabhivyaktizca atItAkhyo lakSaNapariNAmaH abhivyaktizca vartamAnatAkhya iti bhavasiddhAntena kAryaniyatapUrvavRttitvasya kAraNe bhavatA'pyaGgIkArAditi bhAvaH / jAtidoSAnAha-2* tadihetyAdinA eteSAM svarUpaM tu buddhisare 'yuktatyAgastvayuktagrahaNamaviSaye vRttirapyatradoSA ' ' ityetadvivaraNe sphuTIbhaviSyati // SARVARTHA. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravyaM sarvArthasiddhiH cenna; *nimittavadeva nityaprAptinairapekSyAt / tvatpakSeNa ca yadyena nityaprAptaM na tattasyopAdeyaM yathA paTasya tantuH tathA ca paTaH tasmAnna tantUpAdeya iti prasaGgAt / prakRtipuruSayornityaprAptayornopAdAnopAdeyabhAvaH / ato yadyena nityaprAptaM na tattasyopAdeyaM yathA prakRtipuruSayoranyonyamiti / paTAdikamapi yena nityaprAptaM kathaM tasyopAdeyaM syAt / tayoranyonyaprAptinAstIti cenna; pandhavadubhayorapi saMyogaH tatkRtassargaH // AnandadAyinI nimittavadeveti-nimitte atiprasaGgaparihAravadupAdAne'pi saMbhavAditi bhAvaH / pratipakSamAha- tvatpakSeNa ceti / tathAca paTa iti-nityaprApta ityarthaH / vyabhicAramapyAha-prakRtipuruSayoriti / viruddhatvamapyAhaato yadyeneti / tayoH-prakRtipuruSayoH / paGgandhavaditi___puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / iti pUrvArdham / atretthaM vAcaspatinA vyAkhyAtam-' nanu cetano'haM cikIrSan karomI' ti kRticaitanyayoH sAmAnAdhikaraNyamanubhUyate tannopapadyate caitanyasyAkartRtvAt kartuzcAcaitanyAt iti zaGkAyAm ; tasmAttatsaMyogAt acetanaM cetanAvadiva liGgam / iti parasparasaMyogAdhIno bhrama ityuktA ; avacchinnayossaMyogo'pekSA vinA na saMbhavati ; apekSA copakAryopakArakabhAvaM vinA neti apekSA bhAvaprakAzaH * nimittavadeveti-etena vaMzIdharoktAnumAnamapyaprayojakamiti darzitam // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdadvitIyahetunirAse aniSTApAdanaM apasiddhAntaH Agamavirodhazca 275 sarvArthasiddhiH iti '* svasamayavirodhAt / * ajasaMyogapakSe vibhUnAmapi nityaprApteH // ___ vyAptirUpeNa sambandhaH tasyAzca puruSasya ca / dAruNyagniryathA . . . . . . // ityAgamavirodhAcca / 'jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH' iti * zrutyA muktasya prakRtiprAptirnivaya'tIti cenna; tadApi parasparadharmAdhyAsAdhikArabhUtadarzanamAtranivRttestvadiSTatvAt // AnandadAyinI hetumupakAryopakArakabhAvaM pUrvArdhena pratipAdya paGghandhavadityanena saMyogauktaH' iti / tatkRtassargaH-mahadAdisargassaMyogakRta ityarthaH / ajasaMyogapakSe iti--vibhUnAmAtmanAM parasparasaMbandhAvyabhicAra ityarthaH / prakRtipuruSayossaMbandhAnaGgIkAre AgamabAdhamapyAha - vyAptirUpeNeti / nanu prakRtipuruSayorna nityassaMyogaH ; muktasya tannivRttizravaNAt / tathAca yAvahavyaM sambandho'traM vivakSito nAstIti zaGkate-jahAtyenAmiti / nivartyatIti-'na vRdbhaya' iti iDabhAvaH / tadA'pIti-jahAtIti bhAvaprakAzaH ___1* svasamayavirodhAditi- etena 'nApi satvarajastamasAM saMyogaH aprApterabhAvAt' iti vAcaspatyuktirapi svasamayaviruddheti siddham / vaMzIdharoktarItyA prakRtipuruSasaMyogAGgIkAre'pi khasamayavirodhaH (133) pUrvamevopapAditaH / * ajasaMyogapakSe iti-ajasaMyogazca AkAzAdikamAtmanA saMyujyate saMyogitvAdityAdinA tatvakaumudIprathamapadyavivaraNe vaMzIdhareNa sAdhita: * zrutyeti-atra vaMzIdharavivaraNam-bhogassukhAdigrahaNam / grahaNaM ca tadAkAratA / sA ca kUTastha 18* Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH yatha * yA dRSTAsmIti punarna darzanamupauta puruSasya / iti / ataH kAryaprAptiH kaarnnaannggm| uktaM cAkSapAdana-* ghaTAdiniSpattidarzanAt pIDane cAbhi(vyabhicArAdapratiSedhaH ' iti| __ AnandadAyinI parasparAdhyAsarUpabhrAntereva nivRttirbhavadabhimatA na taddhetubhUtasaMyoganivRttiriti vyabhicArastadavastha ityarthaH / ukte'rthe taduktiM saMvAdayatiyatheti ___prakRtessukumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / 'prakRtessukumArataratvaM-punadarzanAsahatvam / atimandAkSavailakSyamandharA pramAdAdvigaLitavasanA cedAlokyate vadhUH puruSeNa punassA darzanaM na yAti tathA prakRtirapi punarna drakSyate ityarthaH' iti vAcaspatinA vyAkhyAta ityarthaH / ukte'rthe akSapAdasaMmatimAha-uktaM ceti| aprAptaireva ghaTAdiniSpattidarzanAt darzanAnurodhenaivAtiprasaGgabhaGgAt / pIDane ca bhAvaprakAzaH citau buddharAkAravatpariNAmo na saMbhavatItyagatyA pratibimbarUpatAyAM paryavasyati / tathA ca sukhAdirUpabuddhivRttipratibimbaH kUTasthacitau bhogaH / tasmin bhuktatvaM atItakAlotpattikatvam / atratyadhAtvarthasya bhogapadenaiva lAbhe vivakSA'sambhavAt / tathAca atItakAlotpattikoktabhogAnukUlasukhAdipariNAmavatItyartha iti / tyAgazca uktaduHkhajanakasaMyoga. virodhivibhAgAkUlavyApAraH / sa ca satvapuruSAnyatAkhyAtirUpa iti ca / '*yA dRSTA'smIti / atra vaMzIdharaH-'vastutastu avivekanimittakasaMyogavizeSAbhAvAdeva punaH pravRtterasaMbhavAdityarthaH' ityAha / * ghaTAdItyAdi Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdadvitIyahetunirAse kAryaprApteH kAraNAnaGgatve akSapAdasaMmatiH 277 AnandadAyinI . sambandha Avazyaka iti nirbandhakaraNe ca uktarItyA vyabhicArAtsaMbaddhAdapi rajjAderutpattyadarzanAt asaMbaddhotpAdane'pi na virodha ityarthaH / bhAvaprakAzaH 'ghaTAdiniSpattidarzanAt pIDane cAbhicArAdapratiSedhaH' (5-1-7) iti nyAyabhASyavArtikatAtparyaTIkAsaMmataH pAThaH / zatadUSaNyAmapyevameva / etatpUrvasUtraM ca-'prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptayA'viziSTatvAdaprAptayA'. sAdhakatvAcca prAptayaprAptisamau' iti / atra nyAyavArtikam yadi tAvadayaM hetuH sAdhyaM saMprAmoti ; prAptayA aviziSTaH / ko'vizeSArthaH ? ubhyovidymaantaa| nAvidyamAnassaMprApyate iti hetossAdhanArtho hIyate / atha na prApyate ; aprAptana hetunA aviziSTatvAdaheturbhavati / na hyAmiraprApto dahati! prAptayA pratyavasthAna prAptisamaH / aprAnayA pratyavasthAnamaprAptisamaH / anayorbhedenopanyAso vivakSAtaH / bhedavivakSAyAM prAptayaprAptisamAviti / abhedavivakSAyAmekamevottaram / yathA vRkSA vanamiti' / atra tAtparyaTIkA 'asatsAdhyate na tu sat / prAptaM ca sat / asataH prAptyasambhavAt ; tasmAnna sAdhyam / api ca yena yasya prAptistena tasyaikyameva / yathA--gaGgA sAgaraM prAptA sAgareNa saGgatA sAgareNAbhinnA ; tadvadevAbhinne cetsAdhyasAdhane nAsti sAdhyasAdhanabhAvaH / tasya bhedAdhiSThAnatvAdityapi draSTavyam / aprAptisamastu sphuTa eveti // ___nanu prAptyaprAptisamayormilitayoH sAdhanapratiSedhasyaikatvAt kathaM prAptyaprAptisamau vibhinnau iti ? ata Aha--anayorbhedopadezo vivakSAtaH iti / sAdhanapratiSedhasyaikatve'pi prApya vA'prApya veti vikalpabhedAdbhedavivakSetyarthaH / abhedavivakSAyAM tvekamevottaraM ; yathA vRkSANAM bahutvaM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH vivakSitvA bahuvacanaprayogo vRkSA iti; tadbahutvasaMkhyAyA ekatvaM vivakSitvA ekavacanaM ekaM vanamiti' iti / asmin sUtre ca'mRtpiNDaprAptAnAM daNDAdInAM nAvizeSo na ca sAdhyasAdhanabhAvanivRttiH ; na hi mRtpiNDaprApto daNDaH sAdhanatvaM jahAti ! nApItarat sAdhyatvaM jahAti ! atha manyase ! ghaTastatra sAdhyaH ; tasyacAvidyamAnasya kiM sAdhanena ? nAvidyamAnasya sAdhanam ; apitu mRtpiNDo ghaTIkriyate / kimidaM ghaTAkriyata iti ? mRdavayavAH pUrvavyUhaparityAgena vyUhAntaramApadyante vyUhAntarAcca ghaTotpattiH / pIDane cAbhicArAdaprAptayApi sAdhakatvaM dRSTam / ko'prAptayarthaH ? parasparopazleSamantareNa sAdhakatvam / anyathA tUddezenAyaM prApta eva niyamAt / iyaM ca jAtiH sarvahetvapavAdadvArikA / yadi jJApako heturapadizyate tathA'pi / yadi kArakastathAspIti' iti nyAyavArtikam / atra tAtparyaTIkA-sUtraM tavyAcaSTemRtpiNDaprAptAnAM daNDAdInAM na gaGgAsAgaravadaMvizeSaH / mRdavayavAH pUrvavyUhaparityAgeneti / sAdhyaM-karma / tacca mRdavayavAH te ca siddhA evetyavyabhicAraH / ghaTastu phalaM na sAdhya iti bhAvaH / uttaraM parasparopazleSamantareNa sAdhakatvamiti / anyathA tUddezenAsau prApta eva; yaduddezenAbhicAraH zyenAdinA kriyate tasyaiva pratyavAyo bhavati nAnyasyeti niyamaH ; atrApi saMyuktasaMyogAdiH sambandha upeyaH / tasyApi hetutvaM kriyAM prati dRSTam / yathA pakAkhyAyAM bhuvi' iti / atra yadyapi 'anayoruttaraM' ityuttarasUtrAvataraNe ; 'ubhayathA khalvayuktaH pratiSedhaH' ityuttarasUtre ca nyAyabhASyavAkyamanurudhya pUrvasUtrAt 'prApya sAdhyam' iti bhAgasya AprAptayA'sAdhakatvAdityatra nayatiriktAMzasya cAnuvRttimAzritya mRdavayavAnAM sAdhyatvamupapAdya uttarasUtrArtho varNitaH ; tathA'pi pUrvasUtre hetusAdhyapade parasparasambandhayarthadvaye svarase; Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdadvitIyahetunirAse sAMkhyavRddhagAdhAdUSaNam 279 sarvArthasiddhiH 1* atra kAryamaprAptairityupaskAryam / etena asattvAnnAsti sambandhaH kArakaissattvasaGgibhiH / asambandhasya cotpattimicchato na vyavasthitiH // iti sAGyavRddhagAdhA'pi prtyuktaa| iha tu svocitAtkArakacakrAttatsambandhatazca kAryadRSTerityavyavasthAmUlaghAtaH / etena AnandadAyinI upaskArya-adhyAhAryam / etenetyasyArthamAha-iha viti| eteneti--pUrva kAlapakSakAnumAnasya parapakSAnusAreNa dUSaNamuktam / idAnI pratyakSAdibhi bhAvaprakAzaH kAryabodhakaM cAnyanna kiJcidapi padamasti / uttarasUtre ca abhicArAditi hetuvizeSasamarpakaM padaM pIDanapadaM ca tatsambandhikAryavizeSArthakam / ghaTAdipadamapi kAryavizeSavAci / ata eva vArtike kArakajJApakobhaya. sAdhAraNyoktiH ; 'asatsAdhyate' ityAditAtparyaTIkoktizca svarasatassaMgacchate / prAptayaprAptisamayorekottaratvaM ca tatraivoktam / ataH pUrvasUtrAt sAdhyamaprApya hetoH iti trayamanuvartate / hetoriti paJcamI / jAtAvekavacanam / hetossAdhyamaprApya ghaTAdiniSpattidarzanAdapratiSedha ityeko'rthaH / ghaTAdehetozca parasparopazleSasambhAvanAM pratyakSabAdhena viphalayituM 'niSpattidarzanAt ' iti / yatra ca sA sambhAvanA nAsti tadabhiprAyeNa pIDane cetyAdi / hetorabhicArAt sAdhyamaprApya pIDane cApratiSedha iti tadartha ityabhipretya paryavasitamAha-* atra kAryamaprAptairityupaskAryAmati / etena pUrvasUtre vizvanAthena vRttau kAryaprAptayaprAptiparatayA vivaraNamapi saMgacchate iti bodhyam / nyAyabhASyAdikamakSapAdahRdayAnanusArIti buddhisare (56) vakSyate // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vimataM pUrvAparakAlayorapi sat prameyatvAt sattvAdvA Atmavat / vigItaH kAla etaddhaTAdimAn kAlatvAt etatkAlavadityAdinirastaH; sarvalokapratyakSAdivAdhAt / *kArakavyaJjakAnAM ca vyavahAravyavasthitiH / * kinimitteti vaktavyaM * sarvanityatvavAdinA // AnandadAyinI bAdho'pIti vaktuM (kAryaprAptakAraNAnAmevotpAdakatvamiti sattvasAdhakarUpasya nirastatvAt pratyakSAdibhirbAdho'pi siddha iti vizeSa iti dUSitasyApi) punaranuvAdaH / anyathA AdizabdoktAnumAnAdInAM tulyatayA pratipakSatvaprasaGga iti dhyeyam / vyaJjakatvamevotpAdakatvaM tadatirekeNotpAdakatvAbhAvAt / tatra siddhatvamanukUlameva / na ca kArakavyaJjakavyavasthitI na syAtAmiti vAcyam ; tAratamyamAdAya vyavasthAsaMbhavAt / tathAca pUrvoktA doSA ityAha-kArakavyaJjakAnAM ceti / . bhAvaprakAzaH 1* kArakavyaJjakAnAM ca vyavahAravyavasthitiH / ityatra vyavahAravyavasthitirityanena 'na vyavasthAnupapatteH, ityakSapAdasUtrasthavyavahArazabdArtha uktaH / tena vAcaspatinA svAyambhuvamatamAtrApAkaraNaparatayA yojitamapi tatsUtraM kApilasvAyambhuvamatadvayanirasana eva svarasamiti bodhitam / * kinnimitteti-pAtaJjalabhASye-- utpattisthityabhivyaktivikArapratyayAptayaH / viyogAnyatvadhRtayaH kAraNaM navadhA smRtam // ityuktayA kArakavyaJjakabhedasya pUrvapakSiNA'pi vyavasthApanIyatvAditi bhaavH| * sarvanityatvavAdineti-nAtra niranvayavinAzApratiyogitvarUpaM Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] sarvanityatve paroktAnumAnanirAsaH kArakavyaJjakasvarUpabhedavyavasthAnupapattizca 281 bhAvaprakAzaH nityatve vivAkSatam ; vainAzikArdhavainAzikamatadvaye niranvayavinAzAGgIkAre'pi sAMkhyavat siddhAnte'pi bhAvAntarAbhAvapakSAzrayaNena avasthAnAmanityatvAGgIkAre'pi niranvayavinAzAnabhyupagamena vivAdasyaiva vilayaprasaGgAt / kiMtu sarvakAlasambaddhatvam / siddhAnte'vasthAnAM kArakavyApArAtpUrvamasattvAGgIkAreNa na nityatvam / sAMkhyamate tu na tathA; yathA''hAkSapAdaH--'sarva nityaM paJcabhUtanityatvAt 4-1-29 iti| atra tAtparyaTIkA-'paJcabhUtAtmakaM khalvetat goghaTAdikAryamupalabhyate / vyapadizanti hi mRddhaTo mRccharIramiti / bhUtAni ca nityAni / teSAmucchedasya naiyAyikairanabhyupagamAt / tena bhUtAnAM goghaTAdInAM nityateti pUrva:pakSaH / etAdvicArAvasare 'na vyavasthAnupapatteH' iti sUtrAvataraNabhASyam-' avasthitasyopAdAnasya dharmamAtraM nivartate dharmamAtramupajAyate / sa khalutpattivinAzayorviSayaH / yaccopajAyata tat prAgapyupajananAdasti / yacca nivartate tannivRttamapyastIti / evaM ca sarvasya nityatvamiti' iti / evaM 'na payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt ' 3-2-14 iti sUtre'pi 'payasaH pariNAmo na vinAzaH ityeka Aha ; pariNAmazca avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiriti / guNAntaraprAdurbhAva ityapara Aha ; guNAntaraprAdurbhAvazca sato dravyasya pUrvaguNanivRttau guNAntaramutpadyate iti / sa khalvekapakSIbhAva eva ; atra tu pratiSedhaH' iti ca / atrApi tAtparyaTIkA--'bhASye guNAntaraprAdurbhAva iti-dravyaM taavtsdev| guNo'pa san kevalamanudbhUta aasiit| ekazcodbhUta gunnH| tatra ya udbhUtastirobhavati pUrvaguNasya nivRttau tirobhUtau guNAntaramutpadyate tadbhavatItyarthaH' iti / atra nyAyabhASye 'avasthitasya dravyasya' ityAdipAtaJjalasUtrabhASyAnupUrvIdarzanena kApilAH pAtaJjalAzca sarvanityatvavAdinaH iti sidhyati / evaM pAtaJjalasAGkhyadarzana yorekapakSIbhAvo'pi / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadvya bhAvaprakAzaH yogasUtre (1-9) tatvavaizAradyAM na khalu sAMkhyIye rAddhAnte abhAvo nAma kazcidasti vastudharmaH !' iti vAcaspatinA pAtaJjalarAddhAntasyApi sAMkhyIyatvokteH ; nyAyakaNikAyAM tenaiva 'trisraHkhalvimA bhAvapariNatividhA bhavanti sAMkhyAnAm' iti etena (3-1-13) ityAdi yogasUtrArthasya sAMkhyasambandhitvAbhidhAnAt vedAnteSu pAtaJjalAnAM sezvarasAMkhyavyapadezadarzanAt yogabhASye pAdAnte ' iti pAtaJjale sAMkhyapravacane' ityuktezca / etena 'sAMkhyasya nityaikAntavAdaniyatAn prayogAnanvAha' iti 'santi prAgapyavasthAH' ityetadavataraNAcAryasUktirapi niyUMDhA ; ubhayorapyavasthAnAM sarvakAlasambandhitvasya sammatatvAt / niranvayavinAzAnaGgIkAreNa prAgabhAvadhvaMsayoratItAnAgatAvasthArUpatayA abhivyaktervartamAnAvasthArUpatayA'vasthAnAM parasparAbhAvarUpatvena nAzAbhAvasyApi vartamAnAvasthArUpatvAbhyupagamena kAlAdibhedenAvasthAnAmekatra virodhavirahAt / avasthAnAM dharmatayA atItAdilakSaNapariNAmasya dharmaniSThatvAt ; tathAhi'etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH' (3-13) iti pAtaJjalaM sUtraM sarvanityatApUrvapakSanidAnamiti pratIyate / tatra yogabhASyam---' etena-pUrvoktena cittapariNAmena dharmalakSaNAvasthArUpeNa bhUtendriyeSu dharmapariNAmo lakSaNapariNAmo'vasthApariNAmazcokto veditavyaH / tatra vyutthAnanirodhayodharmayorabhibhavaprAdurbhAvau dharmiNi dharmapariNAmo lakSaNapariNAmazca nirodhastrilakSaNaH tribhiradhvabhiryuktaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA dharmatvamanatikrAnto vartamAnaM lakSaNaM pratipanno yatrAsya svarUpeNAbhivyaktiH; eSo'sya dvitIyo'dhvA ; nacAtItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktaH' iti / atra tatvavaizAradI--'abhivyaktiH smudaacaarH| eSo'sya prathamamanAgatamadhvAnamapekSya dvitIyo'dhvA / syAdetat ; anAgatamadhvAnaM hitvA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 283 bhAvaprakAzaH cedvartamAnatAmApannastAM ca hitvA'tItatAmApatsyate ! hanta bhoH ! adhvanAmutpattivinAzau syAtAm ! na ceSyete! na hyasata utpAdo nApisato vinAzaH ! ityata Aha- -na ceti / nacAtItAnAgatAbhyAM sAmAnyAtmanA'vasthitAbhyAM viyukta ityarthaH ' iti / evaM ' etena bhUtendriyeSu dharmadharmibhedAt trividhaH pariNAmo veditavyaH / paramArthatastveka eva prinnaamH| dharmisvarUpamAtro hi dharmaH / dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcAyata iti / tatra dharmasya dharmiNi vartamAnasyaivAdhvakhatItAnAgatavartamAneSu bhAvAnyathAtvaM bhavati ; na dravyAntaratvam / yathA suvarNabhAjanasya bhittvA - nyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvamiti' iti bhASyam / ' eSa trividhaH pariNAmo dharmadharmibhedAt -- dharmadharmiNorbhedamAlakSya tatra bhUtAnAM pRthivyAdInAM dharmiNAM gavAdirghaTAdirvA dhrmprinnaamH| dharmANAM ca atItAnAgatavartamAnarUpatA lakSaNapariNAmaH / vartamAnalakSaNApannasya gavAderbAlyakaumArayauvanavArdhakyamavasthApariNAmaH / ghaTAdInAmapi navapurAtanatA'vasthApariNAmaH / evamindriyANAmapi dharmiNAM tattannIlAdyAlocane dharmapariNAmaH / dharmasya vartamAnatAdirlakSaNapariNAmaH / lakSaNasya ratnAdyAlocanasya sphuTatvAsphuTatvAdiravasthApariNAmaH / so'yamevaMvidho bhUtendriyapariNAmo dharmiNo dharmalakSaNAvasthAnAM bhedamAzritya veditavyaH / abhedamAzrityAha -- paramArthatastu iti / tuzabdo'bhedapakSAdvizinaSTi / pAramArthikatvamasya jJApyate na tvanyasya pariNAmasya niSidhyate / kasmAt ? dharmisvarUpamAtro hIti / nanu yadi dharmivikriyaiva dharmaH ! kathaM tarhi asaGkarapratyayo loke pariNAmeSu ityata reti / dharmazabdena dharmalakSaNAvasthAH parigRhyante / eva vikriyetyekA cAsaGkIrNA ca / tArANAmabhede'pi dharmiNaH parasparAsaGkarAt / nanu dharmiNA dharmANAmabhinnatve dharmiNo'dhvanAM ca bhede Aha-- dharmadvAtadvAreNa dharmiNa Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH dharmiNo'nanyatvena dharmeNApIha dharmivadbhavitavyamityata Aha-tatra dharmasyeti / bhAvaH---saMsthAnabhedaH / suvarNAderyathA bhAjanasya rucakasvastikavyapadezabhedo bhavati ; tanmAtramanyathA bhavati / na tu dravyaM suvarNamasuvarNatAmupaiti / atyantabhedAbhAvAditi vakSyamANo'bhisandhiH iti tatvavaizAradI / 'atra lakSaNapariNAme sarvasya sarvalakSaNAyogAdadhvasaMkaraH prAmotIti parairdoSazcodyata iti tasya parihAraH-- dharmANAM dharmatvamaprasAdhyam / sati ca dharmatve lakSaNabhedo'pi vAcyaH / na vartamAnasamaya evAsya dharmatvam ; evaM hi na cittaM rAgadharmakaM. syAt / krodhakAle rAgasyAsamudAcArAt iti / kiJca trayANAM lakSaNAnAM yugapadekasyAM vyaktau nAsti saMbhavaH / krameNa tu svavyaakAJjanasya bhAvo bhavediti / uktaM ca-rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante / sAmAnyAni tvatizayaissaha pravartante tasmAdasaMkara' iti yogabhASyaM / atra tatvavaizAradI- paroktaM doSamutthApayati-atra lakSaNapariNAma iti / yadA dharmo vartamanastadaiva yadyatIto'nAgatazca tadA trayo'pyadhvAnaH saMkIryeran / anukrameNa cAdhvanAM bhAve'sadutpAdaprasaGga iti bhAvaH / pariharati-tasya parihAra iti / vartamAnataiva hi dharmANAmanubhavasiddhA tataH prAkpazcAtkAlasaMbandhamavagamayati / na khalvasadutpadyate ! na ca sadvinazyati ! tadidamAha-evaM hi na cittaM iti / krodhottarakAlaM hi cittaM rAgadharmakamanubhUyate! yadA ca rAgaH krodhasamaye anAgatatvena nAsIt tatkathamasAvutpadyeta? anutpannazca kathamanubhUyeta? iti / bhavatvevaM tathA'pi kuto'dhvanAmasaMkara iti pRcchati--kiJceti / kiM kAraNamasaMkare ? caH punararthe / uttaramAha--trayANAmiti / trayANAM lakSaNAnAM yugapannAsti saMbhavaH / kasmin ? ekasyAM cittavRttau / krameNa Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 285 bhAvaprakAzaH tu lakSaNAnAmekatamasya svavyaJjakAJjanasya bhAvo bhavet - saMbhavet / lakSyAdhInanirUpaNatayA lakSaNAnAM lakSyAkAreNa tadvattA / atraiva paJcazikhAcAryasaMmatimAha uktaMceti / etacca prAgeva vyAkhyAtam / upasaMharati -- tasmAditi / AvirbhAvatirobhAvarUpaviruddhadharbhasaMsargAdasaMkarosdhvanAmiti' iti / atrodAhRtaM paJcazikhAcAryavAkyaM ' pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH ' 2-15 iti sUtrabhASye'pyudAhRtam / tathAca tadbhASyam" prakhyApravRttisthitirUpA buddhiguNAH parasparAnugrahatantrA bhUtvA zAntaM ghoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevArabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante sAmAnyAni tvatizayaissaha pravartante / evamete guNA itaretarAzrayeNopArjita sukhaduHkhamohapratyayA iti sarve sarvarUpA bhavanti / guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti' iti / tatra tatvavaizAradI-' tadevamaupAdhikaM viSayasukhasya pariNAmatassaMskAratastApasaMyogAcca duHkhatvamabhidhAya svAbhAvikamAdarzayati-guNavRttivirodhAcceti / vyAcaSTe1 prakhyeti / prakhyApravRttisthitirUpA buddhirUpeNa pariNatA guNAH / satvarajastamAMsi parasparAnugrahatantrAH zAntaM - sukhAtmakaM ghoraM duHkhAtmakaM mUDhaMviSAdAtmakameva pratyayaM sukhopabhogarUpamapi triguNamArabhante / na ca so'pi tAdRzapratyayarUpo'sya pariNAmaH sthira ityAha - calaM ca guNavRttamiti kSipariNAmi cittamuktaM iti / nanvekaH pratyayaH ; kathaM parasparaviruddha zAntaghoramUDhatvAnyekadA pratipadyate ? ityata AharUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante iti / rUpANi aSTau bhAvA dharmAdayaH / vRttayaH -- sukhAdyAH / tadiha dharmeNa vipacyamAnenAdharmastAdRzo virudhyate / evaM jJAnavairAgyaizvaryaiH sukhAdi ---- Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH bhizca tAdRzAnyeva tadviparItAni virudhyante / sAmAnyAni tu asamudAcaradrapANyatizayaissamudAcaradbhissahAvirodhAtpravartante iti / nanu gRhNIma etat ; tathA'pi viSayasukhasya kutassvAbhAvikI duHkhatA ? ityata Aha-evameta iti / upAdAnAbhedAdupAdAnAtmakatvAcco pAdeyasyApyabheda ityarthaH / tatkimidAnImAtyantikameva tAdAtmyam ? tathAca buddhivyapadezabhedau na kalpyete ityata Aha--guNapradhAneti / sAmAnyAtmanA guNabhAvo'tizayAtmanA ca prAdhAnyam / tasmAdupAdhitaH svabhAvatazca duHkhameva sarvaM vivekina iti // __sarvasya sarvAtmakatve'pi vizeSaH prakRtasUtrAnantara 3-14 sUtrabhASye prakaTIkRtaH / sarvaM sarvAtmakamiti prakramya 'dezakAlAkAranimittApabandhAna khalu samAnakAlamAtmanAmabhivyaktiriti ' iti / tatra tatvavaizAradI'yadyapi kAraNaM sarva sarvAtmakam ; tathA'pi yo yasya kAryasya dezaH; yathA kuGkumasya kAzmIraH ; teSAM sattve'pi paJcAlAdiSu na samudAcAraH iti na kuGkumasya paJcAlAdiSvabhivyaktiH / evaM nidAghe na prAvRSassamudAcAra iti / tasmAt dezakAlAkAranimittAnAM apabandhAt-apagamAt na samAnakAlamAtmanAM---bhAvAnAM abhivyaktiriti' iti / evaM 'kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH; iti taduttarasUtrabhASyAdikaM ca / prakRtasUtre bhASyam-' avasthApariNAme kauTasthyadoSaprasaGgaH kaizciduktaH / katham ? adhvano vyApAreNa vyavahitatvAt / yadA dharmaH svavyApAraM na karoti tadA'nAgato yadA karoti tadA vartamAno yadA kRtvA nivRttaH tadA atIta ityevaM dharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prApnotIti parairdoSa ucyate; nAsau doSaH; kasmAt ? guNinityatve'pi guNAnAM vimardavaicitrayAt / yathA saMsthAnamAdimat dharmamAtraM zabdAdInAM vinAzya Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 287 bhAvaprakAzaH vinaashinaaN| evaM liGgamAdimaddharmamAtraM satvAdInAM guNAnAM vinAzyavinAzinAM; tasmin vikArasaMjJeti / tatredamudAharaNaM-mRddharmI piNDAkArAddharmAddharmAntaramupasaMpadyamAno dharmataH pariNamate ghaTAkAra iti / ghaTAkAro'nAgataM lakSaNaM hitvA vartamAnalakSaNaM pratipadyate iti lakSaNataH pariNamate / ghaTo navapurANatAM pratikSaNamanubhavan avasthApariNAmaM pratipadyate iti / dharmiNo'pi dhrmaantrmvsthaa| dharmasyApi lakSaNAntaramavasthetyeka eva dravyapariNAmo bhedenopadarzita iti| evaM padArthAntareSvapi yojyamiti / ete dharmalakSaNAvasthApariNAmA dharmisvarUpamanatikrAntA ityeka eva pariNAmaH sarvAnamUn vizeSAnabhiplavate / atha ko'yaM pariNAmaH ? avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH' iti / atra tatvavaizAradI-atrAntare paroktaM doSamutthApayati-avastheti / avsthaaprinnaame-dhrmlkssnnaavsthaaprinnaame| kauTa. sthyadoSaprasaGga ukto dharmidharmalakSaNAvasthAnAm / pRcchati---kathamiti / uttaramAha --- adhvano vyApAreNeti / dadhnaH kila yo'nAgato'dhvA tasya vyApAraH kSIrasya vartamAnatvam ; tena vyvhittvaaddhetoH| yadA dharmaHdadhilakSaNaH svavyApAraM--dAdhikAdyArambhaM kSIre sannapi na karoti tadA'nAgataH ; yadA karoti tadA vartamAnaH ; yadA kRtvA nivRttassanneva khavyApArAddAdhikAdyArambhAt tadAtIta ityevaM traikAlye'pi sattvAt dharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prApnoti / sarvadA sattA hi nityatvam ! caturNAmapi ca sarvadA sattve'sattve vA notpAdaH / tAvanmAnaM ca lakSaNaM kUTasthanityatAyAH / na hi citizakterapi kUTasthanityAyAH kazcidanyo vizeSa iti bhAvaH / pariharati-nAsau doSa iti / nAsau doSaH / kasmAt ? guNinityatve'pi guNAnAM vimardaH-anyo'nyAbhibhAvyAbhibhAvakatvaM ; tasya vaicitryAt / etaduktaM bhavati-yadyapi Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH sarvadA sattvaM caturNAmapi guNiguNAnAM ; tathA'pi guNavimardavaicitryeNa tadAtmabhUtatadvikArAvirbhAvatirobhAvabhedena pariNAmazAlitayA na kauTasthyam / citizaktestu na svAtmabhUtavikArAvibhavatirobhAva iti kauTasthyam / yathA''hu: nityaM tamAhurvidvAMso yatsvabhAvo na nazyati / iti / vimardavaicitryameva vikAravaicitraye hetuM prakRtau vikRtau ca darzayati-yatheti / yathA saMsthAnaM--pRthivyAdipariNAmalakSaNaM Adimat dharmamAtraM vinAzi-tirobhAvi / zabdAdInAM-zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAM svakAryamapekSyAvinAzinAM--atirobhAvinAM / prakRtau darzayati-evaM liGgamiti / tasmin vikArasaMjJA na tvevaM vikAravatI citizaktiriti bhAvaH / tadevaM parIkSakasiddhAM vikRtiM ca prakRtiM codAhRtya vikRtAveva lokasiddhAyAM guNavimardavaicitryaM dharmalakSaNAvasthApariNAmavaicitryahetumudAharati-tatredamudAharaNamiti / na cAyaM niyamo lakSaNAnAmevAvasthA pariNAma iti sarveSAmeva dharmalakSaNAvasthAbhedAnAmavasthAzabdavAcyatvAdeka evAvasthApariNAmassarvasAdhAraNa ityAha--- dharmiNo'pIti / vyApakaM pariNAmalakSaNamAha-avasthitasyeti / dharmazabda Azritatvena dharmalakSaNAvasthAvAcakaH' iti // atra vijJAnabhikSuNA yogavArtike 'evaM ca sati pUrvadharmAtItatAyAM dharmAntarAbhivyaktirityevaMrUpapariNAmalakSaNAnnityatvamavasthAnAmapi bhavadbhirvaktavyaM na tu vinAzaH / avasthAnAM ca nityatve kimapyanityaM na syAdityevaM dharmadhAdikaM sarvaM jagat kUTasthaM syAt iti parairdoSa ucyate ityupasaMhAra.' ityaadyuktm| atra yogabhASye dharmadharmipade parityajya guNinityatve'pItyAdyuktayA avizeSazabdavAcyazabdAditanmAtrapariNAmaH liGgazabdavAcyamahattatvapAraNAmazca tatvAntarahetubhUtaH / 'vizeSAvizeSa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogadarzanayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 289 bhAvaprakAzaH liGgamAtrAliGgAni guNaparvANi 2 / 19 / iti sUtroktaH kathitaH / etena yadyapi vizeSANAM bhUtendriyANAM dharmalakSaNAvasthApariNAmastu na tatvAntarotpattau hetuH / athA'pi ubhayoravailakSaNyameva anugatalakSaNAkrAntatvAditi bodhitam / guNAnAM na nAzaH apitUdbhavAbhibhavAveveti vizeSAvizeSetyAdisUtrabhASye spaSTam / evaM ca 'na payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt' ityakSapAdasUtre tatvAntarotpattihetupariNAmAbhiprAyeNaiva guNAntaraprAdurbhAvAdityuktamiti bodhyam // nanu 'na vyavasthAnupapatteH' ityetadavataraNanyAyavArtike 'sarva nityamityetadyathA varNayanti' ityetadvivaraNe tAtparyaTIkAyAM tadevaM sAGkhyAnAM matamapAsya khAyambhuvAnAM matamapAkartumupanyasyati-apare tu sarvaM nityaM ityetadanyathA varNayantItyavatArya trividhapariNAmaM dharmadharmiNorbhedAbhedaM khAyambhuvasammataM pradaya -- na vyavasthAnupapatteH' iti nyAyasUtrasya tannirAsa. katvamupapAdya sAGkhyavatsatkAryAbhyupagame khayaM vArtikakAra Aha' ityuktam / etatparyAlocanAyAM svAyambhuvAnAmeva pariNAmatraividhyabhedAbhedavAditayA'nekAntavAditvaM ; sAGkhyAnAmabhedavAditvena ekAntavAditvameveti pratIyate / trividhapariNAmayogasUtrabhASye ca pAtaJjalAnAmanekAntavAditvaM sphuTamuktamityubhayornityaikAntavAditA na ghaTate iti cet ; ucyate-nyAyakaNikAyAM vAcaspatireva sAGkhyAnAM trividhapariNAmavAditAmabhANIt / anupadamevAcAryAsteSAM bhedAbhedavAditAM vyaktIkariSyanti // __ atra yogabhASye-sAGkhyazAstrapravartakapaJcazikhAcAryavAkyodAharaNapUrvakaM dharmANAM (avasthAnAM) sarvadA sattvaM sthApitam / vAcaspatinA'pi tadRDhIkRtam / yathoktaM kumArilena rUpAdikaM prastutya zlokavArtike SARYARTHA. 19 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH na hi vyaktau vizeSo'sti na cAvaraNavAraNam / / AnandadAyinI kimabhivyaktirAvaraNanivRttiH tadanukUlavyApAro vA? nobhayatra tAratamya bhAvaprakAzaH upamAnaparicchede pRthivyAdiSu caiteSAM satAmeva svabhAvataH / pariNAmAdibhirvyaktiryathAdRSTayavadhAryate / / na hi zaktayAtmanA kiJcidasajjanma prapadyate ! / iti / AtmavAde'pi nacAvasthAntarotpAde pUrvAtyantaM vinazyati / uttarAnuguNatvAtta samAnyAtmani lIyate / svarUpeNa hyavasthAnAM anyonyasya viredhitA / aviruddhastu sarvAsu sAmAnyAtmA pravartate // iti / etacca udAhRtapaJcazikhAcAryavacanasamAnArthakam / evaMcAvasthAnAmapi sarvakAlasaMbandhitvamubhayasaMmatameva / yogabhASye arthakriyAkAritvatadabhAvopapAdanabhanekAntAzrayaNena kRtam / nAvasthAnAM sarvakAlAsaMbandha uktaH / sAMkhyaistu-- anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca guNAH / . . . . pravartate triguNatassamudayAcca / pariNAmatassAlalavatpratipratiguNAzrayavizeSAt / ityanena 'guNinityatve'pi' ityAdiyogabhASyokta evArtho'nekAntapakSamanavaSTabhyaivokta iti pakSadvayatAtparyamAkalayya vAcaspatinA tAtparyaTIkAyAM tathoktamiti sudhIbhirUhyam / / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] abhivyakteH sAdhyatvAnupapattiH apasiddhAntaH tirodherduvacatvaM ca 291 sarvArthasiddhiH tayorapi bhavatpakSe nityatvAtsAdhyatA katham ? / AvArakaM ca nityaM cet nityamAvaraNaM bhavet // anyathA tvapasiddhAntaH tattirodhizca durvacaH / tirodhiM tannivRttiM ca nAnityau tasya manyase! // AnandadAyinI mastItyarthaH / tattAratamyAGgIkArepi tadAdAya na vyavasthA saMbhavatItyAhatayorapIti / abhivyaktayAvaraNayorityarthaH / AvaraNatadvAraNayorityanye / sarvanityatvavAdinaH AvaraNanivAraNameva na syAt ; dUre tattAratamyamiti bhAvaH / AvaraNatannivRttyoryogapadye virodhamapyAha-AvArakaM ceti / anyathA-anityatve sarvanityatvavAdinaH kAdAcitkasattvaprasaGgena apasiddhAnta ityarthaH / tattirodhizceti-tirodhAnaM nAma jJAnapratibandho vA tatsAmagrIrUpasannikarSapratibandho vA ? ubhayatra jJAnasannikarSoM sto na vA ? Aye vidyamAnayossarvadA sattvena nityatayA nivRttyanutpattiprayojakatvarUpapratibandhAsaMbhavAt / dvitIye asatastava sarvadaivAsattvAnivRttyanutpattiprayojakatvaM zazazRGgAderiva na sambhavatItyarthaH / tirodhAnatannivRttyoranityatve cAsata utpattiprasaGgaH / tannityatvAGgIkAre dUSaNAntaramAha-tirodhimiti / anityazvAnityA cAnityau / 'pumAn striyA' iti puMsazzeSaH / ___ anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca guNAH // iti sRSTayarthaM satvarajastamasAmanyonyAbhibhavoktiranupapannetyarthaH / satvaM rajastamasI abhibhUya zAntAtmAno vRttIrlabhate / rajamsatvatamasI abhibhUya ghorAtmAno vRttIH / tamassatvarajasI abhibhUya mUDhAtmAno 19* Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mithazcAbhibhavAdyuktirguNeSvevamanarthikA / samAnadezakAlatvamabhAvapratiyoginoH // sahante kvApyagatyaiva na tathAnAnyathA gateH / apicAzeSanityatve paurvAparya na kutracit // vyaktibhogApavargAdisAdhyatoktirato mudhA / svapravRttyAdinaiSphalyaM shaastraaderpynutthitiH|| AnandadAyinI vRttIriti sRSTayarthamanyonyAbhibhavoktiya'rthA abhibhavasya nityatvena svatassiddhatvAdityarthaH / kecittu-tirodherdurvacatvamevAha-tirodhiM tannivRttiM ceti / bhAvAbhAvayorekatra vRttyasambhavA(vRttyayogA)diti bhAvaH / evaM ca sati dUSaNAntaraM ca bhavatItyAha- mithazcetItyAhu / bhAvAbhAvayorekadaikatra vRttissaMyogatadabhAvayorivopalabdhyanyathAnupapattayA sAdhayitavyA / tathAca tirodhitadabhAvayornityatve'pi tirodhena durvacatvamityatrAha-samAnadezeti / yadvA tirodhitadabhAvayornityatvAGgIkAre bhAvAbhAvAtmakayostayossamAnadezakAlatvaM viruddhamaGgIkaraNIyamiti dUSaNAntaramAha-samAneti / asadutpattyaGgIkAreNApi nirvAhasambhavAnnAnyathA gatiriti bhAvaH / kiJcAzeSanityatve paurvAparyAbhAvAttayavahArocchedaH; abhivyaktayAdInAM sAdhyatoktizcArthazUnyetyAha- apiceti / sAdhya sAdhanabhAvasya sarvanityatvamate bAdhAt pravRttinivRttivaighaTyaM zAstrAprAmANyaM ca syAccArvAkasyevetyAha--svapravRttIti / prathama Adizabdo nivRttiprH| apagoraNAdernityasya nivRttyA parihArasambhavAditi bhAva / kRSyAdejyotiSTomAdyapUrvasya prayatnasAdhyatvAsambhavAcca sAdhyatAbodhakAnumAnAdikaM dvitIyasyArthaH / anutthitiH-- anantarasthiti / pramANA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sarvAnatyatve paurvAparyAsaMbhavaH svapravRttivaiphalyaM zAstrAnutthitirityAdi 293 sarvArthasiddhiH sAGkhyacArvAkayossyAtAM sAdhyasAdhanayAdhanAt / ayogyatvaM tirodhAnaM yogyatvaM vyaktirityapi // tannityAnityatAbhyAM te vivakSitavighAtakRt / indriyapratighAtena bhAgairbhAga ntarAvRtiH / / yathA'nyatra tathA nAtra kAdAcitkadazAtyajaH / asambhavanirastaM ca grasanodsanAdikam / AnandadAyinI (anumAnA)pekSayA pazcAt sthitiH-aprAmANyAmiti yAvat / kecittu anutthitiH-vyarthapravRttyanusaraNamityartha ityAhuH / sAGkhyacArvAkayorityatra cArvAkagrahaNaM dRSTAntArtham / yathA cArvAkamate kAryakAraNa bhAvasya sAdhanAbhAvAt pravRttyAdivaiphalyaM zAstrAderaprAmANyaM ca tathA sAGkhyasyApi syAdityarthaH / ayogyatvamiti-pratyakSAyogyatvaM tadyogyatvaM cetyarthaH / vivakSitavighAtakRditi-anabhivyaktasya kadAcidabhivyaktayarthaM pravRttyAdisAphalyasamarthanabhaGgakRdityarthaH / nanu pareSAM yastirAdhAnapadArthastadabhAvazca tAvevAsmAkamapi sta ityatrAha-indriyeti / indriyapratighAtaH-indriyapravRttinirodhaH / anyatra-anyeSAM pakSe / atratvatpakSe / kAdAcitketi-indriyapravRttenityatve tatpratighAtAyogAt tatpratighAtAGgIkAre pratighAtasya nityatayA'nabhivyaktasya kadAcidabhivyaktayayogAdityarthaH / nanu dantikapitthAdigrasanodgasanAdivanmRdAdibhirghaTAdepresanodsanAdikaM tirodhyabhivyaktizabdArthau bhavata ityata Aha - asambhavanirastaM ceti / mRtpiNDApekSayA'dhikaparimANasya ghaTAdeHmRdAdibhiH grasanodgasanAsambhavAdityarthaH / nanu " yathorNanAbha Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mRtpiNDAdiSu dussAdhaM zAstramapyanidamparam // aprAptAvavyavasthoktA prAptAvapi tavApatet / vyaktivAdo'ta evetyapyayuktaM tannirAsataH // stvaadigunnbhuuyisstthbhaagbhedaavyvsthiteH| triguNadravyasambandhaH pravAhAnAdirAtmanAm // AnandadAyinI ssRjate gRhyate ca' 'grasate ca carAcaram' ityAdizAstrANAM kA gatirityatrAha-zAstramapIti / tatrApyavasthAvizeSotpattilayAvAdAyopapattiri(papannami)ti bhAvaH / nanvaprAptAnAM janakatve atiprasaGgAt prAptasya janakatvAyogAdakAmenApyabhivyaktirvaktavyA; doSAzca yathAkathaMcitparihAryA ityAzaGkate--prAptAviti / ata eva tava vyaktItyanvayaH / abhivyaktiM prApyAprApya vA karotIti vikalpakSobhasya samAnatvAdityAha-ityapyayuktAmiti / nanu bhavanmate prakRtisambandho'nAdirityucyate sa ca karmasAdhya ityapi; tadvat kAryANAM pUrvasattve'pi sAdhyatvamastvityata Aha-sattvAdiguNabhUyiSTeti / satvarajastamobhUyiSThabhAgAnAmaMzAnAM dehAdirUpeNa pariNatAnAM avyavasthiteH-aniyatatvAt sambandhasyApyekatvAbhAvena bhinnabhinnatvAt bIjAGkuranyAyena pUrvapUrveSAM prakRtisambandhAnAmutpattirityarthaH / nanvevamanAditvoktiH katham ? ityatroha ---pravAhAnAdiriti / nanu jIvAnAM jJAnaM saMsAradazAyAM tirohitamitISyate / tirodhAnaM cAsya tatprAgabhAva eva / sa cAnAdiH / sa ca karmaNeti karmakRtatvaM katham ? ityAzaGkaya pravAhAnAdi(tayA) saMdidvikAsasaGkocarUpasaMtanyamAnakAdAcitkAvasthArUpatvAtprAgabhAvasya ka Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] grasanAdsanAsambhavaH vyaktAvapi kSaubhataulyaM svamate adoSatA ca 295 tatvamuktAkalApe tasmin satyeva tammAjjanirapi niyatA sarvArthasiddhiH sArvajJaprAgabhAvAtmA tirodhirapi karmiNAm / saMvidvikAsasaMkocapravAhAnAtiricyate / / tattatkarmapravAheNa tayorevaM vyavasthiteH / na hi svarUpato'nAderheturasmAbhiriSyate // yattu - kArakazaktirnAma tadgataM sUkSmaM kAryamiti kalpyate; tatpratibandhA pratiruNaddhi-tasminniti / tasmAdityatrApi svocitAditi vizeSaNIyam / yathA sarveSu dravyeSu tilA eva tailagAssvakAraNazaktayA sRjyante tathA tattatkAryaniyatapUrvabhAvitayA tattadutpAdakasvabhAvAstete bhAvAstathaiveti svIkAryam / anyathA dRSTahAnamadRSTakalpanaM ca / pratibandhantarAANa __ AnandadAyinI masAdhyatA na viruddhatyAha-sArvajJeti / karmiNAM--jIvAnAM / mUla eva 'zaktasya zakyakaraNAt' ityuktahetuM viziSya dUSayatItyAhayattviti / pratibandimevopapAdayati--yatheti / tilakAraNaparamparAyA eva tailAdirUpazaktimattvaM na tu sikatAtatparamparAyA ityatra kiM nidAnam ? iti zaGkAyAM tathA darzanAditi vyavasthApanIyaM ; tathA mRdAdInAmevAnvayavyatirekadarzanAt ghaTAdijanakatvaM nAnyeSAmiti vaktuM zakyatvAdityarthaH / dRSTahAnaM-dRSTayoranvayavyatirekayohAnam / adRSTasya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadvya tatvamuktAkalApaH tanimittAdinIteH sarvArthasiddhiH svavyAghAtaM cAbhipretyAha-tannimitteti / nimittAdInAM kAryotpAdanazaktirasti vA na vA? na cet / kathaM tannimittatvam ? anyeSAM vA kathamatannimittatvam ? asti cet ; sA kiM kAryasya sUkSmAvasthA anyA vA ? na pUrvaH? apAsiddhAntAt / upAdAne hi tatsattvamaGgIkaroSi! anyathA prakRtarivAtmano'pi prapaJcagarbhatvena prakRtitvaprasaGgAt / AtmA khalu ayaskAntavanirvyApAro'pi sanidhimAtreNa nimittamiSyate / tathA sati nimittopAdAnavaiSamyavilayAcca / nAzakeSu ca nAzyavRttirasti vA na vA? asti cet ; vahnau tUlavadvirodhaH / nacet kathaM tadeva tasya nAzakam ? na hyatadvRttistena nAzyate! zuktAvavidyamAnasya rUpyasya tayA AnandadAyinI kAryagarbhatvasya / anyeSAM--kAraNAdbhinnAnAmityarthaH / siddhAntAtikrame tvatpakSe zaktimattvAvizeSAdidaM nimittameva nopAdAnamiti vyavasthA na syAditi dUSaNe satyeva dUSaNAntaraM vaktuM vikalpayatisA kimiti / dUSayati--anyatheti / Atmano nimittatvaM nAstItyata Aha-AtmA khalviti / kiJca nAzakeSu nAzyamasti naveti vikalpamukhena pratibandhantaramAha-nAzakeSviti / vahnau nAzake yathA tUlaM viruddhaM tathA nAzakAntare'pi nAzyaM viruddhamityarthaH / kathaM tadeveti-vahireva tUlasya nAzakaH na jalAmiti niyamaH kathamityarthaH / parApAditAtiprasaGgamihApi darzayati-na hyatadvattIti / zuktAviti-anirvacanIyarajatapakSe'pi adhiSThAnatayA rajatanAzanimi Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM satkAryavAda tRtIyaturIyahetvornirAsaH sarvArthasiddhiH nAzaprasaGgAt / sarvatra vA atiprasaGgAt / dUSaNeSu ca dUSyaM vartate navA ? pUrvatra dUSaNatvAderiva tadvRttestena dUSaNAyogaH / uttaratra tadvRttirahitasya ghaTAderiva taddRSyatvaM na syAt / athaiteSu yathAdarzanaM vyavastheSyateH prakRte'pi tathA syAt / evaM nimittAdipratibandhaiva kAryasya kAraNabhAvassarvatra sarvasambhavaprasaGgazca nirastaH / yAni ca sAMkhyAnAM avasthAtadvatorabhedasAdhakAni teSu yadetat;paTastantubhyo na bhidyate taddharmatvAditi; atra tAvatpratijJAhetuvirodhaH spaSTaH / dRSTAntAbhAvena vyAptizca nAsti / yadyato bhidyate na tattasya dharma iti vyatirekavyAptirastIti cenna; sapakSebhyastantubhyo'pi vyAvRttatvena kevalavyatirekitvAyogAt / AnandadAyinI saraH ] 297 tatvAt prAptarajatanAzakatvaM dRSTaM nAprAptamiti pratibandyantaramityarthaH / kecittu-sAGkhyamata eva bhramasthale rajatasya zuktAvavidyamAnasya doSAdi - ghaTitasAgrayA'bhivyaktiriti vaktavyam, anyathAkhyAtyaGgIkAre tasyA nityatvaprasaGgenAnirmokSaprasaGgAt / tathAca tasya bhramatvamadhiSThAna sAkSAtkAramAtrasya nivartyatvAt / nivRttizca tirodhAnameva / tathAca prAptanivartakatve zuktau rajatasattvaprasaGgaH / tathA'GgIkAre ca sarvaM sarvatra varteta; sarvatra bhramasambhavAt / tathAca aprAptameva rajatama (mitya) bhivyaktaM tirohitamiti vAcyaM; tadA zuktirUpyatattulyatA prasajet; tathA ( evaM ) ca ApaNastharajatasyApi (satyarUpyasya zuktibhAvassyAnnivartanAmeti nyAyena) zuktirUpyavannivRttissyAdityarthaH / pratibandhantaramAha -- dUSaNeSviti / anena sarvasambhavAbhAvAditi vivakSitahetuzca dUSita ityAha- pratijJAhetuvirodha iti| dharmatvasya bhedaghaTitatvAditi bhAvaH / sapakSebhya iti - Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH yadapi tadupAdeyatvAttadabhinna iti etadapi pUrvavadeva / tadupAdeyatvaM ca tajjanyatvamAtraM vA tadvikAryatvaM vA tatsambandhitvaM vA taddharmatvaM vA tadabhinnatvaM vA anyadvA yatkizcit iti ? nAdyaH; nimittairapyabhedaprasaGgAt / na dvitIyaH taddharmatvahetUktadoSAdeva / ubhayatra paTAvasthA tantvAtmA na bhavati tantubhyo bhinnatvAt ghaTavat iti pratiprayogasya zakyatvAcca / * iSTo'pi hi tvayA'pi 1 AnandadAyinI 298 [jaDadravya tathAca asAdhAraNAnaikAntikatvamiti bhAvaH / ' paTastantubhyo'bhinnaH tadupAdeyatvAt yaduktasAdhyaM na taduktasAdhanaM na yathA ghaTaH ' ityanumAnAntaraM dUSayati - yadapIti / abhedastAdAtmyaM / pUrvavadevetivyApyatvAsiddhyAdidUSaNaduSTamityarthaH / dUSaNAntaraM ca vaktuM vikalpayati - tadupAdeyatvamiti / tatsambandhitvaM veti - saMyogasamavAyAnyataravattvamityarthaH / nimittairiti -- tatra vyabhicAra iti bhAvaH / taddharmatvahetUkteti dRSTAntAsiddhyAdidoSAderityarthaH / ubhayatra -- vikalpa dvaye'pi / hetvasiddhiM pariharati -- iSTo'pIti / bhavatA kAraNe sattvaM bhAvaprakAzaH 1 * iSTo'pi hItyAdi --yathoktaM tatvakaumudyAm (9) svAtmani kriyAnirodhabuddhivyapadezArthakriyAvyavasthAbhedAzca naikAntikaM bhedaM sAdhayitu marhanti / ekasminnapi tattadvizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAmeteSAmavirodhAt ' ityupakramya ' iha tantuSu paTaH iti vyapadezo'pi iha bane tilakA ityupapanna iti' iti (10) ' kAryANAmabhede'pi kathaJcidbhedavivakSayA''zrayAzrayibhAvaH ! yatheha vane tilakA ityuktaH' iti ca / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM kArye upAdAnAbhedasAdhanAnirvAhaH 299 __sarvArthasiddhiH tatra bhedo'pi! na tRtIyaH; kAraNeSu parasparasambandhiSu vyabhicArAt tvatpakSaNAsiddhezca / na hi '* dharmadharmiNostAdAtmyavAdinastatsambandhitvasambhavaH! AnandadAyinI hi kAryasyAGgIkRta! tasya tadbhedAbhAve tatra sattvAyogAditi bhAvaH / tathAca atrAnumAne bhinnatve sati abhinnasattAkatvaM tAdAtmyaM sAdhyamiti dhyeyam / asiddhimevopapAdayati-na hoti / tatra hetumAha __ bhAvaprakAzaH 1 * dharmadharmiNostAdAtmyavAdina iti-udAhRtavAcaspatigranthe bhedAbhedasya sphuTatvAt tatvakaumudyAM savikalpakanirUpaNAvasare 'astihyAlocanam! tataH paraM punarvastu dharmerjAtyAdibhiryayA / buddhayA'vasIyate sA'pi pratyakSatvena sammatA // ' (zlo+vA+pratya+sU 120) iti bhedAbhedavAdikumArilazlokavArtikodAharaNAt / bhinnAbhinnatvamekasya kuto'tra parikalpitam / tvayA sAMkhyamatenaiva muktA buddhasya zAsanam // (zUnyavAde 123) iti / tasmAdatyantabhedo vA kathaJcidvA'pi bhinnatA / santAnasyetyayaM cAtmA syAdvaizeSikasAMkhyayoH / (AtmavAde 42) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalA sarvArthasiddhiH samavAyasyAnabhyupagamAt / anyatarasyAdravyatve tu saMyogAyo - gAcca / na caturthaH prAgeva dUSitatvAt / na paJcamaH tasyaiva sAdhyatvAt / na SaSThaH abhedavyApyasya kasyacidanyasya tvayA'pyadarzanAt iti / yaccaitat -- paTastantvAtmakaH tatsaMyogatadprAptirahitatvAt / tAdAtmyAbhAve hi kuNDabadarayoriva saMyogo vA syAt himavadvindhyayorivAprAptirvA ! tadubhayamiha nivartamAnaM tAdAtmyavirahamapi nivartayatIti / tadapi mandam ; tAdAtmyavirahe'pi anyatarasyAdravyatvAtsaMyogAbhAvaH taddharmasvabhAvatvAdevAprAptiparihAra ityanyathAsiddhasyAsAdhakatvAt / anyathA tAdAtmyabhAva iva bhedasadbhAve'pi ghaTapaTayoriva dharmadharmibhAvo na AnandadAyinI 300 [ jaDadravya I samavAyasyeti / tasyaiva sAdhyatvAditi - sAdhyAvizeSo doSa ityarthaH taduktamanumAnAntaraM dUSayati yaccaitadityAdinA / tatsaMyogetitatsaMyogarahitatve sati tadaprAptirahitatvAdityarthaH / tatsaMyogarahitatvAdityuktau himavadvindhyayorvyabhicAraH / tadaprApti rahitatvAdityuktau kuNDabadarayorvyabhicAraH iti viziSTahetuH / vyatirekavyAptiM darzayatitAdAtmyAbhAve hIti / aprayojakatAmAha -- tAdAtmyavirahe'pIti / iSTApattyAdinA avasthAtadvatorbhedasyaivopapAdanAditi bhAvaH / itazca na paTastantubhyo bhidyate gurutvAntarakAryAdarzanAdityanumAnAntaraM dUSayati bhAvaprakAzaH iti ca kumArilena sAMkhyasya bhedAbhedavAditvAbhidhAnAcceti bhAvaH / bhedAbhedasya sambandhatA nirasiSyate / yadyapi vartamAnAvasthaivAbhi Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]triguNaparIkSAyAM kArya upAdAnatAdAtmyasAdhanAnupapattiH janipadArthavimarzazca 301 sarvArthasiddhiH syAditi prasajyeta / gurutvAntarakAdarzanaM tu dravyAntarotpatti pratirundhyAt na tvavasthAtadvatorabhedaM vidadhIta / nanu janirapi vyaktireva / 'janIprAdurbhAve' iti dhAtvarthapAThAt ? na; janivyakti zabdayorarthabhedenaiva nirUDheH / prAdurbhAvapATho'pyutpatti parassyAt / nirvartyaprApyabhedasiddhezca / janyaM hi nirvayam! vyaGgyaM tu prApyaM / abhUtatadbhAvAdiSu ca prAgasattvamanusmRtameva / AnandadAyinI gurutvAntareti / dravyasyaiva gurutvAzrayatvAditi bhAvaH / nanUtpattivAdibhirapi abhivyaktireva nAmAntareNAbhyupagatA / anyathA padagatAviti zAbdasmRtivirodhaH / gatirhi jJAnamabhivyaktiH ; atastadUSaNaM svamatadUtaSaNameva syAditi zaGkate---nanviti / pariharatipATho'pIti / dhAtupATho'pItyarthaH / nanu janmano'bhivyaktitve nirvayaM ca vikArya ca prApyaM ceti bhedena kathanamanupapannaM syAdityAhanirvatyeti / nanu janIprAdurbhAve ityatra prAdurbhAvazabdaH kathamityatrAha-abhUteti / pUrvamavidyamAnaM yat tadbhAvaH tAdRzAvasthAvattvamityarthaH / tathAca asata utpattismRtibalAllakSaNeti bhAvaH / astu vA prAdurbhAvazabdo mukhyaH ; tathA'pi tasyAsattvAt asata bhAvaprakAzaH vyaktiriti sAMkhyaniSkarSaH ; tathA'pi vartamAnAvasthAyA abhivyaktihetutvamAtrameva / tasyA abhivyaktizabdamukhyArthatvaM tu na sarvasaMpratipannam ; amukhye sAMkhyavyavahAre / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH bhavatu vA janizabdo vyaktiparaH '* na vyaktirUpalabdhiste dRSTAdRSTadazAnvayAt / athopalabdhiyogyatvaM na tadavyApakatvataH // 2 * satsvalakSaNapUrtizcedabhivyaktiH tadapyasat / sA'pi naH prAktanI no cet na sidhye turapyasan / / AnandadAyinI utpattiriti na te vivakSitasiddhirityAha-bhavatu veti / abhivyaktiH kimupalabdhireva uta tadyogyatvaM? nAdya ityAha-dRSTAdRSTadazAnvayAditi / utpattirabhivyaktizcet sopalabdhiriti ghaTasya yAvadvinAzamabhivyaktimattvAt dRSTatvAdRSTatvarUpadazAnvayo na syAt / UtpattyanantaraM vidyamAna eva ghaTaH kadAciddazyate kadAcinna dRzyate ceti bhAvaH / na dvitIya ityAhaatheti / athendriyANAmutpattirasti; tanna syAt ; upalabdhiyogyatvarUpA. bhivyakterabhAvAdityarthaH / satsvalakSaNeti-sato vidyamAnasya svalakSaNasya vastusvarUpasya pUrNatA abhivyaktiH / sA kArakavyApArAdbhavatItyarthaH / pUrtirapi pUrvamasti naveti vikalpya AdyaM dUSayati--sA'pi prAktanIti / kArakavyApAravaiyarthyamityarthaH / dvitIyaM dUSayati-no cediti / asata. ssarvadA asatvAt pUrtirna sidhyedityarthaH / heturapyasanniti-kAryapUrvasattvasAdhakassatsvalakSaNapUrtirUpAbhivyaktau vyabhicArAdasannityarthaH / bhAvaprakAzaH nidAnaM na pazyAmaH iti bhAvena dUSayati / . '* na vyaktirityAdinA / vyakti:-abhivyaktiH / - satsvalakSaNapUrtiriti / satAM - kArakavyApArAtpUrvamApa zaktayAtmanA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]janeH vyAktirUpatve'pi sAMkhyamate vyaktipadArthasya durvacatvaM nityatvAdyanupapattizca303 sarvArthasiddhiH 1* kizca vyaktirapi nityA kAryA vA ? pUrvatra kArakANAmiva '* vyaJjakAnAmapi naiSphalyam / AnandadAyinI asata utpattipakSe dUSaNAnAM svavyApakatvAjAtitvamityAha-kiJceti / bhAvaprakAzaH vidyamAnAnAM svalakSaNena--svajJApikayA kArakavyApArasAmagrayA pUrtiH-vyavahAravizeSarUpaphalopayogitetyartha / etena-sAMkhyacandrikAyAM 'vyavahAropayogitattatkAryAbhivyaktestattatkAryaniSThasattvaguNarUpatayA nityatve'pi tamasA pratibaddhatvAnna vyavahAropayogitvaM abhivyaJjakasAmagrayA tUttejakena maNeriva tamasaH pratibandhAbyavahArakSamatvamiti sAmagrayA uttejakatvamAtrAGgIkArAt satkAryavAdabAdhAbhAvaH' ityuktirapAstA / pUrvamapi na hi vyaktau vizeSo'sti nacAvaraNavAraNam / tayorapi bhavatpakSe nityatvAtsAdhyatA katham // ityArabhya indriyapratighAtena bhAgarbhAgAntarAvRtiH / yathA'nyatra tathA nAtra kAdAcitkadazAtyajaH // ityantagranthenAyamarthaH sphuTIkRtaH / dhvaMsaprAgabhAvau atItAnAgatAvasthArUpo abhivyaktizca vartamAnAvasthaiveti niSkarSamapi dUSayati1* kizcetyAdinA / nityA--kAlatraye satI // 2 * vyaJjakAnAM-vartamAnAvasthAsampAdakAnAM / udAhRtayogabhASyAdiSu lakSaNazabdAbhidheyAnAmavasthAnAM sadAsattvarUpanityatvamaGgIkRtam / itthaM ca vijJAnabhikSuNA khopajJasAGkhyapravacanasUtrabhASye abhivyaktervartamAnA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH vasthayA prAgasattayA tannivRttaye kArakavyApArasAphalyoktirapi heyA / tanmate avasthAnAM parasparAbhAvarUpatayA vartamAnAvasthayA prAgasattvamatItAvasthArUpaM tannivRttizca vartamAnAvasthArUpaiveti tasyAssadA sattve kArakavyApAravaiphalyasyAparihAryatvAt / evaM ca yogavArtike tenaiva 'atItAnAgatAvasthAvattvakharUpamanityatvaM ghaTAdAvabhivyaktau ceSyata eva / AdyantayoH kAryasyAtyantAsattvapratiSedhAya dhvaMsAdipratiyogitvasyaiva pratiSedhAt / atItAnAgatAvasthayoH dhvaMsaprAgabhAvasthalAbhiSekamAtra evAsmAkaM vizeSAditi / evaM svIyasAMkhyabhASye ca vizeSapradarzanamapi abhivyaktessarvadA sattvAGgIkAre'kiJcitkarameva / yadyapi siddhAntavat sAMkhyairapi niranvayavinAzAnaGgIkAreNa prAgabhAvapradhvaMsau bhAvarUpAveva ; athA'pi dharmAMze'pi satkAryavAdibhyassAMkhyebhyaH - dhayaMzamAtre satkAryavAdinAM siddhAntinAmayameva vizeSaH-dharmitatprAgabhAvatannAzAH atyantavibhinnarUpAssiddhAnte / sAMkhyamate tu vartamAnAvasthAyA atItAvasthAkAle'pi zaktayAtmanA'vasthAnAGgIkAreNa pUrvAparadharmiNAmiva tAhazAvasthAnAmapyabhedasya svIkAryatayA atItAvasthArUpatayA abhinnadharmarUpAste dharmyabhinnA vA ityAdisaraNirabhyupeyA / evaM ca vartamAnAvasthAbhAvarUpAyA atItAvasthAyAH pratiyogibhUtavartamAnAvasthArUpatvAGgIkAra vartamAnAvasthAyAstatkSaNe dharmarUpeNa sattve ca samAnadezakAlatvamabhAvapratiyoginoH / sahate kApyagatyaiva na tathA'trAnyathA gateH // iti pUrvoktadoSo'pIti / evametatpakSe api cAzeSanityatve paurvAparyaM na kutracit / ityAdinA pUrvoktA api doSA anusandheyAH / dharmANAM dharmyabhedo nirasta eveti / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdanirAse kArakApekSA'yogaH 305 tatvamuktAkalApaH vyaktirvyaktAnavasthAM bhajati sarvArthasiddhiH '* uttaratra ardhajaratIyassatkAryavAdaH / vyakterapi vyaktayartha kArakApekSeti cet tatrAnavasthAprasaGgamAha-vyaktiriti / vyakteH bhAvaprakAzaH '* uttaratretyAdi-etatpakSe apasiddhAntaH asadakaraNAdityAdihetuvirodhazcAnupadameva vakSyate / yogabhASyavyAkhyAne tatvavaizAradyAM vAcaspatinA yogavArtike vijJAnabhikSuNA ca asatkAryavAdaprasaGgabhayena dharmalakSaNAvasthAnAM sarvadAsattvarUpanityatvasya siddhAntitatvena abhivyakteH prAgasattvAGgIkAre'pasiddhAnta ityarthaH / asadakaraNAditi hetuvirodhaH sphuTaH / yogavArtike 'sata evAbhivyaktiriti satkAryavAdino niyamaH / utpatterutpattirivAbhivyakterabhivyaktirapi svarUpameva / abhivyaktezcAbhivyaktayantarAsvIkAreNa tasyA asatyA evotpAde'pi na kSatiH' iti vijJAnabhikSuktAvapi abhivyaktervartamAnAvasthayA prAgasattvameva vivakSitaM na tu atyantAsattvaM / tenaiva sAMkhyapravacanabhASye abhivyakteH prAksattvamasattvaM veti vikalpya sarvakAryANAM sarvadAsattvasya siddhAntitatvAt ; yogavArtike 'ghaTAderanAgatAtItAvasthe evAbhivyakteranAgatAtItAvasthe nAtirikte iti anAgatAtItAvasthAvattvarUpAnityatvasya ghaTAdau abhivyaktau cAbhyupagatatvAt / ata AcArya vikalpe'bhivyakternityatvapakSa eva vijJAnabhikSusaMmata iti tatpakSe kArakavyApArasya vaiphalyadoSo bodhyaH / nanu pariNAmasUtre vijJAnabhikSuNAsyAdetat lakSaNAbhivyakterapi nityatvAt kathaM kramikatvamityAzaGkaya SARVARTHA. . .--- 20 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAMkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH naca kRtAmAttha sarvArthasiddhiH kAryatvapakSe apasiddhAntaM asadakaraNAditi hetuvirodhaM cAbhipretyAha-naceti / nanu kAryasya kRtistAvat na kAryasvarUpameva / kArya kriyate ghaTaH kriyate iti sAmAnyato vizeSa(pAca)tazca saha prayogAt / atiriktA ca sA / tathA sati kAryavyaktI kaH pradveSaH ? kRtirapi kRtA vA vyaktA vA? pUrvatrAnavasthA / AnandadAyinI hetuvirodhaM ceti-sataH kRtatvAyogAt kRtatve (vA) prAgasattvaniyamAt asadakaraNAditi hetuvirodha ityarthaH / kAryavyaktau---kAryasyAbhivyaktau / kaHpradveSaH --kRtitulyatvAdityarthaH / tulyatAmevopapAdayatikRtirapIti / kRtirhi kRtaiva / nacAnavasthA ; siddhAnavasthArUpatayA bhAvaprakAzaH nityAnityobhayarUpatvasyoktatayA nityatve'pi sarvakAryeSvanityarUpeNa kramassaMbhavatIti yogabhASyoktAnekAntavAdAvalambanena dUSaNoddhAraH kRta eveti cet ; kasyApyanityarUpasya kArakavyApArAtpUrvamatItAvasthayA'pyasattvAnaGgIkAre kramaH kArakavyApArasAphalyaM ca na saMbhavati / aGgIkAre ca tatra satkAryavAdakSatiriti samAdhAnamAcAryairuktaprAyam / 'taddhedaM tIvyAkRtamAsIttannAmarUpAbhyAM vyAkriyata' 'vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyaM' ityAdizrutayaH vastusAmAnyasya Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdanirAse pararItyaiva svapakSe pratibavdInistAraH 307 tatvamuktAkalApaH naivaM kRtau naH // 24 // sarvArthasiddhiH uttaratra kArakanaiSphalyApasiddhAntau / vyaktirapi kRtA vyaktA vetyubhayathA'pyanavasthA tatrAha-naivamiti / kRtirhi kArakANAM vyApAraH / sa ca AgantukasvakAraNavyApAreNa janyate / so'pi tatheti siddhAnavasthaiSA / sA ca sarvasammatA na do(pakRt)paH / tvayA'pyabhi (tvayA'pihi) vyAkavyApAro vyajakAntaravyApAravyaGgaya iti vAcyam / nanu vyaktirna vyajyate na kriyate ca / avyaktaiva nityaM svayaMvyaktaiva vA kAryANAM vyaktissyAt ? na syAt / tadarthakArakavyApAravaiyarthyaprasaGgAt / kAryANAM nityavyaktiprasaGgAcca / nanUtpattirnAma sattAsamavAyo vA svakArakasamavAyo vA / sa ca nityaH / na tadartha(rthaHkA) zca kArakavyApAraH kRtiriti samA (naM / ) nA carcA ? na; AnandadAyinI mUlakSayakaratvAbhAvAt bIjAkurasthala iva na doSa iti pariharatikRti-ti / abhivyaJjakavyApAre tvayA'pi dRzyAnavasthA vaktavye (sthAGgIkArye) tyAha---tvayApIti / nanu abhivyakyutpattipakSayostulyatve'bhi(tvAdabhi)vyaktipakSe kaH pradveSaH? iti cenna ; abhivyaktivAdinastava sarvanityatvAGgIkArAdIdRzAvasthayA'pyabhivyaktikAdAcitkatvAdisamarthanaM durghaTaM (mattvA) AgantvavasthAvAdinastAdRzavyApArAGgIkArAtsulabhAmityutpattipakSa eva zreyAniti draSTa (manta) vyam / nanvabhivyakternAbhivyaktayantaramapekSitaM ; tathA ca nAnavastheti tvaduktapratibandhavakAzo neti zaGkate-nanviti / nanu parasyApi kAskavyApAravaiyarthyamiti pratibandImAzaGkate-nanviti / sattA-sattAjAtiH / carcA-vicAraH / 20* Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH samavAyasyAsmAbhiranabhyupagamAt / tadetadasmacchandAnvAdezena sUcitam / kA tarhyatpattiH ? ' * kRtireva / anyadharmaH kathamanyasyotpattiH 1 iti ceta ; * tAdarthyena taddharmatopacA AnandadAyinI [ jaDadravya asmacchabdeti - SaSThIbahuvacanAntasya vihitAnvAdezAkhyena narazabdenetyarthaH / anyadharma iti / kRtirAtmadharmaH kathaM ghaTadharmarUpotpattissyAdityarthaH / yadvA kRtirvyApAraH kArakadharmaH / tAdarthyeneti / jJAto ghaTa ityAdau jJAtatA'nabhyupaganturjJAnasyeva ghaTadharmatvAmi bhAvaprakAzaH vartamAnAvasthA prAgasattvaM atItAvasthayA sattAM ca na pratipAdayanti ; kiMtu dharmiNAM prAksattvaM na dharmANAM ityAdikamevetyAdi sphuTam / siddhAnte pUrvottarAvasthAnAzaprAgabhAvayorbhAvarUpatve'pi parasparaM dharmiNA ca sahAbhedAnaGgIkArAna ko'pi doSaH / vijJAnabhikSuNA'pi zrIbhASyAdisiddhAntitakatipayArthasAdhayitrA atrApyevameva yadyaGgIkriyate tadA nAsmAkaM pradveSa iti / etacca ' ekasya prAgasan bheda,' iti kArikayA AcAryairvakSyate iti / atiriktAvayavijanakatayA parAbhyupagatAsamavAyikAraNabhUtasaMyogaviziSTAvayavAnAmeva yathA ghaTAdyavayavirUpatA ; anyathAkhyAtijanakatvena parasaMmatajJAnadvayasyaiva yathA bhramatvaM ; evamutpattiprayojakatvena parAGgIkRtaH kArakavyApAra evotpattiH ; saiva kRtiH; kAryotpAdyazabdayorloke paryAyeNa prayogadarzanAditi bhAvenAha* kRtireveti ' *tAdarthyeneti --- ghaTatadavasthayoH kRtyuddezyatva 1 2 - Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdanirAse svamatenotpattessvarUpaM tadupapattizca 309 sarvArthasiddhiH rAt / yadA hi tattvAdayo vyApriyante tadA paTa utpadyata iti vyavaharanti 'AdyakSaNAvacchinnapaTatvAvasthaiva vA paTa AnandadAyinI tyarthaH / kRterutpattitve lokavyavahAraM pramANayati -- yadA hIti / vyApriyante - kRtiviSayA bhavanti / vyApArAvasthAvattvayorutpattitve bhASyaM bhAvaprakAzaH sAdhyatvAkhyaviSayatAvattvena utpannatvavyavahAra upapadyata iti bhAvaH / nanu anyatra siddhAntyabhyupagamAnurodhena ghaTatadavasthayorubhayorutpativyavahAraikarUpyAnusAreNa ca kArakavyApArasyotpattizabdArthatA kiM viziSya uta sAmAnyena ? Adye utpattizabdasya nAnArthatvaprasaGgaH / antye dhanena ghanavAnityAdekhi kArakavyApAreNa ghaTa utpanna ityAdiprayogANAmapyanupapattiH ? iti zaGkAyAM bhASyoktameva pariSkRtya samAdhatte - * AdyakSaNAvacchinnetyAdinA / vidyAvAnutkRSTaH candrasadRzaM mukhaM sundaraM ghaTaH prameyavAn ityAdau uddezyatvavidheyatvAdyavacchedakayorabhedavat vyutpattivaicitryeNa ghaTa utpanna ityAdAvapyanvayitAvacchedake ghaTatve utpannapadArthatAvacchedakadharmAbhedo bhAsate iti tAtparyeNa paTatvetyuktaM na tu tasyApyutpattipadazakyatA ; ananyalabhya zabdArthaH iti nyAyavirodhAt nAnArthatvaprasaGgAcca / etena -- 1 AgantukApRthaksiddhadharmo'vastheti kIrtyate / iti zatadUSaNItatvaTI kAnusAreNAvasthApadArthasyAGgIkAre ghaTavAyusaMyogotpattikAle ghaTa utpadyate iti vyavahArApattiH vAyusaMyogasyAgantukatvAt; ataH svabhinnatvasvasAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena parimANaviziSTaparimANamevAvasthApadArthoM vAcya iti keSAJcitprayAso vyarthaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 savyAkhyasarvArthAsiddhisahitatatva muktAkalApe [ jaDadravya sarvArthasiddhiH syotpattirucyate / ' * ' saiva tadavasthasyotpattiH' iti bhASyamapi 2* tadabhiprAyameva (yeNaiva) syAt / AnandadAyinI pramANayati -- saiveti / tadabhiprAyamiti / AdyakSaNAvacchinnAbhiprAyaM bhAvaprakAzaH 2 6 ghaTatve vAyusaMyogAbhedaviraheNa pUrvoktadoSAbhAvena zatadUSaNItatvaTIkotadizA avasthAzabdArthAGgIkAre bAdhakavirahAt / nanu utpattirAdyakSaNasambandha ityeva yuktaM lAghavAt ghaTatvAvasthAyA avayavasaMyogarUpAyA utpattezzataduSaNyAmaGgIkAreNa tatra ghaTatvAvasthAviraheNAvasthAyA utpattitve tadanupapattezca / evaM rUpAderutpattivyavahArAnupapattizca / 'saiva tadavasthasyotpattiH' iti bhASye AdyakSaNAvacchinnatvabodhakapadAbhAvAttasyotpattipadArthanirvacanaparatvoktizcAnuciteti zaGkAyAmAha--' * saiva tadavasthasyetyAdi / * tadabhiprAyakamitiAdyakSaNAvacchinnAvasthAbhiprAyakamityarthaH / ' jAtasya hi dhruvo mRtyuH ' iti gItAbhASye -' tatra pUrvAvasthasya dravyasya uttarAvasthAprAptirvinAzaH; saiva tadavasthasyotpattiH' iti sUktikramaH / atra tAtparya candrikA - saivottarAvasthAprAptirityarthaH / atra prAptizabdena prathamakSaNAgamasya vivakSitatvAduttarakSaNeSUtpattizabdayogAbhAva upapanna iti sUcitaM iti / itthaM ca utpattirAdyakSaNAvacchinnatvaghaTitaiveti bhASyakRtAmAzayassiddhaH / athacainaM nityajAtaM nityaM vA manyase mRtam / ityAdizlokatrayeNa dehAtmavAdamabhyupetya samAdhAnaprakaraNe ' jAtasya hi dhruvo mRtyuH' iti gItA zloke 'dhruvaM janmamRtasya ca' ityanenAcetanasyApi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] svamate utpattipadArthaviSayakAkaragranthasaMgamanam 311 __ bhAvaprakAzaH naSTasya punarjanmAbhidhAya jananamaraNayorubhayoravarjanIyatvarUpaikadharmakathanena dvayorekajAtIyatA suucitaa| etattAtparyeNaiva bhASye ubhayoH pariNAmarUpatvasthApanaM / tena siddhAnte jAyate nazyatItyubhayatrAkhyAtArtha AzrayatvamekarUpameva / naiyAyikamate tu nazyatItyatra pratiyogitvamevAkhyAtArthaH na tu AzrayatvaM ; tathA sati ghaTAdinAzasya pratiyogisamavAyikAraNakapAlAdivRttitayA ghaTAde zAzrayatvAsambhavena ghaTo nazyatItyAdiprayogAnupapatteH / spaSTaM cedaM vyutpattivAde / kiJca ghaTaH kapAlo'bhavat cUrNo'bhavat ityAdizabdaprayogeSvapi ghaTAdernAzapratItiranubhavasiddhA ; sApi naiyAyikamate svarasato na saGgacchate / apica jAyate mriyate iti vyavahAratulyAveva utpadyate nazyatIti vyavahArAviti sarvalokasAkSikametat / tatra jAyate ityatra AdyaprANazarIrasaMyogaH mriyate ityatra caramaprANazarIraviyogo viSaya iti pratipAdayadbhiH utpadyata ityatrAdyakSaNasambandhaH nazyatItyatra kSaNaviyogavilakSaNo nAzo viSaya iti bhASaNamapyayuktam / kiJca ghaTo'jAyata janiSyate jAyate ityatrAdyakSaNasambandhe'tItAnAgatavartamAnakAlasambandho lakAreNa bodhyate iti tairvAcyam / tacca 'janIprAdurbhAve' ityAderanubhavasya ca dUratamam / etena sAGkhyamate'pi vartamAnAvasthaivotpattirabhivyaktirjanidhAtvarthaH / itthaM ca ghaTo jAyate ityAdau vartamAnakAlInavartamAnAvasthAviSayakabodhastanmate vAcyaH / sa ca paunaruktayAnubhavavirodhaparAhata iti siddham / etena ; 'idamatrAvadheyam -sarvatrotpattiH kAlanirUpitAdheyatvameva / tasya ca yatra vyAsajyavRttItaradharmasyAnvayitAvacchedakatA tatra svaviziSTadharmavattvasambandhena tdvcchinne'nvyH| dharme svavaiziSTayaM svAvacchedakatvasvanirUpakakAlapUrvakAlavRttitAvacchedakatvasambandhAvacchi - nasvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavattvobhayasambandhena / yatra ca Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH '*ata eva 2* saha prayogopapattiH / AnandadAyinI kRtyabhiprAyaM cetyarthaH / etena utpattirna tAvat svarUpaM ghaTa utpanna iti saha prayogAnupapatteH iti sAMkhyoktadUSaNaM nirastamityAha-ata eveti nanu utpattirutpadyate na vA? A''navasthA; antye utpattAvutpattivyavahAro bhAvaprakAzaH vyAsajyavRttidharmasyAnvayitAvacchedakatA tatra tAdRzadharmadharmitAvacchedakaghaTatvapaTatvAdidharmeSu pratyekaM svAvacchedakatvetyAdhubhayasambandhenAnvayaH ' ityAdinA arvAcInAnAM utpattizabdArthasya pariSkaraNaM ; tatra ca mUlaM 'akhilabhuvanajanmeti' zlokavivaraNatatvaTIkAyAM prAgasiddhasyAtmalAbha utpattirjanma . . . . . / iti sUktiH ; tatrApyayaM doSo bodhyaH / siddhAnte paTotpattikSaNe ghaTasthitikAle ghaTapaTobhayamutpadyate iti vyavahArasya nApattiH / ubhayatvAvacchinne ghaTe AdyakSaNAvacchinnAvasthAvirahAt / vAyusaMyogasattve'pi vyAsajyavRttidharmasya yatrAnvayitAvacchedakatA tatra taddharmadharmitAvacchedakayAvaddharmeSu vyutpattivaicitryeNotpatterabhedenAnvayAGgIkAreNa prakRte ghaTatve tadabhAvAt / AdyatvaM ca svasamabhivyAhRtapadatAtparyaviSayatAvacchedakAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatvamityAdikaM navyanyAyaparizIlanavatAM sugamam / ghaTatvasyotpattivyavahAro'nupadamevopapAdayiSyate / 1* ata eva-AdyakSaNAvacchinnAvasthAyA utpattipadArthatvAdeva / 2 * sahaprayogopapattiArati--paTa utpadyate iti Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] utpatteH arthAntaratve aucityaM anavasthApArahArazca 313 sarvArthasiddhiH * nacadRzyA utpatterIdRzamutpattyantaramasti! tathApi * prAgasiddhasvarUpalAbhAdutpattizabdaH AnandadAyinI na syAdityata Aha-nacedRzyA iti / bhAvaprakAzaH prayogopapattirityarthaH / '* nacetyAdi-AdyakSaNAvacchinnaghaTatvAvasthAyA utpattipadArthatve ghaTatvAvasthAyAmavasthAntaraviraheNa ghaTatvAvasthotpadyate iti vyavahArAnupapattiH / tatrApyavasthAntarAGgIkAre'navasthAprasaGgaH / sAmagrayAmanavasthAyA adoSatve'pi atrAnavasthA doSa eveti bhAvaH / *prAgasiddhasvarUpati-svapUrvakSaNAvRttitvasvavRttittvaitadubhayasambandhena kSaNaviziSTatvaM tatvam / etadutpattizabdalakSyArthaH / lakArasamabhivyAhAre kAlasambandhasya tenaiva lAbhAtsvavRttitvaM parityAjyaM ; etattAtparyeNaiva svarUpetyuktiH / nanu AdyakSaNasambandhe avasthAyAM ca khaNDaza utpattipadasya zaktiH svIkriyatAM ; yatrAvasthArUpArthasya bAdhaH tatrAdyakSaNasambandharUpasya khaNDazaktayupasthApitasyAparArthasya pratItisambhavenopacArAGgIkAro'nucita iti cena ; na ; khaNDazazzaktisthale ekArthamAtrabodho lakSaNayA nirvAhyaH na tu zakyeti navyanaiyAyikaissiddhAntitatvAt / yadyapyAdyakSaNasambandhaprAgasiddhasvarUpalAbhayorutpattizabdalakSyArthatvAvize'pyAdyakSaNasambandhasya zakyatayA prathamamupasthitirvartate ; tathA'pi samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakaghaTitAdyatvaviziSTakSaNasambandhasyaiva zakyatayopasthitiH na tu samabhivyAhRtapadArthaghaTitAdyatvasyeti bodhyam / 'AtmakRteH' pariNAmAt' ityAdisUtrairavasthArUpapariNAmanibandhanameva Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDagavya sarvArthasiddhiH upacArAdbhavatu vA'*mA vA; tadA kAryotpattyarthaH kArakavyApAra AnandadAyinI bhavatu vA mA veti / utpattizabdasyopacAro'stu vA mA vA; prAgasiddhasvarUpatvAdutpattiH tadarthaM kArakavyApAra iti na vaiyarthyamityarthaH / bhAvaprakAzaH . brahmaNaH kAryatvaM kAraNatvaM ca sthApayatA bhagavatA vyAsena ArambhaNAdhikaraNe'satkAryavAdanirasanapUrvakaM satkAryavAdapratiSThApanena avasthArUpaH pariNAma evotpattizabdamukhyArthaH / asatkAryavAdisammatA asata utpattiH prAgasiddhasvarUpalAbhAparanAmadheyA yA sA'mukhya evArtha iti sUcitam / prAgasiddhasvarUpalAbhetyAcAryasUktayA astkaaryvaadinaiyaa| yikamate prAgasiddhasvarUpalAbhasya utpattizabdamukhyArthatvaM yuktaM na tvAdyakSaNasambandhasya asadutpatteH zabdata eva pratItisambhavAt lAghavAcca - svaprAgabhAvAdhikaraNakAlAvRttitvasvavRttitvaitadubhayasambandhena kSaNaviziSTa / tvApekSayA niruktAdyakSaNasambandhasya gurutvasya sphuTatvAditi vyaJjitam - nanu ArambhaNAdhikaraNe 'tadutpattivinAzAdInAM kAraNabhUtasyaiva dravyasyAvasthAvizeSatvAbhyupagamAdeva' ityupakramya 'asmAkaM tvavasthAnAM pRthaktpatipattikAryayogAnahatvAdavasthAvata evAtpattyAdikaM sarvamiti niravA , iti bhASyaM / 'pRthakpratipattikAryAnahadharmAH pRthagutpattinirapekSAH / ata eva hyutpatterutpattyAdinairapekSyaM / avasthaiva vastuna utpattiH na tvavasthAyA utpattirnAmAstIti svapakSavaiSamyadyotanArthastuzabdaH' iti zrutaprakAzikA / ataH prAgasiddhasvarUpalAbhatAtparyeNa ghaTatvAvasthAyA utpattivyavahAra nirvahaNamanucitamityata Aha--1* mA veti / etatpakSe ca dravyasyo. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] utpattipadArthabhedena kArakavyApAraphalabhedaH 315 sarvArthasiddhiH iti siddhayati / sa eva yadotpattirvivakSitA tadA kAryArthaH kArakavyApAra ityeva vaktavyaM / anyathA tuupcaarH| kriyaiva kArakANAM syAt pratisambandhinItyasat / prAksattvAsattvasaMkSobhaH tasyAmapi hi dustaraH // AnandadAyinI sa eveti-kArakavyApAra evotpattirityarthaH / nanu tarhi kArakavyApArasyaivotpatti(zabdArtha)tve kAryasyaivotpattyarthaM kArakavyApAra iti lokavyavahAro'nupapannaH SaSThyarthAbhAvAdityata Aha--tadA kAryArtha iti / anyathetikAryasyotpattyarthe vyavahAra ityarthaH / nanu tarhi kAryamutpannamityatra paunaruktayaprasaGgaH ? kRtiviSayatvaprAgasatsvarUpalAbhAkAreNa zabdabodhyAkArabhedAnna prasaGgaH / nanvabhivyaktivAdino'pi kriyArthatvena kArakavyApArasArthakyamityAzaGkaya tadUSayati-kiyaiveti / prAgiti / tasyAM-kriyAyAM / nanu kriyAyA api prAksattvamastu kriyAvadbhiH kArakaiH paTAdeH kAryasya bhAvaprakAzaH tpattireva svaparanirvAhikA ghaTatvAvasthArUpotpatterutpannatvavyavahAraM nirvhti| taduktaM zatadUSaNyAM--'ye cAnye pazyatoharANAM pralApAH na cedutpattirutpattaH nityatvamanavasthitiH / utpattAvapi ; ataH kArya kAraNaM ca nirUpitam / / ityevamAdayaH ; te'pyanayaiva dizA prazamanIyAH ' iti / siddhA'navasthitissAmagrayAtmakotpattisaMgrahe / anyathA svaparatrANAnna kAcidanavasthitiH // itIti / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 sabyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kriyAvadbhiH paTAdezca kArakaistAdRzo'nvayaH / pradhAne bhAganiSpattyA bhAgairekyAcca bhaaginH|| prAksattvaM sarvabhAvAnAM mithazcaikyamiti tvasat / . bhinnAMzapUrvasattve hi nAbhinnAdbhadasambhavaH / / bhinnAbhinnAdyabhivyaktibhedAnAM prAktanI bhavet / ekasya prAgasan bhedo yadi syAdasmadiSTavat // prAksato'syApyavasthA cettathA'pyasmadabhISTavat / iti sAMkhyoktasatkAryavAdanirAsaH. AnandadAyinI. pradhAne--upAdAne bhogyAMzasya niSpattyA tAdRganvayassAdhyasAdhanabhAvAnvayostu ; tathA ca na kArakavyApAravaiyartha bhAginoM'zina upAdAnasya bhAgairaMzeraikyAtsarvabhAvAnAM prAksattvamanyonyamaikyaM ceti zaGkate-kriyAvadbhiriti / bhedaH prAksanna veti vikalpamabhipretya . AdyaM dUSayati--bhinnAMzeti / nAbhinnAditi / bhedasyApi pUrvasiddhatvAnna kArakaiH (kavyApArasAdhyatva) saMbhava ityarthaH / nanvekameva vastu bhinnaM cAbhinnaM ca / tatra kArakairbhedasyAbhivyaktiH kariSyata iti zaGkate--bhinnAbhinnAdIti / tasmAdabhivyaktereva prAktanyA na sAdhyatvamiti sA'pi na sAdhyeti dUSayati-prAktanIti / dvitIyaM dUSayatiekasyeti / asmadiSTavat / asmadiSTamasmin vartata ityarthaH / iSTayaditi pAThAntaraM / iSTaM karotItyarthaH // 24 // iti sAMkhyoktasatkAryavAdanirAsaH. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgAvataraNam 317 sarvArthasiddhiH ardhavainAzikanirAsAya satkAryavAde sAdhite tulyanyAyatayA sarvanityatvavAdena samutthitassAMkhyo nirstH| atha '*pakSa AnandadAyinI sAMkhyanirasanAnantarameva vainAzikanirasane saMgatimAha-ardhavainAziketi / ardhavainAziko-vaizeSikaH / bhAvaprakAzaH * pakSatrayapratipakSamiti--yadyapi tatvasaMgraha traikAlyaparIkSAyAM zAntarakSitena heno'nugamasAmyena sthiratvaM manyate tdaa| - avasthAbhedavAn bhAvaH kaizcidvauddhairapISyate // ityuktaM / tatra paJcikAyAM 'bhAvAnyathAvAdI bhadantadharmatrAtaH lakSaNAnyathAvAdI bhadantaghoSakaH avasthAnyathAvAdI bhadantavasumitraH pUrvAparamapekSya anyathA'nyadhiko buddhadevaH' iti catvAro'stivAdAH bhAvalakSaNAvasthA'nyathAnyadhikasaMjJitA vishdiikRtaaH| tatra yogabhASye lakSaNapariNAmavicArAvasare yadudAharaNaM tadevAtrA'pi dvitIyapakSe upanyastaM / avasthApariNAmavicArAvasare yogabhASyoktodAharaNadvaye ekaikamudAharaNamAlambya tRtIyacaturthapakSayoH pRthagbhAvaH / ato nityAtmatatvavAdino vAtsIputrA iva ete'pi sthiradravyavAdino vaibhASikaikadezinaH sAMkhyacchAyAnusAriNaH / teca itthaM dravyasya sthiratvaM sAdhayanti atItAjAtayonimanyathA'viSayaM bhavet / dvayAzritaM ca vijJAnaM tAyinA kathitaM katham // 1788 // karmAtItaM ca nistatvaM kathaM phaladamiSyate / atItAnAgate jJAnaM vibhaktaM yoginAM ca kim // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya bhAvaprakAzaH ... na dravyApohaviSayA atItAnAgatAstataH / iti (tatvasaMgrahe) atra paJcikA-'uktaM hi bhagavatA atItaM cedbhikSavo rUpaM nAbhaviSyanna zrutavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo'bhaviSyat / yasmAttItItaM rUpaM tasmAcchUtavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo bhavatIti vistaraH / tathA yatkiJcidrUpamatItamanAgatAdi tatsarvamabhisaMkSipya rUpaskandha iti sakhyAM gacchatItyAdi / kizca dvayaM pratItya vijJAnamutpadyate iti bhagavatoktaM / katamavayam ? cakSUrUpANi yAvanmanodharmAH iti' iti / kiJca AsInmAndhAno brahmadatto bhaviSyati zaGkhazcakravartI maitreyastathAgata ityAdi' iti ca / atraiva pUrva asmAbhiH udAhRtaM (29) ' kAme'STadravyako'NuzabdaH , iti (nyA-vA-tA-TIkAsthaM) buddhavAkyamapyetatpakSe dravyAGgIkAreNa svarasaM / kSaNikatvoktistu dharmANAmAgamApAyitayA teSu kSaNikatA sambhavena tannibandhanA syAt / ata eva svalakSaNAbhidheyasthiradravyaviSayanirvikalpakaM pramA; kSaNikadharmAvagAhivikalpo'pramA ityapi smbhaavyte| evaM ca niranvayavinAzavAditayA vainAzikazabdavAcyabauddhamatasAmAnyasya sAMkhyAdipratipakSatA na yuktA / tathA'pi tatvasaMgrahe kizcAtItAdayo bhAvAH kSaNikAH syuna vA yadi / AdyAH punastayoH prAptA saivAparimitAdhvatA // 1831 // yaHkSaNo jAyate tatra vartamAno bhavatyasau / utpadya yo vinaSTazca so'tIto bhAvyanAgataH // athA'pyakSaNikAste syuH kRtAntaste virudhyate / ityAdinA dUSaNamabhidhAya rUpAditvamatItAderbhUtAnAM bhAvinIM tathA / adhyAropya dazAmasya kathyate na tu bhAvataH // 1846 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgAvataraNam 319 sarvArthasiddhiH trayapratipakSaM 1* vainAzikamataM AnandadAyinI vainAziko-bauddhaH / vinAzaM vyavaharatIti Thak / bhAvaprakAzaH ityAdinA svapakSadUSaNoddhAraH kRtaH / AcAryaizca nityAtmatatvAGgIkartRvaibhASikaikadezimate paramatabhaGge kSaNikatatvasAdhakahetorvirodha udbhAvita iti naitatpakSassAdhIyAnityAcAryANAmAzayaH / vainAzikatvaM ca naiteSAM / paramANvAdInAM niranvayavinAzAnaGgIkArAtkhalu kANAdAnAmAkSapAdAnAmardhavainAzikatA / vastusAmAnyasya niranvayavinAzamaGgIkurvatAmeva vainAzikatA na tu sthiradravyamabhyupagacchatAmiti / etadevAbhipretya atra bauddhamatamityanuktA 1* vainAzikamatamityuktiH / vainAzikazabdena tatra ye kRtakA bhAvAH te sarve kSaNabhAGganaH / vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayA sthiteH // 353 // ityupakramya tatvasaMgrahe kSaNikatvasAdhanAvasare uktA yuktissUcyate / tatraiva athavA'sthAna evAyamAyAsaH kriyate yataH / kSaNabhaGgaprasiddhayaiva prakRtyAdi nirAkRtam // uktasya vakSyamANasya jAtyAdezvAvizeSataH / niSedhAya tataH spaSTaM kSaNabhaGgaH prasAdhyate // 351 // iti vainAzikamatasya pakSatrayapratipakSatA'pi sphuTamabhihitA iti / na khalu pratyabhijJAnaM pratyakSamupapadyate / vasturUpamanirdezyaM sAbhilASaM (paM)ca tadyataH // 446 // bhrAntaM ca pratyabhijJAnaM pratyekaM tadvilakSaNam / abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe pravRttitaH // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH vastusthairya sarvArthamiddhiH nirasyati--'vastusthairyamiti / *vastuzabdena sattvAnumAnasUcanam / yathA''huH AnandadAyinI vastuzabdeneti / tasya sattva(vastu)vAcitvAditi bhAvaH / / bhAvaprakAzaH pUrva saMviditAkAragocaraM cedidaM bhavet / jAyeta pUrvamevedaM tAdAtpUrvabuddhivat / / nacaivaM tena naivedaM tadarthagrAhakaM matam / abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitaH / mAyAgolakavijJAnamiva bhrAntamidaM sthitam // 450 // niSpAditakriye cArthe pravRtteH smaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnitaH // 451 // iti tatvasaMgrahe zAntarakSitena pratyabhijJAyAH bhrAntatvasAdhanasaraNirayuktetyabhipretyAha-* vastusthairyamitItyAdi / '* vastuzabdeneti-nyAyabindau ' arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH' ityudAhRtadharmakIrtivacanAditi bhAvaH / siddhAnte anumAnasya vastudharmagrAhakatvAGgIkArAt sthiratvaM vastudharmaH anumAnena sAdhayituM zakyate / bauddhamate udAhRtadharmakIrtivacanena anumAnasyAparamArthasAmAnyagrAhakatvasthApanena-- kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM nirvikalpakam / vikalpo'vastunirbhAsAdasaMvAdAdupaplavaH // ... Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgasAdhanAnuvAdaH bhAvaprakAzaH 321 ityatrAvastunirbhAsasyAsaMvAdAdihetutvAbhidhAnena ca anumAnena vastudharmasya kSaNikatvasya sAdhanodyamo'nucita ityapi vastusthairyamityanena sUcyate / yacca ratnakIrtinA prathamakSaNabhaGgasiddhau - ' vikalpena yadupanIyate tatsarvamavastu / tatazca vastvAtmake kSaNikatve sAdhye avastUpasthApayannanumAnavikalpo viruddhaH' ityAkSipya ' avastuno vastuno vA svAkArasya grAhyatve'pi adhyavaseya vastvapekSayaiva sarvatra prAmANyapratipAdanAt vastusvabhAvasyaiva kSaNikatvasya siddhiriti va virodhaH ? yacca gRhyate yaccAdhyavasIyate te dve api anyanivRttau na vastunI svalakSaNAvagAhitve abhilApasaMsargAnupapattoriti cet; na; adhyavasAyasvarUpAparijJAnAt / agRhite'pi vastuni mAnasyAdipravRttikArakatvaM vikalpasyAdhyavasAyitvaM / apratimAse'pi pravRttiviSayIkRtatvamadhyavasayatvaM / etaccAdhyavaseyatvaM svalakSaNasyaiva yujyate nAnyasya artha kriyArthitvAdarthipravRtteH / evaMAdhyavasAye svalakSaNasyAsphuraNameva / na ca tasyAsphuraNe'pi sarvatrAvizeSeNa pravRttyAkSepaprasaGgaH / pratiniyatasAmagrI prasUtAt pratiniyatasvAkArAt pratiniyatazaktiyogAt pratiniyata evAtadrapaparAvRtte apratIte'pi pravRttisAmarthya - darzanAt / yathA sarvasyAsattve'pi bIjAdaGkarasyaivotpattiH dRSTasya niyatahetuphalabhAvasya pratikSeptumazakyatvAt / paraM bAhyenArthena sati pratibandhe prAmANyamanyathA tvaprAmANyamiti vizeSa : ' iti samAdhAnamuktaM ; tatredaM vicAraNIyam - prAmANyaM kIdRzaM ? iti abhimatArthakriyAsamarthArthaprApaNazaktimattvaM prAmANyaM samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH' iti nyAyabindupakramavAkyavyAkhyAne vyaktametat / evaM tatvasaMgrahAdau ; iti cet ; asya pratyakSapazcAdbhAvivikalpasAdhAraNasya pratyabhijJAyAmapi sattvena ranakIrtinA tadaprAmANyoktiranucitA / yathoktaM tenaiva dvitIyAyAM kSaNabhaGgasiddhau --- sAkSAtpAramparyeNa vastusAmarthyabhAvinI hi vastu SARVARTHA.. 21 6 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH pratItiH! yathA pratyakSamanumAnaM pratyakSapRSThabhAvI ca vikalpaH / avastunastu sAmarthyAbhAvAdvikalpamAtrameva pratItiH / vastuno hi vastubala bhAvinI pratItiH! yathA sAkSAtpratyakSaM paramparayA tatpRSThabhAvI vikalpo'numAnaM ca' iti / tatvasaMgrahavyAkhyAyAM paJcikAyAmapi--(1306 zlo) 'pratyakSaM kalpanApoDhamapi sajAtIyavijAtIyavyAvRttavastvAkArAnugamAcca tatraiva vastuni vidhipratiSedhAvAvirbhAvayati analo'yaM nAsau kusumastabakAdiriti / tayozca vikalpayoH pAramparyeNa vastuni pratibandhAdavisaMvAditve'pi na prAmANyamiSTaM / dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyena pravRtteranadhigatavasturUpAdhigamAbhAvAAt ' iti / nanvanadhigatArthagantRtvaM tat / taduktaM tatvasaMgrahe vijJAtArthAdhigantRtvAt smArtajJanasamaM param / (1298) iti / tatra pazcikA--'yat gRhItagrAhi jJAnaM na tatpramANaM yathA smRtiH gRhItagrAhI ca pratyakSapRSThabhAvI vikalpa iti vyApakaviruddhopalabdhi. riti, iti cet ; na ; bauddhamate svalakSaNasyaiva pratyakSaviSayatvena tasya vikalpe'bhAnena tathoktayasaMbhavAt / adhyavaseyaM paribhASAmAtrAsaddhaM kaMcana viSayaM prakalpya vikalpasya yathAkathaJcidadhigatArthagantRtvAGgIkAre'pi 'pratyakSeNaiva zabdAdau dharmiNi gRhItatvAdanityatAdeH tatrAnumAnavikalpaH pravartamAnaH pramANaM na prApnoti' iti paJcikokta eva doSaH / 'na hi zabde dharmiNi gRhIte'pi tadavyatiroka kSaNikatvamagRhItamiti vyavasthApyate' (458) iti pazcikAyAmukteH / 'pratyakSamutpannamapi yatrAMze'vasAyaM janayati sa evAM'zo vyavahArayogyo gRhIta ityabhidhIyate / yatra tu prAntinimittavazAtsamAropapravRtterna vyavasAyaM janayitumIzaM sa vyavahArAyogyatvAt gRhIto'pyagRhItaprakhya iti tatrAnumAnasya pravRttasamAropavyavacchedAya pravartamAnasya prAmANyaM bhavati na punaH prtykssaanntrbhaaviviklpsy| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgasAdhanAnuvAdaH 323 bhAvaprakAzaH tasya pravRttasamAropavyavacchedAbhAvAt / kiM punaH kAraNaM sarvato bhinne vasturUpe anubhavotpattAvapi tathaiva na smArto nizcayo bhavati? ucyate; kAraNAntarApekSatvAt / na hyanubhUta ityeva nizcayo bhavati ! tasyAbhyAsArthitvapATavAdikAraNAntarApekSatvAt / yathA janakAdhyApakAvizeSe'pi pitaramAyAntaM dRSTvA pitA ma Agacchati nApAdhyAya iti nizcinoti / ' iti paccikoktasamAdhAnAdare ca anuvRttoradantAMzasya ca pUrvamagRhItasya vikalpe grahaNena tadaMzamAdAyAnadhigatArthagantRtvasya vikalpe'pi saMbhavAt buddhisare tattvedantve iti zlokavivaraNe ca pratyabhijJAyA api samAropavyacchedavyavasthApanapUrvakaM ' sandigdhavastunirNayanibandhanameva pratyabhijJAprAmANyaM' iti paJcikAkSipta (458) pakSasiddhAntayiSyate / ataH tatvAnyatvobhayAtmAnassanti jAtyAdayo na ca / yadvikalpakavijJAnaM pratyakSatvaM prayAsyati // (1304) vastutastu nirAlambo vikalpassaMpravartate / tasyAsti viSayo naiva yo vibhidyeta kazcana // (1309) iti / _ anumAnaM saviSayaM varNyate na tvagocaram / (1339) iti ca paramatAbhiprAyeNa / tatvasaMgrahe 'na hi bauddhAnAmiva pareSAM nirviSayaM paramArthato'numAnam ' iti paJcikAyAM ; bhrAntaM hyanumAnaM svapratibhAse'nathe'dhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAhye na viparyastaM' iti nyAbinduTIkAyAM ca vastvagrAhakatvena pratyakSavikalpatulyatayoktasyAnumAnavikalpasyApi prAmANyaM / tena vastudharmakSaNikatvasAdhanaM ca na saMbhavati / grAhyAdhyavaseyabhedena viSayadvaividhyaM tu zazaviSANAyate iti buddhisare vivecayiSyate iti bhAvaH / nyAyabindau yatsat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdirityatra dharmakIrtivAkye anityatvaM kSaNikatva 21* Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH * yatsat tat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvAH' bhAvaprakAzaH miti na sphuTamiti prakRtopayogi jJAnazrIvAkyamAdatte '* yatsattat kSaNikamityAdi yatsattatkSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA amI sattAzaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA na sA / nApyekaiva vidhA'nyathA parakRtenApi kriyAdirbhavet dvedhA'pi kSaNabhaGgasantatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti pUrNa zlokaH / AkSiptavyatirekA yA vyAptiranvayarUpiNI / ___ sAdharmyavati dRSTAnte sattvahetorihoditA // ghaTApekSayA jaladhare kSaNikatvaM sugrahamityabhipretya dRSTAntatoktiH / yadi tatrA'pi vipratipattiH tadA prasaGgatadviparyayAbhyAM dRSTAnte kSaNikatvaM sAdhanIyam , tatprakAraH kSaNabhaGgasiddhAvuktaH atra prayogaH-yat yadA yajjananavyavahArayogyaM tat tadA tajjanayatyeva ; yathA antyA kAraNasAmagrI svkaary| atItAnAgatakSaNabhAvikAryajananavyavahArayogyazvAyaM ghaTo vartamAnakSaNabhAvikAryakaraNakAle sakalakriyAtikramakAle'pIti svabhAvahetuprasaGgaH / yat yadA yanna karoti tattadA tatra samarthavyavahArayogyaM ; yathA zAlyakuramakurvan kodravaH zAlyakure / na karoti caiSa ghaTo vartamAnakSaNabhAvikAryakaraNakAle sakalakriyAtikramakAle cAtItAnAgatakSaNabhAvikAryamiti vyApakAnupalabdhirbhinatti samarthakSaNAdasamarthakSaNam / vyApakAnupalabdhiH prasaGgaviparyayaH iti / evaM nAnAkAlasyaikasya vastuno vastuto'saMbhave'pyatadrUpaparAvRttayoreva sAdhyasAdhanayoH pratyakSeNa vyaaptigrhnnaat| dvividho hi pratyakSasya viSayo grAhyo'dhyavaseyazca / sakalAtadrUpaparAvRttaM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kSaNabhaGgasAdhanAnukUlavyAptitaka pratyabhijJApramAtvasAdhanasyAsiddhiparihArazca 325 tatvamuktAkalApaH viruddhAnupahitaviSayA sAdhayet pratyabhijJA sarvArthasiddhiH iti ' * yadakSaNikaM tadavastu yathA khasUnaM / akSaNikatve cAmISAM tadvadasattvaprasaGga iti bhAvaH / viruddhAnupahitaviSayeti -- viruddhadharmAsaMsRSTaviSayetyarthaH / dIpasrotaH prabhRtiSu ananyathAsiddhabhadaka AnandadAyinI avastu -- asadityarthaH / viruddheti - kathaJcidapi parasparasAmAnAdhikaraNyAnarhadharmA (saMsRSTa) nAzrayaviSayetyarthaH / bhedakaM - sAmagrIbhedAdi / bhAvaprakAzaH vastumAtraM sAkSAdasphuraNAt pratyakSasya grAhyo viSayo mA bhUt ; tadekadezagrahaNe tu tanmAtrayorvyAptinizcAyakavikalpajananAdadhyavaseyo viSayo bhavatyeva kSaNagrahaNe santAnanizcayavat rUpamAtragrahaNe ghaTanizcayavacca ; anyathA sarvAnumAnocchedaprasaGgAt ityapi // yasya kramAkramikAryaviSayatvaM nAsti na tacchaktaM yathA zazaviSANaM / nAsti ca nityAbhimatasya bhAvasya kramAkramikAryaviSayatvamiti vyApakAnupalambhena viparyaye bAdhakapramANena vyAptisAdhanaM sUcayan vyatirekAtmikAM vyAptimAkSiptAnvayarUpiNIm | vaidharmyati dRSTAnte sattvahetoH prabhASate // '*yadakSaNikamityAdinA vyApakAnupalambhaH akSaNikasyAsattvaM sattvasya tato vyatirekaM kSaNikatvena vyAptiM ca sAdhayatyekavyApArAtmaneti sthApitaM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH blaaddhaadhH| vipratipannA ekatvadhIH pramA'*viruddhadharmAsaMsRSTaviSayatvAt * smmtaiktvdhiivt| na hi svalakSaNAnAM pratyekamekatvaM nAsti ! tathA sati ekAnekasarvavikalpalopena mAdhyamikavijayaprasaGgAt / AnandadAyinI tathA satIti-svalakSaNaM kiJcidapi ekaM vA bhinnaM vA? bhinnamapi kiJcidekaM vA bhinnaM vA ? iti vikalpena svalakSaNasarvavastuvilopaprasaGgena mAdhyamikamataprasaGga ityarthaH / sarvasyApyevaM vikalpe kutrApi vizramAbhAvAt svalakSaNaM bhidyamAnasvarUpameva yAdavamusalanItyA na bhavediti bhAvaH / bhAvaprakAzaH dvitIyakSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtineti tatraiva drssttvym| '*viruddhetyAdinyAyAsaddhAJjane tu abAdhitabuddhitvAditi heturuktaH / *sammataikatvadhIMva diti--yadyapi abhijJApratyabhijJAviSayayorekatvayorbhedo'dravyasare vkssyte| tathA'pyekatvazabdenobhayorabhidhAnenaikatvaviSayakatvaM dhIdvayasyApyakSatam / bauddhamate tu atadrUpaparAvRttagajAdivyatirekiNI / na saMkhyA bhAsate jJAne dRzyeSTA naiva sAsti tat // iti tatvasaMgrahe (638) zAntarakSitena ekatvasaMkhyAyAH dharmirUpAyA bhAnAGgIkAreNa bAhyArthavAdivaibhASikamate tajJAnasya anumAnaprAmANyopapAdanadizA pramAtvaM saMbhavatIti bhAvaH / * ekAnekasarvavikalpalopena mAdhyamikavijayaprasaGgAditi / taduktaM vasubandhunA viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhau-- rUpAdyAyatanAstitvaM tadvineyajanAn prati / abhiprAyavazAduktamupapAdukasattvavat // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sthairyasAdhakapratyabhijJApramAtvasAdhanaM dRSTAntasiddhizca 327 bhAvaprakAzaH na tadekaM nacAnakaM viSayaH paramANuzaH / iti / idaM ca tattvasaMgrahe zAntarakSitena - yadi jJAnAtirekeNa nAsti bhUtacatuSTayam / tatkimetanna vicchinnaM vispaSTamavabhAsate // ? (1935) tasyaivaM pratibhAse'pi nAstitopagame sati / cittasyApi kimastitve pramANaM bhavatAM bhavet / ? bhAsamAnaH kimAtmA'yaM bAhyo'rthaH pratibhAsate // ? ityArabhya asannizcayayogyo'taH paramANurvipazcitAm / ekAnekasvabhAvena zUnyatvAdviyadabjavat // (1997) ityantasaMdarbheNa vaibhASikasautrAntikamatayordUSaNena dRDhIkRtaM / evaM ca vijJAnaM jaDarUpebhyo vyAvRttamupajAyate / iyamevAtmasaMvittirasya yA'jaDarUpatA / (2000) ityAdinA tatvasaMgrahe vaibhASikasautrAntikAbhimataM arthasaMvedanaM pratiSidhya yogAcArAbhimatAtmasaMvedanasAdhanaM tu na samyak ; mAdhyamikaiH sarvatra nissvabhAvatvalakSaNazUnyatvasya sthApanena jaDasvabhAvatadvayAvRttasvabhAvayozzazaviSANasodaratvAt / kiJca vijJaptimAtratAsiddhirdhImadbhirvimalIkRtA / asmAbhistaddizA yAta paramArthavinizcaye // (2084) iti tatvasaMgrahe uktaM / tatra dhImanto viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhikRtaH / taizca triMzatikAvijJaptikArikAsu--- trividhasya svabhAvasya trividhAM nissvabhAvatAm / saMdhAya sarvadharmANAM dezitA nissvabhAvatA // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH iti sarvadharmANAM parikalpitaparatantrapariniSpannasvabhAvatrayazanyatvamuktam / evaM AryalaGkAvatArasUtre'pi buddhayA vivecyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste nissvabhAvAzca dezitAH // (175) paJcadharmA bhavettatvaM svabhAvA hi trayastathA / etadvibhAvayedyogI tathatAM nAtivartate / / (196) buddhyA vivecyamAnaM tu na tantraM nApi kalpitam / niSpanno nAsti vaibhAvaH ! kathaM buddhayA vikalpyate ? // (198) na hyatra kAcidvijJaptiH marIcInAM yathA nabhe / evaM dharmAn vijAnanto na kiJcitpratijAnate // (155) vijJaptirnAmamAtreyaM lakSaNena na vidyate / skandhAH kezoNDUkAkArAH yatra cAsau vikalpyate / cittaM kezoNDUkaM mAyA svapnagandharvameva ca / / alAtaM mRgatRSNA ca asantaH khyAnti vai nRNAm / ityAdi / evaM ca vijJAnaM jaDarUpebhyo vyAvRttamupajAyate / ityatra vijJAnasya pariniSpannasvabhAvAGgIkAro'nucitaH / na sannutpadyate bhAvo nApyasan sadasanna ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM jAyate katham ? // iti mAdhyamikoktadUSaNasya bAhyArthavijJAnayossamatvAt / mAdhyamikavRtto na svabhAvo na vijJaptiH na vastu naca AlayaH / bAlairvikalpitA hyete zavabhUtaiH kutArkikaiH // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sthairyasAdhakapratyabhijJApramAtvasAdhanaM dRSTAntasiddhizca 329 bhAvaprakAzaH ityAryalaGkAvatArasUtramudAhRtya vijJAnasyApi nissvabhAvatvaM vyavasthApitam / evaM bodhicaryAvatAre prajJApAramitAyAM--- grAhyamuktaM yadA cittaM tadA sarve tathAgatAH / evaM ca ko guNo labdhaH cittamAtre prakalpate ? // ityAdau / tadvivaraNapazcikAyAM ca na svato nApi parato na dvAbhyAM nApyahetutaH / utpannA jAtu vidyante bhAvAH kvacana kecana // iti prAcInakArikAvivaraNAnantaraM nissvabhAvA amI bhAvAH tatvatassvaparoditAH / ekAnekasvabhAvena viyogAt pratibimbavat // iti / vijJAnasya kSaNikatve'pi ekAnekasvabhAvo na saMbhavatIti 'tena naikaM kvacitsyAt ' ityetadvivaraNe vakSyate / etena jJAnAkAraniSedhastu svavedyatvAnna zakyate / vidyate hi nirAlambamAropakamanekadhA // jJAnasyAtmagataH kazcinniyataH pratigocaram / avazyAbhyupagantavyassvabhAvazca sa eva ca // iti tatvasaMgrahoktirvaibhASikaM prati dUSaNaM na tu mAdhyamikaM pratIti siddham / AtmasaMvedanena paramArthasato vijJAnasyAGgIkAre bAhyArtho'pi paramArthato'vazyamaGgIkaraNIya iti buddhisare vyavasthApayiSyate / kSaNikatvopadezazca rUpAdyAyatanAstitvaM tadvineyajanAn prati / iti vasubandhUktadizA'nyAbhiprAyeNa / yathoktaM bodhicaryAvatAre zAntadevena lokAvataraNArthaM tu bhAvA nAthena dezitAH / tatvataH kSaNikA naite saMvRtyA cedvirudhyate // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * rUpAdidhIvadityeva bodAhartavyam / tadiyaM pramitissatI pratyabhijJA pUrvAparakAlavartiviSayaM sAdhayati / dIpanadIpravAhakRttapunaH prarUDhakezAdiSu tu saMpratipannasAmagrIbhedAdibAdhakabalAt AnandadAyinI nanu teSAM dharmadharmibhAvAbhAvAt kathamekatvabuddhidRSTAntaH? ityata Aha-rUpAdidhIvaditi / tathA ca ekatvadhIH-abhedadhIrityarthaH / pratyabhijJAyA aikyasAdhakatve atiprasaGgaM pariharati-nadIpravAheti / sampratipanneti / tathA ca na tulyabalatvamiti bhAvaH / AdyadIpajvAlotpattI amivarksavayavasaMyogo hetutvena nizcitaH / tathA'ntyavatisaMyoganAzo jvAlAnAzahetutvenAvagataH / tataH pratikSaNaM agnivartyavayavasaMyogatannAzAnAM bhinnabhinnAnAmutpadyamAnAnAM pratikSaNaM jvAlAtannAzotpAdakatvAt tatra pratyabhijJA bAdhitA na sAdhiketyarthaH / etena vipratipannaikatvadhIH na pramA pratyabhijJAtvAt nadyAdipratyabhijJAvaditi pratirodhaH / tathA pUrvAnumAne bhAvaprakAzaH iti / AryalaGkAvatArasUtre kSaNikatAparivarte tu anyArtha ityuktam / anutpattiM ca dharmANAM kSaNikArthaM vadAmyaham / utpattyanantaraM bhaGgaM na vai dezemi bAlizAn // itIti bhAvaH / nanu vaibhASikamate ekatvasya dharmyabhede'pi tatprakArakajJAnamevaikatvadhIH na tu dharmimAtrAvagAhi nirvikalpakaM / tatprakArakajJAnaM ca atadrupaparAvRttyavagAhi vikalpa eveti na prameti tasiddhAnta ityato dharmimAtrAvagAha nirvikalpakameva dRSTAntayati-* rUpAdidhIvaditi / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dRSTAntAntaraM pratyabhijJayaikyAsiddhiH atiprasaGgaparihAraH buddhibhedazaGkAca 331 sarvArthasiddhiH tasyA na sAdhakatvam / nanu sa iti dhIH smRtiH ayamityanubhavaH nirantarotpatteH jvAlAkSaNeSviva tayoH bhedAgrahaH iti ; 1* tanna ; samAnAdhikaraNabodhAt / yadyapi so'yamiti vyavahAre tAdRzadhIbhedena vaiyadhikaraNyazaGkA ; tathApi tamimaM pazyAmI __ AnandadAyinI nadIpratyabhijJAyAM vyabhicArazca parihRtaH / pratipakSe bAdhitatvamupAdhiriti na tulyabalatA / viruddhAnupahitaviSayatvAbhAvAdvayabhicArAbhAvazceti dhyeyam / nanu pratyabhijJAyA aikyasAdhakatvamanupapannaM jJAnadvayAtmakatvena tasyAH pUrvAparakAlavartivastuviSayakatvasya pratyekamabhAvAt / na ca tadubhayagocarajJAnadvayAdaikyasiddhiH ; ubhayatrobhayagocaratvAbhAve tadaikyagocaratvAsambhavAditi zaGkate-nanviti / tarhi buddhAvaikyagocarabuddhiH kathamityatrAha-nirantarotpatteriti / jvAlAkSaNaSu--jvAlArUpavastuSu / pariharati-tanneti / aikyarUpasAmAnAdhikaraNyaviSayavyavahArahetubodhasya bhAvaprakAzaH ' anusmRtezca' iti sUtravedAntadIpoktadizA samAdhatte 1 * tanneti / nanu vaibhASikaiH pramAtvamarthajatvaM tenAvisaMvAditvaM vA iti sthApitaM / itthaM ca pratyabhijJAyAM tadaMze'rthajatvavirahAnna pramAtvaM ; yathA''ha nyAyabinduTIkAyAM dharmottarAcAryaH--'kutaH punaretadvikalpo'rthAnnotpadyate arthasannidhinirapekSatvAt / bAlo'pi hi yAvaddazyamAnaM stanaM sa evAyamiti pUrvadRSTatvena na pratyavamRzati tAvannoparatarudito mukhamarpayati stane / pUrvadRSTAparadRSTaM cArthamekIkurvadvijJAnamasannihitaviSayaM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tyAdiSu ubhayAkAraviziSTasyaikasya dRzikarmatvadRSTeH buddhayaikyaM durapahnavam / ata eva grahaNasmaraNAtmakamidaM jJAnamiti vadantaH pratyuktAH / '* nanu kathamindriyAsaMbaddhastadaMza idAnImindriyeNa gRhyeta? 2 * mano'saMbaddho'nubhUtaviSayaH kathaM manasA ? tadu AnandadAyinI bAdhakAbhAve sAmAnAdhikaraNyaviSayatvaniyamAditi bhAvaH / ubhayAkAretipUrvakAlikatvavartamAnakAlikatvaviziSTasyaikasyaivetyarthaH / ubhayadharmaviziSTasyaikasya dRkarmatvaM buddhayaikyamApAdaya(mAkSipa)tIti bhAvaH / anyathA dRziprayogavat adhIgarthaprayogo'pi syAdityarthaH / kecittu dRzikarmatvadRSTe:-- pratyakSamAtrakarmatvasya dvitIyAprayoge darzanAt / anyathA tamityatra adhIgarthasambandhena SaSThIprasaGgAdityAhuH / nanu smRtikarmadRkkarmabhedAgrahAdubhayakarmatvaviziSTe karmatvavyavahAra iti cet ; atra vadantibAdhakAbhAvena bhedAgrahAdaikyavyavahArasya vaktumayuktatvAt / na ca sattvAnumAnaM bAdhakaM ; tasyAsmAtpratyakSAddurbalatayA bAdhitatvena svarUpAlAbhAditi / ata eveti-jJAnasyaikye siddhe tasya ca pratyakSatve virodhiparokSatvavyApyasya smRtitvasya pratyakSe virodhAditi bhAvaH / vdntHmiimaaNskaaH| jJAnadvayavAdI grahaNasmaraNAtmakajJAnavAdI ca zaGkate--nanviti bhAvaprakAzaH pUrvadRSTasyAsannihitatvAt / asannihitaviSayaM cArthanirapekSamiti' iti bhAvena zakate--1 * nanvityAdi / 2 * mano'saMbaddha ityAdi-mAnasajJAnasyApi tanmate pratyakSatvena pramAtvamavazyAbhyupeyaM / taduktaM nyAyabindau dharmakIrtinA--' kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM ' ityupakramya taccaturvidhaMindriyajJAnaM svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapatya Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] pratyabhijJAyAH ekabuddhitvaM tadaMzasya grAhyatve AkSapaH tatra pratibandizca 333 bhAvaprakAzaH yena janitaM tanmanovijJAnam / sarvaM cittacaittAnAmAtmasaMvedanam / bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ca iti / atra dharmottarAcArya :--'tadanenaikasaMtAnAntarbhUtayorevendriyajJAnamanojJAnayorjanyajanakabhAve manovijJAnaM pratyakSamityuktaM bhavati / tato yogijJAnaM parasantAnavarti nirastam / yadA cendriyajJAnaviSayAdanyo manovijJAnasya tadA gRhatigrahaNAdAsaJjito'prAmANyadoSo nirastaH / yadA cendriyajJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItaH tadA indriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasya grahaNAdandhabadhirAdyabhAvadoSaprasaGgo nirastaH / etacca manovijJAnamuparatavyApAre cakSuSi pratyakSamiSyate / vyApAravati tu cakSuSi yadpajJAnaM tatsarvaM cakSurAzritameva / itarathA cakSurAzritatvAnupapattiH kasyacidapi vijJAnasya / etacca siddhAntaprasiddhaM mAnasaM pratyakSaM na tvasya prasAdhakamasti pramANam' iti / evaM 'bhUtassaddhRto'rthaH / pramANena dRSTazca sadbhUtaH / yathA catvAryAryasatyAni / bhUtArthasya bhAvanA punaHpunazcetasi vinivezanam / bhAvanAyAH prakarSo bhAvyamAnarthAbhAsasya jJAnasya sphuTAbhatvArambhaH / prakarSasya paryanto yadA sphuTAbhatvamISadasaMpUrNaM bhavati / yAvaddhi sphuTAbhatvamaparipUrNa sAvattasya prakarSagatiH / saMpUrNa tu yadA tadA nAsti prakarSagatiH / tataH saMpUrNAvasthAyAH prAktanyavasthA sphuTAbhatvaprakarSaparyanta ucyate / tasmAtparyantAdyajJAtaM bhAvyamAnasya saMnihitasyeva sphuTatarAkAragrAhi jJAnaM yoginaH pratyakSaM / tadiha sphuTAbhatvArambhAvasthA bhAvanAprakarSaH / abhrakavyavahitamiva yadA bhAvyamAnaM vastu pazyati sA prakarSaparyantAvasthA / karatalAmakavadbhAvyamAnasyArthasya yaddarzanaM tadyoginaH pratyakSam / taddhi sphuTAbham / sphuTAbhatvAdeva ca nirvikalpakam / vikalpavijJAnaM hi saMketakAladRSTatvena vastu gRhNat zabdasaMsargayogyaM gRhNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnAviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM jJAnaM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadgavya bhAvaprakAzaH saMpratyasat tadvat pUrvavinaSTajJAnaviSayatvamApa saMprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhNadasannihitArthagrAhitvAdasphuTAbham / asphuTAbhatvAdeva ca savikalpakam / tataH sphuTAbhatvAnnirvikalpakam / pramANazuddhArthavAhitvAcca saMvAdakam / ataH pratyakSaM itarapratyakSavat' iti vyAcakhyau / tatvasaMgrahe ca yogijJAnaM mAnasamityuktaM--- cakSurAdyatiriktaM hi mano'smAbhirapISyate / SaNNAmanantarodbhUtapratyayo yo hi tanmanaH // 631 // iti / sarvajJabuddhisAdhanAvasare-- samastavastusambandhatatvAbhyAsabalodbhavam / sArvajJaM mAnasaM jJAnaM mAnamekaM prakalpyate // 3381 // siddhaM ca mAnasaM jJAnaM rUpAdyanubhavAtmakam / avivAdaH parasyApi vastunyetAvati sphuTaH // 3383 // varNyate hi smRtistena rUpazabdAdigocarA / svapne ca mAnasaM jJAnaM sarvArthAnubhavAtmakam // 3384 // ityAdi / atra paJcikA-yAvatA samastavastugatAnityatvAdilakSaNA. zeSatatvAbhyAsaprakarSaparyantajena manovijJAnena sarvArthagocareNa sphuTapratibhAsAvisaMvAditvAbhyAM pratyakSatAmupagatena yugapadazeSavastugrahaNAtsarvavidiSTaH' ityAdi / evaM--- bhUtArthabhAvanodbhUtaM kalpanAbhrAntivarjitam / vakSyAmo yogivijJAnaM sAdhanairvimalairalam // 1343 // yogAbhyAsavizeSAcca yoginAM mAnasaM tathA / jJAnaM prakRSTarUpaM syAdityatrAsti na bAdhakam // 3407 // sarvadharmAzca bhAvyante dIrghakAlamanekadhA / zUnyAnAtmAdirUpeNa tAtvikena mahAtmabhiH // 3442 / / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyAsaMbaddhagrahaNAnupapattitatparihArasAmyaM prAmANyopapattiH smRtitvApattizca 335 sarvArthasiddhiH bhayajanyasaMskArasahakArAditi cet; samAnamatrA'pi / dRSTatvAttathaiva tatreti cet; atrApi tathaiva / vedyAkAraikadezAdutpannasya pratyakSatve zuktirajatadhIrapi mAnaM syAditi cenna ; AropAnAropAbhyAM vizeSAt / kiJca saMskAropanItarajatAdyArope ca idaM rajatamiti cAkSuSabuddhirekA / na hi tatra rajatAdbuddhayutpattiH! tasyAsannihitatvAt / arthajatvena tvaduktAvisaMvAditvaprasaGgAcca / indriyajanyatayA pratyakSatvavat saMskArajanyatayA - smRtitvamapi durnivAramiti cenna tametamanubhavAmi pazyAmItyAdi AnandadAyinI vedyAkAro viSaya ityarthaH / pratyakSatve - pratyakSapramAtve / zuktirajateti--tasyA api vedyAkAraikadezedamaMzajanyatvAditi bhAvaH / arthajanyatvAbhAve kiM pramAtvaM na syAditi vivakSitam ? uta tadaikyaM na syAditi ? iti vikalpamabhipretya AdyaM pariharati--- Aropeti / arthajatvAbhAve'pi bAdhitetaraviSayatvena anumitivat prAmANyasambhavAditi bhAvaH / dvitIyaM pariharati-- kiJceti / tathAca vyabhicArAdartha - jatvaM tadaikyasyAprayojakamityarthaH / tametamiti - saMskArajanyatvaM smRtitvaprayojakaM na bhavatItyarthaH / nanvindriyasyeva saMskArasya prAdhAnyAt kevalasmRtitvamastu vinigamakAbhAvAt iti zaGkAM bAcendriyasannikarSanirapekSa / bhAvaprakAzaH zUnyAnAtmAdirUpasya bhAvikatvaM ca sAdhitam / bhUtArthabhAvanodbhateH pramANaM tena saMmatam // 3443 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH '* pratyakSavirodhAdeva / bhAvaprakAzaH pratyakSaM vyaktabhAsitvAt pramANaM vastusaMgateH / . cakSurAdyAzrayodbhUtanIlAdipratibhAsavat // 3444 // ityAdi ca / atra yogijJAnasyApi mAnasatvoktayA 'mano'saMbaddha' ityAcAryasUktau tadanupapattiH vivakSiteti bodhyam / etacca buddhisare 'smRtivadanubhavo'pyasti naSTAdikeSu (124)' ityetadvivaraNe -- atItAnAgatAnumAnAgamayogipratyakSeSu naSTaviSayakatve'pi yAthArthyaM bhavAnevAGgIkarotItyarthaH' ityatra vyaktIbhaviSyati / 1 * pratyakSavirodhAdeveti' yasmAt pratyakSavalotpannenAdhyavasAyena dRSTatvenArtho'dhyavasIyate' iti (37) udAhRtadharmottarAcAryavAkyoktadizA anantarotpannajJAnena prathamajJAnasya pratyakSatAsiddhiriti bhAvaH / pUrvasaMviditAkAragocaraM cedidaM bhavet / jAyeta pUrvamevedam . . . . . . . || ityuktirapi yogijJAnasyApi yogabalAtpUrvamutpattiprasaGgavadeva samAdheyA / tatra pUrva yogAbhyAsabalavirahavadatrApi saMskArasacivendriyarUpakAraNavigamasya suvacatvAt / yogAbhyAsabalAdyogijJAne tItArthAnAmiva atrA'pi saMskArabalAt pUrvasaMviditAkArasya bhAnaM; sphuTAbhatvAdyogijJAne pratyakSatvamiva tametaM pazyAmIti pratItibalAdatrAapa pratyakSatvaM cAprakampyam / bauddhapratyakSalakSaNaM zUnyAnAtmAdirUpasya bhAvikatvaM ca buddhisare dUSayiSyate / ataH 'abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi' ityAdikamapi heyaM / bhinnarUpatvasyAsiddhariti / etacca 'tattvedantve hi' iti zloke sAdhayiSyate / 'niSpAditakriye cArthe ' ityAdi dUSayituM smRtitvamabhyupetyAha Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH pratyabhijJAyA na kevalasmRtitvaM, smRtitve'pinAniSTaM, na ca tasyA apramAtvaM 337 sarvArthasiddhiH ata eva saMskAraprAdhAnyamutprekSya kevalasmRtitvazaGkA'pi nirastA / * bhavatu vA smRtitvamapi ; tathApi smRtyanubhavAtmakamekaM jJAnaM svaviSayasya sthiratvaM sAdhayatyeva / kathamapramA smRtirartha vyavasthApayet ? iti cet ; kimatrApramAtvam ? jJAnavyatiriktatvaM vA? anubhavavyatiriktatvaM vA? ayathArthatvaM vA? nAdyaH / asiddheH / na dvitIyaH tritayaprakAzavAdibhiH smRterapi AtmasvAtmaviSaye'nubhavatvasvIkArAt / * tvayA ca svasaMvedanAMze'pi / viSayAMze anubhavavyatiriktatvaM smRteriti cet / tathAbhUtA'pi svakAraNAnubhavAt svaviSaya . AnandadAyinI saMskArajanyatvaM smRtitvaprayojakamiti pariharati-ataeveti / uktarI(ga)tyA pratyakSatvasya siddhatvAdityarthaH / svasaMvedanAMze-svAtmAMze ityarthaH ; bauddhairapi svaprakAzatvasvIkArAditi bhAvaH / zaGkate-viSayAMze iti / tathAbhUtA'pIti-anubhavavyatiriktA'pi kAraNarUpAnubhavamAkSipya tarA abAdhitaM viSayaM sAdhayatItyarthaH / svakAraNAnubhavAditi bhAvaprakAzaH 1 * bhavatu vA smRtitvamiti / * tvayeti / etena yadi vA yogasAmarthyAt bhUtAjAtanibhaM sphuTam / liGgAgamanirAzaMsaM mAnasaM yoginAM bhavet // 3474 / / svAtmAvabhAsasaMvittaH tatsvalakSaNagocaram / spaSTAvabhAsaM saMvitteH tacca pratyakSamiSyate // 3475 // iti tatvasaMgrahe sautrAntikamatenApi yogijJAnasya pratyakSapramAtvaM sAdha SARVARTHA. 22 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadvyaM sarvArthasiddhiH mabAdhitaM vyavasthApayet / * asvAtantrayAdivicArastvatra * prkRtaanupyuktH| na tRtIyaH; yathArthasmRtau virodhAbhAvAt / sarvApi smRtirayathArthA atItasya vartamAnatayA'vabhAsAditi cenna; atItatayA'pi prAyazaH smRtibhirarthollekhAt / pracyutatadAkArasya tadvattayA bhAsanAdayAthArthyamiti cenna; smRtipramoSe tadabhAvAt / atItAdiviSayAnumAnAnAmapi tatprasaGgAcca / tarhi pAkarakte'pi zyAmatvadhAryathArthA syAditi ca mandaM ; prAcInazyAmatAbuddhau virodhaabhaavaat| etena smRtirna bAhyaviSayA naSTe'pyarthe AnandadAyinI lyablope paJcamI / nanu smRtitve'svAtantrayaM na syAditi zaGkAM prihrti-asvaatntryeti| svAtantryAsvAtantrayayorarthavyavasthApanAdAvanupayogAdityarthaH / nanu jJAnaM svasamAnakAlikatvena svaviSayAvabhAsanasvabhAvaM / tathAca smRtirapi svaviSayamatItadezakAlAdikaM vartamAnatayA gRhNatI bAdhitaviyatvAdaprameti zaGkate---sarvApIti / tAdRzasvabhAvo'siddha iti pariharati-neti / pracyutatadAkArasya-avagatapUrvakAlAdisaMbandhasya / smRtipramoSaH--tattAnavagAhismRtiH / yathA jJAnadvayaM bhrama iti pakSe idaM rajatamityatra rajatasmRtiH / yadi jJAnasyAtItAdiviSayakasyAprAmANyaniyamaH tadA doSamAha-atIteti / prAcInazyAmatAbuddhau-prAcInatayA zyAmatAbuddhau zyAmatAmAtrabuddhau cetyarthaH / bhAvaprakAzaH yatA zAntarakSitena pratyabhijJAyAH bhrAntatvasAdhanamanucitamiti sUcitam / *asvaatntrvaadiiti| Adipadena adhigtaarthgntRtvprigrhH| *prakRtA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sarvasmRtyayAthArthyazaGkAparihArau atItArthasmRtipramAtve doSaH tatparihArazca 339 bhAvaprakAzaH nupayuktaH-kSaNikatvasAdhanAnupayukta ityarthaH / anadhigatArthagantRtvasya pramAtve kSaNikatvAnumiterapi gRhItagrAhitvasyodAhRtatatvasaMgrahapaJcikAvAkyasiddhatayA tasyA apyapramAtvaM syAt / tatvasaMgrahapaJcikoktadizA pravRttasamAropavyavacchedakatvena anumAnaprAmANyasthApane atattAmanidantAM ca tattvedantve nirasyataH / ityatra pratyabhijJAyA api prAmANyaM sAdhayiSyata iti bhAvaH / bauddhAnAM sthirasiddhidUSaNasamArambhaH pudgalanairAtmyasAdhanArthaH / ataeva vijJaptimAtratAsiddhau 'tadvineyajanAn prati' ityanena 'asti sattva upAdukaH' iti buddhopadiSTAtmAstitvapratipAdakavAkyasya anyAbhiprAyakatvaM prakalpya dvayAdvijJAnaSaTkaM pravartate na tveko draSTAste na yAvanmantA ityevaM pudgalanairAtmyaM sAdhitam / evaM zlokavArtike'pyAtmavAde kumArilena vyaktamuktam-- nairAtmyenAtra cAkSiptAH sarvA eva hi codanAH / na ca vijJAnamAtratve bhoktRkartRtvasaMbhavaH // iti pUrvapakSe tasmAdvedapramANArthamAtmAtra pratipAdyate / zarIrendriyabuddhibhyo vyatiriktatvamAtmanaH // nityatvaM ceSyate zeSaM zarIrAdi vinazyati / nAnityazabdavAcyatvamAtmano vinivAryate // vikriyAmAtravAcitve na hyucchedo'sya tAvatA // syAtAmatyantanAze'sya kRtanAzAkRtAgamau / na tvavasthAntaraprAptau loke bAlayuvAdivat // nairAtmyavAdapakSe tu pUrvamevAvabudhyate / madvinAzAtphalaM na syAt matto'nyasyAthavA bhavet // 22* Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH smRtidarzanAt iti vadanto'pi nirstaaH| evaM pratyabhijJA sthiraviSayeti siddhe so'hamiti dhIzcAtmanaH sthiratvamulleDhi / tadahaM smarAmIti smRtimAtreNa caitatsiddham / nanu viruddhAnupahita AnandadAyinI bAhyArthe sthairya sAdhayitvA Atmano'pi sthairya sAdhayati-evamiti / bhAvaprakAzaH iti naiva pravRttissyAt na ca vedapramANatA / janmAntare'bhyupete'pi jJAnamAtrAtmavAdinAm // jJAnazaktisvabhAvo'to nityassarvagataH pumAn / ahampratyayavijJeyaH svayamAtmopapAdyate / / yadi syAjjJAnamAtraM ca kSaNikaM jJAtR tatra vaH / na bhavet pratyabhijJAnaM pUrvajJAtari saMprati // iti siddhAnte / atra Atmano jJAnamAtrakharUpatve kSaNikatve ca doSakathanapUrvakaM ahampratyayagamyatvaM jJAtRtvaM nityatvaM ca yadyabhyupagamyate tadaiva pravRttyupapattiH vedaprAmANyaM ca nAnyathA iti spaSTam / vyaktIbhaviSyati cAyamartho jIvasarAdau / zAntarakSitena bauddhamate'pi yadi kiJcinmAnasaM jJAnamatItAdiviSayakamaGgIkriyate tadA pratyabhijJApratyakSeNa pramAtmakena sthiraM pRthivyAdikamiva AtmApi sthiro'kAmenApyaGgIkaraNIyaH / ata eva bauddheSvapi vAtsIputraistadanuyAyibhizca buddhizabdAntarArciHprabhRtIni kSaNikAni kSitivyomAdInyakSaNikAni sthirANi AtmA'pi sthiraH ityaGgIkriyate iti vyaJjayannAha-* evaM pratyabhijJA sthiraviSayeti siddhe so'hamityAdinA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pratyabhijJAyAH sthiraviSayatvasAdhakahetvasiddhizaGkA tatparihArazca 341 tatvamuktAkalApaH naikasmin zaktyazaktI sarvArthasiddhiH viSayetyasiddhaM kurvadakurvatkSaNayozzaktayazaktibhyAM vaijAtyAdityatrAha--kasminniti / kurvato'kurvatazcaikatve'GgIkriyamANe'pi zaktayazaktirUpaviruddhadharmAdhyAso na syaadityrthH| '* zaktazcet kuryAdeva; na karoti cedaM kumUlanihitaM bIjamiti * prasaGgatadvipa AnandadAyinI kurvadakurvaditi--kAryajanane vartamAnavyApAravattadabhAvavaddaNDAdikSaNayovastunorityarthaH / zaktayazaktI-zaktitadabhAvau / nanu sthAyitvapakSe'kurotpAdakameva bIjaM kusUlasthamiti pratyabhijJayA sAdhanIyaM / tatra aGkurotpAdanazaktizcet kuryAdeva ; na karotIti (zaktayabhAvaH kusUlasthasya kedArasthasya zaktatvaM karaNAditi) viruddhadharmAdhyAsa iti zaGkate-zaktazcediti / bhAvaprakAzaH 1* zaktazcediti-sahakArisApekSatve tvazakta eveti bhAvaH / *prasaGgatadviparyayAbhyAmiti-svabhAvahetuH prasaGgaH / vyApakAnupalabdhistadviparyaya iti pUrvamevoktam / etau cAnvayasAdhakau / viparyaye bAdhakapramANaM ca vyatirekasAdhakaM nAtrApekSyate anvayasiddhayaiva vyatirekasaMzayanivRtteH / yathoktaM kSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtinA-'yathA viparyaye bAdhakapramANabalAt niyamavati vyatireke siddhe anvayaviSayaH saMzayaH pUrva sthito'pi pazcAtparigalati / tato'nvayaprasAdhanArthaM na pRthak saadhnmucyte| tathA prasaGgatadviparyayahetudvayabalato niyamavatyanvaye siddhe vyatirekaviSaye pUrva sthito'pi saMdehaH pazcAtparigalatyeva / na ca Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH kRtitaditarayoH sAhyabhedena siddheH / [jaDadravya sarvArthasiddhiH ryayAbhyAM zaktayazaktisiddhiriti cenna ; 'zaktasyA'pi karaNAkaraNayoH sahakArisannidhyasannidhiprayuktatvAt / tadAha-kRtitaditarayoriti / sAyaM-sahabhAvaH kadAcit puSkalaissahakAribhissAhyaM AnandadAyinI -- zaktasyApIti - karaNAkaraNayoH zaktitadabhAvaprayuktatvAbhAvAnna zaktayazaktirUpaviruddhadharmAdhyAsaprasaGga iti bhAvaH 1 sahazabdasya dharmyavAcakatvAt tatra bhavapratyayaH kathamityatrAha sAhyamiti sahazabdaH sahitaparaH ; tasya bhAvassAhyaM / yadvA trailokyAdivat svArthikaH / tadevAha - kadAciditi / puSkala sahakArisAnnidhya 1 bhAvaprakAzaH - vyatirekasAdhakamanyat pramANaM vaktavyam !' iti 'zaktasyApIti-uktaM ca ratnakIrtinA -' zakto'pi ghaTaH krami sahakAryapekSayA kramikArya kare - Syati / na caitadvaktavyaM samartho'rthaH svarUpeNa karoti svarUpaM ca sarvadA'stItyanupakAriNi sahakAriNyapekSA na yujyate iti ; satyapi svarUpeNa kArakatve sAmarthyAbhAvAtkathaM karoti ? sahakArisAkalyaM hi sAmarthyam ! tadvaikalyaM cAsAmarthyaM / na ca tayorAvirbhAvatirobhAvAbhyAM tadvataH kAcit kSatiH ; tasya tAbhyAmanyatvAt / tasmAt arthassamartho'pi syAt ; na cakarotIti sandigdhavyatirekaH prasaGgahetuH' iti / * sAhyamiti / etenaatha nApekSate nityaH pratyayAn sahakAriNaH / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] viruddhadharmAdhyAsaparihAraH 343 bhAvaprakAzaH tathA'pi tadviyukto'yaM kArako nAntyahetuvat // nijastasya svabhAvo'yaM teSAmeva hi sannidhau / kArakatvamataH kArya tadbhAvejapa na sarvadA // 410 // iti tatvasaMgrahoktapakSa eva siddhAntitaH // virodhapadArtha nyAyabindau (2 pR) dharmakIrtiritthamAha--'dvividho hi padArthAnAM virodhaH ! avikalakAraNamya bhavato'nyabhAvaH abhAvAdvirodhagatiH zItoSNasparzavat / parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat' iti / atra dharmottarAcAryaH- 'yasya kAraNavaikalyAdabhAvo na tasya kenacidapi virodhagatiH / tadarthamavikalakAraNagrahaNaM avikalakAraNasyApi yatkRtAtkAraNavaikalyAdabhAvaH tena virodhagatiH / tathAca sati yo yasya viruddha. sa tasya kiJcitkara eva / tathAhizItasparzasya janako bhUtvA zItasparzAntarajananazaktiM pratibadhnan zItasparzasya nivartako viruddhaH / tasmAt hetuvaikalyakArI viruddho janaka eva' iti / evaM 'tato'samarthAvasthAjanakatvameva nivartakatvaM / atazca yasmin kSaNe janakastatastRtIye kSaNe nivRtto viruddho yadi zIghraM nivartate / janyajanakabhAvAcca santAnayorvirodho na kSaNayoH / yadyapi ca na santAno nAma vastu; tathA'pi santAnino vastubhUtAH / tato'yaM paramArthaH-na kSaNayorvirodhaH ; api tu bahUnAM kSaNAnAM ; yataH satsu dahanakSaNeSu pravRttA api zItakSaNA nivRttidharmANo bhavantIti' iti / evaM 'ye tvAhuH na virodho vAstava iti ta idaM vaktavyAH -- yathA na niSpanne kArye kazcijanyajanakabhAvo nAma dRSTo'sti ! kAraNapUrvikA tu kAryapravRttiH / ato vAstava eva / tadvanna nivRtte vastuni kazcidiSTo nAma virodho'sti / dahananimittaM tu zItasparzasya kSaNAntarAsAmarthya ; ato virodho'pi vAstava eva' iti ca / 'bhinnavyApArau Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *kadAcit vikalaurati pryojkbhedenetyrthH| *akurvatsvabhAvasya AnandadAyinI mapuSkalasahakArisAnnidhyaM cetyarthaH / bhedo--vizeSaH / bhAvaprakAzaH virodhau ; ekena virodhena zItoSNasparzayorekatvaM vAryate anyena sahAvasthAnam' iti ca Aha / ato'trA'pi na virodha iti vyaJjayati-- '* kadAcidvikalauratyanena / atra dharmottarAcAryeNa virodhasya vAstavatvopaMpAdanena dvividhAH kSaNikA bhAvAH keciddhAsasya kArakAH / zItAdereva vayAdyA apare na tathAvidhAH // 441 // adRSTatatvo lokastu virodhamabhimanyate / kAryakAraNabhAve'pi prathamokteSvanekadhA // 442 // bAdhyabAdhakabhAvo'pi vastuno naiva tAtvikaH / vidyate tata evoktaM virodhagatirityapi // 443 // iti tatvasaMgrahoktiranuciteti bodhitam / astvevaM kintu sAkalye yA tasya prakRtirmatA / vaikalye saiva cediSTA nityAsmyussahakAriNaH // 411 // tatsaMbaddhasvabhAvasya bhAve teSAmapi sthiteH / anyaccedvikalaM rUpamekatvamavahIyate // 412 // iti zAntarakSitoktadUSaNamabhipretya shngkte-*akurvtsvbhaavsyetyaadi| tatvasaMgrahe kSaNikatvapakSe bhadantayogasenoktasahakAritvAdyanupapattiritthaM parihRtA ucyate prathamAvasthA saivAnyo'nyopakAriNaH / ekArthakriyayA tvete bhavanti sahakAriNaH // 435 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] svabhAvadvayAsAmAmAdhikaraNyazaGkA tatparihAraH svabhAvatvAnupapattizaGkAca 345 sarvArthasiddhiH kathaM sahakAribhirapi kurvattA? kurvatsvabhAvasya vA kathaM tadvirahAttadabhAvaH iti cenna; '* sahakArisannidhau kurvattayA tadabhAve ___ AnandadAyinI sahakArisannidhAviti-darzanAdityarthaH / bhAvaprakAzaH anyonyAnupakAre'pi nAviziSTA ime yataH / svopAdAnabalodbhUtAH kalApotpAdakAH pRthak // 436 // iti / atra paJcikA--samarthAdeva hi kAryotpattiH ! na ca sahakArivaiyarthya ; tathAhi-dvividhaM sahakAritvaM ekArthakriyAkAritayA parasparopakAritayA ca / tatra (a) vyavahitakAryApekSayA ekArthakriyAkAritvameva na parasparopakAritvaM ekasmin kSaNe nirvibhAgatayA vizeSasyAdhAtumazakyatvAt / vyavahitakAryApekSayA tu parasparata uttaraviziSTakSaNotpatteH / santAnApekSayA parasparopakAreNa vyavahitakAryajanakatvAt parasparopakAritvalakSaNaM sahakAritvaM / tatra prathamAvasthAbhAvinAM yadyapi parasparato vizeSo nAsti ; tathA'pi teSAM sahakAritvamaviruddhameva ekArthakriyAkAritvAt / nApi te samanantaraviziSTakSaNotpAdanaM pratyaviziSTAH ; pUrvakebhya eva svahetupratyayebhyaH tathAvidhottarakAryakalApotpAdanaM prati pratyekaM samarthAnAmutpannatvAt / teSAmapi hetupratyayAnAmaparebhyassvahetupratyayebhyaH teSAmapyaparebhya iti anAderhetuparamparAyA iSTatvAdanavasthA'pyaduSTaiva / pratyeka ca sAmarthe'pi nApareSAM vaiyarthya ; svahetubalena teSAM tathotpannatvAt / nApi teSAM pRthagbhAvassaMbhavati ; tathAvidhakAraNAbhAvAt / nApi pazcAt kSaNikatvAt iti / evaM sati sthiratvapakSe'pi nAnupapattiriti bhAvenAha* sahakArisannidhAvityAdi / ayamAzayaH---nirvyApArasya kAraNatvaM Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH cAkurvattayA svbhaavvyvsthaasiddheH| parasApekSaH kathaM svabhAvaH? bhAvaprakAzaH na saMbhavatIti kurvattvaM bhAvikAryAnuguNavyApAravattvamityanupadameva vyavasthApayiSyate / kSaNikatvapakSe yeSAM kSaNAnAmekakAryakAritayA upAdAnabIjakSaNasahakAritvamucyate sthirapakSe tatkSaNasamudAyarUpANAM vastUnAmekakAryakAritayopAdAnabIjasahakAritvamapi saMmataM / paraM tu yAvanvayavyati. rekAvekakAryakAritvagrAhako tAveva niruktakurvattAmapi prayojayata iti parasparopakAritvamapyavarjanIyaM / kSaNikatvasiddheH pUrva ekasmin kSaNe nirvibhAgatayA vizeSAdhAnasyAzakyatvAdityukterasaMbhavAt / dharmadharmiNorbhedasAdhanena svabhAvasyAgantukatve'pi na dhyekyksstiH / 'etaddharmakAdetaddharmakamupajAtam' ityAdinA dharmaviziSTasyaivAnvayavyatirekAbhyAM kAraNatA vakSyate / tena svabhAvasyaiva kAraNatvaM syAnna dharmiNa ityapi samAhitam / etena ; prathamakSaNe na parasparopakAritvaM kiMtu dvitIyakSaNamArabhyaiva iti ; tataH prabhRti ye jAtAH vizeSAste tu tatkRtAH / tadrUpaprakRtitvena teSAM tadrUpayoginAm // 437 // ityuktirapyanAdeyA / -- kAlAnantaryasAmye' iti zlokavivaraNe kSaNikatvapakSe bhadantayogasenoktadUSaNAni stharIkariSyante / iti // etena ratnakIrtinA-'pUrvasthitAdeva sAmagrImadhyapraviSTAdbhAvAskAryotpattiH / anyasmAdeva vA biziSTAdbhAvAdutpannAditi vivAdapadaM / tatra prAgapi saMbhave sarvadaiva kAryotpattiH na vA kadAcidapIti virodhamasamAdhAya cakSuSI nimIlya tata eva kAryotpattidarzanAditi sAdhyAnuvAdamAtrapravRttaH kRpAmarhatIti' yaduktaM tat vikalpAprAmANyakalpanAbhinivezanibandhanamiti sUcitam / anyasmAdbhAvAdutpattyaGgIkAre kSaNikA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] svabhAvatvAnupapattiparihAraH tatra parasammatizca 347 sarvArthAsiddhiH iti cenna ; svahetusApekSatvavadupapatteH / 'adhipatisahakAryAlambanasamanantarapratyayAzcatvAro vijJAnotpattau kAraNamiti yuSmaduktiAnandadAyinI svahetviti--kurvatsvabhAva (sva) lakSaNasyApi svahetuparasApekSatayA svabhAvatvAbhAvaprasaGgAditi bhAvaH / nanu kSaNAnAM hetusApekSatvameva nAstItyata Aha--adhipatIti -- adhipatirindriyaM cakSurAdi / pratI - yate aneneti pratyayaH - kAraNaM / uditasya jJAnasya rasAdi bhAvaprakAzaH nantapadArthAnAM cakSuSI nirmAlya kalpanaM syAditi / evamanaGgIkArecaturbhizcittacattA hi samApattidvayaM tribhiH / manye tu jAyante 11 iti bhavadIyavacanavirodha ityabhipretya tatra caturbhiriti sAmAnyenoktayA catvAraH pratyayA heturAlambanamanantaram / tathaivAdhipateyaM ca 11 iti tadarthaparijJAnAya bhASyoktavAkyamAdatte- ' adhipatItyAdi / nanu adhipatyAdInAM caturNAM tanmate pUrvaM (57 pR) bhinnadharmaprayojakatvAbhighAnena nAnupapattiriti cenna ; tanmate dharmadharmiNorabhedena vijJAnakSaNagatadharmANAM vijJAnAbhinnatayA doSo durvAra:, tathAhi --- ekasya adhipatyAdicatuSTayasannidhAnena jJAnotpattikAle tadvikalasyAnyasyAlambanAdimAtreNa jJAnaM notItyavivAdaM / evaM ca Alambanapratyayazzaktazcet vijJAnaM tasyApi janayet na ca tasya janayati iti prasaGgatadviparyayAbhyAM vijJAnakSaNa eko na syAt iti militAnAM kAraNatvAGgIkAreNa parihAro'pi tulya eveti bhAvaH // ; * Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH virodhAt / arthajatvaM ca prAmANyaM brUSe / upacchandanArthamuttAnavAkyamiti cenna; atiprasaktayA siddhAntasiddherdurnirUpatvaprasaGgAt / zaktaM cet antyatantusaMyogAdivadavazyAsiddhasahakAricakra svakArya kuryAditi cenna; svakAraNAdApatatAM sahakAriNAmetadadhInatvAbhAvAt / parAdhInatve'pyavarjanIyaM tatsannidhAnamiti cenna; anyathA'pi dRSTeH / astu sahakArisambandhAdikameva viru AnandadAyinI sAdhAraNyAd (Nye rU) pAdivizeSaniyamanAdindriyasyAdhipatitvaM / niyAmakasyAdhipatitvAt / sahakArI-AlokAdiH / tato jAtasya jJAnasya spaSTatA bhavati / samanantarapratyayaH-saMskAraH / tasmAt prAcInajJAnobodhaH / AlambanapratyayaH-nIlAnIlAdyAkAraH pratyayaH / jJAnapadavedanIyasya cittasya samanantarapratyayasahitAdadhipatyAdiviSayaniyAmakaspaSTatAprayoja (jana) kasahitAnnIlAkArajJAnAccittAkhyaM jJAnaM nIlo'hamityAdyAkArasantatiM bhajata iti catvAraH pratyayAH' iti bodhicittavivaraNe darzanAdityarthaH / prAmANyamiti--prAmANyaprayojakAmityarthaH / upacchandanaM-vaJcanaM / uttAnaM-ahRdayaM / atiprasaktayeti-tvadutAvidamupacchandanArthamuttAnaM idaM neti nirNayaniyAmakAbhAvAtsandehAdayaM siddhAnta iti vyavasthA na syAdityarthaH / nanu zaktasya sahakArisampattiniyamAt antyatantusaMyogAdivat svakAryakA(ka)raNaM na syAditi zaGkAmanUdya sahakArisaMpattezzaktayadhInatvAbhAvena tathA niyama eva nAstIti pariharati-zaktaM cediti / anyathA'pi--sahakArisAnnidhyAbhAvavattayApItyarthaH / darzanAnusAreNa vyAptirvAcyeti bhAvaH / kara Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sahakArisaMpatteH na zaktayadhInatvaM / sahakArisaMbandhasya bhedakatvazaGkA ca 349 tatvamuktAkalApaH ekasmin kAlabhedAgavati ca sahakAryanvayAnanvayAdiH no cenno dezabhedApi supariharaH sarvArthasiddhiH ddhatvAdbhedakamityatrAha--ekasminniti / Adizabdena prastutakaraNAkaraNAdisaMgrahaH / kAlabhedAdviruddhasvIkAre kiM kutra nAsIna syAdvA? iti sarvatrAvyavasthitiriti cenna; darzanAdarzananiyamAbhyAmeva sambhavAsambhavasthiteH / evamanabhyupagamamanuvadan pratibandimAha-nocediti / atrAsti karoti ca anyatra nAsti na karoti cetyAdinirdezabhedena sattvAsattvAdisamuccayassuduSpariharassyAt / apirviSayabhedAdyanuktasamuccaye / viSayAdibhedAdapi hi AnandadAyinI NAkaraNAdItyAdizabdena zaktayazaktayAdikaM gRhyate / avyavasthitiriti--kAlabhedena sarvaM sarvatra syAt virodhAbhAvAditi bhAvaH / tathAca asAdhAraNadharmavyavasthA na sidhyediti dhyeyam / sambhavAsambhavauidamatrAsIdidamatra bhaviSyati idamatra nAsIdidamatra na bhaviSyatIti sadbhAvAsadbhAvau / yadi karaNAkaraNAdInAM kAlabhadena samuccaye'pyavyavasthAdoSaH ; tadA kSaNe'pi dezabhedena sattvAsattvakaraNAkaraNAdisamuccayasya duSpariharatvAt sa doSastavA'pi syAdityAha---atrAsti karoti ceti / viSayAdibhedAdapIti-zaktayazaktayAdInAM viSayAdibhedAdapi virodhAbhAvena tatprayukto bhedaH parihiyate ityarthaH / tadeva Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH tena naikaM kvacitsyAt savArthasiddhiH virodhaH parihiyate! kvacicchaktaM kvacidazaktaM kenacijjanyate vyajyate bAdhyate vA nAnyena / kasyacitpratiyogI vyApyaH vyApakaH pUrvaH paro vA nAnyasyetyAdi / evaM viSayabhedAdapi virodhaste duSpariharaH / tataHkimityatrAha-teneti / viruddhAnAM dezakAlAdyasamAhitavirodhatvena svalakSaNasyApi viruddhazatakSuNNatayA nAnAtve tatkSodAnAM ca tathAtathA kSode kizcidapyekaM na AnandadAyinI darzayati-kvacicchaktamiti / daNDo ghaTe zaktaH paTotpAdane zaktayabhAvavAn ghaTaH kvacidadhikaraNe jAyate kvaciyajyate kvacidbAdhyate ; evaM kenacijanyate vyajyate bAdhyate ca nAnyena ; tathA kasyacitpratiyogI kasyaciyApyaH kasyaciyApakaH iti zaktatvAzaktatvAdInAmavirodha ityarthaH / Adizabdena kutracitsaMyogatadabhAvAdInAM grahaH / paraH pUrva ityAdau kasyacidityasya tasmAditi vibhaktivipariNAmena kasmAcidityanvayaH / kecittu--' anyArAditararte' ityAdinA dikchabdayoge paJcamyAH 'tasya paramAmeDitam' iti nirdezana anityatvajJApanAt ksyciditynussnggH| bhavatpakSe bhinnaviSayakatvAdibhirapi virodhaparihAro na sambhavati bhinnaviSayakatvAderapi viruddhatvAdityAhaevamiti / viSayabhedo bhinnaviSayatvaM / Adizabdena karaNabhedAdisaMgrahaH / tatkSodAnAM-kSaNikasvalakSaNAdbhinnAnAM bhAgAnAM / tathAtathA-- Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlabhedena viruddhasvIkAre'pi nAvyavasthA, anyathA ekAnekAdyasiddhiH 351 tatvamuktAkalApaH tattvedantve hi kAlAntaraghaTanamaye naikakAle ghaTetAM sarvArthasiddhiH sidhyet / tadabhAve ca kuto'nekamiti mAdhyamikamatApAtaH / saiva sugatamatakASTheti tatra tiSThAma iti cet ; tanniSThana tvayA asmanmatabAdhakAnupanyAse vivAdAbhAvaH / tadupanyAse tu tatratatra tadvAdhAbAdhavikalpadausthyaM duSpariharamiti bhAvaH // 25 // punarapi prakArAntareNa pratyabhijJAbAdhakaM viruddhadharmAdhyAsaM pratibandivizeSamapyAzaGkate-tattvedantve hIti / atItakAla AnandadAyinI janyatvAjanyatvAdiprakAreNa / tadabhAve iti-tathAca vastunaH pAramArthikatve tasyaiva kiJcitprati kurvattvaM kiJcitpratyakurvattvamityAdi. viruddhadharmAdhyAsasyAvazyakatvAt ; tAdRzasyAsambhavAt // kurvato'kurvato naikyaM satazcApyasatastathA / .. ajanyasya ca janyasya tathAbhAtamato mRSA // iti mAdhyamikamatApAta ityarthaH / saiveti-maadhymikmtmevetyrthH| zaityaM hItyAdivat strItvaM / tadupanyAsa iti-bAdhakopanyAse upanyastaM pramANaM bAdhitaM na vA ? Aye asmanmatabAdho na syAt / dvitIye bAdhasyAbAdhitatvAnmAdhyamikamataM na syAditi mAdhyamikamatasya dusthatvAdityarthaH // 25 // nanu pUrvameva pratyabhijJAyAM viruddhadharmAdhyAsadoSamAzaGkaya parihRtatvAt uttarapadye punastadevocyata iti paunaruktayamityata Aha-punarapIti / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAladvaite'navasthAdi sarvArthasiddhiH saMbandhastattvaM / vartamAnakAlasaMbandha idantvaM / na hyatItaM vartata iti sambhavati! sarveSAM nityatvaprasaGgAt / vartamAnaM ca yadyatItaM kathamasmadAdipratyakSeNa gRhyet| kiMca kAladvayAnvayarUpayoH tattvedantvayorekavastusambandhaH ekAsmin kAle bhinne vA? pUrvatra virodhaH / tasmin etasmin tadubhayapUrvApare vA kvacidapi kAle kAlAntarasambhedAyogAt / anyathA traikAlyayaugapadyaprasaGgAt / etena viruddhAnupahitaviSayeti vizeSaNaM cAsiddhaM / uttaratra kAladvayanirvAhakakAlabhedAzrayaNe tayorapi tathetyanavasthApAtaH / na caivaM dRSTamiSTaM vA! na ca dezadvayapratibandiH! asmAbhistadanabhyupagamAt / tasmAtkAladvayaviziSTe vastuni pravRttA kRtsnA AnandadAyinI pUrvazeSatvAnna pRthaksaMgatiriti bhAvaH / vartamAnaM ceti -- vartamAnasya tattAzraya (yAtItAdi) bhinnatvena saMpratipannavAdandriyasambandhAbhAvAditi bhAvaH / tasmin-atItakAle / etasmin vartamAnakAle / tadubhayapUrvApare-atItavartamAnakAlAtpUrvAparayorityarthaH / pUrvazcAparazcapUrvAparaM ; ekavadbhAvaH / kvacidapi kAle tadanyakAlasambandhasyAsambhavAditi bhAvaH / traikAlyeti-bhUtabhaviSyadvartamAnakAlAnAmityarthaH / samAhAradvigoH svArthe pyaJ trailokyAmitivat / uttaratreti--bhinnakAle veti dvitIyapakSe / tayorapi-nirvAhakakAlayorapi kAlabhedamAdAya sambandha Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tattvedantvayorekadharmisaMbandhAyogAdapramAtvazaGkA pratyabhijJAyAH 353 tatvamuktAkalApaH ata iha na mitiH pratyabhijJeti cenn| . sarvArthasiddhiH pratyabhijJA na prmitiH| 1* viruddhaviSayatvAt zuktirUpyadhIvat pratyabhijJAtvAdeva vA dIpAdipratyabhijJAvaditi cet ? atra na kAladvayamAtraM vastuni viruddhaM / viruddhakAlAnvayastu nAstItyabhiprAyeNa prativakti-neti / ... *atattAmanidantAM ca tattvedantve nirsytH| ...... - anyonyapratiSedhastu na tatassechumarhati // AnandadAyinI ityanavasthetyarthaH / kAladvayamAtraM-kAladvayasambandhamAtraM / nanu tattedantayoranyonyapratikSepakatvAt kathamekatretyatrAha-atattAmiti / tattA svAbhAvaM idantA ca svAbhAvaM tattedante ca pratikSita ityarthaH / tataHtasmAt / tattadantayoH pratikSepakatvaM seddhaM (soDhuM) bhavituM nAhatItyarthaH / .. . bhAvaprakAzaH kAmA '* viruddhaviSayatvAditi abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitaH / iti tatvasaMgrahavAkyamatrAnusandheyam / 2* atattAmityAdi-tadaMzena naitakAlasaMbandhavyavacchedaH kiMtu tatkAlAsaMbandhasya / idamaMzenApi na tatkAlasaMbandhavyavacchedaH api tu etatkAlAsaMbandhasyaivetyarthaH / ayamAzayaHdharmiNi tadaMzasya pUrva pratyakSato nizcaye'pi etatkAlAsaMbandhabhramamsaMzayo vA na tato nivartate / idamaMzamAtrapratyakSe ca dharmiNi tatkAlAsaMbandha SARVARTHA. 23 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jadravya sarvArthasiddhiH ekasya bhinnakAlAbhyAM vaiziSTyaM vihataM yadi / tathA syAt bhinnadezAbhyAM puabuddhistato na te / AnandadAyinI tathA syAditi--nanvasmAbhirdezadvayasambandhAnaGgIkArAnna pratibandirityuktamiti cet ; kiM tadA dezAnabhyupagamAt ? tatsatve'pi tatsambandhA ___ bhAvaprakAzaH bhramasaMzayau naiva nivartate / atastannivRttaye tadetatkAlasaMvandhAvagAhinI pratyabhijJA pramitirityaGgIkaraNIyam / kSaNikatvAnumitiH pratyakSagRhItadharmyavagAhinyapi pravRttasamAropavyavacchedakatayA yathA paJcikAyAM prametyagIkRtaM tadvat smRte'stu pUrvapratyakSAnivartyabhramasaMzayAnivartakatayA na pramAtvApAdanasabhaMva iti // ... heturasiddha ityAha 1 * ekasyatyAdi / atra 'parasparaviruddhapUrvAparakAlasabandha evaikasya kathAmiti cenna ; svApekSayA pUrvAparatvasyAsiddheH / na hi svaprAgabhAvapradhvaMsAvacchinnakAlasaMbandhitvaM vastuno brUmaH ! anyApekSayA pUrvAparayorapi kAlayoretadapekSayA svakAlatve virodhAbhAvaH kSaNe'pi svIkAryaH / yathA paramANudvayApekSayA pUrvAparIbhUtasyApi tanmadhyadezasya paramANvantaraM prati svadezatayA na tasya tatsaMbandhavirodhaH / anyathA kSaNo'pi pUrvavat kSuNNaH / tathA'pi pUrvaparakAlayoH tadupAdhyorvA viruddhayostejastamasoriva kathamekatra samAvezaH ? avirodhe tu yaugapadyaprasaGga iti cenna; yogapadye hi tayorvirodhaH na tvekavastusaMbandhe ! anyathA ekajJAnasaMbandhe'pi virodhaprasaGgena pratyabhijJAsvarUpasyAnutpattiprasaGgAt / yadi punaH kAlayossvarUpabhedena tAdAtmyavirodho vivakSitaH tarhi rUparasayoriva naikavastusaMbandhaM pratibhantsyati' iti nyAyasiddhAJjana Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] ekasminkAladvayAyogedezapratibandyA'niSTApAdanaM kAlikavirodhevyavasthAca 355 tatvamuktAkalApaH svasya svAbhAvakAle vihatiniyamanAt sarvArthasiddhiH tarhi kAladvayavirodhaH kutretyatrAha-svasyeti / niyamanAt'*yathApramANaM vyvsthaapnaadityrthH| ata evAtItasya vartabhAvaprakAzaH . sUktiranusandhayA '* yathApramANamiti etena ratnakIrtinA ' na hi vayaM paribhASAmAtrAdekatra kArye dezabhedAdaviruddhe zaktayazaktI brUmaH ! kiM tu virodhAbhAvAt / taddezakAryakAritvaM hi taddezakAryAkAritvena viruddhaM ; na punardezAntare tatkAryAkAritvena anyakAryakAritvena vA / yadyevaM tatkAlakAryakAritvaM tatkAlakAryAkAritvena viruddhaM ; na punaH kAlAntare tatkAryAkAritvena anyakAryakAritvena vA / tatkathaM kAlabhede'pi virodhaH iti cet ; ucyate-dvayorhi dharmayorekatra dharmiNyanavasthitiniyamaH parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH / sa ca sAkSAtparasparapratyanIkatayA bhAvAbhAvavadvA bhavet / ekasya vA niyamena pramANAntareNa bAdhanAnnityatvasattvavadvA bhavaditi na kazcidarthabhedaH / tadatraikadharmiNi tatkAlakAryakAritvAdhAre kAlAntare tatkAryAkAritvasya anyakAryakAritvasya vA niyamena pramANAntareNa bAdhanAdvirodhaH; tathAhiyatraiva dharmiNi tatkAlakAryakAritvamupalabdhaM na tatraiva kAlAntare tatkAryAkAritvaM anyakAryakAritvaM vA brahmaNA'pyupasaMhartuM zakyate yenAnayoravirodhassyAt / kSaNAntare kathitaprasaGgaviparyayahetubhyAmavazyaMbhAvena dharmibhedaprasAdhanAt / naca pratyabhijJAnAdekatvasiddhiH; tatpauruSasya nirmUlitatvAt / ata eva vo'pi pakSakukSau nikSiptaH / 23* Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 .....savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe | liH sarvArthasiddhiH mAnatvaM vartamAnasya vA atItatvamiha na pravartanIyaM / nanu tattvevantve tAvat viruddha ; anyathA yaugapadye virodhAbhAvaprasaGgAt / AnandadAyinI nabhyupagamAdvA ? : ubhayathA'pi puJjabuddhirna syAt / nAnAdezasthAnAmekadezasambandhaH puJja iti bhAvaH / na pravartanIyaM--na prasaJjanIyaM / anyatheti-viruddhayo rUparasayoryogapadyadarzanAditi bhAvaH / . bhAvaprakAzaH kathamasau sphaTiko varAkaH kAlabhedenAbhedasAdhanAya dRSTAntIbhavitumarhati ? / nacaivaM samAnakAlakAryANAM dezabhede'pi dharmibhedo yuktaH : bhedasAdhakapramANAbhAvAdindriyapratyakSeNa nirastavibhramAzaGkenAbhedaprasAdhanAca iti na kAlabhede'pi zaktayazaktayovirodhaH khasamayamAtrAdapahastayitaM zakyaH' iti yaduktaM tadalagnakamiti bodhitam / tatkAlakAryakAritvaM kAlAntare tatkAryAkAritvena na virudhyate prasaGgatadviparyayayordharmibhedasAdhakatvAbhAvasyopapAditatvAt / yadyevaM nAGgIkriyate ekasyArthakSaNasya puruSabhedena vijJAnajananatadvirahayoravivAdatayA pUrvoktaprasaGgatadviparyayAbhyAM dezabhedena kSaNabhedAvazyambhAvena eko'pi kSaNo na syAt / abhedasya svalakSaNavyatiriktatve kathamindriyapratyakSaM tatsAdhayati ? svalakSaNarUpatve tu pratyabhijJApratyakSeNa pUrvAparakAlikAbhedasya kathamasiddhiH abhilApasaMsargeNeti cet ; tArha mUkataiva jyAyasI / yogijJAne yogAbhyAsabalasahakRtaM. mana iva pratyabhijJAyAmapi saMskArasahakRtamindriyameva karaNamiti 'niSpAditakriye cArthe' ityAditatvasaMgrahoktadUSaNasyApi nAvakAza iti bhAvaH / 'pramAtRprameyayoH kSaNikatvaM vadadbhi. vyAptyavadhAraNatatsmaraNapUrvakAnumAnAbhyupagamo'pi duzzakaH' iti bhASya Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tattvedantvayorvirodhaparihAraH anyathA aniSTApattiH parahetvIsaddhinigamanaMca 357 ------manna tatvamuktAkalApaH svena cAtraikakAlyAta sarvArthasiddhiH tata eva kAladvayamapyekasya viruddhamiti tatrAha-sveneti / pUrvAparakAlayogo hi viruddhaH / svenopAdhinA'vacchinnasyaikasya kAlasyAvAntaropAdhibhirnAnAtve'pi tattadupAdhInAmeva tattadavAntarakAladvayAnvayavirodhaH / anyApekSayA pUrvAparakAlayoranyasya viruddhatve kSaNakAlasyApyanyApekSayA paurvAparyAttatkAlavartitvamapi vastuno virudhyeta / kSaNakAlasaMbandho vastunaH kAlpanika iti cet / tato'pi mAdhyamikotthAnam / nanu svarUpasatyatA kSaNasaMbandhitvaM ca sAdhyate na kevalaM kSaNakAlamAtrasaMbandhitvaM / atasturyabauddhAttrayANAM vizeSa iti; tarhi siddhasAdhanaM / ataH kSaNikapakSe sthirapakSe vA svAbhAvakAle vRttivirodhAdvAraNIyA na tu svakAlavRttiriti bhAvaH / atra ca __ AnandadAyinI tata eveti-tattedantayovirodhAttaddhaTakIbhUtakAladvayamapyekasya viruddhmitythH| kSaNakAlasyeti-avizeSAditi bhaavH| tato'pIti-kSaNakAlasambandhAbhAve kAlAsambandhino vastunaH kadA'pyabhAvAcca zazazRGgavaditi bhAvaH / svarUpasatyateti-svarUpasatyatvasAdhanAttatkSaNasambandhasya kAlpanikatve'pi turyAdbheda iti bhAvaH / svarUpasatyatvasya siddhatvAt kSaNamAtrasambandhasya (kAlpanikatve vastutaH) mithyAtvAcca kSaNikatvAbhA (vAt) vena siddhaH Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe . [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAle kAlAnapekSe kathamapi suvacau nAnavasthA sarvArthasiddhiH virodhAnavasthayozzaGkApi nAstItyAha-kAle iti / na hyayamapi kAla etasmin kAle kimuta kAlAntaraM! tatkAlo'pi na tasmin kAle; kimutAyaM? ata etatkAlatatkAlau vA kAlAntaraM vA anapekSya ekasmin vastuni kAladvayaM saMbadhyate iti sthite kathaJcidapyanavasthAvirodhayornAvakAzaH / tathApi kAladvayaM parasparAbhAvanAntarIyakaM tadAtmakaM vA kathamekatra syAditi cenna; kAladvayasyAnyonyasinnabhAve'pi tadubhayasaMbandhini vastunyabhAvAbhAvAt / yastu tasmin vastunyasaMbaddhaH kAlaH tasya tatra sadbhAvaM na brUmaH / na hi vayaM nityAnityavibhAgaM nirAkurmaH! // 26 // AnandadAyinI sAdhanamityarthaH / etasminniti / na vartata iti zeSaH / kimutetiayameva kAla etasmin na vartate cet bhUtakAlAdau tadvattitAzaGkA dUre ityarthaH / parasparAbhAvanAntarIyakamiti-parasparAbhAvavyAptamityarthaH / kAladvayasyeti--parasparAbhAvanAntarIyakatve parasparAbhAvarUpatve'pi vA kAlikavirodhitayA naikAsman kAle tavayaM sambadhnAti / ekasmin vastuni sambandhe na virodha ityarthaH / nanvevaM sati sarvakAlAnAM vastusambandhe virodhAbhAvAt sarva vastu sarvakAlasambandhIti sarva nityaM syAt / tathA ca nityAnityavibhAgo na syAdityatrAha-yastviti , na hi vayaM tatrAsambaddhakAlasambandhamapi brUmaH ! yena nityAnityavibhAga nirAkurma ityarthaH // 26 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] paroktabAdhakaparihAraH, pratyakSeNa pratyabhijJAyAbAdhitaviSayakatvazaGkA ca 359 tatvamuktAkalApaH virodhau // 26 // pratyakSaM vartamAnaM prathayati yadihAvartamAnAdvibhaktaM tasmAttenaiva savai kSaNikaM; sarvArthasiddhiH ___ atha pratyakSeNaiva pratyabhijJApratyakSa(sya)virodhaM bhAvAnAM kSaNikatvasiddhiM ca zaGkate--pratyakSamiti / asmadAdipratyakSaM tAvadvartamAnamAtraviSayamiti sarvasaMmataM / anyathA dRzyamAnAnAM padArthAnAM tatkSaNApekSayA pUrvAparavizeSANAmapi pratyakSatvaprasaGgAt / tasmAt agRhItapUrvAparavizeSaM vartamAnagrAhi pratyakSamavartamAnAghyAvRttameva svaviSayaM gRhNAti / etadeva ca kSaNikatvaM vastUnAM yadapUrvottaratvaM / atassaMskAranirapekSapratyakSabAdhitA pratyabhijJA dezAntarasthagrAhizuktirUpyadhIvat saMskAropanItakA AnandadAyinI . pUrvasaMgatimabhipretyAha- atheti / pratyabhijJApratyakSavirodhapratyabhijJA(yA)bAdhamityarthaH / pUrvApareti-tatkSaNApekSayA pUrvAparakAlikarUpAdi(katvAdirUpa)vizeSANAmityarthaH / avartamAnATyAvRttaM-vartamAnAbhinnaM / etadeva ceti--etatkSaNakAlavartinaH pUrvAparakSaNavartibhinnatve ttkssnnmaatraavRttitvmi(ttitvNve)tyrthH| apUrvottaratvaM-pUrvottarakAlAvartitvaM tatkSaNamAtravRttitvamiti yAvat / saMskAranirapekSeti-saMskArasApekSapratyabhijJAto balavadidantvamAtragrAhi pratyakSamityarthaH / nanu bhinnatve pUrvAparayoH kathaM vartamAnAdbhedadhIrityatrAha-dezAntarastheti / yatha dezAntarasthasmRtyupanItarUpatadbhe (rajatabhe) dasaMvRtyA zuktau tadaikyadhIH 14ApanA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360. savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH iti na sata tAvadityapratIteH / tatkAlAsattvameva hyapanayati sato vartamAnatvabodhaH kAle'nyatrApi sattvaM pramitamiti kathaM tadvirodhaprasaGgaH ? // 27 // sarvArthasiddhiH lAntarasthabhedasaMvRtyA tasminnidantvaM asmin vA tattvamAropya kalpitaikyaviSayeti / atra pratyakSavRttAntAnabhijJoktiriyamityabhiprAyeNa vakti-na saditi / pratyakSasya kAlAntarasambandhapratikSepakatvAbhAvamAha tAvaditi / vartamAnatvavidhirevAvartamAnatvaniSedhAtmA tAvanmAtrakAlavartitvaM niyacchedityatrAha-tatkAleti / tatkAlasattvavidhirhi tadAnImasattAM nirundhyAt na tu kAlAntarasattAmityarthaH / tathA'pIdakAravatA pratyakSeNa kAlAntarasattvasyAnAlambanAt tatpratikSepa iti cet / ttraah--kaale'nytraapiiti| AnandadAyinI tathedaMvastuni tasmin vA smRtyupanIte bhedajJAnapratibandhakadoSeNAbhedadhIrityarthaH / pratyakSavRttAntAnabhijJatAM darzayatItyAha-pratyakSeti / avartamAnatvaniSedhAtmA----kAlAntarasattvaniSedhAtmA / tatkAleti--- vartamAnakAlasaMbandho na kAlAntarasaMbandhAbhAva iti bhAvaH / tathA ca so'pi tatkAle asaMbandhaM nirundhyAt na tu tasya kAlAntarasaMbandhamanyakAle nirundhyAdityarthaH / tathA'pIti-sAdhakAbhAvAditi bhAvaH / nanu pratyabhijJAyAH prAmANyasaMdehAt anyasya ca sAdhakasyAbhAvAt kathaM pramitatvamityatrAha-ayaM bhAva iti / idamiti vartamAnatvAtpratyakSatvabAdhAt pratyabhijJAyA aprAmANyaM vAcyaM / tatredamiti pratyakSasya Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vastusAkSAtkAratatpratyabhijJayora viruddha viSayAtA, paroktabAdhakavikalpazca 361 sarvArthasiddhiH ayaM bhAvaH - yathedamiti tatkAlasattA gRhyate tathA tadidamiti kAladvayasattvamapi pratyakSeNaiva gRhItaM / evaM sati nyUnAdhikaviSayatAmAtramiha pratyakSayoH na viruddhaviSayatvaM anyathA'tiprasaGgAditi / alpaviSayasya prAbalyamAlambhavidhau dRSTamiti cenna ; virodhe satyeva balAbalavimarzAt / iha tu virodha eva na samasti / apica pratyakSaM kiM vartamAnatvena svaviSayaM gRhNAti uta vastuvRttyA vartamAnam ? nAdyaH ; tvanmate pratyakSatayA'bhimatasya nirvikalpa AnandadAyinI virodhiviSayatvAdvAdhakatvaM uta nyUnaviSayatvAdvA ! iti vikalpamabhipretya Adye Aha-yathedamiti / dvitIya Aha - anyatheti / virodhi - viSayatvAbhAve'pi nyUnAdhikaviSayatAmAtreNa vAdhyabAdhakabhAve ghaTa pratyakSAt ghaTapaTasamUhAlambanabAdhaprasaGgAdityarthaH / virodhe satyeveti -- yadyapi na hiMsyAdagnISomIyavAkyayorvaiyarthya parihArAyAnyatarasaMkoce (koca rUpabAdhe) kartavye sAmAnyasya(adhikaviSayasya) saMkoco yuktaH / ubharyasAphalyasiddheH; rajatabhramasya nyUnaviSayasyApyadhikaviSayazuktitva nIlapRSThatvarajatatvAbhAvAdyanekaviSayeNApi bAdhadarzanAt bAdhyabAdhakabhAve na nyUnAdhikaviSayatvAdi prayojakaM; tathA'pi tadabhyupagamyaitadu (prauDhavAdeno) ktamiti draSTavyaM / kiJca vartamAnaviSayakatayA kSaNikatva pratyabhijJAbAdhazca tvanmatAnusAreNa ? uta asmanmatAnusAreNa iti vikalpAbhiprAyeNAha - apiceti / yadvA vartamAnajJAnasya (bhUtAdiviSaya) pratyabhijJAbAdhakatvaM vartamAnatvarUpaviruddhadharmaviSayatvena uta svarUpaviSayatvena ? iti vikalpya dUSayati -- apiceti / adye'pi kiM nirvikalpakaM savikalpakaM vA ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati- tvanmate iti / pratyakSatayA'bhimatasya pramANatayA'bhimatasya / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadgavya sarvArthasiddhiH kasya vikalpabodhanAzakteH / savikalpakasya tu pratyakSatvAnabhyupagamAt / na dvitIyaH; indriyasaMyuktakSaNasya tajjanyajJAnakAle'tItatvAt taduttarakSaNasya khapUrvakSaNendriyasamprayogAyogena tajjanyadhIviSayatvAyogAt / tadAtanAkSisaMprayogasya tu tAtkAlikabuddhihetutvAsiddheH / ataste kathaM pratyakSaM vartamAnagrAhi ? asmanmate tvindriyasaMprayogasya tadviziSTavastunaH tadupahitakAlAMzasya ca sthAyitvena dhIkSaNAnuvRttau tadviSayatayA pratyakSodayAt / samprayogAnantarakSaNe. dhIrapi nivartyate / ato nAsaMprayuktaM nAsthiraM nAvartamAnaM vA pratyakSamiti / * pUrvAparabahubhyaktivyAptigrahaNasaMbhavA / . AnandadAyinI dvitIyaM dUSayati-savikalpakasyeti / tathA ca apramANatvAnna tena pratyabhijJAbAdha ityarthaH / yadyapi pratyabhijJA pramANaM tanmate; tathA'pi vinigamakAbhAvAt pratyakSataH kSaNikatvasiddhivat sthAyitvamapi sidhyatIti bhAvaH / vartamAnaviSayatvamindriyasaMprayuktakSaNaviSayatayA uta taduttarakSaNaviSayatayA ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-indriyasaMprayukteti / kSaNikavAdino jJAnotpattikAle tasyAbhAvAditi bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-taduttarakSaNasyeti / pratyakSasya sannikRSTArthagocaratvAditi bhAvaH / tadAta (nInta) neti-paurvAparyAbhAvAditi bhAvaH / AdyadvitIye Ahaasmanmate tviti / pUrvApareti-paurvakAlikInAmAparakAlikInAM vyaktInAM . bhAvaprakAzaH sUktimAkalagyAha * pUrvAparabahuvyaktItyAdi / yadyapi nyAyabindau dharmakIrtinA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] pararItyA pratyakSasya vartamAnagrAhitvAyogaH, vyAptigrahasAmAnyAyogazca 363 bhAvaprakAzaH 'anumAnaM dvidhA svArtha parArthaM ca / tatra svArthaM trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAnam / (7 paricchede) / trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnaM / kAraNe kAryopacArAt / tadvividhaM prayogabhedAt / sAdharmyavat vaidharmyavacceti nAnayorarthataH kazcidbhedaH prayogamedAt / tathA svabhAvahetoH prayogaH yatsat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti / kAryahetorapi prayogaH yatra dhUmastatrAgniH yathA mahAnasAdau asti ceha dhUmaH iti / vaidharmyavataH prayogo yatsadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata eva yathA nIlAdivizeSaH na caivamihopalabdhilakSaNaprAptasya sata upalabdhirghaTasyeti / anupalabdhiprayogaH asatyanityatve nAsti sattvamutpattimattvaM vA asaMzca zabda utpattimAn kRtako veti / svabhAvahetuprayogaH asatyagnau na bhavatyeva dhUmo'tra cAstIti / kAryahetoH prayogaH sAdhayeNApi hi prayogo'rthAdvaidharmyagatiriti ; asati tasmin sAdhyena hetoranvayAbhAvAt / tathA vaidha\NApyanvayagatiH ; asati tasmin sAdhyAbhAve hetvabhAvasyAsiddheH / na hi svabhAvapratibandhe'satyekasya nivRttAvaparasya niyamena nivRttiH / sa ca dviprakAraH sarvasya tAdAtmyalakSaNaH tadutpattizcetyuktaM / tena hi nivRttiM kathayatA pratibandho darzanIyaH / tasmAt nivRttivacanamAkSiptapratibandhopadarzanameva bhavati / yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkyenAnvayamukhena vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayoH liGgasya sadasattvakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyavAkyadvayaprayogaH' ityantagranthe anvayaprayoge vyatirekAvagatiriti pratipAdita ; tathA'pi akSaNikasyAprAmANikatve tadrUpasyaiva cArthasya kSaNikatvaM prasAdhyate / . vyAptissarvopasaMhArA tasminnevAbhidhIyate // iti tatvasaMgrahoktadizA yatsattat . kSaNikamiti pakSasapakSavibhAga Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH makRtvA sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNaM na saMbhavati dezakAlAntarAnanugamAt ; yathoktaM kumArilena-- . .. ___ na cAnvayavinirmuktA pravRttirliGgazabdayoH / / iti / na ca kSaNagrahaNe saMtAnagrahaNavat rUpamAtragrahaNe ghaTanizcayavacca atadrupapasavRttayossAdhyasAdhanayoH pratyakSAdhyavaseyatayA vyAptigrahopapattiriti ratnakIryuktaM yukta ; kSaNasaMtAnayorUpaghaTayozcaikajJAnIyaikajAtIyaviSayatvamevetyadhyavaseyatvAkhyavilakSaNaviSayatAGgIkArasyAyuktatvAt mAdhyamikairapyanubhavavirodhena dUSitatvAcceti buddhisare vivecayiSyamANatvAt / nApi vyApakAnupalambhAtmanA viparyaye bAdhakapramANena vyAptagrahassaMbhavati; yasya kramAkrabhikAryaviSayatvaM nAsti na tacchaktaM yathA zazaviSANaM nAsti nityAbhimatasya bhAvasya kramAkramikAryaviSayatvamiti vyApakAnupalambhasya akSaNikAjJAne'saMbhavAt / na hyasmAbhiH svAtantrayeNa pramANatayA vyatirekasAdhinyA asyA vyApakAnupalabdheH prayogaH kriyate! kiM tarhi; prasaGgApAdanaM paraM prati kriyate' iti tatvasaMgrahapazcikAktaM tu na yuktaM ; etatpakSasya kSaNabhaGgasiddhau 'na tAvadayaM prasaGgo hetuH sAdhyadhAmaNi pramANasiddhatvAt parAbhyupagamasiddhatvAbhAvAt viparyayaparyavasAnAbhAvAcca' iti ratnakIrtinaiva duussittvaat| nanu kSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtinA-' iha vastunyapi dharmidharmavyavahAro dRSTo yathA gavi gotvaM paTe zuklatvaM turage gamanamityAdi / avastunyapi dharmidharmavyavahAro dRSTo yathA zazaviSANe tIkSNatvAbhAvo vandhyAputre vakratvAbhAvo gaganAravinde gandhAbhAva ityAdi / tatrAvastuni dharmitvaM nAstIti kiM vastudharmeNa dharmitvaM nAsti Aho svidavastudharmeNApi ? prathamapakSe siddhasAdhanaM / dvitIyapakSe tu svavacanavirodhaH / yadAhurguravaH-- dharmasya kasyacidava[20]stuni mAnasiddhA . ; bAdhA vidhivyavapatiH kimihAsti no vaa| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] .. paramate vyAptigrahasAmAnyAyogaH 365 bhAvaprakAzaH ......- kvApyasti cet ; kathamiyanti na dUSaNAni? ... .... nAstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiH // '.. ityArabhya akSaNikasyAbhAve sandehe vA'vastudharmeNa dhrmitvmvyaahtmityukt| evaM 'vastunastu pratyakSAnumAnAbhyAmeva siddhiH / tayorabhAve niyamenAzrayAsiddhiriti yuktam / asattAsAdhane tvavastudharmo heturavastuni vikalpamAtrAsiddhe dharmiNi nAzrayAsiddhidoSeNa dUSayituM zakyaH / tathA'kSaNikasya kramayogapadyAbhyAmakriyAvirodhassidhyatyeva / tathA vikalpAdevAkSaNiko virodhI siddhaH / vikalpollikhitazcAsya svabhAvo nApara ityapi vyavahartavyaM / anyathA tadanuvAdena kramAkramAdirahitatvAdiniSedhAdikamayuktaM tatsvarUpasyAnullekhAdityakSaNikazazaviSANAdizabdAnuccAraNaprasaGgaH / asti ca ; ato yathA pramANAbhAve'pi vikalpasattvasya vandhyAsutAdessaundaryAdiniSedho'nurUpaH ; tathA vikalpopanItasyaivAkSaNikasvarUpasya tatpratyanIkAkAreNa saha virodhavyavasthAyAM kIdRzo doSassyAt ? yadi cAkSaNikAnubhavAbhAvAdvirodhapratiSedhaH tarhi vandhyAputrAdyananubhavAdeva saundaryAdiniSedho'pi mA bhUt / nanvevaM virodhasyApAramArthikatvaM; tabAreNa kSaNabhaGgasiddhirapyapAramArthikI syAditi cet ; na hi virodho nAma vastvantaraM kiJcit . ubhayakoTidattapAdaM saMbaddhAbhidhAnamiSyate'smAbhirupapadyate vA! yenaikasaMbandhino vastutvAbhAve'pAramArthikassyAt / yathA tviSyate tathA pAramArthika eva / viruddhAbhimatayoranyonyasvarUpaparihAramAnaM virodhArthaH / tacca bhAvAbhAvayoH pAramArthikameva / na bhAvo'bhAvarUpamAvizati / nApyabhAvo bhAvarUpaM pravizatIti yo'yamanayorasaGkaraniyamaH sa eva pAramArthiko virodhaH / kAlAntaraikarUpatayA hi nityatvam ! / kramAkramau kSaNadvayo'pi bhinnarUpatayA / tato nityattrakramAkramikAryakArakatvayorbhAvAbhAvavadvi Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalA kiMca bhAvaprakAzaH rodho'syaiva / nanu nityatvaM kramayaugapadyavattvaM ca viruddhau vidhUya nAparo virodho nAma ; kasya vAstavatvam ? iti cet; na; na hi dharmAntarasya saMbhavena virodhasya pAramArthikatvaM brUmaH ! kiMtu viruddha yordharmayossadbhAve / anyathA virodhanAmadharmAntarasaMbhave'pi yadi na viruddhau dharmoM ka pAramArthikavirodhasadbhAvaH? viruddhau ca dharmaiH tAvataiva tAtviko virodhavyavahAraH / kimapareNa pratijJAmAtrasiddhena virodhanAmnA vastvantareNa?' iti ca / itthaM ca na ko'pi doSa iti cet; ucyate - vandhyAputrAdau saundaryaniSedho mAbhUditi tviSTameva / zazaviSANAdizabdoccAraNopapattiH buddhisare (25) vakSyate // avastuviSaye prasaGge na vyavahAraH / api ca-- vastutvaM yatra tatrAsti vidhibAdhAvyavasthitiH / iti vyAptayA nayAbhijJAH pratyUcustvadgurorgiram || [jaDadravya aGgIkaroSi yadavastu vikalpasiddhaM bAdhAvidhivyavahRtiM ca viruddhadharmau / tadvadvirodhamapi tadbhavato virodhAsatyatvataH kuta iyaM kSaNikatvasiddhiH ? | tathA hi viruddhadharmavyatirekeNa virodhadharmo'sti na vA ? Aye tasya pAramArthyAGgIkAre avastuno vastudharmeNa dharmitvaM nAstIti tvatsiddhAntavirodhaH / vastvavastunossaMbandhAnupapattizca buddhisare vivecayiSyate / apAramArthe kSaNikatvasya kathaM paramArthatAH dvitIye viruddhadharmayoH paramArthatve siddhAntavirodhaH / tayorapAramArthyaM tadvyatirekeNAvidyamAno virodhaH paramArtha iti bhASaNaM cakSuSI nimIlya gurUktizraddhAmAtreNaiveti / api ca nyAyabindau dharmakIrtinA ' trINyeva liGgAni anupalabdhiH svabhAvakArye ceti / atra dve vastusAdhane ekaH pratiSedhahetuH' iti anupalabdhi Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH paramate vyAptigrahasAmAnyAyogaH 367 bhAvaprakAza sAmAnyasya pratiSedhahetutvAbhidhAnapUrvakaM ekAdazavidhAnupalabdhyantargatavyApakAnupalabdheH 'vyApakAnupalabdhiryathA nAtra ziMzapA vRkSAbhAvAditi' iti pratiSedhodAharaNamuktaM / evaM ca 'vyApakAnupalambhAtmanA viparyayabAdhakapramANena vyAptessAdhanAt' ityupakramya ' nanu vyApakAnupalabdhiArati yadyanupalabdhimAtraM tadA na tasya sAdhyabuddhijanakatvaM avastutvAt / nacAnyopalabdhiApakAnupabdhirabhidhAtuM zakyA! bhUtalAdivat anyasya kasyacidanupalabdhorati cet ; tadasaGgataM ; dharmyupalabdherevAnyatrApyanupalabdhitayA vyavasthApanAt / yathA neha ziMzapA vRkSAbhAvAdityatra vRkSApekSayA kevalapradezasya dharmiNa upalabdhidRzyAnupalabdhiH / zizapApekSayA ca kevalapradezasya dharmiNa upalabdhireva ziMzapAbhAvopalabdhiriti svabhAvahetuparyavasAyivyApAro vyApakAnupalambhaH / tathAhi nityasya dharmiNo vikalpabuddhyavasitasya kramikAritvAkramikAritvApekSayA kevalagrahaNameva kramikAritvAkramikAritvAnupalambhaH arthakriyApekSayA ca / kevalapratItirevArthakriyAviyogapratItiriti vyApakAnupalambhAntarAdasya na kazcidvizeSaH' iti ratnakIrtinA vyApakAnupalabdheH svabhAvahetuparyavasAyitvAbhidhAnaklezo'nucitaH / svabhAvahetunA yatsat tat kSaNikamiti vyAptisiddhau vyApakAnupalambhapramANasAmaJjasyArthaM viphalabahutarapariklezasyAnucitatvAt / vyatirekasya pramANasiddhatA yatra tatraiva vyatirekeNAnvayagatessaMbhavaduktikatvAt / etattAtparyeNaiva tatvasaMgrahakRtA'sya prasaGgahetutvAbhidhAnaM / na ca tadapi saMbhavati ! bhavaduktadoSAdeva / uktadizA asapakSe'sattvAnizcayAsaMbhavena hetostrirUpatvAsaMbhavAcca / ata eva kevalAnvayinIdaM rUpaM tyajyate naiyAyikaiH / svabhAvahetorasaMbhavazca nyAyaparizuddhAvuktaH / kathaM ca tAdAtmye liGgaliGgibhAvaH ? - tathAtvena vA bhede kathaM tat / yadi ca ziMzapAtvavRkSatvayorakyaM ; sarvo'pi vRkSazizapaiva syAt na vA Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalApa sarvArthasiddhiH '*na kAcidapi yuktissyAt sarvakSaNikavAdinaH // 27 // 'jAtasya hi dhruvo mRtyuH' iti prasiddhaM / atassatAM AnandadAyinI [ jaDadravya kSaNikavAdimate grAhakaH kartA naiko'sti / tasmAttadrahApekSo vyAptigrahaH tanmUlazca tarko'numAnaM ca na sambhavatItyarthaH // 27 // pUrvazeSatayA na pRthaksaMgatirityabhiprAyeNAha - nanviti / keci - dAkSepasaMgatimAha nanvitItyAhuH / mRtyuH -- vinAzaH / jananaM - sattA / bhAvaprakAzaH 1 kazcit' iti / ayaM cArtho'gre sthApayiSyate / ato vyAptigrahaNopa`pAdanaprayAsaH gurUktizraddhAmAtranibandhana eveti / etatAtparyeNa "* na kAcidapi yuktissyAdityuktam // ? ' * jAtasya hi dhruvo mRtyuritIti etena parokta dhruva bhAvitvahetoH pakSasattvasya siddhAntisaMmatatvapradarzanavyAjena gItAbhASyoktadizA tatvasaMgrahakRto vinAzadvaividhyakalpanamanucitamiti sUcitaM ; tathAhi' utpattivinAzAdayassato dravyasyAvasthAvizeSAH ityAdibhASyeNa utpAda iva vinAzo'pi sahetukaH asattvAbhAvavAMzca pramANapratipanna ityAdikaM sthApitaM / dharmadharmiNorbhedaH ekasyaiva kAlabhedena nAnAsvabhAvayogazca saMbhavatItyatraiva pUrvaM vyavasthApitaM / saMbandhAnupapattizca parihariSyate / ataH utpattipratItiriva nAzasAmAnyapratItiH prameti yuktam / tatvasaMgrahetu * ahetukatvAtkiJcAyaM asan vandhyAsutAdivat / athavA''kAzavannityo na prakArAntaraM yataH // 370 // sattve sarvabhAvAnAM nityatvaM syAdanAzataH / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraiH] hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanam 369 569 tatvamuktAkalApaH utpannAnAM vinAze dhruvabhavitRtayA hetvapekSAvihIne sarvArthasiddhiH sattAnubandhI vinAzaH svarUpavat na hetusApekSaH jhaDityevApatet / tasmAt kSaNikaM sarvamityanUdha pariharati utpannAnAmiti / ___ AnandadAyinI tathA ca vinAzaH bhAvAnAmutpattikSaNAnantarabhAvI ahetukatve sati bhAvAnAmavazyambhAvitvAt / ya(dya)dahetukatve sati yasyAvazyambhAvi tattadanantarakSaNabhAvi yathA ghaTasyAnyApoha iti prayoge hetvasiddhizaGkAparihArAya dhvaMso (bhAvasya) hetunirapekSaH tasya dhruvabhAvitvAt apohavaditi prayogo draSTavyaH / jhaDityeva ---utpattyanantarameva / bhAvaprakAzaH sarvasaMskAranAzitvapratyayazcAnimittakaH // 371 nityatve'pi sahasthAnaM vinAzenAvirodhataH / ajAtasya hi nAzoktiH naiva yuktayanupAtinI // 372 ityudyotakarAkSepasya-- tadatra katamaM nAzaM pare paryanuyuJjate ? kiM kSaNasthAyadharmANaM bhAvameva tathoditam / 373 atha bhAvasvarUpasya nivRtti dhvaMsasaMjJitam ? pUrvaparyanuyoge hi naiva kiJcidvirudhyate // 374 yo hi bhAvaH kSaNasthAyI vinAza iti gIyate / taM hetumantamicchAmaH parAbhAvAttvahetukam // 375 SARVARTHA. 24 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatya muktAkalApe bhAvaprakAzaH vastvanantarabhAvitvaM na tatra tvasti tAdRzi | calabhAvasvarUpasya bhAvenaiva sahAdayAt // ato vinAzasadbhAvAnna nityAssarvasaMskRtAH / na vinAzIti buddhizva nirnimittA prasajyate // bhAvadhvaMsAtmanazcaivaM nAzasyAsattvamiSyate / vasturUpaviyogena na bhAvAbhAvarUpataH // nivRttirUpatA'pyasmin vidhinA nAbhidhIyate / vasturUpAnuvRttizca kSaNAdUrdhvaM niSidhyate // ato vyavasthitaM rUpaM vihitaM nAsya kiJcana / iti nityavikalpo'smin kriyamANo nirAspadaH || [jaDadravya 376 377 282 382 384 iti parihAra uktaH / atra paJcikA - dvividho hi vinAzo vidheH pratiSedhalakSaNaH ; tathA hi-kSaNasthitidharmA bhAva eva calo vinazyatIti kRtvA vinAza ityAkhyAyate / yadvA-bhAvasvabhAvapracyutilakSaNapradhvaMsAparanAmA vinazanaM vinAza iti / atra vicAryate - pUrvadeza saMbandhaviyogapUrvakadezAntaraprAptidazAyAmeva calanaM sarvasaMpratipannaM / tadAtve vinAzapratItirna saMpratipannA; kiMtu calanapratItireva / calanaM ca na vastuno vinAzaH / vastusvabhAvapracyutidazAyAmeva vinAzapratItiH / sA ca calanamAdAya na vizrAmyati / ata eva - prathama kAraNaM jAtamavinaSTaM tadAca tat / kSaNikatvAttu tatkAryaM kSaNakAle na vartate // tasmAdanaSTAttaddhetoH : prathamakSaNabhAvinaH / kAryamutpadyate zaktau dvitIyakSaNa eva tu // iti bhavaduktisaMgatiH / astu dharmadharmiNorabhedavAdinAM bhavatAM calanakAla 512 509 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanam 371 bhAvaprakAzaH eMva vinAzaH; athApi 'bhAva eva calo vinazyatIti kRtvA vinAza ityAkhyAyate' iti bhavaduktayA yo vinazyati tadbhAvarUpa eva vinAza iti pratIyate / evaM 'janmato nAnyathA sthitiH' ityuktayA janmakAla eva vinAzasattAkAla iti ca / itthaM ca utpattikSaNa eva vinAzapratItiriti mahadidai citraM / evaM dharmadharmiNormeMdamabhyupagacchataH parasyopari tathA hi nAzako heturna bhAvAvyatirekiNaH / nAzasya kArako yuktaH svaheto vajanmataH / / 358 iti bhavadAropitadoSaH parAvRtya bhavantamevAzrayati / pUrvapUrvakSaNanAzasya uttarottarakSaNarUpatvAGgIkAre ca sAnvayavinAzAGgIkAraprasaGgaH / svabhAvapracyutidazAyAmapi zrIbhASyAdisiddhAntitasya niranvayavinAzAsaMbhavasya anupadameva vyavasthApayiSyamANatayA vinAzapratItyorvailakSaNye vinigamakaviraheNa ekajAtIyenaiva vinAzena nirvAhe eko vasturUpaH anyazzaza. viSANavadasanniti vinAzadvaividhyakalpanaM svecchAmAtranibandhanameva / calanadazAyAmapi pUrvottarakSaNayostAdAmyAnabhyupagamena pUrvakSaNasya niranvayavinAzasaMbhavena bhavatpakSaNobhayorasattvasaMbhavAt svabhAvapracyutidazAyAM siddhAntAnusAreNa vastunassaMbhavena ubhayorvastutvasaMbhavAcca / ataH ekasya vastubhUtasya vinAzasya aparasyAvastubhUtasya dhvaMsasyAGgIkaraNamanucitamiti / etena-- saMtAnocchedarUpastu vinAzo yo na hetumAn / tasyAnte'pi na bhAvo'sti tathA janma tu vAryate // 439 vilakSaNakapAlAderutpAdastu sahetukaH / so'pyAdau jAyate naiva tadA hetorasambhavAt / / ityuktirapyanuciteti / 440 24* Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH janmanyevoparodhAta kSaNikamiha jgtsrvmitypysaarm| liGga hyeSyattvamAtraM jananavidhuratA tatkSaNAnakSaNatve tattvaM tajanyatA vA tadidamaniyamAsiddhi. bAdhAdidRSyam // 28 // sarvArthasiddhiH asaarN-nyaayyaadnydityrthH| tatra hetuM vikalpayati-liGgamiti / evaM vikalpite yathAsambhavaM doSAnAha-tadidamiti / tathAhitatrAdye tAvat yat yasya dhruvaM bhaviSyati na tattasya hetusApekSa nAzazca jAtAnAM dhruvabhAvItyuktaM syAt / tadA kasyacidakurasya AnandadAyinI mUlasyAyamarthaH-utpannAnAM bhAvAnAM vinAzasya dhruvabhavitRtayA hetvapekSArahitatvAt janmanyevoparodhAtsambandhAt sarvaM jagat kSaNikamiti / tatra kiM dhruvabhavitRtvam ? iti vikalpayatI(vikalpaparatvamabhipre)tyAhatatreti / eSyattvamavazyambhAvitvamAtraM / jananavidhuratA-utpattyabhAvaH / tatkSaNatvaM-bhAvakAlatvaM / anantarakSaNavartitvamanukSaNatvaM / tattvaMpratiyogisvarUpatvaM / tajanyatvaM--pratiyogijanyatvaM / dhruvabhavitR(dhruvabhAvitva) zabdena eteSAM lAbho yathA saMbhavati tathottaratra svayameva darzayiSyati / teSAM samuccitya pratyekama(pratyekaM prAptaya)bhAvAdAhayathAsaMbhavamiti / tatra krameNa dUSaNAni vaktuM pratijAnIte-tathAhIti / aniyamo-vyAptayabhAvaH / asiddhiH hetvsiddhiH| bAdhaH-sAdhyAbhAvanizcayaH / kasyaciditi-vyabhicAreNa vyAptayabhAvAdityarthaH / nA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] hetusvarUpavikalpaH prathamadvitIyakalpadUSaNaMca 373 sarvArthasiddhiH sAmagrIpravAhavazAt dhruvaM bhaviSyadbhiH patrapuSpAdibhiH ghaTAdInAM kapAlAdibhirapyanaikAntyaM ; sarvatra caikasantAnottarakSaNaiH / na hi te tannirapekSAH! tathA sati prAgevopanipAte kathaM tatra santAnatvamapi ? pUrvakSaNAnAmarthakriyAvirahAdasattvaM ca syAt ; caarvaakvaa(dH)dshc| '* dvitIye tu yadyasyAnutpannamanubandhi na taddhatvapekSaM yathA gorazvApoha iti syAt / tathA ca hetvasiddhiH pratiyogivat khocitahetujanyatvAt / mudgarAdayo'pi sabhAgasantAnamAtrAra AnandadAyinI sarvatraceti-- tattaduttarakSaNAnAM dhruvabhAvitvAt pUrvapUrvakSaNahetukatvAceti bhAvaH / kSaNaH---svalakSaNaM vastu / tathAsatIti--tathAca sarveSAmekakSaNotpattisamaya eva vinigama(kA)nAbhAvenotpattau pUrvAparabhAvApannasaMtAnasiddhirna syAdityarthaH / asattvaM ca syAditi---uttarottareSAM kSaNAnAM pUrvapUrvajanyatvAbhAvena arthakriyAkAritvAbhAvAditi bhAvaH / cArvAkavAdaH-ni: (ahe) tuk(tvN|)tvvaadH / dvitIyetviti-jananavidhuratetyasmin pakSe ityarthaH / hetvasiddhimevopapAdayati-pratiyogivaditi / svocitahetavo mudrAdayaH / asi(ddhiM pariharati)ddhiparihAraM zaGkate--mudgarAdaya iti / sabhAgaH-- bhAvaprakAzaH 1 * dvitIye tu iti-dharmadharmiNossaMbandho vyavasthApayiSyate / ataH sarvatraivAnapekSAzca vinAze-janmino'khilAH / sarvathA nAzahetUnAM tatrAkiJcitkaratvataH // 357 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe muultH sarvArthasiddhiH mbhakAH na tu nAzajanakAH iti cenna; dIpAdisantAnA(nAma)ntimadhvaMsakeSu tadasiddheH / na hi tatra vibhaktasUkSmAvasthAntarApattimicchasi ! anvayavyatirekAvizeSa vyavasthApakAbhAvAt / nissvabhAvatayA tucchasya hetvapekSAviraho vyavasthApaka iti cena ; pratiyogivadeva niyatakAlatayA pramitasyAtyantatucchatvAyogAt / khapuSpavaccAnAditvaprasaGgena 1 * sarvabhAvAsiddhiprasaGgAt / AnandadAyinI vibhaktAvayavaH / tathAca mudgarA(daNDA)dyanvayavyatirekayoranyArthatvAt dhvaMsasya na tajjanyatvamiti bhAvaH / dIpeti-tatrA(nyathAsiddheH)nyArthatvasya vaktumazakyatayA dhvaMsasya tajjanyatvAsaMbhavAdityarthaH / tatrApyanyathAsiddhimAzaGkaya pariharati-nahIti / tatra pramANAbhAvAditi bhAvaH / anvayavyatirekAvizeSe'pi vyavasthApakaM zaGkate-nissvabhAvatayeti / tatra kiM sva(ya)meva bhAvaH svabhAva iti svarUpaM vivakSitaM ? Ahosvit svasya bhAvaH svabhAva iti dharmo vA? iti vikalpamabhipretya Adya dUSayati-pratiyogivaditi / atyantatucchatvAyogAditi---zazazRGga(gAdi)vat nissvarUpa (nissvarasa) tvAsaMbhavAdityarthaH / khapuSpavaditi--- dhvaMsapratiyoginorvirodhAduttarakAlamiva pUrvamapi bhAvaprakAzaH padArthavyatirikte tu nAzanAmni kRte sati / bhAve hetvantaraistasya na kiJcidupajAyate // 360 ityetatpakSapAraSkaraNena siddhAntadUSaNaM na saMbhavatIti bodhyam || _* sarvabhAvAsiddhIti-dhvaMsasyAhetukatvAsattvanissvabhAvatvAGgIkAre mAdhyamikAvRttibodhicaryAvatArapazcikoktadizA sarveSAmapi nissvabhAvatvaprasaGgena Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dvitIyakalpadUSaNam 375 sarvArthasiddhiH '* dhvaMsasya ca tucchatve tatkAle'pi svakAla iva bhAvAnAM sattvaprasaGgAcca / tathAca kSaNabhaGgaM pratijJAya sthiravAdaM sAdhayasi / AnandadAyinI bhAvAnAM sattvaM na syAditi ; tathAca mAdhyamikamatApAta iti bhAvaH // . bhAvaprakAzaH vijJaptimAtratAsiddhirdhImadbhirvimalIkRtA / ityAdyuktirasaGgateti bhAvaH / 1 * dhvaMsasya ca tucchatve iti pradhvaMso bhavatItyeva na bhAvo bhavatatyiyam / arthaH pratyAyyate tvatra na vidhiH kasyacinmataH // 289 dhvaMsanAmnaH padArthasya vidhAne punarasya na / vastuno jAyate kiMJcidityetatki nivartate? // 381 ityuktirapyanucitA / bhavatA'pi vasturUpanAzAGgIkAreNa tatra vidhirUpatAyA atra tadvailakSaNyasya ca niyAmakAbhAvAt / dhvaMsanAmnaH padArthasya vidhAne vastuno dhvaMsasya ca paramArthatvena ubhayossaMbandhassaMbhavati / ekasya vastutA anyasya cAvastutvaM yadi tadA vastvavastunossaMbandho na saMbhavati / etena bhAvadhvaMsAtmanozcaivaM nAzasyAsattvamiSyate / vasturUpaniyogena na bhAvAbhAvarUpataH / / 382 ityetadvivaraNapazcikAyAM 'yadi hi svabhAvaniSedhalakSaNo vinAzaH teSAmasan syAt tadA nityatvameSAM syAt yAvatA svabhAvaniSedhalakSaNo nAzassvayamasadrapo'styeveti kathaM nityA bhaveyuH?' ityuktirapyapAstA; sadasatossaMbandhAnupapattibuddhisare vivecayiSyate iti bhAvaH // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kIdRzaM ca dhvaMsasya nisvabhAvatvaM ? yadi yatkiJcitsvabhAvavirahaH ; tatsvalakSaNe'pi samAnaM / sarvasvabhAvavirahastu dhvNse'pysiddhH| anyathA kathamasya pakSIkAraH? dhvaMsarUpatayA siddhasyeti cet ; tarhi tatsvabhAvasya kathaM sarvasvabhAvavirahaH ? api ca asya prAgasattve hetvapekSA durvArA / prAksatve tu bhAvApahnavaH / tata evAbhAvasyApyabhAva iti sarvAbhAvassyAt / tRtIye ca sa eva kSaNo yasya sa tatkSaNaH tasya bhAvastatkSaNatvaM / tadA dhruvabhAvi-sahabhAvItyarthaH / ayamapi heturasiddha eva / na (hi) ca pradhvaMsapratiyoginoryogapadyasambhavaH; sambhave (ca)vA bhAvaH pazcAdapi kiM na syAt ? anukSaNazabdopacaritastu heturanantarakSaNavartitvaM / tatrApi bhAvotpattyapekSayA'nantaryavivakSAyAmasiddhiH / * AnandadAyinI nanu tucchatvAnna pratiyogivirodha ityata Aha--dhvaMsasya ceti| dvitIye dUSaNamAha-kIdRzaM ceti / tahIti-taddhaMsatvasyaiva svabhAvatvAdityarthaH / asyeti-dhvaMsasyetyarthaH / bhAvApahnava iti--dhvaMsakAle pratiyogino'saMbhavAditi bhAvaH / tata eveti--yata eva pratiyogino'bhAvaH tataH pratiyogyaprasiddhayA bhAvo'pi na syAditi mAdhyamikamataprasaGga iti bhAvaH / na (hI) ceti-virodhAditi bhAvaH / saMbhave(ve) ceti-virodhAbhAvAditi bhAvaH / upacaritastvitianuzabdasya 'prAdayo gatAdyarthe ' iti anuyAtaH kSaNa iti samAse kAlavAci(tvAt tvena bahuvrIhisamAse cAnyapadArthalakSa(NakatayA) katvAt tatsthavAci (tvamupacAreNetyarthaH) tvAbhAvAt tenopacarito lakSita iti bhAvaH / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tRtIyaturIyakapaJcamaSaSThakalpAnAM dUSaNam 377 sarvArthasiddhiH bhAvasvarUpApekSayA tvAnantaryaniyame bhAva eva hetussyAditi kathaM hetunarapekSyaM ? tadatiriktanairapekSyaM vivakSitamiti cenna; tadvadeva sahakAriNAmapyavarjanIyatvAditi / paJcame tvsiddhiaaghaatshc| nanu kathaM dhruvabhAvizabdena tattvavivakSA zaGkayate ? ittham ; yadyato bhidyate na tattasya dhvaMsaH yathA rUpasya rasaH / dhvaMsastu kasyacideva bhavatIti tdaatmkH| ataH svotpattAveva svAtmani dhvaMse sannihite kathaM kSaNAntaraM prApnuyAditi ? tatredaM brUmaH; tato bhinnasyApi taddhasatvaM yathA darzanaM syAt / anyathA bhinnasya bhinnakAlasya ca kAraNatvAdikamapi hIyeta avizeSAt / svAtmana eva svanAzAtmakatve pazcAdiva svakAle'pi svAbhAvasiddhaH sa eva sarvApahnavassyAditi / tajjanyatve hetau pratijJAvirodhaH / AnandadAyinI bhAva eveti-ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvAditi bhAvaH / kathamititathAca bAdha iti bhAvaH / tadvadeveti-pratiyogina iva mudrAderapyanvayavyatirekasattvAditi bhAvaH / paJcama iti-dhvaMsapratiyoginorekyAnabhyupagamAt bhAvAbhAvayoH parasparavirodhinoraikyasya viruddhatvAdityarthaH ; anyathA bhAvassarvadA syAnna syAdveti na kSaNikatvAsaddhiriti bhAvaH / nanvasyAH koTerutthitireva na sambhavati ; zabdasya tadbodhanAsAmarthyAt / tathAca asambhavAdvikalpadoSaH / tathA bhAvAnAM sahetukatvAt tada(bhede a) hetukatvaM vA kathaM ? tataH kSaNikatvaM vA kathaM sidhyet ? iti zaGkAmAzaGkaya pariharati-nanvityAdinA ! anyatheti-- pUrvakSaNAnAmapyuttarakSaNahetutvaM na syAdityarthaH / pratijJAvirodha iti---- Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlAnantaryasAmye kSaNikavapuSi te dezakAlAdyupAdhau sarve pUrve bhaveyustaduparibhavatAM kAraNAni sarvArthasiddhiH tajjanyatvaM hi taddhetukatvaM / tena kathaM hetunarapekSyasAdhanam ? hetvantaranairapekSyamapi durvacamityuktaM / ataH kramabhAvisahakArivizeSAt kAryAntaramiva khanAzamapi svayamutpAdayatu nAma! na tataH kSaNikatvaM siddhayediti / vAdhazvAmISAM prAguktapratyabhijJayA spaSTaH / AdizabdaH pradarzitayorapasiddhAntapratijJAvirodhayossaGgrahArthaH / pratikUlatakapratihatimapyAha-kAlAnantaryeti / AnandadAyinI hetusAdhyayo (sAdhyenaheto) viruddhatvAdityarthaH / yadvA pratijJAvAkyasya hetuvAkyena viruddhatvAdityarthaH / virodhaparihAramAzaGkaya pariharatihetvantareti / tadvadeva sahakAriNAmityarthaH / nanu sahakArisApekSatve'pyutpattyanantarameva dhvaMsasambhavAt kSaNikatvaM syAdityatrAha-kramabhAvIti / dhvaMsajanane sahakAriNAmAdyakSaNa eva bhAvitvamityatra niyAmakAbhAvAt ; yadA kadAcitsahakArilAbhe pratiyogino dhvaMsajanakatve'pi na kSaNikatvasiddhirityarthaH // 28 // pUrvazeSatvAnna pRthaksaMgatirityabhiprAyeNAha-pratikUleti / nanu bhAvaprakAzaH kSaNabhaGgapakSe kumAriloktadUSaNAnyuddhartukAmena zAntarakSitena tatvasaMgrahe itthamuktam - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH paramate kAryatvaniyAmakavikalpaH dUSaNaM ca 379 ~~~ sarvArthasiddhiH AdizabdenaM diksaMgrahaH / *ayamarthaH-sarva kSaNikamiti vadataste kasyacit kizcitprati kAryatvaM kimanantarakAlabhAvitvamAtrAt uta tadvizeSAt ? Aye trailokyodaravartinaH pUrvakSaNAssarve tadanantarabhAvinAM sarveSAM kSaNAnAM kAraNAni syuH| dvitIye'pyasau vizeSaH kiM dezAdhupAdhinirapekSaH tatsApekSo vA? nAyaH; AnandadAyinI kSaNikatvapakSe'pi vIcItaraGganyAyena zabdasaMtAnAnAmiva vyavasthApaka kAryakAraNabhAvassyAt ityata Aha-ayamartha iti / dezAdhupAdhinirapekSaH--tadaghaTitaH kAraNakAryadharma ityarthaH / tatsApekSaH -- ekadeza bhAvaprakAzaH yathA hi niyatA zaktiH bIjAderaGkurAdiSu / anvayyAtmaviyoge'pi tathaivAdhyAtmike sthitiH // 502 pAramparyeNa sAkSAdvA kacitkiJciddhi zaktimat / tataH karmaphalAdInAM saMbandha upapadyate // 503 niyamAdAtmahetUtthAt prathamakSaNabhAvinaH / yadyato'nantaraM jAta dvitIyakSaNasannidhiH // * tattajanayatItyAhuravyApAre'pi vastuni / vivakSAmAtrasaMbhUtasaMketAnuvidhAyinaH // 519 anyAnantarabhAve'pi kiJcideva ca kAraNam / tathaiva niyamAdiSTaM tulyaM caitat sthireSvapi / 531. iti / taddaSayan mUlAthamAha-'* ayamartha ityAdinA / 518 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kSaNAnAm / santAnakyavyavasthA sarvArthasiddhiH *atIndriyasya (tu) tasyAdarzanAt / dRzyasya tu vahnidhUmatvAderatiprasaGgitvAt / na dvitIyaH; yasmin dezAdau yadvartate tasmin jAyamAnasya tatkAraNamiti niyamo na sambhavati ; kAryakSaNasya kAraNadezAdivartitve kAraNadezAdeH kssnndvyaaptteH| tathAcAnantarakSaNayoge'pi ko bAdhaH? ataH sthiradezAdikamanabhyupagacchataH tatprayuktaniyamAyogAt atiprasaGgastadavastha eva / nanu yaddezAdikSaNavartI kAraNakSaNaH tatkAryadezAdikSaNe svakAryamArabhata iti niyama iti cenna; dezAdikSaNadvaye'pi kAryakAraNavyavasthAyA duHsthatvAt / ta(deta)dabhipretyAha-santAnaikyavyavasthA na AnandadAyinI eva pUrvAparakAlavartitva(tvAdi)rUpaH / tasyeti-vizeSasya kAryakAraNayoradarzanAdityarthaH / atiprasaGgitvAditi-tena rUpeNa pUrvakSaNApekSayA pUrvAparabhAvitvAdityarthaH / taditi -taddeze tatpUrvavartItyarthaH / kSaNadvayApatteHkAryakAraNadvayAdhikaraNakSaNadvayakAlavartitvApattarityarthaH / tathAceti-- etAvantaM sthitaM kAlaM kaH pazcAnnAzayiSyati / iti nyAyAditi bhAvaH / nanu kAryakAraNayorekadezavartitvaM mAstu ; api tu ekadezasantAnavartitvaM ; tathA ca nAtiprasaGga iti zaGkatenanviti / dezAdIti-tathAca pUrvadezalakSaNasya (sva) pazcAdbhAvi bhAvaprakAzaH 1*andriyasya tviti-etena zaktayabhidhAnamapyAkaJcitkaramiti vyaJji Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] kSaNabhaGgavAde saMtAnaikyavyavasthAnupapattiH 381 tatvamuktAkalApaH nijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAt kArpAse raktatAdi kramavipariNamatsaMskRta dravya tassyAt // 29 sarvArthasiddhiH syAditi / yadapyAhu: yassminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva badhnAti kArpAse raktatA yathA // iti; karmavAsanetyanubhavavAsanAyA upalakSaNaM / tadapi dUSayatinijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAditi / santAnaikye siddhe hi yasmin tasminniti nirdezassyAditi bhAvaH / dRSTAntastarhi kathamityatrAha -- kArpAsa iti / raJjakadravyavizeSa saMskRtabIjAvayavAnuvRcyA kAryasrotovizeSaniyame yathAdarzanaM tatra AnandadAyinI sarvadezakSaNasantAnajanakatvAt sarve sarva (syApi )sya santAnA iti pUrvava(ta) detaddeza santAnaikyaniyamo nAstIti bhAvaH / nanu kSaNikatvapakSe pAkeSuvikSepAdau vAsanAzrayasya nAzAduttaro (nAzAttaduttarakSaNeSu viklattidezAntaragamanahetukriyA na syAdityAzaGkaya santAnaikyAnna doSa iti siddhAntadIpikoktamanuvadati-yadapyAhuriti / karmavAsanA - vegAdisaMskAraH / yadA pAkAdikriyAzaktiH tatraiva taNDulAdisantAne viklattyAdikriyAM janayatatyirthaH / raJjakadravyeti - sthiravAde kArpAsasantAnavyavasthAsambhavAyujyate; kSaNikavAde tanniyamo na syAditi dRSTAntAsiddhizceti bhAvaH / / 29 / / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH meyatvAdyairvigItaM kSaNikamiha sarvArthasiddhiH tAdRzaphalasiddhiryuktA ; tvanmate tu ta (deta) 'tsantativyavasthApakAbhAvAt tatraiva phalaM banAtIti duzzako niyama iti bhAvaH // 29 #kSaNabhaGgasAdhanAntaraM dUSayitumanuvakti meytvaadyairiti| iha pakSadRSTAntavikalpArha vastujAte / vigItaM kSaNikaM meyatvAt AnandadAyinI nanu kSaNikatvAnumAnaM pUrvaM dUSita (miti) meva punastaddaSaNe paunaruktayaMmityAzaGkayAvatArayati - kSaNabhaGgeti / ihetyasya jagatparatve 'nanvayamAzaGkaya tasyA (ihazabdA)rthamAha--pakSadRSTAnteti - vigItaM - kSaNikatvena vipratibhAvaprakAzaH tm| '* santativyavasthApakAbhAvAditi / kSaNikatvapakSe kAryakSaNapUrvakSaNAnAM sarveSAmanvayavyatirekayoravizeSeNa siddhAntivadupAdAnopAdeyayorabhedAnaGgIkAreNa svopAdAnabalavyavasthAnirNayAsaMbhavena svopAdAnabalodbhatAH kalApotpAdakAH pRthak / iti zAntarakSitoktiranucitA / etena - 432 sahakArrikRtazcaivaM yadA nAtizayaH kvacit / sarvadA nirvizeSaiva tadA santatiriSyate // iti bhadantayogasenoktadUSaNamaparihAryam / santatidUSaNavistarastu zlokavArtikAdau bodhya iti bhAvaH / kSaNikatvasAdhane sattvahetorekasya jJAna - zriyA'bhidhAne'pi tadavizeSeNAnyasyApi hetostanmate kSaNikatvasAdhakatvaM saMbhavatIti svasya bauddhamataprAvINyaM darzayannavatArayati 2 kSaNabhaGgasAdhanAntaramityAdinA 3 meyatvAditi ----- meyatvamavisaMvAdijJAnaviSayatvaM / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vAsanAphalavyavasthAnupapattiH kSaNikatvasAdhanAntarAnuvAdazcai 383 tatvamuktAkalApaH jagatsyAt kSaNopAdhivaJceta bAdho sarvArthasiddhiH sattvAt '* bhAsamAnatvAdvA / atra syAdityanena akSaNikatAyAmasattvaprasaGgassUcyate / arthakriyAkAritvaM hi sattvam ! tacca kurvakSaNasyaivAsti / akurvatkSaNasya tu tadabhAvAdasattvaM prAptamiti / ghaTajaladharAdau dRSTAntite sAdhyavaikalyaM krameNa kathaJcitparihartavyaM ; iha tu na tathetyabhiprAyeNa kSaNopAdhivacanam / itiraucityaadaakrssttvyH| atra bAdhoktissAdhyavikalpena vahudhA bhAvyA AnandadAyinI pannaM / prayogapradarzanamidaM tanmate udAharaNopanayayoreva prayoktavyatvAt / AdizabdArthamAha -bhAsamAnatvAdveti / syAdityaneneti-syAdityasya sattvavAcitvAt kSaNikaM syAditi samabhivyAhAreNa sattvavyApakaM kSaNikavamiti gamya(mAnatvAditi)ta iti bhAvaH / kSaNikatvasya sattvavyApakatve anukUlatarkamAha-arthakriyAkAritvamiti / kSaNikatvAbhAve kusUlasthAnAM bIjAnAmaGkurAdirUpakAryajanakatvarUpakurvattvAbhAvAt sattvaM na syAt ; kSaNikatve tu pUrvapUrveSAM kSaNAnAM uttarottarakSaNajanakatvAt kurvattvaM sidhyatIti bhaavH| itiriti-tathAca kSaNopAdhivaditIti mUle sambandhaH / bAdhoktiriti-vizeSAnupAdAnAditi bhAvaH / yadyapi kvacitkacidvikalpe bhAvaprakAzaH lAghavAdAha '* bhAsamAnatvAditi--viSayatvAdityarthaH / jJAnaviSayatvaM jJAnajanakatvamiti vaibhASikasiddhAntena _akSaNikatve janakatA'nupapattyA sattvahetuvadasyapi kSaNikatvasAdhakatA saMbhavatIti bhAvaH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH tathAhi-kSaNikatvaM nAma kSaNasaMbhavatvaM vA? kSaNakAlasambandhitvaM vA; kSaNamAtravartitvaM vA? kSaNadvayasambandhazUnyatvaM vA? kSaNakAlatvaM vA? tadupAdhitvaM vA? nAyaH; siddhasAdhanAt / sthiramapi(hi) nassAmagrayA kSaNe smbhv(tii)ti| na dvitIyaH; tata eva / kAlamevAnicchataste ko'sau kSaNakAlaH? kazca tatsambandhaH ? tadabhyupagame siddhAntabAdhaH / ata eva na tRtIyo'pi / pratyabhi . AnandadAyinI bAdho na pradaryata iti bAdhabahutvopapAdanArthaM sAdhyavikalpa iti na saMgacchata iti mandadhiyAM pratibhAti ; tathA'pi sarvavikalpakoTipvapi bAdhapradarzanaM na pratijJArthaH / kiMtu vikalpitakoTiSu yathAsambhavaM tatpradarzanaM pratijJArtha iti draSTavyam / kSaNikatvaM nAmeti-kSaNe bhavaH kSaNe jAtaH kSaNo'syAstItyarthavivakSAyAM kumudAditvAt Thac / ata iniThanAviti vA Thani kSaNikazabdasya niSpatteH / vinayAditvAdvA svArthikaThaki saMjJApUrvakaparibhASayA vRddhayabhAvAdvA vyutpattisambhavAt avadhAraNavivakSAtadabhAvAdyArthikArthavivakSAnusAreNa vikalpasambhavAt nAsa mbhAvitavikalpadoSa iti draSTavyaM / tata eveti-sthirasyApi sAmagrI. kSaNe sambandhasambhavena siddhasAdhanAdityarthaH / vyAptigrAhakAbhAvAdvayApyatvAsiddhiriti cAha-kAlameveti / siddhAntabAdhaH-apasiddhAntaH / 'nirAdhArA nirdharmakAzca rUpAdayazcatvAraH padArthAH' / vAtsIputrAstu zabdAdIn paJca vaibhASikA viduH / zabdAtmAnazcaturveva kecidityapare'bruvan // iti parigaNanena kAlAnaGgIkArAditi bhAvaH / ataeva-- apasiddhAntAdiprasaGgAdeva / akSaNikatve sattvaM na syAditi tadIyatarkasya Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNikazabdArthavikalpAH tadUSaNAnica 385 sarvArthasiddhiH jJayA ca bAdhaH prAguktaH / na caturthaH / uktabAdhAdeva / kSaNetarasya tathAtve khapuSpavadasattvaprasaGgasya durvAratvAt / tvanmate ca khapuSpanidarzanena prasaJjanaM yuktaM / evamapi hi brUtha tasmAdvaidharmyadRSTAnte neSTo'vazyamihAzrayaH / tadabhAve ca tanneti vacanAdeva tadgateH // iti / anye'pi kecidAhuH yasminnanityatA nAsti kAryatApi na vidyate / tasmin yathA khapuSpAdau iti zakyaM hi bhASitum / / iti / na paJcamaH; taddezatadvartinoriva kAlatadvartinorekyasya pratyakSeNa bAdhAt / tata eva na sssstthH| yadA hi ghaTAdayaH AnandadAyinI pratihatimAha-kSaNetarasyeti / vivAdAdhyAsitamasat kSaNetaratve sati kSaNadvayasambandhazUnyatvAt ityarthaH / nanu sarvatra prAmANikasyaiva dRSTAntatvAt khapuSpanidarzanena pratirodho na yukta ityatrAha-tvanmate ceti / kSaNikatvasAdhane asato viparyayadRSTAntakaraNAditi bhAvaH / tadIyasaMmatimAha-evamapIti / nanu vyatirekavyAptiH kathaM gRhyate ? yadakSaNikaM tadasat yathA khapuSpamiti vyAptigrahAdhikaraNasyAprAmANikatvAt prAmANikasyaiva sarvatra dRSTAntatvAditi zaGkAyAM ' tadabhAve ca tanna' iti vacanAdapi vyatirekavyApteravagamo yasmAttasmAdvaidharmyadRSTAnte vyatirekavyAptigrahe AzrayApekSAniyamo nAstItyapi brUthetyarthaH / tathAca pratirodho na (sambhavati) yukta iti bhAvaH / anye'pi-saugataikadezino'pi / anityatA-kSaNikatvaM / anye naiyAyikaikadezina itya(pareDa)pyAhuH / bAdhAditi-asmin kSaNe ayaM vartata iti bhedagrAhitvAtpratyakSasyeti bhAvaH / tata eveti-kSaNopAdhezca bhedagrAhipramANabAdhAdevetyarthaH / bhedagrahamevopapAdayati--ya(di)dA hIti / sarvapadArthAnAM SARVARTHA. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatattvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH * svarUpeNa kSaNopAdhayaH syuH; kAlatAratamyadhIH * kutrApi na bhavet / ta(dA)thAca sthirazaGkAyA evAnudayAt nirviSayamanumAnaM AnandadAyinI svarUpeNopAdhitve svasvAvacchinnakAlasyaiva kSaNatvAt sarveSAM ca svAvachinnakAla eva vRtteH kAlatAratamyaM na syAt / svakAlAtiriktakAlavRttitva(rUpa)sya vaiSamyasyAsambhavAt / nanviSTApattiH ; kSaNikavAdinaH sarvasyApi kSaNakAlavRttitvAdityatrAha--tathAceti / svAvacchinnakAlamAtrasya kSaNakAlatvAt tadatiriktavRttitvaM hi sthiratvaM bhavanmate nirasyaM ! nacedaM kasyacidapi sambhAvyate! svakAlavRttitvasya sthairyavAdibhirapyaGgIkArAt; atiriktavattitve sandehAbhAvAt etAdRzakSaNikatvasAdhane siddhasAdhanatA syaat| tathAca sandigdhe nyAyaH pravartata iti anumAnamapi nirviSayaM syAdityarthaH / kSaNi bhAvaprakAzaH * svruupenneti-udyaanntrsthaayisvruupennetyrthH| * kutrApi na bhavediti-ayaM ca doSaH; udayAnantarasthAyi svarUpaM yacca vastunaH / taducyate kSaNasso'sti yasya tat kSaNikaM matam // 388 // iti zAntarakSitapariSkaraNe'pi bodhyaH / kSaNikatvAnumiteH zuddhasvarUpAvagAhitve sAdhyasya pakSAdaviziSTatayA sAdhanaprayAsavaiphalyaM / udayAnantarasthAyitvavizeSitatadavagAhitve atadrUpaparAvRttasvarUpAvagAhivikalpasyeva asadarthAvagAhitvena prAntatvamiti sphuTam / tatra paJcikAyAM utpAdAnantaravinAzisvabhAvo vastunaH kSaNa ucyate ; sa yatrAsti sa kSaNika iti kamalazIloktirApAtaramaNIyA / tathAhi-utpAdakAle vinAzasya vinAzakAle utpAdasyAnanubhavena karaNAkaraNe iva parasparaviruddhAvutpAdavi Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNikatvavikalpeSu SaSThasyadUSaNaM 387 sarvArthasiddhiH syAt / *sarvasya ca trilokasya svaprayojanecchayA hi pravRttiH! sA phalArthinaH phalinazca bhede bAdhyate / AnandadAyinI katvasAdhakAnumAnasya tarkabAdhamapyAha -sarvasya ceti / trilokasyetipAtrAditvAtsAdhuH / bahulagrahaNAt strItvAbhAvaH / yadvA lokazabdo bhAvaprakAzaH nAzau kathamekatra samAvizataH ? kAlabhedena virodhaparihArasya kSaNikavAdyasaMmatatvAt / kiMca vinAzasvabhAvaH dharmiNamabhisaMbadhnAti na vA ? Aye dharmiNa udayAnantarasthAyitvaM kathaM ? dvitIye tamanabhisaMbadhnan tatsvabhAvaH kathaM bhavet ? api ca nanu naiva vinAzo'yaM sattAkAle'sti vastunaH / ___ na pUrva na cirAt pazcAt vastuno'nantaraM tvasau // 367 // evaM ca hetumAneva yukto niyatakAlataH / ityaviddhakarNoktadUSaNapArahArAya zAntarakSitena dvividhasyApi vinAzasya vastvanantarabhAvitvanirAsena tatra tvayA'pi tathaivAGgIkAreNa atra tadvirodhena vinAzasvabhAvasya vastubhUtotpAdAnantarabhAvitvAbhidhAne aviddhakarNoktaM dUSaNaM bhavataiva sthApitaM syAt iti / mahAnAM saMtAnAvagAhinI kAlatAratamyadhIrupapadyate iti zaGkAyAmAha-'* sarvasyetyAdi / kartRtvAdivyavasthA tu santAnaikyavyavasthayA / . kalpanAropitaiveSTA nAGgaM sA tatvasaMsthiteH // 504 // iti zAntarakSitaH / 'pracuratarAjJAnatimirasaGghAtopahatajJAnAloko lokaH Atmani tattvAnyatvAsattvAdivicAramavadhUya viziSTahetu 25* Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH * na ca tvamapi kutyeSu niranvayavinAzavit / matsantAnasamRddhyarthAmiti matvA pravartase ! [jaDadravya AnandadAyinI bhuvanaparaH / trayo lokA yasyeti bahuvrIhiH / tathAca kasyApi pravRttasya phalaprAptayabhAvAt pravRttirna syAditi bhAvaH / nanu santAnaikyAtpravRttissambhavatItyatrAha - naceti / tathAca svAnubhavabAgha iti bhAvaH / Adizabdena icchAdirgRhyate / vimataM sthiraM vastutvAt Atmavat bhAvaprakAzaH phalabhAvaniyatarUpANAM saMskArANAM prabandhamekatvenAdhyavasAya sa evAhaM karomIti vyavaharati muktaye ca pravartate / tadabhimAnAnurodhena ca bhagavantastathAgatAH samucchedadRSTiprapAtato vineyajanArirakSiSayA santAnaikatAM darzayantaH kartRtvAdi vyavasthApayanti / tathAvidhAyA eva vyavasthAto vastusiddhiriti cedAha - nAGgaM setyAdi / na hi tatvaparIkSA parAGmukhamartAnAM saMvRtipatitAnAM bAlajanAnAmabhinivezavazena zakyaM tatvaM vyava - sthApayitum! tadabhinivezasya nairAtmyakSaNabhaGgavihitapramANabAdhitatvAt, iti kamalazIlaH / tatra vineyajanAzayAnusAreNa atatvopadezaH vaJcanAmAtramiti bhAvena taddUSayati * na ca tvamapIti / apirvirodhe | bhavamatarItyA ajJatve niranvayavinAzasya jJAnitve santAnasamRddhyarthatvasya ca bodho na sambhavati - 'ahInasatvaddaSTInAM kSaNabhedavikalpanA / santAnaikyAbhimAnena na kathaJcitpravartate // 541 // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNa. kSaNikatvapakSesvapravRttyAdhinupapattiH tadanumAnepratyanubAdhatatvaJca 389 sarvArthasiddhiH tadiha svAbhiprAyAdibAdhazca / AtmadRSTAntena ca prtynumaanbaadhH| AnandadAyinI iti pratirodhazcetyAha-AtmadRSTAnteneti / bAdhaH-pratibandhaH / uktatarkAnugRhItatvAdasyAdhikabalatayA bAdha evetyarthaH / vyApyatvAsiddhiM bhAvaprakAzaH abhisaMbuddhatatvAstu pratikSaNavinAzinAm / hetUnAM niyamaM buddhA prArabhante zubhAH kriyAH // 542 ye tAvat aprahINasahajetarasatkAyadarzanAdayasteSAmayaM kSaNabhedavikalpo nAstyeva / tathAhi-te santatimekatvenAdhyavasAya sukhitA vayaM bhaviSyAma ityAhitaparitoSAH karmasu pravartante / ye'pi pRthagjanakalyANA evaM yuktayAgamAbhyAM yathAvat kSaNikAtmatayoravabodhAdabhisambuddhatatvAste'pyevaM pratItyasamutpAdadharmatAM pratipadyante / karuNAdipUrvakebhyo dAnAdibhyaH svaparahitodayazAlinaH saMskArAH kSaNikA evAparApare paramparayA samutpadyante / na tu hiMsAdibhya ityataste hetuphalapratiniyamamavadhArya zubhAdikriyAsu pravartante / yathoktaM yAvaccAtmani na premNo hAnissa (sapadi nazyati )pari tasyati / tAvaduHkhitamAropya na ca svstho'vtisstthte| mithyAdhyAropahAnArthaM yatno'satyapi bhoktari // iti' iti tatvasaMgrahapaJcikoktirapi atraiva pUrva ' sarve pUrve bhaveyustaduparibhavatAM kAraNAni kSaNAnAM' ityAdivivaraNe dUSitaprAyeti bhAvaH / / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDhadravya sarvArthasiddhiH tatra sAdhyavaikalyaM ca ghaTAdInnidarzayadbhiH yuSmAbhiriva kramAtprazamanIyam / asti ca so'hamiti pratyabhijJayAsmAkaM ttsiddhiH| AlayavijJAnasantativiSayeyamiti cet / idamapi paribhASAmAnaM; pramANAbhAvAt / 'nAnyadRSTaM smaratyanyaH' iAta paribhASAyA nirbAdhatvAcca / '* nirarthakaM cedamAlayavijJAna AnandadAyinI pariharati-ghaTAdIniti / prazamanaprakAramAha-asti ceti / dIpAdiviSayapratyabhijJAvadanyathAsiddhimAzakate-Alayeti / AlayaH--pravRttivijJAnAzrayaH / pravRttivijJAna-pravartakaM ghaTAdivijJAnaM / vijJAnaM-- jJAnasvarUpamAtmeti saugataparibhASA / tathAca AlayavijJAnasantativiSayatayA na sthiratvasAdhiketi na dRSTAntAsiddhirityarthaH / pramANAbhAvAditi-kSaNikatvasAdhakAnumAnAtprAgAlayavijJAnasantatikalpane pramANAbhAvAnniSpratipakSA pratyabhijJA sthiratvaM sAdhayediti bhAvaH / pratyabhijJAyAH sthiraviSayatve'nukUlatarkamapyAha-nAnyadRSTamiti / paribhASAvyAptiH / tathAca nAtiprasaGga iti bhAvaH / AlayavijJAnasyAsthiratve bAdhakatAntaramapyAha-nirarthaka cedamiti / AlayavijJAnAnaGgIkAre pravRttivijJAnasya kiJcitsambandhitvAbhAvAtpravRttiH kasyApi na syAt sarvasya vA syAt avizeSAt / tadaGgIkAre tu yadAlayavijJAnasambandhi pravRttivijJAnaM tasyaiva pravRttiM janayatIti niyamassidhyatIti tadaGgI bhAvaprakAzaH * nirarthakamiti-etacca jIvasare vivecyissyte| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]svamate vyApyatvAsiddhe. ranyAthAsiddhezca sAdhakabAdhakatauMparadRSTAntAsiAddhazca 391 tatvamaktAkalApaH dRSTAntahAniH sthira iti vidito yat kssnnsyaapyupaadhiH| sAmagrI kAryazUnyA kSaNaH iyamapi sarvArthasiddhiH santatikalpanam / tasya pravRttivijJAnena saha sarvaprakArasambandhAyogAditi / atha kSaNopAdhivadityuktaM prativakti-dRSTAntahAniriti / akSaNikatve kathaM kSaNopAdhirityatra gUDhAbhiprAya AhasAmagrIti / kaaryshuunyaa-kaarypraagbhaavsmnvitetyrthH| kSaNaHkSaNopAdhiriti yAvat / tathA'pi tasya kSaNikatvaM na pratikSiptamityatrAha-iyamapIti / nanu hetUnAM saGgho'pi hetvanatiriktazcet teSAM bhavatpakSe sthiratvAt na kSaNopAdhitvaM / ati AnandadAyinI kriyate tasya cet kSaNikatvamabhyupaiSi tadA pravRttivijJAnena sambandhAbhAvAnniyamAsiddhessarvasya pravRttyapravRttiprasaGgatAdavasthyAttadaGgIkAro vyartha ityarthaH / nanu janyajanakabhAvasambandhAnniyamo'stu ityatrAha -- sarvaprakAreti / indriyasamprayogajanye jJAne AlayavijJAnasyAzrayatayA janakatvaM vAcyam ; tacca kSaNikatve na sambhavati; tato'tiriktazca sambandho'natiprasakto durvaca iti sarvaprakAreNApItyuktamiti bhAvaH / nanu kAryazUnyA sAmagrI kSaNopAdhizcet sAmagrayAH kSaNikatvamAvazyakaM; anyathA kSaNopAdhitvAyogAditi zaGkAyAstAdavasthyAditi kathaM dRSTAntahAnyupapAdanamityatrAha--gUDhAbhiprAya iti / gUDhAbhiprAyamevAvatArikAmukhena vyanakti--tathA'pItyAdinA / abhisandhi prakAzayati Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH tahetusaMghaH nacAsau heturnAnyaH sthirAste sarvArthasiddhiH rikto'pyakSaNikaH kSaNopAdhina syAdityatrAha-naceti / ayaM bhAvaH-saGghazabdo na sambandhamAtravAcakaH sambandhazabdaparyAyatvAprasiddheH / na ca tattatsambandhisvarUpavAcakaH pratyekamaprayogAt / ataH kenacidupAdhinA saGgrahAtAsta eva sngghshbdaarthH| tatra yadi ta eva kSaNopAdhitayA dRSTAntIkriyante tathAsati-sthirAsta iti / nanu tatsaMhatiheturupAdhidRSTAntassyAt ? maivam ;-na hi naH kevalanityAt kevalAnityAdvA kasyacitkAryasyotpattiH! kiM tu tatsamudAyAt / tatra nityAMze tAvat kSaNikazaGkA'pi nAsti / anitye'pi yatazcirotpannA AnandadAyinI ayaM bhAva iti / saMbandhazabdeti-saMyogAdau (gAdimAtre) saMghazabdAvyavahArAditi bhAvaH / ata iti / kena cit dezAdhupAdhinA prayojakena saMgRhItAH avacchinnAH / ta eva-saMghAtina eva saMghazabdavAcyA iti niyamatastatraiva vyavahArAditi bhAvaH-sthirA iti / tathAca dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nanvIti-saMhatihetUpAdheH kSaNikatvAbhAve tadavacchinnasyAkSaNikatayA kSaNopAdhitvaM na syAditi saMhatihetUpAdhiH kSaNiko vAcyaH / tathAca sa dRSTAntassyAditi bhAvaH / maivamiti--saGghAtaprayojakaM kAraNeSu kimiti vicAre tatra prAptAprAptavivecane caramakAraNameva / tacca uttarakAlasthAyitvAt sthirameva / na ca kSaNopAdhitvAnupapattiH svakAryaprAgabhAvasahitasya kSaNAvacchedakatvAt / tayoH sthiratvAnna kasyApi Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saMghazabdArthaH pUrvoktadRSTantAsiddhayupapAdanaM ca 393 sarvArthasiddhiH ddhatoH saGghabhAvaH so'pi sthirataraH / yastu caramassahakArI sa ca sthira eva san svakAryaprAgabhAvopahitarUpaH kAlamavacchindan kSaNopAdhirityucyate / tadupadhAnaM ca tasya pratyakSAdisiddhaM / na cAtra kSaNikaM kiJcit sidhyati! anavacchinnasya kAlatatvasya kAlapAracchedalakSaNAnityatAbhAvAt kriyAdizca sthiro'pyevaM kSaNopAdhirvizeSakaiH / tatprakarSanikaSaistu tattatkAlaprakalpanA // iyaM tAvat sarvalokasAkSikI; kSaNakAlAvacchedakayoH prAgUrdhva AnandadAyinI dRSTAntatetyarthaH / tathAca yatkiJcitkAryacaramakAraNatatprAgabhAvAvacchinnakAlatvaM kSaNatvamiti paryavasito'rthaH / tadupadhAnaM-tatprAgabhAvopadhAnaM / tasya-caramakAraNasya / nanu kSaNakAla eva dRSTAnta ityatrAha--- anavacchinnasyeti / tatra kimavacchinnaH kSaNo vivakSitaH uta kAlasvarUpamAtraM ? nAdyaH ; kSaNazca kAlaH upAdhistatsaMbandhazceti trayameva / tatra prAgabhAvacaramakAraNayoH sthiratvAt tatsaMbandho'pi sthira eva / tatra kAlasvarUpaM ca sthirameva / na dvitIyaH ; avacchinnasya kAlasvarUpamAtratayA tasya nityatvAditi bhAvaH / nanu kAle kAlasambandhAbhAvAt kathaM tasya nityatvaM ? ityatrAhakAlapAracchedeti / vastuno hyanityatvAbhAve nityatvabhAvaH / evaM sAmagrIvat kriyA'pi kiJcidavacchinnA kSaNopAdhirityAha-kriyAdizceti / adizabdena avasthA'pi vivakSitA / tatprakarSanikaSaiH--kriyArUpakSaNopAdhiprakarSanikaSaiH -adhikanyUnabhAvaiH / yadvA-kSaNaprakarSanikaSaiH divasamAsavatsarAdikalpanetyarthaH / kSaNakAlAvacchedakayoH-kAryaprAgabhAvacaramakAraNayoH / prAgUdhaiti-prAkkA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vyApinorakSaNikatvAt tadavacchinnasya kAlasya tu kSaNatvAdeva na kSaNikatvamiti vstusthitiH| tvatpakSe tu kAlAvacchedaH kSaNopAdhirasiddhaH kAlasyaivAbhAvAt / nacAsiddho'pi sAdhyaH svamatavirodhAt / yathA''huH AnandadAyinI lavyApI prAgabhAvaH UrdhvavyApi caramakAraNamityarthaH / tathAca tadavAcchanakAlasya kSaNatve'pi tayorna kSaNikatvamityatrAha--tadavacchinnasyeti / tathAca siddhAntimatAnusAreNa dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nanu siddhAntimate kAlaH kSaNalavAdipariNAmavAnityuktatvAt svarUpaNa kSaNarUpapariNAmo'GgIkRtaH / na ca tasyopAdhyavacchinnakAlatvaM ; yenoktarItyA sthirANAmavacchedakatvamucyeta / ata eva siddhAntyabhimatadazAvattvena dravyalakSaNavattvAtkAlasya dravyatvaM / tathAca tAdRzakSaNAvasthA dRSTAntassyAditi kathaM dRSTAntAsiddhiriti cet ; atra kecit-kAlasvarUpasya na pariNAmaH / na ca kSaNalavAdipariNAmavAnityuktivirodhaH upAdhyavacchedasyaiva pariNAmazabdArthatvAt / na ca dravyalakSaNAnupapattiH ; saMyogAdisambandhasyaivAvasthAzabdArthatvAt / tathAca dRssttaantaasiddhirityaahuH| anye tu--kAlasyAstu pariNAmaH tathA'pi kSaNikatvasAdhakAnumAne kAlopAdhitvasyopAdhitvAt sopAdhikatayA na sattvahetoH sAdhyasAdhakatvamityAhuH / pUrvapakSyanusAreNApi dRSTAntahAni (dRSTAntAsiddhi) mAhatvatpakSe tviti / svamatavirodhaH-apasiddhAnta ityarthaH / yadvA svoktivirodha ityarthaH / tatra taduktimAha-yathA''huriti / vAdiprativAdinormadhye prativAdyasiddhaM svayaMsiddhaM svamatasiddhaM pakSadRSTAntAdirUpeNAbhidhAtuM zakyaM / tatra prativAdyasiddhizaGkAyAM tatsA (ddhizaGkAbhAvAtsA) Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM pUrvoktadRSTAntAsiddhayupapAdanaM 395 sarvArthasiddhiH yo'pi tAvatparAsiddhaH svayaM siddho'bhidhIyate / bhavettatra pratIkAraH svato'siddhe tu kA kriyA ? ananyAvacchede (dArthe) na svarUpeNaiva kazcit kSaNazabdavAcya iti cet ; tarhi kSaNabhaGgasAdhanAtpUrvamasiddhaH kathaM dRSTAntassyAt ? uttaraprAgabhAvAptapUrva dhvaMsaikakAlataH / madhyamakSaNatAdRktaM vyavasthApyaM tvayA'pyataH / / AnandadAyinI dhanamukhena pratikriyA parihArazca saMbhavati / svato'si (ddhau ) ddhe svamata evAsi(ddhau)ddhe / si (ddhau) ddhe / kA pratikriyA - kaH pratIkAraH / svamatAsiddhasyApyabhyupa ? | 1 game apasiddhAntA (pAtA) dityarthaH svata iti / sArvavibhaktikaSSaSThyarthe tasiH / ananyAvacchedenetyasya vivaraNaM--svarUpeNaiveti / kAlarUpa : - vastvapi mAstu ; tasya kazcidupAdhirapi mAbhUt ; kintu svarUpeNaiva siddheSu kazcit kSaNo bhavatu - sa eva kSaNiko dRSTAnto'stvityarthaH / tahati tAdRzakSaNikaH kSaNazabdavAcyo'numAnAtsAdhanIya iti bhAvaH / kSaNikatvasiddhyanantarameva tAdRzakSaNasiddhimupapAdayati-uttareti / kSaNasantatInAM madhye madhyamaH kSaNaH pUrvakSaNadhvaMsottarakSaNaprAgabhAvAbhyAmeka kAlo bhavati / tadekakAlatvameva kSaNatvaM atiprasaGgAbhAvAditi tvayA'pi vAcyaM / tacca kSaNikasantAna siddhyapekSaM kSaNikatvasAdhakAnumAnAdeva siddhyatIti na tataH pUrvaM siddhyatItyarthaH / madhyamakSaNasya tAdR (ktuM ) zatvaM kSaNa(Nika)tvaM / ' tadaziSyaM saMjJApramANatvAditi' jJApakAt Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH 1 nanu kSaNakSaraNasvabhAvA prakRtiriti hi bhavatsiddhAntaH ! atra pratikSaNamudayavilayino vikArAH kSaNikA eveti taddRSTAntena anyeSAM yuSmAbhiH kiM nAnumIyate ? iti cet; azakyatvAdayaM suhRdupadezastyajyate / sarvakSaNikatvaM sAdhayitumupakramya sthiradravyavRttikSaNikavikAravaditi kathaM dRSTAntayema ? teSu ca na tvadAbhimataM kSaNikatvaM ; pradIpAdivat ' AzutaravinAzitvamAtreNa AnandadAyinI 396 [jaDhadravya SaSThIsamAsaH / nanviti--'nityA satatavikriyA' ityaGgIkArAt pUrva - pUrva vikArANAmuttarottaravikArasamaye nAzaditi bhAvaH / sarveti -- tathAcaikadezabAdho vyabhicArazceti bhAvaH / dRSTAntayemeti -- dRSTAntaM kuryaM ityarthaH / teSu --prakRtigatavikAreSu / na tvadabhimatamiti - utpattyanantarakSaNavinAzitvarUpaM kSaNikatvamityarthaH / tathAca dRSTAntasya sAdhyavaikalyamiti bhAvaH ! pradIpAdivaditi - nanu tAdRzaM kSaNikatvaM sAdhyamastu; pradIbhAvaprakAzaH 1 * bhavatsiddhAnta iti - jijJAsAdhikaraNabhASye ' yaccAnyathAtvamiti' - yadvastu pratikSaNamanyathAtvaM yAti taduttarottarAvasthAprAptyA pUrvapUrvAvasthAM jahAtItyAdyukteriti bhAvaH / na hi vastusvabhAvAnuvidhAyinyo vAcaH / kiM tarhi ? vakturicchAmanuvidadhati / ata utpAdAnantarasthAyisvarUpaM kSaNazabdArtha ityAdiH bauddhAnAM paribhASA aprAmANikI / anubhavavirodhena sarvajanAsaMmatatvAt / ata eva 'tAstu triMzat kSaNaH ' ityAdikozeSu kSaNazabdasya kAlavizeSavAcitvAbhidhAnaM saMgacchate / ataH kSaNikazabdo na vauddhamataikatAna ityabhipretyAha - 2 * AzutaravinAzitvamAtreNeti / etena virodhavarUthinyAM umA * Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM siddhAnte kSaNopAddhayAGgIkArAzaGkAparihArau 397 tatvamuktAkalApaH kramavadupadhivat syAt kSaNatvaM sthire'pi // 20 // sarvArthasiddhiH kSaNikatokteH / tadetadabhipretyAha -- kramavaditi / kSaNatvaM - kSaNopAdhitvamityarthaH / AnandadAyinI pAdInAmeva dRSTAntAnAM sattvAditi cenna ; pradIpAdInAM vartyavayavAgnisaMyogAdutpattiH tato vartyavayavasya rUpaparAvRttilakSaNo dAhaH tato bhasmIbhAva - lakSaNo nAzaH tato dIpanAza iti sahetuko nAzo nAzakAraNasannidhAnApekSa iti nAzakAraNAnAM pradIpavat sarvatra niyatakAlasannidhi - niyamasya pratyakSabAdhitatvAnna tAdRzaM kSaNikatvamapi sAdhayituM zakyamiti bhAvaH / tathAca tatsAdhane niyatakAlavinAzasAmagrIkatvamupAdhiriti draSTavyaM / tadetaditi -- sthiratarANAmeva pUrvottarakAlavyApinAM kramo - bhAvaprakAzaH. mahezvareNa udAhRtabhASyasya kSaNikatvanirasanaparabhASyasya ca parasparavirodho duSparihara iti kathanamajJAnavilasitamiti sUcitaM / sAGkhyamate prasavadharmi iti (11) kArikAvivaraNasAGkhyatatvavibhAkare vaMzIdha - reNa 'na caivaM dharmiNaH kSaNikatvApattiH ; abhivyaktitirobhAvAvasthAvizeSasyaiva kSaNikatvAGgIkArAt' ityuktaM samAdhAnaM tu pUrvaM (5) ' pratikSaNaM pariNAmino hi sarva eva bhAvAH Rte citizakteH' iti tatvakaumudI - vivaraNe 'pratikSaNamiti dharmAdharmyabhede dharmANAM kAlabhedena vyAvRttidarzanAddharmiNo'pi pratikSaNaM bheda Avazyaka iti bhAvaH' iti svavacanenaiva nirastamiti bodhyam || Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthAsaddhiH ' dvayorayugapadRSTiH yugapaJca yathAyatham / azakyApahnavA tasmAt asmaduktaiva paddhatiH // iha ca pratisaGkhyApratisaGkhyAnirodhayoH niranvayavinAzatve paroktaM AnandadAyinI tpannAnAM prAgabhAvacaramakAraNAdInAM kSaNopAdhitvaM na kasyApi kSaNikatvamityetadabhipretyetyarthaH / nanu kramavantau padArtho na samAnakAliko bhinnakAlikatvAt saMpratipannavat / tathAca naikakAlikatayA kSaNopAdhitvamityata Aha--dvayoriti / ayugapat-bhinnakAle / yugapat samAnakAle / yathAyathamiti-yeSAM yena prakAreNa nyUnAdhikabhAvarUpeNa saMbhavati tena prakAreNa darzanAdanumAnasya bAdha iti bhAvaH / yathAzabdaH prathamaH padArthAnativRttivacanaH / dvitIyaH prakAravacanaH 'yathA'sAdRzye' ityavyayIbhAvaH / kSaNikatvAnumAnAtpUrvaM tvaduktasyAsaMbhavAnmadukta eva kSaNopAdhiH svIkArya ityA (tyata A)ha-tasmAditi / nanvanumAnAntaraM maduktamastviti cet ; na; vyAptigrAhakapramANAbhAvena anumAnapravRttarevAsaMbhavAditi bhAvaH // 30 // prasaGgasaGgatimAha-iha ceti / kSaNikatvasAdhane bAdhakaparihAraM paroktaM dUSayati-iheti iti kecidAhuH / pratisaGkhyApratisaGkhyAnirodhayoriti --niranvayavinAzaH pratisaMkhyAnirodhaH apratisaMkhyAnirodhaH sAnvayanAza ityarthaH / mudrAdijanyaH pratyakSasiddho ghaTAdernAzaH pratisaMkhyAnirodhaH asphuTarUpadIpAdinAzo'pratisaMkhyAnirodha ityaahuH| akSaNavinAza iti kecit / ih-jgti| vipratipattAviti zeSaH / nanu kSaNikatvasA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM svoktanigamanaM niranvayavinAzapakSAnuvAdaH 399 tatvamuktAkalApaH dIpAdInAM kadAcit sadRzavisadRzAzeSasaMtatyapete dhvaMse dRSTe'pyazakyA taditaraviSaye'nanvayadhvaMsaklaptiH // sarvArthasiddhiH nidarzanaM dUSayati-dIpAdInAmiti / Adizabdena kssnnrucibuddhdaadisNgrhH| sa niranvayanAzassyAt dharmo dharmyapi vA punH| pUrvasaMghAtabhAgo vA yadbhAvenAnuvartate // utpattizca tathAbhUtA niranvayasamudbhavA / tAvubhau sarvabhAvAnAM niyatAviti saugatAH // AnandadAyinI dhanamayuktaM vinAzasya sAnvayatvAt anRvRttAMzasya sthiratvena bAdhAdityAzaGkaya sarvatra niranvayavinAza eva na tu kasyacidaMzasyAnvayo yena bAdho dezyeteti saugatoktaM saMvAdayati--sa niranvayanAzassyAditi / dharmo-gandhAdiH / dharmI-pAkaraktasthale ghaTAdiH / pUrvasaMghAtabhAgaHghaTAdisaMghAtasyAvayavaH tantvAdiyaM yadbhAvena - yatsvarUpeNAnuvartate ityucyate ; tanna; kutaH ? sa niranvayanAzassyAt-niravazeSaM nazyati ; tathAca nAnuvartata iti na kSaNikatvasAdhane bAdha ityarthaH / utpattizca tathAbhUtA-dravyAderutpattirapi vinAzavadeva / tathAzabdArthamevAhaniranvayeti / pUrvamavayavAdyabhAve'pi - dravyasamutpAda ityarthaH / sarvabhAvAnAM--sarvapadArthAnAM / saugatAH nyAyacandrikAyAM pratipAdita Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH bAdhAderdarzitatvAt apica dRDhamite sAnvaye'smin ghaTAdau sarvArthasiddhiH yo vinAzassa niranvayaH yathA'ntyadIpasya ; asti ca vinAzo jAtAnAM; atasso'pi niranvaya iti niranvayadhvaMsaklaptine shkyaa| tadupapAdayati-bAdhAdariti / pratyabhijJAbAdhasya pravRttayAdyanupapattInAM ca dArzitatvAdviparivartazca yukta ityAhaapiceti / antyadIpavinAzassAnvayaH vinAzatvAt paTAdivinAzavat / sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenna; saMghAtAMzAnAM vA gandhAdidharmANAM vA zyAmaraktAdidharmiNAM vA yathAsaMbhavamanuvRtte AnandadAyinI vanta iti zeSaH / taduktaprayogaM darzayati--yo vinAza iti / pratyabhijJAbAdhasyetyAdi-yadyapi na niranvayavinAzasAdhane pratyabhijJAbAdhAdi. darzitaH tathA'pi niranvayavinAzasAdhanasya kSaNikatvasAdhanArthatvAt tatra bAdhAdirdarzita iti bhAvaH / nanu mAbhUt kSaNikatvasAdhanArthatA ; niranvayavinAzamAnaM sAdhyatAmiti cennaH ; ghaTAdinAzasthale kapAlamAlAdyanuvRttidarzanAttathA'pi bAdha eva / ata eva bAdhAdorati sAmAnyoktiriti dhyeyam / pravRttyAdyanupapattizca Atmano vinAzitvAditi bhAvaH / viparivartazceti / pratyuta antyadIpavinAzasthala eva sAnvayanAzasAdhanaM syAdityarthaH / gandhAdIti-Adizabdena rasAdiguhyate / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] antyadIpavinAze sAnvayatvasAdhanaM tatra hetudoSoddhAraH antataH parAniSTaMca 401 tatvamuktAkalApaH durdAvasthayA syuH payasi lavaNavat lInadIpAdikSAgAH // 31 // sarvArthasiddhiH 1DhopalabdhatvAt pratyakSabAdhaparihArAya durdaavsthtvo(stho)ktiH| syurityanena dRzyAvasthAnivRttAvapi svarUpasattvaM sUcyate / nanu payasi lavaNavadityayuktaM tatrApi niranvayavinAzAt ; tanna ; rase(rasane)na sUkSmAvayavAnumAnAt / dIpAvayaveSu liGgamapi nAstIti cenna; dIpordhvadezi(zavarti)nAM kiJcidauSNyopalabdhyA dIpAvayavasaMkrAntessugamatvAt / prabhUtadIpapAzvavartinAM ca tApasvedAdistata eva / evamantyadIpanAze'pyadRzyAvayavavisarpassiddhaH / ato vinaSTadIpabhAgAnupalabdheradRzyAvasthAnibandhanatvAt ananyathAsiddhapratyakSasiddhaH sAnvayavinAzadRSTAnta eva sAdhIyAn / antyadIpAdazca yadi na kiJcidupAdeyaM tato'rthakriyAvirahAdasattvaM AnandadAyinI pratyakSabAdheti / yogyAnupalabdhyabhAvAnnAnupalambhamAtraM bAdhakamiti bhAvaH / visarpaH-prasaraH vyApanamiti yAvat / nanu vinigamakAbhAvAt ko nirNaya ityatrAha-ato vinaSTeti vinaSTadIpa(dIpAdi)sthale niranvayavinAzassandigdhaH sUkSmata(kSmAvasdha)yA'pyanupalabdhisaMbhavAt / tathAca niranvayavyAptigraho na zakyaH / sAnvayasya tu ghaTAdinAzasthale sandehAbhAvAvyAptissugraheti bhAvaH / vipakSabAdhakabalAdapi nizcaya ityAha--- antyadIpAdezceti / niranvayavinAzAGgIkArAt tajjanyasya kasyacida SARVARTHA. 26 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH - sattve'sattve'pi pUrva kimapi gaganatatpuSpavanava sAdhyaM sarvArthasiddhiH syAt / buddhayAdirarthakriyA'stviti cenna; tasyAniyatatvAt / vinAzastarhi arthakriyAstviti cenna; tasya te tucchatvAt dhruvabhAvitvenAhetukatvAbhyupagamAJca / evamantyadIpAsattve ca tatkAraNaparamparAyA api tathAtvaM syAditi // 31 // iti kSaNabhaGgabhaGgaH ---- nanu sAdhyasAdhana(hetusAdhya)bhAve siddhe hi prastutaM pakSacatuSTayaM sidhyet ; sa eva nAstIti cArvAka uttiSThate-sattve'sattvaiti / AnandadAyinI bhAvAditi bhAvaH / buddhayAdiriti--viSayaprakAzakatayA viSayatayA vA buddhayAdijanakatvAbhAvAditi bhAvaH / Adizabdena tmonirsnaadirgRhyte| nanvantyadIpasya sattvaM mAbhUdityatrAha-evamantyadIpAdisattve iti / (tathAca) upAntyasyAntyadIpajanakatvena sattvaM vAcyaM ; antyasyAsattve tucchatayopAntyajanyatvameva na syAt / tathAcopAntyasyApyarthakriyAvirahAttacchatA; tathA pUrvapUrveSAmapIti dIpaparamparAvatsarvakSaNaparamparANAmapIti caramabauddhapakSa(pAta)ssyAdityarthaH // 31 // iti kSaNabhaGgabhaGgaH. kAryakAraNabhAvasamarthanArthamAkSepasaMgatimAha-nanviti / pakSacatuSTayamiti-vainAzikArdhavainAzikasAyasiddhAntipakSacatuSTayamityarthaH / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvApalApaka cArvAkatarkAnuvAdaH 403 tatvamuktAkalApaH hetuprAptirna pazvAdbhavituH aghaTitotpAdane'tiprasaGgaH / sarvArthasiddhiH yadi kArya kArakavyApArAt pUrvamasti tadA pUrvasiddha gaganAdivat kimapi na kAryaM syAt / atha tadA nAsti tadA'pi khapuSpavanna kAryam / nacAsatassattvApAdanasaMbhavaH ! nahi nIlaM zilpi sahasreNA'pi sitIkartuM zakyamiti / kAryaM ca kAraNena saha pUrva pazcAdvA jAyate ? Adye kiM kasya kAraNaM kArya vA syAt / dvitIye ( 'pi ) tataH pUrvasya kathaM taJjanyatvaM ? vaiparItyApAtazca lokavyavahArAnurodhAt / tRtIye hetuH svena prAptaM vA sAdhayet aprAptaM vA ? Adhe prAptatvAdeva pUrvasiddherna sAdhyatvaM / nacottarakAlInasya pUrvakAlIna prAptiH ! ubhayasvarUpa siddhayapekSatvAttasyAH / tadidamAha - hetuprAptiriti / dvitIyamapi dUSayati- aghaTiteti / aprAptotpA AnandadAyinI atha tadeti --- kArakavyApArAtpUrvasmin kAle ityarthaH / kiM kAraNena saha jAyate pUrvaM vA pazcAdvA jAyate ? iti vikalpakramaH / Adye iti savyetaraviSANavadvinigamakAbhAvA (vAtkArya kAraNavyavasthA na syA) diti bhAvaH / loketi ---- pUrvavartina eva loke kAraNatvavyavahArAdityarthaH / pUrvasiddhatvamevopapAdayati nacottareti / tatra hetumAha-ubhayeti / tasyAH--prApteH sambandhatayA sambandhidvayapUrvakatvAditi bhAvaH 1 aprAptotpAdane iti - avizeSAditi - bhAvaH / 26** Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH janyaM janmA yathA vA? dvayamasadanavasthAnakAryakSatibhyAM ityAdyaiH hetusAdhyaM na kimapi yadi sarvArthasiddhiH dane sarvasmAtsarvamutpadyeta / prakAzyamaprApya vA dIpaH prakAzayet dAhyamaprApya vA dahano dahet / punarvikalpAntareNa vihatimAhajanyamiti / ghaTo jAyata ityeto tAvanna paryAyau saha prayogAt / yAvadvinAzaM jAyata iti prayogaprasaGgAcca / paTo jAyata iti prayogazca na syAt ghaTapaTazabdayoraparyAyatvAt / ataH kAryasvarUpAtiriktaM janma / tacca janyamajanyaM veti vikalpya dvayamapyayuktamityAha-dvayamasaditi / kramAvAdhakamAha-anavasthAnakAryakSatibhyAmiti / janmano janyatvaM hi jananakarmatayA ! atastasyApi janma svIkartavyaM evaM tasyApItyanavasthA / ajanyatve (tu) tajanmano'nAditvAt tadvato ghaTAderapi tathAtvaM syAt / tathAca kAryakSatissyAditi / Adizabdena bhinnAbhinnatvAdivikalpakSo AnandadAyinI . yAvadvinAzamiti--ghaTasyaiva janidhAtvartha(rthatve)tvAt tasya vartamAnatvAt dhAtvarthavartamAnakAle vartamAnaprayogasyocitatvAditi bhAvaH / paTo jAyata iti-ghaTa(svarUpa)syaiva janma(ni)tve tasya paTasvarUpatvAbhAvAdityarthaH / tasyA'pi janmatve'nanugama iti bhAvaH / kiJca ghaTasvarUpasyaiva janmatve paTo jAyate iti prayogAt paTasyaiva ghaTAtmakatvaM vAcyaM ; tathAca ghaTapaTazabdayoH paryAyatvaM ca syAdityAha--ghaTapaTazabdayoriti / bhinnAbhinnatvAdIti-kArya kAraNAdbhinnamabhinnaM veti Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] cArvAkatarkeSu prAgasattvakoTidUSaNasya viruddhabhASitatvaM 405 tatvamuktAkalApaH na svakriyAdevirodhAt // 32 // - sarvArthasiddhiH bhasaMgrahaH / hetuzca sAdhyaM ca hetusAdhyaM hetunA sAdhyaM vA / IdRzAnAM tarkANAM yuktAGgahAnyAdikamabhipretyAha-neti / sAdhA. raNaduSTatvamAha-svakriyAderiti / iha tAvadaniSTakoTibhaGgo na pratyAkhyeyaH / anyatraivamuttaraMgatiH--yadatra pUrvamasattve kAryatvaM na syAditi ; tadvirUddhabhASitam / prAgasattvavizeSitaM sattvameva hi kAryatvaM / tatra ca prAgasattve prAgasattvameva na syAditi vA tadviziSTaM na syAditi vA sattvamAnaM na syAditi vA prasaGgA __ AnandadAyinI (vikalpe) iti(tyarthaH) bhAvaH / kAraNaM kiJcitkAreNa kArya janayati uta tadvinetyAdivikalpa AdizabdArthaH / samAhAradvandva ityAhahetuzceti / 'tRtIyA tatkRtArthena' 'kartRkaraNe kRtA' iti vA samAsa ityAha hetuneti / yuktAGgaM- prAgasattvaM / ayuktAGgasvIkAra AdizabdArthaH / ayuktAGgaM ca prAksatvakAraNasaMyogAdiH / duSTatvaM doSaH / aniSTakoTIti--prAksattvakAraNaprAptayAdirityarthaH / anyatra prAgasato'prAptasyotpAdane / vakSyamANA uttaragatiH / uttrgtimevoppaadyti--ydtretyaadinaa| cArvAko'pi ghaTapaTAdi nityatayA tucchatayA vA nAGgIkaroti / kiM tu nirhetukaM / tatra(tathAca)prAgasattvamanumatameveti svamataviruddhabhASaNamityarthaH / prakArAntareNApi viruddhatAmAha-- praagsttvvishessitmityaadinaa| prAgasattve kAryatvaM na syAdityatra prasaGge Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH thessyAt / tatra na prathamaH kasyApi svAbhAvena vyAptayabhAvAt / anyathA zUnyavAda eva syAt anekAntaghAdo vA / na dvitIyaH ; tadasattva eva tdvishissttsiddheH| na hi vizeSaNasattvaM viziSTavirodhi ! na tRtIyaH; asatvasya svakAlasattvena virodhagrahaNAt / anyathA dezAntarasattve'pi virodhaprasaGge(na) sa evAntyabauddhapakSassyAt / yattu pazcAdbhAvinaH kAraNaprAptiAstIti / tatra paurvAparyaniyama lakSaNA prAptidRSTatvAdanivAryA / saMyogAdilakSaNA tu mAbhUta AnandadAyinI kAryatvasya prAgasattvaviziSTasattvasvarUpasya vizeSaNaM na syAditi vA vizeSaNavizeSyobhayaM na syAditi vA vizeSyasvarUpaM na syAdati veti vikalpArthaH / kasyApIti-vizeSaNasya prAgasattvasyAbhAvaH sattvameva / tathAca svAbhAvakAle svasattvaM syAditi prasaGgArthaH / tathAca virodhena vyAptayabhAva ityarthaH / anyathA--pratiyoginaH svAbhAvakAlikatve / ekAvacchedena svAdhArasaMbandhAropyakatadadhi (svAdhikaraNatvAbhimatAdhi) karaNakavyAsajyavRttidharmetaradharmAvacchinnasvasamAnakAlikAdyabhAvapratiyogitvAdeH zUnyatAprayojakatvAditi bhAvaH / anekAnteti --- zUnyatvAnaGgIkAre sattvAsattvarUpeNAnekAntavAda ityarthaH / tadasattva evetiprAgasattvarUpavizeSaNasattva eva prAgasattve sati sattvarUpaviziSTasiddherityarthaH / na hIti--- vizeSaNasattvasya viziSTasiddhayanukUlatvAt prAgasattvarUpavizeSaNaM tadviziSTasattvasya na virodhItyarthaH / anyatheti-asattvasya sattvamAtravirodhitve ityarthaH / kAryasya kAraNaprAptirvaktavyetyatra yathAkathaJcitprAptirvaktavyeti uta saMyogAdilakSaNeti vikalpamabhipretya Adya Aha-paurvAparyeti / dvitIye Aha-saMyogeti / prakAzyadAhyA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]pazcAdbhavituH kAraNaprAptayupapattiH janmanAjanyatvAjanyatvavikalpadUSaNoddhArazca 407 sarvArthasiddhiH anaGgatvAt ; tatazca nAtiprasaGgaH niyAmakasya siddhatvAt / prakAzyadAhyAdiSu ca yathAdarzanaM kAraNAnAM mithaH prAptirevAGgaM na tu kAryeNa jJAnena saha bhasmAdinA vA / yastu janmano janyatvAjanyatvavikalpenAtiprasaGga uktaH ; nAsAvasmatpakSe doSaH / na hi vayamabhivyakti vA kAraNasamavAyAdikaM vA janmeti bhrUmaH ! kintuupaadaanaavsthaavishessN| tasya kAryAvasthA sAmAnAdhikaraNyavyapadezaH tAdAtmyena tadAzrayavRtteH / evaM dhvaMsAdisAmAnAdhikaraNyamapi AnandadAyinI * dAvapi kAryaprAptirnAsti kiMtu kAraNAnAmeva yathAdarzanaM mithaH prAptiriti nAtiprasaGga ityAha ----- prakAzyeti / nAsAviti - cArvAkopi ghaTapaTAdivastuno na nityatAmabhyupaiti / kiMtu tasya sAditAM nirhetukaM janma ca / tatrokto doSaH svasyaiva doSo nAsmatpakSa iti (tyarthaH ) bhAvaH / nanu tvatpakSe'pyabhivyaktayAdikamutpattizceddoSassamAna ityAhana hi vayamiti / abhivyaktipakSe abhivyaktirabhivyajyate na vetyAdivikalpadoSassyAt / kAraNasamavAyapakSe'pi sa siddho na vetyAdivikalpa doSassyAdityarthaH / upAdAnAvasthAvizeSamiti - - upAdAnaniSTho yo ghaTAdyavasthAvyavahitaprAkkAlAvasthAvizeSaH tamityarthaH / yadvA AdyakSaNAvacchinna ghaTAdyavasthaivetyarthaH / nanUpAdAnAvasthAyA mRdAdiniSThatayA ghaTAdikAryaniSThatvAbhAvAt kathaM ghaTo jAyata iti sAmAnAdhikaraNyavyapadeza itya trAha -- kAryAvastheti / utpattyavasthAzrayavRttitvAdvayapadeza ityarthaH / tadeva tu kuta ityata Aha -- tAdAtmyeneti / utpattyavasthAzrayasya kAryAvasthAzrayasya ca tAdAtmyAdityarthaH / evamiti yadavasthAzrayavRttitvaM yasya tasya tatsAmAnAdhikaraNyavyavahAraprayojakatvamityaGgIkArAt dhvaMsA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatva muktAkalApe sarvArthasiddhiH yathAyatha (yathArha) ) mUhyam / IdRzasya janmana upAdAnAvasthAntarasAdhyatve kAraNAnaMvasthAmAtramApatati / sA ca na doSa iti sarvAvigItam / yacca bhinnatve gavAzvayoriva kAryakAraNatA na syAt : abhinnatve ca kathaM siddhasya sAdhyatvamiti; tannaH kAraNAtkAryasya bhinnasyotpatti (dRSTeH) darzanAt // anyathA buddhibodhyAdau bhinnatvAdivikalpataH / bodhyatvAdikSaterna syAt svamatasthApanA'pi vaH // atha kiJcitkAreNAkiJcitkAraNe vA kAraNatvaM ? pUrvatra hetunAM kiJcitkArajanaase kiJcitkArAntarApekSayA'navasthA / kiJcitkArasyApi kiJcitkArajananApekSayA ; uttaratrAtiprasaGga iti / 408 [jaDadravya AnandadAyinI vasthAsAmAnAdhikaraNyena dhvasto ghaTa iti vyapadeza ityarthaH / nanUpAdAnAvasthAyA janmatve'pi prAgasattvena sAdhyatvAdanavasthA syAdityata AhaIdRzasyeti / sarvAvigItamiti - bIjAMkurAdau tathA darzanAditi bhAvaH / anyatheti---darzanasyAniyAmakatve ityarthaH / ghaTabuddhirghaTAdbhinnA na vA ? Adye paTavat tadviSayA na syAt / dvitIye'pi svayaM tadviSayA na syAt 1 bodhyaM buddhisaMbaddhaM prakAzate asaMbaddhaM vA? Adye'pi sa saMbandhassaMbaddho'saMbaddho vA ? prathame'navasthA; dvitIye saMbandhasyAsaMbaddhatve tanmUlakabodhyasaMbandhasyApyabhAvena prakAzAbhAvAditi prasaGgayoH prasaGgaH ; ata evAdyadvitIyo'pi netyAdi (tyAdya) vikalpasaMbhavAditi bhAvaH / kiJcitkAraH - vyApAravizeSaH / prakArAntareNApyanavasthAmAha - kiJcitkArasyApIti / kiJcitkArasyApi kAryajananArthaM kiJcitkArApekSayAM dvitIyA'navasthetyarthaH / uttaratreti-- Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kiJcitkAritva kuvattvatanirvyApA-tva tadabhAva vikalpadoSoddhAraH parAniSTaca 409 sarvArthasiddhiH atrApi brUmaH--yatra kimitkAreNA hetutvaM dRSTaM yathA kASThAde|lAdinA ; tatra tathA / nacAMnavasthA; hetusaMpattiparamparAyA adoSatvAt ; atiriktasyAtrAnirUpaNAt / yatra tu dvAranirapekSaM hetutvaM tatrApi darzanabalAt kiJcitkArAntaraM na janayitavyaM yato'navasthA syAt / na cAtiprasaGgaH; niyatapUrvatvagrAhiNA pratyakSeNaiva tannivAraNAt / anyathA tadapi te pramANaM na syAditi vizvApahnavaH / yaJca kArya kurvato'kurvato vA kAraNatvam ? Aye kAryasyApi pUrvasiddhiprasaktayA kAryatvAbhAvaH ; dvitIye virodhAtiprasaGgAviti; tadapyapaSThu ; bhAvikAryanuguNavyApAravattvameva kAraNasya kurvattvaM / tatra kathaM kAryasya svasmAtpUrvasiddhiH? kurvattvanirUpaNaM tu bhAvinA'pi kAryeNa buddhyArohiNA sidhyet / etena nirvyApArassavyApAro vA heturityAdyapi dattottaraM / kArya(tva)kAraNatvayossvabhA AnandadAyinI akiJcitkurvato'pi janakatve vizeSAbhAvAttantubhirapi ghaTa utpadyatetyarthaH / atiriktasyeti-hetusampattiparamparAtiriktasyetyarthaH / anyathetipratyakSasya niyAmakatvAbhAva pratyakSamAtrapramANavAdinastavArthasiddhireva na syAdityarthaH / Aye kAryasyApIti-kRtinirUpakasya karmaNopi prAksattvaniyamAditi bhAvaH / dvitIye iti----akurvato janakatvarUpakurvattvaM viruddhaM kRtimattvAbhAve'pi janakatve sarvaM sarvasya kAraNamityatiprasaGgazcetyarthaH / apaSTha-asAraM / eteneti-pUrvatra kRtirUpavyApAravizeSaH atra kriyA(kRti)rUpa sAdhAraNavyApAramAtramiti bhedo jJeyaH / svabhAvatve iti-na hi ghaTasvabhAvaH kasyacit kasyacinneti Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhi tve ghaTatvanIlatvAdivat sarvaM pratyapi syAtAM; asvabhAvatve kasyacidapi na syAtAmityapi niyatapratisaMvandhikasvabhAvata eva tadubhayasiddhernirastaM / daNDAdikAryatvaM ghaTAdikAraNatvaM vA nIlAdivadeva puruSabhede'pyaviparyastameva / atha syAt; kAryakAraNabhAvasya dvitve dvayorapi dvairUpyAdavizeSavirodhabhedApattayassyuH / ekasthatve'pi kasmiMstatraivamiti ; tatra brUmaH kArye kAryatvaM kAraNe kAraNatvaM ca vartate ; tathA'pyanyonyanirUpyatayA saMbandhavyavahArAdisiddhiriti / syAdetat ; na tAvaddaNDAdayo mRdAdyavayavAzca pratyekaM ghaTAdyutpAdanazaktAH ; adarzanAt / ata eva na 410 [jaDadravya AnandadAyinI saMbhavati / svabhAvatvavyAghAtAditi bhAvaH asvabhAvatve iti-- taddharmatvAbhAva ityarthaH / niyata pratisambandhiketi -- kAryakAraNatve svabhAvAveva / nacAtiprasaGgaH ; saMyogAdivatpratisaMbandhiniyamAdityarthaH / svabhAvatvamevopapAdayati---- daNDAdIti / yathA nIlAdikaM dharmivizeSaniyatamapi tasya svabhAvaH puruSavizeSaniyataM ca na bhavati tadvadityarthaH / viparyastaM--- viparItaM tadanyaditi yAvat / avizeSeti - kAryasyApi kAraNatvaM kAraNasya kAryatvaM kAryakAraNayossvasvApekSayA pUrvabhAvitvapazcAddhAvitvarUpavirodha ekasyaiva kAryakAraNarUpeNa bhedazca syuri ( syAdi) tyarthaH / ekasthatve'pi -- kAryakAraNayoranyataramAtravRttitve'pi / yatreti yatra kAryakAraNabhAvavai(bhAvAdvai)rUpyaM tatra uktadoSAH syurityarthaH / nanu mRdAdayazzaktAH kAryaM janayantyazaktA veti vikalpamabhipretya dvirtAyaM dUSayati-- na tAvaditi / azaktAnAM janakatvaM vyAhatamiti bhAvaH / AdyaM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAryakAraNabhAvasyadviSThatvapratyekajananazaktatvatadabhaviAvakalpadUSaNoddhAraH 411 sarvArthasiddhiH samuditA api / na hi nadyassametyApi daheyuH! naca sikatAssaMbhUya tailaM janayeyu; ! zaktAnAmeva saMbhUyakaraNe sarve kRtakarAH syuH / zaktasya kurvatopyanyAkAGkSAyAM sarvairapi syAt / tathAca dezAdivyavahitAnAmasannidheH katha kaaryaarmbhH| nahi kArye kAraNAnAM sAdhyAMzabhedaH! vibhaktadazAyAM samudAye vA tasyAdRSTeH / niraMze guNAdau ca durvacametaditi, atrocyatesamuditAnAM kAryakaratvameva hi pratyekamapi hi zaktiH! kathamatra viyuktaiH kAryakaraNaM ? kathaM ca sameteSu kRtakaratA? atazzaktasyApi sahakAryAkAGkSAyAmatiprasaGgazca nirstH| yAvatkAryasiddhi niyataviSayatvAttasyA iti / nanu pUrva kAraNAmityukte naSTaM AnandadayinI / dUSayati--zaktAnAmiti / ekasyApi zaktatvena kAryasya karaNAditarairapi tasya karaNe kutaH karaNatvamitItara(kRtakaratvamiti sahakAri) vaiyarthyamiti bhAvaH / sarvairapi syAditi---avizeSAditi bhAvaH / astu ko doSa ityatrAha--tathAceti / ekaghaTavyaktayutpattau daNDAdikAraNatAva(tpattisthadaNDatvAdikAraNatvAva)cchedakAvacchinnayAvadbhirbhavita - vyamiti dezAdivyavahitAnAM sannidhyasaMbhavAdutpattireva na syAdityarthaH / nanu sannihitaM kAraNaM kArye kazcidaMzaM janayati ; asannihitaM ca yadA sannidhAsyati tadetarAMzaM janayatu kathaM kAryAnArambha ityatrAha-nahi kArye iti / etaditi - janyajanakatvamityarthaH / yAvatkAryasiddhItiekakAryanirUpitAni yAvanti kAraNatAvacchedakAni pratyekaM tAvadavacchinnayatkiJcitsattva eva kAryadarzanAditi bhAvaH / nanviti-- Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH kAraNamityuktaM syat / dRSTA ca mRdite mRtpiNDe ghaTotpattiH / tathAca svAtmAnamalabhamAnasya kathaM parasAdhakatvam ? anyathA cirAtikrAntasya ca syAdeva kAraNatvaM / tucchasya ca kAraNatve kAryatvamapi tucchaM syAt nityaM veti ; tadapi na ; pUrvakSaNasattvameva hi kAraNasya kAryopayogi ! na ca tattadA nAsti ! kAryakSaNe tu kasyacidasatvaM na kAraNatvavirodhi / pUrvaM naSTamitya sAdhu ; sthiravAde tadayogAt / piNDasya tu na sAkSAtkAraNatvaM / na ca piNDastatpradhvaMso vA'tyantatuccha H ! svakAle sadbhA 412 [jaDadravya 'AnandadAyinI pUrvakAla ityAdau pUrvapadasyAtItArthakatvAdarzanAdityarthaH / anyatheti. - svarUpAbhAvasyobhayatra tulyatvAditi bhAvaH / tucchasyetiupAdAnasamAnasvabhAvatvAditi bhAvaH / tucchasya sArvakAlikatvAt kAryotpAde vilambAt tucchakAraNAnantarakSaNavartiprAgabhAvapratiyogitvaM na syAdityarthaH / anye tu tucchasya sArvakAlikatayA sArvakAlika kAryaparamparA syAdityartha ityAhuH / kiM kAraNamAtrasya svakAryakAlasattvaM vaktavyaM kAraNavizeSasya vA iti vikalpya AdyaM prativaktipUrvakSaNasattvamiti / dvitIyaM prativakti - kAryakSaNa iti / nimittasyAsattvaM na virodhi upAdAnasyAsattvaM virodhyapyatra nAstIti bhAvaH / tadevopapAdayati--pUrva (miti ) meveti / piNDatvAvasthAnAze'pi mRda upAdAnasya sattvAdityarthaH / piNDasyeti - piNDAvasthAyA ityarthaH / na sAkSAditi - paricAyakatva ( mAtra ) mityarthaH / svakAle iti -- sArvakAlikAsattvameva hi tucchatvamiti bhAvaH asattvamAtrameva tucchatva - Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAraNasya svarUpAlAbhazaGkAparihAraH kAraNasya pUrvatvanirUpaNaMca 413 sarvArthasiddhiH vAt / kAlAntarAsattvena tucchatve pratyakSaviSayo'pi tathA syAt ; tathAceyaM (tathA ca te) maadhymikgtiH| atha brUSe ; pUrvatvameva kAraNasya durnirUpaM pUrvakAlavRttitvaM hi tat ! kAle ca pUrvatvamupAdhikRtam / sa copAdhiryadyayameva tadA tadadhInaM kAlasya pUrvatvaM kAlAdhInaM copAdherityanyonyAzrayaH / anyApekSAyAM cakrakaM anavasthApi / kAlasya kramavadupAdhisaMbandhabhedAnedazca kRtsnaikadezavikalpaduHstha iti / evaM bruvatA kiM paurvAparyameva na dRSTaM ? dRSTamapi vA bAdhita ? nAdyaH; svAbhyupetalokavyavahAravirodhAt / na dvitIyaH; sarveSAM nityatvatucchatvayoranyataraprasaGgAt / ataH kAle satyasati vA kramastAvadurapahnavaH AnandadAyinI prayojakaM lAghavAdityatrAha--kAlAntareti / pratyakSaviSayasyApi kAlA. ntarAsattvAditi bhAvaH / kRtsnaikadezeti-kAlaH kramAdupAdhibhiH kAtsaryena saMbadhyate athaika(thavaika)dezena ? na prathamaH ; sarvo'pi kAlaH pUrvo vA paro(ro'pi)veti pUrvAparavibhAgo na syAt / na dvitIyaH ; ekadezAbhAvAditi vikalpaduHsthatvAdityarthaH / svAbhyupetati-svAbhyupetavyavahAravirodho lokavyavahAravirodhazcetyarthaH / pUrvaH para iti vyavahArasya sarvasiddhatvAdahetukasya notpattiH / 'pUrvaM naiva svabhAvataH ' iti cArvAkavyavahArAcceti bhAvaH / sarveSAmiti / idaM pUrvamidaM paramiti paurvAparyaviziSTapratItidRzyate ; tatra vizeSaNIbhUtapUrvatvamAtrabAdhe nityatvaM; vizeSyabAdhe viziSTabAdhe ca tucchatvaM syAdityarthaH / nanu kAlAnabhyupagantuH kathAmityatrAha-ataH kAla iti / kAlazabdavAcyasya kasya cit tairapya Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApaH sarvArthasiddhiH krameNopAdhibhiryogassAkalyenAMzato'pi vA / kAlasya na ghaTeteti sthiravAdI kathaM vadet // pratyakSeNa vi (pratyakSaprati ) ruddhazca kSaNabhaGgaparigrahaH / apasiddhAntamAdadhyAt mAnamanyadanicchataH / atha lokAyatAntassthamanumAnaM ca manyase // AgamopyavisaMvAdI tadantassthAtumarhati / ya(tra)taH pravRttisAmarthyaM na lokAdupalabhyate / AnandadAyinI [ jaDadravyaM bhyupagantavyatvAditi bhAvaH / kRtsnaikadezavikalpaM pariharati-kramaNeti / tasyaikasya kAlasya krameNopAdhiyogo vaktuM zakyaH / kSaNikatvapakSa eva paraM vaktuM na zakyate / ekenAnekeSAmAnantaryeNa yogaH kramavadupAdhisaMbandhaH / na ca kRtsraikadezavikalpadoSaH ubhayathA'pi doSAbhAvAt / na ca sarvasyApi pUrvaparatvayoH prasaGgena vibhAgAbhAvaH ; tattatpUrvopAdhikAle sarvasya pUrvatvAt tattatparo (tattadapa) pAdhikAle sarvasya paratvAcca / nacaikadezAsaMbhavaH ; satatapariNAmavAdibhirasmAbhistada (syA) GgIkAre virodhAbhAvAccetyarthaH / nanu kSaNabhaGgAGgIkArAt kramavadupAdhiyogo na ghaTate ityAzaGkaya kiM pratyakSaNa kSaNabhaGgasvIkAra utAnumAnena ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati - pratyakSeNeti / pratyabhijJArUpapratyakSeNa sthairyagocareNetyarthaH / dvitIyaM dUSayati- apasiddhAntamiti / tava pratyakSAdanyasyApramANatvAditi bhAvaH / lokAyatAntassthamiti-lokAyataM cArvAkazAstraM tatrAnumAnamapyantargataM tathAca nApasiddhAnta iti bhAvaH / kecittu (anyetu) lokAyatAntasthaM - ( lokAyataM taTasthaM ) pratyakSAntargatamityartha ityAhuH | Agamo'pIti tulyatvAditi bhAvaH / kiJca .. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurvAnniyamau durapalapau kSabhaGgAnupapattiH aMgamasya pramANatAca 415 sarvArthasiddhiH anumIyeta tatrA'pi prAmANyamavizeSataH || astvevam ; tasya niyamo na zakyaH ; asmAdevedamanantaramiti / tadetanniyatapUrvatvaM hi na jAterjAtimapekSya ! dvayorapi traikAlikatvAt / naca jAtervyaktimapekSya ; sarvAsAM jAtInAM pUrvatvena kAraNaniyamAsiddheH / jAtyantarApekSayA kAryatvaM na dRSTamiti cet; kimataH pUrvametajAtikAryatvamapi dRSTaM ? ekavyaktezva niyamo durgrahaH ananuvRtteH / kRttikArohiNyorapi hRdayabhedeSveva vyAptigRhyate / etena vyakterjAtyapekSayA vyaktayapekSayA vA pUrvatvaniyamo'pi pratyukta iti ; ayamapyanuktopAlambhaH ; etataddharmakAdetaddharmaka AnandadAyinI anumAnaprAmANyamAvazyakamityAha-yata iti / yato lokAt pratyakSAt / pravRttisAmadhye pravRttijanakatA / prAmANyasaMdehAdinA nopalabhyate tatrApyavisaMvAdipratyakSAvizeSAtprAmANyamanumIyeta tataH pravRttiH anyathA pravRttirna syAditi bhAvaH / astvevamiti--asmAdevedamanantaramiti tasya kAraNasya niyamo grahItuM na zakya ityarthaH / tadevopapAdayatitadetaditi / kAraNaniyamAsiddheriti tantujAtiH paTakAraNamiti niyamo na siddhyedityarthaH / etaMjjAtIti - tantujAtItyarthaH / ekavyakteriti rAsabhAditulyatvAditi bhAvaH / nanu kRttikArAohaNyAdAvekavyaktikatve'pi vyAptigraho dRSTa ityatrAha -- kRttiketi / tatrApyanayorudayAnAM bhinnabhinnAnAmanekeSAmeva vyAptirgRhyata ityarthaH / eteneti -- ekavyaktau ( : ) niyamasya (mena) durbrahatvAdi (tvene ) tyarthaH / anuktopAlambha itijAtyAdyapekSayA janyajanakabhAvasyAnukteriti bhAvaH / tarhi kimuktamityatrAha -- etaddharmakAditi / daNDatvAdidharmakAt ghaTatvAdidharmakaM saraH ] - Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jhaDadravya wimmmm sarvArthasiddhiH mupajAtamiti jAtyupAdhikroDIkRtarUpeNa vyaktiSu niyamasiddheH / yathAdarzanaM ceyattAniyamarahitanirupAdhiniyaMbhicArabhUyodarzanabalena vyAptisiddhizcAnumAne vakSyate / naca sarvasmAttAdRzAttAdRzaM sarvamaniyataM vA syAditi zaGkanIyaM / tathA vyApteragrahaNAt / tadviruddhA ca te prArthanA modhaiva / tRNAraNimaNyAdiSu ca vaya AnandadAyinI jAtamityarthaH / jAtyupAdhIti-tathAca yaddharmAvacchinnaM prati yaddharmAvacchinnamananyathAsiddhaniyatapUrvaM taddharmAvacchinnaM taddharmAvacchinnAjjAtamiti jAtyupAdhikroDIkAreNa vyAptigrahasaMbhavAdityarthaH / nanu sahacAradarzanopAdhyabhAvanizcayavyabhicArajJAnavirahANAM vyAptigrAhakatvaM vAcyaM ; sahacAradarzanamAtrasya vyabhicArisAdhAraNyAt bhUyodarzanAnAM tricaturAdi. bhAvenAnanugatatvAt upAdheryogyAyogyarUpatvena tadabhAvasya duravadhAraNatvAt bhUtabhAvyasannikRSTavyakti (vastu)Su vyabhicArasaMdehena vyabhicArajJAnavirahasyApyayogA nna (taiH) vyAptigraha ityatrAha--yathAdarzanaM ceti| nirupAdhiH-upAdhyabhAvanizcayaH / nirvyabhicAraH-vyabhicArajJAnavirahaH / bhUyodarzana-bhUyassahacAradarzanamityarthaH / anumAna iti--anumAnanirUpaNAvasare ityarthaH / sarvasmAt-daNDacakrAditaH / sarvaM ghaTapaTAdikamutpadyeta / yadyakA sAmagrIti nyAyAdekamevotpadyate tathAsati Aniyato ghaTaH paTo vA jAyatetyatiprasaGgazca nAstItyAha-naceti / tadviruddhA ceti / etajjAtIyAdetajjAtIyamutpadyata iti vyAptigrahaviruddhA srvaaniytotpttipraarthnetyrthH| nanvetajjatIyAdetajjAtIyamutpadyata iti vyAptigraho nopapadyate ; tRNajAtIyAdvahnijAtIyamiti vyApterabhAvAt tadabhAve'pi vahni(maNyAderapi vahnijAtIya)darzanAt / evaM maNyAdijAtIyAdapIti codyaM pariharatitRNAraNIti / eka (jAtIya) zaktimattvena trayANAM vahnijAtIye kAraNatvaM / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAryAvAntarabaijAtyasyApi kAryakAraNa bhAvasAdhakatA dUSaNadikpradarzanaM ca 417 sarvArthasiddhiH dyutpattI sAmAnyato vizeSatazca hetukAryabhAvo mantavyaH / tatra kAryavaijAtyaM na dRzyata iti cenna; anupalabdhavaiSamyANAmapyAyurvedAdiSu zaktibhedasiddheravAntarabaijAtyasya svIkAryatvAditi // * 'sAGkhyasaugatacArvAkairanye'pyevamupaplavAH / AnandadAyinI yadvA-vahniphUtkArAdisamavadhAnasthale yajjAtIye (tIyasamavadhAne) sati vahnijAtI (yakArya) yo (yasyo) tpattiH yajjAtIyAbhAve vahnijAtI (yAbhAvaH) yotpattyabhAvaH iti sAmAnya kAryakAraNabhAvaH, vahnitvAvAntarajAtivizeSAvacchedena vizeSakAryakAraNabhAvazcetyarthaH / anupalabdheti / tRNAdijanyeSu vaiSamyamupalabhyata eva ; tathA'pyanupalambhamAtrAnnAbhAva iti bhAvaH / sAGkhayeti-kAryakAraNabhAvamyAnatiprasaktasya durvacatvAt grAhakasyApi bhAvaprakAzaH * sAGkhayeti --... kUTasthaM nidharmakaM cidvastu na kAraNam ; kAraNatve AgantukadharmAGgIkArasyAvazyakatayA---- upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam / ityuktadizA pariNAmitvena kauTasthyahAniprasaGgAt' iti sAGkhyA vadanti / na sannutpadyate bhAvo nApyasan sadasanna ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM jAyate katham / iti saugatAH / paramatabhaGgAdAvetadupaplavazamanaM bodhyam / atha sAGkhyavat cidvastu na pariNAmakAraNamiti mate mAdhyamikanayena pratyavatiSThamAnaiH khaNDanakAraiH khaNDanacaturthaparicchedoktAnAM dUSaNAnAM parihAraH pUrvamukta iti tatprathamaparicchedoktadUSaNamuddhartumanuvadati-- SARVARTHA. 27 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH prayuktAH prativaktavyAH pratiSThitanayasthitaiH // 1 * yadatra mAdhyamikamatasthairucyate ___AnandadAyinI durnirUpatvAt pUrvavRttaM ca kAraNaM vAcyam ; pUrvatvaM ca kAryaprAgabhAvAbacchinnakAlatvam / prAgabhAvatvaM ca pratiyogijanakAbhAvatvam ; tathAcAtmAzraya ityAdyanye'pyupaplavAH pratiSThitanayasthitaiH-samyagabhyastanyAyaiH puruSaiH prativaktavyAH-pariharaNIyA ityarthaH / tatpa(tparihArapra)kArastu-na ca lakSaNasyAnirvacanamAtreNa vastuno'bhAvaH; ikSukSIrAdimAdhuryavaijAtyavilopa(tyAbhAva) prasaGgAt / pratiyogitvAdivat svarUpasaMbandhavizeSatvenApyantata upptteH| ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvA (sattvA) dinA nirvaca (canasaMbhavAca) nopapattezca / nApi grAhakAbhAvaH ; ananyathAsiddhAnvayavyatirekAdehikatvAt / nApi pUrvatvanirvacanaprayuktadoSaH ; vinAzyabhAvAvacchinna (zyabhAva) tvAdinA nirvacanasaMbhavAditi / nanu sataH kAryakAraNabhAvo nopapadyate kAryakAraNabhAvasya sattvAdhInatvAbhAvena asattvaniyatatvAditi khaNDanoktimanuvadati- yadatreti / anyetu nanu sarvazUnyavAde kAryakAraNabhAva eva na saMbhavati ; zUnyasya kiJcidapekSayA puurvsttvaabhaavaat| tathAca bhrAntisiddhasyApi kAlavizeSe utpattiH kAlavizeSe pratItirityAdyanupapannamityAzaGkaya pUrvakAlasattvamAtramatiprasaktaM ; niyatasattvavivakSAyAM pUrvakAlaniyatatvameva lAghavAdastu ; tacca vAdiprativAdinomsamAnameva / sattvaM tu gauravAdanantarbhUtam / tathAca kAraNatvAnanta ___ bhAvaprakAzaH 1 * yadatretyAdi / tatra khaNDanakAraiH-- sarvathA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaNaM 419 sarvArthasiddhiH __1* pUrvasaMbandhaniyame hetutve tulya eva nau / bhAvaprakAzaH. adhikAro'nupAyatvAnna vAde zUnyavAdinaH // iti nirAlambanavAde bhaTTakumArilasiddhAntameva pUrvapakSIkRtya; ' tadanabhyupagacchato'pi cArvAkamAdhyamikAdervAgvistarANAM pratIyamAnatvAt tasyaiva vA aniSpattau bhavatastannirAsAnupapatteH ; so'yamapUrvaH pramANAdisattvAnabhyupagamAtmA vAstambhanamantro bhavatA'bhyUhitaH ; nUnaM yasya prabhA. vAdbhagavatA suraguruNA lokAyatasUtrANi na praNItAni ; tathAgatena vA madhyamAgamA nopadiSTAH; bhagavatpAdena vA bAdarAyaNIyeSu sUtreSu bhASyaM nAbhASi' ityArabhya mAdhyamikamataM pariSkRtya, 'evaM ca sati saugatabrahmavAdinorayaM vizeSa:-~-yadAdimaH sarvamevAnirvacanIyaM varNayati / taduktaM bhagavatA laGkAvatAre buddhayA vivicyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste nissvabhAvAzca dezitAH / / iti / vijJAnavyatiriktaM punaridaM vizvaM sadasadbhayAM vilakSaNaM brahmavAdinamsaGgirante' iti tadevaM bhedaprapaJco'nirvacanIyaH, brahmaiva tu paramArthasadadvayamiti sthitam' iti coktam , tatpraghaTTakasthamidaM kArikAdvayam / ato mAdhyamikamatasthAH khaNDanakArAH / pUrvoktavizeSasUcanAya khaNDanakArIrityanuktA mAdhyamikamatasthairityuktam / ata evAdvaitasiddhau 'taduktaM khaNDanakRdbhiH' iti kArikAdvayamudAhRtam / * pUrvasambandhaniyame ityAdi-khaNDane antarbhAvitasattaM cedityAdikArikAtadvivaraNAnantaraM 'tasmAt pUrvasambandhaniyame' ityAdirupasaMhAragranthaH / tatra pratibandidUSaNApekSayA prathamaM tanmatadUSaNameva -prAdhAnyAtkartumucitamiti bhAvena prathamamupasaMhAradUSaNam / / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH hetutatvavahirbhUtasattvAsattvakathA vRthA || iti : tatrocyate [jaDadravya AnandadAyinI rgatasattvAsattvavicAro vyartha iti mAdhyamikamatastho (mataikadezyu) ktaM duruktamiti prasaGgAddaSayitumanubhASate - yadatra mAdhyamikamata sthairiti ityAhuH / asmin pakSe mAdhyamikagrantha evaM kiJcidviSamaM khaNDanenAnUdita iti dhyeyaM / bhAvaprakAzaH khaNDane eva ' kathaMpunarasataH kAraNatvamavaseyaM prAksattvaniyamasya vizeSaNasyAnabhyupagamAt asattvasyAvizeSAt iti cenna; idamasmA? - niyataM prAksaditi buddhyA vizeSAt, ityAdinA iyaM kArikA vistareNa vivRtA / tatra kAlAntarasaMbandhinyAssattAyA viziSTavyavahArapravRttisamaye'sattve'pi vyavahAropapattiratItAderjJAnaviSayatvopapAdanAvasare vakSyamANadizA sulabhA / bhavadbhirapi ' tathA'pi kAlAntarasthityA ghaTAdikaM svarUpato vizeSaNatazca vyavacchinnaM tadvijJAnena svabhAvabalAt sa vizeSaNatvenopAdIyate na tvevamatyantAsadbhavitumarhati tasya svarUpato vizeSaNatazca vyavacchinnatayA'naGgIkArAt kutra svabhAvato vijJAnaM saMbandhi nirUpyeta ' ityAdinA sAdhitA || satyA cetsaMvRtiH keyaM ? mRSA cetsatyatA kutaH / satyatvaM na tu sAmAnyaM mRSArthaparamArthayo | ityAdinA saMvRtinirAkartA bhaTTakumArilo bhavadIyaprativacanaklezaM nirarthakamAdhatte / saMvRttisatyavyAvahArikasatyazabdau na vivakSitasAdhakau / (2.12. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaparihAraH 421 sarvArthasiddhiH 1 * prAkAlaniyatatvena kAraNaM pramitaM na vA? / AnandadAyinI mAdhyamikamatasthatvaM mAdhyamikamatAnusaraNAt / yadyapi khaNDane __ antarbhUtabahirbhUtasattvAsattvakathA vRthA ! / iti kiJcidvikRtaM paThyate ; tathA'pi uttaratra antarbhAviteti tadganthopAdAnAt lekhakAdhIna tadvaiSamyamiti kecidAhuH / anyetumAdhyamikamatasthaH khaNDanakAra ucyate / uttaratrAnyadapIti khaNDanagra bhAvaprakAzaH evaM paramaMtabhaGge'pIti bhAvena prakRte dUSaNaM saMgRhNAti * prAkkAlaniyatatveneti zlokena / tadeva-pramitatvameva / tasyakAraNasya sattvam / nanu abAdhitaviSayakajJAnaM prmaa| tatra kAraNasya tricaturakakSyAsvabAdhyatvamasmAkamapISTam / kAlatrayAbAdhyatvaM tu na jJAtumarhamiti cet ; atra tatvaTIkAvAkyamuttaraM ---' sarvadA sarveSAmabAdhitatvaM dujJAnamiti cet , brahmaNi kassamAzvAsaH' ityAdi / nanu 'svaprakAzAdvitIyacaitanyarUpatvameva brahmaNaH sattvaM, ityadvaitasiddhAvuktaM ; ato na brahmasattvAnupapattiriti cet ; atroktaM zatadUSaNyAmAcAryaH san ghaTa iti pratyakSasya ghaTaviSayakatvasthApanAvasare--'atassacchabdArthaH masvarUpaM cet ghaTazabdArtho'pi svarUpameva' ityaadi| siddhAnte jAtyanaGgIkAreNa sattvaM jaDasvarUpabhapi bhavitumarhatyeveti ko doSa iti bhAvaH / AcAryapAdAnAmAcAryaiH tanmAtulairvAdihaMsAmbuvAhAyaiAyakuAleze'pyukta caturthe paricchede ... ' svarUpameva hi bhAvAnAM satpadArthassaMsthAnamAtramiti sthitamanyatra' iti / zrIbhApyakRtAM paramagurubhiH bhagavadyAmunamunibhirapi saMvitsiddhau brahmapratibandimuktA anantaramevamuktaM-- Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH Aye tadeva tatsattvaM anyathA '*niyamo'pi na // AnandadAyinI nthAnuvAdAdityAhuH / tadeva-pramitatvameva / pramitatvaM-abAdhitamAnaviSayatvam / niyatatvam ca niyamena sattvaM / tathAca sattvaghaTitaM kAraNatvamiti sattvazUnyamate kAraNatvaM durvacamityarthaH / taduktamanyadapi bhAvaprakAzaH tasmAdastIti saMvittirjAyamAnA ghaTAdiSu / tattatpadArthasaMsthAnapAramArthAvabodhinI !! sajAtIyavijAtIyavyavacchedanibandhanaiH / svaissvaidyavasthitai rUpaiH padArthAnAM tu yA sthitiH / / sA sattA na svatantrAnyA tatrAdvaitakathA katham ? // iti / vyAvahArikasatyatvAnmRSAtve'pyaviruddhatA / pratyakSAderiti mataM prAgeva samadUduSam / sarvajJatvAdivacanaprAmANyaM vyAvahArikam // tAtvikaM tu pramANatvamadvaitavacasAmiti / niyAmakaM na pazyAmo nibandhAttAvakAdRte / / iti ca / nyAyakulize tRtIyaparicchede'pi 'pAramArthyaM vinA'rthasya na svarUpAntaraM bhavet / jJAnasya ca svabhAvo'yaM yadarthapravaNAtmatA / / etatkiloktaM vizvamapi dRzyaM jaDarUpameveti; kimataH ? na hi jaDamiti aparamArthaparyAyaM laukikA manyante' ityupakramya jaDapratIterabAdhitaviSayatvaM sthApitam / atrApyuttaratra prapaJcasya zrauto yauktikazca bAdho na saMbhavatIti sthApayiSyate / ato'trAvistara iti bodhyam / 1 * niyamo'pi neti-apinA kAraNamapi neti bodhitam / / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]] hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaNaparihAraH 423 bhAvaprakAzaH ayamAzayaH--asti hi bhagavato vyAsasya brahmamImAMsAdvitIyasUtram 'jasmAdyasya yataH' iti / tatra ca sattAyA vizeSaNatayopalakSaNatayA kAraNakoTivikalpavat janmAdInAmupalakSaNatayA vizeSaNatayA vA lakSaNa tati vikalpenAkSepe samAdhAnamucyate / tatra ca yato vA imAni bhUtAni jAyante' iti zrutimUlam / iyaM ca zrutiH---- utpannazca sthito naSTa ukto loko'rthatastvayA / kalpanAmAtramityasmAt sarvadharmAH prakAzitAH / kalpanA'pyasatI proktA yathA zUnya vikalpyate / niruddhAdaniruddhAdvA bIjAdaGkurasaMbhavaH / / mAyotpAdavadutpAdaH sarva eva tvayocyate / atastvayA jagadidaM parikalpasamudbhavam / / parijJAtamanutpannamasadbhutaM na nazyati / nityamya saMsRtirnAsti nAnityasya ca saMsRtiH // svapnavatsaMsRtiH proktA tvayA tatvavidAM vara // (nAgArjunastave) yathA mAyA yathA svapno gandharvanagaraM yathA / tathotpAdastathA nAzaH sthitistadvadbhaviSyati // (mAdhyamikavRttau kArikA) iti mAdhyamikamataM kaTAkSayati / tatra bhUtazabdassattAzrayArthakaH / ata eva kAryasarvavastusaMgrahaH / jagatsattAyAM mAnaM pratyakSaviSayArthakedaMzabdena darzitam / 'apitu devaputra paramArthasatyaM sarvavyavahArasamatikrAntaM nirvizeSamasamutpannamaniruddhamabhidheyAbhidhAnajJeyajJAnavigataM' ityAryasatyadvayAvatAroktaM satyaM yadi sAdhakAdasetsyat tadA 'indriyaiH' ityAdi (bodhi + paM 375) kArikA smgNsyt| na ca tatra sAdhaka kiJcit / ataH pratyakSato jagatassattA sidhyati / evaM 'kathama. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH anyadapi yaduktaM1*antarbhAvitasa(tvaM)ttaM cetkAraNaM tadasattataH / nAntarbhAvitasa(tvaM)ttaM cetkAraNaM tadasattataH // AnandadAyinI dUSayitumanubhASate--anyadapIti / (advaitamataM dUSayitumanubhASate)antarbhAvitasa(ttvaM)ttaM cetkAraNamiti / sattvaviziSTaM kAraNaM cet sattvasyApi kAraNakoTipravezazcediti yAvat / pUrvasattvaM sattvavizeSye vizeSaNIbhUtasattve vA nAstItyasataH kAraNatvamAyAtamityAha-tadasaditi / na hi svaviziSTe svasmin vA svasya vRttiyujyate ; na ca sattvAntaraM ; tasyAsattve tadviziSTasyApyasattvaM syAt / nAntarbhAviteti-antarbhAvitasattaM bhAvaprakAzaH satassajjAyeta' iti zrutisahakRtatacchratisvArasyAt kAryakAraNayorekarUpameva sattvamiti pratIyate / ata eva 'bahu syAm' ityAdizrutau nAmarUpavibhAgavibhaktakAryasattAyAH kAraNaniSThatvAbhidhAnasaGgatiH / etena asya dvaitendrajAlasya yadupAdAnakAraNam / ajJAnaM tadupAzritya brahma kAraNamucyate / / iti vArtikamapi bhavatpariSkRtapakSakakSIkRtamiva / kAraNavAkyeSvajJAnavAcipadAbhAvAcca / etacca nAyakasare (43) sthApayiSyata iti / 1* antarbhAvitasattaM cedityAdi-etadvivaraNaM khaNDanatadvyAkhyayolaghucandrikAdau cAvadheyam / 'atrAsattvaM sattvenApAtato vyavasthApayitumazakyatvaM' iti AnandavardhanaTIkAyAm / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUSaNAntaranirAsaH sattvadUSaNasyAsattve'pi tulyAtAca 425 sarvArthasiddhiH iti / atra ' tadasattataH' ityatra sthAna ' * sadidaM tataH iti pAThyam / vizeSaNatayA upalakSaNatayA vA sattAsaMbandhini nAsattvAropazza kyata iti / sattvaM ca sadasadveti vikalpyAniSTakalpane / asattvaM sadasadveti vikalpyottaramUhyatAm || svakriyAdivirodhazca sUtraprabhRti dustaraH / AnandadAyinI saraH] 1 na bhavatIti nasamAsaH / tathA sattvasyApravezAdasataH kAraNatvaM tata evAyAtamityarthaH / tvaduktameva ' tadasattataH' ityatra tadasaditi sthAne sadidamiti padaprakSepeNa tava dUSaNaM bhavatItyAha - atreti / idaM ( kAraNaM) tat sadevetyarthaH / tadevopapAdayati--vizeSaNatayeti / ubhayathA'pi sattAzrayatvAtkAraNasyeti bhAvaH / nanu sattAyAtsattAzrayatve'navasthA / tadanA zrayatve tasyA asatve (na) kAraNasyApyasattvamityatrAha -- sattvaM ceti sadasadveti -- kAraNasyAsattvaM sanna vA Adye'navasthA, sattvAntarApatizca / asattvasyAsattvaM sattvAzrayatvenAbhimatasyAsattvazUnyatayA sarvasattvaM syAt / dvitIye tu asattvasyaivAsattvAbhAvarUpasattvAzrayatayA (tvAt ) sattvaM; avarjanIyatayA tadvadeva sarvasyAsattvamiti bhAvaH / pUrvoktaM svakriyAvyAghAtaM vizadamAha - svakriyAdIti sUtraprabhRti --- tvayizA bhAvaprakAzaH '* sadidamiti - sattAyA vizeSaNatve'navasthAyAH svaparanirvAhena parihArAt upalakSaNatve sattvenApAtato vyavasthApayituM zakyatvasya kadAcitsatve anyadA'pi tadabhAvo na saMbhavatIti bhAvaH / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sabyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH guruziSyAdivAkyAnAM parabodhArthatA yataH // tebhyazcaitanyamityAdi vadatA guruNA svayam / kiNvAdibhyaH prasidhyantI madazaktirnidarzitA / / pratyakSAllokazabdoktAdadhikaM ca tadAyatam / abhASyata bhavatpUrvaiH pratyakSaM cArthasAdhakam // arthakAmau pumauM ca dRSTopAyaru(pAyAvu) (pAdhI u) diiritii| prIyase dUyase ca tvaM bibheSi ca tatastataH // iSTaM prAptumaniSTaM ca nivartayitumudyataH / tatsiddhau caritArthastvaM lokavatika na manyase / bubhukSurannamAdatse zvabhakSyAdi jahAsi ca / paroktayA pratipadyArtha pratibrUSe jigISayA // AnandadAyinI strabhUtasUtramArabhyetyarthaH / tatra hetumAha---- guruziSyeti / parabodhanArthatvaM parapratipattiprayojanakatvaM ; tacca sAdhyasAdhanabhAvanivandhanamiti bhAvaH ! tvayaiva lokasiddhakAryakAraNabhAvasya dRSTAntIkaraNAdapi virodha ityAhakiNvAdibhya iti / tadIyabhASyavirodhamapyAha-pratyakSAditi / adhikaM - adhiruparibhAvArthaH / pratyakSamyo(kSAdu)paribhUtaM-- phalabhUtamityarthaH / dRSTopAdhI--anvayavyatirekasiddhakAraNakau / tatastata iti--- prItiduHkhabhayahetubhya ityarthaH / udyataH- yatnavAn / tatsiddhau---iSTaprAtyaniSTaparihArasiddhau / caritArthaH--prAptaprayojanakaH / tataH kimityata Aha-lokavaditi / pUrvoktAnAM sarveSAM sAdhyasAdhanabhAvapratipattinivandhanatvAt lokavat kimarthaM tannAbhyupagacchasItyarthaH / bubhukSuriti Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] cArvAkasya svazAstrAdiviruddhabhASitA kAraNatvadUSaNAntaranirAsazca 427 tatvamuktAkalApaH kAdAcitkasya kAlAvadhiniyatikaraM pUrvasat kAraNaM sarvArthasiddhiH tatvAvadhAraNArtha vA vAde kiM na pravartase / svayaM vA mAnatarkAbhyAM kiM na kiJcitparIkSase // 32 // nanu pariveSA(diSu)dau niyata(pUrva)pUrvasat kizcinna dRzyate / na ca ghaTAdidRSTAntena tadanumeyaM ; viparivartasya durvAratvAt / ato dRzyamAnA apyavadhayaH keSucidrasotpattau rUpAdivadyadRcchAsiddhA ityatrAha-kAdAcitkasyeti / ayaM bhAvaH--yadi pariveSAdInAmapi kAdAcitkatvaM dRSTaM tatra nipuNaM nirUpayatAM deshkaalaadRssttvishessaadaatpaadikaarnnvishessssiddhH| tadanupalambhe'pi saMdigdha AnandadAyinI kSunnivartanasAdhanatvAbhAve hyavizeSAt sarvamupAdIyeta parityajyeta vA / tathA na kriyate (iti)| tatazca svakriyAvirodha iti bhAvaH // 32 // AkSepikI saMgatimAha--nanviti / Adizabdena kSaNarucyAdisaMgrahaH / niyatapUrvamiti-yadyapi sUryAmbudAdayassantyeva, tathA'pi na teSAmavadhitvaM, tatsattve'pi tadabhAvAditi bhAvaH / viparivartasyetyAdi--- taddaSTAntena ghaTAdAvevAvadhinairapekSyAnumAnasya saMbhavAditi bhAvaH / yadRcchAsiddhA iti--akAraNamiti bhAvaH / pratijJAmAtraM nArthasAdhakamityatrAha-- ayaM bhAva iti / AtapAdItyAdizabdena pRthivIpItabhAgAdiparigrahaH / tadanupalambhe'pIti-naca yogyAnupalambhAdamAvanirNayaH bharjanakapAlasthavahnika(kAra)NAnAmiva tejaHka(kAra)NAnAmapyanupalambhasaMbhavAditi bhAvaH / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH pariveSAdidRSTAntena nAnyatra hetvabhAvazzakyo'numAtum / anizcitasAdhyasya dRSTAntatvAyogAt / nizcitasAdhyaviparyayasya pakSatvAdyati(kSatvAtI)pAtAt / nizcitAnedarzanAdanizcitAnumAnaM yuktameva / na ca tvadvivAdamAtreNa ghaTAdiSu sarvaloka(saMmataH)siddhaH kAryakAraNabhAvassaMdihyate / etena 'ahetuto bhAvotpattiH kaNTakataikSNyAdidarzanAt' ityAdi ca pratyuktam / astu hetunirapekSo niyatakAlaH prAgabhAva eva kAryasya pUrvAvadhiH; sa hi svabhAvaviruddhatayA kAryakAlamanaznuvAnastatpUrva eveti siddhaM, ataH kimanyairityatrAha AnandadAyinI viparivartaprasaGga pAraharati-anizciteti / nizcitasAdhyaviparyayasyetinanu ghaTAdAvapi mRdAderyadRcchAsiddhatvamuktamiti cet ; maivam ; pariveSAdau kAraNAbhAvanizcaye hi tadvyAptayA ghaTAdAvapi mRdAderyadRcchAsiddhatA / pariveSAdau saMdehena tabalAdyadRcchAsiddhatvakalpanAyogAt / tathAca ghaTAdau sakAraNakatvavyAptigrahassaMbhavatyeva / pariveSAdau tatsaMdehazca vyabhicArasaMdehatayA na pratibandhaka iti sAdhyaviparyayanizcayAt na pakSatvamiti bhAvaH / viparivartaprasaGgaM prihrti-etenti| nizcitasAdhyadRSTAntena (tatrApi) kAraNavizeSAnumAnasaMbhavAditi bhAvaH / nanvantu pUrvAvadhyanumAnam / tathA'pi prAgabhAva eva pUrvAvadhiH kAraNamastu / na ca prAgabhAvasyapi yatkAraNaM tadeva kAraNama(tadevAvadhira)stu, na tu prAgabhAvaH, taddhetoreveti nyAyAditi vAcyaM ; tasya hetunirapekSatvAt / tathAca bhAva rUpakAraNanirapekSatvameva nirhetukatvamityA(mastvityA)zaGkate---astu hetunirapekSa iti / svabhAvaviruddhatayA-bhAvAbhAvayoH svarUpeNa viruddhatayA / tatpUrva eva-ataH kimanyairiti siddhamityatrA(mityAhetya)nvayaH / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] kAraNatvasya prAgabhAvenAnyathAsiddhiparihAraH 429 tatvamuktAkalApaH syAt bhAvopaSTambhazUnyo na khalu tadavadhiM prAgabhAsarvArthasiddhiH bhAvopaSTambheti / bhAvAntaramabhAva iti sthApayiSyate / iha tvapinA pakSAntarAnvArohassUcyate / ayaM bhAvaH - yadi kAryeNa prAgabhAva eva kevalo'pekSaNIyaH tadvadete (deva te) nApyanAdinA bhAvyaM ; ataH prAgavadhissannapyabhAvastattadbhAvazekharita eva svAtmAnamavadhitvena niyacchediti / nityasvabhAvavat kAdAcitkasvabhAvasyApi hetu AnandadAyinI anyaiH---bhAvarUpaiH / bhAvAntaramiti - tathAca prAgabhAva mAtra hetukatve'pi bhAvarUpakAraNajanyatvaM sahetukatvaM siddhamiti bhAvaH / anvAroho'GgIkAraH / nanu bhAvopaSTambha eva mAstu mAnAbhAvAdityatrAha - ayaM bhAva iti / tadvadeveti ---- nanu janyatvasyAnAditvaviruddhatayA tayApyaprAgabhAvajanyatvasyApi virodhitayA kathaM tato'nAditvasAditvasAdhanamiti cenna; kAryaM prAgabhAvamAtrajanyaM cet prAgabhAvAdhikaraNakSaNottaratvAdhikaraNakSaNavartiprAgabhAvapratiyogi na syAt ; yatta ( yadya ) dadhikaraNakSaNottaratvAdhikaraNakSaNavartiprAgabhAvapratiyogi tanna tanmAtrajanyaM yathA ghaTo daNDamAtra - janyaH ityApAdanenAnAditvAsiddheriti bhAvaH / anye tu prAgabhAvamAtrajanyatve prAgapi prAgabhAvasattvena kAryotpattervilambAyogat atItakA (le'pi)le ( kAryasyAvazyakatayA) kAryAbhAvasyAsaMbhavAt anAditva (marthAtprApta) mityAhuH / kAryasyAdyajAtasya pUrvakAlasattvamevAnAditvamityapyAhuH / tattadbhAva zekharita iti - mUrti (mRtta) tvAdiviziSTaH / nityasvabhAvavaditi -- anyathA 1 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya tatvamuktAkalApaH vo'pi kuryAt / kAryaM nirhetukaM cet kathamiva na sarvArthasiddhiH narapekSyaM syAdityatrAha-kArya nirhetukaM cediti / viSamaM nidarzanamityAkUtam / tadevAniSTaprasaGgena vyanakti-kathamiti / niravadhitve gatyantaraM na bhavatIti bhAvaH / kAryasya nityatvaM sato'sato veti vikalpe pUrvatra nityatA anyatra tucchatA syAditi vibhAjyam / pUrvAvadhivaduttarAvadherapyasatkalpatvAnnityatvam / na hi itaH paraM na bhavitavyamanenetyapi niyamo'sti ! nanu kAdAcitkatvaM svabhAvo na vA? Aye nityasvabhAvavannirapekSa eva syAt / AnandadAyinI nityasvabhAvasyApi tatsApekSatA syAditi bhAvaH / tadeveti-nidarzanavaiSamyamevetyArthaH / kAryasya nityatvaM vibhAjyamityanvayaH / vibhAjyaM-- vivecanIyam / nanvetAvatA pUrvAvadhirAhityamastu ; uttarAvadhivaidhuryarUpa nityatvaM kuta ityatrAha - pUrvAvadhivAditi / asatkalpatvamavirodhitvamityarthaH / asatkalpatvamevopapAdayati---na hIti / uttarAvadhitvAbhAve sarvasyApyuttarAvadhivaidhurye(Na)tadanantaramityabhAvAdityarthaH / yadvA nanu dhvaMsa uttarAvadhirastvityatrAha--na hIti / dhvaMsasyApyuktarItyA uttarAvadhivaidhuryeNAnAditvAtsarvasyApyuttarAvadhitvAnupapatterityarthaH / nityasvabhAvavaditi-pUrvatra svabhAvatvAvizeSAdahetukatvazaGkA ; saMprati svabhAvatvavyAghAtAdhIneti vaiSamyam / sva(sva)bhAvasya ceti--sarvasyApi sahetukatva Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] mukhabhedanibandhananityanidarzanena ca nirhetukatvatvodyapArahAraH 431 tatvamuktAkalApaH bhavennityatA tucchatA vA? kAdAcitkasvabhAvAdyadi na niyamanAt sarvArthasiddhiH dvitIye kathamatatsvabhAvaH kAraNasahasreNApi tatsvabhAvatAM netuM zakyaH? svabhAvasya ca hetumattve nirhetukamiti kiJcinna syAt / ato nityasvabhAvavanniyatakAlasvabhAvatA syAditi zaGkatekAdAcitketi / kAdAcitkasvabhAvatve'pi hetvadhInatAM tata eva nityasvabhAvavaiSamyaM cAbhipretyAha-na niyamanAditi / na hi yataH kutazcidanantaramanena bhavitavyamiti kAdAcitkatvaM! aniyamAdRSTeH; asmAdanantaramevedamiti vyavasthAdRSTarityarthaH / uktaniyamAnabhyupagame sarvatra sarvadA sarvataH kAryaM syAditi tarkavAdhaM AnandadAyinI prasaGgAt ; naceSTApattiH bhavadbhinityAnityavyavasthAkaraNAditi bhAvaH / svabhAvatve'pi kAryamya hetvadhInatA darzanabalAdabhyupeyate na tu nityasya ; tadabhAvAt ; anyathA kAryasya dhUmAderyataH kutAzcadgardabhAdijAtIyAdanantaramapyupalabdhirutpattissyAt / vayAdighaTitasAmagrayanantaramapi kadAcidanupabdhissyAt ; naceSTApattiH; dhUmAdevayAdyanantarameva niyatopalambhavirodhAt / tadarthino niyamena tatraiva pravRtteH / svakriyAvyAghAtAderapi prasaGgAnniyatAvadhikatvamaGgIkaraNIyamityAha---svabhAvatve'pi ityAdinA / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa / nadravya tatvamuktAkalApaH anyathA'tiprasaGgAt // 33 // netrAderdIpikAdorava niyamayutaM taijasatvAdi sarvArthasiddhiH vyanakti-anyatheti / na hi dhUmAdinA yadAkadAcidbhavitavyamityasya kAdAcitkatvaM niyamyate! tathA sati gardabhAdaranantaraM tadupalabdhirvA sAmagrayanantaramanupalabdhirvA syAditi // iti triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvabhaGganirAsaH. prakRtasya prakRtyAdikAraNavAdasya pratipakSA nirastAH / tatra dehAdivadindriyANAmapi bhautikatvaM vadataH prativaktinetrAderiti / niyamayutaM- sAvadhAraNaM ; rUpAdiSu madhye rasAdya AnandadAyinI nahIti-(dhUmAdinA) yadAkadAcidbhavitavyamityetAvatA niyatakAraNAnaGgIkAre tammAdanantaramanena bhAvyamiti kAdAcitkatvamutpatti(ttina)na niyantuM zakyamityarthaH // iti triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvabhaGganirAsaH avasarasaMgatimAha-prakRtyeti / rasAdyagrAhakatva iti-Atmani Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyabhautikatve paroktAnumAnAnuvAdaH 433 tatvamuktAkalApaH sAdhye rUpAdigrAhakatvaM sarvArthasiddhiH grAhakatvena vishessitmityrthH| cakSustaijasaM rasAyagrAhakatve sati rUpagrAhakadravyatvAt dIpavat iti / evaM tvagindriyaM vAyavIyaM sparzAdiSu madhye sparzasyaiva grAhakatvAt aGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakavAyuvat / rasanasyApyatve rasasyaiveti dntaantstoydRssttaantH| ghANasya pArthivatve gandhasyaiveti kuGkumagandhAbhivyaJjakanimbatvagAdi nidarzanam / zrotrasya tu nabhastve zrotraM guNAvAntarajAtyA svaguNasajAtIyaguNagrAhakaM bAhyendriyatvAt cakSurAdivat iti / zabdo guNAvAntarajAtyA svasajAtIyaguNavatendriyeNa gRhyate bahirindriyavyavasthApakaguNatvAdrUpAdivat / zabdo bhUtendriyagrAhya iti AnandadAyinI vyabhicAravAraNAya rasAdyagrAhakatva iti / paramANau vyabhicAravAraNAya rUpagrAhakatvAditi / sannikarSAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvA diti / ghaTAdigrAhakatayA'siddhiprasaGgAdatrApi rUpAdiSviti bodhyam / tadarthazca--rUpAdiSu paJcasu madhye iti / atra grAhakatvaM laukikapratyakSajanakatvaM ; tenopanayAdivazAdra(dinA ra)sAdigrAhakatayA nAsiddhiH / evamuttarAnumAnepvapi draSTavyam / rasasyaiveti-rasasyaiva grAhakatvaM heturityarthaH / evaM gandhasyaivetyAdAvapi bodhyam / nidarzanaM -- dRssttaantH| bahirindriyeti-indriyapaJcake svagrAhakendriyetarendriyanirUpitasvagrAhakendriyaniSThabhedAnumitihetusAkSAtkAraviSayaguNatvAdityarthaH / tena 'indriyavyavasthApakatvaM indriyasAdhakatvaM; na ca zabdajanyatvAmIndrayasya! indriSARVARTHA. 28 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH yadi karaNatayA syAdasAdhAraNatvam / sarvArthasiddhiH vA; bahirindriyavyavasthApakatvAdityeva hetuH / tathA zrotraM bhautikaM bAhyendriyatvAt cakSurAdivat / AkAza indriyArambhako bhUtatvAt bhUtAntaravat iti / zabdopalabdhirvA bhUtendriyakaraNikA bAhyendriyavyavasthApakopalabdhitvAt rUpopalabdhivat / tatrAyeSu caturkhanumAneSu hetuvikalpama(nUdya)bhipretya dUSayatiyadi krnntyetyaadibhiH| yasmin sati kArya bhavatyeva tatkaraNam / tacca sannikarSavizeSaviziSTatayendriyANAm / nanu AnandadAyinI yAnumApakatvaM cet dravyatvAdau vyabhicAraH' ityapAstam / guNatvAditi zabdatvAdau vyabhicAravAraNAya / asiddhivAraNAya sAkSAtkAraviSayeti / sukhAdau vyabhicAravAraNAya bahirindriyeti / dravyatvAdau vyabhicAravAraNAya indriyapaJcakati vizeSaNamiti dhyeyam / bahirindriyavyavasthApakatvAditi--pUrvavadevArthaH / zabdatvAdI sAdhyasattvAt na vyabhicAra iti guNatvasyAnupAdAnam / zabdopalabdhiriti-upalabdhitvaM zAbdopalabdhau vyabhicArItIndriyeti vizeSaNam / sukhAdyupalabdhau vyabhicAravAraNAya bAhyeti vizeSaNam / hetuvikalpamabhipretyeti-abhivyaJjakAdityatra hetAvabhivyaJjakatvaM kiM ka(kA)raNatvaM ? yadvA ka(kA)raNasahakAritvaM ? athavA bodhakatvamAtramiti vikalpamabhipretyetyarthaH / tacceti- indriyA NAmeva tathAtvAt pakSamAtravRttitvena asAdhAraNyamiti(tyarthaH) bhAvaH / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyabhautikatvaM paroktahetusvarUpavikalpena prathama sAdhAraNya doSadbhAvanam 435 tatvamuktAkalApaH tatsAhAyyaM tvasiddhaM ; sarvArthasiddhiH ndhakAreNa kazvidevaM bravItyapi / kiM cakSuSA mamaitena ? dRSTaM dIpena yanmayA ! | iti dIpAdi sAdhakatamatvaM kazcidrayAt / atastapakSavRtterhetoH kathamasAdhAraNatvam ! itthaM Alokena vinA'pi jantubhedeSu cakSuSo rUpAdigrAhakatvaM siddham / andhakAre ca manuSyAdInAM tatvato'nyathA vA / ataH IdRzaM prAdhAnyamapekSya indriyeSu karaNatvaM dIpAdiSu sahakAritvaM ca prakhyAtamanurudhya vikalpapravRtteravirodhaH / koTyantaraM dUSayati - tatsAhAyyaM tvasiddhamiti / - AnandadAyinI andhakAreNodvignaH -- bhatiH / sAdhakatamatvaM - - karaNatvam / kazcit ityaMnena laukikavyavahAra virahassUcyate) rAparijJAnAdirucyate / sapakSavRtteriti-- dIpAdInAM sapakSatvamiti bhAvaH / kiM dIpAdInAM rUpAdisAkSAtkAramAtre karaNatvam ? uta manuSyakartRkarUpAdisAkSAtkAre iti vikalpamabhipretya Adye dUSaNamAha - Alokena vinApIti / dvitIye dUSaNamAha - andhakAre ceti / nanu tarhi vyabhicArAddIpAdessahakAritApi na syAt / yadi tadvizeSe vizadajJAnAdau sahakAritA ; tatra karaNatA'pyastvityatrAha - IdRzeti / rUpopalabdhimAtre cakSuSo yasmin sati bhavatyeveti rUpaM prAdhAnyamabhipretyetyarthaH / na ca vizadajJAnaM pratyapi karaNatvam ; anyatra klRptacakSuSa eva karaNasya sattvena sahakAritAmAtratvAt ? anyathA gauravAt / koTyantaramiti-sahakAritva 28* Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH bhavati gamakatAmAtramapyaJjanAdau sarvArthasiddhiH karaNabhUtendriyApekSayA teSAmeva dIpAdivat sahakAritvamanupapannamityarthaH / dIpAdIn prati sahakAritvAnnAsiddhiriti cet ; tarhi pramAtRprameyayorapi tathAtvAttatsiddhissyAt / tayossatorapi kadAcitkArya nAstIti cet ; tAvatA karaNatvaM mAbhUt ; tatsahakAritvaM tu siddhameva / dIpe ca sati bhAva eveti niyamo nAsti / saMprayogavizeSasAhityAtsyAditi cet ; tarhi tayorapi tatassyAdevetyanaikAntyam / etena karaNatvAdivikalpAnAdareNa rUpAdibodhakadravyatvamAnaM heturityapi nirastam / tavyanakti-bhavatItyAdinA / Adizabdena pramAtrAdisaMgrahaH / AnandadAyinI mityarthaH / sahakAritvaM kiM karaNaM prati ? uta kAraNamAtraM prati ? iti vikalpya Aye Aha--karaNeti / teSAmeva-idriyANAmeva / anupapannamiti-sahakArisahakArimatozrRMdAdhInatvAditi bhAvaH / dvitIyamAzaGkaya dUSayati-dIpAdInityAdinA / tathAtvAt--sahakArisvAt / ttsiddhissyaat-taijstvsiddhissyaat| sadabhAvAttatra vyabhicAra(iti bhAvaH)ssyAdityarthaH / nanu karaNatvameva sahakAritvena vivakSitamiti cet ; tatrAha-dIpe ceti / tathAca asAdhAraNyaM tadavasthamiti bhAvaH / tayorapIti-pramAtRprameyayorapyuktavidhayA niyamarUpakaraNatvasaMbhavenAnaikAntyamityarthaH / tRtIya Aha-eteneti / Adizabdeneti-nanu pramA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pUrvoktahetoHdvitIyavikalpe'siddhiH vikalpAntare vyabhicArazca 437 sarvArthasiddhiH aJjanasya zakye pratibandhanivartakatvamAtramiti cenna; azakye gUDhanidhidarzanAdau zaktyAdhAnena shkaaritvdRsstteH| zaktyAdhAyakaM hi sahakArIti cena ; dIpAdAvapi tathA klUptiprasaGgAt / sattayaiva hetutvaM tatra dRSTamiti cet ; atrApi tathAstu avizeSAt / yeca tattadindriyadoSairapi rUpAdidhIrastIti matvA zarIrayoge satyeva sAkSAtpramitisAdhanam / iti lakSayanti; tanmate tattaddopairapyanaikAntyam / teSAM AnandadAyinI tRprameyayorna svarUpamAtragrahasahakAritvaM; rasAdigrahaM pratyapi sahakAritvAt / rasAdigrahAsahakAritve - sati rUpagrahasahakAritvasya vivakSitatvAt ; tathAca na vyabhicAra iti cenna ; dRSTAntAsiddhyA tathA vivakSAyA asaMbhavAt / teSAmapi sannikarSatayA svaniSThasparzAdivyaJjakatvAditi bhAvaH / idaJca avadhAraNAvivakSAyAM / tadvivakSAyAM tvajanAdidravyasaMskArakadravye doSavizeSe ca vyabhicAro bodhyaH / aJjanasyeti-tathAca upalabdhisAdhakatvAbhAvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / dIpAdAvapIti-tasya zaktayAdhAyakatvena sahakAritvAbhAvaprasaGgAdityarthaH / sattayaiveti-dIpAdInAM cakSurAdau zaktayAdhAyakatA nAsti (stItyarthaH / ) svarUpeNa hetutvAditi bhAvaH / atrApIti-aJjanAdAvapi svarUpeNa hetutAklaptirastItyarthaH / yeceti-nayanagatapittadravyeNa zaGkha pittarUpasyopalambhAt rasanagatadoSeNa kSIrAdau tiktatAyA upalambhAt tavyAvartanAya indriyalakSaNe pramitivizeSaNaM tArkikara (kSaNakRdAdayaH pratikSipanti) kSAdAvuktamityarthaH / anaikAntyamevopapAdayati-teSAmiti / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH taijasatvAnabhyupagamAt / dantAntastoyadRSTAntazcAyuktaH viSayasaMskArakasya vyaJjakatvAyogAt / na hi grasyamAnaM kiJcidasaM skRtya dantAntastoyasyopakArakatvam / tAvatA ca rasavyaJjakatve rasagandhAyudbhavahetoragnayAderapi kiM tanna syAt ? vAyuzca vegenAbhinan sUkSmAn salilakaNAnantazzarIraM pravezayati / zaityaM tu teSAM tvagindriyapravezavaiSamyAdvizadamanubhUyate / tAvatA sparzavyaJjakatve gandhopahArakasya tasya tadvayaJjakatvamapi kiM neSyate ? tathAca ghrANapArthivatvAnumAnaM dussthamiti / evaM caturNA bhautikatvAsiddhau tadRSTAntena zrotrabhautikatvAnumAnAnyapi chinnamUlAni / AkAza indriyArambhaka iti ca ayuktaM ; zrotrasya tvanmate tadArabdhatvAbhAvAt / bhUtatvAditi ca ghaTAdibhiranai AnandadAyinI viSayasaMskArakaH-viSaye (dravye) grasyamAne rasAdhutpAdakaH / viSayasaMskArakatvamupapAdayati- nahIti / nanu rasAbhivyaJjakatvaM rasAbhivyaktiprayojakatvam ; tacca rasotpAdopalambhajanakasAdhAraNamiti nAsiddhirityata Aha-tAvatA ceti / tathAca pArthivatvasAdhakahetostatra vyabhicAra iti bhAvaH / tvaco vAyavIyatvasAdhakahetAvapi dRSTAntavaiSamyamAhavAyuzceti / upalabdhi (mAtra) prayojakatva(mAtra)vivakSAyAM doSamAhatAvatA sparzavyaJjakatve iti / ta(tra)sya vAyostatra pArthivatvasAdhaka. hetorvyabhicAra iti bhAvaH / zrotrasya bhautikatvasAdhakAnumAnAnAM vyApyatvAsiddhirUpaM sAdhAraNa doSamAha-evaM caturNAmiti / AkAza indriyArambhakaH ityanumAne zrotrasya tanmate nityatayA bAdho vyabhicAro'pi doSa ityAha-AkAza iti / kiJca cakSurAdyanumAneSu pratya Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pUrvoktavyabhicArasthApanaM zrotra bhautikatvanirAsaH yaugasaMmatiH pratyanu mAnAnica 439 sarvArthasiddhiH kAntikam / kiMcAtra lokasiddhanayana budbudAdipakSIkAre rUpAdivizeSaisteSAM pArthivatvasiddheH kAlAtyayApadezaH / anumAnatastvindriyasiddhirazakyeti vakSyate / sAmAnyato dRSTAdadhiSThAnAtiriktendriyasiddhAvapi tadAhaGkArikatvaM zrautamabAdhyam / 'indriyANyahaGkAravizeSA:' iti hairaNyagarbhoktirapi tadAhaGkArikatvAnuguNA / ataH zrutisiddhapakSIkAre'pi bAdha eva / pratiprayogAzca bAhyendriyANya bhautikAni indriyatvAt manovat / pratyekapakSIkAreNa vA cakSurataijasamityAdi / tAveva hetudRSTAntau / parasparaM vA ghrANAdayo dRSTAntAH / vipakSe bAdhakasadasadbhAvazca samaH ; yatkiJciddRSTAntamAtrAnusAreNa prasaGgasya sulabhatvAditi / paroktAAnandadAyinI kSasiddhasya pakSatvamutAnumAnasiddhasya Ahosvit zrutisiddhasya iti vikalpamabhipretya Adye doSamAha - lokasiddheti / dvitIya AhaanumAnata iti / vakSyate -- indriyANAmekAdazatvasAdhanAvasara ityarthaH / sAmAnyata iti -- rUpAdijJAnaM pakSIkRtya kriyA ka (kA) raNajanyA iti sAmAnyato dRSTAdityarthaH / apizabdenAdhiSThAnAtiriktatayA siddhirna zakyeti sUcyate / taditi - tathAca AhaGkArikatva ( virodhI na bhavatItyarthaH) zrutyA taijasatvAdyanumAnabAdha iti bhAvaH / yogazAstre ahaGkAratvamindriyANAmuktamiti tadAhaGkArikatvakathanaM tena viruddhamityata AhaindriyANIti / kAryakAraNayostantavaH paTa ityabhedavyapadezadarzanAdAhaGkArikatvavirodhI tadvyapadezo na bhavatItyarthaH / tRtIyaM dUSayati-ata iti / dharmigrAhakamAnabAdha ityarthaH / parasparamiti -- cakSuHpakSakAnumAne prANaM prANapakSake cakSurAdikrameNa parasparapakSakAnumAne parasparaM dRSTAntA Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH akSAhaGkArikatvaM zrutipathanipuNairghoSitaM naiva bAdhyam // 34 // tanmAtreSvindriyANAM zrutiriha na layaM vakti sarvArthasiddhiH numAnAnAmAgamavAdhamabhipretyAha-akSAhaGkArikatvamiti / shrutipthnipunnaiH-mnupraashrpaaraashryaadibhiH| ghoSitaM-bahuSu pradezeSu spaSToktam / naiva bAdhyaM-azaktairanumAnaiH anyaparaizca vAkyairiti zeSaH // 34 // nanu indriyANi tanmAtreSviti zrutyA bhautikatvamamISAM bhAtItyatrAha-tanmAtreSviti / pUrvAparaparyAyeSviva AkAzendriyaparyAyayoH layo na paThyate / nacAtrAnuSaGgaH; sati gatyantare'dhyAhAravattasyApyayogAt / anyathA dvitIyAdiSu ca sarveSu AnandadAyinI ityarthaH / anyaparairiti-bhUtApyAyitatvamAtraparityarthaH // 34 // AkSepikI saMgatimAha--nanviti / tanmAtreSviti zrutyeti / kAryasyopAdAna eva layaMniyamAditi bhAvaH-pUrvApareti / 'pRthivyapsu lIyate' ityArabhya * vAyurAkAze pralIyate' iti paThitvA anantaraM AkAza indriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante iti paThyate ; sarvatra layapadaM paThitvA madhyayorAkAzandriyaparyAyayorlayapadaM na paThyata ityarthaH / anyatheti-- atra prakaraNe anuSaGgasyAbhipretatve ityarthaH / nanu zrUyamANasthale anuSaGgAsaMbhAvAt yatra na zrUyate tatrAnuSaGgo'stu Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyAnumAnAnAM zrautAhaGkArikatvAbAdhakatA layazrutyavirodhazca 441 tatvamaktAkalApa: kiMtu praveza sarvArthasiddhiH paryAyeSvapyanuSaGgeNa bhAvyaM vairUpyAyogAt / indriyANAmAkAzaprakRtitvaM ca sarvopabRMhaNaviruddham / asyAM copaniSadi bhUtAderAkAzaH AkAzAdvAyuH ityAdisRSTikrama uktaH, SoDazavikArA' iti zrutezvAsAmaJjasyaM syAt / ato varamadhikaraNatvoktimAtrAnusArAdAkAzasyendriyeSu teSAM ca AkAzArambhakatanmAtreSu pravezavizeSAbhidhAnaM ityabhiprAyeNAha-kiMtu pravezamiti / ayaM bhAvaHyadyapyAkAzasyendriyaiH prAgapi saMbandhaH; tathApi tattadindriyApyAyakabhUtAMzAnAM svakAraNayakramAt AkAzadazApannatvAt tadAnImindriyeSvAkAzasyaiva saMsargaH anantaramAkAze ca zabdatanmAtrAvasthe tAnIndriyANi zabdatanmAtrasaMsargINi bhavanti / AnandadAyinI vairUpyaM ca soDhavyamiti cet ; anuSaGgaM vinApyarthabodhakatvena vAkyaparisamAptau vairUpyamabhyupagamya tatkalpanAyogAt / sopabRMhaNaitadupaniSadvirodhAccAnuSaGgo na yukta ityAha --indriyaannaamiti| bhUtAdiH -- tAmasAhaGkAraH / SoDazeti-vikArANAM nyUnatvaprasaGgAditi bhAvaH / nanvanuSaGgAbhAve kathaM vAkyaparisamAptirityatrAha- ato varamiti / nanvevamapi pravezanakriyAyA azravaNAt tadadhyAhArAdanuSaGga eva varamityatrAha--ayaM bhAva iti / saMsarga eva pravezaH ; sa ca saptamyartha iti nAdhyAhAra iti bhAvaH / nanu sarveSAmApyAyakabhUtAnAM tattanmAtrANAM ca layakrameNa AkAzadazApattiH tasyApi layakramAcchabdatanmAtratApattiriti tanmAtrasaMsarge indriyANi tanmAtroSvati saptamIbahuvacanamanupapannaM ; Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApaH [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH no cet pRthvyAdivAkyeSviva hi layapadaM vyomni sarvArthasiddhiH atastanmAtrAntarANAmapi tadavasthApacyA tattadaMzabhedavivakSayA bahuvacanopapattiH / ataH 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityapi bahuvacanaM gatArtham / atraivaM vyAkhyAtaM - indriyApyAyakabhUtAMzAnAM sarveSAmAkAzatApannatvAdAkAzasyaivendriyasaMsarga AsIt / paJcA nAmapi bhUtAnAM zabdatanmAtrApannatvAdindriyANi zabdatanmAtrAMzabhedeSu saMsRSTAnyAsan / evamanabhyupagame vAkyavairUpyadoSaM vyanakti -- nocediti / nanu 'zrotraM nabho ghrANamuktaM pRthivyAH ' AnandadAyinI - 6 zabdatanmAtrasyaikatvAt ityata Aha- - ata iti / layakramataH tanmAtrAntarANAmapi zabdatanmAtrApattau tattadaMzabhedasya tatra sattvAdityarthaH / evaM prathamA bahuvacanamapyanupapannamityAha - atastanmAtrANIti / aMzabhedavivakSAta ityarthaH / nanu AkAzasya prAktanasaMbandhApekSayA indriyaissaMbandhAntaraM vAcyaM; nacApyAyaka bhUtAnAmAkAzatApattimAtreNa tatsaMbhavatItyAha--- atraivamiti / bhASye iti zeSaH / ApyAyakAnAM bhUtAnAmindriyaissaMbandhavizeSo'sti / indriyasaMbandhavizeSavatAM bhUtAnAmA kAzatApannatve tatra tatsaMbandho'pyAkAze paryavasitaH / tathA tatsaMbandhApannasyaivAkAzasya tanmAtratApannatve tassaMbandhAzrayatanmAtra saM (tatsaM) bandha indriyANAmAsIdityarthaH' iti vyAkhyAtamityarthaH / yadvA uktArthe abhiyuktasaMmatimAha - atraivamiti / AhaGkArikatve'pyupabRMhaNa virodhamAzaGkaya pariharati nanu zrotraM nabha iti / parihAraprakAramAha Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] layazrutau saptarmAbahuvacanopapattiH bhautikatvoktibhAvaH nyAyAtidezazca 443 tatvamuktAkalApaH cAkSeSu ca syAt / bhUtairApyAyitatvAt kvacidupacaritA bhautikatvoktireSAM annAptejomayatvaM zrutirapi hi manaH prANavAcAmuvAca / / 35 / / sarvArthasiddhiH ityArabhya 'vAyvAtmakaM sparzanamAmananti ' ityucyate ' nabhaH zrotraM ca tanmayam' ityAdi ca / ataH AhaGkArikatvavAkyaM paramparayA neyamityatrAha - bhUtairiti / tadidaM vyavasthApitaM vedArthasaMgrahe 'bhUtaistvApyAyanaM mahAbhArata ucyate ' iti / imameva nyAyaM 'annamayaM hi saumya manaH ApomayaH prANaH tejomayI vAk ' ityAdiSvapi yojayitumAha - annAptejomayatvamiti / na khalu haitukairapi manasaH pArthivatvaM kalpyate vAyurUpasya prANasyApyatvam ! AnandadAyinI tadidamiti / nanu mahAbhAratavacanAdApyAyanamastu ; upabRMhaNAntarAnautikatvaM cAstviti cet; na; bhautikatvopabRMhaNasya AhaGkArikatva zrutezcAnyatarasyAnyathAsiddhau vAcyAyAM zruteH prAbalyAt tadanurodhAdupabRMhaNaM vyavasthApyam / kiMca 'smRtyanavakAzadeoSaprasaGga iti cennAnyarasRtyanavakAzadoSaprasaGgAt' ityAdinyAyenApi mahAbhAratavacanAnusAritvamiti bhAvaH / tatra yuktimAha--na khalviti / anyaparatvasya pareNAvazyaM vAcyatvAdityarthaH H / nanu ' agnirvAgbhUtvA' ityAdinA utpattiH ; ' agniM bAgapyeti Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDagavya - sarvArthasiddhiH tasmAdApyAyanaparatvameva tatra vAcyam evamanyatrApi / 'agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizat AdityazcakSurbhUtvA'kSiNI prAvizat' ityAdiSu tattaddevatAdhiSTAne tAtparyam / 'agniM vAgapyeti' ityapyayazrutizca adhiSThAtRdevatAMzApakramaNaparetyabhASyata / 'oSadhIomAni' ityAdinA anapiyadbhirapi lomAdibhissaha pAThAt // 35 // indriyANAM bhautikatvabhaGgaH tadAhaGkArikatvaM zrutyAdyarthanirvAhazca atha 'manaSSaSThAnyevedriyANim ; vAgAdidhindriyazabdo bhAktaH' iti vadataH pratibandipUrvakeNa pramANena pratikSipati . AnandadAyinI iti layazca zrUyate ityatrAha--anyatrApIti / devatApravezAkramaNaparatvAt notpattilayaparatvAmatyarthaH // 35 // indriyANAM bhautikatvabhaGgaH tadAhaGkArikatvaM zrutyAdyanirvAhazca prasaGgasaMgatimAha --atheti / avasarasaGgatirityanye / nanvanumAnAsiddhizcAnyathAsiddhizca same ityuktaM ; tAvatA na saGkhyAvizeSasamathanaM ubhayathA'pi vyAptayabhAvAt ityatrAha--ayaM bhAva iti / indriyANAmatIndriyatvena tatrAnumAnAgamayoreva pramANatayA paryavasAnAt prathama Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pravezApyayazrutyorAzayaH vAgAdIndriyatvasAdhanAya pratibandizca 445 tatvamuktAkalApaH rUpAdijJAnasidvau yadi karaNatayA kalpanaM sarvArthasiddhiH rUpAdIti / ayaM bhAvaH--yadyAgamaH pradhAnIkriyeta tadA 'indriyANi dazaikaM ca' * iti vyavatiSTheta / yadA tu kriyA karaNapU. AnandadAyinI mAgamapakSe svapakSAsaddhi(nasya) ssyAdityAha---yadyAgama iti / anumAnapakSe'pi pratibandimukhena svamatasiddhimAha-yadA tu ityAdinA / sukhA bhAvaprakAzaH ___* indriyANItyAdi-atra 'paJcacendriyagocarAH' iti dvitIyapAde cazabdAvyavahitapUrvavartipaJcapadArthe indriyagocarapadArthAnvayavat prathamapAde ekapadArthe'pi indriyapadAthAnvayaH pratipipAdayiSita iti pratIyate / yadi manasa indriyatvaM nAbhipraiSyadbhagavAn tadA 'indriyANi daza manaH, ityevAvakSyat ; na ca tathovAca! ato manasa indriyatvamanena sidhyati / zrutiSu manasa indriyebhyaH pRthanirdezenAnindriyatvavyAmohaM zamayituM 'ekAdazendriyANi' ityAdyuktau zrutiviruddhayA smRtyA nAbhISTasiddhiArati zaGkA syAt, tadapanodanAya 'indriyANi dazaikaM ca' ityuktiH / atra manasaH prAdhAnyabodhanAya bhinnarAzIkaraNaM ; tena ca manasaH prAdhAnyavivakSayA zrutiSu pRthanirdezaH upapadyate iti na tato'nindriyatvasiddhiH / etadevAbhipretya zaGkarAcAryaiH gItAbhASye 'indriyANi daza; zrotrAdIni paJca buddhayutpAdakatvAdbuddhIndriyANi; vAkpANyAdIni paJca karmanirvartakatvAt karmendriyANi ; tAni daza ekaM ca ; kiM tat ? Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH viketi vyAptayA rUpAdessukhAdezvopalabdhiH smRtizca kriyAtvAt karaNapUrviketi kalpyeta tadA vacanAdAnAdikriyApi tatpUrvikA kalpyA syAt / atha tAvatA adhiSThAnAtiriktaM na sidhyatIti manyase! jJAnendriyeSvapi tathaiva ; AlokAdibhiradhiSThAnaizca AnandadAyinI grupalabdhiH smRtizca mano'numAne pakSaH / nanu adhiSThAnena vAgAdyavayavenAnyathAsiddhiriti zaGkate--atha tAvateti / AlokAdibhiH-viSaya bhAvaprakAzaH manaH ; ekAdazaM saMkalpAdyAtmakam' ityatra saMkalpAdyAtmakamityanena manasaH prAdhAnyaM bodhitaM ekAdazamityanena manasa indriyatvaM ca, anyathA tasya vaiyarthyaM syAt / ekAdazamityanena 'ekAdazaM manazcAtra' (1-2) iti viSNupurANavacanaM smAritam / tatra ca saMdarbha 'zrotramatra ca paJcamam' 'vAkca maitreya paJcamI, ityatra indriyeNaiva saMkhyApUraNasya vivakSitatvena 'ekAdazaM manazcAttyatrApi manasA indriyeNaiva sakhyApUraNaM vivakSitamiti pratIyate / evaM 'tAni caitAni sAMkhyAzcaturviMzatitatvAnyAcakSate' iti tatratyagItAbhASyavAkyena sAMkhyavatsvamate'pi manasa indriyatvamaveti sUcitam / ata eva 'indriyANAM manazcAsmi' iti gItAbhASye 'indriyANAmekAdazAnAM manazcAsmi ityukti . 'ta indriyANi' ityAdisUtrabhASye smRtau tvekAdazendriyANIti mano'pIndriyatvena zrotrAdivatsaMgRhyate' ityuktiH ; tatraiva tadvivaraNabrahmavidyAbharaNe smRtau tvekAdazeti -- " indriyANi dazaikaM ca paJca cendriyagocarAH' ityAdI ityAyuktiH evaM bhAmatyAdhuktizca saMgacchate / ato manasa indriyatvaM zaGkarAcAryANAmapyabhimatAmiti // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakarmendriyayoH indriyatvasAdhakabAdhakopapattitaulyaM 447 sarvArthasiddhiH siddhasAdhyatA / goLakAdisadbhAve'pi kadAcit kArya na jAyate ityatiriktasiddhiArati cet, samaM vAgAdAvapi / sAmagrIvaikalyAt pratibandhakAcca tatra tatheti cet, cakSurAdAvapi tathaiva / satyapyAlokAdau doSAdarzane'pi goLakAditaH kadAcit kArya na jAyata iti cet / tadapi samam / doSassUkSmastatreti cet ; atrApyevamastu ; jvAlAghrAtabIjanyAyena vizeSAdarzaneapi doSasya kalpyatvAt / kalpite'pi hyatIndriye tadAnIM tadbhazahetussUkSmo doSastvayApyaGgIkAryaH; anyathA karmendriyaklapteranyathAsiddhiH / nanu ca yadi cakSurgoLaka evendriyaM AnandadAyinI prakAzakasaurAlokAdibhiH / jJAnendriyAdiSvanyathAsiddhayabhAvaM zaGkategoLakAdIti / samamiti-mUkAdInAM vAgAdyavayavasattvepi vacanAdikriyAyA adarzanAt pariharaNaM samamityarthaH / na samateti zaGkatesAmagrIti / punarjJAnendriyeSu vaiSamyamAzaGkate--satyapIti / tadapItidoSadarzanamityarthaH / sUkSmeti-vAgAdau doSAbhAvo'nupalambhamAtrAnna vaktuM zakya ityarthaH / tadapi samamityAha-atrApIti / jvAlAghAtaM---jvAlAspRSTam / nanu apratyakSa (anupalabdha) pratibandhakalpa(nApakSe)ne kalpyatvAvizeSAt indriyaklAptirevAstu ityatrAha-kalpitepIti / indriyakalpanA gurvIti bhAvaH / anythaa-suukssmdosssyaaklpne| nanu jJAnendriyAnabhyupagame bAdhakamasti na tu vAgAdInAmiti vaiSamyaM zaGkatenanviti / goLakamAtrasya prakAzakatve tasya dUrasthaviSayasambandhAbhAvAdaprAptaprakAzakatvasya vAcyatvena avizeSAt sarvaM sarvadA prakAzayediti Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH kathaM tarhi dUrasthaM vyavahitaM vA na prakAzayati ? ittham - yathA ayaskAntAderavyavahitAnativiprakRSTAkarSakatvaM tatheha prakAzakatvam / AbhimukhyavizeSa eva ca bAbairuktassaMbandho'stu / nanvayaskAntAdivadAbhimukhyAbhAve'pi darpaNAdibhiH svamukhAdeH pazcAdbhAgavartinAM ca darzanaM kathaM syAt ? bhavato vA katham ? cAkSuSasya tejasaH pratilomavRttyeti cet sA kuDyapASANAdau kathaM na jAyate ? maNisaliladarpaNAdiSu ca kathaM bhavati ? aparyanuyojyatattadvastusvabhAvavizeSAditi cet / astu tarhi sa eva sannidhivizeSasAmarthyAdanabhimukhavastuni darzanasya hetuH; dravyAntarakalpanAdvaraM . AnandadAyinI bhAvaH / dUrasthAdiprakAzanarUpAtiprasaGgaM pratibandhA pariharati-itthamiti / ayaskAntAdessaMbandhAbhAve'pyAkarSe yathA nAtiprasaGgastathehApItyarthaH / sambandhenaivAtiprasaGgaH pariharaNIya iti yadi tadA so'pyastItyAhaAbhimukhyavizeSa iti / (nanu) Abhimukhyasya (syAvyAptatvat) na saMbandhatvamiti zaGkate---nanvayaskAntAdivaditi / atiriktendriyAbhyupagamavAdino'pi pAzcAtyena cakSuSassaMbandhAbhAvAt kathaM prakAza iti codyaM samAnamityAha-bhavato veti / darpaNAdyabhighAtAccAkSuSatejasaH pratilomagatirbhavatIti bhAvaH / seti-tairapi pratighAtAt sA pratilomavRttirjAyetAvizeSAditi bhAvaH / parihAramAzaGkate-aparyanuyojyeti / sa eva-vastusvabhAva eva / sannidhivizeSaH --darpaNApekSayAbhimukhyarUpaH / nanu sAmarthyavizeSasyApi kalpyatvAdindriyakalpane kaH pradveSa ityatrAhadravyAntarakalpanAditi / pratiphalanaM darpaNa eva na kuDyAdAviti prati Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dhIkarmendriyANAM kalpakasadbhAvataulyaM tadanyathAsiddhitatparihArataulyaM ca 449 tatvamuktAkalApaH dhIndriyANAM tadgatyAdikarmasvapi karaNatayA santu karmendriyANi / karmajJAnAkSahetvossamapariharaNA hyanyathAsiddhizaGkA tasmAdekAdazAkSANyapi nigamavido sarvArthasiddhiH siddhadravyasAmarthyavizeSasya pratiphalanAdau saMmantavyasya kAryAntarayojanAmAtram / ato dhIndriyANAM kalpyatve karmendriyANAmapi klaptiranivAryA; anyathAsiddhizaGkAparihArau ca samAviti / tadetatsarvamabhipretyAha-karmeti / tyajyatAM tarhi vargadvayamiti cArvAkotthAnaM pratiruNaddhi-tasmAditi / atIndriyendriyakalpyatvAsaMbhavAt ; aprApte ca zAstrasyArthavatvAditi bhAvaH / nigamavida ityanena zrutismRtyanuvidhAnasU AnandadAyinI phalanAsAmarthya saMmataM tasyaiva darpaNAdessiddhasya svAbhimukhavastugrahaNasAmarthyamapi kalpyatAM na dharmyantaraM gauravAditi bhAvaH / kAryAntarayojanaM-prakAzarUpakAryAntareNa sAmarthyavizeSasya saMbandhaH / vargadvayamiti--karmajJAnendriyavargadvayamityarthaH / cArvAkasyAtIndriyArthAbhAvena indriyAbhAvAditi bhaavH| atIndriyeti-pUrvoktarItyA anumAnAdyapravRttAvapi zrutibalAt siddhiH; tatprAmANyaM ca samarthitamiti bhAvaH / SARVARTHA.. 29 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH canam / 'ekA kanyA dazendriyANi' ityAdena hi kazciddhAdho dRzyate! naca kaNabhakSAkSapAdAdyanusAreNa SadkAvacchinnendriyalakSaNaklaptiryuktA! yathA''huH siddhAnugamamAtraM hi kartuM yuktaM parIkSakaiH / na sarvalokasiddhasya lakSaNena nivartanam // iti / vakSyate cAnuvRttaM tallakSaNaM sAtvikAhaGkAropAttatvam / naca karmendriyANAM tantrAntarasiddhaM rAjasatvamanumantavyam ; zabdapramA AnandadAyinI ekA kanyeti-caJcalatvAnmanaH kanyetyuktam / ' indriyANi dazaikaM ca' iti smR(tiranusandheyA)tiH / nanu zarIrasaMyuktamatIndriyaM jJAnakAraNamindriyamityAdilakSaNAbhAvAdvAgAdInAM nendriyatvAmetyatrAha-na ca knnbhkssaaksspaadeti| teSAmavyAptatvAnna lakSaNatvamiti bhAvaH / avyAptimeva darzayati-yathA''huriti / sarvalokavyavahArasiddhavAgAdAvavyApteriti bhAvaH / anyathA gavAM kSIravattve sati sAsnAvattvaM lakSaNamuktvA puGgavAnAM gotvaM neti bruvataH kimuttaramiti bhAvaH / tarhi avyAptayAdirahitaM tallakSaNaM kimityatrAha-vakSyate ceti / nanu bhavadabhimata (bhavadukta)syApi lakSaNasya rAjasAhaGkAropAtta(teSu)karmendriyepvavyAptirityAhanaca karmendriyANAmiti / tantrAntaraM-zaiva(matazAstraM) matam / nanvevaM tarhi rAjasAhaGkArasyA (syendriyA) nArambhakatve prakRtitvameva na syAt / naceSTApattiH ; SoDaza vikArA iti parigaNanavirodhAt / naca prakRtitvamavasthAzrayatvamAtraM vivakSitam ; AtmAderapi saMyogAdirUpavikAravattvena 'aSTau prakRtayaH' iti vibhAgavirodhAt / nApi dravyAntaraprakRtitvam ; Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]zrotendriyaikAdazatvAbAdhaH tallakSaNAntaranirAsaH svamatalakSaNaM sAMkhyaikakaNThyaMca 451 sarvArthasiddhiH Nake yathAzabdaM vyavasthApanAt / sAMkhyairapyatra zAstramevAnusRtam sAtvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaGkArAt / iti / sAdhitaM ca saptagatyadhikaraNasiddhAnte hastAdInAmapi AnandadAyinI tathA bhUtAnAmapi prakRtikoTipraveze 'aSTau prakRtaya' iti virodhAt / tathAca tatvAntaraprakRtitvaM vAcyamiti rAjasAhaGkArasya prakRtitvAbhAvena vikArakoTipravezaprasaGgaH / nacAhaGkArajAtIyasya prakRtitvAt tasyApi prakRtyantarbhAvaH ; vaiparItyaprasaGgAt iti cet ; atrAhuH-sAtvikatAmasayorindriyabhUtArambhakayo rAjasasya prakRtitvaM (nAma) na nimitta(tvamAtraM;) tayA; kiMtu dvidhA vibhakta ubhayatra saMbaddhassan upAdAnIbhU(yaiva )tatayaiva (sahakAri) yathA zarIrotpattau (paJcIkRtAnAM tadaMzAnAM) pRthivyA itarabhUtAni ; tathA pRthvyA aNDAdyutpattau / naca sahakAritvavyapadezo na syAt syAccopAdAnatvavyapadeza iti vAcyam ; yathA paJcIkaraNasthale itarabhUtAnAM svalpatayA niyataikabhUtatva(bhUtatvAdi)vyapadezaH tathA sahakAritvenaivAtrApi vyapadezaH ; anyathA kArye daNDAderivAnuvRttyayogAdrajoguNaH tatkAryacalanAdikriyA ca na syAditi / anye tu nimittatvameva rAjasAhakArasya ; naca vikArakoTiparigaNanApattiH ; tatvAntaropAdAnaniSThatatvavibhAjakadharmAvacchinnatvamupAdAnatvam ; tadbhinnatatvavibhAjakadharmAvacchinnatvaM vikAratvamiti vivakSitatvAt ! upaSTambhakagatenApi rajasA calanAdyupapattiH yathA svarNataijasatvamate gurutvaadiityaahuH| sAtvikaHsatvaguNena vyavahiyamANaH-satvaguNAzraya iti yAvat / vaikRtAhaGkAraHsAtvikAhaGkAraH / sAtvikAnyekAdazendriyANi sAtvikAhaGkArAdutpadyanta ityarthaH / ekAdazakaH-ekAdazasaMkhyayA parimitaH ; 'saMkhyAyA 29* Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamaktAkalApaH manvate nyAyapUrvam // 36 // sarvArthasiddhiH tAdRzamindriyatvam / nyAyapUrva-kriyA karaNapUrviketi vyAptayanusAreNa tattatkaraNamAtrAnumAne'pi alaukikavizeSapratipattizzAstrata eveti bhAvaH / evaM ca zAstrayonyadhikaraNe bhASyam-'atIndriye'rthe zAstrameva pramANam' iti / candrabimbaparabhAgAdiSu vyavadhAnaviprakarSAdibhirasmadAdIndriyagrahaNAnarteSu nAnumAnam ; tasya pakSAzrayahetudharmavyApakAnvayamAtrAtirikteSu prvRttyyogaat| sAdhyasAmAnyasya tu vivakSitavizeSaviruddhavyAptatvena tadAkarSakatvAyogAt / ato'tIndriyadharmakalpanAdvaraM dRSTeSu keSucit vaiSamyamAtrasvI AnandadAyinI atizadantAyAH' iti kan / 'nanu saptagatervizeSitatvAt' iti sUtre saptasaMkhyA pratIyata ityAzaGkaya siddhAntasUtre 'hastAdayaH' ityanena siddhAntitatvAnnAtra virodha ityAha-sAdhitamiti / nanu nyAyapUrvakatve pUrvoktaM zrutatvaM virudhyate pramANAntarAprAptatAtparyakatvAcchAstrasyetyatrAha-alau. kiketi / sarvo vizeSa AnumAnika eva ; yathA candrabimbaparabhAgaH tAdvizeSazca ; tathendriye vA tadvizeSe vA zAstraM pramANamityAhacandrabimbeti / tatrApi vizeSazAstrameva pramANamityarthaH / Adizabdena saurAdiparabhAgagrahaNam / dvitIyena tena saurAdigrahaNam / tatra hetumAhatasyeti / pakSazcAsAvAzrayazca pakSAzrayaH / heturUpo dharmaH hetudharmaH / anvayaH-teSAM saMbandhaH / nanu sAmAnyatassAdhyasiddhau tadvizeSaH sAdhyenaivAnumIyatAmityAtrAha--sAdhyasAmAnyasyeti / sAmAnyatassiddhasya Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] alaukikasya zAstrakagamyatA anumAnavyavasthA karaNagaNane sAMkhyamataM ca 453 tatvamuktAkalApaH sAMkhyaistredhoktamantaHkaraNamiha manobuddhyaha sarvArthasiddhiH kAra iti tAtparyam // 36 // ekAdazendriyAsiddhiH ukteSvindriyeSu ekamevAntaHkaraNamiti tatvam / sAMkhyAstvAhuH 'karaNaM trayodazavidham' . . . . . . / antaHkaraNaM trividhaM dazadhA bAhyaM trayasya viSayAkhyam // iti / anye tu cittAkhyamapyantaHkaraNamanyadAhuH; tadanubhASatesAMkhyairiti / tadidaM matadvayaM niSpramANakamityAha AnandadAyinI sAdhyasya pakSAdanyatra siddhavizeSApekSayA viruddhadharmadarzanAt vizeSaviruddhatvamityarthaH / tathA ca anumAnamAtreNa na goLakAtiriktendriyasiddhirityupasaMharati-ata iti // 36 ekAdazendriyasiddhiH prAsaGgikI saMgati drshyti-uktessviti| vipratipattiM darzayatisAMkhyAstviti / 'karaNaM trayodazavidham' iti sAMkhyasaptatizloke bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi bAhyAnAM dazatve zeSANAmAntaratvaM sidhyatIti bhAvaH / vizeSato'pi tatraivoktamiti darzayati-antaH karaNamiti / vAcAspatinetthaM vyAkhyAtaM-'antaHkaraNaM mahadahaGkAramanobhedena trividham / dazavidhamapi bAhyamindriyaM trayasyAntaHkaraNasya viSayAkhyaM-buddhIndriyaM Alocanena karmendriyaM svavyApAreNa saMkalpAbhimAnAdhyavasAyeSu viSayamAkhyAti dvaariibhvtiityrthH| anye viti-mAyimatAnusAriNa ityarthaH / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kArabhedAt cittaM cAnye caturtha vidurubhayamasat tAdRzazrutyabhAvAt / tattanatvoktimAtraM na hi karaNabhidAmAha klaptistu gurvI sarvArthasiddhiH ubhayamasaditi / kathamityatra zrutyA kalpanayA vA tatsiddhiriti vikalpe prathamasyAsiddhimAha-tAdRzeti / nanu tAnyapi trINi subAlopaniSadi pRthivyAditatvapakI manaso'nantaraM paThyanta ityAha-tattaditi / ayaM bhAvaH-na hi tatvapaGipAThamAtrAnmanassahapAThamAtrAdvA karaNatvaM sidhyet ; tathA sati avyaktAdInAmapi tatprasaGgAditi / dvitIyaM dUSayati-klaptiriti / ekasyaiva hi manasaH smRtyanubhavabhedena vA saMkalpavikalpabhedena vA vRtti AnandadAyinI asiddhayabhAvamAzaGkate-nanviti / pratijJAmAtraM na sAdhakamityatrAhaayaM bhAva iti / tathA satIti-vyabhicArAnna sAdhakamiti bhAvaH / dvitIyamiti-vRttibhedamAdAyAnyathAsiddho vyapadezabhedo na sAdhaka iti bhAvaH / nanu mana (so)si vRttibhedo'pyasiddhaH kalpya iti kalpyatvAvizeSAt kAraNabheda eva kalpyatAmityatrAha-- ekasyaiva hIti / sAMkhyA api ekasyaiva manaso vRttibhedena cittaM mana iti vyapadezabhedaM nirvahantItyarthaH / saMkalpaH- kartavyatAdhyavasAyaH / vikalpaH -ayamiti Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] antaHkaraNavaividhye tatvapatipAThamAtraM na sAdhakaM vRttibhedamAtrasyAkalpakatA ca455 sarvArthasiddhiH bhedamanye'pyAhuH! zrUyate ca 'kAmassaMkalpa' ityAdau 'etatsarva mana eva' iti / atra AyughRtamityAdivatsAmAnAdhikaraNyam / puruSadharmA eva hi kAmAdayo'dhyavasAyAdayazca! tadiha puruSabuddhibhedaniyatasAmAgrIbhedavyavasthitaM vRttibhedamAtraM na karaNabhedakalpakamiti bhAvaH / nanu 'cakSuzca draSTavyaM ca nArAyaNaH' ityAdinA paJca jJAnendriyANyuktA 'manazca mantavyaM ca nArAyaNaH / ahaGkAro'haGkartavyaM ca nArAyaNaH / cittaM ca cetavyaM ca nArAyaNaH' ityAmnAtam / anantaraM caivaM karmendriyANyaMdhItAni / AnandadAyinI . . . nishcyH| na ca vinigamakAbhAva ityatrAha-zrUyate ceti / ekasyaiva manaso bAhyavRttaya iti siddhA ityarthaH / cakAreNa 'paJcavRttirmanovaLyapadizyate' iti prANaviSayasUtrasiddhatvaM cAbhipretam / nanu bhavanmate kAmAdInAmAtmadharmatvAt ma(nasi zrUyanta ityayuktaM)novRttitvaM katham ? tathA sati karaNasyaivAtmatvaprasaGgaH / kathaM vA teSAM bhedavyapadezanimittatvaM cetyatrAha-atreti / tathAca tadgatatvAbhAve'pi tatsAmAnAdhikaraNyanirdezaH tadbhadavyapadezanimittatvaM ca saMbhavatItyarthaH / nanu pUrvatantre sthAnaprakaraNayorbalAbalavicAre'pi iSTisomAtmakarAjasUyAntargatAbhiSecanIyanAmakasomayAgasannidhau videvanAdayassamAmnAtAH / te kiM sarvasya rAjasUyasyAGgaM utAbhiSecanIyasyeti saMzayya sannidhi (vazA) balAdabhiSecanIyasyAGgamiti pUrvapakSayitvA zrutyAdivihitAGgasaMdaMzAdrAjasUyAGgatvam ? pavitrAdArabhya kSatrasya dhRti yAvat aGgavidhiSu prAyeNa 'rAjasUyAya hyenA utpunAti' iti rAjasUyaprakaraNAnuvRttisattvAditi rAddhAntitam ; tannayAyena saMdaMzAt karaNatvabuddhyanuvRtteH karaNatvamiti zaGkate-nanviti / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH buddhyAdyAkhyA nirUDhA kacidiha manaso vRtti - vaicitrayamAtrAt // 37 // sarvArthasiddhiH ataH karaNagaNamadhyapAThAt agrayaprAyanayena buddhayAdInyapi karaNAni syuH ? ityatrAha --- buddhyAdyAkhyeti / tathAca bhASyaM - 'adhyavasAyAbhimAnacintAvRttibhedAt mana eva buddhayahaGkArabhedairvyapadizyate ' iti / ataH tatvavargamadhye mano'nantaraM buddhayAdicittAntapATho'pi manasa eva hi vRttibhedaviziSTasyeti netuM zakyam / AnandadAyinI agrayaprAyeti -- agrayA (grayaprAyA) NAM bahutve tanmadhyagatasyApyagrayatvabuddhiviSayatvam / tathA karaNamadhyapAThAt karaNatvanizcaya ityarthaH / apasiddhAntaM vArayati-- tathAca bhASyamiti / ta (a)tra yuktamAkAGkSAnuvRttistadbalAdrAjasUyAGgatvaM ca rAjasUyazabdasya tadaGgatvAkAGkSo dbodhakasya sattvAt ; nacAtra karaNatvodbodhakamasti ! naca karaNamadhya saMdezAtkaraNatvam / indriyamadhya saMdezAt bAhyamadhyasaMdaMzAca bAhyendriyatvasyApi prasaGgAt / nacendriyatvAdau bAdhakamastIti cet; karaNatve'Apa samAnam / nacendriyatvamapyastviti vAcyam; apasiddhAntAt / 'indriyANi dazaikaM caM ' ityAdivirodhAt / kiMca sthAnaprakaraNAbhyAM liGgaM balIya iti siddhAntitam / tathAca prakRtitvarUpaliGgAt agrayaprAyarUpasthAna saMdezanyAyarUpaprakaraNayorbAdhAt na karaNatvanizcaya ityarthaH / abhimAnaH- ahaM karteti buddhi: / ata iti - nanu saMjJAcotpattisaMyogAt' ityadhikaraNa virodhaH; tathA hi-jyotiSTomaprakaraNe zrUyate C Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] karaNagaNapAThasya karaNatvAsAdhakatA pAThasyopapattizca 457 AnandadAyinI athaiSa jyotiH athaiSa vizvajyotiH athaiSa sarvajyotiH etena sahasradakSiNena yajeta' iti / tatraitacchabdaparAmRSTAnAM jyotirAdizabdAnAM yojanA sAmAnAdhikaraNyAdyAganAmatvaM tAvatsiddham / tatra prakRtameva jyoti(STomajyotirAdizabdairanUya sahasradakSiNArUpaguNo vidhIyata iti pUrvapakSayitvA nAmAntarazrutau tAvadarthabhedaH pratIyate saMjJAbhedasyArthabhedakatvAt prakRtAt jyotiSTomAdbheda uktaH / tathA zabdAntarAdhikaraNe (pa)ca yajati dadAti juhotIti zabdabhedAt bheda ukta iti tannayAyenAtrApi bhedassyAditi cet ; atrAhuH---na tAvat saMjJAbhedasyoktAdhikaraNanyAyena bhedakatvaM balavatA bAdhakena bAdhitatvAt / taduktaM tadadhikaraNarAddhAnte-- balavadvAdhakAccAsAvanyathAtvaM prapadyate / iti / prakRte ca ekAdazatvavacanAni bAdhakAni / nApi zabdAdhikaraNanyAyaH! vedanadhyAnopAsanAnAM bhedaprasaGgAt / AhavanIyAdizabdAnAM pazucchAgAdizabdAnAM haviHpuroDAzAdizabdAnAmApa bhedakatvApattyA bahudoSaprasaGgAt / tasmAdatrApi bAdhakAbhAve bhedakatvaM vAcyam / bAdhakakaraM cAtroktameveti / kecittu-teSAM bhedo'stu nAma ! naca karaNatvamapi ! tatsAdhakAbhAvAt / ata eva na shbdaantraadhikrnnvirodho'p| naca bhASyamUlayorvirodhaH! indriyatvaM karaNatvaM cAbhyupetya pravRtteH / naca karaNamadhye pAThAt karaNatvaprasaktiH ! anuvaadsnnidherkinycitkrtvaat| purovAde mahato'hakArasya ca tatvAntaropAdAnatayA karaNatvendriyatvAbhAvAt / ata evAGgatvAbhAvanizcayAddarzapUrNamAsAbhyAmiSTvA somenayajetetyatra kAlArthassaMyogo nAGgAGgibhAvArtha iyuktam / mahadAdyatiriktaparatve tu tatvAdhikyaprasaGgaH / jJAnAdiparatvenAnyathAsiddhizca / ahaGkAra zabdo'pi jJAnapara eva buddhizabdasannidhAnAt / yuktaM ca tathA jJAna Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH naca cittaM nAma tatvAntaraM sRSTipralayaprakaraNeSu paThyate ! 'aya. meva tvahaGkAraH utkRSTajanAvamAnahetuH' ityAdi prathamasUtrabhASyaM AnandadAyinI karaNAnAM tAdadhInyakathanAnantaraM jJAnasya tathAtvakathanamiti / naca dravyaprakaraNavirodhaH ! jJAnasyApIndriyAdivat avasthAvizeSAzrayadravyatvAdityAhuH / nanu vRttibhedamAdAya kathaJcinnayane ko heturityatrAhacittaM nAmeti / anyathA sRSTipralayaprakaraNeSu pRthivyAdivat pAThaprasaGga iti bhAvaH / naca 'indriyANi tanmAtreSviti manaso yathA pAThaH tathA sa eva buddhyAdeH pATho'stu / kiJca mahadahaGkArayoreva buddhyahaGkAratvAt 'prakRtermahAn mahato'haGkAraH' iti tayoH pATho dRzyata iti zaGkayam ! tairbuddhayAderindriyatvAnabhyupagamAt ; tadatiriktatve pAThAbhAvAt ; 'indriyANi dazaikaM ca ' 'cakSuzzrotram' iti vizeSakIrtanAt / kIrtitayormahadahaGkArayozca sadvArakAdvArakatayendriyajanakayoH karaNatvAbhAvAceti bhAvaH / nanu buddhayAdInAmindriyamadhye pATho vyarthaH manaH pAThamAtreNA'pi cAritArthatvAt iti cet ; atrAhu:--sarvendriyapradhAnasyApi manasassarvAvasthAyAmapi tAdadhInyasiddhayartha buddhayahaGkAravRttiviziSTasya vA sarvatra pravRttiprayojakatayA prAdhAnyadyotanAtha tredhA kathanamiti / anye tu prakaraNasya tAdadhInyamukhena svAtantrayabhramanivRttiparatvAt na bhedena kathanavaiyarthya draSTavyam / boddhavyAhaGkartavyAnAM bhedAbhAve'pi pRthagukteriva kiJcidvizeSamAdAyApi svAtantrayabuddhinirAsaH phalamityAhuH / nanu ayameva tvahaGkAra iti bhASye ahaGkArasya utkRSTajanAvamAnarUpapravRttikaraNatvokteH mano'tiriktamapyantaHkaraNamabhimatamityatrAha-ayameva tviti| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] cittasyakaraNatvemAnAbhAvaH ahaGkAraviSayakAkaranirvAhaH ekendriyavAdopakSepazca459 sarvArthasiddhiH ahamarthaheyatvanirAsaparatayAnyArthamanvAruhyApyupapatteH / anugrAhakatvamAtreNa paramparayA vA garvahetutvokteravirodhAditi // 37 // antaHkaraNavaividhyabhaGgaH nanvevaM bAhyakaraNabhedo'pyapohituM zakyaH / manovadekasya vRttimedAt pRthakAryavyapadezopapatteH / Ahuzca bAyaikadezinaH'ekaikadeheSvakamevandriyaM / pradezabhedaistu ruupaadiprkaashnshktiniymH| SaDAyatanAgamo'pi tathaiva vyavasthApyaH svarUpabhedaprayojanAbhAvAt / AnandadAyinI anyArtha-buddhivizeSaheyatvaparamityarthaH / tatra hetu:--anvAruhyeti / upapatteriti / ahamarthAtma(tva) samarthanasyopapatterityarthaH / nanu ahaGkArasyAnartha tubuddhivizeSahetutvAbhAve kathaM tattyAjyatAparatvaM vacanasyetyatrAhaanugrAhakatveti / tathAca tAvanmAtreNa aJjanAdivat na karaNatvaM sidhyatIti bhAvaH // 37 // antaHkaraNavaividhyabhaGgaH akSepasaMgatimAha-nanvevamiti / jJAnendriyANi pazcApi tathA karmendriyANi ca / mano buddhiriti proktaM dvAdazAyatanaM budhaiH // iti / bauddhaiH (bAhyakaraNAnAM) dvAdazAnAmaGgIkArAdekadezina ityuktiH / Agama iti cakSuH zrotraM tathA prANaM rasanaM sparzanaM manaH / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 savyAkhyasarvArthIsIddhasahitatatvamuktAkalApe jaDavya tatvamuktAkalApaH ekaM tattatpradezapratiniyatatayA zaktibhedaM prapatraM dehavyApIndriyaM cet prathamamiha sarvArthasiddhiH __kalpyate zaktibhedazcet zaktirevendriyaM bhavet / iti ca ayuktam / dharmikalpanAto varaM hi dharmakalpanam ! pradezAnAmeva tattatkaraNatvopapattau pradezaklaptiranathiMketi cena; dehavyApinaH sprshsyobhysNmteH| tasya ca karatalaprakoSThAsyanetrAdiSu sparzagrahaNazaktivaiSamyadRSTeH / atazcaikasyaiva sarvatra dehe sparzanatvaM tatra tatra cakSurAditvaM ceti / tadetadAha-ekamiti / kimekendriyasya zrutasya kalpitasya vA zaktibhedavyavasthApanam ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-prathamamiti / bAdhasya dUSaNA AnandadAyinI rUpAdibodhahetutvAdetAnyAyatanAni SaT // iti bauddhavilAsavacanamapi zaktibhedaparatayA vyavasthApyamityarthaH / nanu zaktibhedo yadyaGgIkriyate tahIndriyabheda evAGgIkriyatAM avizeSAditi zaGkate-kalpyate zaktibhedazcediti / indriyakalpanApakSe'pi zaktibhedakalpanAyA AvazyakatvAditi bhAvaH / nanu yadyekasmin zaktibhedakalpanA tadA cakSurAdidezavyApIndriyAvayavi kalpyaM ; anyathA zaktibhedavyavasthAyogAt ; tathAca tadArambhakatattaddezavaya'vayavAnAmeva karaNatvamastu kiM tadavayavinA tatra zaktibhedakalpanayA ca? iti zaGkate-pradezAnAmeveti / neti-tAdRzasya tvagindriyasya tvayA'bhyupagamAditi bhAvaH / nanvekasmin vicitrazaktikalpanaM vacidapi na dRSTamityatrAha-tasya ceti / dUSaNAnta Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] ekadehaikendriyavAde zrutyAbAdhaH zrautegauravasyAdoSatA sarvadehaikendriyApattizca 461 tatvamuktAkalApaH bhavedAgamenaiva bAdhaH / no cetsyAddehabhedapratiniyata . sarvArthasiddhiH ntarAdaudbhaTyasUcanAya praathmyoktH| aagmenaiv-dhrmigraahkennaivetyrthH| gauravadoSazca klAptipakSe vaktavyaH nAsmatpakSa iti caabhipretm| indriyaklaptiH prAgeva nirastA / atra tadekatvaklaptAvatiprasaGgamAha-no cediti / yathaikamevAkAzaM tattatpuruSAdRSTopArjitakarNazaSkulyavacchedabhedaiH pratipuruSaM vyavasthitopakArakamiti vaizeSikAdibhiH kalpyate tathA tvayA'pi ekamevendriyaM tattadbhogAyatanabhedaniyatazaktikaM sarvopakArakaM kalpyamiti bhAvaH / nacaivamastviti vAcyam ; apasiddhAntAt / nanu nAnAdehamadhyeSu vasataH kathamekatvamiti cet ; cakSurgoLakAdyavacchinnAnAM indriyapradeza AnandadAyinI | rAditi-no cedityAdidUSaNAntarAdityarthaH / bhinnendriyaklaptipakSe taduktaM pariharati--gauravadoSazceti / indriyaklaptiriti-kalpyatve goLakAtiriktaM na sidhyedityAdinA nirastetyarthaH / atiprasaGgamevopapAdayati-- yathaikamevAkAzamiti / tattadbhogAyatanaM-tattaccharIraM tattadindriyAdhiSThAnaM vA / apasiddhAntAditi - 'pratipuruSabhinnaM tadAyatanasaMjJitam' ityukteriti bhAvaH / nAnAdehamadhyeSviti-nAnAdezasthadehAntarALadezevityarthaH / nanu nAnAdehamadhyeSu sattvamasiddhaM / nacAnupalambhassAdhakaH yogyAnupalambhAbhAvAt ; na ca madhyadeze'pi tatsattve kAryaprasaGgaH bhogAyatanAvacchedenaiva tadanukUlazaktinaiyatyAditi parihAre satyeva pratibandhA samAdhatte-cakSurgoLaketi / cakSuzzrotragoLakamadhye tadavayavAnAmabhAvAt Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH bhedAnAM katham ? na kathaJciditi cet / tarhi anekendriyavAdaH / puJjakatvamastviti cet ; kimataH? grAhakAMzAnAM mitho bhinnatvAt / naca tattA tadanyasya naca tasya tato'nyatA / sattAdhairjenavadvAcyA srvmaanvirodhtH|| sparzanasya puJjasya bhAgAzcakSurAdaya ityapyasat; niyAmakAbhAvAt / atra avayavisAmAnyasAdRzyApohAdibhiraikyakalpane apsiddhaantaatiprsnggau| dehAtiriktendriyakalpanaM cAsmin pakSe apArtham / na hyA dRSTahAniradRSTakalpanA vA! kutastadgauravam ? AnandadAyinI tatpradezAvayavAnAM kathamaikyamityarthaH / tahIti-tatpradezAnAM bhinnAnAmindriyatvAditi bhAvaH / kimata iti--grAhakAMzaikyAnupapAdanAditi bhAvaH / nanu pradezAnAM mitho bhinnatve'pi puJjakyAdaikyamastu iti cet tatrAha-naceti / tadanyasya-tadbhinnasya tattA-tattAdAtmyaM, tadAtmano vA tadbhinnatvaM na saMbhavatItyarthaH / nanu bhinnasyApyabhinnatA'stu 'syAdasti' iti nyAyenetyatrAha-sattvAcairiti / tathA sati sarvamAnavirodhAt jainamatavaddaSaNavacanArhamityarthaH / puJjakyamapi nAstItyAha-sparzaneti / nanu tava sparzanendriya (vi) bhA(gabhede'pi)gAderapi sparzanendriyAvayavivat jvAlAnAM bhede'pi sAmAnyasAdRzyApohAdinaikyavadaikyamastviti cet ; atrAha-avayavIti / avayavisAmAnyapakSe'pasiddhAnto bauddhasya ; tadabhAvAtsAmAnyAdiSu triSvatiprasaGgaH / etAdRzaik kalpanaM ca (kalpanasya ca na kiMcitprayojanaM bhedAvirodhitvAt ) nendriyabhedavirodhItyapi Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pUrvoktApattidAya kalpakAntaranirAsaH dehAtirekAsiddhiriSTApattyayogazca 463 tatvamuktAkalApaH tayA sarvajantostadekaM bhedAmnAMnAdaklapterapi naca bhajate deha evendriyatvam // 38 // sarvArthasiddhiH atiriktendriyakalpane'pi dehAvayavAnAM niytopkaarktvmissyte| astu tarhi ayameva pakSa ityatrAha-bhedAmnAnAditi / ayaM bhAvaH* bhautikAdehAdindriyANAM sAtvikAhaGkAropAdAnakatvena bhedAnAnAt klaptiprasaGgAbhAvAt bAdhAca mudhAtra laghupakSoktiriti // 38 // ekendriyavAdabhaGgaH AnandadAyinI dhyeyam / kalpanapakSe'pi dehasyaivAvazyakatayA indriyatvamastvityatrAhaatirikteti / nanvindriyANi dehabhinnAnIti na kvacidapyAnAtamityatrAhaayaM bhAva iti / sAkSAdbhedAmnAnAbhAve'pi ubhayobhinnopAdAnakatvadehAzritatvAdibodhanAt tatsiddhamiti bhAvaH / klaptipakSe lAghavanyAyena dehasyendriyatvaprasaGgo nAtra klaptirityatrAha--klaptiprasaGgAbhAvAditi // ekendriyavAdabhaGgaH bhAvaprakAzaH '* bhautikAdityAdi-'paJcatanmAtrA bhUtazabdenocyante / atha paJca mahAbhUtAni bhUtazabdenocyante / atha teSAM yatsamudayaM taccharIramityuktam , iti maitrAyaNIyazrutidehaM bhautikamAvedayati / viSNupurANe trividho'yamahaGkArA mahattattvAdajAyata / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH yadeteSvindriyeSu manasaH kaizcinnityatvamuktaM tat indriyotpatti AnandadAyinI prasaGgasaMgatiM darzayati--yadeteSviti / indriyotpattIti-manaso'. __ bhAvaprakAzaH bhUtendriyANAM hetussa triguNatvAnmahAmune // 1 / 2 / 38 // ityupakramya bhUtatanmAtrasargo'yamahaGkArAttu tAmasAt / taijasAnIndriyANyAhurdevA vaikArikA daza / ekAdazaM manazcAtra devA vaikArikAH smRtAH // 1 / 2 / 48 // ityantagranthe bhUtAnAM tAmasAhaGkArakAryatvasya ekAdazAnAmindriyANAM sAtvikAhaGkArakAryatvasyAbhidhAnAdehAdindriyANAM bhedassiddha iti bhAvaH / atra 'devA vaikArikA daza / ekAdazaM manazcAtra' iti pRthaGmanaso vaikArikatvamabhidhAya 'devA vaikArikAssmRtAH' iti dazAnAmindriyANAM vaikArikatvoktiH 'dazeme puruSa prANA AtmaikAdazaH' 25-9-4 iti bRhadAraNyakazrutyanusAreNa tadarthanirdhAraNAya / tena tatra Atmazabdo manaHparaH / yathoktaM--'hastAdayastu' ityAdisUtre zaMkarabhASye'pi " uttarasaMkhyAnurodhAttvekAdazaiva te prANAH syuH / tathAcodAhRtA zrutiH'dazeme puruSe prANAH AtmaikAdazaH' iti| Atmazabdena cAtrAntaHkaraNaM parigRhyate karaNAdhikArAt" ityArabhya "sarvArthaviSayaM traikAlyavRtti manastvekamanekavRttikam" ityantam / atrAnandagiriTIkA-'bAhyendriyANAmitthamanumAne'pi kathaM manaso'numAnaM ttraah-srveti| indriyANAM vartamAnatattadekArthaniyatatvAdatItAdisarvArthajJAnAcca tadarthamindriyAntaraM kalpyamityarthaH' iti / etena advaitaparibhASAbhUmikAyAM govindasiMhoktizzaMkarabhASyAdyaparAmarzamUleti siddham / * indriyotpattIti-'atra rAjA sarve puruSAzca vartante' Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH manonityatvanirAsaH tadvibhutvAnumAnadUSaNaM ca 465 sarvArthasiddhiH zrutyaiva nirastam / prakRtyekadezapariNatirmana iti siddhe vibhutvAnumAnAni ca bAdhitAni / yattu-mano vibhu sarvadA sparzarahitadravyatvAt jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvAt nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAt AtmAdivat ityAdi / AnandadAyinI pIndriyatvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM-'etasmAjjAyate prANo manassarvendriyANi ca' iti vizeSavacanAt / prakRtyekadezeti-ahaGkArasya prakRtyakadezatayA tatpariNAmamyA(NAmanaso)pyekadezatvaniyamAditi bhAvaH / viziSya dUSaNAni vaktuma(ktuMtaduktA)numAnAnyanubhASateyattvityAdinA / sparzarahitadravyatvAdityuktau AdyakSaNavartighaTAdau vyabhi. cAraH ; tadvAraNAya sarvadeti / yatkiJcidrAhityavati paramANau vyabhicAravAraNAya sparzeti / guNe vyabhicAravAraNAya dravyatvAditi / jJAnAsamavAyIti-paramANvAdau vyabhicAravAraNAya jJAneti / asiddhizaGkAvAraNAya saMyogeti / viSayavyabhicAravAraNAya asamavAyIti / nityatvaM ca paramANaudravyAnArambhakadravyatvaM ca ghaTAdau ; nityatve sati dravyAnArambhakatvaM ca jAtyAdau vyabhicArIti vizeSaNAni / Adizabdena sarvadA vizeSaguNazUnyadravyatvAdikaM(vivakSitam) draSTavyam / sarveSAmanumAnAnAmAtmani vyabhi; bhAvaprakAzaH ityAdito rAjJo'puruSatvaM yathA na sidhyati tathA 'etasmAjjAyate prANo manassarvendriyANi ca' ityAdizrutibhyo'pi manaso'nindriyatvaM na sidhyatIti bhAvena manautpattItyanabhidhAya indriyotpattItyuktam / SARVARTHA. 30 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadgavya sarvArthasiddhiH tadetatsarvamAtmANutvavAdinaM prati na zobhate / jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvaM ca AtmamanasorasiddhaM ; jJAnanityatvasya sAdhayiSyamANatvAt / nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAdityetaccotpattizrutyA apahRtavizeSaNam / dravyAnArambhakatvaM ca bhavatAmavayavyanArambhakatvam / taccAsmAkamaNuSvapi vidyate / yadapi--sarvadA vizeSaguNazUnyadravyatvAt kAlavaditi ; asiddhamidamaupaniSadAnAm ; triguNadravye manasi stvaadivishessgunnsNmteH| dUrasthasmRtyA manovibhutvaM kalpyamiti cenna; anubhavasaMskArapratyAsattyaiva tadupapatteH / evamanyadapi / tadihaikAdazAnAM 'aNavazca' iti ___AnandadAyinI cAra ityAha-tadetatsarvamiti / dvitIyasya svruupaasiddhirpiityaah-jnyaanetiH| tatra hetumAha-jJAnanityatvasyeti / tRtIyasyApi vizeSaNAsiddhayA svarUpAsiddhimAha-nityatve satIti / taccAsmAkAmiti-tathA ca tatra vyabhicAra iti bhAvaH / AdizabdopAttamanumAnamanuvadati-yadapIti / sarvadeti-AdyakSaNe vyabhicAravAraNAya sarvadeti / asiddhatvavAraNAyavizeSeti / guNAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvAditAMti vizeSaNaprayojana draSTavyam / dUrastheti---avibhutve saMbandhAbhAvat smaraNaM na syAditi tarkabAdha iti bhAvaH / yadyapi zAbdAnumityAdivat saMbandho nApekSyaH ; tathA'pyabhyupagamyApyAha--(neti) anubhaveti / tadevAha-anyadapIti / aNutvapakSe'pi Atmano'NyaNutvAt tadgatAnubhavasaMskArayorapi dezAntarasthena saMbandhAbhAvAttatsaMbandhAnupapatteH pUrvadoSatAdavasthyamityAdidUSaNaM parihartavyamityarthaH / parihArastu vibhutvapakSe'pyatItAdismaraNavadidamupapannamiti / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH manovibhutvanirAsaH indriyasaukSmyamAnaM tadvibhutvanirAsazca 467 tatvamuktAkalApaH sUkSmANyekAdazAkSANyapi na yadi kathaM dehato sarvArthasiddhiH sUtrAbhipretaM avibhutvamAtiSThate-sUkSmANIti / vipakSe bAdha(dha)vadabevAtra pramANamAha-na ydiiti| paroktAnumAnAnAMca vipakSe daNDazca nAsti; sarvatra kAryopalabdherindriyAntarANAmiva sNcaaraadpyupptteH| 'tamutkrAmantaM ' 'zarIraM yadavAmoti' iti zrutismRtisaM AnandadAyinI manaso vibhutve sUtravirodhamapyAha-tadiheti / pramANamAheti / avibhUnIndriyANi kriyAvattvAt saMmatavadityanumAnaM pramANamityarthaH / nacAsiddhiH niSkramaNAdimattvazravaNAditi bhAvaH / sarvatra kAryApalabdhyanupapattizca na vipakSadaNDa ityAha-sarvatra kAryopalabdheriti / devatiyaGmanupyasthAvare(varazarIre)Su ekasyAtmano manaso vibhutvAbhAve'pyupyu(pi cakSurAdivadu)papatte(tti)rityarthaH / nanu saubharyAdizarIreSu yugapatkAryaM dRzyate; dvitricchi(bhi)nnagodhAzarIreSu calanaM dRzyate; tat manoNutvenupapannamiti cet ; maivam ; manaso vibhutvAbhAve'pi cakSurAdivadu(rAderiva saubharizarIreSa) papattiH / dvitricchi(bhi)nnagodhAzarIreSu ca manovaibhave'pi kSaNAntare calanAbhAvAt calane prANasambandho'pyapekSyaH / tathAca aNutvapakSe'pi sa evAstu ! sarvAGgINasukhe ca tattannimittavizeSaH(pasaMyogaH) prayojaka iti (vyaktamiti) bhAvaH / indriyasaJcAre pramANamAha--tamutkrAmantamiti / 'tamutkrAmantaM prANo'nUtkrAmati / prANamanUtkrAmantaM sarve prANA anUkAmanti' ityAdizrutiH- - -------- zarIraM yadavAnoti yaccApyutkrAmatIzvaraH / 30* Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe ... jaDadravya sarvArthasiddhiH vAdAcca |aadishbden dehAntarAvAptigatyAgatisaMgrahaH / na caiteSAM jIvavadaNutvaM vizeSato dRzyate ! tathA sati zrotrAdInAmanekAdhiSThAnavartitvaM sparzanarasanayozca pRthupradezavyApitvaM na syAt / siddhe'pi hyaNutve vikAsazaktayA vRttivizeSadvArA''pyAyakAcayAdvA pRthutvamaGgIkAryam / anyathA pipIlikAdizarIrasthasya sparzanasya gajAdizarIrapraveze tAdRzapRthutvAsiddhiprasaGgAt / gajAdibhyaH kITAdizarIrapraveze tu tAdRzassaMkocaH / manasastu paramANutve'pi sadvArakaviSayasaMbandhasiddharavirodhaH / tatra 'yugapat jJAnAnutpatti AnandadAyinI gRhItvaitAni saMyAti vAyurgandhAnivAzayAt // iti smRtiH / sarvopakaraNAdhiSThAtRtvAjjIvo'trezvaraH / nanu 'aNavazca' iti, sUtrasvArasyAt madhyamaparimANa (tve)sAdhakAbhAvAdaNutvamityatrAha--tathA satIti / nanu adhiSThAnasyAnekatve cakSuzzrotrayorapyanekatvamastvityatrahasparzanarasanayozceti / jIvavadaNutvA (madhyamaparimANAna)GgIkAre gauravadoSaM cAha --siddhe'pIti / aNutvapakSe dUrasthavastu(dUrasthadravyazabda) grahArthaM vyApisparzarasagrahArthaM ca saMkocavikAsAdirUpa(sAI) vRttisAdhakAnAmindriyANAM pracayaH saMghAto / vAcyaH ; tathA ca aNurUpondrayANi teSAmaNUnAM vikAsAsaMbhavAdvikAsavRttimaddavyaM ca kiJcit saMghIbhAvArtha (saMghIbhUtaM) cakSurAdInAmekasmanneva zarIre bAhulyaM ca kalpyamiti gauravam / (indriyANAM) madhyamaparimANatve (tu) teSAmeva tAdRzavRttivizeSo'GgIkartuM zakya iti(vizeSArhatvAt )lAdhavamiti bhAvaH / anyathA-paramANutvAGgIkAre / manasastviti-apizabdena indriyatvasAdhamryeNa madhyamapari - - Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyavibhutvanirAsaH cittANutvasyadhIkramasiddhatvopapAdanaM ca 469 tatvamuktAkalApaH niSkramAdiH ? cinANutve tu sarvendriyasamudayane dhIkramo'pyastu mAnam / sarvArthasiddhiH manaso liGgam' iti paroktaM manovibhutvavAdapratiSedhopayogAdanumanyate / cittANutve tviti / ayaM bhAvaH-vyAsaGgadazAyAM samagrairapi bAhyendriyaiH yugapat jJAnAni notpadyante / dIrghazaSkulIbhakSaNAdiSu ca vyAsaGgadRSTAntena dhiikrmo'numeyH| kramabhAvikAraNAntarasApekSo hyasau! nacAdRSTabhedo'pekSyaH! tasya dRSTopahAreNa AnandadAyinI mANa(tvameva tvaM aNutve ca bAdhakAbhAvamAtraM na sAdhakamiti(tyasvarasaH)sUcyate / paroktamiti / indriyANAmanumeyatvaM nAstItyuktameva ; tathA'pyanukUlatvAnmanonumAnaM na dUSitamiti bhAvaH / nanu (dhI) kramAsiddheH kathaM tanmAnam ? ityatrAha-ayaM bhAva iti / dIrghatidIrghazaSkulIrasagandharUpAdidhiyaH kramavatyaH (ekadA)svasvaviSayasannihitatattadindriya(yAntara)kAlotpattikajJAnatvAt tAdRzendriyakAlikavyAsaGgadazotpannakramikadhIvaditi kecidAhuH / anyetu (kecittu)uktadhiyo na yugapadutpattimatyaH dhItvAt indriyajanya(dhI)tvAdvA saMmatavat iti vadanti / paretu rUpadhIna rasakAlasamutpannA rUpadhItvAt saMmatavaditi pratyekamevAnumAnamityAhuH / nanu ca adRSTa kramAdeva dhIkramopapattau na kramabhAvikAraNApekSatyatrAha-na cAdRSTeti / dRSTasaMpattAvadRSTavilambena kAryavilambAbhAvAt ; anyathA sahakArImAtrasya dRSTakAraNamAtrasya vA vilopaprasaGgAditi Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH caritArthatvAt / anyathA'tiprasaGgAt / pratibandhakAbhAve - STopanIta dRSTasAmagrathaiva kAryasiddhirniyatA ! tadiha kAraNAntaraM yadi vibhu syAt yugapadanekendriyasaMbandhitayA yugapat paJcaviSayajJAnotpattiprasaGgaH / evaM dehaparimANatve'pi / na ca manasastato'pi sUkSmamadhyamaparimANatve pramANamasti ! vibhuno'pi manasaH kenacit zarIrAvayavena avacchinnatayaiva kAryakaratvamiti cenna tasya niSkampatve anyatra kAryAbhAvaprasaGgAt / saMcAritve tu tAdRzavegavatastasya dehAtiriktatvamaNutvaM ca sAdhIyaH ; kimantargaDunA vyApakena manasA ? yastu sarveSAM dehAvayavAnAM yathAsaMbhavamavacchedakatvaM brUyAt tasya prAguktaprasa 470 [ jaDadravya AnandadAyinI bhAvaH / nanvastu; manasastAvatA'NutvaM katham ? ityatrAha -- taditi / nanvastu manaso madhyamaparimANatvam ? ityAzaGkaya kiM dehaparimANatvena madhyamaparimANatvaM uta tato'pi nyUnaparimANatvena ? iti vikalpamabhipretya krameNa dUSayati -- evaM dehaparimANatve'pItyAdinA / vibhutve'pi dhIkramaM zaGkate - vibhuno'pi manasa iti / tasya -- zarIrAvayavasya / sAdhIya iti-yadi indriyaissaMbandhArthaM mano'vacchedako 'vayavo'vayavAntaradezaM gacchati tadA pUrvAvayavasaMyoganAzAccharIranAzassyAt / indriyANAmeva yadi taddezaprAptiH, viSayasaMbandho na syAt / yadi tAvadindriyadezavyApyavayavaH ; tadA zarIrameva syAt / yadi samavAyikAraNabhinnamavayavAntaraM tarhi tasyaiva manastvopapattau tato'tiriktavibhukalpanaM vyarthamityarthaH prAgukteti -- yugapatjJAnotpattiprasaGgaH / ' yugapatjJAnAnutpattirliGgam ' ; Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] mano na madhyamapAramANaM tadvibhutve dhIkramAyogaH cakSurAdevRttyA dUrasthagrahaH 471 tatvamaktAkalApaH vRttayA'kSayAdevIyaHpramitijanakatA vRttirApyAyanArthaMbhUtairjAtaH prasarpaH; sarvArthasiddhiH GgAnativRttiH atigauravaM ca / yadyevamindriyANi dehAntassthAni ta(thA)dA kathaM cakSuzzrotrayoH dUrasthagrAhakatvam ? ityatrAhavRttyeti / vRttidvArA saMbandhAdityarthaH / nanu vRttiyadi svarUpaM dehaparicchinnatvAt na dUrastha vRttiH; dharmo'pi na dharmiNamativarteta ityatrAha-vRttiriti / bhUtaissaheti vA cAraiH pazyantItivadvA yojyam / yadyapyaprApyakAritvaM haitukagatyA haThAtkAreNa vaktuM zakyam ; tathA'pi 'divIva cakSurAtatam' ityAdyAgamikavyavahArasvArasyabAdhAbhAvAt vRttidvArA prAptyuktiH / AnandadAyinI iti vyatirekamukhenoktatvAdityarthaH / gauravaM ceti-zarIrAvayavAvazeSANAmAvazyakatvAt taireva manaHkAryasiddhau tatkalpanaM gauravamityarthaH / bhUtaissaheti-indriyasya bhUtaissahitasya yo visarpo-vikAraH sa vRttirityarthaH / anye tu-ApyAyakabhUtAnAM yo visarpaH sa vRttirityAhuH / asmin pakSe cAraiH pazyantIti susaMgatam / nanu indriyANAM paramANutve'pi bhavaduktApyAyanabhUtadvArA prAguktaM sarvamupapannamiti kimarthaM madhyamaparImANatvamabhyupagamyata iti cet ; satyam ;-indriyANAM kAryatvAt kAryasya madhyamaparimANatvaniyamAditi bhAvaH / tathApIti-pArINAma Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe (jaDadravya tatvamuktAkalApaH zrutimitamapi cAnantyameSAM svakAryaiH // 39 // sarvArthasiddhiH nayanarazmigatitatpratighAtAdikaM ca bhASyoktam / nanu 'prANazaka:nirdiSTAnIndriyANi' prakramya ' sarva evAnantAH' iti zrutyA sarveSAmindriyANAM vibhutvaM grAhyamityatrAha-zrutimitamiti / yathoktaM bhASye hRdayasthAnAM cendriyANAM tattannADIbhedaiH tattatpradezavizeSaprasAt tatra tatra kAryakaratvaM cAvadhAtavyam / atra 'sarve prANA anUtkrAmanti' iti zrutessaMkocakAbhAvAt AnandadAyinI dvArA prAptiH / vRttirhi vikAravizeSaH ; sa ca indriyavyAptireveti bhAvaH / nanu AgamikavyavahArasvArasyabAdhAbhAvAdityanena razmidvAraiva haitukavat prAptissUcyate / ata eva nyAyasiddhAJjane ' dUrasthagrahaNe tu cAkSuSamahaHprasarAt saMbandhasiddhiH / tacca karaNapAdadvitIyAdhikaraNe prapaJcitam / pratibimbagrahaNe tu svacchadravyapratihatasya nayanamahasaH pratiprasarAdi (mUlatvaM)bhrAntyadhikaraNe pUrvapakSe'bhihitam' ityAdinA nayanarazmi(gamanA)prasarAdikamuktam ; tatkathaM bhASyAnumatam ? ityatrAha-nayanarazmIti / 'ta ete sarva eva samAH sarve'nantAH' iti zruteH 'atha yo ha vaitAnanantAnupAste' ityupAsanopakramAt upAsyaprANavizeSaNabhUtakAryabAhulyaparatvamityAha--yathoktaM bhASya iti / 'aNavazca' iti sUtrabhASya ityarthaH / atra 'sarve prANA anUtkrAmanti' iti zrutessaMkocakAbhAvAditi-nanu karmendriyANAM zarIreNa sahotpattivinAzau ; na punasteSAM Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttisvarUpaM indriyAnantyazrutinirvAhaH Akarasammatizca AnandadAyinI jIvana sa ( tenaiva saha gamanam ; tathAca kathaM na saMkocaH ? anyathA sAre ' hastAdayo'pIndriyANi jIve dehAntarava (ntarAva) (ntara) sthite upakAraka - tvAvizeSAt' iti vacanaM virudhyeta ; dehAntaravasthitasya jIvasyopakArakANi na tu sahAgatAnIti pratIteH / tathA bhASye'pi ' na saptaivendriyANi ; api tvekAdaza; hastAdInAmapi zarIre'vasthite jIve tasya bhogopakaraNatvAditi ' atrApi sahAgamAnApratItervirodhaH / tathA dIpe vyaktamevoktam---- ' zrotrAdIni jIvena zarIrAntaragamane'pi gacchanti vAgghastAdIni karmendriyANi tu sthite zarIre tenaiva sahotpattivinAzayogInyupakArakANi iti ; tathA ca dapirvirodhazceti cet; atrAhuH -- naiva virodhaH ' prANagatezca' iti sUtre ' sarve prANA anUtkrAmanti' ityudAhRtatvAt / ' saptagateH' ityAdhikaraNe ca ' yAni tvitarANi viSayANAM grAhakatvena teSAmaupacArikaH prANatvavyapadeza: ' iti pUrvapakSaM kRtvA 'hastAdayastu sthite'to naivam' iti teSAmapi prANatvasamarthanAt prANatvamindriyatvaM 'prANagatezva' ityasyaiva samanantare 'ammayAdigatizruteriti cenna bhAktatvAt' iti sUtre bhASyam - ' yatrAsya puruSasya mRtasyAgniM vAgapyeti vAcaM prANaH cakSurAdityaM ityAdinA prANAnAM jIvamaraNakAle abhayA - diSvapyayazravaNAt na teSAM jIvena saha gamanamiti gatizrutiranyathA neyeti cenna ; bhAktatvAdagnayAdiSvapyayazravaNasya' ityAdikam / ataH karmendriyasya vAco'tra gatirabhyupeteti tadanyeSAmapi samameva / tathA sAre'pyuktam- -' saptAnAM gatizravaNaM vizeSaNaM ca teSAM prAdhAnyAt' iti / dIpe'pi 'saptAnAmeva gatizravaNaM yogakAle vizeSaNaM ca jJAnendriyANAM ' manasaH tatpravRttirUpabuddhezca prAdhAnyAt ityAdi / na ca AhaGkArikendriyavAdinaH pratizarIramindriyotpattilayAvupapadyete; pANyAdyadhiSThAnAni tvanindriyANIti tadutpattilayopapattiH / kathaM tarhi zrotrAdInItyAdernirvAha : ? saraH ] 473 9 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 savyAkhyasIisIddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH 'manaSSaSThAni' ityAdezca nyUnasaGkhyAvyavacchedamAtreNApyupapatteH karmendriyANAM pratizarIramutpattivinAzaM vyaSTisamaSTibhAvarahityaM ca vadantaH pratyuktAH // 39 // // indriyANAM sUkSmatvam // AnandadAyinI ittham -- paramatavat pratizarIramutpattivinAzAbhyupagame'pi teSAmindriyatvaM sidhyatIti -- hastAdayastu sthite'to naivam' iti sUtrasya yojanAntarAbhiprAyeNaivamuktam / ata ekAdazendriyANyapi zarIrAntareSvapyanuvartanta iti bhASyakArAbhiprAyaM pratIma iti / anye tu--utkramaNazabdasya kriyayA pUrvadezavibhAgapUrvakadezAntarasaMyogaparasya vibhutvapakSe dezAntarasaMyogamAtre saMkoco vAcyaH ; tatra mAnaM nAstItyarthaH / nacAnantyazrutireva mAnam ; AnantyazruteH kAlaparicchedAbhAvasya utpattizrutibAdhena dezaparicchedAbhAvaparatayA saMkocasyAvazyakatvAt anantazabdasya bahuvrIhisamAsatvena lakSaNayAnyaparatvasya svataH prAptatvAt / vAkyatvAca utkrAntizruterjaghanyatvAt na tatra tadviruddhArthapratipAdanasAmarthyamiti na saMkoca ityAhuH / manaSSaSThAnIti- indriyANAmeva gatAgatazravaNAt karmendriyANAmindriyatvAbhAvazaGketyAhuH / anye tu utkrAntiprakaraNe 'manaSSaSThAni' iti jJAnendriyANAmevokteH karmendriyeSu pratizarIramutpattyAdizaGkAM pariharatimanaSSaSThAnIti / vyaSTisamaSTIti-tatvotpattikAla eva sarveSAM saMghIbhUyAvasthitiya'STiH / tattaccharIreSu pRthagavasthAnaM samaSTiH / idamupalakSaNamsaugatakalpitaM strIndriyapuruSendriyAdivi(bha)bhAjanaM mAnAbhAvAnnirastam / anyairmanastaijasatvaM rAjasAhakArajanyatvaM karmendriyatvamityAdi ka(ja)lpita Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] manaSSaSThatvektibhAvaH paroktinirAsaH indriyaprApyagrAhitvAnuvAdazca 475 wwwwwwwwwwwwwwwwwww sarvArthasiddhiH / yaduktam-' vRttyA'kSyAdedaivIya pramitijanakatA' iti, tatra bAreivamucyate--'vRttiprasaraNe kramayogapadyavikalpAyogAt dUra AnandadAyinI tamapi mAnAbhAvAnnirastam / tAnIndriyANi pratiniyatAni, AmokSaM AsRSTeH parakAyapraveze'pi taissaha pravizati ; mRtazarIrapraveze tathA darzanAt 'gRhItvaitAni saMyAti' iti smRteranyadIyakaraNasyAnyopabhogakaraNavAyogAcca jIvaccharIre'pi taissaha praveza iti / anye tu-prakRSTAdRSTavazAdanyadIyabhogAyatanasyAnyadIyabhogAyatanatvavadanyApakaraNatvaM saMbhavatIti jIvaccharIre tairvinA'pi praveza iti vadanti / indriyeSu prAkRtAprAkRtavibhAgAn kecidAcAryA AhuH / apare tu-nityamuktAdijJAnasya karaNAdhInatvAbhAvAt prayojanazUnyA'prAkRtandriyaklaptiH / 'kapyAsa puNDarIkamevamakSiNI' ityAdivyapadezastu saMsthAnamAtrAbhiprAya ityAhuH // 39 // indriyANAM sUkSmatvam aakssepsNgtyaa''h-yduktmityaadinaa| yadindriyaM tadaprApyaprakAzakaM yathA manaH rUpAdigrAhakaM cakSurAdikamapIndriyamityanumAnAbhiprAyeNAnugrAhakaM tarkamAha--vRttiprasaraNe iti / nanu dUrasannikRSTArtherindriyaM krameNa saMbadhyate yugapadvA ? nAdyaH ? paramANudezakrameNa saMbandhe vilambana grahaNaprasaGgAt dUrasannikRSTArthayoryugapadgrahaNaM na syAt / na dvitIyaH ; ayogAt iti, kramayogapadyavikalpena saMbandhasyAyogAt vRttinirgamanakalpanamayuktamityAha-vRttiprasaraNa iti / pratyanumAnaM pratipakSaH ; cakSurindriyaM prApyakAri bAlendriyatvAt tvagindriyavadityarthaH / parAnumAne Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prApyagrAhIndriyatvAdvimatamitaravat ; sarvArthasiddhiH sthaviSayA prAptirna bhavatItyato yadrUpagrAhakaM yacchabdagrAhakamindriyaM tadaprApyagrAhi yathA mana iti' tatra tAvat pratyanumAnamAha-prApyeti / nanu gRhyamANasya vartamAnakSaNasya pUrvakSaNavartIndriyasaMbandhAyogAt indriyAntarANAmapyasaMbandhagrAhakatayA sAdhyavikalo dRSTAntaH? maivam ; kSaNabhaGgakusRteH prAgeva nirAsAt / atiprasaGgo'saMbandhagrahaNe syAtsamaM tvidam / saMbandhagrahaNe'pIti na sat yogyAnvitagrahAt // gRhItasyeSyate kazcitsaMbandho vyabhicArataH / na saMbandhasya sarvasya grahaNaM vybhicaartH|| AnandadAyinI tarkabAdhazcetyAha -- atiprasaGga iti / nanu svakIyAnumAna'pi saMbaddhAnAM paramANvAdInAM grahaNaM syAdityatiprasaGgabAdhassama iti zaGkatesamaM tvidamiti / paramANvAdInAmindriyasaMbandhe satyapi ayogyatvAnnAtiprasaGga iti vadati--na sat yogyAnviteti / nanvasmin pakSe yogyatvavizeSaNe gauravamityatrAha-gRhItasyeti / anvayavyatirekAbhyAM tatpravezasya prAmANikatvAt na gauravaM doSa ityarthaH / gRhItasya padArthasya avyabhicAreNa grAhakasaMbandhaH kalpyate ; tena sarvasaMbandha(saMbaddhasya sarva)syApi grahaNaM vyabhicArAt ; tathA ca yogyaviSayasaMbandho grAhaka iti kalpane na gauravaM doSAyati bhAvaH / nanu karmendriyANAM jJAnarUpagrahaNa Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyANAM prApyakAritvAnumAnadUSaNapArahAraH 477 sarvArthasiddhiH nAtra karmendriyairanaikAntyam ; yathAsvaM vyApAreNa spRSTegrAhizabdena vivakSitatvAt / tasya ca sarvatra prAptaviSayatvAt / na ca manasA ; tasyApi bAhyendriyadvArA bahirviSayaprApteH / yadvA-bAhyajJAnendriyatvAditi mnHkrmendriyvyvcchedH| nanUnmipitamAtra cakSuzcandraM gamayati; na caikasmin kSaNe tAvAn dezo vRttyA lakayituM kSamaH ; krame tu pratiparamANvavacchedaM vilambya gamanAt pratItirapi vilambeta dUrAsannagrahaNakAlatAratamyaM ca syAt? maivm| udayatyeva savitari sakaladigvyApinyAM prabhAyAmiva indriya AnandadAyinI janakatvAbhAvAvyabhicAra ityAzaGkaya pariharati-nAtra karmendriyairiti / grAhItyatra kriyAsAdhAraNyena vyApArasparzasya vivakSitasya teSvapi sattvAt na tairvyabhicAra iti bhAvaH / tasyeti--grahaNarUpAdAnakriyAdeH karmendriyAdiprAptaviSayatvAdityarthaH / manasi vyabhicAraM pariharati--naca manasIti / nanu svavyApAra(rAtirikta)dvArA'pi prAptagrAhitve'tiprasaGgaH vyavahitasyApi(syApyevaM)saMbandhAt ityasvarasAdAha--yadveti / parAnumAnAnugrAhakaM svAnumAnapratikUlaM prAguktatarka kramayogapadyavikalpAnupapattirUpamAzaGkate--nanUnmiSitamAtramiti / iSTApattiM pariharati-dUrAsanneti / tAratamyaM gRhyeta cedityarthaH / tAratamyamiti-pratyayAnukaraNAdarthalAkSaNikAt pyaJ / vegAtizayena kramasaMbandhena krameNa grahaNe'pi zatapatrazataM mayA bhinnamiti kriyAdisaMyogAt na zatayogapadyAbhimAnavat jJAne yoga dyAbhimAna ityarthaH / nacaivamaneka(nena)jJAnotpattiH ; iSTApatteH / na ca jJAnabheda (dA)grahaprasaGgaH ; bhramarUpA(bhrama ivA)saMsargAgrahavAdinaH tadagrahaika Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDavya sarvArthasiddhiH vRttestAdRzavegAtizayasyAvismayanIyatayA padmapatrazatavedhanItyA yaugapadyAbhimAnopapatteH / nanu siddhe gamane yaugapadyAbhimAnaklaptiH; nAtra tatsidhyatIti cenna; svAbhyupagatasAmyAt / buddhisaMtatezzarIrAntaragamanaM dIpAlokAdigamanaM ca dRSTaM kalpyaM vA ? nAdyaH; tvayA'pyanabhyupagamAt / dvitIye tu tathehApi kiM na syAt ? na dehAntarAdau gatiH prAptirvA ; kiM tu tatra tatra dezakAlanairantaryeNotpattimAtramiti cet / tathehApi tvayA kalpyatAm ; avizeSAt / nanu prAptiH kalpyA; tada AnandadAyinI (tadurghahaika) (tadekagrahaika)tvavyavahArayorupapatteriti bhAvaH / svAbhyupagateti-kSaNikatvavAdi(bhiH)nA nirantarotpadyamAnazarIrakSaNeSu buddhikSaNAnAmapi tattaccharIrakAla evotpadyamAnAnAM tattadutpattikAla eva saMbandhAGgIkArAdityarthaH / nanu tatra pramANasattvAdaGgIkAra ityatrAhabuddhisaMtateriti / tvayA'pIti / pratyakSarUpagamanAbhyupagamAdityarthaH / dvitIye viti / indriyeSvapi zIghrasaMbandhakalpanAsaMbhavAdityarthaH / pratibandi(bandIH) pariharAti-na dehAntarAdAviti / na buddhisaMtatedardIpAlokAdezca dezAntare utpannasya tattaddeza(heha)tattadviSayaprAptiH, api tu taddeza evaikasmin kAle utpattirityarthaH / tatheti--cakSurAdivRtterapi tAvaharavyApinyA nairantaryeNotpattiri(rastvi)tyarthaH / nanu buddhisaMtAnAdipratibandira(radhikA)yuktA; tayossvaprakAzapratyakSasiddhatvAt, cakSurAdInAmatIndriyatayA tadvatteH tadvyApAra(tatprApti) rUpasaMyogasya ca prathakSatvAyogAditi vaiSamyaM zaGkate-nanu prA(vyA)ptiriti / tathAca anupalambhabAdha iti Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyagamanasyapratibandyA sAdhanaM bAdhazaGkAnirAsazcaM 479 tatvamuktAkalApaH prAptiruktaprAkArA; vRttiM dRSTernirundhe viralapaTanayA dambukAcAdiracchaH / sarvArthasiddhiH bhAvastvanupalambhamAtreNa sidhyatIti cenna ; yogyAnupalabdharabhAvAt / atIndriyasya hi prAptirapi tathaiva / ato nAtra bAdhazaGkA / nanu dUrasthatvAdviSayendriyayoH prAptirbAdhitetyatrAha - prAptiriti / vRttidvAreti zeSaH / uktaprakAreti - punaranuvacanaM vAdyantaroktaprAptiprakAranirAsArtham / athApi kvacidyavahitagra haNadarzanAt pramANatastarkatazca bAdhassyAdityatrAha -- vRttimiti / acchaH- AlokAdyanupravezAnuguNasannivezavAnityarthaH / dRzyate hyanAvilasalilamUlapraviSTassUryAlokaH tatratyaM ca tatpratiphala AnandadAyinI bhAvaH / yogyeti - nAnupalambhamAtraM bAdhakamiti bhAvaH / yogyAnupalabdhimevAha--atIndriyasyeti / atIndriyendriyaprApteratIndriyatvAnna yogyAnupalabdhirityarthaH / nanviti -- viprakRSTayoH prAptaya saMbhavAditi bhAvaH / vAdyantareti - sAMkhyAdyuktamityarthaH / tannirasanamanantarameva darzayiSyate / nanu prAptayabhAve'pi kAcAdivyavahitasthale prakAzadarzanAt prApyaprakAzatAnumAnasya vyabhicAraH prApyaprakAzatve kAcAdivyavahitasya prakAzo na syAditi tarkabAdhazceti zaGkAmanUdya pariharati-- athApIti / saMnivezaH sthAnam / nanu paTadRSTAntatve tadvadRzyamAnarandhatA syAdityatrAha - ; -- Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 savyAkhyasArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH nadIptaM zilAvizeSAdi / yathAvatprasaramatyantanirodhaM ca parihatuM viralapaTanidarzanam / ata eva hi tatrAvizadapratibhAsaH / sarandhratve sphaTikAdiSu salilagalanAdiprasaktissyAditi cena Alokapravezavatsu sarveSu salilapravezasya tvayA durvacatvAt / acchidraparuvakasampuTasthagitakarpUrakastUrikAdigandhAnissaraNanyA - yAcca / dravyAvizeSapravezAnuguNasannivezavattvaM kAcAderaGgIkAryam / aprApyagrahaNe'pi hi kuDyAdivyavahitaM na grAhyam , kAcAdivyavahitaM tu grAhyAmiti vastusvabhAvavaicitrayaM tvayA'pi svIkRtam / nIrandhe'pyambukAcAdau dRkprabhAdeH pravezanam / vastusvabhAvavaicitrayAditi kecitpracakSate // AnandadAyinI yathAvaditi / paru(puru)vaka-atyantasvacchadravyavizeSaH / (karaNDa iti kecit / ) nirmitakaraNDaH / nanvaMve svabhAvavizeSakalpanaM gauravAnnirastamityatrAha-aprApyagrahaNe'pIti / kecittu dRkprabhAderevAmbukAcAdiprave(prakA)zanasAmarthya kalpyata ityAhurityAha-nIrandhe'pIti / nanu vyavadhAnatadabhAvAbhyAM grahaNAgrahaNadarzanAt prA(tatprA)ptatyaprAptayostatprayojya(jaka)tvAdindriyANAM prApta(prApya)grAhakatvaM sidhyatItyanukUlatarko'nupapannaH grahaNAgrahaNayoH grAhyayogyatvAyogyatvaprayuktatvAt vyavadhAnAvyavadhAnayoraprayojakatvam ; chA(tacchA)dakaM ca na prAptivighaTakaM ; tadabhAvazca na tatpra Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] chAdakAbhAvasya svataH kAraNatvanirAsaH 481 tatvamuktAkalApaH no cet gRhyeta yogyaM samamiha nikhilaM niSphale chAdakAdau sarvArthasiddhiH 'sarvatra svarUpayogyatvAyogyatvAbhyAmeva grahaNAgrahaNe / tatra chAdakatadabhAvau nirarthako' iti vadatAM bAdhakaM svoktAnumAnasya vipakSa bAdhakaM ayaskAntanidarzane'pi chAdakanaiSphalye'tiprasaGgamAbhipretyAha-no cediti / iha yogyaM nikhilaM sarvasmin jagati svarUpayogyaM sarvaM samaM gRhyeta, avizeSAyugapadevetyarthaH / Adizabdena atidUratvakAlaviprakarSAdikaM dRSTAntaya (tatayA gRhNA) ti / chAdakAbhAvaH svarUpatassahakArI na tu prAptivirodhipratyanIkatayeti cenna; AlokAdiprAptivirodhicchatrAdinyAyasyAtrAnapAyAt / na ca yatrakvacicchAdakAbhAvassahakuryAt atiprasaGgAt ; kiM tu nayanArjavadeze / ayaM ca (ayaM niyamaH) prAptivirodhinivRttirUpatayeti yuktamutpazya ! rUpagrahaNasAmagrayAmeva pradIpAdi AnandadAyinI yojaka iti zaGkate-- sarvatreti / dRSTAntatayeti--yathA (dUratva)kAlaviprakarSAdessannikarSapratibandhakatvaM tadvirahasya tadApAdakatvaM ca nAsti(kintu) ayogyatvamAtreNa grahaNAgrahaNe i(grahaNamiti tayorniSphalatvaM tathetyarthaH / chAdakAbhAva iti-- vyavadhAyakAbhAva (ityarthaH) / prAptivirodhirUpaprAptayabhAvapratyanIkatayA prAptisaMpAdakatayA na prayojakaM kiM tu svayaM kAraNamityarthaH / AlokAdIti-anyatra klaptA(dRSTA)kArakalpanasyocitatvAditi bhAvaH / tannayAyamevopapAdayati-naca yatra kvaciditi / nanu SARVARTHA. 31 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH sthairye tadyogyabhAvo sarvArthasiddhiH cchAdakaM prabhApratighAtArtha dRSTam / unmIlitanimIlitacakSuSaH piTharakAvRtadIpaprabhAnyAyena pUrvaprasRtanayanaprabhAyA vinAzAdaMtikramAdvA grAhyagrahaNAbhAvaH / atra gRhItacchannamapi gRhyateti prasaGgArUDham / tadA samamiti pUrvamivetyarthaH / tacca kSaNabhaGgena yogyAyogyabhedakalpanayA parijihIrSataH sarvalokaprasiddhayanusAriNA svamatenottaramAha-sthairye iti / AnandadAyinI viSayaprAptayarthamindriyavRtteviSayadezavyApane sati nimIlitAkSasyApi viSayagrahaNaM syAt nirgatAyA vRttemsattvadviSayaprAptisattvAdityatrAha-unmIlitanimIliteti / piTharakaM-vaitasAdipAtravizeSaH / ati(prati)kramAdvetiviSayadezAtikramaNena tadA viSayaprAptayabhAvAdityarthaH / (idmbhyupgmyoktm)| yadvA-prAptipakSe gRhItacchannamapi gRhyateti prasaGgArUDhaM-prasaGgenApAditamapi tadA samaM-chAdakanaiSphalyapakSe'pi smN-ambukaacaadisthlvditi| prakArAntareNApyarthamAha-gRhItacchannamapIti / tathAca mUlasyAyamarthaH-no cet kAcAdInAmindriyapravezanayogyasaMsthAnavattvAbhAve tadvyavahitagrahaNavat piTharAdivyavahitamapi yogyaM nikhilaM gRhyeta chAdakAnAmapratibandhakatvAditi samamityarthaH / nanu gRhItasya piThara (sya) vyavadhAnaM nAstyeva tasya kSaNikatayA nAzAt ; tadanantarotpannaM ca pUrva (pUrvapUrva) smAdbhinnamiti tadayogyatvAdeva na gRhyata ityatrAha-tacca kSaNabhaGgeneti / tacca uktaprasaJjanamityarthaH ! tadyogyabhAva iti mUlam / tadyogyabhAvaH-indriyayogya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] unmIlitanimIlitacakSuSo grAhyAgrahaNe kSaNabhaGgasya sAdhanatAnirAsaH 483 tatvamuktAkalApaH na hi galati samA santatistvanmate'pi // 40 // sarvArthasiddhiH ayaM bhAvaH-chAdanadazAyAM pUrvagRhItasya svarUpayogyatvaM sthitaM naSTaM vA? Adhe kathaM na gRhyeta ? prAptera (napekSaNAt) prayojakatvAt / dvitIye nAzakaM na dRSTam / chAdakameva svarUpayogyatAnAzakamiti cenna; avyavahitadezasthairapyagraha (Na) prasaGgAt / yaM prati na vyavadhistaM prati yogyatA naSTeti cet ; chAdakApagame'pyagrahaprasaGgAt / tadapagamAtpunarutpadyata iti cet ; hanta; adRzyamAnAnantotpattinAzakalpanAt pratipuruSaniyatAnantayogyatAbhedakalpanAca baraM pradIpaprabhAnyAyena prAptivighAtakatayA chAdakasAphalyasvIkAraH / parapakSaNApi prasaGgasthairyamAha-sameti / apiranvArohayotakaH / kSaNabhaGgapakSe'pi AnandadAyinI (sya)bhAvaH-sattvaM vyavahitasthale'pItyarthaH / pratijJAmAtreNa nArthasiddhirityata Aha-ayaM bhAva iti / avyavahitadezasthairiti-chAdakena yogyatAyA nAzAditi bhAvaH / hanteti- chAdakasya kiJcidvighAtakatayA pratibandhakatvasya kalpane gauravaparihAreNa laghupakSa evAzrayituM yukta iti bhAvaH / kSaNabhaGgapakSe'pIdaM samAnam ; chAdakAntahitasya kSaNasya pUrvagRhItakSaNApekSayA bhinnatve'pi tasyAyogyatve samIpasthairantaritairapi na gRhyeta ; gRhyeta cet yogyatvAdantaritairapi gRhyeta / yadi pratipuruSaM yogyatAbhedaH kalpyate tadA prAptirvA lAghavAtkalpyatA. miti dhyeyam / parapakSeNeti-kSaNikapakSaNApItyarthaH- anvAroho' 31* Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH yogyakSaNAdayogyakSaNotpattau kAraNakSaNasya sarvairadRSTastattatsvarUpAtiriktazzaktibhedo vA sahakAribhedo vA kalpyaH / ubhayapi svamatabAdhakam / dRSTaM chAdakamevAyogyakSaNotpAdanasahakArIti cenna; apasiddhAntAt / chAdakasya kizcitkaratvAnapAyAt / toyAdivyavahite'pyagraha(Na)prasaGgAt / channasya ca sAdRzyatvaprasaGgAt / netrasanni(hitena)kRSTena pakSmakaratalAdinA davIyastaradivAkarakSaNotpatteratyantama (ratya) dbhutatvAca ; tasmAdasmaduktameva (chAdaka)sAphalyam / uktAtiprasaGgassAMkhyAdipakSe'pi samaH / yadi AnandadAyinI bhyupagamaH / yogyakSaNAditi-avyavadhAnasthale yogyakAraNakSaNasya yogyakSaNotpAdakatvasyaiva darzanAt vyavahitasthale zaktivailakSaNyaM kalpyamityarthaH / nanu tatra kSaNasvarUpameva heturastu na tadatiriktazaktikalpaneti cenna ; vaijAtyasyAvazyakalpyatvAt ; anyathA ghaTAdi(ghaTAdhAra)(anyAdhAra)kSaNasyAnya(syapaTAdi)kSaNotpAdakatApAtAt / svamatabAdhakamiti-svarUpAtiriktazaktibhedAGgIkAre dharmadharmibhAvabhedarahitasvamatabAdhaH / sahakAryaGgIkAre ca sahakAriNA sahakArye kiJcitkAra utpadyate na vetyAdivikalpane (lpite) na sahakArinirAsAt svamate tadbAdha ityarthaH / kecittu indriyANAM prAptikalpane gauravAditi svApAditamatasya bAdhakami (tyarthaH) tyAhuH / nanu kalpyatve gauravaM kiMtu dRSTamevAGgIkriyate ityAzaGkate-dRSTaM chAdakameveti / apasiddhAntamevopapAdayati -- chAdakasyeti / toyAdIti-tatrApi chAdakasahakAriNA yogyatAzUnya (syakSaNa) syotpatteriti bhAvaH / atyantamitikAraNAnAM kAryadezasannihitAnAmeva janakatvAt anyathA'tiprasaGgAditi bhAvaH / prAgupakSiptaM paroktaM prAptiprakAraM dUSayati-uktAtiprasaGga iti / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prAptiprakArAntaranirAsaH rasezvarapakSAnuvAdazca 485 ~~~~ sarvArthasiddhiH hyahaGkAravikArayozcakSuzzrotrayoryAvaddezasthaviSayagrAhitvaM dRSTaM tAvatpRthutvaM tattaccharIrotpattisamayasiddhaM ; tatrAdhiSThAnAdvahiravasthitAMzo vRttirityucyata iti tadA nimIlanAdyavasthAyAmapi grAhakatvaMprasaGgaH; prApteranapAyAt , atha pRthvagrA saMtatA'pi bahirvRttiH dIpaprabhAnyAyena vinazyati; ata eva channagrahaNAbhAva iti; tathAtve'pyekasyAdRzyamAnapRthutvANutvAdyanantAvasthA svato bhinnAbhinnavRttyaMzanAzaH tannAze'pi svarUpAvasthAnamityAdibahuvidhakalpanApAta iti / yattu kaizciducyate-niSkrAntamAtrameva cAkSuSaM tejaH bAhyena bahudezavyApinA candrasUryAdijyotiSA saMva AnandadAyinI atiprasaGgameva darzayati-tadA nimIlanA (litA) dyavasthAyAmiti / tathAtve'pIti - ekasyendriyasya viSayagrahaNakAle viSayadezavyApipRthutvAvasthA nimIlanakAle nAzAtmakasaMkocarUpANutvAvasthA ca adRzyamAne kalpye ityeko gauravadoSaH / bahirgatAMzasyAvayavinA samaM bhinnAbhinnatvAdvA bhinnAMza (bhinnAbhinnatvAtsvAMza) (bhinnAbhinnatvAtsvAbhinnAMza) nAze'pi tadabhinnendriyasvarUpasyAvasthAnaM cAtyantAdRzyamAnaM kalpyamityaparo doSaH / tathA (tadA)pi (vi) naSTAvasthasya ca cakSurunmIlanAnantaraM tAvadvyApinazcakSuSa utpattirityAdibahudoSa ityarthaH / yattu kaizciditi-rasezvarAdisi (zvarasi) ddhAntibhirityarthaH // niSkrAntaM cAkSuSaM tejo bAhyAlokena vardhitam / dUrAsannArthayornityaM gRhNAti yugapatkacit / / ityukteH / naiyAyikaikadezina ityapyAhuH / cAkSuSaM teja iti-cakSU Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH litaM tAvatprathimAnamavayavinamArabhate / tena ca saMbandhAdunmiSitasya dUrasthagrahaNam / dUrAsannayoyugapadhaNaM ca sidhyediti / tadayuktam ; niSkramaNakalpanasya gurutvAt / aniSkAntameva kinAvayavinamAra(bhate)bheta? aantrnisskrmnnvdvaahyprveshopptteH| api ca asmin pakSe tribhuvanavivaravyApinA tejasA saha cAkSuSatejassaMvalanAttena saMbaddhaM sarva yugapadbhAseta pazcAdbhAgAva(gAdi)sthitaM ca / atha ArjavAvasthAnamapekSaNIyamityucyeta; tadA asmadvyAptessiddhatvAt / anyathA darpaNataraGgAdisannidhAne svamukhAdigrahaNaM na syAt / kiJca nimIlitAkSasyApi prAniSThUthatana AnandadAyinI rUpaM teja iti vivakSitaM uta tatsaMbandhi ? iti vikalpamabhipretyAcaM dUSayati-niSkramaNeti / cAkSuSaM cakSureva / prajJAditvAt svArthiko'N pratyayaH / gauravamevopapAdayati-aniSkrAntameveti / taddezApraviSTasya kathaM tatrArambhakatvam ? ityatrAha--Antareti / antassthasya (vikArAvasthAzUnyasya) taddezAparityAgena niSkramaNakalpanAyAM niSkramaNaM vinA'pi bAhyadezapravezo'stu AntaradezaparityAgakalpane caandhtaapttirityrthH| nanu bhavatAM vRtteri (vivRttari)va cAkSuSatejaHprabhAyA nirga mane ko doSaH ? ityatrA (nirgamane doSa iti dvitIyaM pakSamAzaGkayA) haapiceti tadA asmadvyApteriti--tathAca asmaduktaprApterAvazyakatvA tanmatreNaiva grahaNopapattau(vA)bAhyatejasAsamAmavayavyantaraM na kalpyamityarthaH / asmaduktaprApterAvazyakatAmAha-anyatheti / Abhimukhyena tejo'ntarotpattAvapi nayanavRttInAM parAvRtya prAptayanabhyupagame svamu Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasezvarasiddhAntadUSaNaM svoktanigamanaM ca 487 sarvArthasiddhiH yanamahassaMbhavabAhyAlokAnuvRttyA dRzyadarzanAnuvRttissyAt / ataH prAguktaprakAraiva prAptiriti // 40 // cakSurAdeH prApyakAritvam bhavatu cakSuSastejasApyAyitatvAt maNiprabhAnyAyena kAcidRttiH; zrotrasya tu AkAzApyAyitasya sA kathamityatrAha __ AnandadAyinI khavyApitvAbhAvAdabhyupetatejasA mukhagrahaNaM na syAditi mAvaH / nanvAbhimukhyenotpannasyApi darpaNAdisannidhau parAvRttirastviti cet na ; tathAtve nayanavRttyaivopapattau atiriktakalpane gauravaprasaGgAt / naca dUrAsannArthayugapadhaNA(ya)thaM tadabhyupagamaH ! tathA'pyavayavyantaraM vinA svanayanatejassaMvalitabAhyatejasa eva grAhakatvakalpanopapatteH / kiM cAndhakArasthapuruSeNa yojanadUrasthAlokamadhyavArtiparvatAdikaM madhye ca samIpasthitAlokamadhyasthamapi vastu yugapadeva gRhyate / naca dUrAsannapadArthavyApi kiMcittejo'ntaraM janyate ! madhye'ndhakArasthale bAhyAlokAbhAvAt / krameNa dUrAsannayostejasoIyorutpattau Rmikatvena yaugapadyagraho na syAt / tatra cet jhADityAdinA samarthanaM tadA nayanavRtterevopapattiriti bhAvaH // 40 // // cakSurAdeH prApyakAritvam // atraapyaakssepsNgtimaah--bhvtviti| AkAzApyAyitasyeti Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya wwwwwwwwwww tatvamuktAkalApaH zabdaM gRhNAti dUrAbhyuditamapi bahissantatA zrotravRttiH sarvArthasiddhiH zabdamiti / vikAridravyasya tAvat svarUpata ApyAyakadvArA vA tatra tatra vRttiraviruddhA / nacAnupalambhavirodhaH; yogya ! tvAbhavAt / anyathA sveSTamapi bhajyeta / tavApi hi buddhisaMtatezzarIrAntaragamanamAlokAdigamanaM ca dRSTaM kalpyaM vA? nAdyaH; azakyatvAdanabhyupagamAcca / na dvitIyaH; tadvadatrApi kalpanopapatteH / na hi tatra gatiH prAptirvA kalpyatekiM tu tatratatrotpattimAtramiti cet ; tathA'trApi tvayA kalpyaM avizeSAt / naca zabdAtmakAH pudgalAH zravaNadezamAyAtAH dRzyanta iti yuktam ! zabdasya rUpAdivadguNatvopapatteH pudgalatvAyogAt / AnandadAyinI AkAzasya nityatayA vRttya (zasyaprabhA) bhAvAditi bhAvaH / vikAridravyasyeti-kAryatvAvRttissyAditi (prabhAyA abhAve'pi pariNAmavizeSasyApi virodhAditi) bhaavH| anyatheti--- bauddhapUrvapakSyanusAreNedamiti (bauddho'trapUrvavAdIti) bhAvaH / iSTabhaGgamevAha-buddhisaMtateriti / azakyatvAditi-- darzanAyogyatvAdityarthaH / jainamatAnusAreNa zaGkate--- naceti / pUrayanti galanti ceti pRthivyAdi (dravyANi pudgalaH) paramANurUpaM dravyaM pudgalazabdArthaH / zabdo'pi paramANvAtmakadravyapuJjamiti zabdasyaiva gatimattayA zrotradezagamanasaMbhavAt na vRttiH kalpyeti Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] zrotravRttikalpanopapattiH jainanaiyAyikamatayornirAsazca 489 tatvamuktAkalApaH digbhedAsannatAdigrahaNamapi tadA tatra tatsannidhAnAt / . sarvArthasiddhiH nApi zabdasyaivAgamanam ! bAkindriyagrAhyatayA zrutyAdibhizca rUpAderivAdravyasya kriyAnupapatteH / na ca zabdasya tadyaJjakasya vA vIcItaraGgakalpanA! atyantagauravAt / na ca vyAptaM zrotram ! yugapatsArvatrikazabdopalambhaprasaGgAt / na ca pratiniyataiH pradezaizzaktam ! niyAmakAbhAvAt / zrotrasamavAyena zabdo gRhyata iti pakSastu indriyANAmabhautikatvasthApanayA'pAstaH / ato yathopalambhaM tattajantuSu svavRttyA tAvaddezavyAptaM zrotraM tattaddeze zabda gRhNAtIti / evamanabhyupagame doSamabhipretyAha-digbhadeti / yadi zrotravRttiH tatratatra na syAt kathaM tadviziSTazzabdo gRhyate ? AnandadAyinI bhAvaH / na ca zabdasya pudgalatvamastvityAzaGkayAha-nApIta zabdo guNaH bAhye (auke)ndriyagrAhyajAtimattvAt rUpAdivat ityanumAna praSTavyam / Adizabdena purANAdigrahaH / na ca zabdasyeti-vIcItaraGgavadupapattikalpanetyarthaH / nanu zrotrasya vyApakasyaivotpattikalpanAstvityatrAhanaceti / na ca pratiniyatairiti-kadAcitkutracit zabdagraha iti nAnAdezavyavasthayA zabdagrahAt niyatapradezazaktikalpanamityarthaH / anyathA dUrasthazabdasyAgrahaNena tatra deze zaktayabhAve tatra gate'pi zabdagraho na syAditi bhAvaH / zrotrasamavAyeneti-vaizeSikapakSa ityarthaH / bhUta Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH ityeke'nye tu dUrAntikagatajanatAzabdadhIkAla sarvArthasiddhiH na hyatra prAcyAdipratiniyataM liGgaM dRzyate ! nApi dUrAsannatvaniyatam ! atazzabdasvarUpa iva tadutpattidezavizeSeSvapi zrotravRttezzAktaH kAryakalpyA / AsattitAratamyAnurodhena vizadAvizadAvabhAsazca cakSurvRttinayena netavyaH / atra pakSAntaraM sthApayituM sAMkhyAnusAriNAM pakSo'yamiti nigamayati-ityeke iti / buddhyantarAnuguNamatAntaramAha-anye tviti / dUrasthaH tADyamAnabheryA daza (dUrasthatADyamAnabheryAdidarzI) koNAbhighAtAtpazcAt vilambana zabdaM zRNoti vAdakAstadAsannAzcAvilambitam / tadetat gandhAzrayadravyavisarpanyAyamantareNa kathaM syAt ? ata evAnuvAta . AnandadAyinI guNasya zabdasyAhaGkArikeNendriyeNa samavAyAyogAdityarthaH / zrotreNAgrahaNe'pyanumAnAttadgaha ityatrAha ---na hyatreti / dUrAsannatvaniyataM-- dUrAsannatvavyAptam / nanu zrotrasya vRttyaGgIkAre'pi dezagrahaNAsAmarthyAt kathaM taktaddezaviziSTazabdagrahaH ? ityatrAha-ata iti / prakArAntareNa tadviziSTapratItyanirvAhAditi bhAvaH / nanu tattacchabdadezavyApivRttisvIkAre dUrAsannayoH zabdagrahatAratamyAnupapattirityatrAha -AsattitAratamyAnurodheneti / grAhyazabdApekSayA grAhakapuruSasyeti zeSaH / buddhayantaraM--dUrAsannayoHkrameNa buddhirityarthaH / buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthastADyamAneti / gandhAzrayeti-tathAca zabdAzrayadravyasya zravaNadezavisarpaH kalpayata iti bhAvaH / ata eveti-atidUro'pyanuvAte Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vRttidvArA zrotravyAptipakSaH svArasikaM pakSAntaraM ca 491 tatvamuktAkalApaH bhedAt zrotrAyAtasya tasya grahaM sarvArthasiddhiH prativAtayoratidUrAnatidUraM ca zabdo gRhyate / bahirantargRhagatAnAM ca dUrasthazabdagrahaNe sphuTAsphuTadhIzca / ataH zrotrapradezAyAtabhUtadharmasya zabdasya grahaNam / tasyacAyAtatvamAzrayadvArakam / 'zabdagandhasUryAlokaratnaprabhAdayo dharmyativartino gatimantazca' iti AtmAsaddhivAkye zabdazabdo gandhazabdavadAzrayalakSakaH // guhAsaudhAdisaMkSobhaH pratizabdazca jRmbhate / nissANAdipraNAdena tadetatpakSasaMgatam // AnandadAyinI zabdo gRhyate prativAte anatidUra eva gRhyata ityarthaH / bhUtadharmasyetizabdasya dravyatvaM ye'bhyupagacchanti tanmatamasaMgatAmiti bhAvaH / nanu tasyAdravyatve kathamAgamanamityatrAha -- tasyaceti / siddhAntavirodhaM pariharati- zabdagandheti / gandhasya guNatvaM sarvasiddhamiti bhAvaH / zabdazabda iti--nanu guNatve dharmyativartina iti virodha iti cenna; dharmizabdena samudAyasyAbhidhAnAt tadekadezarUpAzrayadvArA tadativartitvaM sambhavatIti (samudAyarUpadharmyativartitvasya vivakSitatvAditi) bhAvaH / nanu AzrayadvArA zabdasya karNa (anya) dezAgamanaM kimarthaM kalpyate ? tAvadvyApI zabda eva prathamamutpadyatAmityatrAha -guhAsaudhAdIti / zabdasya tAvaddezavyApina utpattau guhAsaudhaprAkArAdInAma (rAdiSva) bhighAtarUpasaMkSobhA(bhAbhAvAt )t pratizabdonopapadyate zabdAzrayadravyasyAgamanapakSe tu tIvratarazabdAzrayadravyAbhighAtena guhAdau pratizabda Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH anumitimapyAhurasmin digAdeH // 41 // sarvArthasiddhiH [jaDadravya nanvevaM digAdiviziSTopalambhaH kathamityatrAha - anumitimiti / Adizabdena dRrAsannatvagrahaH dRSTAntapradarzanaM ca / / yathA mayUravINAdezzabdo'yamiti gRhyate / tathA prAcyAdijAto'yamiti liGgAttathAvidhAt / / tatra yadyapi zabdasya vizeSaH ko'pi durvacaH / tathA'pi viditastaistaiH liGgaM syAtsaMmateSviva // nanvimau dvAvapi pakSau hAThikau pUrvatra digAdiSu zrotrasya zaktikalpanAgauravAt uttaratra durvacaliGgadarzana klRpteriti ; hanta ! evaM vadan kiM zabdagrahe digAdigrahaNameva nAstIti manyate ? AnandadAyinI ( utpadyata ityarthaH) ssambhavatIti bhAvaH / nanvasmin pakSe'pi tattaddezaviziSTazabdagraho na syAdityAzaGkate - nanviti / nanu asminpakSe mayUravINAdizabdavizeSagrahe'pi sAmarthyaM zrotrasya kalpyatAm tathAca nAyaM dRSTAntaH ; anyathA tatra tattatpratiniyatavizeSasyAbhAvAdAnumAnikatvAnupapatterityatrAha--yadyapIti / vizeSasya zabde (durvacatve'pi ) durabhilapatve'pi taistaiH puruSairviditonubhavasiddhassaMmateSviva -- ikSukSIrAdimAdhuryeSviva vizeSo liGgaM bhavatvityarthaH; anyathA ikSukSIrAdimAdhuryeSvapi vizeSo na syAditi bhAvaH / hAThikau - haThAtsiddhau -- ApAtasiddhAviti yAvat / adhyAtmAditvATThaJ / nanu zabdagrAha Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dvitIyapakSedigAdigrahaNopapattiH pakSadvayAkSepaparihArau mImAMsakanirAsazca 493 sarvArthasiddhiH sadapi vA niSkAraNakam ? sakAraNamapi vA kAraNAntarasiddhamiti ? nAdyaH; sarvalokAvirodhAt / sAmagrIvaikalyAttu kdaaciddigaadirhitdhiiH| na dvitIyaH; AgantorahetukatvavirodhAt / na tRtIyaH; AgamAderatrAsaMbhavAt / bhrAntyA digAdidhIriti cenna, pratipuruSaniyatadigadhyAsahetubhUtadharmavizeSagrahAbhAvAt ; bhAve vA tata eva tattadanumAnopapatteH / tadvadeva ca digAderapyupalambhopapatteH / na cAbAdhitAMze bhrAntiklaptiryuktA! ataH pratyakSato'numAnato vA'tra digAdigraha ityanyatarapakSo'natikramaNIyaH / zabdasya AnandadAyinI kasya digAdigrAhakatve kadAcidayaM (grAhakeSvayaM) zabdaH kutratya iti sandeho na syAt ityatrAha--sAmagrIti / doSAdinA liGgAdipratisandhAnAdi sahakArivaikalyAditi bhAvaH / AgantoH--kAryasyetyarthaH / AgamAdiH-tadbodhakazrutyAdiH / bhrAntyeti-zrAntiH-doSaH tenetyrthH| yadvA (kecittu) dvidroNena dhAnyaM krINAti paJcakena pazUn ityAdivat prakRtyAditvAtsvArthe tRtIyA / tathAca digaadidhiintirityrthH(ityaahuH)| pratiniyateti--sAdRzyajJAnasyAdhyAsakAraNatvAditi bhAvaH / tadvadevetipratiniyatadharmavacchotreNaiva zabdagatapratiniyatadharmavaddigAdigrahaNopapatterityarthaH / etacca prathamapakSAnusAreNa ; kiJca bAdhakAmAvAdapi na bhrAntirityAha-nacAbAdhiteti / nanu zabdo nityo vibhuH zrotreNa sarvadA sambaddha eva / yadvA vibhvAzritatvAdapi zrotreNa sambaddha eva ; tathAca tadgrahArthaM zrotravRtizabdAgamanakalpanA'narthiketyatrAha-zabdasyeti // 41 // zrotravRttizabdAzrayAgamanapakSau. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH pratyakSaM vyoma nIlaM nabha iti hi matizcakSuSaivA sarvArthasiddhiH nityavibhutvAttadAzritatvAdvA zrotreNa nityasaMbandha iti vAdastu adravyasare nirasiSyate // 41 // zrotravRtti zabdAzrayAgamanapakSI indriyacintAnantaraM bhUtacintAprAptau prathamamAkAze cArvAkairapi saMmantavyaM pramANavizeSa puraskaroti-pratyakSAmiti / kathamityatrAha-nIlamiti / dhUmrAderupalakSaNametat / AropitaM nabhasi talatvAdivanmalinatvAdikamiti cet ; asAvAropazcAkSuSo'nyo vA? Aye adhiSThAnamapi cAkSuSameSTavyam / anyathAtiprasaGgAt / dvitIyastvasaMbhavI nimIlitAkSasya tAdRzAropAdRSTeH / ata eva AnandadAyinI avasarasaMgatiM darzayati-indriyeti / bhUtotpattikrame AkAzasya prAthamyAt (prAdhAnyAdAkAzasya) tannirUpaNe kartavye tatra nirUpaNasya lakSaNapramANAdhInatvAt dharmisAdhakaM pramANamAhetyarthaH / cArvAkairapItitasya pratyakSamAtra(kSetra) pramANavAditvAditi bhAvaH / talatvaM(kaThina)kAryadezatvam / anyatheti--adhiSThAnasya cAkSuSatvAbhAve'pi cAkSuSarUpAdyArope hyA(ropaA)tmAdAvapi tathA''ropaprasaGgAditi bhAvaH / asaMbhavIti--- cakSurvyApAranirapekSo na sambhavatItyarthaH / tadavopapAdayati-nimIliteti / ata eveti-acAkSuSe cAkSuSAropAsambhavAdityarthaH / kiJca nIladhiyo Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nabhonelyasya cAkSutvaM nalyAropAdivAdanirAsazca 495 tatvamuktAkalApaH smadAdeH sarvArthasiddhiH anumite nabhAsa nailyAropa iti nirastam / naca nIlaM nabha iti dhIreva nAsti! vizvavisaMvAdAt / nApyasAvacAkSuSaH / asmadAdicakSuApArAnuvidhAnAt / nabhasi vitatAnAM pArthivAvayavAnAM kRSNaguNamAtraM cakSuSA gRhyate iti cenna; nIlaM nabha iti dharmiparyantabuddheH / guNiliGgatvAcAtra nIlAdizabdAnAm / etena nIlarUpasmRtipramoSoyamiti pakSo'pi nirstH| (nanu) nabhasi svato nailyAbhAvAt paJcIkRte'pyasmin nailyasya pArthivAMzamAtraniSTha. tvAt tasminnevAMze syAdasau cAkSuSadhIH? maivam ; tasya nabhazzabdArthatvAyogAt / nIlapaTanyAyasya cAtra grAhyatvAt / bAlAtapasaMnidhau AnandadAyinI guNamAtraviSayatve tadadhInavyavahArasyApi tanmAtraviSayatvAnnIlazabdasya nailyamAtraviSayasya naliM nabha iti klIbatA na syAdityAha--guNiliGgatvAcceti / eteneti-dharmiparyantadhI(ntatva) darzanAt guNiliGgatvAcca nIlAdizabdAnAmityanenetyarthaH / 'smRtipramoSaH-tattAnavagAhismRtiH / nanu tarhi svato'pi nIlarUpasya virahAt kathaM nIlaM nabha iti pratItissyAt ityatrAha-nIlapaTanyAyasyeti / svato'bhAve'pi pArthivasambandhAtathA dhIrityarthaH / nanu rUpazUnyasya kathamanyarUpasambandhenA'pi caakssussruupaaropaadhisstthaantvmtiprsnggaaditytraah-baalaatpeti| AtiprasaGgastvanubhavabalAdvArya iti bhAvaH / nanvatrAnya eva nabhazzabdArtha ityatrAha Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH aruNaM nabha ityAdibuddheH / tatrApyaruNAtapagrahaNamAtramiti cet ; kastarhi tatra nabhazzabdArthaH? na hyanekArtho'yaM zabdaH, anuvRttamanatiprasAGga ca nimittaM durlabham / pRthivyUrdhvatvAdestathAtvAbhAvAt / candrikAdivizeSAnAdareNa viralAvasthitadravyamAnaM nabha iti cenna; viyati viralA candriketyAdipRthagvyapadezAt vairalyadarzanamapi nabha pratyakSatAmantareNa na ghaTate / tattanmadhyapradezAnAM taistairaspRSTatA hi virltaa| tathAca madhyadezabhUtaM nabhaH pratyakSam / parasparAsaMyogamAtraM vairalyamiti cenna bhinnakAleSu guNAdiSu ca viraladhIprasaGgAt / vartamAnAnAmAsannadezasthAnAM dravyANAmasaMyogo viralateti cenna; candrikAdiSvasaMyuktatejaHkaNAnAmAsannadezatayA nabhasa eva grAhyatvAt / viralaviralatarAdi buddhau AnandadAyinI na hyanekArtho'yamiti / nanvekapravRttinimittatve na nAnArthatvadoSa ityatrAhaanuvRttamiti / pRthivyUrdhvatvAderiti / pakSitaraNyAdigatatvenAtiprasaktasya pravRttinimittatvAyogAdityarthaH / nanu viralasaMsthAnazcandrikAvayavasaGgho nabhazzabdArthaH / viyati viralA candriketi pratItistu vane vRkSapratItinyAyena syAdityatrAha-vairalyadarzanamapIti / vairalyasyaiva nabhazzabdArthaparyavasAnAditi bhAvaH / nanu saMyogAbhAva eva vairalyamiti na (bhAvarUpa) nabhassApekSatvamiti zaGkate-paraspareti / bhinnakAleSviti / tatra saMyogAbhAvasya sattvAditi bhAvaH / candrikAdiSvapi tatrAsannadezaH pRthivyAdirna bhavatIti nabha eva / dezassyAditi bhAvaH / nanvastu dezastatra nabhaH ; tathA'pi tadgaho mAstvityatrAha-viralaviralatareti / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] viralAvasthitadravyAdernabhastvanirAsaH, nabhasi cAkSuSopalambhAntarakathanaM ca 497 tatvamuktAkalApaH kUpo'sau randhrametat patati khaga ihetyAdidhIzcAtra mAnam / sarvArthasiddhiH asaMyogAvizeSe madhyadezAlpatvabhUyastvagrahaNamantareNa kA gatiH ? dUradUratarAdisthitiriti cet ; tathApi dUrAsannadezatayA namaH pratyakSameva / dizastatra dezatvaM syAditi cetra ; upAdhyatirekaNyAmapi tasyAM pratyakSatvasya nabhassamAnacarcatvAt / dIrpaNa hasvena ca spraSTuM yogyatvameva dUratvamAsannatvaM ca ; ato nAtra pradezabuddhayapekSeti cennaH tayostattatsvarUpatve'tiprasaGgAt / atireke tu dezavizeSasthityupalambhamantareNa tdaasddheH| atra cAkSuSamevopalambhAntaramapyudAharaMti-kUpo'sAviti / kUparandhrAdayo hi . AnandadAyinI abhAve bhUyastvAlpatvarUpataratamabhAvAnAM svato'saMbhavAditi bhAvaH / nanu saMyogarahitAvayavAnAM dUradUratarAdisthitireva saMyogAbhAve tAratamyamiti zaGkate--dUradUratarAdIti / nanu digeva tatra dezaH syAdityAzaGkatediza iti / tatra kiM digupAdhireva dezassyAt uta tadatiriktA digiti vikalpamabhipretya tatrAdye viyati candrAtapAdivairalye pRthivyAdInAmupAdhInAmasaMbhavAdigupAdhidezo na saMbhavatIti matvA dvitIyaM dUSayatiupAdhyatirekiNyAmiti / rUpazUnyatayA samAnanyAyatvAdityarthaH / dIrgheNeti-daNDAdinetyarthaH / tayoriti--tathAca dezavizeSajJAnapUrvakapratItyA tadatiriktatadyogyatvena kimiti bhAvaH / nanvAvaraNA SARVARTHA. 32 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH AdhAro'trAtapAdiryadi bhavati kathaM tasya ceheti bodhaH 1 tasyAMzaizcet trayaNau tacchithilagati sarvArthasiddhiH tattaddezavizeSatayA sarvalokapratyakSasiddhAH / AvaraNAbhAvamAtraM tu nirasiSyate / patatriNazca patanadezatayA nabhaH pratyakSayAmaH / tatra ihapratyayasyAnyathAsiddhimAzaGkate - AdhAra iti / iheti pratIyamAnatvamAtramihAdhAratvam / pariharati - kathamiti / iha nabhasyAtapAdiriti vyatirekanirdezAt nAtapAdirihazabdArthassyAditi bhAvaH / atrodayanAdyuktamAzaGkate -- tasyAMzairiti / AtapAdyaMzAMstadAdhArIkRtyetyarthaH / dUSayati -- yaNAviti / paraiH tryaNukAnAM apratyakSavyaNu kAzritatatvasvIkArAt aMzairihapratItinirvAhastatra kuNThita ityarthaH / mabhRtsvAMzaitryaNukAnAmiheti dhIH, tryaNukasamudAyamiti nirdizya pratyekaM tadAdheyatayopacaryatAmityatra kliSTa AnandadAyinI bhAvamAtratvAdrandhrasya na tatpratyakSasAdhakamityatrAha - - AvaraNAbhAvamAtramiti / patanadezatayeti --- iha vihagaH patatIti patanAdhAratayetyarthaH / nanvAtapAdeH kathamAdhAratvam? vairalyAt; anyathA tatra kSiptapASANAdeH patanAbhAvaprasaGgAt ityatrAha -- iheti / kuNThita iti - dvyaNukAnAmiheti pratyakSaviSayatvAsaMbhavAditi bhAvaH / dvyaNukasamudAyAtapAdiSvAkAzavyavahArAdarzanAt pratyuta bhedavyavahArAt tatra vizeSasyAdRSTacaratvAt Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AtapatadaMzAdInAM nabhastvanirAsaH, parAbhimatAkAzApratyakSatvasAdhanaprakArazca 499 tatvamuktAkalApaH na ca vyomavAgAtapAdau // 42 // rUpaspazojjhitatvAnna bhavati gaganaM darzanasparzanArha ghrANazrotre rasajJA'pyavagamayati na dravyaM ; sarvArthasiddhiH gatau lokavyavahAraM pratipakSayati-na ceti / iha nabhasi vyaNukaM iha vyomnayAtapaH ityAdivyavahAre vyaNukatatsamudAyAdivyatirikte kutracinnabhaHparyAyANAM prayogaH prasiddhaH sarvalokapratItivyavahArollaGghanaM tu sarvasaMkSobhakaM sAhasamiti bhAvaH / cazzaGkAbotakaH avadhAraNArtho vA // 42 // AkAzasya pratyakSatve (paroktaM) bAdhaM (dhaka) zaGkaterUpeti / nabho na cAkSuSaM rUpazUnyadravyatvAt ; nApi spArzanaM sparzazUnyadravyatvAt ; iti hetudvyvibhaagH| anyeSAM tu bAhyendriyANAmatrAsambhavamAha-ghrANeti / ghrANAdIni hi svavedya AnandadAyinI dRSTavilakSaNAtapAdikalpane tasyaivAkAzatvamityAha-iha nabhasIti / anyathA ghaTAdikamapi paTAdidhIgocara iti sAhasena sarva (loka) vyavasthocchedaprasaGga iti prativyavahArau nAtilayAvityAha--sarvalokapratItIti // 42 // ____ AkSepasaMgatimAha-AkAzasyeti / nabho na cAkSuSamiti / laukikacAkSuSadhIviSayo netyarthaH / rUpeti-ghaTarUpAdau vyabhicAra 32* Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH anyattvabAhyam / tasmAnAdhyakSavedyaM viyaditi yadi : na; pratyayasyAparokSyAt sarvArthasiddhiH guNAzrayamapi nAvagamayanti ; kiM punadravyAntaramiti bhAvaH / mAnasapratyakSamiha dUranirastamityAha anyditi| tuzabdotrAtyantAsambhavaparaH / abAhyam-AtmataddharmavyatirikteSu na svAtanyeNa pravartata ityarthaH / saGkalitamAha-tasmAditi / asmadAdIti vizeSaNIyam / codyasya dattottaratvAbhiprAyeNa prativakti-neti / abhipretaM vyanakti-pratyasyeti / ayaM bhAvaHna rUpAdivirahAcAkSuSatvAdihAniH rUpAdipratyakSa(tva)vat yathAdarzanaM vyavasthopapatteH / pratiprayogazca-vigItaM asmadAdi AnandadAyinI vAraNAya vizeSaNavizeSye / evamuttaratrApi draSTavyam / mano na bAhyagrAhaka bhavatItyabhiprAyeNAha-~~-abAhyamiti / nanu manasaH sarvajJAnahetutvAt kathaM na bAhyagrAhakatvamityatrAha-svAtantrayeNeti / indriyAntarAdisahakAritAM vinetyarthaH / saMkalitamiti--saMgRhIta(martha)mityarthaH / yogipratyakSavedyatvAdvAdha ityatrAha---asmadAdIti / nanu pratyayasyAparokSyamasiddhaH indriyagrAhyatvasaMdehe hi tasyApi saMdeha eveti cet ; tatrAha-- ayaM bhAva iti / vigItamiti--yogibAhyendriyagrAhyatvena (hyatvamAdAya) siddhasAdhanavAraNAyAsmadAdIti / antarindriyagrAhyatvamAdAya siddhasAdhana Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nabhaso'tyakSatvasAdhanakhaNDanam, pratiprayogeNa bahirindriyagrAhyatvasAdhanaM ca 501 sarvArthasiddhiH bAhyendriyagrAhyaM bAhyatve sati asmadAdyaparokSadhIviSayatvAt avigItavat / nAtra heturasiddhaH parizeSaprApteH / na tAvadatrAgamikI nabhaHpratItiH ; tadanabhijJAnAmapi sambhavAt / nApyAnumAnikI; siddhe'pi tadanumAne anadhigatatAdRzAnumAnAnAM nabhaHpratIteH / tadevamAkAzasyA (trA) numAnAdiviSayatvAyogAt AbAlapaNDitamanubhUyamAnatvAcca tadbuddhiraparokSeti siddham / nanu asiddhasya siddhasya vA nabhasaH pratyakSatvasAdhanam ? nAdyaH ; anumAnakathAbAhyatvAt / na dvitIyaH anumAnatastatsiddhestvadanabhyupagamAt / pratyakSatastatsiddherasmadanabhyupagamAditi / maivam ubhayasaMmatAdAgamato'pi tatsi (yeta ) ddheH / AstAmAgamaH ; pRthivyAdyatiriktasya nabhaHpratItiviSayasya kasyacidubhayasaMmatyA pakSIkAropaAnandadAyinI vAraNAya bAhyeti / hetAvapyAtmAdau vyabhicAravAraNAya bAhyatveti / paramANau vyabhicAravAraNAya asmadAdIti / pArizeSyamevopapAdayati-na tAvadityAdinA / namaH pratItiraparokSA smRtyanumitizAbdAnyatve sati pratItitvAt saMpratipannavat iti parizeSAnumAnaM draSTavyam / nanu nabhaHpratItisiddhau tasyAH pArizeSyAdAparokSyaM sidhyet ta ( deva nAsti ) syA evAsiddhiH, ityatrAha - AbAleti / nanu nabhaso bahirindriya (bahiH) pratyakSatvasAdhanaM na saMbhabhavatI (vati AzrayAsiddheri) tyAzaGkate - nanviti / AbAlapaNDitamanubhUyamAnatvAcceti nabhassi (saMbhavAtsi) ddheruktatvAdiyaM zaGkA na yuktA, tathA'pi tatsiddhi ( pramANa ) nirUpaNe ubhayasiddha(saMmata) pramANasiddhatvAbhAvAdAzrayAsiddhiri (ddhimAzaGkata i) ti draSTavyam / AstAmiti / ubhayasaMmatAsiddhimattvaM pakSatAprayojakam ; na tu ubhayasaMmatapramANasiddhatva Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya . sarvArthasiddhiH patteH; anyathA kathama(nya)tra tvaduktamapratyakSatvAnumAnaM jIvet / sarvalokapratyakSaviruddhaM ca tat / tathA'pi tatsvIkAre buddhivyatiriktatayA bAhyArthassarvopyapratyakSa iti vadan sautrAntika eva samarthassyAt / tadevaM nIrUpasyApi nabhasazcAkSuSatvaM nirvyAghAtam / bhASye tvasya paJcIkaraNena rUpavattayA cAkSuSatvAvirodhavacanaM AnandadAyinI mapi, gauravAditi bhAvaH / prtibndimaah--anytheti| nanvevamapi ma(ta)duktAnumAnena pratiruddhatvAt pratyakSatvasiddhirapi na syAdityatrAhasarvaloketi / tathAca tvaduktasya bAdhitatvena nyUnabalatvAnna pratipakSateti bhAvaH / nanu zvaityAnumAnAtpItapratyakSabAdhavat sarveSAmAkAzapratItereva bAdho'stvityatrAha-tathA'pIti / doSamUlatvanirNayAt pItapratyakSaM nyUnabalam , iha tu na tathA ; tathA'pi bAdhoktau sautrAntikapakSa evAGgIkartuM zakya ityarthaH / nanu nabhaso rUpavattvaM bhASya uktaM; kathamatra nIrUpatvaM siddhaM kRtvA pratyakSatvasAdhanam ; apasiddhAntAt ityatrAha-- bhASya iti / nanu kathaM tasya vaibhavatvamuktam ; paJcIkaraNena rUpavattvAt ? iti cet ; atroktaM kaizcit-'na cakSuSA sanmAtraM gRhyate; tasya rUparUpirUpaikArthasamavetapadArthagrAhitvAt' iti bhASye sAkSAdrUpAzrayasyaiva pratyakSatvapratIteH ; anyathA saMyuktAzrayatvAdisaMbandhena sanmAtra. syApi rUpavattvAt tadbhASyAnusArAdvaibhavatvamiti / anyetu - vaibhavAtsyAdityasya yuktivaibhavAdityarthaH / na ca saMyuktAzrayatvasaMbandhena rUpavato Ahe AtmAderapi grahaprasaGgaH; paJcIkaraNasaMbandhena tadvattvasya prayojakatvAt / yadvA-paJcIkRtabhUtavya(sR)STyAdInAmeva(vA)tatsaMbandhena tadvattvaprayojakatvam / ata evAnyarUpamAdAya zaGkhasya pItapratyakSaviSayatvam / na ca Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]nabhasobahirindriyagrAhyatvAsaMbhavazaGkAparihAraH,bhASyoktanabhorUpavattvanirvAhazca 503 tatvamuktAkalApaH paJcIkAreNa nailyaM paTamalinimavadbhASitaM vopkuryaat|| sarvArthasiddhiH vaibhavAtsyAt / yathA rUparUpirUpasamavetarUpaikArthasamavetAnAM cAkSuSatvamaviziSTamaGgIkriyate tathA rUpidravyasaMvalitasyApi kvacitsyAt / na cAtiprasaGgaH; samacarcatvAt / na hi rUpidravyaM rUpaikArthasamavetaM vA sarva cakSurgrAhyam ! yogyatAniyamasya durlaGghatvAditi; tadetadabhipretyAha-paJcIkAreNeti // 43 // AkAzasya pratyakSatvam. AnandadAyinI vAyorapi cAkSuSatvaprasaGgaH ; tanniSTharUpasyAnudbhUtatvAt / uddhRtarUpavata eva pratyakSatvAt / nacaivamapi 'adyajAtasya cakSurapi na hyarUpaM vAyu gRhNAti' iti prameyasaMgrahe rUpAbhAvavacanAdvirodhaH; tasyodbhUtarUpAbhAvavatparatvAdityAhuH / nanu rUpazUnyasyAnyarUpamAdAya cAkSuSatve'tiprasaGga ityatrAha-yatheti / rUpasamavetaM rUpatvAdi / ruupaikaarthsmvetN-primaannaadi| samAnacarcatvamevAha-na hIti / yadyanyarUpasaMvalitasya kasyacit bAhyapratyakSatvamApAdyate tadA rUpaikArthasamavAyAtparimANAdezvAkSuSatvavat rasagurutvAderapi cAkSuSatvaM syAdityatiprasaGgApAdanaM samAnam , tatsamAdhAna ca samAnamityarthaH / yogyatAniyamasya --pratyakSayogyatAniyamasya / durlaGghatvAt-ubhayAbhyupeyatvAt / / 43 // AkAzasya pratyakSatvam. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH zabdasyAdhArabhUtaM kathamapi gaganaM zakyate nAnusarvArthasiddhiH athAkAzasyanumAnatassiddhiM nirAkaroti--- zabdasyeti / zabdaH kvacidAzritaH guNatvAdityetAvatA tAvanna pRthivyAdyatiriktazabdAzrayasiddhiH; sarvasya kiJcidbhAvAt / parizeSahetUnAM tu 'vipakSe bAdhakAbhAvAt / na hi zabdasya pRthivyAdyAzritatve kiJcidaniSTaM syAt / puSpAdigandha itivat bheryAdizabda iti sarvalokabuddhayanuvidhAne kalpanA ca laghvI / zabdo vibhuguNo na bhavati bAhyendriyagrAhyaguNatvAditi viparItaparizeSasyApi suzakatvAt / sparzo na pRthivyAdidharmaH nIrUpendriyagrAhyatvAdityA AnandadAyinI 1 prAsaGgikI saGgatimAha - AkAzasyeti / sarvasya kiMJcidbhAvAditi / zabdaH kvacidAzrita ityatra kiMzabdArthatvAdityarthaH / parizeSeti / zabdaH pRthivyAdyAzrito na bhavati zrotragrAhyaguNatvAt ityAdiparizeSANAmityarthaH / vipakSe bAdhakAbhAvamevAha na hIti / pRthivyAdyanAzritatvasAdhane sarvalokapratItimapyAha----puSpAdIti / tathAca lokapratItibAdhakalpanAbhAvAllAghavaM cetyarthaH / parizeSAnumAne pratipakSamapyAha - zabda iti / jJAne vyabhicAravAraNAya bAhyeti, guNatvAditi jAtau vyabhicAravAraNAyeti prayojanaM draSTavyam / AbhAsayogakSematAmapyAha - sparza iti / rUpAdau vyabhicAravAraNAya nIrUpeti / nIrUpa ( parAmarza) zabdAtmAdigrAhya tayA vyabhicAravAraNAyendriyeti / nanu manasA AtmaniSThasattA (dravyatvAdi) Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AkAzasyAnumAnikatvakhaNDanaM, niSkramaNAderAkAzAliGgatAnirAsazca 505 tatvamuktAkalApaH mAtuM svecchAtaH pArizeSya(SyAt)krama iha kthito'tiprsnggaadidusthH| niSkrAntyAdarna tadvIH sati sarvArthasiddhiH dibhiH pRthivyAdyatiriktasparzAdhAra(kalpana)prasaGgAcca / tadetadabhipretyAha-svecchAta iti / Adizabdena viparItaprasaGgasaGgrahaH / 'niSkramaNaM pravezanamityAkAzaliGgam' iti paroktaM prativakti-niSkrAntyAderiti / uppaadyti-stiiti| yatrAkAzastatra sarvatra niSkramaNAdikaM na sidhyati; AkAzavyApte kuDyAdau niSkramaNAderazakyatvAt / na ca kuDyAdiSvAkAzo nAstIti vAcyam / tasya sacchidratva (tvAbhAva) prasaGgAditi AnandadAyinI samavAyAdigrahaNAt tvagindriyeNa ghaTatvAdijAtiparimANagrahaNAvyAbhicAra iti cenna ; nIrUpendriyagrAhyavizeSaguNatvAdityarthatvAt / Adizabdena rasagandhau na pRthivIjalAzritau dravyagrAhakendriyagrAhyaguNatvAt acakSurindriyagrAhyatvAt zabdavat ; rUpaM na pRthivyAdyAzritaM dravyagrAhakendriyagrAhyavizeSaguNatvAt jJAnavat ityAdayo gRhyante / tadetadabhipretyAha--svecchAta iti / viparItaprasaGgeti / zabdo vibhudharmo na bhavatIti prAgukta ityarthaH / yadvA zabdaH pRthivyAdicatuSTayAnyatamAzrayaH bAhyendriyagrAhyavizeSaguNatvAt bahirindriyavyavasthApakaguNatvAt ityAdiprasaGgaH / niSkramaNamityAdi / etatsUtreNa gautamoktamityarthaH / sacchidratveti-tathA ca tasyAkAzasya sarandhratayA sAvayavatvAnityatvA Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatva muktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nabhasi yato nAsti kuDyAdike'sau rodhastvAvArakaizvet tadabhavanavazAnniSkramAdizca sidhyet // 44 // sarvArthasiddhiH bhAvaH / sahakArivaikalyAt kuDyAdiSu niSkramaNAdikAryapratirodha iti zaGkate --rodha iti / tuzabdaH kevalAkAzAdvizeSadyotakaH / evaM sati niSkramaNAderanyathAsiddhayA nirmUlaM nabhaHkalpanamityabhiprAyeNAha -- tadabhavaneti / na hi niSkramaNAderAkAzaM samavAyi; dehAdikriyAyA nabhoniSThatvAbhAvAt / nApyasamavAyi ; dravyasya tathAtvAnabhyupagamAt samavAyikAraNapratyAsannatvAyogAcca / nimittaM tu IzvarAdyatiriktamapUrvamiha nApekSyamiti bhAvaH // 44 // AkAzAnumeyatvabhaGgaH. AnandadAyinI dikaM syAdityapasiddhAnta ityarthaH / sacchidratvAbhAvaprasaGgAditi kvacitpAThaH / tadA tasya sarandhrakuDyAderAkAzAtmakacchidravattvaM na syAdityarthaH : / sahakArIti / kuDyasya pratibandhakatayA tadabhAvo'pi kAraNamityarthaH / anyathAsiddhayeti / apekSaNIyakuDyA bhAvenetyarthaH / (nanu) kuDyAdyabhAvasya nimittatve'pi samavAyAdisApekSatayA tatsiddhirityatrAha---nahIti / athavA tadevopapAdayati - na hIti // 44 // 1 AkAzAnumeyatvabhaGgaH. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AkAzadeyAvakAzAkhyadravyAntaranirAsaH 507 tatvamuktAkalApaH yattAkAzo'vakAzaprada iti kathitaM zAstratastatra yA'sAvanyonya (nyaM)sparzabhAjAM vihatiriha na sA sarvArthasiddhiH nanu zarIrAdiSvAkAzo'vakAzadAnena upakarotIti tattacchAstrAsaddham / ato'sya niSkramaNAdiliGgatvaM grAhyam ; tadidamanubhASate-yattviti / zAstrAbhipretamasyopakArakatvaM zikSayati-tatreti / pRthivyAdicatuSkasyeva sparzavatpratighAtitvamAkAzasya nAsti, tatpUrveSAmivAhaGkArAditatvAnAm / ataH prANisaMcArAdipratighAtakatvAbhAvAdasyopakArakatvakathanamiti tAtparya nipuNanirUpaNIyam / na hyAkAzena deyamavakAzAkhyaM dravyAntara AnandadAyinI pUrvAkSepeNa saMgatimAha-nanviti / zAstreti / __ zarIreSvavakAzaM ca nabhaH kuryAttathA paraH / iti zAstrasiddhamityarthaH / ato'sya niSkramaNAdIti / (nanu) AkAzasya zAstrasiddhatvAt kathaM niSkramaNAdiliGgatvamiti cet ; na ; niSkramaNAdiliGgatvaM niSkramaNAdikAraNatvamevetyarthaH / pRthivyAdIti / tathA ca pratighAtakatvAbhAvamAtrAnna taddhetutvamityarthaH / nanvavakAzAkhyasya kasyacidrvyasya taddhetutve tadvArA tadvetutvAkAzasyAstu ityatrAha-- na hyAkAzeneti / nanvavakAza ityAkAzAdideyadravyAntaraM mA'stu, tathA'pi tasya niSkramaNAdihetutvamavazyaM vAcyam / tathAca AkAza evAvakAzo'stu; tathA (evaM)ca AkAzasya niSkramaNaliGgakatvaM yuktamityatrAha Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAdhyatatveSviva syAt / ityaidamparyamuhyaM; na yadi kathamivAnyeSu labhyo 'vakAzaH ? siddhAdessvaprabhA sarvArthasiddhiH mastIti bhAvaH / AkAza eva tarhi avakAzassyAdityatrAhana yadIti / asparzatvAvizeSAt mahadAdipradezAnAmapyavakAzatvaM grAhyam / nanu sparzavatAM mithaHpratighAtakatvaniyamo nAsti ; bhUmAvunmajati nimajatItyAdisiddhapratipAdanAdityatrAhasiddhAdariti / anena janmauSadhimantratapassamAdhibhUtasiddhimatAM tattadupaSTabdhAnAM ca sNgrhH| jaladRSTAntena vibhajya pravezanaM punazzIghrasaMbhedazca sUcyate / kecittu-siddhAdInAM prabhAvavizeSeNa __ AnandadAyinI AkAza eva tIti / AkAzAbhAvasthale'pyavakAzasattvAnnAkAzasyAvakAzatvam / apratighAtakatvamAtreNAkAzasya tattve mahadAdInAmapi tathAtvAttattvaprasaGgAdi(Gga i)ti bhAvaH / nanu-- siddhayogastadA(thA)bhUmAvunmajjati nimajjati / iti yogarahasyAdAvukteH sparzavavyasyApi pratighAtakatvaniyamo nAstI tyAzaGkaya pariharati --nanu sparzavatAmiti / tadupaSTabdhAnAmiti / tAdRzopaSTambhavatAM (dRgauSadhavatAM) tadanugRhItAnAM cetyarthaH / vibhAga sambhedau vinaiva vivakSA(pakSA)ntaramAha-kecittviti // 45 // avakAzanirUpaNam. Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]siddhAdInAMbhUmyAdAvunmajjanopapattiH,nabhasaHparAbhimatAvaraNAbhAvarUpatoktizca509 tatvamuktAkalApaH vAjala iva kathito(kaThine)yujyate mnjnaadiH||45 sarvArthasiddhiH bhUmyAdiSu pravezapratighAta eva nAstIti manyante, kAcAdiSu nIrandheSu nayanaprabhAderiveti // 45 // ___ avakAzanirUpaNam. atra keciccArvAkAssaugatAzca prAhuH-' catvAryeva bhUtAni / AkAzastvAvaraNAbhA(va eva)vaH / sa ca nissvabhAvaH; tucchatayaivopalambhAt / yatra cA)trAvaraNaM na tatrAkAzaH; abhitvA durdarzatvAt / bhede tvAvaraNAbhAvasyaiva siddheH / yadi (ca)tatrAkAzassyAt niravakAzaM na kiJcitsyAt / ato ghtttdbhaavnyaayaadaavrnnessvsttvaadymaavrnnaabhaavH| tadiha zUnyadhAtusaMjJite ca nistatve'pyAvaraNAbhAve vapuSpAdiSu tattacchabda __ AnandadAyinI AkSepasaMgatiM darzayati-atra keciditi / tucchatayeti / zUnyatayetyarthaH / AvaraNAbhAvatve yuktimAha-yatrAvaraNamiti / abhittveti / AvaraNe satyanupalambhAdAvaraNAbhAvasyaivAvakAzatvAditi bhAvaH / ghaTatadabhAvanyAyAditi / virodhitvAdapi AkAzAvaraNayorbhAvAbhAvarUpatetyarthaH / nanvAkAzasya zUnyatve tatrAkAzAdizabdAnAM vyutpattigraho na syAt ; sarvatra satye(satya e)va vyutpattigraha ityatrAha-tadiheti / bhrAntisiddheSu khapuSpAdizabdavyutpattigrahavat bhrAntisiddhe tasmin tacchabdasya tadha ityarthaH / nanvAraNAbhAvarUpatvamevAzaGkitam ; na ca tathAtve Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya ram sarvArthasiddhiH vat mithyAjale mRgatRSNikAdizabdavacca vyAmohaikanibandhanA vyomAdizabdAH / atra na pazleSAbhAvAdasadrUpatAtiraskAraH / atra ca talatvavipulatvamalinatvAdikamadhyAsamantareNa na kathazcidapyupapadyate / pratiyogigatAnAM ca smaryamANAnAM gRhyamANa:sminnadhyAsaH / asti cA (asati cA) (nacA)sau siddhaH ; duHkhAbhAve sukhAbhimAnAt AlokAbhAve nIlatvabaha (zaba) latvAdyadhyAsasya vaizeSikAdibhiraGgIkArAt zazazRGgaM tIkSNamityAdizabdajanyAdhyAsadRSTazca / vadanti ca-'zabdajJAnAnupAtI AnandadAyinI tucchatA ; ghaTAbhAvasya tucchatvAbhAvAt tucchatve ca sapratiyogikatvAyogA (tvAbhAvA)diti cenna ; tanmate caturdhAtuvyatiriktasya tucchatvAt / AvaraNAbhAvatvoktiH tasya bhAvatvanirA(nirAsArthA)saparA, na tu naiyAyikAdivatpAramArthikAbhAvaparA / tucchatve ca sapratiyogikatvamaviruddham / asato'tyantAbhAva iti mate tucchasyAbhAvapratiyogitvavat kevalAnvayyabhAvavacce(badi)ti dhyeyam / nanu tarhi abhAvarUpatayA padAtpratItirasyAdityatrAha --- atreti / sadrUpatAmrAntirityarthaH / natra evAsattvabodhakatvAditi bhAvaH / nanvArope bAdhaniyamAt tadabhAve kathamAroparUpatva(rUpavattva)mityatrAha-talatvavipulatvAdikamiti / pratyakSabAdhAbhAve'pi yauktikabAdho'styeveti bhAvaH / nanvabhAve(nabhasi) kathaM bhAvadharmAdhyAsa ityatrAha-asti cAsAviti / vadantIti / bauddhA iti zeSaH / zabdajJAnAnupAtI-zabdajJAnasya zabdazravaNasya AnupAtI anantarabhAvI----vastuzUnyaH ---zUnyavastuviSayakaH-vikalpaH savikalpaka ityarthaH / 'atyantAsatyapi hyarthe jJAnaM zabdaH karoti hi' Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] cArvAkAdyabhihitAyA abhAvanissvabhAvatAyA nirAkaraNam 511 tatvamuktAkalApaH sapeNaiva bhAnAna (bodhAnna) bhavati varaNAbhAvamAtraM vihAyaH sarvArthasiddhiH vastuzUnyo vikalpaH' iti, 'eSa vandhyAsuto yAti' ityAdi c(ssu)| ato nAstyeva nabha iti tatrAha-sadrUpeNeti / ayaM bhAvaH-sarva hi vastujAtaM saMvidyavasthApyam ! saMvidyate ca bhAvarUpatayaiva nabhaH / bhAvAntaramevAbhAva iti sthApayiSyate / anyathA'pi brUmaH-nAbhAvasya nissvabhAvatA ; abhAvasvabhAvatayaiva ttsiddheH| svAnyasvabhAvatayA siddhistu na kasyApi / na ca svena svabhAvena siddhasya parasvabhAvavirahAdasattvam ! ati __ AnandadAyinI iti nyAyAditi bhAvaH / tadudAharati-eSa iti / Adizabdena 'zazazRGgadhanurdharaH' ityAdivAkyazeSasaMgrahaH / nanu naapazleSAbhAvamAtreNa sadrUpeNa pratItAvapi talatvAdivat zazazRGgAdivacca tucchatA syAdityuktasya nottaramityatrAha -- ayaM bhAva iti / nanu bhAvarUpatvAbhavAtadrUpatayA bhAnaM bhrama iti cet ; tatrAha-bhAvAntaramiti / tathAca abhAvatve (buddha)'pi bhAvatvabuddherna bhramatvamiti bhAvaH / anyathA'pIti-bhAvAdabhAvasyAnyatve'pItyarthaH / yaduktamAkAzasyAvaraNAbhAvatvAnissvabhAvatvamiti ; tadayuktamityatrAha-nAbhAvasyeti / nanvabhAva (svabhAva)tvepi bhAvasvabhAvatvAbhAvAnnissvabhAvateti cet ; tatrAhasvAnyeti / ghaTAdInAmapi svAnyapaTAdisvabhAvatvAbhAvAnnissvabhAvatApAta Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 'savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH prasaGgAt / uktaM ca nyAyabhASye-'asaccAsaditi gRhyamANaM tathAbhUta(taM vidyamAna)maviparItaM tatvam' iti / tucchatayaivopalabdhyA(bdhasyA) pi nirastaM nissvabhAvatvam / tucchatA hyabhAvapratiyogitvaM abhAvatvaM vastvantarazUnyatvaM anyadvA kizcit ? na prathamaH ; svakAlAdiSu satAmabhAvapratiyoginAM yathApramANaM tatatsvabhAvaviziSTatvAt / na dvitIyaH; dattottaratvAt / na tRtIyaH ; IdRzatucchatvasya svarUpAvirodhinaH sarvatra sulabhatvAt / na caturthaH ; asmanmatavirodhinastvadiSTasya kasyacit kutracidatrAsiddheriti / yattu-AvaraNeSvAkAzo nAstIti ; tadasat ; tvaduktayuktayeva tatsiddheH / abhitvA durdarzatvaM hi vyava AnandadAyinI iti bhAvaH / asacceti / abhAvatvena gRhyamANaM tathAbhUtaM aviparItaM ca tatvaM tAdRzasvabhAvaM vastu na nissvabhAvamityarthaH / tatra kiM tucchameva nissvabhAvatvam uta tadanyannissvabhAvatvam , iti vikalpa prathamasya siddhasAdhanagrAsAt dvitIyaM vikalpya prathamaM dUSayati-na prathama iti / svakAlAdiSu tattatsvabhAvavadabhAvapratiyogiSu vyabhicAra iti bhAvaH / dattottaratvAditi / abhAvasvabhAvatayaivetyanenetyarthaH / IdRzeti / siddhasAdhanamiti bhAvaH / na caturtha iti / (tat)kimasmanmatAvirodhi utAvirodhi, iti vikalpamabhipretya Aye tanna bAdhakamiti, dvitIye(tva) siddhiH, tAdRzasya tvadiSTasya nissvabhAvatvasAdhakasya kasyacit tucchapadA(zabdA) khyasya kutazcidapi pramANAdasiddherityarthaH / yattu-AkAzamyAvaraNAbhAvatvasAdhanArthaM upalambhAnupalambhopa(sadanaM)nyasanam ; taddUSayitumanubhASate--yattviti / tAtsaddhimevopapAdayati-abhittveti / nanvabhAve'pi Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tucchatvasvarUparnirAsaH AvaraNeSvAkAzAstitvaM taddhiyonanyathAsiddhatA ca 513 sarvArthasiddhiH hitatvAt / ata eva tatra nAstIti na ni( zrAyyam) dhayam / bhitvA tu prekSa (kSyamANe nabhastatra dRzyata eva / nacAtrAvaraNAbhAvamAtropalambhaH! ihAvaraNaM nAstIti sAdhikaraNasya tasyopalambhAt / ihAkAza itivat svAtmanyeva bhedopacArAtsyAditi cenna ; bAdhakAbhAvAt / adhikaraNAnavasthAprasaGgo bAdhaka iti cenna ; AnandadAyinI durdarzatvamupapadyata iti kathaM tasya sAdhana (ka) tvam ? ityatrAha - ata eveti / kuDyAdau durdarzadazAyAmAkAzamatrAsti na veti sandehasya darzanAdabhAvatve pratiyoginizcayena sandeho na syAditi bhAvaH / tathA ca AkAzo nAvaraNAbhAvaH AvaraNavattayA nizcayasamAnakAlInatadadhikaraNadharmikasaMzayaviSayatvAt ; yat yadvattayA nirNayasamakAlInatadadhikaraNasaMzayaviSayaH sa na tadabhAvaH yathA rUpasya rasa ityanumAnamAvaraNAbhAvasya AkAzAbhAvAdbhede pramANamiti dhyeyam / pratyakSamapi pramANayatinabhastatretyAdinA / anyathAsiddhimAzaGkate -- ihAkAza iti / bAdhakAbhAvAditi -- anyathA bhUtale ghaTa ityAdAvupa ( vapyupa) cAraprasaGga iti bhAvaH / adhikaraNAnavastheti tathA sati AkAzasyApyadhikaraNaM tasyApyadhikaraNAntaraM tasyApItyanavasthetyarthaH / nanu mAstu sAdhikaraNatayopalambhaniyamaH; sAdhikaraNatayopalambhamAtramadhikaraNasAdhakaM syAt ; naca niyamo 'pi sAdhakakoTau praviSTo'prayojakatvAt; anyathA ghaTAdI - nAmapyadhikaraNAsiddhiprasaGgAt iti cet; atrAhuH -- ihAkAza iti vyapadezamAtramupadezamAtrAdapi bhavati ; nacAvaraNAbhAvAdapi tathA; abhAvasyAdhikaraNasApekSatvAt tatra nopacAraH / kiJcAbhAvapratItAvadhikaraNa SARVARTHA. 33 - Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH AkAzAdessA(destada)dhikaraNatayaivopalambha ityanabhyupagamAt / ihAkAza itivadityatra cAkAzazabdena AvaraNAbhAvavivakSAyAM pakSadRSTAntabhedAbhAvaH; tvadanabhyupagatasya paramatasiddhasya tvayA dRSTAntIkartumayuktatvAt / pratibandigrahaNamAtramidamiti cenna ; iha __ AnandadAyinI pratItiraGgam ; tathAca abhAvAtpUrvameva pratIyamAnasyAdhikaraNasya nAbhAvatAdAtmyamiti tatra pratItirbhedasAdhikaiveti nopacAra iti / anye tuihAkAza iti buddhirAkAzaikadezAdhikaraNikA sAmAnyavizeSAkAreNa tattadadhikaraNikA vA (na) nirvoDhuM (Dhuma) zakyeti sambhAvitAnyathAsiddhikatayA nAdhikaraNAntarasAdhikA / ihAvaraNAbhAva iti buddhistu svAdhikaraNasAdhikA / tatra cAdhikaraNamabhAvaikadezaH ? utAvaraNaikadezasyAbhAvaH? yadvA AvaraNAbhAva eva ? pakSatraye'pi sarvasyAdhikaraNatvena varNitasyAbhAvatayA tasyAdhikaraNasApekSatayA tabuddhAvanavasthApAtAt abhAvabuddhireva na syAt / abhAve'pyekadezAdikamanupapannamityAhuH / eke tu 'AkAzabuddhissarvadA sAdhikaraNiketi niyamo nAsti ; abhAvabuddhistu sAdhikaraNiketi nAna(natAvadana)vasthetyAhuH / etadasvarasAdeva yuktayantaramAha-ihAkAza itivaditi' ityapyAhuH / ihAkAza iti pratIteranyathAsiddhayupavarNanAyokte 'ihAkAza itivat iti vAkye ityarthaH / atra kimAkAzazabdena AvaraNAbhAvo vivakSitaH uta tadanya iti vikalpya Adhe dUSayati-AvaraNAbhAva iti / dvitIyaM dUSayati-tvadanabhyupagatasyeti / ubhayasaMmatasya pakSatvaM vAcyamiti bhAvaH / pratibandIti-tathAca na dRSTAntAsiddhirdUSaNamiti bhAvaH / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] ihAkAzaitipratIterabAdhaH parasyAniSTaM vyomAdizabdAnAM pramAnibandhanatvam 515 sarvArthasiddhi mUrte vastuni AkAzasaMbandha iti pratItau virodhAbhAvAt / AvaraNAbhAvadhIrapi tathaiva syAditi cet ; astvevam ; tathA'pi kadAcidiha tAraketivat niradhikaraNaga(NatayAga)(gaNatvavadga)ganopalambhe tadatiriktanabhassiddhiniSedhaH / AvaraNeSu niravakAzatvaM ca vizeSaNarAhityAt / AvaraNarahitameva hyAkAzamanyadvA kiJcidavakAzaH! na tvAkAzamAtram / AvaraNeSvavidyamAnatayA tadabhAva AkAza iticAyuktam ; sarveSAM svasminnavidyamAnatayA svAbhAvatvaprasaGgAt / yattu vyomAdizabdA vyAmohaikanibandhanA iti; tadasat ; pramANasiddhe kvacidvastunyeva sarvazabdAnAM vyutpatteH / tadviSayata AnandadAyinI AvaraNAbhAveti-tatrApi mUrtavastuni sambandhadhIssyAdityarthaH / tathApIti--yatheha tAraketi dhIstathA kadAcidAkAze tAraketi dhIH / tathA ca AkAzasyAdhikaraNapratItiniyamAbhAvAdabhAvAtmakatve tadayogAnniradhikaraNatayA pratIyamAnasyAvaraNA(mAnasyAkAzA)bhAvAtiriktatvena siddhau tadatiriktanabhoniSedhassambhavati tvatpakSe tu na saMbhavatItyarthaH / nanvAvaraNAbhAvAtiriktatve AkAzasya AvaraNe satyapi sattvAt tatra tadabhA(tadAkAzAbhA)vo na syAt tasyaivAkAzatvAdityuktatvAdityatrAhaavaraNeSviti / AkAza sattve'pi nAkAzamAtramavakAzaH ; api tu AvaraNAbhAvaviziSTami(STam ; tatra viziSTaM nAstI)tyarthaH / sarveSAmiti--nanu AvaraNeSvavidyamAnatayetyatra AvaraNeSu satsu avidyamAnatayetyarthaH / tathAca na sarveSAM svAbhAvatvaprasaGgaH; svasminnasattve'pi svAdhikaraNe sattvAditi cet ; na ; gotvAzvatvayoH parasparAbhAvatvaprasaGgAt / naca bhAvAntarAbhAvavAde iSTaprasaGgaH iti cenna ; pItatvazaGkhatvayorvyabhicArAt / 33* Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH yaiva ca vyavahArAt / khapuSpAdiSu tvayogyasamabhivyAhArAdanyathAdhIH / mRgatRSNAdizabdA api jalAdhyAsAdhikaraNArhamarIcivyUhaviSayAH / yadyapi talatvAdikamAkAze'dhyastam ; alpatvavipulatvA (tvabahutvA)dikaM tva(dikaM kvacittattada)vacchedakabhedAyattam ; tathA'pi satyevAropaH / yattvasati duHkhAbhAve sukhAdhyAso dRSTa iti ; tadarbhakavAkyam / satyeva duHkhAbhAve sukhAropAt / abhAvasya bhAvAnyatvamAtrameva hyasattvaM siddham ! tena ca svarUpa(tenacasvarUpeNa sannavAsau / AlokAbhAve nIlatvAdhyAsastvasmAn prati nodAhartavyaH / ata evAdhyastanailyamAlokAbhAvamAtrameva AnandadAyinI naca tayorapya(rapiparasvarA)bhAvatvam ; sAmAnAdhikaraNaNyadhIvirodhAditi bhAvaH / khapuSpAdiSviti-prAmANika eva vyutpannAnAM puSpAdizabdAnAM bhrAntijanakatvamityarthaH / nanvastu khapuSpAdau yaugikatvAt pratyekavyutpannAnAM samabhivyAhArAddhIH / mRgatRSNAdiSu rUDhamatiH kathamityatrAha-mRgatRSNAdIti / tatrApi marIcikAvyUhasya pramANasiddhatvAditi bhAvaH / alpatveti--tathAca tadadhyAsavacanaM bhrAntinibandhanamiti bhaavH| sattvamevopapAdayati -- amAvasyeti / asmAn pratItiandhakArasya nIlarUpAzrayadravyatayA'smAbhiraGgIkArAnna tatra rUpAdhyAsa ityarthaH / nanu tadAlokAbhAvasyApi pratItestatrAdhyAsa iti cenna ; tatpratItAvapi tasya nIlatayA pratItau mAnAbhAvannIlabuddherandhakAraviSayatvAditi bhAvaH / ata eveti-AbhAve AropAbhAvAdityarthaH / vastutastu madhyAhne'pi viyati visarpati saurA. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] khAdipadaviSayaH AkAzAdhyAsikatvanirAsaH kSaNikAdipadazaktayAdyupapattiH 517 sarvArthasiddhiH nIlaM nabha iti bhAtIti nirastam / Alokadeze(ca) nabhaH prtiitynuvRtteH| nanu asmadiSTa(STa)kSaNikatvAdikaM kvacitte siddhamasiddhaM vA? ubhayathA'pi kathaM tatpratikSepaH? kathaM vA tasmin keSAzcit satyatAbhramaM nirvakSyasi ? ittham / etaduttarakSaNavRttitvAbhAvo hi yatra kvacidanyatra siddhaH! sa sarvasmin kutazcidAropyate pratikSipyate ceti susthametat / evamanyadapi sarva(anyatsarvamapi) cintyam / zazazRGgaM tIkSNamityAdiSu ca pramite zazAdau zRGgavatvAropaH zRGgAdau ca pramite satyA'satyA(satyasati)vA tIkSNadhIH ityetAva(ityata)t sahRdayahRdayArUDham / nAtrAsati kiJcidA AnandadAyinI loke nIlaM nabha iti pratIte (sAvA)lokAbhAvo viSayaH ityAhaAloketi / nanu pramANasiddha eva satye(padArtha)padAnAM vyutpattiH / tarhi kSaNikAdizabdAnAM vyutpattigraho na syAditi zaGkate-nanviti ubhayathApIti-siddhayasiddhivyAghAtAditi bhAvaH / tathAca satyeva satyatAropo'smiMzcAsatye vyutpattizca vaktavyeti bhAvaH / nAtrAsati satyatArApo nApi tatra vyutpattirityabhiprAyeNa pariharati --itthamiti / utpattikAlikaghaTAnantarakAlasattvaM mRtpiNDAvasthAyAM sadeva ghaTe Aropyate ; svotpattikSaNAnantarakSaNAsattvameva svasmin niSidhyate ; tadanyatra sadeveti nAnupapattiriti bhAvaH / anyadapi----anirvacanIyatvAdikamapItyarthaH / satyA'satyA veti--pramitasya zRGgasya taikSNyavattve dhiyassatyatA; tadabhAve bhAntirityarthaH / nAtrAsatIti--tathAca vyomno'sattve tasmin Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH saMsargAbhAvamAtraM (bhAvatAsmin ) na ca bhavati yato nAsti sNsrgibodhH!| sarvArthasiddhiH ropyate / evamanabhyupagame vaNakramanirdezavatsyAt / etena zazastIkSNazRGgavAnityapi ni!(rU)Dham / bhUteSu bhAviSu ca kathaM bhrama iti cet ? kathaM vartamAneSu ? teSAM sattvAditi cenna; svakAle (kAla) sattvasya kAlAntarA(ra)sattvasya ca sAdhAraNatvAditi / AvaraNAbhAvazca satyo'satyo vA saMsargAbhAvAdivibhAgaM nAtikrAmediti matvA tatra tatra dUSaNamAha-saMsargetyAdinA padya AnandadAyinI nailyAdyadhyAso'nupapanna iti bhAvaH / anyathAkhyAtimavalambya parihAra uktaH ; idAnImakhyAtipakSamavalambyAha-evamanabhyupagame iti / yathA nairantaryeNa pratItimAtreNa varNakramavyavahAraH; tathA zazazRGgAdInAM pratyeka svarUpataH pratItAnAM zazazRGgaM tIkSNamiti vyavahAro nAtra viziSTatayA kasyacit pratItirityarthaH / naca nabhassattvavyavahAro'pi tathA'stviti vAcyam ; asataH pratItyanarhatvAt / etena- asaMsargAgraheNetyarthaH / nanu bhUtabhAvinorasattvAt tatrAdhyAso dRSTAntassyAditi zaGkatebhUteSviti / gUDhAbhisandhiH pratibandyA samAdhatte-kathamiti / abhisandhimajAnAna Aha-teSAmiti / abhisandhimudghATayati--svakAlasattvasyeti / AropasamakAle sattvamasattvaM ca nAropatadabhAvayoH prayo. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] upapattyantaraM, adhyAsAntaradRSTAntanirAsaH abhAvAntaratvanirAsaH 519 tatvamuktAkalApaH atyantAbhAvanAzAvajananirapi vA satsu teSveva na syuH sarvArthasiddhiH zeSeNa ; saMsargAbhAvastAvanirUpyamANaH (saMsarginirUpya)saMsargapratiyogitayA adhikaraNapratiyogibhUtasaMsargibodhAbhAve kathaM budhyeta ? atyantAbhAvo'pi saMsargAbhAvabheda eva / yathA(ca)azve gotvasya zaze vA shRnggsy| tathAca anAvaraNaM nAstIti sAdhikaraNA(NabhUtA) AnandadAyinI jakam ; api tu sattvamAtram ; tacca bhUtabhAvinorastyeva prAmANikatvAt / tathA ca na tvadabhimatAsattvAropaH kutrApi ; iyAMstu vizeSaH----bhUtabhAvyadhikaraNakabhramo na pratyakSaH ; kiM tu vyAptayAdijJAnamUla iti / nirUpyamANaH-jJAyamAnaH / saMsarginirUpyaH-----sabandhinirUpyaH / adhikaraNapratiyogIti -- tatpratItiniyatapratItika ityarthaH / tathAca adhikaraNapratiyogibhinno(pratiyoginoH yassaMsargaH tatpratiyogikatayA (tatpratItipUrvakatayA) abhAvapratItestahRddhayabhAve'bhAvabuddhirna syAdityarthaH / kecittu-pratiyogyadhikaraNasaMsargapratiyogikatvameva saMsargabhAvasya ; tenaiva virodhAt / tatpratiyogikatvameva (tabalAdeva) ghaTAdipratiyogikatvami (tvavyavahArai)tyAhuH / sAmAnyato dUSaNamuktvA atyantAbhAvAdivikalpamukhena viziSya dUSaNamAha-atyantAbhAvo'pIti / tathAca AkAzasyAtyantAbhAvatve ihAkAze tAraketi niradhikaraNAkAzadhIna myAdityarthaH / nanu khapuSpaM nAstIti khapuSpAbhAvapratItau pratiyogyadhikaraNasaMsargapratI Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalApe sarvArthasiddhiH bhAva (sAdhikaraNabhRta) dhIranivA (raparihA) ryA / khapuSpavadAvaraNAnAmatyantAsattve tu zUnyavAdazzaraNam / vartamAneSu cAvaraNeSu tatpradhvaMsaprAgabhAvau durbacau / tau hi kimanyatra vidyamAnAnAM utAvidyamAnAnAm ? nAdyaH ; teSAM tadubhayAyogAt / na dvitIyaH ; tata eva ; na hi zaze zRGgasya nAzaprAgabhAvau ! tadiha sarvAvaraNanAzAdikaM durvacam ; asaMbhavAt / katipayAvaraNanAzAdikaM cAvaraNadeze'pyastIti [jadravya 520 AnandadAyinI tyapekSA nAstyeva ; tadvadatrApi syAdityatrAha - khapuSpavaditi / tathAca pratIyamAnAnAmAvaraNAnAmatyantAsattve padArthamAtrasyAtyantAsattA syAditi AvaraNAnAM sattvaM vAcyameva ; tathA ca satpratiyogikAbhAvapratItau adhikaraNaniyama iti bhAvaH / yadyapi kha ( khe) puSpaM nAsti za(ze) zazRGgaM nAstIti tatrApi satpratiyogikatvameva ; tathA atyantAsattve'pi tadabhAvapratItyabhyupagame adhikaraNadhInaiyatyamastyeva ; tathApyabhyupagamyoktamiti dhyeyam / durvacatvamevopapAdayati - tau hati / avidyamAnAnAM tucchAnAmityarthaH / teSAmiti -- pratiyogikAle dhvaMsaprAgabhAvayorvirodhAdityarthaH / tata eveti / avidyamAnatvAdevetyarthaH / avidyamAnatvaM tucchatvam / pratiyogino'sattve'pi tau bhavetAmityatrAha - na hIti / zRGgasyazazazRGgasya / nanvAvaraNanyAyena tAvabhAvau ( bhAvAbhAvau bhavetAM virodhAbhAvAdityAzaGkaya yatkiMcidAvaraNAbhAvo nAkAzaM, api tu yAvadAvaraNAbhAvasamUhaH ; anyathA kuDyAdAvapi yatkiMcidAvaraNAbhAvasattvAttaddhIprasaGgAt / tathA ca yatkiMcidAvaraNasya sarvakAle'pi sattvena (vidyamAnatayA) taddhaMsaprAgabhAvAsambhavAttadghaTitayAvadabhAvAsaMbhava ityAha - taditi / 1 -- Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AvaraNatAdAtmyAbhAvatvanirAsaH, asiddhapratiyogikatva vikalpadUSaNAdi 521 tatvamuktAkalApaH tAdAtmyAbhAvasiddhiH kathamapi na bhavettaMtamartha X vihAya // 46 // sarvArthasiddhiH tatrApi niSkramaNAdiprasaGgaH / nanu saMsarge tu vidhirekenApi ; tanniSedhastu sarvapratiyogikaH ; tadvadatrApi sarvAvaraNAbhAve vyomadhIH syAt; na; asaMbhavasyoktatvAt / evaM sati ca saMsargAbhAva eva nAmAntareNocyate / tatra ca dattamevottaram / astu tarhyAvaraNatAdAtmyAbhAvo'sau syAt / sa siddhapratiyogikatayA svayamapyasiddhaH / tadAtmanazcAkAzasya tucchatvaM yuktamiti; tatrAha - tAdAtmyeti / co dUSyasamuccaye / zrutyAdivirodharUpadUSaNasamuccaye vA / asiddhapratiyogikatvamasya kvacidapi tAdAtmya - padArthAbhAvAdvA, AvaraNadvayasya tadabhAvAdvA ! nAdyaH ; abhAvapratiyogikatvena tatkalpanasyAsiddhiprasaGgAt / na hi kvacitsiAnandadAyinI T AzayamaviditvA zaGkate ---- nanviti / asaMbhavasyoktatvAditi / sarveSAM dhvaMsaprAgabhAvAnAmekadaikatra sattve satyekapratiyogisaMsargabodhAdapi dhIH syAt tadeva na saMbhavatItyuktAmityarthaH / evaM tarhyatyantAbhAva evAsvitrAha evaM sati ceti / asiddhapratiyogikatayeti / pratiyogyadhikaraNayostAdAtmyasya tucchatvAt tucchapratiyogi kAbhAvasya tucchatvAdityarthaH H / tadAtmanaH -- tAdRzAbhAvAtmanaH / dUSyaM-- saMsargAbhAvAdi / zrutyAdIti / AkAzAdvAyurityAdibhirbhAvarUpatvamityarthaH / abhAveti / pratiyogitvadharmasya tadvattitvAyogAditi bhAvaH / anyathA gaganasUne saurabhAdiprasaGgAt / tadevopapAdayati- - na hIti / asiddhapratiyogikatva * Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ddhimanapekSya kasyacidapi kalpanA! mAdhyamikamatotthAnaprasaGgAt / nottaraH; saMsargAbhAvasyApyasiddhapratiyogikatvApAtAt / na hyetatkAlInaitadbhUtalaghaTasaMsargo niSidhyamAna ihAnyatra ca siddhaH! ghaTasaMsargamAnaM yatra kvacitsiddhamiti cet ; ghaTatAdAtmyamapi tathaiva / astu tadyubhayatrApyasiddhapratiyogikatvam ; kiM nazchinamiti cenna; atiprasaGgasyoktatvAt / atyantAbhAvo'pyasiddhapratiyogika iti pakSazca nirstH| tatra tatra svatAdAtmyaM siddhamanyatra kalpyate / bAdhakaiH kSipyate ceti nAsmAkamiha viplavaH / / sarvatra(ca)tAdAtmyAbhAvastattadvastuniSThatayaiva sidhyet ; na tu tanmadhyAdidezatayA; yathA mithassaMyukte viyukte vA siMhe gajAnyatvaM gaje ca siMhAnyatvamiti / idamAvaraNaM na bhavatIti tAdAtmyaniSedhazca kasyacidAvaraNasya vAnA(syAnA)varaNasya vA ? Aye virodhH| AvaraNAntaraM na bhavatIti vivakSAyAmavirodha AnandadAyinI mevopapAdayati---na hyetatkAlIneti / etatkAliketi kvacitpAThaH / pracuraprayogasattvAdvaddhyabhAvaH ; (tthnvaa|)ettkaaliinti pAThAntaram / sa ca tadA pUrvakAlInavatsAdhyaH / atiprasaGgasyeti / tAdRzatAdAtmyasya tuccha tvena tadabhAvasyAvaraNAderapi sattvenAkAzadhiyo'tiprasaGgasyoktaprAyatvAdityarthaH / yadvA prasaGgamuktamatikrAntamatiprasaGgaM tucche pratiyogini pratiyogitvasya durvacatvamiti yAvat ; tasyoktatvAdityarthaH / svapakSaM kArikayopapAdayati-tatreti anyatra kalpyata iti-Aropyata ityarthaH / sarvatreti / tathAcAntarAle dvayorAvaraNayostAdAtmyAbhAvAdAkAzabuddhi radhikamAkAzaM sAdhayatIti bhaavH| Adya iti-svasya svApekSayA bhedA. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] svamatedoSAbhAvaH, tAdAtmyAbhAvAnubhavaH, prakArAntareNAbhAvatvazaGkAnirAsaH 523 sarvArthasiddhiH iti cet; satyam ; tathA'pi na tatrAkAzapratItiviSayA (pratItyaviSayatvAdA) varaNAbhAvasiddhiH / dvitIye tvAvaraNAnyadravyamidaM (midaGkArAspadaM ) sidhyatyeva / nanvAvaraNAbhAva evedaGkAragRhIta AvaraNatAdAtmyAbhAvAdhikaraNatayA budhyatAm ; na hi tattadabhAvayostAdAtmyamiti ; maivam ; na hyAvaraNatAdAtmyAbhAvasyAvaraNAnyatvaM buddhA kazcittatra nabhaH paryAyAn prayuGkte, niSkramaNAdau vA prayatata ityalamativistareNa / 'AkAze cAvizeSAt' iti sUtrabhASye caitatsarvamanusandheyamiti // 46 // AkAzasyAvaraNAbhAvamAtratva bhaGgaH. AnandadAyinI saMbhavAditi bhAvaH / tathA'pIti / tathA sati kuDyAdAvAvaraNe satyapyAvaraNAntarabhedasattvAttatrAkAzabuddhayAdi syAdityarthaH / dvitIya iti / AvaraNapratiyogikabhedAzrayasya (yeSu) dravyasyAvazyakatve antarikSe pradeze pRthivyAderayogAdidaGkArAzraya AkAzassiddha iti bhAvaH / nanu idamAvaraNaM na bhavatItyatredamartho'pyAvaraNAbhAva eva na bhavatIti tAdAtmyAbhAvo bhedo nanartho'pi sa eveti tAdAtmyAbhAvAspadatvena nAkAzasiddhiriti zaGkate-nanviti / tAdAtmyapratiyogi kAbhAvAzrayo nAvaraNAbhAve abhAvAsaMbhavAdityatrAha-na hIti / ananyagatyA bhAve'pyabhAvo'bhyupetya ityarthaH / AvaraNatAdAtmyAbhAvasyeti / tathA sati AkAzatvamAvaraNAnyonyAbhAvatvaM paryavasyati / na ca tajjJAnAdevAkAzAdivyavahAraH; tathAca tadanya AkAzAdipadavedanIyaH sidhyatItyarthaH / atyantAbhAvanAzAvajananiH' iti mUlasyAtyantAbhAvazca nAzo dhvaMsazca ajananiH prAgabhAvazcetyarthaH // 46 // 6 AkAzasyAvaraNAbhAvamAtratvabhaGgaH . Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH nityatvAdyambarAderyadi niravayavadravyatAdyaiH prasAdhyaM sarvArthasiddhiH so'yamAkAzaH sarvavyApI nityazceti vaizeSikAdayaH / jainAstu tatra lokAkAzaH alokAkAzazceti vibhaagmpyaahuH| mUlaprakRtivibhvIti saangkhyaaH| mano vimviti bhATTAH / teSAM pakSaM sahetukamanubhASate-nityatvAdIti / nityatvaM vyApitvaM ca pRthaksAdhyam ; pratyekaM tayorete hetavaH ; vigItaM nityaM vibhu ca niravayavatve sati mahattvAt AnandadAyinI prasaGgasaMgatimAha-so'yamiti / paGkaliptaM tRNaM yadvajale magnaM tadatyaye / Urdhvamudgacchati tathA jantuH karmAtyaye punaH // UrdhvamAkramate'jasraM lokAkAzaM vihAya saH / satatordhvagatirmuktiralokAkAza IritA // vyApi nityaM dvidhA''kAzamekameva vibhajyate / i.yuktapakSamAha---jainAstviti / lokaakaashH-jntusNcaarvishissttaakaashH| tadrahitAkAzaH-- alokAkAzaH / mUlaprakRtiriti / uttarAvadhirAhityamAhurityarthaH / AdizabdArthamAha-vyApitvaM ceti / Adizabdena hetuvizeSaNAni hetvantarANi ca vivakSitAnItyAha-ete hetava ityaadinaa| niravayavatva iti tAvatyukte guNe vyabhicAraH, ato mahattvAditi / tAvatA'pi ghaTe vyabhicAraH, ata uktaM-niravayaveti / nanu mahattvaM Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] AkAzAdinityavibhutvasAdhanAnuvAdaH hetoraprayojakatA zrutibAdhazca 525 tatdamuktAkalApaH kaH syAdvAdho vipakSe kathamiva nigame bAdhake' sarvArthasiddhiH sarvadA nispa (pa ) ndatve sati mahattvAt sarvadA sparzarahitadravyatvAdityAdayaH / niravayavendriyagrAhyaguNatvAdityAkAzasyaiva ; jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvAditi manasa eva; (ete) SAM sAdhAraNamaprayojakatvamabhipretyAha - kaH syAditi / na teSAmanityatvAdau kiMcidaniSTaM syAta! svAcchandyenAniSTakalpane viparItakalpanasyApi zakyatvAt / akSobhyaM dUSaNAntaramAha -- kathamiveti / yeSvanityatvamavibhutvaM ca sRSTyAdivAkyai (divAdai) statvAAnandadAyinI parimANavizeSaH ; tathAca parimANatvameva guNAdau vyabhicAravArakamiti vizeSyAMzo vyartha iti cenna ; mahattvasya jAtitayA parimANatvAghaTitatayA vaiyarthyoktayayogAt ; bahutve sAdhye paramANau vyabhicAravArakatvAcceti bhAvaH / sarvadeti / nisspandatvaM kriyArahitatvam / kadAcitkriyArahite ghaTAdau guNAdau vyabhicAravAraNaM vizeSaNAnAM draSTavyam / sarvadeti / pUrvavadeva vizeSaNaprayojanaM draSTavyam / niravayaveti / niravayavendriyajanyalaukikapratyakSaviSayaguNatvAdityarthaH / AkAzasyeti / AkAzapakSakAnumAnasyetyarthaH ; manasyasaMbhavAditi bhAvaH / evamuttaratrApi / aprayojakatvamevopapAdayati--na hyeteSAmiti / nanu nityatvAdyanabhyupagame niravayavatve sati mahattvAdikaM na syAditi vipakSe bAdha ityatrAha - svAcchandyeneti / aprayojakatvena tasya prayojakatvAbhAva uktaH satyaprayojakavyatirekApAdana Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 savyArUyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jiDadravya sarvArthasiddhiH ntarAvRtatvAdivAkyaizca siddham / teSu tadviruddhasAdhanamAgamabAdhitamityarthaH / ukteSu ca hetuSu niravayavatvaM(tvAdika) paJcIkaraNavA(NatvA) dizAstraviruddham / sarvadA sparzarahitadravyatvAditi vibhutvasAdhane aNutvena zruti(tvenapra)siddha vairanaikAntyam / jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvamAtmamanasorasiddhaM ca; jJAnadravya(jJAnanitya)tvAdorvakSyamANatvAt jJAnAvasthAnAM tvA(cA)tmamanassaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAvAt / kiMcAtra nityatvasAdhanamAkAzAdidravya AnandadAyinI syaiva vipakSabAdhakatA yAcyeta tabanityatvAbhAve sAdhye indriyagrAhyaguNatvaM na syAdityApAdanena viparivRttiprasaGgAditi viparivRttApAdanasyApi suvacatvAdityarthaH / sRSTayAdItyAdizabdena pralayagrahaH / AvRtatvAdItyAdizabdena prakRterapyuttarAvadhiparicchinnatvapratipAdakavAkyasaMgrahaH / svarUpAsiddhidUSaNamapyAha-ukteSviti / niravayavatve paJcIkaraNAyogAditi bhAvaH / vyabhicAramapyAha-sarvadeti / vyApyatvAsiddhi svarUpAsiddhiM cAha -- jJAneti / nanu jJAnadravyasya nityatve'pi tadavasthAnAM ca janyatvAttadasamavAyikAraNasaMyogAdhAratvaM vivakSitamiti nAsiddhirityAhajJAnAvasthAnAM tviti / nanvAtmamanassaMyogasya tadasamavAyikAraNatvAbhAve'pi jJAnadravyamanassaMyogo'samavAyikAraNamastu ; tathA sa eva hetuH, jJAnadravyameva dRSTAnto'stviti cet ; AtmajJAnadravyasaMyogo vA AvazyakaprANamanassaMyogo vA asamavAyikAraNamastu ; manassaMyogaH kAraNamityatra mAnAbhAvAt / na ca vinigamakAbhAvAtsarveSAM saMyogAnAmasamavAyikAraNatvaM; tathAca nAsiddhiriti vAcyam ; tarhi vyabhicArApAtAt / idaM jJAnasya anityatvAGgIkAre'pi samAnam / vastutastu samavAyikAraNAbhAvAdasama Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nityatvAdisAdhakapratyekahetunirAsaH zrautasyAnumAnenabAdhe'niSTApattiH 527 . tatvamuktAkalApaH trAnumA syAt / bAdhaH sAmAnyadRSTayA zrutisamadhigate naiva kutrApi zakyaH tenAmUtatvaliGgAnna sarvArthasiddhiH pakSIkAreNa vA? AkAzatvAdyavasthApakSIkAreNa vA? Aye siddhasAdhyatA / dvitIye tu svAnabhyupagatapakSakAro na yuktaH / zrutyaiva tadaGgIkAre tayaiva bAdhaH / anumAnena bhutibAdhe tu haitukapralApaiH zrutiprAmANyasya nizzeSocchedaprasaGgamabhipretyAha-bAdha iti / pratyakSavirodharahitAnanyaparazrutyA yathAvadadhigate'rthe yenakenacitsAmAnyato dRSTena bAdhazaGkAyAM 'zrautahiMsA na dharmaH hiMsAtvAt' 'vigItamasthi pavitraM asthitvAt zaGkhavat' ityAderapi prasaGgaH syAditi bhAvaH / uktaM dUSaNaM prakR(prastu)te pakSe sAdhyAntaraviSayahetvantareSvapi darzayati-teneti / AkAzo na AnandadAyinI vAyikAraNameva nastIti dhyeyam / dvitIye tviti / tathAca parasyAzrayAsiddhirapi doSa iti bhAvaH / nanu prasAdhyAGgasyApyanumAnasya saMbhavAnna doSa iti cenmaivam ; avasthAyAH prasAdhanaM nAnumAnena ; liGgAdyabhAvAt ; tathAca zrutyaiva vAcyam ! tayA janyatvavinAzitvabodhenAnityatayaiva siddhebarbAdha ityAha-zrutyaiveti / nanu zruterevAnumAnato bAdhaH kiM na syAdityatrAha-anumAneneti / nizzeSocchedaprasaGgameva darzayatipratyakSeti / vigItamiti / pavitratvena saMdigdhanarAsthyAdikamityarthaH / sAdhyAntaraviSayahetvantaraM darzayati-AkAza iti / na sparzavaditi / sparzavato vAyonoMpAdAnamityarthaH / tenAmUrtatvaliGgAnna sRjati vimato Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH sRjati vimato mUrtamityAdyapAstam // 47 // prAkpratyaktAdibhedaM bhajatu viyadidaM bhAnuyogAsarvArthasiddhiH sparzavadupAdAnam sparzazUnyatvAt evaM vAyvAdikamapi na teja:prabhRtyupAdAnaM rUpazUnyatvAt rasazUnyatvAdityanumAnajAtaM zrutyAdivirodhAdapAstamityarthaH // 47 // AkAzAderanityatvavyApitvAdi. atha parAbhimatAM vizvavyApinIM dizamanabhyupagacchan tatkalpakAnAmanyathAsiddhimAha - prAgiti / yadi prAgAdidhIvyavahArasiddhayai diktatvaM kalpyate ; tatsaMpratipannaM vyomaiva bhavatu : sUryodayAdyapAdhibhedena tadvibhAgAtpUrvadakSiNapazcimAdyupAdhiklupti AnandadAyinI - mUrtamiti - vimata AkAzAdiH amUrtatvasya vibhutvasya liGgAt sAdhakatvenAbhimatAt niravayavatve sati mahattvAdiliGgAt amUrtaM vibhu na sRjati na sAdhayatItyarthaH / yadvA - 'amUrtatvaliGgAnna sRjati vimataM mUrtamityAdyapAstam' iti pAThaH / tathAcAyamartha - amUrtatvaliGga niravayavatve sati mahattvAdikaM vimatamamUrtaM na sRjati na janayati mahattva sati niravayavadravyatvAdityAdyapAstamityarthaH // 47 // AkAzAderanityatvAvyApitvAdi. prasaGgassaMgAtIratyAha---atheti / diktatvAnaGgIkAre AkAzAderupAdhibhedena bhedaklRptirgurvItyatrAha - pUrvadakSiNeti / adhikadigaGgIkAre'pi Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] atiriktadiktatvakalpakatayA parAbhimatAnAmanyathAsiddhiH 529 tatvamuktAkalApaH dibhedAt asyaivopAdhibhedAdadhikadiza iva stAM sarvArthasiddhiH vAdhike'nadhike'pi samAnA / apratyakSAyAM ca dizi pratya:rupAdhibhiravacchedadhIdurlabhA / sUryodayAdivizeSitAtapAdibhireva prAgAdidhIvyavahArasiddhau kiM tadanyakalpanayA ? zAkhAcandranayAcAtapAdeH sUryodayA(sUryA) dezca saMvandhardhAyujyeta / upahitasya zabdArthatvAnna dikzabdasya vyomAtapAdiparyAyatA syAt / nanu sAkSAtsaMbandharahitasaMyuktasaMyogabhUyastvAlpatvanibandhane dUrAsannaparatvAparatve tattatsaMbandhopanAyakavyApaka(saM)dravyayogamantareNa kathaM syAtAmityatrAha-asyaiveti / na hi tvayA kalpyamAnamapi diktatvaM tadupAdhiyogamantareNa paratvAparatve janayet / tathA sati AnandadAyinI sUryodayAstamayAditastadbhedaklaptiravarjanIyetyarthaH / apratyakSAyAmiti / dehAdyavacchinnezvarasyopAdhipratyakSamAtreNa pratyakSA(kSatvA)darzanAdizo'pi nopAdhipratyakSamAtreNa pratyakSatetyatiriktadikpakSe'pi prAgAdipratyakSavyavahAra upAdhimAtraviSaya iti bhAvaH / nanu AkAzasyApyasmanmate pratyakSatayA kathaM prAcyAdibuddherupAdhyavacchinnatadviSayatA'stvityatrAha-sUryodayAdIti / zAkhAcandreti / paramparAsambandhadhIrityarthaH / nanu vyomAdInAmeva dikte vyomAdizabdAnAM dikzabdaparyAyatA syAdityatrAha-upahiteti / parokta(parAbhihita) diksAdhakopapattimanUdya pariharati-nanvityAdinA / nahi tvayati / atiprasaGgAditi bhAvaH / tathAsatIti / upAdhisApekSatva SARVARTHA. 34 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya tatvamuktAkalApaH paratvAparatve / vyomottIrNe'pi deze prabhavatu tadupA sarvArthasiddhiH tairevopAdhibhirupahitaM vyomAyeva paratvAdisiddhau paryAptam / adhikazabdena kalpanAgauravaM sUcyate / nanvAkAzaH paricchinna iti bhavasiddhAntaH / tathAca kathamAkAzarahitapradeze dUratvAdiklaptirityatrAha-vyometi / dUratvAdisiddhayanuguNopAdhimAdbharmahadAdibhistatsiddhiH syAt / vyomottIrNa ityapalakSaNam ; vyomasaMpRktadravyAdibhirapi tadupapatteH / aniyamena bahUnAM diktakalpane gauravaM syAditi cenna; asiddhakalpanAdanekairapi siddhaireva nirvAhasya laghutvAt / yadyekameva sarvatra digvyavahArakAraNamiSyate tadA sarvavyApinA sarvahetubhUtena paramAtmanaiva sarva sidhyet / tasyaiva santUpAdhibhedAssahakAriNaH; athavA tattadupAdhayastAva AnandadAyinI ityarthaH / adhikazabdena-mUlasthAdhikazabdena / vyomasaMpRktadravyAdibhiriti-tatsaMpRktaprakRtyAdibhirityarthaH / Adizabdena satvAdInAM saMgrahaH / neti-vyomAdisambhavasthale vyomAdi taduttIrNasthale tadanyaditi anekakalpane gauravamityarthaH / asiddheti-asiddhasya dharmiNaH kalpane gauravamiti bhAvaH / nanvekaM digvyavahAranimittamaSitavyam ; nAnAbhUtedhvanugatadharmAbhAvenAnugatavyavahArAsambhavAdityatrAha-yadyekameveti / tasyaikatve kathaM prAgAdibhedaH? ityatrAha--athaveti / yadvA digupAdhInAmevAvazyakatvAdigvyavahArahetutvamastu na tadupahitApekSeti pakSAntaramAhaathaveti / teSAmananugatatve'pi prAcyAdivyavahArANAmananugatatvAnna Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] svamate'nupapattiparihAraH, antataH parAniSTam pUrvoktAnyathAsiddhidUSaNaM ca 531 tatvamuktAkalApaH dhyanvitaistattadarthaiH dUratvAdivyavasthA svaya(muta)miha vibhunA brahmaNA kiM parairnaH ? // 18 // sarvArthasiddhiH tpratyakSAH ; tatsambandho(hi)'pi sAkSAtparamparayA vA dUrAsannAdedRSTa eva ; tadRSTayA ca paratvAdisiddhau kiM tadupahitagaveSaNayA ? kAryavizeSANAmanyatassaMbhave ca na kvacittadatiriktaM kalpyamityabhiprAyeNAha-kiM parairna iti / paraiH-vyApakezvaravyatiriktaiH upaadhimaatrvytiriktairvetyrthH| naH-IzvaramicchatAM gauravabhItAnAM ceti yAvat // 48 // nanu yadyAkAzAdayaH paradharma paratra ghaTayeyuH tataH pANDayadezasthitena japAkusumena pATalIputrasthitaM sphaTikamanuraJjayeyuH vizvamapi vyAmizrasarvasvabhAvaM syAditi prasaktimudbhAvya pari AnandadAyinI doSaH / yadyapi digiti vyavahAro'nanugataH ; tathA'pi teSAmevopAdhInAM digviSayakavyavahArahetutvena kAlakRtaparatvAdihetutvena vA'nugatisambhavAdupapannataraH // 48 // AkSepasaGgatimAha-nanviti / AkAGkSA hyanyabuddhyapekSayA paratvAparatvasiddhaye tattaddezAvayavasaMyogabhUyastvAlpIyastve dranikaTasthayoH piNDayorAsaJjayatItyanyadharmoparaJjakAmiti vAcya (vaktavya) mityarthaH / 34* Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH anyasminnanyadharmAn ghaTayatu viyadAdyatra nAtiprasaktiH sidhyatkAryopayuktopanayananiyamopetatacchaktiklapteH / evaM hyevAdhikAyAmapi dizi bhavato'tiprasaGgo niSedhyo dharmo dharmI ca kalpyau sarvArthasiddhiH harati-anyasminniti / hetumAha-siddhayaditi / yathA kalamabIjasyAGkurajananazaktikalpane'pi na kodravAkurajanakatvaM ; dRzyamAnakAryAnuguNakAraNazaktikalpanAt / tathA viyadAdiSvapi paratvAdisiddhayupayuktopanAyakatayaiva tacchaktiklapterityarthaH / atra pratibandimabhipretyAha-evaM hIti / nanvadhikAyA dizastAvadarthata(yA yaiva dharmigrAhakeNa siddhiH; na tathA viyadAdeH; tatsvarUpasyAnyatassiddhatvAditi codyaM viparItaphalamityabhiprAyeNAhadharmIti / nAvazyaM dharmigrAhakeNaiva sarvatra zaktisiddhiH; gRhIteSvapi dharmiSu tattatkAryadarzanena taniyatazaktiklapsaH / ata eva __ AnandadAyinI tata iti--avizeSAditi bhAvaH / yathA kalameti-anyathA aGkurajananazaktikalpanA'vizeSAt sarvatrAGkurajanakatApi syAditi bhAvaH / atra pratibandimabhipretyeti-atiriktadikparikalpanApakSe'pi tasyAnyadharmopanAyakatve'tiprasaGgassamAna iti pratibandi (ndI) mityarthaH / pratibandyAH parihAramAzaGkate.---nanviti / viparItaphalam-aphalamityarthaH / tadevopapAdayati-nAvazyamiti / dharmigrAhakamAnena sadharmakasiddhirbha Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] anyathAsiddhisamarthanaM asya pakSadvayataulyaM svapakSelAghavaM pratibandinirAsazca 533 tatvamuktAkalApaH tava taditaratA syAttu kAle (samAnA) svamAnAt // sarvArthasiddhiH nAtiprasaGgaH ayaskAntAdivattanniyamAt / yannibandhanastvatiprasaGgaH sa siddhe kalpye'pi samasamAdhiH / evaM sthite varamubhayakalpanAdekakalpanam / nanu zaktirapi kalpyamAnA na nirAdhArA kalpyate ; tasmAt sAdhArazaktikalpane zaktiviziSTAdhArakalpane vA samaM gauravam / tanna; yadyapi zaktitadvantau mitho'vacchinnau tathA'pi siddhAMzasya kalpyatvAyogAdasiddhAMzaniyataiva klaptiriti vizeSasiddhissyAditi bhAvaH / nanvevaM viyadAdereva sUryaparispandAchu (ndaprakarSAdyu) panAyakatvasambhavAttadanyaH kAlo na sidhyedityatrAha - taditarateti / na hi vayaM paratvAdiliGgairAkAzAAnandadAyinI vatu tadatiriktamAnena vA dharma (rmi) klRptirastu tatrAnvayavyatirekaeva niyAmakaH ; anyathA dharmagrAhakasyaivAsiddhayA dharmiNa evAsiddhiprasaGgAt / tathA ca klRpteSveva zaktikalpanAnnAtiriktadiksiddhirityarthaH / ayaskAntAdivaditi yathA'yaskAnte'yaH karSaNazaktireva nAnyAkarSaNa zaktirityarthaH / nanu dharmikalpanamubhayatrApi samamiti zaGkate - nanviti / sAdhAraNasya kalpyatve vizeSaNAMze'pi viziSTakalpanAyAH prAptatvAdityarthaH / siddhAMzasyeti --- viziSTakalpanA hi vizeSaNamapi vyApnoti ! nAtra viziSTakalpanA / vizeSaNe dharmiNi pAkAdinA rUpanyAyena vizeSyabhUtazakteH (zaktimAtrasya) kalpanamityarthaH nanvevamiti-----digAdivadityarthaH / ' taditaratA syAttu kAle samAnA' iti mUlasyAyamarthaH -- diksAmyAbhAvAtkAle taditaratA Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH saGkhyAnaM tatvapaGktau kvacidapi na dizaH; sarvArthasiddhiH dyatiriktaM kalpayAmaH! kintvAgamikamabhyupemaH; ato na tasyAsiddhiriti bhAvaH // 49 // yadi pRthakvena lokavedaprasiddhA digapaDhUyeta ; tathA vAyurapi; asya hi upalabhyamAnaH sparzaH uSNazzIto'nuSNAzIto vA ? tredhA'pi na chAndogyAdhItatejo'bannAtirekassidhyet / tiryapavanamapyadRSTavazAtteSAmeva syAt / zabdadhRtikampairapi nAtiriktamanumAtavyaM ; taireva tatsaMbhavAt / vAtopanItatattadbhUtAntarAvayavanyAyAdanudbhUtarUpatayA durdarzatvaM syAdityatrAhasaGkhyAnamiti / ayaM bhAvaH--na hi vayamapratyakSasya vAyoH . AnandadAyinI vyometaratetyarthaH // 49 // AkSepasaMgatimAha--yadi pRthaktveneti / uSNa ityAdiuSNatayA zItatayA anuSNAzItatayopalabhyamAna i(itI) tyarthaH / chAndogyAdhI(dhiga)ta iti--'hantAhamimAstisro devatA' iti chAndo. gyAdhItapRthivyaptejo'tirekeNa na sidhyedityarthaH / nanu pRthivyAdivilakSaNadharmavattvAdatiriktassidhyadityatrAha-tiryakpavanamiti / nanu pRthivyAdyanyatamatve rUpavattvApattirityatrAha --bhUtAntareti / vAyU (vAto) panItagandhAvayavataptavAriMgatavayAdyavayavavadanubhUtarUpavattvasaMbhavAdityarthaH / nanu dizastatvapatiparigaNanAbhAvo diksiddhibAdhako na tu vAyusAdhaka ityatrAha-ayaM bhAva iti / 'AkAzAdvAyuH' iti tatvaparigaNanA Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] diktatvakSepa vAyutAlapratibandinirAsaH pANinIyavyavahAropapattizca 535 tatvamuktAkalApaH kAlavaddA na bhedaH kaNThokko vyAkriyAdivyava sarvArthasiddhiH sparzazabdadhRtikampaliGgaissiddhiriti vadAmaH ! yena teSAmanyathAsiddhirucyeta ; kiMtu teSu teSu zAstreSu tatvapaGktau parigaNanAt ; naivaM divaM gaNyata iti / a ( : ) kAlapratibandi nistarati - kAlavadveti / asti hi 'rUpAntaraM tadvija ! kAlasaMjJam ' ityAdi / nanu ' digdezakAlevanstAtiH' ityAdiSu dezAdbhinnAdika kAlavat zAstreSu vyavahiyate ityatrAha -- vyAkriyeti / pramANasiddhadiktatvAnusAreNa ta (ta) tkAryavizeSavidhAyinAM zAstrANAM tatsvarUpaniSkarSe tAtparyAbhAvAnna tatastadviziSTasiddhirityAzayaH / atha syAt ; 'prANAdvAyurajAyata' ityAdau vAyvAditatvaissaha dizaH pRthak sRSTirucyate ; atastadvaddizo'pi tatvAntaratvaM syAt ; evaM AnandadAyinI 6 dapi tatsiddhiriti bhAvaH / nanu Atmana AkAzaH' iti tatvapaGktau kAlasyA (kAlA) parigaNanAt tatsiddhirapi na syAditi pratindi pariharati--atra kAlapratibandimiti / nanu ' rUpAntaraM taddvija kAlasaMjJam' iti paurANikabhedavyavahAravat (vyAkaraNe) 'dikchabdebhyassaptamIpaJcamIprathamAbhyo digdezakAleSvastAtiH' iti dizo'pi bhedena vyAkaraNavyavahArAt tatsiddhirapi syAdityAzaGkate - nanviti / pramANasiddheti - dizastatvAntaratvAbhAve'pi klRptatatvaviSayaka digvyava hAramAdAyApyastAtividhAnasaMbhavAnna tato'tiriktadiksiddhiriti bhAvaH / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH haraNamapi hyanyathaivopapannam / zrotrAduktastu lokaprabhRtivadudayastasya tatrApyayo vA naitAvattatvakSedaM sarvArthasiddhiH 'dizaH zrotram' iti tadvadapyayo'pi zrUyate ityatrAha-zrotrAditi / lokaprabhRtivaditi pratibandivacanam / atra hi 'nAbhyA AsIdantarikSam' ityAdibhirna tatvasRSTizzzrUyate; kiMtu brAhmaNakSatriya(vaizyazUdra)candrasUryAdivyaSTisRSTiprakaraNe antarikSasvargAdi(loka)kalpanam / ato diksRSTirapi vyaSTiviSayA na tatvAntaraM kalpayituM zakuyAdityAha-naitAvaditi / athApi dizazzrotropAtta(sya)vyaSTivizeSatvaM syAdityatrAha-na ceti / zrautratAM-zrotropAdAnakatAmityarthaH / na hi indriyANi kasyacidupAdAnAnIti prAgevoktam / gatyabhAvAdatra vizeSaH kalpyatAmityatrAha-AnyaparyAditi / atra hi dhigupAdhInAM tattaddevatAnAM vA bhagavataH zrotrAt candrAde AnandadAyinI athApIti--uktAnantargatatvAt arthA (tatvA) ntaraM syAdityarthaH / digupAdhInAmiti--sUryAdInAM cakSurAdijanyatayA tatpramANagamyatva'pi na teSAM tejaHprabhRtyatiriktatatvAntaratvaM ; tathA'trApIti bhAvaH / nanu prameyasaMgrahe 'gaganasya dizAM ca trivRtkaraNena rUpavatvaM; atazcAkSuSaM sarvam' iti dizaH pRthaggaNanamasti / tathA varadaviSNumiraiH'dravyaM ca SaDriMzatividham -satvarajastamAsItyArabhya digdravyaM pRthageva saMkhyAtam / AkAzakAladizazcakSurindriyeNeti cAkSuSatvaM coktam / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dizastatvapaktipAThazaGkA pratibandyA tatparihArazca 537 tatvamuktAkalApaH gamayati na ca tacchrautratAmAnyaparyAt // 50 // sarvArthasiddhiH riva sRSTissyAt / atastatvAntarakalpanaM nirmUlamityarthaH // 50 // diza AkAzAdAbantarbhAvaH AnandadAyinI tathA sUtrakArAnirastatvAcca tattvAntaramiti zaGkAmupasaMhAravyAjena nirAkaroti-ata iti / ayaM bhAvaH-- na tAvatprameyasaMgrahAnurodhAttatvAntaratvaM paJcIkRtabhUtArabdhatvapratItyA mahadAdivattatvAntaratvAyogAt / nApi varadaviSNumizravAkyabalAttatvAntaratvam ; bhASyaviruddhasatvAdidravyapAra - gaNanavat tatvAntaratvasAdhakatvAbhAvena anyaparatayA netavyatvAt , nApi sUtrakArAnirastatvAttatvAntaram ; 'na vAyukriye pRthgupdeshaat| ityadhikaraNe pRthak sRSTayAdyupadezavato'pi prANasya vAyvantarbhAvokteH / tannayAyasya digAdAvapi samatvena pRthagdarzanArthatvAditi / naitAvatatvabhedaM gamayatIti mUlasya etAvattatvabhedaM gamayatIti vAkyena kimucyate ? ityukte apyayo veti vAkyabhedena yojanA / 'kSudupahantuM zakyamiti paspazAbhASyadarzanAnna klIbatAnupapattiriti / yadvA-etAvayastatvebhyo bhedaM na gamayatItyarthaH // 50 // diza AkAzAdAvantarbhAvaH. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH vAto vAtIti sAkSAnmatiritarasamA sparzato nAnumA'sau andhe'nyeSu prasaGgAt sarvArthasiddhiH AkAze cintite prasaGgAddigantarbhAva uktaH ; athAkAzAnantarabhAvini vAyau svarUpatassaMpratipanne pramANavipratipattiM nirarasyati - vAto vAtIti / tvagindriyapavanasaMyoge sati sAvadhAnasya vAto vAtIti dhIstAvaddurapalapA sA sAkSAtkArarUpA kSityAdidhIsamatvAdityarthaH / yadatra guNena guNyanumAnamAhuH ; tatpratiSeghati-sparzata iti / na hi gandhAdivadiha guNamAtropalambha iti bhAvaH / anyathA 'tiprasaGgamAha - andhe iti / andhe puruSe anyeSu pRthivyAdiSu bhUteSu tvagindriyeNa yA sparzadhIssA sparzamAtraviSayA tattaddravyAnumitihetussyAt ; andhoktizcakSuSA AnandadAyinI avasaralakSaNasaMgatyA vAyornirUpaNIyatvena prasaktau (ktaH) madhye dinirUpaNasya kA saMgatirityAzaGkAM pariharannavatArayati - AkAze iti / nanu vAyusvarUpe vivAdAbhAvAt tatra nirUpaNIyaM kimityatrAha - atheti / anumAnatassA dhIrastvityatrAha - seti / kSityAdidhIt vAyuM spRzAmItyanuvyavasAyAditi bhAvaH / anyatheti -- guNamAtropalambhe ityarthaH / tadevopapAdayati - tvagindriyeNeti / iSTApattiM pariharati Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vAyupratyakSatA, guNAnumeyatAnirAsaH tvA vapratyakSatvAnupapattinirAsaH 539 tatvamuktAkalApaH na punaragamakaM sparzanaM rUpazUnye / anyAkSagrAhyatAdRgvidhaguNaviraho hyanyadakSaM na rundhe sarvArthasiddhiH dravyagrahaNanivRttyarthA / upalakSaNametat andhatamasamadhyasthasya ; sAloke'pi nimIlitacakSuSazca / nacaitadyuktam ! darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAbhyupagamAt ; anyathA dravyApahnavaprasaGgAcca / nanu nIrUpaM kathaM pratyakSam ? AtmAdIn pazya ! kathaM bAhyAkSagrAhyam ? rUpAdInirUpaya ! kathaM sparzanavedyam ? sparzameva parAmRza! ityabhiprAyeNAha-na punarati / tathApi nIrUpadravyaM kathaM bAhyendriyagrAhyam ? tvagindriyagrAhyaM vA ? ityatrAha-anyAkSIta / indriyANAM svagrAhyavizeSaguNopadhAnena hi dravyagrAhakatvamiti vaH kalpanA / tatazcendriyAntaragrAhyavizeSaguNavirahe'pi vAyostvIgIndra . AnandadAyinI na caitaditi / tenaiva dravyasAdhanAditi bhaavH| AtmAdIniti-nIrUpasyApyAtmanaH pratyakSatvadarzanAt tenApratyakSatvasAdhanamanupapannamiti bhAvaH / zakate-kathamiti / uttaramAha -rUpAdAniti / tadbAhyendriyagrAhyatvAvyApyamapi na bhavati rUpe vyabhicArAdityarthaH / punarvize(punarapivize)SavyAptimabhipretyAzaGkate-kathaM sparzaneti / uttaramAha-sparzameveti / indriyANAmiti tathAca svagrAhyaguNAbhAve tadindriyagrAhyatA na syAt ; na cAtra tadabhAvaH! iti bhAvaH / yadIndriyAntaragrAhyaguNAbhAvAdadapi Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nirgandho nIraso'pi sphurati yadanalo darzanasparzanAbhyAm / / 51 // ___ saGkhyAdyAH sparzanAssyuH tadadhikaraNakAH sparzane gandhavAhe teSAM dravyopalambhapratiniyatanijAdhyakSayogyatvatazcet / sarvArthasiddhiH ygraahytvmviruddhmityrthH| yadi rUpazUnyadravyatvAdvAyurapratyakSaityucyeta; tadA rasazUnyadravyatvAttejo'pi kiM tathA? gandhazUnyadravyatvAdvA? ato'vAdi-indriyAntaragrAhyAvizeSaguNaviraho nendriyAntaravedyatvavirodhIti / atrAvigItamudAharaNamAha-nirgandha iti // 51 // vAyupratyakSatAyAM paroktamaniSTaM zaGkate --saMkhyeti / vAyau tvagindriyagrAhye taniSThasaMkhyAparimANAdidvIndriyagrAhyavargo'pi tena saha tvacA gRhyeta / teSAM saMkhyAdInAm / AnandadAyinI (dapyagrAhyatvam ;) indriyAntaragrAhyatvamapi na syAt tadA'tiprasaGgamAhayadIti // 51 // AkSepa(pikI)saMgatiM darzayati-vAyupratyakSatAyAmiti / saMkhyApari Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vAyugatasaMkhyAdeH pratyakSatvApAdanasyeSTApattyA parihAraH 541 tatvamuktAkalApaH iSTaM tvaMze nacAtmaprabhRtiSu saha te taiH prasidhyanti sarve sarvArthasiddhi svaadhaardrvyoplbdhyogytaasmaanyogytaaktvaadityrthH| atrAMzata iSTaprasaGgatAmAha-iSTamiti / upalabhyate hyekA vahnizikhA ekA vAridhAretyAdivat eko'yaM vAyuriti! randhrabhedaniSkrAnteSu ca vAyuSu sAvadhAnaM spRza(to tAM dvitvadvipRthakvAdayo bhAnti / yAvatA ca tvagindriyabhAgena vAyussaMbadhyate tAvadavacchinnaM tatparimANaM ca gRhyata eva / na hi ghaTAdAvapi tvagindriyasaMbaddhapradezAbhyadhikavarti parimANaM tena gRhyate! spRSTApasRte vAyau saMyogavibhAgau sphuTau / ekasmin zarIre anekaivaMzarandhrAdibhiranekeSu vAyusrotassu pravartiteSu tattadapakSayA paratvAparatve api sulbhe| karma ca vAtIti pratyayAt / anyathA saritpravAhe syanda(tvaM)naM tvacA na gRhyeta / yastu vAyossaMmUrchanAdyavasthAsu AnandadAyinI mANAdItyAdigrahaNena saMyogavibhAgaparatvAdisaMgrahaH / svAdhAretisaMkhyAdeH svAdhArabhUtadravyapratyakSatvayogyatAvyApakapratyakSatvayogyatAkatvAdityarthaH / vAyugatasaMkhyAdimAtrapakSIkAre aMzata iSTApattirityAbhAsatvaM tarkasyetyAha-atrAMzata iti / nanu sarvapradezAvacchadenApi parimANaM gRhyate sannikRSTatvAdityatrAha-na hIti / andhakArasthahasvA(hasvadIrghA)distambhaikadezasparza ayamasmAdadhikaparimANavAnna veti saMzayadarzanAditi bhAvaH / anyatheti-avizeSAditi bhAvaH / -saMmUrchanaM--viruddhagatimato(rAbhikhyena saMbandhaH)ssamUhIbhAvaH / Adizabdena nirantarasroto Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH tabAhye vyAptiriSTA yadi satatagaterapyasAvastu baahye|| sarvArthasiddhiH saGkhyAderagrahaH sa toyAdAvapi samaH / prasaGgasya vyAptibhaGgamA(GgasyAvyAptimapyA)ha-naceti / Atmani tAvadyadyapyahameka iti dhIssyAt / tathApi tatparimANaM na gRhyate / ata eva hyaNutvavibhutvadehaparimANatvasaMdehaH / evamanyadapi / tathA bAhyedhvapi dravyopalambhe'pi dvitvatritvAdyagraho dRSTaH / uktavyatiriteSvayaM niyama iti zaGkate--tadbAhya iti / sAntAsamAhasatatagatariti / yathAdarzanaM vyavasthA tvayA'pi dustyajeti bhaavH|| vAyupratyakSatvam. AnandadAyinI bhAva ucyate / toyAdivat sajAtayisaMmelanasya pratibandhakatvAt rAzivanyAdyavayava(nyAgata)vrIhivRkSAdigatasaMkhyAdipratyakSava (khyAdyapratyakSatvA )dityarthaH / aniSTaprasaGgarUpAGgahAnimuktA aGgAntarahAnimapyAha-prasaGgasyeti / nanvaha(nvAtmanyaha)meka iti saMkhyAyA grahaNAttatra vyabhicArAbhAvAt kathaM vyAptibhaGga ityatraha ---AtmanIti / tathA ca saMkhyAvyatirikteSu pratyakSatvApAdane AtmagataparimANA(dau)diSu vyAptibhaGga ityarthaH / mUloktaprabhRtizabdArtha vivRNvan saMkhyAyAmapi vyAptibhaGgaM darzayati ---- tathA bAhye (pvapI)Sviti / rAzisenAvanaspativanyAdyavayavagatadvitvAdAvityarthaH // 52 // vAyupratyakSatvam Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prANasya mahattatvavizeSarUpatAnirAsaH 543 tatvamuktAkalApaH na prANo vAyumAtraM saha paripaThanAt sarvArthasiddhiH atha rAjasamahAn prANa iti vadataH prativaktuM prANasya vAyuvizeSatAM vivakSuH tatra vizeSApahavaM pratiSedhati-na prANa iti / vAyutvaprasiddhayA'sau vAyumAtramiti cena; sarvatra sAmAnyaprasiddhayA vizeSatyAgaprasaGgAt / ayogye ca nAnupalambhavAdhaH / zrutiprAptaM hetumAha-saheti / 'etasmAjAyate prANo manassandriyANi ca / khaM vAyuyotirApaH' iti sRSTivAkye vAyu -AnandadAyinI rAjasamahAn prANo dehaM dhatte vAyvadhiSThAteti sAGkhyapakSaM vAyumAnaM takriyA vA prANa iti yogapakSaM AkAzAdi paJcakaM rajaHprakRtika (zAdiHrajaHprakRtikaH) prANa iti mAyyeka(yimataika)dezipakSaM ca prasaGgasaGgatyA nirAkarotItyAha-atheti / vizeSo-vAyutvAvAntarajAtiH / ayaM prANo vAyumAtraM vAyutvaprasiddhimattvAt ; yadyatprasiddhimat tattanmAtraM yathA samudrajalam / jala(mAtra)prasiddhimajjalamAtramityanumAnamabhipretya vyA(vyabhicAramAha-)caSTe-sarvatreti / tejastvena prasiddhavaDhyAdevizeSatA na syAditi bhAvaH / vizeSatvasya prANAdAvanupalambhabAdha ityatrAhaayogye ceti / nanu bAdhakAbhAvamAtrAnnAnupalambha(labdhi) vizeSasiddhirityatrAha- zrutIti / sahapATho hi nAnArthAnAM sAmAnyavizeSArthAnAM bA dRSTo na paryAyANAM ; ato na vAyuzabdaparyAyatA prANazabdasyeti / prANo vAyutvAtiriktavAyutva (tatva) vyApyapravRttinimittakazabdabodhyaH Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH prANayossahapAThAt / na cAtra prANazabdo'nyArthaH; abAdhe (a)prasiddhatyAgAyogAt / na ca vAyusAmAnya prANazabdaprasiddhiH! jagatprANa iti samAkhyA tu na tadaMzasya zaktiM gamayet / dehAvacchedamAtreNa vizeSAt pRthaguktiriti cenna; tatsRSTeH AnandadAyinI tatsahapaThitavAyutvA(na)tirikta(vAyu)vRttipravRttinimittakazabdabodhyatvAt / prANazabdo vAyutvAtirikta(dharma)pravRttinimittakaH tatsahaprayogaviSayatvAt phUtkAramana A(phUtkAra udakA)di(zabda)vaditi vizeSasiddharityarthaH / nanu (sAGkhayoktarItyA) vAyvanyatvamevAstu ! tatrAha--na ceti / prANo vAyuriti prasiddherghaTo dravyamiti prasiddhivadvAdhakAbhAvAt pratyakSato vAyutvasyopalambhAcceti bhAvaH / nanu vAyuprANazabdau paryAyAveva ; ata eva 'jagatprANasamIraNAH' iti nAmAnuzAsanaM; sahapAThazca kathaJcinneya ityatrAha-na ca vAyusAmAnya iti / bAhyavAyau prANazabdaprayogAbhAvAt nAmAnuzAsanasyAzvakarNAdivat viziSTazaktigrAhakasyAvayavazaktiprAhakatvAbhAvAnna paryAyatvamiti bhAvaH / nanu prANazabdasya dehAvacchinnatvAkAreNa lakSaNayA prayogo'stu ; tathA ca na bhedasiddhiriti zaGkate-dehAvacchedeti / tatsRSTeriti-tatsRSTayuktarityarthaH / vAyusAmAnyasRSTayaiva tatsRSTeruktatvAditi bhAvaH / na ca siddhAnte'pi prayojanamAndyam ; prANatvasya vizeSatayA tadavacchedenotpatterjJApyatvAt / na caivaM zarIrAvacchinnatvenAtrApi jJApyabhedaH ; zarIrAvacchinnavAyutvasya vAyutvazarIrAdyatiriktatvAbhAvena tadatiriktajJApyAbhAvAt / nanu kriyaiva prANaH ; tathA ca pRthaguktiryu(ktaiva)jyata eva / na ca prANo vAyuriti Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prANasyavAyukriyAvizeSatvatatvAntaratvayornirAsaH 555 tatvamuktAkalApaH nakriyA dravyatokteH tejovadvAna tatvAntaramagaNanato sarvArthasiddhiH prayojanamAndyAt / astu tarhi vAyoH kriyAvizeSaH prANaH? stimitavAyau prANazabdaprayogAbhAvAt ucchAsAdau prayogAcetyatrAha --na kriyeti / hetumAha-dravyatoktariti / vAyurdravyami(ti) tyetAvatsiddham / prANe ca taduktissArvatrikI / prANasspandata iti ca pRthagvyapadizanti / uktazca saha pATho na takriyAyAH; agrayaprAyanayavirodhAt / na ca manaH prabhRtInAM kriyA taissahAtra paThyate! iti bhAvaH / yadyasau vAyuvikAravizeSaH; vahniriva tatvAntaraM syAdityatrAha--tejovaditi / yadi tatvapatau niviSTaH prANaH; bhUtAntaravat pRthaksaMkhyAyeta; na hyevamasau ityAha-agaNanata iti / tatvaparigaNanaM ca pUrvapUrvaniyatakhabhAvaparityAgena vikArAntarasRSTau na tu vikAramAtre; . AnandadAyinI prANe vAyuzabdaprayogAnupapattiH ; upacArAdupapatteriti zaGkate-astu tIti / dravyatoktiH-dravyavAcakavAyuzabdenoktirityarthaH / kriyAtve ananyathAsiddhahetvabhAvena vAyuvyapadezasya aupacArikatvAbhAvAditi bhAvaH / dravyatve sautramAha--prANasspandata iti / sautropadezazabdasvArasyAdvivakSitahetumAha-uktazceti / yadyasAviti-vAyuvikAratvAvizeSAditi bhAvaH / nanu tasya vAyuvikAratve 'caturviMzA prakRtiH paJcaviMza AtmA' ityAdiparigaNanamayuktaM adhikasya sattvAdityatrAha-tatvaparigaNanaM ceti / SARVARTHA. 35 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vAyutAnujjhanAcca / tasmAdvAto vizeSaM ghanajalakarasarvArthasiddhiH ' pRthivyA oSadhaya' ityAdiSu tatprasaGgAt / prANe ca vAyutvaM na nivRttam / atazca na tatvAntaramityAha - vAyutAnujjhanAcceti / tathA'pi dehopAdAnatvAvasthApanno vAyuH prANassyAt ; kimadhikakalpanayetyatrAha -- tasmAditi / ayaM bhAvaH - ' yAvada (ddhaya ) - smin zarIre prANo vasati tAvadAyuH ' - ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM dehamAsthitaH / prANApAnasamAyuktaH pacAmi ityAdiSu dehAtpRthaktena prANavAyuH prasiddhaH; ato na dehopAdAnavAyurasau kiM tu yogAdyupayuktazAstravedyavizeSavAn kazcidvAyurayamiti / vAyutvAnuvRttivyaktayai jalamayakarakAnidarzanam / // ' AnandadAyinI hetumAha--- pRthivyA oSadhaya iti / yAvadvikArANAM parigaNanAsambhavAt parigaNananimittaM kiJcitprayojakaM vAcyam; tacca pUrvatatvaparigaNananimittAsAdhAraNadharmanivRttipUrvakarUpAntaraM parigaNananimittamAzrayaNIyamiti prANe svopAdAna (gata ) vAyutvA parityAgAnna tatvAntaratetyarthaH / tathApIti-----tAvatA prANe vAyutvapratItisahaprayogayorupapatteri (tyarthaH ) ti bhAvaH / tasmAdityAdinA dehopAdAnAvasthAviziSTAdbhedApratipatterAha - ayaM bhAva iti / kintviti - kuNDalyAdiyogAdyupayuktazAstravedyavAyutirodhisAdhana ( vedyavAyunirodhasthAna ) vizeSavAnityarthaH / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]prANasya dehopAdAnAtirekaH, dehAntavartibahUpakArakavAyuvizeSatvaM zrutitAtparyaMca557 tatvamuktAkalApaH kanyAyataH prApya kaJcit dehAntardAzavidhyaM bhajati bahuvidhopakriyo vRttibhedaiH // 53 // sarvArthasiddhiH dAzavidhyaM prANA(pAnA)dibhedairnAgakUrmAdibhedaizca dazavidhatvam / tattadvRttibhirupakAraprapaJcastattadAgameSu grAhyaH / ayaM cArtho 'na vAyukriye pRthagupadezAt' ityadhikaraNasiddhaH / 'Apo mayaH prANaH' iti tu 'annamayaM hi somya manastejomayI vAk' itivadApyAyanaparam / anyathA anekazAstravirodhAt // 53 // prANasya vAyuvizeSatvam. AnandadAyinI ghanasya-meghasya jalaM ghanajalaM / dAzavidhyaM-dazavidhatvam / guNavacanatvAt pyaJ / prANAdIti-apAnodAnavyAnasamAnA AdizabdArthaH / prANaHprAgananavAn hRdayavartI / AsanAdisthAnavartI apAnaH avAgananazIlaH / pAyusthAno vyAnaH viSavatsaMcArI sarvazarIravyApakaH / udAna: kaNThasthAnaH / utkramaNavAyussamAnaH zarIramadhyaga(rAvayavanAbhisthAnaH) zItapittAdisamIkaraNaparaH / nAgakUrmAdibhedaizceti-'kRkaladevadattadhanaJjayA AdizabdArthaH / nAgaH-udgiraNakaraH / kUrma unmIlanahetuH / kRkalaH kSudhAsAdhanaH / devadatto jRmbhaNahetuH / dhanaJjayaH poSaNakaraH' iti yogarahasye zAstre upayoga ukta ityarthaH / sUtrakAra evAmumartha nirNItavAnityAha--ayaM cArtha iti / nanvavizeSaH prANassyAt ; tathA zruterityatrAha-Apomaya iti / pratyakSavirodhAbhAve tadupAdAnakatvavivakSAyAmAha-anyatheti // prANasya vAyuvizeSatvam.. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prANo'kSaM prANazabdAdupakaraNatayA kSetriNazcetyayuktam zabdaikyaM hyekajAtyaM sarvArthasiddhiH vyabhicarati atra kazcidAha- 'prANasaMvAdAdiSvindriyaissaha prANaH paThitaH / prANazabdazca sAdhAraNaH prayuktaH / cetano (kSetrajJo) pakaraNatvaM ca samAnam / ataH prANa indriyamiti / etadanUdya pariharatiprANa iti / sahapAThamAtraM na tajjAtIyatvasAdhakamityabhiprAyaH / prANazabdavAcyatvaM nendriyatvasAdhakamityAha -- zabdaikyamiti / anyathA anekArthazabdalopaprasaGga iti bhAvaH / atra ca prANazabdaH AnandadAyinI prasaGgasaMgatyA''ha-- atra kazciditi / prANasaMvAdo nAma chAndogye prakaraNavizeSaH; tatprAyapAThAttajjAtIyatvamityarthaH / prANazabdazca sAdhAraNa iti - indriyANAM prANasya ca prANazabdavAcyatve indriyatva - meva pravRttinimittaM lAghavAt / tathAca samAnavRttinimittakaikazabdavAcyatvAttajjAtIyatvamityarthaH / kiMca - prANAdaya indriyANi cetanopakaraNa`tvAt cakSurAdivat ityabhiprAyeNAha -- cetanopakaraNatvaM ceti / sahapAThamAtramiti-sahapAThamAtrasya pratyuta bhedakatvameva; anyathA vaiyarthyAditi bhAvaH / agrayaprAyanayazca sahapAThaprayojakadharmAtiriktadharmeNa sAjAtyaprayojako na taddharmeNApIti bhAvaH / ekazabdaprayogaviSayatvamapi mukhyavRttyA prayogaviSayatvaM vivakSitam ? utaikazaktayA ? uta prayogaviSayatvamAtram ? iti vikalpya Adye dUSaNamAha - anyatheti / akSAdipadaprayogaviSayeSu Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]prANasyendriyasahapAThazabdaikyopakaraNatvairindriyatvAsiddhiHkhamateindriyalakSaNam 559 tatvamuktAkalApaH na ca prANatAkSeSu mukhyA dehasyAnakSabhAve'pyupakRtiradhikA tatsamAkSyoktyadRSTiH na prANe sAtvikA sarvArthasiddhiH kvacinmukhyaH kvcidbhaaktH| evamapyekazabdaprayogamAtrAtsAjAtye vaijAtyameva jagati lupyatetyabhiprAyeNAha-naceti / kSetrajJopakaraNatvasya vyabhicAramAha -dehasyeti / kSetrajJopakArakatvaM dehe (bhUyasA) saMdRzyate ; na tatrendriyatvamiSyate / indriyazabdaprayogAbhAvAttatrAnindriyatvamityatrAha-tatsameti / indriyatvoktaradarzanaM dehe prANe'pi samam ; ataH prANojapa nendriyAmityarthaH / indriyalakSaNanivRttyA ca prANe tacchabdavAcyatvanivRttirityabhiprAyeNAhana prANe iti / sAtvikAhaGkAropAdAnakatvamevendriyalakSaNam ; AnandadAyinI vyAbhicAra ityrthH| dvitIye Aha-atra ca prANazabda iti / tathA(cA) siddhiriti bhAvaH / tRtIyaM dUSayati--evamapIti / atra ca sA. jAtyaM zabdapravRttinimittamAdAya vAcyam ; anyathA prameyatvAdinA sarveSAM sAjAtyAsiddhasAdhanAt ; tathAca sarvazabdAnAM sarvatra yayA kayAca(na)vRttyA prayogasaMbhavAt tattatpravRttinimittadharmamAdAya sarvasyApi sarvazabdapravRttinimittadharmavattve vaijAtyamucchidyeta / ucchidyeta ca padAnAM vRttyantara(lakSaNAdika)mityarthaH / prANasyendriyatva kiM kSetrajJopakatvaM hetuH? utendriyazabdaprayogasahitamiti vikalpaM manasi kRtvA AdyaM dUSayati-kSetrajJopakArakatvamiti / dvitIyaM dUSayati-indriyatvokte - riti / indriyatvasyoktiH-indriyatvapratipAdakavAk-indriyazabda iti Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560... savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH haGkaraNavikRtitA lakSaNaM taddhi teSAm // 54 // sarvArthasiddhiH paroktalakSaNAnupapatterityabhiprAyeNAha-lakSaNamiti / yattu zarIrayoge satyeva sAkSAtpramitisAdhanaM indriyamiti ; atra karmendriyedhvavyAptistAvadAstAm ! svedAdizaityAbhivyaJjakavyajanavAtAderuktalakSaNayogAdativyAptirvArA / zarIrasaMyuktamatIndriyamiti vizeSaNe'pi cAkSuSatejaHkaNAnAM cUrNavikSepavadvisape mUlaskandhasya pramitisAdha(ka)natvAbhAvAt agraskandhasya zarIrasaMyuktatvAyogAt nobhayatrApyetadviziSTamindriyalakSaNamasti / paramparayA saMbandhastva AnandadAyinI yaavt| tasya prayogAdarzanaM tulymityrthH| tathA ca svarUpAsiddhiH; lakSaNayA taduddhAre dehe'pi sama iti bhAvaH / nanu pramitisAdhanatvamindriyatvam ; tacca prANe'pyastyeva ; prANasyApyanvayavyatirekAbhyAM manovatsAdhanatvAdityAha-parokteti / nobhayatrApIti-mUlAgraskandhayoH zarIrasaMyuktasya viSayasaMyuktasya caikasyAbhAvAdityarthaH / yatpramitikaraNaM viSayasaMyukto'grabhAgaH tattvaM)paramparayA zarIrasaMyuktamityatrAha-paramparayeti / sva(sparza)pratyakSahetusaMbandhaghaTakavAyvAdau tryaNukaparimANapratyakSahetvavayavasaMyogavyaNukAdau ativyAptamityarthaH / nanu sAkSAccharIrayoga eva vivakSitaH ; sa ca mUlaskandhasyAstyeva / naca tasya pramitisAdhanatvAbhAvaH ! agradvArA sAdhanatvAditi cet ; ucyate-agrabhAgasya pramitijanakatvasyAvazyakatve tajanakasyAnyathAsiddhatvAnna tasya sAdhakatvaM mAnAbhAvAca na Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] prasaGgAtparoktendriyalakSaNadUSaNaM prANasyendriyatvasAdhanAnupayogazca 561 sarvArthasiddhiH tiprasaJjakaH / AdraSTurAcandramasazca kazciccakSurindriyAvayavI tadAnImeva niSpanna ityatra na kiJcitpramANamanyatra saMpradAyAt / indriyadoSavadindriyaguNAzca zarIrasaMyuktAssAkSAtpramitisAdhakAssanti / taizvAnaikAntyaM suvacam / zuddheSvapi paroktalakSaNeSu na prastute tatsiddhiriti // 54 // prANasyAnindriyatvam. AnandadAyinI ; tadvAratvamiti bhAvaH / nanu AdraSTurAviSayAdeko'vayavI janyate taccha(cca zarIrasaMyuktaM pramitisAdhanaM cetyatrAha - AdraSTuriti / nanu bhavanmate yathA tAvadvyApivRttyutpattiH ; yathA vA saurA ( dyA ) lokaH ; tathA'vayavyapyastviti cet; ucyate- - kimavayavi pramityanyathAnupapattyA kalpyate ? uta teSu (utendriya) lakSaNanirvAhArtham ? nAdyaH ; AvazyakatAvadda vyApi tejAmAtreNApi jJAnasaMbhave tatkla (tatrakla) tayanapekSaNAt / na dvitIyaH : lakSyAnusAritvAllakSaNasya tatkalpakatvAyogAt / anaikAntyaM - ativyAptirityarthaH / yadvA uktamindriyalakSaNaM na bhavati ; vyAvRttivyavahArayossAdhane'naikAntyamityarthaH / guNAnAM saMyogAbhAvAdativyAptirnAstItyato doSAntaramAha -- prastute iti / prANAdeH pratyakSatvAt taduktalakSaNaM nAstIti na tatasteSAmindriyatvasiddhirityarthaH // 54 // ; prANasyAnindriyatvam Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prANApAnAkhyabhastrArabhasavisRmaraH prApya vaizvAnarAkhyAM madhyedehaM hutAzo vasati jalanidhAvaurvavatsarvabhakSaH / tattadvidyAsu vedyaM tva (yastva) na iva hi - sarvArthasiddhiH I vAyoranantaraM vahninirUpaNe prApte prANasaMgatyA vaizvAnaraM tAvacchikSayati - prANeti / ' tasya madhye mahAnagniH' ityAdikamihAnusaMdheyam / vArinirvApyatvanivRttyai bADabanidarzanam / prANavaizvAnaravicArasya pradhAnazAstrArthopayogamabhipretyAha- tattaditi / anaHprANaH / 'atha yadataH paro jyotirdIpyate ' ityArabhya ' idaM vAva tat yadidamasminnantaH puruSe jyotiH' ityAdyAmananti chandogAH / prasaGgAt nAstikayogijananirAsAya dvitIyasaravaktavyamupakSipati - AnandadAyinI vaizvAnaranirUpaNe saMgatimAha -- vAyoranantaramiti / prANavidyAyAM prANasyeva vaizvAnaravidyAyAM vaizvAnarasya vedyatvAditi bhAvaH / pramANaM darzayati tasya madhye iti / hRdayamadhye ityarthaH / kAkadantaparIkSAvaiSamyaM darzayati - prANavaizvAnareti / tadeva zAstramudAharati-- atha yadata iti / vaizvAnaravidyAyAmAmanantItyarthaH / nanvAtmanaH prANavaizvAnarAbhyAM bhedasAdhanamaprastutamityAzaGkayAha -- prasaGgAditi / mUlasya prANApAnAkhyo yo bhastrAyAH - carmavikArasya dehasya ramaso - vegayukto vAyuH tena visRmaro--vyApanazIlassan samudramadhye aurva iva dehamadhye `vaizvAnaranAma prApya vasati ; sa ca prANavidyAsu prANa iva vaizvAnaravidyAyAM Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vaizvAnarasyakaukSayajyotirvizeSatvaM prANavaizvAnarayoranAtmatvaM prabhAdIpadharmatvaM ca 563 tatvamuktAkalApaH parajyotiSasso'pi rUpam nAtmAnau tau jaDatvAta janivilayamukhaiHdakaNThoktibhizca // 55 // dharmo bhAti prabhaikA sarvArthasiddhiH nAtmAnAviti / ajaDo nityo bhUtabhautikavilakSaNazcAtmA sthApayiSyate // 55 // prANavaizvAnarAgnayossAMgatyamAnAtmatvaMca athAtra dharmadharmiNossajAtIyatve nidarzanArtha lokabuddhayanuguNaM bhASyasthaM prabhAnirUpaNaM pradarzayati-dharma iti / pradIpAdidharmabhUtA tadvat svayamapyekA viSvakprasRtA sUkSmAMzuka(kAdi) nyAyena sughaTitasaMghAtalakSaNA prabhA sarveSAM bhAti / tatra mUlAgrayo AnandadAyinI parajyotiSaH paramAtmanaH vedyaM rUpaM-zarIram / tau prANavaizvAnarau jaDatvAt janipradhvaMsAdimatvAcca nAtmAnau-jIvaparau na bhavataH // 55 // prANavaizvAnarayossAGgatyamanAtmatvaM ca. prabhAnirUpaNasya prayojanaM darzayan avasarasaMgatimAha-athAtreti iti kecidAhuH / prasaGgasaMgatirityapare / tenAtmano jJAnAtmakasyApi jJAnadharmakatvamucyamAnaM sugama (susaMgata)miti bhAvaH / pradIpAdidharmatvaikatvAdI pramANamAha-sarveSAmiti / mAtIti sarvalokapratyakSaM tatra pramANamiti bhAvaH / tatra mUlAgrayoriti-avacchedakabhedena vRkSe saMyoga Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH bahulaviralatA(dya)tatra dRSTAnusArAta sA dIpAMzA vizIrNA iti yadi bahudhA kalpanAgauravAdiH / ratnAdInAM sthirANAM vizaraNavihateniSprabhatvAdi sarvArthAsiddhiH bahalatvaviralatvoSNatvAnuSNatvAdyupalambhastattadvastvantaraSviva naikyabAdhaka ityabhiprAyeNAha-bahaleti / anyathA sthUlamUlatvAdinA dIpAdiSvapi naikyaM sidhyediti bhAvaH / avayavavizaraNavAdamanUdya prativakti-seti / vizaraNAkriyA tatsvabhAvAnAM vegavatAM tejo'vayavAnAmanupazAntavegAnAmeva saMbhUya kizcidudgamanena dIpAdyavayavyArambhaNaM ghanIbhUtAnAmanantarakSaNe vizaraNaM UrdhvagamanazIlAnAM ca teSAM tattadaMzatazca tiryagUrdhvamadhazca prasaraNaM tAdRzaprasaraNahatuvaicityaM bahulaviralatvAdisiddhathai keSAM cidvegAtizayaH ityAdyanupalabdhavividhArthakalpanAgauravaM prasajya(jyeta)te / Adizabdena sarvalokApalambhazAstravirodhasaMgrahaH / baadhkaantrmaah-rtnaadiinaamiti| AnandadAyinI tadabhAvayorivAvirodhAnnaikatvabAdhakateti bhAvaH / yadyavacchedabhedena virodhaparihAro na syAt ; tadA bAdhakamAha -- anyatheti / vizaraNaM-vizI taa| gauravamupapAdayati-vizaraNakriyetyAdinA / bahalaviralatvAdIti-- dIpasAmapyei bahalatvaM dUre viralatA / tatsiddhizca sarvAvayavAnAM tulyavegatve na sthAdityarthaH / prabhA bhAsayate (cArthAn ) sarvAn yathaikA dIpasaMzritA / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabhAyAaikyabAdhakaparihAraH, tasyAHvizIrNadIpAvayavatvanirAsaH, tejastvaMca 565 tatvamuktAkalApaH ca syAt tejastatsaprabhAkaM timiraharatayA sA'pi tejovizeSaH // 56 // sarvArthasiddhiH pratyabhijJAviSayapradhAnodAharaNatayA prAsaddheSu sthiratareSu ratnAdiSu pratikSaNavinAzo'vayavavizaraNaM ca na kalpayituM zakyam / atasteSu tvaduktaprakAreNa prabhotpattikalpanAyogAniSprabhatvaprasaGga ityarthaH / parizeSataH svAbhimatamAha--teja iti / uktAnupapattyA dIpAditejaH prabhAviziSTamevotpadyata ityarthaH / nanu prabhAdravyaM na tatvapatau gaNyate; tahahirbhAvazcApasiddhAntaH; antarbhAvazca na vAyuparyanteSu rUpavattvAt / na toyapRthivyoH; rasagandhAdirahitatvAt / na tejasi; taddharmatayA'bhyupagamAt / ato vizIrNatejo'tiriktA prabhA nAstItyatrAha-timiraharatayeti / timiraharatvaM tejastvamAtre hetuH / vizeSazabdastu pratItisiddhAvA AnandadAyinI iti zAstram / nanviti--atiriktatvAnupapattau u(tvamanabhyupetyo)ktAntarbhAvasya vaktavyatve prakArAntareNAntarbhAvasya vaktumazakyatvA(rbhAvasyAnumatatvA)diti bhAvaH / avAntaravaiSamyaM--prabhAtvam / nanu prabhA tejo bhavitumarhati timiraharatvAt dapivadityatra sAdhyAvizeSa ityatrAha --timiraharatvamiti / bhAsvararUpaviziSTatayeti-prakRtyAditvAt svArthe tRtIyA / tathAca bhAsvararUpaviziSTatvAttejastvamityarthaH / yadvA timiraharatvAttaijasamityatra taijasatvAjJAne timiraharatvajJAnaM na saMbhavati sejastvenaiva Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH bhASye bhAsvatprabhAdau pratihatibahala sarvArthasiddhiH ntrvaissmyvyktyrthH| timiraharatvaM cAtra bhAsvararUpaviziSTatayA; na tejastvamAtreNa, ato na sAdhyAvizeSazaGkA / evaM nIrasatve sati rUpavattvAdityapi hetuH // 56 // prabhAyAH prabhAvadavayavAtirekatejastve. atra granthAntarasiddhamatAntaramAha-bhASye iti / karatalenAhimakararazmInAM gatipratihatiH tathai(tayai)va tatra bahalatayA sphuTo AnandadAyinI timiraharatvAt / tajjJAne ca siddhasAdhanaM tadajJAne ca sAdhyAvizeSa ityatrAha-timiraharatvamiti / taijasatvasAdhakamanumAnAntaramapyAhanIrasatva iti / prabhA tejaH nIrasatve sati rUpavattvAt dIpavaditi prayogaH / rUpAdau jalAdau ca vyabhicAravAraNAya vizeSaNavizeSye // 56 // prabhAyAH prabhAvadavayavAtirekatejastve. nanu prathamasUtrabhASye kacit 'prabhAprabhAvavdayaguNabhUtA' ityArabhya 'atassaprabhAkA eva dIpA bhavitumarhanti' iti vizIrNapakSanirAkaraNaM dRzyate / kvacit karatale razmInAM gatipratihatiH tathai(tayai)va tatra sphuTopalambhazca / tathA ca kvacinnayanarazmInAM darpaNe pratihatAnAM parAvRttizca / tena vizIrNAnAmavayavAnAmeva prabhAtvamiti gmyte| tathA ca bhASyagranthavirodhadvayaM pariharan svoktasyaitadbhASyavirodhaM pariharati--atre Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabhAtejastvasAdhakahetudoSoddhAraH prabhApratihatiparapabhASyasya parakSAnukUlatA 567 tatvamuktAkalApa: yaduktaM tena srotassamAdhi paramatanayataH prAhureke sarvArthasiddhiH palambhazvAbhASyata / pratibimbanirUpaNe ca nayanarazmInAM dapaNe pratihatiruktA; tadetat prabhAprabhAvatAM sahotpattinAzapakSe nopapadyate / dRzyate ca ratnaprabhAderapi pratighAtakasannidhau saMkocaH tadapagame vikAsazca / ataH pAJcabhautikasya ratnAdeH pArthivAdyaMzena dRDhAvasthitasyApi tejoM'zena gandhAdinyAyavatA vizaraNaprasaraNAdikaM yujyate / AtapavAraNAdivRttAntazca varSavAraNAdinyAyAt kiraNagatitatpratighAtAvanumApayati / nivRtte cAtape kSitijalayorauSNyopalambhAt tejo'zavizaraNasaMkramaNe gamyate / AnandadAyinI tItyeke / AkSepasaGgatirityeke / prasaGgasaGgatirityapare / tadetaditidIpasya pratikSaNavinAzAt tena saha prabhAyA api nAzAt saprabhasyotpattipakSe bahulIbhAvaparAvRttyorasambhavAdityarthaH / sthira(dRDha)tararatnAdisthale avayavavizaraNAbhAvAt prabhA na syA(na syAt tatra vizIrNAvayavAsambhavA)dityatrAha-bhautikasyeti / yathA sthirataragandhadravyasya sarvatra gandhopalambhenAvayavavizaraNaM ; tathA'trApi vizIrNatetyarthaH kiraNagatItiAtapAdigatItyarthaH / sahotpannatvapakSe yugapadeva tAvaddezavyApyu(vyApitayo)tpattimato gatimattvAbhAvAt gatipratibandhakatvalakSaNAtapavAraNAdivyapadezo na syAditi bhAvaH / nivRtte ceti-sahotpattivinAzapakSe vizIrNatejo'vayavasaMkramaNAbhAvAdauSNyopalambhAnupapattiriti bhaavH| vizIrNapakSe AzrayAzrayibhAvAbhAvAt sajAtIyasya dharmadharmibhAve prabhAzraya Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prabhAyAm / vastunyaste vika(lpe)lpaiH sphuTavighaTanayorvakturAptasya vAcostAtparya tarkamAnAnuguNa madhiguNaizcintyamante vasadbhiH // 57 // sarvArthasiddhiH prabhAtadvatorAzrayAzrayitvAdibhASaNaM tu parasaMmatyaiva tanmatanidarzanam / prabhA hi pradIpAdinA saha janidhvaMsinIti kecit / tathA hi-sAMkhyA indriyavRttinidarzanatayA AhuH___dIpaprabhA yathA tasmin vinazyati vinazyati / tathA bahirgatA'pyeSA mUlacchedAdvinazyati // iti| nanu viruddhabhASaNAdubhayaM tyaktA saugata(gatI gatiriha saMgrAhyetyatrAha-vastunIti / na tAvadiha siddhe vastuni vikalpaH / na ca vAkyayoraikArthya kliSTagatyA kalpyaM ; virodhasphauvyAt / Apta AnandadAyinI dIpanidarzanaM bhASyasthaMvi ruddhayetetyatrAha--prabhAtadvatoriti / yadyapyayamapi antho bhASyasthaH saprabhotpattigranthatulya iti na virodho'tra parihAryaH; parapakSAnusAreNa parihArastu saprabhagranthe'pi samaH ; tathA'pi ayaM grantho nidarzanArtho yathAvatsvIkAryo'nyathA sajAtIyadharmadharmibhAvo na siddhayediti yathAzrutArthamabhipretya samAhitamiti dhyeyam / kecidityuktAnAM granthamudAharati--- dIpaprabheti / saugatagatiH-kSaNikapuJjadvayapakSaH / yadyapyasmin (sahajanipradhvaMsa)pakSe bahulIbhAvaparA(vapratiniviSTa)vRttyAdigatimattvaM na sambhavati; tasya kathaMcinnirvAhe saprabhapakSa eva zreyAn Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]sajAtIyadharmadharmibhAvanidarzanabhASyasyatatprAtikUlyam , tAtparyasyAbhyUhyatAca 569 sarvArthasiddhiH vAkye ca nobhytyaagH| sahajakSaNikapuJjadvayapakSasya kSaNabhaGganirAsenaiva nirastatvAcca / ato'nyataravAkyasya anyaparatve prApte pramANatarkAnuguNaM paramArthatAtparya prajJAzAlibhizchAtraiH pratiboddhavyAmiti // 57 // prabhAviSayagranthadvayagamanikA. - - nanu dIpAdInAM sthiratayA gRhItAnAmapi kSipravinAzitvamabhyupagatam ; tacca avayavavizaraNapakSa evoppdyte| tathA''huH-- avayavavizaraNaliGgajabodhasahAyena cakSuSA bhedam / jvAleSu nirNayAmaH . . . . . . // AnandadAyinI ghaTAdinyAyena tathA nirvAhasya mukhyatvAttathoktamiti bhaavH| ata itivizIrNapakSasya pratyakSAdipramANavirodhAt bahukalpanAgauravaprasaGgAt kSaNa(NikavAda)bhaGganirAsena kaMcitkAlamavasthAne virodhAbhAvena bahulIbhAvasambhavAt dIpAdInAmanyasya vinAze'pi tadavayavasambandhenauSNyavadAtapatrAdivAritasthale'pyAtapAdiprabhAvayavasattvasya niranvayavinAzanirAkaraNenAvirodhAcca dharmiNaH sthiratve prabhAyA api sthiratva tannirodhe ca hAsaH tadabhAve vikAsaH asthiradIpAdau ca tatsamAnakAlInaprabhAgatimattvAGgIkArAcca vAraNAdikaM ca yujyate iti pUrvokta eva saMmata iti tadanurodhena grantho yojita iti bhAvaH / / 57 // prabhAviSayagranthadvayagamanikA .. AkSepasaGgatimAha-nanviti / avayaveti-vizeSadarzanasahita Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatattvamuktakalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAdhye snehAdinAze carama iva dRDho'nantaraM dIpa sarvArthasiddhiH iti / pakSAntareSu tu pratyabhijJA durbAdhetyatrAha-prAcye iti / dAhyavinAzAnantaraM vahninAza iti caramadIpAdiSu dRssttm| iSTaM ca sarveSAm / pratikSaNaM ca dIpadazAdiprakSayo dIpAdiSu prtykssH| prayogazca -prAcyasnehadazAdinAzaH svAnantarabhAvisvajanakadIpanAzavAn dIpArambhakasnehAdinAzatvAt antyavat iti / AnandadAyini pratyakSeNetyarthaH / pakSAntare iti-avayavavizaraNAnajIkArAt utpAda(utpanna)vinAzapratyakSasya pratyabhijJAto'dhikatvAbhAvAt vinAzitvaM na sAdhayatItyarthaH / dAhyavinAzAnantaramiti-dAhyabhUtadazAvinAzAnantaraM vaherdIpasya vinAza ityarthaH / tathAcedRzavizeSadarzanabalAjjAtyAdiviSayatayA'nyathAsiddhA pratyabhijJA na virodhinItyarthaH / dIpadazAdItyAdipadena tailAdisaMgrahaH / anumAnatoapa vinAzassidhyatItyAhaprayogazceti / diGmohAdivat pratyabhijJA na bAdhiketi bhAvaH / antyasnehAdinAzasya sapakSatvAttadvAraNAya--prAcya iti pakSavizeSaNam / svAnantarabhAvIti siddhasAdhanavAraNAya / svAnantarabhAvitvaM ca svotpattyavyavahitakSaNabhAvitvam / svajanaketi vanisaMyoga(dIpAntara) nAzamAdAyArthAntaravAraNAya dIpArambhaketi / adRSTAdinAze vyabhicAravAraNAya sneheti / Adizabdena vartinAzasaMgrahaH / antyavaditi--antyasnehAdinAzavadityarthaH / dIpa (bhede nAze) pratyakSa Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vartidIpanAzotpattyoH pratyakSatA dIpabhede anumAnatauM ca 561 tatvamuktAkalApaH nAzaH sAmagrayanyAnyakArya na janayati nacAneka sarvArthasiddhiH sAvadhAnaM prapazyadbhizca pravAhavadIpo dRzyate / dazAgramArabhya tanmUlaparyantaM pratikalamanyonyo dIpaH pravartamAno nivartamAnazca dRSTaH / prayogAntaramabhipretyAha-sAmagrIti / dvitIyAdisnehAdisAmagrIdIpajanikA avikaladIpajanakajAtIyasamudAyatvAt Adyavat ; anyathA prathamA'pi notpAdayet / tathAca jitaM cAvAkaiH / nanvastu pratikSaNadIpArambhaH; pratikSaNavinAzastu kutastyaH? ityatra pUrvAnumAnasiddhe'pi yuktayantarabAdhamAha-naceti / yadi dvitI AnandadAyinI mudAharAta--sAvadhAnamiti / yathA pravAhaH prabalAnya(pUrvapUrvajalAnya)jalaparamparArUpo dRzyate ; tathA pUrvapUrvadIpAnyadIpaparamparAvattvena bhedo (pi)dRzyata ityarthaH / bhedapratyakSAdapi pratyabhijJA durbaleti bhAvaH / uptattivinAzapratyakSamudAharati--dazAgreti / pravRttirutpattiH / nivRttivinAzaH / prayogAntaraM-anumAnAntaram / AdyAdipadena tRtIyAdInAM grahaNam / dvitIyena vartyagnisaMyogAdayo gRhyante / prathame siddhasAdhanatAnivRttyartha pakSavizeSaNam / avikalaM anyUnaM-sarvakAraNAmilitamiti yAvat / vartitailasamudAye vyabhicAravAraNAya tadvizeSaNam / ghaTAdisAmagrayAM vyabhicAravAraNAya-dIpajanaketi / samudAyatvaM ca sAmagrItvam / prameyatvena (sajAtIya) ghaTasAmagrayAM vyabhicAravANAya tat / tathAca dIpajanakasAmagrItvena sajAtayitvAdityarthaH / Adyavaditi-AdyadIpajanakasAmagrIvadityarthaH / aprayojakatvaM pariharati-anyatheti / prathamA'pi dIpasAmagrI dvitIyAvizeSAnnotpAdayedityarthaH / yuktayantarabAdhaM SARVARTUA 36 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH diipprtiitiH|saamyaadessyaattu taddhIH pravahaNabhidurAssaprabhAstatpradIpAH nirbAdhA bhAskarAdau prathayati niyataM pratyabhijJAsthiratvam // 58 // sarvArthasiddhiH yAdikSaNe pUrvapUrvadIpanAzo na syAt ; anekaghaTAdyutpattinayAyugapadanekadIpopalabdhissyAt / na caivamasti ! nigamayati---sAmyAderiti / prabhayA sahotpattipakSe'pyevaM dIpAderAzutaravinAzitvaM siddham / yatra tu sAmagrayanuvRttyAdihetuvirahaH tatra sthiratvaprasaGgo na doSa ityabhiprAyeNAha-nirbAdheti // 58 // stirAsthiratejo vibhAgaH. AnandadAyinI anumaanaantrvyaaptimityrthH| pUrvotpannadIpo dvitIyAdikAle naSTaH utpannatve sati dezAntarAsattve sati yogyatve sati dvitIyAdipratItisamaye'pratIyamAnatvAt yaddezantarAsattve sati yogyatve sati dvitIyAdikAle na pratayite tat tatkAle naSTaM tejaH pratItikAle naSTaM yathA tamaH i(tyanumAnAntaraM draSTavyam )ti prayogo draSTavyaH / sAmyAderityAdimUlasya ; taddhIH-- tadeveti pratyabhijJA sAmyAt-atyantasAdRzyAt syAt / tasmAtuktahetoH saprabhAH pradIpAH pravahaNabhidurAH pravAhavat pratikSaNabhinnA ityarthaH // 58 // sthirAsthiratejovibhAgaH Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pratyabhijJopapattiH tasyAH sthairyasAdhanatvaM hemataijasatve bhramavizeSAnupapatiH 563 tatvamuktAkalApaH varNAnAM tAdRzatvAdatikaThinatayA gauravasyApi bhUnA dhAtrIbhAgaiH prabhUtaiH sphuTamiha ghaTitA dhAtavo sarvArthasiddhiH yattu hemAdestaijasatvamAhuH--'trapusIsaloharajatasuvarNAnAM taijasAnAM agnisaMyogAivatvamadbhissAmAnyam' iti / tat prAgeva pAJcabhautikatvasAdhanAtpratyuktam / vizeSatazca parokterbhaGgAya brUmaHvarNAnAmiti / hemarUpyAdivarNAH pArthivatvAbhimatAbhrakazuktyAdisamA dRzyante / anyathA kathaM tattadbhamaH ? kAThinyaM ca teSva AnandadAyinI prasaGgasaGgatimAha-- yattviti / gautamasaMmatimAha-trapusIsetyAdi / adbhissAmAnyaM-apsu sAmAnyaM svAbhAvikamityarthaH / naiyAyikairapi hemAdeH tejassaMsRSTatvamAtrasAdhanaM siddhasAdhanagrastamityAha-tatprAgeveti / nanvevamapi vaDhyAdestaijasatvaM yAdRzaM tAdRzaM sAdhyata ityAha---vizeSata iti / zuktayAdisamA iti-zuktayAdivarNasamA ityarthaH / tathAca hemAdivRttipArthivaM jalavRttitvarahitajAtivizeSeNa pArthivarUpasajAtIyarUpavattvAt abhrakAdivadityanumAnAt pArthivatvamityarthaH / abhrakaM svarNavarNaH pArthivavizeSaH / nanu pratIyamAno varNaHzuktayAdisajAtIyo na bhavati hetvasiddharityAha--anyatheti / tatsamatvAbhAve abhrakazuktayAdau suvarNarajatAdibhramaH sAdRzyanimitto na syAdityarthaH / kAThinyAcca hemAdi pArthivamityAha-kAThinyaM ceti / abhrakazuktayAdyapekSayetyarthaH / 36* Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH dhikam / tacca svataH pRthivyA eva / ' kAThinyavAn yo bibharti ' ityAdidarzanAt / gurutvaM ca teSuteSu bhUyiSTham / tejomAtre tu na tatprasaGgaH / jale tu sadapyetannaivaM kvacidatizayitam / nacApyatvaM teSAmicchasi / tadiha paJcIkRtArabdhavyaSTiprapaJce hemAdiSu pArthivAzaH prabhRta iti nizcIyate / 'kathamanyathA niSke tu satyavacanam ' ityAdi nirUhyeta ? tathAtve taijasatvasmaraNaM kathaAnandadAyinI 564 [ jaDadravya nanu kAThinyaM karakAdau vyabhicArIti tatrAha - tacceti / kAdAvaupAdhikamiti svAbhAvikaM kAThinyaM heturityarthaH / pRthivyAH svAbhAvikatadvattve vaiSNavavacanaM pramANayati - ' kAThinyavAn yo bibharti ' iti kaThina pRthivIzarIrakatvena bhagavataH kAThinyavattvamiti bhAvaH / kiJca suvarNAdi taijasaM na gurutvAdhikaraNatvAt yattaijasaM na tadgurutvAdhikaraNamiti parizeSAtpArthivatvamityAha-gurutvaM ca teSviti / nanu parizeSAtkathaM pArthavatvam ? jalasyApi gurutvAt; ityAzaGkaya samAnaparimANAnAM (jalAnAM na) tAratamyavadgurutvAzrayatvamityevambhUtagurutvaM pRthivyA eva anyathA samAnaparimANajalAntaranyUnAdhikagurutvAdhikaraNaM na bhavati ; yathA tulyaparimANajaladvayamiti / kiJca svarNasyApyatvaM tava siddhAntaviruddha (tvatvamapasiddhAntAvaha)mityAha - na cApyatvamiti / nanu siddhAnte hemAdastajoM'zasaMvalana maGgIkriyate evaJca kathaM taijasatvaniSedhaH ! ityatrAha -- tadiha paJcIkRteti - yadyapi tejo'zo'pi vidyata eva ; tathA ghaTAdibhyo'bhimatapArthitvebhyo na vailakSaNyamityarthaH / kathamanyatheti-- sarvAtmanA taijasatve prabhAdAviva niSkAdivyavahAraprayojaka gurutvAbhAvAt ' niSke tu satyavacanaM vAcyaM nApahnavaH kAryo'dhikadoSAt; ityAdi Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tejomAtratvAyogaH zAstravirodhaH tejasatvoktibhAvaH tathAtvasAdhanAyogazca 565 tatvamuktAkalApaH haattkaadyaaH| tAhattve'pi sphurattAdyanitarasulabhaM kizcidanvIkSya tajjJaiH vyAkhyAtaM taijasatvaM vidhita sarvArthasiddhiH mityatrAha-tAdRkte'pIti / sphurattAdi-tejassamAnaM varNavizeSa svatazzuddhatvaM cetyarthaH / tajjJaiH-tathAbhUtavedibhiH / vyAkhyAtaMvizeSataH prakathitam / kimarthamityatra taijasasamAkhyAteSu vidhiniSedhasAdhAraNyasaukaryArthamityAha-vidhIti / nanu sarpirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmatyantAvaluptadravatvaM dRSTam / na tathA hemAdau! tatasteSAmapArthivatvam ? maivam ; evamapi toyAnyatvasya dussAdhatvAt / dravatvavizeSAjasatvasAdhane ca na kazcidRSTAntaH / AnandadAyinI dharmazAstravyavahAro na syAdityarthaH / tathAtve iti-pArthivatve ityarthaH / vidhiniSedheti-'taijasaM zodhakaizuddham ' 'AyasAttaijasaM zastam ' 'bhuJjIta taijase pAtre eka eva zriyaM labhet ' 'taijasaM zudhyate nityam' iti vidhiH / 'na haretaijasaM vidvAn ' taijasaM na yate(gRhe)hyam ' ' na yatistaijase prAtre' ityAdiniSedhaH ! nanu svarNa na pArthivaM atyantAnalasaMyoge satyapyanucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvAt vyatirekeNa sarpirjatvAdivat ityanumAnAt pArthivatvaM bAdhitamityAzaGkate--nanviti / suvarNa nApyaM naimittikadravatvAdhikaraNatvAt jatuvat iti jalabhede rUpavataH parizeSAttaijasatvamiti cet ; tatrAha-dravatvavizeSAditi / nanu dravatvavizeSAjalabhedamAnaM sAdhyate ; parizeSAtaijasatvaM siddhamiti cet ; tatrAha Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH ditarayostantrasaukaryasiddhayai // 59 // sarvArthasiddhiH pAkajadravatvena pArthivatvasAdhane tu sarpirAdyasti / aluptadravatvaM ca hemAdestadupaSTambhakapArthivAMze'pyasti ; anyathA tatra tadAnIM kAThinyAnuvRttiprasaGgAt / ataH pakSavipakSamAtravRttitvAdviruddhatA / avAntaravizeSAcca nAtajAtIyatA bhavet / atiprasaGgasAmrAjyAt azeSApahnavena vA // AnandadAyinI pAkajadravatveti / naimittikadravatvena pArthivatvaM sAdhyate / nanvanucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvAdapArthivatvamiti cet ; tatrAha---alupteti / upaSTambhake pRthivyaMza vipakSe pakSe svarNe ca tava mate vRtteviruddhatvamapItyAhaata iti / ayaM bhAvaH-anucchidyamAnadravatvaM cAsyAsiddham suvarNabhasmAdidarzanAt / anucchidyamAnadravatve'pi parthivatve na kiJcidvAdhakam / svecchAkalpitabhedamAtrAdapArthivatve dravatvAttaijasatvamapi na syAt / yadi tejo vizeSasya dravatvaM kalpyate tadA lAghavAdaSTaguNatvanaimittikadravatvapItarUpAdyanurodhAt pArthivavizeSasyAnucchidyamAnadravatvAmabhyupagantavyam / nanu pRthivItvena saMpratipannajatvAdivilakSaNAnucchidyamAnadravatvarUpadharmAdhikaraNatvAtpRthivIbheda ityatrAha--avAntareti / gurutvAdibhiH pRthivItve siddhe tadvizeSatvAduktadharmasya tato'tajjAtIyatA pRthivyatiriktajAtIyatA na bhavet-na sAdhayituM zakyetyarthaH / tatra hetumAha- atiprasaGgeti / sarjitvAdAvapyevaM prasaGgAt sarvasyApi kiJcidvizeSatvAt sarvasya sarvabahi ve sAmAnyavizeSabhAvo na syAditi na nirvizeSaM sAmAnyamiti Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] avAntaravizeSAnnAttajAtIyatA hemAdipadavyutpattivirodhaH tamotirekavAdaH 567 tatvamuktAkalApaH nailyAgaumaM tamisra sarvArthasiddhiH na ca hemAdizabdAnAM yuktaM dRSTapramANataH / alokavyavahArAhe kutracidvRttikalpanam // 59 / / hemAdestaijasatvoktitAtparyam. tejo'nantare toye vipratipannArthAbhAvAt tadullabanena tamasaH pRthivyAmantarbhAvamAha-nailyAditi // tamaH khalu calaM nIlaM parAparavibhAgavat / prasiddhadravyavaidhAt navabhyo bhettumarhati // AnandadAyinI sarvavyavahAroccheda ityarthaH / taijasatve bAdhakAntaramAha-naca hemAdizabdAnAmiti / dRSTapramANata iti lyablope paJcamI / dRSTaM-pratyakSaM tena siddhamupaSTambhakaM parityajya laukikavyavahArAnarhe vastuni zaktikalpanaM viruddhamityarthaH // 59 // hemAdestaijasatvoktitAtparyam avasarasaMgatimAha-tejo'nantaramiti / tamasaH kriyAvattvAt paratvAparatvavibhAgAdiguNavattvAdravyatve siddhe sparzAsamAnAdhikaraNanIlarUpAtmakavaidhAt pRthivyAdinavadravyebhyo bheda iti mImAMsakA AhuH / tatra tadabhimataM pRthivyAdibhyo bhadaM pratikSeptumanubhASate-tamaHkhalviti / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH caTulabahulatAdyanvayAttanna nailyam sarvArthasiddhiH iti ya evaM vadanti tAn prati ubhayasaMmatena nIlatvena pArthivatvaM sAdhyate ; dravyAntarakalpane gauravAt / avAntaravizepazca na vaijAtyaheturityuktam / prabhAtulyatvapakSe pittavadRkprabhApasarpapakSe'pi nIlatvAdbhaumatvaM siddhameva / ye tvAhuH-'viyati vitatAnAM sUkSmANAM pRthivyavayavAnAM kRSNo guNastamaH' iti ; teSAM nirAdhAranailyopalambho'zakyasAdhana ityabhiprAyeNAhatanna nailyamiti / hetvantaramAha--caTuleti / caTulatvabahalatvaviralatvAdikaM hi dravyadharma eva / naca tadupalambho nAsti nIlopalambho vA ! vizvavirodhAt / nacAtrAlokApasarpaNAdihetubhedaizcaTulatvamAropitam ! pratyakSabhrameSu guNamAtrAdhiSThAnatvAdRSTeH / AnandadAyinI ukteSvantarbhAvaprakAramAha-ubhayasaMmateneti / tamaH pArthivaM nIlatvAt saMmatavadityanumAne'nukUlaM tarkamAha- dravyAntareti / sparzarahitatve sati rUpavattvaM vizeSo bheda(nabheda)ka ityAha-avAntarati / kecittuprabhAtulyaM dravyaM tama ityAhuH / anye tu pItazzaGkha ityAdau nayanagatapittadravyasyeva cakSuSaHkRSNatArasya visarpiprabhA tama iti vadanti / tanmate'pi pArthivatvamaviruddhamityAha-prabhA tulyatveti / nirAdhAretisUkSmatvena pArthivAvayavAnAmupalambhAsaMbhavAt (guNasya) dharmibhAvaniyatatvena tadabhAvAnnaivamityarthaH / yadi vitatAnAM pArthivAnAmeva tamastvaM tadA siddhAntavirodhaH; AtapAdAvamAnaM ca klpymityvdheym| caTulatvaM-- kriyAvattvam / tadupalambhazcaTulatvAdyupalambhaH / pratyakSabhrameSviti --- panA Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhaumatvanailyamAtrAnAtmatve, dravyadharmopalambhaH tadabhramasvaM pAratantrayopapattiH 569 tatvamuktAkalApaH chAyAvatpAratantryaM tvayasa iva maNau dRSTisiddhAtsvabhAvAt / sparzAkhyAtina rUpaM harati harizilAloka sarvArthasiddhiH gandho vAtItyAdiSvapi dravyAbhiprAyeNa prayogaH / yadi svatantradravyaM tamaH tadA tadgatyAgatyanuvidhAnaM kathamityatrAha-chAyAvaditi / yathA'yaskAntasthitigatyanuvidhAnaM pRthagdravyasyApyayaso dRzyate tathAtrApi syAt ; yathAdRSTi svabhAvavyavasthApanAt / nanu pArthivatvarUpavattve sprshvtvvyaapte| na ca dhvAnte sparza upalabhyate! ataste ubhe tasya na sta ityatrAha--sparzAkhyAtiriti / tamasspazasyAyogyatvAdityabhiprAyeNa nIlatvasAmyAca harizilAloka AnandadAyinI anyathA zvetye pItimatvAdyAropa(tvAdyupalambha)prasaGgAt / naceSTApattiH ! rUpaprakArakatvAbhAvaprasaGgAt / na ca dharmiNo'pi bhAnAt pItarUpasyApi prakAratA! tathA'pi tamaHpratItau nailyaprakAratAnupapatteH / kadAcit kriyAyAmapi rUpatvAdyAropaprasaGge gacchatyapi svasmin gamanAbhAvapratItiprasaGgaH / na ca nIlarUpasyaivAropAttatprakAratApratIti (tIterupapatti ) ! prAptiH! tathA sati tathA Azrayasyaiva pratAtisaMbhavenA(vetathA)ropakalpanAyogAdi(nAnupapatteri)ti bhAvaH / nana gandho vAtAtivadatrApi caTula(lavadi)dhIssyAdityatrAha - gandheti / gandhazabdasya dravyaparatvena tatrApi dravya eva caTulatvadhIrityarthaH / chAyAyAH dravyatvAdanyagatyanuvidhAnaM yuktamityatrAha-yatheti / tamasamparzasyeti--indranIlaprabhAvadanudbhata Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.70 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH vattatra cAkSNoH nAloko'rthyaH sasiddhAJjananayana sarvArthasiddhiH dRSTAntaH / yannIlaM tadAlokasahakRtacakSuhyam / tamazca na tathA / tatazcAkSuSapratyayAbhAve nIlatvAbhimAna ityatrAha-tatraceti / AlokopalabdhAvAlokAntaraM na sahakAri; tathA syAt / viSayasya satastatra sahakAritvamiti cet ; athApi vastubhede vairUpyaM siddham / evaM dhvAnte'pyAlokanarapekSyaM syAt / alacanIyanidarzanAntaramAha-sasiddhAJjaneti / aJjanavizeSasahakRtaM hi cakSura AnandadAyinI sparza tama iti asparzatvAsiddhorityArthaH / cAkSuSeti-yadyapi tatpratItirapi cAkSuSIti na cAkSuSapratItisAmAnyAbhAvassaMbhavati; vizeSAbhAvazcet sarvadA tamaH pratItiprasaGgaH; tathApyAlokAbhAva AropasahakArIta tamazcAkSuSapratyayA(cAkSuSapratItyatiriktacAkSuSapratyayA)bhAve tathA(tadA)ropa iti bhAva(itikecit ) ityAhuH / vastubheda iti--sarvatra viSayAtiriktAlokasApekSatvaniyame'pi tejasi vairUpyamaGgIkriyate; ta(dva)tpArthivatve'pi vairUpyami(pyamastvi)tyarthaH / yadvA-(kecittu-)vastubhede tamasaH pArthivavizeSatvAnaGgIkAre'pi nIlarUpasyAlokAsahakRtacakSurgAhyatvarUpaM vairUpyaM siddhamiti lAghavAt pRthivyntrbhaavo'stvityrthH(ityaahuH)| yaduktaM cAkSuSapratyayAbhAve'pi nIlatvA(nIlimAstitvA)bhimAna iti ; tadayuktam ; jJAnasya tadabhAvasya vA cAkSuSatvAyogAt / bAdhakAmAve(ca) AropakalpanAyogAcca / AlokAsahakRtacakSuhyatvaM ca tamaso na pArthivatvavirodhItyAha-aJjanavizeSasahakRtamiti / nIlAdyadhyAsahetu Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] taccAkSuSavaijAtyaM tatsahakAri tathAsvabhAvaH AlokamadhyetadagrahopapattibhedAH 571 tatvamuktAkalApaH divAbhItadRSTayAdinIteH // 6 // sarvArthasiddhiH ndhatamase'pi padArthAn darzayati / tathehApi syAt / tatra sahakAryantaraprabhAvAditi cet / atrApyAlokAbhAvasya sahakAriNaH prabhAvAdityaGgIkuruSva / yathA ca kiMcit bahalAlokagrAhyaM kiMcit mandAlokenApi ; tathA kiMcidAlokagrAhyaM kiMcinna tatheti yathAdarzanaM niyamaH ; dRksvabhAvAcca / yathA divAbhItAdidRSTerAlokanairapekSyaM tathA dRzyasvabhAvAdihApIti kiM neSyate ? astvevam / tathA'pyAlokamadhye kiM nopalabhyate ? iti cet ; AlokanAzyatvAditi kecit / utsAritatvAdityanye / madhyandinolkAprakAzAdivadabhibhavAdityapare / AnandadAyinI tvena AlokAbhAvasyAsahakAritvaM tathA'pi vAcyam ; tathA ca lAghavAnurodhAt tamograhe saha(tatsaha)kAra bhavatvityarthaH / nanu viSayavyaJjakAlo(JjakasyAlo)kasyAmAve kathaM cakSuSA grahaH ? tatra tasya sahakAritvAdityata Aha-yatheti / Alokasya sahakAritve'pi viSayabhedena vaiSamyadarzanena naikarUpyaM sarvatreti bhAvaH / nanu tathA'pi sarvatra cAkSuSajJAne AlokamAtrasya na vyabhicAra ityatrAha-haksvabhAvAditi / astvevamiti - tama(sA)so virodhAbhAvena sattvAvirodhAdityarthaH / Aloketi-yathA dIpo vAtavinAzyaH tathA andhakAra alokanAzya ityarthaH / abhibhavAditi-svAvacchedenAlokastamojJAnapratibandhakaityarthaH / nanu tatvaratnakaro 'AlokAbhAvastama iti kAzyapIyAH / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 savyAkhyasavAsiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH adravyatvAdipakSANAmatrAsaMbhavAsiddhaye / Adyameva tamo dhvAntamiti kecidupAcaran / kiJca tejasa iva tamaso'pi zarIratvAmnAnAdAlokamadhye tamasssRSTivacanAdekasmin kAle tamastejaHpralayapAThAccAsya dravya AnandadAyinI nIlabhAnarUpasmRtipramoSa iti prAbhAkarAH / dravyAntaramiti kaumArilAH / pradhAnatatvameva tama iti tatvavidaH' ityupakramya prAthamikamatadvayamathanapUrvakam ; atra tatvavidaH prAhuH sthUlasUkSmAtmanA sthitA / daivI guNamayI mAyA bAhyantaratamo(mayI)matA // ityuktam ; tatkathaM pArthivatvaM bhavadbhirucyate ? ityatrAha-adravyatvAdipakSANAmiti / AdizabdenAlokAbhAva(pakSa)parigrahaH / adravyatvAdinirAsAya prAkRtatvAt prakRtitvoktirityarthaH / tatra hetumAha-kiMca tejasa iti / 'yasya tamazzarIram' iti zarIratvokteH 'tamassasarja divase' ityAdinA bhAratAdau AlokadazAyAmeva tamassRSTezzravaNAt tejasA saha tamaso'pi pralayavacanAtta(cane ta)dabhAvatvAbhAvAvagamAcca dravyatvaM prAkRtatvaM ca siddhamityarthaH / nanu ' nAsadAsInno sadAsIttadAnIm ' tama AsIttamasA gUDhamagre praketam ' ' yadA tamastanna divA na rAtriH' 'tamaH pare deve' AsIdidaM tamobhUtam ' iti zrutismRtivacanAni prakRtestamastvaM vadantIti cet ; (na) prakRteH rUpavattvAbhAvena asmadAdicAkSuSatamastvAsaMbhavAttasyAH prakRteratIndriyatvokteH (ktazca) tatra tamazzabda upacArAcchaktayantarAdveti dRzyamAnatamasaH prAkRtatvameveti bhAvaH / nanu tamaso dravyatve tatvAntaratvApattiH; klapteSvantarbhAve mahadAdiSu vA(diSvevA)ntarbhA Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tasyazrautedravyatvaprAkRtatve parizeSeNAtirekaH tasyAvidyAnidarzanatvAnarAsaH 573 sarvArthasiddhiH tvaprAkRtatvasiddhau rUpavattvena vAyuparyantavyapohaH / kRSNarUpatvAcca vahnijalavyAvRttissidhyet / ' yatkRSNaM tadanasya' iti zrutyanusArAcca / tadidaM tamaH parabrahmAcchAdakAvidyAnidarzanatayA viSayAvArakaM kaizciduktam / tadasat / tamovyavahitAlokasthitanAnArthadarzanAt / dRggateraviruddhasya dRzyacchAdakatA katham ? // ato mAdidRSTInAM dRzyasaMbandhamAtrataH / darzanapratighAtitvaM svabhAvAttamasi sthitam // AnandadAyinI vo'stu ! kathaM tasya pArthivatvamityatrAha--rUpavattvenetyAdinA / vahnijalavyAvRttatve'pi pArthivatve kiM pramANamityatrAha--yatkRSNamiti / pramANajJAnaM svaprAgabhAvavyatiriktasvaviSayAvaraNasvanivartyasvadezagatavastu(vastvantara)pUrvakam aprakAzitArthaprakAzakatvAt andhakAre prathamotpannapradIpaprabhAvat ityanumAnena ajJAnasAdhanaM dUSayitumanubhASate-tadidamiti / hetumAha-tamovyavahiteti nanu vyavadhAyakasya kathaM nendriya(dRSTi)vRttipratibandhakatvamityatrAha-dRggateraviruddhasyeti / AcchAdakatve dRggativighAtaprasaGga iti bhAvaH / nanu manuSyAdidRggatiprati(gatidi)ghAtakatvAbhAve kathamandhakAre dRggatavastugrahAbhAva ityatrAha-ata iti / dRzo dRzyasambandhe'pi cAkSuSadhIpratibandhakatvasye(tvaM tasye)tyarthaH / vastutastamo'tiriktacAkSuSapratyakSe Alokasya sahakAritvAt tadabhAvAnna tatpra. tya(na tatra pratya)kSami(kSatvami)ti bhAvaH // 60 // tamasa: pArthivatvam --- Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nAlokAbhAvamAtraM timiraM avirataM nIlAmatyeva dRSTeH nailyaM tvAropitaM cet kathamiva na bhavet kvApi kasyApi bAdhaH / sarvArthasiddhiH ye tvAhuH- AlokAbhAva evAlokavirodhitvalakSaNasamAnadharmasmAritanailyoparakto naliM tama iti gRhyate / nanupazleSarahitazabdavAcyatvaM tu pralayavAdizabdanyAyena syAditi ; tAn prativaktinAloketi / abAdhitaM nIlopalambhaM hetumAha - aviratamiti / AropitaM nIlarUpatvaM nAbhAvatvavirodhItyabhiprAyeNAzaGkatenailyaM tviti / Aropasya kAlabhedena puruSabhedena vA bAdhavyAptimabhipretyAha -- kathamiveti / aviratamiti sUcitametena vyaJjitam / nanu tamo na nIlaM asatyAloke cakSuSA pratIyamAnatvAt iti bAdha iti cenna dRSTantAsiddheH / AlokAbhAva ; AnandadAyinI AkSepasaGgatyA nyAyamatamanUdya dUSayatItyAha-ye tvAhuriti / alokavaidharmyalakSaNadharmasmAritamityarthaH / kecittu - (yadvA) AlokazabdaH Ale'kapara ityAhuH / nanvabhAvatve najupazliSTapadabodhyatvaM na syAdityatrAhanaJapazleSeti / pralayassarvakArya (vi) nAzo hyabhAvarUpaH / aviratapadatAtparya - mAha-- abAdhiteti / bAdhitatve kadAcinnIlAnyatvenApi pratI (teH ) tya aviratatvAyogAditi bhAvaH / tathAcAyaM prayogaH -- na tama AlokAbhAvaH abAdhitanI buddhiviSayatvAt sammatavaditi / pratyakSabAdhavirahe'pi yauktikabAdhena hetvasiddhimAzaGkate - nanviti / vyApyatvAsiddhimAha dRSTAnteti / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nyAyamatAnuvAdaH abAdhitanelyopalambhaH AlokAbhAvatvasAdhanAyogaH 575 sarvArthasiddhiH eva dRSTAnta iti cenna; tvatpakSe pakSadRSTAntabhedAbhAvAt ; asmanmate tu bhAvAtiriktAbhAvAsiddheH / AlokAbhAve divAbhItAdicakSuAdairnIlaiyabhicArAcca / dRgvaiSamyavat dRzyavaiSamyaM ca vyavasthApakaM syAdityuktam / ato'smadAdivizeSaNe'pyanistAraH / tamodharmabhUtanailyAdidRSTAntastu tadabhAvasAdhane viruddhH| AropitanailyAdidRSTAntastu zuktirUpyazazazRGgAdivadanAdeyaH / anAropitaM tu satyevAloke cakSuSA gRhyate / tathApi bhrAntidazAyAM gRhyamANAropAbhAve'pi cAkSuSabhrAntiviSayatvAdevAyaM hetussiddha iti cenna; tamasi nailyAropasiddhimantareNAsya hetoranutthAnAt / bhavati hi bAdhAdRSTAntalAbhaH ! tena ca mithssNshryH| asparzatvAdibAdhakAntaraM tu nirastam / atra nIlamityevetya AnandadAyinI pakSabhinnasyaiva dRSTAntatvAditi bhAvaH / asmanmata iti / tathA ca cAkSuSa dravyasya rUpavattvAt tasyaiva tamaso'nyasya vA dRSTAntatvAdi(tyarthaH)ti bhAvaH / a(ta)to'smadAdIti-asayAloke(AlokAbhAvepi)asmadAdicakSuAhyatvAdityukteri(tyuktepI)tyarthaH / dRSTa(STi) vaiSamyAnurAdheneva dRzyavaiSamyAnusAreNA'pi saGkocasambhavAditi bhAvaH / tamonailyamasadeva kiMcit ? uta sadeva ? nAdya ityAha-Aropiteti / tathAtve atiprasaGga iti bhAvaH / na dvitIya ityAha -anAropitaM tviti / tathAcAsiddhayasAdhAraNye iti bhAvaH / nanu bAdhAbhAve'pi tamaH pratItau viSayasya rUpasya nI(la)rUpatvAddaSTAntatvasambhavAnnoktadoSa iti cenna ? tathAtve pratyakSasya balavattayA bAdhaprasaGgAt / nanu tamo na rUpavat asparzatvAdityAdinA bAdhAt na mithassaMzraya iti tatrAha-asparzatvAdIti / indranIla Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH Arope cAtra nailyaM na bhavati niyataM bhAsvarAnyatva sarvArthasiddhiH vadhAraNatAtparyabhedasiddhaM dUSaNAntaramAha-Arope ceti / ayaM bhAvaH--Aropa evAtra na saMbhavati ; abhAvasya hi svarUpameva hi bhedaM manyase / tatastadrhe vA kathamAropaH ? evaM caM brUSe! Aloko hi bhAsvaraH ! tadvirodhI ca tadabhAvaH / kRSNadravyamapi bhAsvarAnyatvAttathaiva / ata AlokavirodhitvasAdhAt akRSNe kRSNadharmAdhyAsa iti / evaM sati raktapItAdInAmapi tathAtvAvizeSAt tatra tadAropaH kiM na syAditi / atra yaduktaM kANAdaiH'Arope sati nimittAnusaraNaM na tu nimittamastItyAropaH' iti / tadayuktam-Arope satItyasiddheH / nimittasya cAti AnandadAyinI prabhAdau vyabhicArAdi(rassyAdi)ti bhAvaH / anubhUtasparzavattvakalpane tamasyapi tadbAdhakAbhAvAt / nanu bhAsvarAnyatvarUpasAdRzyasya nIladravyAbhAvasAdhAraNyenAropahetutvAt kathaM niyatAropAbhAva ityatrAha-ayaM bhAva iti / atra mUlasya-Aroye ca - AropapakSe ca abhAve nIlAropo niyataM-nityaM na bhavatyeva-Aropa eva na sambhavatItyeko'rthaH / niyataMniyamena nIlarUpasyaivAropo na raktarUpasyeti niyamo na sambhavatIti dvitIyaH / tadubhayamAha-Aropa evAtretyAdinA / kathamAropa iti-- abhAvasya grahe tasyaiva vizeSadarzanatvAt tadagrahe dharmijJAnAbhAvAnnAropa iti bhAvaH / Aropaniyame taduktaM niyAmakamAzaGkate-atra yaduktamiti / tathAca na raktAdyAropa iti bhAvaH / nimittasya ceti--ekatrArope sati Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AlokAbhAve nailyabhramaniyAmakAdRSTakalpanAnirAsaH 571 tatvamuktAkalApaH sAmyAt nAtrAdRSTaM niyantu pratiniyataguNAropaklaptergurutvAt // 6 // sarvArthasiddhiH prasaGgino'nusaraNAyogAt / yathA ca rajau sAdhyAsaH tathA kadAcidambudhArAdyadhyAso'pi kiM na bhavati ? satyAM ca sAmagrayAM kAryAnutpattiriti na laukikametanna ca yauktikam ; yaccoktam'adRSTAdikaM cAtra niyAmakamavaseyamiti' tajhSayati-nAti / vicitrAdRSTabhedaviSamite jagati sarvajantusAdhAraNasya durupazamatAvanmAtrabhramahetoradRSTavizeSasya kalpanetigauravaM syAdityabhiprAyeNAha-pratiniyateti // 61 // AnandadAyinI tadanusAreNa kalpyasya nimittasyAtiprasaktatve aropApAdanAsambhavAt; anyathA sarvatra prameyatvasyaiba nimittatvakalpanApattyA avAntaradoSAdikalpanAvaiyarthyAditi bhAvaH / tadevopapAdayati-yathA ceti / sAdRzyasyobhayAropasAdhAraNatvAditi bhAvaH / kiJcAropasAmagrayAM satyAmapyAropAbhAvaH kiM dRSTaH ? uta kalpyaH ? iti vikalpya AdyaM dUSayati--satyAM ceti / dvitIyaM dUSayati-naca yauktikamiti / vyAptayabhAvAditi bhAvaH / nanu satyAM sAmagrayAM kAryaniyama iti ; satyam ; tatrAdRSTavirahAttadAropo netyAzaGkate- yaccoktamiti / vicitreti-sarveSAmekarUpAdRSTasattve mAnAbhAvAt (diti bhAvaH / ) anyatra sarvatra tata eva kAryasambhave dRSTakAraNavilopaprasaGgazceti (bhAva) draSTavyam // .61 // .. SARVARTHA. 37 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 saMvyAkhyasavArthasaddhisahitatatvamuktA kalA [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH dhvAntaM tejazca nAsIditi munibhirupAkhyAyi saMvartavArtAbhAvAbhAvo niSeddhaM tadubhayavidhivadvadyAhatatvAdazakyam / antaryantuzca tejassahapaThitatamo sarvArthasiddhiH AlokAbhAvasyAgamavaighaTyamAha - dhvAntamiti / arthopAdAnametat zabdastu 'nAsIttamo jyotirabhUna cAnyat ' iti / kathamasya prakRtavirodhitvam ? ityatrAha - bhAvAbhAvAviti / na hi kasyacidekadaikatra bhAvAbhAvavidhizzakyate ! tadvadubhaya AnandadAyinI prasaGgasaMgatimA(pUrvasaMgatyA'')ha - AlokAbhAvasyeti / mUlasyAyamarthaH - munibhiH - paurANikaiH 'nAsIttamo jyotirabhUnna cAnyat' ityatra tamastejazca naasiiditi| saMvartavArtA - pralayavacanam / ekasmin kAle bhAvAbhAvavidhivanniSedho'pyazakyaH / zakyamiti vibhaktipratirUpakamavyayAmiti na vizeSyanighnateti kecit / apare tu - - ' niSeddhuM vyAhatatvAdazakyam' iti bhinnaM vAkyam / tatkimityapekSAyAM bhAvAbhAvAvityaparaM vAkyam / ata eva mahAbhASye paspazAyAM zvamAMsAdibhirapi kSudupahantuM zakyamityatra `kaiyaTaH-upahantuM zakyaM ityekaM vAkyam / tatkimityapekSAyAM kSudityaparam ; tathA ca sAmAnye napuMsakatvamekavacanatvaM ceti vadanti / vastutastu (anyetu)--bhAvAbhAvAviti tumunnantakarma / kRdantatve'pyavyayatvAnna SaSThI / tathA ca tumunnantArtha eva pradhAnamiti tatraiva vidheyAzakyatvAnvaye bhAvAbhAvaniSedhanamazakyamiti (vAkyArthaH) paryavasyati / tumuno'vyayatve Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tamasa AlokAbhAvatve zrutivirodhaH, bhUsthairyapakSazca 579 tatvamuktAkalApaH deha ityAmanAnta syAccAbhAvo'pi bhAvAntaramatimathane vakSyamANakrameNa // 62 / / tiSThatyurvI bhacakra pavanarayavazAt bhrAmyatItyuktamAptaiH sarvArthasiddhiH niSedho'pyazakyaH / antata ubhayavidhivizramaNena vyAghAtAditi bhAvaH // 62 // tamasa AlokAbhAvamAtratvabhaGgaH. bhUprasaGgAttadbhamaNAdipakSaM nirAkartuM svapakSaM tAvadAhatiSThatIti-AptaiH purANAdikatRbhiH tadanusAribhizca / Aptizca AnandadAyinI klIbatvaM cAzakyamityasyopapannamiti dhyeyam / antaryantuH-antaryAmiNaH / dehai: 'yasyAtmA zarIram ' ' yasya tamazzarIram' ityAdibhiH sahapaThito dhvAnto deha ityAmananti-nizcinvanti / nirbandhena tejo'bhAva iti pakSe'pi bhAva eva saH / tatra hetuH vakSyamANakrameNeti // 62 // tamasa AlokAbhAvamAtratvabhaGgaH prasaGgassaGgatirityAha--bhUprasaGgAditi / tadanusAribhizceti / 37* Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhi. teSAM 'hiraNmayena savitA rathena' 'ityAdizrutyanusArAt / asmin pakSe sarvalokopalambhasvArasyamasti naca gaNitAdi 2 580 [ jaDadravya AnandadAyinI AryabhaTAdibhizcetyarthaH / hiraNma (ya) yeneti - deva AyAtItyAgamanAdikaM bhacakrabhramaNAnuguNamiti bhAvaH / upalambhazca bhUmyAH sthiratayA bhacakrasya gatimattvenetyAha-asminniti / jyotizzAstre cAyaM pakSaH svIkRta bhAvaprakAzaH '* ityAdizrutIti- 'AkAze pRthivI pratiSThitA' ityAdizrutaya AdizabdArthaH / 2 * na ca gaNitAdIti --- Adipadena padArtheSu gurutvasya Andolanasya ca bhUbhAgabhedena tAratamyaM gRhyate / tatra gaNitavirodho nAstIti Adhunika pAzcAtyagrantheSu vyaktam ; tathAhi--- ' Science and Hypothesis,' by H. Poincare, Translated by W. Greestreet, (1905) P. 117. The affirmation the earth turns round' has no meaning, since it cannot be verified by experiment, or, in other words, these two propositions "earth turns round," and "it is more convenient to suppose that the earth turns round" have one and the same meaning. There is nothing more in one than in the other. iti / bhUrbhramatIti vaco nArthavat / kutaH iti cet; tathAtvasya durni - rUpatvAt / 'bhUrbhramati' 'bhUrbhramatIti kalpane lAghavam' iti dve apa pratijJe samAnArthe / ekasyA arthAdaparasyA arthe hi nAstyarthAtizaya: ' iti ca tadarthaH // Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUsthairyapakSe prAmANikaparigRhItatvam 581 sarvArthasiddhiH virodhaH! 'kakSIkRtazcAyaM pakSaH kAAntikairapi / yathA''hAryabhaTaH *udayAstamayanimittaM nityapravaheNa vAyunA kSiptaH / laGkAsamapazcimago bhapaJjarassagraho bhramati / AnandadAyinI ityAha-kakSIkRtazcAyamiti / tadevAha-yatheti / udayAstamayanimittaM udayAstamayArtham / laGkAyAH pazcimagassagrahaH / bhacakrasya hi laGkAdvIpasthAn prati pazcimagatayopalabdhiriti sampradAyaH / bhapaJjaraHbhacakram / nityapravaheNa-sadAgatimatA / vAyunA kSiptaH paribhramatItyarthaH / AvaprakAzaH AkRSTizaktizca mahI tayA yat khasthaM guru svAbhimukhaM svazaktayA / AkRSyate tatpatatIva bhAti same samantAt ka patatviyaM khe // iti bhAskarAcAryaH (ziromaNigolAdhyAye bhuvanakoze 6) bhuvaH AkarSaNazaktikathanena sAkSanirakSapradezatAratamyena padArthAkarSaNazaktitAratamyasaMbhavena padArtheSu gurutvAndolanayostAratamyamupapadyata iti bhAvaH / '* kAntikairapIti--atra kArtAntikairiti bahuvacanena bhuvaH sthiratvaM bahUnAM saMmatamiti bodhitam / AryabhaTTasya bhUbhramaNapakSa eva saMmata ityuktirna yuktA ; AryabhaTTenaiva bhacakrabhramaNapakSasyaiva siddhAntitatvAdityabhiprAyeNa tadIyazlokamevodAharati--* udayAstamayetyAdinA / atra bhUbhramaNAnaGgIkAre udayAstamayA(re ahorAtrA)nupapattiH bhUbhramaNavAdibhirucyate / tadayuktam ; pravahavAyunA grahANAM pratyaggatyaGgIkAreNodayA Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 iti // bhAvaprakAzaH stamayasaMbhavAt iti bhUbhramaNavAdakhaNDanAya udayAstamayanimittamityAdi izlokaH H pravRttaH iti // savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamukAkalApe iti // -- bhacakraM dhruvayorbaddhaM AkSiptaM pravahAnilaiH / paryetyajakhaM tannaddhA grahakakSA yathAkramam // (sU. si. bhUgolAdhyAye 75) madhye samantAdaNDasya bhUgolo vyomni tiSThati / bibhrANaH paramAM zaktiM brahmaNo dhAraNAtmikAm // (sU. si. bhUgolAdhyAye 32) jagadaNDakhamadhyasthA mahAbhUtamayI kSitiH / bhAvAya sarvasatvAnAM vRttagoLa iva sthitA // . (vasiSThasiddhAnte) vRttA cakravadacalA nabhasyapAre vinirmitA dhAtrA / paJcamahAbhUtamayI tanmadhye meruramarANAm || [ jaDadravya iti ca sUryavasiSThapaulizasiddhAntavacanAnyavalambya - vRttabhapaJjaramadhye kakSyApariveSTitaH khamadhyagataH / mRjjalazikhivAyumayo bhUgolassarvato vRttaH // (paulizasiddhAnte) (Aryabha. gola. 6) bhAnAmadharazanaizvarasuragurubhau mArka zukrabudhacandrAH / teSAmadhazca sUmiH methIbhUtA khamadhyasthA // ( Aryabha - kAlakri 15 ) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH trilokIbhramaNapakSe taduktayuktiH 583 sarvArthasiddhiH iti / kaizcit 'uttAnA ha vai devagavA vahanti' ityAdinirvahaNAya / AnandadAyinI nityaM trilokI bhramati zrutivAkyAnusArataH / ato bhacakraM bhramati viparItaM grahAnvitam // iti gaNitaikadezimatamanuvadati-kaizciditi / bhramaNenoparyadhobhAve deva bhAvaprakAzaH iti coktam / bhAnAmadhazzanaizcaretyAdizlokena bhuvaH bhramaNaM na ghaTate ; api tu sthairyameva sidhyatItyayamaMzaH uttaratropapAdayiSyate / sarvagrahabhramaNaM ca kakSyApratimaNDalagAH bhramanti sarve grahAH svacAreNa / mandoccAdanulomaM pratilomaM caiva zrIghroccAt // ityatroktam // ___ bhUgrahabhAnAM golArdhAni svacchAyayA vivarNAni / ardhAni yathAsAraM sUryAbhimukhAni dIpyante / / ityatra bhuvaH grahebhyaH pRthaggrahaNena grahatvaM nasti bhuva iti sUcitam / grahazabdena na bhuvo grahaNam---' pazcAdrajanto'tijavAt' ityAdi sUryasiddhAntoktaSaDDidhagatimatAmeva grahatvasya granthakRtsaMmatezca / udayAstamayAnimittamiti zlokaH 'bhUbhagaNabhramaNasaMsthAna' ityAdibRhatsaMhitAvyAkhyAnAvasare bhaTTotpalena bhuubhrmnnvaadniraasaarthmudaahRtH| atra bhUbhagaNabhramaNasaMsthAnetyAdimUlasya bhameH bhagaNasya ca bhramaNasaMsthAnAbhijJa ityavyAkhyAya bhUmessaMsthAnAbhijJaH iti vyAkhyAnAt 'yugaravibhagaNAH' ityAdigItikApAdatRtIyazloke prAggatyA bhagaNakathanaM mithyAjJAnasiddha Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 savyAkhyasarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamaktAkalApaH bhrAntaiH klaptaM trilokIcamaNamiha sarvArthasiddhiH trailokyabhramaNaM svIkRtam ; *tadupAlabhyate-bhrAntairiti / yathA svayaM bhrAmyanto bAlizAH bhuvaM bhrAmyantImabhimanyante tathedamiti bhAvaH / *yadi sthiratayaiva dRSTAnAM grahanakSatrANAM bhramaNaM kalpyate AnandadAyinA gavAnAmuttAnatAsambhavAduttAnatvaM bhramaNe liGgamiti bhAvaH / yathA svayamiti- 'uttAnA ha vai' ityAdeH 'prajApatirAtmano vapAmudakkhidat' bhAvaprakAzaH tAtparyeNeti sUcitam / etacca anupadameva sphuTIbhaviSyati / '*upAlabhyata iti 'uttAnA ha vai devagavA' ityAdau uttAnatvAdipratItistu bhuvo golAkAratvena sthiteriti ; 'bhUmeH piNDaH' ityupakramya -- yo yatra tiSThatyavanI talasthAM AtmAnamasyA upari sthitaM ca / sa manyate'taH kucaturthasaMsthAH mithazca te tiryagivAmananti / / adhazziraskAH kudalAntarasthAH chAyAmanuSyA iva nIratIre / / (ziromaNi. golA. bhuvanako. 19-20) ityAdAvupapAditA / 'yugaravibhagaNAH' iti zloke avizeSeNa grahANAM bhuvazca prAggatikathane'pi bhuvaH prAggatikathanaM mithyAjJAnasiddhatAtparyeNetyuktiranuciteti zaGkate-* yadi sthiratayetyAdi / atra sthiratvaM gtybhaavH| sa ca nakSatrANAM nirvyApAratvAt svarasata evopapannaH / grahANAM tu pravahAdhInapratyaggatimattve'pi sA gatiritarAdhIneti uttaradezasaMyogAnukUlo vyApAro'nyaniSThaH na svAyatta iti bhAvaH / prAggatistu Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] trilokabhrimaNapakSadUSaNam vinigamanAvirahapAraharaH sarvArthasiddhiH 1 tadavizeSAdbhuvo'pi kalpyatAmiti cenna '* apekSitasyA' *nyathaiva siddheH / atra 'anulomagatinasthaH ' ityAdiSu sthApitasya AnandadAyinI ityAdivadarthavAdatayA'nyaparatvAditi bhAvaH / apekSitasyeti -- udayA - stamayAderityarthaH / yadvA uttAnAdivAkyanirvAhasyetyarthaH / nirvAhastUkta eva / anulomagatirnausthaH yadvajjantuzcarati bhUmadhye | nityaM bhrAmyati bhUmiH nityapravaheNa vAyunA nunnA | iti jyotizzAstraikadezinAM mataM ; nirAdhArA bhUmiH nityamadhaH pAtinI yasmAt / iti jainamataM ca dUSayitumanubhASate --- atrAnuloma gatirityAdinA / 585 bhAvaprakAzaH grahANAM na dRzyata ev| yatheoktam -' idAnIM grahANAM pUrvagatimanupalakSitAmapi dRSTAntena dRDhIkurvannAha -- yAnto bhacakre laghupUrvagatyA kheTAstu tasyAparazIghragatyA / kulAlacakrabhramivAmagatyA yAnto na kITA iva bhAnti yAntaH // (ziro. golA. madhya - vasanA. 4 ) iti / ' * apekSitasyeti - ayana saMkramaRtubhedagrahaNAdaya ihApekSitazabdArthaH / 2 * anyathaiva ----- grahANAM prAggatyaGgIkAreNaivetyarthaH // 3 * sthApitasyeti -- anekagrahANAM prAggatyaGgIkAre gauravaM ekasyA bhuva eva bhramaNAGgIkAre lAghavamityasmin pakSe yuktiruttaratra zaGkAvasareSu vyaktIbhaviSyati / anulomagatirnausthaH pazyatyacalaM vilomagaM yadvat / acalAni bhAni tadvat samapazcimagAni laGkAyAm // Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH bhUbhramaNavAdasya *jainoktasya ca bhUpatanasya bhrAntikalpi bhAvaprakAzaH iti ca zlokaH / 'yugaravibhagaNAH' 'prANenaiti kalAM bhaH' ityAdirAdizabdArthaH / siddhAntazekhare zrIpatizca imAmeva kArikAM bhUbhramaNasthApanaparatayA vyAcakAra-- naustho'nulomagamanAdacalaM yathA na cAmanyate calati naivamilAbhrameNa / laGkAsamAparagati pracaladbhacakramAbhAti susthiramapIti vadanti kacit / / iti / atra anulomagati sthaH ityAdizlokottarArdhe nausthaH pazyatIti padadvayAnuSaGgeNa acalAni bhAni samapazcimagAni pazyatIti yojanayA nausthAnAbhiSiktabhUsthaH bhacakraM sthiramapi calatvena jAnAtIti bhAvaH / / _1 * jainoktasyeti- yadyapi bhapaJjarasya bhramaNAvalokAdAdhArazUnyA kuriti pratItiH / khasthaM na dRSTaM ca guru kSamAtaH khe'dhaH prayAtIti vadanti bauddhAH / (ziro-golA bhuvanakoza 7) ityato bauddhairapi bhUpatanamuktamiti jJAyate ; tathA'pi tatra anupapattiparihArapUrvakaM jainaiH vyavasthA kRtetyavagamyate ; yathA-- dvau dvau ravIndU bhagaNau ca tadvadekAntarau tAvudayaM vrajetAm / yadabruvannevamanambarAdyAH // ___ (ziro go. bhuvana 8) iti / ataH bauddhoktasyetyanuktvA jainoktasyetyuktiH / zrIpatizca spaSTameva bhUpatanaM etacchlokoktayuktyA jainasaMmatamityAha siddhAntazekhare (TippaNe)-- adhaH patantyAH sthitirasti noAH nabhasyanante'tra vadanti jainAH / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNapakSAnuvAdaH 587 tatvamuktAkalApaH tathA mediniibhraantipaatau| sarvArthasiddhiH tatvamatidizati-tatheti / iSIkAprotapatrikAdivat svadezaM __ bhAvaprakAzaH dvaudvau ravIndU dviguNAM bhasasthAM caturvidhastambhanibhaM ca merum / / iti / 1* tatheti-bhrAntaiH klaptAvityarthaH / taduktaM goladIpikAyAM paramezvareNa pUrvAbhimukhaM bhramati kSoNI nAsti bhramaH khagANAm / iti kila vadanti kecit nAbhimataM tadapi cAryabhaTTasya / iti| 'anulomagati sthaH' iti kArikA cetthaM vivRtA tenaiva bhaTTadIpikAyAm --' bhUmeH prAggamanaM nakSatrANAM gatyabhAvaM ca kecidicchanti ; tanmithyAjJAnavazAdityAha-anulomagatirityAdi / yathA nauyAnaM kurvan puruSaH anulomagatiH- svAbhimatAM pazcimAM dizaM gacchan / acalam-nadyA ubhayapArzvagatamacalaM vRkSaparvatAdi vastu vilomagaMprAcI dizaM gacchadiva pazyati ; tathA bhAni nakSatrANi laGkAyAM samapAzcamagAni kartRbhUtAni acalAni-bhUmigatAnyacalavastUni karmabhUtAni vilomagAnIva-prAcI dizaM gacchantIva pazyanti / laGkAdiviSuvaddezeSveva nakSatrapaJjarasya samapazcimagatvam / evaM tArANAM mithyAjJAnavazAdutpannAM pratyaggamanapratItimaGgIkRtya bhUmeH prAggatirabhidhIyate; paramArthatastu sthiraiva bhUmirityarthaH' iti // sUryadevayajvA'pi bhacakraparivartAnAM bhUmAvadhyasyopadezakAraNamAhaanulomagatiriti' ityavatArya paramezvaravadeva vyAkhyAya ; ' evaM bhacakrasyaiva pratyaggamanaM bhUmeH prAggatitvenAdhyasyati na tu paramArthato bhUme Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya bhAvaprakAzaH bhramaNamastIti navamaM sUtram udayAstetyAdi ' ityudayAstetyAdizloka mavatArayAmAsa | C yadyapi zrIpatinA iyaM kArikA bhUbhramaNasya tAtvikatvaparatayA vyakhyAteva pratibhAti ; tathA'pi tenaiva AryabhaTa zlokavyAkhyAcchAyApannasvavAkye kecidityuktayA iyaM vyAkhyA keSAM citsaMmatA na tu svAbhimateti sUcitam / atredamavadheyam - yadyapi ' yugaravibhagaNAH; iti zloke upakrame bhuvo grahANAM cAvizeSeNa prAgatimattvamabhihitam / tatra bhuvaH prAggatimattvaM mithyAjJAnasiddhaM ? Ahosvit pravahAdhInabhapaJjarapratyagbhramaNaM mityAjJAnasiddhamiti vicAre anulomagatirnosthaH ityasya prathamakoTiparatvamevAcitam / bhUgrahamAnAM iti pUrvaM bhuvaH grahANAM cAvizeSeNa dIptimuktA anantaraM 'vRttabhapaJjaramadhye ' ' yadvatkadambapuSpagranthiH ' ityAdizlokadvayena bhUgoLasvarUpamupapAditam / tatra bhuvaH vRttabhapaJjarasya ca prasaGgo vartate / tatra 'bhapaJjarassagraho bhramati ' ityuttarazloke bhapaJjarapadopAdAnena 'vRttabhapaJjaramadhye ' iti zlokArtha eva dRDhIkriyate iti sphuTaM pratIyate. ataH pUrvazlokaH bhUgolasvarUpavizeSanirNayArthameva pravRtta ityubhAbhyAmapyaGgIkaraNIyam / tatra bhUbhramaNavAdinA susthirasya bhapaJjarasya laGkAsamapazcimagatvena calatvena jJAnaM mithyA ityarthaH prAdhAnyeneopapAdanIyaH / tatra bhUgolasvarUpa - nirNayazca Arthika eva bhavati na tu zAbdaH / pUrvazloke mithyAjJAnaviSayabhUtArthasya uttarazloke bhapaJjarassagraho bhramatIti sthApanena tadapi mithyAjJAnasiddhameveti bhavatA vAcyamiti sarvalo ko pahAsaprasaGgaH / pazyatIti pUrvazloka upAdAnAt pUrvazlokamAtraM mithyAjJAnaparamiti uttarazloke pazyatIti padAnupAdAnena tAtvikArtha evottarazlokArtha ityakAmenApi bhavatA'pi svIkAryam / evaM ca vRttabhapaJjaramadhye iti loke bhUgolassarvato Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: ] AryabhaTasya bhUbhramaNapakSatAtparyAbhAvaH 589 bhAvaprakAzaH vRttaH iti bhuvaH prasaktirvartate / tatra bhUH tiSThati calati veti saMdehe yugaravibhagaNA iti zlokArthAnusandhAnena bhuvazcalanasyaiva pratItiH na tu sthiratAyAH / calanapratItimeva bhrAntirUpAmupapAdayituM anulomagatinastha ityAdikArikA pravRttA / anantaraM ca susthirasyaiva bhapaJjarasya calanajJAnaM kiM na syAt ? iti zaGkAnivRttyarthaM ' bhacakraM dhruvayorbaddham ' ' madhye samantAdaNDasya' itei pUrvodAhRta sUryasiddhAnta zlokadvayAnurodhena bhUgolasya sthiteH ; bhacakrasya pravahAnilena bhramaNasyaupariSTAdbhagolo'yaM vyakSe pazcAnmukhassadA / (sU. si. bhUgoLAdhyAye 55 ) iti sUryasiddhAntAnurodhena laGkAsamapazcimagatvasya ca nirNayena tatra bhUgolasthite: pUrvazlokena bhapaJjarasthiteruttarazlokena svarUpavizeSanirNaya iti suspaSTaM pratIyate / ato'tra susthirasya bhapaJjarasya calatvena jJAnaM mithyetyAryabhaTasyAzayavarNanamayuktam ; 'mandAmareDyabhUputra' ityAdi sUryasi ddhAntAnusAreNa bhAnAmadharazanaizcaretyAdinA atra ca grahakakSyAvarNanaM bhuvaH sthiratvaM draDhayati bhramaNaM cApAkarotItyupariSTAnnirUpayiSyate / lallAcAryeNavaravazena kuzezayajanmano na calatIti vadanti manISiNaH / iti bhuvo'calatvokteH ; bhuvaH prAggatyaGgIkAre doSANAmabhidhAnAcca / lallAcAryazca AryabhaTaziSya iti ' tathAca tacchiSyo lallAcAryaH ' iti kAlakriyApAdastha 10 mazlokavyAkhyAnAvasare paramezvareNa bhaTadIpikAyAM sAdhitam / varAhamihireNApi paJcasiddhAntikAyAMpaJcamahAbhUtamayaH tArAgaNapaJjare mahIgola: / khe'yaskAntAntarastho loha ivAvasthito vRttaH // iti bhuvaH sthiratvamabhidhAya gatimattva doSANAmabhidhAnAcca varAhamihirasyApi bhUsthairyameva prAcIna siddhAntAnusAreNAbhimatam / ato'tra sUrya Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH muzcantI drutataramadharottaravRtyA bhUrbhamati 'iti hi tddhaantipkssH| *atrotkSiptAzzilAdayaH svadeze tadAsane vA kathaM nipateyuH nityaM AnandadAyinI bhUbhramaNapakSe dUSaNamAha--tatrotkSiptA iti / yatra sthitenotkSepaH kRtaH bhramaNe sati tadanyadezasyaiva tadAkAzaRjupradezatvAt tadanyadeze patanaM syAt / prAgdezapatanArthaM kSiptasya pASANAdeH iSuyantrakSiptapASANAdivat bhAvaprakAzaH siddhAntAnusAryartha eva anulomagatinau~stha ityatra vivakSita iti zrIpaterAzayaH / AcAryapAdAzca lallavarAhamihirAcAryoktadizA bhuvaH bhramaNapakSe dUSaNamabhidhAsyantaH tathaiva dUSaNamabhidadhAnasya zrIpateH svasya ca taduktadizaiva anulomagati sthaH ityatra siddhAntAnusAryartho'bhimata ityAzaya sphuTataramabhivyaJjayantIti / pUrvAbhimukhe bhrame bhravaH (dhIvRddhidatantraM mithyAjJAnA. 43) bhramati bhramasthiteva kSitirityapare vadanti noDugaNaH / (paJcasiddhA 13-6) pUrvAbhimukhaM bhramati kSoNI nAsti bhramaH khagarbhANAm // (goladIpikA 27) ityAdiSUktaM bhUbhramaNaprakAraM nirdizati-' iti hi tadbhAntipakSa iti / atra bhuvaH bhramivat pArzvabhramaNamapyupaskRtam / '* zilAdaya itiuttaratra zaravihaGgAdInAmapItyanuvAdagranthe zarasyaiva prathamagrahaNena zarAdaya iti pAThassyAditi pratibhAti ; jyotiSagrantheSvapi zarasyaiva nirdezAcca / Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNapakSedUSaNam 591 591 . sarvArthasiddhiH ca svadezapazcimabhAga eva teSAM nipAtassyAt uDDInAzca pakSiNo na kulaaymaasiideyuH| pratyakukhaM ca gacchatAM duHkhenApi na saMni AnandadAyinI kSepaH parabhAge pAtaprasaGgazcetyarthaH / uDDInAzceti--tIvrataraM bhramaNena pratikSaNaM kulAyAdipuro dhAvanne(ni)vAnudhAvatA dUrastha eva syAdityarthaH / pratyaGmukhaM patatAmiti-yatra pakSI tatra kulAyAdessannidhyasambhavAditi bhAvaH / prAGmukhamiti--uddezyadezasya pUrvanyAyena davIyastvAditi bhAvaprakAzaH * nipAtassyAditi / ayamarthaHiSavo'bhinabhassamujjhitAH nipatantassyurapAMpaterdizi / (dhIvR. taM mithyA 42) ityabhihito lallAcAryeNa / * uDDInAzceti yadi ca bhramati kSamA tadA svakulAyaM kathamAnuyuH khagAH ? iti tatpUrvArdhena tenaivokto'yamarthaH / yadyevaM zyenAdyAH na khAtpunaH svanilayamupeyuH / iti 'bhramati bhramasthiteva' ityAdizlokottarArdhenokto varAhamihirAcAyeNApi (paM. si. 16-5) / yadyevamambaracarA vihagAH svanIDa mAsAdayanti na khalu bhramaNe dharitryAH / iti zrIpatinApi (siddhAntazekhare) / kiJcAmbudA api na bhUripayomucassyuH dezasya pUrvagamanena cirAya hanta / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH kRSyeran '*ekadezasthite ca varSati valAhake *muhUrtamAtrAnmahI zatayojanA sicyeta / atikuzalAnAmapi dhanvinAM dakSiNottaradezAvasthita *sthiralakSyavedho na syAt / *zaravihaGgAdInAmapi dharaNIsamameva vAyunA nodanAnoktaprasaGga iti cenna *tathAvidhasya AnandadAyinI bhAvaH / nanu zaraviha(zaratara)GgAdi kSiptaM tIvratareNa vAyunA nodanAt yatra svagantavyadezaH tatra gacchatIti naite doSA iti zaGkatezaravihaGgAdInAmiti / tathAvidhasyeti-tathAca pUrvoktadoSAssyuriti bhAvaH / bhAvaprakAzaH iti siddhAntazekhare zrIpatyuktaM dUSaNaM vizadayati-* ekadezasthite cetyAdi / * muhUrtamAtrAt zatayojanetyAdiyojanazatAni bhUmeH parimANaM SoDaza dviguNitAni / (paM. si. 13-18) iti dvizatottaratrisahasrayojanaH paridhiriti varAhamihiroktayA trisahasrayojanaH paridhirityapi anyeSAM pakSassyAt ; tatpakSAnusAreNAcAryairuktam / * lakSyavedho na syAditi -- daivajJavilAse -- pratidinamadhaH patantIM prAhujainAH nabhasyanante'smin / iti adhaHpatanaM prastutya bhramaNapakSe pUrvoktadUSaNAnyupanyasya ; yadyardhvagamA dhAtrI nizcalapakSeNa viyati khacareNa / saMvRttA bhavati tathA yadi mandaM mandamutpatatyeSA / / iti utpatanapakSe etaddUSaNamuktam / etAvatA jyotiSoktadUSaNAnyupanyastAni ; atha AdhunikakalpakAnAM taduktadUSaNoddhAraM zaGkate* zaravihaGgAdInAmapIti / tatra bhuvo bhramaNaM kiM vAyunA kiM svata iti vikalpya prathamapakSe dUSaNamAha-* tathAvidhasyeti / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNahetuvAyunirAsaH 393 sarvArthasiddhiH prabalamArutasyAnupalambhanirastatvAt / sarveSAM pratyakukhagatipratirodhaprasaGgAcca / yo hi mahApRthivIM prabhaJjanaH prasabhamAvartayati taM kathaM laghIyAMso vihaGgAdayaH pratisareyuH ? kintu pRthivyAH pUrvameva prAGmukhaM dUramapanIyeran ; kiMca jyotirgaNabhramaNaheturmArutaH zAstrAbhyanujJAnAt pratyakSavirodhAbhAvAcca saMgRhyate / bhUbhramaNahetustvasau AnandadAyinI tadaGgIkAre bAdhakamapyAha-sarveSAmiti / AkAzasaMcAriNAmityarthaH / tadevopapAdayati--yo hIti / kiJca bhUbhramaNe kAraNAbhAvamapyAhakiJceti / zAstradRSTaviruddhakalpane'pi bhuva eva tAdRzabhramaNasAmarthya bhAvaprakAzaH bhUvAyurAvaha iha pravahastadUrdhva ssyAdudvahastadanu saMvahasaMjJakazca / anyastato'pi suvahaH paripUrvako'smAt ___ bAhyaH parAvaha ime pavanAH prasiddhAH // ... / .: (golAdhyA. bhuvana. 1) . bhUmeH bahiAdazayojanAni bhUvAyuranAmbudavidyudAdyam / (golAdhyA. bhu. 2) iti zAstreNAsmAbhibhUmebahirvAyuvizeSA aGgIkriyante ; kalpakena tu bhuvo bhramaNaM kalpanenaiva bodhanIyam ; vAyuvizeSasya tu pratyakSeNa kiyaGkaramupalabdhirvartate / tatastatprAbalyaM tUpalambhena na nizcetuM zakyata iti SARVARTHA 38 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH zAstropalambhavirodhAnna kalpyaH / '#bhuva eva vAyuvadadRSTavazAttAdRzabhramaNopapatteH / syAdevam! kiMnacchinnam iti cenna; #upalambhAnusArasya chinnatvAt / ata evAnantatArAgrahabhramaNakalpanAdeka AnandadAyinI kalpyatAM kiM tAdRzavAyunetyAha-bhuva eveti / kiM nazchinnamiti - bhUbhramaNasyAbhISTasya siddhatvAditi bhAvaH / upalambheti -- bhuvaH stharyasyo - palambhAdityarthaH / ata eveti - upalambhavirodhAdevetyarthaH / nanu tarhi bhacakra - 594 jaDadravya bhAvaprakAzaH 1 bhAvaH / svata eva bhramatIti dvitIyapakSamutthApayati bhuva evetyAdi / taddRSayati - 2 upalambhAnusArasyeti / bhUmerbahiH prabalavAyuvizeSakarUpana pUvoktadUSaNaparihArAGgIkAre upalambhasvArasyaM chinnameveti bhAvaH / ayamAzayaH--sagrahabhapaJjarabhramaNaM pratyakSatassiddham / bhUgola bhramaNaM tu na pratyakSam / api tu kAlpanikameva / tatra dUSaNaprasaktau bhUgolastha pRthivIbhAgasya vAyumantarA bhramaNasya pratyakSatassiddhatve'pi bhogolasya svabhAvavizeSAdramaNAmityaparA kalpanA / pakSyAdInAM nodanahetuvAyuvizeSaprAbalyakalpanena pUrvoktadUSaNaparihAre'pi tAdRzaprAbalyamanupalabdhamiti tadapi kalpanIyam / kiMca bhuvaH svabhAvavizeSAdramaNakalpakena vAyuvizeSamantareNa svabhAvavizeSeNa pUrvoktadUSaNAnAM parihArasaMbhavAt vAyuvizeSo vA kutaH parikalpayaH ? kiMca svabhAvavizeSoktiH pratyakSasiddha evArthe prAmANikAnAM na tu kAlpanike'rthe; bhuvastu acalatvameva pratyakSasiddham / tadeva svabhAvataH / yathoktaM bhAskareNa - ' maruccalo bhUracalA svabhAvataH' iti / atassarvasyApi parikalpanayA bhuvaH acalatvopalambhe bhrAntitvakalpana Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUsthairye jyautiSikanibandhasaMmatiH bhAvaprakAzaH mayuktam / udayAstamayAdau grahANAM sthUlatayA darzanaM ucca sthitidazAyAM kiMcitsUkSmatayA darzanamanubhavasiddham / nakSatrANAM tu na tathA / bhUbhramaNapakSe ubhayorapyudayAsta pUrvaka bhramaNAbhAvena nakSatrANAmapi mahavadeva sthaulyAM saukSmyavizeSadarzanaM vA; nakSatrANAmiva grahANAmapi sthaulyasaukSmayavizeSadarzanaM vA syAt / asmanmate tu grahANAM bhramaNa nakSatrANatvabhramaNamiti grahANAM kSitijasaMnidhyasaMnidhibhyAM sthaulya saukSmadarzanayorupapattiH / taduktaM zrIpatinA -- 595 vasundharAgoLaniruddhadhAmA dUrasthito'yaM sukhadRzyavimbaH / mahajavRttopagato vivasvAn ato mahAn bhAtyaruNo virazmiH // (siddhAntaze) iti / bhAskareNApi -- uccasthito vyomacarassudUre nIca sthitassyAnnikaTe dharitrayAH / ato'Nubimba: pRthulazca bhAti bhAnostathA''sannasudUravartI // (ziromaNi - goLA, chedyakA - 22) udayAstamayanimittamityAdinA sagrahabhapaJjarabhramaNavAdinaH aryabhaTasya bhUbhramaNapakSe idaM na yujyata iti vivakSitam / evaM-- . bhAnAmadharazanaizvara suragurubhau mArka zukrabudhacandrAH / teSAmazca bhUmiH methIbhUtA khamadhyasthA // iti aryabhaTIyagraha kakSyAvacane methI bhUtetyanena bhUmeH sthiratvaM pratijJAtam / tatra ca uktagrahakakSyAkramo mUlam / bhUbhramaNavAdibhistu naivaM kakSyAkrama ucyate iti / evam -- mandAdadhaH krameNa syuH caturthI divasAdhipAH / varSArdhipatayastadvat tRtIyAzca prakIrtitAH // 38* Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH UrdhvakrameNa zazino mAsAnAmadhipAH smRtAH / horezAssUryatanayAdadho'dhaH kramazastathA // (sU . si. bhUgolA. 78-79) itIdaM kArikAdvayaM raGganAthadaivajJena vivRtam zaneH sakAzAdadhaH kakSyAkrameNa caturthasaGkhyAkA grahAH dinAdhipatayo vArezvarA bhavanti / yathA zaniravicandrabhaumabudhaguruzukrAH iti tatkramaH / varSasya SaSTayadhikazatatrayadinAtmakasya svAminaH tadvat mandAdadhaHkrameNa tRtIyasaGkhyAkA grahA uktAH / cassamuccayArthe / tatkramazca yathA-zanibhaumazukracandragurusUryabudhA iti candrAtsakAzAt UrdhvakakSAkrameNa grahA mAsAnAM triMzadinAtmakAnAM svAminaH kathitAH / tatkramazcacandrabudhazukraravibhaumaguruzanayaH iti / zanessakAzAdadhaHkramazaH adhaH krameNa horezAH iti // evaM uktakakSyAkramAGgIkAre rAzyAdhipatyopapattirapi / ayamarthaH ssArAvaLyAM samyagupapAditaH (3-10). dvAdazamaNDalabhagaNastasyA siMhato rvirnaathH| . . karkaTakAtpratilomaM zazI tathA'nye'pi taddAnAt // iti / bhapaJjarassagraho bhramatItyatra bhagolIyakrAntivRttAntargatarAzyAdhipatyaM grahANAM uktakakSyAmanusRtya bhramaNAGgIkAre upapadyate / bhUbhramaNapakSe tu nopapadyata iti gUDhAbhisandhiH / tatprakaTanaM prathamata eva kRtam / upalambhAnusArasyetyatra tadetatsarvamAbhapretam / trilokazibdArthazca jyautiSikairevamuktaH, yathA sUryasiddhAntAnusAriNA bhAskarAcAryeNabhUrlokAkhyo dakSiNo vyakSadezAt tasmAtsaumyo'yaM bhuvaH svazca meruH / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNasAdhakalAghavatarkanirAsaH 597 597 tatvamuktAkalApaH tadrAntau prAkpratIcoH prasajati patane pratriNostA. . sarvArthasiddhiH bhramakalpanaM varamityayuktam ; tArAbhramaNAderAgamikasyAkalpyatvAcca / tadetatsarvamAbhapretyAha--taddhAntau iti // .. AnandadAyinI bhramaNamapi na syAdityatrAha-tArAbhramaNAderiti / idamupalakSaNam-tArAdevidezaprAptizca dRzyata iti bhramaNaliGgaM tatrAsti ; na ca bhUbhramaNe liGgaM vAstIti bhAvaH / nanu tArAdeH dezAntarasthatayA darzanaM na talliGgaM bhAvitumarhati ; bhUbhramaNena draSTuH viprakarSamAtrAdapi tatpratIteriti cenna ; tArAderdezAntarasthatAjJAnaM tatraiva gatimanumApayati / parAmarzasya svaviSayasamAnAdhikaraNasyai(Nataya)vAnumApakatvAt / sthirasya parvatAdenikaTadRSTasya dUre dRSTistu na parvatasya gatimanumApayati ; tatra draSTurgatimattvasya pratyakSadRSTatvena anyathAsiddhatvAt na ca tArAderanekasya bhramaNakalpanAgauravam ; cakrasyaikasyaiva bhramaNakalpanAditi bhAvaH / tadbhAntAviti bhAvaprakAzaH iti / tatraiva jambUdvIpAdikamuktam bhUmera) kSArasindhorudaksthaM jambUdvIpaM prAhurAcAryavaryAH / ardhe'nyasmin dvIpaSaTkasya yAmye kSArakSIrAdyambudhInAM nivezaH / / iti / evaM varSAdivibhAgo'pi bhuvarloka evopapAditaH / plakSAdidvIpavibhAgo'pi upapAditaH / ayamevArthaH daivajJavilAse vistareNoktaH / paurANikI prakriyA tu zrIviSNupurANAdau draSTavyA / . Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAMkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH .ratamyam / pAte guAstu tasyAH pralaghu divi samukSiptamenAM na yAyAt // 63 // sarvArthasiddhiH bhUpatane doSamAha-pAte iti / ayaM bhAvaH-pAto hi bhuvaH na tAvadupalambhAgamAbhyam! tayoriha tadviparItatvAt / nApyanumAnataH gurutvAtpatanasya pratibandhake nirodhopapatteH / AnandadAyinI mUlasya prAkpratIcoH patriNoH patane tAratamyaM--vyatyAsaH prasajati-prAkpatataH pazcimatvaM pratyakpatataH prAktuM prasajatItyarthaH / nanu patanasya prAmANikatve doSaH kathaJcitparihartavya ityatrAhaayaM bhAva iti / patane pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanvanumAnameva pramANamityAha-gurutvAtpatanasyeti / gurutvejapa dRDhatarabaddhasya patanAbhAvAdyabhicAra iti bhAvaH / pratibandhakAbhAvavizeSitaM gurutvaM patana bhAvaprakAzaH *bhUpatane iti--yadyapi lallAcAryeNa jainasaMmatapatanapakSa iva utpatanapakSe'pi yadi gacchati bhUradhomukhI gagane kSiptamupaiti no mahIm / yadi vordhvamupaiti sA tadA nikaTaH kiM na bhevadbhapaJjaraH // (zISyadhI. taM. mithyA 38) ityanena doSa uktaH / tatra utpatanavAdI ko vA dArzanika iti na jJAyate ; Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpatanavAdanirAsaH sarvArthasiddhiH nirAlambe niravadhau nabhasi nityaM nipatantImalabdhapratiSThAM bhuvaM kaH pratirundhyAditi cenna ; ' vAsudevasya vIryeNa vidhRtAni' ityAdinA tatsiddheH / bhUpatane cotkSiptAzzilAdayo na kadAcidbhuvaM prApnuyuH / gauravaprakarSakASThAbhUtAdbhUmaNDalAdatilaghIyasAM rajaHprabhR AnandadAyinI liGgamiti codayati -- nirAlambe iti / niravadhitvaM santatapatanahetuH / tathA ca sarvadA nirAlambatve sati gurutvAt santatapatanamanumIyata ityarthaH / tvasiddhimAha - vAsudevasyeti -- saraH ] 599 vAsudevasya vIryeNa vidhRtAni mahAtmanaH / iti viSNupurANAdau bhUmyAdervidhRtatvapratIterityarthaH / pramANAbhAvamuktA bAdhaka tarkamapyAha - bhUpatane ceti / utkSiptazilAdeH patanena bhUpradezaprAptisamaye'ndhakUpAdau prathamapatitazilA (tala) vat bhuvo'tivegenAdhaH pAtAt pazcAtpatacchilAyAH prAkpatacchilAprAptayabhAvavat bhUprAptireva kadApi na syAditi bhAvaH / nanu prathamaM patattRNAditaH pazcAtkSiptapASANAdikaM patanakAla eva vegAtizayAtprAptapnuvaddRSTamityatrAha - gauravaprakarSeti / nanvatyantagurubhUtasyApi potasya jaladheH patanaM mandaM dRzyate ; laghIyasyAH zIghraM dRzyata iti kathamapahAsyatA ? vAlukAyAstu ityatrAha - bhAvaprakAzaH atassapakSo buddhayA parikalpitassyAt / tatra patanapakSoktadUSaNaireva utpatanapakSepa doSassUha iti tAtparyeNa bhAskarAdibhirutpatanapakSe doSo nokta iti bhAvenAcAryairapi sa pakSo nopanyastaH // Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tInAmadhikapatanakalpanaM caaphaasym| potavAlukAdinyAyastviha durvacaH upaSTambhakAdivizeSasyAnabhyupagamAt / tatkalpane ca tasyApyanyatkalpyaM ityanavasthAnAt / vAyuvizeSasyopaSTambhakatvakalpane tenaiva nityamapatanamiti kiM na rocate ? tadiha yuktimAtrazaraNAnAM nirAdhArApi svabhAvAdeva tiSThati bhUmiH / AnandadAyinI potavAluketi / tatra yuktaM gurutarasyApi potasya pRthutayA jalena pratibandhAt patane vegAbhAvaH ; na cAtra tathA pratibandha iti bhAvaH / nanvatrApyupaSTambhakamastvityatrAha-tatkalpane ceti / tathAca gauravamiti bhAvaH / nanu vAyuvizeSa upaSTambhakanirapekSa upaSTambhako bhavatvityatrAha-vAyuvizeSasyeti / vAyuvizeSasyopaSTambhakasya kalpanApekSayA svabhAvAdavasthAnaM kalpyatAm ! lAghavAt ityAha--tadiheti / bhavadbhiH kimiti bhAvaprakAzaH _* svabhAvAdeveti-yathA''ha laghvAryabhaTaH - (mahAsiddhAnta 16-4)* anilAdhArAH kocat kecillokA vasundharAdhArAH / vasudhA nAnyAdhArA tiSThati gagane svazaktyaiva / / iti / bhAskarAcAryairapi- (ziromaNi. golA. bhuvanako 2) bhUmeH piNDazzazAGkajJakavirAvikujejyArkinakSatrakakSyA vRttairvRtto vRtassan mRdanilasalilavyomatejo mayo'yam / nAnyAdhAraH svazaktyaiva viyati niyataM tiSThatIhAsya pRSThe niSThaM vizvaM ca zazvatsadanujamanujAdityadaityaM samantAt // Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUpatanavAdanirAsaH 601 sarvArthasiddhiH AgamAnuvidhAyinAM tu sarvAdhAreNa brahmaNA sopadhAnaM nirupadhAnaM ca vidhRteti|at eva pRthivyAdhArasthiratarakaparaklaptiH *ni AnandadAyinI nAbhyupagamyate ? ityatrAha--AgamAnuvidhAyinAmiti / sopadhAnaM-- kUrmadiggajanAgarAjAdizarIradvArakam ; saGkalpamAtreNa ca dhRtirityarthaH / ye tu zaivAH sAmudrAmbhasi vinyastakarparasthA tu medinI / saMkSobhaM sA tu nAyAti taraGgAvartasaMkulA || ityAhuH; tanmatamanuvadati-ata evetyAdinA / bhAvaprakAzaH iti / 1*sopadhAnamiti--AdizeSakamaThAditAtparyeNa kaTAhabahirAvaraNatAtparyeNa ca / *nirupadhAnamiti / 'vAsudevaH paraM brahma' ityArabhya saMkarSaNAniruddhAdisRSTimabhidhAya bibhrANaH paramAM zaktiM brahmaNo dhAraNAtmikAm / madhye samantAdaNDasya bhUgolo vyomni tiSThati // iti sUryasiddhAnte upasaMhRtam / _* nirasteti--ayaM pakSo bhAskareNApi nirastaH-- mUrto dhartA ceddharitrayAstatonyaH tasyApyanyo'syaivamatrAnavasthA / antye kalpyA cet kimAye svazaktiH kiM no bhUmeH sASTamUrtezca mUrtiH // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH rstaa| karparasyApi nirAdhArasya sthitynupptteH| caturudadhisaMkSobhasahatvasya pRthivyAmeva kalpayitavyatvAt / '*yeca patanotpatanasvabhAvabhUtacatuSTayamayatvAna patati notpatati ca bhUpiNDa ityAhuH; teSAmanyUnAnatiriktatAdRzAvasthAnocitaparimANairbhUtai- . rArabdhaH paridRzyamAnamRcchilAdivilakSaNazcAgatyA'nya eva bhUpiNDa ityAdikalpanA kevalamUhamAtrasiddhA / 'anye dakSiNottaradhruva AnandadAyinI dUSaNamAha- karparasyApIti / bAdhakaM pariharati-caturudadhIti / ye cetivAyutejasorutpatanasvabhAvatvAt bhUjalayoH patanasvabhAvatvAt parasparakAryapratibandhenAvasthAnamityarthaH / teSAmiti-dRzyamAnasya bhUpiNDasya pRthivIbhUyastvena bhUtAntarAvayavasamatvAditi bhAvaH / 'ubhayorbhUnA dhruvayoH vidhRteyamayaskAntanityA bhUH / / iti jyotirmatamanUdya dUSayati-anye ityAdinA / marIcisiddhAntaM bhAvaprakAzaH 1*ye ceti-ayaM pakSaH udAhRtajyautiSikagrantheSu nopalabhyate / *anye iti-lallavarAhamihirAdayaH ; yathA madhye'yaskAntAnAM yathAsthito'yoguDaH khamadhyasthaH / tadvadanAdhAro'pi hi sarvAdhAro mahIgoLaH // (vRiddhidatantra bhUgolA. 2) iti / yadvatkadambapuSpagranthiH pracitaH samantataH kusumaiH / tadvaddhi sarvasatvaiH jalajaiH sthalajaizca bhUgoLaH / / (Aryabha. go. 7) Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] bhUsaMsthAnAdau matabhedAH tannirAsazca sarvArthasiddhiH yorayaskAntasamAdhiM bhUgoLe cAyassamAdhimAropayanti ; te'pi kalpanAgauravopahatAH / bhUgoLasyaiva hi tAdRzazaktikalpanaM yuktam ! na tu davIyasorAtmasthitinirvAhasApekSayordhruvayoH / kecidbhUgoghanamadhyadeza eva sarveSAmadho'dhodezaH / tadabhimukhadattacaraNa eva sthalajalacarassarvo jantuvargaH / bhUmistu tadAzritA nAnAkesara 603 AnandadAyinI dUSayati-- kecidityAdinA / bhUgoLasya piNDasya madhyadezaH kaThinIbhUtapiNDAkAreNa paritazca ghanIbhUto bhUgoLo madhyastha sauramaNDalakasauraprabhAnyAyena vartate / tanmadhyastha kaThina pradezanyastacaraNAstadabhimukhAzca sarve jantavo vartante / ata eva sarveSAmuparyaghobhAvabuddhiH narAmarANAM bhavati / bhUlokAdayazca tadAzritAH / tathAca kadambagranthiH kesaraparivRta iva kaThinIbhUta bhagoLamadhyadezo jantuvarga (loka) parivRto bhavati / jantUnAmapi patatAM patanamapi bhUgoLamadhyabhUtakaThinapradezAbhimukhameva / teSAM ca bhUmyaMzabhUtAnAM na tatra bhUmadhyabhAge pravezaH / kAThinyena nibiDa - bhAvaprakAzaH svarmeruH sthalamadhye narako baDabAnalazca jalamadhye 1 amaramerA manyante parasparamadhassthitAn niyatam // (Aryabha. go. 12) tarunaganagaranarAsurasurairayaM kesarairiva samantAt / bhUgola: kAdambo madhukarIbhiriva sarvataH prathitaH // (dhIvRddhidata - bhagolA. 6) iti AryabhaTalallAdyuktimabhipretyAha - kecidityAdi / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH parivRtakadambakusumagranthivat makSikAvRtamadhugoLavacca tiSThati / amarA narA(marA)zca parasparamadhassthitAn manyante / patanaM ca sarveSAM bhUgoLamadhyadezAbhimukhameva / pRthivyaMzAstu avakAzAlAbhAna tatra pravizanti / ato mahApRthivyA na kadAcitpatanam ; tAmapekSya kasyacidadhodezasyAbhAvAditi / tadetat bhuvo'dhastAdupari ca lokAnupadizadbhizAstrairuparudhyeta / yattu pAtAladezAH kSitigoLamadhye saptopadiSTAstalapUrvakAste / iti ; yadapi meruyojanamAtraH prabhAkaro himavatA prikssiptH| nandanavanasya madhye ratnamayassarvato vRttaH // AnandadAyinI tayA parisarapradeza ivAvakAzAbhAvAdityarthaH / ata iti yato'vakAze nAsti mahApRthivyAH tato na patanamityarthaH / avakAzAbhAve hetu:tAmapakSyeti / yathA bhavatAM prakRtiradha upari (taH) ca vyApinI tato'tiriktapradezo na ; tathA bhuvaH sarvata ityarthaH / bhUgoLamadhya eva jyotizzAstre pAtAlAdaya upadiSTA iti pakSAntare'pi zAstravirodhassamAna ityaah-yttuiti| bhAvaprakAzaH svarmeruHsthalamadhye ityAdau maharAdilokAnAmanukteH adhastanapAtAlAnAmanuktezca nedaM yuktamityabhipretyAha 1*tdetdityaadi| Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUsaMsthAne matabhedAH tannirAsazca 605 sarvArthasiddhiH ityAdiH; '*tadidaM gaNitavisaMvAdAbhAve'pi *zAstrAntaraviruddhaM na kalpyaM nacopadiSTamiti zraddhAtavyam // 63 // bhUbhramaNAdivAdabhaGgaH. AnandadAyinI tadidamiti-tasyAnyaparatvena *lokopadezaparatvAbhAvAdityarthaH // 63 // bhUbhramaNAdivAdabhaGgaH. bhAvaprakAzaH *tadidamityAdi--golamadhye pAtAlAdilokAnAM sthitikathanamAtreNa bhuvo'dhastAt pAtAlAdilokAnAM sthitiH viSNupurANAdyuktA naivopapAditA / adhastAt sthityanupapAdane'pi golamadhye pAtAlAdilokAnAM sthityaGgIkAre ko virodha iti cet ; tatra pratyakSAbhAvena zabdapramANAnurodhena tatkalpane svecchayA kalpanAnavakAzAt pAtAladezA ityAdirayukteti / evaM meruyojanamAtra ityuktirapyayuktaiva ; tatra viSNupurANAdyuktivirodhAt jyotiSakaprakriyAmanusRtya vAsiSThasUryasiddhAntAdyuktarItyaiva vaktavyatayA prakRte dakSiNamerorakathanena tatkathane'pyAnukUlyavirahAt / dakSiNameruzcaitadasaMmata iti paramezvaravAkyAdavagamyate / yathA''ha goladIpikAyAm kecidvadanti bhUmerUz2a cAdhaH praviSTa iti meruH / ... AryabhaTenAtroktaM bhUgolAttasya mAnamUrdhvagatam / / iti viSNucittAcAryazca 'tadantarapuTAssapta' ityAdipurANavacanodAharaNena sUryasiddhAntAyuktA prakriyA'nusRtA bhavati ; 'purANakArasya hi vairAgyotpAdane bhagavanmAhAtmayajJApane ca tAtparyAt na lokasaMkhyAgaNite tvatyAdaraH' iti ca tairuktam / 2 * zAstrAntaraviruddhamiti-tadaviruddhA tu prakriyA Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH yathA pAtAlaviSaye tadantarapuTAssapta nAgAsurasamAzrayAH / divyauSadhirasopetAH ramyAH pAtAlabhUmayaH / / __ (sUryasi. bhUgolA. 33) iti / bhUgolAntaH puTe sapta ramyAH pAtAlabhUmayaH / tatra nAgAsurAssiddhAH nivasanti dvijottama // (vAsiSThasi. 11. 92) iti ca / atra zrIviSNupurANAdau pAtAlAdau sUryaprabhA vartate Atapastu nAstatyuiktam / pAtAladezAnAM bhUvivararUpatayA tadupapadyate / 'na bhAnu. karasaMcAraH' ityAdivAsiSThasiddhAntoktirapi sUryasyAdhikaprakAzAbhAvAbhiprAyA / nAgamaNyAdibhiH prakAzoktirapi sUryaprakAzAdapyadhikaprakAzasadbhAvAbhiprAyA / meruviSaye tu daivajJavilAse lakSmaNayajvanA tadilAvRtasya madhye merunago veda (84) yojanotsedhaH / ityAdinA viSNupurANoktacaturazItiyojanapramANamanusRtya tatra sahamAMzAnAdareNa yojanaparimANamuktam * lokAnupAdizAdbhiriti-maharAdilokAH jyotISakairapyuktAH ; yathA laghuvAsiSThe- . svarloko merureva syAt khe mahazca tato janaH / tatastapaH tatassatya uktA lokAzcaturdaza // iti / ayamevArthaH mahAsiddhAntasiddhAntaziromaNidaivajJavilAsAdiSUpapAditaH / zAstrAntaraviruddhakalpanA na yuktetyuktaM brahmaguptenApi / yathA kRtAdiyugacaraNamAnasAmyaviSaye--- yugapAdAnyAryabhaTazcatvAri samAni kRtayugAdIni / yadabhihitavAn na teSAM smRtyuktasamAnamekamapi // (brAM. si. madhyamAM) Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: pAtAlalokAdiviSaye ApaprakriyA 607 bhAvaprakAzaH iti / yathA vA yugalakSaNaviSaye tatraiva yadyagavadhirmahAyugamuktaM zrISaNaviSNucandrAdyaiH / tat sthUlaM dRgliptAH mahAyugAdau graheSu yataH / / kudinAdau smRtiSUktaM grahabhotpattiH dinakSaye pralayaH / tAnyatibahUni yasmAnmahAyuge'toprasiddhamidam // (brA. si. madhyamAM 56) iti / yathA vA uparAgaviSaye tenaiva yadi rAhuH prAgbhAgAdindu chAdayati kiM tathA nArkam ? / sthityardhaM mahadindoH yathA tathA kiM na sUryasya ? / / kiM prativiSayaM sUryo rAhuzcAnyo yato ravigrahaNe / prAsAnyatvaM na tato rAhukRtaM grahaNamarkendvoH // evaM varAhamihirazrISeNAryabhaTaviSNucandrAdyaiH / lokaviruddhamabhihitaM vedasmRtisaMhitAbAhyam // yadyevaM grahaNaphalaM gargAyaissaMhitAsu yadAbhihitam / tadabhAve homajapasnAnAdInAM phalAbhAvaH / / rAhukRtaM grahaNadvayamAgopAlAGganAdisiddhamidam / bahuphalamidamapi siddhaM japahomasnAnaphalamatra // smRtipUktaM na snAnaM rAhoranyatra darzanAdrAtrau / rAhuaste sUrye sarva gaGgAsamaM toyam // svarbhAnurAsuririnaM tamasA vivyAdha vedavAkyamidam / zrutisaMhitAsmRtInAM bhavati yathaikyaM taduktirataH // iti / varAhamihirAcAryarapi grahaNaviSaye (bRhatsaM. rAhucAra. 14-15) 'yadi mUrto bhavicArI' ityAdinA 'rAhurakAraNam' ityantena Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH * bhUparidhikalpanAdiSu vaidikazAstradvayavirodhaM parihartu AnandadAyinI prasaGgassaGgatirityAha-bhUparidhIti / bhUparidhiH- bhUgoLami bhAvaprakAzaH pUrvapakSayitvA svayaM samAgatya mahAsuroyam svayambhuvastatra varapradAnAt / upaiti toSaM japahomadAnasnAnAdi gRhNan hi vidhuntudAkhyaH // iti vRddhavasiSThasiddhAntamUlakam yo'sAvasuro rAhustasya varo brahmaNA dattaH / / ApyAyanamuparAge dattahutAMzena te bhavitA // tasmin kAle sAnnidhyamasya tenopacaryate rAhuH / yAmyottarA zazigatiHgaNite'pyupacaryate tena // iti vedasmRtisaMhitAnuguNyenaiva samAhitam / evaM lallAcAryeNApi (dhIvR. mithyA 27) grahaNe kamalAsanAnubhAvAt hutadattAMzabhujo'sya sannidhAnam / yadataH smRtivedasaMhitAsu grahaNaM rAhukRtaM gataM prasiddham // iti / evaM bhAskarAcAryeNApi-~ rAhuH kubhAmaNDalagazzazAGka zazAGkagazchAdayatInabimbam / tamomayazzambhuvarapradAnAt sarvAgamAnAmaviruddhametat // atra zambhuH brahmeti svenaiva vyAkhyAtamapi / * bhUparidhIti-bhUparidhirdvividhaH madhyamaH (nirakSadezIyaH) sphuTa(svasvadezIya)zceti / tatra svadezIyazca pratidezamakSAMzabhedena bhidyate / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vidyAsthAnasAmarasyam 609 tatvamuktAkalApaH jyotizAstraM purANAdyapi na hi nigamagrAhya sarvArthasiddhiH mAha - jyotiriti / nigama grAhyamiti hetugarbham / yadyubhayabAdho'nyatarabAdho vA ; na tatra bAdhitasya vedopakArakatvaM syAditi bhAvaH / kathaM vA viruddhayossAkalyena prAmANyam ? ityatrAha - AnandadAyinI tyanye / bhuvo maryAdetyapare / pUrvoktanyAyena jyotizzAstrapurANayorvirodhAditi bhAvaH / nanu tatra kasyacidvAdho'stvityatrAha -- anyatarabAdha iti / na tatreti -tathAca vidyAsthAneSu parigaNanavirodha iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH akSazca dhruvonnatiH / madhyamabhUparidhistu ekarUpa eva vAcyaH / anyathA zrRGgonnatyAdervyatyAsassyAt / taduktaM bhAskarAcAryaiH ( ziro. golA bhuvanakoza 16 ) - zrRGgonnatigrahayutigrahaNodayAsta cchAyAdikaM paridhinA ghaTate'munA hi ! | iti / atra yadyapi --sUryasiddhAntarItyA bhUparidhimAnaM 5059 yoja - nAni ; AryabhaTarItyA 4712 ; lallAcAryarItyA 3300 ; barAhamihirarItyA 3200 ; brahmaguptarItyA 4967 ( sUkSmam ) ; bhAskararItyA 4967; paramezvararItyA 3299 iti tattanmatabhedena mAnavaiSamyaM jJAyate ; tathA'pi aGgulamAnabhedena sarvamupapadyata iti vibhAvanIyam / SARVARTHA. 39 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jadravya tatvamuktAkalApaH manyonyabAdhyam vidyAsthAnaM tu sarvaM pratiniyata nijopakriyAMze sarvArthasiddhiH vidyAsthAnamiti / * yenayenopakAreNa daza vidyAsthAnAni vedairupajIvyante tatrAMze virodhAbhAvAt prAmANyaM pratiSThitamityarthaH / AnandadAyinI yenayeneti jyotizAstraM kAlanirNAyakatvenopakarotIti tatra kRtsnaM pramANam ; purANAdIni tatvAMzAdinirNAyakatveneti tatra pramANam ; virodhAbhAvAditi bhAvaH / nanu virodhasthale kathaM nirvAha : ? itya bhAvaprakAzaH 2* yena yeneti--jyautiSasya vedoktakarmAnuSThAnApayuktakAla - nirNAyakatvenopakArakatvam ; yathoktaM lagadhena- vedA hi yajJArthamabhipravRttAH kAlAnupUrvA vihitAzca yajJAH / yasmAdataH kAlavidhAnazAstraM yo jyautiSaM veda sa veda yajJAn // iti / purANasya tu -- itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRMhayet / (mahA. Adi. 1 a) ityuktadizA vedApabRMhaNenopakArakatvam / yadyapi nAradIyasaMhitAyAm-brahmAcAryo vasiSTho'triH manuH paulastyalomazau / marIciraGgirA vyAso nAradazzaunako bhRguH // cyavano yavano gargaH kazyapazca parAzaraH / aSTAdazaite garbhArAH jyotizzAstrapravartakAH // Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vidyAsthAnasAmarasyam tatvamuktAkalApaH pramANam / tAtparyaM tarkaNIyaM tadiha bahuvidA sarvArthasiddhiH aMzAntare kathamityatrAha -- tAtparyamiti / na hyanyaparavAkyairApAtapratItArthasthApanam ! yatra ca tAtparyaM tatra ca na virodha iti AnandadAyinI trAha -- na jhanyapareti / tatrAnyaparavAkyAnusAreNa nayanamityarthaH tathA ca sarvamapi svatAtparyAMze bAdhAbhAvAt pramANamiti bhAvaH / purANeSvevAnyo'nyaM yadi virodhaH tathA jyotizzAstreSu ca yadi virodhaH tadA katham ? ityAzaGkaya tattannirNAyaka RSivacanAnusAreNa nirNayaH 611 bhAvaprakAzaH ityaSTAdaza siddhAntA abhihitAH ; tathA'pi kazyapasaMhitAyAM sUryAruNasaMvAde - paitAmahaM ca sauraM ca vAsiSThaM paulizaM tathA / romakaM ceti gaNitaM paJcakaM paramAdbhutam || ityupakramya romakaM romakAyoktaM mayA yavanajAtiSu / jAtena brahmaNazzApAt tathA duryavanasya ca // ityantagranthasaMdarbheNa paJcAnAM siddhAntAnAM NAha utkarSabodhanAbhiprAye 39* Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH bhAvaH / nanu jyotirAgame * pazca siddhAntAH pravRttAH / purANe AnandadAyinI kAryo'nyathA vikalpa ityabhiprAyeNAha-nanvityAdinA / yadi tatvAM bhAvaprakAzaH 1* paJca siddhAntA iti / ata eva varAhamihireNApi paJcasiddhA ntArambhe paulizaromakavAsiSThasaurapaitAmahAstu siddhAntAH / paJcabhyo dvAvAdyau vyAkhyAtau lATadevena // paulizakRtaH sphuTo'sau tasyAsannastu romakaH proktaH / spaSTatarassAvitraH parizeSau dUravibhraSTau / / ityuktam / atra parizeSayoH dUravibhraMzoktiH bIjasaMskArAkaraNatAtparyeNayathoktam-brahmaguptena--(brAhma. si. madhyamA 2) brahmoktaM grahagaNitaM mahatA kAlena yat khIlIbhUtam / abhidhIyate sphuTaM tat viSNusutabrahmaguptena // tantrabhraMze pratidinamevaM vijJAya dhImatA yatnaH / kAryastasmin yasmin dRggaNitaikyaM sadA bhavati / (tantraparIkSA. 60) iti / evaM bhAskarAcAryairapi ; (ziro. golA. golabaM 17 zazlokavAsanAyAm) 'yadA punarmahatA kAlena mahadantaraM bhaviSyati tadA mahAmatimanto brahmaguptAdInAM samAnadharmANa evotpadyante ; te ca tadupalabdhyanusAriNI gatimurarIkRtya zAstrANi kariSyanti / ata evAyaM gaNitaskandho Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] munimatabhede nirvAhaH 613 613 tatvamuktAkalApaH bhUparidhyAdibhedaiH durjJAnaM sarvathA yanmunibhirapi paraistatra tUdAsitavyam // 64 // sarvArthasiddhiH dhvapyevaM matabhedA dRddhaaH| tatrAnyatamapratikSepe munayo'pi yadi muhyanti kiM kartavyamityatrAha-durjJAnamiti / paraiH-RSivyatiriktairasmadAdibhirityarthaH // 64 // bhUparidhyAdiviSayapramANeSu parasparavirodhaparihAraH. AnandadAyinI zavirodho duSpariharaH tadA kalpabhedena vikalpaH / yadi kAlAMze virodhaH tadA dezabhedeneti bhAvaH / / 64 // bhUparidhyAdiviSayapramANeSu parasparavirodhaparihAraH. bhAvaprakAzaH mahAmatibhiH dhRtassan anAdyante'pi kAle khilatvaM na yAti' iti / etena dRggaNitaikyasaMpAdakasaMskAraM kartumakSamANAmAdhunikAnAM siddhApteSvavizvAsakathanamanucitamiti bodhitam / ata eva siddhAntabhede'pi ayananivRttau pratyakSaM samamaNDalalekhAsaMprayogAbhyuditAMzakAnAM chAyAjalayantradRggaNitasAmyena pratipAdanakuzalo daivajJa ityuktaM varAhamihirAcAyaH // 64 // Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH sUryAvRttyAdyupAdhivyatikaravazataH . sarvArthasiddhiH udiSTalakSiteSu triguNAnantaraM kAlaH priikssyte| tatra 'aparasmin paraM yugapadayugapaciraM kSipramiti kAlaliGgAni' iti parokterAnumAnikaH kAla iti manvAnaH sAMkhyasaugatacArvAkavaJcitaH kazcit kAlaM niDhute--sUryeti / Adizabdena vibhudravyAntaraM upAdhibuddhivizeSAzca saMgRhyante / sthavirayuvAdiSu paratvAparatvanirvAhAya tatkAraNabhUtabuddhivizeSaviSayasUryaparispandaprakarSanikarSAdighaTakatayA kAlaH kalpyate ; tatra saMpratipannairAkAzAdibhireva tattadupAdhivyatikaritaiH upAdibhireva vA buddhisannikarSaghaTitaiH tAdRzopAdhibuddhibhireva vA'pekSitasiddhau kimiha tada AnandadAyinI avasarasaMgatimAha-uddiSTeti / praacymvyktkaalaavitytretyrthH| uddiSTalakSiteti snAtAnuliptavat pUrvakAleti samAsaH / paratvAparatvAdiliGgaiH kAlasyAnumeyatvaM naiyAyikairuktaM dUSayitumanubhASate --- tatrAparasminniti / sAMkhyAdInAM kAlatatvaM na vastvantaram ; kiM tu klaptairevopAdhibhistadvyavahAra iti matam ; tadAha--sAMkhyeti / vibhudrvyaantrmaakaashaadi| upAdhibuddhivizeSaH-sUryAvartAdigocarabuddhivizeSaH / klaptairanyathAsiddhayA na kAlo'tiriktaH kalpya ityatrAha-- sthavirayuvAdiSviti / upAdhibhireveti-- buddhisannikarSaghaTitaiH buddhiviSayatayA sannikRSTairupAdhibhirvA / upAdhibuddhibhirveti--vizeSaNavizeSyabhAva Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlAtirekabAdhakAdiH tannirAsazca 615 tatvamuktAkalApaH kAlatAstvambarAdeH anyasminnanyadharmopanayanani sarvArthasiddhiH tiriktakalpanayA ? yadyatiprasaGgabhayAt buddhivizeSasaMbandhAnAdareNa kAlo'nyaH kalpyate tthaa'pytiprsnggstdvsthH| yathAdarzanaM vyavasthA ca samAneti bhaavH| kAlatA -- paratvAdinirvAhakatetyarthaH / atra dinirUpaNe darzitamatiprasaGgaM tadvadeva pariharatianyasminniti / zAstroktaM na lAghavatarkabAdhyamityabhiprAyeNAha AnandadAyinI bhedAbhyAM bhedaH / pUrvatra tapanAvRttaratItatvADhaddhiviSayatayedAnIntanaparatvAdijanakatvaM vAcyam / uttaratra buddhemsAkSAdeva sannidhiriti dhyeym| nanu buddhayAdInAmanekeSAM paratvAdiprayojakatve gauravam ; yUnyapi buddhivizeSasaMghaTitopAdhyAdibhiH paratvAderjananApattyA atiprasaGgazcetyAzaGkaya atiriktakAlakalpane'pi prasaGgassamAnaH ; yUni(kAlena)sUryAvartabAhulyo(lyasyo) panayasaMbhavAt / yadi darzanAdinA kathaJcitparihAraH sopyupAdhipakSe samAna ityAha--yadyatiprasaGgeti / kAlasya pUrvapakSiNAbhyupagame kathaM kAlatAbhyupagama ityatrAha--kAlateti / Adizabdena kSaNalavAdivyava. hAranirvAhakatvam / nanvAkAzAdivibhudravyasya sthavirAdau sUryagatyupanAyayatve anyadharmopanAyakatvAvizeSAt kAzIsthena japAyA raktinnA setustha(setugata)sphaTikoparAgaprasaGga ityatrAha-atra dinirUpaNe iti / darzanAnurodhena vyavasthati tatroktamanusandheyam / zAstroktamiti--kalpyatva eva lAghavatarkAvatAra iti bhaavH| nanu kAlasvarUpasya zAstroktimAtrAdati Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH yamaH prAgvadatreti cen| kalpAnte'pyekakAlaH prakRtipuruSayobrahmaNo rUpamanyat nirdiSTo'nAdyananto munibhiriti tataH kAryatA cAsya bhagnA // 65 // sarvArthasiddhiH neti / kathaM zAstre taduktirityatrAha-kalpAnte'pIti / uktaM hi vaiSNave purANe 'viSNoH svarUpAtparatodite dve' ityArabhya 'rUpAntaraM tadvija kAlasaMjJam' iti / kAryabhUtAkAzAdyantarbhAvazcAnena bhanna ityanena vyanakti-tata iti / etena 'trividhA prakRtiH kAlaH paramAkAzo'vyaktamiti' keSAM cit kalpanA'pi nirastA / nanu jainanirAkaraNe kAlasya tvityAdinA bhASyeNa kAlo nirAkRtaiva bhAti ! maivam ; sarvapratipattiSu tattatpadAvizeSaNatayA sarvalokAnubhUtasya na bauddhAdibhirnAstitvaM vaktuM zakyam ; na tvayA pRthaktadastitvaM sAdhyam / kAlo'stItyAdipRthagvyavahArastu pRthaksiddhavizeSaNAnAM niSkRSTavyavahAravaditi tannirdhAraNe taatpryaat| AnandadAyinI riktatve dizo'pi tathAtvApattirityAzaGkate---kathamiti / kAryavargAbhAvakAle iti pralaye uktatvAnna kAlasya diksamateti bhAvaH / eteneti--- paramAtmanaH prakRtijIvau rUpadvayaM(paramAtmanaH)svarUpAdvilakSaNamuktA tato'pa. vilakSaNaM rUpAntaraM tadvija kAlasaMjJamityuktatvAdityarthaH / nanviti--- 'naikasminnasaMbhavAt' ityadhikaraNe kAlasya vizeSaNatayaiva pratIteH tasya Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlasyezvarAtirekabAdhakam 617 tatvamuktAkalApaH kAlo'smIti svagItA kathayati bhagavAn kAla sarvArthasiddhiH anyathA zAstraiH svagranthAntaraiH saMpradAyaizca virodhassyAditi // 65 AkAzAdyatiriktakAlasiddhaH ---- evamapi kAlasya paramAtmavyatiriktatvaM na sidhyati; rUpAntaramiti svarUpavivakSopapatteH tatsvarUpaikye pramANasadbhAvAcca ityabhiprAyeNAha-kAla iti / svazabdo'tra paramAtmaviSayaH / gIyate hi 'kAlo'smi lokakSayakRtpravRddhaH' ityAdi ! tadvat 'anAdirbhagavAn kAlaH' iti parAzareNoktamapi khyApayatikathayatIti / Aptavaryatvamasya 'devatApAramArthya ca' ityAdimissiddham / nityavibhunA paramAtmanaiva traikAlikasArvatrika AnandadAyinI pRthagastitvanAstitvAdayo na vaktavyA iti bhASyeNa kAlAsattvapratIteriti bhAvaH / bhASyasya tAtparyavarNanahetumAha-- anyatheti // 65 // AkAzAdyatiriktakAlAsaddhiH AkSepasaMgatimAha-evamapIti / rUpAntaramiti yadyapyantarazabdo bhedako'sti ; viSNo rUpamityAdiSaSThIvannetuM zakyamiti bhAvaH / evaM nayane hetumAha-tatsvarUpaikye iti / kAlo'smItyAdipramANasaddhAvAditi bhAvaH / 'anAdibhegavAn' ityatra bhagavAn--paraM brahma / . siddhamiti--viSNupurANa evetyarthaH / nanu paramAtmavyatiriktakAlAbhAve kSaNalavaparatvAdivyavahAraH katham ? ityatrAha--nityavibhuneti / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 savyAkhyasavArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH ityAptavayoM hetussarvasya nityo vibhurapi ca para: kiM pareNeti cenna / kAlAntaryAmitAdessa khala sarvArthasiddhiH sarvavyavahArasiddhimabhipretyAha-heturiti / tadatiriktakAla kalpanasya nirarthakatvamAha-kiM pareNeti / rUpAntaramityatra kliSTagatirayuktetyabhiprAyeNa prativakti neti / kAle'pi sAmAnAdhikaraNyaM tattatpadArthAntareSviva nirvahatItyAha-kAlAntaryAmitAderiti / Adizabdena kAlAbhimAnirUpasaMgrahaH / santi hi jIvamano'haGkArAbhimAnaniyatAnubandhAni saMkarSaNAdirUpANi! tadvadihApi syAt / 'ko bhavAnugrarUpaH' iti AnandadAyinI kiM pareNeti-paramAtmanaH pareNAtiriktena kAlenetyarthaH / kliSTagatiritirUpAntaramiti bhedakazabdasya kathaJcinnayanamityarthaH / idamupalakSaNaM antarazabdavaiyarthya ca / nanvabhedasAdhakapramANasattve kliSTagatirapi yuktetyatrAha -kAle'pIti / tatrAzvatthAdyacetanasAmAnAdhikaraNyasyApi, pratipAdanena prakaraNasya vibhUtipratipAdanaparatvenAbhedapratipAdanaparatvAbhAvAdityarthaH / kAle kAlazarIrakatvena sAmAnAdhikaraNyamuktA kAlAbhimAnidevatAtvenApi sAmAnAdhikaraNyamAha-Adizabdeneti / jIvAdInAM saMkarSaNapradyumnAniruddhAdirUpamabhimAni tadvatkAlAbhimAni rUpAntaramapi saMbhavatItyarthaH / vastutaH(kecittu)saMkarSaNasyaiva kAlAbhimAnitvamiti (vdnti)bhaavH| saMkarSaNasyaiva kAlAbhimAnitve hetumAha-ko bhavAniti / ugrarUpaH-tIkSNarUpa ityanye / kecittu ugrarUpaH--kruddharUpa ityartha. - Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAlAtirekabAdhakaM tannirAsazca ____619 tatvamaktAkalApaH samuditaH saMpratIte tu bhede sAdharmya naikyahetuH sa hi taditaravadroSitastadvibhUtiH // 66 // sarvArthasiddhiH . . praznasaMghaTanAca / sarvakAryahetutvanityatvavibhutvaiH tadaikyasAdhanaM nirasyati-saMpratIte tviti / vastvantara iva bhedakaNThoktiM vyanakti-sa hIti / 'brahmA dakSAdayaH kAlaH' ityAdibhiriti shessH| viSNumanvAdayaH kAlaH ityatra vissnnushbdo'vtaarprH| tasya tadvibhUtitvaM ca tAdRzarUpeNa // 66 // kAlasyezvaraikyazaGkAparihAraH, AnandadAyinI mAhuH / saMkarSaNasyaiva rudrAbhimAnitvAcca / abhimAnidvArA sAmAnAdhikaraNye praznopapattiH / kAlaH paramAtmAbhinnaH sarvakAryahetutvAt paramAtmavat vyatirekeNa ghaTavacca / nityatvAdvibhutvAdvetyAdi paramAtmAbhedasAdhakAnyAgamabAdhitAnItyAha-sarvakAryeti / nityatvaM vibhutvaM ca jIvAdau vyabhicArIti dhyeyam / brahmAdakSAdaya iti-yadyapi cetanadevatAbhissaha pAThat kAlo yamo'treti vaktuM zakyam ; tathA'pi kAlazabdAbhidheyasya tato bhinnatvaM siddham / yamAdInAM kAlazabdavAcyatvaM ca tadabhimAnitayA / tathA ca tasya bhede tadabhimA(nyasya)nasya sutarAM bhedassidhyatIti bhAvaH / nanvatrApi kAlazabdaH parabrahmapara evAstu na ca vibhutvAnupapattiH ; viSNumanvAdaya ityatra viSNuvadupapatterityatrAha-viSNurmanvAdaya iti / tAdRzarUpeNeti-upendrAbhidhAnatAdRzavigraharUpeNetyarthaH // 66 // kAlasyezvaraikyazaGkAnirAsaH Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlasyotpattitaH prAka paramapi ca layAt kAlanAstitvavAdI svoktivyAghAtabhano na vadati sarvArthasiddhiH ye tu mahadAdivat kAlatatvamutpattinAzavaditi tantrAnusAriNo vadanti ; tAn pratikSipati-kAlasyeti / utpatteH pUrva nAzataH pazcAcca kAlo nAstIti vadan kiM tatra pUrvazabdasya pazcAcchabdasya ca nirarthakatvaM manyate sArthakatvaM vA? pUrvatra nirarthakanigrahasthAnApattiH / uttaratra kAlasyaiva tadarthatvAt tatra kAlaniSedhe svavacanavirodhaH / atha kAle kAlo nAstItyavirodha manyeta tarhi sRSTipralayamadhyakAle'pi kAlAbhAvAt tatrApi kAlanAstitAM bayAditi kathaM kAlasiddhiH? gatyabhAvAnmaunamAzritya yaH pUrvaM pazcAcca nAstIti na brUyAt / tadA'smanmataM na niSedha AnandadAyinI prasaGgasaMgatimAha-ye tu mahadAdivaditi / tantrAntarAnusAriNaHyogamatAnusAriNaH / kAlasyaiva tadarthatvAditi--pUrvapazcAcchabdArthatayA kAla(rthatvAtadartha)mabhyupagamya tatra tanniSa(dhe)dhavyAghAta iti bhaavH| athetiabhede AdhArAdheyabhAvAbhAvAt kAle svasya vRttyabhAvAt ghaTe ghaTaniSedhavadavirodha iti bhAvaH / sRSTipralayamadhye iti-tathAca kAlatatvameva na syAt sarvadA tasyAsattvAdityarthaH / gatyabhAvAditi-vyAghAtasya parihArAbhAvAdityarthaH / tadeti-kAlasya niSedhAsambhavAnnAsau bAdha iti bhAvaH / ko vadedityasya prakRtavAdiparatve nirdhAraNArthakiMzabdAnupapattiM Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAlasyotpattivAdaH tannirAsazca 621 tatvamuktAkalApaH yadi tatko vadetkAlasRSTim ? / AptastatsaSTivAdastadupadhipariNatyAdibhissArthakassyAt no cet tatrApi pUrvAparavacanahatidurnivAraprasaGgA // 67 // sarvArthasiddhiH tIti nAsmAbhiruttaraM deyam / atha pArzvastho yadi kazcidravIti ; tasyApyuktadoSassama ityabhiprAyeNAha-tatko vadediti / 'sadeva somyedamagra AsIt, 'nAsadAsIno sadAsIttadAnIm' ityaadishrutivirodhshcaatraabhipretH| 'vidyAkAlau bhavatkRtau' ityAdiSu kAlotpattivacanaM kathamityatrAha-Apta iti / AptavAkyastha ityarthaH / yathA nimeSAdisaMvatsarAntajanizrutiH pakSamAsAdiSvAgamApAyitApratyAkhyAtizca upAdhInAM tatsaMyogAdipariNatInAM tadabhimAnidevatAnAM vA sRSTayA arthavatI tathA'sAvityarthaH / anyathA tatrApi virodhamAha-no cediti / pUrvAparavacanahatiH AnandadAyinI matvA''ha---atha pArzvastha iti / zrutivirodhazceti-sadeva saumya' ityatra 'tama AsIt' ityAdau ca agrazabdasya sRSTiprAkAlavAcitvena tena virodhH| nAsadAsIdityAdau tadAnImityanena virodha ityarthaH / yatheti'sarve nimeSA jajJire vidyutaH purussaaddhi| kalA muhUrtAH kASThAzcAhorAtrAzca sarvazaH / ahorAtre mAsAzca saMvatsarA ajAyanta ' ityAdizrutayaH / pakSo gataH mAso gataH AgatazcetyAdilaukikavyavahArAzca / kAlotpattivAdinA'pi sRSTipralayamadhye kAlasyaikatve'pi tadupAdhyAdikamAdAya yathA Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlo'dhyakSAvaseyaH sarvArthasiddhiH pUrva paraM ca kAlo nAstIti vacanasya bAdha ityarthaH / athavA pUrvAparakAlavirodhaH / pralayAdikAlamanUdya hi prakRtivikArAssarve sRSTivAkyeSu pratipAdyante // kAlopazliSTaveSeNa hyabhUdasti bhaviSyatIn / prayuJjate'rthabhedeSu sadA cAstimanehasaH // 67 // kAlotpattivAdanirAsaH. nIrUpa(dravya)syApi pratyakSatvasaMbhavaH prAgeva sAdhita iti kRtvA kAlapratyakSatvaM lokopalabdhyA niyamayati--kAla iti / AnandadAyinI nirvAhaNIyAstathetyarthaH / yadyapyatra svArasikArthe bAdhAbhAvAdabhimAni devatopAdhyutpattyA nirvAho na zakya iti nyAyasiddhAJjanavirodha iva ; tathA'pi atra mAyivat svarUpeNotpattirniSidhyate na tu kalAmuhUrtAdirUpeNa pariNAma iti na virodha iti dhyeyam / pUrvAparetyasya tadganthapUrvAparavAkyaparatve svArasyAdAha--athaveti / tathAca yathAzrutasvIkAre virodha iti bhAvaH / nanu kAlasyAnutpattivinAzatve abhUdasti bhaviSyatIti kAle atItatvAdivyavahAraH kathaM syAdityatrAha-kAlopazliSTaveSeNeti / kAlopazliSTavezeNa padarthAnAmevAtyayAdiviSayatA na kAlasya ; sa tu padArthAtyayAdiSvapi sa(sanneva) haiva vyavahriyate ityarthaH // 67 // kAlotpattivAdanirAsaH kAlasadbhAve pratyakSamapi pramANamityAha--nIrUpasyeti / yadyapi Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAlapratyakSatvopapattiH 623 tatvamuktAkalApaH kSaNalavadivasAyaMzato'rthAn viziMSan sAkSAddhIstattadartheSviva bhavati hi naH kApi kAlAnvaye'pi / sarvArthamitiH avasIyamAnaprakAramAha-kSaNeti / kSaNamayaM tiSThatItyAdiprakAreNa tattadarthavizeSaNatayA'vasIyata iti yAvat / abhijJAyAM kSaNarUpeNa pratyabhijJAyAM divasAdirUpeNa ceti vibhAgaH / anumIyamAno viziSyAdityatrAha-sAkSAditi / pratyakSapratItau vizeSaNatayA dRzyamAnasya kAlasyAnumeyatve tattatpadArthAnAmapi sautrAntiko AnandadAyinI kSaNasya pratyakSatvamasti ayaM ghaTa iti ; tathApi divasAdInAM (dInAmapi) na padArthavizeSaNatayA pratyakSatvamityatrAha-abhijJAyAM kSaNarUpeNeti / so'yamiti pratyabhijJAyAM pUrvadivase'nubhUto'yamityAdinA vizeSaNatvAdityarthaH / pratyakSapratItAviti-nanu divasAdInAmatItAnAM saMskArasannidhApitAnAM pratyakSatvaM vAcyam ; na ca divasAdayaH prAgabhijJayA'nubhUtAH ! tathAtve'bhijJAyAmityAdhuktivirodhAt / kiJca divasAdikAlasya pratyakSatve'pi na divasAdhupAdhInAM pratyakSatvam ; teSAM tapanAvRttyAdyAtmanAM yugapatsannikarSAbhAvena pratyakSatvAbhAvAt / ato'numeyasyaiva kAlasya vizeSaNatvamiti cet ; atrAhuH--kAlasvarUpaM pratyakSamityatra na vivAdaH / yathA pratyakSasAmagrI vartamAnakAlaM (kAlasvarUpaM) gRhNAti tathA tadupAdhimapi ; anyathA kAlasambandhamAtragrahe'pi (graha Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktakalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH tatsaMyogAH paratvAdaya iti ca tato'pyeSa naivAnumeyo ___ sarvArthasiddhiH tanayAdAnumAnikatvaM prasajyata iti bhAvaH / nacAsAvanumAtuM zakya ityAha-tatsaMyogA iti / kAlamanabhyupagacchatAM buddhivizeSasaMghaTitasUryAvRttyAdhupAdhibhireva vaiziSTayaM vastUnAM paratvAdi; abhyupagacchatAM tu tattadupahitakAlasaMyogAH / na ca tadatiriktaM dRSTaM kalpyaM vA! ityadravyasare sthApayiSyate / kAlasyAnumeyatve' AnandadAyinI mAtre'pi) kAle vizeSarUpopAdhyagrahaNAt ghaTAdevartamAnatayA sandehassyAt / tathA pratyabhijJAsAmagrayapi pUrvasaMskArasahitA prAganubhUtamAsAdikAlopAdhirUpatapanaparispandAdikamapyasannikRSTamAvedayati / tasyAstathAsvabhA. vAt / na cAtiprasaGgaH ; prAktanAnubhavakSaNAvadhikasvakSaNaparyantakAlopAdhyupanAyakatve tadabhAvAt / ata eva sannikarSAbhAvAdityAdyapAstam / na cAnumAnAtkAla(nAttAdRzakAla)dhIH / tasya pratyakSAgocaratve sAmAnyato vizeSato vA vyAptayagrAhakatvAt / ta(a)thApyanumAne padArthamAtra eva tathA'numAnasaMbhavena sautrAntikamatAvatAraprasaGga iti na tadupahitakAlapratyakSatvAnupapattiriti / tatra hetumAha-na ceti / tathAcopAdhisaMyogAdyatiriktaM tajanyaM vA paratvaM na dRSTaM na kalpyaM ca kalpakAbhAvAt / tathAca kAlAnumAnaM na saMbhavatItyarthaH / paratvAparatvayoratiriktaguNatvAt kathaM tayorupAdhyAdiyogamAtratvAmityatrAha-adravyasare iti / lokavyavahAraviSayo na syAditi-liGga Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlasyAnumeyatve doSaH - pratyakSAsaMbhavazaGkA-vartamAnadhIsamarthanaM ca 625 tatvamuktAkalApaH no cenna kvApi lokavyavahRtiviSayo'vyaktavatsyAda nehA // 68 // sarvArthasiddhiH niSTaM prasaJjayati-nocediti / na hi paratvAparatvAdibhiH kazcit kAlo'stItyanumAya tadviziSTatayA padArthAn vyavaharanti laukikAH ! ataHkAlopyavyaktavat zAstrakavedya iti tadvadeva lokavyavahAraviSayo na syAdityarthaH / nanvasmadAdipratyakSamapratyabhijJArUpaM vartamAnamAtraviSayamiti sarvasaMmatam ; ato'sya pUrvAparakAlaviziSTaviSayatvamasaMbhavi; pUrvAparavyatiriktaM tu vartamAnaM na pazyAmaH / ataH kathaM kAlapratyakSatvam ? ittham ; kiM bhavAn vartamAnAdhayameva nAnubhavati ? satImapi vA nirviSayAm ? saviSayAmapi vA kalpitaviSayAm ? na prathamaH ; idaM pazyAmItyAdivyavahArocchedaprasaGgAt / ata eva na dvitIyaH ; asvaviSayadhiyAM tvanabhyupagamAcca / AnandadAyinI pratisandhAnAbhAvAttadvyAptigrahA saMbhavAdityarthaH / bauddhazzaGkate-nanviti / ato'syeti -- pUrvAparayostadA sattvAbhAve sannikarSAbhAvAditi bhAvaH / nanvastu vartamAnasya kAlasya pratyakSatvamityabhiprAyeNAha --- pUrvAparavyatiriktaM tviti / grahaNakSaNAvadhikasya pUrvatvAdAgAmitvAcca tato'tiriktasya madhyavartinaH kAlasyAbhAvAdityarthaH / vartamAnadhiyamiti -- vartamAnakAlaviziSTaviSayAmityarthaH / ata eveti -- idaM pazyAmIti kAlaviziSTasya dhIviSayatvAnubhavavirodhAdevetyarthaH / dUSaNAntaramAha --- asva 40 SARVARTHA. Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH na tRtIyaH; kvacitsiddhasyaivAnyatra kalpyatvAt ; tathA ca tatsidhyet / rUpAdiSu dRSTaM vartamAnatvaM kAle kalpyatAmiti cenna; kSaNikarUpAdisaMtatAvapi pUrvAparAtiriktavartamAnatvasya tvayA durvacatvAt / anyathA kAle'pi tadupapatteH / kAlamanicchatazca te kAle kathaM kalpanA ? niradhiSThAnAsau kalpaneti cenna; IdRzakalpanAbhyupagame madhyamA(mAdhyAmikAgamapravezaprasaGgAt / sthiravAde tu rUpAdiSviva kenacidrUpeNa kAle'pi vartamAnatvaM siddham / AnandadAyinI viSayeti / svaviSayadhIrAtmA ; AtmAtiriktadhImAtrasya nirviSayatvAnabhyupagamAt ; anyathA vizvamAtrasya nivaprasaGgAditi bhAvaH / kecittusaviSayakatvAddhiyAM tvadanabhyupagamAceti pAThAntaram ; tadA saviSayatvaniyamAt tvanmatavirodhAcetyartha ityAhuH / kaciditi --- anyatrasiddharajatAdezzuktAvAropadarzanAdityarthaH / tathAceti-vartamAnakAlassiddhayedityarthaH / nanu vartamAnatvaM na kAlasvarUpaM kiM tu rUpAdivat kazciddharmaH / sa kAle AropyatAm ! tAvatA na vartamAnakAlasiddhiriti zaGkate --rUpAdiSviti / kSaNiketi-keSAM cit kSaNAnAM pUrvatvAt keSAJcidrapAdikSaNAnAM paratvAt na rUpAdAvapi vartamAnatA saMbhavatItyarthaH / anyatheti-rUpAdikSaNA(Na)vizeSAdityarthaH / kAlamanicchata iti-rUpAdikSaNAtirekeNa taiH kAlakSaNAnabhyupagamAdityarthaH / madhyamAgameti-mAdhyamikamatapravezaprasaGga ityarthaH / nanu sarvatra vartamAnatvaM mA. bhannAma! tathA kAlasyApi kSaNikatvAt pUrvAparakAlavyatiriktaH kAlo na syAdityatrAha-sthiravAde iti| sarvasyApi sthiratvasya sAdhitatvena Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAle vartamAnatvasamarthanaM vartamAnAkalApadUSaNaM ca 627 sarvArthasiddhiH nanu rUpAdInAM vartamAnakAlasaMbandho vartamAnatvam ! nAsau kAlasya syAt ; maivam-tvayaiva kAlasya vartamAnatvena rUpAdivartamAnatvanirvAhAt / vartamAnaniSedhe ca bhavitrI vizvanikutiH / na hyatItaM bhaviSyadvA pratyakSaviSayo'sti naH // vartamAnabhramazcAtra tata eva na sidhyati / paurvAparyAtiriktA tu dustyajA vartamAnatA // AnandadAyinI rUpAdAviva kAle vartamAnatvaM yuktamityarthaH / nanvastu kAlaH sthiraH kSaNiko vA ! tAvatApi na rUpAdivadvartamAnatA saMbhavati vartamAnatvaM hi vartamAnakAlasaMyogitvam / na ca vartamAnakAle vartamAnakAlasaMbandhaH ! svasya svena yogAsaMbhavAt ; nApi kAlAntareNa anavasthAprasaGgAditi zaGkatenanviti / maivamiti---rUpAdInAM vartamAnatvaM na kAlasaMbandhamAtre bhAti atItAderapi vartamAnatvaprasaGgAt / kiM tu vartamAnakAlasaMbandhena ; tathAca kAlasya vartamAnatvaM siddham / na cAnavasthAdidoSaH svaparanirvAhakatvAditi bhAvaH / nanu rUpAdInAmapi vartamAnatA mA bhUt ! kA no hAniH ? ityatrAhavartamAnaniSedhe iti / tatra hetumAha--atItamiti / sarvasyApi vartamAnatayA pratyakSapratIterityarthaH / nanvatItAdikameva pratyakSaviSayaH / tatra vartamAnatayA bhrAntirevetyatrAha-vartamAnabhramazceti / aprasiddhavartamAnatvasyAbhAvAdevetyartha ityanye / kecittu-atItAnAgatayorindriyasannikarSAbhAvena apratyakSatvAdeva vartamAnatayA bhramazca na saMbhavatItyartha ityAhuH / nanu paurvAparyameva kSaNAnAM vartamAnatA ; tadubhayasamudAyasya na samudAyApekSayA'nyatvamityatrAha-paurvAparyeti / atra hetumAha 40* Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH atItAgAmidhIreva vartamAnamatiryadi / bhUtabhAvisamastAptayA na zokAdisamudbhavaH // pUrvAparatvasaMbhede vartamAnamatiryadi / trikAlasthe'pi tatsiddheH kvAtItAgAmitA bhavet // prArabdhazvAsamAptazca vartamAno ya ucyate / vyApArasamudAyo'sau vivakSitaphalAvadhiH // AnandadAyinI atIteti / paurvAparyaM nAma atItAgAmitvameva / taddhiya eva vartamAnabuddhitve bhUtabhaviSyatsarvavastUnAmapyavAdhitavartamAnaviSayatvena sarvasvastrIputrAdInAmatItAnAmAgAminAmapi vartamAnabuddhyA tadatyayaprAptinimittakazzokaH kasyApi na syAdityarthaH / nanu pUrvatvAparatvayossamAhAro vartamAnatvaM na tu pUrvatvapazcAttvamAtram / tathA ca atItasya kevalaM pUrvatvAdAgAminazcAgAmitvAnna doSa ityatrAha-pUrvAparatvasaMbhede iti / tathAca sati sarvasyApi kiJcidapekSayA pUrvatvAtparatvAcca tatsaMbhedasya sarvatrApi sattvena atItAderapi vartamAnatvaprasaGgastadavasthaH / nanu pUrvAparatvasaMbhedo na yatkiMcidapekSayA kiM tu svApekSayaiva vivakSitaH / sa eva vartamAnatA / prArabdhAparisamApta iti zAbdaizcoktaH / ato nAtiprasaGga ityatrAha--prArabdhazceti / tatra dUSaNaM vaktuM zAbdoktaM tatsvarUpamAhavyApArasamudAya iti / tatrApi naikasya prArabdhatvamasamAptatvaM ca / api tvekaphalAvacchinnasya kasyaciyApArasamudAyasya / tatra kasyacidbhatatvaM kasyacidbhAvitvameva / tathAca phalotpattiparyantasya samudAyasya tadavayava. bhUtatvabhAvitvAbhyAmupacArAtprArabdhAparisamAptatvamucyata iti na kutrApi Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] paroktavartamAnatvapariSkaraNaM kAlAnapekSavartamAnatvanirAsaH 629 sarvArthasiddhiH tatrApi kSaNabhedena naSTatvAdivikalpataH / vaivakSikamihAnyazca vartamAnatvamakSatam / / nanu sato vinAzaprAgabhAva eva vartamAnatvam / tadviziSTeSu padArtheSu dRzyamAneSu kiM sato vA'sato vAkAlasya dRzyamAnatayA ? maivam ; kAlAsattvapakSasya nirastatvAt / tatsattve tu tatsAdhyAnAM pUrvAparayugapadAdivyavahAravizeSANAM tatpratItipUrvakatvasya svarasaprAptatvAt / kiMca atra sata iti vartamAnatvavivakSAyAM kiM AnandadAyinI tvaduktasya saMbhava iti bhAvaH / idaM ca zabdasAdhutvanimittaM vartamAnatvaM zAbdairvivakSitamiti na tasyAtItAdisAdhAraNasya pratyakSaviSayatAsaMbhava ityAha-vaivakSikamiti / anyathA atItAgAmitvAvizeSAt bhUtabhAvisamastasyApi tathA dhIprasaGga iti prAguktadoSAnativRttiriti bhAvaH / nanu sato vinAzaprAgabhAvavattA(vattayA) vartamAnatA / tadrapeNaiva pratyakSaviSayatvAt / tadatiriktasya (kAlasya) viSayatvAbhAvAtta (vAtkAla) sya sattvamastu mA vA kiM (mAvA kriyA) pratyakSatvaM sAdhyate? iti zaGkatenanviti / maivamiti-kiM kAlamAtrasyApahnavaH ? uta vartamAnakAlasyeti vikalpamabhipretya Adya Aha-kAlAsattvapakSasyeti / kAlAbhAve bhUtAdivyavahAro na syAditi prAgeva nirastatvAdityarthaH / tatsattve tvititata eva sarvavyavahArasya svarasatassiddhatvena kliSTakalpanAyA anyAyyatvAditi bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-kiJceti / tatra kiM sata iti vartamAnatvaM vivakSitam ? uta pramANasiddhapadArthasvarUpamAtratvam ? Aye Aha-atra sata iti / tathA ca vinAzaprAgabhAvopazleSo vyarthaH Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH vinAzaprAgabhAvopazleSeNa ? vartamAnatvameva vartamAnatvamityuktaM syAt / atha pramANasiddhatvAdirUpaM sattvaM tadA'pi vinAzasya prAgabhAvaH pratiyogisvarUpameveti tena rUpeNa yogibhirgRhyamANaM traikAlikamapi vartamAnaM syAt / ato'nyadeva vartamAnatvam / tacca kAlopazleSeNaiva gRhyate / vartamAnakAlopAdhisaMbandha eva vastUnAM vartamAnatvamityapi na vAcyam upAdhau tadabhAvAdavartamAnatvaprasaGgAt / upAdhibhireva sarvavyavahAranirNaye kimapratyakSakAlakalpanayA? // 68 // kAlapratyakSatvam. yadi nitya ekaH kAlaH! tasya kathaM paricchinnAnekasva AnandadAyinI AtmAzrayazceti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati--atheti / nanu vartamAnakAlasyopAdhiryastatsaMbandha eva vartamAnatA'stu kiM kAlavizeSakalpanayetyata Aha--- vartamAnakAla iti / vartamAnakAlopAdheH svena saMbandhAbhAvAdvartamAnavyavahAro na syAditi bhAvaH / upAdhibhiriti-na ceSTApattiH ! kAlasyAgamikatvena zrutyA ca pUrva sAdhitatvAditi bhAvaH // 68|| kAlapratyakSatvam . AkSepasaMgatimAha-yadIti / paricchinneti-kSaNAdirUpeNa Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlopazliSTavartamAnatvanigamanaM kAlasya kSaNAdirUpatve pakSabhedazca 631 tatvamuktAkalApaH kAlasyopAdhibhedAt katicidabhidadhatyabdamAsAdibhedaM tattadrUpeNa kAlaH pariNamata iti prAhu sarvArthasiddhiH rUpatvam ? ityatra prasiddhaM pakSamAha-kAlasyeti / Adizabdena bhUtabhaviSyattvAderapi saMgrahaH / nityasyApi kAlasya dravyAntarANAmivAvasthAbhedaissarva syAt ; avasthAzcAtropAdhisaMbandhamAtrarUpA iti laghIyAn pkssH| pakSAntaramAha-tattadrUpeNeti / yAdavaprakAzairabhyupagato'yaM pkssH| 'kAlo'nAdyananto'jasrapariNAmI muhUrtAhorAtrAdivibhAgayuk sarveSAM pariNAmaspandahetuH' iti vacanAt / ayaM bhAvaH-kSaNarUpa eva kAlasya sarvadA pari AnandadAyinI paricchedaH na tu dezapariccheda iti bhAvaH / prasiddhamiti---upAdhiparicchedasya kANAdAditantrasiddhatvAditi bhAvaH / Adizabdena vartamAnatvAdisaMgrahaH / dravyAntarANAmiveti / tantvAdInAM paTAdyavasthAbhedenevetyarthaH / laghIyAn pakSa iti---atiriktapariNAmapakSe'pyAvazyakatvAlaghutaratvamasyati bhAvaH / yAdavaprakAzavacanamudAharati--kAlo'nAdyananta itIti kecit / zrutivAkyamityanye / pariNAmapakSe kSaNalavAdivyApipariNAmo na syAt / yugapatpariNAmadvayasya viruddhatvAt / na ceSTApattiH / saMvatsarAdipariNAmakAle kSaNAdipariNAmAbhAvena tadvyavahArAbhAvaprasaGgAdityatrAha-ayaM bhAva iti / kSaNarUpa eveti-tathA ca pariNAmAntarasyAnabhyupagamAt kSaNAdivyavahAravirodho'pi nAsti mAsa Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe | [lbh ja ___ sarvArthasiddhiH NAmaH / ttsNkhyaaprkrsstaartmyaanmuhuurtaadivibhaagH| ata(tata)eva cAbdAdInAmAdyantamadhyamAdyutpattikSaNavikalpacodyaM nistarNim / pratipuruSamiSTakSaNArambheNAndAdigaNanApi yuktaiva / atra ca svataH kSaNAdibhedAnabhyupagame kathamupAdhibhirapi bhedassyAt ? teSAM AnandadAyinI saMvatsarAdivyavahArazca tattatsaMkhyAprakarSatAratamyAdhujyata iti bhAvaH / etena abdAdipariNAmo dvAdazamAsAdipariNAmavyApakaH kimAdimAsaprathamadivasa utpadyate ? uta madhyamAsamadhyadivase ? yadvA antyamAsAntyadivase? nAdyaH; AdAvevotpannatve tasminneva divase mAsAdiSu saMvatsaravyavahAraprasaGgaH / kiM ca kSaNe saMvatsarAdipariNAmo vartate na vA ? tatra vRttau kSaNa eva saMvatsarassyAt / tatrAvRttau tato'tiriktakAle saMvatsaravyavahAro na syAt / na ca tadotpannasaMvatsararUpapariNAmo dvAdazamAsaparyantasthAyI(ti)tAvatA parisamApyata iti naikadivasAdau vyavahAraprasaGga iti vAcyam ; tathAtve vyAsajyavRttitA syAt / tathAca tAvadivasAnAmabhAvAt kevalakAlamAtrapratItirna syAt / na ca pUrva(pUrva) divasAnusandhAnapUrvakAntyadivasapratItikAle pratIyata iti vAcyam ; tathAtve tAvadivasapariNAmasyaiva saMvatsaratvopapattau tadatiriktapariNAmakalpane pramANAbhAvAt / ata eva na dvitIyatRtIyAvapIti saMvatsarAdyutpattiranupapanneti zaGkApi nirastetyAha-ata eveti / kSaNasaGkhyAprakarSavizeSasyaivAbdAditvAdityarthaH / kSaNapariNAme sarvapratyayaM pramANayatipratipuruSamiti / iSTaH-pramANenAbhyupagataH / nanu kSaNAdipratItirapyupAdhibhirastu kiMpariNAmenetyata Aha---atra cetyAdi / tadevopapAdayatiteSAmiti / tathAca kAlamAtrasya kSaNopAdhyavacchinnatvAt saGkhyApari Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pariNAmapakSe mAsAdisvarUpopapattiH pakSadvayalaulyaM ca digambaradUSaNaM ca 633 sarvArthasiddhiH kAlamAtreNa saMbandhe tadvizeSakatvAyogAt / tadaMzena saMbandhe tu svata eva kAlAMzabhedasiddheH / nanu kAlavikAreSvapi kRtsnaikadeza- . saMbandhavikalpadoSassamAnaH / vikArAntareNa bhede'navasthAprasaGgatheti cenna; AzrayaikadezavRttiguNAdinyAyena nirvAhAditi / ayaM parihAra upAdhisaMbandhamAtrapakSe'pyaviziSTa ityanye manyante / spandasaMtatisiddhayarthaM kAlasyANutvakalpanam / AzAvasAnatokAnAM durAzAmAtrajRmbhitam // AnandadAyinI mANAdhavacchinnaghaTasyeva bhedo na syAdityarthaH / svata eveti---svato'zAbhAve aupAdhikasyApyasambhavAditi bhAvaH / nanviti ----upAdhipakSa eva jyAyAnityarthaH / Azrayaikadezeti--svaparanirvAhakatayA kAlabhedakatvamiti bhAvaH / nanu pariNAmapakSe kSaNapariNAmasya kSaNikatvAvazyambhAvAt kSaNikatvAnumAne(sAdhyAprasiddhayA)vyApyatvAsiddhayudbhAvanaM na . syAt / nacopAdhipakSe'pyayaM doSaH! kSaNopAdhInAM kSaNikatvAbhAvasyopapAditatvAdityasvarasAdupAdhipakSamupakSipati---ayaM parihAra iti / kAlasambandhaprakarSaH paratvam / tannayUnatvamaparatvam / sambandhazca saMyogaH / sa ca kriyAdhInaH / kriyA ca vibhutve'nupapannA / tathAca na tannibandhanasaMyogAdisambhavaH / na ca kAlasya niSkriyatve(yasyA)pyanyasya paricchinnatvAt takriyAtassaMyoga iti vAcyam ; tathA'pi prathamasaMyogAnantaraM niSkriyasya sthirasya tatprakarSAyogAt / vibhunazca dravyasya saMyogamAtrasyAbhAvAt / tathAca paratvAderasambhavaprasaGgAt / aNuH kAlaH spandasaMtatisiddhayarthamaGgIkaraNIya iti jainapakSamanubhASate--spandeti / spandasaMtatiH-paratvAparatvahetukriyAsaMtatiH / AzAvasAnAH- digambarAH / Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH reke tadA tu / ye tatropAdhayassyusta iha pariNati ___ sarvArthasiddhiH kriyAsaMtativatkAle pariNAmaparamparA / kiM na syAtsvaprakAyaiH paratvAdiprasAdhikA ? // ekAzrayakriyAsaMkhyA kAla ityAptabhASitam / kAlopAdhivizeSANAM sarveSAmupalakSaNam // atra pariNatipakSamandya tatrApyupAdhivyAptimAha-tadA viti AnandadAyinI kriyAsaMtativaditi-yathA kriyAprakarSaH kAlaniSThaH paratvAdihetuH tathA vibhutve'pi kAlasya tanniSThaH pariNAmaparamparAprakarSaH paratvAdiheturastu ! tathAca paratvAderanyathA'pyupapatteH na tadarthamaNutvaM kalpyam / yadvA kAlasambandhaprakarSoM na paratvaM tannayUnatA vA aparatvam ; api tu pariNAmaparamparAprakarSAvacchinnakAlayogaH paratvaM tannayUnatAvacchinnatadyo'go'paratvam / yogazca na saMyogaH ; api tu AdharAdheyabhA(va iti)vAdirUpasambandhavizeSa iti na tadartha kAlasyANutvaM kalpyamiti bhAvaH / nanvaNutvavibhutvayoranyataranirNayaH katham ? iti cet ; lAghavenaikatvanirNayena ; anyathA samasta dezavartinAM kAlayoge kalpyamAne anantakAlakalpanAprasaGgena gauravaprasaGgAt / nanu--- . ekAzrayakriyAsaGkhyA kAlastasya tu mAnataH / iti jyotizzAstre parispandasaMtatereva kAlatvAbhidhAnAt tadviruddhoktiviruddhetyata Aha--ekAzrayeti / ekaH tapanAdiH / tatkriyAsaGkhyA kAlopAdhirityarthaH / nanvevaM pariNAmAdyupAdhyaGgIkAravirodha ityatrAhasarveSAmiti / nanu kriyAsaMkhyaiva kAlo'stu kimarthaM tadupAdhitvamaGgIkara Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pariNatipakSe'pyupAdhyavazyambhAvaH anityAvyApikAlavAdi zaivapakSaH 635 tatvamuktAkalApaH prApnuyussAnubandhAH nityo vyApI ca tAdRkpariNatibhirasau sarvakArye nimittam // 69 // sarvArthasiddhiH anubandhAH-RtuliGgAdayaH / AnantaryaniyamAduttarottarakAryANAmupAdhimUlatvaM ca siddham / RtuliGgAdInAM tu na kAlakAryahetuniyamaH / ye tu zaivAdayaH kAlamanityamavyApinaM parimitakAryahetuM ca prAhuH; tAn pratyAha-nitya iti / kSaNAdyaMzasyAgantukatve'pi svarUpato nityaH / nityatvaM cAtra pradhvaMsaviraha AnandadAyinI NIyamiti cet ; maivam ; kriyAdInAM kAlatve paurvAparyavyavasthAyA abhAvena sarveSAM yogapadyaprasaGgAt / nanu pariNatipakSe upAdhyabhAvAt kathaM tadAtvityAdinA upAdhirucyate ? ityatrAha-pariNatipakSamanUdyeti / nanu tatpakSasyAnupAdhipakSatvAtkathamupAdhisambandha ityAzaGkaya pariNAmasyApi kAdAcitkatayA sAmagrIsApekSatayA tAsAmevopAdhitvAdityatrAha-tatrApIti / nanu RtuliGgAdikameva kAlavyavahAraheturAstvi(lopAdhirastvi)tyatrAhaRtuliGgAdInAmiti / vyabhicAritvamityarthaH / ye tu zaivAdaya itikSaNalavAdibhinnasya pUrvottarakAleSvabhA(kAle'bhA)vAdanityatvamavyApitvaM c| ata eva na sarvahetutvamiti bhAvaH / kSaNAdyaMzasyeti-kSaNalavAdInAmopAdhikatvapariNAmAbhyAmupapannatvAditi bhAvaH / nanu nityatvaM hi sarvakAlasambandhaH / sa ca kAlasya kAlAntasabhAvAnna sambhavatItyatrAha -- nityatvaM ceti / prAgabhAvApratiyoginaH kAlasyetyarthaH / nanu sarvasyApyeka Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mAtram / na tu sarvadA sattA; kAlAntarAbhAvAt / vyApitvaM tu kSaNato'pi syAt / sArvatrikANAmapi keSAMcidyogapadyasiddheH / nityatve prAgeva pramANaM darzitam / vyAptizca kAlaM sa pacate tatra na kAlastatra vai prabhuH / ityaadibhissiddhaa| triguNavibhUtivat kAlapratiniyatavikArAstatra na santItyarthaH / svavikArANAmupAdAnatayA'nyeSAM nimittatayA vA'sya sarvahetutvaM 'kAlaH pacati bhUtAni' ityAdibhirgamyate / tadapi sarvatra sannihitasya / nanu 'antarbahizca tatsarva vyApya nArAyaNasthitaH' 'sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA' ityAdiSvekasya sarvavyApakatvaM zrUyate / atastadvayApyakAlasya kathaM vibhutvam ? itthamna hi nyUnadezavartitvameva vyApyatvam / tathA sati samavyAptibhaGgaprasaGgAt / tarhi tadvadanyonyavyApyatvamiha syAditi cet ; kimatrAniSTam ? parasparapravezyatvAdyanabhyupagamAt / dvayorapi sarvasaMyogitve vivAdAbhAvAt / ato yatra kAlastatra AnandadAyinI kSaNasambandho na sambhavatyatItAdessaMbandhAyogAdityatrAha---sArvatrikANAmapIti / tatkAle vartamAnAnAmityarthaH / nanUktena pramANena nityavibhUtau kAlAbhAva eva pratIyata ityatrAha-triguNavibhUtivaditi / 'kAlaM sa pacate' ityaMzena kAlasattvapratItariti bhAvaH / hetutvabalAdapi vyApitvaM siddhamityAha ----tadapi sarvatreti / nanu sannidhAnAbhAve'pi kAraNatvamastu ko doSaH ? iti cenna ; atiprasaGgAbhAvAya kAraNasannidhAnasyApekSitatvAt / vibhutve zrutivirodhaM zaGkate -nanviti / pariharati --- itthamiti / dvayorapIti-vibhunA'pi saMyogasambhavAditi bhAvaH / ata iti--yatra kAlasambandhastatra paramAtmasambandha ityarthaH / anyArthaM cedaM Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlasya nityatvavibhutvasamarthanaM pratibandInirAsaH vibhoH kAraNatvopapattizca 637 sarvArthasiddhiH . sarvatra paramAtmAstIti tasya kAlavyApakatvam / idaM ca tasya dharmabhUtajJAne'pi draSTavyam / 'paramAtmanaH svarUpaikadeze vizvaM vyavasthitam' ityetadapi tAdRzavyatiriktaviSayam / anyathA tasya jJAnAnandatvAderapyekadezitvaprasaGgAt / na caivaM sati sarvajIvAnAM vyApitve'pyavirodhassyAditi vAcyam ; aNutvazrutyA tatpratiSedhAditi / nanu kAlato dezato vyatirekagrahaNasyAzakyatvAnityavibhUnAM kAraNatvameva na sidhyati; kutassarvakAraNatvam / ityanuyogazca dharmigrAhakeNaiva nirastaH / Asti hi loke'pyupadezato'pi tattadvastuSu kAraNatvagrahaNam ! atha syAt ; niyatapUrvasattvaM kAraNatvam / niyamazvAsmin satyevedaM bhavatItyevaM ruupH| tatrAvadhAraNasiddho'nyadA nAstItyayamoM nityeSu ca vibhuSva AnandadAyinI vaktavyamityAha-idaM ceti / dharmabhUtajJAnasya vibhutvAditi bhAvaH / nanu tasya svarUpaikadeze vizvametadvayavasthitam / tasyAyutAyutAMzAMze vizvazaktiravasthitA // iti vacanavirodhassyAdityatrAha-paramAtmana iti / vizvazaktiHvizvamityarthaH / anyatheti / jJAnasya prAdezikatve va (kiMcitpradeze jaDatvaprasaGgAditi bhAvaH / nanu vyApyatvAnyathAnupapattyA jIvANu(vAnya)tvaM na syAdityatrAha--na caivamiti / grAhakAbhAvena grAhyAbhAvaM zaGkatenanviti / asiddhyA pariharati-nirasta iti / asiddhimevopapAdayatidharmigrahaNa iti / nanUpadezo yogyatAvirahAnna bodhaka iti zaGkateathetyAdinA / grAhyasya bAdhAditi bhAvaH / tarkasvarUpamAha Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe .. [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vaayuyodhuuyte yadyadayamuDugaNo bambhramIti drutaM khe tejo jAjvalyate yadyadapi jalanidhirmAdhavIM sarvArthasiddhiH grahaNa iti; maivam ; prasaGgato'pi niymsiddheH| tathA hiidaM sarvakAraNamiti bodhayatAmayamAzayaH--yadyetanna syAt sarva notpadyate / atassarvotpattiprayojakametaditi / na punaryadA yatredaM nAsti tadA tatra sarva nAstIti vyAptiH / atassuSTUktaM nityavyApinaH kAlasya sarvakAryahetutvam // 69 // kAlasyAvacchedaprakAravibhutvasarvahetutvAni. prakRtacintAvargasya parabrahmavaibhavavyaJjakatayA sArthakatvaM prathayati-vAyuriti / mAdhavIM-pRthivIm / 'meghodayassA AnandadAyinI tathA hiiti| AropitenAbhAvenApAdanasambhavAditi bhAvaH / na punariti vyAptiriti tathA vyatirekavyAptisattvaM nApekSitamiti bhAvaH // 69 / / kAlasyAvacchedaprakAravibhutvasarvakAryahetutvAni. uttarazlokasya tatvAnirUpakatvAdasAGgatyamAzaGkaya saMgatimAha-- prakRta(ti)cintAvargasyeti // 70 // Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlanityavibhutvanigamanaM prakRticintAsAphalya ca 639 tatvamuktAkalApaH dodhavIti / bhUryadvA bobhavIti sthiracaradhRtaye tacca tAkca sarva svAyattAzeSasattAsthitiyatanaparabrahmalIlomicakram // 70 // iti zrIkavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu tatvamuktAkalApe jaDadravyasaraH prthmH|| sarvArthasiddhiH garasAnivRttiH' ityAdiSUktaM smArayati-tacca tAdRkcetiyatanaM vyApAraH / sugrahamanyat // 70 // __ sarvatatvasthitipravRttInAM IzvarecchAyattatvam iti zrI kavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu sarvArtha siddhau jaDadravyasaraH prathamaH // AnandadAyinI turagavadanazaktayA bRMhitAzcaryazaktiH kavikathakamRgendro veGkaTAcAryavaryaH / bhAvaprakAzaH 1*kavitArkikasiMhasyeti--khaNDanakArA hi kavitArkikacakravartinaH / AcAryAzca kavitArkikAsaMhAH / khaNDanakArA hi kavisaMmataM Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe .. AnandadAyinI adhihRdayaguhaM me vAsamAsAdya nityam vyalikhadakhilamarthaM mAdyamuktAsarasya / iti ko(ku)zikakulajalanidhisudhAkarasya nigamAnta(nigamazikharapara)vidyAkumudinIsaMmoda(dinInizA)karasya vedAntAcAryasya bhAginethena vatsakulatilaka(vatsakulakalazajaladhikaustubha) zrInRsiMhagurutanayena nRsiMhadevena viracitAyAM sarvArthasiddhivyAkhyAyAM AnandadAyinyAM jaDa dravyasaraH prathamaH // - - - bhAvaprakAza prAcInameva panthAnamanurundhAnAH kavicakravartinaH kANAdAkSapAdadarzane niravazeSamevAkulIkRtya jagato'nirvacanIyatvaM sthApayAmAsuH / AcAryAzca jaiminivyAsAzayAnurodhena tadarzanapariSkaraNena jagatassatyatAM pratyanaiSuH / tatra sarvArthasiddhiH paramatanirasanapradhAnA / nyAyaparizuddhinyAyasiddhAJjane tu svamatasthApanapradhAne iti vivekaH / svatantrastantreSu kaca nigamacUDAgurumaNiH ka nAdhItI zAstre vacidapi yathAvanmitamatiH / svayaM paGgomUrdhni prabalataragaGgAjharasamo dRDhAbhaktAvasmin guruvarakaTAkSaH prapatati // iti zrI lakSmIhayagrIva divyapAdukAsevaka zrImadabhinava raGganAtha brahmatantra parakAla yatikRte laghuni sarvArthasiddhiTippaNe bhAvaprakAze jaDavyasaraH prathamaH Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandadAyinyAM pAThabhedAH Y. 14 14 3 11 tasya agAdhatayA duradhigamatAmA 12 pracayagamanAdiprayojakaM... prAptaM iSTaguru prakAzanarUpaM zikSArtha padyena nibadhnAti 7 16 prAripsitAnupayuktami 19 nAzAsyaH 8 13 vadataH 108 janitAnusmRti yogavidyAyAH sarvavidyAparatva 13 11 saca ekazeSaprasaGgena na yukta itya tathA ca na vIpsAdvandvI 14 18 tvoktiranupayuktetya 15 17 bhAvenArthagatatva 16 11 saukaryAyoddezAdAtmAnAtmavibhAgaH kriyata iti bhAva 13 prasiddhAvasAdhAraNyAbhAvAdityatrAha I prasiddhAvasAdhAraNyAbhAve'pyanugatavyavahAraprayojaka tvana lakSaNatvoktirityAha II 17 10 bheda eva viSayaviSayabhiAva iti bhAva ityAhuH 18 15.16 dravyAdInAmeva nirUpaNIyatvAt 17-18 dharmavattvamAtraM abhAvarUpadharmavati rUpAdAvativyAptaM 19 9 dharmiNA sahaiva vartate 10 tathA zaktirapi sahajatvAt 20 8.9 anyatarakarmajasaMyogo'stItyAha 22 16 ityAdisUtrabhASyAdibhirupAsanAparatayaupadhikatvamukta SARVARTHA. 641 41 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 24 paM. 5 11 12 14 642 29 4 30 13 32 13 33 12 15 34 12 cakSurAdyekai kendriyagrAhyAsta eva pRthivyAditvena vyava hiyante rUparasagandhasparzazabdAH paJzceti vAtsIputrAnusAriNI vaibhASikA badanti naca pazcA tathApi grAhakabhedasyAvazyakatvAdeka eva dharmI bhavatu na tu grAhyabheda iti vAcyam; tathA sati andhasyApi rUpagrahaNaprasaGgAt / tathA ca grAhyaikye'pi vyaJjakabhedAt mukhe malinatvadIrghatvAdivyavahAravat dharmiNyeva rUpatvAdivyavahAro'stu dharmA na santItyAhuH ityavagantavyamityAhuH rUpAdaya ityupakramAt vAtsI - vaibhASikamAtA pramANAnanyathAsiddhiM kasyacidindriyasyo 19 25 10 14 26 7 27 10 11-13 ( pUrvAparetyAdi + bhAvaH ityantasthAne) pUrvAparakAlAditi bhAvaH 28 10-11 iyaM zaGkA ubhayAvasthadharmyaGgIkAraprasaGgena dharmyanaGgImAzrityAha-na syAditi kArabha vyAptizaithilyApAtAt saMhatasvarUpaM iti saMghAtasvIkArAt rUpasyAGgIkArAta ragrahaNe nairantaryasyApi prasaGgAt / pratyabhijJA tu tadanumitaviSayatvenAbhyupa gantavyA grAhyatvarUpa grAhaka bheda grAhyA iti grAhyabheda iti vAcyam ; tathA sati sarveSAM bhedena zabdo'pi tadanyo'stu ! kiMca rUpavat sarvasyApyanyatamatvopapattau caturdhA kalpanAnupapatteH / Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 21 19 23 34 15 mAtratvena 17-18 (etenetyAdi+AhurityantaM) pustakAntare na dRzyate 22 iti bhAvatkaM vacanaM / tathA ca 35 10-11 tasyApi rUpAdilakSaNatvena 12 saMghAtApekSAyAmanavasthetyarthaH 12.13 (tathAca+bhAvaH ityantaM) kozAntare na dRzyate 14. rUparasasaMghAtAvacchedena.. 87 11 evaM dvitrisvabhAvabhAgbhiH I dvitricatuskhabhAvabhAgbhiH If bhedagraheNAropAsaMbhavA nApi pittavivartatvaM tasya 40 13 na hi virodhamAtreNaM 428 yathA puTapAkAbhyAsena kecittu sarvArthasiddhimevaM vyAcakhyuH tatra hetuH tadiheti 24 GgIkAreNAyaM bAdhyata iti bAdhyabAdhakabhAva 45 16 tathA dRSTe niyamAJceti 46 10 kAtsnyena tajJAnAdajjJAtAkArAbhAvAna bhramaH samaye zatadUSaNyAM prapaJcayiSyate tatrAnusandheyam 478 bhAskarIyaiH kaumArilaizca iti kecit 49 13 anvayavyatirekabalAt pratyakSAdipramANabalAca 50 21-22 kiMzceti ayaM bhedaH 22 grAhyabhedAdhyAsahetuH uta sattayeti 17 cakSurAdInAmapi doSatve 20 grAhakendriyabhedasya buddhiSveveti-yogAcAra 18-19 gRhyate ; alpAvayavapravezakRtameva 21 tRNAdivastunyanukUlatvaM kalpyata iti 56 8 mithyAtvaM sAdhayituM zakyamityatrAha ___12 syaikatvAddhi tadabhinna 20 22 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. paM. 13 60 62 6 63 7583 64 13 66 15 "" 16 644 " atra pustakAntare pratyabhijJAzloka eva ca na pramANopamyAsaH / uktarItyA pratyabhizopapAdanAt ; 'kSINAni cakSurAdIni + varNapratyavabhAsanAt' iti bauddhapaThitapramANadUSaNaM nirastaM draSTavyam ityantaM pAThAntaraM pUrvazlokavyAkhyAgatatayA jJAyate ; draSTavyaM ityataH // 8 // itizlokasaMkhyAdarzanAt / tatazca'nanu dharmo nirdharmakazcedityAdinA dharmasya sadharmakatvaM pratipAdyata iti pratIyate ; tadanupapannaM dravyasyaiva sAdhanIyatvAt tasya ca pUrvameva sAdhitatvatA ityAzaGkatha paroktadUSaNanirAsAbhAve sAdhitamapyasAdhitaprAyamityAha - evamiti' ityuttarazlokavyAkhyAsatArikAsti nanviti / hetudharmasya dhUmavattvasya sAdhyadharmasya agnimattvasya tadAzrayasya ca parvatasyAvazyambhAvAdityarthaH * hetu vidvAkhyo bauddhagranthavizeSaH sAdhyadharmaviziSTa dharmI pakSaH / taddharmo dhUmAdiH vyAptaH / sa trividhaH kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena nanu dharmo nirdharmakazcedityatra dharmassadharmako na veti vikalpaH / tatra koTiprasiddhyaprasiddhibhyAM vyAghAta ityatrAha - nanu prameyatvavat sakaladharmavarti dharmatvaM svayameva anyathA tasyaikasya sakala nirdharmakatva svIkAra iti kacidapi dharmAntareNa 67 10 69 8 70 8-9 zabde ca idantvena 9 nirdezAt 72 10 mAdAya svalakSaNasyaiva nirdharmakasya vAcyatvaM bhavediti avAcyatvAsiddhAntavirodho'pIti bhAvaH Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 13 12 645 pR. paM. 737 danaM nirdharmakazabdavAcye tadavAcyatvapratipAdanAt jJAnamAtra 76 15 nanvevamapi jAtiguNakriyAdizabdeSu kA gatiH? dharmyu pasthApakAbhAvena tasya dharmI kathaM vizeSaH ? / tatra cet svayaM vizeSaH sa eva sarvatrAstu ityasvarasA dAha--niSkarSaprayogeSviti 77 10 nanu punarapi dharmadharmibhAvAnupapattimAzaGkaya samAdhA __ namayuktaM pUrvameva samAhitatvAdityAzaGkaya. 788 pAbhAvaviSayatayA tayA abhAvo nizcIyatAM rabhAvamavasthApyAbhAvena sattvaM viruNaddhItyatrAha82 14 anyataraparityAgo vA parizeSo vA syAditi svaviziSTavRttitvaM tava viruddhavyAptikaM nanviti praznopalakSaNam 89 22 dUSaNasya svavyAghAtakatvameva darzayati 91 18 vipratipattinirAsAttatra 92 18 vA bAhyendriyagrAhyatve tantram 93 15 na tatparipanthIti bhAvaH prAbalyopapAdakamavize 97 16 viSayatvena vyavahAraH tadvadapi 996 tasyAdhyavasAyAdeH zAstreSu taddharmatayA vyapadezaH kathamityatrAha tvAdyairapratyakSadharmaizzAstravedyatvaM siddham 17-20 nyAyAditi bhAvaH / nanu prakRtyAdInAmapratyakSatve 100 8 teSu sarvatatvakAraNatvaM prakRtilakSaNam 105 12 pratItestattadguNe 15 ityabhedavyavahAra 108 24 sAdhyate Ahosvit sarvaguNavRttisarvajAtimadraNatvaM 112 4 tatrati atra mahadAdi sakAraNakamityeva sAdhyam 117 13 ranyathAsiddhakAdAcitka (ranyathAsiddhArthakAdAci 17 13 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 331 12-13 tarhi aikyabuddhiH vyavahArazca kathamityatrAha-nira __ ntarotpanneti 14 aikyarUpasAmAnAdhikaraNyabodhabheda ityrthH| bAdha. kAbhAve samAnAdhikaraNavyavahArahetobA~dhasya sa mAnAdhikaraNatvaniyamAdityarthaH 332 12-13 nanu smRtiviSayasya dRzikarmabhedAgrahAdubhayakarmavi ziSTakarmatvavyavahAra iti 335 18 nanu vinigamakAbhAvAt saMskArasyaiva prAdhAnyamastu tatazca tajanyatayA kevalaM smRtitvamevAstviti zaGkAM pariharati-ata eveti / 337 16 taddArA cAnupayuktatvAdityarthaH 338 11-13 lyablope paJcamI / nanu jJAnaM svasamAnakAlikatvena 17-18 yathA prAbhAkarapakSe bhramasthalIyarajatasmRtiH 342 9-10 sahazabdasya sAhityArthakatayA tadupari bhAvapratyayA sAMgatyamAzaGkayAha12 tasya bhAvassAhyamiti vA svArthiko veti na doSaH tadevAha348 15 catvAraH pratyayA hetava ityaGgIkRtamityarthaH 361 15 saMkoco yukta ityadhikaviSayasya saMkocarUpabAdho yuktaH pratyakSe hi rajata bhramasya 369 9 prayoge hetvasiddhayA dhvaMso hetunirapekSaH 10 prayogasya tanmatAnusAreNohaH kartavyaH 372 12-13 mUlasyAyamartha ityAdi kSaNikamiti ityantaM pati dvayaM pustakAntare nAsti 373 14 janyatvAbhAvAditi bhAvaH 381 15 nanu kSaNikavAde pAkavikSepAdivAsanA 398 17 sAnvayavinAzasAdhanasya dravyanityatAvyavasthApanA rthasya kathamatra saGgatirityAzaGkaya prasaGgasaGgati rityAha-iha ceti 17-18 nanu kSaNikatvasAdhanaM bAdhitaM dravyasvarUpasya nira Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 mvayavinAzAbhAvAdityAzaGkaya saugatairniramvayavinAzassAdhitaH taM pratikSipatItyAha-ihetIti kecidAhuH 398-18, 399-17 pratisayAnirodhaH-pratyakSatayA sphuTamupalabhya mAnaH paTAdeH prdhvNsH| apratisaGkhayAnirodhaH sphuTataraprakAzarahitAH pUrvadIpAdinAzAdayaH atra paroktaM saMvAdayati-sa niranvayeti / ssyAditi / dharmo dharmI vA pUrvasaGghAtabhAgo vA yadbhAvena 408 17-20 na syAt / dvitIye'navasthA / sambandhasyAsamba ddhatve tanmUlaka 412 14-16 kAryotpAde vilambAbhAvaditi bhAvaH / kiM kAraNa. mAtrasya 415 18 kAraNaniyamo na sidhyet pUrvatvAvizeSAdityarthaH. 416 19-20 tathA satyaniyatomRtpiNDAntarajanyaH ghaTaH paTo vA. 4225 tathAca sata eva kAraNatvaM nAsata ityarthaH / tadukta manyadapi 4247 antarbhAviteti khaNDane evaM vyAkhyAtam-antarbhUtaM sattvaM yadi kAraNatvaM tadA svaviziSThe svavRttiraMzataH svAzrayatvamApAdayati / viziSTasyArthAntaratve'pi svasmin vavRttitvavyatirekavat svaviziSTe svavRttitvavyatirekaniyamadarzanAt na saiva sattA tasmin / anyasyAstasyA viziSTavRttitvAbhyupagame tAmanivezya kAraNamabhyupagantuHsavethaivAsat kAraNaM paryavasyati / aparAparasattAnivezAdaparyavasAnameva / na ca sattAbhedAnantyamastyevetyapi paadprsaarikaanistaaraay| sattAbheda hi sadbuddhivyavahArAnugamArthalacinaH prathamamapi sattA na syAditi vRddhimiSTavato mUlamapi te naSTamiti hA ksstttrm| na ca svarUpAnu(rUpasattopa)gamAya svasti! bhinnAnapyanugatabuddhayAdyAdhA Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. paM. 648 443 444 14 napade'bhiSiJcatA tvayA hi jAtimAtrAya jalAJjalirvitIryeta / mAbhUdanugatiH svarUpasattvasyeti vadan tadgarbhiNIM kAraNatAM kathamanugamayitAsIti / ayaM bhAvaH -- sa nAnAtvAyogAdantarbhAvita . kAraNaM sattvaviziSTaM kAraNaM cet sattvasyApi kAraNakoTipraveza iti yAvat / tathA sati asatasattve viziSThe vA svAtmani svavRttevirodhena sattvAbhAvAdasataH kAraNatvamAyAtamityarthaH / nAntarbhAviteti - sattvAviziSTasya kAraNatvaM cet tatastasmAdasataH kAraNatvaM spaSTamityarthaH * 17-19 vyavasthApyamiti bhAvaH / tatra yuktimAha-ityarthaH / tatra hetumAha - oSadhalamAnIti / na hi lomAnyauSadhAni ! na va teSAM tatra layaH / anapiyadbhiH-layamaprApnuvadbhiH // 35 // 453 18-20 ityAdi sAMkhyasaptatyA dazAnAM bAhyatvoktau pariziSya trividhasyAbhyantaratvaM sidhyatIti bhAvaH / vAcanikamapi tritvaM saptatyuktamityAha - antaH karaNamiti 458 9459-11 nanu yathA indriyANi tanmAtreSviti pATho yathA manasaH pAThaH tathA sava ? buddhyAdeH pAThaH / ahaGkArasya mahatazca pATho mahato'haGkAra iti na zakyaM tairbuddhayAderindriyatvasyAnabhyupagamAt vastuta iti indriyANAM sRSTipratipAdakopabRMhaNeSu indriyANi dazaikaMca iti parigaNanA cakSuzrotretyAdi vizeSakIrtanAcca mahadahaGkArayostatvabhUtayoH pAThasattve'pi tayossadvArakAdvArakendriyotpAdakayoH karaNatvAbhAvAcca na tadbalAdapyantaHkaraNabhedAsiddhiH indriyAdiSvanantargatacitasya natvAntaratvApAtAcca / nanvayamevAhaGkAra Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. paM. 467 9 468 467-20, 468-14 tamutkrAmantamiti - utkrAntizzarIrAdvahirnigamanam / vizeSato dRzyata iti-- vizeSato'NutvaM zrutyA pratipAdyate ityarthaH / dRzyate tvityAdi zrautavyavahArAnurodhena dRziprayogaH / nanu madhyamaparimANasAdhakAbhAvAdaNutvamityatrAha -tathA 469 12 satIti 22-23 anyathA -- atyantANutvAGgIkAre / madhyamaparimANe iyamanyathAnupapattiH pramANamiti bhAvaH / manasastviti paroktam- gautamoktaM manaso liGgaM aNutvepi liGgamityarthaH 17 649 470 18 iti bhASye ahaGkArasyotkRSTajanAvamAnanarUpakaraNatvokteH mano'tiriktamapyantaHkaraNamabhimatamityatrAha - ayameva tviti / a. nArthamantaH karaNasya buddhivizeSahetutvaM bhavatItyarthaH / tatra hetuH - anvAruhyeti nanu kArikAyAmindriyamAtrasya sUkSmatvasAdhanamayu ktam sarvatra vibhutvapratipattyabhAvAdityatrAhataditi 23 471 18 kramikadhIvaditi / yadvA rUpadhIrna rasadhajanmasamAnakAlikajanmA rUpagocarajanya sAkSAtkAratvAt saMmavaditi pratyekaM vA'numAnamityarthaH sAdhIya iti - zarIra eva sthAnAntarasaMcAriNo'vayavatvaM na saMbhavati / zarIrAvayavasya yathAsthAnatvAt / tathA ca tasyaiva manastvopapattestato'tiriktasya kalpanaM vyarthamityarthaH tpattiprasaGga ityarthaH / gauravaM ceti rityarthaH / yadvA ApyAyakabhUtAnAM yo visarpaH sa eva tadindriyasya vRttirityartha ityAhacArairiti Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 pR. paM. 471-19, 472-12 papannaM / naiyAyikarItyA prAptervaktuM zakyatve kima rthazca vRttyaGgIkAra ityatrAha-yadyapIti / cakSurAtatamiti-indriyANAmeva vikAsazravaNAditi bhAvaH / paramANutve tu tattadavayavatvena vikAso na syIdIta hRdayam / nanu Agamika 472-12, 473-16 bAdhAbhAvAdityanakahetugatyaGgIkArassUcyate; ta thAcApasiddhAnta ityatrAha-nayanarazmIti / bhASye iti-aNavazceti sUtrabhASye ityrthH| atretiutkramaNazabdasya kriyApUrvakadezAntarasaMyogapa' rasya dezAntarasaMyogamAtre saGkocakAbhAvAditi bhAbaH / na ca vinigamakAbhAvaH! anantyazruteH kAlaparicchedAbhAvasyendriyotpattizratibAdhena de zaparicchedAbhAvaparatayA saGkocakasyAvazyakatvAt / anantazabdasya bahuvrIhisamAsatvena lakSaNAyAmanyaparatvasya svataH prAptatvAccotkrAntizrutito jaghanyatvAt / utkrAntizrutau tu tada bhAvAnna saGkoca ityaahuH| manaSpaSThAnIndriyANItyAdibhiH indriyavyaSTisamaSTigatAgatizravaNAdindriyatvaM karmendriyANAM nAsti / tathA ca pratizarIramutpattivyaSTisamaSTibhAvAbhAvazaGkA / yadvA-utkrAntiprakaraNe manaSpaSThAnIti jJAnendriyANAmevoktAH / karmendriyeSu pratizarIramutpattyAdizaGkA; ubhayatra pariharati-nyUnasaGkhyeti // 39 // AkSepasaMgatimAha-- 477 20-22 mayA bhinnamiti kriyAdisaMyogAntayogapadyAbhimAna vadyogapadyAbhimAno jJAneSvityarthaH. 478 14-17 jhokArAdityarthaH / pratibandi pariharati--na dehA __ ntarAdAviti 20 tyrthH| buddhisantAnavaiSamyamAha-nanu vyAptiriti nanu buddhisaMtAnAdi Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 490 2 pR. paM. 478 21 cakSurAdivRtterapitva(vRttestvayA'pipratyakSatvAnaGgI kArAdyAnikalpanasyAnupalambhabAdhAditi bhaavH| yogyeti 486 13 niSkramaNeti / gauravamevopapAdayati-aniSkrAnta meveti 489 19 zabdagraha iti niyatapravezaniyamAbhAvAdityarthaH ; anyathA . . . buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthatA samAneti - pazcAtsannihitApekSayA pazcAt dUragatasyetyarthaH I. . buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthatA tAdRzeti / . pazcAtsasannihitApekSayA dUrasthasya pazcAdraha ityarthaH II. 491 16 virodha iti cet samudAyarUpadharmyativartitvasya vivakSitatvAditi bhAvaH 22 bhighAtarUpasaMkSobho dRzyate; sa na syAt . 496 16 nanu viyati viralA candriketyatra viralasaMsthAna zcandrikAvayavasaMgho viyacchabdArthaH / tatra candrikApratItirvane vRkSapratAtinyAyena syAdityatrAha-- vairalyadarzanamapIti trAha bhASye iti / nanu pratyayasyAparokSyamasiddhaM; gaganasyandriyagrAhyatvasaMdehe tatpratyayasyApi pratya kSatvasaMdeha evetyatrAha-ayaM bhAva iti __yadyAtmano rUpasaMvalitatvAJcAkSuSatvamApadyate; tadA 502 16 503 16 17 parimANAdestvayA pratyakSatvoktau rasa . . . 18 ___pAdanaM samAnam ; yadi kathaMcitsamAdhAnaM tadapyatra samAnamityarthaH 512 14 vamityarthaH / Aye vikalpe tucchatvameva nissvabhA vatvamutAnyannissvabhAvatvam ? iti vikalpaM manasi kRtvA''dye siddhasAdhanamiti dUSaNaM manAsi Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 pR. paM. nidhAya dvitIye'pi kiM tucchatvameva nissvabhAvatvaM uta tadanyakAle nisvabhAvatvamiti vikalpa dvitIyasya siddhasAdhanagrAsAtprathama dUSayati na prathama iti 536-18, 537-15 tiriktatatvAntaratvaM tathA digupAdhInAmapi tatta dezarUpaklanatatvAntarbhAva iti bhAvaH / naitAva 538 16 dinirUpaNasya saMgatirnAstIti zaGkAyAM parapakSa AkAzasya vibhutvAt tatpratikSape'pyavazyakartavye nirAsasaukaryArtha dinirUpaNamiti vadanti / svarUpe saMdehAbhAvAt tatprasaGgena tatra vizeSaM nirUpayatItyAha-AkAze iti 542 16-17 meka ityAtmagrahaNe vyabhicArAbhAvAt kathaM vyApti bhaGga ityatrAha-AtmanIti 543 11 prasaGgasaGgatyA''ha-atheti / rAjasamahAn prANa iti -'rAjasamahAn prANo dehaM dhatte vAyvadhiSThAtA' iti sAMkhyAH . . tvamupalakSaNam evaM vAyumAtra syApi prANatvamAkAzAdibhUtapaJcakarajaH-- prakRtikatvaM cAhuH; tAnapi prativatumityarthaH 544 15 bhAvAt nAmAnuzAsanasya yaugikatve jagato jaga dvAyurityAdarananvayaprasaGgenAsyAzvakarNAdivat 547 21 ayaM cArtha iti| . . vAyumAtraM kriyAvacanaprANa ityayamartha ityarthaH / nanvacidvizeSaH 548 10 mityrthH| sUtrakAra evAmumartha samarthitavAnityAha-- prANazabdazca sAdhAraNa iti / indriyANAM prANasya ca sAdhAraNa ityarthaH / indriyatvameva 17 khyavRttyA kimekazabdamukhyaprayogaviSayatvaM vivakSi tamutaikazaktayA prayogaviSayatvamiti vikalpya 553 17 prabhAnirUpaNasya saGgatiM darzayan jJAnadravyayorAtma dharmabhUtajJAnayodharmadharmibhAvasiddhaye dRSTAntArtha prayojakamAha-athAtreti / tenAtmano Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 15 17 555 16 iti zAstram / Adi zabdena saurAdisaMgrahaH / - nanviti 557 13 typre| svoktasya bhASyaviruddhatAM pariharati matAntarasiddhamiti / tayaiva--pratihatyaiva / pratibimbeti-parAvRttya grahaNArthamiti bhaavH| tade taditi tyarthaH / tarhi prabhAyAH svarUpaM kIdRzamityatrAha ata iti / vizIrNAvayavaM teja ityarthaH ___ vyasya avayavavizaraNe sarvatra 18 __palambhastathA'vayavavizaraNAbhAve'pi bhaviSyatI tyarthaH / kiraNagatIti 559 15 saMbhavAt tejaso divasa . . . tyasya vinAze'pi 17 dharmiNaH sthiratvasthale prabhAyA utpattyavirodhAcca pUrvoktapakSa evAcAryANAM mata iti dhyeyam // 57 // prasaGgaH / na ceSTApattiH anunmattasyAnubhavaviro dhAt / na ca nIla 21 chAyAyA iva dravyatve anyagatyanuvidhAnAnupapatti rityatrAha-yatheti 570 23 aJjanavizeSasahakRtamiti / atrApIti-nIlAdyadhyA sahetutvenAlokA 571-23, 572-12 ityarthaH / nanu pUrvaiH kaizcit prakRtireva tama ityu ktam ! tatkathaM pArthivatvaM bhavadbhirucyate itya. trAha-adravyatvAdipakSANAmiti 573 15 tamovyavahiteti / nanu vyavahitasya grahaNe kathaM naacchaadktvmitytraah-dRggtrviruddhsyoti| 569 17 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAdyudAhRtapramANavacanasUcI pramANavacanam puTam puTam 241 ..... aMzA apyaNu aMzAntareSu akSAnekatva akhilabhuvana agniM vAgapyeti ... 423 -318 317 317 . 70 328 419 ___70 370 443 agnirvAgbhUtvA agnISomAvidam agnerApaH 1010 370 28 159 agnayAdi gati aGgIkaroSi aGguSThamAtra acijjIva ajanyasya ca ajAtasya ca ajAmekAM pramANavacanam atastvayA 202 atItaM ceddhiM | atItAjAta 60 | atItAnAgate 312 ato dvitIyA | ato nirabhi 444 444 | ato vastusaM | ato vinAza 156 | ato vyava. 158 athibhikkhA | atyantA satyapi 473 atra tatvavidaH 366 atha cainaM nitya | atha nApekSate atha yadataH 351 atha yo ha vai 369 atha lokAyatam 95 atha lokAyatA 205 athavA''kAza 466 athavA'sthAna 468 atha sparzAdi 472 | athAto bra 21 | athApyakSaNikA 3267 athaiSa jyoti 655- - 20 510 572 310 342 552 472 91 414 368 319 162 aNavazca 62 aNoraNI 318 -457 atadrUpa Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam aditiH pAzAn adRzyatvAdi adRSTatatvo adbhayogniH adhyavasAya adhyavasAyo " 25 adhyAropya anakSarasya antaHkaraNam antarbhAvita antarbhUta antastaddharmo andhaH kUpe annamayaM hi "" annamazitam anantasya nata anutpattiM ca anupalava anumAnaM anusmRtezca aneka vyaktayanvaya anyaccedvikalaM anyathAsvapara anyAnantarabhAve'pi anyArAditara anyonyA 656 puTam 155 anyonyAnu 61 344 158 456 aparigrahAcA 98 aprAptayostu 114 aprAptipUrvikA 116 apicAzeSanityatve 318 | apitu devaputra 195 abAbUta pramANavacanam 61 83 443 547 183 214 330 anvayyAtmA apa eva sasarjAdau apadussuSu sthaH 119 abhiprAyavazA 424 abhimAno 421 "" " abhisaMbuddha abhUtaM khyApa abhedAdhyava "" 39 abhedyaH paramANuH 41 ayameva tvaha 363 ayogyatvaM tiro 331 arthaH pratyAyya 70 | arthenaiva 344 arpitAnarpita 315 alAtacakra 379 alAtaM mRga 350 avayavyarthAntara 290 avazyAbhyupa puTaim 345 379 159 95 252 20 132 304 423 156 326 98 114 116 389 193 319 320 353 233 456 293 375 54 166 59 328 239 329 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... 314 66 327 pramANavacanam avastubheda avasthAnibandhanaiva aMvasthApariNAma avasthitasya dravyasya avasthitAni avidyamAnA avidyAjAyamA avinAbhAva puTam | pramANavacanam 317 | asmAkaM tvava 230| asmAnupA 286 asmAbhistaddizA 281 | asya dvaitendra 167 ahaM vaizvAnaro 193 ahInasatvaha 35 | ahetukatva 63 | ajJAnaM tadupAzritya ahaMpratyaya 61 424 340 546 388 368 424 80 290 avibhAgo'pi aruddhavizeSaNa aviruddhastu aviziSTAdvizi avyucchinnAsta azakyApahnavA aSThAcakA aSTau prakRtayaH A AkAzamindriye 77 AkAzAdvAyuH 214 3981 AkAze cAviza 141 AkSiptavyatirekA 171 AgantukApRthaksi - 1731 AgamArtha . 177 Atmana AkAzaH | AtmakRteH 512 | AdyAH punastayoH ApomayaH | Apo vA idam 98 AyasAttaijasam Arope sati 29 | AvArakam 339 | AvirbhAva 344 .83 | AsIdidaM tamo 155 534 523 324 309 29 535 313 318 547 158 565 576 291 ___450 368 259 asaccAsaditi asattve sarvabhA asadakaraNAdu asannikRSTa asannizcaya astisatvaupapA 327 .... .... . 47 214 " astyavaM kiM tu asmaduktaM .... 522 SARVARTHA. Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 pramANavacanam ikSukSAra iti nityavikalpo iti naiva pravRtti iti vyAptayA itthamityeva ityeSA saha idamitthamiti indriyapratighA puTam 423 329 196 21 318 165 386 20 7 . puTam | pramANavacanam utpannazca sthito 100 | utpannA jAtu 370 340 utkrantigatyA 366 utpadya yo vina utpAdadhrauvya udayAnantara -72 upayannapayan 303 293 172 ubhayathA khalvayu ubhayavyapadezA 446 456 Urdhvamudgacchati 458 446 ekasaMghAta 446 ekAdazaM manazcAtra 439 ekA kanyA daze ekAneka 229 417 indriyANi tanmA 278 223 ..... .... 524 .. indriyANAM indriyANAmekAdaza indriyANyu indriyairupa iyamevAtmasaM 59 2 ) 180 446 464 450 327 329 344 459 49 455 328 uktasya vakSyamA ucyate prathamA uttarasaMkhyAnuro uttarAnuguNa utpattAvapi utpattivinAzAdaya utpattisthityAbha utpattyanantaraM 318 | ekArthakriyayA 344 | ekaikadeheSveka 464 | ekopakA 290 -etatsarva 315 etadvibhAvayedyogI 368 | etasmAjjAyate 280 330 etAvantaM sthitaH 465 543 380 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 pramANavacanam 177 etAH prakRtayaH etena bhUtendriya ete vizeSA eteSu padArthaSu evaM ca ko guNo evaM ca hetu evaM jAteSu evaM dharmAn vijA eSa trividhaH pari . eSa vandhyAsuto 387 298 pudam pramANavacanam kAraNaguNA 282 . 177 kAraNamastyavya 113 329 | kAryakAraNa 179 kAryamutpadyate kAryarUpeNa kAryAtmanA ca kiM kSaNasthAyi kiM ca kutraci kiM cAtItAdayo 423-24 | kiM daivato'syAM 475 114 | kurvato'kurvato 453 kRtsnaprasakti 405 kalpanApoDha | kalpanApyasatI 317 | kalpanAmAtra 67 kalpanAropita 564 | kalpAdau bhUta 119 kAlo niyatizca 455 kramAnyatvaM | kSaNabhaGgaprasiddhayaiva 318 | kSaNikatvAttu tatkAryam 343 | kSityAdijAti kSINAni cakSurA 124- kSudupahantuM zakyam puTam 102 122 111 113 131 35 216 370 127 169 369 182 318 104 128 351 186 320 323 kathaM tarhi kathaM svavRtti kathamasatassajjA kapyAsaM puNDarIka karaNaM trayo kartRkaraNe kRtA kartRtvAdi karmAtItaM kavATavivare kAThinyavAn yo kAmassaMkalpa: 423 387 140 150 286 319 370 kAme'STadravyako 29 ... kArakatvamataH kAraNakArya 111 162 60 537 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam gaganasya dizAMca gandha bikrayika guNavaddavya guNAtsahabhu guNinityatve'pi gRhItvaitAna gauNanAtma grasate ca carA grAhyagrAhaka ghaTate na yadai ghaTAdiniSpatti "" caturbhizcittacattA caturvidhA hAra catvAraH pratyayA catvAryeva bhUta calabhAvasvarUpa cakSurAdyatiriktaM hi cakSuzca draSTavyaM ca cakSu zrotraM tathA cakSu zrotra cakSuSA cAkSuSa cittasyApi cittena saha citraM kezoNDU ga gha ca .... **** **** 660 puTam pramANavacanam citraM yathAzraya 536 citrasyApi 174 ceto dhIkarme 163 164 jagatsarvaM zarIraM te 165 jagAda tatsaMvRti 290 janI prAdurbhAva 475 " janmato nAnyathA 177 294 janmAntare 59 janmAdyasya jahAnAM bhukta 80 jAtasya hi dhruvaH 276 | jAtAstatvavido 277 pUrva sUrya jvAleSu nirNaya 347 253 347 509 bbhiAi so NANammi appa 370 334 | ta indriyANi 455 ta ete sarva eva 459 ta eva tantavaH 458 tatazca zruti 244 tatazca tulyakakSA 327 tatassatyavataH tato dravyAntara 197 328 tataH karmaphalA ja Na ta .... **** **** puTam 139 327 150 176 193 301 311 371 340 423 275 310 59 320 210 569 30 30 446 472 229 158 159 139 167 379 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 661 puTam 371 379 423 379 . 67 pramANavacanam tataHprabhRti yo tataHparaM puna tatkimetannu tattajanapadI tattatkamepravA tattatpadArthasaM tattallakSaNa tattaja aikSata tatparyAyAna tatprakarSanika tatpramANaM bAdarA tatra patizziva tatra pUrvAvasthA tatra ye kRtakA tatrApyavayavI tatraikamanArambhaka tatvataH kSaNikA nete 96 puTam pramANavacanam 346 tathA hi nAzakaH 299 | tathaiva niyama 327 tathotpAdastadA tadatratamaM. 296 tadanantamasaM 422 tadananyatvamA | tadabhAve 177 | tadaziSyam 1671 | tadasya parimANaM 393 | tadAkAle mu taducyate kSa | tadutpattivinAzA 310 | taducyate kSaNa 319 | tadevAnuprA 241 | tadaikSata bahu 224 | taddhedaM tamAvyA 60 tadvadvinA vizeSairna tadvadvirodha tadbuddhidhArAvizrA 104 tadbhAvaH pariNAmaH 129 344 tadbhAvAvyayaM 176 tadviparItama 213 tadrUpasyaiva 164 | tanmAtrANi 159 349 5681 | tanmAtrANi 354 | " 369 123 213 385 395 245 157 386 314 386 176 257 306 139 366 77. 163 165 166 166 363 323 tatvAnyatvo tatsantu cetasyatha tatsaMbandhasvabhAva tatsRSTvA 152 tathA paryAya tathA'pi naiva tathA'pi tadviyu tathA bahirgatA tathA syAt 153 164 172 442 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam tanmAtreSu paJca tayorapi bha "" kAmo tava vAkya tasmAcca vipa tasmAttatsaMyo tasmAtkSaNika tasmAdapi cA " tasmAdatyanta tasmAdanaSTA tasmAdduHkhAtma tasmAdbhAnta tasmAdvA eta tasmAdveda tasmAdastIti saM tasmAdvaidhamarya tasmin yathA tasya paramA tasya bhAvastvatalau tasya madhye mahAna tasyAnumAna tasyAvayava tasya sRjyasya tasyASTamo vA tasyAsti viSayaH tasyAntepi na bhA tasyaivaM prati .... 662 puTam 179 291 pramANavacanam tvayA sAMkhya tama AsIttamasA tamaH pare deve 303 85 tamassasarja 66 tamutkrAmantaM 126 tamasi lIyate 274 | tamaH khalu calaM 369 | taM SaDUiMzaka 140 tamasaH parastAnmRtyuM 100taM hetumantaM 299 trayAtmakatvAttu 370 129 39 93 tAni caitana 139 "" "" " Apa aikata 422 385 tAvattayorviru 385 tAvadduHkhitamA 350 76 tAsAM trivRtaM 452 33 162 95 tAstu triMzat 176 tirodhAnamayI "" 110 | pusI salAha 323 trigudraNavyasaM 371 | triguNamaviveki 327 | trividhasya svabhAvasya .... puTam 299 572 572 572 467 96 567 151 122 369 180 183 185 250 446 177 98 159 389 399 180 182 183 396 150 563 294 124 327 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 puTam puTam pramANavacanam trividhamanumAnaM trividho'yamahaGkAra trivRtamekaikA trINi rUpANI trINyeva liGgAni tIrNI hi tadA truTibhUte ca tRtIyA tatkRtA teSAmandriyaka taijasaM na yateH taijasaM zudhyate taijasaM zodhakaiH taijasAnAndriyANi 286 464 572 99 191 167 163 217 221 398 317 pramANavacanam 116 | dezakAlAkAra 463 | devA vaikArikA daza 180 | devI guNamayI 1741 / dravyakriyAguNA 366 | draSTavyaM darza dravyarthikanayA | dravyAzrayA nirguNA ___405 | dravyasya samAhAra 99 565 | dvayorayugapa 565 dvayAzritaM 565 dvAbhyAmevANubhyAM 464 | dvividhAH kSaNikA dvedhApi kSaNabhaGga | dve satye samupA 464 275 | dharmatvena pratIyante 149 | dharmasya kasyacidava 535 | dharmAdharmI tathA jIvaH 202 | dharmokArazaktInAM 471| dharmo jJAnaM virAga 129 | dhvaMsanAmnaH padArthasya 485 | dhAtA yathApUrva 110| dhAraNakarSaNo 197 | dhyAyatedhyAsitA 120 dhiyaM nivezya 49 dhiyo nIlAdi 141 | dhruvaM janmamR 251 .... 344 324 .... 192 da darzanasparzanAbhyAM dazame puruSe dAruNyAgnaryathA dikkAlAvAkAzAdi digdezakAleSvastAti: digvibhAgo niraMza divIva cakSurAtataM duHkhAjJAna dUrAsannArthayo dRzyate tu dRzyate spRzyate dRzyameva hi loka dRSTAnuzravika dRSTe tasminnadRSTe'pi devAnAM pUrayodhyA 67 364 150 48 120 375 160 239 240 178 ___79 256 57 .. 49 310 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam na khalu pratyabhijJA na cakSuSA sanmA na ca vijJAnamA na cAvasthA na cAnvayavinirmuktA du cai nanu kathaM sarva nanu naiva vinA nanu pUrva nanu vizeSAi na payasaH pari pUrvaM na ca na pUrvottara na bAdho yatna na bhavetpratyabhi nabhazzrotraM ca na yatastai na vAyukriye na vinAzIti vilakSaNatvAt na vyavasthAnupapatteH "" na SaSThamindriyaM na sannutpadya saptaivendriyANi na na saMkhyA bhAsa na sarvaloka 664 puTam pramANavacanam na svato nApi parataH 319 502 339 290 na saMbandhasya na harettaijasaM na hi vyaktau vizeSAMsti na hi zaktayAtma " " na svabhAvo na vijJaptiH 364 315 320 73 na hi svarUpataH 387 nANoraNau pravezo 3887 | nAntarbhAvitasattaM 74 nAnAvaryAH 287 nAnityazabdavA 387 nAnopAdhyupa 222 nAnyadRSTa 47 nAnyo'vayavya 340 "" 443 nApyekaiva vidhA 565 nAbhyA AsIdantarikSaM 547 nAbhAvo'nyatama 370 nAmarUpaM ca bhUtAnAM 109 nAyaM ghaTa 280 | nAzaknuvan 289 nAzasya kArakaH 60 nAsadAsanniosa 417 nAstikyapari 473 nAsyeti cet 326 nicAyyatvAdevaM 450 nijastasyA .... puTaim 196 329 417 328 476 565 303 209 295 202 424 180 339 48 390 214 243 324 536 162 257 61 180 371 587 29 365 21 343 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 puTam pramANavacanam puTam 328 480 60 5 339 .... 339 63 339 167 274 524 445 328 pramANavacanam nityasya saMmRti nityaM jagaditi nityaM tatkAryataH nityaM triloke nityaM bhrAmyati nityaM vibhuM sarva nityatvaM ceSyate nityAvasthitAnya nityatvepi nidhAnaM na niyataM mahatA niyatI rAgavidye niyamAdAtmahetUttha nirantaratve niraMzasya ca niraMzA prakRti nirAdhArA niruddhAdaniruddhA nirmalatvAtprakAzakaM nivRttirUpatA nirvANamaya evA niSedhAya tataH niSkamaNaM prave niSke tu satya niSpattidarzanAt niSpanno nAsti niSpAditakriye nissvabhAvA amI 423 na patra kA cit 214 | nIrandhre'pyambu naikarUpA nairAtmyavAda nairAtmyenAtra 209 pakSadharmastadaM paGgandhavadubhayo 369 | paGkaliptaM tRNaM 302 | paJca cendriya 137 paJca dharmA bhave 150 paJcabhUtAtmakaM paJcabhyodvA 191 paJcamahA 302 paJcamyAmAhutA 212 | paJcavRttirmano 585 paJcendriyANItyAdi 423 paTavacca 22 padArthavyatirikta 370 paramANora 129 paramAtmanaH .319 paramArthamanA parasparaviruddhA 564 pariNAmAt pariNAmAni | pariNAmata 320 pariNAmatApa .... pariNAmaikyA .... 329/ parivrATakAmukazunAM 253 612 582 189 445 160 222 374 191 305 279 637 195 425 313 290 290 285 134 54 328 196 .... 43 SARVARTHA. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 pramANavacanam puTam 604 pAramparyeNa paryAya evaM paryatyaja pazcAdvajanto pAtAladezAH pAramArthyaM vinA pizAca iva punaraparaM tatve pumAn striyA purANakArasya hi puruSasya darza puMso jJakartR pUrvavaccaiSa pUrvavadvA pUrvasambandha pUrvasaMviditA puTam / pramANavacanam 379 | pRthivyapsu lIyate 165 | pRthvyAdiSu 582 pRthivye zarIraM 583 paitAmahaMca | paulizakRtaH 422 polizaromaka 83 prakRtiprabhavaM 192 prakRtipuruSa 291 prakRtivikRtayaH 605 prakRteH 133 150 266 223 prakhyApravRtti 4191 pratidinamadhaH 320 prativiSayAdhyava pratipuruSabhinna 369 pratibhinnasame pratyakSaNa viruddhazca pratyetavyasya pradhAnaM tatvamu 440 290 255 611 612 612 95 214 124 101 213 276 458 285 592. 266 461 196 414 79 153 159 316 375 94 544 81 69 356 336 590 413 pUrvaparyanuyo pUrvAbhimukhe pUrvAbhimukhaM pUrvoktena pUrva naiva svabhAvataH pRthakpratipatti pRthvyAdipaJca pRthivI vAyuH pRthivI zarIraM pRthivyapsu lIyate 314 150 177 pradhAne bhAga pradhvaMso bhavati prabodhabhayato prabhAbhAsa pramANaM kAraNaM pramAtRprameyayoH 255 153 155 171 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 puTam / pramANavacanam . prathame zravaNAditi pravartate triguNataH prasiddhadravya prAksattvaM prANenaiti kalAM prANagatezca prANAdvAyu: prANApAnasamA prAdayo gatA prApya sAdhyama prItyaprItiviSAdA pramANavacanam 184 | buddhayA vivecyamA 290 567 brahmAcAryo brahmAdakSA. brahmoktaMgra brUyAttatasya 535 | bodhyatvAdikSate 546 376 | bhacakraMdhruva 227 bhasaJjarasya 131 bhAgo'STamastra bhAnAmadhaH puTam 328 419 610 619 612 85 408 ... 582 586 589 210 582 583 phalaM tatraiva phenapiNDopama 29 607 ... 424 bahuphalamidaM balavadvAdhakA bahusyAM bahusyAM bahvayassyAma bAghAbAdhA bAdhitA ca smRtiH bAdhyAbAdhaka bAlairvikalpitA hyete bhAraM vo bhikSavo bhAvadhvaMsAtmano | bhAvassvatastro 177 | bhAvAya sarva bhAsamAnaH kimAtmA 177 | bhAve hetvAntaraiH | bhinnAbhinnatva 1571 bhinnAMzapU 344 | bhuJjIta taijase 328 ] bhUgrahabhAnAM 329 582 | bhagAlaHkAdambo 601 | bhUgolAntaH 192 bhUtatanmAtra 299 1 bhUtArthabhA 375 197 582 327 324 -299 316 565 583 588 603 606 464 334 bibhrANaH para buderagocara buddhayA'vasIyate . Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam bhUtArthabhA bhUtendriyANA bhUtaistvApyAnaM bhUbhagaNabhrama bhUmeH piNDa bhUmerbaha bhUmera bhUyastvena bhUrlokAkhyo bhUvAyurAva bhedAnAM pAramA " bhramati bhrama ""> bhrAntaM ca pratya matsantAnasamR madvinAzAtphala madhyamakSaNa yadhyesyaskA madhye samantA "" manazca mantavyaM ca manaSSaSTAnI manaSSoDazakaM mano buddhiriha manobuddhiriti mandAdadhaH mandAmarejya seo .... **** 668 puTam 335 mayAdhyakSeNa 464 marIciraGgirA 443 marIcisa 583 | maruccalo 600 malaM karma ca 593 | mahattvaikatva 596 mahadAdyA 182 mahaddIrghadvA 586 593|mahAbhUtA 111 mahajavRtto 124 mANasasuNNA 590 mAnatvaM vartamA 591 mAyAM tu prakRtiM 319 mAyA golakavi pramANavacanam " "" mAyotpAdava 388 mithyAdhyAropa 339 mUrtI dhartA 395 mRjjalazikhi 602 mRtpiNDaprAptAnAM 582 | meSodayaH 601 meruyojana 455 | mohastrabhAvA 474 nairyAnAM 177 150 ya eSo'ntarA 459 yaccAnyathA yaH kSaNo jA 595 589 yatkiJcitsRjyate ya puTam 378 610 59 594 150 237 180 186 203 185 595 28 356 95 320 423 389 610 582 278 638 604 193 252 61 396 318 176 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 669 puTam pramANavacanam yatkiJcidvartate yatkRSNaM tadannasya yatrAsya puruSasya yatsattat kSaNikaM yatsat tatsarvamanityaM 337 340 198 379 607 607 ... ... . 591 'yato vA imAni yathA'nyatra 308 592 588 puTam | pramANavacanam 178| yadi vA yogasA 573 | yadi syAjjJAna 473 | yadi hi devaputra 324 yadyato'nantara 313 yogavadhi 323 yadyevaM graha . 423 yadyeva zyenA yadyarzvagA 2931 yadvatkadamba 423| yadvikalpakAvajJA 398| yanna duHkhena | yaH pratyayA yaH pratyayairjA 293 / yaH pratItyasamu 608 yanmAyApra 196 yasmAdataH yasminnannityatA yasminneva.. yasya tamazzarIram .323 101 257 212 - 197 .... 197 :95 610 386 .381 yathA mAyA yathA yathA'sAdRsye yathA somye yathAM'zaM vizva yathorNanAbha yadataHsmRti yadanyasannidhA yadabruvan yadabhihi yadA tamastanna divA yadA pazyaH yadA punarma yadi gacchati yadica bhramIta yadi jJAnAtirekeNa yadi tAkdayaM yadi dvitrAmulaM yadi dRSTam yadi mUrtI yadi rAhuH -572 579 177 579 .... 327 / yA | yasya pRthivI yasyAtmAzarI | yasyApi nAno | yAvaccAtmani yAni tvitarANi yAnto bhacakre yAmyottarA 607 | | yAvadekaM zrutau 607 | yAjJavalkyeti 48 389 473 585 608 159 104 SARVARTHA... - Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 pramANavacanam rama yA dRSTAsmIti 329 yugapaJcatuSTaya yugapat jJAnA puTam | pramANava vanam 276 rUpAdyAyatanAsti 114 | rUpAntaraM tahija 469 romakaM ceti | roma roma kAyoktam 606 583 laGkAsaya liGgAgamanirA 5861 lokAvatAraNA .... ...... 535 611 611 470 yugapAdAnyA yugaravibha 58A 587 586 337 ..... 60 .... 329 607 .... 192 yenAtmanA pazya yogAbhyAsavizeSA yojanazatAni yo yatra tiSThatya yopi tAvatparA yo hi bhAvaH 588 / lokaviruddha 195 | lokasaMvRti 334 592 | vakSyAmo yo 584 vartanApariNA 395 | vatsavivRddhinimittaM varavazena varNyate hi smRti 453 | varSAdhipatayaH | vasudhAnA vasundharA vastutastu nirAlaM | vastutvaM yatra | vastuno jAyate vasturUpa ..... 334 .... 164 .... 176 589 334 595 600 595 323 366 AN 607 607 375 rAjasUyAya rAhuHkubhA rAhukRtaM. rAhugraste rAhurakAraNa rUpAtizayA rUpAditvamatI rUpAdebhedami rUpAdivyati rUpAdiSu paJcA rUpAdInAmAcitre rUpAdyAyatanAsti AA 375 370 319 370 94 121 | vasturUpAnu 239 | vastusvabhAva 326 | vastvanantarabhA 480 . Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 pramANavacanam puTam ...... 181 .... 114 ..... 280 .... vastvekameva vAkca maitreya vAcArambhaNaM vAyurAkAze vAyustejaH . vAyvAtmakaM vAyvAdivyava vasudevasya 153 puTam | pramANavacanam 129/ vipratiSiddha 446 | vipratiSedhAccA 306/ viyogonyatra 440 | virodhe tvanapekSyaM 167 | vilakSaNakapAlA 443 vizeSapra . 37 | vizvarUpa 599 vizvarUpAya 84 | vizvAtman 158 viSayassAmAnyamace | viSNoHsvarU 320 visRSTyallAsa 178 vRttabhapaJjara 153 vRttAcakrava vedAhiyajJA vedo hIdRza evA veSTayetaudumbarI vezeSyAttu vikalpa eva hi vikallitaM yat vikalo vastu vikArajananI vikurvANAni cA vikriyAmAtra vigAnAddhi vijJaptirnAma vijJaptimAtra .... 29 .... 177 ..... 177 .... 177 .... 126 ... - 616 213 582 582 157 . 154 ..... 184 vijJAnaM jar3a ..... 185 vijJAnasya tva vidyate hi vidyate tatva vidyAkAlI vinAzaM prati sa vinopaghAtena vipratipatto vipratiSiddha 327 328 191 | vaikalye saiva 329 vaidharmyavati / 344 vyakta tathA pra 621] vyatirekAtmikA vyavahAramanA 193 | vyAptibhoga 155 | vyAptirUpeNa 154 | vyAptissarvo ....: 256 ... 344 325 ... 127 325 195 292 .... 275 319 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 'pramANavacanam puTam | puTam 203 vyApi nityaM vyAvahArIkasatya vyonordhabhAgA .... 422 ..... 28 pramANavacanam .... 52 zrutestu zabda zrutyAlambe tu zrUyate dezyate zrUyate na ci | zreyassAdhanatA zrotraM tvakcaiva ... 295 zrotraM nabhA 150 zrotramatra ca . zakasya zakya zaktasya zakya .... 195 .. 157 99 177 ..' 442 446 zaktisadAziva zabdagandhasUyA zabdajJAnAnupAtI ....491 190 85 SaTakena yugapat | SaNNAM samAna SaNNAmapi padA .... 1251 SaSNAmananta . 334 5. 141 sa .... 21 zabdasparzavihIna zabdassparzazca zabdAdau ..... zarIrayoge .. zarIraM yadavA. zarIrendriya zarIreSvAvakA zItAdereva zuddhAni paJca zUnyAnAtma. - 72 422 .... " .. . 384 | sa eSAM grAmagrI: 437 sa cAnanyAya 467 | sajAtIya . . 339 507 | satatordhvaddhagati 344 saMtAnasyatyayaM 150 | santAnakyAbhi santAnoccheda sattAzakti satyatva 150 181 | satyaM talloka 607 | satyA cetsaMvRtiH | satvaM laghu 186 | satvaM laghu. 524 299 388 371 324 366 .... 420 zyocati .. zaivAgameSu, zrutiliGge .. zrutisaMhitA dhruvestu zabda zrutestu zabda 198 420 130 ..... 147 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 pramANavacanam puTam 611 pramANavacanam satvAdiguNA satsvalakSaNa sadeva somyada 257 26 sa deva yadi sannikuSTa sa paThadbhiH saptagatarvize 452 saptAnAM gati samanyate'taH samanvayAt samaSTivyaSTi samastavastu samahInAdhika samAnadeza. 294 saMkSobha 302 | sarUpeNa 193 | sarva eva 213 | sarva eva | sarvaM ca yujyate sarvatraivAnaMpe | sarvathA 157 , | sarvadA nirvi 473 | sarvaM na yu 443 | sarva nityaM 584 | sarva pratyu 122/ sarvavyApI 258 | sarvazazca na saM 334 ! sarvasaMskAra 215 | sarvajJatvAdi 292 | saMvidvikAsa 394 sarvadharmAzca 29 | sarvAgrahaNa 180/ sarve nimeSA 321 | sarva prANA 290 84 472 191 373 373 418 382 191 281 114 636 191 369 422 295 334 231 621 472 473 231 177 48 21 162 337 137 452 samudAyAdi sametyAnyonya samyajjJAnapU saMkhyA saMgrahakArite vai saMghAto jAyata saMbandhagrahaNe saMyuktadravya saMyukto dvA saMyogopa saMvRttAbha 253 242 | sarveSAmarthAnAM sarvAtman 476 | sarvAtmanaH 237 | sarvAdIni 237 sparzarasagandha 202 spaSTAvabhAsaM 592 | saMsarAtanirupa ... . Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam saMsarge ca niraMza dw " saMsthAnaM nAma sahakArikRta sahante sahate kAya sahopalambha saMjJA cotpatti * sAtvika ekAdazakaH sAdharmya sAntaHkaraNA sAntaravindriyA sApi naH prAktanI sAmAnyatastu dRSTAM ". samudrAbha sArvajJaprAgabhA sArvajJa mAnasaM sAvayavaM paratantram sAsattA na svataM siddhaM ca mAnasaM siddhAnugama "" siddhA'navasthiti siddho hyanyatra sUyate puruSA sUkSmaM pramANatazca sUkSmasteSAM .... 674 puTam 191 | senAvanavadr 202 seyaM deva 203 saiva tadavasthasyo 72 " 382 saukSmyAttadanupa 292 | skandhAH kezo. 304 39 | skandhAya sarva 456 sthita ha *pramANavacanam skandhAtmA lokaH 451 spaSTatarassA 324 | spRzateopya 114 smRtInAmapra 191 302 | smRzruta 210 | smRtiSUkta smRtyanavakAza 100 syAtAmatyanta 601 svakriyAdiviro 295 svapnavatsaMsRtiH 334 svapravRttyadi 124 svapne ca mAnasaM 422 svabhAvaniya 334 svayaMsamA 45 svarasandhyApta 450 svarbhAnurA 315 svarUpameva 205 svAtmabhAvA 178 svAtmAvabhAsa 141 svaissvairhyavasthitaiH 138 svopAdAna .... **** puTam 246 178 310 382 210 328 192 327 607 612 61 158 443 157 607 339 425 423 292 334 48 608 252 607 421 337 337 422 345 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 pramANavacanam hantAhAmimA ..... 389 .... 317 608 hantAAmA hastAdayastu puTam | pramANavacanam hetUnAM ni 257 | heno'nugama 534 horezAssUrya 535 452 464 jJAnazaktisvabhAva 473 jJAnasya ca sva 580 jJAnasyAtma jJAnAkAra jJAnendriya 124 | jJAnendriyANi 21 hiraNmayena hUtirAkAraNA hetutatva hetumadanitya 340 422 329 329 . ..... 152 ___......459 420 pramANavacanam 586 5 581 608 ato'NubimbaH ato bhacakraM adhaH patantyAH adhazziraskAH anAdirbhagavAn anilAdhArAH anulomagati antabahizca antye kalyA aparAsman para abhidhIyate amaramarA ardhAni yAni ardhe'nyasmin aSTAdazaite pramANasUca zeSaH puTam | pramANavacanam ahorAtre 595 583 | AkAze pRthivI | AkRSTizaktizca 584 AkRSyate tatpa 617 ApyAyanamupa 600 AryabhaTenA 585 636 | iti kila vadanti 601 itihAsapurA 614 | iSavo'bhinabhaH 612 603 | uccasthito 583 uttAnA ha vai 596 | udayAstamaya 6104 upariSTAdbha 687 610 591 . 595 584 581 589 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 pramANavacanam upaiti toSaM ubhayobhUnA puTam / pramANavacanam 608 | jAtena brahmaNaH puTam 611 ta tatastapastata 596 / tatra nAgAsurA tadantarapuTAH 606 606 UrdhvakrameNa 605 606 634 ekAzraya kriyA evaM varAha 607 606 602 607 | tadabhAva homa tadilAvRtasya 583 | tadvadanAdhAro 596 tantrabhraMze 621 tama AsIt | tamomaya 636| tarunaganagara tasmin kAle 631 tasya svarUpaika | tasyAyutA 612 612 621 608 603 608 kakSyA pratimaNDala karkaTa kAtprati kalAmuhUrtAH kAryastasmin kAlaH pacati kAlaM sa pacate kAlo'nAvanto kAlo'smiloka kiMcAmbudA ki prativiSayaM kudinAdau smRti kulamalacakabhrami kecidvadanti ko bhavAnuna 637 617 591 tAnyatibani 637 607 616 582 695 607 trividhA prakRtiH 607/ teSAmadhazca 585 605 618 divyauSadhiraso devatApAramA dvAdazamaNDala dvau dvau ravIndU 606 617 596 586 khasthaM na dRSTaM khe'yaskAntA grahaNe kamalA prAsAnyatvaM nandanavanasya na bhAnukara nAnyAdhArassvazaktayaiva nAsadAsIt nirAdhArA bhUmiH 582 | naikasminnasaM 604 606 600 621 585 166 syavano yavano jagadaNDakhamadhya Page #746 -------------------------------------------------------------------------- _