Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
TARADHATAN SUTA
PART: 2
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ભાગ-૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Οφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφα
00000ooooooooooooobs जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया मियदर्शिन्याख्यया-व्याख्यया समलङ्गतं
हिन्दी-गुजर-भाषाऽनुवादसहितम्॥उत्तराध्ययन-सूत्रम्॥ UTTARADHYAYNA
SUTRAM द्वितीयो भागः (अध्य० ४-१४)
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः अहमदाबादनिवासि-श्रेष्ठिन:-श्रीमत आत्माराम
माणेकलालभाई-महोदयस्य-द्रव्यसाहाय्येन अ०भा० श्वे० स्था. जैनशालोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मुराजकोट प्रथमा-आवृत्तिः बीर संवत् विक्रम संवत् ईस्वीसन प्रति १००० રહ૮
२०१६
१९६० मूल्यम्-रू. १५-०-० φφφφφφφφφφφφφφφφφφφς
σφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφα
EAN
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन भाग दूसरे (अभ्य. ४ से १४ तक) की
विषयानुक्रमणिका
चौथा अध्ययन १ जराग्रस्तका शरणका अभाव
१-३ २ जराग्रस्तको शरणके अभाव विषयमें अट्टनमल्लका दृष्टान्त ४-१६ ३ धनलोभीके नरकगमनका वर्णन
१७-१९ ४ धनलोभ ऊपर दुर्घट चोरका दृष्टान्त ।
१९-२२ ५ किये हुए कम विना भोगे निवृत्त नहीं होते हैं.
२२-२४ ६ अपने कर्मों के भोगके विषयमें दुर्वृत्त चौरका दृष्टान्त २४-२६ ७ पापकर्मकी प्रशंसा अनेकानेक अनाँका कारण बनती है. उस विषयमें दुर्मति चोरका दृष्टान्त
२६-२८ ८ कर्मके फल भोगते समय बांधवोंकी असहायता
२८-३० ९ कर्मके फल भोगते विषयमें ग्वालिनको ठगनेवाले वणिक्का दृष्टान्त
३१-३६ १० द्रव्यसे त्राण-रक्षणका अभाव
३७-३९ ११ द्रव्य रक्षण नहीं कर सकता है इस विषयमें पुरोहित पुत्रका द्रष्टान्त
४०-४१ १२ सम्यग्दर्शनादिकको प्राप्त करके भी मोहाधीन जीव उसका
नहीं पानेवाला जैसा होता हैं, इसपर धातुवादी पुरुषका दृष्टान्त ४२-४३ १३ प्रमाद नहीं करनेका उपदेश
४३-४६ १४ प्रमादके त्यागके विषयमें अगडदत्तका दृष्टान्त ४६-९० १५ निर्जराके लाभके लिये शरीरका पोषण श्रेयस्कर है. ___ इस विषयमें मूलदेव राजाका दृष्टान्त
९१-१०१ १६ गुरुकी आज्ञाके पालनसेही मुनिको मोक्षकी प्राप्ति होती है, इस विषयमें अश्वदृष्टान्त
१०२-१०६ १७ गुरुकी आज्ञामें प्रमादके त्यागनेका उपदेश
१०६-१०७ गुरुकी आज्ञामें प्रमादके विषयमें ब्राह्मणीका दृष्टान्त १०८-११२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર: ૨
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८ अप्रमादी बन गुरुकी आज्ञाका पालन करना चाहिये इस विषय में भद्रनामक श्रेष्ठीकी पत्नीका दष्टान्त १९ प्रमादका मूल कारण रागद्वेषके त्याग करनेका उपदेश तथा उपसंहार
पांचवाँ अध्ययन
२० अकाम और सकाम मरणके दो भेदोंका वर्णन २१ प्रयोजनसे या विना प्रयोजनसे प्राणिवध करने के विषय में अजापालका दृष्टान्त
२२ हिंसादिमें आसक्त रहनेवालोंका कथन २३ धन और स्त्री आदिमें गृद्ध बने हुवे के कर्मबन्धका वर्णन २४ धन और स्त्री आदिमें गृद्ध रहनेवालेके रोगावस्था प्राप्त होने पर पश्चात्तापका वर्णन
२५ शाकटिकके दष्टान्तसे धन स्त्री आदिमें रत रहने वालेके पश्चात्तापका वर्णन
२६ धन स्त्री आदिमें रत रहने वाले के अकाम मरणका कथन २७ चारित्र धारी जीवोंके सकाम मरणका वर्णन २८ भिक्षुओंकी उत्कृष्टताका वर्णन
२९ द्रव्यलिंगसे रक्षा नहीं होनेका कथन
३० सुत्रतके देवलोक प्राप्तिका कथन
३१ दुर्व्रतमें दुर्मति नामक दरिद्रका दृष्टान्त
३२ सुव्रत में रहनेवाले गृहस्थका वर्णन
३३ संत भिक्षुके मरनेपर उसका स्वर्ग या मोक्षमें गमन
३४ देवोंके आवासोंका और देवोंका वर्णन
३५ संत भिक्षुके और संत गृहस्थके देवत्व प्रासिका वर्णन
३६ शरीरकी असारताका वर्णन
३७ मरण काल समाधिका वर्णन
३८ समाधि मरण के लिये शिष्यको उपदेश
३९ समाधि विषयमें उग्रबुद्धि शिष्यका दृष्टान्त
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
११२-११५
११५ - २०
१२१-१३६
१३७-१४०
१४१
१४२-१४४
१४५ - १५०
१५१-१५३
१५३-१५५
१५५-१६०
१६१-१६३
१६३ - १६४
१६५–१६६
१६६-१६७
१६८-१७०
१७१
१७२-१७४
१७४-१७५
१७६-१७८
१७९-१८१
१८१-१८२
१८२ - १८४
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
४० मरण समयकी समाधिका वर्णन
१८५-१८६ ४१ सकाम मरणका वर्णन
१८७-१८९ छठा अध्ययन ४२ विद्याराहित्यके विषयमें दरिद्रका दृष्टान्त
१९०-१९६ ४३ निग्रन्थके कर्तव्यका वर्णन
१९७-१९८ ४४ मातापित्रादिके रक्षणमें असमर्थताका कथन
१९९-२०० ४५ परिग्रहत्यागके फलका वर्णन
२०१-२०२ ४६ माणातिपात और आस्रव निरोधका वर्णन
२०३-२०४ ४७ मृषावादादि आस्रव निरोधका वर्णन
२०५-२०९ ४८ पंचास्रवविरमणका स्वरूप और संयममें दूसरोंके मतका निरूपण
२०९-२११ ४९ वागाडम्बर मात्रही प्राणियोंके रक्षणमें समर्थ न बननेका कथन २१२-२१५ ५० मोक्षमार्गसे विमुख चलनेवालोंके दोषोंका वर्णन २१५-११६ ५१ आत्माके मुखके उपायका वर्णन
२१७-२१८ ५२ शरीर धारण करनेके कारणका कथन
२१९-२२० ५३ मुनियोके शरीरनिर्वाहके उपायका कथन
२२१-२२४ ५४ मुनियोंके निर्दोष भिक्षाग्रहणका वर्णन
२२५-२२७ सांतवां अध्ययन ५५ रसगृदिके विषयमें एडकका दृष्टान्त
२२८-२३७ ५६ बाल-अज्ञानीको नरक प्राप्तिका वर्णन
२३८-२४० ५७ रसगृद्धोंके ऐहिक कष्टका वर्णन
२४१-२४२ ५८ रसगृद्धौके पारलौकिक अपायका वर्णन
२४३-२४४ ५९ लोभ विषयमें काकिणीका और रसविषयमें आम्रफलका दृष्टान्त
२४५-२५० ६० दृष्टान्तको कहकर दाष्टान्तिक (सिद्धांत) का प्रतिपादन २५१-२५५ ६१ व्यवहार विषयमें तीन वणिकोका दृष्टान्त
२५६-२६१ ६२ तीन वणिकोंके दृष्टांतके विषयमें दान्तिकका प्रतिपादन २६२-२६४ ६३ बाल-अज्ञानी जीवकी आपद्वधमूलक दो प्रकारकी गतिका वर्णन २६४-२६७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
६४ द्विधागतिप्राप्त बाल - अज्ञानीके उद्धारकी दुर्लभताका वर्णन २६७ - २६८
६५ बालत्व के परिवर्जन से मनुष्यगतिके लाभका वर्णन
२६९
२७०
६६ मनुष्य योनि कौन पाता है ? उसका कथन ६७ देवगतिमाप्तिका वर्णन
२७१-२७२
६८ देवगतिप्राप्तिका उपदेश
२७३-२७४
६९ देवसुख और मनुष्यसुखोंकी समुद्रके दृष्टान्त द्वारा तुलना २७५-२७८ ७० मनुष्य सम्बन्धी कामभोगोंसे निवृत्त होनेवालेके गुणका वर्णन २७९ - २८० ७१ काम निवृत्त जीवको देवलोक से चवनेके पीछेकी गतिका वर्णन
७२ धीरताका स्वरूप और उसका फलका वर्णन
अष्टम अध्ययन
७३ कपिल मुनिके चरित्रवर्णन
७४ कपिलचरित वर्णनमें संसारकी असारताका वर्णन
७५ दोष प्रदोषोंसे मुक्तिके उपायका वर्णन
७६ परिग्रह में गृद्ध बने हुवेके दोषोंका और केवलीके परिग्रह त्यागी के गुणों का वर्णन
७७ कामभोगादि अधीर पुरुषोंके लिये दुस्स्यज और सुव्रतधारियोंके लिये सुत्यज होनेका कथन
७८ बाल - अज्ञानीके नरकगमनका वर्णन
७९ प्राणिव से निवृत्त बननेवालों के मोक्षमाप्तिका वर्णन ८० प्राणियोंमें दण्डनिषेधका वर्णन
८१ एषणासमिति वर्णनमें रसोंमें अगृद्ध रहनेवालेके कर्तव्यका कथन और अभ्रमणके लक्षणोंका वर्णन एवं उनकी गतिका वर्णन
८२ लोभके वशवर्त्ती के आत्माका दुष्पूरकत्व
८३ असंतोष के विषय में स्वानुभवका वर्णन ८४ खियों में गृद्धिभावनिषेधका और उनके त्यागका वर्णन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
२८१-२८२
२८३-२८५
२८६-२९८
२९७-३००
३०१-३०२
३०३-३०५
३०६-३०८
३०९ - २१०
३११-३१३
३१४
३१५-३२१
३२१-३२२
३२३-३२४
३२४-३२९
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०-४६२ ३३०-३३६ ३३७-३४६ ३४७-३४८ ३४९-३५०
३५५-३५६
नवम अध्ययन ८५ नमिचरित ८६ युगबाहु दृष्टांत ८७ मदनरेखाका दृष्टान्त ८८ पुष्पशिख और नखशिखका वर्णन ८९ पद्यरथका दृष्टान्त ९० दृढव्रता साध्वीके उपदेशका वर्णन ९१ नमिराजाके हाथीके पलायन (भगने ) की कथा ९२ नमि और चन्द्रयशके युद्धप्रस्तावका वर्णन ९३ नमि और चन्द्रयशके युद्धको रोकने के लिये मदनरेखा
साध्वीके विहारका वर्णन ९४ नमि और चन्द्रयशका मिलन ९५ नमिराजाके दाहज्वरका वर्णन ९६ नमिराजके वैराग्यका वर्णन ९७ नमिराजके प्रव्रज्यागृहणका वर्णन ९८ नमि और इन्द्रका संवाद ९९ इन्द्रकृत नमिराजर्षिस्तुति १०० अध्ययनका उपसंहार
दशवें अध्ययन १०१ निश्चल प्रव्रज्या शिक्षामें साल महासालका दृष्टान्त १०२ जम्बूस्वामीके प्रति सुधर्मस्वामी का उपदेश
ग्यारहवाँ अध्ययन १०३ अबहुश्रुतमें कारणपंचकका वर्णन १०४ बहुश्रुत बननेमें आठ कारणका वर्णन १०५ अविनीतके चौदह कारणोंका वर्णन १०६ विनीतके पन्द्रह कारणोंका वर्णन १०७ विनीतके लक्षणका वर्णन १०८ शादिकके दृष्टान्तसे बहुश्रुतकी प्रशंसा
३५६-३५८ ३५९-३६० ३६१-३६२ ३६३-३६४ ३६५-३६९ ३७०-४५२ ४५३-४५९ ४६०-४६२
४६३-४६९ ४६९-५१६
५१७-५२० ५२१-५२२ ५२३-५२८ ५२९-५३४ ५३५-५३६ ५३७-५६१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२-५६३
५६४-६४३
१०९ अध्ययनका उपसंहार
बारहवें अध्ययन ११. बारहये अध्ययनकी अवतरणिका और हरिकेशबल मुनिका चरित्र वर्णन
तेरहवाँ अध्ययन १११ तेखा अध्ययनकी अवतरणिका और चित्र संभूत मुनिका चरित्र वर्णन
चौदहवाँ अध्ययन ११२ चौदहवे अध्ययनकी अवतरणिका और नन्ददत्त-नन्द
मियादि छह जीवोंका चरित्र
५४४-७९४
७९५-८८६
ACCE
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रम्।
(द्वितीयो भागः)
॥ अथ चतुर्थमध्ययनम् ॥ उक्तं तृतीयमध्ययनम् । अथ चतुर्थमध्ययनमुच्यते । अस्य चायमभिसम्बन्धः -तृतीयाध्ययने चतुरङ्गी दुर्लभेति प्रतिबोधितम् , तां प्राप्य प्रमादो न कार्य इति सम्बन्धेन चतुर्थाध्ययनस्य प्रसङ्गः। जरोपनीतस्य न कोऽपि शरणं भवतीत्यतो धर्मे प्रमादो वर्जनीयः इत्यर्थ प्रतिबोधयितुं हि चतुर्थमध्ययनं प्रारभ्यते । तस्याऽऽद्यगाथामाह-" असंखयं"-इत्यादि ।
मूलम् असंखयं जीविय मा पमार्यए, जरोवणीयस्स है नत्थि ताणं। एवं वियांणाहि जैणे पैमत्ते,किं नुं विहिंसी अजेया गहिति ॥१॥
चतुर्थ अध्ययन प्रारम्भ तृतीय अध्ययन कहा जा चुका है। अब चतुर्थ अध्ययन प्रारम्भ किया जाता है। तृतीय अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार हैतृतीय अध्ययन में जो ऐसा कहा है कि-" मनुष्यत्व, धर्मश्रवण, जिनवचनश्रद्धा और संयम में वीर्योल्लास, ये चार अंग दुर्लभ हैं" सो उनको प्राप्त करके प्रमाद नहीं करना चाहिये, यह बात इस अध्ययन बारा समझाई जावेगी, जराग्रस्तको कोई शरण नहीं होता है अतःप्रमाद नहीं करना चाहिए इस सम्बन्धको लेकर इस चतुथे अध्ययनका प्रारम्भ हुआ है । इसकी यह सर्व प्रथम गाथा है—' असंखयं ' इत्यादि ।
ચોથું અધ્યયન ત્રીજું અધ્યયન પુરું થયું. હવે ચેથા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. ત્રીજા અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનને સંબંધ આ પ્રકારને છે–ત્રીજા અધ્યયનમાં જે કહેવામાં આવ્યું કે “મનુષ્યત્વ, ધર્મશ્રવણ, નવચનમાં શ્રદ્ધા અને સંયમમાં વીલ્લાસ (પ્રવૃત્તિ) એ ચાર વસ્તુ આત્માને પ્રાપ્ત થવાં દુર્લભ છે. એ ચાર વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ પ્રમાદ ન કરવું જોઈએ. આ વાત આ અધ્યયન દ્વારા સમજાવવામાં આવે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં કોઈએ શરણ થતું નથી. માટે પ્રમાદ ન કર જોઈ એ. એ સંબંધને લઈને આ ગાથા અધ્યયનને प्रारल थाय छे. तेनी मा सर्व प्रथम गाथा छे. ' असंखयं ' त्याल,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-असंस्कृतं जीवितं मा प्रमादयेः, जरोपनीतस्य हु नास्ति त्राणम् ।
एवं विजानीहि जनाः प्रमत्ताः, किं नु विहिस्रा अयताः ग्रहीष्यन्ति ॥१॥ टीका-हे शिष्य ! जीवितम् इदमायुः, असंस्कृतं संस्कारहीनं वर्धयितुमशक्यम् , यद्वा-असंस्कृतम्-असंधेयम् अस्ति, अतो मा प्रमादयः प्रमादं मा कुरु । 'हु' निश्चयेन जरोपनीतस्य जरया-वृद्धत्वेन उपनीतः-मरणसमीपं पापितस्तस्य पुरुषस्य त्राण-शरणं नास्ति, यद्वा-जरामुपनीतः-स्वकर्मणा जरां प्रापितस्तस्य त्राण शरणं नास्ति, येन जराऽपनीयते तत् त्राणं नास्ति । तथा जराजर्जरितदेहवतस्तादृशी धर्मकरणशक्तिर्न भवति । किंच-एवं-वक्ष्यमाणं विजानीहि-प्रमत्ता प्रमादवन्तः, विहिस्राः हिंसकाः, अयताः अजितेन्द्रियाः, तत्तत्पापस्थानेभ्योऽनुपरता वा, ___ अन्वयार्थ हे शिष्य ! (जीविय असंखयं-जीवितं असंस्कृतम्) यह आयु असंस्कृत है-संस्कार हीन है-इसका पढाना अशक्य है अथवा-असंख्येय है-टूटने पर सांधने योग्य नहीं है, अतः (मा पमापए-मा प्रमादयेः) धर्म में प्रमाद मत करो। “हु" निश्चय से (जरोवणी यस्स-जरोपनीतस्य) जरा से मरण के समीप पहुँचाये गये जीव का (नाणं-त्राणम् ) शरण ( नत्थि-नास्ति ) कोई नहीं है, अथवा ऐसा कोई नहीं है जो अपने कर्म के द्वारा जराके पास पहुंचे हुए जीव को उस जरा से बचा सके । तथा जरा से जिसका शरीर जर्जरित हो रहा है ऐसे जीव की ऐसी भी शक्ति नहीं होती है, जो वह उस अवस्था में धर्म कर सके। (पमत्ते जणे-प्रमत्ता जनाः) जो मनुष्य प्रमादी होते हैं, वे (विहिंसा-विहिंस्रा) स्वपर के घातक होते हैं (अजयाअयताः) इन्द्रियों को वश में नहीं करनेवाले होते हैं, अथवा उन२
म-क्याथ-3 शिष्य ! जीविय असंखयं-जीवितं असंस्कृतम् 240 आयुष्य અસંસ્કૃત છે. તેને વધારવું શક્ય નથી તેમજ તુટેલું આયુષ્ય સાંધી શકાતું नथी, माथीमा पमायए-मा प्रमादयेः प्रभाहन ४. ""ह"निश्चयथी जरोवणीयस्सजरोपनीतस्य वृद्धावस्याथी भरनी सभी५ पडायला नु ताणं-त्राणम् २२ नत्थि-नास्ति नथी. मथवा सवा समय नथी पाताना કર્મ દ્વારા ઘડપણને આરે પહોંચેલા જીવને એ વૃદ્ધાવસ્થાથી બચાવી શકે. તથા વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે જેનું શરીર જર્જરિત થઈ રહ્યું છે એવા જીવને એવી શક્તિ ५५ नयी २ही जाती है तो अवस्थामा ५ धर्म शश. पमत्तेजणे-पमत्ता जनाः २ मनुष्य प्रमाही डाय छ त विहिंसा-विहिना पाताना मन भीगना धात डाय छे. अजया-अयताः इन्द्रियो ५२ आसु भगवी शत नथी तभन्न
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ४ गा० १ जराग्रस्तस्य शरणाभावः
जनाः किं त्राणं शरणं नु ग्रहीष्यन्ति याप्स्यन्ति, न किमपि । प्रमादिनां हिंसकानामिन्द्रियवशवतिनां संकटमाप्तौ कोऽपि त्राता न भवतीत्यर्थः । तस्माद् धर्म प्रमादो न कार्य इति भावः । 'जणे पमत्ते' इति प्रथमाबहुवचनस्थाने मूत्रत्वादेक वचनम् ॥ अथवा 'पमत्ते जणे' हे प्रमत्तजन ! इति सम्बोधनम् ॥ पापस्थानों से विरक्त नहीं होते हैं । ऐसे मनुष्य (किं गहिति-कि(प्राणं) ग्रहीष्यन्ति ) किसकी शरण प्राप्त कर सकेंगे। अथवा क्या शरण प्राप्त कर सकेगे ? कुछ भी नहीं । तात्पर्य कहने का यह है कि जो जीव प्रमादी होते हैं इन्द्रियों के गुलाम होते हैं तथा हिंसक होते हैं उनका रक्षक कोई नहीं होता है, इसलिये धर्मसेवन में प्रमाद नहीं करना चाहिये । ( एवं वियाणाहि-एवं विजानीहि) ऐसा समझो। ___ भावार्थ-जो व्यक्ति प्रमादी होते हैं हिंसक एवं इन्द्रियों के वशवर्ती होते हैं वे सब प्रकार के अनर्थों को करने में जरा भी कसर नहीं रखते हैं । उनको संसार में कष्टों से कोई नहीं बचा सकता, अतः धर्म का सेवन अवश्य आवश्यकीय है कि जिससे जीव की हरसमय रक्षा होती रहे । तथा यह भी समझना चाहिये कि यह आयु प्रतिदिन घट रही है। इसको वढानेवाला कोई भी नहीं है। जब वृद्धावस्था आवेगी तब तो इतनो भी शक्ति नहीं रहेगी कि जिससे थोड़ा बहुत भी धर्मसाधन हो सके । उस अवस्था में उस जरा से रक्षा करनेवाला पा५ ४२पाथी पछाडी ४॥ नथी. मेवा मनुष्य किं गहिति-कि (त्राणं) गृहीध्यन्ति કેનું શરણ પ્રાપ્ત કરી શકશે ? કયું શરણ પ્રાપ્ત કરી શકશે ?, કોઈ તેને શરણ આપશે નહિ. કહેવાને આશય એ છે કે જે જીવ પ્રમાદી જીવન ગાળે છે, ઈન્દ્રિયના ગુલામ (લેલુ૫) તેમજ હિંસક હોય છે તેનું કઈ રક્ષક થતું નથી. भाटे भी नडतो मायरमांत प्रमान ४२३ न, एवं विया णाहि-एवं विजानिहि मेरो त समान २०४
ભાવાર્થ–જેઓ પ્રમાદિ જીવન ગાળતા હોય છે, હિંસક અને ઇન્દ્રિયોને વશ વતિ લુપી હોય છે, તેઓ સર્વ પ્રકારના અનર્થોને કરવામાં જરા પણ કચાશઢીલાશ રાખતા નથી. તેને સંસારનાં દુખેથી કોઈ છોડાવી શકતું નથી. આટલા માટે ધર્મનું આચરણ જીવનમાં આવશ્યક વસ્તુ છે. કે જેનાથી જીવની પળેપળે રક્ષા થતી રહે છે. જે ધર્મની રક્ષા કરે છે તેની રક્ષા ધર્મ કરે છે. તથા એ પણ વિચારવું જોઈએ કે, આ આયુષ્ય ક્ષણે ક્ષણે-દિવસે દિવસે ઓછું થતું જાય છે, તેને વધારવા કેઈ સમર્થ નથી. જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા આવશે ત્યારે તે એટલી પણ શક્તિ નહીં રહે કે જેનાથી થોડી ઘણી પણ ધર્મકરણી થઈ શકે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे जरोपनीतस्य च त्राणं नास्तीत्यत्र अट्टनमल्लदृष्टान्तःप्रोच्यते
उज्जयिन्यां जितशत्रुनामकस्य नृपतेरटननामा मल्लः सर्वराज्येष्वजेय आसीत् । इतश्च समुद्रतटे सोपारकनाम्नि नगरे सिंहगिरिनामको राजा मल्लयुद्धदर्शनमिय आसीत् । स मल्लानां यो विजेता भवति, तस्मै बहुद्रव्यं ददाति । अट्टनस्तत्र गत्वा मल्लान् विजित्य वर्षे वर्षे पताकां हरति । ततः सिंहगिरिनृपो मनसि चिन्तयति-अयमन्यस्माद्राज्यादागत्य मन्मल्लान् विजित्य पताकां हरति, एषा कोई भी नहीं होगा अतः हे शिष्य ऐसा समझकर तुमको धर्मके सेवन करने में प्रमादी नहीं होना चाहिये।
जरोपनीत-जराग्रस्त-जीव का कोई रक्षक नहीं है, इस विषय पर अहनमल्ल का दृष्टान्त लिखा जाता है
उज्जयिनी नगरी में जितशत्रु राजा का एक मल्ल-पहिलवान था। इसका नाम अनमल्ल था। किसी भी राज्यमें इसको परास्त करनेवाला एक भी व्यक्ति नहीं था। सर्व राज्यों में यह अजेय माना जाता था। समुद्र के तट पर एक सोपारक नाम का नगर था। उसका राजा सिंहगिरि था। उसको मल्लयुद्ध देखने का बड़ा शौक था। मल्लों की कुस्ती में जो मल्ल जय पाता उसको यह खूब इनाम दिया करता था। अहनमल्ल पहिलवान वहां प्रतिवर्षजाता और अन्य मल्लों को परास्तकर अपनी जयपताका फहराता । ऐसा देखकर सिंहगिरि राजा ने विचार તે અવસ્થામાં ઘડપણનાં દુઃખેથી બચાવવાવાળું કેઈ હશે નહીં. માટે હે શિષ્ય! એ પ્રમાણે સમજીને તમારે ધર્મ કરણ કરવામાં જરાપણ પ્રમાદિ બનવું ન જોઈએ. - ઘડપણના આરે પહોંચેલા જીવને કોઈ બચાવી શકતું નથી આ વિષય ઉપર અટ્ટનમલલનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવે છે.
ઉજજઇનિ નગરીમાં જીતશત્રુ રાજાના દરબારમાં અટ્ટનનામે એક મલકુસ્તીબાજ હતું. આજુબાજુના એકપણ રાજ્યમાં એવી કઈ પણ વ્યક્તિ ન હતી કે જે તેને શિકસ્ત-પરાજય આપી શકે. દરેક રાજ્યમાં એ અજેય માનવામાં આવતો હતો. સમુદ્રના કિનારા ઉપર સોપારક નામનું એક નગર હતું. ત્યાંના રાજાનું નામ સિંહગિરિ હતું. તેને મલ્લયુદ્ધ જેવાને ઘણે ભારે શેખ હતો. તે મલ્લોની કુસ્તી ને ગોઠવતો અને મલ્લયુદ્ધમાં જે જીતી જાય તેને તે સારું ઈનામ આપતા હતા. અટ્ટન પહેલવાન દરવર્ષે તેના રાજ્યમાં થતા મલ્લયુદ્ધમાં ભાગ લેવા જતા અને ત્યાંના અન્ય મલ્લોને હરાવી પિતાને વિય ધ્વજ ફરકાવતે, દર વખતે આ પ્રમાણે બનતું જોઈને સિંહગિરિ રાજાને વિચાર થયો કે, આ પહેલવાન કોઈ અન્ય રાજ્યમાંથી અહિં આવીને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० १ जराविषये अट्टनमल्लदृष्टान्तः ममैव महत्त्वक्षतिम्लानता च भवतीति कंचिदन्यं बलोत्कटं मल्लं गवेषयामि, इति विचिन्त्य मल्लं गवेषयन् समुद्रतटे गतः । तत्र ते नैको मात्स्यिकोऽतिबलिष्ठः स्फूतिमान् दृष्टः, तस्य बलं तरस्वितां-(स्फूर्ति ) च ज्ञात्वा राज्ञा स पोषितः, मल्लयुद्धस्य शिक्षा च दापिता। ततोऽसौ महामल्लो जातः। तस्य मात्स्यिकमल्ल इति नाम कृतम् ।
अन्यदा कदाचिदट्टनमल्लः सोपारके समायातः। राज्ञा तेन सह मात्स्यिकमलस्य मल्लयुद्धं कारितम् । स मात्स्यिकमल्लेन मल्लयुद्धे पराजितः। हस्तिना किया कि यह पहिलवान किसी दूसरे राज्य से आकर हमारे देश के मल्लों को जीत कर जो उनकी पताका छीन लेता है सो इससे मेरी ही प्रतिष्ठा में हानि आती है, तथा बदनामी भी होती है । इसलिये इसको परास्त करने के लिये इससे अधिक बलिष्ठ मल्ल की खोज करनी चाहिये । इस प्रकार विचार कर राजा अन्य किसी मल्ल को खोजने के लिये समुद्रतट पर आया। वहां उसने एक मच्छीमार को देखा जा अत्यन्त बलिष्ठ और स्फूर्तिमान् था । उसको देखकर राजा ने उसके बल एवं स्फूर्ति का अन्दाजा लगाकर अपने पास रख लिया और खूब उसे पुष्ट करने लगा। मल्लयुद्धकी शिक्षा भी इसको दिलायी। इससे यह महामल्ल बन गया। उसका नाम राजाने मात्स्यिक मल्ल रख दिया ।
एक समय अहनमल्ल सोपारक आया। राजाने उसकी कुस्ती इस मात्स्यिकमल्ल के साथ करवाई । अनमल्ल को इसने पराजित મારા દેશના મલ્લોને યુદ્ધમાં જીતીને તેમને હરાવી વિજય ધ્વજ આંચકી લે છે, તેથી તે મારી, મારા રાજ્યની પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચે છે તથા બદનામી પણ થાય છે. માટે એને શિકસ્ત આપે-હરાવે તેવા તેનાથી પણ બલવાન મલ્લની મારે શોધ કરવી જોઈએ. આ પ્રકારને વિચાર કરીને તે રાજા બીજા શક્તિશાળી મલ્લની શોધ કરવા સમુદ્ર તટ ઉપર આવ્યો. ત્યાં તેણે અત્યંત બલિષ્ઠ અને સ્મૃતિવાલા એક માછીમારને જે. તેને જોઈને રાજાએ એના બળ અને સંસ્કૃતિને અંદાજ કાઢી પિતાની પાસે રાખી લીધું અને તેને સારી રીતે રૂષ્ટ પુષ્ટ કરવા લાગ્યા. મલ્લયુદ્ધનું શિક્ષણ પણ તેને અપાવ્યું. આથી તે મહામલ્લ બની ગયો. રાજાએ તેનું નામ માસ્પિકમલ રાખ્યું.
એક વખત અટ્ટનમલ્લ સોપારક આવ્યો. રાજાએ તેને માસ્પિકમ સાથે મલયુદ્ધ કરવા આહાન આપ્યું. મલયુદ્ધ થયું . માસ્પિકમલે અટ્ટનમલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भग्नोऽपरहस्तीव स विषादं प्राप्य स्वनगरमागत्य एवं चिन्तयति-अहं न केनापि पुरा पराजितोऽभवम् , अद्याऽनेन मल्लेन पराजितोऽस्मि, तारुण्योपचयादस्य मात्स्यिकमल्लस्य बलवृदिर्जाता, मम तु वार्धक्येन बलहानिः, अतोऽन्यं स्वपक्षपातिनं मल्लं करिष्यामि । इति विचिन्त्यान्यं मल्लं गवेषयन् 'सौराष्टादिदेशे बहवो मल्लाः सन्ती'-ति श्रुत्वा तमभिव्रजन् भृगुकच्छसमीपे हरणीग्रामसीमनि कासवपनोद्यतमेकं कर्षकं पश्यति-एकेन हस्तेन, द्रुतं द्रुतं हलं वाहयन्तं द्वितीयेन तृणलीकर दिया। जिस तरह कोई एक हाथी दूसरे हाथी से पराजित होकर चिन्ताग्रस्त बन जाता है उसी तरह अनमल्ल भी चिन्ताग्रस्त बन गया और घर पर आकर विचारने लगा-मैं आजतक किसी से पराजित नहीं हुआ-देखो तो सही आज इस मात्स्यिक मल्लने मुझे कुस्ती में पछाड़ दिया। ठीक है यह जवान है अतः इसके बल की वृद्धि हो रही है और मैं अब बुड्ढा हो रहा हूं अतः मुझ में बल की हानि होती जा रही है, इसलिये मुझे अपना पक्षपाती कोई दूसरा पहिलवान तयार करना चाहिये । इस प्रकार विचार कर अनमल्ल दूसरे मल्ल की खोज में निकला । वह " सौराष्ट्र आदि देशों में अनेक मल्ल हैं" इस बात को सुनकर सौराष्ट्र देश की ओर चल दिया। बीच में गुजरात आया उसने भृगुकच्छ-भरुच गाम के समीप में हरिणीग्राम की सीमा में कपास को बोने में उद्यत एक किसान को देखा। किसान उस समय एक हाथ से जल्दी जल्दी हल चलाता जाता था और दूसरे हाथ से ને હરાવી દીધો. જેવી રીતે કેઈ એક ગજરાજ બીજા હાથથી પરાજીત બનતાં ચિતાગ્રસ્ત બની જાય છે તેવી રીતે અટ્ટનમલ્લ પણ ચિંતાગ્રસ્ત બની ગયો અને ઘેર આવીને વિચારવા લાગ્યું કે, આજ સુધી કેઈએ મને પરાજીત કર્યો નથી જયારે આજકાલના આ માસ્મિકમલે મને કુસ્તીમાં પછાડી દીધું. ઠીક છે, પણ એ જુવાન છે, એને કારણે એના બળની વૃદ્ધિ થઈ રહી છે. હું તે હવે દિવસે દિવસે બુદ્દો થઈ રહ્યો છું માટે મારામાં બળની ઉણપ આવતી જાય છે. આથી મારે મારા પક્ષને કેાઈ બીજે પહેલવાન તૈયાર કરવું જોઈએ. આ પ્રકારને વિચાર કરી અટ્ટનમલ બીજા બળવાન મલ્લની શોધમાં નીકળે. તે
સૌરાષ્ટ્ર આદિ દેશમાં અનેક મહલ છે ” આ વાત સાંભળીને સૌરાષ્ટ્ર દેશની તરફ ચાલી નીકળ્યો. વચમાં ગુજરાત દેશ આવ્યો. ત્યાં ભરૂચ ગામની પાસે હરિણી ગામની સીમમાં આવ્યે ત્યાં એક ખેડૂતને ખેતી કરતાં જોયે. ખેડૂત તે સમયે એક હાથથી જલદી જલદી હળ ચલાવતું હતું અને બીજા હાથથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० १ जराविषये अट्टनमल्लदृष्टान्तः
या फलही (कार्पास) मुत्पाटयन्तं तं कृषीवलं विलोक्य, महान् बलिष्ठोऽयमिति चिन्तयन् स तदीयाऽऽहारदर्शनार्थं यावत् तिष्ठति तावत् तस्य कृषीवलस्य भार्यां तत्प्रातराशाय कूरसंभृतं बृहद्घटं गृहीत्वा तत्र समायाता । स कृषीवलः कुम्भस्थं सकलं कूरं ग्रासलीलया भुक्तवान् तदनु स क्वाऽपि गत्वा पुरीषोत्सर्गे कृतवान् । अनमलस्तत्र गत्वा तत्पुरीषं छागपुरीपवत् स्वल्पं शुष्कं दृष्ट्रा तज्जाठराग्नि प्रबलं विज्ञाय चिन्तयति-' अयं मम वैरिनिर्यातनसमर्थः स्यात् ' इति विचिन्त्य सायंकाले तृण जैसे समझकर फलही - कपास के पौधों को उखाडता जाता था । अनमल्ल ने किसान को देखते ही "यह महान् बलिष्ठ है" ऐसा विचार कर उसके आहार का निरीक्षण करने के लिये वहां कुछ देर ठहरना उचित समझा। इतने में उसकी पत्नी उसके कलेवा के लिये भात से भरी हुई एक बड़ी भारी इंडिया लेकर वहां आ पहुँची । कृषक ने उस समस्त भात को एक कवल के जैसा समझकर देखते २ खालिया । बाद में वह शौच करने के लिये गया तो अट्टनमल्ल ने जहां वह शौच करने के लिए गया था उस स्थान को भी देखा । वहां छागबकरे की पुरीष - मिंगनी के समान पुरीष - विष्ठा पड़ी हुई उसे दिखाई दी । उसने स्वल्प एवं शुष्क उस विष्टा से यह निश्चय किया कि इसकी जठराग्नि विशेष रीति से उद्दीप्त है। अट्टनमल्ल ने इन बातों के निरीक्षण से यह मन में पक्का विचार कर लिया कि यह मेरे वैर को भंजाने में समर्थ हो सकता है। इस तरह निश्चय करके अट्टन मल्ल सायं
ઘાસની માફક વચ્ચે આવતાં કપાસનાં છેાડવાંઓને ઉખાડીને ફેંકી દેતા હતા. અટ્ટનમલે એ કિસાનને જોઈ “ આ ચાસ મહાન મળવળે છે. તેના આહાર તા જોઉ' ? ” એમ વિચાર કરી તેના ખારાકનુ નિરીક્ષણ કરવા માટે ત્યાં થોડા વખત રાહ જોઈ ને બેઠા. એટલામાં તે ખેડૂતની પત્ની તેને ખાવા માટે ભાત ભરેલી એક માટી હાંડી લઈ ને ત્યાં આવી પહેાંચી. કિસાન એ સઘળા ભાતને એક ઝપાટે ખાઈ ગયા. જમ્યા પછી તે કુદરતી હાજતે-જાજરૂ ગયા. આટ્ટનમહુ પાછળ પાછળ ગયા અને ખેડૂત જે સ્થળે શૌચ માટે ગયા હતા તે સ્થળે જઇને જોયુ' તા ત્યાં બકરાં તેમજ તેવાંજ ખીજા જાનવરોની માફ્ક લી'ડીઓ જેવી સુકી વિષ્ટા પડેલી તેણે જોઇ આ ઉપરથી તેને એવા ખ્યાલ આવ્યા કે આ પુરુષની જઠરાગ્નિ ખૂબ તેજ છે. આ સઘળી બિનાએનુ નિરીક્ષણ કર્યાં ખાદ અર્જુનમલ્લે મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે, આ માણસ મારા પ્રતિસ્પ—િહરીને હરાવવામાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्य भवनं गत्वा याचते, रात्रौ तव गृहे स्थातुमिच्छामि । स कृषीवलस्तस्य निवासाय वसतिं दत्तवान् , रात्रौ यथासुखं तत्रावस्थितोऽट्टनमल्लस्तं कृषीवलं पृच्छतिका युष्माकं जीविकाऽस्ति ?, कृषीवलः प्राह-अहं निर्धनोऽस्मि, महताऽऽयासेन कृर्षि करोमि, तथापि ममोदरपूर्तिकरमन्नं न संपद्यते । अट्टनमल्लः प्राह-कृषिवृत्ति मुक्त्या यदि मया सहागच्छसि, तर्हि स्वल्पेनैव कालेन त्वां नृपवद्धनाढयं करोमि । कृषीवलोऽप्याह - तदाऽहमागच्छामि, यदि तत्रार्थे भार्या मामादिशेत् । ततोsहनमल्लेन पृष्टा साऽप्येवमाह-अनेन यः कार्पास उप्तः स चानेन विना विनश्यति, काल उसके मकान पर पहुंचा और कहने लगा-मैं आज की रात्रि में तुम्हारे घर पर ही ठहर कर निकालना चाहता हूं। कृषीवल ने अट्टनमल्ल के ठहरने का प्रबन्ध कर दिया। जब किसान सोने लगा तो अहन ने उससे पूछा-तुम्हारी आजीविका क्या है । अनमल्ल की बात सुनकर किसान ने कहा-क्या कहूं-आजीविका तो ऐसी कुछ भी नहीं है। बिलकुल निर्धन हूं । बडे परिश्रम से खेती करता हूं तो भी उदर की पूर्ति नहीं होती है, कारण कि इतना अन्न ही खेत में नहीं उपजता है । कृषक की बात सुनकर अट्टनमल्ल ने कहा-यदि तुम खेती-किसानी का धंदा बन्द कर हमारे साथ चलो तो तुम्हें थोडे से समय में ही राजा जैसा धनाढय बना दं । कृषीवलने कहा-मैं चल सकता हूं यदि मेरी पत्नी मुझे आपके साथ चलने की आज्ञा दे देवे तो। उसकी पत्नी से जब अनमलने पूछा तो उसने भी यही कहा कि इसने जो कपास बोया है સમર્થ બની શકે તેવું છે. આ નિશ્ચય કરી અટ્ટનમલ સુરજ આથમ્યું તે ખેડૂતના મકાને જઈ પહોંચે. ત્યાં જઈને એ કહેવા લાગ્યું કે, આજની રાત હું તમારે ત્યાં વિતાવવા માગું છું. કિસાને તેની આગતા સ્વાગતા કરી ઉતારાને પ્રબંધ કર્યો. રાતવેળાએ જ્યારે કિસાન સવાની તૈયારી કરવા લાગ્યો ત્યારે અટ્ટનમલે તેને પૂછયું-ધંધે રેજગાર કેમ ચાલે છે? પૈસા સારા કમાવતા હશે? અફનની આ વાત સાંભળીને કિસાને કહ્યું-શું કહું ભાઈ! આજીવીકા તો એવી ખાસ નથી, બીલકુલ નિર્ધન છું ઘણે પરસેવો પાડીને ખેતી કરૂં છું છતાં પણ પેટ પુરૂં વળતરેય મળતું નથી. કિસાનની આ વાત સાંભળીને અટ્ટનમસ્તે કહ્યું–જો તમને વાંધો ન હોય તે આ તમારો ખેતીનો ધંધો બંધ કરી મારી સાથે ચાલો તે તમને થોડા જ સમયમાં રાજાના જેવા ધનવાન બનાવી દઉં. કિસાને કહ્યું કે, હું ચાલવા તે તૈયાર છું પણ જે મારી પત્ની હા પાડે તે ને? અદનમલે કિસાનની પત્નિને પૂછયું તે તેણે કહ્યું કે-ખેતરમાં કપાસ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० १ जराविषये अट्टनमल्लदृष्टान्तः कथं तर्हि मम जीविका स्यात् १ । अट्टनमल्लो वदति-यावान् कार्पासस्तव भवेत् तावतस्तस्य मूल्यमधुनैवार्पयामि, गृह्यताम् , इत्युक्ते सति तया यावदुक्तं तावत् तन्मूल्यतयाऽट्टनमल्लो धनं दत्तवान् । ततः साऽऽट्टनमल्लेन सह गन्तुं पतिमाज्ञापयत् ।
अथाट्टनमल्लः स्वगतं वदति-'किं न वित्तेन साध्यते ' इति । ततोऽट्टनमल्लस्तं कृषीवलमुपादाय जवादुज्जयिनीमागतवान् । तत्राट्टनमल्लस्तं विविधैरुपायैः पोषयन् मल्लविद्यां शिक्षयति । तेन तस्य फलहीमल्ल इति नाम कृतम् । उसे कौन संभालेगा ? क्यों कि जब ये आपके साथ चलेजावेंगे तब तो वह देखरेख के अभाव में उजड़ जावेगा-फिर इस वर्ष का निर्वाह कैसे होगा। यह सुनकर अट्टनमल्लने कहा-सुनो जितना कपास तुम्हारे यहां होता हो उतने की कीमत मैं तुम्हें अभी से ही दे देता हूं । बोलो क्या दूं। ऐसा जब अहनमल्ल ने कहा तब उसकी पत्नी ने जीतना भी मूल्य कपास का मांगा उतना ही अट्टनमल्ल ने उसको दे दिया। धन लेकर कृषक की पत्नी ने राजी खुशी से अट्टनमल्ल के साथ जाने के लिये अपने पति को आज्ञा दे दी।
ऐसा देखकर अट्टनमल्लने मन में विचार किया-देखो पैसे में कितनी ताकत है-इसके बल पर पत्नी से भी पति को जुदा किया जा सकता है। अट्टनमल्ल कृषीवल को साथमें लेकर वहां से चला । चलते २ वह शीघ्र उज्जयिनी आ पहुँचा। वहां आकर कृषीवल को उसने अनेकविध વાવેલો છે, અને તે જશે તે પછી તેને સંભાળશે કોણ? કેમકે, જે એ તમારી સાથે આવે તે દેખરેખના અભાવે કપાસ ચીમળાઈ જશે અને એથી આ વરસને નિભાવ કઈ રીતે થઈ શકશે ? એ સાંભળી અટ્ટનમલે કહ્યું કે, સાંભળે ! જેટલો કપાસ તમારે ત્યાં થતું હોય તેની કિંમત હું તમને અત્યારે જ ચુકવી દઉં છું પછી શું વાંધે છે? કહો! કેટલા આપુ? આવું અટ્ટનમલે કહ્યું ત્યારે કિસાનની પત્નિએ જે કિંમત માગી તેટલી અટ્ટનમલે તેને મેં માગી રકમ આપી દીધી. મોં માગ્યું ધન મળતાં કિસાનની પત્નિએ પિતાના પતિને રાજીખુશીથી તેની સાથે જવા માટે રજા આપી. એટલે હવે કિસાન અટ્ટનમલ્લની સાથે જવા તૈયાર થયો.
આ જોઈ અટ્ટનમલે મનમાં વિચાર કર્યો-જુઓ! પૈસામાં કેટલી તાકાત છે? એના બલ ઉપર તે પતિ અને પત્નિને પણ જુદા કરી શકાય છે. અટ્ટનમલ્લ તે કિસાનને લઈને ત્યાંથી ચાલ્યો. ચાલતાં ચાલતાં તે પિતાને સ્થાને ઉજેની આવી પહોંચે. ઘેર આવ્યા પછી તેણે તે કિસાનને અનેકવિધ
उ०२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
उत्तराध्ययनसूत्रे अथ द्वितीयवर्षे मल्लयुद्धमहोत्सवेऽट्टनमल्लस्तेन सह सोपारकपुरं गतः । तत्र मल्लयुद्धदर्शनार्थी सिंहगिरिनृपः सहस्रपौरैः सह रङ्गमण्डपे नृपासनसमासीनोऽनेकेषु मल्लेषु योधं योधमुपरतेषु फलहीमल्लं मात्स्यिकमलं च परस्परं मल्लयुद्धार्थ समादिशति । तदनु-तौ मल्लशिरोमणी भुजाऽऽस्फोटध्वनिभिर्वीराणां मनांसि क्षोभयन्तौ चरणतलाघातैर्भुवं कम्पयन्ती, दन्तादन्तीव कुर्वन्तौ गजाविव मुष्टामुष्टि उपायो से पुष्ट किया, तथा मल्लविद्या में निष्णात बना दिया। इसका नाम भी उसने फलहीमल्ल रखा । जब फलहीमल्ल सब प्रकार से पुष्ट एवं मल्लविद्या में पारंगत हो गया तब अट्टनमल्ल को संतोष का अनुभव हुआ। द्वितीय वर्ष मल्लयुद्ध के उत्सव के अवसर पर अट्टनमल्ल उसको साथ लेकर सोपारकपुर गया। मल्लयुद्ध को देखने के लिये सिंहगिरि राजा हजारों पुरवासियों के साथ रंगमंडप में सिंहासन पर आकर विराजमान हो गये । मल्लों का परस्पर में मल्लयुद्ध होना प्रारम्भ हो गया। सबने अपनी २ पहिलवानी दिखलाकर राजा को खुश किया । जब सब मल्ल कुश्ती लड़कर निवृत्त हो चुके तब राजा ने मात्स्यिक मल्ल एवं फलहीमल्ल को अखाडे में उतरने का आदेश दिया। आदेश पाते ही ये दोनों मल्लशिरोमणी अपनी २ भुजाओं के फटकारने की ध्वनि से वीरों के मन को क्षुभित करते हुए अखाडे में उतर पडे । वहां पर इन दोनों की कुश्ती होने लगी। इनके चरणतलों के आघात से उस समय अखाडे की भूमि थर्रा रही थी। दोनों રીતે રૂષ્ટ પુષ્ટ બનાવી દીધો તેમજ મલ્લવિદ્યામાં પણ પારંગત બનાવી અને તેનું નામ ફલહીમલ રાખ્યું. આથી અટ્ટનમલ્લને હવે સંતોષ થયે. બીજી વરસે મલ્લયુદ્ધના ઉત્સવના અવસર ઉપર અટ્ટનમલ્લ એને સાથે લઈને સોપારકપુર ગયે. મલ્લયુદ્ધને જોવા માટે સિંહગિરિ રાજા હજારે જનની સાથે રંગમંડપમાં આવી સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયા. પરસ્પરમાં મલ્લોનું રુદ્ધ થવાને પ્રારંભ થયો. સઘળાએ પતતાની પહેલવાની બતાવી રાજાને ખુશ કર્યા. જ્યારે સઘળા મલ્લકુસ્તી લડીને નિવૃત્ત થયા ત્યારે રાજાએ માસ્પિકમલ અને ફલહીમલ્લને દાવમાં ઉતરવાને આદેશ આપે. આદેશ મળતાં જ આ બંને મલ્લશિરોમણી પોતપોતાની ભુજાઓથી તૈયારી બતાવી સૌનાં ધ્યાન ખેંચી કુસ્તીના દાવ માટે અખાડામાં ઉતરી પડયા. ત્યાં એ બનેની કુરતી થવા લાગી. એ બનેના પગના પગરવથી અખાડાની ધરણી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ३ गा० १ जराविषये अट्टनमल्लदृष्टान्तः कुर्वन्तौ, कदाचिच्छिन्नमूलमहाशाखिवद् भूतले निपतन्तौ पुनः सत्त्वरमेव भूमितलादुत्तिष्ठन्तौ, कदाचिच्चिरतरमिलितनिजबन्धुवन्मिथः समाश्लिष्टौ, पुनः सत्त्वरमेव वियुानौ, कदाचित् पतङ्गवदुत्पतन्तौ, कदाचित् प्लवङ्गवत् प्लवमानौ मल्ललीलां प्रदर्शयतः । तदा जयलक्ष्मीस्तौ तुल्यबलौ विलोक्य स्वयंवरा कुमारीव कं वृणोमीति चिन्तयन्ती तयोर्मध्ये कमपि नापृणोत् । अपने २ दांत पीस रहे थे। हाथियों के तुल्य ये दोनों मल्ल आपस में मुक्का मुक्की करने पर उतारू हो रहेथे । जैसे छिन्नमूलवाला वृक्ष निःसहाय होकर जमीनपर गिर पड़ता है उसी प्रकार उनकी उस समय दशा हो रही थी। छिन में कोई किसीको नीचे पटक कर धर दबाता और छिन में कोई। ज्यों ही दाव लगता एक दूसरे की छाती ऊपर चढ बैठता। कभी ये दोनों शीघ्र ही भूमितल से उठ बैठते और ऐसे छाती अडाकर मिलते जैसे कोई अपने चिरकाल से बिछुडे हुए बन्धु से छाती लगाकर मिलता हो । क्षण में बिलकुल अलग होकर ये ऐसे उछल पड़ते जैसे पतंगा उछल पडता है । कभी २ ऐसे कूदते जैसे बन्दर कूदता फांदता हो । इस प्रकार इन दोनों ने मिलकर मल्ललीला उपस्थित जनता को दिखलाई । उस समय जयलक्ष्मी ने स्वयंवरा कुमारी कन्या के समान, दोनों को तुल्य बलवाला देखकर किस को वीं या किस को न वरूँ । इस प्रकार के संदेह से आकुलित होकर किसी के ધ્રુજી રહી હતી. બન્ને પિત પિતાના દાંત પીસતા હતા. હાથીઓની માફક એ બનને મલ્લ આપસમાં મુક્કા મુક્તિ કરવા લાગી ગયા. જેમ મૂળમાંથી ક્ષીણ થએલું વૃક્ષ જમીન ઉપર નિઃસહાય બનીને પડી જાય છે એ પ્રકારે તેમની દશા થઈ રહી હતી. એક બીજા પરસ્પર એક બીજાને પછાડતા અને ફરી પાછા લડતા. અને જ્યારે દાવ મળતો ત્યારે એક બીજાની છાતી ઉપર ચડી બેસતા. આમાં કઈ વખતે તે બંને જણા જમીન ઉપરથી એકદમ ઉઠીને એક બીજા સામે છાતી ભીડાવતા જાણે કેઈ લાંબા સમયથી વિખુટા પડેલા બે ભાઈઓ ભેટી રહ્યા ન હોય! ક્ષણમાં વળી પાછા ઉછળી પડતા કે જાણે કે પતંગિયું ઉછળ્યું! કયારેક કયારેક એવી રીતે કૂદતા કે જાણે વાંદરા હુપાહુપ અને કૂદાકૂદ કરતા હોય. આ પ્રકારે બન્ને જણાએ મળીને મલ્લલીલા ત્યાં એકઠા થયેલાઓને બતાવી. સ્વયંવરની કુંવારી કન્યા સમાન લક્ષમીએ બનેને સમાન બળવાળા જાણીને કેના ગળામાં વરમાળા આપું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
उत्तराध्ययनसूत्रे अथ सिंहगिरिनृपश्चिन्तयति-अनयोमल्लयुद्धमधुना पूर्ण न भविष्यति तस्माद् द्वितीयदिवसे पुनरिदं भवतु इति विचिन्त्य तथैवादिशति स्म । ततः सिंहगिरिनृपे स्वासनादुत्थिते सति तौ मल्लावपि स्वस्वस्थानं गतौ। ततोऽट्टनमल्लः फलहीमल्लं वदति - मात्स्येिकेन यत् त्वदङ्गं पीडितं तदुच्यताम् , फलहीमल्लस्तदा गुरवे पायश्चित्तग्रहीता शिष्य इव शुद्धमानसः पीडितं स्वाङ्गमब्रवीत् । ततोऽट्टनमल्लस्तं पक्वतैलमर्द नैवह्नितापनोग्यभेषजैश्च पुनर्नूतनं कृतवान् । मात्स्यिकमल्लोऽपि राज्ञा भी गले में वरमाला नहीं डाली-अर्थात् इन दोनों मल्लों में से किसी की भी जीत नहीं हुई।
इस दृश्य को देखकर सिंहगिरि राजा ने विचार किया कि इस समय इन दोनों पहेलवानों की कुश्ती संपूर्णरूप से ठीक ठाक नहीं हो सकती अतः दूसरे दिन के लिये यह काम रखा जाय । इस प्रकार विचार कर समस्त जनता के समक्ष राजा ने यह प्रकट किया कि कल फिर से इन दोनों का यहीं पर मल्लयुद्ध होगा। ऐसा कह कर राजा अपने आसन से उठकर चला गया। ये दोनों मल्ल भी राजा को जाते देखकर अपने २ स्थान पर चले गये। अट्टनमल्ल ने फलहीमल्ल से कहा कि कहो-मात्स्यिकमल्ल ने तुम्हें कहां चोट पहुँचाई है । अट्टनमल्ल की बात सुनकर फलहीमल्ल ने जैसे प्रायश्चित को गुरु से ग्रहण करनेवाला शिष्य सब शुद्ध मन से अपनी दशा प्रकट कर देता है उसी तरह अपने गुरु से जहां २ चोट लगने से दर्द हो रहा था उन २ अंगों को दिखला दिया। फलहीमल्ल की बात सुनकर अट्टममल्लने उसके चोट खाये हुए अंगों को पक्व तेल की मालिश से, अग्नि के सेक से, तथा योग्य એ સંદેહમાં આકુલ વ્યાકુલ બનીને કેઈન પણ ગળામાં વરમાળા ન આરોપી, કેમ કે તે બંનેમાંથી કેઈની પણ જીત થઈ ન હતી.
આ દશ્યને જેઈ સિંહગિરિ રાજાએ વિચાર કર્યો કે, આ સમયે આ બંને પહેલવાનની કુસ્તી ઠીક ઠીક થઈ શકી નથી માટે બાકી રહેલી કુસ્તી અપૂર્ણ રાખી બીજા દિવસે ચાલુ રાખવી. આ પ્રકારે વિચાર કરી સમસ્ત પ્રેક્ષકે સમક્ષ રાજાએ એવું જાહેર કર્યું કે, આવતી કાલે આ બન્નેનું અહિં મલ્લયુદ્ધ થશે. એવું કહી રાજા પોતાના આસનથી ઉઠીને ચાલ્યા ગયા. અટ્ટનમલે ફલહીમલને કહ્યું કે, કહે ! માસ્મિકમલે તમને કયાં ચોટ (માર) પહોંચાડી? અટ્ટનમલ્લની વાત સાંભળીને ફુલહીમā જેમ ગુરુ પાસે શુદ્ધ ભાવથી પ્રાયશ્ચિત્ત લેનાર શિષ્ય શુદ્ધ મનથી પિતાની પરિસ્થિતિ પ્રગટ કરી દે છે તે પ્રમાણે જ્યાં જ્યાં ચેટ લાગવાથી દર્દ થઈ રહ્યું હતું તે તે અંગેને તેણે બતાવ્યાં. ફલહીમલની વાત સાંભળીને અદનમલે જ્યાં જ્યાં તેના અંગોને માર લાગ્યો હતો ત્યાં ત્યાં પાકા તેલની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४गा. १ जराविषये अकृनमल्लदृष्टान्तः
१३
-
पृष्टः क्व तवाङ्गे महाराः संलग्नाः, तत् स्थानं दर्शय । मात्स्यिकमल्लः श्रमप्रहारपीडितोऽपि गर्वात् स्वाङ्गं न दर्शयति वदति च अयं फलहीमल्लः क्वाऽपि मम पुरः स्थातुं न समर्थो भविष्यति । द्वितीयदिवसे पुनर्युद्धावसरे द्वयोरपि साम्यमेव जातम्, तृतीयदिवसे मात्स्यिक मल्लस्य पराजयोऽभवत् ।
अथ मात्स्यिकमल्लेन द्वेषात रात्रौ सुप्तस्य फलद्दीमल्लस्य मस्तकं छिन्नम् । अनमल्लः खिन्नो भूत्वा उज्जयिनीं गतः । तत्र परित्यक्तयुद्धव्यापारः स्वगृहे दवा के उपचारों से स्वस्थ कर दिया । मात्स्यिकमल्ल से भी उधर राजा ने पूछा- मात्स्यिक ! कहो तुम्हारे शरीर में कहां २ चोटें आई हैं, ताकि उन्हें ठीक किया जासके । मात्स्यिकमल्लने जो कि श्रम के प्रहार से पीडित हो रहा था तौ भी गर्व से " मुझे कहीं चोट नहीं आई है ऐसा कहकर अपनी वीरताका ही प्रदर्शन किया । कहने लगा- यह फलही मल्ल है किस खेत की मूली- इस बिचारे में कहां इतनी शक्ति है जो मेरे आगे ठहर सके। दूसरे दिन पुनः इन दोनों का युद्ध होने लगा पहिले दिन जैसी ही आज भी बात हुई- किसी की भी हार जीत नहीं हुई। तीसरे दिन जब युद्ध हुआ तो फलहीमल्ल ने मात्स्यिकमल्ल को धर, दबाया - उसको फलहीमल्ल से हार खानी पडी । फलहीमल्ल ने मात्स्यिक को पछाड़ दिया- मात्स्यिक हार गया ।
मात्स्यिकमल ने पराजय पाकर द्वेषवश रात्रि में सोये हुए फलही - मल्ल के मस्तक को काट डाला । अट्टनमल्ल बिचारा दुःखित होकर वहां માલીસથી, અગ્નિના શેકથી તથા ચાગ્ય દવા દારૂના ઉપચારથી સ્વસ્થ કરી દીધાં. માસ્ત્યિકમહૂને પણ રાજાએ પૂછ્યું કે, માત્યિક, કહે તમારા શરીરમાં કયાં કયાં માર લાગ્યા છે કે જેથી તેના ઉપાય કરવામાં આવે ? માત્યિકમલ્ જો કે શ્રમથી પીડાઈ રહ્યો હતા તા પણ ગથી “ મને કયાંય ચાટ લાગી નથી ” આવું કહી પોતાની વીરતાનુ પ્રદન કર્યું અને કહેવા લાગ્યા કે, આ ફલહીમલ તે કયા ઝાડતું મૂરાડીયું કે જે મને હરાવી શકે ? દંભમાંને દંભમાં ઉપચાર ન કર્યાં, ખીજે દિવસે ફરીથી મન્નેનું મલ્લયુદ્ધ શરૂ થયું. પહેલા દિવસની માફક આજે પણ કાઈની હાર કે જીત ન થઈ. ત્રીજા દિવસે જ્યારે યુદ્ધ થયું તે લહીમન્ને માયિકમલ્લને પછાડીને દુખાગ્યે અને ફૂલહીમલૂથી માસ્ત્યિકમલ્લને હાર ખાવી પડી. લહીમલ્લે તેને પછાડી દીધા અને માત્યિકમલ્લુ હારી ગયે.
માત્યિકમલ્લે હારી જતાં રાત્રીના વખતે જ્યારે ફલહીમલ્લ સુતા હતા ત્યારે ઈર્ષાને કારણે તેનું માથું કાપી નાખ્યું. આથી અટ્ટનમલ બિચારા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
ܕܕ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
उत्तराध्ययनसूत्रे
तिष्ठति परंतु जराक्रान्तोऽयं न किंचित् कर्तुं शक्नोतीति मत्वा स्वजनैः पराभूयते । अन्यदा स्वजनापमानं विलोक्य स्वजनमपृष्ठेव कौशाम्बीनगरीं गतः । तत्र वर्षमेकं रसायनं भक्षितवान् । ततोऽसौ महद् बलं प्राप्योज्जयिन्यां राज्ञः सदसि मल्लयुद्धे प्रवर्तमाने पुनर्नवयौवनं प्राप्तो राज्ञो नीरङ्गणनामकं महामल्लं पराजितवान् । अनेनागन्तुकमल्लेन मम मल्लः पराजित इति कृत्वा स नृपोऽनमल्लं न प्रशंसितवान् । लोकोऽपि राजप्रशंसामन्तरेण मौनः संजातः ।
से वापिस उज्जयिनी में लौट आया । बुड्ढा तो यह हो ही गया था । अतः उसने मल्लयुद्ध करना छोड दिया और घर पर ही रहने लगा । जब घरवालों ने देखा कि यह कुछ भी नहीं करता धरता है तब उन लोगों ने इसका निरादर करना प्रारम्भ कर दिया। इससे अट्टनमल्ल के दिल को बहुत गहरी चोट पहुंची। जब अट्टन मल्लने यह देखा कि ये लोग मेरे तिरस्कार करने पर ही उतारू हो रहे हैं तो वह वहां से विना कुछ कहे सुने कौशांबी नगरी चला आया । वहां आकर उसने एक वर्षतक रसायन का सेवन किया । इससे इसके जरा से शिथिलित अंग पुनः बलिष्ट बन गये । यह पुनः उज्जयिनी में आया और राजा की देखरेख में जो मल्लयुद्ध हो रहा था उसमें संमिलित होकर इसने राजा के प्रसिद्ध निरंगण नाम के महान् पहिलवान को कुश्ती में हरा दिया। इस आये हुए मल्लने मेरे पहिलवान को हरा दिया है, ऐसा विचार
દુ:ખિત ખની ત્યાંથી ઉજ્જૈની ચાલ્યા આવ્યેા. તે બુઢ્ઢો તેા થઈ ગયા હતા, આથી તેણે મયુદ્ધ કરવાનુ છે।ડી દીધુ અને પોતાના ઘર આંગણે જ રહેવા લાગ્યા. ઘરના માણસેાએ જોયું કે આ બુઢ્ઢો હવે કાંઈ પણ કામ કરતા નથી, ત્યારે તે લેાકેાએ તેની અવગણના કરવા માંડી. આથી અટ્ટનમલ્લના દિલને ભારે આઘાત લાગ્યા. જ્યારે અટ્ટનમલે એ જાણ્યું કે, આ લેકે માશે તિરસ્કાર કરવામાં જ ઉતરી પડયાં છે ત્યારે તે ત્યાંથી કોઇને પણ કહ્યા વગર કૌશાંખી નગરી ચાલ્યા ગયા. ત્યાં પહાંચી તેણે એક વરસ સુધી રસાયણનું સેવન કર્યું. તેનાથી વૃધ્ધાવસ્થાથી શિથિલ બનેલ તેનુ શરીર ફરીથી તંદુરસ્ત ખની ગયું. વળી પાછેા તે ઉજ્જયની નગરીમાં આવ્યે અને રાજાની હાજરીમાં જે મલ્લયુધ્ધ થઈ રહ્યું હતું તેમાં તે સામેલ થયા. તેણે રાજાને જે નિર‘ગણુ નામના મશહૂર પહેલવાન હતા તેને કુસ્તીમાં હરાવી દીધા. આ નવા આવેલા મળે મારા મહૂને હરાવી દીધા ? એવા વિચાર કરી રાજાએ તેની જરાએ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० १ जराविषये अट्टनम लहष्टान्तः
१५
अट्टन मल्लस्तदा पक्षिणः सम्बोध्य वदति - भो भो पक्षिणः ! यूयं ब्रुवन्तु अट्टनमल्लेन नीरंगणमल्लः पराजितः । अट्टनस्यैतद्वचनं नृपः श्रुत्वा अयमनोऽपि मदीय एव इति कृत्वा सन्मानपूर्वकं बहु द्रव्यं तस्मै दत्तवान् । तदा स्वजनोऽपि राजसत्कृतस्याट्टनमल्लस्य मुखमागत्य मिलित्वा सत्कारादिकं कृतवान् ।
तदाऽनमल्लेन चिन्तितम् - एते संप्रति द्रव्यलोभेन मम सत्कारं कुर्वन्ति, दाsहं निर्द्रव्य भविष्यामि, तदा मामपमानयिष्यन्ति । किंच - जरावस्थाऽपि मम शरीरं शनैः शनैर्व्याप्नोति, तया व्याप्तस्तु पुनरौषधैर्नाहं युवा भविष्यामि ।
कर राजाने अट्टनम की प्रशंसा नहीं की । जब लोगों ने यह देखा कि राजा इस तर्फ से मौन है तौ वे भी मौन ही रहे उन्हों ने भी अड्डनमल्ल की प्रशंसा नहीं की ।
जब अट्टमलने वहां की यह स्थिति देखी तो उसने पक्षियोंको संयोधन करते हुए कहा - भो भो पक्षिगण ! आप लोग ही कहें कि अहनमल्ल ने निरंगणमल्ल को पराजित कर दिया है। अनमल्लके इस वचनको सुनकर राजाने "यह अट्टनमल्ल भी तो मेरा ही मल्ल है" ऐसा समझकर उसको बहुत द्रव्य दिया। अट्टनमल्ल के स्वजनोंने जब यह देखा कि अट्टनमल्ल का बहुत अधिक सत्कार राजाके द्वारा किया गया है, तो वे उसके संमुख आकर मिले और उसका सत्कार करने लगे । अपने बन्धुओं द्वारा किये जानेवाले सरकार को देखकर अट्टनमल ने विचार किया- देखो इस समय ये मेरे बन्धुजन द्रव्य के लोभ से ही मेरा सत्कार करने में जुटे हुए हैं परन्तु जिस समय मैं निर्द्रव्य हो जाऊँगा उस समय ये ही मेरा પ્રસંશા ન કરી. જ્યારે લેાકેાએ જોયું કે જ્યારે રાજા તરફથી મૌન છે ત્યારે તે પણ મૌન રહ્યા, તેમણે પણ અટ્ટનમલ્લની જરા પણ તારીફ્ ન કરી.
અટ્ટનમલે ત્યાંની આ પરિસ્થિતિ જોઈ પક્ષિઓને સબંધન કરીને કહ્યુ “હે પક્ષિગણુ! આપ લેાકજ કહે કે અટ્ટનમલ્લે નીર ગણુને પરાજીત કરી દીધા છે. અટ્ટનમલ્લનાં આ વચન સાંભળીને રાજાએ “ અરે ! અટ્ટનમલ પણ મારાજ મલ્લ છે ’ એવું કહીને તેને ઘણું દ્રવ્ય આપ્યું. અટ્ટનમલ્લના સ્વજનાએ જ્યારે જોયું કે, અટ્ટનમલ્લના રાજાએ ધણા જ આદરસત્કાર કર્યાં છે, તે તેએ તેની પાસે આવીને તેને મળ્યા અને ઘણા સત્કાર કર્યાં. પેાતાના બંધુએ તરફથી કરાયેલા સત્કારને જોઈને અટ્ટનમલ્લે વિચાર કર્યાં કે, જુએ ! આ સમયે આ મારા બંધુ જનેા દ્રવ્યના લેાભથી મારે સત્કાર કરવામાં જોડાયેલા છે. પરંતુ જે સમયે હું વળી પાછા નિધન થઈ જઈશ તે સમયે તે જ મારૂં અપમાન
કરવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराज्ययनसूत्रे तथा चोक्तम्-अधीनं मानवानां तद् , भेषजं नहि विद्यते ।
पुनर्नवं भवेद् येन, जराजर्जरमङ्गकम् ॥१॥ न च वार्धकदिव्याखं, प्रयुक्तं कालविद्विषा ।।
पतत्काये स्खलयितुं, शक्यं स्वजनकङ्कटैः ॥२॥ कङ्कटः कवचः।' जरावस्थायां मम न कश्चिद् बन्धुरन्यो वा त्राता भविष्यति, किं तु धर्म एव सर्वावस्थासु त्रातास्ति, तस्माद् यावदहं जरोपनीतो नास्मि तावत् मनजामि ' इति विचार्य गुरोः समीपेऽट्टनमल्लो दीक्षा ग्रहीतवान् ।
॥ इति अट्टनमल्लदृष्टान्तः संपूर्णः ॥१॥ अपमान करने लग जावेंगे। और-अब तोजरावस्था भी मेरे शरीरको धीरे२ शिथिल बना रही है। उस समय इस अवस्था से व्यास शरीर को मैं औषधियों के सेवनसे भी युवावस्था सम्पन्न नहीं कर सकूँगा, जैसे कहा है
" अधीनं मानवानां तद् , भेषजं नहि विद्यते ।
पुनर्नवं भवेद् येन, जराजर्जरमङ्गकम् ॥१॥ न च वार्धकदिव्यास्त्रं, प्रयुक्तं कालविद्विषा ।
पतत्काये स्खलयितुं, शक्यं स्वजनकङ्कटैः ॥२॥" मनुष्यों के अधीन ऐसी कोई दवाई नहीं है, जो जरा से शिथिलित इस शरीर को पुनः नवीन जवानी के जोश से हराभरा बना सके। कालरूपी शत्रु के द्वारा प्रयुक्त इस वुढापेरूप दिव्य अस्त्र को शरीर में पड़ते समय कोई भी ऐसा स्वजनरूपी बख्तर समर्थ नहीं है जो हटा सके। માંડશે. હવે તે વૃદ્ધાવસ્થા પણ મારા શરીરને ધીરે ધીરે શિથિલ બનાવી રહેલ છે. હવે ઘડપણને આરે પહોંચેલા આ શરીરને હું ઔષધીઓના સેવનથી કાયાકલ્પ કરીને પણ ફરી યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકવાને નથી. કહ્યું છે કે
अधीनं मानवानां तद् , भेषजं नहि विद्यते। पुनर्नवं भवेद् येन, जराजर्जरमङ्गकम् ॥१॥ न च वार्धकदिव्यास्त्रं, प्रयुक्तं कालविद्विषा।
पतत्काये स्खलयितुं, शक्यं स्वजनकङ्कटैः ॥२॥ મનુષ્યની પાસે એવી કઈ દવા નથી કે જે, વૃદ્ધાવસ્થાથી શિથિલ બનેલા આ શરીરને ફરી જુવાનીના નવા જોશથી ચેતનવંત-શક્તિશાળી બનાવી શકે. કાળરૂપી શત્રુએ કે કેલા બુઢાપારૂપી દિવ્ય અસ્ત્રને બચાવનાર કેઈ સ્વજનરૂપી બખ્તર નથી કે જે તેના આવતા ઘામાંથી આ શરીરને બચાવી શકે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०४ गा०२ धनलुग्धानां नरके गमनम् ननु प्रमादिनां कोऽपि त्राता न भवतीत्यतो धनार्जने प्रमादो न कर्तव्य इत्यत्राह
मूलम् जे पावकम्मेहि धणं मणूसा, समाययंती अमइं गाय । पहोय ते पासपयट्टिए नरे, वेरा[बद्धा नरयं उदिति ॥ २॥ छाया-ये पापकर्मभिः धनं मनुष्याः, समाददते अमति गृहीत्वा ।
प्रहाय ते पाशमवृत्ताः नराः, वैरानुबद्धाः नरकम् उपयान्ति ॥२॥ टीका-'जे पावकम्मेहिं ' इत्यादि ।
जरावस्था से मेरा त्राण करने वाला न कोई बन्धु समर्थ हो सकता है, और न संसार का कोई दूसरा पदार्थ ही समर्थ हो सकता है। यदि इस अवस्था से रक्षा करनेवाला इस जीव का कोई है तो वह एक धर्म ही है। वही सर्व अवस्थाओं में जीव का संरक्षण करता रहता है, इसलिये जबतक जरा से शिथिलित शरीर नहीं बना हूं तब तक मुझे इस धर्म के सेवन करने के लिये प्रव्रजित हो जाना चाहिये । ऐसा सोच समझकर अहनमल्ल गुरु के पास जाकर दीक्षित हो गया ॥१॥
जब प्रमादी जीवों का कोई प्राण शरण नहीं होता है, तो फिर ऐसा ही क्यों न मान लेना चाहिये कि अर्थार्जन करने में प्रमाद नहीं करना चाहिये ? सूत्रकार इसका उत्तर कहते हैं-जे पावकम्मेहि-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(जे मणूसा-ये मनुष्याः ) जो मनुष्य (अमइं गहायअमतिं गृहीत्वा) दुर्बुद्धि के चक्कर में फंस कर (पावकम्मेहि-पापकर्मभिः)
વૃદ્ધાવસ્થાથી મને બચાવનાર એવું કેઈ પણ સમર્થ નથી. ન તે કઈ બંધુજન મારે બચાવ કરી શકે તેમ છે કે, ન તે કઈ સંસારી પદાર્થ મારું રક્ષણ કરી શકે તેમ છે. જે આ જીવનું એ અવસ્થામાં રક્ષણ કરનાર કેઈ પણ હોય છે તે એક માત્ર ધર્મ છે. એ સર્વ અવસ્થામાં જીવનું રક્ષણ કરી શકે છે. આથી જ્યાં સુધી હું વૃદ્ધાવસ્થાથી શિથિલ શરીરવાળો બન્યું નથી ત્યાં સુધી મારે ધર્મનું આચરણ કરવામાં જ પ્રવૃત્ત બનવું જોઈએ. એ મન સાથે વિચાર કરી અટ્ટનમલે ગુરુની પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી. ૧ - જ્યારે પ્રમાદિ છે માટે કેઈ આશરાનું સ્થાન નથી તે પછી એવું કેમ ન માની લેવું જોઈએ કે, અર્થોપાર્જન કરવામાં પ્રમાદ ન કરવું જોઈએ? सूत्र४२ साना उत्तर ४३ छ-'जे पावकम्मेहिं त्याहि.
मन्वयार्थ:-जे माणूसा-ये मनुष्याःरे मनुष्य अमह गहाय-अमति गृहीत्वा दुधना २४४२मा इसाई मेती, यि माहि पावकम्मेहि-पापकर्मभिः उ०३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ये मनुष्याः, अमति कुमनि, गृहीत्वा अङ्गीकृत्य, पापकर्मभिः प्राणातिपा. तादिभिः धनं-द्रव्यं समाददते-उपार्जयन्ति, ते पाशमवृत्ताः-पाशेषु-बन्धनेषुबन्धन-हेतुत्वात् पुत्रकलादिषु प्रवृत्ताः आसक्ताः, वैरानुबद्धाद्वेषानुबद्धाः, नराः =पुरुषाः धनं विहाय नरकं = रत्नप्रभादिकम् , उपयान्ति-गच्छन्ति । कृषि वाणिज्य आदि पाप कर्मों द्वारा (धणं समाययंति धनं समाददते) द्रव्य उपार्जित करते हैं-धन कमाते हैं (ते पासपयट्टिए-ते पाशप्रवृत्ताः) वे पुत्रकलत्रादिरूप बन्धनो में जकडे रहते हैं। इस संसार में (वेराणु यद्धा-वैरानुबद्धाः ) वैर का अनुबन्ध करते हुए वेष से युक्त बनकर वे (नरा-नराः) मनुष्य (पहाय-प्रहाय ) धनादि को छोडकर (नरयं उविति-नरकं उपयान्ति) मर कर रत्नप्रभादिक पृथिवियों में उत्पन्न होते हैं। इसका आशय यह है-जो प्राणातिपतादि से द्रव्य को उपार्जन करनेवाले हैं, वे स्त्री आदि में रत होकर रागद्वेष के संबंधसे नरकों में जाते हैं। परभवजानेवाले जीव के साथ कुछ धन तो जाता नहीं है, किन्तु यह अकेला जीव ही महा आरम्भ एवं महा परिग्रह के संग्रह करने से पाप के फल को भोगने के लिये नरक में जाता है । इसलिये इस भव में ही वध, बंध, और मारण का कारण होने से और परभव में नरक प्राप्ति का हेतु होने से अर्थ वास्तविक दृष्टि से पुरुषार्थ नहीं है ऐसा समझ कर जीव को धर्म के प्रति प्रमाद नहीं करना चाहिये। ५।५ ॥२॥ धणं समाययंति-धनं समाददते द्रव्यनुं उ न ४रे छ. धन
भाय छे ते पासपयट्टिए-ते पाशप्रवृत्ताः ते पुत्र साहि३५ अधनामा १४ २७ छ. मन ॥ संसारमा वेराणुबद्धा-वैरानुबद्धाः वैरन। मनुषध ४२di १२di मत रागद्वेषथी १२५२ मनी नरा-नराः ते मनुष्य पहाय-प्रहाय धन माहिने छोडन भरीने नरयं उविति-नरकं उपयान्ति भने पछी रत्नला વિગેરે નરકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આને આશય એ છે કે-જે દ્રવ્યનું ઉપાર્જન કરવાવાળા છે તે સ્ત્રી આદિમાં આસક્ત બનીને રાગદ્વેષના કારણે નરકામાં જાય છે. આ દેહને છોડી બીજા ભવમાં જનારની સાથે ધન તે જતું નથી. ફક્ત તે એકલે જીવ જ મહાઆરંભ અને મહાપરિગ્રહ સંગ્રહ કરવાથી પાપના ફળને ભેગવવા માટે નરકમાં જાય છે. આટલાં જ માટે આ ભવમાં જ વધ, બંધ, મારણનું કારણ હોવાથી અને પરભવમાં નરક પ્રાપ્તિને હેતુ હોવાથી ધન વાસ્તવિક દૃષ્ટિથી પુરૂષાર્થ નથી એવું સમજીને જીવે ધર્મ કરણી તરફ દુર્લક્ષ પ્રમાદ ન કરે ઈ એ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. २ धनलोमे दुर्घटचौरदृष्टान्तः १९ ___ अयं भावः-द्रव्योपार्जकाः च्यादिषु अभिरता रागद्वेषानुबन्धेन नरकं यान्ति। अपि च परभवं गच्छता जीवेन सह धनं न याति, एकाक्येव महारम्भमहापरिग्रहादिकरणस्य फलं भोक्तुं नरकं गच्छति, तस्माद् इह वधबन्धमारणकारणतया, परत्र च नरकप्राप्तिकारणतया धनार्जनं न वस्तुतः पुरुषार्थ इति धर्म प्रति प्रमादो न कर्तव्य इति॥
अत्र धनलोभे चौरदृष्टान्तः प्रोच्यते___ अरण्यपुरनाम्नि नगरे रिपुमर्दननृपस्य राजधान्यां दुर्घटनामकश्चौरः स्वगृहाभ्यन्तरे महापं खनित्वा तदुपरि छादनं दत्त्वा रात्रौ धनाढ्यानां गृहेषु चौर्यवृत्त्या बहुलं धनमादाय तत्र कूपे नित्यं प्रक्षिपति । तस्य बहवः पुत्राः पुत्रिका जाताः।
भावार्थ-प्रायः संसार में धन अनर्थ का कारण है परन्तु धन का नशा जो व्यक्ति संभाल लेता है, वह संसार में आदरणीय बन जाता है। इसी अपेक्षा को लेकर सूत्रकार धन कमाने के प्रति इतनी मुख्यता नहीं दे रहे हैं, जितनी को धर्म को उपार्जित करने के प्रति। ऐसा समझकर न्यायोपार्जित वित्त से अपनी आजीविका चलाते हुए व्यक्ति को धर्म कमाने में जरा भी शिथिल परिणामी नहीं बनना चाहिये। नहीं तो नरकादि गतियों के दुःख उठाने पड़ेंगे।
धन के लोभ ऊपर चोर का दृष्टान्त इस प्रकार है
अरण्यपुर नाम का एक नगर था। रिपुमर्दैन वहां का राजा था। वहां एक चौर रहता था। जिसका नाम दुर्घट था। उसके घर में एक कूँआ था, जिसमें धनाढयों के घरसे चौरे हुए धनको लाकर यह डाल - ભાવાર્થ–સંસારમાં ધન ખરેખર અનર્થનું કારણ છે. પરંતુ ધનને નશે જે વ્યક્તિ સંભાળી લ્ય છે. (તેમાંથી બચી જાય છે.) તે સંસારમાં આદરણીય (માન સત્કારને લાયક) બની જાય છે. એ અપેક્ષાએ સૂત્રકાર ધમ ઉપાર્જને કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ અને પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ તે વાતને પ્રાધાન્ય-મહત્વ આપે છે, એટલું મહત્વ ધન ઉપાર્જન કરવાની પ્રવૃત્તિને આપવામાં નથી આવતું, એવું સમજીને ન્યાય નીતિથી ઉપાજીત કરેલા દ્રવ્યથી પિતાની આજીવીકા ચલાવતાં વ્યક્તિએ ધર્મ કમાવામાં જરા પણ શિથિલ કે પ્રમાદી ન બનવું જોઈએ. નહીં તે નરક નીગેદની ગતીઓનાં દુઃખ ભેગવવાં પડશે. ધનના લેભ ઉપર ચેરનું દષ્ટાન્ત કહેવામાં આવે છે અને તે આ પ્રકારનું છે
અરણ્યપુર નામનું એક નગર હતું તેમાં રિપુમન નામે રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તે નગરમાં દુર્ઘટ નામને એક ચાર રહેતું હતું. તેના ઘરમાં એક કો હતો. ધનવાનના ઘરોમાંથી ચોરી કરીને લાવેલા ધનને તે કુવામાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
-
-
२०
उत्तराप्ययनसूत्रे अथ स चौरश्चिन्तयति-मम बहून्यपत्यानि जातानि एते पुत्रादयः सर्वे मम कृच्छ्रोपार्जितधनक्षयकारका भविष्यन्तीत्यतोऽपत्यमपि हन्तव्यम् , परंतु तज्जनन्यां जीवन्त्यां तनिहन्तुं न शक्यते, अतः सापत्यापि भार्या हन्तव्या, इति । तदनु स सपुत्रां भार्या निहत्य क्वचिदन्यत्र कूपे प्रक्षिप्तवान् । पुनरन्यां परिणीय तत्पुत्रादिकं तामपि पूर्ववनिहतवान् ।
स चान्यदा पुनरन्यां सुन्दरी कन्यकां परिणीतवान् । साऽपि जातापत्या बभूव, किं तु रूपमोहितो भूत्वा न तामवधीत् । तत्पुत्रेऽष्टवर्षे जाते सति स चौरदेता था। उसके ऊपर यह ढकना रखता था। जिससे बह कूँआ ढका रहता था, इस चोर के अनेक पुत्र और पुत्रियां थी। उन्हें देख देख कर यह विचार किया करता था कि मेरे बहुत संतान हैं। ये सब लोग मेरे बडे कष्ट से उपार्जित किये गये द्रव्य के नाशक होंगे, इसलिये " न रहे वांस और न बजेगी बांसुरी" इस कहावत के अनुसार ऐसा करना चाहिये कि जिससे ये सब के सब मर जायें-सब से अच्छा उपाय यही है कि इन्हें मार दिया जाय, परन्तु जब तक इनकी माता जीवित है तब तक यह काम नहीं हो सकता है अतः सब से पहिले इनकी माता को मार देना चाहिये, पश्चात् संतानों को। उसने ऐसा ही किया और संतानसहित अपनी पत्नी को मार कर उसने किसी जगह एक कुँए में डाल दिया। दूसरी शादी की उसको भी संतानसहित मार डाला। तीसरी जो शादी की उसमें इसकी पत्नी बहुत નાખી દેતો હતો. આ વાત કેઈ ન જાણે તે ખાતર એ કુવા ઉપર તેણે એક ઢાંકણું રાખ્યું હતું. જેનાથી તે કુ ઢાંકેલો રહેતા હતા. આ ચારને અનેક પુત્ર અને અનેક પુત્રી હતી. આ બધાને જોઈને તેને વિચાર થયે કે મારે ઘણું સંતાન છે. મેં ઘણા કટથી એકઠા કરેલ દ્રવ્યને તે સઘળા નાશ કરી દેશે. માટે મારે એવું કરવું જોઈએ કે “ન રહે વાંસ અને ન વાગે વાંસળી” આ કહેવત પ્રમાણે એવું કરવું જોઈએ કે જેથી કોઈ જીવતું ન રહે. સારામાં સારો ઉપાય એ છે કે, એ સઘળાને મારી નાખવામાં આવે. પરંતુ
જ્યાં સુધી એ બાળકની મા જીવે છે ત્યાં સુધી એ બની શકવું મુશ્કેલ છે. માટે સૌ પ્રથમ બાળકોની માતાને જ મારી નાખવી જોઈએ. એ પછી સંતા નેને વારો. આ પ્રમાણે વિચાર કરી તેને અમલમાં મૂક્યો અને તેણે પોતાની પત્નિને અને સર્વ સંતાનોને મારી નાખીને કોઈ એક કુવામાં નાખી દીધાં. પછી એ ચાર બીજી વખત પર. એ સ્ત્રીને પણ સંતાન સહિત મારી નાખી. ત્રીજી વખત પર. પણ આ પત્ની ખૂબ જ સુંદર અને દેખાવડી હતી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा. २ धनलोमे दुर्घटचौर दृष्टान्तः
२१
श्चिन्तयति - इयं बहुतरं कालं मोहवशान्मया रक्षिता, इदानीमेनां निहत्य पश्चाद् बालक हनिष्यामि, इति विचिन्त्य तां मारयित्वा शीघ्रमेव कूपे प्राक्षिपत् । तां मार्यमाणां विलोक्य भीतस्तत्पुत्रो गृहान्निर्गत्योच्चस्वरेणाक्रन्दितवान् । तस्य बालकस्य महत् क्रन्दनं श्रुत्वा लोकास्तत्रागत्य पृच्छन्ति - भो बालक ! कथं रोदिषि १, बालकेनोक्तम्- अयमधुना मम जननीं निहत्य कूपे प्रक्षिप्तवान् । तच्छ्रुत्वा राजपुरुषा अन्येऽपि लोकास्तत्र गत्वा तद्गृहान्तः प्रविश्य तं कूपं द्रव्यपूर्ण तथाऽन्यकूपे बालकसुन्दर मिली । उसके भी एक बच्चा हुआ, परन्तु उसके रूप पर मोहित होने के कारण इसने उसको नहीं मारा। जब इसका बच्चा ८ वर्ष का हो चुका तब चोर ने उसको देख कर विचार किया - मैंने इसकी माता को मोहवश बहुत दिनों तक अपने पास रखा, परन्तु मेरी भलाई इसी में है कि, इसको पहिले मार दिया जाय और इसके बच्चे को पीछे, ऐसा विचार कर उसने पत्नी को मार कर शीघ्र ही किसी कुँए में डाल दिया । पुत्र ने अपनी माता को मारते हुए इसको देख लिया था, अतः वह भय से त्रस्त होकर घर से बाहिर निकल पड़ा और बडे जोर २ से चिल्लाने लगा- रोने लगा । उस बालक के दयनीय आक्रन्दन को सुनकर लोग उसके आसपास एकत्रित हो गये । लोगों ने उससे पूछा- हे बालक तू क्यों रो रहा है । बालकने कहायह मेरा पिता मेरी माता को अभी मार कर कुँए में पटक आया है। इस बात को सुनकर सिपाहियों ने तथा अन्य नगरनिवासियों ने
આ સ્ત્રીથી તેને એક બાળક થયું. પરંતુ તે સ્ત્રીના રૂપ ઉપર ચાર ઘણેાજ આસક્ત હાવાના કારણે તેને મારવાના વિચાર પણ ન આવ્યેા. જ્યારે તેની ત્રીજી સ્રીથી થએલ બાળક આઠ વર્ષનું થયું ત્યારે તે ખાળકને જોઈને ચારને વિચાર આબ્યા કે, મેં આ શું ભૂલ કરી ? મે' મેહવશ થઈને તેની માને જીવતી રાખી પરંતુ મારી ભલાઈ તા એમાં જ છે કે, તેને મારી જ નાખવામાં આવે અને પછી તેના બાળકના વારા. એવા વિચાર કરી તેણે તે સ્ત્રીને પણ મારી નાખી અને જલ્દીથી કેાઈ કુવામાં તેના શમને નાખી દીધુ'. છેકરાએ પાતાની માતાને મારી નખાતી નજરે જોઇ અને પેાતાના મરણના ભયથી ડરીને ઘરની બહાર નાસી ગયા અને ઘણા જ જોર જોરથી ચીસેા પાડીને કલ્પાંત કરવા લાગ્યા. આ બાળકનુ દયા આવે તેવું આક્રંદ સાંભળીને લેકે તેની આજુખાજી ટાળે ભળી ગયા અને તેને પૂછવા લાગ્યા, હું બાળક! તું શા માટે રડી રહ્યો છે ? બાળકે કહ્યું, મારા બાપે મારી માને મારી નાખી ને હમણાં જ કુવામાં નાખી દીધી છે. આ વાતને સાંભળી રાજ્યના સીપાહીઓ તથા અન્ય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रदर्शितं तज्जननीमृतकशरीरं, बह्वस्थिनिचयं च विलोक्य तं चौरं गृहीतवन्तः । ततस्तं चौरं बद्ध्वा राजपुरुषा नृपस्यान्तिकं नीतवन्तः । राजापि यस्य यद्धनमासीत् तद्धनं सर्व लोकेभ्यो दापयित्वा तं वेत्रादिभिस्ताडयित्वा प्राणान्तिकं दण्डं दत्तवान् । तस्माद्धनलोभं परित्यज्य धर्मो रक्षणीयः ॥
इति चौरदृष्टान्तः ॥ २ ॥
कृतं कर्म निष्फलं न भवतीति प्रतिबोधयन्नुक्तमर्थ दृढीकुर्वन् प्राह
मूलम् –
तेणें जहा संधिमुंहे गहीए, सकम्मुणा किच्चइ पावकारी | एवं पेया पेच्च इह च लोएँ, कडोंण कम्माण नॅ मोक्ख अतिथ ॥३॥
उसके घर में घुस कर उस कुँए को देखा, वह द्रव्य से भरा हुआ था । तथा बालक ने लेजाकर उन सब को वह भी कुँआ दिखला दिया कि जिसमें उस चोर ने इसकी माँ को मार कर डाल दिया था । लोगों ने उस कुँए में इसकी माँ के मृतक शरीर को तथा हड्डियों के ढेरों को देखकर चोर को राजपुरुषों द्वारा पकड़वा दिया ।
चोर को बांधकर राजपुरुष राजा के पास ले गये । राजा ने उसका चुराया हुआ समस्त धन अपहृत कर जिस जिसका था उन सब को दे दिया और उसको बेंत आदि से पिटवा कर प्राणान्तिक दंड दिया ।
इस कथा का यही सार है कि धन के लोभ का परित्याग कर मनुष्य को धर्म की रक्षा करना चाहिये ॥ २ ॥
નાગરિકાએ તેના ઘરમાં ઘુસી જઇને જડતી લીધી અને તપાસ કરતાં દ્રવ્યથી ભરેલા કુવા તેમના જોવામાં આન્યા. તે પછી જે કુવામાં ચારે તેની પત્નિને-તે બાળકની માતાને મારીને નાખી દીધી હતી તે કુવા તે ખાળકે નગરવાસીઓને બતાવ્ચે. તે કુવામાં આાળકના કહેવા પ્રમાણે તેની માતાનું શખ તથા હાડકાનાં ઢગલા જોયા. પુરાવા મળતાં રાજ્યના અધિકારીએએ તેની ધરપકડ કરી.
ચારને મુશ્કેટાટ બાંધીને રાજપુરૂષોએ તેને રાજાની સમક્ષ રજુ કર્યાં. રાજાએ તે ચારે ચારેલું સઘળું ધન જપ્ત કર્યું. તથા તે ચારીના માલના સાચા માલિકાની તપાસ કરાવી તેમને તેમનુ' ધન સુપ્રત કર્યું, અને તે ચારને કારડા વગેરેથી માર મરાવીને માતની શિક્ષા કરી. આ કથાના સાર એ છે કે, ધનની તૃષ્ણાના પરિત્યાગ કરી મનુષ્યે ધર્મની રક્ષા કરવી જોઈએ. ।। ૨ ।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ३ अभुक्तकर्मणां न निर्जरणम्
२३ छाया-स्तेनो यथा सन्धिमुखे गृहीतः, स्वकर्मणा कृत्यते पापकारी ।
एवं प्रजा प्रेत्य इह च लोके, कृतानां कर्मणां न मोक्षोऽस्ति ॥३॥ टीका-'तेणे' इत्यादि।
यथा पापकारी-पापकर्ता, स्तेना=चौरः, सन्धिमुखे क्षात्रमुखे, गृहीतः सन् स्वकर्मणा कृत्यते-छिद्यते । एवम् अनेन प्रकारेण, प्रजा जीवः, प्रेत्य-परलोके, च-पुनः, इह लोके स्वकर्मणा कृत्यते इत्यन्वयः। परलोकेऽनेकनरकवेदनया-परमा. धार्मिकादिकृतव्यथया पीड्यते, इहलोके च-धनार्जनार्थ क्षुत्पिपासाशीतातपसहनपर्वतारोहणजलधितरणनृपसेवनयुद्धपहारसहनादिक्लेशेन च पीड्यते इति भावः । यतः कृतानाम् उपार्जितानां, कर्मणां मोक्षो नास्ति । उक्तश्च
किये हुए कर्म निष्फल नहीं होते हैं इस बात को समझाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'तेणे'-इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(जहा पावकारी-यथा पापकारी) जैसे पाप करनेवाला (तेणे-स्तेनः) चोर (संधिमुहे-संधिमुखे) खातर के बीच में ही (गहीए-गृहीतः सन् ) पकडा जाकर ( किच्चइ-कृत्यते) पकड ने वाले के द्वारा काट दिया जाता है-मारा जाता है ( एवं) इसी प्रकार (पया-प्रजा) जीव (पेच्च-प्रेत्य) परलोक में परमाधार्मिकादिद्वारा दी गई व्यथा से एवं अनेक नरकसंबंधी वेदना से पीडित होता है, तथा (इहं च लोए-इह लोके च ) इस लोक में धन के उपार्जन करने के निमित्त क्षुधा, पिपासा, शीत, उष्ण, इनका सहन करना, पर्वत पर चढना, समुद्र का पार करना, राजा की सेवा करना, युद्ध में प्रहारों का सहन करना आदि रूप जो क्लेश हैं उनसे सदा पीडित होता रहता है। रेखiभ नि०५ यता नथी, मे पातने समसपा सूत्र४।२४३ छ-'तेणे-त्या.
म-qयाय - जहा पावकारी - यथा पापकारी रेवी शत पा५ ४२नार तेणे-स्तेनः यार संधिमुहे-संधिमुखे यारी ४२ai on गहीए-गृहीतः सन् ५४४ rdi तेने ५४नाराय। तेने किच्चइ-कृत्यते ४थी भारी नामे छे. एवं मेर प्रारे पया-प्रजा अपने पेठच-प्रेत्य ५२मा ५२माधाभी विगेरे तेने व्यथा પહોંચાડે છે. અને અનેક પ્રકારે નરકાદિક સંબંધી વેદના તેને ભેગવવી ५. छ. तया इहं च लोए-इहलोके च भा ५९ धन पान ४२॥ નિમિત્તે ભૂખ, તરસ, ટાઢ, તડકે સહન કરવો પડે છે. પહાડ ઉપર ચઢવું સમુદ્રનું પાર કરવું, રાજાની સેવા કરવી, યુદ્ધમાં પ્રહારે સહેવા, વિગેરે જે उदेशनाथी सपा पीडित यत्ता २७ छ, कडाण कम्माण न मोक्स अस्थि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
यदि क्रियते कर्म, तत् परत्रोपभुज्यते । मूलसिक्तेषु वृक्षेषु, फलं शाखासु जायते ॥ १ ॥ एवं मत्वा पापं न कर्तव्यम् ।
अत्र स्वकृतकर्मभोगे चौरदृष्टान्तः
w
उत्तराध्ययनसूत्रे
बंगदेशे आदित्यनगरे दुर्वृत्तनामकचौरः कस्यचिद् व्यवहारिणो गृहे सर्वतो - दत्तफलके कपिशीर्षाकृतिकं ( कंगुराकारं ) क्षात्रं दत्तवान् । तत्र जाग्रद् गृहपतिः क्यों कि ( कडाण कम्माण न मोक्ख अस्थि - कृतानां कर्मणां मोक्षो नास्ति ) किये हुए कर्मों का विना फल दिये झड़ना-अभाव - नहीं होता है। कहा है- " जो कर्म यहां जीवों द्वारा किये जाते हैं वे उनके द्वारा इस लोक एवं परलोक में भागे जाते हैं"। जैसे वृक्ष, जड में तो सींचे जाते हैं और फल लगते हैं शाखाओं में। ऐसा मान कर पाप नहीं करना चाहिये । उससे सदा बचते रहना चाहिये । जीव अपने कर्मों का फल स्वयं भोगता है जिस प्रकार - चोर चोरी करने का फल शिरच्छेद आदि रूप में भोगता है। इस पर दृष्टान्त इस प्रकार है
बंग देश में एक आदित्य नगर था । उसमें दुर्वृत्त नामका एक चोर रहता था । उसने किसी समय एक सेठ के घरपर चोरी करने का विचार किया, परन्तु उसके चारों ओर पाटिये दिये हुए थे अतः उसका दाव नहीं बैठता था । उसने उसमें सेंध-खात पाडा । जो खात उसने उसमें की थी वह कंगूरा के आकार जैसी थी । जब यह खात भीत में कर रहा था तब खोदने की अवाज सुनकर सेठ जग पड़ा । कृतानां कर्मणां मोक्षो नास्ति भनाइ लोगवा पडे छे, उद्धुं छे-" लव દ્વારા જે કમ અહિં કરાય છે તેના ફળ તેને આલેક અને પરલેાકમાં ભાગવવાં પડે છે” જેમ પાણી તે વૃક્ષના મૂળમાં જ સિંચાય છે, છતાં ફળ તા શાખામાં જ લાગે છે એવું જાણીને પાપકમ કરતાં અટકી જવું જોઈ એ. તેનાથી સદા ખચતાં રહેવુ જોઈએ. જીવ પેાતાનાં કરેલાં કર્મોનું ફળ પાતે જ ભાગવે છે. જે પ્રકારે ચારી કરનાર ચારને શિરચ્છેદ્ર મસ્તક ધડથી જુદું થવુ' વિગેરે સજા થાય છે તે ભાગવે છે. એના ઉપર આ દૃષ્ટાન્ત છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
મગ દેશમાં એક આદિત્ય નગર હતું. તેમાં ધ્રુત્ત નામના એક ચાર રહેતા હતે. તેણે કેાઈ શેઠને ઘેર એક સમય ચારી કરવાના વિચાર કર્યાં. પરંતુ તે ઘર ચારે તરફથી ખરાબર બંધ હતું. આથી તેને ગજ વાગતે ન હતા. આથી તેણે શેઠના ઘરની ભીંતમાં ખાતર પાડવા માંડ્યું. જે કાંગરાના આકાર જેવું હતું. તે જે વખતે ભીંત કાચી રહ્યો હતા તે વખતે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा.३ स्वकर्म भोगविषये दुवृत्तयोरहष्टान्तः २५ क्षानं खनन्तं चौरं विज्ञायोत्थाय तस्मिन् प्रदेशे स्थितः। गृहे प्रविष्टोऽयं चौरः शस्त्रेण मां प्रहरिष्यतीति विचिन्त्य स गृहपतिस्तत्र स्थित्वा पादाभ्यां प्रविशन्तमर्धप्रविष्टं तं चौरं पादयोः शीघ्रं जग्राह । ततोऽसौ चौरो बहिः स्थितं चौरं पाह-अहं गृहपतिना गृहीतोऽस्मि ।
अथ बहिः स्थितश्चौरस्तस्य हस्तौ धृत्वा बहिराकर्षति । गृहाभ्यन्तरस्थितो गृहपतिश्चाभ्यन्तरे समाकर्षति । स स्वाङ्गरक्षणे क्षमो नाभूत् , किंतु तदा तत्र स्वउसने मालूम कर लिया कि चोर यहाँ की भीत में खात पाड रहा है। अतः वह वहाँ जाकर चुपचाप बैठ गया। सेठ ने विचार किया-चोर जब घर में घुस आयगा तो वह अवश्य मरे ऊपर प्रहार करेगा। ऐसा विचार कर के उसने उस सेंध द्वारा पैरों से प्रविष्ट होते समय उस चोर के अर्ध प्रविष्ट अवस्था में ही दोनों पैरों को पकड़ लिया। इस चोर के साथ एक दूसरा चोर था, सो उसने उस बाहिर रहे हुए चोर से कहा कि मुझे घर के मालिक ने पकड़ लिया है। अब बाहर वाले चोर ने तो उस सेंध में अर्धप्रविष्ट चोर के दोनों हाथ पकड कर उसको अपनी ओर बाहिर खींचना प्रारम्भ किया और गृहपति ने उसको अपनी ओर भीतर खींचना प्रारम्भ किया। सेंध में फंसा हुआ होनेसे वह चोर अपनी रक्षा करने में बिलकुल असमर्थ बन गया। ભીંત કોચવાને અવાજ સાંભળીને શેઠ જાગી ગયા. શેઠ સમજી ગયા કે ચેરનાં પગલાં થયાં છે અને ખાતર પાડવા લીંત કેચી રહ્યા છે. આથી સમય વર્તે જઈને શેઠ તે સ્થળે ચુપચાપ બેસી ગયા. શેઠે મનમાં વિચાર્યું કે, ચાર જ્યારે ઘરમાં ઘુસશે ત્યારે તે મારા ઉપર હુમલા કર્યા વગર રહેશે નહિં માટે કાંઈક કરવું જોઈએ. શેઠ આમ વિચારી રહ્યા હતા, તે વખતે ચાર તે બાખા દ્વારા પિતાના બે પગ પહેલાં નાખી ઘરમાં પ્રવેશ કરવા યત્ન કરતું હતું. તે જ વખતે શેઠે તેના બંને પગ ઘરની અંદરથી પકડી લીધા. આ બાજુ ઘરની બહાર તે ચારની સાથે બીજો એક ચાર પણ તે તેને પહેલા ચારે કહ્યું કે, ઘરના માલિકે મારા પગ પકડી લીધા છે. આ સાંભળી બહાર ઉભેલા તેના સાથીદાર ચારે તેના બહાર રહેલા અરધા શરીર પૈકી બે હાથને પકડીને તેને બહાર ખેંચવા માંડે. ત્યારે શેઠે તેને પોતાની તરફ અંદર ખેંચવા માંડયું. આમ બંને બાજુ ખેચતાણ થતાં બાફેરામાં ફસાઈ પડેલા ચારની એવી તે કડી હાલત થઈ ગઈ કે, તે પિતાના શરીરનું રક્ષણ કરવામાં અસમર્થ બન્યું. પિતે એવું બાકોરું उ०४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ
उत्तराध्ययनसूत्रे निर्मितेऽत्यन्तसंकटे क्षात्रे कृष्यमाणो घृष्यमाणश्चासौ तीक्ष्णैः कपिशीर्षकदन्तकै शं चर्मच्छेदेन मरणान्तिकपीडां प्राप्तवान् । इति चौरदृष्टान्तः ॥३॥ पापकर्मवत् पापकर्मणः प्रशंसाऽभिलाषोऽपि वर्जनीयः, तत्पशंसादेरप्यनर्थहेतुत्वात् ।
तत्र दृष्टान्तः प्रोच्यतेदुर्मतिनामकेन चौरेण दुरारोहे प्रासादे क्षात्रं खनित्वा तदन्तः प्रविश्य बहुधनं गृहोत्वा निर्यातः । प्रभाते प्रबुद्धो गृहपतिर्बहुद्रव्यविनाशजन्यदुःखादाक्रन्दति, तत्र बहुतरे लोके मिलिते सति स तस्करस्तत्र लोकाः किं किं वदन्तीति ज्ञातुं सुवेषं धृत्वा समागतः । उसने जो वह कंगूराकार सेंध तयार की थी सो वह स्वयं ही संकीर्ण होने की वजह से ऐसा फँसा की भीतर और बाहर खीचने से विचारा छुल गया। सेंध से कंगूरों से उसका समस्त शरीर छिद गया इससे उसे मरणान्तिक पीडा सहनी पडो ॥ ३॥
पापकर्म को छोड़ने की तरह पापकर्म की प्रशंसा का भी त्याग कर देना चाहिये-क्यों कि पाप कर्म की प्रशंसा भी अनेक अनर्थों की कारण होती है इस पर दृष्टान्त इस प्रकार है
दुर्मति नाम का एक चोर था। उसने एक ऐसे महलमें खातर पाडा कि-जिसपर चढ़ना बडा ही मुश्किल था । उस खातरमें घुसकर उस चोरने वहां से बहत सा धन चुराया और धन लेकर वह फिर उसी खातर से बाहर निकल आया। प्रातः काल होने पर जब मकान का मालिक जगा तो धन के चुरा जाने से बहुत पुरी तरह रोने लगा। रोने की आवाज પાડેલું કે જેમાંથી અંદર બહાર ખેંચાતા તેનું શરીર છેદાઈ ગયું. અને તેને પરિણામે મરણ જેવી પીડા સહેવી પડી. ૩
પાપ કર્મને છોડવાની માફક પાપ કર્મની પ્રશંસા કરવાને પણ ત્યાગ કરી દેવો જોઈએ કેમ કે, પાપ કર્મની પ્રશંસા પણ અનેક અનર્ગોનું કારણ બને છે. તેના ઉપર દૃષ્ટાન્ત આ પ્રકારનું છે–
દુમતિ નામને એક ચેર હતું, તેણે જ્યાં ચઢવું ઉતરવું ઘણું જ કઠીન હતું તેવા મહાલયમાં ખાતર પાડયું. તેણે તે વિશાળ મકાનની પછીતે બાકેરૂં પાડી, અંદર ઘુસી ઘણું ધન ચોર્યું અને ચુપચાપ પિતે પાડેલા તે બાકોરામાંથી બહાર નીકળી ગયો. પ્રાતઃકાળ થતાં, જ્યારે મકાનને માલીક જાગ્યા ત્યારે તેને ચોરી થયાની ખબર પડી આથી તે ધન ગુમાવતાં પોકે પોકે રેવા માંડ. તેનું આ પ્રકારનું રૂદન સાંભળીને ત્યાં ઘણા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ३ पापकर्मप्रशंसायां दुर्मतिचोरदृष्टान्तः २७
तदा लोका एवं वदन्ति-अस्मिन् दुरारोहे वेश्मनि कथमारुह्य चौरेण क्षात्रमेतत् कृतम् , अनेन लघुना क्षात्रेण स कथं प्रविष्टः, कथं वा बहु द्रव्यमादाय निर्गतः । अस्य तस्करशिरोमणेः शक्ति निरीक्ष्य मनश्चित्रीयते । इति लोकानां वचांसि श्रुत्वा तुष्टः स तस्करश्चिन्तयति-सत्यमेतत् , कथमनेन संक्षिप्तमार्गेणाहं प्रविष्टो निर्गतश्च, इत्येवं विचिन्तियन् स तस्करः स्वकीयं वक्षः कुझिं कटिं च पश्यन् मुहुर्मुहुः क्षात्रमुखं सुनकर गांव के लोग एकत्रित हो गये । चोरने भी यह विचार किया कि-'देख गांव के ये एकत्रित लोग क्या कहते हैं ' यह सुनने के लिये वेष परिवर्तित कर वहां आ गया। लोगों ने कहा-इस इतने उंचे मकान पर कैसे तो चोर चढा होगा और कैसे यह खातर पाडा होगा। तथा कैसे वह इस खातर के छोटे से छेद में होकर भीतर घुसा होगा। कैसे वहां से बहुत सा द्रव्य लेकर पीछे इसी में होकर बाहर निकला होगा। चोर की ऐसी विचित्र शक्ति देखकर मन में बड़ा भारी अचंभा होता है । चोर ने जब लोगों के इस प्रकार के वचन सुने तो वह मन में बड़ा प्रसन्न हुआ और विचार ने लगा इनका सबका कहना बिलकुल ठीक है-इस छोटे से मार्ग से मैं कैसे तो घुसा और फिर वहां से कैसे बाहिर निकला। इस प्रकार चोर विचार करते २ कभी तो अपने वक्षस्थल को देखने लग जाता और कभी अपने पेट को और कभी अपनी લોકે ભેગા થઈ ગયા. ચારે પણ એ વિચાર કર્યો કે, જેઉં તે ખરે કે ગામના એકઠા થયેલા લોકો શું કહે છે? લોકોની વાતચીત સાંભળવાના હેતથી વેશ પરિવર્તન કરી લેકની વચ્ચે તે ઘુસી ગયો. લેકે કહેવા લાગ્યા કે, આટલા ઊંચા મકાન ઉપર તે કઈ રીતે ચોર ચડ હશે? અને કેવી રીતે ખાતર પાડયું હશે ? નાનકડા એવા પાડવામાં આવેલા આ બાકેરામાંથી તે કેવી રીતે અંદર ઘુ હશે? અને મકાનમાંથી આટલું બધું ધન લઈ ને તે કઈ રીતે પાછા નીકળી શક હશે ? ચેરની આવી વિચિત્ર શક્તિ જોઈ ને મનમાં ભારે અચંબે થાય છે. ચારે જ્યારે લોકોની ચર્ચાને કોયડારૂપ આ પ્રમાણે અભિપ્રાય જાયે ત્યારે તેને પોતાના પરાક્રમ ઉપર તેની છાતી ગજગજ ફુલી અને પિતાની બહાદુરી માટે તે ફુલાઈ જઈ વિચારવા લાગ્યો કે, આ બધાનું કહેવું બિલકુલ ઠીક છે. આ નાના બાફેરામાંથી હું શી રીતે અંદર ઘુસ્યો હઈશ અને ત્યાંથી પાછો કઈ રીતે બહાર નીકળ્યો હોઈશ ? આ પ્રકારની આત્મચિંત્વના કરતાં કરતાં ચેર પણ કયારેક ગોરવભેર પિતાની છાતી તરફ નજર નાખતે તે કયારેક પેટ તરફ, તે કયારેક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे पश्यन्नासीत् । तदा तत्रायाता राजपुरुषास्तं चौरं निश्चित्य गृहीत्वा राज्ञः समीपमानीतवन्तः। राजा च तस्य चौरस्य नरं शासनं कृतवान् । एवं पापकर्मप्रशं. साऽभिलाषश्च सदोष इति ततोऽपि निवर्तनीयम् ॥ ३ ॥ इह कर्म निष्फलं न भवतीत्युक्तम् , कर्मबन्धान्मोचनं कदाचिद् बन्धुभ्य एव स्यात् , अमुक्तौ वा धनादिवत् तद् विभज्यैव बन्धुभिः सह भोक्तव्यं स्यादित्याशङ्क्याहसंसारमावण्ण परस्त अट्ठा, साहारणं जं चं करेई कम्मं । कम्मस्त ते तस्स उ वेयकोले, न बंधा बंधवेयं उवेति ॥४॥ छाया-संसारमापन्नः परस्य अर्थाय, साधारणं यच करोति कर्म ।
कर्मणस्ते तस्य तु वेदकाले, न बान्धवाः बान्धवताम् उपयन्ति ॥४॥ कमर को, तथा इन सब को देखकर फिर वह खातर के मुख को भी देखने लग जाता । उसकी यह चेष्टा देखकर उस समय वहां जो राजपुरुष आये हुए थे उन्हों ने इसको ही चोर निश्चित कर एवं पकड़ कर वे राजा के पास ले गये । राजा ने उस चोर को अच्छी तरह दंडित किया। इस कथा से यह शिक्षा मिलती है कि पापकर्म की प्रशंसा करनेका भी परित्याग कर देना चाहिये, क्यों कि ऐसा करना दोष है ॥३॥
कर्म निष्फल नहीं होता है यह कहा है-सो कर्मों के बन्धन से छुटकारा कदाचित् अपने बन्धुजन करादें, अथवा न करावें तो जिस प्रकार धन बांटकर सब के भोगने के काम में आता है उसी प्रकार कर्म भी बांट कर बन्धुओं के साथ भोग लिया जायगा क्या? इसका उत्तर इस गाथाद्वारा दिया जा रहा है-'संसारमावण्ण'-इत्यादि । કમર તરફ નજર નાખી માપ કાઢતું. આ બધું જોઈને છેવટે તે પિલા બાકોરા તરફ દૃષ્ટિ કરતે. તેની આ પ્રકારની ચેષ્ટા રાજ્યની છુપી પિલી સેના જોવામાં આવી. તેઓને શંકા દઢ થતાં તેને જ ચાર માનીને તેઓ તેને પકડીને રાજાની પાસે લઈ ગઘા. રાજાએ તે ચેરને સારી એવી સજા કરી. આ ઉપરથી એ શિક્ષા મળે છે કે, પાપકર્મની પ્રશંસા કરવારૂપ અભિલાષાને પણ પરિત્યાગ કરી દેવું જોઈએ. કેમ કે એમ કરવું એ પણ દોષ છે ૩૫
કરેલાં કર્મ નિષ્ફળ નથી થતાં એવું જે કહ્યું છે તે કરેલાં કર્મોના બંધનથી છુટકારે કદાચ પિતાના સ્વજન કરાવી આપે, અથવા ન પણ કરાવે. જે રીતે ધનના ભાગલા પાડી તે સ્વજનેમાં વહેંચી લેવામાં આવે તે રીતે કમ ભેગવવામાં સ્વજને ભાગીદાર થશે? આને ઉત્તર આ ગાથાથી मायामां आवे छे.-"संसारमावण्ण"-त्याहि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा. ४ कर्मवेदनकाले बान्धवानामसहायकत्वम् २९
टीका-'संसारमावण्ण' इत्यादि । संसारम् संसरणं संसार:-भवाद् भवान्तरे गमनम् , तम् , आपनः प्राप्तः संसारी जीव इत्यर्थः । परस्य आत्मव्यतिरिक्तस्य पुत्रकलत्रादेः, अर्थाय अर्थ-अयोजनमाश्रित्य, साधारणं स्वपरनिमित्तं वा, अत्र चकारो विकल्पार्थकः, यत् कर्म सावध व्यापार-महारम्भादिकं च करोति, तस्य कर्मणः वेदकाले तु-विपाककाले तु तेपुत्रकलत्रादयः, बान्धवाः स्वजनाः बान्धवतांसहायतां नोपयन्ति ।
___ अयं भावः-संसारी यत् स्वार्थमेव सावा कर्म करोति, तत्फलभोगः स्वस्य समुचित एव यत्तु स्वजनानां प्रयोजनमाश्रित्य करोति, तत्फलवेदनकाले ते तद्वदनं
अन्वयार्थ-(संसारमावण्ण-संसारसमापन्नः ) एक भव से दूसरे भव की प्राप्ति का नाम संसार है, इस संसारदशा को प्राप्त हुआ जीव-संसारी जीव-(परस्स अट्ठा-परस्य अर्थाय ) अपने से व्यतिरिक्तभिन्न-जो स्त्री पुत्रादिक हैं उनके निमित्त को लेकर (साहारणं जं च करेइ कम्म-यत् साधारणं च कर्म करोति) जो सावद्य व्यापार आदि साधारण-स्वपर निमित्त कर्म करता है, (तस्त उ कम्मस्स - तस्य तु कर्मणः) तो जब उस कर्म का (वेयकाले-वेदकाले) उद्यकाल आता है। तय उस समय (न बंधवा बंधवयं उवेति-न बांधवाः बांधवतां उपयन्ति) बन्धुजन अपनी बन्धुता नहीं निभाते हैं-सहायता नहीं करते हैं।
भावार्थ-संसारी लोग अपने खार्थ के लिये ही जो सावध कर्म किया करते हैं उनका उनको स्वयं फल भोगना तो उचित ही है, परन्तु जो वे स्वजनों के निमित्तसे सावध कर्म करते हैं उस कर्म के उदयकाल
२-qयार्थ-संसारमावण्ण-ससारसमापन्नः मे सपथी मी मनी પ્રાપ્તિનું નામ સંસાર છે. આ સંસાર દશાને પ્રાપ્ત થયેલ સંસારી જીવ परस्स अदा-परस्य अर्थाय पोतानाथी मिन्न सेवा २ श्री, पुत्र छ ते निमित्त साहारणं जं च करेइ कम्म-यत् साधारणं च कर्म करोति २ घेती, વાણિજ્ય આદિ સાધારણ પિતાના તેમજ પારકા નિમિત્ત કર્મ કરે છે. तस्स उ कम्मरस-तस्य तु कर्मणः ५५ स्य३ ते भने। वेयकाले-वेदकाले अय.
७ मावळे त्यारे ते समये न बंधवा बन्धवयं उति-न बांधवाः बांधवातां उपयान्ति मधुमन पोतानी धुता सतावता नथी मन त में साशा સહાયતા કરતા નથી પણ તેને એકલાને જ ભેગવવાં પડે છે.
ભાવ થ–સંસારી લોક પિતાના જ સ્વાર્થ માટે જે સાવધ કર્મ કરે છે તેનાં ફળ તે તેને જાતે જ ભેગવવાં પડે છે, અને તે ઉચિત પણ છે. પરંતુ જે લેકે પિતાના સ્વજનેના માટે પાપથી ડર્યા વિના સાવકર્મ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
३०
उत्तराध्ययनसूने विभज्य नोपभुञ्जते, नापि तद्वेदनं निराकुर्वन्तीत्यतस्ते बान्धवाः सहायका न भवन्ति । तस्माद् धर्मार्जन एव प्रमादो वर्जनीयः, अर्जितश्च धर्मः प्रमादपरिवर्जनेन रक्षणीय इति । यद्वा-भवानित्यस्याध्याहारः, संसारमापन्नो भवान् यत् कर्म परस्या
र्थात्-परार्थ साधारणं वा करोति, तस्य परार्थस्य साधारणस्य वा कर्मणस्तु वेदकाले बान्धवाः स्वजनाः ते-तव बान्धवतां नोपयान्तीत्यर्थः।। में वे स्वजन उस कर्म के फल को विभक्त कर उसको नहीं भोगते हैं, वे ऐसा नहीं करते हैं कि यह कर्मफल आधा हम भोग लेवे और आधा यह भोगलेवे, और न उस कर्म के फलको दूर ही करते हैं। इस प्रकार जीवके लिये वे बांधवजन कुछ भी सहायता प्रदान नहीं करते हैं । तब इस मोह से उन्मत्त जीव की यह कितनी भारी मूर्खता है कि दूसरों के लिये सावध कर्म करे और उसका फल स्वयं भोगे। इसलिये सावध कर्म को नहीं करता हुआ धर्मोपार्जन में जीव को प्रमाद नहीं करना चाहिये। तथा जोधर्म उपार्जित कर लिया है उसकी रक्षा प्रमादपरिहारपूर्वक करते रहना चाहिये। अथवा यहां पर" भवान् " इस शब्द का अध्याहार कर लेना चाहिये-तब इसका अर्थ ऐसा हो जाता है-कि संसार में भ्रमण करने वाले आप जो कर्म परार्थरूप अथवा साधारण स्वपर निमित्त करते हो उसके वेदनकाल में वे बन्धु आप की सहायता नहीं करते हैं और नहीं કરે છે તેમને જ્યારે કર્મ ઉદય આવે છે ત્યારે તે સ્વજને તે કમમાં ભાગ પડાવી તેને ભેગવવા આવતા નથી. તેમજ એવું પણ નથી કહેતાં કે ચાલે એ કર્મ ફળનાં અડધાં કમ તે લેગ અને અડધાં અમે ભેગવીએ, કે નથી એ કર્મ ફળ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરતા. આ પ્રકારે જ્યારે કરેલાં કર્મો ભેગવવાં પડે ત્યારે આ જીવને તે બાંધવજને કાંઈ પણ સહાયતા કરવા આવતા નથી. ત્યારે સમજી લેજો કે આ મેહવિશે પડેલા આ જીવની એ કેટલી ભારે મૂર્ખતા છે કે, બીજાઓ માટે સાવધ કર્મ કરે છે અને તેનું ફળ પિતે એકલે જ ભેગવે છે. આથી ધર્મોપાર્જન કરવામાં આવે ક્ષણ માત્ર પ્રમાદ કરે ન જોઈએ. તથા જે ધર્મોપાર્જન કરી લીધેલ છે તેની રક્ષા પ્રમાદ પરિહાર પૂર્વક કરતાં રહેવું જોઈએ. અથવા આ સ્થળે “ભવાન"શબ્દને અધ્યાહાર રાખવું જોઈએ. આથી તેને અર્થ એ થાય છે કે, સંસારમાં ભ્રમણ કરવાવાળા હે મહાપુરૂષ! તમે જે કર્મ પારકા અથે અથવા સાધારણ પિતાના અર્થે કરો છે. તેનાં કડવાં ફળ જ્યારે ભેગવવામાં આવશે ત્યારે તમારાં એ બંધુજન તમારાં કમ ફંળમાં ભાગ પડાવવા નહિ આવે. ફળ તે તમારે જ ભગવ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा० ४ बान्धवासहायकत्वे धमित्रषणिग्दृष्टान्तः ३१
अनाभीरीवञ्चकवणिग्दृष्टान्तः प्रोच्यते___ वसुमतीनगर्यां धनमित्रनामको वणिग् वाणिज्यं कुर्वन्नासीत् । अन्यदा काचित् सरलहृदया आभीरी रूप्यकद्वयमादाय कार्यासार्थमागता । तया कथितम्भो ! रूप्यकद्वयस्य कार्पासं देहि । धनमित्रो वदति-अहं ददामि, तया रूप्यकद्वयं दत्तं, तेन वणिजा एकस्यैव रूप्यकस्य कापस वारद्वयं तोलयित्वा दत्तम् । सा जानाति करेंगे । इसका तात्पर्य यही है कि जो जीव जैसा कर्म करता है उसका वैसा ही फल वही भोगता है-दूसरा और कोई नहीं । न स्त्री सहायक होती है और न बन्धुजन । इसलिये जब यह बात अटल है तो फिर धर्म के उपार्जन करने में ही जीव की चतुराई है-दूसरों के पीछे अपने परमार्थ को नष्ट कर नरकादिक की मार खाना इसमें कौनसी भलाई है।
इस पर भोलीभाली ग्वालिन को ठगनेवाले एक वणिक् का दृष्टान्त इस प्रकार है
वसुमती नगरी में धनमित्र नाम का एक वणिक् वाणिज्य कर्म करता हुआ अपना समय व्यतीत कर रहा था। उसके पास एक भोली भाली ग्वालिन दो रूपया लेकर कपास लेने के लिये आई। आकर उसने कहा कि-मुझे दो रूपये का कपास दीजिये। यह सुनकर धनमित्र ने कहा-कि अभी देता हूं, ग्वालिनने इस बातको सुनकर उसे दो रुपये दे दिये। वणिक ने रुपये लेकर उसको एक रुपयेका ही कपास दो बार तोल વાનાં છે. આ કહેવાનો આશય એ છે કે, જે જીવ જેવું કર્મ કરશે તેવું જ ફળ તેને ભેગવવું પડશે. બીજું કઈ પણ ભેગવવા નહીં આવે. ન તે સ્ત્રી જોગવવા આવશે કે ન તે બંધુજન આવશે. જ્યારે આ વાત નિવિવાદ છે તે પછી ધર્મનું ઉપાર્જન કરવામાં જ છવની ચતુરાઈ છે. બીજાની પાછળ પિતાના પરમ અર્થને નષ્ટ કરી નરકાદિકને માર ખાવામાં કઈ ભલાઈ છે?
આના ઉપર એક ભલીની ગોવાલણને ઠગવાવાળા એક વાણુઓનું દૃષ્ટાન્ત આ પ્રકારનું છે–
વસુમતિ નગરીમાં ધનપ્રિય નામને એક વાણિયો રહેતું હતું. તે વેપાર કરી ખાઈ પિતાનું જીવન ગુજારતો હતો. એક દિવસ તેની દુકાને એક ભલીભેળી ગોવાલણ બે રૂપિયા લઈને કપાસ લેવા આવી. આવીને તેણે કહ્યું કે, મને બે રૂપિયાને કપાસ આપે. આ સાંભળીને ધનપ્રિયે કહ્યું, ભલે આપું છું. ગેવાલણે તેને બે રૂપિયા આપી દીધા. વણિકે રૂપિયા લઈને તેને બે વખત તેળીને કુલ એક રૂપિયાને કપાસ આવે. બે વખત તળેલું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
उत्तराध्ययनसूत्रे मम रूप्यकद्वयस्य कार्पासो दत्त इति । सा तेन वणिजा वश्चिता । तस्यां गतायां वणिक् चिन्तयति-अद्य मया रूप्यकोऽयं भाग्यवशाल्लब्धः, एनमेवमुपभुजे । तेन तस्य रूप्यकस्य घृतखंडादिकं वस्तु गृहीत्वा घृतपूरकरणार्थ स्वगृहे प्रेषितम् तद्भार्यया घृतपूरेषु कृतेषु नगरान्तराज्जामाता मित्रयुक्तः केनचित् कार्येण समागतः। सा वणिग्भार्या मित्रसहितं जामातरं घृतपूरैभॊजयति । घतपूरान् भुक्त्वा मित्रसहिते जामातरि गते सति स वणिक् समायातः, भोजनार्थमुपविष्टः भार्ययाऽन्यदिवसवत् कर दे दिया। दो बार कपास को तुला हुआ देखकर उस ग्वालिन ने समझा कि मुझे इसने दो रुपये का यह कपास दिया है । लेकर वह घर चली गई। उसके चले जाने पर वणिक ने विचार किया-आज का दिन भाग्यशाली है-जो मुझे एक रुपयाका लाभ हुआ, भाग्यवश प्राप्त हुए इस रुपये से आज मैं घेवर खाउँगा। ऐसा विचार कर उसने उस रुपया से घृत खांड आदि लेकर घेवर बनाने के लिये घर भेज दिया। उसकी पत्नी ने घेवर बनाकर तयार कर दिये । इतने में कोई दूसरे नगर से उसका जमाई मित्रसहित किसी कार्यवश उसके घर पर आ पहुंचा। वणिक् की पत्नी ने मित्रसहित अपने जमाई को घेवरों का खूब भोजन करवाया। स्वा पी कर जमाईराज मित्रसहित वहां से चले गये। उसके चले जाने पर वणिक घर पर आया। वह भोजन करने के लिये रसोडे में पहुंचा। पहुँचते ही वह प्रतिदिन की तरह जाकर बैठ गया। पत्नी ने जैसा भोजन वह उसके જોઈને ગોવાલણે માન્યું કે, વાણિયાએ મને બે રૂપિયાને કપાસ આપે છે. કપાસ લઈને તે સીધી ઘેર ચાલી ગઈ. તેના ચાલ્યા ગયા પછી વણિકે વિચાર કર્યો કે, આજનો દિવસ કે ભાગ્યશાળી છે? આજે તે મને એક રૂપિયાને ચોક ને લાભ થયો. ભાગ્યવશ પ્રાપ્ત થયેલા આ રૂપીયાથી જ આજ હું મીઠું ભેજન કરીશ એ વિચાર કરી તેણે તે રૂપીયાનું ઘી, ખાંડ, વગેરે ખરીદી ઘેર મોકલ્યું અને તેની પત્નીને ઘેવર બનાવવા સૂચના આપી. તેની પત્નીએ આ ભાગ્યશાળી માટે ઘેબર બનાવી તૈયાર કર્યા. એટલામાં પરગામથી પિતાના મિત્રો સાથે તેમના જમાઈરાજ અચાનક પધાર્યો વણિકની પત્નીએ ઘણે દહાડે આવેલા જમાઈ અને તેમના મિત્રોને ઘેવરનું સારી રીતે ભજન કરાવ્યું. જમાઈરાજ ખાઈ પીને જેવા આવ્યા હતા તેવા મિત્રો સાથે ચાલ્યા ગયા. તેમના ચાલ્યા ગયા બાદ ઘેવર ખાવાની હશે વણિક ઘેર આવ્યું. નાહિ પરવારીને વાણિયાભાઈ જોજન કરવા રસોડામાં ગયા, અને ત્યાં જઈ રોજની માફક તે જમવા બેસી ગયે. તેની પત્નિએ રોજ જે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०४ गा. ४ बान्धवासहायकत्वे धनमित्रवणिग्दृष्टान्तः ३३ साधारणं स्वाभाविकमेव भक्तादिकं भोजनं परिवेषितम् । धनमित्रः पृच्छति-घृतपूराः कथं न कृताः ?, तया कथितम्-घतपूराः कृताः परं त्वागन्तुकेन मित्रसहितेन जामात्रा भक्षिताः । अथ-धनमित्रश्चिन्तयति-मया सा वराक्याभीरी परार्थ वञ्चिता। तद्वश्चनाजनितं पापमेव मम स्थितम् , ते घृतपूराः परैः कुतश्चिदागत्य भक्षिताः । पुत्रकलत्राद्यथै मूढाः पापं कुर्वन्ति, तद्विपाककाले तु स्वयमेव तदुपभुज्यते इत्येवं चिन्तयन्नसौ शरीरचिन्तार्थ बहिर्गतः । तदानीं ग्रीष्मो वर्तते, स मध्याह्नसमये कृतशरीरचिन्तः सूर्यकिरणतमस्तरुतले विश्रामार्थमुपविष्टः । लिये प्रतिदिन परोसती थी वैसा ही भोजन लाकर उसकी थाली में परोस दिया। इसको देखकर वणिक ने कहा-घेवर आज क्यों नहीं पनाये ? पत्नी ने कहा बनाये तो थे, परन्तु मित्रसहित जमाईराज घर पर आये थे, अतः उनके सत्कार में ही वे सब खर्च हो गये । यह सुनकर धनमित्र ने विचार किया-मैने व्यर्थ में उस बेचारी गरीबनी ग्वालिन को पर के निमित्त ठगा । मुझे तो कुछ लाभ नहीं हुआ, मजा तो दूसरे ने ही उड़ाया। उसकी वंचना से होने वाले पाप का फल तो मुझे ही भोगना पडेगा। खानेवालों को नहीं । देखो-जमाईजी तो माल उड़ाकर चल दिये, मुझे तो कुछ भी हाथ नहीं लगा, सिर्फ पाप ही मेरे माथे पडा, उस पाप को मैं ही उसके उदयकाल में भोगूंगा, वे उसमें तो आकर शामिल नहीं हो जावेंगे। मूढ हैं वे जो पुत्र कलत्र आदि के निमित्त प्रतिदिन पाप कमाते रहते हैं। इस प्रकार विचार જાતનું ભેજન તેને પીરસતી હતી તેવું રાજીન્દુ ભોજન લાવીને તેની થાળીમાં પીરસી દીધું. તે જોઈને વાણિયાએ કહ્યું કેમ! આજે ઘેવર નથી બનાવ્યાં? પત્નિએ કહ્યું કે, બનાવ્યાં તે હતાં પરંતુ જમાઈરાજ તેમના મિત્રો સાથે આવ્યા હતા તેથી તેમના સત્કારમાં ઘેવર પુરાં થયાં. આ સાંભળીને ધનપ્રિયે વિચાર કર્યો–મેં વિના કારણે તે બીચારી ગોવાલણને બીજાના નિમિત્તે ઠગી. મને તે એથી કંઈ જ લાભ ન થયે. મજા બીજાઓએ ઉડાવી. તેની વંચનાથી થવાવાળા પાપનું ફળ તે મારે જ ભેગવવું પડશે.–ખાનારાઓ એ નહીં. જુઓ ! જમાઈ તે માલ ઉડાવીને ચાલ્યા ગયા અને પાપ કરનારા એવા મારા હાથમાં તે કાંઈ જ ન આવ્યું. ફક્ત પાપ જ મારા માથે પડ્યું. તે પાપ જ્યારે ઉદય આવશે ત્યારે મારે જ ભેગવવું પડશે. જેઓ ઘેવર ખાવા તૈયાર થયા પણ તેના પાપનું ફળ ભેગવવામાં તેઓ સામેલ થવાના નથી. ખરેખર એ જ મૂખે છે કે, જેઓ પુત્ર, કુટુંબ આદિના उ०:५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ स धनमित्रो वणिक् तेन मार्गेण साधुमेकं भिक्षार्थं व्रजन्तं विलोक्याह-भो मुने ! विश्राम्यताम् । मुनिनोक्तम्-शीघ्रं मया स्वकार्य गन्तव्यम्। वणिक् प्राहभगवन् ! परकार्येण कोऽपि गच्छति किम् ?, ततो मुनिराह-बहवो जना अन्यार्थे क्लिश्यन्ते, यथा भार्याद्यर्थं त्वमेव क्लिश्यमानोऽसि । स वणिक् मुनेवचनं श्रुत्वा प्रतिबुद्धः प्राह-भगवन् ! भवान् कुत्रावस्थितः ?। मुनिनोक्तम्-उद्याने । ततोऽसौ करता हुआ ही वह वणिक शरीरचिन्ता की निवृत्ति के लिये घरसे बाहिर चल दिया । गर्मीका समय था धूप तेजीसे पड़ रही थी, मध्याह्नका समय था। शरीर चिन्ता से निश्चित होकर यह गर्मी के आताप से आकुलित बन वहीं पर एक वृक्ष की छाया में विश्रान्ति लेने के लिये बैठ गया। __उस समय एक साधु भिक्षा के लिये वहां होकर निकले। इसने साधु को देखकर उनसे कहा हे मुनिराज ! ठहरिये-कुछ समय यहां विश्रांति कर लीजिये । वणिक् की बात सुनकर मुनिराज ने कहा-मुझे जल्दी है, अपने कार्य के लिये मैं जा रहा हूं । मुनिराज की वाणी सुनकर वणिक ने कहा हे महात्मन् ! परकार्यसे भी क्या कोई जाता है ? मुनिराज ने कहा हां, संसार के अनेक जीव पर के निमित्त ही तो दुःख पाते हैं, जैसे स्वयं -तुम भी तो भार्या आदि के निमित्त दुःख पा रहे हो। वणिक् मुनिराज के वचनों को सुनकर सचेत होकर बोला-महाराज ! आप कहां ठहरे हैं ? मुनिराजने कहा-बगीचे में। ऐसा कह कर मुनिराज वहांसे चल दिये। નિમિત્તે જ પાપકર્મ કરી કમાતા રહે છે. આ પ્રકારને વિચાર કરતાં કરતાં તે વણિક દુખ ભુલવા ઘરથી બહાર નીકળે. ગરમીને એ સમય હત, તાપ જોરથી પડી રહ્યો હતે, મધ્યાહને સમય હો, ચિન્તાતુર વદને તે ગરમીને આતાપથી બચવા ત્યાં એક ઝાડની છાયામાં વિશ્રાંતિ લેવા બેસી ગયે.
આ સમયે એક સાધુ ભિક્ષા માટે જઈ રહ્યા હતા તે ત્યાંથી નીકળ્યા. સાધુ મહારાજને જે તે વણિકે કહ્યું કે, હે મુનિરાજ ! ઊભા રહે–શેડો સમય અહીં વિશ્રાંતિ કરો. વણિકની વાત સાંભળીને મુનિરાજે કહ્યુ-મને ઉતાવળ છે, મારા કાર્ય માટે હું જઈ રહ્યો છું, મુનિરાજની વાણી સાંભળીને વણિકે કહ્યુ-ભગવદ્ ! બીજાના કામ અર્થે પણ શું કઈ જાય છે ? મુનિરાજે કહ્યું-હા સંસારના અનેક જીવ બીજાના માટે જ કલેશ પામે છે. જેમ તમે પિતે સ્ત્રી આદિને માટે ભેગવી રહ્યા છો. મુનિરાજનાં વચન સાંભળીને વણિક સચેત બની ગયું અને બે મહારાજ! આપ કયાં ઉતર્યા છે ? મુનિરાજે કહ્યું-બગીચામાં. આમ કહી મુનિરાજ ચાલ્યા ગયા. વણિક તેમના પાછા ફરવાની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ४ बान्धवासहायकत्वे धनमित्रवणिग्दृष्टान्तः ३५ परावर्तितेन मुनिना सह तत्र गतः । तस्य मुनेर्देशनां श्रुत्वा स वणिग् वदतिभगवन् ! अहं प्रवजितुमिच्छामि, परं तु यावत् स्वजनं पृष्ट्वा समागच्छामि, तावदिह भवता स्थेयम् । इत्युक्त्वा स्वगृहं गत्वा स वणिग् बान्धवान् भार्यां च वदतिअत्रापणे मम व्यवहारेण लाभः स्वल्पो भवति, अतो देशान्तरं गन्तुमिच्छामि, मम द्वौ सार्थवाही मिलितौ। एकः सार्थवाहो मूलद्रव्यमर्पयति, ईप्सितस्थानं नयति, न चोपार्जिते वित्ते भागं गृह्णाति, द्वितीयो मूलद्रव्यं नार्पयति, अर्जितं सकलं गृह्णाति, तस्मात् केन सह गन्तव्यम् ?। बान्धवैरुक्तम्-प्रथमेन सार्थवाहेन सह भवान् व्रजतु । वणिक उनके लौटने की प्रतीक्षा में वहीं पर बैठा रहा । जब महाराज लोटकर वापिस वहीं से होकर निकले तब वणिक् उनके साथ गया
और उद्यान में जाकर उसने मुनिराज से धर्मदेशना का पान किया। देशना सुनकर उसने मुनिराज से कहा - महाराज ! मैं दीक्षा लेना चाहता हूं, परन्तु घरवालों से भी राय ले लूं, अतः जब तक मैं वापिस लौट कर न आजाऊँ तब तक आप यहीं पर विराजे रहें। ऐसा कह कर वह वणिक् वहाँ से अपने घर आकर पत्नी एवं बन्धुजनों से कहने लगा कि सुनो-मुझे इस दुकान में कोई अधिक लाभ नहीं हो रहा है इसलिये मेरा विचार देशान्तर जाने का है । मुझे दो सार्थवाह मिले हैं। उनमें एक सार्थवाह मूल द्रव्य को देता है और यथेच्छस्थान पर पहुँचा देता है तथा उपार्जित में से आधा भाग भी नहीं चाहता है। और दूसरा सार्थवाह मूलद्रव्य नहीं देता है तथा समस्त उपार्जित को રાહ જોઈને એજ સ્થળે બેસી રહ્યા. જ્યારે મહારાજ ભિક્ષા લઈને એ રસ્તેથી પાછા ફર્યા ત્યારે વણિક તેમની સાથે સાથે ગયા અને બગીચામાં જઈ તેણે મુનિરાજ પાસેથી ધર્મોપદેશ સાંભળ્યો. ઉપદેશ સાંભળીને તેણે મુનિ રાજને કહ્યું- મહારાજ ! હું દીક્ષા લેવા ચાહું છું. પરંતુ મારી પત્ની તેમજ સગા વહાલાંની સંમતિ લઈ આવું. આથી જ્યાં સુધી હું પાછો ન ફરું ત્યાં સુધી આપ અહીં જ બિરાજજો. એવું કહીને તે વણિક ત્યાંથી પિતાને ઘેર આવ્યો અને પત્ની તેમજ બંધુજનેને કહેવા લાગ્યું કે, મને આ દુકાનમાં કેઈ અધિક લાભ મળતું નથી, આથી મારો વિચાર પરદેશમાં જવાનો છે. મને બે સાર્થવાહ મળી ગયા છે. એમાં એક સાર્થવાહ મૂળદ્રવ્ય આપે છે અને મારી ઈચ્છા પ્રમાણેના સ્થાને પહોંચાડી દે છે, છતાં કમાણીમાંથી કાંઈ પણ લવાની ઈચ્છા રાખતા નથી. જ્યારે બીજે સાર્થવાહ મૂળદ્રવ્ય તે આપતા નથી પણ ઉપાજીત કરેલ બધું હડપ કરી જવાનું કહે છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अथ स वणिक् स्वजनैः सह तत्रोधाने गत्वाऽऽह-अयं मुनिः सिद्धिपुर्याः सार्थवाहः, धर्मरूपेण स्वकीयमूलद्रव्येण व्यवहारं कारयति सिद्धिपुरी नयति न चोपार्जिते भागं गृह्णाति तदनेन सह सिद्धिपुरी यास्यामि । द्वितीयस्तु भार्यादिः स्वजनात्मकः सार्थवाहः, स तु प्राक्तनं धर्मधनं हन्ति, न च स्वकीयतो दत्ते । किंच भवद्भिः प्राक् कथितम्-'प्रथमेन सार्थवाहेन सह भवान् व्रजतु ' इति तस्मात् भवद्वचनमनुमृत्य बन्धुसम्बन्धं मुक्त्वाऽहमेनं मुनिमाश्रयामि । इत्येवं धनमित्रवणिक बन्धुमहं विहाय मुनिधर्म स्वीकृत्य लोकद्वयमुखं लब्धवान् ।
इति धनमित्रवणिग्दृष्टान्तः ॥४॥ हडप जाने का कहता है, इसलिये आप लोग कहो-मैं किसके साथ जाऊँ । यह सुनकर बान्धवों ने कहा-इसमें पूछने की क्या बात है-प्रथम सार्थवाह के साथ आप जाईये । वणिक् ने उसी समय अपने आत्मीय जनों को साथ में लिया और उन सब के साथ वह उस उद्यान मेंआ गया। उसने वहां उनसे कहा-देखो ये मुनिराज सिद्धिपुरी के साथवाह हैं, ये धर्मरूप अपने मूलद्रव्य से लेन देन का व्यवहार करबाते हैं, तथा सिद्धिपुरी को ले जाते हैं । उपार्जित में से ये कुछ हिस्सा भी नहीं मांगते हैं । इसलिये मैं इसके साथ सिद्धिपुरी को जाना चाहता हूं। द्वितीय सार्थवाह ये भार्या आदि स्वजन हैं। ये पहिले से ही पूर्वोपार्जित धर्म-धन को हरण कर लेते हैं अपना कुछ देते नहीं है। आप सब ने मिलकर मुझे पहिले सार्थवाह के साथ जानेकी अनुमति भी दे दी है, इसलिये मैं अब आपके वचनों के अनुसार ही बन्धुजनों के साथ હવે તમે લોકે જ કહો કે કેની સાથે જવામાં મારું શ્રેય છે? આ સાંભળીને બાવોએ કહ્યું-આમાં પૂછવાની વાત જ શું છે. પ્રથમ સાર્થવાહની સાથે જ આપે જવું જોઈએ. વણિકે એ વખતે પોતાના આત્મીયજનેને સાથે લીધા અને તે બધાને સાથે લઈને તે બગીચામાં આવી પહોંચે. બગીચામાં પહોંચીને તેણે પોતાના આત્મીયજનને કહ્યું-જુઓ આ મુનિરાજ સિદ્ધિપુર રીના સાર્થવાહ છે. તેઓ ધર્મરૂપ પિતાના મૂળદ્રવ્યથી આપ લે નો વહેવાર કરાવે છે તથા સિદ્ધિપુરી લઈ જાય છે. ઉપાછતમાંથી તેઓ કાંઈ હિસ્સે પણ માગતા નથી. આ કારણે હું તેમની સાથે સિદ્ધિપુરી જવા ચાહું છું. બીજા સાર્થવાહ આ પત્ની વિગેરે સ્વજન છે, જે પહેલેથી જ પૂર્વોપાત ધર્મધનનું હરણ કરી લે છે અને આપતા કાંઈ નથી. આપ બધાંએ મળીને મને પ્રથમ સાર્થવાહ સાથે જવાની અનુમતિ તે આપી દીધી છે, એટલે હું આપના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ५ वित्तस्यत्राणा भावकथनम्
बान्धवाश्रयणेन स्वकृतकर्मबन्धात् मोक्षो न भवतीत्युक्तम् । अधुना द्रव्यमेव तन्मोक्षाय भविष्यतीत्याशक्याह
मूलम् वित्तेण ताणं न लभे पैमत्तो, इमम्मि लोए अदुवा परस्था। दीवैप्पणठे व अर्णतमोहे, णेयाउयं देंटममेव ॥ ५॥ छाया---वित्तेन प्राणं न लभते प्रमत्तः, अस्मिन् लोके अथवा परत्र ।
दीपमणष्ट इव अनन्तमोहः नैयायिक दृष्टा अद्रष्टेव ॥ ५॥ टीका-वित्तेण' इत्यादि।
प्रमत्तः पश्चप्रमादवशगः, अस्मिन् लोके वर्तमानभवे, अथवा परत्र-परलोके परभवे, वित्तेन-धनेन, त्राणं = स्वकृतपापकर्म फलभोगकाले रक्षणं, कर्मबन्धसंबंध छोडकर इन मुनिरूप सार्थवाह का आश्रय करता हूं । इस प्रकार धनमित्र ने बन्धुमोह का परित्याग कर मुनिधर्म को ग्रहण करके दोनों लोकों के सुख को प्राप्त किया। इस प्रकार बान्धवों के आश्रय से अपने किये हुए कर्म के बन्धका छुटकारा नहीं होता है। यह बात इस दृष्टान्त से साबित कर दी गई है ॥ ४ ॥ यह धनमित्र वणिग्दृष्टान्त हुआ। ____ अब द्रव्य भी किये हुए कर्म के बन्ध से छुटकारा नहीं करा सकता है यह बात बतलाई जाती है--'वित्तेण'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पमत्तो-प्रमत्तः) पांच प्रमाद के वश में हुआ जीव (इमम्मि लोए-अस्मिन् लोके) इस भव में-वर्तमान पर्याय में (अहवाअथवा) या (परत्था-परत्र ) परलोक में (वित्तेण-वित्तेन) धन की सहायता से (ताणं-त्राणम् ) अपने द्वारा किये गये पापकर्म के फलવચને અનુસાર બંધુજનોની સાથે સંબંધ છેડીને આ મુનિરૂપ સાર્થવાહને આશ્રય સ્વીકારું છું. આ પ્રામણે ધનમિત્રે બંધુમેહને ત્યાગ કરી મુનિધર્મ પ્રહણ કર્યો અને આલેક તેમજ પરલેકના સુખને પામે. આ રીતે બંધના આશ્રયથી પિતાનાં કરેલાં કર્મનાં બંધનથી છુટકારો થતું નથી. આ વાત આ દૃષ્ટાંતથી સાબિત કરવામાં આવેલ છે. જો આ ધનમિત્ર વણિદષ્ટાંત થયું.
હવે એ વાત સમજાવવામાં આવે છે કે, દ્રવ્ય પણ કરેલા કર્મના मी छुटा। ४२वी शतु नथी.-'वित्तेण' याह..
अन्याय-प्रमत्तो-प्रमत्तः पांय प्रभाहना १शमा ५साये ७१ इमम्मि लोएअस्मिन् लोके पर्यायभा अहवा-अथवा अथवा परत्था-परत्र ५२४मा वित्तण-वित्तेन घननी सहायताथी ताणं-त्राणम् पोताना द्वारा ४२वामां आवरा ॥५४मनु
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
___ उत्तराध्ययनसूत्रे मोचनं न लभते पुरोहितपुत्रवत् । वित्तं त्राणाय न भवतीत्येतावदेव नहि किंतु वित्ता. भिकाजाऽपि महतेऽनर्थाय भवतीत्याह-' दीवप्पणदेव ' इत्यादि ।
दीपप्रणष्टः-प्रणष्टदीपः आपत्वाद् विशेषणस्य परप्रयोगः । विगतप्रकाशदीप इव अनन्तमोहः-अनन्तः पर्यवसानरहितः, मोहः दर्शनादिमोहनीयकर्मोदयो यस्य स तथा, नैयायिक-निश्चित आयो-न्यायो मोक्षः, स प्रयोजनमस्य नैयायिकः सम्यग दर्शनादिको मोक्षमार्गस्तं दृष्ट्वा = लब्ध्वाऽपि,: अदृष्ट्वव भवति । 'अट्ठमेव' अस्य च्छाया अदृष्टेचच, इत्याषेत्वात् ।।
अयं भावः-यथा गिरिकन्दरान्तर्गतः प्रमादात् प्रणष्टदीपः पूर्वदृष्टवस्तुभोग के समय में कर्मबन्ध से छुडानेरूप रक्षा को (न लभे-न लभते ) पुरोहित पुत्र की तरह प्राप्त नहीं करता है । अर्थात् वित्त पापकर्म के फल को भोगने से नहीं रोक सकता है । धन की अभिलाषा तक भी इस जीव को अनेक अनेक अनर्थों का कारण बनती है। इस बात को प्रदर्शित करने के लिये सूत्रकार कहते हैं (दीवप्पणठेव-दीपप्रणष्ट इव) कि जैसे दीपक के बुझ जाने पर देखी हुई वस्तु अदृष्ट जैसी हो जाती है उसी प्रकार जिस जीव के (अणंतमोहे-अनंतमोहः ) दर्शनमोहनीय कर्म अन्तरहित है-दर्शनमोहनीय कर्म जिस जीव के विद्यमान हैऐसा जीव (णेयाउयं दटूटु-नैयायिकं दृष्ट्वा ) सम्यग्दर्शनादिक मुक्ति के मार्ग को प्राप्त करके भी (अद?मेव-अदृष्ट्रैवव) नहीं प्राप्त करने वाला जैसा ही हो जाता हैं । इसका सारांश इस प्रकार है-जैसे गिरिकन्दरा के अन्तर्गत कोई प्राणी कि जो पहिले उसमें जलते हुए दीपक को लेकर प्रविष्ट हुआ है, तथा उसकी सहायता से जिसने वहां की वस्तुओं ३॥ नासाना-समये ४भमाथी छ।।११। ३५ २क्षाने न लभे-न लभते पुरे। હિત પુત્રની માફક પ્રાપ્ત કરેતે નથી. અર્થાત્ –ધન પાપકર્મના ફળને ભોગવ. વામાંથી છોડાવી શકતું નથી. ધનની અભિલાષા આ જીવ માટે અનેક અનર્થોનું ४॥२६ मन छ. 24॥ पातने प्रर्शित ४२१॥ भाट सूत्रा२४ छे , दिवप्पणठेवदीपप्रणष्ट इव मही५४ना मुआई पाथी द्रव्य-नेयेसी वस्तु मद्रव्य नेवी भनी लय के स शत २७पने अणंतमोहे-अनंत मोहः शन मोडनीय भग-त२डित छे-शन माडनीय भ वनों विद्यमान छ-मेवाणेयाउयं द?नैवायिकं द्रष्ट्वा सभ्यहन विगेरे भुतिना मान प्रास ४२१॥ छतां ५५ अट्ठमेवअदृष्टयैव प्रात न ४या व मनी नय छे. मानो सारांश २ ४२न छજેમ કેઈ અંધારી ગુફાની અંદર કઈ પ્રાણી હાથમાં સળગતે દિ લઈને પ્રવેશ કરે અને એ દિપકના પ્રકાશની સહાયતાથી તેણે ત્યાંની સર્વ વસ્તુઓનું નિરીક્ષણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा०५ वित्तस्यात्राणकत्वे पुरोहितपुत्रदृष्टान्तः ३९ स्वरूपोऽपि दीपप्रकाशाभावेन तदद्रष्टैव जायते, तथाऽयमपि जीवः कथंचित् कर्मक्षयोपशमादेमुक्तिमार्ग दृष्ट्वाऽपि वित्ताऽऽकासादिव्यासङ्गेन दर्शनमोहनीयोदयाद् अद्रष्टैव भवति, वित्तस्य मोहादिहेतुत्वात् । तथा चोक्तम्
मोहाययणं मयका-मवद्धणो जणियचित्तसंतावो ।
आरंभकलहहेऊ, दुक्खाण परिग्गहो मूलम् ॥ १॥ छाया-मोहायतनं मदकामवर्धनो जनितचित्तसंतापः।
आरम्भकलहहेतुदुखानां परिग्रहो मूलम् ॥ १॥
तस्माद् वित्तं त्राणाय न भवतीत्येतावदेव नहि, किंतु बाणकारकं सम्यग् दर्शनादिकं कथंचित् प्राप्तमपि विनाशयतीति ।। को देख लिया है, दीपक के बुझ जाने पर उन वस्तुओं का वह अद्रष्टा जैसा ही हो जाता है, उसी तरह से यह जीव भी कथंचित् कर्म के क्षयोपशम आदि से मुक्ति के मार्ग को प्राप्त करके भी धनकी आकांक्षा के व्यासंग से होनेवाले दर्शनमोहनीय कर्म के उदय से उस मार्ग का अद्रष्टा ही माना जाता है, क्यों कि वित्त-धन मोहादिक का हेतु माना गया है। जैसे कहा भी है___ " यह परिग्रह मोह का एक निकेतन है, मद एवं काम का बढ़ाने वाला है, इसके संबंध से चित्त में अनेकविध संताप उत्पन्न होता रहता है। आरंभ एवं कलह का यह प्रधान कारण है। आंधक क्या संसार में जितने भी दुःख हैं उन सबका यह प्रधान मूल कारण है।"
इसलिये केवल यह वित्तरूप परिग्रह जीवका कभी भी संरक्षक-रक्षा करनेवाला नहीं हो सकता है, इतना ही नहीं है, किन्तु जीव के કરી લીધું પણ દી એકાએક બુઝાઈ જતાં એ વસ્તુઓ અંધારું થવાને કારણે તેના માટે તે અદ્રષ્ય જેવી જ બની જાય છે. એ જ રીતે આ જીવ પણ કદાચ કર્મને ક્ષોવરામ વિગેરેની સહાયથી મોક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરીને પણ ધનની આકાંક્ષાના વ્યાસંગથી થતા દર્શન મોહનીય કર્મના ઉદયથી એ મોક્ષમાર્ગ તેને માટે અદ્રશ્ય જે જ બની જાય છે. કેમ કે વિત્ત- ઘન મેહ વિગેરેને હેતુ માનવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે—
આ પરિગ્રહ મેહનું એક આશ્રયસ્થાન છે મદ અને કામને વધારનાર છે એને કારણે ચિત્તમાં અનેક વિધ સંતાપ ઉત્પન્ન થતું રહે છે. આરંભ અને કલહનું એ મુખ્ય કારણ છે. સંસારમાં જેટલા પણ અધિક દુઃખ છે એ સઘળાં દુઃખનું એ મૂળ કારણ છે.” આટલા માટે કેવળ આ ધનરૂપી પરિગ્રહ જીવને કદી પણ સંરક્ષક-રક્ષા કરનાર બની શકતું નથી. એટલું જ નહીં પણ જીવના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
__ उत्तराध्ययनसूत्रे वित्तं त्राणाय न भवतीत्यत्र पुरोहितपुत्रदृष्टान्तः प्रोच्यते
लक्ष्मीपुरनगरे श्रीदत्तनामको राजा इन्द्रमहोत्सवेऽन्तःपुरेण सह निर्गच्छन् घोषणां कारयामास । सर्वे पुरुषा नगराद् बहिनिर्यान्तु, यो न निर्यास्यति स दण्डनीयः स्यात् । तच्छ्रुत्वा सर्वे नरास्त्वरित नगरानिर्गताः तदा राजप्रियः पुरोहितपुत्रो वेश्यागृहे प्रविष्टो घोषणां श्रुत्वाऽपि न निर्गतः। राजपुरुषैतृहीतोऽप्यसौ 'राज्ञो वयस्योऽहमस्मि' इति दर्पात् तं सह विवादैकृतवान् । रक्षक जो सम्यग्दर्शनादिक हैं कि जो बडी मुश्किल से इसको प्राप्त हुए हैं उनका भी यह विनाश करनेवाला बनता है। इस पर पुरोहितपुत्र का दृष्टान्त इस प्रकार है___लक्ष्मीपुर नाम का एक नगर था। वहां का राजा श्रीदत्त था। उसने इन्द्रमहोत्सव में अन्तःपुर के साथ निकलते समय यह घोषणा करवाई कि-नगरनिवासी समस्त पुरुष नगर से बाहर निकल आयें, जो ऐसा नहीं करेगा वह दण्डित किया जायगा । उसकी इस घोषगा को सुनकर समस्त नगरवासीजन शीघ्र नगर से बाहिर निकल आये । परन्तु पुरोहित का पुत्र जो राजप्रिय था वह नहीं निकला । प्रत्युत वह इस घोषणा को सुनकर के भी वेश्या के घर में चला गया। राजपुरुषों ने जब इसको देखा तो उन्हों ने उसको पकड़ लिया परन्तु फिर भी वह "मैं राजा का मित्रह" इस अभिमान से फूल कर वह उन सिपाहियों સંરક્ષક એવા સભ્ય દર્શન વિગેરે જે ખૂબ જ મુશ્કેલીથી તેને પ્રાપ્ત થયા હેય છે તેને પણ વિનાશ કરનાર બને છે, એના ઉપર પુરોહિત પુત્રનું દૃષ્ટાંત 24 रनु छ.
લક્ષમીપુર નામનું એક નગર હતું. ત્યાં શ્રીદત્ત નામે એક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેણે અંતઃપુરની રાણીઓ રસાલા સાથે ઈનદ્રમહોત્સવમાં ભાગ લેવા નીકળતી વખતે એવી ઘેષણ કરાવી કે-આ નગરમાં રહેતા સમસ્ત પુરુષવર્ગો નગરની બહાર નીકળી મહોત્સવમાં ભાગ લે. જે કોઈ એ પ્રમાણે નહિ વરતે તેને આકરી શિક્ષા કરવામાં આવશે. રાજાની આ ઘેષણ સાંભળી નગરનીવાસી સઘળા પુરુષજને મહોત્સવમાં ભાગ લેવા તરત જ બહાર નીકળી આવ્યા. પરંતુ પુરોહિતને પુત્ર જે રાજપ્રિય હતો તે નગર બહાર ન ગયો. પણ રાજાની આ ઘોષણા સાંભળીને તે એક વેશ્યાના ઘરમાં ઘુસી ગયે. રાજપુરુષોએ તેને જે, અને તેને રાજહુકમ પ્રમાણે પકડી લીધે. પરંતુ પુરોહિતપુત્ર “ હું તે રાજાને મિત્ર છું” એ અભિમાનથી ફુલાઈને એ સિપાઈઓ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा. ५ वित्तस्यात्राणकत्वे पुरोहितपुत्रष्टान्तः
४१
ततो राजपुरुषास्तं नृपान्तिकमानीतवन्तः । राजापि ' अयमाज्ञाभङ्गकारी ' इति हन्तव्यो ऽयमित्याज्ञापयति । राजपुरोहितस्तच्छ्रुत्वा नृपसमीपमागत्याहस्वामिन् ! सर्वस्वं ददामि मम तनयं मुञ्चन्तु भवन्तः । सर्वस्वार्पणेन पुरोहितेन प्रार्थितोऽपि नृपः पुरोहितपुत्रं न मुमोच । ततोऽसौ निःशरणो दीनः पुरोहितपुत्रः प्राणान्तिकदण्डं प्राप्तवान् । तस्माद् धनं त्राणाय न भवतीति बोध्यम् ॥ ॥ इति पुरोहितपुत्रदृष्टान्तः ॥
से वादविवाद करने को उतारू हो गया। राजपुरुषों ने जब इसकी यह चेष्टा देखी तो वे उसको पकड़ कर राजा के पास ले आये। रोजा ने यह समझकर कि "इसने मेरी आज्ञा का भंग किया है" इसको मारने की आज्ञा दे दी। राजपुरोहित ने जब यह समाचार सुना तो वह दौडा हुआ राजा के पास आया और कहने लगा-स्वामिन्! आप मेरे से दंडरू में सर्वस्व ले लेवें पर मेरे इस पुत्र को छोड दें मरवावें नहीं । परन्तु राजा ने एक बात भी पुरोहित की नहीं मानी। देखो पुरोहित ने अपने सर्वस्व के अर्पण से भी पुत्र को नहीं मारने के लिये राजा से प्रार्थना की परन्तु राजा ने पुरोहित के पुत्र को नहीं छोडा । पुरोहितपुत्र ने जब यह देखा कि मेरी किसी भी तरह से रक्षा नहीं हो रही है तो वह बिचारा निःशरण बना हुआ अपने कर्तव्य पर पश्चात्ताप करने लगा और दीनहीन दशा को प्राप्त कर प्राणान्तिक दंड को भोगने वाला बना । इस कथा का सारांश केवल इतना ही है कि धन भी इस पुरोहितपुत्र के प्राणों का रक्षक સાથે વાદવિવાદ કરવા લાગ્યા. રાજપુરુષાએ જ્યારે તેની આ ચેષ્ટા જોઈ તે તે એને પકડીને રાજાની પાસે લઈ ગયા. રાજા સમજ્યે કે આણે મારી આજ્ઞાના ભંગ કર્યો છે. ” એટલે તેણે એને મારવાની આજ્ઞા આપી દીધી. રાજપુરાહિત જ્યારે આ સમાચાર જાણ્યા તા તે દોડીને રાજાની પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા-સ્વામિન્! આપ દંડ તરીકે મારૂં' સર્વસ્વ લઈ ત્યા પશુ મારા આ પુત્રને છેડાવેા. મારવાના હુકમ ન આપે. પરંતુ રાજાએ પુરોહિતની વાત ન માની, પુરાહિત પોતાનું સર્વસ્વ આપવાની અને તેના બદલામાં પુત્રને છેડી દેવાની વિનંતી કરી પરંતુ રાજાએ પુરહિતના પુત્રને છાડચા નહીં. પુરહિતપુત્રે જ્યારે એ જાણ્યું કે, હવે તેને કઈ જ ખચાવી શકે તેમ નથી ત્યારે તે બિચારા નિઃશરણુ અની પેાતાના કર્તવ્ય ઉપર પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. અને દીન હીન દશાને પામી પ્રાણાંતિક દડને ભાગવ્યો. આ કથાના સારાંશ ક્ત એટલેા જ છે કે, ધન પણ એ પુરોહિતપુત્રના
(6
उ० ५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ सम्यग् दर्शनादिकं लब्ध्वाऽपि अलब्धैव भवतीत्यत्र धातुवादिपुरुषदृष्टान्तः प्रोच्यते___कस्मिंश्चिन्महापर्वते केचिद् धातुवादिनो गृहीतगुरुदीपिका गिरिकन्दरां प्रविष्टाः, तत्प्रमादेन दीपे विध्याते कन्दरान्तर्वतिमहान्धकारमोहितास्ते परितो भ्रमन्तः पूर्वदृष्टं कन्दरामार्ग न लब्धवन्तः । तत्र भ्रमन्तश्च ते प्रचण्डविषधरेण सर्पण नहीं बना । फिर यह कैसे माना जा सकता है कि धन, किये हुए कर्मके फलको टाल सकने में समर्थ होता है। यह पुरोहितपुत्रका दृष्टान्त हुआ।
सम्यग्दर्शनादिक को प्राप्त करके भी अनन्त मोहवाला जीव उसको नहीं पानेवाला जैसा ही होता है। इस पर धातुवादी का दृष्टान्त इस प्रकार है
किसी एक विशाल पर्वत पर कितनेक धातुवादी पुरुष रहा करते थे। वे एक दिन जलते हुए दीपक को लेकर उस पर्वत की गुफा में प्रविष्ट हुए। जब वे उसमें बहुत दूर तक घुस चुके तो उनके प्रमाद से वह दीपक बुझ गया। अब क्या था-उस गुफा में अन्धकार ही अन्धकार छा गया। हाथ की हथेली भी दिखलाई नहीं देती उनको बार २ हूंढने पर भी गुफा से बाहिर निकलने का पूर्वदृष्ट मार्ग भी नहीं मिल सका। वे सब घबरा गये। चारों तरफ घूमने लगे परन्तु फिर मार्ग हाथ नहीं आया। इतने में उन्हें एक भयंकर जहरीले सर्प ने आकर डस लिया। उसके विषसे धूर्णित होते हुए वे खड्डे में जाकर પ્રાણને બચાવી ન શકયું. પછી એ કેમ માની શકાય કે, કરેલાં કર્મનાં ફળને ટાળવામાં ધન સમર્થ થઈ શકશે? આ પરહિતપુત્રનું દષ્ટાન્ત થયું.
સમ્યગદર્શનાદિકને પ્રાપ્ત કરીને પણ અનંત મોહવાળે જીવ એનાથી વંચિત જ બની રહે છે. એના ઉપર ધાતુવાદીનું દૃષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે.
કેઇ એક વિશાળ પર્વત ઉપર કેટલાક ધાતુવાદી પુરુષો રહેતા હતા. તે એક દિવસ સળગતે દીવો લઈને તેમની ગુફામાં ગયા. જ્યારે તેઓ તે ગુફામાં કેટલેક દૂર સુધી અંદર તે ગયા પણ એમના પ્રમાદના કારણે દી બુઝાઈ ગયે. હવે શું થાય ? એ ગુફામાં ચારે તરફ અંધકાર છવાઈ ગયે. હાથની હથેળી પણ જોઈ શકાતી ન હતી. બહાર નીકળવાને માર્ગ શોધવા ઘણું ફાંફા માર્યા પણ ગુફામાંથી બહાર નીકળવાનો માર્ગ તેમને ન જડે. આથી તે બધા મુંઝાઈ ગયા, ચારે તરફ ફાંફા મારવા લાગ્યા. પરંતુ તેમને બહાર જવાને કેાઈ માગ મળ્યો નહિ. એટલામાં એક ભયંકર ઝેરી સાપે આવી તેમને ડંશ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० ५ प्रमादामावोपदेशः
४३ दष्टा विषघूर्णिताङ्गाः क्वचिद् गर्ने पतिता मृताश्च । यथा चैते प्रदीपदृष्टगिरिकन्दरामार्गाः प्रमादनष्टदीपाः महान्धकारविमूढाः सर्पदृष्टा गर्ने पतितास्तं मागं दृष्ट्वाऽप्यद्रष्ट्रार एव जातास्तथाऽन्योऽपि प्राणी कथंचित् कर्मक्षयोपशमादिना लब्ध सम्यक्त्वा अपि धनाद्यासक्तिप्रमादनष्टज्ञानदीपो मिथ्यात्वान्धकारमोहितो लोभसपैदष्टः कुगतिगर्ते पतितश्च तस्याद्रष्टैव भवति ॥५॥ ___ धनादिकं स्वकृतपापकर्मणो भोगकाले त्राणाय न भवति, तस्मात् किं कर्तव्यमित्याशङ्क्याह-
मूलम् सुत्तेसु यावी पडिबुद्धजीवी, नं वीसँसे पंडिय आसुपन्ने । घोरी मुहुत्ता अबैलं सरीरं, भारंडे पक्खीवं चरेऽपैमत्ते ॥६॥ पड गये और वहीं पर मर गये। इसका सारांश केवल इतना ही है कि जिस प्रकार ये धातुवादीजन कि जिन्हों ने पहिले दीपक से घुसते समय उस गुफा का मार्ग देखलिया था परन्तु प्रमाद से दीपक के बुझजाने पर जैसे वह मार्ग उन्हें फिर नहीं मिल सका और महान्धकार में विमूढ बन कर जैसे ये सर्प द्वारा उसे जाकर खड्डे में पड गये और वहीं पर मर गये, उसी प्रकार किसी प्राणी को कथंचित् कर्म के क्षयोपशम आदि द्वारा सम्यक्त्व प्राप्त भी हो जाय परन्तु धनादिक पदार्थों में आसक्तिरूप प्रमाद से जब ज्ञानरूपी दीपक नष्ट हो जाता है तो मिथ्यात्वरूपी अन्धकार से विमोहित हुआ यह जीव लोभरूपी सर्प से डसा जाकर कुगतिरूप खड़े में जाकर गिर जाता है अतः फिर वह पूर्वदृष्ट मार्ग का अदृष्टा ही रहता है ॥५॥ દીધે. સર્પના ઝેરથી આકુળવ્યાકુળ બની તે એક ખાડામાં જઈ પડ્યા અને ત્યાંજ મરી ગયા. આને સારાંશ એટલો જ છે કે, એ ધાતુવાદી લોકો કે જેઓ દીને લઈને ઘુસતાં પહેલાં તે ગુફાને માર્ગ જોઈ લીધું હતું પરંતુ પ્રમાદથી દીવો બુઝાઈ જતાં જેમ તેને એ માગ ફરી ન મળી શકે અને મહા અંધકારમાં ફસાઈને મૂઢ જેવા બની ગયા અને સાપ દંશથી ખાડામાં પડી ગયા અને ત્યાં જ મરી ગયા. એ રીતે કઈ પ્રાણીને કહેવાયેલ કર્મના ક્ષપશમ આદિ દ્વારા સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત પણ થઈ જાય પરંતુ ધનાદિક પદાર્થોમાં આસક્તિરૂપ પ્રમાદથી જ્યારે જ્ઞાનરૂપી દીપક નાશ પામી જાય છે ત્યારે મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી વિમેહિત થયેલ એ જીવ લેભરૂપી સર્પના કરડવાથી કુમતિરૂપી ખાડામાં જઈને પડે છે. અને તે પછી તેને પ્રથમ એલા માગથી અદ્રષ્ટા-વંચિત રહે છે–ફરી તે માર્ગ સાંપડતું જ નથી. ૫છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
छाया -सुप्तेषु चापि प्रतिबुद्धजीवी, न विश्वसेत् पण्डित आशुप्रज्ञः । घोरा मुहूर्ता अबलं शरीरं, भारण्डपक्षीव चरेदप्रमत्तः ॥ ६ ॥ टीका - सुत्तेसु ' इत्यादि ।
उत्तराध्ययनसूत्रे
1
आशुप्रज्ञः = आशु = शीघ्रमुत्पन्ना कर्तव्याकर्तव्येषु प्रवृत्तिनिवृत्तिविपयिका प्रज्ञा= मतिर्यस्य स तथा प्रत्युत्पन्नमतिरित्यर्थः । कर्तव्या कर्तव्यझटितिज्ञानवानिति यावत् । प्रतिबुद्धजीवी = प्रतिबुद्धः द्रव्यतो जाग्रत्, भावतः प्रमादरहितश्च भूत्वा जीवत्येवं शीलः, पण्डितः - सदसद्विवेकवान् मेधावी पुरुषः, सुप्तेषु द्रव्यतो निद्रायुक्तेषु, अपि भावतः सुप्तेषु=धर्मं प्रत्यजाग्रत्सु संसारिजीवेषु न विश्वसेत् = विश्वासं न कुर्यात्,
धनादिक जब अपने किये हुए कर्म के भोगकाल में रक्षा करने के लिये समर्थ नहीं होता है तो फिर क्या करना चाहिये ? इस प्रकार की आशंका का उत्तर इस नीचे की गाथा द्वारा सूत्रकाह देते हैं' सुत्ते ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (आसुपन्ने - आशुप्रज्ञः ) कर्तव्याकर्तव्य कार्यों में जिसको प्रवृत्तिनिवृत्तिविषयक प्रज्ञा शीघ्र उत्पन्न हो जाती है ऐसा प्रत्युत्पन्नमतिवाला, तथा (पडिबुद्धजीवी - प्रतिबुद्धजीवी) द्रव्य की अपेक्षा जागृत होकर, तथा भाव की अपेक्षा प्रमादरहित होकर जीनेवाला, एवं (पंडिय - पण्डितः ) भले बुरे का विवेक करनेवाला, ऐसा मेधावी पुरुष (सुत्तेसु-सुप्तेषु) द्रव्यकी अपेक्षा सोये हुए, भाव की अपेक्षा धर्म के प्रति सचेत नहीं हुए संसारी जीवों में ( न वीससे न विश्वसेत् ) विश्वास नहीं करें- उनका संसर्ग नहीं करें। अथवा ( पडिबुद्धजीवि
જ્યારે પેાતાનાં કરેલાં કર્મના ભેાગવવાના સમયે ધન આદિ તેની રક્ષા કરવા અસમ અને છે તે પછી શું કરવુ જોઇએ ? આ પ્રકારની આ શંકાને उत्तर सूत्रार मा नीथेनी गाथा द्वारा आये छे.' सुत्तेसु' इत्यादि.
अन्वयार्थ - आपणे - आशुप्रज्ञः व्यसने अव्ययां प्रवृत्ति रखी है નિવૃત્તિ રાખવી એ વિષયનું વવક જ્ઞાન જેને તાત્કાલિક થાય છે એવા પ્રત્યુત્પન્ન भतिवाजा तथा पडिबुद्ध जीवी - प्रतिबुध्धजीवी द्रव्यनी अपेक्षाओ लगृत मनी तथा लावनी अपेक्षा प्रभाव रहित मनी वावाजा भने पंडिय - पण्डितः लदापुरानो विवेऽ सभवावाणा मेवा भेधावी यु३ष सुत्तेसु-सुप्तेषु द्रव्यनी अपेक्षाये સુતેલા અને ભાવની અપેક્ષાએ ધમ તરફ સચેત નહી અનેલા એવા સંસારી भाभांनवीससे न विश्वसेत् विश्वास नहीं रेथोनो संसर्ग नहीं उरे. मथवा पडिबुद्धजीवी सुतेसु न वीससे प्रतिबुध्धजीवी सुप्तेषु न विश्वसेत् " सुत्ता
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०४ गा० ६ प्रमादाभावोपदेशः संसर्ग न कुर्यादित्यर्थः । यद्वा-सुप्तेषु द्रव्यतो निद्रितेषु भावतः धर्म प्रत्यजाग्रत्सु, संसारिजीवेषु, 'सुत्ता अमुणी सया' इति ( आचा०) वचनात् , प्रतिबुद्धजीवी -प्रतिबुद्धः-द्रव्यतोऽल्पनिद्रत्वात् , भावतो धर्म प्रति सदा जागरूकत्वात् , संयमी तादृशो भूत्वा जीवत्येवंशीलः । 'मुणिणो सया जागरंति' इति (आचा० ) वचनात् , प्रतिबुद्धजीवी सन् किं कुर्यादित्याह-'न वीससे' इत्यादि । न विश्वसेत्-प्रमादेषु प्रवृत्तिं न कुर्यात् ।।
मुहूर्ताः कालविशेषाः, दिवसाधुपलक्षणमेतत् घोराः प्राणापहारकत्वात् भयंकराः सन्ति, शरीरम्-अबल-बलरहितम् अस्ति । मृत्युदायकान् मुहूर्तान् निराकर्तुं सोढुं वा शरीरमसमर्थमस्तीत्यर्थः, मुहूर्ता घोराः सन्तीति विदित्वा किं कुर्यादित्याहसुत्तेस्तु न वीससे-प्रतिबुद्धजीवी सुप्तेषु न विश्वसेत) "सुत्ता अमुणी सया मुणिणो सया जागरंति" "संसारी सदा सोये रहते हैं और मुनि सदा जागरित रहते हैं" इस आचारांगसूत्रके वचनानुसार द्रव्यकी अपेक्षाअ. ल्पनिद्रा लेनेवाला होनेसे, भाव की अपेक्षा धर्मके प्रति सदा जागरूक होने से जीनेवाला संयमी मुनि सुप्तो में अर्थात् प्रमादों में प्रवृत्ति न करे। यह भी अर्थ हो सकता है । पहिले जो सुप्त शब्द का अर्थ " द्रव्य की अपेक्षा निद्रित एवं भाव की अपेक्षा धर्म के प्रति अजागरूक से संसारी जीवों में" ऐसा लिया गया है वह भी "सुत्ता अमुणी सया" संसारी सदा सुप्त हैं, इस आचारांगमूत्र के वचनानुसार लिया गया है। (मुहुत्ता घोरा-मुहूर्त्ता घोराः) मुहूर्त दिवस आदि कालविशेष प्राणापहारक होने से भयंकर हैं, और (सरीरं अबलं-शरीरं अबलं) अमुणी सया, मुणिणो सया जागरंति" " सारी सहा सुत। २७ छ भने भुनि સદા જાગતા રહે છે. ” આ આચારાંગસૂત્રના વચન અનુસાર દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અલ્પ નિદ્રા લેવાવાળા હોવાને કારણે તથા ભાવની અપેક્ષાએ ધર્મના પ્રતિ સદા જાગૃત હોવાને કારણે સંયમી મુનિ પ્રમાદ સેવવામાં પ્રવૃત્તિ ન કરે એ પણ અર્થ થઈ શકે છે. પહેલાં જે સુપ્ત શબ્દને અર્થ “દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિદ્રીત અને ભાવની અપેક્ષાએ ધર્મપ્રતિ અજાગૃત એવા સંસારી માં” એવું કહેવામાં मा०यु छ ते ५५ " सुत्ता अमुणी सया” "ससारी सही सुतेसा छ” से पाया. २॥ सूत्रना क्यन अनुसार सेवामा मावस छ. मुहुत्ता घोरा-मुहूर्त्ता घोराः भुत, हिस माहि ॥ विशेष प्रा९।५।२४ पाथी लय ४२ छे. अने सरीर अबलंशरीर अबलं शरी२ ५ २डित छ-मर्थात मा शरीर भृत्युहाय४ थे मुत
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
उत्तराध्ययनसूत्रे 'भारंडपक्खीव ' इत्यादि । भारण्ड पक्षीव अप्रमत्तश्चरेत् । यथा भारण्डपक्षी अप्रत्तश्चरति, तथा प्रमादरहितो भूत्वा मुनिश्चरेत्-विहरेदित्यर्थः ।
अयं भावः-यथा-भारण्डपक्षिणोः किलैकं शरीरं ग्रीवाद्वयं चरणत्रयं च भवति, एकः स्वपिति, द्वितीयो जागर्ति, तौ चात्यन्तमप्रमत्ततयैव स्वजीवननिर्वाह लभेते तथा प्रमादपरिवर्जनपूर्वकं संयमे विहरेत् ।।
द्रव्यनिद्रावर्जने प्रमादवर्जने च राजपुत्रागडदत्तदृष्टान्तः प्रोच्यते
अत्रैव भरतक्षेत्रे शंखपुरनामके नगरे सुन्दरनामा नृपतिरासीत् । तस्य मुलसाशरीर बलरहित है-अर्थात् यह शरीर मृत्युदायक इन मुहूर्त आदि काल विशेषों को दूर करने के लिये, अथवा उनको सहन करने के लिये सर्वथा असमर्थ है, इसलिये (भारंडपक्खीव चरे पमत्ते-भारंडपक्षीव अप्रमत्तः चरेत ) भारण्डपक्षी के समान प्रमादरहित होकर मुनि का कर्तव्य है कि वह अपने कर्तव्य में सावधान रहे।
भारंडपक्षी के एक शरीर में दो जीव दो ग्रीवा तथा ३ पैर हाते हैं। ये दो जुडे हुए रहते हैं । जब एक सोता है तो दूसरा जागता रहता है। बहुत ही सावधानी से ये दोनों अपना जीवन निर्वाह करते हैं। इसी तरह मुनिजन को भी अपने संयमरूपी जीवन का निर्वाह बहुत सावधान होकर करना चाहिये।
द्रव्यनिद्रा एवं प्रमाद के छोड़ने में राजपुत्र अगडदत्त का दृष्टान्त इस प्रकार है
इसी भरतक्षेत्र में शंखपुर नाम का एक नगर था। वहां सुन्दर આદિ કાળવિશેષોને દૂર કરવા માટે અથવા તેને સહન કરવા માટે સર્વથા અસમર્થ छ. भाट भारडपक्खीव चरे -- भारण्डपक्षीव अप्रमत्तः चरेत् लार यक्षीनी मा४ પ્રમાદ રહિત બની મુનિરાજેએ પિતાના કર્તવ્યમાં સાવધાન રહેવું.
ભારંડ પક્ષીને એક શરીર, બે ગરદન–ડેક અને ત્રણ પગ હોય છે. એ બને જોડાયેલા રહે છે. જ્યારે એક સુવે છે તે બીજું જાગતું રહે છે. ઘણી જ સાવધાનીથી એ બન્ને પિતાને જીવન નિર્વાહ કરે છે. એ રીતે મુનિજને પણ પિતાના સંયમરૂપ જીવન નિર્વાહ ખૂબ સાવચેત રહીને કર જોઈએ.
દ્રવ્યનિદ્રા અને પ્રમાદને છોડવા અંગે રાજપુત્ર અગડદત્તનું દષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં શંખપુર નામનું એક નગર હતું, ત્યાં સુંદર નામે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
ख्यायां भार्यायां परमसुन्दराकृतिकः पुत्रो जातः । तस्यागडदत्त इति नाम कृतम् । सच क्रमेण वर्धमानस्तारुण्यं प्राप । लोकमीतिकारकस्य तस्य सुन्दरनृपस्य पुत्रोऽगडदत्तो यम इव लोको द्वेगकारकोऽभवत् । स हि द्यूत-मांस-मुरा- वेश्या- पापर्द्धि(शिकार) - चौर्य - परदार- परायणः तत्र नगरे विचरति । ततो तन्नगरनिवासिनस्तं विमुक्तमर्यादं विलोक्य व्याकुलाः सन्तो भूपान्तिकमागत्य तं विज्ञापयामासुःस्वामिन्! भवदीयपुत्रेण स्वच्छन्दचारिणा वयं भृशमुद्वेजिताः, भवतां पुरे येऽनाचाराः नाम का राजा रहता था । उसकी रानी का नाम सुलसा था । उसके एक पुत्र हुआ जो बहुत ही सुन्दर था । इस का नाम अगडदत्त रखा गया । जब यह क्रमशः बढते २ जुवान हुआ तब यम के समान यह प्रजाजनों को त्रास पहुंचाने लगा । पिता और पुत्र के व्यवहार में प्रजा के प्रति बहुत विषमता थी पिता अपनी प्रजा के साथ प्रीति करता था, और अगडदत्त उसको सदा दुःखित करता रहता था । सात व्यसनों में ऐसा कोई व्यसन नहीं बचा जो अगडदत्त से अपरिचित रहा हो। क्या जुआ, क्या मांस, क्या शराब, क्या वेश्या, क्या शिकार क्या चौरी और क्या परस्त्रीसेवन, ये सब कुकर्म कूटर कर न मालूम कहां से ओकर इसमें भर गये। इस अगडदत्तके दुराचारसे प्रजाकी नांकों में दम आ रही थी । जब प्रजाने अगडदत्त को बिलकुल मर्यादा से बाहिर होता हुआ देखा तब प्रजा व्याकुलचित्त बनकर राजाके पास पहुँची और प्रार्थना करने लगी- स्वामिन्! आपके पुत्र ने अपनी स्वच्छंद प्रवृत्ति से
-
४७
એક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એમની રાણીનું નામ સુલસા હતુ. તેમને એક પુત્ર થયે-જે ખૂબ જ સુંદર હતા, તેનું નામ અગડવ્રુત્ત રાખવામાં આવ્યું. સમય જતાં અગડદત્ત યુવાન અવસ્થાએ પહેચ્યા ત્યારે સાક્ષાત્ યમરાજની માફક તે પ્રજાજનને ત્રાસ આપવા લાગ્યું. પિતા અને પુત્રના પ્રજા તરફના વહેવારમાં ઘણીજ વિષમતા હતી. પિતા પેાતાની પ્રજાની સાથે પ્રેમભાવે વતતા હતા જ્યારે અગડદત્ત પ્રજાને ર જાતા હતેા સાત વ્યસનમાંથી એક પણ વ્યસન એવું ન હતું કે જે અગડદત્તથી વેગળું રહ્યું હાય જુગાર, માંસ, वेश्या, शराम, शिकार, थोरी, परस्त्रीसेवन. या सणां मतेनाभां हांसी ઠાંસીને ભરેલાં હતાં. આને કારણે પ્રજાજનને નાકે દમ આવી ગયા, લેાકેા ત્રાહિમામ પાકારતા હતા. જ્યારે પ્રજાએ અગડદત્તને ખીલકુલ મર્યાદાથી બહાર જતા જોચા ત્યરે ભારે હૈયે રાજા પાસે પહેાંચી અને પ્રાથના કરવા લાગી, સ્વામિન્! આપના પુત્રે પોતાની સ્વચ્છ ંદ પ્રવૃત્તિથી અમારા ઉપર ભય કર એવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पूर्व नाभवन् ते सर्वेऽप्यधुना भवदीयपुत्रेण प्रवर्तिताः । इत्थं पुरवासिनां वचो निशम्य राजा पाह-यूयं मम कुमारं वदत, शीघ्रं मम देशं त्यक्त्वाऽन्यत्र गच्छ । अगडदत्तो राज्ञस्तद् वचनं जनश्रुत्या निशम्य खड्गहस्तोऽभिमानात् तन्नगराद् बहिनिर्गतः । स गिरिनदीग्रामनगरारण्यानि लवयित्वा वाराणसी नगरी गतः। तत्र भुवनपालनामकः क्षितिपतिरासीत् ।
अथागडदत्तस्तत्रापरिचितत्वात् केनाप्यादरमलभमानो यूथभ्रष्टो मृग इव विमना इतस्ततो भ्रमन् क्वचित् स्थाने पवनचण्डाख्यं कलाचार्य राजकुमारान् रथाश्वगज हमलोगों में त्राहि २ मचा दी है । जो अनाचार इस नगर में पूर्व में कभी नहीं हुए, वे अब आपके पुत्र द्वारा अनर्गलरूप से खुल्लमखुल्ला हो रहे हैं । राजा ने इस प्रकार से पुरवासियों द्वारा की गई प्रार्थना को सुनकर कहा-आप लोग घबरावें नहीं और कुमार से कह देवें कि वह हमारे नगर से बाहिर निकल जावें । अगडदत्त ने इस प्रकार की राजाज्ञा जब लोगों के मुख से सुनो तो वह तलवार हाथ में लेकर नगर से अभिमानपूर्वक बाहिर निकल गया। क्रमशः गिरि नदी एवं अनेक अटवियों को पार करता हुआ वह वाराणसी नगरी में जा पहुँचा । वहाँ पर भुवनपाल नाम का राजा राज्य करता था। ___ यहां का स्थान उसको सर्वथा अपरिचित था, इसलिये-अपरिचित होने की वजह से किसीने भी इसकी सार संभाल नहीं की और न कहीं से इसको आदर सत्कार मिला। इस हालत को देखकर यह घबराकर ऐसा हो गया कि जैसे अपने यूथ से भ्रष्ट होने पर मृग हो जाता है। ત્રાસ વર્તાવી દીધું છે. જે અનાચાર આ નગરમાં આજસુધી કદી બન્યા નથી તે આપના પુત્ર દ્વારા મર્યાદહીન રીતે ખુલે ખુલ્લાં થઈ રહેલ છે. રાજાએ પ્રજાજનોની આ પ્રકારની ફરીયાદ સાંભળીને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું કે, આપ લોકે ગભરાવ નહીં અને કુમારને કહી દેજે કે તે આ નગરને છોડીને ચાલ્યો જાય. અગડદત્ત આ પ્રકારની રાજઆજ્ઞા જ્યારે કે ના મઢેથી સાંભળી એટલે તે તલવાર હાથમાં લઈ અભિમાનપૂર્વક નગર છેડી ચાલી નીકળ્યો. ચાલતાં ચાલતાં અનેક નદીઓ, પહાડ અને જંગલને વટાવતે વટાવતે તે વારાણસી નગરમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં ભૂવનપાલ નામને રાજા રાજ્ય કરતો હતે.
- વારાણસી નગરમાં અગડદત્તને કેઈ ઓળખતું ન હતું આથી અજા હોવાના કારણે કેઈએ પણ તેની સાર સંભાળ ન લીધી. તેમજ ન તો તેને કઈ સ્થળે આદરસત્કાર મો. પિતાના આવા હાલહવાલ જોઈ તે વનમાં મૃગના ટેળાથી છુટા પડેલા હરણની માફક આકુળ વ્યાકુળ થઈ ભટકવા લાગે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
४९
,
शिक्षाः शिक्षयन्तं दृष्टवान् । अगडदत्तस्तदन्तिकमागत्य तं वन्दित्वा तत्रोपविष्टः । कलाचार्यः पृच्छति - किं तव नाम ? कुतस्त्वमागतोऽसि ? । अगडदत्तकुमारस्तं कलाचार्यमेकान्ते समाहूय कृताञ्जलिः सर्वं स्ववृत्तमुक्त्वा वदति-स्वामिन्! मया दुर्मतिना क्रीडापरेण कलाऽभ्यासो न कृतः, अतो भवतः समीपे कलाभ्यासं कर्तुमिच्छामि । यतः - निष्कलो हि पुमान् विश्वे, पशोरप्यतिरिच्यते " ॥
ततः परोपकृतिपरायणः स कलाचार्यः प्राह - वत्स ! मम गृहे स्थित्वा कलायह जब इधर उधर फिर रहा था तो एक स्थान में इसने पवनचंड नामक किसी कलाचार्य को देखा । कलाचार्य उस समय राजकुमारों को रथ, अश्व एवं गज के चलाने की शिक्षा दे रहे थे । अगडदत्त देखते ही उनके पास पहुँच गया और प्रणाम कर वहीं एक तरफ बैठ गया । कलाचार्य ने पूछा- तुम्हारा नाम क्या है ? कलाचार्य के प्रश्न को सुनकर अडगदत्त ने उत्तर दिया- महाराज ! मैं अपना सब परिचय आपको एकान्तस्थान में देना चाहता हूं। उसने कलाचार्य को एकान्तस्थान में लेजाकर विनयपूर्वक समस्त अपना वृत्तान्त सुना दिया और साथ में कहने लगा-स्वामिन्! मैंने दुर्मति में फँसकर अपने समय को यों ही खेल कूद में निकाल दिया है, किसी भी कला का अभ्यास नहीं किया अतः मैं आप के पास अब कलाओं का अभ्यास करना चाहता हूं, क्यों कि - जो व्यक्ति कलानभिज्ञ है उसका जीवन पशु से भी खराब माना जाता है।
अगदत्त के इस प्रकार वचन सुनकर कलाचार्य के हृदय में આમ ભટકતાં તે એક સ્થાને જઇ પહેાંચ્યા. ત્યાં તેણે પવનચંડ નામના કાઇ उसायार्यने लेया. उद्यायार्य ते सभये रामकुमारीने २थ, घोडा, हाथी, यसा. વવાનું શિક્ષણ આપી રહ્યા હતા. આ જોઈ ને અગડદત્ત તેમની પાસે પહોંચ્યા. તેમને પ્રણામ કરી ત્યાં એક ખાજુ બેસી ગયા. કલાચાર્યે પૂછ્યું-તમારૂ નામ શુ' છે, તેણે કહ્યુ–મહારાજ ! હું મારા સઘળેા પરિચય આપને એકાંતમાં આપવા ચાહું છું. એ પછી તેણે કલાચાય ને એકાંત સ્થાનમાં લઈ જઈને વિનયપૂર્વક પેાતાના સઘળે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યેા. સાથેાસાથ કહ્યું કે, સ્વામીન્ ! મેં દુર્મતિમાં સાઇને મારા પોતાના સમય નકામા ખેલવા કુદવામાં વિતાવી દીધા છે. કોઇ પણ કળાના અભ્યાસ કર્યો નથી. આથી હું આપની પાસે કળાઓના અભ્યાસ કરવા માગુ છું. કેમકે-જે વ્યક્તિ કળાથી અજાણ છે તેનુ જીવન પશુથી પણ ખાખ મનાય છે” અગડદત્તનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને કલાચાર્યને તેના તરફ્ અનુ
उ० ७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
उत्तराध्ययनसूत्रे भ्यासं कुरु, किंतु स्वया कस्यचित् पुरः स्ववंशाऽऽख्यानं न कार्यम् अत्रत्य भूपस्य तव पित्रा सह परस्परं विरोधोऽस्ति । तद्वचः श्रुत्वाऽगडदत्तस्तथैव कृतवान् । ततः कलाचार्यस्तेन सह स्वगृहमागत्य भार्या पाह-मम भ्रातव्योऽयमायातः, अगडदत्तोऽपि जननीमिव तां भक्त्या वन्दते। सा स्वपुत्रवत्तं भोजयति कलाचार्योऽपि वस्त्राभरणानि तस्मै दत्त्वा पाह-मम गृहं तुरंगमं रथं च सर्वमिमं स्वकीयं मत्वा त्वयाऽत्र स्थातव्यम् । उस के प्रति दया जागृत हो गई, और परोपकार करने में परायण उस कलाचार्य ने उसको आश्वासन एवं धैर्य बन्धाते हुए कहा किवत्स ! तुम घबराओ नहीं, मेरे घर रह कर तुम अच्छी तरह से कलाभ्यास करो, परन्तु इतना ध्यान अवश्य रखना कि किसी को भी अपना वंश का परिचय नहीं देना, क्यों कि यहां के राजा का तुम्हारे पिता के साथ परस्पर विरोध चला आ रहा है । कलाचार्य की शिक्षा सुनकर अगडदत्त ने वैसा ही किया, कलाचार्य पीछे इसे अपने घर पर ले आये अपनी पत्नी से कहने लगे कि देख यह मेरे भाई का लडका है। अपने घर पर आया हुआ है । यह सुनते ही अगडदत्त ने उसको अपनी माता के समान भक्तिभाव से पैर पडा। कलाचार्य की धर्मपत्नीने भी उसे अपने पास रखकर पुत्र के समान भोजन कराने लगी। कलाचार्य ने सब प्रकार से इसकी व्यवस्था कर दी। ओढने पहिरने के लिये कपडे एवं आभरणों को देते हुए उसका संकोच मिटाने के लिये फिर उन्हों ने कहो कि वत्स ! यह मेरा घर, घोडे, रथ आदि समस्त वस्तुएँ अब तुम કંપા જાગી. પરોપકાર કરવામાં પરાયણ એવા એ કળાચાર્યે તેને આશ્વાસન અને ધીરજ આપતાં કહ્યું કે, વત્સ! તું ગભરા નહીં. મારે ઘેર રહીને તું સારી રીતે કળા અભ્યાસ કરી પરંતુ એટલું ધ્યાન અવશ્ય રાખજે કે, કેઈને પણ તારા વંશને પરિ. ચય આપીશ નહીં કેમકે–અહિંના રાજા અને તારા પિતા બનને વચ્ચે વૈરભાવ છે. કળાચાર્યનાં વચન સાંભળીને અગડદત્ત તે પ્રમાણે કર્યું. ત્યારબાદ કળાચાર્ય તેને પિતાના ઘેર લઈ આવ્યા અને પિતાની પત્નીને કહેવા લાગ્યા કે, જે આ મારા ભાઈને પુત્ર છે તે આપણે ઘેર આવ્યો છે. આ સાંભળી અગડદત્તે કલાચાર્યની પત્નીને પોતાની માતા જેવી ગણી ભક્તિભાવે વંદના કરી. કળાચાર્યની પત્ની પણ તેને પિતાની પાસે રાખીને પિતાને જ પુત્ર હોય તેમ ગણી તેને ભોજન કરાવવા લાગી. કળાચાચે સર્વ પ્રકારે તેને માટે વ્યવસ્થા કરી આપી. ઓઢવા, પહેરવા માટે કપડાં અને ઘરેણાં વગેરે આપીને તેને સંકેચ મટાડવા માટે ફરીથી તેને કહ્યું કે, વત્સ! આ મારૂં ઘર, ઘોડા, રથ વિગેરે સમસ્ત વસ્તુઓ તું તારી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तष्टान्तः ५१
अथागडदत्तकुमारः प्रीत्या तत्र निवसन् प्राक्तनदुश्चेष्टितं विमुच्य कलाभ्यासपरायणः संजातः । स चाल्पकालेनैव विनयामृतेन लोककैरवाणि प्रमोदयन् सकलाः कलाश्चन्द्र इव गृहीतवान् । तस्य कलाचार्यस्य गृहोद्यानगतोऽसौ राजकुमारः कलाभ्यासार्थ परिश्रमं करोति । तस्योद्यानस्य समीपे एकस्य श्रेष्ठिनो महदुत्तुङ्ग गृहमासीत्, तत्र तस्य श्रेष्ठिनः पुत्री नाम्ना मन्दनमञ्जरी रूपलावण्यसंपन्ना गवाक्षे स्थिता तं राजकुमारमगडदत्तं नित्यं विलोकयति, तं प्रति पत्रपुष्पफलादिकं प्रेम्णा प्रक्षिपति । राजकुमारस्तु विद्याग्रहणलोभेन गुरोर्भयाच तां तथा न पश्यति । अपनी ही समझो और आनन्द के साथ अपने ही घर के जैसे ही यहां पर रहो । कलाचार्य के वात्सल्य ने अगडदत्त में बहुत अधिक परिवर्तन कर दिया। उसके जीवन का ढांचा अब बिलकुल ही बदल गया। वहां प्रीति से निवास करते हुए अगडदत्त पूर्व के समस्त दुश्चेष्टितों का परित्याग कर कला के अभ्यास करने में परायण रहने लगा। अल्पकाल में ही उसने विनयरूपी अमृत से लोकरूपी कमलों को मुदित करते हुए सकल कलाओं को चंद्र के समान ग्रहण कर लिया। कलाचार्यका एक गृहोद्यान-घर का बगीचा था। उसमें जाकर यह प्रतिदिन कलाओं का अभ्यास बडे परिश्रम के साथ करता था। उसी बगीचे के पास ही किसी एक सेठ की बडी ऊँची हवेली भी थी। श्रेष्ठी की एक पुत्री थी, जिसका नाम मंदनमंजरी था । यह यथा नाम तथा गुणवाली थी । रूपलावण्य से भरपूर थी। जब अगडदत्त बगीचे में कलाभ्यास करने के निमित्त आया करता था, तब यह खिडकी में बैठ कर इसको देखा પિતાની જ માનજે અને આનંદથી તારા પિતાના ઘરની માફકજ અહીં રહે. કળાચાર્યના વાત્સલ્યભાવે અગડદત્તના માનસમાં ભારે પરિવર્તન કરી દીધું. તેના જીવનને પ્રવાહ બીલકુલ જ બદલાઈ ગયો. અને ત્યાં પ્રેમપૂર્વક રહેતાં અગાઉનાં તેનાં સઘળા દુશ્ચરિત્રને ભૂલી જઈને કળાને અભ્યાસ કરવામાં તે પ્રવૃત્ત રહેવા લાગ્યો. અલ્પકાળમાં જ તેણે વિનયરૂપી અમૃતથી લોકરૂપી કમળને મુદિત કરતાં કરતાં સકળ કળાઓને ચંદ્રની માફક પ્રહણ કરી લીધી. કળાચાર્યને ત્યાં એક બગીચે હતું તેમાં તે દરરોજ ઘણો પરિશ્રમ વેઠી કળાઓનો અભ્યાસ કરતે હતે. તે બગીચાની પાસે નગરના એક મોટા શેઠની મોટી ઉંચી હવેલી હતી. તે શેઠને એક પુત્રી હતી, જેનું નામ મદન મંજરી હતું. તે યથાનામ તથા ગુણવાળી હતી, રૂપલાવણ્યથી ભરપૂર હતી. જ્યારે અગડદત્ત બગીચામાં કળા અભ્યાસ કરવા માટે આવ્યા કરતો હતો
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अन्यदा सा मन्दनमञ्जरी विवशा सर्वशृङ्गारसज्जिता तत्राशोकनिकुञ्ज प्रच्छबरीत्या समागत्य कलाभ्यासतत्परं तमगडदत्तं सानुरागं विलोकयति ।
ततोऽसौ राजकुमारस्तां प्राह-काऽसि ? कस्य पुत्री वा ?, कलाभ्यासतत्परं मां कथं मोहयसि ? । ततः सा पाह-अहमस्मि नाम्ना मदनमञ्जरी, बन्धुदत्तनामकस्य श्रेष्ठिमुख्यस्य पुत्री। इहैव नगरे विवाहिता बालविधवा चाऽस्मि, इदं तु भवनं मम पितुर्जानीहि, हे सुभग! मनोमोहनं भवदीयरूपं विलोक्य भवदधीनजीविता जाताऽस्मि। करती थी, तथा प्रेम से उसके ऊपर पत्र पुष्पादिक भी डाल दिया करती थी। अगडदत्त इसकी ओर विद्याग्रहण के लोभ से तथा कलाचार्य के भय से झांकता तक भी नहीं था।
एक दिन की बात है कि वह मदनमंजरी मदन के परवश होकर समस्त शृंगारों को शरीर में सज्जित कर के वहीं पर अशोक निकुंज में प्रच्छन्न रीति से आकर छिप गई, और कला के अभ्यास करने में तत्पर अगडदत्त की ओर अनुरागपूर्वक बार २ निहारने लगी। ___ राजकुमार अगडदत्त ने जब इसकी इस प्रकार चेष्टा देखी तो कहने लगा-तुम कौन हो-किस की पुत्री हो, क्यों व्यर्थ में कलाभ्यास करनेमें तत्पर मुझे विमोहित करनेकी कोशिश कर रही हो । तब मदनमंजरीने कहा-सुनो मेरा नाम मदनमंजरी है, मैं बन्धुदत्त प्रसिद्ध श्रेष्ठा की पुत्री हूं। मेरा पिता यहाँ के सेठों में सब से मुख्य गिना जाता है । इसी नगरमें मेरा लग्न हुवा है, और मैं बालविधवा हूं। यह हवेली मेरे पिता
ત્યારે તે બારીએ બેસીને તેને જોયા કરતી હતી, અને પ્રેમથી તેના ઉપર પત્ર યુપની વૃષ્ટી કરતી. અગડદત્ત વિદ્યાભ્યાસની પ્રવૃત્તિને કારણે તથા કળાચાર્યના ભયથી તેની સામે જેતે પણ નહીં. રોજ આ પ્રમાણે ચાલતું.
એક દિવસ તે મદનમંજરી મદનથી પરવશ બની શરીર ઉપર સઘળા શણગારને સજીને તે અશક નિકુંજમાં છાનીમાની આવીને છુપાઈ ગઈ અને કળાને અભ્યાસ કરવામાં રોકાએલા અગડદત્તની સામે અનુરાગ પૂર્વક અનિમેષ દષ્ટિએ જેવા લાગી.
રાજકુમાર અગડદત્ત જ્યારે તેની આ પ્રકારની ચેષ્ટા જોઈ તે કહેવા લાગ્યું કે, તમે કોણ છે? કેમની પુત્રી છે? કળાના અભ્યાસમાં ગુંથાયેલ એવા મને મોહિત કરવાને વ્યર્થ પ્રયાસ શા માટે કરે છે? મદન મંજરીએ કહ્યું, સાંભળ! મારું નામ મદનમંજરી છે, હું બંધુદત્ત નામના પ્રસિદ્ધ શેઠની પુત્રી છું, મારા પિતા અહીંના નગરશેઠ છે. આ નગરમાં જ મારૂં લગ્ન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा.६ प्रमाववर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
राजकुमारः प्राह-शंखपुराधीशस्य सुन्दरनृपस्य प्रथमः पुत्रो नाम्ना अगडदत्तोऽस्मि । अत्र कलाचार्यस्य समीपे कलाभ्यासार्थमागतोऽस्मि इदानीं त्वद्वचनाङ्गीकारे मम कला रुष्टा अङ्गना इव नागमिष्यन्ति । यदाहमितो ब्रजिष्यामि तदा त्वां नीत्वा यास्यामि, तावत् कालं प्रतीक्षस्व । तद्वचनं श्रुत्वा मदनमञ्जरी स्वस्थचित्ता भूत्वा प्रतिनिवृत्ता। की है । हे सुभग ! आप के मनमोहक रूप को देखकर मेरा चित्त आप पर अनुरक्त बन चुका है । मेरा यह जीवन अब आप के हाथ में है। ___मदनमंजरी की बात सुनकर अगडदत्त ने भी अपना परिचय दे दिया, उसने कहा मैं शंखपुर के अधीश सुन्दर नामक राजा का प्रथम पुत्र हूं। मेरा नाम अगडदत्त है । यहां पर कलाचार्य के पास कलाओं को सीखने के लिये आया हुआ हूं। इस समय तुम्हारी बात को मानने के लिये मैं तयार नहीं हूं। कारण कि जिस प्रकार एक स्त्री के संगत में दसरी स्त्री रुष्ट बन जाती है और वह अपने पति के पास नहीं आती है इसी प्रकार तुम्हारे साथ संगत करने से कलाएँ भी मुझ से रुष्ट हो जावेंगी, अतः मेरा इतने दिन का परिश्रम व्यर्थ चला जायगा । अतः तुम विश्वास रक्खो-मैं जब यहाँ से जाऊंगा, तब तुम्हें अपने साथ लेता चलूंगा, तबतक तुम स्वस्थचित्त होकर अपने घर पर रहो । अगडदत्त की इस बात को सुनकर मदनमंजरी वहां से चली गई और प्रसन्नचित्त हो कर अपने घर पर रहने लगी। થયું હતું પણ કમભાગ્યે હું બાળવિધવા છું. આ હવેલી મારા પિતાની છે. હે સુભગ ! આપનું મને મેહક રૂપ જોઈને મારૂં ચિત્ત આપને જ જંખે છે. મારું આ જીવન હવે આપના જ હાથમાં છે.
મદનમંજરીની વાત સાંભળીને અગડદત્તે પણ તેને પિતાને પંરિચય આપે. તેણે કહ્યું-શંખપુરના રાંજા સુંદરને હું પુત્ર છું. મારું નામ અગડદત્ત છે. અહિં હું કળાચાર્યની પાસે કળા શિખવા માટે આવેલ છું. આ સમયે હું તમારી વાતને સ્વીકાર કરવા તૈયાર નથી, કારણ કે જે પ્રકારે એક સ્ત્રીને સહવાસ કરતાં બીજી સ્ત્રી રીસાઈ જાય છે અને તે પિતાના પતિની પાસે આવતી નથી, એજ રીતે તમારી સાથે સંગત કરવાથી કળાઓ મારાથી રીસાઈ જશે. આથી મારે આટલા દિવસને સઘળે પરિશ્રમ વ્યર્થ જશે. પરંતુ તમે વિશ્વાસ રાખે કે-હું જ્યારે અહીંથી જઈશ ત્યારે તમને મારી સાથે લેતે જઈશ ત્યાં સુધી તમે સ્વસ્થચિત્તથી તમારા પિતાને ઘેર રહે. અગડદત્તની આ વાત સાંભળીને મદનમંજરી ત્યાંથી ચાલી ગઈ.અને પ્રસન્નચિત્તથી પોતાને ઘેર રહેવા લાગી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे अन्यदा स राजकुमारोऽगडदत्तस्तुरंगममारुह्य नगरमध्ये गच्छति, तदा स लोकानां महाकोलाहलं श्रुत्वा चिन्तयति-किं समुद्रः क्षोभं प्राप्य चलितः?, किं घोरो हुताशनो ज्वलितः ?, किं रिपुसैन्यं समागतम् ?, किं वा विद्युल्लता पतिता, इत्येवं चिन्तयन्नेकं मत्तमहागजं समुन्मूलितालानमितस्ततः पर्यटन्तं पश्यति, तत्र तनगराधीशः पुरवासिभिः सह विराजमानो नगराद् बहिः सभायामासीत् । तदा स रोजकुमारस्तुरङ्गमं क्वचिद् बद्ध्वा मुक्त्वा राज्ञः सभायामागत्य राजानं वन्दित्वा तत्रोपविष्टः । राजा वदति-कोऽप्यस्ति एवम् , यः खलु इमं महागजं वशीकुर्यात्
एक दिन की बात है कि अगडदत्त घोडे पर चढ़ कर नगर के बीच जा रहा था कि इतने में उसने नगरवासियों का बड़ाभारी कोला. हल सुना । सुनते ही उसने विचार किया यह क्या बात है, क्या समुद्र क्षुभित होकर चलायमान हो गया है, अथवा कहीं भयंकर अग्निकांड हो गया है, अथवा किसी परचक्र के सैनिकों के भय ने प्रजा को त्रस्त कर दिया है, तथा कहीं पर विजली का पात हो गया है ?। यह ज्यों ही अपने इस प्रकार के विचारों में उलझ रहा कि इतने में ही इसको एक मदोन्मत्त गजराज आलानस्तंभ को उखाडकर इधर उधर भागता हुआ दिखलाई पड़ा। उस समय नगर का राजा पुरवासियों के साथ नगर से बाहिर कहीं किसी सभा में बैठा हुआ था। अगडदत्त कुमार ने ज्यों हो यह भयंकर दृश्य देखा, तो वह शीघ्र ही घोडे से उतर कर एवं घोडे को किसी जगह बांधकर उस सभा में जा पहुंचा और राजा को नमस्कार कर एक तर्फ बैठ गया। राजा ने यह समा
એક દિવસની વાત છે, જ્યારે અગડદત્ત ઘોડા ઉપર સ્વાર થઈ નગરની મધ્યમાંથી જતો હતો. એ સમયે તેણે નગરવાસીઓને ભારે કોલાહલ સાંભળે. સાંભળતાં જ તેણે વિચાર્યું કે, આ શું હશે? શું સમુદ્ર કોધિત થઈને ચલાયમાન થયેલ છે? શું કયાંય ભયંકર અગ્નિકાંડ થયે છે? શું કઈ બીજા રાજ્યના સૈનિકોના ભયથી જનતામાં ત્રાસ ફેલાવે છે? કે કઈ સ્થળે વિજળી પડી છે? તે પિતાના મનમાં આ પ્રકારને વિચાર કરી રહ્યો હતે. એવે સમયે એક મન્મત્ત હાથી મજબૂત સંભને ઉખાડીને જ્યાં ત્યાં ભાગી રહેલ તેના જેવામાં આવ્યું. આ સમય નગરને રાજા પુરવાસીઓની સાથે નગરની બહાર કોઈ સભામાં બેઠે હતે. અગડદતે જ્યારે આ ભયંકર દુષ્ય જોયું તે તે એકદમ ઘોડા ઉપરથી ઉતરીને ઘેડાને એક સ્થળે બાંધી દઈને તે સભામાં જઈ પહોંચે અને રાજાને નમસ્કાર કરી એક બાજુ બેસી ગયે. મન્મત્ત બનેલા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
५५
1
""
एतच्छ्रुत्वा सर्वैर्मौनमवलम्बितम् । भूपः प्राह- इयं पृथिवी निर्बीजा निवश च जाता, भूपवचनं श्रुत्वाऽगडदत्तः प्राह - अहमस्य गजस्य दमने सर्वथा समर्थोऽस्मि, इत्यु क्त्वा नृपाज्ञामादाय, तस्य हस्तिनः संमुखे गत्वा साक्षेपमुचैः स्वरेण हस्तिनमाडयति । हस्त तं प्रति क्रोधाविष्टो धावति । स कुमारस्तदा तस्य पुरस्तात् स्वकीयमुत्तरीयं प्रक्षिप्तवान् । रोषान्धेन हस्तिना तत्र दन्तप्रहारे कृते स कुमारस्तस्य पश्चाचार सुनकर उस सभा के बीच इस प्रकार कहा कि " है कोई ऐसा जो इस मन्दोन्मत्त गजराज को वश कर सके । राजा की इस बात को सुनकर वहां बैठे हुए राजपुरुषों में से किसीने कुछ भी उत्तर नहीं दिया । सब के सब चुपचाप बैठे। इस स्थिति को देखकर राजा ने उसी समय कहा कि " वीरहीन मैं मही को जानी, इससे बैठ रहे इकठानी " मालुम पड़ता है कि यह पृथिवी निर्बीज एवं वीरों से विहीन हो चुकी है । इसलिये सब चुपचाप बैठे हुए हैं। राजा के वचनों को सुनकर अगडदत्त ने कहा- नहीं राजन् ! ऐसा न समझिये - अभी पृथिवो - वीर विहीन नहीं बनी है, आपकी आज्ञा हो तो मैं इस मदोन्मत्त गजराज के दमन करने में सर्वथा समर्थ हूं। इस प्रकार कह कर वह वहां से राजा की आज्ञा प्राप्त कर उठ खडा हुआ, और उस गजराज के संमुख जाकर उसे उच्च स्वर से ललकारने लगा। हस्ती ने ज्यों ही उसकी ललकार सुनी त्यों ही वह इसके समक्ष बड़े वेग से क्रोधाविष्ट बनकर दौडा । हाथी को अपनी तरफ आता हुआ देख कर अगडदत्तकुमार ने उसकी तरफ अपना उत्तरीय वस्त्र उतार कर फेंक दिया। रोष से अन्धे
હાથીની વાત રાજાએ સાંભળતાં રાજાએ સભાને સ ંમેાધતાં કહ્યું કે, “ છે એવે કાઈ વીર પુરુષ કે જે મદોન્મત્ત ગજરાજને વશ કરી શકે?'' રાજાની આ વાત સાંભળીને ત્યાં બેઠેલા રાજપુરુષામાંથી કાઇએ કાંઇ પણ ઉત્તર ન આપ્યા. બધા ચુપચાપ બેસી રહ્યા. આ સ્થિતિને જોઈ રાજાએ કહ્યું કે, માલુમ પડે છે કે આ પૃથ્વી નિીજ અને નિવીય થઈ ચુકી છે, માટેજ બધા ચુપચાપ એસી રહ્યા છે. રાજાનાં વચનાને સાંભળી અગડદત્તે કહ્યું-નહી. રાજન! એવું ન સમજો હજી પૃથ્વી નિવી ટ્–ખાયલી નથી બની, આપની આજ્ઞા હોય તેા હું
આ મદોન્મત્ત ગજરાજને વશ કરવામાં સમર્થ છું. આ પ્રમાણે કહી, તેણે રાજાની આજ્ઞા મેળવી અને સીધે તે ગજરાજની સામે જઇ ઉચ્ચ સ્વરાથી તેને પડકાર્યાં. હાથીએ જ્યાં એને પડકાર સાંભળ્યે કે ક્રોધના આવેશમાં આવી જઇને અગડદત્તની સામે તેણે દોટ મુકી. હાથીને પેાતાની સામે દોડી આવતા જોઈને અગડદત્ત કુમારે તેની સામે પેાતાનું કપડું' ઉતારીને ફેંકયું. રાષમાં અધ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे द्भागे समागत्य पुच्छं गृहीत्वा चक्रभ्रमेण भ्रमयति । चिरं भ्राम-भ्रामं तं हस्तिनं पश्चात् समाकर्षति । सुदूरं समाकृष्टोऽसौ गजः चीत्कारध्वनि कुर्वाणः श्रान्तः पतितः ततो हस्ती यावदुत्तिष्ठति, तावता कालेन तदुपरि कुमारः समारुह्य मस्तके मुष्टिभिस्ताडयित्वा हस्तिनं स्वायत्तीकृतवान् , हस्ती निर्बलो जातः । हुए हाथी ने उस उत्तरीय वस्त्र पर दन्तप्रहार करना प्रारंभ कर दिया। इसी समय अगडदत्त कुमार उसके पीछे पहुँच गया और पहोंचते ही उसने उसकी पूंछ पकड ली । पूंछ पकडते ही वह हाथी अगडदत्त कुमार को मारने के लिये अथवा पकड़ने के लिये चारों तरफ फिरकनी की तरह घूमने लगा। अगडदत्त कुमार ने भी बडी होशियारी से अपनी रक्षा करने में कसर नहीं रखी । इस तरह कुमार ने उसे चारों तरफ जब खूब घुमाया तब वह हाथी बिलकुल श्रान्त हो गया-थक गया, हाथी के थकने पर अगडदत कुमार ने उसको बडे जोर से पीछे की ओर खेंचा, खेंचते ही हाथी बिलकुल दूर तक खिंचा चला गया। पश्चात् वह चीत्कार शब्द करता हुआ जमीन पर गिर पड़ा। उठने के पहिले ही अगडदत कुमार उसकी पीठ पर चढ गया। और फिर उसने उसके कुंभस्थल पर जोर से मुट्ठी का प्रहार किया जिससे उसका मद उतर गया और हस्ती निर्बल हो कर उसके वश में आ गया। राजा ने जब हाथी को निर्बल बना हुआ अगडदत कुमार के आधीन देखा तो राजा को बड़ी खुशी हुई और वे मन में विचार ने બનેલા હાથીએ તે કપડા ઉપર પિતાના દાંત વડે પ્રહાર કરવા માંડયું. તે સમયે સમય સૂચક્તા વાપરી અગડદત્ત તેની પાછળ જઈને તેનું પૂંછડું પકડી લીધું. પૂછડું પકડાતાં જ હાથી અગડદત્તને પકડીને મારવા માટે ચારે તરફ ગોળગોળ ફરવા લાગે. અગડદત્ત પણ ભારે સાવધાનીપૂર્વક પોતાની રક્ષા કરવામાં કચાશ ન રાખી. આ રીતે હાથી ફેરફુદડીની માફક ચારે તરફ ખૂબ ઘુમવાના કારણે ખૂબજ થાકી ગયે. અગડદત્તે જોયું કે હાથી હવે થાકી ગયો છે, એટલે તેનું પૂછડું પકડીને જોરથી પાછળની તરફ ઢસડ. અને ઘણે દૂર સુધી હાથી ઢસડાયે. અને છેવટે મોટી ચીસ નાખીને હાથી જમીન ઉપર પડી ગયે. તે ઉભો થાય તે પહેલાં જ અગડદત્તકુમાર તેની પીઠ ઉપર ચઢી ગયો અને પછી તેણે તેના ગંડસ્થલ (કુંભસ્થલ) ઉપર જોરથી મુક્કાના પ્રહાર કર્યા. આથી હાથીને મદ ઉતરી ગયો. અને નિર્બળ થઈ અગડદત્તને વશ થયે. રાજાએ જ્યારે હાથીને નિર્બળ થયેલ તેમજ અગડદત્તના કાબુમાં આવી ગયેલ જે ત્યારે રાજા ખૂબ ખુશ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
५७ राजा तेजस्विनं सुन्दरतरं सुकुमारं राजकुमारं विलोक्य-कोऽयमिति वेत्रधर पृष्टवान् । वेत्री वदति-प्रभो ! अस्य कुलं नाम वा न जानामि, किं तु कलाचायस्य पार्श्वे पठन्नयं मया दृष्टः । __राज्ञा कलाचार्यः स राजकुमारश्चाऽऽकारितः । राजकुमारेणागड़दत्तेन तं गजमालानस्तंभे बद्ध्वा राजानं प्रणम्य तत्समीपे उपविष्टः। राजा चिन्तयतिअयमस्ति कश्चिन्महापुरुषः, यतोऽयमतिविनीतो दृश्यते । तदनु स नृपः प्रेम्णा ताम्बूलादिकं तस्मै समयं पृच्छति-किं कुलं किं च नाम भवतः ?, कलाभ्यासश्च लगे कि यह अगडदत्तकुमार कोई साधारण नहीं है किन्तु तेजस्वी है। राजा ने अपने पास के द्वारपाल से पूछा कि जानते हो यह सुकुमाल सुन्दरकुमार कौन है ? । प्रताहार ने कहा प्रभो ! मैं यह तो नहीं जानता हूं कि इसका क्या तो नाम है और यह किस कुल का भूषण है ? परन्तु इतना अवश्य जानता हूं कि यह कलाचार्य के पास पढ़ता है।
द्वारपाल की बात सुनकर राजा ने कलाचार्य एवं अगडदत्तकुमार को धुलवाया। राजकुमार अगडदत्त उस हाथी को आलानस्तंभ में बांध कर कलाचार्य के साथ राजा के पास पहुँचा । विनय से राजा को प्रणाम कर वह उनके पास बैठ गया । राजा ने ज्यों हो इसकी इतनी शिष्टता देखी तो विचार किया अवश्य यह कोई विशिष्ट व्यक्ति है । इतनी विनीतता विशिष्ट आत्माके सिवाय नहीं आसकती है। राजाने इस प्रकार विचार कर अगडदत्त को अपने हाथ से ताम्बूल आदि दिया और पूछा થયો અને મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યું કે, આ મનુષ્ય કેઈ સાધારણ માણસ નથી પરંતુ તેજસ્વી પુરુષ છે. રાજાએ પોતાની પાસે ઉભેલા દ્વારપાળને પૂછયું કે, આ સુકુમાર સુંદર કુમાર કેણુ છે, તે તમે જાણે છે? પ્રતિહારે કહ્યું, પ્રત્યે ! હું એ નથી જાણતું કે એમનું નામ શું છે, તેમજ કયા કુળનું ભૂષણ છે. પરંતુ એટલું જાણું છું કે, તેઓ કળાચાર્યની પાસે અભ્યાસ કરી રહેલ છે.
દ્વારપાળની પાસેથી ખુલાસો ન મળતાં રાજાએ કળાચાર્ય અને અગડદત્ત કુમારને બેલાવરાવ્યા. રાજકુમાર અગડદત્ત તે હાથીને મજબૂત સ્તંભ સાથે બાંધી કળાચાર્યની સાથે રાજાની પાસે પહોંચે. અને વિનયપૂર્વક રાજાને પ્રણામ કરી તેમની નજીક બેસી ગયે. રાજાએ એનામાં આ પ્રકારનું વિનયવર્તન જોઈ વિચાર કર્યો કે, આ કેઈ સાધારણ વ્યક્તિ નથી પરંતુ વિશિષ્ટ વ્યક્તિ છે. આટલી વિનયતા વિશિષ્ટ આત્મા સિવાય હોઈ શકે નહીં. રાજાએ આ પ્રકારને વિચાર કરી અગડદત્તને પિતાના હાથથી તાબૂલ વગેરે આપ્યું. અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे कियान् भवता कृतः । तदा राजकुमारः स्वकुलनामकथने लज्जितो जातः, तदुपाध्यायस्तस्य कुलादिकं सर्वविद्यासु नैपुण्यं च राज्ञे निवेद्याह
सन्तः स्वयं न भाषन्ते, सतोऽपि स्वगुणान् हिया।
इत्यसौ मौनमाधत्ते, कुमारो गुणशेवधिः ॥ १ ॥ अथ स भूपतिः कुमारवृत्तान्तं श्रुत्वा चमत्कृतो जातः, स राजकुमारस्तेन भुवनपोलाख्येन नपेण वस्त्रभूषणादिभिः सत्कृतस्तत्रैव राजधान्यां निवसति स्म। कि-आप का नाम क्या है, और आप किस कुलके हैं ? कितने कलाओं का अभ्यास किया है ? राजा के प्रश्न का उत्तर देने में लज्जाका अनुभव करनेवाले अगडदत्त कुमारने कुछ भी नहीं कहा-न अपना नाम ही बताया और न कुल ही। हां, उस समय उसके कलाचार्य ने कुमारका क्या नाम है और कौनसा इसका कुल है, ये सब बातें राजासे कह दों। तथा किन२ विद्याओं में इसने निपुणता प्राप्त की है, यह भी बतला दिया। साथ में कलाचार्य ने यह भी कहा कि-" महाराज जो सज्जन होते हैं वे अपने में विद्यमान गुणों के प्रकाशन करने में भी लज्जा का अनुभव करते हैं। यही बात इस गुणी कुमार की हो रही है ॥१॥
कलाचार्य द्वारा कुमार का यथार्थ परिचय पाकर राजा को बड़ा आश्चर्य हुआ। उसने कुमार का वस्त्र अभूषणों द्वारा खूब सत्कार किया। इस प्रकार भुवनपाल नृप से वस्त्र आभूषण द्वारा सत्कार पाकर कुमार आनंद के साथ वहीं पर राजधानी में रहने लगा। પૂછયું કે-આપનું નામ શું છે, અને આપ કયા કુળના ભૂષણ છે, કેટલી કળાઓને અભ્યાસ કર્યો છે ? રાજાના આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપવામાં શરમ અનુભવતાં અગડદર કુમારે કાંઈ પણ ન કહ્યું. ન તે પિતાનું નામ બતાવ્યું કે ન તો પોતાનું કુળ. એ સમયે ત્યાં બીરાજેલા કળાચાર્યે કુમારનું નામ તથા કુળને પરિચય રાજાને આપે અને કેટ કેટલી વિદ્યાઓમાં તેણે નિપુણતા પ્રાપ્ત કરેલ છે તે પણ જણાવી દીધું. સાથોસાથ કળાચાયે એ પણ કહ્યું કે –
“મહારાજ જે સજજન હોય છે તે પિતાના વિદ્યમાન ગુણને જાહેર કરવામાં પણ લજજા અનુભવે છે. એજ વાત આ સદ્દગુણી પુરુષમાં દેખાઈ રહી છે.
કળાચાર્ય પાસેથી કુમારને પરિચય મળતાં રાજાને ભારે આશ્ચર્ય થયું. તેણે કુમારને વસ્ત્ર આભૂષણ વગેરેથી ખૂબ સત્કાર કર્યો. આ રીતે ભૂવનપાલ રાજા તરફથી વસ્ત્ર આભૂષણ દ્વારા સત્કાર પામીને કુમાર આનંદથી ત્યાં રાજધાનીમાં રહેવા લાગ્યા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
अन्यदा तस्य राज्ञः समीपे तत्पुरवासिनः सहस्रशस्तत्राजग्मुः, नृपस्य पुरस्तात् प्राभृतं निधाय ते विज्ञापयामासुः - स्वामिन्! नगरमेतत् कुबेरपुर सदृशमासीत्, तदिदं केनापि तस्करेण निरन्तरं मुष्यमाणं रिक्तं संजातं अतोऽस्य नगरस्य रक्षां कुरु । तदा नृपतिना स्वपुररक्षका आकारिताः, वचोभिस्तर्जिताः पुररक्षकाः अब्रुवन्महाराज ! चौरान्वेषणं कुर्वतामस्माकं बहवो दिवसा अतीताः किंतु चौरो न दृश्यते, किं कुर्मः ? कोऽपि प्रचण्डस्तस्करोऽस्ति । अत्रान्तरे नृपं नत्वाऽगडदत्तकुमारेणोक्तम्कुछ दिनों के बाद राजा के पास हजारों नगरवासी आये और नजराना भेट कर कहने लगे-स्वामिन् ! यह नगर जो कुबेर के पुर समान है अब किसी तस्कर के द्वारा निरन्तर लुटाया जाकर बिलकुल खाली होता जा रहा है, अतः आप इस नगर के उपद्रव को शीघ्र दूर करने का प्रयत्न कीजिये । प्रजाजनों की बात सुनकर राजाने उसी समय नगररक्षकों को बुलाया । और डाटकर उनसे कहा कि यह क्या बात है जो नगर में लोकों की चोरियों से त्रास हो रहा है, क्या तुम लोग सोते रहते हो । अभीतक चोरों का पता क्यों नहीं लगाया ? इस तरह का कर्तव्य में प्रमाद, तुम लोगों के हक में ठीक नहीं है । राजा की डाट डपट सुनकर नगररक्षकों ने कहा कि हे नाथ ! हम लोग कई दिनों से चोरों की खोज करने में लगे हुए हैं, परन्तु अभीतक चोरी करनेवालोंका पता ही नहीं पड़ रहा है, क्या करें ? मालूम होता है कि कोई प्रचण्ड तस्कर है। जब नगररक्षकों के मुखसे इस प्रकार के हतोत्साह
५९
કેટલેાક સમય વીત્યાખાદ હજારો નગરવાસીએ રાજાની પાસે આવી નજરાણું ધરીને કહેવા લાગ્યા કે, સ્વામિન્! આ નગર જે કુબેરના નગર જેવું છે તે હવે ચાર-લુંટારાઓથી રાજ લુંટાઈ રહ્યું છે, અને ખાલી થઈ રહ્યુ છે, આથી આપે આ ઉપદ્રવને દૂર કરવાના તાત્કાલિક પ્રમ ધ કરવા જોઇએ. પ્રજાજનેાની વાત સાંભળી એ જ વખતે રાજાએ નગરરક્ષકાને મેલાવ્યા અને કડક શબ્દોમાં કહ્યું કે—“ પ્રજાજને જ્યારે ચાર લેાકેાથી લુંટાઈ રહ્યા છે, ત્યારે તમે લેાકેા શું ઊંઘે છે ? આજ સુધી ચારાને કમજે કેમ નથી કરી શકયા ? આ પ્રકારના તમારા લેાકેાના પ્રમાદ હું જરા પણ ચલાવી નહીં લઉં. રાજાનું આ પ્રકારનું કડક વલણુ જાણી નગરક્ષકાએ કહ્યું કે હે નાથ ! અમે લેકે ઘણા દિવસથી ચારાની તપાસમાં છીએ પરંતુ ચારી કરનારાઓના આજ સુધી यत्तो लाग्यो नथी. शु री ! या आई मरो योर लागे छे. नगररक्षકાના મેઢેથી આ પ્રકારનાં હતાત્સાહ જેવાં વચન સાંભળ્યાં ત્યારે અગદત્તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
उत्तराध्ययनसूत्रे
स्वामिन् ! आज्ञापयतु भवान् यथा तस्करं गृह्णामि । राजा प्राह - सप्तदिवसाभ्यन्तरे तस्करग्रहणं न करोषि चेत् तदा प्राणान्तिकदण्डं दास्यामि । ततोऽसौ कुमार चौरनिग्रहार्थं निर्गच्छन् राजानं वन्दित्वा परितस्तन्नगरं बभ्राम । मठेषु, प्रपासु वेश्यागृहेषु, मद्यपायिस्थानेषु, द्यूतस्थानेषु चत्वरेषु, शून्यशालासु चतुष्पथेषु, उद्यानेषु वनेषु चौरगवेषणं कुर्वतस्तस्य पड़ दिवसा अतीताः, न क्वचिदसौ चौरं दृष्टवान् । सप्तमे दिवसे नगराद् बहिर्गत्वा स क्वचिद् वृक्षतले स्थितश्चिन्तयति-मम शिरच्छेदो जैसे वचन सुने तो अगडदत्त ने खडे होकर उसी समय राजा से अदम्य उत्साह के साथ हाथ जोड़कर कहा हे स्वामिन् ! यदि आज्ञा होवे तो मैं चोर को पकड़ कर ला सकता हूं । राजाने कहा- बड़ी अच्छी बात है, परंतु इसमें शर्त यह है कि सात७ दिनके भीतर २ ही चोर पकड़ा जाना चाहिये तभी तुम्हारी वीरता है, अन्यथा प्राणान्तिक दंडके भागी होना पडेगा, बोलो यह शर्त मंजूर है ? अगडदत्तने निर्भय होकर इस शर्तको स्वीकार कर लिया, और उसी वख्त वह वहां से चोर को पकड़ ने के लिये निकल गया । उसने नगर के चारों ओर घूमना शुरू कर दिया । कोई सा भी ऐसा स्थान नहीं बचा कि जहाँ इसने चक्कर न लगाये हों । क्या मठ, क्या प्याउ, क्या वेश्यालय, क्या दारुपीठा, क्या जुआरियों के स्थान, क्या चत्वर-चोरा, क्या शून्यशाला, क्या चतुष्पथ, क्या उद्यान, क्या वन सब में खूब यह घूमा । लगातार घूमते २ इसको छह दिन हो गये परन्तु चोर का कहीं भी ठीकाना नहीं पडा । सातवाँ दिन जब लगा तब यह
ઉભા થઇને ઉત્સાહ સાથે રાજાને હાથ જોડીને કહ્યુ, સ્વામિન્ ! આજ્ઞા મળે તે હું ચાર લેાકેાને પકડીને હાજર કરી દઉં. રાજાએ કહ્યું-ઘણી સારી વાત છે, પરંતુ આમાં શરત એ છે કે-સાત દિવસની અંદર અંદર ચારો પકડાઇ જવા જોઇએ. ત્યારે જ તમારી વીરતા છે. તેમ ન થતાં પ્રાણાન્તિક દંડ તમારે ભાગવવા પડશે. કહેા આ શરત મંજુર છે ? અગડદત્ત નિર્ભય રીતે એ શરતના સ્વીકાર કર્યાં. અને એજ વખતે તે ચારને પકડવા માટે ત્યાંથી નિકળી પડયા. તેણે નગરમાં ચારે તરફ ફરવાનું શરૂ કર્યું. કાઈ પણ એવું स्थान न रह्युं } त्यां मे न य होय. भह, परम, वेश्यालय, हाइनां थीठां, જુગારીઓના અડ્ડાઓ, ચોરાએ નિર્જન સ્થાના, ચતુષ્પથ, ઉદ્યાન, જંગલ દરેક સ્થળાએ તે ખૂખ રખડયા, આ રીતે રખડતાં રખડતાં છ દિવસ વિતી ગયા. પરંતુ ચારનું કાઈ ઠેકાણું હાથ ન લાગ્યું. સ્રાતમે દિવસે એ નગરની બહાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा०६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः भवतु, गलबन्धो भवतु, लक्ष्मीः सर्वथा गच्छतु स्वप्रतिज्ञापालने पुरुषाणां यद्भवति तद्भवतु । एवं चिन्तयन् स परितो विलोकयति ।
तस्मिन्नवसरे एकः परिहितगैरिकवस्त्रो मुण्डितमस्तकत्रिदण्डधारी परिव्राजकस्तत्र समायातः। राजकुमारस्तं दृष्ट्वा चिन्तयति-अयं चौरलक्षणसमन्वितोऽस्ति, तस्मादयं चौर इति । एवं चिन्तयन्तं राजकुमारमगडदत्तं परिव्राजकः पृच्छतिसत्पुरुष ! कुतः समायातोऽसि ? केन हेतुना चिन्तितोऽसि ? अगडदत्त आइनगर से बाहिर जाकर किसी एक स्थानपर वृक्षके नीचे बैठ गया, और विचारने लगा-चिंताकी कोई बात नहीं, भले मुझे प्राणांतक दंड भोगना पडे:- गले में खुशी से फांसी का बन्धन पड जाय, लक्ष्मी आवे या चली जावे, वीरों को अपनी प्रतिज्ञा पालन करने में जो कुछ होता हो वह सब मेरे साथ घटित हो जाय इसकी थोड़ो भी चिन्ता नहीं है, परन्तु चोर का पता लगाये विना मैं चैन नहीं लूंगा। इस प्रकार का विचार कर ही रहा था, कि इतने में एक जोगी इसके पास आया। जोगी अपने बनावटी वेषभूषामें था-गेरुआ वस्त्र पहिने था शिर मुंडित था हाथ में त्रिदन्ड ले रक्खा था। जोगी को देखते ही राजकुमार ने हर्ष का अनुभव किया और विचार ने लगा कि चोर का पता लग गया ठीक यही चोर है। चोर के जो लक्षण होते हैं वे इसमें मिलते हैं। इस तरह विचार की निद्रा में मस्त हुए राजकुमार को जगाते हुए जोगी ने कहा सत्पुरुष ! कहां से आना हुआ है । किस कारण चिन्तित નીકળી કઈ એક સ્થાન ઉપર ઝાડની નીચે બેસી ગયે. અને વિચાર કરવા લાગ્યું કે, ચિંતાનું કઈ કારણ નથી, ભલે મારે પ્રાણાન્તદંડ ભેગવ પડે, ગળામાં ખુશીથી ફાંસીનું દેરડું પડે, લક્ષ્મી આવે અથવા ચાલી જાય, વીરેને પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવામાં જે કાંઈ સહન કરવું પડે તે બધું સહન કરવા હું તૈયાર છું. તેની લેશ માત્ર મને ચિન્તા નથી, પરંતુ ચોરને પત્તો લગાડ્યા વગર હું જંપીને બેસવાનું નથી. આ પ્રકારને વિચાર એ કરી રહ્યો હતો, એટલામાં એક યેગી તેની પાસે આવ્યા. યોગી પિતાની બનાવટી વેશભૂષામાં હતા. ભગવા વસ્ત્ર પહેરેલાં હતાં, માથું મુંડેલું હતું, હાથમાં ત્રિદંડ ધારણ કરેલ હતું, યોગીને જોતાં જ રાજકુમારના દિલમાં આનંદની રેખા ઉત્પન્ન થઈ. તેને ખાત્રી થઈ કે હવે ચોર મળી ગયા. બરાબર આજ ચેર છે. ચેરનાં જે લક્ષણ હોય છે તે સર્વ આનામાં દેખાય છે. આ પ્રકારની વિચાર નિદ્રામાં પડેલા રાજકુમારને જગાડતાં યેગીએ કહ્યું કે-હે મહાનુભવ ! ક્યાંથી આવો છો ? કયા કારણે ચિત્તાગ્રસ્ત દેખાવ છે ? યોગીની વાત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
वाराणसीनगरात् समायातोऽस्मि, अतिदरिद्रोऽस्मि, अतः पृथिव्यां भ्रमामि । पेरिव्राजकः प्राह – वत्स ! खेदं मा कुरु, अद्य तव दारिद्र्यं छिनमि, तवाभीष्टं ददामि । ततो दिवस यावत् तौ तत्र स्थितौ ।
रात्रावगडदत्तसहितचौरः कस्यचिदिभ्यस्य गृहे चौर्यवृत्या क्षात्रं दत्तवान् तत्र चौरस्तस्य गृहे प्रविष्टः, अगडदत्तस्तु वहिः स्थितः । परिव्राजकेन बहुद्रव्यसंभृताः पेटिका गृहाद् बहिः कर्षिताः, ताः क्षात्रमुखेऽगडदत्तस्य समीपे मुक्त्वा स हो रहे हो ? | जोगी की बात सुनकर अगडदत्त राजकुमार ने कहा- महाराज ! वाराणसी नगर से आ रहा हूं-अतिदरिद्र हूं आपत्ति का मारा इधर उधर फिर रहा हूं । सुनकर जोगी ने अगडदत्त से कहा वत्स ! इससे चिन्ता करने की बात कौनसी है ? तुम घबराओ नहीं। मैं तुम्हारे दारिद्र्य को समूलतः विनष्ट कर दूंगा, और जो तुम चाहोगे वही मैं दूंगा । इस प्रकार परस्पर बात करते हुए वे दोनों दिन भर उसी पेड के नीचे रहे । जब रात्रि का समय आया तब उस बनावटी जोगी ने अगदत्त को साथ लिया और चोरी करने के लिये वहां से रवाना हुआ। नगर में वह एक सेठ के मकान पर पहुँचा। वहां उसने भींत में खातर किया, और अगडदत्त से कहा कि तुम बाहिर बैठ रहना, जाना नहीं, मैं चोरी का माल जो तुम को घर में से निकाल कर देता जाऊँ उसको एक तर्फ रखते जाना । अगडदत्त ने कहा ठीक ऐसा ही करूँगा । जोगी मकान में घुसा वहां से उसने धन से भरी हुई पेटियां उठाई और उस खातर में से उनको बाहर रक्खीं । अगड़दन्त उनकी
६२
સાંભળી અગડદત્ત રાજકુમારે કહ્યું-મહારાજ ! વારાણસી નગરીથી આવું છું, અતિ દરિદ્ર છું, આપત્તિથી ઘેરાઈને અહિં તહીં ભટકી રહ્યો છું. એ સાંભળીને ચેાગીએ કહ્યું-વત્સ ! એમાં ચિન્તા કરવાની શી જરૂર છે ? ગભરાવ નહીં. હું તમારા દારિદ્રયને મીટાવી દઇશ, અને તમે જે ચાહશે તે હું તમને આપીશ. આ પ્રકારે પરસ્પર વાતા કરતાં કરતાં આખા દિવસ અન્ને જણાએ તે આડની નીચે ગાળ્યા. રાત્રી પડતાં તે ચેાગીના વેશમાં રહેલા ચારે અગડ દત્તને સાથે લઈને તે નગરના શેઠના ઘરની ભીંત કેાચી. અગડદત્તને મહાર ઉભા રાખી કહ્યું હું અંદર જા' છું ને તું અહીં રાકાજે, કયાંય જતે નહીં.ચારીના માલ ઘરમાંથી કાઢીને હું' ખાકારામાંથી તને આપું તે એક તરફ રાખતા જજે. અગડદત્તે એ પ્રમાણે કરવાનું કબુલ્યું એટલે તે ચેગી મકાનની અંદર ઘુસ્યા. ઘરમાંથી તેણે ધનથી ભરેલી પેટીએ ઉડાવા અને માકારામાંથી બહાર કાઢવા માંડી. અગડદત્ત તેની રખેવાળી કરતા રહ્યો.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
ર
"
परिव्राजकः स्वयमन्यत्र कुत्रचिद् गत्वा बहून् दरिद्रपुरुषान् समानीतवान् । तेषां शिरसि ताः पेटिका दत्त्वाऽगडदत्तेन सह स्वयं नगराद् वहिर्गतः । परिव्राजकोऽगउदत्तमाह – भो ! क्षणमात्रं वने स्थित्वा निद्रासुखमनुभवामः । परित्राजकेनैव मुक्ते सति सर्वेऽपि पुरुषास्तत्र सुप्ताः । कपटनिद्रया परिव्राजकोऽपि सुप्तः । अगडदत्तोऽपि 'अस्य विश्वासो न कायः ' यतः " घोरा मुहुत्ता अवलं सरीरं इति विचार्य वृक्षमूलेऽगडदत्तः प्रसुप्तोऽस्तीति यथा प्रतिबोधो भवेत् तथा स्वकीय वस्त्रेण वृक्षमूलं प्रच्छाद्य स्वयं खङ्गमादाय प्रच्छन्नरीत्या वृक्षस्यापरभागे स्थितः । ततोऽसौ रखवारी करता रहा । इतने में वह जोगी वहां से निकलकर बाहर आया और अनेक दरिद्र पुरुषों को साथ में लेकर वहां वापिस आगया । उन पेटियों को उनके माथे पर रखवा कर अगडदत्त को साथ ले फिर वह वहां से अपने स्थान की ओर रवाना हो गया । स्थान इनका जंगल में था अतः वह सब को लेकर वहाँ पहुँच गया । पहुँचकर उसने कहा- हे अगडदत्त ! यहां कुछ देर तक अपन सब ठहर कर विश्राम करलें । इस प्रकार कह कर वह सो गया उसके सोते ही वे सब पुरुष भी सो गये । जोगी वास्तविक निद्रा में नहीं सोया था, किन्तु बनावटी निद्रा में ही वह सो रहा था । अगडदत्त चतुर था उसने विचार किया, अज्ञातकुलशील वाले का सहसा विश्वास नहीं करना चाहिये । क्यों कि "घोरा मुहत्ता अबलं सरीरं" समय विकट है शरीर अवलहै इसलिये मनुष्य को हर समय सावधान रहना आवश्यक है, ऐसा सोचकर उसने एक वृक्ष की फैली हुई जड़ पर इस तरह से अपना वस्त्र ओढ़ादिया कि जिससे जगने पर जोगी को ऐसा ख्याल हो जावे कि " यह ચારી કરવાનું કામ પતાવીને તે જોગી બહાર આવી થાડે દૂર જઈને કેટલાક દરિદ્રી માણસાને લઇ આવ્યેા. શેઠના ઘરમાંથી ચારેલી પેટીઆ તેમના માથા ઉપર મુકાવી અગડદત્તને સાથે લઈ તે ત્યાંથી જંગલમાંના પાતાના સ્થાન તરફ પલાયન થયા. ત્યાં પહેાંચીને તેણે અગડદત્તને કહ્યું-આપણે થોડા વખત અહીં વિશ્રાંતિ કરીએ. આ પ્રમાણે કહીને તે સુઈ ગયા. એના સુતા પછી તે સઘળા માણસે પણ સુઈ ગયા. યાગી ખરેખર ઊંઘતા ન હતા પણ ઢોંગ કરતા હતા. અગડદત્ત ચતુર હતા. તેણે વિચાર કર્યો કે,-અજ્ઞાતકુળશીલ વાળાના વિશ્વાસ કરવા ન જોઈએ કેમ કે, " घोरा मुहुत्ता अबलं सरीरं " સમય વિકટ છે, શરીર અખળ છે ” માટે મનુષ્યે હર સમય સાવધાન રહેવું જરૂરી છે. એવું સમજીને તેણે એક ઝાડની ફેલાયેલી ડાળ ઉપર પેાતાનું વસ્ત્ર એવી રીતે ઓઢાડી દીધુ' કે, જેનાથી જોગી જાગે ત્યારે તેને એવા ખ્યાલ આવે કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराप्ययनसूत्रे परिव्राजक उत्थाय तान् सर्वान् खङ्गेन हतवान् । ततोऽगडदत्तस्य समीपे समागतः मुप्तोऽयमगडदत्त इति मत्वा वस्त्राच्छादितक्षमूलोपरि खङ्गप्रहारं कृत्वा वदतिहतो हतो मया हतः। अत्रान्तरे-अगडदत्तोऽहं जीवितोऽस्मि जीवितोऽस्मीति वदन अगडदत्तः खगेन तस्य जंघाद्वयं चिच्छेद । जङ्घाद्वये छिन्ने सति स तत्रैव पतितस्तं राजकुमारमगडदत्तं प्राह-वत्स ! अहमस्मि भुजगनामकश्चौरः, ममात्र श्मशाने पश्चिमदिशि पातालगृहमस्ति, तत्र मम भगिनी वीरमतीनाम्नी कुमारिकाऽस्ति । अगडदत्त ही यहां सो रहा है" और स्वयं हाथ में तलवार लेकर वृक्ष के अपर भाग की ओट में जाकर छिप गया। जब सब अच्छी तरह सो गये और घोर निद्रा लेने लगे तो वह योगी उठा और उठकर उसने एक ही सांस में तलवार से सोये हुए सब के शिर काट दिये । पश्चात् अगडदत्त को मारने के लिये वह वहां आया जहां वृक्ष की जड़ कपडे से ढकी हुई थी। जोगी ने “ यही अगडदत्त सो रहा है" इस ध्यान से उस वृक्ष की जड़ पर तलवार का घाव किया, और कहने लगा कि मैंने अगडदत्त को मार दिया, मार दिया, मार दिया। इतने में ही अगडदत्त प्रकट होकर कहने लगा कि नहीं नहीं. अगडदत्त जीवित है जीवित है जीवित है। ऐसा कहने के साथ ही अगडदत्त ने अपनी तलवार ऐसी युक्ति से फेंकी जिससे उसके दोनों पैर कट गये। दोनों पैर के कट जाने से वह जोगी वहीं पर गिर पड़ा। गिरने के साथ ही उसने राजकुमार अगडदत्त से कहा-वत्स ! मैं भुजग नाम का चोर हूं, અગડદત્ત જ અહીં સુઈ રહ્યો છે, અને પિતે હાથમાં તલવાર લઈને એ ઝાડની પાછળના ભાગમાં જઈ છુપાઈ ગયો. જ્યારે બીજા મજુરે ઘોર નીદ્રામાં પડયા હતા ત્યારે તે જોગી ઉઠે અને ઉઠીને એકી શ્વાસે તેણે તલવારથી સુતેલા બધાનાં માથાં કાપી નાખ્યાં પછી અગડદત્તને મારવા માટે તે જ્યાં વૃક્ષની ડાળ કપડાથી ઢાંકેલ હતી ત્યાં આવ્યા. એગીએ * અહિં અગડદત્ત સુઈ રહ્યો છે. ” એમ માનીને તે વૃક્ષની ડાળ ઉપર તલવારનો ઘા કર્યો અને કહેવા લાગ્યું કે, અગડદત્તને મારી નાખ્યો, મારી નાખ્યું. મારી નાખે એટલામાં અગડદત્ત પ્રત્યક્ષ ખડા થઈને કહ્યું કે, નહી અગડદત્ત જીવે છે, જીવે છે, જીવે છે. આમ કહીને અગડદત્ત પિતાની તલવાર એવી યુક્તિ પૂર્વક તે જોગીની ઉપર ફેંકી કે જેનાથી જોગીના અને પગ કપાઈ ગયા. બન્ને પગ કપાઈ જતાં તે જોગી ત્યાં જ પડી ગયે. પડતાની સાથે જ તેણે રાજકુમાર અગડદાને કહ્યું, વત્સ ! હું ભુજગ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
त्वमस्य वटवृक्षस्य मूले तस्या नाम गृहीत्वा शब्दं कुरु । सा यथा भूमिगृहद्वारमुद्घाटयिष्यति त्वां च स्वस्वामिनं करिष्यति, तद्विश्वासार्थं मम खङ्गं गृहाण । इत्युक्तेsaदत्तस्तस्य खङ्गं गृहीतवान् । स चौरस्तु तत्रैव मृतः ।
अगडदत्तकुमारचीरोक्तस्थानमागत्य वीरमतीमाह्वयति । सा तत्रागत्य द्वारमुद्घाटितवती । अगडदत्तकुमारं स्वगृहे समानीय सादरं पर्यङ्के उपवेशयति, स्वभ्रातृवृत्तं च पप्रच्छ । स चागडदत्तकुमारस्तद्वृत्तं यथावस्थितं कथयित्वा विश्वासार्थतस्वङ्गं दर्शयामास । सा च “स्वदर्थं चन्दनादिकमानयामि" इत्युक्त्वा प्रासादोपरि गता । मेरा यहां श्मशान में पश्चिम दिशा की तरफ पातालगृह है । वहां मेरी एक बहिन रहती है जो अभीतक अविवाहित है। उसका नाम वीरमती है । तुम इस वटवृक्ष के मूल पर खड़े होकर उसको उसका नाम लेकर आवाज देना । अपना नाम सुनते ही वह दरवाजा खोल देगी और तुम को भीतर ले जावेगी । वह वहां तुम को अपना पति बना लेगी । उसका तुम पर विश्वास हो जाय, इस निमित्त तुम मेरी यह तलवार ले लो । जब योगी ने ऐसा कहा तो अगडदत्त ने उसी समय उसकी तलवार उससे ले ली । चोर वहीं पर मर गया ।
जैसा चोर ने पहिले अगडदत्त से कहा था उसी के अनुसार अगडदत्त कुमार पश्चिम दिशा में उस वटवृक्ष के मूल के पास आया और " वीरमती वीरमती ” नाम लेकर पुकार ने लगा। वीरमती ने अपना नाम सुनकर शीघ्र ही पातालगृह का दरवाजा खोल दिया, और वह अगदत्त को भीतर ले गई । भीतर ले जाकर उसने अगड़दत्त को एक सुन्दर सेज पर बैठा दिया और अपने भाई का वृत्तान्त पूछने लगी । उस अगडदत्तकुमार ने उसके भाई चोर का सब वृत्तान्त यथार्थ सुना
નામના ચાર છું. અહીં' રમશાનમાં પશ્ચિમ દિશા તરફ પાતાળ ગૃહ છે. ત્યાં વીરમતી નામે મારી એક બહેન રહે છે. જે હજી સુધી અવિવાહિત છે. તમે આ વડનાં મૂળ ઉપર ઉભા રહીને તેને તેનું નામ લઈ બાલાવો પેાતાનું નામ સાંભળતાં જ તે દરવાજો ખેાલશે અને તમારા આદરસત્કાર કરી તમાને પરણશે.
મરતા સમયે ચારે કહ્યા પ્રમાણે અગડદત્ત કુમાર તે વડવૃક્ષના મૂળની પાસે ગયા અને વીરમતીને સાદ પાડવા લાગ્યા. વીરમતીએ પેાતાનું નામ સાંભળીને તુરત જ પાતાળગૃહના દરવાજે ખાલ્યા અને અગડદત્તને તે અંદર લઈ ગઈ. અંદર લઇ જઈ ને તેણે અગડદત્તને એક સુંદર શય્યા – પલ’ગ ઉપર બેસાડયે અને પછી પેાતાના ભાઈનું વૃત્તાંત પૂછવા લાગી. અગડદત્ત તેના ભાઈનું સઘળું વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યું. અને તેણે આપેલી તલવાર તેને વિશ્વાસ
उ० ९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ उत्तराध्ययनसूत्रे तदाऽगडदत्तेन चिन्तितम्-" एतस्याश्चौरभगिन्या विश्वासो न कार्यः " यतः-"घोरा मुहुत्ता अबलं सरीरं" इति विचिन्त्य स शय्यां मुक्त्वा भित्तिसमीपे दीपस्याधस्तले स्थितः । सा गृहस्योपरिभूमिकां गत्वा यन्त्रप्रयोगेण शय्योपरि शिलां मुमोच । तया शय्या चूर्णिता नष्टा च, ततो "मया भ्रातृघातको हतः" इति वदन्तीं तत्र समागतां तामगडदत्तः केशेषु साक्रोश धृत्वा 'जीवितोऽस्मि, स्त्रीत्वात् स्वां न हन्मि' इत्युक्तवान् । ततः प्रभाते स राज्ञः समीपे चौरस्य छिन्नं कर उस के विश्वास के लिये उस चोर की दी हुई तलवार को उसको दिखला दी । “मैं आपके लिये चंदनादिक ले आऊँ तबतक आप यहीं पर बैठे रहियेगा" ऐसा कह कर वह वहां से उठ गई। ___ उसके जाते ही अगडदत्त ने विचार किया कि इस चोरभगिनी का मुझे विश्वास नहीं करना चाहिये, क्यों कि "घोरा मुहुत्ता अबलं सरीरं" ऐसा विचार करके उसने वह शय्या छोड़ दी। और वहां से उठकर वह भित्ति के सहारे दीपक के नीचे आकर खड़ा हो गया। वीरमती ने गृह के ऊपर की छत पर जाकर यंत्र की सहायता से शय्या के ऊपर एक बड़ी भारी शिला पटक दी। उसके गिरते ही वह सेज इकदम चूर चूर हो गई । वीरमती बोली कि-" मैं ने अपने भाई के घातक को मार डाला"। यह सुनकर अगडदत्त को बहुत अधिक रोष आ गया। उसके नीचे आते ही अगड़दत्त ने उसकी चोटी पकड़कर कहा हे पापिनि ! मैं तो नहीं मरा हूं जीवित हूँ पर तूं यदि स्त्री न होती तो अवश्य आज मर जाती। ऐसा कह कर वह प्रातःकाल होते ही वहां બેસે એ માટે બતાવી. “હું આપને માટે ચંદનાદિક લઈ આવું ત્યાં સુધી આપ અહી બેસે” એવું કહીને તે ત્યાંથી ઉભી થઈ.
તેના ગયા પછી અગડદત્તે વિચાર કર્યો કે, આ ચોરની બહેનનો મારે सेम विश्वास न ४२३ नोभ, “घोरा मुहुत्ता अवलं सरीरं" सेवा વિચાર કરીને તેણે તે શમ્યા છેડી દીધી અને ત્યાંથી ઉઠીને તે ભીંતના આધારે દીવાની નીચે જઈને ઉભે રહ્યો. વીરમતીએ ઘરની ઉપરની છત ઉપર જઈને યંત્રની સહાયતાથી શય્યાની ઉપર એક મોટી ભારે શીલા નાખી. શીલા પડવાથી તે શય્યાના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા. વીરમતી બેલીકે, “મેં મારા ભાઈના ઘાત કરનારને મારી નાખ્યો ” આ સાંભળીને અગડદત્તને ખૂબ જ ક્રોધ ચડ. વીરમતી નીચે આવતાંની સાથે જ તેને રોટલો પકડીને અગડદત્તે કહ્યું–હે. પાપણી! હું તે મર્યો નથી જીવતે છું પણ તું જે સ્ત્રી ન હેત તે આજે હું તારા ટુકડા કરી નાખત. એવું કહીને પ્રાતઃકાળ થતાં વીરમતીને પકડી તેના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ६ प्रमादवजेनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
६७ मस्तकं तस्य भगिनों च नीत्वाऽष्टमे दिवसे राजसभायां राज्ञोऽग्रे गन्तुं प्रस्थितः। राजा च तदा रोषाविष्टः “ अद्यागडदत्तं हनिष्यामि" इति चिन्तयन् सिंहासने स्थित आसीत् । तदवसरे हस्तस्थितचौरमस्तकमगडदत्तमायान्तं दृष्ट्वा राजा हृष्टो जातः । अगडदत्तश्च सर्व वृत्तं कथयति स्म । राज्ञा तस्माद् भूमिगृहात् समस्तं वित्तमानाय्य लोकेभ्यो दत्तम् । भूपेन सा चौरभगिनी जीवन्ती मोचिता । ___ अथागडदत्तकुमारस्य चरित्रविलोकनेन चमत्कृतः स राजा तस्मै कमलसेनाख्यां स्वपुत्रीं ददौ । तस्मिन्नवसरे स राजा तस्मै शतं गजेन्द्रान् , सहस्रं ग्रामान् , अयुतसे वीरमती को पकड़ कर और उसके भाई के मस्तक को काट कर साथ में ले राजा के पास आने के लिये रवाना हुआ।राजा उस समय क्रुद्ध होकर सिंहासन पर बैठा था, और विचार कर रहा था कि-'आज आठवाँ दिन है अतः अगडदत्त को आज मरवा दूंगा' इतने में हाथ में चोर का मस्तक लिये हुए अगडदत्त को आते हुए देखा तो राजा हर्षित हुवा । उस समय अगडदत्तने राजा को समस्त वृत्तान्त यथावत् सुनादिया। वृत्तान्त सुनकर राजाने उस भूमिगृह से समस्त द्रव्य को मंगवाकर जो जिसका था वह सब लोकों को दे दिया। एवं वीरमती को जीती हुई ही छोड़ दिया। ___ अगडदत्त के वीरताभरे इस कार्य को देखकर राजा को बड़ा आश्चर्य हुआ। प्रसन्न होकर राजा ने कमलसेना नाम की अपनी पुत्री के साथ इसका पाणिग्रहण करवा दिया। अगडदत्त राजा का जमाई बन गया। राजा ने दहेज में अगडदत्त के लिये सौ हाथी, एक हजार ग्राम ભાઈ ચેરનું મસ્તક કાપી લઈને તે રાજા સમક્ષ હાજર થયે. આ બાજુ એ સમયે રાજા ક્રોધના આવેશમાં સિંહાસન ઉપર બેઠેલ હતા અને વિચાર કરી રહ્યો હતો કે, “આજે આઠ દિવસ છે માટે અગડદત્તને આજે પ્રાણુન્ત દંડ આપીશ.” આટલામાં ચારનું માથું હાથમાં લઈને અગડદત્તને આવતો. જોઈને રાજા ખૂબ હર્ષિત થયે. અગડદત્તે રાજાને સઘળી બીના કહી સંભળાવી. વૃત્તાંત સાંભળીને રાજાએ તે ભૂમિગૃહમાંથી સઘળું દ્રવ્ય મંગાવીને જે જેનું હતું તે દ્રવ્ય સઘળા લોકોને આપી દીધું અને વીરમતીને જીવતી છોડી દીધી. અગડદત્તના વીરતા ભરેલા આ કાર્યને જોઈને રાજાને ખૂબ જ આશ્ચર્ય થયું અને પ્રસન્ન થઈને રાજાએ કમળસેના નામની પોતાની પુત્રી તેની સાથે પરણાવી. અગડદત્ત રાજાને જમાઈ બન્ય, રાજાએ દહેજમાં સે હાથી, એક હજાર ગામ, દસ હજાર ઘોડા, એકલાખ સિનિકે આપ્યા, સાથોસાથ સાત માળને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मवान् , लक्षं पदातीन् दत्तवान् । राज्ञा दत्ते सप्तभूमिके प्रासादे राजसंमानितस्तत्पुर वासिभिः समादृतश्चागडदत्तः सुखेन तिष्ठति ।
अन्यदा स्वप्रासादे स्थितस्यागडदत्तस्य समीपे श्रेष्टिपुत्र्या मदनमञ्जर्या प्रेषिता काचिन्नारी समायाता । तयोक्तम्-त्वां विना मदनमञ्जरी कृच्छेण प्राणान् धारयति । अगडदत्त आह-यदाऽहं शंखपुरं गमिष्यामि, तदाऽहं तां गृहीत्वा गमिष्यामि, अतः स्वल्पं समयं प्रतीक्ष्यताम् । ततस्तद्वचनं श्रुत्वा सा नारी गता। अयुत-दस १० हजार घोडे और एक लाख पदाती (पैदल सिपाही) दिये। फिर सात खंड का एक सुन्दर महल भी दिया। अगडदत्त कुमार उसमें अपनी पत्नी कमलसेना के साथ रहने लगा। राजा समय २ पर इसका खूब सन्मान करने लगा। नगरवासियों ने भी हर तरह से इसके आदर सत्कार करने में कमी नहीं रक्खी । इस तरह राजा और प्रजाजन से निरन्तर सत्कार पाता हुआ अगडदत्तकुमार वहीं पर सुखपूर्वक अपने समय को व्यतीत करने लगा।
कुछ दिनों के बाद अपने महल में आनंदपूर्वक समय को व्यतीत करनेवाला अगडदत्त के पास उस सेठ की पुत्री मदनमंजरी ने अपनी एक दासी भेजी, वह आकर कहने लगी-मुझे आपके पास मदनमंजरी ने भेजी है, और यह कहलवाया है कि मैं आपके विना बडी कठिनता से अभीतक प्राणों को रख रही हूं। दासी की बात सुनकर अगडदत्तकुमार ने प्रत्युत्तर में उसको कहलवाया कि तुम जाकर मदनमंजरी से कहना कि मैं जिस समय शंखपुर जाऊँगा उस समय साथ लेता
એક મહેલ પણ આપે. અગડદત કુમાર ત્યાં પિતાની પત્ની કમળસેના સાથે રહેવા લાગ્યા. રાજા સમય સમય ઉપર તેનું સન્માન કરવા લાગ્યા. નગરવાસીએ પણ અગડદર કુમારને દરેક પ્રસંગે આદરસત્કાર કરવામાં કાંઈ કમી નહતા રાખતા. આ રીતે રાજા અને પ્રજાજનેથી સત્કાર પામીને તે સુખપૂર્વક ત્યાં સમય વ્યતિત કરવા લાગ્યો.
આ પ્રમાણે અગડદત્ત આનંદપૂર્વક પોતાના મહેલમાં દિવસે વ્યતિત કરતો હતો. એક દિવસ તેની પાસે શેઠની એક દાસી મદનમંજરીને સંદેશો લઈને આવી અને કહેવા લાગી કે, મને આપની પાસે મદનમંજરીએ મેકલી છે તે આપને ખૂબ યાદ કરે છે અને આપના વિરહથી ઘણી જ દુખી છે આપની આશાએ જીવન ટકાવી રહી છે. દાસીની વાત સાંભળીને અગડદત્ત કુમારે કહ્યું કે, હે દાસી ! તમે જઈને મદનમંજરીને કહે-હું જ્યારે અહીંથી શંખપુર જઈશ ત્યારે તેને સાથે લેતે જઈશ. આજદિન સુધી તમે જે રીતે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा.६ प्रमावर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
अथान्यदाऽगडदत्तमाह्वयितुं पित्रा प्रेषितौ पितुः सेवकावुभौ गजारूढौ तत्र समागतौ । तौ दृष्ट्वाऽगडदत्तः पित्रोः कुशलं पृच्छति, तावाहतुः-तव पित्रोः कुशलं वर्तते, किंतु त्वद्विरहाकुलौ त्वन्मातापितरौ स्तः । अगडदत्तस्तद्वचनं श्रुत्वा भृशमुकंठितो जातः । ततोऽगडदत्तः स्वश्वशुरस्य भुवनपालनृपस्य समीपं गत्वा वदतिचलूंगा, अतः जैसे इतने दिनों तक प्राणों को सुरक्षित रखा है, वैसे ही कुछ दिनों तक और सुरक्षित रक्खो , वहां चलने में अब अधिक दिनों की देर नहीं है । दासी ने इस प्रकार अगडदत्तकुमार का संदेश जाकर मदनमंजरी को सुना दिया । अगडदत्तकुमार का संदेश पाकर मदनमंजरी को अपार हर्ष हुआ।
एक समय की बात है कि अगडदत्त कुमार को बुलाने के लिये उसके पिता के द्वारा भेजे हुए दो सेवक हाथी पर आरूढ होकर वहां आये । अगडदत्तकुमार ने उनसे अपने माता पिता की कुशलता के समाचार पूछने के साथ २ यह भी पूछा कि कहो यहां पर तुम्हारा आना कैसे हुआ। उन्हों ने कहा आप के घर पर सब प्रकार से कुशलता है, परन्तु आपके माता पिता को आपके विरह की वेदना अत्यंत सतारही है इसलिये हम आप को लेने के वास्ते आये हैं । इस समाचार को सुनकर अगडदत्तकुमार के चित्त में बड़ा ही उद्वेग जागृत हुआ, और इतनी अधिक उत्कंठा बढी की माता पिता के कब दर्शन होंगे। उत्कंठित बना हुआ अगडदत्तकुमार उसी समय अपने श्वशुर भुवनपाल દિવસે વ્યતિત કર્યો તે રીતે થોડા વધુ દિવસ શાંતિ સૌ સારાં વાનાં થશે ત્યાં જવામાં હવે ઝાઝા દિવસની વાર નથી. દાસીએ ઘેર આવી અગડદત્તને સંદેશે મદનમંજરીને સંભળાવ્યું. પિતાની આશા નજીકના ભવિષ્યમાં ફળશે જાણું મદનમંજરી હર્ષથી રોમાંચ અનુભવવા લાગી.
આમ દિવસે વીતતાં એક દિવસ હાથી ઉપર બેસીને બે અનુચરો અગડદત્ત પાસે આવ્યા અને તેમના પિતા તરફથી મેકલેલે સંદેશે કહ્યો. માતા પિતાના કુશળવર્તમાન પૂછ્યાબાદ અગડદત્તે તે અનુચના આવવાનું પ્રજન પૂછયું આવનાર સેવકોએ કહ્યું કે, આપના માતા પિતા સવે કુશળ છે પરંતુ આપના વિરહની વેદના તેમને સતાવી રહી છે આથી અમે આપને લેવા માટે આવ્યા છીએ. આ સમાચાર સાંભળીને અગડદત્તના ચિત્તમાં ઘણે ઉદ્વેગ થયે અને માતા પિતાના દર્શન કરવા તેનું ચિત્ત અધીરૂં બન્યું. ઉત્કંઠાના આવેશમાં અગડદત્તકુમાર તેજ વખતે પિતાના સાસરા ભુવનપાળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे उभौ मत्पितुः सेवको मामाह्वयितुमत्रायाती, अतस्तत्र गन्तुमिच्छामि, राजा पाहत्वया पुनरिहागन्तव्यं त्वदर्शनेन वयं सुखिनो भवामः, इत्युक्त्वा स राजा तस्मै वस्त्राभरणादिकं दत्त्वा तेन सह सपरिच्छदा स्वपुत्री पाहिणोत् ।
ततो नगर्या बहिः सकलसैनिकं निवेश्य नगरीमध्ये स्वयमेकस्मिन् रथे स्थित्वा तां दूतिकां प्रति स्वसेवकमेकं प्रेषितवान् , सा दूतिका मदनमञ्जरीसमीपं गत्वा वदति-अगडदत्तकुमारः सेनां बहिः प्रस्थाप्यैकेन रथेन त्वदर्थं तिष्ठति । दूत्या वचनं राजा के पास पहुँचकर कहने लगा कि-दो सेवक मेरे पिता द्वारा भेजे हुए यहां मुझे बुलाने को आये हुए हैं, इसलिये मैं अब घर पर जाना चाहता हूं। अगडदत्तकुमार की बात सुनकर राजा ने कहा-आप खुशी से जाइए परन्तु पुनः यहां आनेका आप से आग्रह है, क्यों कि आपके देखने से हम सब को बड़ा आनन्द होता है। राजा को आज्ञा पाकर अगडदत्त चलने की तैयारी करने लगा। राजा ने इसके साथ अपनी पुत्री को भी भेज दिया और अगडदत्त को खूब वस्त्र आभरण आदि से सत्कार कर विदा किया। अगडदत्त नगर से ज्यों ही बाहिर हुआ कि उसको मदनमंजरी को साथ में ले चलने की बात याद आगई। उसने शीघ्र ही सकल सैनिकों को वहीं पर खड़ा कर के और स्वयं एक रथ पर बैठ नगर में पहुँच कर एक अपने सेवक को मदनमंजरी की दूती के पास भेज दिया। दुती मदनमंजरी के पास जाकर कहने लगी कि बाईजी अगडदत्तकुमार शंखपुर के लिये प्रस्थित हो रहे हैं । सकल सेना को नगर से बाहिर રાજા પાસે જઈને કહેવા લાગ્યું કે, મારા પિતાને સંદેશો લઈને બે અનુચરે મને બેલાવવા અહીં આવેલ છે. આથી હું મારે ઘેર જવા ઈચ્છું છું. અગડદત્તની વાત સાંભળીને રાજાએ કહ્યું–આપ ખુશીથી જાવ પરંતુ ફરીથી કેઈવાર અહીં આવવાને આપને હું આગ્રહ કરું છું. કેમ કે, આપની હાજરીથી અમને બધાને ઘણાજ આનંદ થાય છે. રાજાની આજ્ઞા મળતાં અગડદત્ત જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યું. રાજાએ તેની સાથે પિતાની પુત્રીને પણ મોકલી. અને અગડદર કુમારને ઘણું વસ્ત્ર, આભૂષણે આપી વિદાય આપી.
અગડદત્ત જ્યારે નગર છોડ્યું ત્યારે તેને મદનમંજરીને સાથે લેવાની વાત યાદ આવી. તેણે એ વખતે સઘળા સેનિકને ત્યાં જ ખડા રહેવાનો હુકમ આપી, પિતે એક રથમાં બેસીને નગરમાં પહોંચી ગયે અને પોતાના એક સેવકને મદનમંજરીની દાસી પાસે મોકલ્યો. દાસીએ સેવકની વાત સાંભળીને મદનમંજરી પાસે જઈને કહ્યું–બાઈ સાહેબ ! અગડદત્તકુમાર શંખપુર જાય છે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
७१
-
श्रुत्वा मदनमञ्जरी सखीसहिता हर्षेण राजकुमारस्यागडदत्तस्य समीपे समागता। अगडदत्तस्तां रथे समरोप्य हयान् प्रेर्य निर्यातो नगर्या बहिः स्वसैनिकर्मिलितः ।
अथागडदत्तस्ताभ्यां प्रियाभ्यां सह सैन्यसंयुतः पथि गच्छन् क्वचिदटव्यां बहून भिल्लान् संमुखमागच्छतो ददर्श । तदा तैः सहागडदत्तसैन्यस्य युद्धं प्रवृत्तम् । तत्रागडदत्तस्य सैन्यं प्रबलैभिल्लैः पराजितम् । राजपुरुषाः कमलसेनया सहान्येन मार्गेण शंखपुरं प्रस्थिताः । ततोऽगडदत्तो मदनमञ्जरीसहितस्तदा रथे स्थितो भिल्लैः स्थापित कर एक रथ लेकर तुम्हें बुलाने आये हुए हैं । ज्यों ही दूती के इस प्रकार के वचनों को मदनमंजरी ने सुना तो वह बडी हर्षित हुई, और शीघ्र ही अपनी सखी को साथ लेकर वह कुमार अगड़त्त के पास आ गई । अगड़दत्त ने उसको रथ में बैठा कर घोड़ों को हांक दिया और आकर नगर के बाहर ठहरे हुए अपने सैनिकों में मिल गया। ___रथ आनंदपूर्वक तीव्र गति से चलने लगा। सैनिक लोग भी
आगे पीछे चल रहे थे। चलते २ रथ एक अटवी मार्ग में आ पहुँचा। वहाँ पर अगड़दत्त ने बहुत से भीलों को साम्हने आते हुए देखा। अगड़दत्त के सैनिकों का और इन भीलों का परस्पर में युद्ध होने लगा। भीलों ने अगड़दत्त के सैनिकों को बड़ी बुरी तरह से परास्त कर दिया। परास्त होकर वे राजपुरुष राजकन्या कमलसेना को लिये हुए अन्य मार्ग से शंखपुर के लिये चल दिये। जब अगड़दत्त ने यह देखा तो वह स्वयं उनसे युद्ध करने के लिये सनद्ध हो गया। मदनमंजरीसहित रथ में સઘળી સેનાને નગરની બહાર ઉભી રાખી એક રથ લઈને તમને બેલાવવા માટે ખાસ આવ્યા છે. દાસીની આ વાત સાંભળી મદનમંજરી ખૂબ આનન્દ પામી અને ક્ષણ પણ ન વિતાવતાં તરત જ પિતાની એક સખીને સાથે લઈને તે કુમાર અગડદા પાસે આવી પહોંચી. અગડદત્ત તેને રથમાં બેસાડીને રથ દેવડાવ્યા અને જ્યાં પિતાની સેના ખડી હતી ત્યાં સૌ આવી ગયા.
રથ આનંદ પૂર્વક તીવ્ર ગતીથી ચાલી રહ્યો હતો, સિનિકે પણ આગળ પાછળ ચાલી રહ્યા હતા. ચાલતાં ચાલતાં તેઓ એક જંગલના માર્ગમાં આવી પહોંચ્યા. ત્યાં અગડદત્તે સામેથી ઘણા ભીલેને આવતા જોયા. ભીલોએ આવીને અગડદત્તના સિનિકે ઉપર હલ્લો કર્યો. પરસ્પર યુદ્ધ જામ્યું. ભીલોએ અગડદત્તની સિનિકેતને ખૂબજ બૂરી રીતે હરાવ્યા. ભાગી છુટેલા તે રાજપુરૂષ કમળસેનાને લઈને બીજા રસ્તે થઈને શંખપુર જવા રવાના થયા. જ્યારે રથમાં બેઠેલા અગડદત્તકુમારે પોતાના સિનિકની આ હાલત જોઈ ત્યારે તેને ખૂબ જ ક્રોધ ચઢયે અને જાતે જ આગળ આવી તે ભીલની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
उत्तराध्ययनसूत्रे सह युध्यमानस्तद्भिल्लबलं सर्वं शरैरुपद्रावयति। ततो भिल्लपतिः स्वसैन्यं नष्टं दृष्ट्वा क्रोधावेशेन निष्ठुरं वचो ब्रुवन् युद्धार्थ राजकुमारस्यागडदत्तस्य संमुखे समायातः। तयोर्युद्धं पवृत्तम् , परस्परमुक्तशरघर्षणसमुत्थितवहिभिरन, विद्युत्प्रकाशं दर्शयन्तौधनाघोषैर्वनजन्तूंस्त्रासयन्तौ सततोन्मुक्तैः शरैगंगने मण्डपं कुर्वती युयुधतुः । तदा प्रत्युत्पन्नबुद्धिनाऽगडदत्तेन विचारितम्-अयमोजसा दुर्जयोऽस्ति, अतः कपटप्रवन्धेनामुं जयामि, इति विमृश्य स्वस्य पुरो भागे मदनमञ्जरीमुपवेशयति । अर्थ बैठे हुए उस अगड़दत्त ने उस भिल्ल की सेना को अपने बाणों के प्रहारों से तितर-बितर कर दिया। भिल्ल सरदार ने अपनी सेना को तितर-बितर होते हुए जब देखा तो उसको बहुत अधिक क्रोध का आवेग आगया। उसके आवेश से वशीभूत होकर उसने निष्ठुर वचन बोलते हुए अगड़दत्त को युद्ध के लिये कहा, और एकदम उसके सामने आगया। दोनों का परस्पर में जमकर युद्ध होने लगा। परस्पर एक दूसरे के ऊपर बाणों की वर्षा करने लगे। बीच २ में बाणों के टकराने से जो अग्नि के कण निकलते थे उससे ऐसा मालूम पड़ता था कि विना मेघ के यह विजली चमक रही है। उनके धनुष की टंकार से वन के जन्तुओं तक को त्रास हो रहा था। बाण आपस में जब एक दूसरे के ऊपर निरन्तर छोड़ने में आ रहे थे तो उस समय आकाश में उन बाणों का एक मंडप जैसा तना हुआ दिखलाई देने लगा था। लड़ते २ अगडदत्त ने जब यह देखा कि यह शत्रु बल से परास्त हो सके ऐसा नहीं है, अतः प्रत्युत्पन्नमति होने से अगडदत्त ने विचार किया कि इसको कपट द्वारा ही अब परास्त करना चाहिये । इस
સામે યુધ્ધ ચઢયે. અને બાણવૃષ્ટિથી ભલેને નસાડી દીધા. ભીલ સરદાર પિતાના માણસોને નાસભાગ કરતા જોઈ કે પાયમાન થયે, અને આવેશમાં આવીને નિષ્ફર વચન બોલતાં બોલતાં અગડદત્ત કુમારને યુદ્ધ માટે પડકાર કર્યો. એકદમ તે તેની સામે આવીને ઉભે. બન્ને વચ્ચે યુદ્ધ થવા લાગ્યું. એક બીજા બાણને વરસાદ વરસાવવા લાગ્યા, એક બીજા સાથે બાણે અથડાવાથી અગ્નિ એ તે ઝરતું હતું કે જાણે વગર વરસાદે વીજળી ચમકી હોય. તેમના ધનુષ્ય ટંકારોથી જંગલના પશુઓ પણ વિહવળ બની રહ્યાં હતાં. બાણ એક બીજા ઉપર અવિરત રીતે જોડાઈ રહ્યાં હતાં. અને આકાશમાં એ બાણે મંડપની માફક છવાઈ ગયાં હતાં. લડતાં લડતાં અગડદત્ત જોયું કે આ શત્રુને બળથી હરાવ મુશ્કેલ છે, ત્યારે પોતે શીધ્ર વિચારક હોવાથી તેને કપટ દ્વારા હરાવવાનો વિચાર કર્યો, પિતાને બૂહ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
दिव्याङ्गनाभित्र परमसुन्दरीं तां विलोक्य भिल्लपतिर्मोहितो जातः । ततोऽगडदतस्तं मोहमुपगतं भिल्लपतिं तीक्ष्णवाणेन वक्षःस्थले प्रहारं कृतवान् । ततस्तं भिल्लपति शराघातव्यथाव्याकुलं पृथिव्यां पतितं विलोक्यागडदत्तेनोक्तम्- मया हतोऽयं भिल्लपतिः । भिल्लपतिना कथितम् अहं त्वदीयपत्नी नेत्रवाणेन हतोऽस्मि, न तु त्वया, तस्मादेवं गर्व मा कुरु ' मया हतोऽयं भिल्लपति ' - रिति । इत्युक्त्वा मृते सति तस्मिन् स राजकुमारोऽगडदत्तः स्वपरिच्छदं सैनिकं न पश्यति, 'मम सैन्यं प्रकार विचार कर उसने अपने सामने मदनमंजरी को बैठा लिया । अब क्या था-ज्यों ही भिल्लपति ने दिव्यांगना के समान इस सर्वाङ्ग सुन्दरी को देखा तो वह उसकी रूपराशि से विमोहित हो पागल जैसा बन गया । अगडदत्त ने भिल्लपति को मोह से बेभान बना हुआ देखकर शीघ्र ही एक तीक्ष्ण बाण से उसकी छाती में प्रहार किया । भिल्लपति उस बाण के आघातकी व्यथासे व्याकुल होकर जमीनपर गिर पड़ा । अगड़दत्त ने जमीन पर पड़ता उसे देखकर कहा- मैंने भिल्लपति को मार दिया है । अगडदत्त की बात सुनकर भिल्लपति ने कहा-तूं झूठ बोलता है तुझ में क्या ताकात थी जो मुझे मार देता । मैं जो मर रहा हूं सो तेरी पत्नी के नेत्रवाण से घायल होकर मर रहा हूं, अतः इस प्रकार का झूठा अहंकार मत कर। ऐसा कह कर भिल्लपति ने वहीं पर अपने प्राणों का उत्सर्ग कर दिया । भिल्लपति के मरते हो अगडदत्त इतस्ततः भागे हुए अपने सैनिकों की परवाह न कर वहां से
७३
અદલી તેણે મદનમજરીને પોતાની આગળ બેસાડી લીધી, ભીલ નાયકની નજર મદનમ ંજરીની ઉપર પડી, તે દિવ્યાંગનાના સર્વાંગ સુંદર દેહને જોઈ ભીલ નાયક તેના ઉપર મેાહિત બની પાગલ જેવા થઇ ગયા, અગડદત્ત ભીલ નાયકને માહથી બેભાન બનેલે જોઈ ને તુરત જ એક તીક્ષ્ણ ખાણથી તેની છાતી વિંધી નાખી. ખાણુ વાગવાથી ભીલ નાયક બેભાન થઈને જમીન ઉપર ઢળી પડી. ભીલ નાયકને જમીન ઉપર પડતા જોઈ ને અગડદત્તે વિજય પાકાર કર્ચો કે, ૮ મે ભીલ નાયકને મારી નાખ્યા ’ અગડદત્તની વાત સાંભળીને ભીલ નાયકે કહ્યું-શા માટે હુ" ખેલે છે ? તારામાં એવી કઈ તાકાત મળી છે કે તું મને મારી શકે ? હું તારા બાણુથી નથી પડયા, પણ
“ તારી પત્નિના નયન બાણુથી ઘાયલ થઈ મરી રહ્યો છું.. માટે આવા પ્રકારના જુઠો અહંકાર કરવા મૂકી દે ” એટલું કહીને ભીલ નાયકે ત્યાં જ પેાતાના પ્રાણ મૂકી દીધા. અગડદત્તનાં સૈનિક વેર વિખેર થઈ ગયાં હતાં. પેાતે એકલે પડયા છે, એમ સમજી સૈનિકેાની પરવા ન કરતાં તેણે પેાતાના રથ ત્યાંથી આગળ
उ० १०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मिल्लानां भयात् क्यापि गतमिति मत्वा एकेन रथेन गच्छंस्तामटवीमुल्लंघ्य, गोकुलमागतः । गोकुलाद् द्वौ पुरुषो निर्गत्य तं पृष्टवन्तौ-भवान् क्व यास्यति । स राजकुमारोऽगडदत्तः प्राह-शङ्खपुरं गच्छामि। तौ कथितवन्तौ-यदीच्छसि, आवामपि त्वया सह गन्तुमिच्छावः । अगडदत्तः प्राह-एवमस्तु । ___ अथाग्रे गन्तुकामोऽगडदत्तो रथे तुरङ्गमौ योजयति, तदा तौ कथितवन्तौ-अत्र मार्गे श्वापदसंकुलं महावनं मिलिष्यति, तत्र चत्वारि भयानि वर्तन्ते-दुर्योधननामक चौरः१, मत्तो हस्ती २, दृष्टिविषः सर्पः ३, व्याघ्रश्च ४। तस्मादमुं षण्मासगम्यं मार्ग त्यक्त्वाऽमुना वर्षगम्यमार्गेण गच्छ, अगडदत्तो वदति-अस्मिन्नेव मार्गे गच्छत, एकाकी कि-'मेरा सैन्य भिल्लों के भयसे कहीं चला गया है' यों समझ कर चल दिया, और बहुत जल्दी उस अटवी को पार कर गोकुल में आ पहुँचा। वहां आते ही इससे दो पुरुषों ने आकर पूछा कि आप कहां जा रहे हैं । अगडदत्त ने कहा कि मैं शंखपुर जा रहा हूं। उन दोनों ने तब कहा कि यदि आप कहे तो हम भी आपके साथ २ चलें । अगडदत्त ने कहा-चलो हमारा इसमें क्या हर्ज है।
अगडदत्त ने आगे जाने की इच्छा से सुस्ताने के लिये छोडे हुए घोडों को रथ में जुतवाया कि इतने में उन दोनों ने कहा-इस मार्ग से चलने में आगे एक श्वापदों से संकुल महावन पडता है वहां ४ भय हैं, वे ये हैं.१ दुर्योधन चोरका, २ मदोन्मत्त गजराजका, ३ दृष्टिविष सका ४ व्याघ्रका । इसलिये इस छहमास के मार्गको छोड़कर एक वर्षमें शंखपुर पहुँचाने वाले मार्ग से चलने में ही श्रेय है । उनकी बात सुनकर अगडदत्त ने कहा-इसी छहमास वाले मार्ग से ही चलेंगे। आप लोगों હંકાર્યો. અને ઝડપથી તે જંગલ પાર કરી ગેકુળમાં આવી પહોંચ્યો. ત્યાં પહોંચતાં જ તેને બે પુરુષે મળ્યા, તેમણે પૂછયું કે આપ ક્યાં જઈ રહ્યા છે ? અગડદત્ત કહ્યું-કે, હું શંખપુર જઈ રહ્યો છું. એ બનેએ કહ્યું કે જે આપ કહે તે અમે પણ આપની સાથે સાથે આવીએ. અગડદત્તે કહ્યું એમાં મને શું વાંધે હેય? ખુશીથી ચાલે.
અગડદત્ત વિશ્રાતિ લઈ રહેલા ઘેડાઓને રથમાં જોડયા એટલે તે બનેએ કહ્યું આ માર્ગે જવામાં જોખમ છે. આ રસ્તે ભયંકર જંગલ આવે છે તેમાં ચાર પ્રકારના ભય છે. ૧ દુર્યોધન ચારને, ૨ મદેન્મત્ત ગજરાજને, ૩ દષ્ટિવિષ સર્પને, ૪ વાઘને, આથી આ છ માસના માર્ગને બદલે એક વરસે શંખપુર પહોંચાડે છે તે લાંબા માગેથી ચાલવું ઉચિત છે. અગડદત્ત કહ્યું–બીવાની જરૂર નથી આપણે આ છ મહિનાના ટૂંકા માગેથી જ જવું છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा ६ प्रमादवर्जनेऽगउदत्तदृष्टान्तः
७५
युष्मान् शीघ्रमेव शंखपुरं प्रापयिष्यामि । तच्छ्रुत्वा - तौ गोकुलादागतौ पुरुषौ, अन्ये च धनिनः पान्थास्तेन सह चलिताः ।
तदा जटाजूटमुकुट स्त्रिश्लकुण्डिकाधारी भस्मोद्धूलितशरीरो योगी भिक्षुः संमिलितः । स तदाऽगडदत्तं वदति-वत्स ! शंखपुरे ममापि गन्तव्यम्, किंतु मस्संनिधौ स्वर्णदीनाराः सन्ति, ते धार्मिकपुरुषैः परमार्थकार्यार्थ दत्ताः तान् गृहाण, यथाse मार्गे निःशङ्कमनसा व्रजामि । इत्युक्त्वा स तस्मै राजकुमाराय दीनारग्रन्थिकां दत्त्वा सार्थिकैः सह चलितः । स च गानेन, नृत्येन गत्या, चेष्टया स्वरेण, को मैं शीघ्र ही शंखपुर पहुँचा दूंगा । अगडदत्त की इस बात को सुनकर गोकुल से आये हुए वे दोनों पुरुष तथा और भी बहुत से धनिक मुसाफिर उसके साथ वहां से चले ।
मार्ग में चलते ही इनको एक योगी मिला - जिसके मस्तक पर जटाजूट का मुकुट जैसा रखा था, त्रिशूल एवं कुण्डिका जिसके हाथ में थी । भस्म से जिसका समस्त शरीर आच्छादित हो रहा था । उसने अगदत्त से कहा वत्स ! शंखपुर मुझे भी जाना है किन्तु मेरेपास सोना महोरें हैं, इनको कितनेक धार्मिक पुरुषोंने मुझे परमार्थ कार्य के लिये दिया है इसलिये तुम इनको अपने पास रखलो तो मैं निःशंक बनकर मार्ग में चलता रहूंगा । अगडदत्त ने उसकी बात को मान लिया और उसके द्वारा दी गई दीनारों की पोटली को अपने पास रथ में रखलिया | बाबाजी अब निश्चिन्त होकर अन्य मुसाफिरों के साथ २ आगे २ चलने लगे । योगी तो थे ही इसलिये साथ के लोगों को वह
આપ લેાકેાને હું જલ્દીથી શંખપુર પહેાંચાડી દઇશ. અગડદત્તની વાત સાંભ ળીને ગાકુળથી સાથે થએલા તે બન્ને પુરુષા તેમજ બીજા પણ ઘણા ધનિક મુસાફર તેની સાથે ચાલ્યા.
મામાં ચાલતાં ચાલતાં તેમને એક ચેાગી મળ્યા. જેના મસ્તક ઉપર મેાટી જટા હતી, તેના હાથમાં ત્રિશૂળ અને ખપ્પર હતું. તેના આખા શરીરે રાખ ચાળેલી હતી. તેણે અગડદત્તને કહ્યુ, વત્સ ! મારે પણ શ ંખપુર જવુ છે, પરંતુ મારી પાસે સેાના મહારા છે કેટલાક ધનિક પુરુષાએ પરમાર્થ કા માટે મને તે આપી છે. આને આપ જો આપની પાસે રાખે તે હું નિશ્ચિત રસ્તા કાપીશ. અગડવ્રુત્ત તેની વાત માની લીધી અને તે સાધુએ આપેલી સેાના મહેરાની પાટલી પેાતાના રથમાં મૂકી. ચેાગી નિશ્ચિત મની બીજા મુસાફ઼ાની સાથે આગળ આગળ ચાલવા લાગ્યા. તે ચેાગી તા હતા જ એટલે ગાનતાન અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे विविधकथाभिश्च पथिकान् प्रमोदयन् मार्गे गच्छति । अगडदत्तस्तु -“कस्यापि विचासो न कायः यतः-"घोरा मुहुत्ता अबलं सरीरं" इति नीति चिन्तयन् तस्मिन् भिक्षुकेऽपि विश्वासं न कृतवान् । एवं गच्छन्नसौ महावने समागतः । तदा स जटिलो भिक्षुको राजपुत्रादीन् वदति-अत्रैकं गोकुलमस्ति, तत्र गतवर्षे वर्षारामहं स्थितोऽभवम् । तत्रत्यानां गोपानां प्रियोऽस्मि, तस्मात् ते सर्वेषामस्माकं भोजनं दास्यन्ति, तत्र गत्वा यावदहमागच्छामि, तावदत्र प्रतीक्षताम् । इत्युक्त्वा स भिक्षुकस्तत्र गत्वा दधिघृतपायसानि समानीय राजकुमारमगडदत्तमवदत्-इमानि गाने से, नृत्य से, अपनी चाल से, चेष्टा से, स्वर से तथा अनेक प्रकार की कथाओं से प्रसन्नमन करता हुआ मार्ग में चलने लगा। अगडदत्तने सोचा कि-"किसीका भी विश्वास नहीं करना चाहिये, क्यों कि-"घोरा मुहुत्ता अबलं सरीरं" इस नीति के अनुसार उस योगी का जरा भी विश्वास नहीं किया । ये सब के सब चलते २ एक महावन में आ पहुंचे। उस भिक्षुक ने उन सब से कहा-यहां पर एक गोकुल है । गत वर्ष मैंने यहां चौमासा किया था, इसलिये वहां के लोगों से मेरा परिचय हो गया है, वे सब मुझ से बहुत प्रेम करते हैं अतः आप लोग यहीं पर ठहरें, मैं तब तक जाकर वहां उनसे मिलकर आता हूं, इससे उन लोगों की तरफ से अपन सब के लिये भोजन की व्यवस्था भी हो जावेगी । ऐसा कह कर वह भिक्षुक वहां चला गया और वहां से दही, पायस-खीर, पुडी पकवान्न आदि सामग्री लेकर वापिस आगया। आकर उसने राजकुमार अगडदत्तसे कहा कि वत्स! भोजन तयार है और इस નૃત્યથી તેમજ પિતાની ચાલથી ચેષ્ટાથી, સ્વરથી તથા અનેક પ્રકારની કથાઓથી સહ પ્રવાસીઓને પ્રસન્ન કરતા કરતા રસ્તો કાપી રહ્યા હતા. અગડદત્તે “કેઈને
विश्वास न ४२व नये” “धोरा मुहत्ता अबलं सरीरं" ॥ नीति અનુસાર ગીમાં જરા પણ વિશ્વાસ ન મૂકો, બધા ચાલતા ચાલતા છેવટે એક મહાવનમાં આવી પહોંચ્યા. તે યોગીએ સર્વ મુસાફરોને કહ્યું કે, અહીં એક ગામડું છે. ગયા વર્ષે મેં અહીં ચોમાસું કર્યું હતું. એટલે ત્યાંના લેકે સાથે મારે ઘણે પરિચય છે. ઘણે સ્નેહ છે, જેથી આપ લે કે અહીં રોકાવ હું હમણાં જ ત્યાં જઈ એ લોકોને મળીને આવું છું. આથી એ લે કોના તરફથી આપણુ બધા માટે ભેજનની વ્યવસ્થા પણ થઈ જશે. આમ કહીને તે યેગી ગામ તરફ ગયે. થોડી વારે તે ત્યાંથી ખીર, પુરી, દહીં પાણી આદિ ખાવા પીવાની સામગ્રી લઈ પાછો આવ્યો. આવીને તેણે રાજકુમાર અગડદત્તને કહ્યું વત્સ ! ભેજન તૈયાર છે. આ દહીં આદિ ભેજન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
दध्यादीनि भुक्त्वा मम श्रमं सफलीकुरु । अगडदत्तः प्रत्युत्पन्नमतित्वात् तदा प्राह - मम मस्तके व्यथाsस्ति, ऋषिभोज्यं च मम न कल्पते तस्मान्नाहं भोक्ष्यामि, इत्युक्त्वा नेत्रसंज्ञया सार्थिकान्निवारयति । गुर्वाज्ञां कुशिष्या इव ते राजकुमारस्यागडदत्तस्य नेत्रशैलीं नाङ्गीकृतवन्तः । सर्वे तद् भोज्यं दध्यादिकं विषमिश्रितं भुक्त्वा मृताः । अगडदत्तेन भार्यायुतेन तन्न भक्षितमतो न मृतः ।
1
७७
aaisaौ भिक्षुकः स्वपरिवारसंवृतोऽगडदत्तं मारयितुं गृहीतशस्त्रः समायातः अगडदत्तेन खङ्गं गृहीत्वा घोर संग्रामकरणेन स भिक्षुको मर्माघातेन भूमौ पातितः । दहीं आदि भोजनसामग्री का भोजन कीजिये ताकि मेरा परिश्रम सफल हो जाय । प्रत्युत्पन्नमति अगडदत्त ने कहा- बाबाजी ! आपका कहना ठीक है परन्तु क्या करूँ इस समय शिर में दर्द हो रहा है, अतः खाने पीने की जरा भी रुचि नहीं है, दूसरे मैं ऋषि का भोजन लेता भी नहीं हूं । ऐसा कह कर अगडदत्त ने अपने साथ चलने वाले मुसाफिरों को भी उस लाये हुए भोजन को नहीं खाने का नेत्रद्वारा संकेत किया । परन्तु जिस प्रकार कुशिष्य अपने उपकारक गुरुमहाराज की बात नहीं मानता है, उसी प्रकार उन लोगों ने अगडदत्त के नेत्रसंकेत का कुछ भी सन्मान नहीं किया और लग गये उस विषमिश्रित भोजन को खाने के लिये । थोडी देरबाद जब उसका असर हुआ तो वे सबके सब मर गये । अगडदत्त ने न उसे स्वयं खाया था और न अपनी पत्नी को खाने भी दिया था, अतः इन सब की कुशलता रही। जब भिक्षुक ने अपना प्रयत्न फलित होते देख लिया, और जब यह निश्चय कर लिया कि अगड़दत्त अपनी भार्यासहित अकेला ही रह गया है, સામગ્રીનું ભેાજન કરો, કે જેથી મારા ધક્કો સાથે ક થાય. અગમબુધ્ધિવાળા અગડદત્ત કહ્યું-મહારાજ ! આપનું કહેવું ઠીક છે પરંતુ આ સમયે મારા માથામાં સખત વેદના થાય છે કે જેનાથી ખાવા પીવાની જરા પણ રૂચી થતી નથી. ખીજી હું'ઋષિઓનું ભાજન લેતેા નથી. એવું કહીને અગડદત્ત પોતાની સાથે આવેલા ખીજા મુસાફાને પણ તે લેાજન ન ખાવા આંખના ઈસારાથી ચેતવ્યા, પરંતુ કુશિષ્ય જે રીતે પોતાના ઉપકારક ગુરુમહારાજની શિખામણ માનતા નથી, એ રીતે અગડદત્તના નેત્ર સંકેતની અવગણના કરીને તે લેાકેા વિષમિશ્રિત લેાજનને ખાવા લાગ્યા. ઘેાડીવારમાં ઝેરની અસરથી બધા મરી ગયા. અગડદત્તે ન તા પોતે ખાધું હતું કે ન પેાતાની પત્નિને ખાવા દીધું હતું. એટલે તે ખચી ગયા હતા. જ્યારે ચેાગીએ પેાતાના પ્રયત્ન સફળ થયેલે જોયા અને અગડદત્ત હવે તેની પત્ની સાથે એકલા જ રહ્યો છે એ જોયું ત્યારે તે પેાતાના પરિવાર
तब
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
परिवारस्तस्य नष्टः । तदा स भिक्षुको वदति - अहं दुर्योधननामक चौरः प्रसिद्धः, वया हतोऽहं न जीविष्यामि, परं तु - अस्माद् गिरेर्वामभागे नदीतटे गृहं विद्यते, तस्य पश्चिमभागे शिला सज्जिताऽस्ति, तामपनीय तत्र प्रविश्य मम भूमिगृहे गन्तव्यम् । तत्र मम बहुद्रव्यं वर्तते, मम भगिनी जयश्रीनाम्नी कुमारिकाऽस्मिन् वनमध्ये वर्तते, द्रव्यं त्वया ग्रहोतव्यं, सा च तव पत्नी भविष्यति । इत्युक्त्वा स मृतः । वह परिव्राजक अपने परिवार से युक्त होकर अगडदत्त को मारने के लिये शस्त्र हाथ में लेकर वहां पर आया । अगडदत्त ने जब इस प्रकार की परिव्राज़क की चेष्टा देखी तो उसे अधिक से अधिक क्रोध आगया और हाथ में तलवार लेकर वह भी भिक्षुक के ऊपर झपटा । दोनों का परस्पर में घोर संग्राम मच गया । अन्त में भिक्षुक को अगडदत्तने बहुत बुरी तरह घायल कर जमीनपर पछाड़ दिया । भिक्षुक को पड़ा हुआ देखकर उसका जितना भी परिवार था वह सब वहां से भाग निकला। भिक्षुक ने अपने को जब बिलकुल निःसहाय अवस्था में देखा तो उसने अगडदत्त से कहा मैं भिक्षुक के वेष में चोर हूं-मेरा ही नाम दुर्योधन है । तुम्हारे द्वारा घायल किया गया मैं अब जीवित नहीं रह सकूंगा, अतः तुम को मैं अपना पता बतला देता हूं, सो उस माफिक तुम चले जाना। वहां जाने से तुम को अपार धनराशि एवं मेरी भगिनी मीलेगी, वहांका पता ठिकाना इस प्रकार है - इस गिरिसे बायें भाग की ओर नदीतट पर मेरा घर है, उसके पश्चिम की ओर एक सज्जित शिला है, उसको तुम हटा देना। उसके हटाते ही तुमको एक भूमिगृह
७८
સાથે હાથમાં શસ્ત્ર લઈ ને અગડદત્તને મારી તેનુ' ધન લઈ લેવાના ઈરાદે ત્યાં આન્યા. અગડદત્ત ચેાગીની આ પ્રકારની ચેષ્ટા જોઈ ત્યારે તેને ખૂબજ ગુસ્સે ચડયા, અને ક્રાયના આવેશમાં હાથમાં તલવાર લઈ તે યાગી સામે થયા. બન્ને વચ્ચે ધાર સગ્રામ મન્મ્યા. અંતે અગડદત્ત તે ચેાગીને ખૂખ ઘાયલ કરી જમીન ઉપર પટકી દીધા. યાગીને પડતા જોઇને તેના પિરવારના જે માણસે હતા તે નાશી છુટયા, ચેાગીએ જોયું કે હવે પોતે બિલકુલ નિ:સહાય છે ત્યારે તેણે અગડદત્તને કહ્યું હું ચેાગીના વેશમાં ચાર છુ, મારૂં નામ દુર્યોધન છે, તમારાથી ઘાયલ થયેલ હું હવે જીવતા રહી શકું તેમ નથી. હું તમને મારૂં ઠેકાણુ ખતાવું છું, ત્યાં તમે જો એથી તમાને ધણું ધન મળશે અને મારી બહેન પણ મળશે. આ ડુંગરાના ડાખા ભાગ ઉપર નદિ કિનારે મારૂં ઘર છે. એની પશ્ચિમ દિશાએ એક મેાટી શિલા છે, તેને તમે દૂર કરો તે દૂર થતાં તમને નીચે એક ભૂમિગૃહ દેખાશે. તેમાં તમે ઉતરી જશે. ત્યાં મારી સઘળી ધન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा.६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः ___ अगडदत्तस्तत्र गत्वा तामाहयति । सा समायाता । तयाऽगडदत्तो दृष्टः, प्रोक्तश्च -एहि.गृहाभ्यन्तरे । तदा मदनमअरी परमरूपलावण्यवतीं तां विलोक्य मनसि चिन्तयति-अस्यां मोहितो मम पतिमां त्यक्ष्यतीति विचिन्त्य तया वारितोऽगडदत्तस्तां तद्धनं च विहाय रथमारुह्य चलितः । तस्मिन् वने गच्छन्नगडदत्तः पश्यति-एको मत्तमातङ्गः शुण्डादण्डप्रभग्नतरुकोटिरुग्रदन्तः वेगेन धावमानः पादपानुन्मूलयन् समायाति । तं विलोक्य त्रस्तां मदनमञ्जरीमावास्य स्थात् तूर्णमवातरत् । नजर आयगा, तुम उसमें घुस जाना । वहां पर मेरी अपार धनराशि एकत्रित की हुई रखी है । वहीं पर मेरी बहिन है, जिसका नाम जयश्री है। वह कुमारी है । तुम द्रव्य अपने अधिकार में कर लेना और उसको अपनी पत्नी बना लेना, वह अवश्य तुम्हें अपना पति बना लेगी । ऐसा कहने के साथ ही वह भिक्षु मर गया। ___ अगड़दत्त भिक्षु के बताये हुए ठिकाने पर पहुंचा। पहुँच कर उसने उसकी बहिन को बुलाया। आवाज सुनते ही वह वहाँ पर आगई। अगड़दत्त को देखते ही इसने कहा-आईये-भीतर आईये, मदनमंजरी ने इस अपार रूपराशि वाली सुन्दरी को देखकर मन में विचार किया कि यदि मेरा भर्ता इस में मोहित हो जावेगा तो मेरा परित्याग जरूर कर देगाअतः उसने उसको द्रव्यलेने से और उस सुन्दरी को अपनाने से मना कर दिया। मदनमंजरी की बात मानकर अगड़दत्त उस द्रव्य एवं सुन्दरी का परित्याग कर रथ में सवार हो आगे बढा ही था, कि इतने में उसने देखा कि एक मदोन्मत्त गजराज शुण्डादण्ड से अनेक वृक्षों को उखाड़ता हुआ દેલત છે. ત્યાં મારી એક બહેન રહે છે, જેનું નામ જયશ્રી છે, તે કુંવારી છે. તે ધન દેલત હવે તમારી છે. તેમજ મારી બહેનને તમે સ્વીકાર કરજો અને તે પણ અવશ્ય તમને પોતાના પતિ તરીકે સ્વીકારશે. આ પ્રમાણે કહી તે ચગી મરી ગયે.
અગડદત્ત યોગીએ બતાવેલ ઠેકાણા ઉપર પહોંચ્યો. ત્યાં જઈને તેણે તે યોગીની બહેનને હાક મારી. હાક સાંભળીને તે તરત જ આવી પહોંચી. અગડદત્તને જોતાં તેણે આવકારતાં કહ્યું, “પધારો, પધારો અંદર પધારો” મદનમંજરીએ આ અપાર રૂપરાશીવાળી સુંદરીને જોઈને મનમાં વિચાર કર્યો કે, જે મારા પતિ આના રૂપથી મોહિત થઈ જશે તે જરૂર મારે ત્યાગ કરી દેશે. આથી તેણે તે ધન અને સુંદરીથી દૂર રહેવા સૂચવ્યું. મદનમંજરીની વાત માનીને અગડદ તે ધન તેમજ સુંદરીને પરિત્યાગ કર્યો તે રથ હંકારીને આગળ ચાલ્યા થોડે દૂર પણ નહિ ગયા હોય એટલામાં સામેથી પોતાની સુંઢથી અનેક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
उत्तराध्ययनसूत्रे अथागडदत्तस्तस्य महागजस्य संमुखे गत्वा तं वश्चयितुमुत्तरीयवस्रवेष्टिको कृत्वा तत्पुरो भागे प्रक्षिप्तवान् । गजस्तत्र दन्ताभ्यां प्रहर्तुं यावदीपनतो भवति, तावताऽगडदत्तस्तद्दन्ताग्रभागद्वये चरणौ दत्त्वा सत्त्वरं तस्य स्कन्धेऽधिरूढः । वज्रवत् कठोराभ्यां स्वमुष्टिभ्यां तस्य कुम्भस्थलद्वयं ताडयति, इतस्ततो गजं पुनः पुनर्भमयित्वा गजं वशीकरोति । पश्चात् स गजः शान्तो जातः । ततस्तं मुक्त्वा रथमारुध गच्छन् स व्याघ्र दृष्टवान् । तदाऽगडदत्तकुमारो रथादवतीय तत्संमुखं बड़े वेग से साम्हने दौड़ा आ रहा है । इसके पहिले इसने उस जंगल में सैकड़ों वृक्षोंको ध्वस्त कर दिया था। मदनमंजरी तो इस विकराल गजराज को देखते ही भयभीत हो गई, अगड़दत्त ने उसको हिम्मत बंधाया और कहा कि तुम भय मत करो हाथी को मैं अभी ही निर्मद कर देता हूँ। ऐसा कहने के साथ ही वह रथ से जल्दी उतर पड़ा। ____ उस कराल गजराज के साम्हने जाकर उसने अपने उत्तरीय वस्त्र की गेंद बनाकर फेंक दी। हाथी कुछ झुक कर उस पर अपने दांतों से प्रहार करने में लग गया, इतने में अगड़दत्त कुमार दोनों दांतों पर पैर रखकर उसके ऊपर चढ़ गया। कंधे पर आरूढ हुए उस कुमार ने वज जैसी कठोर अपनी दोनों मुठियों के प्रहार से उस के कुंभस्थल को घायल करके उसको चकरी की तरह चारों ओर खूब धूमाया। इस प्रकार हाथी का मद उतर गया और वश में होकर शांत हो गया तो वह उसको वहीं पर छोड़कर अपने रथमें सवार होकर आगे चलने लगा। વૃક્ષને ઉખેડીને ફેંકી દેતે એક મદોન્મત્ત ગજરાજ પિતાની સામે આવી રહેલે અગડત્ત જે. ઉપરાંત આ હાથીએ જંગલના સેંકડો વૃક્ષોને નાશ કરી નાખેલાં તેણે નજરે જોયાં. તદનમંજરી તે આ વિકરાળ ગજરાજને જોઈને ભયભીત બની ગઈ અગડદત્ત તેને હિંમત આપીને કહ્યું તું ડરીશ નહીં. હાથીને હું હમણાં જ મદ ઉતારી નાખું છું, એમ કહીને તે રથથી એકદમ નીચે ઉતર્યો.
- તે વિકરાળ ગજરાજની સામે જઈને તેણે પોતાના કપડાંને ગેટ બનાવીને તેના ઉપર ફેંકયે. હાથી ડે નીચે નમીને તેના ઉપર પોતાના દાંતથી પ્રહાર કરવા લાગે. એટલામાં અગડદત્તકુમાર તેના દાંત ઉપર પગ મુકીને તેના ઉપર ચડી ગયે. સ્કંધ ઉપર ચડી બેઠેલા અગડદત્તકુમારે વજ. જેવી પિતાના હાથની પ્રબળ મુઠીઓથી તેના કુંભસ્થળ ઉપર માર મારે શરૂ કર્યો. તેમજ તેને ચકરીની માફક ચારે તરફ ખૂબ ઘૂમાવ્યું આથી હાથીને મદ ઉતરી ગયે. અને તે શાંત બની ગયે. એટલે હાથીને ત્યાં છેડી દઈને રથ ઉપર ચઢીને અગડદત્તકુમારે આગળ પ્રયાણ કર્યું માંડ થોડુ આગળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
८१
गच्छति । अगडदत्तं संमुखे समायान्तं दृष्ट्वा क्रोधाविष्टः कुण्डलीकृतपुच्छो व्यात्तसुखो यावत् तदभिमुखं धावति तावता वस्त्रवेष्टितं वामकरं तन्मुखे निक्षिप्य दक्षिणकरस्थेन खङ्गेन तं हतवान् ।
अथ रथमारुह्य मार्गे गच्छन्नगडदत्तः पथि दूरेऽत्युत्कटपणाटोपं मणिभासुरं पचण्डत्कारं कुर्वन्तं रक्ताक्षं कृष्णवर्णं सर्पमायान्तं ददर्श । मदनमञ्जरी तं विलोक्य भयात् कम्पते, तदाऽगडदत्त आह- प्रिये अस्माद् भुजङ्गाद् भयं मा कुरु, इत्युक्त्वा
अभी कुछ थोडी ही दूर वह पहुँच पाया था कि इतने में ही वहां उसको एक व्याघ्र दिखलाई पड़ा। अगडदत्त रथ से उतर शीघ्र ही उसके पास पहुँचा । उस अगडदत्त को अपने सामने आया हुआ देखकर एकदम तमतमा उठा और पूंछ को कुण्डलाकार करके तथा मुंह को फाडकर उसके ऊपर झपटने को दौड़ा । अगडदत्त ने भी उसी समय अपने बांये हाथ को कपड़ा से लपेटकर उसके मुह में डाल दिया और दाहिने हाथ से तलवार लेकर उसको मार गिराया ।
इस प्रकार निश्चित बन अगडदत्त आगे को कुछ दूर बढा ही था कि सहसा उसकी दृष्टि एक भयंकर दृष्टिविष पस पर पडी । यह अगडदत्त की तरफ ही प्रचंड फूत्कार करता हुआ आ रहा था। बड़ा भयंकर था लाल लाल इसकी दोनों आखें थीं, इसका फण विशेष विस्तृत था, मणि से यह चलक रहा था । वर्ण इसका अत्यंत काला था । मदनमंजरी तो उसको देखकर इकदम भय से कंप गई । अगडदत्त ने उसको रक्षित
ગયા હશે ત્યાં એક સિંહ સામે આવતા દેખાયા. રથમાંથી ઉતરી અગડદત્ત તેની સામે ગયા. અગડદત્તને પેાતાની સામે આવેલા જોઇને સિંહ ખૂબ કાપા યમાન થયા. અને પૂછડું' ઉલાળતા ગર્જના કરતા અને માં ફાડતા તે તેના ઉપર ત્રાટકયેા. અગડદત્ત પણ આ સમયે પેાતાના ડાબા હાથ ઉપર કપડું વીટીને દાડી આવતા સિંહના માઢામાં પેાતાના ડાબા હાથ નાખી દીધા, અને જમણા હાથે તલવાર પકડી એકી ઝટકે તેને મારી નાખ્યા.
આ રીતે ત્રણ ભયને વટાવીને પેાતાના રથને આગળ હ‘કાર્યાં. થાડેક દૂર જતાં એક ભયંકર વિષધર નાગરાજ તેની દૃષ્ટિએ પડયા. જે પ્રચંડ ફુંફાડા મારતા રથની સામે જ આવી રહ્યો હતા. લાલચેાળ એવી એની એ આખા અંગારા જેવી ચળકતી હતી. જેની ક્ણુ ખૂમ જ વિશાળ હતી. મસ્તક ઉપરના મણીનું પ્રચંડ તેજ ચારે ખાજુ ફેલાતું હતું. કાળા ભમ્મર જેવું તેનું સ્વરૂપ હતું. માનમંજરી તેને જોઈને એક્દમ કપી ઉઠી. અગદત્તે તેને સાંત્વન
उ० ११
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
___ उत्तराध्ययनसूत्रे स स्तम्भनविद्यया वन्नेत्रगतिवक्त्राणि स्तम्भयित्वा गरुड इव लीलया तं श्रान्तं कृत्वा मुमोच । इत्थं कथंचित् तदरण्यमुल्लङ्घ्य मार्गे गच्छन्नगडदत्तः शंख पुरान्तिकं गतः।
यच्च तस्य श्वसुरप्रदत्ताः सैनिका भिल्लानां भयानष्टास्तेऽपि कमलसेनाख्या. मगडदत्तपत्नी रक्षन्तोऽन्येन वर्षकगम्यमार्गेण राजकुमारस्यागडदत्तस्य समीपे समागताः । यद्यप्यगडदत्तो भिल्लान् विजित्य षण्मासगम्यमार्गेण समायातः, तथापिभिल्लपतिगजव्याघ्रादिविघ्नवारणे कालविलम्बेन वर्षे व्यतिते तत्रागतः । कुशलकरते हुए कहा कि-प्रिये ! इस भुजंग से भय करने की कोई बात नहीं है, तुम डरो मत । इस प्रकार मदनमंजरी को समझाते हुए उसने उसी समय स्तंभर विद्या के प्रभाव से उस सांप के नेत्रों को, गति एवं मुख को स्तंभित कर दिया और गरुड के समान लीला से उसको श्रान्त घनाकर छोड दिया।भिक्षुवेषवाला दुर्योधन चोर, मदोन्मत्त हाथी, विकराल सिंह, एवं दृष्टिविष सर्प, इस प्रकार इन चारों विघ्नों से बार २ बचा हुआ वह अगडदत्त कुमार मार्ग चलते २ शंखपुर के नजदीक आ पहुंचा। __श्वशुर द्वारा प्रदत्त सैनिक जो पहिले वन से भिल्लों के भय से इधर उधर भाग गये थे वेभी अगडदत्त की पत्नी जो कमलसेना थी उसकी हर तरह से रक्षा करते हुए एक वर्ष के मार्ग से चलकर कुमार के पास आ पहुँचे । यद्यपि कुमार छहमास के मार्ग से शंखपुर के लिये रवाना हुआ था तो भी उसको बीच २ में भिल्लपति, चोर, हाथी सिंह एवं सर्प आदि इनके विघ्नों को वारण करने में अधिक समय लग गया, આપતાં કહ્યું કે, પ્રિયે ! આ ભુજંગથી ડરવાનું કેઈ કારણ નથી. તમે ડરો નહીં, આમ કહીને એ સમયે તેણે સ્તંભન વિદ્યાના પ્રયોગથી તે નાગનાં નેત્ર, ગતિ અને મુખને થંભાવી દીધાં. અને ગરૂડ સમાન લીલાથી તેને શ્રાન્ત બનાવી છેડી દિધે. ભિક્ષુક વેશવાળે દુર્યોધન ચોર, મદેન્મત્ત હાથી, વિકરાળસિંહ, દૃષ્ટિ. વિષ સર્પ. આ પ્રકારે ચારે વિદથી સુખરૂપ બચીને તે અગડદત્ત કુમાર ચાલતાં ચાલતાં શંખપુરની નજીક આવી પહોંચ્યો.
અગડદત્ત કુમારની સાથે તેના સાસરા તરફથી મોકલેલા સિંનિકે કે જેઓ વનમાં પહેલી વખત જીલ્લો સાથે થયેલા યુદ્ધમાં વેર વિખેર બની અગડદત્તની પત્ની કમળસેનાને સાથે લઈ શેખપુર તરફે ભાગી છુટયા હતા તેઓ પણ જ્યાં ત્યાં અથડાતા કૂટાતા કમળસેનાનું રક્ષણ કરતા કરતા શંખપુર આવી પહોંચ્યા. રાજકુમાર અગડદત્ત કે જે છ મહિનાના રસ્તેથી નીકળે હતું. તેને રસ્તામાં નડેલા વિદને કારણે થોડો વધુ સમય લાગી ગયેલો
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
८३
पूर्वकं पत्नीद्वयसंयुतोऽगड दत्तकुमारः शंखपुरे समागतः । मातापितृभ्यां तत्प्रवेशमहोत्सवः कृतः । सर्वेषां पुरवासिनां परमः प्रमोदो जातः । तत्र सुखेन स तिष्ठति ।
1
अन्यदा वसन्तेऽगडदत्तकुमारो मदनमञ्जर्या सह क्रीडावनं गतः । तत्र रात्रौ मदनमञ्जरी सर्पेण दष्टा पत्युरुत्सङ्गे निपतिता प्राह- सर्पेण दष्टाऽस्मि । ततोऽगदत्तो यावन्मन्त्रादिभिस्तां चिकित्सति, तावत् सा विषव्याप्तशरीरा चेतना रहिता जाता । ततोऽगड दत्तकुमारस्तां मृतां ज्ञात्वा मोहवशाद् विविधविलापं कुर्वन् मनसि चिन्तयति - अनया विनाऽहं जीवितुं न शक्नोमि, तस्मादनया सह मया वह्नौ प्रवेइस लिये कुमार भी यहां तक एक वर्ष में आया, अतः दोनों का यहां पर साथ हो गया । कुमार दोनों पत्नियों से संयुक्त होकर शंखपुर में प्रविष्ट हुआ । माता पिता ने इनका प्रवेश खूब उत्सव के साथ कराया । पुरवासियों को भी अगडदत्त के आनेका अपार हर्ष हुआ । इस प्रकार कुमार का समय शंखपुर में आनंद के साथ व्यतीत होने लगा ।
एक समय की बात है कि कुमार मदनमंजरी के साथ वसन्त ऋतु में कीड़ावन में गया। वहां पर रात्रि के समय में मदनमंजरी को एक जहरीले काले नाग ने काट खाया । वह आकर पति की गोद में गिर पडी और कहने लगी- नाथ मुझे एक जहरीले सांप ने काट खाया है । मदनमंजरी की बात सुनकर अगड्दन्त ने उसका मंत्रादिद्वारा जहर उतारने का जितने समय में प्रयत्न किया कि वह तत्कालही मूर्छिन हो गई । अगदत्त ने उसको मृत जानकर मोह के वशवर्त्ती बन विविध प्रकार का विलाप करते हुए विचार किया कि मेरे लिये यही अच्छा है कि मैं भी જેથી ખાર મહિનાના લાંબા ગાળે નીકળેલા કમળસેના અને સૈનિકા સઘળા શ’ખપુર પહાંચતાં એક સાથે થઈ ગયા. કુમારે પેાતાની અને પત્નીએ સાથે શંખપુરમા પ્રવેશ કર્યાં. માતા પિતાએ ખૂબ ઉત્સવ સાથે તેના શંખપુરમાં પ્રવેશ કરાવ્યેા. પુરવાસીઓને પણ આથી ઘણુંા હષઁ થયા. રાજાપ્રજાએ આનંદ ઉત્સવ મનાવ્યેા. આ રીતે શંખપુરમાં કુમાર આનંદથી રહેવા લાગ્યા. આમ સુખમાં દિવસે વિતાવતાં એક દિવસ કુમાર મદનમ ંજરીની સાથે વસંત ઋતુમાં ક્રીડાવનમાં ગયા ત્યાં રાત્રીના વખતે મદનમાંજરીને એક ઝેરી કાળા નાગે ડંશ દીધા. તે આવી પતિના ખેાળામાં પડી ગઈ અને કહેવા લાગી-નાથ મને એક ઝેરી સાપે ડંશ દીધેા છે, મદનમ જરીની વાત સાંભળીને અગડદત્ત મંત્રતંત્ર દ્વારા ઝેર ઉતારવાના પ્રયત્ન કર્યો. એ મ ંત્રાઢિ પ્રયોગ પુરા થતાં તા મનમ ંજરી મૂર્છા પામી ગઈ. અગદત્તે તેને મૃત્યુ પામેલી જાણીને તે માહુના વાથી ચેધારા આંસુએ આક્રંદ વિલાપ કરવા લાગ્યા. તેણે વિચાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
उत्तराध्ययनसूत्रे
ष्टव्यम् । इति विचिन्त्य मोहवशादग्नौ प्रविशन् स गगनमार्गेण गच्छता विद्याधरेण वारितः । विद्याधरेण विद्याबलेन सा जीविता । विद्याधरः स्वस्थानं गतः । अगडदत्तो मदनमञ्जर्या सह रात्रिवासार्थं तत्रैवोद्याने कस्मिंश्चिद् यक्षालये गतः । तत्र तां मुक्त्वा प्रकाशार्थमग्निमानेतुं स बहिर्गतः । तदानीं तत्र पञ्च पुरुषाः पूर्वहतदुर्योधनचौरस्य भ्रातरोऽगड दत्तकुमारस्य मारणार्थं पृष्ठतः समायाताः । ते इतस्ततो भ्रमन्तः अगडदत्तकुमारस्य मारणछिद्रं वीक्षमाणास्तस्मिन् क्रीडावने स्त्रीमात्र इसी के साथ अग्नि में जलकर भस्म हो जाऊँ । इस प्रकार विचार कर वह जितने में अग्नि में प्रवेश करने को उद्यमशील हो रहा था, कि इतने में एक विद्याधर आकाशमार्ग से कहीं पर जा रहा था, उसने अगडदन्त कुमार की जब इस प्रकार की हालत देखी तो उसको मरने से रोक दिया । तथा मदनमंजरी को अपनी विद्या के बल से जीवित कर दिया । ऐसा करके वह विद्याधर पश्चात् अपने स्थान पर चला गया । अगदत्त ने वह रात उसी बगीचे में बिताने का विचार किया अतः मदनमंजरी के साथ वह वहीं पर किसी यक्ष के स्थान में चला गया । यक्षालय में अंधेरा था । अतः प्रकाश के निमित्त मदनमंजरी को छोड़कर वह बाहर अग्नि- प्रकाश की खोज में निकल गया । वहां बाहर उसी समय पांच पुरुष जो अगदत्त के द्वारा पहिले मारे गये दुर्योधन चोर के भाई थे, कुमार को मारने के लिये पीछे से आ गये। वे सब के सब इस ताक में थे कि स्त्रीमात्र सहायक है जिसको, ऐसे इस अगडदत्त कुमार को इस क्रीडावन में किस उपाय से मारना चाहिए । इस
કર્યો કે હવે જીવીને શું કરવું છે? હું' પણ આની સાથે અગ્નિમાં બળીને ભસ્મ થઈ જાઉં' એજ મારા માટે વધારે ઉત્તમ છે. આ પ્રકારના વિચાર કરી તે જ્યાં અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતા, એ સમયે એક વિદ્યાધર આકાશ માગે ત્યાંથી પસાર થતા હતા તેણે અગડદત્ત કુમારની આ પ્રકારની સ્થિતી જોઈ તેણે તેને અગ્નિ પ્રવેશ કરતાં રોકયા. અને મદનમાંજરીને પેાતાની વિદ્યાના બળથી જીવતી કરી દીધી. અને તે વિદ્યાધર પેાતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. અગડદત્ત એ રાત તે અગીચામાં વિતાવવાના વિચાર કર્યાં. આથી મદ્યનમજરીની સાથે તે બગીચામાં આવેલા કોઈ એક યક્ષના સ્થાને પહોંચી ગયા, યક્ષાલયમાં અંધારૂ હતું. આથી પ્રકાશને માટે મદનમાંજરીને છેાડીને તે અગ્નિપ્રકાશની શોધમાં બહાર નીકળ્યેા. એજ વખતે અગડવ્રુત્ત મારી નાખેલા દુર્યોધન ચારના પાંચ ભાઈ એ કુમારને મારવાના આશયથી ત્યાં આવી પહેાંચ્યા. અને તે સ્ત્રી માત્ર સહાયક છે. જેને એવા આ અગડદત્ત કુમારને આ ક્રીડાવનમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः ८५ सहायं तं विलोक्य तन्मारणोपायं चिन्तयन्तः प्रच्छन्नाः सन्तो यक्षालयसमीपे स्थिताः । पञ्चसु भ्रातृषु लघुभ्राताऽन्यान् भ्रातृनिवार्य स्वयं तन्मारणार्थ तस्मिन्नवसरे यक्षालयस्य द्वारदेशे समायातः । स तद्भार्यायाः स्वरूपं द्रष्टुकामश्चिरसंगोपितं दीपं समुद्गका बहिष्कृत्य प्रकाशयति । प्रकाशे सति मदनमअरी तं दुर्योधन चौरस्य लघुभ्रातरं दृष्ट्रा सानुरागा जाता। सा वदति-त्वं मम भो भव, अहं तव पत्नी भवामि । तेनोक्तम्-त्वद्भर्तुविभेमि, कथमेवं भवेत् । सा प्राह-अहमधुना पश्यतस्तव स्वपति हनिष्यामि, तद्भयं मा कुरु । इत्येवं राजकुमारस्य भार्यया कथिप्रकार का विचार करते २वे सब यक्षालय के समीप आ कर प्रच्छन्न रूप से बैठ गये। इनमें जो सबसे छोटाभाई था उसने सब को मना करके कहा कि-आप लोग यहीं पर बैठे रहिये, मैं अकेला ही अगडदत्त को मारने के लिये जाता है। ऐसा कह कर वह यक्षालय के दरवाजे पर आ गया। उसने अगडदत्त की भार्या मदनमंजरी का रूप देखने के अभिप्राय से चिरसंगोपित दीप को समुद्गक-डिबे से बाहिर किया। प्रकाश होते ही मदनमंजरी उस दुर्योधन के लघुभ्राता को देखकर उस पर अनुरक्त हो गई और कहने लगी-" तुम मेरे पति होजाओ और मैं तुम्हारी पत्नी हो जाऊँ वरना मैं मर जाऊँगी" दुर्योधन के लघुभ्राता ने कहा-मैं तुम्हारे पति से डरता हूं इसलिये तुम्हारा पति कैसे बन सकता हूं। मदनमंजरी ने कहा-इसकी चिन्ता तुम मत करो, मैं तुम्हारे देखते ही उसको मार डालूंगी अतः फिर तुम को भय किस बात का है । ऐसे मदनमंजरी के वचन सुनकर दुर्योधन के छोटेभाई ने अपना दीपक કયા ઉપાયથી મારે તેને લાગ શોધતા હતા. આ પ્રકારને વિચાર કરતાં કરતાં તે બધા યક્ષાલયની પાસે આવી ગુપ્ત રીતે બેસી ગયા. આમાં જે બધાથી નાનો ભાઈ હતો તેણે બધાને કહ્યું કે, આપ બધા અહિં બેસો, હું એક જ અગડદત્તને મારવા માટે જાઉં છું. એવું કહીને તે યક્ષાલયના દરવાજા પાસે પહોંચ્યો. તેણે અગડદત્તની પત્ની મદનમંજરીનું રૂપ જેવાના આશયથી પોતાની પાસેના ગુપ્ત દિપકને સળગાવ્યો. પ્રકાશ થતાં જ મદનમંજરી દુર્યોધનના નાના ભાઈને જોઈને તેના ઉપર મોહિત બની ગઈ અને કહેવા લાગી “તમે મારા પતિ બની જાવ અને હું તમારી પત્ની થઈ જાઉં, નહિતર હું મરી જઈશ. ” દુર્યોધનના નાના ભાઈએ કહ્યું-હું તમારા પતિથી તે ડરું છું. પછી હું તમારે પતિ કઈ રીતે થઈ શકું? મદનમંજરીએ કહ્યું-એની ચિંતા તમે ન કરે.-હું તમારા દેખતાં જ તેને મારી નાખીશ પછી તમને ભય શાને છે? મદનમંજરીની આ પ્રમાણે વાત સાંભળી દુર્યોધનના નાના ભાઈએ પોતાની પાસેને દિપક બુઝાવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तोऽसौ दीपं निर्वापितवान् । तदनु सोऽचिन्तयत्-"हन्त ! यः खलु अनया सह मर्तुमुद्यतस्तमपि कान्तं या हन्तुमिच्छति, किमनया मम, अस्या दुष्टस्त्रिया योगाद् यो मृत एव विद्यते, तस्य मारणं न युक्तम् , तस्मात् तमहं जीवयिष्यामि” इत्येवं यावचिन्तयति, तावत् स राजकुमारोऽग्नि गृहीत्वा समागतः । तदा स प्रत्यावर्तमानो यक्षालये प्रकाशं दृष्टवान् । ___ स तत्रागत्य शङ्कितः सन् कान्तां पृच्छति-वह्निमादाय प्रतिनिवृत्तेन मयाऽत्र महान् प्रकाशो दृष्टः, सोऽधुना कथं न दृश्यते । साऽब्रवीत्-भवता स्वकरस्थवह्निप्रकाश इह संक्रान्तो दृष्ट इति मन्ये । ततोऽसौ प्रियायै खङ्गं दत्त्वा वह्नि यावदधोघुझा दिया। उसके बाद उस चोर का भाई विचारने लगा कि देखो यह कितने दुःख की बात है, जो इसके पीछे मरने को भी तयार हो गया था उस पति को मारने के लिये यह तयार हो रही है, ऐसी स्त्री से मुझे क्या करना है ? इस दुष्ट स्त्री के योग से जो स्वयं मरा हुआ है, उस शत्रु का मारना भी युक्त नहीं है, इसलिये उसको मैं जीवनदान दूंगा । इस प्रकार वह चोर का भाई विचार ही कर रहा था, कि इतने में उस राजकुमार को जब अग्नि मिल गई तो वह उसको लेकर वापिस
आ रहा था। उसने उस समय यक्षालय में प्रकाश होते देखलिया था। ____यक्षालय में प्रवेश करते हुए शंकित मन से उसने अपनी पत्नी से पूछा कि अभी तो यहां प्रकाश हो रहा था वह अब कहां गया? क्यों कि मैं अग्नि को लेकर वापिस लौट रहा था तब मैंने यहां प्रकाश देखा है । उसने अपनी चतुराई से उत्तर दिया कि आपको નાખે. હવે એ ચેરને ભાઈ વિચારવા લાગ્યું કે જુઓ ! આ કેટલા દુઃખની વાત છે કે, જે અગડદત્ત તેની ખાતર મરવાને પણ તૈયાર થયા હતા તેવા પતિને પણ આ દુષ્ટા મારવા માટે તૈયાર થઈ છે, આવી સ્ત્રીને મારે શું કરવી છે? આ દુષ્ટ સ્ત્રીના વેગથી જે પોતે મરેલો જ છે, તેવા શત્રુને મારે એ પણ ગ્ય નથી, આથી હું તેને જીવતદાન આપીશ. આ પ્રકારને ચાર ભાઈ વિચાર કરી રહ્યો હતો, એટલામાં આ બાજુ રાજકુમાર અગડદત્ત અગ્નિ લઈને પાછો આવતું હતું તે વખતે તેણે યક્ષાલયમાં પ્રકાશ થતે જો
યક્ષાલયમાં પ્રવેશતાં જ શંકિત મનથી તેણે પિતાની પત્નિને પૂછયું કે, હમણાં તો અહિં પ્રકાશ દેખાતું હતું તે કયાં ગયો? કેમકે જ્યારે હું અગ્નિ લઈને પાછા ફરી રહ્યો હતો ત્યારે મેં અહિં પ્રકાશ જે છે.) મદનમંજરીએ ચતુરાઈ પૂર્વક ઉત્તર આપ્યો કે, ના એ તે આપશ્રીને ભ્રમ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा.६ प्रमादर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
८७ मुखः प्रज्वालयति, तावत् तयाऽगडदत्तकुमारस्य वधार्थ कोशात् खड्गो निष्कासितः। तस्या एतच्चरित्रं दृष्ट्वा चौरस्य लघुभ्राता तस्या हस्तात् खॉ भूमौ पातयति । तदनु पश्चापि भ्रातरोऽगडदत्तेनाऽलक्षिता एव शनैः शनैनिर्गताः कस्मिंश्चिद् वने गतवन्तः। तैस्तत्र महाक्षो दृष्टः । तत्र सातिशयज्ञानसंपत्रः साधुरेक उपविष्ट आसीत् । मदनमञ्ज. स्तिथारूपां दुचेष्टां दृष्ट्वा संजातवैराग्यस्तैः पञ्चभिरपि मुनिसमीपे दीक्षा गृहीता। अपने ही हाथ में रखी हुई अग्नि का प्रकाश यहां होता हुजा मालूम पडा होगा ऐसा मैं समझती हैं। अगडदत्त ने अपनी प्रिया की बात मानकर और उसको अपनी तलवार देकर उस लाई हुई अग्नि को जलाने का ज्यों प्रयत्न किया और उसको नीचे रग्व कर ज्यों हो फूंकने के लिये नीची गर्दन कर झुका कि इतने में ही उसने अगडदत्त को मारने के लिये म्यान से खड्ग को बाहर निकाल लिया। उसका इस प्रकार का चरित्र देखकर दुर्योधन के लघुभ्राता ने शीघ्रतापूर्वक उसके हाथ से खड्ग खेंच लिया और उसको एक तरफ डाल दिया। मदनमंजरी का इस प्रकार का चरित्र देखकर वे पांचों ही भाई अगड़दत्त से अलक्षित होकर वहां से धीरे २ चल दिये । ये चलते २ किसी एक वन में पहुँच गये। वहां उन्हें एक महान वृक्ष दिखलाई पड़ा। उसके पास पहुँच कर उन्हों ने उसके नीचे बैठे हुए एक अतिशयज्ञानसंपन्न महात्मा को देखा । मदनमंजरी की दुश्चेष्टा से प्राप्तवैराग्य उन सबने मिलकर वहीं उनके पास दीक्षा धारण करली । गुरु से आज्ञा लेकर ये પ્રકાશ તો આપે લાવેલા અગ્નિના પ્રકાશનું પ્રતિબિમ્બ આપના જોવામાં આવ્યું હશે તેમ મારું માનવું છે. અગડદત્ત પોતાની પત્નિની વાત માની લીધી, અને પિતાની તલવાર તેને સેંપી પિતે લાવેલા અગ્નિને સળગાવવા પ્રયત્ન કરવા માંડે. અગ્નિને નીચે મુકી ગરદન નીચી કરીને કુંક મારવા લાગે. એજ વખતે મદનમંજરીએ તેને મારવા માટે મ્યાનમાંથી તલવાર બહાર કાઢી, એનું એ પ્રકારનું ચારિત્ર જોઈને દુધનને નાનો ભાઈ કે જે ત્યાં છુપાઈ રહ્યો હતો તેણે તેના હાથમાંથી તલવાર આંચકી લીધી અને તેને દૂર ફેંકી દીધી. મદનમંજરીનું આ પ્રકારનું ચારિત્ર જોઈ અગડદત્તને મારવા આવેલાં તે પાંચે ભાઈઓ ધીરે ધીરે ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. તેઓ જતાં જતાં કઈ એક વનમાં પહોંચ્યા ત્યાં તેમની નજરે એક મોટું વૃક્ષ પડયું. તે પાંચે ભાઈઓ એ વૃક્ષ પાસે ગયા. તે એ વૃક્ષ નીચે બેઠેલા એક જ્ઞાનસંપન્ન મહાત્માને જોયા. મદનમંજરીને આ પ્રકારના દુષ્ટચારિત્રથી તે સર્વને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થતાં એ સઘળાએ તે મહાત્મા પાસે દીક્ષા લીધી. ગુરુની આજ્ઞા લઈને તપ, સંયમની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
इतश्च - अगड दत्तकुमारस्तस्याः करात् कोशहीनः खड्गः पतित, इति मत्वा पृच्छति - कुतोऽयं कोशहीनः खङ्गः पतितः ? इति । सा प्राह-मम खड्गदर्शनादेव भयं संजातं तस्मान्मम हस्तात् खङ्गः पतितः । ततो वह्निमुज्ज्वाल्य तत्र रात्रिं गमयित्वा प्रभाते तो दंपती मुदितौ स्वकीयसौधे गतौ ।
•
अन्यदा कदाचिद् राजकुमारोऽगड दत्तोऽश्वापहत एक एव तस्मिन्नेव वने तत्रैव वृक्षतले गतः । तत्र स्थितान् साधून वन्दित्वा तत्रोपविश्य तद्देशनां श्रुतवान् । सब के सब पांचों ही भाई तप संयम की आराधना करते हुए उसी वनमें ठहरे । अगड़दत्त को इस बात का पता ही नहीं पड़ा ।
इधर अगड़दन्त कुमार ने उससे पूछा-प्रिये ! यह म्यानसे निकलकर खड्ग कैसे गिर पड़ा ? | तब मदनमंजरी ने कहा- हे नाथ! मुझे आपका खड्ग देखते ही भय उत्पन्न हो गया इसलिये मेरा हाथ कंप गया अतः छूट कर यह आपका खड्ग म्यान से निकलकर नीचे गिर पड़ा। इस प्रकार अपने शंका का समाधान पाकर अगडदत्त कुमारने वहां अग्नि को जलाकर समस्त रात्रि मदनमंजरी के साथ व्यतीत की। जब प्रभात का समय हुआ तब वे दोनों अपने महल में आ गये।
एक समय की बात है कि अगड़दत्त कुमार घोडे पर सवार होकर हवा खाने को गया । अवलीवाग का वह घोड़ा था वह उस को घोर बन में ले गया । अकेला ही वह वन में वृक्ष के नीचे आ पहुँचा। वहां बैठे हुए साधुओं को वंदना की और बैठ कर उनसे धर्म देशना भी सुनी। पश्चात्
આરાધના કરતાં કરતાં તે પાંચે ભાઇએ તે વનમાં રહેવા લાગ્યા, જ્યારે અગડદત્તને આ વાતની લેશમાત્ર ખબર ન પડી.
આ બાજુ અગડદત્તકુમારે મદનમજરીને પૂછ્યું કે હે પ્રિયે ! આ તલવાર મ્યાનમાંથી કેવી રીતે બહાર નીકળી પડી ? મનમંજરીએ કહ્યુ નાથ! મને આપની તલવાર જોતાં ભય લાગ્યા આથી મારા હાથ કપી જતાં તે છુટીને મારા હાથમાંથી નીચે પડી જતાં તલવાર મ્યાનથી મહાર નીકળી ગઈ હશે, આમ પેાતાની શંકાનુ સામાધાન પામીને કુમારે ત્યાં અગ્નિને સળગાવીને આખી રાત મદનમજરી સાથે વીતાવી. જ્યારે પ્રભાતના સમય થયા ત્યારે અને જા પેાતાના મહેલમાં પહોંચી ગયા.
એક સમયની વાત છે કે, કુમાર અગડદત્ત ઘેાડા ઉપર સ્વાર થઈ ફરવા નીકળ્યા, અવળીબાગના એ પાણીદાર ઘેાડા હતા. તે એને ઘેાર વનમાં લઈ ગયા. તે એકલા વનમાં એક વિશાળ વૃક્ષની પાસે પહેાંચ્યા. ત્યાં બેઠેલા સાધુઓને તેણે વંદના કરી તે તેઓની પાસે ત્યાં બેઠા. અને તેમની પાસેથી ધમ દેશના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ६ प्रमादवर्जनेऽगडदत्तदृष्टान्तः
८९ अगडदत्तः पृच्छति-भगवन् ! क एते पश्चापि भ्रातर इत्र साधवः ? कथमेषां वैराग्यमुत्पन्नम् ? कथमेभियौवनभरेऽपि व्रतं गृहीतम् । एवं पृष्टोऽतिशयज्ञानी मुनिः पश्चानां स्वशिष्याणां वैराग्यकारणं कथयन् अगडदत्तस्य सर्व पूर्ववृत्तान्तं वर्णितवान् , अन्ते प्राह च-मिथ्यामोहजालनिबद्धः सोऽगडदत्तस्त्वमेवासि । आचार्यस्यैतद् वचनं श्रुत्वाऽति-संभ्रान्तोऽगडदत्तकुमारश्चिन्तयति___ " अणुरज्जति खणेणं, जुबईओ खणेण पुणो विरज्जंति ।
अन्नन्नरागणिरया, हलिद्दरागु व्व चलपेमा "॥१॥ छाया-अनुरज्यन्ते क्षणेन, युवतयः क्षणेन पुनर्विरज्यन्ते ।
अन्यान्यरागनिरता, हरिद्राराग इव चलप्रेमाणः ॥ १॥ अगडदत्त ने पूछा हे महात्मन् ! ये पांचों ही भाई जैसे साधु कौन हैं ?
और इनको वैराग्य उत्पन्न होने का कारण क्या है ? क्यों इन्होंने इस भर जवानी में व्रत धारण किये हैं ? । इस प्रकार जब अगडदत्त ने पूछा तो अतिशयज्ञानधारी गुरु महाराज ने उन अपने पांचों शिष्यों के वैराग्य का कारण कहते हुए उस अगडदत्त का सब पूर्ववृत्तान्त सुना दिया, और अंत में कहा कि-मिथ्या मोहजाल में फँसा हुआ वह अगडदत्त तूं ही है। मुनिराज के इस प्रकार के वचनों को सुनकर अति संभ्रात होकर अगडदत्त ने विचार किया
"अणुरज्जति खणेणं, जुवईओ खणेण पुणो विरज्जति । ____ अन्नन्नरागणिरया, हालिद्दरागु व्व चलपेमा ॥१॥
अहो ! यह कितने अचरज की बात है-ये स्त्रियां क्षणभर में तो પણ સાંભળી, પછી અગડદત્તે પૂછ્યું મહાત્મન ! આ પાંચે ભાઈ જેવા સાધુ કોણ છે? અને તેમને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાનું કારણ શું છે? ભર જુવાનીમાં તેઓએ શા માટે સંયમત્રત ધારણ કરેલ છે? આ પ્રકારે જ્યારે અગડદને પૂછયું તે અતિશયજ્ઞાનધારી ગુરુમહારાજે જવાબમાં પિતાના એ પાંચેય શિષ્યના વૈરાગ્યનું કારણ કહેતાં કહેતાં અગડદત્તને બધે પૂર્વવૃત્તાંત પણ સંભળાવી દીધે અને અંતમાં કહ્યું કે,-મિથ્યા મેહ જાળમાં ફસેલો એ અગડદર તે તું જ છે. મુનિરાજનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને અગડદત્ત ખૂબ અકળા અને વિચાર કરવા લાગ્યો કે અહે –
"अणुरज्जति खणेणं, जुवइओ खणेण पुणो विरज्जति ।
अन्नन्नरागणिरया, हालिहरागु व्य चलपेमा ॥१॥" અ આ કેટલી અચરજની વાત છે કે, જે સ્ત્રીઓ ક્ષણભરમાં તે પ્રસન્ન उ० १२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
-
उत्तराध्ययनसूत्रे इति विचिन्त्य गुरुं नत्वाऽब्रवीत्-स्वामिन् ! सत्यमेतत् , यदिदं भवता कथितं तन्ममैव चरितम् । सम्पति निजं चरितं श्रुत्वा वैराग्यं प्राप्तोऽस्मि । भगवन् ! प्रसीद, मह्यं दीक्षां देहि, एवं गुरुं प्रार्थितवान् । ततो दीक्षां प्राप्य सुदुश्वरं तपस्तप्त्वा क्रमेण मोक्षं प्राप्तवान् । यथाऽगडदत्तः प्रतिबुद्धजीवी पूर्व द्रव्यतः प्रतिबुद्धः, पश्चाद् भावतोऽपि प्रतिबुद्धस्तथाऽभ्योऽपि मुनिर्द्विधा प्रतिबुद्धजीवी सुखी भवति ।
इत्यगडदत्तदृष्टान्तः संपूर्णः ॥ ६ ॥ प्रसन्न हो जाती हैं, और क्षणभर में विरक्त हो जाती हैं । इनका राग हलदी पतंग के रंग समान सदा अस्थिर रहा करता है । धिक्कार इस राग को। ऐसा विचार कर अगडदत्त ने गुरुमहाराज को नमन किया और बोला-हे भदन्त ! सच है जो कुछ आपने कहा है वह सब मेरा ही चरित्र है । इस समय अपना इतना वृत्तान्त आपके श्रीमुख से सुनकर मुझे वैराग्य हो गया है, अतः हे भगवन् ! प्रसन्न होओ और मुझे दीक्षा देकर कृतार्थ करो । इस प्रकार गुरुमहाराज से जब उसने प्रार्थना की तो उन्हों ने इसको भागवती दीक्षा प्रदान करदी । अगडदत्त ने खूब दुश्चर तप का आराधन किया । और उसके प्रभाव से उसने क्रम से मोक्ष को प्राप्त कर लिया। जिस प्रकार प्रतिबुद्धजीवी अगडदत्त पहिले द्रव्य की अपेक्षा प्रतिबुद्धजीवी हुआ और पश्चात् भाव की अपेक्षा भी प्रतिबुद्धजीवी बन गया, इसी तरह दोनों प्रकार से प्रतिबुदजीवी होकर अन्य मुनिजन भी सुखी होवें ॥६॥ થાય છે, અને ક્ષણભરમાં વિરક્ત થઈ જાય છે. એને રાગ પીળા પતંગના રંગની માફક સદા અસ્થિર રહ્યા કરે છે. ધિક્કાર છે એ રાગને ! એવું વિચારીને અગડદને ગુરુમહારાજને નમન કર્યું અને કહ્યું કે, હે ભદન્ત ! સાચું છે આપે જે કાંઈ કહ્યું છે તે મારૂં જ ચરિત્ર છે. આ સમયે મારૂં એ વૃત્તાંત આપના શ્રીમુખથી સાંભળીને મને વૈરાગ્ય થયેલ છે. આથી હે ભગવન! પ્રસન્ન થાઓ અને મને દીક્ષા આપી કૃતાર્થ કરે. આ પ્રકારે ગુરુમહારાજને પ્રાર્થના કરતાં તેમણે અગડદત્તને ભાગવતી દીક્ષા આપી. અગડદત્ત ખૂબ દુષ્કર તપનું આરાધન કર્યું અને તેના પ્રભાવે કરીને અંતે મોક્ષ પદને પામ્યા.
જે પ્રકારથી પ્રતિબદ્ધજીવી અગડદત્ત પહેલાં દ્રવ્યની અપેક્ષા પ્રતિબદ્ધજીવી થયે અને પછી ભાવની અપેક્ષાથી પણ પ્રતિબુદ્ધિજીવી બની ગયા. આ રીતે બને પ્રકારથી પ્રતિબુદ્ધજીવી બનીને અન્ય મુનિજન પણ સુખી બને છે ૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा.७ निर्जरालाभार्थमेव शरीरपोषणं श्रेयः ९१ उक्तमेवार्थ स्पष्टीकुर्वन् प्राह
मूलम् चरे पयोइं परिसंकमाणो, जं किाँच पास इह मन्नमाणो । लाभंतरे जीविय बहइत्ता, पैच्छा परिन्नौय मलार्वधंसी ॥७॥ छाया-चरेत् पदानि परिशङ्कमानः, यत् किंचित् पाशम् इह मन्यमानः । ___लाभान्तरे जीवितं बृंहयित्वा, पश्चात् परिज्ञाय मलापध्वंसी ॥७॥
टोका-'चरे' इत्यादि___ मुनिः पदानि पदनिक्षेपरूपाणि परिशङ्कमानः पदनिक्षेपेषु शङ्कां कुर्वाणः "आगमोक्तविधिमननुसरतो मम भूमौ चरणनिक्षेपे षट्कायरक्षणरूपसंयमस्य विराधना स्या-"दिति चिन्तयन्नित्यर्थः, तथा यत् किंचित् गृहस्थपरिचयादिकम् , आतरौद्रलक्षणं दुर्थ्यानं च प्रमादस्थानं तत्सर्व पाशं - पाशमिव बन्धहेतुत्वान्मन्यमानः इह-संयममार्गे चरेत् अप्रमत्तः सन् विहरेदित्यर्थः। किंच-मुनिर्लाभान्तरे एकस्माइसी अर्थ को स्पष्ट करते हुए सूत्रकार कहते हैं-"चरे पयाई "-इत्यादि
अन्वयार्थ-मुनि (पयाई-पदानि) पदनिक्षेपरूप गमन को (पडिसंकमाणो-परिशंकमानः ) आगमोक्तविधि के अनुसार जानता हुआ, अर्थात् "भूमि में चरणनिक्षेप होने पर षटकायके रक्षणरूप संयमकी विराधना होती है" ऐसा चिन्तवन करता हुआ, तथा (जं किंचि-यत् किंचित् ) जो गृहस्थजनों के साथ परिचय आदि करता है वह, एवं प्रमादरूप आत रौद्र जो ध्यान हैं वह सब (पासं-पाशम् ) पाश के जैसा बंधन का हेतु है, यह बात (मन्नमाणो-मन्यमानः ) मानता हुआ (इह-इह ) यहां संयम के मार्ग में (चरे-चरेत् ) अप्रमत्तदशासंपन्न होकर विचरण करे। (लाभ
20 Aथने २५ट ४२di सूत्र४.२ ४९ छे-चरे पयाइं त्या !
सन्वयार्थ-मुनि पयाई-पदानि पनि५३५ गमनने पडिस कमाणो-परिशंकमानः मागमारतविधि अनुसार तीन अर्थात " भीन ५२ ५७॥ भुपाथी ષકાયના રક્ષણરૂપ સંયમની વિરાધના થાય છે” એવું ચિંતવન કરતાં કરતાં तथा जं किंचि-यत् किंचित् स्थानी साथै पश्यिय मा ४२ छ, ते भने प्रमा३५ मातशेद्र ध्यान छे ते स पास-पाशम् पाशना i धननांतु छ. या पात मन्नमाणो-मन्यमानः मानीने इह-इह संयमन मामा चरे-चरेत् अप्रमत्त हा संपन्न मनीन वियर ४२. लाभतरे-लाभान्तरे से सालथामील
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
उत्तराध्ययनसूत्रे
,
लाभादन्यो लाभादन्यो लाभो लाभान्तरं, तस्मिन् तदर्थ, अत्र " निमित्तात् कर्मयोगे" इति सप्तमी, विशिष्टतरसम्यग्दर्शनादिप्राप्तिलक्षणलाभार्थमित्यर्थः जीवितं =प्राणधारणरूपं वृंडयित्वा = विशुद्धान्नपानैर्वर्धयित्वा, पश्चात् = लाभविशेषप्राप्त्यनन्तरं परिज्ञाय = ज्ञ - परिज्ञया जीवितं ज्ञात्वा, इदानीमिदं जीवितं गुणविशेषार्जने समर्थ नास्ति, अस्मात् कर्मनिर्जरा कर्तुं न शक्यते, जरया व्याधिना च ग्रस्तमिदं जीवितं न धर्मध्यानादिसाधने समर्थमिति विज्ञायेत्यर्थः, ततः प्रत्याख्यानपरिज्ञया भक्तप्रत्याख्यानेन सर्वथा जीवितनिरपेक्षो भूत्वेति भावः, मलापध्वंसी - मलस्य = कर्मरूपस्य रजस अपध्वंसी = विनाशको भवेत् । यद्वा-मलाश्रयत्वान्मल औदारिकं शरीरं तदपध्वंसी - तन्निरपेक्षो भवेदित्यर्थः । अयं भावः - श्रागमानुसारेण प्रवर्तमानस्य विशिष्टसम्यग्दर्शनादिलाभपर्यन्तं देहधारणं स्वपरकल्याणाय भवतीति ॥
तरे - लाभांतरे ) एक लाभ से अन्य लाभनिमित्त-विशिष्ट सम्यग्दर्शन आदि के लाभ के लिये ( जीवियं- जीवितम् ) प्राणधारणरूप जीवन को (बृहत्ता - बृंहयित्वा ) विशुद्ध अन्नपान द्वारा सुरक्षित करके ( पच्छापश्चात् ) विशेष लाभ प्रासिके अनन्तर (परिन्नाय - परिज्ञाय) ज्ञ-परिज्ञा से जीवित को जानकर - इस समय यह जीवित गुणविशेष के उपार्जन करने में समर्थ नहीं है इस कारण कर्मों की निर्जरा करना शक्य नहीं है जरा एवं व्याधि से ग्रस्त हुआ यह जीवित धर्मध्यान आदि के साधन करने में समर्थ नहीं है, इस प्रकार जानकर फिर प्रत्याख्यानपरिज्ञा द्वारा - भक्तप्रत्याख्यान से सर्वथा जीवितनिरपेक्ष होकर (मलावधंसीमलापध्वंसी) कर्मरूपी रजका ध्वंसक बने । अथवा मलका आश्रय होने से मल औदारिक शरीर, उसका अपध्वंसी उसमें निरपेक्ष बने । तात्पर्य इसका यह है कि - आगम के अनुसार प्रवर्तमान साधु का विशिष्ट सालना निमित्त-विशिष्ट सम्यग्दर्शन आहिना सालने भारे जीवियं- जीवितम् आयुधारा३५ भवनने बूहइत्ता - बृंहयित्वा विशुद्ध अन्न पालीद्वारा सुरक्षित
रीने पच्छा-पश्चात् विशेष साल प्राप्तिना पछी परिन्नाय - परिज्ञाय ज्ञ-परिज्ञाथी જીઢગીને જાણીને આ સમયે આ જીવીત ગુણવિશેષનુ ઉપાર્જન કરવામાં સમથ નથી એ કારણે કર્મોની નિર્જરા કરવી શકય નથી. શરીર વૃદ્ધાવસ્થા અને વ્યાધિથી ઘેરાયામાદ ધર્મ ધ્યાન વિગેરે કરવુ શકય નથી. એવું જાણીને પછી પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા द्वारा लस्त प्रत्याख्यानथी सर्वथा भक्ति निरपेक्ष वर्धने मलावधं सी-मलापध्वंसी કર્મરૂપી રજના નાશ કરનાર અને. અથવા મળથી સમૃદ્ધ એવા મળ ભરેલા એવા આ ઔદારિક શરીરથી અપેક્ષા રહીત બને. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ४ गा० ७ मूलदेवनृपदृष्टान्तः
अत्र मूलदेवनृपतिदृष्टान्तः प्रोच्यते
वेनातटे मण्डकनामकश्चौरः स्वजानुनि वस्त्रेण बद्ध्वा ' मम व्रणोऽस्ति' इति लोके प्रतीति जनयन् राजमार्गे स्थितः स्वात्मनस्तुन्नवायतां दिवसे प्रथयति, रात्रौं तु धनाढ्यानां गृहे चौयवृत्त्या धनं हत्या, नगराद् बहिरुद्यानस्थे भूमिगृहे नित्यं निक्षिपति । तत्र तस्य भगिनी मालतीनाम्नी कुमारी प्राप्तयौवनाऽऽसीत् तत्रैकः कूपस्तदुपरिविन्यस्ताच्छादनश्वासीत् ।। सम्यग्दर्शन आदि लाभपर्यन्त देह का धारण करना स्व और पर के कल्याण के लिये होता है।
भावार्थ-साधुको अप्रमत्त बनकर संयम मार्ग में विचरण करते रहना चाहिये-तथा सम्यग्दर्शन आदि विशिष्ट लाभ की प्राप्तिके लिये जीवन को सुरक्षित रखना चाहिये । जब इस शरीरके द्वारा वृद्धावस्थामें या रोगादिक अवस्थामें धर्मध्यानादिक उपार्जन न हो सके तो प्रत्याख्यान परिज्ञा द्वारा भक्तप्रत्याख्यान करके शरीर का परित्याग करना चाहिये । इस विषय पर मूलदेव राजा का दृष्टान्त लिखा जाता है
वेन्नातट में मंडक नाम का एक चोर रहता था। वह दिन में जांघों को वस्त्र से बांधकर “ मेरे पैरों में घाव हो गये हैं " इस प्रकार लोकों को विश्वास दिलाने के लिये राजमार्ग में बैठ जाता था और तुभवाय-दरजी का काम किया करता था। रात्रि जब होती तब वह धनाढयों के घर में घुस कर चोरी किया करता, और धन लाकर उसको આગમના અનુસાર પ્રવર્તતા સાધુનું વિશિષ્ટ સમ્યગદર્શન વિગેરે લાભ પર્યત દેહને ધારણ કરે એ સ્વ અને પરના કલ્યાણ અર્થે હોય છે.
ભાવાર્થ–સાધુએ અપ્રમત્ત થઈને સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરતા રહેવું જોઈ એ-તથા સમ્યગદર્શન આદિ વિશિષ્ટ લાભની પાપ્તિ માટે જીવનને સુરક્ષિત રાખવું જોઈએ. જ્યારે આ શરીર દ્વારા વૃદ્ધાવસ્થામાં અગર રેગાદિક અવસ્થામાં ધર્મધ્યાનાદિક ઉપાર્જન ન થઈ શકે તે પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા દ્વારા ભક્તપ્રત્યાખ્યાન કરીને શરીરને ત્યાગ કર જોઈએ.
આ વિષય ઉપર મૂલદેવ રાજાનું દૃષ્ટાંત આપેલ છે
વેન્નાતટમાં રાજા મૂળદેવ રાજ્ય કરતા હતા. તે નગરમાં ઠંડક નામને એક ચાર રહેતો હતો. તે દિવસે પિતાની સાથળને ચીથર વીંટોને બાંધતે અને “મારા પગમાં ચાંદાં પડયા છે. આ પ્રમાણે ઢગ કરી લોકોને વિશ્વાસ બેસાડવા માટે રાજમાર્ગમાં બેસતે, અને કપડાં તુણવાનું દરજીનું કામ કરતા હતા. જ્યારે રાત પડતી ત્યારે તે શ્રીમ તેના ઘરોમાં પેસી ચોરી કરતા અને એ ચોરેલું ધન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
"
स चौरः प्रलोभ्य यं पुरुषं भारवाहार्थमानयति तं भारवाहकं कूपपार्श्वस्थाssसने सादरमुपवेश्य तद्भगिनी चरणमक्षालनव्याजेन चरणों धृत्वा कूपे निक्षिपति । इत्थं सर्वे पुरस्थं धनमपहरतस्तस्य कालो गच्छति । नगरस्य रक्षका अपि तं ग्रहीतुं न शक्नुवन्ति । तदा तस्य नगरस्य मूलदेवनामको नृपतिरासीत् । मण्डकचौरेणोद्वेजिताः पुरवासिनो मूलदेवनृपं विज्ञापयन्ति-स्वामिन् ! केनापि चौरेण नगरस्य धनं सर्वमपहृतम्, वयं स निर्धना जाताः । स चौरः केनाऽपि ग्रहीतुं न शक्यते, स्वामिन् ! नगर से बाहिर रहे हुए बगीचे के एक भूमिगृह में नित्य डालता जाता । उसमें उसकी बहिन रहती जिसका नाम मालती था। यह यौवनवती थी । भूमिगृह के भीतर एक कुआ था जो प्रतिसमय ढका हुआ रहता था । चोर जब किसी मजूर को बाहर से भार देकर अपने घर पर ले आता तो वह उसको आदरपूर्वक उसी कुए के ढकने ऊपर बैठा देता, इतने में इसकी बहिन वहां उसके पैरों को धोने के बहाने से आती और पैर पकड़ कर उसको कुए में पटक देती । इस प्रकार सब पुर का धन हरण करते २ इस चोर का समय व्यतीत हो रहा था । नगररक्षक चोर की तलाश में थे तो भी वे चोर का पता नहीं लगा सके । इस समय वहां का राजा मूलदेव था । जब नगरनिवासी जन इस मंडक चोर से विशेष त्रस्त होने लग गये तो वे सब के सब मिलकर राजा मूलदेव के पास जाकर कहने लगे - स्वामिन् ! न मालूम ऐसा कौन सा चोर है, जो नगर का धन हरण कर रहा है । हम लोग तो निर्धन होते जाते हैं। चोर का લાવીને નગરની બહારના એક બગીચાના ભૂમિગૃહમાં (ગુપ્ત ભેાંયરામાં) રોજ મુકી જતા
આ ભેાંયરામાં તેની એક બહેન રહેતી હતી, જેનુ નામ માલતી હતું. તે ભરજુવાન હતી, ભૂમિગૃહની અંદર એક કુવા હતા, તેને ઢાંકેલે રાખવામાં આવતા હતા. ચાર ચારેલા માલકાઇ મજુરને માંથે ચઢાવી પેાતાની સાથે લાવતા અને તેને કુવાના ઢાંકણા ઉપર આદરપૂર્વક એસાડતા અને સકેત મુજબ એની બહેન તેના પગ ધાવાના બહાને ત્યાં આવતી અને આવેલ મજુરના પગ પકડીને તેને કુવામાં નાખી દેતી. આ રીતે નગરના શ્રીમતાનું ધન હરણ કરતાં કરતાં આ ચાર નિશ્ચિત રીતે પેાતાના સમય વ્યતીત કરી રહ્યો હતા. નગરના રક્ષક કાટવાળા ચારની શેષમાં લાગ્યા જ રહેતા છતાં પણ તે ચારના પત્તો લગાડી શકતા નહીં. નગરવાસીએ જ્યારે એ સડક ચારથી ખૂખ ત્રાસી ગયા ત્યારે સઘળાએ ભેગા થઈ મૂળદેવ રાજાની પાસે ગયા અને કહેવા લાગ્યા. સ્વામિન્ ! ખબર પડતી નથી કે એવા કયા ચાર છે કે જે નગરનું ધન હરણ કરી રહ્યો છે. અમે સઘળા નિધન થઈ રહ્યા છીએ છતાં પણ ચારને હજી સુધી પત્તો મળતા નથી અને આજ
९४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०४ गा० ७ मूलदेवनृपदृष्टान्तः अस्मादुपद्रवादस्मान् रक्ष। मूलदेवो नृप आह-तं चौरं निग्रहीष्यामि, इत्युक्त्वा सर्वान् पुरवासिनो विसृज्य नपः पूर्वनगररक्षकं निःसार्य तस्य स्थानेऽन्यं नगररक्षक कृतवान् । सोऽपि तं चौरं ग्रहीतुं शक्तो नाभवत् ।। __ ततो मूलदेवनृपो निशि नीलवस्त्रेण देहं प्रावृत्य शङ्कितेषु स्थानेषु चौरं ग्रहीतुकामो भ्राम्यति, न तु तं पश्यति । स राजा श्रान्तो भूत्वा क्वचित् प्रसुप्तः । तत्र मण्डकश्चौरः-' अत्र-कोऽस्ति ' इति वदन् समायातः । नृपो वदति-अहमस्मि अभीतक भी पता नहीं पड़ रहा है और न वह किसी के द्वारा अभीपकडा जा रहा है अतः हे स्वामिन् ! इसकी शीघ्र ही व्यवस्था हो जानी चाहिये, ताकि हमारी रक्षा हो सके । प्रजाजन की पुकार सुनकर राजा ने कहा-आप लोग दुःखी न हों में स्वयं ही उस चोर की तलाश करूँगा, और शीघ्र ही उसका निग्रह करूँगा। ऐसा कहकर राजा ने पुरजनों को विसर्जित कर दिया। पहिले के जो नगररक्षक थे उनको अलग कर उनके स्थान पर राजाने दूसरे व्यक्तियों को रख दिया परन्तु वे भी उस चोर को पकड ने में असमर्थ हो रहे । राजा ने जब यह देखा कि चोर का किसी भी तरह से न पता ही लग रहा है और न वह पकड ने में ही आ रहा है, तब स्वयं राजा ने उसको पकड ने का दृढ संकल्प किया और रात्रि में राजाने अपने समस्त शरीर को एक नीले कपडे से ढक कर जितने भी शंकित स्थान थे उनमें भ्रमण करना प्रारंभ कर दिया । घूमते २ बहूत दिन हो गये परन्तु चोर का बिलकुल भी पता नहीं पड सका । राजा एक दिन इसी प्रकार घूमते २ जब સુધી કેઈનાથી પણ પકડાય નથી માટે તે સ્વામિન્ ! આની તુરત જ વ્યવસ્થા થવી જોઈએ. કે જેથી અમારી રક્ષા થઈ શકે પ્રજાજનેને પિકાર સાંભળીને રાજાએ કહ્યું. આપ લોક દુઃખ ન આણે નિશ્ચિત રહો. હું જાતે જ તે ચોરની તપાસ કરીશ. અને બનતી તાકીદે તેને ત્રાસ મીટાવીશ. એવું કહીને રાજાએ નગરવાસીઓને વિદાય કર્યો. પહેલાં જે નગરરક્ષક હતા તેને ત્યાંથી દૂર કરી તેને સ્થાને બીજા માણસોને ગોઠવ્યા. પરંતુ તે લેકે પણ ચોરને પકડવામાં નિષ્ફળ નીવડયા. રાજાએ જ્યારે એ જોયું કે, ચોરને કઈ પણ રીતે પત્તે મળતું નથી અને તે ચાર પકડી શકાતું નથી. ત્યારે રાજાએ તેને સ્વયં પકડવાને દઢ સંકલ્પ કર્યો, પિતાના આખે શરીરે એક કાળું વસ્ત્ર ધારણ કરી જેટલાં જેટલાં શંક્તિ સ્થાને હતા તેમાં મોડી રાત્રીએ ભટકવા માંડ્યું. ફરતાં ફરતાં ઘણાં દિવસે વીતી ગયા પરંતુ ચરને જરા પણ પત્તો ન મળે. રાજા એક દિવસ આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
उत्तराध्ययनसूत्रे
कापटिकः ( भिक्षुकः) । चौर आह-एहि, अद्य त्वां धनाढ्यं करोमि । स राजा दास इव तस्य मण्डकस्य पश्चाच्चलति । मण्डकचौरः क्वचिद् धनिकस्य गृहे क्षात्रं कृत्वा सारवस्तून्यपहृत्य तत् सर्वं राज्ञः शिरसि निक्षिप्य तमग्रे कृत्वा भूमिगृहे समायातः । भूमिगृहस्य मध्यभागे राजानमानीय सर्व भारमुत्तार्य भगिनीमत्रवीत् - अस्यातिथेश्चरणौ प्रक्षालय | थकावट से किसी स्थान पर सो रहा था तब वहां मंडक चोर आकर कहने लगा- यहां कौन है ? | उसकी बात सुनकर राजा ने कहा- क्यों क्या काम है - मैं हूं भिक्षु । राजा की बात सुनकर चोर ने कहा कि काम तो कुछ नहीं है, परन्तु जब तुम भिक्षु हो तो आओ हमारे साथ चलो, मैं तुम को आज ही धनाढ्य बना देता हूं । राजा ने चीर की बात सुनकर दास के समान उसके पीछे चलना आरंभ कर दिया। चोर चलते २ जब एक धनिक के मकान के पास पहुँचा तो उसने उसमें खातर किया, और उसमें हो कर वह उस मकान में घुस गया, वहाँ जितनी सारभूत वस्तुएँ थीं सब को चुरा कर और एकत्रित कर गठडी बांध कर उसने फिर उनको राजा के शिर पर लाद दिया और राजा को आगे कर के स्वयं उसके पीछे २ चलने लगा । चलते २ वह अपने स्थान पर आ गया । आते ही वह भूमिगृह में राजासहित प्रविष्ट हो गया। भूमिगृह में पहुँचते ही उसने सब भार राजा के मस्तक से उतरवा कर एक ओर रख दिया और अपनी भगिनी से कहने लगा- बहिन ! इस अतिथि के पैरों को धो दो ।
રીતે ભટકતા ભટકતા થાકી જવાથી જ્યારે કોઈ સ્થાન ઉપર સુઈ રહ્યા હતા ત્યારે ત્યાં માંડક ચેર આવીને કહેવા લાગ્યા કે કાણુ સુતું છે તેની વાત સાંભળી રાજાએ કહ્યું, કેમ શું કામ છે ? હું તા ભિખારી છું. રાજાની આ વાત સાંભળીને ચારે કહ્યું કે, કામ તા કાંઈ નથી. પરંતુ જો તુ ભિખારી હાય તા ચાલ મારી સાથે હું તને આજે જ માલદાર બનાવી દઈશ. રાજાએ ચારની વાત સાંભળીને દાસની માફક તેની પાછળ ચાલવા માંડયું. ચાર ચાલતાં ચાલતાં એક શ્રીમંતના મકાન પાસે પહોંચી તેણે ત્યાં ખાતર પાડ્યું', પછી તે મકાનમાં ઘુસ્યા અને ત્યાંથી ચારેલી અમુલ્ય વસ્તુઓનુ એક પેટલું બનાવી તે ભિખારી (રાજાના માથા ઉપર મૂકયુ અને તેને આગળ કરી તેની પાછળ પાછળ ચાલવા લાગ્યા. ચાલતાં ચાલતાં તે पोताना स्थान उपर योग्य. त्यां भावीने ते भिखारी (राम) साथै लूभिગૃહમાં ઉતરી ગયેા. અંદર જઈને તે ભિખારીના મસ્તક ઉપરના ભાર ઉતારી એક બાજુ રખાવ્યા અને પેાતાની બહેનને કહેવા લાગ્યા. “ બહેન ! આ અતિથિના પગ ધુએ, ભાઈની વાત સાંભળીને બહેન અતિથિને કુવા ઉપર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा० ७ मूलदेवनृपदृष्टान्तः
९७
ततः सा कूपस्य समीपे नृपं विनिवेश्य चरणक्षालनव्याजेन तस्य चरणं गृह्णाति, तदा नपस्य मृदुतरचरणस्पर्शेन सा चिन्तयति - एष कोऽपि सत्पुरुषः पूर्वोपभुक्तराज्योsस्ति, जन्मतो भारवाहिनो जनस्य चरणस्पर्शो नैतादृशो मृदुर्भवति, तस्मादेनं नरोत्तमं न कूपे पातयिष्यामि, इति विचिन्त्य सा मालती राजानमब्रवीत्-अत्र चरणक्षालन व्याजेन बहवः क्षिप्ताः त्वां तु न पातयिष्यामि, यतस्त्वत्प्रभावादहं वशीकृताऽस्मि । स्वामिन् ! मयि कृपां कृत्वा शीघ्रमितः स्थानाद् व्रज, अन्यथा - बहिन ने भाई की बात सुनकर अतिथि को कुए पर लेजाकर बैठा दिया और वह उसके दोनों चरणों को धोने लगी। राजा के चरणों का स्पर्श करते ही उसको वे चरण विशेष मृदु मालूम हुए, अतः उसने विचार किया- मालूम पड़ता है यह कोई सत्पुरुष है। इसके इस स्पर्श से ऐसा ज्ञात होता है कि इसने पहिले राज्य का उपभोग किया है। जो जन्मसे भार ढोनेका काम किया करते हैं, उनके चरणोंका स्पर्श ऐसा मृदु नहीं होता है, इसलिये मैं इस उत्तम नर को कुए में नहीं डालूंगी। ऐसा विचार कर चोर की बहिन उस मालती ने राजा से कहा- मैंने इस कुए में चरण प्रक्षालन के बहाने से अनेक मनुष्यों को ढकेला है परन्तु मेरी हिम्मत आपको इस कुए में ढकेल ने की नहीं होती है । पता नहीं पड़ता मैं क्यों आपके प्रभाव से आपके वशंगत हो रही हूं । स्वामिन्! आप कृपा कर शीघ्र हा इस स्थान से निकल जावें, नहीं तो हमारा और आप का दोनों का मरण हो जायगा । ऐसा सुनकर राजा शीघ्र ही वहां से बाहर निकल आया। उस समय मंडक
લઈ ગઈ અને તેના ઉપર બેસાડયા અને તેના ચરણ ધાવાના બહાને તેના અને પગ પકડી લીધા રાજાના ચરણના સ્પર્શ થતાં જ તેને તે ચરણુ ખૂબજ કામળ જણાયા. આથી તેણે વિચાર કર્યું કે, આ કેાઈ સત્પુરૂષ છે. આના ચરણુના સ્પર્શથી જાણી શકાય છે કે, તેણે અગાઉ રાજ્યના ઉપભાગ કર્યાં હાવા જોઈએ. જે જન્મથી ભાર ઉપાડવાનું કામ કરે છે તેનાં ચરણેાના સ્પર્શે આવા કામળ નહેાઈ શકે. આથી આ ઉત્તમ પુરૂષને મારાથી કુવામાં કેમ ન ́ખાય ? એવા વિચાર કરી તે ચારની બહેને રાજાને કહ્યું, મેં આ કુવામાં ચરણુ ધાવાના અહાને અનેક મનુષ્યને ધકેલ્યા છે. પરંતુ આપને આ કુવામાં ધકેલવાની મારી હીંમત ચાલતી નથી. ખખર નથી પડતી કે હું આપના પ્રભાવથી આપને વશ કેમ ખની રહી છું, સ્વામિન્! આપ કૃપા કરીને જલ્દીથી આ સ્થાનમાંથી નીકળી જાવ નહી' તે। મારૂ અને તમારૂં બન્નેનુ' માત થશે. આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજા તરત જ ત્યાંથી ચુપચુપ બહાર નિકળી ગયા. અને મ`ડક ચારની દૃષ્ટિએ
उ० १३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ऽवयोमरणं भविष्यति । तच्छ्रुत्वा राजा मण्डकेऽपहृतवित्तविन्यासव्यग्रे सति ततोऽपमृतः। नपे गते सति सोदरेण मण्डकेन पृष्टा सा माह-स भारवाही निर्गतः । तदा मण्डकस्तमनुधावति । राजा आकृष्टखड्ग ते संनिकृष्टमालोक्य राजमार्गस्थितपाषाणस्तम्भसंनिधौ निलीय स्थितः । कोपान्धो मण्डकः—'स एवायं पुरुष इति मत्वा खड्गेन तं पाषाणस्तम्भं छित्वा स्वगृहं गतः । ___ अथ प्रभाते स जानुनि वस्त्रवेष्टनं कृत्वा राजपथे गत्वा वस्त्रसीवनकार्य करोति। राजाऽपि स्वभवनं गत्वा तां रात्रिमतिवाह्य द्वितीयदिवसे तं चौरं द्रष्टुं भवनान्निर्गतः। चोर ने उसको नहीं देख पाया, क्यों कि वह चुराये हुए धन के रखने में व्यग्रचित्त था । जब राजा वहां से चला गया तब मंडक ने अपनी पहिन से पूछा कि वह भारवाहक कहां है ? । तब उसने कहा कि वह तो यहाँ से निकल गया। मंडक ने ज्यों ही यह बात सुनी तो वह शीघ्र ही वहां से पकड़ने के लिये उसके पीछे दौडा । ज्यों ही राजा ने देखा कि वह तलवार लिये मेरे पीछे२ आ रहा है, और अब बिलकुल नजदीक सा आ चुका है, तब वह राजा राजमार्ग में स्थित पत्थर के खंभे की ओट में जाकर छिप गया। मंडकचोर कोप से अंधा तो हो ही रहा थाउसने समझा कि यही वह भारवाही है, ऐसा समझकर उसने उस खंभे के ऊपर ही तलवार का प्रहार कर दिया। खंभा टूट कर गिर पडा। मंडकचोर भारवाही को मरा समझ कर अपने घर पर वापिस आ गया। दूसरे दिन प्रभात होते ही मंडक ने अपनी जंघाओं पर कपडा बांधा और राजपथ में जाकर वस्त्रों को सीने का काम करने लगा। ન પડે. કારણ કે મંડકતે ચેરીને લાવેલા ધનને ઠેકાણે પાડવામાં ગુંથાયેલ હતે. રાજાના નાસી ગયા બાદ મંડકે તેની બહેનને પૂછયું કે–પેલે મજુર કયાં છે? તેની બહેને કહ્યું કે, “તે તે ચાલ્યા ગયા.” મંડકે જ્યારે આ સાંભળ્યું કે તરત જ તે મજુ રને પકડી પાડવા તેની પાછળ દેડ. રાજાએ જોયું કે તે તલવાર લઈ મારી પાછળ આવી રહ્યો છે અને તદન નજીક આવી ગયો છે, ત્યારે રાજા રાજમાર્ગ ઉપરના એક પત્થરના થાંભલાની આડે જઈને છુપાઈ ગયે. મંડક કેપથી આંધળો બની ગયું હતું તે ક્રોધાવેશમાં ભાન ભૂલી જઈ પત્થરના સ્તંભને જ માણસ ધારી તેના ઉપર તલવારનો ઘા કર્યો. સ્તંભ તુટીને પડી ગયો. મંડક ભાર વાહીને મરેલો માનીને પાછે પિતાને ઘેર ચાલ્યો ગયો. બીજે દિવસે સવાર પડતાં જ તે મંડક પિતાની અને સાથળ ઉપર રોજના નિયમ પ્રમાણે કપડું વીંટી રાજમાર્ગ પર બેસી કપડાં તુણવાનું કામ કરવા માંડે. આ બાજુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० ७ मूलदेवनृपदृष्टान्तः
स आपणद्वारे तं दृष्ट्वा रात्रिदृष्टानुमानेन शीघ्रं प्रत्यभिज्ञाय मनसि विचारयति - यः खलु रात्रौ वेगेन धावति, स एवायं दिने खअ इव चेष्टते, इति विमृश्य स्वभवनं गत्वा तदभिज्ञानकथनेन तमाकारयितुं स्वसेवकान् प्रेषितवान् । तैराहूतः स चौरोऽपि मनस्येवं भावयति - रात्रौ मया व्यग्रचित्तेन स पुरुषो न हतः, स एवायं राजा संभाव्यते, अन्यथा राजा कथं मां प्रत्यभिजानीयात् ? इति चिन्तयन् स चौरो नृपस्य समीपे गतः । राजा ने भी अपने घर आकर रात्रि व्यतीत की । प्रातः होते ही राजा उस चोर को देखने के लिये घर से बाहर निकला। दुकान के द्वार पर उसको राजा ने बैठा हुआ देखा। रात्रि में राजा ने इसे देख ही लिया था अतः उसी अनुमान से " यह वही है " ऐसा जानकर राजा ने विचार किया जो रात्रि में बड़े वेग से दौड़ता है, वही इस समय खंज - लंगड़ा जैसा बन बैठा है। ऐसा विचार कर राजा अपने महल को वापिस लौट गया और जाते ही राजा ने अपने सेवकों को बुलाया बुलाकर उसने उसकी सब प्रकार की आकृति उनको बतादी और बताकर कहने लगा कि जाओ उसको यहां बुला लाओ। जब राजपुरुषों ने आकृति के अनुसार उसको पहिचान लिया तो वे बोले चलिये आप को राजा ने बुलाया है । इतना सुनते ही उसके मन में विचार आया कि - मैं व्यग्रता की वजह से उस पुरुष को मार नहीं सका। मालूम पड़ता है कि वही यह राजा है, नहीं तो वह मेरी पहचान कैसे कर सकता है ? | इस રાજા મહેલમાં પહોંચ્યા અને બાકીની રાત વ્યતિત કરી. સવાર થતાં જ રાજા તે ચારને જોવા માટે બહાર નીકળ્યા. ત્યાં રાજમાના એક એટલા ઉપર રાજાએ ચેરને બેઠેલા જોયા. રાત્રીના વખતે રાજાએ તેને જોઈ લીધે હતા જેથી “ આ તેજ ચાર છે” તેની ખાત્રી થતાં રાજાને આશ્ચર્ય થયું કે, રાત્રીના વખતે જે ઘણા વેગથી દોડે છે તે આ સમયે લંગડા જેવા બનીને બેઠા છે. રાજા પોતાના મહેલે પાછા ફર્યાં. રાજ્ય કમચારીઓને ખેલાવ્યા અને ચારની સર્વ પ્રકારની નિશાની તથા ઓળખ આપી કહ્યું કે, જા આ માણસને અહીં મારી પાસે ખેલાવી લાવે, રાજપુરુષાએ રાજાએ ખતાવેલી નીશાની અને એળખ અનુસાર તેને એળખી લીધા. એટલે તેની પાસે જઈને કહ્યું કે, ચાલા તમને રાજા ખેલાવે છે.' આ સાંભળતાં જ તે ચારના મનમાં વિચાર આવ્યા કે વ્યગ્રતાના કારણે પ્રમાદવશે હું તે પુરુષને મારી શકયા નહીં. ચૈાસ લાગે છે કે, તે હાવા જોઈએ. નહી. તા આ મારી ઓળખાણુ કઈ રીતે મેળવી
6
રાત્રીના વખતે
આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
રાજા જ
શકે ? આ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
राज्ञा तस्मै चौराय वरासनं दत्तम् | सुधाधारासमैर्वचनैः सादरमभिलपन् राजा तमब्रवीत् -निजां भगिनीं मे देहि, ततः स तस्करो मनसि विचारयति - अन्यः कोऽपि मम भगिनीं विलोक्य मद्गृहाद् बहिर्न निर्गतः, तस्मात् स एवायमिति निश्चयं कृस्वा वदति - स्वामिन् ! मम भगिनीं गृहाण, इत्युक्तो नृपस्तां रूपलावण्यसम्पन्नां परिणीतवान् । तं मण्डकं व प्रधानमन्त्रिपदे नियुक्तं कृतवान् ।
१००
अन्यदा राजा तं मंत्रिणं ब्रूते - द्रव्येण कार्यमस्ति, कथमपि तत् त्वया संपाद्यम् । ततस्तेनातिप्रचुरे द्रव्ये दत्ते राजा तं बहुमानं कृतवान् । अन्यदा पुनरेवं तेन प्रकार का विचार करते २ वह पुरुष राजा के पास आया । आते ही उसके लिये राजाने एक सुंदर आसन बैठने को दिया, तथा अमृत के समान वचनों से उसके साथ वार्तालाप करने लगा । वार्तालाप के दरम्यान राजा ने उससे कहा- तुम अपनी भगिनी को मुझे दे दो । राजा का प्रस्ताव सुनकर मंड़क ने विचार किया - यह मेरी बहिन को कैसे जानता है ?, क्यों कि जितने भी व्यक्ति मेरे घर आते हैं, वे सब यमपुर पहुँच जाते हैं-वहां से कोई बाहर निकल ही नहीं सकता है, मालूम होता है, यह रात का भगा हुआ ही व्यक्ति है । जब उसने अच्छी तरह मन में निश्चय कर लिया तो फिर कहने लगा-स्वामिन्! खुशी से आप मेरी बहिन को ले लीजिये। मंड़क की इस बात को सुनकर राजा ने रूपलावण्य से युक्त उसकी बहिन के साथ विवाह कर लिया, तथा मंडक को अपने यहां प्रधानमन्त्री के पद पर नियुक्त कर दिया । एक दिन राजा ने मंडकमन्त्री से कहा- द्रव्य से आज कार्य है अतः जैसे પ્રકારના વિચાર કરતા કરતા તે રાજાની પાસે આન્યા. આવતાં જ રાજાએ તેને એક સુંદર આસન બેસવા માટે આપ્યું, અને અમૃતમય વચનેથી તેની સાથે વાર્તાલાપ કરવા માંડયા. વાર્તાલાપ દરમ્યાન રાજાએ તેને કહ્યું “તમારી મહેન મને આપે ” રાજાના પ્રસ્તાવ સાંભળીને મડકે વિચાર્યું કે, મારી બહેનને આ કયાંથી જાણે ? કેમકે જેટલી વ્યક્તિએ મારે ઘેર આવી છે એ બધી યમપુર પહેાંચાડી દેવાઈ છે. ત્યાંથી કાઈ બહાર નીકળી શકતુ નથી. માલુમ પડે છે કે ગઇ કાલની ભાગેલ વ્યક્તિ તે આ રાજ પાતે જ છે. જ્યારે આ વાતની તેના મનમાં પાકી ખાત્રી થઈ ત્યારે તેણે રાજાને કહ્યું સ્વામિન્ ! ખુશીથી હું આપને મારી બહેન આપુ છુ. મંડકની આ વાત સાંભળીને રાજાએ તેની રૂપ લાવણ્ય યુક્ત એવી મહેન સાથે લગ્ન કર્યુ" અને ભડકને પ્રધાન મંત્રીના પદ્મ ઉપર નિયુક્ત કરી દીધા. એક દિવસ રાજાએ મડક મંત્રીને કહ્યુ “આજે દ્રવ્યની ખૂબજ જરૂર પડેલ છે માટે જેટલું બને તેટલું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०४ गा. ८ गुर्वाशाऽऽराधनेन मुनेक्षिप्राप्तिः १०१ धनमानायितम् । एवं पुनः पुनः कुर्वन् नृपः सकलं तद्वित्तं गृहीतवान् । एकदा राजा तस्य भगिनीं पृच्छति-तव सोदरस्य कियद् धनं विद्यते ? तया प्रोक्तम्-एतावदेव धनं तस्यासीत् । एवमुक्तोऽसौ नृपतिः पुरवासिभ्यस्तद्धनं लेख्यानुसारेण दापयित्वा तस्मै तस्कराय मण्डकाय प्राणान्तिकदण्डाथै स्वसेवकानाज्ञापयत् । यतः पापकारिणां मुखं नास्ति । यथा मूलदेवनृपो मण्डकतस्करं द्रव्यलाभ यावत् स्वमत्रिपददानेन रक्षितवान् , एवं मुनीन्द्रैरपि भूरिदोषसंकुलमपि शरीरमानिर्जरालाभमपेक्षणीयम् , तदभावे त्याज्यम् ॥
॥ इति मूलदेवपतिदृष्टान्तः॥७॥ बने वह लाकर दो । मंत्री ने राजा की बात सुनकर राजा को प्रचुर द्रव्य दे दिया। मंत्री की उदारता देखकर राजा बहुत प्रसन्न हुआ, तथा राजा ने उसका खूब बहुमान किया। इसी तरह राजा ने अपनी चतुराईसे उससे सब द्रव्य मंगवा लिया। एक दिन राजाने उसकी बहिन से पूछा-तुम्हारे भाई के पास अब और कितना धन है ? उसने कहा बस इतना ही था-अब और नहीं है । मंडक चोर की बहिन से जब अच्छी तरह पूरे समाचार जान लिये, तब राजा ने जिन २ की चोरी हुई थी उन सबको नगर से बुलवाया और सरकारी रिपोर्ट में दर्ज किए मुताबिक चोरीमें गये हुए द्रव्य के अनुसार सबका द्रव्य दिलवा दिया। पश्चातूउस मंडक को मन्त्री पद से च्युत करके राजा ने उसको प्राणान्त दंड देने के लिये अपने सेवको को आदेश दे दिया। पाप करने वालों को कभी सुख नहीं मिल सकता है । इस कथा से यही शिक्षा मिलती है લાવી આપ. મંત્રીએ રાજાની વાત સાંભળીને પોતે આગળ ચેરીથી સંઘ રેલું એવું પુષ્કળ ધન લાવી આપ્યું. મત્રીની ઉદારતા જોઈને રાજા ઘણેજ પ્રસન્ન થયા અને તેનું બહુમાન કર્યું. આ રીતે રાજાએ કુનેહથી તેની પાસેથી ચેરીથી એકઠું કરેલું દ્રવ્ય મંગાવી લીધું. એક દિવસ રાજાએ તે ચેરની બહેનને પૂછયું કે, તમારા ભાઈ પાસે હવે કાંઈ રહ્યું છે? ત્યારે તેણે કહ્યું હવે આ ઉપરાંત કાંઈ ધન તેની પાસે નથી. મંડક ચોરની બહેન પાસેથી રાજાએ બધું જાણી લીધું, પછી જેને જેને ત્યાં ચોરી થઈ હતી તે નગર જનેને લાવ્યા અને સરકારી રીપોર્ટમાં જણાવેલ ચેરી પ્રમાણે દરેકને તેમનું ધન રાજાએ આપી દીધું. પછી એ કંડક મંત્રીને તેના પદેથી દૂર કરીને રાજ સેવકો દ્વારા પ્રાણત દંડની શિક્ષા આપી, પાપ કરવાવાળાને કદી સુખ મળી શકતું નથી. આ કથાથી એ સમજવાનું મળે છે કે, જે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
उत्तराध्ययनसूत्रे जीवितं हयित्वा कर्मनिर्जरां कुर्यादित्युक्तं तत् किं स्वच्छन्दतया, उतान्यथा वा ? इत्याशक्याह
छदं निरोहेण उवेई माक्खं आसे जहा सिक्खियवम्मधारी । पुवाइवाइ चरेऽप्पमत्ते, तम्हा मुंणी खिप्पमुवेई मोखं ॥८॥ छाया-छन्दोनिरोधेन उपैति मोक्षम् , अश्वो यथा शिक्षितवर्मधारी।
पूर्वाणि वर्षाणि चरेद् अप्रमत्तः, तस्माद् मुनिः क्षिप्रमुपैति मोक्षम् ॥८॥ टीका-'छंद निरोहेण' इत्यादि ।
मुनिश्छन्दोनिरोधेन गुर्वादेशं विनैव प्रवर्तनं छंदस्तस्य निरोधो वर्जनं तेन, कि जिस प्रकार मूलदेव राजा ने मंडक तस्कर को जबतक उससे समस्त द्रव्य नहीं ले लिया तबतक मन्त्रीपद पर रक्खा और उसकी रक्षा की, इसी तरह मुनियों को भी चाहिये कि वे इस शरीरको भी कि जो अनेक दोषों से भरा है जबतक इससे निर्जराका लाभ होता रहे तबतक रक्षा करतारहे। इसके अभाव में इस शरीर का प्रत्याख्यान-परिज्ञासे परित्याग कर देवे ॥७॥
॥मूलदेव राजा का दृष्टान्त समाप्त हुआ। __ 'जीवित को शुद्ध आहार पानीसे सुरक्षित करके कर्मों की निर्जरा करे' ऐसा जो कहा है सो वह खच्छंद बन कर करे अथवा अन्यथा स्वच्छंदतो को रोक कर करे ? इस प्रकार की आशंका के समाधाननिमित्त सूत्रकार कहते हैं-'छंदं निरोहण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (मुणी-मुनिः) साधु (छंदं निरोहेण-छन्दोनिरोधेन) પ્રકારે મૂળદેવ રાજાએ કંડક ચેર પાસેથી તેણે ચોરેલું સઘળું દ્રવ્ય ન લઈ લીધું ત્યાં સુધી તેને મન્ત્રી પદ ઉપર રાખ્યો અને તેની રક્ષા કરી. આ રીતે મુનિઓએ વિચારવું જોઈએ કે, જ્યાં સુધી તેમને નિજેરાને લાભ મળતું રહે ત્યાં સુધી આ શરીર કે જે અનેક દેથી ભરેલ છે તેનું તેઓ રક્ષણ કરતા રહે, અને એના અભાવમાં તેને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરી દે. . ૭૫
છે આ રીતે મૂલદેવ રાજાનું દષ્ટાંત સંપૂર્ણ થયું છે જીવનને શુદ્ધ આહાર પાણીથી સુરક્ષિત કરી કર્મોની નિર્જરા કરે, એવું જે કહેલ છે તે સ્વચ્છંદી બનીને કરે અથવા સ્વછંદતાને રેકીને બીજી રીતે કરે? मा प्रा२नी मार्नु समाधान ४२१॥ सूत्र४२ ४ छ-'छदं निरोहेण' त्याहि.
मयार्थ-उंदं निरोहेण-छन्दोनिरोधेन शुरुमानी ! अनुसार
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०४ गा० ८ गुर्वाशाऽऽराधनेन मुनेक्षिप्राप्तिः १०३ गुर्वाज्ञया प्रवर्तनेन, मोक्ष-निर्दुःखस्थानम् अजरामरपदम् , उपैति-पाप्नोति । अत्र दृष्टान्तमाह-' आसे जहा ' इत्यादि । यथा शिक्षितवर्मधारी-शिक्षितश्चासौ वर्मधारी चेति समासः, गमनोत्प्लवनादिशिक्षा प्राप्तः कवचधारी च, अश्वः, छन्दोनिरोधेन स्वातन्त्र्यवर्जनेन मोक्षं युद्धभूमौ शत्रुकृताभिघातात् स्वात्मनो रक्षणम् , उपैतिभाप्नोति, शत्रुभिर्हन्तुं न शक्यते इति भावः ।
किंच-पूर्वाणि-पूर्वप्रमितानि वर्षाणि यावत् , अप्रमत्तः प्रमादपरिवर्जितः सन् चरेत् साधुमार्गे विहरेत् । तस्मात् = प्रमादपरिवर्जनपूर्वकसाधुमार्गाराधनात् , मुनिः क्षिप्रं शीघ्रं मोक्ष-शाश्वतसुखस्थानम् उपैति-माप्नोति । गुरु महाराज का आज्ञाके अनुसार करने से (मोक्खं-मोक्षम् ) आकूलता रहित दुःख वर्जित-स्थान को-अजरामर पद को (उवेइ-उपैति) प्राप्त कर लेता है ( जहा-यथा ) जैसे (सिक्खियवम्मधारी आसे-शिक्षितवमंधारी अश्वः ) गमन उत्प्लवन आदि की शिक्षासे शिक्षित किया गया तथा कवचधारी घोडा (छंद निरोहेण-छन्दो निरोधेन) स्वातंत्र्यके परिहार से (मोक्खं-मोक्षम्) युद्धभुमि में शत्रुकृत अभिघात से अपनी रक्षा (उवेइ-उपैति) करता है-शत्रुद्वारा आहत नहीं हो सकता है और वैसे मुनि (पुव्वाइ वासाइ-पूर्वाणि वर्षाणि ) पूर्व प्रमित वर्षों तक (अप्पमत्ते -अप्रमत्तः) प्रमादरहित होता हुआ (चरे-चरेत् ) साधुमार्ग में विचरण करे । क्यों कि (तम्हा-तस्मात् ) प्रमादपरिवर्जनपूर्वक साधुमार्ग की आराधनासे (मुणी-मुनिः ) साधु (खिप्पं-क्षिप्रम् ) शीघ्र (मोक्खंमोक्षम् ) शाश्वतसुखस्थान को (उवेइ-उपैति) प्राप्र करता है।
रे मुणि-मुनिः साधु मोक्खं-मोक्षम् मासता खितपत स्थानने२५४२२ पहने माक्षने उवेइ-उपैति प्रात ४२ हये छ जहा-यथा रेम-सिक्खियवम्मधारी आसे-शिक्षितवर्मधारी अश्वः गमन, Gruaqन यानी शिक्षाथी शिक्षित मन पधारी घो। छदं निरोहेण-छन्दोनिरोधेन स्वातंत्र्यतान छोडी ४७ मोक्खं-मोक्षम् युद्धभूमिमा शत्रु त२३थी थता प्रहारथी रे शत पातार्नु २६५५ उवेइ-उपैति रे छ. शत्रुमाथी घरा/ ort नथी. शत मुनि प्रधाइ वासाइ-पूर्वाणि वर्षाणि ५ प्रभित की सुधी अप्पमत्ते-अप्रमत्तः प्रभाई हित मनी चरे-चरेतू साधु भागमा विय२६ ४२ता रहे. भ, तम्हा-तस्मात् प्रभाह परिवन पूर्व साधुभानी माराधनाथी मुणि-सुनिः साधु खिप्पक्षिप्रम् ही मोक्ख-मोक्षम् शाश्वत सुप स्थानने उवेइ-उपैति प्रात ४रे छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
उत्तराध्ययनसूत्रे ___'पूर्वाणि वर्षाणि' इत्यनेन पूर्ववर्षायुष्कस्यापि प्रमादः सर्वदा सर्वथा वर्जनीय इति सूच्यते, प्रमादवर्जनात् क्षिप्रं मोक्षो भवतीति मत्वाऽन्तकाले एव प्रमादं वर्जयिष्यामि' इति तेन न मन्तव्यमिति भावः ।
अत्राश्वदृष्टान्तः प्रोच्यते__ चम्पानगर्या रणवीरनामा नृपो द्वाभ्यां क्षत्रियपुत्राभ्यां द्वौ हयकिशोरौ शिक्षणार्थ पोषणार्थ च दत्तवान् । तत्रैकः शुद्धः समयोचिताहारस्तं हयं पोषयन् गम"पूर्वाणि वर्षाणि" इस पद द्वारा सूत्रकार यह प्रदर्शित कर रहे हैं कि यदि साधु की आयु एक पूर्व कोटि की भी होवे तो भी उसको (अप्पमत्तेअप्रमत्तः) प्रमाद का परिहार कर देना चाहिये । उसको ऐसा नहीं समझना चाहिये कि प्रमाद के परिवर्जन से शीघ्र मोक्ष मिल जाता है, अतः मरण समय में ही प्रमाद का परिहार कर दूंगा।
भावार्थ-साधु का कर्तव्य है कि वह अपने गुरुमहाराज की आज्ञानुसार प्रवृत्ति करता रहे । इसी से उसको मुक्ति पद का लाभ हो सकता है। साधु की अवस्था चाहे एक पूर्वकोटि की भी क्यों न हो उसको भी अपने गृहीत व्रतों के यथावत् पालन में प्रमाद नहीं करना चाहिये। क्या कि प्रमाद का परिहार किये विना मुक्ति का लाभ नहीं हो सकता है। गाथा में जो अश्व की उपमा दी गई है उस संबंध में दृष्टान्त इस प्रकार है
चंपानगरी में एक राजा था जिसका नाम रणवीर था। इसने अपने दो घोडे के बच्चों को दो क्षत्रियपुत्रों को शिक्षित करने के लिये तथा " पुव्वाइ वासाइ-पूर्वाणि वर्षाणि " 20 ५४ दा॥ सूत्र मे भाशित ४२ छ है, न साधुनु मायुष्य से पूर्व अटीनुलाय त ५५ तो अप्पमत्ते-अप्रमत्तः સર્વથા પ્રમાદને ત્યાગ કરી દેવું જોઈએ તેણે એવું ન સમજવું જોઈએ કે, પ્રમાદના પરિવર્જનથી શિઘમોક્ષ મળી જાય છે. માટે મરણ સમયેજ પ્રમાદને ત્યાગ કરીશ.
ભાવાર્થ સાધુનું એ કર્તવ્ય છે કે, તે પિતાના ગુરુમહારાજની આજ્ઞા અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરતા રહે. તેનાથી તેને મુક્તિપદને લાભ થતું રહે છે. સાધુની અવસ્થા એક પૂર્વ કેટીની પણ કેમ ન હોય છતાં તેણે પિતાનાં ગ્રહણ કરેલાં વ્રતનું યથાવતું પાલન કરવામાં પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ. કેમકે, પ્રમાદને ત્યાગ કર્યા વગર મુક્તિને લાભ થતો નથી. ગાથામાં જે અશ્વની ઉપમા આપી છે તેનું દષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે.
ચંપાનગરીમાં રણધીર નામે એક રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તેણે પિતાના બે ઘોડાના બચ્ચાને બે ક્ષત્રિય પુત્રને ઉછેરવા તથા કેળવવા માટે આપ્યા. તેમાંથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ८ गुर्वाशाराधनेऽश्वदृष्टान्तः नोत्प्लवनादिका अश्वकलाः शिक्षयति । द्वितीयस्तु तुरगाय योग्याहारमदत्वा दूषिताऽऽहारं ददाति, घरट्टकयन्त्रे वाहनादिकं करोति । अश्वभोजनार्थ यद् द्रव्यं राज्ञा दत्तं तदपि स स्वयमेव भुक्तवान् । न च कामप्यश्वकलां तस्मै शिक्षितवान् । ___ अन्यदा युद्धे प्रस्तुते राज्ञा तौ क्षत्रियपुत्रावाहूय कथितम्-युवां स्वं स्वमश्वमारुह्य शीघ्रमागच्छतम् । ततस्तौ स्वस्वतुरगमारुह्य राज्ञः समीपे समायातौ। नृपाज्ञया तौ सायुधौ युद्धमध्ये प्रविष्टौ । तत्र शिक्षितोऽश्वः क्षत्रियपुत्रस्य चित्तानुवृत्त्या पोषण करने के लिये दिये । उनमें से एकने अपने घोड़े के बच्चेको शुद्ध एवं समयोचित आहार प्रदान द्वारा खूब पुष्ट किया और गमन उत्प्लवन आदिक अश्वकलाओं में शिक्षित कर लिया। दूसरे ने प्रमादवश अपने घोडे के बच्चे को न तो योग्य आहार ही दिया, और न उसको अश्वसंबंधी कोई कला ही सिखलाई, प्रत्युत दक्षित आहार देकर उसको कमजोर बना दिया, एवं उसको अरहर में जोड़कर उससे खूब पानी खिंचवाया । राजा ने जो द्रव्य, घोडे के भोजन एवं पालन करने के लिये दिया था उसको भी स्वयं ही खा गया।
एक समय की बात है कि राजा को किसी अन्य राजा के साथ युद्ध करने का मौका आ गया। उसने उन दोनों क्षत्रिय पुत्रों को बुलाकर कहा कि आप दोनों जने अपने २ घोडे पर चटकर शीघ्र आ जावे । राजा की आज्ञा प्राप्त कर वे दोनों क्षत्रियकुमार अपने २ घोडे पर चढ कर राजा के पास आ गये । राजा ने उनको शस्त्र देकर युद्ध के लिये भेज दिया। वे दोनों युद्धभूमि में जाकर पहुँच गये । इनमें जिसका એકે પિતાના ઘડાના બચ્ચાને શદ્ધ અને સમાચિત આહારથી ખૂબ રૂષ્ટપુષ્ટ બનાવ્યો સાથો ઝાથ ગમન ઉદ્ધવન આદિ અધકળાઓથી સારી રીતે કેળવ્યું. બીજાએ પ્રમાદવશ બની પિતાના ઘોડાના બચ્ચાને ન તે ચગ્ય આહાર આપ્યો અને ન તે અશ્વ સંબંધી કેઈ કેળવણી આપી. પરંત ફષિત ખોરાક આપી તેને સાવ કમજોર બનાવી દીધું. તેમજ રંટમાં જોડીને તેની પાસે ખૂબ પાછું ખેંચાવ્યું. રાજાએ ઘેડાના પાલન માટે જે દ્રવ્ય આપેલ હતું તે પિતેજ ખાઈ ગયો.
સમય જતાં એક વખતે રાજાને બીજા કેઈ રાજા સાથે યુદ્ધ કરવાને મોકો આવ્યો. તેણે તે અને ક્ષત્રિય પુત્રને બોલાવીને કહ્યું કે, તમે બંને જણે પોતપોતાના ઘડા ઉપર ચડીને જલ્દી આવો. રાજાની આજ્ઞા થતાં તે બને ક્ષત્રિય કુમારે પિત પિતાના ઘોડા ઉપર બેસીને રાજાની પાસે આવ્યા. રાજાએ તેમને શસ્ત્ર વગેરે આપીને યુદ્ધમાં મોકલ્યા. તે બને યુદ્ધ ભૂમિમાં उ० १४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे संचरन् सद्यः संग्रामपारं गतः । यस्त्वशिक्षितः स शुभशिक्षा विना घरट्टकयन्त्रभ्रमणेन भ्राम्यति । तथाविधं तं तुरङ्गमं दृष्ट्वाऽपरे भटाः-अशिक्षितोऽयमश्व इति ज्ञात्वा तदश्वारूढं क्षत्रियपुत्रं हत्वा ते तमश्वं गृहीतवन्तः । एवं गुर्वाज्ञया प्रवर्तमाना मुनयः संसारपारं व्रजन्ति ।
इत्यश्वदृष्टान्तः ॥ ८॥ ननु छन्दोनिरोधेन मुक्तिश्चेत् तर्हि अन्तसमय एवायं क्रियतामित्याशझ्याह
से पुवमेवं ने लभेज पछा, एसोवा सासर्यवाइयाणं । विसीयई सीढिलं आउयम्मि, कॉलोवीए सरिरस्स भएँ ॥९॥ छाया-स पूर्वमेवं न लभेत पश्चात् , एषोपमा शाश्वतवादिनाम् ।
विषीदति शिथिले आयुषि, कालोपनीते शरीरस्य भेदे ॥९॥ घोड़ा शिक्षित था वह अपने मालिक की आज्ञानुसार-चित्त की वृत्ति के माफिक-चलकर उस युद्धभूमि से शीघ्र ही पार हो गया। तथा जिसका घोड़ा अशिक्षित एवं कमजोर सा था वह शुभशिक्षा के विना जैसे अरहट यंत्र में भ्रमण करता था उसी माफिक वहां घूमने लग गया। योद्धाओं ने जब इस प्रकार से भ्रमण करते हुए इस घोडे को देखा तो उन्हों ने उसको अशिक्षित जानकर उसके सवार को वहीं पर मार डाला और उस घोडे को अपने हाथ में कर लिया। इस कथा का सार यही है कि जो मुनि शिक्षित अश्व की तरह गुरुमहाराज की आज्ञानुसार प्रवर्त्तमान होते रहते हैं वे संसार के पार पहुँच जाते हैं।८॥
॥इस प्रकार अश्वदृष्टांत समाप्त हुआ। પહોંચ્યા. આમાં જે ઘડો કેળવાયેલ હતું તે પિતાના માલિકની આજ્ઞા અનુસાર ચિત્તની વૃત્તિની માફક ચાલીને તે યુદ્ધ ભૂમિથી સફળતા પૂર્વક જલ્દી બહાર નીકળી ગયે. અને જેને ઘેડે બિનકેળવાયેલ તથા કમજોર હતું તે સારી શિક્ષા ન મળવાથી જેમ રેંટમાં ભ્રમણ કરતો હતો તેની માફક ત્યાં પણ ઘુમવા લાગે. દ્ધાઓએ આ પ્રકારથી ફરતા ઘડાને જ્યારે જે ત્યારે તેમણે તેને અશિક્ષિત જાણીને તેના સ્વારને ત્યાં જ મારી નાખ્યો અને તે ઘોડાને પોતાને કબજે કરી લીધું. આ કથાને સાર એ છે કે જે મુનિ કેળવાયેલા અશ્વની માફક ગુરુમહારાજની આજ્ઞા અનુસાર પ્રવર્તમાન થતા રહે છે, તે સંસારથી પાર પહોંચી જાય છે
આ પ્રમાણે અશ્વદૃષ્ટાંત સમાપ્ત થયું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. ९ गुर्षाक्षायां प्रमादवजनोपदेशः १०७
टीका-'स पुन्वमेवं ' इत्यादि।
'सः' इति यत्तच्छब्दयोनित्यसाकाङ्क्षतया 'यः' इति लभ्यते, यः पुरुषः पूर्वमप्रमत्तत्वं न लभेत, स पश्चाद् अन्तसमयेऽपि अप्रमत्तत्वं न लभेत, अत्र एवं शब्दोऽप्यर्थकः । एषा उपमा-संप्रधारणा-यद् 'वयं पश्चाद्धर्म करिष्यामः' इतिलक्षणा शाश्वतवादिना=निरुपक्रमायुषां सर्वज्ञानाम्, न तु जलबुबुदवदायुषाम् अस्माकं छमस्थानाम् , तथा-शिथिले आत्मप्रदेशान् मुञ्चति आयुषि, शरीरस्य भेदेआत्मनः सकाशाद् देहस्य पृथग्भावे, कालापनीते-जीवे मृत्युसमीपं प्रापिते सति विषीदति । तस्मात् पूर्वमपि पश्चादपि सर्वदा प्रमादं वर्जयेदितिभावः ॥९॥ ___ यदि छंदोनिरोध से मुक्ति की प्राप्ति होती है, तो इसको अंतसमय में ही करना चाहिये इस प्रकार की आशंका का उत्तर इस गाथा द्वारा सूत्रकार दे रहे हैं-'स पुत्वमेवं '-इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो जीव पहिले से अप्रमत्त दशा को प्राप्त नहीं करता है (स-सः) वह (पच्छा-पश्चात् ) अन्त समय में भी अप्रमत्त दशा को (न लभेज्ज-न लभते) प्राप्त नहीं कर सकता है। (एसोवमा सासयवाइया णं-एषा उपमा शाश्वतवादिकानाम्) "हम पीछे धर्म करेंगे" इस प्रकार की धारणा निरुपक्रम आयुवाले सर्वज्ञों की है, न कि जलबुद्बुद के समान आयुवाले हम छद्मस्थ जीवों की। (आउयम्मि सीढिल-आयुषि शिथिले) आयु के शिथिल होने पर-आत्मप्रदेशों को छोड़ने पर (सरीरस्स भेएशरीरस्य भेदे ) एवं आत्मा से गृहीत शरीर के जुदे होने पर (कालोवणीएकालोपनीते) तथा अंतसमय आ जाने पर प्रमादी जीव (विसीयईविषीदति) पश्चात्ताप करता है इसलिये पहिले भी और पश्चाद् भी सर्वदा
જે છનિરોધથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે તે તેને અંત સમયમાં જ કરવું જોઈએ. આ પ્રકારની આશંકાને ઉત્તર આ ગાથાથી સૂત્રકાર આપે છે.
“सपुव्वमेवं" छत्याहि.
અન્વયાર્થ–જે જીવ પહેલેથી જ અપ્રમત્તદશાને પ્રાપ્ત નથી કરતો સ-સઃ તે पच्छा-पश्चात् मन्त समये ५४ प्रमत्ताने न लभेज्ज-न लभेत पास ४२१ शता नथी. एसोवमा सासयवाइयाण-एषा उपमा शाश्वतवादिनाम् "पछीथी धर्म ४शश" આ પ્રકારની ધારણા નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાળા સર્વજ્ઞોની છે નહીં કે, પાણીના ५२पोटी २वी आयुष्याणा माप छमस्थ वानी आउयम्मि सीढिल-आयुषि शिथिले मायुष्य शिथील यतां यात्म प्रशान छ।उता सरीरस्स मेए-शरीरस्य भेदे भने सामान्य घ ४२वा शरीरथी गुढ थdi कालोपणीए-कालोपनीते तथा मामरी घडी मापी rai प्रमाही ०१ विसीयई-विषीदति पश्चात्ता५ ४२ छ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
उत्तराध्ययनसूत्रे पुनरप्याह-
मूलम्खिप्पं ने सकेई विवेगमेङ, तम्हा समुंहाय पहाय कामे । समेच्छे लोग समया मडेसी अप्पाणरक्खी नै चरेप्पमत्ते॥१०॥ छाया-क्षिप्रं न शक्नोति विवेकमेतुं, तस्मात् समुत्थाय प्रहाप कामान् ।
समेत्य लोकं समतया महर्षिः, आत्मरक्षीव चरेद् अप्रमत्तः ॥ १० ॥ टीका-'खिप्पं न ' इत्यादि।
हे शिष्य ! आत्मा क्षिप्रं शीघ्र, विवेकं द्रव्यतो बाह्यविषयसंगपरित्यागरूपं, भावतः-कषायपरिहारात्मकम् , एतुम्=प्राप्तुं न शक्नोति । तस्मात् समुत्थाय= 'पश्चादू धर्म करिष्यामि' इत्यालस्यपरिवजनेन उद्यमं कृत्वा, कामान् शब्दादिप्रमाद का परिहार कर देना चाहिये। तात्पर्य यह है कि जो साधु संयम में पहिले से प्रमादी बना रहता है वह अन्त में प्रमादी नहीं होगा यह नहीं कहा जा सकता अतः पहिले से ही इसके परिहार का प्रयत्न करते रहना चाहिये । 'धर्म पीछे करेंगे' यह तो उन निरुपक्रम आयुष्य वाले ज्ञानियों की यात है, हमारे जैसे छमस्थों की नहीं ॥९॥
फिर भी कहते हैं-'खिप्पं न सक्केइ'-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ हे शिष्य ! (विवेगं-विवेकम् ) द्रव्य की अपेक्षा बाह्य विषय के सग के परित्यागरूप, और भाव की अपेक्षा कषायों के परित्यागरूप विवेक को (खिप्पं-क्षिप्रं ) शीघ्र (एउं-एतुम् ) प्राप्त करने के लिये (न सक्केइ-न शक्नोति) समर्थ नहीं हो सकता है। (तम्हा समुहायतस्मात् समुत्थाय ) इसलिये 'पीछे की उमर में धर्म करूंगा' इस प्रकार का
આટલા માટે પહેલાં અને પછીથી પણ સર્વદા પ્રમાદ રહિત જ રહેવું જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-જે સાધુ સંયમમાં પહેલેથી પ્રમાદી બની રહે છે. તે અંત સમયે પણ પ્રમાદિ નહિ બની રહે તે કહી શકાય નહિ. માટે પહેલેથી જ તેણે પ્રમાદ છોડવાનો પ્રયત્ન કરતા રહેવું જોઈએ. “ધર્મ પછી કરીશ” એ તે એવા નિરૂપકમ જ્ઞાનીઓની વાત છે. અમારા જેવા છદ્મસ્થની નહીં ! ૯ છે
श्री ५४ छ-"खिप्पं न सक्के" छत्याहि.
अन्वयाथ-डे शिष्य ! मात्मा विवेग-विवेकम् द्रव्यनी मवेक्षा माह વિષયના સંગના પરિત્યાગરૂપ અને ભાવની અપેક્ષાએ કષાના પરિત્યાગ રૂપ वि ने खिप्पं-क्षिप्रं शीघ्र एउ-एतुम पास ४२१॥ भाटे न सक्केइ-न शक्नोति समय य ता नथी. तम्हा समुहाय-तस्मातू समुत्थाय माटा भोट पासी भरमा ધર્મ કરીશ” એ પ્રકારના વિચારરૂપી જે પ્રમાદ છે તેને પરિહાર કરી જે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. १० गुर्खाशायां प्रमादकरणे ब्राह्मणीदृष्टान्तः १०९ भोगान्, प्रहाय = परित्यज्य, लोकं = षड्जीवनिकायरूपम्, समतया = समानभावेनआत्मवत्, समेत्य = विदित्वा, महर्षिः = महामुनिः, आत्मरक्षी = आस्रवनिरोधादात्मरक्षकः, वकारोऽत्र निश्चयार्थवाचकः, निश्चयेन अप्रमत्तः सर्वदा सर्वथा प्रमादवर्जितः सन् चरेत् = साधुमार्गे विहरेत् ।
अत्र ब्राह्मणीदृष्टान्तः प्रोच्यते
कश्चिद् ब्राह्मणोऽन्यत्र देशे गत्वा साङ्गवेदानधीत्य स्वगृहमागतः । तस्मै केनचिद् विप्रेण सुरूपा स्वकन्यका दत्ता । स राज्ञा प्रजाभिश्च संमानितो धनसमृद्धो विचाररूप जो प्रमाद है उसका परिहार करके जो उद्यम करता है, और सचेत होकर ( कामे - कामान्) शब्दादिक भोगों को ( पहाय - प्रहाय ) दूर करके - त्याग करके (लोगं - लोकम् ) षड्जीवनिकायरूप इस लोक को ( समया - समतया ) समानभाव से अपनी आत्मा के समान ( समेच्चसमेत्य ) जानकर (व - व ) निश्चय से ( अप्पाणरक्खी - आत्मरक्षी) आस्रव के निरोध से स्वयं अपनी रक्षा करनेवाला होता है, ऐसा (महेसी - महर्षिः ) महामुनि ( अप्पमत्ते घरे - अप्रमत्तः चरेत् ) सर्वदा सर्वथा प्रमादवर्जित होकर साधुमार्ग में विचरण करे ।
इस पर ब्राह्मणीका दृष्टान्त इस प्रकार है
कोई एक ब्राह्मण विदेश जाकर सांगोपाङ्ग वेदों का अध्ययन करके अपने घर पर वापिस आया । उसको विद्वान देखकर किसी दूसरे ब्राह्मण ने उसका संबंध अपनी कन्या के साथ कर दिया । कन्या रूपती थी। इस ब्राह्मण की विद्वत्ता से आकृष्ट होकर वहां की जनता एवं राजा ने इसका खूब सन्मान किया अतः यह अच्छे पैसे वाला हो गया ।
उद्यभ कुरे छे अने येतनवांत मनी कामे- कामान् शहाडि लोगोने पहाय - प्रहाय ६२ ४री-त्याग झुरी लोगं -लोकम् षट भवनीय३५ मा साउने समया - समतया समान लावथी पोताना आत्मानी भाइ समेच्च समेत्य लगीने व-व निश्चयथी अपारखी - आत्मरक्षी भावना निरोधथी स्वयं पोतानी रक्षा उरवात्राणा हाय छे मेवा महेसी-महर्षिः भडाभुनि अप्पमत्ते चरे - अप्रमत्तः चरेत् सर्व हा सर्वथा પ્રમાદથી વત બની સાધુમાગમાં વિચરણ કરે.
આના ઉપર એક બ્રાહ્મણીનું દૃષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે—
કાઈ એક બ્રાહ્મણુ વિદેશમાં જઇને ત્યાં સાંગાપાંગ વનું અધ્યયન કરીને પેાતાના ઘેર પાછા આવ્યા. એને વિદ્વાન જોઇને કાઇ બીજા બ્રાહ્મણે તેની સાથે પોતાની પુત્રી પરણાવી. કન્યા રૂપવતી હતી. તે બ્રાહ્મણની વિદ્વત્તાથી ત્યાંની જનતા અને રાજાએ તેનું બહુ જ સન્માન કર્યું. આથી તે ખુબ સારા પૈસાપાત્ર બની ગયેા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
उत्तराध्ययनसूत्रे
जातः । ततोऽसौ विविधालङ्कारान् कारयित्वा भार्यायै दत्तवान् । साऽपि तान् परिधाय भूषितैव सर्वदा वर्तते ।
एकदा स्वपतिना प्रोक्तम् - प्रिये ! उत्सवादिषु भूषणानि परिधेहि न तु नित्यम्, यतोऽधुना तस्करोपद्रवः मान्तग्रामे पुनः पुनर्भवति, तेषामागमने भूषणानि शीघ्रं नोत्तारयितुं शक्यानि । सा वदति-स्वामिन् ! यदा तस्करा आयास्यन्ति तदाऽहं शीघ्रमेव भूषणान्युत्तारयिष्यामि इत्युक्त्वा सा तानि भूषणानि नोचारितवती । दरिद्र से धनी बन गया । फिर क्या कहना - इसने अनेक प्रकार के आभूषण बनाकर अपनी भार्या को दिये, वह बडी प्रसन्न हुई । वह आभूषणों को पहन कर अपने भाग्य की सराहना करने लगी । एक दिन की बात है कि पंडितजी ने इस अपनी पंडितानीजी से कहा प्रिये! तुम यह काम अच्छा नहीं करती जो हमेशां ही आभूषणों को पहिरे रहा करती हो । आभूषण नित्य प्रतिदिन पहिनने के थोडे ही हुआ करते हैं, ये तो कोई खास उत्सव आदि के समय पर ही पहिने जाते हैं। दूसरे आजकल पास २ के गांवों में चोर का उपद्रव भी बार २ होता रहता है, यदि मान लो वे अपने घर पर आजावें तो आभूषण उस समय शीघ्र भी नहीं उतारे जा सकते हैं, ऐसी स्थिति में इनको प्रतिदिन न पहिन कर कभी २ मौके पर पहिनना ही ठीक है । अपने पति की बात सुनकर पंडितानीने कहा- नाथ आपका कहना वैसे तो ठीक है, परन्तु मैं आप को विश्वास दिलाती हूं कि जब चोर यहां आयेंगे तब मैं इन आभूषणों को शीघ्र ही उतार कर रख दूंगी, आप चिन्ता न करें ।
1
દ્વારદ્રીમાંથી ધનીક થઈ ગયા. પછી તે શું કહેવું? તેણે અનેક પ્રકારનાં આભૂષણા બનાવી પેાતાની પત્નીને આપ્યાં. તે ખૂબ પ્રસન્ન થઈ. તે આભૂષ ાને પહેરીને તે પાતાના ભાગ્યને વખાણવા લાગી. એક દિવસની વાત છે કે, તે પંડિતજીએ પેાતાની પત્નીને કહ્યું કે, તું હંમેશાં આભૂષણાને પહેરીને ક્ છે તે સારૂ નથી કરતી. આભૂષણ દરરાજ પહેરી રાખવા માટે થાડાં ખનાવાય છે? એ તેા વાર તહેવાર તેમજ ઉત્સવ ઉપર જ પહેરવાનાં હોય છે. બીજી આજકાલ આજુબાજુના ગામમાં ચારાના ઉપદ્રવ પણ ઉપરા ઉપર થઈ રહ્યો છે. માની લે કે, આપણા ઘર ઉપર આવી જાય તે આભૂષણુ એ સમયે તાત્કાલિક ઉતારી શકાય નહીં એવી સ્થિતિમાં આને રાજ પહેરી રાખવાં એ ઠીક નથી. પેાતાના પતિની વાત સાંભળીને પડિતાણીએ કહ્યુ કે, નાથ! આપનું કહેવુ એક રીતે તા ખરાબર છે, પરંતુ હું આપને ખાત્રીથી કહું છું કે, જ્યારે ચાર લેાકા અહિં આવશે ત્યારે હું આભૂષણાને ખૂબ ઝડપથી ઉતારીને મૂકી દઈશ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ४ गा० १० गुर्वाज्ञायांप्रमादकरणे ब्राह्मणीदृष्टान्तः
१११
केचिच्चौरास्तां नित्यमण्डितां दृष्ट्वाऽन्यदा तस्य विप्रस्य गृहे प्रविष्टाः, तद्भार्या - भूषणानि ग्रहीतुमुद्यताः । सा नित्यं स्निग्धभोजनात् स्थूलशरीराऽनभ्यासाज्झटिति भूषणोत्तारणासमर्था चासीत् । करभूषणानि स्थूलकराभ्यां झटितिन निःसरन्तीति मत्वा चौरास्तस्याः करौ छित्त्वा कटकादिकं नीत्वा शीघ्र निर्गताः ।
इस प्रकार उसने कह कर आभूषणों को नहीं उतारा। किसी समय चोरों ने उस आभूषणों को देखकर उसके घर पर चोरी करने का इरादा किया। समय पाकर वे एक दिन इसके घर में आये । अब पण्डि - तानी जी को अपने आभूषणों की रक्षा करने की बडी चिन्ता हुई । और चोर इन्हीं आभूषणों को चुराने के लिये ही तो पण्डितजी के घर में आये थे, अतः पंडितजी ने चाहा कि ये आभूषण शीघ्र ही उतार कर सुरक्षित रख दिये जावें, परन्तु पण्डितानीजी रोज मलाई आदि स्निग्ध पदार्थों का सेवन करती थी इसलिये उनका शरीर आवश्यकता से अधिक स्थूल हो चुका था, तथा आभूषणों को जल्दी से जल्दी उतारने का उसको अभ्यास भी नहीं था, इसलिये वह उस समय उन अपने पहिरे हुए आभूषणों को उतार ने में समर्थ न हो सकी। इधर चोरों ने देखा कि पण्डितानीजी काफी स्थूल शरीर की है, इनके हाथों से ये आभूषण जल्दी निकाले नहीं जा सकते, ऐसा सोचकर चोरों ने पण्डितानी के दोनों ही हाथ काट डाले और आभूषणों को लेकर शीघ्र वहां से निकल भागे । इससे यही साराँश निकलता है कि जिस प्रकार पण्डिઆપ ચિંતા ન કરો. આમ કહીને તેણે આભૂષણ ન ઉતાર્યા. કાઇ સમયે ચારાએ આ પાંપડતાણીના આભૂષણેાને જોઇને તે બ્રાહ્મણને ઘેર ચારી કરવાના નિશ્ચય કર્યોં. સમય મેળવીને એક દિવસ તેના ઘર ઉપર આવ્યા. આ સમયે આભૂ ષોનું રક્ષણ કરવાની ચિન્તા પડતાણીને થઈ પડી. ચાર આ આભૂષશેાને ચારવા માટે તે આવ્યા હતા. પંડિતાણીએ વિચાયું કે આ આભૂષણાને જલદીથી ઉતારીને સુરક્ષિત સ્થળે મુકી દઉં. પરન્તુ પડિતાણી રાજ મલાઈ આદિ સ્નિગ્ધ પદાર્થોનું સેવન કરતી હતી. એથી તેનું શરીર ખૂબ જાડુ થઈ ગયુ હતું, તેમજ આભૂષણેાને જલ્દીથી ઉતારવાને તેને મહાવરા પણ ન હતા. આ કારણે તે પાતે પહેરેલાં આભૂષણૢાને સમયસર ઉતારી ન શકી, આ તરફ ચારીએ જોયું' કે, પ'ડિતાણીજી ભારે સ્થૂળ શરીરવાળાં છે. તેના હાથેામાંથી આ આભૂષણુ જલ્દીથી નીકળી શકે તેમ નથી. આથી ચારએ પંડિતાણીના અને હાથ કાપી નાખ્યા. અને આભૂષાને લઈને તેઓ ત્યાંથી નીકળી ગયા. આથી એવેા સારાંશ નીકળે છે કે, પડિતાણીએ પેાતાના પતિના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
यथा सा ब्राह्मणी पतिवचने प्रमादकरणेन भूषणानि शीघ्रमपनेतुमसमर्था, छिन्नहस्ता जाता, तथा भगवत्प्रवचने गुर्वादेशे प्रमादी क्षिप्रं विवेकं कर्तुं न शक्नोति ।
प्रमत्तदृष्टान्तं प्रदाप्रमत्तदृष्टान्तः प्रदश्यतेचंपानगीं भद्रनामकः श्रेष्ठी स्वसेवकान् गृहे मुक्त्वा स्वयं वाणिज्या देशान्तरे ययौ । तस्य भार्याऽऽलस्यवशात् तान् सेवकान् स्व-स्व-कर्मसु न व्यापारयति, स्वागसंस्कारतत्परा कालोपपन्नं भोजनादिकं तेभ्यो न ददाति । ततस्तत्तत्कार्याणां हानिरभवत् , तस्य श्रेष्ठिनः प्रचुरं धन नष्टम् । तानी ने अपने पति के वचनों को मानने में प्रमाद किया इसलिये उसको छिन्नहस्त होना-हाथ कटवाना-पडा, इसी तरह भगवत्प्रवचनस्वरूप जो गुरुमहाराज की आज्ञा है, उसमें जो साधु प्रमादी होता है वह शीघ्र विवेक नहीं कर सकता है। अब अप्रमत्त का दृष्टान्त लिखा जाता है
चंपानगरी में भद्र नाम का एक सेठ रहता था। मकानमें नौकरोंको रखकर वह व्यापार करने के लिये दूसरे देश चला गया। इसकी पत्नी तो थी परन्तु वह आलस्य में ही पडी रहती थी। यही कारण था कि वह अपने इन नोकरों के कार्यों का यथावत् निरीक्षण नहीं करती था और न उससे कुछ काम करनेको ही कहती, क्या इन्हों ने किया या क्या नहीं किया, क्या इनसे करना है, इस तरफ इसका बिलकुल लक्ष्य नहीं रहता था। उसका लक्ष्य अधिकतर अपने शारीरिक शृंगार की ओर विशेष रहता था इसलिये समयानुसार वह नौकरों को खाने पीने को भी नहीं दे વચન માનવામાં જે રીતે પ્રમાદ કર્યો અને તે કારણે તેના હાથ કપાયા. એજ રીતે ભગવત પ્રવચન રૂપી ગુરુમહારાજની જે આજ્ઞા છે તેમાં જે સાધુ પ્રમાદ સેવે છે તે જલ્દીથી સારાસારને વિવેક કરી શકતા નથી.
હવે અપ્રમત્તનું દષ્ટાન્ત આપવામાં આવે છે.-- ચમ્પાનગરીમાં ભદ્ર નામને એક શેઠ રહેતું હતું. તેણે વ્યાપાર અર્થે પરદેશ જવા નિર્ણય કર્યો. અને પોતે એકલો નીકળ્યો અને ઘેર તેની પત્ની અને નોકર વર્ગને રાખ્યા તેની પત્ની મહા આળસુ હતી એ કારણથી તે પોતાના નોકરોના કાર્યનું યથાવત નિરીક્ષણ પણ કરતી ન હતી તેમજ તેને કઈ કામ પણ બતાવતી નહીં. તેમણે શું કર્યું, ? શું ન કર્યું ? શું કરવાનું બાકી છે ? આ તરફ તે જરા પણ લક્ષ આપતી નહીં, ઉ૬૯ તે પોતાના શારરીક શણગાર તરફ વધારે લક્ષ આપતી. તેની આ કુટેવને કારણે તે સમય સર કરેને ખાવાપીવાની વ્યવસ્થા પણ કરી શકતી ન હતી. આથી નેકરે પણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका अ० ४ गा. १० गुर्वाज्ञायां प्रमादवर्जने श्रेष्ठिभार्यादृष्टान्तः ११३
देशान्तरादागतो गृहपतिः श्रेष्ठी सर्व तवृत्तं विज्ञायान्यां निर्धनकन्यां परिणीतवान् किंतु तत्रैवं व्यवस्था कृता-असौ यदि स्वात्मानं भृत्यादिकं च रक्षयेत्, तदा मया परिणेया भवेत् । अथ तयवस्थाङ्गीकारे कृते सति परिणीतायै तस्यै गृहकृत्पसर्वभारं समर्प्य स श्रेष्ठी पुनरन्यदा देशान्तरं गतः। सकती थी, अतः नौकर भी अपने कर्तव्य की ओर से उपेक्षित रहा करते थे। इससे कार्यों में बहुत कुछ हानि होती रहती थी। नौकरों के एवं पत्नी के प्रमाद से सेठ का बहुत सा द्रव्य नष्ट हो गया। किसी समय देशान्तर से वापिस होकर सेठजी घर पर आये। घर की हालत देखकर उनको बडा अफसोस हुआ। सेठानी की हालत देखकर उसने किसी एक निर्धन कन्या के साथ अपना दूसरा विवाह करने का इरादा किया। विवाह के योग्य उसको कन्या भी मिल गई परन्तु उसमें इसने यह शर्त रखी की यदि यह कन्या अपना एवं नौकरों का बरोबर संरक्षण कर सकेगी तो ही मैं इसके साथ विवाहबन्धन में बन्ध सदूंगा। कन्या ने ये सब बातें सेठ की कबूल करली । सेठ ने उसके साथ विवाह कर लिया और उसको अपने घर पर भी ले आया। सब व्यवस्था उसको समझा दी। घर का जितना भी भार था वह सब उनके आधीन कर दिया। सेठ इस प्रकार की सर्वाङ्गीण व्यवस्था कर पुन: द्रव्योपार्जन के लिये परदेश चला गया। उस नवपरिणीता कुलवधू ने પિતાની ફરજ પ્રત્યે બેદરકાર રહેવા લાગ્યા. માણસની બેદરકારીને લીધે. કામ કાજમાં ઘણી જ તકલીફ રહેતી. નેકરે અને પત્નીના અસહકાર અને પ્રમાદને કારણે શેઠનું ઘણું ધન ખલાસ થયું. કેટલાક સમય પછી પરદેશ ગયેલો શેઠ ઘેર પાછો આવ્યો. ઘરની હાલત જોઈને તેને ખૂબ અફસોસ થયો. શેઠાણીની આવી બેદરકાર વર્તણૂક જોઈને તેણે કઈ ગરીબ ઘરની કન્યા સાથે પિતાને બીજે વિવાહ કરવાનો વિચાર કર્યો. વિવાહને ચગ્ય કન્યા પણ તેને મળી ગઈ, પરંતુ તેમાં તેણે એ શરત રાખી કે, જે તે કન્યા પોતાની અને નકર ચાકરોની દેખભાળ કરી શકશે તે જ હું તેની સાથે લગ્ન સમ્બન્ય રાખીશ નહિં તે લગ્ન ફક, કન્યાએ શેઠની એ શરત કબૂલ રાખી. જેથી શેઠે તેની સાથે લગ્ન કર્યું. અને તેને પણ પિતાને ઘેર લઈ આવ્યા. ઘરની સઘળી વ્યવસ્થા તેને સમજાવી દીધી. ઘરને સઘળે ભાર તેને સેંપી દીધે. આ પ્રકારની વ્યવસ્થા કરીને શેઠ દ્રવ્યોપાર્જન માટે ફરીથી દેશાવર ચાલ્યો ગયો. નવપરણીત એ નવી શેઠાણીએ પિતાના ઘરનું કામકાજ કરવામાં
उ०१५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
उत्तराध्ययनसूत्रे
सा स्वगृहकृत्ये प्रमादरहिता दासकर्मकरादीन् स्व-स्व - कर्मणि नियोजयति, मधुरालापैरालपति, दासादीनां प्रातराशं भोजनं च समये ददाति, उचितसमये बेतनं च, एवं सर्वे दासभृत्यादयः स्व-स्व - कार्यसंपादनं प्रतिदिनं कुर्वन्तः श्रेष्ठिभार्या परितोषयन्ति तद्धनं च वर्धयन्ति । एवं प्रमादपरिवर्जनेन सा वणिग्भार्या स्वकृत्यं सम्यक संपादयन्ती गृहं धनसमृद्धं कृतवती ।
अथ देशान्तरात् श्रेष्ठी समायातः । स च तां भार्या प्रमादरहितां विलोक्य दासी के समान अपने घर के काम करने में जरा भी प्रमाद नहीं किया, प्रत्येक नौकरों चाकरों पर वह पूरी देख-रेख रखने लगी- कौन क्या काम करता है ? किस के योग्य क्या काम है ? कौनसा काम करना इस समय बाकी रह गया है ? आदि तमाम बातों पर बहुत ही अच्छी तरह से ध्यान देती रहती । इससे नौकरों ने भी अपना २ काम अच्छी तरह से करना प्रारंभ कर दिया । समयानुसार वह उनको भोजनादि दे दिया करती तथा कलेवा (सीरावण-नास्ता) करने के समय कलेवा दे दिया करती, इसलिये नौकरों ने भी दिलखोल कर अपने काम में प्रमाद नहीं किया । महीना पूरा होते ही उनको वेतन मिलजाता, इससे उनकी आवश्यकताओं की भी पूर्ति समयानुसार होती रहती । इस प्रकार नौकर भी अपने २ कार्य के संपादन करने से अपनी मालकिनी को खुश करने लगे और अपने मालिक के धन को अपना धन ही समझकर बढाने लगे। कुछ समय के बाद सेठ का घर समृद्धिसंपन्न हो गया ।
देशान्तर से सेठजी घर पर आये । भार्या को उन्हों ने प्रत्येक कार्य જરાએ પ્રમાદ ન સેવ્યેા. દરેક નાકર ચાકર ઉપર તે પુરતી દેખરેખ રાખવા લાગી. કાણુ કર્યું કામ કરે છે ? કાના યોગ્ય કયું કામ કરવાનું બાકી રહેલ છે ? આવી સઘળી ખાખતા ઉપર તે સ ́પૂર્ણ પણે ધ્યાન આપતી હતી. આથી નાકરાએ પણ પાતપેાતાનું કામ કાળજીથી કરવા માંડયું. સમયસર તે નાકરીને ભાજન આફ્રિ આપતી તેમ સવારના શિરામણ-નાસ્તાની પણ વ્યવસ્થા કરી આપતી. આ જોઈ નાકરીએ પણ પ્રમાદ ન કરતાં દિલથી કામ કરવાનું રાખ્યું. મહિના પૂરા થતાં જ એ સઘળાને તેને પગાર આપી દેવામાં આવતા, આથી એ લોકોને પોતાની જરૂરીયાત સમયસર મળી શકતી, આ રીતે પેાતાની શેઠાણીને ખુશ કરવા નાકરી કોઇ પણ પ્રકારના પ્રમાદ ન કરતાં ઉત્સાહથી કામ કરતાં. અને પેાતાના માલીકના ધનને પેાતાનુ જ માની તેમાં વૃદ્ધિ કરવા લાગ્યા. થાડા જ સમયમાં શેઠનું ઘર સમૃદ્ધિ સ ંપન્ન થઈ ગયું. પરદેશથી શેઠ ઘેર પાછા આવ્યા, પાતાની નવિ પત્નિને દરેક કામમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा. ११ प्रमादमूलरागद्वेषत्यागोपदेशः ११५ तद्गुणैर्वशीकृतान् सेवकान् स्वस्वकार्यकरणोधतान् निरीक्ष्य प्रसन्नो भूत्वा तां स्वसर्वस्वस्वामिनी कृतवान् ! । एवमप्रमत्तो भूत्वा मुनिः संयममार्ग विहरेत् ॥१०॥ प्रमादस्य मूलं रागद्वेषौ स्तः, अतः सोपायं तत्त्यागमाह
मूलम्मुडे मुहं मोहगुणे जयंतं, अणेगरूवा समणं चरतं । फांसा फुसैन्ती असमंजसं च, ने तेसुंभिक्खू मणसा पउँस्से॥११॥ छाया-मुहुर्मुहुः मोहगुणान् जयन्तं, अनेकरूपाः श्रमणं चरन्तम्।
स्पर्शाः स्पृशन्ति असमंजसं च, न तेषु भिक्षुमनसा प्रद्विष्यात् ॥११॥ टीका-'मुहूं मुहुं' इत्यादि।
मुहुर्मुहुः वारं वारं, मोहगुणान्-मोहो गुणः-स्वभावो येषां ते मोहगुणाःमोहकारकाः शब्दादयस्तान् जयन्तम् तेषां जये निरन्तरं प्रवर्तमानं, चरन्तं संयमकरने में जब प्रमादरहित देखा और साथमें अपने घर की उन्नति देखी तथा भार्या के गुणों से वशीकृत नौकर चाकरों को अपने २ कार्य में लगे हुए देखा तो उनको बड़ा हर्ष हुआ, सेठ ने उसी समय इस नवपरिणीत सेठानी को अपने घर का सब अधिकार दे दिया। मुनि को इस कथा से यही सारांश लेना चाहिये कि-अप्रमत्त होकर ही मुनि संयम मार्ग में विचरण करे ॥१०॥
प्रमाद के मूल कारण राग और द्वेष है अतः उनके त्याग का सूत्रकार उपदेश देते हैं—'मुहं मुहूं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(मुटुं मुहुं-मुहुर्मुहुः) बार बार (मोहगुणे-मोहगुणान् ) मोहगुणवाले-ऐसे शब्दादिकों के (जयंतं-जयन्तम् ) जीतने में निरंतर તેણે પ્રમાદ રહિત જોઈ અને સાથે સાથે પોતાના ઘરની ઉન્નતિ જોઈ અને પિતાની પત્નિના ગુણથી નેકર ચાકરેને વશ થયેલા તેમજ પિતાપિતાના કામમાં રચ્યા પચ્યા જોયા તે તે ખૂબ જ ખુશી થશે. શેઠે એજ સમયે પિતાની એ નવપરણિત પત્નિને પિતાના ઘરને સઘળે અધિકાર સેંપી દીધે. સનિએ આ કથા ઉપરથી એ સાર લેવું જોઈએ કે, અપ્રમત્ત થઈને જ મુનિએ સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરવું જોઈએ. ૧૦ |
પ્રમાદનું મૂળ કારણ રાગ અને દ્વેશ છે. આથી તેના ત્યાગને સૂત્રકાર उपदेश मा छे. “ मुहूं मुहुं"-त्याह.
अन्वयार्थ-मुहं मुहुं-मुहूर्मुहुः घडी घडी माडगुणा मोहगुणे-मोहगुणान् भाडा२४ मे शहानि जयंतं-जयन्तम्
प्रवतमान तय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे माग गच्छन्तं श्रमण=मुनिम् , अनेकरूपाः = विविधमकाराः परुषबीभत्सदुरभिगंधकटुककर्कशादयः, स्पर्शाः स्पृश्यन्ते-स्वैः स्वैरिन्द्रियगृह्यन्ते इति स्पर्शाः शब्दादयः, असमंजसम्-प्रतिकूलं यथा स्यात् तथा, स्पृशन्ति, तेषु-प्रतिकूलस्पर्शेषु, भिक्षुः= मुनिः, मनसाऽपि न प्रद्विष्यात्-अद्वेषं न कुर्यात् । ___ अयं भावः-प्रतिकूलशब्दादिषु कथंचित् श्रोत्रादिसम्बन्धं प्राप्तेषु अहो ! अनिष्टमिदमापतितमिति दुनिं न कुर्यादिति ॥ ११ ॥ प्रवनमान, तथा (चरंतं-चरन्तम् ) संयममार्ग में विचरण करते हुए (समणं-श्रमणं) मुनिको (अणेगरुवा फासा-अनेकरूपाः स्पर्शाः) विविध प्रकार के स्पर्श-परुष, बीभत्स, दुरभिगंध, कटुक कर्कश आदि शब्दादिक विषय (फुसन्ति-स्पृशंति ) स्पर्श करते हैं अतः (भिक्खू-भिक्षुः) साधु का कर्तव्य है कि वह (तेसु असमंजसं च मणसा न पउस्से-तेषु अस. मंजसं च मनसा न प्रदुष्यात् ) उन स्पों में जो प्रतिकूल स्पर्श हैं उनमें मन से भी वेष न करे । अर्थात् जैसे उसको अनुकूल स्पर्शो में-शब्दादिक विषयों में राग करने का त्याग कहा गया है उसी प्रकार वह प्रतिकूल स्पों में द्वेष भी न करे किन्तु मध्यस्थ भाव रक्खे । इसका भाव यह है कि-प्रतिकूल शब्दादिक विषय जब श्रोत्रादिक इन्द्रियों के साथ संबंधित हों तो उस समय साधु को “ यह अनिष्टविषय आ पडा है" इस प्रकार का दुर्ध्यान नहीं करना चाहिये ॥११॥ चरंत-चरन्तम्-सयम भागे वियनार समण-श्रमणं-भुनिने अनेकरूवा फासाअनेकरूपाः स्पर्शाः विविध प्र४२ना २५०-५३५, भीभत्स हुनिमय ४७१, ४४ मा Aval विषय फुसन्ती-स्पृशति-२५0 ४२ छ. माथी भिक्खू-भिक्षुः साधुनु मे मात्र तव्य से छे है, तेसु असमंजसच मणसा न पउस्से-तेषुअसमंजसंच मानसा न प्रादुण्यातू- ते २५ माथी प्रतिष २५श छे. ते मनमा પણ દ્વેષ ન કરે. અર્થાત્ જેમ તેને અનુકૂળ સ્પર્શે તથા શબ્દાદિક વિષયમાં અનુરાગ કરવાને ત્યાગ કરવાનું કહેવામાં આવેલ છે એજ રીતે જે પ્રતિકૂળ સ્પર્શોમાં દ્વષ પણ ન કરે. પરંતુ મધ્યસ્થ ભાવ રાખે તેને ભાવ એ છે કે, પ્રતિકૂળ શબ્દાદિક વિષય જ્યારે શ્રવણ ઈન્દ્રિયોની સાથે સંબંધ ધરાવે ત્યારે એટલે કે આ સાંભળવામાં આવે ત્યારે સાધુએ “આ અનિષ વિષય આવી પડે છે આ પ્રકારનું દુષ્યન (મનમાં દુખ) ન લગાડવું જોઈએ. મે ૧૧ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ.४ गा.१२-१३ प्रमादमूलरागद्वेषत्यागोपायः उपसंहारश्च १९७ किंच
मूलम्मंदी ये फासी बहुलोहणिज्जा, तहप्पगारेसु मणं न कुज्जा। रविखंज्ज कोहं विणएंज्ज माणं, मायं नै सेवेज्ज पहेज लोह॥१२॥ छाया-मन्दाश्च स्पर्शा बहुलोभनीयाः, तथाप्रकारेषु मनो न कुर्यात् । ___रक्षेत् क्रोधं विनयेत् मानं, मायां न सेवेत मजह्मात् लोभम् ॥ १२॥ टीका-'मंदा य' इत्यादि।
च-पुनः, स्पर्शा=अनुकूलाः शब्दादयो विषयाः, मन्दाः-मन्दयन्ति-विवेकिनमपि अविवेकिन कुर्वन्तीति मन्दाः. मोहोत्पादका इत्यर्थः, तथा बहुलोभनीयाःअतिशयेन चित्ताकर्षकाः सन्ति । तथाप्रकारेषु-तादृशेषु स्पर्शषु, मना-चित्त न कुर्यात्-न निवेशयेत् अनुकूलविषयेषु रागं न कुर्यादिति भावः। ननु रागद्वेषपरिहारः केनोपायेन स्यादित्यत-आह-'रक्खिज्ज' इत्यादि । क्रोधं रक्षेद-निवारयेत् , मानं विनयेत् अपनयेत् , मायां न सेवेत-न कुर्यात्, लोमं मजह्यात्=परि
और भी-'मंदा य फासा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(य-च) पुनः (फासा-स्पर्शाः ) ये अनुकूल शब्दादिक विषय (मंदा-मन्दाः) विवेकी को भी अविवेकी बना देनेवाले हैं-मोह के उत्पादक हैं, तथा (बहुलोहणिज्जा-बहुलोभनीयाः) अतिशयरूप से चित्त के आकर्षक हैं । इसलिये (तहप्पगारेसु-तथाप्रकारेषु) इस प्रकार के इन स्पर्शादिकों में शब्दादिक विषयों में-साधु (मणं न कुज्जा-मनः न कुर्यात् ) मन को-राग को नहीं करे । तथा राग और द्वेष के परिहार के लिये साधु (कोहं रक्खिज्ज-क्रोधं रक्षेत्) क्रोध से बचता रहे (माणं विणएज्ज-मानं विनयेत् ) मान को दूर करता रहे (मायं न सेवेज्जमायांन सेवेत)मायाचार कभी न करे। और (लोहं पहेज्ज-लोभं प्रजह्यात्)
छि4-" मंदा य फासा"-त्याहि.
सन्क्याथ-~-य-ब ५२ मे फासा-स्पर्शाः अनु शाहि विषय मंदा-मन्दाः विधीने ५५ -मविही मनापी है छ, भोडने 4-1 ४२नार छ. तथा बहुलोभणिज्जा-बहुलोभनीयाः अतिशय ३५थी पित्तन मा ४२वापामा छ. मेटा भाटे तहप्पगारेसु-तथा प्रकारेषु मा २५हभi var विषयमा साधु मण न कुज्जा-मनः न कुर्यात् भनमा द्वेष नसावे तथा रा मन देषना प२ि७२ भाटे साधु कोहं रक्खिज्ज-क्रोधं रक्षेत् औषयी मयता २ माण विणएज्ज-मानं विनयेत् भानने ६२ ४२॥ २७, मायन सेवेज्ज-मायां न सेवेत
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
उत्तराध्ययनसूत्रे
त्यजेत् । अयं भावः - क्रोधमानयोर्तेपात्मकत्वात् मायालो भयोश्च रागरूपत्वात् क्रोधादिनिग्रह एव रागद्वेषपरिहार इति ॥ १२ ॥
मूलम् -
१४
'जे संख्या तुच्छेपर पेपवाई, ते पिज्जदोसाणुगया परज्झा | एए अहम्मेत्ति दुर्गुछंमाणो, कंखे" गुणे जीव सरीरभेए॥१३॥त्तिबेमि ॥ ॥ इइ चउत्थं असंखयं अज्झयणं समत्तं ॥ छाया - ये संस्कृताः तुच्छाः परप्रवादिनः, ते प्रेमद्वेषानुगता परवशाः ।
एते अधर्मा इति जुगुप्समानः काङ्क्षेद् गुणान् यावत् शरीरभेदः ॥ १३ ॥ इति ब्रवीमि ॥ टीका- 'जे संख्या ' इत्यादि ।
"
ये परवादिनः = परतीर्थिकाः ते संस्कृताः = बाह्यसंस्कारयुक्ताः स्नानचन्दनादिभिः संस्कारकरणेनात्मनः शरीरस्य च शुद्धिमनुपश्यन्तः, न तु तान्त्रिकशुद्धिम् । यद्वा-संस्कृता इति संस्कृतज्ञाः सन्तोऽपि तुच्छाः = अतत्त्ववादेन निःसाराः, तथा लोभ का त्याग करे । क्रोध एवं मान ये दो द्वेष स्वरूप हैं तथा माया एवं लोभ ये राग स्वरूप हैं । इनके निग्रहसे ही रागद्वेषका परिहार होता है ॥ १२ ॥
' जे संख्या ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जे-ये) जो ( परप्पबाई - परप्रवादिनः) परतीर्थिक हैं ( ते संख्या - ते संस्कृताः ) वे बाह्य संस्कार से युक्त अर्थात् स्नान चंदन आदि द्वारा संस्कार करने से आत्मा एवं शरीर की शुद्धि मानने वाले हैं किंतु ताविक शुद्धिको नहीं मानते हैं अतएव, अथवा (संख्या-संस्कृताः) संस्कृत विद्या के ज्ञाता होते हुए भी (तुच्छ - तुच्छा) निःसार हैं अन्तस्तत्त्व से शून्य हैं। इसलिये तो (ते-ते) वे (पिज्जदोसाणुगया-प्रेमद्वेषानुगताः) भायायार छुट्टी न १रे, लोहं पहेज्ज-लोभं प्रजह्यात् भने बोलना त्याग उरे, शेष અને માન એ અન્ને દ્વેષરૂપ છે, માયા અને લેાભ એ રાગ સ્વરૂપ છે. આના ત્યાગ કરવાયી જ રાગદ્વેષના પરિહાર થાય છે.
" जे संख्या " - त्याहि.
मन्वयार्थ - जे-ये - परत्यवाई - परप्रवादिनः परतीर्थि छे, ते संखयाते संस्कृताः ते मा संस्सारथी युक्त भेटते हैं स्नान यहनाहिङ द्वारा संस्४र કરવાથી આત્મા અને શરીરની શુદ્ધિ માનવાવાળા છે. પરંતુ તાત્વિકશુદ્ધિને भानता नथी. साथी तुच्छ - तुच्छाः तात्विशुद्धिने न मानवाथी ते निःसार छे, अ ंतस्तत्वथी शून्य छे, मेटला भाटे तो वे - ते ते पिज्जदोषाणुगया-प्रेमद्वेषानुगताः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ४ गा० १३ अध्ययनोपसंहारः
प्रेमद्वेषानुगताः रागद्वेषयुक्ताः सन्ति, तथा-परज्झाः परवशाः = रागद्वषग्रस्ततया पराधीनाः सन्ति । यदि परतीर्थिका ईदृशाः सन्ति, तर्हि किं कर्तव्यमित्याशङ्क्याह —' एए अहम्मेत्ति' इत्यादि । एते = परतीर्थिका, अधर्माः = अधर्महेतुत्वाद्, अधर्मरूप इति कारणे कार्योपचारः । इति जुगुप्समान: ' तेषां कार्य स्वच्छन्दाचरणरूपं भवती-'ति'निन्दन् यावत् शरीरभेदः = स्वदेहपतनं भवति, तावद् गुणान्
११९
रागद्वेष से युक्त बने हुए हैं। अतः वे ( परज्झा - परवशाः) शब्दादिविषयों के आधीन होते हैं। यदि परतीर्थिक ऐसे हैं तो हमे क्या करना चाहिये ? इस आशंका का समाधान करने निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि-मुनि को चाहिये कि वह (एए अहम्मा - एते अधर्माः ) ये परतीर्थिक अधर्मक हेतु होने से कारण में कार्य के उपचार से स्वयं अधर्मस्वरूप हैं ( इति इति ) ऐसा समझकर (दुगुंछमाणो - जुगुप्समानः ) उनके स्वच्छंद आचरणरूप कार्य की उपेक्षा करता हुआ (जाव सरीरभेए- यावत् शरीरभेदः ) जबतक शरीर का नाश नहीं होता है तब तक (गुणे-गुणान) सम्यग्दर्शनादिक सद्गुणों को (कंखे - काङ्क्षत) अपने में उतारने की कामना करता रहे, अर्थात् सम्यग्दर्शनादि गुणों के उपार्जन की वांछा करता रहे। (त्ति बेमि इति ब्रवीमि ) हे जंबू जैसा मैंने भगवान् महावीर स्वामी के पास सुना है, अर्थात् उन्होंने
रागद्वेषथी युक्त भनेला है. मेथी ते परज्झा - परवशाः शब्दाहि विषयाने साधीन થાય છે. જે પરતીથિંક એવા છે તે આપણે શું કરવું ોઇએ? આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે-સૂત્રકાર કહે છે કે, મુનિએ વિચારવુ`ોઇએ કે एए अह मा एते अधर्माः परतीर्थि अधना हेतु होवाने आबे अर्थना उपयारथी ते स्वयं अधर्म स्व३५ छे. इति- इति मे सभलने दुर्गुछमाणोजुगुप्समानः तेना ११२७६ आयर३५ अर्यांनी उपेक्षा पुरता उरता जाव सरीर भए- यावत् शरीर भेदः यां सुधी शरीरनो नाश थते। नथी त्यां सुधी गुणे-गुणान् सम्यग् दर्शनाधिक गुलाना उपाननी वांछना ४२ता र ति बेमि इति ब्रवीमि હૈ જમ્મૂ ! જેવું મેં ભગવાન મહાવીર સ્વામીની પાસેથી સાંભળ્યું છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रादीन काक्षेत् = अभिलषेत् । इति-ब्रवीमि = भगवता महावीरस्वामिना यथा कथितं, तथेदं कथयामि, न तु स्वबुद्धया कल्पयित्वेत्यर्थः ॥ १३ ॥
इति श्रीविश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति-कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम् 'असंस्कृत' नामकं चतुर्थमध्ययनं
सम्पूर्णम् ॥ ४॥
जैसा कहा है वैसाही मैं यह तुमसे कह रहा हूं। अपनी घुद्धि से कल्पित इसमें मैंने कुछ भी नहीं कहा है ॥१३॥
यह उत्तराध्ययनसूत्र की प्रियदर्शिनी टीका में असंस्कृत नाम के चौथे अध्ययनका हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण ॥४॥
તેમણે જે કહ્યું છે. એવું આ હું તમને કહી રહ્યો છું. મારી બુદ્ધિથી કલ્પિત એવું કાંઈ પણ કહેતા નથી. ૧૩ છે આ ઉત્તરાધ્યનસૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાને અસંસ્કૃત
નામનું ચાથું અધ્યયન સમાપ્ત ૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ पञ्चमाध्ययनम् ॥ असंस्कृताख्यं चतुर्थाध्ययनमुक्तम् । तेन सह पञ्चमाध्ययनस्यायमभिसंबन्धः'काक्षेद् गुणान् यावच्छरीरभेदः, इति चतुर्थाध्ययने प्ररूपितम् । तेन मरणपर्यन्तं धर्मे प्रमादो वर्जनीय इति बोधितम् । मरणं कतिविधम् ? तत्र किं हेयं किंचोपादेयम् ?, इत्याकासायां तत् प्रतिबोधयितुमिदं पञ्चममध्ययनं प्रारभ्यते । तस्याद्यगाथामाह
मूलम् अण्णवंसि महोहंसि, एंगे तिणे दुरुत्तरे । तत्थ एंगे महींपन्ने, इमं पण्हमुदोहरे ॥१॥ छाया--अर्णवे महोघे, एकस्तीर्णः दुरुत्तरे ।
तत्र एको महाप्रज्ञः, इमं प्रश्नं उदाहरत् ॥ १॥
पंचम अध्ययन प्रारम्भ असंस्कृत नाम का चतुर्थ अध्ययन वर्णित हो चुका है। अब पंचम अध्ययन कहा जाता है । चतुर्थ अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार है-चतुर्थ अध्ययन में “ यावच्छशरीरभेदः गुणान् कांक्षेत्" ऐसा जो पाठ आया है सो उस का अभिप्राय यह है कि मरणपर्यन्त साधु को सम्यग्दर्शनादिरूप धर्म में प्रमाद नहीं करना चाहिये, अतः इस विषय में ऐसा प्रश्न होता है कि मरण कितने प्रकार का होता है तथा उसमें कौनसा मरण हेय है और कौनसा उपादेय है ? इसी आशंका के समाधान निमित्त इस पंचम अध्ययन का प्रारंभ हुआ है। इसकी यह सर्व प्रथम गाथा है-'अण्णवंसि'-इत्यादि ।
પાંચમું અધ્યયન અસંસ્કૃત નામના ચોથા અધ્યયનનું વર્ણન આગળ કરવામાં આવ્યું છે. હવે પાંચમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. ચોથા અધ્યયનની સાથે આ પાંચમા मध्ययनन। समय ॥ ४।२। छ,-याथा अध्ययनमा “ यावच्छरीरभेदः गुणान् कांक्षेत्" २ ५४ मावे छ तेन मनिपाय से छे , साधु सभ्यદર્શનાદિકરૂપ ધર્મમાં મરણપર્યત પ્રમાદ કરો ન જોઈએ આથી તે આ વિષયમાં એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે, મરણ કેટલા પ્રકારનાં છે, તથા તેમાં કયાં મરણ હોય છે અને કયાં ઉપાદેય છે? આ શંકાના સમાધાન નિમિત્તે આ પાંચમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. તેની સર્વ પ્રથમ ગાથા આ પ્રકારે છે.
"अण्णवंसि" त्यादि उ०१६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
उत्तराच्ययनसूत्रे टीका-'अण्णवंसि' इत्यादि।
महौधे-महान् ओष:प्रवाहः, भवपरंपरात्मकः प्राणिनामनन्तात्यन्तदुःखहेतुः यस्मिन् स महौषः, तस्मिन् , दुरुत्तरे दुःखेनोत्तरितुं शक्ये, अर्णवे अर्णव इव अर्णवः संसारः, तस्मिन् , एकः कोऽपि महापुरुषः प्रथमजिनस्य वृषभसेनगणधरादिः तीर्णः-तीर्ण इव तीणः तीरं प्राप्त इत्यर्थः । अयं भावः-संसारसागरः खलु चतुगतिचक्रवालो जन्मजरामरणजलराशिः संयोगवियोगतरङ्गः, आधिव्याधिदारिद्रयादिदुःखजनितकरुणविलापशब्दैः शब्दायमानः, अष्टकर्मपाषाणयुक्तः क्रोधादिकषायपातालकलशो रागद्वेषनक्रमकरः अत एव दुस्तरः, ईदृशस्य संसारार्णवस्य वक्ष्यमाणसकाममरणेन कोपि महापुरुषस्तीरं प्राप्त इति। हे जम्बूः ! इमं प्रश्नं="कोऽपि ___ अन्वयार्थ-(अण्णवंसि-अर्णवे) समुद्र तुल्य इस संसार में (महोहंसि-महौधे ) कि जिसमें प्राणियों की अनंत एवं अत्यन्त दुःखदायक जन्ममरणपरम्परा ही एक महान् प्रवाहस्वरूप है (एगे-एकः) कोई २ जीव ही-महापुरुष आदिनाथ भगवान के वृषमसेन गणघर आदि जैसे भव्य प्राणी (तिण्णे-तीर्णः ) अपरतीर प्राप्त हो सके हैं। क्यों कि यह संसाररूप समुद्र (दुरुत्तरे-दुरुत्सरे) बडे कष्ट से पार करने योग्य है । जो प्राणी इसको पार करते समय उस अवसर के कष्टों को सहन कर लेता है, वह महापुरुष इस समुद्र के अपर तीर को प्राप्त कर सकता है। नहीं तो बीच में ही गोते खाकर अपने जीवन को समाप्त कर देता है। (इमं पण्हं-इमं प्रश्नम् ) इस संसारसमुद्रको किसी महापुरुषने कैसे पार
मन्ययार्थ-अण्णवंसि-अर्णवे या संसार समुद्र तुक्ष्य छ महोहंसि-महौधे કે જેમાં પ્રાણીઓની અનંત અને અત્યંત દુઃખદાયક એવી જન્મ મરણની ५२५२॥ न ४ महान प्रवालम यासती ॥ २९ छे. एगे-एकः । કઈ જીવજ-જેવાકે મહાપુરુષ આદિનાથ ભગવાનના વૃષભસેન ગણધર વિગેરે २१ सय ७४ तिण्णो-तीर्णः तेन तरीन सामे id Vश छ. मा ससा२३५ समुद्र दुरुत्तरे-दुरुत्तरे पा२ ४२ नानां अश्यांना मेस नथी पक्ष ઘણા જ કષ્ટથી પાર કરી શકાય છે. જે વ્યક્તિ સંસારસમુદ્રને પાર કરતાં આવી પડનારાં મહાન કષ્ટને સહન કરી લે છે, તે જ મહાપુરુષ આ સમુદ્રને સામે કાંઠે પહોંચી શકે છે. નહીંતર વચમાં જ ગોથાં ખાતાં ખાતાં પિતાનું જીવન समास ४२ छे. इम पण्ह-इमं प्रश्नम् ॥ संसा२३पी समुद्रन या महापुरुष ४४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. १ मरणस्याकामसकाममेदेन द्वैविध्यम् १२३ महापुरुषः संसारार्णवं कथं तीर्णः ?" इति प्रष्टव्याथ, महाप्रज्ञः=महती-ज्ञानावरणीयकर्मणो निरवशेषक्षयादनन्ता सर्वद्रव्यगुणपर्यायविषया, प्रज्ञा = केवलज्ञानलक्षणा यस्य स तथा, एका तीर्थकरनामकर्मोदयात् सर्वोत्कृष्टविभूतिमत्त्वेनाद्वितीयः श्रीमहावीरस्वामी तीर्थकर इत्यर्थः । तीर्थंकरो हि अत्र भरतक्षेत्रे एकदा एक एव भवतीत्युक्तम् । तत्र देवमनुष्यपर्षदि उदाहरत्-उदाहृतवान्-उक्तवानित्यर्थ ॥१॥ किया? इस प्रश्नको (महापन्ने-महाप्रज्ञः) महाप्रज्ञाशाली-ज्ञानावरणीय कर्म के सम्पूर्णरूप से नष्ट होने से समस्त द्रव्यों को समस्त गुण और पर्यायों को विषय करनेवाले ऐसे केवल ज्ञान के अधिपति (एगे-एकः) एक तीर्थकरनामकर्म के उदय से सर्वोत्कृष्टविभूतिसंपन्न होने के कारण अद्वितीय श्री वर्धमान स्वामी में (तत्य-तत्र ) देव मनुष्यों की सभामें (उदाहरेउदाहरेत् ) कहा है। अर्थात् दुष्कर संसारसमुद्र को महापुरुषों ने कैसे पार किया? इस प्रश्न का श्री तीर्थकर वर्धमानस्वामी ने समवसरण के बीचमें समाधान किया है।
भावार्थ-यह संसार एक समुद्र के तुल्य है। इसमें जन्ममरण परंपरा ही एक महाप्रवाह है । सहसा हरएक जीव इसको सुख से पार नहीं कर सकता है । इससे पार होना बड़ा कठिन है, इस का पार तो कोई एक महात्मा आदिनाथप्रभु के प्रथम गणधर वृषभसेन आदि जैसे भव्य प्राणी ही कर सके हैं। उन्हों ने इसे कैसे पार किया इस प्रश्न का समाधान श्री वर्धमानस्वामी ने समवसरण के बीच किया है। इसी शत पा२ ४ १ मा प्रश्न महापन्ने-महाप्रज्ञः महाप्रज्ञाशाजी-जाना१२४ीय भना સંપૂર્ણરૂપથી નષ્ટ થતાં સમસ્ત દ્રવ્યોના સમસ્ત ગુણ અને પર્યાને વિષય ४२वा वा ज्ञानना अधिपति एगे-एकः स तीथ ४२ नाम भना ઉદયથી સર્વોત્કૃષ્ટ વિભૂતિ સંપન હોવાના કારણે અદ્વિતીય એવા શ્રી વર્ધમાન साभीय तत्थ-तत्र व मनुष्यानी सलामो उदाहरे-उदाहरेत् ४ छ. अर्थात् સંસારસમુદ્રને મહાપુરુષોએ કેવી રીતે પાર કર્યો? આ પ્રશ્નનું સમાધાન તીર્થકર શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ સમવસરણની વચમાં કર્યું છે.
ભાવાર્થ-આ સંસાર એક સમુદ્ર તુલ્ય છે. એમાં જન્મમરણની પરંપર એ એક મહા પ્રવાહ જેવી છે. આ મહાપ્રવાહમાંથી પાર ઉતરવું એ દરેક જીવ માટે સુલભ વસ્તુ નથી. એમાંથી પાર ઉતરવું એ મહા કડીની વાત છે. એમાંથી પાર ઉતરવાનું કાર્ય તે આદિનાથ પ્રભુના પ્રથમ ગણધર વૃષભસેન આદિ મહાત્મા જેવા ભવ્ય પ્રાણીજ કરી શકે છે. તેમણે સંસારસમુદ્રને મહાપ્રવાહ કઈ રીતે પાર કર્યો ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન શ્રી વર્ધમાનસ્વામીએ સમવસરણની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
उत्तराध्ययनसूत्रे भगवता यदुदाहृतं तदाह
मूलम्संतिमें ये दुवे ठाणा, अक्खाया मरणंतिया । अकाममरणं चैव, सकोममरणं तहा ॥२॥ छाया-स्तः इमे च द्वे स्थाने, आख्याते मारणान्तिके ।
अकोममरणं चैव, सकाममरणं तथा ॥२॥ टीका --'संतिमे' इत्यादि।
मारणान्तिके-मरणमेव अन्तः स्वस्वायुषोऽन्तिमो भागस्तत्र भवे मारणान्तिके विषय का वर्णन इस अध्ययन में किया गया है। चतुर्गति ही इस संसाररूपी समुद्र का परिमंडल है। जन्म, जरा एवं मरणरूप इसमें अगाध जल भरा है । संयोग और वियोग ही इसकी तरङ्गे हैं। आधि, व्याधि, एवं दारिद्रय आदि के दुःखों से उद्भूत जो करुण विलाप हैं वे ही इसके 'घर घर' शब्द हैं । अष्टकर्मरूपी पाषाणों से यह व्याप्त हो रहा है। क्रोधादिक कषाय ही यहां पातालकलशस्वरूप हैं। रागद्वेष-आदि ही नक (मगरकी एक जाति) और मगरके स्थानापन्न हैं। इसीलिये इसको सूत्रकार ने दुस्तर कहा है । ऐसे इस संसारार्णव को वक्ष्यमाण सकाम मरण से कोई २ महापुरुष ही पार कर सके हैं सब नहीं । गाथा में जो "एक" पद आया है उससे सूत्रकार ने यह सूचित किया है कि भरतक्षेत्र में एक काल में एक ही तीर्थकर होते हैं ॥१॥ વચમાં હ્યું છે. આ વિષયનું વર્ણન આ અધ્યયનમાં કરવામાં આવેલ છે. દેવતા, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી એવી આ ચાર ગતિ જ આ સંસારરૂપી સમુદ્રનું પરિમંડળ છે. જન્મ, જરા (ઘડપણ) અને મરણરૂપી જળ એમાં ભરેલાં છે. સંગ અને વિયેગ એ આ સમુદ્રના તરંગે છે, આધિ, વ્યાધિ અને દારિદ્રય વગેરેનાં દુઃખથી ચિત્કાર કરતે એ જે કરૂણ વિલાપ છે તે જ એના “ઘર ઘર અવાજ છે. આઠ કર્મરૂપી પાષાણોની સાથે તે અથડાયા કરે છે, ક્રોધાદિક કષાયે એમાં પાતાલકળશ સ્વરૂપ છે, રાગદ્દેશ વિગેરે રૂપી જેમાં નક અને મગરમચ્છ ઉછળી રહેલા છે આટલા બધા ભયવાળા એ સંસાર સમુદ્રને પાર કર ઘણે દુષ્કર છે તેમ સૂત્રકાર કહી રહ્યા છે. એવા આ સંસાર સમુદ્રને વફ્ટમાણ સકામમરણથી કઈ કઈ મહાપુરુષ જ પાર કરી શકયા છેબધા નહીં. ગાથામાં જે “એક પદ આવેલ છે, એનાથી સૂત્રકારે એ સૂચવ્યું છે કે, ભરતક્ષેત્રમાં એક કાળમાં એક જ તીર્થકર થાય છે. જે ૧ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ५ गा. ३ केषां कीदृशं मरणं भवेदिति कथनम्
१२५
=मरणावस्थायां जाते स्थाने भेदरूपे इमे = वक्ष्यमाणे, द्वे आख्याते = भगवता कथिते स्तः = विद्येते । ते द्वे स्थाने के ? इति जिज्ञासायामाह - ' अकाममरणं चेव ' इत्यादि, अकाममरणं चैव अपि तथा सकाममरणम् । च शब्दः समुच्चये, एवेति तथेति च पादपूरणार्थः । मरणं मुख्यतया द्विविधम्-अकाममरणं सकाममरणं चेत्यर्थः॥ उक्तमरणद्वये किं केषां भवति, तच्च कियद्वारमित्याशङ्क्याह
मूलम्
बालाणं अकामं तुं मरणं असई भवे । पंडियाणं सकामं तु, उक्कोसेणं स भवे ॥ ३॥
छाया - बालानाम् अकामं तु मरणम् असकृद् भवेत् । पण्डितानां सकामं तु, उत्कर्षेण सकृद् भवेत् ॥ ३ ॥ टीका- 'बालाणं ' इत्यादि ।
3
बालानां वाला इव बालाः सदसद्विवेकरहितास्तेषाम्, अकामं तु अकाममेव - अनीप्सितमेव मरणम्, असकृद् = पुनः पुनः भवेत् = भवति । बालानां कामभोभगवान ने जो कहा है वह इस गाथा द्वारा सूत्रकार स्पष्ट करते हैं' संति - इत्यादि ।
-
,
अन्वयार्थ - ( मरणंतिया - मारणान्तिके ) मरणासन्नकाल में होनेवाले (संति मे यदुवे ठाणा अक्खाया- इमे द्वे स्थाने अख्याते स्तः) ये दो स्थान भगवान कहे हैं (अकाममरणं चेव सकाममरणं तहा-अकाममरणं चैव सकाममरणं तथा ) १ अकाममरण और २ दूसरा सकाम मरण ॥ २ ॥
मुख्यतया मरण दो प्रकार का है -१ सकाममरण २ अकाममरण । इन दो मरणों में से कौन मरण किन प्राणियों को होता है ? तथा कितनी बार होता है ? यह बात सूत्रकार इस नीचे की गाथा द्वारा प्रकट करते हैं- 'बालाणं अकामं तु ' - इत्यादि ।
लगवाने ? उद्धुं छेतेने या गाथाद्वारा सूत्रार स्पष्ट रेछे “संतिमे" इत्याहि. अन्वयार्थ – मरणंतिया - मारणान्तिके भरणासन्न अणमां थवा वाणा संतिमेय दुवे ठाणा अक्खाया- इमे द्वे स्थाने आख्याते स्तः या मे स्थान लगवाने ह्यां છે-એક અકામ મરણુ અને ખીજું સકામ મરણુ॥૨॥
મુખ્યત્વે મરણ એ પ્રકારનાં છે-એક મરણુ. આ એ મરણમાંથી કર્યુ. મરણુ કઈ થાય છે, આ વાત સૂત્રકાર આ નીચેની ગાથા " बालाणं अकामं तु' इत्याहि !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
સકામમરણ અને બીજી અકામ વ્યક્તિનું થાય છે તથા કેટલીવાર દ્વારા સમજાવે છે–
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे गानुरागात् मरणेच्छा न भवति, मरणमनिच्छन्त एव ते म्रियन्ते, विषयरागसद्भावादेव च ते चतुर्गतिकसंसारेषु पुनः पुनर्जायन्ते म्रियन्ते चेति भावः । पण्डितानां-चारित्रवतां तु सकाम-साभिलाषमिव मरणं भवति, मरणत्रासाभावादुत्सवसमानत्वाच्च मरणस्य । न तु परमार्थतः सकामं, मरणाभिलाषस्य प्रतिषिद्धत्वात् । उक्तश्च ___ अन्वयार्थ-(बालाणं-बालानाम् ) सत् असत् के विवेक से विकल जो प्राणी हैं उनके (अकामं मरणं-अकामं मरणं ) अकाम मरण (असई भवे-असकृत् भवेत् ) अनेक बार होता है । अकाममरण का अर्थ यह है कि जो मरणकी इच्छा विना होता है-काम-इच्छा, उसके बिना हुआ मरण वह अकाम मरण है । क्यों कि काम भोगों में युक्त अज्ञानी प्राणी कभी यह नहीं चाहता है कि मेरा मरण हो जाय फिर भी मरण होता ही है। इसलिये मरण की इच्छा नहीं करनेवाले का मरण अकाममरण है। विषयराग के सद्भाव से ही वे चतुर्गतिरूप संसार में बार बार जन्म लेते हैं और बार २ मरते हैं। (पंडियाणं सकामं मरणं-पण्डितानां सकामं मरणं) जो चारित्रसंपन्न जीव है उनका सकाम मरण होता है। मृत्यु के अवसर में ये मरण को एक महान् उत्सव जैसा मानते हैं, इसीलिये उन्हें मरणजन्य त्रास का जरा भी अनुभव नहीं होता है। मरण की अभिलाषा से जो मरण होता है उसका नाम सकाम मरण है। यह मरण चारित्रसंपन्न प्राणियों के होता है । इसका अभिप्राय केवल यही है कि उनके मरण उपस्थित होने पर उस समय मरणजन्य दुःख नहीं होता है इसलिये इसको इच्छा से प्राप्त हुआ जैसा कहा है।
मयार्थ-बालाणं-बालानाम् सत् असत्ना विवेथी रे व्यति वि४७० छतर्नु अकामं मरणं-अकामं मरणं मम भ२५ असई भवे-असकृत् भवेत् सनકવાર થાય છે. અકામમરણને અર્થ એમ થાય છે કે માણસ છે કે મરણ ન આવે તે સારૂ છતાં મરણ થાય છે જ. એટલે આ રીતે થતું મરણ તે અકામ મરણ છે. કેમકે, કામગોમાં યુક્ત એ અજ્ઞાની જીવ કદી પણ એવું ઈચ્છતા નથી કે મારૂં મરણ થવાનું છે, છતાં પણ મરણ તે થાય છે જ. આટલા માટે મરણની ઈચ્છા ન ધરાવનારનું મરણ થાય તે અકામ મરણ છે. વિષય રાગ પ્રત્યેની આસક્તિના કારણે તે તે જીવને ચારગતિ રૂપ સંસારમાં વારંવાર
म ५ छ, मन वारा२ भ२६ पाभ ५ छ पंडियाणं सकामं मरणंपंडितानां सकामं मरणं-२ यास्त्रि संपन्न ७१ छे तेनु स४ाम भरण थाय छे. મૃત્યુના અવસરને તેઓ મરણને એક મહાન ઉત્સવ જે માને છે. એટલા માટે તેમને મરણજન્ય દુખને જરા સરખાએ અનુભવ થતો નથી. મરણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ५ गा० ४ केषों कीदृशं मरण भवेदिति कथनम् १२७
मा मा हु विचिंतेज्जा, जीवामि चिरं मरामि य लहुं-ति ।
जइ इच्छसि तरिउं जे, संसारमहोदहिमपारं ॥१॥ छाया-मा मैव विचिन्तयेः, जीवामि चिरं म्रिये च लघु इति ।
यदीच्छसि तरीतुं संसारमहोदधिमपारम् ॥ १॥ तच्च-'उत्कर्षेण ' उत्कर्षोंपलक्षितं केवलिसम्बन्धीत्यर्थः । अकेवलिनो हि संयमजीवितं दीर्घमिच्छन्त्यपि मुक्तिप्राप्तिहेतुत्वात् । केवलिनस्तु कृतकृत्यतया वास्तव में यह मरण सकाम नहीं है, क्यों कि चारित्रवान् पुरुषों के मरण की अभिलाषा निषिद्ध होने से होती नहीं है। कहा भी है" मा मा हु विचिंते ज्जा जीवामि चिरं मरामि य लहुँ ति ।
जइ इच्छसि तरिउं जे, संसारमहोदहिमपारं" ॥१॥ __ यही बात इस आगम वाक्य से पुष्ट की गई है-चारित्रवान् जीव को न तो शीघ्र मरण की अभिलाषा करनी चाहिये और न अधिक समय तक जीवन की। क्यों कि इस प्रकार की अभिलाषा अपार संसारसमुद्र से पार होने में बाधक होती है। यह सकाम मरण (उकोसेण-उत्कर्षण) उत्कृष्ट की अपेक्षा (सई भवे-सकृत् भवेत् ) एक ही बार होता है। यह कथन केवली को लक्ष्य में लेकर किया गया है। जो केवली नहीं हैं वे संयम जीवित को मुक्ति की प्राप्ति का हेतु होने से दीर्घकाल આવે તે ભલે આવે એવી મરણની અભિલાષાથી જે મરણ થાય છે તેનું નામ સકામ મરણ છે. આ પ્રકારનું મરણ ચારિત્ર સંપન્ન પ્રાણીઓને જ થાય છે. આને અભિપ્રાય ફક્ત એ છે કે, તેમને મરણ કાળ સમીપ આવતાં એ સમયે તેમને મરણજન્ય દુઃખ થતું નથી. આટલા માટે એ મરણ ઈચ્છાથી પ્રાપ્ત કરેલ સમાન ગણવામાં આવે છે. એટલે વાસ્તવમાં આ મરણ સકામ નથી. કારણ કે ચારિત્રવાન પુરુષને મરણની અભિલાષા કરવી નિષેધ હેવાથી એવી ઈચ્છા કરતા નથી. કહ્યું પણ છે
" मा मा हु विचिंते ज्जा जीवामि चिरं मरामि य लहुं ति। ___ जइ इच्छसि तरिउं जे संसारमहोदहिमपारं ॥"
આ વાતને આગમ વાયથી પુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે–ચારિત્રવાન જીવે ન તે જલદીથી મરણ થાય તેવી અભિલાષા કરવી જોઈએ કે ન તે વધારે જીવવાની ઈચ્છા કરવી જોઈએ. કેમકે આ પ્રકારની અભિલાષા સંસાર સમુદ્રને પાર કરવામાં બાધક બની રહે છે. આવું કામ મરણ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી એક જ વાર થાય છે. આ કથન કેવળીને લક્ષમાં લઈને જ કહેવામાં આવેલ છે. જે કેવળી નથી તે સંયમ જીવિતને મુક્તિના પ્રાપ્તિને હેતુ હેવાથી દીધું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
उत्तराध्ययनसूत्रे संयमजीवितमपि नेच्छन्ति तन्मरणस्यैवोत्कर्षेण सकामता । तत् सकृत् एकवारमेव भवति । जघन्येन तु शेषचारित्रिण सप्ताष्टवा वारान् भवतीति भावः ॥ ३ ॥
अथ प्रथममकाममरणं वर्णयन् पाह
तस्थिमं पढेमं ठाणं महावीरण देसियं ।
कामगिद्धे जहा बाले, भिस कूरोई कुवेइ ॥४॥ छाया-तत्रेदं प्रथम स्थानं, महावीरेण देशितम् ।
कामगृद्धो यथा बालः, भृशं क्रूराणि करोति ॥ ४॥ टीका-'तथिम ' इत्यादि।
तत्र-तयोः अकाममरणसकाममरणाख्ययोः स्थानयोमध्ये, इदम् व्याख्यास्यमानं प्रथम स्थानम् , अकाममरणं, महावीरेण चरमतीर्थकरेण, देशितंभरूपितम् । तक चाहते रहते हैं, उनकी अपेक्षा यह मरण सात आठ बार तक भी होता है । केवली कृतकृत्य होनेसे संयमजीवन को भी नहीं चाहते हैं। इसीलिये उनका यह मरण एक बार होता है, ऐसा कहा गया है। इसका भाव यह है कि असंयमी जीवों का मरण अकाममरण एवं संयमी जीवोंका मरण सकाम मरण है । यह संयमी जीवों का मरण उत्कर्षकी अपेक्षा एक बार और जघन्य की अपेक्षा सात आठ बार होता है ॥३॥
अब प्रथम अकाममरण का वर्णन करते हुए सूत्रकार कहते हैं'तथिम'-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ (तस्थ-तत्र ) सकाममरण और अकाममरण इन दो स्थानों के बीच में (इम-इदम् ) यह अकाममरण नाम का ( पढमं ठाणं -प्रथमं स्थानं ) प्रथम स्थान (महावीरेण देसियं-महावीरेण देशितम् ) કાળનું આયુષ્ય ઈછતા રહે છે. આની અપેક્ષા એ મરણ સાત આઠ વખત પણ થાય છે. કેવળી કૃતકૃત્ય હોવાથી સંયમ જીવનને પણ ચાહતા નથી. આ કારણે તેમને આ જાતનું મરણ એકવાર જ થાય છે એવું કહેવામાં આવે છે. એને કહેવાને ભાવ એ છે કે, અસંયમી જીવોનું મરણ અકામ મરણ છે. અને સંયમી જીવોનું મરણ એ સકામ મરણ છે, એ સંયમી જીનું મરણ ઉકની અપેક્ષાએ એક વખત અને જઘન્યની અપેક્ષા સાત આઠવાર થાય છે. તેવા
प्रथम समभर १४न ४२ता सूत्रा२४ छ-"तथिम" त्याहि. अन्वयार्थ-तत्थ-तत्र भरना मे ५४२ मतान्या छे से सहम भ२५ भने भी माम भय, मा भन्ने पी इमं-इदम् समभर नामनां
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. ४-५ अकाममरणवर्णनम् किं प्ररूपितमित्याह-'कामगिद्धो' इत्यादि । अकाममरणोदाहरणप्रदर्शनार्थमिह यथाशब्दः प्रयुक्तः, यथा कामगृद्धः विषयलोलुपः, बाला=हिताहितज्ञानरहितः, भृशम् अत्यर्थ, क्रूराणि-रौद्राणि प्राणातिपातादीनि कर्माणि करोति, शक्तौ सत्यामिति भावः, अशक्तौ तु तन्दुलमत्स्यवन्मनसाऽपि करोति, तानि च कृत्वा प्रक्रमाद् अकाम एव म्रियते ॥४॥
उक्तमेवार्थ स्पष्टयतिजे गिद्धे कामभोगेसु, एंगे कूडाय गच्छइ ।
ने में दिट्टे परे लोएं, चखुदिट्ठा ईमा रेई ॥५॥ अन्तिम तीर्थंकर श्री महावीर स्वामी ने इस प्रकार से कहा है कि (जहा -यथा ) जैसे (कामगिद्धे - कामगृद्धः) विषयलोलुप (बाले - बालः) बाल हिताहितज्ञानरहित प्राणी (भिसं - भृशम् ) अत्यंत (कूराई - फराणि) हिंसादिक रौद्र कर्मों को शक्ति होने पर (कुव्वइ-करोति) करता है और शक्ति नहीं होने पर तन्दुलमत्स्य की तरह मन से ही करता है, और इन क्रूरकर्मों को मन से करता २ ही वह तंदुलमत्स्य मर जाता है । यह अकाममरण है । तात्पर्य यह है कि-विषयलोलुप प्राणी हिंसादिक रौद्रकर्मों को करता हुआ ही जो नहीं चाहते हुए भी मर जाता है वह उसका मरण अकाम मरण है ॥४॥ पढमं ठाणं-प्रथमं स्थानं प्रथम स्थान मागे महावीरेण देसियं-महावीरेण देशितम् मतिम तीर्थ ४२ श्री महावीर स्वामी २
जहा-यथा रेभ कामगिद्ध-कामगृद्धः विषयोg५ बाले-बालः मास-हिताडितशान २हित प्राण भिसं-भृशम् अत्यात कूराई-ऋराणि हिंसा शेद्र भी स्मारने २६ शक्ति डोपान छापणे कुव्वइ-करोति ४२ छ, मन यारे पोतनी शक्ति न डाय त्यारे તન્દુલમજ્યની માફક શરીરથી ન બની શકે તે મનથી પણ કરે છે. અને એ કર કર્મો માનસિક રીતે કરતાં કરતાં તે તંદુલમસ્ય મરી જાય છે. અને આ રીતે આવેલું મરણ તે અકામમરણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વિષય
લુપ પ્રાણી હિંસાદિક ઘોર કર્મોને કરતે હોય અને છતાં પણ પિતાનું મરણ તે ન જ થાય તેમ ઈચ્છતે હોય છે છતાં પણ તે મરી જાય છે. એટલે કે પિતાના મરણના અંત સુધી તે જીવ અન્યની હિંસામાં જ રચ્યા પચ્ચે રહે શરીર વડે બીજાને ન મારી શકે તો મનથી પણ બીજાનું મરણ છે. મરણાંતે પણ હિંસા ન છોડે આવા પ્રાણીનું મરણ એ અકામ મરણ છે. | ૪ उ० १७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-यो गृद्धः कामभोगेषु एकः कूटाय गच्छति ।
न मया दृष्टः परो लोकः चक्षुर्दष्टा इयं रतिः ॥५॥ टीका-'जे गिद्धे' इत्यादि ।
यः कामभोगेषु-विषयभोगेषु, गृद्धा लुब्धः, स एकः अति क्रूरकर्मा कूटाय गच्छति, तत्र कूट-द्रव्यतो मृगादिबन्धनं भावतो मिथ्याभाषणादि, तस्मै प्रवर्तत इत्यर्थः। स हि मांसादिलोभाद् मृगादिवन्धनं मिथ्याभाषणादिकं च करोति । कथमिदं परभवेऽनन्तदुःखदायकं प्राणातिपातादिकं करोषोति पृष्टः सन् स वदति-मेमया परोलोकः परभवः न दृष्टः न दृश्यते चक्षुर्गोचरो न भवति, इयं रतिः कामभोगजनितं सुखं, चक्षुदृष्टा-चक्षुषा दृष्टा-प्रत्यक्षाऽस्ति, तस्मात् दृष्टमुखं परित्यज्यादृष्टसुखाशया कथमात्मानं क्लेशयामीति भावः ॥ ५॥ 'जे गिद्धे कामभोगेसु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जे गिद्धे कामभोगेसु-यः कामभोगेषु गृद्धः) जो यह प्राणी विषयभोगों में लुब्ध बना हुआ (एगे-एकः) क्रूरकर्मी होकर (कूडाय गच्छइ - कूटाय गच्छति ) मृगादिबन्धनरूप द्रव्यकूटपाश में, तथा मिथ्याभाषण आदिरूप भावकूट में प्रवृत्ति करता है सो यह जानकर करता है कि (मे-मया) मैंने (परे लोए न दिढे-परो लोको न दृष्टः) परभव आंखों से तो देखा नहीं है तथा (इमा रई चक्खुदिठ्ठा-इयं रतिः चक्षुर्दृष्टा) काम भोगादिकजनित जो यह सुख है वह प्रत्यक्षदृष्ट है, अतः दृष्ट सुख का परित्याग कर अदृष्ट सुख की इच्छा से आत्मा को क्लेशों के भोगने में डालना ठीक नहीं है।
भावार्थ-संसार में कितनेक ऐसे जन हैं जो परलोक को नहीं "जे गिद्ध कामभागेसु" त्याहि.
मन्वयार्थ-जे गिद्धे कामभोगेसु-यः कामभोगेषु गृद्धः रे प्राणी विषय लागीमा ४५ मनी २खीन एगे-एकः २ ४भी मनीन कुडाय गच्छइ-कूटाय गच्छति યુગાદિ બંધનરૂપ દ્રવ્યકૂટ પાશમાં તથા મિથ્યાભાષણ આદિરૂપ ભાવટમાં प्रवृत्ति रे छे ते सीन ४२ छे, मे-मे में परे लोए न दिटे-परलोको न दष्टः ५२१ मांथी तो नया नथी तभी इमा रई चक्खु दिदा-इयं रतिः चक्षुद्रष्टा કામભેગાદિક જે આ વર્તમાન સુખ છે તે તે પ્રત્યક્ષ આંખેથી દેખાય છે. આથી આંખે સામે નજરે પ્રત્યક્ષ દેખાતા સુખને છેડીને જે નજરે દેખાતાં નથી એવાં કહેવાતાં સુખોની ઈચ્છા ખાતર આત્માને કલેશ ભાગવતે કરે એ ઠીક નથી.
ભાવાર્થ- આ સંસારમાં કેટલાક એવા પણ માણસ છે કે જે પરલોકને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. ६ अकाममरणवर्णनम्
पुनरुक्तार्थं विशदयति
१३१
મમ્ कामा, कालिया जें अणागया । की जाणइ 'पैरे लोएँ, अस्थि वा नैत्थि वीं पुणो ॥६॥ मानते हैं । प्रत्यक्ष से जो दिखलाई पड़ता है उसको ही वे सब कुछ मानते हैं । इसीलिये ऐसे जीवों की प्रवृत्ति कामवासना की ओर अधिकरूप में अग्रेसर रहा करती है । वे कहते हैं कि-परलोक है, पुण्य पाप है, यह मान्यता कोरी एक कल्पनामात्र है, अतः उस कल्पना के वशवर्ती होकर प्रत्यक्षदृष्ट जो यह विषयजन्य सुख है उसका उस अदृष्ट सुख प्राप्ति की आशा से त्याग करना कोरी मूर्खता है। ऐसे प्राणियों का मरण अकाम मरण है । ऐसे प्राणी ही असत्य भाषण आदिरूप क्रूर कार्यों में बिना किसी संकोच के प्रवृत्ति करते रहते हैं और परभव में अनंतदुःखदायक हिंसादिक जैसे अनर्थों को आचरित करने में आगे पीछे का कुछ भी ध्यान नहीं रखते हैं ॥ ५ ॥
માનતા નથી. હાજરા હજુર જે પ્રચક્ષ નજરે દેખાય છે તેને જ તે સત્ય માને છે. એમાં જ એને એવુ' સ્વર્ગ અને દુનીયા લાગે છે. એવા જીવાની પ્રવૃત્તિ ભૌતિકવાદની (મટીરીઆલીઝમ) તરફ અધિકરૂપમાં આગળ પડતી રહ્યા કરે છે. તેઓ કહે છે કે-‘પરલેાક છે,’ ‘પાપ છે,’ ‘પુણ્ય છે,’ એ તેા નરી કલ્પના જ માત્ર છે. આવી હું અમ-કલ્પનાની વાતમાં શ્રદ્ધા ધરાવીને પ્રત્યક્ષ નજરે નજર સામે દેખાતાં જે વિષયજન્ય સુખ છે તેને ભવિષ્યમાં મળનારાં-મળે કે ન પણ મળે ભગવાન જાણે એવાં સુખાની પ્રાપ્તિની આશાએ હાલમાં મળી રહેલાં સુખાના ત્યાગ કરવા એ ચેકખી મૂર્ખતા છે. ” આવી જાતનું મરણુ પત દ્રષ્ટિબિન્દુ ધરાવનાર પ્રાણીનું થતુ. મરણુ એ અકામ મરણુ છે. એવા પ્રાણીઓ જીવનના અંત સુધી પણુ અસત્ય ભાષ, આચરણ આદિરૂપ કૂર કામામાં કાઇ પણ જાતના સંકાચ વગર નીષ્ઠુર પ્રવૃત્તિ કરતા જ રહે છે. અને પરભવમાં પણ ભાગવવાં પડે એવાં અનંત દુઃખદાયક હિંસાદિક જેવાં અનર્થાનુ’ આચરણ કરવામાં આગળ પાછળના કાંઈ ખ્યાલ રાખતા નથી. “ આ ભવ મીઠા તા પરભવ કોણે દીઠા ?” આ જાતની માન્યતા હેઠળ, આનુ` શુ` પરીણામ આવશે! આત્માની શી ગતિ થશે તેનેા જરાએ ખ્યાલ રાખ્યા વિના નજરે દેખાય તે જ સાચુ', અને ભેાગળ્યુ' તે ભાગ્યશાળી માનીને ઘાર કર્યાં આચરે છે અને તેમાં જરા પણ સ કાચ રાખતા નથી, ૫૫૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--हस्तागता इमे कामाः, कालिका ये अनागताः ।
को जानाति परो लोकः, अस्ति वा नास्ति वा पुनः॥६॥ टीका--'हत्थागया' इत्यादि।
इमे प्रत्यक्षज्ञानविषयाः कामा कामभोगाः शब्दादयः हस्तागताः हस्तागता इव, स्वाधीनतया हस्तपाप्ता इव सन्ति । ये अनागताः आगामिजन्मनि भाविनः कामास्ते कालिकाःकाले भवाः कालिकाः कालान्तरेऽप्यनिश्चितप्राप्तिका इत्यर्थः, पुनः को जानाति-परो लोका-परभवः, अस्ति वा नास्ति वा, इति । संशयापन्ने परभवे पुनः कामभोगा मिलिष्यन्ति, न वा मिलिष्यन्तीति निश्चयो नास्तीत्यस्मिन् भवे हस्तागताः कामा नैव त्याज्या इति भावः॥ ६ ॥ सूत्रकार इसी बातको इस गाथाद्वारा प्रकट करते हैं-'हत्थागया' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-(इमे-इमे) प्रत्यक्ष से दिखलाई पड़ने वाले ये (कामाकामाः ) कामभोग शब्दादिक विषय तो (हत्थागया-हस्तागताः ) हाथ में आये हुए जैसे हैं-जब चाहे इच्छानुसार भोगे जा सकते हैं-(जे अणागया-ये अनागताः) परन्तु जो अनागत-आगामी जन्म में होनेवाले काम-भोग हैं, वे ( कालिया-कालिकाः) कालिक हैं, कलान्तर में भी अनिश्चित प्राप्तिवाले हैं। तथा यह (कोजाणइ-को जानाति ) जानता भी कौन है कि (परो लोए अत्थि-परलोकः अस्ति ) परलोक है (वा) अथवा (पुणो-पुनः ) (नत्थि-नास्ति) नहीं है । संशययुक्त परभव में कामभोग मिलेंगे या नहीं मिलेंगे ? फिर यह जब निश्चित ही नहीं है तो इस भव में कामभोगों का परित्याग करना बुद्धिमानी की बात नहीं है।
सूत्र४।२ पात २॥ ॥ २॥ प्राट ४२ छ-"हत्थागया" त्यls!
स-क्याथ-इमे-इमे प्रत्यक्ष३५मां माता - म लोग-शहा विषय तो हत्थागया-हस्तागताः थम मावी ५ छ. न्यारे न्छ। थाय त्यारे तन पलाश शशाय छ, जेअणागया-ये अनागताः-परतुने हुवे ५छीना भन्भमा भणनाश आमलोग। छे ते कालिया-कालिकाः विछ Haiतरमा ५ भणे न ५ भणे मेवा निश्चित प्राप्ति वा छे. वजी थे को जाणाइको जानाति छे ५Y Y परलोए अत्थि-परलोकः अस्ति ५२ छे वा-अथवा
पुणो-पुनः २ नत्थि-नास्ति नथी ? संशयुत मेवा वात। ५२सपमा કામગ મળશે કે કેમ એનું જ્યાં નિશ્ચિત નથી ત્યારે આ ભવમાં પ્રાપ્ત થયેલાં પ્રત્યક્ષ કામોને ત્યાગ કરે તે બુદ્ધિશાળીનાં લક્ષણ નથી–આ જાતની તેમની-અકામ મરણવાળાઓની માન્યતા હોય છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. ७ अकाममरणवर्णनम् कथंचित् परलोकप्रत्यये जातेऽपि बालेन कामाः परिहर्तुमशक्या इत्याह
भूलम् जणेण सद्धि होक्खामि, ईइ बाले पगभई ।
कामभोगाणुराएणं, केसं संपडिजई ॥७॥ छाया-जनेन साध भविष्यामि, इति बालः प्रगल्भते ।
कामभोगानुरागेण, क्लेशं संप्रतिपद्यते ॥७॥ टीका-'जणेण सद्धिं' इत्यादि ।
जनेन लोकेन साध सह भविष्यामि, अयं भावः-अधिकतरो लोकः खलु भोगासक्तोऽस्ति, तस्य या गतिः स्यादहमपि तां गतिं गमिष्यामि, इति बाला=
भावार्थ-विषयभोगों में लोलुप बने हुए अज्ञानी प्राणी यह विचारा करते हैं कि जो कुछ इस भव में हस्तगत हो रहा है, वही सब कुछ है । परलोक का तो कोई निश्चय ही नहीं है । ऐसी स्थिति में प्राप्त का परित्याग कर अप्राप्त की आशा करना केवल दुराशामात्र है। ऐसे जीवों का जो मरण है वह अकाममरण है ॥६॥
किसी प्रकार से लोकसंबंधी विश्वास जम भी जावे तो भी जो बालजन हैं, उनके द्वारा काम का परिहार (त्याग) करना अशक्य हैं यह बात सूत्रकार इस गाथाद्वारा स्पष्ट करते हैं-'जणेण सद्धिं '-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(जणेण-जनेन ) मैं लोक के (सद्धि-सार्ध) साथ (होक्खामि-भविष्यामि) रहूंगा-अर्थात् अधिकतर लोक भोगों में आसक्त हो रहे हैं-अतः इनकी जो गति होगी वही गति मेरी भी हो
ભાવાર્થ_વિષયભેગમાં લોલુપ થયેલ અજ્ઞાની પ્રાણી એ વિચાર કરે છે કે, આ ભવમાં જે કાંઈ હાથમાં આવેલ છે તેમાંજ જે છે તે બધું જ છે, પરલોકનો તો કઈ નિશ્ચય પણ નથી, હોય પણ ખરો અને ન પણ હોય. આવી સ્થિતિમાં પ્રાપ્ત થયેલા સુખને પરિત્યાગ કરી અપ્રાપ્તની આશા કરવી એ જાંજવાના જળ જેવું છે, આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનાર જીવનું જે भ२६१ थाय छे ते मम भरण छ. ॥६॥
કઈ પ્રકારે પરલોક છે એ વિશ્વાસ, શ્રદ્ધા પણ કદાચ બેસી જાય તે પણ જે અજ્ઞાની –બાલજન છે તેનાથી કામને ત્યાગ થ એ ઘણે જ દુર્લભ છે. से पातन सूत्रा२ २॥ ॥था द्वारा सभी छ-"जणेण सद्धि" प्रत्याहि!
सन्क्याथ-सा भास तो सेभ ४९ छ, जणेण-जनेन हुत सानी सद्धि-सार्धं साथे होक्खामि-भविष्यामि २डीश-मर्थात् माटो लागना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
उत्तराध्ययनसूत्रे अज्ञः प्रगल्भते धृष्टतामवलम्बते, अलीकवाचालतया च स्वयं नष्टः परानपि नाशयतीत्यर्थः । यद्वा- 'होक्खामि' इत्यस्य- भोक्ष्यामि' इतिच्छाया । ' यथाऽयं जनः स्वकुटुम्बं कलत्रपुत्रादिकं पालयति, तथाऽहमपि पालयिष्यामि नायं सर्वो लोकः उन्मत्तइवाज्ञः ' इति बालः प्रगल्भते उच्छृङ्खलतया भाषते । स च बाल: कामभोगानुरागेण=कामभोगेषु-शब्दादिविषयोपभोगेषु, अनुरागः आसक्तिः, तेन क्लेशम्-इहलोके परलोके चानन्तदुःखं, संप्रतिपद्यते प्राप्नोति ॥ ७ ॥ जाओ-मैं क्यों सब से पृथक होकर स्वतन्त्र चलं । (इइ-इति) इस प्रकार (बाले-बालः ) अज्ञानी प्राणी (पगन्भई-प्रगल्भते) धृष्टता का अवलम्बन करता है । अर्थात् व्यर्थ में बकवादी होकर स्वयं नष्ट होता हुआ दूसरों को भी नष्ट करता है । अथवा " होक्खामि" इस पद की छाया "भविष्यामि" की जगह " भोक्ष्यामि" ऐसी भी होती है, इसका भाव इस प्रकार है-जिस प्रकार ये सब लोग अपने कुटुम्ब कलत्र पुत्रादिक का पालन करते हैं उसी तरह मैं भी पालन करूँगा । इस प्रकार कलत्र पुत्रादिक का पालन करने वाले ये लोग उन्मत्त पागल थोडे ही हैं। इस प्रकार अज्ञ प्राणी उच्छृखल मनमानी बातें कहा करता है। इस प्रकारका यह बाल प्राणी (कोमभोगाणुराएणं - कामभोगानुरागेण ) शब्दादिक विषयों में आसक्ति के कारण ( केसं संपडिवज्जई લોકે સંસારના ભાગમાં આસક્ત થઈ રહ્યા છે-આથી એમની જે ગતિ થશે તે જ ગતિ મારી પણ થશે. મારે શા માટે આ સઘળાથી જુદા પડી ન ચીલે यस नये ? इइ-इति २मा प्रशारे बाले-बोलः अज्ञानी प्राणी पगभइ-प्रगल्भते ધૃષ્ટતાનું અવલંબન કરે છે. અર્થાત વ્યર્થમાં બકવાદ કરે છે અને પિતે વિનાશના અવળા પંથે જાય છે. સાથે સાથે બીજાને પણ વિનાશના અવળે રસ્તે ચઢાવે छ. यहीं “ होक्खामि" २॥ ५४नी छाया “ भविष्यामि" नी ॥ "भोक्ष्यामि" એમ પણ થાય છે. એને ભાવાર્થ આ પ્રકારને છે–જે રીતે આ સઘળા લેક પિતાની પત્ની, પુત્ર પૌત્રાદિક વિગેરે કુટુંબનું પાલન કરે છે, એ રીતે હું પણ મારા સ્વજનેનું પાલન કરીશ. આવી રીતે કુટુંબ કબીલાનું પાલન પોષણ કરનાર એ લેક મગજના ચશ્કેલા પાગલે થોડા જ છે? આવી ઉછાંછળી અને મનમાની વાતે અજ્ઞાની કહ્યા કરે છે, વાતેનાં વડાં કર્યા કરે છે ५५ सहभागे नपामारा प्रयत्नशील यता नथी. स च बालः । ना Pawan lalथी संतोष भानना। 2. ज्ञानमार वो कामभोगाणुराएणंकामभोगानुरागेण Avel विषयोनी मासस्तिना ॥२0 केसं संपडिवज्जई-क्लेश
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलम्
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. ८ अकाममरणवर्णनम् उक्तमर्थ विशदीकुर्वन् पाहतेओ से दंड समारभैइ, तसेसु थावरेसु ये ।
अट्टाए य अणटाए, भूयगामं विहिंसई ॥८॥ -क्लेशं संप्रतिपद्यते) इस लोक में तथा परलोक में अनन्त दुःखों को भोगता रहता है।
__ भावार्थ-इस गाथा द्वारा सूत्रकार ने अज्ञानी जीवों की विचार धारा प्रकट की है । वे इसमें यह बतला रहे हैं कि जो अज्ञानी जन हैं, वे विचार करते हैं कि इस संसार के सब ही जन तो पागल हैं नहीं, जो इस प्रकार की-कामभोगों को सेवन करने की चेष्टा वाले हो रहे हैं । अतः जो गति इनकी होगी वही गति मेरी भी हो जायगी, इससे मुझे डरने की क्या बात है । इन सब से स्वतन्त्र बनकर मैं क्यों अपना पाण्डित्य प्रकट करूँ। बहुमत के साथ चलने में ही कल्याण है । एकाकी रूप में रहना शोभा की बात नहीं है । इस विचारधारा से ओतप्रोत होकर अज्ञानी जन रात दिन इस लोक में तथा परलोक में अनन्त दुःखों को भोगा करते हैं। ऐसे प्राणियों का मरण अकाममरण है ॥७॥ संप्रतिपद्यत्ते २0 ४ तथा ५२मा मनतमान मागवता २९ छे.
ભાવાર્થ-આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે અજ્ઞાની બાલ જીની વિચારધારા પ્રગટ કરી છે. તેઓ આ દ્વારા એવું દર્શાવે છે કે, જે અજ્ઞાની અને હાય છે તે એમ જ વિચાર કરે છે કે, આ સંસારના સઘળા માણસે કાંઈ પાગલે નથી કે ઘરબાર, પુત્ર, પત્ની, ધન, કુટુંબમાં રાચે છે અને પ્રાપ્ત થએલા કામભેગે ભોગવી રહ્યા છે ! અને જે સૌનું થશે તે મારૂં થશે. આ બધું ભોગવતાં તેમની જે ગતિ થશે. તે ગતિ મારી પણ થશે. એમાં બીવાની શી જરૂર છે? આ બધાથી જુદે પડીને મારે મારી પંડિતાઈનું ડહાપણ ડહોળવાની શી જરૂર? જે ભગવ્યું તે ખરૂં. જેમ સૌ ચાલે તેમ આપણે ચાલવું એમાં જ આપણું ભલું છે. ભગયું તે ખરૂં દુનીયાથી જુદા પડવાનું આપણું કામ નથી. એમાં લાભેય શું છે? આવી વિચાર ધારા તર્ક અને કલ્પનાઓથી ઓતપ્રોત બની રહેલાં એ અજ્ઞાની છ રાત દિવસ આ લેકમાં તેમજ પરેલેકમાં અનંત દુઃખને ભગવ્યા કરે છે. આવા જીવોનું થતું મરણ તે અકાળ મરણ છે. કારણ કે તેમને મરણ ગમતું નથી છતાં પણ તેમનું મરણ તે થાય છે જ. | ૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
छाया - ततः स दण्डं समारभते, त्रसेषु स्थावरेषु च । अर्थाय च अनर्थाय भूतग्रामं विहिनस्ति ॥ ८ ॥ टीका--' तओ से ' इत्यादि ।
उत्तराध्ययनसूत्रे
ततः = कामभोगानुरागात् स बालः त्रसेषुत्रस्यन्ति आतपादिभिरुपतप्ताश्छायादिकं प्रत्यभिगच्छन्तीति त्रसाः- द्वीन्द्रियादयस्तेषु, तथा स्थावरेषु - शीतातपाद्युपहता अपि स्थानान्तरं प्रतिगन्तुमसमर्थाः स्थावरास्तेषु पृथिव्याद्येकेन्द्रियेषु च, अर्थाय = अर्थः = प्रयोजनं तदर्थे, धनलाभाद्यर्थमित्यर्थः, अनर्थाय च= किंचित् प्रयाजनं विनाऽपि चकारोऽप्यर्थकः । दण्डं मनसा वाचा कायेन च पीडां समारभते करोति, जनयतीत्यर्थः । किंच भूतग्रामं प्राणिनां समूहं विहिनस्ति = विविधैः प्रकारैर्हिनस्ति, प्राणेभ्यो व्यपरोपयति, अनेन त्रिविधं दण्डं करोतीति सूचितम् ||८||
1
इसी विषय की पुष्टि सूत्रकार करते हैं- 'तओ से दंडं' इत्यादि । अन्वयार्थ - (तओ - ततः) उस काम भोग के अनुराग से (से-सः) वह अज्ञ प्राणी (तसेसु - त्रसेषु ) त्रस जीवोंके ऊपर (च) और ( थावरेसु - स्थावरेषु) स्थावर जीवों के ऊपर ( अट्ठाए य अणट्टाए - अर्थाय च अनर्थाय ) प्रयोजनसे अथवा विना किसी प्रयोजनके भी मन वचन और काय से (दंड - दण्डम् ) अनेक प्रकार के पीडाकारक प्रयोगों को (समारभइ - समारभते ) किया करते हैं । तथा (भूयगामं विहिंसई- भूतग्रामं विहिनस्ति ) प्राणियों के समूह का अनेक प्रकारों से हनन करता रहता है । आतप आदि से दुःखित होकर जो छाया आदि की ओर अपनी इच्छा से चले जाते हैं वे त्रस जीव हैं । यह केवल व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है ।
या विषयनी पुष्टिमां सूत्र हे छे–“ तओ से दंडं " धत्याहि. मन्वयार्थ–तओ-ततः मे अभलोगोना अनुरागथी से - सः ते अज्ञानी Ma त्रसेसु-त्रसेषु त्रसलवानी उपर च भने थावरेसु - स्थावरेषु स्थावर भवानी ५२ अट्ठाए य अणट्टाए - अर्थाय च अनर्थाय भगरतो अर्थ पशु लतना हेतु वगर या भन वचन अने अयाथी दंड- दंडम् भने प्रहारना पिडा २४ प्रयोगोने समारभइ- समारभते ४२ते रहे छे. मने भूयगामं विहिंसई - भूतग्राम विहिनस्ति પ્રાણીઓના સમૂહેાનું અનેક પ્રકારથી સંહાર કરતા રહે છે. આતાપના વિગે. રેથી દુઃખી-ત્રાસી ગએલેા જે જીવ છાયા આદિની તરફ પેાતાની ઈચ્છાથી ચાલ્યા જાય છે તે ત્રસ જીવ છે. આ કેવળ વ્યુત્પત્તિલભ્ય અથ છે. આવી જ રીતે ઠંડી તેમજ આતાપના આદિથી દુઃખી થએલા જીવ જે-તે સ્થળેથી ખીજે સ્થળે સ્થાનાંતર કરવામાં જે અસમર્થ છે, તે સ્થાવર છે. આ પણ વ્યુત્પત્તિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०५ गा. ८ अर्थानर्थप्राणिवधकरणेऽजापालदृष्टान्तः १३७
सप्रयोजनं निष्प्रयोजनं वा प्राणिवधकरणेऽजापालदृष्टान्तः प्रोच्यते___कश्चिद् दुर्मतिनामकोऽजापालः क्वचित् संनिवेशे वसन् वनान्तरेऽजाचारयितुं नित्यं गच्छन्नासीत् । मध्याह्ने वटवृक्षच्छायामाश्रित्याजासु निषण्णासु सोऽप्युत्तानहै। इसी तरह शीत आतप आदि से दुःखित होकर भी जो स्थानान्तर में जाने के लिये असमर्थ हैं वे स्थावर हैं। यह भी व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है। वास्तव में तोजो त्रसनामकर्म के उदय से विशिष्ट हैं वे त्रस, एवं स्थावर नामकर्मके उदय से जो युक्त हैं वे स्थावर हैं, ऐसा हीअर्थ जानना चाहिये ।
भावार्थ-कामभोगों के अनुराग से अज्ञानी प्राणी त्रस एवं स्थायर जीवों को अनेक प्रकार से प्रयोजन अथवा विना प्रयोजन के भी सदा व्यथित करते रहते हैं। वे इस बात का ध्यान नहीं रखते कि मेरी इस प्रकार की प्रवृत्ति से प्राणियों का हनन होता है।
सप्रयोजन अथवा निष्प्रयोजन प्राणिवध करने के ऊपर अजापाल का दृष्टान्त इस प्रकार है
किसी गांव में एक अजापालक-गड़रिया रहता था। उसका नाम दुर्मति था । वह प्रतिदिन बकरियों को चराने के लिये जंगल में जाया करता था । जब चराते २ मध्याह्न-दुपहर का समय हो जाता तो वह वटवृक्ष की छाया में बैठ जाता और वहीं पर इसकी सब की सब बकલબ્ધ અર્થ છે. પણ વાસ્તવમાં ખરેખર તો જે ત્રસનામ કમના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયા છે તે ત્રસ અને સ્થાવર નામ કર્મના ઉદયથી જે યુક્ત છે તે સ્થાવર છે એ અર્થ જાણ જોઈએ.
ભાવાર્થ-કામગના અનુરાગથી અજ્ઞાની જીવ રસ અને સ્થાવર જીને અનેક પ્રકારથી કારણસર કે વગર કારણે પણ પિતાની ઈચ્છા ખાતર સદા ત્રાસ આપતા હોય છે. પણ તેના પરીણામને તેમને ખ્યાલ નથી હોતે તેમની આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી નિર્દોષ જીને કેટલે ત્રાસ થાય છે, કેટલાને વિના વાંકે સંહાર થાય છે.
હેતુસર-કારણસર અથવા કોઈ પણ જાતના પ્રયજન વગર પ્રાણી વધ કરવા ઉપર ભરવાડનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
કેઈ એક ગામમાં ઘેટાં બકરાંને પાળનાર એક ભરવાડ રહેતું હતું તેનું નામ દુર્મતિ હતું. તે રોજ બકરીઓ ચરાવવા જંગલમાં જતો હતો. ચરાવતાં ચરાવતાં જ્યારે મધ્યાહ્નને સમય થતા ત્યારે તે એક વડલાની છાયામાં બેસી જતે અને તેની સાથેની સઘળી બકરીઓ પણ એ વડલાની છાયા નીચે બેસી उ०:१८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
१३८
उत्तराध्ययनसूत्रे तया तत्र निषण्णः लघुधनुर्मुक्तैर्बदरास्थिभिः ‘गुठली' इति भाषापसिद्धैः, तस्य घटवृक्षस्य पत्रेषु पुनः पुनश्छिद्रीकुर्वनासीत् । क्रीडापरेण तेन स वटवृक्षः प्रायः सच्छिद्रपत्रीकृतः। ___अन्यदा तत्रैकः स्वगोत्रिबहिष्कृतो भूपपुत्रः समायातः। तथाभूतं वटवृक्षं विलोक्य स तमजापालकं पृच्छति-केनास्य वटवृक्षस्य सकलानि पत्राणि छिद्रितानि, सोऽवदत् - मयैतानि पत्राणि क्रीडया सच्छिद्रीकृतानि । ततोऽसौ राजपुत्रः रियां भी बैठ जातीं। वह अजापालक वहाँ पर एक छोटासा धनुष बनाता, और उस पर बेर की गुठली रखकर उनसे उस वटवृक्ष के पत्तों के छेदन की क्रीडा में लग जाता । जबतक यह उसके नीचे बैठा रहता तबतक प्रायः यही काम करता रहता, इससे उस वटवृक्षके पत्ते प्रायः समस्त ही सच्छिद्र हो गये थे। एक समयकी बात है कि वहां पर अपने बड़ेभाई से बहिष्कृत हुआ एक राजकुमार आ गया। उसने सच्छिद्र पत्र वाला उस वटवृक्ष को देखा । देखकर उसने उस अजापालक से पूछा-किसने इस वटवृक्ष के समस्त पत्तों को छिद्रित किया है, कहो मालूम है क्या ?। राजकुमार की बात सुनकर अजापालक ने कहा यहाँ और कौन है, जो इस वटवृक्ष के पत्तों को छिद्रित करे-मैंने ही यह काम किया है । जब बकरियां चर कर दुपहर के समय इसके नीचे बैठ जाती हैं तो मैं भी यहीं पर बैठ जाता हूं और समय निकाल ने के लिये खेल२ मे मैं इनको गिलोल पर बैरों की गुठली चढाकर उनसे इसके पत्तों को छेदित करता रहता हूं। राजकुमार ने छेद करने की જતી. તે ભરવાડ ત્યાં બેસીને નવ બેઠે એક નાની એવી ગીલોલ બનાવતે અને તેના ઉપર બેરને ઠળીયે ચઢાવીને તે વડે એ વડલાનાં પાંદડાંને છેદવાની રમત રમ્યા કરતે. જ્યાં સુધી તે ત્યાં વડલા નીચે બેસી રહે ત્યાં સુધી નવરે બેઠે આજ કામ કર્યા કરતા. આથી તે વડલાનાં સઘળાં પાંદડાં છીદ્રાળાં થઈ ગયાં. કેઈ એક દિવસે પિતાના મોટાભાઈથી તિરસ્કારાએલે એ એક રાજકુમાર એ સ્થાને આવી પહોંચ્યો. તેણે વડના દરેક પાંદડાને વીંધાયેલાં જોયાં, જેથી આશ્ચર્ય સહિત તેણે તે ભરવાડને પૂછ્યું કે, આ વડલાનાં તમામ પાંદડાંને કારણે વીંધી નાખ્યાં? તેની તમને ખબર છે ? રાજકુમારની વાત સાંભળીને ભરવાડે કહ્યું, મારા સિવાય અહીં બીજું કોણ છે કે જે એ કામ કરે ? મેં જ એ કામ કર્યું છે. બપોરના વખતે બકરીઓ ચરીને જ્યારે આ વડલાની નીચે છાયામાં બેસે છે ત્યારે
પણ આ સ્થળે આરામ કરું છું અને સમય વિતાવવા માટે આ ગિલમાં બોરને ઠળીયે ચડાવીને રમત રમું છું અને રમત કરતાં કરતાં પાંદડાં છેદયા કરું છું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ.५ गा.८ अर्थानर्थप्राणिवधकरणेऽजापालदृष्टान्तः १३९ प्राप्तराज्यं स्वज्येष्ठभ्रातरं घातयितुमिच्छंस्तस्मै बहुद्रव्यं दत्त्वा पृच्छति-मद्वचनाद् यस्य कस्याप्यक्षिणी स्फोटयितुं शक्नोषि किम् ? अजापालकेनोक्तम्-शक्नोमि । ततो राजपुत्रस्तं स्वनगर नीत्वा राजमार्गासन्ने क्वचिद्भवने प्रच्छन्नतया स्थापितवान् । तस्य राजपुत्रस्य ज्येष्ठभ्राता राजा तेन मार्गणाऽश्ववाहनिकायं निर्याति, राजपुत्रेणोक्तम्-एतस्याक्षिणी स्फोटय । राजपुत्रेणोक्तः स धनुर्विमुक्तगोलिकाभ्यां तन्नेत्रद्वयं सद्यः स्फोटितवान् । ततः संप्राप्तराज्यः स राजपुत्रोऽजापालमब्रवीत् । इसकी इस प्रकार कुशलता देखकर विचार किया कि मेरे ज्येष्ठ भ्राताने जो मुझे राज्य से बाहर कर दिया है सो उसकी आंखें इसके द्वारा फुडवाई जा सकती हैं। इस प्रकार विचार कर के उस राजकुमार ने उसके उस कार्य पर बड़ी भारी प्रसन्नता प्रकट की, और साथ में बहुत सा द्रव्य देकर कहा कि क्या तुम मेरे कहने से जिस किसी भी व्यक्ति की दोनों आंखें फोड़ सकते हो ? अजापालकने यह सुनकर कहा हां फोड़ सकता हूं। उस अजापाल की बात सुनकर राजकुमार उसको अपने साथ उसी समय शहर में ले गया। ले जाकर उसने उसको किसी मकान में गुप्तरूप से रख दिया। एक समय की बात है कि उस राजपुत्र का बड़ा भाई जो राजा था, वह घोडे पर बैठ कर वहीं से होकर निकला। राजपुत्र ने अजापालक से कहा देखो इस व्यक्ति की दोनों आंखें फोड़ डालो । राजपुत्र की बात सुनकर उस अजापालक ने शीघ्र ही अपनी गिलोल पर गोली चढाई और देखते २ ही उसकी दोनों आंखे फोड़ दी। क्रमशः जब उस राजपुत्र को राज्य मिल गया तो उसने રાજકુમારે તેની આ પ્રકારની કુશળતા – તિરંદાજીપણું જાણીને વિચાર કર્યો કે, મારા મોટાભાઈ કે જેણે મને રાજયની બહાર કાઢી મૂકે છે તેને ઘાટ ઘડવા માટે મને આ ઘણે ઉપચગી થઈ પડશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે રાજકુમારે તેના પાંદડાં છેદવાના કાર્યની ભારે પ્રસંશા કરી અને ઘણું દ્રવ્ય આપીને કહ્યું કે, શું તમે હું કહું તે માણસની બને આંખો ફેડી શકે ખરા? ભરવાડે તેના ઉત્તરમાં કહ્યું કે, હા! ફ્રેડી શકું છું. તેની એ વાત સાંભળીને રાજકુમાર તેને એક શહેરમાં લઈ ગયા અને ત્યાં તેને એક ગુપ્ત મકાનમાં રાખે. એક દહાડે તે રાજપુત્રને મોટો ભાઈ કે જે રાજા હતો તે ઘોડા ઉપર બેસીને ત્યાંથી નીકળે. રાજપુત્રે તે ભરવાડને બતાવીને કહ્યું કે, જુઓ ! આ ઘેડા ઉપર બેસીને જાય છે, તેની બને આખે ફેડી નાખ રાજપુત્રની આ વાત સાંભળીને તેણે પિતાની ગીલેલ ઉપર ગળી ચડાવી અને જોત જોતામાં રાજાની બને આંખે ફાડી નાખી. સમય જતાં એ રાજપુત્રને રાજ્ય મળી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
१२
___उत्तराध्ययनसूत्रे भो ! अजापालक ! ब्रूहि, कं वरं ते प्रयच्छामि । स माह-यत्र वसामि तमेव ग्राम मे देहि । ततः परितुष्टमानसः स राजा तस्मै ग्रामं दत्तवान् ।
तेन तानि वटपत्राणि निष्प्रयोजनं छिद्रितानि, अक्षिणी तु सप्रयोजनकं स्फो. टिते। तद्वदन्योऽपि सार्थमनर्थकं वा दण्डत्रयारम्भं करोति प्राणिसमूहं च हन्ति ॥८॥ किंच
मूलम् हिंसे बाले मुसाबाई, माईल्ले पिसुणे सढे । भुजमाणे सुरं मंसं, सेयमेयंति मन्नइ ॥९॥ छया-हिंस्रः बालो मृषावादी, मायावी पिशुनः शठः।
भुञ्जानः सुरां मांस, श्रेयः एतदिति मन्यते ॥ ९॥ अजापालक से कहा कि कहो तुमको क्या अभीष्ट प्रदान करूँ। राजकुमार की बात सुनकर अजापालक ने कहा-मैं जहां रहता हूं वही ग्राम मुझे इनाम में आप दे दीजिये । राजा ने प्रसन्न होकर उस अजापालक के लिये वही ग्राम दे दिया। इस कथा से केवल यही भाव निकलता है कि उस अजापालक ने उस वृक्ष के पत्तों को विना किसी प्रयोजन के छेदित किया था, और जो राजा की दोनों आंखें फोडी वह प्रयोजनवशवर्ती होकर फोडी, इसी प्रकार अन्य प्राणी भी मन वचन एवं काय से जो दण्डत्रय का आरंभ करते हैं वे भी पापमें सप्रयोजन एवं निष्प्रयोजन रहा करते है और प्राणिसमूह का हनन किया करते हैं ॥८॥ ગયું. એટલે તેણે તે ભરવાડને કહ્યું કે-કહો ! તમારી મહેનતને તમને શું બદલે આપું ? રાજકુમારની વાત સાંભળીને ભરવાડે કહ્યું કે, હું જ્યાં રહે છે તે ગામ મને ઈનામમાં આપી દે આ નવા રાજાએ પ્રસન્ન થઈને તેની માગણીને સ્વીકાર કર્યો અને તેને તે ગામ ઈનામમાં આપી દીધું. આ કથાથી કેવળ એ ભાવ નીકળે છે કે, તે ભરવાડે કેઈ પણ જાતના પ્રયોજન વગર તે વડનાં પાંદડાંનું છેદન કર્યું અને જે રાજાની બને આંખે ફેડી તે તેણે પ્રયોજન વશ થઈને ફેડી હતી. આથી જે કે અન્ય જીવ પણ મન, વચન અને કાયાથી જે દંડત્રયને આરંભ કરે છે–સંહાર કરે છે. તેવી તેની કીયા હેત પૂર્વક પણ હોઈ શકે કે વગર હેતુએ પણ આવી રીતે પ્રાણુ સમૂહની હિંસા કરતા રહે છે. જે ૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ५ गा० ९ हिंसाद्यासक्तस्य कथनम्
टीका -- ' हिसे ' इत्यादि ।
सवालः हिंस्र:हिंसकः, मृषावादी = मिथ्याभाषणशीलः, मायावी=कपटी, पिशुनः = परदोषोद्घाटकः, शठः = विपरीतवेषादिभिः स्वात्मनोऽन्यथाप्रदर्शकः, सुरां मद्यं, मासं च भुञ्जानः, एतत् = हिंसादिकं श्रेयः = कल्याणकरमस्तीति मन्यते, उपलक्षणत्वाद् भाषते च ॥ ९ ॥
और भी - ' हिंसे वाले ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (बाले - बालः ) वह अज्ञानी प्राणी ( हिंसे- हिंस्रः ) हिंसक होता है (मुसाबाई - मृषावादी) मिथ्याभाषणशील होता है ( माइल्ले - मायावी ) कपटी होता है। (पिसुणे - पिशुनः) पर के दोषों को प्रकट करनेवाला होता है ( सढे - शठः) विपरीत वेष आदि द्वारा अपने आपको अन्यरूपमें दिखाने वाला होता है। (सुरं मंसं भुंजमाणेसुरां मांस भुंजानः ) शराब एवं मांसको खाता हुआ (एयं सेयंति मन्नएतत् श्रेयः इति मन्यते ) वह इस प्रकार कहा करता है कि ये हिंसादिक क्रियाएँ कल्याणप्रद हैं ।
१४१
भावार्थ - अज्ञानी प्राणी हिंसादिक पापों में लवलीन होकर अपने आपको बहुत अच्छा मानते रहते हैं । अनर्थ इन्हें बडे प्रिय होते हैं । ये कहते हैं कि " मांसभक्षण, मद्यपान में और कुशील सेवन में कोई दोष नहीं है " ॥ ९ ॥
Ba-"fea ara" Seule.
66
मन्वयार्थ – बाले - बालः भावा अज्ञानी व हिंसे- हिंस्रः डिस हाय छे, मुसाबाई - मृषावादी मिथ्या भाषाशु डरनार हाय छे माइल्ले - मायावी उपटी होय छे, पिसुणे-पिशुनः मीलना होषाने उघाडा पाडनार होय छे, सढे - शठः વિપરીત વેશ ભૂષા આદિ દ્વારા પાતે પાતાની જાતને જુદા જુદા સ્વરૂપમાં ખેતलावनार होय छे, सुर मासं भुंजमाणे- सुरां मांस भुंजानः हाइमने भांस मायने एयं सयंति मन्नइ - एतत् श्रेयः इति मन्यते ते उतारे छे हैं, या हिंसाहि ક્રિયાએ કલ્યાણ કારક છે.
ભાવા અજ્ઞાની પ્રાણી હિંસાદિક પાપામાં રચ્યા પચ્યા બનીને પતે પેાતાને ઘણુંાજ સારા માને છે, અન તે તેને ઘણુંા પ્રિય જ હાય છે. વળી તે કહે છે કે, માંસભક્ષણુ મદ્યપાન અને કુશીલ સેવનમાં તા કોઈ દોષ જ નથી પ્રા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
किंच
कार्यसा वयसा मत्ते, वित्तै गिद्धे य इत्थिसु । दुहओ मलं संचिणइ, सिसुणागु व मट्टियं ॥१०॥ छाया-कायेन वचसा मत्तो, वित्ते गृद्धश्च स्त्रीषु ।
द्विधा मलं संचिनोति, शिशुनाग इव मृत्तिकाम् ॥ १० ॥ टीका-'कायसा' इत्यादि ।।
स बालः कायेन शरीरेण, वचसा-वाचा च मत्तः गर्वितः, तत्र कायेन मत्तः -अहं बलवानस्मि, रूपवानस्मि, इति चिन्तयति, वचसा मत्तः-अहं स्ववाचा जनान् वशीकत समर्थोऽस्मि, इति भावयति । उपलक्षणत्वात् मनसाऽपि मत्तः, अहं धोरणाशक्तिमानस्मीति मन्यते । अत्र 'कायसा' इति प्रयोग आषेत्वात् । तथा-वित्ते-धने, स्त्रीषु च गृद्धः आसक्तो भवति । 'वित्ते गृद्धः' इति अदत्तादानपरिग्रहोपलक्षणम् , 'कायसा वयसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-वह अज्ञानी प्राणी (कायमा वयसा मत्ते-कायेन वचसा मत्तः) शरीर से एवं वचन से सदा गर्वित होता है-मैं बलवान हूं, मैं रूपवाला हूं-इस प्रकार विचारा करता है । मैं अपने वचनों द्वारा मनुष्यों को वश में करने के लिये समर्थ हूं, इस प्रकार अपनी वाणी की प्रशंसा किया करता है-यही वचन से गर्वित होना है। उपलक्षण से वह मन से भी मत्त होता है-मैं धारणा आदि शक्ति से संपन्न हूं, ऐसा माना करता है । तथा (वित्ते गिद्धे य इत्थिसु-वित्ते स्त्रीषु च गृद्धः) बालजीव धन में एवं स्त्रियो में विशेषरूप से आसक्ति रखा करता है। "वित्ते गृद्धः" यह पद अदत्तादान और परिग्रह का उपलक्षक है, क्यों
“कायसा वयसा" त्याहि.
सन्क्याथ- मज्ञानी प्राणी कायसा वयसा मत्ते-कायेन वचसा मत्तः शरी રથી અને વચનથી સદા ગતિ રહે છે–જાણે હું જ બળવાન છું, હું જ રૂપવાળે છું આ પ્રકારે ફુલાયા કરે છે. હું મારા વચનથી ભલભલા મનુષ્યોને વશ કરી શકું છું, આ રીતે પિતાની વાણીથી પોતાની પ્રશંસા કર્યા કરે છે-એનું નામ જ વચનથી ગતિ થવું એ છે, ઉપલક્ષણથી તે તે મનથી પણ મત્ત બને છેई पा२५ मा शतिथी सपन्न छु मे मान्य। ४२ छ. तथा वित्ते गिद्धे य इत्थिसु-वित्त स्त्रीषु च गृद्धः सव मापनमा भने श्रीमाभांश भासहित सध्या रे छ. “ वित्ते पृद्धः" म प महत्तान मन पश्शिलक्ष छ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ५ गा. १० घनस्त्र्यादिगृद्धस्य कर्मबन्धः
१४३
वित्तगृद्धया तयोः संभवात् । ' स्त्रीषु गृद्धः ' इति मैथुनित्वं सूचयति । स हि स्त्रिय एव संसारसारभूता इति मन्यते । तथा चोक्तम्
सत्यं वच्मि हितं वच्मि सारं वच्मि पुनः पुनः । अस्मिन्नसारे संसारे, सारं सारङ्गलोचना ॥ १ ॥ तदासक्तश्च मैथुनसेवी भवति ।
एवंभूतस्य बालस्य का हानिर्भवतीत्याशङ्क्याह - ' दुहओ ' इत्यादि । द्विधा=मकारद्वयेन रागेण द्वेषेण चेत्यर्थः । यद्वा-बाह्यमनृत्या, आन्तरमवृत्त्या चेत्यर्थः, मलम्=मलमित्र ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म, संचिनोति-वघ्नाति । तत्र दृष्टान्त
कि वित्त की गृद्धि से उन दोनों का ग्रहण होता है। तथा " स्त्रीषु गृद्धः" इस पद से यह मैथुन क्रिया में विशेष आसक्त रहा करता है, यह सूचित होता है, कारण कि यह संसार में सारभूत स्त्री को ही माना करता है । कहा भी है
" सत्यं वच्मि हितं वच्मि, सारं वच्मि पुनः पुनः । अस्मिन्नसारे संसारे, सारं सारङ्गलोचना " ॥
जो स्त्रीरत होता है वह मैथुनसेवी होता है । इस प्रकार के बालजीव की क्या हानि होती है, यह बात "दुहओ " इत्यादि अगले पदों द्वारा सूत्रकार स्पष्ट करते हैं, वे कहते हैं कि यह बालजीव ( दुहओ - द्विधा ) रागद्वेषरूप, अथवा अन्तरंग प्रवृत्ति बहिरंग प्रवृत्तिरूप दोनों प्रकार से (मलंमलम् ) मल - ज्ञानावरणीय आदिक अष्टविध कर्मका (संचिणइ संचिनोति)
""
આ
प्रेम, वित्तनी वृद्धि थी ये मन्नेतु अड थाय छे तथा " स्त्रीषु गृद्धः પદથી તે મૈથુન ક્રિયામાં ખૂબ જ આસક્ત રહ્યા કરે છે. એવું સૂચિત થાય છે કારણ કે, તે સ્ત્રીને જ સ'સારમાં સારભૂત માન્યા કરે છે. કહ્યું છે કે— सत्यं वच्मि हितं वच्मि, सारं वच्मि पुनः पुनः । अस्मिन्नसारे संसारे, सारं सारङ्गलोचना " ॥
46
જે સ્ત્રીમાં આસક્ત હોય છે તે મૈથુન સેવનાર હાય છે. આ પ્રકારના मास-अज्ञानी लवनी शुं हानी थाय छे ? या वात " दुहओ " त्याहि भागजना यही द्वारा सूत्रभर स्पष्ट रे छे से मास दुहओ-द्विधा रागद्वेषश्य अथवा अन्तरंग अवृत्ति, तेभन डिरंग प्रवृत्ति३य सेभ भन्ने अठारथी मलं - मलम् भवज्ञानावरष्ट्रीय सहित मा प्रानां भेनि संचिणइ - संचिनोति संयय र्या रे छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
___उत्तराध्ययनसूत्रे माह-'सिसुणागु व्व' इति। शिशुनागः गण्डूपदः अलसनामको द्वीन्द्रियजीवविशेष इत्यर्थः, मृत्तिकामिव । यथा स स्निग्धशरीरतया बहिःप्रदेशे रेणुभिरवगुण्व्यते, अन्तश्च मृत्तिकामेव भुते, इति बहिरन्तश्च द्विधाऽपि मलमुपचिनोति, तथा. ऽयमपि । अस्य दृष्टान्तस्य प्रदर्शनेऽयमभिप्रायः-यथा शिशुनागो बहिरन्तश्वोपचितमलो मृत्तिकातो बहिनिःसरन् सूर्यकिरणसंस्पर्शादिहैव शुष्यन् क्लिश्यति विनष्टश्च भवति, तथा बालोऽप्युपचितमलः कर्मवशादिहैव जन्मनि क्लिश्यति विनश्यति च॥१०॥ संचय किया करता है । (सिसुणागु व्व - शिशुनाग इव ) जैसे अलस नाम का द्वीन्द्रियजीवविशेष ( मट्टियं-मृत्तिकाम् ) स्निग्ध शरीरवाला होने से बाहर में मिट्टी से ही लथपथ रहा करता है, और भीतर में मिट्टी को ही खाया करता है । अर्थात् जिस प्रकार केंचुआ ( अलसीया) बाहर में मिट्टी से अवगुंठित शरीरवाला होता है, और भीतर में मिट्टी ही खाया करता है, इस प्रकार वह भीतर बाहिर दोनों ही जगह में मल का संग्रह करता है, उसी प्रकार बालजीव भी राग और द्वेष, अन्तरंग एवं बहिरंग प्रवृत्ति से ज्ञानावरणीयादिकरूप मल का संचय करते रहते हैं। इस दृष्टान्त से सूत्रकारका यह अभिप्राय है कि जिस प्रकार शिशुनाग-केंचुआ (अलसीया) बाहर और भीतर उपचित मलवाला होता है, और मृत्तिका से जब वह बाहिर निकलता है तब सूर्य की किरणों के लगने से उसके शरीर के ऊपर की मृत्तिका-मिट्टी शुष्क हो जाती है तब वह भी सूकने लग जाता है इससे वह सिकुड़ता हुआ विशेष कष्ट पाता है और धीरे २ नाश को प्राप्त हो जाता है । उसी प्रकार जो सिसुणागु ब्व-शिशुनाग इव रेभ सणसीयारामेद्रियवाणे। विशेष मट्रियंमृत्तिकाम् स्निय शरीरपाणे। पाथीमाथी थे भाटीथी २शहाणायो। २॥ ४२ છે, તેમજ માટી ખાઈને શરીરમાં જ માટી ભરે છે. તેમજ જેવી રીતે ઉદરનું શરીર બહારથી પણ માટીથી મલીન બનેલું હોય છે. તેમજ તેજ માટી ખાઈને પાછો શરીરમાં ભરે છે. એ રીતે તે અંદર બહાર બને જગાએ ગંદવાડમળને જ સંગ્રહ કરે છે. આજ રીતે બાલ અજ્ઞાની જીવ પણ રાગ અને દ્વેષ અન્તરંગ અને બહિરંગ વૃત્તિથી જ્ઞાનાવરણીયાદિક રૂપ મળને સંચય કરતે રહે છે. આ દષ્ટાંતથી સૂત્રકાર એ કહેવા માગે છે કે જે પ્રમાણે અળસીયું બહારથી તેમજ અંદરથી પણ માટીથી જ રગદોળાએલું હોય છે. અને જ્યારે તે ભીની માટી ચાટેલા શરીર સાથે બહાર નીકળે છે ત્યારે સૂર્યનાં કિરણે તેના ઉપર પડવાથી તેના શરીર ઉપરની માટી સુકાઈ જાય છે. તે સાથે તેનું શરીર પણ તરડાવા માંડે છે. અને તેથી ઘણી વેદના તેને ભેગવવી પડે છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०५ गा०११ धनस्यादिगृद्धस्य रोगावस्थायां पश्चात्तापः १४५
उक्तमर्थ स्पष्टीकुर्वन् प्राह
तओ पुट्ठो आयंकेणं, गिलाणो परितप्पंइ। पंभीओ परलोगस्स, कम्माणुप्पेहि अप्पणो ॥११॥ छाया-ततः स्पृष्टः आतङ्केन, ग्लानः परितप्यते ।
प्रभीतः परलोकस्य, कर्मानुप्रेक्षी आत्मनः ॥ ११॥ टीका-'तओ' इत्यादि।
ततः तदनन्तरम् अष्टकममलसंचयानन्तरं, यद्वा तस्मात्-दण्डारम्भणाधुपाजितकर्मरूपात् कारणात् आतङ्केन-आशुघातिशूलातिसारादिरोगेण स्पृष्टः सन् , ग्लानः ग्लानि प्राप्तः, तथा-आत्मनः कर्मानुपेक्षी-क्रियत इति कर्म-क्रिया तदबालजीव होते हैं, वे भी ज्ञानावरणादिक कर्मों के मल से उपचित मल वाले होकर उनके उदयकाल में इसी जन्म में नाना प्रकार के कष्टों को भोगते २ दुःखित होकर नष्ट हो जाते हैं । अर्थात्-मन वचन एवं काय से मत्त बना हुआ बालजाव धन एवं स्त्री आदि पदार्थों में गृद्ध घनकर द्रव्यकर्म एवं भावकर्मरूप मैल से सदा मलिन होता रहता है। अन्त में इसकी हालत केंचुआ (अलसीया ) जैसी होती है ॥१०॥ 'तओ पुट्ठो' इत्यादि।
अन्वयार्थ (तओ-ततः) अष्टकर्मरूपी मैल के संचय करने के बाद, अथवा दण्ड के आरंभ आदि से उपार्जित कर्मरूप कारण से होने वाले (आयंकेणं-आतडेन) आशुप्राणापहारक शूल विसूचिका अतिसार आदि रोगसे (पुट्ठो-स्पृष्टः) युक्त होकर (गिलागो-ग्लानः) ग्लानिको प्राप्त અને અંતે તેને નાશ થાય છે એ જ રીતે જે બાલ અજ્ઞાની જીવ હોય છે તે પણ જ્ઞાનાવણયાદિક કર્મોના મળથી રગદેળાએલા રહે છે, અને તે કર્મોના ઉદય કાળમાં આજ જન્મમાં તરેહ તરેહનાં કષ્ટોને ભોગવતાં ભોગવતાં દુઃખી થતાં નાશ પામે છે. અર્થાત્ મન વચન અને કાયાથી મત્ત બનેલ બાલજીવ ધન અને સ્ત્રી આદિ પદાર્થોમાં આસક્ત બનીને દ્રવ્ય કર્મ અને ભાવ કમરૂપી મેલથી સદા મલીન થતું રહે છે. અંતમાં એની દશા અળસીયાના જેવી થાય છે
" तओ पुट्ठो'' त्यात. ___ सन्या-तओ-ततः २मा प्रश्नां भ३पी भेसन संयय या पछी 2424। माम माहिथी पात भ३५ ॥२४थी थवावाणा आयंकेणं-आतंकेन माशु प्रा॥५४२४ शुस विसूथिला माहि शपथी पुद्रो-स्पृष्टः धेने गिलोणो-ग्लानः ५७मी थनार तथा अप्पाणो कम्माणुप्पेहि-आत्मनःकर्मानुप्रेक्षी
उ० १९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रेक्षत इत्येवंशीलः स्वकृतहिंसादिक्रियाऽनुचिन्तक इत्यर्थः । रोगग्रस्तो हि चिन्तयति - अधुना मम स्वकृतहिंसालीकभाषणादिकर्मणां विपाको जातः । परलोकात् प्रभीतः प्रकर्षेण त्रस्तः 'मया यान्यशुभकर्माणि कृतानि तस्मात् परलोकेऽपि दुःखी भविष्यामी 'ति । परितप्यते = बहिरन्तश्च खिद्यते, विषयाऽऽसक्तस्य प्रायः प्राणान्तसमये पश्चात्तापो भवति । उक्तश्च -
हुआ, तथा ( अपणो कम्माणुप्पेहि-आत्मनः कर्मानुप्रेक्षी) अपने द्वारा कृत हिंसादिक कमौका चिन्तवन करनेवाला ऐसा बालजीव (परलोगस्स पभीओ - परलोकातु प्रभीतः ) परलोक से अत्यंत भयभीत होता हुआ (परितापइ - परितप्यते) भीतर बाहार दुःखी होता रहता है। जो विषयासप्राणी होते हैं, उनको प्राणान्त समयमें प्रायः पश्चात्ताप हुआ करता है ।
भावार्थ - जो बालजीव हैं वे जब अष्टविध कर्मों के संचय के उदयसे अनेक प्रकार के आतंक - शूल विसूचिका (अतिसार - हेजा ) आदि रोगोंसे दुःखित होते हैं, वे तब विचारा करते हैं कि मैं ने पहिले जो हिंसादिक कर्म किये हैं उनका यह विपाक है । जब मैं अपने द्वारा उपार्जित अशुभ कर्मों से यहां पर दुःखी हो रहा हूं तो अब और कौन ऐसा मेरा रक्षक है जो मुझे परलोक में भी सहायता प्रदान करवा सके ?। इस प्रकार मृत्यु शय्यापर पड़े हुए वे अपने कृत कर्मों को विचार २ कर अत्यंत दुःखी होते रहते हैं। कहा भी है
પેાતાનાથી કરાયેલા હિંસાદિક કર્માનું ચિંતવન કરવાવાળા એવા ખાલજીવ पर लोगस्स पभीओ - परलोकस्य प्रभीतः परखेोउन अत्यंत लय चाभीने मे परितपs - परितत्यते लयने रखे महारथी मने अंदर जानेथी दुःखी थया કરે છે. જે વિષયાસક્ત જીવ હાય છે તેને મરણકાળે ખૂષ પશ્ચાત્તાપ થયા કરે છે. ભાવા—જે માલજીવ છે તે જ્યારે આઠ પ્રકારનાં કર્મોના સંયમના ઉદયથી અનેક પ્રકારના આતંકૅશૂળ વિસૂચિકા આદિ રાગોથી ઘેરાઈને દુઃખ ભાગવે છે ત્યારે તેને એ ઘડીએ બીચારા આવે છે કે અહા, મેં પહેલાં જે હિં'સાદિક ઘણાં કર્મો કર્યો છે તેના જ આ વિપાક છે. મારાં જ કરેલા અશુભ કર્મોના પરીપાકથી જ્યારે અહિયાં જ દુ:ખી થઈ રહ્યો છું અને કાઇ ખચાવી શકતું નથી. તા પરલાકમાં જ્યારે આ કર્મોનાં ફળ ભોગવવાનાં આવશે ત્યારે કચે મારા સગલે મને શાંતિ પમાડવા આવશે ? આ રીતે જ્યારે મરણુ કાળ સમીપ આવે છે ત્યારે પેાતાનાં કુકર્મો તેને યાદ આવે છે અને કર્માંતુ પરીણામ જે લેાગવવું પડવાનુ છે તેને યાદ કરી કરીને મરણ સમયે તે આત્મા धाथेन दुःखी थाय छे, उधुं पशु छे-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ.५ गा. १२ धनध्यादिगृद्धस्य रोगावस्थायां पश्चात्तापः १४७
भवित्री भूतानां परिणतिमनालोच्य नियतां, पुरा यद्यत् किंचिद् विहितमशुभं यौवनमदात् । पुनः प्रत्यासन्ने महति परलोकैकगमने,
तदेवैकं पुंसां व्यथयति जराजीर्णवपुषाम् ॥ १॥ 'परलोगस्स' इति पञ्चम्यर्थे षष्ठी । 'कम्माणुप्पेहि ' इत्यत्रार्षत्वादिकारो इस्वः ॥ ११ ॥ रोगग्रस्तः सन् बालो यथा परितप्यते तदाह
मूलम्सुया में नरए ठाणा, असीलाणं च जा गई। बालाणं कूरकम्माणं, पगाढा जत्थ वेयणा ॥ १२ ॥
भवित्री भूतानां परिणतिमनालोच्य नियतां, पुरा यद्यत् किंचिद् विहीतमशुभं यौवनमदात् । पुनः प्रत्यासन्ने महति परलोकैकगमने,
तदेवंकै पुंसा व्यथयति जराजीणवपुषाम् ॥ १॥ "मृत्यु के समय वे सोचते हैं कि मैंने यौवन के मद में आकर अपने भविष्य का कुछ भी विचार नहीं किया अब यह मृत्यु की बेला निकट आ रही है, इस समय उस पाप का शोधन होना बड़ा मुश्किल का काम है । अथवा इन्द्रियां बुढापे से शिथिल हो रही हैं, शरीर भी जीर्ण शीर्ण हो रहा है अतः ऐसी अवस्थामें मैं अब क्या करूँ ? मैंने बड़ी भारी भूल की जो उस समय कुछ विचार नहीं किया। अपने जीवन को सुन्दर एवं सफल बनाने की कुछ भी चेष्टा नहीं की" ॥११॥
भवित्री भूतानां परिणतिमनालोच्य नियतां, पुरा यद्यत् किंचिद् विहितमशुभं यौवनमदात् । पुनः प्रत्यासन्ने महति परलोकैकगमने, तदेवकं पुसां व्यथयति जराजीर्णवपुषाम् ॥१॥
વિદાયની એ અંતિમ પળમાં તે વિચારતે રહે છે કે, મેં યૌવાનના મદમાં આવીને મારા ભવિષ્યને કાંઈ પણ વિચાર ન કર્યો, હવે આ મૃત્યુની વેળા નજીક આવી ગઈ છે. આ વખતે એ પાપનું શોધન થવું ઘણું જ મુશ્કેલ કામ છે. વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે ઈન્દ્રિય પણ શિથિલ બની રહી છે, શરીર પણ જીર્ણ શીર્ણ થઈ રહ્યું છે. આવી અવસ્થામાં હવે હું શું કરું? મેં ભયંકર એવી ભૂલ કરી છે કે એ વખતે કાંઈપણ વિચાર કર્યો નહીં. પિતાના જીવનને સુંદર અને સફળ બનાવવાની કોઈપણ ચેષ્ટા ન કરી. છે ૧૧ છે
-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-श्रुतानि मे नरके स्थानानि, अशोलानां च या गतिः ।
बालानां क्रूरकर्मणां प्रगाढाः यत्र वेदनाः ॥ १२ ॥ टीका-'सुया मे' इत्यादि।
मे मया नरके रत्नप्रभादिपृथिव्यात्मके, स्थानानि=कुम्भी वैतरण्यसिपत्रवनादीनि, यद्वा - पल्योपमसागरोपमस्थितिरूपाणि, श्रुतानि-आचार्यादिसमीपे कर्णगोचरी कृतानि । च=पुनः अशीलानां दुराचारिणाम् , क्रूरकर्मणां हिंसादिकारिणाम् , बालानाम् अज्ञानिनाम् या गतिः-नरकनिगोदादिरूपा साऽपि श्रुता । सा गतिः कीदृशीत्याह-' पगाढा' इत्यादि।
यत्र यस्यां गतौ प्रगाढा-प्रकृष्टा वेदनाः शीतोष्णादिलक्षगा भवन्ति । ममाप्येषागतिर्भविष्यतीति रोगग्रस्तः सन् बालः परितप्यते, इति भावः ॥ १२ ॥
रोगग्रस्त होता हुआ बालजन जिस प्रकार संतप्त होता है, उस प्रकार को सूत्रकार इस नीचे की गाथा द्वारा प्रकट करते हैं
"सुया मे नरए"-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(मे-मया) मैंने (नरए-नरके) रत्नप्रभा आदि पृथिवीरूप नरकों में (ठाणा-स्थानानि) कुंभी वैतरणी असिपत्रवन, आदिरूप अथवा पल्योपम-सागरोपम-स्थितिरूप स्थानों को (सुया-श्रुतानि) आचार्य आदि के समीप सुना है। तथा ( असीलाणं च-अशीलानां च) दुराचारी एवं (कूरकम्माणं - क्रूरकर्मणाम् ) हिंसादिक पापकर्मों को करने वाले (बालाणं-बालानाम् ) अज्ञानी जीवों की (जा गई-या गतिः) जो गति नरकनिगोदादि होती है वह भी सुनी है (जत्थ-यत्र) जिस गति में इन जीवों को (पगाढा वेयणा-प्रगाढाः वेदनाः) प्रकृष्ट शीत उष्ण आदि की वेदनाएँ होती हैं । इस प्रकार बालजीव रोगग्रस्त होते
રોગગ્રસ્ત થયેલે એ બાલજીવ જે પ્રકારે સંતાપ ભગવે છે તેને સૂત્ર४॥२ नीयनी ॥ द्वारा प्रगट २ छ-"सुयामे नरए"-त्याहि.
सन्या-मे-मया में २त्नप्रभा विगैरे पृथिवी३५ नोमा ठाणाસ્થાનાનિ કુંભી, વૈતરણી, અસિપત્ર વન આદિરૂપ અથવા પલ્યોપમ સ્થિતિરૂપ स्थानाने सुया-श्रुतानि माया साधु महा२।०४ विगेरे पासेथी सांसजी छे. तभा असीलाणं च-अशीलानां च दुरायारी मने कूरकम्माण-क्रर कर्मणाम् डिसा
भीना ४२वापामा बालाणं-बालानाम् श्मशान वानी जा गई-या गतिः२ गति न२४ निगाहामा थाय छे ते ५ सयु छ. जत्थ-यत्र र गतिमा सेवान पगाढाः वेयणा-प्रगाढाः वेदनाः प्रकृष्ट शीत भर Gy माहिनी વેદના થાય છે એ પ્રમાણે બાલાજીવ રોગગ્રસ્ત થતા તે સમયે વિચાર કરે છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. १३ धनस्यादिगद्धस्य रोगावस्थायां पश्चात्तापः १४९
मूलम् -- तत्थोववाइयं ठाणं, जहा में य मणुस्सुयं । अहाँकम्मेहिं गच्छंतो, सो पच्छा परितप्पइ ॥१३॥ छया-तत्रौपपातिकं स्थानं यथा मे एतदनुश्रुतम् ।
यथाकर्मभिगच्छन् , स पश्चात् परितप्यते ॥ १३ ॥ टीका-'तत्थोववाइयं' इत्यादि ।
तत्र-नरकेषु, औपपातिकम् उपपाते भवं, स्थान=स्थितिः, यथा येन प्रकारेण पल्योपमसागरोपमरूपं भवति, एतन्मे मया गुरुसमीपे अनुश्रुतम् । अयं भावःयद्यपि गर्भावस्थायामपि तीनं दुःखं भवति, किंतु तत्र प्रायश्छेदभेदादिजनितं समय विचार करता है कि मेरी भी इसी प्रकार की गति होगी। वह इस प्रकार विचारता हुआ विशेषरूप से संतप्त होता रहता है ॥ ___ भावार्थ-बालजीव जिस समय रोगग्रस्त होता है, वह रत्नप्रभा आदि नरकों के स्थानों का तथा अन्य अज्ञानी जीवों की गतियों का वारंवार विचार कर विशेष संतप्त होता रहता है। क्यों कि वह यह समझ लेता है कि जो उनकी गति हुई है वही मेरी होनेवाली है ॥१२॥
" तत्थोववाइयं"-इत्यादि।
अन्वयार्थ (तत्थ-तत्र) उन नरकों में (ओववाइयं ठाणं-औपपातिकं स्थानम् ) औपपातिक स्थान (जहा-यथा) जिस पल्योपम सागरोपमरूप से है (मे यमणुस्सुयं-मया यत् अनुश्रुतम् ) यह मैंने गुरु के समीप सुन लिया है। तात्पर्य इसका इस प्रकार है कि यद्यपि गर्भावस्था में भी तीव्र दुःख जीवों को होता है, परन्तु वहां प्रायः छेदनभेदन કે, મારી પણ આ પ્રકારની ગતિ થશે. અને આ પ્રકારે વિચરતાં વિચરતાં અત્યંત દુઃખી થયા કરે છે.
ભાવાર્થ જ્યારે બાલજીવ જે સમયે રોગગ્રસ્ત થાય છે ત્યારે તે રત્નપ્રભા આદિ નરકેના સ્થાને તથા અન્ય અજ્ઞાની છની ગતિએને વારંવાર વિચાર કરી વધારે સંતસ થતો રહે છે. કેમ કે, તે એમજ સમજી લે છે કે, જે તેમની ગતિ થઈ છે તેજ ગતિ મારી થવાની છે. જે ૧૨ છે
" तत्थोववाइयं "-त्या.
अन्वयार्थ-तत्थ-तत्र से नरम ओववाइयं ठाणं-औपपातिकं स्थानम् भोपातिस्थान जहा-यथा 2 पक्ष्या५म सागरोयम ३५थी छे मे य मणुस्सु यं-तत् मे अनुश्रुतम् ॥ पात में शुरुनी पासेथी सोमणी छे. अवस्थामा તીવ્ર દુખ તે જીને થાય છે, પરંતુ ત્યાં ખરેખર છેદનભેદનજન્ય દુખ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
___उत्तराध्ययनसूत्रे दुःखं नास्ति, औपपातिकत्वे तु अन्तर्मुहूर्तानन्तरमेव महावेदना भवति, साऽपि निरन्तरा भवति, इत्येवं चिन्तयन् स बालः पश्चात् आयुषः क्षये, यथाकर्मभिः गमिष्यमाण-गत्यनुरूपैः कर्मभिः तीव्रतोत्रतराद्यनुभावान्वितैः, तदनुरूपमेव स्थानं गच्छन् परितप्यते-धिङ् मां दुष्कर्मकारिणं किंमधुना मन्दभाग्यः करोमीत्यादि शोचतीत्यर्थः ॥ १३ ॥ जन्य दुःख नहीं होता है । औपपातिक जन्म में तो अन्तर्मुहूर्त के अनन्तर ही नरक जीवों को महावेदना होने लग जाती है। वह वेदना ऐसी नहीं होती है जो अन्तरसहित हो-किन्तु वह तो अन्तररहित निरन्तर ही होती रहती है । जबतक विवक्षित नरककी स्थिति जीव की समाप्त नहीं हो जाती है, तबतक उस नरक जीव को वहां जन्म से लेकर मरण पर्यन्त महावेदना होती रहती है। वहां जीवों को अकालमरण नहीं होता है। इस प्रकार विचार करता हुआ बाल जीव (पच्छापश्चात् ) आयु के अन्त में (अहाकम्मेहिं - यथाकर्मभिः ) गमिष्यमाणगत्यनुरूप-जिस गति से जाना है उस गति के अनुरूप कर्मों द्वारा जो तीव्र तीव्रतर आदि अनुभवों से युक्त होते हैं तदनुरूप उसी प्रकार के स्थान में जाता हुआ (परितप्प इ-परितप्यते) संतप्त होता रहता है"दुष्कर्मकारी मुझ को धिक्कार है मन्दभाग्यवाला मैं अब क्या करूँ" इस प्रकार विचार करता हुआ शोक से पराभूत होता रहता है॥१३॥ થતાં નથી. જ્યારે એ પપાતિક જન્મમાં તે અન્તર્મુહૂર્તના અંતરમાં જ નરકના જીને મહાવેદના થવા માંડે છે, પણ એ વેદના એવી નથી હોતી કે, જે અંતર સહિત હોય એટલે કે જરા પણ વિરામને ગાળ હોય. પરંતુ તે તે અંતર રહિત નિરંતર થતી જ રહે છે, જ્યાં સુધી વિવક્ષિત નરકની સ્થિતિ તે જીવની સમાપ્ત નથી થઈ જતી, ત્યાં સુધી એ નરક જીવને ત્યાં જન્મથી લઈને મરણ પર્યન્ત મહાવેદના થતી જ રહે છે. એક ઘડી પણ શાંતિની જતી નથી. ત્યાં જીવનું અકાલ મરણ પણ થતું નથી. આ પ્રકારને विचार ४२ती से माल पच्छा-पश्चात् भनी मतिम आणे अहाकम्मेहिंयथा कर्मभिः भिष्यमा अत्यनु३५ मेट गतिमा तेन वार्नु छ તે ગતિને અનુરૂપ કર્મો દ્વારા જે તીવ્રથી પણ તીવ્ર આદિ અનુભવથી પણ युत थाय छे. मने ते मनु३५ मे प्रा२ना स्थानमirdiardi परितप्पइपरितप्यते संतापत। २७ छ - " भ ४२१वा सेवा भने घिर छ, મન્દભાગ્યવાળે એ હું હવે શું કરું ? ” જીવના અન્તિમ સમયે આ પ્રકા૨ને વિચાર કરતાં કરતાં શેકથી પરાભૂત થતું રહે છે. ૧૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ५ गा० १४-१५ शाकटिकदृष्टान्तेन पश्चात्तापवर्णनम् १५१
उक्तमेवार्थ दृष्टान्तप्रदर्शनपूर्वकं दृढीकुर्वन् प्राह
जहा सागडिओ जाणं, समं हिचा महापहं। विसंमं मग्गमोइणो, अक्खे भैग्गंमि सोयइ ॥१४॥ छाया-यथा शाकटिको जानन् , समं हित्वा महापथम् ।
विषमं मार्गमवतीर्णः, अक्षे भग्ने शोचति ॥ १४ ॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा शाकटिकः शकटवाहक, जानन् अवबुध्यमानः सम-समतलं, शर्करादिरहितं महापथं राजमार्ग, हिवा-त्यक्त्वा, विषमम्-निम्नोन्नतं गतपाषाणादिसहितं मार्गम अवतीर्णः गन्तुं प्रवृत्तः सन् गर्तादौ पतनात महापाषाणादिसंघट. नाच अक्षे-धुरि भग्नेटिते सति, शोचति, “ ममेदं शकटं विषममार्गाश्रयणात् ममैव दोषाद् विनष्ट-"मित्यादि परितापं करोतीत्यर्थः ॥ यद्वा 'जाणं'-ति यानं शकटं शोचति शकटविषयं परितापं करोति ॥ १४ ॥
इसी विषय को सूत्रकार दृष्टान्तद्वारा समर्थित करते हैं'जहा सागडिओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (सागडिओ-शाकटिको) शकट वाहक (जाणं-जानन् ) जानता हुआ भी अगर (सम-समं) समतल भूमिवाले-कंकर पत्थर आदि से रहित (महापह-महापथम्) राजमार्ग को (हिच्चा-हित्वा) छोड़कर (विसम-विषमम् ) ऊँचे नीचे खड्डे वाले तथा पाषाण आदि से दुर्गम (मग्गं-मार्गम् ) मार्ग पर (ओइण्णो-अवतीर्णः) उतर पड़ता है, और उससे खड्डे में पड़ जाने से तथा पाषाण आदि के संघट्टे-टकराने से (अख्खे भग्गंमि-अक्षे भग्ने ) गाड़ी की धुरा टूट जाती है, तब वह (सोयइ-शोचति ) शोक करता है कि-'यह मा विषय सूत्र२ टांत द्वारा समर्थन ४२छ-"जहा सागडिओ"-त्याहि.
मन्वयार्थ:-जहा-यथा रेभ से सागडिओ-शाकटिको आडवाणे जाणं-जानन् नवा छतां पशु सम-समं सभततभूमि i७२१ पत्थर पारनी महापह-महापथम् २००४ मावाणी भूभिने हिच्चा-हित्वा छोडीन विसम-विषमम्
या निय॥ तमस मामडीया हुभ मग्गम्-मार्ग भाग ५२ ओइण्णोअवतीर्णः पातानी डीन छ भने सने ४॥२ मामा ५४ान २ पत्थर साथे ८४२॥वान ४२) अक्खे भग्गमि-अक्षे भग्ने उनी घरी तूटी जय छ त्यारे ते सोय इ-शोचति:२७१० मेसे छे है “म भा होष छ है भारी माडीन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
१५२
दाष्र्टान्तिके दृष्टान्तं योजयति
एवं धम्मं विउक्कम्म, अहंम्म पडिवेजिया । बोले मच्चुमुहं पत्ते, अक्खे भग्गे व सोयई ॥१५॥ छाया-एवं धर्म व्युत्क्रम्य, अधर्म प्रतिपद्य ।
बालः मृत्युमुखं प्राप्तः, अक्षे भग्न इव शोचति । टीका-एवं धम्म' इत्यादि।
एवं-शाकटिकवद् धर्म-श्रुतचारित्रलक्षणं, क्षान्त्यादिकं वा व्युत्क्रम्य-विशेषेमेरा ही दोष है जो मैंने विषम मार्ग पर अपनी गाडी को चलायायह मेरे ही दोष से नष्ट हुई है" अतः वह पुनः पुनः पश्चात्ताप करने लगता है । अथवा (यानं शोचति ) गाडी के विषय में चिंता करता है, ऐसा भी अर्थ होता है।
भावार्थ-बाल अज्ञानी जीव विचार करता है कि मैं जो कुछ यातनाएँ इस नरक के स्थान में भोग रहा हूं सो इसमें किसी का भी दोष नहीं है, सब मेरा ही अपराध है । विषम स्थान में पड़ कर यदि गाड़ी की धूर टूट जाती है और इससे वह गाड़ी नष्ट हो जाती है तो इसमें गाडी का क्या अपराध है ?-चलाने वाले का ही अपराध है।॥ १४॥
इस दृष्टान्त की योजना सूत्रकार अब दान्ति में करते हैं
' एवं धम्म'-इत्यादि। રાજ માર્ગ પર ન ચલાવતાં ખાડા ટેકરાવાળા ઘણા વિષમ માર્ગ ઉપર લઈને આવ્યું અને તે મારા જ દેષને કારણે મારું ગાડું ભાંગી ગયું આ પ્રમાણે તે ३३शन पश्चात्त५ ४२१। सा छ ? “हुँ यानं शोचति सन्मागे साये। હોત તો સારૂં” ગાડું ભાંગી ગયા પછી શેક કરવાથી કોઈ અર્થ સરતું જ નથી.
| ભાવાર્થ – બાલ અજ્ઞાની જીવ વિચાર કરે છે કે, મારે જે કાંઈ યાતનાઓ એ નરકના સ્થાનમાં ભોગવવી પડશે. તેમાં બીજા કોઈને પણ દેષ નથી. બધે મારે જ દેષ છે. રાજમાર્ગ છોડીને ખાડા ટેકરાવાળા વિષમ સ્થાનમાં ચલાવવાને કારણે ગાડાની ધરી જેમ તુટી જાય છે અને એ કારણે તે ગાડી નકામી થઈ જાય છે તે તેમાં ગાડાને શું અપરાધ છે. ચલાવનારને અપરાધ છે. એવી રીતે સરળમાર્ગ છોડીને ભારે વિષમમાગે જવાથી જ મારી આ દશા થાય એમાં હું જ જવાબદાર છું કે ૧૪
આ દષ્ટાન્ત ઉપરથી સૂત્રકાર હવે આપણને દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમજાવે છે– " एवं धम्म"-त्याहि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. १६ धनस्यादिगृद्धस्याकाममरणम् १५३ णोल्लट्य, अधर्मन धर्मोऽधर्मः-धर्मप्रतिपक्षः प्राणातिपातादिस्त, प्रतिपद्य कर्तव्यतया स्वीकृत्य, बालः अज्ञः, मृत्युमुखं मरणं-मृत्युस्तस्यमुखमिव मुखं संमुखं प्राप्तः सन्-मरणासन्नः सन्नित्यर्थः, अक्षे भग्न इव शोचति । अयं भावः-यथा अक्षभङ्गे शाकटिकः शोचति, तथा बालोऽपि मरणकाले पश्चात्तापं करोति-हा ! मया हिंसादीनि दुष्कर्माणि कृतानि अधुना तत्फलं भोक्तव्यमित्यादि ॥ १५ ॥ शोचनानन्तरं च किमसौ करोतीत्याह
मूलम् तओ से मरणंतम्मि, बाले संतस्सई भया । अकाँम मरणं मरइ, धुत्ते वा कलिंणा जिएं ॥ १६ ॥
अन्वयार्थ-(एवं-एवं) शकटवाहक की तरह (बाले-बालः) बाल अज्ञानी जीव (धम्म-धर्मम् ) श्रुतचारित्ररूप अथवा क्षान्ति आदि रूप धर्म का (विउक्कम्म-व्युत्क्रम्य ) विशेषरूप से उल्लंघन कर (अहम्म -अधर्मम् ) प्राणातिपातरूप अधर्म को (पडिवज्जिया-प्रतिपद्य) स्वीकार कर के (मच्चुमुहं पत्ते-मृत्युमुखं प्राप्तः ) मृत्यु के मुख में पहुँचा हुआ (अक्खे भग्गे व सोयइ-अक्षे भग्ने इव शोचति) धूरी के टूट जाने पर उस गाडी चलाने वाले की तरह परिताप को माप्त होता है। इसका तात्पर्य इस प्रकार है-जैसे धूरा के टूट जाने पर गाड़ी चलाने वाला व्यक्ति शोच फिकर में पड़ जाता है उसी प्रकार बाल अज्ञानी जीव भी मरणकाल में पश्चात्ताप का भागी बन जाता है। उस समय वह विचार करता है-हाय ! मैं ने पहिले हिंसादिक दुष्कर्मो को अज्ञानवशवर्ती होकर हँसते २ किया अब यहाँ उसका फल रोते २ भोगना पड़ रहा है ॥१५॥
म-क्याथ-एवं-एवं डी iना२नी भा४ बाले-बालः मास मज्ञानी १ धम्म-धर्मम् श्रुत यारित्र३५ अथवा शान्ति माहि३५ यमन विउक्कमव्युत्क्रम्य विशेष ३५थी न 3री अहम्म-अधर्मम् प्रातिपात३५ मधमनी पडिवज्जिया-प्रतिपद्य स्वी२ ४री मुच्चुमुहं पत्ते-मृत्युमुखं प्राप्तः भृत्युना भानामा पायी rdi अक्खे भग्गे व सोयइ-अक्षे भग्ने इव शोचति घरीना तूट. पाथी એ ગાડી ચલાવવાવાળાની જેમ સંતાપ કરે છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–જેમ ધરી તૂટવાથી ગાડી ચલાવનાર વ્યકિત ફીકર ચિંતામાં પડી જાય છે એજ રીતે બાલ અજ્ઞાની જીવને પણ મરણકાળે પશ્ચાત્તાપ થાય છે એ સમયે તે વિચાર કરે છે–હાય! મેં પહેલાં અજ્ઞાનવશ બનીને હિંસાદિક દુષ્કર્મો હસતાં હસતાં કર્યા, હવે તેનાં કડવાં ફળમારેજ રેતાં રાતાં ભેગવવાં પડે છે ૧પા उ०२०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्र छाया-ततः स मरणान्ते, बालः संत्रस्यति भयात् ।
अकाममरणेन म्रियते, धूर्त इव कलिना जितः ॥ १६ ॥ टीका-'तओ से' इत्यादि ।
ततः रोगग्रस्ते सति पश्चात्तापानन्तरं स बालः मरणान्ते-मरणासन्नकाले प्राप्ते सति, नरकगति प्राप्स्यामीति भयात् संत्रस्यति-उद्वेगं प्राप्नोति येनौषधाछुपायेन मृत्युन स्यात् तमनुचिन्तयतीत्यर्थः। एवमकामस्य अनिच्छतो यन्मरणं तेन, आर्षवादत्र तृतीयार्थे द्वितीया, म्रियते-प्राणान् परित्यजति, नरकं च गच्छति तत्रावधिज्ञानेन परमाधार्मिकवचनेन च स्वकृतानि दुष्कर्माणि स्मारं स्मारं पुनः शोचति
पश्चात्ताप से तप्त होने के बाद बाल-अज्ञानी जीव क्या करता हैयह बात सूत्रकार इस गाथा द्वारा स्पष्ट करते हैं-'तओ से' इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(तओ-ततः) रोगग्रस्त होने पर पश्चात्ताप करने के बाद (से बाले-स बालः) वह बाल अज्ञानी जीव (मरणतम्मि-मरणान्ते) मरण काल प्राप्त होने पर (भया-भयात् ) ' नरकगति को प्राप्त हो जाऊँगा' इस प्रकारके भय से (संतस्सई-संत्रस्यति) उद्वेग को प्राप्त होता रहता है-जिस किसी प्रकार औषध आदि उपाय से मृत्यु न हो उसका विचार किया करता है। इस प्रकार विचारते २ ही (अकाममरणंअकाममरणेन) अकाममरण से यह (मरइ-म्रियते) मर जाता है और मर कर नरक गति को प्राप्त हो जाता है। वहां वह विभङ्गावधि द्वारा तथा अन्य परमाधार्मिक देवों के वचनों द्वारा अपने पूर्वक्रत दष्कर्मों को वार २ याद कर अत्यंत दुःखित होता है । (वा-इव ) जैसे (कलिणा
પશ્ચાત્તાપથી આકુળ વ્યાકુળ થયા પછી બાળ અજ્ઞાની જીવે શું કરે છે એ पात सूत्र४२ २ गाथा २१ २५ट ४२ छ-"तओ से" त्याहि.
सन्क्याथ-तओ-ततः रेस्तयाथी पश्चात्ता५ २तां से बाले-स बाल: तमास अज्ञानी ७१ मरण तम्मि-मरणान्ते भ२५१४५ न यावतi वेई भया-भयात् न२४ गतिन प्रास २ ०४४ से २ सयथा संतस्सई-संत्रस्यति ઉગ વશ બની જાય છે. અને એને કારણે તે ઔષધ વિગેરે ઉપાયથી પિતાનું મૃત્યુ ન થાય તેને જ વિચાર કર્યા કરે છે. આ પ્રમાણે વિચારતાં वियारतi अकाममरणं - अकाममरणेन समभरथी ते मरइ-म्रियते भरी જાય છે. અને મરીને નરક ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યાં તે વિભંગ અવધિજ્ઞાન દ્વારા તથા અન્ય પરમાધાર્મિક દેનાં વચને દ્વારા પિતાના પૂર્વે કરેલાં દુષ્કभनि वारंवार या परीने अत्यंत भीत थाय छे. वा-इव रेभ-कलिणा जिए
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. १७-१८ सकाममरणवर्णनम्
१५५
च । क इव ? कलिना=कपटिना तकारेण जितः = हारितः, धूर्तः द्यूतकारीव, अत्र वा शब्द उपमार्थकः । केनचित् ततोऽधिकेन दुष्टद्यूतकारिणा यस्य द्यूतकारस्य सर्वे द्रव्यं गृहीतं स सर्वथा दरिद्रः सन् यथा शोचति यदनेन सह मया द्यतक्रीडा कृता, अतोऽनेन सर्वे मम धनं गृहीतमित्यादि तथा - नरकगतिं प्राप्तो बालोऽपि शोचति । स्वकृतकर्मदोषादेव नरकगतिं प्राप्तोऽस्मीत्यादि ।। १६ ।।
मूलम् — ऐयं अकाममरणं, बालाणं तु पवेइयं ।
तो सकार्ममरणं, पंडियांणं सुंणेह मे ॥ १७ ॥
छाया -- एतद् अकाममरणं, बालानां तु प्रवेदितम् ।
इतः सकाममरणं, पंडितानां गुणुत मे ॥ १७ ॥ टीका - ' एवं ' इत्यादि ।
एतद् = अनन्तरमेव यन्मरणमुक्तं तदेतद् अकाममरणं बालानामेव भवतीति प्रवेदितं = प्ररूपितं तीर्थंकरादिभिः । अत्र तु शब्दोऽवधारणार्थकः । अथ पण्डितमरणं जिए धुत्ते - कलिना जितः धूर्त:) कपटी जुआरी द्वारा परास्त किया गया - हारा हुआ कोई अन्य जुआ खेलनेवाला जुआरी पश्चात्ताप कर दुःखित होता रहता है । जब जुआरी हार जाता है तब वह विचार करता है कि हाय ! मैने व्यर्थ में इस कपटी जुआरी के साथ द्यूतक्रीडा की - इसने मेरा सब ही द्रव्य जीत लिया- मैं दरिद्री हो गया । उसी प्रकार बाल अज्ञानी जीव भी नरकगति में प्राप्त होने पर पश्चात्ताप करता है कि मैं अपने द्वारा कृत कर्मों से ही इस नरकगति में आकर प्राप्त हुआ हूं । सद्गति में जाने रूप द्रव्य इन पूर्वकृत कर्मों ने मेरा छीन लिया है । मैं दरिद्री बन गया हूं | हाय ! अब यहां क्या करूँ ॥ १६ ॥
धुत्ते -- कलिना जितः धुर्तः उपटी लुगारी द्वारा डारेल अर्ध जीन लुगारी પશ્ચાત્તાપ કરી દુઃખીત થાય છે. જ્યારે જુગારી હારી જાય છે-ત્યારે તે વિચાર કરે છે કે, હાય ! હું આ કપટી જુગારીની સાથે જુગાર રમ્યા અને તેથી તેણે મારૂ બધુ ધન જીતી લીધું અને હું દરિદ્રી બની ગયા. તે પ્રકારે ખાલ અજ્ઞાની જીવ પણુ નરક ગતિ પ્રાપ્ત થયા પછી પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે, મારા હાથથી કરેલાં કર્મોને કારણે જ હું આ નરક ગતિ ભાગવવા આવ્યા છેં. સદૂગતિમાં જવા રૂપ મારૂ' દ્રવ્ય મારાં એ પૂર્વનાં દુષ્કૃત્યાએ છીનવી લીધેલાં છે. હવે હું દરદ્રી થઈ ગયા . હાય ! હવે હું' અહીં શું કરૂ? ૫ ૧૬ ૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रस्तोतुमाह-'एत्तो' इत्यादि । इतः अस्मादकाममरणात् पश्चात् पण्डितानां सम्बन्धि सकाममरणं मे=मम वदतः सकाशे यूयं शृणुत ॥ १७ ॥
मूलम्मरणं पिसपुंण्णाणं, जहा में-ये मर्गुस्सुयं । विप्पसण्ण-मणांघायं, संजयाण वुसीमओ ॥ १८॥ छाया-मरणमपि सपुण्यानां, यथा मे यदनुश्रुतम् ।
विप्रसन्नमनाघातं, संयतानां वश्यवताम् ॥ १८ ॥ टीका-'मरणंपि' इत्यादि ।
सपुण्यानां-पुण्यवतां, वश्यवतां वश्यानि-प्रक्रमाद् इन्द्रियाणि येषां ते वश्यवन्तः, तेषाम् , संयतानाम् चारित्रवताम् , मरणमपि यथा येन प्रकारेण मे=मया यत्
'एयं अकाममरणं'-इत्यादि।
अन्वयार्थ (एयं बालाणं तु अकाममरणं पवेइयं-एतत् बालानां तु अकाममरणं प्रवेदितम् ) ये जो बाल-अज्ञानी हैं उनका मरण ही अकाममरण है। यहां तक इसी अकाममरण का कथन किया गया है। तीर्थकरों ने बाल-अज्ञानी जीवों के मरण को ही अकाममरण बतलाया है। पण्डित मरण क्या है ? इस बातको सूत्रकार अब प्रस्तुत करते हैं( एत्तो पंडियाण सकाममरणं मे सुणेह-इतः पण्डितानां सकाममरणं मे शृणुत ) वे कहते हैं कि इस अकाममरण के पश्चात् जो सकाममरणपण्डित मरण है उसको मैं कहता हूं सो सुनो ॥१७॥
'मरणंपि सपुण्णाणं'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सपुण्णाणं-सपुण्यानाम् ) पुण्यशाली (सीमओवश्यवताम् ) तथा इन्द्रियों पर विजय प्राप्त करनेवाले ऐसे (संजयाण
" एयं अकाममरणं" त्यादि मन्वयार्थ-एयं बालाणं अकाममरणं पवेइयं-एतत् बालानां तु अकाममरण प्रवेदितम् જે બાલ અજ્ઞાની છે, તેનું મરણ એ અકામમરણ છે. અહિં સુધી એ અકામમરણનું કથન કહેવામાં આવ્યું છે. તીર્થકરેએ બાલ અજ્ઞાની જીવોના મણરને જ કામ भ२ मतायु छ. ५तिम२५ छ ? २॥ पातन सूत्रा२ वेणाव छ. एत्तोः पंडियाण सकाममरण मे सुणेह-इतः पंडितनां सकाममरण मे शृणुत तेच्या ४ छे , આ અકામમરણ પછી સકામ મરણ પંડિત મરણ છે તે હું કહી સંભળાવું છું તે સાંભળવા
" मरण पि सपुण्णाण" त्यादि. मन्पयाथ-सपुण्णाणं-सपुण्यानाम् पुण्याजी तमा वुसीमओ-वश्यवताम्
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. १८-१९ सकाममरणवर्णनम्
१५७ अनुश्रुतं भगवतः श्रीमहावीरस्वामिनः समीपे, तत् सकाममरणम् अर्थात्-पण्डित मरणं शृणुत इति पूर्वेण संबन्धः । मरणं कथंभूतम् ? विप्रसन्नं-भरणकालेऽपि ये अनित्याशरणादिविविधभावनाभिर्मोहापगमादनुद्विग्नाः कर्मनिर्जरया च प्रमुदि. तास्ते विप्रसन्नास्तत्सम्बन्धि मरणमपि धर्माधर्मिणोरभेदाद् विप्रसन्नं, तथा-अनाघातं न विद्यते आघातो यस्मिंस्तत्तथा, यतनापूर्वकं यथोचितसंलेखनाकरणात् स्वपरोपघातवर्जितमित्यर्थः । अयं भावः-यथैतत् विप्रसन्नमनाघातं मरणं संयतानां सयतानाम् ) चारित्रधारी जीवों का (मरणंपि-मरणमपि ) मरण भी (जहा मे य मणुस्लुयं-यथा मया यदनुश्रुतम् ) जैसे मैंने महावीरप्रभु के समीप सुना है यह मरण सकाममरण है- पण्डित मरण है,
और उसको मैं कहता हूं सो सुनो वह मरण (विप्रसण्णमणाघायंविप्रसन्नमनाघातम् ) विप्रसन्न और अनाघात स्वरूप है-मरणकाल में
भी चारित्रवान् मुनि अनित्य अशरण आदि बारह प्रकार की भावनाओं का चिन्तवन करते रहते हैं, उससे उनका परपदार्थों से मोह दूर होता रहता है, उससे वे उद्विग्न नहीं होने पाते तथा कर्मों की निर्जरा से वे प्रसन्नचित्त बने रहते हैं, इसलिये धर्म और धर्मी के अभेद संबंध से यह मरण भी विप्रसन्न कहा गया है। जिसमें किसी भी प्रकार का आघात नहीं है वह अनाघात है, इस मरण में यतनापूर्वक यथोचित्त संलेखना की जाती है इसलिये यहां न स्व का घात होता है, और न न्द्रिय 6५२ विन्य प्रात ४२वावासा सेवा संजयाण-संयतानाम् यात्रिधारी
वा मरणंपि-मरणमपि भ२४ ५-३, म जहा मे मणुस्सुय-यथा मे अनुश्रुतम् भगवान महावीर प्रभु पासेथी सलमेल छ य-तत् ते भ२ समभर छपडतम२१ छ,२ तमन ईछु ते सालणे. मे भए विप्पसण्णमणाघाय-विप्रसन्न अनाघातमू विप्रसन्न मन मनाधात- पशु बतन माघात વિનાનું મરણકાળમાં પણ ચારિત્રવાન મુનિ અનિત્ય, અશરણ, આદિ બાર પ્રકારની ભાવનાઓનું ચિંતવન કરતા રહે છે. જેથી તેમને પરપદાર્થો ઉપરથી મેહ દૂર થઈ જાય છે. તેથી તેઓ ઉગ પામતા નથી. અને કર્મોની નિજેરાથી તે પ્રસન્નચિત્ત બની રહે છે. આ માટે ધર્મ અને ધમને અભેદ સંબંધથી એ મરણ પણ વિપ્રસન્ન કહેવાયેલ છે. તેમાં કેઈ પણ પ્રકારને આઘાત નથી, તે અનાઘાત છે. આ મરણમાં યતના પૂર્વક યથોચિત સંખના કરાય છે. આથી અહિં ન તો પિતાને વાત થાય છે કે ન તો પર ઘાત થાય છે. આ કારણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
उत्तराध्ययनसूत्रे वश्यक्तां पुण्यवतां भवति, तथा नान्येषाम् । उक्तञ्च
काले सुपत्तदाणं, सम्मत्तविसुद्धि बोहिलाभं च ।
अंते समाहिमरणं, अभव्यजीवा न पावंति ॥१॥ छाया-काले सुपात्रदान, सम्यक्त्वविशुद्धिबोंधिलाभश्च ।
अन्ते समाधिमरणम् , अभव्यजीवा न प्राप्नुवन्ति ॥१॥ 'बुसीमओ' देशीयशब्दोऽयम् षष्ठयर्थे प्रथमा, आषत्वात् ॥ १८ ॥
ने इमं सव्वेसु भिक्खूसु, न इमं सव्वेसु गारिसु । नाणांसीला अगारंस्था, विसमैसीला ये भिक्खुणो ॥१९॥ छाया-नेदं सर्वेषु भिक्षुषु, नेदं सर्वेषु अगारिषु ।।
नानाशीला अगारस्थाः विषमशीलाच भिक्षवः ॥ १९ ॥ टीका-'न इम' इत्यादि ।
इंद-पण्डितमरणं सर्वेषु-साधारणेषु, भिक्षुषु-परदत्तोपजीविषु न भवति । पर का घात होता है, इस लिये इसको अनाघात कहा गया है। जैसा यह मरण विप्रसन्न तथा अनाघात स्वरूप संयतों का होता है वैसा और किसी का नहीं होता है। कहा भी है
"काले सुपत्तदाण, सम्मत्तविसुद्धिं बोहिलाभं च ।
अंते समाहिमरणं अभव्वजीवा न पावंति । यथायोग्यकाल में सुपात्रदान, सम्यक्त्व की विशुद्धि, बोधि सम्यक्त्व का लाभ, और अन्त में समाधिमरण, ये बातें अभव्य जीव प्राप्त नहीं कर सकते हैं ॥ १८ ॥
'न इमं सव्वेसु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (इमं-इदम् ) यह पण्डित मरण (सव्वेसु भिक्खूसु नતેને અનાવાત કહેલ છે. જેમ એ મરણ વિપ્રસન્ન તથા અનાઘાત સ્વરૂપ સંયતેનું થાય છે તેવું બીજા કેઈનું થતું નથી. કહ્યું પણ છે–
"काले सुपत्तदाणं सम्मत्तविसुद्धिं बोहिलाभं च ।
अंते समाहिमरणं अभव्वजीवा न पावंति ॥" યથાયોગ્ય કાળમાં સુપાત્રદાન, સમ્યકત્વની વિશુદ્ધિ, બેધિને લાભ અને અંતમાં સમાધિમરણ આ વસ્તુઓ અભવ્ય જીવો પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ૧૮
"न इमं सव्वेसु" त्यादि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०५ गा. १९ सकाममरणवर्णनम्
१५९
किंतु केषुचिद् विशिष्टपुण्यवत्सु महानुभावेषु भावसाधुष्वेव, तथा इदं = पण्डितमरणं सर्वेषु अगारिषु = गृहस्थेषु न भवति, किंतु चारित्रवत्स्वेव तत्संभवात् । गृहस्थानामपि क्वचित् पण्डितमरणसद्भावे तेऽपि तच्चतो पण्डिता एव बोध्याः । उक्तार्थे हेतुं प्रदर्शयन्नाह - ' नानाशीला ' इत्यादि । अगारस्थाः = गृहस्थाः नानाशीलाः = विविधव्रतिनः, तेषां हि नैकरूपमेव शीलं कि त्वनेकविधं देशविरतिरूपस्य तस्यानेकधाऽभिधानात् । सर्वविरतिरूपस्य तेष्वसंभवात् । केचित्तु - गृहाश्रप्रतिपालनमेव गृहस्थानां महाव्रतमिति मन्यन्ते, केचिच सप्त शिक्षाव्रतानि गृहिणां व्रतमिति मन्यन्ते । भिक्षवस्तु - विषमशीलाः = विसदृशव्रतिनः तेषु हि केचित्
"
1
सर्वेषु भिक्षुषु न ) समस्त भिक्षुओं के नहीं होता है किन्तु किन्हीं २ विशिष्ट पुण्यशाली महानुभाव साधुओं के ही होता है । तथा ( इमं सव्वेसु गारिसुन- इदं सर्वेषु अगारिषु न ) यह पण्डितमरण समस्त गृहस्थजकों के भी नहीं होता है । किन्तु किन्हीं २ पुण्यशाली सद्गृस्थों के ही यह होता है । क्यों कि ( अगारत्था नाणासीला - अगारस्थाः नाना शीला: ) जो गृहस्थ हैं वे विविध शीलवाले अनेक व्रतों को धारण करने वाले होते हैं, इनका एकरूप व्रत नहीं होता है किन्तु इनका जो व्रत देशविरतिरूप है वह अनेक प्रकार का कहा गया है । सर्वविरतिरूप व्रत गृहस्थों के होता नहीं है। कोई २ " गृहाश्रम का प्रतिपालन ही गृहस्थों का महाव्रत है " ऐसा कहते हैं और कोई २ " सात शिक्षाव्रत ही गृहस्थों का व्रत है ऐसा मानते हैं (विसमसीला य भिक्खुणोभिक्षवश्च विषमशीलाः ) जो भिक्षु हैं वे भी विसदृशव्रती हैं, अर्थात्
मन्वयार्थ – इम - इदम् मा पंडित भर सव्वेषु भिक्क्खूसु न-सर्वेषु भिक्षुषु न બધા ભિક્ષુઓને થતુ નથી, પરંતુ કાઈ કાઇ સારા પુણ્યશાળી મહાનુભાવ साधुग्याने ४ थाय छे. तथा इमं सव्वेसु गारिसुन- इदम् सर्वेषु अगारिषु न પંડિતમરજી સમસ્ત ગૃહસ્થ જનાને પણ થતું નથી પરંતુ કાઈ કાઇ પુણ્યશાળી सद्गृहस्थाने न थाय छे. उभडे, अगारत्था नाणासीला - अगारस्थाः नाना शीलाः જે ગૃહસ્થ છે તે વિવિધ શીલવાળા–અનેક વ્રતાને ધારણ કરવાવાળા હાય છે— તેમનુ એક રૂપ વ્રત હેતુ નથી પરંતુ એમનું જે વ્રત-દેશ વિરતિ રૂપ છે, તેને અનેક પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું. સર્વ વિરતિ રૂપ વ્રત ગૃહસ્થાને હતુ નથી. કાઇ કાઈ “ ગૃહસ્થાશ્રમનુ પાલન એજ ગૃહસ્થાનું મહાવ્રત છે ” કહે છે અને કોઈ કાઈ “ સાત શિક્ષાવ્રત જ ગૃહસ્થાનું વ્રત છે ’” એવુ' માને छे. विसमसीला य भिक्खुणो- भिक्षवश्च विषमशिलाः ने लिक्षु हे ते पशु विसदृश
એવુ
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
उत्तराध्ययनसूत्रे अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहरूपाः, पञ्च यमाः, पञ्च-नियमा तथा-शौचसन्तोष तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानरूपाः पञ्च नियमा एव व्रतम् , इति मन्यन्ते । केचित्तु कन्दमूलफलाशनमेव व्रतं मन्यन्ते, केचित्तु आत्मतत्त्वज्ञानमेव व्रतं मन्यन्ते, सर्वथा चारित्राभावात् तेषां पण्डितमरणं न संभवतीति भावः । ____यद्वा-इदं पण्डितमरणं सर्वेषां भिक्षणां जिनेन्द्रशासनस्थानां मुनीनामपि न भवति किंतु केषांचिदेव, सर्वेषामगारिणामपीदं पण्डितमरणं न भवति, किंतु केषांचिदेव, यतोऽगारस्था नानाशीला: नानाऽऽचारा भवन्ति, भिक्षवोऽपि विषएक सरीखे आचार वाले नहीं है । कोई ऐसा मानते हैं कि अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह ये पांच यम, तथा शौच, संतोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान, ये पांच नियम ही भिक्षुजनों के व्रत हैं। कोई २ ऐसा मानते हैं कि कन्द-मूल एवं फलों का खाना ही भिक्षुओं का व्रत है। कोई २ ऐसा मानते हैं कि तत्वज्ञान ही भिक्षुओंका व्रत है। इस प्रकार उनमें सर्वथा चारित्र का अभाव होने से उन सब भिक्षुओं में पण्डितमरण की संभावना नहीं होती है यही भिक्षुओं के व्रतों में विसदृशता है। अथवा-यह पण्डित मरण जिनेन्द्रशासन में रहे हुअ समस्त भिक्षुओं के भी संभवित नहीं होता है। किन्तु किन्हीं२ भिक्षुओं के-भाव आराधकों के ही संभवित होता है। इसी तरह समस्त अगारियों (गृहस्थों) के भी यह पण्डितमरण नहीं होता है । किन्तु किन्हीं अगारियों के ही होता है । क्यों कि अगारिजन नानाशीलवाले होते हैं-विविध प्रकार के आचारवाले होते हैं। तथा भिक्षु વતી છે. અર્થાત એક સરખા આચારવાળા નથી, કઈ કઈ એમ માને છે કે, અહિંસા સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહ એ પાંચ યમ તથા શૌચ, સંતેષ, તપ, સ્વાધ્યાય, ઈશ્વર પ્રણિધાન, આ પાંચ નિયમ જ ભિક્ષુજનેનાં વ્રત છે. કઈ કઈ એવું માને છે કે, કન્દમૂળ અને ફળને આહાર કરે એજ ભિક્ષુનું વ્રત છે. કઈ કઈ એમ માને છે કે, તત્વજ્ઞાન જ ભિક્ષુઓનું વ્રત છે. આ પ્રમાણે તેમનામાં સર્વથા ચારિત્રને અભાવ હોવાથી એ સઘળા ભિક્ષુઓને પંડિત મરણની સંભાવના હતી નથી. ભિક્ષુઓના વ્રતમાં એજ વિસદશતા છે. અથવા એ પંડિત મરણ જીનેંદ્ર શાસનમાં રહેલા સમસ્ત ભિક્ષુઓને પણ સંભવિત નથી હોતું. પરંતુ કઈ કઈ ભિક્ષુઓના ભાવ આરાધકેને હેવાનું સંભવિત છે. આજ પ્રમાણે સમસ્ત ગૃહસ્થને પણ એ પંડિતમરણ થતું નથી. પરંતુ કેઈ કેઈ ગૃહસ્થને જ થાય છે. કેમકે, ગૃહસ્થજને નાનાશીલવાળા હોય છેવિવિધ પ્રકારના આચારવાળા હોય છે. તેમજ શિક્ષુ પણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०५ गा. २० साधूनामुत्कृष्टत्व
मशीलाः = विसदृशशीलाः केचित् सनिदानतपः कारकाः, केचिन्निदानरहिततपःकारिणः केचित् वकुश (शबल) चारित्रिणः के चिदवकुशचारित्रिणः । अस्मिन् पक्षे परतीर्थिका वेषधारिणो दूरत एवोत्सारिताः ॥ १९ ॥ भिक्षूणां विषमशीलतां प्रदर्शयन माह
मूलम्
संति ऐगेहिं भिक्खुहिं, गारस्था संजमुर्त्तरा । गाँरत्थेहि र्य सव्वेहिं, साहेवो संजमुत्तरा ॥ २० ॥
छाया - सन्ति एकेभ्यः भिक्षुभ्यः, अगारस्थाः संयमोत्तराः । अगारस्थेभ्यश्च सर्वेभ्यः साधवः संयमोत्तराः ॥ २० ॥ टीका-'संति' इत्यादि ।
,
१६१
एकेभ्यः =अन्येभ्यः कुती थिंकेभ्यो निह्नवेभ्यश्च भग्नचारित्रेभ्यश्चेत्यर्थः, भिक्षुभ्यः अगारस्थाः=गृहस्था अपि संयमोत्तराः = संयमेन देशविरतिरूपेण, उत्तराः= श्रेष्ठाः सन्ति । अयं भावः - कुतीर्थिकादयो हि जीवादिषु आस्तिक्यादिरहिताः भी विसदृश शीलवाले होते हैं - कोई २ भिक्षु निदानसहित तप करते हैं, कोई २ निदान रहित तप करते हैं कोई बकुश - शबल चारित्र का पालन करते हैं, कोई अवकुश - शुद्धचारित्र को पालन करते हैं । इस पक्ष में परतिथिकों को भिक्षुरूप से ग्रहण नहीं किया गया है ॥ १९ ॥
भिक्षु विषमशील है यही बात सूत्रकार इस नीचे की गाथाद्वारा प्रकट करते हैं- -' संति एगेहिं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( एगेहिं भिक्खुहिं एकेभ्यः भिक्षुभ्यः ) किन्हीं २ भिक्षुओं की अपेक्षा से कुतीर्थिकों निह्नवों तथा भग्नचारित्रियों की अपेक्षा से ( गारत्था - अगारस्थाः ) गृहस्थ भी ( संजमुत्तरा संति-संयमोत्तराः सन्ति) देशविरतिरूप संयम से श्रेष्ठ हैं । तात्पर्य इसका यह है
વિસર્દેશ શીલવાળા હોય છે. કોઈ કાઈ ભિક્ષુક નિદાનસહિત તપ કરે છે, કાઈ કાઈ નિદાનરહિત તપ કરે છે. કેાઈ અકુશ-સમળ ચારિત્રનું પાલન કરે છે, કોઇ અમકુશ—શુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરે છે, આ પક્ષમાં પતિથીયાને ભિક્ષુરૂપથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી, ૫ ૧૯ ૫
-
ભિક્ષુ પણ વિષમશીલ હોય છે એ વાત સૂત્રકાર આ નીચેની ગાથા દ્વારા अगर कुरे छे – “ संति एगेहिं " इत्याहि.
अन्वयार्थ -- एगेहि भिक्खुर्हि - एकेभ्यः भिक्षुभ्यः अ अ लिक्षुनी अपेक्षाथी तीर्थो, निलव, तथा लज्नयारित्रियोनी अपेक्षाये गारत्था - अगारस्थाः गृहस्थ पशु संजमुत्तरा सन्ति-सत्यमोत्तराः सन्ति देशविरति संयभथी श्रेष्ठ छे. म
उ० २१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सर्वथा चारित्ररहिताश्च भवन्ति तदपेक्षया सम्यक्त्विनो गृहस्था ये देशतोऽपि चारित्रवन्तस्ते प्रधानाः सन्तीति । सर्वेभ्यः साधारणेभ्यः, अगारस्थेभ्या गृहस्थेभ्यस्तु चकारस्त्वर्थकः, साधवः ये षड्व्रतधारकाः षट्कायरक्षकास्ते संयमोत्तराःसंयमेन-सप्तदशविधेन परिपूर्णन, उत्तराः श्रेष्ठाः सन्ति । परिपूर्णसंयमाराधकत्वात् साधवः सर्वेभ्यो गृहस्थेभ्यः प्रधाना इत्यर्थः। परतीथिकादीनां चारित्राभावात् पण्डितमरणं न भवतीति भावः । कि कुतीर्थिक आदि साधु जीवादिक तत्त्वों के विषय में आस्तिक्य आदि भाव से रहित तथा सर्वथा चारित्र से विहीन होते हैं, इनकी अपेक्षा से जो सम्यक्त्वशाली गृहस्थ हैं कि जो एकदेश से भी चारित्र को पालते हैं वे उत्तम हैं। तथा (सव्वेहिं गारत्थेहि-सर्वेभ्यः अगारस्थेभ्यः) साधारण गृहस्थों की अपेक्षा (साहवो संजमुत्तरा-साधवः संयमोत्तराः) षड्व्रतों के धारक जो साधु हैं-षट्काय के रक्षक जो मुनि हैंवे सत्रह प्रकारके पूर्णसंयम से श्रेष्ठ है । परिपूर्णसंयमके आराधक होनेसे साधु समस्त गृहस्थोंकी अपेक्षा प्रधान हैं। परतीर्थिकों में चारित्रका अभाव होने से पण्डित मरण उनका नहीं होता है, यही इसका सारांश है।
इन उन्नीसवीं एवं बासवीं गाथा का भावार्थ केवल इतना ही है कि पण्डितमरण चारित्रधारी व्यक्तियों के ही होता है, अचारित्री व्यक्तियों के नहीं, इससे यह फलित होता है कि वह मरण न तो सर्व भिक्षुओं के होता है और न समस्त गृहस्थों के ही होता है । किन्तु महाव्रतों को કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કુતીર્થિક આદિ સાધુ જીવાદિક, તત્વના વિષયમાં આસ્તિક આદિ ભાવથી, રહિત તથા સર્વથા ચારિત્રથી વિહીન હોય છે. તેની અપેક્ષાએ જે સમ્યકત્વશાળી ગૃહસ્થ છે કે જેઓ એક દેશથી પણ ચારિત્રને પાળે छ । त्तम छ. तया सव्वेहि गारत्थेहि-सर्वेभ्यः अगारस्थेभ्यः साधा२९ स्थानी अपेक्षा साहवो संजमुत्तरा-साधवः संयमोत्तराः षडूबताना पा२४२ साधु छ-छ કાયના રક્ષક જે મુનિ છે તે સત્તર પ્રકારના પૂર્ણ સંયમથી શ્રેષ્ઠ છે. પરિપૂર્ણ સંયમના આરાધક હોવાથી સાધુ સમસ્ત ગૃહસ્થની અપેક્ષાએ પ્રધાન-મુખ્ય છે. પરતીથિકમાં ચારિત્રને અભાવ હોવાથી પંડિતમરણ તેને થતું નથી. આ જ આને સારાંશ છે.
આ ઓગણીસમી અને વીસમી ગાથાને સારાંશ ફક્ત એટલો જ છે કે, પંડિતમરણ મહાન ચારિત્રધારી વ્યક્તિને જ થાય છે. અચારિત્રી વ્યકિતને નહીં. આથી એ ફલિત થાય છે કે, આ જાતનું ઉત્તમ કેટિનું પંડિતમરણ ન તે સઘળા ભિક્ષુઓને થાય છે કે ન તો સઘળા ગૃહસ્થને થાય છે પરંતુ મહાવ્રતના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. २१ दुश्शीलस्य त्राणाभावः
अत्र दृष्टान्तः प्रदर्श्यते
एकः श्रावकः साधुं पृच्छति श्रावकाणां साधूनां च मिथः कियदन्तरमस्ति ? साधुनोक्तम्- सर्पपमेरुवत्, ततोऽसौ श्रावकः पुनर्व्याकुलीभूतः सन् पृच्छति - कुलिनि श्रावकाणां च कियदन्तरम् ? साधुनोक्तम्-तदेव, ततः स श्रावकः समाश्वस्तः स्वस्थचित्तो जातः ॥ २० ॥
द्रव्यलिङ्गानि न प्रायन्ते इत्याह
१६३
मूलम् -
चीराजिणं नगिणिणं जैड़ी संघोंडी मुंडिणं ।
एयाणि वि नं तायंति, दुस्सीलं परियागयं ॥ २१ ॥ छाया - चीराजिन नाग्न्यं, जटित्वं संघाटी मुण्डित्वम् ।
एतान्यपि न त्रायन्ते दुःशीलं पर्यायागतम् ॥ २१ ॥ निदान आदि शल्य से रहित होकर पालन करने वाले मुनिजनों के तथा बारहव्रतरूप एकदेश संयम का पालन करने वाले सद्गृहस्थों के वह मरण होता है, इस विषय को दृष्टान्त से पुष्ट करते हैं
एक श्रावक ने साधु से पूछा कि श्रावक और साधु में क्या अन्तर है ? श्रावक का प्रश्न सुनकर उसके उत्तर में साधु ने उससे कहा कि जितना अन्तर सर्षप और मेरु पर्वत में होता है उतना ही अन्तर इन दोनों में है । मुनिराज की बात सुनकर श्रावक को बड़ा भारी आश्चर्य :हुआ - उसने व्याकुल जैसा बनकर पुनः साधु से पूछा कि - कुलिङ्गियों में एवं श्रावकों में महाराज! कितना अन्तर है ? साधु ने पुनः वही बात कही अर्थात् सर्षप और मेरु जितना अन्तर है, ऐसा कहा । इससे श्रावक को सन्तोष हुआ । फिर उसने आगे कुछ नहीं कहा ॥ २० ॥ નિદાન આદિ શલ્યથી રહિત બનીને પાલન કરવાવાળા મુનિજનાને તથા માર વ્રતરૂપી એક દેશ સંયમનું પાલન કરવાવાળા ગૃહસ્થાને તે જાતનું મરણ થાય છે.
એક શ્રાવકે સાધુને પૂછ્યું કે,-શ્રાવક અને સાધુમાં શું અંતર છે ? શ્રાવકના પ્રશ્ન સાંભળી તેના ઉત્તરમાં સાધુએ તેને કહ્યું કે, જેટલું' અંતર સપ અને મેરૂ પર્વતમાં હાય છે એટલુ' જ અંતર આ બન્નેમાં છે. મુનિરાજની આ વાત સાંભળીને તે શ્રાવકને ભારે આશ્ચય થયું. તેણે આકુળ વ્યાકુળ જેવા મનીને ફરીથી સાધુને પૂછ્યું કે, કુલિંગિયામાં અને શ્રાવકામાં કેટલું અંતર છે ? સાધુએ ફરીથી એજ વાત કહી કે, સરૂપ અને મેરૂ જેટલું અંતર છે. આથી શ્રાવકને સતાષ થયા અને પછી તેણે આગળ કાંઇ ન પૂછ્યું. ॥ ૨૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६५
उत्तराध्ययनसूत्र टीका--' चीराजिणं' इत्यादि ।
चोराजिनं-चीरं वस्त्रखण्डम् वल्कलं वा, अजिनं मृगादिचर्म चेति समाहारः, नाग्न्यम्-वस्त्ररहितत्वम् , जटी-जटित्वम् , 'जटी' इति भावप्रधाननिर्देशः, संघाटी =संघाटित्वम् , संघाटा लघुलघुवस्त्रखण्डानां संधानेन निर्मिता कन्था, तथा-मुण्डित्वम् , एतानि-परतीथिक द्रव्यलिङ्गानि, अपि-शब्दात् स्वद्रव्यलिङ्गान्यपि दुःशीलंदुराचारिणं, पर्यायागत-स्वपरप्रव्रज्याप्राप्तं द्रव्यलिङ्गिन न त्रायन्ते = दुष्कर्मविपाकतः, संसारपतनाद् वा न रक्षन्ति ॥२१॥
द्रव्यलिंग रक्षा नहीं कर सकते हैं यह सूत्रकार दिखलाते हैं'चीराजिणं नगिणिणं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(चीराजिणं-चीराजिनम् ) वस्त्रखंड अथवा वल्कल एवं अजिन मृगचर्म (नगिणिणं-नारन्यम् ) तथा नग्नता-वस्त्ररहितता (जडिजटी) जटीपना-जटा रखना (संघाडि-संघाटी) अनेक छोटे २ वस्त्रों के टुकडों को सीकर एक कन्थारूप वस्त्र बनाकर धारण करना तथा (मुण्डिणं-मुण्विडम् ) मुंड मुडाना (एयाणि वि-एतान्यपि ) ये सब अन्य द्रव्यलिंग तथा स्वद्रव्यलिंग, ये सब (दुस्सीलं-दुःशीलम् ) दुराचारी की जो (परियागयं-पर्यागतं) साधुपर्याय को प्राप्त हो तो भी उसकी (न तायंतिन त्रायन्ते) रक्षा नहीं कर सकते हैं-दुष्कर्म के विपाक से तथा संसार में पतन होने से नहीं बचा सकते हैं । अर्थात् अन्तरंग वृत्ति में जबतक यथार्थ त्याग न हो तबतक बाह्यत्याग इस जीव की संसार पतन से रक्षा नहीं कर सकता है ॥२१॥
દ્રવ્યલિંગ રક્ષા કરી શકતું નથી એને સૂત્રકાર નીચે પ્રમાણે કહે છે – "चीराजिणं नगिणिणं" इत्यादि.
भ-क्याथ-चीराजिणं-चीराजिनम् 3 424 exa मे भृशयम नगिणिणं-नाग्न्यम् तथा वस्त्र २हितता, जडी-जटी टाधारीपासंघाडी-संघाटी અનેક વસ્ત્રોના જુદા જુદા ટુકડાઓને સીવીને કન્યારૂપ બનાવેલ એક વસનું धारण ४२j, मन मुडिण-मुण्डित्वम् भुउन ४२१ एयाणि वि-एतान्यपि से सघाण अन्य द्रव्यतिथा स्वद्रव्यालिग दुस्सीलं-दुःशीलं दुशयारी,२ परियागय-पर्यागतं साधुपर्यायन प्रात ४२ त ५ न तायंति-न त्रायन्ते तनी २६॥ ४॥ શકતા નથી દુષ્કર્મના વિપાકથી તથા સંસારમાં પતન થવાથી બચાવી શકતા નથી. અર્થાત-અંતરંગ વૃત્તિમાં જ્યાં સુધી યથાર્થ ત્યાગ ન થાય ત્યાં સુધી બાહ્ય ત્યાગ આ જીવની સંસારપતનથી રક્ષા કરી શકતા નથી. તે ર૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. २२ सुवतस्य देवलोकप्राप्तिः एषां गृहाधभावेऽपि कथं दुर्गतिः ? इत्याह--
मूलम्पिंडोलंएव्व दुस्सीले, नरैगाओ ने मुच्चइ । भिक्खाए वा गिहत्थे वा, सुवए कम्मई दिवं" ॥२२॥ छाया-पिण्डावलगो वा दुःशीलः, नरकात् न मुच्यते ।
भिक्षादो वा गृहस्थो वा, सुव्रतः कामति दिवम् ॥ २२ ॥ टीका-'पिंडोलएच' इत्यादि । पिण्डावलगा=पिण्ड-परदत्तग्रासम् अबलगति सेवते इति पिण्डावलगः भैक्ष्यसेवकोऽपि सन् , किंतु न गृहादिमान् , अत्र वा-शब्दोऽप्यर्थकः, यो दुःशील:= दुराचारी स नरकानमुच्यते । भिक्षादः भिक्षानभोजी साधुर्वा गृहस्थो वा भवेत् यः सुव्रतः निरतिचारनिदानरहितषड्व्रताराधकः सर्वविरतिचारित्रवान् मुनिर्भवेद तथैव द्वादशव्रतपालकः प्रतिमाधारकः श्रावको वा भवेत् , स दिवं-देवलोकं का__ गृह आदि के त्यागी होने पर भी इनकी दुर्गति क्यों होती है ? सो कहते हैं-'पिंडोलए व्व' इत्यादि । _अन्वयार्थ-(पिंडोलए व्व-पिंडोलगोवा) परदत्तग्रासका-दूसरेके द्वारा दिये गये आहारका सेवन करनेवाला भिक्षावृत्तिसे निर्वाह करनेवालाहोनेपर भी यदि वह (दुस्सीले-दुःशीलः) दुराचारी है तो वह (नरगाओ न मुच्चइ-नरकात् न मुच्यते) नरक से मुक्त नहीं हो सकता है । (भिक्खाए वा-भिक्षादो वा) साधु हो अथवा (गिहत्थे वा-गृहस्थो वा) गृहस्थ हो किन्तु यदि वह (सुव्वए-सुव्रतः) अतिचाररहित व्रतों की आराधना करनेवाला है-निदानरहित छह व्रतों का आराधक है-सर्वविरति रूप चारित्र का पालन करता है, ऐसा साधु है, तथा बारह व्रतों का
ઘર આદિને ત્યાગ કરવા છતાં પણ તેની દુર્ગતિ કેમ થાય છે? ते छ-" पिंडोलए व्व" त्या.
मयार्थ-पिंडोलए व्व-पिंडावलगो वा भीतना त२३थी मापामा मावेत આહારનું સેવન કરવાવાળા ભિક્ષાવૃત્તિથી નિર્વાહ કરવાવાળા હોવા છતાં પણ
ते दुस्सीले-दुःशीलः दुरायारी डायतोते नरगाआ न मुच्चइ-नरकात् न मुच्यते न२४थी भुत ५७ शत नथी. भिक्खाए वा-भिक्षादो वा साधु डाय अथ१॥ गिहत्थे वा-गृहस्थो वा गृहस्थ होय, ५९ नेते सुव्वए-सुवतः मतियार २डित ત્રની આરાધના કરનાર હોય, નિદાનરહિત છ વ્રતના આરાધક હોય, સર્વ વિરતિરૂપ ચારિત્રનું પાલન કરતા હોય, તેજ સાધુ કહેવાય-તેજ સાધુ છે. તથા બાર વ્રતોને પાળનાર અને પ્રતિમા ધારી એવા શ્રાવક હોય તે તે લિસ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
उत्तराध्ययनसूत्रे मति-गच्छति, भिक्षुत्वमानं न नरकादिदुर्गतिनिवारकं किंतु निरतिचारं निनिदानमाराधितं सर्वचारित्रं दुर्गतिनिवारकं देवलोकमापकं च भवतीति भावः ।।
अत्र दृष्टान्तः प्रदश्यते
राजगृहनगरे कश्चिद् दुर्मतिनामको द्रमकः ( दरिद्रः ) आसीत् । स भिक्षार्थ तस्मिन् पुरे नित्यं भ्राम्यति । अन्यदा स वैभारगिरिसमीपस्थमुद्यानं गतः, तत्र जनं भुजानं दृष्टवान् । तत्र रसलोलुपोऽसौ भिक्षार्थ मुहुर्मुहुरुच्चैःस्वरेण दीनपालक एवं प्रतिमाधारी ऐसा श्रावक है तो वह (दिवं कम्मई-दिवं कामति ) मर कर देवलोक में जन्म लेता है । निरतिचार एवं निदान रहित आराधित सर्वचारित्र, अथवा देशचारित्र ही जीव की दुर्गति का निवारक एवं देवगति का प्रापक होता है । तात्पर्य यह है कि-चाहे साधु हो चाहे गृहस्थ हो यदि वह अपने व्रतों का यथार्थरूप से पालन नहीं करता है-उनमें दोष लगाता है तो वह मलिन चरित्र उसकी दुर्गति से रक्षा नहीं कर सकता है । दुर्गति से रक्षा एवं देवलोक की प्राप्ति यथार्थ निरतिचार चारित्र के आराधन से ही होती है।
दृष्टान्त-राजगृहनगर में एक दुर्गति नाम का दरिद्र रहता था। वह भिक्षा के लिये प्रतिदिन नगर में घूमता था। एक दिन की बात है कि वह वैभारगिरि के समीप रहे हुए एक उद्यान में पहुँच गया। उसने वहां कई मनुष्यों को भोजन करते हुए देखा । भोजन करते हुए उनको देखकर इस दरिद्री की जीभ में रस की लोलुपता आगई । कम्मई-दिवं कामति भरीने व
ले छे. नितिया२ मने निहान રહિત આરાધન કરાયેલું સર્વ ચારિત્ર અથવા દેશ ચારિત્ર જ જીવની દુર્ગતિને ટાળનાર અને દેવગતિની પ્રાપ્તિ કરાવનાર હોય છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે-ચાહે તે સાધુ હોય કે, ગૃહસ્થ હોય પણ જે તે પિતાના વ્રતનું યથાર્થ રૂપથી પાલન કરતા નથી અને તેમાં દેષ લગાડે છે તે તે મલિન ચારિત્ર તેને તેની તે દુર્ગતિથી બચાવી શકતાં નથી. યથાર્થ નિરતિચાર ચારિત્રના આરાધનથી જ દેવલોકની પ્રાપ્તિ થાય છે અને દુર્ગતિથી બચી શકાય છે.
દૃષ્ટાંત–રાજગૃહપુરમાં એક દુર્ગતિ નામને દરિદ્રી રહેતું હતું. તે ભિક્ષા માટે દરરોજ આખે દિવસ નગરમાં ભટકતે હતે. એક દિવસ તે ભટકતે ભટકતે ભારગિરિની નજીકમાં આવેલા એક ઉદ્યાનમાં પહોંચી ગયે. ત્યાં તેણે કેટલાએ માણસને ભજન કરતા જોયા. ભજન કરતા એ માણસોને જોઈને આ દરિદ્રીની જીભમાં રસની લોલુપતા આવી ગઈ. તેણે ત્યાં ભિક્ષાપ્રતિની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. २२ दुबते दुर्मतिनामकदरिद्रदृष्टान्तः १६७ वचनं ब्रुवन् पर्यटति परन्तु तस्मै भाग्यहीनाय कोऽपि किमपि न दत्तवान् । ततोऽसौ द्वेषावेशेन चिन्तयति-'एते कुक्षिभरयः स्वयमेव भुञ्जते न तु मह्यं दरिद्राय किंचित् ददति तस्मादेतान् वैभारगिरिसमीपे निविष्टान् शिलया चूर्णीकरिष्यामि' इति विचिन्त्य वैभारगिरिमारुह्य स क्रोधानलोद्दीप्तचित्तः सर्वेषां चूर्णनाय महतीं वैभारगिरिशिला चालयन् स्वयं शिलान्तर्निपतितः शिलातले चूर्णितवपुः सप्तमं नरकं गतः । एवं भिक्षुरपि दुर्ध्यानेन दुःशीलत्वान्नरकमेव गच्छति ॥ २२ ॥ वह वहां भिक्षाप्राप्ति की आशा से घूमने लगा, और "हे दाता! कुछ खाने को मिल जाय कई दिनों का भूखा हूं" इस प्रकार से दीनवचन कहने लगा परन्तु उस भाग्यहीन को किसी ने भी कुछ नहीं दिया। जब मांगनेपर भी इसको कुछ नहीं मिला तो इसके चित्त में इर्ष्या बढ़ी। उस इारूप द्वेषके वशवर्ती होकर इसने विचार किया देखो तो सही ये कितने निर्दय एवं स्वार्थी हैं जो स्वयं तो खा रहे हैं, परन्तु मुझ दरिद्र को एक टुकडा तक भी नहीं देते। ऐसे इन निर्दय स्वाथियों का तो जो इस वैभारगिरि के समीप बैठे हुए हैं एक शिला से शरीर चूर्ण चूर्ण कर देना चाहिये । इस प्रकार विचार कर वह वैभारगिरि पर जा चढ़ा
और क्रोधानल से उद्दीतचित्त होकर उसने उनके ऊपर शिला पटक ने के दुष्ट अभिप्राय से उस पर्वत की एक बड़ी भारी शिला को चलाने का प्रयत्न किया। इस प्रयत्न में यह स्वयं बिचारा उसके नीचे दब गया । दयते ही इसका शरीर कुचला गया और मर कर यह सातवीं આશાથી રખડવા માંડયું અને “હે દાતા! કાંઈ ખાવાનું મેળવી આપે, કેટલાયે દિવસેને ભૂખ્ય છું,” આ પ્રકારનાં દીન વચન કહેવા લાગે પરંતુ એ ભાગ્યહીનને કેઈએ કાંઈ આપ્યું નહીં. જ્યારે માગવાથી પણ તેને કાંઈ ન મળ્યું તે તેના ચિત્તમાં ઈર્ષા વધી અને તેણે ઈર્ષારૂપ વૈષને વશ થઈને વિચાર કર્યો કે, “જુઓ તો ખરા! આ લેકે કેટલા નિર્દય અને સ્વાથી છે. પોતે તે ખાઈ રહ્યા છે પરંતુ મારા જેવા દરિદ્રીને એક ટુકડો પણ આપતા નથી. આવા એ નિર્દય સ્વાથીના તે તેઓ આ જે વૈભારગિરિની નીચે બેઠેલા છે, તેના એક શિલાથી જ શરીરના ચૂરેચૂરા કરી નાખવા જોઈએ. આ પ્રકારના આવેશ સાથે તે વૈભારગિરિ ઉપર જઈ ચડયો અને ક્રોધાનલથી સળગતે રોષમાં રાષમાં તેણે તેના ઉપર પત્થર નાખવાના દુષ્ટ આશયથી તે પર્વતની એક ભારે એવી શિલાને ગબડાવવા પ્રયત્ન કર્યો. આ પ્રયત્નમાં તે બીચારે પિતે જ તેની નિચે ચગદાઈ ગયે. ચગદાતાં જ તેના શરીરના ચૂરેચૂરા ઉડી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
उत्तराध्ययनसूत्र
अगारि सामाइयंगाणि, सड्ढी कारणे फासऐ। पोसहं दुहओ पक्खं, एंगरायं ने हावैए ॥२३॥ छाया-अगारी सामायिकाङ्गानि, श्रद्धी कायेन स्पृशति ।
पौषधं द्वयोरपि पक्षयोः, एकरात्रम् न हापयति ॥ २३ ॥ टीका-'अगारि' इत्यादि।
श्रद्धी-जिनवचने श्रद्धावान् , अगारी गृहस्थः, सामायिकाङ्गानि-सामायिकं सम्यग्दर्शनज्ञानदेशविरतिरूपं तस्याङ्गानि क्रमेण-निःशङ्कता-कालस्वाध्याय-स्थूलप्राणातिपातविरमणायकादशवतानि कायेन-शरीरेण उपलक्षणत्वात् मनसा वाचा च स्पृशति-सेवते, तथा-द्वयोरपि पक्षयोः शुक्लकृष्णपक्षयोः अष्टमी-चतुर्दशीपूर्णिमाऽमावास्थामु तिथिषु एकरात्रमपि-उपलक्षणत्वाद् एकदिनमपि पौषधम्= नरक में गया। इसी तरह भिक्षु भी दुर्ध्यान तथा दुःशीलता के कारण से नरक जाता है ॥ २२ ॥ ___ 'अगारि सामाइयंगाणि'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सडूढी-श्रद्धी) जिनवचन में श्रद्धा रखनेवाला (अगारि-अगारी) गृहस्थ (सामाइयंगाणि-सामायिकाङ्गानि ) सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान तथा देशविरतिरूप समायिक के अंगों को-क्रमशः निःशकता-कालस्वाध्याय-स्थूलप्राणातिपातविरमणादि एकादश व्रतों को (काएण फासए-कायेन स्पृशति) शरीर से तथा उपलक्षण से मन वचन से सेवित करता है तथा ( दुहओ पक्खं-द्वयोरपि पक्षयोः) शुक्लपक्ष एवं कृष्णपक्ष में अष्टमी चतुदर्शी पूर्णमासी अमावस्या, इन तिथियों में ( एगरायं-एकरात्रर ) एक रात तथो उपलक्षण से एक दिन भी ગયા અને મરીને તે સાતમી નકમાં ગયા. આ રીતે ભિક્ષુ પણ દુર્થાન તથા દુશીલતાના કારણથી નરકમાં જાય છે. જે ૨૨
" अगारि सामाइयंगाणि" त्याहि.
अन्वयार्थ-सड्ढी-श्रद्धी नयनां श्रद्धा रामवावा अगारि-अगारी शस्थ सामाइयंगाणि-सामायिकाङ्गानि सभ्यगृह, सभ्यज्ञान तथा शिविरति३५ સામાયિકનાં અને એક પછી એક નિઃશંકતા-કાલસ્વાધ્યાય-સ્થૂલ પ્રાણાતિ. पातविरमशाहि मशीयार प्रताने कारण फासए-कायेन स्पृशति शरीरथी तथा ५. सक्षथी भन भने क्यनयी सेवे छ दुहओ पक्ख-द्वयोरपि पक्षयोः तथा शुलपक्ष भने पक्षमा माम, यौहश, पुनम, सभास, म तिथीमामा एगराय-एकरात्रम्
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ५ गा. २३ - २४ सुवतगृहस्थवर्णनम्
१६९
आहारपौषधादिकं न हापयति = न त्यजति । अत्र - रात्रिग्रहणेन दिवसे व्याकुलतया कर्तुमशक्नुवन् रात्रावपि पौषधं कुर्यादिति सूच्यते । सामायिकस्य देशविरतिरूपस्वात् तदङ्गत्वेन सर्वेषामेकादशवतानां ग्रहणं भवत्येव, पुनः पौषधोपादानं तस्य प्राधान्यप्रदर्शनार्थम् ॥ २३ ॥
मूलम्
एवं सिक्खासमावन्ने, गिवासे वि सुवए । मुच्चई छविपवाओ, गच्छे जक्खसलोगयं ॥ २४ ॥
छाया - एवं शिक्षासमापन्नः, गृहवासेऽपि सुव्रतः । मुच्यत छविपर्वतः गच्छति यक्षसलोकताम् ॥ २४ ॥
"
पोसहं न हावए - पौषधं न हापयति) आहारपौषध आदि को नहीं छोड़ता है । गाथा में " एकरात्रमपि " ऐसा जो पद आया है उससे यह सूचित होता है कि दिवस में व्याकुल- कार्य में व्यस्त होने की वजह से यदि पौषध करना अशक्य हो तो रात्रि में भी पौषध करना चाहिये । तथा सामायिक के देशविरतिरूप होनेसे उसके ग्रहण से उसके अंगस्वरूप एकादश व्रतों का ग्रहण हो जाता है और उसमें पौषव्रत का भी ग्रहण आ जाता है फिर भी पौषव्रत को जो स्वतंत्र रूप से यहां ग्रहण किया गया है वह उसकी प्रधानता ख्यापित करने के लिये जानना चाहिये । अर्थात् जिनेन्द्र भगवान् के वचन में श्रद्धाशाली श्रावक को सामायिक के अंगों का मन वचन एवं काय से सेवन करते रहना चाहिये । तथा दोनों पक्ष में तिथियों में कम से कम एक दिनरात का पौषध अवश्य करना चाहिये ।। २३ ॥
श्रेष्ठ रात तथा उपलक्षणथी गोड दिवस पण पोसह न हावए--पौषधं न हापयति स्याहार पौषध महिने छोडता नथी. गाथामां " एकरात्रमपि" ोवु ने यह આવ્યુ છે તેનાથી એ સૂચિત થાય છે કે, દિવસમાં વ્યાકુળ એટલે કે કાર્યમાં વ્યસ્ત રહેવાના કારણે તેને માટે જે પોષધ કરવાનું અશક્ય હોય તે રાત્રીના વખતે પાષધ કરવુ જોઇએ. તથા અહીં સામાયિક દેશિવરતિરૂપ હોવાથી તેને ગ્રહણ કરવાથી તેના અ ંગ સ્વરૂપ અગીયાર વ્રતાનું ગ્રહણ થઈ જાય છે. અને તેમાં પોષધનું ગ્રહણુ પણ આવી જાય છે. છતાં પણ પાષધને જે સ્વતંત્રરૂપથી અહીં ગ્રહણુ કરેલ છે તે તેની પ્રધાનતા જણાવવા માટે છે તેમ જાણવુ જોઈ એ. અર્થાત્ જીનેન્દ્રના વચનમાં શ્રદ્ધાશાળી શ્રાવકે સામાયિકના અંગાનું મન વચન અને કાયાથી સેવન કરતા રહેવું જોઇએ. તથા બન્ને પક્ષ માંહેની તિથીઓમાં ઓછામાં ઓછું એક દિવસ રાતને પોષધ અવશ્ય કરવું જોઇએ. ॥ ૨૩૫
उ० २२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-' एवं सिक्खासमावन्ने' इत्यादि ।
एवम् अमुना प्रकारेण, शिक्षासमापन्नः शिक्षयात्रताऽऽसेवनात्मिकया समा पन्नः श्राद्धाचारसंपन्न इत्यर्थः । गृहवासेऽपि गृहस्थाऽऽवासेऽपि सुव्रता निरतिचारद्वादशव्रतधारकः सन् छविपर्वता छविश्व त्वक्-चर्म, पर्व च जानुकूपरगुल्फादि, तयोः समाहारः तत्सम्बन्धादौदारिकशरीरमपि छविपर्व, ततो मुच्यते, तदनन्तरं च स श्राद्धः यक्षसलोकतां समानो लोकोऽस्य सलोकस्तस्य भावः सलोकता, यक्षः देवैः सलोकता-यक्षसलोकता तां देवगति वैमानिकी मित्यर्थः गच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः । अत्र पण्डितमरणप्रसङ्गेऽपि प्रसङ्गवशाद् बालपण्डितमरणमुक्तम् ॥ २४॥
'एवं सिक्खासमावन्ने' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-( एवं-एवम् ) इस प्रकार से (सिक्खासमावन्ने-शिक्षासमापन्नः) श्राद (श्रावक) के आचार से युक्त - व्रतों को सेवन करने की शिक्षासे शिक्षित किया गया, तथा (गिहवासे वि सुव्वएगृहवासेऽपि सुव्रतः) गृहवास में भी निरतिचार १२ बारह व्रतों का पालन करनेवाला गृहस्थ (छविपवाओ-छविपर्वतः) औदारिक शरीर से (मुच्चई-मुच्यते) छूट जाता है, और (जक्खसलोगयं गच्छइ – यक्षसलोकतां गच्छति) वैमानिक देवगति को प्राप्त हो जाता है। यहां पंडितमरण के प्रसंग में भी प्रसंगवश यह बालपण्डितमरण कह दिया है। तात्पर्य यह है कि-देशविरतिरूप आचार से युक्त श्रावक घर में रहता हुआ भी निरतिचार व्रतों का पालन करता२ अन्त में मरकर वैमानिक देव हो जाता है। यह पंडितमरण का भेद बालपंडित मरण है ॥२४॥
" एवं सिक्खासमावन्ने" त्याहि.
मन्क्याथ:-एवं-एवम् । प्रभारी सिक्खासमापन्ने-शिक्षासमापन्नः श्राद्ध શ્રાવકના આચારથી યુક્ત-વ્રતનાં સેવન કરવાની શિક્ષાથી શિક્ષિત કરવામાં मावेस तथा गिहवासे वि सुव्वए-गृहवासेऽपि सुनतः गृहवासमा ५५ निरतियार मा२ प्रताने पा२५ ४२वास्थ छविपवाओ-छविपर्वतः मोरि४ शरीरथी मुच्चई-मुच्यते छुटी लय मनजक्खसलोगय गच्छे-यक्षसलोकतां गच्छति વૈમાનિક દેવગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં પંડિતમરણના પ્રસંગમાં પણ પ્રસંગ વશાત્ આ બાલપંડિત મરણ કહેવામાં આવેલ છે. એનું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, દેશવિરતિરૂપ આચારથી યુક્ત શ્રાવક ઘરમાં રહેવા છતાં પણ નિરતિચાર વ્રતનું પાલન કરતાં કરતાં છેવટે મરીને વૈમાનિક દેવ થઈ જાય છે. એજ આ પંડિતમરણને ભેદ બાલ પંડિતમરણ છે. જે ૨૪ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ५ गा० २५ संवृतभिक्षोमेक्षिस्वर्गे वा गमनम् १७१
भूलम्
अहे जे संडे भिक्खू, दुहमन्नयरे सिया । सव्वदुःखपहीणे वा, देवे वा वि" महेंढिए ॥२५॥
93
9
छाया - अथ यः संवृतः भिक्षुः, द्वयोरन्यतरः स्यात् । सर्वदुःखप्रहीणो वा, देवो वाऽपि महर्द्धिकः ॥ २५ ॥ टीका- ' अह जे ' इत्यादि ।
अथ यो भिक्षुः संवृतः = संवरयुक्तः सकलास्रवनिरोधक इत्यर्थः, स द्वयो: = वक्ष्यमाणयोरुभयोः, अन्यतरः = एकतरः स्यात् । द्वयोरिति पदेन प्रतिबोधितार्थमाह -' सव्वदुक्खप्पहीणे वा' इत्यादि । सर्वाणि निरवशेषाणि यानि दुःखानि - शारीरमानसानि तैः प्रकर्षेण = अत्यन्ततः हीनः = रहितः सर्वदुःखमहीणः स्यात्, स च सिद्ध एव स्यादित्यर्थः । वा=अथवा कर्माविशेषे सति अपि निश्चयेन स महर्द्धिकः = विमानपरिवारादिसम्पदुपेतः देवः स्यात् ।। २५ ।।
6
अह जे संघुडे भिक्खू ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( अह जे भिक्खू संघुडे-अथ यो भिक्षुः संवृतः ) जो भिक्षु संवर से युक्त होता है-सकल आस्रव का निरोधक होता है, वह इन (दुहमन्नयरे सिया - द्वयोः अन्यन्तरः स्यात्) दोनो में से कोई एक होता है, अर्थात् (सव्वदुःखपहीणे वा - सर्वदुःखप्रहीणो वा ) या तो सर्वदुःखों से रहित सिद्ध हो जाता है या इसके अभाव में (देवे वा वि महिइदिए - देवो वाऽपि महर्द्धिकः ) देवगति का भागी बनता है सो उसमें भी महर्द्धिक देव ही होता है । तात्पर्य यह है कि जो भिक्षु संबर से युक्त होता है, वह मरकर सिद्धिगति का स्वामी बनता है, अथवा कर्म कुछ अवशेष रहे हों तो वह मरकर विमान परिवार अह जे संवुडे भिक्खू ” इत्यादि.
66
अन्वयार्थ – अह जे भिक्खू संवुडे - अथ यो भिक्षुः संवृतः ने भिक्षु संवरथी युक्त होय छे-सघणा आस्त्रवना निरोध होय छे, ते या दुण्हमन्नयरे सिया - द्वयोः अन्यतरः स्यात् मेभांथी अर्ध खे: होय छे. सव्त्रदुःखपहीणे वा - सर्व दुःखप्रहीગોવા કાંતા સદુ: ખેાથી રહિત એવા. સિદ્ધ બની જાય છે અથવા તેના અભા
भां देवे वा वि महट्टिए - देवो वाऽपि महर्द्धिकः भेटले सुधी न पडेथित छेवटे દેવગતિને પ્રાપ્ત તે કરે છે જ, અને તેમાં પણ મહદ્ધિક દેવ અને છે, એટલે કે—જે ભિક્ષુ સંવરથી ચુંક્ત હાય છે તે મરીને કાંતા સિદ્ધગતિના સ્વામી અને અથવા કાંઈ કમ બાકી રહ્યાં હાય તા તે મરીને વિમાન પરિવાર આદિ સં૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
उत्तराध्ययनसूत्रे
संयुक्ता भिक्षवः कर्मावशेषे सति महर्द्धिका देवा भवन्तीति प्रतिबोधितम्, ते देवा यत्र भवन्ति तत्र कीदृशा आवासाः कीदृशाश्व देवाः ? इत्याह
"
मूलम् -
उत्तराई विमोहांई, जुईमताणुपुव्वसो । समाइणाइ जंक्aहिं, आवासाई जससिणो ॥ २६॥
छाया - उत्तराः विमोहाः द्युतिमन्तः अनुपूर्वतः ।
समाकीर्णाः यक्षैः आवासाः यशस्विनः || २६ ॥
टीका- ' उत्तराई " इत्यादि ।
ये संयुक्ता भिक्षवः कर्मावशेषे सति महर्द्धिका देवा भवन्ति तेषाम् आवासा उत्तराः = उपरिवर्तिनोऽनुत्तरविमाननामका भवन्ति तेषां सर्वोपरिवर्तिस्वात् । ते कथंभूताः ? अनुपूर्वतः = अनुक्रमेण प्रकृष्टाः, सौधर्माद्यनुत्तरविमानान्ताः पूर्वपूर्वापेक्षया प्रकृष्टा इत्यर्थः । तथा विमोहा : = मोहरहिताः, मोहो द्विविधः - द्रव्यतो भावआदि संपत्ति से युक्त महर्द्धिक देव हो जाता है ॥
२५ ॥
संवरयुक्त भिक्षु कर्म अवशिष्ट रहने पर महाऋद्धि के धारक देव होते हैं, ऐसा जो कहा है सो वे देव जहां रहते हैं वे आवास कैसे होते हैं ? तथा वे देव भी कैसे होते हैं ? यह बात इस नीचे की गाथा द्वारा सूत्रकार प्रकट करते है - ' उत्तराई विमोहाई' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो संवर से युक्त भिक्षु कर्मों के अवशिष्ट रहने पर महर्द्धिक देव हो जाते हैं। उनके ( आवासाई - आवासाः ) रहने के स्थान (उतराई - उत्तराः) सब देवलोकों के ऊपर होते हैं, उनका नाम अनुत्तर विमान हैं । ये ( अणुपुव्वसो - अनुपूर्वतः ) अनुक्रम से उत्कृष्ट २ होते जाते हैं । अर्थात् सौधर्मादिक देवलोक से लेकर ये पूर्व २ की अपेक्षा ત્તિથી ચુંક્ત થઈને મહદ્ધિક દેવ બને છે. ૫ ૨૫ ॥
સંવરયુકત ભિક્ષુ, થાડાં કર્મો બાકી રહ્યાં હોય તે મહાઋદ્ધિના ધારક વૈમાનિકદેવ મને છે એવું જે કહ્યું છે તે તે દેવ જ્યાં રહે છે તે નિવાસસ્થાન કેવાં હાય છે ? તથા એ દેવ પણ કેવા હાય છે ? આ વાત નીચેની ગાથાદ્વારા सूत्रार प्रगट ४२ छे - " उत्तराइ विमोहाइ " छत्याहि.
અન્નયા —સ ંવર યુક્ત એવા જે ભિક્ષુ, ક્રર્મોના બાકી રહેવાથી મહર્દિક हेव भने छे तेमना आवासाई - आवासाः रहेवानां स्थान उत्तराइ - उत्तराः सघृणा हेपसेो अनी उपर होय छे. तेनुं नाम अनुत्तर विभान छे. ते अणुपुनसोअनुपूर्षतः अनुङमे भागण मागण वधे छे, अर्थात् सौधर्माहिङ हेपट्याउथी सङ्घ ने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा० २६-२७ देवावासानों देवानां च वर्णनम् १७३ तत्र, द्रव्यतोऽन्धकाररूपः, भावतश्च मिथ्यादर्शनादिः, द्विविधोऽपि मोहस्तत्र नास्ति, सर्वदारत्नविद्योतितत्वात् सम्यग्दर्शनस्यैव च तत्र संभवाच्चेति भावः । तथा द्युतिमन्तः ज्योतिष्मन्तः, तथा-यक्षैः देवैः समाकीर्णाः व्याप्ताः, तथा यशस्विनः ख्यातिमन्तः सर्वैः प्रशंसिता इत्यर्थः ।। २६ ॥ कीदृशा देवा भवन्तीत्याहदीहाउया इढिमंता, समिद्धा कामरूँविणो।
अहणोववन्नसंकासा, भुजो अँच्चिमालिप्रभा ॥२७॥ छाया-दीर्घायुषः ऋद्धिमन्तः, समिद्धाः कामरूपिणः ।
अधुनोपपन्नसंकाशाः, भूयोऽचिर्मालिप्रभाः ॥ २७ ॥ टीका-'दीहाउया' इत्यादि ।
दीर्घायुषः = सागरोपमपरिमितायुष्मन्तो भवन्ति, तथा-ऋद्धिमन्तः रत्ना. प्रकृष्ट होते हैं । तथा (विमोहाइं-विमोहाः ) ये द्रव्य-मोह अन्धकाररूप एवं भाव-मोह मिथ्यादर्शनादिकरूप इनसे रहित होते हैं, क्यों कि यहां पर सर्वदा रत्नोंका दिव्य उजाला रहा करता है, और सम्यग्दर्शनविशिष्ट प्राणी का ही यहां उपपात होता है । तथा ये अनुत्तर विमान (जुइमं. ता-द्युतिमन्तः) विशिष्ट कांतिशाली होते हैं। (जक्खेहिं समाइप्रणाई-यक्षैः समाकीर्णाः ) देवों से ये सदा भरे रहते हैं । (जसंसिणोयशस्विनः) सब के द्वारा ये प्रशंसित हैं ॥२६॥
अब देवलोक के देवों का वर्णन करते हैं'दीहाउया इढिमंता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(दीहाउया-दीर्घायुषः) सागरोपम आयुवाले ये देच ते ५ वी अपेक्षा प्रष्ट राय छे. तथा विमोहाइ-विमोहाः ते द्रव्यमा અંધકારરૂપ અને ભાવમેહ મિથ્યાદર્શનાદિકરૂપ રહિત તેનાથી હેય છે. કેમકે ત્યાં સદા સર્વદા રત્નનું અજવાળું રહ્યા કરે છે. અને સમગ્ગદર્શન વિશિષ્ટ આત્માઓને र त्यो ५५ डाय छे. तथा से अनुत्तर विभान जुइमता-द्युतिमन्तः विशिष्ट ते१२वी होय छे. जखेहि समाइण्णाइ-यक्षः समाकीर्णाः वोथी ये सहा लरेख २ छ तभ० जससिणो-यशस्विनः साथी से प्रशसा पामे छे.॥२६॥
હવે દેવલોકના દેવેનું વર્ણન કરવામાં આવે છે"दीहाउया इढिमता" त्याह. स-पयार्थ--दीहाउया-दीर्घायुषः मे देवी आयुष्याय छे. तेमगर
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
उत्तराध्ययनसूत्रे दिसंपत्सन्विताः, समिद्धाः अत्युज्ज्वलकान्तिमन्तः, कामरूपिणः स्वेच्छानुरूपरूपधारणशक्तिमन्तः, अधुनोपपन्नसंकाशाः = तत्कालोत्पन्नसदृशाः, अनुत्तरविमानेषु हि सर्वे तुल्यवर्णास्तुल्यायुपस्तुल्यबलवीर्यास्तुल्यशरीराभरणदीप्तिमन्तश्च भवन्ति, तथा-भूयोऽचिर्मालिप्रभाः-भूयसां अभूतानाम् अचिर्मालिनांसूर्याणां प्रभा इव प्रभा येषां ते तथा । न हि एकस्यैव सूर्यस्य तादृशी द्युतिरस्तीति भावः ॥ २७ ॥ उक्तार्थमुपसंहरन्नाह
तांणि ठाणाणि गच्छंति, सिक्खित्ता संजमं तवं । भिक्खाए वा गिर्हत्थे वा, जे संति परिनिव्वुडा ॥२८॥ छाया--तानि स्थानानि गच्छन्ति, शिक्षित्वा संयमं तपः ।
भिक्षादा वा गृहस्था वा, ये सन्ति परिनिर्वृताः ॥ २८ ॥ टीका--'ताणि' इत्यादि ।
ये भिक्षादाः-भिक्षुका वा, गृहस्था वा परिनिवृताः विधूतकषायाः सन्ति, होते हैं । तथा (इइढिमंता-ऋद्धिमन्तः) रत्नादि महान संपत्तिसे युक्त हैं । (समिद्धा-समिदाः) अत्युज्ज्वल कांति से विशिष्ट इनकी देह होती है । (कामरूविणो-कामरूपिणः) इनमें इच्छानुसार रूपों को धारण करने की अपार शक्ति होती है । ( अहुणोववन्नसंकासा-अधुनोपपन्नसंकाशाः) ये वहां ऐसे मालूम होते हैं जैसे मानो अभी ही उत्पन्न हुए हैं । अनुत्तर विमानों में समस्त देव तुल्य वर्णवाले तुल्य आयुवाले, तुल्य बल और वीर्यवाले तुल्य आभरण की कांतिवाले होते हैं। तथा (भुज्जो अच्चिमालिप्रभा-भूयोऽर्चिमालिप्रभाः) इनकी प्रभा ऐसी होती हे जैसी एकत्रित अनेक सूर्यों की होती है ॥ २७॥ इढिमता-ऋद्धिमन्तः रत्नाहिनी संपत्तिथी युत होय छे. समिद्धा-समिद्धाः मति Gorqn अतिथी स२५२ मेव। अमन डाय . कामरूविणोकामरूपिणः मन पोतानी छ। अनुसार ३पान धा२१ ४२वानी तमनामा अपार शति य छे. अहुणोववन्नस कासा-अधुनोपपन्नसंकाशाः तो त्यां એવા દેખાય છે કે જાણે હમણું તાજાજ ઉત્પન્ન થયા હોય અનુત્તર વિમા. નમાં સઘળા દેવતાઓ એક સરખા વર્ણવાળા, એક સરખા આયુષ્યવાળા, એક સરખા બળ અને વીર્યવાળા તેમજ એક સરખા આભરણની કાન્તિવાળા सोय छे. तथा भुज्जोअच्चिमालिप्रभा-भूयोऽर्चिमालिप्रभा तेभनी प्रभा मेत्रीत કરેલા અનેક સૂર્યના જેવી હોય છે. જે ર૭ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा.२८ संवृत्तस्य भिक्षोगृहस्थस्य वा देवत्वप्राप्तिः १७५ यद्वा-'संति' इत्यस्य 'शान्ति' इतिच्छाया, शान्तिपरिनिर्वृताः शान्त्या-उपशमेन परिनिर्वृताः विधूतकषायाः सन्ति, ते संयम-पृथिवीकायादि सप्तदशविधं, तपा=अनशनादि द्वादशविधं शिक्षित्वा-पुनः पुनरभ्यस्य, तानि पूर्वोक्तानि, स्थानानि आवासान् गच्छन्ति पाप्नुवन्ति । “सिक्खित्ता संजमं तवं" इत्यनेनेदमपि बोध्यते-विधूतकषाया अपि गृहस्थाः प्रव्रज्यां गृहीत्वैवानुत्तरविमानाख्यं स्थानं गच्छन्तीति । "भिक्खाए वा गिहत्थे वा" इत्यत्रार्षत्वादेकवचनम् ॥२८॥ _ 'ताणि ठाणाणि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भिक्खाए वा-भिक्षादा वा) जो भिक्षुक हैं अथवा (गिहत्थे वा-गृहस्था वा ) गृहस्थ हैं (जे संति परिनिव्वुडा-ये सन्ति परिनिवृताः) वे यदि कषायपरिणति से विहीन हैं, अथवा “संति" की छाया "शान्ति" ऐसी भी होती है-तब इसका अर्थ इस प्रकार होगा कि शान्ति से-उपशम से-जिन्हों ने कषायों को हटा दिया है वे (संजमं तवं सिक्खित्तासंयमं तपः शिक्षित्वा ) संयम-पृथिवीकायादि की यतनारूप सत्तरह १७ प्रकार के संयमको, और तप-अनशन आदि के भेदसे बारह१२ प्रकार के तप को पुनः पुनः अभ्यसित-परिशीलित करके (ताणि ठाणाणि गच्छंतितानि स्थानानि गच्छन्ति ) इन पूर्वोक्त अनुत्तर विमानरूप स्थानोमें प्राप्त होते हैं-जन्म लेते हैं। गाथा में जो (सिक्खित्ता संजमं तवं ) ऐसा कहा गया है उससे यह आशय निकलता है कि कषाय हटाकर भी यदि गृहस्थजन प्रव्रज्या ग्रहण नहीं करते हैं तो वे अनुत्तर विमानों में नहीं
" ताणि ठाणाणि" त्याह.
मन्वयार्थ-भिक्खाए वा-भिक्षादा वा भिक्षु: छ A24॥ गिहत्थे वागृहस्था वा अडथ छे तेव्याने परिनिव्वुडा-परिनिवृत्ताः ४ाय परिणतीथी विहीन છે અહિં “સંતિ” ની છાયા “શાંતિ એવી પણ થાય છે, ત્યારે એને અર્થ આ પ્રકારે થાય કે-શાંતિથી–ઉપશમથી જેમણે કષાયોને દૂર કર્યા છે, તેઓ संजम तव सिक्खित्ता-संयम तपः शिक्षित्वा सयम-पृथ्वीयाहिनी यतना३५ સત્તર પ્રકારનાં સંયમને અને તપ-અનશન આદિના ભેદથી બાર પ્રકારના तपन री ३री मल्यास ४री तोणि ठाणाणि गच्छति-तानि स्थानानि गच्छन्ति એ આગળ કહેલા અનુત્તર વિમાનરૂપ સ્થાનેને પ્રાપ્ત કરે છે–જન્મ લે છે. गाथाभा २ “सिक्खित्ता संजम तव" से हुछे सेना से माशय निणे છે કે-કષાયને દૂર કરીને પણ જે ગૃહસ્થજન પ્રવજ્યા-દીક્ષા ગ્રહણ નથી કરતા તે તે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી. આથી કષાયન દૂર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
उत्तराध्ययनसूत्रे
तेर्सि सोच्चा सपुण्णाणं, संजयाणं वुसीमओ। ने संतसंति मरणंते, सीलवंता बहुस्सुया ॥ २९ ॥ छाया--तेषां श्रुत्वा सपुण्यानां संयतानां वश्यवताम् ।
न संत्रस्यन्ति मरणान्ते शीलवन्तो बहुश्रुताः ॥ २९ ॥ टीका--'तेसिं सोच्चा' इत्यादि ।
सपुण्यानां-पुण्यवताम् , वश्यवताम्-वशीकृतेन्द्रियाणाम् , संयतानां संयमाराधकानां तेषां सर्वोत्कृष्टस्थानप्राप्ति श्रुत्वा, शीलवन्तः चारित्रवन्तः, बहुश्रुताः शास्त्रपारगामिनः, मरणान्ते मरणासन्नकाले समागते सति न संत्रस्यन्ति-नोद्वगं प्राप्नुवन्ति । अयं भावः-यैन धर्मः समुपार्जितस्त एव मरणादुद्विजन्ते- मृत्वा क्व मया गन्तव्यम् ?' इति । यैस्तु धर्मः समुपार्जितः ते तु धर्मफलं जानन्तो नोद्विजन्ते॥ उत्पन्न हो सकते हैं । किन्तु कषाय हटाकर भी उन्हें प्रव्रज्या अंगीकार करना ही चाहिये तभी जाकर वे वहां उत्पन्न हो सकते हैं ॥ २८ ॥ 'तेसिं सोच्चा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (सपुण्णाणं-सपुण्यानाम् ) पुण्यशाली (बुसीमओवश्यवताम् ) इन्द्रियों को वश में करनेवाले (संजयाणं- संयतानाम् ) ऐसे संयम आराधक (तेसिं-तेषाम् ) इन जीवों की यह सर्वोत्कृष्ट स्थान की प्राप्ति (सोच्चा-श्रुत्वा) सुनकर (सीलवंता-शीलवन्तः) चारित्रधारी संयमीएवं (बहस्सुया-बहुश्रुताः) शास्त्रपारगामी जीव (मरते-मरणंणान्ते) मरणकाल उपस्थित होने पर (न संतसंति-नसंत्रस्यन्ति) उखेगको प्राप्त नहीं होते हैं-जिन्होंने धर्मका उपार्जन नहीं किया वे ही जीवमरणसे भय करते हैं औरसोचते हैं कि-"मैं मरकर न मालूम अब कहां जाऊँगा" કરીને પણ તેમણે દીક્ષા અંગિકાર કરવી જ જોઈએ. ત્યારે જ તે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. જે ૨૮ / ___ " तेसिं सोच्चा" इत्यादि।
अन्वयार्थ–सपुण्णाणं-सपुण्यानोम् पुरयाणी वुसीमओ-वश्यवताम् तथा धन्द्रियाने पक्षमा ४२वावा। संजयाणं-संयतानाम् मेवा स यम मा२।५४ तेसिंतेषाम् से वानी २॥ सवालकृष्ट स्थाननी प्राप्ति सोच्चा- त्वा सial सीलवंता-शीलवंतः यात्रिधारी मन बहुस्सुया-बहुश्रुताः शासपा२॥भी मरण ते-मरणान्ते भर उपस्थित थवाना समये न संतस ति-न संत्रस्यन्ति ઉગને પ્રાપ્ત કરતા નથી–જેમણે ધર્મનું ઉપાર્જન કરેલ નથી તે જ જીવે મરણને ભય કરે છે. તે અંતે વિચારે છે–“હું મરીને હવે કે જાણે કયાં જઈશ?”
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ५ गा. २९ शरीरस्यासारत्व वर्णनम्
१७७
अंतकाले मरणाद्भयमकुर्वन्तः संयता एवं भावयन्ति मया भवे भवे शरीरं लब्धं, भवे भवे शुभसंग ः प्राप्तः । भवे भवे ऋद्धिः सिद्धिः प्राप्ता भवे भवे माता पिता कलत्रं पुत्रादिश्व परिवारः प्राप्तः भवे भवे नरकादिदुर्गतिः प्राप्ता भवे भवे तिर्यग्गतिः तः प्राप्ता भवे भवे साधर्मिका मिलिताः । भवे भवे सुपात्रेभ्यो दत्तम्, भवे भवे समवसरणशोभाऽवलोकिता एवं मयाऽनन्तभवानुभवः कृतः परं तु सम्यत्वयुक्तस्य समाधिमरणस्य संयोगः खलु अस्मिन्नेव भवे लब्धः, अयं महाहर्षस्य विषयः । मया नानाविधवस्त्रभूषणैरिदं शरीरं सुशोभितम्, सुगन्धिद्रव्यैः सुवासितं परन्तु जिन्हों ने अपने जीवन में धर्मरूपी पाथेय ( भाता ) ले लिया है धर्म के फल को जानते हुए कभी भी मृत्यु से नहीं डरते हैं ।
मरणकाल में भय को नहीं करते हुए संयतजन ऐसा विचार करते हैं कि- मैने भव २ में शरीर प्राप्त किया, भव २ शुभसंग प्राप्त किया, भव २ में ऋद्धि एवं सिद्धि प्राप्त की भव २ में माता एवं पिता तथा कलत्र पुत्रादिपरिवार प्राप्त किया भवर में नरकादिरूप दुर्गति प्राप्त की, भव २ में तिर्यञ्चगति प्राप्त की, भव २ में मुझे साधर्मिजनों का समागम मिला, भव २ में सुपात्रों को मैं ने दान दिया, भव २ में समवसरण की शोभा भी देखी, इस प्रकार मैंने अनन्तभवों में यह सब अनुभव किया परन्तु अभीतक मुझे सम्यक्त्वयुक्त समाधि मरण का संयोग नहीं हुआ वह इसी भव में प्राप्त हो रहा है, यह परमसौभाग्य की बात है । मैंने इस शरीर को नाना वस्त्रों एवं आभूषणों से सुशोभित किया, सुगंधित द्रव्यों से इसको सुवासित किया, षड्रसभोजनों પરંતુ જેમણે પોતાના જીવનમાં ધર્મરૂપી ભાતુ ખાંધી રાખ્યુ છે તે ધર્મના ફળને જાણતા હાવાથી કદી પણ મૃત્યુથી ડરતા નથી,
મરણ કાળમાં ભયનેા ડર ન રાખનારા સયતજન એવા વિચાર કરે છે— કે મે' ભવેાભવમાં શરીર પ્રાપ્ત કર્યું, ભવાભવમાં સારી સંગત પ્રાપ્ત કરી, लवोलवमां रिद्धि भने सिद्धि प्राप्त पुरी, लवोलवमां भाता, पिता, पत्नि, પુત્ર પૌત્રાદિક કુટુંબ પરિવાર પ્રાપ્ત કર્યાં, ભવેાભવમાં નરકાદિરૂપ દુગતિ પ્રાપ્ત કરી, ભવાભવમાં તિર્યંચ ગતિ પ્રાપ્ત કરી, ભવેાભવમાં મને સાધિસે જનારા સમાગમ મળ્યા, ભવેાભવમાં સુપાત્રાને મેં દાન દીધું, ભવેાભવમાં પ્રભુનાં સમવશરણની શે।ભા પણ જોઈ. આ રીતે મે' અનેક ભવમાં આ સઘળે અનુભવ કર્યાં. પરંતુ હજી સુધી મને સમ્યકત્વયુકત સમાધી મરણના સંચાગ પ્રાપ્ત થયા નથી—તે આ ભવમાં પ્રાપ્ત થઇ રહેલ છે એ મારા પરમ સૌભાગ્યની વાત છે. મે' આ શરીરને અનેક પ્રકારનાં વસ્ત્રોથી સુશૈાભિત કર્યું", સુગધિત
उ० २३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
उत्तराध्ययनसूत्रे पद्रसभोजनैः पोषितं, दासवत् रात्रिन्दिवं सेवितम् रत्नकरण्डकवत्-सुरक्षितम्, भो ! मम शरीर ! अस्मिन्नवसरे पण्डितमरणरूपं निधि प्रापयितुं सहायो न भवसि, तर्हि कस्त्वादृशोऽन्यः कृतघ्नः ?। ___इदं रस-शोणित-मांस-मेदोऽस्थि-मज्जा-शुक्ररूपैः सप्तभिः कुधातुभिः पूर्णमस्ति, पश्यतो घृणा भवति, चर्मवेष्टितमिदं बहिरेव शोभते, अभ्यन्तरे नितान्तमशुचिसंभृतम् , दुर्गन्धपरिपूर्ण, क्षणभंगुरं च, एवंभूते तुच्छशरीरे को मेधावी मुह्यति । से इसको खूब पुष्ट किया, नौकर की तरह रातदिन इसकी सेवा में लगा रहा, रत्नों से भरे हुए पिटारे की तरह इसको संभाल कर रखा। परन्तु अब यह अपूर्व अवसर बडे भाग्य से हाथ लग रहा है जो पण्डितमरण में इसकी सहायता ली जाय, अतः हे मेरे शरीर ! इस अवसर में पण्डितमरणरूप निधि को प्राप्त कराने में जो तुम मुझे सहायक नहीं बनते हो तो कहो तुम्हारे जैसा कृतघ्नी और कौन होगा ।
तुम रस शोणित, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा और शुक्र, इन सात कुधातुओं से सदा भरे हुए रहते हो । तुमको देखते हुए घृणा होती है तुम तो चर्म से वेष्टित होकर बाहिर से ही मनोहर प्रतीत होते हो, भीतर तो तुम्हारे में अशुचि एवं अपवित्र पदार्थ भरे हुए पडे हैं इससे तुम स्वयं अशुचिस्वरूप हो रहे हो इस प्रकार तुम्हारी यह परिस्थिति है, अतः दुर्गन्ध से परिपूर्ण तथा क्षणविनश्वर यह तुम्हारे स्वभाव को जानकर ऐसा कौन बुद्धिमान व्यक्ति होगा जो तुम से प्रेम करेगा?।। દ્રવ્યોથી તેને સુવાસિત બનાવ્યું, દરેક પ્રકારના મિષ્ટ અને તાકાત આપનારા ભાજનથી મેં તે રૂષ્ટપુષ્ટ બનાવ્યું, નેકરની માફક રાત દિવસ એની સેવામાં લગી રહ્યો, રત્નથી ભરેલા પટારાની માફક એની સંભાળ રાખી, પરંતુ આ અવસર ઘણા સદ્ભાગ્યથી હાથ આવેલ છે જેથી પંડિત મરણમાં એની સહાથતા લેવામાં આવે, આથી હું મારા શરીર! આ અવસરમાં પંડિત મરણરૂપ નિધિને પ્રાપ્ત કરવામાં જે તું મને સહાયતા નહીં કરે તે તારા જેવું કૃતની બીજું કેણ હશે?
२ससोही, मांस, मेह, मस्थि, Harm, मने शुॐ २॥ सात धातुथी तुं સદા ભરેલું રહે છે, તેને જોતાં ઘણું થાય છે–ચામડાથી ઢંકાવાને કારણે તે બહારથી મનહર દેખાય છે પરંતુ તારી અંદર તે અશુચિ અને અપવિત્ર પદાર્થો ભરેલા પડયા છે. આથી તે તું સ્વયં અશુચિસ્વરૂપ છે. આ પ્રકારની તારી પરિસ્થિતિ છે. તેમજ દુર્ગધથી પરિપૂર્ણ તથા ક્ષણવિનશ્વર એવા તારા સ્વભાવને જાણીને એ ક બુદ્ધિમાન હશે કે જે તારા ઉપર પ્રેમ રાખે?
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा० २९ मरणकालसमाधि वर्णनम्
राजानमिव पण्डितमरणं शरणीकृत्याष्टकर्मशत्रून क्षपयामि, जन्ममरणानामनन्तदुःखेभ्यो मुक्तो भवामि, सिद्धिप्राप्तिकारकोऽयमवसरः, कर्मावशेषे सति स्वर्गसंपदं प्रापयितुं परमं मित्रमिवेदं मरणम् । अस्मात् पण्डितमरणादेवात्मा सिद्धिपदं लभते । उक्तञ्च -
1
मृत्युकल्पद्रुमे प्राप्ते येनाऽऽत्मार्थो न साधितः ।
5
निमग्नो जन्मजंबाले, स पश्चात् किं करिष्यति ॥ १ ॥ अपरं च - संसाराऽऽसक्तचित्तानां मृत्युर्भीत्यै भवेन्नृणाम् । मोदायते पुनः सोऽपि ज्ञानवैराग्यसंभृताम् ॥ २ ॥
१७९.
अब समय आ गया है कि मैं पण्डितमरण को शरण कर अष्टविधकर्मरूपी शत्रुओं पर विजय पाऊँ- जन्ममरण के अनन्त दुःखों से छूट जाऊँ । कर्मों की अवशिष्टता में स्वर्गीय संपत्ति का लाभ कराने वाले परममित्र के समान यहां पण्डितमरण ही है । इस पण्डितमरण से ही आत्मा सिद्धपद को प्राप्त करता है । कहा भी है
मृत्युरूपी कल्पवृक्ष प्राप्त होने पर भी जिस आत्मार्थी ने अपना स्वार्थ साधित नहीं कर लिया वह अवश्य ही जन्मरूपी कीचड़ में निमग्न होकर फिर क्या कर सकता है ? किन्तु कुछ नहीं कर सकता है ॥ १ ॥
संसार में जिनका चित्त आसक्त है ऐसे मनुष्यों के लिये ही मृत्यु भय का कारण बनता है । परन्तु जिनका अंतःकरण ज्ञान एवं वैराग्य से भरा हुआ होता है वे तो मृत्यु के अवसर पर आनंद मनाते हैं ॥ २ ॥
હવે સમય આવી ગયા છે કે હું પ ંતિમરણનું શરણુ લઈ આઠ પ્રકારનાં કર્મરૂપી શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરૂં,-જન્મ મરણના અનંત દુઃખાથી છુટી જાઉં, કર્મોની અવિશિષ્ટતામાં દૈવી સંપત્તિના લાભ કરાવનાર પરમ મિત્રના જેવું પંડિતમરણુ છે. આ પંડિતમરણથી જ આત્મા સિદ્ધિ પદને પામી શકે છે. કહ્યું પણ છે—
મૃત્યુરૂપી કલ્પવૃક્ષ પ્રાપ્ત થતાં પણ જે આત્માથીએ પેાતાના સ્વાર્થ ન સાધ્યું। તે જન્મરૂપી કિચડમાં નિમગ્ન રહીને પછી શું કરી શકવાના છે, કાંઈ પણ કરી શકતા નથી. એટલે કે આખરની ઘડી ન સુધારી તે જન્મમરણના ફેરા તા તેના ક્રમે લખાએલા જ છે. ॥ ૧ ॥
જેનું ચિત્ત સંસારમાં આસક્ત છે એવા મનુષ્યને જ મૃત્યુ એ ભયનું કારણુ હાય છે. પરંતુ જેનું અતઃકરણ જ્ઞાન અને વૈરાગ્યથી ભરેલું છે તે તા મૃત્યુના અવસર ઉપર આનંદ મનાવે છે. ॥ ૨ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अन्यच्च-मृत्युकाले सतां दुःखं, यद् भवेद् व्याधिसंभवम् ।
देहमोहविनाशाय, मन्ये शिवसुखाय च ॥३॥ अपि च-यत् फलं प्राप्यते सद्भिर्बतायासविडम्बनात् ।
तत् फलं सुखसाध्यं स्यान्मृत्युकाले समाधिना ॥ ४ ॥ किं च-तप्तस्य तपसश्चापि, पालितस्य व्रतस्य च ।
पठितस्य श्रुतस्यापि, फलं मृत्युः समाधिना ॥५॥ अपरं च-अतिपरिचितेष्ववज्ञा, नवे नवे प्रीतिरिति हि जनवादः।
चिरतरशरीरनाशे, नवतरलाभे च किं भीरुः ॥ ६॥ संतजनों के लिए मृत्युकाल में जो व्याधि में उद्भूत दुःख होता है वह उनके देहसंबंधी मोह के विनाश के लिये, तथा शिवसुख की प्राप्त के लिये होता है ॥३॥
जो फल जीवों को व्रतों के आराधनाजन्य कष्ट से प्राप्त होता है वह फल सहज में मृत्यु के अवसर पर समाधिभाव धारण करने से प्राप्त हो जाता है ॥४॥ __समाधिपूर्वक मृत्यु होना यही तप्त तप का, पालित व्रत का, तथा पठित श्रुत का फल है ॥५॥
लोक ऐसा कहा करता है कि अतिपरिचित में प्रायः अवज्ञा होती है, तथा नवीन नवीन पदार्थ में प्रीति होती है, जब ऐसी बात है तो इस पुराने परिचित शरीर के विनाश में क्या डरकी बात है ? क्यों कि ऐसा होने से नवीन शरीर का लाभ ही होगा ॥६॥
- સંત જનેને મરણ સમયે રોગને કારણે જે દુઃખ થાય છે તે તે તેમના દેહ સંબંધિ મેહના વિનાશને માટે તથા શિવસુખની પ્રાપ્તિ માટે થાય છે. ૩ છે
જે ફળ જીને વતની આરાધના જન્ય કષ્ટથી પ્રાપ્ત થાય છે તે જ ફળ મૃત્યુના અવસર ઉપર સમાધીભાવ ધારણ કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે કે આખર સુધરી તે બધું સુધર્યું. જે ૪ છે
સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ થયું તે તપ્ત તપનું, પાલન કરેલાં વ્રતનું, તથા પઠિત શ્રતનું ફળ છે. . પ .
લોકે એમ કહ્યા કરે છે કે, અતિ પરિચયથી અરૂચી જન્મે છે. જ્યારે નવીન નવીન પદાર્થોમાં પ્રિતિ થાય છે. તે જ્યારે આવીજ વાત છે ત્યારે આ પુરાણ પરિચિત શરીરના વિનાશમાં બીવાનું શા માટે? કારણ કે, એમ થવાથી તે નવા શરીરને લાભ મળે છે. તે ૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. ३० समाधिमरणार्थ शिष्योपदेशः १८१ स्वात्मानं प्रति वदन्ति
कृमिजालशताकीणे, जर्जरे देहपञ्जरे ।
भज्यमाने न भेतव्यं, यतस्त्वं ज्ञानविग्रहः ॥७॥ एवं विमृश्य महापुरुषा मरणाद् भयं न कुर्वन्ति ॥२९॥ एवमकाममरणं सकाममरणं चेति मरणद्वयमुक्त्वा शिष्यमुपदिशति
मूलम्तुलिया विसेसमादाय, दयाधम्मस्स खंतिएँ। विप्पंसीएज्ज मेहावी, तहाभूएण अप्पणा ॥३०॥ छाया-तोलयित्वा विशेषमादाय, दयाधर्मस्य क्षान्तेः।
विप्रसीदेत् मेधावी, तथाभूतेन आत्मना ॥३०॥ टीका-'तुलिया' इत्यादिहे शिष्य ! मेधावी-चारित्रमर्यादावर्ती, तोलयित्वा-बालमरणं पण्डितमरणं ज्ञानी पुरुष अपनी आत्मा को इस प्रकार समझाते हैं
"कृामजालशताकीर्णे जर्जरे देहपजरे ।
भज्यमाने न भेतव्यं, यतस्त्वं ज्ञानविग्रहः॥१॥७॥ हे आत्मन् ! तुम तो ज्ञानरूप शरीरवाले हो फिर क्यों इस देहरूपी पञ्जर के नष्ट होने पर भय कर रहे हो। क्यों कि यह देह पजर कीडों के पुंज से भरा हुआ है तथा जजेरित बना हुआ है। ऐसा विचार कर महापुरुष मरण से भय नहीं करते हैं ॥ २९ ॥
इस प्रकार सूत्रकार अकाममरण तथा सकाममरण को कहकर अब शिष्य को उपदेश देते हैं-'तुलिया विसेसमादाय'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे शिष्य ! (मेहावी-मेधावी ) चारित्रमर्यादावर्ती જ્ઞાની પુરુષ પિતાના આત્માને આ પ્રમાણે સમજાવે છે –
" कृमिजालशताकीर्णे जर्जरे देहपञ्जरे। __ भज्यमाने न भेतव्यं यतस्त्वं ज्ञानविग्रहः ॥ १॥७॥"
હે આત્મા! તું તે જ્ઞાનરૂપી શરીરવાળે છે પછી આ દેહરૂપી પીંજરાને નાશ થતાં શા માટે ભય કરે છે? કેમકે આ દેહરૂપી પીંજરું તે કીડાઓના સમૂહથી ભરપૂર છે. અને જર્જરીત પણ થઈ ગયેલું છે એ વિચાર કરી મહાપુરુષ મરણને ભય કરતા નથી. એ ૨૯ છે
સૂત્રકાર આ પ્રકારે અકામમરણ તથા સકામમરણને કહી હવે શિષ્યને अपहेश मापे छे.-"तुलिया विसेसमादाय" त्याह.
भ-पयार्थ- शिष्य ! मेहावि-मेधावी यात्रि भने समानार शिष्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
उत्तराध्ययनसूत्रे चेत्युभयं परोक्ष्य, तदनु तयोविशेष बालमरणात् पण्डितमरणस्य विशिष्टत्वं, तथा क्षान्त्या दयाधर्मस्य च विशेषम्, अन्यधर्मापेक्षयाऽतिशायित्वरूपम् , आदाय= गृहीत्वा, विदित्वेत्यर्थः । तथाभूतेन यथा मरणकालात् पूर्वमव्याकुल आसीत् मरणकालेऽपि तथावस्थितेन, उपशान्तमोहोदयेन कषायरहितेनेत्यर्थः। यद्वा मरणकालेप्यनुद्विग्नेन आत्मना विप्रसीदेत्-विशेषेण प्रसन्नो भवेत् , न तु मरणादुद्विजेत । नापि कृतद्वादशवर्षसंलेखनशिष्यवत् कषायितामवलम्बेत ॥
अत्र दृष्टान्तः प्रोच्यतेसुगुप्ताचार्यस्य शिष्यः कश्चिदुग्रबुद्धिनामक आसीत् । स द्वादशवार्षिक संलेखनां कर्तुं प्रवृत्तः । तत्रैकवर्षे व्यतीते स आचार्यस्य समीपमागत्य वदति-भदन्त ! शिष्यका कर्तव्य है कि वह (तुलिया-तोलयित्वा) बालमरण एवं पंडितमरण का परीक्षण कर पश्चात् इन दोनों की विशेषताको "बालमरण से पंडितमरण विशिष्ट है" इस तरह की विशिष्टताको, तथा ( दयाधम्मम्स खंतिए-दयाधर्मस्य क्षान्तेः) दयाधर्म की एवं क्षान्ति की (विसेसम्विशेषम् ) विशिष्टता को (आदाय-आदाय) अच्छी तरह समझकर (तहाभूएण अप्पणा-तथाभूतेन आत्मना) मरण से पहिले जैसे अव्याकुल था उसी तरह मरणकाल में भी अव्याकुल बने हुए-कषायरहितहुए आत्मपरिणाम से (विप्पसीएज्ज-विप्रसीदेत् ) विशेषरूप से प्रसन्न होता रहे-मरण से जरा भी नहीं घबरावे । बारह वर्ष को संलेखना करने वाले शिष्य की तरह उस समय कषाय भाव का अवलंबन नहीं करें । इसका दृष्टान्त इस प्रकार है
सुगुप्ताचार्य का एक शिष्य था जिसका नाम उग्रवुद्धि था। उसने से तव्य छ त, तुलिया-तोलयित्वा मासभ२९५ मन जितम२६५ को બને અંગે વિવેકપૂર્વક વિચાર કરી પછીથી એ બેમાં ક્યું મહત્વનું છે તેની વિશેષતા સમજી બાલ મરણ કરતાં પંડિત મરણ વિશિષ્ટ છે. એ પ્રકારની विशिष्टतान तथा दया धम्मस्स खतिए-क्षान्तेः दयाधर्मस्य क्षतिनी तमा ध्या धर्मनी विसेसम्-विशेषम् विशिष्टताने आदाय-आदाय साी शत सभ७ तहाभूएण अप्पणा-तथाभूतेन आत्मना भ२४ पडला रवी शत भयाण हुता वीर शत भ२ समये ५ सया २डीने आत्मपरिणामथी विप्पसीएज्जવિકલી વિશેષરૂપથી પ્રસન્ન રહ્યા કરે-મરણથી જરા પણ ગભરાય નહીં બાર વર્ષની સંલેખના કરવાવાળા શિષ્યની માફક એ સમયે કષાય ભાવનું અવલંબન रे नडि. या दृष्टांत प्रमाणे छ.
સુગુણાચાર્યને એક અવનીત શિષ્ય હતું જેમનું નામ ઉગ્રબુદ્ધિ હતું. તેમણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ५ गा० ३० समाधिविषयये उग्रबुद्धिशिष्यदृष्टान्तः
१८३
अनशनार्थमाज्ञां देहि । आचार्यः प्राह-अवसरो नास्ति । द्वितीयवर्षेऽपि पुनरेवं प्रार्थितः माह - अवसरो नास्ति । तृतीयवर्षे यदा षण्मासा अतीतास्तदाऽसौ पुनराचार्य प्राहअनशनार्थमाज्ञां देहि । आचार्यः प्राह - अवसरो नास्ति । एवं तृतीयवर्षादारभ्य यावद द्वादशवर्षपर्यन्तमनेकवारं सुगुप्ताचार्य प्रार्थितवान्, परंतु आचार्येण तदेवोक्तम् - अवसरो नास्तीति ।
अन्ततः स उग्रसंलेखनया कृशो रूक्षः शुष्को निर्मासस्तथा निःशोणितश्च संजातः । तदा द्वादशवर्षसमाप्तिदिवसे स पुनराचार्यस्य संनिधौ समागत्याह- भदन्त ! बारह वर्ष की संलेखना आचार्य की आज्ञा के विना धारण करली | जब एक वर्ष समाप्त हो गया तो वह आचार्य के समीप आकर कहने लगा-भदन्त ! अनशन के लिये आप मुझे आज्ञा प्रदान कीजिये । शिष्य की बात सुनकर आचार्य ने कहा कि वत्स ! अभी समय नहीं है । आचार्य की बात सुनकर शिष्य चुप रह गया । पश्चात् जब द्वितीय वर्ष समाप्त हो गया तब उसने पुनः आचार्य से अनशन करने की आज्ञा मांगी। आचार्य ने वही ' अवसर नहीं है' की बात उससे कही । सुनकर फिर भी वह शान्त रहा । तृतीय वर्ष जब प्रारंभ हुआ; और इसके छह मास जब समाप्त हो चुके तो पुनः आचार्य महाराज के पास आकर प्रार्थना की कि - महाराज ! अब अनशन धारण करने की आप मुझे आज्ञा प्रदान किजिये। तब भी आचार्य ने संमति नहीं दी । इस तरह करते २ बारह वर्ष भी समाप्त हो गये- तब भी गुरुदेव ने उसे अनशन धारण करने की आज्ञा प्रदान नहीं की ।
66
આચાર્યની આજ્ઞા વિના ખાર વર્ષની લેખના ધારણ કરી. જ્યારે એક વર્ષ સમાપ્ત થયું ત્યારે તે આચાર્યની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા, "हे लहन्त ! અનશન તપ માટે આપ મને આજ્ઞા આપેા, ” શિષ્યની વાત સાંભળીને આચાયે धुं 3, વત્સ ! અત્યારે સમય નથી. ” આચાર્યની વાત સાંભળીને તે શિષ્ય ચુપ થઈ ગયા. ત્યાર બાદ જ્યારે ખીજું વર્ષ પુરૂ થયુ ત્યારે તેમણે ફરીથી આચાય પાસે અનશન માટે આજ્ઞા માગી. આચાર્ય એજ રીતે અવસર નથી તેમ કહેતાં ફરી તે શાંન્ત બની ગયા. ત્રીજા વર્ષના જ્યારે આરંભ થયા અને તેના છ મહિના પુરા થયા ત્યારે તેમણે ક્રીથી આચાર્ય મહારાજ પાસે જઈ ને પ્રાર્થના કરી કે, મહારાજ! હવે મને અનશન ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપે ત્યારે પણ આચાર્ય સંમતિ આપી નહીં. આ પ્રમાણે કરતાં કરતાં ખાર વર્ષ પુરાં થઈ ગયાં ત્યારે પણ ગુરુદેવે તેને અનશન ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપી નહીં.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे संलेखनया द्वादश वर्षाण्यतीतानि । एवं मम शरीरं संजातं, यदस्मिन् रुधिरं मांसादिकं च सर्व शुष्कतां प्राप्तम्, अद्याप्यनशनार्थमाज्ञां देहि । आचार्येणोक्तम्अवसरो नास्ति । तदा स उग्रबुद्धिशिष्यः स्वहस्तकनिष्ठाङ्गुलिं त्रोटयित्वाऽडवाfer पुरो निधाय साक्षेपमत्रवीत् - अधुनाऽप्यनशनार्थमाज्ञापयतु भवान् । आचार्यः प्राह - तत्र शरीरं कृशमभूत्, रुधिरं मांसं च शुष्कतां यातम्, परंतु कषायस्तव कृशो नाभूत्, यदि नोपशान्तः क्रोधस्तर्हि तपसः किं प्रयोजनम् ?, अतो मया कथितम् -
अन्त में जब वह उग्र संलेखना से कृश शरीर हो गया रूक्ष एवं मांसरहित बन चुका तब बारहवें वर्ष के अन्तिम दिवस में वह आचार्य महाराज के पास पहुँचा और पहुँचकर कहने लगा-भदन्त ! संलेखना से मेरे बारह वर्ष व्यतीत हो चुके हैं। देखो शरीर की यह दशा हो चुकी है, इसमें रुधिर मांसादिक तो प्रायः नाम मात्र के भी नहीं रहे हैं-सब शुष्क हो चुके हैं अतः अब भी आप मुझे दयाकर अनशन करने की आज्ञा प्रदान कर दीजिये । आचार्य ने कहा- देखो अब भी अवसर नहीं है । आचार्य महाराज की बात सुनकर उस शिष्य ने आचार्यमहाराज के समक्ष अपने हाथ की कनिष्ठिका अंगुली को तोड़कर गुरुमहाराज के साम्हने रखकर आक्षेप के साथ कहा- अब भी मुझे आप कृपाकर अनशन के लिये आज्ञा देदो । आचार्य ने कहा- देखो तुम्हारा केवल शरीर ही कुश हुआ है, इसके रुधिर औरमांस ही शुष्क हुए हैं परन्तु कषायपरिणति अभीतक भी कृश नहीं हुई है। यदि क्रोध उपशांत नहीं होता है तो तपस्या करने से लाभ ही क्या है ? इसीलिये तो मैं कह रहा हूं कि
1
અંતમાં જ્યારે તે ઉગ્રસ લેખનાથી કૃશ શરીરવાળા તેમજ માંસ રહિત અની ગયા ત્યારે આરવના છેલ્લા દિવસે તે આચાર્ય મહારાજની પાસે ગયા અને ત્યાં જઈને કહેવા લાગ્યા કે, ભદન્ત ! સલેખનાથી મારા ખાર વર્ષ પુરા થઈ ગયા છે, જુએ! મારા શરીરની આવી દશા થઈ છે તેની અંદર લેહી કે માંસનું નામ નિશાન પણ રહેલ નથી. મધું શુષ્ક થઈ ગયેલ છે. જેથી હવે તે આપ મને અનશન કરવાની આજ્ઞા આપેા. આચાર્યે કહ્યું, જુઓ ! હજુ પણ અવસર નથી. આચાર્યની આ વાત સાંભળીને તે શિષ્ય આચાય મહારાજની સામે પેાતાના હાથની સહુથી નાની આંગળી તાડીને તેમની સામે ધરીને આક્ષેપ સાથે કહ્યુ કે હજી પણ મને અનશનની આજ્ઞા આપે. આચાયે કહ્યું જુએ ! તમારૂ કેવળ શરીર જ કૃષ થયું છે, તેમ તેની અંદરનાં àાહી અને માંસ સુકાઇ ગયાં છે પરંતુ કષાય પરિણતિ હજુ સુધી સુકાયેલ નથી. જો ક્રોધ શાંન્ત ન થાય તેા તપશ્ચર્યા કરવાથી શું લાભ છે? આથી તે હું કહી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०५ गा. ३१ मरणसमयसमाधिवर्णनम् अवसरो नास्तीति । उग्रबुद्धिशिष्यस्य हि कषायानपगमे सकाममरणं न जातम्, तस्मान्मरणकाले कषायमपहाय मनः प्रसन्नं कुर्यात् ॥ ३०॥
विप्रसन्नश्च यत् कुर्यात् तदाहतओ काले अभिप्पए, सड्ढी तालि समंतिए। विणएज्ज लोमहरिसं, भैय देहस्स कंखए ॥३१॥ छाया-ततः काले अभिप्रेते, श्रद्धी तादृशमन्तिके।
विनयेत् लोमहर्ष, भेदं देहस्य काङ्क्षत् ॥ ३१ ॥ टीका-'तओ काले' इत्यादि
ततः कषायोपशमनानन्तरं काले-मरणकाले अभिप्रेते-संपाप्ते सति श्रदी श्रद्धावान् अन्तिके-गुरूणां समीपे, तादृशंन्मम मरणं भविष्यतीति भयात् समुत्पन्न अनशन धारण करने का यह तुम्हें अवसर नहीं है। इस प्रकार उग्रबुद्धि शिष्य का मरण कषाय के सद्भाव में सकाममरणरूप न होकर अकाममरणरूप हुआ। अतः मोक्षाभिलाषियों का कर्तव्य है कि वे मरणकाल में कषाय का परिहार करके मन को प्रसन्न रखे । कषायरहित मन का होना यही उसकी प्रसन्नता है ॥३०॥
प्रसन्नचित्त प्राणी जो करता है वह सूत्रकार प्रकट करते हैं_ 'तओ काले'-इत्यादि।
अन्वयार्थ (तओ-ततः) कपायके उपशम के बाद (काले अभिप्पेए -काले अभिप्रेते ) मरणकाल प्राप्त होने पर (सड्ढी-श्रद्धो) श्रद्धावान साधु (अंतिए-अंतिके) गुरु के समीप (तालिसम्-तादृशम् ) ' मेरा રહ્યો છું કે, અનશન ધારણ કરવાને તારે માટે અવસર નથી. આ પ્રકારે ઉગ્રબુદ્ધિ શિષ્યનું મરણ કષાયના અભાવને કારણે સકામ મરણરૂપ ન થતાં અકામ મરણરૂપ થયું. તેથી મેક્ષના અભિલાષીઓનું એ કર્તવ્ય છે કે, મરણ સમયે કષાયને પરિહાર કરીને મનને પ્રસન્ન રાખે. કષાય રહિત મનનું થવું એ તેની પ્રસન્નતા છે. ૩૦ છે
प्रसन्नचित्तप्राय ४२ छ ते सूत्रा२ प्रगट ४२ छ-"तओ काले" त्या
मन्वयार्थ-तओ-ततः षायन। म पछी काले अभिपए-काले अभिप्रेते भ२९४ पास था मते सड्ढी-श्रद्धी श्रद्धावान साधु अंतिए-अंतिके शुरुनी सामे तालिसम्-तादशम् “ भाभ२६ थरी " । ४१२ सयथी ५ यदा उ०२४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे लोमहर्ष-रोमाञ्च विनयेत् अपनयेत् । यद्वा-'तालिसम्' इत्यत्रार्षत्वात् प्रथमार्थे द्वितीया, तादृशः श्रद्धी इत्यन्वयः यादृशो दीक्षावसरे श्रद्धावान् तादृशः संलेखनाकाले च श्रद्धावानासीत्, अन्तकालेऽपि तादृशः श्रद्धावान् सनित्यर्थः । उक्तंच
"जाए सद्धाए णिक्खंतो परियायट्ठाणमुत्तमम् , तमेव अणुपालेज्ज" इत्यादि।
ईदृशश्च लोमहर्ष-मरणभयनिमित्तकं परीषहोपसर्गनिमित्तकं च रोमाञ्चं विनयेदिति सम्बन्धः।
किंच देहस्य भेदं समाधिमरणरूपं काक्षेत्-देहस्य परिकर्माऽयोग्यतयाऽनपानादिना तद्रक्षणं न वाञ्छेत् , न तु मरणेच्छया देहपातमभिलषेत् , मरणेच्छायाः आगमे मरण होगा' इस प्रकार के भय से उत्पन्न हुए (लोमहरिसं-रोमहर्षम् ) रोमाच्च को (विणएज्ज-विनयेत् ) न होने देवे-अर्थात् मृत्यु का भय न करे।अथवा (तालिसम्-तादृशम्) जैसे दीक्षा के समय श्रद्धावाला था और जैसा संलेखना धारण करने के समय श्रद्धालु था वैसा ही अंतकाल में भी श्रद्धाशाली होता हुआ (लोभहरिसं विनयेत् ) मरणभय निमित्तक, तथा परीषह एवं उपसर्गनिमित्तक रोमांच को दूर कर देवे, क्यों कि शास्त्र में कहा है___ "जाए सद्धाए णिक्खंतो परियायट्ठाणमुत्तमं तमेव अणुपालेज्ज" इत्यादि । ( भेयं देहस्स कंखए-देहस्य भेदं कांक्षेत् ) उपचार के अयोग्य होने से शरीर का अन्नपान आदि के द्वारा रक्षण न चाहे । मरण की इच्छा से देह के विनाश की वांछा न करे-अर्थात् ऐसा समझे कि यह देह अब उपचार के योग्य नहीं रहा है, अन्नपान आदि से इसका रक्षण हो नहीं सकता है, इसलिये उत्तम मार्ग यही है कि संलेखना धारण कर लोमहरिस-लोमहर्षम् रे मायने थ। विणएज्ज-विनयेतून हे. अर्थात् मृत्युन। मय न ४२. तालिसम्तादृशम् वी शते दीक्षाना समयमा श्रद्धापामा उता, समना ધારણ કરવાના સમયે શ્રદ્ધાવાન હતા, એ જ પ્રમાણે અંત કાળમાં પણ શ્રદ્ધાવાળા २हीन लोमहरिस-लोमहर्ष विनयेत् भ२ सयना निमित्त तथा परीष मन ઉપસર્ગ નિમિત્તક એવા રે માંચને દૂર કરી દે. કારણ કે, શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે –
" जाए सद्धाए णिक्खतो, परियायदाणमुत्तमं । तमेव अणुपालेज्ज" त्याहि.
शरी२ न्यारे देहस्स भेयं कंखए-देहस्य भेदं कांक्षेत् ५२ - २४ श તેવું બની જાય ત્યારે શરીરનું અનપાન આદિ દ્વારા રક્ષણ ન કરે, “કયારે છુટું’ એમ મરણની ઈચ્છાથી દેહના વિનાશની ઈચ્છા ન કરે–અર્થાત્ –એવું સમજે કે, આ દેહ હવે ઉપચારને એગ્ય રહેલ નથી, અન્નપાન આદિથી એનું રક્ષણ થઈ શકે તેમ નથી. આથી ઉત્તમ માર્ગ તે એજ છે કે, સંલેખના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ५ गा. ३२ सकाममरणवर्णनम्
१८७ प्रतिषिद्धत्वादिति भावः। यद्वा-देहस्य भेदं काक्षेत्-मरणकाले भयं न कुर्यात् किंतु यादृशो हर्षों दीक्षावसरे, यादृशो हर्षः संलेखनावसरे तादृशो हर्षों मरणसमयेऽपि कर्तव्य इति ॥ ३१॥
मूलम् अहं कालम्मि संपत्ते, आघायाय समुस्सयं । सकाममरणं मरइ, तिण्हमणयरं मुणि ति बेमि ॥३२॥ छाया-अथ काले संप्राप्ते, आघाताय ससुच्छ्रयम् ।
सकाममरणं म्रियते त्रयाणाम् अन्यतरं मुनिरिति ब्रवीमि ॥३२॥ टीका-'अह कालम्मि' इत्यादि
अथ- काले-मरणकाले संप्राप्ते सति, मुनिः समुच्छ्रयं-समुच्छ्रयस्य अभ्यन्तर शरीरस्य बाह्यशरीरस्य चेत्यर्थः, तत्राभ्यन्तरशरीरं कार्मणशरीरं, बाह्यमौदारिकशरीरं, तस्य आघाताय = विनाशाय त्रयाणां भक्तप्रत्याख्यानेङ्गितपादपोपगमसमाधिमरणपूर्वक इसका त्याग किया जाय । किन्तु ऐसा न विचारे कि जल्दी मरण हो जाय, क्यों कि आगममें मरने की इच्छा करतेका निषेध किया गया है।" अथवा (देहस्स भेयं कंखए-देहस्य भेदं कांक्षेत् ) मरणकाल में भय न करें, किन्तु जैसा हर्ष दीक्षा के अवसर में था और जैसा हर्ष संलेखना के अवसर के अवसर में था वैसा ही हर्ष मरण के समय में रहना चाहिये ॥३१॥
'अह कालम्मि' इत्यादि। ધારણ કરી સમાધિમરણપૂર્વક એને ત્યાગ કરવામાં આવે. પરંતુ એવું ન વિચારે કે, જલ્દીથી મરણ થઈ જાય. આગમમાં મરવાની ઈચ્છા કરવાને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અથવા મેચં વર રે મે ક્ષેત્ મરણકાળમાં ભય ન કરે. પરંતુ જે હર્ષ દીક્ષાના અવસર ઉપર હતું અને જે હર્ષ સંલેખનાના અવસર ઉપર હતો તેવો જ હર્ષ મરણના સમયે રહે જોઈએ ૩૧ |
" अह कालम्मि" त्याल.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
उत्तराध्ययनसूत्रे
नानाम् अन्यतरेण सकाममरणेन म्रियते । यत्र-भक्तस्य त्रिविधस्य चतुर्विधस्य चाहारस्य प्रत्याख्यानं तद् भक्तप्रत्याख्यानम्, यत्र मण्डलं कृत्वा मध्ये प्रविश्य मण्डलाद् बहिर्न निःस्रीयते, तद् इङ्गितमरणम्, यत्र छिन्नवृक्षशाखावत् एकेन पार्श्वेन निपत्यते, पार्श्वस्य परावर्ती न क्रियते तत् पादपोपगमनम् । एषां त्रयाणां मध्ये केनचिदेकेन मरणेन म्रियते इत्यर्थः । 'समुस्सयं ' इत्यत्र षष्ठ्यर्थे द्वितीया आर्षत्वात् । ' सकाममरणं ' ' अन्नयरं ' इत्यत्र तृतीयार्थे द्वितीया आर्षत्वात् । सुधर्मास्वामी
अन्वयार्थ - ( अह कालम्मि संपत्ते-अथ काले संप्राप्ते) मरणकाल के प्राप्त होने पर (समुस्सयं - समुच्छ्रयम्) अभ्यन्तर शरीर - कार्मण शरीर, बाह्य शरीर - औदारिक शरीर को (आघायाय - आघाताय ) विनाश करनेके लिये (तिव्हमण्णयरं सकाममरणं त्रायण अन्यतरं सकाममरणं) भक्तप्रत्याख्यान इङ्गित, तथा पादपोपगमन इनमें किसी एक सकाममरण से (मरइ - म्रियते ) मरता है। जिसमें चतुर्विध आहार का या त्रिविध आहारका परित्याग कर दिया जाता है, वह भक्तप्रत्याख्यान मरण है, जिसमें मंडल भूमिमर्यादा करके बीच में रहकर फिर उस मंडल से बाहिर नहीं निकला जाता है वह इंगित मरण है तथा जिसमें छिन्न वृक्ष की शाखा की तरह एक पार्श्वसे निश्चेष्ट रह जाता है-पार्श्वका परिवर्तन तक भी नहीं किया जाता है वह पादपोपगमन मरण है । ये तीनों मरण के लक्षण हैं । (तिवेमि इति ब्रवीमि ) सुधर्मास्वामी जंबूस्वामी के प्रति
-
भ्यन्वयार्थ - अह कालम्मि संपत्तेत-अथ काले संप्राप्ते भरण नलड भावतां समुस्सयं-समुच्छ्रयम् मल्यं तरशरीर - अभं बुशरीर - मह्यशरीर-सौदारि४-शरी२ आघायाय - आघाताय विनाश उरवाने भाटे तिण्हमण्णय सकाममरण - त्रयाणां अन्यतर सकाममरणं लस्तप्रत्याभ्यान, हङ्गित, तथा चाहयेोयगभन मामांना अर्थ येउने र साभभरथी मरइ - म्रियते भरे छे. नेमां तु. વિધ આહારના અથવા ત્રિવિધ આહારના પરિત્યાગ કરી દેવામાં આવે છે તે ભક્તપ્રત્યાખ્યાન મરણ છે. જેમાં મંડળ કરીને તેની વચમાં રહીને ફરી એ મંડળથી ખહાર નીકળાતું નથી તે ઈંગિતમરણુ છે. તથા જેમાં કપાયેલા વૃક્ષની ડાળની જેમ એક પડખે નિશ્ચેષ્ટ બનીને પડી રહેવાય છે—પડખું ફેરવી પણ શકાતુ નથી તે પાપાપગમનમરણુ છે. આ ત્રણે મરણેાનાં લક્ષણૢ છે. तिबेमि- इति ब्रधोमि सुधर्मा स्वाभी भ्यू स्वामीने हे छे ! हे भ्यू ! में
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०५ अध्ययनसमाप्तिः
१८९ जम्बूस्वामिनं प्रति कथयति – हे जम्बूः ! इति=इदं, ब्रवीमि-भगवद्वचनानुसारेण त्वां कथयामि, न तु स्वबुद्धया परिकल्प्येति भावः ॥३२॥
इति श्रीविश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रक्शुिद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायामकाममरणीयाख्यं पश्चममध्ययनं
___ सम्पूर्णम् ॥ ५॥ कहते हैं कि हे जम्बू ! मैंने जो यह कहा है वह भगवान के वचनों के अनुसार कहा है अपनी बुद्धि से कल्पित कर नहीं कहा है ॥ ३२॥
॥ यह श्री उत्तराध्ययनसूत्र की प्रियदर्शिनी टीका के अकाममरणीय नाम के पाँचवे अध्ययन का
हिन्दीभाषानुवाद संपूर्ण ॥५॥ આ જે કહ્યું છે તે ભગવાનનાં વચને અનુસાર કહ્યું છે. મારી બુદ્ધિથી કલ્પિત કરીને કાંઈ પણ કહ્યું નથી. જે ૩૨
આ શ્રી ઉત્તરાધ્યાયન સૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાને
અકામમરણ નામના પાંચમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ પાપા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ षष्ठमध्ययनम्। __पञ्चमाध्ययनेऽकामसकामभेदेन मरणस्य द्वैविध्यमुक्तम् , तत्र सकाममरणं पण्डितानां भवतीति प्ररूपितम् , तच सम्यगूज्ञानचारित्रवतां निर्ग्रन्थानामेव स्यादित्यतस्तत्स्वरूपप्रतिबोधनाय तदाचारं वर्णयितुमिदं क्षुल्लकनिग्रन्थीयाख्यं षष्ठमध्ययनं प्रारभ्यते । क्षुल्लकाश्च ते निर्ग्रन्थाश्च क्षुल्लकनिर्ग्रन्थाः लघुशिष्याः नवदीक्षिताः साधवः इत्यर्थः, तत्सम्बन्धितदाचारप्रतिपादकमध्ययनं क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीयम् । तत्र निर्ग्रन्थस्वरूपं बोधयितुं प्रथमं तद्विपक्षान् प्रदर्शयन् प्रथमगाथामाह
षष्ठम अध्ययन प्रारम्भपंचम अध्ययन में अकाम सकाम के भेद से मरण के दो भेदों का कथन किया गया है। उसमें सकाममरण पंडितों के होता है, यह बतलाया गया है। वह सकाममरण सम्यग्ज्ञानवान् चारित्राधारक निर्ग्रन्थों को ही होता है, इसलिये निर्ग्रन्थों के स्वरूप को समझाने के लिये निर्ग्रन्थों के आचार का वर्णन करानेवाला यह क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीय नामका छठवां अध्ययन प्रारम्भ किया जाता है। क्षुल्लक-लघुशिष्य-नवदीक्षित, निग्रन्थ-साधु अर्थात् नवदीक्षित साधु क्षुल्लक निर्ग्रन्थ हैं । उनका संबंधी होने से एवं उनके आचार का प्रतिपादक होने से यह अध्ययन भी “क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीय" इस नाम से कह दिया गया है। इसमें निम्रन्थ के स्वरूप को समझाने के लिये प्रथम उसके विपक्षों को दिखलाते हुए यह प्रथम गाथो सूत्रकार कहते हैं
मध्ययन પાંચમા અધ્યયનમાં-પ્રભુદ્વારા અકામ-સકામના ભેદથી મરણના બે ભેદનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં સકામ મરણ પંડિતોને અને જ્ઞાનીઓને થાય છે એ બતાવવામાં આવ્યું છે. સકામમરણ સમ્યજ્ઞાનવાળા ચારિત્રના ધારક નિજેને જ થાય છે. આ માટે નિર્મસ્થાના સ્વરૂપને સમજાવવા માટે નિર્ચન્થના આચારનું વર્ણન કરનાર આ “ક્ષુલ્લક નિર્ચન્થીય ” નામના છઠ્ઠા અધ્યયનનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. મુલક–લઘુશિષ્ય-નવ દીક્ષિત, નિગ્રંથ-સાધુ અર્થાત નવ દીક્ષિત સાધુ “ક્ષુલ્લક નિર્ગસ્થ'' છે. એને સંબંધી હોવાથી તથા તેના આચારના પ્રતિપાદક હોવાથી આ અધ્યયન પણ “ક્ષુલ્લક નિર્ચથીય” એ નામથી કહેવામાં આવેલ છે. તેની અંદર નિર્ચન્થના સ્વરૂપને સમજાવવા માટે પહેલાં એના વિપક્ષને બતાવવા માટે સૂત્રકાર આ પ્રથમ ગાથા કહે છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ० ६ गा. १ विधाराहित्ये दरिद्रदृष्टान्तः १९१
जावंतविज्जा पुरिसा, सव्वे ते दुक्खसंभवा । लप्पंति बहुसो मूढाँ, संसारंमि अणतए ॥१॥ छाया—यावन्तोऽविद्याः पुरुषाः सर्वे ते दुःखसंभवाः ।
लुप्यन्ते बहुशो मूढाः, संसारे अनन्तके ॥१॥ टीका-'जावंतविज्जा' इत्यादि ।
अविद्याः अविद्यमाना विद्या येषां ते तथा, सम्यग्ज्ञानरहिताः-मिथ्यात्वो. पहता इत्यर्थः, पुरुषा:-मनुष्याः, यावन्तः यत्परिमाणाः सन्ति, ते सर्वे दुःखसम्भवाः दुःखानां सम्भवः उत्पत्तिर्येषु ते तथा, अनन्तदुःखोत्पत्तिस्थानभूताः, मूढाः हिताहितविवेकरहिताः अनन्तके-अनन्त एव अनन्तकस्तस्मिन् अन्तरहिते, संसारे चतुर्गतिकलक्षणे बहुशः अनेकवारं लुप्यन्ते जन्मजरामरणाधिव्याधिदारिद्रयादिभिः पीड्यन्ते । 'जावंतविज्जा' इत्यत्र प्राकृतत्वादकारी लुप्तः ।
अत्र दृष्टान्तः प्रोच्यते
कश्चिद्भाग्यहीनो दरिद्रः कृष्यादिकं व्यापारं कुर्वन्नपि तत्फलं किंचिदपि न प्राप्तवान् । ततो धनोपार्जनार्थ गृहाद्विनिर्गत्य विविधानुपायान् कुर्वन् पृथिव्यां 'जावंतविज्जा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अविज्जा-अविद्याः) सम्यग्ज्ञानरूप विद्या से विहीन मिथ्यात्व से उपहत (पुरिसा-पुरुषाः) मनुष्य (जावन्त-यावन्तः) जितने हैं (ते सव्वे-ते सर्वे) वे सब (दुक्खसंभवा-दुःखसंभवाः) अनंत दुःखोत्पत्ति के स्थानभूत हैं। तथा (मूढा-मूढाः) हिताहित विवेक से रहित हैं। (अणंतए संसारम्मि-अनन्तके संसारे ) ये अन्तरहित इस चतुर्गतिरूप संसारमें (बहुसो लुप्पंति - बहुशो लुप्यन्ते ) अनेक बार जन्म, जरा, मरण, आधि व्याधि एवं दारिद्रय आदि द्वारा पीडित होते हैं । इस पर दृष्टान्त इस प्रकार है
"जावत-विज्जा" त्या
स-क्या-अविजा-अविद्याः सभ्यज्ञान३५ विधाथी २हित भिथ्यापथी मरेसा पुरिसा-पुरुषाः मनुष्य जाव-त-यावन्तः २८मा छे ते सव्वे-ते सर्वे ते सवे दुक्ख संभवा-दुःखसंभवाः मनत हुमनी उत्पत्तिा स्थानभूत छ. तथामूढा-मूढाः हिताडित विवथी २डित छे. अणंतए संसारम्मि-अनंतके संसारे An मत२डित संसारमा यार तिवारी संसारमा बहुसो लुप्पति-बहुशो लुक्ष्यन्ते અનેકવાર જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, વ્યાધિ, તથા દારિદ્રય વગેરેથી પીડિત હોય છે. આના ઉપરનું દષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
उत्तराध्ययनसूत्रे पर्यटति स्म । बहुविधोद्यमेनापि तेन किंचिदपि धनं न लब्धं, निष्फलनमणेन विषण्णः सन् गृहं प्रत्यागतः।
स चान्यदा क्वचिद् ग्रामे रात्रौ वासार्थमागत्य यक्षालये स्थितः । तत्राऽसौ पश्यति - कश्चित् सिद्धविधः पुरुषः कुम्भपाणिस्तस्माद् देवकुलाद् बहिनि
ति, स तं कुम्भ समय॑ मार्ययति-शय्यासनादिसंयुतं वासगृहं कुरु । ततस्तेन कामकुम्भेन तस्मार्थनानुसारेण सर्व निर्मितम् । तेन तस्मिन् वासगृहे स्थित्वा ___कोई एक भाग्यहिन दरिद्र व्यक्ति कृषी आदि व्यापार करता हुआ भी उसके फल से वंचित रहा करता था। उसने घर से बाहर विदेश जाकर धनोपार्जन करने का विचार किया। वह अपना गांव छोड़कर विदेश चला गया। वहां पर उसने अनेकविध धन को कमाने के उपाय किये परन्तु फिर भी सफल नहीं हुआ। इस प्रकार वह धन कमाने की आशा से इधर उधर घूमने लगा तो भी उसको सफलता नहीं मिली। आखिर में वह भ्रमण से खेदखिन्न होकर वापिस अपने घर पर लौटने लगा। जब यह लौटरहा था तब एक रात किसी ग्राम में एक यक्ष के मंदिर में ठहर गया। वहां उसने देखा-कोई एक पुरुष विद्या सिद्ध कर कलश हाथ में लिये हुए उस यक्षमंदिर से बाहिर निकल रहा है और वह बाहिर निकल कर उस कलश की पूजा कर उससे प्रार्थना करता है कि हे कलश ! तूं मेरे लिये शय्या आसन आदि से संयुत एक वासगृह तयार कर। उस कामकुंभ ने उसी समय उसकी प्रार्थना के अनुसार सब कुछ तयार कर दिया। उसने उसमें ठहर कर
કેઈ એક ભાગ્યહિન દારિદ્ર માણસ ખેતી તેમજ વ્યાપાર કરતું હતું, તેમાં અતિશય મહેનત કરવા છતાં પણ તેને કઈ જાતને લાભ મળતું ન હતું. આથી તેણે ગામ છેડી વિદેશ જઈને ધન ઉપાર્જન કરવાને વિચાર કર્યો. તે પિતાનું ગામ છેડીને વિદેશ ચાલ્યો ગયો. ત્યાં જઈને તેણે ધન કમાવા માટે અનેક વિધ ઉપાય ર્યા છતાં પણ તે સફળ થયો નહીં. આ પ્રમાણે ધન કમાવવાની આશાથી તે અહીં તહીં રખડવા લાગ્યું. તે પણ તેને સફળતા ન મળી. આખરે તે બ્રમણથી છેદયુક્ત બનીને પિતાને ઘેર પાછા ફરવા માંડયો. જ્યારે તે પાછો ફરી રહ્યો હતો ત્યારે માર્ગમાંએક રાત્રીએ કઈ એક ગામના એક યક્ષમંદિરમાં રાત
કાય. ત્યાં તેણે જોયું કે, કોઈ એક પુરુષ વિદ્યા સિદ્ધ કરીને હાથમાં કળશ લઈને તે યક્ષ મંદિરની બહાર આવી રહ્યા હતા અને બહાર નીકળીને તે કળશની પૂજા કરી તેને પ્રાર્થના કરતું હતું કે, “હે કળશ ! તું મારા માટે શષ્યા આસન આદિથી યુક્ત એક રહેવાનું ઘર તૈયાર કર.” તે કળશે તે જ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ गा० १ विद्याराहित्ये दरिद्रदृष्टान्तः १९३ कान्छितसुखमुपभुज्य प्रभाते तत् सर्व संहृतम् । दरिद्रः पुरुषस्तत्सर्व वृत्तं बिलोदय चिन्तयति-अनेन निष्फलपर्यटनायासेन मम किं फलम् , तस्मादेनमेव सकलाभीष्टकल्पद्रुमं पुरुषं सेविष्ये, इति विचिन्त्य तस्य सविनयं सेवां कृतवान् । ____तस्य सेवया प्रसन्नः सिद्धपुरुषस्तमब्रवीत् -तव समीहितं किमस्ति ? ब्रूहि । तेनोक्तम्-अहं जन्मतो दारिद्रोऽस्मि, विविधोधमैः कृतैरपि मया क्वचिद् धनं न लब्धम् , दरिद्रयापनोदनाथ भूतले पर्यटामि, दारिद्रघदुःखसंतप्तोऽहं त्वामाश्रितोऽस्मि, तत् प्रसन्नो भूत्वा तथा कुरु यथा मम त्वत्तुल्यमुखोपभोगः स्यात् । महाउस रात वांछित सुख भोगे । प्रातः होते ही वह सब माया लुप्त हो गई । इस दरिद्री ने यह सब कुछ देखकर विचार किया-मैं व्यर्थ ही यहां वहां घूमता रहा हूं । इससे मुझे कोई लाभ नहीं हो सकता है । अच्छा तो यही है कि अब मैं सकल अभीष्ट के सम्पादन करने में कल्पवृक्ष के तुल्य इस पुरुष की ही सेवा करूँ । इस प्रकार विचार कर वह दरिद्री उसकी सेवा करने में तत्पर बन गया। खूब सेवा की। ___ वह सिद्ध पुरुष भी इसकी सेवासे अधिक प्रसन्न हुआ। फिर उसने कहा-बोलो तुम क्या चाहते हो? सिद्धपुरुष की यह बात सुनकर उस दरिद्री पुरुषने कहा कि सिद्धराज! मैं जन्मसे ही दरिद्री हूं, विविध उद्यमों के करनेपर भी मुझे अभी तक कहीं पर भी धनका लाभ नहीं हो सका है। इस दरिद्रता को दूर करने के लिये ही मैं इस भूमि पर इधर से उधर घूमता फिर रहा हूं। अब दारिद्रयका दुःख नहीं सहा जाता हैं । मैं बहुत ही उससे संतप्त हो चुका हूं इसीलिये अन्तमें आपका सहारा पकड़ा है સમયે તેની પ્રાર્થના અનુસાર બધું તૈયાર કરી દીધું. તે પુરુષે તે મકાનની અંદર તે રાતના રહીને ઇચ્છિત સુખ ભોગવ્યું. સવાર પડતાં જ તે સઘળી માયા અલેપ થઈ ગઈ. તે દરિદ્રીએ આ સધળું જોઈને વિચાર કર્યો કે, હું આમ તેમ વ્યર્થ ઘુમી રહ્યો છું. આથી મને કંઈ લાભ થતો નથી. તેના કરતાં સારૂં તે એ છે કે, હવે હું સઘળું અભિષ્ટ સંપાદન કરવાને માટે કલ્પવૃક્ષ સમાન આ પુરુષની સેવા કરું. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે દરિદ્રી તેની સેવા કરવા લાગ્યો. ખૂબ સેવા કરી, તેથી તે સિદ્ધ પુરુષ પણ એની સેવાથી ઘણા જ પ્રસન્ન થયા અને તેને કહ્યુંકહે તમે શું ઈચ્છે છે ? સિદ્ધ પુરુષની વાત સાંભળીને તે દરિદ્રી પુરુષે કહ્યું કે, સિદ્ધરાજ ! હું જન્મથી દરિદ્રી છું. અનેકવિધ ઉદ્યમ કરવા છતાં પણ મને આજ સુધી કયાંયથી પણ ધનનો લાભ મળી શકી નથી. એ દરિદ્રતાને દૂર કરવા માટે હું આ ભૂમિ ઉપર જ્યાં ત્યાં ફરફર કરું છું. પણ હવે દરિદ્રતાનું દુઃખ સહન થતું નથી. હું એ દુખથી ખૂબ જ ત્રાસી ગયો છું. આથી આખરે
उ०२५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे पुरुषा हि आश्रितवत्सला भवन्ति । एवं तद्वचनं निशम्य स सिद्धपुरुषश्चिन्तयतिदारिद्रयेण पराभूतोऽयं व्याकुलोऽस्ति, तदस्योपकारं करिष्यामीति विचिन्त्य पाहतुभ्यं कामकुम्भविधायिनी विद्यां ददामि किम् , अथवा विद्याभिमन्त्रितं कामकुम्भं ददामीति ब्रहि । ततोऽसौं दरिद्रः कामभोगोत्सुको विद्यासाधनभीरुः पाहस्वामिन् ! विद्याधिवासितं कुम्भमेव मे देहि । एवमुक्तः सिद्धपुरुषस्तस्मै तं कामकुम्भं दत्तवान् । स दरिद्रपुरुषस्तं कुम्भमादाय प्रमुदितस्तूण निजग्रामं गतः। अतः आप मुझ पर प्रसन्न होकर ऐसा वरदान दें कि जिससे मैं भी आप के समान सुख का उपभोग करूँ । महापुरुष आश्रित वत्सल हुआ करते हैं । इस प्रकार के दरिद्री पुरुष के वचन सुनकर उस सिद्ध पुरुष ने विचार किया कि यह सचमुच में दारिद्रय से व्याकुल है, अतः इसका उपकार करना अवश्य मेरा कर्तव्य है । ऐसा विचार कर उसने उससे कहा-कि मैं तुम्हें कामकुंभविधायिनी विद्या दूं कि विधा से अभिमत्रित कामकुंभ दूं? कहो क्या चाहते हो ? सिद्ध पुरुष की बात सुनकर उस कामभोगोंमें उत्सुक बने हुए उस दरिद्रीने मनमें सोचा कि कौन विद्या सिद्ध करने का कष्ट उठावे-न मालूम विद्या सिद्ध हो अथवा न हो अतः अच्छा यही है कि विद्या से अभिमन्त्रित कुंभ ही माँग लिया जाय । ऐसा निश्चय कर विद्या सिद्ध करने में कायर बने हुए उस दरिद्री ने कहा-स्वामिन् ! विद्या से अधिवासित कुंभ ही आप मुझे प्रदान करें । इस प्रकार उस दरिद्रीकी बात सुनकर उस सिद्ध पुरुषने उसे આપને આશ્રય લીધે છે. આપ મારા ઉપર પ્રસન્ન થઈ મને એવું વરદાન આપે કે જેથી હું પણ આપની જેમ સુખને ઉપગ કરી શકું. મહાપુરુષ આશ્રીતના ઉદ્ધારક હોય છે. આ પ્રકારનાં દરિદ્રી પુરુષનાં વચન સાંભળી તે સિદ્ધપુરુષે વિચાર કર્યો કે, આ ખરેખર દારિદ્રયથી વ્યાકુળ છે. આથી એના ઉપર ઉપકાર કરે એ મારું કર્તવ્ય છે. એ વિચાર કરી તેમણે તેને કહ્યુંહું તમને કામકુંભ વિધાયિની વિદ્યા આપું કે વિદ્યાથી અભિમંત્રીત આ કામકુંભ આપું. કહો શું ઈચ્છો છો? સિદ્ધપુરુષની આવી વાત સાંભળી એ કામ ભેગોમાં ઉત્સુક બનેલા દારિદ્વીએ મનમાં વિચાર્યું કે, વિદ્યા સિદ્ધ કરવાનું ક8 કેણ ઉપાડે? કેને ખબર કે વિદ્યા સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય. આથી એજ સારું છે કે, વિદ્યાથી અભિમંત્રિત કુંભ જ માગી લઉં. એ વિચાર કરી વિદ્યા સિદ્ધ કરવામાં કાયરપણું દાખવતાં એ દારિદ્રીએ કહ્યું. “સ્વામિન્ ! વિદ્યાથી અભિમત્રિત કુંભ જ આપ મને આપે. આ પ્રમાણે દરિદ્રીની વાત સાંભળીને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०६ गा. १ विद्याराहित्ये दरिद्रदृष्टान्तः १९५ __ अथ स दरिद्रपुरुषस्तत्कुम्भमभावात् यथेप्सितं भवनादि कृत्वा बन्धुमित्रादिभिः सह यथेप्सितसुखं प्राप्तवान् । तदनु तस्य बन्धवः कृष्यादिकर्माणि धेन्वादिपशुरक्षा च त्यक्तवन्तः, यतः सर्वाणि सुखानि स्वायत्तानि सन्ति, तर्हि किमेभिः कृष्यादिभिः कष्टकरकर्मभिः इति चिन्तयन्ति स्म। अरक्षितास्ते धेन्वादयः स्वस्य बन्धूनांच नष्टाः।
अन्यदा स 'कुम्भेनानेन बन्धुयुक्तोऽहं मुखितोऽस्मी 'ति मदात् सुरां पीत्वा मस्तके कामकुम्भं धृत्वा नृत्यति स्म । उन्मत्तस्य तस्य मस्तकात् पतितः स कुम्भः उस कामकुंभ को ही दे दिया। कामकुंभ हाथ में आते ही उस दरिद्री को अपार हर्ष हुआ। उसको लेकर वह वहाँ से शीघ्र ही अपने घर पर वापिस आ गया। अब उस दरिद्री ने उस कुंभ के प्रभाव से मनमाने भवनादिक तयार कर लिये और उनमें अपने इष्ट बन्धु मित्रादिकों के साथ रहने लगा। इच्छानुसार खूब सुख भोगने में लग गया। उसके बन्धुओंने भी कृषि आदि कर्मोंका तथा पशुरक्षा आदिका सब भार छोड़ कर इसके वश में हो गये, क्यों कि कृषि आदि कार्मों के संपादन करने में इनको कष्टों का साम्हना करना पड़ता था। कामकुंभ से प्राप्त सुखों के भोगने में तो कोई भी प्रकार का इन्हें परिश्रम नहीं पड़ता था -वे तो स्वाधीन थे। इस प्रकार कोई रखवाला नहीं होने से इस दरिद्री की तथा उनके बन्धुओं की गाय आदि सब पूर्व संपत्ति नष्ट हो गयी।
एक समय की बात है कि इसको "मैं अपने बंधुओं सहित खूब आनंद भोग रहा हूं" यह जानकर बड़ा हर्ष हुआ। उसके आवेग में તે સિદ્ધ પુરુષે તેને કામકુંભ આપી દીધો. કામકુંભ હાથમાં આવવાથી તે દરિદ્ધીને ખૂબ હર્ષ થશે. તેને લઈને તે ત્યાંથી એકદમ ઉતાવળે પગલે પિતાને ઘેર પાછા આવ્યા. હવે તે દરિદ્રીએ તે કુંભના પ્રભાવથી મનમાન્યાં મકાન વગેરે તૈયાર કરી લઈ તેની અંદર પિતાના ઈષ્ટ બંધુ. મિત્રો સાથે રહેવા લાગ્યો. ઈચ્છા અનુસાર ખૂબ સુખ ભેગવવા લાગી ગયે. તેના ભાઈએ પણ તે સુખથી આકર્ષાઈ પિતપોતાની ખેતી આદિ તેમનાં કાર્યો તથા પશુપાલન વગેરેનો ભાર છેડીને તેના વશમાં થઈ ગયા. કારણ કે, ખેતી આદિ કાર્યોમાં તેમને ખૂબ કષ્ટ ભેગવવાં પડતાં હતાં કામકુંભથી પ્રાપ્ત થયેલ સુખને ભોગવવામાં તે કઈ પણ પ્રકારને પરિશ્રમ પડતો ન હતો. અને તે સ્વાધિન જ હતું. આ પ્રમાણે કોઈ પ્રકારની સારવાર કે દેખભાળના અભાવથી દરિદ્રી તથા તેના ભાઈઓની અગાઉની ગાય વગેરે પશુધન તથા સઘળી સંપત્તિ નાશ પામી ગઈ.
એક સમયની વાત છે કે તેને “હું મારા ભાઈઓ સહિત ખૂબ આનંદ જોગવી રહ્યો છું” એમ જાણીને ઘણે હર્ષ થશે. તેના આવેગમાં તેણે મદિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे शतखंडो भूत्वा नष्टो जातः । कुम्भप्रभावजनितं तद्धनं भवनं च सर्वं सद्यः प्रणष्टम् । ततः कुम्भजनितसम्पदा स्वकीययत्किंचित्पूर्वकालिकसंपदा च रहितास्तेऽन्यस्य दासतां गत्वा महद् दुःखं प्राप्तवन्तः । ___ यद्यसौ प्रागेव तां विधामग्रहीष्यत् , तदा तस्य कुम्भस्य भङ्गेऽपि तदितरं कुम्भमकरिष्यत् , विद्यां विना तु तादृशं कामकुम्भं कर्तुमक्षमः सन् नित्यं दरिद्रतया व्याकुलोऽभवत्।
यथा प्रमादादगृहीतविद्यः स दरिद्रो दुःखं लब्धवान्, तथाऽन्येऽपि प्राणिनःसम्यग्ज्ञानं विनाऽनेकविधं दुःखं प्राप्नुवन्ति ।
॥ इति विद्याहीनत्वे दरिद्रदृष्टान्तः संपूर्णः॥ इसने मदिरा (शराब) का सेवन भी कर लिया और उस कामकुंभ को मस्तक पर धारण कर नाचने लग गया। मदिरा का नशा ज्यों ही इसको चढा कि नाचते२ इसका वह कामकुंभ मस्तक से नीचे जमीन ऊपर धड़ाम से गिर पड़ा और गिरते ही उस कामकुम्भके टुकडे २ हो गये । अब क्या था? उसके ध्वस्त होते ही उसके प्रभावसे प्राप्त हुई धन भवनादिक समस्त सामग्री विलीन हो गई । इस प्रकार कुंभ के प्रभाव से उत्पन्न हुई संपत्ति से तथा थोड़ी बहुत अपनी निज की संपत्ति से रहित हुए वे सब अन्यके दास बनकर महान् कष्टोंका अनुभव करने लगे।
समझनेकी बात यह है कि यदि यह दरिद्री पहिले से ही कामकुंभको निष्पन्न करनेवाली विद्या सीख लेता तो इस कुंभ के नष्ट होने पर इसी तरहका दूसरा कामकुंभ भी उस विद्या के जोर से बना लेता और स्वयं जैसा का तैसा बना रहता, परन्तु विद्या के अभाव में उस प्रकार के રાનું સેવન પણ કર્યું અને તે કામકુંભને પિતાના માથા ઉપર લઈને નાચવા લાગે. મદિરાને નશે જ્યારે તેને બરાબર ચડયે, ત્યારે નાચતાં નાચતાં તે કામકુંભ તેના માથા ઉપરથી ધડાક કરતો જમીન ઉપર પડી ગયો. અને પડતાંની સાથે જ તેના ટુકડે ટુકડા થઈ ગયા. પછી શું? કુંભને નાશ થતાં તેના પ્રભાવથી મળેલી ધન, ભવન, આદિ સમસ્ત આનંદના સાધનરૂપ સામગ્રી પણ અદૃષ્ય બની ગઈ. આ પ્રમાણે કુંભના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થયેલી સંપત્તિથી તથા થોડીક પૂર્વની પિતાની સંપત્તિથી રહિત થઈને તે સઘળા બીજાના દાસ બનીને મહાન કષ્ટોને અનુભવ કરવા લાગ્યા.
સમજવાની વાત છે કે, જે એ દરિદ્વીએ પહેલેથી જ કામકુંભને ઉત્પન્ન કરવાવાળી વિદ્યા શીખી લીધી હોત તે તે કુંભને નાશ થતાં તેના જેવા બીજા કને તે વિદ્યાના પ્રભાવથી બનાવી લેત, અને પોતે જેને તે સુખી બની રહેત.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ गा. २ निर्ग्रन्थकर्त्तव्यवर्णनम्
यतश्चैवं तस्माद् यत् कर्तव्यं तदाह
मूलम्
समिक्ख पंडिए तम्हां, पासजाइप हे बहूँ । अपर्णां सच्चमेसिज्जा मित्तिं भूसु कप्परे ॥२॥
०
छाया - समीक्ष्य पण्डितस्तस्मात् पाशजातिपथान् बहून् । आत्मना सत्यमेषयेत्, मैत्रीं भूतेषु कल्पयेत् ॥ २ ॥ टीका- 'समिक्ख ' इत्यादि ।
१९७
यस्मादेवमविद्यावन्तो लुप्यन्ते, तस्मात् पण्डितः = तत्त्वातत्त्वविवेकयुक्तः, बहून्= प्रभूतान्, पाशजातिपथान् =पाशा इव पाशा बन्धनरूपा भार्यादिसम्बन्धास्त एव कुंभ की रचना करने में सर्वथा अक्षम बना हुआ वह दरिद्री, दरिद्री का दरिद्री ही रह गया और महादुःखी हो गया। जैसे प्रमादसे विद्याको नहीं ग्रहण करनेवाला इस दरिद्री ने दुःख भोगा उसी प्रकार अन्य प्राणी भी एक सम्यग्ज्ञान के बिना रातदिन दुःख ही दुःख भोगते रहते हैं । यही इस कथा का सारांश है ॥ १ ॥
|| इस प्रकार विद्याहीन होने से दरिद्र का दृष्टान्त संपूर्ण हुवा ॥ सम्यग् विद्या के अभाव से आत्मा दुःखी होता है इसलिये उसको क्या करना चाहिये सो कहते है-'समिक्ख पंडिए तम्हा' इत्यादि । अन्वयार्थ - जब यह बात है कि सम्यग्ज्ञान के प्रभाव में हिताहित विवेक से रहित होकर संसारी प्राणी जन्ममरणादिक द्वारा बार२ पीडित होते रहते हैं ( तम्हा - तस्मात् ) इस कारण से (पंडिए - पंडितः )
પરંતુ વિદ્યાના અભાવથી તે પ્રકારના કુંભની રચના કરવામાં સર્વથા અસમર્થ અનવાથી તે રિદ્રીના દિરદ્રીજ રહ્યો ને અતિ દુઃખી થઈ ગયા. જેવી રીતે પ્રમાદથી વિદ્યાને નહીં ગ્રહણ કરવાવાળા તે રિદ્રીએ દુઃખ ભાગળ્યુ તેજ પ્રમાણે અન્ય પ્રાણી પણ એક સમ્યગ્નજ્ઞાન વિના રાત અને દિવસ દુઃખ ભાગવે છે. એ આ કથાના સારાંશ છે. । ૧ ।।
!! આ રીતે વિદ્યાથી રહિતતા ને લીધે ઇન્દ્રિનું દૃષ્ટાંત સપૂર્ણ થયું. ॥ સભ્યવિદ્યાના અભાવથી આત્મા દુઃખી થાય છે, તે માટે તેણે શું કરવું ले ते वाभां भावे छे - " समिषख पंडिए तम्हा " त्याहि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
અન્વયા——જ્યારે આમ વાત છે કે, સમ્યગજ્ઞાનના પ્રભાવમાં હિતાહિત વિવેકથી રહીત થઈ ને સ’સારી પ્રાણી જન્મ મરણાદિક દ્વારા વારવાર પીડિત थता रहे छे. तम्हा - तस्मात् या अरथी पंडिए - पंडितः पंडितन तत्वातत्वना
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे जातीनाम् एकेन्द्रियादिजातीनां, पन्थानः तत्मापकत्वान्मार्गाः पाशजातिपथास्तान् , विद्यारहितानां विलुप्तिहेतून् समीक्ष्य आलोच्य, आत्मना-स्वयं, न तु परोपरोधादिना, सत्यम् सद्भयो जोवेभ्यो हितः सत्यः संयमस्तम्, एषयेत्-गवेषयेत्-धारयेदित्यर्थः। किंच-भूतेषु-पृथिव्यादिषडूजीवनिकायेषु मैत्री मित्रभावं, कल्पयेत् कुर्यात् प्रवज्या ग्रहीतव्येति भावः॥२॥ पण्डितजन-तत्त्वातत्त्व के विवेक से युक्त पुरुष (बहू पासजाइपहे समिक्ख-बहून् पाशजातिपथान् समीक्ष्य) भार्या बन्धु आदि अनेक संबंध हैं वे बंधनरूप होने से विद्यारहित पुरुषों के पाशके समान हैं अर्थात् यह भार्यादिसंबंध एकेन्द्रियादिक जाति की प्राप्ति के मार्ग हैं, ऐसा जानकर (अप्पणा सच्चमेसिज्जा-आत्मना सत्यं एषयेत् ) स्वयं-अपने आप ही जीवों के हितविधायक संयमरूप सत्यकी गवेषणा करे-उसको धारण करे (भूएसु मित्तिं कप्पए-भूतेषु मैत्री कल्पयेत् )पृथिव्यादिक षट्जीवनिकायके जीवोंके साथ मित्रता धारण करे। अर्थात्-दीक्षा अगीकार करे ।
भावार्थ-सम्यग्ज्ञान की प्राप्ति के अभाव में जीवों को हिताहित का वास्तविक विवेक जागृत नहीं होता है । इसलिये वे भार्यादिसंबंधरूप पाश से जकडे रहते हैं, और इसी कारण वे एकेन्द्रियादिक जीवों में जन्म मरण करने लगते हैं। ऐसा विचार कर संयम धारण करना चाहिये, और सम्यग्ज्ञान से आत्मा को वासित करते रहना चाहिये । इसी वासना का फल मुनिदीक्षा धारण करना होता है ॥२॥ विवथी युद्धत सेवा पुरुष बहू पासजाइ पहे समिक्ख-बहून् पाशजाति पथान् समीक्ष्य માતા પિતા પત્ની બંધુ આદિ અનેક જે સંબંધ છે તે બંધનરૂપ હોવાથી વિદ્યારહિત પુરુષને પાશ સમાન છે. અર્થાત્ આ પત્ની આદિ સંબંધ એકેન્દ્રિયાદિક જાતીની प्रालिन। माग छ. मेनु तीन अप्पणा सच्च मेसिज्जा-आत्मना सत्यं एषयेतूસ્વયં પોતે પોતાના જીવના હિત વિધાયક સંયમરૂપ સત્યની ગવેષણ કરે તેને धारण ४२. भूएसु मित्तिं कप्पए-भूतेषु मैत्री कल्पयेत् पृथ्वी माहि ५२०१नीयन। જીની સાથે મિત્રતા ધારણ કરે. અર્થાત્ દીક્ષાને અંગિકાર કરે.
ભાવાર્થ-સભ્ય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિના અભાવમાં જેમાં હિતાહિતને વાસ્તવિક વિવેક જાગૃત થતો નથી. આને લઈને તે ભાર્યાદિ સંબંધરૂપ પાશથી જકડાયેલ રહે છે. અને તે કારણથી તે એકેન્દ્રિયાદિક છમાં જન્મ મરણ કરવા લાગી જાય છે. એ વિચાર કરીને સંયમ ધારણ કરે જોઈએ તેમજ આત્માને સમ્યજ્ઞાનથી વાસિત કરતા રહેવું જોઈએ. આ વાસનાનું ફળ મુનિ દીક્ષા ધારણ કરવી તે છે. ૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ६ गा० ३ मातापित्रादीनां त्राणराहित्यम् १९९ मातापित्रादयो न त्राणाय न शरणाय भवन्तीत्याह
मूलम् माया पियो एहसा भाया, भज्जो पुत्ता यं ओरसा।
नालं ते ममे ताणाय, लुप्पंतस्स सकम्मुणा ॥३॥ छाया-माता पिता स्नुषा भ्राता, भार्या पुत्राश्च औरसाः।
नालं ते मम त्राणाय, लुप्यमानस्य स्वकर्मणा ॥३॥ टीका-'माया पिया' इत्यादि। ___ माता, पिता, स्नुषा-पुत्रवधूः, भ्राता-सहोदरः, भार्या, तथा पुत्राः पुत्रत्वेन स्वीकृताः, च-पुनः, औरसाः स्वयमुत्पादिताः, ते सर्वे स्वकर्मणा स्वकृतेन ज्ञानावरणादिना, लुप्यमानस्य पीडयमानस्य प्रमत्राणाय-रक्षणाय अलं-समर्थाः न भवन्ति।।
मातापित्रादयो दुःखान्न मोचयति तर्हि किं कर्तव्यमित्याह
एयमढे सपेहीए, पासे समियदसणे। छिदं गेहि सिहँ चं, न के खे पुढेवसंथवं ॥४॥ 'माया पिया'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(माया-माता) माता (पिया-पिता) पिता (ण्हुसास्नुषा) पुत्रवधू (भाया-भ्राता) सहोदर भाई (भज्जा-भाया) निज की स्त्री (पुत्ता-पुत्राः) पुत्र-दत्तकरूप में लिया पुत्र (य-च) तथा (ओरसा-औरसाः) निज से उत्पन्न हुआ पुत्र (ते) ये माता पिता आदि सब (सकम्मुणा लुप्पंतस्स-स्वकर्मणा लुप्यमानस्य ) स्वकृत ज्ञानावरणीयादि कर्म द्वारा पीडित (मम ताणाय-मम त्राणाय) मेरी रक्षा करने के लिये (नालम् ) समर्थ नहीं हो सकते हैं । अर्थात् अपने द्वारा अर्जित कर्मों के उदय आने पर जीवके रक्षक मातापिता आदि कोई भी नहीं होते हैं॥३॥
" माया पियो" या
सन्क्याथ-माया-माता माता पिया-पिता पिता ण्हुसा-स्नुषा पुत्रवधू, भाया-भ्राता सा४२ मा भज्जा-भार्या पातानी स्त्री, पुत्ता-पुत्राः पुत्र, हत्त४३५मां सीधेस पुत्र, य-च ओरसा-औरसाः पातानाथी सत्पन्न येत पुत्र, ते भातापिता विगेरे मा सकम्मुणा लुप्प तस्स-स्वकर्मणा लुप्यमानस्य ४२i ज्ञानावशीयाहि भथी पीडित. मम ताणाय-मम त्राणाय भारी २६॥ ४२१। माट नालम् समय થઈ શક્તા નથી. અર્થાત્ પિતાનાથી કરાયેલાં કર્મોને ઉદય થતાં તે જીવના રક્ષક તેનાં માતાપિતા આદિ કેઈ થઈ શકતા નથી. ૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-एतमर्थ सप्रेक्षया, पश्येत् शमितदर्शनः ।
छिन्द्यात् गृद्धिं स्नेहं च, न काक्षेत् पूर्वसंस्तवम् ॥ ४ ॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि ।
शमितदर्शनः शमितं विनाशितं, दर्शनं-पक्रमाद् मिथ्यादर्शनं येन स तथा, अथवा-समितदर्शनः' इति च्छाया। सम्यकप्रकारेण इत-माप्तं दर्शन-सम्यक्त्वं येन स समितदर्शनः - सम्यग्दृष्टिः सनित्यर्थः। स्वप्रेक्षया स्वबुद्धया एतमर्थ पूर्वोक्तमर्थ-मातापित्रादयो मम त्राणाय समर्था न सन्तीति पश्येत् हृयवधारयेन् । गृद्धिं तृष्णां च-पुनः स्नेहं-पुत्रकलत्रादिषु रागं स्वजनादिप्रेम छिन्यात् । तथापूर्वसं स्तवं पूर्वपरिचयम् मातापित्रादिसम्बन्धं न काक्षेन्न स्मरेत् ॥४॥
एयम8 सपेहाए' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(समियदसणे-शमितदर्शनः) मिथ्यादर्शन जिसका नष्ट हो चुका है, अथवा समितदर्शन सम्यक दर्शन जिसको अच्छी तरह से प्राप्त हो चुका है, ऐसा सम्यग्दृष्टि प्राणी (सपेहाए-स्वप्रेक्षया) अपनी बुद्धि से (एयमटुं-एतमर्थम) इस पूर्वोक्त अर्थ को माता पिता आदि बाहिरी पदार्थ कर्मों के उदय होने पर मुझे बचा नहीं सकते हैं, इस कथन को ( पासे-पश्येत् ) हृदय में धारण करे (गेहिं सिणेहं च छिंदगृद्धि स्नेहं च छिन्यात् ) तृष्णा और स्नेह का-पुत्र कलत्र आदि पदार्थों में राग का अर्थात् स्वजनादिकों में प्रेम का परित्याग कर देवे । तथा (पुग्धसंथवं न कंखे-पूर्वसंस्तवं न काक्षेत् ) माता पिता आदि संबंधरूप जो पूर्व परिचय है उसको कभी भी याद न करे ॥४॥ ___" अयमटुंसपेहाए " Jult.
स-क्याथ-समियदसणे-शमितदर्शनः भिथ्याशन रेनु नाश पामेत છે અથવા સમિતિદર્શન-સમ્યગદર્શ જેને સારી રીતે પ્રાપ્ત થયેલ છે એવા सभ्यष्टिीपल सपेहाए-स्व प्रेक्षया पोतानी मुद्धिथी एयम8-एतमर्थम् पूर्वरित અર્થને-માતપિતા આદિ બહારના પદાર્થ મને કર્મોને ઉદય થવાથી બચાવી शबाना नथी'-2॥ ॐथन पासे-पश्येत्य मा धारण ४२. गेहिं सिणेह च छिद-गृद्धि स्नेहं च छिन्द्यात् तृ०॥ मन स्नड-पुत्र मुटुभ माहि पहाभां - स्व- हिना प्रेमी परित्याग ४री तथा पुव्वसंथंव न कंखे- पूर्व सस्तवन વાત માતાપિતા આદિસંબંધ રૂપ જે પૂર્વ પરિચય છે તેને કદી પણ યાદ ન કરાય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ६ गा. ५ परिग्रहत्यागफलत स्वरूपवर्णनम्
अथ परिग्रहपरित्यागफलमाह
मूलम् -
गवास मणिकुंडलं, पसैवो दार्सपोरुसं । सव्वमेयं चइता णं, कामरूंवी भविस्ससि ॥ ५॥
छाया - गवाश्वं मणिकुंडलं, पशवो दासपौरुषम् ।
सर्वमेतत् त्वक्त्वा खलु, कामरूपी भविष्यसि ॥ ५ ॥ टीका- 'गवासं' इत्यादि ।
२०१
गवा = गावच अश्वाश्वेति समाहारः गवाश्वम् । अत्र गोशब्देन धेनवो वृषभाश्व ग्राह्याः । मणिकुंडलं = मणयश्च कुण्डलानि चेति समाहारः । अत्र कुण्डलशब्देनाऽन्येप्यलंकारा गृह्यन्ते । सर्वे मणयः सर्वेऽप्यलंकाराश्चेत्यर्थः । पशवः - अजामेषादयः, अनेनैव गवाश्वयोरपि ग्रहणे पुनस्तयोरुपादानमत्यन्तोपयोगितया तत्माधान्यख्याप नार्थम् । तथा - दास पौरुषं = दासाश्च पोरुषाश्चेति समाहारः । दासाः पुरुषसमूहाथ, एते सर्वेऽपि त्राणाय समर्था न भवन्ति, तस्मात् पूर्वमेव एतत् सर्वं त्यक्त्वा संयमां
'गवासं मणिकुंडलं ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (गवासं - गवाश्वम् ) गाय भैंस, बैल, घोडे (मणिकुंडलंमणिकुंडलं ) मणि एवं कुंडल आदि आभूषण ( पसवो - पशवः ) अजा मेष आदि पशु ( दासपोरस - दास पौरुषम् ) नौकर चाकर तथा और भी अनेक पुरुष, ये सब इस जीव की रक्षा करने में समर्थ नहीं हो सकते हैं, इस कारण (सव्वमेयं - एतत् सर्वम् ) इन सब को ( चइता - त्यक्त्वा) छोड़कर संयम धारण करना चाहिये । इससे हे आत्मा तूं ( कामरुव भविस्ससि - कामरूपी भविष्यसि ) वैक्रियिक शक्ति के द्वारा यथेच्छ रूप धारण करनेवाला वैमानिक देव हो जायगा ।
" गवास मणिकुंडलं " इत्यादि.
अन्वयार्थ–गवास – गवाश्वम् गाय, लेंस मजह तथा घोडा, मणिकुंडल - मणिकुडलम् भ भने डुडेज माहि आभूषणु पसवो- पशवः घेटां मरां माहि पशु, दासपोरुस' - दास पौरुषम् नोर या४२ तथा मील यशु भने પુરુષ એ સઘળા આ જીવની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થઇ શકતા નથી એકારણથી सव्वमेयं - एतत् सर्वम् मे सघणाने चइत्ता - त्यक्तवा छोडीने संयम धारण ५२वा लेह थे. साथी हे आत्मा ! तुं कामरूवी भविस्ससि - कामरूपी भविष्यसि वैडिय શક્તિ દ્વારા ઇચ્છીત રૂપ ધારણ કરવાવાળા વૈમાનિક દેવ બની જઈશ.
उ० २६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
उत्तराध्ययनसूत्रे ङ्गीकारेण कामरूपी-विकुर्वणशक्त्या यथेप्सितरूपधारणशक्तिमान् वैमानिकदेवो भविष्यसि तस्मात् प्रव्रज्या ग्राह्येति भावः ॥५॥
पुनरपि परिग्रहस्वरूपमाह
थावरं जंगमं चेवे, घेणं धन्नं उवखरं। पच्चमाणस्स कम्महि, नौलं" दुक्खाउ मोयणे ॥६॥ छाया- स्थावरं जगमं चैव, धनं धान्यम् उपस्करः ।
पच्यमानस्य कर्मभिः, नालं दुःखाद् मोचने ॥६॥ टीका-'थावरं ' इत्यादि।
स्थावरं भवनोद्यानादि च=पुनः जङ्गम-पुत्रकलत्रादि, तथा-धनं गणिमादि द्रव्यम् , धान्य-शालिब्रीह्यादिकम् , उपस्करः गृहोपकरणम् , आषत्वान्नपुंसकनि
भावार्थ-संसार के जितने भी संयोगी पदार्थ हैं, वे इस जीव की किसी भी अवस्था में मृत्यु से रक्षण नहीं कर सकते हैं, अतः इनका परित्याग कर भागवती दीक्षा अवश्य धारण करना चाहिये । ऐसी बात प्रत्येक आस्तिक जीव अपनी आत्मा को समझाता रहे। क्यों कि ऐसा करने से यदि साक्षात् मुक्ति प्राप्त न हो सके तो वैमानिक देव की पर्याय अवश्य प्राप्त हो जाती है ॥५॥ __'थावरं जंगमं चेव' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (थावर-स्थावरम् ) भवन उद्यान आदि स्थावर पदार्थ (जंगमं चेव-जंगमं चैव) पुत्र कलत्र आदि जंगम पदार्थ (धणं धन्न-धनं धान्यम्) मणि आदि द्रव्यरूप धन, शालि बीयादिरूप धान्य (उवक्खरं-उपस्करः)
ભાવાર્થ–સંસારમાં જેટલા સંયોગી પદાર્થ છે તે સઘળા આ જીવની કઈ પણ અવસ્થામાં મૃત્યુથી રક્ષણ કરી શકતા નથી. જેથી તેને પરિત્યાગ કરી ભાગવતિ દીક્ષા અવશ્ય ધારણ કરવી જોઈએ એવી વાત પ્રત્યેક આસ્તિકજીવ પિતાના આત્માને સમજાવ્યા કરે. કારણ કે એમ કરવાથી તે સાક્ષાત મુક્તિને કદાચ પ્રાપ્ત ન કરી શકે તે પણ વૈમાનિક દેવની પર્યાય તે અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે જ છે પા
"थावर जंगम चेव" त्याहि.
म-क्या-थावर-स्थावरम् मन धान मा स्था१२ पा जंगम चेव-जंगम चैव पुत्र saatम ५४ा, धणं धन्न-धन धान्यं मयि मा द्रव्य३५ धन l Fla ३५ धान्य उवक्खर-उपस्करः घरनु अ५४२५३ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ६ गा० ७ प्राणातिपातानपनिरोधवर्णनम् २०३ देशः । एतत् सर्व वस्तु कर्मभिः स्वयमुपार्जितैर्ज्ञानावरणीयादिभिः पच्यमानस्य= पीड्यमानस्य दुःखामोचने अपवर्जने त्राणार्थमित्यर्थः, अलं समर्थ न भवति ॥६॥ संमति प्राणातिपातास्रवनिरोधमाह
मूलम्अज्झत्थं सवओ सव्वं, दिस्सं पाणे पियायए । न हेणे पाणिणो पाणे, भैयवेराउ उवरए ॥ ७॥ छाया-अध्यात्म सर्वतः सर्व, दृष्ट्वा प्राणान् प्रियात्मकान् ।
न हन्यात् प्राणिनः प्राणान् भयवैराद् उपरतः ॥७॥ टीका-'अज्झत्थं' इत्यादि ।
भयं-मरणत्रासः, वैरं च-विद्वेषः भयवैरं, तस्माद् भयवैरात् उपरतो-निवृत्तः, मुनिः सर्वतः सर्वप्रकारेण, सर्वम् अध्यात्मम्-आत्मनि यद् वर्तते तदध्यात्मम्आत्मगतं सुखदुःखादिकं दृष्ट्वा ज्ञात्वा, 'आत्मा सुखदुःखयोर्वेदक' इतिः बुद्ध्या, घर के उपकरण, ये सब चीजें (कम्मेहिं पच्चमाणस्स-कर्मभिः पच्यमानस्य) स्वयं उपार्जित ज्ञानावरणीयादिक कमों द्वारा पीडित जीव को (दुक्खाउ मोयणे नालं-दुःखात् मोचने नालम् ) दुःखोंसे बचाने में समर्थ नहीं हो सकते हैं । अर्थात्-स्वकृत कर्म के उदयजन्य दुःख से इस जीव की कोई भी रक्षा नहीं कर सकता है । यह अटल सिद्धान्त है ॥६॥
'अज्झत्थं सव्वओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भयवेराउ उवरए- भयात् वैरात् उपरतः) भय सेमरण के त्रास से-तथा वैर से-विद्वेष से उपरत मुनि (सवओ-सर्वतः) सर्व प्रकार से (सव्वं-सर्वम् ) समस्त (अज्झत्थं-अध्यात्मम् ) आत्मगत सुखदुःखादिक को (दिस्सं-दृष्ट्वा ) जानकर-आस्मा सुख-दुःखादिक का सघणी याने कम्मेहिं पच्चमाणस्स-कर्मभिः पच्यमाणस्य पोते भगवत ज्ञाना १२लीया भी द्वारा पीडित ने दुःखाउ मोयणे नालं-दुखात् मोचने नालम् હાથી બચાવવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી. અર્થાત પિતાના કરેલા કર્મોથી ઉદ્ભવેલાં દુઃખથી આ જીવની કઈ પણ રક્ષા કરી શકતું નથી. આ અટલ સિદ્ધાંત છે ! ૬
" अज्झत्थं सवओ छत्यादि.
स-या-भयवेराउ उवरए-भयात् वैरात् उपरतःमयथी भरना वासयी तथा वस्थी विद्वेषयी ५२त मेवा मुनि सवओ-सर्वतः स २थी सम्व-सर्वम् समस्त अन्जस्य-अध्यात्मम् मामna सुम: माहिने दिसं-दृधा -मामा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
उत्तराध्ययनसूत्रे इष्टसंयोगादिजनितं सुखं सर्वस्यात्मनः प्रियं स्यात् , इष्टवियोगादिजनितं दुःखं सर्वस्यात्मनोऽप्रियं स्यादिति विदित्वेत्यर्थः । तथा-प्राणान्-पाणिनः जीवान् , मियात्मकान्=प्रियः-आत्मा येषां ते प्रियात्मकास्तान् प्रियात्मकान् , दृष्ट्वा, तथा चोक्तम्-" सव्वे जीवा वि इच्छंति, जीविउं न मरिजिउं" इति हृदि विचार्य, पाणिनः जीवस्य, प्राणान् इन्द्रियोच्छ्वासनिश्वासायुर्वाङ्मनः कायबलरूपान् न हन्यात्-नातिपातयेत् , इदमुपलक्षणं तेन-नापि घातयेत् , नापि वा घ्नन्तमन्यमनुमोदयेत् । प्राणातिपातास्रवनिरोधः प्रतिपादितः 'पाणिणो' इत्येकवचनं जातिविवक्षया ॥७॥ वेदक है'-ऐसा समझकर-इष्ट पदार्थ के संयोग आदि से जनित सुख समस्त आत्माओं को अत्यंत प्रिय होता है, एवं इष्ट पदार्थके वियोग आदिसे जनित दुःख समस्त आत्माओं को अधिक अप्रिय होता है ऐसा अनुभव कर, तथा (पाणे पियायए प्राणान् प्रियात्मकान् ) समस्त प्राणियोंको अपने२ प्राण प्रिय हैं, क्यों कि 'सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविडं न मरिज्जिउं' ऐसा सिद्धान्त है कि समस्त जीव जीने की ही इच्छा करते हैं मरने की नहीं, ऐसा जानकर (पाणिणो पाणे न हणे-प्राणिनः प्राणान् न हन्यात् ) किसी भी प्राणी के प्राणों का व्यपरोपण न करें-पांच इन्द्रिय प्राण, तीन बलप्राण, ९ आयुप्राण एवं १० श्वासोच्छास प्राण, इन दस प्राणों का हनन न करे उपलक्षण से दूसरों से हनन न करावे और न हनन करते हुए की अनुमोदना करे, यह भी समझना चाहिये। - भावार्थ-जैसे अपने प्राण अपने को प्रिय हैं इसी तरह समस्त जीवों को अपने २ प्राण प्रिय हैं । सुख दुःख का अनुभव प्रत्येक आत्मा સુખદુઃખ આદિના વેદક છે–એમ સમજીને ઈષ્ટપદાર્થના સંગ આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ સુખ સમસ્ત આત્માઓને પ્રિય હોય છે. અને ઈષ્ટપદાર્થના વિશે આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ દુઃખ સમસ્ત આત્માઓને અપ્રિય હોય છે. એ અનુભવ કરીને तथा पाणे पियायए-प्राणान् प्रियात्मकान् समस्त प्राणीमान पातान प्रा प्रिय डाय छे. ४।२५ , “ सम्वे जीवावि इच्छति जीविउन मरिज्जि" मेवा સિદ્ધાંત છે કે, સઘળા જીવો જીવવાની જ ઈચ્છા કરે છે મરવાને કઈ ઈચ્છતું જ नथी. मे शीन ४५ पोणिणो पाणे न हणे-प्राणिनः प्राणान् न हन्यात् પ્રાણુના પ્રાણનું સ્થપોપણ કરે નહીં.-પાંચ ઈન્દ્રિય પ્રાણ, ત્રણ બલ પ્રાણ, નવ આયુષ્ય પ્રાણુ અને દસ વાસોચ્છવાસ પ્રાણુ આ દસ પ્રાણેને હણે નહીં. ઉપલક્ષણથી બીજા મારફત હણવે નહીં તેમજ હણવાવાળાને અનુમોદન આપે नही. से ५ समाने.
ભાવાર્થ–જે રીતે આપણે પ્રાણ આપણને પ્રિય હોય છે તે જ રીતે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ गा. ८ मृषावादाद्यास्रवनिरोधवर्णनम्
एवं प्राणातिपातास्रवनिरोधमुक्त्वा शेषावनिरोधमाह
आयाणं नरयं दिस्त, नायइज्ज तणामवि । दोगुंछी अर्पणो पाए, दिन्नं भुंजेज्ज भोयेणं ॥ ८॥ छाया-आदानं नरकं दृष्ट्वा, नाददीत तृणमपि ।
जुगुप्सी आत्मनः पात्रे, दत्तं भुञ्जीत भोजनम् ॥ ८॥ टीका-आयाणं' इत्यादि।
मुनिः आदानम्-आदीयते इत्यादान-धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिकं, नरकं= नरककारणत्वान्नरकरूपं दृष्ट्वा ज्ञात्वा, तृणमपि नाददीत न स्वीकुर्यात् हिरण्यरजतादिकं तु दूरत एव वर्जनीयमिति भावः । अनेन अदत्तादानास्रवनिरोधः कथितः। को होता है। ऐसा जानकर मुनिजनों को किसी भी जीव के प्राणों का व्यपरोपण नहीं करना चाहिये, न करना चाहिये और न करनेवालों की अनुमोदना ही करनी चाहिये । इस प्रकार अहिंसा व्रत के पालन करने से उसके प्राणातिपातजन्य आस्रव का निरोध हो जाता है ॥७॥
इस प्रकार प्राणातिपातजन्य आस्रव के निरोध को कहकर सूत्रकार शेष आस्रवों के निरोधको कहते हैं-'आयाणं नरयं दिस्स' इत्यादि । __ अन्वयार्थ-मुनि (आयाणं-आदानम् ) धन, धान्य, द्विपद एवं चतुष्पद् आदिरूप आदान (लेने)को (नरयं-नरकम् ) नरकका कारण होनेसे नरक स्वरूप (दिस्स-दृष्ट्वा ) जानकर (तणामवि-तृणमपि) तृण तक को भी (नायइज्ज-नाद्दीत) ग्रहण नहीं करे । हिरण्य सुवर्णादिक की तो સમસ્ત જીને પિતાને પ્રાણ પ્રિય હોય છે. સુખદુઃખને અનુભવ દરેક આત્માને થાય છે. એમ જાણીને મુનિએ કઈ પણ જીવના પ્રાણેનું વ્યપર પણ ન કરાવવું જોઈએ, અને કરનારની અનુમોદના કરવી ન જોઈએ. આ પ્રકારના અહિંસાવ્રતનું પાલન કરવાથી તેને પ્રાણાતિપાત જન્ય આસવને નિરોધ થાય છે.પાછા
આ પ્રકારથી પ્રાણાતિપાત જન્ય આસવના નિરોધને કહીને સૂત્રકાર બાકી २९सा पासवाना निराधने ४ छ-"आयाण नरय दिस्स" त्यादि.
म-क्यार्थ-भुनिन भाटे आयाण-आदानम् धन, धान्य, द्विप (Ani) भने यतु०५६ (यार ५i न१२) मा९ि३५ महान (आ) मे नरयं-नरक न२४३५ ४१२५५ पाथी २७ २१३५ दिस्स-दृधा teीन तणामवि-तृणमपि ताने ५५ नायइज्ज-नादीत अडयन ४२. तो पछी हि२५५ सुवर्ण
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
उत्तराध्ययनसूत्रे कथं तर्हि जीवनं निर्वहेत् ? इत्याशङ्क्याह-दोगुंछी' इत्यादि । जुगुप्सी आहारं विना धर्मधुराधारणाक्षममात्मानं जुगुप्सते इत्येवंशीलः, 'यदयं मम देहः खलु आहारं विना धर्माराधने समर्थो न भवति, किं करोमि धर्मनिर्वाहार्थं मया भुज्यते', इति चिन्तयन् न तु रसादिलोलुपः सन्नित्यर्थः । आत्मनः-स्वस्य पात्रे न तु गृहस्थपात्रे, तत्र भोजनकरणे साधूनामनाचारः स्यात् । दत्तंभिक्षाचर्यायां गृहस्थेन निक्षिप्तं भोजनम्-शुद्धमाहारं भुञ्जीत । अनेनाऽऽहारे द्रव्यतो ममत्वं न करणीयमिति कथितं किन्तु भावतोऽपि ममत्वं न करणीयमिति सूचयति, जुगुप्सी बात ही क्या है, उसको तो दूर से ही छोड़ देना चाहिये । तो फिर जीवन का निर्वाह कैसे हो ? इस आशंका का समाधान करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि (दोगुंछी-जुगुप्सी) आहार के विना धर्म की धुरा धारण करने में असमर्थ अपने आपको जुगुप्सा करनेवाला-"यह मेरा देह विना आहार के धर्म के आराधन करने में समर्थ नहीं है, क्या करूँ धर्म के निर्वाह के लिये मुझे खाना पड़ता है, रसादिकों की लोलुपता से नहीं" इस प्रकार विचार करने वाला मुनि (अप्पणो पाए दिन्नं भोयणं भुजेज्ज-आत्मनः पात्रे दत्तं भोजनं भुंजीत ) अपने नेसराय के पात्र में गृहस्थ के पात्र में नहीं-क्यों कि उनके पात्र में भोजन करना साधु का आचार नहीं है, भिक्षाचर्या करते समय गृहस्थद्वारा दिया गया भोजनशुद्ध एषणीय आहार करे । इस सूत्रका यह अभिप्राय है कि वह आहार में द्रव्य से तो ममत्व न करे, इतना ही नहीं परन्तु भाव से भी नहीं करे, क्यों कि 'जुगुप्सी' शब्द से आहार विषय में साधुओं की निस्पृ
અદિની તે વાત જ કયાં રહી? તેને તે દૂરથી જ છોડી દેવું જોઇએ. તે પછી જીવન નિર્વાહ કેમ થઈ શકે? એ શંકાનું સમાધાન કરતાં સૂત્રકાર ४ छ , दोगुछि-जुगुप्सी माडा२ विना धर्मनी धु२धारण ४२पामा असमर्थ એવા પોતે પોતાની જુગુપ્સા કરવાવાળા-આ મારે દેહ આહાર વગર ધર્મનું આરાધન કરવામાં જરાય સમર્થ નથી. હું શું કરું? ધર્મના નિર્વાહ માટે મારે ખાવું પડે છે પણ રસાસ્વાદ આદિની લુપતાને કારણે નહીં. આ પ્રકારને વિચાર ४२११॥ मुनि अप्पणो पाए दिन्नं भोयण भुज्जेज्ज-आत्मनः पात्रे दत्त भोजनं મુંગીત પિતાના પાત્રમાં-ગૃહસ્થના પાત્રમાં નહીં–કારણ કે તેમના પાત્રમાં ભેજન કરવું તે સાધુને આચાર નથી. ભિક્ષાચર્યા કરતી વખતે ગૃહસ્થ તરફથી અપાચેલ ભેજન–શુદ્ધ આહાર કરે. આ સૂત્રને એ અભિપ્રાય છે કે, તે આહારમાં દ્રવ્યથી તે જરા પણ મમત્વ ન કરે, પરંતુ ભાવથી પણ ન કરે કારણ કે "जुगुप्सी" शमयी मार विषयमा साधुमानी नितानुसूयन शयेर
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ६ गा० ८ मृषावादापासवनिरोधवर्णनम् २०७ शब्देन तस्यापतिबन्धदर्शनात् । ततश्च परिग्रहास्रवपरिहार उक्तः।
अत्र द्वितीयगाथायां 'सच्चमेसिज्जा' इति सत्यशब्देन साक्षात् संयममपि वदता मृषावादनिवृत्तिरावेदिता, तद्वारेणापि तस्य सत्यत्वात् । 'आयाणं' इत्यादिना तु साक्षाददत्तादानविरतिरक्ता। आदानं हि ग्रहणमेव, तथा दत्तस्येति गम्यते, नरकं-नरकहेतुं दृष्ट्वा नाऽऽददीत तृणमप्यदत्तमितीहापिज्ञायते । हता सूचित की गयी है । इस कथन से साधु के परिग्रहजन्य आस्रव का परिहार कहा गया है। इस प्रकार आदिका प्राणातिपात और अन्तिम परिग्रह, इनके आस्रवों का परिहार बतलाने से " तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते" अर्थात् आदि और अन्त का ग्रहण करने से मध्य में रहे हुओं का ग्रहण हो जाता है, इस न्याय से उनके मध्यमें रहे हुए मृषावाद, अदत्तादान मैथुनरूप आस्रवत्रय का निरोध भी जान लेना चाहिये। __ अथवा-यहां द्वितीय गाथा में “सच्चमेसिज्जा" ऐसा पद सूत्रकार ने कहा है, उससे “ सद्भयो हितम् सत्यम्" इस व्युत्पत्ति के अनुसार साक्षात् संयमरूप अर्थ का प्रतिपादन कर मृषावाद से विनिवृत्ति कह दी है, क्यों कि मृषावादनिवृत्ति पूर्वक ही उसमें सत्यता आती है। इस तरह सत्य-संयम के प्रतिपादन से मृषावाद से निवृत्ति प्रतिपादित हो जाती है । "आयाणं " इत्यादि के द्वारा साक्षात् रूप से अदत्तादान की विरति कही है। आदान का अर्थ है ग्रहण करना और वह ग्रहण अदत्त का ही समझना चाहिये, क्यों कि ऐसा ग्रहण ही नरक का हेतु છે. આ કથનથી સાધુના પરિગ્રહજન્ય આસ્રવને પરિહાર કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રકારે આદિક પ્રાણાતિપાત અને અંતિમ પરિગ્રહ એન આમ્રવને परिवार मतावा भाटे " तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते" अर्थात् माह मन અંતનું ગ્રહણ કરવાથી મધ્યમાં રહેલાનું ગ્રહણ થઈ જાય છે એ ન્યાયથી તેની મધ્યમાં રહેલ મૃષાવાદ, અદત્તાદાન મિથુનરૂપ ત્રણ આસને નિરોધ પણ જાણી લેવું જોઈએ.
मथ-मह भी गाथामा “ सच्चमेसिज्जा" मे ५४ सूत्रारे हेछ तनाथी “ सद्भ्यो हितम् सत्यम्" मा व्युत्पत्ति अनुसार साक्षात संयम રૂ૫ અર્થનું પ્રતિપાદન કરીને મૃષાવાદથી વિનિવૃત્તિ કહેવામાં આવી છે, કારણ કે, મૃષાવાદની નિવૃત્તિથી જ તેમાં સત્યતા આવે છે. આ પ્રમાણે સત્ય-સંયમના प्रतिपादनथी भृषापाथी निवृत्ति प्रतिपाति थाय छे. “ आयाण" त्यालि પદદ્વારા સાક્ષાતરૂપથી અદત્તાદાનની વિરતિ કહી છે. આદાનને અથ ગ્રહણ કરવું અને તે ગ્રહણ પણ અદત્તનું જ સમજવું જોઈએ. કારણ કે, એવું ગ્રહણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
उत्तराध्ययनसूत्रे 'गवासं ' इति पञ्चमगाथाया तु परिग्रहास्रवनिरोधः, तन्निराधाभिधानाच स्त्रियः परिग्रहान्तर्गतत्वाद् मैथुनास्रवनिरोधोऽप्युक्त एव । प्राणातिपातास्रवनिरोधस्तु सप्तमगाथाया ' न हणे पाणिणो पाणे' इति कथितः । इति पञ्चानामप्यास्त्रनिरोधो विज्ञेय इति । । नन्वेवं स्वयं परिवर्जितगवादिपरिग्रहस्य परकीयं चानाददानस्य कथं जीवननिर्वाहः? इत्याशझ्याह-'दोगुंछी' इत्यादि । जुगुप्सी आत्मनः पात्रे दत्तं भोजन भुञ्जीत । परिग्रहस्य वर्जनीयत्वे पात्रस्यापि ग्रहणाभावः स्यादिति कस्यचित् संशयो होता है, अतः वे इसी से यह कहते हैं कि विना दिया हुआ तृण तक भी नहीं लेना चाहिये । इससे अदत्तादाननिवृत्तिप्रतिपादित हुई है। "गवासं" इस पंचम गाथा द्वारा सूत्रकार ने परिग्रहरूप आस्रव के निरोध का कथन जब कर दिया है तो स्त्रीपरिग्रह के अन्तर्भूत होने से मैथुन संबंधी आस्रव का सर्वथा निरोध भी कहा गया है इस प्रकार से पांचों आस्रवों का निरोध समझ लेना चाहिये । ___यहां एक ऐसी आशंका होती है कि “ जब परिग्रह को वर्जनीय बता दिया है, आदान का निषेध इस गाथा से किया गया है तो साधु को पात्र का आदान नहीं करना चाहिये, वेसी स्थिति में साधु का निर्वाह भी कैसे होगा ।" इस आशंका की निवृत्ति के लिये सूत्रकार ने “ दोगुंछी" इत्यादि, इस गाथा के उत्तरार्द्ध में " पात्र" शब्द का उपादान किया है, क्यों कि जब साधु पात्र न रखेंगे तो फिर वे भोजन किसमें रखकर करेंगे ? करपात्र तो तीर्थकर ही होते हैं, वे हैं नहीं, क्यों કરવાથી તે નરકનો હેતુ થાય છે. આથી તેઓ એમ કહે છે કે, વગર આપેલું તણખલું પણ ન લેવું જોઈએ. તેનાથી અદત્તાદાનની નિવૃત્તિ પ્રતિપાદિત થઈ છે. "गवासं" मा पांयमी गाथा द्वारा सूत्ररे परि७३५ मात्रा निधनु કથન જ્યારે કરેલ છે તે સ્ત્રી પરિગ્રહના અંતર્ભત હોવાથી મૈથુન સંબંધી આસવને નિરોધ પણ કહેવાયેલ છે. આ પ્રકારે પાંચેય આવોને નિરોધ સમજી લેવું જોઈએ.
અહિં એક એવી શંકા થાય છે કે, “જ્યારે પરિગ્રહને વર્જનીય-છેડવાલાયક બતાવેલ છે, આદાનને નિષેધ આ ગાથાથી કહેલ છે તે સાધુએ પાત્રનું આદાન નહીં કરવું જોઈએ. આવી સ્થિતિમાં સાધુને નિર્વાહ કેવી शत थाय १" 24॥ शनी निवृत्ति भाटे सूत्रधारे “ दोगुच्छी" त्याहि ॥ ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં પાત્ર શબ્દનું ઉપાદાન કરેલ છે. કારણ કે, જ્યારે સાધુ પાત્ર ન રાખે તે તે ભોજન શેમાં રાખીને કરે? કરપાત્ર તે નથી જ કેમકે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका अ०६ गा.९ पंचास्रवविरमणात्मकसंयमेऽन्यमतनिरूपणम् २०१ मा भूदित्येतदर्थ पात्रशब्दोपादानम् । पात्रपरिवर्जने हि तादृशलब्ध्याघभावेन पाणि भोक्तृत्वाभावाद् गृहस्थपात्र एव भोजनं भवेत् , तत्र च बहुदोषसंभवः । तथा चोक्तम्
पच्छाकम्मं पुरेकम्मं, सिया तत्थ ण कप्पइ ।
एयमद्वं न झुंजंति, णिग्गंथा गिहिभायणे ॥ १ ॥ छाया-पश्चात्कर्म पुरस्कर्म, स्यात् तत्र न कल्पते ।
एतदर्थं न भुअते, निर्ग्रन्था गृहिभाजने ॥१॥ इति ॥ ८ ॥ पश्चास्रवविरमणात्मके संयमे परेषां मतं प्रदर्शयितुमाह
इहमेगे उ मन्नति, अप्पच्चक्खाय पावगं ।
आयरियं विदित्ता णं, सव्वदुक्खा विमुच्चइ ॥९॥ छाया-इह एके तु मन्यन्ते, अपत्याख्याय पापकम् ।
आचार्य विदित्वा खलु, सर्व दुःखेभ्यो विमुच्यते ॥९॥ टीका-'इहमेगे' इत्यादि ।।
इह-अस्मिन् लोके एके-केचित् , कापिलादयः परतीथिकाः, पापकं-प्राणाकि ऐसी लब्धि का उनमें अभाव है । दूसरा कोई उपाय नहीं होने से उनको फिर गृहस्थ के पात्र में ही भोजन करना पड़ेगा। परन्तु ऐसा आचार साधुका नहीं है, क्यों कि इसमें अनेक दोषोंकी संभावना है, यथा -"पच्छाकम्मं पुरेकम्मं सिया तत्थ ण कप्पइ । एयमलु न भुंजति णिगंथा गिहिभायणे" । इसलिये उनको अपना पात्र रखना पड़ता है। इसी बात को प्रदर्शित करने के लिये गाथामें "पात्र" शब्दका प्रयोग किया गया है।८॥
पंचआस्रव विरमण स्वरूप संयम में दूसरों का क्या मत है ? इस बात को सूत्रकार प्रकट करते हैं-' इहमेगे उ' इत्यादि । તેમાં એવી લબ્ધિને અભાવ છે. બીજો ઉપાયનહીં હોવાથી તેણે ફરીથી ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભેજન કરવું પડે. પરંતુ આ આચાર સાધુ માર્ગને નથી. કારણ કે તેમાં અનેક દેશેની સંભાવના છે.
यथा-" पच्छाकम्म पुरेकम्म सिया तत्थ ण कप्पई ! एयमदन भंति णिगंथा गिहिभायणे" PAL भाटे तभणे पातानु पात्र राम ५३ छ. मे पातने પ્રદર્શિત કરવા માટે માથામાં “પાત્ર” શબ્દને પ્રવેશ કરવામાં આવેલ છે. જે ૮
પાંચ આસવ વિરમણ સ્વરૂપ સંયમમાં બીજાને શું મત છે એ વાતને सूत्र।२ प्रगट ४२ छे.-"इहमेगे उ" त्याल. उ०२७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
उत्तराध्ययनसूत्रे तिपाताधष्टदशविधपापम् , अप्रत्याख्याय अनिराकृत्य, आचार्यम् आचार्यादागतम्-आचार्य परम्परया प्राप्तं तत्त्वं प्रकृत्यादिपञ्चविंशतिसंख्यक, तद् यथा-१ प्रकृतिः, २ महत् (बुद्धिः), ३ अहंकारः, ४ मनः, ५-९ ज्ञानेन्द्रियाणि५, (स्पर्शनरसन-घ्राण-चक्षु नेत्र-रूपाणि) १०-१४ कर्मेन्द्रियाणि५, (त्वक-पाणि-पाद-पायुउपस्थरूपाणि) १५-१९ तन्मात्राः५,(गंध-रस-रूप-स्पर्श रूपाः)२०.२४ भूतानि ५, पृथ्वी-जल-तेज-वायु-आकाश रूपाणि) २५ पुरुषश्चेति विदित्वा ज्ञात्वा खलु सर्वदुःखेभ्यः आध्यात्मिकाधिभौतिकभेदेन त्रिविधेभ्यः, शारीरमानसेभ्यो वा मुच्यते-मुक्तो भवति । उक्तञ्च
अन्वयार्थ-(इह) इस लोकमें (एगे-एके) कपिल आदिपर तीथिक (पावगंपापकम् ) प्राणातिपातादिक १८ अठारह पापस्थानों का (अप्पच्चक्खाय-अप्रत्याख्याय ) प्रत्याख्यान-परित्याग न करके (आयरियं-आचार्यम्) आचार्यपरंपरा से प्राप्त प्रकृति आदि २५ तत्वों को (विदित्ता-विदित्वा) जानकर के आत्मा (णं-खलु )निश्चय से (सव्वदुःक्खा विमुच्चइ-सर्व दुःखातू विमुच्यते) शारीरिक एवं मानसिक इन सब दुःखों से छूट जाता है। ऐसा (मन्नई-मन्यन्ते) मानते हैं। __सांख्य पच्चीस तत्त्वों के ज्ञान से आत्मा की मुक्ति मानते है वे पच्चीस २५ तत्त्व ये हैं-१ प्रकृति, २ महान् बुद्धि, ३ अहंकार, ४ मन, ५-९ ज्ञानेन्द्रिय५ (स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु, श्रोत्र) १०-१४ कर्मेन्द्रिय५ (बाक, पाणि, पाद, पायु (गुदा) उपस्थ (लिङ्ग) १५-१९ पांच तन्मात्रा, ५ (गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द )२०-२४ भूत५ (पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश ) २५ पुरुष । इन पच्चीस तत्त्वों के परिज्ञान से आध्यात्मिक,
मन्वयार्थ-20ोभा एगे-एके पिस मा ५२तीर्थी पावर्ग-पापकम् प्रातिपkिs PAढा२ (१८) पापस्थानान। अपच्चक्खाय-अप्रत्याख्याय प्रत्याध्यान-परित्याग- ४शन आचारिय-आचार्यम् मायाय ५२५राथी प्रात प्रति माहि २५ तत्वाने विदित्ता-विदित्वा तीन मत्मा ण-खलु निश्चयथी सव्वदुक्खाविमुच्चइ-सर्वदुखात् विमुच्यते शारीरि मन मानसी सेवा स माथी छुटी लय छे से मन्नई-मन्यते भान छे.
સાંખ્ય મત પચ્ચીસ તત્વોના જ્ઞાનથી આત્માની મુક્તિ માને છે તે પચ્ચીસ તત્વ આ છે.–૧ પ્રકૃતિ, ૨ મહાન બુદ્ધિ, ૩ અહંકાર, ૪ મન, ૫ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિ (२५शन, २सना प्राय यक्ष मने श्रोत्र,) पांय भेन्द्रिय, (वाळूपाणि, पाई, वायु, (सुहा) 6५२थ (1)) पांय तन्मात्रा (आध, २स, ३५, २५श ७४) પાંચભૂત-પૃથ્વી, જળ, તેજ, વાયુ, આકાશ, અને પુરુષ આ પચ્ચીસ તત્વોના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ.६ गा९-१०पञ्चानवविरमणात्मकसंयमेऽन्यमतनिरूपणम२११
पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो, यत्र तत्राश्रमे वसन् । ___ जटी मुण्डी शिखी वापि, मुच्यते नात्र संशयः ।। अयं भावः ते 'ज्ञानमेव मोक्षोपायः' इति वदन्ति, न चैतद् युक्तम्-नहि रोगिणामपि औषधादिपरिज्ञानादेव रोगान्मुक्तिः, किंतु तदासेवनादेव, तर्हि भावरोगेभ्यो ज्ञानावरणीयादिकर्मभ्योऽपि महाव्रतात्मकपश्चाङ्गोपलक्षितां क्रियामननुष्ठाय कथं मुक्तिः। तस्माद् ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्ष इति जैनानां सिद्धान्तः समीचीन इति ॥९॥
आधिभौतिक एवं आधिदैविक दुःखोंसे अर्थात् शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से सदा के लिये मुक्त हो जाता है । उक्तंच
"पंचविंशतितत्त्वज्ञो, यत्र तत्राश्रमे वसन् ।
जटी मुण्डी शिखी वाऽपि, मुच्यते नात्र संशयः ॥ चाहे जटो हो, चाहे मुंडी हो, चाहे किसी भी आश्रम में रहनेवाला हो, जो इन पच्चीस तत्त्वोंके ज्ञान से युक्त है, वह निश्चय ही इस संसारके दुःखोंसे छूट जाता है इसमें संदेह नहीं है। परंतु यह सांख्य सिद्धांत युक्तियुक्त प्रतीत नहीं होता है, क्यों कि जिस प्रकार केवल औषधिमात्रके ज्ञानसे रोगी की रोग से मुक्ति नहीं होती है, उसी प्रकार पच्चीस तत्त्वों के कोरे ज्ञानसे आत्माको मुक्ति प्राप्त नहीं हो सकती है। रोगसे मुक्ति पाने के लिये रोगीको दवाईका सेवन करना होता है। इसी तरह भावरोग जो ज्ञानावरणादि कर्म हैं उनसे छुटकारारूप मुक्ति पाने के लिये महावतात्मक पाँच अंग से युक्त क्रियाका अनुष्ठान करना पड़ता है. तभी जाकर પરિજ્ઞાનથી આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક જૈન પરિભાષા અનુસાર–શારીરિક અને માનસિક દુખેથી સદાને માટે મુક્ત થઈ જાય છે કહ્યું છે કે
“पंचविशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसन् ।
जटी मुण्डी शिखीवाऽपि मुच्यते नात्र संशयः॥" ચાહે જટાધારી હોય, કે ચાહે મુંડન કરાએલા હોય, ચાહે કઈ પણ આશ્રમમાં રહેવાવવાળા હોય જે આ પચ્ચીસ જ્ઞાનથી યુક્ત છે તેઓ નિયમથી આ સંસારથી છુટી જાય છે. એમાં સંદેહ નથી. પરંતુ એ સાંખ્ય સિદ્ધાંત યુકિત ચુક્ત પ્રતીત થતું નથી. કેમકે, જે રીતે ઔષધી માત્રના જ્ઞાનથી ગીની રેગથી મુક્તિ થતી નથી. એજ રીતે પચ્ચીસ તના કેરા જ્ઞાનથી આત્માને મુકિત પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. રેગથી મુકિત મેળવવા દવાનું રેગીએ સેવન કરવું પડે છે. એજ રીતે ભાવગ જે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ છે તેનાથી છુટકારારૂપ મુક્તિ મેળવવા માટે મહાવ્રતાત્મક પાંચ અંગથી ચુત કિયાનું અનુષ્ઠાન કરવું પડે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
उत्तराध्ययनसूत्रे ते वागाडम्बरमात्रेणाऽऽत्मानमाश्वासयन्तीत्याह
मूलम् भणंतो अकरता ये, बंधमोक्खेंपइणिणो। वायाविरियमेत्तेणं, समांसासेंति अप्पयं ॥ १०॥ छाया-भणन्तः अकुर्वन्तश्च, बन्धमोक्षपतिज्ञिनः ।
वाग्वीर्यमात्रेण, समाश्वासयन्ति आत्मानम् ॥ १० ॥ टीका-'भणंता' इत्यादि । भणन्तः 'ज्ञानमेव मोक्षोपायः' इति वदन्तः, अकुर्वन्तश्च मोक्षोपायभूतां क्रियाम. नाचरन्तः, प्रत्याख्यानतपःपौषधव्रतादिकां-क्रियां निन्दन्त इत्यर्थः । बन्धमोक्षप्रतिज्ञिनः बन्धमोक्षयोः प्रतिज्ञावन्तः-बन्धमौक्षौ विद्यते इत्येवं वादिन इत्यर्थः, वागूवीर्यमात्रेण वाग्वीय-भाषणशक्तिस्त देव, न तु चारित्रानुष्ठानं तेन, ज्ञानान्मुआत्मा मुक्ति पाता है। विना इसके नहीं । इसके लिये “ ज्ञानक्रियाभ्यामोक्षः" ऐसा जैनसिद्धान्त ही समीचीन है ॥९॥ __वे वागाडम्बर मात्र से आत्मा को आश्वासित करते हुए कहते हैं
'भणंता अकरता य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भयंता-भणन्तः ) ज्ञान ही मुक्ति का उपाय है, इस प्रकार कहनेवाले परन्तु ( अकरता य-अकुर्वतश्च ) मोक्ष की उपायभूत क्रिया को नहीं करनेवाले प्रत्याख्यान तप पौषध व्रत आदि क्रियाओं की निन्दा करनेवाले, एवं ( बंधमोक्खपइण्णिणो - बंधमोक्षप्रतिज्ञिनः) बंध और मोक्षके तत्वको माननेवाले सांख्य आदि अन्यमतावलम्बी जन (वायावीरियमेत्तेणं अप्पयं समासासेंति-वाग्वीर्यमात्रेण आत्मानं છે. ત્યારે જ આત્મા મુક્તિને પામી શકે છે. એના વગર નહીં. એને માટે "ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः" mवन सिद्धांत सभीयान छे. ॥६॥
વાણુના આડંબર માત્રથી આત્માને આશ્વાસન આપતાં કહે છે કે" भणंता अकरता य" त्याहि.
म-पयार्थ-भयंता-भणन्तः ज्ञान भुतिन पाय छ । प्रानु . વાવાળા પરંત મેક્ષની ઉપાયભૂત એવી ક્રિયાને નહીં કરવાવાળા-પ્રત્યાખ્યાન, त५, यवतमाह जियामानी नहा ४२११॥ सने बंधमोक्खपइण्णिणोबंधमोक्ष प्रतिज्ञिनः मध तथा मोक्ष तपने भानवावा सभ्य माहि अन्य मतावरी बनवाया विरियमेत्तेणं अप्पयं समासासें ति-वाग्वीर्यमात्रेण आत्मनं समाश्वासयन्ति
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०६ गा.११ वागाडम्बरमात्र प्राणिनां त्राणाय न भवति २१३ क्तिरिति भाषणेनैव, आत्मानं समाश्वासयन्ति= वयं ज्ञानादेवमोक्ष प्राप्स्यामः' इति मखा स्वात्मानं विश्वासयन्ति ॥१०॥ न वागाडम्बरमानं प्राणिनां त्राणाय संभवतीत्याह
मूलम् न चित्ता ताएं भासा, कुओ विज्जाणुसासणं ? । विसण्णा पावकम्मेहि, बाला पंडियंमाणिणो ॥ ११ ॥ छाया-न चित्रा त्रायते भाषा, कुतो विद्यानुशासनम् ।
विषण्णाः पापकर्मभिः, पण्डितमानिनः ॥ ११ ॥ टीका--'न चित्ता' इत्यादि । समाश्वासयन्ति ) "ज्ञानान्मुक्तिः" कोरे एकज्ञान से ही मुक्ति होती है, इस प्रकार की जो कहने की छटा है उससे ही अपनी आत्मा को-अपने आपको-विश्वासयुक्त बनाते रहते हैं।
भावार्थ-केवल ज्ञानमात्रसे मुक्ति माननेवाले-चारित्र प्रतिपालनकी आवश्यकता नहीं माननेवाले-अन्यमती जन "हम एक ज्ञान से ही मुक्ति प्राप्त कर लेंगे" इस प्रकार अपने आपको भले विश्वास दिला लेवें पर उनका यह कथन मोक्षाभिलाषी को कभी भी विश्वास नहीं दिला सकता है । अर्थात् कोरे ज्ञान मात्र से मुक्ति प्राप्त नहीं होती है-ज्ञान के साथ चारित्र धारण करना आवश्यकीय है ॥१०॥
मात्र वागाडम्बर त्राण के लिये नहीं होता है सो कहते हैं'न चित्ता तायए' इत्यादि। "ज्ञानान्मुक्ति” ।२। मे शानथी । मुक्ति थाय छे से आरे ४ानु२ સાહસ કરે છે એનાથી તે તે કેવળ પિતાનું મન મનાવે છે. પિતાના આત્માને પિતાની જાતે જ મન મનાવી આશ્વાસન આપે છે કે બસ જ્ઞાન મળ્યું એટલે મોક્ષ મળી જ ગયો. ક્રિયાની કોઈ જરૂર નથી.
ભાવાર્થ-જ્ઞાન માત્રથી મુક્તિ માનવાવાળા-ચારિત્ર પ્રતિપાલનની આવશ્યકતા ન માનવાવાળા-અન્યવાદીજન “અમે એક જ્ઞાન માત્રથી જ મુકિત પ્રાપ્ત કરી લઈશું” આ પ્રકારથી પોતાની જાતને ભલે વિશ્વાસ આપે-પરંતુ તેમનું એ કથન તેના પ્રતિપક્ષીને કદી પણ વિશ્વાસ નથી આપી શકતું. અર્થાત કેરા જ્ઞાન માત્રથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી-જ્ઞાનની સાથે ચારિત્ર ધારણ કરવું પણ જરૂરી છે. ૧૦
વાણી વિલાસ–વાણીને આડંબર માત્ર ત્રાણુને માટે નથી હોતે એ માટે अछ-" न चित्ता तायए" त्याहि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
उत्तराध्ययनसूत्रे चित्रा भाषा-भाकृतसंस्कृतादिका नागविधा भाषा न त्रायते-पापेभ्यो न रक्षति । ननु स्यादेवम् , मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावस्तु अचिन्त्य इति मन्त्रादिरूपा भाषा त्राणाय भविष्यतीत्याशङ्क्त्याह-'कुओ' इत्यादि । कुतो विद्यानुशासनम् इतिवेत्ति तत्त्वमनयेति विद्या मन्त्रात्मिका, तस्या अनुशासनं-शिक्षणं कुतस्त्रायते स्वकृतहिंसादिपापविपाकेभ्यः, न कथमपीत्यर्थः । यदि भाषणमात्रादेव मोक्षः स्यात्तर्हि संयमानुष्ठानस्य वैयर्थ्यं स्यादिति भावः । ये तु विद्यानुशासनं त्राणाय भवतीति वदन्ति ते कीदृशा भवन्तीत्याशङक्याह-'विसण्णा' इति। पापकर्मसु विषण्णाः विविधं सन्नाः-पापपङ्केषु निमग्नाः, सततं प्राणातिपातादिकारिण इत्यर्थः । अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया आपत्वात् । यद्वा-पापकर्मभिः-पापानुष्ठानैः, विषण्णाः विषादं प्राप्ताः, "हन्तव्योऽयं रिपुः, कथमेनं हनिष्यामी-"त्येवं चिन्तयन्तस्तदपकारकरणाक्ष___ अन्वयार्थ-(चित्ता भासा-चित्रा भाषा) प्राकृत संस्कृत आदि अनेक भाषाएँ (न तायए-न त्रायते) इस जीव की पापों से रक्षा नहीं कर सकती हैं। (कुओ विज्जाणुसासणं-विद्यानुशासनं कुतः) मन्त्रात्मक विद्या का शिक्षण भी स्वकृत हिंसादिक पाप के विपाक से इस जीव का रक्षण नहीं कर सकता है । यदि भाषणमात्र से जीव को मुक्ति प्राप्त होने लगे तो संयम का अनुष्ठान करना अकिञ्चित्कर (व्यर्थ) ही हो जायगा । जो ऐसा कहते हैं कि विद्यानुशासन-मन्त्रात्मक विद्या का शिक्षण-इस जीव की स्वकृत हिंसादिक पापकर्म के विपाक से रक्षा करता है वे (पावकम्मे हिं-पापकर्मभिः) पापकर्मों से (विसण्णा-विषण्णाः) विविधरूप से निमग्न होते हुए-निरंतर प्राणातिपातादिक करते हुए, अथवा-पापकर्मों के द्वारा विषाद को प्राप्त होते हुए “ यह रिपु हन्तव्य है-मारने योग्य है-इसको कैसे मार सकूँगा?" इस प्रकार
मन्वयार्थ-चित्ता भासा-चित्रा भाषा प्राकृत सस्त माह मने भाषामा न तयए-नत्रायते ॥ नी पापाथी २क्षा ४ श४ता नथी. कुओ विज्जाणु सासण-विद्यानुशासन कुतः भत्रात्मविधानु शिक्षण पy पाते ४२८i हिंसाદિક પાપના વિપાકથી આ જીવનું રક્ષણ કરી શકતાં નથી. જે ભાષણ માત્રથી 1 7. भुमित प्रात यती डाय तो सयभनु मनुष्ठान ४२ अकिञ्चित्करવ્યર્થ જ થઈ જશે. જે એમ કહે છે કે, વિદ્યાનુશાસન-મંત્રાત્મક વિદ્યાનું શિક્ષણ मा पनी पोत ४२६ डिसा४ि पापना विधाथी २॥ ४२ छे ते पापकम्मे हिंपापकर्मभिः पा५ मा विसण्णा-विषण्णाः विविध३५थी निभान यता २डी निर. તર પ્રાણાતિપાતાદિક કરતાં કરતાં અથવા પાપકર્મો દ્વારા વિષાદને પ્રાપ્ત કરતાં કરતાં
આ શત્રુ હણવા ગ્ય છે-મારવા ગ્ય છે–આને કઈ રીતે મારી શકું?”
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ६ गा० १२ मुक्तिप्रतिपक्षिणां दोषकथनम् २१५ मतया दैन्यमापन्ना इत्यर्थः । अत्र हेतुमाह-' बाला' इत्यादि । यतस्ते बाला सदसद्विवेकरहिताः, रागद्वेषपूर्णा इति यावत् , पण्डितमानिनः-आत्मानं पण्डितं मन्यन्ते, इत्येवं शीलाः।
अयं भावः-ये वालाः पण्डितमानिनश्च सन्ति ते स्वयमज्ञा अपि तत्त्वज्ञानामिमानादन्यं प्राज्ञमनुशासमाना ज्ञानादेव मोक्षसिद्धिरितिविविधभाषया वदन्ति ॥११॥ अथ मुक्तिपथपरिपन्थिनां दोषं प्रदर्शयति
मूलम्जे कई सरीरे सत्ता, वण्णे रुवे ये सव्वसो ।
मर्णसा कायवक्केणं, संठवे ते" दुक्खसंभवा ॥१२॥ छाया-ये केचित् शरीरे सक्ताः, वर्णे रूपे च सर्वशः। ____ मनसा कायवाक्येन, सर्वे ते दुःखसंभवाः ॥ १२ ॥ टीका-'जे केइ' इत्यादि
ये केवित् शरीरे-शरीरविषये, वर्णे-गौरत्वादि के, रूपे संस्थानादौ, च-शब्दात् विचार करते हुए उसके अपकार करने में असमर्थ होने की वजह से दीनता को प्राप्त होते रहते हैं। क्यों कि ऐसे जीव (बालाः ) सत असत के विवेक से विकल होते हैं तथा रागद्वेष से परिपूर्ण रहते हैं । और इसीलिये वे अपने आपको ऐसे कामों के करने में (पंडियमाणिणोपण्डितमानिनः) कुशलमति माना करते हैं।
जो बाल-अज्ञानी जन हैं और अपने आपको पण्डित मानने के अभिमान से गर्विष्ठ हो रहे हैं वे तत्त्व ज्ञान के गर्व से अन्य महापुरुष की आराधना से विमुख होकर " ज्ञान से ही मुक्ति होती है" इस बात को विविध भाषा द्वारा कहा करते हैं ॥११॥ આ પ્રકારને વિચાર કરતાં કરતાં એને અપકાર કરવામાં સર્વથા અસમર્થ હોવાના કારણે દીનતાને પ્રાપ્ત થતા રહે છે. કેમકે, એવા જીવ સત્ અસના વિવેકથી અજાણ હોય છે તથા રાગદ્વેષથી પરિપૂર્ણ રહે છે. અને એ જ કારણે તે પોતે पोतानी जतने मे मा ४२वामा पडियमाणिणो-पण्डितमानिनः सुशणમતિ માનતા હોય છે.
જે બાલ-અજ્ઞાની જન છે અને પિતે પિતાને પંડિત માનવામાં અભિમાનથી ગર્વિષ્ટ થતા રહે છે. તે તત્વજ્ઞાનના ગર્વથી અન્ય મહાપુરુષની આરાધનાથી વિમુખ થઈને “જ્ઞાનથી જ મુક્તિ થાય છે” આ વાતને વિવિધ ભાષા દ્વારા કહ્યા કરે છે. જે ૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
उत्तराध्ययनसूत्रे स्पर्शादिषु, इदमुपलक्षणं वस्त्रभूषणादावपीत्यर्थः सर्वशः सर्वैः प्रकारैः स्वयं करण कारणा-नुमोदनैरित्यर्थः मनसा-केनोपायेन वयं शोभनवर्णादिमन्तो भविष्याम, इति भावनया, कायवाक्येन-कायश्च वाक्यं चेति समाहारस्तेन, तत्र कायेन-रसायनाथुपयोगेन, वाक्येन-रसायनादिप्रश्नात्मकेन, च सक्ताः अनुरक्ताः, भवन्ति, ते सर्व दुःखसंभवाः-दुःखानां संभवः उत्पत्तिर्येषु ते तथा, दुःखोत्पत्तिस्थानभूता भवन्तीत्यर्थः ॥१२॥ __ मोक्ष मार्ग से जो विमुख होकर चलते हैं सूत्रकार उनके दोष बतलाते हैं—'जे केइ सरीरे'- इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(जे केइ-ये केचित् ) जो कोई (सरीरे-शरीरे) शरीर के विषय में :(वण्णे-वर्णे) गौरवादिक वर्ण में (रूवे य-रूपे च ) संस्थान आदि आकार में, च शब्द से स्पर्श आदि में उपलक्षण से वस्त्र भूषण आदि में भी (सव्वसो-सर्वशः ) सर्व प्रकार से स्वयं करना, कराना एवं अनुमोदना रूप प्रकारों से (मणसा-मनसा ) मनसे-'किस उपाय से हम सुन्दरवर्णादिविशिष्ट हो सकेंगे' इस भावना से (कायवक्केणं-कायवाक्येन) काय से-रसायन आदि के उपयोग से, वाक्यसे रसायन आदि के पूछने से (सक्ताः ) अनुरक्त होते हैं (ते सव्वे-ते सर्वे) वे सब (दुःखसंभवा-दुःखसंभवाः ) दुःख की उत्पत्ति के स्थानभूत होते हैं। अर्थात्-जो प्राणी शरीर में शब्द रूप रस गंध स्पर्श में सर्व प्रकार से मन वचन कायसे अनुरक्त होते हैं वे सर्व दुःखों के भागी होते हैं ॥ १२ ॥
મોક્ષમાર્ગથી વિમુખ થઈને જે ચાલે છે સૂત્રકાર તેના દેષ બતાવે છે"जे केइ सरीरे " त्यादि
मन्वयार्थ-जे केइ-ये केचित् ने सरीरे-शरीरे शरी२॥ विषयमा वणे-वणे गौरवाEि-२। १ भां, रूवे य-रूपे च संस्थान माहिमाम 'च' शपथी २५श माहिमां, ५३क्षथी वस्त्र भूषण माहिमा पर सव्वसो-सर्वशः सर्व प्रारथी-२१ ४२७, ४२११ अनुभाहन ३५ घराथी मणसा-मनसा મનથી “ક્યા ઉપાયથી હું સુંદર વર્ણવાળે બની શકું?” આ ભાવનાથી कायवक्केणं-कायवाक्येन याने २साय माहिना 6पयोगथी पायथी सक्ताः मनु२४ थाय छे ते सव्वे-ते सर्वे ते सघणा दुःखस भवा-दुःखसंभवा हुभानी ઉત્પત્તિના સ્થાન ભૂત બને છે. અર્થાત-જે પ્રાણી શરીરમાં તથા રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શમાં સર્વ પ્રકારથી મન વચન અને કાયાથી અનુરક્ત હોય છે તે દુઃખના ભાગી બને છે. જે ૧૨ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ६ गा० १३ आत्मनः सुखोपायवर्णनम् २१७ अपि च-आत्मा सुखी कथं भवतीत्याह
मूलम् आवण्णा दीहमद्धाणं संसारमि अणंतए।
तम्हा सबदिसँ पस्से, अप्पमत्तो परिवए ॥१३॥ छाया-आपन्नाः दीर्घमध्वानं, संसारे अनन्तके।
तस्मात् सर्वदिशः पश्यन् , अप्रमत्तः परिव्रजेः॥ १३॥ ___ 'आवण्णा' इत्यादि
टीका-अपि च-अनन्तके अन्तरहिते, अपर्यवसितानन्तकायिकाद्युपलक्षिते, संसारे-नरकनिगोदादिरूपे, दीर्घम्=अनाद्यनन्तम् अध्यानम्-चतुर्गतिकभवभ्रमणरूपं मार्गम् आपन्नाःमाप्ताः, दुःखान्यनुभवन्ति, तस्मात्-सर्वदिशः अत्र दिकशब्देन द्रव्यदिशः, भावदिशश्च ग्राद्याः, तत्र-द्रव्यदिशः-पूर्वाद्यष्टादशभेदाः, तद् यथापूर्वा, दक्षिणा, पश्चिमा, उत्तरा चेति चतस्रो दिशः, ईशानाग्नेय-नैऋत्य-वायव्य. श्चत्वारः कोणाः, तथाऽष्टौ विदिशाः-एकैककोणस्य उभयपाधै एकैकप्रदेशात्मिका विदिशेत्युच्यते, ऊर्ध्वम् , अधश्चेति द्वे, इति । भावदिशस्तु-पृथिव्यायष्टादशभेदाः। उक्तंच
आत्मा सुखी कैसे होते हैं सो कहते हैं-'आवण्णा दीहमदाणं' इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(अणंतए-अनंतके) इस अन्त रहित अनन्तकायिक आदि जीवों से युक्त (संसारंमि-संसारे) नरक निगोद आदिरूप संसार में ( दोहमद्धाणं आवण्णा - दीर्घम् अध्यानं आपन्नाः) दीर्घअनादि अनन्त चतुर्गतिक भवभ्रमण रूप मार्ग को प्राप्त हुए जीव दुःखों को भोगते रहते हैं (तम्हा-तस्मात् ) इसलिये (सव्वदिसं-सर्वदिशः) उनमें द्रव्यभावरूप सब दिशाओं को, द्रव्यदिशा-पूर्व पश्चिम उत्तर दक्षिण, ये चार दिशा ४, तथा ईशान, आग्नेय, नैर्ऋत्य एवं वायव्य ये चार कोण४, और आठ विदिशा-एक २ कोणके दोनों तरफके एक २
मात्मा सुमी म थाय छ ते ४ छे-“आवणा दीहमद्धाणं " त्यादि.
मन्वयार्थ --अणतए-अनंतके २मत हित-मनत अयि माहि वाथी युत संसारांमि-संसारे न२४, निगाह माहि३५ संसारमा दीहमद्धाण आवण्णा-दीर्घम् अध्वानं आपन्नाः ही-मनाहिमनात यतुति-यार गतिना प्रभा ३५ भागने पास थयेड मान सागवत २९ छे. तम्हा-तस्मात् मा माटे सव्वदिस-सर्वदिशः सेनामा द्रव्यमा१३५ सघणी हिशमाने, द्रव्याहिशा-पूर्वપશ્ચિમ-ઉત્તર-દક્ષિણ, એ ચાર દિશા તથા ઈશાન, અગ્નિ, નૈરૂત્ય, અને વાયવ્ય આ ચાર ખુણા અને આઠ વિદિશા–એક એક ખુણાની બન્ને તરફના એક એક
उ०२८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६७
१३
२१८
उत्तराध्ययनसूत्रे पुढवि-जल-जलण-वाया, मूला-खंध-ग्ग-पोर-वीया य। बि-ति-चउ-पणिदि-तिरिया, य णारया देवसंघाया ॥१॥ समुच्छिम-कम्मा-कम्म-भूमिग-नरा तहंतरहीवा ।
भावदिसा दिस्सइ जं, संसारी णिययमेयाहि ॥ २ ॥ छाया-पृथिवी-जल-ज्वलन-वाता, मूला-स्कन्धान-पर्ववी-जानि च ।
द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चेन्द्रिय-तिर्यश्चश्च नारका देवसंघोताः॥१॥
संमूर्छिम-कर्मा-कर्मभूमिगनरास्तथाऽऽन्तरद्वीपाः। भावदिशः (सन्ति) दृश्यते यत् संसारी (भ्रमन् ) नियतमेतासु-(भावदिशासु) ॥२॥ प्रदेशात्मक विदिशा ८, उर्ध्व और अधः ऐसे अठारह प्रकार की द्रव्य दिशा को और पृथिवी आदि अठारह भेदवाली भावदिशा को (पस्संपश्यन् ) ज्ञानदृष्टि से वहां २ जीवों का पर्यटन देखता हुआ ज्ञानी आत्मा (अप्पमत्तो-अप्रमत्तः ) इन एकेन्द्रियादिक जीवों की विराधना जैसे न हो सके इस रूप से अप्रमादी होकर (परिव्वए-परिव्रजेत् ) संयम मार्ग में विचरण करे । अठारह प्रकार की भाव दिशाएँ ये हैं
पुढवि-जल-जलण-वाया, मूला खंध-ग्ग पोर-बीया य । वि-ति-चउ-पणिदि तिरिया, य णारया देवसंघाया ॥१॥ संमुच्छिम-कम्माकम्मभूमिग-नरा तहंतरद्दीवा। भावदिसा दिस्सइ जं, संसारी णिययमेयाहिं ॥२॥
१ पृथिवी, २ जल, ३ अग्नि, ४ वायु, ५ मूलबीज, ६ स्कन्धबीज ७ अग्रवीज, ८ पर्वबीज, ९ द्विन्द्रिय, १० तेन्द्रिय, ११ चतुरिन्द्रिय' १२ પ્રદેશાત્મક વિદિશા ઉપર અને નીચે એવા અઢાર પ્રકારની દ્રવ્ય દિશાને, અને પૃથ્વી આદિ અઢાર ભેજવાળી ભાવદિશાઓને ઘરનું જ્ઞાનદષ્ટિથી ત્યાં ત્યાં જીવનું ५यटन तात! ज्ञानी मात्मा अप्पमतो-अप्रमत्तः २३॥ सन्द्रियाहि वानी विराधना शत नथाय से प्रभाको सभाही न परिव्वए-परिव्रजेत् सयम માર્ગમાં વિચરણ કરે. અઢાર પ્રકારની ભાવદિશાઓ આ છે–
पुढवि-जल-जलण-वायो, मूला खंधग्ग पोर बीयाय । बि-ति-चउ-पणिदि-तिरिया य णारया देवसंघाया ॥१॥ संमुच्छिम-कम्माकम्म भूमिग-नरा तहंतर दोवा । भावदिसा दिस्सइ जं, संसारी णिययमेयाहिं ॥२॥
१ पृथ्वी, २४, 3 मनि, ४ वायु, ५ भूगणी, ६२४ मी, ૭ અઝબીજ, ૮ પર્વબીજ, ૯ ટ્રિન્દ્રિય, ૧૦ સેન્દ્રિય, ૧૧ ચતુરિન્દ્રિય,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलम्
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ६ गा. १४ शरीरस्य किमर्थं धारणम्
२१९ एवं द्रव्यभावभेदेन द्विविधा अपि सर्वा दिशः पश्यन्-तत्र तत्र जीवानां पर्यटनं ज्ञानदृष्ट्या विलोकयन् , अप्रमत्तःप्रमादरहितः सन् , एषामेकेन्द्रियादीनां विराधना यथा न भवेत् तथा भूत्वेत्यर्थः, परिव्रजेत् संयममार्गे विचरेत् ॥ १३॥
शरीरं किमर्थ ध्रियते ? इत्याहबहिया उड्ढमादाय, नार्वकंखे कयाइवि।
पुव्वकम्मक्खयहाए, इमं देहं समुंद्धरे ॥१४॥ छाया-बहिः ऊर्ध्वमादाय, नावकाक्षेत् कदाचिदपि ।
पूर्वकर्मक्षयार्थम्, इमं देहं समुद्धरेत् ॥ १४ ॥ टीका-'बहिया' इत्यादि
मुनिः, बहिः बहिर्भूतं संसारादिति भावः, ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वस्थितं-लोकाग्रस्थितं पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च, १३ नारक, १४ देव, १५ संमूच्छिम, १६ कर्मभूमि, १७ अकर्मभूमि मनुष्य, तथा १८ अन्तर्वीप मनुष्य, ये अठारह भाव विदिशाएँ है, इनमें संसारी जीव नियतरूप से परिभ्रमण करता है। ___भावार्थ-अनन्तकायिक आदि जीवों से युक्त इस अनन्त संसारमें अन्य २ भवभ्रमणरूप लम्बे मार्ग को प्राप्त करके जीव अनन्त दुःखों को भोगते रहते हैं। इसलिये ज्ञानी आत्मा समस्त दिशाओंका अच्छी तरह ज्ञानदृष्टि से अवलोकन कर संयम मार्गमें अप्रमत्त होकर विचरण करे।।१३।।
शरीर किस लिये धारण किया जाता है ? सो कहते हैं-'बहियाउड्ढमादाय'-इत्यादि
अन्वयार्थ-मुनि (बहिया-बहिः ) संसार से बहिर्भूत ( उड्ढं૧૨ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, ૧૩ નારક, ૧૪ દેવ, ૧૫ સંમૂર્ણિમ, ૧૬ કર્મભૂમિ, ૧૭ અકર્મભૂમિ મનુષ્ય, તથા ૧૮ અન્તદ્વીપ મનુષ્ય. આ અઢાર ભાવ વિદિ શાઓ છે. એમાં સંસારી જીવ નિયતરૂપથી પરિભ્રમણ કરે છે.
ભાવાર્થ-અનંત કાયક આદિ જીથી યુક્ત આ અનંત સંસારમાં જુદા જુદા ભ્રમણરૂપ લાંબા માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને જીવ અનંત ને ભોગવતે રહે છે. આથી જ્ઞાની આત્મા સઘળી દિશાઓનું સારી રીતે જ્ઞાનદીથી અવલેકન કરી સંયમમાર્ગમાં અપ્રમત્ત બની વિચરણ કરે. મે ૧૩ છે
શરીર શા માટે ધારણ કરવામાં આવે છે તે કહે છે"बहिया उड्ढमादाय " त्यादि। अन्वयार्थ-मुनि बहिया-बहिः स सारथी मडिभूत उड्दम्-उर्ध्वम् स्थान
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
उत्तराध्ययनसूत्रे मोक्षमित्यर्थः, आदाय = अभिलष्य, यद्वा-बहिः = आत्मनो बहिर्भूतं ममत्वास्पदं धनधान्यादिकम्, ऊर्ध्वम् = मोक्षम्, आदाय = धनधान्यादिकं हेयत्वेन, मोक्षमुपादेयत्वेन विदित्वेत्यर्थः कदाचिदपि = परीषद्दोपसर्गेषु समुपस्थितेष्वपि नावकाशक्षेत्र = नान्यस्य साहाय्यं न विषयादिकं चाभिलषेत् । तर्हि को हेतुर्देहधारणे ? इत्याहपूर्व कर्मक्षयार्थ = पूर्व - पूर्वभवे कृतं यत् कर्म = ज्ञानावरणीयादिकं, तस्य क्षयो विनाशस्तदर्थम्, इमं = प्रत्यक्षभूतं वर्तमानं देहं समुद्धरेत् = संयमरक्षणार्थं शुद्धाऽऽहारेण रक्षयेत् । देहरक्षणस्य सम्यग्दर्शनादि हेतुत्वात् इति भावः ॥ १४ ॥
मूलम् —
विगिंच कम्मुणो हेउ, कालकंखी परिवए । मयं पिंडस पाणस, कंडे लद्वेण भक्ख ॥ १५ ॥ उर्ध्वम् ) उर्ध्वस्थान को - लोक के अग्रभागमें स्थित मोक्ष को (आदाय ) अभिलाषा का विषय बनाकर, अथवा (बहिः) आत्मा से बहिर्भूत - सर्वथा भिन्न -ममवके स्थानभूत धन धान्यादिक प्ररिग्रहको हेय ( उड्ढम् - उर्ध्वम् ) तथा मोक्षको (आदाय उपादेय समझ कर ( कयाइ वि - कदाचिदपि ) परीषह एवं उपसर्ग के आने पर भी ( नावकखे - नावकांक्षेत) दूसरे की सहायता की और शब्दादिक विषयों की अभिलाषा नहीं करे। अगर ऐसा है तो फिर देह को किसलिये धारण करना चाहिये ? इस पर सूत्रकार कहते हैं - ( पुनवकम् मक्खयट्ठाए इमं देहं समुद्धरे - पूर्वकर्मक्षयार्थ इमं देहं समुद्धरेत्) पूर्वभव में किये गये ज्ञानावरणीयादिक कर्मों के क्षय करने के लिये इस प्रत्यक्षभूत वर्त्तमान देह को धारण करे, अर्थात् संयम रक्षा के लिये शुद्ध आहार से इस देह की रक्षा करे, क्यों कि देह की शुद्ध आहारादिक से रक्षा ही सम्यग्दर्शनादिक का कारण है ॥ १४ ॥
बोङना अत्रभागभां स्थित भोक्षने आदाय - आदाय अभिलाषानो विषय मनावी અથવા : આત્માથી મહિદ્ભૂત સર્વથા ભિન્ન-મમત્વના સ્થાનભૂત ધનધાન્યાક્રિક परिथडने हेय उड्ढम् - उम् तथा भेोक्षने आदाय - आदाय सभलने कयाइवि कदाचिदपि परीषद्ध भने उपसर्ग भाववा छतां पशु नावकखे - नावकांक्षेत मीलनी સહાયતા અને શબ્દાદિક વિષયેાની અભિલાષા ન કરે. અગર આમ છે તા પછી દેહને शा भाटे धार १२वो ले से ? सा उपर सूत्र४२ डे छे - पूवकम् मक्खयट्ठाए इमं देहं समुद्धरे - पूर्व कर्मक्षयार्थं इम देहं समुधरेत् पूर्वं लवमां अरवामां आवे ज्ञानाવરણીયાદિક કર્મોના ક્ષય કરવા માટે આ પ્રત્યક્ષદ્ભૂત વર્તમાન દેહને ચારણ કરે અર્થાત્ સંયમની રક્ષા માટે શુદ્ધ આહારથી આ દેહની રક્ષા કરે. કેમકે ગૃહનું શુદ્ધ આહારાદિકથી રક્ષણુ જ સમ્યગ્દર્શનાદિકનુ` કારણુ છે, / ૧૪૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ गा. १५-१६ मुनीनां शरीर निर्वाहस्योपायकथनम् २२१ छाया - विविच्य कर्मणो हेतुं, कालकाङ्क्षी परिव्रजेत् ।
मात्रां पिण्डस्य पानस्य, कृतां लब्ध्वा भक्षयेत् ॥ १५ ॥ टीका- 'विगिंच' इत्यादि ।
कालकाङ्क्षी = कालं - साधुक्रियानुष्ठानस्यावसरं काङ्क्षतीत्येवंशीलः यथासमये प्रतिलेखनस्वाध्यायादि सोपयोगकरणपरायणः संयतः, कर्मणः = ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधस्य हेतुं = मिथ्यात्वाविरत्यादिकं कारणं, विविच्य = पृथक्कृत्य परिव्रजेत् = संयममार्गे विचरेत् । ननु मुनिः शरीरनिर्वाहं कथं कुर्यादित्याह - ' मायं ' इत्यादि । पिण्डस्य = आहारस्य, पानस्य = पेयद्रव्यस्य मात्रां यावताऽशनपानादिना संयमयात्रानिर्वाहो भवेत् तावत्परिमाणं ज्ञात्वा, कृतं गृहस्थेन स्वा निष्पादितं पिण्डादिकं लब्ध्वा = एषणासमित्या गृहीत्वा, भक्षयेत् = आहारं पानीयं कुर्यादित्यर्थः ।। १५ ।।
'विगिच कम्मुणो हे ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (कालकंखी - कालकांक्षी ) कालकांक्षी मुनि - यथासमय प्रतिलेखन स्वाध्याय आदि क्रिया को उपयोग पूर्वक करने में तत्पर संयत (कम्मुणो हे विगिंच कर्मणः हेतुं विविच्य ) ज्ञानावरणीयादिक अष्ट प्रकार के कर्मों के बन्ध के कारण मिथ्यात्व अविरति आदि का परित्याग कर ( परिव्वए - परिव्रजेत् ) संयम मार्ग में विचरे, और (पिंडस्स पाणस्स मायं-पिडस्य पानस्य मात्राम् ) शुद्ध आहार एवं पानकी मात्रा कोजितने अशन पान आदि से संयम यात्रा का निर्वाह हो सके इतने परिमाण को जानकर ( कडे - कृतं ) गृहस्थ के अपने लिये किये हुए आहार को (लट्टूण - लब्ध्वा ) प्राप्त कर (भक्खए - भक्षयेत् ) मध्यस्थभाव से आहार करे । ( कृतम् ) इस पद से सूत्रकार यह प्रकट करते हैं
" विगिंच कम्मुणो हेउ " इत्यादि.
मन्वयार्थं— कालक'खी - कोलाकांक्षी अजना माांक्षी भुनि यथा सभय પ્રતિલેખના સ્વાધ્યાય આદિ ક્રિયાને ઉપયેગપૂર્વક કરવામાં તત્પર સયત મુળો उ विचि - कर्मणः हेतु विविच्य ज्ञानावरणीयाहि आह अहारना मना धनुं शरयु भिथ्यात्व अविरति महिना परित्याग कुरी परिव्वप-परिव्रजेत् संयमभागभां वियरे भने पिण्डस्स पानस्स माय - पिण्डस्य पानस्य मात्राम् शुद्ध आहार भने પાનની માત્રાને પેાતાને જેટલા અશન પાન ( ખારાક પાણી ) આદિથી સંયમ यात्राना निर्वाह थर्म शठे भेटयुं परिशुाम लगाने कड - कृतं गृहस्थ पोताने भाटे उरेल आहार पैट्ठीना भाडारने મધ્યસ્થ ભાવથી માહાર કરે. તમ્
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
लघूण-ल
- लब्ध्वा प्राप्त उरी भक्खर-भक्षयेत्
આ
પદથી સૂત્રકાર એ પ્રગટ કરે છે કે,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
किंच
मूलम् - संनिहिं चने कुव्वेज्जा, लेनमायाए संजएं । पक्खी पत्तं समादाय, निवेक्खो परिवैए ॥ १६॥
छाया - सन्निधिं च न कुर्यात् लेपमात्रया संयतः ।
"
पक्षी पत्रं समादाय, निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ १६ ॥ टीका- ' संनिहिं च' इत्यादि
उत्तराध्ययनसूत्रे
च = पुनः संयतः साधुः, लेपमात्रया = यावता पात्रमुपलिप्यते तावत्परिमानापि संनिधि=सम्यक निधीयते निक्षिप्यते आत्मा नरकादौ येन स संनिधिः"इदं द्वितीयदिने भविष्यति भोजनाये - "ति बुद्धया घृतगुडादिसंचयस्तं न कुर्यात् । aai पात्राद्युपकरणसंनिधिरपि न कर्तव्य इत्याशङ्क्याह - ' पक्खी' इति । यथा पक्षी - आहारं कृत्वा - पत्र - पक्षम् आदाय = गृहीत्वा उड्डीयते तथा साधुरपि आहारं कृत्वा निरपेक्षः = अन्नादिसंनिधिवाञ्छारहितः सन् पात्रं रिक्तमेव आदाय= गृहीत्वा परिव्रजेत् -विहरेत् ॥ १६ ॥
कि गृहस्थ ने जो पिंडादिक अपने लिये निष्पादित किया हो उसमें से गोवरी वृत्ति के अनुसार साधु को आहार ग्रहण करना चाहिये ॥ १५ ॥ 'संनिहिं च न कुव्वेज्जा' इत्यादि ।
4
अन्वयार्थ - (य-च) पुनः ( संजए - संयतः ) साधु ( लेवमायाएलेपमात्रया) पात्र में जितना लेप लगा रहे उतने प्रमाण भी (संनिहिसनिधिम् ) " यह दूसरे दिन काम आयगा " इस बुद्धि से घृत गुडादिक का संचय ( न कुश्वेज्जा - न कुर्यात् ) न करे । यदि ऐसा है तो साधु को पात्र का भी संग्रह नहीं करना चाहिये ? इस पर सूत्रकार कहते हैं- जैसे ( पक्खी - पक्षी ) पक्षी आहार कर ( पत्तं समादाय परिव्वए - पत्रं समादाय परिव्रजेत् ) अपने पंखों को लेकर भविष्य के लिये ગહસ્થે જે પાતાને માટે તૈયાર કરાવ્યું હોય તેમાંથી જ ગાચરી વૃત્તિ અનુસાર સાધુએ આહાર ગ્રહણ કરવા જોઈએ. ૫૧૫ ॥
" संयिहिं च न कुब्वेज्जा" इत्यादि.
मन्वयार्थ-च ३री संजए - संयतः साधु लेवमायाए - लेपमात्रया पात्रमां होय सागेसो रहे भेटलू पशु " संनिहिं संनिधिम् सामील हिवसे अभभां आवशे " मा बुद्धिथी घी, गोजना संस्थय न कुब्वेज्जा- न कुर्यात् न रे भने सेतुं ४ છે તેા પછી સાધુએ પાત્રના પણ સંગ્રહ ન કરવા જોઈએ? આના ઉપર सूत्रकार हे छे - भपक्खी - पक्षी पक्षी न्याहार उरी पत्तं समादाय परिव्वए - पत्र समादाय परिश्रजेत् भविष्यना भाडारनी अपेक्षा रामतां नथी. रमने पोतानी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०६ गा० १७-१८ मुनीनां शरीरनिर्वाहस्योपायकथनम् २२३ उक्तार्थ द्रढयति- मूलम्एसणांसमिओ लज्जू, गामे अनियओ चरे।
अप्पमत्तो पमत्तेहि, पिंडवायं गवेसंए॥१७॥ छाया-एषणासमितो लज्जालुः ग्रामे अनियतश्चरेत् ।
अपमत्तः प्रमत्तेभ्यः पिण्डपातं गवेषयेत् ॥ १७ ॥ टीका-'एसणासमिओ' इत्यादि--
एषणासमितः-एषणायाम् उत्पादनग्रहणग्रासविषयायां समितः-सम्यक इत:स्थितः निर्दोषभिक्षाऽऽहारकारकः, लज्जालु लज्जा-संयमस्तेनसहितः, मुनिग्रामे-उपलक्षणतया नगरादौ, अनियतः=नियतवासरहितः सन् चरेत् । अनियतवा. सेन विहरन् किं कुर्यादित्याह-'अप्पमत्तो' इत्यादि । अप्रमत्तःप्रमादवर्जितः सन् , प्रमत्तेभ्यः गृहस्थेभ्यः, पिण्डपातं भिक्षां गवेषयेत् अन्वेषयेत् । ‘पमत्तेहिं' इति पञ्चम्यर्थे तृतीया आपत्वात् ॥ १७॥ आहार की अपेक्षा नहीं रखता हुआ (निरवेक्खो-निरपेक्षः ) उड़जाता है उसी तरह साधु भी आहार कर (निरपेक्षः) अन्नादिक के संग्रह की वांछा से रहित हुआ (पात्रम् ) खाली अपने पात्रों को लेकर (परिव्यए परिव्रजेत् ) विचरे-रहे ॥ १६॥ सूत्रकार इसी अर्थ की पुष्टि करते हैं-' एषणासमिओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (एषणासमिओ - एषणासमितः ) उत्पाद-एषणा, ग्रहण-एषणा, ग्रास-एषणा, इन तीनों प्रकार की एषणासमिति से युक्त अर्थात् निर्दोष आहार का करनेवाला (लज्जू-लज्जालुः) लज्जासंयम से युक्त मुनि (गामे-ग्रामे ) ग्राम नगर आदि में (अनियओअनियतः) नियतवासरहित (चरे-चरेत् ) विहार करे । और (अप्पमत्तो in 43 निरवेक्खो-निरपेक्षः 61 1य छे. मे प्रमाणे साधु ५९ माहार शमी समय भाट निरपेक्षः अन्न माहिनी छनाथी. २डित मनी पात्रम् पाताना पात्राने मारी बने परिव्वए-परिवजेत् वियरत। २. ॥ १६॥
सूत्र४२ मा अनी पुष्टी ४२ छ-" एषणा समिओ" त्यादि. ___मन्वयार्थ -एषणा समिओ-एषणासमितः पाह-मेषाए, अड-मेष, ગ્રાસ-એષણા, આ ત્રણ પ્રકારની એષણા સમિતિથી યુક્ત અર્થાત નિર્દોષ આહા२ना ४२ लज्जू-लज्जाल: संयमथी युत मुनि गामे-ग्रामे ग्राम न१२ महिमा अनियओ-अनियतः नियतवास २डित छन चरे-चरेत् वियरे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१
२२४
उत्तराध्ययनसूबे इत्थं संयमस्वरूपमुक्तम् , संयमस्वरूपकथनादेव निम्रन्थस्वरूपमुक्तम् । संपति भगवस्कथितमेतत् सर्वमुच्यते, न तु स्वबुद्धिकल्पितमिति सुधर्मा स्वामी प्राह--
मूलम्एवं से' उदाहुँ अणुत्तरनाणी, अणुत्तरदंसी, अणुत्तरनाणदंसणधरे। अरेहा णार्यपुत्ते, भगवं वेसीलिए वियाहिए ति बेमि ॥१८॥
॥ इति खुड्डागनियठिज्ज छठें अज्झयणं समत्तं ॥६॥ छाया-एवं स उदाहृतवान्, अनुत्तरज्ञानी, अनुत्तरदर्शी, अनुत्तरज्ञानदर्शनपरः।
अर्हन् ज्ञातपुत्रः भगवान् वैशालिका, व्याख्याता, इति ब्रवीमि ॥ १८ ॥ 'एवं से' इत्यादि
हे जम्बूः ! स-लोकत्रयप्रसिद्धः, अनुत्तरज्ञानी-न उत्तरम्-उत्कृष्टं विद्यते यस्मात् , तदनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं ज्ञानमस्यास्तीति-अनुत्तरज्ञांनी सर्वोत्कृष्टज्ञानधारीत्यर्थः। तथाऽनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं पश्यतीत्यनुत्तरदर्शी । सामान्य ज्ञानं दर्शनं, विशेषज्ञानं ज्ञान-अप्रमत्तः) प्रमादरहित होकर (पमत्तेहिं-प्रमत्तेभ्यः) गृहस्थोंसे (पिण्डवायं गवेसए-पिण्डपातं गवेषयेत् ) पिण्डपात भिक्षा की गवेषणा करे ॥१७॥
इस गाथा से सूत्रकारने संयमका स्वरूप कहा, और उस संयम के स्वरूप कथन से ही निर्ग्रन्थ का स्वरूप कहा गया है। अब वे यह कहते हैं कि यह सब जो मैंने कहा है वह भगवान् द्वारा कशित ही कहा है, अपनी बुद्धि से कल्पित कर नहीं कहा है, इस बात को श्री सुधर्मास्वामी कहते हैं-' एवं से उदाहु' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ हे जंबू ! (से-सः) तीन लोक में प्रसिद्ध (अनुत्तरनाणी-अनुत्तरज्ञानी) सर्वोत्कृष्ट ज्ञानसंपन्न (अणुत्तरदंसी-अनुत्तरदर्शी) असाधारण-अनन्तदर्शनधारी (अणुत्तरनाणदंसणधरे-अनुत्तरज्ञानदर्श
भने अप्पमत्तो-अप्रमत्तः प्रभाह २डित मनान पमत्तेहि-प्रमत्तेभ्यः स्थायी पिण्डवायं गवेसए--पिण्डपात गवेषयेत् पिडात लिक्षानी गवेष ४२. ॥१७॥
આ પ્રકારે સૂત્રકારે સંયમનું સ્વરૂપ કહ્યું અને તે સંયમના સ્વરૂપ કથનથી જ નિગ્રન્થનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવેલ છે. હવે તેઓ એ કહે છે કે, આ મેં જે કહ્યું છે તે ભગવાનનું કહેલું કહ્યું છે. મારી બુદ્ધિથી કલિપત એવું કાંઈ કહ્યું नथी. मा पातन श्री सुधा स्वामी ४ छ-" एव से उदाह" त्याहि.
अन्वयार्थ-30 से-सः त्र मा प्रसिद्ध अनुत्तरनाणी-अनुत्तरज्ञानी सर्वोत्कृष्ट ज्ञान सपन्न अनुत्तरदंसी-अनुत्तरदर्शी न्यसाधा२९]---मनतनधारी अनुत्तर नाण दसणधारे-अनुत्तरज्ञान दर्शनधरः ५३५थी मनतज्ञान मने अनात
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ६ गा. १८ मुनीनां निर्दोषभिक्षाग्रहणवर्णनम् २२५ मिति भेदः। तथा-अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः-अनुत्तरे च ते ज्ञानदर्शने च अनुत्तरज्ञानदर्शने, तयोर्धरः। पूर्वोक्तविशेषणद्वयेन ज्ञानदर्शनयोरुपयोगस्य भिन्नकालता प्रतिचोधिता, ततश्च लब्धिद्वयमपि भिन्नकालिकं स्यादिति कस्यचित् संशयः स्यात् , तन्निराकरणार्थम्-'अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः' इत्युक्तम् , अतो नास्ति पुनरुक्ति दोषावकाशः । लब्धिरूपतया युगपत् सर्वोत्कृष्टज्ञानदर्शनधारक इति भावः। अहन्अर्हति-योग्यो भवतीति-अईन् अष्टमहापातिहाधितिशयमाहात्म्ययुक्तः, मिथ्यात्वतिमिरापनयने विशिष्टयोग्यतया चतुर्विधतीर्थकारक इति यावत् । ज्ञातपुत्रःज्ञातः-उदारक्षत्रियः, स चेह प्रस्तावात् सिद्धार्थः, तस्य पुत्रो ज्ञातपुत्रः-वर्तमानती
र्थाधिपति महावीर इति यावत् । भगवान् समग्रैश्वर्यादिमान् अस्य सविस्तरं विवरणं दशवैकालिक सूत्रस्य चतुर्थाध्ययने, आचारमणिमञ्जूषायां तथाऽऽचाराङ्गमूत्रस्य प्रथमाध्ययने आचारचिन्तामणौ द्रष्टव्यम् । वैशालिका विशाला-त्रिशला, तस्यां भवो वैशालिकः । व्याख्याता-सदेवमनुनासुरायां पर्षदि श्रुतचारित्रलक्षणधर्मस्य
नधरः) लब्धिरूप से अनंतज्ञान एवं अनंतदर्शनरूप उपयोग के धारक (अरहा-अर्हन् ) अष्टमहाप्रातिहार्य के धारण करनेवाले होने से अतिशयमहात्म्यविशिष्ट-मिथ्यात्वतिमिर के अपनयन-दूर होने पर अपनी विशिष्ट योग्यता से चतुर्विधतीर्थ के स्थापक, (णायपुत्ते-ज्ञातपुत्रः) ज्ञात-क्षत्रिय सिद्धार्थ के पुत्र-वर्तमान तीर्थकर श्री महावीरप्रभुने जो कि (भगवं भगवान् ) समग्र ऐश्वर्य के अधिपति हैं और (वेसालिए-बैशालिकः) विशाला - त्रिशला माताके नंदन हैं तथा (वियाहिए-व्याख्याता) देव, मनुष्य असुरोंकी सभामें समवसरणमें जिन भगवान् ने श्रुतचारित्ररूप धर्म का व्याख्यान किया है उन्हों ने ( एवं से उदाहु-एवं सः उदाहृतवान्)
शन३५ उपयोगना था२ अरहा-अर्हन् 18 भड। प्रातिडायना पा२९ ४२११વાળા હેવાથી અતિશય મહામ્ય વિશિષ્ટ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને દૂર કરીને पोताना विशिष्ट योग्यताथी यतुर्विध सधना २५१५४ णायपुत्त ज्ञातपुत्रः ज्ञातઉદાર ક્ષત્રિય સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર-વર્તમાન તીર્થકર શ્રી મહાવીર પ્રભુ કે જેઓ भगव-भगवान समय मैश्वर्या अधिपति भने वैसालिए-वैशालिकः qिualत्रिशा भाताना पुत्र छ तथा वियाहिए-व्याख्याता हेप, मनुष्य, मसुरीनी समाभाસમવસરણમાં જનભગવાને શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે. તેમણે પૂર્વ રે उ०२९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
___ उत्तराध्ययनसूत्रे इस पूर्वोक्त प्रकार से कथन किया है । (तिबेमि-इति ब्रवीमि) हे जंबू! उसी के अनुसार में कहता हूं। अपने मन से नहीं ॥ ___"अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः" इस पद से पुनरुक्ति दोष की आशंका यहां नहीं करना चाहिये, क्योंकि इसके देनेसे सूत्रकार ने यह प्रदर्शित किया है कि भगवान् में ज्ञानोपयोग एवं दर्शनोपयोग युगपत् नहीं होते हैं । इनका काल भिन्न है। अतः वहां भी ये भिन्नकालवर्ती हैं । इससे कोई यह भी समझ ले सकता है कि जब उपयोग का सद्भाव यहां भिन्नकालवर्ती है तो लब्धिरूप से भी वे भिन्नकालवर्ती वहां होंगेअतः इस आशंका की निवृत्ति के लिये सूत्रकारने इस सूत्र में "अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः" इस पदको रक्खा है इससे यह सारांश निकलता है कि वहां ज्ञानोपयोग एवं दर्शनोपयोग उपयोगात्मता भिन्नकालवर्ती है परन्तु लब्धिरूप से ये भिन्नकालवी नहीं हैं। इससे पुनरुक्ति दोष नहीं आता है । विशेषज्ञान का नाम ज्ञानोपयोग है और सामान्यज्ञान का नाम दर्शनोपयोग है। “भगवान् " इस पद का सविस्तर विवरण
उदाहु-एवम् सः उदाहृतवानू मा पूर्वउतारथी थन ४२ छ (त्तिबेमि-इनि ब्रवीमि) હે જખ્ખ તે અનુસાર જ હું કહું છું મારા પિતાના મનથી કાંઈ કહેતું નથી.
" अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः" मा ५४थी पुन३रित होपनी माश। महीन કરવી જોઈએ. કેમકે, તેનાથી સૂત્રકારે એ પ્રદર્શિત કર્યું છે કે, ભગવાનમાં જ્ઞાને પગ અને દર્શને પગ યુગપત થતા નથી. તેને કાળ ભિન્ન છે. આથી ત્યાં પણ તેઓ ભિન્નકાળ વર્તી છે, આથી કઈ એવું પણ સમજી શકે છે કે, જ્યારે ઉપગને સદભાવ અહિં ભિન્નકાળ વત છે તે લબ્દિરૂપથી પણ તે ભિન્નકાળ વર્તી ત્યાં હશે. આથી એ આશંકાની નિવૃત્તિ માટે સૂત્રકારે આ सूत्रमा अनुत्तरज्ञानदर्शनधरः ॥ ५६ रात छ. साथी के साथ निणे છે કે, ત્યાં જ્ઞાને પગ અને દશપયોગ ઉપગાત્મતા ભિન્નકાળ વતી છે પરંતુ લબ્ધિરૂપથી એ ભિન્નકાળ વતી નથી. આથી પુનરુક્તિ દેલ આવતો નથી. વિશેષ જ્ઞાનનું નામ જ્ઞાને પગ છે. અને સામાન્ય જ્ઞાનનું નામ દર્શન ઉપગ છે. “ભગવાન” આ પદનું સવિસ્તર વર્ણન દશવૈકાલિક સૂત્રના ચેથા અધ્યયન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ गा. १८ अध्ययनसमाप्तिः कथयिता, एवं = पूर्वोक्तपकारेण, उदाहृतवान्-उक्तवान् । इति ब्रवीमि-अस्य व्याख्यानं पूर्ववत् ॥ १८॥
इति श्रीविश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजमदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायांक्षुल्लकनिम्रन्थीयनामकं षष्ठमध्ययन
____ सम्पूर्णम् ॥ ६॥ दशवैकालिक सूत्रके चतुर्थ अध्ययन की "आचारमणिमञ्जूषा" टीका में तथा आचारांग सूत्र के प्रथम अध्ययन की "आचारचिन्तामणि" टीकामें लिखा गया है, सो वहाँ से देख लेना चाहिये ॥१८॥
यह उत्तराध्ययनसूत्र की प्रियदर्शिनी टीका में " क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीय" नामक छठे अध्ययन का हिन्दी भाषानुवाद
संपूर्ण हुआ ॥६॥
આચારમણિમંજુષા ટીકામાં તથા આચારાંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનની આચાર ચિતામણી ટીકામાં બતાવવામાં આવે તે ત્યાંથી જોઈ લેવું જોઈએ. જે ૧૮
આ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાના " नि-यीय" नामना छ। अध्ययनन।
ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ થયો.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ सप्तममध्ययनम् । क्षुल्लकनिम्रन्थीयाख्यं षष्ठमध्ययनमुक्तम् , तेन सहास्य सप्तमाध्ययनस्यायं सम्बन्धः। तत्र निर्ग्रन्थत्वमुक्तं तच्च रसादावगृद्धस्यैव स्यात् , रसादिष्टदस्य च कष्टमुत्पद्यते । तत्र-दृष्टान्तपञ्चकं प्रदर्शितं, तद् यथा-एडकः १, काकिणी २, आम्रफलम् ३, वणिक ३, समुद्र५ इति । एतदृष्टान्तपञ्चकमयं प्रथमदृष्टान्तापेक्षया एडकीयाख्यमिदं सप्तममध्ययनं प्रारभ्यते । तत्राध-गाथामाह
सप्तम अध्ययन प्रारम्भक्षुल्लकनिर्ग्रन्थीय नामको छठवां अध्ययन समाप्त हो चुका । अव सातवां अध्ययन प्रारंभ होता है। उसके साथ इसका संबंध इस प्रकार से है-छठवें अध्ययन में जो निर्ग्रन्थता कही गई है, वह जो रसों में अगृद्ध है उसीके हो सकती है, अन्य के नहीं, क्यों कि जो रसगृद्ध होता है वह दुःखी होता है । इस विषय को स्पष्ट करने के लिये पांच उदाहरण प्रदर्शित किये गये हैं-१ एडक, २ काकिणी, ३ आम्रफल, ४ वणिक और ५ समुद्र । इस अध्ययन में ये पांचों ही दृष्टान्त लिखे गये हैं, अतः यह अध्ययन इन पांचों दृष्टान्तों से युक्त है, फिर भी इसमें प्रथम दृष्टान्त एडक - मेंढा का ही दिखलाया गया है, अतः इस अपेक्षासे यह अध्ययन “एडकीय' नामसे प्रसिद्ध है, इसलिये एडकीय नामक इस सप्तम अध्ययन को सूत्रकार प्रारम्भ करते हैं। उसकी यह आद्य गाथा है
સાતમું અધ્યયન ક્ષુલ્લક નિગ્રન્થીય નામનું છઠું અધ્યયન સમાપ્ત થઈ ચુકયું, હવે સાતમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. તેની સાથે અને સંબંધ એ પ્રકારને છે કેછઠ્ઠા અધ્યયનમાં જે નિર્ગથતા વિશે કહેવામાં આવેલ છે તે રસમાં જે અમૃદ્ધ છે તેમને જ થાય છે, બીજાને નહીં, કેમકે જે રસમૃદ્ધ હોય છે તે દુઃખી થાય છે. આ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે પાંચ ઉદાહરણ પ્રદર્શીત કરી વામાં આવેલ છે. ૧ એડક, ૨ કાકિણી, ૩ આમ્રફળ, ૪ વણિક, અને ૫ સમુદ્ર આ અધ્યયનમાં એ પાંચે ઉદાહરણ આપેલ છે. આથી આ અધ્યયન એ પાંચ દૃષ્ટાંતથી યુકત છે. છતાં પણ આમાં પ્રથમ દૃષ્ટાંત એકનું જ અપાયેલું હોવાથી એ અપેક્ષાએ આ અધ્યયન “એડકીય” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આથી એડકીય નામના આ સાતમા અધ્યનને સૂત્રકાર પ્રારંભ કરે છે. એની આ પ્રથમ ગાથા છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ७ गा.१-२ रसगृद्धिविषये पडकष्टान्तः
२२९
जहाऽऽएसं समुंदिस्स, कोई पोसिज एलेयं ।
ओयणं जसं दिजी, पोसिज्जा वि" सयंगणे॥१॥ छाया- -यथाऽऽदेशं समुद्दिश्य, कोऽपि पोषयेत् एड़कम् ।
ओदनं यवसं दद्यात् , पोषयेदपि स्वकाङ्गणे ॥१॥ टीका-'जहाऽऽएसं' इत्यादि ।
यथा-कोऽपि-कश्चिनिदयः प्राणातिपातजनितपरलोकघोरदुःखनिरपेक्षो गुरुकर्मापुरुषः, आदेशम् आदिश्यते-विविधकार्येषु आज्ञाप्यते परिजनो यस्मिभायाते स आदेशः प्राघूर्णकस्तं, समुद्दिश्य आश्रित्य निमित्तीकृत्य, यथाऽसौं मा. घूर्णकः समायास्यति, सोऽस्य मांसं भोक्ष्यते इति बुद्धया, एडकं-मेष, पोषयेत् पुष्टं कुर्यात् । स्वकाङ्गणे-निजगृहाङ्गणे, ओदनं भक्तं, यवसं = नवहरित-घासं मुद्गमाषादि धान्यं वा दद्यात् , भक्षणार्थ तदने स्थापयेत् । अपि-निश्चयेन पोषयेत् -विविधाऽऽहारदानेन परिपुष्टं कुर्यात् । 'पोसिज्ज' इति पुनः कयनेन मांसोपचयार्थ तस्य पुनः पुनः पोषणमिति सूचितम् ॥१॥
'जहाऽऽएसं समुद्दिस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जहा-यथा ) जैसे (कोइ-कोऽपि) कोई निर्दय प्राणी प्राणातिपात से जनिन घोर दुःख की परवाह नहीं करनेवाला व्यक्तिगुरुकर्मा पुरुष (आएसं-आदेशम्) महमान संबंधी जन को (समुदिस्ससमुद्दिश्य) लक्ष्य कर के-निमित्त कर के-जैसे 'अमुक महमान आवेगा तब वह इसके मांस को खायगा' इस प्रकार की बुद्धि कर के (एलयंएडकं) मेंढे को (सयंगणे-स्वकाङ्गणे) अपने घर के आंगन में (पोसिज्जा-पोषयेत् ) पालता है और (ओयणं जवसं दिज्जा-ओदनं यवसं दद्यात् ) ओदन तथा यवस-हरी २ नवीन घास देता है-खिलाता है
" जहाऽऽएस समुहिस्स" ध्याह.
भ-qयार्थ-जहो-यथा रेभ कोइ-कोऽपि अनिय आयातिपात नित धार मानी ५२१॥ न ४२१वाजी व्यति-गुरु४भी पुरुष आएस-आदेशम् समाधी सनने सक्ष्य ४रीने-समुहिस्स-समुहिश्य निमित्त शन-२ “मभु भमान આવશે ત્યારે તેને આનું માંસ ખવરાવીશ.” આ પ્રકારને પિતે વિચાર કરીને एलय-एडक धेटाने सयंगणे-स्यकामणे पोताना मांगामi पोसिज्जा-पोषयेत् पाणे छ भने तनी मात२ तेन ओयणं जवस दिज्जा-ओदनं यवस दद्यात् २r eils
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
उत्तराध्ययनसूत्रे
भूलम् तेओ से पुढे परिवूढे, जायमेए महोदरे । पीणिएँ विउंले देहे, आएसं परिकंखए ॥२॥ छायाः-ततः स पुष्टः परिदृढः, जातमेदाः महोदरः।
प्रीणितः विपुले देहे, आदेशं परिकासति ॥ २॥ टीका-'तओ' इत्यादि ।
ततः तस्मात् , ओदनादिभक्षणात् , स-एडकः, पुष्टः मांसपरिवृद्धया स्थूलशरीरः, परिटढ़ः-शक्तिसम्पन्नः, जातमेदाः अद्धमेदाः मेदः 'चर्वी ' इति भाषाप्रसिद्धश्चतुर्थधातुविशेषः, महोदरः विशालोदरः, प्रीणितः यथेप्सितौदन तृणादिभिः तर्पितः, एभिः पञ्चभिहेतुभिदेहे विपुष्टेविशाले सति, आदेश-वाघूर्णकं, परिकाझतीव परिकाझतिवाञ्छती-प्रतीक्षते ॥ २ ॥ इस तरह वह (वि-अपि) निश्चयसे (पोसिज्ज-पोषयेत् ) उसको पुष्ट करता है ॥१॥
'तओ से पुढे '-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(तओ-ततः) उस ओदनादिक के भक्षण से (से-सः) वह मेंढा (पुढे-पुष्टः) मांस की वृद्धि से पुष्ट-स्थूल शरीरवाला हो जाता है (परिवुढे-परिवृढः) शक्ति संपन्न हो जाता है (जायमेए-जातमेदाः ) इसमें चर्बी खूब बढ़ जाती है (महोगरे-महोदरः) पेट भी इसका खूब बढ़ जाता है (पीणिए-प्रीणितः) तथा वह यथेप्सित ओदन तृणादिक से खूब संतुष्ट जो जाता है । इस प्रकार इसका (देहे विउलेदेहे विपुले) शरीर परिपुष्ट होने से वह मेंढा मानो (आएसं परिकंखएआदेश परिकाङ्क्षति ) पाहुनेकी प्रतिक्षा करता है वैसा प्रतीत होता है।।२।। डीन पास ४१, मान-मरावे छ. २॥ शत त वि-अपि निश्चयपूर्व पोसिज्ज-पोषयेत् ते पुष्ट ४२ छ. ॥१॥
" तओ से पुढे " Ult.
मन्वयार्थ -मोहनाहि विगैरे भावानु भगाने २णे से-सः ते ९ भांसनी वृद्धियी ३४ पुष्ट ने २५ शरी२२पाणु 45 नय छ-परिवृढे-परिवृढः शति संपन्न inान मन छ, जायमेए-जातमेदाः तेनामा य२मी भूम पधी जय छ, महोयरे-महोदरः पेट ५५ तेनु भूम थी लय छे. मा शत पीणिए-प्रीणितः शल मणत नवीन नवीन माहारथीत ५५ संतुष्ट २९ छे. पाम तेनु देहे विउलेदेहे विपुले शरी२ ३४Yष्ट वाथी त घटुं माना२ भडमाननी नई , आएसं परिकखए-आदेश परिकांक्षति तरी I रन डायतम प्रतीत याय छे.॥२॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ० ७ गा. ३ रसगृद्धिविषये पडकदृष्टान्तः
मूलम्
१२
जाव न एई आएसे, तावे जीवइ 'सेऽदुही । अहं पैमि आपसे, सीसं छित्तूर्ण भुजेई ॥ ३॥ छाया - यावन्न एति आदेशः, तावज्जीवति सोऽदुःखी । अथ प्राप्ते आदेशे, शिरश्छित्वा भुज्यते ॥ ३ ॥
२३१
टीका- 'जाव न एइ ' इत्यादि ।
आदेशः =प्राघुणकः यावत् नैति=न समायाति तावत् सः = एडकः, अदुःखी ==मनोनुकूलविविधाहारैर्लालनपालनादिभिः सुखीसन्नित्यर्थः । यद्वा- दुःखी वध्यपुरुषस्य मण्डन मित्र ओदनाद्याहारस्य दानं, तस्माद् यद्यपि वर्तमानकाले तस्य सुखं भवति, तथापि दुःखस्य आगामित्वाद् दुःखीत्युच्यते । अथ = अनन्तरम्, आदेशे प्राप्त सति, शीर्ष=मस्तकं छित्वा स भुज्यते प्राघूर्णकयुक्तेन ते नैत्र स्वामिनेति भावः॥ ३ ॥
'जाव न एइ आएसे ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( आए से- आदेश:) पाहुना (जाव न एह-यावन्न एति) जब तक घर पर नहीं आता है (ताव - तावत्) तब तक (से- सः ) वह मेंढा (अदुही - अदुःखी ) बडे आनंद से ( जीवइ - जीवति ) जीता रहता है । (अह आएसे पत्तंमि-अथ आदेशे प्राप्ते) और जब पाहुना इसके घर आता है तब (सीसं छित्तूण भुज्जइ - शिरः छित्वा भुज्यते ) वह बिचारा मारा जाता है और वे लोग उसको खा जाते हैं । पूर्वोक्त तीन गाथाओं का भावार्थ इस प्रकार है -
भावार्थ - जैसे कोई मांसभक्षी व्यक्ति अपने पाहुने के स्वागतनिमित्त मेंढे को पालता है, उसको खूब इच्छानुसार आहार आदि द कर पुष्ट करता है । जब वह खूब पुष्ट हो जाता है, मांस और चर्बी जब जाव न एइ आएसे " त्याहि.
66
अन्वयार्थ - आएसे - आदेश: भडेमान जो न एइ-यावान्न एति न्यां सुधी घे२ भावता नथी तात्र - तावत् त्यां सुधी से सः ते घेटु अदुही - अदुःखी धा मानध्थी जीवइ - जीवति भवतु रहे छे अह आउसे पत्तंमि - अथ आदेशे प्राप्ते अने क्यारे भडेमान तेने घेर आवे छे त्यारे सीसं छित्तू भुज्जइ-शिरः छित्वा મુન્થસે તેને મારી નાખવામાં આવે છે. અને તેનું માંસ તે લોકો ખાય છે. પૂર્વોક્ત ત્રણ ગાથાઓના ભાવાર્થ આ પ્રકારના છે—
જેમ કેાઈ માંસનું ભક્ષણ કરનાર માંસાહારી વ્યકિત પોતાના મહેમાનના સ્વાગત નિમિત્તે ઘેટાને પાળે છે, અને તેને ખૂબ ધરાઇ જાય તેટલુ ખવરાવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्पति दार्टान्तिकमाह
मूलम्-- जहा खलु से उभे, आएंसाए समाहिएं। एवं बाले अहम्मिट्टे, ईहए नरयोउयं ॥४॥ छाया--यथा खलु स उरभ्रः, आदेशाय समीहितः ।
एवं बालः अधर्मिष्ठः, ईहते नरकायुष्कम् ॥ ४॥ टोका--'जहा खलु ' इत्यादि ।
यथान्येन प्रकारेण, खलु-निश्चयेन, सः उरभ्रः एडका, आदेशाय आदेशार्थम् , समाहितः कल्पितः सन् आदेशं परिकासति । एवम् अमुनैव न्यायेन इसके शरीर में बढ जाती है, तय वह मेंढा पाहुने को प्रतीक्षा कर रहा हो ऐसा जान पड़ता है। जबतक पाहुना नहीं आता तभीतक उसके घरमें उस मेंढे को आनन्द रहता है । पाहुना के आते ही थोडी देरमें उसका विनाश हो जाता है, उस मेंढे का वह इच्छानुकूल खाना पीना वध्यपुरुष के मण्डन की तरह दुःखरूप ही है । यद्यपि वर्तमानकाल में उसको उस खाने पीनेसे सुख है, परन्तु भविष्य उसका दुःखमय ही है।।३।।
इस दृष्टान्त को दार्टान्त में सूत्रकार घटित करते हैं'जहा खलु'-इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जिस प्रकार (खलु-खलु) निश्चय से (से उरन्भे-सः उरभ्रः) वह मेंहा (आएसाए-आदेशाय) पाहुने के निमित्त ખવરાવીને પુષ્ટ કરે છે. જ્યારે તે ખૂબ રૂષ્ટપુષ્ટ બની જાય છે. માંસ અને ચરબી તેના શરીરમાં વધી જાય છે, ત્યારે તે ઘેટું જાણે કે હલાલ થવા માટે મહે માનની પ્રતીક્ષા કરતું બેઠું ન હોય તેવું દેખાય છે. જ્યાં સુધી મહેમાન ભેજન માટે આવતા નથી ત્યાં સુધી તે તે ઘરમાં ઘેટાને આનંદ રહે છે. જ્યારે મહેમાન ઘેર આવે છે ત્યારે તેને માથે કાળનાં ચોઘડીયાં વાગે છે. અને મહેમાનની આગતા સ્વાગતા માટે તેને વધુ થાય છે-એ ઘેટાનું ધરાઈ ધરાઈને ખાવા પીવાનું એ વધ્ય પુરુષની ફાંસીના જેવું દુઃખરૂપ જ છે. જો કે વર્તમાન કાળમાં તેને ખાવા પીવાનું સુખ છે પરંતુ પરીણામે તેનું ભવિષ્ય ઉજળું નથી પણ દુઃખમય જ છે. જે ૩ છે
माटतन हातिमा सूत्रा२ बरित छ-" जहा खल"त्या.
अन्वयार्थ-जहा-स्था २ रे खल्लु-खलुनिश्चयथी से उरब्भे-सः उरभ्रः ते आएसाय-आदेशाय भडभानना निमित्त समीहिए-समीहितः पित
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७ गा. ४ रसमृद्धिविषये पडकदृष्टान्तः
२३३
अधर्मिष्ठः=अधर्मपरायणः, बाल: =अज्ञः, नरकायुकं = नरकजीवितम्, ईहते = नरकायुष्यप्राप्तिहेतु हिंसाचाचरणेन नरकायुष्यमिच्छतीत्यर्थः ।
एडकदृष्टान्तः प्रोच्यते
सिंहपुरे नगरे दुर्मति नामको हिंसकः पुरुषः प्राघुर्णकार्थमेकं मेषशिशुं पालयति । स निजगृहाङ्गणे ओदननवीनतृणघासादिभिराहारैः सुमिष्टनिर्मलपानीयैविविधालङ्कारैर्मृदुकरस्पर्शादिभिचैड कमत्यादरेण लालयति पालयति च । अस्य(समीहिए - समीहितः) कल्पित होता हुआ उसकी मानो पाहुने की प्रतीक्षा करता है ( एवं ) उसी प्रकार ( अहम्मिट्ठे बाले - अधर्मिष्टः बालः) अधर्मिष्ठ - अधर्मपरायण बाल अज्ञानी प्राणी मानो ( नरयाज्यम्नरकायुकम् ) अपने आपके लिये नरक आयु की (ईहए - ईहते ) वांछा करता है ॥ ४ ॥
एडक का दृष्टान्त इस प्रकार है
सिंहपुर नामके नगर में दुर्मति नामका एक हिंसकं पुरुष रहता था, उसने एक मेंढे के बच्चे को पाल रक्खा था । वह इस अभिप्राय से कि जब घर पर कोई पाहुना आवेगा तब उसको इसका मांस खिलाऊंगा । उसने उस बच्चे को अपने घर के आंगन में बांधकर खूब इच्छानुसार ओदन एवं नवीन २ हरी २ दूर्वा दूब खिलाता था । तथा सुस्वादु निर्मल जल भी उसको समय २ पर पिलाया करता था । दुर्मति इसको अलंकारों से आभूषित भी करता था। वह मेंढे का बच्चा इस प्रकार
हुरीने भडेभाननी माना है तेनी प्रतीक्षा रे छे. एवं भेट रीते अहम्मिट्ठे बालेअधर्मिष्ठः बालः अधर्मिष्ट अधर्म परायणु मास-अज्ञानी आणी नरयाउयम्નાયુનૢ પાતે પેાતાના માટે નરક આયુની વાંચ્છના કરે છે. એટલે કે ખાવાપીવામાં રસ લેાલુપી ઘેટું જેમ વધ માટેની પૂર્વ તૈયારીને નાતરે છે તે પ્રમાણે અજ્ઞાની ખાલજીવ રસલેાલુપી બનીને નરકના આયુષ્યને સામે પગલે નાતરે છે.ાકા એડકનુ દૃષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે—
સિંહપુર નામના નગરમાં દુતિ નામના એક હિંસક અને માંસાહારી પુરુષ રહેતા હતા. તેણે એક ઘેટાના ખચ્ચાને પાળ્યુ હતું. આ બચ્ચું પાળવાના તેના હેતુ એ હતા કે જ્યારે કાઈ પ્રસંગે મહેમાન તેના ઘેર આવશે ત્યારે એ ઘેટું મારીને તેની દાવત (લેાજન) આપવા કામ લાગશે. તેણે એ બચ્ચાને પેાતાના આંગણામાં ખાંધી રાખ્યુ હતું અને તેની ઇચ્છા અનુસાર ઘાસ, ચારા જવ, એદન—ભાતવગેરે ખૂબ ખવરાવતા અને સંભાળપૂર્વક ચાકષુ' પાણી પણ તેને સમય સમય ઉપર પાયા કરતા. દુર્મતિ એને ખૂબ જ વ્હાલપૂર્વક અલ કાર
उ० ३०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANDROID
२३४
__ उत्तराध्ययसूत्रे गृहे सवत्सा गौरप्यासीत् । तथाविधमेडकं दृष्ट्वा वत्सः खेदमापन्नो गोदोहनकाले गोदुहामुक्तं धेन्वा गोपितं क्षीरं न पिबति । तदा धेनुः सस्नेहं स्ववत्सं लिहति पृच्छति-वत्स ! अद्य कस्मादग्धं न पिबसि ? । वत्सो वदति-मम स्वामी पुत्रवन्मेषशिशुं लालयति पालयति नानालंकारैविभूषयति, अतोऽसौ हृष्टपुष्टाङ्गो विशा. उस दुर्मति के मृदुल करस्पर्श से लालित होकर अपने जीवन के दीनों को आनन्द के साथ व्यतीत करने लगा। इधर इसके घर पर एक बछडे सहित गाय भी थी, उस गाय के बच्चे ने उस प्रकार से पालित एवं पुष्ट जब इस मेंढे को देखा, तो उसको बड़ा कष्ट होने लगा। इससे व्यथित होकर उसने अपनी मां का दूध पीना छोड़ दिया। इसकी माता अपने बच्चे की ममता से दूध दुहाते समय दूध चुरा लेती थी,
और उसको दुहने वाले भी छोड देता था। गाय ने विचार किया कि मेरा बच्चा मनमाना दूध नहीं पीता है, और जो मैं इसके लिये अपने स्तनों में दुहाने से बचाकर दूध रखलेती हूं वह यह नहीं पीता है इसका क्या कारण है । उसने एक दिन बच्चे से प्रेमपूर्वक चाटते हुए पूछा वत्स ! आज तुमने द्ध क्यों नहीं पिया है ?। माता की बात सुनकर बछडे ने कहा कि माता! मुझे इस बात का बडा विचार आ रहा है कि देखो तो सही मेरा मालिक इस मेंढे के बच्चे को पुत्र की तरह પણ પહેરાવતે. તે ઘેટાનું બચ્ચે વખતે વખત દુમતિના મૃદુલ કરપર્શથી આનંદ પામતું પિતાના જીવનના દિવસોને સુખપૂર્વક આનંદથી પસાર કરવા લાગ્યું. એ દુર્મતિના ઘેર એક ગાય અને તેનું વાછરડું પણ હતું. પણ તેની સંભાળ આ રીતે તે લેતો ન હતું. આ ગાયના વાછરડાને ઘેટાના બચ્ચાને આ રીતે લાલન પાલન પૂર્વક ઉછેરાતું તથા રૂછ પુષ્ટ થતું જોઈને માલિક ને ઘેટાના બચ્ચા પ્રત્યેનો પક્ષપાત જોઈ તેના મનમાં ખૂબ દુઃખ થવા લાગ્યું, છેવટે વ્યથિત થઈને તેણે પિતાની માનું દૂધ પીવાનું પણ છોડી દીધું. ગાય પોતાના બચ્ચા પ્રત્યેની મમતાને કારણે દૂધ દોહવાના સમયે પિતાના બચ્ચા માટે દૂધ ચોરી લેતી (ઓછું આપતી) અને દેહનાર માણસ પણ તેટલેથી મુકી દેતે. ગાયે વિચાર કર્યો કે, મારા બચ્ચા માટે હું મારા આંચળમાં દૂધ છુપાવી રાખું છું છતાં પણ મારું બચ્ચું મન મૂકીને દૂધ તે પીતું નથી. માટે કાંઈક કારણ હશે.
એક દિવસ ગાયે પિતાના બચ્ચાને પ્રેમપૂર્વક ચાટતા ચાટતાં પૂછ્યુંવત્સ! આજે તે દૂધ કેમ ન પીધું? માતાની વાત સાંભળીને વાછરડાએ કહ્યું કે, માતા! મને એ વાતને વિચાર આવે છે કે, આપણે માલિક આ ઘેટાના બચ્ચાને પુત્રની માફક પાળી રહ્યો છે, અલંકારોથી તેને વિભૂષિત કરે છે. તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ७ गा० ४ रसगृद्धिविषये एडकदृष्टान्तः लदेहः संजातः, मह्यं तु मन्दभाग्याय तादृशाहारपानीयं न ददाति यच्च शुष्कतृणं सामान्यं पानीयं मह्यमयति, तदपि पूर्ण न ददाति, नापि काले, न च मां कोऽपि लालयति, तस्मान्मम मनः संतप्यते अतएवाय दुग्धं न रोचते मह्यम् ।
स्ववत्सस्य वचनं श्रुता धेनुः प्राह-वत्स ! अत्रार्थे मा विषीद अस्य मेषस्य पोषणं म्रियमाणाय रोगिणे पथ्यापथ्यविवेकवर्जनपूर्वकं प्रियाहारदानमिव जानीहि । लालित पालित कर रहा है । नाना अलंकारों से इसको विभूषित करता रहता है। यह बच्चा भी खूब हृष्ट पुष्ट हो गया है देह के फूलने पर यह कुप्पा जैसा हो गया है, परन्तु हमारी तर्फ तो मालिक का ध्यान तक भी नहीं जाता है मैं कितना मंदभागो हूं जो मेरा इस प्रकार लालन पालन नहीं होता है । यह मालिक जैसा खाना पीना इस मेंढे के बच्चे को देता है उस तरहका खानपान मुझे कभी नहीं देता है। मुझे तो सूखा घास भी पूरा नहीं खिलाता है, तथा पानी भी पूरा नहीं पिलाता है और वह भी समय पर प्राप्त नहीं होता है । न यह मुझे प्रेम की दृष्टि से देखता है अतः हे माता! मेरा मन इससे आज बडा उद्विग्न हो रहा है, इसलिये मुझे दूध की आज चाहना ही नहीं रही है।
इस प्रकार माताने अपने बच्चे के वचन सुनकर उससे कहा वत्स! इस विषय को लेकर तू जरा भी चिन्ता मत कर । तूझे मालूम होना चाहिये कि-इस मेंढे के बच्चे को मालिक की तरफ से जो प्रिय आहार दिया जाता है वह मरण के सन्मुख हुए रोगो को पथ्यापथ्य विवेक विना दिये गये आहार के देने जैसा है । जब ही कोई पाहुना मालिक के બચું પણ ખૂબ રૂછપુષ્ટ બની ગયું છે, દેહના ભરાવાથી તે કુ જેવું બની ગયું છે. જ્યારે મારા તરફતે માલિકનું ધ્યાન પણ જતું નથી. હું કે મંદભાગી છું કે, આ પ્રકારથી મારૂં લાલન પાલન થતું નથી. આ માલિક જે પ્રકારનું ખાનપાન એ ઘેટાના બચ્ચાને આપે છે તેવું મને કદી પણ આપતે નથી. મને તે પૂરું સુકું ઘાસ પણ ખાવા આપતું નથી. તેમજ સમયસર પુરૂં પાણી પણ પાસે નથી. આપે છે તે તે પણ સમયસર આપને નથી. તેમજ ન તો તે મને પ્રેમની દષ્ટિથી જુએ છે. આથી હે માતા ! મારું મન આજે ખૂબ વ્યાકુળ બની ગયું છે. આ કારણે આજે મને દૂધ પીવાની ઈચ્છા થતી નથી.
આ પ્રકારનું પોતાના બચ્ચાનું વચન સાંભળીને તે ગાયે કહ્યું, વત્સ! આ બાબતમાં તું ચિંતા ન કર. તારે સમજવું જોઈએ કે, આ ઘેટાના બચ્ચાને માલિક તરફથી જે પ્રિય આહાર આપવામાં આવે છે તે મરણ પથારીયે પડેલા રોગીને પથ્યાપથ્યના વિવેક વગર આપવામાં આવતા આહારના જેવું છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्राघूर्ण समागते सति मेषस्य मृत्युर्भविष्यति । अतः शुष्कस्वल्पतॄणमाप्तिस्तव शोभना, उपद्रवनिर्मुक्तजीवनं वरम्, एवं स्वजनन्या प्रेमपूर्वकमुक्तः सन् स वत्सः क्षीरं पिबति । अथान्यदा तत्स्वामिनो गृहे प्राघूर्णका आयाताः । तदैकस्वामी तं हत्वा तान् प्राघूर्णकान् भोजयामास । अथ स वत्सरतमेडकं हन्यमानं दृष्ट्वा सायंकाले मातुः स्तन्यं न पिबति, मात्रा तत्कारणं पृष्टोऽसौ प्राह - जननि ! अद्य बहवः माघूर्णका आयाताः । ततो मत्स्वामिना स मेषो हतः, शस्त्रमहारे कृते व्यात्तमुखः कृष्टजिह्वाग्रो विह्वलनयनः स विस्वरं नदन् परमदीनस्तीक्ष्णशस्त्राघातेन प्राणान् परिघर आ जावेगा तब ही इस बिचारे की मृत्यु हो जायगी, अतः शुष्क, स्वल्प तृण की प्राप्ति ही अपने लिये अच्छी है । इससे जीवन तो कम से कम उपद्रव से निर्मुक्त बना हुआ है जब इस प्रकार अपनी माता ने उसको समझाया तो संतोष बंध गया और दूध पीने लगा ।
एक समय की बात है - उसके मालिक के घर पर बहुत से पाहुने आये । दुर्मति ने उस बिचारे मेंढे को उनके लिये मार कर खिला दिया। जब गाय के बच्चे ने उस मेंढे की यह हालत देखी तो उसने फिर से सायंकाल में अपनी माता का दूध पीना छोड़ दिया। माता ने पुनः दूध न पीने का कारण पूछा तो उसने कहा- जननि ! आज अपने मालिक के यहाँ बहुत पाहुने आये हैं, सो मालिक ने उस मेंढे को बड़ी निर्दयता से मार डाला है । जब उसने उसके ऊपर शस्त्र का प्रहार किया तो उस बिचारेने अपना मुख फाड़ दिया- जीभ उसकी बाहर निकल पडी, नेत्र
માલિકને ઘેર જ્યારે કાઈ મહેમાન આવી પહાંચશે ત્યારે આ બીચારાને મારી નાખવામાં આવશે. આથી સારૂં તે એ છે કે સુકા અને થાડા ઘાસની પ્રાપ્તિ જ આપણે માટે ઉત્તમ છે. આથી જીવન તેા એછામાં એવું ઉપદ્રવથી મુકત બન્યું' છે ! જ્યારે આ પ્રકારે પેાતાની માતાએ વાછરડાને સમજાવ્યો એટલે તેના મનને સતાષ થયા અને દૂધ પીવા માંડયેા.
એક સમયની વાત છે, તેના માલિકને ઘેર ઘણા મહેમાન આવ્યા તેમને સેાજન આપવા માટે તે ખીચારા ઘેટાને મારી નાખવામાં આળ્યે, અને તેનું માંસ મહેમાનાને ખવરાવ્યું. જ્યારે ગાયના વાછરડાએ તે ઘેટાની
આ પ્રમાણેની હાલત જોઈ ત્યારે ફરીથી તેણે સાંજના પેાતાની માતાનું દૂધ પીવું છેાડી દીધું. માતાએ ફરીથી દૂધ ન પીવાનું કારણ પૂછ્યું તે તેણે કહ્યું, મા ! આજ આપણા માલિકને ત્યાં ઘણા મહેમાન આવ્યા છે, તેથી તેમના સત્કાર માટે માલિકે તે ઘેટાને ઘણી નિર્દયતાથી મારી નાખ્યા. જ્યારે તેણે તેના ઉપર શસ્રના પ્રહાર કર્યો ત્યારે તે ખીચારાનું માઢું ફાટી ગયું. જીભ તેની ખહાર નીકળી પડી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ७ गा० ५ बालानां नरकप्राप्तिकथनम्
२३७
त्यक्तवान् । तस्य तां दशामवलोक्य नाद्य दुग्धं पातुमिच्छामि । धेनुः प्राह- वत्स ! मया प्रागेवोक्तम् - म्रियमाणाय रोगिणे पथ्यापथ्यविवेकं विना प्रियभोजनदानमिवामै एडकाय गृहपतिर्लालनं नवनवतृणौदनाद्याहारदानं च करोति । तस्मात् निमित्तकं वा मा कुरु धृतिमाश्रित्य दुग्धं पिब, इत्येवमुक्तोऽसौ वत्सः स्वमातुः स्तन्यं पीतवान् । यथा स मेषः प्राघूर्णकाय कल्पितस्तथा बालो नरकायुष्याय कल्पते इति बोध्यम् ॥ ४ ॥
॥ इत्येडकदृष्टान्तः ॥
1
उसके विह्वल हो गये । बडी बुरी तरह से वह रोने लगा, हर तरह से उसने अपनी दीनता दिखलाई परन्तु मालिकको इसकी तरफ जरा भो प्रेम नहीं हुआ। उस तीक्ष्ण शस्त्र के आघात से देखते देखतेही उसके प्राण चले गये, उसकी इस प्रकारकी करुणा जनक दशा देखकर आज मेरी दूध पीनेकी इच्छा नहीं होरही है । बच्चेकी बात सुनकर माताने कहा- यह बात तो मैंने पहिले से ही तुझ से कही थी कि इसके लिये जो गृहपति नवीन २ ओदन तथा हरी २ घास खाने को दे रहा है तथा उसका लालन पालन कर रहा है वह सब इसका मरने के सन्मुख हुए रोगी के लिये पथ्यापथ्य के विना विचारे प्रिय भोजन देने के समान है । इसलिये इस बात की त चिन्ता मत कर और न अपने चित्त को क्लेशित कर । धैर्य का अवलम्बन कर दूध पी । इस तरह माता की बात सुनकर बच्चे ने सब प्रकार के विकल्पों का परित्याग कर अपनी माता का दूध पीना प्रारंभ कर दिया । इस दृष्टान्त से केवल इतना ही भाव निकलता है कि આંખા વિહવળ બની ગઈ, ઘણી જ ખરાબ રીતે તે આક્રંદ કરવા લાગ્યા, દરેક રીતે પેાતાની દીનતા ખતાવી પરંતુ માલિકને તેના તરફ જરા સરખીચે દયા ન આવી. એ તીક્ષ્ણ શસ્રના ઘાથી જોતજોતામાં તેના પ્રાણ ચાલ્યા ગયા. તેની એ પ્રકારની યાજનક દશાને જોઈ ને આજ દૂધ પીવાની મને જરાએ ઈચ્છા થતી નથી. અચ્ચાની વાત સાંભળીને માતાએ કહ્યું-આ વાત તા મં અગાઉ તને કહી હતી કે, તે ઘેટા માટે માલિક જે સારા એવા લીલા ચાર અને સમયસર પાણી વગેરેથી એનું લાલન પાલન કરી રહ્યો હતા તે બધુ મરણ પથારીએ પડેલા રાગીને પાપમ્ ના વિચાર વગર અપાતા ભાજન સમાન છે માટે હવે તું આ વાતની ચિંતા કરી તારા ચિત્તમાં કલેશને સ્થાન ન આપ. ધૈર્યનું અવલંબન કરીને દૂધ પી. આ પ્રકારની માતાની વાત સાંભળી વિકલ્પના પરિત્યાગ કરીને તે વાછરડાએ દૂધ પીવાનું શરૂ કર્યું". આ દૃષ્ટાંતથી ફ્ક્ત એટલે જ ભાવ નિકળે છે કે, જે પ્રકારે એ ઘેટું. મહેમાનાને લાગ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
उक्तमर्थ सविस्तरं गाथात्रयेणाह -
मूलम् -
हिंसे' बाले मुसावाई, अद्धामि विलोए । अन्नाऽदत्तहरे तेणे, माई कन्नुरे सढे ॥ ५ ॥ छाया - हिंस्रः बालः मृषावादी, अध्वनि विलोपकः । अन्यादत्तहरः स्तेनः मायी कंनुहरः शठः || ५ || टीका - ' हिंसे ' इत्यादि ।
19
हिंस्रः = माणातिपातकरणपरायणः, बालः = अज्ञानी मृषावादी = असत्यभाषी, अध्वनि=मागे, विलोपक: बलात् पथिकानां सर्वस्वहारकः, अन्यादत्तहरः = अदत्तादानकारकः, अतएव स्तेनः = चौरः, मायी = कपटक्रियाकुशलः, कँनुहरः कं - पदार्थ, जिस प्रकार वह मेंढा पाहूनों के लिये कल्पित हुआ उसी प्रकार बाल जन भी नरक आयु के लिये कल्पित होते हैं ॥ ४ ॥
इसी बात को सूत्रकार तीन गाथाओं से विस्तार पूर्वक बतलाते हैं'हिसे बाले मुसाबाई ' ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( हिंसे - हिंस्रः ) प्राणातिपात के करने में परायण ( बाले - बालः ) यह बाल - अज्ञानी जीव ( मुसावाई - मृषावादी) मृषावादी होता है (अद्धामि विलोवए-अध्वनि विलोपकः) मार्ग में जबदस्ती पथिकों को लूट लेता है ( अन्नादत्त हरे - अन्यादत्तहरः ) अन्य की नहीं दी हुई वस्तु को चुरा लेता है ( तेणे- स्तेनः ) चोर रूप से प्रसिद्ध होता है (माई - मायी) कपट क्रिया में बडा कुशल होता है (सढे - शठः) अरे ! यह वक्र - टेढे- विरुद्ध आचार से युक्त व्यक्ति (कंनुहरे - कंनु हरः ) ધરાવવા માટે રૂપુષ્ટ કરવામાં આવ્યુ હતું તેજ પ્રકારે ખાલજના પણ નરકઆયુષ્ય માટે જ રસલેાલુપી અને છે, ॥ ૪॥
આ વાતને સૂત્રકાર ત્રણ ગાથાએથી વિસ્તાર પૂર્વક સમજાવે છે.-" हिंसे बाले मुसावाई " त्याहि.
भ्यन्वयार्थ - हिंसे - हिंत्रः प्रशातीयात ४२वाभां परायण बाले - बालः भा जस-भज्ञानी व मुमावाई - मृषावादी भृषावाही होय छे. अद्धाणम्मिविलो एअध्वनि विलोपकः भागमा नगर४स्तीथी भुसाइरीने सुंटी से छे. अन्नाऽदत्तहरेअम्यादत्तहरः श्रीन्जो नहीं आयेसी थिन्ले योरी से छे, तेणे- स्तेनः । २३५थी प्रसिद्ध थाय छे, माइ-मायी उपट डियामां धा पुराण होय छे. सढे-शठः भावी विरुद्ध भायारथी युक्त व्यक्ति कन्नुहरे कंनुहरः श्रेवी अर्ध थिन जाही
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ गा ६-७ बालानां नरकप्राप्तिकथनम् २३९ नु-वितर्के, हरिष्यामीत्यध्यवसायी, सर्ववस्तुहरणसामर्थ्यवानस्मीत्यध्यवसायी, शठः धूर्तः, वक्राचार इत्यर्थः, अस्यामसप्तगाथयासहाग्रे पुनश्च-सम्बन्धः ॥५॥
मूलम्इत्थीविसयगिद्धे ये, महारंभैपरिग्गहे ।। भुंजमाणे सुरं मंसं परिवूढे परंदमे ॥ ६॥ छाया--स्त्री-विषयगृद्धश्च, महारम्भपरिग्रहः।
भुञ्जानः सुरां मांसं, परिढः परंदमः ॥ ६ ॥ टीका--' इत्थीविसय ' इत्यादि ।
च-पुनः, स्त्रीविषयगृद्धः स्त्रीषु विषयेषु च गृद्धः-मूर्छितः, महाऽऽरम्भपरि. ग्रहः महाऽऽरम्भवान् , महापरिग्रहवान् । सुरां-मदिरा, मांसं छागादिमासं च भुञ्जानः, परिवृढः मांसशोणितवृद्धया परिपुष्टदेहः, परंदमः = सर्वपाण्युपमर्दकः । अस्याप्यग्रे सम्बन्धः ॥६॥ ऐसी कौनसो चीज है जिसको मैं नहीं चुराऊंगा-जिसकी चोरी नहीं करूँगा-अर्थात संसार में कोई ऐसा पदार्थ नहीं है जिसको मैंने नहीं चुराया हो। इस प्रकार के अध्यवसाय वाला " जिस प्रकार मेंढा महमान को चाहता है उसी प्रकार यह नरक की आयु को चाहता है" इस वाक्य का संबंध सातवीं गाथा के साथ है ॥५॥ फिर भी-'इत्थीविसयगिद्धे य'-इत्यादि।
अन्वयार्थ – ( इत्थीविसयगिद्धे - स्त्रीविषयगृद्धः ) स्त्रियों एवं विषयों में मूछित बना हुआ, तथा (महारंभपरिग्गहे-महारम्भपरिग्रहः) महान् आरम्भ और महान् परिग्रह से युक्त (सुरं मंसं भुंजमाणेसुरां मासं च भुजानः ) दारु और मांस को खानेवाला होने से (परिછે કે જેને ચોરી લઉં એની ચોરી કરી લઉં–અર્થાત સ સારમાં એવી કોઈ ચીજ બાકી રહી નથી જેને મેં ચોરી ન હોય આ પ્રકારના અધ્યવસાયવાળા “જે પ્રકારે ઘેટું મહેમાનને ચાહે છે તે જ પ્રમાણે એ નરકની આયુને ચાહે છે” એટલે કે જેમ ઘેટું મહેમાનના ભક્ષ માટે છે તેમ હિંસામાં રચ્યાપચ્યા બાલજી નરકને માટે જ છે. આ વાક્યને સંબધ સાતમી ગાથાની સાથે છે પા
"इत्थी विसय गिद्धे य" त्याहि.
सन्क्याथ-इत्थी विसयगिद्धे - स्त्रीविषयगृद्धः खिया तथा विषयमा भूछित मने तमग महारंभपरिग्गहे-महारंभपरिग्रहः महान माल भने भड़ान परिअडथी युत, सुरं मंसं भुंजमाणे-सुरां मासं च भुंजानः ॥३ मने मांसना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
अन्यच्च
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् -
अयकर भोई ये, तुंडिले चिर्येलोहिए । आउयं नरेए कँखे, जहाssएंस वै एलेए ॥ ७ ॥
छाया - अजकर्करभोजी च, तुन्दिलो चितलोहितः ।
आयुष्कं नरके काङ्क्षति, यथाऽऽदेशमिव एडकः ॥७॥ टीका- 'अयकक्कर भोई' इत्यादि ।
अजकर्करभोजी = अजस्य - छागस्य कर्करं यद् भुज्यमानं कर्करायते तदतिशयेन पक्वं मांस, तद् भुङ्क्ते, इत्येवं शीलः, च= पुनः तुन्दिलः = घृतादि भोजन वर्धतोदरः अत एव चितलोहितः = उपचितरुधिरः, शोणितवृद्ध्याऽन्यधातूनामपि दृद्धिधिता एवंभूतो मनुष्यः, नरके नरकगतौ, आयुष्कं जीवितं, काङ्क्षति= नरकायुष्यप्राप्तियोग्य हिंसाद्याचरणान्नरकायुर्वाञ्छति, नरकाय कल्पते । कः कमित्र?, बुढे - परिवृढः ) खूब मोटा ताजा ( परंदमे-परदमः ) दूसरों को दमन करने वाला बना हुआ बाल अज्ञानी नरक की आयु को चाहता है । यह आगे की गाथा से संबंध है || ६ ||
फिर भी - ' अथककर भोई य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ – (अयकक्कर भोई य-अजकर भोजी) बकरे के पके हुए मांस को खाने वाला तथा ( तुंडिल्ले-तुन्दिल: ) धृतादिकके भोजन से बढे हुए पेटवाला - तोंदवाला (चियलोहिए- चित्तलोहितः) और उपचित रुधिर वाला ऐसा बाल अज्ञानी (नरए आउयं कंखे-नरके आयुएक काङ्क्षति ) नरक गति में अपने जीवन-नरक आयु की प्राप्तिके योग्य हिंसादिक आचरण से नरकायु की चाहना करता है (जहाssएमं व भावावाजा होवाने आये परिवृढे परिवृढ जूम तगडा जलेसा परंदमे - परदमः અને ખીજાને દમન કરવાવાળા માલ-અજ્ઞાની નરકના આયુષ્ય ચાહે છે એટલે કે પરીણામે નરકાગામી બને છે. આના આગળની ગાથા સાથે સબંધ છે. ૬
" अयकक्करभोइ य " त्याहि.
मन्वयार्थ – अयकक्करमोइ य - अजककर भोजी अपुराना पहावेसा भांसने भावावाजा तथा तुंडिल्ले - तुन्दिलः धी वगेरेना लोभनथी वधेद्या पेटवाजा- शहबाजा चियलोहिए - चित्तलोहितः भने उपस्थित बोडीवाजा मेवा मास-अज्ञानी नए आउयं कखे-नरके आयुष्कं कांक्षति व नरगतिमां पोतानु भवनનરક આયુની પ્રાપ્તિના યાગ્ય હિંસાદિક આચરણથી નરકાયુની ચાહના કરે છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७ गा. ८ रसगृद्धानां ऐहिककष्टवर्णनम् २४१ यथा एडका मेषः, आदेशमिव-माघूर्णकमिव । इह 'हिंसे' इत्यादिना सार्धश्लोकद्वयेन आरम्भो रसगृद्धिश्च कथितः, 'आउयं' इत्यादिना श्लोकार्थेन तु नरक माप्तिरूपं तत्फलं प्रतिबोधितम् ॥ ७॥
अथ गाथाद्वयेन साक्षाद् ऐहिकं कष्टं वर्णयति
आसंणं संयणं जाणं, वित्तं कामे ये भुंजिया। दुस्साहंडं घेणं हिच्चा, बडें संचिणियों रेयं ॥८॥ छाया-आसनं शयनं यानं, वित्तं कामान् भुक्त्वा ।
दुःसंहृतं धनं त्यक्त्वा, बहु संचित्य रजः ॥ ८॥ टीका-'आसणं' इत्यादि।
आसनं, शयनं शय्या, यानं वाहनं, वित्तं धनं च-पुनः, कामान्-शब्दादीन भुक्त्वा उपभुज्य, दुःसंहृतम् दुःखेन संहियते-लभ्यते यत् तद् समुद्रतरणादिएलए-यथा आदेशमिव एडकः ) जैसे मेंढा अपने जीवन को पाहुनों के लिये कल्पित करता है। सूत्रकार ने यहां “हिंसे" इत्यादि अढाई गाथाओं द्वारा आरंभ और रसगृद्धि कही है और “आउयं" इस आधी गाथा से नरकप्राप्तिरूप उसका फल प्रकट किया है ॥७॥
अब दो गाथाओं द्वारा सूत्रकार ऐहिक कष्टों का वर्णन करते हैं'आसणं सयणं जाणं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(आसणं-आसनम् ) आसन-सिहासनादि, (सयणंशयनम् ) शय्या-पलंग आदि ( जाणं-यानम् ) वाहन-रथ, पालखी आदि (वित्तं-वित्तम् ) धन सुवर्णादि, (य-च) और (कामे-कामान् ) शब्दा. दिक विषयों को (भुंजिया-भुक्त्वा ) भोगकर (दुस्साहडं-दुसंहृतम् ) जहाऽऽ एस व एलए-यथा आदेशमिव पडकः २वी शत घे। पाताना बनने भ. માનેને માટે કપિત કરે છે. સૂત્રકારે અહિં “ઈત્યાદિ અઢી ગાથાઓથી मार सने २सद्धि ही छ मन “आउय” या मी माथायी न२४ પ્રાપ્તિરૂપ એનું ફળ પ્રગટ કરેલ છે. જે ૭
હવે બે ગાથાઓ દ્વારા સૂત્રકાર અિહિક કષ્ટોનું વર્ણન કરે છે" आसणं सयणं जाणं" त्याल.
स-क्याथ-आसणं-आसनं मासन-सिंहासनाहि, सयणं-शयनं शय्या-५ माहि, जाणं-यानं पाडन-२थ, पासपी माहि, वित्तं-वित्तम् धन-सुबह य-च भने कामे-कामान् १७४६ विषयाने मुंजिया-भुक्त्वा लोगवीन दुस्साहडं-दुःसंह उ०३१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस्त्रे
विविधकष्टैरुपार्जितं धनं हित्वा बहु = प्रचुरं, रजः = ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं कर्म, संचित्य उपार्जितं कृत्वा, अस्याग्रिमगाथया सम्बन्धः ॥८॥
રર
मूलम् -
तंओ कम्मगुरू जंतू, पच्चुन्न परायणे । अयवं आर्गयाएँसे, मरणंतंमि सोयई ॥ ९ ॥ छाया - ततः कर्मगुरुर्जन्तुः, प्रत्युत्पन्नपरायणः ।
अजवत् आगते आदेशे, मरणान्ते शोचति ॥९॥ टीका- 'तओ ' इत्यादि ।
ततः कर्मसंचयानन्तरं, कर्तगुरुः- कर्म - ज्ञानावरणीयादिकं गुरु- भारो यस्य स तथा कर्ममारवान् इत्यर्थः प्रत्युत्पन्नपरायणः = प्रत्युत्पन्नं वर्तमानं तस्मिन् परायणः -- तत्परः परलोकनिरपेक्ष इत्यर्थः, जन्तुः = प्राणी, मरणान्ते= मरणासन्ने
तथा विविध प्रकार के समुद्रतरण आदि अनेक दुःखों को सह कर इकट्ठे किये हुए ( धणं- धनम् ) द्रव्य को ( हिच्चा -हित्वा) छोड़कर भी ( बहु रथं संचिणिया - बहु रजः संचित्य ) प्रचुर ज्ञानावरणीयादिक अष्ट प्रकार कर्मद्रव्य की पर्यायों को उपार्जित करके ॥ ८ ॥
फिर - ' तओ कम्मगुरू जंतू ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (तओ - ततः ) कर्म संचय करने के बाद वह (कम्मगुरू- कर्मगुरुः ) ज्ञानावरणीयादिक कर्मों के भार को वहन करने वाला तथा (पच्चुष्पन्नपरायणे - प्रत्युत्पन्नपरायणः ) वर्तमान में ही तत्पर - लोक की मान्यता से निरपेक्ष, अथवा परलोक की तरफ ध्यान नहीं देने वाला (जंतू - जन्तुः) प्राणी बाल अज्ञानी जीव ( मरणंतंमि-मरणान्ते )
સમ્ તથા વિવિધ પ્રકારના–સમુદ્ર પાર કરવા આદિ અનેક દુઃખાને સહન કરી भो हुँ ४रवामां भावेतुं धणं हिच्चा- धनं हित्वा द्रव्य छोडीने पशु बहुं रयं संचिणिया - बहु रजः संचित्य प्रयुर ज्ञानावरणीयाहि माह प्रभारना उभ द्रव्यनी पर्यायाने ઉપાર્જીત કરીને ॥ ૮॥
" तओ कम्मगुरू जंतू ”
ग्यन्वयार्थ – तओ - ततः उनी संयय र्या माह ते कम्मगुरू - कर्मगुरुः ज्ञानावरष्ट्रीयाहि मना लाग्नु वर्डन इरनाश तथा पक्यूप्पन्न परायणे - प्रत्युत्पन्न परायणः वर्तमानभांन तत्पर - परसोनी मान्यताथी निरपेक्ष अथवा परसोड़ना तर ध्यान न भापनारा जंतू-जन्तुः आली - मास - अज्ञानी व मरणंतंमि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७ गा १० रसगृद्धानां पारलौकिकापायवर्णनम् २४३ काले शोचति, क इव ? आदेशे-मापूर्णके आगते सति अजवन्-अजा-पशुः, सचेह प्रक्रमादेडकस्तद्वत्। ___ अयं भावः-यथाऽऽदेशे समागते सति एडकवधोद्यतस्य पुरुषस्य हस्ते प्रभा. निकरेण दीप्यमानं निशितखडं विलोकयन् चरणचतुष्टयनिग्रहे कृते सति मरणभयोद्विग्नः सन्नेडकः शोचति, तथा-कर्मगुरुजन्तुरपि मरणासन्नकाले शोचति धिङमाम् , विषयव्यामोहितेन मया प्राणातिपातादीनि गुरूणि कर्माण्युपार्जितानि हा ! इदानीं का मया गन्तव्यमित्यादि ॥९॥ ऐहलौकिकापायमुक्त्वा संपति पारलौकिकापायमाह
मूलम्तंओ आउँपरिक्खीणे, चुंया देहा विहिंसगा।
आंसुरियं दिसं' बाला, गच्छंति अवसा तमं ॥१०॥ मरण के समय में (आएसे आगए अयव्व सोयई-आदेशे आगते अज इव शोचति) पाहुनों के आने पर मेंढे की तरह शोक करता है। तात्पर्य यह है कि-जिस प्रकार हृष्ट पुष्ट बना हुआ मेंढा पाहुनों के आने पर अपने वध करने में उद्यत हुए पुरुष के हाथ में चमचमाती हुई तलवारको देखकर, तथा अपने चारों चरणोंको बन्धा हुआ जानकर मरण के भय से उद्विग्न होता हुआ शोक करता है, उसी प्रकार ज्ञानावरणीयादि कमों के भार से भारी बना हुआ यह प्राणी भी मरण समय में परवश पड़ा हुआ इस प्रकार शोक करता है कि मुझको धिकार है, विषयों में मूच्छित होकर मैंने प्राणातिपातादिक गुरुतर कर्मों को उपार्जित किया है । अब मैं मरकर न मालूम कहाँ जाऊँगा, मेरी क्या दशा होगी ? ॥९॥ मरणान्ते भरना समय आपसे आगया अयव्व सोयई-आदेशे आगते अजवत शोचति મહેમાનના આવતાં જેમ ઘેટે શોક કરે છે તેમ તે શોક કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-જે પ્રકારે રૂષ્ટ પુષ્ટ બનેલ ઘેટે મહેમાનના આવવાથી પિતાને વધુ કરવામાં તત્પર બનેલ પુરુષના હાથમાંનો ચમકારા મારતે છરે છે, તેમ જ પિતાના ચારે પગને બાંધેલા જોઈ મરણના ભયથી ગભરાઈ જઈને શોક કરે છે. એ જ રીતે જ્ઞાનાવરણીયાદિકર્મોના ભારથી ભારે બનેલ એ પ્રાણી પણ મરણ સમયમાં પરવશ બનીને પડયાં પડયાં આ પ્રકારને શોક કરે છે કે, મને ધિક્કાર છે કે વિષયોમાં આસકત બનીને મેં પ્રાણાતિપાતાદિક ગુરુતર કર્મોનું ઉપાર્જન કર્યું છે. હવે હું મરીને કણ જાણે ક્યાં જઈશ? મારી શું દશા થશે?
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूजे छाया-ततः आयुषि परिक्षीणे, च्युता देहाद् विहिंसकाः ।
आसुरिकां दिशं बालाः, गच्छन्ति अवशास्तमः ॥१०॥ टीका-'तओ' इत्यादि। ततः तत्पश्चात्-विहिंसकारमाणिघातकाः, बालाः आयुषि-तद्भवसम्बन्धिनि जीविते परिक्षीणे-सर्वथा क्षयं गते सति, देहान् च्युताः-भ्रष्टाः अवशाः-पराधीनाः सन्तः, तमाधोरान्धकाराऽऽमृतां आसुरिकां-रौद्रकर्मकारि गमनयोग्यां दिशभावदिश-नरकगतिमित्यर्थः, गच्छन्ति ॥ १०॥ अथ मनुष्यभवविफलीकरणे काकिण्याम्रफलदृष्टान्तद्वयमाह
मूलम्जहा कागणिए हे उं, साहस्सं हारए नरों। अपत्थं अंबगं भोच्चा, रोया रंजं तु हारेए ॥११॥ इहलोक सम्बन्धी अपाय को कह कर अब परलोक संबंधी अपाय को कहते हैं'तओ आउपरिक्खिीणे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तओ-ततः ) उसके बाद (विहिंसगा-विहिंसकाः) प्राणियों की हिंसा करने वाले वे (बाला-बालाः) बाल अज्ञानी जीव (आउपरिक्खीणे - आयुः परिक्षीणे) तद्भवभव संबंधी आयु के सर्वथा क्षय होने पर (देहा चुया-देहात् च्युताः) शरीर से च्युत होकरशरीर को परित्याग कर (अवसा-अवशाः) अपने उपार्जित कर्मों के आधीन बने हुए (तम आसुरियं दिसं गच्छंति-तमः आसुरिकां दिशं गच्छन्ति ) घोर अंधकार से आवृत आसुरी-पापकारी माणियों के जाने योग्य दिशा भावदिशा अर्थात् नरकगति में जाते है ॥ १० ॥
આ લેક સંબંધી અપાય (દુઃખ)ને કરીને હવે પરલેક સંબંધી अपायन ४ छ-" तओ आउ परिक्खीणे" त्याहि.
स-यार्थ-तो-ततः मा ५७ विहिंसगा-विहिसकाः प्राणीमानी सा ४२११ मे बाला-बालाः मास-मज्ञानी ०५ आउपरिक्खीणे-आयुः परिक्षीणे
लप यास समाधी मायुध्यने सथा क्षय पाथी देहा चुया-देहात च्युताः शरीरथी व्युत धन-शरीरनो परित्याग ४रीन अवसा-अवशाः पाते 6पात इस भाग माथिन भनीन तम आसुरियं दिसं गच्छति-तमः आसरिकां રિતાં જચ્છત્તિ ઘેર અંધકારથી આવૃત્ત આસુરી-પાપકારી પ્રાણીઓને જવા યોગ્ય દિશા-ભાવદિશા અર્થાત્ નરક ગતિમાં જાય છે. ૧૦ |
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ गा० ११ लोभविषये काकिणीदृष्टान्तः २५५ छाया-यथा काकिण्या हेतोः सहस्रं हारयति नरः।
अपथ्यम् आम्रकं भुक्त्वा, राजा राज्यं तु हारयति ॥११॥ टीका-'यथा कागणिए' इत्यादि
यथा-काकिण्यारूप्यकस्याशीतितमभागरूपाया हेतोः कारणात् नरः मनुष्यः, सहस्र दशशतानि गम्यमानत्वाद् दोनारान् हारयति । तु-वा-अथवा यथा-अपथ्यम्-अहितकारकम् , आम्रकम् आम्रफलं, भुक्त्वा राजा राज्यं हारयति ।
अत्र काकिणी दृष्टान्तः प्रदश्यतेकश्चिद् दरिद्रपुरुषः पृथिव्यां पर्यटन विविधोपायेन सहस्रदीनारान् समुपाणि
अब मनुष्यभव को निष्फल बनाने के विषय में सूत्रकार काकिणी और आम्रफल इन दो दृष्टान्तों को कहते हैं'जहा कागणिए हेर्ड' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (कागणिए हेर्ड-काकिण्याः हेतोः) एक रुपये की अस्सी काकिणी होती है उनमें से एक काकिणी के लिये (नरो-नरः) अज्ञानी पुरुष (साहस्सं हारए-सहस्रं हारयति) हजार मोहरों को हार बैठता है । अथवा जैसे (अपत्थं अंबगं भोच्चा-अपथ्यं आम्रकं भुक्त्वा ) अहितकारक आत्र को खाकर (राया-राजा) राजा (रज्जं हारए-राज्यं हारयति ) अपने राज्य को खो देता है । उसी तरह अज्ञानो प्राणी देवभवसंबंधी दिव्य सुखों को हार बैठते हैं ।
__ यहां काकिणी का दृष्टान्त इस प्रकार हैकोई एक दरिद्री था। उसने अपनी दरिद्रता को मिटाने के लिये घर से बाहर परदेश जाकर अनेक प्रयत्न किये। भाग्यवशात् उसका
- હવે મનુષ્યભવને નિષ્ફળ બનાવવાના વિષયમાં સૂત્રકાર કાકિણી અને माअण २मा मे दृष्टांता न ४ छ.-" जहा कागणिए हे"
सक्याथ-जहा-यथा रेभ कागणिए हेउ-काकिन्याः हेतोः ३पीयानी भैसी ४४ी थाय छे समांथी सीन मात२ नरो-नरः अज्ञानी पुरुष सहस्सहारए-सहनं हारयति १२ भा। हारी जय छ अथवारेम अपस्थं अंबगं भोच्चा-अपथ्य आम्रकं भुक्त्वा महित।२४ मा (0) माउने राया-राजा २in रज्ज हारए-राज्य हारयति पाताना रायने मो मसे છે એની માફક અજ્ઞાની પ્રાણુ દેવભવસંબંધી દિવ્ય સુખોને હારી બેસે છે.
અહિં કાકણીનું દૃષ્ટાંત આ પ્રકારનું છે
કેઈ એક દરિદ્રી હતો. તેણે પોતાની દરિદ્રતા મટાડવા ઘર છોડીને ધન કમાવા માટે પરદેશ ગયો. ભાગ્યવશાત એને પુરુષાર્થ સફળ પણ બન્યું. તેણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
उत्तराध्ययनसूत्रे तवान् , तानुपादाय सार्थेन सह गृहं प्रतिचलितः। सचैकरूप्यकस्याशीति संख्यकाः काकिणी गृहीत्वा मार्गे भोजनपाने एकैकां काकिणीं नित्यं व्ययी करोति । अन्यदास एकां काकिणी भोजनस्थाने विस्मृत्य क्यापि चलितः, दूरं गतश्चासौ तां स्मृत्वा मनसि चिन्तयति-अवशिष्टा ममैका काकिणी सा भोजनस्थाने मया विस्मृता, इतस्तृतीयदिवसे निजं गृहमहं प्राप्स्यामि, तस्मात् श्वःकाले भोजनार्थ एककाकिण्या हेतोरन्यरूप्यकस्य भेदनं भविष्यति, अतः परावृत्य तामेव सत्वरपुरुषार्थ सफल भी हो गया। उसने कमा २ कर एक हजार मोहरे इकट्ठी को। उन मोहरों को ले वह कोई संघ जाता था उसके साथ वह अपने घरकी ओर चला, मार्ग में खाने पीने के लिये उसने एक रुपयेकी अस्सी काकिणियां लीं। एक २ काकिणी को जबतक वह घरपर नहीं आ सका तब तक खाने पीने की व्यवस्था में खर्च करता रहा, और मार्ग तय करता रहा । एक दिन की बात है कि उसने जब एक काकिणी देकर एक जगह खाने पीने की सामग्री खरीदी तो वह अपने पास की अवशिष्ट एक काकिणी को वह वहीं पर भूल गया, और आगे चल दिया। जब यह बहुत दूर तक निकल गया तब उसको भूली हुई वह काकिणी याद आई । उस समय उसने मनमें विचार किया - मेरे पास खर्च होते २ एक ही तो काकिणी बची थी, सो उसको भी मैं पीछे भोजन के स्थान पर भूल गया हूं। अब क्या करूँ । आज से तीसरे दिन घर पहुँचूंगा अतः अब एक दिन के भोजन के लिये रुपया भंजाना योग्य नहीं है,
કમાઈ કમાઈને એક હજાર સુવર્ણ મુદ્રાઓ એકઠી કરી, એ સેના મહેરોને લઈને ઘર તરફ નીકળે. સદ્ભાગ્યે કે એક સંઘ જતું હતું તેને સંગાથ મળ્યો. માર્ગમાં ખાવા પીવાના ખર્ચ માટે તેણે એક રૂપીયાની એંસી કાકિણી (તે વખતનું પ્રચલિત નાણું) લીધી. જ્યાં સુધી તેનું ઘર ન આવ્યું ત્યાં સુધી એક એક કાકિણી ખરચતે રહ્યો, અને માર્ગ કાપતો રહ્યો. એક દિવસની વાત છે કે, તેણે જ્યારે એક કાકિણી આપીને એક જગ્યાએ ખાવા પીવાની સામગ્રી ખરીદી. આ વખતે તેની પાસે એક કાકિ બાકી રહી હતી તેને એ સ્થળે ભૂલી ગયે. અને આગળ ચાલ્યો, જ્યારે તે ઘણે દૂર નીકળી ગયા ત્યારે તેને ભૂલાયેલી કાકિણની યાદ આવી. એ વખતે તેણે મનમાં વિચાર કર્યો, કે મારી પાસે ખર્ચ કરતાં કરતાં એક જ કાકિણ તે બચી હતી, પરંતુ તે તે હું ભેજનના સ્થાન ઉપર ભુલી ગયે. હવે શું કરું? ઘરને રસ્તે હવે ત્રણ દિવસને છે. આથી હવે એક દિવસના ખર્ચ માટે નકામો રૂપીયે વટાવ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ७ गा० ११ लोभविषये काकिणीष्टान्तः
२४७
मानयामीति विचिन्त्य - 'नउली' इति ख्यातां सूत्रग्रथितां दीनारधानी का पि प्रच्छन्नस्थले निधाय स तामानेतुं तत्स्थले गतः । इतश्च प्रच्छाद्यमानां तां दीनारधानीं कोऽपि दृष्टवान् । तस्मिन् गते सति स तां हृत्वा तूर्णमेव ततः स्थानादपसृतः ।
अथासौं काकिण्याशया तद्विस्मृतिस्थानं प्राप्तः, काकिणी न पश्यति । तत्र कश्चिदागत्य तां काकिणीं गृहीत्वाऽन्यत्र गतः । स तत्र काकिणीमपश्यन् दुखितः सन् पुनर्यत्र दीनारधानी स्थापिता तदभिमुखं चलितः । तत्रागत्य तामपि नापश्यत् । अतः - सब से अच्छी बात यही है कि, वापिस पीछे लौटकर उसी काकिणी को ले आऊँ । ऐसा विचार कर उसने मोहरों से भरी हुई अपनी नली को किसी प्रच्छन्न- एकान्त स्थान में रख दिया और आप स्वयं वहां से शीघ्र ही उस स्थान की तरफ लौटा कि जहां वह उस एक काकिणी को भूल से छोड़ आया था । प्रच्छन्न स्थान में रखी हुई उस मोहरों की नउली को किसी आते जाते ने देख लिया सो उसके चले जानेपर उसने उसे उस जगह से उठाकर वहांसे रवाना हुआ। वह दरिद्री काकिणीकी प्राप्ति की आशासे उस स्थान पर पहुँचा, जहां वह उस काकिणी को भूल आया था। वहां जाकर उसने देखी पर वह काकिणी उसको नहीं मिली, क्यों कि कोई आने जाने वाला वहां से उसको उठाकर अन्यत्र चला गया था। जब उस दरिद्री को वह काकिणी नहीं मिली तो वह बहुत ही दुःखो हुआ। वहां से वापिस जहां अपनी मोहरों की नली रखीथी उस ओर रवाना हुआ। वहां वह आया और आकर देखा तो मोहरों से भरी हुई वह नउली भी गायब हो गई । उसको अपनी इस
ચૈગ્ય નથી. આથી સહુથી સારી વાત તે એ છે કે પાછા ફ્રીને જ્યાં કાકિણી ભૂલી ગયા છું, ત્યાં જઈ ને તે શેધીને પાછી લઈ આવું. એવા વિચાર કરી તેણે મહેારાથી ભરેલી થેલીને કેાઇ એકાન્ત સ્થાનમાં સંતાડી દીધો, અને એક કાકિણી માટે તે એ સ્થાન તરફ પાળેા ગયે. પેાતાની પાસેની સેાના મહેારની શૈલીને તે છુપાવતા હતા ત્યારે તે કેાઈ રાહદારીના જોવામાં આવેલી, તેથી એના જવા પછી તેણે એ ચેલી ઉઠાવી લીધી અને ત્યાંથી રવાના થઈ ગયા. તે દરિદ્રી એક કાકિણીની આશાથી જ્યાં તે ભૂલી ગયા, હતા તે સ્થાન ઉપર પહેાંચ્યા, ત્યાં જઈ તપાસ કરી પરંતુ ખાવાએલી કાકિણી તેને મળી નહીં'. કારણ કે લેાકેાની અવર જવરને કારણે ગમે તેની નજરે પડતાં કેઇએ તે લઈ લીધી હતી. આથી તે દરિદ્રીને જ્યારે પેાતાની એક કાકિણી ન મળી ત્યારે તે નીરાશ અને દુઃખી થયા, અન ત્યાંથી પાછા કર્યાં. ચાલતાં ચાલતાં જે સ્થળે સાના મહારાથી ભરેલી થેલી સતાડી હતી ત્યાં પહેાંચ્ચા, તપાસ કરી તે એ
ખૂમ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
उत्तराध्ययनसूत्रे महाकष्टेन लब्धं तत् सर्व धनं विनष्टं विज्ञाय स महदुःखं प्राप्तवान् । ततोऽसौ दुःखातिशयाद् व्याकुलो भूत्वा निर्धन एव स्वकीयं गृहमागत्याल्पस्य हेतोबहुहारितं स्वात्मानं विपत्तिनदीनिमग्नः सनिन्दितवान् ।
अथाम्रदृष्टान्तः प्रदर्यते
सिन्धुसौवीरदेशे सिंहपुरे रसलोलुपः सहकारफलप्रियो विक्रमसिंहनामको नृपतिरासीत् । स सातिशयमाम्रफलानि भुक्ते, तेषामतिभोजनादजीर्णरोगः संजातः । तस्माद् विसूचिका (इजा इति भाषा प्रसिद्धा ) समुत्पन्ना । चिकित्सका स्तस्य विविधोपायचिकित्सां कृतवन्तः नैरुज्ये सति ते राजानमब्रुवन्-रोगोऽयमस्थिति पर बड़ा दुःख हुआ। इस प्रकार एक काकिणी के लोभ में पड़कर उसने बडे कष्ट से उपार्जित समस्त द्रव्य नष्ट कर दिया। दुःख की प्रबलता से व्याकुल होकर निर्धन अवस्था में ही वह अपने घर पर वापिस आया और “अल्प-थोडे के लिये मैंने बहुत को हानि की है" इस प्रकार के विचार कर के विपत्तिरूप नदी में निमग्न बने हुए उसने अपनी निन्दा की ।
आम्र का दृष्टान्त इस प्रकार हैसिन्धु सौवीर देश में सिंहपुर नाम का एक नगर था। उसमें विक्रम सिंह नाम का एक राजा राज्य करता था। इसका रसना-इन्द्रिय का विषय बड़ा प्रबल था । आम खाने का इसको बहुत ही शौक था। खाते समय यह खूब आम खाया करता था। इससे इसको अजीर्ण रोग उत्पन्न हो गया। उससे एक समय इसको विचिका-हैजे की बीमारी हो गई । चिकित्सकों ने-वैद्यों ने इसकी मन लगाकर खूब चिकित्सा की। થેલી પણ ગાયબ જણાઈ. આથી તેને પિતાની સ્થિતિનું ભારે દુઃખ ઉપર્યું. આ રીતે એક કાકિણીના લોભમાં પડીને તેણે મહાકષ્ટથી મેળવેલું સઘળું દ્રવ્ય ગુમાવ્યું. દુઃખની પ્રબળતાથી વ્યાકુળ બની નિર્ધન અવસ્થામાં જ તે ઘેર પાછો ફર્યો અને “અલ્પ–થોડા માટે મેં મારી સધળી મિલકત ગુમાવી” આ પ્રકારને કલ્પાંત કરતાં વિપત્તિરૂપ દશાને પ્રાપ્ત કરતાં તેણે પિતાના લેભની ભારે નિંદા કરવા માંડી.
मान (३१) नु दृष्टांत मा प्ररनु छસિંધુ સૌવિર દેશમાં સિંહપુર નામનું એક નગર હતું. ત્યાં વિક્રમ સિંહ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એ રાજાને રસનેન્દ્રિયને વિષય પ્રબળ હતે. કેરી ખાવાને તેને ઘણોજ શેખ હતે. ખાવાના સમયે તે કેરી ખૂબ જ ખાતે. આથી તેને અજીર્ણને રોગ લાગુ પડે, જેને લઈને તેને કોગળીયાની બીમારી લાગુ પડી. ચિકિત્સકેએ-વૈદ્યોએ મન લગાડીને ખૂબ ચિકિત્સા કરી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ७ गा. ११ रसनाविषये आम्रदृष्टान्तः
२४९
स्माभिः शमितः पुनराम्रफलभक्षणे भवतो द्रुतं मृत्युर्भविष्यति । एवं वैचैरुक्तोऽपि स नृपो मनसि विचारयति - अहमाम्रफलानि पश्यामि चेत् तानि त्यक्तुमसमर्थोऽस्मि, इति विश्य स्वस्मिन् विषये ( स्वराज्ये ) सर्वानाम्रवृक्षान् अच्छेदयत् ।
अन्यदा प्राभृतायातौ वक्रशिक्षितौ द्वावश्वौ भूपः सचिवश्वारुह्य वाहकेल्यां मजग्मतुः । तूर्ण चलन्तौ तौ वाजिनौ नृपं मंत्रिणं च देशमुल्लङ्घ्य वनं नीतवन्तौ । इससे यह राजा रोगमुक्त हो गया । वैद्यों ने इससे कहा हे राजन् ! यह रोग शांत हो चुका। अब निवेदन है कि आप आम्रफल का खाना बिलकुल बन्द कर दें । नहीं तो अब की बार दवा होना मुश्किल हो जायगा । विना मृत्यु के फिर छुटकारा नहीं होगा । वैद्यों की यह बात सुनकर राजा ने मनमें विचार किया कि क्या करूँ मैं ज्यों ही आम को देखता हूं त्यों ही मेरा मन आम खाने को हो जाता है। मेरे से इनका परहेज होना बड़ा कठिन है, अतः सब से अच्छी बात यही है कि मेरे राज्य में जितने भी आम के पेड हों वे सब कटवा दिये जाय । ऐसा विचार कर उसने अपने राज्यभर के सब आमों के पेंडी को कटवा दिया। एक दिन की बात है कि राजा की भेट में दो घोडे आये। ये वक्रशिक्षित थे । अश्वक्रीड़ा करने के निमित्त एक पर राजा चढ़ा और दूसरे पर मंत्री । ये दोनों अपने २ घोड़े पर चढकर नगर से बाहिर निकल गये । तेज चाल चलने वाले वे दोनों घोडें उन दोनों को एक वन में ले आये, जो नगर की सीमा से बिलकुल बाहर और આથી તે રાજાના રોગ મટી ગયા પછી વૈદ્યોએ રાજાને કહ્યું કે, આપશ્રી હવે રોગ મુક્ત બન્યા છે, પરંતુ આપને અમારી એ વિનંતી છે કે, આપ હવે કેરી ખાવાનુ છેાડી દો. નહીં તે। હવે પછી દવા થવી મુશ્કેલ ખનશે અને મૃત્યુ સિવાય બીજો કાઈ છુટકારા નથી. વૈદ્યોની વાત સાંભળીને રાજાએ વિચાર કર્યાં કે, શું કરૂ ? હું' કેરીને જોઉં છું કે તુરત જ મારૂ મન એ ખાવાને લલચાય છે. મારાથી એનુ છુટવું કઠીન છે, આથી સારી વાત તા એ છે કે, મારા રાજ્યમાં જેટલાં આંખાનાં ઝાડ છે તે સઘળાં કાપી નખાવું. આવે વિચાર કરીને તેણે પેાતાના રાજ્યમાંનાં તમામ આડ કપાવી નંખાવ્યાં. એક દિવસની વાત છે કે, રાજાને નજરાણામાં કેાઈ એ બે પાણીદાર ઘેાડા ભેટ કર્યાં, પશુ તે ઘેાડા વક્રશિક્ષિત હતા. અવક્રીડા કરવા નિમિત્ત એક ઉપર રાજા બેઠા અને બીજા ઉપર મત્રી, અન્ને પેાત પેાતાના ઘેાડા ઉપર બેસીને નગરની અહાર નીકળી ગયા. તેજ ચાલ ચાલવાવાળા તે મને ઘેાડા ચાલતા ચાલતા એક વનમાં પહોંચ્યાં. આ વન તે રાજાના રાજ્યની સીમાની બહાર હતું.
उ० ३२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
उत्तराध्ययनसूत्रे
तयोः श्रान्तयोः स्वयं संस्थितयोर्नृपस्तुरङ्गमादवतीर्य क्वापि वने प्रविशति, आनवृक्षस्य तले समुपविश्य पकपतितानि तत्फलानि स्पृशति, मन्त्रिणा निवारितोऽपि नृपतिस्तानि फलानि जिघ्रति । तदा मन्त्री प्राह-स्वामिन् ! अपथ्याहारकरणादयं जनो विषादिव विनश्यति, तदेतेषां दर्शनं स्पर्शनं घ्राणं चापि भवतो हिताय न स्यात्, अतः किंपाकफलवत् सर्वथाऽऽम्रफळानि भवता वर्जनीयानि ।
एवं पुनः पुनर्निवारितोऽपि रसमृद्धतया भूपतिः कोऽपि दोषो न स्यादिति मत्वा तानि फलानि भुक्तवान् । नृपस्य तत्फलभक्षणात् स व्याधिः शीघ्रमेव समुत्थितः दण्डताडनात् सुप्तसिंह इव । ततोऽसौ भूपतिस्तदपथ्यमभक्षणात् तत्काल एव मृत्युं प्राप्तवान् ॥ ११ ॥
दूर था । ये दोनों थक तो गये ही थे अतः घोडे से नीचे उतरे । उतर कर राजा जंगल में कहीं पर चला गया । मन्त्री भी साथ में था । राजा ने वहां एक आम का वृक्ष को देखा। वह उसके नीचे बैठ गया । वहां पर पके पडे हुए आमों को देखकर राजा को आम खाने की इच्छा हुई । आम खाने की अपनी इच्छा को वह नहीं रोक सका । उसने उन पके हुए आम के फलों को उठा कर ज्यों ही सूंघा कि मंत्री ने मना किया । कहा हे नाथ! विष के जैसे अपथ्याहार के सेवन से मनुष्य नियमतः मरण को प्राप्त हो जाता है, इसलिये इनका देखना स्पर्श करना और संघना, आपके लिये हितकारक नहीं है। आम से तो आप दूर ही रहिये। मंत्री के इस प्रकार बार २ निवारण करने पर भी रसमृद्धि की वजह से राजा ने “ इनके खाने में कोई दोष नहीं है" ऐसी कल्पना करके आम खा लिया । खाते ही उनके वह शान्त हुई
રાજા અને મત્રી અને ખૂબ જ થાકી ગયા હતા. આથી ઘેાડાથી નીચે ઉતરી રાજા જંગલની તરફ ચાલવા માંડયા, મંત્રી પણ તેની સાથે ગયા. તે જંગલમાં એક આંબાનુ ઝાડ હતું. તે ઝાડની નીચે આરામ લેવા તે બન્ને બેઠા. આંબા નીચે પાકેલી કેરીચે ને પડેલી રાજાએ જોઈ અને રાજાને કેરી ખાવાનું મન થયું. કેરી ખાવાની પાતાની ઇચ્છાને તે રાકી ન શકયા. તેણે એ પાકેલી કેરીયેાને ખાવા માટે ઉપાડી. મંત્રીએ તેમ કરવા મનાઈ કરી, અને કહ્યું કે હે નાથ ! વિષના જેવા અપથ્ય આહારનું સેવન કરવાથી મનુષ્ય નિયમતઃ મરણને પામે છે. આથી એને જોવું, સ્પર્શ કરવા, સૂંઘવું આપને માટેહિતકારક નથી. કેરીથી તા આપ દૂર જ રહેા. મંત્રીએ આ પ્રકારે વારંવાર વિનંતી કરી રોકવા છતાં પણ રસની લોલુપતાથી રાજાએ “આને ખાવામાં હવે કોઈ દોષ નથી ” એવી કલ્પના કરીને કેરીયેા ખાધી. ખાતાંની સાથે જ તેના શાંત પડેલા વ્યાધિ જાગૃત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७ गा. १२ दृष्टान्तद्वयविषये दाष्टान्तिकप्रतिपादनम् २५१ इत्थं दृष्टान्तमुक्त्वा दान्तिकमाह
मूलम्एवं माणुस्सगा कामा, देवकामेण अंतिए। सहस्सगुणिया भुंज्जो, आँउ काँमा य दिविया ॥१२॥ छाया-मानुष्यकाः कामाः, देवकामान् अन्तिके।
सहस्रगुणिताः भूयः, आयुः कामाच दिव्यका ॥ १२॥ टीका-' एवं माणुरसगा' इत्यादि ।
एवम् उक्तप्रकारेण देवकामानां देवानां कामाः शब्दादयो विषयास्तेषाम् अन्तिके समीपे, मानुष्यकाः = मनुष्यसम्बन्धिनः, कामाः = शब्दादयो विषयाः काकिणी तुल्याः आम्रतुल्याच बोद्धव्याः । च-पुनः, दिव्यकाः = देवसम्बन्धिनः कामाः, मनुष्यकामानामग्रे भूयः = वारं-वारं सहस्रगुणिताः सन्ति तथा-आयु:: व्याधि प्रकट हो गई, जैसे सोया हुआ सिंह दण्ड के प्रहार से उत्तेजित हो उठता। उससे दुःखित होकर राजा वहीं पर तत्काल मर गया।॥११॥
इस प्रकार सूत्रकार दृष्टान्त को कह कर अब दार्शन्तिक कहते हैं'एवं माणुस्सगा कामा'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एवं-एवम् ) इसी प्रकार देव (देवकामाण अंतिए-देव कामाना अन्तिके ) देवों के शब्दादिक विषयों की अपेक्षा (माणुस्सगा कामा - मानुष्यकाः कामाः) मनुष्यभव संबंधी शब्दादिक विषय काकिणी एवं आम्रफल के तुल्य हैं। और (दिविया कामा-दिव्यकाः कामाः) देव संबंधी कोम शब्दादिक विषय मनुष्यों के शब्दादिक विषयों के सामने (भुज्जो-भूयः ) बार - बार अनेक बार (सहस्सगुणिया-सहस्रगुणिताः ) हजारगुणित हैं अर्थात् कई एक लाखों करोडों બજે. જેમ સુતેલેસિંહ લાકડીના એકજ પ્રહારથી જાગી ઉઠે છે, તેમ કેરી ખાતા રાજાને વ્યાધિ ઉપડયો અને દુઃખી થઈને રાજા ત્યાં ત્યાં મરી ગયે.૧૧
સૂત્રકાર આ પ્રકારનું દષ્ટાંત કહિને હવે દાણંન્તિક કહે છે. " एवं माणुस्सगा कामा " त्याहि.
स-या--एवं-एवम् मा प्ररे देवकामाण अंतिए-देवकामानां अंतिके वोन Av६ विषयानी अपेक्षा मणु सगा कामा-मनुष्यकाः कामाः मनुष्य म समविश विषय ll मन साम्रान तुल्य छे. मने दिग्वियाकामादिव्यकाः कामाः हे समधी ४।म-शहा विषय मनुष्याना शह विष योनी सा भुज्जो-भूयः पा२१२ मने पार सहस्सगुणिया-सहलगुणिताः १२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
उत्तराध्ययनसूत्रे जीवितमपि, देवसम्बन्धि सहस्रगुणितं ज्ञेयम् । यथा दिव्यकाः कामा मनुष्यकामानामग्रे वारं वारं सहस्रगुणितास्तथा देवायुरपि मनुष्यायुषोऽग्रे सहस्रगुणितमिति तयोरन्तरं ज्ञेयम् ॥ १२॥
मूलम्अणेगवासानउसा, जो सा पन्नवेओ ठिई। जाणि जीयंति दुम्मेहा, ऊर्णवासंसयाउए ॥ १३ ॥ छाया-अनेकवर्षनयुतानि, या सा प्रज्ञावतः स्थितिः ।
___यानि जीयन्ते दुर्मेधसः, ऊने वर्षशतायुषि ॥ २३ ॥ टीका---'अणेगवासानउया' इत्यादि।
मज्ञावतामकृष्टं ज्ञानं प्रज्ञा, तद्वतः, न हि क्रियारहितं ज्ञानं प्रकृष्टं भवति, "तज्ज्ञान मेव नास्ति यस्मिन् रागादयः प्रकाशन्ते" इति वचनात् । तथा-चप्रज्ञावतः-ज्ञानक्रियावतः, या स्थितिः देवभवायूरूपा भवति, सा स्थितिः-अनेकवपनयुतानि वर्षाणां नयुतानि-संख्याविशेषाः वर्षनयुतानि, अनेकानि च तानि अरबों गुणे अधिक हैं । इसी तरह (आउ-आयुः) देवभवसंबंधी आयु भी अनेक वार सहस्रगुणित जानना चाहिये ॥१३॥ 'अणेगवासानउया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-प्रकृष्ट ज्ञान का नाम प्रज्ञा है । ज्ञान में प्रकृष्टता क्रियाकी अपेक्षा से जानना चाहिये । क्रिया रहित ज्ञान प्रकृष्ट नहीं होता है। " तज्ज्ञानमेव नास्ति यस्मिन् रागादयः प्रकाशन्ते " ऐसा वचन है कि वह-ज्ञान, ज्ञान ही नहीं कि जिसके होने पर रागादिक बने रहें । (पन्नायओ-प्रज्ञावतः) ऐसे प्रकृष्ट ज्ञान से संपन्न-ज्ञान एवं क्रिया युक्त-जीय की (जा ठिई-या स्थितिः) जो देवभवरूप स्थिति है (सा) वह स्थिति ( अणेगवासानउया - अनेकवर्षनयुतानि ) पल्योपम तथा सागरोभी छे. अर्थात् जामो, ।। मरम। 0 अवि छ. मा शत आउ-आयुः દેવભવ સંબંધી આયુ પણ અનેકવાર સહસ્ત્ર-હજારગણું જાણવી જોઈએ ૧૨ાા
' अणेगवासानउया ' प्रत्याहि.
અન્વયાર્થ–પ્રકૃણ જ્ઞાનનું નામ પ્રજ્ઞા છે, જ્ઞાનમાં પ્રકૃછતા, ક્રિયાની અપે. क्षाथी पशुवी नेणे, छिया हित ज्ञान प्रष्ट मन नथी. “ तज्ज्ञानमेव नास्ति यास्मिन् रागादयः प्रकाशन्ते" मे वयन छ , ते ज्ञान ज्ञान नया
मस्तिपापा छतi (व्यति) शाहि सनी २हे. पन्नवओ-प्रज्ञावतः येथा प्रज्ञानथी सपन्न-शान मन या युक्त नीजा लिई-या स्थितिः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ७ गा०१३ दृष्टान्तद्वयविषये दाष्टन्तिकप्रतिपादनम् २५३ वर्षनयुतानि च, अनेकवर्षनयुतानि पल्योपमसागरोपमाणि भवति, सूत्रे ' अणेग वासानउया ' इत्यत्र प्राकृतत्वात् पुंस्त्वम् ।
तानि अनेकवर्षनयुतानि कीदृशानि ? इत्याह- ' जाणि ' इत्यादि । यानि = अनेकवर्षनयुतानि दिव्यस्थितेर्दिव्यकामानां च विषयभूतानि, दुर्मेधसः = दुर्बुयो मनुष्याः, ऊने - न्यूने वर्षशतायुषि - श्रीमहावीरस्वामिवारके, अतिसंक्षिप्तायुपीति भावः जीयन्ते तद्धेतुभूतानुष्ठाना करणेन विषयैहार्यन्ते - देवभवयोग्यायुः कामसुखरहिताः क्रियन्ते । इदमुक्तं भवति दीर्घे आयुषि प्रमादादेकवारं हारितान्यपि पुनस्तानि समुपार्जयितुं शक्यन्ते, अस्मिंस्तु मानुष्य के संक्षिप्तायुषि एकदापि हारितानि हारितान्येव, श्रीमहावीरस्वामिनस्तीर्थे च प्रायो न्यूनवर्षशतायुष एव प्राणिनो भवन्तीति प्रदर्शितम् ।
ननु कि नाम नयुतम् ? उच्यते - चतुरशीतिवर्षलक्षाः पूर्वाङ्गम्, तच पूर्वाङ्गेण पम रूप होती है (दुम्मेहा - दुर्मेधसः ) दुर्बुद्धि वाले मनुष्य - प्रकृष्ट ज्ञान से रहित प्राणी ( ऊने वासस्याउए- ऊने वर्षशतायुषि ) सौ वर्ष से भी कम इस काल की आयु में ( जाणि जीयंति - यानि -जीयन्ते ) इन अनेक नयुत प्रमाण देव संबंधी आयुष्य को हार रहे हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि आयु करोड़ पूर्व जितनी दीर्घ बड़ी हो तो प्रमाद से एक बार हारा हुआ भी देवताका आयुष्य पुनः उपार्जित किया जा सकता है । परन्तु महावीरस्वामी के तीर्थ में प्रायः जब मनुष्य की आयु सौ वर्षसे भी हीन है तो ऐसी स्थिति में एक बार हारा हुआ यह आयु दुबारा इसी पर्याय में कैसे प्राप्त किये जा सकते हैं किन्तु नहीं। फिर से देव आयु का मिलना सर्वथा असंभव ही है ।
-
ने देवलव ३५ स्थिति छे ते स्थिति अणेगवासा नउया - अनेकवर्ष नयुतानि पढ्योपभ तथा सागरैशयम ३५ डाय छे. दुम्मेहा-दुर्मेधसः दुर्बुद्धिवाणा भनु· ष्य-अदृष्ट ज्ञानथी रडित प्राणी उने वासस्याउप ऊने वर्षशतायुषि १०० वर्ष थी या भोछा सेवा या अजनी आयुष्यभां जाणि जीयंति यानि जीयन्ते मे અનેક નચુંતપ્રમાણુ દેવ સંબધી આયુષ્યને હારી રહ્યા છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે, આયુષ્ય કરોડ પૂર્વ જેટલું લાંબુ હોય તા પ્રમાદથી હારેલા દેવતાએનું આયુષ્ય ફરીથી ઉપાર્જીત કરી શકાય છે, પરંતુ મહાવીર સ્વામીના તીમાં પ્રાય: જ્યારે મનુષ્યનું આયુષ્ય ફકત સે। વરસથી પણ ઓછું છે તા આવી સ્થિતિમાં એકવાર હારવામાં આવેલું આયુષ્ય ખીજી વાર આજ પર્યાયમાં કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય ? પ્રાપ્ત ન થઈ શકે પછી તા દેવ આયુષ્યનું મળવું તે સર્વથા અસ`ભવિત જ છે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
उत्तराध्ययनसूत्रे
9
,
गुणितं पूर्वम्, पूर्व चतुरशीतिलक्षगुणितं त्रुटिताङ्गम्, तच्चतुरशीतिलक्षगुणितं त्रुटितम्, तच्चतुरशीतिलक्षगुणितम् अडडाङ्गम्, तच्चतुरशा तिलक्षगुणितम् अडडम्, एवमग्रेऽप्युत्तरोत्तरं चतुरशीतिलक्षैर्गुणने कृते - अववाङ्गम्, हुहुकाई, हुहुकम्, उत्पलाङ्गम् उत्पलम् पद्माङ्गम्, पद्मम्, नलिनाङ्गम्, नलिनम् अच्छनिकुराङ्गम्, अच्छनिकुरम्, अयुताङ्गम्, अयुतम् प्रयुताङ्गम् प्रयुतम्, नयुताङ्गम्, नयुतं भवतीति ॥ अयमिह —— समुदायार्थः - गुरुः शिष्यमुद्दिश्योपदिशति - असंख्यवर्षनयुतानि पल्योपमसागरोपमाणि ज्ञानक्रियायुक्तस्य मुनेर्देवलोकेषु स्थितिः प्रक्रमात् कामाच सर्वोत्कृष्टा भवन्तीत्यस्माकं जिनाज्ञानुयायिनां प्रतीतमेवास्ति ।
अज्ञानिनस्तु मानुष्य के स्वल्पायुषि तुच्छमनुष्यसुखेषु लोलुपा धर्माकरणेन तां
"
नयुत का मतलब यह है-चौरासी लाख वर्ष का एक पूर्वाङ्ग होता है । चौरासी लाख पूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है। चौरासी लाख पूर्व का एक ननांग होता है। चौरासी लाग्व नयुतांग का १ नयुत होता है ! ऐसे नयुतों को यह पाल अज्ञानी विषयों में लोलुप बनकर देवभव की प्राप्ति के कारणभून तप संयम का अनुष्ठान नहीं करने से हार जाता है ।
इस श्लोक का समुदायार्थ इस प्रकार है- गुरु महाराज शिष्य को लक्ष्य कर उपदेश देते हैं, कि असंख्यवर्षनयुत पल्योपम एवं सागरोपम स्वरूप हो जाते हैं । इतनी विशिष्ट आयु ज्ञान एवं क्रिया युक्त मुनि की देवलोक में होती है। तथा काम भी वहाँ सर्वोत्कृष्ट होते हैं । इस बात को जिनेश्वर की आज्ञा का पालन करने वाले जानते हैं ।
अज्ञानी प्राणी स्वल्प आयु संपन्न इस मनुष्यभव में तुच्छ मनुष्य
નયુતનું તાત્પર્ય એ છે કે, ચારાસી લાખ વર્ષનું એક પૂર્વાંગ થાય છે, ચારાશી લાખ પૂર્વાંગતુ એક પૂર્વ થાય છે. અને ચેારાશી લાખ પૂર્વનું એક નયુતાંગ થાય છે, અને ચોરાશી લાખ નયુતાંગનુ એક નયુત થાય છે. આ ખાલ–અજ્ઞાની વિષયેામાં લેલુપ બનીને દેવભવની પ્રાપ્તિનાં કારણભૂત તપ સંયમનું અનુષ્ઠાન નહીં કરવાથી એવાં નયુતેને હારી જાય છે.
આ àાકના સમુદૃાય અથ આ પ્રકારના છે. ગુરુ મહારાજ પેાતાના શિષ્યને સમાખીને ઉપદેશ આપે છે કે, અસંખ્યવનયુત પક્ષેપમ અને સાગરપમ સ્વરૂપ થઈ જાય છે એટલી વિશિષ્ઠ આયુષ્ય જ્ઞાન અને ક્રિયાયુક્ત મુનિની દેવલેાકમાં હોય છે. તથા કામ પણ ત્યાં સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે. આ વાતને જીને. શ્વરની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર જાણે છે.
અજ્ઞાની પ્રાણી સ્વપ આયુ સ ́પન્ન આ મનુષ્ય ભવમાં તુચ્છ મનુષ્ય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ७ गा० १४-१५ व्यवहारविषये वाणिजत्रयदृष्टान्तः २५५ स्थिति तान् कामांश्च हारयन्ति । अर्थात्-देवस्थिति देवसुखहीना भवन्ति, अत. एव दुर्मेधस इत्युक्तम् । ___ दृष्टान्तदान्तिकयोजनं तु-एवं विज्ञेयम्-मनुष्याणामायुर्विषयाश्चातिस्वल्पतया काकिणी सदृशाः, आम्रफलसदृशाश्च । देवानां तु आयुः कामाश्चातिप्रभूततया दीनारसहस्रतुल्याः राज्यतुल्याश्च, ततश्च-यथा-दरिद्रः काकिणीकृते, दीनारसहस्रं हारितवान् , यथा वा राजा आम्रफलकृते राज्यं हारितवान् , एवमेतेऽपि दुधियो मनुष्या अल्पतरमनुष्यायुः कामकृते प्रभूतान् देवायुः कामान् हारयन्तीति ॥१३॥ पर्याय के सुखों में लोलुप बनकर धर्मक्रिया का आचरण नहीं काते हुए उस स्थिति-आयु को और उन कामों-सुखों को हार जाते हैं। अर्थातू-देवस्थिति से और देव सुखों से वे विहीन बन जाता है। इसी लिये सूत्रकार ने ऐसे प्राणियों को दुर्मेध कहा है। __दृष्टान्त और दृष्टान्त की योजना इस प्रकार जाननी चाहिये-मनुज्य आयु, और मनुष्य के मुख अति स्वल्प होने से काकिणी एवं आम्र फल जैसे हैं । देवों की आयु और वहां के सुख अतिप्रभूत होने से सहस्रदीनार एवं राज्य तुल्य हैं, इसलिये जैसे दरिद्री ने एक काकिणी के निमित्त हजारों दीनारो को, और आम्रफल के लिये राजा ने अपने राज्य को खो दिया। इसी तरह ये दुर्मेधा-दुर्बुद्धि व्यक्ति भी अल्पतर मनुष्यायु और अल्पतर सुख के निमित्त प्रभूत देवायु एवं उनके सुखों को हार जाते हैं ॥ १३ ॥ પર્યાયના સુખમાં લેલુપ બની ધર્મક્રિયાનું આચરણ કરતા નથી. જેથી એ સ્થિતિ આયુષ્ય, અને એ કામે સુખેને હારી જાય છે. અર્થાત્ દેવ સ્થિતિથી અને દેવ સુખેથી તે વિહીન બની જાય છે આથી જ સૂત્રકારે એવા પ્રાણીએને દુધ કહેલ છે.
દષ્ટાન્ન અને દાર્જીન્તની યેજના આ પ્રકારની જાણવી જોઈએ. મનુષ્ય ભવનું આયુષ્ય અને મનુષ્યભવનું સુખ ઘણું જ ડું હોવાથી કાકિણી અને આમ્રફળ જેવું છે. દેવોનું આયુષ્ય અને દેવોનું સુખ ઘણું પ્રભૂત હોવાથી સહ મહેર અને રાજ્ય તુલ્ય છે. આથી જેમ દરિદ્રિએ એક કાકિણીની ખાતર હજાર મહેરને અને આમ્રફળ માટે રાજાએ પિતાનું સમગ્ર રાજ્ય અને જીવન
ઈ દીધું આવી જ રીતે દુબુદ્ધિ વ્યક્તિ પણ અ૫તર મનુષ્ય આયુષ્ય અને અલ્પતર સુખ નિમિત્તે પ્રભૂત દેવ આયુષ્ય અને તેના સુખેને હારી જાય છે?
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
संप्रति व्यवहारोदाहरणमाह
मूलम् -
जहां ये तिन्निं वाणियों, मूलं घेत्तूण निग्गया । एंगोऽथ लहई लाहं, एंगो मूले आगओ ॥ १४ ॥ एंगो मूलपि हारिता, आओ तत्थ वाणिओ । ववहारे उर्वमा ऐसा, एवं धम्मे वियोणेह ॥ १५ ॥ छाया - यथा च त्रयो वाणिजा, मूलं गृहीत्वा निर्गताः ।
एकोऽत्र लभते लाभ, एको मूलेन आगतः ॥ १४ ॥ एको मूलमपि हारयित्वा आगतस्तत्र वाणिजः । व्यवहारे उपमा एषा, एवं धर्मे विजानीत ॥ १५ ॥ टीका- 'जहा य' इत्यादि ।
च = पुनः, यथा त्रयो वाणिजाः, मूलं मूलधनं गृहीत्वा निर्गताः वाणिज्यार्थ स्वस्थानात् स्थानान्तरं प्रति प्रस्थिताः, अभिलषितस्थानं प्राप्ताश्च । अत्र = एतेषु वाणिजेषु, एकः = व्यापारकलाकुशलः, लाभं = विशिष्टद्रव्योपार्जनरूपं लभते - प्राप्नोति । एकः - यस्तु वाणिज्येऽति प्रवीणो नास्ति, अतिपुणोऽपि नास्ति स अथ सूत्रकार व्यवहारिक दृष्टान्त देते हैं- 'जहा य तिन्नि वाणिया' इत्यादि । 'एगो मूलं पि हारिता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा य - यथा च ) जैसे ( तिनि वाणिया-त्रयः वणिजाः ) तीन वणिक (मूलं धोचूण- मूलं गृहीत्वा ) मूल धन लेकर निरगम्य - निर्गता: ) व्यापार के लिये अपने स्थान से दूसरे स्थान को गये । (अत्थ अत्र ) उनमें ( एगो - एकः ) जो व्यापार करने में कुशल था वह (लाहं लहइ - लाभं लभते ) खूब लाभ को प्राप्त किया । ( एगो - एकः ) जो व्यापार कला में कुशल नहीं था वह (मूलेण आगओ હવે સૂત્રકાર વ્યત્રહારિક દૃષ્ટાન્ત આપે છે. इत्यादि तथा पगो मूर्ल पि हारिता - इत्याहि.
जहाय तिन्नि वाणिया
मन्वयार्थ - जहा य - यथा च भ तिन्नि वाणिया त्रयः वाणिजाः शु पलि मूलं घेत्तण- मूलं गृहीत्वा भूण धन सहने निग्गया- निर्गताः वेपार भाटे પેાતાના સ્થાનથી બીજા સ્થાને પરદેશ ગયા. अथ-अत्र तेमां एगो-एकः ने बेपार ४२वामां दुशण तो तेथे लाहं लहइ - लाभ-लभते शुभ લાભ आस इथे एगो-एकः ? वेपार ४२वामां कुशन न हतो ते मूलेण आगओ
-
उत्तराध्ययनसूत्रे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
""
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७ गा. १५ व्यवहारे वाणिजत्रयाष्टान्तः इत्यर्थः, मूलेन-मूलधनेन गृहाद् यावद्धनं नीतं, तावतैव सह, आगतः = पराहत्य स्वगृहं प्राप्त इत्यर्थः ॥ १४॥
'एगो मूलंपि' इत्यादि । ___ तत्र-तेषु मध्ये एकः-यस्तु प्रमादी घतादिव्यसनाऽत्यन्ताऽऽसक्तचित्तः, स वाणिजः-वणिगेव वाणिजः मूलमपि हारयित्वा धूत-मद्य-परस्त्री-वेश्या सेवनादिभिर्नाशयित्वा, आगतः प्रतिनिवृत्य स्वगृहमागतः एषा-अनन्तरोक्ता, व्यवहारे व्यवहारविषये उपमा दृष्टान्तः, अस्ति। एवंवक्ष्यमाणन्यायेन धर्म धर्मविषयामेनामेवोपमां विजानीत । -मूलेन आगतः ) जितना द्रव्य घर से ले गया उतना ही लेकर वापिस
आ गया । ( एगो-एको वणिक् ) जो प्रमादी था-धूतादिक व्यसन सेवन करने में आसक्त चित्त था, वह वणिक (मूलंपि हारित्ता-मूलमपि हारयित्वा) मूल द्रव्यको भी नष्ट कर-खोकर (तत्थ-तत्र) वहां अपने घर पर (आग
ओ-आगतः) लौट कर आगया । (एसा ववहारे उचमा-एषा व्यवहारउपमा) यह तो व्यवहार के विषयमें दृष्टान्त है (एवं-एवम् ) इसी तरह (धम्मे वियाणइ-धर्मे विजानीत ) धर्म के विषयमें भी जानना चाहिये।
भावार्थ-संसार में इस पृष्टान्त के अनुसार तीन प्रकार के प्राणी हैं, उनमें एक प्राणी ऐसे हैं जो मूलधन-मनुष्यभवसे लाभ देवगतिकी प्राप्ति कर लेते हैं। एक ऐसे हैं जो अपने मूल की रक्षा करते हैं-पुनः मनुष्य भव प्राप्त करते हैं। कितनेक ऐसे हैं जो अपने मूलधन मनुष्य भव को भी नष्ट कर हार कर नरक तिर्यचगति उपजाते हैं। मूलेन आगतः रे द्रव्य ३२थी स गयेतो त साने पाछ। श्य। एगो-एको वणिकू मन प्रमाही तो, नुसार २भवा पीगेरे साते व्यसनमा भासत वित्त वाणे। तो, पण मुलंपि हारित्ता-मुलमपि हारयित्वा पाताना भूगद्रव्य मधन तत्थ-तत्र पोतान धेर आगओ-आगतः पाछे। श्या. एसा ववहारे उवमा-एषा व्यवहारउपमा म त व्यवहारका विषयमा दृष्टान्त छ. एवं मा शत धम्मे वियाणइ-धमे विजानीत धमना विषयमा पY
. ભાવાર્થ–સંસારમાં આ દષ્ટાન્ત અનુસાર ત્રણ પ્રકારનાં પ્રાણી છે. તેમાં એક એવે છે કે જે મૂળધનને વધારે છે–મનુષ્યભવ મેળવીને કર્તવ્ય દ્વારા દેવગતિની પ્રાપ્તિ કરી લે છે. એક એ છે કે જે પોતાના મૂળની રક્ષા કરે છે. મનુષ્યભવ પામીને એવી કરણી કરે છે કે ફરીથી મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કરે છે, કેટલાક એવા છે કે જે પિતાનાં મૂળ ધન-મનુષ્ય ભવને પણ નાશ કરી હારીને નરક તિર્યંચ ગતિને ઉપાર્જન કરે છે. उ. ३३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
उत्तराध्ययनसूत्रे
अत्र व्यवहारे वणिक त्रय दृष्टान्तः प्रदश्यतेएकस्येभ्यवाणिजकस्य त्रयः पुत्रा आसन् । तेनैकदा तेषां बुद्धि, व्यवसाय, भाग्य, पौरुषपरीक्षणार्थं सहस्रं सहस्रं दीनारान् प्रत्येकं दत्वा कथितम् - इयता वित्तेन पृथक् पृथक् स्थानान्तरं गत्वा व्यवहृत्य युष्माभिः सकलैरेतावता कालेन पुनरागन्तव्यम् । ततस्ते मूलधनं गृहीत्वा नगरान्निर्गताः पृथक पृथक पचनेषु व्यापारकरणार्थ स्थिताः ।
तत्रैकेन चिन्तितम् - परीक्षणार्थं तातेन वयं प्रेषिताः, तस्मान्मया प्रभूतद्रव्योपार्जनेन तातः परितोषणीयः, असाधितपुरुषार्थः पुरुषः खलु तृणमयपुरुष कल्प एव । सर्वे पुरुषार्थ पुरुषेण साधयितव्या, संप्रत्यस्माकमर्थोपार्जनस्यावसरः । उक्तश्च तीन वणिक् का दृष्टान्त इस प्रकार है
एक सेठ के तीन पुत्र थे । सेठने इन तीनों पुत्रों की बुद्धि व्यवसाय एवं भाग्य तथा पुरुषार्थ की परीक्षा करने के अभिप्राय से उन सब के लिये अलग २ एक २ हजार मोहरें देकर कहा तुम सब परदेश जाओ, वहां जा कर व्यापार करो और द्रव्य की वृद्धि कर अमुक समय में वापिस घर आ जाओ । उन्हों ने पिता की आज्ञा से ऐसा ही किया । भिन्न २ देशों में जाकर वे व्यापार करने लगे ।
उनमें से एक पुत्रने विचार किया कि पिता ने जो हम को घर से बाहिर भेजा है, वह सिर्फ परीक्षा के लिये भेजा है । इसलिये हमें द्रच्योपार्जन करके पिता को सन्तुष्ट करना चाहिये । जो व्यक्ति पुरुषार्थ से हीन होता है वह घास के बने हुए पुरुष जैसा अकिञ्चित्कर माना जाता है । संसार में जितने भी पुरुषार्थ हैं वे सब मनुष्य द्वारा ही तो
ત્રણ વણિકનું દૃષ્ટાન્ત આ પ્રકારનું છે.
એક શેઠને ત્રણ પુત્રો હતા. શેઠે ત્રણેય પુત્રાની બુદ્ધિ વ્યવસાય અને ભાગ્યની તથા પુરુષાની પરીક્ષા કરવાના હેતુથી તે સઘળાઓને એકેક હજાર મહેાર આપીને કહ્યું. તમે બધા પરદેશ જાઓ. ત્યાં જઈને વેપાર કરા અને દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરી અમુક સમયમાં ઘેર પાછા આવી જાવ પુત્રએ પાતાના પિતાની માજ્ઞા પ્રમાણે કર્યું. તેઓ જુદાં જુદાં દેશામાં જઈને વેપાર કરવા લાગ્યા.
તેમાંથી એકે વિચાર કર્યું કે, પિતાએ અમને ઘેરથી બહાર માકલ્યા છે, તે ફકત પરીક્ષા કરવા માટે જ માકલ્યા છે. આથી અમારે દ્રવ્યનું ઉપાજન કરીને પિતાને સંતુષ્ટ કરવા જોઈએ. જે વ્યકિત પુરુષાથી રહિત હોય છે તે ઘાસના બનાવેલા પુતળા જેવા અકિંચિત્કર કહેવાય છે, સંસારમાં જેટલા પશુ પુરુષાર્થ છે તે સઘળા મનુષ્ય દ્વારાજ સાધવામાં આવે છે. આ અમારો
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ७ गा.१५ व्यवहारे वाणिजप्रयदृष्टान्तः
पढमे नज्जिया विज्जा, बीइए नज्जियं धणं ।
तइए नज्जियं पुन्नं, चउत्थे किं करिस्सइ ॥१॥ छाया-प्रथमे नाजिता विद्या, द्वितीये नार्जितं धनम् ।
तृतीये नार्जितं पुष्य, चतुर्थे किं करिष्यति ॥ १॥ एवमसौ चिन्तयित्वा धृत-मध-वेश्यादि-व्यसनवर्जितो भोजना-च्छादनादिना यथोचितव्ययकारको विधिना व्यवहरन् विपुललाभसंपन्नो जातः।
द्वितीयेन चिन्तितम्-अस्ति मम गृहे प्रभूतं द्रव्यम् , विनाऽर्जनेन तद् भुज्यमानं शीघ्रमेव क्षीयते । तस्मान्मूलधनं रक्षता मया केवलमर्जितं धनं भोक्तव्यम् , साधे जाते हैं । यही हमारा समय है कि जिसमें हम अर्थ का उपार्जन कर सकते हैं। क्यों कि यह नीति का वाक्य है
प्रथमे नाजिता विद्या, द्वितीये नार्जितं धनम् ।
तृतीये नार्जितं पुण्यं, चतुर्थ किं करिष्यति ॥ ११ ॥ "जिसने अपनी प्रथम अवस्था में विद्या उपार्जित नहीं की, द्वितीय अवस्था में धन नहीं कमाया, तृतीय अवस्था में पुण्य संचित नहीं किया वह चतुर्थ अवस्था में क्या कर सकता है ॥"
इस प्रकार विचार कर उसने गत आदि व्यसनों से अलग रहकर विधिपूर्वक व्यापार करना प्रारम्भ कर दिया। अपने खाने और पहिरने के योग्य सामग्री में खर्च करते हुए इसने व्यापारमें खूब पैसा कमाया।
दूसरे पुत्रने विचार किया कि-हम को कमाने की इतनी अधिक आवश्यकता नहीं है कारण कि घर में बाप दादों द्वारा कमाई हुई संपत्ति बहुत रनखी है । परन्तु नहीं कमाने पर वह खर्च होती हुई समाप्त हो સમય છે કે જેમાં હું અર્થનું ઉપાર્જન કરી શકું કેમકે, આ નીતિનું વાક્ય છે.
प्रथमे नार्जिता विद्या, द्वितीये नार्जितं धनम् । तृतीये नार्जितं पुण्यं, चतुर्थे किं करिष्यति ॥१॥
જેણે પોતાની પ્રથમ અવસ્થામાં વિદ્યા ઉપાર્જીત કરી નથી, બીજી અવસ્થામાં ધન કમાયે નથી ત્રીજી અવસ્થામાં પુણ્ય સંચિત કર્યું નથી. તે ચોથી અવસ્થામાં શું કરી શકે ?
આ પ્રકારનો વિચાર કરી તેણે જુગાર આદિ વ્યસનથી દૂર રહી તે વિધિ પૂર્વક વેપાર કરે શરૂ કર્યો. પિતાના ખાવા અને પહેરવાની સામગ્રીનું ખર્ચ કાઢતાં તેણે વેપારમાં સારું એવું ધન ભેગું કર્યું.
બીજાએ વિચાર કર્યો કે, મારે કમાવાની એટલી બધી આવશ્યકતા નથી. કારણ કે ઘરમાં બાપદાદાની કમાએલી સંપત્તિ ઘણું છે. પરંતુ ન કમાવાથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
उत्तराध्ययनसूत्रे इत्येवं विचिन्त्याजितं वित्तं विशिष्टाऽऽहारवस्त्रमाल्यालंकारादिषु व्ययीकरोति, मूलं रक्षति न चात्यादरेण व्यवहरति ।
तृतीयेन चिन्तितम्-मम गृहे वित्तं वारिधौ वारीव पर्याप्त संख्यातुमपि दुःशकं विद्यते । तथापि मम तातो वार्द्धक्याद् वर्धमानस्पृहाऽऽकुलः समस्मान सुरे प्रेषितवान् तस्माद् क्लेशकारकान् द्रव्योपार्जनोपायान् परित्यज्य मूलधनमेव जायगी, अतः वह मूलधन नष्ट न हो सके-उसकी रक्षा होती रहे और अपना खर्च चलता जावे इस ख्याल से कुछ कमाना चाहिये, ताकि वह खाने पीने की सामग्री जुटाने में खर्च होता रहे । इस प्रकार विचार कर वह व्यापार से उपार्जित द्रव्य को अपने भोगोपभोग की सामग्री में खर्च करता रहा, और मूलद्रव्य की रक्षा करता रहा।
तीसरे ने सोचा-मेरे घर में समुद्र के पानी की तरह पर्याप्त द्रव्य है। वह कितना है इसको कोई नहीं जान सकता, और न उसकी गणना ही कर सकता है। ऐसी स्थिति होने पर भी जो पिताने हम को घर से बाहिर भेजा है, सो उनकी धुद्धि धुढापे से अति तृष्णायुक्त हो गई है। शास्त्रकार कहते हैं कि-बुढापे में प्राणी को धनादिक की तृष्णा अधिक पद जाती है, सो यही हाल हमारे पिता का हुआ है । नहीं तो हम को घर से बाहिर परदेश में भेजने की क्या आवश्यकता थी? कौन इस कमाने के झंझट में पड़े । जो कुछ पिता ने दिया है उसको ही क्यों न बैठे २ आनंद से खाया जाय । क्लेशकारक द्रव्योपार्जन के उपायों में તે ખર્ચમાં વપરાઈને ખલાસ થઈ જશે. આથી મૂળધન નાશ ન થાય, તેની રક્ષા કરવામાં આવે અને પિતાનું ખર્ચ નીકળી રહે, એ ખ્યાલથી કાંઈક કમાવું જોઈએ કે જેથી પિતાને ખાવા પીવાની સામગ્રીમાં થતો ખર્ચ નીકળી જાય, આ પ્રકારનો વિચાર કરી તે વેપારમાં કમાવાતું ધન પિતાના ભેગેપ. ભેગની સામગ્રીમાં ખરચતે રહ્યો, અને મૂળદ્રવ્યનું રક્ષણ કરતો રહ્યો.
ત્રીજાએ વિચાર્યું -મારા ઘરમાં સમુદ્રમાં રહેલા પાણીની જેમ ભરપૂર દ્રવ્ય છે. તે કેટલું છે તે કઈ જાણતું નથી, અને કેાઈ તેની ગણના પણ કરી શકતા નથી. આવી સ્થિતિ હોવા છતાં પણ પિતાએ અમને ઘરથી બહાર મોકલ્યા છે. તે વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે તેમની બુદ્ધિ તૃષ્ણારૂપ બની ગઈ છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે, બુઢાપામાં પ્રાણીને ધન આદિની તૃણું અત્યંત વધે છે. એજ હાલત અમારા પિતાની છે. નહીં તે અમને ઘરથી બહાર પરદેશમાં મોકલવાની શી જરૂર હતી? કોણ આ કમાવાની ઝંઝાળમાં પડે. જે કાંઈ પિતાએ આપેલું છે તેને જ બેઠાં બેઠાં આનંદથી શા માટે ઉપગ ન કરે? કલેશકારક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७गा०१५-१६ दृष्टान्तमुक्त्वा दाष्टान्तिक प्रतिपादनम् २६१ मोक्ष्ये इत्येवं निश्चित्य तृतीयेन वणिजा तद्धनं धूतादिभिर्गन्धमाल्यादिभिश्च स्वल्पेनैव कालेन सर्व विनाशितम् । ___ अथ ते त्रयः श्रेष्टिपुत्रा यथोक्तसमये व्यतीते स्वगृहमागताः। तेषु प्रथमं पुत्रं तस्मिता परितुष्टः सन् सर्वस्वाधिपतिं कृतवान् । द्वितीयं तु पुत्रं गृहव्यापारेषु नियुक्तवान् । स चान्नादिसुखं लब्धवान् , न तु श्रियं ख्याति मानं च । उच्छिन्नमूलं तृतीयं तु पुत्र स्वभवनानिष्कासितवान् । स चान्यप्रेष्यतादिना महद् दुख प्राप्तवान् ।
इति वणित्रय दृष्टान्तः संपूर्णः ॥ १५ ॥ पड़कर अपने आपको कष्ट में डालें, और रखे हुए द्रव्य को बढाने की फिकर में पडे, यह तो एक ऐसी बात है, जो कोई घर में झरते हुए अमृत को छोड़कर उसकी प्राप्ति की आशा से पर्वत पर जावे । इसमें विश्वास क्या है ? कि कमाने से द्रव्य वढ ही जायगा-संभवतः मूल में नुकशान आ जाय तो यहां कौन बैठा है जो उसकी पूर्ति कर देगा। ऐसा विचार कर तीसरे पुत्र ने पिता द्वारा प्रदत्त उस द्रव्य को जुआ, गन्धमाला, आदि भोगोपभोग की सामग्री के सेवन में नष्ट कर दिया। वे तीनों ही जो समय घर पर आने के लिये उनको दिया गया था-उस समय घर पर आ गये। पिता ने सब की परिस्थिति से वाकीफ होकर ज्येष्ठ पुत्र की कुशलता की खूब प्रशंसा की, और संतुष्ट होकर उसको ही अपने धन का अधिपति-उत्तराधिकारी बना दिया। द्वितीय पुत्र को गृह संबंधी व्यापार में नियुक्त कर, तृतीय पुत्र को उसने अपने घर से દ્રવ્ય પાર્જનના ઉપાયમાં પડીને પિતાની જાતને કષ્ટમાં નાખી, રાખેલા દ્રવ્યમાં વધારો કરવાની ફિકરમાં કેણ પડે? આ તે એક એવી વાત છે કે, ઘરમાં ઝરતા અમૃતને છેડીને તેની પ્રાપ્તિની આશામાં પર્વત ઉપર જવું. વળી એવી પણ શી ખાત્રી કે કમાવાથી દ્રવ્યમાં વધારો થશે જ. સંભવ છે કે, મૂળધનમાં પણ નુકશાન આવી જાય. તે અહીં કેણ બેઠું છે કે, તે ભરપાઈ કરે. એ વિચાર કરીને ત્રીજા પુત્રે પિતા તરફથી આપવામાં આવેલા તે દ્રયને જુગાર, માજશેખ આદિ ભેગોપલેગની સામગ્રીના સેવનમાં નષ્ટ કરી દીધું. તેમને ઘેર પાછા ફરવા માટે જે સમય આપવામાં આવ્યું હતું તે સમયે ત્રણે જણા ઘેર આવી ગયા. પિતાએ ત્રણેની પરિસ્થીતિ જાણી, સાંભળીને મોટા દિકરાની ખૂબ પ્રસંશા કરી અને સંતુષ્ટ બનીને તેને જ પિતાના ધનને ઉત્તરાધિકારી બનાવી દીધું. બીજા પુત્રને ઘર સંબંધી વેપારમાં નિયુક્ત કર્યો. અને ત્રીજા પુત્રને તેણે ઘરમાંથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
उत्तराध्ययनसूत्रे संपति दार्टान्तिकमाह
मूलम्माणुसत्तं भवे मूलं, लाभो देवगैई भवे। मूलच्छेएँण जीवाणं, नरंगेतिरिक्खत्तणं धुंवं ॥ १६ ॥ छाया-मानुषत्वं भवति मूलं, लाभो देवगतिर्भवति ।
___ मूलच्छेदेन जीवानां, नरकतिर्यक्त्वं ध्रुवम् ॥ १६ ॥ टीका-'माणुसत्तं ' इत्यादि।
मानुषत्वं मानुष्यत्वं मूलं-मूलमिव स्वर्गापवर्गलाभहेतुत्वात् , तथा देवगतिः -देवत्वप्राप्तिः, लाभ:-मनुष्यगत्यपेक्षया देवगतौ आयुः सुखसौभाग्यादेविशिष्टस्वात् । मूलच्छेदेन मनुष्यगतिविनाशेन जीवानां नरकतिर्यक्त्वं-नरकगतिस्तिर्यग्गतिश्च ध्रुव-निश्चयेन भवति ।
बाहर कर दिया। इस प्रकार द्वितीय पुत्र ने यद्यपि खाने पीने का मुख उठाया-परन्तु ख्याति और सन्मान उसको प्राप्त नहीं हो सके। तीसरे ने दूसरों का नौकर बन कर अपने जीवन में बडे२ कष्टों को उठाया।१४।१५।
॥ इस प्रकार तीन वणिकका दृष्टान्त सम्पूर्ण हुआ॥ अब सूत्रकार द्वार्टान्तिक कहते हैं-'माणुसत्तं भवे मूलं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(माणुसत्तं-मानुषत्वम् ) यह मनुष्यभव (मूलं-मूलम्) स्वर्ग एवं मोक्ष की प्राप्ति का हेतु होने से मूल द्रव्य के समान है (देवगई लाभो-देवगतिः लाभः) देवगति लाभ के स्थानापन्न है-क्यों कि मनुष्यगति की अपेक्षा देवगति में आयु, सुख एवं सौभाग्य आदि की विशिष्टता है ( मूलच्छेएण जीवाणं नरगं तिरिक्खत्तणं धुवं-मूलच्छेदेन બહાર કાઢી મૂક્યો. આ પ્રકારે બીજા પુત્રે જો કે, ખાવા પીવાનું સુખ મેળવ્યું પરંતુ ખ્યાતિ અને સમાન તેને પ્રાપ્ત ન થયાં ત્રીજા પુત્રને બીજાને ત્યાં નોકરી કરી. પિતાના જીવનમાં નેકર તરીકેનાં ખૂબ ભારે કષ્ટ ભોગવવાં પડ્યાં. ૧૪૧૫
છે આ રીતે ત્રણ વાણીયાનું દષ્ટાન્ત પૂર્ણ થયું છે वे सूत्र२ घन्टाति४ छ "माणुसत्तं भवे मूलं" त्याहि.
मन्वयार्थ-मानुसत्त-मानुषत्वम् ॥ भनुष्यन स्वर्ग भने भाक्षी प्राप्ति हेतु पाथी भूगद्र०यना छे. देवगई लाहो-देवगतिः लाभः ११. ગતિને લાભ અપાવનાર છે. કેમકે, મનુષ્યગતિની અપેક્ષા દેવગતિમાં આયુષ્ય, सुम भने सामान्य माहिना विशिष्ट छ. मूलच्छेएण जीवाणं नरगतिरिक्खत्तणं
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ७ गा०१६ दृष्टान्तत्रयविषये दाष्टन्तिकप्रतिपादनम् २६३ अत्र दृष्टान्तः प्रोच्यते
त्रयः संसारिणो जीवा मनुष्यभवे समागताः । तत्रैको मार्दवार्जवादिगुणसंपन्नः प्रकृतिभद्रतया, प्रकृतिविनीततया सानुक्रोशतया अमत्सरिकतया च मध्यमारम्भपरिग्रहयुक्तः कालं कृत्वा मूलरक्षकवणिग्वत् दीनारसहस्रतुल्यं तदेव मानुषत्वं लब्धवान् । द्वितीयस्तु सम्यक्त्वचारित्रादि गुणसमन्वितः कालं कृत्वा सरागसंयमेन, संयमासंयमेन अकामनिर्जरया, बालतपः कर्मणा च लब्धलाभवणिगिव देवगति प्राप्तः । तृतीयस्तु - हिंसामृषावादादि सावद्ययोगयुक्तो महारम्भतया महापरिग्रहतया पञ्चेजीवानां नरकं तिर्यक्त्वं ध्रुवम् ) मूलद्रव्य मनुष्यगति के विनाश से जीवों को नरकगति एवं तिर्यंचगति की प्राप्ति निश्चित है । यह मूलद्रव्य को भी विनाश करने के जैसी बात है ।
दृष्टान्त - तीन संसारी जीव मनुष्यभव में आये । पहला जीव जो मनुष्यभव में आया था, उसने सम्यक्त्व चारित्रादि गुणों की आराधना की । सरागसंयम, संयमासंयम, अकामनिर्जरा एवं बालतप के प्रभाव से वह मर कर लब्धलाभ वाले, वणिक् की तरह देवगति में गया उनमें दूसरा तो मार्दव आर्जव आदि गुणोंसे संपन्न बना । प्रकृतिसे भद्र एवं विनीत तथा दयालु और मात्सर्यभावको छोड़नेवाला होने की वजह से मनुष्यगतिको पाता है। क्यों कि अल्प आरंभ एवं परिग्रहसे ही यह संतुष्ट था। अतः जब यह काल के अवसर काल प्राप्त हुवा, तो मूल रक्षक वणिक की तरह दीनारसहस्र तुल्य मनुष्यभव को ही इसने पुनः प्राप्त किया । तीसरा व्यक्ति हिंसा, मृषावाद आदि सावध योगों से युक्त
धुवं मूल उदेन जीवानां नरकतिर्यक्त्वं धवं भूणद्रव्य थोटखे हैं मनुष्यगतिना વિનાશથી જીવાને નરકગતિ અને તિર્ય ંચગતિની પ્રાપ્તિ નિશ્ચિત છે. આ મૂળ દ્રવ્યના પણ નાશ કરવા જેવી વાત છે.
દૃષ્ટાંત-ત્રણ સંસારી જીવ મનુષ્યભવમાં આવ્યા, તેમાં પહેલા જીવ કે જે મનુષ્ય ભવમાં આવ્યા હતા તેણે સમ્યકત્વ ચારિત્ર આદિ ગુણ્ણાની આરાધના કરી. સરાગસંયમ, સયમાસયમ, અકામનિર્જરા અને ખાલતપના પ્રભાવથી તે મરીને લખ્યલાભવાળા મનુષ્યની માફક ધ્રુવ ગતિમાં ગયા. તેમાં બીજો મૃદુતા આવ, આદિ ગુણથી સંપન્ન બન્યા પ્રકૃતિથી ભદ્ર, વિનીત, અને દયાળુ હાવાથી તેને કાઇની સાથે જરા પણ ઈર્ષાના ભાવ ન હતેા. અલ્પ આરંભ અને અલ્પ પરિગ્રહથીજ તે સ ંતુષ્ટ રહેતેા. આથી જ્યારે તેને મરણના અવસર પ્રાપ્ત થયા ત્યારે તે મૂળધનના રક્ષક વણિકે પિતાની આપેલી એક હજાર મહેારની સાચવણી કરી તેમ તેણે ફ્રી મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કર્યાં. ત્રીજી વ્યક્તિ હિંસા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
उत्तराध्ययनसूत्रे न्द्रियवधेन कुणपाहारेण मायया, गृढमायया अलीकवचनेन वश्चनया च, कालं कृत्वा छिन्नमूलवणिगिव नरकगति तदनु तिर्यग्गतिं च प्राप्तवान् ।
॥ इति संसारिजीवदृष्टान्तः संपूर्णः॥ १६ ॥ पश्चानुपूर्व्या मनुष्यभवरूप मूलच्छेदे गतिद्वयं भवतीत्याह
दुहओ गई बॉलस्स, आवेई वह{लिया। देवत्तं माणुसत्तं चे, जं जिऐ लोलयाँ संढे ॥ १७॥ छाया-द्विधा गतिलिस्य, आपद्वधमूलिका ।
देवत्वं मानुषत्वं च, यज्जितो लोलतया शठः ॥ १७ ॥ टीका-'दुहओ' इत्यादि।
बालस्य अज्ञानिनः, रागद्वेषवशगस्येत्यर्थः, गति-द्विधा भवति, नरकगतिस्तिर्यग्गतिश्च । तां तां गति प्राप्तस्य तस्य वधमूलिका वधः मूलं हेतुर्यस्या सा तथा, होकर महा आरंभ और महा परिग्रह का सेवन करने वाला बनकर पंचेन्द्रिय जीवोंके वध एवं मांसाहारसे, मायासे, गूढमायासे, अलीक वचन से वंचना से मरकर छिन्नमूल वाले वणिक् की तरह नरक गति और वहां से निकल कर पश्चात् तिर्यंचगति में गया ॥ १६ ॥ ___ अब पश्चानुपूर्वी से मनुष्यभवरूप मूलधन के नष्ट होने पर जीव की दो गति होती है सो बतलाते हैं-'दुहओ गई बालस्स'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(बालस्स-बालस्य) अज्ञानी-रागद्वेष वशवर्ती जीव-की (गई-गतिः) गति (दुहवो-द्विधा) दो प्रकार की होती है-प्रथम नरक गति और दूसरी तिर्यश्चगति । इस गति में प्राप्त उस जीव को (वह મૃષાવાદ આદિ સાવદ્ય યોગેથી યુક્ત બની, મહાઆરંભ અને પરિગ્રહનું સેવન કરનાર બનીને પંચેન્દ્રિય અને વધ કરનાર તેમજ માંસાહારથી માયાથી ગુઢમાયાથી, ટાવચનથી, વંચનાથી, મરીને મૂળધન ગુમાવનાર વણિકની માફક નરકગતિ અને ત્યાંથી નિકળીને તીર્થંચગતિમાં ગયે. ૧દા
હવે પાછળની પૂવથી મનુષ્યભવરૂપ મૂળધનને નાશ થવાથી જીવની બે शति याय छे ते मतावे छे-" दुहओ गइ बालस्स" त्यादि.
मन्या :-बालस्स-बालस्य अज्ञानी रागद्वेषपशवतपनी गई-गतिः गति दुहवो-द्विधा मे मारनी थाय छे. प्रथम न२४ाति भने भील तिय"यगति, ये शातिन यामनार मे छपने वह मुलिया आवई-वधमूलिका आपत् १५,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०७ गा. १७ बालानां आपधलिकाविधागतेर्वर्णनम् २६५ वध इत्युपलक्षणं बन्धन-च्छेदन-भेदन-भारारोपणादीनाम् । आप-विपद् भवति । यद्वा-आपद्वधमूलिका गतिर्द्विधा भवतीत्यन्वयः । आपच्च वधश्च, आपद्वधौ, तो मूलं यस्या सा तथा । यत्-यस्मात् कारणात् , स बालः लोलतया मांसादिलोलुपतया, यतश्च शठा बञ्चकः, ततश्च, वञ्चनया चेत्यर्थः । देवत्वं देवभवं, मानुः पत्वं-मनुष्यभवं च जितः हारितः । इह लोलताशब्देन महारम्भादि चतुष्टयं ग्राह्यम् तच नरकहेतुः। मूलिया आवई-वधभूलिका आपत् ) वध, बंधन, छेदन, भेदन, भारारोपण आदिरूप आपत्ति भोगनी पड़ती है । अथवा-(आपत् वध, मलिकागतिः द्विधा ) अज्ञानी जीव की गति, आपत्ति और वध ये दो हैं मूल कारण जिसके ऐसी दो प्रकार की होती है-क्यों कि वह बालजन (लोलयालोलतया) मांसादिक की लोलुपता से तथा (सढे-शठः) शठ होने की वजह से-वंचना ठगाई से ( देवत्तं माणुसत्तं च जिए-देवत्वं मानुषत्वं च जितः) देवभव और मनुष्यभव को हार जाता है । लोलता शब्द से महाआरम्भ, महापरिग्रह आदि चतुष्टय को अर्थात् महा आरम्भ, महापरिग्रह, पंचेन्द्रियवध, एवं मांसाहार को समझ लेना चाहिये । यह महाआरम्भ आदि चतुष्टय नरक का कारण है।
भावार्थ-बाल अज्ञानी जीव की नरक तिर्यश्च ये दो गतियां क्यों होती है ? इसको संक्षेप में इस गाथा द्वारा सूत्रकार ने उत्तर दिया है। वे इसमें यह बतलाते हैं कि बाल-अज्ञानी जीव मांसादिक की लोलुपता से दूसरों का वधादिक करता है, तथा यदि ये न करे तो वंचनाબંધન, છેદન, ભેદન, ભારારોપણ, આદિ રૂપ આપત્તિ ભેગવવી પડે છે. અજ્ઞાની જીવની ગતિ, આપત્તિ અને વધ આ બે મૂળ કારણ છે. જેને આ પ્રમાણે में प्रारनी गति से थाय छ त २५ ते मारामज्ञानी लालयालोलतया मांसाहनी वायुपताथी तथा पोते सढे-शठः : डोवाना 0 माथी देवत्त माणुसत्तच जिए-देवत्वं मानुषत्वं च जितः हेवन भने मनुष्यलपन હારી જાય છે. લાલતા શદથી મહા આરંભ આદિ ચતુષ્ટયને અર્થાત મહાઆરંભ, મહાપરિગ્રહ, પંચેન્દ્રિય વધ અને માંસાહારને એ ગતિના કારણરૂપ માનવો જોઈએ. એ મહાઆરંભ આદિ ચતુષ્ટય નરકનું કારણ છે.
ભાવાર્થ-બાલ અજ્ઞાની જીવની નરક અને તિર્યંચ આ બે ગતિઓ કેમ થાય છે તેને સંક્ષેપમાં આ ગાથા દ્વારા ઉત્તર આપેલ છે. તેમાં એ બતાવ્યું છે કે, અજ્ઞાની જીવ માંસાદિકની લોલુપતાથી, બીજાને વધાદિક કરે છે. उ०३४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
उत्तराध्ययनसूत्रे तथा चोक्तम्
एवं खलु चउहि ठाणेहिं जीवा जेरइयत्ताए कम्मं पकरेंति, णेरइयत्ताए कम्म पकरेत्ता णेरइएमु उववज्जति, तं जहा–महारंभयाए, महापरिग्गयाए, पंचिंदियवहेणं, कुणिमाहारेणं ।
छाया-एवं खलु चतुर्भिः स्थानर्जीवा नैरयिकतायाः कर्मप्रकुर्वन्ति, नैरयिकतायाः कर्मप्रकृत्यनैरयिकेषु उपपद्यन्ते, तद् यथा
महारम्भतया, महापरिग्रहतया, पञ्चेन्द्रियवधेन, कुणपाहारेण ।
'शठः' इत्यनेन वञ्चनाप्रतिपादकेन तु सर्वोऽपि तिर्यग्गति हेतुरुक्तः । ठगाई से ही दुसरों को कष्ट पहुँचाता है, इसलिये इन आपत्ति देनेवाली ये दो गतियां ही उसको प्राप्त होती हैं। मनुष्यगति और देवगति नहीं अतः इन से वह दूर रहकर नरक और तिर्यञ्च गतियों में वह अपने कर्तव्य के अनुसार फल भोगता रहता है । वधादिक से नरकगति और वंचना में तिर्यश्चगति उसको प्राप्त होती है। महारंभ आदि चतुष्टय, नरक गति का हेतु है, यह बात शास्त्रों में भी इस प्रकार से कही है।
"एवं खलु चउहिं ठाणेहिं जीवा णेरइयत्ताए कम्मं पकरेंति, णेरइयत्ताए कम्मं पकरेत्ता णेरइएसु उववज्जति तं जहा-१महारंभयाए २ महापरिग्गहयाए ३पंचेंदियवहेणं, ४कुणिमाहारेणं ॥ ___अर्थात् बालजन लोलुपता से महारंभ, महापरिग्रह, पंचेन्द्रिय जीवों के वध एवं कुणप-मांस आहार से जीव नरकगति में जाने योग्य कर्मों का बंध करता है । शठता से-वंचना से जीव तिर्यग्गति का बंध करता है। जैसे कहा हैતે ન કરે તે છેવટે વંચના તેમજ ઠગાઈથી બીજાને કષ્ટ પહોંચાડે છે. આ માટે એ આપત્તિ વધવાળી બે ગતિએ તેને પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ તે એનાથી દૂર જ રહે છે. જ્યારે નરક અને તિર્યંચગતિઓમાં તે પિતાના કર્તવ્ય અનુસાર ફળ ભેગવતે રહે છે. વધાદિકથી નરકગતિ અને વંચનાથી તિર્યંચગતિ તેને પ્રાપ્ત થાય છે. મહાઆરંભ આદિ ક્રિયાઓ ચાર નરકગતિના હેતુ છે. એ વાત શાસ્ત્રોમાં પણ આ પ્રકારે કહેલ છે.
" एवं खलु चउहिं ठाणेहिं जीवा णेरइयत्ताए कम्मं पकरेंति, णेरइयत्ताए कम्मं पकरेत्ता रईएसु उववज्जति तं जहा-१ महारंभयाए, २ महापरिग्गयाए, ३ पचेंदियवहेणं, ४ कुणिमाहारेणं ॥
અર્થાત્ બાલજન લેપતાથી મહારંભ, મહાપરિગ્રહ પચેન્દ્રિય જીવન વધ અને કુણપ-માંસના આહારથી જીવ નરકગતિમાં જવા યોગ્ય કર્મ બાંધે ७. ताथी-यनाथी २१ तिय"यशतिना भय ४२ छे. यु ५५ 8
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ गा० १८ द्विधागतिप्राप्तबालस्य उद्धरणं दुर्लभम २६७
तथा चोक्तम्
एवं एएणं अभिलावेणं तिरिक्खजोणिएमु माइल्लयाए णियडिल्लयाए (१), अलियवयणेणं (२), उक्कंचणयाए (३), वंचणयाए (४)।
छाया-एवमेतेनाभिलापेन तैयग्योनिकेषु मायितया निकृतिमत्तया, अली. कवचनेन, उत्कुश्चनया, वञ्चनया।
अयं भावः-लोलतया नरकगतिर्वञ्चनया तिर्यग्गतिलिस्य संभाव्यत इति द्विधागतिस्तस्य भवतीति ॥ १७ ॥
पुनस्तदेवाहतओ जिएं सई होई, दुविहं दुग्गइं गए।
दुल्लहा तस्स उम्मगा, अद्धोए सुचिरोदंवि ॥१८॥ छाया-ततो जितः सदा भवति, द्विविधां दुर्गतिं गतः ।
दुर्लभा तस्य उन्मज्जा, अद्धायां सुचिरादपि ॥१८॥ टीका-'तओजिए' इत्यादि । ततः देवगतिमनुष्यगतिहारणाद् द्विविधां दुर्गति-नरकतिर्यग्गतिरूपां, गतः
एवं एएणं अभिलावेणं, तिरिक्खजोणिएस १ माइल्लयाए णियडिल्लयाए २ अलियवयणेणं, ३ उकंचणयाए, ४ वंचणयाए"।
मायानिकृति-गूढमायी अर्थात् कपटमें कपट करनेसे, अलीक-असत्य वचन बोलने से २, उत्कुंचन-लांच रिश्वत खाने से, वंचना-ठगाई करने से जीव तिर्यश्चगतिके योग्य कर्मोंका बन्ध करता है। इस प्रकार नरकगति और तिर्यचगति ये दो गतियां बाल आहानी के प्राप्त होती हैं ॥१७॥ फिर उसी बात को कहते हैं-'तओ जिए सई होइ' इत्यादि। अन्वयार्थ-(तओ-ततः) देवगति और मनुष्यगति को हार जाने
एवं एएणं अभिलावेणं तिरिक्खजोणिएस १ माईल्लयाए णियडिल्लयाए, २ अलियवयणेणं, ३ उकंचणयाए, ४ वंचणयाए"।
માયાનિકૃતિ-ગૂઢમાયી અર્થાત્ કપટમાં કપટ કરવાથી, અલીક-અસત્ય વચન બોલવાથી, ઉત્કંચન-લાંચ રૂશ્વત ખાવાથી. વચના-ઠગાઈ કરવાથી જીવ તિર્યંચ ગતિને ચોગ્ય કર્મોનો બંધ કરે છે. આ પ્રકારથી નરકગતિ અને તિર્યંચગતિ આ બે ગતિઓ બાલ–અજ્ઞાનીને પ્રાપ્ત થાય છે ૧ળા
शथी थे पातने ४९ छ.-"तओ जीए सई होइ "-Vत्या. स-यार्थ-तओ-ततः हेति मन मनुष्य आतिने हारी पाथी दुग्गई
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे याप्तः, स वालः सदा जित एव-हारित एव भवति । तस्य बालस्य सुचिरादपि अद्धायांप्रभूतेऽप्यागामिनिकाले, उन्मज्जा-उन्मज्जनम् उद्धरणं दुर्लभा । तस्या दुर्गतेः सकाशानिः सरणं दुर्लभमित्यर्थः ॥ १८ ॥ पश्चानुपूर्व्या मूलहारकोपनयमुपदश्य संप्रति मूलपवेशकोपनयमाह
मूलम्एवं जियं सहाए, तुलिया बालं चे पंडियं ।
भूलियं ते वेसंति, माणुसिं जोणिति जे ॥१९॥ पर (दुग्गइं गए-दुर्गतिं गतः ) नरक एवं तिर्यश्चगतिरूप दो प्रकार की गति को प्राप्त हुआ वह बाल-अज्ञानी जीव (सई जिए होइ-सदा जितः भवति ) सदा जित ही होता है, अर्थात् देव और मनुष्य इन दो गतियों को हारा हुवा ही होता है। (तस्स सुचिरादवि अद्धाए उम्मग्गा दुल्लहा-तस्य सुचिरादपि अदायां उन्मज्जा दुर्लभा) उस बाल-अज्ञानी जीव का आगामी अनेक भवों में भी उद्धार होना दुर्लभ है, दुर्गति में पडे रहने की वजह से वहां से निकलना इसका दुर्लभ है।
भावार्थ-दुर्गति में प्राप्त जीव जल्दी अपना कल्याण नहीं कर सकता । दुर्गति से पार हो और उच्च कुल में जन्म ले वहां सब प्रकार की आत्मकल्याणकारी सामग्री मिले तो ही यह बात संभवित हो सकती है। दुर्गति से उद्धार पाना ही जब कठिन है, तो आत्मकल्याण की बात जल्दी कैसे बन सकती है ?॥ १८ ॥ गए-दुर्गतिं गतः न२४ मन तिर्थयाति३५ मे गतिमाने प्रास थनार ये यास-मज्ञानी ०१ सई जिए होइ-सदा जितः भवति भेश विन्य थाय छे. अर्थात् देव मने मा मनुष्य मे गतिमाने सहाने भाट खारीय छ, तस्स सुचिरादवि अद्धाए उम्मग्गा दुल्लहा-तस्य सुचिरादपि अद्धायां उन्मज्जा दुर्लभा माथी ये मास-मज्ञानीना આગામી અનેક ભવોમાં પણ ઉદ્ધાર થવા દુર્લભ બની જાય છે. દુર્ગતિના ખાડામાં પડી જવાના કારણે ત્યાંથી નીકળવું તેને માટે ભારે દુર્લભ બની જાય છે.
ભાવાર્થ-દુર્ગતિને પામેલે જીવ જલદી પિતાનું કલ્યાણ કરી શકતો નથી. દુર્ગતિમાંથી બહાર નીકળી ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ લઈ, ત્યાં આત્મકલયાણ કરનારની સામગ્રી તેને મળે તો જ એ વાત સંભવિત બની શકે છે. દુર્ગતિમાંથી ઉદ્ધાર થ એજ જ્યાં કઠણ છે, ત્યારે આત્મકલ્યાણની વાત જલ્દીથી तो यांची मनी श? ॥१८॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०७गा १९-२० बालत्वपरिवर्जनेन मनुष्यगतिलाभवर्णनम् २६९ छाया-एवं जितं संप्रेक्ष्य, तोलयित्वा बालं च पण्डितम् ।
मौलिकं ते प्रविशन्ति, मानुषीं योनिमायान्ति ये ॥ १९ ॥ टोका-' एवं जियं' इत्यादि ।
ये-बालत्वपरिवर्जनेन पण्डितत्वसेवनेन च, मानुषी योनि = मनुष्यभवम् आयान्ति, ते एवम्-उक्तरीत्या जित देवगति मनुष्यगति च हारित बालं संप्रेक्ष्य सम्यक् समालोच्य, तथा-बालं पण्डितं च तोलयित्वा-बाल:-अज्ञानी, पण्डितस्तु-ज्ञानी इत्युभयोर्दोषगुणवत्ता मनसि विचार्य, मौलिक-मूलधन-मनुष्यभवं, प्रविशन्ति-प्राप्नुवन्ति, मूलरक्षकव्यवहारितुल्याभवन्ति ॥ १९॥
पश्चानुपूर्वीसे मूलहारक का उपनय दिखलाकर अब मूल प्रवेशक का उपनय दिखलाते हैं-'एवं जियं सपेहाए-इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(जे-ये) बालभावके त्यागसे और पाण्डित्य के सेवन से जो (माणुसिं जोणिमेंति-मानुषीं योनि आयान्ति) मनुष्यभव को प्राप्त करते हैं (ते-ते) वे जीव (एवं-एवम् ) उक्तरीतिसे (जियं-जितम् ) जितदेवगति एवं मनुष्यगति को हारे हुए बाल-अज्ञानी को (सपेहाए-संमे. क्ष्य ) अच्छी तरह विचार करके तथा (बालं पंडियं च तुलिया-बालं पण्डितं च तोलयित्वा) बाल-अज्ञानी होते हैं, और पण्डित ज्ञानी होता है (मूलियं-मौलिकम् ) मूलधनस्वरूप मनुष्यभव को (पवेसंतिप्रविशन्ति) प्राप्त करते हैं । अर्थात्-इस प्रकार तुलना करके दोनों के दोष गुण मनमें विचार कर अज्ञानभाव का परित्याग कर जो ज्ञानभाव का सेवन करते हैं ऐसे जीव मूलरक्षक व्यवहारीजन की तरह पुनः मनुष्यगति में जन्म लेते हैं ॥ १९ ॥
પશ્ચાનુપૂર્વીથી મૂળહારકનો ઉપનય બતાવીને હવે મૂળ પ્રવેશકને ઉપनय मतावामा माछ.- ‘एवं जीयं सपेहाए-त्यादि
सन्या-जे-ये मालमना ( ज्ञानना) त्यागथी मने पांडित्यना (शानना) सेवनयी माणुसिं जोणिमें ति-मानुषी योनी आयान्ति मनुष्य अपने प्रात ४२ छे ते ०१ एवं त तिथी जियं-जितम् पति मने भनुष्यातिने हारी गयेसा सेवा यास मज्ञानी मागे सपेहाए-संप्रेक्ष्य सारी शत विया२ ४शन तथा बाल पंडियं च तुलिया-बालं पंडितं च तोलयित्वा બાલ-અજ્ઞાની હોય છે અને પંડિત જ્ઞાની હોય છે એ પ્રમાણે તુલના કરીને मूलिय-मौलिकम् भूणधन १३५ सेवा मनुष्य अपने पसंति-प्रविशन्ति પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ આ પ્રકારની તુલના કરીને બનેના દેષગુણ મનમાં વિચારીને અજ્ઞાનભાવનો પરિત્યાગ કરી જે જ્ઞાનભાવનું સેવન કરે છે એ જીવ મૂલરક્ષક વેપારી જનની માફક પુનઃ મનુષ્યગતિમાં જન્મ લે છે. ૧૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मानुषी योनि के प्राप्नुवन्तीति प्रदर्शयति
मूलम्वौयाहि सिक्खाहि, जे नरा गिहिसुव्वया। उति माणुसं जोणिं, कम्मसच्चा है पाणिणो ॥ २०॥ छाया-विमात्राभिः शिक्षाभिः, ये नरा गृहिसुव्रताः ।
उपयान्ति मानुषीं योनि, कर्मसत्याः खलु माणिनः ॥ २० ॥ टीका-'वेमायाहिं' इत्यादि।
ये नरा गृहिसुव्रताः गृहिणश्च ते सुव्रताश्चेति तथा-धृतसत्पुरुषत्रता गृहस्था: भवन्ति, न तु आगमोक्तव्रतधारिणः, देवगतिप्रापकतयैव तदभिधानात् । ते विमात्राभिः विविधपरिणामाभिः शिक्षाभिः प्रकृतिभद्रकत्वप्रकृतिविनीतत्व सानुकोशत्वा-मत्सरिकत्वा-भ्यासरूपाभिः मानुषीं योनिमुपयान्ति । 'हु' खलु माणिनः कर्मसत्याः सत्यानि-अबध्यफलानि कर्माणि-ज्ञानावरणीयादीनि येषां ते तथा
मनुष्य योनि किस को प्राप्त होती है ? सो कहते हैं'वेमायाहिं सिक्खाहिं'- इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जे नरा-ये नराः ) जो मनुष्य (गिहि सुव्वया-गृहि सुव्रताः) गृहस्थ एवं सत्पुरुष होने रूप व्रत के धारण करते हैं-आगमोक्त १२ बारह व्रतों को नहीं, क्यों कि आगमोक्त व्रतों के धारण करनेसे देवगतिका ही बंध होता है, मनुष्यगतिका नहीं । (ते-ते) वे (वेमायाहिं सिक्खाहि-विमात्राभिः शिक्षाभिः) प्रकृति से, भद्र, विनीत, दयालु एवं ईर्ष्याभाव से रहित होने रूप विविध परिणामवाली शिक्षाओं से (माणुसं जोगि उति-मानुषीं योनिमुपयान्ति) मनुष्यसंबंधी योनि में जन्म लेते हैं । क्यों कि (हु पाणिणो कम्मसच्चा - अतः कर्मसत्याः प्राणिनः ) प्राणियों के ज्ञानावरणीयादिक कर्म अवंध्य फलवाले होते हैं।
भनुष्य योनी ने प्रात याय छे ते छे.- 'वेमायाहि सिक्खाहि-त्यादि
मन्वयार्थ-जे नरा-ये नरा २ मनुष्य गिहिसुव्वया - गृहि सुबताः शृश्य અને પુરુષ હવા રૂપ વ્રતને ધારણ કરે છે. આગમમાં બતાવેલાં શ્રાવકેનાં ૧૨ બાર વ્રતની અહીં વાત નથી કારણ કે આગમોત વ્રતનું પાલન કરવાથી भनुष्यातिन। म था नथी, ५५ हेमतिनी थाय छे. वेमायाहिं सिक्खाहि-विमात्राभिः शिक्षाभिः रे प्रकृतिथी सद्र, विनीत, या मने र्षा लाथी डित डा ३५ विविध परिणाम पाजी शिक्षायोथी माणुसं जोणि उर्वति-मानुषी योनिमुपयान्ति मनुष्य जधि योनीमा मलेछ , हु पाणिणो कम्मसच्चा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०७ गा० २० देवगतिप्राप्तिवर्णनम् भवन्ति । आपत्वाद् विशेषणवाचकस्य सत्यशब्दस्य-परप्रयोगः। आगमोक्तव्रतस्य देवगतिहेतुत्वात् तव्रतधारिणस्तु देवगति यान्तीति भावः ॥ २० ॥
के पुनर्देवयोनि माप्नुवन्तीत्याह
जेसिं तु विउला सिक्खौ, मूलियं ते अंइच्छिया। सीलवंता सविसेसी, अदीणा 'जति देवयं ॥ २१॥ छाया-येषां तु विपुला शिक्षा, मौलिकं ते अतिक्रान्ताः।
शीलवन्तः सविशेषाः, अदीना यान्ति देवताम् ॥ २१ ॥ टीका-'जेसिं तु ' इत्यादि ।
येषां तु शिक्षा = ग्रहणाऽऽसेवनात्मिका, विपुला = निःशङ्कितत्वाधष्टविध सम्यक्त्वाचाराणुव्रतमहावतादिविषयत्वेन विस्तीर्णा, अस्ति । ते शीलवन्तः= जो प्राणी आगमोक्त व्रतोंके आराधक होते हैं, वे देवगति को प्राप्त होते हैं। मनुष्यगति को नहीं।
भावार्थ-जो गृहस्थजन अपने जीवन को सांसारिक दृष्टि से मानुष्यजन्म सफल बनाने वाली व्यावहारिक उत्तम शिक्षाओं से ही वासित करते रहते हैं-जैसे प्रकृति से भद्र परिणामी होना, प्रकृति से विनयशील होना, स्वाभावतः दयालु होना किसीसे भी ईर्ष्याभाव नहीं करना आदि । वे मरकर फिर मनुष्ययोनि को प्राप्त करते हैं। परन्तु जो आगमोक्त पांच मूल व्रतों का-और सात शिक्षात्रतों का आराधन करते हैं वे मरकर देवगति में जन्म लेते हैं कहा भी है-"अणुव्वयम हव्वयाई न लहइ देवाउयं मोतुं ॥२०॥ -अतः कर्मसत्याः प्राणिनः प्रायोना ज्ञानावरशीयामि सध्या राय છે જે જીવે આગમત વ્રતનાં આરાધક હોય છે તેમને મનુષ્યગતિ નહીં પણ દેવગતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવા–જે ગૃહસ્થજન પિતાના જીવનને સંસારિક દૃષ્ટિથી મનુષ્ય જન્મ સફળ બનાવનાર, વ્યવહારિક ઉત્તમ શિક્ષાઓથી જ વાસીત કરતા રહે છે. જેમ કે, પ્રકૃતિથી ભદ્રપરિણામી થવું, પ્રકૃતિથી વિનયશીલ થવું. સ્વભાવતઃ દયાળુ થવું, કેઈથી પણ ઈર્ષાભાવ ન કર આદિ. આ જીવ મરીને ફરીથી મનુષ્યનીને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ જે આગમકતવ્રતની શિક્ષાઓનું આરાધન કરે છે, તે તે મરીને દેવ ગતિમાં જન્મ લે છે,
: ५५ छ- अणुव्वयमहव्यवाई न लहइ देवाउयं मोतुं ॥२०॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अविरतसम्यग्दृष्टयपेक्षया सदाचारवन्तः, विरताऽविरताऽपेक्षया तु-अणुव्रतवन्तः, विरतापेक्षया महाव्रतादिमन्तः, तथा सविशेषाः = विशेषेण उत्तरोत्तरगुणप्रतिपत्तिलक्षणेन वर्तन्त इति सविशेषाः, अत एव - ' अदीनाः ' परीषहोपसर्गोपस्थितौ दैन्य भाववर्जिता, अथवा - अदीनाः- संतुष्टचित्ताः, मौलिकं मूलधनमिव मानुषत्वम्, अतिक्रान्ताः = उल्लङ्घितवन्तः, यद्वा-' अतिच्छिया ' अतिक्रम्य उल्लङ्घ्य, देवतांदेवयानि को कौन प्राप्त कर सकते हैं ? सो दिखलाते हैं'जेसिं तु विउला सिक्खा ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जेसिं तु येषां तु) जिन जीवों की (सिक्खा - शिक्षा) ग्रहणरूप एवं आसेवनरूप शिक्षा (विउला - विपुला) विस्तृत है- निःशंकित आदि अष्ट गुणों से युक्त सम्यक्त्व को पालन करनेके अणुव्रत तथा महाव्रतों के आराधन करने के उपदेश से युक्त होने की वजह से विस्तीर्ण है- (ते) वे जीव ( सीलवंता - शीलवन्तः ) अविरत सम्यग्दृष्टि की अपेक्षा सदाचार शाली होते हैं, विरताविरत की अपेक्षा अणुव्रती होते हैं, और विरत की अपेक्षा महाव्रती होते हैं तथा (सविसेसा-सविशेषाः ) विशेषरीति से उत्तरात्तर गुण प्रतिपत्तिरूप विशेषता से विशिष्ट होते हैं. इसीलिये वे ( अदीणा - अदीनाः ) परीषह एवं उपसर्गों की उपस्थिति में दैन्यभाव से रहित होते हैं अथवा अदीन सदा संतुष्टचित्त रहा करते हैं । ऐसे जीव ( मूलियं अहच्छिया- मौलिकं अतिक्रान्ताः ) " अतिक्रम्य " ( देवयं जंति - देवतां यान्ति ) मूलद्रव्य के समान इस मनुष्यभव को उल्लंघित करके देवगति को प्राप्त करते हैं । દેવચૈાનીને પ્રાપ્ત કરી શકે છે? તે ખતાવવામાં આવે છે
२७२
जेसिं तु fazer fazer-Sale,
मन्वयार्थ — जेसिं तु येषां तु ने भवानी सिक्खा - शिक्षा ग्रहण ३५ ने यासेवन ३५ शिक्षा बिउला - विपुला विस्तृत छे, निःशक्ति याहि मां गुलोथी ચુકત સમ્યકત્વનું પાલન કરવામાં, અણુવ્રત તથા મહાવ્રતેનાં આરાધન કરવાના उपदेशथी युक्तडोवाना अरणथी विस्तीर्बु छे ते त्र सिलवंता - शीलवन्तः अविरत સમ્યક્ દષ્ટિની અપેક્ષાએ સદાચારશાળી હાય છે, વિતાવિરતની અપેક્ષાએ मायुवती होय छे भने विरतनी अपेक्षाये महाव्रती होय छे. सविसेसा - सवि - शेषाः विशेष रीतथी उत्तरोत्तर गुणु प्रतिपत्ति३५ विशेषताथी विशिष्ट होय छे मारणे ते अदीणा - अदीनाः परीषडु भने उपसगोनी उपस्थितिमां हैन्यભાવથી રહિત હાય છે. અથવા અદીન—સદા સંતુષ્ટચિત્ત રહ્યા કરે છે એવા व मूलियं अइच्छिया - मौलिकं अतिकान्ता " अतिक्रम्य " भूज द्रव्यनी भाई
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ७ गा. २२ देवगतिप्राप्ति सोपदेशं दृढयति २७३ देवत्वं देवभवं यान्ति = प्राप्नुवन्ति, विशिष्टसंहननादि सामग्रीसद्भावेतु मोक्षमपि यान्तीति भावः ॥ २१ ।।
सोपदेशं प्रस्तुतार्थमेव निगमयति
एवेमदीणवं भिक्खुं, अगारिं चे वियाणिया। कहं नु जिच में लिक्खं, जिच्छमाणो ने संविदे ॥२२॥ छाया-एवम् अदैन्यवन्तं भिक्षुम् , अगारिणं च विज्ञाय ।
कथं नु जेयम् ईदृक्षं, जीयमानो न संवित्ते ॥ २२ ॥ टीका-' एवमदीणवं ' इत्यादि।।
एवम् अमुना प्रकारेण लाभान्वितम् , अदैन्यवन्तं दैन्यवर्जितम् , भिक्षु मुनिम् तथा दैन्यवर्जितम् , अगारिणं गृहस्थं च विज्ञाय, देवगत्यादिकं कथं नु जेयम् केन प्रकारेण नु वितर्के हारणीयं, न केनापि प्रकारेण हारणीयम् , ईदृक्षं यदि ऐसे जीवों को विशिष्ट संहनन आदि सामग्री की प्राप्ति हो जाय तो वे मोक्ष भी जा सकते हैं ॥२१॥
प्रस्तुत अर्थ का निगमन करते हुए सूत्रकार उपदेश देते हैं'एवमदीणवं भिक्" इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एवं-एवम् ) इस प्रकार के लाभ से युक्त (अदीणवंअदैन्यवन्तं ) दैन्यवर्जित (भिक्खु-भिक्षुम् ) मुनिको तथा (अगारिं चअगारिणम् च ) गृहस्थको (वियाणिया-विजानीयात् ) जानकर (कहं नु जिच्च-कथं नु जेयम् ) यह देवगति तथा मनुष्यगति किस प्रकार हारने योग्य है ? अर्थात् किसी प्रकार भी हारने योग्य-खोने योग्य नहीं है । भनुष्यसपने पा२ ४. देवयं जति-देवतां यांति वतिने पास ४२ छे. કદાચ એવા જીને વિશિષ્ટ સંહનન આદિ સામગ્રીની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તો તે મોક્ષને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. તે ૨૧
પ્રસ્તુત અર્થનું નિગમન કરતાં સૂત્રકાર ઉપદેશ આપે છે –
'एवमदीणवं भिक्खु' त्यादि. मन्वयार्थ-एवं-एवम् ४।२vi दामथी यु४अदीणव-अदैन्यवन्तं हैन्य पळत भिक्खु भिक्षु मुनिन तथाआगारिं च-आगारिणम् च स्थाने वियाणिया - विज्ञाय onीन कथं नु जिच्च-कथं नु जेयम् मा हेवाति तया मनुष्यातिशा भाट मोवी ? मर्थात ४२ ५५५ हा२१॥ योग्य मावा योग्य नथी. इरिस जीयमाणो-ईदृशं उ० ३५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
उत्तराध्ययनसूत्रे =देवगतिमनुजगतिप्राप्तिरूपं लाभं जीयमानः-इन्द्रिय नो इन्द्रियशत्रुभिर्हार्यमाणाऽपि न संवित्ते=न जानाति किम् ? अपि तु जानात्येव । इदं धर्मकातरोऽपिजानाति तहि धर्मवीरस्य का कथा। एवं ज्ञात्वा धर्मवीरस्तत्र प्रवर्तते इति भावः ॥२२॥ (इरिसं जीयमाणो-ईदृक्षं जीयमानः) जो ऐसे देवगति मनुष्यगतिरूप श्रेष्ठ लाभ को खो देता है वह इस बात को क्या (न संविदे-न संविते) नहीं जानता है ? अर्थात् जानता ही है कि इन इन्द्रिय नो इन्द्रियरूप शत्रुओं ने मेरे देवगति मनुष्यगति रूप धन को जित लिया है-मैं हार गया हूं। इस बात को तो जो धर्म में कायर है वह भी जानता है, तब धर्मवीर की तो बात ही क्या? अर्थात् वह तो अवश्य जानता ही है। इसलिये वह धर्मवीर इन्द्रिय नो इन्द्रिय शत्रुओं से दूर ही रहता है ॥
भावार्थ-आगमोक्त व्रतों का आराधन नहीं करने वाले किन्तु विविध परिणामवाली सत्पुरुष योग्य शिक्षाओं को पालन करने वाले गृहस्थ को मनुष्यगति का लाभ होता है, और यदि गृहस्थ आगमोक्त व्रतों का पालन करता है, तो उसको देवगति का लाभ होता है, ऐसा जानकर कौन ऐसा विवेकी मनुष्य होगा जो इस लाभ को इंद्रिय और मन के विषयों में यथेच्छ प्रवृत्ति कर खो देगा; किन्तु नहीं खोऐगा। जीयमानः २ वी वाति मन मनुष्याति३५ श्रेष्ठ सासन से छत या पातने शुन संविदे-न संवित्ते angan नथी ? अर्थात् ५५ प्रारे पापा योग्य હારવા ગ્ય નથી. જે આવા શ્રેષ્ઠ એવા દેવગતિ, મનુષ્યગતિ રૂપ છેહઠ લાભને ખોઈ બેસે છે તે આ વાતને શું જાણતા નથી ? અર્થાત્ જાણે જ છે કે, આ ઈન્દ્રિય ને ઈન્દ્રિય રૂ૫ શત્રુઓએ મારા દેવગતિ અને મનુષ્યગતિરૂપ દ્રવ્યને જીતી લીધું છે. હું હારી ગયું છું. આ વાતને તે જે ધર્મમાં કાયર છે તે પણ જાણે છે. તે પછી ધર્મવીરની તે વાત જ શું ? અર્થાત તે તે અવશ્ય જાણે જ છે. આ કારણે તે ધર્મવીર ઈન્દ્રિય નેઈન્દ્રિય શત્રુઓથી દૂર જ રહે છે.
ભાવાર્થ-આગમમાં બતાવેલા વ્રતનું અરાધન ન કરવાવાળા તેમજ વિવિધ પરિણામવાળી, સપુરુષ યોગ્ય શિક્ષાઓનું પાલન કરવાવાળા ગૃહસ્થને મનુષ્યગતિને લાભ થાય છે. એવું જાણુને અને કદાચ ગૃહસ્થ-આગમક્ત તેનું પાલન કરે છે તે તેને દેવગતિને લાભ મળે છે. એવું જાણ્યા પછી ક એ વિવેકી મનુષ્ય હશે કે જે આવા લાભને ઈન્દ્રિય અને મનના વિષયમાં યથેચ્છ પ્રવૃત્તિ કરી બેઈ નાખે? આ લાભને કઈ પણ બેઈન
| ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ गा०२३-२४ देवकामानां मनुष्यकामानां च तुलना २७५
अथ समुद्रदृष्टान्तमाह
जहा कुसंग्गे उदगं, समुदेण समं मिणे । एवं माणुस्संगा कोमा, देवकामांण अंतिएँ ॥ २३ ॥ छाया-यथा कुशाग्रे उदकं, समुद्रेण समं मिनुयात् ।
एवं मानुष्यकाः कामाः, देवकामानामन्तिके ॥ २३ ॥ टीका-'जहा कुसग्गे' इत्यादि।
यथा कुशाग्रे वर्तमानम् , उदकं जलं बिन्दुमात्रं समुद्रेण-समुद्रजलेन, सम-सार्ध मिनुयात्-तुलितं कुर्यात् , सदृशं मन्येत, एवं मानुष्यकाः कामाः, देवकामानाम् अन्तिके समीपे विज्ञयाः । यथा अज्ञः कश्चित् कुशाग्रस्थितं जलबिन्दुमवलोक्य जो इस लाभ से वंचित रहते हैं वे ही बाल-अज्ञानी हैं । अतः धर्मवीर इसीलिये इस बात की प्राप्ति में सतत सचेष्ट रहते हैं ॥ २२ ॥
यहां समुद्र का दृष्टान्त कहते हैं-'जहा कुसग्गे उद्गं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा ) जैसे (कुसग्गे-कुशाग्रे) कुश-डाभ के अग्रभाग पर रहे हुए (उद्गं-उदकम् ) जल के बिन्दु की (समुद्देण सम-समुद्रेण समं) समुद्र के जल के साथ (मिणे-मिनुयात् ) तुलना की जाय और जिस प्रकार समुद्र के जल के सामने कुशाग्र बिंदु जितने प्रमाण में होता है (एवं-एवम् ) इसी प्रमाण में इसी तरह है (माणुस्सगा कामा-मानुष्यकाः कामाः) मनुष्यभव संबंधी सुख ( देव कामाण अंतिए-देवकामानामन्तिके) देवों के सुखों के सामनेबिंदुवर होता है-जैसे कोई अज्ञानी, कुशके अग्रभाग में स्थित जल के बिंदु को देखकर उसको નાખે. જે આ લાભથી વંચિત રહે છે તે જ બાલ-અજ્ઞાની છે. જેથી ધર્મવીર આ માટે એ વાતની પ્રાપ્તિમાં સતત જાગ્રત રહે છે. જે ૨૨ છે __ मडि समुद्रात ४ाम मावे छे–“ जहा कुसग्गे उदग" त्याह.
अन्वयार्थ-जहा-यथा गेम कुसग्गे-कुशाग्रे मना म मा ५२ OMAI (I४) उदगं-उदकम् ४ मिनी समुहेण सम-समुद्रेण सम समुद्रना arunी साथे मिणे-मिनुयातू तुलना ४२वामा भावे मने रे शते समुद्रना જળની સામે ડાભના અગ્ર ભાગ ઉપર ચૂંટેલું જળબિંદુ જેટલા પ્રમાણમાં હોય छे. एवं-एवम् ते प्रमाण मणुस्सगा कामा-मनुष्यकाः कामाः मनुष्य अपसमधीनां सुमेमन देवकामाण अंतिए-देवकामानामन्तिके वाना सुभानी सामे मिहत् છે. જેમ કે અજ્ઞાની ડાભના ટોચે રહેલા જળબિંદુને જોઈને તેને જ સમુદ્ર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
उत्तराध्ययनसूत्रे समुद्रवन्मन्यते एवं मूढाश्चक्रवर्त्यादि मनुष्यकामान् दिव्यभोगोपमान अध्यवस्यन्ति, तत्त्वतस्तु-कुशाग्रजलबिन्दुसदृशा मनुष्यकामाः, समुद्रसदृशा देवकामा इति तयोर्महदन्तरमिति भावः ॥ २३ ॥ उक्तमर्थ निगमयन्नुपदेशमाहकुसग्गमेत्ता ईमे कामा, संनिरुद्धम्मि आउए । कस्स हे पुराकाउं, जोगक्खेमं ने संविदे" ॥२४॥ छाया-कुशाग्रमात्रा इमे कामाः, संनिरुद्ध आयुषि ।
कं हेतुं पुरस्कृत्य, योगक्षेमं न संवित्ते ॥ २४ ॥ टीका-'कुसग्गमेत्ता' इत्यादि। ___ इह कर्मभूमौ मनुष्यभवस्य संनिरुद्धे-संक्षिप्ते, स्वल्पे आयुषि न तु पल्योपसमुद्र जैसा मानता है, इसी तरह वह बाल-अज्ञानी चक्रवर्ती आदि मनुष्यों के सुखों को दिव्य भोगों के समान मानता है । वास्तव में विचार किया जाय तो मनुष्यपर्याय संबंधी जितने भी सुख हैं, वे सब कुश के अग्रभागपर स्थित जल की बिंदु के समान है, और देवपर्यायसंबंधी सुख समुद्र के समान हैं । इस तरह इनमें बड़ाभारी अन्तर है। परन्तु अज्ञानी प्राणी ऐसा नहीं समझता है ॥ २३॥
इसी अर्थ को दार्टान्तिकरूपमें घटाते हुए उपदेश देते हैं
'कुसग्गमेत्ता इमे कामा' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-इस कर्म भूमि में (आउए संनिरुद्धम्मि-आयूषि संनिरुद्ध) मनुष्यभवसंबंधी आयु अत्यल्प है-पल्योपम आदि प्रमाण नहीं है, જેમ માની લે છે. આ જ રીતે બાલ-અજ્ઞાની જીવ ચક્રવતી આદિ મનુષ્યના સુખને શ્રેષ્ઠ માની લે છે. જાણે કે આવું સુખ ક્યાંય નહિ મળે. વાસ્તવમાં વિચાર કરવામાં આવે તે મનુષ્યપર્યાય સંબંધી જેટલાં પણ સુખ છે તે સઘળાં ડાભના છોડ ઉપર ચૂંટેલા જળબિંદુ જેવાં અલ્પ છે અને દેવપર્યાય સંબંધી સુખ તે સમુદ્રના જેવાં વિસ્તૃત છે. આ રીતે મનુષ્યભવ અને દેવભવનાં સુખે વચ્ચે ઘણો જ ફેર છે. પરંતુ અજ્ઞાની જીવને એ વાત સમજાતી નથી. જે ૨૩
આ અર્થને રાષ્ટ્રતિક રૂપમાં ઘટાવીને ઉપદેશ કહેવામાં આવે છે– "कुसग्गमेत्ता इमे कामा" त्याहि.
भ-क्या-20 भभूमिमा आउए संनिरुद्धम्मि-आयुषि सनिरुद्ध મનુષ્યભવ સંબંધીનું આયુષ્ય અતિ અલ્પ છે, પપમ આદિ પ્રમાણે નથી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०७ गा. २४ देवकामानां मनुष्यकामानां च तुलना २७७ मादिपमाणे दीर्घ आयुषि इमे प्रत्यक्षभूता मनुष्यसम्बन्धिनः कामाः भोगाः कुशा. ग्रमात्रा: दर्भाग्रस्थितजलबिन्दुप्रमाणाः सन्ति दिव्यकामास्तु जलधिजलतुल्या इति भावः । कं हेतुं पुरस्कृत्य आश्रित्य योगक्षेमम् अलब्धलाभो योगः, लब्धस्य परि पालनं क्षेमः, अनयोः समाहारो योगक्षेमं न संवित्ते-अप्राप्तस्य विशिष्टश्रुतचारित्रस्य धर्मस्य प्राप्ति प्राप्तस्य च तस्य परिपालनं जनो न जानातीत्यर्थः । योगं क्षेमं च कथं न जानातीत्याश्चर्यमिति भावः ।
यद्वा-मनुष्यभोगानुरागादेव योगक्षेमस्य ज्ञानं न भवति, ते हि मनुष्यभोगाश्च समुद्रतुल्यदिव्यकामानां समीपे कुशाग्रस्थितजलबिन्दुतुल्याः । तस्मात् कामउसमें (इमे-इमे) ये प्रत्यक्ष प्रतीत होनेवाले जो मनुष्यसंबंधी सुख हैं, वे (कुसग्गमेत्ता-कुशाग्रमात्राः) दर्भ के अग्रभाग पर स्थित जलके बिन्दु जैसे हैं। तथा दिव्य-देवभवसंबंधी सुख समुद्र के जल के तुल्य हैं। फिर क्यों (कस्स हे पुराकाउं-कं हेतुं पुरस्कृत्य) यह मनुष्य किस कारण को आगे रखकर-किस वजह से अपने ( जोगक्खेमं न संविदे-योगक्षेमं न संवित्ते) अलब्धके लाभरूपयोग, एवं लब्ध के यथावत्परिपालनरूप क्षेमको नहीं समझता है ?। अथवा-मनुष्यभवसंबंधी सुखों के अनुराग से ही इसको योगक्षेमका ज्ञान नहीं हो पाता है। अप्राप्त विशिष्ट श्रुतचारित्र रूप धर्मकी प्राप्ति यहां योग है, और प्राप्त का सम्यक्परिपालन करना क्षेम है । इसको इतना ध्यान ही नहीं होता है कि ये मनुष्यभवसंबंधी सुख देवसुखोंके सामने कुशाग्रजलविन्दुकी तरह परिमित क्षणविनश्वर, अस्थिर हैं, और दिव्यभोग अपरिमित एवं विस्तृत-विपुल हैं। इसलिये मेमा इमे-इमे रे प्रत्यक्ष प्रतीत थतi मनुष्यस समधी सुमो छे ते कुसग्ग मेत्ता-कुशाग्रमात्राः हम न म मा ७५२ २९ जमिव छ. न्यारे દિવ્ય–દેવ સંબંધી સુખ સમુદ્રના જળ જેવાં વિસ્તૃત છે. તે પછી જ ફ્રેક पुराका-कं हेतु पुरस्कृत्य २५॥ मनुष्य ॥ ४॥२0 मने ४६ माशा पातान भगत जोगक्खेम-न संविदे-योगक्षेम-न सविदे मय दाल३पी यो भने મળેલાંનું યથાવત પરિપાલનરૂપ ક્ષેમને સમજતો નથી? અથવા – મનુષ્યભવ સંબંધી સુખના અનુરાગથી જે મહાસુખ છે, તેનું તેને જ્ઞાન કેમ થતું નથી ? અપ્રાપ્ત વિશિષ્ટ શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મની પ્રાપ્તિ અહિં વેગ છે અને પ્રાપ્ત થયેલ હોય તેનું પરિપાલન કરવું તે ક્ષેમ છે. તેને એટલું પણ સમજાતું નથી કે આ મનુષ્યભવ સંબંધી સુખ, દેવના દિવ્ય સુખોની સમક્ષ જાણેકે દર્ભ ઉપર રહેલા જળબિંદુની માફક પરિમિત, ક્ષણવિનકવર, અને અસ્થિર છે, જ્યારે દિવ્યાંગ અપરિમિત અને વિસ્તૃત-વિપુલ છે. આ માટે જે કામ ભોગેના અભિલાષી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
उत्तराध्ययनसूत्रे भोगाभिलाषिणाऽपि मनुष्यकामपरिवर्जनेन धर्म प्राप्य दिव्यकामभोगलाभाथै धर्मएव यतितव्यमिति भावः।
इत्थं पश्चदृष्टान्ता उक्ताः, तत्रैडकदृष्टान्तेन-प्राणातिपातादीनां नरकनिगोदाधनन्तदुःख हेतुत्वं प्रदर्शितम् , काकिण्याम्रफलदृष्टान्तद्वयेन "मनुष्यभोगलिप्सया देवगति मोक्षसुखं च हार्यते बालः " इति प्ररूपितम् , “देवगतिमोक्षसुखप्राप्तिरूपलाभार्थ यतितव्यमिति व्यवहारदृष्टान्तेन प्रदर्शितम् । “ मनुष्यकामभोगास्त्याज्याः" इति समुद्रदृष्टान्तेनाभिहितम् ॥ २४ ॥ जो कामभोगों के अभिलाषी हैं, उन्हें चाहिये कि वे मनुष्यभव संबंधी तुच्छ कामभोगों का परित्याग कर, श्रुतचारित्ररूपधर्मकी आराधना करके दिव्यकामभोगों की प्राप्ति के लिये तो कम से कम प्रयत्न करते रहें। आत्मकल्याण के लिये करें तो सर्वोत्तम बात है।
इस प्रकार ये पूर्वोक्त पांच दृष्टान्त यहां तक सूत्रकारने कहे हैं उनमें जो एडक का दृष्टान्त कहा है, उससे उन्हों ने यह बतलाया है कि "प्राणातिपातादिक पाप इस जीवको घोर नरक निगोद आदि के अनंत कष्टों को देने वाले होते हैं"। काकिणी और आम्रफल इन दो दृष्टान्तोंसे सूत्रकार ने यह स्पष्ट किया है कि-"बाल अज्ञानी जीव मनुष्यपर्याय के भोगों की लिप्सा से देवगति एवं मोक्ष के सुखों को हार जाते हैं।" तथा व्यवहार दृष्टान्त से यह बतलाया गया है कि-" देवगति एवं मोक्षसुख की प्राप्तिरूप लाभके लिये मनुष्य को हर समय प्रयत्न करते रहना चाहिये । समुद्र के दृष्टान्त से सूत्रकार ने यह प्रकट किया है किमनुष्यभव संबंधी कामभोग छोड़ ने योग्य है ॥ २४ ॥ છે તેમણે વિચારવું જોઈ એ કે, મનુષ્યભવ સંબંધી તુચ્છ ભેગોને તે ત્યાગ કરી દે અને શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મની આરાધના કરીને દિવ્ય કામગોની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ બને. આત્મકલ્યાણને માટે પ્રયત્ન કરે છે તે સર્વોત્તમ વાત છે.
આ રીતે એ પૂર્વોક્ત પાંચ દષ્ટાંત અહિં સુધી સૂત્રકારે કહ્યા છે. એમાં જે એડકનું દષ્ટાંત છે, તેમાં એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે, પ્રાણાતિપાતાદિક પાપ આ જીવને ઘેર નરક, નિગદ આદિના અનંત કોને આપનાર છે. કાકિણી અને આમફલ આ બે દષ્ટાન્તથી સૂત્રકારે એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે “બાલ અજ્ઞાની જીવ મનુષ્યપર્યાયનાભેગોની લાલસાથી દેવગતિ અને મોક્ષનાં સુખે હારી જાય છે છે તેમજ વ્યવહાર દષ્ટાંતથી એ બતાવવામાં આવેલ છે કે, “દેવગતિ અને મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિરૂપ લાભ માટે મનુષ્ય પ્રયત્ન કરતા રહેવું જોઈએ. સમુદ્રના દુષ્ટાંતથી સૂત્રકારે એ પ્રગટ કરેલ છે કે, “મનુષ્યભવ સંબંધી કામગ છેડવા योग्य छे." ॥२४॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय. टी. अ. ७ गा० २५-२६ कामासक्तस्य दोषनिवृत्तस्य च गुणवर्णनम् २७९
मनुष्यकामाऽनिवृत्तस्य दोषं दर्शयति
इहे कामानियहस्स, अत्तैहे अवरैज्झई।
सोच्चा नेयाउयं मग्गं, जं भुज्जो परिभसइ ॥२५॥ छाया-इह कामानिवृत्तस्य, आत्मार्थः अपराध्यति ।
श्रुत्वा नैयायिक मार्ग, यद् भूयः परिभ्रश्यति ॥ २५ ॥ टीका-' इह कामानियदृस्स' इत्यादि ।
इह मनुष्यत्वे प्राप्ते सति, कामाऽनिवृत्तस्य कामेभ्यः-अनिवृत्तः-अनुपरतः कामाऽनिवृत्तस्तस्य, आत्मार्थः स्वाभिलषितः स्वर्गादिः, अपराध्यति-भ्रश्यति, धातूनामनेकार्थत्वात् , कस्मात् कारणात् ? इत्याशङक्याह-'सोच्चा' इत्यादि । यद्यस्मात् , नैयायिकं न्यायोपपन्नं मार्ग रत्नत्रयरूपं मोक्षमार्ग, श्रुत्वा-विज्ञाय, भूया=पुनरपि कामाऽनिवृत्तिकारणात् परिभ्रश्यति ।
मनुष्यसम्बन्धी कामभोगों से निवृत्त नहीं होनेवाले के दोषकहते हैं'इह कामानियहस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(इह-इह) मनुष्यभव प्राप्त होने पर (कामानियहस्सकामानिवृत्तस्य) भोगों से निवृत्त नहीं हुए प्राणी को (अत्तह्र-आत्मार्थः) स्वाभिलषित स्वर्गादिक (अवरज्झई-अपराध्यति) विनष्ट हो जाता हैऐसे मनुष्यको स्वर्गादिक सुख प्राप्त नहीं होते हैं । क्यों कि (जं नेयाउयं मग्गं सोच्चा-यत् नैयायिक मार्ग श्रुत्वा) वह न्यायोपपन्न मार्ग-रत्नत्रय रूप मोक्षमार्ग को सुनकर भी (भुज्जो परिभस्सई-भूयः परिभ्रश्यति) पुनः उस मार्ग से भ्रष्ट हो जाता है । कारण कि वह-भोगों से अनिवृत्त है । इसका सारांश इस प्रकार से है-जिनागम को सुनकर भोगों
મનુષ્યભવ સંબંધીના કામગથી નિવૃત્તિ ન મેળવનારના દોષ કહે છે. " इह कामानियट्टस्स" त्यादि.
म-क्याथ-इह-इह मनुष्य प्राप्त थवाथी कामानियट्टस्स-कामानिवृत्तस्य सोमविलास पोथी निवृत्त न थनार प्राणीने अत्तद्वे-आत्मार्थः स्वामितषित स्वा. हि अवरज्झई-अपराध्यति विनष्ट लय छ- सवा मनुष्यन स्वाहिनी प्राप्ति थती नथी. भ ज नेयाउयं मग्ग सोच्चा-यत् नैयायिक मागं श्रुत्वा ते २त्नत्रय ३५ मोक्षमागने तीन ५५४ भुज्जो परिभस्सइ-भूयः परिभ्रष्यति इशश એ માર્ગેથી તે ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. કારણ કે તે કામ-ભગોમાં લપેટાઈ જાય છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
उत्तराध्ययनसूत्रे
अयं भावः - जिनागमश्रवणात् कामनिवृत्तिमुपगतोऽपि गुरुकर्मानुष्ठानात् पुनः पतति, ये तु श्रुत्वाऽपि कामेभ्यो न निवृत्ताः, नापि च येषां जिनागमश्रवणं ते कामानिवृत्ता एवेति ॥ २५ ॥
यस्तु कामेभ्यो निवृत्तस्तस्य गुणमाह
मूलम् — te कामनियस्स, अट्ठे नावरज्झइ । पूर्वदेहनिरोहेण भवे देवेत्ति मे ं सुयं ॥ २६ ॥
०
छाया - इह कामनिवृत्तस्य, आत्मार्थः नापराध्यति ।
पूति देहनिरोधेन भवति देवः इति मे श्रुतम् ॥ २६ ॥ टीका -' इहकामनियहस्स ' इत्यादि ।
हे जम्बूः ! इह = मनुष्यत्वे प्राप्ते सति कामनिवृत्तस्य = कामेभ्यो निवृत्तस्य = उपरतस्य, आत्मार्थः स्वर्गादिः नापराध्यति न भ्रश्यति कस्मादेवम् ?, यतः = से निवृत्ति को प्राप्त हो जाने पर भी वह गुरुकर्मा जीव अशुभकर्म के अनुष्ठान से पुनः वहीं पर पतित हो जाता है। तथा जो सुनकर के भी भोगों से नहीं हटते हैं तथा जिनके जिनागम का श्रवण भी नहीं है, वे प्राणी तो भोगों से निवृत्त नहीं माने जाते हैं ॥ २५ ॥
जो प्राणी कामों से निवृत्त हो जाता है सूत्रकार उसके गुण बतलाते हैं-' इह कामनियहस्स ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - सुधर्मास्वामी कहते हैं-हेजंबू ! ( इह - इह ) मनुष्य भव प्राप्त होने पर ( कामनियट्टस्स - कामनिवृत्तस्य ) जो भोगों से निवृत्त हो जाता है उसके ( अन्तट्ठे - आत्मार्थः ) अभिलषित स्वर्गादि पदार्थ (नावरज्झइ - नापराध्यति ) नष्ट नहीं होता है - प्राप्त होता है । क्यों कि
આને સારાંશ એ છે કે-જીન આગમને સાંભળીને ભેગેાથી નિવૃત્તિ થવા છતાં પણ ભારે કર્મી જીવ અશુભ કર્મના અનુષ્ઠાનથી કરી તેમાં પતિત ખની જાય છે. જે સાંભળીને ભાગેથી નિવૃત્તિ મેળવતા નથી તથા જેને જીન આગમનું શ્રવણુ પણ નથી તે પ્રાણી તા ભેગાથી નિવૃત્ત થઈ શકતા નથી. ॥ ૨૫ ૫
જે પ્રાણી કામેાથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે એવા પ્રાણીના ગુણુ સૂત્રકાર अतावे छे.-" इह कामनियटुस्स " त्याहि.
मन्वयार्थ —सुधर्मा स्वाभी उडे छे - हे भ्यू ! इह - इह मनुष्यलव प्राप्त अने कामनियस्स - कामनि त्तस्य ने अभ लोगथी निवृत्त थ लय छे तेना अत्तट्ठे-आत्मार्थः अलिदषित स्वर्णाहि पार्थं नावराध्यति-नापराध्यति नाश याभता
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ०७ गा. २७ कामनिवृत्तस्य गत्यन्तर वर्णनम् २८१ पूतिदेहनिरोधेन-पूतिः अपवित्रः देहः औदारिकं शरीरं, तस्य निरोधः-अभावस्तेन देहस्य नाशे सति मरणानन्तरमित्यर्थः, स कामनिवृत्तो मनुष्यः, देवो भवति सौधर्मादिनिवासी देवो भवति, उपलक्षणत्वात् सिद्धो वा भवति, इति एतत् , मे मया श्रुतम् श्रीमहावीरस्वामिनः समीपे ॥ २६ ॥
देवलोकाच्च्युतोऽसौ यत्रोत्पद्यते तदाह
इड्ढी जुई जसो वैण्णो, आउं सुहमणुत्तरं । भुज्जो जत्थ मणुस्सेसु, तत्थ से उववज्जई ॥ २७॥ छाया-ऋद्धि-द्युति-यशो-वर्णः, आयुः सुखमनुत्तरम् ।
भूयो यत्र मनुष्येषु, तत्र स उपपद्यते ॥ २७ ॥ टीका-'इडूढी' इत्यादि ।
यत्र येषु मनुष्यकुलेषु भूयः अतिशयेन ऋद्धिः सुवर्णरत्नादिरूपा, द्युतिः= (पूहदेहनिरोहेण देवे भवे - पूतिदेहनिरोधेन देवोभवति ) कामभोगों से निवृत्त हुआ मनुष्य इस औदारिक शरीर के छूट जाने पर देव अथवा उपलक्षणोंसे सिद्ध हो जाता है (इइ-इति) यह बात (मे सुयं-मे श्रुतम् ) श्रीभगवान् महावीर स्वामीके पास मैंने सुनी है । अर्थात्-संसारमें जीव कामभोगोंकी प्राप्ति के लिये ही प्रवृत्ति किया करता है । जिस की भोगसंबंधी अभिलाषाएँ निवृत्त हो चुकी हैं, ऐसा प्राणी निष्पाप होनेसे या तो सिद्ध गतिका भागी या सौधर्मादिक देवगति का भागी होता है ॥२६॥
देवलोक से च्यवकर फिर वह कहां उत्पन्न होते हैं सो कहते हैं'इड्ढी जुई जसो वण्णो'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जत्थ-यत्र ) जिन मनुष्य कुलों में (भुज्जो-भूयः) नयी ५२'तु प्राप्त थाय छे., पूइदेहनिरोहेण देवे भवे-पूतिदेहनिरोधेन देवो भवति કામગોથી નિવૃત્ત થનાર મનુષ્ય આ ઔદારિક શરીરના છુટી જતાં મરણ माह ते देव अथवSRथी सिद्ध 01य छे. इइ-इति २॥ पात मे सुयंमया श्रुतम् में श्रीभगवान महावीरस्वामी पासेथी सामजी छ. अर्थात-संसारमा જીવ કામની પ્રાપ્તિને માટેજ ભ્રમણ કર્યા કરે છે જેની ભેગ સંબંધી અભિલાષાઓ નિવૃત્ત થઈ જાય છે એ પ્રાણી નિષ્પાપી હોવાથી કાંતે સિદ્ધગતિને ભાગી બને છે અથવા સૌધર્માદિ દેવગતિને ભાગી થાય છે. જે ૨૬
દેવકથી ચ્યવને ફરી તે કયાં ઉત્પન્ન થાય છે તે કહે છે – __ " इड्ढी जुइ जसो वण्णो" त्या. उ• ३६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
उत्तराध्ययनसूत्रे शरीरकान्तिः, यशः स्वपराक्रमेण-प्रसिद्धिः, वर्णः गौरादिः, तथा-आयुः-जीवितम् , अनुत्तरं न विद्यते उत्तरम्-उत्कृष्टं यस्मात् तत् तथा, सर्वोत्कृष्टं, सुखं भवति तत्र स देवलोकाच्च्युतो मनुष्यः, उपपद्यते-उत्पद्यते ॥२७॥
अथ-बालस्य-स्वरूपं बालस्वफलं चाह
बालस्से पस्स बालतं, अहॅम्म पडिवजिया। चिच्चा धम्म अहम्मिटे, नरए उववेजई ॥ २८॥ छाया-बालस्य पश्य बालत्वं, अधर्म प्रतिपद्य ।
त्यक्त्वा धर्मम् अधर्मिष्ठः, नरके उपपद्यते ॥ टीका-'बालस्स' इत्यादि।
हे शिष्य ! बालस्य अज्ञानिजनस्य बालत्वं पश्य, यत् अधर्म-विषयासक्ति पतिपद्य कृत्वा, धर्म त्यक्त्वा, अधर्मिष्ठः बालः महारम्भमहापरिग्रहादि परायणः सन् नरके उपपद्यते-उत्पद्यते ॥ २८ ॥ अतिशय (इडूढी-ऋद्धिः) सुवर्णादिरूप ऋद्धि (जुई-द्युतिः) शरीर की कान्ति (जसो-यशः) स्वपराक्रम से अर्जित प्रख्याति (वण्णो-वर्णः) गौरवादिवर्ण (आउं-आयुः) आयु (अणुत्तरं सुहम्-अनुत्तरं सुखम् ) तथा सर्वोत्कृष्ट सुख होता है (तत्थ-तत्र) उन कुलों में (से-सः) देवलोक से आया हुआ वह प्राणी (उववज्जई-उपपद्यते) उत्पन्न होता है ॥२७॥
बाल अज्ञानी का स्वरूप तथा बाल अज्ञानीपन का फल कहते हैं 'बालस्स पस्स बालत्तं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे शिष्य ! (बालस्स-बालस्य) बाल अज्ञानी के इस (बालत्तम्-बालत्वम् ) बालपने को (पस्स-पश्य) देखो जो (अहम्म
म-पयार्थ-जत्थ-यत्र रे मनुष्य युगमा भुज्जो-भूयः सुवहि३५ भूम इड्ढि-ऋद्धिः रिद्धि सिद्धि डाय छ, जुई-धतिः शशेरनी ४न्ति जसो-यशः ११५२॥ भयो भेगवेही अभ्याति, वण्णो-वर्णः सुं६२ मेवो गौरवर्ण, आउ-आयुः मायुष्य, तेम अणुत्तरं सुह-अनुत्तरं सुख सर्व प्रा२र्नु orयां सु५ डाय छ तत्थ-तत्र सेवा गोमा से-सः पाथी च्यवान माना२ प्राणी उववज्जईउपपद्यते अत्यन्न थाय छे. ॥२७॥
બાલ અજ્ઞાનીનું સ્વરૂપ તથા બાલ અજ્ઞાનીનું ફળ કહે છે"बालस्स पस्स बालत्तं" त्याहि. भन्याय-3 शिष्य ! बालस्स-बालस्य मा अज्ञानीना के बाल -
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
प्रियदर्शिनी टीका अ०७गा०२९-३० धीरस्य स्वरूपं तत्फलवर्णनम् च
अथ-धीरस्य स्वरूपं धीरत्वफलं चाह
धीरस पस्से धीरत्तं, सच्चधम्माणुवत्तिणो । चिच्चा अधम्म धम्मिटे, देवेसु उववजइ ॥२९॥ छाया-धीरस्य पश्य धीरत्वं, सत्यधर्मानुवर्तिनः ।
त्यक्त्वा अधर्म धर्मिष्ठः, देवेषु उपपद्यते ॥ २९ ॥ टीका-'धीरस्य' इत्यादि।
हे शिष्य ! सत्यधर्मानुवर्तिनः सर्व धर्म शान्त्यादिरूपमनुवर्तते-तदनुकूला. चारेण सेवते इत्येवं शीलः क्षान्त्यादिदशविधधर्मधारक इत्यर्थः, तस्य, धीरस्य परीषहोपसर्गेषु प्राप्तेषु दृढीकृतचित्तस्य धीरत्वं-धैर्य पश्य । यत् स धर्मिष्ठः अतिशयेन पडिवज्जिया-अधर्म प्रतिपद्य ) विषयासक्तिरूप अधर्म को अंगीकार करके तथा (धम्म चिच्चा - धर्म त्यक्त्वा ) धर्म का परित्याग कर के (अहमिद्धे-अधर्मिष्ठः) महारंभ महापरिग्रह आदि में तत्पर बना हुआ (नरए उववज्जई-नरके उपपद्यते) नरक में उत्पन्न होता है ॥२८॥
धोर पुरुष के स्वरूप को तथा धीरपन के फल को कहते हैं'धीरस्स पस्स धीरत्तं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे शिष्य ! (सच्चधम्माणुवत्तिणो-सत्यधर्मानुवर्तिनः) क्षान्ति आदि दस प्रकार के यति धर्म को धारण करने वाला (धीरस्सधीरस्य) धैर्यशाली-परीषह और उपसर्गों के आने पर भी निर्भीक चित्तवाले-मुनि की (धीरत्तं-धीरत्वम्) धीरता को देखो जो (अधम्म
बालस्वम् मा ५४ाने परस-पश्य शुसार अहम्म पडिवज्जिया-अधर्म प्रतिपद्य विषयासति३५ मधमना म२ि ४रीन तथा धम्म चिच्चा-धर्म त्यक्त्वा धभनी परित्याग ४शन अहम्मि -अधर्मिष्ठः महान महापरिग्रह माहिभां त५२ मनीने नरए उववज्जइ-नरके उपपद्यते न२४ गतिने प्रात रे छे. ॥२८॥
ધીર પુરુષના સ્વરૂપને તથા ધીરપણાના ફળને કહે છે– "धीरस्स पस्स धीरतं" त्याहि.
म.या:- शिष्य ! सच्च धम्माणुवत्तिणो-सत्यधर्मानुवर्तिनः क्षति Ale इस प्र४२॥ यतिधर्म धारण ४२नार धीरस्स-धीरस्य धैर्याणी-परीष भने GAणी ११॥ छतi निमा वित्त मुनिना धीरत्त-धीरत्वम् धीरतान
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे धार्मिकः, अधर्माणातिपातमृषावादादिरूप त्यक्त्वावर्जयित्वा देवेषु-देवलोकेषु उपपद्यते-उत्पद्यते, धर्मस्योत्कृष्टाराधनायां तु सकलकर्मक्षये मोक्ष प्रामोतीति भावः॥२९॥ यतश्चैवम् अतो यत् कर्तव्यं तदाह
मूलम्तुलियाणं बालभावं, अबालं चेवे पंडिए। चइऊण बालभावं, अबॉलं सेवई मुणि "त्ति बेमि ॥३०॥
॥इइ सत्तमज्झयणं समत्तं ॥ छाया--तोलयित्वा बालभावम् , अबालं चैव पण्डितः ।
त्यक्त्वा बालभावं, अबाल सेवते मुनिरिति ब्रवीमि ॥ ३० ॥ टीका-'तुलियाणं' इत्यादि।
पण्डितः सदसद्विवेकज्ञानवान् मुनिः, एवम्-उक्तप्रकारेण बाळभाबालत्वम् , अबालं च-अबालत्वं पण्डितत्वं च तोलयित्वा, विज्ञाय । 'अबालं' इति चिच्चा-अधर्म त्यक्त्वा ) प्राणातिपात, मृषावाद आदि रूप अधर्म का परित्याग करके (धम्मिटे-धर्मिष्ठः) अत्यंत धार्मिक बनकर ( देवेसु उववज्जइ-देवेषु उपपद्यते) मरकर देवपर्याय से उत्पन्न हो जाता है । धर्म की उत्कृष्ट आराधना करने पर तो सकल कर्मों का क्षय होते ही जीव मोक्ष प्राप्त कर लेता है ॥२९॥
जब यह बात है तो जो कर्तव्य करने योग्य कार्य है, उसको सूत्रकार कहते हैं-'तुलियाणं बाल भावं'-इत्यादि। ____ अन्वयार्थ–(पंडिए-पण्डितः) सत् और असत् विवेक से संपन्न मुनि (एवं-एवम् ) उक्त प्रकार से ( बालभावं-बालभावम् ) बालपने को (च-च) तथा (अबालं-अबालम् ) पण्डितपने को (तुलियाणं-तोलयित्वा) गुमा. रे अधम्म चिच्चा-अधर्म त्यक्त्वा भृषापार, प्रातिपात माहि३५ मध. भना त्या ४0 धम्मिठे-धर्मिष्ठः अत्यंत भाभी'मनी देवेसु ऊववज्जह-देवेषु ઉપપઘતે મરીને દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મની ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરવાથી સઘળાં કર્મોને ક્ષય થતાં જ જીવ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે . ૨૯
જ્યારે આ પ્રમાણે વાત છે તે જે કર્તવ્ય-કરવા યોગ્ય કાર્ય છે તેને सूत्रा२ ४ छ.-"तुलियाण बालभाव" त्यादि.
सन्क्याथ-पंडिए-पंडितः सत् मन मसतना विवथी सपन्न मुनि एवंएवम् ४ ४२थी बालभाव-बालभावम् माता च तथा अबालं-अबालम् ५जितानोतुलियाण-तोलयित्वा तुलनश-विया२ ४२री खलु निश्चयथी बालभाव
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०७ गा० ३० सप्तमाध्ययन समाप्तिः
भावप्रधानो निर्देश: । ' चेव ' इत्यत्र च शब्दः समुच्चये, एवं शब्देऽनुस्वारलोप आर्षत्वात् । तत्र बालभावं - बालत्वं त्यक्त्वा, अचालम् = अबालत्वं सेवने, इति ब्रवीमि - अस्य व्याख्या पूर्ववत् ॥ ३० ॥
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषा कलित - ललितकलापाला पक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक- श्रीशाहू छत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - " जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्रीघासीलालवतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्एडकीयाख्यं सप्तममध्ययनं - सम्पूर्णम् ॥ ७ ॥
२८५
तोल करके विचार करके ( खलु - खलु ) निश्चय से ( बालभावं चइउणबालभावं त्यक्त्वा ) उनमें से बालपने का परित्याग कर ( मुणि- मुनिः ) मुनि (अवाल - अवालम् ) पण्डितपने का ( सेवई - सेवते ) सेवन करता है। (ति बेमि- इति ब्रवीमि ) हे जम्बू ! जैसा मैं ने श्रीभगवान् महावीर के मुख से सुना है वैसा ही तुम से कहा है ॥ ३० ॥
॥ यह श्री उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी टीका के एडकीय नाम के सप्तम अध्ययन का हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण हुआ ॥ ७ ॥
चइउण - बालभाव त्यक्त्वा भांथी मासानो परित्याग उरी मुणि-मुनिः भुनि चंडितपणानु सेवई - सेवते सेवन रै छे इति - ब्रवीमि डेभ्यू ! नेवु भें ભગવાન મહાવીરના મુખેથી સાંભળ્યુ છે તેવુંજ તમને કહેલ છે ૩૦થી
આ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાના
" मेडडीय " नाभना सातमा अध्ययनने।
ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂણું રાણા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ अष्टमम् अध्ययनम् । उक्तं सप्तममध्ययनम् , अथ महामुनि कपिलोपदेशानुवादरूपं कापिलीयाख्यम. ष्टममध्ययनं प्रारभ्यते, अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-सप्तमाध्ययने रसगृद्धथादि परित्यागः प्रोक्ता, स च निर्लोभपुरुषस्यैव भवति, तस्मादिह लोभो वर्जनीय इत्युच्यते । अनेन सम्बन्धेनायातस्यैतस्याध्ययनस्य प्रस्तावनारूपं प्रथमं महामुनेः कपिलस्य चरितमुच्यते___ कौशाम्बीनगर्या जितशत्रुनामकस्य राज्ञः पुरोहितः काश्यपनामा ब्राह्मण आसीत् । स च चतुर्दशविद्यास्थानपारगः पुरवासिनां राज्ञश्चातीव संमानित
अष्टम अध्ययन प्रारम्भसप्तम अध्ययन समाप्त हो चुका । अब अष्टम अध्ययन प्रारम्भ होता है । इस अध्ययन का नाम कापिलीय है । क्यों कि यह महामुनि कपिल के उपदेश के अनुवाद रूप है । इस अध्ययन का सम्बन्ध सप्तम अध्ययन के साथ इस प्रकार से है-सप्तम अध्ययन में रसगृद्धि त्याज्य घतलाई है । और इस रसगृद्धि का त्यागी वही व्यक्ति हो सकता है जो लोभरहित होगा। इसी कारण से यहां लोभवर्जनीय कहा है। अतः इस सम्बन्ध से आया हुआ जो इस अध्ययन की प्रस्तावना रूप महामुनि कपिल का चरित्र है, वह यहां सर्वप्रथम कहा जाता है। वह इस प्रकार है____कौशाम्बी नगरी में जितशत्रु नाम का एक राजा था। इसका एक पुरोहित था, जिस का नाम काश्यप था । यह जाति का ब्राह्मण था।
मा भुमध्ययनસાતમું અધ્યયન સમાપ્ત થઈ ચૂકયું છે, હવે આઠમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનનું નામ કપિલીય છે. કેમકે એ મહામુનિ કપિલના ઉપદેશના અનુવાદરૂપ છે. આ અધ્યયનને સાતમા અધ્યયન સાથે સંબંધ આ પ્રકાર છે-સાતમા અધ્યયનમાં રસગૃદ્ધિને ત્યાગ બતાવવામાં આવેલ છે, અને રસગૃદ્ધિને ત્યાગ કરનાર એજ વ્યક્તિ હોઈ શકે છે કે જે લોભ રહિત હોય, એ જ કારણથી અહીં લેભને ત્યાગ સુચવવામાં આવેલ છે. એથી એ સંબંધથી આવેલ આ અધ્યયનની પ્રસ્તાવના રૂપ મહામુનિ કપિલનું ચારિત્ર છે તે અહીં સર્વ પ્રથમ કહેવામાં આવેલ છે. તે આ પ્રકારથી છે
કૌશાંબી નગરીમાં જીતશત્રુ નામે એક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેમને એક રાજ્ય પુરોહિત હતું, જેનું નામ કાશ્યપ હતું, અને જાતે બ્રાહ્મણ હતે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ८ कपिलवरित वर्णनम्
२८७
1
आसीत् । तस्मै राज्ञा महती वृत्तिर्दता । तस्य यशा नाम्नी भार्यां वर्तते, तस्यां काश्यपस्य पुत्रो जातः, काश्यपेन तस्य नाम ' कपिल' इति कृतम् । तस्मिन् afपले बाल एव सति काश्यपो ब्राह्मणः कालं कृतवान् । काश्यपे पुरोहिते मृते सति राजा स्वपुरोहितपदेऽन्यं कंचिद् ब्राह्मणं विद्वांसं नियुक्तवान् ।
अन्यदा काश्यपपुरोहितस्य भार्यां यशा नूतनपुरोहितं हयारूढं घृतच्छत्रं बहुपरिच्छदं मार्गे गच्छन्तं दृष्ट्वा निजं पतिं स्मरन्ती भृशं रुरोद । तदा कपिलः स्त्रमातरं रुदतीं विलोक्य रुदन् वदति - मातः ! कथं रोदिषि १, सा पाह - पुत्र !
चौदह विद्याओं में froणात होने की वजह से यह पुरवासिओं को एवं राजा को अति प्रिय था। नगर निवासी और राजा इसका बहुत आदर सत्कार करते थे । राजाने इसके लिये बड़ी भारी आजीविका दे रक्खीथी । इस काश्यपकी यशा नाम की धर्मपत्नी थी। इससे पुरोहित को एक पुत्र प्राप्त हुआ था, जिसका नाम कपिल था । कपिल की बाल्य अवस्था में ही पुरोहित काश्यप काल धर्म को प्राप्त हो गया। राजा ने पुरोहित के स्थान की पूर्ति किसी अन्य ब्राह्मण को नियुक्त कर के कर ली । एक दिन की बात है कि काश्यप पुरोहित की भार्या ने इस नूतन पुरोहित को घोडे पर चढ़ कर मार्ग में जाते हुए देखा और साथ में यह भी देखा कि उसके माथे पर छत्र तना हुआ है, तथा साथ में बहुत से राज्यकर्मचारी चल रहे हैं देखते ही यशा को अपने पति की स्मृति ताजी हो गई । वह उससे विह्वल बनकर रोने लगी। माता को रोती हुई देख
ચૌદ વિદ્યાના જાણકાર એવા પ્રખર ૫'ડિત હાવાથી તે પુરવાસીઓમાં અને રાજાને ખૂબ જ પ્રિય હતા. નગર વાસીઓ તેમજ રાજા તેમના ઘણા જ આદરસત્કાર કરતા હતા. રાજાએ તે કાશ્યપને ઘણા સારા પગારથી, રાજ્ય પુરાહિતપદે સ્થાપન કર્યાં હતા. પુરાહિત કાશ્યપને યશા નામની એક ધર્મ પત્ની હતી. તેનાથી પુરાહિતને એક પુત્ર થયા હતા, જેનું નામ કપિલ રાખવામાં આવ્યું હતું, કપિલ હજી ખાળવયમાં જ હતા તેવામાં પુરોહિત કાશ્યપ મરણ પામ્યા. એટલે રાજાએ પુરાહિતનું સ્થાન બીજા બ્રાહ્મણને આપી તેને પુરોહિત મનાવી લીધા. એક દિવસની વાત છે કે, નવા પુરાહિત ઘેાડા ઉપર બેસીને ફરવા જતાં કાશ્યપ પુરૈાહિતનાં પત્નિએ જોયા. સાથે એ પણ જોયું કે તેના માથા ઉપર છત્ર ધરવામાં આવ્યું હતું તથા સાથે ઘણા રાજ્યકમ ચારીઓ ચાલી રહ્યા હતા, આ જોતાંજ યશાને પેાતાના મૃત પતિની તેમજ તેના વૈભવની સ્મૃતિ તાજી થઇ આવી. આથી તે વિષ્ફળ મનીને રાવા લાગી. માતાને રાતી જોઈને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
उत्तराध्ययनसूत्रे अस्य नव्यपुरोहितस्य या संपद् वर्तते सा सर्वा स्वपितुरासीत् , त्वयि निर्गुणे सा संपद् विनष्टा, तस्माद् दुःखिता सती रोदिमि । पुत्र आह-मातः ! विद्याभ्यासाय कस्याध्यापकस्य समीपमहं व्रजामि तद् बहि, यशा पाह-अत्र न कोपि पाठयिध्यति, यस्त्वां पाठयेत् तस्मै स नव्यपुरोहितः कुप्येत् , तस्मात् त्वं श्रावस्तीनगरी गच्छ, तत्र त्वत्पितुः सुहृत् परमविद्वान् इन्द्रदत्तनामा ब्राह्मणस्त्वामध्यापयिष्यति । कर कपिल से न रहा गया, और वह भी उसके साथ २ रोने लगा। रोते २ उसने माता से पूछा कि माता क्या कारण है जो तू आज ऐसी रो रही है ? । माता ने कपिल से कहा पुत्र ! देखो इस नवीन पुरोहित की जो ये संपत्ति है-ठाठबाट है-वह सब पहिले तुम्हारे पिता की थी। तुम निर्गुण निकले इस कारण वह सब अभ्युदय आज इस नवीन पुरोहित के आधीन हो गया है । यह सब बातें याद कर आज मुझे रोना आ रहा है। माता की बात सुनकर पुत्र ने कहा-मा बता में किस अध्यापक के पास विद्याभ्यास करनेके लिये जाऊँ, जिससे विद्वान बन सकू ? । पुत्र की बात सुनकर माता यशा ने कहा-बेटा ! किसे बताऊँ यहां पर तो तुझे कोई पढावेगा नहीं, क्यों कि जो भी तुझे यहां पढावेगा उस पर यह नवीन पुरोहित आपत्ति डालेगा । इसलिये यदि तूझे पढ़ना ही है तो तू श्रावस्ती नगरी में जा, वहां तेरे पिता का मित्र इन्द्रदत्त नाम का एक ब्राह्मण रहता है, जो परम विद्वान् है वह तुझे पढ़ा देगा।माता की बात કપિલથી ન રહેવાયું એટલે તે પણ તેની સાથે રેવા લાગે. રોતાં રોતાં તેણે માતાને પૂછયું, હે માતા ! એવું તે શું કારણ છે કે આજે તું રડી રહી છે? માતાએ કપિલને કહ્યું, પુત્ર! જરા નજર તે કર કે આ નવા પુરહિત તે જે ઠાઠમાઠથી જઈ રહેલ છે, એ સઘની સંપત્તિ એક કાળે તારા પિતાની હતી. તું નિર્ગુણ નિકળે એટલા માટે તે સઘળે અસ્પૃદય આજે આ નવા પુરહિતને મળે છે. આ બધી વાતે યાદ કરતાં આજે મારી આંખમાં આંસુ ઉભરાય છે. માતાની વાત સાંભળીને પુત્રે કહ્યું-મા મને બતાવ કે હું કયા અધ્યાપકની પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરવા માટે જાઉં કે જેથી હું વિદ્વાન બની શકું? પુત્રની આ વાત સાંભળીને માતા યશાએ કહ્યું-બેટા ! કને બતાવું? અહિં તે તને કઈ ભણાવશે નહીં. કારણ કે તને ભણાવનાર ઉપર આ નવ પુરહિત આપત્તિ ઉભી કરશે. માટે જો તારે ભણવું જ હોય તે તું શ્રાવસ્તી નગરીમાં જા. ત્યાં તારા પિતાના મિત્ર ઈન્દ્રદત્ત નામના એક બ્રાહ્મણ રહે છે. તેઓ પરમ વિદ્વાન છે. તે તને ભણાવશે. માતાની આ પ્રમાણે વાત સાંભળીને કપિલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ कपिलचरितवर्णनम्
ततः कपिलः श्रावस्ती नगरी गत्वा पितुः सुहृदमिन्द्रदत्तं प्रणम्य स्वनामगोत्रं कथयित्वा सविनयं प्रार्थयति-आर्य! मामध्यापयन्तु भवन्तः । उपाध्यायो वदतिवत्स ! युक्तोऽयं ते मनोरथः, यतो विद्याविहीनः पुरुषः पशुना निर्विशेषो भवति, इहलोके परलोके च विद्याकल्याणहेतुः । उक्तञ्च
विद्यानाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥१॥ सुनकर कपिल कौशांबी से श्रावस्ती पहुँचा। वहां पहुँच कर वह अपने पिताके मित्र इन्द्रदत्त ब्राह्मणके पास गया, और सादर प्रणाम कर अपना गोत्र बतला कर उनसे प्रार्थना करने लगा कि हे आर्य ! आप मुझे पढाईये । __ कपिल की प्रार्थना से प्रभावित होकर उपाध्याय ने कहा कि वत्स ! तेरा यह विचार प्रशंसनीय है । क्यों कि जो मनुष्य विद्या से विहीन होता है वह पशु जैसा माना जाता है । पशु और विद्या से रहित व्यक्ति में कोई अन्तर नहीं होता है । इसलोक और परलोक में विधा कल्याण देनेवाली मानी गई है कहा भी है“विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहिनः पशुः ॥१॥ વિદ્યાભ્યાસ અર્થે કૌશાંબી છેડીને શ્રાવસ્તી પહેંચે. ત્યાં પહોંચીને તે પિતાના પિતાના મિત્ર ઈન્દ્રદત્ત બ્રાહ્મણની પાસે ગયો અને સાદર પ્રણામ કરી પોતાનું નામ તથા ગોત્ર બતાવી એમને વિનંતિ કરી કે-હે આર્ય! મને ભણા! હું આપની પાસે વિદ્યા ગ્રહણ કરવા આવ્યો છું. કપિલની વિનંતિથી પ્રભાવિત બનીને ઉપાધ્યાયે કહ્યું કે-વત્સ તારે આ વિચાર પ્રશંસનીય છે. કેમકે, જે મનુષ્ય વિદ્યાથી રહિત હોય છે તેને પશુ જે માનવામાં આવે છે. પશુ તેમજ વિદ્યાથી રહિત વ્યક્તિ વચ્ચે કેઈ અંતર નથી હોતું. આલોક તેમજ પરકમાં વિદ્યાને કલ્યાણ દેવાવાળી માનવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે–
विद्यानाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगतं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥१॥
उ०३७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे किंतु भ्रातुः पुत्राय विद्यार्थिने ते भोज्यदानेऽप्यशक्तोऽस्मोति मम महद् दुःखं वर्तते । कपिलो वदति-हे तात ! अलमनया चिन्तया, भिक्षावृत्या निर्वाह करिष्ये । उपाध्याय आह-भिक्षावृत्त्याऽध्ययनं कर्तुं न पारयिष्यसि, तस्मात् कंचिदिभ्यं त्वद्भोजनदानार्थ प्रार्थयामि, इत्युक्त्वा स तेन सह शालिभद्रनामकेभ्यस्य
देखो-विद्या मनुष्यका विशिष्ट रूप है, वही इसका अपना सुरक्षित गुप्त धन है, विद्या ही अनेक भोगों को देती है, उससे ही यश और सुख प्राप्त हुआ करते हैं, यही गुरुओं का भी गुरु है, परदेश में बन्धुका काम करनेवाली और सर्वोत्तम देवतास्वरूप यही एक विद्या है। राजाओं के पास जाने पर एक विद्या की ही पूछ-प्रतिष्ठा होती है। धन की नहीं। अतः इससे वंचित मनुष्य पशु तुल्य माना जाता है ॥१॥
इस प्रकार विद्या की ओर इन्द्रदत्त ने कपिल का ध्यान और अधिक आकृष्ट करते हुए अपनी परिस्थिति का भी उसको ज्ञान करा दियाकहा कपिल ! मुझे अत्यंत दुःख है कि मैं तुम्हें खाने पीने की सहायता नहीं दे सकूँगा । उपाध्याय की परिस्थिति से ज्ञात होकर कपिल ने उनसे कहा-महाराज ! आप इसकी चिन्ता न करें । मैं भिक्षावृत्ति करके अपना निर्वाह करता रहूंगा। उपाध्यायने कहा कि वत्स! इस प्रकार से काम नहीं चल सकता है, इसलिये मैं किसी सेठ से प्रार्थना कर तुम्हारे लिये भोजन की व्यवस्था कराता हूं-अतः मेरे साथ चलो। ऐसा कह
જુઓ! વિદ્યા મનુષ્યનું વિશિષ્ટ રૂપ છે, તે મનુષ્યનું સુરક્ષિત એવું ધન છે, વિદ્યાજ અનેક ભેગોને આપનાર છે, એનાથી જ યશ અને સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, એ ગુરુઓની પણ ગુરુ છે. પરદેશમાં બંધુઓનું કામ કરવાવાળી અને સર્વોત્તમ દેવતા સ્વરૂપ એવી એક વિદ્યા છે. રાજાઓની પાસે જવાથી વિદ્યાની જ પ્રતિષ્ઠા થાય છે, ધનની નહીં. આ કારણે વિદ્યા વગરને મનુષ્ય પશુતુલ્ય માનવામાં આવેલ છે. જે ૧ |
આ પ્રમાણે કહીને ઈન્દ્રદત્તે કપિલનું વિદ્યા પ્રત્યે ખૂબ આકર્ષણ વધાર્યું સાથે સાથે પોતાની પરિસ્થિતિ પણ તેને સમજાવી દેતાં કહ્યું કે, કપિલ ! મારા મનમાં એ વાતનું દુઃખ થાય છે કે, હું તને ખાવાપીવાની સહાયતા કરી શકું તેમ નથી. ઉપાધ્યાયની પરિસ્થિતિ જાણીને કપિલે તેમને કહ્યું–મહારાજ! આપ એની ચિંતા ન કરે. હું ભિક્ષાવૃત્તિ કરીને મારે નિર્વાહ કરતે રહીશ. ઉપાધ્યાયે કહ્યું કે, વત્સ! આ રીતે કામ ચાલી શકે નહીં. આ માટે હું કોઈ શેઠને વિનંતિ કરીને તારા ભેજનની વ્યવસ્થા કરી આપું તે તું મારી સાથે ચાલ. એમ કહીને ઈદ્રદત્ત કપિલને પિતાની સાથે લઈને શાલિભદ્ર શેઠના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ८ कपिलचरित वर्णनम्
२९१
भवनं गतः । इन्द्रदत्तं पण्डितं स्वगृहागतं विलोक्य स इभ्यः शालिभद्रस्तं प्रणम्य वरासने समुपवेश्य सादरं कथयति - महाभाग ! आज्ञापयतु किं कार्य वर्तते । उपाध्यायो वदति - इमं मन्मित्रपुत्रमिहाध्येतुमागतं भोजनदानेनानुगृहाण, शालिभद्रेण तत् सहर्ष स्वीकृतम् ।
अथ कपिल : शालिभद्र श्रेष्ठिना प्रदत्ते गृहेऽनुदिनं स्वहस्तेन पार्क कृत्वा भुक्त्वाsध्यापकस्येन्द्रदत्तस्य समीपं आगत्य नित्यं पठति । शालिभद्रस्यैका तरुणी दासी पाक पात्रभोजनपात्र संमार्जनं तद्गृहकार्य च नित्यं करोति । स च कपिलस्तस्यां दास्यामनुरक्तो जातः साऽपि च तस्मिन्ननुरक्ता जाता ।
कर इन्द्रदत्त कपिल को साथ लेकर शालिभद्र सेठ के मकान पर गया । शालिभद्र ने पण्डित इन्द्रदत्त को अपने घर आया देखकर नमस्कार किया, और उनको उत्तम आसन पर बैठा कर बडे विनय के साथ कहा महाभाग ! कहिये कैसे पधारना हुआ ? उपाध्याय ने कहा मेरे मित्र का यह पुत्र यहां पढने के लिये आया है, अतः आप इसके खाने पीने की व्यवस्था कर दें बस इसी काम की पूर्ति निमित्त मैं आपके पास आया हूं । शालिभद्र ने उपाध्याय की बात बड़े ही हर्ष के साथ सुनकर स्वीकार कर ली ।
अब कपिल प्रतिदिन शालिभद्र के बताये हुए स्थान पर आकर के और भोजन अपने हाथों पका करके खाने पीने लगा और इन्द्रदत्त के पास जाकर पढने लगा । शालिभद्र सेठ की एक दासी थी । यह जवान थी । इसका काम था चौके के जितने भी पकाने के बर्तन होते थे, उनका संमार्जन करना और घर का काम करना । कपिल उसमें अनुरक्त हो गया । दासी का भी अनुराग छिपा नहीं रहा- वह भी कपिल में अनुरक्त बन गई ।
મકાને પહોંચ્યા. શાલિભદ્ર શેઠે ઈન્દ્રદત્ત પંડિતને પોતાના રહેઠાણે આવેલા જોઇ આદરપૂર્વક નમસ્કાર કર્યો અને તેમને ઉત્તમ આસન ઉપર એસાડીને ખૂબ વિનયની સાથે પૂછ્યું. મહાભાગ ! કહે! કેમ પધારવું થયું ? ઉપાધ્યાયે કહ્યું, મારા મિત્રના આ પુત્ર છે, તે મારી પાસે વિદ્યા ભણવા માટે અન્યા છે. તેને ખાવા પીવાની વ્યવસ્થા નથી તે આપ તેના પ્રખધ કરી આપે. બસ આ કામની પૂર્તિ નિમિત્તે હું આપની પાસે આવ્યા છું. શાલિભદ્ર શેઠે ઉપાધ્યાયની વાત ખૂબ જ હર્ષ સાથે સ્વીકારી લીધી.
હવે કપિલ, શાલિભદ્ર શેઠે બતાવેલા સ્થાને આવી પેાતાના હાથથી લેાજન અનાવી ખાવા પીવા લાગ્યા અને પતિ ઇન્દ્રદત્ત પાસે ભણવા લાગ્યા. શાલિભદ્ર શેઠને એક દાસી હતી તે યુવાન વયની હતી, તે રસાઇનાં વાસણ માંજ વાનુ તેમજ રસેાઇના સ્થાનને લીપવા કરવાનું કામ કરતી હતી. કપિલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ अन्यदा तदेकचित्ता सा कपिलमब्रवीत्-दासीनामुत्सवदिवसः समुपस्थितः, मम वसनाभरणानि तथा न सन्ति येन सखीनां पुरतो गच्छामि अनेन पुरातनेन वस्त्रेण भूषणाभावेन च सख्यो मामुपहसिष्यन्ति अतो नूतनवसनाभरणानि मे देहि, कपिलेनोक्तम्-निर्धनोऽहं किं करोमि, दासी माह-भद्र ! धनार्थ मा विषीद, अत्र वैश्रवणसदृशो महा धनवान् धननामकः श्रेष्ठी वर्तते, यस्तं सुप्ते स्तुतिवाक्यैः प्रथमं प्रबोधयति, तस्मै द्वौ स्वर्णमाषकौ स श्रेष्ठी ददाति, अतः प्रभाते तस्य भवने ___ एक दिनकी बात है दासीने कपिलसे कहा-दासियोंके उत्सवका दिन नजदीक आ रहा है। मेरे पास इतने अच्छे उत्सव के लायक वस्त्र और आभरण नहीं है, कि जिन्हें पहिर कर मैं इस उत्सव में सखियों के साथ जा सकूँ । इन पुराने वस्त्रों को तथा साधारण मूल्यवाले इन आभरणों को पहिन कर यदि इस उत्सव में संमिलित होऊँगी, तो सब सखियां मेरी हसी करेंगी इसलिये आप नूतन वस्त्र और आभरण मुझे दें, ताकि मैं उनको पहिन कर आनन्द से इस उत्सव में संमिलित हो सकूँ। दासी की बात सुनकर कपिल ने कहा मैं स्वयं निर्धन हूं, तुम्हारा कहना मैं कैसे कर सकता हूं। इतनी हैसियत नहीं है जो नवीन वस्त्र और आभरण मैं तुम को लाकर दे सकू । दासीने कपिल की बात सुनकर कहा हे भद्र !धन के निमित्त विषाद करने की जरूरत नहीं, देखो-यहां एक वैश्रवण जैसा धनसंपन्न धन नामका धनाढय सेठ रहता है । जो व्यक्ति उसको सब से पहिले स्तुतिवाक्यों द्वारा नींदसे जगाता है, वह उसको તેનામાં અનુરક્ત બની ગયે. દાસીને અનુરાગ પણ છાને ન રહ્યો. તે પણ કપિલમાં અનુરક્ત બની ગઈ
એક દિવસની વાત છે. દાસીએ કપીલને કહ્યું કે દાસીઓને ઉત્સવ દિવસ નજદિક આવી રહ્યો છે. મારી પાસે ઉત્સવને લાયક સારાવસ્ત્ર કે આભરણ નથી કે જે પહેરીને હું આ ઉત્સવમાં સાહેલી સાથે જઈ શકું. આ સાધારણ વસ્ત્ર તેમજ નામ માત્રની કિંમતનાં આ ઘરેણાં પહેરીને હું ઉત્સવમાં જાઉં તે સઘળી સખીઓ મારી મશ્કરી ઉડાવે. આથી આપ મને નવાં વસ્ત્ર અને આભરણ અપાવે કે જેથી હું તે ઉત્સવમાં આનંદથી જઈ શકું. દાસીની આ વાત સાંભળીને કપિલે કહ્યું કે, હું પિતે જ નિધન છું. તમારું કહેવું હું કઈ રીતે સ્વીકારી શકું? મારૂં એટલું ગજું પણ નથી કે હું નવાં વસ્ત્ર અને ઘરેણાં તને અપાવી શકું. દાસીએ કપીલની વાત સાંભળીને કહ્યું. હે ભદ્ર! ધનના કારણે વિષાદ કરવાનું કેઈ કારણ નથી. જુઓ અહિં એક વિશ્રવણ જેવા મહાન ધનસંપન્ન ધન નામના શેઠ રહે છે. જે વ્યક્તિ તેને સૌ પ્રથમ સ્તુતિ વાક્યો દ્વારા નિદ્રાથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ८ कपिलचरितवर्णनम् गत्वा तं प्रबोधय । कपिलस्तस्या वचः श्रुत्वा मध्यरात्र एवं गन्तुं प्रवृत्तः, कश्चित् प्रथमं मा गच्छेदित्यौत्सुक्येन गच्छन् कपिलस्तन्नगररक्षकैश्चौरोऽयमिति मत्वा गृहीतः । प्रभाते प्रसेनजिन्नामकस्य नृपस्य समीपे ते राजपुरुषास्तं नीतवन्तः । राज्ञा पृष्टम्-कस्त्वम् , किमर्थं मध्यरात्रे निर्गतः, कपिलेन सर्व निजवृत्तं सत्यमुक्तम् , तच्छुत्वा कृपासिन्धुनपः प्राह-कपिल ! तव सत्यभाषणेन परितुष्टोऽस्मि, बहि यद् वान्छसि सर्व त्वदभिलषितं ददामि । कपिलो वदति-विमृश्य याचिये, दो मासा सोना देता है । इसलिये ऐसा करो कि प्रभात होते ही उसके घर जाओ-और उसको स्तुति वाक्यों द्वारा नींद से जगाओ । दासी की यह बात सुनकर कपिल मध्यरात्रि के समय में ही उसके घर जाने के लिये इस ख्याल से कि-कोई और दूसरा पहिले उसको जगाने न पहुँच जाय निकल पड़ा । नगररक्षकों ने उसको चुपचाप जाते हुए चोर समझ कर पकड़ लिया। जब प्रभात हुओ तब वे उसको प्रसेनजित् राजा के पास ले गये । राजा ने कपिल से पूछा कि तुम कौन हो और क्यों मध्यरात्रि के समय नगर में निकले । राजा को कपिल ने सब अपना वृत्तान्त यथार्थरूप में सुना दिया। कपिल की आत्मकथा सुनकर राजा को इसके ऊपर बड़ी दया आई, राजाने उसी वख्त कहा कि कपिल ! तुम्हारे सत्यभाषण से मैं बहुत खुश हुआ हूं-कहो जो तुम्हारी इच्छा मांगने की हो सो मांगो, मैं तुम्हारे समस्त अभिलषित को पूर्ण कर दूंगा। कपिल ने कहो मांगूंगा-पर सोचकर मांगूंगा। राजा ने कहा-जाओ
જગાડે છે, તેને તે બે માસા સોનું આપે છે. આથી પ્રભાત થતાં જ તમે તેને ઘેર જાઓ, અને તેને સ્તુતિ વાક દ્વારા નિદ્રાથી જગાડે. દાસીની આ વાત સાંભળીને કપિલ મધ્યરાત્રિના સમયે તેને ઘેર જવા એવા ખ્યાલથી તે નિકો કે, તેની પહેલાં બીજે કઈ શેઠને જગાડવા રખેને પહોંચી જાય. નગરરક્ષકે એ તેને ગુપચુપ જાતે જોઈને ચોર સમજીને પકડી લીધે. સવારે તેઓ તેને પ્રસેનજીત રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાએ કપિલને પૂછયું કે, તું કેણ છે? મધ્યરાત્રીના સમયે શા માટે નગરમાં નિકળ્યા હતા ? કપિલ બ્રાહ્મણે પિતાનું સઘળું વૃત્તાંત યથાર્થ રૂપમાં રાજાને સંભળાવી દીધું. કપિલનું આત્મવૃત્તાંત સાંભળી રાજાને તેના ઉપર દયા આવી અને કહ્યું-કપિલ ! તમારા સત્ય નીવેદનથી હું ખૂબજ પ્રસન્ન થયો છું–તમારી જે ઈચ્છા હોય તે માગે. હું તમારી સઘળી ઈચ્છાઓ પરિપૂર્ણ કરીશ. કપિલે કહ્યું-માગીશ, પરંતુ વિચાર કરીને માગીશ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
उत्तराध्ययनसूत्रे
राज्ञा कथितम् - अशोकवनिकायां गत्वा स्वाभीष्टं विचारय । राज्ञाऽभ्यनुज्ञातः कपिलस्तत्र गला चिन्तयति - सुवर्णमाषद्वयेन तस्या दास्याः शाटिकादिवस्त्रमात्रं स्यात् नत्वाभरणानि, तस्मात् सुवर्णमुद्राशतं याचिष्ये, यद्वा तेनाऽपि गृहंयानादिकं च न भविष्यति अतः सुवर्णमुद्रा सहस्त्रं याचिष्ये यद्वा- तदपत्यविवाहादिकं तेनापि न स्यात्, तस्मालक्षं प्रार्थयामि पुनर्लक्षेणापि बन्धूनां दीनानां च दुःखोद्धारो न संभवति, संपदा हि फलमेतदेव यद् बन्धुदीनोपकृतिः स्यात्, अतः सुवर्णमुद्रा कोटिं प्रार्थयामि इत्येवं चिन्तयतस्तस्य कपिलस्य पुण्योदयवशात् स्वयमेव संवेगः समुत्पन्नः । तदाऽसौ चिन्तयति -
1
अशोक वाटिका में बैठकर विचार करलो । राजा ने जब ऐसा कहा -तब कपिल वहां से उठकर अशोक वाटिका जाकर विचार करने लगा-कि दो मासे सोने से उस दासी के लिये केवल शाटिकादि वस्त्र ही खरीदे जा सकेंगे - आभरण नहीं । इसलिये सौ सुवर्णमुद्रा की याचना करना ठीक है । अथवा इतने भी सोने से घर सवारी आदि नहीं हो सकते हैंइसलिये इसके लिये एक हजार सुवर्णमुद्रा मांगना ठीक होगा। अथवा जब दासी के बाल बच्चे होंगे तो उनका विवाह आदि का खर्च इतने सोने से कैसे निकल सकेगा ? इसलिये एक लाख सुवर्णमुद्रा मांगना ठीक होगा । अथवा इतने से भी क्या होता है- कारण कि बन्धु एवं दीनों का उद्धार इतने सोने से नहीं हो सकता है । संपत्ति पाने का तो यही एक फल है, जो इससे वन्धुजन एवं दीनों का उपकार किया जा सके। इसलिये इसके निमित्त एक करोड़ सुवर्णमुद्रा मांगना उचित है।
રાજાએ કહ્યું–જાએ ! અશાક વાટિકામાં બેસીને વિચાર કરી લે! રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યુ-એટલે કપિલ ત્યાંથી ઉઠીને અશેાકવાટિકામાં જઈને વિચાર કરવા લાગ્યા, કે એ માસા સેાનાથી એ દાસીને માટે ફક્ત શાટિકાદિ ( સાડી ) વસ્ત્ર જ ખરીદી શકાશે-પરંતુ આભરણુ નહિ આવે, આથી તેા સે સુવર્ણાં મુદ્રાની યાચના કરવી ઠીક છે. આટલી સુવર્ણમુદ્રાથી ઘરસ’સાર કેવી રીતે ચાલી શકે. માટે એક હજાર સુવર્ણ મુદ્રા માગવી તે વધારે ઠીક છે. પરંતુ જ્યારે દાસીને માળખચ્ચાં થશે અને એ માટાં થતાં એના વિવાહ વગેરે કરવા પડશે તા આટલાથી શી રીતે પુરૂ થશે ? માટે એક લાખ સુવર્ણમુદ્રા માગવી ઠીક છે. એથી પણુ કઈ રીતે પુરૂ થશે ? કેમકે અંજન તેમજ દીન ગિરાના ઉદ્ધાર એટલાથી થઇ શકે નહી. સંપત્તિ મળી ત્યારે જ સાર્થક ગણાય કે જેનાથી અંજન અને દીન દુઃખિયાએના ઉપર ઉપકાર થઈ શકે. માટે હવે તે એક કરોડ સુવર્ણ મુદ્રા માગવી એજ વધુ ઉચિત છે. આ પ્રમાણે બેઠા બેઠા વિચાર કરતાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ८ कपिलचरितवर्णनम्
२९५
अहो ! सुवर्णमाषद्वयार्थं निर्गतस्य मम कोटयाऽपि तुष्टिर्न जाता, धिगिमां तृष्णाम्, मातुर्निदेशाद् विद्यार्थमहं विदेशमागतः साऽपि नो पार्जिता, किंतु महद् व्यसनमेव मया समुपार्जितम् । किंच
>
मातुर्गुरोश्च वाक्यानि कुलाचारं च लुम्पता । मया विषयगृद्धेन कर्मानमिदं कृतम् ॥ १ ॥
इत्यादि चिन्तयन् संवेगवशाज्जातिस्मरणं प्राप्तवान् । स स्वयंबुद्धः कपिलः
इस प्रकार बैठे २ विचार कर रहा था और इच्छाओं पर इच्छाएँ बलवती होती जा रही थी। राज्य तक मांगने की इच्छा हुई, कि पुण्य के उदय से उसको स्वयं ही संवेग - वैराग्य उत्पन्न हो गया । उस समय वह इस प्रकार विचार ने लगा ।
अहो दो मासे सोने की प्राप्ति की अभिलाषा से अपने स्थान से निकले हुए मुझ को एक कोटि सुवर्णमुद्राओं से भी संतोष नहीं हो रहा है - इच्छाओं पर इच्छाएँ बढती जा रही हैं, धिक्कार है इस तृष्णा को। अरे मैं तो माता की आज्ञा से विद्या प्राप्ति के निमित्त घर छोड़कर परदेश आया हूं- दुःख है वह भी उपार्जित नहीं हो सकी । यह कितने शर्म की बात हैं मैं व्यसनमें ही लग गया । 'मुझ पापीको धिक्कार है जो मैंने माता एवं गुरु के वाक्यों का अनादर करके अपने कुल के आचार को लुप्त किया विषयगृद्ध बना और यह अयोग्य कर्म किया "
કરતાં ઇચ્છાઓની પ્રમળતા વધવા માંડી, અને છેવટે ખુદ રાજાનું રાજ્ય માગવાની પણ ઈચ્છા થઈ. પરંતુ આ સમયે પૂણ્યના ઉયથી તેને સ્વયં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા અને એ સમયે તે વિચારવા લાગ્યા કે–ફક્ત એ માસા સેાનું લેવા માટે હું ઘરેથી નિકળ્યા. અત્યારે એ માસા સેાનાને બદલે એક કરોડ સુવર્ણ - મુદ્રાથી પણ મને સ ંતાષ થતા નથી. ઈચ્છા ઉપર ઈચ્છાઓ વચ્ચેજ જાય છે. ધિક્કાર છે એ તૃષ્ણાને ! અરે હું તે। માતાની આજ્ઞાથી વિદ્યાપ્રાપ્તિ માટે ઘર છેડીને પરદેશ આવ્યે છું પરંતુ હું કેટલે! હિનભાગી છું કે વિદ્યાને પ્રાપ્ત કરી શકયા નહીં. આ શરમની વાત છે. હુ'મારૂં કતવ્ય ભૂલી જઈને વ્યસનમાં લાગી ગયા છું. “ મને પાપીને ધિક્કાર છે કે, મેં માતા અને ગુરુનાં વચનાના અનાદર કર્યો. તેમજ પેાતાના કુળ અને આચારને વિષયગૃદ્ધ બનીને जट्टो लगाइयो में मा अयोग्य अभ यु छे, "
આ પ્રકારના વિચાર કરતાં કરતાં તેમનામાં વૈરાગ્ય જાગ્યે અને કપિલને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वयमेव लोचं कृतवान् । शासनदेवतया सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणादिमुनि वेषः प्रदत्तः । ततोऽसौ मुनिवेषं धृत्वा द्रव्यभावतो मुनिर्भूत्वा राज्ञः समीपे समा. गतः । राज्ञा कथितम्-त्वया विचारितं किम्?, कपिलमुनिः स्वकीयमनोरथश्रेणी निवेद्य कथयति
___ जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो विवइडइ ।
दोमासकयं कज्जं, कोडिए विन निट्ठियं ॥१॥ इति विचार्य तृष्णा विमुच्य संयमी जातोऽस्मि । नृपेणोक्तम्-कोटिमपि
इस प्रकार विचार करते २ उसको वैराग्यवशात् जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया। स्वयं बुद्ध बने हुए कपिल ने उसी समय शिर के केशों का अपने हाथ से लोंच किया, शासन देवता ने आकर वहीं पर उसको मुनिवेष प्रदान किया-सदोरकमुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदि इसको प्रदान किये । मुनिवेष को धारण कर द्रव्य एवं भाव दोनों रूप से मुनि होकर फिर यह वहां से राजा के पास पहुँचा । राजा ने कपिल को आया हुआ देखकर कहा कहो तुमने विचार कर लिया? कपिल मुनि ने राजा से अपने मनोरथों की परंपरा का जिकर करते हुए कहा।
"जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो विवड्ढइ ।।
दो मासक्यं कज्जं, कोडिए वि न निहि यं ॥१॥ हे राजन् ! क्या कहूं-जैसे २ लाभ होता है वैसे २ इस जीव को लोभ बढता जाता है, जैसे -मैं दो मासे सोने की इच्छा से आया, किन्तु वह मेरी इच्छा आज करोड़ सोनयों ( सुवर्ण मुद्राओं ) से भी
જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. સ્વયં બુદ્ધ બનીને કપિલે એજ વખતે માથાના વાળને પોતાના હાથથી જ લોચ કર્યો તે સમયે શાસન દેવતાએ આવીને એ સ્થાને તેમને મુનિશ પ્રદાન કર્યો તેમાં સરકમુખસ્ત્રીકા અને રજોહરણ આદિ અર્પણ કર્યા. ઋનિ વેશને ધારણ કરી દ્રવ્ય અને ભાવ બનને રૂપથી મુનિ થઈને ત્યાંથી તે રાજાની પાસે પહોંચ્યા. કપિલને આવેલા જોઈને રાજાએ કહ્યું-કહો તમે વિચાર કરી લીધે? કપિલ મુનિએ રાજાને પિતાના મનોરથની ५२५२१ समजावीने घु
"जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो विवढई।
दो मासक्यं कज्ज, कोडिए वि न निट्टियं ॥ १ ॥
હે રાજન! શું કહું? જેમ જેમ લાભ થાય છે તેમ તેમ આ જીવને લભ વધતું જાય છે. જેમ હું બે માસા સોનાની ઈચ્છાથી આવ્યો, પરંતુ મારી એ ઈચ્છા વધી વધીને એક કરોડ સુવર્ણમુદ્રાથી પણ શાંત ન થઈ શકી આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ कपिलचरितवर्णनम्
२९७
तुभ्यं ददामि यथा सुखं भोगान् भुङ्क्ष्व, व्रतमिदं मुञ्च । कपिलमुनिः प्राह - कोऽपि न मे किंचित् प्रयोजनम्, इत्युक्त्वा राज्ञः समीपान्निर्गत्य पण्मासान् यावच्छास्थ- आसीत् । पश्चात् केवली जातः ।
इतश्च राजगृहनगरमार्गेऽष्टादशयोजनानि विस्तृते वने बलभद्रप्रमुखाः पश्चशतसंख्यकाचौराः सन्ति, ते प्रतिबोधार्हाः, इति स कपिलकेवली ज्ञानचक्षुषा विज्ञाय तेषामुपकारं कर्तुं तत्र गतः । तत्र कश्चिच्चौरो वृक्षारूढस्तमायान्तं विलोक्य शान्त नहीं हुई । इन्हीं सब विचारों से तृष्णा का परित्याग कर སྐྱེ संयमी बन गया हूं ॥
कपिल मुनि की बात सुनकर राजाने कहा- महात्मन् ! मैं आपके लिये एक कोटि सुवर्ण देता हूं, आप यथा रुचि इसको भोगिये । इन व्रतों में क्या धरा है इनको छोड़ दीजिये । राजा की बात सुनकर कपिल मुनि ने कहा- हे राजन् ! अब कोटि सुवर्ण से मुझे कोई प्रयोजन नहीं रहा है। ऐसा कहकर वे कपिल मुनि राजा के पास से कहीं अन्यत्र चले गये। छहमाह तक छद्मस्थ पर्याय में रहकर पश्चात् केवलज्ञान उन्होंने प्राप्त कर लिया ।
केवलज्ञानरूपी चक्षुसे कपिल केवली भगवानने यह जानकर कि राजगृह नगर के मार्ग में अठारह योजनवाली जो अटवी है उसमें बलभद्र आदि पांच सौ चोर हैं, और वे प्रतिबोध करने योग्य हैं उस अटवी की ओर विहार कर दिया । उन चोरों में से एक चोरने जो उस समय वृक्ष पर चढा हुआ था उनको अपनी तरफ आते हुए देखकर अपने चोर बन्धुओं સઘળા વિચારાથી તૃષ્ણાના ત્યાગ કરીને હું હવે સંયમી ખની ગયા છે.
કપિલ મુનિની વાત સાંભળીને રાજાએ કહ્યુ'-મહાત્મન્ ! હું આપને માટે એક કરોડ સુવર્ણમુદ્રા આપુ છું. આપ યથાચી તેના ઉપભાગ કરો. આ ત્રતામાં શું છે? એને છોડી દો. રાજાની વાત સાંભળીને કપિલ મુનિએ કહ્યુંરાજન્ ! હવે કરોડ સુવર્ણ મુદ્રાની મારે કેાઈ જરૂરત રહી નથી. એ પ્રમાણે કહીને કપિલમુનિ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. છ મહિના સુધી છદ્મસ્થ પર્યાયમાં રહીને તેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું,
કેવળજ્ઞાન રૂપી ચક્ષુથી કપિલ કેવળી ભગવાનને એ વિચાર્યું કે, રાજગૃહ નગરના માર્ગમાં અઢાર ચાજન લાંબુ જે જંગલ છે. એ જંગલમાં ખલભદ્ર અને તેના સાથીદાર પાંચસેા ચાર છે એ ચેારા પ્રતિબેાધ કરવા ચૈાગ્ય છે. આમ વિચારી તે જંગલ તરફ વિદ્વાર કર્યાં. આ ચારામાં એક ચાર કે જે આવતા જતા મુસાફરોની જાણ મેળવવા એક ઉંચા ઝાડ ઉપર ચડીને બેઠેલા હતા, તેણે કપિલ મુનિને આવતા જોઇ પેાતાના ચાર ખંધુઓને કહ્યું-જીએ આ તરફ
उ० ३८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
उत्तराध्ययनसूत्रे बन्धन विज्ञापयति-कश्चिदेकः श्रमणः समायाति । अथ चौरास्तं मुनि चौरनायक पति नीतवान् । चौरनायकस्तं मुनि पृच्छति-नृत्यं जानासि किम् ? मुनिराहजानामि, चौर नायकः प्राह-तर्हि नृत्यं दर्शय, मुनिवदति-नृत्यं मम न कल्पते । पुनश्चौरनायकः प्राह-गानं जानासि ?, स प्राह-जानामि चौरनायकः प्राह-तर्हि गीयताम् । एवमुक्तोऽसौ स्वयंबुद्धः कपिलकेवली चौरपतिबोधार्थमिमं ध्रुवकं गायति "अधुवेआससयम्मि" इत्यादि । चौराश्च सर्वत्र गाथान्तरेऽमुं ध्रुवकं गायन्ति । तत्र केचित् प्रथमे गाथायां प्रतिबुद्धाः केचित् द्वितीयगाथायाम् । इत्थं क्रमेण प्रतिबुध्यमानास्ते सर्वेऽपि पञ्चशतसंख्यकाश्चौरा एकोनविंशतितमगाथापरिसमाप्ति यावत् मतिबुद्धाः प्रजिताश्चेति भावः । इत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्याध्ययनस्येदं प्रश्नरूपमादिसूत्रम्
अधुवे असासयम्मि, संसारम्मि दुक्खपउराए । किं नाम होज्जतं कम्मयं, जेणी हैं दुग्गेई नै गच्छेजा॥१॥ से कहा-देखो इस तरफ एक श्रमण आ रहा है । चोरों ने उनको आने पर पकड़ लिया। और फिर वे उनको अपने अधिपति के पास ले गये। चौर नायक ने मुनि से पूछा-क्या तुम नाचना जानते हो। मुनिराज ने प्रत्युत्तर में हां कहा । तब चोरने कहा कि तो फिर नाचकर दिखलाओ। मुनि ने कहा-नाचना हम को कल्पता नहीं है। चोरनायक ने पुनः कहा-तुम गाना जानते हो मुनि ने कहा हां गाना भी जानते हैं। तब चोरनायक ने कहा-तो गाओ। तब स्वयंबुद्ध कपिल केवली ने चोरों को प्रतिबोधित करने के लिये इस आठवे अध्ययन को ध्रुवक राग में गाया ध्रुवक राग उसको कहते हैं जिसमें प्रत्येक गाथा के अन्त में प्रथम का पद बार २ बोला जावे उसकी यह प्रथम गाथा है
એક શ્રમણ આવી રહ્યો છે. ચેરીએ આડાફરી તેમને પકડી લીધા, અને તેમને પિતાના આગેવાન પાસે લઈ ગયા. ચેરના નાયકે મુનિને પૂછ્યું-શું તમે નાચ વાનું જાણે છે? મુનિરાજે પ્રત્યુત્તરમાં હા કહી. જેથી ચેર નાયકે નાચવાનું કહ્યું. મુનિએ કહ્યું કે-નાચવું એ મુનિને ધર્મ નથી, ચોર નાયકે ફરીથી કહ્યું તમે ગાવાનું જાણે છે ? મુનિએ કહ્યું, હા, ગાવાનું પણ જાણું છું. ચેર નાયકે ગાવાનું કહ્યું ત્યારે સ્વયંબુદ્ધ કપિલ કેવળીએ શેરોને પ્રતિબંધિત કરવા આ આઠમાં અધ્યયનને ધ્રુવક રાગમાં ગાયું. ધ્રુવકરાગ એને કહે છે જેમાં પ્રત્યેક ગાથાના અંતમાં પ્રથમનું પદ વારંવાર બલવામાં આવે. એની આ પ્રથમ ગાથા છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय. टी. अ. ८ गा० १ कपिलवरितवणने संसारस्य असारतावर्णनम् २९९ छाया-अध्रुवे अशाश्वते, संसारे तु दुःखप्रचुरके।।
किं नाम भवेत् तत् कमकं, येनाहं दुर्गतिं न गच्छेयम् ॥१॥ टीका-' अधुवे' इत्यादि।
अध्रुचे ध्रुवः-निश्चलः, न ध्रुवः-अध्रुवस्तस्मिन् , संसारे इति सम्बन्धः । भवे भवे जन्तूनां भ्रमणात् कस्मिन्नपि स्थाने प्रतिबन्धाभावादध्रुवत्वमिति भावः ।
तथा—अशाश्वते अनित्ये, क्षणभङ्गुरत्वादिति भावः।
तथा-दुःखप्रचुरके-प्रचुराणिप्रभूतानि-दुःखानि अशातवेदनीयरूपाणि शारीरमानसानि, यस्मिन् स तथा तस्मिन् , जन्मजरामरणाधिव्याधिपूर्णे इत्यर्थः । संसारे-भवे, तत् कमकं-कर्मैव कर्मकम् = क्रियाऽनुष्ठानं, कि नाम वर्तते, येन कर्मणाऽहं दुर्गति नरकादिकां न गच्छेयं न प्राप्नुयाम् । कपिलमुनेः केवलित्वात् संशयदुर्गतिगमनयोरभावेऽपि प्रतिबोधनीयापेक्षया-'दुग्गइं न गच्छेज्जा' इत्युक्तिः संगच्छते । संसारिणां आरम्भपरिग्रहालीकवचनादिकं सर्वमनुष्ठानं दुर्गतिपापकमेवास्तीतिभावः । 'दुःखपउराए' इत्यत्रार्षत्वाद् विशेषणस्य परप्रयोगः स्त्रीलिङ्गनिर्देशश्च ॥ १ ॥ उक्तञ्च___ 'अधुवे असासयम्मि'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अधुवे-अध्रुवे ) एक सरीखी स्थिति से रहित भवर में जीवों को भ्रमण करने से किसी भी स्थान में प्रतिबन्ध के अभाव होने से अनिश्चल (असासयम्मि-अशाश्वते ) अनित्य क्षणभंगुर होने से नित्य नहीं (दुक्खपउराए-दुःखप्रचुरके ) अशातवेदनीय रूप शारीरिक मानसिक कष्टोंसे भरे हुए-जन्म, जरा मरण आधि व्याधि से परिपूर्णऐसे (संसारम्मि-संसारे) संसार में (तं कम्मयं किं नाम होज्ज-तत् कर्मकं किं नाम भवेत् ) ऐसा क्रियानुष्ठान क्या हो सकता है (जेणाहं दुग्गइं न गच्छेज्जा-येनाहं दुर्गति न गच्छेयम् ) कि जिससे मैं नरकादिक की वेदना न पा सकू ।।
" अधुवे असासयम्मि" त्या.
अन्याय-अधुवे-अध्रुवे मे४ सभी स्थितिथी २हित मलमलवाने ભ્રમણ કરવાથી કેઈ પણ સ્થાનમાં જવા આવવાના પ્રતિબંધના અભાવને લઈ मनिश्वसअसासयम्मि-अशाश्वते अनित्य-क्षय शु२ डापाथी नित्य नथी. दुःख पउराए-दुःखप्रचूरके सातवेहनावाणा शारीर मानसिप ष्टोथी मरेता-म १२१, भ२६] माधिव्याधियी परिपूर्ण-शा संसारम्मि-संसारे संसारमा त कम्मय किं नाम होज्ज-तत् कर्मक किं नाम भवेत् सेठियानु मतुष्ठान युथ . जेणाहं दुग्गय न गच्छेज्जा-येनाह दुर्गतिं न गच्छेयम् नाथी नानी વેદના ભેગવનાર ન બનું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
300
उत्तराध्ययनसूत्रे रङ्गभूमि न सा काचित् , शुद्धा जगति विद्यते ।
विचित्रः कर्मनेपथ्यै, यत्र जीवै न नाटितम् ॥ १॥ तथा चोक्तम्
कायः संनिहितापायः, संपदः पदमापदाम् ।
समागमाः सापगमाः, सर्वमुत्पादि भङ्गुरम् ॥ १॥ भावार्थ-यहां पर कपिल मुनि अपने आपको लक्ष्य में रखकर यह कह रहे हैं । यद्यपि वे केवलि हैं-संशय और दुर्गति में जाने का उनके सर्वथा अभाव हो चुका है फिर भी अन्य को प्रतिबोध देने के लिये उनका यह कथन आपेक्षिक है । वे इस गाथा में यह प्रकट कर रहे हैं कि यह संसार अध्रुव, अशाश्वत एवं प्रचुर दुःखों से परिपूर्ण है । इसमें ऐसा कोई भी स्थान नहीं है कि जिसमें यह जीव जन्म मरण नहीं किया हो । कहां भी है
संसार की एक बालग्रमात्र भी भूमि ऐसी नहीं बची कि जहां पर इस प्राणी ने विचित्र कर्मरूपी नाना वेषों को धारण कर नाच न किया हो। ___यह जीव खूब नाचा और अनेक वेषों को बदलता रहा, वर्तमान में भी यह यही कर रहा है। कोई सा भी इसका वेष शाश्वत नहीं है। कहा भी है___ “संनिहित अपायोवाला यह शरीर है, आपत्तियों का स्थान ये संपतियां हैं। जितने भी संयोग हैं वे सब वियोग से भरे हुए हैं। ऐसी तो कोई भी वस्तु नहीं है जो उत्पन्न होकर भंगर-न हो अर्थात् सर्व
ભાવાર્થ—અહિં કપિલમુનિ પિતે પિતાની મુનિમર્યાદાને લક્ષમાં રાખીને કહી રહ્યા છે. જો કે તે કેવલી છે-સંશય અને દુર્ગતિમાં જવાને તેમને સર્વથા અભાવ થઈ ચૂકી છે. છતાં પણ બીજાને પ્રતિબંધ આપવા માટે તેમનું આ કથન આપેક્ષિક છે. તેઓ આ ગાથામાં એવું પ્રગટ કરે છે કે, આ સંસાર અધવ, અશાશ્વત અને પ્રચુર દુઃખોથી ભરેલો છે. એમાં એવું કેઈ પણ સ્થાન નથી કે જેમાં આ જીવે જન્મ મરણ ન કર્યું હોય. કહ્યું પણ છે –
સંસારની એક વાળ જેટલી પણ ભૂમિ એવી નથી બચી કે જ્યાં આ પ્રાણીઓ વિચિત્ર કર્મરૂપી અવનવા વર્ષને ધારણ કરી નાચ ન કર્યો હોય.
આ જીવ ખૂબ ના અને અનેક વેશને બદલાવતો રહ્યો, વર્તમાનમાં પણ એ એમજ કરી રહેલ છે. એને કઈ પણ વેશ શાશ્વત નથી. કહ્યું પણ છે
સંનિહિત અપાવાળું આ શરીર છે, આપત્તિઓના સ્થાન રૂપ આ સઘળી સંપત્તિઓ જ છે, જેટલા પણ સંચાગે છે તે વિયોગોથી ભરેલા છે. એવી જગતમાં કઈ પણ વસ્તુ નથી કે જે ઉત્પન્ન થઈને નાશ ન પામી હોય.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ८ गा. २ दोषप्रवेशोभ्यो मुत्तयुपायवर्णनम्
-
अन्यच्च — चलं राज्यैश्वर्य धनकनकसारः परिजनो, नृपाद् वा वाल्लभ्यं चलममरसौख्यं च विपुलम् | चलं रूपारोग्यं, बलमिह चलं जीवितमिदं, जनो दृष्टो यो वैं जनयति सुखं सोऽपि चपलः ॥ १ ॥
भगवानाह -
मूलम् -
विजहित्तु पुंव्वसंजोगं, ने सिंहं कहिंचि कुव्वेज्जा । असिंह सिणेहकरेहिं, दोसंपओसेहि मुच्चए भिक्खू ॥२॥ छाया - विहायपूर्वसंयोगं, न स्नेहं क्वचित् कुर्वीत ।
अस्नेहः स्नेहकरेषु, दोषमदोषैर्मुच्यते भिक्षुः ॥ २ ॥
३०१
टीका - विजहित्तु ' - इत्यादि ।
भिक्षुः =मुनिः, पूर्वसंयोगं=पूर्वैः पूर्वपरिचितैर्मातापित्रादिभिः स्वजनैः उपलक्ष
वस्तु नाशवान है । फिर भी कहा है-राज्य, ऐश्वर्य, धन, कनक, परिजन, पुरजन, राजा का स्नेह आदि समस्त ही चल है। यहां तककी देवों का विभव भी क्षण विनश्वर है । रूप, आरोग्य, बल की तो बात ही क्या है ? अधिक क्या कहा जाय सब से प्रिय यह जीवन भी एक दिन देखते २ नष्ट हो जाने वाला है । जो हम को सदा आराम पहुँचाने में लगे रहते हैं, वे भी यहां से कूच करने वाले हैं । तब फिर यहां की कौनसी ऐसी वस्तु है जो अचल ध्रुव एवं शाश्वत हों ।
"
-
अतः यह निश्चित है कि हम संसारी जीवों का आरम्भ, परिग्रह, अलीकवचन आदिक सब ही अनुष्ठान दुर्गति का प्रापक है ॥ १ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
अर्थात् सर्वं वस्तु नाशवन्त छे. पूरी पशु उधुं छे - राज्य, सैश्वर्य, धन, उन3, परिन्न, चुरन्न, राजनो स्नेह, आहि समस्त यस ४ छे, ते त्यां सुधी है, દેવાના વૈભવ પણ ક્ષણુ વિનશ્વર છે. રૂપ, આરોગ્ય અને મળની તે વાત જ કયાં રહી ? વધુ શુ' કહેવામાં આવે ? આ જીવન પણ એક દિવસ જોત જોતામાં નાશ પામી જવાનું છે, જે લેાકા બીજાને આરામ પહોંચાડવા સતત પ્રયાસે કરતા હાય છે તે પણ એક દિવસ કુચ કરી જવાના છે, આ જગતમાં તે પછી એવી કઈ અચલ વસ્તુ છે, કે જે અચલ ધ્રુવની જેમ શાશ્વત હોય ? આથી એ નિશ્ચિત છે કે, અમારા સ’સારી જીવાના આરંભ, પરિગ્રહ, અલિકવચન આદિક સઘળાં અનુષ્ટાન દુર્ગતિએ લઇ જનારા છે. । ૧ ।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
उत्तराध्ययनसूत्रे णत्वादन्यैश्च धनादिभिः सह संयोगः सम्बन्धस्तं विहाय क्वचिद् बाह्येऽभ्यन्तरे वा परिग्रहे स्नेहं न कुर्वीत, तथाऽकरणे को लाभः स्यात् ? इत्याह-'असिणेह' इत्यादि । स्नेहकरेषु-पुत्रकलत्रादिष्वपि, सप्तम्यर्थे तृतीया आपत्वात् , अस्नेहः= प्रतिबन्धरहितः, दोषप्रदोषेभ्यः दोषा इह मनस्तापादयः, प्रदोषाः-परभवे नरक माप्त्यादयस्तेभ्यो मुच्यते-मुक्तो भवति ॥ २॥
पुनरसौ किं कृतवानित्याह
जब वे चोर इसी ध्रुवक को पीछे पीछे गा चुके तब कपिल केवली भगवान् फिर कहते हैं-'विजहित पुव्वसंजोग'-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ (भिक्खू-भिक्षुः) मुनि ( पूव्वसंजोगं - पूर्वसंयोगम् ) पूर्व परिचित माता पिता आदि स्वजनों के साथ तथा धनादिक के साथ जो संयोग है उसका (विजहित्तु-विहाय) परित्याग कर (कहिं चि सिणेहं न कुव्वेज्जा-क्वचित् स्नेहं न कुर्वीत ) बाह्य अथवा आभ्यन्तर परिग्रह में स्नेह न करे । क्यों कि (सिणेह करेहिं असिणेह-स्नेह करेषु अस्नेहः ) स्नेह करने वाले पुत्र कलत्र आदि पदार्थों के साथ स्नेह नहीं करने वाला मुनि (दोसपओसेहि मुच्चए-दोषप्रदोषैः मुच्यते) मनस्ताप आदि दोषों से एवं नरक प्राप्ति आदि प्रदोषों से मुक्त हो जाता है। अर्थात् जो कल्याण के इच्छुक हैं वे किसी भी सांसारिक पदार्थों के ममत्त्व से न बंधे । उनमें ममत्व नहीं करने से आत्मा दोष एवं पदार्थों से रहित हो जाता है ॥२॥
જ્યારે એ ચાર લેકે આ પ્રવકને પાછળ પાછળ ગાઈ ચુક્યા ત્યારે पिa quी वान शन ४२वा साया-“ विजहित्त पुव्वसंजोग" याlt.
___ मन्वयार्थ भिक्खू-भिक्षुः मुनि पाताना पुव्वसंजोग-पूर्वसं योगम् पूर्व પરિચિત માતા પિતા આદિ સ્વજનની સાથે તથા ધનાદિકની સાથે જે સંગ छ तेन विजिहित्त-विहाय परित्याग ४२री कहिं चि सिणेहं न कुवेज्जा-क्वचित् स्नेहं न कुर्वीत माघ मने मन्यत२ परियडमा स्नेह न ४२. भडे, सिणेह करेहि असिणेह-स्नेहकरेषु अस्नेहः स्ने ३२१ ॥ पुत्र सत्र माह पहायोनी साथै स्ने न ४२ना२ मुनि दोस पओसेहि मुच्चए-दोषप्रदोषैः मुच्यते भन सता५ आदि દેશોથી અને નરકપ્રાપ્તિ આદિ પ્રદેશથી મુક્ત થઈ જાય છે. અર્થા–જે કલ્યાણની ઈચ્છા રાખનારા છે, તેઓ કઈ પણ સંસારીક પદાર્થમાં મમત્વભાવ ન રાખે તેમાં મમત્વ ન રાખવાથી આત્મા દેષ અને પ્રદેથી રહિત બની જાય છે. ૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ0 ८ गा. ३-४ परिग्रहादि त्यागीना दोषवर्णनम् ३०३
मूलम्तो नाणदंसणसमग्गो, हियनिस्सेसाय सव्वजीवाणं । तेसिं विमोखणहाए, भासंइ मुर्णिवरो विगयमोहो ॥३॥ छाया-ततः ज्ञानदर्शनसमग्रः, हितनिःश्रेयसाय सर्वजीवानाम् ।
तेषां विमोक्षणार्थाय, भाषते मुनिवरो विगतमोहः ॥ ३ ॥ टीका-'तो नाणदंसणसमग्गो-इत्यादि।
ततः दोषपदोषमुक्त्युपायप्रदर्शनानन्तरं, ज्ञानदर्शनसमग्रः ज्ञानदर्शनाभ्यां संपूर्णः, अत्र प्रक्रमात् केवलज्ञानं, केवलदर्शनं ग्राह्यम् । विगतमोहः मोहरहितः, वीतरागइत्यर्थः, मुनिवरः=मुनिश्रेष्ठः, केवलीत्यर्थः । सर्वजीवाना पड्जीवनिकायानां हितनिःश्रेयसाय हितं च तत् निःश्रेयसं च हितनिःश्रेयसं तस्मै, भावारोग्यजनकत्वाद्-हितं पथ्यं, निःश्रेयसं मोक्षस्तदर्थमित्यर्थः, तथा तेषां-पञ्चशतसंख्य चौराणां विमोक्षणार्थाय-विमोक्षणम्-अष्टविधकर्मबन्धाद् विमोचनं, तदेवार्थस्तस्मैतन्निमित्तं च भाषते उक्तवानित्यर्थः । इह 'विगतमोहः' इत्यनेन चारित्रमोह
फिर केवली भगवान ने क्या किया सो कहते है-'नो नाणदसणसमग्गो'-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(तो-ततः) चोरों के 'अधुवे असासयम्मि' इस ध्रवक के गा लेने पर (नाणदसणसमग्गो - ज्ञानदर्शनसमग्रः) ज्ञान एवं दर्शन से-अनंत ज्ञान एवं अनंत दर्शन से परिपूर्ण तथा (विगय मोहो-विगतमोहः ) मोह रहित (मुणिवरो-मुनिवरः) मुनिवर (सम्वजीवाणं हियनिस्सेसाय-सर्वजीवानां हितनिःश्रेयसाय ) षटू जीवनिकायों के भाव निरोगिता का जनक होने से हित विधायक मोक्ष के निमित्त तथा (तेसि विमोक्खणढाए-तेषां विमोक्षणार्थम् ) उन पांच सौ चोरों को अष्टविध कर्म बंध से विमुक्त करने के लिये (भासइ-भाषते)
આ પછી કેવળી ભગવાને શું કર્યું તે કહેવામાં આવે છે-- " नो नाणदं सणसमग्गो" त्या
भन्याय-तो-ततः यो मे ॥ ध्रु१४ पाय॥ ५४ी नाणदं सणसमग्गोज्ञानदर्शनसम : ज्ञान मने निथी मनतज्ञान मने मनशनथी परिपूर्ण तथा विगयमाहो-विगतमोहः मोडडित मुनिवर सव्व जीवाण हियनिस्सेसाय-सर्व जीवानां हितनिःसायः पनीयान मापनिजातान नपाथी हित. विधाय मोक्षना भाट तथा सेसि विमोक्खणटाए-तेषां विमोक्षणार्थम् थे पांयसे योग मा प्रा२न। मधथी भुत ४२१॥ भाटे भासइ-भाषते ४ छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
उत्तराध्ययनसूत्रे नीयाभावाद् यथाख्यातचारित्रवानिति बोधितम् । इह ‘हियनिस्सेसाय सव्वजीवाणं' इत्युक्तौ तेषां पञ्चशतचौराणामपि संग्रहः स्यादेव, 'तेसिं विमोक्खणट्ठाए' इति पुनः कथनं महामुनेः कपिलस्य तानेवोद्दिश्य प्रवृत्तिरिति प्राधान्यख्यापनार्थम्।।३।। अथासौ केवली परिग्रहादित्यागिनो गुणमाह
मूलम्सव्वं गंथं कलहं च, विप्पजहे तहाविहं भिक्खू । सव्वेर्मु कामाएसु, पासमाणो ने लिप्पैई ताई ॥४॥ छाया-सर्व ग्रन्थं कलहं च, विप्रजह्यात् तथाविधं भिक्षुः।
सर्वेषु कामजातेषु, पश्यन् न लिप्यते त्रायी ॥४॥ टीका-'सव्वं गथं' इत्यादि
भिक्षुः=मुनिः, तथाविधं-कर्मबन्धकारकं न तु धर्मोपकरणमपीति भावः, सर्व =निरवशेष ग्रन्थं बाह्याऽऽभ्यन्तरभेदेन द्विविधं परिग्रहं, तत्र बाह्यं धनादिकम् , कहते हैं । " विगयमोहो" शब्द से चारित्र मोहनीय के अभाव से होनेवाला यथाख्यात चारित्र विशिष्ट ऐसा समझना चाहिये। "हिय निस्सेसाय सव्वजीवाणं" इस पद से यद्यपि पांच सौ चोरों का भी ग्रहण हो जाता है फिर भी "तेसिंविमोक्खणट्ठाए" ऐसा जो अलग कहा है उससे यह ज्ञात होता है कि मुनिवर की प्रवृत्ति उपदेश दान में उन्ही को लेकर प्रधान रूप से हुई है ॥ ३॥ अब परिग्रहादि के त्यागी के गुण कहते हैं-'सव्वं गंथं कलहं च'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भिक्खू-भिक्षुः) मुनि (तहाविहं-तथाविधम् ) कर्मबन्ध के कारक (सव्वं गंथं-सर्व ग्रन्थम् ) समस्त बाह्य एवम् आभ्यन्तर " विगय मोहो" श५४थी यात्रि मानीना ममाथी यना२ यथाव्यात यात्रि विशिष्ट मे समान. " हियनिस्सेसाय सव्वजीवाण" ॥ पहथी
पांयसेयानुं ५५] अ] नय छे छतi ५ "तेसि विमोक्खणदाए" એવું જે અલગ કહ્યું છે એથી એ જાણી શકાય છે કે, મુનિવરની પ્રવૃત્તિ એને લઈને ઉપદેશ દાનમાં પ્રધાનરૂપથી થયેલ છે. જે ૩ છે
હવે પરિગ્રહ આદિનો ત્યાગ કરનારના ગુણ કહેવામાં આવે છે– " सव्व गथं कलहं च" त्याहि.
भ-क्यार्थ-भिक्खू-भिक्षुः मुनि तहाविहं-तथाविधं में मध ४२ना२। सव्वं गंथ-सर्वग्रन्थम् समस्त मा मने मल्यात२ परियडने तथा कलह-कलहमू
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ८ गा ५ परिग्रहादिगृद्धस्य दोषवर्णनम् ३०५ आभ्यन्तरं-मिथ्यात्वादिकम् , तथा-कलह कलहजनकं क्रोधमित्यर्थः, च शब्दान्मानमाया लोभानपि विप्रजह्यात् परित्यजेत् । यद्यपि क्रोधादयआभ्यन्तरग्रन्थरूपा एव, तथापि कलह शब्देन क्रोधस्य 'च' शब्देन च मानादीनां पृथग्रग्रहणं बहुदोषख्यापनार्थम् । ततश्च किं स्यात् ? इत्याह–स मुनिः सर्वेषु, कामजातेषु-मनोज्ञशब्दादि विषय समूहेषु पश्यन्-अत्यन्तकटुकं तद्विषयकं दोषं प्रेक्षमाणः, अतएवत्रायीत्रायते रक्षति दुर्गतेरात्मानम् , एकेन्द्रियादि पाणिनश्चेत्येवं शील इत्यर्थः। न लिप्यते = ज्ञानावरणीयादि कर्मभि ने बध्यते, विषय दोषदोशनां प्रायस्तत्र प्रवृत्तेरभावादिति भावः ॥४॥ परिग्रहको तथा (कलह-कलहम् ) कलह जनक क्रोधको (य-च) तथा मान, माया एवं लोभ को (विप्पज्जहे-विप्रजह्यात् ) छोड़ देवे और (सम्वेसु कामजाएसु पासमाणे-सर्वेषु कामजातेषु पश्यन् ) समस्त मनोज्ञ शब्दादिक विषयों में अत्यंत कटुक तद्विषयक दोषों को देखता हुआ वह (ताइ-त्रायी ) दुर्गति से अपने आत्मा की रक्षा करने वाला तथा एकेन्द्रियादिक प्राणियों की रक्षा करने वाला मुनि (न लिप्पई-न लिप्यते) ज्ञानावरणीयादिक कर्मों के लेप-बंधको प्राप्त नहीं होता है। जो विषयोंमें दोषों को देखनेके स्वभाववाले होते हैं उनकी उनमें प्रवृत्ति नहीं होती है । यद्यपि क्रोध, मान, माया, लोभ इन चार कषायोंका अन्तर्भाव आभ्यन्तर परिग्रहमें हो जाता है, फिर भी यहाँ जो कलह शब्दसे क्रोधका और 'च' शब्दसे मानादि का ग्रहण स्वतन्त्र रूप से किया है उसका कारण उनमें बहु दोषता बताने का है।
भावार्थ-मुनि का सर्व प्रथम कर्तव्य है कि वह बाह्य और आभ्यASHIोधन भने भान, भाया, तभ सोलन विप्पज्जहे-विप्रजह्यात् छोडी हे. भने सव्वेसु कामजाएसु पासमाणे-सर्वेषु कामजातेषु पश्यनू समस्त मनोज्ञ शमीॐ विषयोमा सत्यत ४१॥ स विषयना होषान नेता २ही, ते ताई-त्रायी દુર્ગતિથી પોતાના આત્માની રક્ષા કરવાવાળા તથા એકેન્દ્રિય પ્રાણીનું રક્ષણ ४२वावा मुनि न लिप्पई-न लिप्यते शोनावणीयाहि मा भानामधन प्रात यता નથી. જે વિષયોમાં દેષ જેવાના સ્વભાવવાળા હોય છે તેનામાં એમની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. જોકે કેધ, માન, માયા, અને લાભ એ ચાર કષાયને અંતરભાવ આત્યંતર પરિગ્રહમાં થઈ જાય છે. છતાં પણ અહિં જે કલહ શબ્દથી ક્રોધનું અને “ર” શબ્દથી માનાદિકનું ગ્રહણ સ્વતંત્ર રૂપથી કરાયેલ છે. એનું કારણ તેમાંબહુ દેષ છે એ બનાવવા માટે જ છે.
ભાવાર્થ–મુનિનું સર્વ પ્રથમ કર્તવ્ય છે કે, બાહ્ય અને અત્યંતર પરિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
उत्तराध्ययनसूत्रे परिग्रहादि गृद्धस्य दोषमाह
मूलमभोगामिसदोसविसन्ने, हियनिस्सेयसबुद्धिवोच्चत्थे। बाले यमं देए मुंढे, बज्झइ मच्छिंया वं खेलम्मि ॥५॥ छाया-भोगामिषदोषविषण्णः, हितनिःश्रेयसबुद्धिविपर्यस्तः ।
बालाश्च मन्दः मूढः, बध्यते मक्षिकेव खेले ॥५॥ टीका-'भोगामिस' इत्यादि -
भोगामिषदोषविषण्णः भुज्यन्ते सेव्यन्त इति भोगाः मनोज्ञशब्दादयस्त एव गृद्धिहेतुत्वादामिषं भोगामिषं तदेव रागद्वेषजनकत्वेनात्ममालिन्यकारकत्वाद् दोषः, स भोगामिषदोषस्तस्मिन् विशेषेण सन्नः निमग्न, हितनिःश्रेयसबुद्धिविपर्यस्तः= न्तर परिग्रह का सर्वथा परित्याग कर देवे । किसी से भी कलह आदि न करे । समस्त शब्दादिक मनोज्ञ विषयों में बहुदोषता जानकर उनमें भी आसक्ति परिमाण करने का त्याग करे । इस तरह वह अपनी. एवं षडूजीवनिकाय के जीवों की रक्षा करता हुआ ज्ञानावरणियादिक कर्मों से लिप्त नहीं होता है ॥४॥
अब परिग्रहादिगृद्ध प्राणी का दोष दिखलाते हैं'भोगामिसदोसविसन्ने'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भोगामिसदोसविसन्ने-भोगामिषदोषविषण्णः) शब्दादिक जो विषय वे ही हुए आमिष यह आमिष ही रागद्वेष का जनक होने से तथा आत्मा को मलिन करने वाला होने से हुआ दोष, उसमें अत्यंत निमग्न-शब्दादि विषयस्वरूप आमिषरूपी दोष में अत्यंत आसक्त-अतएव (हिनिस्सेयस बुद्धिवोच्चये-हितनिःश्रेयसवुद्धिविગ્રહને સંપૂર્ણપણે ત્યાગ કરી દે. કેઈનથી પણ કલહ આદિન કરે. શબ્દાદિક સમસ્ત વિષયમાં પણ બહુ દોષતા જાણીને તેમાં પણ આસક્ત ન થવાય તેની કાળજી રાખે. આ રીતે તે પિતાની અને ષટજીવનીકાયના જીની રક્ષા કરીને જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોથી બંધાતા નથી. જે ૪
હવે પરિગ્રહ આદિમાં લુબ્ધ બનેલા પ્રાણીના દેષ બતાવે છે – “भोगामिसदोसविसन्ने "त्याही
स-यार्थ-भोगामिसदोसविसन्ने-भोगामिषदोषविषण्णः म शाह વિષયરૂપ જે આમિષ તે આમિષજ રાગદ્વેષનું જનક હોવાથી તથા આત્માને મલીન કરનાર હેવાથી થતે દોષ અને તેમાં અત્યંત નિમગ્નતા-જે શબ્દાદિક विषयः१३५ माभिष३पी दोषभा सत्यत आसxt - तेभ हियनिस्सेयसबुद्धि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ गा. ६ कामा धीरैर्दुस्त्यजा सुव्रतैः सुत्यजा ३०७ हितम्-भावारोग्यजनकत्वात् , निःश्रेस मोक्षस्तस्मिन् , तद्विषये या बुद्धिः-तत्माप्त्युपायविषयिका मतिः, ततो विपर्यस्तः - पराङ्मुस्वः, मोक्षानभिलाषीत्यर्थः । मन्दाधर्मक्रियायामलसः, मूढः = मोहाकुलितचित्तः, बाल:=अज्ञानी, खेले= श्लेष्मणि मक्षिकेव बध्यते=ज्ञानावरणीयादिकर्मणा श्लिष्यते, यथा श्लेष्मणि पतिता मक्षिका ततो निर्गन्तुं न शक्नोति तत्रैव निमग्ना सीदति, तथा कर्मबद्धो जीवः संसारान्निर्गन्तुं न शक्नोति संसार एव सीदतीति भावः ॥ ५॥ यद्येवं कर्मवन्धहेतवो भोगास्तहि किं न सर्वेऽपि तांस्त्यजन्तीत्याह
मूलम् - दुप्परिचया इमे कामौ, नो सुजहा अधीरपुरिसेहिं ।
अह संति सुवयासाह, जे" तरंत अंतरं वणियाँ वा ॥६॥ पर्यस्तः) भावनिरोगिता का जनक होने से हितस्वरूप जो निःश्रेयसमोक्ष उसको प्राप्त करने वाली जो बुद्धि उसमें पराङ्मुख बना हुआमोक्ष की अभिलाषा से रहित तथा (मंदए-मन्दकः) धर्मक्रिया करने में प्रमादी एवं (मूढे-मूढः) मोह से आकुलित चित्तवाला ऐसा (बालेबालः) बाल अज्ञानी (खेलम्नि-खेले) कफ में (मच्छियाव-मक्षिकेव) मक्खी की तरह (वज्झइ-बध्यते ) ज्ञानावरणीयादिक कर्म से जकड़ा जाता है । जैसे कफ में फसी हुई मक्षिका उससे बाहिर निकलने में असमर्थ होती हुई उसी कफ में फसी रहती है, उसी प्रकार कर्मबद्ध अज्ञानी जीव संसार से निकलने में असमर्थ होता हुआ संसारभाध में बंधो रहता है, और वहीं पर जन्म जरा मरण आदि नाना प्रकार के दुःखों को भोगता रहता है ॥५॥ वोच्चये-हितनिःश्रेयसबुद्धि विपर्यस्तः भापनि।तान न पाथी हित१३५ જે મોક્ષ છે તેને પ્રાપ્ત કરાવનાર જે બુદ્ધિ છે તેનાથી પરાગમુખ બનીને, भाक्षी मलिदापाथी २डित, तभ मंदए-मन्दकः धमठिया ४२वामा प्रभाही भने मूढे-मूढः माथी व्याण वित्तवाणे। मेरो बाले-बालः मास-मज्ञानी ७१ खेलम्मि-खेले ४६ साथै मच्छ्यिाव-मक्षिकेव भाभीनी रेभ वज्जइ-बध्यते જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મથી બંધાઈ જાય છે. જેમ કફમાં ફસાયેલી માખી તેનાથી છુટવા અસમર્થ બને છે અને એ કફના બળખા સાથે ફસાયેલી રહે છે એજ રીતે કર્મબદ્ધ અજ્ઞાની જીવ સંસારમાંથી બહાર નીકળવામાં અસમર્થ બની સંસારના બંધનમાં બંધાયેલું રહે છે અને ત્યાંજ જન્મ, જરા, મરણ, આદિ અનેક પ્રકારનાં દુઃખને ભેગતે રહે છે. જે પ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया दुष्परित्यजा इमे कामाः, नो सुहाना अधीरपुरुषैः। __अथ सन्ति सुव्रताः साधवः, ये तरन्ति अतरं वणिज इव ॥ ६॥ टीका-'दुप्परिचया' इत्यादि
इमे-दुष्परित्यजाः दुःखेन परित्यज्यन्ते-परिहियन्त इति दुष्परित्यजाः, कामाः शब्दादयो विषयाः, अधीरपुरुषैः भोगवाञ्छया चञ्चलचित्तैः पुरुषों सुहानाः-न मुत्यजाः, सन्ति । इह दुष्परित्यजा इत्युक्त्वा पुन ने सुहाना इति यदुक्तम् , तदत्यन्तदुस्त्यजताख्यापनार्थम् । अधीरग्रहणेन तु धीरैः सुत्यजा एवेत्युच्यते सुजहाना 'इति वाच्ये ' सुजहा ' इति प्रयोग आर्षत्वात् । अथ=पुनः ये सुव्रताः शोभनानि व्रतानि प्राणातिपातविरमणादीनि येषां ते तथा, निरतिचारव्रतधारिण इत्यर्थः। साधवा मुनयः सन्ति, ते अतरं-तरीतुमशक्यं संसारसमुद्रं वणिज इव
यदि शब्दादिक भोगकर्मबन्ध के हेतु हैं तो फिर सब संसारी जीव इनको क्यों नहीं छोड़ते हैं ? सो कहते हैं-'दुप्परिचया इमे कामा'-इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(दुप्परिच्चया-दुष्परित्यजा) जिनका छोड़ना बड़ा मुश्किल है ऐसे (इमे-इमे) ये (कामा-कामाः) शब्दादिक विषय (अधीर पुरुसेहिं नो सुजहा-अधीरपुरुषैः नो सुहानाः ) भोग की अभिलाषा से चंचल चित्त बने हुए पुरुषों द्वारा सुख से नहीं छोड़े जा सकते हैं। परन्तु जो धीर हैं वे इनको बहुत जल्दी छोड़ देते हैं। (अह जे सुब्वयाअथ ये सुव्रताः) फिर जो निरतिचार प्राणातिपात विरमण आदि व्रतों को धारण करने वाले (साहू संति-साधवः सन्ति) मुनि हैं वे (अतरंअतरम् ) तरने में अशक्य इस संसारसमुद्र को ( वणिया वा तरंतिवणिज इव तरंति ) वणिक्-व्यापारी की तरह पार कर देते हैं।
શબ્દાદિક ભેગ જે કર્મને બાંધનાર છે, તે પછી બધા સંસારી જીવ सेन भ छ।उता नथी ? ते 3 छ-"दुष्परिच्चया इमे कामा" त्याहि.
सयार्थ-दुप्परिच्चया-दुष्परित्यजानु छ। भूम०४ भुत छ । ये से कामा-कामाः शाहि विषय अधीरपुरुसेहि नो सुजहा-अधीरपुरुषैः नो सुहानाः ભોગની અભિલાષાથી ચંચલચિત્ત બનેલા પુરુષો દ્વારા વિષયસુખ છોડી શકાતાં નથી. પરંતુ જેઓ ઘણાજ શાંત છે, અને મક્કમ દિલવાળા છે તેઓ એને ઘણી જ मासानीथी छ।जी हे छ. अह जे सुव्वया-अथ ये सुबताः पछी नितियार प्रालातिपात विरभ माह तीन घा२६५ ४२११७ साहू सति-साधवः सन्ति भुनि छ ते अतर-अतरम् न तरी य ते॥ २॥ ससारसमुद्रने वणिया पा तरंति-वणिज इव तरंति वेपारीनी भा५४ पा२ ४३॥ य छ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ गा. ७ बालानां नरकगमनवर्णनम्
३०९
तरन्ति, यथा हि वणिजोऽप्यतरं समुद्रं जलयानेन तरन्ति, एवं धीरा मुनयोऽपि व्रतादि नौकोपायेन संसारसमुद्रं तरन्ति ।
उक्तं च
विषयगणः कापुरुषं करोति वशवर्तिनं न सत्पुरुषम् ।
बध्नाति मशकमेव हि, लूतातन्तु न मातङ्गम् ॥ १ ॥ मात - हस्तिनम् || ६ || किं सर्वेऽपि साधवोऽतरं तरन्ति उत नेत्याशङ्क्याह
मूलम्—
समणी मुं ऐगे वयमाणा, पाणैवहं मिया अयाणंता । मंदा निरयं गच्छति, बाला पावियाहिं दिट्ठीहिं ॥७॥ छाया - श्रमणाः स्मः, एके वदन्तः प्राणवधं मृगा अजानन्तः । मन्दा निरयं गच्छन्ति, बालाः पापिकाभिर्दृष्टिभिः ॥ ७ ॥ टीका -' समणा' इत्यादिएके- केचित् परतीर्थिकाः, 'वयमेव श्रमणाः साधवः स्मः इति वदन्तः जैसे कोई वणिक समुद्र को जहाज द्वारा पार कर देता है उसी प्रकार मुनि भी इस संसार सागर को व्रतादिरूप जहाज के द्वारा पार कर देते हैं ।
"
कहा भी है- " शब्दादि विषय कायर पुरुष को ही अपने आधीन बना सकते हैं, सत्पुरुष को नहीं । मकड़ी का जाला मच्छर को बाँध सकता है परन्तु हाथी को नहीं ॥ ६ ॥
क्या समस्त मुनि इस संसारसमुद्र को पार कर देते हैं या नहीं ? इसका उत्तर सूत्रकार इस प्रकार देते हैं- 'समणा मु एगे' - इत्यादि । अन्वयार्थ - ( एगे - एके) कितनेक परतीर्थिक ( समणा मु- श्रमणाः स्म:) हम ही श्रमण - साधु है" ( वयमाणा - वदन्तः ) इस प्रकार कहते જેમ કેાઈ વિણક સમુદ્રને જહાજથી પાર કરી જાય છે તે રીતે મુનિ પણ આ સંસાર સાગરને તાહિરૂપ જહાજથી પાર કરે છે.
કહ્યું પણ છે-શબ્દાર્દિક વિષય કાયર પુરુષાને જ પોતાને આધીન બનાવી શકે છે, સત્પુરુષને નહીં, કરાળીયાનું જાળું જેમ મચ્છરને પેાતાનામાં બાંધી લે છે પણ હાથીને નહીં. ॥ ૬ ॥
સમસ્ત મુનિ જન શું આ સંસારને પાર કરી દે છે કે નહિં? એના उत्तर सूत्र४२ मा प्रहारे आये छे.- " समणा मु एगे " त्याहि.
मन्त्रयार्थ – एगे - एकः डेटला परतीर्थि समणा मु-श्रमणास्मः “ अमे श्रमयु- साधु छीये." वयमाणा-वदन्तः याभ उडीने प्राणवहं ओयाणंता - प्राणवध
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्राणवधं-प्राणातिपातम्-अजानन्तः, अनेन 'मथमत्रतमपि न ते विदन्ति, आस्तां शेषाणि' इत्युक्तं भवति । अत एव मृगाः मृगा इव मृगाः अज्ञानिनः, मन्दाः इव मन्दाः मिथ्यात्वमहारोगग्रस्ताः, बालाबाला इव बालाः हेयोपादेयविवेकविकलाः, पापिकाभिः परस्परविरोधादिदोषात् स्वरूपेणैव कुत्सिताभिः, 'न हिंस्यात् सर्वभूतानि' इत्याद्यभिधाय श्वेतं छागमालभेत वायव्यां दिशि भूतिकामः' इत्यादि परस्परविरुद्धार्थाभिधायिनीभिः, पापहेतुभि वा, दृष्टिभिः-दर्शनाभिप्रायरूपामिः, निरयं-नरकं गच्छन्ति ॥ ७॥ हुए (पाणवहं आयाणंता-प्राणवधं अजानन्तः) प्राणातिपात को ही नहीं जानते हैं, तो अन्य पापों की बात ही क्या है-अर्थात् प्राणातिपात विरमणरूप प्रथम व्रत को ही जब वे नहीं जानते हैं तो अन्य व्रतों को वे कैसे जान सकते हैं। इसलिये वे (मिया-मृगाः) मृग के समान मृग-अज्ञानी हैं (मंदा-मंदाः) मिथ्यात्वरूप महारोग से ग्रस्त हैं। (बाला-बालाः) हेयोपादेय के विवेक से विकल हैं । और इसी कारण (पावियाहिं दिहिहिं-पापिकाभिः दृष्टिभिः) परस्पर विरुद्ध अर्थवाले दर्शनोंमतों की प्ररूपणा कर (निरयं गच्छंति-नरकं गच्छन्ति) नरक जाते हैं। ___अर्थात्-" न हिंस्यात् सर्वभूतानि" इस प्रकार वेदादिक शास्त्रों में कथन करके भी (श्वेतं छागमालभेत वायव्यां दिशिभूतिकामः) किसी जीवको न मारना ऐसा प्रतिपादन करके भी श्रेयकी इच्छावाले वायव्य दिशामें श्वेत छाग-(बकरा) को मारे ऐसे विरूद्ध अर्थकी प्ररूपणा करते हैं, यही पापदृष्टि है। अथवा पापका हेतुभूत दृष्टिदर्शन पापदृष्टि है ॥७॥ अजानन्तः प्रातियातन or angal नथी त्यां भी पापानी तो पात ४ ४यां રહી? અર્થા-પ્રાણાતિપાત વિરમણરૂપ પ્રથમ વ્રતને જ તે જાણતા નથી તે भील तान ते रीत यश १ माथी मिया-मृगा भृगनी समान मज्ञानी छ. मंदा-मंदाः भिथ्यात्१३५ महाराथी धेशयेसा छे. बाला-बालाः इय पायना विवथी विद छ. मन मे ॥२था ते पावियाहिं दिद्रिहि-पापिकाभिः दृष्टिभिः ५२२५२ वि३ मा मतानी प्र३५९।। ४२१ निरयं गच्छंतिनरकं गच्छन्ति न२४i Mय छे. अर्थात् “ न हिंस्यात् सर्वभूतानि" मा प्ररनु वहाशि शास्त्रीभ प ४थन ४रीन " श्वेतं छागमालभेत वायव्यां दिशि भूतिकामः" એવા વિરૂદ્ધ અર્થની પ્રરૂપણ કરે છે. એ પાપદષ્ટી છે. અથવા પાપના હેતુભૂત દષ્ટિદર્શન પાપ દર્શન છે. જે ૭ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ८ गा. ८ प्राणवधान्निवृत्तानां मोक्षप्राप्तिवर्णनम् ३११ अत एव सूत्रकार आह--
मूलम्ने हु पाणवहं अणुजोणे, मुच्चेज कयाई सम्वर्दुःखाणं । एवं आयरिएहिं अक्खायं,जेहिं"इमोसाहुधम्मो पैन्नत्तो ॥८॥ छाया-नैव प्राणवधम् अनुजानन् , मुच्येत कदाचित् सर्वदुःखानाम् । ___एवमार्यैराख्यातम् , यैः अयं साधुधर्म प्रज्ञप्तः ॥८॥ टीका-'न हु पाणवहं ' इत्यादि
माणवधं-माणातिपातं मृषावादादीनामप्युपलक्षणमेतत् , अनुजानन्-अनुमोदयन् कदाचिदपि सर्वदुःखानां सम्बन्ध सामान्ये षष्ठी, सर्वदुखेभ्यः नरकादिगतिभाविभ्यः शरीरमानसक्लेशेभ्य इत्यर्थः नैव मुच्येत । इदमुक्तं भवति-यदि प्राणातिपातादिकमनुमोदयन् नैव मुच्यते, तर्हि कुर्वन् कारयन् वा कथं मुच्यते ? तस्माद् ये प्राणातिपातादिभ्यः सर्वथा निवृत्ताः साधवस्त एवातरं संसारसमुद्रं तरन्ति न तु तदितरे' इति । किमेतत् त्वयैवोच्यते इत्याशझ्याह-एवमित्यादि । एवम्-उक्त
इसी पूर्वोक्त अर्थ को लेकर सूत्रकार कहते हैं'नहुपाणवहं अणुजाणे'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(पाणवहं अणुजाणे-प्राणवध अनुजानन् ) जो प्राणिवध आदि पापों की अनुमोदना करता है, वह (कयाइ-कदापि) कभी भी (सव्वदुःखाणं ना हु मुच्चेज्ज-सर्व दुःखानां नैव मुच्येत ) सर्वदुःखों से-भावी नरकादि गतियों के शारीरिक एवं मानसिक कष्टों से-छूट नहीं सकता है । जब पापों की अनुमोदना करने से प्राणी सर्व दुःखों से छूट नहीं सकता है, तो जो पापों को करता है, कराता है, वह कैसे सर्व दुःखोंसे छूट सकता है-अर्थात कभी नहीं छूट सकता। इसलिये जो प्राणातिपातादिकसे सर्वथा निवृत्त मुनि हैं, वे ही इस अतर-संसारसमुद्र
24 पूर्वात भय ने दाई सूत्र४।२ ४ छ–“ नहु पाणवहं अणु जाणे' त्या
मन्वयार्थ-पाणवह अणुजाणे-प्राणवघं अनुजानन् रे प्राणी१५ मा पायाने मनुभाहन मा छ, ते कयाइ - कदापि ही ५ सव्वदुक्खाणं न हु मुच्चेज्ज-सर्वदुःखानां नैव मुच्यते स माथी-भावी न२४ गतिमाना શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી છુટી શકતું નથી તે જે પાપ કરે છે, કરાવે છે, તે કઈ રીતે દુખેથી છુટી શકે? અથ-તે કદી પણ છુટી શકતે નથી. આથી પ્રાણાતિપાતાદિકથી સર્વ પ્રકારે નિવૃત્ત જે મુનિ છે તેજ આ અનંત ससारसमुद्रने पा२ ४२री छ, alon नही एवं-एवम् मे आयरिएहि-आयें:
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रकारेण आ3 तीर्थकरादिभिः, आख्यातम् कथितम् , कीदृशास्ते आर्या इत्याहयैः आः, अयं साधुधर्मः = प्राणातिपातविरमणादिरूपः, प्रज्ञप्तः= मरूपितः। अयमित्यनेन स्वात्मनि साधुधर्मः प्रतिबोध्य चौरेभ्यः प्रज्ञापनीयः इति सूच्यते ॥८॥ __ यद्येवं तर्हि किं कर्त्तव्यम् ? इत्यत्रोपदिशति--
पाणे ये ना इवाएंज्जा, से समिए ति बुच्चई ताई। तओ से पार्वयं कैम्मं, निजाइ उदंग 4 थलाओ ॥९॥ छाया-माणांश्च नातिपातयेत्, स समित इत्युच्यते नायी।
ततोऽथ पापकं कर्म, निर्याति उदकमिव स्थलात् ॥९॥ टीका-'पाणे य' इत्यादिको पार करते है-दूसरे नहीं । ( एवं-एवम् ) ऐसा (आयरिएहि-आर्यैः) उन तीर्थकर गणधर आदिकों ने (अक्खायं-आख्यातम् ) कहा है कि (जेहिं-यैः) जिन्हों ने (इमो साहु धम्मो पन्नत्तो-अयं साधुधर्मः प्रज्ञप्तः) इस साधुधर्मकी प्ररूपणा की है। "इमो" इस शब्दसे सूत्रकारने अपनी
आत्मा में वर्तमान जो प्राणातिपातविरमण आदि रूप धर्म है, और जो प्रतिबोध के योग्य चोरों के लिये प्रज्ञापनीय है उसकी सूचना की है। अर्थात् प्राणातिपात आदि के जो स्वयं करता है, कराता है, एवं अनुमोदनाकरता है, वह सर्व दुःखोंसे कभी भी छूट नहीं सकता। ऐसा आदेश उन वीतराग प्रभु का है जिन्होंने इस साधुधर्म की प्ररूपणा की है ॥८॥
यदि ऐसा है तो फिर क्या करना चाहिये ? इस विषय में सूत्रकार उपदेश कहते हैं-'पाणे य ना इवाएज्जा से'-इत्यादि। ते तीथ ४२ ग५५२ २ मे अक्खाय-भाख्यातम् ४६ है जेहिं-यैः भो इमो साहुधम्मो पन्नत्तो-अयं साधुधर्मः प्रज्ञप्तः मा साधु धर्मनी ५३५५॥ ॥ छ. " इमो" मा ४थी सूत्रधारे पोताना मामामा वर्तमान प्रातिपात વિરમણ આદિ રૂપ ધર્મ છે અને જે પ્રતિબંધને અને ચરોને માટે પ્રજ્ઞાપનીય છે તેની સુચના કરેલ છે. અર્થાત્ -પ્રાણાતિપાત આદિના સ્વયં કરનાર છે, કરાવનાર છે, અને અનુમોદન આપનાર છે. તે સર્વ દુખેથી કદી પણ છુટી શકતા નથી. એ આદેશ તે વીતરાગ પ્રભુને છે. જેઓ એ આ સાધુ ધર્મની પ્રરૂપણા કરેલ છે. ૮
જે એમ છે તે પછી શું કરવું જોઈએ? આ વિષયમાં સૂત્રકાર ઉપદેશ ४ छ-" पाणे य ना इवाएज्जा से" त्यादि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ८ गा. १० भूतेषु दण्डनिषेधवर्णनम्
३१३ __यः प्राणान् नातिपातयति, चकरात् प्राणातिपातं न कारयति, नानुमोदयति च, इदमुपलक्षणं मृषावादविरमणादीनामपि स त्रायी-सर्वथा षड्जीवनिकायरक्षका, समितः पञ्चसमितियुक्त इत्युच्यते । समितियुक्तस्य मुनेः को लाभः १ स्यादित्याशडक्याह-'तओ से'-इत्यादि । अथ अनन्तरम् , तता-तस्मात् समितियुक्तात् पापकम्-अशुमं, कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं स्थलात् अत्युनतस्थानात् उदकमिवजलमिव-निर्याति-निर्गच्छति । यथा-उन्नतस्थले जलं न तिष्ठति, तथा समिति युक्ते साधौ पापं न तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ९॥
उक्तमर्थ स्पष्टयितुमाह
जगनिस्सिएहिं भूएहि, तसैनामहिं थावरेहिं च । नो तेर्सि मारभे"दंडं,मणसा वयसी कार्यसा चैव ॥१०॥ __ अन्वयार्थ-जो (पाणे-प्राणान् ) प्राणों का (ना इवाएज्जा-नाति पातयेत् ) नष्ट नहीं करता है, न करवाता है, और न करते हुए की अनुमोदना करता है, इसी तरह जो मृषावाद आदि का आचरण स्वयं नहीं करता है, और न करने वालों की अनुमोदना करता है (से ताई सामए त्ति पुच्चई-स त्रायी समित इति उच्यते) वह सर्वथा षड्जीवनिकाय का रक्षक होता है और वही पंचसमिति से युक्त है ऐसा कहा जाता है, (तओ-ततः) उस समितिसंपन्न आत्मा से (थलाओ उदगं व पावयं कम्म निज्जाइ-स्थलात् उदकमिव पापकं कर्म निर्याति) अत्युन्नतस्थान से जल की तरह ज्ञानावरणियादिक अशुभ कर्म निकल जाते हैं । जिस प्रकार उन्नतस्थान पर जल नहीं ठहरता है उसी प्रकार ऐसी आत्मा में पाप नहीं ठहरता है ॥९॥
सन्या:- पाणे-प्राणान् प्राणाना ना इवाएज्जा-नातिपातयेत् नाश કરતું નથી, કરાવતું નથી અને કરતો હોય તેને અનુમોદન આપતું નથી. આવી જ રીતે જે મૃષાવાદનું આચરણ પિતે કરતું નથી, કરાવતું નથી, તેમ કરનારને मनुभाहन मापता नथी. से ताई समिए त्ति वुच्चई-स त्रायी समित इति उच्यते તે સર્વથા જીવનકાયને રક્ષક હોય છે, અને તેજ પાંચ સમિતિથી યુક્ત છે, मे ४ामा २ाव छ. तओ-ततः स समिति संपन्न मात्माथी थलाओ उदगं व पावयं कम्म निज्जाइ-स्थलातू उदकमिव पापकं कर्म निर्याति या स्थान परथी પણ જેમ એકદમ હળી જાય છે, એજ રીતે જ્ઞાનાવરણીયાદિક અશુભ કર્મ નિકળી જાય છે. જે રીતે ઉંચા સ્થળ ઉપર પાણી રહી શકતું નથી એજ રીતે એવા આત્મામાં પાપ રહી શકતું નથી. ૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
छाया - जगन्निश्रितेषु भूतेषु
सनामसु स्थावरेषु च । नो तेसु आरभेत दण्डं, मनसा वचसा कायेन चैव ॥ १० ॥ टीका- जगनिस्सिएहिं ' इत्यादि
उत्तराध्ययनसूत्रे
जगन्निश्रितेषु = लोकाश्रितेषु सनामसु = त्रसनामकर्मोदयवत्सु द्वीन्द्रियादिषु स्थावरेषु = स्थावरनामकर्मोदयवर्तिषु पृथिव्यादिषु च भूतेषु = जीवेषु तेषु = रक्षणीयत्वेन भगवता बोधितेषु मनसा, वचसा कयेन चैव दण्डम् प्राणातिपातरूपम् अतिपातं नो आरभेत नैव कुर्यात् ॥ १० ॥
"
उक्ता मूलगुणाः, साम्प्रतमुत्तरगुणान् प्रदर्शयन् तेश्वेषणासमितेः प्राधान्यात्पूर्व तामाह
मूलम् सुद्धेसणाओ नच्चणं, तत्थे ठविज भिक्वू अप्पीणं । जार्याए घासंमेसेजा, रसगिद्धे ने सिया भिक्खाए ॥११॥
इसी अर्थ को स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं' जगनिस्सिएहिं भूपहिं ' - इत्यादि ।
,
अन्वयार्थ - (जगनिस्सिएहि भूएहिं जगन्निश्रितेषु भूतेषु) लोकाश्रित ( तसना मेहि- त्रसनामसु ) त्रस जीवों में त्रस नामकर्म के उदय वाले द्वीन्द्रियादिक प्राणियों में ( थावरेहिं - स्थावरेषु) स्थावर जीवों में- स्थावरनामकर्म के उदयवशवर्ती पृथिव्यादिक एकेन्द्रिय जीवों में जो कि ( तेर्सि - तेषु ) भगवान द्वारा सदा रक्षणीय रूप से बतलाये गये हैं (मणसा वयसा कायेन मनसा वचसा कायेन ) मन वचन एवं काय से ( दंडं नो आरभे- दण्डं नो एव आरभेत ) विराधना रूप दण्ड कभी भी नहीं करना चाहिये । अर्थात् सस्थावर जीवों की विराधना करे नहीं करावे नहीं, और करते को भला समझे नहीं ॥ १० ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
भ्या अर्थने स्पष्ट ४२वा भाटे सूत्र र ४ छे– “ जगनिस्सिएहिं भूएहि " इत्याहि अन्वयार्थ – जगनिम्सिएहिं - जगन्निश्रितेषु से माश्रीत तसना मेहिं - त्रसना. मसुत्रस वोभां त्रस नाम उनी हियवाणा द्वीन्द्रियाहि प्राणायामां थावरेहिस्थावरेषु स्थावर भवेाभां સ્થાવર નામકર્મના ઉદયવશવર્તી. પૃથ્વીઆદિક येडेन्द्रिय वोभां ने तेसिं तेषु भगवान द्वारा सहा रक्षणीय ३पथी जता
वामां आवे छे. मणसा वयसा कायेन मनसा वचसा कायेन भन, वयन, अने अयाथी दंड' नो आरभे-दण्ड नो एव आरभेत विराधनाइय दंड ही पासुन २ જોઈએ. અર્થાત-ત્રસ સ્થાવર જીવાના વધ કરવા નહીં, કરાવવા નહી, અને કરનારને ભલે પણ સમજવા નહી. ૫ ૧૦ ॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय० टीका अ०८ गा.११-१२ एषणासमितिवर्णने रसेष्वगृद्धस्य कर्तव्यमाह ३१५ छाया-शुद्धषणाः ज्ञात्वा खलु, तत्र स्थापयेद् भिक्षुरात्मानम् ।
यात्रायै ग्रासमेषयेत् , रसगृद्धो न स्याद् भिक्षादः॥११॥ टीका-~'सुद्धसणाओ' इत्यादि
भिक्षुः मुनिः, शुद्धषणाः-शुद्धा-निर्दोषाः एषणाः-उद्गमोत्पादनाद्याः ज्ञात्वा, तत्र निर्दोषग्रहणे, आत्मानं स्थापयेत् = प्रवर्तयेत् । पुनः साध्वाचारं वदति'जायाए' इत्यादि । भिक्षादा=भिक्षान्नभोजी, यद्वा-भिक्षामाददाति-गृह्णाति भिक्षादः = भिक्षाग्राहीमुनिः यात्रायै = संयमशरीरनिर्वाहाय ग्रासमेषयेत् ग्रासैषणां कुर्यात् , शुद्धाऽऽहारं गवेषयेत् , न तु रसगृद्धा रसलोलुपः स्यात् ॥ ११ ॥ रसेष्वगृद्धः सन् यत् कुर्यात् तदाह
मूलमपंताणि चे सेविजा, सीयपिडं पुराणकुम्मासं । अदुं बुर्कसं पुलागं वा, जवेणठाए निसेवए मंथु" ॥१२॥
मूलगुणों का वर्णन कर चुके हैं अब सूत्रकार उत्तरगुणों का वर्णन करते हुए उनमें एषणासमिति की प्रधानता होने से प्रथम ऐषणा समिति को कहते हैं-':सुद्धसणाओ नचाणं'-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ (भिक्खू-भिक्षुः) मुनि (सुद्धसणाओ नच्चाणं-शुद्धषणाः ज्ञात्वा खलु ) निर्दोष उद्गम उत्पादन आदिरूप एषणा को निश्चय से जानकर (तत्थ अप्पाणं ठविज्ज-तत्र आत्मानं स्थापयेत् ) उस शुद्ध एषणा में अपनी आत्मा को स्थापित करे-प्रवृत्ति करे (भिक्खाए-भिक्षादः) भिक्षाभोजी साधु (जायाए-यात्रायै ) संयम एवं शरीर के निर्वाह के लिये (घासमेसेज्जा-ग्रासमेषयेत् ) शुद्ध आहारकी गवेषणा करे (रसगिद्धे न सिया-रसगृद्धो न स्यात्) रसगृद्ध-रसलोलुप न बने॥११॥
મૂળગુણનું વર્ણન કરાઈ ગયેલ છે હવે સૂત્રકાર ઉત્તર ગુણોનું વર્ણન કરીને તેમાં એષણાસમિતિની પ્રધાનતા હોવાથી પ્રથમ એષણાસમિતિને કહે छ.-"सुग्धेसणाओ नच्चाण" त्यादि.
मन्वयार्थ:---भिक्खू-भिक्षुः मुनि सुद्धसणाओ नच्चाणं-शुध्धेषणाः ज्ञात्वा खलु निहप म उत्पाहन माहि३५ अषयात निश्चयथी oneीन तत्थ अप्पाण ठविज्ज-तत्र आत्मानं स्थापयेत् से शुद्ध अषामा पोताना मात्मान स्थापित ४२. मेमा प्रवृत्ति ४२. भिक्खाए-भिक्षादः लिखा 9 साधु जायाए-यात्राये संयम मन शरीर निवाड भाटे घासमेसेज्जा-प्रासमेषयेत् शुद्ध मालानी गवेष । ४२. रसगिद्धे न सिया-रसगृद्धो न स्यात् २स वा५ न माने. ॥११॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-प्रान्तानि चैव सेवेत, शीतपिण्डं पुराणकुल्माषान् । ____अथवा बुक्कसं पुलाकं वा, यापनार्थाय निसेवेत मन्थुम् ॥ १२॥ टीका-'पंताणि चेव' इत्यादि--
साधुः पान्तानि-नीरसानि अन्नपानानि, च शब्दादन्तानि च, एक्शब्दोऽवधारणे सच 'सेविज्जा' इत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः, तथा च-पान्तान्यन्तानि च सेवेत एव । प्रसंगात् सरसभिक्षाया लाभे पूर्वलब्धानि प्रान्तादीनि न परिष्ठापयेदित्यर्थः। गच्छनिर्गतापेक्षया वा प्रान्तानि चैव सेवेत, तस्य तथाविधानामेव ग्रहणानुज्ञानात् । कानि पुनस्तानि ? इत्याह-'सीयपिंडं' इति । शीतपिण्डं-शीतलः पिण्ड आहारस्तं, पर्युषितमित्यर्थः, शीतोऽपि शाल्यादेः पिण्डो मोदकादिश्च सरस एवस्यादत आह-'पुराणकुम्मासं ' इत्यादि, पुराणा=बहुवर्षधृताः कुल्माषा:
रसों में अगृद्ध-अनासक्त बने हुए मुनि का जो कर्तव्य है, सो कहते हैं-'पंताणि चेव सेविज्जा'-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-साधु (पंताणि सेविज्जा एव-प्रान्तानि सेवेत एव) अंत प्रान्त आहार को लेता ही है, यदि प्रसंगवश उसको सरर्सा क्षा का लाभ हो जाता है, तो उसको पूर्वलब्ध अन्तप्रान्त आहार क परिष्ठापना नहीं करनी चाहिये । अथवा “प्रान्तानिचैव सेवेत” सा जो कहा है, वह गच्छनिर्गत जिनकल्पिक आदि मुनियों की अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये । क्यों कि इनके लिये-इसी तरह के आहार के लेनेका विधान है। अन्तप्रान्त आहार क्या २ है इसको सूत्रकार कहते है-(सीयपिंडं पुराणकुम्मासं-शीतपिण्डं पुराणकुल्माषान् ) शीतपिण्डपर्युषित आहार । शीत आहार भी मोदक आदि सरस हो सकता है, इसके लिये वे कहते हैं कि-पुराना, उड़द, मुंग, कुलथी आदि
રસોમાં અનાસક્ત બનેલા મુનિનું જે કર્તવ્ય છે તે કહે છે— "पंताणि चेव सेविज्जा" त्याहि.
मन्वयार्थ-साधु पंताणि सेविज्जा एव - प्रान्तानि सेवेत एव सन्तान्त આહારને જ લે. જે પ્રસંગવશાત સાધુ મુનિને સારી ભિક્ષાને લાભ થાય તે તેણે पूय मन्तधान्त माडानी परिहायान ४२वी नसे. अथवा “प्रान्तानि चैव सेवेत " मेरे ४ामां आवे छे ते निगत xeyz AILE મુનિઓની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ હોવાનું જાણવું જોઈએ. કેમકે તેમને માટે આજ પ્રકારના આહાર લેવાનું વિધાન છે. અન્નપ્રાન્ત આહાર કર્યો કર્યો छ, तेन सूत्रा२ मताव-सियापिंड पुराणकुम्मास-शीतपिण्ड पुराणकुल्माषान् ટાઢ પડેલે આહાર, ટાટે આહાર તે લાડુ પેંડા વગેરે સરસ પણ હોઈ શકે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय० टीका अ०८ गा. ११-१२ रसेष्वगृद्धस्य कर्तव्यं अभ्रमणलक्षणवर्णनं च ३१७ माषमुद्गकुलत्थादय स्तान् । एते पुरातना अतिपूतयो नीरसाच भवन्तीत्यतः पुराति विशेषणम् । अथवा-बुक्कसम्=अति निपीडितरसं तुषमात्रावस्थितं । मुद्गादीनां तुषं वा, अथवा - पुलाकम् = असारं वल्लचणकादि, वा शब्दः समुच्चयार्थकः, मन्थं च = बदरचूर्ण च वदरचूर्णस्यापि रुक्षतया मान्तत्वम् । यापनार्थ शरीरयात्रा निर्वाहार्थ निषेवेत । अनेनैतत्सूचितम् - यदि शरीरयापना भवति, तदैव निषेवेत, यदि तु बातो द्रेकादिना तद्यापनैव न स्यात्, तदा स्थविरकल्पिको मुनिः सरसमपि सेवेत । जिनकल्पिकादिर्गच्छ निर्गतस्तु प्रान्तादीन्येव सेवेत तस्य तादृशानामेवादानानुज्ञानात् । उक्तंच
यह आहार शीतपिण्ड होकर नीरस होता है। ये बहुत वर्ष के रखे हुए होने पर सुवास रहित बिलकुल निरस हो जाते है । अथवा यदि ये भी न मिले तो ( बुक्कसं पुलागंवा-बुक्कसं पुलाकं वा ) बुक्कस - मुग आदि का तुष, या पुलाक - निस्सार बाल, चना आदि तथा (मंथु - मन्थुम् ) बेर - बोर का चूर्ण ये सब आहार रुक्ष हैं (जावणट्ठाए निसेवए- यापनार्थ निषेवेत् ) शरीर की यात्रा के निर्वाह के लिये साधु को ऐसा आहार करना चाहिये । इससे यह बात सूचित होता है कि यदि इस प्रकार के आहार से शरीर यात्रा का निर्वाह होता हो तो ही ऐसा आहार लेवे । यदि बात आदि उपद्रव के कारण से शरीर का निर्वाह नहीं होता हो, तो स्थविर कल्पि के लिये - सरस आहार के लेने में भी कोई बाधा नहीं है । यदि वह गच्छ निर्गत ऐसा जिनकल्पी आदि साधु अन्तप्रान्तादि आहार को ही लेवे, क्योंकि उसके लिए इसी प्रकार के आहार के लेने की आज्ञा है । कहा भी है
छे. याने भाटे उडेछे - पुरान्न, लुनु मन्न, उह, भग, उजथी, याहि भाडार ने ટાઢા થતાં નિરસ મની જાય છે, જે લાંખા સમય રાખવાથી સ્વાદ રહિત ખીલકુલ નિરસ અની જાય છે. અથવા उहाथ से पातु न भजे तो बुक्कस पुलागं वाबुक्कस ं पुलाक' बा भुहूग माहिनु तुष, अथवा वास, यथा वगेरे भने मंथु - मन्थुम् मोरनु यू या सघणा भाडार ३क्ष छे. जावणट्ठाए निसेवए- यापनार्थ निषेवेत् શરીરની યાત્રાના નિર્વાહ માટે સાધુએ એવા આહાર કરવા જોઇએ. આથી એ વાત જાણી શકાય છે કે, જો આ પ્રકારના આહારથી શરીર યાત્રાના નિર્વાહ થતા હાય તા જ એવા આહાર લે. વાત આદિ ઉપદ્રવના કારણથી જો શરી૨ના નિર્વાહ ન થાય તે સ્થવિરકલ્પી મુનિને સરસ આહાર લેવામાં કાઈ માધા નથી. ગચ્છનિત એવા જીનકલ્પી આદિ સાધુ પ્રાન્તાદિ આહાર જ લે કેમકે, તેને માટે તેવા પ્રકારના આહાર લેવાની આજ્ઞા છે. કહ્યું પણ છે—
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे "पज्जुसिय-तकमीसिय-चणाइ अन्नं य मोयगं जो उ ।
समभावेणं भुंजइ, सरणं मे सो गुरू होउ ॥१॥" छाया-पर्युषिततक्रमिश्रित-चणकाद्यन्नं च मोदकं यस्तु ।
समभावेन भुक्त, शरणं मे स गुरु भवतु ॥१॥ पुनः सेवनक्रियाभिधानं तु न सकदेतानि सेवेत, किंतु सर्वदा प्रीतिख्यापनार्थमिति भावः ॥१२॥ साम्प्रतमश्रमणलक्षणमाह
मूलम्जे लक्खणं च सुविणं च, अंगविजं च जे पउंजंति । नं हूँ ते" समणा बुच्चंति, एवं आयरिएहिं अक्खाय॥१३॥ छाया-ये लक्षणं च स्वप्नं च अङ्गविद्यां च ये प्रयुञ्जते।
नहु ते श्रमणा उच्यन्ते, एवमाचार्यैराख्यातम् ॥ १३ ॥ टीका-'जे लक्खणं' इत्यादि
ये साधवः, लक्षणं सामुद्रिकशास्त्रोक्तं शुभाशुभमूचकं पुरुषादिलक्षणं द्वात्रिंशसमाणं मशतिलकादिकं च तत्प्रतिपादकशास्त्रमपि लक्षणम् , अथवा-स्वप्न-स्वमशास्त्रं, प्रयुञ्जते व्यापारयन्ति । अथवा-ये अङ्गविद्याम् अङ्गस्फुरणफलशास्त्रं प्रयुञ्जते,
"पज्जुसिय-तकमीसिय-चणाइ अन्नं य मोयगं जो उ ।
समभावेणं भुंजइ सरणं मे सो गुरू होउ " ॥१॥ इस गाथा में "सेविज्जा, निसेवए" इस प्रकार जो दो बार क्रिया का कथन किया है, उसका तात्पर्य यह निकलता है कि साधु अन्त प्रांत आहार को एक ही बार सेवित न करे किन्तु सदा भी सेवित करे॥१२॥
'जे लक्खणं च सुविणं च '-इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जे-ये) जो साधु (लक्खणं-लक्षणम् ) लक्षणशास्त्रसामुद्रिक शास्त्र (सुविणं-स्वप्नम् ) स्वमशास्त्र (अंगविज्जं च- अंगवि
"पज्जुसिय-तक्कमीसिय-चणगाई अन्नं य मोयगं जोउ ।
समभावेणं भूजई सरणं मे सो गुरू होउ ॥" मायामा “ सेविज्जा, निसेवए " २॥ प्रा२२ मे मत लिया। કથન કરવામાં આવેલ છે અને અર્થ એ નિકળે છે કે, સાધુ અન્તપ્રાન્ત આહારને એક જ વાર સેવિત ન કરે પરંતુ સદા સેવિત કરતા રહે. તે ૧૨ છે
“जे लक्खणं च सविणं च" त्याह!
A-qयार्थ-जे-ये साधु लक्खणं-लक्षणम् सक्षशास-सामुद्रि शास सुविणं-स्वप्नं स्वप्न भने अंगविज्ज च - अंगविद्याम् च मगाना सुना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ०८ गा० १४-१५ अश्रमणलक्षण तेषां गतेश्च वर्णनम् ३१९ 'हु' इति निश्चयेन ते श्रमणाः नोच्यन्ते, श्रमणपदवाच्या न भवन्ति, एवम्-आचार्यैः -तीर्थकरगणधरादिभिः, आख्यातम् कथितम् । सामुद्रिकशास्त्रादिकं सर्व मिथ्याश्रुतम् , न तत् साधुना प्रयोज्यमित्यर्थः । अत्र च शब्दो वा शब्दार्थे वर्तते ॥१३॥ तेषां गतिमाह
मूलम्इहे जीवियं अनियमित्ता, पभेट्टा समाहिजोगेहिं । ते कामभोगरसगिद्धा, उववेज्जति आसुरेकोए ॥१४॥ छाया-इह जीवितम् अनियम्य, प्रभ्रष्टाः समाधियोगेभ्यः ।
ते कामभोगरसगृद्धाः उपपद्यन्ते आसुरे काये ॥१४॥ टीका-'इह जीवियं' इत्यादि
इह-अस्मिन् जन्मनि, जीवितम् अनियम्य तपः स्वाध्यायादिना नियमितमकृत्वा समाधियोगेभ्यः समाधिः - चित्तस्वास्थ्यं तत्प्रधानतया ये योगाः-शुभचाम् च ) एवं अंगों के स्फुरण के फल को बताने वाले शास्त्र का (पउंजंति-प्रयुअते) प्रयोग करते हैं (हु) निश्चय से (ते समणा न घुच्चंति-ते श्रमणा न उच्यते) वे श्रमण नहीं हैं ( एवं आयरिएहिं अक्खायं-एवमाचार्यैः आख्यातम् )इस प्रकार आचार्यो-तीर्थ कर गणधरादिकों ने कहा है। ये सब सामुद्रिकशास्त्र आदि मिथ्याश्रुत हैं। सच्चे साधु को इनका प्रयोग नहीं करना चाहिये ॥१३॥ अब उन अश्रमणों की गति कहते हैं-'इहजीवियं अनियमित्ता-इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु लक्षणादि शास्त्रों का प्रयोग करने वाला होता है वह (इह-इह) इस जन्ममें (जीवियं अनियमित्ता-जीवितं अनियम्य ) जीवन को तप स्वाध्याय आदि के द्वारा नियमित न करके (समाहिजोगेहि-समाधियोगेभ्यः) चित्त की स्वस्थता प्रधान जो शुभ
जाने माना२ शासन पउंज ति-प्रयुञ्जते प्रयो। ४२ छ. 'हु' निश्चयथा ते समणा न वुच्चति-ते श्रमणा न उच्यते श्रमाय नथी. एवं आयरिएहिं अक्खायएवं आचार्य : आख्यातम् मेj माया-तीथ ४२ धाये ४बुछ सामुद्रि શાસ્ત્ર વગેરે સઘળાં મિથ્યાત છે. સાચા સાધુએ એને પ્રયોગ ન કર જોઈએ. જે ૧૩ છે
वे ते मश्रभानी गति ४ छ-" इह जीवियं अनियमित्ता" त्या. અન્વયા–જે સાધુ લક્ષણાદિ શાસ્ત્રોને પ્રયાગ કરનાર હોય છે તે - मान्ममा जीवियं अनियमित्ता-जीवितं अनियम्य बनने त५ स्वाध्याय माहिना १२। नियमित न ४२तां समाहिजोगेहिं -समाधियोगेभ्यः पित्तनी स्वस्थता
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
उत्तराध्ययनसूत्रे मनो वाक्काय व्यापारास्ते समाधियोगाः, यद्वा-समाधिश्च योगाश्च समाधियोगाः, तत्र समाधिः शुभचित्तैकाग्रता, योगाः-प्रतिलेखनादयो व्यापारास्तेभ्यः प्रभ्रष्टाः, अनियन्त्रितात्मनां हि पदे पदे तभ्रंशसंभव इति । ते अनन्तरमुक्ताः कामभोगरसगृद्धाः कामभोगेषु रसः-आसक्ति स्तेन गृद्धाः तेषु लोलुपाः, आसुरे असुर सम्बन्धिनि, काये-देहे, उपपद्यन्ते उत्पद्यन्ते । अयं भावः-एवं विधाः कादाचित्किचिद्धर्मानुष्ठानकारणाद् असुरनिकायेष्वेव जायन्त इति ॥ १४ ॥ ततोऽपि च्युतास्ते किं प्राप्नुवन्तीत्याह
मूलम्तत्तोऽविय उध्वहित्ता, संसारं बेहुं परियडंति । बहुकम्मलेवलित्ताणं, बोही होई सुदुल्लहा तेर्सि ॥१५॥ छाया--ततोऽपि च उद्वत्य, संसारं बहुं पर्यटन्ति ।
बहुकर्मलेपलिप्तानां बोधिर्भवति सुदुर्लभा तेषाम् ॥१५॥ टीका--'तत्तोऽविय' इत्यादि ।
ततोऽपि च=असुरनिकायादपि च, उबृत्य-निर्गत्य संसार-चतुर्गतिरूपं भवं मन, वचन, और काय के व्यापार हैं उनसे-अथवा जो समाधि एवं योग हैं-चित्त की एकाग्रता रूप समाधि, प्रतिलेखनादिक रूप योगउनसे (पन्भट्ठा-प्रभ्रष्टाः) अत्यंतभ्रष्ट हैं और (कामभोगरसगिद्धाकामभोगरसगृद्धाः) कामभोगों की आसक्तिसे लोलुप हैं (ते-ते) वे जीव (आसुरे काए उचवज्जंति-आ रे काये उपपद्यन्ते) असुरनिकाय-भवनपति और व्यन्तरदेवों की एक जाति में उत्पन्न होते हैं। सारांश इसका यही है कि ऐसे साधु कभी २ धर्मानुष्ठान के कारण से असुरनिकायों में ही जन्म लेते हैं । १४ ।।
असुरनिकाय से च्युत होकर वे कहां जाते हैं सो कहते हैं'तत्तोऽविय उव्वहिता'-इत्यादि । પ્રધાન જે શુભ મન, વચન, અને કાયને વેપાર છે, એનાથી અથવા જે સમાધી એવા રોગ છે–ચિત્તની એકાગ્રતારૂપ સમાધિ, પ્રતિ લેખનાદિકરૂપ યોગ એનાથી पडभट्ठा-प्रभ्रष्टाः सत्यंत प्रष्ट छ. मन मिलागानी मासतिथी सोयु५ छ ते ते ७१ असुरे काए उववज्जति-असुरे काये उपपद्यन्ते मसुनियम (मनपति અને વ્યંતરદેવની એક જાત) ઉત્પન્ન થાય છે. સારાંશ આને એ છે કે, એવા સાધુ કદી કદી ધર્માનુષ્ઠાનના કારણથી અસુર નિકાયોમાં જ જન્મ લે છે. ૧૪
અસુરનિકાયથી યુત થઈને તે કયાં જાય છે તે કહે છે " तत्तोऽविय उठवट्टित्ता" त्यादि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
vA
प्रिय० टीका अ.८ गा०१६ लोभग्रस्तजीवस्य आत्मनो दूष्पूरकत्ववर्णनम् ३२१ बहु-चतुरशीतिलक्षभेदेन बहु प्रकारम् पर्यटन्ति-परिभ्रमन्ति। किं च-तेषां सामु. द्रिकशास्त्रादिप्रयोगकारकाणां, बहुकर्मलेपलिप्तानां = बहूनि च तानि कर्माणि बहुकर्माणि तानि लेप इव लेपः, बहुकर्मणा वा लेपः-उपचयो बहुकर्म लेपस्तेन लिप्ताउपचिताः, बहुकर्मलेपलितास्तेषां बोधिः-प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिः, सुदुर्लभा अतिशयेन दुष्माप्ता भवति । एवंविधमुत्तरगुणविराधनायां दोषं विज्ञाय तदाराधनायामेव यतितव्यमिति भावः ॥१५॥
ननु जानन्तोऽपि साधवः सामुद्रिकादिलक्षणं किं प्रयुञ्जते, उच्यते लोभवशात् , अतएव-लोभग्रस्तस्यात्मनो दुष्पूरकत्वमाह
मूलम्कसिणंपि जो इमं लोयं, पडिपुण्णं दलेज इकस्स। तेणावि से' ने संतुस्से, इंइ दुपूरए ईमे आया ॥१६॥
अन्वयार्थ-(तत्तोऽवि य-ततोऽपि च) असुरनिकायसे भी (उच्चहित्ताउदृत्त्य) निकलकर (संसारम्-संसारम् ) चतुर्गतिरूप संसारमें (बहु-बहुम्) बहुत काल तक-अर्थात् चौरासी लाख योनियों में (परियडंति-पर्यटन्ति) परिभ्रमण करते हैं । ऐसे साधुओं को जो सामुद्रिकशास्त्र आदिकों का प्रयोग कर जनता को भ्रम में डालते रहते हैं और इससे जो (बहु कम्मलेवलित्तार्ण-बहुकर्मलेपलिप्तानाम् ) अनेक प्रकार के कर्मरूपी लेपों से लिप्त होते रहते हैं (तेसिं-तेषां) उनको परलोक में (बोही सुदुल्लहा होइ-बोधिः सुदुर्लभा भवति ) बोधि जिनधर्म की प्राप्ति अति. शय दुष्प्राप्य होती है । इस प्रकार उत्तरगुणों की विराधना में दोष को जान कर उत्तर गुणों की निर्दोष आराधना करने में ही प्रयत्नशील रहना चाहिये ॥१५॥
म-क्या-तत्तोऽवि य - ततोपि च असुरनि४ायथी उव्वट्टित्ता - उद्धृत्य नियमान संसार-संसारम् यतुर्गति३५ संसारमा बहु-बहुम् । ॐ सुधी-मात् याशिlan योनियामा परियड ति-पर्यटन्ति परिमाण ४२ छ. ४था सामुद्रि શાસ્ત્ર આદિના પ્રયોગ કરી જનતાને ભ્રમમાં નાખતા સાધુઓ કે જે આ અને सावा बहुकम्म लेवलित्ताण-बहुकर्मलेपलिप्तानाम् भने प्रा२ना भी बेपाथी दीप्त २९ छ तेसि - तेषां तेने ५२४मा बोही सुदुल्लहा होइ-बोधिः सुदुर्लभा भवति माधि-वनी प्राति भणवी मति हुन मन छ, 241 42 उत्तरગુણેની વિરાધનામાં દેને જાણીને ઉત્તરગુણેની નિર્દોષ આરાધના કરવામાંજ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. જે ૧૫ | उ. ४१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया - कृत्स्नमपि य इमं लोकं, परिपूर्ण दद्यात् एकस्मै । तेनापि स न संतुष्येत् इति दुष्पूरकोऽयमात्मा ॥ १६ ॥
"
टीका- ' कसिपि - इत्यादि ।
1.
यदि यः कोऽपि इमं प्रत्यक्षभूतं, परिपूर्ण = धनधान्यादि संभृतं कृत्स्नमपि = araat लोकम् एकस्मै कस्मैचिदाराधकाय दद्यात् । तेनापि धनादिपरिपूर्ण समग्रलोकदाय केनापि स लुब्धो न संतुष्यति, अयमपि दाता ममेच्छापूरकं धनं दातुमसमर्थ एवेति कृत्वा सन्तोषं नाप्नोति । उक्तं च
इस प्रकार जानकर भी साधुजन सामुद्रिक आदि शास्त्रों का जो प्रयोग करते हैं वे लोभ के वशवर्ती होकर करते हैं। इसलिये ऐसे दुष्पूरक आत्मा की इच्छा की पूर्ति हो ही नहीं सकती है - यह बात इस गाथा द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं- कसिणंपि जो इमं लोयं - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - यदि (यः) कोई (पडिपुण्णं - परिपूर्णम् ) धन धान्यादिक से परिपूर्ण करके ( इमं - इमम् ) प्रत्यक्षभूत (कसिपि लोयं - कृत्स्नं लोकं अपि ) समस्त लोक को भी (इक्कस्स दलेज्ज- एकस्मै दद्यात्) किसी अपने आराधक के लिये दे देवे ( तेणावि से न संतुस्से - तेनापि स न संतुष्येत्) तो भी उस धन धान्यादि से परिपूर्ण समग्र लोक के देने से भी लोभी आत्मा संतुष्ट नहीं होता है। वह तो यही समझकर कि यह दाता मेरी इच्छा को पूरण करने वाले धन को देने के लिये असमर्थ ही है असन्तुष्ट ही बना रहता है । कहा भी है
આ પ્રકારે જાણવાં છતાં પણ સાધુજન સામુદ્રિક આદિ શાસ્ત્રોના પ્રયાગ કરે છે તે લેાભના વશવિત અનીને કરે છે. આથી એવા દુપૂરક આત્માની પૂર્તિ થઈ જ શકતી નથી-આ વાત આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે——
“कसिणपि जो इम लोय " त्याहि.
मन्वयार्थ -- ? | पडिपुण्ण - परिपूर्णम् धन धान्याहिस्थी परिपूर्ण अरीने इमं - इमम् प्रत्यक्षभूत कसिणपि लोयं कृत्स्नं लोक अपि समस्त बोउने पशु अ इकस्स दलेज्ज - एकस्मै दद्यात् पोताना आराधने याये तेणावि से न संतुस्से - तेनापि આ ન સ ંતુષ્યન્ત્ તા પણ એ ધન ધાન્યાદિકથી પરિપૂર્ણ સમગ્ર લેાકના દેવા છતાં પણ àાભી આત્માને સાષ થતા નથી. એ એવું સમજીને કે, આ દાતા મારી ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવા જેટલુ ધન આપવામાં અસમર્થ છે. આ રીતે અસંતુષ્ટ જ બની રહે છે. કહ્યુ પણ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ८ गा० १७ असंतोषे स्वविदितवर्णनम् ३२३
न वह्निस्तृणकाष्टाधे, नदीभिर्वा महोदधिः ।
न चैवात्माऽर्थसारेण, शक्यस्तर्पयितुं क्वचित् ॥ १॥ इति अनेनोक्तमकारेण, अयमात्मा दुष्पूरकः - पूरयितुमशक्यः, इच्छायाः पूरयितुमशक्यत्वादिति भावः ॥ १६॥
असंतोषे स्वविदितं हेतुमाह -
मूलम्
जही लाहो तहा लोहो, लाही लोहो पवढइ । दोमसिक्यं कंज्ज, कोडीएं वि" ने निट्टियं ॥१७॥ छाया-यथा लाभो तथा लोभो, लाभाल्लोभः प्रवर्धते ।
द्विमाषकृतं कार्य, कोटयापि न निष्ठितम् ॥ १७ ॥ टीका-'जहा लाहो'-इत्यादि ।
यथान्येन प्रकारेण, लाभः धनप्राप्ति भवति । तथा तेन प्रकारेण लोभः= तृष्णा प्रवर्धते । कस्मात् कारणादेवं भवतीत्याह– 'लोहा लोहो पवडूढइ' __"न वहिस्तृणकाष्टाद्यै, नदीभिर्वा महोदधिः।
न चैवात्मार्थसारेण, शक्यस्तर्पयितुं क्वचित् ॥"१॥ जैसे-तृण काष्ठों के ढेरे से अग्नि, एवं हजारों नदियों से समुद्र तृप्त नहीं होता है, उसी प्रकार अर्थ के सार से यह आत्मा कहीं पर भी तृप्त नहीं होता है। इस प्रकार ( अयमात्मा दुष्पूरकः ) यह दुष्पूरक आत्मा अर्थात् यह अपनी इच्छाओं की कभी भी पूर्ति नहीं कर सकता है ॥१६॥ 'जहा लाहो तहा लोहो'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे २ (लाहो-लाभः) धनादिक रूप इष्ट पदार्थों की प्राप्ति इस जीव को होती है (तहा-तथा) वैसे २ (लोहो
" न वह्रिस्तुणकाष्टा द्यै, नदीभिर्वा महोदधिः।
न चैवात्मार्थसारेण, शक्यस्तर्पयितुं क्वचित् ॥१॥" જેવી રીતે તૃણ, કાષ્ટના ઢગલાથી અગ્નિ, અને હજારો નદીઓથી સમુદ્ર તૃપ્ત થતું નથી એજ રીતે અર્થના સારથી આ આત્મા કેઈ સ્થળે પણ તપ્ત થત नथी. २मा प्रारे अयमात्मा दुष्पूरकः २॥ मात्मा ०५२४ अर्थात् ते पातानी ઈચ્છાઓની કદી પણ તૃપ્તિ કરી શકતો નથી. ૧૬
" जहा लाहो तहा लाहो" ध्याह. मन्वयार्थ-जहा-यथा रेभ भ लाहो-लाभः पना४ि३५ ट पहानी प्राति । अपने थाय छे तहा-तथा तेम तेम लोहो-लोभः तृश्य म४ि३५था
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૪
उत्तराध्ययनसूत्रे इति लाभाल्लोभः प्रवर्धते । अनेन यथातथेत्यत्र वीप्सा बोध्यते यथा यथा लाभस्तथा तथा लोभः प्रवर्धते क्रमेण लाभानुसारेण लोभस्य वृद्धिर्भवतीति भावः । अत्रार्थे स्वस्य दृष्टान्तत्वं प्रदर्शयन्नुपदिशति-यथा द्विमाषकृतं द्वाभ्यां माषाभ्यां कृतं संपन्नं यद् भवति तत् , माषद्वयपरिमितसुवर्णसंपाद्यमित्यर्थः, कार्य दासीपरितोषकर, तद्वस्त्रभूषणादिप्राप्तिरूपं, कोट्याऽपि सुवर्णशतलक्षात्मिकयाऽपि न निष्ठितं
न निष्पन्नं तदुत्तरोत्तरविशेषवाञ्छासमुद्भवादितिभावः । अत्र यद्वाच्यं कपिल. मुनेः कथानकं, तत् प्रथमगाथाया अवतरिणिकायां प्रागेवोक्तम् ॥ १७॥
'दोमासक्यं कज्जं, कोडीए वि न निट्ठियं ' इत्यनेन दृष्टान्तप्रदर्शनपूर्वक लोभस्य वृद्धिरुक्ता। तत्र स्त्रियं निमित्तीकृत्य लोभः प्रवृत्तः, इत्यतः स्त्रीषु गृद्धि न कुर्यादित्याह
मूलम्नो रक्खसीसु गिज्झेजा, गंडवच्छासुऽणेगचित्तासु । जाओ पुरिसं पलोभित्ता, खेल्लंति जहा वै दोसेहिं ॥१८॥ छाया-नो राक्षसीषु गृध्येत् , गण्डवक्षःसु अनेकचित्तासु ।
याः पुरुषं प्रलोभ्य, क्रीडन्ति यथा वा दासैः ॥ १८ ॥ लोभः ) तृष्णा अधिक बढती जाती है । क्यों कि (लाहा लोहो पवइढइलाभात् लोभः प्रवर्धते ) लाभ से लोभ बढता है यह सिद्धान्त है। इस अर्थ में कपिलकेवली स्वयं अपना दृष्टान्त उपस्थित करते हैं । (दो मासक्यं कज्जे-द्विमास कृतं कार्यम् ) दो माशे सोने से निष्पन्न होने वाला जो कार्य-दासीपरितोषरूप काम था वह (कौडीए वि न निद्वियंकोटयापि न निष्टितम् ) एक कोटि प्रमाण सोनेमहोरो से भी पूरा नहीं हो सका। क्यों कि उत्तरोत्तर वांछाओंकी वृद्धि होती चली गई । इस विषय में कपिल केवलीकी कथा प्रथम गाथाके आवरणमें कही जा चुकी है ॥१७॥
१धती य छ भ, लाहा लोहे पवड्ढइ-लाभात् लोभः प्रवर्धते सालथी खोल વધે છે. આ સિદ્ધાંત છે. આ અર્થમાં કપિલ કેવલી સ્વયં પોતાનું દૃષ્ટાંત ઉપस्थित रे छे. हासीन संतोष। माटे दो मासक्यं कज्ज-द्विमासकृत कार्यम् में भासा सोनाथी म पतवातुं तु म कोडीए वि न निट्ठिय-कोटथापि न निष्ठितमू से 33 सोनामडाराथी ५५ ५३ न थशयु४भ, उत्त. રેત્તર વાંચ્છનાઓની એક પછી એક વૃદ્ધી થતી જ ગઈ. આ વિષયમાં કપિલ કેવલીની કથા પ્રથમ ગાથાના અવતરણમાં કહેવામાં આવેલ છે. જે ૧૭ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय. टीका. अ० ८गा. १८-१९स्त्रीषु गृद्धिभावनिषेधः ताला हेयतावर्णनम् च ३२५
टीका-'नो रक्खसीसु'-इत्यादि ।
गण्डवक्षः सु-गण्डंगडु, इह तूपचितमांसपिण्डरूपतया गण्डे कुचौ वक्षसि यासां ता गण्डवक्षसस्तासु वैराग्योत्पादनार्थमिदं विशेषणम् । तथा-अनेकचित्तासु= अनेकेषु पुरुषेषु चित्तं यासां ता अनेकचित्तास्तासु, अथवा-अनेकेषां पुरुषाणां चित्तं यासु ता अनेकचित्तास्तासु । अथवा-अनेकानि अनेकविषयवर्तीनि चित्तानि यासां ता अनेकचित्तास्तासु, राक्षसीषु = राक्षस्य इव राक्षस्यः स्त्रियः, यथा हि राक्षस्यो रक्त सर्वस्वमपकर्षन्ति, जीवितं चापहरन्ति, तथा ज्ञानादि जीवितापहारात् स्त्रियो राक्षस्य इत्युक्तम् तासु नो गृध्येत्=न विश्वसेत् । यद्वा-नो गृध्येत्-अभिका
कपिल केवली के दृष्टान्त से लोभ की वृद्धि कहने में आई है। उनको केवली अवस्था प्राप्त करने के पहिले स्त्री को निमित्त करके लोभ हुआ था । इसलिये स्त्रीयों में गृद्धि नहीं करना चाहिये इस बात को कहते हैं-'नो रक्खसीसु गिज्झेज्जा'-इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-(गंडवच्छासु-गण्डवक्षस्कासु) पीनस्तन वक्षस्थलवाली तथा (अणेगचित्तासु-अनेकचित्तासु ) अनेक पुरुषों में चित्त देनेवाली अथवा अनेक पुरुषों के चित्त में वसने वाली, अथवा अनेक विषयवर्ती चित्तवाली ( रक्खसीसु-राक्षसीषु ) राक्षसीकी तरह होने से राक्षसीरूप स्त्रियों में (नो गिज्जेज्जा-नो गृध्येत् ) गृद्धि-आसक्ति को प्राप्त नहीं होना चाहिये-अथवा उनके लिये इच्छा तक भी नहीं करना चाहिये । जैसे-राक्षसी शरीर के समस्त खून को पीकर और जीवित का नाश कर देती है वैसे ये स्त्रियां भी मन को आकर्षित करके ज्ञानादि गुणरूप
કપિલ કેવલીના દષ્ટાંતથી લોભની વૃદ્ધિ માટે કહેવામાં આવ્યું છે. એમણે કેવલી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી તે પહેલાં સ્ત્રીના નિમિત્તથી લાભ થયે હતો. આ કારણે સ્ત્રિઓમાં વૃદ્ધિ ન કરવી જોઈએ આ વાતને કહે છે--
"नो रक्खसींसु गिज्झेज्जा" त्याहि.
मन्या---गडवच्छासु-गण्डवक्षस्कासु पीनतिन पक्षस्यवाणी तथा अणेगचित्तासु-अनेकचित्तासु भने पुरुषमा चित्त देवावाणी, मथ। सने पुरुषांना वित्तमा सावाणी, मथ। मने विषयवती चित्तपाणी रक्खसीसुराक्षासीषु राक्षसीन। वी पाथी राक्षसी३५ सियामा नो गिज्जेज्जा-नो गृध्येत् આસક્તિ પ્રાપ્ત ન કરવી જોઈએ. તથા એના માટે ઈચ્છા પણ ન કરવી જોઈએ. જેમ રાક્ષસી શરીરનું બધું લેહી પીને જીવનને નાશ કરી નાખે છે તેવી રીતે આ ચિઓ પણ મનને આકર્ષિત કરીને જ્ઞાનાદિ ગુણરૂપ જીવનને નષ્ટ બનાવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
उत्तराध्ययनसूत्रे झावान् न भवेत् । तथा- याः स्त्रियः पुरुषं-कुलीनमपि प्रलोभ्य - 'स्वमेव मम पतिस्त्वमेव मम जीवितं त्वमेव मम शरणम् , त्वमेव च मम प्रीतिकृत्' इत्यादि वचनैर्वशीकृत्य प्रीतिमुत्पाद्य पुरुषेण सह क्रीडन्ति, यथैवदासैः यथा दासाः स्वा. म्यादेशकारिणो भवन्ति, तथा नारीणां वशवर्ती पुरुषोऽपि किंकरो भवतीत्यर्थः॥१८॥
स्त्रीणामेवातिहेयतामाह
नारीसु नो व गिज्झेज्जा, इत्थीविप्पजहे अणगारे । धम्मं च पेसलं नच्ची, तत्थे ठविज भिक्खू अप्पाणं ॥ १९ ॥ छाया-नारीषु नो प्रगृध्येत् , स्त्रियः विप्रजह्यात् अनगारः।
___ धर्म च पेशलं ज्ञात्वा, तत्र स्थापयेद् भिक्षुरात्मानम् ॥ १९ ॥ जीवित को नष्ट कर देती हैं। वैसे ही पुरुष भी स्त्रीके लिये हैं। (जाओ- याः) ये स्त्रियां (पुरिसं पलोभित्ता-पुरुषं प्रलोभ्य) पुरुष को भी विविध प्रकार के हावभाव तथा प्रिय वचनों से लुभाकर उनके साथ (खेलति-क्रीडन्ति ) मनमानी क्रीड़ा किया करती है उनको अपनी इच्छानुसार कार्य कराने में कसर नहीं रखती हैं किस प्रकार ? सो कहते है-(जहाव दासेहि-यथा वा दासैः) जैसे दास स्वामी के आदेश को करने वाले होते हैं, उसी तरह नारी के वशवर्ती हुआ पुरुष भी उनका दास जैसा हो जाता है । तात्पर्य इसका यह है कि जिस प्रकार स्वामी अपनी इच्छानुसार अपने नौकरों के साथ क्रीड़ा करता है-प्रत्येक काम में बैल की तरह उनको जोते रहता है - उसी प्रकार अपने वशवर्ती पुरुष को ये नारियां भी खूब इच्छानुसार जोतती रहती हैं ॥१८॥ है छ. जाओ-याः 40 मिया पुरिस पलोभित्ता-पुरुष प्रलोभ्य पुरुषन विविध
२ना माथी तथा प्रिय क्यनाथी मावीन तनी साथै खेलं ति-क्रीडंन्ति મનમાની ક્રિડા કર્યા કરે છે. પોતાની ઈચ્છા અનુસાર કાર્ય કરાવવામાં તે કસર रामती नथी. वा प्रारथी ? ते ४ छ-जहाव दासेहि-यथावा दासैः सभ દાસ સ્વામીના આદેશનું પાલન કરવાવાળા હોય છે એ જ રીતે નારીને વશ બનેલે પુરુષ પણ તેના દાસ જેવો હોય છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, જે રીતે સ્વામી પિતાની ઈચ્છા અનુસાર નેકરી પાસેથી કામ લેતે હેાય છે, દરેક કામમાં બળદની જેમ ઢસરડા કરાવતા હોય છે. એજ રીતે સ્ત્રિ પિતાને વશ બનેલા પુરુષ પાસે પણ પોતાની ઈચ્છા અનુસાર ઢસરડો કરાવતી રહે છે. ૧૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ०८ गा. १९-२० स्त्रणां हेयता दर्शनम् अध्ययन समाप्तिश्च ३२७ ___ अनगारः=मुनिः, नारीषु नो नैव प्रगृध्येत् , किं च स्त्रियः विप्रजह्यात्-त्यजेत् । पूर्व नारीपदोपादानान्मानुष्यउक्ताः, इह तु स्त्रीशब्देन देवतिर्यक् सम्बन्धिन्योऽपि त्याज्या उक्ता इति नास्ति पुनरुक्तिदोषावकाशः । किं पुनःकुर्यादित्याह-भिक्षुः, धर्म-ब्रह्मचर्यादिरूपमेव-पेशलम्-अतिमनोज्ञम् इह परत्र चोपकारकखात् , ज्ञात्वा तत्रधर्मे, आत्मानं स्थापयेत्-निवेशयेत् । ___ एतत् पर्यन्तं कपिलकेवलिवचनं निशम्य पञ्चशतसंख्यकाः सर्वे तस्कराः प्रतिबुद्धाः प्रजिताः सकलकर्मरजोऽपनीय सिद्धिगतिनामधेयं स्थान प्राप्ताः॥१९॥
स्त्रियाँ अतिहेय हैं सूत्रकार इस बात को कहते हैं'नारिसु नोव गिज्झेज्जा'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अणगारे - अनगारः) मुनि को (नारीसु नोव गिउझेज्जा-नारीषु नैव प्रगृध्येत् ) स्त्रियों के विषय में अनुरागी नहीं बनना चाहिये ।(इत्थी-स्त्रियः) उसको तो इन स्त्रियों को सर्वथा (विप्पज्जहेविप्रजह्यात् ) छोड़ देना चाहिये । स्त्री शब्द से यहाँ देव और तिर्यच संबंधी स्त्रियों का ग्रहण किया गया है और नारी शब्द मनुष्यस्त्रियों का ग्रहण । तथा ( भिक्खू-भिक्षुः) भिक्षु (धम्म-धर्मम् ) ब्रह्मचर्य आदि रूप धर्म को (पेसलं-पेशलम् ) अति मनोज्ञ-जानकर-इस भव में और परभव में उपकारक होने से सर्व श्रेष्ठ जानकर उसमें (अप्पाणं ठविज्जआत्मानं स्थापयेत् ) अपने आप को स्थिर करे । यहां तक के कपिल केवली के वचनों को सुनकर वे सब के सब पांच सौ ५०० चोर प्रतिबुद्ध होकर दीक्षित हुए और कर्म रज को दूर कर सिद्धगतिनामक स्थान में विराजमान हो गये ॥१९॥
ચિઓ અતિ હેય હોય છે, સૂત્રકાર આ વાતને કહે છે– " नारीसु नोव गिज्झेज्जा" त्याt.
स-यार्थ--अणगोरे-अनगारः भुनिये नारीसु नो व गिज्जेज्जा-नारीषु नैव प्रगृध्येत् लियोन विषयमा मनुजी न मन न. इत्थी-स्त्रियः तेथे त। सामाथी सर्वथा विप्पज्जहे-विप्रजह्यात् ६२१ २२ २. श्री शण्या અહિં દેવ અને તિર્યંચ સંબંધી સ્ત્રિનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. નારી શબ્દથી मनुष्य लियोनु ७५ ४२वामां मावेश तथा भिक्खू-भिक्षुः भिक्षु धम्म-धमम् ब्रह्मयय मायिन पेसलं-पेशलम् मति भने तीन मा सभा भने ५२ममा ७५४१२४ डापाथी सप श्रेष्ट लयीन सभा अप्पाण ठविज्ज-आत्मान स्थापयेत् પિતે પિતાને સ્થિર કરે. ત્યાં સુધી કે કપિલ કેવલીના વચનને સાંભળીને તે સઘળા પાંચસો ચોર પ્રતિબદ્ધ બની દીક્ષિત થઈ ગયા અને કર્મ રજને દૂર કરી સિદ્ધિ ગતિ નામના સ્થાનમાં બિરાજમાન થઈ ગયા. ૧૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
३२८
श्री सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनमाह
इय एस धम्मे अक्खाए, कविलेणं च विसुद्धंपन्नेणं । तरिहितिजै उकाहिंति, तेहिं आराहियाँ दुवे लोगे त्ति बेमि ॥२०॥
॥इइ काविलीयं अट्टमं अज्झयणं समत्तं ॥ छाया-इति एष धर्म आख्यातः, कपिलेन च विशुद्धप्रज्ञेन ।
तरिष्यन्ति ये तु करिष्यन्ति, तैराराधितौ द्वौ लौकौ इति ब्रवीमि॥२०॥ टीका-'इय'-इत्यादि।
इति=अनेन प्रकारेण एषः-पूर्वोक्तः, धर्मः साधुधर्मः, विशुद्धप्रज्ञेन-विशुद्धा निर्मला सकलद्रव्यपर्यायविषया प्रज्ञा यस्य स विशुद्धप्रज्ञस्तेन केवलज्ञानवतेत्यर्थः, कपिलेन-कपिलाख्येन मुनिना आख्यातः कथितः। च शब्दः पादपूरणार्थकः । ये तु करिष्यन्ति प्रक्रमादमुं धर्ममाराधयिष्यन्ति, ते तरिष्यन्ति=भववारिधि समुत्तीर्णा
अब सुधर्मास्वामी जंबूस्वामी से कहते हैं'इय एस धम्मे अक्खाए '-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(इय-इति ) इस प्रकार का ( एस-एषः) पूर्वोक्त यह ( धम्मे-धर्मः) साधु धर्म (विसुद्धपन्नेणं - विशुद्धप्रज्ञेन ) केवलज्ञान रूप विशुद्ध प्रज्ञा संपन्न (कविलेणं-कपिलेन ) श्रीकपिल केवली ने (आवखाए-आख्यातः ) कहा है (जे उ कहिंति-ये तु करिष्यन्ति ) जो मनुज्य इस धर्म की आराधना करेंगे-इसको अपने जीवन में उतारेंगे, वे (तरिहिंति-तरिष्यन्ति ) इस संसाररूप समुद्रको पार करनेवाले होंगे।
सुधर्मा पाभी भूस्वामीन ४९ छे है-" इय एस धम्मे अक्खाए " त्या
मन्वयार्थ - इय-इति मा प्राश्ने। एस-एषः पूर्वात २0 धम्मे-धर्म साधु धम विसुद्धपन्नेण-विशुद्धप्रज्ञेन वाज्ञान ३५ विशुद्ध प्रज्ञा संपन्न कविलेण-कपि लेन पिट वसीमे आक्खाए-आख्यातः स छ जेउ काहिति-ये तु करिष्यन्ति २ मनुष्य या धमनी ॥२॥धन। ४२शे, मने पाताना मा ता२शे, ते तरिहितितरिष्यन्ति मास सा२३५ समुद्रने पा२ ४२१/ni 4. तथा तेहि-तैः मेवा भनुष्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
___३२९
प्रियदर्शिनी टीका अ८ गा. २० अध्ययनसमाप्तिः भविष्यन्ति । किंच-तैः एतद्धाराधकः, द्वौ लोको अयं लोकः परलोकश्वेत्युभौ लोको, आराधितौ भवतः । इति एतत् सर्व, ब्रवीमि-श्री महावीरस्वामिना यथा कथितं, तथा कथयामि, न तु स्वबुद्धया परिकल्प्येत्यर्थः ॥२०॥
इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजमदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्कापिलीयाख्यं अष्टममध्ययन
सम्पूर्णम् ॥ ८॥ तथा (तेहि-तैः) ऐसे मनुष्यरस्नो द्वारा ही (दुवे लोग आराहियाद्वौ लोको आराधितौ) यह लोक और परलोक आराधित होते हैं । (त्ति बेमि-इति ब्रवीमि ) हे जम्बू! श्री महावीर स्वामी ने जैसा कहा है पैसा ही मैं ने तुम से कहा है । अपनी धुद्धि से कल्पित कर नहीं कहाहै॥२०॥
॥ इस प्रकार यह उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी टीका के" कापिलीय" नामके आठवें अध्ययन
का हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण हुआ ॥८॥ २त्नाा ४ दुवे लोग आराहिया-दौ लोको आराधितौ na४ मने पर। साधित मन छ. त्ति-बेमि " इति ब्रवीमि" भ्यू महावीर स्वामीयम કહેલ છે તેમ તમને આ કહું છું. મારી બુદ્ધિથી કલ્પિત કરીને કાંઈ કહેતું નથી.ારના
આ પ્રકારે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાના " पिलाय" नामना मा अध्ययनन। ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ ૫૮
उ० ४२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ नवमम् अध्ययनम् । उक्तमष्टममध्ययनम् । अथ नमिप्रव्रज्याख्यं नवममध्ययनमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-अनन्तरपूर्वाध्ययने लोभं वर्जयेदियुक्तम् , निर्लोभ एव पुरुषोऽस्मिन्नपि भवे शक्रादि पूजितो भवतीति बोधयितुं नवममध्ययनं कथ्यते । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य प्रस्तावनारूपं नमिचरितमुच्यते
अत्र भरतक्षेत्रे मालवदेशे सुदर्शनपुरं नाम नगरमासीत् । शत्रुवित्रासी तत्रासीन्मणिरथनामको राजा । तदनुजो युगबाहुनामको युवराजोऽभवत् । युगवाहो
नवमअध्ययन प्रारम्भअष्टम अध्ययन समाप्त हो चुका-अब नवम अध्ययन प्रारम्भ होता है । इसका नाम नमिप्रव्रज्या है। अष्टम अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार से है-अष्टम अध्ययन में "लोभ छोड़ देना चाहिये" ऐसा कहा है, क्यों कि लोभरहित पुरुष ही इस भव में इन्द्र आदि देवों द्वारा पूजित होता है । सो इसी बात को समझाने के लिये इस नवम अध्ययन का प्रारम्भ किया गया है। इसमें इसी सम्बन्ध को लेकर जो इसकी प्रस्तावना रूप नमि राजाका चरित्र आया है वही यहां सर्व प्रथम प्रकट किया जाता है
इस भरतक्षेत्र में मालव नाम का एक देश है। उसमें सुदर्शन नाम का एक नगर था। वहां मणिरथ नाम का राजा था । शत्रु इसका नाम सुनकर के ही भय से कंपित गात्र होते थे। एक इसका छोटा भाई था, जिसका नाम युगबाहु था। इसको राजा ने युवराज के पद
નવમું અધ્યયન– આઠમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું, હવે નવમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનનું નામ “નમિપ્રવજ્યા ? છે આઠમા અધ્યયનની સાથે આને સંબંધ આ પ્રમાણે છે–આઠમાં અધ્યયનમાં “લોભ છોડી દેવો જોઈએ” એવું કહેલ છે. કેમકે, લાભ રહિત પુરુષ જ આ ભવમાં ઈન્દ્ર આદિ દેવ દ્વારા પૂછતા અને સન્માનિત બને છે. એ વાતને સમજાવવા માટે આ નવમા અધ્યયનને પ્રારંભ આવે છે. આમાં એજ સંબંધને લઈને જે આની પ્રસ્તાવના રૂપ નમિનું ચરિત્ર આવે છે તે અહિં સહુથી પહેલાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે.–
આ ભરત ક્ષેત્રમાં માલવ નામને એક દેશ હતું તેમાં સુદર્શન નામનું એક નગર હતું. ત્યાં મણિરથ નામને રાજા રાજ્ય કરતે હતે. શત્રુઓ તેનું નામ સાંભળીને જ કાંપતા હતા. આ રાજાને એક નાને ભાઈ હતો જેનું નામ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३१
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते युगबाहुदृष्टान्तः र्भार्या परमसुन्दरी सुशीला जिनवचनामृतपान विध्वस्तमिथ्यात्वहलाहला मदनरेखाबभूव । इयं ' मेणरया ' इति प्रसिद्धा । तस्याः पुत्रश्चन्द्रयशो नामाभक्त । एकदा सा मदनरेखा स्वप्ने चंद्र दृष्ट्वा पत्ये निवेदयति, तेनापि कथितम्-चन्द्रवत् सकलविश्वसुखदं सुतं प्राप्स्यसि । ततः सा प्रमुदिता कल्पवृक्षबीजं वसुंधरेव पुत्रगर्भ धृतवती । अथ गर्भमभावात् तस्या एवं दोदहः समुदपद्यत-" परिधृतसदोरकमुखवत्रिकाणां निग्रन्थानां जैनसाधूनां वन्दनं कुर्याम् , जिनेन्द्रभाषितं शृणुयाम् अभयसुपात्रकरुणापर स्थापित कर रक्खा था। युवराज की पत्नी का नाम मदनरेखा था। यह परम सुन्दरी एवं बहुत ही सुशील थी। जिनवचनरूप अमृत के पान से इसका मिथ्यात्वरूप विष, विध्वस्त हो गया था। यह 'मेणरया' नाम से प्रसिद्ध है । मदनरेखा का चन्द्रयश नाम का पुत्र था।
एक समय की बात है कि मदनरेखा ने स्वप्न में चन्द्रमा देखा। प्रातः प्राभातिक क्रियाओं से निवृत्त होकर उसने यह स्वप्न अपने पति से कहा । स्वप्न सुनकर पति ने मदनरेखा से कहा प्रिये ! इस स्वप्न का फल “चन्द्र के समान सकल विश्व को सुखप्रद पुत्र को तुम प्राप्त करोगी" यह है। स्वप्न फल सुनकर उसको अपार आनंद हुआ। जिस प्रकार वसुन्धरा-पृथ्वी कल्पवृक्ष के बीजको अपने में धारण करती है, उसी प्रकार मदनरेखा ने भी पुत्र को अपने गर्भ में धारण किया। गर्भ के प्रभाव से मदनरेखाको इस प्रकारका दोहद उत्पन्न हुआ, कि मैं सदोरकमुखवस्त्रिका को मुखपर धारण करनेवाले निग्रन्थ मुनिवरों को वंदना कीं, जिनेन्द्र યુગબાહુ હતું. તેને રાજાએ યુવરાજ પદે સ્થાપિત કર્યો. હતે. યુવરાજની પત્નીનું નામ મદરેખા હતું. તે ઘણી જ સુંદર અને સુશીલ હતી. જીનવચન રૂપ અમૃતના પાનથી તેનું મિથ્યાત્વરૂપી વિષ નાશ પામ્યું હતું. એ “મેણરયા” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. મદન રેખાને ચંદ્રયશ નામને પુત્ર હતા.
એક સમયની વાત છે કે, મદરેખાએ સ્વપ્નમાં ચંદ્રમા . પ્રાતઃકાળની ક્રિયાઓથી નિવૃત્ત થઈને તેણે એ સ્વપ્નની વાત પિતાના પતિને કહી. સ્વપ્નની વાત સાંભળીને પતિએ મદન રેખાને કહ્યું. પ્રિયે ! આ સ્વપ્નનું ફળ એ છે કે “ચંદ્ર સમાન સકળ વિશ્વને સુખપ્રદ એ પુત્ર તમને પ્રાપ્ત થશે” આ પ્રમાણેનું સ્વપ્નફળ સાંભળીને તેને ખૂબ હર્ષ થયે. જે રીતે વસુંધરા (પૃથ્વી) કલ્પવૃક્ષના બીજને પિતાનામાં ધારણ કરે છે, એજ પ્રકારે મદનરેખાએ પણું સ્વપ્ન અનુસાર એવા પુત્રને પિતાના ગર્ભમાં ધારણ કર્યો. ગર્ભના પ્રભાવથી મદનરેખાને એ પ્રકારની ઈચ્છા થઈ કે, હું સરકમુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવાવાળા નિન્ય મુનિવરેને વંદન કરૂં. અનેંદ્રભાષી તનું શ્રવણ કરૂં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
उत्तराध्ययनसूत्रे दानं च दधाम्” इति ततस्तस्मिन् दोहदे पूर्णे स गर्भः सुखेन पुष्टिमुपगतः । ___ अन्यदा मणिरथो नृपः स्वभ्रातुर्भार्या प्रासादोपरि स्नानं कुर्वतीं दृष्ट्वा कामबाणव्यथितस्तत्माप्त्युपायं चिन्तयनासीत् । अत्रान्तरे स्वराज्ये दक्षिणदिशि ससैनिकेन रुद्रनामकनृपेणाक्रमणे कृते सति मणिरथस्तत्रयुद्धार्थ गन्तुमुचतः, तदा युगबाहुना कथितम् मयि विद्यमाने भवतस्तत्र युद्धार्थ गमनं नोचितम् आज्ञापयतुमाम् , भाषित तत्त्वों का श्रवण करूँ, अभय, सुपात्र एवं करुणादान दूं। फिर युगवाहु युवराज ने अपनी पत्नी के प्रत्येक दोहद की बहुत अच्छी तरह पूर्ति की। दोहद की पूर्ति से मदनरेखा का मन प्रमोदयुक्त रहने लगा
और गर्भ भी कालक्रम से आनन्द के साथ बढने लगा। ___एक दिन की बात है कि मदनरेखा अपने महल की छत पर बैठकर स्नान कर रही थी । इतने में मणिरथ राजा ने उसको देख लिया। देखते ही उसका अन्तःकरण काम की व्यथा से व्यथित होने लगा। 'यह मेरे हाथ किस प्रकार लगे इस तरहके उपायोंकी खोजमें वह राजा लग गया। भाग्यवशात् इस समय एक घटना इस प्रकार घटी-दक्षिण दिशा की ओर इसके राज्य में रुद्रनामक किसी राजा ने सैनिकों के साथ लेकर आक्रमण कर दिया। मणिरथने इस वृत्तान्त को सुनकर उसके प्रत्युत्तर स्वरूप में उसका साम्हना करने के लिये स्वयं जाने की तैयारी की-युद्ध के लिये सैनिक तैयार किये जाने लगे-युगबाहु ने युद्ध में जाने की तैयारी जब अपने बडे भाई की सुनी तो उसने उनसे कहा, અભય, સુપાત્ર અને કરૂણાદાન દઉં. યુગબાહુ યુવરાજે પિતાની પત્નિના પ્રત્યેક ભાવની ઘણીજ સારી રીતે પૂર્તિ કરી. ભાવની પૂર્તિથી મદનરેખાનું મન ખૂબ જ આનંદમાં રહેવા લાગ્યુંને ગર્ભ પણ કાળક્રમ પ્રમાણે આનંદપૂર્વક વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો.
એક દિવસની વાત છે કે, મદનરેખા પિતાના મહેલની અગાશીમાં બેસીને સ્નાન કરી રહી હતી, એ સમયે મણિરથ રાજાની દ્રષ્ટિ તેના ઉપર પડી. સ્નાન કરતી મદનરેખાને જોતાં જ તેનું અંતઃકરણ કામની વ્યથાથી વ્યાકુળ બની ગયું અને “આ મારા હાથમાં કઈ રીતે આવે” એ પ્રકારના ઉપાયો તે
ધવા લાગે. ભાગ્યવશાત એ સમયે એક એવા પ્રકારની ઘટના બની કે, દક્ષિણ દિશા તરફ એના રાજ્યમાં રૂદ્ર નામના કેઈ રાજાએ આક્રમણ કર્યું. મણિરથે જ્યારે આ વાત સાંભળી ત્યારે એને સામને કરવા જાતે જવા તૈયાર થયે. યુદ્ધમાં જવા માટે તેણે સિનિકો તૈયાર કરવા માંડયા-ન્યુગબાહુએ પોતાના લાઈની યુદ્ધમાં જવાની તૈયારીની વાત જાણી. આથી તેણે મણિરથને કહ્યું કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टीका अ० ९ नमिचरिते युगवा दृष्टान्तः अहमेव शत्रून् पराजेतुं समर्थोस्मि तदा मणिरथेनाज्ञप्तो युगवाहुयुद्धार्थ तं प्रदेशं गतः युगबाहौ गते सति मणिरथो मदनरेखायाः प्रीत्यर्थ पुष्पताम्बूलवसनभूषणादिकं दासीहस्तेन प्रेषितवान् । सा तु ज्येष्ठप्रसादोऽयमिति मत्वा तत् सर्वे गृहीतवती । अथाऽन्यदा मणिरयस्तां दासीमुखेन वदति-त्वद्रपमवलोक्य मोहितोऽस्मि, मां स्वीकरोषि चेत् त्वां सर्वराज्यसंपदा स्वामिनी करोमि । सा दासीमुखेन पाहकि मेरे विद्यमान होनेपर आपश्रीको युद्ध में जाना उचित नहीं है। आप मुझे कृपा कर आज्ञा दीजिये । ताकि युद्ध में शत्रुओं को परास्त करनेके लिये मैं जाऊँ। मैं जब स्वयं शत्रुओंको पराजित करने में समर्थ हूं, तो फिर
आपका जाना कैसे अच्छा माना जा सकता है । अपने छोटेभाई युगबाहु की बात सुनकर मणिरथराजाने उसको युद्ध में जानेकी अपनी अनुमति दे दी। युगवाहु बडे भाई मणिरथकी आज्ञा पाकर उस प्रदेश में युद्ध के लिये चला गया। युगबाहु के जाते ही मणिरथ ने मदनरेखा को प्रसन्न करने के निमित्त दासीके हाथ, पुष्प, ताम्बूल, वसन एवं भूषण आदिक उसके पास भेजे । मदनरेखा ने भी यह समझकर कि 'यह जेठजी का प्रसाद है " उन ताम्बूल आदि को दासी से ले लिया। एक दिन की घात है कि मणिरथ ने दासी के द्वारा मदनरेखा से कहलाया कि मुझे तेरे इस अनुपम रूप ने मोहित कर लिया, जिस दिन से इस रूप राशि का नेत्रों ने पान किया है उसी दिन से मेरा मन तेरे मोह में पागल हो रहा है। अतः यदि तू मुझे स्वीकार कर लेगी तो मैं तुम्हें सर्वराज्यसंपत्ति की स्वामिनी बना दूंगा। मणिरथ की ऐसी अनुचित्त बातों હું હાજર હોવા છતાં આપને યુદ્ધમાં જવું ઉચિત નથી. માટે યુદ્ધમાં શત્રુએને પરાસ્ત કરવા માટે જવાની મને આજ્ઞા આપે. જ્યારે હું શત્રુઓને પરાસ્ત કરવામાં સમર્થ છું, તે પછી આપને જાતે જવાની કોઈ જરૂર નથી. પિતાના નાનાભાઈ યુગબાહુની વાત સાંભળીને રાજા મણિરથે તેને યુદ્ધમાં જવાની અનુમતી આપી. મોટાભાઈની આજ્ઞા મેળવીને યુગબાહું એ પ્રદેશમાં યુદ્ધ માટે રવાના થયા. યુગબાહના ગયા પછી મણિરથે મદનરેખાને પ્રસન્ન કરવા નિમિત્તે દાસી સાથે પુષ્પ, તાખુલ, વસન અને આભૂષણ ઈત્યાદિ મદનરેખાને મોકલ્યાં. મદનરેખાએ તે “આ મારા જેઠજીને પ્રસાદ છે” એમ સમજીને દાસી પાસેથી લઈ લીધાં. એક દિવસની વાત છે કે, મણિરથે દાસી દ્વારા મદનરેખાને કહેવરાવ્યું કે, મને તારા અનુપમરૂપે મોહિત કર્યો છે. જે દિવસે મારી આંખ એ તારી અનુપમ રૂપરાશીનું પાન કર્યું ત્યારથી મારું મન તારા રૂપમાં પાગલ બની ગયું છે. આથી જે તું મારો સ્વીકાર કરીશ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
उत्तराध्ययनसूत्रे भवद्भातयुवराजस्य पल्या मम सर्वा राज्यसंपदः स्वाधीना एव सन्ति, एतत् प्रलोभनं व्यर्थम् किंच-शिष्टाः खलु लोकद्वयविरुद्धं नाचरन्ति । उक्तञ्च
स्वयं स्वीकुर्वते मृत्यु, मपि सन्तो महाशयाः ।
लोकद्वयविरुद्धं तु. चिकोर्षन्ति न जातुचित् ।। शिष्टाः खलु परोच्छिष्टान्नवत् परामपि पराङ्गनां परित्यजन्ति, कथं पुनस्त्वं लघुभ्रातुर्भार्या पुत्रीतुल्यां वाञ्छसि ?, परनारीच्छा खलु महादुःखस्य कारणं भवति ।
मणिरथस्तस्या वचः श्रुत्वाऽपि स्वाग्रहं न मुश्चति, तस्मिन् गते सति मदनको सुनकर मदनरेखा ने दासी के द्वारा कहलाया कि मैं आपके छोटेभाई की पत्नी हूं, इस अधिकार से समस्त राज्यसंपत्ति मेरे आधीन ही है इसका जो आप मुझे प्रलोभन दिखाते हैं, वे सब व्यर्थ हैं । और शिष्ट पुरुष इस लोक परलोक विरुद्ध कार्य का आचरण नहीं करते। कहा भी है___ जो शिष्ट पुरुष होते हैं वे मरना अच्छा समझते हैं परन्तु दोनों लोको में विरूद्ध जो कार्य माना जाता है, उसको कभी भी करने की इच्छातक भी नहीं करते हैं, जो शिष्ट होते हैं वे उत्कृष्ट रूपलावण्य संपन्न होने पर भी उच्छिष्ट भोजनकी तरह पर स्त्रीकी इच्छा नहीं करते हैं, तो फिर अपने छोटेभाई की बहू की तो बात ही क्या । वह तो पुत्री जैसी होती है । परस्त्री की इच्छा जीव के लिये महादुःखका कारण है।
इस प्रकार मदनरेखा के समझाने पर भी मणिरथ ने अपने आग्रह તે હું તને મારી સર્વ રાજ્ય સંપત્તિની સ્વામિની બનાવીશ. મણિરથની એવી અનુચિત વાતને સાંભળીને મદન રેખાએ દાસી મારફત કહેવરાવ્યું કે, હું તે આપના નાના ભાઈની પત્ની છું, એ અધિકારથી તે સમસ્ત રાજ્ય સંપત્તિ મારા આધિન જ છે. જ્યારે આપ મને જે અગ્ય પ્રલેશન બતાવી રહ્યા છે તે તમને શોભારૂપ નથી. શિષ્ટપુરુષ આલોક અને પરલમાં વિરૂદ્ધ એવા નીંદનીય કાર્યનું આચરણ કરતા નથી. કહ્યું પણ છે--
જે શિષ્ટપુરુષ હોય છે તે મરવાનું પસંદ કરે છે, પરંતુ આ લેક અને પરલેકમાં જે કાર્ય વિરૂદ્ધ એટલે કે નીંદનીય મનાય છે તેવા કાર્યને કરવાની કદી ઈચ્છા પણ કરતા નથી. ” જે વ્યક્તિ શિષ્ટ હોય છે, તે પરસ્ત્રી પ્રત્યે તે ગમે તેટલી ઉત્કૃષ્ટ લાવણ્યમયી હોવા છતાં પણ તેને ઉતરેલા ધાન્યની સમાન ગણીને કદાપિ તેની ઈચ્છા કરતા નથી. તે પછી પિતાના નાના ભાઈની સ્ત્રીની તે વાતજ કયાં રહી? તે તે પુત્રી સમાન જ હોય છે. પરસ્ત્રીની ઈચ્છા જીવને માટે મહાદુઃખનું કારણ છે. આ પ્રકારે મદન રેખાએ સમજાવવાં છતાં પણ મણિરથે પિતાના દુરાગ્રહને છોડશે નહિ. મદનરેખાએ જ્યારે એ જાણ્યું કે, મારે જે જ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते युगबाहुटष्टान्त, रेखा स्वशीलरक्षणार्थ युगबाहोराकारणाय दूतं प्रेषितवती । यावताकाले दूतस्तत्र याति तावदसौ शत्रु विजित्य परावृत्तः । स कदली वनं समागतः दूतवचनान्मदनरेखाऽपि कदलीवनं समायाता सर्व मणिरथवृत्तं पत्ये निवेदयति युगबाहुन विश्वसिति ।
अत्रान्तरे मणिरथश्चिन्तयति-यावयुगबाहु भवेत् तावदियं न मामिच्छेत् तद् का परित्याग नहीं किया। मदनरेखा ने जब यह देखा कि मेरा जेठ ही मेरे शील को भंग करने को तैयार हो गया है, तो उसने अपने पति को बुलाने के लिये एक दूत भेजा । जितने समय में दूत युगबाहु के पास पहुँचा कि इसी समय में शत्रु को परास्त करके युगबाहु अपने नगर की ओर आ रहा था । युगबाहु आकर कदली बन में ठहर गया। मदनरेखाको दूतने युगबाहुके आने की खबर दी, और कहा कि वे कदली वन में ठहरे हुए हैं। दूत के वचन सुनकर मदनरेखा कदली धन में पहुंची और सघ मणिरथ का वृत्तान्त अपने पति युगबाहु से कह दिया। सुनकर युगबाहु को विश्वास नहीं हुआ। इधर मणिरथ ने विचार किया कि युगबाहु की उपस्थिति में यह मुझे नहीं चाहेगी-अतः ऐसा ही क्यों न किया जाय कि जिससे युगयाहु का ही अंत हो जावे। इसके लिये सर्व प्रथम युगवाहु का विश्वास पैदा करना चाहिये । और पीछे उसको मार देना चाहिये । इसके अभावमें भी यदि मदनरेखा मुझे नहीं चाहेगी तो फिर मैं इसको जबर्दस्ती से आधीन कर लूंगा। यह मेरा भाई ही મારૂં શીલભંગ કરવા તૈયાર થયેલ છે ત્યારે તેણે પોતાના પતિને પાછા બોલાવવા માટે એક દૂતને મોકલ્યા. જેટલા સમયમાં દૂત યુગબાહુની પાસે પહોં
એ એજ સમયે યુગબાહ શત્રુને પરાસ્ત કરીને પોતાના નગર તરફ આવવા માટે નીકળી રહ્યો હતે. યુગબાહુએ આવીને કદળીવનમાં પડાવ નાખે. યુગબાહના આગમનના સમાચાર દૂતે મદનરેખાને આપ્યા અને કહ્યું કે, યુવરાજ યુગબાહ કદળી વનમાં રોકાયા છે. આ સમાચાર સાંભળીને મદનરેખા કદળી વનમાં ગઈ અને મણિરથને સઘળે વૃત્તાન્ત પોતાના પતિને કહી સંભળાવ્યો. મોટાભાઈ વિરૂદ્ધની વાતે પિતાની પત્નિના મેઢેથી સાંભળવા છતાં યુગબાહુને તેની વાતમાં વિશ્વાસ ન આવ્યો. આ તરફ મણિરથે વિચાર કર્યો કે, યુગબાહુની હાજરીમાં મદન રેખા મને ચાહશે નહીં આથી એવું જ કેમ ન કરવું કે, જેથી યુગબાહને અંત આવી જાય? આ માટે સહુ પ્રથમ યુગબાહુને વિશ્વાસમાં લેવું અને પછીથી તેને ઠેકાણે પાડી દે. યુગબાહુને નાશ કર્યા પછી પણ જે મદનરેખા નહીં માને તે હું જબરજસ્તીથી તેને મારે આધીન બનાવીશ. તેને મેળવવામાં મારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
उत्तराध्ययनसूत्रे
विश्वासमुत्पाद्य तं हत्वा बलादेनां ग्रहीष्यामि, स भ्राताऽपि ममैतत्सं गेऽन्तरायकारकस्तस्मात् स रिपुरेवेति चिन्तयित्वा भ्रातुच्छिद्रान्वेषण परोऽभवत् ।
अथ ' शत्रुं विजित्य युगबाहुः कदलीवनं समागतः ' इति श्रुत्वा मणिरथश्चि न्तयति इदानीं युगबाहुबह्योद्याने गाढान्धकारव्याप्तरजन्यां तिष्ठति स्वल्पोपायसाध्यस्तन्मृत्युः, तस्मात् तत्र गत्वा स्वाभीष्टं पूरयिष्यामि, इति विचिन्त्य विषाक्तं खङ्गमुपादाय तस्मिन्नुद्याने समायाति, तत्रागत्य यामिकान् पृच्छति - युगबाहुः क्व तो इसके मिलने में मेरे अन्तराय स्वरूप हो रहा है, अतः मेरी दृष्टि में सब से प्रबल वैरी मेरा इस काममें यही है, क्यों न यह शीघ्रातिशीघ्र मार दिया जाय। इस प्रकार के विचारों से प्रेरित होकर मणिरथने अपने छोटे भाई युगबाहु के छिद्रों का अन्वेषण करना प्रारंभ कर दिया । जब मणिरथ ने यह सुना कि युगबाहु शत्रु को परास्त करके कदली बन में आया हुआ है, तब उसने विचार किया कि हा अब यह सुंदर समय है कि जिसमें युगबाहु जल्दी से मार दिया जा सकता है; क्यों कि वह इस समय नगर के बाहर उद्यान में गाढ़ अंधकार से व्याप्त रात्रि में ठहरा हुआ है। इससे उसको मारने में कोई ऐसे विशेष उपायों की आयोजना भी नहीं करनी पडेगी । अतः अब वहीं पर चलना चाहिये और अपना मनोरथ पूर्ति के साथ सफल कर लेना चाहिये । इस प्रकार विचार करके मणिरथराजाने विष लिस एक तलवार हाथ में उठाई और उसको लेकर वह उद्यान में पहुँचा। वहां पहुँच कर उसने पहिरेदारोंसे पूछा कि युगबाहु इस समय कहां पर है ? | मणिरथके वचन
ભાઈ યુગમાડું અંતરાય બની રહ્યો છે. આથી મારા આ કામમાં એ એક પ્રખળ દુશ્મન જેવા છે. જેથી એને જલદીથી જલદી મારી નાખવા જોઇએ. આ પ્રકારના વિચારાથી પ્રેરાઇને મણિરથે પોતાના નાના ભાઈ યુગમાહુ અંગે ગુપ્ત બાતમી મેળવવાના પ્રાધ કર્યોં. મણ્યેિ એ જાણ્યું કે યુગખાડું શત્રુને પરાસ્ત કરીને પાછળ કર્યો છે અને કદળીવનમાં ઉતર્યો છે, ત્યારે તેણે વિચારકર્યું કે, આ સુંદર તક છે, કે જેથી યુગમાહુને જલદીથી જલ્દી મારી શકાય. કારણ કે તે જે ઉદ્યાનમાં ઉતર્યો છે તે ઉદ્યાન નગરથી બહાર છે. તેથી ઘેાર અંધારી રાતે તેને મારી નાખવાનું ઘણું સગવડ ભરેલું છે. આથી તેને મારી નાખવા માટે કોઇ ખાસ પ્રખધ કરવાની જરૂરીઆત રહેશે નહીં. આથી ત્યાં જઈને જ તેને મારી નાખવાના પ્રબંધ કરવા જોઈએ. આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને મથિ ઝેરના પટ આપેલી તલવાર હાથમાં લઈને કદલીવનમાં જવા રવાના થયા. ત્યાં પહેાંચીને તેણે પહેરેગીરાને પૂછ્યું કે, યુગમાહુ અત્યારે કયાં છે ? મણિરથનાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते मदनरेखादृष्टान्तः
३३७ विद्यते ? तैरुक्तम्-स रम्भागृहे मुप्तोऽस्ति । किमर्थमत्रागमनेन कष्टमाचरितं भवता ? । मणिरथः कथयति-अत्रारण्यस्थितस्य मद्भातुः कश्चिदुपद्रव आपते , इति तद्रक्षणार्थमहमागतोऽस्मीति वदन् यामिकं तत्समीपे प्रेषयति । स गत्वा युगबाहुं कथयति-स्वामिन् ! तव ज्येष्ठभ्राता समागतः। तन्निशम्य मदनरेखा स्वपति माह-सावधानेन भवितव्यम् । तथाऽप्यसौ न विश्वसिति। युगबाहुः स्वभ्रातुरागमनं विदित्वा बहिनिःसरति । मदनरेखा च जालान्तरेण (गवाक्षान्तरेण) पश्यति । युगबाहुः मणिरथस्य पादयोः पतति । मणिरथस्तस्मिन्नेव समये तेन खान तं विश्वस्त को सुनकर उन लोगोंने कहा कि महाराज ! इस समय वे कदली घरमें सोये हुए हैं । पहिरेदारों ने जब यह पूछा कि आप ने यहां तक आनेका कष्ट क्यों लिया ? तो उसने जवाब दिया कि यहां पर जंगल में मेरा भाई अकेला ठहरा हुआ है उस पर कोई उपद्रव न आ जाय, इस विचार से मैं उसकी रक्षा करने के लिये यहाँ आया हूं। इस प्रकार पहिरेदारोंसे कहकर मणिरथने पहिरेदारको युगबाहुके पास भेजा। पहिरेदारने भीतर जाकर युगबाहुसे कहा कि हे नाथ! आपके बडे भाई आये हैं। यह बात सुनकर मदनरेखा(मेनरया)ने अपने पतिसे कहा कि-स्वामिन् ! सावधानी से रहिये । तो भी इसने विश्वास नहीं किया । युगबाहु अपने बडे भाई का आगमन जानकर कदली घर से बाहर निकलता है, और मदनरेखा गोखके अन्दरसे देख रही है। युगबाहुज्यों ही नमस्कार करने के लिये मणिरथ के पैरों पर गिरता है, त्यों ही तत्काल वह मणिरथ उस વચન સાંભળીને પહેરેગીરેએ કહ્યું કે, અત્યારે તેઓ કદલીઘરમાં સુતા છે. પહેરેગીએ મણિરથને પૂછયું કે, આપે આ વખતે અહીં આવવાની તકલીફ કેમ લીધી ? મણિરથે જવાબ આપ્યો કે, અહીં જંગલમાં જ્યારે મારો ભાઈ એકલે છે તે તેને કાંઈ ઉપદ્રવન આવે આ હેતુથી હું તેની રક્ષા કરવા માટે અહીં આવ્યો છું. આ રીતે પહેરેગીરને સમજાવી એક પહેરેગીરને યુગબાહુને પિતાના આગમનના સમાચાર કહેવા મક, પહેરેગીરે જઈને યુગબાહુને મણિરથ આવવાના સમાચાર આપ્યા. આ વાત સાંભળીને મદન રેખાએ પોતાના પતિને કહ્યું કે, સ્વામિન! મને ડર છે માટે સાવધાની પૂર્વક રહેજો. પોતાના ભાઈ પ્રત્યેની મમતા અને વિશ્વાસને કારણે તેણે મદન રેખાના આ મહત્વના સુચનને ગણુકાયું નહીં અને પિતાના મોટાભાઈને મળવા માટે યુગબાહુ કદળી ઘરમાંથી બહાર નીકળે ત્યારે જાળીમાંથી મદનરેખા તેની પાછળ જોવા લાગી. યુગબાહું જ્યારે મણિરથને નમસ્કાર કરવા તેને પગમાં પડે છે એજ उ० ४३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
उत्तराध्ययनसूत्रे हत्वा पुरं प्रति चलितः तदानीं मार्गे कश्चित् प्रचण्डविषधरः सर्पः पुच्छभागे तुरगखुरतलाघातेन प्रकुपितः सन्नुत्थाय तमश्वारूढं मणिरथं दृष्टवान् । ततोऽसौ सर्पदृष्टो नृपो मृतः । चतुर्थनरके दशसागरोपमस्थितिको नैरयिको जातः ।
इतश्व-मदनरेखा युगबाहुं खङ्गाहतं दृष्ट्वा 'हा! हा! ' इति कुर्वाणा शीघ्र तत्समीपे समागता, स्वपतिमासन्नमृत्यु विदित्वा, तत्कर्णसमीपे मृदुस्वरेण पाह" हे नाथ! धीरत्वमाश्रित्य स्वस्थचित्तो भव, कस्याप्युपरि रोष मा कुरु निजकर्म विपाकोऽयमिति मत्वा कष्टमिदं सहस्व । जिनोक्तधर्म शरणीकुरु, प्राणातिपाता. दीन्यष्टादशपापस्थानानि परित्यज्य, परलोकमार्गपाथेयं गृहाण स्वामिन् ! स्वकृताविषलिप्त तलवार से उसको मार देता है, और स्वयं नगर की तरफ रवाना हो जाता है। उस समय मार्गमें मणिरथ को भी एक विषधर सर्प ने पुच्छभाग में घोडे की टाप के आघात से कुपित होकर उछल कर काट खाया। उसके काटते ही यह घोडे से नीचे गिर कर मर गया। और चोथी नरकमें दस सागरकी स्थितिवाला नैरयिक बना ।
इधर मदनरेखा खड्गसे घायल हुए अपने पति को देखकर 'हा हा' करती हुई शीघ्र पति के पास आई और मरणासन जानकर उनके पास बैठकर धैर्य से कहने लगी कि-हे नाथ ! आप अब घषरावें नहीं, धीरता का अवलम्बन कर स्वस्थचित्त बने रहे, किसी के ऊपर जरा भी रोष न करें, "अपने ही कर्मका यह विपाक-फल है" ऐसा समझकर आये हुए इस कष्ट को समताभाव से सहें । जिनोक्त धर्म की शरण अंगीकार करें एवं प्राणातिपातादिक अठारह पापस्थानों का परित्याग સમયે મણિરથે પોતાની સાથે લાવેલી ઝેરના પટવાળી તરવાર તેના ઉપર ચલાવી અને તુરત જ નગર તરફ નાસી ગયે. રસ્તે જતાં મણિરથ જે ઘડા ઉપર બેઠો હતે તે ઘડાની એડી હેઠળ એક વિષધર સર્પ ચગદાયે. આથી કોધથી કપાયમાન તે સ ઉછળીને મણિરથને ડંશ દીધે. સર્પદંશના ઝેરથી મણીરથ ઘડા ઉપરથી ઉછળીને ય પર પડશે અને મરણ પામ્યો. અને ચોથી નરકમાં દસ સાગરોપમની સ્થિતિવાળે નરયિક થયો.
આ તરફ મદનરેખા તરવારથી ઘાયલ થયેલા પિતાના પતિને જોઈ ચિત્કાર કરતી દોડીને પતિની પાસે પહોંચી ગઈ. પતિના મરણ સન્મુખની છેલ્લી ઘડીઓ જોઈને તેની પાસે બેસીને ઘેર્યથી કહેવા લાગી કે હે નાથ ! આપ મનમાં કોઈ પ્રકારની ચિંતા ન કરશો. ધીરજ ધારણ કરી સ્વ
ચિત્ત બની રહેશો. કોઈના ઉપર જરા પણ રોષ કરશે નહીં. પિતાના જ કર્મને આ વિપાક છે એવું સમજીને આવેલા આ દુઃખને સમતાભાવથી સહન કરો. કનેક્ત ધર્મનું શરણુ અંગિકાર કરે અને પ્રાણાતિપાતાદિ અઢાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिवरिते मदनरे खादृष्टान्तः
३३९
"
पराधं सर्वप्राणिभिः क्षमय, त्वमपि तत्कृतानपराधान क्षमस्व । रागद्वेषेण जीवः स्वयमेव स्वार्थं नाशयति, तस्माद् रागद्वेषं परिहर, सर्वेऽपि जीवा मम सुहृद् इति मैत्रीभावनां कुरु, सर्वज्ञमर्हन्तं देवस्वेन, बद्धसदोरकमुखवस्त्रिकान् गुणिनो मुनीन् जिनमणीतं श्रुतचारित्ररूपं धर्म धर्मत्वेन यावज्जीवमङ्गीकुरु । मिध्यात्वाविरतिकपाप्रमादाशुभयोगरूपान् पञ्चास्रवान् त्रिविधं त्रिविधेन प्रत्याख्याहि । स्वजनघनादौ स्नेहं मा कुरु प्राणिनां स्वकर्मविपाककाले स्वजनादीनि वस्तूनि त्राणाय नो भवन्ति करें । हे स्वामिन् | ये ही परलोकका पाथेय (भाता) है इसको आप ग्रहण करें। सब जीवों से अपने अपराधों की क्षमा मांगें और स्वयं उनके अपराधोंकी क्षमा दें । द्वेष के वशीभूत होता हुआ जीव स्वयं ही अपने स्वार्थ का विनाश कर डालता है । इसलिये इस द्वेष को अपने पास न फटकने दें। 'समस्त जीव मेरे मित्र हैं ' इस प्रकार मैत्री भावना को हृदय में स्थान दें। यावज्जीव सर्वज्ञ अर्हत को देवरूपसे, मुंह पर दोरे से बंधी हुई मुखवत्रिका वाले गुणगरिष्ठ मुनिवरों की गुरुरूप से एवं जनप्रणीत श्रुतचारित्र रूप धर्म को धर्म रूप से अंगीकार करें। मिथ्यात्व, अविरति कषाय, प्रमाद तथा अशुभयोगरूप पांच आस्रवोंको मन, वचन, एवं काय से तथा कृत कारित एवं अनुमोदनासे छोड़ दें । अपने जन एवं धन में अब आप जरा भी ममत्व न रक्खें । इस जीव का रक्षक स्वकृतकर्म के विशक समय में स्वजन आदि कोई भी नहीं होता है। जीव द्वारा अपराधित धर्म ही प्राणियों का परमबन्धु પાપસ્થાનના પરિત્યાગ કરી. હે સ્વામિન | એજ પરÀાકનુ ભાથુ છે. તેને આપ ગ્રહણ કરી. જગતના સઘળા જીવાત્માઓથી આપ પેાતાના કરેલા અપરાધાની ક્ષમા માગે અનેતેમના અપરાધાને આપ ક્ષમા આપે। દ્વેષથી વશીભૂત અનેલા જીવ પાતે જ પાતાના સ્વાર્થના વિનાશ કરી બેસે છે માટે આ દ્વેષને આપ આપના દિલમાં ન આવવા દો. સઘળા જીવા મારા મિત્ર છે” આ પ્રકારની મૈત્રી લાવનાને હૃદયમાં સ્થાન આપે. જ્યાં સુધી દેહ રહે ત્યાં સુધી સંજ્ઞ અહે તને દેવરૂપથી, મેઢા ઉપર દોરાથી ખધેલી મુખવઔકા વાળા ગુણુગરિષ્ઠ મુનિવરને ગુરુરૂપથી, અને જીનપ્રણિત શ્રુતચરિત્રરૂપ ધર્મને ધમ રૂપથી मंशिर १. भिथ्यात्व अविरति, उपाय, प्रभाव તથા અશુભ ચૈાગરૂપ પાંચ આસ્રવાને મન વચન અને કાયાથી કરવા કરાવવા તથા કરતા હોય તેને અનુમાદન આપવાની ભાવનાના ત્યાગ કરે. પેાતાના કુટુંબ તેમજ ધનમાં આપ હવે જરા પણ મમત્વ ન રાખેા. સ્વકૃત કર્મના વિપાક સમયમાં આ જીવનના રક્ષક તેના સ્વજન વગેરે કાઈ બનતાં નથી. જીવે આરાધેલા ધમ જ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
उत्तराध्ययनसूत्रे धर्म एव माणिनां धनं बन्धुश्चेति भावय, स एव प्राणिनां दुःखहारकः सुखदाता च । इदानीं चतुर्विधाऽऽहारं प्रत्याख्याहि, चतुःशरणान्याश्रय, पञ्चपरमेष्ठि नमस्कारमन्त्रं स्मर, येन स्मृतेन पापात्माऽपि देवो भवति, सम्यक्त्वमाश्रय” इत्यादि सर्व तद्वचनं युगबाहुनिशम्य श्रदधानः पञ्चपरमेष्टिमंत्रस्मरणं कुर्वन् मृतः । ___ मदनरेखा चेतसि चिन्तयति-धिग् लोभं सर्वानर्थमूलम् , ममेदं रूपं धिक, यद्वीक्ष्य राज्ञा भ्रातापि मारितः। असारस्य क्षणविनश्वरस्य मम रूपस्य हेतोस्तेन महद् दुष्कर्म कृतम् । अथायं बलान्ममशीलभङ्गं करिष्यति, अनेन तदर्थमेवानर्थोऽयं एवं सर्वोत्कृष्ट धन है, ऐसी भावना भाते रहें । क्यों कि यही जीवों के दुःखों का नाशक एवं सुखदायक है । अब आप इस समय चारों प्रकार के आहार का परित्याग कर चार शरणों का आश्रय लें। पांच परमेष्ठिनमस्कार मंत्र का स्मरण करते रहें। इसके स्मरण से पापात्मा भी देव हो जाता है। सम्यक्त्वका आश्रय करनेमें जरा भी प्रमाद न करें। इस प्रकार स्वपत्नी मदनरेखाके हितकारक वचनोंको मुनकर युगवाहुने उनको अपने हृदय में स्थापित कर श्रद्धापूर्वक पंचपरमेष्ठी के मन्त्र का आप करते हुए अपने प्राणों का परित्याग किया।
इधर मदनरेखा ने भी विचार किया-सर्व अनर्थ के मूल कारण मेरे इस रूपको धिक्कार हो, इस रूपने ही मेरे जीवनको दुःखित पनाया है। जिस इस मेरे रूप को देखकर खेद है कि राजा ने अपने छोटेभाई को भो मार डाला । असार तथा क्षणविनश्वर इस मेरे रूप को निमित्त
પ્રાણીઓને પરમબંધુ અને ઉચ્ચ પ્રકારનું ધન છે. એવી ભાવના ભાવતા રહે. કારણકે એજ દુરને નાશ કરનાર તેમજ સુખદાયી છે. હવે આપ આ સમયે ચારે પ્રકારના આહારને પરિત્યાગ કરી, ચાર શરણેને આશ્રય
પંચપરમેષ્ઠી નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરતા રહો. આના સ્મરણથી પાપાત્મા પણ દેવ બની જાય છે. સમ્યવને આશ્રય કરવામાં પ્રમાદ ન કરે. આ પ્રકારનાં પિતાની પત્ની મદરેખાના હિતકારક વચનેને સાંભળીને યુગ બાહએ તેનાં કહેલાં વચનેને પિતાના હૃદયમાં સ્થાપિત કરીને શ્રદ્ધા પૂર્વક પંચપરમેષ્ઠી મંત્ર જાપ કરતાં કરતાં પિતાના દેહને ત્યાગ કર્યો.
આ તરફ મદન રેખાએ પણ વિચાર કર્યો કે સર્વ અનર્થના મૂળ કારણ સ્વરૂપ મારા આ રૂપને ધિક્કાર છે, જેણે મારા જીવનને દુઃખી બનાવ્યું છે. મારા આ રૂપને જોઈને રાજાએ પોતાના નાના ભાઈને મારી નાખ્યો. અસાર તથા ક્ષણ વિનશ્વર આ મારા રૂપને નિમિત્ત બનાવીને જ રાજાએ ભારે દુષ્ક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते मदनरेखादृष्टान्तः कृतः। तस्माद्देशान्तरं गत्वा परलोकाथै यतिष्ये, अन्यथा स दुष्टो ममपुत्रं चन्द्रयशसमपि हनिष्यति इति चिन्तयित्वा निर्गता। शोकाकुलैश्चन्द्रयशोमुख्यैरलक्षिता सा पूर्व दिशमभिव्रजन्ती बहुश्वापदसंकुलामेकामटवीं प्राप्ता । तत्र रात्रौ व्याघ्रसिंहानां गर्जनं शृगालानां विरावं शूकराणा हुंकारं व्यालानां फूत्कारं श्रुत्वा सा पश्चपरमेष्ठि नमस्कारमन्त्रं स्मरति । अर्धरात्रे तस्या गर्भस्य पूर्णसमयसद्भावात् पुत्र प्रसवो जातः । तत्र तं शुभलक्षणयुक्तं बालं स्वोत्तरीयवस्तखण्डे निधाय वृक्षशाखावलम्वितं कर ही राजा ने बडे भारी दुष्कर्म का बन्ध किया। हे प्रभो! अब तो यह मालूम होता है कि यह जबर्दस्ती मेरे शील को खंडित कर देगा। इसीलिये तो इसने इतना बड़ा भारी यह अनर्थ किया है । अतः अब घर न जाकर किसी दूसरे स्थान में चलने में ही मेरा श्रेय है । वहां जाकर अब परलोक के लिये उद्यम करूँगी। यदि घर जाति हूं तो वह मणिरथ मेरी प्राप्ति की आशा से मेरे पुत्र चन्द्रयश को भी मारने में कसर नहीं रक्खेगा। इस प्रकार विचारकर वह शोकाकुल बने हुए अपने पुत्र आदिको सूचन दिये विना ही वहांसे पूर्वदिशाकी ओर रवाना हो गई, और चलतेर वह एक अनेक श्वापदों हिंसक प्राणियोंसे संकुल अटवीमें जा पहुंची। वहां उसने रात्रि में व्याघ्र एवं सिंहो की गर्जना को, शृगालों के विराव को, शूकरों की हुकार को, फणियों (सी) की फूत्कारको मुना । परन्तु उससे वह मदनरेखा निडर पनी रही और नमस्कार मन्त्रका जाप जपती रही। वहाँ पर उसके गर्भ के समय की समाप्ति हो जाने से अर्धरात्रि के समय पुत्र उत्पन्न हो गया । शुभ लक्षण युक्त पुत्र को वह अपनी आधी મને બંધ કર્યો છે. હે પ્રભુ! હવે તે એવું લાગે છે કે, મારા જેઠ રાજા મણીરથ જબરજસ્તીથી મારા શીયળધમને ખંડિત કરી દેશે. એને કારણે તે તેણે આટલે બધે અનર્થ કરેલ છે. આથી હવે ઘેર ન જતાં કોઈ અન્ય સ્થળે ચાલ્યા જવામાં જ મારૂ છેય છે. ત્યાં જઈ હવે પરલકને માટે ઉદ્યમ કરીશ. જે હું ઘેર જાઉં છું તે રાજા મારી પ્રાપ્તિના નિમિત્તથી મારા પુત્ર ચંદ્રયશને પણ મારી નાખતાં અચકાશે નહીં. આ પ્રકારને વિચાર કરી મદનરેખા શેક વ્યાકુળ સ્થિતિમાં પિતાના પુત્ર વગેરેને કહ્યા વગર જ પૂર્વ દિશા તરફ રવાના થઈ ગઈ. ચાલતાં ચાલતાં તે એક મહાન્ ભયંકર એવા જંગલમાં કે જ્યાં અનેક જાતના હિંસક પશુઓ હતા ત્યાં જઈ ચડી. ત્યાં તેણે રાત્રીમાં સિંહ અને વાઘની ગર્જનાઓ, શીયાળોની કીકીયારી, સુવરના હુંકારને, સર્પોના ભયંકર કુત્કારને, સાંભળ્યા. પરંતુ એનાથી એ નીડર બની રહી. અને નમસ્કાર મંત્રને જાપ જપતી રહી. ત્યાં તેના ગર્ભને સમય પુરે થતાં અર્ધરાત્રીના સમયે પુત્રને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
उत्तराध्ययन सूत्रे
कृत्वा तया तत्समीपे स्वमनो रक्षकमित्र स्थापयित्वा, सरो गत्वा वस्त्राणि क्षालितानि । ततः सा स्नानार्थं सरसि प्रविष्टा, स्नाता च, यावज्जलान्निर्याति, तावदेकेन पिपासया समागतेन हस्तिना झुण्डया सा गृहित्वा कन्दुकलीलया गगने प्रक्षिप्ता | अकाशादपि पतन्तीं तां कश्चिदू युवा विद्याधरो गृहीत्वा चलितः । मदनरेखा पृच्छति - क्व गम्यते भवता, तेनोक्तम् - अत्रासन्नप्रदेशे वने मत्पितुश्चारण श्रमणस्य चतुर्ज्ञानधरस्य दर्शनवन्दनार्थं गच्छन्नहं त्वां स्त्रीरत्नं लब्धवान् अतः स्वपुर प्रति चलितोऽस्मि पश्चात् चारणमुनिदर्शनं करिष्यामि । ततो मदनरेखा तद्वचः
साड़ी को फाड़कर उसमें रखकर एक वृक्ष की शाखा पर लटका कर एवं अपने अन्तःकरण को उसकी रक्षा में नियुक्त कर एक समीपवर्ती तालाव में अपने वस्त्र और शरीर को साफ करने के लिये गई । तालाब पर पहुंच कर उसने पहिले वस्त्रों को धोया पश्चात् स्नान करवा के वह निकलती थी कि इतने में वहां एक प्यासा हाथी आ पहुंचा हाथी ने अपनी सूंड से उठाकर इसको गेंद की तरह आकाश में फेंक दिया। वहां किसी युवा विद्याधरने इसको झिल लिया और विमान में बैठाकर चला । मदनरेखा ने विद्याधर से पूछा- आप कहां जा रहे हैं। विद्याधर ने कहा यहीं निकट प्रदेश में मेरे पिता चारण श्रमण हैं जो चार ज्ञान के धारी हैं उनको मैं वन्दना करने के लिये जा रहा था -बीच में ही तुम्हारी प्राप्ति हो गई, अतः अब वहां न जाकर मैं सीधा अपने नगर को जा
જન્મ થયા. ત્યારબાદ મદનરેખાએ પાતાના અડધી સાડીને ફાડી તેની ખાઈ મનાવી એક વૃક્ષની ડાળીએ બાંધી તેમાં શુભ લક્ષણ યુક્ત પેાતાના નવજાત પુત્રને સુવાડી પેાતાના અંતઃકરણને તેની રક્ષામાં નિયુક્ત કરી એક પાસેના તળાવ ઉપર પોતાનાં વસ્ત્ર અને શરીરની શુદ્ધિ કરવા ગઈ. તળાવ ઉપર જઈ તેણે પહેલાં પાતાનાં વસ્ત્રો ધાયાં, પછી તે સ્નાન કરવા તળાવમાં ઉતરી, સ્નાન કરીને તે નીકળતી હતી. કે એ સમયે ત્યાં એક તૃષાતુર હાથી આવી પહોંચ્યા. હાથીએ તેને પેાતાની સુંઢથી ઉપાડીને દડાની માફક ખૂબ જોરથી ઉછાળીને ફેંકી. તેજ વખતે ત્યાંથી પસાર થતા કોઇ યુવાન વિદ્યાધરે તેને નીચે પડતાં જ પોતાના વિમાનમાં ઝીલી લીધી, અને તેને વિમાનમાં બેસાડીને ચાલતા થયેા. મદનરેખાએ વિદ્યાધરને પૂછ્યું. આપ કયાં જઈ રહ્યા છે? વિદ્યાધરે કહ્યુ', અહિં નજીકના પ્રદેશમાં મારા પિતા ચારણુ શ્રમણ છે જે ચારજ્ઞાનના ધારક છે તેમને વંદના કરવા જઈ રહ્યો હતા. પણ વચમાં જ તમારી મેળાપ થતાં હવે ત્યાં ન જતાં સીધા મારા નગરની તરફ પાછા જઇ રહ્યો છું.. નગરમાં તમને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते मदनरेखादृष्टान्तः
३४३ श्रुत्वा चिन्तयति-अहो ! कीदृशो मम कर्मणां विपाकः, कष्टोपरिकष्टं मम समापततिउक्तंच-एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं, गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य ।
तावद् द्वितीयं समुपस्थितं मे, छिद्रेष्वना बहुली भवन्ति ॥१॥ शीलरक्षणार्थ स्वपुत्रं, धनं, राज्यमुखं च परित्यज्याहं निर्गता, इहाऽपि शीलभङ्गभयं समुपस्थितं तथापि मया शीलं नैव त्याज्यम्, केनाप्युपायेन दुर्बोधमेनं रहा हूं। नगर से आकर अब पीछे उनके दर्शन करूँगा। मदनरेखा ने विद्याधर के वचन सुनकर विचार किया देखो-कैसा विलक्षण मेरे कर्मों का विपाक है जो आपत्ति ऊपर आपत्ति आ रही है । नीति की यह बात बिलकुल सर्वथा रूप में मेरे ही ऊपर घटित हो रही है कि
" एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं, गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य । ___ तावत् द्वितीयं समुपस्थितं मे, छिद्रेष्वनां बहुली भवन्ति ॥"
मैंने इस शील की रक्षा के निमित्त ही तो अपने पुत्र का, धन का, तथा राज्य सुखों का परित्याग किया । और एकाकी वहां से निकल पड़ी, परन्तु फिर भी वहां इसी आपत्ति का साम्हना करना पड़ रहा है, कोई हर्ज की बात नहीं-भले ही आपत्तियां आवें, परन्तु मैं शील का परित्याग तो नहीं ही करूँगी। किसी भी उपाय से इस दुर्बोध विद्याधर को समझाकर अपनी रक्षा ही करूँगी। अथवा इसको हटाने के लिये कुछ समय की अभी प्रतिक्षा करनी चाहिये-जल्दीवाजी करना ठीक नहीं है नीतिकारों ने भी यही कहा है किમકી આવીને પછીથી તેમનાં દર્શન કરીશ. મદનરેખાએ વિદ્યાધરનાં વચન સાંભળીને વિચાર કર્યો કે, મારાં કર્મોને કેવો વિલક્ષણ વિપાક છે કે જેથી આપત્તિ ઉપર આપત્તિ આવી રહી છે. નીતિની એ વાત ખરેખર સાચા સ્વરૂપમાં મારા જ ઉપર આવી પડી છે કે –
"एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं, गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य ।
तावत् द्वितीयं समुपस्थितं मे, छिद्रेष्वनर्थी बहुली भवंति ॥" મેં મારા એક શીલધર્મની રક્ષાના નિમિત્તથી જ મારા પુત્રને ધનને અને રાજ્ય સુખને ત્યાગ કર્યો અને એકાકી ત્યાંથી નિકળી પડી, પરંતુ મારે માટે તે અહીં પણ એજ આપત્તિને ફરીથી સામનો કરવાનું આવી પડ્યું છે. કેઈ હરકત નથી. ભલે આપત્તિઓ આવે, પરંતુ હું શીલધમને ત્યાગ કદી પણ કરવાની નથી. કેઈ પણ ઉપાયથી આ દુર્બોધ વિદ્યાધરને સમજાવીને મારા શીલની રક્ષા કરીશ. અથવા એ ભયને દૂર કરવા માટે થોડા સમયની પ્રતીક્ષા કરવી પડશે. ઉતાવળ કરવા જતાં ઉલટું દુઃખ ઉભું થશે. નીતિકારોએ પણ કહ્યું છે કે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
उत्तराध्ययनसूत्रे बोधयामि, अथवाऽस्य वारणाय कालक्षेपं करोमि। तथा चोक्तम्-क्रोधावेशे नदीपूरे-प्रवेशे पापकर्मणि,
अजीर्णभुक्तौ भी स्थाने कालक्षेपः प्रशस्यते । इति विचार्य सा मदनरेखा वदति
हे भद्र ! प्रथमं मामपि चारणश्रमणदर्शनं कारय । तदनु सर्व समीचीनं भविष्यति। एवं तद्वचः श्रुत्वा हर्षेण मणिप्रभस्तया सह विमानेन मुनिसमीपं गतः । तत्र सा चतुर्ज्ञानधरं चारणश्रमणमणिचूडमुनि प्रणनाम, स मुनिः स्वज्ञानेन
"क्रोधावेशे, नदीपूरे-प्रवेशे पापकर्मणि
अजीर्णभुक्ती भी स्थाने कालक्षेपः प्रशस्यते ॥" अर्थात्-क्रोध के आवेश में, नदी का पूर पार करने में, पापकर्म के करने में, अजीर्ण होने पर खाने में और भय के स्थान में कालक्षेपविलंब करना अच्छा है ॥
ऐसा विचार कर मदनरेखा ने विद्याधरको नम्रभावसे कहा भद्र ! सबसे मुन्दर यात तो यही है, कि आप मुझे पहिले चारण मुनिराज के दर्शन करा दिजिये पश्चात् जो आपको रुचे सो इच्छापूर्वक कीजिये । इस प्रकार मदनरेखा के वचन सुनकर हर्ष मग्न बने हुए विद्याधर ने मुनि के समीप जाना अंगीकार कर लिया। विद्याधर का नाम मणिप्रभ था। विमान में बैठकर वे दोनों मुनिराज के पास पहुँचे । मदनरेखा ने भक्ति से प्लावित होकर उन चतुर्ज्ञानधारी चारणमुनिराज को वंदना की।
"क्रोधावेशे, नदीपूरे-प्रवेशे पापकर्मणि ।
___ अजीर्णभुक्तौ भी स्थाने कालक्षेपः प्रशस्यते ॥" અર્થાત-ક્રોધના આવેશમાં, નદી પરથી ઉભરાતી હોય તે તેને પાર કરવામાં, પાપકર્મ કરવામાં, અજીર્ણ થયું હોય ત્યારે ખાવામાં અને ભયના સ્થાનમાં કાલક્ષેપ એટલે કે વિલંબ કરે જરૂરી છે.
આ વિચાર કરી મદનરેખાએ વિદ્યાધરને કહ્યું, ભદ્ર! સહુથી સુંદર વાત તે એ છે કે, આપ મને પહેલાં ચારણ મુનિરાજનાં દર્શન કરાવે અને પછી આપને જેમ રૂચે તેમ આપની ઈચ્છાપૂર્વક કરે. મદરેખાનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને હર્ષમગ્ન બનેલા વિદ્યાધરે મુનિરાજની પાસે જવાનું સ્વીકાર્યું એ વિદ્યાધરનું નામ મણિપ્રભ હતું. તે વિદ્યાધરના વિમાનમાં બેસીને બને જણ મુનિરાજની પાસે પહોંચ્યાં. મદનરેખાએ ભક્તિથી આનંદભેર તે ચાર જ્ઞાનધારી ચારણ મુનિરાજને વંદના કરી. મુનિએ પણ જ્ઞાનથી મદનરેખાને જોતાં જ તેનું સઘળું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते मदनरेखादृष्टान्तः मदनरेखायाचरितं विज्ञाय मणिप्रभाय तत्पूर्ववृत्तान्तगर्मितं धर्मोपदेशं करोति। तावतत्रान्तरिक्षाद् विमानमेकमवातरत् । तच्च मणिस्तम्भविभूषितं किङ्किणीजालध्वनिमनोहरं भास्करवद्भासमानं तोरणशोभितं मुक्तादामविराजितं तुर्यवानाऽऽ. पूरितदिगन्तर रमणीयमासीत् । तस्माद् विमानादेको भास्वरभूषणो देवो दिव्यागनानिकरैः सह जय जय शब्दं कुर्वन् निर्गतः। स प्रथमं मदनरेखां त्रि-प्रदक्षिणीकृत्य प्रणम्य पश्चान्मुनि प्रणम्य यथास्थानमुपविष्टः। धर्मोपदेशानन्तरं मणिमभविद्याधरस्तदनुचितं निरीक्ष्य चतुर्ज्ञानधरं मणिचूडमुनि पप्रच्छ-हे भदन्त ! इह मुनिने भी ज्ञान के द्वारा मदनरेखा को देखते ही उसका समस्त चरित जान लिया। मुनिराजने मणिप्रभके लिये धर्मोपदेश देना प्रारंभ किया। इतनेमें आकाशमार्गसे एक दिव्य तेजस्वी विमान नीचे उतरा। विमान षड़ा ही सुंदर था-मणियों के स्तंभ से यह विभूषित हो रहा था, किंकिणी जाल की ध्वनी से देखने वालों के मन को मुग्ध करता था, सूर्य के समान इसकी कांति थी, तोरणों से यह सुशोभित था, मोतियों की मालाएँ इस पर लटक रही थीं। इसके भीतर बाजों के मनोहर शब्द हो रहे थे, जिससे दिशाओं के अंतराल भी वाचालित हो उठा था। इस विमान से एक देव जय २ शब्द करता हुआ उतरा - जो विशिष्टभूषणोंकी कांतिसे चमचमा रहा था। और जिसके साथ अनेक देवियां भी थीं। विमानसे निकलते ही उसने सर्व प्रथम मदनरेखाको तीन प्रदक्षिणा दे कर वंदन नमस्कार किया, पश्चात् मुनिराजको सविधि वंदन-नमस्कार कर वह यथास्थान बैठ गया। धर्मोपदेश होने के बाद मणिप्रभविद्याधरने देवकी इस अनुचित वातका निरीक्षण कर चतुर्ज्ञानधारी मणिचूड़ मुनिको पूछा कि-हे વૃત્તાંત જાણી લીધું. મુનિરાજે મણિપ્રભને ધર્મોપદેશ દેવાની શરૂઆત કરી. એટલામાં આકાશમાર્ગેથી એક વિમાન નીચે ઉતર્યું. વિમાન ખૂબજ સુંદર तु-भीयाना स्तमथी ये सुशामित तु. कि किणिजालना (धुधरीमोना) ધ્વનીથી જેવા વાળાના મનને મુગ્ધ બનાવતું હતું. સૂર્ય સમાન તેની કાંતિ, હતી, તેરણથી એ શોભતું હતું, મેતિઓની માળાઓ તેના ઉપર લટકતી હતી. વાજીત્રાના મનહર સુર તેમાંથી સંભળાતા હતા. જેનાથી દિશાઓના ખુણે ખુણા પણ ગુંજી રહ્યા હતા. આ વિમાનમાંથી એક દેવ જયજય કરતા ઉતર્યા. જે વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રાભૂષણથી શોભાયમાન હતા. જેની સાથે અનેક દેવીઓ પણ હતી વિમાનમાંથી બહાર નીકળતાં જ સર્વ પ્રથમ મદન રેખાને તેણે ત્રણ પ્રદિક્ષણા કરીને નમસ્કાર કર્યો, પછી મુનિરાજને સવિધિવંદ નનમસ્કાર કરી તે યથા સ્થાને બેસી ગયા. ધર્મોપદેશ પછી મણિપ્રભ વિદ્યાધરે દેવની આ અનુચિત રીતउ.४४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे देवैर्नरवरैश्च नीतिः प्रवर्तिता, त एव यदि नीति लुम्पेयुस्तर्हि किमन्यो वाच्यः, सर्व दोषरहितं साधुगुणसमन्वितं भवन्तं मुक्त्वाऽनेन देवेन किमस्या योषितः प्रणामो विहितः?। एवं मणिप्रभविद्याधरेण विनयविपर्यासकारणं पृष्टोऽसौ मुनिः प्राह श्रृणु
सुदर्शनपुरे मणिरथनामको नरपतिरासीत्। तेन लघुभ्राता युगबाहुः खगेन निहतः अनया मदनरेखया स आसन्नमृत्युजैनधर्म प्रापितः पश्चान्मृत्वा स तत्प्रभावाद् ब्रह्मदेवलोके दशसागरोपमस्थितिको देवो जातः, स चायमस्ति । धर्मोपदेशेन परमोपकारिणीत्वादयमेनां प्रथमं प्रणतवान् । स च मणिरथो राजा युगबाहुं भदन्त ! देवों ने एवं उत्तम मनुष्यों ने ही नीति का प्रचार किया हैअब यदि वे ही नीतिमार्ग का उल्लंघन करते हैं तो फिर दूसरे को तो क्या कहा जा सकता है। इस देव के इस प्रकार अविधि सहित शिष्टाचार को देखकर हम को बड़ा आश्चर्य हो रहा है, जो इस देव ने सर्व दोष रहित, साधुगुणसमन्वित आप मुनिराज को छोड़कर सर्वप्रथम इस स्त्रि को नमस्कार किया है । अब आप बतलावें ऐसो इसने क्यों किया? जब विद्याधरने मुनि से इस प्रकार विनय करने के विपर्यास कारण को पूछा तो मुनि ने कहा सुनो
सुदर्शनपुर में मणिरथ नाम का एक राजा था। उसने अपने छोटे भाई युगबाहु को तलवार से मार डाला-तब इस मदनरेखा ने उसको आसन्नमृत्यु जानकर जैनधर्मकी प्राप्ति कराई । जब वह युगबाहु मरा तो उस धर्म के प्रभावसे ५ पांचवे ब्रह्मदेवलोक में देवपनेसे उत्पन्न हुआ। यह वही देव है । इसने इसको अन्त समय में धर्मोपदेश देने से परम उपભાતનું નિરીક્ષણ કરી ચારજ્ઞાન ધારક મણિર્ડ મુનિને પૂછયું કે, હે ભદન્ત દેવેએ તેમજ ઉત્તમ મનુષ્યએજ નીતિને પ્રચાર કરે છે–એને જે એજ નીતિમાર્ગનું ઉલ્લંઘન કરે તે પછી બીજાનું તે શું કહેવું? આ દેવના આ પ્રકારના અવિધિવાળા શિષ્ટાચારને જોઈને મને ઘણું આશ્ચર્ય થાય છે કે, આ દેવે સર્વ દેષ રહિત સાધુગુણસમન્વિત આપ મુનિરાજને છેડીને સર્વ પ્રથમ આ સ્ત્રીને નમસ્કાર કર્યા. આપ બતાવો કે, એવું તેણે શા કારણે કર્યું ? જ્યારે વિદ્યા ધરે મુનિને વિનય કરવામાં વિપર્યાસના કારણને પૂછયું ત્યારે મુનિએ કહ્યું કે, સાંભળે ! સૂદશનપુરમાં મણિરથ નામના એક રાજા હતા તેણે પોતાના નાના ભાઈ યુગબાને તરવારથી મારી નાખે ત્યારે આ મદરેખાએ તેને મૃત્યુ સમીપ જાણીને જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ કરાવી. મરણતે યુગબાહુ ધર્મના પ્રભાવથી ૫ પાંચમાં બ્રહ્મદેવલોકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયે. આ એજ દેવ છે જેને આ મદન રેખાએ અંતકાળ સમયે ધર્મોપદેશ આપે હતો. જેથી તેને પરમ ઉપકાર કરવાવાળી માનીને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते पुष्प शिख - रत्नशिखयोः दृष्टान्तः
३४७
निहत्य नगरं गच्छन् मार्गे सर्पदष्टो मृतः सन् दशसागरोपमस्थितिकं चतुर्थं नरकं गतः । अथ मणिप्रभविद्याधर एतद्वृत्तान्तं श्रुत्वा स्वदारसन्तोषव्रतं गृह्णाति, मदनरेखायां च भगिनीभावं कृत्वा तया क्षमयति ।
मदनरेखा तत्र चारणश्रमणं मणिचूडमुनिं पृच्छति - भदन्त ! स्वलघुपुत्रस्य वृत्तान्तमपि ज्ञातुमिच्छामि, हे प्रभो ! कृपया कथय । मुनिराह - भद्रे ! समाहिता भूखा पुत्रवृत्तान्तं शृणु
अस्मिन् जम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहे पुष्कलावती विजये श्रीमणितोरणपुरं वर्तते तत्र चक्रवर्ती मितयशो नामको राजाऽऽसीत्, तस्य पुष्पवती भार्या, तस्य पुष्पशिख कार करनेवाली मान कर सर्व प्रथम नमस्कार किया है, उधर वह मणिरथ राजा अपने छोटे भाई युगबाहु को मार कर नगरमें जा रहा था कि रास्ते में उसको एक भयंकर काले सर्पने काट खाया जिससे वह वहीं पर मर कर दस सागरोपमस्थिति वाले चौथे नरक में जाकर उत्पन्न हुआ ।
मणिप्रभ विद्याधर ने इस वृत्तान्त को सुनकर स्वदारसन्तोष व्रत धारण किया और मदनरेखा को अपनी बहिन के भाव से मानकरउस से अपने समस्त दोषों की क्षमा मांगी।
मदन रेखाने वहां चारण श्रमणमुनि से कहा भदन्त ! मैं अपने लघुपुत्र के वृत्तान्त को जानना चाहती हूं । प्रभो ! कृपाकर कहिये । मुनि ने कहा भद्रे ! सावधान होकर सुनो मैं तेरे पुत्र का वृत्तान्त कहता हूं ।
इस जंबूद्वीप में पूर्वमहाविदेहान्तर्गत पुष्कलावती विजयमें श्रीमणितोरण नाम का एक पुर था । मितयश नाम का चक्रवर्ती वहां का राजा था । इसकी भार्या का नाम पुष्पवती था। इसके पुष्प शिख और रत्न
સવપ્રથમ તેને નમસ્કાર કર્યા છે બીજી તરફ તે મણિરથ રાજા પોતાના નાના ભાઈને મારીને નગરમાં જઈ રહ્યો હતા ત્યારે રસ્તામાં એક ભયંકર કાળા સપે તેને દશ દીધા તેને કારણે તે ત્યાં જ મરીને દસ સાગરોપમ સ્થિતિવાળી ચેાથી નરકમાં જઈને ઉત્પન્ન થયા. આ વૃત્તાંત સાંભળીને મણિપ્રભ વિદ્યાધરે સ્વદારસ તાષવ્રત ધારણ કર્યું' અને મદનરેખાને પેાતાની બહેનના ભાવથી માનીને તેની પાસે પેાતાના સમસ્ત દોષાની માફી માગી.
મદનરેખાએ ત્યાં ચારણુ શ્રમણુ મુનિને કહ્યું, ભદન્ત ! હું મારા નાના પુત્રના વૃત્તાંતને જાણવા ઈચ્છું છું, પ્રભા ! કૃપાકરી મને જણાવા મુનિએ કહ્યુ, ભદ્ર ! સાવધાન થઈ ને સાંભળેા. હું તમારા એ પુત્રનુ વૃત્તાંત તમને સંભળાવું છું આ જમ્બૂદ્વિપમાં પૂર્વ મહાવિદેહ ક્ષેત્રની અ ંતગ ત પુષ્કલાવતી વિજયમાં શ્રી મણીતારણુ નામનું એક નગર હતું. મિતયશ નામના એક ચકવી ત્યાંના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
उत्तराध्ययनसूत्रे
- रत्नशिख नामकौ द्वौ पुत्रौ स्तः, विनीतौ दयावन्तौ धर्मानुष्ठानरतौ स्तः । अन्यदा तौ राज्ये स्थापयित्वा चक्रवर्ती संयमं गृहीतवान् । तौ द्वावपि भ्रातरौ चतुरशीति लक्षपूर्व यावद्राज्यं पालयतः स्म । एकदा चारणश्रमणान्तिके प्रवज्यां गृहीत्वा षोडशपूर्वलक्षाणि चारित्रं पालयित्वाऽन्ते समाधिना मृत्वाऽच्युतकल्पे शक्रसामानिकौ देवौ जातौ । द्वाविंशति सागराणि तत्र दिव्यै नवनवसुखैर्देवायुरविवाह्य ततश्च्युत्वा धातकीखण्डभरता हरिषेणनामकस्य वासुदेवस्य समुद्रदत्ताभार्यायां समुत्पन्नौ, शिख नाम के दो पुत्र थे । ये दोनों विशेष विनीत एवं दयालु थे, साथ में सदा धर्मानुष्ठान में रत रहा करते थे । एक समय की बात है कि चक्रवर्ती ने अपने इन दोनों पुत्रों को राज्य में नियुक्त कर संयम को अंगीकार कर लिया । दोनों भाईओं ने मिलकर चौरासी ८४ लाख पूर्व तक राज्य काज संभाला । एक समय कोई निमित्त को पाकर इनके चित्तमें संसार के भोगोंसे और शरीर से विरक्ति भावना जागृत हो गई । दोनों ही भाईओंने चारण श्रमण मुनिराजके पास जाकर दीक्षा ले ली, और सोलह १६ लाख पूर्वतक चारित्र पर्याय का पालन किया । बादमें समाधिभाव से मरकर अच्युतकल्पमें ये दोनों भाई शक्रेन्द्रके सामानिक देव हुए। वहां की स्थिति बाईस २२ सागर प्रमाण है । बाईस २२ सागर प्रमाण उस पर्याय में रहते हुए इन दोनों ने दिव्य नवीन २ सुखों को भोग करते हुए अपनी देव आयु को व्यतीत किया । पश्चात् वहां से sent धातकीखंड के भरतक्षेत्र में हरिषेण नाम के वासुदेव की
રાજા હતા. તેની સ્ત્રીનું નામ પુષ્પવતી હતું. તેને પુશિખ અને રત્નશિખ નામના બે પુત્રો હતા. તે બન્ને વિનયશીલ અને દયાળુ હતા. સાથેાસાથ એ એ બન્ને ધર્માનુષ્ઠાનમાં દ્રઢ શ્રદ્ધાવાળા હતા. એક સમયની વાત છે કે, ચકવીએ પાતાના એ બન્ને પુત્રોને રાજ્ય સુપ્રત કરીને સંયમ અંગિકાર કરી લીધે.. અન્ને રાજકુમારોએ મળીને ચાયેંશી લાખ પૂર્વ સુધી રાજ્ય કારભાર ચલાવ્યે એક સમયે કાઈ નિમિત્તના કારણે તેમના ચિત્તમાં સંસારના ભાગેાથી અને શરીરથી વિરક્તિ જાગી. આથી અન્ને ભાઈ એએ ચારણ શ્રમણની પાસે જઈ દીક્ષા લીધી. અને સેળલાખ પૂર્વ સુધી નિર્મલ ચારિત્ર પર્યાયનું પાલન કર્યું". આ પછી સમાધીભાવથી મરીને અશ્રુતકલ્પ નામના દેવલેાકમાં શકેન્દ્રના સામાનિક દેવ થયા. ત્યાંની સ્થિતિ ખાવીસ સાગર પ્રમાણ છે. ખાવીસ સાગર પ્રમાણુ એ પર્યાયમાં રહીને તે બન્નેએ નીત્ય નવા દિવ્ય સુખાને ભાગવીને પેાતાના દેવપણાનું આયુષ્ય વ્યતીત કર્યું. એ પછી ત્યાંથી અવીને બન્ને દેવા ધાતકી ખ'ના ભરતક્ષેત્રમાં હરિષણ નામના વાસુદેવની ધર્મ પત્ની સમુદ્રદત્તાના પેટે પુત્રરૂપે અવતર્યો
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते पद्मरथदृष्टान्त:
३४९
नाम्ना सागरदेवः, सागरदत्तश्च । दृढसुव्रतसर्वज्ञस्य समीपे तौ प्रत्रजितौ । तृतीये दिवसे तौ द्वावपि विद्युत्पातेन मृत्वा महाशुकदेवलोके महर्द्धिकौ देवौ भूत्वा सप्तदशसगरोपमानि यावत् तत्र स्थितौ ।
अन्यदा तौ देवौ भरतक्षेत्रे द्वाविंशस्यार्हतः श्रीनेमिनाथस्य समीपं गत्वा तं पृष्टवन्तौ - हे भगवन् ! आवामितोभवाच्युतौ कुत्रोत्पत्स्यावहे ? स भगवान्माद - युवयोर्मध्ये एको मिथिलाख्यायां नगर्यां जयसेनस्य पुत्रो भविष्यति, द्वितीयस्तु सुदर्शनपुरे युगवाहोः पुत्रः, तत्र युवां पितापुत्रसंबन्धेन भविष्यतः । इति भगवद्वाक्यं निशम्य तौ देवौ दिवं जग्मतुः । तयोरेकस्ततश्च्युत्वा विदेहदेशे मिथिलानगर्यां जयसेनस्य राज्ञः पुत्रो वनमालाया अङ्गजो नाम्ना पद्मरथो जातः । राजा जयसेभार्या समुद्रदत्ता के पुत्र रूप से उत्पन्न हुए । सागरदेव और सागरदत्त नाम से ये दोनों प्रसिद्ध हुए । इस पर्याय में भी इन्हों ने वहां सर्वज्ञ
सुव्रत के पास दीक्षा धारण की। दीक्षा धारण करने के तीसरे दिन बिजली गिरने से ये दोनों मृत्युको प्राप्त हुए, मरकर ये दोनों ही महाशुक्र नामक देवलोक में सतरह सागर की स्थितिवाले महर्द्धिक देव हुए।
एक समय ये दोनों देव भरतक्षेत्र में अहंत श्री नेमिनाथ प्रभु के समीप आये, और उनसे पूछा भगवन् ! हम दोनों इस देव पर्याय से च्यवकर अब कहाँ पर उत्पन्न होंगे । भगवान् ने कहा- तुम दोनों से एक मिथिला नगरी में जयसेन राजा का पुत्र होगा और दूसरा सुदर्शपुर नगर में युगबाहु युवराज का पुत्र होगा- आप दोनों वहां पिता-पुत्र जैसे होंगे । आयु की समाप्ति होने पर उनमें से एक तो वहां से च्यबकर विदेह देश की मिथिला नगरी में जयसेन राजा की वनमाला रानी સાગરદેવ અને સાગરદત્ત એ નામથી તે અને પ્રસિદ્ધ થયા. એ પર્યાયમાં પણ તેમણે સા દૃઢસુવ્રત ભગવાનની પાસે દીક્ષા ધારણ કર્યાને ત્રીજે જ દિવસે વિજળી પડવાથી તેમનું મૃત્યુ થયું. મરીને એ અન્ને જણા મહાશુક નામના દેવલાકમાં સત્તર સાગરની સ્થિતિવાળા મહર્દિક દેવ થયા.
એક સમયે એ મને દેવ ભરતક્ષેત્રમાં અહંત શ્રી નેમીનાથ પ્રભુની પાસે આવ્યા અને તેમને પૂછ્યું', 'હે ભગવન્ ! અમે અને આ દેવ પર્યાયથી ચવીને કયા સ્થળે ઉત્પન્ન થશુ' ? ભગવાને કહ્યુ’-તમે બન્નેમાંથી એક તા દેવ મિથિલાનગરીમાં જયસેન રાજાના પુત્ર થશેા. અને ખીજા સુદર્શનપુર નગરમાં યુગમાહુ યુવરાજના પુત્ર થશે. આપ અને ત્યાં પિતાપુત્ર જેવા થશે।. આ પ્રકારનાં ભગવાનનાં વચન સાંભળીને તે અન્ને દેવ પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. અને આયુષ્ય તેમનું પૂર્ણ થતાં તેમાંથી એક તા ત્યાંથી ચવીને વિદેહ દેશની મિથિલા નગરીમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
उत्तराध्ययनसूत्रे नस्तं यौवनस्थं राज्ये स्थापयित्वा प्रव्रज्यां गृहीतवान् । ततः पद्मरथो राज्य शास्ति । द्वितीयस्तु देवस्ततश्च्युत्वा हे भद्रे ! तव पुत्रोऽभवत् । तं वृक्षशाखावलम्बित कृत्वा यावत् त्वं सरसि प्रविष्टा, तावत् तेन पद्मरथेनाश्वापहृतेन तस्मिन् वने समायातेन तव पुत्रो दृष्टो गृहीतश्च मिथिलां नीत्वा स्वपन्न्यै समर्पितश्च। तेन पुत्रजन्मोत्सवः कृतः । भद्रे ! तव सुतः पुण्यवानस्ति ससुखेन तत्र वर्धते । इति मणिचूडमुनिनोक्ते सति मणिप्रभविद्याधरस्तं मुनि प्रणम्य स्वस्थानं गतः । ___ अथ स युगवाहु देवो मदनरेखा माह-हे सति ! कथय किं तवाभीष्टं करोमि । सा वदति-मम मोक्षसुखमेव तत्त्वतोऽभीष्टं, तच्च निजोद्यमेनैव संपत्स्यते, तथापि से पद्मरथ नाम का पुत्र हुआ। पद्मरथ जब युवा हो गया तब राजा ने उसको सर्व राज्यका भार सौंप कर दीक्षा धारण करली । पयरथ ने भी नीतिके अनुसार अच्छी तरह से राज्यका पालन किया । दूसरा देव भी वहांसे च्यवकर हे भद्रे ! तुम्हारा पुत्र हुआ है । उसको वृक्ष शाखामें लटका कर जब तुम तालाब में वस्त्रादिकों को प्रक्षालन करने के लिये गई हुई थीं, कि इतने में ही अश्वसे अपहत होकर वहां आये हुए पद्मरथराजाने उस पुत्र को उठा कर और मिथिला में लेजाकर अपनी रानी को दे दिया । पद्मरथ राजा ने बडे आनन्द के साथ पुत्रोत्सव मनाया । भद्रे ! तुम्हारा पुत्र विशिष्ठ पुण्यशाली है। वह वहाँ आनन्दसे रह रहा है और वृद्धिको प्राप्त हो रहा है । इस प्रकार जब मणिचूड मुनिराजने कहा तो मणिप्रभ विद्याधर इस बातको सुनकर वहांसे मुनिको नमस्कार कर अपने स्थानको चला गया। इसके बाद उस युगवाहु देवने मदनरेखा से कहा-हे सति ! જયસેન રાજાની વનમાળા નામની મહારાણી પદ્મરથ નામના પુત્ર થયા. પદ્મરથ
ત્યારે ચવાના થયા ત્યારે રાજાએ તેને રાજકારભાર સોંપીને દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. પરથે પણ નીતિ અનુસાર રાજ્યનું પાલન કર્યું. બીજા દેવ પણ ત્યાંથી આવીને હે મેણ! તમારા પુત્ર થયેલ છે. તેને વૃક્ષની ડાળે બેઈમાં સુવાડીને જ્યારે તું તળાવ ઉપર વસ્ત્ર ધોવા માટે ગઈ હતી એટલામાં અશ્વારૂઢ બનીને તે જંગલમાં આવી ચડેલા પદ્યરથ રાજાએ તે પુત્રને ઉઠાવી મિથિલામાં લઈ જઈ પિતાની રાણીને ચાંપી દીધું અને ઘણા જ આનંદ સાથે પુત્રોત્સવ મનાવ્યો, હે ભદ્રે ! તમારો પુત્ર ઘણું જ પૂણ્યશાળી છે. તે ત્યાં આનંદથી રહે છે અને દિન પ્રતિ દિન વૃદ્ધિ પામે છે. આ પ્રકારે જ્યારે મણિર્ડ મુનિરાજે કહ્યું. તે પછીમણિપ્રભ વિદ્યાધર આ સઘળી વાતને સાંભળીને ત્યાંથી મુનિને નમસ્કાર કરી પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયે.
આ પછી તે યુગબાહુ દેવે મદનરેખાને કહ્યું- હે સતિ! કહે તમારું શું ભલું કરું? મદન રેખાએ કહ્યું-મને હવે ફક્ત મોક્ષ સુખની જ ઈચ્છા છે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते दृढव्रतालाव्याः उपदेशः ३५१ मां मिथिलापुरी नय, तत्र स्वपुत्रमुख विलोक्य शीघ्रमेव परलोकहितं धर्ममाचरिध्यामि । ततस्तेन सा क्षणादेव मिथिला नगरी नीता। मदनरेखा स देवश्च तत्र साध्वीनामुपाश्रयं गत्वा ताः प्रणम्य तत्पुरः समुपविष्टौ , तत्र दृढव्रता प्रवर्तिनी साध्वी तां प्रतिबोधयामास संसारे हि माता पित्रो बन्धुभगिन्यो र्जायापत्योः पुत्र दुहितोश्वानन्तशः सम्बंन्धा जाताः। स्वजनधनशरीरादिकं सर्व विनश्वरं, धर्मएवैकः शाश्वतः । उक्तंचकहो मैं आपका क्या अभीष्ट संपादित करूं । मदनरेखाने कहा-मुझे केवल मोक्ष सुख ही अब अभीष्ट है और कुछ नहीं । वह मोक्षसुख किसी की कृपापर अवलंबित नहीं है वह तो अपने ही पुरुषार्थ से साध्य माना गया है। यदि आपकी कुछ अभीष्ट संपादित करने की अभिलाषा ख तो आप मुझे मिथिलापुरी में पहुंचा दीजिये । वहाँ में अपने पुत्र का मुहै, देखकर शीघ्र ही परलोक हितकारी धर्मका आराधन करना चाहती हूं। मदनरेखाकी बात सुनकर देव उसको शीघ्र ही मिथिला नगरीमें ले गया। मदनरेखा और वह देव वहाँ साध्वियों के उपाश्रय में गये। वन्दना कर वे उनके सामने बैठ गये । दृढव्रता साध्वीने मदनरेखा को प्रतिबोधित करने के लिये उपदेश दिया। ___ संसार में इस जीव को माता पिता, भाई बहिन, पति पत्नी पुत्रपुत्री आदि का संबंध अनंत वार हो चुका है । परन्तु इस जीव का कोई भी रक्षा करने वाला नहीं हुआ है । ये सब स्वजन धनसंपत्ति एवं शारीरादिक बाह्य पदार्थ क्षणविनश्वर हैं । यदि शाश्वत कोई है तो वह एक धर्म ही है । कहा भी हैબીજી કઈ પણ ઈચ્છા નથી. એ મોક્ષસુખ કોઈની કૃપાથી પ્રાપ્ત થતું નથી, પરંતુ પિતાની સાધનાથી તેની પ્રાપ્તિ માનવામાં આવે છે. જે આપની કાંઈ ભલું કરવાની અભિલાષા છે તે, આપ મને કૃપા કરી મિથિલાપુરીમાં પહોંચાડી દે. ત્યાં હું મારા પુત્રનું મુખ જોઈને તુરતજ પરલેક હિતકારી એવા ધર્મનું આરાધન કરવા ચાહું છું. મદન રેખાની વાત સાંભળીને દેવ તરતજ તે સતીને મિથિલા નગરીમાં લઈ ગયા. મદનરેખા અને તે દેવ ત્યાં સાધ્વીના ઉપાશ્રયમાં ગયા. વંદના નમસ્કાર કરી સાધ્વીઓની સામે તેઓ બેસી ગયા. દઢવત્તા સાધ્વીએ મદનરેખાને પ્રતિબંધિત કરવા માટે ઉપદેશ આપતાં કહ્યું કે –સંસારમાં આ જીવને માતા પિતા, ભાઈ બહેન, પતિ પત્ની, પુત્ર પુત્રી, આદિને સબંધ અનંતવાર થઈ ચુકેલ છે. પરંતુ આજીવની રક્ષા કરવાવાળું કેઈપણ થયેલ નથી. આ સઘળા સ્વજન ધન, સંપત્તિ, અને શરીરાદિક બાહ્ય પદાર્થો ક્ષણ વિનશ્વર છે. જે શાશ્વત કઈ હેય તેં તે માત્ર ધર્મ એકજ છે. કહ્યું છે કે–
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
उत्तराध्ययनसूत्रे वाताभ्रविभ्रममिदं वसुधाधिपत्यम् , आपातमात्रमधुरो विषयोपभोगः। पाणारतणाग्रजलबिन्दुसमा नराणां, धर्मः सखा परमहो परलोकयाने॥१॥
एवं साध्वीदेशनां श्रुत्वा सा सती मदनरेखा प्रतिबुद्धा जाता। तदा स देवो ,, वाताभ्रविभ्रममिदं वसुधाधिपत्यम् , आपातमात्रमधुरो विषयोपभोगः। पाणास्तुणाग्रजलबिन्दुसमा नराणां, धर्मः सखापरमहो परलोकयाने ॥१॥
इस समस्त पृथ्वी तल का अधिपत्या वाताभ्र-वायु के वेग से तितर पितर हुए मेघ के समान अस्थिर है, तथा मानव संबंधी समस्त विषयोपभोग आपात मधुर हैं अर्थात उपभोग काल में ही ये विषयोपभोग मधुर होते हैं, परिणाम में नहीं, तथा-मनुष्यों के प्राण तृण के अग्रभाग पर रहे हुए जलबिन्दु के समान चंचल हैं अर्थात् न जाने ये प्राण पखेरू कब इस तन को छोड़ कर उड़ जायेंगे। अहो ! यह कितने आश्चर्य की बात है, कि इन नश्वरःसभी वस्तुओंके लिये मनुष्य घोर प्रयत्न करता रहता है तो भी ये सभी वस्तुएँ मनुष्य के सर्वदा सहचर नहीं होती। सर्वदा सहचर है तो एकमात्र धर्म ही है, जो परलोक-प्रयाण काल में भी साथ नहीं छोडता अर्थात् परलोक जाने के समय मनुष्यों का एकमात्र सखा धर्म ही होता है। अतः परलोकमें सच्ची मित्रता निभानेवाला यह आराधित एक मात्र धर्म ही है। जिसको विषयाभिलाषीजन भूले हैं।
इस प्रकार साध्वीजी की धर्मदेशना सुनकर सती मदनरेखा प्रतिषुद्ध “वाताभ्रविभ्रममिदं वसुधाधिपत्यम् , आपातमात्रमधुरो विषयोपभोगः। प्राणास्तृणा ग्रजलबिन्दुसमा नराणां, धर्मः सखा परमहो परलोकयाने ॥१॥"
આ સમસ્ત પૃથ્વીતળનું આધિપત્ય, વાયુના વેગથી વીખરાઈ જતા મેઘની સમાન અસ્થિર છે. તેમજ-માનવ સંબંધી સમસ્ત વિષયો અતિ મધુર છે. અર્થાત્ ઉપભેગના કાળમાં એ વિષયલેગ મધુર લાગે છે, પરંતુ પરિણામમાં નહીં. તથા–મનુષ્યને પ્રાણુ ઘાસના અગ્ર ભાગ ઉપર ચૂંટેલા ઝાકળના જળબિંદુની માફક ચંચલ અસ્થિર છે. અર્થાત્ ન જાણે એ પ્રાણ પંખી કયારે આ દેહને છોડીને ચાલ્યું જાય છે. છતાં પણ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, એ સઘળી વસ્તુઓ માટે મનુષ્ય ઘેર પ્રયત્ન કરતો રહે છે. આમ છતાં પણ એ સઘળી વસ્તુઓ મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. મનુષ્યને સાચે મિત્ર, જે કેઇ પણ હોય તે તે એક ધર્મ માત્ર છે. જે પરલોક–પ્રયાણ કાળમાં પણ તેને સાથ છેડતો નથી. અને સાચા સોદર તરીકે સાથેને સાથે જ રહે છે. પરલોકમાં સાચી મિત્રતા નિભાવનાર કેવળ આરાધન કરેલે એક ધર્મ માત્રજ છે કે જેને વિષયમાં તલ્લીન બનેલ પ્રાણુઓ ભૂલી ગયા છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिनृपतेः हस्तिपलायनवर्णनम्
३५३
मदन रेखामब्रवीत् - एहि सुतमुखं द्रष्टुं राजभवनं गच्छावः । मदनरेखा वदति - अलं भवृद्धिकारकेण दुःखौघदायिना प्रेमपूरेण, अतः परं तु साध्वीचरणएव शरण मित्युक्त्वा तया साध्वीसमीपे प्रव्रज्या गृहीता । देवस्ताः साध्वीस्तां च सतीं नत्वा देवलोकं गतः । सा मदनरेखा दृढव्रता प्रवर्तिनी समीपे सुव्रतानाम्ना प्रसिद्धा दुष्करं तपश्चकार ।
इतश्च पद्मरथनृपस्य भवने यथा यथा स बालो वर्धते, तथा तथा तत्प्रभावाद् रिपवोऽपि नृपाः पद्मरथं नमन्ति । अतः पद्मरथो राजा तस्य बालकस्य नमिरिति नाम कृतवान् । वृद्धिं व्रजतस्तस्य बालकस्याष्टमे वर्षे सर्वाः कलाः समायातः । क्रमेण हो गई। मदनरेखाको प्रतिबोधित हुए देखकर उस देवने कहा- चलो अपने पुत्र का मुख देखने के लिये राजभवन की और चलें । देव की बात सुनकर मदनरेखा ने कहा-भव वृद्धि तथा दुःख परम्परा के कारणरूप इस पुत्रादि प्रेम की मुझे अवश्यक्ता नहीं है, अब तो साध्वीजा के चरण ही मुझे शरण हैं । ऐसा कह कर मदनरेखा ने साध्वी के समीप प्रव्रज्या धारण कर ली । देव उन साध्वियों को तथा उस मदनरेखा को वन्दन कर अपने स्थान पर वापिस चला गया । दीक्षित मदनरेखा दृडव्रता नाम की प्रवर्तिनी की शिष्या बनकर सुव्रता नाम से प्रसिद्ध हुई । उसने खूब कठिन तपस्याओं का आराधन करना प्रारम्भ कर दिया ।
इधर पद्मरथ नृप के भवन में जैसे २ वह बालक बढने लगा । तैसे २ इसके प्रभाव से पद्मरथ के शत्रु भी विनीत होकर उनको नमन करने लगे । पद्मरथ ने यह सब प्रभाव उस बालक का समझ कर उस बालक
આ પ્રકારની સાધ્વીજીની ધમ દેશનાને સાંભળીને સતી મનરેખા પ્રતિ બુદ્ધે ખની ગઈ. મદનરેખાને પ્રતિમાધિત બનેલી જોઇને એ દેવે કહ્યું-ચાલા રાજભવનમાં જઈ તમારા પુત્રનું મુખ જોઈ આવીચે. દેવની વાત સાંભળીને મદનરેખાએ કહ્યું-ભવવૃદ્ધિ તથા દુ:ખપર પરાના કારણરૂપ એવા પુત્રાદિકના પ્રેમની હવે મને આવશ્યકતા નથી. હવે આ સાધ્વીજીનાં ચરણુ જ મારૂ શરણુ છે. એવું કહીને મદનરેખાએ સાધ્વીજી પાસેથી દીક્ષા લીધી. દેવ એ સાધ્વી. એને તથા સતી મનરેખાને વંદન કરી પેાતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા અને સતી મદનરેખા દેઢવ્રતા સાદેવીજીની શિષ્યા બનીને સુત્રતા નામથી પ્રસિદ્ધ થયાં. તેમણે ખૂબ કઠીન તપસ્યા કરવાના પ્રારંભ કરી દીધા.
આ તરફ પદ્મરથરાજાને ત્યાં જેમ જેમ આળક માટેા થવા લાગ્યા તેમ તેમ એના પ્રભાવથી પદ્મરથરાજાના જે શત્રુઓ હતા એ વિનીત ખની જઈ એને નમવા લાગ્યા. પદ્મરથરાજાએ આ સઘળા પ્રતાપ એ બાળકના સમજીને એ
उ० ४५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे यौवनं प्राप्तोऽसौ सकलजनमनोहरो जातः। पित्रा चाष्टाधिकसहस्त्रराजकन्यापाणिग्रहणमनेन कारितम् । स पद्मरथोऽस्मै राज्यं दत्वा स्वयं वैराग्याद् व्रतमादाय परं पदं प्राप्तवान् । नमिराज प्राज्यं राज्यं न्यायेन पालयति। __ इतश्च मणिरथे नपे मृते सति तत्सचिवादयो युगबाहुपुत्रं चन्द्रयशसं राज्ये स्थापितवन्तः। स चन्द्रयशो भूपतिः प्राज्यं राज्यं न्यायेन पालयति । अन्यदा नमिनृपस्य राज्यसारः सितवर्णों हस्ती मदोन्मत्त आलानस्तम्भमुन्मूल्यापरान् का नाम नमि ऐसा रख दिया। आठ वर्ष में ही बालक ने समस्त कलाओं का अभ्यास कर लिया। जब यह युवा हुआ तो सब के मन को अतिप्रिय लगने लगा। पिताने एक हजार आठ १००८ राजकन्याओं के साथ इसका विवाह कर दिया। पद्मरथ राजाने सब प्रकारसे नमिको योग्य बना दिया तब राज्य का भार उसको सोंपकर वह दीक्षित हो गया और परम पद को प्राप्त कर इस संसार के जंजाल से सदा के लिये मुक्त हो गया। नमि राजा ने अपने विस्तृत राज्य को न्याय नीति के अनुसार अच्छी तरह से पालन करना प्रारम्भ कर दिया। ___ अब इधर चन्द्रयश और नमिराजा कि युद्ध तैयारी की कथा कही जाती है
मणिरथ जब सर्प के डसने से मर गया तो मंत्रियों ने मिलकर युगवाहु के पुत्र चन्द्रयश को राज्यगद्दी पर बैठा दिया । चन्द्रयश अपने विस्तृत राज्य का संचालन बहुत ही सुन्दर रीति से राजनीति के अनुसार करने में लग गया। બાળકનું નામ નમિ એવું રાખ્યું. આઠ વર્ષને થતાં એ નમિ કુમારે સમસ્ત કળાઓને અભ્યાસ કર્યો. જ્યારે તે યુવાવસ્થાને થયે ત્યારે રાજા પઘરથે તેને ૧૦૦૮ એક હજાર આઠ એિ પરણાવી અને તેને રાજકાર્યમાં પણ સંપૂર્ણ રસ લેતે બનાવી દીધો. આ પ્રમાણે નમિકુમારમાં સર્વ ગ્યતા આવી જતાં પદ્યરથ રાજાએ તેને રાજ્ય કારોબાર સુપ્રઢ કરી પિતાને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થતાં ભાગવતિ દીક્ષા લઈ લીધી. નમિરાજાએ પણ પોતાના રાજ્યને કારેબાર ન્યાય નીતિ અનુસાર સુંદર રીતે ચલાવવા માંડયો. હવે અહીં ચંદ્રયશ અને નમરાજાના યુદ્ધની તૈયારીની કથા કહેવામાં આવે છે –
સર્પ કરડવાથી મણિરથ રાજા જ્યારે મરી ગયો ત્યારે તેના મંત્રીઓએ એકઠા મળીને યુગબાહુના પુત્ર ચંદ્રયશકુમારને રાજગાદી ઉપર બેસાડે. ચંદ્વયશકુમાર પિતાના મહાનું વિસ્તૃત રાજ્યનું બહુ જ સુંદર રીતે રાજનીતિ અનુસાર સંચાલન કરવા લા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचन्द्र यशसोर्युद्ध प्रस्तावनावर्णनम्
३५५
गजानश्वान् मनुष्यानपि त्रासयन् विन्ध्याचलं प्रति चलितः । स चन्द्रयशसो नृपस्य सुदर्शन पुराख्याया नगर्याः सीम्नि समायातः । चन्द्रयशो नृपस्तमागतं श्रुत्वा समन्वात् सुभटैर्वेष्टयित्वा वशीकृत्य च जग्राह । नमिन्नृपस्तां वार्तामष्टभिर्दिवसैः श्रुत्वा चन्द्रयशसः समीपे दूतं प्रेषितवान् । स तत्र गत्वा चन्द्रयशसं वदति - राजन् ! नमि नृपतिर्मन्मुखेन यदाह, तदाकर्णय । स्वया मम श्वेतहस्ती गृहीतोऽस्मी, तदेनं सद्यः प्रेषय | चन्द्रयशाः प्राह - नमिः किमिदं वदति, मार्गे लब्धानि रत्नानि
एक समय की बात है नमि राजा का सर्व श्रेष्ठ गजराज कि जिसका वर्ण सफेद था मदोन्मत्त बनकर अलानस्तंभ को उखाड़ करके नगर भर के अन्य हाथियों एवं मनुष्यो को त्रास पहुँचाता हुआ विंध्याचल की ओर चल दिया । चलते २ वह चन्द्रयश राजा की राजधानी सुदशेन पुर की सीमा में आ पहुँचा । यह सुनकर चन्द्रयश ने उसको अपने
भों द्वारा वेष्टित करके पकड़ लिया । नमिराजा ने जब यह बात आठ ८ दिन के बाद सुनी तो चन्द्रयश के पास उन्होंने अपना एक दूत भेजा । दूत ने जाकर चन्द्रयश से कहा- राजन् ! महाराजा नमिराजा ने मेरे द्वारा आपके लिये संदेश भेजा है-उसको आप कृपाकर सुनिये - उन्होंने ऐसा कहा कि आपने जो हमारा गजराज पकड़ा है उसको आप शीघ्र भेजदें । दुत की बात सुनकर चन्द्रश ने कहा-खूब बात कही मार्ग में प्राप्त हुए रत्न भी कहीं दिये जाते हैं ? इन पर तो किसी का नाम तो लिखा रहता नहीं है जो वे न लिया जावें, नमि ने यह क्या बात कही ? |
એક સમયની વાત છે કે, મિરાજાના સશ્રેષ્ઠ ગજરાજ કે જેના રંગ સફેદ હતા. તે મદોન્મત્ત બનીને મજબૂત સ્ત ંભને ઉખાડી નગરભરના બીજા હાથી તેમજ મનુષ્યેાને ખૂબજ ત્રાસ પહોંચાડીને વિંધ્યાચળ પર્વતની તરફ નાશી ગયા. નાસતાં નાસતાં તે ચ′દ્રયશ રાજાની રાજધાની સુદર્શન પુરની સીમામાં પહોંચી ગયા. રાજા ચંદ્રયશને આ હાથીના સમાચાર મળતાં તેણે પેાતાના વીર સુભટોદ્વારા તેને પકડાવી લીધેા. નિમ રાજાએ આઠેક દિવસ પછી જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે તેણે પેાતાના એક દૂતને ચંદ્રયશ પાસે મેાકલ્યું. તે જઈ ને ચંદ્રયશને કહ્યું –રાજન્ ! મહારાજા નમિએ મને આપની પાસે જે સદેશે લઈને મેલ્યા છે, તે સ ંદેશ આપ કૃપાકરી સાંભળેા. મિરાજાએ એમ કહેવડાવ્યું છે કે, આપે અમારા જે ગજરાજને પકડયા, છે તેને જલદી પાછો મોકલી આપે. દૂતની વાત સાંભળીને ચંદ્રયશે કહ્યું-ઘણુ' સારૂં' ! માગ માંથી મળેલુ` રત્ન કાઈ ને પાછું અપાય છે? એના ઉપર કાઇનુ` નામ તેા લખેલ હાતુ નથી કે જેથી તેને કોઈ ન લ્યે. નિમ રાજાએ આ કેવી વાત કહી ? ધ્યાનમાં રાખા કે જે વીર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे केनचिन्न दीयंते, कस्यापि नाम्नाङ्कितानि तानि न भवन्ति अतस्तानि रत्नानि प्रामाणि, भूमिरियं वीराणां भोग्याऽस्ति; एवमुक्त्वा स्वमटै दूत सापमान नगराद् बहिनिष्कासयामास। दूतोऽपि नमिनृपस्य पुरो गत्वा चन्द्रयशसो वचनं स्वापमानं चाब्रवीत्। नमि नृपतिः कोपावेशादतुलसैनिकैः परिवेष्टितः स्वराज्यसीमाप्रदेशं यावदागच्छति, तावच्चन्द्रयशाः स्वदूतै नमिकताक्रमणं ज्ञात्वा स्वसैन्यैः परितो यावदभिमुखं युद्धार्थ चलितः।
एतद्वृत्तं जनश्रुत्या श्रुत्वा मदनरेखा-मेणरयासाध्वी चिन्तयति-' इमौ जनक्षयं ध्यान रक्खो जो वीर होता है वही इस भूमि को भोगता है। जाओ नामि से कह दो कि हाथी वापिस नहीं किया जा सकता । इस प्रकार कह कर चन्द्रयशने उस दूत को अपने भटों से धक्के मरवाकर नगर से बाहिर निकलवा दिया। दूत शीघ्र ही नमि राजा के पास पहुंचा। वहां उसने चन्द्रयश के द्वारा कहे हुए संदेश को एवं अपने किये गये अपमान को स्पष्ट कह दिया । सुनकर नमिराजा बहुत ही क्रुद्ध हुआ। इधर चन्द्रयश ने विचार किया कि जबतक नमिराजा अतुल सैनिकों से परिवेष्टित होकर अपने राज्य की सीमा में नहीं आता है तबतक मैं भी अपनी तैयारी करलूं । ऐसा विचार ही कर रहा था कि इतने में चन्द्रयश के दूतोने आकर खबर दी कि नमिराजा सैन्य शक्ति को लेकर आक्रमण करने के लिये आ पहुँचा है। दूतों के मुख से नमिराजा के आक्रमण को सुनकर स्वसैन्यों से परिवृत होकर चन्द्रयश भी युद्ध के लिये रणाङ्गण की ओर चला।
इस वृत्तान्त को जनश्रुति से सुनकर मदनरेखा (मेणरया) ने विचार હોય છે તેજ આ ભૂમિને ભેગવી શકે છે. જાએ નમિ રાજાને જઈને કહેજો કે હાથી પાછા મળી શકશે નહીં. આમ કહી પોતાના સુભટે દ્વારા ધક્કા મરાવીને તે દૂતને નગરની બહાર કાઢી મુકે. દૂત ઝડપથી નમિ રાજા પાસે જઈ પહોંચે અને ચંદ્રયશ તરફથી મળેલ જવાબ તેમજ પિતાના કરવામાં આવેલા અપમાનની વિગત નમિરાજાને કહી સંભળાવી. આ સાંભળીને નમિરાજાને ખૂબ ક્રોધ ચડે, અને ક્રોધના આવેશમાં લશ્કર તૈયાર કરવાની સૂચના આપી દીધી. આ તરફ ચંદ્રયશકુમાર પણ લડાઈની તૈયારી કરવા લાગે. બને તરફ લડાઈની તૈયારી ચાલી રહી છે એવામાં એક દિવસ ચંદ્રયશકુમારને તેના દૂત દ્વારા જાણવા મળ્યું કે, નમિરાજાએ સૈન્ય સાથે આક્રમણ કર્યું છે. આ સાંભળીને ચંદયશકુમારે પણ પિતાના સૈન્ય સાથે સમરાંગણ તરફ કુચ કરી.
આ વાતને લોકોને મુખેથી સાંભળતાં મદરેખા (મેણરયા) એ વિચાર કર્યો કે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ०९ उभयोर्युद्धवारणार्थ मदनरेखा साध्याः विहारवर्णनम् ३५७ कृत्वाऽधोगतिं यास्यतः, तदेनौ बोधयामि ' इति चिन्तयित्वा दृढव्रतां प्रवर्तिनीमापृच्छ्य साध्वीभिः सहिता युद्धवारणार्थे प्रथमं नमिन्नृपस्य सैन्ये समायाता । नमिस्तां साध्वीं प्रणम्य कुशलं पृच्छति । आर्या नमिन्नृपं प्रति धर्मोपदेशं करोति
हे राजन् ! अनन्त दुःखैकभाजनेऽस्मिन् संसारे मनुष्यभवं प्राप्य किं मोहमुपैषि, राज्यश्रीः असारा वर्तन्ते, पापकृतां च नरके गतिर्भवति स्वयमामतस्तव इस्ती ज्येष्ठ भ्रात्रा चन्द्रयशसा गृहीतश्चेत् तर्हि तेन सह युद्ध किं ? तस्माद् युद्धं मुश्च । एतत् साध्वीवचो निशम्य नमिश्चिन्तयति - अयं - चन्द्रयशाः युगबाहुपुत्रोऽस्ति, अहं तु पद्मरकिया- "ये दोनों जनक्षय करके अधोगति को जावेंगे अतः इनको समझाना चाहिये " ऐसा विचार करके वह अपनी गुरुणी दृढव्रता से पूछकर और अनेक साध्विओं से परिवृत्त होकर सर्व प्रथम युद्ध निवारण के निमित्त नमिराजा के कटक में आई। नमि ने साध्विजी को वन्दना की और सुखशाता पूछी । मदनरेखा ने उस समय नमिराजा के लिये धर्मोपदेश दिया, उसने कहा
यह संसार अनन्त दुःखों का पात्र है । यह मनुष्यभव बडे पुण्यकर्म के उदय से जीवों को प्राप्त होता है। इतने सुन्दर इस मनुष्यभव को प्राप्तकर तुम क्यों अपना अकल्याण करने में मुग्ध हो रहे हो । याद रखो यह राजश्री असार है। जो पाप करने में ही लगे रहते हैं । ऐसे जीवों को नरक में जाना पड़ता है । स्वयं आया हुआ हाथी यदि तुम्हारे ज्येष्ठ सहोदर - बडे भाई चन्द्रयशने पकड लिया तो इसके लिये उसके साथ युद्ध करने की क्या आवश्यक्ता है | इसलिये इस युद्ध का परित्याग करो ।
-આ બન્ને ભાઈ એ પરસ્પર જન ક્ષય કરીને અધેાગતીએ જશે તેવા વિચાર કરી પેાતાની ગુરુણી દઢત્રતાને પૂછીને કેટલીક સાધ્વીઓ સાથે સર્વ પ્રથમ યુદ્ધ નિવારણના નિમિત્તે નમિરાજાના પડાવમાં જઇ પહોંચી. મિએ સાધ્વીજીને વંદના –નમસ્કાર કરી અને સુખ શાતા પૂછી, મદનરેખાએ એ સમયે મિ રાજાને धर्मोपदेश आय्येो. तेथे धुं
આ સસાર અનત દુઃખાનું કારણ છે. આ મનુષ્યભવ ઘણા પુણ્યકમના ઉદયથી જીવાને પ્રાપ્ત થાય છે. આવા સુંદર મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કરીને તમે તમારૂં અકલ્યાણ કરવામાં શા માટે મુગ્ધ બની રહ્યા છે ? યાદ રાખા આ રાજ્યશ્રી અસાર છે ! જે પાપ કરવામાં જ રચ્યા પચ્યા રહે છે એવા જીવાને નરકમાં જવું પડે છે. આપમેળે સુદરપુરની હદમાં ગયેલા હાથીને તમારા માટા ભાઈ ચંદ્રયશે પકડી લીધા તે તેમાં એની સાથે યુદ્ધ કરવાની શી આવશ્યકતા છે? આ માટે યુદ્ધને પરિત્યાગ કરી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
उत्तराध्ययनसूत्रे थपुत्रोऽस्मि, कथमनेन सह मम भ्रातृसम्बन्धः इति विचार्य नमिः साध्वीं पृच्छतिपूज्ये ! कथमनेन सह मम भ्रातृभावः ?। साध्वीमाह-वत्स! यदि यौवनैश्वर्यमदं परित्यज्य शृणोषि, तदाऽहं तद्वृत्तं ब्रवीमि। पुनर्विनयमाश्रित्य नमिना पृष्टा साध्वी पूर्ववृत्तान्तमेवमवदत्-सुदर्शनपुरस्वामी युगबाहुस्तवास्य च जन्मदाता पिता अहं मदनरेखा (मेणरया) तव माता, पनरथस्तु तव पालयिता पिता, त्वमनेन भ्रात्रा सह विरोधं मा कुरु । हितं बुध्यस्व इति। ततो नमि सर्व सत्यं विदित्वा तां साध्वीं स्वमातरं मत्वा सहर्ष प्रणतवान् ।
साध्वीजीके इस प्रकारके वचन मुनकर नमिराजाने मन ही मन विचार किया-यह चन्द्रयश युगबाहु का पुत्र है और मैं पद्मरथका पुत्र हूं, फिर इसके साथ मेरा सहोदरका संबंध कैसा? । इस प्रकार विचार कर नमिने साध्वीजीसे हाथ जोडकर प्रश्न किया पूज्ये इसके साथ मेरा जो सहोदरका संबंध आपने कहा है वह कैसे है ? नमि की बात सुनकर साध्वीजी ने कहा-वत्स ! यदि यौवन एवं ऐश्वर्य का अभिमान छोडकर तुम बात को सुनना चाहोगे तो मैं बतला सकती हूं । नमिने ऐसा ही किया। साध्वीजी ने नमि का इसी भव का पूर्ववृत्तान्त इस प्रकार उसको पतलाया-वत्स! सुदर्शनपुर का स्वामी युगबाहु तुम्हारा और इसका-चन्द्रयश का पिता हैजन्मदाता है । मैं मदनरेखा तुम दोनों की माता हूं। पद्मरथ तुम्हारा पालनकर्ता होने से पिता है-वास्तविक जन्मदातारूप से पिता नहीं है । तुम इस अपने बडे भाई के साथ विरोध मत करो। तुम्हारा हित किस में है, इस बात को समझने की चेष्टा करो । मदनरेखा साध्वीजी के
સાધવજીનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને નમિરાજાએ મનમાં જ વિચાર કર્યો કે–આ ચંદ્રયશ યુગબાહુને પુત્ર છે અને હું પદ્યરથરાજાને પુત્ર છું. તે પછી મારે એની સાથે સહેદરને સંબંધ કઈ રીતને ? આ પ્રમાણે વિચાર કરી નમિરાજાએ સાધ્વીજી સામે હાથ જોડીને પ્રશ્ન કર્યો, પૂજ્ય ! ચંદ્રયશ સાથે મારે સહદરને સંબંધ આપે કહ્યું તે કઈ રીતે? નમિની વાત સાંભળીને સાધ્વી. જીએ કહ્યું-વત્સ! જે તમે યૌવન અને ઐશ્વર્યનું અભિમાન છેડી મારી વાત લક્ષપૂર્વક સાંભળશે તે તમે મારી તે વાત સમજી શકશે. નમિએ એ પ્રમાણે કર્યું. સાદવજીએ નમિનું આ ભવનું પૂર્વવૃત્તાંત આ પ્રકારે તેને સમજાવ્યું– વત્સ! સુદર્શનપુરના સ્વામી યુગબાહુ તમારા અને ચંદ્રશના પિતા છે, જન્મદાતા છે, અને હું મદનરેખા તમે બન્નેની માતા છું. પદ્મરથ તમારા પાલન કર્તા હોવાથી પિતા છે, વાસ્તવિક જન્મદાતા રૂપથી પિતા નથી. તમે તમારા મોટાભાઈથી વિરોધ ન કરે, તમારું હિત કયાં છે એ સમજવાની ચેષ્ટા કરો. મદન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचन्द्रयशोर्मिलनवर्णनम्
३५९
तदनु नमिः साध्वीमाह-मातर्यत् स्वया कथितं तत् सर्वं सत्यमेव, अयं चन्द्रयशा मम ज्येष्ठः भ्राता वर्तते, परंतु लोकः कथमिदं ज्ञास्यति । लघुभ्रातृवात्सल्येन ज्येष्ठः संमुखमायाति चेत् तदाऽहमुचितं विनयं कुर्वन् शोभां प्राप्स्यामि । एवं नमिनृपतेर्वचनं निशम्य सा साध्वी चन्द्रयशसः सैन्यमध्ये गता । चन्द्रयशा नृपतिस्तु तामकस्मादागतां साध्वीं स्वमातरं प्रत्यभिज्ञायाश्रुपूर्णनेत्रः सन् प्रणतवान् ।
अथ चन्द्रशस्तां साध्वीं गद्गदस्वरेण वदति-मातः किमिदं दुर्धरं व्रतमङ्गी कृतम् । साध्वी सकलं स्ववृत्तान्तं नमिन्टपतिमिलनं यावत् कथयामास । चन्द्रयशो
1
मुख से अपना वृत्तान्त सत्य२ सुनकर नमिको अपार हर्ष हुआ । मदनरेखा को अपनी माता मानकर नमिराजा ने भक्तिभाव से नमस्कार किया ।
पुनः नमि ने कहा- हे माता ! जो तुमने कहा है वह सर्वथा सत्य मैं मानता हूं - चन्द्रयश मेरा ज्येष्ठ सहोदर है इसमें संदेह नहीं है परन्तु लोक इस बात को कैसे जान सकता है । अतः यदि बड़ा भाई छोटे भाई के सन्मुख वात्सल्यभाव से आता है, तो ही मैं उचित विनय करता हुआ शोभित हो सकता हूं। इस प्रकार नमि के वचन सुनकर मदनरेखा साध्वी वहां से चल कर चन्द्रयश के कटक में गई। अकस्मात् आई हुई साध्वी को चन्द्रयश ने अपनी माता जानकर साश्रूपूर्ण नेत्र होकर प्रणाम किया ।
पश्चात् गद्गदस्वर से उसने कहा- मातः ! यह दुर्धरवत आपने अंगी - कार क्यों किया ? चन्द्रयश की जिज्ञासा को शान्त करने के लिये मदनरेखा ने पहिले से लेकर नमि नृप के मिलने तक का अपना सब
રેખા સાધ્વીજીના માઢેથી પોતાના વૃત્તાંત સત્યરૂપથી જાણીને નમિને ખૂબ હર્ષ થયો. મદનરેખાને પેાતાની માતા જાણીને મિરાજાએ ભક્તિભાવથી તેમને નમસ્કાર કર્યો. આ પછી નમિએ કહ્યું-હુ માતા! તમે એ જે કહ્યું છે તેને હું સત્ય માનું છું. ચંદ્રયશ મારા માટાભાઈ છે, એમાં હવે મને સ ંદેહ નથી પરંતુ લેકે આ વાતને કેમ જાણી શકશે. આથી જો મેટાભાઈ નાનાભાઇની સામે વાત્સલ્યભાવથી આવે તે હું ઉચિત વિનય અતાવવામાં Àાભી શકું. આ પ્રકારે નિમનાં વચન સાંભળીને મદ્યનરેખા સાધ્વી ત્યાંથી ચાલીને ચંદ્રયશના પડાવમાં પહોંચ્યાં. અકસ્માત આવેલાં સાધ્વીને પેાતાનાં માતા જાણીને ચંદ્રયશે હષિત મનીને પ્રણામ કર્યાં. આ પછી ગદ્દગદૂ કઠે તેણે કહ્યું-માતા! આ મહા ઠીન વ્રતને આપે શા માટે અંગિકાર કર્યું" ? ચદ્રયશની જીજ્ઞાસાને શાંત કરવા માટે મદનરેખાએ પહેલેથી માંડીને તે છેવટ મિરાજાને મળવા સુધીના પેાતાના સઘળા વૃત્તાંત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
उत्तराध्ययनसूत्रे नृपस्तं नमि निजलघुभ्रातरं मत्वा स्नेहाधिक्यवारिणोपशान्तमदवहिस्तेन सह मिलितुं निर्गतः। नमिरपि तं ज्येष्टभ्रातरमायान्तं दृष्ट्वा सिंहासनादुत्थाय तस्य चरपोपान्ते भूमिन्यस्तमस्तकः सन् प्रणतवान् । चन्द्रयशाः अपि प्रणमन्तं तं स्नेहाद् बाहुभ्यामुत्थाप्य सादरमालिङ्गनं कृतवान् । महता महोत्सवेन पुरे तं प्रावेशयत् , भ्रातुर्मिलनानिजं जन्म कृतार्थ मन्यमानश्चन्द्रयशास्तस्मै नमिबन्धवे सुदर्शनपुरराज्यं दस्वा प्रव्रज्यां गृहीत्वा तपसा संयमेनाऽऽत्मानं भावयन् विहरति। नमिनृपति न्यायेन राज्यद्वयं पालयति। वृत्तान्त उस को सुना दिया । ज्यों ही चन्द्रयश को " नमिराजा" मेरा छोटा भाई है यह मालूम पड़ा कि उसी समय उसका हृदय स्नेह से उमड़ गया। युद्ध करने की ज्वाला शांत हो गई और अपने छोटेभाई से मिलने के लिये चले। नमि राजा ने जब यह देखा कि ज्येष्ठ सहोदर आ रहे हैं तो शीघ्र ही सिंहासन से उतर कर उसने उनके चरणों में अपना मस्तक रख दिया । चन्द्रयश ने भी अपने दोनों हाथों से बडे भारी प्रेम से उठा कर उसका आलिङ्गन किया और बडे उत्सव के साथ उसका अपने पुर में प्रवेश कराया। भ्राता के मिलन से अपने जन्म को सफल मानने वाले चन्द्रशय ने सुदर्शनपुर का अपना राज्य भाई को देकर दीक्षा धारण करली, और तप एवं मंयम से अपनी आत्मा को भवित करते हुए विचर ने लगा। नमिराजा इन दोनोंराज्यों का संचालन बड़ी योग्यता के साथ न्याय नीति के अनुसार करने लगे। તેને કહી સંભળાવ્યું. “મિરાજા મારો નાનો ભાઈ છે ” એમ ચંદ્રયશને
જ્યારે માલુમ પડયું એજ સમયે એના હૃદયમાં વાત્સલ્ય ઉભરાઈ આવ્યું, યુદ્ધ કરવાની જ્વાળા શાંત થઈ ગઈ અને પિતાના નાનાભાઈને મળવા માટે તે સામે પગલે ચાલી નીકળે. નમિરાજાએ પિતાના મોટાભાઈ ચંદ્રયશને સામેથી આવતા જોયા એજ વખતે તે સિંહાસન ઉપરથી ઉતરી સામે આવી તેના ચરણમાં પિતાનું મસ્તક નમાવી દીધું. ચંદ્રશે પણ પિતાના બન્ને હાથેથી ઘણું જ ઉમળકા સાથે પ્રેમથી તેને ઉભો કરીને પિતાની છાતી સરસો ચાં અને ભારે ઉત્સવની સાથે તેમને પિતાના નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યું. બન્ને ભાઈઓને પરસ્પર મેળાપથી પિતાના જન્મને સફળ માનીને ચંદ્રશે સુદર્શનપુરનું પિતાનું રાજ્ય નાનાભાઈ નમિને આપીને પિતે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. તપ તથા સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા કરતા વિચરવા લાગ્યા. નમિરાજા આ બન્ને રાજ્યનું સંચાલન ખૂબ જ કુશળતાથી ન્યાય નીતિ અનુસાર કરવા લાગે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. ९ नमिचरिते नमेर्दाहज्वरवर्णनम्
३६१ अन्यदा नमिनृपस्य देहेऽति दुःसहो दाहज्वरः समुत्पन्नः, तेन व्याधिना बाधितः क्वाऽपि रतिं न लेभे। चिकित्सकास्तस्य विविधचिकित्सां कृतवन्तः। सर्वा अपि चिकित्सा निष्फला जाताः। असाध्योऽयं रोग इति वदन्तो वैद्यास्ततः प्रचलिताः। चन्दनलेपेन राज्ञो नमेः किंचित् सुखमभूदिति तदाहशान्त्यर्थ सकला राजदाराः स्वयं चन्दनघर्षणे प्रवृत्ताः। तदा तद्बाहुकरवलयभूषणगणझणत्कारध्वनिस्तस्य रोगातस्य राज्ञो नमेः कर्णाऽऽघातकरोऽभवत् । ततः शोकाततॊ राजा नमिर्वदति कस्यायध्वनिाधितस्य मम शिरसि शूलायमानो व्यथयति, सेवको वदति
किसी एक समय की बात है कि नमिराजा के शरीर में अति दुःसह दाहज्वर उत्पन्न हो गया। इससे ये बहुत ही व्यथित रहने लगे। इनको कहीं भी शांति नहीं पड़ती थी। वैद्यों ने इनकी दवाई करनेमें किसी भी बातकी कमी नहीं रक्खी-हर तरहसे उनलोगोंने इनकी विविध प्रकार से चिकित्सा की । परन्तु वे सब क्या करें-चिकित्सा से इनको जरा भी लाभ नहीं हुआ। सब ही प्रकार की चिकित्सा निष्फल हुई। वैद्यों ने हार मान कर अन्त में कहा कि क्या करें यह रोग असाध्य है। ऐसा कह कर सब के सब चिकित्सक अपने घर चले गये। नमिराजा को चन्दन के लेप से कुछ साता जब दिखाई दी तो सब अंतःपुर की रानियों ने चन्दन घिसना प्रारंभ कर दिया। परन्तु चंदन घिसते समय जो रानियों के हाथों के कंकणों की ध्वनि होती थी उससे रोगात नमिराजा के कानों को बहुत आघात पहुँचता था। वे उससे तिलमिला
કે એક સમયે નમિરાજાના શરીરમાં અતિદુસહ એવો દાહજવર ઉત્પન્ન થ. આથી તે ખૂબ જ વ્યથિત રહેવા લાગ્યો. તેને કઈ પણ સ્થળે શાંતિ મળતી નહીં. વિદ્યોએ તેને દવા કરવામાં કઈ પ્રકારની કચાશ ન રાખી દરેક પ્રકારથી તેમજ વિવિધ રીતોથી ચિકિત્સા કરી, પરંતુ રાજાનું જરા પણ દુઃખ ઓછું ન થયું. આથી લાચાર બનીને વૈદ્યોએ પિતાની નિષ્ફળતા સ્વીકારીને રાજાને કહ્યું કે, રાજન! આપને માટે અમારી શક્તિ અનુસાર તમામ ચિકિત્સા કરી ચુકયા છીએ પરંતુ એક પણ ચિકિત્સા સાધ્ય બની નથી. શું કરીએ? આ રોગ જ અસાધ્ય છે. આમ કહીને એ સઘળા ચિકિત્સકો પોતે પિતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. પરંતુ ચંદનને લેપ કરવાથી નમિરાજાને કાંઈક શાતા દેખ વામાં આવી, આથી અંતઃપુરની તમામ રાણીએાએ ચંદન ઘસવાનું શરૂ કર્યું. પરંતુ ચંદન ઘસતી વખતે રાણીઓના હાથ માંહેનાં કંકણેને ધ્વની થતે હતો. આ ધ્વનીથી રોગગ્રસ્ત નમિ રાજાના કાનેને ઘણેજ આઘાત પહોંચતે હતે. उ० ४६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
उत्तराध्ययनसूत्रे भवदाहोपशमनार्थ चन्दनघर्षणं कुर्वतानां महाराज्ञीनी कङ्कणध्वंनिर्भवति, राज्ञा कथितम्-कणध्वनि निवर्तय, तदनु सेवकेन तथैव कृतम् । ततस्तै राजदौरः समस्तानि भूषणान्युत्तारितानि, किंतु एकैकं वलयमा मङ्गलाय सौभाग्याय धृतम् । तदा तबादाश्रवणेन नमिना सेवकः पृष्टः, इदानीं कङ्कणध्वनि ने श्रूयते ? तन्मन्ये देव्यचन्दनं न घर्षन्ति । सेवकेनोक्तम् स्वामिन् ! सर्वा देव्यश्चन्दनं घर्षन्ति, किं तु भूषणध्वनेर्भवत्पीडाजनकत्वेन भूषणान्युत्तारितानि, केवलमेकैकं वलयमात्रं मङ्गलार्थ धृतमिति न तद् ध्वनिरुत्पद्यते । उठे थे और कहने लगे कि यह किस चीज की ध्वनि हो रही है ? इसको बन्द करो-क्यों कि इससे मेरे सर में शूल के जैसी पीड़ा उत्पन्न होती है। नौकरों ने उस समय कहा कि महाराज! आपके दाहोपशमन के लिये चन्दन का घर्षण करने वाली महारानियों के कंकणों की यह ध्वनि है। यह सुनकर नमिराजाने कहा कि-इस ध्वनिको बन्द करवा दो । नोकरों ने ऐसा ही किया। अब क्या था उन समस्त अन्तः पुर की रानियों ने अपने २ हाथ के कंकण उतार कर रख दिये । सिर्फ सौभाग्य के चिह्न स्वरूप एक २ मांगलिक कंकण ही वे सब पहिरे रहीं। अब नमिराजा को जब कंकणों की ध्वनि सुनने में नहीं आने लगी तब उन्होंने नोकरों से पूछा-मालूम पड़ता है कि अब रानियां चंदन घिसने का काम नहीं करती हैं। यदि करती तो उनके कंकणों की ध्वनि सुनाई
એટલે તે સહન ન થતાં અકળાઈ જતા હતા. આથી તેણે પૂછયું કે આ શાને અવાજ થઈ રહ્યો છે? એને બંધ કરે. કેમકે–એ અવાજથી મારા માથામાં શૂળ જેવી પીડા થાય છે.
નોકરોએ આ સમયે કહ્યું કે-મહારાજ ! આપના દાહના શમન માટે મહારાણીઓ જાતે ચંદન ઘસી રહ્યાં છે. ચંદન ઘસતાં ઘસતાં તેમના હાથમાં રહેલાં સૌભાગ્ય કંકણે અથડાતાં અવાજ થાય છે. આ સાંભળીને નમિ રાજાએ કહ્યું-એ અવાજ ગડબડ બંધ કરાવી દે. નેકરેએ એને તરત જ અમલ કર્યો. પરંતુ રાણીઓએ એથી સંતોષ ન માનતાં ચંદન ઘસવાના હેતુથી પોતાનાં હાથમાંના એક શીવાય બધાં કંકણે કાઢી નાખ્યાં સૌભાગ્યના ચિન્હરૂપ ફક્ત એક એક માંગલીક કંકણને રાખીને પૂર્વવત્ સુખડ ઘસવાનું કાર્ય ચાલું રાખ્યું. નમિ રાજાના કાને જ્યારે કંકણેને અવાજ આવતા બંધ થયે ત્યારે તેણે
કરોને પૂછયું-હવે રાણીઓએ ચંદન ઘસવાનું બંધ કર્યું હોય તેવું લાગે છે. કારણ કે જે તે ચંદન ઘસવાનું કામ કરતી હોય તે તેમના હાથના કંક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमेर्वैराग्यवर्णनम्
३६३ एवं तद्वचः श्रुत्वा उपशान्तमोहः प्रतिबुद्धो नमिश्चिन्तयति बहूनां संगमे रागादिकादोषाः प्रादुर्भवन्ति, न त्वेकाकिनः क्वचिद् , यथा कङ्कणानामप्यत्र भूयसां मिथोघर्षणात् कर्णज्वरकारी शब्दः संजातः, न तु तस्यैकाकिनः, तस्मादहं यावद् दारेषु कोशेषु गजाश्वादिषु राज्यभोगेषु च स्नेहाबद्धोऽस्मि, तावदेवाहं दुःखी भवामि। यदि सर्वानेतान् परित्यजामि, तदा सुखी भवामि । यतःप्राणिनां दुखस्य अवश्य पड़ती । नमिराजा के इस कथन को सुनकर नौकर लोग कहने लगे कि हे राजन् ! यह बात नहीं है-सब ही रानियां चंदन घिसने का काम तो करती हैं परन्तु आपको कंकणों की ध्वनि पीड़ा जनक है, इस ख्याल से उन सबने अपने २ हाथों के कंकण उतार कर रख दिये हैं केवल सबने एक २ कंकण मात्र ही पहिर रखा है। सो भी वह सौभाग्य के निमित्त । अतः आपको कंकणों की ध्वनि सुनाई नहीं पड़ती है। इस प्रकार नौकरों के वचन सुनकर नमिराजा कि जिनका मोह उपशान्त हो गया है, और जो प्रतिबुद्ध हो चुके हैं, विचार ने लगे कि अनेकों के संगम में ही रागादिक दोष उत्पन्न होते हैं अकेले एकाकी जनको नहीं। यहां जबतक अनेक कंकणों का परस्पर से घर्षण होता रहा, तबतक ही उनका शब्द होता रहा और उससे मुझे वेचैनी होती रही-परन्तु अकेले कंकण मात्र में तो ऐसी ध्वनि है नहीं इसलिये जबतक मैं मोह से स्त्रियों में, खजानों में, गजों एवं अश्वदिकों में, एवं राज्य भोगों में बद्ध हो
ને અવાજ આવ્યા વગર રહે નહી. નમિરાજાના આ પ્રકારના કથનથી નેકરે કહેવા લાગ્યા કે-હે રાજન! એવી વાત નથી–દરેક રાણીઓ ચંદન ઘસ વાનું કામ તે કરે જ છે, પરંતુ કંકણુના અવાજથી આપના મસ્તકમાં વધુ પીડા થતી હેવાને કારણે એ સઘળી મહારાણીઓએ હાથમાં ફક્ત એકેક સૌભાગ્ય કંકણું રાખીને બાકીનાં કંકણાને હાથમાંથી ઉતારીને ચંદન ઘસવાનું કામ ચાલુ રાખ્યું છે, આ કારણે કંકણેને અવાજ પહેલાંની જેમ થતું નથી. આ પ્રકારે નકરોનું વચન સાંભળીને મિરાજા કે જેમને મેહ ઉપશાંન્ત થઈ ગયે હતું અને જે પ્રતિબદ્ધ બન્યા હતા તે વિચાર કરવા લાગ્યા છે, અને કેના સંગમથી જ રાગાદિકષ ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ એકાકી જનને નહીં. ચંદન ઘસતાં રાણીઓના હાથનાં કંકણે જ્યાં સુધી પરસ્પર અથડાતાં હતાં ત્યાં સુધી તેને શબ્દ થતો રહ્યો અને એને કારણે મને બેચેની થતી રહી. પરંતુ કંકણ એકલું પડતાં એક કંકણથી કેઈ અવાજ કે ગરબડ થતી નથી. આથી જ્યાં સુધી હું સિઓમાં, સ્વજનેમાં, હાથીઓમાં, અશ્વાદિકમાં, અને રાજ્યમાં બદ્ધ થઈ રહ્યો છું ત્યાં સુધી હું દુઃખી છું. પરંતુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
उत्तराध्ययनसूत्रे
कारणं संग एव, एकत्वं तु संगवर्जनान्महानन्दहेतुः । तस्मादहमस्माद्रोगाद् विमुक्तश्चद् भवामि, तदा सर्वसंगं विमुच्य दीक्षां गृह्णामि इति चिन्तयतस्तस्य रात्रौ सुखेन निद्रा समायाता । स निद्रायां स्त्रममेवं पश्यति - सितगजमारुह्य मेरुशिखर मारूढोऽहमिति । ततस्तस्यां कार्तिक पूर्णिमायां रात्रौ तस्य राज्ञः षाण्मासिको दाह चारित्रधर्मग्रहणेच्छायाः प्रभावात् सद्यो निवृत्तः । प्रातः प्रतिबुद्धः स एवं चिन्तयति अहो महाफलोऽयं स्वप्नो मया दृष्टः, किं च क्वचिदीदृशः पर्वतो मया दृष्ट इति भावयतस्तस्य नमिनृपस्य जातिस्मरणं समुत्पन्नम् । तदा स पूर्वभवं जानाति - रहा हूं तभीतक मैं दुःखित हो रहा हूं, यदि इन सब को छोड़कर एकाकी हो जाऊँ तो दुःखित नहीं हो सकता हूं-सुखी हो जाऊंगा। क्यों कि प्राणियों को दुःख का कारण संग ही है । तथा संग के परिवर्जन से होनेवाला एकत्व महाआनंद का हेतु है । इसलिये में जो इस रोग से मुक्त हो जाऊँ तो सर्व संग का परित्याग कर दीक्षा ग्रहण करूं । इस प्रकार विचार करनेवाले नमिराजाको रात्रिमें निन्द्रा अच्छी आई । निद्रा में ही नमिराजा ने एक स्वप्न देखा कि मैं सफेद हाथी पर चढ़कर मेरुशिखर पर चढ गया हूं। इस दिन कार्तिक पूर्णिमा थी। इसी रात्रि में उन राजा की छह महिने की दाहज्वर की बीमारी चारित्र धर्म को ग्रहण करने की केवल इच्छा के प्रभाव से ही शीघ्र निवृत्त हो गयी । प्रातः काल जब यह जगे तो विचार ने लगे कि मैंने जो यह स्वप्न देखा है वह विशिष्ट फलोत्पादक है। तथा ' ऐसा पर्वत मैंने कहीं भी देखा है " इस प्रकार बार २ विचार करते हुए इनको जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो જો આ બધાને છોડીને એકાકી થઈ જાઉ તા દુઃખ મારે ભોગવવું ન પડે. પરંતુ સુખી મની જાઉં. કેમકે, પ્રાણીમાત્રને દુઃખનું કારણ સંગ જ છે. અને સંગના ત્યાગ કરવા એ એકત્વ મહા આન ંદના હેતુ છે. આથી હું જો આ રાગથી મુક્ત થઇ જાઉં તે સ સંગના પરિત્યાગ કરી દ્વીક્ષા ગ્રહણ કરી લઉં. આ પ્રકારના વિચાર કરતાં કરતાં નિમરાજને રાત્રીમાં સારી એવી નિદ્રા આવી ગઈ. નિદ્રામાં જ નમિરાજાને એક સ્વપ્નું આવ્યું કે જાણે હું' સફેદ હાથી ઉપર ચડીને મેરૂ શિખર ઉપર ચડી ગયા. કાર્તિકી પૂનમના એ દિવસ હતા. એજ રાત્રીએ નમિરાજની છ મહિનાની દાહેજ્વરની બીમારી ચારિત્ર ધર્મનું ગ્રહણ કરવાની કેવળ ઈચ્છાના પ્રભાવથી જ ઓછી થઈ ગઈ. સવારે જ્યારે તે જાગ્યા તા વિચાર કરવા લાગ્યા કે, મેં જે આ સ્વપ્ન જોયું છે તે સારૂં ફળ આપનાર છે.વળી આવે પરંતુ મે' કયાંક જોયા પણ છે. આ પ્રકારે વર’વાર વિચાર કરતાં તેને જાતી સ્મરણુ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. જેના પ્રભાવથી તેમણે પેાતાના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमः प्रव्रज्याग्रहणवर्णनम्
३६५
अहं पूर्वभवे दीक्षामादाय संयमं परिपाल्य मृत्वा देवलोकं गतः । तदाऽहं नन्दनवने क्रीडार्थ गच्छन् स्वप्नदृष्टमिव मेरुं दृष्टवान् ।
एवं जातिस्मरणं प्राप्तस्य नमिनृपस्य प्रव्रज्याग्रहणं वर्णयितुमिदं नवम मध्ययनश्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिने प्राह तस्येदमादि सूत्रम् -
मूलम् -
चऊण देवलोगाओ, उवर्वेण्णो माणुसम्मि लोगॅम्मि । उवसंत मोहणिज्जो सेरइ पौराणियं जाई ॥ १ ॥ छाया - च्युत्वा देवलोकाद् उपपन्नो मानुषे लोके ।
उपशान्तमोहनीयः, स्मरति पौराणिकीं जातिम् ॥ १ ॥ टीका - 'चकण' इत्यादि -
देवलोकात् = महाशुक्रनामकात् सप्तमात् उत्कर्षतः सप्तदश सागरोपम स्थितिकात् च्युत्वा मानुषे लोके मनुष्यभवे, उपपन्नः = उत्पन्नः, उपशान्तमोहनीयः -उपशान्तम्गया। इसके प्रभाव से उन्होंने अपने पूर्वभव को भी जान लिया कि मैंने पूर्वभव में दीक्षा लेकर शुद्ध संयम की पालना की थी और मर कर मैं उत्कृष्ट सतरह सागरोपम की स्थिति वाले देवलोक में गया था। उस समय मैं नंदनवन में क्रीडा करने के लिये जा रहा था सो स्वप्ने में देखे हुए मेरुपर्वत के समान मेरुपर्वत को मैंने देखा था । इस प्रकार जातिस्मरण को प्राप्त हुए नमिराजा के प्रत्रज्या ग्रहण का वर्णन करते हुए श्री सुधर्मास्वामी जंबूस्वामी को नवव अध्ययन कहते हैं, जिसकी यह प्रथम गाथा है
' चहऊण देवलोगाओ ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( देवलोगाओ देवलोकात् ) उत्कृष्ट सतरह सागर की स्थितिवाले महाशुक्र नाम के देवलोक से ( चरण - च्युत्वा ) च्यव कर ( माणुसम्मि लोगम्मि- मानुषे लोके ) मनुष्यभव में ( उववण्णोપૂર્વભવને જાણ્યું કે મેં પૂર્વભવમાં દીક્ષા અંગીકાર કરીને સંયમ પાળ્યા હતા, ત્યાંથી મરીને હું દેવલાકમાં ગયા હતા. એ સમયે હું ન ંદનવનમાં ક્રીડા કરવા જઈ રહ્યો હતા ત્યારે સ્વપ્નમાં મે' જોયેલા મેરૂ પવત જેવાજ મેરૂ પર્વતને મે ત્યાં જોયા હતા. આ પ્રકારના જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પામનાર નિમરાજાની પ્રત્રજ્યાગ્રહણુનું વર્ણન કરતાં શ્રી સુધર્મા સ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને નવમું અધ્યયન हे छे. लेनी या प्रथम गाथा छे. "
• चइउण देवलोगाओ " त्याहि. अन्वयार्थ–देवलोगाओ - देवलोकात् हस सागरनी स्थितिवाणा भडाशु नामना देवबेोऽथी चइउण- च्युत्वा न्यवीने माणुसम्मि लोगम्मि- मानुषे लोके मनुष्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अनुदितं मोहनीयं-दर्शनमोहनीयात्मकं यस्य स तथा, 'नमी राया' इत्यग्रिमगाथोक्तपदद्वयेन सम्बन्धः, नमिः = नमिनामकः राजा पौराणिकी-पूर्वसम्बन्धिनी, जाति-जन्म, पूर्वजन्मसम्बन्धिसकलचरितोपलक्षणमेतत् । स्मरति-चिन्तयति स्म, यद्वा-इह वर्तमाननिर्देशः सर्वत्र तत्कालापेक्षया ॥१॥ जातिस्मरणानन्तरं किं कृतवानित्याह
मूलम्जॉइं सरित्तु भयेवं, सहसंबुद्धो अणुत्तरे धम्मे । पुत्तं ठेवित्तु रज्जे, अभिणिक्खमई नमी राँया ॥२॥ छाया-जाति स्मृत्वा भगवान् , स्वयं संबुद्धोऽनुत्तरे धर्मे।
पुत्र स्थापयित्वा राज्ये, अभिनिष्क्रोमति नमी राजा ॥ २॥ टीका-'जाइं सरित्तु ' इत्यादिभगवान् विशिष्टज्ञानवान् यद्यपि भगशब्दो धैर्याधनेकार्थकः, तदुक्तम्
धैर्य-सौभाग्य-माहोत्म्य, यशो-ऽर्क-श्रुत-धी-श्रियः।
तपो-ऽर्थोपस्थ-पुण्येश, प्रयत्न-तनवो भगाः ॥१॥ तथापीह प्रस्तावाद्, धीशब्देन विशिष्टज्ञानरूपोऽर्थों गृह्यते । नमिः-नमिनामकः, राजा जाति-देवभवरूपं पूर्वजन्म, स्मृत्वा अनुत्तरे-न उत्तरम्-उत्कृष्ट उपपन्नः ) उत्पन्न हुए तथा (उवसंतमोहणिज्जो-उपशान्तमोहः) उपशांत दर्शन मोहनीय कर्मवाले नमिराजा को (पौराणियं जाई-पौराणिकों जातिम् ) अपने पूर्वभव की जाति (सरइ-स्मरति) स्मृति याद आगई ॥१॥
जातिस्मरण के बाद उन्हों ने क्या किया सो कहते हैं'जाइं सरित्तु भवयं'-इत्यादि।।
अन्वयार्थ-(भयवं-भगवान् ) विशिष्ट ज्ञानवान् ( नमी रायानमि राजा) नमिराजा ने (जाइं सरित्तु-जाति स्मृत्वा देवभवरूप अपना सभा उबवण्णो-उपपन्नः उत्पन्न येता तथा उवसंतमोहणिज्जे-उपशान्तमोहः ७५. शात शनमाडनीयवा नभिशनने पौराणियं जाई-पौराणिकी जातिम् याताना पूर्वमनी anती सरइ-स्मरति स्मृति यह मावी. ॥ १ ॥
જાતીસ્મરણ પછી તેમણે શું કર્યું તે કહે છે– “जाइं सरितु भयवं" त्यहि
स-याथ-भय-भगवान् विशिष्ट ज्ञानवा नमी राया-नमीराजा नभि रालो जाई सरित्त-जाति स्मृत्वा हेपम१३५ पोताना पूर्व स या शन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमः प्रव्रज्याग्रहणवर्णनम्
૩૭
विद्यते यस्मात् - सोऽनुत्तरः सर्वोत्कृष्टस्तस्मिन् धर्मे - श्रुतचारित्र लक्षणे, स्वयं संबुद्धः = आत्मनैव प्रतिबुद्धः सन्, नत्वन्येन प्रतिबोधितः । राज्ये जयन्तनामकं पुत्र स्थापयित्वा = निवेश्य अभिनिष्क्रामति = मोक्षाभिमुख्येन प्रब्रजितवान् इत्यर्थः ॥ २ ॥ किं कृत्वाऽभिनिष्क्रामतीत्याह -
मूलम् -
सो देवलोग सरिसे, अंतेउरवरगओ वरें भोएँ ।
भुंजित्तु नमी राया, बुद्धो भोगे" परिचयई ॥ ३॥
,
छाया - स देवलोक सदृशान् अन्तः पुरवरगतो वरान् भोगान् । भुक्त्वा नमी राजा, बुद्धो भोगान् परित्यजति ॥ ३ ॥ टीका- 'सो' इत्यादि
स नमिः =नमि नामको राजा, अन्तःपुरवरगतः = अन्तः पुरे वरः श्रेष्ठः तन्मध्यवर्ती भागः स्वकीयशयनभवनं तत्र गतः देवलोक सदृशान् बरान् भोगान् = मनोज्ञशब्दादीन् भुक्तवा = अनुभूय, बुद्ध: = जातिस्मरणानन्तरं स्वयं प्रतिबुद्धः सन्
पूर्वभव याद करके ( अणुत्तरे धम्मे सह संबुद्धो-अनुत्तरे धर्मे स्वयं संबुद्धः ) सर्वोत्कृष्ट श्रुतचारित्र रूप धर्म में अपने आप प्रतिबुद्ध होते हुए( रज्जे पुत्तं ठवेचु - राज्ये पुत्रं स्थापयित्वा ) अपने राज्य में पुत्र को स्थापित करके (अभिक्खिमई - अभिनिष्क्रामति) दीक्षा धारण करली-मुक्ति को लक्ष्य करके प्रव्रज्या अंगीकार करली ॥ २ ॥
वे क्या करके दीक्षा धारण की ? सो बतलाते हैं'सो देवलोगसरिसे ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (अंते उर वरगओ - अंतःपुरवरगतः) उत्तम अंतःपुर में रहे हुए (सो- सः) उन नामिराजा ने ( देवलोग सरिसे वरे भोए
अणुत्तरे धम्मे सह संबुद्धो - अनुत्तरे धम स्त्रयं संबुद्धः सर्वोत्कृष्ट श्र शास्त्रिय धर्मभ पोतानी लते प्रतियुद्ध थने रज्जे पुत्तं ठवेत्तु राज्ये पुत्रं स्थापयित्वा राज्यगाही अपर पोताना पुत्रने मेसाठी अभिणिक्खमई- अभिनिष्क्रामति दीक्षा सगीर उरी ॥२॥ નિમરાજાએ કેવી રીતે દ્વીક્ષા લીધી ? એ ખાખત કહેવામાં આવે છે— " सो देवलोगसरिसे " - त्याहि.
અન્વયા—મહાન એવા રાજ્યનું ઐશ્વર્ય, આલીશાન ભવન એક અવાજે હજાર માણસે જેની સેવામાં તત્પર, એવા મિરાજાએ વૈવસ્ટોરિસે बरे भोए - देवलोक सदृशान् वरान् भोगान् देवसे | नेवा उत्तम लोगोने मंजित्तु-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भोगान् परित्यजति परित्यक्तवान् । 'बुद्धो भोगान् परित्यजति' अनेन तत्त्वज्ञानपूर्वकं भोगानां परित्यागः कृत इति ध्वनितम् भोगा हि रागद्वेषहेतवः, रागद्वेषाभ्यांज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मबन्धः ततश्च नरकनिगोदादिपरिभ्रमणम् , तत्र तत्र चानन्तजन्ममरणादिदुःखम् इति भोगाः परित्याज्याः । इह पुन भौगग्रहणंदृष्टिविषकृष्णसर्पवत् भोगाः सर्वथा परित्याज्याः' इति बोधयति ॥ ३ ॥ देवलोकसदृशान् वरान् भोगान् ) देवलोक जैसे उत्तम शब्दादिक भोगों को (भंजित्तु-भुक्त्वा ) भोगकर (बुद्धो-बुद्धः) जातिस्मरण ज्ञान हो जाने के बाद स्वयं प्रतिबुद्ध होते हुए (भोगे परिच्चयई-भोगान् परित्यजति ) उन भोगों का परित्याग कर दिया।
भावार्थ-नमिराजा ने जो भोगों का परित्याग किया सो वह तत्त्वज्ञानपूर्वक किया यह बात "बुद्धो भोगे परिच्चयई" इस वाक्य से सूत्रकार ने ध्वनित की है । भोग रागद्वेष के हेतु होते हैं । राग और द्वेष मे जीवों को ज्ञानावरणियादिक अष्टविध कर्मों का बन्ध होता है। उससे नरक निगोदादिक में परिभ्रमण और उस उस गति में अनंत जन्ममरणादिक के दुःखों का पात्र जीवों को होना पडता है । इसलिये भोग छोडना योग्य हैं ऐसा समझकर नमिराजा ने भोगों को छोड दिये। गाथा में " भोग" शब्द का जो पुनः ग्रहण किया है, उससे सूत्रकार का यह अभिप्राय है कि-ये भोग दृष्टिविषवाले सर्प की तरह हैं ऐसा समझकर सर्वथा छोड़ देना चाहिये ॥ ३॥ भुक्त्वा सोगवी बुद्धः ति सभर ज्ञान थाथी पाते पातानी ते प्रतिमुद्ध अनी भोगे परिच्चयई- भोगान् परित्यजति ॥ सा मैश्वयन त्यासयो.
ભાવાર્થ–નમિરાજાએ તત્વજ્ઞાન પૂર્વક ભેગેને ત્યાગ કર્યો આ पात"बुद्धो भोगे परिच्चयई" मायथा सूत्रधारे युछ लोग यशस. શ્રેષને હેતુ હોય છે. રાગ અને દ્વેષથી જીવને જ્ઞાનાવરણીયાદિક આઠ પ્રકારનાં કર્મોને બંધ થાય છે. એનાથી નરક નિદાદિકમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. અને તે તે ગતિમાં અનંત જન્મ મરણાદિકનાં દુઃખે ને ભેગવવાં પડે છે. આ કારણે ભેગ છોડવા યોગ્ય છે, એવું સમજીને નમિરાજાએ ભેગોને છેડી દીધા, ગાથામાં “ગ” શબ્દ ઉપર જે વારંવાર ભાર મુકવામાં આવ્યો છે આનાથી સૂત્રકારને એ અભિપ્રાય છે કે-લેગ એ દષ્ટિવિષવાળા કાળા સર્ષની માફક છે એવું સમજીને તેને સર્વથા ત્યાગ કરે જોઈએ છે ૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते नमः प्रव्रज्याग्रहणवर्णनम्
किंच
मूलम् — मिहिलं सपुरं जणवयं, बलमारोह चं परियणं सव्वं । चिच्चां अभिनिक्खत्तो, एगतमहिडिओ भयेवं ॥ ४ ॥ छाया - मिथिलां सपुरजनपदां बलमवरोधं च परिजनं सर्वम् । त्यक्त्वा अभिनिष्क्रान्तः, एकान्तमधिष्ठितो भगवान् ॥ ४ ॥ टीका- 'मिहिलं ' इत्यादि -
स भगवान् सम्यग् ज्ञानवान् नमिः सपुरजनपदां =पुर - जनपदसहितां, मिथिलां - मिथिला नाम्नों पुरीं, बलं = सैनिकम् अवरोधम् = अन्तः पुरं च पुनः सर्व परिजनं= परिवारवर्ग त्यक्त्वा अभिनिष्क्रान्तः = प्रत्रजितः सन्, एकान्तम् = द्रव्यतो विजनम् उद्यानादिकम् भावतस्तु - एकएवाहमित्येकत्व भावनात्मकम् अधिष्ठितः = आश्रितोऽभवत् । एकत्व भावना चैवमुक्ता -
३६९
1
और भी कहते है - ' मिहिलं सपुरजणवयं ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( भयवं - भगवान् ) सम्यग्ज्ञानशाली नमिराजा (सपुरजणवयं - सपुरजनपदाम् ) पुर एवं जनपद से सहित (मिहिलं - मि. थिलाम् ) मिथिला नाम की नगरी को (बलम् ) सैनिक जनों को (ओरोहं च - अवरोधम् ) अन्तपुर को (च) तथा ( सव्वं परियणं - सर्व परिजनम् ) समस्त परिवार वर्ग को ( चिच्चा - त्यक्त्वा) छोड़कर ( अभि निक्तो - अभिनिष्क्रान्तः ) भोगवती दीक्षा से सहित होते हुए ( एगंतमहिडिओ - एकान्तमधिष्ठितः ) द्रव्य की अपेक्षा उद्यान आदि में, तथा भाव की अपेक्षा 'मैं एक ही हूं ' इस प्रकार एकत्व भावना स्वरूप एकान्त में आश्रित हुए । एकत्व भावना इस प्रकार है
वजी " मिहिल' सपुरजणवयं " - त्याहि.
अन्वयार्थ-भयवं-भगवान् सम्यग्ज्ञानशाणी नभिराल सपुरजणवयं-सपुरजनपदां थुर भने ४नयह सहित मिहिल' - मिथिलाम् मिथिला नगरीने बल - बलम् સૈનિક भनाने ओरोहं च- अवरोधम् मतःपुरने चतथा सव्वं परियण - सर्व परिजनम् सभस्त परिवारने चिच्चा - त्यक्त्वा छोडीने अभिनिक्ख' तो - अभिनिष्क्रान्तः लागवती दीक्षा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
हु . एगतमहिडिओ - एकान्तमधिष्ठितः द्रव्यनी अपेक्षाओ मंगल, वन આદિમાં તથા ભાવની અપેક્ષા “ હું એક જ છું ” આ પ્રકારની એકત્વ ભાવના ભાવીને એકલાપણું સ્વીકાર્યું. એકત્વ ભાવનાને આ પ્રકાર છે-
उ० ४७
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
उत्तराध्ययनसूत्रे एकोऽहं नास्तिमे कश्चित्राहमन्यस्य कस्यचित् ।
न तं पश्यामि यस्याहं, नासौ दृश्योऽस्ति यो मम ॥१॥ इति ॥४॥ तभिष्क्रमणे किं जातम् ? इत्याह
कोलाहलँगसंभूयं, आसी मिहिलाए पठ्वयंतम्मि। तइयो रायरिसिम्मि, नमिम्मि अभिणिक्खमंतम्मि ॥५॥ छाया-कोलाहलकसंभूतम् , आसीत् मिथिलायां प्रव्रजति ।
तदा राजौं नमौ अभिनिष्क्रामति ॥५॥ टीका-कोलाहलगभूयं' इत्यादि
तदा तस्मिन् काले, राजर्षी राजा चासौ ऋषिश्च राजर्षिः राज्यावस्थायामपि ऋषिरिव ऋषिः क्रोधादिकषायजयादित्यर्थः । यद्वा-यो राज्यकाले राजा स एव तत्काले ऋषिरित्यर्थः। तस्मिन् नमौम्नमिनामके, अभिनिष्क्रामति गृहान्निर्गते
" एकोऽहं नास्ति मे कश्चित् , नाहमन्यस्य कस्यचित् ।
न तं पश्यामि यस्याहं, नासौ दृश्योऽस्ति यो मम ॥१॥ ___ मैं किसी का नहीं, कोई मेरा नहीं। तथा ऐसा कोई नहीं है कि जिसका मेरे साथ संबंध नहीं हुआ हो और मेरा उसके साथ संबंध नहीं हुआ हो ॥४॥
नामि राजा का निष्क्रमण होने पर मिथिला में क्या हुआ सो सूत्रकार कहते हैं- कोलाहलगभूयं आसी'-इत्यादि । _____ अन्वयार्थ-(तइया-तदा) उस काल में (रोयरिसिम्मि-राजर्षों) राज्य अवस्था में भी ऋषि के समान क्रोधादिक कषायों के जीतलेने से राजर्षि-अथवा राज्य अवस्था में जो राजा था वही अब ऋषि बनाइसलिये राजऋषि (नमिम्मि अभिणिक्खमंतम्मि-नमौ अभिनिष्का
"एकोऽहं नास्ति मे कश्चित् , नाहमन्यस्य कस्यचित् ।
न तं पश्यामि यस्याहं, नासौ दृश्योऽस्ति यो मम ॥१॥ હું કેઈને નથી, કેઈ મારૂં નથી, તેમજ એવું પણ કઈ નથી કે જેની સાથે મારે સંબંધ ન થયો હોય તેમજ મારો સંબંધ તેની સાથે ન થયો હોય. ૪
નમિરાજાએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી વિહાર કર્યા પછી મિથિલામાં શું થયું तेने सूत्र.२ ४ छ-"कोलाहलगभूयं आसी"-त्याहि.
मन्वयार्थ-तइया-तदा मे मा रायरिसिम्मि-राजौ शल्य अवस्थामा પણ ઋષિની જેમ ક્રોધાદિક કષાયોને જીતી લેવાથી રાજર્ષિઅથવા રાજ્ય अवस्थामा २ रा इता ते ऋषि यया ॥ भाट नमिम्मि अभिणिक्खम.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः ३७१ तथा प्रव्रजति-प्रव्रज्यां गृहीतवति सति मिथिलायां सर्व स्थानं -प्रासादगृहचत्वरचतुष्पथोद्यानादिकं कोलाहलकभूतं-कोलाहल:-विलापाऽऽक्रन्दनादि कलकला, स एव कोलाहलकः स भूतः-जातो यस्मिंस्तत् तथा, आसीत्-अभूत् । 'कोलाहलकसं. भूतम्' इत्यत्राऽऽहितान्यादेराकृतिगणत्वान्निष्ठान्तस्य परनिपातः। 'पव्वयंतंमि' 'अभिणिक्खमंतंमि' इत्युभयत्र वर्तमानसामीप्ये भूते लट्, तस्य शत्रादेशः ॥५॥
अस्मिन्नवसरे सुरलोके शक्रः सुरेन्द्रः श्री नमिराजर्षेनिष्क्रमणमवधिना विज्ञाय मनसि चिन्तयति-अहो ! नमिराजर्षिरेतादृशीं राजरुद्धिं परित्यज्य निष्कामति तत् किं वस्तुत उत बाह्यतः? इति परीक्षितुं शक्रेन्द्रः स्वयं ब्राह्मणरूपं विकुर्व्य तत्समीपे समागत्य प्रश्नं करोति । तयोर्यः प्रश्नोत्तररूपेण संवादो जातस्तमेव पदशयितुं श्री सुधर्मा स्वामी पाहमति ) नमिराजा के निकलने पर तथा (पव्वयंतम्मि-प्रव्रजति) दीक्षीत होने पर (मिहिलाए कोलाहलगभूयं - मिथिलायां कोलाहलकभूतम् ) मिथिला नगरी में सर्वस्थान विलाप आक्रन्दन आदि कल कल शब्दरूप कोलाहल से युक्त (आसी-आसीत् ) बन गये थे ॥५॥ ___ जब नमिराज ऋषिने दीक्षा ली, उस समय शक्रेन्द्र ने नमिराज ऋषि का अभिनिष्क्रमण-अपने अवधिज्ञान से जानकर मन में विचार किया कि-अहो ! यह आश्चर्य है कि-इन नमिराज ऋषि ने अपनी इतनी विशाल राजऋद्धि को छोड़ कर प्रव्रज्या ली है, सो यह प्रव्रज्या वास्तविक है अथवा अन्यथा ? इस बात की परीक्षा करने के लिये इन्द्र ने ब्राह्मण के रूप से नमिराज ऋषि के समीप आकर उनसे प्रश्न कीये। उन दोनों का प्रश्नोत्तर रूप से जो संवाद हुआ उसी को प्रदर्शित करने के लिए सुधर्मास्वामी कहते हैंतम्मि-नमौ अभिनिष्कामति नभिजन निsaqाथी पव्वयं तम्मि-प्रवजति दीक्षीत थपाथी मिहिलाए कोलाहलगभूय-मिथिलायां कोलाहलकभूतम् मिथिला नगरीमा सधणे विमा५, मातभर जाट आसी-आसीत् भयी गये। ॥ ५ ॥
જ્યારે નમિરાજષિએ દીક્ષા લીધી એ સમયે કેન્દ્ર નમિરાજર્ષિનું અભિનિષ્ક્રમણ-પિતાના અવધિજ્ઞાનથી જાણીને મનમાં વિચાર કર્યો કે અહો ! આશ્ચર્યની વાત એ છે કે-આ નમિ રાજષિએ પિતાની વિશાળ એવી રાજ્ય સમૃદ્ધિને છોડી દઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. તે એમની દીક્ષા ખરેખરી છે કે કેમ? આની પરીક્ષા કરવા માટે ઈન્દ્ર બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કરીને નમિ. રાજર્ષિની પાસે આવ્યા અને તેમને પ્રશ્ન કર્યા. આ બંને વચ્ચે થયેલા પ્રશ્નોત્તરરૂપ સંવાદને સમજાવતાં શ્રી સુધર્મા સ્વામી કહે છે–
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
-
-
मूलम्अब्भुटियं रॉयरिसिं, पव्वज्जाठाणमुत्तमं ।
सक्को माहणरूवेण, इमं वयणमब्बवी ॥६॥ छाया-अभ्युत्थितं राजर्षि, प्रव्रज्यास्थानमुत्तमम् ।
___ शक्रो ब्राह्मणरूपेण, इदं वचनमब्रवीत् ॥ ६॥ टीका-'अन्भुट्टियं' इत्यादि
उत्तम-सर्वोत्कृष्टं, प्रव्रज्यास्थानं-तिष्ठन्ति सम्यग् दर्शनादयो गुणा अस्मिन्निति स्थानं, प्रव्रज्यैव स्थानं प्रव्रज्यास्थानं प्रति, अभ्युत्थित-समारूढम् , सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रादिगुणस्थानरूपां प्रव्रज्यां गृहीतवन्तमित्यर्थः, राजर्षि नमि प्रति शक्रः इन्द्रः ब्राह्मणरूपेण-ब्राह्मणवेषेण आगत्येति शेषः, इदं वक्ष्यमाणं, वचनमब्रवीत् ॥६॥ इन्द्रेण यदुक्तं तदाह---
मूलम्-- किं नु भो अज्ज मिहिलाए, कोलाहलगसंकुला। सुच्चंति दारुणा संदा, पासाएँसु गिहेसु यं ॥७॥ छाया--किं नु भोः ! अद्य मिथिलायां, कोलाहलकसंकुला।
___श्रूयन्ते दारुणाः, शब्दाः, प्रासादेषु गृहेषु च ॥ ७ ॥ 'अब्भुट्टियं रायरिसिं'-इत्यादि।
अन्वयार्थ—(उत्तमम्) सर्वोत्कृष्ट ( पव्वज्जाठाणम्-प्रव्रज्यास्थानम् ) प्रव्रज्यारूप स्थान पर (अब्भुट्टियं-अभ्युत्थितम् ) आरूढ हुए-सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्रादि गुणों की स्थानभूत प्रव्रज्या को अंगीकृत किये हुए (रायरिसिं-राजर्षिम् ) राजऋषि नमि से (सको-शक्रः) इन्द्र ने (माहण स्वेण-ब्राह्मणरूपेण) ब्राह्मण का रूप लेकर (इमं वयणमब्बवी-इदं वचनं अब्रवीत्) इस प्रकार कहा ॥६॥
“ अब्भुटूठियं रायरिसि"-त्याह. ___ मन्वयार्थ-उत्तमम् सर्वोत्कृष्ट. पव्वज्जाठाणम्-प्रव्रज्यास्थानमू प्राया३५ स्थान 6५२ अब्भुठ्ठिय-अभ्युत्थितम् मा३८ थयेस सभ्यहन ज्ञान यात्रिगुथे।नी स्थानभूत अन्य मा४।२ ४२ना२ रायरिसिं-राजर्षिम् वि नभीर माहण रूवेण-ब्राह्मणरूपेण प्राय ३५धारी सक्को-शक्रः ईन्द्रे इम वयणमब्बवी-इदं वचनं अब्रवीतू प्रारे यूं ॥६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिन्द्रयोः संवादः
३७३ टीका--'किं नु भो' इत्यादि--
‘भोः' राजर्षे ! अद्य मिथिलायां नगर्या प्रासादेषु-राजभवनेषु गृहेषु-सामान्यभवनेषु, च शब्दात् शृङ्गाटक-त्रिक-चतुष्क-चत्वर-चतुष्पथ-महापथपथेषु च कोलाहलसंकुला: कोलाहलकेन विलापक्रन्दनकलकलेन संकुलाः व्याप्ताः, दारुणाः -हृदयविदारकाः, शब्दाः करुणनादाः किं कुतः, 'नु' वितर्के श्रूयन्ते ? ॥७॥
मूलम्-- एयमैह्र निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी रांयरिसी, देविंदं इणमबवी ॥८॥ छाया--एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः।।
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रमिदमब्रवीत् ॥ ८॥ टोका--' एयम' इत्यादि--
एतम् अनन्तरोक्तम्-अर्थम्-उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः-हिनोति-गमयति बोधयति विवक्षितमर्थमिति हेतुः स च पञ्चावयववाक्यरूपः, परार्थानुमाने पञ्चावयववाक्यानि प्रयुज्यन्ते तान्येवात्र हेतुशब्दार्थः, इन्द्रने जो कहा है सो कहते हैं-'किंनु भो अज मिहिलाए'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भो-भोः) भो राजऋषि (अज्ज-अद्य) आज (मिहिलाए-मिथिलायाम् ) मिथिला नगरी में (पासाएसु-प्रासादेषु ) महलों में (च) और (गिहेसु-गृहेषु ) घरों में तथा-शृंगाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर, चतुष्पथ, महापथ - आदि स्थानों में (कोलाहलगसंकुला-कोला हलकसंकुलाः) कोलाहल से-विलाप क्रन्दनरूप कलकल शब्द सेव्यास ऐसे (दारुणा-दारुणाः ) ये हृद्य विदारक (सद्दा-शब्दाः) करुण नाद (किंनु सुच्चंति-किनुश्रूयन्ते ) क्यों सुने जा रहे हैं ? ॥७॥
छन्द्रे रे उधु ते ४ छ-" किंनु भो अन्ज मिहिलाए"-त्याह.
भ-क्या-भो-भोः डे २० अज्ज-अद्य मारे मिहिलाए-मिथिलायाम् भियि नगरी प्रासाएसु-प्रासादेषु भडेसमा च मने गिहेसु-गृहेषु धरोमां तथा शार, त्रि, यतु०४२, प्यतुपथ महा५५ कोरे स्थानमा मारे कोलाहलगसंकुला-कोलाहलसंकुलाः se मन मा us विसाने दारुणा-दारुणाः हयद्रावो गाय छः मापा सहा-शब्दाः ४३धुनाई किनुसुच्चंति-किनु श्रूयन्ते में समा २॥ छ.१ ॥७॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७५
उत्तराध्ययनसूत्रे कारणं चान्यथा ऽनुपपत्तिमात्रम् , ताभ्यां नोदितः-प्रेरितः तदुभयं विषयीकृत्य देवेन्द्रेण पृष्टः, नमिः-नमि नामको राजर्षिः, ततः-तदनन्तरं देवेन्द्रकृतपृच्छानन्तरं देवेन्द्र-धृतब्राह्मणवेषं शक्रम् , इदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत् उक्तवान् । कोलाहलकसंकुलदारूणाः शब्दाः किं श्रूयन्त इत्यनेनात्र हेतुः कारणं चेत्युभयं सूचितम् ।
तत्र हेतुरित्थम्-प्रतिज्ञा, हेतुः, उदाहरणम् , उपनयः निगमनं चेति पश्चावयवाः। 'अनुचितमिदं भवतोऽभिनिष्क्रमणम्' इति प्रतिज्ञा १। 'आक्रन्दादिदारुणशब्दजनकत्वात् ' इति हेतुः २। यद यद् आक्रन्दादिदारुणशब्दानां जनकं, तत्तद् धर्माथिनोऽनुचितम् ' यथा प्राणातिपातादिकम्' इति दृष्टान्तः ३। 'तथा चेदं आक्रान्दादिदारुणशब्दजनकत्ववद् भवतोऽभिनिष्क्रमणम्' इत्युपनयः ४। 'तस्मादाक्रन्दादिदारुणशब्दजनकत्वादनुचितमेव भवतोऽभिनिष्क्रमणम् । इति
'एयमढे निसामित्ता'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-( एयमट्ट-एतमर्थम्) इस प्रकार की वाणी (निसामित्तानिशम्य) सुनकर ( हेउकारणचोइओ - हेतुकारणनोदितः ) हेतु एवं कारण पूर्वक अभिनिष्क्रमण के लिये निषद्ध किये गये (नमी राय रिसी-नमिः राजर्षिः) नमि राजऋषि ने (तओ-ततः) उसके बाद (देविद-देवेन्द्र) देवेन्द्र को (इणं-इद) इस प्रकार (अब्बवी-अब्रवीत् )कहा
भावार्थ-इन्द्र ने नमि राजऋषि से कहा कि आपका “ इदं निष्-क्र मणं अनुचितं आक्रान्दादि दारुणशब्दजनकत्वात् " यत् २ आक्रान्दादिदारुणशब्दानां जनकं तत्तत् धर्मार्थिनोऽनुचितम् यथा प्राणातिपातादिकम् “तथा चेदं तस्मात्तथा" यह निष्क्रमण आक्रन्द आदि दारुण शब्दों का जनक होने से प्राणातिपातादिक की तरह ठीक नहीं है । धर्मार्थी पुरुष
" एयमट्ठ निसामित्ता"-त्या.
अन्वयार्थ - एयमद्वं-एतमर्थम् छन्द्रनी ॥ २नी पण निसामित्तानिशम्य सामान हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः तु मन ४।२५पूर्व मलिनिमयन भाटे निषिद्ध मनसा सेवा नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः नभिश. नर्षिय तओ-ततः त्या२ पछी देविंद-देवेन्द्रम् हेवेन्द्रने इण-इदम् २ प्रारे अम्बीवी-अब्रवीत् ४धु
भावार्थ-न्द्र नभिषिन है या५नु " इदं निष्क्रमणं अनुचित आक्रन्दादि दारुणशदजनकत्वात् " यत् यत् आक्रन्दादि दारुणशब्दानां जनक तत्तत् धर्मार्थिनोऽनुचितम् यथा प्राणातिपातादिकम् तथा चेदं तस्मात्तथा ' मा નિષ્કમણે આકન્દ આદિ દારૂણ શબ્દનું જનક હોવાથી પ્રાણાતિપાતાદિકની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
३७५ निगमनम् ५ । एवं पञ्चावयववाक्यात्मको हेतुरुच्यते । भवदभिनिष्क्रमणे आक्रन्दादि दारुणशब्दजनकत्वं भवदभिनिष्क्रमणानुचितत्वं विनाऽनुपपन्नमित्येतावन्मानं तु कारणम् । अनयोः पृथगुपादानं तु साधनवाक्यवैचित्र्यरचनार्थमितिध्येयम् । भवतो. ऽभिनिष्क्रमणमनुचितं भवतीति प्रज्ञापितो नमिराजर्षि देवेन्द्रमिदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीदिति भावः ॥ ८॥ ऐसे कामों को नहीं करते हैं जो आक्रान्दादि दारुण शब्दों के जनक होते हैं । आपका यह निष्क्रमण इसी प्रकार का है । अतः प्राणातिपातादिक की तरह यह कर्तव्य आपके लिये उचित नहीं है । इक पंचावयव वाक्य से युक्त परार्थानुमानरूप हेतु कारण द्वारा इन्द्र ने नमिराजऋषि के अभिनिष्क्रमण को अनुचित सिद्ध किया । " आपका निष्क्रमण अनुचित है" यह प्रतिज्ञा वाक्य है। इसमें पक्ष और साध्य ये दो वाक्य हैं । अभिनिष्क्रमण पक्ष और अनुचित यह साध्यआक्रान्दादि दा. रुण शब्दजनकता इसमें हेतु है । जो २ ऐसा होता है वह २ धर्मार्थी को अननुष्ठेय-अनुचित होता है जैसे प्राणातिपातादिक यह अन्वय दृष्टान्त है। आपका अभिनिष्क्रमण भी इसी प्रकार का है, इस तरह पक्ष में हेतु का दुहराना रूप यह वाक्य उपनय है। इसलिये आक्रान्दादि दारुण शब्द का जनक होने से आपका यह अभिनिष्क्रमण अनुचित ही है, यह वाक्य प्रतिज्ञा को दुहराने रूप होने से निगमन है । आपके अभिनिष्क्रमण में માફક ઠીક નથી. જેનાથી આકંદ-વિલાપ, દુઃખ ઉત્પન્ન થાય એવાં કામ ધર્માથિ પુરુષો કરતાં નથી. આપનું આ નિષ્ક્રમણ આવાજ પ્રકારનું છે. આથી પ્રાણાતિપાતાદિકની માફક આપનું આ કામ ગ્ય નથી. આ પાંચ અવયવોથી યુક્ત પરાથનુમાનરૂપ હેતુ કારણ દ્વારા ઈન્દ્ર નમિરાજર્ષિના અભિનિષ્ક્રમણને (દીક્ષાને) અનુચિત-અયોગ્ય સિદ્ધ કર્યું. “આપનું નિષ્ક્રમણ અનુચિત છે.” આ પ્રતિજ્ઞા વાક્ય છે. આમાં પક્ષ અને સાધ્ય એ બે વાક્ય છે. અભિનિષ્ક્રમણ અને અનુચિત એ સાધ્ય આનંદાદિક દારૂણ શબ્દજનકતને એમાં હેત છે. જે જે એવું હોય છે તે તે ધર્માને માટે અનrઠેય અનુચિત હોય છે, જેવાંકે પ્રાણાતિપાતાદિક આ અવય દષ્ટાન્ત છે. આપનું અભિનિષ્ક્રમણ પણ આજ પ્રકારનું છે. આ રીતે પક્ષમાં હેતુમાં બે વારનું આ વાકય ઉપનય છે. આ કારણે આઝંદાદિ દારૂણ શબ્દ ઉપજાવનાર એટલે કે કલેશજનક હોવાથી આપનું આ અભિનિષ્ક્રમણ-દીક્ષા અનુચિત જ છે; આ વાક્ય પ્રતિજ્ઞાને બે વખત આવવારૂપ હેવાથી નિગમન છે, આપના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
-
-----
-
मूलम्मिहिलाए चेइए वच्छे, सीयच्छाए मणोरमे। पत्तपुप्फेफलोवेए, बहूणं बहुगुणे सया ॥९॥ छाया-मिथिलायां चैत्ये वृक्षः, शीतच्छायः मनोरमः।
पुत्रपुष्पफलोपेतः, बहूनां बहुगुणः सदा ॥ ९ ॥ टीका-'मिहिलाए' इत्यादि
मिथिलायां मिथिलानाम्न्यां पुरि, चैत्ये उद्याने, शीतच्छाया शीतलच्छायावान् , मनोरमः मनोहरः, पत्रपुष्पफलोपेतः पत्रपुष्पफलाढयः, अतएव बहूनांआक्रान्दादि दारुण शब्द जनकता उसके अनुचित हुए विना हो नहीं सकती है, इतनामात्र यहां कारण है । यद्यपि कारण और हेतु एक ही हैं फिर भी यहां जो इनका पृथकरूप से उपादन किया है, वह साधनवाक्य की विचित्र रचना प्रदर्शनार्थ जानना चाहिये । इस प्रकार इन्द्र ने पंचअवयवरूप परार्थानुमान द्वारा नमिराज ऋषि के निष्क्रमण में अनुचितता प्रदर्शित की। तब नमिराज ऋषि ने इसका इस प्रकार उत्तर दिया॥८॥
'मिहिलाए चेइए वच्छे'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(मिहिलाए-मिथिलायाम् ) मिथिला नाम की नगरी में (चेइए-चैत्ये) उद्यान में (सीयच्छाए-शीतच्छायः) शीतल छायावाला (मणोरमे-मनोरमः ) मनोरम (पत्तपुप्फफलोवेए - पत्रपुष्पफलोपेतः) पत्र, पुष्प एवं फलों से युक्त इसीलिये (बहूणं-बहूनाम् ) अनेक पक्षियों અભિનિષ્ક્રમણમાં આઝંદાદિ દારૂણ શબ્દનું ઉત્પન્ન થવું એ એની અનુચિતતા વગર થવું અસંભવ છે, એટલું માત્ર અહિં કારણ છે. જો કે કારણ અને હેતુ એક જ છે, છતાં પણ અહિં જે તેનું પૃથફરૂપથી ઉપાદાન કરેલ છે તે સાધન વાકયની વિચિત્રરચના પ્રદર્શનાર્થે જાણવી જોઈએ આ રીતે ઈપાંચ અવયવરૂપ પરાર્થનુમાન દ્વારા નિમિરાજર્ષિના નિષ્કમણમાં અનુચિતતા પ્રદર્શિત કરી ત્યારે નમિરાજર્ષિએ તેને આ પ્રકારે ઉત્તર આપે, જે ૮
“ मिहिलाए चेइए वच्छे "-त्या,
भ-qयार्थ-मिहिलाए-मिथिलायाम् मिथिला नगरीनचेइए-चैत्ये Gधानभा सीयच्छाए-शीतच्छायः शीत छायापाणु मजोरमे-मनोरमः भना२म पत्र पुष्फफलोवेए-पत्रपुष्पफलोपेतः ५३ ५०थे। भने साथी १२५२ मे बहूणबहूनाम् भने पक्षीय भाट सया-सदा सा बहुगुणे-बहुगुणः पाताना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः _ ३७७ प्रक्रमात् खगादीनां, सदा-सर्वस्मिन् काले, बहुगुणः बहुगुणवान् फलादिभिरत्यन्तोपकारक इत्यर्थः वृक्षो विद्यत इति शेषः ॥९॥
मूलम् वाएँण हीरमाणम्मि, चेइयम्मि मणोरमे।
दुहिया असरणा अर्ता, एएं कंदंति" भो! खंगा ॥१०॥ छाया-वातेन हियमाणे, चैत्ये मनोरमे ।
दुःखिता अशरणा आर्ती, एते क्रन्दन्ति भोः! खगाः ॥१०॥ टीका-'वाएण' इत्यादि
भो विप्र! चैत्ये-चैत्यसम्बन्धिनि-उद्यानस्थित इत्यर्थः मनोरमे तस्मिन् वृक्ष इति प्रक्रमादवगम्यते। वातेन-महावातेन हियमाणे-पातिते सति, दुःखिताः= व्याकुलाः, अशरणा: त्राणरहिताः, आर्ताः सन्तः, एते उद्यानस्थितवृक्षवासिनः खगाः पक्षिणः क्रन्दन्ति। भवता स्वजनाऽऽक्रन्दनं मनसि निधाय यदुक्तम्-किमद्यका (सया-सदा) सर्वदा ( बहुगुणे-बहुगुणः) अपने फलादिकों द्वारा अत्यन्त उपकारक ऐसा (वच्छे-वृक्षः) एक वृक्ष है ॥९॥ 'वाएण हीरमाणम्मि'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भोः) हे विप्र ! (चइयम्मि-चैत्ये) चैत्य संबंधी अर्थात् उद्यान में स्थित उस (मणोरमे-मनोरमे ) मनोहर वृक्ष के (हीरमाणम्मि-हियमाणे ) प्रचण्ड आँधी के द्वारा गिरजाने पर (दुहिया असरणा अत्ता-दुःखिताः अशरणाः आर्ताः) दुःखित, व्याकुल, अशरण-त्राण रहित तथा आर्त ( एए खगा-एते खगाः) ये पक्षी (कंदंति-क्रन्दन्ति ) आक्रन्दन करते हैं । तात्पर्य इसका यह है कि नमि राजऋषि ने इस अन्योक्ति द्वारा इस प्रकार इन्द्र के प्रश्न का उत्तर दिया कि-आज मिगाने ४१२) सहाये सत्य'४ अ५४।२४ मे वच्छे-वृक्षः मे वृक्ष छ, ॥६॥
"वाएण हीरमाणम्मि" त्याहि. __मन्वयार्थ -भोः 8 विप्र चेइयम्मि-नत्ये येत्य समधी मात धानमा स्थी२ २९सा से मणोरमे-मनोरमे मना २ वृक्ष हीरमाणम्मि-हीयमाणे प्रय मांधीना टाथी पडी पाथी दुहिया असरणा अत्ता-दुःखिताः अशरणाः आर्ताः २॥ व्याण २५ २६५, त्राणु २हित तथा सात सेवा एए खगाएते खगाः ये पक्षिये। कदंति-कंदन्ति मा ४२ छ मेनु तात्पर्य के छ ?નમિરાજર્ષિએ આ અન્યક્તિ દ્વારા આ પ્રકારના ઈન્દ્રના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપ્યો उ० ४८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
उत्तराध्ययनसूत्रे
मिथिलायां प्रासादेषु गृहेषु च दारुणाः शब्दाः श्रूयन्ते' इति, तत् खगाऽऽक्रन्दन तुल्यम् । जीवोऽयं वृक्ष कल्पः, स्वजनास्तु स्वल्पकालं सहावस्थानात् , उत्तरकालं च स्व स्व कर्मानु रूपगतिगामित्वाद् वृक्षाश्रितखगोपमा एव । उक्तं च-- यद्वद् द्रुमे महति पक्षिगणा विचित्राः,
कृत्वाऽऽश्रयं हि निशि यान्ति पुनः प्रभाते। तद्वज्जगत्यसकृदेव कुटुम्बजीवाः,
सर्वे समेत्य पुनरेव दिशो भजन्ते ॥१॥ इति ॥ थिला नगरी के एक उद्यान का मनोरम एवं शीतलच्छाया वाला वृक्ष प्रचण्ड आंधी के झोंके से गिर पड़ा है अतः उस पर आश्रय पानेवाले पक्षिगण विलाप कर रहे हैं। इसका ध्वनितार्थ यह है कि जो इन्द्र ने पहिले यह राजऋषि से पूछा था कि आज मिथिला नगरी के प्रासादों में एवं घरों में जो आक्रन्द सुनने में आ रहा है उसका क्या कारण है ? सो वह इस कथन से स्पष्ट हो जाता है-यह जीव वृक्ष के समान है। स्वजन पक्षी तुल्य हैं क्यों कि वे उसके साथ थोडे से कालतक रहकर फिर उत्तर काल में अपने २ कर्मानुरूप गति में चले जानेवाले हैं । इनका साथ स्थायी नहीं है। कहा भी है" यद्वद् द्रुमे महति पक्षिगणा विचित्राः, कृत्वाऽऽश्रयं हि निशि यान्तिः पुनः प्रभाते। तबजगत्यसकृदेवकुटुम्बजीवाः, सर्वे समेत्य पुनरेव दिशो भजन्ते॥
जैसे-नानादिशाओं से पक्षिगण आकर रात्रि में एक वृक्ष पर કે, આજ મિથિલા નગરીના ઉદ્યાનમાંનું મનરમ અને શીતળ છાયાવાળું પ્રચંડ વૃક્ષ આંધીના ઝપાટાથી પડી ગયું છે. આથી તેના ઉપર આશ્રય લેનાર પક્ષિગણું વિલાપ કરી રહેલ છે. એને વનિતાર્થ એ છે કે જે ઇન્દ્ર પહેલાં આ રાજર્ષિને પૂછયું હતું કે, આજ મિથિલા નગરીના પ્રાસાદમાં અને ઘરમાં જે આક્રંદ સાંભળવામાં આવી રહ્યું છે તેનું શું કારણ છે? તે આ કથનથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે આ જીવ વૃક્ષ માફક છે જ્યારે સ્વજને પક્ષિઓ તુલ્ય છે કેમકે, તે એની સાથે છેડે કાળ રહીને પછી ઉત્તર કાળમાં પિત પિતાના કર્માનુરૂપ ગતિમાં ચાલી જવાવાળા છે. એમને સાથે સ્થાયી નથી. કહ્યું પણ છે" यद्वद् द्रुमे महति पक्षिगणा विचित्राः कृत्वाऽऽश्रयं हि निशि यान्ति पुनः प्रभाते। तद्वज्जगत्य सकृदेव कुटुम्बजीवाः, सर्वे समेत्य पुनरेव दिशो भजन्ते ॥ १ ॥
જેમ જુદી જુદી દિશાઓમાંથી પક્ષિગણ આવીને સંધ્યાકાળે એક વૃક્ષ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिवरिते नमिइन्द्रयोः सवादः
३७९ ततश्च-आक्रन्दादिदारुगशब्दजनकत्वादित्ययं हेतुरसिद्धः अभिनिष्क्रमणरूपे पक्षे हेतोरभावात् । आक्रन्दादिदारुणशब्दानां स्व स्व कार्यस्वार्थहेतुकत्वात् तेषां मदभिनिष्क्रमणहेतुकत्वाभावात् । स्वजना हि स्वार्थस्य हेतोः क्रन्दन्ति । तथा चोक्तम्
आत्मार्थ सीदमानः स्वजनपरिजनो रौति हाहार वार्तों,भार्या चात्मीय भोगं गृहविभवमुखं स्वं वयस्याश्च कार्यम् । क्रन्दन्त्यन्योन्यमन्यस्त्विह हि बहुजनो लोकयात्रानिमित्तं,
यो वा यस्माच किंचिन्मृगयति हि गुणं रोदितीष्टः स तस्मै ॥१॥ ठहरते हैं और जब प्रभात हो जाता है, तब वे सब के सब अपने२ पंख पसारकर अनेक दिशाओं में उड़ जाते हैं । इसलिये जो आप कहते हैं कि "तुम्हारा यह निष्क्रमण आक्रन्द आदि दारुणशब्दों का जनक होने से अनुचित है" यह आपका कहना ठीक नहीं है। कारण कि इसमें आक्रान्दादि दारुण शब्दजनकता है ही नहीं। इसलिये यह हेतु असिद्ध है। पक्ष में नहीं रहनेवाला हेतु अपने साध्य का साधक नहीं होता है। खजनों में आक्रान्दादि दारुण शब्दों का जनक तो और ही कोई है। और वह उनका अपना निजका स्वार्थ का विनाश है । कहा भी है
"आत्मार्थ सीदमानं स्वजनपरिजनो रौति हाहारवार्ता, भार्या चात्मीयभोगं गृहविभवसुखं स्वं वयस्याश्च कार्यम् । क्रन्दात्यन्योन्यमन्यस्त्विह हि बहुजनो लोकयात्रानिमित्तं,
यो वा यस्माच किश्चित् मृगयति हि गुणं ते तदिष्टः स तस्मै"। પર બેસે છે, અને જ્યારે પ્રભાત થાય છે ત્યારે તે બધાં પિતાપિતાની પાંખે ફેલાવીને જુદી જુદી દિશાઓમાં ઉડી જાય છે. આથી આ૫ જે કહે છે કે –“તમારું આ નિષ્ક્રમણ આકંદ આદિ દારૂણ શબ્દના ઉત્પાદક હેવાથી અનુચિત છે” એ આપનું કહેવું ઠીક નથી. કારણ કે–આમાં આજંદાદિ દારૂણ શબ્દ જનકતા છે જ નહીં. આ કારણે આ હેતુ અસિદ્ધ છે. પક્ષમાં ન રહે. નાર હેતુ પિતાના સાધ્યના સાધક થતા નથી. સ્વજનેના આઝંદાદિ દારૂણ શબ્દોને ઉત્પન્ન કરનાર તે બીજું જ કેઈ છે. અને તે બીજું કાંઈ નહિ પણ સ્વાર્થને વિનાશ. એટલે કે વ્યક્તિ રડે છે તે બીજાને માટે નહિ પણ પિતાના સ્વાર્થમાં ખોટ પડતાં રડવા બેસે છે. કહ્યું છે કે" आत्मार्थ सीदमानं स्वजनपरिजनो रौति हाहारवातों, भार्या चात्मीयभोगं गृहविभवसुखं स्वं वयस्याश्च कार्यम् । क्रन्दात्यन्योन्यमन्यस्त्विह हि बहुजनो लोकयात्रा निमित्तं, षो वा यस्माच्च किञ्चित् मृगयति हि गुणं ते तदिष्टः ल तस्मै"।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
उत्तराध्ययनसूत्रे
एवं च भवदुक्ते हेतु कारणे असिद्धे एवेत्युक्तं भवतीति भावः ॥१०॥
मूलम् - यम निसामित्ता, हेउकारणचोइओ ।
ओ नाम रायरिसिं, देविंदो इणमंब्बंवी ॥११॥
छाया - एतमर्थं निशम्य हेतुकारणनोदितः ।
ततो नाम राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ||१२|| टीका - ' एयम' इत्यादि -
एतम् = अनन्तरोक्तम् अर्थम् = उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः = हेतुकारणभ्यां नोदितः = प्रेरितः, पूर्वोक्तहेतुकारणे विषयीकृत्य नमिराजर्षिणा दत्तोत्तरः, स्वजनानां वृक्षाश्रितख गतुल्यतया आक्रन्दादि दारुण
परिजन कुटुम्ब पैसे कमानेरूप स्वार्थ के लिये, भार्या विषयभोग गृह विभव एवं धनरूप अपने स्वार्थ के लिये, और मित्र अपने कार्यरूप स्वार्थके लिये रोते हैं । जिसके जिस प्रकार के स्वार्थ की जिससे पुष्टि होती है उसके उस प्रकार के स्वार्थ के अभाव में वह अपने २ उस २ स्वार्थ के लिये रोता है, अतः इसमें मेरा यह निष्क्रमण कैसे हेतु हो सकता है । स्वार्थ विनाश ही आक्रन्दन का हेतु है ॥ १० ॥
'एयमहं निसामित्ता ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (एयम निसामित्ता- एतमर्थ निशम्य ) इस प्रकार स्पष्ट अर्थ को प्रकट करनेवाला उत्तर सुनकर ( हेडकारणचोइओ - हेतु कारणोदितः ) पूर्वोक्त हेतुरूप कारण जिसके असिद्ध हो चुके हैं
કુટુંબીજના પૈસા કમાવાવાળો જવાના કારણે, પત્ની વિષયસેગ ગૃહ વૈભવ અને ધનરૂપ પેાતાના સ્વાને માટે, અને મિત્ર પેાતાના કાર્યરૂપ સ્વાને માટે રડે છે, જેના જે પ્રકારના સ્વાની જેનાથી પુષ્ટિ થાય છે તેના એ પ્રકારના સ્વાના અભાવમાં તે પાતપેાતાના તે તે સ્વાથને માટે રડે છે. આથી એમના સ્વાર્થમાં મારૂ આ નિષ્ક્રમણ કઈ રીતે હેતુ અની શકે. સ્વા વિનાશ જ એમના આક્રંદના હેતુ છે ! ૧૦ ॥
“qang fienftaı" Sult.
अन्वयार्थ - एयमहं निसामित्ता- एतमर्थं निशम्य या प्रहारनो स्पष्ट अर्थने अगर कुरबाबाको उत्तर सांलजीने : हेडकारण चोइओ - हे तुकारणनोदितः पूर्वोत હેતુરૂપ કારણ જેનુ અસિદ્ધ થઇ ચુકેલ છે—નિરાકૂત કરી દેવાયેલ છે એવા તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ०९ नमिवरिते नमिइन्द्रयोः सवादः
३८१ शब्दानां स्वार्थ एव हेतुः कारणं च भवदुक्ते तु हेतुकारणे असिद्धे इति प्रतिबोधनात् । एवं निराकृतहेतुकारणक इत्यर्थः । अथ नमिसूचितानुमानम्
यद्वा—'अभिनिष्क्रमणं न कस्यचित् पीडाजनकम्' इति प्रतिज्ञा. 'षड्जीवनीकायरक्षाहेतुत्वात्' इति हेतुः, 'यो यः षड्जीवनिकायरताहेतुः सः स न कस्यचित्पीडाजनकः यथा प्राणातिपातविरमणादिः' इत्युदाहरणम् , षड्जोचकायरक्षाहेतुश्च अभिनिष्क्रमणम् इत्युपनयः, 'तस्मान्न कस्यचित् पीडाजनकम्' इति निगमनम् । एतत्पश्चावयववाक्यरूपो हेतुः, कारणं तु षड्जीवनिकायरक्षकत्वं, पोडाया अजनकत्वं विना नोपपद्यत इति । निराकृत कर दिये गये हैं, ऐसा वह (देविंदो-देवेन्द्रः) इन्द्र (तओ-ततः) पुनः (नर्मि रायरिसिं-नमि राजर्षिम् ) नमि राजऋषि से (इणमब्बवीइदमब्रवीत् ) इस प्रकार बोला।
नमि राजऋषि ने अभिनिष्क्रमण में पूर्वोक्त हेतुरूप कारण इस तरह से भी असिद्ध किया कि "अभिनिष्क्रमणं न कस्यचित् पीडाजनक षट्जीवनिकायरक्षा हेतुत्वात् यथा प्राणातिपातविरमणादिः" अभिनिष्क्रमण-संयम किसी के भी पीडाजनक नहीं होता है, कारण कि वह षड्जीवनिकाय की रक्षा का हेतु होता है, जैसे प्राणातिपातविरमण आदि यहां ये दोनों वाक्य प्रतिज्ञा एवं हेतुरूप में प्रयुक्त हुए हैं, और प्राणातिपातविरमण आदि यह अन्वय दृष्टान्त है। उसी की तरह यह है' यह उपनय 'इसलिये किसी के भी यह पीडाजनक नहीं है। यह निगमन है। यहां यह पंचावयवरूप ( पक्ष, हेतु दृष्टान्त उपनय निगमन) तथा षटूजीवनिकाय रक्षकत्वरूप कारण पीड़ा अजनकत्व के विना निष्क्रमण में बन नहीं सकता है अर्थात् जहाँ पीडा अजदेविंदो-देवेन्द्रः छन्द्रे तओ-ततः त्या२५छी नमि रायरिसिं-नर्मि राजर्षिम् नभिराने इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ॥ ४ारे यु:
નમિ રાજર્ષિએ અભિનિષ્ક્રમણમાં પૂર્વોક્ત હેતુરૂપ કારણ આ રીતે પણ मसिद्ध यु , “ अभिनिष्क्रमणं न कस्यचित् पीडाजनकं षट्जीवनिकायरक्षाहेतुत्वात् यथा प्राणातिपातविरमणादिः " मलिनि भने हेतु २ ५५५ પીડા કે દુઃખ આપવાનો નથી પરંતુ તે જીવનીકાયને રક્ષાને હેતુ હોય છે, પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિની માફક અહીં આ બન્ને વાકય પ્રતિજ્ઞા અને હેતુ રૂપમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. અને પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ એ અન્વય દષ્ટાન્ત છે. “એની માફક આ છે.” આ ઉપનય, આ કારણે તે કોઈને પીડાજનક નથી.” એ નિગમન છે, અહીં એ પંચાવયવરૂપ હેતુ તથા ષજીવનીકાયના રક્ષણરૂપ કારણ પીડા અજનકત્વ વગર નિષ્ક્રમણ થઈ શકતું નથી. અર્થાત્
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
उत्तराध्ययमसूत्रे अभिकिष्क्रमणस्य पीडाहेतुत्वे तु अभिनिष्क्रमणकाले माडम्बिकाः कौटुम्बिकाः श्रेष्ठिनः सेनापतयश्च, तथा राजानो महाराजाश्च साधुसाध्वीश्रावकश्राविकाश्चान्येपि सर्वेप्राणिनोरुधुः रोदनं कुर्युः। कदाचिद् भास्करः पश्चिमायामुदितो भवेत् , चन्द्रमसः सकाशादग्निवृष्टिर्भवेत् , बन्ध्यासुतं जनयेत्, अमृतं विषं भवेत् , सिकताभ्यस्तैलं निःसरेत् , तथापि-अभिनिष्क्रमणात् कस्यापि पीडानोत्पद्येत' इति निश्चयः। ___ स्वार्थनाशे रोदनं, तदभावे रोदनाभावः, इत्यन्वयव्यतिरेकोभ्यां स्वार्थनाशस्यैवक्रन्दनहेतुत्वनिश्चयात् ।
एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः, हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः, देवेन्द्रः ततः तदनन्तरं नमि राजर्षिम् इदं-अपरं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत्॥११ नकत्व होगा वहीं षड्जीवनिकाय रक्षकत्व रहेगा। यदि निष्क्रमण में पीडा हेतुता मानी जाय तो उस समय माडम्बिक, कौटुम्बिक, सेठ, सेनापति तथा राजा महाराजा, साधु, साध्वी, श्राविका इन सब को भी रोना चाहिये। परन्तु ऐसा तो है नहीं, अतः यह निश्चय है कि कदाचित् सूर्य पश्चिम दिशा से भी उदित होने लगे, चन्द्रमा से भी अमृत की जगह अग्नि की वृष्टि होने लगे, वंध्या से भी पुत्र होने लगे अमृत भी विष हो जाय, बालुकणों से भी तैल निकलने लग जाय तो भले, परन्तु अभिनिष्क्रमण से कभी भी किसी को पोड़ा नहीं हो सकती है-अन्वयव्यतिरेक से स्वार्थ विनाश में ही आक्रन्दन के प्रति हेतुता है ऐसा निश्चय होता है । इस प्रकार नमि राजऋषि द्वारा हेतु एवं कारण प्रदर्शन पूर्वक कहा गया देवेन्द्र पुनः इस प्रकार कहने लगे ॥११॥
ત્યાં પીડા અજનકત્વ હશે ત્યાં ષજીવનકાયનું રક્ષણ બનશે. જે નિષ્કમણમાં પીડાને હેતુ માનવામાં આવે તે એ સમયે માંડલિક – સીમા–પ્રાંતને રાજા, સેનાપતિ, અને રાજા મહારાજા, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, આ સઘળાએ પણ રોવું જોઈએ, પરંતુ એવું તે છે જ નહીં. આથી એ નિશ્ચય છે કે, કદાચિત સૂર્ય પશ્ચિમ દિશાએથી પણ ઉદય થવા લાગે, ચન્દ્રમા અમૃતને બદલે આગ વરસાવવા માંડે, વધ્યાને પુત્ર થાય, અમૃત ઝેર બની જાય, રેતીમાંથી તેલ નીકળવા લાગે તે ભલે, પરંતુ અભિનિષ્ક્રમણથી કેઈને પણ પીડા થઈ શકતી નથી. અન્વયવ્યતિરેકથી સ્વાર્થ વિનાશમાં જ આકંદની પ્રતિહેતુતા છે એવો નિશ્ચય દેખાય છે. આ પ્રકારે નમિરાજર્ષિએ હેતુ અને કારણ પૂર્ણ સમજણથી આપતાં દેવેન્દ્ર ફરીથી આ પ્રકારે કહેવા લાગ્યા. તે ૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८३
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संपादः
नमिराजर्षेः स्व कुटुम्बेषु भवनादौ च रागो वर्तते न वा' इति परीक्षितुं देवेन्द्र आह
एस अंग्गी ये वाऊ यं, एयं डझंइ मंदिरं । भयंवं अंतेउरं तेणं, कीस णं नावपेक्खहै ॥१२॥ छाया-एष अग्निश्च वायुश्च, एतद् दह्यते मन्दिरम्।
भगवन् ! अन्तः पुरं तेन, कस्मात् स्वलु नावप्रेक्षसे ॥१२॥ टीका-'एस अग्गी' इत्यादि
हे भगवन् । एषः प्रत्यक्षः, अग्निर्वायुश्च दृश्यते, च-पुनः, एतत् प्रत्यक्षं मन्दिरं भवनं भवत्सम्बन्धि दह्यते प्रज्वलति, तेन कारणेन अन्तःपुरं राज्ञी वर्गों दह्यते, यद्वा-'तेणं' इत्यत्र 'ण' इति वाक्यालंकारे ते=तव, अन्तःपुरं दह्यते इत्यर्थः। हे भगवन् ! कस्मात् कारणात् तत् नावप्रेक्षसे नावलोकयसि । 'ण' इति वाक्यालङ्कारे॥१२॥
मूलम्एयमंटुं निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बैवी ॥१३॥ नमि राजऋषि का अपने कुटुम्ब एवं राजभवन आदि में राग है या नहीं ? इस बात की परीक्षा लेने के लिये इन्द्र कहते हैं
'एस अग्गी य वाऊ य'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भयवं-भगवन् ) हे भदन्त ! देखो (एस अग्गि य वाऊ य-एषः अग्निश्च वायुश्च ) यह यग्नि है, यह वायु है । (एयं मंदिरं डझइ-एतत् मंदिरं दह्यते ) यह आपका राजभवन जल रहा है। और इसी से (अंतेउरं-अन्तःपुरम् ) अन्तःपुर भी जल रहा है। आप (कीसणं नावपेक्खह-कस्मात् खलु नावप्रेक्षसे) इस सब को क्यों नहीं देखते हैं ॥१२॥
નમિ રાજર્ષિને પિતાના રાજકુટુંબ અને રાજભુવન આદિમાં હજી આસક્તિ છે કે નહીં? આ વાતની પરીક્ષા લેવા ઇન્દ્ર કહે છે –
"एस अग्गी य वाऊ य" त्यादि.
24-क्याथ-भय-भगवन् महन्त ! तुम एस अग्गी य वाऊ य-एषः अग्निश्च वायुश्च मा मनि छ, २॥ वायु छ. एतत् मंदिर डज्जइ-एतत् मंदिर दहयति २मा पर्नु रामहिर सी २थु छ, मने मेथी अंतेउर--अन्तः पुरम्-मत:५२ ५५४ सजगी २धु छे. कीसण नावपेक्खइ-कस्मात् खलु नावप्रेक्षसे છતાં એ બધા સામે આપ કેમ જોતા નથી? કે ૧૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः।
___ ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥१३॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम्=उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः हेतुकारणे विषयीकृत्य देवेन्द्रेण पुनः पृष्टः इत्यर्थः, नमिः नमिनामकः, राजर्षिस्ततः तदनन्तरम् तत्र देवेन्द्रम् इदं वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत् उक्तवान् ।
अयमत्र हेतु:-" आत्मनः अन्तःपुरं भवनं च रक्षणीयम्" इति प्रतिज्ञा, 'स्वत्वात् ' इति हेतुः यथा ज्ञानादि, इत्युदाहरणम् , ' स्वं चेदं भवतोऽन्तःपुरम् '
'एयमढे निसामित्ता'-इत्यादि।
अन्वयार्थ–(एयमटुंनिसामित्ता-एतमर्थं निशम्य ) इस बात को सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु और कारण प्रदर्शन पूर्वक पूछे गये (नमी रायरिसी-नमिराजर्षिः ) नमि राजऋषिने (देविंदं इणमब्बवी-देवेन्द्र इदं अब्रवीत् ) देवन्द्र के प्रति इस प्रकार कहा
भावार्थ-नमि राजऋषि के प्रति इन्द्र ने हेतु एवं कारण प्रदर्शित करते हुए इस प्रकार कहा-"आत्मनः अन्तःपुरं भवनं च रक्षणीयम्" अपने अन्तःपुर एवं भवन की आपको रक्षा करनी चाहिये क्यों कि " स्वत्वात् " वह अपना है, ये दोनों प्रतिज्ञा एवं हेतु वाक्य हैं । जो २ अपने होते हैं वे २ रक्षणीय होते हैं जैसे ज्ञानादिगुण, यह अन्वय दृष्टान्त है । उसी तरह से अन्तः पुरादिक भी अपने हैं, यह उपनय है,
" एयमट्ट निसामित्ता" त्याल
मन्वयार्थ:-एयमहूँ निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य ॥ पातने सामान हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु अने २५ प्रशनपुर पूछायेत नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः नभिपिये देविंद इण महबीवी-देवेन्द्र इद अब्रवीत् દેવેન્દ્રને આ પ્રમાણે કહ્યું –
ભાવાર્થ–નમિ રાજર્ષિને ઈન્દ્ર હતુ અને કારણ પ્રદર્શિત કરીને આ प्रभारी ४यु-" आत्मनः अन्तःपुरं भवन च रक्षणीयम् " माथे सापना २०४सवननी मन मत:पुरनी २क्षा ४२वीन. हेभ-" स्वत्वात्" से भाई છે એ બન્ને પ્રતિજ્ઞા અને હેતુવાકય છે. જે જે પોતાનું હોય છે તે રક્ષણ કરવાને ગ્ય છે. જેમ જ્ઞાનાદિક ગુણ, આ અન્વય દષ્ટાન્ત છે. એ જ રીતે અંતઃપુર આદિ મારૂં છે એ ઉપનય છે, આ કારણે રક્ષણીય છે, એ નિગમન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
३८५
इत्युपनयः तस्मात् अन्तःपुरं भवनं च रक्षणीयमेव " इति निगमनम् । तथा रक्षणीयत्वं विना स्वत्वमनुपपन्नं, तस्मात् रक्षणीयमिदमन्तःपुरं भवनं चेति कारणम् । एवं हेतु कारणाभ्यामन्तःपुरस्य भवनस्य च परित्यागस्तवानुचित इति बोधितो नमिराजर्षि - देवेन्द्रमिदं वक्ष्यमणं वचनमुक्तवान् इत्याशयः ॥ १३॥
किमब्रवीदित्याह
मूलम् -
सुहं वसामो जीवामो, जे सिं मो' नत्थि किं चं णं । मिहिलाए उज्झमाणीए, नें मे डज्झइ कि चं णं ॥ १४ ॥
१०
,
छाया - सुखं वसामो जीवामः येषां वयं नास्ति किंचन । मिथिलायां दह्यमानायां न मे दह्यते किंचन ॥ १४ ॥
टीका- 'सुहं वसामो ' इत्यादि
मो वयं सुखं यथा स्यात्, तथा वसामः = तिष्ठामः, जीवामः = प्राणान् धारयामः । येषां किंचन वस्तुजातं नास्ति । यतः --
●
इसलिये रक्षणीय हैं, यह निगमन है । रक्षीयत्व के विना इन में सत्वरूप हेतु अनुपपन्न है, यह कारण है । इस प्रकार हेतु एवं कारण प्रदशित करते हुए इन्द्र ने नमि राजऋषि के प्रति अन्तः पुर एवं भवन में रक्षणीयता प्रदर्शित की। जब इनमें रक्षणीयता आ जाती है तो फिर इनका परित्याग करना अनुचित है । इस प्रकार इन्द्र द्वारा बोधित किये गये नमि राजऋषि ने उनसे इस प्रकार कहा ॥ १३ ॥
नमि राजऋषि ने क्या कहा ? सो कहते हैं
'सुहं वसामो जीवामो ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( मो - वयं ) हम ( सुहं वसामो - सुखं वसामः ) सुख पूर्वक रहते हैं (जीवामो जीवामः ) आनंद से जीते हैं (जेसि नत्थि છે. રક્ષણીયત્વના વિના એનામાં સત્વરુપ હેતુ અનુપપન્ન છે, આ કારણુ છે, આ પ્રકારે હેતુ અને કારણુ પ્રદર્શિત કરીને ઈન્દ્ર નમિરાજષિને અંતઃપુર અને ભવનની રક્ષા કરવા તરફ નિર્દેશ કર્યો જ્યારે એનામાં રક્ષણીયતા આવી જાય છે તેા પછી તેના પરિત્યાગ કરવા અનુચિત છે. આ પ્રકારે જ્યારે ઈન્દ્ર નમ રાષિને કહ્યું ત્યારે નમિરાજર્ષએ ઈન્દ્રને કહ્યું ॥ ૧૩૫
नभि नर्पियो शुं धुं ? ते उडे छे-" सुहं बसामो जीवामो ” त्याहि. अन्वयार्थ-मो-वयं हुं सुहं बसामो- सुखं वसामः सुपूर्व २ छु, जीवामो - जीवामः मानंथी बुं छु, जेसि नत्थि किंचणं येषां नास्ति किंचन
३० ४९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे एकोऽहं न च मे कश्चिद् , स्वः परो वाऽपि विद्यते ।
यदेको जायते जन्तुम्रियते चैक एव हि ॥ १॥ इति न किंचिदन्तःपुरादिकं मदीयमस्ति, यद्रक्षणीयं भवेत् । अत एव मिथिलायां दह्यमानायां मेन्मम किं चन-किमपि स्वल्पमपि न दह्यते।
अयं भावः-जीवस्य मम ज्ञानदर्शनाभ्यां विनाऽन्यत् किमपि स्वकीयं नास्ति। यत् किंचिद्वस्तु स्वकीयं भवति, तन्निरीक्ष्यते अग्निजलाधुपद्रवेभ्यो रक्ष्यते, यत्तु स्वकीयं न भवति तदर्थ न केनापि खिद्यते । __उक्तंच-एगो मे सासओ अप्पा, नाणदंसणसंजुओ।
सेसाणं बाहिरा भावा, सव्वे संजोगलक्रवणा ॥१॥ किंचणं-येषां नास्ति किंचन ) जिनके इस संसार में कुछ भी अपना नहीं है । क्यों कि
" एकोऽहं न च मे कश्चित् , स्वःपरोवाऽपि विद्यते।
यदेको जायते जन्तुः म्रियते चैक एव हि"। मैं अकेला हूं-मेरा यहां कोई नहीं है। यह मेरा है और यह पर का है मेरा नहीं है, यह सब मोहाधीन जीव की कल्पना है । जीव यहां अकेला उत्पन्न होता है और अकेला ही मरता है। अतः जब यह स्थिति है तो हे विप्र ! तुम बताओ-यहां कौन मेरा है। हां मेरी जो चीज है वह मेरे पास है, वह ज्ञान और दर्शन हैं । इनके अतिरिक्त सुई की अनी बराबर भी पौगलिक वस्तु मेरी नहीं है । जो अपनी होती है, उसीकी रक्षा अग्नि जल आदि के उपद्रवों से की जाती है। जो अपनी नहीं होती है, उसके लिये कौन प्राणी दुःखी होता है । क्यों किरन संसारभi पातानु नथी. भ है" एकोऽहं न च मे कश्चित , स्वः परोवापि विद्यते ।
यदेको जायते जन्तुः, म्रियते चैक एव हि ॥"
હું એકલો છું, મારું અહીં કેઈ નથી, આ મારું છે અને આ બીજાનું छ- भाई नथी. २मा सघजी माहाधिन नी ४६५न छ. २१ (पाणी) અહીં એકલો જમે છે અને એક જ મરે છે. આથી જ્યારે એ સ્થિતિ છે તે હે વિપ્ર ! તમે બતાવે કે, અહીં મારૂં કેણ છે? હા, જે ચીજ મારી છે, તે તે મારી પાસે છે અને તે જ્ઞાન અને દર્શન છે. આના સિવાય સોયની અણી જેટલી પણ પૌગલિક વસ્તુ મારી નથી. જે પોતાનું હોય છે તેનું રક્ષણ અગ્નિ, જળ, વગેરેના ઉપદ્રવથી કરવામાં આવે છે. જે આપણું નથી તેને માટે કર્યો જીવ દુઃખી થાય છે? કેમકે –
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८७
प्रियदर्शिनी टोका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः छाया-एको मे शाश्वत आत्मा, ज्ञानदर्शनसंयुतः ।
शेषाः खलु बाबा भावाः, सवें संयोगलक्षणाः ॥१॥ इहान्तः पुरादौ पक्षे स्वत्वरूपस्य हेतोरभावादसिद्धोऽयं हेतुः । तत्वतो जानादिव्यतिरिक्तस्य सर्वस्यास्वकीयत्वादिति भावः ॥ १४ ॥ उक्तार्थमेव दृढ़ीकर्तुमाह
मूलम्चत्तपुत्तकलत्तस्स, निव्वावारस्स भिक्खुणो । पियं ण विजई किंचि, अप्पिंयंपि ण विज्जई ॥१५॥ छाया-त्यक्तपुत्रकलत्रस्य, निर्व्यापारस्य भिक्षोः।
प्रियं न विद्यते किंचित् , अप्रियमपि न विद्यते ॥१५॥ टीका-' चत्तपुत्तकलत्तस्स ' इत्यादित्यक्तपुत्रकलत्रस्य पुत्रकलत्राणि परित्यक्तवतः, निर्व्यापारस्य-कृषिवाणिज्या
" एगो में सासओ अप्पा, नाणदंसणसंजुओ।
सेसाणं बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा ॥१॥" स्वत्व तो मेरा ज्ञानदर्शन में हैं । अतः ये ही मेरे हैं। बाकी संसार के समस्त पदार्थ संसार संबंध से विशिष्ट हैं । संयुक्तों को अपना मानना यही अज्ञान भाव है । इसलिये अन्तः पुर आदि पक्ष में स्वत्वरूप हेतु का सद्भाव न रहने से यह हेतु वहां असिद्ध है। क्यों कि ज्ञानादिक से व्यतिरिक्त पर वस्तु में स्वत्व है ही नहीं ॥१४॥
फिर इसी अर्थको दृढ करते हुए सूत्रकार कहते हैं‘चत्तपुत्तकलत्तस्स' इत्यादि। अन्वयार्थ--(चत्तपुत्तकलत्तस्स-त्यक्तपुत्रकलत्रस्य) जिसने पुत्र और " एगोमे सासओ अप्पा, नाणदसणसंजुओ।
सेसाणं बाहिरा भावा, सव्वे संजोग लक्खणा"॥१॥
સ્વત્વ તે મારૂં જ્ઞાનદર્શનમાં છે. આથી એ જ મારું છે. બાકી સંસારના સઘળા પદાર્થો સંસાર સંબંધથી વિશિષ્ટ છે. સંયુકતેને પિતાનું માનવું એ અજ્ઞાનતા છે. એટલે અંતઃપુર આદિ પક્ષમાં સ્વત્વરૂપ હેતુને સદૂભાવ ન રહેવાથી એ હેત ત્યાં અસિદ્ધ છે. કેમકે, જ્ઞાનાદિકથી વ્યતિરિકત પરવસ્તુમાં સ્વત્વ છે જ નહીં ૧૪
मामथन ४ ४२di सूत्र२ शथी छ-"चत पुत्तकलत्तस्स" त्या अन्वयार्थ -चत्तपुत्तकलत्तस्स - त्यक्तपुत्रकलत्रस्य रणे पुत्र मन खी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
दिसावयव्यापाररहितस्य, भिक्षोः = मुनेः किंचिदपि = अल्पमपि, लौकिकं वस्तु प्रियम् = प्रेमास्पदं न विद्यते, अप्रियमपि द्विष्टमपि न विद्यते । एतेन यदुक्तं 'नत्थि किंचण ' इति, तत् समर्थितम् ॥ १५ ॥
३८८
मूलम् -
बहुं र्खु मुणिणो हं, अणगारस्स भिक्खुणो । सव्वओ विमुकस्स, एंगतमणुपसओ ॥ १६ ॥ छाया - बहु खलु मुनेर्भद्रम्, अनगारस्य भिक्षोः ।
सर्वतो विमुक्तस्य, एकान्तमनुपश्यतः ॥ १६ ॥ टीका--' बहुं खु' इत्यादि --
सर्वतः = बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहाद्, विप्रमुक्तस्य, एकान्तमनुपश्यतः = एकत्वभावनां कुर्वतः अनगारस्य = गृहरहितस्य - नियतत्रासरहितस्येत्यर्थः भिक्षोः = भिक्षणशीलस्य, मुनेः = तत्रज्ञानवतः मम खलु निश्चयेन बहु = प्रचुरं, भद्रं = सुखं वर्तते । स्त्री आदिका परित्याग कर दिया है, तथा जो (निव्वावारस्स-निर्व्यापारस्य) कृषि, वाणिज्य आदि सावध व्यापार से विरक्त हो चुका है ऐसे (भिक्खुणोभिक्षोः ) भिक्षणशीलमुनि को ( किंचिप्रियं ण विज्जई - किंचित् प्रियं न विद्यते ) न कोई लौकिक वस्तु प्रिय होती है और (अप्पियं पिण चिज्जई - अप्रियमपि न विद्यते) न कोई अप्रिय ही होती है अर्थात्लौकिक वस्तुओं में वे समभाव रखते हैं ॥ १५ ॥
'बहुं खु मुणिणो भद्दं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (सव्वओ - सर्वतः) बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से जो सर्वथा (विप्प मुक्करस - विप्रमुक्तस्य) रहित हो चुके हैं (एगंतमणुपस्सओएकान्तमनुपश्यतः) एवं एकत्व भावना जो रातदिन भाते रहते हैं ऐसे
माहिना परित्याग पुरी हीघे छे तथा मे निव्वावारस्स - निर्व्यापारस्य ऋषि, वाशिन्य सावध व्यापारथी विरडत मनी गयेस छे सेवा भिक्खुणो- भिक्षोः भुनिने किं चिपिय ण विज्जई - किंचित् प्रियं न विद्यते न सोहि वस्तु प्रिय होय छे अपिय पण विज्जई - अप्रियमपि न विद्यते न वस्तु व्याप्रिय होय छे. लोडिङ वस्तुभां
।
તે સમભાવ રાખે છે, ૧૫૫
66
बहु खु मुणिणो भद्दे ” त्याहि,
अन्वयार्थ — सव्वओ-सर्वतः महारना भने अहरना परिथहथी ने सर्वथा विप्प मुक्कर - विप्रमुक्तस्य रडित मनी गया छे एवं तमणुपरसओ - एकान्तमनुपश्यतः भने रात हिवस भेथे। भेत्व भावना लावता रहे छे. सेवा अणगारहस
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०९ नमिचरिते ममिइन्द्रयोः संवादः ___ यत्तु--जीवरक्षणे धर्मश्चेद् भवेत् , तर्हि नमिराजर्षिणा दह्यमानमन्तःपुरं किं न रक्षितम् ? तस्मात् म्रियमाणस्य जीवस्य रक्षणे धर्मों न भवति, प्रत्युत जीवरक्षणस्य रागद्वेषहेतुकत्वाज्जीवरक्षणे पापकर्मणो बन्धः स्यादिति वदन्ति केचित् , तदिह श्रुतविरुद्धार्थकल्पनेन श्रुताशातनां कुर्वन्ति, बालिशाः। इह हि देवेन्द्रो यद्येवं पृच्छेत्-'जीवानां रक्षणे धर्मों भवति, अधर्मों वा' इति यदिच तत्समाधानार्थ 'तत्राधर्मों भवतीति वदेत् , तदा तेषां मतं श्रुतानुकूलं भवितुमर्हति, अत्र तु-कुटुम्बमोहपरीक्षणार्थ पृष्टेन नमिराजर्षिणा कुटुम्बभवनादिषु ममत्वाभावप्रदर्शनेन स्वकीयं अपरिग्रहित्वं तन्मूलभूतं वैराग्यं चेत्युभयमेव प्रदर्शितम् । (अणगारस्स-अनगारस्य)पररहित-नियतवासरहित(भिक्खुणो-भिक्षोः) भिक्षणशील (मुणिणो-मुनिः) मुनि को (खु-खलु) निश्चय से (बहुभईबहुभद्रम्) प्रचुर सुख होता है।
कितनेक अज्ञ प्राणी जो ऐसा कहते हैं कि जीवरक्षण में यदि धर्म होता तो नमिराज ऋषि ने जलते हुए अन्तःपुर की रक्षा क्यों नहीं की? इससे वे ऐसा मानते हैं कि नियमाण जीव के रक्षण में धर्म नहीं होता है । प्रत्युत-जीवरक्षण रागद्वेष हेतुक होने से उससे पापकर्म का बंध होता है। उनका ऐसा कहना श्रुत विरुद्ध अर्थ की कल्पनावाला होने से ठीक नहीं है। इससे श्रुत की आशातना होती है। यहां देवेन्द्र ने यदि ऐसा पूछा होता कि जीवों के रक्षण में धर्म होता है, कि अधर्म होता है और उसके समाधान के लिये यदि ऐसा कहा जाता कि उसमें अधर्म होता है तो ऐसा कहनेवालोंका मत श्रुतानुकूल हो सकता था, परन्तु यहां अनगास्य ५२२डित-नियतपास २डित भिक्खुणो-भिक्षोः HिAyle मुणिणो -मुनिः भुनिने खु-खलु निश्चयथा बहुभई-बहुभद्र' धूम सुम २९ छे.
કેટલાક અજ્ઞાની પ્રાણુઓ એવું કહે છે કે, જીવ રક્ષણમાં જે ધર્મ થાય છે તે નિમિરાજર્ષિએ બળી રહેલા અંતઃપુરની રક્ષા કેમ ન કરી? આથી તે તે લોકો એમ માને છે કે મરતા જીનની રક્ષા કરવાથી ધર્મ થતું નથી. પ્રત્યુત જીવ રક્ષણ રાગ-દ્વેષને હેતુ હોવાથી તેનાથી પાપ કર્મ બંધ થાય છે. આ પ્રમાણેનું જેઓનું કહેવું છે શ્રુત વિરૂદ્ધ અર્થની કલપનાવાળું હોવાથી બરાબર નથી. આનાથી શ્રુતની અશાતના થાય છે. અહીં દેવેન્દ્ર જે કદાચ એવું પૂછ્યું હોત કે, જીવની રક્ષા કરવાથી ધર્મ થાય છે કે, અધર્મ થાય છે? અને તેના સમાધાન માટે જે એમ કહેવામાં આવ્યું હોત કે, એમાં અધર્મ થાય છે તે એવું કહેવાવાળાને મત મૃત અનુકુળ થઈ શકતો હતો, પરંતુ અહીં તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
उत्तराध्ययनसूत्रे " इदमन्तःपुरं त्वया रक्षणीयं जीवत्वा" दित्यनुमानं पुरस्कृत्य देवेन्द्रो नमि न पृष्टवान्, नमिनाऽपि-"जीवरक्षणमधर्मजनकम् , रागद्वषमूलकत्वा” दिति स्वदभिमतं समाधानं न कृतम् । अलमप्रस्तुतेन कुतर्केण ॥१६॥
एयम निसामित्ता हेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥१७॥ छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः।।
ततो नर्मि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ १७ ॥ तो कुटुम्ब मोहकी परीक्षा के लिये पूछे गये नमि राजऋषिने कुटुम्बभवन आदि में ममत्वाभाव के प्रदर्शन से अपने में अपरिग्रहित्व एवं अपरिगृहित्वका मूलभूतवैराग्य ये दोनों ही प्रकट किये हैं। " इदमन्तः पुरं त्वया रक्षणीयं जीवत्वात्" तुम को इस अन्तःपुरकी रक्षा करनी चाहिये क्यों कि यह जीव है, इस अनुमान को लेकर देवेन्द्र ने नमिराज ऋषि से उनकी रक्षा के लिये नहीं कहा है, और नमिराज ऋषि ने भी “जीव रक्षणमधर्मजनक रागद्वेषमूलकत्वात् " जीव रक्षण अधर्म जनक है, क्यों कि यह रागद्वेष मूलक है इस प्रकार के तुम्हारे अभिमत का समाधान नहीं किया है। उन्हो ने तो सिर्फ 'अन्तःपुरादि हमारे हैं इसलिये इनकी रक्षा करनी चाहिये' इसका ही निषेध किया है अर्थात् वहां " स्वत्व हेतु का अभाव प्रदर्शित किया है ॥ १६॥ કટુંબ કબીલા પ્રત્યેના મેહની પરીક્ષા માટે નમિ રાજર્ષિને પુછવામાં આવતાં, કટુંબ, ભવન આદિમાં મમત્વના અભાવના પ્રદર્શનથી પિતામાં અપરિગ્રહિત્યને भगत वैराश्य २॥ भन्ने प्रगट रेत छ. " इदमन्तःपुर त्वया रक्षणीयं जीवत्वात्" तभारे मा मत:पुरनी २६॥ ४२वी न भ, ७१ छ. 24॥ અનુમાનને લઈને દેવત્તે નમિ રાજર્ષિને એની રક્ષા માટે કહેલ નથી. અને नभि राषि°२२ ५५ "जीवरक्षणमधर्मजनक रागद्वेषमूलकत्वातू" ७१ २क्षण અધર્મ જનક છે, કેમકે, એ રાગદ્વષ મૂલક છે. એવું તમારા એ અભિમત પ્રમાણે કહ્યું નથી. તેઓએ તે ફક્ત અંતઃપુર આદિ તમારું છે માટે તેની રક્ષા કરવી જોઈએ તેને જ નિષેધ કરેલ છે. અર્થાત્ ત્યાં “ સ્વત્વ” હેતને અભાવ પ્રદર્શિત કરેલ છે. ૧૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिहन्द्रयोः संवादः ३९१
टीका-'एयमहूँ' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् अर्थाभिधायिनं शब्दं, निशम्य श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः हेतुकारणयोः पूर्वोक्तयोोंदितः = प्रेरितः, असिद्धोऽयं भवदुक्तो हेतुः कारणं चेतिकथितः । ___ यद्वा-'परिग्रहो मोक्षाभिलाषिभिस्त्याज्यः' इति प्रतिज्ञा, 'नरकाद्यनर्थहेतुत्वात् ' इति हेतुः यो यो नरकाद्यनर्थहेतुः स स मोक्षाभिलाषिभिस्त्याज्यः, यथा-प्राणातिपातादिः' इत्युदाहरणम् , नरकाद्यनर्थहेतुश्चायं परिग्रहः इत्युपनयः, तस्माद् मोक्षाभिलापिभिस्त्याज्यः परिग्रहः इति निगमनम् । 'एवम निसामित्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एयम्-एतम्) इन अनन्तरोक्त बात को (निसामित्तानिशम्य) सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु और कारण इन दोनों में जब नमिराज ऋषि द्वारा असिद्धता प्रकट कर दी गई तब (देविंदो-देवेन्द्रः) ब्राह्मणरूपधारी इन्द्रने (नर्मि रायरिसी-नमि राजर्षिम्) नमि राजऋषि से (इणम्-इदम्) इस प्रकार (अब्बवी-अब्रवीत् ) पुनः कहा।
भावार्थ-"परिग्रह मोक्षाभिलाषी के लिये त्याज्य है" इस अभिप्राय से नमि राजऋषिने इन्द्र से इस प्रकार भी कहा कि-"मोक्षाभिलपिभिः परिग्रहस्त्याज्यः नरकायनर्थहेतुत्वात्" मोक्षाभिलाषियों द्वारा परिग्रह त्याग करने योग्य है" यह प्रतिज्ञा है "नरकाद्यनर्थहेतुत्वात् " नरक आदि अनर्थ का हेतु होने से यह हेतु है । " यो यो नरकाद्यनर्थहेतुः स स मोक्षाभिलाषीभिस्त्याज्यः यथा प्राणातिपातादिः" जो २ नर
" एयमह निसामित्ता" त्याहि.
मन्वयार्थ-एयम्-एतम् ॥ मनन्त५ पातने निसामित्ता - निशम्य Hinvitन हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु भने ४२६१ २in मन्नेमा ज्यारे नभि विवामसिद्धता प्रमट ४२पामा मापी त्यारे देवि दोदेवेन्द्रः प्राण ३५धारी छन्द्र नमि रयरिसि-नर्मि राजर्षिम् नभि बिन इणम्-इदम् ॥रे अब्बीवी-अब्रवीत् शथी छु.
ભાવાર્થ–“પરિગ્રહ મોક્ષ અભિલાષીના માટે ત્યાજ્ય છે” આ અભિप्राय नम २४ थे न्द्र 20 प्रारे झु:- "मोक्षाभिलाषीभिः परिग्रहस्त्याज्यः नरकाद्यनर्थहेतुत्वात् " मोक्ष मलिषीया परियडनी त्यास ४२व। योग्य छ. म प्रतिज्ञा छ. "नरका नर्थहेतुत्वोत् " परियड मे न२४ मा भनय न तु पाथी को तु छ. “ यो यो नरकाचनर्थ हेतुः स स
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
___ उत्तराध्ययनसूत्रे एतत्पश्चावयववाक्यरूपो हेतुः, कारणं त्वत्रान्यथानुपपत्तिरूपम्-तच्चैवम्'नरकाद्यनर्थहेतुत्वं त्याज्यत्वेन विना नोपपद्यत' इति ।
एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वक कथितः देवेन्द्रः = शक्रः, ततः-तदनन्तरं, नर्मि राजर्षिम् , इदम् अपरं वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत् उक्तवान् ॥ १७ ॥
पागारं कारइत्ता णं, गोपुररट्टालगाणि ये । उसूलँग सयंग्घी य. तओ गच्छसि खत्तियों ॥१८॥ छाया--प्राकारं कारयित्वा खलु, गोपुराहालकानि च ।
उमूलकं शतघ्नीच, ततो गच्छ क्षत्रिय ! ॥ १८ ॥ टीका--'पागारं' इत्यादि।
हे क्षत्रिय ! प्राकारं दुर्ग कारयिखा च=पुनः गोपुराट्टालकानि तस्य प्राककादि अनर्थका हेतु होता है वह २ मोक्षाभिलाषियों द्वारा वर्जनीय होता है, जैसे प्राणातिपातादिक, यह दृष्टान्त है। "तथाचायम्" उसी प्रकार का यह है, यह उपनय हैं । " तस्माद् मोक्षाभिलाषिभिस्त्याग्यः" इसलिये मोक्षार्थियों के यह वर्जनीय है, यह निगमन है । यह पंचावयवरूप यहाँ हेतु है। नरकादि अनर्थरूप हेतुता परिग्रह में त्याज्यता के विना नहीं सधती है । यह यहां कारण है । इस प्रकार हेतु एवं कारण द्वारा परिग्रह में वर्जनीयता प्रकट करते हुए नमिराज ऋषि ने देवेन्द्र से जब कहा तब वह इन्द्र पुनः इस प्रकार कहने लगे ॥१७॥ “पागारं कारइत्ताणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ (खत्तिय-क्षत्रिय) हे क्षत्रि कष्टोंसे रक्षाकरने वाले हे नमि मोक्षाभिलाषीभिस्त्याज्यः यथा प्राणातिपातादिः" न२४168 सनयन હેતુ હોય છે તે તે મોક્ષાભિલાષી માટે વજનીય હોય છે. જેમકે-પ્રાણાતિપા६४ मा दृष्टान्त छ. “ तथा चायम्" से प्रार्नु । छ. मे उपनय छ, " तस्माद् मोक्षाभिलाषीभिस्त्याज्यः" मारणे मोक्षार्थीमान या पनीय. આ નિગમન છે, પંચાવયરૂપ આ હેતુ છે. નરકાદિકના અનર્થ સ્વરૂપ હેતુતા પરિ. ગ્રહમાં ત્યાજ્યતા પરિગ્રહને ત્યાગ કર્યા વગર સાધી શકાતી નથી. એ અહિં કારણ છે. આ પ્રકારના હેતુ અને કારણ દ્વારા પરિગ્રહમાં વર્જનીયતા પ્રગટ કરીને નમિ. રાજર્ષિએ દેવેન્દ્રને જ્યારે કહ્યું ત્યારે ઈન્દ્ર ફરી આ પ્રકારે કહેવા લાગ્યા ૧ળા
"पागार कारइत्ताण-त्या, मन्वयार्थ खत्तिया-क्षत्रिय के क्षत्रिय ! टोथी २क्ष ४२३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
३९३ रस्य गोपुराणि-मतोलिद्वाराणि, गोपुरग्रहणम्-अर्गलासहितमहादृढ़कपाटोलक्षणम् । पुनस्तस्य प्राकारस्याट्टालकानि प्राकारकोष्टकोपरिवर्तीनि संग्रामे बाणादिप्रक्षेपस्थानानि कारयिखा, पुनस्तस्य प्राकारस्य-उमूलक-खातिका ‘खाई' इति भाषापसिद्धां कारयित्वा, च-पुनः तस्मिन् प्राकारे शतघ्नीः-यन्त्ररूपाः, 'तोप' इति भाषा प्रसिद्धाः कारयित्वा, ततः तदनन्तरं एवं सबै मिथिलानगरी सुरक्षितां कृत्वा "गच्छसि"-गच्छ, प्रव्रज्यां गृहाणेत्यर्थः । 'क्षत्रिय ! ' इति सम्बोधनपदेन नगरीरक्षणं प्रति क्षमत्वं प्रतिबोधितम् , क्षतात् त्रायते, इति क्षत्रियपदव्युत्पत्तेः । 'गच्छसि ' इत्यत्र-आज्ञार्थ लट् सौत्रत्वात् ॥ १८ ॥ राजऋषि ! तुम (पागारं-प्राकारम्) दुर्गको ( गोपुररहालगाणि य-गोपुरा हालकानि च) गोपुरों-प्रधान दरवाजों को-अर्गला सहित दृढकपाट समवित प्रधान प्रवेश द्वारों को-अट्टालिकाओं को-प्राकारकोष्ठक के ऊपर रहने वाले संग्रामस्थानोंको (उसूलग-उसलकम् ) खाईको (सयनी य-शतघ्नीःच) तोपों को (कारइत्ता-कारयित्वा) करवा करके (तओ गच्छसिततः गच्छ ) फिर इस मिथिला से जाओ।
भावार्थ-इन्द्र ने नमिराज ऋषि से इस प्रकार कहा कि आप इस मिथिलानगरी को सुरक्षित करके ही जावें-दीक्षा लेवें। आप पहिले इसका कोट बनवावे-उस नगर में प्रविष्ट होने के दरवाजे बनवावे, जिनमें बडे मजबूत दृढ अर्गला संपन्न कपाट लगे हों। फिर उस कोट के चारों तर्फ खाई तयार करावें ओर उसकोट के ऊपर तोपे रखवावें। इस प्रकार मिथिला को सुरक्षित करके ही आप दीक्षा लेवें ॥१८॥ नभिरा! तमे पागर-प्राकारम् हुने गोपुररट्टालगाणि य-गोपुराहालकानि च ગેપુરાં એટલે કે મુખ્ય દરવાજાને–સાંકળેથી મજબૂત બનાવી, મુખ્ય પ્રવેશ દ્વારને, અટ્ટાલિકાઓને, દરેક પ્રકારનાં સાધનોથી સંપન્ન બનાવી પુરને ચારે त२६ ५४ी भरपूत शतना ७५२ सयानी य-शतध्नीःच तापी कारयित्ताकारयित्वा गावावीतभर मारना मागमा उसलग-उसलकम् माया मोहावीन तओ गच्छसि-ततो गच्छ पछीथी ४ मिथिला नगरी छोडीन डाय तो onो .
ભાવાર્થ-ઈ નમિરાજર્ષિને એ પ્રકારથી કહ્યું કે આપ આ મિથિલા નગરીને સુરક્ષિત કરીને પછીથી જાઓ. દીક્ષા ધારણ કરે. આપ પહેલાં આ નગરને ચારે બાજુ મજબૂત એ કેટ બનાવે, અને નગરમાં પ્રવેશ કરવા માટેના દરવાજા બના જે ખુબ જ મજબૂત અને સાંકળેથી સજજ હોય, પછી એ કટની ચારે તરફ ઉંડી એવી ખાઈઓ ખોદાવે અને કોટના ઉપર તે ગોઠવા આ રીતે મિથિલાને સુરક્ષિત કરીને પછી જ દીક્ષા લે ૧૮ उ० ५०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
मूलम्
ऐयम निसामित्ता, हेउकारण चोइओ । तओ नमी रायंरिसी, देविंद ईणमब्वी ॥ १९॥
छाया -- एतमर्थ निशम्य हेतुकारणनोदितः ।
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रमिदमब्रवीत् ॥ १९ ॥ टीका--' एयमहं ' इत्यादि ।
एतम्=अनन्तरोक्तम्, अर्थम् = उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य = श्रुत्वा, हेतु कारणनोदितः = हेतु कारणाभ्यां नोदितः = प्रेरितः । इत्थमत्रहेतुः - भवान् नगररक्षक इति प्रतिज्ञा, क्षत्रियत्वादिति हेतु:, यथा भरतादिरित्युदाहरणम्, भवांश्च क्षत्रिय इत्युपनयः, तस्मात् नगररक्षका भवान् इति निगमनम् इति तथा-नगररक्षकत्वं विना क्षत्रियत्वमनुपपन्नम्, अतस्तव नगररक्षकत्वेन क्षत्रियत्वमुपपद्यते, तस्मादिदं नगरं तव रक्षणीयम्, तदरक्षणेन तत्र निष्क्रमणमनुचितमिति भावः ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
'एयम निसामित्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (एयम् - एतम्) इस अर्थ को ( निसामित्ता- निशम्य ) सुन करके ( हेडकारण चोइ ओ हेतुकारणनोदितः ) हेतु एवं कारण प्रदर्शन पूर्वक दीक्षा लेने के लिये इन्द्र द्वारा निषिद्ध किये गये ( नमी रायरिसीनमिः राजर्षिः) नमिराजऋषिने (देविंदं इणमव्यवी- देवेन्द्रं इदं अब्रवीत् ) देवेन्द्र से इस प्रकार कहा।
भवान्
भावार्थ -- इन्द्र ने राजऋषि के लिये दिक्षा लेने का निषेध इन हेतु कारणों द्वारा किया कि " भवान् नगररक्षकः क्षत्रियत्वात् भरतादिवत् " आप क्षत्रिय होने से नगर के रक्षक हैं भरत आदि की तरह । भरत आदि यह यहाँ उदाहरण है - "क्षत्रियत्वात् " यह हेतु है और " " एयमहं निसामित्ता "त्याहि. मन्वयार्थ - एयम्-एत भावाने निसामित्ता- निशम्य सांलजीने हेउ - कारण चोइओ-हेतुकरणनोदितः हेतु अरण प्रदर्शन पूर्व दीक्षा सेवा भाटे इन्द्रिथी निषद्ध अश्वामां आवेदा नमी रायरिसी - नमिः राजर्षिः नभिरामर्षिो देवेन्द्रने આ પ્રકારે કહ્યું—
ભાવા ઇન્દ્ર રાજષિને દીક્ષા લેવાના નિષેધ આ હેતુ કારણા દ્વારા अयो भवान् नगररक्षकः क्षत्रियत्वात् भरतादिवत् આપ ક્ષત્રિય હોવાથી નગરના રક્ષક છે. ભરત આદિની માક. ભરત આદિ એ અહિં ઉદાહરણ छे. " क्षत्रियत्वात् " मा हेतु छे, अने लवान् " नगररक्षकः ’ આ પ્રતિજ્ઞા છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
"
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संघादः
३९५ एवं पुनः पृष्टः, नमिानमिनामकः, राजर्षिः, ततः-तदनन्तरं देवेन्द्रंशक्रम् , इदं-वक्ष्यमाणम् अब्रवीत् उक्तवान् ॥१९॥ तिसृभिर्गाथाभिरिन्द्रवाक्यस्योत्तरं ददाति
मूलम्संद्धं च नगरं किच्चा, तव संवर मग्गलं ।
खंतिं निउणपागारं, तिगुत्तं दुप्पंधंसगं ॥ २०॥ छाया--श्रद्धां च नगरं कृत्वा, तपः संवरम् अर्गलाम् ।
शान्ति निपुणमाकारं, त्रिगुप्तं दुष्पवर्षकम् ॥ २० ॥ टीका--'सद्धिं च ' इत्यादि ।
भो ब्राह्मण ! यो मुनिः, श्रद्धां सम्यक्त्वं सर्वगुणाश्रयतया नगर-पुरं, कृत्वा =विधाय, इदमुपलक्षणम्-तेन ' तत्र-श्रद्धानगरे-प्रशमसंवेगादीनि गोपुराणि कृत्वा' इत्यनुक्तमपि बोध्यम् । तपः संवरं तपः-अनशनादि द्वादशविधं बाह्यं, तत्पधानः संवरः-आस्रवनिरोधरूपः, स तपः संवरस्तम् , अर्गलाम्-अर्गलासहितं महाकपाटं नगररक्षकः" यह प्रतिज्ञा है । "भवांश्च क्षत्रियः" आप भी भरत आदि की तरह क्षत्रिय हैं, यह उपनय, "तस्मान्नगरक्षकः" इसलिये नगररक्षक हैं, यह निगमन वाक्य है। इस प्रकार नगर की रक्षा करने रूप कर्तव्य प्रदर्शित करने में यह पञ्च अवयव संपन्न हेतु है। इसी तरह नगररक्षकत्व के विना क्षत्रियत्व आप में अनुपपन्न है, अतः नगर की रक्षा करने से ही आप में क्षत्रियत्व घट सकता है यह यहां कारण प्रदर्शन है। आप यदि ऐसा नहीं करते हैं तो आप का यह निष्क्रमण दीक्षा लेना अनुचित है। इस प्रकार इन्द्रने जब कहा तब नमिराजऋषि ने उसको इस प्रकार उत्तर दिया ॥ १९॥ "भवांश्च क्षत्रियः" मा५ ५५ मत माहिनी भा५४ क्षत्रिय छt. 21 नय "तस्मान्नगररक्षकः" मेट ०४ मा५ नगर २६४ छ।, मा निगमन १४य છે. આ પ્રકારે નગરની રક્ષા કરવારૂપ કર્તવ્ય પ્રર્શિત કરવામાં આ પાંચ અવયવ સંપન્ન હેતુ છે આ રીતે નગરની રક્ષા વીના ક્ષત્રિયત્વ આપવામાં અનુપાત્ર છે. આ કારણે નગરની રક્ષા કરવાથી જ આપમાં ક્ષત્રિયત્વ માનવામાં આવે. આ અહિં કારણ પ્રદર્શન છે. આપજે એમ ન કરે તે આપનું આ નિષ્ક્રમણ અનુચિત છે. આ પ્રકારથી ઈન્દ્ર જ્યારે કહ્યું ત્યારે નમિરાજર્ષિએ તેને આ પ્રકારે ઉત્તર આપ્યો છે. ૧૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र कृत्वा, तत्र प्राकारः कः इत्याह-'खंति' इत्यादि । शान्ति क्षमारूपं धर्म, निपुण प्राकारम् श्रद्धानगरविनाशकस्यानन्तानुबन्धिक्रोधस्यावरोधकत्वेन वैरिनिवारण प्रति निपुणं = कुशलं समर्थ प्राकारं कृता, शान्तिमित्युपलक्षणं तेन मानमायालोमादिनामपि वैरिणां श्रद्धानगरावरोधकत्वेन मार्दवार्जवसंतोषसहितां शान्तिमित्यर्थः । प्राकारं कथं भूतम् ? त्रिगुप्त-तिमभिप्तिभिर्गुप्तम् , अट्टालकोमलकशतघ्नीस्थानीया. भिर्मनोगुप्त्यादिभिः सुरक्षितमित्यर्थः, अतएव-दुष्पवर्षक-कषायमिथ्यात्वाविरतिप्रमादादिशत्रुभिरनाक्रमणीयमित्यर्थः । अस्या अग्रिमगाथया सह सम्बन्धः ॥२०॥
नमिराजऋषि इन्द्र के वाक्य का तीन गाथाओं से उत्तर देते हैं'सद्धं च नगरं किच्चा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-भो ब्राह्मण ! जो मुनि (सद्ध च-श्रद्धां च) श्रद्धा कोसम्यक्त्वको सर्वगुणों का आश्रय होने की वजह से (नगर-नगरम्) नगर (किच्चा-कृत्वा) बना कर के तथा उसमें प्रशम संवेग आदिकों को प्रधान द्वार स्वरूप बना कर के (तव संवर मग्गलं-तपःसंवरं अर्गलां) एवं उसके अनशन आदि बाह्य आभ्यन्तर बारह प्रकार के तपों को और तत्प्रधान आस्रव निरोधरूप संवर को अर्गलासहित कपाट स्वरूप बना करके (खंति निउणपागारं - क्षान्ति निपुणप्राकारं) तथा मार्दव आर्जव संतोष सहित क्षान्ति को समर्थ प्राकार - गढ बना कर के-श्रद्धारूप नगर को ध्वस्त करने वाली अनंतानुबंधी कषाय का अवरोधक होने से दृढ-मजबूत कोटरूप बना करके (तिगुत्तं दुप्पधंसगं-त्रिगुप्तं दुष्पधर्षकम्)
નમિરાજર્ષિ ઈન્દ્રને તેના વાકયને ત્રણ ગાથાઓથી ઉત્તર આપે છે, "सद्धच नगर किच्चा"-त्यादि
मन्वयार्थ-3 ब्राझ ! २ भुनि सद्ध च-श्रद्धां च श्रद्धान-सभ्यइत्यने सर्व शुरना माश्रय पान ४२णे नगर-नगरम् नगर किच्चा-कृत्वा मनाવીને તથા એમાં પ્રવેશ સંવેગ આદિના મુખ્ય દ્વાર સ્વરૂપ બનાવીને તવ संबर मग्गल-तपः संवर अर्गलां मन तन मनशन माEि A२ मत બહારના બાહ્ય અને આત્યંતર એવાં બાર પ્રકારનાં તપને અને વસ્ત્રધાન આસવ નિરોધરૂપ સંવરને સાંકળ સાથેના કબાટરૂપ દરવાજા બનાવીને તથા खति निउणपागारम्-क्षान्ति निपुणप्राकारम् भाई, मा, संतोष सहित क्षतिने મજબૂત કિલ્લારૂપ બનાવીને શ્રદ્ધારૂપ નગરને નાશ કરવાવાળી અનંતાનુબંધી पायन। अपराध पाथी १८ भभूत ३५ मनावीर तिगुत्तं दुप्पधंसर्ग
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
३९७ मूलम् घेणुं परकम किच्चा, जीवं च इंरियं सया। धिई च केयणं किच्चा, सच्चेणं पलिमंथए ॥२१॥ युग्मम् ॥ छाया-धनुः पराक्रमं कृत्वा, जीवां च इयाँ सदा ।
धृतिं च केतनं कृत्वा, सत्येन परिवध्नीयात् ॥ २१ ॥ टीका-'धगुं' इत्यादि।
पराक्रम-जीववीर्योल्लासरूपमुत्साहं धनुः कृत्वा, ईर्याम्-ईर्यासमितिम् , उपलक्षणत्वादन्यसमितिश्च, सदा = सर्वकालं जीवां-प्रत्यञ्चां 'डोरी' इति भाषा मसिद्धां च कृत्वा, समितिविरहितस्य जीववीर्यस्याप्य किंचित्करत्वात् । धृति परीषहोपस्थितौ रागद्वेषजन्योद्वेगपरिहारेण चित्तस्य निश्चलता धृतिः, यद्वा-भिक्षाचर्या गतस्यान्तप्रान्ताहारलामेऽनुद्विग्नतारूपाधृतिस्ताम् , केतनं धनुर्मध्यभागे का. ष्ठमयमुष्टयात्मकं कृत्वा, तत् केतनं सत्येन=मनः सत्यरूपेण दोरकेण परिवध्नीयात्॥२१॥
और उसकोट को तीन गुप्तियों से सुरक्षित करके एवं मिथ्यात्वं, अविरति, प्रमाद आदि शत्रुओं से अजेय बना करके ॥ २० ॥ _ 'धणु परक्कम किच्चा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(परकम धणु किच्चा-पराक्रमं धनुः कृत्वा) जीव के विर्योल्लास रूप उत्साहःको धनुष बना कर के (इरियं च-ईयाँ च) ईयां समिति को तथा अन्य समितियों को (सया-सदा सर्वदा (जीव-जीवाम्) प्रत्यश्चा-डोरी स्वरूप (किच्चा-कृत्वा) बना कर के (धियं च केयणं किच्चाधृतिं च केतनं कृत्वा) परीषह एवं उपसर्ग की उपस्थिति होने पर भी रागद्वेष जन्य उद्वेग के परिहार से चित्त की निश्चलतारूप धैर्य को अथवा भिक्षाचर्या में प्राप्त साधु का अन्त प्रान्त आहार के लाभ होने त्रिगुप्तं दुष्प्रधर्षकम् भने मे Can y गुलिमाथी सुरक्षित ४शन भने મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ આદિ શત્રુઓથી અજેય બનાવીને મે ૨૦
“धणु परकम किच्चा"-त्याहि.
स-पयार्थ-परक्कम धणुं किच्चा-पराक्रमं धनुः कृत्वा 94ना वियोवास ३५ उत्साउने धनुष३५ मनावीन इरियं च- इयर्या च ध्यासमितिन तथा अन्य समितियाने सया-सदा सहा जीव-जीवाम् ।। २१३५ किच्चा-कृत्वा मनावीन धियं च केयण किच्चा-धृति च केतनं कृत्वा परिष मने अपनी स्थिति થવા છતાં પણ રાગદ્વેષજન્ય ઉદ્વેગને ત્યાગ કરી ચિત્તની નિશ્ચલતારૂપ ધેયને અને શિક્ષાચર્યાથી પ્રાપ્ત થયેલ અન્નપ્રાન્ત આહારને સાધુને લાભ થવાથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
मूलम् - तव नारायजुत्तेणं, भिर्त्तृणं कम्मर्कचुयं । मुणी विगसंगामो भवाओं परिमुच्चई ॥ २२ ॥
छाया - तपो नाराचयुक्तेन, भित्वा कर्मकञ्चुकम् । मुनिर्विगतसंग्रामो भवात् परिमुच्यते ॥ २२ ॥ टाका - ' तव नारायजुत्तेणं ' इत्यादि ।
समुनि:- संयमी, तपो नाराचयुक्तेन = तपः = षड्विधमान्तरं तपश्चरणं तदेव नाराचः - कर्मभेदकवाद् लोहमयो बाणस्तद् युक्तेन प्रक्रमाद् धनुषा पराक्रमरूपेण, कर्मकञ्चुकं = कर्मज्ञानावरणीयादिकं तदेव कञ्चुक इव, कर्मकञ्चुकस्तं भित्त्वा इह कर्मकञ्चुकमित्यनेन आत्मैवोद्धतः स्वस्य वैरीत्युक्तम् वक्ष्यति च
उत्तराध्ययन सूत्रे
पर अनुद्विग्नतारूप धैर्य को केतनधनुष के मध्यभाग में जो काष्ट की एक मूठ होती है जिसको पकड़कर धनुष चलाया जाता है- वह बना कर के ( सच्चेणं पलि मंथए - सत्येन परिबध्नीयात् ) उसको सत्यरूप डोरेसे बांधे ॥ २१ ॥
'तव नाराय जुत्तेणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - वह (मुणी-मुनिः) मुनि (तव नाराय जुतेणं-तपो नाराच युक्तेन ) षडूविध आभ्यन्तर तपरूपी बाण से युक्त पराक्रमरूप धनुष से (कम्मकंचुयं कर्मकचुकम् ) कर्मरूपी कंचुक को (भित्तणं-भित्वा) भेदकर (विगयसंगामो - विगतः संग्रामः) विगतसंग्रामवाला-विजयि होकर ( भवाओ परिमुच्चई - भवात् परिमुच्यते ) इस संसार से छूट जाता है। “कर्म कंचुकं " इस पद से सूत्रकार ने यह बतलाया है कि उद्धत आत्मा ही स्वयं अपना वैरी है। आगे जाकर सूत्रकार इस सूत्र में "अप्पा मित्तम
અનુદ્વિગ્નતારૂપ ધૈય નેરેકે, ધનુષ્યના મધ્ય ભાગમાં જે લાકડાની એક મૂઢ હાય छेनेने पडीने धनुष्ययसावनामां आवे छे ते मनावाने सच्चेणं परिमंथएसत्येन परिबध्नीयात् मेने सत्य३य होराथी मधे ॥ २१ ॥
तवनारायजुत्तेण " - त्याहि.
मन्वयार्थ– ते मुणि-मुनिः भुनि तत्रनारयजुतेणं षडविध माल्यन्तर तथ३यी माबुथी युक्त पराम३य धनुष्यथी कम्मक चुर्य-कर्मकंचुकम् भ ३पी युउने भिचणं-भित्वा लेहाने विगय संगामो - विगतसंग्रामः विजत संभाभवाजा- विनयी थाने भवाओ परिमुच्चई - भवात् पिरमुच्यते या संसारथी छटीब्लय छे. "कर्मकचुक" या पहथी सूत्रहारे थे अतान्युं छे है, उद्धत आत्मा જ પોતાના વેરી છે. આગળ જઈને સૂત્રકારે એ સૂત્રમાં अप्पामि सम
66
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
३९९
"
अप्पामित्तममित्तं च दुष्पट्ठियसुपट्टियं " । ( उत्तरा० २० अ० ३७ गा० ) कर्मकञ्चुकाहृतस्य मिथ्यात्वादि प्रकृत्युदयवर्तिनः श्रद्धानगरमुपरुन्धत आत्मनो दुर्निवारत्वादौद्धत्यम् । विगतसंग्रामः = विगतः - संग्रामो यस्य स तथा कर्मगो भेदने कृते सति जेयस्य जितत्वादुपरतसंग्रामः सन्नित्यर्थः भवात् = ' भवन्त्यस्मिन् शारीरमानसानि दुःखानि ' इति भवः - संसारस्तस्माद् परिमुच्यते । एतद् विचार्य मया श्रद्धानगरं कृत्वा तद्रक्षणार्थं मार्दवार्जव संतोषसहितां क्षान्ति प्राकारं कृत्वा, तं मनोगुप्त्यादिभिस्तिभिर्गुप्तिभिरट्टालको मूलकशतघ्नीस्थानीयाभिः सुरक्षितं कृत्वा मया प्रव्रज्या गृहीता अतो यदुक्तं भवता 'पागारं कारइत्ताणं ' इत्यादि, तत् सिद्धसाधनम् । किंच - भवदभिमत- प्राकारादिकरणे सकल शारीरमानसक्लेशवियुक्तिलक्षणा मुक्तिरलभ्या, इतस्तु सा सुलभा स्यादिति भावः || २२ ||
46
मित्तं च दुष्पयिपट्टियं " इस गाथा द्वारा इस बात की पुष्टि करेंगे । जो आत्मा कर्मरूपी कंचुक से आवृत्त होता है, मिध्यात्व आदि प्रकृति के उदयवर्ती होता है, वही आत्मा अपने श्रद्धा रूपी नगर का अवरोधक होता है। क्यों कि ऐसा आत्मा दुर्निवार हो जाता है-विषयादिको की ओर से उसको हटाना मुश्किल हो जाता है । यह जो आत्मा की दुर्निवा - रता है वही उसकी उद्धतता है। " विगतसंग्रामः " इस पद से सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि कर्म के भेदन करने पर जेय जित लिया गया होने से उसके साथ हो रहा संग्राम बंद हो जाता है। शारीरिक मानसिक दुःख जिस में होते हैं उसका नाम भव है ।
इस गाथा द्वारा नमिराज ऋषि ने इन्द्र को यह समझाया है कि मैंने श्रद्धा को नगर बनाया है तथा उसकी रक्षा के निमित्त मार्दव आर्जव
मितं च दुष्पष्ट्रियसुपहियं" या गाथा द्वारा से वातनी पुष्टि उरशे, ने खात्मा કર્મરૂપી કંચુકથી આવૃત્ત થાય છે, મિથ્યાત્વ આદિ પ્રકૃતિના ઉદયવર્તી થાય છે તેજ આત્મા પેાતાના શ્રદ્ધારૂપી નગરના અવરોધક ખને છે, કેમકે એવા આત્મા દુર્નિવાર બની જાય છે.—વિષયાદિકાની તરફથી તેને હટાવવા મુશ્કેલ जने छे, खाने खात्मानी दुर्निवारता ते खेन खेनी अद्धता छे. विगत संग्रामः " આ પદથી સૂત્રકાર એવું પ્રગટ કરે છે કે, ભેદન કરવાથી જેય જીતાય જવાથી તેની સાથેના સગ્રામ મધ થઈ જાય છે. શારીરિક માનસિક દુઃખ જેમાં હાય છે એનું નામ ભવ છે.
આ ગાથા દ્વારા નિમરાજષિએ ઈન્દ્રને એ સમજાવ્યું છે કે, મે શ્રદ્ધા નગર મનાવ્યું છે અને એના રક્ષણ માટે માવ આર્જવ અને સતષ સહિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम् एयम निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ २३ ॥ छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नमि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ २३ ॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः स्वाभिहितयोर्हेतुकारणयोर्नोदितः प्रेरितः, नमिराजर्षिणा सिद्ध साधनता प्रतिपादनेन प्राप्तोत्तर इत्यर्थः । एवं संतोषसहित शान्ति को प्राकार-गढके स्थानापन्न रखा है। मनोगुप्ति वचनगुप्ति एवं कायगुप्ति इन तीन गुप्तियों को उमूलक, अट्टालक एवं तोपों के स्थानापन्न रक्खा है । इनसे उस कोटकी सदा सुरक्षा होती रहेगी। इस तरह से अपने नगर को सुरक्षित करके ही मैंने दीक्षा ग्रहण की है। इसलिये जो तुमने ऐसा कहा है कि "प्राकारं कारयित्वा" इत्यादि, सो वह सिद्ध साधन ही है । और आपको जो प्राकार-गढ आदि अभिमत हैं उनके करने में तो शारीरिक एवं मानसिक जो सकल दुःख हैं, उनके अभाव स्वरूप जो मुक्ति है वह अलभ्य है । और इन पूर्वोक्त प्राकार आदि के करने से वह सुलभ्य है ॥ २२ ॥
'एयम निसामित्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एयम निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) इस अनन्तरोक्त कथन को सुनकर ( हेउकारणचोइओ देविंदो - हेतुकारणनोदितः देवेन्द्रः) ક્ષાન્તીને પ્રકારની સ્થાનાપન્ન રાખેલ છે. મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયપ્તિ આ ત્રણ ગુપ્તિઓને ઉસૂલક અટ્ટાલક અને તેપના રૂપથી સ્થાપેલ છે. આથી એ કેટની સદા સુરક્ષા થતી રહેશે. આ રીતે મારા નગરને સુરક્ષિત કરીને र में दीक्षा साधा छ माथी तमास से छ, “प्राकारं कारयित्वा" ઈત્યાદિ! તે એ સિદ્ધ સાધન નથી. અને આપને જે પ્રકાર આદિ અમિત છે. એના કરવાથી તે શારીરિક અને માનસિક જે સકળ દુઃખ છે એના અભાવ સ્વરૂપ જે મુક્તિ છે તે અલભ્ય છે. અને પૂર્વોક્ત પ્રાકાર આદિના કરવાથી તે સુલબ્ધ છે. જે ૨૨ છે
" एयमटुं निसामित्ता" त्या.
भ-क्या-एयमटुं निसामित्ता - एतमर्थ निशम्य l अनन्तरीत जयनने सलमीन हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः पाताना तथा पाये
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
अथ नमिसूचितानुमानम्यद्वा-' श्रद्धा उपादेया' इति प्रतिज्ञा, 'मुक्तिहेतुत्वात् ' इति हेतुः, यो यो मुक्तिहेतुः स स उपादेयः, यथा-सम्यग्ज्ञानं, सम्यक्चारित्रं च, इत्युदाहरणम् , मुक्तिहेतुरियम् श्रद्धास्ति, इत्युपनयः, तस्मादियम् श्रद्धापादेया' इति निगमनम् । अयं पञ्चावयववाक्यरूपो हेतुः । कारणं तु-श्रद्धायामुक्तिहेतुत्वमुपादेयत्वेन विना नोपपद्यत इति । एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः देवेन्द्रः-विभवेषधारकः शक्रः, ततः-तदनन्तरं नर्मि राजपिम् , इदम् अपरं वक्ष्यमाणं वचनम अब्रवीत् उक्तवान् । मम श्रद्धानगररक्षकतया भवतो नगररक्षकत्वसाधनं सिद्धस्यैव साधनं भवतीति भावः ॥ २३॥ अपने द्वारा कथित हेतु और कारण में सिद्धसाधनता के प्रतिपादन से प्राप्त किया है जिसने, ऐसे देवेन्द्र ने पुनः (रायरिसिं नमि-राजर्षि नमिम् ) राजऋषि नमि से (इणमब्बवी-इदं अब्रवीत् ) इस प्रकार कहा
भावार्थ--राजर्षि नमि ने इन्द्र को ये हेतु और कारण प्रकट किये"श्रद्धा उपादेया" श्रद्धा उपादेय है-यह प्रतिज्ञा है, “ मुक्ति हेतुत्वात्" मुक्ति का हेतु होने से, यह हेतु है। जो २ मुक्ति का हेतु होता है, वह २ उपादेय होता है, जैसे सम्यग्ज्ञान ओर सम्यक् चारित्र, यह अन्वय उदाहरण है। सम्यग ज्ञान एवं सम्यक् चारित्र की तरह यह श्रद्धा भी मुक्तिकी हेतु है, यह उपनयहै, इसी लिये उपादेय है, यह निगमन है। यह यहां पञ्चावयववाक्यरूप हेतु है। श्रद्धा में मुक्ति हेतुत्व के विना उपादेयता नहीं आती है, यह कारण है। इस प्रकार नमिराज ऋषि द्वारा सूचित हेतु एवं कारण इन दोनों के द्वारा समझाये गये इन्द्र ने पुनः नमिराज ऋषि से इस प्रकार कहा--॥ २३ ॥ હેતુ અને કારણમાં સિદ્ધ સાધનતાના પ્રતિપાદનથી પ્રાપ્ત કરેલ ઉત્તર આપેલ छे मेवा रायरिसि नमि-राजर्षिम् नमिम् २।४र्षि नभिने देविंदो-देवेन्द्रः हेवेन्द्र ફરી આ પ્રકારે કહ્યું–
लावार्थ:- भिमे छन्द्रने से उतु ४२ प्रट या-" श्रद्धा उपादेया" श्रद्धा पाय छे ये प्रतिज्ञाछ."मुक्ति हेतुत्वात्" भुतिने हेतु पायी मा હેતુ છે. જે જે મુક્તિનો હેતુ હોય છે તે તે ઉપાદેય હોય છે. જે રીતે સમ્યગ્રજ્ઞાન અને સમ્યકુચારિત્ર, આ અન્વયે ઉદાહરણ છે. સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રની માફક આ શ્રદ્ધા પણ મુકિત હેતુ છે. આ ઉપનયછે, આજ કારણે તે ઉપાદેય છે. એ નિગમ છે. એ અહીં પંચાવયવ વાક્યરૂપ હેતુ છે. શ્રદ્ધામાં મુકિત હેતુત્વતા વિના ઉપાદેયતા આવતી નથી, આ કારણ છે. આ રીતે નમિ રાજર્ષિ દ્વારા સૂચિત હેતુ અને કારણ આ બને દ્વારા સમજાવાયેલ ઈન્ડે ફરીથી નમિ રાજર્ષિને આ પ્રકારે કહ્યું. પારકા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૨
देवेन्द्रः किमब्रवीदित्याह -
मूलम् — पासाएं कारइता णं, वद्धमाणगिहाणि ये । वालग्गपोइयाओ यै, तओ गच्छेसि खत्तियां ! ॥ २४ ॥
छाया - प्रासादान् कारयित्वा खलु वर्षमानगृहाणि च । वालाग्र पोतिकाथ, ततो गच्छ क्षत्रिय ! ॥ २४ ॥ टीका -' पासाए ' इत्यादि
क्षत्रिय ! प्रासादान - मनोनयनप्रसादकानि राजभवनानि कारयित्वा च= पुनः वर्धमानगृहाणि - अनेकधा वास्तुविद्याऽभिहितानि, उत्तरोत्तरवंशोद्भवानां सुखaf भवनानि भरत चक्रवर्तिनः आदर्शभवनवत्, कारयित्वा च पुनः बालाग्रपोतिकाः - पळभीः सौधस्यौर्ध्वभागे गृहाणि कारयित्वा यद्वा-वालामपोतिका:= जलमध्यगृहाणि कारयित्वा ततः- तत्पश्चात्, गच्छसि गच्छ प्रव्रज्यां गृहाण ||२४||
"
,
उत्तराध्ययनसूत्रे
देवेन्द्र ने फिर क्या कहा सो कहते हैं- 'पासाए कारइत्ताणं' इत्यादि । अन्वयार्थ - (खत्तिया - क्षत्रियः) हे क्षत्रिय ! (पासाए - प्रासादान् ) मन एवं नेत्रोंको आल्हादकारक राजभवनों को (कारइत्ताणं- कारयित्वा खलु ) बनवाकरके (य-च) पुनः एवं ( वद्धमाणगिहाणि - वर्धमान गृहाणि) अनेक प्रकार वास्तुविद्या में अभिहित एवं उत्तरोत्तर वंशजों को सुखवर्धक भवनों को भरतचक्रवर्ती के आदर्श भवन के जैसे भवनों कोयन बा करके (य-च) तथा (बालग्गपोहयाओ- बालाग्रपोतिकाः) सौध (महेल) के उर्ध्व भाग में, गृहों को चंद्रशालाको बनवा करके अथवा वालाग्रपोतिका - जल के मध्य में घरों को बनवा कर के ( तओ - ततः) बाद में तुम (गच्छसि गच्छ) दीक्षा को ग्रहण करना ॥ २४ ॥
-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
દેવેન્દ્ર ફરીથી શું કહ્યું તે કહે "" पासाए कारइत्ताणं " इत्याहि. अन्वयार्थ - खत्तिया - क्षत्रियः डे क्षत्रिय ! पासाए प्रासादान् भन ने नेत्राने यानंद याये तेवा रानभवनाने मनावीने य-च भने वद्धमाण गिहाणि - वर्धमानगृहाणि मनेाने प्रारथी वास्तु विद्यामां खलिहित भने उत्तरोत्तर વંશજોને સુખ આપનાર ભવનાને ભરતચક્રવતીના આદેશ ભવનના જેવા ભવनाने मनावने य च तथा बालग्गपोहियाओ - बालाप्रपोतिकाः सौधना ભાગમાં ગૃહોને ચંદ્રશાળાને બનાવીને અથવા ખાલાગ્ર પોતિકાજળની મધ્યમાં घराने मनावीने तओ - ततः त्यारमाह तभो गच्छसि गच्छ दीक्षाने अरे ॥२४॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
मूलम् - एयमैट्ट निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवीत् ॥ २५॥ छाया- एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥ २५ ॥ टीका-'एयमट्ठ' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् अर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः हेतुकारणाभ्यां नोदितः-प्रेरितः, अत्र हेतुः-भवान् प्रासादादीनां कारयिता इति प्रतिज्ञा, सामर्थ्य सति प्रेक्षावत्त्वात् इति हेतुः, यः प्रेक्षावान् स सति सामर्थ्य प्रासादादि कारयिता भवति, यथा भरतादिरित्युदाहरणम् , प्रेक्षावाश्च सति सामर्थ्य भवान् इत्युपनयः, तस्मात् भवान् प्रासादादीनां कारयितेति निगमनम्। तथा-प्रासादादीनां कारयितृत्वं विना सति सामर्थ्य प्रेक्षावत्वं नोपपद्यत इति कारणम् , एवं च-'प्रासादादीन् अकारयित्वा' 'भवतोऽभिष्क्रिमणं = दीक्षाग्रहणम्' मदुक्त हेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इति भावः। नमिः नमिनामकः, राजर्षिः, ततः-तदनन्तरं देवेन्द्र-शक्रम् , इदं वक्ष्यमाणं वचनम अब्रवीत्-उक्तवान् ॥२५॥
'एयमढनिसामित्ता' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(एयमट्ठ निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) इस अनन्तरोक्त कथन को सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु एवं कारण इन दोनों के द्वारा प्रेरित किये गये (नमी रायरिसी-नमि राजर्षिः) नमिराजऋषि ने (तओ-ततः) उसके बाद (देविंदं इणमन्वीत्-देवेन्द्रं इदं अब्रवीत्) देवेन्द्र से इस प्रकार कहा
भावार्थ-देवेन्द्र ने नमिराजऋषि से इस प्रकार कहा कि-"भवान्प्रासादान कारयित्ता" आप प्रासादों को करवाने वाले हैं-यह प्रतिज्ञा
" एयमह निसामित्ता" त्याle.
मन्वयार्थ ---एयमढे निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य मः अनन्तरोत यनने सांजीन हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु भने ४।२९५ २ मन्ने बारा प्रेरित ४२वामा माद नमी रायरिसी-नमि राजर्षिः नमि राषिो तओ-ततः ये पछी देविदं इणमबवी-देवेन्द्रं इदं अब्रवीत् हेवन्द्रने मारे ४ो
मापाथ-वेन्द्र नभि शनि ॥ ॥२ -" भवान् प्रासादान् कारयित्ता" मा५ प्रासाहीन-भाडेतीन वापामा छ।-मा प्रतिज्ञा छ. "सामर्थ्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
उत्तराध्ययनसूत्रे
नमिराजर्षिः किमब्रवीदित्याह
संसयं खलु सो कुणइ, जो मग्गे कुणई घरं । जत्थेवं गंतु मिच्छेजा, तत्थे कुविज सासयम् ॥२६॥ छाया-संशयं खलु स कुरुते, यो मार्गे कुरुते गृहम् ।
यत्रैव गन्तुमिच्छेत् , तत्र कुर्वीत स्वाश्रयम् ॥ २६ ॥ टोका-'संशयं' इत्यादि ।
यः संशयं मोक्षविषये संदेहं कुरुते, स मार्गे-संसारे गृहं कुरुते, यतः यो यत्रैव गन्तुमिच्छति, स तत्र स्वाश्रयं करोति । है, "सामध्ये सति प्रेक्षावत्वात् " सामर्थ्य के होने पर आप में प्रेक्षावत्ता-सूक्ष्मबुद्धिमत्ता है इसलिये, यह हेतु है। जो सामर्थ्य के होने पर प्रेक्षावान होता है वह प्रासादोंका कारयिता होता है जैसे भरतादि, यह उदाहरण है । सामार्थ्य के होने पर प्रेक्षावान् आप हैं, यह उपनय है इसलिये आप प्रासादादिकोंके करानेवाले हैं, यह निगमन वाक्य है । तथा प्रासादों को करवाये विना सामार्थ्य के होने पर प्रेक्षावत्ता आप में घटित नहीं होती है, यह कारण है। इस प्रकार प्रासादादिकों को नहीं करवा कर आपका घर से निकलना उचित नहीं है । इस प्रकार हेतु एवं कारण, इन दोनों द्वारा इन्द्र ने नमिराज ऋषि को समझाया तब नमिराज ऋषिने इन्द्र से इस प्रकार कहा ॥२५॥
नमिराजऋषि ने क्या कहा सो कहते हैं'संसयं खलु सो कुणइ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-( जो संसयं-यः संशयम् ) जो मोक्ष के विषय संशय सति प्रेक्षावत्वात् " सामथ्या पाथी मापनमा प्रेक्षापत्ता-सूक्ष्म मुद्धिમત્તા છે. આથી આ હેતુ છે. સામર્થ્યના હોવાથી જે પ્રેક્ષાવાન હોય છે તે પ્રાસાદના કરાવવાળા હોય છે જેમકે ભરતાદિ આ ઉદાહરણ છે. સામર્થ્યના હોવાથી આપ પ્રેક્ષાવાન છે, આ ઉપનય છે, આ માટે આપ પ્રાસાદોને કરવાવાળા છે, આ નિગમનવાક્ય છે, તથા પ્રાસાદાદિકોના કરાવાયા વિના સામર્થ્ય હોવાની પ્રેક્ષવત્તા આપમાં ઘટીત થતી નથી, આ કારણ છે. આ રીતે પ્રાસાદોને ન કરાવીને આપનું ઘેરથી નીકળવું ઉચિત નથી. આ પ્રકારથી હેતુ અને કારણ બને દ્વારા ઈન્દ્રનમિરાજર્ષિને સમજાવ્યા ત્યારે નમિરાજર્ષિએ ઈદ્રને આ પ્રકારે કહ્યું. ૨૫
नभि पिये ४ ते ५ -" संसयं खलु सो कुणइ " त्याहि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४०५ ___ अयं भावः-यो मोक्षविषये सन्देहवान् अस्ति स संसार एव स्थातुमिच्छति, अतः स तत्रैव स्वगृहं करोति, अहं तु मोक्षविषये नास्मि संशयितः-सम्यग् दर्शना. दीनां मोक्षं प्रति अबन्ध्यहेतुत्वेन मया निश्चितत्वात् । अतः मोक्षपदं गन्तुमिच्छामि, तस्मात् तत्रैव शाश्वतं गृहं कतुं प्रवृत्तोऽस्मि इति भवदुक्ते सिद्ध साधनताऽपत्तिरिति ।
यद्वा-यः मार्गे गृहं कुरुते, स संशयम्-एकथर्मिक विरुद्धकोटिद्वयावगाहि ज्ञानं संशयस्तं, खलु-निश्चयेन कुरुते यथा-अत्र ममावस्थानं भविष्यति न वा इति। अतः यत्रैव यस्मिन्नेव स्थाने यो गन्तुमिच्छति, स तत्र सर्व वाक्यं सावधारणं वाक्यस्य व्यवच्छेद फलकत्वादिति न्यायेन तत्रैवेत्यर्थः, स्वाभीष्टस्थान इति यावत् , स्वाश्रयं-स्वस्य-आश्रयः-गृह-स्वाश्रयस्तं करोति । (कुणइ-कुरुते) करता है (सो-सः) वह (मग्गे-मार्गे) संसार में (घरंगृहम्) अपना घर बनाता है। क्यों कि जो (जत्थेवगंतुमिच्छेज्जा-यत्रैव गन्तुं इच्छति) जहां जाने का अभिलाषी होता है वह (तत्थ सासयम् कुविज्ज-तत्र स्वाश्रयं करोति ) वहां अपना आश्रय-घर करता है।
भावार्थ-जो मोक्ष के विषय में संदेहशील होता है वह संसार में ही रहना चाहता है इसलिये वह वहीं पर अपना घर करता है। मैं तो मोक्ष के विषय में संदेहशील नहीं हूँ, क्यों कि मोक्ष के प्रति सम्यग्दर्शनादिक अवन्ध्य-अमोघ हेतु हैं, यह मुझे निश्चय है। इसलिये मैं मोक्ष में जाने का अभिलषीत हूं इसलिये वहीं पर शाश्वत घर बनाने का अभिलाषी होकर प्रयत्नशील हो रहा हूं। इसलिये आपने जो कहा है वह मेरे द्वारा अभिलषित होने से उसमें सिद्ध साधनता ही है।
मन्वयार्थ-जो संसयं-यः संशयम् २ माक्षना विषयमा संशय कुणइकुरुते ४२ छ सो सः ते मग्गे-मागे संसारमा घर-गृहम् पातानु ५२ कुणइकुरुते मनावे छ. म २ जत्थेव गंतुमिच्छेज्जा-यत्रैव गंतु इच्छति या पानी मलिहाबी डोय छे. ते तत्थ सासयम् कुविज्ज-तत्र स्वाश्रयं करोति त्यांचाताना माश्रय-३२ ४२ छे.
ભાવાર્થ-જે મોક્ષના વિષયમાં સંદેહ રાખવાવાળા હોય છે તે સંસારમાં જ રહેવા ચાહે છે એટલે કે રચ્યા-પચ્યા રહે છે. આથી તે ત્યાં પોતાનું ઘર કરે છે એટલે કે સંસારમાં જ પરિભ્રમણ કરે છે, હું તે મોક્ષના વિષયમાં સંદે. હવાળે નથી. કેમ કે મોક્ષના તરફ સમ્યગૂ દર્શનાદિક અવધ્ય–અમેઘ હતું છે, એ મારો નિશ્ચય છે, આ કારણે મેક્ષમાં જવાને અભિલાષી છું. એ કારણે ત્યાં જ શાશ્વત ઘર બનાવવાને અભિલાષી બની પ્રયત્નશીલ થઈ રહ્યો છું. આથી આપે જે કહ્યું છે તે મારા દ્વારા અભિલષિત હોવાથી એમાં સિદ્ધ સાધનતા જ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ अयं भावः इदमिहावस्थानं मार्गावस्थानतुल्यमेव, तदिह गृहादि न क्रियते, यत्तु मुक्तिपदं गन्तुमिच्छामि' तदेव स्वाश्रयं कर्तुं प्रवृत्तोऽस्मि । ततस्तत्र स्वाश्रयकरणे प्रवृत्तत्वात् कथं प्रेक्षाववक्षतिः ?, तथा च-' यः प्रेक्षावान् ' इत्यादि रूपः प्रतिबोधितोऽर्थस्तत्त्वतः सिद्धसाधनमेवेति ॥ २६ ॥
मूलम्-- एयमदं निसामित्ताहेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥२७॥ छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नमि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ २७ ॥ अथवा-जो मार्ग में घर बनाता है वह सदा संदेह शील ही रहा करता है। एक धर्मि में विरुद्ध कोटिद्वय को अवगाहन करने वाले ज्ञान का नाम संशय है। 'यहां मेरा रहना होगा या नहीं' इस तरह का संशय उस को सदा बना ही रहता है। इसलिये जिस स्थान में जो जाना चाहता है वह वहाँ ही-अपने अभीष्ट स्थान में ही अपने घर को बनाता है। तात्पर्य-इसका यह है यहां यह अवस्थान संशयापन है-इसलिये मैं यहां गृहादि नहीं बनाना चाहता हूं। जिस मुक्ति स्थान में जाना चाहता हूं वहीं पर अपने घर को बनाने की तयारी में लगा हुआ हूं। इसलिये वहीं पर अपने आश्रय को करने में प्रवृत्त-होनेसे मुझ में प्रेक्षावत्ता की हानि कैसे आप कह रहे हैं। अथवा-"यः प्रेक्षावान्" इत्यादि रूप जो अर्थ आपने प्रतिबोधिन किया है वह वास्तव में सिद्ध साधन ही है ॥२६॥
અથવા--જે માર્ગમાં ઘર બનાવે છે તે સદા સંદેહશીલ જ રહ્યા કરે છે. એક ધાર્મિકમાં વિરૂદ્ધ કેદીદ્વયનું અવગાહન કરવાવાળા જ્ઞાનનું નામ સંશય छ. " मी मा पार्नु थरी नही " 241 प्रारना संशय ना मनमा સદાને માટે રહે છે. આથી જે સ્થાનમાં જે જવા ચાહે છે તે ત્યાં જ-પિતાના અભીષ્ટ સ્થાનમાં જ-પિતાનું ઘર બનાવે છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, અહીં અવસ્થાન સંશયાપન્ન છે. આ માટે હું અહીં ગૃહ આદિ બનાવવા ઈચ્છતા નથી. જે મુક્તિ સ્થાનમાં જવા ઈચ્છું છું. ત્યાં જ મારું ઘર બનાવવાની તૈયારીમાં લાગી ગયે છું, આથી એ જ સ્થાને મારા આશ્રયને કરવામાં પ્રવૃત્ત હોવાથી भाराभा प्रेक्षवत्तानी भाभी मा५ ४६ शत ४२२॥ छो. -" यः प्रेक्षावान् " त्या ३५ रे म माथे प्रतिमाथित ४२ छ. वास्तवमा सिद्ध साधन छ. ॥२६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः ४०७
टीका-'एयम ' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य, हेतुकारणनोदितः स्त्र प्रतिबोधि हेतुकारणयोनोंदितः-प्रेरितः-अनन्तरोक्तगाथया सिद्धसाधनतादोषग्रस्तानुमानावलम्बित्वेन कथित इत्यर्थः।
__ अथ नमिमूचितानुमानम्यद्वा-मोक्षस्थानं गन्तव्यम् ' इति प्रतिज्ञा, ' शाश्वतसुखास्पदत्वात्' इति हेतुः, यत् यत् न गन्तव्यं, तत्तन्न शाश्वतसुखास्पदं यथा नरकनिगोदकण्टकादि स्थानम् इति व्यतिरेकोदाहरणम् , इदं तु शाश्वतसुखास्पदम् मोक्षस्थानम् इत्युपनया, तस्माद् गन्तव्यम् मोक्षस्थानम् इति निगमनम् । अयं पञ्चावयववाक्यरूपो हेतुः । कारणं
'एयम निसामित्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एयम8 निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) अनन्तरोक्त इस नमिराजर्षि के वचन को सुनकर ( हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु एवं कारण से समझाया गया (देविंदो-देवेन्द्रः) देवेन्द्र (तओ-ततः) बाद में (नर्मि रायरिसिं-नमि राजर्षिम्) नमि राजऋषि से (इणमब्बवीइदम् अब्रवीत) इस प्रकार बोला
भावार्थ-नमि राजऋषि ने देवेन्द्र को इस प्रकार भी समझायाकि-"मोक्षस्थानं गन्तव्यम् शाश्वतसुखास्पदत्वात् " मोक्षस्थान गन्तव्य. जाने योग्य स्थान है, क्यों कि वह शाश्वत सुखका स्थान है। जो ऐसा नहीं होता तो वह स्थान गन्तव्य भी नहीं होता जैसे नरक निगोद 'या' कण्टकाकीर्णस्थान, यह व्यतिरेक उदाहरण है। पूर्वोक्त प्रतिज्ञा एवं हेतु वाक्य हैं। मोक्षशाश्वतसुखका स्थान है यह उपनय वाक्य है, इसलिये वह __“ एयमटुंनिसामित्ता" प्रत्याहि.
स-या---एयमटू निसामित्ता अनन्तत थे नभिषिना क्यन सलमान ने हेतुकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु सने ४२४थी सभा१पामा मावे ते सinoया पछी देविदो-देवेन्द्रः हेवेन्द्रे नमि रायरिसि-नमि राजर्षिम् नभि राबिन २मा प्रमाणे धु--
भावार्थ--मि २०४षि हेवेन्द्रने मारे ५ समतव्युं , “ मोक्ष स्थान गन्तव्यम् शाश्वतसुखासदत्वातू" मोक्षस्थान गन्तव्य वायोग्य स्थान छ કેમ કે, તે શાશ્વત સુખનું સ્થાન છે. જે એવું ન હોય તે તે સ્થાન ગન્તવ્ય પણ ન હોત. જેમ નરકનિગદ અથવા કટકાકીણું સ્થાન, આ વ્યતિરેક ઉદાહરણ છે, પૂર્વોક્ત પ્રતિજ્ઞા અને હેતુવાક્ય છે. મોક્ષ એ શાશ્વત સુખનું સ્થાન છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
तु मोक्षस्थानस्य शाश्वत सुखास्पदत्वं गन्तव्यत्वेन विना नोपपद्य इति । एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः - हेतुकारणमदर्शनपूर्वकं कथितः, देवन्द्रः ततः = तदनन्तरं नमिं राजर्षिम् इदम् = अपरं वक्ष्यमाणं वचनम्, अब्रवीत् उक्तवान् ॥ २७॥
४०८
मूलम् — आमोसे लोमहारे ये, गंठिभेए ये तकरे ।
नगरस्स खेमं काऊँणं, तैओ, गंच्छसि खत्तिया ॥ २८॥
छाया - आमोषान् लोमहारांच, ग्रन्थिभेदांश्व तस्करान् । नगरस्य क्षेमं कृत्वा ततो गच्छ क्षत्रिय ! ॥ २८ ॥
टीका- ' आमोसे ' इत्यादि ।
हे क्षत्रिय ! आमोषान् = ' आसमन्तात् मुष्णन्ति चोरयन्ति ' इति आमोषाचौरास्तान्, तथा = लोमहारान् = लोमहाराः - प्राणहाराः, ये धनिनं हत्वा तस्य धनमपहरन्ति तानित्यर्थः, च = पुनः ग्रन्थिभेदान् = ये कर्तरिकादिना द्रव्यसंबन्धिनं ग्रन्थि भिन्दन्ति ते ग्रन्थिभेदाः - ' पाकेटमार ' इति भाषाप्रसिद्धास्तान्, च = पुनः,
गन्तव्य है, यह निगमन वाक्य है । यह पंचावयवरूपवाक्य हेतु है, मोक्ष में शाश्वत सुखास्पदत्व के विना गन्तव्यता नहीं आती है, यही यहाँ कारण है । इस प्रकार नमिराजऋषिने इन्द्र को समझाया -तब फिर वह इन्द्र इस प्रकार कहने लगा ॥ २७ ॥
' आमोसे लोमहारे य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (खत्तिय क्षत्रिय) हे क्षत्रिय ! ( आमोसे - आमोषान् ) चोरोंको (लोमहारे य - लोमंहारान् च) डाकुओं को जो धनीकों को मार कर उसके द्रव्यका अपहरण करते हैं उनको (गंठिभेए-ग्रन्थिभेदान्) गांठ
એ ઉપનય, આથી તે ગન્તવ્ય છે, આ નિગમન વાકય છે, આ પચાવયવરૂપ વાકય હેતુ છે. મેાક્ષમાં શાશ્વતસુખાસ્પદત્વના વિના ગન્તવ્યતા આવતી નથી, એ અહી કારણ છે. આ પ્રકારે નમિ રાષિએ ઇન્દ્રને સમજાવ્યુ' ત્યારે ફ્રી न्द्रिया प्रभा वा साया ॥ २७ ॥
आमोसे लोमहारे य " त्याहि.
अन्वयार्थ–खत्तिया-क्षत्रिय हे क्षत्रिय ! आमोसे - आमोषान् धनीोने भारीने सेना द्रव्यनु परे छे मेवा लोमहारे य डाडुमे। ट्ठे के गंठिमेए-प्रन्थिभेदान् गांड उतरवावाजाने, य च
लोमहारान् थे।रे। मने तक करे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः तस्करान् सर्वदा चौर्यकारिणः, 'निष्कास्य' इति शेषः। तथा-नगरस्य-मिथिलानामकस्य, क्षेम-कल्याणं रक्षणं कृत्वा, ततः तदनन्तरंगच्छ-प्रव्रज्यां गृहाण ॥२८॥
एयमé निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ २९ ॥ छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः।
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥ २९ ॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि ।
एतम्-अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्द, निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः हेतुकारणाभ्यां नोदितः प्रेरितः । ___ अत्र हेतुः-'भवान् चौराद्यधार्मिकनिग्रहकारकः' इति प्रतिज्ञा, 'धार्मिक नृपतित्वात्' इति हेतुः, यो यो धार्मिकनृपतिः स स चौराधधार्मिकनिग्रहकारकः यथा भरतादिः, इत्युदाहरणम् , 'धार्मिकनृपतिश्च भवान् ' इत्युपनयः तस्मात् चौराबधार्मिक निग्रहकदेव भवान् इति निगमनम् । कतरने वालों को ( य-च) और (तकरे-तस्करान) सर्वदा चोरी करने वालोंको अपने (नगरस्स-नगरस्य) नगर से निकाल कर (खेमं काउणंक्षेमं कृत्वा) और मिथिला नगरी को सुखी बना कर (तओ-ततः) बाद में आप (गच्छसि-गच्छ) दीक्षा ग्रहण करें ॥२८॥
'एयम निसामित्ता' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(एयमढे निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) इन अमन्तरोक्त अर्थ को सुनकर ( हेउकारणचोइओ नमी रायरिसी-हेतुकारणनोदितः नमी राजर्षिः) हेतु एवं कारण से प्रेरित हुए नमिराजऋषि ने ( देविंददेवेन्द्रम् ) इन्द्रसे ( इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ) इस प्रकार कहा। તરરા સર્વદા ચોરી કરવાવાળાને પિતાના નગરમાંથી બહાર કાઢી મુકીને અને नगरस्स खेमं काउणं-नगरस्य लेम कृत्वा मिथिला नगरीन सुमी मनावीन तओततः ते पछी ४ ॥५ गच्छसि-गच्छ दीक्षा ग्रहण ४२ ॥ २८ ॥
“ एयमट्ट निसामित्ता" इत्यादि.
मन्वयार्थ-एयमटू निसामित्ता एतमर्थं निशम्य सवा मनन्तत मन सामान हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु भने २४थी प्रेरित मनेसा नमी रायरिसी-नमी राजर्षि : नभि राषिक देविंद-देवेन्द्रम् छन्द्रन इणमब्बवी -इदम वीत् ॥ ५॥२ ४धु. उ० ५२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
तथा -- धार्मिकनृपतित्वं चौराद्यधार्मिकनिग्रहकारकत्वं विना नोपपद्यत इति कारणम् । एवं च चौराद्यधार्मिक निग्रहमकृत्वा भवतोऽभिनिष्क्रमणं मदुक्तहेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इति भावः । नमिः =नमिनामकः, राजर्षिः, ततः तदनन्तरं देवेन्द्रं = शक्रम्, इदं वक्ष्यमाणं वचनम् अब्रवीत् उक्तवान् ॥ २९ ॥
४१०
भावार्थ- नमिराजऋषि के प्रति देवेन्द्र ने अपना अभिप्राय इस प्रकार के हेतु एवं कारण को लेकर उपस्थित किया कि - " भवान् चौराथ धार्मिकनिग्रहकारकः " आप चौरादिक अधार्मिक व्यक्तियों के निग्रह कारक है " धार्मिक नृपतित्वात् " क्यों कि आप धार्मिक नृपति हैं । जो २ धार्मिक नृपति होता है, वह चौरादिक अधार्मिक व्यक्तियोंका निग्रह कर्ता होता है । जैसे भरतादि । इसी तरह आप धार्मिक नृपति हैं, इसलिये चौरादिक अधार्मिक व्यक्तियों के निग्रह कर्ता हैं। तथा धार्मिक नृपतित्व, चौरादिक अधार्मिक व्यक्तियों के निग्रह कारक के बिना नहीं बनता है, इस प्रकार यह कथन इन्द्रका पंचावयववाक्यरूप होने से हेतु रूप है। तथा हेतु में अन्यथानुपपत्ति का समर्थन करना यह कारण है । इस तरह चौरादिक अधर्मिक व्यक्तियों का निग्रह किये बिना आप का घर से निकलना - दीक्षित होना उचित नहीं है । इस प्रकार इन्द्र का कथन सुनकर नमिराजऋषिने इस प्रकार कहा ॥ २९ ॥
ભાવાર્થ રાજર્ષિ સમક્ષ પેાતાના અભિપ્રાય વ્યકત કરતાં કરતાં દેવેન્દ્ર या प्रहारना हेतु भने आरने उपस्थित थीं है " भवान् धार्मिक निग्रहकारकः " આપ ચોર આદિ અધાર્મીક વ્યક્તિઓના નિગ્રહ કરનાર છે. " धार्मिक नृपतित्वात् " भ ” કેમકે આપ ધાર્મિક નૃપતિ છે. જે જે ધાર્મિક નૃપતિ હોય છે તે ચાર આદિ અધાર્મિક વ્યક્તિઓના નિગ્રહ કરનાર હોય છે જેમ કે ભરતાદિ મહારાજા ! એ જ રીતે આપ ધાર્મિક નૃપતિ છે. એથી ચૌર આદિક અધાર્મિક વ્યક્તિઓના નિગ્રહ કરનાર છે. ધાર્મિક નૃપતિત્વ ચાર આદિ અધાર્મિક વ્યક્તિઓને નિગ્રહ કર્યાં સિવાય નથી ખનતું. આ પ્રકારે ઇન્દ્રનું કથન પંચાવયવ વાકયરૂપ હોવાના હેતુરૂપ છે. તથા હેતુમાં અન્યથાનુપપત્તિનું સમથન કરવું. એ કારણ છે. આ રીતે ચારાદિક અધામિક વ્યક્તિઓના નિગ્રહ કર્યા વિના પેાતાના ઘેરથી નીકળવું કે દીક્ષિત થવું ઉચિત નથી. એ પ્રકારનું ઇન્દ્રનુ વચન સાંભળીને નમિ રાજર્ષિએ આ પ્રમાણે કહ્યું. ॥ ૨૯૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवाद :
मूलम्
असई तु मणुस्सेहि, मिच्छादंडो पउंजइ । अकारिणोथ बज्झंति, मुच्चैई कारेंगो जंणो ॥ ३० ॥
छाया - असकृत् तु मनुष्यैः मिथ्यादण्डः प्रयुज्यते ।
अकारिणोऽत्र बध्यन्ते, मुच्यते कारको जनः ॥ ३० ॥ टीका- 'असई' तु' इत्यादि ।
मनुष्यैः, असकृत् =वारं वारं, मिध्यादण्डः = मिथ्या - वृथैवापराधरहितेषु जीवेषु अज्ञानादहङ्काराद्वा दण्ड: = देशत्यागशरीरनिग्रहादिः प्रयुज्यते = क्रियते तस्मात् कारणात्, अत्र=अस्मिन् मनुष्यलोके, अकारिणः प्रक्रमात् चौर्याद्यकारिणः, बध्यन्ते= निगडादिभिर्नियन्त्रिताः क्रियन्ते, कारकः, प्रक्रमात् = प्रस्तावात् चौर्यादीनां कारकः, जनः = कोकः, मुच्यते दण्डात् पृथक् क्रियते, न निगृह्यते इत्यर्थः ।
अयं भावः - भवता यदुक्तम् - आमाषादिकान् निष्कास्य नगरस्य क्षेमं कृत्वा
'असई तु मणुस्सेहिं ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( मणुस्सेहिं - मनुष्यैः ) मनुष्यों द्वारा (असई - असकृत् ) बार २ (मिच्छादंडो पजइ-मिथ्या दण्डः प्रयुज्यते ) अपराधरहित जीवों के ऊपर भी अज्ञान से अथवा अहंकार से दण्ड का विधान कर दिया जाता है । इसलिए ( अत्थ-अत्र ) इस लोक में जो ( अकारिणो-अ कारिणः ) चौर्यादिक अपराध नहीं करते हैं वे ( बज्झति - बध्यन्ते ) बेडियोंद्वारा नियन्त्रित हो जाते हैं और जो (जणो-जनः) मनुष्य (कारगो - कारक: ) अपराध करनेवाले होते हैं वे (मुच्चई-मुच्यते) छूटजाते हैं। भावार्थ- नमिराजऋषि इन्द्र को यह समझा रहे हैं कि हे विप्र !
४११
" इत्यादि.
"अस तु मस्से हिं
मन्त्रार्थ - मणुस्से हिं- मनुष्यैः मनुष्योद्वारा असई - असकृत् वारंवार मि. च्छाद 'डो पजइ-मिथ्याहृण्डः प्रयुज्यते अपराधरहित भवानी उपर पशु अज्ञानथी अथवा महारथी हंडनु विधान पूरी हेवाय छे. साथी अत्थ-अत्र या
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
मां ने अकारिणो-अकारिणः येोरी यहि अपराध नथी पुरता ते पशु बज्झति - बध्यन्ते इसाई लय छे भने मेडीयोभां उडाय छे न्यारे ने जणोजनः भाणुस कारगो - करकः योरी सहि उरवावाजा होय छे ते मुच - मुच्यते छूटी लय छे.
ભાષાનમિ રાષિ` ઇન્દ્રને એ પ્રમાણે સમજાવે છે કે, હું વિપ્ર !
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
उत्तराध्ययनसूत्रे गच्छेति, तत्राऽऽमोषकाद्या ज्ञातुमशक्याः अतो नगरस्य क्षेमकरणमशक्यमस्ति । अनपराधिनामप्यपरिज्ञानाद् दण्डं कुर्वतो नृपतेर्धार्मिकत्वं नास्तीति भवदुक्तहेतोरसिद्धत्वमस्तीति ॥ ३० ॥
मूलम् एयम निसौमित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ ३१ ॥ छाया-एतमर्थं निशम्य, हेतुकारणनोदितः।
__ ततो नर्मि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ ३१ ॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् = उपचारार्थाभिधायिनं शब्द, निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणयोनोंदितः प्रेरितः स्वमूचितयोर्हेतुकारणयोर्नमिराजर्षिणाऽसिद्धत्वदोषपदर्शनात् प्रयुक्त इत्यर्थः,। जो तुमने ऐसा कहा है कि लुच्चे, लुटेरे आदि प्रजा पीडक जनो को नगर से निकालकर और नगर को सुरक्षित कर फिर दीक्षा लो, सो ऐसा कहना तुम्हारा इसलिये एकान्ततः उपादेय नहीं माना जा सकता है कि आमोष-चोर आदि जन जाने नहीं जा सकते हैं इसलिये नगरका क्षेम करना भी अशक्य है। क्यों कि जो सच्चे अपराधी होते हैं वे दंडभोगने से बच जाते हैं और जो अपराधो नहीं होते हैं उनको दंड भोगना पड़ता है। अतः ऐसी हालतमें दंडविधान करनेवाले राजामें धार्मिकता कैसे मानी जा सकती है। इसलिये आपका हेतु असिद्ध है ॥ ३०॥
'एयम निसामित्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एयम-एतमर्थम्) इस अनन्तरोक्त अर्थ को (निसाતમેએ જે એમ કહ્યું કે, લુચ્ચા, લુટારા આદિ પ્રજાપિડક જનેને નગરથી હાંકી કાઢી અને નગરને સુરક્ષિત કર્યા પછી જ દિક્ષા લો. તે તમારું એવું કહેવું આથી એકાન્તત ઉપાદેય માની શકાતું નથી કે, ચોર આદિ જન જાણું શકાતા નથી, આથી નગરનું ભલું કરવું પણ અશક્ય છે. કેમ કે, જે સાચા અપરાધી હોય છે તે દંડ ભેગવવાથી બચી જાય છે અને જે અપરાધી નથી હોતા તેને દંડ ભેગવવો પડે છે. આથી એવી હાલતમાં દંડ વિધાન કરવાવાળા રાજામાં ધાર્મિકતા કેવી રીતે માની શકાય ? આ કારણે આપને હેતુ અસિદ્ધ છે. ૩૦
" एयम निसामित्ता" त्यादि. भ-पयार्थ--एयमटुं-एतमर्थ मनन्त त म निसामित्ता-निशम्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१३
प्रियदर्शिनीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
अथ नमिसूचितानुमानम्यद्वा-इन्द्रिय शत्रवो मोक्षाभिलाषिणा निग्रहीतव्याः इति प्रतिज्ञा, सर्वस्वा. पहारकत्वात् इति हेतुः यो यः सर्वस्वापहारकः स स निग्रहीतव्यः यथा तस्करः, इत्युदाहरणम् इन्द्रियशत्रवः सर्वस्वापहारका, इत्युपनयः, तस्माद् निग्रहीतव्या इन्द्रियशत्रवः इति निगमनम् । इत्ययं पञ्चावयववाक्यरूपो हेतुः। कारणं तु-इन्द्रियशत्रूणां सर्वस्वापहारकत्वं निग्रहीतव्यत्वं विना नोपपद्यत इति । एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः, देवेन्द्रः शक्रः, ततः तदनन्तरं, नर्मि राजर्षिम् इदम् अपरं वक्ष्ममाणं वचनम् अब्रवीत्-उक्तवान्॥३१॥ मित्ता-निशम्य) सुनकर (हेउकारणचोइओ- हेतुकारणनोदितः ) नमि राज ऋषि द्वारा अपने हेतु एवं कारण में असिद्धता प्रदर्शन से समझाया गया (देविंदो-देवेन्द्रः) इन्द्र ने (नर्मि रायरिसि-नर्मि राजषिम् ) नमि राजऋषि को (इणमब्यवी-इदमब्रवीत् ) ऐसा कहा।
नमिराजऋषि ने इन्द्र के प्रति ऐसा कहा कि “ इन्द्रियशत्रवो मोक्षाभिलाषिणा निग्रहीतव्याः सर्वस्वापहारकत्वात् " ये इन्द्रिय रूप शत्रु मोक्षाभिलाषी व्यक्तिद्वारा निग्रह - दंड करने योग्य है । क्यों कि ये सर्वस्वके अपहारक हैं-ये प्रतिज्ञा और हेतुवाक्य हैं। जो २ सर्वस्व के अपहारक होते हैं वे निग्रह करने योग्य होते हैं जैसे तस्कर, यह उदाहरण है। इसी तरह ये हैं, यह उपनय है, इसलिये निग्रह करनेयाग्य हैं, यह निगमन है। इस प्रकार यह पंच अवयव वाक्य रूप हेतु है। सर्वस्वाप हारक हेतु में अन्यथानुपपत्ति प्रदर्शित करना, यह कारण है। इस प्रकार हेतु एवं कारण प्रदर्शन पूर्वक नाम राजऋषि द्वारा कहा गया इन्द्र उनसे समजान नमिष २॥ पाताना हेउकारणचाइओ-हेतु कारणनोदितः तुमने १२५४मा मसिद्धता मतावान समापामा मान्यु त्यारे देविंदो-देवेन्द्रः इन्द्र नमि'रायरिसि-नमिराजर्षिम् नाम राबिन इणमब्बवी-इदमब्रवीत् मे ४ह्यु,
नभि राषिन्द्रने मे धु, इन्द्रिय शत्रवो मोक्षाभिलाषिणा निग्रहीतव्याः सर्वस्वापहारकत्वात् " २मा छन्द्रिय३५ो शत्रुमे। माक्षना ममिलाથીઓ માટે નિગ્રહવશ કરવા યોગ્ય છે. કેમકે, એ સર્વસ્વને નાશ કરનાર છે
એ પ્રતિજ્ઞા અને હેતુ વાકય છે. જે જે સર્વસ્વનો નાશ કરનાર હોય છે તે નિગ્રહ કરવા ગ્ય છે. જેમ કે તસ્કર, આ ઉદાહરણ છે. આ જ રીતે આ ઉપનય છે. આથી નિગ્રહ કરવા યોગ્ય છે. આ નિગમન છે. આ પ્રકારે આ પંચ અવયવ વાક્યરૂપ હેતુ છે, સવસ્વાપહારક હેતુમાં અન્યથાનુ૫૫ત્તિ પ્રદર્શિત કરવું એ કારણ છે. આ પ્રકારે હેતુ અને કારણ પ્રદર્શનપૂર્વક નિમિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
उत्तराध्ययनसूत्रे नमिराजर्षेः स्वजनान्तःपुर पुर, प्रासाद नृपतिधर्म विषयको रागः किमस्ति नास्तिवेति परीक्षणानन्तरमिदानी द्वेषः किमस्ति नास्ति वेति परीक्षणार्थ शक आह
मूलम्जे केई पर्थिवा तुझं, ना नमंति नराहिवा!। वैसे ते ठोवइत्ता 'णं, तओ गच्छसि खर्तिया ! ॥३२॥ छाया-ये केचित् पार्थिवास्तुभ्यं, नानमन्ति नराधिप ।
वशे तान् स्थापयित्वा खलु, ततो गच्छ क्षत्रिय ! ॥ ३२ ॥ टीका-जे केइ ' इत्यादि।
हे नराधिप ! हे राजन् !, ये केचित् , पार्थिवाः राजानः, 'तुभ्यं नानमन्ति' त्वदने विनयावनता न भवन्ति, त्वदाज्ञाकारिणी न भवन्तीत्यर्थः, हे क्षत्रिय ! तान अनमतः पार्थिवान् खलु वशे स्थापयित्वा-कृत्वा, ततः तदनन्तरं गच्छ प्रव्रज्यां गृहाण ॥ ३२ ॥ इस प्रकार बोले ॥३१॥
उसने जब नमि राजऋषि की यह परीक्षा करली कि-इनमें स्वजन के प्रति, अन्तःपुर के प्रति, नगर के प्रति प्रासाद के प्रति तथा नृपति धर्म के प्रति कुछ भी राग नहीं है, तब वह अब यह परीक्षा करना चाहते हैं कि इन में द्वष है या नहीं-इस अभिप्राय से विप्रवेषधारी इन्द्र नमि राजऋषि को कहते हैं
'जे केइ पत्थिवा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(नराहिवा-नराधिप) हे राजन् ! (जे केइ पत्थिवा तुझं ना नमंति-ये केचित् पार्थिवाः तुभ्यं न आनमन्ति ) जो कोई राजा आपको नमस्कार नहीं करते हैं-आप की आज्ञा नहीं मानते हैं (तान्-तान् ) उनको (खत्तिया-क्षत्रिय) हे क्षत्रिय! आप ( वसे ठावइत्ता-वशे स्थापરાજર્ષિ તરફથી કહેવામાં આવ્યું. ત્યારે ઈન્ટે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું ૩૧
ઈન્દ્ર જ્યારે નામે રાજાઓંના આ પ્રમાણે પરીક્ષા કરી લીધી અને જોયું કે રાજર્ષિને પિતાના સ્વજને તરફ, અતઃપુર તરફ, નગર તરફ, મહેલાતે તરફ, તથા નૃપતિના ધર્મ તરફ જરા પણ રાગ નથી. ત્યારે તેણે એ પરીક્ષા કરવાનું વિચાર્યું કે તેમનામાં દ્વેષ છે કે નહીં. આ અભિપ્રાયથો વિપ્ર વેશધારી छन्द्र नभि राषि२४ छ-"जे केइ पत्थिवा" त्याहि.
मन्वयार्थ नराहिवा-नराधिप सन्! जे केइ पत्थिवा तुझ ना नमंति-ये केचित् पार्थिवाः तुभ्य न आनमन्ति ? रात मायने नमः४२ नयी ४२, ५- भाशा नथी मानता, ते-तान् मेने खत्तिया - क्षत्रिय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः ४१५
मूलम्एयम निसौमित्ता, हेउकारणचोइओ । तओ नमी रायरिसी, देविंद इणमब्बंधी ॥ ३३ ॥ छाया--ए तमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नमी राजर्षि, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥ ३३ ॥ टोका--' एयम' इत्यादि---
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः हेतुकारणाभ्यां नोदितः-प्रेरितः, अत्रेत्थं हेतु:-'भवान् अनमस्पार्थिवानां नमयिता' इति प्रतिज्ञा, सामर्थे सति नराधिपत्वात्' इति हेतुः, यः सामर्थ्यवान् नराधिपः सोऽनमत्पार्थिवानां नमयिता, यथा भरतादिः, इत्युदाहरणम् , भवान् भरतादिरिव सामर्थ्यवान्नराधिपः, इत्युपनयः, तस्माद् अनमत्पार्थिवानां नमयिता भवान् , इति निगमनम् , इति पञ्चावयवरूपः । तथा-अनमयित्वा) वश में करके (तओ-ततः) पश्चात्-उसके बाद (गच्छसिगच्छ ) दीक्षाग्रहण करें ॥ ३२ ॥
'एयम निसामित्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एयम निसामित्ता-एतम निशम्य) इस अनन्तरोक्त अर्थ को सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः ) हेतु एवं कारण इन दोनों से प्रेरित हुए (नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः) नमि राजऋषिने (तओ-ततः) बाद में (देविंद-देवेन्द्रम्) इन्द्र से (इणम्-इदम्) इस प्रकार ( अब्बवी-अब्रवीत् ) कहा । इन्द्र ने नमि राजऋषि से इस प्रकार कहा कि-" भवान् अनमत्पार्थिवानां नमयिता सामर्थ्य सति नराधिपत्वात्" आप उद्दड राजाओं को नमन कराने वाले हैं-अथवा आप उदंड राजाओं क्षत्रिय ! मा५ वसे ठावइत्ता - वशे स्थापयित्वा १शमा बने तओ- ततः ५छी ०४ गच्छसि-गच्छ दीक्षा अड४२। ॥ ३२ ॥
" एयमठू निसामित्ता" त्याहि.
सन्याय--पयमय़ निसामित्ता--एतमर्थ निशम्य मावा मनन्तत मर्थन सलमान हेउकारणचोइओ-हेतुकारण नोदितः तुमने ४॥२५ मे मन्नथी प्रेरित थ६ नमी रायरिसी-नमिःराजर्षि : नाभि २४ मे तओ-ततः माहमा देविददेवेन्द्रम् छन्द्रने इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ॥ ४ारे धुं.
-द्र नभि राषिन मा प्ररे ४थु , भवान् अनमत्पार्थिवानां नमः यिता सामध्ये सति नराधिपत्वात् " मा५ ९६४ २०माने नमन ४२११ावा છો, અથવા આપ ઉદંડ રાજાઓને નમન કરાવે–નમા કેમકે સામર્થ્ય હોવાથી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे स्पार्थिवानाम् नमयितृत्वं विना समर्थभूपत्वं नोपपद्यत इति कारणम् । तथा चानमत् पार्थिवान्-अविजित्य भवतोऽभिनिष्क्रमणं मदुक्तहेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इति भावः। नमिनमिनामकः, राजर्षिः, ततः तदनन्तरं, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् उक्तवान् ॥ ३३ ॥
जो सहस्तं सहसाणं, संगामे दुज्जए जिणे। एंगं जिणेज अप्पाणं, ऐस से परेमो जैओ ॥ ३४॥ छाया-यः सहस्रं सहस्राणां, संग्रामे दुर्जये जयेत् ।
एकं जयेदात्मानम् , एष तस्य परमो जयः ॥ ३४ ॥ टीका-'जो सहस्सं ' इत्यादि ।
दुर्जयेन्यत्र जय प्राप्तिर्दुर्लभा, स दुर्जयस्तस्मिन् , संग्रामे सुभटैः सह युद्धे, यः कश्चित् सहस्राणां सहस्र-दशलक्षसंख्यकान् सुभटान् जयेत्-अभिभवेत् वशीको नमन करावें क्यों कि सामर्थ्य होने पर आप में नराधिपता है, ये प्रतिज्ञा और हेतु हैं । जो जो सामर्थ्यवान होते हुवे नराधिप होते हैं, वे वे उद्दड राजाओं को नमाने वाले होते हैं जैसे भरत आदि राजा। यह दृष्टान्त है। उसी तरह आप हैं, यह उपनय, इसलिये आप अनमत्पाथिवों के नमयिता है, यह निगमन है। अन्यथा सामर्थ्य होने पर नरा. धिपत्व की आप में अनुपपत्ति है, ऐसा यहां कारग है। इसलिये उदंड राजाओं को जीते विना आपका निष्क्रमण मेरे द्वारा प्रतिपादिन हेतु
और कारण, इन दोनों से अनुचित है। इस प्रकार इन्द्र द्वारा समझाये गये नमिराजऋषि ने इन्द्र से इस प्रकार कहा ॥ ३३॥ આપમાં નાધિપતા છે, એ પ્રતિજ્ઞા અને હેતુ છે. જે જે સામર્થ્યવાન એવા નરાધિપ હોય છે તે તે ઉદંડ રાજાઓને નમાવવાવાળા હોય છે, જેવા કે ભરત આદિ રાજા ! આ દષ્ટાન્ત છે. એ માફક આપ છો એ ઉપનય છે, આ કારણે આપ અનમત્પાથીવોને નમન કરાવનાર છે, આ નિગમન છે. અન્યથા સામર્થ્ય હોવાથી નરાધિપત્યની આપનામાં અનુપત્તિ છે, એવું અહીં કારણ છે. આ માટે ઉદંડ રાજાઓને જીત્યા વગર આપનું નિષ્ક્રમણ મારાથી કહેવાયેલા હેતુઓને કારણે, આ બનેથી અનુચિત છે. આ પ્રકારે ઈનથી સમજાવવામાં આવેલ નમિ રાજર્ષિએ ઈન્દ્રને આ પ્રકારથી કહ્યું છે ૩૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४१७ कुर्यादित्यर्थः, यश्च कश्चिद् एक-द्वितीयरहितम् , आत्मानं दुराचारप्रवृत्तं स्वात्मानं जयेत्-वशीकुर्यात् , तस्य आत्मविजयिनः एष परमोजयः-उत्कृष्टो जयः दशलक्षमुभटविजयिनोऽपेक्षयाऽऽत्मविजयी बलवान् इति भावः ॥३४॥ अथात्मानं संबोध्य नमिराजर्षिराह
मूलम्-- अप्पाणमेवे जुझाहि, किं ते जुज्झेण बैज्झओ। अप्पाणमेवमप्पाणं, जइत्ता सुहमेहएँ ॥ ३५॥ छाया-आत्मनैव युध्यस्व, किं ते युध्धेन बाह्यतः।
आत्मनैव आत्मानं, जित्वा सुखमेधते ॥ ३५ ।। टीका-'अप्पाणमेव ' इत्यादि ।
हे आत्मन् ! आत्मनैव सह, युध्यस्व संग्रामं कुरु । तेतव, बाह्यतः बाह्य पार्थिवादिकमाश्रित्य युध्धेन किन किंचिदित्यर्थः, यतः-आत्मानमेव आत्मनैव
'जो सहस्सं सहस्साणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(दुज्जए-दुर्जये) दुर्जय-जहां जय प्राप्ति दुर्लभ है ऐसे (संगामे-संग्रामे) युद्ध में (जो सहस्साणं सहस्सं-यः सहस्राणां सहस्रम्) जो सुभट दशलाख सुभटों को (जिणे-जयेत् ) जीत लेता है-वश में कर लेता है, तथा जो (एगं अप्पाणं जिणेज्ज-एकं आत्मानं जयेत् ) केवल-एक आत्मा को-विषय कषायों में प्रवृत्त अपने आपको (जिणेजयेत् ) जीत लेता है-वश में करता है, इन दोनों में से ( से एस परमो जओ-तस्य एषः परमः जयः ) उस आत्मजयी का जो जय है वही जय सर्व श्रेष्ठ माना गया है-आत्मजयी ही बलवान माना गया है॥३४॥
" जो सहस्स सहसाणं" छत्याहि.
म-क्यार्थ--दुज्जए-दुर्जये ज्या ४५ प्रति म छे । संगामे - संग्रामे युद्धमा जो सहस्साणं-सहस-यः सहस्राणां सह रे सुमर शाम सुमटान जिणे-जयेत् ती से छ-qशमा ४२ से छ, तथा एग अप्पाणं जिणेज्ज-एकं आत्मानं जयेत १७ मे मामाने विषय ४षायामा प्रवृत्त चातानी नतने जिणे-जयेत् ती छे, १शमा ४Na छे. २मा अन्नमाथी से एस परमो जओ-तस्य एषः परमः जयः स मात्मवियीन य छ तेय સર્વશ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આત્મવિજયીજ બલવાન માનવામાં આવે છે ૩૪ उ० ५३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
स्वयमेव, आत्मानं = दुराचारप्रवृत्तं स्वात्मानं जित्वा सुखं शाश्वतं मोक्षसुखम्, मुनिः एधते = प्राप्नोति । " अप्पाणमेव " इत्यत्रार्षत्वातृतीयार्थे द्वितीया ॥ ३५ ॥ कथमात्मनि जिते सत्येव सुखप्राप्तिरित्याशङ्क्याह
मूलम् — पंचिंदियाणि कोहं, माणं मायं तहेव लोहं चं । दुज्जैयं 'चेवं अप्पाणं, संव्वमप्पे जिए जियं ॥ ३६॥
१५
छाया - पञ्चेन्द्रियाणि क्रोधः, मानो मया तथैव लोभश्च ।
दुर्जयश्चैव आत्मा, सर्वमात्मनि जिते जितम् ।। ३६ । टीका - पंचिदियाणि इत्यादि ।
पञ्चेन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि, क्रोधः, मानः, माया, तथैव लोभश्च च पुनः आत्मा को संबोधित करके नमि राजऋषि कहते हैं"अप्पाणमेव जुज्झाहि ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे आत्मन् ! तुम (अध्याणमेव - आत्मनैव) अपने आप के साथ (जुज्झाहि- युध्यस्व युद्ध करो। (ते बज्झओ जुंज्झेण किं-बाह्यतः युद्धेन ते किम् ) बाह्य- पार्थिव आदि बहिभूर्त पदार्थो को लेकर युद्ध कर ने से तेरे को क्या लाभ है । क्यों कि जो मुनि ( अप्पाणमेवमप्पाण जइत्ता - आत्मनैव आत्मानं जित्वा ) विषयकषायों में प्रवृत्त आत्मा को आत्मा से जीत लेता है वह इस क्रिया से ( सुह मेहए - मुखम् एधते) शाश्वत मोक्ष सुख को प्राप्त कर लेता है ।। ३५॥
आत्मा को जीतने पर ही सुख की प्राप्ति कैसे होती है-इस बात को सूत्रकार स्पष्ट करते हैं - ' पंचिदियाणि कोहं ' - इत्यादि । अन्वयार्थ - (पंचिदियाणि - पंचेन्द्रियाणि) स्पर्शन रसना, घाण, चक्षु एवं आत्माने सौंभोधित रीने नभि रामर्षि ४छे - " अप्पाण मेव जुज्झहि " त्याहि अन्वयार्थ--हे आत्मन् ! तुं अप्पाणमेव - आत्मनेत्र तारी पोतानी साथै ४ जुज्झहि - युध्यस्व युद्ध ४२. ते वज्झओ जुज्झेण किं - बाह्यतः युद्धन ते किम् मा પાર્થીવ આદિ મહિભૂત પદાને માટે યુદ્ધ કરવાથી તને શું લાભ છે ? કેમકે જે भुनि अप्पाणमेवमपाण जइत्ता - आत्मनैव आत्मानं जित्वा विषयऊषायामां प्रवृत्त आत्माने आत्माथी लती से छे ते या डियाथी सुह मेहए - सुखम् एधते शाश्वत એવા મેાક્ષ સુખને પ્રાપ્ત કરી લે છે ॥૩૫॥
આત્માને જીતવાથી સુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય છે. આ વાતને સૂત્ર २ स्पष्ट रे छे. “पंचिदियाणि कोह " इत्यादि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः दुर्जया जेतुं दुःसाध्यः, आत्मा अततिगच्छति अनेकान्यध्यवसायान्तराणि ' इति आत्मा मनः, अत्र चकारात् मिथ्यात्वाविरतिकषायप्रमादा अपि बोध्याः। यद्वा'दुज्जयं चेव अप्पाणं' इत्यत्र चकारो हेत्वर्थे, एक्कारोऽवधारणे, स च भिन्नक्रमः, आत्मशब्दानन्तरं द्रष्टव्य इत्यर्थः । च-यस्मात् कारणात् आत्मैव - दुर्जयः, तस्मात्-सर्वमेतद् वस्तु आत्मनि दुराचार प्रवृत्ते स्वात्मनि, जिते सति, जितं भवति । इन्द्रियादीनामेव दुःखहेतुत्वात्तज्जयात् सुखप्राप्तिर्भवति । इन्द्रियादीनां जयश्चात्मजयाद् भवति । तस्मादियमेव विजिगीषुता श्रेयसीति विज्ञाय अनमत्पाकर्ण ये पांच इन्द्रियां, (कोहं माणं मायं तहेव लोहं च-क्रोधः मानः माया तथैय लोभश्च । तथा क्रोध, मान, माया एवं लोभ ये सब तथा (दुज्जयं अप्पाणं चेव-दुर्जयः आत्मा च) दुर्जय यह आत्मा मन तथा मिथ्यात्वअविरति, प्रमाद और कषाय आदि (सव्वम्-सर्वम ) ये सब (अप्पेजिए जियं -आत्मनि जिते जितं) एक आत्माको जित लेने से जीत लिये जाते हैं।
भावार्थ-इन्द्रियां मन क्रोधादिक कपाथ, ये सब एक आत्मा को वश कर लेने पर स्वयं वश में हो जाते हैं। इनको जीतने के लिये अलग से प्रयास नहीं करना पडता है । " दुज्जयं चेव अप्पाणं " यहां "च" शब्द हेत्वर्थ में है जिसका तात्पर्य यही है कि यही आत्मा ही दुर्जय है इस दुर्जय को जो मुनि जीत लेता है वह इन सब को जीत लेता है। ये इन्द्रियादिक, दुःख का हेतु हैं-इसलिये इनके जीतने से जीव को सुखकी प्राप्ति होती है। इनका जय भीआत्मा के जयाश्रित है। इसलिये यही आत्मविजिगीषुता-आत्मा का जीतने की इच्छा करना सर्व
मक्याथ - पचिदियाणि - पंचिंन्द्रियाणि २५शन, २सना, प्राण, यक्षु मन न मा पाय छन्द्रियो, कोह माणं मायं तहेव लोह च-क्रोधः मानः माया तथैव लोभश्च तथा रोध, भान, माया मने साल से सप तथा दुज्जयं अप्पाणं चेव-दुर्जयः आत्मा च हुय यात्मा मन तथा मिथ्यात्व अविरति माह से सव्वम-सर्वम् से सपा अप्पे जिए जियं-आत्मनि जिते जितम् ॥ ४ આત્માને જીતી લેવાથી આપોઆપ જીતાઈ જાય છે. | ભાવાર્થ-ઈન્દ્રિ, મન, ક્રોધાદિક કષાય એ સઘળા કેવળ એક આત્માને વશ કરી લેવાથી સ્વયં આપોઆપ વશમાં આવી જાય છે તેને જીતવા માટે
हो प्रयास ४२व। पडत। नथी. “दुज्जयं चेव अप्पाणं " मडि "च" wg હત અર્થમાં છે. જેનું તાત્પર્ય એ છે કે, આ આત્મા દુર્જય છે. એ દુર્જયને જે મુનિ જીતી લે છે તે આ બધાને જીતી લે છે. આ ઈન્દ્રિયાદિક દુઃખનાં હેત છે. આ માટે તેને જીતવાથી જીવને સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેને જય પણ આત્માને જયાશ્રિત છે. આથી એ આત્માને જીત એ જ સર્વ શ્રેયસ્કર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
उत्तराध्ययनसूत्रे र्थिवान् बाह्यवैरिणो विहाय इन्द्रियादि रिपून वशीकर्तु स्वात्मन एव जये प्रवृत्तोऽस्मि । मम बाह्यवैरिस्थानीया इन्द्रियादयो वैरिणस्तान् विजेतुं स्वात्मानमेव निग्रहीतुं प्रवृत्तोऽस्मि अतो वैरिविजिगीषुता मम सिद्धैवेति भवदुक्तानुमाने सिद्धसाधनता दोषः प्रसज्यत इति भावः। अत्र-'कोह' इत्यारभ्यअप्पाणं इति पर्यन्ते द्वितीया प्रथमार्थे, आपत्वात् ॥३६॥
एयम निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नर्मि रीयरिसिं, देविन्दो इणमबवी ॥३७॥ छाया-एतमथं निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नर्मि राजर्षि. देवेन्द्रइदमब्रवीत् ॥ ३७॥ टीका-'एयमg' इत्यादि ।
एतम्-अनन्तरोक्तम् , अर्थम्-उपचारादर्थाभिधायिनं शब्द, निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः हेतुकारणयोः स्वमूचितयोर्हेतुकारणयोनोंदितः प्रेरितः, अनन्तरोक्तगाथात्रयेण सिद्धसाधनता दोषग्रस्तानुमानावलम्बित्वेन कथित इत्यर्थः । श्रेयस्कर है ऐसा जानकर ही मैं हे विप्र! इन बाह्य राजा आदि रिपुओंको छोड़कर सर्वप्रथम अपने आत्माको निगृहीत करने में प्रवृत्त हुआ हूं। आत्मविजयी के लिये बाह्य वैरियों का जीतना स्वयं सिद्ध है, इसलिये बाह्य वैरियों को जीतने की आपकी बात सिद्ध साधनता दोषसे दूषित है॥३६॥ 'एयमट्ठ निसामित्ता'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एयमg-एमतर्थम् ) इस अनन्तरोक्त अर्थ को सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) अपने हेतु और कारण इन दोनों में राजऋषि द्वारा प्रदर्शित सिद्ध साधनता जानकर (देविंदोदेवेन्द्रः) इन्द्र ने (नर्मि रायरिसिं-नर्मि राजर्षिम् ) नमि राजऋषि से છે. એવું જાણું ને જ હે વિપ્ર ! આ બાહ્ય રાજા અદિ રિપુઓને છોડીને સર્વ પ્રથમ મારા આત્માને નિગ્રહિત કરવામાં હું પ્રવૃત થયો છું. આત્મવિજયી માટે બહારના શત્રુઓને જીતવા એ તે સ્વયં સિદ્ધ છે. આથી બાહા શત્રુઓને જીતવાની આપની વાત સિદ્ધ સાધનતાના દેષથી દુષિત છે. જે ૩૬ ___“एयमर्छ निसामित्ता" त्याहि ।
अन्वयार्थ -एयमह्र-एतमर्थ मा मनन्तरोत मथने सासनीन हेउकारण चोइओ-हेतुकारणनोदितः पाताना हेतु मने ४१२९४ मा मन्नमा बा । अवाम मावे सिद्ध साधनताने जाने देवि दो-देवेन्द्रः छन्द्र नमि रायरिसिं
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४२१ अथ नमिसूचितानुमानम्-- यद्वा--' आत्मरिपुोक्षाभिलाषिणा जेतव्यः' इति प्रतिज्ञा, 'शाश्वतसुखविघातकत्वात् ' इति हेतुः । 'यो यः शाश्वतसुखविघातकः स स मोक्षाभिलापिणा जेतव्यः यथा-कषायः. इत्युदाहरणम् । 'शाश्वतसुखविघातकश्चायमात्मरिपुः' इत्युपनयः । 'तस्माद् मोक्षाभिलाषिणा जेतव्यः ' आत्मरिपुः इति निगमनम् । इत्येवं पञ्चावयववाक्यरूपो हेतुः । कारणं तु रिपुकल्पस्यात्मनः शाश्वतसुखविधाकत्वं जेतव्यत्वेन विना नोपपद्यत इति । एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः, देवेन्द्रः, ततः तदनन्तरं, नर्मि राजर्षिम् इदम् अपरं वक्ष्यमाणं वचः, अब्रवीत्-उक्तवान् ॥३७॥ पुनः (इणम्-इदम् ) इस प्रकार (अब्बवी-अब्रवीत् ) कहा।
भावार्थ-नमि राजऋषि ने इन्द्र द्वारा कथित हेतु और कारण, इन दोनों को इस तरह भी दूषित किया-कि-" आत्मरिपुः मोक्षाभिलाषिणा जेतव्यः शाश्वतसुखविघातकत्वात् कषायवत्" जिस प्रकार शाश्वत सुख का विघातक होने से मोक्षाभिलाषी आत्मा द्वारा कषायें जीती जाती हैं उसी प्रकार उनको आत्मरिपु भी जीता जाने योग्य होता है । इसमें प्रतिज्ञा हेतु एवं दृष्टान्त क्रमशः आ गये हैं । " आत्मा भी उसी तरहका रिपु है" यह उपनयहै, 'इसलिये जेतव्य-जीतनेयोग्य है। यह निगम है। यह पंचावयवरूप वाक्य हेतु है । शाश्वत सुखविघातकता रूप हेतु आत्मरिपु में जेतव्य रूप साध्य के विना ठहरता नहीं है। यह कारण है । इस प्रकार नमि राजऋषि द्वारा सूचित हेतु और कारण, इन दोनोंके द्वारा समझाये गये इन्द्रने नमि राजऋषिसे इस प्रकारकहा॥३७॥ नभिबन थी इणमबीवी-इदमब्रवीत् 241 प्रारे ४.
ભાવાર્થ-નમિરાજર્ષિએ ઈન્દ્ર તરફથી કહેવાયેલ હતુ અને કારણ એ બન્નેને मा प्रभारी दुषित या , “ आत्मरिपुः मोक्षाभिलाषिणा जेतव्यः शाश्वत सुखवि. घातकत्वात् कषायवत् " २ मारे पायो शाश्वत सुमन विधात पाथी मामाભિલાષિ આત્માએ કષાને જીતવા પડે છે. એ જ રીતે મોક્ષાભિલાષિ માટે આત્મરિપુ પણ જીતવા ગ્ય હોય છે. તેમાં પ્રતિજ્ઞા હેતુ અને દષ્ટાંત ક્રમશ: सावी गये छ. “ मात्मा ५६ वी तो शत्रु छ" 20 उपनय, “ माथी જીતવા ગ્ય છે? આ નિગમ છે. આ પંચાવયવ રૂ૫ વાકય હેતુ છે. “શાશ્વત સુખને નાશ કરનારરૂપ હેતુ આત્મરિપુમાં જીતવારૂપ સાધ્ય વગર ટકી શકતું નથી.” આ કારણ છે. આ પ્રકારથી નમિરાજર્ષિદ્વારા સૂચિત હેતુ અને કારણ આ બને દ્વારા સમજાવવામાં આવેલ ઈન્દ્રને ફરી નમિરાજષિને આ પ્રકારે કહ્યું છે ૩૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
उत्तराध्ययनसूत्रे अनन्तरोक्तपरीक्षया द्वेषोऽप्यनेन परिहत इति निश्चित्य जिनोक्तधर्म प्रति स्थिरत्वं परीक्षितुं शक्रः पुनराह
जइत्ता विउले जन्ने, भोईत्ता समणमाहणे ।
दच्चा भुच्चा य जिहा य,तओ गच्छसि खतिया!॥३८॥ छाया-याजयित्वा विपुलान् यज्ञान् , भोजयित्वा श्रमणब्राह्मणान् !
दत्त्वा भुक्त्वा च इष्ट्वा च, ततो गच्छ क्षत्रिय ! ॥ ३८ ॥ टीका-'जइत्ता' इत्यादि।
हे क्षत्रिय ! विपुलान्–विस्तीर्णान् , यज्ञान् याजयित्वा ब्राह्मणैः कारयित्वा, श्रमणब्राह्मणान्-श्रमणाः-शक्यादयः, ब्राह्मणाः-द्विजाः, ते श्रमणब्राह्मणास्तान् भोजयित्वा, तथा ब्राह्मणादिभ्यो गोभूमिसुवर्णादिन् दत्वा, मनोज्ञ शब्दादीन् भुक्त्वा, च-पुनः, इष्ट्वा-स्वयं विपुलं यजनं कृत्वा, ततः तदनन्तरं गच्छ-प्रव्रज्यां गृहाण ॥३८॥
इस बात चीतसे जब इन्द्रने स्पष्ट रूपसे यह जान लिया कि इनको द्वेष भी नहीं है द्वेष का भी परित्याग इन्हों ने कर दिया है-तब "जिनोक्तधर्म के प्रति इनमें कितनी स्थिरता है" इस बात को जानने के लिये इन्द्र फिर कहते हैं-'जइत्ता विउले जन्ने'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(खत्तिया-क्षत्रिय ) हे क्षत्रिय ! (विउले जन्ने जइत्ताविपुलान् यज्ञान याजयित्वा ) विस्तृत यज्ञों को ब्राह्मणों द्वारा करवा कर तथा (समणमाहणे-श्रमणब्राह्मगान् ) शाक्य आदि श्रमगों को एवं ब्राह्मणों को (भोइत्ता-भोजयित्वा ) भोजन कराः कर तथा (दच्चादत्वा ) उन ब्राह्मणों को दक्षिणा रूप में गो, भूमि एवं सुवर्ण आदि का दान देकर (भुच्चा-भुक्त्वा) तथा स्वयं मनोज्ञ शब्दादिक विषयों को
- આ વાતચિતથી ઈન્ડે એ જાણી લીધું કે, આ રાજર્ષિમાં દ્વેષ પણ નથી. દ્વેષને પણ એમણે ત્યાગ કરી દીધું છે ત્યારે તે “જીત ધર્મપ્રતિ તેનામાં કેટલી સ્થિરતા છેઆ વાતને જાણવા માટે ઈન્દ્ર ફરીથી કહે છે –
"जइत्ता विउले जन्ने" त्याह.
अन्वयार्थ खत्तिया-क्षत्रिय क्षत्रिय ! विउले जन्ने जयित्ता-विपुलान् यज्ञान याजयित्वा प्राझ। पासे मोटा यज्ञो ४२२वीन तथा समणमाहणे-श्रमण बाह्मणान् राज्य माहि श्रमाने मने ब्राझीने भोइत्ता-भोजयित्वा मौन ४२२वीन तथा दच्चो-दत्वा त प्रान क्षिा ३५भ गाय, भूमि, सुवाण आनन मापान भुच्चा-भुक्त्वा तथा २१य मनोज्ञ शाहि विषयाने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
मूलम् --
एमे निसामित्ता, हेउकारणचोइओ । ओ मी यरिसी, देविंद' ईणमब्बेवी ॥ ३९ ॥
छाया - एतमर्थं निशम्य हेतुकारणनोदितः ।
9
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥ ३९ ॥
४२३
टीका -' एयम' इत्यादि ।
एतम्=अनन्तरोक्तम्, अर्थम् = उपचारादर्थामिधायिनं शब्द, निशम्य = श्रुत्वा, हेतु कारणनोदितः - हेतु कारणाभ्यां नोदितः - प्रेरितः, अत्रेत्थं हेतुः - ' यज्ञादीनि धर्मजनकानि ' इति प्रतिज्ञा, 'प्राणिप्रीतिकरत्वात्' इति हेतु:, यद्यत् पाणिप्रीतिकरं तत्तद्धर्मजनकं यथा प्राणातिपातविरमणादिकम् इत्युदाहरणम्, इमानि यज्ञादीनि प्राणिप्रीतिकराणि, इत्युपनयः, 'तस्माद् धर्मजनकानि ' यज्ञादीनि इति निगमनम् ।
,
तथा - यज्ञादीनां प्राणिप्रीतिकरत्वं, धर्मजनकत्वं विना नोपपद्यत इति कारणम् एवं धर्मजनकानि यज्ञादीन्यकृत्वा भरतोऽभिनिष्क्रमणं मदुक्तहेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इति भावः । नमिनमिनामकः, राजर्षिः तदनन्तरं देवेन्द्रम् = शक्रम्, इदं = वक्ष्यमाणं वचनम्, अब्रवीत् उक्तवान् ॥३९॥
भोगकर और (जिट्ठा य - इष्ट्वा च ) स्वयं विस्तृत यज्ञ कर ( तओ - ततः ) पश्चात् आप ( गच्छसि - गच्छ ) दीक्षा लें ॥ ३८ ॥
4
एयम निसामित्ता' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( एयम निसामित्ता- एतमर्थ निशम्य ) इस अनन्तरोक्त अर्थ को सुनकर ( हेलकारणचोइओ हेतुकारणनोदितः ) हेतु एवं कारण इन दोनों द्वारा प्रेरित हुए ( नमी रायरिसी - नमिराजऋषिः) नमिराजऋषि ने ( तओ - ततः ) बाद में ( देविंद - देवेन्द्रम् ) देवेन्द्र से (इणमब्बवी - इदम् अब्रवीत् ) इस प्रकार कहा
लोगवीने अने जिट्ठा य- इष्ट्वा च स्वयं विस्तृत यज्ञ ४री तओ - ततः पछीथी साप गच्छसि गच्छ दीक्षा धारण रे। ॥ ३८ ॥
66
एय मठ्ठे निसामित्ता " त्याहि.
अन्वयार्थ -- एयमहुँ निसामित्ता- एतमर्थं निशम्य मा अनन्तरोउत अर्थने सांलजीने हेउकारण - चोइओ हेतुकारणनोदितः हेतु भने र म भन्नेथी प्रेरित अनेसा नमि रायरिसी - नमिः राजर्षिः नभिर्षिय तओ-ततः त्यार देविंद - देवेन्द्रमः देवेन्द्रने इणमब्बवी - इदमब्रवीत् या प्रभा -
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम्जो सहस्सं सहस्साणं, मासे मासे गंवं दए । तस्सी वि संजमो सेओ, अदितस्स वि" किंचेणं ॥४०॥ छाया-यः सहस्र सहस्राणां, मासे मासे गवां दद्यात् ।
तस्यापि संयमः श्रेयान् , अददतोऽपि किंचन ॥ ४० ॥ टीका--'जो सहस्सं' इत्यादि ।
यः यः कश्चित् , गवां सहस्राणां सहस्र-दशलक्षाणि, मासे मासे दद्यात् , तस्यापि एवं विधस्य दातुरपि गोदानात् किंचन=स्वल्पमपि वस्तु, अददतोऽपि ____ भावार्थ-देवेन्द्र ने नमि राजऋषि से इस प्रकार कहा कि 'यज्ञानि धर्मजनकानि प्राणिप्रीतिकरत्वात् " यज्ञ धर्मजनक हैं क्यों कि ये प्राणियों को प्रीति के करने वाले हैं । जो २ प्राणि प्रीति कर होते हैं वे २ धर्मजनक होते हैं जैसे प्राणातिपात विरमण आदिक, यहां तक प्रतिज्ञा हेतु एवं उदाहरण कहे गये हैं। उपनय और निगमन इस प्रकार हैं-उसी तरह यज्ञ प्राणिनीतिकर हैं इसलिये ये धर्मजनक हैं। तथा यज्ञों में प्राणि प्रीति करता धर्मजनकत्व के विना बनती नहीं है यह कारण है । इस प्रकार इन्द्र ने नमि राजऋषि को समझाया कि जब तक आप यज्ञ नहीं करते, नहीं कराते, गो आदि का दान नहीं देते नहीं दिलाते तथा न स्वयं खाते न श्रमण ब्राह्मणों को खिलाते तब तक आपका दीक्षित होना उचित नहीं है । नमिराजऋषिने इन्द्र के द्वारा इस प्रकार हेतु एवं कारण को सुनकर इन्द्र से इस तरह कहा-॥३९॥
भावार्थ:-हेवेन्द्र नभिषिने ॥ प्रमाणे ४युं है-“ यज्ञानि धर्मजनकानि प्राणिप्रीतिकरत्वातू" यज्ञ यमन छ भ, ते प्राणियोमा प्रीति ४२नार છે. જે જે પ્રાણિ પ્રીતિકર બને છે તે તે ધર્મજનક હોય છે. જેમ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિક અહિં સુધી પ્રતીજ્ઞા હેતુ અને ઉદાહરણ કહેવાયેલ છે. ઉપનય અને નિગમન આ પ્રકારે છે–એ રીતે યજ્ઞ પ્રાણિપ્રીતિ કર છે એથી એ ધર્મ જનક છે. યજ્ઞોમાં પ્રાણ પ્રીતિ કરતા ધર્મ જનકત્વ વગર બની શકતી નથી, આ કારણ છે. આ પ્રકારે ઈ નમિરાજર્ષિને સમજાવ્યું કે, જ્યાં સુધી આપ યજ્ઞ ન કરે, ન કરાવે, ગાય આદિનું દાન ન આપ, ન દેવરા, તેમજ પિતે ખાઈને તેમજ શ્રમણ, બ્રાહ્મણને ખવરાવે નહીં ત્યાં સુધી આપનું દીક્ષિત થવું ઉચિત નથી. નમિરાજષિએ ઈન્દ્રનું આ પ્રકારનું કહેવું સાંભળીને ઈન્દ્રને આ પ્રકારે કહ્યું. ૩૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः यदि संयमः स्यात्तदा स संयमः श्रेयान् , प्रतिमासं लक्षलक्षसंख्यकानां गवां दातुगोंदानात् किमप्यदातुः संयमः श्रेयानित्यर्थः । अत्र केचित्-“गवान्नवस्त्रादि दानं पापजनकत्वान्नाचरणीयम्" इति मन्यन्ते तत्तेषामज्ञानविजृम्भितम् , यदि गवादिदान प्रतिषेध एव शास्त्रगम्यः स्यात् तर्हि 'जो सहस्सं सहस्साणं' इत्यादि पाठो विरुध्येत, तत्र हि गोलक्षदानस्य पुण्यजनकत्वेऽपि संयमसमत्वं तस्य नास्तीति
'जो सहस्सं सहस्साणं '-इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जो-यः) जो कोई (गवं सहस्साणं सहस्सं मासे मासे दए-गवां-सहस्राणां सहस्रमासे मासे दद्यात् । दस १० लाख गायों को भी प्रति मासमें देता है उसकी अपेक्षा (किंचणं आदितस्स वि-किंचन अददतो अपि ) जो कुछ भी नहीं देता है परन्तु संजम पालता है तो (तस्स संजमो सेयो-तस्य संयमः श्रेयान् ) उसका वह संयम ही सर्वश्रेष्ट है। इससे यह बात पुष्ट हो जाती है कि संजम सर्वथा श्रेष्ठ है । यहां पर कोई अपना मत इस प्रकार प्रदर्शित करते है कि- गो अन्न वस्त्र आदि का दान पापजनक है, अतः इनका दान नहीं करना चाहिये" सो यह उनका कहना अज्ञानमय है । क्यों कि अन्न वस्त्र आदि का दान यदि शास्त्र संमत नहीं हो तो 'जो सहस्सं सहस्साण' इत्यादि शास्त्रवाक्य असंगत हो जायगा । क्यों कि इस शास्त्र वाक्य का अभिप्राय यह है कि-दसलाख गायों का दान जो सूत्र में कहा गया है वह यद्यपि पुण्य जनक अवश्य है, तथापि वह दान संजम के समान-संजम की समान
“ जो सहस्स सहस्साणं " त्याह.
सन्वयार्थ-जो-यःने 5 गवं सहस्साणं सहस्सं मासे मासे दए-गवां सहस्त्राणां सहस्र मासे मासे दद्यात् ४२ महीने इस साप आयोनु हान ४२ छे. अनी अपेक्षा किंचणं अदितस्स वि-किंचन अददतोपि रे मापता नथी ५२तु सयम पाणे छ ते! तस्स संजमो सेओ-तस्य संयमः श्रेयः तेनु સંયમનું પાલન જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. આથી એ વાત નકકી બને છે કે, સંયમ સર્વથા શ્રેષ્ઠ છે. કદાચ કઈ અહીં પિતાને આવા પ્રકારને મત પ્રદર્શિત કરે है, “आय, मन्न, १२ वगेरेनु हान ४२j थे ५।५ न छ, माथी मेनु हान न ४२वु नये" तो ना२ मज्ञानी छे. म, पाय, मन, १७. माहिनु हान ने शास. सभत न डात तो “ जो सहस्स सहस्साण" ઈત્યાદિ શાસ્ત્રવાકય અસંગત બની જાય. કેમકે, એ શાસ્ત્ર વાક્યને અભિપ્રાય આ છે કે, દસ લાખ ગાયોનું દાન કે જે સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે અવશ્ય પુણ્યજનક તે છે જ પરંતુ તે દાન સંયમની સમાન કેટીનું નથી. उ०५४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
___ उत्तराध्ययमसूत्रे प्रतिबोध्यते, गवादिदाने हि परिमितानामेव प्राणिनां रक्षणं भवति, सर्वसावधविरतिरूपे संयमे तु सर्वषां षट्कायजीवानामतः संयम एव सर्वथा श्रेयानिति पतिबोधनार्थमेव 'जो सहस्सं सहस्साणं' इत्युक्तम् । तथा सूत्रे यज्ञ शब्दमगृह्णता यज्ञानां सावधत्वमावेदितम् । तथा चोक्तम्--
षट्शतानि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि ।
अश्वमेधस्य वचनान्न्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः ॥ १ ॥ कोटि का नहीं है । अर्थात् गोदान की अपेक्षा संजम विशेष श्रेष्ठ है। क्यों कि दान में तो परिमित प्राणियों की ही रक्षा होती है और संजम में सर्व सावधों की विरति होने से षट्काय अर्थात् समस्त प्राणियों की रक्षा होती है। यदि गो दान आदि में पुण्यजनकता नहीं हो तो-'संजम उसकी अपेक्षा श्रेष्ठ है" यह कहना ही असंगत हो जायगा। संजम की श्रेष्ठता बतलाने के लिये ही “जो सहस्सं सहस्साणं" ऐसा कहा गया है। यहां सूत्र में यज्ञ शब्द ग्रहण नहीं करने से सूत्रकार ने यज्ञों की सावद्यता प्रकट की है। इन्द्र ने जो कहा कि यज्ञ कर के दीक्षा लो उसका उत्तर इस प्रकार है
यज्ञ सावध होने से अनाचरणीय हैं । कहा भी है___ "षट् शतानि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि ।
____ अश्वमेधस्य वचना न्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः ॥ १॥ इससे यह बात स्पष्ट हो जाती है कि यज्ञ सावध हैं अतः यज्ञ धर्मजनक हैं प्राणि प्रीति कर होने से ' यह कथन ठीक नहीं है क्यों कि અર્થત-ગૌદાનથી સંયમ વિશેષ શ્રેષ્ઠ છે કેમકે, દાનમાં તે પરિમિત પ્રાણીએની જ રક્ષા થાય છે ત્યારે સંયમમાં સર્વ સાવોની વિરતિ હેવાથી ષકાય અર્થાત સમસ્ત પ્રાણીઓની રક્ષા થાય છે. જે ગૌદાન આદિમાં પુણ્યજનકતા ન હેત તે “સંયમ એની અપેક્ષા એ શ્રેષ્ઠ છે” આ કહેવું જ અસંગત सनी लय छे. सनी श्रेष्टता मतावा भाटे “जो सहस्स सहस्साण" એવું કહ્યું છે. અહિં સૂત્રમાં યજ્ઞ શબ્દ ગ્રહણ નહી કરવાથી સૂત્રકારે યજ્ઞોની સાવધતા પ્રગટ કરી છે. ઈન્દ્ર એ જે કહ્યું કે, યજ્ઞ કરીને દીક્ષા લે એને ઉત્તર આ પ્રકારે છે.–યજ્ઞ સાવદ્ય હોવાથી અનાચરણીય છે. કહ્યું પણ છે –
'षद् शतानि नियुज्यन्ते पशूनां मध्यमेऽहनि।। ___ अश्वमेधस्य वचनान्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः ॥ १॥" આથી એ વાત સ્પષ્ટ બની જાય છે કે સાવદ્ય છે. આથી યજ્ઞ ધર્મજનક છે પ્રાણિપ્રીતિકર હોવાથી” આ કહેવું ઠીક નથી. કેમ કે એમાં પ્રાણ પ્રીતિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४२७
तथा च ' प्राणिप्रीतिकरत्वात् ' इत्यसिद्धो हेतुः । प्रयोगश्च यत् सावद्यं, न प्राणिप्रीतिकरं यथा - हिंसादि, सावद्याश्च यज्ञाः ॥ ४० ॥
तत्
·
मूलम् -
ऐयमै निसामित्ता, हेउकारण चोइओ ।
ओ नाम रायरिसिं, देविंदो इणमंब्बेंबी ॥४१॥
छाया -- एतमर्थ निशम्य हेतुकारणनोदितः ।
ततो नाम राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ ४१ ॥
टीका -- एयमङ्कं ' इत्यादि ।
एतम्=अनन्तरोक्तम्, अर्थम् = अर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य = श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः = हेतु कारणयोः, नोदितः = प्रेरितः, स्वसूचित हे तुकारणयोरसिद्धत्व दोषग्रस्तहेतुकत्वात् कुतर्कावलम्बित्वेन कथित इत्यर्थः ।
यद्वा - - नमिराजर्षिणा वक्ष्यमाणाऽनुमानद्वयेन सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्याइनमें प्राणिप्रीति करता आती ही नहीं है। इसलिये " यत् सावधं न तत् प्राणिप्रीतिकर यथा हिंसादि सावधानि च यज्ञानि " जो २ सावध कर्म होते हैं वे २ प्राणिप्रीतिकर नहीं होते हैं जैसे हिंसादिक-ये यज्ञ सावध हैं अतः ये भी प्राणिप्रीतिकर नहीं हो सकते है ॥ ४० ॥
"
एयम निसामित्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (एयम - एतमर्थम्) इस अनन्तरोक्त अर्थ को ( निसामित्ता- निशम्य ) सुनकर ( हेउकारणचोइओ - हेतुकारणनोदितः ) हेतु और कारण इन दोनों में असिद्ध दोष प्रदर्शन से परिचित कराये गये (देविंदो -देवेन्द्रः) देवेन्द्र ने (तओ - ततः) बाद में (नर्मि रायरिसिं-नर्मि राजर्षिम् ) नमि राजर्षि से ( इणमब्बवी - इदमब्रवीत् ) इस प्रकार कहा । डरता भावती नथी, या भाटे
यत् सावद्यं न तत् प्राणिप्रीतिकर
यथा हिंसादि सावाद्यानि च यज्ञानि "
જે જે સાવદ્ય કમ હાય છે તે તે પ્રાણિપ્રીતિકર હાતાં નથી. જેમ હિંસાદિક—એ યજ્ઞ સાવધ છે આથી એ પણ પ્રાણિ પ્રીતકર બની શકે નહી’. ૫૪૦ના
"6 एयमट्ठे निसामित्ता " इत्याहि.
अन्वयार्थ - एयमठ्ठे - एतमर्थम् आ मनन्तरोक्त अर्थने निसामित्ता- निशम्य सलजीने हे कारण चोइओ हेतुकारणनोदितः हेतु मने अ२ मा भन्नेमां असिद्ध होष प्रदर्शनथी परिस्थित वामां आवेला देवि दो- देवेन्द्रः देवेन्द्रे तओ - ततः पछी नम रायरिसि-नमिराविंम् नभि राष्ट्रर्षिने इणमध्वी- इदमब्रवीत् प्रारे ४५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
उत्तराध्ययनस्त्रे मसिद्धत्वं प्रदर्शितं, तथा हि-' यज्ञाः सावद्याः इति प्रतिज्ञा । प्राणिहिंसया संपद्यमानत्वात्' इति हेतुः । यत् यत् प्राणिहिंसया संपद्यमान, तत् तत् सावधं यथा आधाकर्तादेशिकाधाहारसेवनम्' इत्युदाहरणम् । प्राणिहिंसया संपद्यमाना यज्ञाः इत्युपनयः । 'तस्मात् सावधाः यज्ञाः इति निगमनम् । इति प्रथमानुमानेन यज्ञानां सावधत्वसिद्धिः १। ।
ततो द्वितीयानुमानेन यज्ञेषु प्राणिप्रीतिकरत्वं प्रतिषिद्धं भवति । तथाहि-यज्ञाः न प्राणिप्रीतिकराः इति प्रतिज्ञा । ' सावधत्वात् ' इति हेतुः ।
अथवा-नमिराजऋषि ने इन्द्र के पूर्वोक्त कथन को इस प्रकार अपने द्वारा प्रदर्शित दो अनुमानों से असिद्ध किया, वे दो अनुमान इस प्रकार है-इन्द्र ने जो पहिले यह कहा है कि-आप यज्ञों को कर के ही दीक्षा लें-सो इस पर राजऋषि का इस प्रकार कहना है कि-(१) 'यज्ञानि सावधानि' यज्ञ सावध हैं, यह प्रतिज्ञावचन है। (२)" प्राणिहिंसया संपद्यमानत्वात्" क्यों कि ये प्राणियों की हिंसा से संपन्न होते हैं, यह हेतु वचन है, (३) “यत् २ प्राणिहिंसया संपद्यमानं तत्तत् सावद्यम् यथा-आधाकर्मोद्देशिकाद्याहारसेवनम्" जो २ प्राणियोंकी हिंसासे संपद्यमान होते हैं वे २ सावध होते हैं जैसे आधाकर्मो देशिक आदि आहारका सेवनयह दृष्टान्त वाक्य है, (४) "तथा च यज्ञानि" उसी तरहके ये यज्ञ हैं-यह उपनय वचन है, (५) इसलिये सावद्य है। यह निगमन बनच है, इस अनुमानसे यज्ञोंमें सावद्यकी सिद्धी होती है । यह प्रथम अनुमान हुवा । दूसरा अनुमान इस प्रकार है-" यज्ञाः न प्राणिप्रीतिकराः"
અથવા–મિરાજર્ષિયે ઈન્દ્રના પૂર્વોકત કથનને આ પ્રકારે પિતાના દ્વારા પ્રદર્શિત બે અનુમાનથી અસિદ્ધ કર્યું. એ બને અનુમાન આ પ્રકારે છે. ઈન્દ્ર પહેલાં જે એમ કહ્યું છે કે, આપ યજ્ઞ કરીને પછી દીક્ષા લે. સામે शब हे छ है, (१) “यज्ञानि सावधानि" यज्ञ सा१५ छ, ये प्रतिज्ञा पाय (२) “प्राणिहिंसया संपद्यमानत्वात् " भ, ते प्राणीमानी हिसाथी संपन्न डाय छ, हेतु।४५ छ. ___(3) “ यत् २ प्राणिहिंसया संपद्यमान तत्तत् सावद्यम् ।
यथा-आधाकर्मोद्देशिकाद्याहारसेवनम् ॥" જે જે પ્રાણિઓની હિંસાથી સંપદ્યમાન હોય છે તે તે સાવદ્ય હોય છે. भ-माधाभाशि: माहि माडरनु सेवन, से हटांत छ (४) “ तथा च यज्ञानि" मे रे से यज्ञ छ, उपनय, (५)माथी सावध छ. निशमन, म। અનુમાનથી યજ્ઞોમાં સાવદ્યની સિદ્ધિ થાય છે. આ પ્રથમ અનુમાન થયું.
भी मनुमान । नु छ-" यज्ञाः न प्राणिप्रीतिकराः " प्रतिक्षा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४२९ 'यत् सावा, न तत् प्राणिप्रीतिकर यथा हिंसादिकम् ' इत्युदाहरणम् । सावद्याश्च यज्ञाः इत्युपनयः । तस्मान्न प्राणिप्रीतिकराः इति निगमनम् । इत्येवमनुमानेन यज्ञेषु प्राणिप्रीतिकरत्वं नास्तीति निश्चीयते । तथा च पक्षे हेत्वभावनिश्चयाद् भवदुक्तो हेतुरसिद्धः । कारणं तु प्राणिप्रीतिकरत्वाभावेन विना सावद्यत्वमनुपपन्नमिति २।
एवं नमिराजर्षिणा मूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः देवेन्द्रः शक्रः, ततः तदनन्तरं नर्मि राजर्षिम् , इदम् अपरं वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत्-उक्तवान् ॥४१॥
अथ जिनप्रव्रज्यां प्रति दृढतां परीक्षितुं शक्रः पुनराह
घोरासमं चइत्ता णं, अन्नं पत्थेसि आसमं।
इहेव पोसहरओ, भवाहि मणुयाहि वा ! ॥४२॥ यह प्रतिज्ञा वचन है, " सावद्यत्वात्" यह हेतुवचन है, ये यज्ञ प्राणियो को प्रीतिकर नहीं होते हैं क्यों कि ये सावध कर्म हैं । जो २ सावध होते हैं वे, प्राणियोंको प्रीतिकर नहीं होते हैं-जैसे हिंसादिक कर्म, यह उदाहरण है, ये यज्ञ इसी प्रकार के सावध कर्म है, यह उपनयवचन है, इस लिये प्राणिप्रीतिकर नहीं हो सकते हैं, यह निगमन वचन है, इस अनुमान से यज्ञों में प्राणियों के प्रति प्रीतिकरता सिद्ध नहीं होती है। इसलिये पक्ष में हेतु के अभाव के निश्चय से आपका हेतु असिद्ध हो जाता है । यदि यज्ञ प्राणियों के प्रीतिकर हों तो यज्ञों में सावद्यत्व असंभव है-अर्थात् साध्य के सद्भाव में ही वहां हेतु बनता है-साध्य के साथ यहां हेतुकी अन्यथानुपपत्ति निश्चित है, यही यहां कारण है। इस प्रकार नमिराजऋषिने इन्द्र के कथन को इन दो हेतु और कारणद्वारा असिद्ध प्रदर्शित किया-तब इन्द्रने पुनः नमिराजऋषिसे इस प्रकार कहा ॥४१॥ " सावद्यत्वात् " मे उतुपयन छ. २॥ यज्ञ प्राणिमाने श्रीति:२ खाता नया भो, એ સાવદ્ય કમ છે. જે જે સાવદ્ય હોય છે. તે તે પ્રાણિઓને પ્રીતિકર હતાં નથી. જેમ-હિંસાદિક કર્મ, ઉદાહરણ, એ યજ્ઞ આ પ્રકારનાં સાવધ કમ છે. આ ઉપનય વચન છે, આ માટે પ્રાણિઓને પ્રીતિકર હોતાં નથી, આ નિગમન, વાકય છે. આ અનુમાનથી યજ્ઞોમાં પ્રાણિઓની પ્રીતિ કરતા સિદ્ધ થતી નથી. આ કારણે પક્ષમાં હતના અભાવના નિશ્ચયથી આપને હેતુ અસિદ્ધ બની જાય છે. જે યજ્ઞ પ્રાણિઓને પ્રીતિકર હોય તો યજ્ઞમાં સાવઘત્વ અસંભવ છે, અર્થાતુ-સાધ્યના સદૂભાવમાં જ ત્યાં હેતુ બને છે સાથ્યની સાથે અહીં અન્યથાનુપપત્તિ નિશ્ચિત છે અહીં આજ કારણ છે. આ પ્રકારે નમિરાજષિએ ઈન્દ્રના કથનને આ બે હેતુ અને કારણ દ્વારા અસિદ્ધ કહી બતાવ્યું ત્યારે ઈન્ડે ફરીથી નમિરાજર્ષિને આ પ્રકારે કહ્યું ૪૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
छाया - घोराश्रमं त्यक्त्वा खलु, अन्यं प्रार्थयसि आश्रमम् । इहैव पोषधरतः, भव मनुजाधिप ! || ४२ ।।
टीका- 'घोरासमं ' इत्यादि ।
"
हे मनुजाधिप ! हे राजन् ! घोराश्रमं = घोरः : अतिदुष्करत्वाद् भयंकरः, आश्रमः - घोराश्रमः - तापसादिरूपः यत्राश्रमे - ग्रीष्मे पञ्चाग्नितापसेवनं, शिशिरे जलेऽवस्थानं, कदाचिद् वृक्षशाखादौ रज्ज्वादिना चरणौ बद्ध्वा ऊर्ध्वावस्थित चरणाभ्यामधः कृतशिरसा लम्बमानतयाऽवस्थानं, कदाचिदेकेनैव चरणेन उत्थित
उत्तराध्ययनसूत्रे
अब इन्द्र नमिराजऋषि की जिन प्रव्रज्या के प्रति दृढताकी परीक्षा करने के लिये कहते है-' घोरासमं वहन्ताणं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( मणुयाहिवा - मनुजाधिप ) हे राजन् ! (घोरासमं चत्ता - घोराश्रमं त्यक्त्वा ) घोर - अति दुष्कर होने से घोर जो तापस आदि के आश्रम का परित्याग करके तुम (अन्नं आसमं पत्थेसि - अन्यश्रम प्रार्थयसि ) इस जैन प्रव्रज्यालक्षण आश्रम को कि जो अनायास साध्य है जिस की साधना करने में किसी भी प्रकार का कष्ट सहन नहीं करना पड़ता है - स्वीकार कर रहें हो सो इसकी अपेक्षा भी सुखसाध्य यह गृहाश्रम है अतः (इहेंव पोसह रओ भवाहि- इहैव पौषधरतः भव) इसी में रहते हुए अष्टमी चतुर्दशी आदि तिथियों में पौषध व्रत का आराधन करते रहो । " घोराश्रम" का तात्पर्य यह है कि तापसादि आश्रम में रहने वाले को ग्रीष्मकाल में पंचाग्नि तपना पड़ता है, शिशिर काल में नदी आदि जल में अवस्थित रहना पड़ता है । कभी २ वृक्ष की शाखा पर रस्सी आदि
હવે ઇન્દ્ર નમિરાષિની જીન પ્રવ્રજ્યા પ્રત્યેની દૃઢતાની પરીક્ષા કરવા भाटे उडे छे - " घोरासम चइत्ताणं " इत्याहि.
अन्वयार्थ - मणुयाहिवा - मनुजाधिप हेरान् ! घोरासम चइता - घोराश्रम - ચવા અતિ દુષ્કર હાવાથી ઘાર એવા જે તાપસ આદિના આશ્રમના परित्याग उरीने तमे अन्नं आसम पत्थेसि - अन्य आश्रम प्रार्थयसि मा नैन પ્રત્રજ્યા લક્ષણ આશ્રમને કે જે અનાયાસ સાધ્ય છે, જેની સાધના કરવામાં કોઈ પણ પ્રકારનું કષ્ટ સહન કરવું પડતું નથી એવી પ્રવજ્યાના સ્વીકાર કરી રહ્યા છે, તેા તેની અપેક્ષાએ પણ સુખસાધ્ય આ ગૃહસ્થાશ્રમ છે. આથી તેમાં રહીને અષ્ટમી ચતુર્દશી આદિતિથીઓનું આરાધન કરતા રહેા. ‘ધારાશ્રમ’નું તાત્પય એ છે કે, તાપસ આદિ આશ્રમમાં રહેવાવાળાને ગ્રીષ્મકાળમાં પંચાગ્નિ તપવું પડે છે, ઠં'ડીના કાળમાં નદિ આદિ જળમાં અવસ્થિત રહેવું પડે છે, અને કોઈ કોઈ વૃક્ષની ડાળી ઉપ૨ રસી વગેરેથી પગાને બાંધીને ધેમાથે લટકવું પડે છે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः तयाऽवस्थानम् , कदाचित् कण्टकशय्योपरि शयनम् , कदाचित् स्थानासनाभ्यामेव वर्तनं न तु शयनेन, शयनमपि चेत् कदाचित् तहिं तदुत्तानाङ्गेनैव, कदाचित्वधोमुखे नैव, अयाचितमेव केनचिदत्तं भुङ्क्ते, नो दद्याच्चेत् तर्हि क्षुधां सहमानस्तिष्ठति तादृशं घोराश्रमं त्यक्त्वा, अन्यम् अपरम् , आश्रमं जैनप्रव्रज्यालक्षणं प्रार्थयसि अनायाससाध्योऽयमाश्रम इति मत्वाऽङ्गीकरोषि । से पैरोंको बांधकर ओंधे लटकना होता है। एक पैरसे ही कभी २ खड़ा रहना पड़ता है। कभी २ लोहेके कांटों की शय्या पर भी शयन करना पड़ता है । कभी २ आसन मांडकर ही बैठ रहना पड़ता है। कभी २ ऊँचा मुख कर के ही बैठे २ सोना पड़ता है, कभी २ नीचा मुख करके सोना पड़ता है। विना मांगे जो कुछ भी मिल जाय उस में ही संतोष रखकर उदर पूर्ति कर लेनी पड़ती है। यदि कोई न भी देखें तो भूखे ही रह जाना पड़ता है । इस तरह यह तापसादिकों का आश्रम पालना बड़ा ही कठिन है साधरण व्यक्ति इस को धारण नहीं कर सकते हैं। इस लिये तुमने इस घोराश्रम का परित्याग कर जो यह जैनाश्रम-जन दीक्षा अपनाया है सो उस के पालन करने में ऐसे कीई नियमों का पालन करना तो होता नहीं है और न वहां इस प्रकार की कठिनतर तपस्याओं का अनुष्ठान करना पड़ता है। यह मार्ग तो बड़ा सुगम है-जब इच्छा हो तब खालो-जो खाना चाहो वह खालो-इस के सेवन में ऐसे कोई कष्ट नहीं हैं । अतः हम आपको सलाह देते हैं कि इससे
એક પગથી પણ ક્યારેક ક્યારેક ઉભા રહેવું પડે છે, કદી કદી લેખંડના કાંટાની શચ્યા ઉપર પણ શયન કરવું પડે છે, કદી કદી આસન માંડીને બેસી રહેવું પડે છે, કઈ કઈ વખત ઉંચું મુખ રાખીને બેઠાં બેઠાં સુવું પડે છે. કયારેક કયારેક નિચું મેટું રાખીને સુવું પડે છે, વગર માગ્યે જે કાંઈ મળી જાય તેમાં જ સંતેષ માનીને ઉદરપૂર્તિ કરી લેવી પડે છે, જે કદી કઈ કાંઈ ન આપે તે ભૂખે પણ રહેવું પડે છે, આ રીતે એ તાપસ આદિના આશ્રમ પાળવા ખૂબજ કઠણ છે. સાધારણ વ્યકિત આને ધારણ કરી શકતી નથી. આ કારણે તમે એ ઘોરાશ્રમને પરિત્યાગ કરી જે આ જૈન દીક્ષા લીધી છે, તેમાં એના પાલન કરવામાં આવી જાતના કેઈ કઠીન નિયમોનું પાલન કરવાનું તે હેતું નથી, તેમ એવી કઠીન તપસ્યાઓનું અનુષ્ઠાન પણ કરવું પડતું નથી. આ માર્ગ તે ઘણોજ સુગમ છે-જ્યારે ઈચ્છા થાય ત્યારે ખાઈ લે, જે ખાવા ઇ છે તે ખાઈ લે, આના સેવનમાં એવાં કઈ કષ્ટ નથી. આથી હું આપને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
___ यद्येवं तर्हि तदपेक्षयाऽपि सुखसाध्योऽयं गृहाश्रमः स्वीक्रियताम् , अगारधमेणापि सकलकल्याणसंभवादित्याह-' इहेव पोसहरओ' इति । इहैवअस्मिन्नेव गृहाश्रमे स्थित इति गम्यते । पोषधरतः-पोष-धर्मपुष्टिं धत्ते, इति पोषधः-अष्टम्यादितिथिषु व्रतविशेषः, तत्र रता=आसक्तः, भव । अणुव्रताधुपलक्षणं चैतत् । अत्र पोषधग्रहणं पोषधदिनेष्ववश्यं तपोऽनुष्ठेयमिति बोधनार्थम् । तथा चोक्तम्।
सर्वेष्वपि तपयोगः, प्रशस्तः कालपर्वसु । अष्टम्यां पञ्चदश्यां च, नियतं पोषधं वसेत् ॥१॥ इति ॥४२॥
मूलम्
एयमंटुं निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी राय रिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥४३॥ छाया-एतमर्थं निशम्य, हेतुकारणनोदितः।
___ ततो नमिः राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥४३॥ टोका-'एयमट्ठ' इत्यादि--
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः-हेतुकारणाभ्यां नोदितः-प्रेरितः, अत्रेत्थं हेतुःभी अधिक सुगम यह गृहाश्रम है-जिस को तुम परित्याग कर रहे हो इस में रह कर ही धर्म साधन करो।व्रत करो, उपवासादि तपस्या करो, पर्व तिथियों को पौषध व्रत से आराधना करो। ऐसे पौषध आदि सभी पों में करना श्रेष्ठ ही माना गया है किन्तु अष्टमी चतुर्दशी एवं पूर्णिमा को तो पौषध व्रत अवश्य ही करना चाहिये। कहा भी है
"सर्वेष्वपि तपो योगः प्रशस्तः कालपर्वसु।
अष्टम्यां पञ्चदश्यां च नियतं पोषधं वसेत् ॥१॥४२॥" સલાહ આપું છું કે, આનાથી પણ અધિક સુગમ આ ગૃહસ્થાશ્રમ છે જેને तमे परित्या॥ ४॥ २॥ छ। इहेव पासहरओ भवाहि-इहैव पोषधरतः भव मां રહીને જ ધર્મ સાધન કરે, વ્રત કરે, ઉપવાસ આદિ તપસ્યા કરે, પર્વ તિથિઓની પૌષધ વ્રતથી આરાધના કરે, સઘળા પર્વોમાં પૌષધ આદિ કરવો એ શ્રેષ્ઠ મનાયેલ છે. પરંતુ અષ્ટમી ચૌદશ અને પુનમે એ તે અવશ્ય પૌષધ ત્રત કરવું જોઈએ. કહ્યું પણ છે–
" सर्वेष्वपि तपोयोगः प्रशस्तः कालपर्वसु । अष्टम्यां पंचदश्यां च नियतं पौषधं वसेत् ॥१॥ ४२ ॥"
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नभिइन्द्रयोः संवादः _ 'अगारधर्म आश्रयणीयः' इति प्रतिज्ञा, सुखतरसाध्यत्वेसति सकलकल्याणजनकत्वात् ' इति हेतुः, यद् यत् सुखतरसाध्यं सत् सकलकल्याणजनकं तत् तद् आश्रयणीयम् , यथा प्राणातिपात-विरमणम्' इत्युदाहरणम् , सुखतरसाध्यत्वे सति सकलकल्याणजनकश्चायमगारधर्मः इत्युपनयः, तस्माद्-आश्रयणीयः अगारधर्म: इति निगमनम् । तथा-मुखतरसाध्यत्वे सति सकलकल्याणजनकत्वम् , आश्रणीयत्वं विना नोपपद्यत इति कारणम् ।
एयमट्ठ निसामित्ता' इत्याद ।
अन्वयार्थ-(एयम निसामित्ता-एतमर्थं निशम्य ) इस अनन्तरोक्त अर्थ को सुनकर ( हेउकारणचोइओ - हेतुकारणनोदितः) हेतु एवं कारण से प्रेरित हुए (नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः) नमिराज ऋषि ने (तओ-ततः) बाद ने (इणमब्बवी-इदं अब्रवीत) इस प्रकार कहा।
राजऋषि के प्रति इन्द्र ने इस प्रकार कहा था कि-"अगारधर्मः आश्रयणीयः, यह प्रतिज्ञावचन है, 'सुखतरसाध्यत्वे सति सकल कल्याणजनकत्वात् यह हेतु, गृहस्थाश्रम आश्रयणीय है क्यों कि यह सुखतर साध्य होते हुए भी सकलकल्याण का जनक है। जो जो सुखतर साध्य होकर सकल कल्याणों का जनक होता है वह २ आश्रयणीय होता है, जैसे प्राणातिपात विरमण उदाहरण, उसी तरह का यह है, यह उपनय वचन है, इसलिये आश्रयणीय है, यह निगमन वचन है। तथा इस में सुखतर साध्यत्व होने पर सकल कल्याण जनकता आश्रयणीयता के विना नहीं बनती है, यह कारण है। हेतु और साध्य की अन्यथानुपपत्ति
“एय म निसामित्ता" त्यादि.
म-क्याथ-एयम; निसामित्ता-एतमथ निशम्य ॥ अनन्तत अथन सांजी हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः उतु भने १२९४थी प्रेरित अनेसा नमि रायरिसी-नमिः राजर्षिः नभिषि तओ-ततः माहमा इणमब्बवीइदमब्रवीत् ॥ प्रारे .
२०४ापनेन्द्र मा प्ररे धुं तु , “ अगारधर्म: आश्रयणीयः" से प्रतिज्ञा पाय छ 'सुखतरसाध्यत्वे सति सकलकल्याणजनकत्वात् स तु વચન છે ગૃહસ્થાશ્રમ, આશ્રયણીય છે કેમકે, એ સુખસર સાધ્ય હોવા છતાં પણ સકલ કલ્યાણકારી છે. જે જે સુખતર – સુખ આપનાર હોવા ઉપરાંત સકલ કલ્યાણને આપનાર હોય છે તે તે આશ્રયણીય હોય છે. જેમ-પ્રાણાતિ પાતવિરમણ ઉદાહરણ, એ જ રીતનું આ છે, એ ઉપનય વાકય છે આ માટે આશ્રયણીય છે, એ નિગમન વચન છે. તથા એનામાં સુખ આપનાર સાધ્યત્વ હોવાથી સકલ કલ્યાણ જનકતા આશ્રયણીયતા વગર બનતી નથી, આ उ० ५५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
उत्तराध्ययनसूत्रे एवं च अगारधर्माश्रयणम् अकृत्वा भवतोऽभिनिष्क्रमणं मत्सूचितहेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इति भावः । नमिः नमिनामकः राजर्षिस्ततो देवेन्द्रम् इदं वक्ष्यमाणं तदुत्तरवचनम् , अब्रवीत् उक्तवान् ॥ ४३ ॥
मूलम्मासे मासे उ जो बालो, कुसग्गेणं तु भुंजए। ने सो सुयक्खायधम्मस्स, कैलं अग्घेइ सोलैंसिं ॥४४॥ छाया-मासे मासे तु यो बालः, कुशाग्रेण तु भुङ्क्ते ।
न स स्वाख्यातधर्मस्य, कलाम् अर्हति षोडशीम् ॥ ४४ ॥ टीका-'मासे मासे' इत्यादि।
याभ्यः कश्चित् , बाला=अज्ञानी मासे मासे एव, नत्वर्धमासादौ, अत्र तु शब्द एवकारार्थकः, कुशाग्रेणैव-कुशास्तृणविशेषास्तदग्रेणैव-तत्मान्तभागे नैव गृहीतम् । इति शेषः । दर्भायोपरिवर्तिनमन्नादिकं भुङ्क्ते, यावदन्नादिकं कुशाग्रेऽवतिष्ठते, तावत्पमाणमेवाभ्यवहरति, न ततोऽधिकमिति भावः। सः = एवंविधकष्टाही कारण है। इस प्रकार अगारधर्म का आश्रय नहीं कर के आपका घर से निकलकर दीक्षित होना मेरे द्वारा कथित हेतु और कारण इन दोनों से अनुचित है। इस प्रकार इन्द्र के द्वारा प्रतिबोधित नमिराजऋषिने इन्द्र से इस प्रकार कहा ॥४३॥
'मासे मासे उ जो बालो' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-(जो बालो-यः बालः) जो कोई बाल-अज्ञानी (मासे मासे-मासे मासे) एक २ मास में ( कुसग्गेणं तु मुंजए-कुशाग्रेण तु भुक्ते) कुश के अग्रभाग में जितना अन्नादि समा सकता हो इतना ही
કારણ છે. હેતુ અને સાધ્યની અન્યથાનુપપત્તિ જ કારણ છે. આ પ્રકારે અગાર ધર્મને આશ્રય ન કરતાં આપનું ઘેરથી નીકળીને દીક્ષિત થવું મારા તરફથી કહેવામાં આવેલ હતુ અને કારણ આ બનેથી અનુચિત છે. આ પ્રકારે ઈન્દ્રથી પ્રતિબંધિત નમિરાજર્ષિએ ઈન્દ્રને આ પ્રકારે કહ્યું છે ૪૩ છે
“ मासे मासे उ जो बालो" त्याह.
मन्वयार्थ:-जो बालो-यः बालः 5 मार-मानी 4 मासे मासे ये थे भासमा कुसग्गेण तु मुंजए-कुशाग्रण तु भुक्ते सुशना समागमा જેટલું અન્ન સમાઈ શકે, રહી શકે એટલુંજ અન્ન ખાતા હોય–અથવા કુશના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः नुष्ठाय्यपि, स्वाख्यातधर्मस्य सुष्टु-सर्वसावधविरतिरूपत्वात् शोभनः, आख्यातः तीर्थकरादिभिरुक्तः स्वाख्यातः, स चासौ धर्मश्च स्वाख्यातधर्मः प्रव्रज्याधर्मः तस्य षोडशी-कलां नार्हति, पश्चाग्नितापेन-जलावस्थादिना वा मासमासोपवासस्य कुशाग्रावस्थितप्रमाणानपानभोजनस्य च सावधतया नास्ति जिनोपदिष्टप्रव्रज्यातुल्यता, जिनोपदिष्टप्रव्रज्यायाः सर्वथा निरवद्यत्वादिति भावः । तस्मादत्र घोर परिषहोपसर्गसहनसाध्यत्वात् सर्वसावद्यविरतिरूपत्वाच्चाऽतिदुष्करतया घोरस्यापि स्वाख्यातधर्मस्यैव धर्मार्थिनाऽऽश्रयणीयत्वात् , तदन्यस्य तु अनाश्रयणीयत्वात् ॥४४॥ खाता हो-अथवा कुश के अग्रभाग से ग्रहण कर अन्नादिक खाता होउससे अधिक नहीं, इस प्रकार कष्टों का अनुविधान करने वाला भी (सो-सः) वह (सुयक्खाय धम्मस्स-स्वाख्यात धर्मस्य) तीर्थकर आदि द्वारा प्रतिपादित किये गये इस सर्व सावद्यविरतिरूप प्रव्रज्याधर्म की ( सोलसिं कलं न अग्घइ-षोडशी कलां न अर्हति ) सोलहवीं कला को
भी नहीं पहुंच सकता है। सारांश-पंचाग्नि तपने से, अथवा जलादिक में अवस्थान करने से अथवा एक एक मास में कुशाग्रस्थित अन्नादिक के आहार करने से जीव को धर्म की प्राप्ति नहीं होती है क्यों कि ये सब सावद्य एवं अविधि हैं। इनमें और जिनोपदिष्ट प्रव्रज्या में रात-दिन का अन्तर है। क्यों कि ये सब कृत्य सावध हैं और जिनोपदिष्ट प्रव्रज्या निरवद्य है । इसलिये यह प्रव्रज्या घोर परीषह एवं उपसर्गों को सहन करने द्वारा साध्य होने से एवं सर्व सावध विरतिरूप होने से घोर है किंतु वे तापसादि आश्रम घोर नहीं है। अतः इस घोर-कठिनतरઅગ્રભાગથી લઈને અન્નાદિક ખાતા હોય એનાથી વધુ નહીં આ પ્રકારના કષ્ટોનું मनुविधान ४२११॥ ५५५ सो-सः ते सुयक्खाय धम्मस्स-स्वाख्यात धर्मस्य તીર્થકર આદિ દ્વારા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલા આ સર્વસાવદ્યવિરતિરૂપ अन्य धर्मनी सोलसिंकलन अग्घइ-षोडशी कालां न अर्हति सभी जाने પણ પહોંચી શકતા નથી. સારાંશ-પંચાગ્નિ તપવાથી, અથવા જળાદિકમાં અવસ્થાન કરવાથી અથવા એક એક માસમાં કુશાગ્રસ્થિત અનાદિકને આહાર કરવાથી જીવને ધમની પ્રાપ્તિ થતી નથી. કેમકે, એ સઘળા સાવદ્ય અને અવિધિ છે. એનામાં અને અને પદિષ્ટ પ્રવજ્યામાં દિવસ અને રાત જેટલું અંતર છે. કેમકે, એ સઘળાં કૃત્ય સાવદ્ય છે અને જેને પદિષ્ટ પ્રવજ્યા નિરવઘ છે. આ કારણે આ પ્રવ્રયા ઘોર પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવાથી સાધ્ય બનતી હેવાથી અને સર્વ સાવદ્ય વિરતિરૂપ હેવાથી ઘર છે. પરંતુ એ તાપસાદિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम् एयम निसौमित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविंदो इणमब्बवी ॥ ४५॥ छाया-एतमर्थं निशम्य, हेतुकारणनोदितः ।
ततो नर्मि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥४५॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि।
एतम् = अनन्तरोक्तम् , अर्थम् अर्थाभिधायिनं शब्द, निशम्य = श्रुत्वा, हेतु कारणनोदितः हेतुकारणयो।दितः – प्रेरितः, अगारधर्मस्तद्भवमोक्षार्थिनाऽनाश्रयणीयः, तद्भवमोक्षासाधकत्वात् यथा पश्चाग्नितापादिकम् , इत्यनुमानेन । तदभिहित हेतोः सन्प्रतिपक्षत्वप्रदर्शनेन नमिराजर्षिणा दोषग्रस्तानुमानावलम्बित्वेन कथित इत्यर्थः।
अथ नमिसूचितानुमानम्यद्वा-अनगारधर्मः, मीक्षार्थिनाऽऽश्रयणीयः' इति प्रतिज्ञा, तद्भवमोक्षसास्वाख्यात-जिनोक्तधर्म को ही धमार्थी पुरुषों को धारण करना चाहिये। इस के अतिरिक्त धर्म को नहीं ॥ ४४ ॥ ___ 'एयमहँ निसामित्ता इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(एयम निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) इस अनन्तरोक्त धर्म को सुनकर-अर्थात् नमिराजऋषि की वाणी को सुनकर (हेउकारण चोइओ - हेतुकारणनोदितः) हेतु और कारण इन दोनों से समझाया गया (देविंदो-देवेन्द्रः) देवेन्द्र (तओ-ततः) बाद में (नमि रायरिसों-नमि राजर्षिम् ) नमिराजऋषिसे (इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ) इस प्रकार बोले ।
नमि राजऋषि ने देवेन्द्र को इस प्रकार के हेतु और कारण द्वारा આશ્રમ ઘોર નથી. આથી આ ઘેર કઠીનતર સ્વાખ્યાત-જીનેક્ત ધર્મને જ ધર્મોથી પુરુષોએ ધારણ કરવું જોઈએ. આનાથી બીજા ધર્મને નહીં. જે ૪૪ છે
" एयमटुंनिसामित्ता" त्याहि.
मन्वयार्थ - एयम निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य मा मानन्तरात धर्मन सामजी-मथात् नभिरामबिनी पाणी सोमजान हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः तुमने ४।२९ मन्नेथी समाभा यावे देवि दो-देवेन्द्रः हेवेन्द्रे तओ-ततः त्यार पछी नमि रायसिं-भिषन इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ॥ प्रारे .
નમિ રાજર્ષિએ દેવેન્દ્રને આ પ્રકારના હેતુ અને કારણ દ્વારા સમજાવેલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिन टीका अ० ९ नमिवरित नमिइन्द्रयोः संवादः
४३७ धकत्वात्' इति हेतुः, यन्न तद्भवमोक्षसाधकं तद् मोक्षार्थिनाऽनाश्रयणीयं यथा पश्चाग्नितापादिकम्' इत्युदाहरणम् अयं तु अनगारधर्मस्तद्भवमोक्षसाधकः इत्युपनयः। तस्मान्मोक्षार्थिना आश्रणीयः अनगारधर्मः इति निगमनत् । अयं पश्चावयववाक्यरूपो हेतुः, कारणं तु मोक्षार्थिनाऽऽश्रयणीयत्वेन विना तद्भवमोक्षसाधकत्वं नोपपद्यते इति। एवं नमिराजर्षिणा सूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः-हेतुकारण-प्रदर्शनपूर्वक कथितः, देवेन्द्रः शक्रः, इदम्-अपरं वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत्-उक्तवान् ॥४५॥
प्रव्रज्याधर्मे दृढोऽयमिति निश्चित्य परीक्षितमपि परिग्रहरागं पुनः परीक्षितुं शक्र आह
मूलम् ।
हिरणं सुवण्णं मणिमोत्तं, कंसं दूसं च वाहणं ।
कोसं च वडूढेइत्ता ण, तओ गच्छसि खत्तिया ॥ ४६॥ समझाया-"अनगारधर्मः मोक्षार्थिनाऽऽश्रयणीयः" यह प्रतिज्ञावचन है, " तद्भवमोक्षसाधकत्वात् " यह हेतुवचन है, अनगार धर्म मोक्षार्थी द्वारा आश्रयणीय है क्यों कि यह उसी भव से जीव को मोक्षका साधक है । जो तद्भवमें मोक्ष का साधक नहीं होता है वह मोक्षार्थी द्वारा आश्रयणीय नहीं होता है जैसे पश्चाग्नि तप आदि, यह व्यतिरेक उदाहरण है।" यह वैसा नहीं है " यह उपनय वचन है, इसलिये मोक्षार्थी द्वारा आश्रयणीय है" यह निगमन वचन है, यह पंचावयववाक्यरूप हेतु है। अनगार धर्म में मोक्षार्थि द्वारा आश्रयणायत्व के विना तद्भव मोक्ष साधकता नहीं बन सकती है, यह कारण है। इस प्रकार नमिराजऋषि द्वारा सूचित हेतु एवं कारणोंद्वारा समझाये गये इन्द्र ने पुनः उनसे इस प्रकार कहा-॥४५॥ "अनगारधर्मः मोक्षार्थी नाऽऽश्रयणीयः” से प्रतिज्ञा क्यन छ, “तहभवमोक्षसाधकत्वात्" એ હેતુવાકય છે, કે અનગાર ધર્મ મેક્ષાર્થી માટે આશ્રયણીય છે કેમકે, આ એજ ભવથી જીવને મોક્ષનું સાધક છે. જે આ ભવમાં મોક્ષને સાધક નથી તે મોક્ષાથી દ્વારા આશ્રયgય બનતું નથી. જેમ-પંચાગ્નિતપ આદિ, આ વ્યતિરેક ઉદાહરણ છે. “આ એ નથી” એ ઉપનય વચન છે, “આથી મોક્ષાર્થી દ્વારા આશ્રયણીય છે? એ નિગમનવાક્ય છે, આ પંચાવયવવાયરૂપ હેતુ છે, અનગાર ધર્મમાં મેક્ષાર્થી દ્વારા આશ્રયણીયત્વના વિના તવ મેક્ષ સાધકતા બની શકતી નથી, એ કારણ છે. આ રીતે સૂચિત હેતુ અને કારણે થી નમિરાજર્ષિથી સમજાવવામાં આવેલ ઈને ફરીથી તેમને આ પ્રકારે કહ્યું. મેં ૪૫ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-हिरण्यं सुवर्ण मणिमुक्तं, कांस्यं दृष्यं च वाहनम् ।
कोषं च वर्धयित्वा खलु, ततो गच्छ क्षत्रिय ! ।। ४६ ॥ टीका-'हिरण्णं' इत्यादि।
हे क्षत्रिय ! हिरण्यं = रजतं, 'चान्दी' इति भाषा प्रसिद्धं, सुवर्ण = कनकं 'सोना' इति भाषा प्रसिद्धं, मणिमुक्तं मणयः-इन्द्रनीलादयः, मुक्ताः – मौक्ति कानि, एषां समाहारः, मणिमुक्तं तत् , तथा-कांस्य कांस्यपात्रादिकं, दूष्यं-वस्त्रम् , इह च शब्दो हिरण्यादीनां स्वगतानेकभेदबोधनाय प्रयुक्तः, वाहनं रथाश्वगजादिकं, कोशं=भाण्डागारं च वर्धयित्वा वर्धितं कृत्वा खलु-निश्चयेन, ततः तदन न्तरं समस्तवस्तुगृद्धिपरिपूतौ सत्यां, गच्छ-प्रव्रज्यां गृहाण ॥ ४६ ॥
एयम निसामित्ता हेउकारणचोइओ। तओ नमी रोयरिसी, देविंदै इणमब्बवी ॥४७॥ 'हिरणं सुवण्णं मणिमोत्तं ' इत्यादि।
अन्वयार्थ (खत्तिया-क्षत्रिय ) हे क्षत्रिय ! (हिरणं-हिरण्यम् ) चांदी (सुवण्णं-सुवर्णम् ) सोना (मणिमोत्तं-मणिमुक्तम् ) इन्द्रनील आदि मणि एवं मोती (कंसं-कांस्यम् ) कांसे के बर्तन (दूसं-दृष्यम् ) वस्त्र (च) तथा इन सब के सिवा और भी अनेक प्रकार के (वाहणंवाहनम् ) रथ, अश्व, हाथी आदि तथा (कोस-कोशम्) खजाना, इन सब को ( वढइत्ता-वर्धयित्वा) बढा करके (तओ-ततः) बाद में आप (णं खलु) निश्चयसे (गच्छसि गच्छ) जाना-दीक्षा लेना, क्योंकि इन सबकी वृद्धि होने से आप की इन संबन्धी गृद्धि भाव की शांति हो जायगी तब मव्रज्या के पालन में अच्छी तरह निराकुलतापूर्वक मन लगता रहेगा॥४६॥
“ हिरण सुवण्ण मणिमोत्त" त्याहि.
म-क्या-खत्तिया-क्षत्रिय क्षत्रिय हिरण - हिरण्यम् यही, सुवण्णसुवर्णम् सोनु, Eि२२. मणिमोत्त-मणिमुक्तं भाणे, मोती, कंसं-कांस्यम् साना पास, दूसं-दूष्यम् तथा २॥ १५५४ाया सिवाय मी घen प्रान वाहणवाहनम् २थ, मय, तनु साथी, माहि तथा कोस-कोशम् म मा समान वड्ढइत्ता-वर्धयित्वा धारीने तओ-ततः मामा माण-खलु निश्चयथी गच्छसि-गच्छ dिan al. भ, २॥ सपणानी वृद्धि पाथी मानी २॥ સંબંધી ગૃદ્ધિભાવની શાંતિ થઈ જશે, આથી પ્રજ્યાના પાલનમાં સારી રીતે આપનું મન લાગી રહેશે કે ૪૬ છે
-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
छाया-एतमर्थ निशम्य, हेतुकारणनोदितः।
___ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रम् इदमब्रवीत् ॥ ४७ ॥ टीका-'एयमटुं' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं, निशम्य श्रुत्वा हेतुकारणनोदितः हेतुकारणाभ्यां नोदितः प्रेरितः, इत्थमत्र हेतु:
'भवान् धर्मानुष्ठानयोग्यो न भवति' इति प्रतिज्ञा, साकासत्वात् ' इति हेतुः, 'यो यः साकासः स स धर्मानुष्ठानयोग्यो न भवति, यथा-'मम्मणवणिक' इत्युदाहरणम् , 'साकाङ्क्षश्च भवान्' इत्युपनयः, तस्माद् धर्मानुष्ठानयोग्यो न ___ 'एयमg निसामित्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एयम निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य ) इस अनन्तरोक्त इन्द्र के वचन को सुन कर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु एवं कारणों से प्रेरित हुए (नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः ) नमि राजऋषि ने (तओ-ततः, बाद में (देविद-देवेन्द्रम् ) इन्द्र से (इणम्-इदम्) इस प्रकार अब्बवी-अब्रवीत्) कहा ।
इन्द्रने नमिराजऋषिसे इस प्रकार कहा-"भवान् धर्मानुष्ठान योग्योन भवति" यह प्रतिज्ञावचन है, "साकांक्षत्वात्” यह हेतुवाक्य, आप धर्मानुष्ठान करनेके योग्य नहीं हैं क्यों कि आपमें आकांक्षा बनी हुई है । 'यो यः साकांक्षः स स धर्मानुष्ठानयोग्यो न भवति यथा मम्मणवणिक "यह उदाहरणवाक्य, जो जो आकांक्षा सहित होता है वह धर्मानुष्ठान करनेके योग्य नहीं होता है जैसे मम्मण सेठ । 'साकांक्षश्च भवान्' यह उपनय वचन है इसी तरह आकांक्षा सहित आप हैं इसलिये धर्मानुष्ठान करनेके योग्य
" एयमढ़ निसामित्ता" त्यादि.
सन्वयार्थ–एयमलु निसामित्ता-एनमर्थ निशम्य छन्द्रन॥ २५४२ना मनन्तत क्यनने सiavita हेउकारणचोइओ - हेतुकारणनादित हेतुः मने ४।२।थी श्रेरित मने नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः नाभिराजर्षिो तओ-ततः भाभा देविद-देवेन्द्र देवेन्द्रने इणमब्बवी-इदमब्रवीत् ॥ प्रारे प्रयु. __न्द्र नभिपिने या प्रारे ४युं है, "भवान् धर्मानुष्ठानयोग्यो न भवति" इति प्रतिज्ञा, “साकांक्षत्वात्" इति हेतुमा तुथी २५ धर्मानुष्ठान ४२वाने योग्य नथा म
मा५मा ४iक्षा २सी छे. “यो यः साकांक्षः स स धर्मानुष्ठानयोग्यो न भवति" ઉદાહરણ છે, જે જે આકાંક્ષા સહિત હોય છે તે તે ધર્માનુષ્ઠાન કરવાને ગ્યા હતા नथी. "साकांक्षश्च भवान्" से उपनय क्यन छ, मारीत मा५ मा सहित छ।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
उत्तराध्ययनसूत्रे भवति इति निगमनम् । साकासत्त्वञ्च आकाङ्क्षणीय हिरण्यादिवस्त्वपरिपूर्तः इति हेत्वन्तरादनुमेयम् । आकाङ्क्षणीयहिरण्यादिवस्त्वपरिपूर्त्याऽनुमितं भवतः साका
ङ्क्षत्वं धर्मानुष्ठानायोग्यत्वेन विना नोपपद्यत इति कारणम् । ___ एवं च धर्मानुष्ठानयोग्यतया अभावनिश्चयाद् भवतोऽभिनिष्क्रमणं मत्सचित. हेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इत्यर्थः। नमिः नमिनामकः, राजर्षिः, ततः तदनन्तरं देवेन्द्रंशक्रम् , इदम् वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत् उक्तवान्।।४७॥
सुवर्णणरूप्पस्स उपवयाभवे, सियाह केलाससमा असंखया। नरस्स लुद्धस्स ने तेहि किंचिं',इच्छा हुँआगासँसमा अणंतिया४८॥ छाया-सुवर्णरूप्यस्य तु पर्वता भवेयुः, स्यात् हु कैलाससमा असंख्यकाः । नरस्य लुब्धस्य न तैः किंचित् , इच्छा हु आकाशसमा अनन्तिका ॥४८॥
नहीं, यह निगमन वाक्य हैं। आप में आकांक्षा है इस में प्रमाण यही है कि आकांक्षणीय हिरण्य आदि वस्तुकी आपके पास परिपूर्ति नहीं है, यह उपनयवचन है इससे आपमें साकांक्षत्व अनुमित होता है और वह साकांक्षत्व आपमें धर्मानुष्ठान करनेकी अयोग्यता सिद्ध करता है। क्यों कि धर्मानुष्ठान करनेकी अयोग्यताके विना साकांक्षत्व बनता नहीं है। यही इस में कारण है । इस प्रकार धर्मानुष्ठान योग्यताके अभाव का निश्चय हो जाने से आपका निष्क्रमण मेरे द्वारा सूचित इन हेतु एवं कारण इन दोनों से अनुचित सिद्ध हो जाता है। इस तरह इन्द्र के कथन को सुनकर नमि राजऋषि ने उस से इस प्रकार कहा ॥४७॥
આ માટે ધર્માનુષ્ઠાન કરવા ગ્ય નથી, એ નિગમન વચન છે. આપનામાં આકાંક્ષા છે એનું પ્રમાણ એ છે કે, આકાંક્ષણીય હિરણ્ય આદિ વસ્તુની આપની પાસે પરિપૂર્ણતા નથી. એ ઉપનય વચન છે, આનાથી આપનામાં સાકાંક્ષત્વ અનુમિત થાય છે. અને એ સાકાંક્ષત્વ આપનામાં ધર્માનુષ્ઠાન કરવાની અયોગ્યતા સિદ્ધ કરે છે. કેમકે ધર્માનુષ્ઠાન કરવાની અયોગ્યતા વગર સાંકાંક્ષત્વ બનતું નથી. આજ એમાં કારણ છે. આ પ્રકારે ધર્માનુષ્ઠાનની એગ્યતાના અભાવને નિશ્ચય થઈ જવાથી આ૫નું નિષ્ક્રમણ(દીક્ષા) મારા તરફથી કહેવામાં આવેલ આ હેતુ અને કારણ આ બન્નેથી અનુચિત સિદ્ધ થઈ જાય છે. આ પ્રકારના ઈન્દ્રનાં વચન સાંભળીને નમિરાજર્ષિએ તેમને આ પ્રકારે કહ્યું. ૪૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
टीका- ' सुवण्णरूप्पस्स' इत्यादि ।
स्यात् = कदाचित्, 'हु' इत्यवधारणे, भिन्नक्रमश्र 'केलाससमा ' इत्यनन्तरं द्रष्टव्यः । कैलाससमा एव = कैलासगिरि तुल्या एव, न तु लघुगिरि तुल्या इति भावः । तेऽपि असंख्यकाः = संख्यारहिताः, न तु द्वित्र्यादिसंख्या परिगणिता इति भावः । सुवर्णरूप्यस्य= सुवर्ण च, रूप्यं चेति समाहारः सुवर्णरूप्यं काञ्चनरजत समूहस्तस्य पर्वता भवेयुः =यदि लब्धाः स्युरित्यर्थः तैः = तादृशैरपि सुवर्णरूप्यपर्व तैः, लुब्धस्य = तृष्णायुक्तस्य नरस्य किचिदपि = स्वल्पमपि परितोषकारणं न स्यादित्यर्थः । कुतः ? ' हु' यस्मात् इच्छा = अभिलाषः, आकाशसमा = आकाशतुल्या, अनन्तिका = अन्तरहिता । तथा चोक्तम्
न सहस्राद् भवेत्तुष्टि, र्न लक्षान्न च कोटितः ।
न राज्यान्नैव देवत्वा, नेन्द्रत्वादपि देहिनाम् ॥ १ ॥ इति ॥ ४८ ॥ 'सुवण्ण रूप्पस्स उ' इत्यादि ।
1
अन्वयार्थ - (सिया - स्यात्) कदाचित् (केलाससमा- कैलाससमा च) कैलास के समान हो इससे छोटे नहीं और वे भी फिर ( असंखयाअसंख्यकाः) असंख्यात - दो-चार की गिनती के नहीं (पव्वया - पर्वताः) (लुद्धस्स नरस्स - लुग्धस्य नरस्य ) तृष्णायुक्त मनुष्य के ( तहि तैः ) वे सब ( न किंचि-न किंचित्) कुछ भी परितोष के कारण नहीं हो सकते हैं (हु-यतः) क्यों कि ( इच्छा आगाससमा अणंतिया-इच्छा आकाशसमा अनन्तिका) इच्छाएँ अकाश के समान अनन्त परिणाम से रहित हैं इनका कभी भी अंत नहीं हो सकता है। कहा भी है
66
66 न सहस्राद्भवेत्तुष्टि र्न लक्षान्न च कोटितः । न राज्यानैव देवत्वा - न्नेन्द्रत्वादपि देहिनाम् ॥ "
सुवण्ण रूप स उ " इत्याहि.
अन्वयार्थ - सिया - स्यात् अाथित केलाससमा - कैलाससमा उपासना नेवडा होय मेनाथी नाना नहीं भने ते पशु पछी असंखया-असंख्यातः मे थारनी गाशुत्रीमां नहीं परंतु असंख्यात पव्वया - पर्वताः पर्वत सुवण्ण इप्परस उ- सुवर्णरूप्यस्य तु सोना यांहीनी भवे भवेयुः थर्ध लय-भजी लय ते पशु लुब्धस्स नरस्स लुब्धस्य नरस्य तृष्णायुक्त मनुष्यने तेहि तैः ते सघणा न किंचिन किंचित् तेना आत्माने संतोष भायी शता नथी हु-यतः उभ, इच्छा आगाससमा अनंतिया - इच्छा आकाशसमा अन्तिकारिछा महाशनी भाइ અન ત પરિણામથી રહિત છે. એના કદી પણ અંત આવતા નથી. કહ્યું પણ છે— "न सहस्राद्भवे ष्टि र्न लक्षान्न च कोटितः ।
न राज्यान्नैव देवत्वा-नेन्द्रत्वादपि देहिनाम् || "
उ० ५६
४४१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
उत्तराध्ययनसूत्रे
किं सुवर्णरूप्ये एव इच्छापूर्तये न भवतः ? इत्याशङ्क्याह
पुढेवी साली जाचे हिरेणं पसुभिस्संह ।
पडिपुण्णं नीलमेगस्स, इंइ विजा तैवं चरे ॥४९॥ छाया-पृथ्वी शालयो यवाश्चैव, हिरण्यं पशुभिः सह ।
प्रतिपूर्ण नालमेकस्य, इति विदित्वा तपश्चरेत् ॥ ४९ ॥ टोका-'पुढवी' इत्यादि।
पृथ्वी-भूमिः, शालयः= धान' इति भाषा प्रसिद्धा, यवाः = प्रसिद्धाः, च-पुनः, एव शब्दोऽवधारणे स च भिन्नक्रमः, नेत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्य इत्यर्थः । हिरण्यं रजतं, सुवर्णादीनामुपलक्षणमेतत् । पशुभिः-गवाश्वादिभिः सह प्रतिपूर्ण संपूर्ण समस्तमित्यर्थः, एकस्य-जनस्येतिशेषः इच्छापरिपूर्तये, अलं-समर्थ नैव
मनुष्य की सौ रुपया की चाहना जय पूर्ण हो जाती है तो सहस्र की चाहना जगती है-सहस्र से लाख की, लाख से कोटि की, उससे राजा बनने की, फिर देव बनने की और तत्पश्चात् इन्द्र बनने की चाहना जगती रहती है। अर्थात्-इच्छाओं की समाप्ति कभी नहीं होती है ॥४८॥
'पुढवी साली जवा चेव' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(पुढवी-पृथ्वी ) भूमि (साली-शालयः) धान्य (जवायवः) जौं (हिरणं-हिरण्यम् ) रजत-चांदी सोना आदि, (पसुभिस्सह पडिपुण्णं-पशुभिः सह प्रतिपूर्णम् ) ये सब पशु-गाय बैल आदि के साथ घर में भरे हो तो भी इनसे (एगस्स-एकस्य) एक भी प्राणी की (नालं
મનુષ્યની સે રૂપીયાની ચાહના જ્યારે પૂર્ણ થાય છે ત્યારે તેને હજારની ચાહના જાગે છે. અને હજારથી લાખની, લાખથી કરોડની અને પછી રાજા બનવાની, દેવ બનવાની અને પછી ઈન્દ્ર બનવાની ચાહના જાગતી રહે છે. અર્થાત-ઈચ્છાઓની સમાપ્તિ કદી પણ થતી નથી. ૪૮
"पुढवी साली जवाचेव" त्याल.
स-क्या-पुढवी-पृथ्वी भूमि, साली-शालयः धान्य, जवा-यवा ४१ हिरणं-हिरण्यम् यही सानु कणेरे पसुभिस्सह पडिपुण्णं-पशुभिः सह प्रतिपूर्णम् આ સઘળા ઉપરાંત પશુ-ગાય, બળદ, વગેરે ઘરમાં પુરતા પ્રમાણમાં ભર્યા डाय त ५ तेनाथी एगस्स-एकस्य ५ ५ प्राणानी २७। नाल-अलं न
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४४३
भवति, इति = एतत् ' विज्जा' इति सूत्रखात् - विदित्वा = ज्ञात्वा कल्याणार्थी तपः अनशनादि द्वादशविधं उपलक्षणत्वात् संयमं च चरेत् = आसेवेत । तत एव निःस्पृहतया इच्छा परिपूर्तिसंभवादिति भावः ।
अनेन च सन्तोष एव निराकाङ्क्षतायां हेतुः न तु हिरण्यादि वर्धनमित्युतम् । तथा च हिरण्यादि वर्धयित्वा ' इत्यत्र - यदनुमानमभिहितं तत्र साकाङ्क्षस्वरूपो हेतुरसिद्धः, न चाकाङ्क्षणीय वस्त्वपरिपूर्वेस्तस्य ( साकाङ्क्षत्वस्य) सिद्धत्वं
-
अलं न ) चाहना-इच्छा पूर्ण नहीं होती है घर में गाय भैंस सोना चांदी आदि भरे हों तो भी ये किसी एक भी मनुष्य की इच्छा की पूर्ति के लिये पर्याप्त नहीं होते हैं। (इइ विज्जा तवं चरे-इति विदित्वा तपः चरेत् ) ऐसा जानकर कल्याणार्थी का कर्तव्य है कि वे अनशन आदि बारह ९२ प्रकार के तपों की एवं संयम की आराधना करता रहे। क्यों कि इनसे ही निःस्पृहवृत्ति जगती है, और इसी से इच्छाओं की पूर्ति हो जाती है । इससे यह दिखलाया गया कि संतोष ही निराकांक्षता में हेतु है । हिरण्य आदि पदार्थों का बढ़ाना हेतु नहीं है। इसलिये " हिरण्यादि वर्धयित्वा " यहां पर जो अनुमान कहा है वहां साकांक्षत्वरूप हेतु असिद्ध है । आकांक्षणीय वस्तुओंकी परिपूर्ति न भी हो परन्तु यदि संतोष आत्मा में है तो उससे आकांक्षणीय वस्तुओंमें जीवको आकांक्षा ही नहीं रहती है। इसलिये ऐसा कहना की आकांक्षणीय वस्तुओं की अपरिपूर्ति से आपमें आकांक्षा है " सो ठीक नहीं है क्यों कि संतोष के आने पर वस्तुओं
પૂર્ણ થતી નથી. ઘરમાં ગાય, ભેંસ સાનું ચાંદી આદિ ભરપુર હેાય તે પશુ ते अर्थ मे मनुष्यनी रिछाने पूर्ण वा शक्तिमान थतां नथी. इइ विज्जा तव चरे - इति विदित्वा तपं चरेत् येवु लणीने उदयार्थी उर्तव्य हैं, તે અનશન આદિ માર પ્રકારનાં તપાની અને સયમની આરાધના કરતા રહે. કેમ કે, તેનાથી જ નિસ્પૃહવૃત્તિ જાગે છે. અને તેનાથી ઈચ્છાઓની પૂર્તિ થાય છે. આથી એ ખતાવવામાં આવ્યું કે, સંતાષ જ નિરાકાંક્ષામાં હેતુ છે. હિરણ્ય म्याहि पहार्थेने वधारवामां हेतु नथी. था अरणे " हिरण्यादि वर्धयित्वा " અહિં પર જે અનુમાન કહ્યું છે ત્યાં સાકાંક્ષત્વ રૂપ હેતુ અસિદ્ધ છે. આકાંક્ષણીય વસ્તુઓની પરિપૂર્તિ ન પણ થાય પરંતુ જે આત્મામાં સાષ છે તે એનાથી આકાંક્ષણીય વસ્તુઓમાં જીવને આકાંક્ષા જ રહેતી નથી. આ માટે એવું કહેવું કે, “ આકાંક્ષીય વસ્તુએની અપરિપૂર્તિથી આપમાં આકાંક્ષા છે’’
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
सन्तुष्टतया ममाऽऽकाङ्क्षणीयवस्तु न एवाभावात्, संतुष्टस्य मम हिरण्यादिविषये साकाङ्क्षत्वमेव नास्ति, तद्वर्धनार्थमुद्यमस्तु दूरत एवापास्त इति सूचितम् ॥४९॥
४४४
मूलम् -
ऐयंम निसामिता, हेउकारण चोइओ । तओ नमिं रार्यरिसिं, देविंदो इंणमब्वी ॥ ५० ॥
छाया - एतमर्थं निशम्य हेतुकारणनोदितः ।
ततो नर्मि राजर्षि, देवेन्द्र इदमब्रवीत् ॥ ५० ॥ टीका - ' एयम ' इत्यादि
एतम्=अनन्तरोक्तम्, अर्थम् = उपचारादर्थाभिधायिनं शब्दं निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः = हेतुकारणयोनदितः प्रेरितः, स्वसंसूचित हेतु कारणयोरसिद्धत्वप्रदर्शनेन नमिराजर्विणा दोषग्रस्तानुमानावलम्बित्वेन कथित इत्यर्थः ।
की अपूर्ति होने पर भी तद्विषयक आकांक्षा नहीं रहती है । इसलिये जब मुझे संतोष प्राप्त हो चुका है तो तद्विषयक आकांक्षा के अभाव से उनके बढ़ाने आदि की बात कहना उचित ही नहीं है ॥ ४९ ॥
'एयमहं निसामित्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( एयम निसामित्ता- एतमर्थं निशम्य ) इस प्रकार के कथन को सुनकर ( हैं कारणचोइओ - हेतुकारणनोदितः ) हेतु और कारण इन दोनों के द्वारा प्रेरित हुआ (देविंदो -देवेन्द्रः) देवेन्द्र (तओ - ततः) बाद में (नमिं रायरिसिं-नमिं राजर्षिम् ) नमि राजऋषि से (इणमब्बवी - इदमब्रवीत् ) इस प्रकार बोले ।
તે ખરાખર નથી. કેમ કે સ ંતાષના આવવાથી વસ્તુઓની અપૂર્તિ હેાત્રા છતાં એ તરફથી આકાંક્ષા રહેતી નથી. આ માટે જ્યારે મને સ ંતાષ પ્રાપ્ત થઈ ચુકયા છે તે એ વિષયની આકાંક્ષાના અભાવથી એને વધારવાની વાત કહેવી ते उचित नथी. ॥ ४५ ॥
" एयमहं निसामित्ता " त्याहि !
२
मन्वयार्थ-एयमटुं निसामित्ता - एतमर्थ निशम्य । अहारना उथनने सांलजीने उकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः हेतु भने देविंदो -देवेन्द्रः न्द्रे तओ - ततः माभां नमिं शर्षिने इणमन्त्रवी - इदमत्रवीत् मा प्रहारे ४.
या अन्नेथी प्रेरित मनीने रायरिसिं - नमिं राजर्षिम् नभि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिवरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४४५ अथ नमिसूचितानुमानम् यद्वा-तपः शाश्वतसुखजनकम् ' इति प्रतिज्ञा, कर्मनिर्जराहेतुत्वात् ' इति हेतुः । यो यो कर्मनिर्जराहेतुः स स शाश्वतसुखजनकः, यथा संयम इत्युदाहरणम् । तपोऽपि कर्मनिर्जराहेतुः, इत्युपनयः । तस्मात् शाश्वतसुखजनकम् तपः इति निगमनम् । अयं पश्चावयववाक्यरूपो हेतुः । कारणं तु शाश्वतसुखजनकत्वेन विना कर्मनिर्जराहेतुत्वं नोपपद्यत इति । एवं नमिराजर्षिणा मूचिताभ्यां हेतुकारणाभ्यां नोदितः हेतुकारणप्रदर्शनपूर्वकं कथितः । देवेन्द्रः विप्ररूपधारकः शक्रः, तत= तदनन्तरं नमि राजषिम् , इदम् अपरं वक्ष्यमाणं वचः, अब्रवीत्-उक्तवान् ॥५०॥
भावार्थ-इन्द्र को नमिराजऋषि ने पहले समझा हो दिया है अब वे पुनः यों बोले कि-"तपः शाश्वतसुखजनकम्" यह प्रतिज्ञा वचन है, " कर्मनिर्जराहेतुत्वात् " यह हेतुवाक्य है, तप शाश्वत सुखका जनक है क्या कि इससे कर्म की निर्जरा होती है । " यः यः कर्मनिर्जराहेतुः सः सः शाश्वतसुखजनकः यथा संयमः" यह अन्वय दृष्टान्त है, जो २ कर्म की निर्जराका हेतु होता है यह २ शाश्वतसुख का जनक होता है जैसे संयम । संयम की तरह तप भी कम की निर्जरा का हेतु है, यह उपनय वचन है, इसलिये वह शाश्वतसुखजनक है, यह निगमन वाक्य है। यह पांच अवयववाक्यरूप हेतु है । तप में शाश्वतसुखजनकता के विना कर्मों की निर्जरा के प्रति हेतुता नहीं घटती है, यह कारण है। इस प्रकार नमि राजऋषि द्वारा सुचित हेतु और कारण से समझाया गया इन्द्र पुनः उनसे इस प्रकार बोले ।। ५०॥
ભાવાર્થ-ઈન્દ્રને નમિરા જર્ષિએ પહેલાં સમજાવવા છતાં ફરીથી દેવેન્દ્રને એમ छह्यु, 'तपः शाश्वतसुखजनकमू" से प्रतिज्ञापयन छ, “ कर्मनिर्जराहेतुत्वात्" એ હેતુવચન છે, તપ શાશ્વત સુખને આપનાર છે. કેમ કે, એનાથી કમની નિજ રા थाय छे. “यो यो कर्मनिर्जरा हेतुः सः सः शाश्वतसुखजनकः यथा संयमः” से અન્વય દષ્ટાંત છે, જે જે કર્મની નિજરને હેતુ હોય છે તે તે શાશ્વતસુખને આપનાર હોય છે. જેમ-સંયમ, સંયમની માફક તપ પણ કર્મની નિર્જરાને હેતુ છે. એ ઉપનયવચન છે, આ કારણે તે શાશ્વત સુખ આપનાર છે. આ પાંચ અવયવ વાકયરૂપ હેતુ છે. તપમાં શાશ્વત સુખ જનકતા વગર કર્મની નિર્જરા તરફ હેતુતા ઘટતી નથીઆ કારણ છે. આ પ્રકારે નિમિરાજર્ષિ દ્વારા સુચિત હેતુ અને કારણથી સમજાવવામાં આવેલ ઈ- ફરીથી તેમને આ પ્રકારે કહ્યું ૫૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
परिग्रहे गृद्धिरहितोऽयमिति निश्चित्य कामोपभोगे गृद्धिरस्ति नवेति पुनः परीक्षितुं शक्र आह
४४६
मूलम् अच्छे रगमब्भुयए, भोएँ चंयसि पत्थिवा ! | असंते कामे पत्थेसि, संकेप्पेण विन्नसि ॥ ५१ ॥
छाया - आश्चर्यम् अद्भुतकान् भोगान् त्यजसि पार्थिव ! । असतः कामान् प्रार्थयसि, संकल्पेन विहन्यसे ॥ ५१ ॥ टीका- 'अच्छेर गमन्भुयए' इत्यादि ।
,
हे पार्थित्र ! – हे पृथिवीपते ! आश्चर्यमेतत् यत् त्वम् अद्भुतकान्=आश्रर्यरूपान्, भोगान् = कामान्, विद्यमानान् मनोज्ञ - शब्दादि विषयान् त्यजसि । असतः =अविद्यमानान् अप्राप्तानित्यर्थः, कामान् स्वर्गसम्बन्धिनो विषयान् प्रार्थयसि=अभिलषसि, तदप्याश्चर्यमिति सम्बन्धः । यद्यप्यलब्धकामानामभिलाषो लोके सबै: क्रियत इति नाश्वर्यं, तथापि - विद्यमानकामान् परित्यज्य अविद्यमान कामानामभिलाषः केनापि
'अच्छेर गमन्भुयए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (पत्थिवा- पार्थिव) हे पृथ्वीपते। (अच्छेर गम्-आश्चर्यकम् ) यह एक आश्चर्यकी ही बात है जो आप (अन्भुपए भोए चयसि अद्भुतकान् कामभोगान् त्यजसि) विद्यमान विलक्षण भोगोंका-शब्दादिक विषयों का परित्याग कर रहे हो। और ( असंते कामे पत्थेसि-असत् कामान् प्रार्थयसि ) असत् - अविद्यमान अप्राप्त-स्वर्गसंबंधी विषयों की चाहना कर रहे हो । यद्यपि अध विषयादिकों की चाहना सब कोई इस लोक में करते हैं इसलिये देखा जाय तो इस में कोई आश्रर्य जैसी बात नहीं है परन्तु आश्चर्य जो यहां प्रकट किया जा रहा है उसका अभिप्राय यह है अच्छेर गमब्भुयए " त्याहि.
अन्वयार्थी पत्थि - पार्थिव हे पृथ्वीपति ! अच्छेरगम्-आश्चर्यकम् मा ये आश्चर्यानी वात या अब्भुयए भोए चयसि - अद्भुतकान् भोगान् ચત્તિ વિદ્યમાન વિલક્ષણ ભાગેાના – શબ્દાર્દિક વિષયાને પરિત્યાગ કરી રહ્યા छो. मने असते कामे पत्थेसि - असतः कामान् प्रार्थयसि असत्यविद्यमान - અપ્રાપ્ત – સ્વર્ગ સમધી વિષયેાની ચાહના કરી રહ્યા છે. જો કે અલખ્ય વિષયાદિકોની ચાહના સહુ કાઈ આ લેકમાં કરે છે. આથી એવી ચાહના આપમાં જોવામાં આવે તે એવી કોઈ આશ્ચર્યની વાત નથી. પરંતુ આશ્ચય જે અહી' પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે એના અભિપ્રાય એ છે કે, વિદ્યમાન
-
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
-
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
४५७ न क्रियते इति तव तत्मार्थनस्याश्चर्यविषयताऽस्तीति भावः । अथवा प्राप्तकामपरित्यागपूर्वकमप्राप्तकामानां प्रार्थने कारणमाह-~'संकप्पेण विहण्णसि' इति । संकल्पेन अप्राप्तदिव्यकामाभिलाषरूपेण विहन्यसे विशेषेण बाध्यसे । अप्राप्तकामानां प्राप्तौ सत्यां पुनस्तदधिककामार्थमुत्तरोत्तराभिलाषोत्पत्त्या तादृशसंकल्पस्यापर्यवसितत्वादिति भावः।
संकल्पाधीनवर्तित्वादसतः कामान् प्रार्थयसि, अन्यथाविवेकवतस्तवैतत्प्रार्थनं न संभवेदिति भावः ॥ ५१॥
कि ऐसा कोई नहीं करता कि विद्यमान भोगों का परित्याग कर अविद्यमान भोगों की प्राप्ति करने के लिये झुके, जैसा कि आप कर रहे हो । मालूम पड़ता है कि आप (संकप्पेण विहन्नसि-संकल्पेन विहन्यसे ) इस अप्राप्त को प्राप्त करने की अभिलाषारूप संकल्प द्वारा विशेषरूप से ठगे जा रहे हो। इस प्रकार के संकल्पों से जो ठगा जाता है-बोधित होता है वह कभी भी मुखी नहीं रह सकता, क्यों कि अप्राप्तों की प्राप्ति होने पर पुनः इनसे भी अधिक कामों की प्राप्ति के लिये उत्तरोत्तर अभिलाषाओं की उत्पत्ति से इस प्रकार के संकल्पों की परम्परा बंद नहीं होती है-उन की उत्पत्ति होती ही चली जाती है। तात्पर्य इस का यह है कि आप संकल्पों की अधीनता में फंसे हुए हैं इसलिये असत् कामों की चाहना कर रहे हैं। यदि आप में विवेक होता तो इन अप्राप्तों की चाहना आपको प्राप्तभोगों को छोड़कर जगती ही नहीं ॥५१॥
ભેગોને ત્યાગ કરીને અવિદ્યમાન ભેગોની પ્રાપ્તિ કરવા માટે પ્રયાસ કરે. જે કે એવું કંઈ કરતું નથી પરંતુ આપ એવું કરી રહ્યા છે. આથી એવું सभनय छ । मा५ संकप्पेण विहन्नसि-संकल्पेन विहन्यते थे माप्त प्रापत કરવાની અભિલાષારૂપ સંકલ્પ દ્વારા વિશેષ રૂપથી ઠગાઈ રહ્યા છે. આ પ્રકા૨ના સંકથિી જે જે ઠગાય છે તે તે કદી પણ સુખપૂર્વક રહી શકતા નથી. કેમકે, અપ્રાપ્તની પ્રાપ્તિ થવાથી ફરી આ તેથી પણ અધિક કામની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્તરોત્તર અભિલાષાઓની ઉત્પતિથી એ પ્રકારના સંક૯પની પરંપરા બંધ થતી નથી. તેની ઉત્પત્તિ થતી જ રહે છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, આપ સંક૯પની આધીનતામાં ફસાયા છે, આથી અસત્ કામોની ચાહના કરી રહ્યા છો. જે આપનામાં વિવેક હેત તે આ અપ્રાપ્તની ચાહના આપને પ્રાપ્ત ભોગોથી છોડાવી શક્તા નહીં. ૫૧ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
उत्तराध्ययनसूत्रे
--
-
-
मूलम्एयम निसौमित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमी रायरिसी, देविंदं इणमब्बवी ॥ ५२॥ छाया--एतमर्थं निशम्य, हेतुकारणनोदितः।।
ततो नमी राजर्षिः, देवेन्द्रमिदमब्रवीत् ॥ १९ ॥ टीका--' एयमद्वं' इत्यादि।
एतम् अनन्तरोक्तम् , अर्थम् उपचारादर्थाभिधायिनं शब्द, निशम्य श्रुत्वा, हेतुकारणनोदितः हेतुकारणाभ्यां नोदितः प्रेरितः। अत्रेत्यं हेतु:
"भवान् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति' इति प्रतिज्ञा, अप्राप्तकामाभिलापवत्त्वात् इति हेतुः, यो योऽप्राप्तकामाभिलाषी, स स प्राप्तान् कामान न परित्यजति, 'यथा मम्मण श्रेष्ठी' इत्युदाहरणम् , मम्मणवद् भवानपि अप्राप्तकामाभिलाषवान् इत्युपनयः, तस्माद् भवान् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति, इति निगमनम् ।
'एयम निसामित्ता' इत्यादि । ____ अन्वयार्थ-(एयमलु निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य) इस प्रकार इन्द्र के द्वारा कही गई बात को सुनकर (हेउकारणचोइओ-हेतुकारणनोदितः) हेतु और कारण से प्रेरित हुआ ( नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः) नमि
राजऋषिने (तओ-ततः) याद में (इणमब्यवी-इदमब्रवीत्) इस प्रकार कहा___भावार्थ-इन्द्र ने नमिराज ऋषि को इस प्रकार हेतु और कारण से समझाया कि "भवान् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति" यह प्रतिज्ञा वचन है, " अप्राप्तकामाभिलाषवत्त्वात् ” यह हेतुवाक्य है, 'यो योऽप्राप्त कामाभिलाषी स स प्राप्तान् कामान् न परित्यजति-यथा मम्मणश्रेष्ठी" यह उदाहरण वचन है, “मम्मणवत् भवानपि अप्राप्तकामाभिलाषवान्"
" एयमढे निसामित्ता" त्याहि.
मन्वयार्थ:-एयम, निसामित्ता-एतमर्थ निशम्य ॥ प्रारे छन्द्र तथा वामां आवेदी पातने समान हेउकारण चोइओ-हेतुकारणनोदितः तुमने २४थी प्रेरित मनेसा नमी रायरिसी-नमिः राजर्षिः नभिषि साहमा આ પ્રકારે કહ્યું.
ભાવાઈ–ઈન્દ્ર નમિરાજર્ષિને આ પ્રકારના હેતુ અને કારણથી સમया -“ भवान् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति" के प्रतिज्ञापयन छ " अप्राप्तकामाभिलाषवत्वात्" हेतु, क्यन छ यो यो प्राप्तकामा. भिलाषी स स प्राप्तान् कामान् न परित्यजति-यथा मम्मणश्रेष्ठी" से हार वयन छ “ मम्मणवत् भवानपि अप्राप्त कामाभिलाषवान् " उपनय पयन छ,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः
तथा-प्रव्रज्याग्रहणानुमितं भवतोऽपासकामाभिलाषवत्वं प्राप्तकामानामपरित्याजकत्वं विना नोपपद्यत इति कारणम् । एवं च प्राप्तकामानां परित्यागस्तवानुवित इति तान् परित्यज्य भवतोऽभिनिष्क्रमणं मत्सूचितहेतुकारणाभ्यामनुचितं भवतीति प्रतिबोधित इत्यर्थः । नमिः नमिनामकः, राजर्षिः, ततः तदनन्तरं, देवेन्द्रं शक्रम् , इदम् वक्ष्यमाणं वचनम् , अब्रवीत्-उक्तवान् ॥ ५२ ॥
अथ कामानां स्वरूपमाह
सलं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति' दुग्गइं॥ ५३॥ छाया-शल्यं कामा विषं कामाः, कामा आशीविषोपमाः ।
___ कामान् प्रार्थयमानाच, अकामा यान्ति दुर्गतिम् ॥ ५३ ॥ यह उपनय है, " तस्मात् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति" यह निगमन वचन है, आप प्राप्त कामों के परित्याजक छोड़नेवाले नहीं हैं क्यों कि आप में अप्राप्त भोगों को प्राप्त करने की अभिलाषा मौजूद है। जो २ ऐसे होते हैं वे २ प्राप्त कामों के परित्याजक नहीं होते हैं जैसे मम्मण सेठ । उसी तरह आप भी हैं, उपनय, इसलिये आप प्राप्त कामों के परित्याजक नहीं हैं, यह निगमन है, यह पंचावयवरूप वाक्य हेतु है।
तथा प्रवज्याग्रहणसे अनुमित आपमें अप्राप्त भोगोंकी अभिलाषा प्राप्त कामों के अपरित्याजकत्व विना बनती नहीं है। यह कारण है। इस तरह प्राप्त भोगों का परित्याग करना आप को अनुचित है। इन्द्र द्वारा इस प्रकार प्रयुक्त किये गये हेतु एवं कारण इन दोनों को सुनकर नमिराज ऋषि ने उनसे इस प्रकार कहा-॥५२॥ तस्मात् प्राप्तकामानां परित्याजको न भवति" से निशमन वयन छे, ५ प्रान्त કામોના પરિત્યાજક છોડવાવાળા નથી કેમકે, આપનામાં અપ્રાપ્ય ભેગોને પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા મજુદ છે. જે જે એવા હોય છે, તે તે પ્રાપ્ત કામના પરિત્યાજક નથી હોતા. જેમકે મમ્મણશેઠ. એ મમ્મણશેઠની માફક આપે છે. એ ઉપનય વચન છે આ કારણે પ્રાપ્ત કામોના પરિત્યાજક નથી, આ પંચાયવરૂપ વાકય હેતુ છે તથા પ્રત્રજ્યા ગ્રહણથી અનુમિત આપનામાં અપ્રાપ્ય ભેગની અભિલાષા પ્રાપ્ત કામોના અપરિત્યાજ્યકત્વ વગર બનતી નથી, આ કારણ છે. આ રીતે પ્રાપ્ત ભોગેને પરિત્યાગ કર આપને ઉચિત નથી. ઈન્દ્ર તરફથી આ પ્રકારે પ્રયુકત કરવામાં આવેલ હતુ અને કારણ આ બનેને સાંભળીને નમિરાજર્ષિએ તેમને આ પ્રકારે કહ્યું છે પર છે उ० ५७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
उत्तराध्ययनस्त्रे टीका-'सल्लंकामा' इत्यादि।
कामाः = शब्दादयो विषयाः, शल्यं = शल्यमिव, शल्यसदृशाः शरीरान्तः प्रविष्ट .टित शरकण्टकादितुल्याः प्रतिक्षणपीडका इत्यर्थः । कामा विषं-विषमिव विषतुल्याः, यथा विषं भक्षितं मरणजनकं, तथा कामा अपि धर्मजीवित विनाशका इत्यर्थः । कामा आशीविषोपमाः आशीविषाः सर्पास्तदुपमाः-तत्तुल्याः सन्ति यथा सर्पदष्टा जीवा म्रियन्ते, तथैव कामदष्टा अपि, ईदृशान् कामान प्रार्थयमानाजना अकामाः=अप्राप्तकामा अपि दुर्गतिं यान्ति, अयमर्थः-ये कामान् प्रार्थयमाना अभिलषितान् कामान् न प्राप्नुवन्ति तेऽपि इह दुःखं परभवे नरकादि
अब कामों का स्वरूप कहते हैं-'सल्लं कामा विसंकामा' इत्यादि।
अन्वयार्थ—(कामा-कामाः) ये शब्दादिक विषय (सल्लं-शल्यम् ) शल्य के जैसे हैं-शरीर के भीतर प्रविष्ट टूटे हुए बाण के अग्रभाग के समान प्रतिक्षण पीडा देने वाले हैं। ये (कामा-कामाः) कामादिक-विषय (विस-विषम् ) विष के जैसे हैं, जैसे विष जीवन का नाशक है उसी तरह ये काम भी धर्मरूपी जीवन के विनाशक हैं । (कामा-कामाः) ये (आसीविसोवमा-आशीविषोपमाः) आशीविष-सर्प जैसे हैं-जिस प्रकार सर्प से डसा पाणी मर जाता है उसी तरह कामदष्ट जीव भी धर्मजीवन से मर जाता है। ऐसे (कामे-कामान् ) कामों की ( पत्थयमाणा-प्रार्थयमानाः) चाहना करने वाले जीव (अकामा-अकामाः) शब्दादिकविषयोंकी प्राप्ति के अभाव में भी (दुग्गई जंति-दुर्गति यान्ति) दुर्गति में जाते हैं इसका भाव इस प्रकार है-जो प्राणी विषयों के अभिलाषी हैं परन्तु
डवे मामा २१३५ ४ छ “ सल्लं कामा विस कामा ध्त्या !
स-क्याथ-कामा-कामाः मे हा विषय सल्लं-शल्यम् शयना वा छશરીરની અંદર પ્રવેશેલા તૂટેલા બાણને અગ્ર ભાગ જેમ પ્રતિક્ષણ પીડા मापन॥२ छ. प्रमाणे कामा-कामाः माहि विषय विस-विषम् २ पाछेજેમ ઝહેર જીવનને નાશ કરનાર છે. એ રીતે એ કામ પણ ધર્મરૂપી જીવनना विनाश ४२ना२ छे. कामा-कामाः मे आम आसीविसोवमा-आशीविषोपमा સર્પના જેવાં છે-જે રીતે સર્પ કરડ હોય ને પ્રાણુ મરી જાય છે એજ રીતે કામ જેને કરડે છે તે જીવ પણ ધર્મજીવનથી મરી જાય છે એવા कामे-कामाश्च भानीपत्थयमाणा-प्रार्थयमानाः न्याहुना ४२वा १ अकोमा -अकामाः शमा विषयानी प्राप्तिन मामा ५५ दुग्ग जति-दुर्गतिं ચારિત્ત દુર્ગતિને પામે છે. આને ભાવ આ પ્રકાર છે-જે પ્રાણી વિષયના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ९ नमिचरिते नमिइन्द्रयोः संवादः गतिं च प्राप्नुवन्ति । कामानामभिलाषे कृते तदप्राप्तावपि इहभवे दुक्खं परभवे नरकादिगतिश्च भवति । किमुत वक्तव्यं किं तर्हि वाच्यं कामानामुपार्जने रक्षणे तदुपभोगे च, कामाभिलाषादीनां रागद्वेषमूलकत्वेन कषायवर्षकत्वेन सावद्यत्वादिति भावः। एवं च असद्भोगमार्थनमपि यद् भवता संभावितं तदपि मम नास्ति, मोक्षाभिलाषित्वेन मम निःस्पृहत्वादिति मूचितम् । चकारश्चरणपूरणार्थः ॥५३॥ उनके अभिलषित भोगों की प्राप्ति नहीं होती है, तो वे भी इसभव में दुःख एवं परभव में नरकादि गति प्राप्त करते हैं । जो कामों की अभिलापा वाला है परन्तु उसको काम की प्राप्ति नहीं भी होती हो तो भी वह इस भव में दुःख और परभव में नरकादि गति को प्राप्त करता है। जब यह बात है तो फिर इन कामों के उपार्जन में उनके संरक्षण में एवं उनके उपभोग करने में इस जीव की क्या हालत होती होगी सो केवल ज्ञानी जाने । रागद्वेष मूलक होने से तथा कपायों के वर्धक होने से ये कामाभिलापादिक सावद्य स्वरूप हैं ऐसा जानना चाहिये । तथा असत् भोगों की चाहना को भी आपने ऐसा ही बतलाया कि "उससेप्राणी प्राप्त कामों का त्याग करने वाला नहीं माना जाता है " सो यह कामना भी मेरे अन्दर नहीं है । क्यों कि मैं मोक्षाभिलाषी हूं। मोक्षाभिलाषी को सर्वत्र निस्पृह होना बतलाया गया है ॥५३ ॥
અભિલાષી છે પરંતુ તેને અભિલષિત ભેગોની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તે પણ તે આ ભવમાં દુઃખ અને પરભવમાં નરકાદિ ગતિને પ્રાપ્ત થાય છે. જે કામોની અભિલાષા વાળા છે–પરંતુ તેને કામની પ્રાપ્તિ ન પણ થતી હોય તે પણ તે આ ભવમાં દુઃખ અને પરભવમાં નરકાદિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યારે આ વાત છે તે પછી એ કામેના ઉપાર્જનમાં, એના સંરક્ષણમાં અને તેનો ઉપભેગ કરવાથી આ જીવની શું હાલત થતી હશે તેને તે ફક્ત કેવળ જ્ઞાની જ જાણતા હોય છે. રાગદ્વેષ મૂલક હોવાથી તથા કષાયને વધારનાર હોવાથી એ કામાભિલાષાદિક સાવઘ રૂપ છે એવું જાણવું જોઈએ. તથા અસત ભેગેની ચાહનાને પણ જે આપે એવું જ બતાવ્યું કે, “એનાથી પ્રાણી પામ કામનો ત્યાગ કરનાર માનવામાં આવતું નથી. તે એવી કામના પણ મારી અંદર નથી. કેમકે. હું મેક્ષાભિલાષી છું. મોક્ષાભિલાષીએ સર્વત્ર નિસ્પૃહ રહેવું જ એવું બતાવવામાં આવેલ છે. જે ૫૩ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
उत्तराध्ययनसूत्रे
कामाभिलाषेण क्रोधादिकषाया उत्पद्यन्तेऽतस्तेषां फलमाह
मूलम्-अहे वइ कोहेणं, माणेणं अहमा गई । मायाँ गइडिग्धाओ, लोहांओ दुहओ भयं ॥ ५४॥ छाया - अधो व्रजति क्रोधेन, मानेन अधमा गतिः ।
मायया गति प्रतिघातो, लोभाद् उभयतो भयम् ॥ ५४ ॥ टीका- ' अहे वयइ' इत्यादि ।
जीवः क्रोधेन, अधः- नरकगतीम् व्रजति गच्छति । मानेन अधमा = नीचा, गति भवति मायया गतिप्रतिघातः सुगतिप्रतिबन्धो 'माया' इति तृतीयार्थे प्रथमा आस्वात् । लोभाद् उभयतः = द्विप्रकारम् ऐहिकं पारत्रिकं च भयं भवति । कामेषु प्रार्थ्यमानेषु क्रोधादयोऽवश्यं भविष्यन्ति ते च दुर्गतेः कारणमिति तत्मार्थनया दुर्गतिः स्यात् । तस्मान्नाहमसतः कामान् प्रार्थयामि ।
"
कामों की चाहना से क्रोधादि कषाय उत्पन्न होते हैं इसलिये उनका फल सूत्रकार बतलाते हैं-- 'अहे वयइ कोहेणं ' इत्यादि
अन्वयार्थ - जीव (कोहेणं-क्रोवेन) क्रोध से ( अहे वय - अधोव्रजति ) नरकगति में जाता है । ( माणेणं अहमा गई मानेन अधमा गतिः ) मान से नीच गति में जाता है । ( माया गइपडिग्घाओ-मायया गतिप्रतिघातः) माया से सुगति की प्राप्ति में रुकावट हो जाती है । (लोहाओ - लोभात्) लोभ से (दुहओ भयं - उभयतः भयम् ) इस लोक एवं परलोक संबंधी भय होता है । विषयों की चाहना में इस जीव को क्रोधादिक अवश्य होंगे और फिर वे क्रोधादिक इस के लिये दुर्गति का कारण बनेंगे । इस प्रकार विषयों की चाहना से दुर्गति
કામેાની ચાહનાથી ક્રોધાદિ કષાય ઉત્પન્ન થાય છે આથી એનું ફળ સૂત્ર२ मतावे छे - “ अहोवयर कोहेणं " - इत्याहि.
मन्वयार्थ — व कोहेण क्रोधेन । धथी अहे वयइ-अधो व्रजति न२४ गतिमां लय छे. माणेण अमागई- मानेन अधमा गतिः भानथी नीथ गतिभां लय छे. माया गइपडिग्घा ओ - मायया गतिप्रतिघातः भायाथी सुगतिनी प्रप्तिमां ३डावट थर्ध लय छे. लोहाओ - लोभात् बोलथी दुहओ भयं - उभयतः भयम् मा લોક અને પરલેાક સંબંધી ભય રહે છે, વિષયેાની ચાહનામાં આ જીવને ક્રોધાદિક અવશ્ય થાય છે અને એથી પછી તે ક્રોધાદિક દુર્ગંતિનું કારણ અને છે, આ પ્રકારે વિષયાની ચાહનાથી ક્રુતિની પ્રાપ્તિ સિવાય તેને સુગતિના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते इन्द्रकृतनमिराजर्षिस्तुतिः ४५३ अनेन-अप्राप्तकामाभिलाषवत्वात् इति देवेन्द्रमूचितहेतोरसिद्धत्वमिति बोधितम् ॥५४॥ एवं बहुभिरप्युपायैस्तं क्षोभयितुमशक्तो देवेन्द्रः किमकरोदित्याह
मूलम् अवउज्झिऊण माहांणरूवं, विउविऊण इंदत्तं । वंदेइ अभित्थुणंतो, इमाहि महुराहिं वहिं॥५५॥ छाया-अपोह्य ब्राह्मणरूपं, विकुर्वित्वा इन्द्रत्वम् ।
वन्दते अभिष्टुवन् , इमाभिर्मधुराभिर्वाग्भिः ॥ ५५ ॥ टीका-'अवउज्जिऊण' इत्यादि ।
अनन्तरोक्तं नमिराजर्वचनं श्रुत्वा देवेन्द्रो ब्राह्मणरूपम् - अपोह्य त्यक्त्वा, इन्द्रत्वम् इन्द्ररूपं विकुर्वित्वा-स्ववैक्रियशक्त्या प्रकटीकृत्य, इमाभिः वक्ष्यमाणाभिः, की प्राप्ति के सिवाय इस को सुगति का लाभ नहीं होता है । इस कारण मैं असत् कामों की भी चाहना नहीं करता हूं। इसलिये तुमने जो ऐसा कहा है कि " आप में अप्राप्त भोगों की अभिलाषा है " सो यह हेतु असिद्ध है । इस गाथा से यह वात सूचित की है ।। ५४ ॥
इस प्रकार अनेक उपायों द्वारा जब इन्द्र ने नमि राजऋषि को क्षुभित करने मे अपने को असमर्थ समझा तब उसने क्या किया ? यह इस गाथा द्वारा प्रकट किया जाता है-'अवउझिऊण '-इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-अनन्त रोक्त नमि राजऋषि के वचन सुनकर देवेन्द्र ने (माहणरूवं अवउझिऊण-ब्राह्मणरूपं अपोह्य) अपना ब्राह्मण वेष छोड़कर के तथा (इंदत्तं विउन्विऊण-इन्द्रत्वं विकुर्वित्वा ) अपनी वैक्रियिक शक्ति द्वारा अपना वास्तविक इन्द्र स्वरूप प्रकट करके (इमाहिं महुराहि वग्गूर्हि-इमाभिः मधुराभिः वाग्भिः ) इन वक्ष्यमाण मनोहर वचनों લાભ મળતું નથી, આ કારણે હું અસત કામોની ચાહના નથી કરતો. આથી તમે જે એવું કહ્યું છે કે “આપનામાં અપ્રાપ્ત ભેગોની અભિલાષા છે.” તે એ હેત અસિદ્ધ છે. આ ગાથાથી એ વાત સૂચિત કરેલ છે. જે ૫૪ છે
આ પ્રકારે અનેક ઉપાયોથી નમિરાજાને સુભિત કરવામાં ઈન્દ્ર અસમર્થ બન્યા ત્યારે તેમણે શું કર્યું તે આ ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે–
“ अवउज्झिउण"-त्यादि.
અન્વયાર્થ—અનન્તરક્ત નમિરાજર્ષિના વચન સાંભળીને દેવેન્દ્ર પિતાને माहणरूव अवउझिउण-ब्राह्मणरूप अपोह्य प्रासय ३२ छाडन तथा इंदत्तं विउब्विउण-इन्द्रत्व विकुर्वित्वा वैलियि तिथी पोतानु वास्तविन्द्र २१३५ भाट रीन इमाहि महुराहिं वगुहि-इमाभिः मधुराभिः वाग्भिः ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलम्
उत्तराध्ययमसूत्रे मधुराभिः मनोज्ञाभिः वाग्भिः, अभिष्टुवन्-नमि राजर्षि प्रशंसन् , वन्दते नमति।।५५॥ स्तुतिप्रकारमाहअहो ते निजिओ कोहो, अहो माणो पराजिओ । अहो निरकिया मायां, अहो लोहो वसीओ॥५६॥ छाया-अहो ! त्वयानिर्जितः, क्रोधः, अहो मानः पराजितः।
अहो! निराकृता माया, अहो ! लोभी वशीकृतः ॥ ५५ ॥ टीका-'अहो ते' इत्यादि।
अहो ! आश्चर्य, ' ते 'त्वया क्रोधो निर्जितः, अनमत्पार्थिवानां वशीकरणाय मया प्रेरितोऽपि वं न क्षुभितः, तस्मात् क्रोधस्य जयः कृतो भवतेति जानामि । अहो ! आश्चर्य ते त्वया मानः पराजितः, यतो राजभवनं दह्यते, अन्तःपुरं दह्यते' इत्युक्तस्यापि तवाहङ्कारो न जातः- मयि विद्यमाने ममैतद्भवनं दह्यते, ममैतदन्तः पुरं दह्यते, तदेतस्य रक्षणं करोमि' इत्यहंकारस्तवात्मनि नोत्पन्नः, तस्मानिर्मानस्त्वमसि, इत्याश्चर्यमित्यर्थः । अहो ! - आश्चर्य ' ते ' त्वया माया निराकृता, यतस्त्वं तस्करनिग्रहार्थं प्रेरितोऽपि मायाकरणे मनो न विन्यस्तवान् । अहो ! आश्चर्य द्वारा ( अभित्थुणंतो-अभिष्टुवन् ) स्तुति करते हुए उन को (वंदइचन्दते ) वन्दना की ॥ ५५ ॥
इन्द्रने नमि राजऋषि की किस प्रकार स्तुति की सो कहते हैं'अहो ते निज्जियो'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ—(अहो-अहो) आश्चर्य है (ते कोहो निज्जिओ-स्वया क्रोधः निर्जितः) तुमने क्रोध जीत लिया (अहो ) आश्चर्य है। (माणो पराजिओ-मानः पराजितः) तुमने मान को जीत लिया (अहो) आश्चर्य है तुमने (माया निरकिया-माया निराकृता) माया को जीत लीया (अहो) आश्चर्य है तुमने ( लोहो वसीकओ-लोभो वशीकृतः ) लोभ को भी जीत लिया है। पक्ष्यमाए भना२ क्यनी द्वा२॥ स्तुति री तेमन वंदइ-वंदते ॥५॥ छन्द्रनभिषिनी या प्रारे स्तुति ते ४ छ-"अहो ते निज्जिओ'त्या.
अन्याय-अहो-अहो माश्य छ , ते कोहो निजिओ-खया क्रोधो निजितः तमे अपने ती दी। छे. अहो-अहो साश्चर्य छ, माणा पराजिओ -मानः पराजितः तमे मानने leीधु छे. अहो-अहो माश्चय छ, माया निरकिया-माया निराकृतात मायाने ती दीदी छे. अहे।-अहो माश्चर्य छ, तमे लाहो बसीकओ-लोभो वशीकृतः सोलन ती दी। छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. 40 ९ नमिचरिते इन्द्रकृतनमिराजषिस्तुतिः ४५५ यत् त्वया लोभी वशीकृतः, यतस्त्वं हिरण्यादिकं वर्धयित्वा गन्छ' इति सहेतुकमभिहितोऽपी छाया आकाशसमत्वमुक्तवान् । तस्माच्चत्वारोऽपि कषायास्त्वया जिता इत्याश्चर्यमितिभावः ॥५६॥
भावार्थ-इन्द्रने सब से पहिले नमि राजऋषि से इस प्रकार कहा था कि जो उद्धत राजवर्ग है उसको आप पहिले जीते पश्चात् दीक्षा अंगीकार करें-इससे राजऋषि के चित्तमें जरा सा भी क्षोभ प्राप्त नहीं हुआ-अतः इससे ज्ञात हो चुका कि इन्हों ने क्रोध को जीत लिया है। जब इन्द्र ने ऐसा कहा था कि आप का अन्तःपुर जल रहा है राजभवन जल रहा है तब राजऋषि के चित्त में जरा सा भी अहंकार उत्पन्न नहीं हुआ, अतः इससे उनमें मान का विजय स्पष्ट प्रतीत हुआ। क्यों कि उन्होंने यह विचार तक भी नहीं किया कि मेरे रहते हुए मेरा अन्त:पुर तथा राजभवन जल रहा है अतः मैं इसकी रक्षा करूँ । तथा जब इन्द्र ने राजऋषि से तस्करों को निग्रह करने के लिये प्रेरित किया था उस समय माया करने में राजऋषि ने थोड़ा भी अपना मन नहीं लगाया अतः इससे उनमें माया का जीतना लक्षित हुआ तथा 'हिरण्य सुवर्णआदि को बढ़ा कर आप दीक्षा ले' ऐसा जब इन्द्र ने कहा तब इन्हों ने कहा कि प्राणियों की इच्छाएँ आकाश के समान अपरिमित हैं । इससे लोभका जीतना उनमें स्पष्ट प्रतीत हुआ, अतः इन्द्र आश्चर्य कर रहा है कि
ભાવાર્થ-ઈન્દ્ર સહુથી પહેલાં નમિરાજર્ષિને આ પ્રકારે કહ્યું હતું કે, જે ઉદ્ધત રાજવગે છે એને આપ પહેલાં તે અને પછી જ દીક્ષા અંગિકાર કરે. આથી રાજર્ષિના ચિત્તમાં જરા સરખે પણ ક્ષેભ ન થયે આથી એ જાણી શકાયું કે તેમણે ક્રોધને જીતી લીધેલ છે. જ્યારે ઈ એમ કહ્યું હતું કે, આપનું અંતઃપુર બળી રહ્યું છે. રાજભવન સળગી રહ્યું છે. ત્યારે રાજર્ષિના ચિત્તમાં જરા સરખેએ અહંકાર જાગ્યો નહીં. આથી એમનામાં માનને વિજય સ્પષ્ટ રીતે દેખાય. કેમકે, તેમણે એ વિચાર સરખે પણ ન કર્યો કે મારી પિતાની હાજરીમાં જ મારૂં અંતઃપુર તેમજ રાજભવન સળગી રહ્યાં છે, માટે લાવ તેની હું રક્ષા કરૂં. તેમજ જ્યારે ઈન્દ્ર રાજષિને ચોર ડાકુઓને નિગ્રહ કરવા માટે કહ્યું, એ સમયે માયામાં રાજર્ષિએ પિતાનું મન જરા સરખું ન લગાડયું. આથી તેમણે માયાને જીતી લીધેલી હોવાનું જણાયું. ઉપરાંત “હિરણ્ય સુવર્ણ આદિમાં વધારો કરીને આપ દીક્ષા લે એવું જ્યારે ઈન્ડે કહ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, પ્રાણીઓની ઈચ્છાઓ આકાશની જેમ અપરિમિત છે. આથી તેમને તેમણે જીતેલે હેવાનું સ્પષ્ટ રીતે પ્રતીત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
अहो ते अज्जवं साहु, अहो ते साहु मईवं ।
अहो ते उत्तमो खंती, अहो ते मुँत्ति उत्तमा॥५७॥ छाया-अहो ते आर्जवं साधु, अहो ते साधु मार्दवम् ।
अहो ते उत्तमा शान्तिः, अहो ते मुक्तिरुत्तमा ॥ ५७ ॥ टीका-'अहो ते अज्जवं साहु' इत्यादि।
हे राजर्षे ! अहो!-आश्चर्यकारकं ते तव आर्जवम् ऋजोः-सरलस्य भावः, सरलता निष्कपटतेत्यर्थः, साधु शोभनम् , अहो ! आश्चर्यकारकं ते मार्दवं-मृदुता -मानाभावः, साधु-शोभनम् , अहो ! आश्चर्यकारिणी ते-तव क्षान्तिः उत्तमा वर्तते, अहो ! ते मुक्तिः त्यागः निर्लोभता उत्तमा वर्तते ॥ ५७॥ राजवंशमें उत्पन्न होकर भी आपने चारों कषायोंको जीत लिया है ॥५६॥
'अहो ते अज्जवं साहु'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे राजर्षे (ते) आपका (अहो) आश्चर्यकारक (अज्जवंआर्जवम् ) यह आर्जव गुण-माया कषाय के अभाव से उत्पन्न हुआ सरलभाव (साहु-साधु) बहुत अच्छा है । तथा (ते) आपका (अहो) आश्चर्यकारक (मद्दवं-मार्दवम् ) मार्दवगुण-मान कषाय के अभाव से उत्पन्न मृदुता-(साहु-साधु ) बहुत अच्छा है । (ते) आप की ( अहो) आश्चर्यकारक (खंति-क्षान्ति ) क्षमा-क्रोध कषाय के अभाव से उत्पन्न क्षमाभाव (साहु-साधु ) चित्त को प्रसन्न करने वाली है । (ते) आपकी (अहो) आश्चर्यकारी (मुत्ति-मुक्तिः)-मुक्ति-लोभ के त्याग से उत्पन्न निर्लोभता-(उत्तमा) बहुत ही उत्कृष्ट है ॥ ५७ ॥ થયું. આથી ઈન્દ્રને આશ્ચર્ય થયું કે, રાજવંશમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ તેમણે ચારે કષાને જીતી લીધેલ છે. જે ૫૬ છે
" अहो ते अज्जवं साहु" त्याहि.
सन्याय-3 २।४षि ते-ते मापन अहो-अहो पाश्चय ४२४ अज्जवકાર્તવ આ આર્જવ ગુણ-માયા કષાયના અભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ સરલ ભાવ -साहु-साधु घणे।०४ सुंदर छे. ते-ते मापन। अहा-अहो माश्च २४ मदव -माईवम् भाई गुशु-भानषायन समाथी उत्पन्न भृता-साहु-साधु घूम सुंदर छे. ते-ते मापनी अहो-अहो पाश्चय ४।२४ खति-क्षान्तिः क्षमा-ध पायना मलावधी अपन्न क्षमाला साहु-साधु चित्तने प्रसन्न ४२वाणी छे ते-ते सापनी अहो-अहो माश्चर्य ४३ मुत्ति-मुक्तिः भुति सोलना त्यागथी उत्पन्न निल उत्तमा-उत्तमा भूम०४ उत्कृष्ट छ. ॥ ५७ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ९ नमिचरिते इन्द्रकृतनमिराजर्षिस्तुतिः
एवं नमि राजर्षेर्गुणानां वर्णनं कृत्वा तत्फलवर्णनं कुर्वन् देवेन्द्रः प्राह
मूठम्
हंसि उत्तमो भंते !, पंच्छा होहिसि उत्तमो । लोगुत्तमुत्तमं ठीणं, सिद्धिं गच्छसि नीरओ ॥५८॥
छाया - इह असि उत्तमो भदन्त !, पश्चात् भविष्यसि उत्तमः | लोकोत्तमोत्तमं स्थानं सिद्धिं गमिष्यसि नीरजाः ॥ ५८ ॥ टीका -' इहंऽसि ' इत्यादि ।
हे भदन्त != हे भगवन् । हे पूज्य ! इह = अस्मिन् जन्मनि, उत्तमः प्रधानःसर्व पुरुषेभ्य उत्कृष्टोऽसि उत्तमगुणवत्त्वात् । पश्चात् = वर्तमानभवानन्तरं परभवेऽपि उत्तमो भविष्यसि । कथम्? नीरजाः = निर्गतो रजसः - कर्मण इति तथा सकलकर्मरहितः सन्नित्यर्थः, लोकोत्तमोत्तमं - लोकादुत्तमं लोकोत्तमं तस्मादप्युत्तमं =परमश्रेष्ठं, स्थानं = तिष्ठत्यस्मिन्, अतः परं न गच्छतीति स्थान, सिद्धि-सिद्धिनामकं मोक्ष गमिष्यसि = यास्यसि । 'गच्छसि' इति वर्तमाननिर्देश आर्षत्वात् ।। ५८ ।।
"
४५७
इस प्रकार नमि राजऋषि के गुणों का वर्णन करके इन्द्रने पुनः इस प्रकार कहा - ' इहंसि उत्तमो भंते ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( भंते - भदन्त ) हे भगवन् ! हे पूज्य ! (इहं - इह ) इस जन्म में आप ( उत्तमो असि - उत्तमः असि) समस्त पुरुषों से उत्कृष्ट हैं। क्यों कि आप के गुण उत्तम हैं (पच्छा-पश्चात् ) इस वर्तमान भव के बाद दूसरे भव में भी आप ( उत्तमो होहिसि - उत्तमः भविष्यसि ) उत्तम गुणों के ही धारक होंगे। क्यों कि उस भव में आप ( नीरओनीरजा : ) सकल कर्मों से रहित होकर (लोगुत्तमुत्तमं ठाणं- लोकोत्तमोत्तमं स्थानं ) लोक में सर्व से उत्तमोत्तम जो स्थान (सिद्धिं गच्छसि - सिद्धिं गमिष्यसि ) सिद्धि नामका मोक्ष स्थान है वहां आप पहुंचेगे ॥५८॥
આ પ્રકારથી નિમ રાજિષનાં ગુણાનું વર્ણન કરીને ઇન્દ્રે ફરીથી આ अरे ह्यं - " इहसि उत्तमो भते' इत्याहि.
अन्वयार्थ——भते-भदन्त हे भगवन् ! डे पून्य ! इह - इह या कन्भभां न्याय उत्तम असि - उत्तमः असि समस्त पुरुषोथी उत्कृष्ट छो. भिडे, सायना उत्तम छे. पच्छा-पश्चात् या वर्तमान लवनी पछीना मील लवमां पशु साथ उत्तमो होहिसि - उत्तमः भविष्यसि उत्तम गुणने धारण कुरनार मनशी ङेभ} थे अवमां आप नीरओ नीरजाः सम्स उभथी रडित मनीने लोगुत्तमुत्तमं ठाण - लोकोत्तमोत्तम स्थान बाइमां सर्वथी उत्तमोत्तम ने स्थान सिद्धिं गच्छसि - सिद्धिं गमिष्यसि सिद्धि नामनु मोक्ष स्थान छे त्यां याय यह यशो ॥ ५८ ॥ उ० ५८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
-
मा५ ।
उत्तराध्ययनसूत्रे संपति सूत्रकार उपसंहरनिन्द्रकर्त्तव्यमाह
मूलम्एवं अभिधुणंतो, रायरिसिं उत्तमाइ सद्धाए। पायाहिणं करेंतो, पुणो पुंणो वंदैई सको ॥ ५९ ॥ छाया-एवम् अभिष्टुवन् राजर्षिम् उत्तमया श्रद्धया।
प्रदक्षिणां कुर्वन् , पुनः पुनर्वन्दते शक्रः ॥ ५९॥ टीका-' एवं अभित्थुणंतो' इत्यादि ।
शक्रः शक्रनामको देवेन्द्रः, एवम्-उक्तप्रकारेण, उत्तमया-महत्या, श्रद्धया =अभिरुच्या भक्त्या च, अभिष्टुवन्-गुणवर्णनं कुर्वन् , प्रदक्षिणां कुर्वन् , पुनः पुनर्वन्दते-प्रणमति स्म ॥ ५९॥ वन्दनानन्तरं शक्रो यत् कृतवांस्तदाह
मलम्तो वंदिऊण पाए, चकं-कुस-लक्खणे मुणिवरेस्स ।
आँगासणुप्पईओ, ललियचर्वलकुंडलकिरीडी ॥ ६०॥ छाया-ततो वन्दित्वा पादौ, चनाडुशलक्षणौ मुनिवरस्य ।
___ आकाशेनोत्पतितः, ललितचपलकुण्डलकिरीटी ॥६०॥ टीका-'तो वंदिऊण पाए' इत्यादि । ततः तदनन्तरं शक्रः, मुनिवरस्य मुनिरत्नस्य नमि नामकस्य राजर्षेरित्यर्थः अब सूत्रकार उपसंहार करते हुए इन्द्र के कर्तव्य को कहते हैं'एवं अभित्थुणंतो रायरिसिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (सक्को-शक्रः) शक्र ने (एवं-एवम् ) उक्त प्रकार से (उत्तमाइ सद्धाए-उत्तमया श्रद्धया ) उत्तम श्रद्धा भक्ति से ओतप्रोत बनकर (अभित्थुर्णतो-अभिष्टुवन् ) गुण वर्णन करते हुए (पयाहिणं करेंतो-प्रदक्षिणां कुर्वन् ) उनकी प्रदक्षिणा की-और पश्चात् (पुणो पुणोपुनः पुनः) बार बार उनको (वंदई-वन्दते) वन्दना की ॥ ५९॥
वे सूत्र४।२ उपस डा२ ४२i छन्द्रन॥ ४तव्यने ४९ छे. “ एवं अभित्थुण तो रायरिसिं' इत्यादि. ___ अन्वयार्थ-एवं-एवम् ४ प्र४।२थी उत्तमाइ सद्धाए-उत्तमयो श्रद्धया उत्तम श्रद्धा मस्तिथी मातीत मनीन अभित्थुणतो-अभिष्टुवन् गुण पणेन शन सक्को-शक्रः इन्द्र पायाहिण करेंतो-प्रदक्षिणां कुर्वन् तेभनी प्रक्षिा ४ मने से पछीथी पुणो पुणो-पुनः पुनः पापार तमने वदइ-वन्दते बना ४२१. ॥ ५ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ९ अध्ययनोपसंहारः
४५९
चक्राङ्कुशलक्षणौ = चक्रं चाङ्कुशचेति चक्राङ्कुशौ, चक्राङ्कुशप्रधानानि लक्षणानि ययो स्तौ तथा, पादौ चरणौ वन्दित्वा, आकाशेन = आकाशमाश्रित्य, उत्पतितः = उर्ध्वं देवलोकाभिमुखं गतः कीदृशः शक्रः ? ललितचपलकुण्डलकिरोटी = ललिते सविलासे चपले - चञ्चले च ते कुण्डले च यस्य स ललितचपलकुण्डलः, किरीटं मुकुटं यस्थास्तीति किरीटी, ललितचपलकुण्डलश्चासौ किरीटी चेति तथा, चपलसुन्दरकुण्डल मुकुटधारक इत्यर्थः ॥ ६० ॥
शक्रेणैवमभिष्टुतो नमिराजर्विर्यत् कृतवांस्तदाह
मूलम् - नमी नमेई अप्पोणं, सक्खं संक्केण चोईओ । चऊण गेहं वइदेही, सामने पज्जुवडिओ ॥ ६१ ॥
छाया - नमिर्नमयति आत्मानं, साक्षात् शक्रेण नोदितः । त्यक्त्वा गेहं विदेही, श्रामण्ये पर्युपस्थितः ॥ ६१ ॥
टीका -' नमी नमेइ ' इत्यादि ।
शक्रेण शकनामकेन देवेन्द्रेण, साक्षात् = प्रत्यक्षीभूय, नोदितः प्रेरितः, अभिष्टुत इत्यर्थः, नमिः=नमिनामको राजर्षिः आत्मानं नमयति = तपः संयमे संयोज -
'तो बंदिऊण पाए ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( तओ - ततः ) पश्चात् ( मुणिवरस्स - मुनिवरस्य) मुनिवर नमराजऋषि के (चक्कं कुस - लक्खणे पाए चक्रांकुशलक्षणौ पादौ ) चक्र और अंकुश प्रधान लक्षणों से युक्त दोनों चरणों में ( बंदिऊणवन्दित्वा ) वन्दना करके ( ललियचबलकुंडलकिरीडी - ललितचपलकुण्डलकिरीटी ) ललित एवं चपल कुंडल वाला तथा मस्तक पर मुकुद धारण करने वाला वह इन्द्र वहाँ से ( आगासेणुपपइओ - आकाशेनउत्पतितः ) आकाश मार्ग होकर देवलोक चला गया ॥ ६० ॥
66
तो व दिउन पाए " त्याहि !
अन्वयार्थ — तओ - ततः पछीथी मुणिवरस्स - मुनिवरस्य भुनिवर नभिशर्षिनां चक्क'-कुस- लक्खणे पाए -चकांकुश लक्षणौ पादौ य भने अंकुश प्रधान सक्षणोथी युंक्त भन्ने थरशोभां वंदिउण- वन्दित्वा पंढना उरीने ललियचवल कुंडलकिरीडी - ललितच पलकुण्डलकिरीटी सक्षित याने यपस કુંડળવાળા तथा भस्त उपर भुगर धारा ४रवावाणा ते इन्द्र त्यांथी आगासेणुप्प इओ - आकाशेन उत्पतितः न्याशमार्गे द्वेषोऽमां यादया गया. ॥६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६.
१३
उत्तराध्ययनसूत्रे यति। तथा-स विदेही-विदेहो नाम जनपदः सोऽस्यास्तीति विदेही, विदेहदेशाधीशः, गृहं त्यक्त्वा, श्रामण्ये श्रमणस्येदं श्रामण्यं चारित्रं तत्र पर्युपस्थितः = तदाराधनतत्परो जातः॥ ६१ ॥ अथ नमिराजर्पिदृष्टान्तेन सूत्रकारः समुपदिशति
मूलम्एवं करेंति संबुद्धा, पंडिया पवियबखणा । विणियति भोगेसु, जहा से जमी रीयरिसि, तिबेमि ॥६२॥ छाया-एवं कुर्वन्ति संबुद्धाः, पण्डिताः प्रविचक्षणाः ।
विनिवर्तन्ते भोगेषु, यथा स नमीराजर्षिः, इति ब्रवीमि ॥६२॥ इन्द्र के चले जाने पर नमि राजऋषि ने फिर क्या किया ? वह सूत्रकार बतलाते हैं-'नमी नमेइ अप्पाणं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ—जिस नमि राजऋषि की (सक्केण-शक्रेण ) इन्द्र ने (सक्खं-साक्षात् ) साक्षात्-प्रत्यक्ष होकर (चोइओ-नोदितः) स्तुति की ऐसे ( नमी-नमिः) उस नमिराजऋषि ने जो (वइदेही-विदेही) विदेह देश के अधीश्वर थे (अप्पाणं-आत्मानम् ) अपने आप को (नमेइनमयति) नमाया-तप एवं संयम में लगाया । तथा (गेहं-गेहम् ) राजधानी का (चइऊण-त्यक्त्वा ) परित्याग करके (सामन्ने पज्जुबढिओश्रामण्ये पयुपस्थितः) उन्होंने चारित्र की आराधना करने में अपने आप को संलग्न कर दिया ॥६१ ॥
ઈન્દ્રના ચાલ્યા જવા પછી નમિરાજર્ષિએ શું કર્યું? તે સૂત્રકાર બતાવે छ.- “ नमी नमेइ अप्पाण' त्या.
स-याथ-२ नभि राषिनी सक्कण-शक्रेण छन्द्र सक्ख-साक्षातू प्रत्यक्ष-साक्षात् थन चोइओ-नोदितः स्तुति ४३१ मेवा नमी-नमिः ये नभि शबिरे वइदेहि-विदेही विटेड देशना Aधीव२ ता तेमाणे अप्पाणआत्मानम् पोते पोताना मात्माने नमेइ-नमयति नभावी दीधा मन संयममा साय.. तथा गेह-गेहम् २०४थानीना चइउण-त्यक्त्वा परित्या ४२ सावण्णे पज्जुवटिओ-श्रावण्ये पर्युपस्थितः तमणे यात्रिनी माराधना ४२वामा पानी જાતને સંલગ્ન કરી દીધી. એ ૬૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ९ अध्ययनोपसंहार टीका- ' एवं करेंति ' इत्यादि ।
संबुद्धाः सम्यगुबुद्धाः बोधं प्राप्ताः, हेयोपादेयज्ञानवन्तः, यद्वा-मिथ्यात्वापगमात् सम्यग् विदितजीवाजीवादितत्त्वाः पण्डिताः = विषयप्रवृत्तिदोपज्ञाः, यद्वासुनिश्चित प्रवचनार्थाः, प्रविचक्षणाः = प्राप्तचरणपरिणामाः, एवं कुर्वन्ति - यथाऽमुना नमिनाम्ना मुनिना प्रव्रज्यायां निश्चलत्वं कृतं, तथा कुर्वन्ति उपलक्षणत्वात् कृतवन्तः करिष्यन्ति च । तथा भोगेषु भोगेभ्यः = विषयेभ्यः, विनिवर्तन्ते= तदा
↑
अब सूत्रकार नमिराज ऋषि के दृष्टान्त से उपदेश कहते हैं
6
एवं करेति संबुद्धा ' - इत्यादि ।
४६१
अन्वयार्थ - - (संबुद्धा - संबुद्धाः ) जो अच्छी तरह से सम्यग्ज्ञानरूपी बोध को प्राप्त हो चुके हैं - हेय और उपादेय के विवेक से जो युक्त हैं अथवा मिथ्यात्व के दूर हो जाने से जीव और अजीव आदि तत्त्व जिन्हों ने भली प्रकार जान लिये हैं, तथा (पंडिया - पण्डिताः ) जो विषयों में प्रवृत्तिजन्य दोषों के ज्ञाता बन चुके हैं, अथवा प्रवचन का अर्थ जिन्हों ने अच्छी तरह निश्चित कर लिया है, एवं जो ( पवियक्खणा - प्रविचक्षणाः) चारित्रपरिणाम को प्राप्त हो चुके हैं वे (एवं करें तिएवं कुर्वन्ति ) इस नमिराज ऋषि के समान प्रव्रज्याधर्म में निश्चलता धारण करते हैं, अथवा जिन्होंने इस प्रकार की निश्चलता धारण की है, अथवा धारण करेगे वे ( भोगेसु - भोगेषु) विषयों से ( जहा से णमी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
હવે સૂત્રકાર નમિરાજિષને દૃષ્ટાંતથી ઉપદેશ કહે છે—
" एवं करें ति संबुद्धा " त्याहि.
अन्वयार्थ–सबुद्धा-संबुद्धाः ने सारी शेते सभ्यगज्ञान ३थी गोधने પ્રાપ્ત કરી ચુકેલ છે, હેય અનેઉપાદેયના વિવેકથી જે યુકત છે. અથવા-મિથ્યાવના દૂર થઈ જવાથી જીવ અને અજીવ આદિ તત્વ જેમણે સારી રીતે જાણી सीधेस छे तथा पंडिया - पण्डिताः विषयमा प्रवृत्तिभन्य होषोना ने ज्ञाता मनी ચુકેલ છે. અથવા પ્રવચનના અ જેમણે સારી રીતે નિશ્ચિત કરી લીધેલ છે मने भेो। पवियक्खणा-प्रविचक्षणा चारित्र परिशाभने आप्त भनी युम्या छेते एवं करेति एवं कुर्वन्ति या नभिराकर्षिनी समान अत्रज्या धर्मभां निश्चलता ધારણ કરે છે. અથવા જેમણે આ પ્રકારની નિશ્ચલતા ધારણ કરેલ અથવા धार। ४२शे ते भोगेसु-भोगेषु विषयेोथी जहा से णमा रायरिसी यथा स नमिः
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सेवनाद् विशेषेणोपरता भवन्ति । ' भोगेषु' इति पञ्चम्यर्थे सप्तमी आषत्वात् । यथा स नमिः नमिनामकः, राजर्षिोंगेभ्यो विनिवृत्तः सर्वथा निवृत्त इति ब्रवीमि। अस्य व्याख्या पूर्ववत् ।। ६२ ॥
इति श्री विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्'नमिप्रव्रज्या 'नामकं नवममध्ययनं
सम्पूर्णम् ॥ ९॥
रायरिसी-यथा स नमिः राजर्षिः ) जैसे यह नमिराजऋषि विरक्त हुए उसी तरह (विणियति-विनिवर्तन्ते) विरक्त होते हैं । " तिबेमि-इति ब्रवीमि" हे जम्बू इस प्रकार का यह मैंने तुम से जैसा प्रभु के मुख से सुना है वैसा कहा है ॥ ६२ ॥
॥ इस प्रकार यह उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी टीका के"नमि प्रव्रज्या" नामके नववें अध्ययन
का हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण हुआ ॥९॥
राजर्षि २५ । नभि. २४ वि२४ च्या सरीत विणियदृति-विनिवर्तन्ते वित थाय छ. "त्ति बेमि-इति ब्रवीमि " मू! म रे में २ तमन કહ્યું છે તે જેવું પ્રભુના મુખેથી સાંભળ્યું છે તે જ કહ્યું છે. તે ૬૨ છે
એ પ્રકારે આ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાને “નમિ પ્રવજ્યા” નામને નવમા અધ્યનને ગુજરાતી
ભાષાનુવાદ સંપૂર્ણ છે ૯
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ दशममध्ययनम् । नमिपत्रज्याख्यं नवममध्ययनमुक्तम् इदानी द्रुमपत्रकाख्यं दशममध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तरोक्ताध्ययने प्रव्रज्यायां निश्चलत्वमुक्तं तच्च शिक्षयैव पायो भवति न च सा दृष्टान्तेन विना सुस्पष्टतया विज्ञेया भवितुमर्हति, अतस्ता दृष्टान्तेन बोधयितुमिदं दशममध्ययनमुच्यते । अनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनं गौतमं प्रति श्री महावीरवर्धमानस्वामिना कथितम् । तस्मादिहप्रस्तावनारूपेण गौतमवक्तव्यता तावदुच्यते ।
आसीदत्र भरतक्षेत्रे चम्पानगर्याः पृष्ठभागवर्तिनी पृष्ठचम्पानाम्नी नगरी तस्यां
दशम अध्ययन नमि प्रव्रज्या नाम का नौवां अध्ययन समाप्त हो चुका-अब यह दशमा अध्ययन प्रारंभ होता है। इसका नाम 'द्रुमपत्रक' है। नवम
अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार से है-नवम अध्ययन में जो प्रव्रज्या में निश्चल रहना कहा गया है-यह निश्चलता शिक्षा से ही प्रायः
आती है । शिक्षा की भी प्राप्ति विना दृष्टान्त के होती नहीं है-अतः शिक्षा सुस्पष्टतया जानने योग्य दृष्टान्त से होती है। इस अभिप्राय से उस शिक्षा को स्पष्ट रूप से समझाने के लिये यह दशम अध्ययन गौतमस्वामी के प्रति श्री महावीरस्वामी ने कहा है। ___इस में सर्व प्रथम प्रस्तावनारूप से गौतमस्वामी की कथा कही जाती है__भरतक्षेत्र में चंपानगरी के पृष्ठभाग में एक पृष्ठचंपा नामकी
દસમા અધ્યયનની શરૂઆત નમિ પ્રત્રજ્યા નામનું નવમું અધ્યયન પૂરું થયું. હવે દસમું અધ્યયન શરૂ थाय छे. तेनुं नाम “द्रुमपत्रक" छ. नवमा २मध्ययन साथ तेनी मा - રનો સંબંધ છે. નવમા અધ્યયનની અંદર પ્રવજ્યામાં નિશ્ચલ (ગ) રહેવા બાબત જે વાત કહી છે તે નિશ્ચલતા શિક્ષા દ્વારા જ આવે છે. અને દષ્ટાંત વિના શિક્ષાની પ્રાપ્તિ થતી નથી–સુસ્પષ્ટ અને જાણવા લાયક દષ્ટાંતથી જ શિક્ષા પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી તે શિક્ષાને સ્પષ્ટતા પૂર્વક સમજાવવાને માટે પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ ગૌતમસ્વામી સમક્ષ આ દસમું અધ્યયન કહેલ છે.
તેની પ્રસ્તાવના રૂપે સૌથી પહેલાં ગૌતમસ્વામીની કથા કહે છે– ભરત ક્ષેત્રમાં ચંપાનગરીના પાછળના ભાગમાં પૃષચંપા નામની એક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६५
उत्तराध्ययनसूत्रे सालमहासालौ द्वौ सोदरौ राजयुवराजौ बभूवतुः । तयोर्भगिनी यशोमती नाम्नी, भगिनीपतिः पिठरनामकः, भागिनेयश्च गागलिनामाऽऽसीत् ।
अन्यदा तस्यां नगर्या भगवान् भव्याम्भोभास्करः श्री महावीर वर्धमानस्वामी समवसृतः । ततः साल महासालौ सर्वज्ञ वन्दितुं महद्धर्या समागतवन्तौः । भक्त्या तं जिनेन्द्रं नत्वा यथास्थानमुपविष्टौ । स सर्वज्ञोऽपि धर्मदेशनां दत्तवान् ।
मनुष्यजन्म, आर्यक्षेत्रम्, उत्तमकुलं, पूर्णपञ्चेन्द्रियत्वं, शरीरनैरुज्यादिकं च सर्व धर्मसाधनं दुर्लभम्, मिथ्यात्वाविरतिकषायप्रमादाशुभयोगाः धर्मप्रतिबन्धहेतवः, महारम्भादीनि नरक कारणादीनि सन्ति, संसारः खलु जन्ममरणादि दुःख प्रचुरोऽस्ति, नगरी थी। इसमें साल और महासाल नाम के दो सहोदर भ्राता रहते थे। साल राजपद पर स्थित थे, और महासाल युवराज पद पर । इनकी एक बहिन थी जिस का नाम यशोमती था। बहिनेऊ का नाम पिठर
और भागिनेय भानजे का नाम गागलि था । एक दिन की बात है कि इस नगरी में भव्यरूपी कमलों को प्रफुल्लित करने वाले श्री महावीर वर्धमान स्वामी पधारे । ये दोनों भाई बडे ठाट बाटसे सर्वज्ञ महावीरप्रभु को वंदना करने के लिये आये । भक्ति पूर्वक वन्दना कर ये दानों भाई यथास्थान बैंठगये। प्रभुने धर्मदेशना दी उसमें उन्होंने इस प्रकार समझाया।
इस जीव को मनुष्य जन्म, आर्यक्षेत्र, उत्तमकुल, पांचो इन्द्रियों की पूर्णता, एवं शारीरिक निरोगता आदि धर्म के साधन दुर्लभ है। मिथ्यात्व, अविरति, कषाय, प्रमाद, अशुभयोग, ये सब धर्म के प्रति. बन्धका कारण हैं। महारम्भ आदि नरक के कारण हैं। यह संसार जन्म, નગરી હતી. તેમાં સાલ અને મહાસાલ નામના બે સહેદર ભાઈઓ રહેતા હતા. સાલ રાજા હતા અને મહાસાલ યુવરાજ હતું. તેમને યશોમતી નામની એક બહેન હતી. તેમના બનેવીનું નામ પિઠર અને ભાણેજનું નામ ગાગલિ હતું. એક દિવસ તે નગરીમાં ભવ્ય જીવે રૂપી કમલેને પ્રફુલ્લિત કરનારા શ્રી વર્ધમાન મહાવીરસ્વામી પધાર્યા. તે બનને ભાઈઓ ઘણું ભારે ઠાઠમાઠથી સર્વજ્ઞ મહાવીર પ્રભુને વંદણું કરવાને માટે આવ્યા. ભક્તિભાવ પૂર્વક વંદણું કરીને તે બન્ને ભાઈઓ સ્થાને બેઠા. પ્રભુએ જે ધર્મદેશના દીધી. તેમાં આ પ્રમાણે સમજાવ્યું–
આ જીવને મનુષ્ય જન્મ, આર્યક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુળ, પાંચ ઇન્દ્રિઓની પૂર્ણતા અને નિરોગી શરીર, આદિ ધર્મનાં સાધનો દુર્લભ છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ, અશુભગ, તે બધાં ધર્મના પ્રતિબંધક કારણે છે. મહારંભ આદિ નરકનાં કારણે છે, આ સંસાર જન્મ, મરણ આદિનાં દુખેથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १० निश्चलप्रव्रज्याशिक्षायां सालमहालालदृष्टान्तः ४६५ कषायाः संसारपरिभ्रमणहेतवः सन्ति, कषायपरित्यागे च मोक्षप्राप्तिः इति ।
ततस्तां धर्मदेशनां श्रुत्वा साळनृपः संजातवैराग्यः सन् भवनमागत्य सोदर युवराजं महासालमब्रवीत् - ' राज्यमेतद् गृहाण ' इति । महासाल आह - दुर्गतिदायिना राज्येन मम किं भवोद्विग्नोऽहं त्वया सह प्रत्रजितुमिच्छामि । ततः सालमहासालौ भागिनेयं गागलिं राज्ये स्थापयित्वा भगवतः समीपे प्रव्रज्यां गृहीतवन्तौ । भगवता श्री महावीरवर्धमानस्वामिना सह विहरन्तौ शुद्धधियौ तौ संपूर्णामेकादशाङ्गी पठितवन्तौ ।
मरण आदिके दुःखों से भरपूर-भरा हुआ है । कषाय संसार परिभ्रमण की कारण हैं । इनका त्याग होने पर इस जीवको मुक्ति प्राप्त होती है ।
प्रभु की इस प्रकार धर्मदेशना को सुनकर नृपति साल का अन्तःकरण वैराग्य की वासनासे वासित बन गया। जब वह नृपति अपने घर वापिस आये तो उन्हों ने युवराज महासाल से कहा कि भाई । तुम इस राज्य को ले लो । सालकी बात सुनकर महासालने कहा- जिस चीज को आप बुरी समझकर छोड रहे हो, उसमें मुझे फँसाने कि बात आप क्यों कह रहे हो ? | मुझे इस राज्यसे कोई प्रयोजन नहीं - मैं स्वयं इस असार संसार से उद्विग्न हो रहा हूं-अतः आप के ही साथ दीक्षा लेना चाहता हूं। इस प्रकार निश्चयपूर्वक महासालके कहने पर राज्य का अधिकारी अपने भानेज गागलि को बनाकर उन दोनों भाईयों ने भगवान् महावीर स्वामी के समीप जाकर दीक्षा धारण करली । उन के साथ विहार करते हुए इन दोनों ने विशिष्ट ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशम से युक्त बुद्धि
ભરપૂર છે. કષાયાને કારણે જીવને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. તેને ત્યાગ થાય ત્યારે જ જીવનને મુક્તિ મળે છે.
""
ભગવાનના આ પ્રકારના ધર્મોપદેશ સાંભળીને રાજા સાલના અંતઃકરણમાં વૈરાગ્ય ભાવ જાગ્યા. તેણે પેાતાના મહેલે પાછા ફર્યો પછી પેાતાના ભાઈ યુવરાજ મહાસાલને કહ્યુ, "लाई ! तु या राज्यनी स्वीअर ४२. સાલની વાત સાંભળીને મહાસાલે કહ્યું, “ આપ જે વસ્તુને ખરાખ ગણીને ત્યજી રહ્યા છે. તેમાં મને ફસાવવાનું શા માટે કહેા છે ? મારે આ રાજ્યની બિલકુલ જરૂર નથી. હું પાતેજ આ સંસારથી ઉદ્વિગ્ન થયા છું અને આપની સાથે હું પણ દીક્ષા લેવા માગું છું. '' આ પ્રમાણે નિણ્ય કરીને, પેાતાના ભાણેજ ગાગલિને રાજ્યના અધિકારી બનાવીને અને ભાઇઓએ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી. તેમની સાથે વિહાર કરતાં
उ० ५९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
अन्यदा चम्पापुरीं प्रति राजगृहनगरात् प्रस्थितं प्रभुं श्री महावीरवर्धमानस्वामिनं प्रणम्य सालमहासालौ मोचतुः - स्वामिन्! भवदाज्ञया पृष्ठचम्पानगर्यो। स्वजनान् प्रतिबोधयितुं जिगमिषावः । भगवानाह - गौतमेन सह युवाभ्यां तत्र गन्तव्यम् । ततस्ते तत्र गताः । तत्र चतुर्ज्ञानधरः श्री गौतमस्वामी धर्मदेशनां कर्तुं प्रवृत्तः गागलिभूपतिरपि मातुलसहितं गौतमस्वामिनमागतं श्रुत्वा मातापितृभ्यां सह तान् वन्दितुं समागतः । स भूपतिस्तान् नत्वा यथास्थानमुपविश्य धर्म देशनां शुश्राव । संसारासारतां श्रुत्वा गागलिनृपः संजातवैराग्यः स्वपुरीमागत्य होने की वजह से उन दोनो साल महासाल मुनि ने भगवान को पूरे ग्यारह अंगो का अध्ययन कर लिया। किसी एक समय की बात है कि चंपानगरीकी तरफ राजगृह नगर से श्रीमहावीर वर्धमानस्वामी बिहारकर रहे थे। उस समय उन दोनों साल महासाल मुनिने भगवानको नमस्कार करके कहा - स्वामिन्! आपकी आज्ञासे हम दोनों पृष्ठचंपानगरी में स्वजनोंको प्रतिबोधित करने के लिये जाना चाहते हैं । भगवान् ने कहा- गौतमके साथ तुम दोनों वहां जा सकते हो। ऐसा ही उन्होंने किया। वे दोनों गौतमके साथ पृष्ठचंपानगरी पहुँचे। वहां चार ज्ञान धारी श्रीगौतमस्वामीने धर्मदेशना प्रारंभ की। गागलि राजा ने जब यह सुना कि हमारे दोनों मातुलों (मामा) से युक्त श्री गौतमस्वामी यहां आये हुए हैं, तो वह माता पिता को साथ लेकर उनकों वंदना के लिये वहां पहुँचे । गागलि राजा सब को नमस्कार कर यथास्थान बैठ गये और धर्मदेशना सुनने लगे । धर्मदेशना का पान कर गागलि राजा को संसार की असारता जानकर કરતાં, વિશિષ્ટ જ્ઞાનાવરણીયમના ક્ષાપશમથી યુક્ત બુદ્ધિ હાવાથી. તે બન્નેએ પૂરેપૂરા અગ્યાર અ ંગેાનુ... અધ્યયન કરી લીધું,
66
" तुभे
27
એક વખત રાજગૃહ નગરથી ચંપાનગરી તરફ શ્રીભગવાન મહાવીર વધુ માન સ્વામી વિહાર કરતા હતા. ત્યારે તેમને નમસ્કાર કરીને સાલ અને મહાસાલે તેમને કહ્યું, પ્રભુ ! આપ આજ્ઞા આપે! તે સ્વજનાને ઉપદેશ આપવા માટે પૃચંપા નગરીમાં જવાની અમારી ઈચ્છા છે. ’ ભગવાને કહ્યું, અને ગૌતમની સાથે ત્યાં જઈ શકે છે. ” તેમણે એ પ્રમાણે કર્યું. તે અને ગૌતમની સાથે પૃચ્ચપાનગરીમાં પહેાંચ્યા. ત્યાં ચાર જ્ઞાન ધારી શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ધમ દેશના ધર્મોપદેશ આપવા માંડી, જ્યારે ગાગલિએ સાંભળ્યુ કે પેાતાના અને મામા સાથે ગૌતમસ્વામી પેાતાની નગરીમાં પધાર્યા છે ત્યારે તે પેાતાના માતાપિતાની સાથે તેમને વંદના કરવા આવી પહેાંચ્યા, ગાગલિરાજા સૌને વંદના કરીને ચૈાગ્ય સ્થાને બેસીને ધમ દેશના સાંભળવા લાગ્યા. ધ દેશના
४६६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० निश्चलप्रव्रज्याशिक्षायां सालमहासालदृष्टान्तः ४६७ पुत्रं राज्ये निवेश्य मातापितृभ्यां सहितः श्री गौतमस्वामिनः समीपे दीक्षां गृहीतवान् । ततः सालमहासालगागल्यादिभिः समन्वितः श्री गौतमस्वामी भगवतः समीपे गन्तुं चम्पापुरी प्रति चलितः । तदा सालमहासालौ चिन्तयन्तौयदेते भवान् तारितास्तदेतद् भृशं भव्यजातम् । तदा गागल्याद्या अपि त्रयश्चिन्तयन्ति-अहो! सालमहासालौ अस्माकमुपकारिणौ, यतो वयं पूर्वमाभ्यां राज्यैश्वर्य लब्धवन्तः, इदानीं तु महानन्दप्राप्तिकारकं व्रतम्, इत्यादि भावनया विनष्टकल्मषा मुक्तिभवननिःश्रेणिक्षपकश्रेणिं समाश्रिताः । मोहमत्तमातङ्गपश्चानना मार्ग एव पञ्चापि पञ्चमज्ञानं प्राप्तवन्तः । ते गौतमस्वामिना सह भगवतः वैराग्य हो गया वे घर आये और राज्य में अपने पुत्र को रखकर माता पिता के साथ श्री गौतमस्वामी के पास दीक्षित हो गये। साल, महासाल एवं गागलि आदि से युक्त होकर श्री गौतमस्वामी वहां से श्री वीर प्रभु के पास आने के लिये चंपापुरी की ओर विहार किया। इधर, साल महासालने ऐसा विचार किया कि जो इन को इस संसारसमुद्र से गौतमस्वामी ने पार कर दिया, यह बहुत अच्छा हुआ। उधर गागलि आदि तीनों ने भी ऐसा विचार किया-अहो ! साल महासाल हमारे बडे भारी उपकारी हैं-हमने पहिले तो इनसे राज्य पाया और अब महानंद प्राप्ति कारक व्रत पाया। इस प्रकार की भावना से ये पाचों ही जने ज्ञानावरणादि घनघाती कर्मों का नाशकर मुक्तिभवन की निःश्रेणी स्वरूप क्षपक श्रेणी पर आरूढ हो गये। मोहरूप मत्तमातंग को ध्वस्त करने के लिये पंचानन तुल्य-सिंह जैसे इन पांचों ने मार्ग में ही पंचमસાંભળીને ગાગલિ રાજાને સંસારની અસારતાનું ભાન થયું. તેમને વૈરાગ્ય ઉતપન્ન થયો, ઘેર જઈને પિતાના પુત્રને રાજ્ય ગાદી પીને તેમણે માતાપિતા સહિત ગૌતમસ્વામીની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ સાલ, મહાસાલ, ગાગલિ આદિ સહિત શ્રી મહાવીર પ્રભુની પાસે જવા માટે ચંપાપુરી તરફ વિહાર કર્યો. માર્ગમાં સાલ મહાસાલના મનમાં એ વિચાર આવ્યો કે આ ભવ્ય લેકેને ગૌતમસ્વામીએ સંસારસાગરથી તારી દીધાં તે ઘણું સારું કર્યું. ગાગલિ આદિ ત્રણેએ પણ એ જ વિચાર કર્યો કે “અહો ! સાલ મહાસાલે અમારા ઉપર ઘણે ભારે ઉપકાર કર્યો છે–અમે પહેલાં તેમની પાસેથી રાજ્ય મેળવ્યું હતું. અને હવે મહા આનંદ પ્રાપ્ત કરાવનાર વ્રત મેળવ્યું. આ પ્રકારની ભાવનાથી તે પાંચે જણું જ્ઞાનાવરણ આદિ ઘનઘાતિ કર્મોને ક્ષય કરીને મુક્તિ ભાવનાની સીડી સમાન ક્ષપકશ્રેણી પર ચડી ગયા. મેહરૂપી મત્ત ગજરાજને ધ્વસ્ત કરવાને માટે પંચાનન સમાન–સિંહ જેવાં તે પાંચેએ માર્ગમાં પાંચમું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
उत्तराध्ययनसूत्रे समीपे समागता । ततःसालमहासालादयः पञ्चकेवलिनः केवलिपर्षदिं गन्तुमुद्यताः, तदा गौतमस्वामी तान् गन्तुमुद्यतान् सालमहासालादीनब्रवीत् भोः ! अनभिज्ञा इव कथं गच्छथ ? आयात, भुवनप्रभोभगवतः पयुपासनां कुरुध्वम् । तदा भागवता कथितम्, इमे सर्वे केवलिनः सन्ति एतान् मा आशातय । भागवता एव मुक्ते सति गौतमो मनसि चिन्तयति___ ममैते शिष्याः केवलज्ञानं लब्धवन्तः एवमन्येऽपि बहवो ममहस्तदीक्षिताः केवलिनो जाताः, किंत्वयपर्यन्तं मया केवलज्ञानं न प्राप्तम्, तदा भगवान् गौतमस्य महतिमधृति विदित्वा वदति-' हे गौतम ! मा खिद्यस्व, धृतिमाश्रय, ज्ञान केवलज्ञान प्राप्त कर लिया। गौतमस्वामी के साथ ये भगवान् महावीर के पास पहुँचे । ज्यों ही ये साल, महासाल आदि पांचों केवलियों की परिषत्-सभा में जाने के लिये तैयार हुए कि इतने में गौतमस्वामी ने उनसे कहा-कि आप लोग अनभिज्ञ की तरह कैसे जाते हो, पहिले आओ और त्रिलोकी नाथ भगवान् को वंदना करो। गौतम की इस बात को सुनकर प्रभु ने कहा ये सब केवली हो चुके हैं। इनकी आशातना मत करो। । भगवान ने जब इस प्रकार कहा तो सुनकर गौतम ने विचार किया-ये मेरे शिष्य है इन्हों ने केवलज्ञान प्राप्त कर लिया है इसी तरह और भी मेरे बहुत शिष्य हैं-जो केवली हो चुके हैं, किन्तु मुझे अभी तक भी केवलज्ञान की प्राप्ति नहीं हुई है। प्रभुने गौतमस्वामी की इस महान् अधीरता को अपने ज्ञान से जानकर उनसे कहा-हे गौतम ! खेद જ્ઞાન કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. તેઓ પાંચ મુનિ ગૌતમસ્વામીની સાથે ભગવાન મહાવીર પાસે આવી પહોંચ્યા. સાલ, મહાસાલ આદિ પાંચે જણું જેવાં કેવલીઓની પરિષદમાં (સભામાં ) જવાને તૈયાર થયા કે ગૌતમ સ્વામીએ તેમને કહ્યું,
આપ અનભિજ્ઞ (અજ્ઞાની) ની જેમ કેમ જાઓ છે. પહેલાં આવીને ત્રિલેકીનાથ ભગવાનની પર્થપાસના કરે” ગૌતમની એ વાત સાંભળીને પ્રભુએ કહ્યું, “આ બધા કેવળી થઈ ગયા છે. તેમની આશાતના ન કરે” ભગવાનના તે શબ્દો સાંભળીને ગૌતમે વિચાર કર્યો-“આ લેકે મારા શિખે છે. તેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. એ જ પ્રમાણે મારા બીજા અનેક શિષ્ય પણ કેવળી થઈ ગયા છે, પણ મને હજી સુધી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નથી.” ભગવાને ગૌતમસ્વામીની તે મહાન અધીરતાને પોતાના જ્ઞાનથી જાણીને તેમને કહ્યું, “હે ગૌતમ! ખેદ ન કરે હૈયે ધારણ કરે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४६९ त्वमपि केवली भविष्यसि, आवां सिद्धिगतिनामधेयं स्थान प्राप्स्यावः, सदृशौ च भविष्यावः, तस्माद् धृतिमाश्रित्य तपः संयमं समाराधयन् मम वक्ष्यमाणं वचः श्रुत्वा प्रमादं परिहर' इत्युक्त्वा भगवान् इदं द्रुमपत्रकमध्ययनं गौतमस्वामिनमुद्दिश्यान्यानपि भव्यजीवानुपदिष्टवान् । एवं प्रस्तुतमिदं दशममध्ययनं श्रीसुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं श्रावयन् प्रथमगाथामाह
मूलम्दुमपत्तए पंडुरए जहा, निवडइ राइगणाण अच्चए।
एवं मणुयाण जीवियं, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१॥ छाया-द्रुमपत्रकं पाण्डुरकं यथा, निपतति रात्रिगणानामत्यये ।
एवं मनुजानां जीवितं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ १॥ टीका-'दुमपत्तए ' इत्यादि
हे गौतम ! ' गोयम' इति गौतमगोत्रस्येन्द्रभूतेरामन्त्रणम् हे इन्द्रभूते ! इत्यर्थः। मत करो-धैर्य का अवलम्बन करो, तुम भी केवली हो जाओगे । हम तुम दोनों मुक्ति स्थान को प्राप्त करेंगे। मुक्तिस्थानमें सदृश ही रहेंगे। इसलिये धैर्य को धारण कर तप एवं संयम की आराधना करते हुए मेरे इस वक्ष्यमाण वचन पर ध्यान दो और प्रमाद का परिहार करते रहो। वह वक्ष्यमाण वचन यह द्रुमपत्रक अध्ययन है जिस को प्रभु ने गौतम. स्वामी को लक्ष्य करके कहा है । इससे अन्य भी भव्य जीवों को उपदेश प्राप्त होता है । इस प्रकार प्रस्तुत इस दशम अध्ययन को श्री सुधर्मास्वामीने जंबूस्वामी को सुनाते हुए इस प्रथम गाथाको कहते हैं
'दुमपत्तए पंडुरए-'इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-इस गाथा में ‘गौतम' यह पद शेष शिष्यों का उपતમે પણ કેવળી થશે. હું અને તમે બન્ને જણ મેક્ષ પામીશું, અને મુકિત સ્થાનમાં સરખા જ રહીશું, માટે ધૈર્ય રાખીને તપ અને સંયમની આરાધના કરતાં કરતાં મારાં નીચેનાં વચને ધ્યાનમાં રાખો અને પ્રમાદ છેડે.” તે वक्ष्यमाण (२ ॥ ४ा.) क्यनी मा द्रमपत्रक अध्ययन रे પ્રભુએ શ્રી ગૌતમસ્વામીને અનુલક્ષીને કહેલ છે. તેના દ્વારા અન્ય ભવ્ય જીને પણ ઉપદેશ મળે છે. આ પ્રમાણે આ દશમું અધ્યયન જંબુસ્વામીને સંભળાqdi श्री सुधर्मास्वाभीमा ५७बी ॥था छ-"दुमपत्तए पंडुरए" त्यादि
અન્વયાર્થ—આ ગાથામાં “ગૌતમ પદ બાકીના શિષ્યનું પણ ઉપલક્ષક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ उत्तराध्ययनसूत्रे 'गौतम' इति शेषशिष्योपलक्षणम् , यथा येन प्रकारेण, रात्रिगणानां=रात्रीणां गणाः रात्रिगणाः-रात्रिदिवससमूहाः, दिवसगणाऽविनामावित्वादुपलक्षणत्वाद् वा रात्रिगणशब्देन दिवससमूहा अपि गृह्यन्ते । तेषाम् , अत्यये अतिक्रमे, पाण्डुरकं= कालपरिणामात् तथाविधरोगादे ; कारणात् प्राप्तपाण्डुरवर्णकं, श्वेतपीतवर्णयुक्तं पक्वमित्यर्थः द्रुमपत्रकंद्रुमो वृक्षस्तस्य पत्रकं-पत्रं, स्वार्थे कः । निपतति-शिथिलवृन्तबन्धनकत्वेन द्रुमाद् भ्रश्यति, एवम् अमुना प्रकारेण, मनुजाना-मनुष्याणां जीवितम् आयुर्निपतति-जीव प्रदेशेभ्यो भ्रश्यति रात्रिदिवसगणानामतिक्रमे आयुषः स्थितिखण्डकापहारादिति भावः । अतः समय-सर्वतः सूक्ष्मो निर्विभागः कालः समयस्तमपि आवलिकादेः स्थूलसमयस्य का वार्तेति भावः । मा प्रमादये ग्रहणा ऽऽसेवनाशिक्षा समाराधने (श्रुतचारित्रलक्षणधर्माराधने) निद्रा विकथादिरूपं समयमात्रमपि प्रमादं मा कुरु, प्रमादस्य केवलज्ञाननिर्वाणप्रतिबन्धकत्वादित्यर्थः। मनुष्याणां जीवितं दुमपत्रसमं भगुरमस्तोति विज्ञाय धर्मे प्रमादो न करणीय इति गाथाशयः ॥१॥ लक्षक होने से इस को अन्य समस्त निर्ग्रन्थ निर्ग्रन्थियों का संबोधन भी समझ लेना चाहिये । “ रात्रिगण" इस शब्दसे दिवस समूह भी गृहीत हुआ है । जीवित शब्द का अर्थ आयु है । समय, काल का सब से सूक्ष्म अविभागी अंश है । अर्थ इस प्रकार है--(जहा-यथा ) जैसे (राइगणाण अच्चइ-रात्रिगणानाम् अत्यये) बहुत रात्रि और दिवसों के व्यतीत हो जाने पर (पंडुरए-पाण्डुरकम् ) समयानुसार परिपक्वश्वेत पीत वर्णयुक्त (दुमपत्तए-द्रुमपत्रकम् ) वृक्ष का पत्ता (निवडइनिपतति ) वृक्षसे टूट कर गिर पड़ता है (एवं माणुयाणजीविय-एवम् मानुजानाम् जीवितम् ) इसी तरह मनुष्यों की आयु भी जीव प्रदेशो से गलित हो जाती है । अतः (गोयम-गौतम) हे गौतम ! ( समयं मा હોવાથી તેના દ્વારા બીજા બધા નિગ્રંથ નિથિનું સંબોધન પણ સમજવું. "रात्रिगण " श६ द्वारा हिस समूड ५ अ राय छे. वित' मेट આયુ કાળના સૌથી સૂમ, અવિભાજ્ય અંશને સમય કહે છે. ગાથાને અર્થ
या प्रमाणे जे-जहा-यथा-म राइगणाण अच्चइ-रात्रिगणानाम् अत्यये घ रात्रि हिसे व्यतीत थतां पंडुरए-पाण्डुरकम् समयानुसार परि५४१-श्वेत मने पीi वा दुमपत्तए-द्रमपत्रकम्-वृक्षनु पान निवडइ-निपतति-वृक्ष ५२थी तूटीन नाये ५3 छ-एवं मणुयाणजीवियम्-एवं मनुजानाम् जोवितम् - १ प्रभारी मनुष्यानु मायुष्य ५५५ ७१ प्रशोथी मलित थाय छे. तथा गोयम
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४७१ पमायए-समयं मा प्रमादयेः ) एक समय भी श्रुत चारित्ररूप धर्म की आराधना करने में प्रमाद मत करो।
भावार्थ-वीर प्रभु शिष्यों को समझाते हुए कह रहे हैं कि हे गौतम ! जैसे२ रात्रि और दिवस निकलते जाते हैं वैसे२ आयु के दलिक भी कम होते जाते हैं-निर्जीर्ण होते जाते हैं तो जिस प्रकार पका हुआ पत्ता वृक्ष से गिर पड़ता है उसी प्रकार जीव की आयु भी क्रमानुसार निर्जीण होती २ एक समय समस्त निर्जीर्ण हो जाती है । पर यह छद्मस्थ जीवों को पता नहीं कि वह कब निर्जीर्ण हो जाय । अतः श्रुतचाचारित्ररूप धर्म की आराधना करने में निद्रा विकथादिरूप प्रमाद एक समय का भी करना श्रेयस्कर नहीं है। सदा धर्माराधन करने में सजग बने रहना चाहिये । यह जीवन द्रुमपत्र के समान-क्षणभंगूर है और प्रमाद केवलज्ञानस्वरूप निर्वाण का प्रतिबंधक है। आयु की वृद्धि करमा या घटाना जीव के हाथ की बात नहीं । अतः प्राप्त आयु को सफल करने का एक यही सब से अच्छा उपाय है कि उसका एक समय भी विना धर्माराधन के व्यतीत न किया जाय ॥१॥ गौतम !- गौतम! समय मा पमायए-समय मा प्रमादये:-मे४ समय पy શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મની આરાધના કરવામાં પ્રમાદ કરશે નહિ.
ભાવાર્થ–વીર પ્રભુ શિષ્યને સમજાવતાં કહે કે હે ગૌતમ! જેમ રાત્રિ અને દિવસ વ્યતીત થતા જાય છે તેમ આયુષ્યનાં ઝિયાં પણ ઘટતાં જાય છે. નિર્ણિ થતાં જાય છે. જેમ પાકેલું પાન વૃક્ષ ઉપરથી નીચે ખરી પડે છે तेभ पनु मायुष्य ५५ मे मे निर्जीर्ण थतुं यतुं मारे तदन निर्जीर्ण થઈ જાય છે. પણ આ છદ્મસ્થ જીવોને ખબર પડતી નથી કે તે કયારે નિર્બળ થશે. તેથી શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મની આરાધના કરવામાં નિદ્રા, વિકથા આદિરૂપ એક સમયને પણ પ્રમાદ કરવો ઉચિત નથી. ધમની આરાધના કરવા માટે સદા સજાગ રહેવું જોઈએ. આ જીવન કુમપત્રક સમાન ક્ષણભંગૂર છે, અને પ્રમાદ એ કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ નિર્વાણને રોધક છે. આયુષ્યને વધારવા કે ઘટાડવાનું કેઈ જીવના હાથમાં નથી. તેથી આ જીવનને સફળ બનાવવાને એક જ માત્ર શ્રેષ્ઠ ઉપાય એ છે કે તેણે એક સમય પણ ધમની આરાધના કર્યા વિના નિરર્થક વ્યતીત થવા દેવો જોઈએ નહીં કે ૧ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
पुनरन्यदृष्टान्तेन जीवीतस्यानित्यत्वमाह -
मूलम्
कुसैग्गे जेह ओसबिंदुए, थोवं चिट्ठइ लंबमाणए ।
एवं मणुर्याण जीवियं समयं गोयम ! मी पमाये ॥२॥
उत्तराध्ययनसूत्रे
"
छाया - कुशाग्रे यथा अवश्याय विन्दुकः, स्तोकं तिष्ठति लम्बमानकः । एवं मनुजानां जीवितं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ २ ॥ टीका- ' कुसग्गे ' इत्यादि
यथा येन प्रकारेण कुशाग्रे लम्बमानकः = निपतिष्यन् अवश्यायविन्दुकः= अवश्यायः='ओस' इति भाषाप्रसिद्धः, तस्य विन्दुः, स्वार्थे कः, स्तोकं = स्वल्पं कालमितिशेषः, तिष्ठति । एवं मनुजानां जीवितं स्वल्पकालस्थायि, तस्मात् समयमपि मा प्रमादयेः, धर्मे समयमात्रमपि प्रमादं मा कुरु इत्यर्थः ॥ २ ॥
दुइ-स
'कुसग्गे जह ओस बिंदुए ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा -यथा ) जैसे (कुसग्गे - कुशाग्रे ) कुश के अग्र - भाग में (लंबमाणए - लंबमानकः) लटकता हुआ कुश की अनी पर पड़ा हुआ (ओसबिंदुए अवश्याय विन्दुकः ) ओस का बिन्दु ( धोयं चि - स्तोकं तिष्ठति ) वहां थोडे समय तक ही रहता है ( एवं मणुयाण जीवियं एवं मनुजानां जीवितम् ) इसी तरह मनुष्य का यह जीवन भी स्वल्पकालावस्थायी है । इसलिये ( गोयम - गौतम ) हे गौतम ! धर्म के आराधन में ( समयं मा पमायए- समयं मा प्रमादयेः ) एक समय भी प्रमाद मत करो ॥ २॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
" कुसग्गे जह ओसबिंदुए " त्याहि.
मन्वयार्थ – जहा – यथा प्रेम कुसग्गे - कुशाग्रे हलेना अथ लोग पर लंबमाणए - लंबमानकः आसंजन व रडेलु हर्मनी अली पर पडे ओस बिंदुएअवश्याय बिन्दुकः आउनु मिन्हु थोयं चिट्ठइ स्तोकं तिष्ठति त्यां थोडा समय सुधी ४ रहे छे एवं मणुयाणजीवियं एवम् मनुजानां जीवितम् - शे - भेन प्रमाणे भाणुसोनुं भवन पशु स्वस्थ अजनुं होय छे. तेथी गोयम - गौतम हे गौतम! धर्मनी ग्याराधना अश्वामां समयं मां पमायए- समयं मा प्रमादये:એક સમયના પણ પ્રમદ્ઘિ કરવા નહીં ॥ ૨ ॥
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
उक्तार्थमुपसंहरन्नुपदिशति
ईइ इत्तरियैम्मि आउए, जीवियए बहुपच्चवायए। बिहुाहि यं पुरेकडं, समयं गोयम ! मा पैमायए ॥३॥ छाया-इति इत्वरे आयुषि, जीवितके वहुमत्यपायके।
विधुनीहि रजः पुराकृतं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥३॥ टीका-'इइ इत्तरियम्मि' इत्यादि
हे गौतम ! इति=अनेन उक्तरीत्येत्यर्थः, इत्वरे-गमनशीले स्वल्पकाल स्थायिनीत्यर्थः, आयुषि-एति-उपक्रमहेतौ समुपस्थितेऽपि टिततया यथास्थित्यैवानुभवनीयतां गच्छतीति आयुः, तच्चैवं निरुपक्रममेव, तस्मिन्, तथा-बहुपत्यपायके-बहवः-बहुविधाः प्रत्यपाया विघ्नाः विषाग्निजलशस्त्रातिशयहर्षशोकादिरूपा यस्मिंस्तद् बहुप्रत्यपायकं तस्मिन्, जीवित के च=सोपक्रमायुषि चेत्यर्थः इह चका __'इइ इत्तरियम्मि आउए'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इइ-इति) इस प्रकार (इत्तरियम्मि-इत्वरे आयुषि ) निरुपक्रम आयु स्वल्पकाल तक अवस्थायी है, तथा (बहुपच्चवायएबहुप्रत्यपायके जीवितके) सोपक्रम आयु अनेक विघ्नोंसे-विष, अग्नि, जल, शस्त्र, अतिशय हर्ष, (खुशी ) अतिशय शोक आदि कारणों से प्रतिहत है । इस प्रकार यह दोनों प्रकार की आयु अल्पकालीन ही है, अतः इसकी अनित्यता जानकर इस आयु में ( पुरेकडं रयं बिहुणाहिंपुराकृतम् रजः विधुनीहि ) पूर्वकाल में संचित ज्ञानावरणीयादिक कर्म धूलिको आत्मप्रदेशोंसे अलग करो। इसमें (गोयम-गौतम) हे गौतम ! (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयः) एक समय भी प्रमाद मत करो।
" इइ इत्तरियम्मि आउए" त्याहि.
मन्वयार्थ-इइ-इति-या प्रमाणे इत्तरियम्मि-इत्वरे आयुषि - निरु५म मायुध्य स्१६५४ सुधी ना छ, तथा बहुपच्चवायए-बहुप्रत्यपायके जीवितके-सेपिम मायुष्य मने विद्वानाथी-विष, मनि, ४, शख, मतिશય હર્ષ, અતિશય શોક, આદિ કારણેથી પ્રતિહત છે. આ રીતે તે બન્ને પ્રકારનું આયુષ્ય અલ્પકાલીન છે. તેથી તેની અનિત્યતા સમજીને તે આયુષ્યમાં पुरैकड रयं बिहुणाहि-पुराकृतम् रजः विधुनीहि-पूणे सथित ज्ञाना१२०ीय मा भने आत्मप्रश। ५२थी इ२ ४२१. तमा गोयम-गौतम ! 3 गीतम! समयमा पमायए-समयं मा प्रमादयेः- सभयना ५५ प्रमाद न ४२. उ० ६०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
उत्तराध्ययनसूत्रे
रस्य गम्यमानत्वात् एवं च द्रुमपत्रदृष्टान्तेन कुशाग्रजलबिन्दुदृष्टान्तेन च निरुपक्रमं सोपक्रमं चेत्युभयविधं मनुजायुः स्वल्पकालस्यापि, अतोऽस्यानित्यतां विज्ञाय पुराकृतं = तस्कालापेक्षया पूर्वकाले कृतं रजः = ज्ञानावरणीयादिकं कर्मधूलि विधुनीहि =आत्मप्रदेशेभ्यः पृथक् कुरु । कर्मरजो विधुनने समयं = समयमात्रमपि, मा प्रमादयेःप्रमादं मा कुरु । यद्यपि पूर्वकोटीप्रमाणं निरुपक्रममायुर्भवति, तथापि देवापेक्षया स्वल्पमेव ज्ञेयम्, अतृप्तत्वात् जीवितवाञ्छाया अनिवृत्तत्वाच्च ॥ ३ ॥
मूलम् - दु खलु माणुसे, भवे चिरकालेण वि सव्र्वपाणिणं । गोढा र्य विवांग कम्मुणो, समयं गोयम माँ पमायएँ ॥ ४ ॥
यद्यपि पूर्वकोटि प्रमाणवाली निरुपक्रम आयु है- इस अपेक्षा उसमें स्वल्पकालता नहीं घट सकेगी तो इस प्रकार की शंका का यह समाधान है कि वह देवों की अपेक्षा तो स्वल्प ही है। तथा उसमें जीवों की अतृप्ति तथा जीवन की वाञ्छा रहा ही करती है, अतः उसमें स्वल्पता ही जानना चाहिये ।
भावार्थ- सोपक्रम और निरुपक्रम इस प्रकार से जीवों की आयु दो प्रकार की होती है । इनमें विष आदिक के प्रयोग से बीच में ही नष्ट हो जानेवाली आयु का नाम सोपक्रम एवं अपने समय पर समाप्त होनेवाली आयु का नाम निरुपक्रम आयु है । दोनों प्रकार की ये आयु द्रुमपत्रक एवं कुशाग्रबिन्दु के समान स्वल्पकाल तक ही रहती हैं । ऐसा जानकर जीवों के धर्माचरण में एक समय मात्र भी प्रमाद नहीं करना चाहिये ॥ ३ ॥
જો કે નિરુપક્રમ આયુ પૂર્વકૈાટિ પ્રમાણુનુ છે. તે દૃષ્ટિએ તેમાં ૧પકાળતા ઘટાવી શકાય તેમ નથી. તે શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે-આયુ દેવાના આયુની સરખામણીમાં સ્વલ્પ જ છે, અને તેમાં પણ જીવાને અતૃપ્તિ તથા જીવનની વાંછના રહ્યા કરે છે. તેથી તેમાં સ્વલ્પતા જ ઘટાવી શકાય. लावार्थ-लवाना आयुष्यना मे प्रहार छे - (१) सोयम्भ भने (२) निरुપક્રમ. વિષ આદિના પ્રયોગથી વચ્ચે જ નષ્ટ થનાર આયુને સેાપક્રમ આયુ કહે છે, અને સમય પૂરો થયે સમાપ્ત થનાર આયુને નિરુપક્રમ આયુ કહે છે. તે અન્ને પ્રકારનું આયુષ્ય ક્રુમપત્રક અને કુશાગ્રબિન્દુની જેમ સ્વલ્પકાલીન છે. એ પ્રમાણે સમજીને જીવાએ ધર્માચરણમાં એક સમયના પ્રમાદ ન ફરવા જોઇએ.ા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. १० गौतम प्रति सुधर्म स्वामिनउपदेशः छाया - दुर्लभः खलु मानुषो भवः, चिरकालेनापि सर्वप्राणिनाम् । anora विपाकाः कर्मणां समयं गौतम । मा ममादयेः || ४ || टीका - ' दुल्लहे' इत्यादि
हे गौतम! सर्वप्राणिनां सर्वेषां जीवीनां, ' खलु ' इति विशेषणे 'पुण्यरहितानाम्' इति विशेषणं द्योतयति चिरकालेनाऽपि प्रभूतकालेनापि, मानुषः = मनुष्य सम्बन्धी, भवः = जन्म, दुर्लभः = अप्राप्यः । अकृतसुकृतानां सर्वेषां जीवानां चिरकालेनापि मनुष्यजन्मनैवलभ्यमिति भावः । कस्मात् कारणात ? इत्याह- 'गाढा य' इत्यादि । च शब्दो हेत्वर्थे, च-यस्मात् कर्मणां मनुष्यगतिविघातकानां कर्मणां विपाकाः = उदयाः गाढा : = विनाशयितुमशक्याः, तस्मात् समयं = समयमात्रमपि मा प्रमादयेः प्रमादं मा कुरु । ' गाढा' इति बहुवचनान्तनिर्देशात् - 'विवाग' इति शब्दो लुप्तबहुवचनान्तो विज्ञेयः । 'कम्मुणो' इत्येकवचननिर्देश आस्वात् ॥४॥
'दुल्ल खलु माणुसे ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( सव्वपाणिर्ण - सर्व प्राणिनाम् ) पुण्य रहितसमस्त जीवों को (चिरकालेण वि - चिरकालेनापि ) बहुत काल में भी ( माणुसे भवे - मानुषो भवः) मनुष्यभव की प्राप्ति होना ( दुल्लहे - दुर्लभः ) दुर्लभ है । जिन्होंने जीवन में पुण्य उपार्जित नहीं किया है ऐसे जीवों को बहुत काल भी निकल जावे तो भी मनुष्यभव प्राप्त नहीं होता है क्यों कि ( कम्मुणे - कर्मणाम् ) मनुष्यगति विघातक कर्मों का (विपाणाविपाका : ) उदय (गाढा - गाढा :) हटाना दुष्कर होता है - इसलिये (गोयमहे गौतम! ( समयं मा पमायए- समयं मा प्रमादयेः ) एक समय मात्र भी धर्माराधन में प्रमाद मत करो ॥ ४ ॥
66
'दुल्लहे खलु माणुसे " इत्याहि.
अन्वयार्थ – सव्वपाणिणं - सर्वप्राणिनाम् चिरकालेण वि - चिरकालेनापि - घणा सांगा समये भवः-भनुष्यलव प्राप्त थवे दुल्लहे - दुर्लभः - दुर्लल छे. ઉપાર્જન કર્યું નથી એવા लव भजतो नथी. अ२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
४७५
-
પુન્યરહિત સમસ્ત જીવાને माणुसे भवे मानुषो नेमावे लवनभां पुन्यनुं જીવાને ઘણુા સમય વ્યતીત થવા છતાં પણ મનુષ્ય कम्मुणे-कर्मणाम् - मनुष्यगति विधात उभनि
-
विपागा - विपाका:- उदय गाढा दूर ४२ भुरस होय छे. तेथी गोयम- गौतम
गौतम ! समय' मा पमायण - समय मा प्रमादयेः- धर्माराधन उरवामां ये सभ યા પણ પ્રમાદ ન કરીશ. ॥ ૪ ॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
उत्तराध्ययनसूत्रे यदुक्तं 'सर्वप्राणिनां मानुषो भवः खलु दुर्लभ' इति, तत्र एकेन्द्रियादि माणिनां तदुर्लभत्वं दर्शयितुकामः प्रथमं पृथिवीकायस्थितिमाह
मूलम्-- पुढेवीकायमंइगओ, उक्कोसं जीवो उ संर्वसे। कालं संखाईयं, समयं गोयम ! मा पमायए ॥ ५॥ छाया--पृथिवीकायम् अतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्यातीतं, समयं गौतम ! मा प्रमादयः॥५॥ टीका-'पुढवीकार्य ' इत्यादि
पृथिवीकायम्-पृथिव्येव-भूमिरेव काय:-शरीरं पृथिवीकायस्तम् , अतिगतः= अतिशयेन मृत्वा मृत्वा पुनस्तत्रोत्पत्तिरूपेण, गतः प्राप्तः, जीवः प्राणी, 'उक्कोसं ति' उत्कर्षतः संख्यातीतम् असंख्यं, कालं संवसेत् तद्रपतयैव अवतिष्ठेत् , निवसतीत्यर्थः । इह — कालं संख्यातीतम् ' इति विशेषानभिधानेऽप्यसंख्योत्सर्पिण्यवस
पहले जो कहा है कि 'जीवों को मनुष्यभव की प्राप्ति दुर्लभ है" यह एकेन्द्रियादिक जीवों को कैसे दुर्लभ है ? इस बात को प्रगट करने के लिये पहले उनकी स्थिति सूत्रकार बतलाते हैं
'पुढवीकायमइगओ'-इत्यादि।
अन्वयार्थ–(पुढवीकायमइगओ-पृथिवी कार्य अतिगतः) पृथिवीकाय में बारंबार जन्म मरण करके वहीं पर उत्पन्न हआ (जीवो-जीवः) जीव (उकोसं संखोईयं कालं संवसे-उत्कर्षतः संख्यातीतं कालं संवसेत् ) उत्कृष्ट की अपेक्षा संख्यातीत-असंख्योत काल तक वहीं पर उसीरूप से रहता है। इसमें उसके असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल निकल जाते हैं । इसलिये (गोयम-गौतम ) हे गौतम! (समयं
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે કે “જીને મનુષ્યભવ મળ દુર્લભ છે.” તે એકેન્દ્રિય આદિ ને તે કેવી રીતે દુર્લભ છે? તે વાતને ખુલાસે કરવા માટે પહેલાં સૂત્રકાર તેમની સ્થિતિ બતાવે છે
"पुढवीकायमइगओ" त्यादि.
अन्याय--पुढवीकायमइगओ-पृथिवीकाय अतिगतः-पृथ्वीयमा पार पार सन्म धारण ४शन तमत्प न्न थये। जीवो-जीवः-७१ उक्कोस संखाइयं काल संवसे-उत्कर्ष तः संख्यातीत काल संवसेतू- टनी अपेक्षा એ અસંખ્યાત કાળ સુધી તે જ નિમાં એ જ રૂપે રહે છે. તે જીવેને અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણ કાળ તે નિમાં જ વ્યતીત થાય છે, તેથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५७७ र्पिणीमानमित्यवगन्तव्यम् । एतत् कायस्थित्यपेक्षया। तस्मात् कारणात् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥५॥
आउकायमइगओ, उक्कोसं जीवो उ संवसे । कालं संखाईयं, समयं गोयम ! मा पमायएं ॥६॥ छाया-अप्कायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्यातीतं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः॥६॥ टीका-'आउकायं ' इत्यादि __ अप्कायम्=आप एव जलमेव कायः-शरीरम्, अप्कायस्तम् अतिगतः, जीवः उत्कर्षतः संख्यातीतम् कालं संवसेत् तस्मात् हे गौतम ! मा प्रमादयेः शेष व्याख्या पूर्ववत् ॥६॥ मा पमायए-समय मा प्रमादयः) एक समय भी इस मनुष्य देह में रह कर धर्माराधन करने में प्रमाद न करो ॥५॥ ___ 'आउकायमइगओ'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-( आउक्कायमइगओ जीवो उक्कोसं संखाइयं कालं संवसे-अप्कायमतिगतः जीवः उत्कर्षतः संख्यातीतं कालं संक्सेत् ) अप्काय में वारंवार जन्म मरण करके वहीं पर उत्पन्न हुआ जीव उत्कृ ष्टकी अपेक्षा असंख्यात काल तक वहीं पर उसीरूप से रहता है। इसलिये (समयं गोयम मा पमायए-समयं गौतम मा प्रमादयेः) एक समय भी इस मनुष्य जीवन को हे गौतम ! व्यर्थ मत जाने दो॥६॥
गोयम-गौतम-3 गौतम! समयं मा पमायए-समय मा प्रमादयेः-मनुष्यम પામીને ધર્મારાધન કરવામાં એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરીશ ૫
" आउक्कायमइगओ" त्याहि.
मन्या-आउक्कायमइगओ जीवो उक्कोस संखाइयं काल संवसेअपूकायमतिगतः जीवः उत्कर्ष तः संख्यातीत काल संवसेत्
અપકાય (જળકાય)માં વારંવાર જન્મ મરણ પામીને તેમાં જ ઉત્પન્ન થયેલો જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત કાળ સુધી ત્યાં તે રૂપે જ રહે છે. तथा समय गोयम मा पमयए-समयं गौतम ! मा प्रमादयेः-मनुष्य बनने से સમય પણ વ્યર્થ ન જવા દે. ૫.૬ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तेउकायमइंगओ, उक्कोसं जीवो उँ संवसे । कॉलं संखाईयं, समयं गोयम ! मा पमायए ॥७॥ छाया-तेजस्कायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्यातीतं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥७॥ टीका-तेउकायं'-इत्यादि
तेजस्कायम्=तेजो वह्नि स एव कायः शरीरं तेजस्कायस्तम्, अतिगतः, जीवः, उत्कर्षतः संख्यातीतं कालं संवसेत् , तस्मात् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः । व्याख्या पूर्ववत् ॥ ७॥
मूलम्-- वाउकायमइगओ, उक्कोसं जीवो उ संवसे । कालं संखाईयं, संमयं गोयम ! मा पमायएँ ॥८॥ छाया-वायुकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्यातीतं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥८॥ टीका-'वायुकायमइगओ'-इत्यादि । वायुकायमाश्रित्य व्याख्या कर्त्तव्या। शेष पूर्ववत् ॥ ८॥ 'तेउकायमइगओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ तेउक्कायमगओ जीवो उकोसं संखाइयं कालं संवसेतेजस्कायमतिगत: जीवः उत्कर्षतः संख्यातीतं-कालं संवसेत्) तेजस्काय में वारंवार जन्म मरण करके वहीं पर उत्पन्न हुआ जीव उत्कृष्ट की अपेक्षा असंख्यातकाल तक वहीं पर उसी रूप से रहता है। इसलिये (गोयम-गौतम) हे गौतम ! (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः) इस मनुष्यभव का एक भी समय प्रमाद से मत निकालो॥७॥
“ तेउक्कायमइगओ" त्याहि.
मन्वयार्थ-तेउक्कायमइगओ जावो उक्कोस संखाइयं काल संवसेतेजस्कायमतिगतः जीवः उत्कर्ष तः संख्यातीत कालं संवसेत्-ते२४ायमा पार વાર જન્મ મરણ કરીને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થયેલે જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અસં. ज्यात सुधा ते योनीमा त ३०४ २९ छे. तेथी गोयम समय मा पमा. यए-गौतम ! समयं मा प्रमादये- गौतम! । मनुष्य बननी मे ५५ સમય પ્રમાદમાં વ્યર્થ ન જવાદે. . ૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
४७९
-
-
वणस्सइकायमइंगओ, उक्कोसं जीवो उ संवैसे। कालमणंतं दुरंतं, समयं गोयम ! मी पमायए ॥ ९॥ छाया-वनस्पतिकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालमनन्तं दुरन्तं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥९॥ टीका--'वणस्सइकायमइगओ'-इत्यादि।
व्याख्या पूर्ववत् । नवरम्, वनस्पतिकायम् अतिगतो जीवस्तु उत्कर्षतः अनन्तं कालम्, प्रत्येकवनस्पतीनां कायस्थितेरसंख्यातत्वात् अनन्तमिति साधारणवनस्पत्यप्रेक्षया, अनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणी प्रमाणमित्यवगन्तव्यम् । तथा दुरन्तं दुष्टोऽन्तोऽस्येति दुरन्तस्तं कालं संवसेत् । इदमपि साधारणवनस्पत्यपेक्षयैव ।
'वाऊक्कायमइगओ' इत्यादि।
अर्थ-इसी तरह से यह जीव वायुकाय में भी उत्कृष्ट की अपेक्षा असंख्यात काल को व्यतीत कर देता है ॥ ८॥
'वणस्सइकायमइगओ' इत्यादि।
इस की भी व्याख्या पहिले जैसी जाननी चाहिये-परन्तु जैसे वहां काल संख्यातीत-असंख्यात है यहां वह काल उत्कृष्ट की अपेक्षा अनंत है। प्रत्येक वनस्पति कायिक जीवों की स्थिति यद्यपि असंख्यात है फिर भी यहां जो वह अनंत कही गई है वह साधारण वनस्पति कायिक जीवों की अपेक्षा जाननी चाहिये। इस में अनंत उत्सर्पिणी और अव. सर्पिणी कालों का प्रमाण हो जाता है। “दुरन्त" पद से 'इस अनंत
“वाउक्कायमइगओ" त्याह.
અન્વયાર્થ_એ જ પ્રમાણે વાયુકામાં પણ ઉત્પન્ન થયેલે જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત કાળ તેજ નિમાં વ્યતીત કરે છે. જે ૮ ___“वणस्सइकायमइगओ" त्याल.
તેની વ્યાખ્યા પણ આગળ દર્શાવ્યા પ્રમાણે સમજવી. પણ ત્યાં (એકેન્દ્રિય જીમાં) કાળ સંખ્યાતીત-અસંખ્યાત છે તે અહીં (વનસ્પતિ કાયમાં) ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ કાળ અનંત છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયિક જીવની ભવસ્થિતિ જે કે અસંખ્યાત કાળની છે છતાં પણ તેને અનંત કહેલ છે તે સાધારણ વનસ્પતિ કાયિક જીની અપેક્ષાએ સમજવી. તેમાં અનંત ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી आणातुं प्रमाण य छ. “दुरन्त" पहने। मथ ॥ प्रमाणे छ-"240 अनन्त
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
उत्तराध्ययनसूत्रे ते हि अत्यन्ताल्पबोधतया तत उद्धृता अपि प्रायो विशिष्टं मानुषादि भवं न प्राप्नुवन्ति । तस्माद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः शेष व्याख्या पूर्ववत्॥९॥
मूलम्बेइंदियकायमइंगओ, उक्कोसं जीवो उ संवसे । कालं संखिंज्जसन्नियं, समयं गोयम मा पमायए ॥ १०॥ छाया-द्वीन्द्रियकायमतिगतः उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्येयसंज्ञितं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥१०॥ टीका-'बेइंदियकायमइगओ'-इत्यादि ।
तथा-द्वीन्द्रियकायमतिगत: वे इन्द्रिये-स्पर्शन रसनाख्ये येषां ते द्विन्द्रियाः -कृम्यादयः, तत्कायम् अतिगतः, जीवस्तु उत्कर्षतः संख्येयसंज्ञितं-संख्यातवर्षसहस्रात्मकं कालं संवसेत् , तस्मात् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥१०॥ काल का अन्त दुष्कर है ' ऐसा समझना चाहिये। इतने काल तक यह जीव साधारण वनस्पतिकाय में उत्कृष्ठ की अपेक्षा रहता है ! ये जीव भी अत्यन्त अल्प बोधवाले होनेकी वजहसे वहांसे निकलकर भी प्रायः विशिष्ट मनुष्य आदि भवको नहीं प्राप्त करते हैं । इसलिये हे गौतम प्राप्त इस मनुष्यभवका एक समय भी प्रमादसे व्यतीत नहीं करो ॥९॥
'बेइंदियकायमगओ 'इत्यादि।
दीन्द्रिय स्पर्शन रसन रूप दो इन्द्रिय वाले कृमि आदि जीवों के शरीर में रहने वाला यह जीव वहां उत्कृष्ट की अपेक्षा संख्यात हजार वर्ष प्रमाण काल रहता है । इसलिये हे गौतम ! मनुष्य भव का एक भी समय प्रमाद में व्यतीत मत करो ॥ १० ॥ કાળને અન્ત દુષ્કર છે ” તે જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષા એટલા કાળ સુધી સાધારણ વનસ્પતિ કાયમાં રહે છે. તે જ પણ અત્યંત અપ બેધવાળા હોવાથી ત્યાંથી નીકળીને પણ સામાન્ય રીતે મનુષ્ય આદિ વિશિષ્ટ ભવને પામતા નથી. તેથી તે ગૌતમ! મહા મુશ્કેલીમાં મળેલા આ મનુષ્યભવને એક સમય પણ પ્રમાદમાં व्यतीत नरीश. ॥॥
“बेइंदियकायमइगओ" त्याह
સ્પર્શન અને રસના એ બે ઈન્દ્રિયોથી યુક્ત કૃમિ આદિ જીવેના શરી૨માં રહેનાર તે જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સંખ્યાત હજાર વર્ષ પ્રમાણુ કાળ સુધી ત્યાં રહે છે. તેથી હે ગૌતમ! મનુષ્ય ભવને એક પણ સમય પ્રમાદમાં વ્યતીત ન કરશે. તે ૧૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
४८१
-
-
तेइंदियकायमइगओ, उक्कोसं जीवो उ संवसे । कालं संखिंजसन्नियं, समयं गोयम ! मा पमायए ॥११॥ छाया-त्रीन्द्रियकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्येयसंज्ञितं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः॥ ११॥ टीका-'तेइंदियकायमइगओ'-इत्यादि।
त्रीन्द्रियकायमतिगतः त्रीणि इन्द्रियाणि-स्पर्शन रसनघ्राणाख्यानि येषां ते त्रीन्द्रियाः पिपीलिका यूका मक्कोटकादयः, तत्कायम् अतिगतः शेष व्याख्या पूर्ववत् ॥ ११ ॥
मूलम्चंउरिदियकायमईगओ, उकोसं जीवो उ संर्वसे । कालं संखिंज सन्नियं, समयं गोयम ! मा पायए ॥१२॥ छया-चतुरिन्द्रियकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
कालं संख्येयसंज्ञितं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥१२॥ टीका-'चउरिंदियकायमइगओ'-इत्यादि
चतुरिन्द्रियकायमतिगतः = चत्वारि इन्द्रियाणि-स्पर्शनरसनघ्राणचक्षरूपाणि, येषां ते चतुरिन्द्रियाः-मशकमक्षिकादयः तत्कायमतिगतः। शेष व्याख्या पूर्ववत्।।१२॥
'तेइंदियकायमगओ'-इत्यादि ।
स्पर्शन, रसना, एवं घाण ये तीन इन्द्रियां जिन जीवोंके पाई जाती हैं वे ते इन्द्रिय जीव हैं-जैसे पिपीलिका (कीड़ी), जू, मंकोंडा आदि । इनका भी उत्कृष्ट काल द्विन्द्रिय जीवोंकी तरह संख्यात हजारवर्ष प्रमाण का है । इसलिये हे गौतम ! मात्र एक समय भी प्रमाद न करो॥११॥
'चउरिदियकायमयिगओ' इत्यादि। स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इन्द्रियां जिन जीवों के “ते इंदियकायमइगओ" त्याहि.
સ્પર્શન, રસના અને ધ્રાણેન્દ્રિયથી યુક્ત અને તેઈન્દ્રિય જી કહે છે. જેમકે કીડી, જુ, સંકેડા વગેરે. દ્વિીન્દ્રિય જીની જેમ તેમને ઉત્કૃષ્ટ કાળ પણ સંખ્યાત હજાર વર્ષ પ્રમાણ છે. તેથી હે ગૌતમ! એક સમય પણ પ્રમાદમાં વ્યર્થ ન ગુમાવે. ૧૧
" चउरिदियकायमइगओ" त्यादि.
સ્પશન, રસના, ઘાણ, અને ચક્ષુ, એ ચાર ઈન્દ્રિયો વાળા જીવને ચતુउ०६१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
४८२
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् - पंचिंदियकायमइंगओ, उक्कोसं जीवो उँ संवसे । सत्तभवग्गहणे, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१३॥ छाया–पञ्चेन्द्रियकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
सप्तष्टभवग्रहणानि, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः॥ १३ ॥ टीका-'पंचिंदियकायमइगओ'-इत्यादि
तथाः- पञ्चेन्द्रियकार्य-पञ्च इन्द्रियाणि - स्पर्शनरसनघ्राण-चक्षुः श्रोत्र रूपाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः, ते चोत्तरत्र गाथायां देवनारकयोरभिधानात् मनुष्यत्वस्य दुर्लभत्वेन प्रक्रान्तत्वादिह, तियश्च एव गृह्यन्ते, तत्कायम् अतिगत:तत्कायोत्पन्न इत्यर्थः, जीवस्तु उत्कर्षतः सप्ताष्टभवग्रहणानि सप्त वा अष्ट वा होती हैं, वे चतुरिन्द्रिय जीव है । जैसे मक्खी, मच्छर पतंग आदि । इन में रहने काल उत्कृष्टकी अपेक्षा द्विन्द्रिय जीवों जैसा संख्यात हजारवर्ष प्रमाणका है। इसलिये हे गौतम ! एकसमय मात्र भी प्रमाद मत करो॥१२॥ ___पंचिदियकायमइगओ'-इत्यादि ।
स्पर्शन, रसना, प्राण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रिया जिन जीवों के होती हैं वे पंचेन्द्रिय जीव कहलाते हैं । जैसे हाथी, घोड़ा आदि तथा देव नारकी मनुष्य । यहाँ पर पंचेन्द्रिय शब्द से पंचेन्द्रिय तिर्यचों का ग्रहण होता हैं क्योंकि देव और नारकका कथन अगली गाथामें करेंगे और मनुष्यभव का दुर्लभता का यह प्रकरण ही है। इनमें उत्पन्न हुआ जीव उत्कृष्ट की अपेक्षा सात आठ भवों तक यहां पर રિન્દ્રિય જીવ કહે છે. જેમ કે માખી, મચ્છર, તીડ, પતંગીયાં વગેરે. તે ગતિમાં રહેવાને કાળ પણ દ્વીન્દ્રિય જીની જેમ સંખ્યાત હજાર વર્ષ પ્રમાણ છે. માટે હે ગૌતમ! એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરીશ. મે ૧૨ છે
“पंचिदियकायमइगओ" त्याहि.
સ્પર્શન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ, અને કર્ણ તે પાંચે ઈન્દ્રિયે જે જેને હોય છે તેમને પંચેન્દ્રિય જી કહે છે. જેમકે હાથી, ઘોડો વગેરે તથા દેવ નારકી અને મનુષ્ય, અહીં પંચેન્દ્રિય શબ્દ દ્વારા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની જ વાત કરીએ છીએ. કારણ કે દેવ અને નારકનું વર્ણન પછીની ગાથામાં કહીશું અને મનુષ્યભવની દુર્લભતાનું તે આ પ્રકરણ જ છે. તે ગતિમાં (તિર્યચ) ઉત્પન્ન થયેલ જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સાત-આઠ ભવ સુધી તે ગતિમાં (તિર્યંચ)
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४३ सप्ताष्टौ, तानि च भवग्रहणानि चेति तथा संवसेत् । तत्र सप्तभवाः संख्यातवर्षायुष्काः, अष्टमस्तु असंख्यातवर्षायुष्को भवति । तस्मात् हे गौतम । समयमपि मा प्रमादयेः॥१३॥
देवे नेरइए अइंगओ, उकोसं जीवो उ संवसे । इकक भवग्गहणे, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१४॥ छाया-देवान् नैरयिकान् अतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
एकैकभवग्रहणं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ १४ ॥ टीका-'देवे नेरइए'-इत्यादि।
तथा देवान् नैरयिकान्नारकांश्च अतिगतः अतिशयेन मृत्वा मृत्वा उत्पत्तिलक्षणेन गतः-प्राप्तः जीवः उत्कर्षतः एकैकमवग्रहणं संवसेत, तस्मोद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः॥१४॥
रहता है । अर्थात् संख्यात वर्ष की जिन की आयु है ऐसे तिर्यश्च जीवो का काल तिर्यश्च गति में रहने का सात भव प्रमाण है और जिन की असंख्यात वर्ष की आयु है ऐसे तियंचों का काल उत्कृष्ट वहां रहने का आठभव प्रमाण है । इसलिये हे गौतम ! मनुष्यभव का एक समय भी प्रमाद से व्यतीत मत करो ।। १३ ॥
'देवे नेरइए'-इत्यादि।
देवगति एवं नरक गति में उत्पन्न हुआ जीव उत्कृष्ट से वहां एक एक भव ग्रहण काल तक रहता है । इसलिये हे गौतम ! समय मात्र भी प्रमाद मत करो ॥ १४ ॥ જ રહે છે. એટલે કે સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચ જીવન તિર્યંચ ગતિમાં રહેવાને કાળ સાત ભાવ પ્રમાણ છે, અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિયાને તે ગતિમાં રહેવાનો ઉત્કૃષ્ટ કાળ આઠ ભવ પ્રમાણ છે. તેથી તે ગૌતમ! મનુષ્યભવને એક સમય પણ પ્રમાદમાં વ્યતીત ન કરીશ. મે ૧૩
'देवे नेरइए' त्या.
દેવગતિ અને નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છવ વધારેમાં વધારે એક એક ભવગ્રહણ કાળ સુધી ત્યાં રહે છે. માટે હે ગૌતમ ! એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરીશ. મે ૧૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ૮૪
उत्तराध्ययनसूत्रे
उक्तमेवार्थमुपसंहरन् प्राह
मूलम्
एवं भवसंसारे, संसरइ सुहासुहेहि कम्मेहिं । जीवो पमायबहलो, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१५॥ छाया--एवं भवसंसारे, संसरन्ति शुभाशुभैः कर्मभिः ।
जीवः प्रमादबहुल:' समयं गौतम मा प्रमादयेः ॥ १५ ॥ टीका-' एवं भवसंसारे '-इत्यादि।
एवं अनेनोक्तमकारेण, भवसंसारे भवाः तिर्यगादिजन्मात्मकाः संस्रियमाणत्वात् प्राप्यमाणत्वात् संसारस्तस्मिन्, प्रमादबहुल:-प्रमादै बहुल:-व्याप्त, जीवः प्राणी, शुभाशुभैः शुभप्रकृत्यात्मकानि अशुभानि तैः, कर्मभिः पृथिवीकायादिभवहेतुभिः कर्मभिरित्यर्थः, संसरति पर्यटति । अयं भावः-अयं जीवः प्रमादबहुल: सन् शुभाशुभानि कर्माणि संचिनोति संचित्य च पुनस्तदनुरूपगतिषु पर्यटतीति । तस्मात् पुनर्मानुषत्वस्य दुर्लभत्वात् सकलानर्थपरम्परायाश्च प्रमादमूलकत्वाच्च हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥ १५॥ 'एवं भवसंसारे'-इत्यादि।
अन्वयार्थ ( एवम् ) इस तरह (भवसंसारे-भवसंसारे) तिर्यग आदि जन्मस्वरूप संसारमें (पमायबहुलो-प्रमादबहुलः ) अनेक प्रकारके प्रमादों से व्याप्त (जीवो-जीवः ) जीव (सुहासुहेहिं कम्मे हिं-शुभाशुभैः कर्मभिः) शुभाशुभ प्रकृतिरूप जो पृथिवीकायादिकों में जन्म धारण कराने में कारणभूत कर्म हैं उनके द्वारा ( संसरइ-संसरति ) संसरणपर्यटन करता है । इसलिये (गोयम-गौतम ) हे गौतम ! (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयः) एक समय भी व्यर्थ मत खोओ।
भावार्थ-यह जीव प्रमाद बहुल होता हुआ शुभाशुभ कर्मों का ___“ एव भवस सारे " त्याls.
अन्याय-एवं-एवम् मारीत (भवसं सारे-भवसंसारे) तिय५ माहिमस्१३५ संसारमा पमायबहुलो-प्रमादबहुलः मने प्र४१२ना प्रमाहीथा व्यास जीवोजीवः ७१ सुहासुहेहि कम्मेहि-शुभाशुभैः कर्मभिः शुभाशुम २ पृथ्वीय આદિકમાં જન્મ ધારણ કરાવવામાં કારણભૂત જે કર્મો છે તેમના દ્વારા संसरइ-संसरति संस२) पर्यटन रे छे. माटे गोयम-गौतम गौतम! समयमा पमायए-समयं मा प्रमादयेः ये समय ५ मामा व्यर्थ नाश
ભાવાર્થ-આ જીવ અતિશય પ્રમાદી બનીને શુભાશુભ કર્મોને સંચય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४८५
एवं मनुष्यभवदुर्लभत्वमुक्तम्, अथ मनुष्यत्वं प्राप्तस्यापि उत्तरोत्तरगुण प्राप्तिर्दुलमेत्याह--
मूलम्लम्बूंण वि माणुसत्तणं, आरियत्तं पुर्णरावि दुल्लहं । बहवे दस्सुया मिलक्खुया, समयं गोयम मोपमायए ॥१६॥ छाया-लब्ध्वाऽपि मानुषत्वं, आर्यत्वं पुनरपि दुर्लभम् ।
बहवो दस्यवः म्लेच्छाः समयं गौतम! मा प्रमादयेः ॥१६॥ टीका--'लध्धूण वि'-इत्यादि ।
मानुषत्वं कथंचिल्लब्ध्वाऽपि, आयत्वं = मगधाचार्यदेशे आर्यकुलोत्पत्तिरूपं, पुनरपि भूयोऽपि, दुर्लभम् यद्यपि मनुष्यत्वं जीवः कथंचित् प्राप्नोति, तथाप्यार्यसंचय करता रहता है। और फिर उनके उदयके अनुसार उन२ गतियों में जन्म मरण करता रहता है । इसलिये इसको पुनः मनुष्यभव को प्राप्ति दुर्लभ हो जाती है । अतः इस सकल अनर्थपरम्परा का मूल कारण यह प्रमाद है । ऐसा समझ कर हे गौतम । इस मनुष्यभव का एक समय भी प्रमाद में मत खोओ ॥ १५॥
इस प्रकार यहां तक मनुष्यभव दुर्लभ बतलाया गया। अब मनुव्यभव प्राप्त होने पर भी जीव को उत्तरोत्तर क्या क्या प्राप्त होना दुर्लभ है यह कहा जाता है
'लध्धूण वि माणुसत्तणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(माणुसत्तणं-मानुषत्वम् ) मनुष्यभव (लध्धूण विलब्ध्वाऽपि ) किसी तरह प्राप्त करके भी (आरियत्तं पुणराहि दुल्लहम्કરતે રહે છે. અને પછી તેના ઉદય અનુસાર તે તે ગતિઓમાં જન્મમરણ પામ્યા કરે છે. તેથી તેને મનુષ્યભવની ફરીથી પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ બને છે. એ રીતે વિચાર કરતાં આ સઘળી અનર્થ પરંપરાનું મૂળ કારણ આ પ્રમાદ જ છે. એમ સમજીને હે ગૌતમ! આ મનુષ્યભવને એક સમય પણ પ્રમાદમાં વ્યર્થ ગુમાવીશ નહિ . ૧૫ આ રીતે અહીં સુધીમાં તે મનુષ્યભવની દુર્લભતા બતાવવામાં આવી છે. હવે મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ મનુષ્યને ઉત્તરોત્તર શું શું પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ છે તે હવે બતાવવામાં આવે છે–
" लम्धूण वि माणुसत्तणं " छत्याह. अन्वयार्थ:-माणुसत्तण-मानुषत्वम् मनुष्यलय लध्धूण वि-लब्ध्वाऽपि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૬
उत्तराध्ययनसूत्रे
देशे आर्यकुले मनुष्यत्वं दुर्लभमित्यर्थः । यत्रदेशे धर्माधर्मजीवाजीवविचारः स आर्यो देशस्तत्राप्यार्यकुलोत्पत्तिर्दुर्लभा इति यावत् । कस्मात् कारणात् 2, यतो बहवः प्रचुराः दस्यवः=चौराः, देशानां प्रान्ते पर्वतादौ निवासकारिणस्तस्करा इत्यर्थः । म्लेच्छाः यद्वचनमार्याः सम्यङ् न जानन्ति ते म्लेच्छा उच्यन्ते । ते च शकयवन-शबरादि देशोद्भवाः । उक्तश्च
पुलिंदा नाहला नेष्टाः, शबरा बरटा भटाः । माला मिल्लाः किराताश्च सर्वेऽपि म्लेच्छजातयः ॥ १ ॥ ते च धर्माधर्मज्ञानाभावात् तिर्यक् तुल्या एव, तस्माद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥ १६ ॥
आर्यत्वं पुनरपि दुर्लभम् ) इस जीव को वहां मगध आदि आर्य देशों के आर्यकुल में जन्म मिलना पुनः और भी दुर्लभ है । जिस देश में धर्म अधर्म एवं जीव अजीव आदि तत्वों का विचार होता है वह आर्य देश है। मनुष्यभव पाकर के भी आर्य देश में आर्यकुल मिलना दुर्लभ है। क्यों कि ( बहवे - बहवः ) बहुत से जीव मनुष्यभव पाकर के भी ( दसुया मिलक्खुपा - दस्यवः म्लेच्छाः ) चोर एवं म्लेच्छ हो जाते हैं। इसलिये (गोयम - गौतम) हे गौतम! तुम ( समयं मा पमायएसमयं मा प्रमादयेः ) तुम अपना समय प्रमाद में मत व्यतीत करो ॥
पर्वत आदि की खोहो ( गुफाओं) में निवास करनेवाले एवं जिन की भाषा को आर्यजन अच्छी तरह नहीं समझ सकें वे म्लेच्छ हैं-शक, यवन, शबर आदि देशोद्भव प्राणी म्लेच्छ कहे गये हैं । कहा भी है
पाशु रीते आप्त हुयो पछी पशु आरियतं पुणराहि दुल्लहम् - आर्यत्व ं पुनरपि તુમમ્ આ જીવને મગધ આદિ આર્ય દેશેાના આર્ય કુળમાં જન્મ મળવા તે ઘણા દુર્લભ છે. જે દેશમાં ધમ અધમ અને જીવ અજીવ આદિ તત્ત્વાના વિચાર રાય છે તે આ દેશ કહેવાય છે. મનુષ્યભવ પામીને પણ આ દેશના આયदुजभां ४न्भ थव। हुर्सल छे र बहवे - बहवः धां वो मनुष्यलव भाभीने पाठ दसुया मिलवक्खु या दस्यवः म्लेच्छाः थोर भने भोग्छ थाय छे, भाटे गोयम - गौतम हे गौतम! समम मा पमायए- समय मा प्रमादयेः तभे तमारे। સમય પ્રમાદમાં વ્યતીત કરશેા નહીં.
પર્વત આદિના કાતરામાં નિવાસ કરનાર લેાકેાને ચાર અને જેમની ભાષાને આર્ચી ખરાબર સમજી શકતા નથી તે લેાકેાને મ્લેચ્છ કહે છે. શક, ધન, શખર આદિ દેશમાં જન્મેલા લેકેને મ્લેચ્છ કહેલ છે. કહ્યું પણ છે—
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
४८७
%
E
लम्बूंण वि आरियत्तणं, अहीणपंचेंदियया हुँ दुल्लहा। विगलिंदियया हूँ दीसई, समयं गोयम ! मी पमायए ॥१७॥ छाया-लब्ध्वाऽपि आर्यत्वम् , अहीनपञ्चेन्द्रियता हु दुर्लभा ।
विकलेन्द्रियता हु दृश्यते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ १७ ॥ टीका-लब्धूण वि आरियत्तणं' इत्यादि
इत्थमार्यदेशो-आर्यकुलोत्पत्तिरूपमायत्वमिति दुर्लभम् , तथाविधम् आर्यत्वं लब्ध्वाऽपि कथंचित् पाप्याऽपि, अहीनपञ्चेन्द्रियता-अहीनानि-अविकलानि, प. श्वेन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि यस्य स तथा, तस्य भावः-अहीनपश्चन्द्रियता 'हु' निश्चयेन, दुर्लभा । तत्र हेतुमाह-'विगलिंदियया' इत्यादि । यतो 'हु'
"पुलिंदा नाहला नेष्टाः शबरा बरटा भटाः। ___माला भिल्ला किराताश्च, सर्वेऽपि म्लेच्छजातयः ॥ १॥"
पुलिंद, नाहल, नेष्ट, शबर, बरट और भट माला भिल्ल और किरात ये म्लेच्छ जाती है। इनको धर्म और अधर्म के ज्ञान के अभाव से तिर्यश्च जैसे ही समझना चाहिये ॥ १६ ॥
'लध्धूण वि आरियत्तणं' इत्यादि ।
(आरियत्तणं लध्धूण वि-आर्यत्वं लब्ध्वाऽपि ) कदाचित् जीयको आर्यत्व की प्राप्ति हो भी जाय तो उसमें भी (अहीणपंचेन्द्रियया दुल्लहा अहीन पंचेद्रियता दुर्लभा) अविकल पांचों इन्द्रियों की प्राप्ति होना दुर्लभ है। क्यों कि (विगलिंदियया हु दीसई-विकलेन्द्रियता हु दृश्यते) यहां
" पुलिंदा नाहला नेष्टाः शबरा बरटा भटाः ।
माला भिल्ला किराताश्च, सर्वेऽपि म्लेच्छजातयः ॥१॥" सिंह, नाडस, नेट, शम२, ५२८, लट, मासा, लिअन राित मे सवे, પ્લેચ્છ જાતિ છે. તેમને ધર્મ અધર્મનું જ્ઞાન હેતું નથી. માટે તેમને તિર્યંચ २१॥ सभा . ॥१६॥
“लध्धूण वि आरियतण" त्याहि.
मन्वयार्थ-आरियत्तणं लधूण वि-आर्यत्व लब्ध्वापि ने आय मार्यस्वनी प्राति थाय तो ५५ अहीणप'चेदिययादुल्लहा-अहीनपचेन्द्रियता दुर्लभा અવિકલ (કેઈ પણ જાતની ખેડ રહિત) પાંચે ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ થવી दुम डाय छे. १२५ विगाले दियया हु दीसई-विकलेन्द्रियता हु दृश्यते सामान्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराप्ययनसूत्रे बाहुल्येन विकलेन्द्रियता दृश्यते, आर्यदेशोत्पन्नानामपीन्द्रियाणि बाहुल्येन रोगाधुपहतानि दृश्यन्त इत्यर्थः । तस्माद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥१७॥
मूलम्अहीणपंचंदियत्तं पि से लहे, उत्तमधम्मसुई उ दुल्लहा । कुतिथिंनिसेवए जणे, समयं गोयम ! मा पमायएं ॥१८॥ छाया-अहीनपञ्चेन्द्रियतामपि स लभेत, उत्तमधर्मश्रुतिस्तु दुर्लभा ।
कुतीथिंनि षेवको जनः, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ १८ ॥ टीका-'अहीणपंचंदियत्तंपि' इत्यादि।
तथा–स जीवः कथंचित् अहीनपञ्चेन्द्रियतामपि लभेत तथापि उत्तमधर्मबहुलता से आर्यदेशोत्पन्न मनुष्यों में भी रोगादिक निमित्तको लेकर उनकी इन्द्रियों में विकलता देखी जाती है । इसलिये (गोयम समयं मा पमायए-गौतम समय मा प्रमादयेः) हे गोतम । तुम अपने एक समय को भी व्यर्थ मत खोओ।
भावार्थ-स्थावर जीवों में इस जीव के रहने के कालसे यह बात अच्छी तरह पुष्ट हो जाती है कि मनुष्यभव की प्राप्ति इस जीव को महादुर्लभ है। यदि किसी शुभ पुण्यके उदयसे मनुष्यभव मिल भी जावे तो उसमें भी आर्य देश में जन्म होना बड़ा ही दुर्लभ है। यह भी यदि किसी शुभोदय से जीव को प्राप्त हो जाय तो फिर उसको इन्द्रियों की परिपूर्णता मिलना महादुर्लभ है । इसलिये हे गौतम । प्राप्त इस मनुष्य भव का एक समय भी व्यर्थ न जाय इसका खूब ध्यान रक्खो ॥१७॥ રીતે આદેશમાં જન્મેલા મનુષ્યમાં પણ રેગાદિકને કારણે તેમની ઈન્દ્રિમાં विsed नेवा भने छे. तेथी गोयम समयमा पमायए-गौतम ! समयमा प्रमादयेः હે ગૌતમ! તમારે તમારે એક સમય પણ પ્રમાદમાં વ્યર્થ જવા ન દે.
ભાવાર્થસ્થાવર જીવોને તે નિમાં રહેવાના કાળ ઉપરથી તે વાતને સારી રીતે પુષ્ટિ મળે છે કે આ જીવને મનુષ્યભવ મળ ધણે દુર્લભ છે. જે કંઈ શુભ પુન્યના ઉદયથી મનુષ્યભવ મળી જાય તે પણ આર્ય દેશમાં જન્મ થે ઘણે દુર્લભ છે. કદાચ કોઈ શુભપુન્યના ઉદયથી મનુષ્યભવ મળી જાય તે પણ આર્યદેશમાં જન્મ થવે ઘણે દુર્લભ છે. કદાચ કઈ શુભ પુન્યના ઉદયથી તે પણ પ્રાપ્ત થાય તે તેને બધી ઈન્દ્રિયની પરિપૂર્ણતા મળવી ઘણી દુર્લભ છે. માટે હે ગૌતમ ! આ મનુષ્યભવ પામીને તેને એક પણ સમય પ્રમાદમાં વ્યતીત ન થાય તેનું ખૂબ ધ્યાન રાખે. ૧૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ८९ श्रुतिः-उत्तमः-वीतरागप्रणीतत्वात् प्रधानो यो धर्मस्तस्य श्रुतिः-श्रवणं, 'हु' निश्चयेन दुर्लभा । कस्मात् ? इत्याह-'कुतिथिनिसेवए ' इत्यादि । यतो जना= लोकः कुतीथिनिषेवकः कुतीर्थानि शाक्यौलूक्यादि प्ररूपितानि विद्यन्ते येषाम् , अनुष्ठेयतया स्वीकृतत्वात् , ते कुतीथिनस्तेषां निषेवको भवति । कुतीथिनो हि यशः सत्काराधभिलाषवन्तो भवन्ति, यदेव प्राणिनां प्रियं मनोज्ञविषयसेवनादि, तदेवोपदिशन्ति, तत्तीथिनामपि तथाविधवात् । अतस्तेषां सेवा सुकरा, तस्मात्
'अहीणपंचंदियत्तं ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-यदि किसी तरह से (से-सः) जीवको (अहीणपंचं. दियत्तंवि लहे-अहीनपंचेन्द्रियत्वमपि लभेत् ) पाँचों इन्द्रियोंकी परि पूर्णता भी प्राप्त हो गई तो फिर उसके लिये ( उत्तमधम्मसुई उ दुल्लहाउत्तमधर्मश्रुतिस्तु दुर्लभा ) वीतरागप्रणीत धर्म का श्रवण करना भी दुर्लभ है । क्यों कि (कुतित्थिनिसेवए जणे – कुतीर्थिनिषेवको जनः) आर्यदेश में उत्पन्न हुआ भी मनुष्य इन्द्रियों की परिपूर्णता के सद्भाव में कुतीर्थिकोका उपासक हो जाता है । इनकी सेवा करनेवाला मनुष्य उत्तम धर्म के श्रवण से इसलिये वंचित रहा करता है कि उनकी इच्छानुसार ही उसको उपदेश देते हैं। कारण कि वे स्वयं यश सत्कार पानेकी अभिलाषावाले होते हैं। इसलिये प्राणियोंको जो प्रिय मनोज्ञ विषयादि का सेवन है उसको ही वे अपने उपदेश में पुष्ट करते हैं । इसलिये ऐसे जनोंकी सेवा लोकको सुलभ है-दुर्लभ नहीं है। अतः हे (गोयम-गौतम)
“ अहीणपंच दियत्त छत्याहि. __ मन्या -ने । ५७ रीते से-स: २१॥ ने अहीण पंचिं दियत्तवि लहे-अहीनपंचेन्द्रियत्वमपि लभेत् पाये छन्द्रियानी परिपूर्ण ५ प्रास थाय तो पण तने उत्तमधम्मसुई उ दुल्लहा-उत्तमधर्मश्रुतिस्तु दुर्लभा वीतरामात उत्तम धमनु श्रवण ४२वानु हुनडाय छे. ४२११ , कुतिथिनिसेवए जणेकुतीथि निषेवको जनः सा देशमा म पाम। छत तमा धन्द्रियोनी परिપૂર્ણતા હોવા છતાં પણ મનુષ્ય કુતીથિકે ઉપાસક બની જાય છે. તેમની સેવા કરનારા મનુષ્ય ઉત્તમ ધર્મના શ્રવણથી વંચિત રહે છે. કારણ કે તેઓ તેમની ઈચ્છાનુસાર જ તેમને ઉપદેશ આપે છે. તેઓ પિતે જ યશ, સત્કાર મેળ. વવાને માટે આતુર હોય છે. તેથી પ્રાણીઓને જે વિષય આદિનું સેવન પ્રિય લાગે છે તેને જ તેમના ઉપદેશમાં તેઓ પુષ્ટી આપે છે. તે કારણે તેવા सोहीनी सेवा ने भाटे सुखम छ-हुन नथी, तथा गोयम-गौतम गौतम उ० ६२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
कुतीर्थसेविनामुत्तमधर्मश्रुति ने स्यादिति भावः । तस्मात् हे - गौतम ! समयमपि
मा प्रमादः ॥ १८ ॥ किच
४९०
मूलम् -
लधूण व उत्तमं सुई, सद्दहणी पुणरीवि दुलहा । मिच्छत्तेनिसेवए जणे, समयं गोयेंम! मां पमायएँ ॥ १९ ॥ छाया - लब्ध्वाऽपि उत्तमां श्रुति, श्रद्धा पुनरपि दुर्लभा ।
मिथ्यात्वनिषेत्रको जनः, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ १९ ॥ टीका -- ' लधूण वि ' इत्यादि ।
उत्तमाम् उत्तमधर्मविषयकत्वादुत्तमा, तां श्रुतिं श्रवणं, लब्ध्वाऽपि, पुनरपि श्रद्धा-भगवदुक्तश्रुतचारित्रधर्माऽभिरुचिरूपा, दुर्लभा - दुष्प्राप्या । अत्र हेतुमाहमिच्छत्तनिसेवए ' इति । जनः = लोकः, मिध्यात्वनिषेत्रकः = मिथ्यात्वम् - अत
गौतम ! ( समय मा प्रमादये - समयं मा प्रमादयेः) इस मनुष्यभवका एक समय भी प्रमादसे व्यतीत न हो ऐसा पूरा ध्यान रक्खो ॥ १८ ॥ लधूण वि उत्तमं सुई' इत्यादि ।
4
यदि (उत्तमं सुई लघूण वि-उत्तमां श्रुतिं लब्ध्वाऽपि ) इस जीवको उत्तम शास्त्रों का श्रवण करना भी मिल जाय तो भी (सद्दहणा पुणरावि दुल्लहा - श्रद्धा पुनः अपि दुर्लभा ) भगवत्प्रणीत श्रुतचारित्ररूप धर्मको धारण करने की तरफ रुचिरूप श्रद्धा होना महादुर्लभ है । क्यों कि ऐसी स्थिति में भी ( जणे-जन :) लोक (मिच्छत्तनि सेवए-मिथ्यात्वनिषेan:) मिथ्यात्वका सेवन करने में लगा रहता है । अतत्व में भी तत्त्व
समयं मा पमाय - समयं मा प्रमादयेः मा मनुष्यलवन मे यशु समय प्रभाभां વ્યતીત ન થાય તેનું ખરાબર ધ્યાન રાખજે ! ૧૮ ।
त्याहि.
66 ल ण वि उत्तम सुई " अन्वयार्थ - उत्तम सुइ ल णत्रि - उत्तमां श्रुतिं लब्ध्वाऽपि या लवने उत्तम शास्त्रोनु श्रषाणु १२वानुं भणे तो या स हणो पुणरावि दुल्लहा - श्रद्धा पुनः अपि કુળ માં વીતરાગપ્રણીત શ્રુતચારિત્રરૂપ ધમ ધારણ કરવા તરફની રુચિરૂપ શ્રદ્ધા होवी घाणी हुसल छे. अराशु मेवी परिस्थितिमां । जणे - जनः बेि मिच्छन्तनिसेवए - मिध्यात्वनिषेवकः मिथ्यात्वनुं सेवन अश्वामां लीन रहे छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९१
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः वेऽपि तत्त्वप्रत्ययः, तन्निषेवते यः स तथा भवति, अनादिभवाभ्यासाद् गुरुकर्मतया च मिथ्यात्व एव प्रवृत्तेः, तस्माद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥१९।।
अपरं च
धम्म पि हुसदहंतया, दुल्लहंया कारण फासयो । इंह कामगुणेहि मुच्छिया, समयं गोयम ! मी पमायए ॥२०॥ छाया--धर्ममपि हु श्रद्दधत्काः, दुर्लभकाः कायेन स्पर्शकाः ।
इह कामगुणेषु मूच्छिताः, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥२०॥ टीका--'धम्मपि ' इत्यादि--
धर्म-पक्रमात् सर्वज्ञ प्ररूपित, श्रद्दधत्का अपि-सत्यत्वेन जानन्तोऽपि, यद्वाआराधयितुमभिलषन्तोऽपि, कायेन-शरीरेण, उपलक्षणतया मनसा वाचा च, स्पर्शका आराधकाः दुर्लभका दुर्लभाः । अत्र हेतुमाह-'इह' इत्यादि । इहरूप से विश्वास करना इसका नाम मिथ्यात्व है। अनादिकालीन भवों में जीवों को इसीका अभ्यास रहा करता है तथा उनके कर्म भी गुरु होते हैं इस लिये मिथ्यात्व में ही उनकी प्रवृत्ति रहती है। इसलिये ( गोयमगौतम ) हे गौतम । (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः) तुम अपने समय मात्र का भी दुरुपयोग मतकरो ॥ १९॥ ___और भी--'धम्म पि हु सद्दहंतया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (धम्मं धर्मम् ) सर्वज्ञप्ररूपित धर्मकी (सदहंतया-श्रद्दधत्का अपि ) श्रद्धा करते हुए भी-उसको निर्दोष जानते हुए भी-प्राणी ऐसे (दुल्लहया-दुर्लभकाः) दुर्लभ हैं जो इसकी (कायेण फासया-कायेन स्पर्शकाः)
અતત્વમાં તત્વ માનીને વિશ્વાસ કરે તેનું નામ મિથ્યાત્વ છે. અનાદિકાલીન ભથી જીવને તેને અભ્યાસ રહે છે. અને તેમનાં કર્મ પણ ગુરુ (મેટાં) डाय छे. तेथी भिथ्यापम तमनी प्रवृत्ति २९ छ. तेथी गोयम-गौतम 3 गौतम! समय मा पमायए-समयमा प्रमादयेः तमे तमा। २ ५४ सभयन। દુરુપયોગ ન કરે છે ૧૯
"धम्म पि हु सद्दहतयो" त्यादि.
म-पयार्थ-धम्म-धर्मम् सर्वज्ञ प्र३पित मां सद्दहंतया-श्रद्दधका अपि श्रद्धा रामछतi ५-तेन निर्दोष समापछतi ५९mai दुल्लहयादुर्लभकाः मय छ । तनी कायेण फासया-कायेन स्पर्शकाः शरी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
उत्तराध्ययनसूत्रे अस्मिन् जगति, जीवाः कामगुणेषु-शब्दादिषु, मूञ्छिताः गृद्धिमन्तः सन्ति । यद्वा-कामगुणैमूर्छिताः-मूर्छिताः-मूर्छिता इव मूर्छिताः धर्मविषयकज्ञानापहारात्। अपथ्येष्वेव विषयेषु प्रायेण प्राणिनामभिष्वङ्गोऽस्तीति भावः । तथाचोक्तम्--
प्रायेण हि यदपथ्यं, तदेव चाऽऽतुरजनप्रियं भवति । विषयातुरस्य जगत, स्तथाऽनुकूलाः प्रिया विषयाः ॥१॥
तस्माद् हे गौतम ! दुर्लभामिमां समग्रधर्मसामग्रीमवाप्य समयमपि मा प्रमादयेः ॥ २० ॥ शरीर से उपलक्षण से मन एवं वचन से आराधना करते हैं । क्यों कि (इह-इह) इस संसारमें बहुतसे एसे प्राणी हैं जो (कामगुणेहि मुच्छिया -कामगुणेषु मूच्छिताः) शब्दादिक इन्द्रियों के विषयों में ही मूर्छित बने रहते हैं। धर्मविषयक ज्ञान का अभाव होने से अज्ञानी प्राणियों की अपथ्यस्वरूप विषयों में प्रायः अभिलाषा बनी ही रहती है। कहा भी है
"प्रायेण यदपथ्यं, तदेव चातुरजनप्रियं भवति ।
विषयातुरस्य जगत, स्तथानुकूलाः प्रिया विषयाः ॥१॥ प्रायः अपथ्य पदार्थके सेवन में जैसे बीमार पुरुष अभिलाषी रहता है उसी प्रकार विषयातुर प्राणीको भी विषय प्रिय लगते हैं। इसलिये (गोयम - गौतम !) हे गौतम ! ( समयं मा प्रमादयेः ) एक समय भी प्रमाद मत करो ॥ २० ॥ રથી (અને ઉપલક્ષણથી ) મનથી અને વચનથી આરાધના કરે છે કારણ કે इह-इह मा संसारमा ५ini प्रीय छ २ कामगुणेहि मुच्छियाकामगुणेषु मूञ्छिताः शाहिन्द्रियाना विषयोमा १ भूछित-मासxt २२ છે. ધર્મના જ્ઞાનને અભાવે અજ્ઞાની જીની અપચ્ચસ્વરૂપ વિષયોમાં સામાન્ય રીતે વાસના કાયમ રહે છે. કહ્યું પણ છે.
" प्रायेण यदपथ्य, तदेव चातुरजनप्रियं भवति ।
विषयातुरस्य जगत, स्तथानुकूलाः प्रिया विषयाः॥१॥ સામાન્ય રીતે અપચ્ય પદાર્થોનું સેવન કરવાની બીમાર માણસોને જેમ અભિલાષા રહે છે તેમ વિષયાતુર લેકેને પણ વિષય પ્રિય લાગે છે. માટે गोयम-गौतम के गौतम! समय मा पमायए-समय मा प्रमादयेः ४ समय। પણ પ્રમાદ કર નહીં . ૨૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
४९३
अथ सूत्रकारः श्रीगौतमस्वामिनमामन्त्र्य क्रमशः पञ्चेन्द्रियबलहानिप्रदर्शन - पूर्वकमुपदिशति-
मूलम् -
परिजूरई ते सरीरैयं, केसा पांडुरंगा हवंति ते । से" सोयबले ये ही यई, समयं गोयम ! मी पमायें ॥ २१ ॥ छाया - परिजीर्यति ते शरीरकं, केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तत् श्रोत्रबलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ २१ ॥ टीका- 'परिजूरह ' इत्यादि ।
हे गौतम! ते तव, शरीरं परिजीर्यति, प्रतिक्षणं वयोहान्या जरावस्थामुपगच्छति, तथा - ते तव केशाः पाण्डुरकाः - पाण्डुरा:= श्वेता भवन्ति । ये तव केशाः पूर्व जननयनमनोहरा अत्यन्तकृष्णा आसन्, संपति ते शुक्लतां यान्ति' इति भावः । इह ' ते ' इति पुनरुपादानं भिन्नवाक्यत्वाद् उपदेशाधिकारत्वाच्चादुष्टम्, एवमग्रेऽपि । च पुनः यत् पूर्वमासीत्, तत् श्रोत्रबलं संप्रति हीयते = जरया क्षीयते ।
अब सूत्रकार गौतमस्वामी को आमंत्रित करके क्रमसे पांचो इन्द्रियों के बलकी हानि दिखलाते हुए उपदेश कहते हैं-' परिजूरह ते सरीरयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( गोयम - गौतम) हे गौतम ! (ते - तव) तुम्हारा ( सरीरयंशरीरकम् ) शरीर (परिजूरह - परिजीर्यति ) प्रतिक्षण वय की हानि होने से वृद्धावस्था को प्राप्त हो रहा है । तथा ( ते केसा - ते केशाः ) तुम्हारे ये केश ( पांडुरया हवंति - पाण्डुरकाः भवन्ति) अब सफेद हो रहे हैं जो पहिले देखने में मनुष्य के नेत्रों को आनन्द उपजाते थे भ्रमर के समान कृष्णवर्ण के थे । ( से सोययले य हायई - तत् श्रोत्रबलं च
હવે સૂત્રકાર ગૌતમસ્વામીને સ ંએધીને અનુક્રમે પાંચ ઈન્દ્રિયેાના ખળની થતી હાનિ અતાવતાં ઉપદેશ આપે છે.
परिजूरइ ते सरिरय' " इत्याहि.
अन्वयार्थ – गोयम-गौतम हे गौतम! (ते - तथ) तभा३ सरीरय - शरीरकम् शरीर परिजूरइ - परिजीर्यति क्ष क्ष आयुष्य मोर्छु थवाथी वृद्धावस्थाने पातु लय छे तथा ते केसा - ते केशाः तभारा भा वा पांडुरया हवंति - पाण्डुरकाः અવન્તિ જે પહેલાં ભ્રમરના જેવા કાળા અને જોનારનાં નેત્રાને આનંદ આપनारा हुता ते डुवे सङ्केह मनवा भांडया छे से सोयबले य हायई - तत् श्रोत्रबल
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्मात् शरीरस्य तत्सामर्थ्यस्य चास्थिरत्वाद हे गौतम ! समयमपि धर्मे मा प्रमादयेः । अत्र पूर्व श्रोत्रग्रहणं धर्मश्रवणादेव धर्माराधनमतिः स्यादिति बोधनार्थम् । तस्मात् श्रोत्रबले विद्यमाने सति धर्मश्रवणादरः कर्तव्यः तत्र समयमात्रमपि प्रमादो न करणीय इति भावः ॥ २१ ॥
मूलम्परिजरई ते सरीरयं, केसा पंडुरैया हवंति ते ।
से चक्खंबले ये हायई, समयं गोयम ! माँ पायए ॥२२॥ हीयते) एवं जो श्रोत्रबल पहिले बहुत पुष्ट था वह भी अभी कम हो रहा है, ऐसी स्थिति में तुम (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः) एक समय भी प्रमाद मत करो।
भावार्थ-आयु का हास प्रतिसमय हो रहा है-उसके प्रभाव से तुम्हारे केश, कान और काय कोई नहीं बचे हैं । अतः समय मात्र भी प्रमाद में व्यतीत मत करो। “श्रोत्रबलं" पद से यह ध्वनित किया गया है कि धर्मश्रवण से ही जीव धर्म का आराधना करता है-क्यों कि धर्म सुनने से ही उसके आराधन की धुद्धि उत्पन्न होती है । इस लिये जब तक "श्रोत्रबल" है तब तक जीव को धर्मश्रवण करने में आदर शील रहना चाहिये । धर्मश्रवण करने में एक समय मात्र का भी प्रमाद करना उचित नहीं हैं। इसी अभिप्राय से यहां श्रोत्र का ग्रहण किया गया है॥२१॥ चहीयते सन २ श्रवणशति पतi s तीन ती त ५ हुये नमणी ५४ा भांश छ. समयं मा पमायए-समय मा प्रमादयेः मेवी स्थितिमा गीतम! એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કર.
ભાવાર્થ-ક્ષણે ક્ષણે આયુને ક્ષય થઈ રહ્યો છે. તમારા કાન, કેશ અને શરીર તેની અસરથી મુક્ત નથી. તે એક સમય પણ પ્રમાદમાં વ્યર્થ ગુમાવવો नाही. " श्रोत्रबल" ५४थी को अर्थ सूयित थाय छे धमश्र ४२वाथी १ જીવ ધર્મનું આરાધન કરે છે, કારણ કે ધર્મનું શ્રવણ કરવાથી જ તેનું આરાधन ४२पानी मुद्धि उत्पन्न थाय छे. तेथी यां सुधी “श्रोत्रबल" तीरश्र१५ શક્તિ છે ત્યાં સુધી જીવે ધર્મશ્રવણ કરવાને તત્પર રહેવું જોઈ એ ધર્મશ્રવણ કરવામાં એક સમયને પણ પ્રમાદ કરો એગ્ય નથી. એ જ કારણે અહીં સૌથી પહેલાં શ્રોત્રને ગ્રહણ કરેલ છે. જે ૨૧ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४९५ छाया-परिजीयति ते शरीरकं, केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तत् चक्षुर्बलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥२२॥ टीका-'परिजूरइ' इत्यादि ।
अस्या गाथायाः पूर्वार्धस्य व्याख्या पूर्ववत् । च-पुनः, यत् पूर्वमासीत् , तत् चक्षुर्बलं हीयते, तस्माद् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयः । चक्षुर्बलस्य हानौ सत्यां धर्माऽऽचरणं दुष्करं स्यादतश्चक्षुर्बले विद्यमाने स्वधर्माचरणे समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इति भावः ॥ २२॥ कि च
मूलम्परिघुरइ ते सरीरयं, केसा पांडुरया हवंति ते। से घाणबले ये होयई, समयं गोयम ! माँ पायए ॥२३॥ छाया--परिजीर्यति ते शरीरकं, केशाः, पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तद् घ्राणबलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ २३॥ 'परिजूरइ ते सरीरयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(गोयम-गौतम) हे गौतम ! (ते सरिरय परिजूरई-ते शरीरकं परिजीयति) तुम्हारा शरीर वृद्धावस्था से मुक्त हो रहा है, (ते केसाः पाण्डुरयाः हवंति-ते केशाः पांडुरकाः भवन्ति) केश सफेद हो चुके हैं (चक्खु बले य हायई-चक्षुर्बलं च हीयते ) इस अवस्था में चक्षु इन्द्रिय का बल हीन होता है । इसलिये (गोयम-गौतम) हे गौतम ! चक्षु बल की में धर्माचरण दुष्कर बन जाता है-अतः जब तक वह विद्यमान है तब तक (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः) एक समय भी धर्माराधन में प्रमांद मत करो ॥२२॥
" परिजूरइ ते सरीरयं" त्यादि.
अन्वयार्थ -गोयम-गौतम गौतम ! ते सरीरय परिजूरइ ते केसा पांडुरया हवं ति-ते शरीरक परिजीर्य ति ते केशाः पाण्डुरकाः भवन्ति तमा शरी२ वृद्ध मनी २ह्यु छ, भने श स २७ गया छे चक्खुबले य हायई-चक्षुर्बलच हीयते मन यधन्द्रियनी शठित नमजी 4sal anय छे. तेथी गोयम-गौतम गौतम! ચક્ષુબળની નબળાઈને કારણે ધર્માચરણ દુષ્કર થઈ જાય છે માટે જ્યાં સુધી यक्षुमण विद्यमान छ त्यो सुधा समय मा पमायए-समयं मा प्रमादयः धाराधन ४२वामा मे सभयना पY प्रभाह न ४२. ॥ २२ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
उत्तराध्ययनसूत्रे
टीका--' परिजूरह ' इत्यादि ।
"
पूर्वार्धस्य व्याख्या पूर्ववत् । च पुनः यत् पूर्वमासीत्, तत् घ्राणवलं नासिकाबलं संपति हीयते, तस्माद् हे गौतम! समयमपि मा प्रमादयेः नासाबले सति सुरभिदुरभिगन्धविषये रागद्वेषपरिवर्जनेन चरित्रधर्मे सर्वदा प्रमादं परिहरेदिति भावः ॥ २३ ॥
परिजूरइ ते सरीरयं ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (ते सरीरयं परिजूरइ केसा पांडुरया हवंति - ते - परिजीति ते शरीरकम् केशाः पाण्डुरकाः भवंति ते) तुम्हारा शरीर जीर्ण हो रहा है और बाल सफेद हो गये है । तथा ( घाणबले य हायई - प्राण बलं च हीयते ) इस नासिका इन्द्रिय का बल भी घट रहा है अतः ( गोयम - गौतम ) हे गौतम तुम ( समयं मा पमायए समयं मा प्रमादयेः) एक समय भी प्रमाद मत करो ।
भावार्थ- नासिका इन्द्रिय में जैसा बल पहिले था वैसे बल उसमें अब नहीं रहा है वह अब धीरे २ कम हो जाता है । इसलिये हे गौतम चारित्रधर्म की आराधना करने में प्रमाद का परिहार करते रहो । नासिका में बल होने पर ही सुरभि दुरभि गन्ध के विषय में रागद्वेष के परिवर्जन से चारित्र धर्मकी पालना होती है । विकार हेतुओं के होनेपर विकृति का जीतना जैसा धीरता की निशानी मानी जाती है इसी प्रकार इन्द्रियों में सामर्थ्य रहते हुए भी उनके विषय में राग द्वेष आदि का
परिजूरइ ते सरीरय” इत्याहि.
अन्वयार्थ – परिजूरइ ते सरीरयं केसा पंडुरया हवति ते परिजीर्यति ते शरीरकम् केशाः पाण्डुरकाः भवति ते तभाई शरीर कथवा भांड्यु छे भने देश पशु स थ गया छे. तथा घाणबले य हायई-घ्राणबलं च हीयते भा प्रायेन्द्रिय (नासिड) शक्ति पशु घटवा भांडी छे. भाटे गोयम - गौतम हे गौतम! समय मा पमाय ए - समय मा प्रमादयेः तभारे मे सभयना पशु प्रभा न ४२वी. ભાવા —ઘ્રાણેન્દ્રિયની શક્તિ પહેલાં જેટલી હતી તેટલી હવે રહી નથી. હવે તેની શિત ધીમે ધીમે ઘટવા માંડી છે. તેથી હું ગૌતમ ! ચારિત્રધમ ની આરાધના કરવામાં પ્રમાદના ત્યાગ કરી. નાસિકામાં ગંધ પારખવાની શકિત હાયતા જ સુગન્ધ અને દુધના વિષયમાં રાગદ્વેષના પરિત્યાગ કરવાથી ચારિત્ર ધર્મનું પાલન થાય છે. વિકારનું કારણ હાવા છતાં પણ વિકૃતિને જીતવી તે જેમ ધીરતાની નિશાની ગણાય છે તેમ ઇન્દ્રિયામાં સામર્થ્ય હાવો છતાં પણ તેમના વિષયમાં રાગદ્વેષ ન કરવા એ જ ચારિત્રપાલનની કસેાટી છે. માટે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ४९७
किं चपरिज़रई ते सरीरयं, केसा पांडुरया हवंति ते । से जिब्भबैले ये होयई, समयं गोयम! मा पमायए ॥२४॥ छाया-परिजीर्यति ते शरीरकं, केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तद् जिह्वाबलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥२४॥ टीका-'परिजूरह' इत्यादि।
पूर्वार्धस्य व्याख्या पूर्ववत् । च-पुनः, यत् पूर्वमासीत् , तत् , जिह्वावलं संप्रति हीयते, तस्मात् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः । जिह्वावले विद्यमाने रसास्वादविषये रागद्वेषवर्जने स्वाध्यायादिधर्मानुष्ठाने च समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इति भावः ॥ २४ ॥
कि चपरिजूरई ते सरीरयं, केसा पांडुरैया हवंति ते । से फासबले ये होयई, समयं गोयम! माँ पमायएँ ॥२५॥ नहीं करना यही चारित्र पालन की कसौटी है। इस लिये चारित्र पालन में सर्वथा सर्वदा प्रमाद का परिहार करते रहो ॥ २३ ॥
'परिजूरइ ते सरीरयं' इत्यादि । ____ अन्वयार्थ---(ते सरीरयं परिजरइ ते केसाः पांडुरथा हवंति-ते शरी रकं परिजीर्यति ते केशाः पाण्डुरकाः भवन्ति ) तुम्हारा शरीर शिथिल हो रहा है-केश भी सफेद हो चुके हैं (से जिन्भबले य हायई-तत् जिह्वा बलं च हीयते) रसना इन्द्रियका भी वह बल घट रहा है। इसलिये (गोयम-गौतम) हे गौतम ! (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादये) चारित्रधर्म की आराधनामें एक समय मात्र भी प्रमाद मत करो। ચારિત્ર પાલનમાં સદા પ્રમાદને પરિત્યાગ કર જોઈએ, જે ૨૩ છે
“परिजूरइ ते सरीरय" त्यादि.
मन्वयार्थ ते सरीरय परिजूरइ ते केशाः पांडुरया हवं ति-ते शरीरक परिजीर्थ ति ते केशाः पाण्डुरकाः भवन्ति तमा३ शरी२ शिथि 24 भांडयुछे मन ३० ५४ स३० ७ अयां छे. से जिब्भबले य हाई-तत् जिह्वावलं च हीयते २सना छन्द्रियनी शठित ५६५ २८। भांडी छे. तेथी गोयम-गौतम 3 गौतम ! समय मा पमायए-समय मा प्रमादयेः शास्त्रिय नी २२राधना કરવામાં એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરે, उ०६३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया - परिजीर्यति ते शरीरकं, केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तत् स्पर्शबलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ २५ ॥ टीका- 'परिजूरइ ' इत्यादि ।
पूर्वार्धस्य व्याख्या पूर्ववत् । च पुनः यत् पूर्वमासीत्, तत् स्पर्शवलं- शरीरवलं, संप्रति हीयते, तस्मात् हे गौतम! मा प्रमादयेः । स्पर्शवले विद्यमाने शीतोष्णादिपरीषहजये तपः संयमादि धर्मानुष्ठाने च समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इति भावः ॥ २५ ॥
भावार्थ - जिह्वा में जब तक रसास्वादन करने का बल मौजूद रहता है, तब तक रसास्वाद के विषय में राग द्वेष के परिवर्जन से एवं स्वाध्याय आदि के करने से धर्माचरण निर्दोष रूप से परिपालित होता हैइसलिये हे गौतम ! जब तक यह बल बना हुआ है तब तक धर्माचरण में एक समय मात्र भी प्रमाद करना हितावह नहीं है ॥ २४ ॥
'परिजूरह ते सरीरयं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - तेरा शरीर शिथिल हो गया है बाल पक चुके हैं अतः ( से फासले य हाय - तत् स्पर्शवलं च हीयते ) स्पर्शन इन्द्रिय का बल जैसे पहिले था वह अब दिन प्रतिदिन क्षीण हो रहा है। इसलिये (गोयम - गौतम ) हे गौतम! विद्यमान स्पर्शन इन्द्रियबल में शीत उष्ण आदि परिषहों का जीतना तथा तप संयम आदि धर्मका अनुष्ठान करना अच्छा बनता है । इसलिये इस विषय में ( समयं मा पमायए- समयं मा प्रमादयेः) समय मात्र भी प्रमाद मत करो ॥ २५ ॥
ભાવાર્થ જ્યાં સુધી રસના ઈન્દ્રિયમાં રસાસ્વાદ લેવાની શકિત વિદ્યમાન છે. ત્યાં સુધી રસાસ્વાદ બાબતમાં રાગદ્વેષને પરિત્યાગ કરવાથી અને સ્વાધ્યાય આદિ કરવાથી નિર્દોષ રીતે ધર્માચરણ કરી શકાય છે. તેથી હું ગૌતમ! જ્યાં સુધી તે અળ શકિત વિદ્યમાન છે ત્યાં સુધી ધર્માચરણુમાં એક સમયનેા પ્રમાદ પણ ઉચિત નથી. ।। ૨૪ના
66
परिजूरइ ते सरीरयं धत्याहि.
અન્વયા—તારૂ' શરીર શિથિલ થઈ ગયુ છે અને વાળ શ્વેત થઈ ગયા छे ते फासबले य हायई-तत् स्पर्शबलं च हीयते स्पर्शेन्द्रियनी शक्ति पडेसां इती तेरखी रडी नथी हवे तेनी शक्ति हिवसे दिवसे घटती लय छे. तेथी गोयमगौतम हे गौतम! स्पर्शेन्द्रियनी शक्ति विद्यमान होय त्यां सुधीभां शीत, ઉષ્ણુ આદિ પરીષહો પર વિજ્યમેળવવાનુ` તથા તપ, સયમ આદિ ધર્માચરણ श्वानु सारी रीते मनी शडे छे, तेथी ते विषयभां समय मा पमायए- समर्थ मा प्रमादयेः सभ्य मात्रा पशु प्रभाह १२वो नहीं ॥ २५ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
-
-
किंच
परिज़ूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते । से सबंबले ये होयई, समयं गोयम ! माँ पमायए॥२६॥ छाया-परिजीर्यति ते शरीरकं, केशाः पाण्डुरका भवन्ति ते ।
तत् सर्वबलं च हीयते, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ २६ ॥ टीका--'परिजूरइ' इत्यादि।
पूर्वार्धस्य व्याख्या पूर्ववत् । च=पुनः यत् पूर्वमासीत् , तत् सर्वबलं सर्वेषांकरचरणादीनां, बलं-स्व स्व व्यापार सामर्थ्य, यद्वा-सर्वेषां-मनोवाकायानां, बलं ध्यान-स्वाध्याय-भिक्षाचर्यादि करणशक्तिः, संप्रति हीयते । तस्मात् हे गौतम ! मा प्रमादयेः। सर्वबले विद्यमाने सत्येव सर्व तपः संयमाराधनकार्य संपत्स्यते, अतस्तस्मिन् विद्यमाने स्वात्मकल्याणकरणे समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इति भावः ॥२६॥
और-परिजूरइ ते सरीरयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--तेरा शरीर जीर्ण हो कर केश सफेद हो गये है और (से सव्वबले य हायइ समय गोयम मा पमायए-तत्सर्वबलं च हीयते समयं गोयम मा प्रमादयेः ) सर्व-कर चरण आदिका बल भी अपने २ कार्य करने का सामर्थ्य, अथवा सर्व-मन, वचन एवं काय का बलध्यान, स्वाध्याय भिक्षाचर्य आदि करने की शक्ति इस समय कम होती जा रही है इस लिये हे गौतम !जब तक यह सर्वबल विद्यमान है तबतक तुम अपनी आत्मा का कल्याण करने में समय मात्र भी प्रमाद मत करो । क्यों कि इस समय सर्व बल के विद्यमान होने पर ही तप संयम की आराधना करने रूप कार्य संपन्न हो सकता है ॥ २६ ॥
“परिजूरइ ते सरीरय" त्याल.
અન્વયાર્થ––તારું શરીર જીર્ણ થતું જાય છે અને કેશ સફેદ થઈ ગયા छे, मने से सव्वबले य हायइ समय गोयम मा पमायए-तत्सर्वबलं च हीयते समय गौतम मा प्रमदयेः स ४२नी शहित थ, ५७५ माहिनी सहित ५ ५i જેવી હતી તેવી રહી નથી. અથવા મન, વચન અને કાયાનું બળ, સ્વાધ્યાય, ભિક્ષાચર્યા આદિ કરવાની શકિત પણ હવે ઘટવા માંડી છે. માટે હે ગૌતમ!
જ્યાં સુધી તે સર્વબળ વિદ્યમાન છે ત્યાં સુધી તમારા આત્માનું કલ્યાણ કરવામાં એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરે. કારણ કે એ સર્વ પ્રકારની શકિત છે ત્યાં સુધી જ તપ સંયમની આરાધના કરી શકાય છે. જે ૨૬ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
उत्तराध्ययनसूत्रे
जराकृता शरीराशक्तिरुक्ता, संप्रति रोगकृतामशक्तिमाह-
मूलम् -
अरेईगंड विसूइया, आर्यका विविहा फुंसंति ते । विहेडइ विद्धसइ ते सरीरयं, समयं गोयम ! म पमायें ॥२७॥ छाया - अरतिर्गण्डं विसूचिका, आतङ्काः विविधाः स्पृशन्ति ते ।
विघटते विध्वंसति ते शरीरकं, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ||२७|| टीका- ' अरई ' इत्यादि ।
हे गौतम ! अरतिः - वातरोगजनितचित्तोद्वेगः, गण्डं = रुधिर विकारोद्भूत स्फोटकः, विसूचिका = अजीर्णजनितवमनोद्गारविरेचादिः, विविधाः - अनेकमकाराः, आतङ्काः =सयो घातिनः शिरः- शूलादिरोगविशेषाः, ते तव शरीरकं स्पृशन्ति - आक्रमिष्यन्ति । वर्तमानसामीप्ये भविष्यति वर्तमान निर्देशः । ततश्च ते= = तव शरीरकं विघटते-चलहान्या स्वकार्यकारणादधः पतिष्यतीत्यर्थः । स्वकार्य
शरीर की जरा संबंधी अशक्ति का वर्णन कर के अब रोग सम्बन्धी अशक्ति का वर्णन करते हैं ।
'अरईगंडं विमुहया' इत्यादि ।
,
अन्वयार्थ - ( अरइ - अरतिः) वातरोगजनित चित्तोद्वेग (गंडगंडम् ) फोडा फुंसी (विसूइया - विसूचिका) अजीर्ण से होनेवाले वमन, डकार, विरेच आदि रोग तथा और भी (विविहा आयंका - विविधाः आतंकाः ) शीघ्र मरण करानेवाले शिरः शूल आदि विशेष रोग (ते-ते) तुम्हारे ( सरीरयं - शरीरकम् ) शरीर को ( फुसंति - स्पृशंति ) स्पर्श करेंगे उस पर आक्रमण करेंगे । इससे तुम्हारा शरीर शक्ति की हीनता से (विहडइ - विघटते ) अपने कर्तव्य कर्मसे नीचे गिर जायगा अपने
શરીરની વૃદ્ધાવસ્થાની અશિતનું વર્ણન કરી હવે રાગસ'ખ'ધી અશકિતનું સૂત્રકાર વર્ણન કરે છે.
" अरईगंड विसूइया " त्याहि.
भ्यन्वयार्थ--अरई-अरतिः वातरोगनित वित्तोद्वेग गड - गंडम् गड शुभ विसूइया - विसूचिका ने अर थती असटी, गोडार, जाडी आदि रोग, तथा मील पशु विविहा आयका - विविधाः आतंकाः शीघ्र मृत्यु ४शवनारा भस्त४ शूज वगेरे पास प्रहारना रोगी ते - तव तभारा सरीरय फुसति - शरीरकæરાત્તિ શરીરને સ્પર્શશે-લાગુ પડશે. તેથી તમારૂ શરીર શકિતસ્રીન મનવાને કારણે बिहess - विघटते पोतानां उर्तव्यो मन्नववाने शक्तिमान रहेशे नहीं, भने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५०१ कारणक्षमं न भविष्यतीति यावत् । तदनन्तरं च विध्वंसति-विनष्टं भविष्यतीत्यर्थः । तस्मात् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः। यावज्जरा रोगाश्च शरीरं न विपातयन्ति-न विध्वंसयन्ति, तावद्धर्मानुष्ठाने समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इति भावः। उक्तञ्च-यावत् स्वस्थमिदं शरीरमरुजं, यावज्जरा दूरतो,
यावच्चेन्द्रियशक्तिरपतिहता, यावत् क्षयो नायुषः । आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा, कार्यः प्रयत्नो महान् ,
संदीप्ते भवने तु कूपखननं, प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥ १॥ कर्तव्य कर्म को करने में समर्थ नहीं रहेगा और वह आगे चल कर (विध्धंसह-विध्वंसते) विनष्ट भी हो जायगा। इसलिये (गोयम-गौतम) हे गौतम ! जब तक जरा और रोगादिक तुम्हारे इस शरीर पर आक्रमण कर के उसको क्षीण नहीं करे इसके पहिले तुम धर्मानुष्ठान में एक समय का भी प्रमाद मत करो। अन्यत्र भी इस विषयमें शिक्षा दी है
" यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो, यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत् क्षयो नायुषः। आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान् ,
संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥१॥ जब तक यह शरीर निरोग और स्वाधीन हैं, जब तक जरा दूर हैआकर जरा नहीं पहुंची है, जब तक इन्द्रियोंकी शक्ति क्षीण नहीं हुई है, और जब तक आयु का क्षय-अन्त नहीं आया है तब तक विवेकी पुरुष को चाहिये कि वह आत्मकल्याण के लिये पूर्ण प्रयत्न करें क्यों कि साrai मरे विश्वंसइ-विध सति तेन नाश ५९५ १४४, तथा गोयम -નરમ હે ગૌતમ ! જ્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થા અને રેગાદિક તમારા શરીર પર આક્રમણ કરીને તેને ક્ષીણ ન કરે ત્યાં સુધીમાં ધર્માનુષ્ઠાન કર્યા કરે. સમયને પણ પ્રમાદ ન કરો. અન્યત્ર પણ આ વિષયમાં આ પ્રમાણે શિક્ષા આપેલ છે
"यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुजं योवज्जरा दूरतो, यावच्चेन्द्रियशक्तिरपतिहता यावत् क्षयो नायुषः। आत्माश्रेयसि तावदेव विदुषाः कार्यः प्रयत्नो महान्, संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥१॥
જ્યાં સુધી આ શરીર ની રેગી અને સ્વાધીન છે, જ્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થા આવી પહોંચી નથી, જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયની શકિત ક્ષીણ થઈ નથી, અને જ્યાં સુધી આયુને ક્ષય-અન્ન આવ્યું નથી ત્યાં સુધી સુજ્ઞ જનેએ આત્મકલ્યાણને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
उत्तराध्ययनसूत्रे यद्यपि गौतमे केशपाण्डुरत्वादिकं न संभवति, तथापि तनिश्रया शेषशिष्यप्रतिबोधनार्थमुक्तमिति तददुष्टम् ॥ २७॥
यथा अप्रमादो विधेयस्तथाचाह
.
वोच्छिंद सिणेहमप्पणो, कुमुयं सोरइयं व पाणियं । से सवसिणेहवजिए, समयं गोयम ! मी पमायएँ ॥२८॥ छाया-व्युच्छिन्धिस्नेहमात्मनः कुमुदं शारदं वा पानीयम् ।
अथ सर्वस्नेहवर्जितः, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः॥२८॥ टीका--' वोच्छिद ' इत्यादि ।
हे गौतम ! आत्मनः स्वस्य, स्नेहं = प्रीति मद्विषयिकामितिभावः । व्युच्छिन्धि-मुश्च, किमिव ?-शारदं शरत्कालसम्बन्धि पानीयं जलं, कुमुदमिव चन्द्रकिरणविकास्युत्पलमिव । यथा कुमुदं पूर्व जलमग्नमपि पश्चाज्जलं परित्यज्य घरमें आग लगने पर फिर कूआ खोदने के लिये उधम करना किस काम का ? अतः मोक्षाभिलाषियों के लिये एक समय भी प्रमाद करना उचित नहीं है । यद्यपि गौतमस्वामी में केशो की पांडुरता आदि संभवित नहीं है, तो भी उनको लक्ष कर के जो यह कहा गया है वह अन्य शिष्यों को समझाने के लिये कहा है ऐसा समझना चाहिये ॥२७॥ 'वोच्छिद सिणेहमप्पणो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(गोयम-गौतम) हे गौतम ! (अप्पणे सिणेहम् वोच्छिंदआत्मनः स्नेहं व्युच्छिन्धि ) मेरे ऊपर जो तुम्हारा स्नेह है उसका तुम परित्याग करो (इव-इव) जैसे (कुमुयं-कुमुदम् ) कुमुद (सारइयं पाणियंशारदं पानीयम् ) शरत्काल संबंधी जलका परित्याग कर देता है। जैसेમાટે પૂરેપૂરે પ્રયત્ન કરે જોઈએ. કારણ કે ઘરને આગ લાગે ત્યારે કૃ
દવાનો ઉદ્યમ કરવાથી શું લાભ ? માટે મુમુક્ષુ જનેએ એક સમયમાત્ર પણ પ્રમાદ કર. જોઈએ નહીં. જો કે તે સમયે ગૌતમસ્વામીને કેશની
તતા આદિની સંભવીતતા નહતી, છતાં પણ તેમને સંબોધીને જે શબ્દો કહ્યા છે તે અન્ય શિષ્યોને સમજાવવા માટે જ કહેલ છે તેમ માનવું છે ર૭૫
"बोच्छिद सिणेहमप्पणो" त्याहि.
अन्वयार्थ-गोयम-गौतम 3 गौतम! अप्पणे सिणेहम् वोदि-आत्मनः स्नेह व्युच्छिन्धि भा२। ५२ तमा। स्ने छ तेन तु त्यास ४२ इव रेम कुमुयं-कुमुदम् भु सारइय पाणिय-शारदं पानीयम् श२६४ जना ने पर
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५०३ तत ऊर्ध्वं वियति वर्तते, तथा त्वमपि चिरसंसर्गतश्चिरपरिचयादिभिश्च पूर्व मद्विषयके स्नेहे निमग्नोऽप्यधुना तं व्युत्सृज्य ततः पृथग भूत्वा वर्तस्वेति भावः । अथ= अनन्तरं, सर्वस्नेहवर्जितः स्वजनादिप्रीतिरहितः सन् , समय समयमात्रमपि, मा प्रमादयेः स्वधर्मानुष्ठाने प्रमादं मा कुर्या इत्यर्थः।
इह 'पानीय' इत्येतावतैव दृष्टान्तोपपत्तौ किं पुनः शारदपदोपादानेन ?, शारदजलवत् तव स्नेहोऽतिप्रशस्त इत्यर्थ-सूचनार्थ तत् ॥ २८ ॥ किं च
__ मूलम्-- चिच्चाण धणं च भारियं, पवईओ हि सिं अणगारियं । मी वंतं पुणोवि आइए, समयं गोयम ! मा पमायएँ ॥२९॥ छाया-त्यक्त्वा खलु धनं च भायीं, प्रबजितो हि असि आनगारिताम् ।
मा वान्तं पुनरपि आपिब, समय गौतम ! मा प्रमादयेः ॥२९॥ कुमुद पहिले जलमें मग्न रहता है, पश्चात् जलका परित्यागकर वह उससे ऊंचा उठ जाता है. इसी तरह तुम भी चिर कालीन संसर्गसे तथा परिचय आदिसे पहिले मेरे सम्बन्धी स्नेहमें निमग्न थे सो अब उसका परित्याग करके उस से अलग होकर रहो। इस प्रकार (सव्वसिणेहवज्जिए सर्वस्नेहवर्जितः) स्वजन आदिमें प्रीतिसे रहित होकर तुम (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः) स्वधर्मके अनुष्ठानमें एक समय भी प्रमाद मत करो। यधपि सूत्र में “पानीय" इस पद से ही दृष्टान्त बन जाता है फिर भी उसके साथ जो " शारद" विशेषण लगाया है उसका यही अभिप्राय है कि जिस प्रकार शरत्कालीन जल अति निर्मळ रहा करता है उसी प्रकार तुम्हारा स्नेह भी अति प्रशस्त है ॥२८॥ ત્યાગ કરે છે-કુમુદ પહેલાં જળમાં મગ્ન રહે છે પણ પછીથી તે જળને પરિ ત્યાગ કરીને તેનાથી ઊંચે રહે છે–તેમ તું પણ લાંબા કાળના સંસર્ગ તથા પરિચયથી પહેલાં મારા પ્રત્યેના સનેહમાં મગ્ન હતો. પણ હવે તે સ્નેહને परित्या परीने तनाथी २an था. या प्रमाणे सव्वसिणेहवज्जिए-सर्व स्नेह वर्जितः स्व- माहि प्रत्येन। मनुरागथी २हित न तु समयं मा पमायए -समयं मा प्रमादयेः स्वधमनी माराधनामा समयन। ५५ प्रमाह न ४२. ने सूत्रमा “पानीय" ५६ वा १ हटांत सनी लय छे छत ५ तनी साथै २ "शारद" विशेष सायुछ तेन तु से छे म १२४तुर्नु પાણી અતિશય નિર્મળ હોય છે તેમ તારે નેહ પણ ઘણે પ્રશસ્ત છે. ૨૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
उत्तराध्ययनसूने टीका-'चिच्चा' इत्यादि।
हे गौतम ! 'हि' यस्मात् धनं भायों च त्यक्त्वा त्वं 'अणगारियं' अनगारितां प्रव्रजितः-प्रतिपन्नः, प्राप्तोऽसि । अतः वान्तम्-उद्गीर्ण, पुनरपि मा आपिब, किंतु हे गौतम ! समयं मा प्रमादये:-आनगारिकधर्मानुष्ठाने समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इत्यर्थः ॥ २९ ॥
मूलम्अर्वउज्झिय मित्तंबंधवं, विउलं चेव धणोहसंचयं । मा 'तं विइयं गवेसँए, समयं गोयम! मी पैमायए ॥३०॥ छाया-अपोह्य मित्रवान्धवं, विपुलं चैव धनौघसंचयम् ।
मा तद् द्वितीयं गवेषय, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ ३०॥ टीका-'अवउज्झिय' इत्यादि । हे गौतम ! मित्रबान्धवं = मित्राणि च बान्धवाश्चेति तथा, मित्रवान्धवसमूह
और-'चिचाणधणं च भारियं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(गोयम-गौतम) हे गौतम । तुम (हि-हि) जिस कारणसे (धणं भारियं च चिच्चाण-धनं भायर्या च त्यक्त्वा) धन एवं स्त्रीका परित्याग करके (पवईओ सि-प्रव्रजितोऽसि) दीक्षित हुए हो, मुनि दीक्षा तुमने धारण की है तो (वंतं पुणोवि मा आइए-वान्तं पुनरपि मा आपिष) अब वमन किये हुए संसार के पदार्थों को सेवन करनेकी ओर मत झुको । (समयं मा पमायए-समय मा प्रमादयेः ) इस अनगारिक धर्मके अनुष्ठान करनेमें एक समय मात्र भी प्रमाद मत करो ॥२९॥
'अवउझियमित्तबंधवं ' इत्यादि । अन्वयार्थ-(मित्तबंधवं विउलं धणोहसंचयं चेव अवउज्जिय" चिच्चाण धणं च भारिय" त्याहि
सन्क्याथ-गोयम-गौतम गौतम! तमे हि-हिर जारी धणं भारिय च चिच्चाण-धन भार्या च त्यक्त्वा धन म स्त्रीन। परित्याग रीने पव्वईओसि-प्रत्रजितोऽसि दीक्षा मी४२ ४॥छता वंतं पुणोपि मा आइए-वान्त पुनरपि मा आपिब वे मन ३२॥ संसार पहनु सेवन ४२१॥ त२५ भनने १७ हो नही समय मा पमायए-समयमा प्रमादयेः म मारि४ ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરવામાં એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરે. . ૨૯
" अयउझिय मित्तबधव" त्याहि. सन्क्याथ-मित्तबंधव विउल धोहस'चयं चेव अवउन्जिय - मित्र
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी० अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः
५०५
सुहृत्स्वजनवर्गमित्यर्थः, तथा-विपुलं = प्रभूतं धनौघसंचयं = कनकादिद्रव्य समूहसंचय च, अपोह्य = त्यक्त्वा, अन्यत्, द्वितीय - तद् - मित्रादिकं पुन र्मा गवेषय = अन्वेषय, सुहृत्स्वजनधनपरित्यागेन श्रामण्यमङ्गीकृत्य, पुनस्तदभिष्वङ्गवान् मा भूः त्यक्तं हि तद् वान्तोपमं तदभिष्वङ्गश्च वान्ताऽऽस्वादनमाय इत्यभिप्रायः । तस्मात् हे गौतम ! समयं मा प्रमादयेः- स्वधर्मानुष्ठाने समयमात्रमपि प्रमादं मा कुर्या इत्यर्थः ॥ ३० ॥
भविष्यत्काले मय्यविद्यमानेऽपि भव्याः जिनोक्तमोक्षमार्गे श्रद्धावन्तः सन्तः प्रमादं न करिष्यन्ति, अतस्त्वमप्यधुना मयि विद्यमाने मोक्षमार्गे श्रद्धालुः सन् प्रमादं मा कुर्या इति बोधयितुं भगवानाह -
मूलम् -
नहुँ जिणे अज्ज दिस्सइ, बहुए दिसइ मग्गदेसिए । संपेड़ नेयाउए 'हे, समयं गोयेंम ! मी पैमायए ॥ ३१ ॥
मित्रबान्धवं विपुलं धनौघसंचयं चैव अपोहा ) मित्र बान्धवको तथा सुवर्णादि द्रव्य समूह को छोडकर ( मा तं बिइयं गवेसए-मा तत् द्वितीयं गवेषय) पुनः उनकी गवेषणा मत करो। क्यों कि-व्यक्त पदार्थ वमन के समान माने जाते हैं इसलिये उनमें फिर से अभिलाषी होना उनको पुनः अपनाने की इच्छा करना मानों वमन को खाने जैसा है अतः अंगीकृत श्रामण्य धर्म की परिपालन में (गोयम - गौतम) हे गौतम! (समयं मा पमायए- समयं मा प्रमादयेः) एक समय भी प्रमाद मन करो ॥ ३० ॥
भविष्यत्काल में मेरे नहीं रहने पर भी भव्यजन जिनोक्त मोक्षमार्ग में श्रद्धासंपन्न होते हुए प्रमाद नहीं करेगे - इसलिये तुम भी इस समय मेरे रहते हुए मोक्षमार्ग में श्रद्धालु होकर प्रमाद मत करो इस
बान्धवं विपुलं धनौघसंचयं च अपाह्य भित्राने गांधवाने तथा सुवर्णाद्दि द्रव्यसभूहुने छोडीने मा तं बिइयं गवेसर मा तत् द्वितीयं गवेषय इरी तेनी ઈચ્છા ન કરી. કારણ કે ત્યક્ત (ત્યાગ કરેલ) પદાર્થને વમન જેવા માનવામાં આવે છે. તેથી ક્રીથી તેની ઈચ્છા કરવી તે તે વમન કરેલું ખાવા छे. भाटे अंगिकार रेखा श्रयुधर्मना परिपालनमा गोयम समयं मा पमायएगौतम ! समय मा प्रमादयेः ४ समय पशु प्रभा न उसे ॥३०॥
સમાન
ભવિષ્યકાળમાં મારી હયાતિ નહીં હૈાય ત્યારે પણ ભવ્યજના જિનાકત માક્ષમાગ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખીને પ્રમાદ નહીં કરે તે તમે પણ આ સમયે જ્યારે હું અસ્તિત્વ ધરાવું છું ત્યારે માક્ષમાગ માં શ્રદ્ધા રાખીને પ્રમાદને ત્યાગ કરો,
उ० ६५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
छाया - नैव जिनोऽद्य दृश्यते, बहुमतः दृश्यते मार्गदेशितः ।
संप्रति नैयायिके पथि, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ ३१ ॥ टीका-' न हु जिणे ' इत्यादि ।
- -
यद्यपि - जिनः तीर्थंकरो भगवान्, अद्य = अस्मिन् काले पञ्चमारक लक्षणे, 'न हु' नैव दृश्यते - विलोक्यते, तथापि बहुमतः = अनन्ततीर्थंकरगणधरादिशिष्टजनसंमतः, यद्वा - बहूनि मतानि - नैगमादिनयरूपाणि यत्र स बहुमतः - नैगमाद्यनेकनययुक्तः पन्थाः, स च द्रव्यतो नगरादिमार्गः, भावतस्तु सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्मको मोक्षमार्गः, इह च भावमार्ग एव परिगृह्यते । स तु दृश्यते । इह 'पन्थाः ' इति गम्यते, 'मग्गदेशिए' इति वक्ष्यमाण निर्देशात् । स कथंभूतः ? इत्याह' मग्गदेसिए' इति । मार्गदेशितः इह भावप्रधानतया मार्गशब्दस्य निर्देशः, तथा च मार्गशब्दो मार्गत्वपरः, मार्गेण मार्गत्वेन देशित इत्यर्थः, अयमेव मोक्षस्य मार्ग इति जिनैः कथित इति यावत् । यद्वा-अत्र न भावप्रधानतयानिर्देशः किन्तु 'मार्ग' बात को समझाने के लिये भगवान् गौतम से कहते हैं
उत्तराध्ययनसूत्रे
6
न हु जिणे अज्ज दिस्सर ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - यद्यपि (अज्ज - अद्य ) इस पंचम काल में (जिणे - जिन :) जिन भगवान (नह दिस्सह- नैव दृश्यते) नहीं दिखाई देते हैं, परन्तु ( मग्गदेसिए - मार्गदेशितः) उनके द्वारा मार्गरूपसे उपदिष्ट हुआ तथा (बहुमए - बहुमतः ) अनेक शिष्ट जनों द्वारा संमत ऐसा सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्ररूप मोक्षमार्ग को ( दिस्सर - दृश्यते) दिखता है ऐसा विचार कर भविष्यत्काल में भव्यजन सम्यक्त्व को प्राप्त कर प्रमाद नहीं करेंगे । अतः (संपइ-संप्रति ) इस समय मेरे विद्यमान होने पर (नेयाउए पहे - नैयायिके पथि) न्यायानुगत मोक्षमार्ग में ( गोयम - गौतम ) हे गौतम ! ( समय मा पमायए- समयं मा प्रमादयेः ) एक समय मात्र भी
આ વાત સમજાવવાને માટે ભગવાન ગૌતમને કહે છે
66
न हु जिणे अज्ज दिस्सइ "
त्याहि.
अन्वयार्थ - } अज्ज या पांयमां भाराभां जिणे-जिनः निनेश्वर लगवान
नहु दिस्सइ - नैव दृश्यते न०४रे पडता नथी, पशु मगादेसिए - मार्ग देशितः तेभना द्वारा भार्ग३ये उपदेशवामां आवेल तथा बहुमए-बहुमतः अने शिष्यों द्वारा सभत मेव। ज्ञानदृर्शन शास्त्रि ३५ भोक्षभाग तो दिस्सइ - दृश्यते हेमाय छे. मेवा વિચાર કરીને ભવિષ્યકાળમાં ભવ્યજના સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરીને પ્રમાદ નહીં रे भाटे संपइ-संप्रति मा समये न्यारे हुं विद्यमान छु त्यारे नेयाउए पढेनैयायिकेपथि न्यायानुगत मोक्षभार्गभां गोयम - गौतम हे गौतम! समय मा पाय - समयं मा प्रमादयेः मे सभयना या प्रमाद वो नहीं भेटते हैं,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५०७ इति लुप्तप्रथमान्तर्निर्देशः, मार्गः-मार्गरूपः मुक्तिनगरं प्रतीति भावः । देशितः कथितः । अयमाशः-सम्पति जिनो न दृश्यते, तदुपदिष्टस्तु मार्गों दृश्यते, ईदृशः पन्था अतीन्द्रियार्थदर्शिनं जिनं विनाऽन्येनोपदेष्टुमशक्यः" इति विभाव्य भविष्यकाले भव्याः सम्यक्त्वमुपलभ्य प्रमाद न करिष्यन्तीति । अतः सम्पति इदानी, मयि विद्यमाने हे गौतम ! नैयायिके न्यायानुगते-निश्चयेन मोक्षपापके पथिमार्गे, समयमा प्रमादये मोक्षमार्गसेवने समयमात्रयपि केवलानुत्पत्तितः संशयकरणेन प्रमादं मा कुर्या इत्यर्थः। ___ यद्वा-श्रुतस्य त्रिकालविषयत्वात् भाविभव्योपदेशं कुर्वन गौतममप्युपदिप्रमाद मत करो । अर्थात् 'अभी तक मुझे केवलज्ञान की उत्पत्ति नहीं हो रही है, सो यह अब उत्पन्न होगा या नहीं" इस प्रकार संशय करके तुम प्रमाद मत करो। मार्ग दो प्रकार का है-एक द्रव्यमार्ग और दूसरा भावमार्ग- नगरादिकका रास्ता द्रव्यमार्ग एवं मुक्तिका रास्ता भावमार्ग है। यहां भावमार्गका ग्रहण किया गया है। "मार्गदेशितः" यहां मार्ग शब्द भावप्रधानरूपसे निर्दिष्ट हुआहै। जिसका तात्पर्य यह है कि जिसका तिर्थकरने मुक्ति का मार्गरूप से निर्देश किया है ऐसा सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्ररूप ही मार्ग मोक्ष का मार्ग है । अथवा मुक्ति नगर के प्रति यही मार्गरूप है ऐसा तीर्थंकर भगवान ने जो बतलाया है वह “ मार्गदेशितः" का अर्थ है । इस पक्ष में मार्ग भावप्रधान रूप से निर्दिष्ट नहीं माना गया है ॥१॥
दूसरा अर्थ इसका यह भी होता है कि श्रुत का त्रिकाल विषय होने से अर्थात् किसी भी कालमें विच्छेद नहीं होनेसे भावि-भविष्यमें जन्म “હજી સુધી મને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નથી. તે હવે તે કેવળજ્ઞાન મને પ્રાપ્ત થશે કે નહી એ સંશય સેવીને તમે પ્રમાદ ન કરે. માર્ગ બે પ્રકારના હોય छ-(१) द्रव्यमान मन (२) मामा मडिभापमानवात यावे छे. नगराहिना २स्तान द्रव्यमा ४ छे. "मार्गदेशितः" मडी मार्ग साप्रधान३३ વપરાય છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–તીર્થકરે જેને મુકિતના માગરૂપે દર્શાવ્યો છે એ સમ્યગ્રજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ માર્ગ જ ક્ષમાર્ગ છે. અથવા સૂક્તિનગર તરફ દોરી જતે એ ધોરી માર્ગ છે એવું તીર્થકર ભગવાને જે मतायुछे ते " " मार्गदेशितः " नी म छ. सेष्टि विया२ शये તે “માગ’ શબ્દને ભાવપ્રધાન રૂપે નિર્દેશ થયે નથી છે 1 છે
તેને બીજો અર્થ એ પણ થાય છે કે શ્રત ત્રિકાલ સ્થાયી હોવાથી તેને કઈ પણ કાળે વિચ્છેદ થતું ન હોવાથી ભાવિ ભવ્ય જનને ઉપદેશ દેતાં વર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
उत्तराध्ययनसूत्रे शति-'न हु जिणे ' इत्यादि । यथा-मार्गोपदेशक, नगर चापश्यन्तोऽपि जना मार्ग दृष्ट्वा तस्याऽविच्छिन्नोपदेशात् तत्मापकत्वं निश्चिन्वन्ति, तथा-यद्यप्यद्य जिन उपलक्षणत्वान्मोक्षश्च नैव दृश्यते, तथापि-मार्गदेशकः मार्गस्य-जिनोपदिष्टस्य मोक्षरूपस्य, माठमाणत्वाद् मार्गस्य, देशकः-उपदेशकः, आचार्यादि दृश्यते । ततश्च मामपश्यद्भिरपि भाविभव्यैस्तस्य मार्गदेशकस्यापि मोक्षमापकत्वं निश्चेतव्यं, यतश्चैवं भविभव्या उपदिश्यन्ते, अतः संप्रति नैयायिके पथि हे गौतम ! समयमा प्रमादयेः। व्याख्या प्राग्वत् । द्विविधाऽपि तावदित्थं व्याख्या सूचकत्वात् श्रुतस्य कृता। ___यद्वा-हे गौतम ! अद्य-इदानी, भवान् जिनः न दृश्यते भवान् केवलित्वेन दृष्टि-गोचरो न भवति, भवता केवलज्ञान न प्राप्तमित्यर्थः । 'दृश्यते' इति क्रियावलाद् ‘भवान्' इति पदमनुक्तमपि गृह्यते, परंतु बहुमतः-बहुभिर्मत:= लेनेवाले भव्योंको उपदेश देते हुए वीर प्रभु गौतम को भी उपदेश देते हैं कि जैसे मार्गोपदेशकको एवं नगरको नहीं देखते हुए भी व्यक्ति मार्ग को देखकर उसके अविच्छिन्न उपदेश से उसमें प्राप्तकता का निश्चय कर लेते हैं वैसे ही “ इस कालमें जिन और मोक्ष नहीं दिखाई देता हैं तो भी मार्गदेशक-श्रीआचार्य आदि तो दिखते हैं इसलिये मुझे नहीं देखने वाले भी भावि भव्यजनों को उस मार्गदेशक में भी मोक्ष प्रापकताका निश्चय कर लेना चाहिये, इस प्रकार भावि भव्यों को जब यह हमारा उपदेश है तो हे गौतम ! इस समय न्यायानुगत इस मार्ग में एक समय भी तुम प्रमाद मत करो ॥२॥
अथवा इस गाथाका इस तीसरी पद्धतिसे यह अर्थ होता है कि-हे गौतम ! तुम इस समय जिन नहीं हो । परंतु अनेक प्राणीयों द्वारा પ્રભુ ગૌતમને પણ ઉપદેશ દે છે કે-જેમ માર્ગોપદેશકને અને નગરને ન જેવા છતાં પણ વ્યકિત માગને જોઈને માર્ગોપદેશકના અવિચ્છિન્ન ઉપદેશથી તેની પ્રાપ્તિને નિશ્ચય કરી લે છે એજ પ્રમાણે “ આ કાળમાં જિન અને મોક્ષ દેખાતાં નથી તે પણ માગદેશક-જે આચાર્ય આદિ હોય છે તેઓ તે દેખાય છે. તેથી મને ન જનાર ભાવિ ભવ્યજનોએ તે માગદશકમાં પણ મોક્ષપ્રાપકતાને નિશ્ચય કરી લેવું જોઈએ, આ પ્રમાણે ભાવિ ભવ્યજનેને માટે મારે છે આ ઉપદેશ છે તે હે ગૌતમ ! તામારે આ સમયે ન્યાયાનુગત આ માગમાં એક સમયને પણ પ્રમાદ કરવો જોઈએ નહી ૨
અથવા આ ગાથાને ત્રીજો અર્થ આ પ્રમાણે પણ થઈ શકે છે– હે ગૌતમ! તમે અત્યારે જિન નથી. પણ અનેક લોકો દ્વારા માન્ય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५०९ मान्यः, ज्ञातो वा, अर्थात्-प्रसिद्धः, मार्गः मार्गः मार्गइव मार्गः जिनत्वप्राप्तिमार्गः, देशितः-मया तुभ्यमुपदिष्टः, स मार्गस्त्वया दृश्यते-विलोक्यत एव । तस्मात् संप्रति इदानीं मयि जिने सति नैयायिके मार्गे, मदुक्ते मार्गे समयमात्रमपि मा प्रमादयः अयं भावः-मयि विद्यमाने सति मयि विषये मोहाद् भवान् जिनो न वर्तते, पश्चात् त्वं जिनो भविष्यसि, तस्मादिदानी मद्वचने प्रामाण्यं विधेयमित्यर्थः ॥३१॥ किं च
मूलम्अवसोहिय कंटगोपह, आईन्नोऽसि पहं महालयं । गच्छसि मंग्गं विसोहिया, समयं गोयम! मी पायए ॥३२॥ छाया—अवशोध्य कण्टकपथम् , अवतीर्णोऽसि पन्थान महालयम् ।
गच्छसि मार्ग विशोध्य, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ ३२ ॥ टीका-'अवसोहिय' इत्यादि ।
हे गौतम ! कण्टकपथम् इह कण्टका:-द्रव्यकण्टकाः बबूंरकण्टकाद्याः भावतश्चरकादि कुश्रुतयः, तैः पूर्णः पन्थाः कण्टकपथस्तम् , अवशोध्य-परिहत्य महामान्यमार्ग जिनत्वकी प्राप्तिका रास्ता-मैंने तुम्हें बतला दिया है। वह तुम्हें दिखता ही है-ज्ञात ही है। इसलिये इस समय जिनरूपसे मेरे विद्यमान होने पर मेरे द्वारा उपदिष्ट मार्ग में तुम समय मात्र भी प्रमाद मत करो । इसका भाव यह है कि मेरे विद्यमान होने पर मुझ में तुम्हारा मोह है इससे तुम जिन नहीं हो सके हो पश्चात् जिन हो जाओगे। इसलिये मेरे वचन में तुमें विश्वास रखना चाहिये ॥३१॥ __ 'अवसोहिय कंटगापहं'-इत्यादि । __ अन्वयार्थ—(कंटगापहं-कंटकपथम् ) कंटकाकीर्ण मार्ग का (अव. सोहिय-अवशोध्य) परित्याग कर तुम (महालयं पहं ओइन्नोऽसिએ જિનત્વ પ્રાપ્તિનો માર્ગ મેં તમને બતાવી દીધું છે. તે તમને જરૂર દેખાય છે અને સમજાય છે. તેથી અત્યારે જ્યારે હું જિનરૂપે વિદ્યમાન છું ત્યારે મેં ઉપદેશેલા માર્ગને અનુસરવામાં તમારે એક સમયને પણ પ્રમાદ કરે નહીં. તેને ભાવાર્થ એ છે કે હું વિદ્યમાન હોવાથી તમને મારા પર અનુરાગ મેહ છે, તેથી તમે જિન થઈ શકયા નથી. પણ પાછળથી તમે જરૂર જિન થવાના છે. તેથી તમારે મારાં વચનમાં વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ. જે ૩૧
" अवसोहिय कंटगापहं" त्याहि. मयार्थ-कंटगापह-कंटकपथम् silथी छपायेan Hot अवस्रोहिय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे लयं-महतामालयः आश्रयो महालयस्तं पन्थान पन्थाः-मार्गः स च भावतो महद्भिस्तीर्थंकरादिभिरप्याश्रितः सम्यग् दर्शनादिरूपो मोक्षमार्गस्तं, अवतीर्णाऽसि= अनुप्रविष्टो भवसि । कश्चिन्मार्गमारूढोपि न गच्छेत् अत आह-माग विशोध्य गच्छसि-सम्यग् दर्शनाद्यनुपालनेन मोक्षमार्गे गन्तुं प्रवृत्तत्वात् । तदेवं प्रवृत्तः सन् हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः । 'कंटगापहं' इत्यत्राऽऽकार आषत्वात् ॥३२॥
मोक्षमागै प्रतिपन्नस्य कदाचित् पश्चात्तापसंभवे तनिराकरणार्थमाह
अबले जह भारवाहए, मा मग्गे विसमेऽवाहिया। पच्छा पच्छाणुतावए, समयं गोयम ! मी पायए ॥३३॥ महालयं पन्थानं अवतीर्णः असि) महापुरुषों द्वारा सेवित मार्गमें अवतीर्ण हुए हो एवं ( मग्गं विसोहिया गच्छसि-मार्ग विशोध्य गच्छसि ) उस मार्ग को शोधकर तुम उस पर चलते रहो अतः (गोयम-गौतम ) हे गौतम ! ध्यान रखो कि इस मार्ग पर चलते हुए तुम एक समय मात्र भी स्खलित न हो सको। ___ भावार्थ-महावीर प्रभु गौतम को समझाते हुए कह रहे हैं कि हे गौतम ! द्रव्य और भाव की अपेक्षा दोनों प्रकार के कंटकों से आकीर्ण सांसारिक मार्ग का परित्याग कर तुम तीर्थंकर आदि जैसे महापुरुषों दारा सेवित सम्यग्दर्शन आदि रूप मुक्तिमार्ग पर अवतीर्ण हुए हो अतः बहुत संभलकर इस पर चलते रहना-यहां एक समय का भी प्रमाद करना तुम्हें उचित नहीं है । बबूल आदि के प्रसिद्ध कांटे द्रव्यकंटक हैं और चरक आदि जो कुश्रुत हैं वे भावकंटक हैं। ॥३२॥ अवशोध्य परित्याग ४ीने तमे महालयं पह ओइन्नोऽसि-महोलयं पन्थान अवतीर्ण : असि भडा५३षो द्वारा सेवित भागे मती थय। छ।. तमा म गं चिसोहिया गच्छसि-मार्ग विशोध्य गच्छसित भागनाधीनतमेत भागे मागण १धी २॥ छो. तेथी गोयम-गौतम गौतम! ते भागे nadi मे समय પણ છેટે વ્યય ન થાય તેનું તમે ધ્યાન રાખશે.
ભાવાર્થ-મહાવીર પ્રભુ ગૌતમને સમજાવતાં કહે છે કે હે ગૌતમ ! દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ બન્ને પ્રકારના કંટકથી છવાયેલા સાંસારિક માગનો પરિત્યાગ કરીને તીર્થકર આદિ મહાપુરુષો દ્વારા સેવિત સમ્યગદર્શન આદિ રૂપ મુકિત માર્ગ પર તમે અવતીર્ણ થયા છે. તે ઘણી જ સાવચેતી રાખીને તેના પર ચાલતા રહે છે તે માર્ગે ચાલતા એક સમયનો પણ પ્રમાદ કરવે તમારે માટે ઉચિત નથી. બાવળ આદિના કાંટાને દ્રવ્યકંટક કહે છે, અને ચરક આદિ કુશ્રુતને ભાવકંટક કહે છે કે ૩૨ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५११ छाया-अबलो यथा भारवाहकः, मा मार्ग विषमम् अवगाह्य ।
___ पश्चात् पश्चादनुतापकः, समय गौतम ! मा ममादयेः ॥३३॥ टीका-'अबले' इत्यादि ।
यथा-अबला शरीरसामर्थ्यहीनः, भारवाहकः विषम-मन्दवलैं?स्तर मार्गम् अवगाह्य-प्रविश्य, पश्चात् तदनन्तरं, त्यक्ताङ्गीकृतभारः सन् पश्चादनुतापक:पश्चात्तापकारको भवति । इदमुक्तं भवति-यथा कश्चिद् वणिक् देशान्तरं गत्वा स्वर्णादिकमुपार्जितं कृत्वा स्वगृहं प्रति चलितः । स तस्करादि भयात् स्वर्णादिकं वस्त्वन्तरान्तनिहितं कृत्वा स्वशिरसा मागे सम्यगुद्वहन् गच्छति । तदनन्तरं क्वचिदुप
'अबले जह भारवाहए'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (अबले-अबलः ) शारीरिक शक्ति विहीन कोई (भारवाहए - भारवाहकः) भार वाहक-भार को ढोने वाला व्यक्ति (विसमं मग्गे अवगाहिया-विषमम् मार्ग अवगाह्य ) विषम मार्ग का अवलम्बन करके (पच्छा पच्छाणुतावए-पश्चातू पश्चादनुतापकः) लिये हुए भारका परित्याग कर पश्चात्ताप करता है । उस प्रकार तुम भी (मा-मा) प्रमादके वशसे संयमरूप भारका परित्याग कर पश्चात् पश्चात्ताप करनेवाले मत होओ, इसलिये (गोयम-गौतम ) हे गौतम ! (समयं मा पमायए-समय मा प्रमादयेः) एक समय मात्र भी प्रमाद मत करो।
भावार्थ-जैसे कोई व्यापारी धन कमाने के लिये परदेश जावे और वहांसे बहुत सा धन उपार्जित कर वापिस होते समय उसकी गठरी बांधकर उसको माथे पर लेकर चलने लगे। चलते २ वह ऐसे
" अबले जहा भारवाहए" त्यादि.
मन्क्याथ-जहा-यथा रेभ अबले-अबलः ५ पिंडीन दुम भारवाहएभारवाहकः मारने पहुन ४२नारी व्यठित विसमे मग्गे अवगाहिया-विषमम् मार्ग अवगाह्य विषम भानु म मन ४शन पच्छा पच्छाणुतावए-पश्चात् पश्चादनुतापकः सीधे मारने परित्या परीने ५श्वात्ता५४२ छ तेम तुं ५ (मा-मा) પ્રમાદને આધીન થઈને સંયમરૂપ ભારને પરિત્યાગ કરી પાછળથી પશ્ચાત્તાપ ४२वाने qua न मा ४२. तेथी गोयम-गौतम के गौतम ! समय मा पमायए-समय मा प्रमादयेः तु मे सभयन। ५४ प्रभाह न ४३रीश.
ભાવાર્થ-કોઈ વેપારી ધન કમાવાને માટે પરદેશ જાય અને ત્યાં ઘણું જ ધન કમાય. ધનિક થયા પછી પિતાના ઘેર પાછો ફરવા ઈચ્છા કરે. પિતાની સર્વ સંપત્તિનું પોટલું બાંધી માથે મૂકીને દેશ પાછા ફરી રહ્યો છે. ચાલતાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे लादि-पाषाणादि संकुले पथि दुर्बलतया गन्तुमक्षमः सन् विचिन्तयति-अहो! अहमिम भारंवोदुमसमर्थोऽस्मि । इति विचिन्त्य तमुत्सृज्य स्वगृहमागतः। पुनरत्यन्तनिर्धनतयाऽसौ पश्चात्तापं करोति-किं मया मन्दभाग्येन तत् स्वर्णादिकं परित्यक्तम्' इति ।
एवं त्वमपि प्रमादवशात् त्यक्तसंयमभारः सन् पश्चादनुतापको मा भव । किंतु हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥ ३३ ॥ संयमाराधने कदाचिदुत्साहभंगसंभवे तन्निराकरणार्थमाह
मूलम्तिन्नो है सिं अण्णवं महं, किं पुणचिट्ठसि तीरमांगओ?। अभिरं पोरं गमित्तए, समयं गोयम ! माँ पमाए ॥३४॥ छाया--तीर्ण एवासि अर्णवं महान्तं, किं पुनस्तिष्ठसि तीरमागतः । अभित्वरस्व पारं गन्तुम् , समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥ ३४ ॥ टीका--'तिन्नो हु' इत्यादि।
हे गौतम ! महान्तं विस्तीर्णम् , अर्णवम् अर्णवमिव दुस्तीयत्वाद् भवसमुद्रं तीर्णएवासि-उल्लवित प्रायोऽसि । किं पुनस्तीरं मनुष्यभवरूपं तीरम् , आगतःविकट मार्ग पर आ जावे कि जहां पर चलना बहुत मुश्किल हो जाय तो वह जैसे अपने द्रव्य को वहीं पर छोड़कर खाली हाथ घर पर आकर निर्धन अवस्थामें पश्चात्ताप करता है उसी प्रकार हे गौतम तुमको प्राप्त मोक्षमार्गके परित्याग करनेमें पश्चात्ताप न करना पड़े इस लिये एक समय मात्रका भी प्रमाद करना उचित नहीं है ॥ ३३ ॥
'तिन्नो हु सि अण्णवं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(गोयम-गौतम ) हे गौतम ! (महं अण्णवं तिन्नोसिચાલતાં તે એવા વિકટ માગે આવી પહોંચે કે જે માગે ચલાવાનું મુશ્કેલ બની જાય એટલે ઘણું દુઃખ સાથે પિટલું ફેંકી દેવું પડે છે. ત્યારે જ તે ઘેર જવાનો રસ્તે કાપી શકે છે. હવે ઘેર તે પહેચે છે પણ જે સંપત્તિની ખાતર પરદેશ વેર્યો હોય છે તે સંપત્તિ તે ફેંકી દીધી હોય છે એટલે તેના પશ્ચાત્તાપને પાર નથી રહેતું એ જ પ્રમાણે હે ગૌતમ! તમને જે મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેને પરિત્યાગ કરીને પસ્તાવું ન પડે તે માટે એક સમયમાત્રને પ્રમાદ કરે એગ્ય નથી. ૩૩
"तिन्नो दुखि अण्णव" त्यादि. मन्वयार्थ-गोयम-गौतम गौतम ! मह अण्णवं तिन्नो हु सि-महान्त
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५१३ प्राप्तः सन् , तिष्ठसि-संयमाराधनेऽनुत्साहमाश्रयसि ? नेदं नवोचितमिति भावः किंतु पारं भवार्णवस्य परतीरं मुक्तिपदं, गन्तुम् , अभित्वरस्व-आभिमुख्येन त्वरस्व-उत्सुको भव, तस्मात् हे गौतम ! समय-समयमात्रमपि मा प्रमादये:प्रमादमा कुर्याः ॥ ३४ ॥
मम पारमाप्तियोग्यतैव न संभवतीति चेत् तत्राह
अकलेवरसेणिमुस्सिया, सिद्धिं गोयम ! लोयगच्छसि । खेमं च सिवं अणुत्तरं, समयं गोयम ! मा पमायएँ ॥३५॥ छाया-अकलेवरश्रेणिम् उच्छ्रित्य, सिद्धिं गौतम ! लोकं गच्छसि ।
क्षेमं च शिवम् अनुत्तर, समय गौतम ! मा प्रमादयेः॥ ३५ ॥ टीका-'अकलेवरसेणि' इत्यादि ।
हे गौतम ! अकलेवरश्रेणिम्-न विद्यते कलेवर-शरीरं येषां ते अकलेवराः सिद्धास्तेषां श्रेणिः-उत्तरोत्तरशुभाध्यवसायरूपा क्षपकश्रेणिस्ताम् , उच्छित्यमहान्तं अर्णवं तीर्ण एवासि) विस्तीर्ण इस संसार रूप समुद्र को तुम प्रायः पार ही कर चुके हो। अब तुम ( तीरमागओ किंपुण चिठ्ठसितीरमागतः किं पुनः तिष्ठसि ) तीर पर-मनुष्यभवरूपी पार पर आये हुए होकर भी संयमाराधन में अनुत्साह का आश्रय कर रहे हो यह तुमको उचित नहीं है । (पारं गमित्तए अभित्तुर-पारं गन्तुं अभित्वरस्व) पार जाने के लिये-मुक्ति पदको प्राप्त करने के लिये-जल्दी करो-इसमें (समय मा पमायए-समय मा प्रमाद्यः) एक समय का भी प्रमाद करना हितावह नहीं है ॥३४॥
'अकलेवरसेणिमुस्सिया' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(अकलेवरसेणिमुस्सिया - अकलेवरश्रेणिं उच्छ्रित्य) अर्णवतीर्ण एवासि PAL ससा२ ३थी विस्ती साने तातु ॥ तरी गया छ. वेतु तीरमागओ किंपुण चिद्रसि-तीरमागतः किं पुनः तिष्ठसि छीना। ઉપર મનુષ્ય ભવ રૂપી કીનાર ઉપર આવી પહોંચ્યા છતાં પણ સંયમની भाराधनामा अनुत्साही यु तन मनथी पार गमित्तए अभित्तर-पार गन्तु अभित्वरस्व ५२ पाने भाटे भुति पहने भान भाट Sun४२ तेभा समय मा पमायए-समयमा प्रमादयेः स समय मात्रा ५६५ प्रभार ४२३॥ योग्य नथी,३४
" अकलेवरसेणिमुस्सिया" त्याहि.
म-क्या-अकलेवरसेणिमुस्सिया-अकलेवरश्रेणि उच्छ्रित्य मशरी२ मेवा उ० ६६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे उत्तरोत्तरसंयमस्थानप्राप्त्या उच्छ्रितामिव कृत्वा, त्वं सिद्धिं लोकं-सिद्धिनामकं लोकं स्थान गच्छसि-गमिष्यसि । प्राप्स्यसीत्यर्थः। कीदृशं सिद्धिलोकम् ? इत्याह'खेमं' इत्यादि । क्षेमं जन्ममरणादि भयरहित, चकारः समुच्चये, भिन्नक्रमश्च 'शिवम् अनुत्तरं च ' तत्र शिवम् सुखमयम् , यद्वा-सकलदुरितोपशमं, अनुत्तरंन विद्यते उत्तरम्-उत्कृष्टं यस्मात् तत् तथा, सर्वोत्कृष्टमित्यर्थः। तस्मात् हे गौतम ! समय मा प्रमादयेः॥ ३५ ॥ उक्तार्थमुपसंहरन्नुपदेशसारांशमाह
मूलम्बुद्धे परिनिर्बुडे चरे, गांमगएं नगरे व संजए । संतिमैग्गं , वहए, समयं गोयम ! म पमायए ॥३६॥ छाया--बुद्धः परिनिर्वृतश्चरेः, ग्रामे गतो नगरे वा संयतः ।
शान्तिमार्ग च बृहयेः, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः ॥३६॥ टीका-'बुद्धे परिनिव्वुडे' इत्यादि ।
हे गौतम ! त्वं ग्रामे, नगरे, उपलक्षणत्वाद् वने वा गतः=स्थितः, संयतः= अकलेवरों-अशरीरी सिद्धों की श्रेणि उत्तरोत्तर शुभाध्यवसाय स्वरूप क्षपक श्रेणि-को उत्तरोत्तर संयम स्थान की प्राप्ति से ऊंची करके प्राप्त करके तुम (सिद्धि लोय गच्छसि-सिद्धिलोकं गच्छसि) भविष्य में सिद्धि नामक लोक को-मोक्षको-प्राप्त करोगे। यह सिद्धि नामक लोक (खेमं सिवं अणुत्तरं य-क्षेमं शिवं अनुत्तरम् च) जन्म मरण आदि के भयसे सर्वथा रहित है, सुखमय है अथवा सकल कर्मोंका उपशमवाला है
और सर्वोत्कृष्ट है । इस लिये (गोयम-गौतम ) हे गौतम (समयमा पमायए-समयमा प्रमादयेः) एक समय मात्र भी प्रमाद मत करो॥३५॥
'बुद्धे परिनिब्बुडे चरे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(गोयम-गौतम) हे गौतम ! तुम (गामे नगरे व गएસિદ્ધોની શ્રેણિ ઉત્તરોત્તર શુભાધ્યવસાય સ્વરૂપ ક્ષપકશ્રેણિને ઉત્તરોત્તર संयभस्थाननी प्रातिथी ये 8न प्राप्त शने तु सिद्धिलोय गच्छसिसिद्धिलोक गच्छसि भविष्यमा सिद्धिने भाक्षन प्राप्त उशश. ते सिद्धि खेम सिवं अणुत्तरं च-क्षेम शिवं अनुत्तरं च म भ२६ महिना भयथी तदन રહિત છે, સુખમય છે અથવા સમસ્ત પાપાના ઉપશમવાળે અને સર્વોત્કૃષ્ટ છે. तथा गोयम-गौतम गौतम ! समयं मा पमायए-समयमा प्रमादयेः मे समय માત્રને પ્રમાદ ન કરીશ. મે ૩૫ છે
"बुद्ध परिनिव्वुडे चरे" त्याle. सम्पयार्थ-गोयम-गौतम ३ गौतम ! गामे नगरे व गए-ग्रामे नगरे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १० गौतम प्रति सुधर्मस्वामिनउपदेशः ५१५ सम्यक् पापस्थानेभ्य उपरतः, बुद्धः ज्ञाततत्त्वः, तथा-परिनिवृतः कषायवन्युपशमतः शीतीभूतः सन् , चरेः-संयम सेवस्व । च-पुनः, शान्तिमार्ग = मोक्षमार्ग, बृहयेः-भव्यजनानामुपदेशद्वारेण वृद्धि प्रापयेः, तस्माद् अत्र कार्ये हे गौतम ! समयमपि मा प्रमादयेः ॥ ३६ ॥
इत्थं भगवदुक्तमाकये गौतमो यतू कृतवांस्तदाह
बुद्धस्स निसम्म भासिय, सुकेहियमट्टपैदोवसवोहियं । रागं दौसंच छिंदिया, सिद्धिगइंगएँ गोयमे, त्ति बेमि ॥३७॥
इति दसममज्झयणं समत्तं । छाया-बुद्धस्य निशम्य भाषितं, सुकथितमर्थपदोपशोभितम् ।
___ राग द्वेषं च छित्त्वा, सिद्धिगतिं गतो गौतम । इति ब्रवीमि ॥३७॥ 'ग्रामे नगरे वा गतः) ग्राम में या नगर में अथवा वन में रहते हुए (संजए-संयतः) पापस्थानोंसे पूरी तरह उपरत हो जाओ और (बुध्धे बुद्धः) तत्त्वज्ञ होकर (परिनिब्बुडे-परिनिर्वृत्तः) कषायरूपी अग्निकी उप शांतिसे बिलकुल ठंडे बनकर (चरे-चरेः) संयम मार्गका सेवन करो। तथा (संतिमग्गं च वृहए-शान्तिमार्ग च बंहये) मुक्तिके मार्गकी भव्यजनोंको उपदेश देकर वृद्धि करो । तुम इस काममें (समयं मा पमायए-समयं मा प्रमादयेः ) एक समय मात्र भी प्रमाद मत करो ॥ ३६॥
भगवान्का इस प्रकार कहा गया उपदेश सुनकर गौतमने क्या किया वह इस नीचे की गाथा द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं
बुद्धस्स निसम्म भासियं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(बुद्धस्स-बुद्धस्य) केवलज्ञानरूप आलोक से लोकित वा गतः ॥भमा अथवा नसभा मथनम २खेती मते संजए-सयतः पापस्यानाथी संपूर्ण शत तमे विरत था. बुद्धे-बुद्धः तत्वज्ञ २७२ परिनिम्बुडे-परिनिर्वृत्तः षाय३५ी मानिनी शान्ति द्वारा तन मनीन चरेचरः संयम मार्नु सेवन ४२१. संतिमग्गं च वूहए-शान्तिमार्ग चबृहए भव्यमान उपहेश ने मुहितमानी वृद्धि ४२, ममा तमे समयं मा पमायएसमय मा प्रमादयेः ४ सभयने ५५ प्रभाह न ४२. ॥38॥
ભગવાનને આ પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળીને ગૌતમે શું કર્યું તે નીચેની ગાથા દ્વારા સૂત્રકાર બતાવે છે–
" बुद्धस्स निसम्म भासिय" त्याहि. मन्वयार्थ-बुदस्स-बुद्धस्य शान३५ मा । भये समस्त
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'बुद्धस्स ' इत्यादि ।
बुद्धस्य केवलालोकेनावलोकितलोकालोकस्वरूपस्य चरमतीर्थकरस्य महावीरस्य श्रीवर्धमानस्वामिनः सुकथित मुष्ठु-शोभनेन दृष्टान्तप्रदर्शनादिना प्रकारेण कथितम् , अर्थपदोपशोभितम् अर्थप्रधानानि पदानि अर्थपदानि तैरुपशोभित, भाषितं
वचः, निशम्य उपादेयतया हृद्यवधाय, राग द्वेषं च छित्त्वा गौतमः प्रथमगणधरः सिद्धिगतिं गतः, ' इति ब्रवीमि ' अस्य व्याख्या पूर्ववत् ।।३७॥
इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य
श्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्'द्रुमपत्रक 'नामकं दशममध्ययनं
__ सम्पूर्णम् ॥ १० ॥ कर लिया है समस्त लोकालोक जिन्होंने ऐसे चरमतीर्थंकर श्री महावीर वर्धमान स्वामी के सुकहियं-सुकथितम् ) दृष्टान्त आदि प्रदर्शन रूप प्रकार पूर्वक कथित (अट्ठपदोवसोहियं - अर्थपदोपशोभितम् ) एवं अर्थप्रधान पदोंसे उपशोभित ऐसे (भासिय भाषितम् ) वचनको (निसम्म-निशम्य) सुनकर के-उपादेय रूपसे हृदयमें अवधारण करके पश्चात् (रागं दोसं च छिंदिया-राग द्वेषं च छित्त्वा) राग एवं द्वेष को नष्ट करके (गोयमे-गौतमः) प्रथम गणधर गौतम (सिद्धिगई गए-सिद्धिगतिं गतः) मुक्तिपदको प्राप्त हुए ॥ ३७॥
यह श्री उत्तराध्ययनसूत्रकी प्रियदर्शिनी टीकाके दसवे
अध्ययनका हिन्दी अनुवाद सम्पूर्ण हुआ ॥ १० ॥ કાલકને જોયેલ છે એવા ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર વર્ધમાન હવામીના सुकहियं-सुकथितम् दृष्टान्त माह द्वारा अथित मने. अपवोवसोहिय-अर्थपदोपशोभितम् मने म प्रधान पोथी अमित mai भासिय-भाषितम् १२. नाम निसम्म-निशम्य सामान पाडेय३३ हत्यमा १२४२ धा२६ ४शन पछी रागं दोसं च छिदिया-राग द्वेषच छित्वा २।५ मन द्वेषनो नाश ४शन गोयम-गौतम पडा अधर गौतमस्वामी सिद्धिगई गए-सिद्धिगतिं गतः भुमितपहने पाभ्य॥३७॥
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાને દશમાં અધ્યયનને ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ છે ૧૦ |
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथैकादशममध्ययनम् ॥ उक्तं दशममध्ययनम् । अधुना बहुश्रुताख्यमेकादशमध्यनं प्रोच्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः - दशमेऽध्ययने प्रमादपरिहारार्थमुपदेशो दत्तः, सच विवेकवतामेव संभवति । विवेकश्च बहुश्रुताराधनयैव समुपजायते, इत्यनेन संबन्धे. नायातमिदं बहुश्रुताऽध्यनम् , तस्येदमादिमं सूत्रम्
मूलम्संजोगा विप्पमुक्कस्स, अणगारस्स भिक्खुणो।
आयारं पाउँकरिस्सामि, आणुपुब्बि सुणेह में ॥१॥ छाया-संयोगाद् विप्रमुक्तस्य, अनगारस्य भिक्षोः।।
आचारं प्रादुष्करिष्यामि, आनुपूर्वी शृणुत मे ॥ १ ॥ टीका-'संजोगा' इत्यादि। संयोगाद् विप्रमुक्तस्य अनगारस्य भिक्षोः आचारम् आचरणमाचारः, स चेह
___ ग्यारहवें अध्ययन का प्रारंभदशवां अध्ययन कह दिया गया है। अब बहुश्रुत नामका ग्यारहवां अध्ययन कहा जाता है । इस अध्ययन का संबंध उसके साथ इस प्रकार है-दशवें अध्ययन में जो प्रमादको दूर करनेका उपदेश दिया गया है सो वह प्रमादका परिवर्जन विवेकशाली मुनियोंके ही संभवित होता है तथा वह विवेक भी बहुश्रुतकी आराधना से ही पैदा होता है। इसी संबंधको लेकर इस बहुश्रुत नामके अध्ययन का प्रारंभ हुआ है। उसका यह आदि गाथा है-'संजोगा विप्पमुक्कस्स' इत्यादि । ____ अन्वयार्थ (संजोगा-संयोगात् ) संयोगसे पूर्व संयोग मातापिता
અગીયારમા અધ્યયનને પ્રારંભ– ४शभु मध्ययन ५३ थयु वे 'बहुश्रुत' नामना मनियारमा मध्ययननु કથન કરવામાં આવે છે. આગળના અધ્યયન સાથે આ અધ્યયનને આ પ્રકારને સંબંધ છે–દશમાં અધ્યયનમાં પ્રમાદને દૂર કરવાને જે ઉપદેશ આપ્યો છે તે પ્રમાદને પરિત્યાગ વિવેકવાન મુનિઓને જ સંભવિત હોય છે. અને તે વિવેક પણ બહુશ્રુતની આરાધનાથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. તે પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે “બહુશ્રુત” નામના અધ્યયનની શરૂઆત થાય છે. તેની पडेली पाथा प्रमाणे छ-" संजोगा विप्पमुक्कस्स"-त्या.
सन्पयार्थ-संजोगा-संयोगात् स योगथी-भातापिता४ि३५ ५ सयोगथा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
उत्तराध्ययनसूत्रे बहुश्रुतराधनात्मक एव गृह्यते, तस्य एवात्राऽधिकृतत्वात् तम् ' आणुपुचीं ' आनुपूर्वीम् - आनुपूर्व्या - क्रमेण, अत्र सौत्रत्वात् तृतीयार्थे द्वितीया; मादुष्करिष्यामि= प्रकटीकरिष्यामि । तमाचारं मे= मम सकाशाद् यूयं शृणुत = आकर्णयत । अस्या गाथायाः पूर्वार्ध प्रथमाध्ययने प्रथमगाथायां व्याख्यातम् ॥ १ ॥
इह बहुश्रुताराधना प्रोक्ता । तदाराधना तत्परिज्ञानमन्तरेण न सम्भवतीत्यतो बहुश्रुतपरिज्ञानमावश्यकम् । बहुश्रुतश्चाबहुश्रुतमतिपक्षी । अ बहुश्रुतपरिज्ञानेन तत्मतिपक्षिणो बहुश्रुतस्यापि परिज्ञानं संभाव्यते, इत्यतः प्रथममबहुश्रुतस्वरूपमाहमूलम् -
जे' यावि होइ निव्र्विज्जे, द्धे लुद्धे अणिग्गहे । अभिक्खणं उल्लेवई, अविणीए अबहुस्सु ॥ २ ॥ छाया - यश्चापि भवति निर्विधः स्तब्धो लुब्धः अनिग्रहः । अभिक्ष्णमुलपति अविनीतः अबहुश्रुतः ॥ २ ॥
५१८
दिक रूप एवं पश्चात्संयोग-सासुश्वशुरादिरूप संबंध से (विप्पमुकस्स विप्रमुक्तस्य) सर्वथा रहित तथा ( अणगारस्स - अनगारस्य ) अनगार - घररहित ऐसे (भिक्खुणो- भिक्षोः) भिक्षु-संयमी के (आयारं- आचारम्) आचारको बहुश्रुत आराधनरूप आचरणको - ( आणुपुवि - आनुपूर्वीम् ) क्रम से ( पाउक्करिस्सामि - प्रादुष्करिष्यामि ) प्रकट करूँगा, सो उस विनयरूपको तुम (मे) मुझसे ( सुणेह - शृणुत) सुनो ॥ १ ॥
इस अध्ययन में बहुश्रुतकी आराधना कही है, सो वह आराधना उसके परिज्ञान के बिना संभवित नहीं हो सकती है, इसलिये बहुश्रुतका परिज्ञान आवश्यक है । बहुश्रुत अबहुश्रुतका प्रतिपक्षी है, अबहुश्रुतके परिज्ञान से इस के प्रतिपक्षी बहुश्रुत का भी परिज्ञान हो सकता
रमने सासु ससराहिङ ३५ उत्तरसंयोगथी विप्यमुक्कर - विप्रमुक्तस्य सर्वथा रडित तथा अणगारस्ल - अनगारस्य ६२ रहित सेवा भिक्खुणो- भिक्षोः भिक्षुसंयमीना आयारं- आचारम् आयारने महुश्रुत आराधन ३५ मायरशुने आणुपुवि-आनुपूर्वीम् अनुउभे पाउक्करिस्सा मि- प्रादुष्करिष्यामि प्रगट उरीश, ते मायारने तभे (मे-मे) भारी पासेथी सुणेह - श्रृणुत सांभ ॥ १॥
આ અધ્યયનમાં મહુશ્રુતની આરાધનાનું કથન કર્યું છે. તે આરાધના તેના પરિજ્ઞાન વિના સંભવી શકતી નથી. બહુશ્રુતનું પરિજ્ઞાન આવશ્યક છે. અમહુશ્રુતનુ' પ્રતિયેાગી (ઉલટું ) મહુશ્રુત છે. અમહુશ્રુતના પરિજ્ઞાનથી તેના પ્રતિચેાગી મહુશ્રુતનું પરિજ્ઞાન પણ થઈ શકે છે. તે કારણે પહેલાં સૂત્રકાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ११ गा० १-२ अबहुश्रुतत्वे कारणपञ्चकम्
टीका-'जे यावि' इत्यादि ।
यो निर्विद्यः-शास्त्राभ्यासरहितः, चापि शब्दो भिन्नक्रमौ, तत्र च शब्दस्योत्तरत्र योगः । अपि शब्दात् सविद्योऽपि यः स्तब्धः अहंकारी, लुब्धः रसादिगृदिमान् , अनिग्रहः इन्द्रियनिग्रहणासमर्थः, च-पुनः अविनीतः विनयरहितः सन् अभीक्ष्णम्-वारंवारम् उल्लपति-उन्मदिं भाषते-शास्त्रमर्यादामतिक्रम्यभाषणं करो तीत्यर्थः । सः अबहुश्रुतः, एतद्विपरीतो बहुश्रुतो विज्ञेय इति गाथाऽऽशयः ॥२॥ ___अ बहुश्रुतत्वे कारणमाहइस भाव से प्रथम अबहुश्रुत का स्वरूप सूत्रकार कहेते हैं
'जे यावि होइ निविज्जे' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ (जे निविज्जे-होइ-यश्च निर्विद्यः भवति ) जो शास्त्र के अभ्याससे रहित होता है (अवि-अपि) तथा शास्त्र के अभ्याससे युक्त भी होता है, परन्तु यदि वह (थधे-स्तब्धः) अहंकारी है (लुद्धे-लुब्धः ) रसादिकों में गृद्ध बना हुआ है (अणिग्गहे-अनिग्रहः) इन्द्रियों के निग्रह करने में असमर्थ है और (अविणीए-अविनीतः) विनय धर्म से रहित होकर (अभिक्वणं उल्लवई-अभीक्ष्णं उल्लपति ) वारंवार शास्त्रमर्यादा का भी ध्यान न करके यद्वा तद्वा भाषण करता है बोलता चालता है वह ( अबहुस्सुए-अबहुश्रुतः) अबहुश्रुत हैं-इससे भिन्न बहुश्रुत है।
भावार्थ-चाहे शास्त्रीय ज्ञानसे संपन्न हो चाहे न हो यदि वह स्तब्ध, लुब्ध एवं इन्द्रियों का दास है और विनय धर्म से सहित होकर जो मन में आता है वैसा ही बोलता है वह अबहुश्रुत है ॥२॥ समहुश्रुतर्नु २५३५ प्रट रे छ.-" जे यावि होइ निधिज्जे "-त्याह.
स-क्याथ-जे निविज्जे होइ-यश्च निर्विधः भवति य शासना मल्यासथीडित य छ, (अवि-अपि) तथा शाखाना सल्यास डोपा छतi ५५ रे। (थ धे-स्तब्धः) मारी डाय छे. लुध्धे-लुब्धः २साहिमो सासाव डाय छ, अणिग्गहे-अनिग्रहः ।न्द्रियान १२ रामपाने असमर्थ हाय छ, भने अविणीए-अविनीतः विनय धर्मथी २डित थईने अभिक्खणं उल्लवईअभीक्ष्ण उल्लपति पारवा शाल भयौहानु ध्यान राथ्या विना मे तम भाषण ४२ छ, मावे या छ । अबहुस्सुए-अबहुश्रुतः मम श्रुत छ. तेनाथी ભિન્ન જે છે તેઓ બહુશ્રત છે.
ભાવાર્થશાસ્ત્રનું જ્ઞાન ધરાવનાર હોય કે ન હોય પણ જે અહંકારી, લાલચુ, ઈન્દ્રિઓના દાસ, અને વિનય ધર્મથી રહિત થઈને મનમાં આવે તેમ બોલનાર હોય છે તે અબહુત કહેવાય છે. ૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम
अहं पंचहि ठाणेहिं जेहि, सिक्खा न लभंड। थंभा कोही पमाएंणं, रोगेणीऽऽलस्सएण ये ॥३॥ छाया-अथ पञ्चभिः स्थान 3ः शिक्षा न लभ्यते ।
स्तम्भात्क्रोधात् प्रमादेन रोगेणाऽऽलस्यकेन च ॥ ३ ॥ टीका--'अह' इत्यादि।
'अथ' शब्द वाक्यारम्भमूचकः । यैः पञ्चभिः स्थानैः = पञ्चभिः प्रकारैः शिक्षा ग्रहणासेवनात्मिका न लभ्यते=न प्राप्यते, सोऽबहुश्रुत उच्यते । अत्र शिक्षा द्विविधा-ग्रहणा, आसेवना च तत्र ग्रहणा-सूत्राध्ययनरूपा, आसेवना-प्रत्युपेक्षणा. दिरूपा। कैः पञ्चभिः स्थानः शिक्षा न लभ्यते ? इत्याह - स्तम्भात् = मानात् , क्रोधात्-कोपात्, प्रमादेन-मदविषयकषायनिद्राविकथारूपेण, रोगेण वातपित्तश्लेष्मशूलादि-व्याधिना च-पुनः आलस्येन=अनुद्यमेन । एषु स्तम्भादिषु पञ्चसु
अबहुश्रुत होने में सूत्रकार कारण बतलाते हैं'अह पंचहिं ठाणेहिं '-इत्यादि,।
अन्वयार्थ -(जेहि पंचहिं ठाणेहि सिक्खा न लब्भइ--यैः पंचमिः स्थानः शिक्षा न लभ्यते ) जिन पांच प्रकार के स्थानों से ग्रहण एवं आसेवनरूप शिक्षा प्राप्त नहीं की जाती है वे पांच स्थान ये हैं (भा-स्तम्मात्) मान ( कोहा-क्रोधात् ) क्रोध (पमाएणं-प्रमादेन ) प्रमाद (रोगेणारोगेण) रोग और (आलस्सएण-आलस्यकेन) आलस्य-इन पांच स्थानों में वर्तमान जीव शिक्षा योग्य नहीं होता है । इस लिये शिक्षाके अभाव से ऐसा जीव अबहुश्रुत कहा जाता है । अर्थात् पांच स्थान अबहुश्रुत
અબહુશ્રુત હોવાનાં કારણે સૂત્રકાર બતાવે છે – "अह पंचहि ठाणे हि "-त्याहि.
स-या-जे हि पंचहि सिक्खा न लब्भइ-यैः पंचभिः स्थानः शिक्षा न लभ्यते २ पांय प्रारनां स्थानाथी घड ४२वा सायमन मासेवन કરવા લાયક શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી તે પાંચ સ્થાને આ પ્રમાણે છે– थंभा-स्तम्भात् भानथी, कोहा-क्रोधात् यथी, पमाएणं-प्रमादेन प्रमाथी, रोगेणा-रोगेण गथी मने आलस्सएण-आलस्यकेन माणसथी, मे पाये स्थानमा વિદ્યમાન છવ શિક્ષાને હેતું નથી. તેથી એવા જીવને શિક્ષાને અભાવે અબહુશ્રુત કહેવાય છે. એટલે કે અબહુશ્રુત થવાના કારણ રૂપ પાંચ સ્થાને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टी० अ. ११ गा० ४-५ बहुश्रुतत्वेऽष्ट कारणानि ५२१ एकेनापि शिक्षायोग्यो न भवति, किं पुनः सर्वैः । शिक्षाया अभावात्सोऽबहुश्रुतो भवतीत्यर्थः ॥ मू० ३ ॥ सम्पति यथा बहुश्रुतो भवति तदाह
मूलम्अहे अहहिं ठाणेहिं, सिक्खोसीलेत्तिं वुच्चई। अहँस्सिरे सयादंते, ण ये मम्ममुदोहरे ॥ ४ ॥ णासीले णे विसीले', मैं सिया अइलोलुए। अकोहणे सञ्चरेए, सिक्खोसीलेत्ति वुच्चेई ॥ ५॥ छाया-अथाष्टाभिः स्थानः शिक्षाशील इत्युच्यते ।
अहसिता सदा दान्तो न च मर्मोदाहरेत् ॥ नाशीलो न विशीलो न स्यादतिलोलुपः।
आक्रोधनः सत्यरतः शिक्षाशील इत्युच्यते ॥५॥ टीका--'अह अट्ठहिं' इत्यादि ।
अथ-अष्टभिः स्थानः प्रकारैः शिक्षाशील:=शिक्षां शीलयति-अभ्यस्यति यः स तथा, द्विविध शिक्षाभ्यासकारकः, बहुश्रुत इत्यर्थः इत्युच्यते-बहुश्रुत इति निगद्यते तीर्थकर गणधरैरित्यर्थः। कानि तान्यष्टस्थानानीत्याह-'अहसिता' होने में कारण हैं । इन में एक भी स्थान ऐसा नहीं है जो बहुश्रुत होने में कारण हो सके । तो फिर सबकी तो बात ही क्या कहनी है। सूत्रों का अध्ययन करना ग्रहण शिक्षा है, और उभयकाल प्रतिलेखना आदि क्रिया करना आसेवन शिक्षा है ॥ ३ ॥
अब जीव जिस प्रकार बहुश्रुत होता है यह सूत्रकार प्रकट करते है'अह अट्टहिं ठाणेहि ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ इन वक्ष्यमाण (अहहिं ठाणेहि-अष्टभिः स्थानः) आठ स्थानों से व्यक्ति (सिक्खासीले-शिक्षाशीलः ) बहुश्रुत बनता है, वे છે. તેમાંનું એક પણ સ્થાન એવું નથી કે જે બહુશ્રત થવામાં કારણભૂત બની શકે. તે પછી બધાંની તે વાત જ શી કરવી? સૂત્રોનું અધ્યયન કરવું, ગ્રહણ શિક્ષા અને પ્રતિલેખના આદિ કિયાને “આસેવનશિક્ષા” કહે છે. આવા
હવે સૂત્રકાર તે વાત બતાવે છે કે જીવ કેવી રીતે બહુશ્રુત થાય છે" अह अट्ठहिं ठाणेहिं "-त्या.
अन्वयाय-अहिं ठाणेहि-अष्टभिः स्थानः नीय प्रभा ना मा स्थानायी व्यति सिक्खासीले-शिक्षाशीलः महुश्रुत मन छे. अहस्सिरे सयादते-अहसिता उ० ६७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
उत्तराध्ययनसूत्रे
1
=
इत्यादि, अहसिता = अहसनशीलः सहेतुका हेतु कहास्यवर्जित इत्यर्थः १ । तथा सदा=सर्वदा दान्तः=जितेन्द्रियः २, तथा यः परेषां मर्म रहस्यं न उदाहरेत् = न प्रकटयेत् ३ । तथा अशीलः = विनष्टचारित्रधर्मो न स्यात् ४ | तथाविशीलः = विरुद्धशीलः अतीचारैः कलुषित-त्रतो न स्यात् ५ तथा यः अतिलोलुपः = रसास्वादलुब्धः, यद्वा - लोभाविष्टः न स्यात् ६ । तथा - यः अक्रोधनः = arat eat सत्यपि क्रोधवर्जितः क्षमावानित्यर्थः ७ । तथा यः सत्यरतः ८ । स शिक्षाशीलः - अर्थाद् बहुश्रुत इत्युच्यते । इह यद्यपि स्थानप्रक्रमस्तथाप्येवमभिधानं धर्मधर्मिणोरभेदोपचारात् ४-५ ।।
-
आठ स्थान ये हैं- ( अहस्सिरे सयादंते - अहसिता सदादान्तः ) हास्य के कारण मिले अथवा न भी मिले तो भी हँसना नहीं १, सर्वदा इन्द्रियों को वशमें रखना २ ( ण य मम्ममुदाहरे- न च मर्म उदाहरेत् ) दूसरों के मर्म का उद्घाटन नहीं करना ३, (णा सीले- न अशीलः ) चारित्र धर्म का विनाशक नहीं होना ४ । (ण विसीले - न विशीलः ) अतीचारों से व्रतों को कलुषित नहीं करना ५ । (ण अहलोलए सिया-न अतिलोलुपः स्यात् ) रसास्वाद में लुब्ध नहीं बनना अथवा लोभाविष्ट नहीं होना ६ । अकोहणे - अक्रोधनः ) क्रोध के कारण उपस्थित होने पर क्रोध नहीं करना - क्षमा धारण करना ( सचरए - सत्यरतः ) सत्य धर्ममें तथा जिन वचनमें रत रहना ८ । ये आठ स्थान हैं, इन आठ स्थानोंसे मुनि (सिक्खासीलेत्ति बुच्चर - शिक्षाशील इत्युच्यते ) बहुश्रुत कहलाता है ॥ ४-५ ॥
सदादान्तः (१) हास्यनुं अशुभ है न भणे छतां सवु नहीं. (3) सहा धन्द्रियाने वश रामवी ण य मम्ममुदाहरे- न च मर्म उदाहरेत् ( 3 ) श्रील बेशिना भर्म (२डस्य )ने सां अश्वां नहीं, णा सीले - न अशीलः (४) यास्त्रि धर्मनां विनाश थ नहीं, ण विसीले न विशीलः ( अ ) अतीथारोथी व्रताने
यात् ( ६ ) रसा
सुषित ४२वा नहीं ण अइ लोलुए सिया-न अतिलोलुपः स्वादृभां साससा रामवी नहीं अथवा बोलाविष्ट न थ
अक्कोहणे - अक्रोधनः राजवी, सच्चरए
धनु र भणवा छतां पशु धन १२वो क्षमा सत्यरतः भने (८) सत्य धर्मभां लीन रहेवुं, ये आठ अहुश्रुत थवानां स्थाना छे. ते माह स्थानोथी भुनि सिक्खासिलोत्ति वुच्चइ - शिक्षाशील इत्युच्यते બહુશ્રુત કહેવાય છે. ॥ ૪ ॥ ૫ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ११ गा० ६-७ अविनीतत्वस्य चतुर्दश कारणानि ५२३ ___ अबहुश्रुतत्वे बहुश्रुतत्वे चाविनयो विनयश्च मूल कारणम् । यद्यपि स्तब्धतादि स्थानरविनीतलक्षणम् , अहसनतादि स्थानैर्विनीतलक्षणं च वर्णितम् , तथापि शिष्यबुद्धिवेशद्यार्थ पुनरपि अविनीत विनीतयोः स्थानान्युच्यन्ते । तत्र - प्रथममविनीत स्थानान्याह
मूलम्अहं चोदेसहि ठाणेहिं, वट्टमाणो उ संजएं। अविणीए वुच्चई सो ॐ, निव्वाणं च न गच्छंइ ॥६॥ छाया--अथ चतुर्दशसु स्थानेषु वर्तमानस्तु संयतः।
__अविनीत उच्यते स तु, निर्वाणं च न गच्छति ॥ ६ ॥ टीका--'अह' इत्यादि ।
'अथ' शब्दो वाक्यारम्भसूचकः । चतुर्दशसु स्थानेषु वर्तमानस्तु संयतः 'अविनीतः' इत्युच्यते । स तु अविनीतः निर्वाणं मोक्षं च शब्दाद् ज्ञानादींश्च न न गच्छतिन प्राप्नोति ॥ ६ ॥ ___ अबहुश्रुत होने में एवं बहुश्रुत होने में अविनय एवं विनय मूल कारण है। यहां यद्यपि स्तब्धता आदि स्थानों द्वारा अविनीत का लक्षण एवं अहसनता आदि स्थानों द्वारा विनीत का लक्षण वर्णित किया ही जा चुका है-फिर भी सूत्रकार शिष्यों की बुद्धि की विशदता के लिये फिर भी अविनीत और विनीत के स्थानों को कहते हैं उनमें अविनीत के स्थानों को इस प्रकार बतलाते हैं ॥ ' अह चोद्दसहि ठाणेहिं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-यहाँ 'अह-अथ' अथ शब्द वाक्यारम्भका सूचक है। इन ( चोदसहिं ठाणेहि-चतुर्दशसु स्थानेषु ) चौदह स्थानों में (वट्ठमाणोउ संजए वर्तमानस्तु संयतः) वर्तमान संयत-मुनि(अविणीए बुच्चइ-अविनीत 1 અબહુશ્રુત અને બહુશ્રુત થવામાં અવિનય અને વિનય મૂળ કારણ છે. અહીં જે કે અહંકાર આદિ સ્થાને દ્વારા અવિનીતનાં લક્ષણે બતાવ્યાં છે અને અહાસ્ય આદિ સ્થાને દ્વારા વિનીતનાં લક્ષણે વર્ણવ્યાં છે, તે પણ સૂત્રકાર શિષ્યની બુદ્ધિની વિશદતાને માટે અવિનીત અને વિનીતનાં સ્થાને ફરીથી કહે છે, તેમાં અવિનીતનાં સ્થાને આ પ્રમાણે બતાવે છે
“अह चोइसहि ठाणेहि "-त्याहि.
सन्या -मही अह-'अथ' 'मथ 'शv४ पायारसना सूय: छ. चौदसहि ठाणेहि-चतुर्दशसु स्थानेषु यो स्थानमा वट्ठमाणो उ संजए-वर्तमानस्तु संयतः २९सा संयतने अविणीए वुच्चइ-अविनीत उच्यने विनीत छ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
उत्तराध्ययनसूत्रे कानि पुनश्चतुर्दशस्थानानि ? इत्याह--
अभिक्खणं कोही भवइ, पबन्धं च पकुम्वइ । मित्तिजमाणो वर्मइ, सुयं ल«ण मजेइ ॥ ७॥ छाया--अभीक्ष्णं क्रोधी भवति, प्रबन्धं च प्रकरोति ।
मित्रायमाणो वमति श्रुतं लब्ध्वा माधति ॥ ७॥ टीका--'अभिक्खणं' इत्यादि ।
अभीक्ष्णं वारं वारं क्रोधी-क्रोधशीलो 'भवति । प्रबन्धं च प्रकरोति-निरंतरं क्रोधं करोति-मृदुवचनैरुपशम्यमानोऽपि क्रोधं न त्यजति, केनाऽप्यपकृतस्तत्कृतमपकारं हृदये बध्नाति वा । मित्रायमाणः= अयं मम मित्रमस्तु' इति विचिन्तयन्नपि पश्चाद् मित्रभावं वमति परित्यजति । पूर्व हि मित्रतां कृखा पश्चात्तां त्रोटय उच्यते) अविनीत कहा जाता है (सो उ-स तु) यह अविनीत (निव्वा णं च न गच्छइ-निर्वाण च न गच्छति) मोक्षको नहीं पाता है एवं 'च' शब्द से ज्ञानादिक गुणों को भी प्राप्त नहीं कर सकता है ॥६॥
यहां से गाथा नौवी तक पूर्वसूचित चौदहस्थानों को सूत्रकार दिखलाते है-' अभिक्खण को ही भवइ' इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(अभिक्खणं कोही भवइ-अभीक्ष्णं क्रोधी भवति) बार २ क्रोधी होना अर्थात् मृदु वचनों द्वारा उपशांत किये जाने पर भी क्रोध का परित्याग नहीं करना ( पन्धं च पकुव्वइ-प्रबन्धं च प्रकरोति) किसी ने अपना कुछ अपराध कर दिया हो तो उसको गांठ बांध कर हृदय में रखना ? (मित्तिज्जमाणो वमइ-मित्रायमाणः वमति) मित्रता सो उ-स त अविनात निव्वाणं च न गच्छइ-निर्वाणं च न गच्छति मोक्ष પ્રાપ્ત કરતે નથી “a” શબ્દથી એ સૂચિત થાય છે કે તે જ્ઞાનાદિક ગુણેને પણ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. છે ૬
અહીંથી શરૂ કરીને નવમી ગાથા સુધી પૂર્વ સૂચિત ચૌદ સ્થાને ને सूत्रा२ प्राट ४२ छ.--" अभिक्खण कोही भवइ "-त्याहि.
मन्वयार्थ-अभिक्खणं कोही भवइ-अभीक्षणं क्रोधी भवति-(१) पारपार ક્રોધાયમાન થવું, એટલે કે મૃદુ વચને દ્વારા શાન્ત કરવા છતાં પણ ક્રોધને परित्याग न ४२वा. पबन्धं च पकुव्वइ-प्रबन्ध च प्रकरोति (२) पातानु બરું કર્યું હોય તે તેને હદયમાં સાચવી રાખવું–એટલે કે અપરાધ કરનારનું ३२ । भाटे तनी राह पी. मित्तिज्जमाणो वमइ-मित्रायमाणः वमति (8)
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ११ गा. ७-८ अविनीतत्वस्य चतुर्दश कारणानि ५२५ तीत्यर्थः । ननु द्रव्यभावसंयोग विप्रमुक्ताः साधवः कुत्रापि केनापि सह मैत्री = स्नेहभावं न कुर्वन्ति, किन्तु समभावसंपन्ना भवन्ति, नहि तेषां कोऽपि मित्रम् च कोऽपि शत्रुः - तर्हि - मित्तिज्जमाणो वम ' इति कथमुक्तम् इति चेदुच्यते - दीक्षाग्रहणसमये षड्जीवनिकायेषु मनोवाक्कायै मैत्री = हितकारिता बुद्धिं साधवः स्वीकुर्वन्ति, पश्चात् शिथिलाचारित्वेन षड्जीवनिकायोपमर्दने सति कश्वित्तां परित्यजति, तदभिप्रायेण 'मित्तिज्जमाणो वमइ ' इत्युक्तम् । यद्वा-यदि कश्चित साधर्मी वदति -अहं तव प्रतिलेखनादिकं करोमि, तदाऽसौ प्रत्युपकार भीरुतया ब्रवीति अलं
करके भी पश्चात् उसका वमन कर देना ३ ( सुयं लध्धूण मज्जइ - श्रुतं लब्ध्वा माद्यति ) आगम को पढ़कर गर्व करना | ४ |
शंका -- साधु जब द्रव्यसंयोग एवं भावसंयोग से रहित होते हैंतब उनका किसी भी पदार्थ के साथ मैत्रीभाव तो होता नहीं है । समभाव ही वे सर्वत्र धारण करते हैं । फिर " मितिज्जमाणो मह ऐसा जो पाठ सूत्रकार ने कहा है सो क्यों कहा है ? |
उत्तर -- जब वे दीक्षा धारण करते हैं-मुनि हो जाते हैं - तब वे उस समय षट्जीवनिकायों में मन, वचन एवं काय से मैत्रीभाव को हितकारि बुद्धि को अंगीकार करते हैं पश्चात् जब शिथिल आचारवाले हो जाते हैं तब षट्जीवनिकायके उपमर्दन नाश होनेपर जो मुनि उस मैत्री भाव - हितकारी बुद्धि का परित्याग कर देते हैं। इस अभिप्राय से “मित्ति ज्जमाणो वमइ " ऐसा सूत्रकारने कहा है । अथवा जिस समय कोई
मित्रता गांधीने तेने पाणथी तोडी नाणवी, सुयं लभ्घुण मज्जइ - श्रुतं लब्ध्वा माद्यति (४) आगमने शीजीने गर्व हुवा.
શંકા—જ્યારે સાધુ દ્રવ્યસંચાગ અને ભાવસ યાગથી રહિત હાય છે, ત્યારે કાઈ પણ પદાર્થ સાથે તેને મૈત્રિભાવ હાતા નથી–દરેક પ્રત્યે તેને समभाव होय छे तो पछी " मित्तिज्जमाणो वमइ ” એવા જે પાઠ સૂત્રકારે કહ્યો છે તેનું પ્રત્યેાજન શું ?
ઉત્તર—જ્યારે તેઓ દીક્ષા ધારણ કરે છે–મુનિ અને છે-ત્યારે તેઓ છ કાયના જીવા પ્રત્યે મન, વચન અને કાયાથી મૈત્રિ ભાવ હિતકારક બુદ્ધિને અંગીકાર કરે છે. પણ જ્યારે તે શિથિલાચાર વાળા થાય છે ત્યારે છ કાયાના જીવાતું ઉપમદન (નાશ) થાય ત્યારે કાઈ કાઈ મુનિ તે મૈત્રિભાવ–હિતકારી वृत्तिना परित्याग पुरी हे छे. ते आर सूत्रारे " मित्तिज्जमाणो એવું કહેલ છે. અથવા જ્યારે કેાઈ અધી મુનિ એમ કહે છે કે “હું
वमइ
ܙܪ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
ܕܕ
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
उत्तराध्ययनसूत्रे मदर्थपरिश्रमेण ! अथवा-कृतमुपकारमपि कृतघ्नतया न मन्यते, इति भावः । श्रुतं लब्ध्वा = आगममधीत्य माद्यति-गवं करोति । श्रुतस्य गर्वापहारकत्वेऽपि अविनीतः श्रतमधीत्य गर्व समालम्बते-न कोऽपि मत्सदृशो गीतार्थ इत्येवं मनुते ॥७॥
मूलम्अवि पावैपरिक्खेवी, अवि मित्तेसु कुप्पइ ।। सुप्पियस्स वि मित्तस्स, रहे भासइ पांवगं ॥ ८॥ छाया--अपि पापपरिक्षेपी, अपि मित्रेभ्यः कुप्यति ।
मुभियस्यापि मित्रस्य, रहसि भाषते पापकम् ॥ ८॥ टीका--' अवि ' इत्यादि।
अपि-पुनः, पापपरिक्षेपी-पापैः-कथंचित् समित्यादिषु स्खलनरूपैः परिक्षिसाधर्मी मुनि ऐसा कहता है कि मैं तुम्हारे प्रतिलेखनादिक काम को कर देता हूं, तब वह प्रत्युपकार करने के भय से कह उठता है कि आप मेरे लिये परिश्रम क्यों उठाते हैं । अथवा किये हुए उपकार को भी कृतघ्न होने की वजह से वह नहीं मानता है। इसी अभिप्राय से ऐसा सूत्रकार ने कहा है । श्रुत का अध्ययन करके भी अभिमान करना, इसका तात्पर्य यह है कि श्रुत का अध्ययन गर्व का अपहारक होता है परन्तु ऐसा होने पर भी वह ऐसा अपने को मानने लगता है कि मेरे जैसा गीतार्थ-विद्वान् कोई नहीं है ॥७॥
अवि पावपरिक्खेवी' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(अवि-अपि) फिर (पावपरिक्खेवी-पापपरिक्षेपी ) कथंचित कोई साधु या आचार्य समिति आदि में प्रवृत्ति करते समय स्खलित પ્રતિલેખના આદિ તમારું કામ કરી દઉં છું” ત્યારે તે પ્રત્યુપકાર કરવો પડશે તે ભયથી આ પ્રમાણે બેલી નાખે છે કે “આપ મારે ખાતર શા માટે પરિશ્રમ ઉઠાવે છે?” અથવા પિતાના ઉપર કરવામાં આવેલ ઉપકારને પણ પતે તદન હોવાને કારણે તે સ્વીકાર કરતો નથી. તે કારણે સૂત્રકારે એ પ્રમાણે કહ્યું છે “શ્રતનું અધ્યયન કરીને પણ અભિમાન કરવું” એમ કહેવાનું પ્રયોજન એ છે કે શ્રતનું અધ્યયન તે ગર્વને નાશ કરનાર હોય છે. એવું હોવા છતાં પણ તે મુનિ એમ માનવા માંડે છે કે મારા જે જ્ઞાની કેઈ નથી. છા
" अवि पावपरिक्खेवी"-त्याहि.
मन्वयार्थ-अवि-अपि qणी पावपरिक्खेवी-पापपरिक्षेपि (५) ४ापि કોઈ સાધુ અથવા આચાર્ય સમિતિ આદિમાં પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે ખલિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ११ गा. ९ अविनीतत्वस्य चतुर्दश कारणानि ५२७ पति तिरस्कुरुते इत्येवं शीलः, आचार्यादीनां छिद्रान्वेषणशीलो "भवतीत्यर्थः । अपि पुनः मित्रेभ्यः कुप्यति-मित्रोपरि कोपं करोति । तथा-सुप्रियस्यापि अत्यन्तवल्लभस्यापि मित्रस्य रहसि-एकान्ते पापकम् अवर्णवादं भाषते । मित्रसमक्षे तस्मियकरं वचनं ब्रवीति । परोक्षे तु-' अयं मम सेवकः, एनं यथा कथंचिनिर्वाहयामि . इत्यादि ब्रवीतीति भावः ॥ ८॥
मूलम्पइण्णवाई दुहिले, थेद्धे लुद्धे अनिग्गहे । असंविभागी अचियत्ते, अविणीए त्ति वुच्चई ॥९॥ छाया--प्रतिज्ञावादी द्रुहिला, स्तब्धः लुब्धः अनिग्रहः ।
असंविभागी अचियत्ते, अविनीत इत्युच्यते ॥९॥ टीका--' पइण्णवाई ' इत्यादि।
तथा-प्रतिज्ञावादी-प्रतिज्ञया-इदमित्थयेवेत्येकान्तवादरूपया-वदनशीलः, निश्चयभाषाभाषणशील इत्यर्थः, यद्वा-' प्रकीर्णवादी' इतिच्छाया - प्रकीर्णमसंबद्धं हो जाय तो उनका छिद्रान्वेषण करना ५, (अवि-अपि) फिर (मित्तेसु कुप्पइ-मित्रेभ्यः कुप्यति) मित्रो के ऊपर कोप करना६ (सुप्पियस्स वि मित्तस्स-सुप्रियस्थापि मित्रस्य ) अत्यन्त प्रिय भी मित्रजन का (रहे पावगं भासइ-रहसि पापकं भाषते ) परोक्ष में अवर्णवाद करना। मित्र के समक्ष तो मित्रको प्रिय लगने वाले वचनों को कहना, और परोक्ष में ऐसा कहना कि यह मेरा सेवक है मैं इसका यथा कथंचित् निर्वाह करता हूं' इसीका नाम मित्रजन का परोक्ष में अवर्णवाद करना है ७, अर्थात्-चार स्थान पूर्व गाथा में एवं तीन स्थान इस गाथा में ऐसे सात स्थान हुए ॥८॥ थतय तो तमनां छिद्रो धा, अवि-अपि मन (6) मित्तेसु कुप्पइमित्रेभ्यः कुप्यति भित्र ५२ अ५ ४२वा, सुप्पियस्स वि मित्तस्स-सुप्रियस्यापि मित्रस्य (७) अत्यन्त प्रिय मित्रानो ५५ रहे पावगं भासइ-रहसि पापक भाषते पक्षमा साह २३. “ भित्रनी समक्ष तन प्रिय साणे तवा વચન બોલવાં પણ પક્ષમાં એમ કહેવું કે “તે મારે સેવક છે. હું તેનો કઈ પણ રીતે નિર્વાહ કરું છું તેને જ મિત્રોને પક્ષમાં અવર્ણવાદ કર્યો કહેવાય છે. એ રીતે આગળની ગાથામાં ચાર સ્થાન અને આ ગાથામાં ત્રણ સ્થાન મળી સાત સ્થાન બતાવવામાં આવ્યાં છે ૮ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
उत्तराध्ययनसूत्रे
वदतीति प्रकीर्णवादी - उन्मत्तवद् असंबद्धभाषाभाषीत्यर्थः, तथा-डुहिल: = द्रोह
૯
१०
१
कारकः । तथा-स्तब्धः=अहंकारी | लुब्धः = रसनालोलुपः, अनिग्रहः = इन्द्रियानिग्र-ह
१२
उ
18
करः, असंविभागी = आहारादीनामसंविभागकारी, स्वात्मपोषक इत्यर्थः, तथा' अचियत्ते ' इति - अप्रीतिकरः = दर्शनेन - संभाषणेन च सर्वेषामपीतिकारकः, एतैः पूर्वोक्तैर्लक्षणे : ' अविनीतः ' इत्युच्यते ॥ ९ ॥
6
पइण्णवादुहिले ' इत्यादि ।
---
अन्वयार्थ - तथा (पइण्णवाई प्रतिज्ञावादी) 'यह इसी प्रकार है ' इस प्रकार एकान्तवादरूप वचन कहना-निश्चय भाषाका प्रयोग करना, अथवा उन्मत्त की तरह असंबद्धभाषाका बोलना ८ ( दुहिले - द्रहिल : ) द्रोह करना, ९ ( थद्वे - स्तब्धः ) अहंकार करना १० (लुद्धे - लुब्धः) रसनेन्द्रिय के विषय में लोलुप होना ११ ( अनिग्गहें - अनिग्रहः ) इन्द्रियों का निग्रह नहीं करना - इन्द्रियों के वशवर्ती होना १२ (असंविभागीअसंविभागी ) आहारादिक का विभाग नहीं करना-अपना ही पोषण करना १३ (अचियत्ते- अभीतिकरः) दर्शन एवं संभाषण से सबकी अप्रीति का भाजन होना - देखकर भी जिस पर कोई प्रसन्न न हो तथा वाणी सुन कर भी जिस पर कोई प्रीति न करे ऐसा होना १४ । इस चौदह स्थान वाला मुनि (अविणीपत्ति - अविनीत इति ) 'अविनीत ' ऐसा (बुच्चइउच्यते ) कहा जाता है ॥
भावार्थ - इस गाथा द्वारा सात स्थानों का सूत्रकारने निर्देश किया पइण्णवाई दुहिले "त्याहि.
अन्वयार्थ–तथा पइण्णवाई - प्रतिज्ञावादी (८) " मा प्रमाणे छे. मा પ્રકારનું એકાન્તવાદ રૂપ વચન કહેવું–નિશ્ચય ભાષાના પ્રયાગ કરવા, અથવા उन्भत्तनी ঈभ असंबद्ध भाषा मोट्या रवी. दुहिले - दुहिलः (ङ) द्रोह रखो, yed-exec: (90) 2×g'sir spai, efame-erfang: (29) JUAι laug न १२वा अथवा तेना हास जनयुं, लुध्धे - लुब्धः (१२) रसनेन्द्रियना विषयाभां सोलुप मनवु. असंविभागी - असंविभागी ( 13 ) आडाराहिना विभाग न ४२वा-३४त घोतानुं ४ पोषणु ४२वुं. (१४) अचियत्ते - अप्रीतिकरः दर्शन भने संभाषण द्वारा સૌને અળખામણા થવું-જેને જોઈને આનદ ન થાય અને જેની વાણી સાંભ ળીને જેના પ્રત્યે કાઈ ને પ્રીતિ ન થાય એવાં થવું. આ ચૌદ સ્થાનેથી યુક્ત भुनिने अविणीए त्ति - अविनीत इति व्यविनीत वुच्चइ- उच्यते अडेवामां आवे छे. ભાવા—આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે અવિનીતનાં સાત સ્થાનના નિર્દેશ
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२९
प्रियदर्शिनीटीका अ० ११ गा. १० विनीतत्वस्य पञ्चदश कारणानि इत्थमविनीतस्थानान्युक्त्वा विनीतस्थानान्याह--
अह पन्नरसहिं ठाणेहिं, सुविणीए ति वुच्चइ । नीयाँवत्ती अचवले, अमाई अकुतूहले ॥ १० ॥ छाया--अथ पञ्चदशभिः स्थानैः सुविनीत इत्युच्यते ।
नीचवर्ती अचपलः, अमायी अकुतूहलः ॥ १० ॥ टीका--'अह ' इत्यादि ।
अथ अविनीतस्थानप्ररूपणानन्तरं विनीत स्थानानि पोच्यन्ते । पञ्चदशभिः स्थानः-लक्षणैर्युक्तः संयतः सुविनीतः सुष्ठु-शोभनो विनीतः-विनयसहितः सुविकिया है-वे सात स्थान ये हैं-(१) निश्चयात्मिक भाषा बोलना अथवा असंबद्ध भाषा बोलना, (२) हरएक से द्रोह करना, (३) अहंकार करना, (४) रसलोलुप होना, (५) इन्द्रियों को काबू में नहीं रखना, (६) असंविभागी होना, (७) दूसरों के लिये प्रीति का पात्र नहीं होना । ये सब चिह्न अविनीत के हैं। इनसे अविनीत की पहिचान हो जाती है ।।९।। इस प्रकार यहां तक ये चौदह स्थान अविनीत के सूत्रकारने कहते हैं । अब आगेकी चार गाथाद्वारा विनीतके पन्द्रह स्थानोंको सूत्रकार कहते हैं
' अह पन्नरसहिं ठाणेहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-अविनीतके स्थानों की प्ररूपणाके बाद अब विनीत के स्थानों की प्ररूप गा की जाती है इस बातका द्योतक यहाँ 'अर्थ' शब्द है-(पन्नरसहिं ठाणेहिं-पच्चदशभिः स्थानः ) अब पन्द्रह स्थानों के કર્યો છે. તે સાત સ્થાને આ પ્રમાણે છે—(1) નિશ્ચયાત્મિક અથવા અસ म भाषा मोसवी, (२) ६२४ने। द्रोड ४२३, (3) म४।२ ४२वी, (४) રસ લેલુપ થવું, (૫) ઈન્દ્રિયેને કાબૂમાં ન રાખવી, (૬) અસંવિભાગી થવું અને (૭) અન્ય જનેને માટે પ્રીતિપાત્ર ન થવું. આ સાતે અવિનીતનાં લક્ષણ છે. તે લક્ષણ દ્વારા અવિનીતને ઓળખી શકાય છે. જે ૯ - આ રીતે અહીં સુધીમાં સૂત્રકારે અવિનીતનાં ચૌદ સ્થાને (લક્ષણે) બતાવ્યાં છે, હવેની ચાર ગાથાઓમાં વિનીતનાં પંદર સ્થાને સૂત્રકાર બતાવે छ-"अह पन्नरसहि ठाणेहिं"-त्यादि.
અન્વયાર્થ-અવિનીતનાં લક્ષણે બતાવીને હવે વિનીતનાં લક્ષણે બતાવવામાં मावेछ, ते पातन सूय 'अथ' ५४ छ, पन्नरसहिं ठोणेहि-पञ्चदशाभिः स्थानः
वे ५४२ स्थान। ( Aक्षणे ) तापीने सुविणीए त्ति वुच्चए। सुविनीतः इत्युच्यते उ०६८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराच्ययनसूत्रे नीत इत्युच्यते । इह यद्यपि पञ्चदशस्थानानि दर्शयितव्यानि, तथाऽपि स्थानस्थानिनोरभेदविवक्षया स्थानी प्रोच्यते-'नीयावत्ती' इत्यादि । गुरोः शय्यासनात् नीचवी अनुद्धतवर्तनशीलः । उक्तञ्च-" नीयं सिज्ज गई ठाणं, नीयं च आसणाणि य।
नीयं च पाए वंदिज्जा, नोयं कुज्जा य अंजलिं॥" छाया-नीचां शय्यां गतिं स्थानं नीचानि शयनानि च ।
नीचं च पादौ वन्देत, नीचं कुर्याच अञ्जलिम् ॥” इति तथा-अचपल: =न चपलोऽचपलः, चंचलतावर्जित इत्यर्थः । स च गतिद्वारा (सुविणीए ति बुच्चइ-सुविनीतः इत्युच्यते) सुविनीत का कथन किया जाता है-इन पंद्रह स्थानों से युक्त “सुविनीत" है एसा माना जाता है वे पंद्रह स्थान ये हैं-( नीयावत्ती-नीचवर्ती) अपने गुरु की शय्या एवं आसन से सदा नीचे बैठने वाला हो-अनुद्धत रूपसे रहने के स्वभाव वाला हो
इस बात को भगवानने दशवकालिकसूत्र में इस प्रकार कहा है"नीयं सिज्जा गइं ठाणं नीयं च आसणाणि य। नीयं च पाए वंदिज्जा नीयं कुज्जा य अंजलिं ॥
अपने गुरुसे विनीत शिष्य सदा शय्या नीची रखता है। चलते समय उनके पीछे २ चलता है। गुरु के स्थान की अपेक्षा अपना स्थान ऊँचा नहीं होता है । झुककर वह उनकी दना करता है । यह सब बातें "नीयावत्ती"से यहां गृहीत कर लेना चाहिये || . तथा (अचवले-अचपलः) चपलता से रहित हो-गति, स्थान, भाषा સુવિનીતનું કથન કરવામાં આવે છે. જે પંદર લક્ષણોથી યુક્ત વ્યક્તિને सविनीत हे छ, त ५१२ क्षथे। म प्रमाणे छ-(१) नीयावत्ती-नीचवर्ती પિતાના ગુરુની શય્યા અને આસનથી જે સદા નીચે બેસનાર હોય-સ્વભાવે અનુદ્ધત હેય-ભગવાને દશવૈકાલિકસૂત્રમાં તે વાતનું આ પ્રમાણે કથન કર્યું છે–
"नीयं सिज्जा गइं ठाणं नीयं च आसणाणि य ।
नीयं च पाए वंदिज्जा नीयं कुज्जा य अंजलि ॥" વિનીત શિષ્ય ગુરુની શય્યા કરતા પિતાની શમ્યા નીચી રાખે છે. ચાલતી વખતે તેમની પાછળ પાછળ ચાલે છે. ગુરુના આસન કરતાં પિતાનું આસન ઊંચું રાખતા નથી. તે શરીર નમાવીને તેમને વંદના કરે છે. એ अधी मामत “ नीयावत्ती" । प्रह) पानी छे.
तथा (२) अचवले-अचपलः ५५साथी २डित यु-पति, स्थान,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ११ गा. १०-११ विनीतत्वस्य पञ्चदश कारणानि ५३१ स्थानभाषाभावभेदाच्चतुर्विधः । तत्र - गतिचपलः - द्रुत द्रुतचारी, स्थानचपल: = तिष्ठन्नपि हस्तपादादिभिश्चलन्ने वास्ते, असदभ्यासमीक्ष्या देशकालमलापभेदाद् भाषाचपलोऽपि चतुर्विधः । तत्र -असत्प्रलापी = असद् - अविद्यमानम् अस्ति खपुष्पम् ' इत्यादि प्रलपतीत्येवं शीलः । असभ्यप्रलापी = असभ्यम् - खरपरुषादि प्रलपतीत्येवं शीलः, असमीक्ष्यप्रलापी= असमीक्ष्य = पूर्वा परसम्बन्धमनालोच्य प्रलपनशीलः । अदेशकालमलापी = देशकालविषये विपरीतभाषणशीलः । यथा - मरुदेश ' वङ्ग' इति कथयति, वङ्गं च मरुमिति । वर्तमानं भूतं कथयति, भूतं च वर्तमानम् ' इत्यादि । भावचपलः = प्रस्तुतं सूत्रमर्थं च असमाप्यान्यद् ग्रहणशीलः । तथा-' अमायी = मायावर्जितः, 'अकुतूहल = इन्द्रजालाद्यपूर्व वस्तुदर्शनोत्कण्ठा वर्जितः ॥ १० ॥
एवं भाव के भेद से चपलता चार प्रकार की है- शीघ्रता से चलना गति की अपेक्षा चपलता है । बैठे हुए होने पर भी हाथ पैर चलाते रहना यह स्थान की अपेक्षा चपलता है । भाषाकी अपेक्षा चपलता चार प्रकार की है - १ असत्प्रलाप - अविद्यमान वस्तुका कथन करना - जैसे - " आकाशपुष्प है " - २ असभ्यप्रलाप खर परुष अति कठोर शब्दोंका बोलना-३ असमीक्ष्यमलाप - पूर्वापर संबंध का विचार नहीं करके बोलना, (४) अदेशकाल प्रलाप - देशकालके विषय में विपरीत भाषण करना - जैसेमरुदेश को बंगदेश कहना, बंगदेशको मरुदेश कहना, वर्तमान कालको भूतकाल कहना एवं भूतकालको वर्तमानकाल कहना, इत्यादि । ये भाषाकी अपेक्षा चपलनाके चार प्रकार है । प्रस्तुत सूत्र एवं अर्थकी परिसमाप्ति न कर के अन्य सूत्र एवं अन्य अर्थको ग्रहण करनेकी भावना का नाम भावचप
ભાષા અને ભાવના ભેદથી ચપલતા ચાર પ્રકારની છે-શીવ્રતાથી ચાલવુ તેને ગતિની અપેક્ષાએ ચપળતા કહે છે ખેઠાં બેઠાં પણ હાથ પગ હલાવ્યા કરવા તેને સ્થાનની અપેક્ષાએ ચપળતા કહે છે. ભાષાની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારની ચપળતા છે-(૧) અસત્ય પ્રલાપ્ર—એટલે કે અવિદ્યમાન વસ્તુનું કથન કરવું. જેમ કે 66 આકાશ પુષ્પ છે. '' (૨) અસભ્યપ્રલાપ-અતિ કઠોર શબ્દો ખેલવા, (૩) અસમીક્ષ્યપ્રલાપ-પૂર્વાપર સંબંધના વિચાર કર્યાં વિના ખેલવુ', અને (૪) અદેશકાલ પ્રલાપ-દેશ કાળના વિષયમાં વિપરીત બેલવુ`. જેમ કે મારવાડને બંગાળ કહેવું, વર્તમાનકાળને ભૂતકાળ અને ભૂતકાળને વર્તમાનકાળ કહેવા વગેરે. આ પ્રમાણે ભાષાની અપેક્ષાએ ચપલતાના ચાર પ્રકારની છે. પ્રસ્તુત સૂત્ર અને અર્થની પરિસમાપ્તિ કર્યા વિના અન્ય સૂત્ર અને અર્થ अड ४२वानी भावनानु नाम लावयपक्षता छे. ( 3 ) ( अमाई - अमायी ) भाया
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
उत्तराध्ययनसूत्रे
तथा च
मूलम्अप्पं च अहिक्खैिवइ, पबन्धं च न कुठवइ । मित्तिजमाणो भयइ, सुयं लब्धं ने मजइ ॥११॥ छाया-अल्पं च अधिक्षिपति, प्रबन्धं च न करोति ।
मित्रायमाणो भजति, श्रुतं लब्ध्वा न माद्यति ॥ ११ ॥ टीका-'अप्पं च' इत्यादि
अल्पं च अधिक्षिपति, अल्पशब्दोऽत्राभावार्थकः, ततश्च अल्प इति नैव कमपि पुरुषादिकम् अधिक्षिपति-निन्दति, अनिन्दक इत्यर्थः । प्रबन्धं च न करोति-कोपं प्रचुरकालं न धारयति । दीर्घरोषो न स्यादित्यर्थः । मित्रायमाणो भजति-मित्रमिवाचरन् हितैषिणं सेवते । य कश्चित् स्वस्मैश्रुतदानाद्युपकार कुर्यात् , तस्य लता है। (अमाई-अमायी) मायावर्जित होना ३। (अकुतूहले अकुतूहल:) इन्द्रजाल आदि आश्चर्यजनक वस्तु के देखने की उत्कंठा नहीं होना ४ । यहां स्थान और स्थानी में अभेद विवक्षाकी वजह से स्थानी रूप से उनका कथन किया गया है । इसी तरह आगेकी गाथाओं में भी जान लेना चाहिये-॥१०॥
'अप्पं च अहिक्खिवइ ' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(अप्पं अहिक्खिवइ-अल्पं अधिक्षिपति) किसी की भी निंदा नहीं करना ५ ( पबन्धं च न कुव्वा-प्रबन्धं च न करोति) कोप को हृदय में धारण नहीं करना-दीर्घरोषी नहीं होना ६ (मित्तिज्जमाणो भयइ-मित्रायमाणः भजति) मित्र जैसा बनकर अपने हितैपी की सेवा करना । अर्थात् जो कोइ अपना श्रुतप्रदान आदि द्वारा उपकार करे रहित य तथा (४) अकुतूहले-अकुतूहल: sन्द्र या पाश्चयन परतुने જેવાની ઉત્કંઠા ન રાખવી. અહીં સ્થાન અને સ્થાનીમાં અભેદ હેવાને કારણે સ્થાની રૂપે તેનું કથન કરાયું છે. પછીની ગાથાઓમાં પણ એજ પ્રમાણે સમજવું ૧૦
“ अप्पं च अहिक्खिवइ"-त्याहि.
अन्वयार्थ-(५)अप्पं अहिक्खिवइ-अल्पं अधिक्षिपति ।नी ५y नि न ४२वी. (६) पबन्ध च न कुवइ-प्रबन्धं च न करोति ध्यभा गुस्सा राम नहीं दी षी न यु(७) मित्तिज्जमाणो भयइ-मित्रायमाणः भजति પિતાનું હિત કરનારની મિત્ર જેવા થઈને સેવા કરવી. એટલે કે મૃતપ્રદાન આદિ દ્વારા પિતાના પર ઉપકાર કરનારને પ્રત્યુપકાર કરે અર્થાતકૃતન ન થવું. (૮)
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० ११ गा० १२-१३ विनीतत्वस्य पञ्चदश कारणानि ५३३ प्रत्युपकारं करोति । कृतघ्नो न स्यादित्यर्थः । श्रुतं लब्ध्वा न माद्यति = आगममधीत्य गर्व न करोतीत्यर्थः ' ॥ ११ ॥
19
मूलम् —
न ये पावपरिक्खेवी ने ये मित्तेसु कुप्पई । अप्पियस्स वि मित्तस्स, रहे" कल्लीण भाई ॥१२॥ छाया - न च पापपरिक्षेपी, न च मित्रेभ्यः कुप्यति ।
अप्रियस्यापि मित्रस्य, रहसि कल्याणं भाषते ॥ १२ ॥ टीका - ' न य ' इत्यादि ।
पापपरिक्षेपो= आचार्यादीनां छिद्रान्वेषण शीलश्च न भवति । तथा मित्रेभ्यश्च न कुप्यति अपराधे सत्यपि मित्रोपरि कोप न " करोतीत्यर्थः । अप्रियस्यापि मित्रस्य रहसि = एकान्ते कल्लाणं " भावते । अयं भावः - यदिकश्चित् मित्रत्वमुपागतः स चेदपकारशतान्यपि करोति, तथापि तत्कृतमल्पमप्युपकारं संस्मरन् तत्परोक्षेsपि तत्प्रशंसामेव करोति । न तस्य दूषणं वक्तीति ॥ १२ ॥
उसका प्रत्युपकार करना - कृतघ्न नहीं बनना ७ । ( सुयं लध्धुं न मज्जइ श्रुतं लब्ध्वा न माद्यति) श्रुत का अध्ययन कर गर्व नहीं करना ८, ॥ ११ ॥ न य पावपरिक्खेवी' इत्यादि ।
6
अन्वयार्थ - ( न य पावपरिक्खेवी-न च पापपरिक्षेपी) अपने आचार्य आदि कों के छिद्रान्वेषण करने के स्वभाव से रहित होना ९, ( न य मित्तेसु कुप्पह-न च मित्रेभ्यः कुप्यति) अपराध होने पर भी अपने मित्रों पर कुपित नहीं होना १० (अप्पियस्स वि मित्तस्त रहे कल्लाणं भासहअप्रियस्यापि मित्रस्थ रहसि कल्याणं भाषते ) अप्रिय भी अपने मित्र की परोक्ष में भी प्रशंसा करना, दूषण का कथन नहीं करना ॥ १२ ॥
सुयं लधुं न मज्जइ - श्रुतं लब्ध्वा न माद्यति श्रुतनु अध्ययन अरीने ગવ કરવા નહી. । ૧૧ ।
66
न य पावपरिक्खेवी " - छत्याहि.
अन्वयार्थ - - न य पावपरिक्खेवी- न च पाप आयार्य आहिना छिद्रो शोधवानी स्वभाव न रामवेो न च मित्रेभ्यः कुप्यति (१०) भित्रनो होष होय तो न ४२. अप्पियस्स वि मित्तरस रहे कल्लाणं भासइ - अप्रियस्यापि मित्रस्य रहसि कल्याण भाषते (1) पोताना अप्रिय मित्रनी पशु पक्षिमां प्रशंसा કરવી ઢાષા કહેવા નહીં’. ।। ૧૨ ।
परिक्षेपी (4) पोताना
न य मित्तेसु कुप्पइपशु तेना उपरोध
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् कलहडमैरवाजिए, बुद्धे ये अभिजाइए। हिरिमं पंडिसंलीणे, सुविणीऍत्ति वुच्चइ ॥१३॥ छाया-कलहडमरवर्जितः, बुद्धश्च अभिजातिगः।
हीमान् प्रतिसंलीनः, सुविनीत इत्युच्यते ॥ १३॥ टीका-'कलह' इत्यादि।
च-पुनः बुद्धः मेधावी साधुः कलहडमरवर्जितः-कलहो वचनयुद्धम् , डमरः मुष्टि चपेटादिजनित युद्धम् , ताभ्यां वर्जितः रहितो यस्तथा, भवति । तथा १ अभिजातिगः अभिजाति कुलीनता गच्छति-जातिवृषभ इव उत्क्षिप्तभार निर्वहणादित्यभिजातिगः, "हीमान् लज्जावान् कदाचित् सत्यपि कषायोदयेऽकार्याचरणे लज्जते, इति भावः । तथा-प्रतिसंलीनो" भवति-गुरुसकाशेऽन्यत्र वा कार्य विना न यतस्ततश्चेष्टते इत्यर्थः । एतादृशो यः स सुविनीत इत्युच्यते ॥१३॥
'कलहडमरवज्जिए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (बुध्धे-बुद्धः) मेधावी साधु (कलहडमरवज्जिए-कलह डमरवर्जितः ) कलह-वचन युद्ध एवं डमर-मुष्टि चपेटा से युक्त युद्धइनसे रहित होता है १२, (अभिजाइए-अभिजातिगः) जातिवृषभ की तरह वह उत्क्षिप्त भार को वहन करने वाला होता है १३, (हिरिमंह्रीमान् ) लज्जालु होता है १४, (पडिसंलीणे-प्रतिसंलीनः) गुरुके पास अथवा दूसरी जगह विना कामके वह नहीं आता जाता है १५ । इसप्रकार इनपन्द्रह स्थानोंसे युक्त जो साधु होता है वह विनीत कहा जाता है॥१३॥
" कलहडमरवज्जिए "-Jत्यादि.
अन्वयार्थ:-(१२) बुझ्धे-बुद्धः मेधावी साधु कलहडमरवज्जिए-कलहडमर. धर्जित-कलह-पायुद्ध न्मने डमर भा२। भारी-डायोडायना युद्धथी २२ छ.(१3) अभिजाइप-अभिजातिगः उत्तम. andन वृषसनी भते क्षित (भूपामा यावेना) माननु १४न ४२॥२ डाय छ, (१४) हिरिमं-हीमान् Hartali डाय छ. (१५) पडिसंलीणे-प्रतिसंलोनः शुरुनी पासे है भी या अम વિના આવતે જ નથી, ઉપરોક્ત પંદર સ્થાનો-લક્ષણેથી યુક્ત જે સાધુ હોય છે તેને વિનીત કહેવાય છે. જે ૧૩ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ११ गा. १४ विनीतालक्षणम् यश्च विनीतः स कीदृग्भवति ? इत्युच्यते
मूलम्वैसे गुरुकुले निच्चं, जोगवं उवहाणवं । पियंकरे पियंवाई, सें सिक्खं लधुमरिहइ ॥१४॥ छाया-वसेत् गुरुकुले नित्य, योगवानुपधानवान् ।
प्रियंकरः प्रियवादी, स शिक्षा लब्धुमर्हति ॥ १४ ॥ टीका-वसे' इत्यादि।
यः गुरुकुले = गुरुणामाचार्याणां कुलं गच्छस्तस्मिन् नित्य =सर्वदा वसेत्= यावज्जीव तिष्ठेत् । तथा-योगवान् प्रशस्तमनोवाकाय योगवान् , उपधानवानउपधानम् साभिग्रहं तपः, तद्वान्, प्रियङ्करः प्रियम्-अनुकूल करोतीति प्रियङ्करः, अपकारिणामपि न कोपकारकः । स एवं चिन्तयति
"अपकारिणि चेत्कोपः, कोपे कोपः कथं न ते।
धर्मार्थकाममोक्षाणां, चतुर्णा परिपन्थिनि ॥१॥" जो विनीत होता है वह किस प्रकार का होता है सो कहते हैं'वसे गुरुकुले निच्च' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो विनीत शिष्य होता है वह (गुरुकुले निच्च वसेगुरुकुले नित्य वसेत् ) गुरुकुल में-गुरुजनों के गच्छ में-नित्य-यावज्जीव निवास करे (जोगवं-योगवान् ) मन, वचन एवं काय से सदा प्रशस्त हो (उवहाणवं-उपधानवान् ) साभिग्रह तपश्चर्या करने में निरत रहे । पियंकरे-प्रियकरः) अपने अपकारी पर भी कोप नहीं करे और ऐसा विचारे कि- " अपकारिणि चेत् कोपः कोपे कोपः कथं न ते ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां चतुर्णा परिपन्थिनि ॥ १ ॥ જે સાધુ વિનીત હોય છે તે કેવો હોય છે તે સૂત્રકાર કહે છે– “ वसे गुरुकुले निच्चं "-त्या मयार्थ-qिulaशष्य गुरुकुले निच्चं वसे-गुरुकुले नित्यं वसेत् गुरुसमा शुरुनाना २७म नित्य वन पर्यन्त निवास ४२ छे. जोगव-योगवान् मन, पयन अने याये ४रीने सहा प्रशस्त य छ, उवहाणव-उपधानवान् अनिथी युत तपस्यामा निरत २७ छ. पियंकरे-प्रियंकरः पाताना ५२ અપકાર કરનારની ઉપર પણ ક્રોધ કરતું નથી અને એવું વિચારે છે કે
अपकारिणि चेत् कोपः, कोपे कोपः कथं न ते। धर्मार्थकाममोक्षणां, चतुर्णा परिपन्थिनि ॥१॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
उत्तराध्ययनसूत्रे
इत्येवं भावना शीलोऽपकारिणां प्रत्युतोपकारको भवति । उक्तश्च - " सुजनो न याति विकृति, परहितनिरतो विनाशकालेऽपि ।
""
छेदेऽपि चन्दनतरुः, सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥ १ ॥ " इति । तथा - प्रियवादी - मधुरभाषी भवति, यतः प्रियवादिनां सर्वेऽपि लोकस्तुष्यति । उक्तञ्च - " सिक्खह पियाई वोत्तुं सव्वो तूसह पिय भगंताणं । किं कोइलाहि दिन्न, किं व हियं कस्स काएहिं ॥ १ ॥ करयलमलियस्स वि दमणयस्स महमहइ पेसलो गन्धो । कुवियस्स वि सज्ज माणुसस्स महुरो समुल्लावो ॥ २ ॥ छाया - शिक्षध्वं प्रियाणि वक्तु, सर्वस्तुष्यति प्रियं भणद्भ्यः । किं कोकिलाभिर्दत्तं किंवा हृतं कस्य काकैः ? ॥ १ ॥ करतलमृदितस्यापि दमनकस्य (सुगन्धिद्रव्यविशेषस्य ) प्रसर्पति पेशलो गन्धः । कुपितस्यापि सज्जन मानुषस्य मधुरः समुल्लापः ॥ २ ॥ इति ।
"
हे आत्मन् ! यदि तू अपने अपकारी पर क्रोध करता है तो इस धर्म, अर्थ, काम एवं मोक्ष इन चारों पुरुषार्थो का शत्रु क्रोधरूप अपariपर क्रोध क्यों नहीं करता है-ऐसा विचार कर वह उल्टा उपकारी का भी उपकारी होता है। कहा भी है
“सुजनो न याति विकृतिं परहितनिरतो विनाशकालेऽपि । छेदेऽपि चंदनतरू, सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥ २ ॥ सज्जन का कुछ स्वभाव ही ऐसा होता है कि वह अपने विनाशकाल में भी विकृति को प्राप्त नहीं होते हैं। जिस प्रकार चंदन वृक्ष अपने काटने वाले कुठार के मुखको भी सुरभित सुगन्धित करता है । (पियंवाई - प्रियवादी) मधुर भाषी हो, क्यों कि सदा मधुर भाषण से लोक प्रसन्न होते है कहा भी है
હું આત્મન્! જે તું તારા અપકારી ઉપર ક્રોધ કરે છે, તેા આ ધર્મ, અથ કામ અને મેાક્ષ એ ચારે પુરૂષાના શત્રુ એવા ક્રોધ જેવા મહાન અપકારી પર ક્રોધ કેમ કરતા નથી ? આવા વિચાર કરીને તે અપકારી ઉપર પશુ ઉપકાર કરે છે કહ્યુ પણ છે
सुजनो न याति विकृति, परहितनिरतो विनाशकालेऽपि । छेदेऽपि चदनतरुः, सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥ २ ॥ સજ્જનાના સ્વભાવ જ એવા હાય છે કે તેઓ પેાતાના વિનાશકાળે પણ વિકૃતિ પામતા નથી. જેમ કે ચન્દનવૃક્ષ તેને છેદનારા કુહાડાના મુખને पशु सुगंधवा मनावे छे. भाटे पियंवाई - प्रियवादी मधुर भाषी मनी, अर કે મીઠી વાણીથી લેાકેા સદા રાજી થાય છે. કહ્યું પણ છે કે—
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटोका अ० ११ गा. १५ शङ्खदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा
५३७
9
स तादृशो भिक्षुः शिक्षां-ग्रहणासेवनारूपां लब्धुं = प्राप्तुम् अर्हति= योग्यो भवति । अयं भावः - एतादृश एव भिक्षुः शिक्षां लब्ध्वा बहुश्रुतो भवति नान्य इति ॥ १४ एवं बहुश्रुताबहुश्रुतस्वरूपं सविस्तरमभिधाय सम्प्रति बहुश्रुतप्रतिपन्नमाचार तस्यैव स्तवद्वारेणाह -
मूलम् — जहा संखम्मिं पेयं निहियं, दुहेओ विं विराय | एवं बहुस्सु भिक्खू, धम्मो कित्ती" तेहा सुयं ॥१५॥ छाया -- यथा शङ्खे पयो निहितं द्विधापि विराजते ।
एवं बहुश्रुते भिक्षौ धर्मः कीर्तिस्तथा श्रुतम् ॥ १५ ॥
" काक और कोयल दोनों ही काले होते हैं परन्तु एक (कोयल) तो अपनी मधुर वाणी से दूसरों को अपनी और खींचती है. और दूसरा (कौआ) अपने विरस शब्दों से मनुष्यों का घृणापत्र बनता है। यह सब भाषण का ही प्रभाव है। तथा - " दमनक ( सुगन्धि द्रव्यविशेष ) को जैसे २ मला जाता है वह वैसे २ मनोमुग्ध करने वाली अपनी गन्ध को छोड़ता है ।
""
इसी प्रकार सज्जन कदाचित् कुपित भी हो जायें तो भी वह कभी भी अनुचित वाणी नहीं कहेगा प्रत्युत इस हालत में भी उसके वचन बड़े ही मधुर निकलेंगे । (से- सः) वह ऐसा मुनि ही (सिक्खं लध्धुमरिहह-शिक्षां लब्धुं अर्हति ) शिक्षाको पाने के लिये योग्य माना गया है अर्थात् ऐसा ही मुनि शिक्षा प्राप्त कर बहुश्रुत होता है अन्य नहीं ||१४||
ܕ
""
66
"अगडो भने यस, मे भन्ने आज होय छे. पशु शेड ( अयस ) પેાતાની મધુર વાણીથી અન્યને પેાતાની તરફ આકર્ષે છે, ત્યારે બીજો (કાગઢા) પેાતાના કર્કશ અવાજથી લેાકેામાં ધૃણાપાત્ર બને છે. આ બધા પ્રભાવ વચનોનો જ છે. તથા દમનક ( એક પ્રકારનું સુગન્ધિદ્રવ્ય) ને જેમ જેમ મસળવામાં આવે તેમ તેમ મનને મુગ્ધ કરનારી પેાતાની સુગન્ધ છેડે જાય છે.'' એ જ પ્રમાણે સજ્જન કદાપિ ગુસ્સે થઈ જાય તે પણ તે કદી પણ અનુચિત વચને ખેલશે નહી' પણ એ હાલતમાં પણ તેના વચનો ઘણાં भधुर ४ शे. से- सः सेवा भुनि ४ सिक्ख लभ्धुमरिहइ - शिक्षां लब्धुं अर्हति શિક્ષા પ્રાપ્ત કરવાને ચેાગ્ય મનાય છે એટલે એવા મુનિ જ શિક્ષા લઈને બહુશ્રુત બની શકે છે, અન્ય નહી` ૫ ૧૪ ૫
કે
૦ ૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५३८
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा शखे निहितं-संभृतं पयः दुग्ध द्विधाऽपि द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम्= स्वसम्बन्धिगुणलक्षणे नैकेन प्रकारेण, स्वाश्रयसम्बन्धिगुणलक्षणेन द्वितीयप्रकारेण विराजते शोभते । अयं भावः-शंखे निहितं पयः न मालिन्यमापद्यते, न चाम्लतां भजते, न चापि परिस्रवतीति । एवम् अनेन प्रकारेण बहुश्रुते=बहु-बहुपकारम्= आभ्यन्तरमङ्गप्रविष्टम् , बाह्यमङ्गबाह्यं च श्रुतं यस्य स, बहुश्रुतः शास्त्रार्थपारगस्तस्मिन् , भिक्षौ-निरवधभिक्षणशीलतपःसंयमाराधकाहसनत्वादिगुणसंपन्ने मुनौ, मूले प्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थे प्रथमा । धर्मसंसारोद्धरणस्वभावः स्वर्गापवर्गमार्गभूतश्चारितपोवीर्यलक्षणः, कीर्तिः असिद्धिः, श्रुतम्-तीर्थंकरगणधरप्रतिपादित द्वादशाङ्गी रूपं च विराजते शोभते । यद्यपि धर्मकीर्तिश्रुतानि निरुपलेपतादिगुणेन स्वयं शोभा संपन्नानि, तथापि-मिथ्यात्वादिकालुष्यविगमान्निर्मले बहुश्रुते स्थितान्या
इस प्रकार बहुश्रुत एवं अबहुश्रुत के स्वरूप को विस्तृत विवेचन करके अब सूत्रकार इस समय उसके द्वारा ग्रहण किये हुए आचार को उसके ही स्तुतिद्वारसे कहते हैं
'जहा संखम्मि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (संखम्मि निहियं-शंखे निहितम् ) शंखमें भरा हुआ (पयं-पयः) दुग्ध (दुहओ वि विरायइ-द्विधाऽपि विराजते) दोनों प्रकार से सुशोभित होता है-अपने निजगुण से तथा शंखसंबंधी उज्ज्वल गुणसे शोभायमान होता है। (एवं-एवम् ) इसी प्रकार (बहुस्सुए भिक्खू-बहुश्रुते भिक्षौ) अंगप्रविष्ट एवं अंगबाह्य श्रुतज्ञान संपन्न भिक्षु में-निरवद्य भिक्षा करने वाले एवं तप और संयम की आराधना करने वाले तथा अहसनत्वादिक (हसना नहीं आदि) गुगोंवाले मुनिमें (धम्मो
આ રીતે બહુશ્રુત અને અબહુશ્રુતના વિષયનું વિસ્તારથી વિવેચન કરીને હવે સૂત્રકાર તે સમયે તેના (બહુશ્રતના) દ્વારા અંગીકૃત આચારોનું તેની स्तुति द्वारा ४थन ४२ छ–“जहा संखम्मि"-त्याहि. ___मपयार्थ-(जहा-यथा) म संखम्मि निहिय-शखे निहितम् शममा मरेतुं पयं-पयः दूध दुहओ वि विरायइ-द्विधाऽपि विराजते मन्ने मारे शोले छे-पोतानी જ શ્વતતાના ગુણથી અને શંખની ઉજવલતાના ગુણથી શોભાયમાન બને છે. से प्रभारी बहुस्सुए भिक्खू-बहुश्रुते भिक्षौ म प्रविष्ट मने माह्य શ્રુતજ્ઞાન યુક્ત ભિક્ષુમાં નિરવઘ (દેષ રહિત) ભિક્ષા કરનારા અને તપ તથા સંયમની આરાધના કરનારા તથા અહસનત્વ આદિ ગુણવાળા મુનિએમાં धम्मो कित्ती तहा सुयं-धमः कीर्तिः तथा श्रतम् त मरे श्रुत पर
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० ११ गा.१६ कन्थकजातीयाश्वदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५३९ श्रयगुणेन विशेषतः शोभन्ते । न हि तानि तत्र मालिन्यम् , अन्यथा-भावं, हानि वा प्रतिपद्यन्ते । यथा शंखे पयः ॥ १५॥
पुनरपि बहुश्रुतस्तवं प्रस्तौति
जहा से कंबोयाणं आइन्ने कथए सिया।
आसे जवेणं पंवरे, एवं हवइ बहुस्सुएं ॥ १६ ॥ कित्ता तहा सुयं-धर्मः कीर्तिः तथा श्रुतम् ) धर्म-कीर्ति तथा श्रुति भी सुरक्षित होकर शोभा पाते हैं।
भावार्थ-जैसे शंख में भरा गया दूध न मलिन होता है न खट्टा बन सकता है, और शंख का आश्रय पाकर अधिक शोभायमान होता है, इसी प्रकार विनीत बहुश्रुत भिक्षु में श्रुत, धर्म एवं कोर्ति ये भी निरुपलेपता आदि गुणों से स्वयं शोभा संपन्न होते हुए भी अपने आधार विनीत भिक्षु में जो मिथ्यात्व आदि की कलुषता का अभाव होने से और अधिक चमकने लग जाते हैं। वे न वहां मलिन बनते हैं न अन्यथा भाव को प्राप्त होते हैं और न हानि को ही प्राप्त होते हैं । जो जीव को संसार समुद्र से पार करता है उसका नाम धर्म हैं । अथवा स्वर्गीय अभ्युदय जिससे प्राप्त होते हैं उसका भी नाम धर्म है ऐसा वह धर्म चारित्र, तप एवं वीर्य स्वरूप है। तथा कीर्ति-प्रसिद्धि, श्रुत-द्वादशांगी स्वरूप, जो तीर्थंकर आदिकोंने प्रतिपादित किया है ॥१५॥ સુરક્ષિત થઈને શેભા પ્રાપ્ત કરે છે.
ભાવાર્થ—-જેમ શંખમાં ભરેલું દૂધ મલિન પણ થતું નથી અને ખાટું પણ થઈ જતું નથી અને શંખને આશ્રય પામીને અધિક શોભાયમાન બને છે તેમ વિનીત બહુકૃત ભિક્ષુમાં શ્રુત, ધર્મ અને કીર્તિ નિરુપલેપતા આદિ ગુણેને લીધે સ્વયં શોભાયમાન હોય જ છે તે પણ વિનીત ભિક્ષુમાં મિથ્યાત્વ આદિની કલુષતાને જે અભાવ હોય છે તેને લીધે તેનો આશ્રય પામીને તેઓ વધારે શોભાયમાન બને છે. તેઓ ત્યાં મલિન થતા નથી. વિકૃતિ પામતા નથી, અને તેમાં ન્યૂનતા પણ આવતી નથી. જીવને સંસાર સાગરથી પાર કરનાર જે વસ્તુ છે તેને ધર્મ કહે છે, અથવા જેનાથી સ્વર્ગીય અભ્યદય પ્રાપ્ત થાય છે તેને ધર્મ કહે છે. એ તે ધર્મ ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય સવરૂપ છે. તથા કીર્તિ એટલે પ્રસિદ્ધિ અને શ્રત એટલે તિર્થંકર આદિ દ્વારા પ્રતિપાદિત દ્વાદશાંગ રૂ૫ રાત્રે ! ૧૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया—यथा स कम्बोजानामाकीर्णः कन्थकः स्यात् । अश्वो जवेन प्रवरः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ १६ ॥
टीका - 'जहा ' इत्यादि ।
यथा येन प्रकारेण स प्रसिद्धः कम्बोजानां = कम्बोज देशोत्पन्नानामश्वानां मध्ये आकीर्ण: - जातीयः- कुलीन इत्यर्थः, कन्थकः = कन्थकजातीयोऽश्वो जवेन - वेगेन प्रवरः=श्रेष्ठः स्यात् । एवम्=अनेन प्रकारेणैव साधूनां मध्ये बहुश्रुतो भवति । अयं भावः - यथा कन्थक नामनो जात्याश्वः प्रस्तरखण्डस्तृते पर्वतीयादि विषममार्गे युद्धभूमौ च गच्छन् न संत्रस्यति, वेगेन च गच्छति, विजीगीषूणां भूपानां विजय संपादकत्वेन वल्लभश्च भवति, तथैव बहुश्रुतः साधुरनेकैरसद् धर्मैः संव्याप्तेऽ
'जहा से कंबयाणं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा - यथा) जैसे (कंचोयाणं- कंबोजानाम् ) कंबोज देश का (से- सः) वह प्रसिद्ध (आइन्ने - आकीर्णः) कुलीन ( कंथए - कन्थकः) कन्थक जातीमान (आसे- अश्व:) घोड़ा (जवेण पवरे सिया - जवेन प्रखरः स्यात्) वेग में श्रेष्ठ होता है ( एवं बहुस्सुए हवइ - एवं बहुश्रुतः भवति) इसी तरह का साधुओं में ये बहुश्रुत भी श्रेष्ठ माने जाते हैं ।
भावार्थ - जैसे कन्थक नाम का जातिमान् घोड़ा पत्थरों से व्याप्त पर्वतों के विषम मार्ग में अथवा विकट युद्ध भूमि में जाते हुए भी नहीं अचकता है - निर्भय होकर वहां बड़े वेग से चलता है और इसीसे वह विजय लाभ की इच्छावाले भूपतियों को अधिक प्रिय होता है। क्यों कि यह उनको अवश्य ही विजयप्राप्ति कराता है। इसी प्रकार बहुश्रुत
66
जहा से कंबोयाणं " त्याहि.
अन्वयार्थ --—-जहा- यथा नेमकं बोयाण - कंबोजानाम् ॐ ४ हेशने। (से-सः) ते - प्रसिद्ध आइन्ने - आकीर्णः लतवान कंथए -कन्थकः उन्5 लतिनो आसे- अश्वः घोडे। जवेण पवरे सिया - जवेन प्रत्ररः स्यात् वेगमां श्रेष्ट हेय छे. एवं बहुस्सुए हवइएवं बहुश्रुतः भवति ०४ प्रमाणे महुश्रुतने साधुशोभां श्रेष्ठ युवामां आवे छे. ભાવા જેમ કન્થક નામના જાતવાન ઘોડા પથ્થરાથી વ્યાપ્ત એવા પતાના વિષમ માગે અથવા વિકટ યુદ્ધભૂમિમાં જતાં પણ અચકાતા નથી નિય પણે ઘણા વેગથી ત્યાં ચાલે છે, અને તેથી જ વિજય પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા વાળા નૃપતિઓને તે વધુ પ્રિય હાય છે, કારણ કે તે અશ્વ તેમને અવશ્ય વિજયી અનાવે છે. એજ પ્રમાણે અનેક અસદ્ધર્માંથી વ્યાસ આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ११ गा. १७ जात्याश्वदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५४१ स्मिन् संसारे परवादिभ्योऽत्रस्यन् मोक्षमार्गप्रति त्वरितं प्रतिष्ठति चतुर्विधसंघस्य वल्लभश्च भवतीति ॥ १६ ॥ किंच
मूलम्जहाऽऽइण्णसमारूढे, सूरे दढपरकमे । उभओ नंदिघोसेणं, एवं हवंइ बर्हस्सुए ॥ १७॥ छाया--यथाऽऽकीर्णसमारूढः शूरो दृढ़पराक्रमः।
उभयतो नन्दिघोषेण, एवं भवति बहुश्रुतः ॥१७॥ टीका--' जहा' इत्यादि ।
यथान्येन प्रकारेण आकीर्णसमारूहः आकोण-जात्यावं समारूढः, दृढपराक्रमा दृढः स्थिरः पराक्रमः शक्तिर्यस्य स तथा, अतीव पराक्रमशालीत्यर्थः, शूरो भटःपरबलसंहारकारी, उभयतोऽग्रतः पृष्ठतः वामदक्षिणपाश्वतो वा नन्दिघोषेण द्वादशतूर्य निनादेन जयजयेति बन्दिजनघोषेग वा समुपलक्षितो भवति । एवम् अनेन प्रकारेण बहुश्रुतः भवति । मुनि अनेक असद्धर्मो से व्याप्त इस संसार में परवादियों से नहीं डरते हुए मोक्ष मार्ग में विचरते हैं । इसी लिये ये चतुर्विध संघ को अधिक प्रिय होते हैं ॥१६॥
और भी'जहाऽऽइण्णसमारूढे ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (आइन्नसमारूढे-आकीर्णसमारूढः) जातिमान् घोड़े पर समारूढ-चढ़ा हुआ ( दढपरकमे - दृढ़पराक्रमः) दृढ पराक्रमशाली (सूरे-शूरः) शुरवीर योद्धा (उभओ-उभयतः) अपनी आजू बाजू में वाम एवं दक्षिण भाग में (नंदिघोसेणं-नन्दिघोषेण) पारह प्रकार के बाजोंके शब्दसे अथवा 'जय हो जय हो' इस प्रकारके સંસારમાં પરવાદીઓને ભય રાખ્યા વિના બહુશ્રુત મુનિ મેક્ષ માર્ગે આગળ ધપે છે. તેથી તેવા મુનિ ચતુર્વિધ સંઘને અધિક પ્રિય લાગે છે. ૧૬
पणी-“ जहाऽऽइण्णसमारूढे "-छत्याहि.
मन्वयार्थ-जहा-यथा रेभ आइन्नसमारूढे - आकीर्णसमारूढः andपान घा। ५२ स्वार थयेदढपरक्कमे-दृढपराक्रमः ६८ ५भी सूरे-यूरः शूरवीर योद्धो उमओ-उभयतः पातानी सानु मामा-मी तथा सभी त२५ नदियोसेणं-नन्दिघोषेण भार ४१२i पारिजाना नाथी ५५ स्य થાવ, જય થાવ' એ પ્રકારનાં બિરુદાવલી વચને બેલનારાઓના જયનાદેથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
__ उत्तराध्ययनसूत्रे अयं भावः--यथाऽऽकीर्णाश्वसमारूढः पराक्रमशाली परबलविजयकारी शूरः समराङ्गणाभिमुखं प्रस्थितो द्वादशतूर्यनिनादेन जयजयेति बन्दिजनशुभाशंस नारूपनन्दिघोषेण च समुपलक्षितो मदावलिप्तैः परवलैरजेयो भवति, प्रतापशालि. नितस्मिंस्तदाश्रितश्चाप्यजेयो भवति । तथैव बहुश्रुतः साधुर्जिनप्रवचनाश्वसमारूढः सद्धर्माचरणपराक्रमशाली परीषहोपसर्गविजये वा पराक्रमशाली, परवादितर्कबलपरिहारकारी उभयतो-दिनरजन्योः स्वाध्यायरूपेण नन्दिघोषेणोपलक्षितः, अथवाउभयत उभयपाा शिष्याध्ययनरूपेण नन्दिघोषेणोपलक्षितः, यद्वा-चिरंजीवत्वयं मुनिर्येनानेन प्रवचनमुद्दीपितमित्याद्याशीर्वादवचनात्मकेन चतुर्विधसंघप्रयुक्तेन बिरुदावली वचन बोलने वालों के जय जय नादों से युक्त रहता है (एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति) इसी तरह के ये बहुश्रुत भी होते हैं । ___इस का भाव इस प्रकार है कि-जिस प्रकार जातिमान् घोड़े पर समारूढ कोई पराक्रमशाली एवं परबल विजयकारी शूरवीर समराङ्गण के सन्मुख जाता हुआ १२ प्रकार के वादित्रों के निनाद से एव जय जय इत्यादि बंदिजनों के शुभ सूचक नादों से युक्त होता है और प्रतिपक्षियों में विजय पाता है तथा पराक्रमशाली इसके रहते हुए इसके अन्य आश्रित जन भी अजेय विजयशाली बनते हैं । उसी प्रकार बहु श्रुत साधु भी जिन प्रवचन रूप जातिमान् घोडे पर समारूढ होकर सध्धर्म के आचरण करने में पराक्रम शाली अथवा परीषह एवं उपसर्ग के विजय करने में शक्तिशाली बनते हुए परवादियों के तर्करूपी बल परिहार करने वाले होते हैं । दिन और रात्रिरूप दोनों भागों में स्वाध्याय रूप नंदिघोषसे अथवा अपनी आजू बाजू में शिष्यों के अध्ययन युत २९ छे. एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति सपा १ मा महुश्रुते। પણ હોય છે, તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–જેમ જાતવાન ઘોડા પર સમારૂઢ થયેલ પરાક્રમી અને વિપક્ષી સામે વિજય મેળવનાર શૂરવીર સમરાંગણમાં rai मार प्रन पनि नाथी तथा “न्य ! यी!" मेवा મંદિજનના શુભ સૂચક નાદથી યુક્ત હોય છે અને દુશ્મન સામે વિજય પ્રાપ્ત કરે છે અને તે પરાક્રમશાળીની હાજરીમાં તેના અન્ય આશ્રિત પણ અજેય અથવા વિજયી બને છે. એ જ પ્રમાણે બહુશ્રુત સાધુ પણ જિન પ્રવચન રૂપી જાતવાન ઘોડા પર સવાર થઈને સદ્ધર્મનું આચરણમાં પરાક્રમવાળો અથવા પરીષહ અને ઉપસર્ગો ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ હોય છે. અને અન્ય મતવાદીઓના તર્ક રૂપી બળનું ખંડન કરનારે હોય છે. દિવસ અને રાત્રિ રૂપ બને ભાગમાં સ્વાધ્યાય રૂપ નંદિવેષથી અથવા પિતાની આજુબાજુના શિષ્યના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ११ गा. १८ हस्तिदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५४३ नन्दिघोषेण उभयत उपलक्षितो मदावलिप्तैरपिपरतीथिंभिरजेयो भवति, प्रतापशालिनि तस्मिंस्तदाश्रितोऽन्योऽप्यजेयो भवतीति ॥ १७ ॥ अपरं च--
मूलम् -- जहा करेणुपरिकिन्ने, कुंजरे सहिहायणे । बलवंते अपडिहए, एवं हवई बहुस्सुए ॥१८॥ छाया--यथा करेणु परिकीर्णः, कुञ्जरः षष्टिहायनः ।
बलवानप्रतिहतः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ १८ ॥ टीका--' जहा ' इत्यादि।
यथा करेणुपरिकीर्णः हस्तिनीभिः परिवृतः षष्टिहायनः = षष्टिवर्षवयस्कः कुञ्जरो हस्ती बलवान् प्रतिवर्ष बलस्योपचयेन बलशाली भवति, अत एव-अप्रति. रूप न दिघोष से युक्त बने हुए बहुश्रुत होते हैं और जिनके ऊपर " ये बहुश्रुत चिरकाल तक जिये, कि जिन्हों ने शासन का प्रभाव बढाया है" इस प्रकार का शुभ आशीर्वाद चतुर्विधसंघ द्वारा वरसाया जाता है । परवादियों द्वारा अजेय बनता है। इन प्रतापशाली के मौजूद रहते हुए इनके अन्य मुनि भी अजेय बन जाते हैं ॥१७॥
फिर भी'जहा करेणुपरिकिन्ने' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (करेणु परिकिन्ने-करेणु परिकीर्णः) हस्तिनियों द्वारा परिवृत (सहि हायणे-पष्टि हायनः) साठ वर्षका (कुंजरेकुंजरः) हाथी (बलवंते अप्पडिहए-बलवान् अप्रतिहतः) प्रतिवर्ष बल के અધ્યયન રૂપ નંદિઘોષથી યુક્ત ને બહુશ્રુત હોય છે. તે બહુશ્રુત સાધુ ઉપર ચતુર્વિધ સંઘ એવા આશીર્વાદ વર્ષાવે છે કે “શાસનને પ્રભાવ વધારનાર આ બશ્રત દીર્ધાયુ થાઓ.” તે પરવાદીઓ સામે અજેય હોય છે. તે પ્રભાવ શાળીની હાજરીમાં તેમનાં અન્ય મુનિજને પણ અજેય બની જાય છે. ૧૭
qणी “जहा करेणुपरिकिन्ने"-त्यादि
स-क्याथ-जहा-यथा रेभ करेणुपरिकिन्ने-करेणुपरिकीर्णः स्ति साथी परिकृत (विनायेal) सहिहाथणे-षष्ठिहायनः सा ना कुंजरेकुंजरः साथी बलवते-अप्पडिहए-बलवान् अप्रतिहतः प्रत्ये४ वर्षे मान सयय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
इतः=प्रतिद्वन्द्विगजैरनभिभूतो भवति । एवम् = अनेन प्रकारेणैव बहुश्रुतोऽपि परपक्ष निरोधिनीभिरौत्पत्तिक्यादि बुद्धिभिरनेकविध विद्याभिश्व युक्तः, षष्टिवर्षवयस्कत्वेन स्थिरमतिः शमदमादिवलसम्पन्नः अतएव प्रतिपक्षिभूतपरवादिभिरपराजितो भवति ॥ १८
५४४
अन्यच्च
www
मूलम् - जहा से तिक्खसिंगे, जायखंधे विरायैइ ।
स जूहांहिवई, एवं हवई बहुस्सु ॥ १९ ॥ छाया - यथा स तीक्ष्णशृङ्गो, जातस्कन्धो विराजते । वृषभो यूथाधिपतिः एवं भवति बहुश्रुतः ॥ १९ ॥ टीका- 'जहा' इत्यादि ।
1
यथा स प्रसिद्धः तीक्ष्णशृङ्गः = वीक्ष्णशृङ्गयुक्तो जातस्कन्धः = अत्यन्तोपचितउपचय से बलशाली होता है और इसी से वह प्रतिद्वंद्धि गजों द्वारा अपरिभूत होता है ( एवं - एवम् ) इसी तरह ये (बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी होते हैं । तात्पर्य- इसका इस प्रकार है कि परपक्ष को रोकनेवाली औत्पत्तिकी आदिक चार प्रकारकी बुद्धियोंसे एवं अनेक प्रकार की विद्याओं से युक्त बहुश्रुत भी साठ वर्ष के हो जाने से स्थिर मति वाले होते हुए शमदम आदि गुणों से संपन्न हो जाते हैं इसलिये वे प्रतिपक्ष भूत परवादियों द्वारा पराजित नहीं हो सकते हैं ॥ १८ ॥
तथा—
"
जहा से तिक्खसिंगे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा- यथा) जैसे ( से तिक्खसिंगे- सः तीक्ष्णशृङ्गः ) कोई तीक्ष्ण सींगोंवाला ( जायक्खंधे - जातस्कन्धः ) बलिष्ठ कंधोंवाला
કરીને બળવાન થાય છે, અને તેથી જ તે પ્રતિદિ હાથીએથી પરાજિત थर्ध शस्ता नथी. एवं - एवम् प्रभाशे बहुम्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति महुશ્રુત મુનિ પણ હોય છે. તેનું તાત્પ એ છે કે-પર પક્ષને રોકનારી ઓપ ત્યાદિક ચાર પ્રકારની બુદ્ધિથી અને અનેક પ્રકારની વિદ્યાથી યુકત એવા તે મહુશ્રુત સાઠ વર્ષની ઉમરના થતાં સ્થિરમતિવાળા ખને છે અને શમદમ આદિ ગુણાથી યુકત થાય છે. તેથી તેએ સામા પક્ષમાં રહેલા પરમત વાદિચૈાથી પરાજિત થઈ શકતા નથી. ૫ ૧૮ ।
तथा - " जहा से तिक्खसिंगे " - इत्यादि.
अन्वयार्थ – जहा- यथा प्रेम से विक्खसिंगे- स तीक्ष्णशृंगः तीक्ष्णु
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ११गा० १९-२० वृषभ सिंहदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५४५ स्कन्धो वृषभो बलीवईः यूथाधिपतिः = गोसमूहस्वामी सन् विराजते = शाभते, एवम् = अनेन प्रकारेणैव बहुश्रुतोऽपि परपक्षभेदकत्वेन तीक्ष्णाभ्यां शुङ्गरूपाभ्यां स्वसमयपरसमयाभ्यां युक्तः, यद्वा-द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिक नयाभ्यां ज्ञानक्रियाभ्यां वा युक्तः, गच्छादिगुरुकार्ये धुराधरणसमर्थतया च जातस्कन्धोऽत एव चतुर्विधसंघ यूथस्याधिपतिः आचार्यादिपदवीं प्राप्तः सन् गच्छे विराजते ॥ १९ ॥
अन्यच्च—
मूलम् -
जहा से तिक्खदाढे, उदग्गे दुप्पहए । सीहे मियाण पवरे, एवं हैवइ बहुस्सुं ॥२०॥ छाया -- यथा स तीक्ष्णदंष्ट्रः, उदग्रो दुष्प्रधर्षकः । सिंहो मृगाणां प्रवरः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २० ॥
( वसहे - वृषभः) बैल - सांड ( जूहाहिवई विरायह-यूथाधिपतिः विराजते ) अपने यूथका मालिक बनकर शोभित होता है ( एवं - एवम् ) इसी प्रकार (बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी अपने गच्छ में शोभा पाते हैं ।
भावार्थ - जैसे बलिष्ठ वृषभ अपने यूथ का अधिपति बनता है उसी प्रकार तीक्ष्णशृंगस्वरूप स्वपर समयों के ज्ञान से अथवा द्रव्यार्थिक एवं पर्यायार्थिक नयाँ से या ज्ञानक्रियाओं से युक्त बहुश्रुत अपने गच्छ आदिके गुरुतर कार्य की धरा को धारण करने में समर्थ होने से बलिष्ठ स्कंध वाले माने जाते हैं। इसलिये वे भी चतुर्विध संघरुपी यूथ के अधिपति होते हुए आचार्य पदवी को धारण कर अपने गच्छ में सदा शोभित होते हैं ॥ १९ ॥
शिंगडांवाणी जायकखं घे - जातस्कन्धः तथा तिष्ठ अंधवा वसहे - वृषभः जः सांढ जूहा हिवई विराय - यूथाधिपतिः विराजते घोताना જૂથના આગેવાન अनीने शोले छे. एवं - एवम् ४ प्रमाणे बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति महु. શ્રુત પણ પેાતાના ગચ્છમાં શાલે છે.
ભાવા—જેવી રીતે બળવાન વૃષભ પેાતાના યૂથના અધિપતિ અને છે એજ પ્રમાણે તીક્ષ્ણશ્રૃંગ સમાન સ્વ અને પર સિદ્ધાંતાના જ્ઞાનથી અથવા દ્રવ્યાથિક પર્યાયાથિક નથી અથવા જ્ઞાન ક્રિયાઓથી યુક્ત બહુશ્રુત પેાતાના ગચ્છ આદિના ભારેમાં ભારે કાર્યની ધુરાને ધારણ કરવાની શક્તિવાળા હાવાથી અલિપ્ટ સ્કંધવાળા મનાય છે, તેથી તેઓ ચતુર્વિધ સ ંઘના અધિપતિ થઇને આચાય પદવીને ધારણ કરીને પેાતાના ગચ્છમાં સદા શેાલે છે. ૧૯ા
उ० ६९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
टीका--' जहा ' इत्यादि
यथा स सुप्रसिद्धः तीक्ष्णदंष्ट्रः = तीक्ष्णादंष्ट्रा यस्य स तथा, उदग्रः = उत्कटः, अत एव - दुष्प्रधर्षकः = परैः पराभवितुमशक्यः सिंहः मृगाणामारण्यपशूनां मध्ये प्रवरः श्रेष्ठो भवति । एवं बहुश्रुतोऽपि नैगमादिनयतीक्ष्णदंष्ट्रासमन्वितः प्रतिमादिगुणसमन्वितत्वात्परपक्षभेदनेऽतीव सामर्थ्ययुक्तः, अतएव - परतीर्थिकैर्दुष्प्रघर्षणीयो मृगस्थानीयानां तेषां परतीर्थिकानां मध्ये मवरो भवति ॥ २० ॥
अपरं च --
——
मूलम्-
जहा से वासुदेवे संखचक्कगदाधरे । अप्पेडियबले जोहे, एवं हवं
उत्तराध्ययनसूत्रे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
बहुस्सु ॥ २१ ॥
4
'जहा से तिक्खदाढे' इत्यादि । अन्वयार्थ - ( जहा- यथा ) जैसे ( तिक्खदाढे - तीक्ष्णदंष्ट्रः ) तीखी दाढों वाला (उदग्गे - उग्रः ) उत्कट (सीहे - सिंहः ) सिंह ( दुप्पहंसएदुष्प्रधर्षक: ) पराभवित करने के लिये अशक्य होता है और इसीसे वह (मियाणपवरे - मृगाणां प्रवरः) वन के मृगों - पशुओं में श्रेष्ठ माना जाता है ( एवं - एवम् ) इसी तरह (बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी होते हैं । बहुश्रुत नैगम आदि नवरूप दाढों से युक्त एवं मासिक्यादि भिक्षु प्रतिमा आदि विशेष गुणोंसे समन्वित होने से वे परपक्ष के पराजित करने में समर्थ होते है । इसलिये मृगस्थानापन्न परवादिकों के बीच में ये सिंह- शेर जैसे दुष्प्रधर्ष- अदम्य होते है। किसीमें भी यह शक्ति नहीं होती जो इन बहुश्रुतको अपनी कुयुक्तियों द्वारा परास्त कर सके ॥ २०॥ जहा से तिक्खदाढे "त्याहि.
66
भ्यन्वयार्थ -- जहा- यथा प्रेम तिकखदाढे - तीक्ष्णः दंष्ट्रः तीक्ष्णु हाढो वाजा उदग्गे - उदयः ५८ सीहे - सिंहः सिडने दुप्पह सए - दुष्प्रधर्षक: पालव ४२वे अशाच होय छे, मने तेथी ४ ते मियाण पवरे - मृगाणां प्रवरः वनना पशुशोभां श्रेष्ठ गाणाय छे एवं - एवम् सेवा ४ बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति મહુશ્રુત પણ હોય છે. નૈગમ આદિ નય રૂપ દાઢથી યુક્ત અને માસિકી આદ્ધિ ભિક્ષુ પ્રતિમા આદિ વિશિષ્ટ ગુણૈાથી યુક્ત એવા મહુશ્રુત મુનિ પ્રતિપક્ષને પરાજિત કરવાને સમથ હાય છે. તેથી મૃગસ્થાનાપન્ન-મૃગેાના સમાન પરમતવાદીઓની વચ્ચે તે સિંહ સમાન દુષ્પ્રધષ અદમ્ય હોય છે. એ બહુશ્રુતાને પેાતાની કુયુક્તિઓ દ્વારા પરાજિત કરવાની શક્તિ કાઈમાં પણ होती नथी. ॥ २० ॥
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीकाअ०११गा.२१-२२वासुदेवचक्रवर्तिदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५४७ छाया--यथा स वासुदेवः, शङ्खचक्रगदाधरः।
अप्रतिहतबलो योधः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥२१॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
यथा स प्रसिद्धो वासुदेवो विष्णुस्त्रिखण्डाधिपतिः शङ्खचक्रगदाधरः शङ्खचक्रगदारूपाणि स्वायुधानि दधानः सन् अप्रतिहतबल =अप्रतिहतम् अनिवारितं बलं सामर्थ्य यस्य स तथा, दुर्जेय इत्यर्थः, अत एव-योधः-सुभटो भवति, एवं बहुश्रुतोऽपि सम्यग्ज्ञान-सम्यग्दर्शन-सम्यक्चारित्ररूपायुधधरोऽप्रतिहतसामर्थ्यवान् कमरिपुपराभवकरणे सुभटो भवति ॥ २१ ॥
किञ्च
जहा से चाउरते, चकवट्टी महिड्ढिए ।
चोदसरयणाहिवई, एवं हवई बहुस्सुए ॥ २२ ॥ 'जहा से वासुदेव ' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जहा-यथा) जैसे (संखचक्कगदाधरे - शंखचक्रगदाधरः) शंख, चक्र एवं गदारूप अपने आयुधों को धारण करते हुए (से वासुदेवे-सः वासुदेवः)वे-प्रसिद्ध-त्रिखंडाधिपति वासुदेव (अप्पडिहयबले जोहे-अप्रतिहतबलो योधः) अप्रतिहत बलवाले होकर विशिष्ट शूरवीर होते हैं (एवं-एवम् ) इसी तरह (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी होते हैं । बहुश्रुत भी सम्यग्दर्शन सम्यज्ञान एवं सम्यक चारित्ररूप आयुधों को धारण करने से अप्रतिहत शक्तिवाले बन जाते है । इस लिये वे कर्मरूपी रिपुओं को परास्त करते हुए एक विशिष्ट प्रकार के सुभट गिने जाते हैं ॥ २१ ॥
" जहा से वासुदेवे "-त्याहि.
जहा यथा-भ संखचक्रगदाधरे-शङ्खचक्र गदाधरः-५ ५४ अने हा ३५ मायुधाने पा२५ ४२।२। से वासुदेवे-सः वासुदेवः-प्रसिद्ध निमाधिपति पासुहेव अप्पडिहयबले जोहे-अप्रतिहतबलो योधः मप्रतिहत मामा पाथी विशिष्ट शूरवी२ डाय छे एवं-एवम् तवा बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति महुश्रुत પણ હોય છે. બહુશ્રુત પણ સમ્યક્ જ્ઞાન સમ્યગ્ર દર્શન અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપી આયુધેને ધારણ કરવાથી અપ્રતિહત શક્તિવાળા બની જાય છે. તેથી કર્મરૂપી શત્રુઓને પરાસ્ત કરનારા એવા તે બહુ તને વિશિષ્ટ પ્રકારના સુભટ ગણવામાં આવે છે. જે ૨૧ !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--स चातुरन्तश्चक्रवर्ती महर्द्धिकः ।
चतुदशरत्नाधिपतिः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २२॥ टोका-'जहा' इत्यादि।
यथा सा प्रसिद्धः चातुरन्तः-चतुर्भि: हयगजरथपदातिभिः कृतः अन्तः= शत्रुविनाशो येन स चतुरन्तः स एव चातुरन्त आसमुद्रक्षितीश इत्यर्थः, चक्रवर्ती षट्खण्डभरताधिपः, महद्धिकः = महर्खियुक्तः चतुर्दशरत्नाधिपतिः चतुर्दशानां रत्नानामधिपतिर्भवति, चतुर्दशरत्नानि तु-'सेनापतिः गाथापतिः पुरोहितो 'गजस्तुरगो वर्द्धकिः स्त्री । 'चक्रं छत्रं 'चम 'मणिः १२काकिणी खड्गो दण्डश्च ॥ एवं बहुश्रुतो हि दानादिभिश्चतुर्भिधमः कर्मरूपशत्रूणां विनाशकत्वाच्चातुरन्तः, आमशौषध्यादिरूपमहर्द्धिसम्पन्नत्वान्महर्दिकः, चतुर्दशरत्नानामधिपतिस्वादयं चतुर्दशरत्नाधिपतिः अत एवायं चक्रवर्तिवद्विभाति ॥ २२ ॥
'जहा से चाउरते' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा ) जैसे (चाउरते-चातुरन्तः) हय, गज, रथ एवं पदाति इन चार सहायकों से शत्रु का विनाश करने वाले (चक्कवट्टी चक्रवर्ती ) समुद्रान्त पृथिवी के अधिपति (महिड्डिए-महर्धिकः) तथा विशिष्ट ऋधि वाले ( चोदसरयणाहिवई - चतुर्दशरत्नाधिपतिः) एवं चौदह रत्नों के भोक्ता होते हैं (एवं-एवम् ) इसी तरह (बहुस्सुए हवइबहुश्रुतः भवति) ये बहुश्रुत भी होते है । चक्रवर्ती के चौदह रत्न ये हैं१ सेनापति, २ गाथापति, ३ पुरोहित, ४ हाथी, ५ तुरंग, ६ वर्द्धकि, ७ स्त्री, ८ चक्र, ९ छत्र, १०, चर्म, ११ मणि, १२ काकिणी, १३ खड्ग, १४ दण्ड । ये बहुश्रुत भी दानादिक चार प्रकार के धर्मों से कर्मरूप शत्रुओं का निवारक होने से चातुरन्त, आमर्श औषधि आदि रूप महाऋद्धियों
" जहा से चाउरते" त्याह!
मन्वयार्थ:-जहा-यथा-भ चाउरते-चातुरन्तः धे।।, डाथी, २५ भने पाय, यार सहायानी महथी शत्रुमानविनाश ४२ना२ चक्कवट्ठीचक्रवर्ती या समुद्रात पृथ्वीना मधिपति, महिड्ढिए-महद्धि कः तथा विशिष्ट ऋद्धिवाणा, चोहसरयणाहिवई - चतुर्द शरत्नाधिपतिः मने यौ। रत्नाना
su भने छ. ( एवं-एवम् ) वा बहुस्सुए हवइ - बहुश्रुतः भवति બહુશ્રુતે હોય છે. ચકવતિનાં ચૌદ રત્ન આ પ્રમાણે છે. ૧. સેનાપતિ, २. पायापति, 3. पुरोहित, ४. हाथी, ५. मश्व, ६. श्री, ७. सी, ८. य, ६. छत्र, १० यम, ११. माण, १२. seी, १३. 31 मने १४. દંડ. બહુશ્રુત પણ ધનાદિક ચાર પ્રકારના ધર્મોથી કર્મરૂપ શત્રુઓને નાશ કરનારા હોય છે તેથી ચાતુરન્ત, અમર્શ ઔષધિ આદિ રૂપ મહાદ્ધિઓથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ११ गा. २३ इन्द्रदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा
अन्यच्च --
Den st
मूलम् -
जहा से सहसक्खे, वज्रपाणी पुरंदरे । सक्के देवाहिवई, एवं वइ बहुस्सु ॥ २३ ॥
५४९
छाया -- यथा स सहस्राक्षो वज्रपाणिः पुरन्दरः ।
"
शक्रो देवाधिपतिः एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २३ ॥ टीका - - ' जहा ' इत्यादि ।
यथा स प्रसिद्धः शक्रः = शक्रेन्द्रः सहस्राक्षः = सहस्रमक्षीणि नेत्राणि यस्य स तथा, सहस्रलोचन: - इन्द्रस्य पञ्चशतमन्त्रिणः सन्ति । एकैकस्य द्विद्विनेत्रसद्भावात् से विशिष्ट होने से महर्द्धिक एवं चौदह पूर्व के पाठी होने के चतुर्दश रत्नों के अधिपति माने गये है। इस लिये ये भी चक्रवर्ती जैसे - ही शोभित होते हैं ॥ २२ ॥
'जहा से सहरसक्खे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा- यथा) जैसे ( से सके- स शक्रः) प्रसिद्ध इन्द्र (सहस्स क्खे - सहस्राक्षः) हजार नेत्रोंवाला होता है ( पुरंदरे पुरंदरः) शत्रुओं के नगरों का विध्वंस करने वाला होता है एवं ( वज्जपाणी - वज्रपाणिः ) वज्र नाम का आयुध धारण करने वाला होता है और इसीसे वह ( देवाहिवई - देवाधिपतिः ) देवों का अधिपति माना जाता है । ( एवं बहुस्सुए हवइ - एवं बहुश्रुतः भवति) इसी तरह ये बहुश्रुत भी होते हैं । इन्द्र को जो हजार नेत्र वाला कहा है वह औपचारिक है - वास्तव में तो दो ही नेत्र होते हैं । परन्तु इन्द्र के पांचसौ ५०० मंत्री हैं और उन યુક્ત હાવાથી મહદ્ધિક, અને ચૌદ પૂના પાડી હોવાથી ચૌદ રત્નાના અધિપતિ માનવામાં આવ્યા છે. તેથી તેએ પણ ચક્રવર્તિની જેમ શેાલે છે. રશા agi à uemià ”-Seulé.
66
भ्यन्वयार्थ–जहा-यथा नेभ से सक्के - स शकः प्रसिध्ध छेन्द्र सहस्स फ्खे - सहस्राक्षः डेन्जर नेत्र पाणी होय छे, भने पुरंदरे - पुरंदरः शत्रुमोनां नगरना विनाश होय छे, भने वज्जपाणा-वज्रपाणिः वन नामना आयुधने हाथभां धारषु ४२नार होय छे. तेथी तेने देवाहिवई - देवाधिपतिः हेवाना अधियति भानवामां आवे छे. एवं बहुस्सुए हवइ - एवं बहुश्रुतः भवति महुશ્રુત પણ એવા જ હાય છે, ઈન્દ્રને જે હજાર નેત્રાવાળા કહ્યો છે તે ઔપચારિક વાત કહી છે—વાસ્તવમાં તે તેને એ જ નેત્ર હાય છે. પણ ઇન્દ્રને પાંચ સા (૫૦૦) મંત્રીઓ હોય છે. અને તે દરેકની ખબ્બે આંખા ગણતાં કુલ એક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
उत्तराध्ययनसूत्रे सहस्र नेत्राणि भवन्ति । तानि शक्रकार्ये एव व्याप्रियन्ते । यद्वा-यदन्ये नेत्रसहस्रेण पश्यन्ति । इन्द्रस्तु द्वाभ्यामेव नेत्राभ्यां ततोऽधिकं पश्यति, अतः स सहस्राक्ष इत्युच्यते । वनपाणिः वज्रं प्रहरणविशेषस्तत्पाणौ करे यस्य स तथा पुरन्दर: अरीणां पुरं दारयति यः स, देवाधिपति भवति । एवं बहुश्रुतोऽपि भवति । बहुश्रुतो हि श्रुतज्ञानात् अशेषातिशयनिधानाच्च सहस्राक्षः, तथा-वनलक्षणयुक्त पाणितया वज्रपाणिः, पुरः शरीरस्य तपस्यादिना दारणात् = कृशीकारणात् पुरन्दरः, उत्कृष्टक्रिया समाराधनशक्तिमत्वात् शक्रः, दृढ़धर्मतया देवैरपि पूज्यते इति देवाधिपतिश्च उच्यते ॥२३॥ सबकी दो दो आखें होने से वे सब आंखे शक के ही कार्य संपादन में व्याप्त रहा करती हैं इसलिये इन्द्र को सहस्राक्ष कहा हैं-अथवा-जो वे ५०० मंत्री हजार नेत्रोंसे जिसका अवलोकन करते हैं उससे भी अधिक इन्द्र अपनी दो ही आंखों से देखता रहता है । इस अपेक्षा भी उसको सहस्राक्ष कहा है । ये बहुश्रुत भी इन्द्र की तरह होते हैं क्यों कि ये भी श्रुतज्ञान के प्रभावसे अशेष अतिशयों का निधान बन जाते हैं इस लिये श्रुतज्ञान एवं अशेष अतिशयों के निधान होने से ये भी सहस्राक्ष तथा वज्रका चिह्न हस्ततल में होने से वज्रपाणि, एवंपुर-शरीर को तपस्था आदि द्वारा कृश करने वाले होने से पुरन्दर और उत्कृष्ट क्रियाओं की आराधना करने में विशिष्ट शक्तिशाली होने से शक माने जाते है । अतः दृढ धर्म वाले होने की वजह से ये देवों द्वारा भी पूजित होते हैं इसीलिये देवाधिपति ये कहे जाते हैं ॥ २३ ॥
હજાર આ શક્રેન્દ્રના કામમાં જ લીન રહે છે. તેથી શક્રેન્દ્રને સહસ્ત્રાક્ષ કહેલ છે. અથવો –તે પાંચસે મંત્રી હજાર નેત્રે વડે જે જુવે છે, તેથી પણ અધિક ઈન્દ્ર પિતાની બે આંખો વડે જુવે છે. તે દષ્ટિએ પણ તેને સહસ્રાક્ષ કહેલ છે. તે બહAત મુનિએ પણ શકેદ્ર સમાન હોય છે, કારણ કે તેઓ પણ છતજ્ઞાનના પ્રભાવથી અશેષ અતિશનાં નિધાન બની જાય છે. તેથી શ્રતજ્ઞાન અને અશેષ અતિશનાં નિધાન હોવાથી તેમને પણ સહસ્ત્ર ક્ષ કહી શકાય છે. વળી તેમની હથેળીમાં વજનું ચિહ્ન હોવાથી તેમને વાપાણિ કહેવાય છે, અને પુર–શરીરને તપસ્યા આદિ દ્વારા કૃશ કરનારા હેવાથી તેમને પુરંદર કહે છે, અને ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયાઓની આરાધના કરવાને વિશિષ્ટ શક્તિ ધરાવતા હોવાથી તેમને શક્ર ગણી શકાય છે. અને દઢધર્મવાળા હોવાથી દેવ દ્વારા પણ તેઓ પૂજાય છે તેથી તેમને દેવાધિપતિ પણ કહેલ છે. જે ૨૩ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टी०अ. ११ गा० २४-२५सूर्य चन्द्रदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५५१ अपरं च--
मूलम्जहा से तिमिरविद्धंसे, उत्तिते दिवायरे । जलंते इव तेएण, एवं हवइ बहुस्सुए ॥ २४ ॥ छाया--यथा स तिमिरविध्वंसः, उत्तिष्ठन् दिवाकरः ।
__ज्वलन्निव तेजसा, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २४ ॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
यथा स तिमिरविध्वंसः तिमिरस्य अन्धकारस्य विध्वंसो नाशो यस्मात् स तथा, अन्धकारनाशक इत्यर्थः, उत्तिष्ठन् नभसि उद्गच्छन् दिवाकरः सूर्यः, तेजसा प्रतापेन जलन्निव भवति, भृशं तेजस्वितां भजते । एवं बहुश्रुतोऽपि भवति । बहुश्रुतो हि अज्ञानतिमिरनाशको विशुद्ध-विशुद्धतराद्यध्यवसायवशात् संयमस्थानरूपनभः संचरणशीलस्तपस्तेजसा ज्वलन्निव च भवति ॥ २४ ॥
'जहा से तिमिरविद्धंसे' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ- (जहा-यथा) जैसे (तिमिरविद्धंसे-तिमिरविध्वंसः) अंधकारको नाश करनेवाला (दिवायरे-दिवाकरः) मूर्य (उत्तिढते-उतिष्ठन् ) आकाश में ऊँचे चढते ही ( तेएण जलंते इव हवइ-तेजसा ज्वलनिव भवति) अत्यंत तेजस्विताको धारण कर लेता है (एवं-एवम् ) इसी तरह (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति ) बहुश्रुत भी होते हैं। ये अज्ञानरूप तिमिर के नाशक बहुश्रुत भी विशुद्ध विशुद्धतर अध्यवसाय के वश से संयम स्थान रूप आकाशमार्ग में संचरण करते हुए तप के तेज से विशेष रूप में चमकने लगते हैं ॥ २४ ॥
"जहा से तिमिरविद्धसे"-छत्याल.
मन्वयार्थ-जहा-यथा म तिमिरविद्ध'से-तिमिरविवसः मानो नाश ४२ना२ दिवायरे-दिवाकरः सूर्य उत्तिट्रंसे-उत्तिष्ठन् माशमां थे यsdi or तेएण जलं ते इव-तेजसा ज्वलन्निव भवति अत्यंत ते४स्वीताने धारण ४२ छ. एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति मे ४ पहुश्रुतनी બાબતમાં પણ બને છે. તે બહુશ્રુત અજ્ઞાન રૂપી અંધકારનો નાશ કરીને અત્યંત વિશુદ્ધ અધ્યવસાય દ્વારા સંયમ સ્થાન રૂપ આકાશ માર્ગે સંચરણ કરતાં સૂર્યના સમાન તેજથી વિશિષ્ટ પ્રકારે ચમકવા લાગે છે. તે ૨૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अन्यच्च
मूलम्जहाँ से उडुवई चंदें, णक्खंत्तपरिवारिए । पडिपुन्ने पुन्नमांसीए, एवं हवइ बहुस्सुए ॥२५॥ छाया-यथा स उडुपतिश्चन्द्रो, नक्षत्रपरिवारितः।
प्रतिपूर्णः पौर्णमास्याम् , एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २५ ॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा स उडुपतिः-उडूनां नक्षत्राणां पतिः चन्द्रो नक्षत्रपरिवारितः नक्षत्रैरश्विनीभरण्यादिभिः परिवारितः पौर्णमास्यां प्रतिपूर्णः सकलकलासमुपेतो भवति । एवं बहुश्रुतो भवति । बहुश्रुतो हि उडुसदृशसाधूनामधिपतिः, नक्षत्रसदृशसच्छिष्य. परिवृतः, सकलकलाकलितत्वात् प्रतिपूर्णश्च भवति ॥ २५ ॥
'जहा से उडुबई चंदे' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (उडुबई-उडुपतिः) नक्षत्रोंका अधि पति (चंदे-चंद्रः) चन्द्र (गखत्तपरिवारिए-नक्षत्रपरिवारितः) नक्षत्रोंअश्विनी-भरणी आदि नक्षत्रों के परिवारसे युक्त हुआ (पुण्णमासीए पौर्णमास्याम् ) पूर्णमासी के दिन (पडिपुण्णे हवइ-प्रतिपूर्णः भवति ) समस्त कलाओंसे युक्त हो जाता है, इसी प्रकार (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी होते है । जैसे-चंद्रमा नक्षत्रों का अधिपति होता है उसी प्रकार नक्षत्र तुल्य साधुजनों का ये बहुश्रुत रूपी चंद्र अधिपति होते हैं। एवं चंद्रमा जैसे नक्षत्रों से परिवृत्त होता है उसी प्रकार यह बहुश्रुत रूपी चंद्र भी शिष्यजनों के परिवार से युक्त रहते है । जैसे चंद्रमा पौर्णमासी के दिन सकल कलाओं से परिपूर्ण हो जाता है उसी
" जहा से उडुवई च दे"-त्या.
मन्वयार्थ -जहा-यथा रेभ उडुवई-उडुपतिः नक्षत्रानो मधिपति चंदेचन्द्रः यन्द्र णखत्तपरिवारिए-नक्षत्रपरिवारितः नक्षत्र परिवा२-१२०, अश्विनी माह माना परिवारथी युस्त मनीन पुण्णमासीए-पौर्णमास्याम् पूर्णमान हिसे पडिपुण्णे-प्रतिपूर्णः भवति समस्त साथी युत मने छ एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति ॥ ४॥रे महुश्रुत ५५ शाले छ. म यन्द्रमा નક્ષત્રને અધિપતિ હોય છે તેમ નક્ષત્ર સમાન સાધુઓને અધિપતિ તે બહુશ્રુતરૂપી ચન્દ્ર હોય છે. જેમ ચન્દ્ર નક્ષત્રેથી પરાવૃત હોય છે તેમ બહુશ્રુત પણ શિષ્ય જનોના પરિવારરૂપી નક્ષત્રથી પરાવૃત હોય છે. જેમ પૂનમને દિવસે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ११ गा० २६ धान्यकोष्ठकदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५५३
अपरं च
%3
जहा से सामाइयाणं, कोडागारे सुरक्खेिए । णाणाधनंपडिपुण्णे, एवं हवई बहुस्सुंए ॥ २६ ॥ छया-यथा स सामाजिकानां, कोष्ठागारः सुरक्षितः।
नानाधान्यप्रतिपूर्णः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २६ ॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा स प्रसिद्धः सामाजिकानां समाजः-जनसमुदायः, तत्र स्थिताः सामाजिकाः समूहत्तयोलोकास्तेषां, कोष्ठागारः धान्यराशिस्थापनगृहम् , सुरक्षितः =वहितस्करमूषकादिभिः सुरक्षितः, नानाधान्यप्रतिपूर्णः शालिगोधूमचणकादि बहुविधधान्यसंभृतश्च भवति, एवं बहुश्रुतो भवति । बहुश्रुतोऽपि कोष्ठागारतुल्यः, प्रवचनाधारतया चतुर्विधसंघकृतसेवाशुश्रूषासत्कारसम्मानादिभिः सुरक्षितस्तथा तरह ये बहुश्रुत भी ज्ञानादि सकल कलाओं से कलित होने के कारण प्रतिपूर्ण होते हैं ॥ २५ ॥
'जहा से सामाइयाणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (सामाइयाणं-सामाजिकानाम् ) मनुष्यों का ( कोट्ठागारे-कोष्ठागारः) अन्न भंडार (सुरक्खिए-सुरक्षितः) सुरक्षित होताहुवा (णाणाधन्नपडिपुण्णे हवइ-नाना धान्यप्रतिपूर्णी भवति) शालिगोधूम-गेहूं-चणक-चना आदि अनेक प्रकारके अनाजोंसे भरा हुआ रहता है (एवं-एवम् ) ऐसे ही (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत होते है । ये बहुश्रुत अनेक लब्धियों से भरे रहते हैं । प्रवचन का आधार होने से इनकी चतुर्विध संघ के लोग सेवा, शुश्रूषा, सत्कार, सन्मान ચન્દ્ર સેળે કળાએથી યુકત હોય છે તેમ બહુશ્રુત પણ જ્ઞાનાદિ સકળ કળાઓથી યુકત હોવાને કારણે પ્રતિપૂર્ણ હોય છે. એ ૨૫ છે __“जहा से सामाइयाण "-त्याहि..
मन्वयार्थ-जहा-यथा रेभ सामाइयाण-सामाजिकानाम् मनुष्योना कोडागारे -कोठागारः न्यन्नम २ सुरक्खिप-सुरक्षितः सुरक्षित रडतो थरी णाणाधन्नपडिपुषणे -नानाधान्यप्रतिपूणो भवति यामा. ध या। माह मने प्रश्न मनानथी हवइ १२५२ अने सुरक्षित डाय छे.एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतो भवति मड. શ્રુતની બાબતના પણ એવું જ હોય છે. તે બહુશ્રુત પણ એનેક લબ્ધિઓથી પૂર્ણ હોય છે. તેઓ પ્રવચનના આધાર રૂપ હોવાથી ચતુર્વિધ સંઘના લોકે તેમની સેવા, શુશ્રષા, સકાર, સન્માન, આદિ દ્વારા સદા રક્ષા કરવાને તત્પર
उ०७०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
उत्तराध्ययनसूत्रे सङ्घस्थसाधूनामुपयोगिभिरङ्गोपाङ्गमूलच्छेदावश्यकादिभेदैः प्रचुरश्रुतज्ञानः परिपूर्णों भवति । उक्तश्च
__ "चिंतामणीह जत्ता, आराहिय एव चितियं देइ ।
___ तं पिव बहुस्सुओ वि, सयलं परिचितियं देइ ॥ १॥ छाया--चिन्तामणिरिहयत्नादाराधित एव, चिंतितं दत्ते ।
तदिवहुश्रुतोऽपि, सकलं परिचिन्तितं दत्ते ॥ १ ॥ इति ॥२६॥ अन्यच्च--
जहा सा दुमाण पवरी, जंबू णाम सुदंसंणा ।। अणौढियस्स देस्त, एवं हवई बहुस्सुएं ॥२७॥
यथा सा माणां प्रवरा जम्बूर्नाम सुदर्शना ।
अनादृतस्य देवस्य, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २७ ॥ टीका--' जहा' इत्यादि।
यथा सा प्रसिद्धा अनाहतस्य देवस्य अनाहतनाम्नो व्यन्तरस्य जम्बूद्वीपाधिप्रतेदेवविशेषस्य निवासभूताद्रुमाणां वृक्षाणां मध्ये प्रवरा श्रेष्ठा, सुदर्शना नाम आदि द्वारा सदा रक्षा करने में कटिबद्ध रहते है । मुनियों के उगयोगी भूत अंग, उपांग, आदि प्रचुर श्रुतज्ञानों से यह परिपूर्ण रहते हैं। कहा भी है
"चिंतामणीह जत्ता, आराहिय एव चिंतियं देह ।
तं पिव बहुस्सुओ वि, सयलं परिचिंतियं देह ॥ जिस प्रकार यत्न से आराधित चिन्तामणि रत्न चिन्तित पदार्थ को देता है, उसी प्रकार ये बहुश्रुत भी भव्य जीवों को सकल चिन्तित पदार्थों स्वर्ग मोक्षादि सुखों को देते हैं ॥ २६॥ રહે છે. મુનિઓને ઉપયોગી એવાં અંગ ઉપાંગ આદિ વિપુલ શ્રુતજ્ઞાનેથી તેઓ પરિપૂર્ણ રહે છે. કહ્યું પણ છે કે –
"चिंतामणीह जत्ता, आराहिय एव चिौतयं देइ ।
तं पिव बहुस्सुओ वि सयलं परिचिंतियं देइ ॥ જેમ યત્ન પૂર્વક આરાધિત ચિન્તામણિ રત્ન ઈચ્છિત પદાર્થ આપે છે તેમ બહુશ્રત પણ ભવ્ય જીને સકળ ચિન્તિત પદાર્થો-સ્વગ મોક્ષ આદિ सुभ। अपाव छ. ॥२६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ११ गा० २७-२८ सीतानदीदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५५५ जम्बू जम्बूवृक्षोऽस्ति । असौ जम्बूक्षो हि वज्रवैडूर्यादिरत्नमयः शाश्वतः पार्थिवोष्टयोजनोच्छायः अष्टाधिकशतसंख्यकर्जम्बूवादशपद्मवरवेदिकाभिर्विविधसुस्वादुफलपुष्पसमन्वितैस्त्रिशतवनषण्डैः संपरितः शोभते । _अस्य हि जम्बूद्वीपाधिपाश्रयत्वेन सर्ववृक्षेभ्यः प्रधानत्वम् । एवं बहुश्रुतोऽपि भवति । बहुश्रुतो हि श्रुतज्ञानरूप विविधरत्नपरिपूर्णः, शाश्वतद्वादशाङ्गधारकत्वात् शाश्वतमोक्षसुखाधिकारित्वाच्च शाश्वतः, पृथिव्यां प्रसिद्धत्वात् पार्थिवः-श्रुतज्ञानेन
'जहा सा दुमाणपवरा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (सा) वह प्रसिद्ध (सुदंसणा णाम जंबू-सुदर्शना नाम जंबूः) सुदर्शना नामक जंबू वृक्ष जो कि (अणाढियस्स देवस्स-अनाहतस्य देवस्य ) जंबूद्वीप के अधिपति अनाहत नामक व्यन्तरदेव का निवास स्थान स्वरूप है (दुमाणपवरा-द्रमाणां प्रवरा) समस्त वृक्षों में श्रेष्ठ माना जाता है । (एवं बहुस्तुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति) इसी प्रकार ये बहुश्रुत भी माने जाते है। जंबूद्वीप के ठीक बीच में एक जंबू नामका वृक्ष है । इस पर अनाहत व्यन्तरदेव का निवास है। यह वृक्ष वज्र वैडूर्य आदि रत्नमय है । शाश्वत है। पृथिवीकायिक है । आठ योजनका ऊंचा है । यह एक सौ आठ दूसरे जंबू वृक्षोंसे तथा बारह उत्तमोत्तम वेदिकाओं से एवं विविध सुस्वादु फलों एवं पुष्पों से समन्वित तीन सौ वनपंडों से सदा परिवृत रहता है। जंबूद्वीप के अधिपति के आश्रय में रहने से यह समस्त वृक्षों में प्रधान माना जाता है । इसी तरह बहुश्रुत भी श्रुतज्ञानरूप विविध रत्नोंसे
"जहा सा दुमाणपवरा"-याहि.
म-क्या--जहा-यथा रेभ (सा) ते प्रसिद्ध सुदंसणा णाम जंबू-सुदर्शना नाम जंबूः सुदर्शन नामनु यू वृक्ष , २ अणाढियस्स देवरस - अनादृतस्य देवस्य भूद्विपना मधिपति मनाहत नामना व्य-तरहेपतुं निवास स्थान छे. दुमाणपवरा-माणां प्रवरा मन वृक्षामा २ श्रेष्ठ भनाय छे. एवं बहुस्सुए हवइपवंबहुश्रुतः भवति सपा महुश्रुती ५५ डाय छे. भूदायनी २४२ १२ये । વચ્ચે એક જંબૂવૃક્ષ છે. તેના ઉપર અનાદૂત વ્યક્તદેવોને નિવાસ રહે છે. તે વૃક્ષ વજ, વૈશ્ય આદિ રત્નમય હોય છે અને તે શાશ્વત હોય છે, પૃથિવીકાયિક છે અને આઠ યોજન ઊંચું છે. તે બીજા એકસો આઠ જંબૂ વૃક્ષેથી તથા બાર ઉત્તમોત્તમ વેદિકાઓથી અને વિવિધ સુસ્વાદુ ફળે અને પુષ્પથી યુક્ત ત્રણ વનપંડે વડે સદા પરિવૃત (વીંટળાયેલું રહે છે. જંબુદ્વીપના અધિપતિના આશ્રયે રહેવાથી તે સમસ્ત વૃક્ષમાં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. એ જ પ્રમાણે બહુશ્રત પણ શ્રુતજ્ઞાન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भूमण्डले प्रसिद्ध इत्यर्थः । तथा-अष्टसु-अष्ट प्रवचनमातृकासु स्वात्मनो योजनात् -नियोजनादुच्छ्रितः उन्नत इत्य-ष्टयोजनोच्छ्रायः, पञ्चपरमेष्ठयष्टोत्तरशतगुणरुप जम्बूवृक्षयुक्तः, अनित्याशरणादि द्वादशानुप्रेक्षारूप द्वादशपद्मवरवेदिकासमन्वितः, विनयादि गुणपुष्पसमन्वितशिष्यन्दरूपवनषण्डयुक्तश्च भवति । देवादिभिरपि वन्दनियत्वादन्यसंयतापेक्षया बहुश्रुतस्य प्रधानत्वं विज्ञेयम् ॥२७॥ अन्यच्च
मूलम्जहा सा नईण पवरी, सलिला सागरंगमा। साया नीलवंतप्पवहा, एवं हवंइ बहुस्सुंए ॥ २८ ॥ छाया-यथा सा नदीनां प्रवरा, सलिला सागरंगमा ।
शीता नीलवत्प्रवहा, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २८ ॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा सा प्रसिद्धा सलिला संततजलप्रवाहा, सागरंगमासागरगामिनी, नीलवत्मवहा-नीलवतः प्रवहति या सा तथा, मन्दरोत्तरादिग्वतिनीलवर्षधरपर्वत परिपूर्ण रहते है-शाश्वत द्वादशांगका धारक होनेसे एवं शाश्वत मोक्षसुख के अधिकारी होने से ये भी शाश्वत माने जाते हैं। श्रुतज्ञान द्वारा पृथिवी में प्रसिद्ध होने से यह भी पार्थिव कहे गये हैं। अष्ट प्रवचन माता में अपने आपको नियोजित करने से उन्नत; पंचपरमेष्ठियों को १०८ एकसौ आठ गुणरूप अन्य जंबूवृक्षों से समन्वित, अनित्य अशरण १२ भावनारूपी वेदिकाओंसे परिवृत, विनयादि गुणरूप पुष्पोसे समन्वित एवं मुनिवृन्दरूप वनपंड से युक्त माने गये हैं, अतः इन में भी सुदर्शन नामक जंबूवृक्ष की उपमा पूर्णरूप से घटित हो जाती है ॥ २७ ॥ રૂપી વિવિધ રસ્તેથી પરિપૂર્ણ હોય છે-શાશ્વત દ્વાદશાંગના ધારક હોવાથી અને શાશ્વત મોક્ષસુખના અધિકારી હેવાથી તેમને પણ શાશ્વત માનવામાં આવે આવે છે. તેઓ શ્રતજ્ઞાન દ્વારા પૃથ્વીમાં પ્રસિદ્ધ હોવાથી તેમને પાર્થિવ કહેવામાં આવ્યા છે. આઠ પ્રવચનમાતાઓમાં પિતાની જાતને નિજિત કરવાથી ઉન્નત - પંચપરમેષ્ઠિઓના ૧૦૮ ગુણ રૂપ અન્ય જંબૂ વૃક્ષોથી સમન્વિત, અનિત્ય, અશરણ આદિ બાર ભાવના રૂપી વેદિકાઓથી પરિવૃત, વિનયાદિ ગુણ રૂપ પુથી સમન્વિત અને મુનિવૃન્દ રૂપ વનષોથી યુક્ત માનવામાં આવેલ છે. તે કારણે તેઓને પણ સુદર્શન નામના જંબૂવૃક્ષની ઉપમા પૂર્ણ રૂપે લાગુ પાડી શકાય છે. તે ૨૭ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ११ गा. २९ मन्दरपर्वतदृष्टाम्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५५७ निस्सृतेत्यर्थः, शीता नाम नदी, नदीनां मध्ये प्रवरा सर्वतः श्रेष्ठा अस्ति । एवं बहुश्रुतोऽपि । बहुश्रुतो हि ज्ञानरूपजलप्रवाहवान् , मोक्षगमनानुकूलानुष्ठानप्रवृत्तत्वान्मुक्तिस्थानरूपसागरगामी, नीलवद्वर्षधरपर्वतवदुचकुलसमुत्पन्नः नदीतुल्यानां साधूनाम् श्रुतज्ञानिनां वा मध्ये शीता नदीवत्प्रवरश्च भवति ॥ २८॥ तथा च
मूलम्जहा से नगाण पंवरे सुमहं मंदरे गिरी । नाणोसहिपंजलिए, एवं हवेइ बहुस्सुएं ॥२९॥ 'जहा सा नईण पवरा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (सा-सा) वह प्रसिद्ध (सलिला-सलिला) निरन्तर जल प्रवाहसे परिपूर्ण (सागरंगमा-सागरंगमा) समुद्र गामिनी (नीलवंतप्पवहा-नीलवत्प्रवहा) मेरु पर्वतके उत्तर भागवर्ती नीलवंत वर्षधर पर्वतसे निकली हुई (सीया-शीता)शीता नामकी नदी (नईण पवरा -नदीनां प्रवरा) नदियों में श्रेष्ठ मानी गई है ( एवं-एवम् ) इसी तरह (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी माने गये हैं। ये बहुश्रुत ज्ञानरूप जलके प्रवाहसे संतत युक्त रहते हैं। मुक्तिमें ले जानेवाले अनुष्ठानमें प्रवृत्तिशील होनेसे मुक्तिरूप सागरकी और जानेवाले होते हैं । नीलवंत वर्षधर पर्वत के समान उच्च कुल में उत्पन्न होने से नीलवत्प्रवह है एवं नदी तुल्य मुनियों के अथवा श्रुतज्ञानियों के बीच में प्रवर होने से ये शाता नदी के समान प्रवर-श्रेष्ठ माने गये हैं ॥ २८ ॥
"जहा सा नईण पवरा"-त्याहि.
मन्वयार्थ-जहा-यथा रेम(सलिला-सलिला)नि२'त२०४१ प्रवाईथी परिपू ( सागरंगमा) समुद्र मिनी नीलवंत पवहा-नीलवत्प्रवहा भेरु पतनी उत्तरे मावता नीaa वर्ष धार पर्वतमाथी नीती सीया-शीता शीत नामनी नहीन नईण पवरा-नदीनाँ प्रवरा नदीमामा श्रेष्ठ कामां आवे छे. एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति ४ प्रभारी मश्रुतने ५५ भानामा આવે છે. તે બહુશ્રુત જ્ઞાન રૂપી જલ પ્રવાહથી સદા યુક્ત રહે છે. મુક્તિ પ્રાપ્ત કરનાર અનુષ્ઠાનેમાં પ્રવૃત્ત રહેનાર તેઓ મુક્તિ રૂપ સાગર તરફ ગતિ કરનારા હોય છે. નીલવંત વર્ષધર પર્વત સમાન ઉચ્ચ કુળમાં ઉત્પન્ન થવાથી નીલવ...વહ છે, અને નદી તુલ્ય મુનિએમાં અથવા શ્રુતજ્ઞાનિઓમાં શ્રેષ્ઠ હોવાથી તેમને શીતા નદી સમાન શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવ્યા છે. જે ૨૮ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
५५८
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-यथा स नगानां प्रवरः, सुमहान् मन्दरो गिरिः।
नानौषधिप्रज्वलितः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ २९ ॥ टीका-जहा' इत्यादि।
यथा स प्रसिद्धः मन्दरोगिरि=मेरुपर्वतो नगानां पर्वतानां मध्ये प्रवरः= श्रेष्ठः, सुमहान् सर्वपर्वतापेक्षया विशालो, नानापधिप्रज्वलितः नाना=अनेकविधाभिर्विशिष्टमाहात्म्यसम्पन्नाभिः, ओषधिभिः-वनस्पतिभिः प्रज्वलितः-प्रदीप्तश्च भवति, मेरुपर्वते हि वनस्पतयो अन्धकारेऽपि प्रदीप्यमाना भवन्ति । एवं बहुश्रुतो भवति । बहुश्रुतो हि श्रुतमाहात्म्यवशात् विविधपरीषहे समुपस्थितेऽपि मन्दर पर्वतवदत्यन्तसुस्थिरः पर्वतसदृशसाधुसमुदायमध्ये श्रेष्ठः आमशैषिध्यादिलब्धिभिः प्रदीप्तश्च भवति ॥ २९॥
'जहा से नगाण पवरे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे ( से मंदरे गिरी-सः मन्दरो गिरिः) वह प्रसिद्ध मेरु पर्वत (नगाण पवरे-नगानां प्रवरः) जो कि समस्त पर्वतों के बीच में श्रेष्ठ एवं (सुमह-सुमहान् ) विशेष विशाल है ( नाणोसहि पज्जलिए-नानौषधिप्रज्वलितो भवति) अनेक प्रकार की औषधियों से प्रदीप्त है । (एवं-एवम्) इसी तरह (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतो भवति) बहुश्रुत भी होते हैं। ये बहुश्रुत श्रुत के महात्म्य से विविध परीषहों के उपस्थित होने पर भी मेरुपर्वत की तरह अत्यंत सुस्थिर एवं अन्य पर्वत तुल्य साधु समुदाय के बीच में श्रेष्ठ तथा आमर्श औषधि आदि लब्धियों द्वारा प्रदीप्त होते हैं ॥ २९ ॥
" जहा से नगाण पवरे "त्याहि.
मन्वयार्थ-जहा-यथा रेभ से मदरे गिरी-सः मन्दरो गिरिः ते प्रसिद्ध भे२ ५'त नगाण पवरे-नगाना प्रवरः समस्त पतिमा श्रेष्ठ भने सुमहंसुमहान् विशेष विस्तृत नाणो सहिपज्जलिए - नानौषधिप्रज्वलितो भवति भने विविध भौषधिमाथी प्रही डरय छे. एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः भवति એવું જ બહુશ્રુતની બાબતમાં પણ છે. તે બહુશ્રત મુનિએ શ્રતનાં મહામ્યના પ્રભાવથી વિવિધ પરીષહે આવી પડે તે પણ મેરુની જેમ અત્યંત અચલ રહે છે અને પર્વત સમાન સાધુ સમુદાયમાં શ્રેષ્ઠ અને આમષ ઔષધિ આદિ લબ્ધિઓથી પ્રદીપ્ત હોય છે. જે ૨૯ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ११ गा०१० स्वयम्भूरमणदृष्टान्तेन बहुश्रुतप्रशंसा ५५९
%3
--
-
-
-
--
अपरं च
मूलम्जहा से सयंभूरमणे, उदही अक्खओदए । नाणारयणपडिपुन्ने, एवं हवई बहुस्सुए ॥३०॥ छाया-यथा स स्वयम्भूरमण उदधिरक्षयोदकः ।
नानारत्नप्रतिपूर्णः, एवं भवति बहुश्रुतः ॥ ३० ॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा स प्रसिद्धः स्वयंभूरमणउदधिः स्वयंभूरमणनामा समुद्रः अक्षयोदका अक्षयमुदकं यस्मिन् स तथा, जलेन सर्वदा परिपूर्णः, तथा च नानारत्नप्रतिपूर्णः= नानाअनेकविधानि यानि रत्नानि मरकतादीनि तैः प्रतिपूर्णों भृतो भवति । एवं बहुश्रुतोऽपि भवति । बहुश्रुतो हि-स्वयंभूरमणसमुद्रवत् क्षान्त्यादिगुणैर्गम्भीरः क्षायिकसम्यक्त्वादिरूपाक्षयोदकसमन्विताऽतिशयरत्नसंयुक्तश्च भवति ॥ ३० ॥
'जहा से सयंभूरमणे' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा यथा) जैसे (से-सः)वह (स्सयंभूरमणे-स्वयंभूरमणः) स्वयंभूरमण (उदही-उद्धिः ) समुद्र (अक्खओदए-अक्षयोदकः )सर्वदा जल से परिपूर्ण रहता है एवं (नाणारयणपडिपुण्णे-नानारत्नप्रतिपूर्णः ) नाना प्रकार के रत्नों से मरकत आदि रत्नों से-भरा रहता है (एवं-एवम् ) इसी तरह का (बहुस्सुए हवइ-बहुश्रुतः भवति) बहुश्रुत भी होते हैं। बहुश्रुत स्वयंभूरमण की तरह क्षान्ति आदि गुणों से गंभीर क्षायिक सम्यक्त्व आदि रूप अक्षय जल से समन्वित एवं अनेक अतिशयरूप रत्नों से युक्त होते हैं ॥३०॥
" जहा से सयं भरमणे"-त्याह
मन्वयार्थ-जहा-जैसे भ (से-सः) ते सयंभूरमणे-स्वयंभूरमणः स्क्य भूरभाष उदही - उदधिः समुद्र अक्खओदए – अक्षयोदकः सह। पाथी १२५२ २७ छ, भने नाणारयणपडिपुण्णे - नानारत्नप्रतिपूणः भ२४त माह विविध १२i रत्नाथी भरे डाय छे, एवं बहुस्सुए हवइ-एवं बहुश्रुतः માત એવા જ બહુશ્રુત પણ હોય છે. સ્વયંભૂરમણની જેમ તે ક્ષાન્તિ આદિ ગુણોથી, ગંભીર ક્ષાયિક ક્ષમ્યકત્વ આદિ રૂપ અક્ષય જળથી અને અનેક અતિશય રૂ૫ રત્નથી યુક્ત હોય છે. જે ૩૦ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्प्रति पूर्वोक्त गुणानुवादतः फलोपदर्शनतश्च बहुश्रुतमाहात्म्यं वर्णयति
समुदगंभीरसमा दुरासया अचकिया केइ दुप्पहंसया । सुयस्स पुण्णा विउलँस्स ताईणो, खबेत्तु कम्मं गइमुत्तमं गया॥३१॥ छाया-समुद्रगाम्भीर्यसमा दुराश्रया अचकिताः केनापि दुष्पवर्षाः ।
श्रुतेन पूर्णा विपुलेन त्रायिणः, क्षपयित्वा गतिमुत्तमां गताः ॥३१॥ टीका--'समुह ' इत्यादि ।
समुद्रगाम्भीर्यसमाः--गाम्भीर्येण समुद्रस्य समास्तुल्याः-आपत्वादिदं पदं साधु, दुराश्रयाः दुःखेना श्रीयन्ते ये ते तथा, अहमेनमभिभविष्यामीति बुद्धया परवादिना कदाचिदप्यभिगन्तुमशक्याः, अत एव-अचकिताः अत्रस्ताः परवादिषु परीषहेषु च संप्राप्तेषु सत्स्वपि निर्भया इत्यर्थः, तथा-केनापि परवादिनाऽन्येन वा जनेन दुष्पवर्षाः दुःखेन प्रधृष्यन्ते ये ते तथा, दुःशब्दोऽत्राभावार्थकः, पराभवितुमशक्या इत्यर्थः पुनः कथंभूताः ? इत्याह-विपुलेन अङ्गाऽनङ्गादिभेदाद् विस्ती
अब सूत्रकार पूर्वोक्त गुणों के अनुवाद से तथा फलोपदर्शन से बहुश्रुत के महात्म्य का वर्णन करते हैं'समुदगंभीरसमा दुरासया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-ये बहुश्रुत (समुदगंभीरसमा - समुद्रगांभीर्यसमाः ) गांभीर्यगुणसे समुद्र के जैसे होते है ( दुरासया-दुराश्रयाः ) परवादी इनका पराभव कभी भी नहीं कर सकते हैं । ( अचकिया-अचकिताः) परवादियों के एवं परीषहों के प्राप्त होने पर भी ये कभी घबड़ाते नहीं हैं निर्भय बने रहते हैं । (केणइ दुप्पहंसया-केनापि दुष्प्रधर्षकाः ) क्यों कि परवादी इनको अपने सिद्धान्त से जरा भी विचलित नहीं कर सकते
હવે સૂત્રકાર પૂર્વોકત ગુણેના અનુવાદ દ્વારા તથા તથા ફલેપ દર્શન દ્વારા બહુશ્રુતના માહભ્યનું વર્ણન કરે છે–
" समुहगंभीरसमा दुरासया "-त्याहि. ___ मन्वयार्थ:- महुश्रुत समुद्दगंभीरसमा - समुद्रगांभीर्यसमाः मालीय शुशुभां समुद्र समान य छे. दुरासया-दुराश्रयाः ५२वाहीमा तेमनी ही ५४ ५२४१ ४२ शत नथी. अचक्किया-अचकिताः ५२वादी मन परि. બહાને સામને # પડે ત્યારે તેઓ બિલકુલ ગભરાતા નથી. નિર્ભય રહે छ. केणइ दुष्पहंसया-केनापि द्रुष्प्रधर्षकः ॥२५ है तमने ५२वाही तमना સિદ્ધાંતમાંથી જરા પણ ચલાયમાન કરી શકતા નથી તેનું કારણ એ છે કે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० ११ गा०३१ स्वयम्भूरमणदृष्टान्तेन बदुश्रुतप्रशंसा ५६१ ऎन श्रुतेन आगमेन पूर्णाः, मुले आपत्वात्तृतीयाथै षष्ठी, तथा-त्रायिणः पट्कायजीवरक्षकाः सन्तो बहुश्रुताः कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं क्षपयित्वा उत्तमां मोक्षरूपां गतिं गताः, उपलक्षणत्वात् गच्छन्ति-गमिष्यन्ति च । एकवचनेन प्रारभ्य बहुवचनेन समाप्तिकरणं सकलबहुश्रुतपरिग्रहणार्थ बोध्यम् ॥ ३१ ॥ हैं । कारण इसका यह है कि ये (विउलस्स सुयस्स पुण्णा-विपुलेन श्रुतेन पूर्णाः ) शास्त्रीय ज्ञान से परिपूर्ण होते हैं । (ताइणो-त्रायिणः) षट्काय जीवों के ये रक्षक होते हैं । ये बहुश्रुत अन्तमें (कम्मं खवेत्तु उत्तमं गई गया-कर्म क्षपयित्वा उत्तमां गतिं गताः ) ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का विनाश कर सिद्धपदको पाते हैं और भी पावेंगे ।
भावार्थ-बहुश्रुत बडे ही गम्भीर होते हैं । कोई भी व्यक्ति चाहें वह परवादी भी क्यों न हो, इन पर किंचिन्मात्र भी आक्रमण नहीं कर सकता है । शास्त्रों के ये ज्ञाता होते हैं । षट्काय जीवों की सदा ये रक्षा करते रहते हैं । परीपहादिकों के प्राप्त होने पर भी ये अपने मोक्षमार्ग से जरा भी विचलित नहीं होते हैं । अन्त में ये कर्मों को विनष्ट कर मुक्तिके अधिपति बन जाते हैं । एकवचन से प्रारम्भ कर जो बहुवचन से समाप्ति सूत्रकारने किया है, उसका अभिप्राय है कि सकलश्रुत संयमी इसी तरह के होते हैं और वे सब ही मुक्ति के अधिपति बनते हैं ॥३१॥
विउलस्स सुयस्स पुण्णा-विपुलेन श्रुतेन पूर्णाः ते शास्त्रीय ज्ञानथी परिपू डाय छे. ताइणो-त्रायिणः तमो छ आयना वान! २६४ जाय छे मन्ते तमा कम्म खवेत्तु उतमं गई गया-कर्मक्षपयित्वा उत्तमां गतिं गताः ज्ञानावराय આદિ કર્મોને ક્ષય કરીને સિદ્ધિ પદ પામે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ પામશે.
ભાવાર્થ–બહુશ્રત ઘણા જ ગંભીર હોય છે. તેમના પર કોઈ પણ વ્યકિત આક્રમણ કરી શક્તી નથી. પર મતવાદી પણ તેમના પર આક્રમણ કરી શકતા નથી. તેઓ શસ્ત્રોના જ્ઞાતા-જાણકાર હોય છે તેઓ સદા છ કાયના જીવનું રક્ષણ કરે છે. પરિષહ આદિ આવી પડે તે પણ તેઓ પિતાના કર્તવ્ય માર્ગથી જરા પણ ચલાયમાન થતા નથી. અન્ને કર્મોને ક્ષય કરીને તેને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. એક વચનમાં પ્રારંભ કરીને સૂત્રકારે બહુ વચનમાં સમાપ્તિ કરી છે તેનું કારણ એ છે કે સકળ શ્રુતસંયમી એવા જ હોય છે, અને તે સૌ મોક્ષના અધિપતિ બને છે. જે ૩૧ છે उ०७१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
उत्तराध्ययनसूने उक्तप्रकारेण बहुश्रुतप्रशंसामभिधाय सम्पति सूत्रकार उपसंहरन् शिष्यमुपदिशति
मूलम्तम्ही सुर्यमहिढेजा, उत्तमढेगवेसए । जेणऽप्याणं परं चेत्र सिद्धिं संपाउणिजासि ॥३२॥"त्तिबेमि ॥ छाया--तस्माच्छुतमधितिष्ठेदुत्तमार्थगवेषकः ।।
येनात्मानं परं चैव सिद्धि सम्पापयेत् ॥ ३२ ॥ इति ब्रवीमि ।। टीका--'तम्हा' इत्यादि।
यस्मादुपरिनिर्दिष्टा बहुश्रुतानां गुणमुक्तिपर्यवसायिनो भवन्ति, तस्माद् हेतोः उत्तमार्थगवेषकः मोक्षान्वेषको मुनिः, श्रुतम् अङ्गोपाङ्गादिरूपागमम् , अधिति
उक्त प्रकार से बहुश्रुत को प्रशंसा करके अब सूत्रकार उपसंहार करते हुए शिष्य को उपदेश करते हैं-'तम्हा सुयमहिढेज्जा' इत्यादि । ___अन्वयार्थ—जिस कारण से ऊपर निर्दिष्ट किये गये बहुश्रुत संयमियों के गुण मुक्ति पर्यवसायी होते हैं ( तम्हा-तस्मात् ) इस कारणसे (उत्तमढगवेसए - उत्तमार्थगयेषकः ) मोक्षरूपी अर्थ का गवेषक मुनि (सुयम्-श्रुतम् ) अंगोपांग आदिरूप आगमको (अहिद्वेज्जा-अधितिष्ठेत्) अध्ययन श्रवण मनन आदि से स्वाधीन करे-सकल शास्त्रका वह पारगामी बने क्यों कि (जेण-येन) जिस श्रुत से वे (अप्पाण परं चेव-आत्मानं परं चैव) अपने आपको एवं दूसरों को मोक्षमें पहुंचानेवाले होते हैं । इस प्रकार हे जंबू यह सब श्री महावीर प्रभुने कहा है। उसी के अनुसार मैंने भी यह तुम को समझाया है।
આ પ્રકારે બહુશ્રુતની પ્રશંસા કરીને હવે સૂત્રકાર આ અધ્યયનને ઉપસંહાર કરતાં શિષ્યને ઉપદેશ આપે છે
" तम्हा सुयमहिज्जा "त्याहि.
અન્વયાર્થ–જે કારણે ઉપરોક્ત બહુશ્રુત સંયમી મુનિના ગુણ મુક્તિ अहान ४२ना२ डाय छे. तम्हा-तस्मात् ते ४।२णे उत्तमट्ठगवेसए-उत्तमार्थ गवे. पकः मोक्ष ३५ी अनी गवेष। ४२॥२ भुनि सुयम्-श्रुतम् Aalhin ala ३५ भागमान। अहिट्ठज्जा-अधितिष्ठेत् अध्ययन, श्रव मावि द्वारा स४ शासना ५२गामी मने-साना ज्ञाता भने २५ है (जेण-येन) ते श्रुत १२॥ अप्पाण पर चेव-आत्मान' परं चैव तो पाताने तथा अन्य बनाने મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવી શકે છે કે જે બૂ ! ઉપરોકત રીતે મહાવીર પ્રભુએ જે કહ્યું કે મેં તને સમજાવ્યું છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. ११ गा० ३२ एकादशाध्ययनसमाप्तिः ५६३ प्ठेत्-अध्ययनश्रवणमननादिनां स्वाधीनं कुर्यात् । सकलशास्त्रपारगामीभवेदित्यर्थः, येन श्रुतेन स आत्मानं = स्वात्मानं परंपरात्मानं चैव सिद्धि-मोक्षं संपापयेत्= नयेत् ॥ इति ब्रवीमित्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥ ३२॥
इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति- कोल्हापुरराजमदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य
श्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्'बहुश्रुताख्य'नामकं दशममध्ययन
सम्पूर्णम् ॥ ११ ॥ भावार्थ-बहुश्रुत संयमियों के गुण मुक्तिप्रदान करानेवाले होते हैं जब यह बात है तो संयमीका कर्तव्य है कि वह अंगोपांगादिरूप आगम का खूब अभ्यास करे-अपनी आत्मा को और आगम की आत्मा एकरूप बना लेवे-इस तरह वह मुक्ति का अधिपती बन जायगा । और उस के उपदेश से अन्य भव्य जन भी मुक्ति के भोक्ता बन जायेंगे । इस प्रकार सुधर्मास्वामी ने जम्बूस्वामी को यह प्रभुद्वारा उपदिष्ट तत्त्व समझाया है ॥ ३२ ॥
॥ इस प्रकार यह उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी टीका के " बहुश्रुत " नामके ग्यारहवें अध्ययन
का हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण हुआ ॥११॥ ભાવાર્થ–બહુશ્રુત સંયમીઓના ગુણ મુકિત પ્રદાન કરનારા હોય છે. તેથી સંયમીનું કર્તવ્ય છે કે તેમણે અંગે પાંગાધિરૂપ આગમનનું ખૂબ અધ્યયન કરવું જોઈએ. પિતાના આત્માને આગમનની સાથે એક રૂપ બનાવી લે. આમ કરવાથી તે સકિતને અધિકારી બનશે. અને તેના ઉપદેશથી અન્ય ભવ્ય જને પણ મોક્ષના અધિકારી બનશે. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામીએ જંબુસ્વામીને પ્રભુ દ્વારા ઉપદિષ્ટ આ તત્વ સમજાવ્યું છે ૩૨ છે
છે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પ્રિયદર્શિની નામની ટીકાના બહુશ્રુત નામના અગિયારમાં અધ્યયનને
ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત ૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ अथ द्वादशमध्ययनम् । व्याख्यातमेकादशमध्ययनम् । सम्पति हरिकेशबलमुनिचरितानुबद्धं द्वादशमध्ययनमारभ्यते । पूर्वेण सहास्याऽयमाभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने बहुश्रुतप्रशंसाकृता । अस्मिनध्ययने 'बहुश्रुतेनाऽपि तपसि यतितव्यम् ' इति ख्यापयितुं तपः समृद्धिरुपवर्ण्यते, इत्यनेन संबन्धेनायातमिदं द्वादशमध्ययनम् । इदमध्ययनं प्रस्तोतुं प्रथमं हरिकेशबलचरितमुपवर्ण्यते-~
आसीत् पुरा मथुरायां महानगया प्रजारअनो दीनदुःखभअनः शङ्को नाम राजा । सहि संसारस्यासारतां परिज्ञाय विषयसुखं विषवन्मन्वानः स्थविराणामन्तिके
बारहवां अध्ययन प्रारम्भग्यारहवां अध्ययन कहा जा चुका है ! अब बारहवां अध्ययन प्रारंभ होता है । इस अध्ययन का नाम हरिकेशीय अध्ययन है। इसमें हरिकेशबल मुनि का चरित्र वर्णन किया गया है । पूर्व अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार है-ग्यारहवें अध्ययनमें सूत्रकारने बहुश्रुत की प्रशंसा की है सो इस बारहवें अध्ययनमें यह प्रकट करेंगे कि बहुश्रुत को भी तपस्या करने में प्रयत्न करना चाहिये । इस प्रकार तप समृद्धि के वर्णन के संबंध वाला यह हरिकेशीय नामक बारहवां अध्ययन है। इस अध्ययन को कहने के लिये प्रथम हरिकेशबल मुनि के चरित्र का वर्णन किया जाता है, वह इस प्रकार है
पूर्व समय में मथुरा नाम की महानगरी में एक राजा रहता था। इसका नाम शंख था । प्रजा इससे बहुत संतुष्ट थी। दीन दुःखियों के
બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ અગ્યારમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું હવે બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનનું નામ હરિકેશીય અધ્યયન છે. આમાં હરિકેશાબલ મુનિના ચરિત્રનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. અગીયારમા અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનને સંબંધ આ પ્રકાર છે. અગીયારમા અધ્યયનમાં સૂત્રકારે બહુશ્રતની પ્રશંસા કરેલ છે. આ બારમા અધ્યયનમાં તેઓ એ સમજાવે છે કે, બહુશ્રુતે પણ તપસ્યા કરવાનો પ્રયત્ન કર જોઈએ. આ રીતે તપ સમૃદ્ધિના વર્ણનને સંબંધ બતાવતા આ હરિકેશીય નામના બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનની શરૂઆત હરિકેશબલ મુનિના ચારિત્ર વર્ણનથી થાય છે. તે આ પ્રકારે છે
પૂર્વ સમયમાં મથુરા નામની મહાનગરીમાં એક રાજા રહેતા હતા જેનું નામ શંખ હતું. પ્રજા એમનાથી ખૂબ સંતુષ્ટ હતી. દીન દુઃખિયાઓના દુખે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिवरितवर्णनम् । प्रबजितः । अल्पकालेनैवगीतार्थों जातः । स शंखमहर्पिरेकदा ग्रामाद् ग्रामान्तरं विहरन् हस्तिनापुरे समागतः । तत्र स्वभवनस्य रथ्याभिमुखे गवाक्षे समुपविष्टः सोमदेवनापा पुरोहितो भिक्षार्थ पर्यटता तेन मुनिना मार्गप्रदर्शनाय पृष्टः । तत्रासीदेको हुतवहनामा मार्गः । तेन मार्गेण यदि कश्चिद् यात्यायाति वा, स वह्निज्वाला प्रतप्त इव मूर्छितो भवति । महर्षिदशां द्रष्टुकामेन तेन पुरोहितेन स एव मार्गो दर्शितः । असौ शङ्खमुनिरीर्यासमितिसमुपेतस्तेनैव मार्गेण गतः । परन्तु तल्लब्धिप्रभावात्स मार्गों शीतलो जातः । सोमदेव पुरोहितस्तु तेन मार्गेण शनै दुःखो का इसके द्वारा सदा अन्त होता रहता था। काललब्धि के निमित्त से इसने संसार की असारता जानकर विषयों को विष की तरह समझ कर परित्याग कर दिया, और मुनियों के पास जाकर जैनेश्वरी दीक्षा धारण करली । अल्पकाल में ही ये मनि गीतार्थ बन गये। एक समय की बात है कि येशंख महर्षि ग्राम से नामान्तर में विहार करते२ हस्तिनापुर में आये । वहां अपने भवन की गली की ओर की खिड़की में बैठे हुए सोमदेव पुरोहित से भिक्षा के लिये पर्यटन करते हुए इन्होंने निरापद उपद्रवरहित मार्ग पूछा-क्यों की वहां एक हुतवह नामका मार्ग था। इस मार्ग से यदि कोई जाता आता तो वह बह्निज्वाला से प्रतप्त हुए की तरह मूर्छित हो जाया करता था। महर्षि की दशा को देखने की इच्छा से उस पुरोहित ने महर्षि के लिये वही मार्ग बतला दिया । इर्यासमिति से मार्ग का शोधन करते हुए वे मुनिराज शांतमानस उसी मार्ग से चले। परन्तु उस मार्ग में उनको जरा भी कष्ट नहीं हुआ। क्यो कि वह मार्ग એના દ્વારા સદા અંત આવતું હતું. કાળ લબ્ધિના નિમિત્તથી એણે સંસારની અસારતા જાણને વિષને વિષ સમાન સમજીને તેને પરિત્યાગ કરી દીધો અને વૈરાગ્યભાવથી મુનિઓની પાસે જઈ જેનેશ્વરી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. અને તે પછી અલ્પ કાળમાંજ તે ગીતાથ બની ગયા. એક સમયની વાત છે કે, એ શંખ મહર્ષિ રામાનુગ્રામ ભ્રમણ કરતાં કરતાં હસ્તિનાપુર પહોંચ્યા. ભિક્ષાને માટે પર્યટન કરતાં સોમદેવ નામને એક પુરોહિત કે જે પિતાના મકાનમાં ગલીના નાકા ઉપરની અગાશીમાં બેઠેલા હતા તેમને જોઈ નિરાપદ માર્ગ પૂછ કેમકે, ત્યાં એક હતાવહ નામનો માર્ગ હતો. એ માર્ગ ઉપરથી કેઈ જતું તે તે અગ્નિવાળાથી પ્રાપ્ત થવાની માફક મૂછિત થઈ જતા. મહર્ષિની આવી દશા જોવાની ઈચ્છાથી તે પુરોહિતે મહર્ષિને એજ માર્ગ બતાવ્યો. ઈર્ષા સમિતિથી માર્ગનું શેધન કરતાં કરતાં તે મુનિરાજ એ માર્ગ ઉપર શાંતભાવે ચાલવા લાગ્યા. પરંતુ એ માગ ઉપર તેમને જરા પણ કષ્ટ ન પહોંચ્યું. કેમકે, તે માર્ગ એમની લબ્ધિના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
उत्तराध्ययनसूत्रे
शनैच्छन्तं तं मुनिमालोक्य विस्मितमनाः स्वप्रासादादवतीर्य मुनिगतेन मार्गेण गन्तुं प्रवृत्तः । गच्छता तेनानुभूतं यथा शीतले मार्गे गच्छामीति । स हि मुनिप्रभावमवलोक्य परमाश्चर्यसंपन्नस्तत्समीपे गत्वा स्वकीयं पापमयं विचारं विनिवेद्य क्षमां याचित्वा तस्य समीपे प्रत्रजितः स हि सर्वगुणसम्पन्नोऽपि 'अहं ब्राह्मणजातियोऽस्मि कुलीनोऽस्मि ' इति जातिमदं मत्तगजेन्द्र इव त्यक्तु न समर्थोऽभवत् । अनन्तरं कालधर्ममासाद्य देवो भूत्वा नानाविधसुखान्यनुभूय ततश्च्युतस्तेनैव उनकी लब्धि के प्रभाव से बिलकुल शीतल बन गया था । सोमदेव पुरोहित ने जब मुनिराज को इस मार्ग पर धीरे २ आनन्द के साथ चलते हुए देखा तो उसको आश्चर्य का ठिकाना नहीं रहा वह उसी समय अपने मकान से नीचे उतर कर उसी रास्ते पर कि जिससे मुनिराज जा रहे थे उनके पीछे२ चलने लगा। चलते हुए इसको ऐसा अनुभव हुआ कि मैं शीतल मार्ग से ही जा रहा हूँ । उसने विचार किया कि यह सब महान प्रभाव इन मुनिराज का ही है । वह सोमदेव पुरोहित आश्चर्यचकित होकर उन तपस्वी महर्षि के पास जाकर स्वकीय पापमय विचार का निवेदन करते हुए अपने महान् अपराधों की उनसे सविनय क्षमायाचना की और अन्त में उन ही के पास वह दीक्षित हो गया । दीक्षित होने पर भी जातिमद का परिहार इससे नहीं हो सका - इसने विचार किया मैं यद्यपि सर्वगुणसंपन्न हो गया हूं तो भी क्या, अभि तो मैं ब्राह्मण जैसे उत्तम कुलका ही हूं अतः सब से श्रेष्ठ हूं । अनन्तर कालधर्म को प्राप्त कर देव होकर इसने अनेक प्रकार के सुखों का अनुभव भी किया। फिर देव पर्याय से च्युत પ્રભાવથી એકદમ શિતલ ખની ગયેલ હતા. સામદેવ પુરેાહિતે જ્યારે મુનિરાજને એ માગ ઉપર ધીરેધીરે આનંદપૂર્વક ચાલ્યા જતા જોયા. એ જોઈ ને સેામદત્ત પુરોહિતને તાતેના આશ્ચયની સીમા ન રહી. તે એજ વખતે નીચે ઉતરીને પેાતાના મકાનમાંથી બહાર નીકળી જે રસ્તે મુનિરાજ જઈ રહ્યા હતા એ રસ્તે એમની પાછળ પાછળ ચાલવા લાગ્યા. એ રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં તેને એવા અનુભવ થયા કે, પાતે એક શિતળ માર્ગ ઉપરથી જઈ રહેલ છે. તે જોઈ તેણે વિચાર કર્યો કે, આ સઘળે પ્રભાવ આ મહાત્ મુનિરાજનાજ છે. તેથી તે આશ્ચય ચકિત બનીને તેણે ઝડપથી એ મહષિની પાસે પહેાંચી પાતે મનેાગત વિચારેલા પાપમય વિચારનું નિવેદન કરી તેમની ક્ષમા માગી, અને અંતે તેણે એમની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી. તે સામદત્ત દીક્ષિત થવા છતાં પણ જાતિમર્દના પરિહાર કરી ન શકયા. તેણે વિચાર કર્યો કે હું સર્વગુણ સ ́પન્ન છું. તે ઉપરાંત હું બ્રાહ્મણુ જેવા ઉત્તમ કુળના છું. આથી હું સથી શ્રેષ્ઠ છું. સમય જતાં આ બ્રાહ્મણ સુનીએ મદ સાથે કાળ ધર્મ પામીને દેશ પર્યાયમાં અનેક જાતનાં સુખ ભોગવ્યાં.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५६७
जातिमददोषेण मृतगङ्गातीरवासिनो बलकोट्टनामक श्वपचजातिस्वामिनो बलकोट्टस्य गौरीनाम्न्या भार्यायाः कुक्षौ समुत्पन्नः । गौरी हि रात्रौ समञ्जरीकमाम्रवृक्षं स्वप्ने दृष्टवती । स्वप्नपाठकाय निवेदितवती । तेनोक्तम्- तव पुत्रः प्रधानः पुरुषो भविष्यति । प्राप्ते समये दारको जातः । स हि जातिमदपापेन रूपलावण्यरहितो जातः । तातेन ' हरिकेशबल: ' इति तन्नाम कृतम् । स हि कुरूपतया बान्धवानामपि समुपहसनीय दुःस्वभावेन भण्डनशीलो जननी जनकोद्वेगकरो जातः । होकर यह जाति मद के दोष से मृत गंगाके तीर पर रहने वाले बलकोट्ट नामक श्वपचजाति के स्वामी बलकोट्ट की पत्नीकी कि जिसका नाम गौरी था, उसकी कुक्षि में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ । गौरी ने उसी रात्रि में समञ्जरीक एक आम्र का वृक्ष स्वप्न में देखा । देखा हुआ यह स्वप्न उसने स्वप्न पाठक को कहा तो उसने इसका फल इस प्रकार बतलायाकि हे बाई ! इस दृष्ट स्वप्न से यह ज्ञात होता है कि जो तुम्हारे पुत्र उत्पन्न होगा वह महापुरुष बनेगा । स्वप्न का फल सुनकर वह हर्षित हो अपने स्थान पर चली गई । क्रमशः समय व्यतीत होने लगा। जब नौ मास पूर्ण व्यतीत हो चुके तब गौरी ने एक पुत्र को जन्म दिया । जातिमद के दोष से वह रूप लावण्य वर्जित हुआ । पिताने उसका नाम हरिकेशबल रख दिया । कुरूप होने की वजह से यह किसी को भी अच्छा नहीं लगता था । इसलिये इसके बन्धुजन तक भी इसकी हंसी मजाक उड़ाने लगे । स्वभाव भी इसका ठीक नहीं था, इससे माता पिता को भी गाली गलौच देकर यह सदा दुःखित किया करता था ।
દેવ પર્યાયથી ચ્યવીને જાતી મઢના દોષથી મૃતગંગા નદીના કાંઠે રહેવાવાળા શ્વપચ ( ચાંડાલ ) જાતિના સ્વામી અલકાટ્ટ કે જેની પત્નીનુ નામ ગૌરી હતું એની કુખે પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા. ગૌરીએ એક રાત્રે મહેારથી કાલીકુલી રહેલ એક આમ્રવૃક્ષને સ્વપ્નામાં જોયું અને સ્વપ્નામાં જોયેલ વાત તેણે સ્વપ્ન પાઠકને કહેતાં સ્વપ્ન પાઠકે તેનુ' ફળ આ પ્રમાણે બતાવ્યું. સ્વપ્નપાઠકે કહ્યું કે, હે દેવી ! આ સ્વપ્નથી એ જાણી શકાય છે કે, આપને ત્યાં જે પુત્ર જન્મશે તે મહાપુરુષ ખનશે, સ્વપ્નનું ળ જાણીને ગૌરીને મહા હે થા. સમય વિતતા ચાલ્યા નવ માસ પુરાં થતાં ગૌરીને પુત્રને જન્મ થયો. જાતિમઢના દોષથી તે રૂપ લાવણ્ય વગરના કુરૂપ અવતર્યાં. પિતાએ તેનુ નામ હરિકેશખલ રાખ્યું. કુરૂપ હાવાના કારણે તેના તરફ કોઈને પ્રેમ જાગતા નહીં.
આ કારણે તેના અંજન પણુ તેની હાંસી મશ્કરી ઉડાવતા, સ્વભાવ પણ તે તે ખરાખર ન હતા. આ કારણે માતા પિતાને પણ ગાળા દઈ સદા દુઃખી કર્યો કરતા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
उत्तराध्ययनसूत्रे एकदा वसन्तोत्सवे सर्वे चाण्डाला विविधाशनपानसंभारसमुपेता नगराबहिरेकत्रीभूताः । तत्र सर्वे बालकाः क्रीडन्ति स्म । परं स बालको वृद्धः प्रतिषिद्धो बालकैः सह संक्रीडितुं न शक्नोति । स हरिकेशबलो बालो विषण्णमना एकाकी सर्वमवलोकयन् स्थितः । अस्मिन् समये एको महाविषः सो निर्गतः । स हि चाण्डालै निष्प्राणः कृतः । अनन्तरमलशिको नाम निर्विषः सोऽपि निर्गतः। स तु चाण्डालै नै मारितः । इदं सर्व निरोक्ष्य तेन हरिकेशबलेन चिन्तितम्यज्जीवः स्वव्यवहारेणैव वध्यते संमान्यते च । अहमपि स्वव्यवहारेणैव सर्वेषाममि
एक समय की बात है कि समस्त चाण्डालोंने मिलकर वसन्त का उत्सव मनाने का आयोजन किया। सब के सब नगर से बाहिर एकत्रित हुए और वहां विविध प्रकार के अशन एवं पानकी सामग्री तयार करने में लग गये । एक और अनेक बालक क्रीड़ा में रत हो गये । परन्तु हरिकेशबल महान उपद्रवी था इसलिये उन बालकों के साथ वृद्धोंने उसको खेलने नहीं दिया। हरिकेशबल का चित्त इस स्थिति से बड़ा हि दुःखित होने लगा पर वह परक्श था-क्या करता बिचारा सब को क्रीड़ाओं को देखता हुआ एक ओर बैठा रहा । इसी समय एक महाविषैला सर्प वहाँ निकल पड़ा। सब ने मिलकर उसको मार डाला । बाद में अलशिक (दुमुहि) नाम का एक और भी निर्विष सर्प वहीं पर निकला तो लोगोंने उसका कुछ भी नहीं किया। यह सब परिस्थिति देख कर हरिकेशबल ने विचार किया कि यह सच है जीव अपने ही व्यवहार से मारा
એક સમયે સઘળા ચાન્ડાલોએ મળીને વસંતને ઉત્સવ મનાવવાનું નક્કી કર્યું. સઘળા નગરની બહાર એકત્ર થયા અને ત્યાં વિવિધ પ્રકારના ખાનપાનની સામગ્રી તૈયાર કરવા લાગી ગયા. નાના મોટા બાળકો પિત પિતાની સરખી ઉંમરના બાળકો સાથે રમત ગમતમાં મસ્ત બન્યાં. હરિકેશબલ ઉપદ્રવી હોવાથી વૃદ્ધોએ એ બાળકની સાથે રમવા તેને ભળવા ન દીધે. આથી હરિકેશબલનું ચિત્ત દુઃખ અનુભવવા લાગ્યું, પરંતુ તેને કેઈ ઉપાય ન હતું. આથી મને મન દુખ અનુભવતે તે બેઠાં બેઠાં બીજા બાળકોની રમત ગમત ઉદાસ ચિત્ત જેતે રહ્યો. આ વખતે ભયંકર એ એક ઝેરી સાપ ત્યાં આગળ નીકળ્યો. સઘળા લોકેએ મળી તેને મારી નાખ્યો. ત્યાર બાદ થોડી વારે અલશિક નામે ઓળખાતે ઝેર વગરને એક સાપ ત્યાં દેખાય. લેકેએ તેને ન મારતાં જવા દીધે. આ બધી પરિસ્થિતિ જોઈ હરિકેશલે વિચાર કર્યો કે, એ વાત ખરી છે કે જીવ પોતાના જ વ્યવહારને લઈને માર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
-
---
-
-
-
-
-----
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५६९ योऽस्मि । इत्थं विचिन्तयतस्तम्य जातिस्मरज्ञानं समुत्पन्नम् । स स्वकीयपूर्वजन्मवृत्तान्त संस्मृत्य वैराग्यं संप्राप्य मुनिसमीपे प्रवजितः ।
स हि विशुद्धां क्रियां पालयन् षष्ठाष्टमदशम द्वादशादितीव्रतपः कुर्वन् ग्रामानुग्राम विहरन् क्रमेण वाराणसीं गतः । तत्र तिन्दुकाभिधाने उद्याने मण्डिकयक्षालये मासक्षपणादि तपः करोति स्म । तद्गुणाकृष्टः स यक्षस्तं सेवते स्म । एकदा भद्राभिधेया काशिराजपुत्री तं यक्षमचितुं समर्चनसंभारसमन्विता प्रियवयस्यापरि. जाता है और अपने ही व्यवहार से रक्षित हो जाता है । मैं भी अपने ही व्यवहार से प्रत्येक के लिये अप्रीति का कारण बना हुआ हूं। इस प्रकार विचार करते२ उसको जातिस्मरण हो गया। इसके बल से उसने अपना समस्त पूर्वजन्म का वृत्तान्त जान लिया और संसार से विरक्त बन कर मुनि के समीप जाकर दीक्षा धारण करली।।
इस दशा में इनोने खूब तपश्चर्या की। मद को शमन करने वाले छट्टम अट्ठम द्वादश आदि तीव्र तपों को यह तपने लगे । एक समय की बात है कि यह ग्रामानुग्राम विहार करते हुए वाणारसी नगरी में आये। वहां तिन्दुकवृक्षों का एक बन था। उस वन में मंडिक यक्ष का एक आलय था । उस आलय में यह ठहर गये और मास क्षपण तपस्या करने लगे। इनके गुणों से आकृष्ट होकर यक्ष ने इनकी खूब परिचर्या की । एक समय की बात है कि कोई एक भद्रा नाम की राजपुत्री पूजन की सामग्री लेकर उस यक्ष की पूजा करने के लिये अपनी सखियों के
ખાય છે અને પિતાના વ્યવહારથી જ રક્ષણ પામે છે. હું પણ મારા વ્યવહારને કારણે જ બધાની અપ્રીતિનું કારણ બનેલ છું. આ પ્રકારને વિચાર કરતાં કરતાં તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું જાતિસ્મરણને પ્રભાવથી તેણે પિતાને પૂર્વ વૃત્તાંત જાણ્યા આથી તેને સંસાર પ્રત્યે વિરક્તભાવ જાગ્યો જેથી તેણે મુનિ સમીપ જઈને દીક્ષા ધારણ કરી.
દોક્ષ ધારણ કર્યા પછી તેણે ખૂબ તપશ્ચર્યા કરી મદનું શમન કરનાર છઠ્ઠમ અઠ્ઠમ દ્વાદશ આદિ તીવ્ર તપ કરવા માંડ્યાં. એક સમયની વાત છે કે, ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતા તે વાણારસી નગરીમાં પહોંચ્યા. ત્યાં તિક વૃક્ષનું વન હતું એ વનમાં મડિયક્ષનું એક સ્થાન હતું. ત્યાં જઈ તે
કાયા અને મારા ખમણ તપસ્યા કરવા લાગ્યા. એમના ગુણેથી આકર્ષાઈને યણે તેમની ખૂબ પરિચર્યા કરી. એક સમયે ભદ્રા નામની એક રાજકુમારી પૂજનની સામગ્રી લઈ પોતાની સખીઓ સાથે એ યક્ષનું પૂજન કરવા આવી. उ०७२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
उत्तराध्ययनस्त्रे वृता तत्र मण्डिकयक्षमासादे समागता । तत्र यक्षं समय॑ प्रदक्षिणां कुर्वन्ती मलि. नवस्त्रगात्रवन्तं तं मुनि निरीक्ष्य तदुपरि थूत्कृतवती । यक्षो राजपुत्र्या इममसद्: व्यवहारं निरीक्ष्य कोपारुणलोचनस्तां राजपुत्रीं गृहीतवान् । यक्षगृहीता सा राजपुत्री नितरामसंबद्धमालपन्ती वयस्याभी राजगृहमानीता । अनन्तरं बहुभिः प्रकारैः प्रसादितः स यक्षो राजकन्यामुखेनेदमब्रवीत्-यघस्या जीवितेन वः प्रयोजनं तदाऽस्याः पाणिं तेन मुनिना ग्राहय, इति यक्षवचनं निशम्य जीवतु मुनिपत्नी भूत्वाऽ. पीयमिति विवाहसंभारसमन्वितः पुत्र्या सह स राजा तत्र यक्षायतने समाजगाम । साथ वहां आई । पूजा करके उसने प्रदक्षिणा देना प्रारंभ किया-इतनेमें मलिन वस्त्र एवं मलिन गात्रवाला वह मुनि उसकी दृष्टिगोचर हुआ। उनको देखते ही उसने घृणाभाव से उनके ऊपर थूक दिया । यक्षने जब राजपुत्री के इस असत व्यवहार को देखा तो शीघ्र ही गुस्से में आकर उसने उस राजपुत्री को पकड़ लिया–अर्थात् राजपुत्री यक्षाविष्ट बन गई और असंबद्ध प्रलाप करने लगी। सखियों ने उसकी यह अवस्था देखकर शीघ्र ही उसको घर पर पहुँचाया। घर आते ही इसका अनेकविध उपचार होने लगा। यक्ष को प्रसन्न करने के लिये अनेक उपाय किये जाने लगे । यथा कथंचित् प्रसन्न हुए यक्षने उस कन्या के मुख से इस प्रकार कहा-महाशयो! यदि आप लोगों को जो इस कन्या के जीवन से कुछ प्रयोजन होय तो आप इस कन्या का विवाह उस मुनिराज से करदें । इस प्रकार यक्ष के वचन सुनकर सबने विचार किया की यदि यह मुनिराज के
પૂજા કરીને તેણે પ્રદક્ષિણા કરવાને પ્રારંભ કર્યો તે સમયે મેલાં વસ્ત્ર તેમજ ગળેલા ગાત્રવાળા તે મુનિ તરફ તેનું ધ્યાન ગયું અને જોતાંની સાથે જ ઘણાભાવ જાગતાં એ મુનિ ઉપર થકી યક્ષે રાજપુત્રીના એ અસત્ વ્યવહારને જે. અને એજ વખતે ક્રોધયુક્ત બનીને તેણે રાજપુત્રીને પકડી લીધી. અર્થાત્ રાજપુત્રી યક્ષાવિષ્ટ બની ગઈ અસંબદ્ધ પ્રલાપ કરવા લાગી. સખીઓએ તેની આ પ્રકારની હાલત જોઈને તાત્કાલીક ઘેર પહોંચતી કરી. ઘેર પહોંચતાં તેને અનેક રીતે ઉપચાર થવા લાગે. યક્ષને પ્રસન્ન કરવા માટે અનેક ઉપાય હાથ ધરવામાં આવ્યા. અંતે પ્રસન્ન બનેલા યક્ષે એ રાજપુત્રીના મુખથી કહ્યું કે, મહાશ ! જે આપ લેકેને આ કન્યાના જીવનથી કંઈ પ્રજન હોય તે આપ આ કન્યાને વિવાહ એ મુનિરાજ સાથે કરી દે. આ પ્રકારનાં યક્ષનાં વચન સાંભળીને સહુએ વિચાર કર્યો કે, મુનિરાજની સાથે પાણીગ્રહણ કરાવવાથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टी अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५७१ समागत्य बद्धाञ्जलिस्तं मुनिमुवाच-भगवन् ! भवति कृतापराधेयं बालिका भवते परिचारिकारूपेण दीयते । तदनुगृह्य गृह्णात्वेनां भगवन् ! विनयसमन्वितं राज्ञोवचनमाकर्ण्य मुनिरुवाच-राजन् ! मुक्तिमार्गगामिनां संयमिनां कृते कामिनी न कल्पते । कामिनी हि स्वभावत एव संयमराशिनो ग्रहाय राहूयते, शमदमादिनन्दनवनदहने दावायते, धर्मतरून्मूलने मत्तमातङ्गायते, समताकल्पलतोच्छेदने कुठारायते । अत एव हे राजन् ! नास्ति मे तव पुत्र्याः प्रयोजनम् । एवं ब्रुवन्तं तं मुनि साथ विवाह करने से जीती रहती है, तो हमको इसमें कोई आपत्ति नहीं है । इस प्रकार विचार कर राजा विवाह का साज लेकर कन्या के साथ उस यक्ष के मंदिर में पहुँचा । पहुँच कर उसने मुनिराज से हाथ जोडकर कहा कि भगवन् ! आप का इस कन्या ने गुरुत्तर अपराध किया है-अतः इसको मैं परिचारिका के रूप में आप को ही देता हूं। आप कृपाकर इसको स्वीकार करें। विनयसमन्वित राजा के वचन सुनकर मुनि ने कहा राजन् ! मुक्तिमार्ग में चलने वाले संयमियों को कामिनी अकल्प्य हुआ करती है ! क्यों कि यह स्वभावतः उनके संयमरूप चंद्रमा को असित करने के लिये राहु जैसी मानी गई है। शम, दम, आदि नंदनवन को दग्ध करने के लिये यह दावानल समान गिनी जाती है । धर्मरूप वृक्ष के उन्मूलन करने के लिये मदोन्मत्त गजराज के समान यह कही गई है। समतारूपी कल्पलताका उखाडने के लिये यह कुठार का काम देती है। इसलिये हे राजन् ! आपकी पुत्री से-मुझे कोई मतलब नहीं है। यक्ष ने जब मुनि की यह स्थिति
જે રાજકુમારી જીવી શકતી હોય તે આમાં કેઈ જાતની આપત્તિ નથી. આ પ્રકારને વિચાર કરી રાજા વિવાહને સાજ લઈને કન્યાની સાથે તે યક્ષના મંદિરે પહોંચ્યા. ત્યાં જઈ તેણે હાથ જોડીને મુનિરાજને કહ્યું કે, ભગવન્! આપને આ કન્યાએ ગુરુત્તર (ઘણે મેટ) અપરાધ કરેલ છે. એથી હું પરિચારિકા તરીકે આપને સંપું છું. આપ કૃપા કરી એને સ્વીકાર કરે. વિનયથી ભરપૂર એવાં રાજાનાં વચન સાંભળી મુનિએ કહ્યું કે, રાજન ! મુક્તિ માર્ગમાં ચાલનારા સંયમીઓને કામિની અકલવ્ય હોય છે. કેમકે, તે સ્વભાવતઃ એના સંયમ રૂ૫ ચંદ્રમાને ગળી જવામાં રાહુ જેવી માનવામાં આવેલ છે. શમ–દમ આદિ નંદનવનને બાળી નાખવામાં તે દાવાનળ સમાન મનાયેલ છે. ધર્મરૂપ વૃક્ષનું ઉમૂલન કરનાર મદેન્મત્ત ગજરાજ જેવી બતાવાયેલ છે. સમતારૂપ કલ્પલતાને ઉખાડવામાં તે કુહાડા જેવી છે. આ માટે હે રાજન આપની પુત્રીથી મારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
उत्तराध्ययनसूत्रे स यक्षः स्वप्रभावेणाऽदृष्टं कृत्वा स्वयं धृतमुनिवेषस्तेन भूपतिना पुनः पुनरभ्यर्थित राजकन्यां-परिणीतवान् ! पुत्रीं विवाह्य राजा प्रत्यावृत्तः । राजकन्या रात्रि यावद् यक्षालये एव स्थिता । प्रातः प्रच्छादितं तं मुनि यक्षः प्रकटयामास । प्रकटितः स मुनिरुवाच-राजपुत्रि ! अहं मुनिः, मम स्त्रीणां स्पर्शमात्रमपि न कल्पते । तदा कथमहं त्वां स्वीकरोमि ? इति त्वया स्वयमेव विचारणीयम् । त्वं हि मदीयरूपमास्थितेन यक्षेण विवाहिताऽसि, न तु मया । अत एव-गच्छ स्वगृहम् । मुनिनैवमुक्ता सा पितुरन्तिके समागत्य सर्व वृत्तान्तमवोचत् । तत्र स्थितो रुद्रदेवनामा देखी तो उस यक्ष ने शीघ्र ही अपने प्रभाव से मुनि को अन्तर्धान करके स्वयं मुनि का वेष धारण किया और राजा के अत्यधिक आग्रह करने पर उस राजपुत्रि के साथ विवाह कर लिया। राजा इस प्रकार पुत्री का विवाह करके पीछे अपने घर पर वापिस लौट आया। राजकन्या उस यक्षालय में रातभर अकेली ही रही । प्रातः होते ही उस यक्षने छिपाकर रखे हुए उस मुनि को प्रकट कर दिया । प्रकट होते ही उस राजपुत्री से मुनिने कहा-देखो मैं मुनि हूं, मुझे तो स्त्रियों का स्पर्श करना तक भी कल्पित नहीं है, तो फिर विचार करो मैं तुम को कैसे स्वीकार कर सकता हूं ! यह यक्ष ने मुनि का वेष बनाकर तुम्हारे साथ विवाह किया है मैंने नहीं । इसलिये जाओं अपने घर चली जाओ। जब मुनि ने उस कन्या से इस प्रकार कहा, तो वह कन्या वहां से चलकर अपने पिता के पास आ गई । और यथार्थ वृत्तान्त से उसने पिता
કઈ પ્રજન નથી. યક્ષે જ્યારે મુનિની આ સ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેણે પિતાના પ્રભાવથી એજ વખતે એ મુનિરાજને અંતર્ધાન કરીને પોતે મુનિને વેશ ધારણ કરી લીધું અને રાજાના અત્યંત આગ્રહ પછી તે રાજપુત્રીની સાથે વિવાહ કરી લીધું. રાજા આ રીતે પુત્રીને વિવાહ કરી પોતાની રાજધાનીમાં પાછા ફર્યા. રાજકન્યા તે યક્ષાલયમાં રાતભર એકલી રહી. સવાર થતાં જ તે યક્ષે પિતાના પ્રભાવથી અદેશ્ય બનાવેલ તે મુનિને પ્રગટ કરી દીધા. પ્રગટ થતાંની સાથેજ મુનિએ તે રાજપુત્રીને કહ્યું. જુઓ હું મુનિ છું, સ્ત્રીને સ્પર્શ કરે પણ મારા માટે મનાઈ છે. તે પછી વિચારે કે, હું તમારો સ્વીકાર કઈ રીતે કરી શકું? યક્ષેજ મુનિને વેશ બનાવી તમારી સાથે વિવાહ કર્યો છે. મેં કરેલ નથી. આથી તમે તમારે ઘેર ચાલ્યાં જાઓ. મુનિએ જ્યારે રાજપુત્રીને આ પ્રકારે કહ્યું એટલે તે ત્યાંથી ચાલીને પિતાના પિતાની પાસે પહોંચી અને સઘળો વૃત્તાંત તેને કહી સંભળાવ્યો. રાજપુત્રી જ્યારે પોતાના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् पुरोहितो राजनमुवाच देव इयमृषिपत्नी, अत एव कस्मैचिद् ब्राह्मणायव दातव्या। राजा तद्वचनं श्रुत्वा तस्मै पुरोहिताय तां ददौ । सोऽपि रुद्रदेवपुरोहितस्तया सह बहुतरं कालं व्यतीतवान् । अनन्तरं कदाचित् सपत्नीको रुद्रदेवो यज्ञार्थ दीक्षितः । यज्ञमण्डपे बहवो विद्वांसो ब्राह्मणाः समागताः । विविधा यज्ञसामग्र्य उपकल्पिताः । तस्मिन्नेव समये स महर्षिर्मासोपवासपारणके भिक्षार्थ परिभ्रमंस्तत्र यज्ञमण्डपे समायातः । अतः परं सूत्रकारः स्वयमाहको परिचित कर दिया । जिस समय उसने यह वृत्तान्त अपने पिता से कहा था उस समय राजा के पास वह रुद्रदेव नाम को पुरोहित भी बैठा हुआ था । पुरोहित ने राजा से कहा राजन् ! यह अब ऋषिपत्नी बन चुकी है अतः इसको आप किसी ब्राह्मण के लिये ही दीजिये। राजा ने पुरोहित के वचन सुनकर उसी पुरोहित को अपनी वह कन्या दे दी। पुरोहित ने उस कन्या के साथ बहुत समय तक सांसारिक सुख भोगा। अनन्तर किसी समय सपत्नीक रुद्रदेव यज्ञ के लिये दीक्षित हुआ। यज्ञमंडप तयार कराया गया। अनेक विद्वान ब्राह्मण वहां आये । अनेक प्रकार की यज्ञ सामग्री तयार की जाने लगी। उसी समय हरिकेशबल मुनि मासोपवास का पारणे के लिये भिक्षार्थ भ्रमण करते हुए उस यज्ञमंडप में आये-वहां इनके साथ क्या२ घटनाएं घटी इन्हों ने उनका निवारण कैसे किया उन ब्राह्मणों को कैसे समझाया इत्यादि विषय को सूत्रकार अब यहां से प्रगट करते हैं
પિતાને એ વૃત્તાંત કહી રહી હતી ત્યારે રાજાની પાસે રૂદ્રદેવ નામને એક પુરોહિત ત્યાં બેઠેલ હતો. વૃત્તાંત સાંભળી લીધા પછી તેણે રાજાને કહ્યું. હે રાજન ! આપની પુત્રી હવે ઋષિપત્ની બની ચુકી છે. આથી તે કન્યા હવે આપ કઈ બ્રાહ્મણને સુપ્રત કરે. રાજાએ પહિતની વાત સાંભળીને તે કન્યા તેને જ સુપ્રત કરી દીધી. પુરોહિતે એ રાજકન્યા સાથે ઘણા સમય સુધી સુખ ભોગવ્યું એ પછી એક સમયે પત્ની સાથે રૂદ્રદેવ યજ્ઞને માટે દીક્ષિત બન્યું. યજ્ઞમંડપ તૈયાર કરવામાં આવ્યું. અનેક વિદ્વાન બ્રાહ્મણે ત્યાં આવ્યા. અનેક પ્રકારની યજ્ઞસામગ્રી ત્યાં એકઠી કરાવા માંડી આ વખતે હરિકેશબલ મુનિ માપવાસના પારણા માટે ભિક્ષા લેવા નીકળતાં તે સ્થળે આવી પહોંચ્યા ત્યાં તેમની સાથે કે વહેવાર કરવામાં આવ્યા તેમણે તેનું નિવારણ કઈ રીતે કર્યું, એ બ્રાહણેને કઈ રીતે સમજાવ્યા એ સઘળા વિષયને સૂત્રકાર હવે मही प्रगट ४रे छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम्सोवांगकुलसंभूओ, गुणुत्तरधरो मुणी। हरिएसबलो नाम, आसी भिक्खू जिइंदिओ ॥१॥ छाया-श्वपाककुलसंभूत्तो, गुणोत्तरधरो मुनिः ।
हरिकेशबलो नाम, आसीद् भिक्षुर्जितेन्द्रियः॥१॥ टीका-'सोवाग'-इत्यादि
श्वपाककुलसंभूतः श्वानं पचतीति श्वपाकश्चाण्डालस्तस्य कुले संभूतः समु. पन्नो गुणोत्तरधरः-गुणानां मध्ये ये उत्तराः श्रेष्ठाः प्राणातिपातविरमणादयः, यद्वासम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान सम्यकचारित्ररूपास्तेषां धरः, जितेन्द्रियः वशीकृतेन्द्रियो हरिकेशबलो नाम भिक्षुः भिनत्ति अष्टविधं कर्म इति भिक्षुः, यद्वा-निरवद्यभिक्षणशीलो, मुनिः जिनाज्ञापालको हरिकेशबलो नाम आसीत् ॥१॥ स ऋषिः कीदृश आसीदित्याह
मूलम्इरिएसणंभासाए उच्चारसमिइसु य । जओ आयाण णिक्खेवे, संजओ सुसमाहिओ ॥२॥ 'सोवागकुलसंभूओ'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सोवागकुलसंभूओ-श्वपाककुलसंभूतः) चांडाल के कुल में उत्पन्न हुए एवं (गुणोत्तरधरो-गुणोत्तरधरः ) गुणों में सर्वोत्तम जो प्राणातिपात विरमण आदि हैं उनको, अथवा सम्यग्दर्शन, सम्यरज्ञान तथा सम्यक् चारित्र को धारण करने वाले और (जिइंदिओजितेन्द्रियः) इन्द्रियो को जीतने वाले तथा (भिक्खू-भिक्षुः)निरवद्य-भिक्षा लेनेवाले ऐसे (हरिएसवलो नाम मुणी-हरिकेशवलो नाममुनिः) हरि केशवल मुनि (आसी-आसीत् ) थे ॥१॥
" सोवागकुलस भूओ" त्याहि.
अन्वयार्थ-सोवागकुलसंभूओ-श्वपाककुलसंभूतः यांना सुगमा उत्पन्न थयेअ२ गुणुत्तरधरो-गुणोत्तरधरः गुमा सवोत्तम गुन २ प्रातिपात વિરમણ આદિ છે તેને અથવા સમ્યગૂ દર્શન સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યક ચારિત્રને धारण ४२वाणा मन जिइंदिओ-जितेन्द्रियः इन्द्रियाने ११ तथा भिक्खू-भिक्षुः नि२१ मिक्षा सेवा या हरिएसबलो नाम मुणी-हरिकेशबलो नाममुनिः विशि मुनि आसी-आसीत् उता. ॥१॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७५
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
मणगुत्तो वयंगुत्तो, कायगुत्तो जिइंदिओ। भिक्खट्टा बंभइज्जैम्मि, जन्नवोडमुवट्टिओ ॥३॥ छाया-ईर्येषणाभाषोच्चारसमितिषु च ।
यत आदाननिक्षेपे, संयतः सुसमाहितः॥२॥ मनोगुप्तो वचोगुप्तः कायगुप्तो जितेन्द्रियः ।
भिक्षार्थं ब्रह्मज्ये यज्ञपाट उपस्थितः ॥ ३ ॥ टीका-'इरिएसण' इत्यादि ।
ई बैंषणाभाषोच्चारसमितिषु = इर्यासमित्येषणासमिति-भाषासमित्युच्चारमनवणश्लेष्म-सिङ्घाण-जल्लपारिष्ठापनिका समितिषु 'भासाए' इत्यत्र एकार आर्षत्वात् । च-पुनः, आदाननिक्षेपसमिती यतः यत्नवान् , संयत-संयमवान् , सुसमाहितः ज्ञान दर्शनचारित्र समाधिमान् , तथा-मनोगुप्ता=मनोगुप्त्या गुप्तः, अशुभाध्यवसायनिवृत्तचित्तः, वचोगुप्तःबचो गुप्त्या गुप्ता निवृत्तसावधवचनः, कायगुप्तः कायगुप्या गुप्तः निवृत्तसावद्यकायव्यापारः, तथा-जितेन्द्रियः स मुनिः भिक्षार्थ ब्रह्मज्ये
'इरिएसणभासाए-इत्यादि।
अन्वयार्थ (इरिएसणभासाए उच्चारसमिईसु-ईर्यैषणाभाषोचारसमितिषु) ईर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासमिति, उच्चारप्रस्रवण श्लेष्मसिंघाणजल्लपरिष्ठापनिका समिति, तथा (आयाणणिक्खेवे-आदाननिक्षेपे) आदाननिक्षेपण समिति इन पांच समितियों में (जओयतः) (प्रयत्नशील तथा (संजओ-संयतः) संयमशील (सुसमाहिओसुसमाहितः) ज्ञानदर्शनचारित्र एवं समाधियुक्त तथा (मणोगुत्तो वयगुत्तो कायगुत्तो जिइंदिओ-मनोगुप्तः वचोगुप्तः कायगुप्तः जितेन्द्रियः) मनोगुप्ति से युक्त, वचनगुप्ति से युक्त, कायगुप्ति से युक्त एवं इन्द्रियों को जीतने वाले ऐसे वे मुनि (भिक्खष्ठा-भिक्षार्थम् ) भिक्षा के लिये
" इरिएसणभासाए " त्या अन्वयार्थ इरिएसणभासाए उच्चारसमिईसु-ईयै षणाभाषोच्चारसमितिष
ઈસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણા સમિતિ, ઉચ્ચારપ્રસવણશ્લેષ્મ सिंuy orea परिपनि समिति, तथा आयाणणिक्खेवे-आदाननिक्षपे माहान निAY समिति मा पांये समितियोमा जओ-यतः प्रयत्न तथा संजओसंयतः सयमशla सुसमाहिओ-सुसमाहितः ज्ञान हशन शास्त्रि भने समाधि. युत तथा मणोगुत्तो वयगुत्तो कायगुसो जिइंदिओ-मनोगुप्तः वचोगुप्तः कायगुप्तःजितेन्द्रियः मनास्तिथी युत, पयनस्तिथी युत, यतिथी युरा मने धन्द्रियशने ॥ या ते मुनि मिक्खादा-भिक्षार्थम् लिक्षा२ भाटे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
-ब्रह्मणां=ब्राह्मणानाम् इज्या यज्ञो यत्र तस्मिन् यज्ञपाटे उपस्थितः गतः ॥२- ३॥ आयान्तं तं मुनिं विलोक्य तत्रत्या लोका यत् कृतवन्तस्तदाहमूलम् - तं पासिंऊणमेज्जतं, तेवेण परिसोसियं । पंतोवहिउँवगरणं, उवहसंति अणारिया ॥ ४ ॥ छाया - तं दृष्ट्वा एजमानं तपसा परिशोषितम् ।
प्रान्तोपध्युपकरणम्, उपहसन्ति अनार्याः ॥ ४ ॥ टीका- 'तं ' - इत्यादि
५७६
तपसा = षष्ठाष्टमादितपस्यया परिशोषितं = कुशीभूतं प्रान्तोपध्युपकरणं मांतो जीर्णमलिनत्वादिभिरसारः उपधिः - नित्योपयोगी वस्त्रपात्रादिरूप औधिकोपधिः उपकरणम् = संयमोपकारकं रजोहरणप्रमार्जिकादिकम् - औपग्रहिकोपधिश्च यस्य स प्रान्तोपध्युपकरणस्तं तया - एजमानम् = आगच्छतं तं हरिकेशबलं मुनिं दृष्ट्वा यज्ञaण्डपस्थित अनार्या अशिष्टा उपहसन्ति ॥ ४ ॥
"
(बंभइज्जम्मि - ब्रह्मज्ये) ब्राह्मण लोग जहां यज्ञ कर रहे थे ऐसे (जन्नवाडबडिओ - यज्ञपाटे उपस्थितः ) यज्ञपाडे में उपस्थित हुए ||२||३||
' तं पासिऊणमेज्जंतं' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( तवेण परिसोसियं तपसा परिशोषितम् ) षष्ठ अष्ठमादि तपस्या से कृश हुए, ( पंतोबहिउवगरणं - प्रान्तोपध्युपकरणम्) प्रान्त जीर्ण एवं मलिन होने से असार- उपधिवाले अर्थात् नित्योपयोगी वस्त्रपात्रादिरूप उपधिवाले, तथा उपकरणवाले, - संयमोपकार क रजोहरण प्रमार्जिकादिकवाले, ऐसे उन (एज्जंतं - एजमानम् ) आते हु (तं - तम्) हरिकेशबल मुनि को (पासिउण - दृष्टवा) देखकर (अणारियाअनार्याः ) यज्ञमंडप में उपस्थित वे अनार्य - अशिष्टजन - सब के सब (उपहसंति - उपहसन्ति ) हँसने लगे ॥ ४ ॥
बंभइज्जम्मि- ब्रह्मज्ये श्राह्मशु बोर्ड ल्यां यज्ञ पूरी रह्या देता येवा जन्नवाडमुवडिओ - यज्ञपाटउपस्थितः यज्ञस्थाने पांभ्या ॥ २ ॥ ३ ॥
" तं पासि उणमेज्जत " इत्यादि.
अन्वयार्थं—तवेण परिसोसियं तपसा परिशोषितम् छ भठ्ठल याहि तपस्याथी डूष मनेला, पंतोष हिउवगरण - प्रान्तोपध्युपकरणम् प्रान्त - सने મલિન હોવાથી અસાર–ઉપધિવાળા, અર્થાત નિત્યાપયોગી વસ્ર પાત્રાદિપ ઉપધિવાળા, તથા ઉપકરણવાળા, સંયમપહારક રોહરણ પ્રમાકાદિકવાળા, गोवा तं तम् हरि प्रेशणस भुनिने एज्जत - एजमानं भावता पाखिऊण- दृष्ट्वा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५७७ कीदृशास्तेऽनार्याः ? इत्याह
मूल - जाईमयपडिथद्धा, हिंसगा अजिइंदिया। अबभचारिणो बाला इमं वयणमवी ॥५॥ छाया-जातिमदपतिस्तब्धा, हिंसका अजितेन्द्रियाः।
अब्रह्मचारिणो बाला इदं वचनमब्रुवन् ॥५॥ टीका-'जाईमय-'इत्यादि
जातिमदप्रतिस्तब्धाः-जातिमदसंपन्नाः, हिंसकाः माणिघातकाः, अजितेन्द्रियाः तत्तदिन्द्रियभोगविषयाकृष्टचित्ताः, अब्रह्मचारिणः धर्मबुद्धथा मैथुनसेविनः, ते हि पुत्रार्थ कृतं मैथुनं धर्म्यमेव मन्यन्ते । उक्तमपि तैः
धर्मार्थ पुत्रकामस्य, स्वदारेष्यधिकारिणः ।
ऋतुकाले विधानेन, तत्र दोषो न विद्यते ॥१॥ तथा-'अपुत्रस्य गति स्ति, स्वर्गों नैव च नैव च ।
अथ पुत्रमुखं दृष्ट्वा, पश्चात् स्वर्ग गमिष्यति ॥ २॥ इति । वे अनार्य कैसे थे सो कहते हैं'जाईमयपडित्थद्धा'-इत्यादि।
अन्वयार्थ--( जाईमयपडिथद्धा-जातिमदप्रतिस्तब्धाः ) जातिमद से संपन्न (हिंसगो-हिंसकाः) प्राणियों के घात करने में लवलीन (अजिइंदिया-अजितेन्द्रियाः ) प्रत्येक इन्द्रियों के विषय में आकृष्ट चित्त (अबंभचारिणो-अब्रह्मचारिणः) धर्मबुद्धि से मैथुन सेवी। वे ऐसे कहते हैं
"धर्मार्थ पुत्रकामस्य, स्वदारेष्वधिकारिणः ।
ऋतुकाले विधानेन, तत्र दोषो न विद्यते ॥१॥ नने अनारिया-अनार्याः यज्ञमयमा उपस्थित थे मनार्य-शिष्ट 1-- सपा उवहसति-उपहसति स य ॥ ४ ॥
તે અનાર્ય કેવા હતા તે કહે છે"जाइमयपडित्थद्धा " त्याहि.
म-क्याथ-जाईमयपडिथद्धा-जातिमदप्रतिस्तब्धाःतिमहथी संपन्न, हिंसगाहिंसकाः प्राणीमानो धात ४२वामi aeीन प्रत्ये अजिइंदिया-अजितेन्द्रियः धन्द्रियाना विषयमा व्याजयित्त अबंभचारिणो-अब्रह्मचारिणः भुद्धिथा મિથુનસેવી એવા તેઓ આ પ્રમાણે કહે છે–
धर्मार्थपुत्रकामस्य, स्वदारेष्वधिकारिणः ।
ऋतुकाले विधानेन, तत्र दोषो न विद्यते ॥ १॥ उ०७३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५७८
उत्तराध्ययनसूत्रे अत एव बाला अज्ञानिनः, बालक्रीडावदग्निहोत्रादिषु प्रवृत्तत्वात, ते यज्ञमण्डपस्थिता ब्राह्मणाः परस्परमिदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रुवन् ॥ ५॥
ते यदब्रुवन् तदाह
कैयरे आगेच्छइ दित्तरूवे, काले विगराले फोकनासे।
ओमलए पंसुपिसायभूए, संकरदूसं परिहंरिय कंठे ॥ ६ ॥ छाया-कतर आगच्छति दीप्तरूपः, कालो विकरालः फोकनासः !
अवमचेलकः पाशुपिशाचभूतः सङ्करदृष्यं परिधृत्यकण्ठे ॥६॥ टीका-'कयरे'-इत्यादि_दीप्तरूपः बीभत्साकारः, काला कृष्णरूपः, विकरालो-भयङ्करः फोकनास= 'फोक्क' इति देशीय शब्दः, फोका अग्रे स्थूला उन्नता च नासा, यस्य स तथा, स्थूलोनतनासिकाग्रभाग इत्यर्थः, अवमचेलका अवनिकृष्टं चेलं = वस्त्रं यस्य स तथा, परिधृतमलिनवस्त्र इत्यर्थः, तथा-पांशुपिशाचभूतः पाशुना= रेणुना
अपुत्रस्य गति स्ति, स्वर्गो नैव च नैव च ।
अथ पुत्रसुखं दृष्ट्वी, पश्चातू स्वर्ग गमिष्यति ॥२॥ तथा (बाला-बाला) अज्ञानी-बालक्रीडा की तरह अग्निहोत्र आदि में प्रवृत्त ये यज्ञमंडप के ब्राह्मण (इमं वयणमब्बवी-इदं वचनं अब्रवीत्) इस प्रकार वचन बोले ॥५॥
'कयरे आगच्छइ दित्तरूवे'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(दित्तस्वे-दीप्तरूपः ) बीभत्स आकार वाला (कालेकालः) कृष्णरूप वाला (विगराले-विकरालः) भय उत्पन्न करने वाला (फोकनासे-फोकनासः) बेडोल नाकवाला (ओमचलए-अवमचेलकः) मलिनवस्त्र धारण करने वाला (पंसुपिसायभूए-पांशुपिशाचभूतः )
अपुत्रस्य गति स्ति, स्वर्गो नैव च नैव च । ___ अथ पुत्रमुखं दृष्ट्वा, पश्चात् स्वर्ग गमिष्यति ॥२॥
तथा बाला-बाला मज्ञानी-मासीनी भा५४ मनिडात्र माहिमा प्रवृत्त એવા યજ્ઞમંડપના બ્રાહ્મણ આ પ્રકારનું વચન બોલ્યા કે એ છે
‘कयरे आगच्छई दित्तरूवे" त्याहि.
मन्वयार्थ-दित्तरूवे-दीप्तरूपः पीसत्स मा४।२१तभा काले-काल: १२५ ३५पाणा, विगराले-विकरालः लय (पन्न ४२ना२ फोकनाते-फोकनासः मे
न मन आमचेलए-अवमचेलकः मलीन १७ धारण ४२११, शरीर ७५२ पंसुपिसोयभूए-पांसुपिशाचभूतः धूप थी भूत रे ५५३५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६ १७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् पिशाचभूतः धूलिधूसरशरीरत्वात्पिशाचतुल्यः । सङ्करदुष्यं सङ्करे 'उकरडी' इति भाषाप्रसिद्ध जीर्णत्वादनुपयोगित्वाच्च निक्षिप्तं यद् दूष्यं वस्त्रं तद्वदसारं यद्वस्त्रं तत्कण्ठे परिधृत्य कतरः क एष आगच्छति ॥६॥ पुनस्ते समीपे समागतमेनं दृष्ट्वा यब्रुवन्, तदुच्यते
मूलम्कयरे तुमं इय अदंसैणिज्जे, काएवं आँसा ईंहमांगओसि । ओमचेलगा! पंसुपिसायभूया ! गच्छ खेलाहि किमिहडिओ सि॥७॥ छाया--कतरस्त्वमित्यदर्शनीयः कया वा आशया इहागतोऽसि ।
अवमचेलक ! पांशुपिशाचभूत ! गच्छ स्खल किमिह स्थितोऽसि ॥७॥ टीका--'कयरे'-इत्यादि--
इति एवमतिशयकुरूपेण अदर्शनीयः त्वं कतरः कोऽसि ? कया वा आशया इह-अस्मिन् यज्ञपाटके आगतोऽसि । अरे अवमचेलक । मलिनवस्त्रधारिन् ! पांशुधूलिधूसरित शरीर होने से भूत जैसा मालूम पड़नेवाला (संकरदसंसंकरदूष्यम् ) संकरदृष्य को जीर्ण होने से तथा अनुपयोगी होने से उकरडी पर डालने योग्य वस्त्र के समान असार फटे और मैले वस्त्र कों (कंठे परिहरिय-कंटे परिधृत्य) कंठ में धारण कर (कयरे आगच्छइकतरः आगच्छति) यह कौन आ रहा है ॥ ६॥
जब मुनिराज उनके समीप आ गये तब उन्हों ने जो कुछ कहा उस को सूत्रकार कहते हैं- 'कयरे तुम इय अदंसणिज्जे'-इत्यादि।
अन्वयार्थ—(इइ-इति ) इस पूर्वोक्तरूप से (अदं सणिज्जे-अदर्शनीयः) कुरूपवाले होने के कारण सर्वथा देखने के लायक नहीं ऐसे तुम (कयरे-कतरः) कौन हो (काएव आसा इहमागओ सि-कया हेमाय । संकरदृसं-संकरदूष्यम् ७ मनसा मन बीन उपयोगी पाथी ઉકરડા ઉપર નાખી દેવા યોગ્ય વસ્ત્ર જેવા અસાર ફાટેલાં અને મેલાં વસ્ત્રોને कंठे परिहरिय-कंठे परिधृत्य धारण ४शन कयरे आगच्छइ-कतरः आगच्छति । કેણ આવી રહેલ છે . ૬
જ્યારે મુનિરાજ તેમની પાસે આવી પહોંચ્યા ત્યારે તેમણે જે કહ્યું તે सूत्रार मताव छ.
" कयरे सुम इय अदंसणिज्जे" त्याह.
Aqयाय-इइ-इति मे पूर्वहित ३५थी अदं सणिज्जे-अदर्शनीयः ४३५पाणा पान॥ ॥२ सय नेवा य: नही पा तमे कयरे- कतरः ।५ छ। ?
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
उत्तराध्ययनसूत्रे
पिशाचभूत ! इतो गच्छ स्खल अपसर= शीघ्रमेव दूरं गच्छेत्यर्थः । अरे ! स्वम् किमिह = केन कारणेनात्र यज्ञपाट के स्थितोऽसि ? | मूले - ' आसा ' इति लुप्तवृतोयान्तम् ॥ ७ ॥
एवं तैरपमानितोऽपि प्रशमरसनिमग्नमानसो हरिकेशबलो मुनिर्न किंचिदवदत्तदा तत्सन्निधौ संस्थित स्तिन्दुकवृक्षवासो मण्डिकनामको यक्षो यदकरोत्तदाह
मूलम् —
जक्खो तहिं तिंदुरुखवासी, अणुकंपओ तस्स महामुनिस्स । पच्छायंइत्ता नियगं सरीरं, ईमाई वैयणाई उदाहरित्था ॥८॥ छाया - यक्षस्तत्र तिन्दुकवृक्षवासी, अनुकम्पकः तस्य महामुनेः । प्रच्छाद्य निजकं शरीरम्, इमानि वचनानि उदाहरत् ॥ ८ ॥
वा आशया इह आगतोऽसि ) किस आशा से तुम यहां पर आये हो ? (ओमचेलगा पंसुपिसायभूया - अवमचेलक पांशुपिशाचभूत) अरे मलिनवस्त्रधारीओ ? पांशुपिशाचभूत- धूलिधूसरित होने से पिशाच- जैसे शरीर वाला तू ( गच्छ ) चला जा ( क्खलाहि - स्खल ) यहां से दूर हट जा । ( किमिहद्विओसि - किमिह - स्थितोऽसि ) क्यों यहाँ पर खड़ा हुआ है ॥ ७ ॥
इस प्रकार यज्ञमंडप में स्थित उन ब्राह्मणों द्वारा अपमानित होने पर भी जब उन हरिकेशबल मुनिराज ने कुछ नहीं कहा तब उनके पास में रहे हुए तिन्दुक वृक्षवासी मंडिक नामक यक्ष ने जो वहां किया वह प्रकट किया जाता है
' जक्खो तहि तिन्दुरुक्खवासी ' - इत्यादि ।
are a man इमागओसि-कया वा आशया इह आगतोऽसि माशाथी तभी अहीं माव्या छ ? ओमचेलगा पंसुपिसायभूया - अत्रमचेलक यांशुपिशाचभूत गरे भविन वस्त्रधारी ! धूजथी भरडायेस पिशाय नेवा शरीरवाजा तु गच्छ गच्छ महींथी याढ्यो ल, भट्टीथी क्खलाहि -स्खल सही थी दूर डटील, किमिहट्ठिओसिकिमिहस्थितोऽसि शा भाटे अडीं उलो छे ? ॥ ७ ॥
આ પ્રકારે યજ્ઞમંડપમાં બેઠેલા બ્રાહ્મણેાથી અપમાનીત થવા છતાં પણ જ્યારે એ હેરિકેશખલ મુનિરાજે કાંઈ ન કહ્યું ત્યારે એમની પાસે રહેલા તિન્દુકવૃક્ષવાસી ડિક નામના યક્ષે ત્યાં શું કર્યું. તે પ્રગટ કરવામાં આવે છે. "are afe fargunecarei ” Suilt.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
टीका-'जक्खो'-इत्यादि
तत्र-तस्मिन्नवसरे-यदा यज्ञपाटके ते ब्राह्मणास्तं मुनिमपमानितवन्तस्तस्मिनवसरे इत्यर्थः, तिन्दुकक्षवासी-तिन्दुको नाम वृक्षविशेषस्तत्र निवासकः, अत एव महामुनेः अनुकम्पका-सेवकः स यक्षः, निजक-स्वकीयं शरीरं, प्रच्छाध%3D महामुनिशरीरे प्रविश्य, इमानि वक्ष्यमाणानि वचनानि उदाहरत्=अवोचत् ॥ ८ ॥ ___ असौ मुनिशरीरप्रविष्टो यक्षो यदब्रवीत् तदाह
समणो अहं संजओ बंभयारी, विरओ धणपयणपरिग्गहाओ। परप्पवित्र्तस्स उ भिक्खकाले, अन्नस्स अट्ठाइहमागओमि ॥९॥ वियरिज्जइ खज्जइ भोजइ य, अन्नं भूयं भवयाणमेयं । जाणाहि में जायणजीविणंति, सेसाँवसेसं लेहऊ तैवस्सी ॥१०॥ छाया-श्रमणोऽहं संयतो ब्रह्मचारी, विरतो धनपचनपरिग्रहात् ।
परप्रवृत्तस्य तु भिक्षाकाले, अन्नस्य अर्थाय इहागतोऽस्मि ॥९॥ वितीर्यते खाद्यते भुज्यते च, अन्नं प्रभूतं भवतामेतत् । जानीत मां याचनजीविनमिति, शेषावशेषं लभतां तपस्वी ॥१०॥
अन्वयार्थ-जब यज्ञपाटक में उन ब्राह्मणों ने उन मुनिराज हरिकेशबल का अपमान किया था (तहि-तत्र ) उस समय (तिदुकरुक्खवासी-तिन्दुकवृक्षवासी) तिन्दुकवृक्ष में रहने वाले (जक्खो-यक्षः) यक्षने जो (तस्स महामुनिस्स अणुकंपओ-तस्य महामुनेः अनुकंपकः ) उन महामुनि के ऊपर दयाशील थो-उनका सेवक था (नियगं सरीरं पच्छायइत्ता-निजकं शरीरं पृच्छाद्य ) अपने शरीर को अन्तर्हित करके अर्थात् स्वयं महामुनि के शरीर में प्रविष्ट होकरके ( इमाई वयणाई उदाहरित्था-इमानि वचनानि उदाहरत) इन वक्ष्यमाण वचनों को कहा॥८॥
અન્વયાર્થ–જ્યારે યજ્ઞસ્થાનમાંના બ્રાહ્મણેએ એ મુનિરાજ હરિકેશબલનું समान अयुतहि-तत्र में समये तिंदुयरुक्खवासी-तिन्दुकवृक्षवासी तिन् वृक्षमा २१॥ जक्खो-यक्षः यक्ष ने तस्स महामुनिस्स अणुकंपओ-तस्य महामुनेः अनुकंपकः ते मुनि म २००४ माटे सुम०४ या तो तेम मुनि महारानी सायो से तो तो नियग सरीरं पच्छायइत्ता-निजक शरीर કરછીણ પિતાના શરીરને અનાહિત કરીને અર્થાત્ સ્વયં મુનિરાજના શરીરમાં प्रविष्ट ५४२ इमाई वयणाई उदाहरित्था-इमानि वचनानि उदाहरत् २॥ प्रमाणे વચનો કહ્યાં છે ૮ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्य
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'समणो'-इत्यादि
श्रमणामुनिरहम् 'अहम् , इत्यात्मनिर्देशे, कीदृशोऽहम् ? इत्याह-संयतः सावधव्यापारनिवृत्तः, तथा - ब्रह्मचारी-नववाटिका विशुद्धब्रह्मचर्यपालक, तया-ब्रह्मचर्यशीलः, धनपचनपरिग्रहात-धनं चतुष्पदादिरूपम्, पचनम् आहारपाकः, परिग्रहः - गणिमधरिममेयपरिच्छेद्यादिरूपः, एषां समाहारद्वन्द्वः तस्माद् विरत:-विरतिं प्राप्तः, अत एव भिक्षाकाले अपराह्नकाले तु परप्रवृत्तस्य-परेषां हेतोनिष्पादितस्य, न तु मम हेतोः, अन्नस्य अर्थाय इह-यज्ञपाटके-आगतोऽस्मि॥९॥
'वियरिज्जह' इत्यादिभवतामेतत् अन्नं चतुर्विधमाहारं प्रभूतं पर्याप्तमस्ति, मुनि के शरीर में प्रविष्ट हुए यक्ष ने जो कहा सो कहते हैं'समणो अहं संजओ'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ—(अहं समणो-अहं श्रमणः ) मैं मुनि हूं। (संजओसंयतः) सावधव्यापार से सदा निवृत्त हूं। (बंभयारी-ब्रह्मचारी ) ब्रह्मचारी-कुशील का त्यागी हूं-नववाड़ से विशुद्ध ब्रह्मचर्य का पालने वाला हूं (धणपयणपरिग्गहाओ विरओ-धनपचनपरिग्रहात् विरतः ) धन-चतुष्पदादि से, पचन-आहारादिक के निर्माण करने से, एवं परिग्रह से-गणिम, धरिम, मेय तथा परिच्छेद्यरूप परिग्रह से विरक्त हूं।
और (भिक्खकाले-भिक्षाकाले) भिक्षा के समय में (परपवित्तस्स उ अन्नस्स-परप्रवृत्तस्य तु अन्नस्य ) पर के लिये निष्पादित भोजन को (अट्ठा-अर्थाय ) लेने के लिये (इहम्-इह ) इस यज्ञशाला में (आगओ मि-आगतोऽस्मि) आया हूं। (भवयाणमेयं अन्न-भवतां एतम् अन्नम) आप लोगों की यह चतुर्विध आहार सामग्री (पभूयं-प्रभूतम्) पर्याप्त है।
મુનિના શરીરમાં પ્રવેશેલા યક્ષે જે કહ્યું તે બતાવવામાં આવે છે – " समणो अहं संजओ" त्यादि.
अन्याय-अहं समण:-अहं श्रमणः मुनि छु, संजओ-संयतः सावध व्यापारथी सहा निवृत्त छु बंभयारि-ब्रह्मचारी शासन त्यास ४२नार छुन वास्थी विशुद्ध प्रायबन पानार छु. धणपयणपरिग्गहाओ विरओ-धनपचन परिग्रहात विरतः धन-यतुष्यहाहीथी, पयन-माहानु निर्माण ४२पाथी, અને પરિગ્રહથી-ગણિમ, ધરિમ, મેય, તથા પરિચ્છેદ્યરૂપ પરિગ્રહથી વિરક્ત छु. अने भिक्खकाले-भिक्षाकाले लिमान समये मी भाटे तयार ४२पामा आवेश मोन अद्वा-अर्थाय से भारी इहम्-इह २॥ यज्ञमा आगओमिआगतोऽस्मि मा छुः भवयाणमेयं अन्न-भवतां एतत् अन्नम् मा५ anal
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् अतएवेदं वितीर्यते-दीयते दीनेभ्योऽनाथेभ्यश्च, खाद्यते भोज्यतेऽन्न ब्राह्मणान् युष्माभिः, भुज्यते च युष्माभिरपि। यूयं याचनजीविनं-याचनेन जिक्तुिं-प्राणान् धारयितुं शीलं यस्य स तं तथा भिक्षाशीलं मां जानीत । इति हेतोरयं मल्लक्षणस्तवाग्रे वर्तमानस्तपस्वी=मुनिः शेषावशेषम् शेषस्य वितरणखादनभोजनादिभ्योऽवशिष्टस्याऽप्यवशेष-भागं लभताम्=पाप्नोतु । मह्यं दीयतामितिभावः । 'कयरे तुमं' इत्यनया गाथया ब्राह्मणैयदुक्तं, तदुत्तरमाभ्यां गाथाभ्यां प्रदत्तम् । “सूत्रे जायणजीविणंत्ति" इत्यत्र द्वितीयार्थे प्रष्ठी ॥९॥१०॥ एवं यक्षेणोक्ते यज्ञपाटकवासिनो ब्राह्मणाः प्राहुः
मूलम्उवखेडं भोयण माहणाणं, अत्तट्टियं सिद्धमिहेगपक्खं । ने ॐ वयं एरिसंमन्नपाणं,दाहामु तुजं किमिहं ठिओऽसि ॥११॥ छाया-उपस्कृतं भोजनं ब्राह्मणेभ्य आत्मार्थिकं सिद्धमिहैकपक्षम् ।
न तु वयमीदृशमन्नपानं दास्यामस्तुभ्यं किमिहस्थितोऽसि ॥ ११ ॥ इसमें से आप लोग कुछ (वियरिज्जई-वितीर्यते) दीन अनाथजनों को देते हैं (खज्जई-खाद्यते) अन्य ब्राह्मणों को खिलाते हैं (य-च)
और (भोज्जई-भुज्यते) स्वयं खाते हैं (जायणजीविणं मे जाणाहियाचनजीविनं मां जानीत) मैं याचना से प्राप्त भोजन से ही अपना निर्वाह करता हूं ऐसा आप निश्चितरूप से समझे (त्ति-इति) इसलिये (सेसावसेसं तवस्सी लहउ-शेषावशेषं तपस्वी लभताम् ) वितरण से तथा खाने से बचे हुए इस भोजन में से आप लोग कुछ मुझे तपस्वी को भी दें । इन दो गाथाओं द्वारा " कयरे तुमं ' इस सातवीं गाथा का उत्तर दिया गया है ॥९॥ १० ॥ मा यतुविध माडार सामग्री पभूय-प्रभूतम् १५ प्रमानी छ भामाथी माप લોક કાંઈ દીન અનાથાને આપે છે, બીજા બ્રાહ્મણને ખવડાવે છે – भने मा५ पोते भोज्जइ-भुज्यते मा छ।. जायणजीविण मे जाणाहि-याचनजीविन मां जानीत यायनाथी प्रात यता लोथी हुंभारे। निवड या छु. से ५ निश्चित ३५था समन्ने त्ति-इति थे भाटे सेसावसेस तवस्सी लहउ शेषावशेष तपस्वी लभताम् वित२४थी तथा भाषा माह भयेसा ॥ लोकन માંથી આપ લોક કાંઈ મને-તપસ્વીને પણ આપે. આ બે ગાથાઓ દ્વારા "कयरे तुम" सातभी थान। २ माम मावस छे. ॥॥१०॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-' उवक्खडं' इत्यादि ।
ब्राह्मणानां कृते उपस्कृत-निष्पादितं भोजनम् अशनपानादिकम् आत्मार्थिकम्-आत्मार्थमेवात्मार्थिकं, ब्राह्मणार्थमेव भवति । ब्राह्मणेभ्यः पूर्वमदत्त्वा नान्येभ्यो दीयते इत्यर्थः । विशेषस्तु, इह-यज्ञे सिद्धमशनपानादिकम् एकपक्षम्-एको ब्राह्मणरूपः प्रधानं पक्ष:-कल्पो यस्य तत्तथा भवति । अर्थात् यज्ञकर्मणि निष्पादितमन्नं ब्राह्मणादन्यस्मै न कस्मैचिद् दीयते, त्वादृशाय श्वपाककुलसंभूताय तु न कदापि दीयते । उक्तश्च
न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविः कृतम् ।
न चास्योपदिशेद्धर्म, न चास्य व्रतमादिशेत् ॥१॥ इति ॥ इस प्रकार जब मुनि के शरीर में प्रविष्ट यक्ष ने कहा तब यज्ञशालावर्ती ब्राह्मणों ने इस प्रकार कहा-'उवक्खडं भोयगमाहणाणं'-इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(माहणाणं-ब्राह्मणेभ्यः) ब्राह्मणों के निमित्त (उवक्खडं-उपस्कृतम्) तयार किया गया (भोयणं-भोजनम् ) अशनपानादिक (अत्तट्ठियं-आत्मार्थिकम् ) ब्राह्मणों के लिये ही है । अतः वह ब्राह्मणों को देने के पहिले किसी और को नहीं दिया जा सकता है। (इहेगपक्खं सिद्धम्-इह एकपक्षसिद्धम् ) इस भोजन में केवल एक ही पक्ष-ब्राह्मणरूप पक्ष ही प्रधान है । इसलिये (एरिसमन्नपाणं-ईदृशं अन्नपानम् ) इस प्रकार के अन्नपान को (वयं-वयम् ) हमलोग (तुझं न दाहामु-तुभ्यं न दास्यामः) किसी को भी नहीं दे सकते तो श्वपाक कुलोत्पन्न तुम को कैसे दे सकते अर्थात् नहीं देगें । कहा भी है
આ પ્રકારે જ્યારે મુનિના શરીરમાં પ્રવિણ થયેલા યક્ષે કહ્યું ત્યારે યજ્ઞશાળામાંના બ્રાહ્મણોએ આ પ્રકારે કહ્યું – ___“ उवक्खड भोयण माहणाण" त्या.
मन्वयार्थ-माहणाण-ब्राह्मणेभ्यः प्राझना निमित्त उवक्खड-उपस्कृतम् तैयार ४२११पामा मावस भोयण-भोजनम् २मशन पाना अतष्ठिय-आत्मार्थिकम् બ્રાહણેના માટે જ છે. આથી તે બ્રાહ્મણને દીધા પહેલાં બીજા કેઈને આપી शाय नहीं. इहेगपक्ख सिद्धम्-इह एकपक्ष सिद्धम् मा मोशनमा त मेरी ५क्ष-प्रामा९३५ ५६४ प्रधान छ, साथी एरिसमन्नपाणं-इशमन्नपानम् । प्रानु मनपान वयं वयम् ममे तुज्झन दाहामु-तुभ्यं-न दास्यामः । પણ આપી શકતા નથી તે શ્વપાક કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા એવા તમને કેમ આપી શકીએ ? અર્થાત નહીં આપીએ કહ્યું પણ છે–
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५८५
अतएव - वयमेतादृशमन्नपानं तुभ्यं न तु नैव तु शब्द एवार्थे, दास्यामः, इह किम् = किमर्थं स्थितोऽसि ? अन्नलाभस्यासंभवादन - तवावस्थानं निष्प्रयोजनमिति भावः ॥ ११ ॥
ब्राह्मणानां वचनं श्रुत्वा यक्षः प्राह
मूलम् -
१४
थैलेसु बीयाई वति कासया, तहेवे निन्नेसु यं आसंसाए । एयाए द्वाए देलाह मैज्झं, आरोहए पुन्नमिण खु खेत्तं ॥१२॥ छाया - स्थलेषु बीजानि वपन्ति कर्षकाः, तथैव निम्नेषु च आशंसया । एतया श्रद्धया दत्त महामाराधयेत्पुण्यमिदं खलु क्षेत्रम् ॥ १२ ॥ टीका- ' थलेसु ' - इत्यादि
""
कर्षकाः = कृषिकर्मकारिणः आशंसया - फलमाप्तिवांच्छया, निम्नेषु = नीचेषु, स्थलेषु = भागेषु तथैव च चकारादुच्चस्थलेषु च बीजानि = शालिगोधूमादीनि, न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविः कृतम् । न चास्योपदिशेत् धर्म, न चास्य व्रतमादिशेत् ॥ १ ॥ " अर्थात् शूद्र को न बोध देना, न उच्छिष्ट देना, न यज्ञावशिष्ट देना, न धर्म का उपदेश देना और न उसको व्रत में आरोपण करना । इसलिये हम तुम को नहीं देंगे । व्यर्थ में तुम ( इह ) यहां पर ( किं ठिओऽसि - किं स्थितोऽसि ) क्यों खडे हो ? ॥ ११ ॥
इस प्रकार ब्राह्मणों के वचन सुनकर यक्ष ने इस प्रकार कहा
[
थलेसु वीयाइं ववेंति ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जैसे ( कासया - कर्षकाः ) कृषक जन ( आससाए - आशंसया) फलप्राप्ति की इच्छा से ( निन्नेसु थलेसु - निम्नेषु स्थलेषु ) न शुद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविः कृतम् ।
46
न चास्योपदिशेत् धर्म, न चास्य व्रतमादिशेत् ॥ १ "
અર્થાત્ શૂદ્રને ન ખાધ આપવા, ન ઉચ્છિષ્ટ દેવું, યજ્ઞાવશિષ્ટ ન દેવુ, ન ધર્મના ઉપદેશ આપવા અને ન તા તેનું વ્રતમાં આપણુ કરવું. આ भाटे मे तुमने अंध आशुं नहीं व्यर्थ तमे इह यहीं किं ठिओऽसि -किं स्थितोऽसि शा भाटे उला हो ? ॥ ११ ॥
આ પ્રકારનાં બ્રાહ્માનાં વચન સાંભળીને યક્ષે આ પ્રકારે કહ્યું——
C
'थलेसु बीयाई ववेंति ' त्याहि. अन्वयार्थ - डुतो आससाए - आशंसया ३१ आप्तिनी रिछाथी निन्नेसु थलेसु-निम्नेषु स्थलेषु नीयेनी ४भीनने भेडी तेनि अर
कासया - कर्षकाः
उ०७४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
___ उत्तराध्ययनसूत्रे वपन्ति । यद्यतिदृष्टिभविष्यति तदा निम्नमागेष्वन्नोत्पत्तेरसंभवादुच्चभागेष्वन्नं भविष्यति, यद्यल्पदृष्टिर्भविष्यति तदोच्चभागेष्वन्नोत्पत्तेरसंभवाद् निम्नभागेष्वन्न भविष्यतीति वाच्छया कृषका बीजानि वपन्तीति भावः । हे ब्राह्मणाः । यूयमपि एतया श्रद्धया मह्यं दत्त । अयं भावः-यूयं निम्नक्षेत्ररूपं स्वात्मानं मन्यध्वे, मां च नीचे की भूमि में (बीयाई वति-बीजानि वपन्ति ) बीजों को बोते हैं उसी तरह वे ( च ) ऊपर की भूमि में भी बीज बोते हैं। इस तरह से बीजों को बोने में उनका केवल यही अभिप्राय रहा करता है कि यदि अतिवृष्टि हुई तो निम्नभागों में अन्नोत्पत्ति की असंभवता रहती है क्यों कि यहां पानी अधिक मात्रा में एकत्रित हो जाया करता है इससे बीज सड़ जाता है । तथा अल्पवृष्टि हुई तो उच्च भागों में उस समय अन्नोत्पत्ति की असंभवता रहती है क्यों कि अल्पवृष्टि में जल वहां ठहरता नहीं है वह तो बह कर नीचे की ओर चला जाता है । इसलिये ऊंचे नीचे सभी स्थलों में बीज बोये जाते हैं । इसी तरह हे ब्राह्मणों तुम सब भी (एयाए सदाए-एतया श्रद्धया) इसी श्रद्धा से ( मज्झं दलाए-मह्यं दत्त) मुझे आहारादिक सामग्री दो । अर्थात् जिस तरह तुम लोग अपने आप को निम्नक्षेत्ररूप मानते हो और मुझे स्थलरूप मानते हो तो भी कृषक की तरह आप लोग निम्नक्षेत्र जैसे ब्राह्मणों के लिये जिस श्रद्धासे-देते हो उसी श्रद्धासे स्थूल तुल्यरूप (मज्झं-मह्यम्) बीयाई बवेति-बीजानि वपन्ति भी पावे छ मे०४ शत ते यापाजी भी. નમાં પણ બી વાવે છે. આ રીતે બી વાવવામાં એમને કેવળ એવો અભિ પ્રાય રહ્યા કરે છે કે, કદાચ અતિવૃષ્ટિ થાય તો નીચેના ભાગમાં અને ત્યત્તિની અસંભવતા રહે છે કેમકે નિચાણવાળા ભાગમાં પાણી વધુ પ્રમાણમાં એકઠું થઈ જાય છે અને એ કારણે બી સડી જાય છે તેમ અપવૃષ્ટિ થતાં ઉંચાણવાળા ભાગમાં એ વખતે અનાજનું ઉત્પાદન સંભવિત નથી બનતું. કેમકે, ઓછા વરસાદના કારણે ઉંચાણવાળા ભાગમાં પાણી રહી શકતું નથી. નીચાણવાળા ભાગમાં ટકી શકે છે. આ કારણે ઉંચાણવાળા ભાગમાં અને નિચાણવાળા ભાગમાં એમ બને स्थणे पी पायाभ आवे छे. २शत प्राझण! तमे सघा ५५ एयाए सद्धाए-एतया श्रद्धया भावी श्रद्धाथी मज्झ दलाए-मह्यं दत्त भने भाडा सामग्री આપે. અર્થાત-જે રીતે તમે લોકે પોતાની જાતને નિમ્ન ક્ષેત્ર રૂપ માને છે અને મને સ્થળ રૂપ માને છે તે પણ ખેડુતની માફક આપ લોક નિમ્નક્ષેત્ર જેવા બ્રાહ્મણને માટે જે શ્રદ્ધાથી આપે છે એ જ શ્રદ્ધાથી સ્થૂલ તુલ્યરૂપ मन्झं-माम् भन ५९] माहारा मापइदं-इदम् मा भाई शरी२ ३५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५८७ स्थलरूपम् । तथापि कृषका इव यूयं निम्नक्षेत्रतुल्येभ्यो ब्राह्मभ्यो यया श्रद्धया दत्य, तयैव श्रद्धया स्थलतुल्याय मह्यमपि दत्त । इदं मदीय-शरीररूपं क्षेत्र खलु= निश्चयेन पुण्यं सुकृतम् आराधयेत्-युष्मभ्यं साधयेत् - उत्पादयेदित्यर्थः । मद्य दत्तमन्नं युष्माकं पुण्यजनकं भविष्यतीति भावः ।। १२ ॥ यक्षवचनं श्रुत्वा ते ब्राह्मणाः मोचुः
मूलम्खितांणि अम्हं विइयाणि लोएँ, जहिं पकिन्ना विरुहंति पुण्णा। जे माहणी जाइविज्जोववेया, तोइंतु खित्ताई सैंपेसलाइं ॥१३॥ छाया-क्षेत्राणि अस्माकं विदितानि लोके, यत्र मकोर्णाद् विरोहन्ति पुण्यानि ।
ये ब्राह्मणा जातिविद्योपेतास्तानि तु क्षेत्राणि सुपेशलानि ॥ १३॥ टीका-वित्ताणि'-इत्यादि
लोके जगति, क्षेत्राणि-क्षेत्रतुल्यानि पात्राणि अस्माकं विदितानि ज्ञातानि सन्ति, यत्र येषु क्षेत्रोपमेषु पात्रेषु प्रकीर्णात्-विक्षेपात् अशनपानादीनां दानात् पुण्यानि-सुकृतानि विरोहन्ति प्रादुर्भवन्ति । यत्र पुण्यानि विरोहन्ति तानि क्षेत्राणि मुझे भी आहारादिक दो(इदम्)यह मेरा शरीररूप(खेत्त-क्षेत्रम् )क्षेत्र(खु-खलु) निश्चय से (पुण्णं पुण्यं) पुण्यरूप है इसलिये आप पुण्यरूप क्षेत्र की आराधना के यह आप के लिये पुण्य का संपादन कराने वाला होगा।" तात्पर्य यह कि-मेरे लिये दिया गया आहार आपको पुण्यजनक होगा ॥१२॥
इस प्रकार यक्ष के वचन सुनकर उन ब्राह्मणों ने क्या कहा यह बात सूत्रकार इस गाथा द्वारा कहते हैं-'खित्ताणि अम्हं '-इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(लोए-लोके) इस संसार में (खित्ताणि अम्हं विइ. याणि-क्षेत्राणि अस्माकं विदितानि) क्षेत्रतुल्य पात्र हमलोगों को विदित है। (जहिं पकिन्ना पुण्णा विरुहंति-यत्र प्रकीर्णात् पुण्यानि विरोहन्ति) जहां
खेत्तं-क्षेत्रम् क्षेत्र खु-खलु निश्चयथी पुण्णं-पुण्यम् १९५३५ छ. 241 भाटे १५ પુણ્યરૂપ ક્ષેત્રની આરાધના કરે છે એ આપને માટે પુણ્ય સંપાદન કરનાર બનશે. તાત્પર્ય એ છે કે, મને આપવામાં આવેલ આહાર આપને પુણ્ય પ્રાપ્તિ કરાવનાર બનશે. ૫ ૧૨ છે
યક્ષનાં આ પ્રકારનાં વચને સાંભળીને બ્રાહ્મણેએ શું કહ્યું તે સૂત્રકાર मा uथाथी सतावे छ-'खित्ताणि अम्हं"-त्याहि.
स-याथ-लोए-लोके ॥ संसारमा खित्ताणि अम्हं विइयाणि-क्षेत्राणि अस्माकं विदितानि क्षेत्र तुक्ष्य पानी अभा। सोने गय छ जहिं पकिन्नापुण्णा विरहंति-यत्र प्रकीर्णात् पुण्याणि पिरोहन्ति : न्यi माहाराहना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮.
उत्तराध्ययनसूत्रे कानि ? इत्याह-ये ब्राह्मणा विप्राः सन्ति, ते ब्राह्मणाः कीदृशाः ? जातिविद्योपेता: जाति:-ब्राह्मणत्वरूपा, विद्याः चतुर्दशविद्याः, ताभिरुपेता युक्ताः एवंविधा ये ब्राह्मणाः, तानि तु-तन्येव-तु शब्दो निश्चयार्थकः, सुपेशलानि=सुन्दराणि, सुकोमलानि सुखोत्पन्नपुण्याङराणि क्षेत्राणि, न तु त्वत्तुल्यानि क्षेत्राणि । अयं भावा-दानपात्रं ब्राह्मणजोतिरेव, नत्वन्या जातिः, तत्रापि त्वादृशान्त्यजजातिस्तु न कदापि दानपात्रम् । ब्राह्मणमते दानं कुत्र कियत्फलदायक, तदुक्तमन्यत्र
"सममश्रोत्रिये दानं, द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
सहस्रगुणमाचार्ये घनन्तं, वेदपारगे ॥” इति ॥ १३ ॥ पर आहारादिक के वितरण से पुण्य प्राप्त हुआ करते हैं, वे कौन से हैं उनको वे ब्राह्मण प्रदर्शित करते हैं (जे जाइविज्जोववेया माहणा-ये जाति विद्योपपन्ना ब्राह्मणा ) जो ब्राह्मणत्व जाति से विशिष्ट एवं चौदह विद्याओं के निधान ब्राह्मण हैं ( ताई तु-तानि तु ) वे ही (सुपेसलाईसुपेशलानि ) सुन्दरसुख से पुण्याङ्कर के उत्पादक ( खित्ताई-क्षेत्राणि ) क्षेत्र हैं-तुम्हारे जैसे नहीं।
भावार्थ-तुम्हारे जैसे दान के पात्र नहीं हैं क्यों कि तुम तो चांडा. लवंशोद्भव हो । अतः अन्त्यज के लिये दान देना निषिद्ध है। दान का पात्र तो एक ब्राह्मण जाति ही है । ब्राह्मणमत में कहां पर दिया गया दान कितना फल दायक होता है यह बात इस प्रकार से कही गई हैं
"सममश्रोत्रिये दानं, द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
सहस्रगुणमाचार्ये, ह्यनन्तं वेदपारगे ॥" जो श्रोत्रिय नहीं है उसको दिया गया दान सम होता है-विशेष फल આપવાથી પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તે કયાં છે તેને બ્રાહ્મણે બતાવે છે ને ના विज्जोववेया माहणा-ये जातिविद्यापपन्ना ब्राह्मणारे प्रात्यतिथी विशिष्ट भने यो विधामाना निधान प्राय छ ताई तु-तानि तु सुपेसलाईसुपेशलानि सुंदर सुमना पु१य मरना उत्५६४ खित्ताई-क्षेत्राणि क्षेत्र छ તમારા જેવા નહીં.
ભાવાર્થ-તમારા જેવા દાનને પાત્ર નથી કેમકે, તમે તે ચાંડાલના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. આથી અત્યંજને દાન આપવાનો નિષેધ છે. દાનને પાત્ર તે ફકત એક બ્રાહ્મણ જ છે. બ્રાહ્મણોને આપવામાં આવેલ દાન કેટલું ફળદાયક હોય છે એ વાત આ પ્રકારથી બતાવવામાં આવેલ છે -
"सममश्रोत्रिये दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
सहस्रगुणमाचार्य, हनन्तं वेदपारगे ॥" જે શ્રોત્રિય નથી તેને આપવામાં આવેલ દાન સમ હોય છે. વિશેષ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिवरितवर्णनम्
एतछुच्त्वा यक्षः पाहकोहो य माणो ये वहो य जसि, मोसं अदत्तं च परिग्गहो ये । ते माहा जाइ विजाविहणा, ताई तु खेत्ताई सुपावाइं॥१४॥ छाया-क्रोधश्च मानश्च वधश्च येषां, मृषा अदत्तं च परिग्रहश्च ।
ते ब्राह्मणा जाति विद्या विहीना स्तानि तु क्षेत्राणि सुपापकानि ॥१४॥ टीका--'कोहो य'-इत्यादि
येषां-युष्माकं ब्राह्मणानां क्रोधश्च मानश्च-चकारात्-मायालोभौ च वधःयज्ञे प्राणिवधः, च-पुनः मृषा-असत्यम्, अदत्तम् अदत्तादानम् , च शब्दात् मैथुन च, परिग्रहो गोभूम्यादिस्वामित्वं च सन्ति, ते क्रोधाद्युपेता यूयं ब्राह्मणा जातिदायक नहीं होता है। जो ब्राह्मणब्रुव हैं-अपने को ब्राह्मण कहते हैं परंतु ब्राह्मण के लक्षण से रहित है उनको दिया गया दान दूने फल का देने वाला होता है। आचार्य को दिया गया दान हजार गुणा फल देने वाला होता है । तथा जो वेद के पारगामी हैं, उनको दिया गया दान अनन्त गुणा फल का देनेवाला होता है ॥ १३॥
इस प्रकार जब ब्राह्मणो ने कहा-तब यक्ष बोला'कोहो य माणो य-'इत्यादि ।
अन्वयार्थ—(कोहो य माणो य-क्रोधश्च मानश्च ) क्रोध, मान और लोभ तथा (वहो य-वधश्च ) यज्ञो में प्राणियों का वध तथा (मोसंमृषा) असत्य (अदत्तं च-अदत्तं च) अदत्त का आदान 'च' शब्द से मैथुन का सेवन और (परिग्गहो य-परिग्रहश्व) परिग्रह ये (जेसि-येषाम् ) जिनके पास में हैं (ते माहणा-ते ब्राह्मणाः) वे आप लोग ब्राह्मण (जाइ ફળ આપનાર થતું નથી. જે બ્રાહ્મણબ્રુવ છે. પિતાને બ્રાહ્મણ કહે છે તેમને આપવામાં આવેલ દાન બમણું ફળને આપનાર બને છે. આચાર્યને આપવામાં આવેલ દાન હજારગણું ફળ આપનાર બને છે. તથા જે વેદના પારગામી છે તેને આપવામાં આવેલ દાન અનંતગણુ ફળને આપનાર હોય છે. ૧૩
આ પ્રમાણે જ્યારે બ્રાહ્મણોએ કહ્યું ત્યારે યક્ષે કહ્યું "कोहो य माणो य" त्या !
अन्वयार्थ:-कोहोय माणोय-क्रोधश्च मानश्च ओध, मान मन an तया बहो य-वधश्च यज्ञमा प्राणीमान १५ तथा मोस-मृषा असत्य अदत्तं च महत्त महान '2' v४थी भैथुननु सेवन मने परिग्गहो य-परिग्रहच परियड या जेसि-येषाम् रमनी पासे छे. तेवा ते माहणा-ब्राह्मणाः तमे पाये।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
उत्तराध्ययनस्त्रे विद्याविहीना एव-ब्राह्मणोचितकाभावान यूयं ब्राह्मणा इत्यर्थः । क्रियाकर्मविभागेनैव चातुर्वर्ण्यव्यवस्था, उक्तंच
एकवर्णमिदं सर्व, पूर्वमासीद् युधिष्ठिर । क्रियाकर्मविभागेन, चातुर्वर्ण्य व्यवस्थितम् ॥१॥ ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शिल्पेन शिल्पिकः।
अन्यथा नाममात्रं स्यादिन्द्रगोपककीटवत् ॥ २ ॥ इति ॥ विज्जाविहूणा-जाति विद्याविहीनाः) जाति और विद्या से विहीन मानने योग्य हैं । क्यों कि ब्राह्मणोचित कर्म का अभाव आप में हैं। चातुर्वर्ण्य की व्यवस्था क्रिया कर्म के विभाग से ही मानी जाती है। कहा भी है.
" एकवर्णमिदं सर्व, पूर्वमासीत् युधिष्ठिर । क्रियाकर्मविभागेन, चातुर्वण्य व्यवस्थितम् ॥१॥ ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शिल्पेन शिल्पिकाः।
अन्यथा नाममात्र स्यादिन्द्रगोपककीटवत् ॥२॥ इति ॥ हे युधिष्ठिर पहिले एक ही वर्ण था । पश्चात् क्रिया और कर्म के विभाग से यही वर्ण चार रूप से विभक्त हो गया । ब्रह्मचर्य से ब्राह्मण कहा जाता है। शिल्पकर्म से शिल्पी कहा जाता है । कर्म के विना वह नाममात्र का ब्राह्मण है। वास्तविक ब्राह्मण नहीं । जैसे कीसी कीट विशेष को इन्द्रगोप कहते हैं किन्तु इन्द्र का रक्षक वह बेचारा कीट क्या हो सकता है वह तो नाममात्र से ही इंद्रगोप है इसी तरह आप सब जाइ विज्जाविहूणा-जातिविद्याविहीनाः ति भने विद्याथी विहीन भाना
ગ્ય છે. કેમકે, બ્રાહ્મણને યોગ્ય એવા કર્મને અભાવ આપનામાં છે. ચાર વર્ણની વ્યવસ્થા ક્રિયા કર્મના વિભાગથી જ માનવામાં આવેલ છે, કહ્યું પણ છે–
" एकवर्णमिदं सर्व, पूर्वमासीत् युधिष्ठिर । क्रियाकर्मविभागेन, चातुर्वण्यं व्यवस्थितम् ॥१॥ ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शिल्पेन शिल्पिकाः।
अन्यथा नाममात्र स्यादिन्द्रगोपककीटवत् ॥ २॥ इति ॥ હે યુધિષ્ઠિર પહેલાં એક જ વર્ણ હવે પછીથી ક્રિયા અને કર્મના વિભાગથી એ વર્ણ ચાર રૂપમાં વિભક્ત બન્યા. બ્રહ્મચર્યથી બ્રાહ્મણ કહેવામાં આવે છે. શિલ્પ કર્મથી શિપિ કહેવાય છે. કર્મના વગર તે નામમાત્રને બ્રાહ્મણ છે. ખરેખર બ્રાહ્મણ નથી. જે રીતે કઈ કીટ વગેરેને ઈન્દ્રગેપ કહે છે પરંતુ ઈન્દ્રનું રક્ષણ કરનાર એ બીચારો કીટ કઈ રીતે બની શકે? એ તે નામમાત્રથી જ ઇંદ્રગેપ છે. આ રીતે આપ સઘળા કોધાદિકેથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-----
-
-
% 25E
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५९१ क्रोधाद्युपेतेषु युष्मासु ब्रह्मचर्याभावान यूयं जात्याऽपि ब्राह्मणाः किंतु नाम्नैव बालक्रीडावदग्निहोत्रादि निरतेषु युष्मासु सम्यग् ज्ञानाभावनापि यूयं विद्यापेताः। अत एव तानि त्वदभिमतब्राह्मणलक्षणानि क्षेत्राणि सुपापकान्येव, न तु पुण्याङ्करजनने सुपेशलानि-समर्थानि । किं च सम्यग् ज्ञानस्य फलं विरतिरेव, न च युष्मासु क्रोधादियुक्तेषु विरतिसंभवोऽस्ति, तदभावे च ज्ञानं विद्यमानमपि निष्फलत्वादसत्तुल्यमेवेति यूयं विद्याविहिना एवेतिभावः ॥ १४ ॥ ___यदि ते वदेयुः-वेदविद्या ब्रह्मविद्या, तद्विदो वयम् , एत एव वयं ब्राह्मणा क्रोधादिकों से युक्त होने से तथा ब्रह्मचर्य के अभाव से आप लोग जाति से भी ब्राह्मण कहे जाने योग्य नहीं हैं। भले ही आप इन्द्रगोप कीडे की तरह नाम से ब्राह्मण रहें। तथा बालक्रीडा की तरह इन अग्निहोत्र आदि हेय कमों में निरत होने के कारण आप लोग सम्यग्ज्ञानरूप परमार्थिक विद्या से भी विहीन हैं, इसलिये जाति और विद्या से विहीन होने के कारण केवल नाममात्र के ब्राह्मणों को ब्राह्मण लक्षणों से युक्त एवं सुपेशल मनना उचित नहीं है। फिर यह कैसे माना जा सकता है कि आप लोग पुण्याङ्कर जनन के योग्य क्षेत्र हैं। ऐसी स्थितिसंपन्न लोग केवल पापों के ही उत्पादक क्षेत्र माने गये हैं। और सम्यकूज्ञान का फल विरति ही होता है। क्रोधादिकों से युक्त आप में विरति का तो संभव है ही नहीं-अतः इसके अभाव में विद्यमान ज्ञान भी निष्फल होने से असत्तुल्य ही माना गया है। इसलिये आपलोग विद्याविहीन ही हैं ॥१४॥
यदि ये लोग ऐसा कहे कि हम लोग वेदविद्या एवं ब्रह्मविद्या को યુક્ત હેવાથી અને બ્રહ્મચર્યના અભાવવાળા હોવાથી આપ લેક જાતિથી પણ બ્રાહ્મણ કહેવડાવવાને યોગ્ય નથી. ભલે આપ ઈન્દ્રગેપ કીડાની માફક નામથી બ્રાહ્મણ રહ્યા. તેમ બાલક્રીડાની માફક આ અગ્નિહોત્ર આદિ હેય કર્મોમાં નિરત હોવાના કારણે આપ લોક સમ્યગ્રજ્ઞાન રૂપ પારમાર્થિક વિદ્યાથી પણ વિહીન છે. આ કારણે જાતિ અને વિદ્યાથી વિહીન હેવાથી કેવળ નામ માત્રના બ્રાહ્મણને બ્રાહ્મણ લક્ષણોથી યુક્ત તેમજ ગુણગામી માનવા યોગ્ય નથી. પછી એ કઈ રીતે માની શકાય કે આપ લેક પુણ્યાંકુર જનનને ગ્ય ક્ષેત્ર છે. આવી સ્થિતિ સંપન્ન આય લોક કેવળ પાપોનાજ ઉત્પાદક ક્ષેત્ર માન્યા ગયા છે. અને સમ્યકજ્ઞાનનું ફળ વિરતિ જ હોય છે. ક્રોધ ભરેલા એવા આપમાં વિરતિને તે સંભવ છે જ નહીં. આથી તેના અભાવમાં વિદ્યાજ્ઞાન પણ નિષ્ફળ હોવાથી અસફળ જ માનવામાં આવે છે. આ કારણે આપ લોક વિદ્યા વિહીન જ છે. જે ૧૪
કદાચ એ લેકે એમ કહે કે, અમે લેકે વેદવિદ્યા અને બ્રહ્મવિદ્યાને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे विद्यासम्पन्नाश्च स्मः तत्कथं त्वमस्मान् ' जाति विद्याविहीनाः' इति ब्रविषि इत्याशङ्ख्याह
मूलमतुब्भेत्थ भो भारहरा गिराणं, अहं न जाणाह अहिजवएँ । उच्चावचाई मुणिणो चरंति. ताई तु खेत्ताई सुपेसलाइं ॥१५॥ छाया-यूयमत्र भोः ! भारधरा गिरामर्थ न जानीथाधीत्य वेदान् ।
उच्चावचानि मुनयश्वरन्ति, तानि तु क्षेत्राणि सुपेशलानि ॥ १५॥ टीका–'तुब्भेत्थ'-इत्यादि
'भोः' इत्यामन्त्रणे, भो ब्राह्मणाः ! यूयम् अत्र लोके गिरां-वाणीनां प्रक्रमाद् वेदसम्बन्धिनां वाणीनां भारधराः भारधारकाः, अङ्गोपाङ्गसहिता वेदा, विस्तृतत्वात् परमार्थतत्त्वस्य तत्र प्राधान्यरूपेणासत्त्वाच्च भाररूपा एव, तेषां धारकत्वेन यूयं भारधरा एवेति भावः । जानते हैं अतः ब्राह्मण एवं विद्यासंपन्न ही हैं तो, फिर हम को जाति विद्या विहीन कैसे कहते हो ? इसका समाधान इस प्रकार है
'तुन्भेत्थ भो भारहरा'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भो-भोः) हे ब्राह्मणों ! (तुन्भेत्थ-यूयं अत्र ) आप इस लोक में (गिराणं भारहरा-गिरां भारधराः ) केवल वेद संबंधी वाणी के भार को ही ढोने वाले हैं, क्यों कि आप लोग परमार्थिक अर्थके ज्ञाता नहीं है । अंग उपांग सहित होने से वेदों का वजन बहुत भारी हो जाता है तथा उनमें परमार्थिक अर्थ विहीनता भी प्राधान्यरूप से ही रही हुई हैं-इसलिये वे एक तरह के भार हैं । उन्हें आप अपने दिमाग में धारण करने से मानो उनका भार ही उठा रहे हैं। अतः જાણીએ છીએ આથી બ્રાહ્મણ અને વિદ્યા સંપન્ન જ છીએ છતાં પણ અમને જાતિ વિદ્યા વગરના કેમ કહો છે ? એનું સમાધાન આ પ્રકારનું છે – __ "तुभेत्थ भो भारहरा" त्या !
अन्वयार्थ-भो-भोः डे ब्राझी! तुब्भेस्ट-यूयं अत्र तमे भाभi गिरणां भारहरा-गिरां भारधराः १७ वह समाधी वाणीना मारने पाउना२ छ।, કેમકે, તમે લેકે પારમાર્થિક અર્થના જ્ઞાતા નથી. અંગ ઉપાંગ સહીત હેવાથી તેનું વજન ઘણું જ ભારે થઈ જાય છે તથા તેમાં પારમાર્થિક અર્થ વિહીનતા પણ પ્રાધાન્ય રૂપથી રહેલ છે. આથી તે એક પ્રકારનો ભાર છે. તેને આપ લોકે પિતાના મગજમાં ધારણ કરવાથી તેને ભારજ ઉપાડી રહ્યા છે. આથી એક પ્રકારના આપ સઘળા ભાર ઉપાડનાર જ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १२ हरिकेशवलमुनिचरितवर्णनम्
५९३ तेषु वेदेषु परमार्थतत्वस्य सझावान तेषां भाररूपतो, अतो वयं न भारधराः, पुनर्यस्त्वमस्मान् ‘भारधराः' इति कथयसि, तत्तवाज्ञानविलसितमेवेति चेत्ते बेयुस्त उच्यते' 'अटुं' इत्यादि-हे ब्राह्मणाः ! यूयं वेदान् ऋग्वेदादीन अधीत्यापि अर्थवेदेषु यत्र कुत्राऽप्यप्राधान्येन स्थितं परमार्थतत्त्वरूपमर्थ न जानीथ । यदि यूयं वेदार्थविदः स्युस्तर्हि "मा हिंस्यात्-सर्वांभूतानि " इति वेदवाक्यमधीयाना अपि कथं हिंसामये यज्ञे प्रवृत्तास्युः, अत एव वेदार्थज्ञत्वाभावान्न यूयं वेद विद्या संपन्नाः। एवं जातिविद्योभयाभावान्न यूयं पुण्याङ्करमरोहयोग्यानि क्षेत्राणि । आप सब एक तरह से भारवाहक ही हैं।
इस पर यदि वे कहे कि वेदों में पारमार्थिक अर्थ नहीं है सो यह बात नहीं है पारमार्थिक अर्थ भी वहां है, इसलिये आप हमें भारवाहक क्यों कहते हैं । इस प्रकार आप का यह कहना आपकी अज्ञानता का द्योतक हो सकता है-सो इस प्रकार की आशंका का समाधान सूत्रकार आगे के पदों द्वारा करते हुए करते हैं। 'अटुं'-इत्यादि ।
हे ब्राह्मणों ! आप लोगों ने यद्यपि ( वेए अहिज्ज - वेदान् अधीत्य) वेदों का अध्ययन किया है तो भी ( अटुं न जाणाहअर्थ न जानीथ ) ऋग्वेदादिकों में यत्र कुत्रचित् स्थलों में छिपे हुए अर्थ को-पारमार्थिक तत्त्व को आप लोग जानते नहीं है। यदि जानते हो तो " मा हिंस्यात् सर्वभूतानि " किसी भी जीव को मत मारो इस वेदमंत्र का अध्ययन करके भी जाप लोग क्यों इस हिंसामय यज्ञ-कर्म में प्रवृत्तियुक्त हो रहे हो ?। इससे यह कहा जा सकता है कि आप लोग
આ ઉપર જે કદાચ તેઓ એમ કહે કે, વેદમાં પારમાર્થિક અર્થ નથી તે એ વાત બરાબર નથી. વેદોમાં પારમાર્થિક અર્થ છે જ. આ કારણે તમે ભારવાહક અને કેમ કહે છે. આ પ્રકારે આપનું કહેવું આપની અજ્ઞાન તાનું જ કારણ માત્ર છે. આ પ્રકારની આ શંકાનું સમાધાન સૂત્રકાર આગजना पहे। द्वारा ४२di ४ छ-" अटुं" ध्या !
के प्राणी ! ५ बाये वेए अहिज्ज - वेदान् अधीत्य वेहानु मध्ययन ४२० त ५५ अठं न जाणाह - अर्थ न जानीथ वे આદિમાં યત્ર કુત્રચિત્ (જે તે સ્થળે) સ્થળમાં છુપાયેલા અને પારમાર્થિક तपने भा५ । angan ना. हाय ता डात त " मा हिंस्यात् सर्व भूतानि"
ने भा२। नही मत्र अध्ययन ४२१छतi પણ આપ લોક આ હિંસામય યજ્ઞ કરવામાં શા માટે પ્રવૃત્ત બની રહ્યા છે ? उ०७५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ उत्तराध्ययनसूत्रे तहि कानि क्षेत्राणि पुण्याङ्करप्ररोह योग्यानीत्याह 'उच्चावचाई' इत्यादिये मुनयः साधवः षट्कायजीवपरिक्षणार्थम् उच्चावचानि-उत्समाधमानि गृहाणि मिक्षार्थ चरन्ति, तानि तु तान्येव-मुनिरूपाण्येव सुपेशलानिकोमलानि-पुण्यापुरसुखमरोहाणि क्षेत्राणि लोके सन्ति । अयं भावः-एतादृशेभ्यो मुनिभ्या दत्तान्यशनपानादीन्येव पुण्यजनकानि भवन्ति, न तु त्वादृशेभ्यः षट्कायविराधपमार्थतः वेदार्थविज्ञ नहीं है । अतः वेदविद्या संपन्न भी नहीं हैं। इस तरह ब्रह्मचर्यका अभाव होनेसे और वेदविद्या संपन्नता से रहित होने से आप लोग पुण्याङ्कुरप्ररोहण के योग्य क्षेत्र स्वरूप नहीं हैं।
जब इस प्रकार यक्षाविष्ट मुनिराज ने कहा तब उन लोगोंने पूछा कि महाराज अब आप बतलाईये कि पुण्याङ्कुर के उत्पादन योग्य क्षेत्र कौन हैं-इस प्रकार ब्राह्मणों के वचनों को सुनकर मुनिराजने उनसे कहा कि सुनो हम बतलाते है-जो (मुणिणो-मुनयः) मुनिजन षट्काय के जीवों की रक्षा करने के लिये (उच्चावचाइं उच्चावचानि) छोटे बडे घरों में भिक्षाके लिये (चरन्ति-चरंति) भ्रमण करते हैं। (ताइं तु खेत्ताइं सुपेस लाई-तानि तु क्षेत्राणि सुपेशलानि) वे ही-मुनिजन लोक में सुन्दर क्षेत्र हैं अर्थात् पुण्याङ्कर को सुखपूर्वक बढाने के योग्य सर्वोत्तम क्षेत्र स्वरूप हैं । ऐसे मुनिजनों के लिये ही दिया गया अशनपानादिक सामग्री पुण्यजनक हुआ करती है, जो षट्काय के जीवोंकी विराधना આથી એમ કહી શકાય કે, આપ લેક પરમાર્થતઃ વેદના જાણકાર નથી. આથી વેદવિદ્યા સંપન્ન પણ નથી. આવી જ રીતે બ્રહ્મચર્યને અભાવ હોવાથી અને વેદવિદ્યા સંપન્નતાથી રહીત હોવાથી આપ લેક પુણ્યાંકુર પ્રહણના યોગ્ય ક્ષેત્ર સ્વરૂપ નથી.
- જ્યારે આ પ્રકારથી યજ્ઞસ્થાને આવેલા મુનિરાજે કહ્યું ત્યારે એ લોકોએ પૂછયું કે, મહારાજ ! હવે આપ બતાવે કે, પુણ્યાંકુરને ઉત્પાદન ચોગ્ય ક્ષેત્ર કયું છે? આ પ્રકારનાં બ્રાહ્મણોનાં વચનને સાંભળીને મુનિરાજે તેમને કહ્યું 3, समईते मता छु. २ मुणिणा-मुनयः भुनिशन पायन वानी २६॥ ४२१॥ भाट उच्चावचाई-उच्चावचानि नाना मोटा घराम लिखा भाट चरति अभय ४२ छ ताइं तु खेत्ताइं सुपेसलाई-तानि तु क्षेत्राणि सुपेशलानि तेश મુનિજન લોકમાં સુંદર ક્ષેત્ર છે. અર્થાત્ પુણ્યાંકુરને સુખપૂર્વક વધારવા રોગ્ય સર્વોત્તમ ક્ષેત્ર સ્વરૂપ છે. આવા મુનિજનેને માટે જ આપવામાં આવેલ અનશન આદિ સામગ્રી પુણ્યજનક હોય છે. જે ષકાયના જીની વિરાધના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका ज० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
केभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दत्तान्यन्नपानादीनि पुण्यजनकानि भवन्ति उच्चावचगृहेभ्यो मिक्षाग्रहणं वेदान्तविदामपि संमतम्, उक्तंच तैः
" चरेन्माधुकरीं वृत्ति, मपि म्लेच्छकुलादपि । एकान्नं नैव भुञ्जीत, बृहस्पतिसमादपि ॥ १ ॥ इति ।। १५ ।। एतच्छ्रुत्वा ब्राह्मणशिष्या यदूचुस्तदाह
५९५
मूलम् -
अज्झायाणं पडिकूलंभासी, पर्भाससे किं नु सगासि अहं । अवि एणं विणस्से उअण्णपीण, नें ये णं "दोहामु तुमं नियंठा ॥ १६ ॥ छाया - अध्यापकानां प्रतिकूलभाषी, प्रभाषसे किं नु सकाशेऽस्माकम् ।
अप्येतद् विनश्यतु अन्नपानं, न च खलु तुभ्यं दास्यामो निर्ग्रन्थ ॥ १६ ॥ टीका - अज्झायाणं ' - इत्यादि -
अये निर्ग्रन्थ ! स्वमस्माकध्यापकानाम् = आचार्याणां सकाशे = सम्मुखे प्रति
करनेमें लवलीन तुम्हारे जैसे ब्राह्मण हैं उनको दिया हुआ आहार पुण्यजनक नहीं होता है। छोटे बडे सब घरों से भिक्षा लेना वेदान्तियों को भी संमत है । उन्होंने कहा भी है
" घरेन्माधुकरीं वृत्तिमपि म्लेच्छकुलादपि । एकान्नं नैव भुंजीत, बृहस्पति समादपि ॥ १ ॥१५ ॥ मुनिराज के इस कथन को सुनकर उन ब्राह्मणों के शिष्योंने क्या कहा- वह इस गाथा द्वारा प्रकट किया जाता है- 'अज्झा बयाणं पडिकूल भासी' इत्यादि -
अन्वयार्थ -- ( नियंठा - निर्ग्रन्थ) हे निर्ग्रन्थ ! तुम ( अम्हं
કરવામાં રચ્યાપચ્યા રહેનાર તમારા જેવા બ્રાહ્મણ છે તેમને આપવામાં આવેલ અનશન આદિ પુણ્યજનક નથી થતા. નાના મેાટા સઘળા ધરામાંથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી એ વેઢાન્તિને પણ સંમત છે. તેએએ કહ્યું પણ છે કે " चरेन्माधुकरीं वृत्तिमपि म्लेच्छकुलादपि । एकान्नं नैव भुंजीत, बृहस्पतिसमादपि ॥ १५ ॥ "
સુનિરાજના આ કહેવાને સાંભળીને એ બ્રાહ્મણેાના શિષ્યાએ શુ` કહ્યુ તે આ ગાથા દ્વારા પ્રગઢ કરવામાં આવે છે—
“अज्झायाणं पडिकूलभासी " छत्याहि ।
मन्वयार्थ - नियंठा-निर्मम्थ हे नीर्थन्थ ! तभे अम्हं अझावयाणं सगासि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे कूलभाषी प्रतिकूलं विरुद्धं भाषितुं शीलं यास्यासौ तथा विरुद्धभाषणशीलः सन् अस्माकं सकाशे-समीपे किं नु प्रभाषसे प्रकर्षण ब्रूषे 'किम् ' इति आक्षेपे 'नु' इति वतर्के अपि, अपिः संभावनायाम् , अप्येतदन्नपानं विनश्यतु किन्तु तुभ्यं नैव दास्यामः, अतस्त्वमिताऽपसरेति भावः । 'निग्रन्थ' इत्यनेन निष्किञ्चनता सूचिता । मुनयोहि ज्ञानधना भवनि, लेशतोऽपि ज्ञानं तव नास्तीति तदाशयः ॥१६॥
अथ यक्षः प्राह
मूलम्
संमिईहिं मंज्झ सुसमाहियस्त, गुत्तीहि गुत्तस्त जिइंदियस्स। जइमं ने दाहित्थे अहेसणिज, किमज्ज जन्नीण लभित्थलाभं?॥१७॥
अज्झावयाणं सगासि पडिकूलभाषी-अस्माकं अध्यापकानां सकाशे प्रतिकूलभाषी ) हमारे अध्यापकों के समक्ष में भी विरुद्ध बोलने के स्वभाववाले हो । इसीसे (अम्हं सगासि किं नु पभाससे-अस्माकं सकाशे किनु प्रभाषसे ) हमारे समक्ष भी तुम ऐसा प्रतिकूल क्यों बोल रहे हो ?तुम्हारी इस तरह की प्रवृत्ति देखकर हमने तो यही निश्चय कर लिया है कि चाहे (अवि एणं विणस्सउ-अपि एतद् विनश्यतु) हमारा यह अन्नपान सबकासब भले ही खराब हो जावे-परन्तु (तुमं न दाहामुतुभ्यं नैव दास्यामः) तुम्हारे लिये तो बिलकुल ही नहीं देगें। 'निर्ग्रन्थ' इस पदसे मुनि हरिकेशवलकी निष्किञ्चनता अपरिग्रहिता सूचित की है। मुनिजन ज्ञान धन विशिष्ट होते हैं । तुम्हारे भीतर तो लेशमात्र भी ज्ञान नहीं है, इसका यह आशय निकलता है ॥ १६॥ पडिकूलभासी-अस्माकं अध्यापकानां सकाशे प्रतिकूलभाषी सभा२। मध्यापानी सामे ५५ वि३८ पाना स्वमा छौ. quी अम्हं सगासि किं नु पभाससे-अस्माकं सकाशे किंतु प्रभाषसे तभी भारी सामे ५५१ मा प्रति. કુળ શા માટે બેલી રહ્યા છે ? તમારી આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ જોઈને અમોએ तो निश्चय यो छ , अविएणं विणस्सउ-अपि एतत् विनश्यतु या भाई मा सघ सन्नपान म म य जय ५२तु समांथी तुमं न दाहामुतुभ्यं नैव दास्यामः तमान त ४२॥ ५९ सापशु नही. 'निन्य' मा પદથી મુનિ હરિકેશનલની નિસ્પૃહતા સૂચિત કરવામાં આવેલ છે. મુનિજન જ્ઞાનધન વાળા હોય છે, તમારામાં તે લેશમાત્ર પણ જ્ઞાન નથી. આને એ माशय निणे छ. ॥१६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
५९७ छाया-समितिभिर्मह्य सुसमाहिताय, गुप्तिभिप्ताय जितेन्द्रियाय ।
यदिमं न दास्यथ अथैषणीयं, किमद्य यज्ञानां लप्स्यध्वे लाभम् ॥१७॥ टीका-'समिईहिं '-इत्यादि । अथ संप्रति समितिभिः ईयासिमित्यादिभिः सुसमाहिताय-मुष्ठु समाधियुक्ताय, तथा गुप्तिभिः मनोगुप्त्यादिभिः गुप्ताय जितेन्द्रियाय मह्यम् एषणीयम्-निर्दोषम् , इमम-समीपस्थितम् आहारं यत्-यस्मात्, न दास्यथ तस्माद् अध=अस्मिन् यज्ञावसरे यज्ञानां लाभ-पुण्यप्राप्तिरूपं लप्स्यध्वे किम् , इह 'किम्' इति काक्वर्थे नैव लप्स्यध्वे, इत्यर्थः । अयं भावः-यधस्मादृशाय निग्रन्थाय-दानपात्राय साधवे एषणाविशुद्धमन्नपानादिकं न दास्यथ, तदा कि यूयं यज्ञफलभाजो भविष्यथ ? नैव भतिष्यथ, इति पात्रदानादेव हि विशिष्टपुण्यप्राप्तिः, अन्यत्र तु तादृशफला. भावादीयमानस्य हानिरेव । उक्तं हि"दधिमधुघृतान्यपात्रे, क्षिप्तानि यथाऽऽशु नाशमुपयान्ति ।
एवमपात्रे दत्तानि केवलं नाशमुपयान्ति ॥ १॥ इति ॥ १७ ॥ इसके ऊपर यक्ष ने इस प्रकार कहा-'समिईहिं मज्झ' इत्यादि।
अन्वयार्थ (समिईहि-समितिभिः ) ईर्यासमिति आदि पांच समितियों से (सुसमाहियस्स-सुसमाहिताय) अच्छी तरह समाधियुक्त तथा (गुत्तीहि-गुप्तिभिः) मनोगुप्ति आदि तीन गुप्तियोंसे (गुत्तस्स-गुप्ताय) सहित (जिइंदियस्स-जितेन्द्रियाय) एवं जितेन्द्रिय ऐसे (मज्झं-मह्यम् ) मेरे लिये (इमं एसणिज्ज-इमम् एषणीयम् ) इस निर्दोष आहार को (यत्) जिस कारण से ( न दाहित्य-न दास्यथ) नहीं दे रहे हो उस कारण से (अज-अद्य) इस यज्ञावसरमें (जन्नाण लभं लभित्थ किं-यज्ञानां लाभ लप्स्यध्वे किम) आप लोग यज्ञों के फल-को पुण्य प्राप्तिको-प्राप्त करसकोगे क्या ? अर्थात् नहीं प्राप्त कर सकोगे।
આના ઉપર યક્ષે આ પ્રકારથી કહ્યું– " समिईहिं मज्झ" त्यादि
भन्याय समिईहि-समितिभिः ध्या समिति all yiu समितियाधी सुसमाहियस्स-सुसमाहिताय सारी ते समाधियुत तथा गुत्तीहिं - गुप्तिभिः भनाशुति, मात्र गुलिमाथी गुत्तस्स - गुप्तस्य सहित मने जिइंदियस्स जितेन्द्रियस्य तेन्द्रिय सेवा मझ-मह्यं भा२। भाटे इम एसणिज्ज-इमं एषणीयं
॥ निडोष साहारने यत् २ ॥२थी न दाहित्थ-न दास्यथ मापवान र ४री २६ छ। स २४था अज-अद्य मा यज्ञ अवसरमा जन्नाणलम लभित्थ किम्-यज्ञानां लाभ लप्स्यध्वे किमू मा५ यज्ञना जनी पक्ष्यासिन पाभी શકશે ખરા ? અર્થાત પ્રાપ્ત કરી શકવાના નથી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
उत्तराध्ययनसूत्रे यक्षवचनं श्रुत्वा प्रधानाध्यापकः माह
मूलम्के इत्थ खत्ता उवजोइया वा, अज्झावया वा संह खंडिऍहिं। ऐयं खं दंडेणें फैलेण हंता, कंठम्मि चित्तण खेलेज्ज जोणे॥१८॥ छाया-केत्र क्षत्रा उपज्योतिष्का वा अध्यापका वा सह खण्डिकैः।
एतं खलु दण्डेन फलेन हत्वा, कण्ठे गृहीत्वा स्खलयेयुर्ये खलु ॥१८॥ टीका--'के इत्थ'-इत्यादिअत्र यज्ञपाटके केऽपिक्षत्राः क्षत्रियाः सन्ति, वा=अथवा केऽपि उपज्योति
भावार्थ-पात्र दान से ही दाता को विशिष्ट पुण्य की प्राप्ति हुआ करती है यह सिद्धान्त है । सो आप लोग मेरे जैसे निर्ग्रन्थ दान पात्र साधु के लिये एषणा विशुद्ध जो अन्नपानादिक नहीं दे रहे हो सो क्या आप लोग यज्ञ के फल को पा सकोगे। नहीं पा सकोगे। अपात्र के लिये दान की निष्फलता होने से दिया गया दान और दाता दोनों ही हानि को पाते हैं। कहा भी है---
"दधि मधु घृतान्यपात्रे क्षितानि यथाऽऽशु नाशमुपयान्ति"।
"व्यर्थस्त्वपात्र व्ययः" इसलिये अपात्रमें दिया गया दान केवल नाशको ही प्राप्त होता है ॥ १७॥
इस प्रकार यक्ष के वचन सुनकर प्रधान अध्यापकने कहा'केइत्थ खत्ता'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-( इत्थ-अत्र) इस यज्ञशाला में ( के खत्ता-केऽपि
ભાવાર્થ–પાત્ર દાનથી જ દાતાને વિશિષ્ઠ પુણ્યની પ્રાપ્તિ થયા કરે છે આ સિદ્ધાંત છે. તે આપ લોક મારા જેવા નિર્ગસ્થને-દાન પાત્ર સાધુને માટે એષણા વિશદ્ધ આ અન્નપાનાદિક આપતા નથી તે શું આપ લેક યજ્ઞના ફળને પામી શકશો ? નહી જ પામી શકે. અપાત્રને માટે દાનની નિષ્ફળતા હોવાથી દેવામાં આવેલ દાન અને દાતા બને હાનીને પ્રાપ્ત બને છે કહ્યું પણ છે–
"दधि मधु घृतान्यपात्रे क्षिप्तानि यथाऽऽशु नाशमुपयान्ति"। " व्यर्थस्स्वपात्रे व्ययः"
આ કારણે અપાત્રને આપવામાં આવેલ દાન કેવળ નાશને જ પ્રાપ્ત કરાવનાર બને છે કે ૧૭ |
યક્ષનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને પ્રધાન અધ્યાપકે કહ્યું - "के अत्य खत्ता" त्या ! पqयार्थ--अत्य-अत्र 0 यशाम के खत्ता-केऽपिक्षत्राः ।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका. अ. १२ हरिकेशवलमुनिचरितवर्णनम्
का: अग्निसमीपवर्तिनो होतारः, सन्ति, वा=अथवा केऽपि अध्यापकाः उपाध्यायाः सन्ति, ये खलु खण्डिकैछात्रः सह एतं निर्ग्रन्थं खलु-निश्चयेन दण्डेन लगुडेन, फलेन-बिल्वादिफलेन च हत्वा-ताडयित्वा, कण्ठे गहीत्वा अर्द्धचण्द्रं दस्वे. त्यर्थः, स्खलयेयुः निष्कासयेयुः। 'जो' इति 'खलेन्ज' इत्युभयं मूले बहर्थे एक वचनम् ॥१८॥
अध्यापकनिदेशमाकर्ण्य, छात्रा थदकुर्वस्तदाह
अज्झावयणं वयेणं सुणेत्ता, उद्धाईया तत्थ बहू कुमारा । दंडहिं वेत्तेहिं कैसेहिं चेवे, सांगयातं इंसिं तालयंति ॥१९॥ क्षत्राः) क्या कोई ऐसे भी क्षत्रिय हैं (वा-वा) अथवा (उवजोइयावो उप. ज्योतिष्काः वा) कोई ऐसे भी हवन करनेवाले पुरुष हैं या (अज्झावया अध्यापकाः) कोई ऐसे भी अध्यापक हैं (जोणं-ये खलु ) जो (खंडिएहिं सह-खंडिकैः सह) छात्रों के सहित होकर (एयं-एतम् ) इस निर्ग्रन्थ साधुको (दंडेग फलेण हता-दंडेन फलेन हत्वा) दंडो से एवं बिल्वादिक फलों से मार मारकर और (कंठम्मि घित्तूण-कंठे गृहीत्वा) इसकी गर्दन पकडकर (खलु) निश्चय से यहां से(खलेज-निष्कासयेयुः) निकाल सकें।
भावार्थ-मनुष्य जब युक्तियों के आगे निरुत्तर हो जाता है तब वह प्रायः साम्हने वाले को परास्त करने की अयोग्य चेष्टांये भी अपना लिया करता है । यही मार्ग प्रधान अध्यापक ने भी अपनाया और दुःखित होकर वह कहने लगा कि कोई यज्ञशाला में ऐसा बलिष्ठ व्यक्ति नहीं है जो इसको हाथ पकडकर मारकर निकाल सके ॥१८॥ ५१ क्षत्रिय छ, वा अथ40 उवजीइया वा-उपज्योतिष्काः वा छ । ५ हवन ४२वाया। पुरुष छ, २१॥ अज्झावया-अध्यापकाः ४ व ५६५ अध्या५४ छ जो गं-ये खलु २ खंडिएहिंसह-खंडिकैः सह छात्रानी साथे भगीन एय-एत मा निन्य साधुन दंडेण फलेण हता-दंडेन फलेन हत्वा थी भने. भीम गाथा भा२ भारी कंठम्मि चित्तूण-कंठे गृहीत्वा मन तनी गहन ५४ीन खलु निश्चयथा मही थी खलेज्ज-निष्कासयेयुः ६२ पदी मुहै!
ભાવાર્થ મનુષ્ય જ્યારે યુક્તિઓની સામે નિરૂત્તર બની જાય છે ત્યારે છેવટે સામાવાળાને પરાસ્ત કરવાની અયોગ્ય ચેષ્ટાઓ હાથ ધરે છે. એજ માર્ગ પ્રધાન અધ્યાપકે પણ લીધો અને દુકખિત બનીને તે કહેવા લાગ્યા કે શું આ યજ્ઞશાળામાં કઈ એવી બલિષ્ઠ વ્યક્તિ નથી કે જે આને માર મારીને અને હાથથી પકડીને દૂર કાઢી શકે છે ૧૮ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
६००
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया- अध्यापकानां वचनं श्रुत्वा, उद्धावितास्तत्र बहवः कुमाराः ।
दण्डैत्रैः कशाभिश्चैव, समागतास्तमृर्षि ताडयन्ति ॥१९॥ टीका---' अज्झावयाणं -इत्यादि ।
अध्यपकानाम् पूर्वोक्तं वचनं श्रुत्वा, उद्धाविता: वेगेन धाविताः बहवः कुमारा: तत्रऋषि समीपे समागताः दण्डैः वंशदण्डादिभिः वेत्रैः वेत्रलताभिः कशामिः चर्ममयरज्जुभिश्चैव तमृषि ताडयन्ति ॥ १९॥ एवं ताडयमाने तस्मिन् ऋषी यज्जातं तदेव वर्ण्यते
मूलम् --- रैण्णो तहिं कोसलियस्स धूया, मदत्ति नामेण अर्णिदियंगी। तं पासिया संजयं हम्मर्माणं, कुंध्धे कुमारे परिनिववेइ ॥२०॥ छाया-राज्ञस्तत्र कौसलिकस्य दुहिता, भद्रेति नाम्ना अनिन्दिताङ्गी । ___ तं दृष्ट्वा संगतं हन्यमानं क्रुद्रान कुमारान् परिनिर्वापयति ॥२०॥ टीका-'रणो'-इत्यादि । तत्र यज्ञपाटके कौसलिकस्यकोसलदेशाधिपते राज्ञो दुहिता-पुत्री, अनिअध्यापक का आदेश सुनकर छात्रों ने क्या किया ? सो कहते हैं'अज्झावयाणं वयणं'-इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अज्झावयाणं चयणं सुणेत्ता-अध्यापकानां वचनं श्रुत्वा) इस प्रकार प्राधानाध्यपक के वचन को सुनकर (तत्थ-तत्र ) उसी समय (उद्धाइया बहू कुमारा-उद्धावित्ताः बहवः कुमाराः) दोड़ते हुए अनेक कुमार (समागया-समागताः) उस ऋषि के पास आये और (दंडेहिं वेत्तेहिं कसेहिं चेव-दडैः त्रैः कशाभिश्चैव) दण्डों से वेतों से तथा कोड़ों से (तं इसि-तम् ऋषिम् )उस ऋषि को(तालयन्ति-ताडयन्ति)ताड़ने लगे॥१९॥
અધ્યાપકના આદેશને સાંભળીને છાત્રએ શું કર્યું? તે કહે છે– " अज्जावयाणं वयणं" त्यादि !
सन्वयार्थ-अज्झावयाणं वयणं सुणेत्ता-अध्यापकानां वचनं श्रुत्वा प्रधान अध्यापन ॥ प्रा२न यनाने सामनीन तत्थ-तत्र मे सभये उद्धाइया बहू कुमारा-उद्धाविताः बहवः कुमाराः घर सुमारे। हो तो पिनी पासे समागया-समागताः ५डांच्या माने दंडेहिं वेत्तेहिं कसेहि चेव-दंडः वेत्रैः क्राभिश्चैव थी, alshथी, तथा ॥२७थी तं इसिं-तम् ऋषिम् मे पिन तालयन्ती-ताडयन्ति भा२। साय ॥ १८ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् ६०१ न्दिताङ्गी-सुन्दराङ्गी, नाम्ना 'भद्रा' इति मसिद्धा क्रुद्ध लिईन्यमानं ताडथमानं, ते हरिकेशवलाख्यं संयत मुनि दृष्ट्वा, क्रुद्धान् कुमरान् परिनिर्वापयति सान्त्वयति॥२०॥
सा तान् बालान् सान्त्वयितुं तस्य ऋषेमाहात्म्यं निस्पृहत्वं च वर्णयतिदेवाभिओगेण निओइएणं, दिन्ना में रण्णा मणसा न झाया । नरिंद देविंदऽभिवंदिएणं जेणामिवंता इसिंणा स एसो ॥२१॥ छाया--देवाभियोगेन नियोजितेन, दत्ताऽस्मि राज्ञा मनसा न ध्याता।
नरेन्द्रदेवेन्द्राभिवन्दितेन, येनास्मि वान्ता ऋषिणा स एषः ॥२१॥ टीका--'देवाभिओगेण'-इत्यादिभोः कुमाराः देवाभियोगेन=देवस्य-यक्षस्य योऽभियोगो बलात्कारस्तेन तथा,
इस प्रकार ऋषि को दंडादि से ताडन करने पर क्या हुआ सो कहते हैं-रणो तहिं कोसलियस्स'-इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(तहि-तत्र ) उस यज्ञशाला में (कोसलियस्स रणो धूया-कौसलिकस्य राज्ञः दुहिता) कौसल राजा की पुत्री ने (अणिदियंगी-आनिन्दिताङ्गी) कि जो विशिष्ट सौन्दर्य संपन्न थी और (भदेत्ति नामेण-नाम्ना भद्रेति) नाम जिसका भद्रा था (हम्ममाणं तं संजयं पासिया-हन्यमानं तं सयतं दृष्ट्वा) उन क्रुद्ध कुमारों द्वारा पिटते हुए उन मुनिराज को देखकर कुध्धे कुमारे परिनिव्ववेह-क्रुद्धान् कुमारान् परिनिर्वापयति ) क्रोद्धाविष्ट बने हुए उन कुमारों को शांत किया ॥२०॥
क्या कहकर उसने उनको शांत किया यह बात सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं--'देवाभिओगेण'-इत्यादि। अन्वयार्थ--(देवाभिओगेण निओइएणं रण्णा-देवाभियोगेन આ પ્રકારથી ઋષિને દંડ આદિથી ત્રાસ પહોંચાડવાથી શું થયું તે કહે છે " रण्णो तहिं कोसलियस्स" त्या !
मन्ययार्थ-तहि-तत्र 2. यशशाभा कोसलियस्स रण्णो धूया-कोसलिकस्य-राज्ञः दुहिता जीसस सजनी पुत्री रे अणिदियंगी-अनिन्दिताङ्गी विशिष्ट साध्य संपन्न त भने भत्ति नामेण-नाम्ना भद्रेति र नाम लद्रा हेतु त्यांस पाथी तेए हम्ममाणं तं संजयं पासिया-हन्यमानं ते संयतं दृष्ट्या अधमनीनमुनिशाने भारत से भाराने निधन कुद्धे कुमारे परिनि बयेइ-क्रुद्धान् कुमारान् परिनिर्वापयति रोधित अनेसातभाशन शांत या ॥२०॥
શું કહીને રાજકુમારી ભદ્રાએ ક્રોધવશ બનેલા કુમારને શાંત કર્યા તે पात सूत्रधार प्रशित ४२ छ. " देवाभिओगेण " प्रत्याहि!
स-क्याथ-सुमारे देवाभिओगेण मिओइएणं रण्णा-देवाभियोगेन नियोजि उ०७६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
उत्तराध्ययनसूत्रे
नियोजितेन व्यापारितेन देवाभियोगविवशीकृतेनेत्यर्थः राज्ञा-मम पित्रा अहंदत्ताऽस्मि, साऽहं येन मुनिना मनसाऽपि न ध्याता = न चिन्तिता, नाभिलषितेति यावत् । प्रत्युत नरेन्द्र देवेन्द्राभिवन्दितेन येन ऋषिणा अहं वान्ता = परित्यक्ता, अस्मि । एष युष्माभिस्ताड्यमानः स एवास्ति । अतोऽयं न युष्माभिस्ताडनीय इति भावः ॥ २१ ॥
तथा
मूलम् -
ऐसो है सो उग्गतवो महप्पा, जिइंदिओ संजओ बंर्भयारी । यो मे" तया नेच्छइ दिर्जमाणिं, पिउँणा सैंयं कोसलिएण रेन्ना ॥ २२ छाया - एष खलु स उग्रतपा महात्मा जितेन्द्रियः संयतो ब्रह्मचारी | यो मां तदा नेच्छति दीयमानां पित्रा स्वयं कोसलिकेन राज्ञा ॥ २२ ॥ टीका' एषो ह - इत्यादि ।
एष युष्माभिस्ताड्यमानः खलु निश्चयेन स एव उग्रतपाः- उग्र तपो यस्य नियोजितेन राज्ञा ) यक्ष के बलात्कार से वशीकृत हुए मेरे पिताने (दिन्नाम - दत्ताऽस्मि ) मुझे पहिले इन मुनिराज को दिया था परन्तु (मणसा न झाया - मनसा न ध्याता ) जिस मुनिराज ने मेरी मनसे भी ग्रहण करने की अभिलाषा नहीं की है । ( स एसो - स एषः ) वे ही ये हैं (नरिंद देविंद अभिवंदिएण जेण नरेन्द्र देविन्द्राभिवंदितेन येन) (इसिणा वता - ऋषिणा वान्ताऽस्मि ) नरेन्द्रों देवेन्द्रों द्वारा नमस्कृत हुए इन ऋषिराज ने जैसे कोई वमन का परित्याग कर देता है वैसे ही मेरा परित्याग कर दिया है । इसलिये आप लोग इन्हें मत मारो ॥ २१ ॥ तथा - ' एसो हु सो उग्गतवो ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - देखो जिन्हें आप लोग मार रहे हैं वे कोई साधारण दिन्नाम - दत्तास्मि
तेन राज्ञा यक्षना मजात्ारथी वशमां मनेा भारा पिताये भने पहेां ने भुनिशन ने सेचिस हुती परंतु माणसा न झाया - मनसा न ક્યાત્તા આ મુનિરાજે મને મનથી પણ ગ્રહણ કરવાની અભિલાષા નથી કરી स एसो - स एषः ते या भुनिराज छे, नरिंद्र देविंद अभिवंदियेणं जेण इ सिणा वंता - नरेन्द्रदेवेन्द्राभिवंदितेन येन ऋषिणा वान्ताऽस्मि नरेन्द्र हेवेन्द्रो द्वारा નમસ્કૃત થયેલ એવા આ ઋષિરાજે જેવી રીતે કાઇ વમન કરેલ પદાર્થને પરિત્યાગ કરી દે છે એ જ રીતે મારા પરિત્યાગ કરી દીધા છે. આ કારણે આપ લેાક એમને ન મારી. ॥ ૨૧ ૫
तथा - 'एसो हु सो उमगतवो' इत्याहि '
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
६०३
स तथा अतिकठोरतपःकारीत्यर्थः, अत एव महात्मा = महात्म्यसंपन्नः जितेन्द्रियः संयतः = निवृत्त सावद्यव्यापारो ब्रह्मचारी चास्ति । य एष तदा पित्रा कौसलिकेन राज्ञा स्वयं दीयमानां मां नेच्छति नोवांछितवान् । मूले' नेच्छइ ' इत्यतीतार्थे वर्तमानकालिकः प्रयोगः ॥ २२ ॥
इथं तस्य निःस्पृहतामुक्त्वा सम्प्रति तन्माहात्म्यमाह - महाजेसो एसे महाणुभागो, घोरओ घोरपरक्कमी ये । मा एयं हीलंह अहलणिजं, माँ सव्वे तेण भे" णिद्दहिज्जा ॥ २३ ॥ छाया -- महायशा एष महानुभागो, घोरवतो घोरपराक्रमश्च ।
१२
मैं हीलयत अहीलनीयं मा सर्वान् तेजसा युष्मान् निर्धाक्षीत् ॥ २३ ॥ टीका - 'महाजसो - इत्यादि --
एष ऋषिः महायशाः - देवैरपि वन्दितत्वात्, महानुभागः = तपोऽतिशय संपन्न - व्यक्ति नहीं है, किन्तु ( सो एसो उग्गतवो महप्पा - स एषः उग्रतपा महात्मा) ये बडे भारी उग्र तपखी महात्मा हैं । (जिइंदियो संजओ बंभयारी - जितेन्द्रियः संयतः ब्रह्मचारी) जितेन्द्रिय हैं सावद्यव्यापार से विरत हैं तथा ब्रह्मचारी हैं । (यो - यः ) इन्हों ने ( तथा तदा) उस समय जब कि ( सयं - स्वयम् ) स्वयम् ( कोसलिएण रन्ना - कौसलिकेन राज्ञा ) कौसलाधिपति राजा द्वारा ( मे दिज्जमाणं - मां दीयमानाम् ) मैं इनको दी जा रही थी (नेच्छइ - नेच्छति ) मुझे स्वीकार नहीं किया ॥ २२ ॥
इस प्रकार मुनि की निःस्पृहता को कह कर अब मुनि का महात्म्य कहते हैं - 'महाजसो एष ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( एसो - एषः ) ये ऋषि देवों द्वारा भी वंदनीय होने से महायशस्वी हैं । तथा तपोतिशय संपन्न होने से ( महाणुभागो - महानु
અન્નયા —એ ! જેને આપ લેાક મારી રહ્યા છે તે કોઈ સાધારણ व्यक्ति नथी परंतु सो एसो उग्गतको महत्पा- स एषः उमतपा महात्मा तेथे उथ तथ नारा महात्मा छे. जिइंदियो संजओ बंभयारी - जितेन्द्रियः संयतः ब्रह्मचारी तेंद्रिय छे, सावध व्यापारथी विरत छे भने श्रायारी छे. यो - यः तेभाये तया तदा ये सभय न्यारे है, सयं- स्वयम् स्वयं शैशल व्यधियति રાજા દ્વારા મારી સેાંપણી કરાઈ રહી હતી ત્યારે પણ મારા સ્વીકાર ન કર્યાં. ૫૨૨ા આ પ્રકારે મુનિની નિઃસ્પૃહતા કહ્યા પછી મુનિના મહાત્મ્યને કહે છે ' महाजसो एस ' त्याहि !
अन्वयार्थ – एसो - एषः या ऋषि देवो द्वारा पशु वहनीय छे भने यो ये महायशस्वी छे. तेमन उ तय उरनारा होवाथी महाणुभागो - महानु
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
उत्तराध्ययनसूत्रे
"
त्यात् । घोरवतः प्रवर्धमानसंयमपरिणामत्वात् च पुनः घोरपराक्रमः जित परिषहत्वात्, एतादृशोऽयमृषिरस्ति । अतः अहीलनीयम् = अनपमाननीयमेतमृषिमा हीलयत = माsपमानयत । यतोऽयं तेजसा = तपस्तेजसा 'मे' युष्मान् सर्वान् मा निर्दहेत् = मा भस्मसात्कुर्यात् । अयं भावः - यद्ययमृषिर्युष्मद वज्ञावशात्कुप्येत्, तदा युष्मान् सर्वानपि भस्मीभूतान् कुर्यात् ॥ २३ ॥
भद्राया वचनं व्यर्थ मा भवतु, तस्मिन् समये इत्येदर्थं यक्षो यत्कृतवांस्तदाह
मूलम् -
एयाई तीस वयंणाई सुच्चा, पत्तीइ भद्दाईं सुभासियो । इसिस्स वेयावडिअट्टयाए, जंक्खा कुंमारे विनिवारयति ॥ २४ ॥
"
छाया -- एतानि तस्या वचनानि श्रुत्वा, पत्न्या भद्रायाः सुभाषितानि । ऋषेवैयावृत्यार्थतायै, यक्षाः कुमारान् विनिवारयन्ति ॥ २४ ॥ टीका- ' एताई - इत्यादि -
भागः ) महानुभाग वाले हैं । (च) और प्रवर्धमान संयम परिमाणशाली होने से ( घोरुवओ-घोरव्रतः) घोरवती हैं। परिषहों के विजेता होने से ( घोरपरक मो - घोरपराक्रमः) विलक्षण पराक्रम वाले हैं । इसी कारण ये ( अहीलणिज्जं - अहीलनीयम् ) अहीलनीय हैं- अपमानित करने योग्य नहीं हैं । अतः ऐसे अहीलनीय (एयं - एतम्) इन ऋषिवर को ( मा हीलह-मा हीलयत ) अपमानित मत करो। नहीं तो (तेएण - तेजसा ) तपस्तेज से ये ( भे- युष्मान् ) आप सब को ( गिद्द - हिज्जा - निर्धाक्षीत् ) जलादेंगे, इसलिये जब तक ये आप सब को जला नहीं देते तब तक आप लोग इस अपने कुकृत्य से संभल जाओ ॥२३॥
આવા
भागः भखा लाग्यवान छे च तेभन प्रवर्धमान संयभ परिणामशाणी होवाथी घोरव्वओ - घोरव्रतः घेोर व्रतवाणा छे. परिषहोना विक्रेता होवाथी घोरपरक्कमो - घोरपराक्रमः विलक्षणु पराभवाजा छे. या अरशुथी तेथे। अहिलणिज्जंअहीलनीयम् अडिसनीय छे. भयमान रखा योग्य नथी, साथी व्यडिसनीय एयं - एतम् ऋषिराने मा होलह-मा हीलयत अपमानित न . नहीं तो तेथे पोताना तेएण- तेजसा तय तेभ्थी भे- युष्मान् तभो सजाने णिद्दहिज्जा - निर्धाक्षीत् पाणी भुम्शे. तेथे। तभारा तर५ श्रेधयुक्त नेते પહેલાંજ તમે તમારી આ પ્રકારની અનિચ્છનીય પ્રવ્રુત્તિને છેડી દઈ તમારા દુષ્કૃત્યથી પાછા હટા. ૫ ૨૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०५
N
प्रियदशिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् __पल्याः रुद्रदेवेपुरोहितभार्यायाः तस्या राजदुहितु भद्राया एतानि सुभाषितानि वचनानि श्रुत्या, ऋषेःम्हरिकेशबलस्य वैयावृत्यर्थतायै-वैयवृत्यर्थ-वैया. त्यं-ब्राह्मणबटुकृतमहारनिवारणरूपम् , तदर्थम् , यक्षाः तान् कुमरान्कषि ताडयतो ब्राह्मणवालकान्, विनिवारयन्ति-निराकुर्वन्ति । यक्षपरिवारस्य बहुत्वाद् 'जक्ख' इति मूले बहुत्वेन निर्दिष्टम् ॥ २४ ॥
ते यक्षास्तान् ब्राह्मणवालकान् कथं निवारयन्तीत्याह--
ते' घोररूंवा ठिों अंतलिक्खे सुरातहिं तेजण तालयंति। ते भिन्नदेहे सैहिरं वैमंते, पासित्तु भैदा इणमाहुँ भुज्जो ॥२५॥
भद्रा के वचन व्यर्थ न हों इस निमित्त यक्ष ने उस समय जो कुछ किया सूत्रकार उसको प्रकट करते हैं-'एयाइं तीसे वयणाई'-इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(पत्तीइ-पल्याः) रुद्रदेव पुरोहित की भार्या (तीसे-तस्याः) उस राजदुहिता भद्रा के ( एयाइं सुभासियाई वयणाई सुच्छा-एतानि सुभाषितानि वचनानि श्रुत्वा ) इन सुभाषित वचनों को सुनकर (इसि. स्स वेयावडिअट्टयाए-ऋषेः वैयावृत्यार्थतोयैः) ऋषिका ब्रामकुमारों दारा कृत प्रहार के निवारण रूप वैयावृत्य करने के लिये (जक्खा-यक्षाः) यक्षने (कुमारे विनिवारयंति-कुमारान् विनिवारयन्ति ) उन कुमारों को ऐसा काम करने से निवारित किया । मूल गाथा में “ यक्षाः" ऐसा जो वहुवचनान्त यक्ष शब्द का प्रयोग किया गया है वह यक्ष परिवार की बाहुल्यता को लेकर किया गया है ॥२४॥
રાજકુમારી ભદ્રાનું વચન મિથ્યા ન થાય એ નિમિત્તે યક્ષે એ સમયે જે કાંઈ કર્યું તેને સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે,–
'एयाई तीसे वयणाई' त्याहि ! ___शपयार्थ--पत्तीइ-पल्याः ३१ धुलितनी पत्नी तीसे-तस्याः २२. शुभारी लदाना एयाइं सुभासियाई क्यणाई सुच्चा-एतानि सुभाषितानि वचनानि श्रुत्वा
॥ मारना क्यान सारणीने इसिस्स वेयावडिअद्वयाए-ऋषेःवैयावत्यार्थતાળે બ્રાહ્મણકુમારે દ્વારા પ્રહારોથી ઋષિને પહોંચાડવામાં આવેલ ત્રાસનું नि२५ ४२५॥ मारे जक्खा-यक्षाः यो कुमारे विनिवारयति-कुमारान् विनिवार यति थे भारीने मे म ४२१ाथी २४ा.
भूn unwi " यक्षाः" सेवा रे महुययन शहने प्रयो। ५६ भाटे કરવામાં આવેલ છે તેયક્ષ પરિવારની બાહુલ્યતાને લઈને કરવામાં આવેલ છે. રાજા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
__उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-ते घोररूपा स्थिता अन्तरिक्ष मुरास्तत्र तान् जनान् ताडयन्ति ।
तान् भिन्नदेहान् रुधिरं वमतो दृष्ट्वा भद्रेदमाह भूयः ॥ २५ ॥ टीका-'ते घोररूवा'-इत्यादि
ते प्रसिद्धा घोररूपाः-घोरं भयंकरं रूपं येषां ते तथा अत्यन्तरौद्राकृतिका इत्यर्थः, अन्तरिक्षे-आकाशे स्थिता सुराः यक्षास्तान् जनान्-ऋषि ताडयतो ब्राह्मणवालकान्, तत्र-यज्ञपाटके ताडयन्ति=निघ्नन्ति । यस्ताडितान् तान् भिन्नदेहान् भिन्ना यक्षप्रहारैर्विदारिता देहा येषां तान् तथा, यक्षप्रहारैविंदारित शरीरानित्यर्थः, रुधिरं वमतः उद्गिरतो ब्राह्मणबालकान दृष्ट्वा राजपुत्री भद्रा भूयः पुनरिदं वचनमाह 'जणं' इति लुप्त द्वितीयान्तम् आर्षत्वात् ॥ २५॥ ___ यक्षने 'मुनिराज को कष्ट मत दो इस तरह से उन कुमारों को मना भी किया और ' आगे ऐसा काम अब मत करना' इसके लिये उन्हें दंड भी दिया सो यही बताते हैं-'ते घोररूवा ठिअ'-इत्यादि । ___अन्वयार्थ—(ते सुरा-ते सुराः) वे यक्ष (घोररूवा-घोररूपाः)
भयोत्पादक रूपवाले थें । (अंतलिक्खे ठिअ-अन्तरिक्षे स्थिताः) आकाश में ठहरे हुए थे। फिर भी (तत्थ-तत्र) उस यज्ञशाला में (ते जणंतान् जनान् ) ऋषि को ताडित करने वाले उन ब्राह्मण कुमारों को (तालयन्ति-ताडयन्ति) विविधप्रकार से कष्ट पहुँचा रहे थे। (भिन्नदेहे गहिरं वमंते-भिन्नदेहान् रुधिरं वमतः) अनेक विध प्रहारों से जर्जरित शरीर एवं खून को वमन करते हुए जब (ते पासित्तु-तान् दृष्ट्वा) उन कुमारों को देखा तो देखकर (भुज्जो-भूयः) पुनः (भद्दो इणमाहुभद्रा इदमाह ) भद्रा ने इस प्रकार कहा ।
યક્ષે સુનિરાજને કષ્ટ ન આપે” એ પ્રમાણે એ કુમારને મનાઈ પણ કરી અને “આગળ એવું કામ હવે ન કરવું’ એને માટે તેમને દંડ ५९५ मध्ये ते मतावामां आवे छे.-" ते घोररुवाठिअ" त्या! ____ qयार्थ-ते सुरा-ते सुराः ते यो घोररूवा-घोररूपाः लय Sun ते ३५ ता, अंतलिक्खे ठिअ-अन्तरिक्षे स्थिताः माशांना२ ता wdi ५ तत्थ-तत्र में यज्ञशामा ते जणं-तान् जनान् ऋषिने त्रास पखया. उपाय से प्रारभाराने तालयन्ति-ताडयन्ति विविध प्रारथी ४०८ मा५॥ साव्या भिन्नदेहे रुहिरं वमंते-भिन्नदेहान् रुधिरं वमतः मने विध प्रहारथी શરીરને જર્જરિત બનાવી દીધા એ કષ્ટના કારણે બ્રાહ્મણકુમાર લેહીની Saटमा ४२१ वाज्या ते पासित्तु-तान् दवा या प्रमाणे तां भुज्जो भद्दा इणमाहभूयः भद्रा इदमाहु लाये थी | रे -
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०७
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिवरितवर्णनम्
भद्रा यदाह तत्कथयति--
गिरि' नहेहिं खर्गह, अयं दंतेहिं खायह । जायतेयं पायेहि हेणह, 'जे भिक्खं अवमन्नह ॥२६॥ छाया--गिरि नखैः खनथ, अयो दन्तैः खादथ ।
जाततेजसं पादाभ्यां हथ, ये भिक्षुमवमन्यध्वे ॥२६॥ टीका--'गिरिं'-इत्यादि--
ये यूयम् एतं भिक्षुम् अवमन्यध्वे-एतस्य भिक्षोरपमानं कुरुथ, ते यूयं गिरि नखैः खनथ इव, अत्र 'इव' शब्दो योज्यः, यथा नखैः पर्वतखननं तथै वैतस्य मिक्षोरपमान करणमित्यर्थः । तथा-ये यूयमेतं भिक्षुमवमन्यध्वे, ते यूयं दन्तः, अयो-लोहं खादथ इव, जाततेजसम्=अग्नि पादाभ्यां इथ=ताडयथ इव । यथा
भावार्थ-जब निष्कारण मुनि को कष्ट पहुंचाते हुए देखा तो यक्ष लोग अन्तरिक्ष में उपस्थित होकर उन आततायी कुमारों को कि जो मना करने पर भी नहीं मान रहे थे विविध प्रकार से ताडित करने लगे। जब इनका शरीर जर्जरित हो गया तथा खून की उल्टियां होने लगी तब सुभद्रा ने देखकर इनसे कहा ॥ २५ ॥
'गिरिं नहेहिं खणह'-इत्यादि। ___ अन्वयार्थ (जे-ये) जिन तुम लोगों ने (भिक्ष-भिक्षुम् ) इस भिक्षु का (अवमन्नह-अवमन्यध्वे) अपमान किया है सो मानो तुम सबने (गिरि नहेहिं खणह-गिरि नखैः खनथ) पर्वत को नाखूनों से खोदा है । (अयं देतेहिं खायह-अयो दंतैः खादथ ) लोहे को दांतों से
ભાવાર્થ-કારણ વગર જ્યારે મુનિરાજને કષ્ટ પહોંચાડાતું જોયું ત્યારે યક્ષ લેકએ અંતરિક્ષમાં આવીને એ કષ્ટ પડનારા બ્રાહ્મણકુમારને કે જે રોકવા છતાં પણ પિતાની નાલાશી છોડતા ન હતા તેમને યક્ષે વિવિધ પ્રકારથી ત્રાસ પહોંચાડવા લાગ્યા. જ્યારે તે બ્રાહ્મણકુમારનું શરીર મારથી જર્જરીત બની ગયું અને લેહીની ઉલ્ટીઓ કરવા લાગ્યા ત્યારે એ જોઇને ભદ્રાએ તેમને કહ્યું કે ૨૫
“गिरि नहेहि खणहत्या !
अन्वयार्थ-ये-जे तभासमानाको भिक्खु-भिक्षुम् मा लिनु' अवमन्नह-अवमन्यध्वे अपमान ४२६ छ तो सम त सपणाने गिरि नहेहिं खणह-गिरि नखैः खनथ पतने नमथा महानु आम २१ अयं दंतहिं खायह-अयो देतैः खादथ खोदाने तिथी यापपानी प्रयत्न यी छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
उत्तराध्ययनसूत्रे
दन्तैः लौहचर्वणम्, यथा वा पादैः प्रज्वलिताग्निताडनं तथैवास्य भिक्षोरपमान करणमित्यर्थः । अयं भावः - यथा नखैः गिरिखनने नखानामेव विनाशो न तु गिरेः काऽपि क्षतिः यथा च दन्तैर्लोहचणे दन्तानामेव विनाशो न तु लोहस्य काsपि हानिः, यथा वा पादाभ्यां प्रज्वलिताग्निताडने पादयोरेव दाहो, नत्वग्नेः काsपि हानिः । तथैव युष्मस्कृतापमानेन नास्य भिक्षोः काऽपि हानिः प्रत्युत युष्माकमेव विनाश संभव इति ॥ २६ ॥
चबाया है ( पायेहिं जायतेयं हणह-पादाय जाततेदसं हथ) दोनों पैरों से जाज्वल्यमान अग्नि को ताडित किया है।
भावार्थ - भद्रा ने कहा कि आप लोगों ने जो इस भिक्षु का तिर स्कार किया है सो मानो पर्वत को नाखूनों से खोदने जैसा काम किया है। लोहे का चबाना यद्यपि सर्वथा असंभव है परन्तु इसके अपमान करने से ऐसा ज्ञात होता है कि आप लोगों ने लोहा को चबा लिया है। अग्नि को ताड़ित करना बिलकुल अशक्य है परन्तु इनके तिरस्कार करने से ऐसा ही मालुम होता है कि मानों आप लोगों ने पैरों से अग्नि को ताड़ित किया है । तात्पर्य इसका केवल यही है कि जिस तरह नखों से पर्वत का विदारण करने पर नखों का ही विनाश होता है-पर्वत का तो कुछ भी नहीं बिगड़ता है, लोहे को दांतों से चबाने पर दांतों की ही जडे हिल जाती है-लोहे में कुछ भी क्षति नहीं होती, प्रज्वलित अग्नि को पैरों से ताडित करने से अग्नि ताडित नहीं होती है प्रत्युत पैरों में ही जलन होने लगती है उसी तरह आपके द्वारा पायेहि जायतेय हणह - पादाभ्यां जातवेदसं हथ सूज अक्षित सेवा अभिने અને પગેાથી ઠારવાના પ્રયાસ કરેલ છે.
ભાવાર્થ—ભદ્રાએ કહ્યું કે, આપ લેાકાએ આ ભિક્ષુના જે રીતે તિરસ્કાર કરેલ છે તે સમજી લેજો કે તમે નખથી પવતને ખાવા જેવુ' કામ કરેલ છે. લેાઢાને ચાવવાનું કામ જો કે સર્વથા અસંભવ છે, પરંતુ એમનું અપમાન કરવાથી એવું જાણી શકાય છે કે, આપ લેાકાએ લાઢાને દાંતાથી ચાવવાનું સાહસ કર્યું" છે. અગ્નિને ડરાવવાનું કામ બિલ્કુલ અશકય છે, પરંતુ એમના તિરસ્કાર કરવાથી આપ લેાકાએ પગથી અગ્નિ પુજાવવાનું કામ કરેલ છે. એટલે * જે રીતે નખાથી પર્વતને ખેાદવાના પ્રયત્ન કરવા જતાં નખાનેાજનાશ થાય છે પર્વતનું કાંઈ ખખડતું નથી, લેઢાને દાંતે વડે ચાવવાથી દાંતાની ઝડ હલી જાય છે, લાળમાં જરા પણ ક્ષતિ થતી નથી. પ્રજ્વલિત અગ્નિને પગેાથી ઠારવા જતાં અગ્નિ બુઝાતા નથી પરંતુ પગાને જ પીડારૂપ અને છે. આ રીતે આપ લોકોએ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
तथा -
मूलम् -
आसीविसो उग्गतवो महेसी, घोरव्वओ घोरपरैक्कमो ये । अगणि वै पेक्खंद पयंग सेणा, जे भिक्खुं भत्तकाले वह ॥ २७॥ छाया -- आशीविष उग्रतपा महर्षिः, घोरवतो घोरपराक्रमश्च ।
अग्निमिव प्रस्कन्दथ पतङ्गसेना, ये भिक्षु भक्तकाले व्यथयथ ||२७|| टीका--' आसीविसो' - इत्यादि ।
६०९
अयं मुनिः आशीविषः- आशीविषः सर्पः, स इव दाहकशाक्तिमत्त्वात् अस्ति । अथवा - अशीविषः=आशिविपलब्धिमान् शापानुग्रहसमर्थ इत्यर्थः कुतोऽयमीदृशः ? इत्याह- उग्रतपाः - उग्रं धोरं तपो यस्य स तथा, घोरतपस्वीत्यर्थः, तथा - घोरपराक्रमः - घोरः = भयङ्करः पराक्रमो वीर्यं यस्य स तथोक्तः, नरकोटिं भस्मसात्करणलब्धिधारकत्वात् । एतादृशमेनं मुनिं ये यूयं भक्तकाले भिक्षाकाले व्यथयथजो इस भिक्षु का अपमान किया गया है सो उससे इसकी कुछ भी हानि नहीं हुई है उल्टा तुमने ही अपने विनाश का रास्ता तैयार किया है ॥ २६ ॥ 'आसीविसो उग्गतवो ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - क्यों कि (महेसी - महर्षिः) ये मुनिराज ( आसीविसोआशीविषः) दाहक शक्ति विशिष्ट होने से सर्प जैसे हैं । अथवा आशीविष लब्धिवाले हैं - शापानुग्रह करने में समर्थ हैं। इसका कारण यह है कि ये (उग्गतवो - उग्रतपाः) उग्रतपस्वी हैं (च) तथा ( घोरपरकमो-घोरपराक्रमः) घोर पराक्रमशाली हैं-करोड़ों मनुष्यों को भस्मसात् करने की लब्धिवाले हैं । इस प्रकार इन मुनि को (जे-ये) जिन तुम लोगों ने (भिक्खु - भिक्षु ) इस मुनिराज को (भत्तकाले वहेह - भक्तकाले
આ ભિક્ષુનુ' જે અપમાન કર્યુ" છે. તેનાથી એમને કાંઈ નુકશાન પહોંચેલ નથી પરંતુ ઉલટ તમેાએ તમારા વિનાશ નેતર્યાં છે ! ૨૬ ૫
" आसीविसो उग्गतवो " त्याहि !
अन्वयार्थ–}भ}, महेसी - महर्षिः मा भुनिरान आसीविसो - अशीविषः દાહક શક્તિ વિશિષ્ટ હાવાથી સર્પ જેવા છે. અથવા આશીવિષ લબ્ધિવાળા छे. - शापानुग्रह अवामी समर्थ छे खानु मे है, तेथे उग्गतवोउम्रतपाः अतपस्वी छे च तथा घोरपरक्कमो - घोरपराक्रमः घेोर परामशाणी છે. કરાડા માણસાને ભસ્મીભૂત કરવાની લબ્ધિવાળા છે. આવા મહાતેજસ્વી या भुनिने भिक्खु - भिक्षु मा भुनिराने जे ये तभे बेोमे भत्तकाले
उ० ७७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
-
-
-
उत्तराध्ययनसूने दण्डादिभि स्ताडयथ, ते यूयं पतङ्गसेनेव-शलभश्रेणिरिव अग्नि प्रस्कन्दथ आक्रामथ । अयं भाव:-अयं मुनिरुपतपस्वित्वाद् महाविषसर्प इत्र भस्मसात्कतुं समर्थः अपरिमित शक्तिधारी चास्ति । सोऽयं माना) मुनि भोजनकाले भिक्षाथै समुपस्थितः । उपस्थितायास्मै बहुमानपुरस्सरं भिक्षा दातव्या, तत्र यूयमेनं ताडयथ । अहो दौर्भाग्यं भवताम् !, यथा शलभश्रेणिरग्नि प्रस्कन्दयन्ती स्वये विनाशं याति, तथैव यूयमपि एनं तपस्विनं प्रस्कन्ध विनाशमामन्त्रयथेति ।। २७ ।। व्यथयथ) भिक्षाचर्या के समय में दण्डादिकों द्वारा व्यथित किया है सो उन्हों ने (पयंगसेणा-पतङ्गसेना) शलभ जिस प्रकार अपने नाश के लिये (अगणिं व पक्खंद-अग्निमिव प्रस्कन्दथ) अग्नि में गिरते हैं वैसा काम किया है। ___ भावार्थ-भद्रा ने पुनः कहा कि देखो जिन मुनिराज को तुमने अकारण कष्ट पहुँचाया है वे उग्रतपस्वी होने से महाविषसंपन्न सर्प के समान एक क्षणभर में तुम को भस्मसात् करने की शक्तिवाले है। ऐसा मत समझो कि ये कुछ भी नहीं कर सकते है इनकी शक्ति अपार है। अतः कर्तव्य की दृष्टि तो यही कहा जाता है इनका उचित संमान करना था। परन्तु ऐसा न करके तुम जो इस भोजन की वेला में इनको बहुमान पूर्वक भिक्षा न देकर जो उल्टा ताडित किया है तो यह तुमने अपने ही हाथों अपने लिये पतन का मार्ग तैयार किया है । धिक्कार है तुम्हारी इस अविचारित सभ्यता को। यह दुर्भाग्य की बात है जो तुमने शर्मिवहेह-भिक्षाकाले ठयथयथ लिक्षायाना सभये , alsीयो परथी व्यथा पांयाडी छ. ते आम नारासामे पयगसेणा-पतंगसेना शवम २वीत ઉઘાડી આંખે અગ્નિમાં પડી પિતાને નાશ નેતર્યો છે.
ભાવાર્થ–ભદ્રાએ ફરીથી કહ્યું કે, જુઓ આ મુનિરાજને તમેએ અકારણ કષ્ટ પહોંચાડયું છે. તેઓ ઉગ્રતપસ્વી હોવાથી ભયંકર ઝેરવાળા સર્ષના જેવા એક ક્ષણ ભરમાં તમે સઘળાને ભસ્મીભૂત કરવાની શક્તિવાળા છે. એવું ન સમજે કે, તેઓ કાંઈ પણ કરી શકે તેમ નથી. એમનામાં અપાર શક્તિ છે. આથી કર્તવ્યની દૃષ્ટિ તે એ જ કહે છે કે, એમનું ઉચિત સન્માન કરવું જોઈતું હતું પરંતુ એમ ન કરતાં તમોએ ભજનના સમયે બહુમાન પૂર્વક ભિક્ષા ન આપીને ઉલટ તેમને ત્રાસ આપે છે. આ જોતાં તમે તમારા પિતાના જ હાથથી પિતાના પતનને માર્ગ નેતર્યો છે. ધિક્કાર છે, તમારી આવી વિચાર વિહીન સભ્યતાને! આ દુર્ભાગ્યની વાત છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रयदशिनी टीका० अ० १२ हरिकेशबलमुनिवरितवर्णनम् ६११ एवं मुनिमाहात्म्यं वर्णयित्वा नप्पसादनोपायमाह
मूलम्-- सीसेण एवं सरणं उवेह, समागेया सव्वजणेण तुब्भे । जई इच्छह जीवियं वाधणं वो, लोयंपिएसो कुविओ डहेजा॥२८॥ छाया--शीर्षेण एतं शरणमुपेत, समागताः सर्वजनेन यूयम् ।
यदि इच्छथ जीवितं वा धनं वा, लोकमपि एषकुपितो दहेत् ॥२८॥ टीका--'सीसेण'-इत्यादि।
सर्वजनेन=पुत्रकलत्रशिष्यादिपरिवारेण समागताः-संमिलिताः सन्तः, यूयं शीर्षेण-मस्तकं नमयित्वा, एतं मुनि शरणमुपेत अस्य हरिकेशबलस्य मुनेः शरणं गच्छत । यदि यूयं जीवितं वा धनं वा इच्छथ । अयं भावः-यदि युष्माकं जीवितेन वा, धनेन वा प्रयोजनमस्ति, तदा निर्मानाः सन्तो यूयमस्य शरणं गत्वा एतस्य न्दा किये बिना नहीं रह सकती है। देखो जिस प्रकार पतंगसमूह अग्नि के ऊपर धावा बोलती हुई स्वयं विनिष्ट हो जाती है उसी तरह याद रखो इन पर आक्रमण कर तुमने अपना ही विनाश बुलाया है।।२७॥
इस प्रकार मुनि के महात्म्य का वर्णन करके भद्रा उनको प्रसन्न करने का उपाय बतलाती है-'सीसेण एवं सरणं उवेह' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(सव्वजणेण समागया तुम्भे-सर्वजनेन समागताः यूयम् ) पुत्र कलत्र शिष्य आदि परिवार के साथ संमिलित होकर तुम सब (सीसेण-शीर्षण) मस्तक झुका कर (एयं सरणं उवेह-एतं शरणं उपेत) इसकी शरण को अंगीकार करो (जइ-यदि ) यदि (जीवियं वा घणं वा इच्छह-जीवितं वा धनं वा इच्छथ) अपना जीवन और धन કે જે તમને શરમીંદા બનાવ્યા શીવાય રહેતી નથી. જુઓ જે પ્રકારથી શલભણ અગ્નિના ઉપર દેડી આવતાં સ્વયં નાશ પામે છે એજ રીતે યાદ રાખે કે, આ મુનિરાજ ઉપર આક્રમણ કરીને તમે તમારે વિનાશ નેતર્યો છે. પારકા
આ પ્રકારે મુનિને મહાભ્યનું વર્ણન કરીને તેમને પ્રસન્ન કરવાને ઉપાય ભદ્રા બતાવે છે –
'सीसेण एवं सरणं उवेह 'त्या!ि
भ-क्याथ-सव्वजणेण समागया तुम्मे-सर्वजनेन समागताः यूयम् पुत्र, मुटुमाना, शिष्य माहि परिकारने साये धने तमे। सपा सीसेण-शीर्षेण भरत डावीन एवं सरणं उवेह-एतं शरणं उपेत अभना शरने म २ ४२१. जइ-यदि ने तमे। जीवीयं वा धणं-वा इच्छह जीवितं वा धन वा इच्छथ पोताई
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
उत्तराध्ययनसूत्रे चरणयोः शिरांसि नमयत । यत एष ऋषिः कुपितः सन् लाकमपि जगदपि दहेत्-भस्मसात् कुर्यात् ॥२८॥
भद्राया एतद्ववचनं श्रुत्वा स प्रधानाध्यापको रुद्रदेवपुरोहितस्तान् यादृशान् दृष्ट्वा यदकरोत्तदाह
मूलम् अवहेट्ठियपिटिस उत्तमंगे, पसारिओ बाहु अकम्मैचिठे। निब्भरियच्छे रुहिरं मंते, उडूढंमुंहे निग्गयजीह नेत्ते ॥२९॥ चाहते हो तो। क्यों कि (कुविओ एसो लोयंपि डहेज्जा-कुपितः एषः लोकमपि दहेत्) ये ऋषि यदि कुपित हो जाते हैं तो समस्त जगत को भी जला सकते हैं । अतः आप लोग अभिमान का परित्याग कर इस ऋषि के चरणों की शरण अंगीकार कर उनमें अपना२ मस्तक झुकाओ उसी में तुम्हारी भलाई है।
भावार्थ-अपराध करने पर भी यदि उस अपराध की अपराधी क्षमा मांग लिया करता है तो वह अपने अनिष्ट से बच भी जाता है। अत: इस नीति का अवलंबन कर भद्रा ने उन कुमारों को समझाना प्रारम्भ किया और ऋषि के चरणों में मस्तक झुकाने में ही उनके जीवन और धन की रक्षा करने का उपाय बतलाया। साथ में यह भी कह दिया कि यदि ऐसा तुम लोग नहीं करते हो और ऋषिवर यदि कुपित हो जाते हैं तो याद रखो-तुम्हारी तो क्या बात पूरा लोक भी इनकी कोपाग्नि से भस्मसात् हो सकता है ॥२८॥
वन मते धन याहता है तो म कुविओ एसो लोयंपि डहेज्जा-कुपितः एषः लोकमपि दहेतू थे ऋषि ने पायमान भनी शे तो सारा तन સળગાવી શકે છે. આથી આપ લેકે અભિમાનનો ત્યાગ કરી આ ઋષિના ચરણેનું શરણું સ્વીકારે. અને તેમના ચરણેમાં તમારાં સૌનાં મસ્તક ઝુકાવે. એમાં જ તમારી ભલાઈ છે. | ભાવાર્થ–અપરાધ કરવા છતાં પણ એ અપરાધ કરનાર અપરાધી જે ક્ષમા માગી લે છે તે તે પિતાના અનિષ્ટથી બચી જાય છે. આથી આ નીતિનું અવલંબન કરી ભદ્રાએ એ બ્રહ્મકુમારને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. અને એ ઋષિના ચરણમાં મસ્તક ઝુકાવવાથી જ એમના જીવન અને ધનની રક્ષાને ઉપાય બતાવ્યો. સાથે સાથે એ પણ કહી દીધું કે, જો તમે લેકે એ પ્રમાણે નહીં કરે છે, જે કદાચ ત્રષિવર કે પાયમાન બની જાય તે યાદ રાખજો કે, તમે શું પરંતુ સમસ્ત જગત એમના ક્રોધાગ્નિમાંથી બચી શકે તેમ નથી. ૨૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
६१३
3
ते पासिओ खंडिअ कट्टभूए, विमँणो विसँष्णो अहे माहणो सो । hi पसाएंs संभार्याको हीलं चै निंद" चे खमाहे भंते! ॥३०॥ छाया - अवाधः कृतपृष्ठि सोत्तमाङ्गान्, प्रसारितवाहूनकर्मचेष्टान् ।
प्रसारिताक्षान् रुधिरं वमत ऊर्ध्वमुखान् निर्गत जिह्वानेत्रान् ॥ २९ ॥ तान् दृष्ट्वा खण्डिकान् काष्ठभूतान्, विमना विषण्णोऽथ ब्राह्मणः सः । ऋषि प्रासादयति सभार्याको हीलां च निदां च क्षमस्व भदन्त ॥ ३०॥ टीका- ' अवहेडिय ' - इत्यादि ।
अथ स रुद्रदेवपुरोहितः अवाधः कृतपृष्ठिसोत्तमाङ्गान अवाधः कृतानि अधस्तादामोटितानी पृष्ठे = पृष्ठभागे सोत्तमाङ्गानि = उत्तमाङ्गसहितानि - शिरः सहितान्याङ्गानीतिशेषः येषां ते अवाधः कृत पृष्ठिसोत्तमाङ्गाः, पृष्ठभागा मोटितमस्तकाद्यङ्गा इत्यर्थः तान् तथा प्रसारितवाहून्, तथा अकर्मचेष्टान् न विद्यन्ते कर्माणि हलनचलनादि रूपाणि, चेष्टाः = प्रेक्षणश्रवणादि व्यापाराश्च येषां ते अकर्मचेष्टा तान्, तथा निन्भेरियच्छे' इति प्रसारिताक्षान् = निश्चेष्टतया प्रसारितनेत्रान् तथा रुधिरं
,
"
भद्रा के इस कथन को सुनकर प्राधानाध्यापक ने रुद्रदेव की ओर देखकर जो किया वह इस गाथा द्वारा प्रकट किया जाता है
'अबडिय पिट्टस उत्तमंगे ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( अह सो माहणो-अथ स ब्राह्मण: ) इसके बाद रुद्रदेव पुरोहित ने ( अवहेट्ठियपिडिस उत्तमंगे - अबाधः कृत पृष्ठसोत्तमाङ्गान् ) अधोनमित हैं पीठ से लेकर मस्तक तक के अंग जिन्हीं के तथा ( पसारिया बाहू-प्रसारित बाहुन) फैलाये हैं दोनों बोहू जिन्हों ने ( अकम्मचिट्टे - अकर्मचेष्टान् ) तथा हलनचलन आदि कर्म से रहित है चेष्टा जिन्हों की (निभेरियच्छे- प्रसारिताक्षान् ) तथा निश्चेष्ट होने की वजह
ભદ્રાના આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને પ્રધાન અધ્યાપકે રૂદ્રદેવની સામે જોઈ જે કર્યું' તે આ ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવે છે.~~
6
af faga sai' Sele!
अन्वयार्थ – अहसो माहणो - अथ स ब्राह्मणः २मा पछी उद्रदेव पुरोहित अवहेट्ठिय पिट्टिस उत्तमंगे - अबाधः कृत पृष्ठ सोत्तमाङ्गान् पोतानी पत्नी लगा તેમજ પેાતાના શિષ્યા કે જેમનાં માથાં આડાંઅવળાં થઈ ગયાં છે હાથ गोआ नथी पसारियाबाहू -प्रसारितबाहून् ने खाडा अवजा अनी जयेस छे, अकम्मचिट्टे - अकर्मचेष्टान् डासवा न्यासवानी शक्ति भेभनी क्षीय मनी छे, निन्भेरियच्छे- प्रसारिताक्षान् प्रेमना नेत्रा शर्टझट मनी रह्यां
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे वमतः मुखाद् रुधिरवान्ति कुर्वतः तथा ऊर्ध्वमुखान् , तथा निर्गतजिहा नेत्रान्निर्गता जिह्वा नेत्रे च येषां तान् वहिनिर्गत जिह्वानेत्रानित्यर्थः, तथा काष्ठभूतान्=अत्यन्तनिश्चेष्टतया काष्ठसदृशान् तान् , खण्डिकान्-छात्रान् दृष्ट्वा, विमनाः कथमेते जीविष्यन्तीति संतप्तचित्तः, विषण्णः-विषादयुक्तः सन् सभर्याकः भद्रानामपत्नीसहितस्तम् ऋषि प्रसादयतिप्रसन्नं करोति, कथं प्रसादयति ? इत्याह'हीलं च '-इत्यादि-हे भदन्त ! सशिष्येण मया विहितां हीलांजन्मकर्ममर्मोंद्घाटन ताडनादिरूपाम् , निन्दाम्-कुत्सितवचनै दोषोद्घाटनरूपां च क्षमस्व मर्षय । 'पसारिया' इत्यत्र 'आ' इति दिर्घनिर्देश आर्षत्वात् । पसारिया बाहू खंडिय' इति लुप्तद्वितीयान्तम् ॥ २९ ॥३०॥ से फट गये हैं नेत्र जिन्हों के तथा (रुहिरं वमते-रुधिरं वमतः) खून को उल्टी करने वाले तथा (उड्ढंमुहे-ऊर्ध्वमुखान् ) ऊर्ध्वमुखवाले एवं (निग्गहजीह नेत्ते-निर्गत जिह्वानेत्रान् ) नेत्र और जिह्वा जिन की बाहिर निकल आई है ऐसी स्थितिवाले मानों (कहभूए-काष्ठभूतान् ) काष्ठ के पुतले ही न हों ऐसे (ते खंडिअ पसिआ-तान् खण्डिकान् दृष्ट्वा) उन छात्रों-शिष्यों को देखकर (विमणो-विमनाः) विमनस्क (विसण्णोविषण्णः ) तथा खेदखिन्न होकर (सभाको-सभार्याकः ) भार्या सहित होकर वह (इसिं पसाएइ-ऋषि प्रसादयति) मुनिराज को प्रसन्न करने लगे। और कहने लगे कि (भंते-भदन्त ) हे भदन्त ! (हीलां च निंदां च खमाह-हीलांच निंदांच क्षमस्व) सशिष्य मेरे द्वारा कृत होला-अवज्ञा एवं निन्दा को आप क्षमा करें।
भावार्थ-सहसा उन छत्रों की पीठे मुडगई, मस्तक झुक गये। बाहू उन के स्तंभित हो गये । वे निश्चेष्ट बन गये । खून की उल्टियां हहिर वमंते-रुधिर वमतः भातामाथी वहीनी 3५२॥ ५२ टीम 261
उडढमहे-उर्ध्वमुखान् या भुमवासन निग्गयजीहनेत्त-निर्गत जिह्वा नेत्रान જીભ જેમની બહાર નીકળી પડી છે એવી હાલતવાળા એ બધાની સાથે भारे कठभूये-काष्टभूतान् न धुता तो न डाय तवा तं खंडि अ-पासिआ-तान् खंडिकान् दृष्ट्वा मे भिन्न डेथे मुनिरानी पासे १४ भने પ્રસન્ન કરવા લાગ્યા. અને કહેવા લાગ્યા કે, હે ભદત! સશિષ્ય મારા તરફથી આપની અવજ્ઞા, અપમાન, તાડન અને નિંદા થયેલ છે તેને આપ ક્ષમા કરે!
ભાવાર્થ-નિરાજના ઉપર લાઠી અને દંડાના પ્રહાર કરનારા એ બ્રામણ કુમારોની ડેક મરડાઈ ગઈ, મસ્તક ઢળી ગયાં, હાથ ખંભિત થઈ ગયા, તેમનું શરીર નિશ્ચન્દ્ર બની ગયું લોહીની ઉલ્ટી થવા માંડી, આંખે અને જીભ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशवलमुनिचरितवर्णनम् पुनः प्रसादनामेवाह
मूलमबालेहिं मूढेहिं अयाणएहि, ज हीलिया तस्स खांह भंते !। महप्पंसाया इंसिणो हेवंति, ने है मुंणी कोवरा हवंति ॥३१॥ छाया-चालैमूढरजानद्भिर्यद् हीलितं, तस्य क्षमस्व भदन्त !।
महाप्रसादा ऋषयो भवन्ति, न खलु मुनयः कोपपरा भवन्ति ॥३१॥ ___टोका-' बालेहिं ' इत्यादि।
हे मुने ! बालैः शिशुभिः मूढः कषायमोहनीयोदयवशाद् विचित्ततां गतः, अत एव अजानद्भिः = हिताहित विवेकविकलैर्मदीयैश्छात्रैर्यद् भवतो हीलितं होने लगी। जिह्वा एवं नेत्र उनके बाहिर निकल आये। छात्रों की जब इस प्रकार की स्थिति रुद्रदेव पुरोहित ने देखी तो वह विशेष दुःखी हुआ। और ऋषि को किसी भी तरह प्रसन्न करने की चेष्टा करने लगा। उस समय भार्या सहित उस रुद्रदेव ने ऋषि से कहा कि हे महाराज ! आप सशिष्य मेरे अपराधों की क्षमा करो ॥२९ ॥३०॥ फिर प्रसन्नता के विषय में कहते हैं-'बालेहिं मूढेहिं'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे मुने ! (बालेहि-बोलः) बाल्यावस्थासंपन्न (मूढेहिमुरैः) तथा कषाय मोहनीय के उदय से भान भूले है इसीलिये (अयाणएहि-अजानद्भिः) हित और अहित के विवेक से सर्वथा विकल इन मेरे छात्रों ने (जं हिलिया-यत् हीलितम् ) जो आप की हीलना-अवज्ञा બહાર નીકળી પડ્યાં. શિષ્યોની આ સ્થિતિ જોઈ રૂદ્રદેવ પુરેહિત પૂબ શકા તુર બન્યા અને ત્રાષિને કઈ પણ ઉપાયથી પ્રસન્ન કરવાની ચેષ્ટા કરવા લાગ્યા. અને વળી પિતાની પત્ની સાથે ઋષિ પાસે જઈ હાથ જોડો પિતાના તેમજ શિના અપરાધની ક્ષમા માગવા લાગ્યા. તે ર૯ છે ૩૦ છે
હવે પ્રસન્નતાના વિષયમાં કહે છે– ‘बालेहिं मूढे ह' त्याह!
स-qयार्थ-डे भुनि! बालेहिं-बालैः माल्यावस्थाना रणे तेमा मूढेहि-मूः पाय मोडना यथी मान भूसे मने अयाणएहि-अजानद्भिः હિત તેમજ અહિતના વિવેકથી સર્વથા વિકળ એવા આ મારા છાત્રાએ जे हिलिया-यत् होलितम् मापने भूम अपमानीत ४२६ छे तमा ११
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे या भवतो हीलना कृता, हे भदन्त ! तस्य क्षमस्व-तद् हीलनं क्षमस्व, संबन्धसामान्येऽत्र षष्ठी, यत ऋषयो महाप्रसादा भवन्ति ! न खलु मुनयः कोपपरा भवन्ति ॥३१॥ ___ एवं सभार्येण रुद्रदेवपुरोहितेन ऋषौ प्रसादिते सति तस्मिन्नेव क्षणे तस्य मुने शरीराद् यक्षो निर्गतः, ततो मुनिराह
मूलम्-- पुस्विच इहि च अणागयंचं, मणप्पओसो न मे अत्थिकोई। जक्खा हि वेयावडियं करेंति, तम्हा हूँ एएँ निहया कुमारा॥३२ की है । सो (भंते-भदन्त) हे भदन्त ! (तस्स खमाह-तस्य क्षमस्व) आप उसको क्षमा करें। क्यों कि-(इसिणो महाप्पसाया हवंति-ऋषयः महाप्रसादाः भवन्ति ) ऋषिजन अपने शत्रुओं पर भी सदा कृपालु रहा करते हैं । (मुणी कोवपरा न हु हवंति-मुनयः कोपपराः न खलु भवंति) मुनिजन अपराधी जनों पर भी क्रोध नहीं किया करते हैं।
भावार्थ-पुनः रुद्रदेव ने ऋषिवर से कहा हे नाथ ! इन अज्ञान बालकों ने आप को व्यर्थ में कष्ट पहुँचाया है । ये बिचारे क्या जाने कि
आपको कष्ट पहुँचाना चाहिये या नहीं। आप तो हे भदन्त ! कृपा सिन्धु हैं-अतः आप अपने से छोटों पर सदा कृपालु रहें। आप मुनिवर हैं-अतः मुनियों को दृष्टि में तो न कोई उनका श होता है और न कोई उनका मित्र-वे सदा समभावी होते हैं । क्रोध करना तो वे जानते ही नहीं है ॥ ३१॥
४२ छ, भन्ते-भदन्त ! 3 महन्त! तस्स खमाह-तस्य क्षमस्व मा५ तेमन. क्षमा ४२. भ., इसिणो महप्पसाया हवंति-ऋषयाः महाप्रसादा भवन्ति *पिन तोपताना शत्रुमे। ५२ ५४ सह पाणु २४ा रे छे. णी कोवपरा नहु हवंति-मुनयः कोपपराः न खल्ल भवन्ति भुनिन अपराधीन 6२ पर કદી ક્રોધ કરતા નથી.
ભાવાર્થ-ફરી રૂદ્રદેવે ઋષિવરને કહ્યું કે, હે નાથ ! આ અજ્ઞાન બાળકોએ અકારણ આપને ખૂબજ કષ્ટ પહોંચાડયું છે. એ બિચારા શું જાણે કે આપને કષ્ટ પહોંચાડવું ઠીક છે કે નહીં. હે ભદન્ત ! આપ તે કૃપાના સાગર છે. આથી આપ આપનાથી નાના ઉપર સદા કૃપાળું રહે. આપ સુનિવર છે. આથી અનિઓની દ્રષ્ટિમાં સદા સમભાવ હોય છે કેઈ તેને શત્રુ નથી હોતે, કોઈ મિત્ર નથી હોતું. તે કદી પણ ક્રોધ કરવાનું તે જાણતા જ નથી. ૩૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
--
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् छाया-पूर्व चेदानी चानागते च, मनः प्रदोषो न मेऽस्ति कोऽपि ।
_यक्षा हि वैयावृत्त्यं कुर्वन्ति, तस्मात्खलु एते निहता कुमाराः ॥३२॥ टीका-'पुन्वि च' इत्यादि।
हे पुरोहित ! पूर्व च-यदा तव शिष्या मामध्यक्षिपन्नताड्यश्च तदा, इदानीं च-अस्मिन् काले च, तथा-अनागते च-भविष्यत्काले च मे मम कोऽपि मनः प्रद्वेषो नास्ति । अयं भावः-युष्मासु न पुरा मम मनः प्रद्वेष आसीत् , नेदानीमस्ति, नाचागामिनि कालेऽपि भविष्यति । यदि यूयं ब्रूयुर्यत्-' यदि तव मनसि-नास्ति द्वेषस्तदा कथं ममैते कुमारा निहताः ?" तद् ब्रवीमि हि-यतो यक्षा मम वैया
इस प्रकार जब रुद्रदेव पुरोहित ने अपनी स्त्री को साथ लेकर मुनिराज का अनुनय विनय किया-उनसे अपने अपराधों की क्षमामांगी नो उसी क्षण में उन मुनिराज के शरीर से यक्ष निकल गया। पश्चात् मुनिराज ने कहा-'पुचि च इण्हिं च'-इत्यादि । ___अन्वयार्थ-हे पुरोहित ! (पुब्बि च-पूर्व च ) जिस समय तुम्हारे शिष्यों ने मेरी तर्जना की और मुझे ताडित किया उस समय (इहि च -इदानीं च) और इस समय तथा (अणागयं च-अनागते च) आगे भविष्यत् काल में भी (मे कोई मणप्पओ सो न-मे कोऽपि मनः प्रदेष: नास्ति) मेरे हृदय में तुम लोगों के प्रति किसी भी प्रकार का द्वेष नहीं है । तात्पर्य यह है कि आप लोगों के ऊपर न मुझे पहिले कोई देष था और न अब है न आगे भी रहेगा। यदि तुम ऐसा कहो कि जब तुम इतने हमारे प्रति समभाव संपन्न हो तो फिर हमारे इन कुमारीको
રૂદ્રદેવ પુરોહિતે પિતાની સ્ત્રીની સાથે જઈ આ પ્રકારથી વિનય કર્યો અને તેમની પાસેથી અપરાધેનિ ક્ષમા માગી એજ વખતે એ મુનિરાજના શરીરમાંથી યક્ષ બહાર નિકળી ગયો. પછી મુનિરાજે કહ્યું–
“ पुल्विं च इण्हि च" प्रत्याहि!
मन्क्याथ-3 पुरेडित ? पुब्धि च-पूर्व च२ तभा शिध्याये भारी ना ४३री मन भने मार भार्या ये मत भने इण्हि च-इदानीच सासमये तथा अणागयं च-अनागते च सविस्यमा ५६ मे कोई मणप्पओसोन --कोपि मनः प्रद्धेषः नास्ति भाशयम तमा। त२५ ६ ५५ प्रारना દ્વષ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે, આપ લોકેના ઉપર મને પહેલાં પણ કઈ પ્રકારને અંતરમાં જરા સરખો પણ લેકે પતિ દ્વેષભાવ હતું નહીં અને ન તે અત્યારે છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે નહીં. જે આપ એવું કહે કે, જયારે તમે અમારા તરફ આટલા સદ્દભાવ સંપન્ન છે તે પછી અમારા આ કુમારોને આપે શા उ० ७८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराप्ययनसूत्रे वृत्यं कुर्वन्ति, तस्मात्खलु-तस्मात्कारणादेव तैयक्षरेते कुमारा निहताः ॥ ३२ ॥ ततस्तद्गुणाकृष्टचित्ता उपाध्यायदय एवमाहुः--
मूलम्अत्थं चे धम्मं च वियाणाणा, तुब्भे णवि कुप्पह भूईपण्णा। तुब्भं तु पौए सरणं उवेमो, समागया सव्वजणेण अम्हे ॥३३॥ क्यों ताडित किया है तो इसका उत्तर यह है कि (हि जक्खा वेयावडियं करेंति-यक्षाः मम वैयावृत्यं कुर्वन्ति ) यक्ष लोग मेरी वैयावृत्य(सेवा) करते हैं (तम्हा हु एए कुमारा निहया-तस्मात् एते कुमाराः निहताः) इस कारण उन यक्षों ने ही तुम्हारे इन कुमारों को ताडित किया है । मेरा इसमें किसी भी प्रकार का सहयोग तक भी नहीं है। ___भावार्थ-भार्या सहित रुद्रदेव से क्षमा याचना करने पर मुनिघर ने कहा कि-महानुभाव ! हमलोग त्यागी है-संयमाजन हैं । हमारा किसी भी व्यक्ति के साथ किसी भी बात को लेकर किसी भी प्रकार का द्वेषभाव नहीं रहता है । यदी कोई हमारे शरीर को चंदन से चर्चित करे तो उनसे स्नेह नहीं तथा यदि कोई शस्त्रादि का घाव करे तो वेष नहीं । हम सब जीवों पर समताभाव रखते हैं। ऐसी स्थिति में तुम्हारे इन कुमारों पर जो मार पडी है उसमें कारण यह है कि मुनियों के सेवक यक्ष होते हैं । उन्हीं लोगों ने ऐसा किया है ॥३२॥
માટે દુખી કર્યા? તેને ઉત્તર એ છે કે–મેં દુઃખી નથી કર્યા પણ દિ નવત્તા वेयावडियं करेंति-यक्षाः मम वैयावृत्यं कुर्वन्ति २ यक्ष सो भारी परे रामेछे तम्मा हु एए कुमारा निहया-तस्मात् एते कुमारी निहताः तभार तमा। આ કુમારેને દુખી કર્યા તેમાં મારે કોઈ પણ પ્રકારને સહયોગ હતો નહિ.
ભાવાર્થ-પિતાની પત્ની સાથે રૂદ્રદેવે તેમની ક્ષમા યાચના કરવાથી નિવરે કહ્યું કે, મહાનુભાવ! અમે લેકે ત્યાગી છીએ, સંયમી છીએ, અમારા કેઈ પણ વ્યક્તિ તરફ કોઈ પણ વાતને લઈને કેઈ પણ પ્રકારને તેષભાવ રહેતું નથી. જે કોઈ અમારા શરીરને ચંદનથી લેપ કરે તે અમને અનુરાગ થતું નથી તેમજ કેઈ શસ્ત્ર આદિને ઘા કરે તે તેના પ્રત્યે દ્વેષ થતો નથી. અમે સઘળા જીવો પર સમતા ભાવ રાખીએ છીએ. આવી સ્થિતિમાં તમારા આ કુમારને જે માર પડે છે તેનું કારણ એ છે કે, ભનિઓના સેવક યક્ષ હોય છે. એ લોકેએ જ આ પગલું ભર્યું છે. ૩૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिश्चरितवर्णनम् छाया–अर्थ च धर्म च विजानन्तो, यूयं नापि कुप्यथ भूतिप्रज्ञाः ।
युष्माकं तु पादौ शरणमुपेमः, समागताः सर्वजनेन वयम् ॥ ३३ ॥ टीका-'अत्थं च ' इत्यादि।
हे मुने ! अर्थशास्त्राणां रहस्यं च, धर्म च-क्षान्त्यादिलक्षणं दशविधं यति धर्म च विजानन्तो यं नापि नैव, अपि-शब्द एवार्थकः, कुप्यथ कोपं नैव कुरुथेत्यर्थः । अयं भावः-शास्त्रार्थस्य यतिधर्मक्षान्त्यादिकस्य च निधानभूतेषु विशिष्टज्ञानवत्सु युष्मासु नास्ति कोपस्य संभावना । इति, यतो यूयं भूतिमज्ञाः षट्कायरक्षणबुद्धिसम्पन्नाः स्थ। हे मुने! सर्वजनेन समागताः स्त्री पुत्र शिष्यादिभिः सह मिलिता वयं युष्माकं तु-युष्माकमेव पादौ शरणम् उपेमा उपगच्छामः॥३३॥
फिर मुनि के गुणों से आकृष्ट हुए उपाध्याय आदिकों ने इस प्रकार कहा-'अत्थं च धम्म च'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे मुनि ! (अत्यं-अर्थम् ) शास्त्रों के रहस्य को (च) और (धम्मं च-धर्म च )क्षान्त्यादिक रूप दश प्रकार के धर्म को (वि. याणमाणा-विजानन्तः) जानते हुए (तुम्भे-यूयम् ) आप लोग (णवि कुप्पए-नापि कुप्यथ) कभी भी कुपित नहीं होते हैं, क्यों कि (भूइपण्णाभूतिप्रज्ञाः) आप षट्काय के जीवों की रक्षा करने वाली बुद्धि से संपन्न हैं । इसलिये हे भदन्त ! (सचजणेण समागया अम्हे-सर्वजनेन समागताः वयम् ) स्त्री पुत्र एवं शिष्यादिकों के साथ आये हुए हम (तुम्भं तु पाए सरणं उवेमो-युष्माकं तु पादौ शरणं उपेमः) आप के चरणों की शरण में आये हैं ॥ ३३ ॥
એ પછી મુનિના ગુણથી આકર્ષિત થયેલા ઉપાધ્યાય આદિજાએ मा मारे ४ह्यु.__“ अत्थं च धम्झ च" त्याल!
मन्वयाथ-3 मुनि ! अत्थं-अर्थम् शासन२७स्यने च मने धम्मं च-धर्म व क्षात्याहि ३५ ४ ४२ धमन वियाणमाणा-विजानन्तः तीन तुब्भे-यूयम्'
आ५ सो णविकुप्पए-नापिकुष्यथ ही ५५५ सोधित थता नथी. भ, भूइपण्णा-भूतिप्रज्ञाः मा५ ५८४ायन वानी २क्षा ४२११जी मुद्धिथी संपन्न छ।. ॥ भाटे 3 महन्त ! सव्वजणेण समागया अम्हे-सर्वजनेन समागताः वयम् श्री पुत्र अने शिष्य माहिनी साथे माता समे (तुझं तु पाए सरण उवेमो-- युध्माकं तु पादौ शरणं उवेमा) मायना यानु श२५ स्वारीये छीमे ॥33॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे अथ क्षमापयन्तः शुद्धमावैराहाराद्यर्थ प्रार्थयन्तिअच्चेमु ते महाभांग ! न ते किंचि न अचिमो। भुंजाहि सालिमं कूर, नाणाजंणसंजुअं॥ ३४ ॥ छाया-अर्चयामस्ते महाभाग ! न ते किंचिन्न अर्चयामः ।
भुक्ष्व शालिमयं कूर, नाना व्यञ्जनसंयुतम् ॥ ३४ ॥ टीका-'अच्चेमु' इत्यादि ।
हे महामाग ! ते त्वाम्-संबन्धसामान्ये षष्ठी, अर्चयामः-सम्मानयामः । कि ब्रूमः ? ते त्वत्संबन्धि किञ्चिदप्येतादृशं नास्ति यद् वयं नार्चयामः । अयं भावः-हे मुने ! तव चरणरज आदिकं किमप्येतादृशं नास्ति, यदस्माकमर्चनीयं न भवेत् । अर्थात् तावकीनं चरणरेवादिकं सर्वमचनीयमेव । हे मुने अस्मदत्तं नानाव्यञ्जन संयुतं शालिमयं-शालिनिष्पन्नं कूरम् ओदनं मुश्च ॥ ३४॥
अब वे क्षमायाचना करते हुए आहार, पानी के लिये विनंती करते हैं__'अच्चेमु ते महाभाग'-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ (महाभाग ) हे महाभाग ! (ते अच्चेमु-ते त्वां अ. चयामः) हम लोग आप का सन्मान करते हैं (ते किंचि न अच्चिमोन-ते किश्चित् न, न अर्चयामः) आपकी कोई भी वस्तु ऐसी नहीं है जो हमारे लिये सन्माननीय नहीं हो, अर्थात् आप की चरणधूलि तक भी हमारे पूजनीय है । हे भदन्त ! (नाणावंजणसंजुअंसालिमं कूरं भुंजाहिनानाव्यंजनसंयुतं शालिमयं कूरं भुश्व) नानाव्यंजनोंसे युक्त इस शालिमय ओदन को जो हम आप को दे रहे हैं अनुग्रह कर के लीजिये ॥३४॥
આ પછી ક્ષમા યાચના કરીને આહાર પાણી માટે વિનંતી કરે છે. " अच्चेमु ते महाभाग " त्याह!
मयार्थ-महाभाग- भडामा! ते अच्चेमु-त्वां अर्चयामः ममे । भाप सन्मान शो छोय. ते किंचि न, अच्चिमोन-ते किश्चित् न, न अर्चयामः આપની કઈ પણ વસ્તુ એવી નથી કે જે અમારે માટે સન્માન કરવા ગ્ય ન હોય. અર્થાત્ આપના ચરણની રજ પણ અમારે મન પૂજનીય છે. હે लह-त! नाणावंजणसंजु सालिम कूरं भुंजहि-नाना व्यंजनसंयुतं शालिमयं
મંત્ર અનેક પ્રકાસ્ના મસાલાઓથી ભરપૂર એવાં ખાનપાન અમે આપને ચરણે ધરીએ છીએ તે આપ તેને સ્વીકાર કરે. જે ૩૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
अन्यच्च
इमं च में अस्थि पभूयमन्नं, तं भुंसु अम्हमणुग्गहा ।। बोढंति पडिच्छइ भत्तपाणं, मासस्स उ पारणए महप्पा॥३५॥ छाया-इदं च मेऽस्ति प्रभूतमन्न, तद् भुङ्क्षच यस्माकमनुग्रहार्थम् ।
बाढमिति प्रतीच्छति भक्तपानं, मासस्य तु पारणके महात्मा ॥३५॥ टीका-' इमं च'-इत्यादि
हे मुने ! इदं च प्रत्यक्षं परिदृश्यमानं प्रभूतं प्रचुरम् अन्नं मोदकखण्डखाद्यादिकं भोजनं मे ममगृहेऽस्ति । तदन्नमस्माकमनुग्रहार्थं भुश्च । एवं रुद्रदेवपुरोहितेनोक्तः स महात्मा बाढम् एबमस्तु इत्युक्त्वा मासस्य-मासक्षपणस्य तपसः पारणके पारणायां तदत्तं भक्तपानं प्रतीच्छति स्वीकरोति ॥ ३५ ॥ ___'इमं च मे अत्थि पभूयमन्न'-इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(इमं-इदम्) यह जो आप के समक्ष रखा हुआ(अन्नम्) अन्न है वह (मे पभूयं अत्थि-मे प्रभूतं अस्ति) हमारे यहां बहुत है। इसलिये आप (अम्हमणुग्गहठ्ठा-अस्माकमनुग्रहार्थम्) हम पर दया करने के लिये (तद् ) उस अन्न को (भुंजसु-मुझ्य) भिक्षारूप में ग्रहण करें। इस प्रकार उनकी भक्ति देखकर (महप्पा-महात्मा) उन महात्मा ने (मासस्स पारणए-मासस्य पारणके) एक मास के पारणा के दिन(बाढंतिबाढमिति) ' ऐसा ही हो' ऐसा कह कर (भत्तपाण पडिच्छइ-भक्तपानं प्रतीच्छति रुद्रदेव पुरोहित द्वारा दिये गये भतपानको स्वीकार किया॥३५॥
"इम च मे अस्थि पभूयमन्नं " त्या !
भ-क्या--' इम-इदम् मा५श्रीनी समक्ष 240 2 रामपामा भावे अन्नम् मन्न छे ते मन मे प्रभूयम् अस्थि-मे प्रभूतं अस्ति अमारे Y०४॥ छ. भाटे ५ अम्हमणुग्गहट्ठा-अस्माकमनुग्रहार्थ अभा२॥ ७५२ ४३५। 3शन तद् l मन्नने भुंजसु-मुंश्व मिक्षा ३५मा ७१ ४२१. २. १२नी भनी तिन महप्पा-महात्मा ते महात्माये मासस्स पारणए-मासस्य पारणके मे भासना पायाना हिवसे बाढंति-बाढमिति “ म " मेम हीन भत्तपाणं पडिच्छइ-भकपान प्रतीच्छति ३द्रव पुलित त२५थी २५५५पामा यावेस ભિક્ષાને સ્વીકાર કર્યો. તે ૩૫ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
तदा तत्र यदभूत्तदुच्यते
मूलम् --
तेहियं गंधोदय पुप्फवासं, दिवा तेंहिं वसुहारा यं बुट्ठा । पहयांओ दुंदुभीओ सुरेहिं, आगांसे अहोदाणं च धुंद्धं ॥ ३६ ॥ छाया - तत्र गन्धोदकपुष्पवर्ष, दिव्या तत्र वसुधारा च दृष्टा ।
महता दन्दुभयः सुरैः, आकाशे अहोदानं च घुष्टम् ॥ ३६ ॥ टीका- ' तहियं ' - इत्यादि
मुनिपारणासमये तत्र = तस्मिन् यज्ञपाटके गन्धोदकपुष्पवर्ष = गन्धोदकस्यअचित्तसुरभितजलस्य पुष्पाणाम् अचित्तपुष्पाणां च वर्ष - वर्षणं सुरैः कृतम् । तथातत्र यज्ञपाट के सुरैः = देवैः वसुधारा वृष्टा, धारारूपेण धनवृष्टिः कृतेत्यर्थः । सुरैः= देवैः दुन्दुभयः महताः वादिताः । तथा च-आकाशे अहो ! सर्वत उत्कृष्टमिदं दानम् इति च सुरैः घुष्टं=शब्दितम् ॥ ३६ ॥
उत्तराध्ययनसूत्रे
मुनि के आहार ग्रहण करते समय क्या हुवा ? सो कहते हैंतहियं गंधोदयपुष्पवासं ' - इत्यादि ।
6
अन्वयार्थ - मुनि के पारणा के समय में ( तहियं तत्र ) उस यज्ञ शाला में (गंधोदयपुष्पवासं-गंधोदकं पुष्पवर्षम् ) गंधोदक - अचिन्त सुरभित जल की एवं अचित्त पुष्पों की वृष्टि देवताओं ने की तथा ( तहितत्र ) उसी यज्ञशाला में (वसुहाराय बुट्ठा-वसुधारा च वृष्टा) उन्हीं देवताओंने धारारूपसे सोनैयोंकी वृष्टि की। तथा उन्हीं देवताओंने (दुंदुभीओ पहयाओ - दुन्दुभयः प्रहताः) दुंदुभी भी बजाये । एवं (आगासे - आकाशे ) आकाश में उन्हीं देवताओं ने ( अहो दाणं च घुडुंअहोदानं च घुष्टम् )
"
अहो दान अहो दान' इस प्रकार से घोषणा की || ३६ ||
મુનિએ આહારને ગ્રતુણુ કર્યાં તે વખતે શું બન્યું તે કહે છે,—
66
तहियं गंधोदय पुष्पवास " इत्यादि ।
અન્વયા મુનિના પારણાના समये तहियं तत्र मे यज्ञशाणामां गन्धोदयपुष्पवासं गन्धोहकं पुष्पवर्षे देवताओये गधो-मयित्त सुरलित भजनी अने व्ययित्त पुष्योनी वृष्टि हरी भने तहिं तत्र तेन यज्ञशाणामां वसुहाराय बुट्ठा-वसुधरा च वृष्टा ते देवताओ सोनैयानी धारा३पथी दृष्टि ४री. तथा मे देवताओये दुंदुभीओ पहयाओ - दुन्दुभयः प्रहृताः हुंडुली चायु अलवी भने आगासे- आकाशे शमां ते देवताओ मे अहोदाणं च घुट्ठ-अहोदानं च घुष्टम् ' अडोहान खडोहान' या अारनी घोषणा उरी ॥ ३६ ॥
-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् इदं दृष्ट्वा तद्यज्ञपाटकस्थिता विस्मिता ब्राह्मणा यदाहुस्तदुच्यते
मूलम्सक्खं खु दीसई तवो विसेसो, न दीसइ जाईविसेस कॉई। सोवागपुत्तं हरिएससीई, जैस्सेरिसी इंड्डि महागुंभागा ॥३७॥ छाया-साक्षात् खलु दृश्यते तपोविशेषो, न दृश्यते जाति विशेषः कोऽपि ।
श्वपाकपुत्रं हरिकेशसाधु, यस्येदृशी ऋद्धिमहानुभागा ॥ ३७॥ टीका-'सक्खं खु'-इत्यादि
तपोविशेष: तपसो विशेषो वैशिष्टयं साक्षात्खलु प्रत्यक्षमेव दृश्यते । 'खलु' शब्दोऽवधारणे । जातिविशेषः जातेर्वैशिष्टय तु न कोऽपिन किमपि दृश्यते । अत्रदृष्टान्तरूपं श्वपाकपुत्रं हरिकेशसाधुं पश्यथ । यस्य तपोजनिता ईदृशी महानुभागा-सातिशयमहामभावा ऋद्धिः देवसानिध्यलक्षणा अस्ति । अयं भावः-ब्राह्मण
इन पांच दिव्य बातों को देखकर यज्ञशालामें रहे हुए ब्राह्मण लोगने विस्मित होकर जो कुछ कहा वह इस गाथा द्वारा सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-'सक्खं खु दीसह '-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-अरे ! (सक्वं-साक्षात्) प्रत्यक्ष (तवोविसेसो-तपो विशेषः खलु) तप विशेष-ही तपस्या की विशिष्टता ही (दीसह दृश्यते) दीखलाई देती है। (जाइविसेस कोई न दीसइ-जातिविशेषः कोऽपि न दृश्यते) जाति की विशेषता तो कुछ भी दृष्टिगोचर नहीं हो रहा है (सोवागपुत्तं हरिएसमाहुं-श्वपाकपुत्र हरिकेशसाधु) दृष्टान्तभूत इस चांडाल के पुत्र हरिकेशबल साधु को ही देखो कि (जस्सेरिसा इढि महाणुभागा-यस्येदृशी ऋद्धिमहानुभागा ) जिस की तपजनित ऐसी सातिशय महाप्रभाव संपन्न ऋद्धि है।
આ પંચદિવ્ય પ્રકટ થયેલ જોઈને યજ્ઞશાળામાં હાજર રહેલા બ્રાહ્મણોએ વિમિત બનીને જે કાંઈ કહ્યું તે આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે.
" सक्खं खु दीसइ" त्याह!
अन्वयार्थ -सरे सक्ख-साक्षात् प्रत्यक्ष तवो विसेसो-तपो विशेषः खलु त५ विशेष-तपस्यानी विशिष्टता दीसइ-दृश्यते हेमा २ही छ. जाइ विसेस कोई न दीसइ-जाती विशेषः कोऽपि न दृश्यते मतिनी विशेषता तो मेनी सामे xis ५ विसातमा नथी. सेवागपुत्तं हरिएससाहुं-श्वपाकपुत्रं हरिकेश साधं तभूत मा यस पुत्र हरिशमत साधुन गुमा, जस्सेरिसा इड्ढि महाणुभागा-यस्येशी ऋद्धि महानुभागा पी भडान थेतनी सिद्धि મહા પ્રભાવ સંપન્ન ઋદ્ધિ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२५
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वादि जाते न किमपि साक्षात् महात्म्यं दृश्यते । परन्तु तपसो माहात्म्यं तु साक्षादेव दृश्यते । अत्र दृष्टान्तस्वरूपो ऽयमेव श्वपाकपुत्रो हरिकेशबलोऽस्ति । यस्येदृशी महाप्रभाव शालिनी ऋद्धिरस्तीति ॥ ३७॥ अथ स मुनिस्तान् ब्राह्मणान उपशान्तमिथ्यात्वमोहनीयान् दृष्ट्वा वक्ष्यमाणमब्रवीत्
मूलम्किं माहणा!जोईसमारंभंता, उदएँण सोहि बहिया विमग्गही। जमग्गेहाबाहिरियं विसोहिं', न त सुंदिटं कुसला वयंति॥३८॥ छाया-किं ब्राह्मणाः ।ज्योतिः समारममागा, उदकेन शोधि बहिर्विमार्गयथ ।
यं मार्गयथ बाह्यं विशोधि, न तं सुदृष्टं कुशला वदन्ति ।। ३८ ।। टीका-'किं माहणा'-इत्यादिज्योतिः अग्नि समारभमाणा: प्रज्वालयन्तः, अर्थादू यागं कुर्वन्तोः हे
भावार्थ-ब्राह्मणत्व आदि जाति का कुछ भी प्रभाव दिखलाई नहीं पडता है जो कुछ इस समय दिखलाई पड रहा है वह सब तपस्या का ही माहात्म्य है। इसमें दृष्टान्त को खोजने के लिये दूर जाने की क्या आवश्यकता है दृष्टान्तभूत इसमें हरिकेशवल साधु ही हैं जो श्वपाक जाति के पुत्र हैं कि जिन की महाप्रभुत्वशालिनी यह ऋद्धि है ॥३७॥
मुनिराज ने जब यह देखा कि इन ब्राह्मणों का मिथ्यात्वमोहनीय नष्ट हो चुका है तब उन्हों ने क्या कहा यह बात इस गाथा द्वारा प्रदर्शित की जाती है-'किं माहणा! '-इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(जोइसमारभंता-ज्योतिः समार ममाणाः) इस यज्ञशाला में ज्योति-अग्नि का आरम्भ करने वाले (माहणा-ब्राह्मणाः) हे | ભાવાર્થ–બ્રાફ્રાણત્વ આદિ જાતિને તે કાંઈ પણ પ્રભાવ જોવામાં આવતું નથી. આ વખતે જે કાંઈ દેખાય છે તે સઘળું તપસ્યાનું જ મહાભ્ય છે. તેમાં દષ્ટાંતને શેાધવા જવાની જરૂર જ ક્યાં છે? દષ્ટાંતભૂત આ હરિકેશબલ સાધુજ છે. જે શ્વપાકજાતિના પુત્ર છે કે જેમની મહા પ્રભુત્વશાળી એવી આ ઋદ્ધિ છે. જે ૩૭
મુનિરાજે જ્યારે એ જોયું કે, આ બ્રાહ્મણનું મિથ્યાત્વ મેહનીય થઈ કર્યું છે ત્યારે તેમણે શું કહ્યું. આ વાત આ ગાથા દ્વારા પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે– __"किं माहणा ! जोइसमारभंता " त्यादि !
अन्वयार्थ:-जोइसमारभंता - ज्योतिःसमारभमाणाः मा यामा मस्तिनी मारल २०१३ माहणा-ब्राह्मणाः प्राहा!! मा५ । उदएण
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२५
प्रियदर्शिनीटीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिवरितवर्णनम् ब्राह्मणाः ! उदकेन जलेन बहिः शोधि बाह्य विशुद्धिं विमार्गयथ-कुरुथ, किम् ? 'किम् ' इति आक्षेपे । अयं भावः-हे यज्ञकारिणो ब्राह्मणाः ! यूयं यदुदकेन शुद्धि कुरुथ, सा शुद्धिस्तु शारीरिकी एव, नत्वात्मिकी । किं यूयं शरीरशुद्धयभिलाषिण एव, नत्वात्मशुद्धयभिलाषिणः ! यदि यूयं ब्रूत कथमेवं भवान् ब्रवीतीति तबाह 'जं मग्गहा' इत्यादि-हे ब्राह्मणाः ! यूयं यं बाह्य विशोधिं कुशलास्तत्त्वज्ञाः पुरुषाः सुदृष्टं सम्यग्दृष्टं मोक्षदायकं न वदन्ति ॥ ३८ ॥ इममर्थमेव स्पष्टयति--
मूलम्-- कुसं चे जूवं तणकट्ठमग्गिं, सायं च पायं उदयं फुसंता। पाणाइं भूयोइं विहे.यंता, भुज्जो वि मंदो पैकरह पाँवं ॥३९॥ ब्राह्मणो! आप लोग (उदएण बहिया सोहिं विमग्गहा-उदकेन बहिः शोधिं विमार्गयथ किं) जल से बाह्य शुद्धि की तपास कर रहे हो क्या ? तात्पर्य इसका यह है कि हे ब्राह्मणो ! आप लोग जो जल से शुद्धि कर रहे हो सो याद रखो इससे तो केवल शारीरिक शुद्धि ही हो सकती है आत्मिक नहीं । तो क्यों आप लोग इस शारीरिक शुद्धि के ही अभिलाषी हैं आत्मिक शुद्धि के अभिलाषी नहीं हैं ? यदि आप लोग कहें कि तुम ऐसी बात कैसे कहते हो तो इसके लिये कहते हैं कि आप लोग (जं पाहिरियं विसोहिं मग्गहा-यं बाह्य विशोधि मार्गयथ) जिस बाह्य विशुद्धि की गवेषणा कर रहे हो अर्थात् जिस बाह्य विशुद्धि को कर रहे हो (तं) उस बाह्य विशुद्धि को (कुसला-कुशलाः) तत्त्वज्ञ पुरुष (सु दिट्टन वयंति-सुदृष्टं न वदन्ति) सम्यग्दृष्ट-मोक्षदायक नहीं कहते है॥३८॥ बहियासोहिं विमग्गहा-उदकेन बहिः शोधिं विमार्गयथ किं थी माह शुद्धिनी તપાસ કરી રહ્યા છે કે શું ? તાત્પર્ય એનું એ છે કે, હે બ્રાહ્મણે! આપ લેકે કે જે જળથી શુદ્ધિ કરી રહ્યા છે તે યાદ રાખે કે, તેનાથી તે ફક્ત શારીરિક શુદ્ધિજ થઈ શકે છે–આત્મિક નહીં, તે શું આપ લોકો
આ શારીરિક શુદ્ધિનાજ અભિલાષી છે? આત્મિક શુદ્ધિના અભિલાષી નથી? જે આપ લેક કહે કે, તમે આવી વાત કેમ કરે છે ? તે હું તમને ४ छु, मा५ वो यं बाहिरियं विसोहिं मगहो-यं बाह्यं विशोधि मार्गयथ જે બાહ્ય વિશુદ્ધિની ગવેષણ કરી રહ્યા છે–અર્થાત્ જે બાહ્યવિશુદ્ધિને કહી રહ્યા छ। त-तम् ते माह विशुद्धिने कुसला-कुशलाः तत्वज्ञ पुरुष सुदिळू न वयंतिसुदृष्टं न वदन्ति सभ्यदृष्ट-मीक्षहाय ४ता नथी ॥ ३८ ॥ उ० ७९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-कुशं च यूपं तृणकाष्ठमग्नि, सायं च प्रातरुदकं स्पृशन्तः।।
प्राणान् भूतान् विहेठयन्तो, भूयोऽपि मन्दा ! प्रकुरुथ पापम् ॥३९॥ टीका-'कुसं च'-इत्यादि
हे मन्दाः धर्माधर्मविवेकविकला ब्राह्मणाः! यूयं भूयोऽपि व्यवहारिककृत्या. तिरिक्ते धार्मिकेऽपि कृत्ये कुश-दर्भ, च=पुनः यज्ञस्तम्भ, तृणकाष्ठं-तृणं च काष्ठं चेत्यनयोः समहारः, तृणं वीरणादिकं, काष्ठं-समिधं, तथा-अग्निं च संचिन्वन्तः, तथा-सायं-सायंकाले, प्रातः प्रातःकाले च उदकं जलं स्पृशन्तः, उभयकाले-स्नानादिकमाचरन्तः, पाणान्पाणिनोद्वीन्द्रियादीन-पूतरकादीन् , जले हि पूतर. कादयो भवन्ति, भूतान्-तरून् 'भूता हि तरवः स्मृताः' इति वचनात् एतच्च पृथिव्यप्तेजोवायू-नामप्युपलक्षणम् , पृथिव्यायेकेन्द्रियांश्च जीवान् विहेठयन्तो= विविधरीत्योपमर्दयन्तः, पापम्-अशुभं कर्म, प्रकुरुथ-समाचरथ । अयमाशयः
फिर इसी अर्थ को स्पष्ट करते हैं-'कुसं च जूवं तण-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(मंदा-मन्दाः) धर्म और अधर्म के विवेक से विकल हैं ब्राह्मणो! तुम सब (भुज्जो वि-भूयोऽपि ) व्यवहारिक कृत्य से अतिरिक्त धार्मिक कृत्य में भी (कुसं-कुशम् ) दर्भ (च) एवं ( जूवंयूपम् ) यज्ञस्तम्भ (तणकट्ठम्-तृणकाष्ठम् ) वीरणादिक तृण, लकडी आदि इंधन काष्ठ (अग्गि-अग्नि ) तथा अग्नि इन सब का संचय करते हो। तथा (साय च पायं-सायं च प्रातः) सायंकाल एवं प्रातःकाल (उदयं फुसंता-उदकं स्टशन्तः) दोनों समयों में स्नान आदि क्रियाएँ करते हो । इन पूर्वोक्त समस्त कार्यों में (पोणाई भूयाई विहेडयंताप्राणान् भूतान् विहेठयन्तः)द्विन्द्रियादिक प्राणियों के प्राणों का एवं एकेन्द्रिय वृक्ष आदि भूतों का विविधरीति से उपमर्दन होता है। फिर भी तुम
पछी मे मथने २५०४ ४ छे–“ कुसं च जूबतण" त्या !
मयार्थ-मंदा-मंदाः धर्म मने अपना विथी विस मेवा हे प्राण! तमे सपा भुज्जोऽवि-भूयोऽपि पडेवारी इत्यथी मतिक्षित धार्मि इत्यमा ५५ कुसं-कुशम् म च भने जूव-यूपम् यज्ञस्तन, तणकट्ठम्तृणकाष्ठम् वि२ ितमai, assi Pा धन ट तथा अग्गिं-अग्नि मन मा समान सय ४२। छ। तथा सायंच पायं-सायंच प्रातः प्रातःणे उदयं फुसंता-उदकं स्पृशन्तः मन्ने समयमा स्नान माह यायो रे छी. मावा पूरित समस्त योभा पाणाई भूयाई विहेडयंता-प्राणान् भूतान् विहेठयन्तः છે ઈન્દ્રિયવાળા પ્રાણીઓને પ્રાણે અને એક ઈન્દ્રિય વૃક્ષ આદિ ભૂતનું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
६२७ विद्वांसो हि कर्ममलविशोधिनी तत्त्विकीमेव, शुद्धि-मन्यन्ते, न तु भूताधुपमर्दनरूपां स्नानयज्ञादिजनितां कर्ममलविवर्द्धिको शरीरशुद्धिं शुद्धिं मन्यन्ते । उक्तंच
"शौचमाध्यात्मिकं त्यत्क्वा, भाव शुद्धथात्मकं शुभम् ।
जलादिशौचं यत्रेष्टं, मूढविस्मापनं हि तत् ॥१॥"इति॥३९॥ लोग इन कर्तव्यों का परित्याग नहीं करते हो । प्रत्युत इन्हीं कर्तव्यों में रत रहकर (पा पकरेह-पापं प्रकुरुथ) पापों का उपार्जन किया करते हो।
भावार्थ-मुनिराज ने ब्राह्मणों को समझाया कि तुम लोग तृण काष्ठ आदि का संचय करते रहते हो । इससे धर्माधर्म के विवेक तुम लोगों में लक्षित नहीं होता है । यही कारण है कि व्यावहारिक कृत्यों के अतिरिक्त तुम लोग धार्मिक कार्यों में भी इन्हीं पूर्वोक्त वस्तुओं का उपयोग करते हो । उस धामिक कृत्य का आचरण करते हुए भी तुम लोग प्रातःकाल और सायंकाल स्नान आदि क्रियाओं को करते हुए अपने को धार्मिक मानते रहते हो । इस तरह इन क्रियाओं के करने से द्विन्द्रियादिक जीवों का तथा एकेन्द्रियादिक प्राणियों का उपमर्दन होता है । इससे हिंसाजन्य पाप का ही संग्रह होता है। फिर भी तुम लोग अपने को धार्मिक मान रहे हो । तात्पर्य इसका यह है कि जो विद्वान होते हैं वे जिससे कर्ममल का विशोधन होता है ऐसी शुद्धि को ही तात्त्विकी शुद्धि मानते हैं । भूतादिक उपमर्दन करनेवाली, तथा स्नान एवं यज्ञादिक से जनित ऐसी कर्ममल को बढाने वाली शरीरशुद्धि વિવિધ રૂપે ઉપમન થાય છે. છતાં પણ તમે લોકે આવાં કર્તવ્યને ત્યાગ ४२ता नथी ७५२त त। ४तव्यमा २त मनीन पावं पकरेह-पापं प्रकुरूथ પાપનું ઉપાર્જન કર્યા કરે છે.
ભાવાર્થ–મુનિરાજે બ્રાહ્મણને સમજાવ્યું કે, તમે લોકે તૃણ કાષ્ટ આદિને સંચય કર્યા કરે છે. આથી ધર્મ અને વિવેક તમારા લોકોમાં લક્ષિત થતું નથી. એનું એ કારણ છે કે, વહેવારી કૃત્ય ઉપરાંત ધાર્મિક કાર્યોમાં પણ એજ પૂર્વોક્ત વસ્તુઓને ઉપયોગ કરે છે. એ ધાર્મિક કૃત્યનું આચરણ કરવા છતાં પણ તમે લેકે સવાર સાંજ સ્નાન આદિ ક્રિયાઓ કરીને પિતાને ધાર્મિક માનતા રહો છો, આ રીતે આ ક્રિયાઓ કરવાથી બે ઈન્દ્રિયાદિક ઇવેનું અને એક ઈન્દ્રિયાદિક પ્રાણીઓનું ઉપમન થાય છે. આથી હિંસાજન્ય પાપનાંજ પિટલાં બંધાય છે. છતાં પણ તમે લોકો પિતાને ધાર્મિક માને છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, જે વિદ્વાન હોય છે તે જેનાથી કર્મ મળને નાશ થાય છે એવી શુદ્ધિને જ તાત્વિકી શુદ્ધિ માને છે. ભૂતાદિક ઉપમર્દન કરવાવાળી, તથા જ્ઞાન અને યજ્ઞાદિકથી જનિત એવી કમળને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे इत्थं तद्वचनं श्रुत्वा यज्ञ प्रति समुत्पन्नशङ्कास्ते एवं पृष्टवन्तः
मूलम्केहं चरे भिक्खु ! वैयं जयामो ? पावाइं कम्माइं पणोल्लयामो। अक्खोहिणीसंजय! जक्खपूइया! कह सुजेठं कुसला वैयंति॥४०॥ छाया-कथं चरामो भिक्षो ! वयं यजामः ? पापानि कर्माणि प्राणोदयामः।
अख्याहि नः संयतः ! यक्षपूजित ! कथं स्विष्टं कुशला वदन्ति ॥४०॥ टीका-कहं चरे'-इत्यादि
हे भिक्षा ! वयं कथं चरामा यज्ञार्थं कथं प्रवर्तामहे ? कथं वयं यजामो यज्ञ कुर्मः ? कथं पापानि=अशुभानि कर्माणि प्रणोदयामः=निवारयामः ? कथं शब्दः को शुद्धिरूप नहीं मानते हैं। कहा भी है
"शौचमाध्यात्मिकं त्यक्त्वा, भावशुद्धथात्मकं शुभम् ।
जलादि शौचं यत्रेष्टं, मूढविस्मापनं हि तत् ॥१॥ आत्मशुद्धि के सिवाय जो जलादिक से शुद्धि मानी जाती है वह केवल मूढों को ही ठगने का एक उपाय है ॥३९॥ __इस प्रकार मुनिराज के वचन सुन कर यज्ञ करने के प्रति समुत्पन्न संदेहवाले बने हुए उन ब्राह्मणों ने उन मुनिराज से पुनः इस प्रकार पूछा'कहं चरे भिक्खु !' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(भिक्खु-भिक्षो) हे भदन्त ! (वयं कहं चरे-वयं कथं चरामः ) यह तो कहिये कि हम लोग यज्ञके निमित्त किस तरह से प्रवृत्त हों (कथं वयं जयामो-कथं वयं यजामः) कैसे यज्ञकर्म करें, વધારવાવાળી શરીરશુદ્ધિને શુદ્ધિરૂપ માનતા નથી. કહ્યું પણ છે–
"शौचमाध्यात्मिकं त्यक्त्वा भावशुध्यात्मकं शुभम् ।
जलादिशौचं यत्रष्टं मढविस्मापनं हि तत् ॥" આત્મશુદ્ધિના વગર જે જળાદિકથી શુદ્ધિ માનવામાં આવે છે તે કેવળ અજ્ઞાન માણસેને ઠગવાને માત્ર એક ઉપાય છે. જે ૩૯ છે
આ પ્રકારનાં મુનિરાજનાં વચનેને સાંભળીને યજ્ઞ કરવામાં સંદેહશિલ બનેલા એવા એ બ્રાહ્મણેએ મુનિરાજને ફરીથી આ પ્રકારે પૂછયું–
"कह चरे भिक्खु "-त्याहि.
स-याथ-भिक्खु-भिक्षो मन्त! वयं कह चरे- वयं कथं चरामः એ તે કહે કે અમે લેકે યજ્ઞના નિમિત્ત કઈ રીતથી પ્રવર્ત બનીએ અને कथं वयं जयामो-कथं वयं यजामः ४६ रीते यज्ञ ४रीये ? कह पावाई कम्माइ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् सर्वत्र योज्यः । हे यक्षपूजित ! संयत सावधकर्मनिवर्तक मुने ! कुशलाः तत्वविदः स्विष्टं शोभनं यज्ञं कथं वदन्ति ? तत्सर्व त्वं नोऽस्मान् आख्याहि कथय ॥४०॥
एवं जिज्ञासमानान् ब्राह्मणान्प्रति 'कह चरे' इति प्रथम प्रश्नस्योत्तरमाह
छज्जीवकाए असमारभंता, मोसं अदेत्तं च असेवमाणा। परिग्गहं इथिओ माणमायं, एयं परिणाय चैरंति दंता ॥४१॥ छाया-षड्जीवकायानसमारभमाणा मृषाऽदत्तं च असेवमानाः ।
परिग्रहं स्त्रियो मानं मायाम् , एतत्परिज्ञाय चरन्ति दान्ताः॥४१॥ टीका-'छज्जीवकाये' इत्यादि--
हे ब्राह्मणाः ! ये नरा दान्ता जितेन्द्रियाः सन्ति ते षड्जीवकायान् पृथिव्यादीन् असमारभमाणा अनुपमर्दयन्तो मृषा=अलोकम्, अदत्तम् अदत्तादानं च (कहं पावाई कम्माइं पणोल्लयामो-कथं पापानि कर्माणि प्रणोदयामः ) कैसे पापकर्मों को दूर करे। (जक्खपूइया संजय-यक्षपूजित संयत) यक्षोंसे पूजित और संयत सावद्यकर्मनिवर्तक हे मुनिराज ! (कुसला-कुशलाः) तत्त्व के ज्ञाता पुरुष (सुजटुं-स्विष्टम् ) इस यज्ञको शोभन (कहं वयंति-कथं वदन्ति) कैसे कहते हैं यह सब (णो अक्खाहि नः आख्याहि) आप हमें कहिये ॥ ४० ॥ मुनिराजने इनका उत्तर इस प्रकार दिया छज्जीवकाये असमारभंता' इत्यादि
अन्वयार्थ हे ब्राह्मणों ! मैं तुम्हारे " कहंचरे " इस प्रश्न का पहिले उत्तर देता हूं, वह इस प्रकार है-जो मनुष्य (दंना-दान्ताः) जितेन्द्रिय हैं वे (छज्जीवकाए-षड्जीवकायान् ) पृथिवो आदिक षट्कायके जीवों की रक्षा करते हुए उनकी विराधनान करते हुए ( मोसं अदत्तं च असे. पणोल्लयामो-कथं पापानि कर्माणि प्रणोदयामः ४६ शत पा५ भान २ ॥ शहीये? जक्खपूइया संजय-यक्षपूजितसंयत यक्षाथी पूजये। म२ सावध में निवत मुनि ! कुसला-कुशलाः तत्पना ज्ञाता पुरुष सुजदें-स्विष्टं मा यज्ञने शासन कई वयन्ति-कथं वदन्ति भ3 छ । सगुणो अक्खाहि -न आख्याहि मा५ मभाने मता ॥ ४० ॥ भुनि सेना उत्तर ॥ प्रारे २-यो-"छज्जिव काये असमारभंता"-त्या !
अन्याय-3 ब्राह्मण! सालापातमा। “कहंचरे" से प्रश्न पडे उत्त२ माछु. २॥ ५४॥२नो छ, मनुष्य दंता-दान्ता तेन्द्रिय छे ते छज्जीवकाये-षड्जीवकायान् पृथ्वी २६ ५४यन वानी २क्षा ४२i ३२i मेनी विराधना न ४२di मोसं अदत्तं च असेऽवमाणा-मृषाअदत्तं च असेवमाना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे असेवमानाः परिग्रहं स्त्रियो मानं मायाम् , एतत्सहचारिणौ कोपलोभौ चाप्यत्र ग्राह्यौ, एतत्सर्व परिज्ञाय=कर्म निवन्धनमेतत्सर्वम् ' इति ज्ञ परिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्याख्याय चरन्ति यज्ञे प्रवर्तन्ते । अयं भावः-यत्र यज्ञे नास्ति हिंसादिसंभावना तस्मिन्नेव यज्ञे दान्ताः प्रवृत्तिं कुर्वन्तीति ॥४१॥
अथ 'कहं वयं जयामो, पावाई कम्माइं पणोल्लयामो' प्रश्नद्वयस्योत्तरमाह
सुसंवुडा पंचहि संवरेहि, इहें जीवियं अणवकंक्षमाणा । वोसहकाया सुइचत्तदेहा, महाजेयं जयई जन्नसि ॥४२॥ छाया सुसंवृताः पश्चाभिः संवरैरिह, जीवितमनवकाङ्क्षन्तः । ___ व्युत्सृष्टकायाः शुचित्यक्तदेहा, महाजयं यजन्ति यज्ञश्रेष्ठम् ॥४२॥
टीका-'सुसंवुडा'-इत्यादिवमाणा-मृषा अदत्तं च असेवमानः ) मृषावाद अदत्तादानका नहीं सेवन करते हुए (परिग्गरं इथिओ माणमाय-परिग्रहं स्त्रियः मानं मायाम् ) परिग्रह, स्त्री, मान एवं माया (एयं-एतत् ) इन सबका ज्ञ परिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान-परिज्ञासे त्याग करके (चरंति ) यज्ञमें प्रवृत्ति करते हैं। अर्थात् जिस यज्ञमें हिंसादिक की अल्प भी संभावना नहीं है उसी यज्ञमें दान्त पुरुष प्रवृत्ति किया करते हैं ॥ ४१ ॥ ____ अब मुनिराज " कहं वयं जयामो पावाई कम्माइं पणोल्लयामो" इन दो प्रश्नों का उत्तर देते है-'सुसंवुडा पंचर्हि संवरेहिं ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पंचहिं संवरेहि-पंचभिः संवरैः) प्राणातिपात विरमण भूषापार महत्ताहाननु सेवन न ४२di, परिग्गहं इथिओ माणमाय-परिग्रहः स्त्रियः मान मायाम् परिअड खी, मान मन भाया मे एय-एतत् से समान જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગ કરીને વતિ યજ્ઞમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. અર્થાત્ જે યજ્ઞમા હિંસાદિકની અલ્પ પણ સંભવના ન હોય એવા યજ્ઞમાં દાન્ત પુરુષ પ્રવૃત્તિ કર્યો કરે છે. ૪૧ |
वे भुनि “ कहं वयं जयामो पावाई कम्माइं पणोल्लयामो” मा मे प्रश्नोन उत्तरे पाये छे“ सुसंवुडा पंचर्हि संवरेहिं त्या !
मन्वयार्थ-पंचहि संवरेहि-पंचभिः संवरैः प्राणतियात विरभ मा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् ___ पञ्चभिः संवरैः प्राणातिपातविरमणादिरूपैः सुसंवृताः स्थगिताश्रवद्वारा, इह-अस्मिन् जन्मनि, उपलक्षणत्वात्परजन्मनि च जीवितम् असंयमजीवितम् अनवकाङ्क्षन्तोऽनभिलषमाणाः, अतएव-व्युत्सृष्टकाया-मुत्सृष्टः कायो यैस्ते तथा, परीषहोपसर्गसहने शरीरविनाशचिन्तारहिताः, तथा-शुचित्यक्तदेहा:-शुचयोऽनतिचारस्वताः, त्यक्तदेहा:-त्यक्तो-निष्पतिकर्मतया त्यक्त इव देहो यैस्ते शुचयश्च ते त्यक्तदेहाश्चेतिकर्मधारयः, एतादृशामुनयो महाजयं महान् जयः कर्मशत्रुपराजयरूपो यस्मात्स तं तथा, अनन्तसंसारवर्द्धक कर्मशत्रविनाशकर यज्ञश्रेष्ठम् सर्वयज्ञापेक्षया महत्तमं यज्ञं यजन्ति । आदि पांच प्रकारके संवरों से ( सुसंवुडा-सुसंवृताः ) जिन्होंने कर्मों के आगमनरूप द्वारको बंद करदिया है, तथा (इह) इस सांसारिक (जीवियं अणवकंखमाणा-जीवितं अनवकांक्षन्तः ) असंयम जीवन को जो नहीं चाहते हैं इसी लिये (वोसहकाया-व्युत्सृष्टकायाः ) जिन का शारीरिक ममत्व परीषह एवं उपसर्गों के आने पर भी जागृत नहीं हो सकता है-परीषहादिक के आने पर भी जो शरीर के विनाश की चिन्ता से रहित रहते हैं, और इसी लिये जो (सुइचत्तदेहा-शुचि त्यक्तदेहाः ) शुचिअतिचाररहित व्रतों को पालन करने में विशेष उल्लासयुक्त रहा करते हैं, तथा निष्प्रतिकर्म होने से देहको जिन्होंने छोड़ा हुआसा कर रक्खा है ऐसे मुनिराज (महाजयं जन्नसिट्ठ-महाजयं यज्ञश्रेष्ठम् ) कर्मशत्रुओंके महान् पराजयकारक यज्ञ श्रेष्ठ को-सर्व यज्ञों की अपेक्षा महत्तम यज्ञको (जयइ-यजन्ति) किया करते हैं। ऐसा यज्ञ ही पापक के अपनोदन-दर करनेमें समर्थ है । तत्वके ज्ञाता विद्वान ऐसे ही यज्ञको सुयज्ञ कहते हैं। पाय ५४॥२॥ सपशेथी सुसंवुडा-सुसंवृताः भणे भाना सामन३५ हारने मशीया छ. तथा इह-इह मा सांसारि४ जीवियं अणवकंखमाणा-जीवितं अनवकांक्षन्तः असंयम बनने रे यात नथी. २मा २ वोसटुकायाव्युत्सृष्टकायाः रमनु शारी: भमत्व परीष मन ५सगौना मावाथी ५६ જાગૃત નથી બનતું-પરીષહાદિકના આવવાથી પણ જે શરીરના વિનાશની थिताथी डित २७ छ भने थे ॥२२२ सुइ चत्तदेहा-शुचि त्यक्तदेहा शुथि. અતિચાર રહિત વ્રતનાં પાલન કરવામાં વિશેષ ઉલ્લાસયુક્ત રહ્યા કરે છે તથા નિપ્રતિકર્મ હોવાથી દેહને જેઓએ છેડી દીધા સમાનજ માને છે मेवा मुनिरा महाजयं जन्नसिटुं-महाजयं यज्ञश्रेष्ठम् में शत्रुभाना महान ५४य ४।२४ यज्ञश्रेष्ठने-सप यज्ञानी अपेक्षा महत्तम यज्ञने जयइ-यजन्ति यो रे છે. એવા જ પાપ કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ છે. તત્વને સંપૂર્ણપણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
उत्तराध्ययनसूत्रे 'जयई' इति मूले आपत्वाद् बहुऽप्येकवचनं निर्दिष्टम् । इममेव यज्ञं तत्त्वविदः सुयज्ञ वदन्ति । एष एव पापकर्मापनोदनोपायः । नान्यः कश्चिदुपायः पापकर्मापनोदने समर्थः । तस्माद्युष्माभिरप्ययमेव यागो यष्टव्य इति भावः । 'सुसंधुडा' इत्यादिभिः 'कहं वयं जयामो' इत्यस्योत्तरं 'महाजयं' यनेन 'पावाई कम्माइं पणोल्लयामो' इत्यस्योत्तर दत्तम् ॥ ४२ ॥ इसलिये आप लोगों को भी ऐसा करना चाहिये । “ सुसंखुडा" इत्यादि पदों द्वारा " कहं वयं जयामो” इस प्रश्नका समाधान तथा "महाजयं' इस पद द्वारा " पावाइं कम्माइं पणोल्लयामो" इस प्रश्न का समाधान किया गया है ॥
भावार्थ-हरिकेशबल मुनिराज से ब्राह्मणों ने जो यह प्रश्न किया था कि हम कैसे हो कर यज्ञ करें तथा किस तरह पापमय कर्मों का विनाश करें सो मुनिराज ने इस गाथाद्वारा इन्हीं दो प्रश्नों का उत्तर दिया है, वे कहते हैं कि प्राणातिपात आदि पांच, पापकों के आगमन के द्वार हैं, मोक्षाभिलाषीको सर्व प्रथम इनको बंद करना चाहिये, अर्थात् हिंसादिक पापोंका परित्याग करना चाहिये । इसीका नाम संवर है और इस तरह से प्राणातिपातादि पांच पापों का परित्याग ही पांच प्रकार का संवर होता है । इस संवर से युक्त मुनिराज यज्ञकर्ता व्यक्ति-असंयम जीवन को नहीं चाहता है । उभयलोक में संयमजीवन द्वारा ही अपनी यात्रा को चालू रखने की पवित्र भावना से ओतप्रोत रहा करता है। જાણનાર વિદ્વાન એવાજ યજ્ઞને સુયજ્ઞ કહે છે. આ માટે આપ લોકોએ પણ એ ५ यस ४२ मे. “सुसंवुडा" ध्या५। २१ " कहं वयं जयामो" ॥ प्रश्न समाधान तथा " महाजयं" से पहा! “पावाईकम्माई पणोल्लयामा " આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થહરિકેશબલ મુનિરાજને બ્રાહ્મણેએ એ પ્રશ્ન કર્યો હતે , અમે કેવા બનીને યજ્ઞ કરીએ ? તથા કઈ રીતે પાપમય કર્મોને વિનાશ કરીએ ? મુનિરાજે આ ગાથા દ્વારા એ બે પ્રશ્નોના ઉત્તર આપેલ છે. તેઓ કહે છે કે, પ્રાણાતિપાત આદિ પાંચ પાપકર્મોના આગમનનાં દ્વાર છે. મોક્ષાભિલાષીએ સર્વ પ્રથમ એને બંધ કરવાં જોઈએ. અર્થાત હિંસાદિક પાપને પરિત્યાગ કરવો જોઈએ. એનું જ નામ સંવર છે. અને આ રીતથી પ્રાણાતિપાતાદિ પાંચ પાપને પરિત્યાગ કરવાથી પાંચ પ્રકારને સંવર થાય છે. આવા સંવરથી યુક્ત મુનિરાજ યજ્ઞ કર્તવ્ય આદિ અસંયમ જીવનને ચાહતા નથી. ઉભય લોકમાં સંયમ–જીવન દ્વારા જ પિતાની યાત્રાને ચાલુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका० अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् ६३३ यदि भवदुक्तो यज्ञः श्रेष्ठस्तदा तस्य कोविधिरित्याह--
मूलम्के ते जोई ? किं व ते जोइठाणं,? ।
का ते सुया ? कि ते" कोरिसंगं ?।। ऐहा य ते" कयरा संति भिक्खू ?,
कयरेणे होमेण हुँणासि जोइं ॥ ४३ ॥ छाया-कि ज्योतिः ? किंवा ते ज्योतिः स्थानं ? कास्तेस्रवः? किंवा ते करीषाङ्गम्
एधाश्च ते कतरे शान्तिभिक्षो! कतरेण होमेन जुहोषि ज्योतिः॥४३॥ टीका--'के ते '-इत्यादि।
हे भिक्षो-हे मुने! भवान् यं यज्ञमाह-तत्र यज्ञे ते तवमते ज्योतिरग्निः अपने शरीर के ऊपर उसकी ममता नहीं रहती-वह परीषह आदि के आने पर शारीरिक रक्षा के अभिप्राय से परिषहों से विचलित नहीं होता। निरतिचार व्रतों की आराधना करना ही वह यज्ञ का अनुष्ठान करना मानता है । ऐसे यज्ञ से ही यज्ञकर्ता कर्मशत्रुओं पर विजय पाता है। इस ज्ञानयज्ञ की ही सराहना ज्ञानियों ने की है। ऐसे ही यज्ञ को करना चाहिये। हिंसाविधायक यज्ञ सुयज्ञ नहीं है । वह मोक्षाभिलाषियों के लिये अकर्तव्य है ॥ ४२ ॥
इस प्रकार मुनिराज की वाणी सुनकर वे ब्राह्मण उस यज्ञ की विधि पूछते हैं-'के ते जोई ?'-इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(भिक्खू-भिक्षोः) हे मुने ! आपने जिस यज्ञ को करने के लिये कहा है उस यज्ञ में (ते ) आपके मत से (जोई के-ज्योतिः રાખવાની પવિત્ર ભાવનાથી ઓતપ્રેત રહ્યા કરે છે. ગૃહિત શરીરના ઉપર તેને મમતા રહેતી નથી. પરીષહ આદિના આવવાથી તે શારીરિક રક્ષાના અભિપ્રાયથી પરીષહાથી વિચલિત બનતા નથી, નિરતિચાર વ્રતોની આરાધના કરવી એજ યજ્ઞનું અનુષ્ઠાન કરવું એમ માને છે એવા યજ્ઞથીજ યજ્ઞકર્તા કર્મ શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવે છે. આવા જ્ઞાન યજ્ઞનીજ ભલામણ જ્ઞાનીઓએ કરેલ છે. એવાજ યજ્ઞને કરવા જોઈએ. હિંસાવાળા યજ્ઞ સુયજ્ઞ નથી તે મોક્ષના અભિલાષીઓ માટે અકર્તવ્યરૂપ છે. જે કરે છે
આ પ્રકારની મુનિરાજની વાણી સાંભળીને તે બ્રાહ્મણએ એવા યજ્ઞની विधा पूछी-" के ते जोई ?" त्यादि !
साथ-भिक्खू-भिक्षो भुनि! मापे२ यज्ञ ४२१। भाट छत उ०८०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३५
उत्तराध्ययनसूत्रे किम् ? किंवा ते तव मते ज्योतिः स्थानम् अग्निकुण्डम् ? तथा-ते तव मते सवा=अग्नौ घृतादिप्रक्षेपिका दर्व्यः काः ? किं वा तेस्तव मते, करीपाङ्गम्= अग्निप्रज्वालनसाधनं शुष्कगोयमखण्डम् ? च पुनस्ते तव मते कतरे के एधाः समिधः १ तथा शान्ति पापोपशमनहेतुरध्ययनपद्धतिः का? तथा त्वं कतरेण केन होमेन हवनीयद्रव्येण-आहुत्येत्यर्थः, ज्योतिरग्नि जुहोषितर्पयसि ? अयं भावःषड्जीवकायारम्भसाध्यो यज्ञस्तदुपकरणानि च त्वया निषिद्धानि, तत्कथं तव यज्ञसंभवः ? इति ।। ४३॥ किम् ) कौन सी अग्नि है (वा) तथा (ते) आप के वहाँ (जोईठाणं केज्योतिःस्थानं किम् ) अग्निकुंड क्या है (ते) आपने (सुया का-सुवः कः) अग्नि में हव्य को प्रक्षेपण करने के विये सुवा किस को बताया है। (करिसंग किं-किवा ते करिषाङ्गम् ) किसे आपने अग्नि को प्रज्वलित करने के लिये शुष्कगोमय के स्थानापन्न माना है ( एहा य ते कयराएधाश्च ते कतरे) किस को आपने इसमें जलाने के लिये इन्धनस्वरूप बनाया है (संतिका-शांतिः का) तथा पापोपशमन की हेतुभूत अध्ययन पद्धति वहां पर क्या है और (कयरेण होमेण जोह हुणासि-कतरेण होमेन ज्योतिः जुहोषि ) किस हवनीय द्रव्य से आपके संमत उस यज्ञ को करते हो । वह सब ब्राह्मणों ने मुनिराज से इस लिये पूछा कि प्रसिद्ध यज्ञ तो षट्जीवकायके आरम्भ से साध्य होता है और उसको करने का आप निषेध करते हो तो आप जिस यज्ञ को करने का विधान कर रहे हो वह भी साध्य कैसे हो सकता है ? कारण के यज्ञ करने के सब ही उपकरण आपकी दृष्टिमें हेय हैं ॥ ४३ ।। यज्ञमा मापना भतथी जोइ के-ज्योतिः किम् भनि । छ ? वा तथा ते मापन त्यां जोइठाणं के-ज्योतिः स्थानं किम् मनिपा १ मापने त्या सुया का-सुवः कः भनिनमा व्यन प्रक्षेप ४२१। भाटे घरे। न मतावर छ १ कारिसंग किं-किंवा ते wifણામૂ અગ્નિને પ્રદીપ્ત કરવા માટે કોને શુક ગામના સ્થાનાપન્ન માનેલ छ१ एहा य ते कयरा--एधाश्च ते कतरे समां मा भाटन धन २१३५ मनावत छ. तथा संति का-शांतिः का तथा पापापशमनना हेतुभूत अध्ययन पतति त्यां छ? मन कयरेण होमेण जोइ हुणासि-कतरेण होमेन ज्योतिः gોષિ કયા હવનીય દ્રવ્યથી આપને સંમત એ યજ્ઞને કરો છે? આ સઘળી વાતે બ્રાહ્મણેએ મુનિરાજને એ માટે પૂછી કે, પ્રસિદ્ધ યજ્ઞ તે ષજીવનીકાયના આરંભથી સાધ્ય બને છે. અને એવા યજ્ઞને કરવાને તે આપ નિષેધ કરે છે તે આ૫ જે યજ્ઞને કરવાનું વિધાન કરી રહ્યા છે તે પણ સાધ્ય કઈ રીતે થઈ શકે? કારણ કે યજ્ઞ કરવાનાં સઘળાં ઉપકરણ આપની દૃષ્ટિમાં હેય છે..૪૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् । मुनिराह
मूलम्तेवो जोई जीवो जोइठाणं, जोगा सुयाँ सरीरं कारिसंगं । कम्मे एंहा संजमजोगे संती, होमं हुणामि इसिंण पंसत्थं ॥४४॥ छाया-तपो ज्योति जीवो ज्योतिः स्थानं, योगाः सुवः शरीरं करीषाङ्गम् । __ कर्माण्येधाः संयमयोगाः शान्तिः, होमं जुहोमि ऋषीणां प्रशस्तम् ॥४४॥ टीका-तवो जोई'-इत्यादि
भो ब्राह्मणाः! अस्माकं यज्ञे तपा-बाह्यमाभ्यन्तरिक च ज्योतिः अग्निः यथा अग्निना इन्धनानि भस्मीक्रियन्ते, तथैव तपसा भावेन्धनानि कर्माणि भस्मीक्रियन्ते। जीवो ज्योतिः स्थानम्-अग्निकुण्डम् , जीवस्य तपस आश्रयत्वात् । योगा:-युज्यन्ते सम्बध्यन्ते कर्मणा ये ते योगाः-योगहेतवो मनोवाकायलक्षणाः, ते हिं सुवः, एभिर्हि स्नेहस्थानियाः शुभव्यापारास्तपोज्वलनप्रज्वलन हेतवस्तपो___ ब्राह्मणों की इस बात को सुन कर मुनिने कहा-'तवो जोई जीवो' इत्यादि। ___अन्वयार्थ हे ब्राह्मणों ! हमारे इस यज्ञमें (तवो जोई जीवो जाइ. ठाणं-तपः ज्योतिःजीवः ज्योतिः स्थानम्)बाह्य और आभ्यन्तर तपही अग्नि है-जिस तरह अग्नि इंधन को जला देती है उसी तरह तप भी भावइंधनरूप कर्मों को जला देता है। यह जीव हवनकुंड है, क्यों कि जीव ही तप का आश्रय है। (जोगा सुथा-योगाः सुवः ) मनोयोग, वचनयोग एवं काययोग ये तीन योग नुवाके स्थानापन्न है, क्यों कि इन्हीं योगों द्वारा घृतके स्थानरूप शुभ व्यापार जो तपरूपी अग्निको प्रदीप्त करने में कारण होते हैं उस तपरूप अग्नि में प्रक्षिप्त किये जाते हैं।
બ્રાહ્મણની આ વાતને સાંભળીને મુનિએ કહ્યું
" तवो जोई जीवो छत्या! अन्याय-3 ब्राझ ! ममा। यज्ञमा तवो जोइ जीवो जाइठाणं-तपः ज्योतिः जीवः-ज्योति स्थानम् मडार भने म ४२ त५ मे PAG छ. म भनिने બાળી નાખે છે એજ રીતે તપ પણ ભાવ ઈંધણરૂપ કર્મોને બાળી નાખે છે. मा ७१ वन ( छ. भ. तपन माश्रय छे. जोगा सुया-योगाः सुवः મને યોગ, વચન યોગ, અને કાય વેગ આ ત્રણ ચોગ સુવાના સ્થાનાપન્ન છે કેમકે, એજ ગે દ્વારા ઘીના સ્થાનરૂપ શુભ વ્યાપાર જે તપ રૂપી અગ્નિને પ્રદીપ્ત કરવામાં કારણ બને છે. એ તમરૂપ અગ્નિમાં પ્રક્ષિત કરવામાં આવે છે..
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे रूपेऽग्नौ प्रक्षिप्यन्ते इति भावः। तथा-शरीरं करीषाङ्कम् , तपो ज्योतिः प्रज्वालन हेतुः शरीरमेव करीपाङ्गम्, शरीरे सत्येव तपसः सम्भवात् । तथा-कर्माणि एधांसि, समित्स्थानीयानि कर्माणि, तपसा कर्माणि, भस्मीक्रियन्ते । तथा-संयमयोगा:संयमव्यापाराः शान्तिः, संयमेन हि सर्वजीवोपद्रवाः परिहियन्ते, ततः शान्तिः, अतः संयमयोगा एव शान्तिः । तथा-ऋषीणां प्रशस्तम्-मुनिभिः प्रशंसनीयं होम सम्यक्चारित्ररूपं जुहोमिकरोमि आराधयामीत्यर्थः ॥४४॥ (सरीरं कारिसंग-शरीरं करीषाङ्गम् ) यह शरीर ही करीषाङ्ग है-अग्निके जलानेके लिये कंडा स्वरूप है। शरीर के होने पर ही तपस्या का आराधन होता है अतः उस तपरूप अग्नि को जलानेमें कंडा के स्थानापन यह शरीर कहा गया है। (कम्मे एहा-कर्माणि एधांसि) ज्ञानावरणीयादिक अष्टविध कर्म इस यज्ञ में जलाये जाते हैं अतः वे इन्धन के स्थानापन्न कहे गये हैं। (संजमजोग संति-संयमयोगाः शान्तिः) संयमव्यापार यहां शांति है-क्यों कि संयम से ही समस्त जीवों के उपद्रव दूर किये जाते हैं अतः उससे जीव को शांति मिलती है । इसीलिये हम (इसिणं पसत्थं-ऋषीणां प्रशस्तम् ) ऋषियों को सम्माननीय (होम हुणामि-होमं जुहोमि ) सम्यक्चरित्ररूप यज्ञ को आराधित करते हैं।
भावार्य-ब्राह्मणों के प्रश्न का इस गाथा द्वारा मुनिराज उत्तर दे रहे हैं-वे कहते हैं कि हे ब्राह्मणों जिस यज्ञ का वर्णन किया गया हैउस यज्ञ में तप ही अग्नि है, जीव अग्निकुंड है, योग स्नुवा है, शरीर सरीरं कारिसंग-शरीरं करीषाङ्गम् ॥ शरी२ करीषाङ्ग छ, मनिने पलित કરવા છાણું સ્વરૂપ છે. શરીર હોવાથી જ તપસ્યાનું આરાધન બને છે. આથી જ એ તારૂપ અગ્નિને પ્રજવલિત કરવા છાણના સ્થાનાપન્ન આ શરી२२ अपामा मावस छ. कम्मे एहा-कर्माणि एधांसि ज्ञानापणीयाहि मष्टविध કમને એ યજ્ઞમાં બાળવામાં આવે છે. આથી તેને ઇંધનના સ્થાનાપન કહે. पामा मावत छ. संजमओगसंति-संयमयोगाः शान्तिः संयम व्यापार मही શાંન્તી છે, કેમકે, સંયમથીજ સઘળા જીવેને ઉપદ્રવ દૂર કરી શકાય છે. सन अनाथी ने शांती भणे छे. २मा माटे अभे इसिणं पसत्थं-ऋषिणां प्रशस्तम् *विममा सम्माननीय होमं हुणामि-होमं जुहोमि अभ्यर यात्रि३५ यज्ञनी આરાધના કરીએ છીએ.
ભાવાર્થ-બ્રાહ્મણેના પ્રશ્નને મુનિરાજ આ ગાથા દ્વારા ઉત્તર આપે છે. તેઓ કહે છે કે, હે બ્રાહ્મણ જે યજ્ઞનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે એ યજ્ઞમાં તપ જ અમિ છે, જીવ અગ્નિકુંડ છે, એગ સવા છે, શરીર છાણાં અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
सविधि यज्ञस्वरूपं श्रुत्वा ते ब्राह्मणाः स्नानस्वरूपं पृच्छन्त एवमाहुः -
मूलम् -
के तेहरएं ? के ये ते संतितित्थे ? कहंसि हाओ व रैयं जंहासि । अक्खीहि 'णो संजय ! जक्ख पूँइया ! इच्छोमु नोउं भँवओ संगासे ॥ छाया - कस्ते हृदः ? किं च तें शान्तितीर्थं ? कस्मिन् स्नातो वा रजो जहासि । अख्याहि नः संयत ! यक्षपूजित ! इच्छामो ज्ञातुं भवतः सकाशे ॥ ४५ ॥ टीका' के ते ' इत्यादि ।
ते तव हदः कः ? तथा - ते तव शान्तितीर्थं च किम् ? अयं भावः - यत्र स्नाते सति पापनिवृत्त्या शान्तिर्भवति एतादृशं तीर्थं भवतो मते किम् ? वा= अथवा कस्मिन् हादादौ स्नातो रजः पापरूपं जहासि= परित्यजसि ? कस्मिन् तीर्थे
६३७
कंडा एवं कर्म इंधन है । संयमयोग यहां शांति है । इस प्रकार के इस जीवों की विराधना से रहित इस यज्ञ को हम करते हैं ॥ ४४ ॥
सविधि यज्ञ के स्वरूप को सुनकर अब ब्राह्मण स्नान के स्वरूप को पूछते हैं - ' के ते हरए ? - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे मुनिराज ! ( ते हरए के ते हदः कः) आपके सिद्धान्तानुसार जलाशय क्या है (संतितित्थे य ते के शांतितीर्थं च ते किम् ) तथा जिस स्नान करने से पापनिवृत्तिपूर्वक शांति का लाभ होता है ऐसा वह तीर्थ आप के मत में क्या माना गया है। (कहंसि व्हाओ व रयं जहासि - कस्मिन् स्नातो वा रजो जहासि) अथवा तुम कहां पर नहा कर पापरूप रज का परित्याग करते हो, अर्थात् किस तीर्थ में स्नात होकर
ક્રમ ઇંધણ છે. સયમ ચેાગ શાંતી છે. આ પ્રકારના જીવાની વિરાધનાથી રહીત એવા યજ્ઞ અમે કરીએ છીએ, ૫ ૪૪ ૫
યજ્ઞના વિધિને તેમજ તેના સ્વરૂપને સાંભળીને બ્રાહ્મણેાએ સ્નાનના સ્વરૂપને પૂછ્યું—
' के ते हरए ?' त्याहि !
अन्वयार्थ - हे भुनिशन ! ते हरए के - ते हृदः कः आपना सिद्धांतानुसार भणाशय यु ं छे ? संतितित्थे य ते के-शांतितीर्थं च ते किम् तथा भां स्नान કરવાથી પાપ નિવૃત્તિ પૂર્વક શાંતીને લાભ થાય છે, એવું એ તીથ આપના भतमां युभानवामां आवे छे ? कहंसि व्हाओ व रयं जहासि - कस्मिन् स्नातो યાજ્ઞો જ્ઞાતિ અથવા તમે કઈ જગ્યાએ ન્હાઈને પાપરૂપ રજના પરિત્યાગ કરા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
____ उत्तराध्ययनसूने स्नातो भवान् पापैः प्रमुच्यते इति । अयं भावः-यथा भवन्मते यज्ञो यज्ञविधिश्चास्मद्विज्ञाताद् यज्ञाद् यज्ञविधेश्वान्यस्तथैव भवतो ह्रदः शान्तितीर्थ चाऽप्यस्मद्विज्ञाताद् इदात् शान्तितीर्थाचान्यदेव किम् ? इति । हे यक्षपूजित ! संयत! एतत्सर्वनोऽस्मान् अख्याहि कथय । वयं भवतः सकाशे एतत्सर्वं ज्ञातुमिच्छामः ॥४५॥ तेषां प्रश्नं श्रुत्वा मुनिराह
मूलम्धम्मे हरणे बंभे संतितित्थे, अणाइले अत्तपसनलेस्से । हिंसि पहाओ विमलो विसुद्धो, सुसीइभूओ जहामि दोसं ॥४६॥ छाया-धर्मो हुदो, ब्रह्म शान्तितीर्थम् , अनाविलम् आत्मप्रसन्नलेश्यम् ।
यस्मिन् स्नातो विमलो विशुद्धः, सुशीतीभूतः प्रजहामि दोषम् ॥४६॥ आप पापों से छूट जाते हो ? ( जक्ख पूइया संजय-यक्षपूजित संयत ) हे यक्षपूजित मुनिराज! यह सब बातें हम (भवओ सगासे-भवतः सकाशे) आप से (नाउं-ज्ञातुम् ) जानने के लिये (इच्छामु-इच्छामः ) इच्छुक हो रहे हैं सो (अक्खाहि-आख्याहि ) बतलाईये ॥
भावार्थ-ब्राह्मणों को स्नान के विषय में पूछने की जिज्ञासा बढाने का कारण यह हुआ कि जिस प्रकार मुनिद्वारा प्रतिपादित यज्ञ, प्रसिद्ध यज्ञ से विलक्षण है उसी प्रकार इनके मतानुसार स्नान भी प्रसिद्ध स्नान से विलक्षण ही होगा अतः उन्हों ने मुनिराज से स्नान के विषय में इस प्रकार प्रश्न किया कि-महाराज वह जलाशय आप की दृष्टि में कौनसा है कि जिस में आप स्नान करते हैं । तथा ऐसा वह तीर्थ भी कौनसा है कि जिसमें स्नान करने पर पापों से छूटा जाता है ॥४५॥ छ। १ अर्थात् ४॥ या तायमा स्नात थ२. मा५ पायोथी छुटी छ ? जखपइया संजय-यक्षपूजित संयत में यक्ष पूछत मुनिरा ! २मा सघणी पातो सभी भवओ सगासे-भवतः सकाशे मायनी पासेथी नाउं-ज्ञातुं भाटे इच्छामुइच्छामः ४२छु भनी २ह्या छीमे तथा अक्खाहि-आख्याहि मा५ ते समान मता.
ભાવાર્થ–સ્નાનના વિષયમાં પૂછવાની બ્રાહ્મણની જીજ્ઞાસા વધવાનું કારણ એ હતી કે, જે રીતે મુનિરાજ દ્વારા પ્રતિપાદિત યજ્ઞની પ્રસિદ્ધિ, યજ્ઞથી વિલક્ષણ સ્વરૂપે છે એજ રીતે એમના મત અનુસાર સ્નાન પણ પ્રસિદ્ધ સ્નાનથી વિલક્ષણજ હશે! આથી તેમણે મુનિરાજને સ્નાનના વિષયમાં આ પ્રકારને પ્રશ્ન કર્યો કે, મહારાજાએ જળાશય આપની દૃષ્ટિમાં કયું છે કે જેમાં આપ સ્નાન કરે છે? તથા એવું એ તીથ કયું છે કે જ્યાં સ્નાન કરવાથી પાપોથી છુટી જવાય છે? ૪૫ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
% 3A
प्रियदर्शिनी टी. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
टीका-'धम्मे-इत्यादि
धर्मोऽहिंसादिरूपो हृदस्तस्यैव कर्मरजोऽपहारकत्वात्, ब्रह्म-बह्मचर्य शान्तितीर्थम् , एतदासेवनेन सकलमलमूलभूतौ रागद्वेषौ समुन्मलितौ भवतः रागद्वेषोन्मूलने तु न पुनमलोत्पत्तिसंभवः । उक्तंच
"ब्रह्मचर्येण सत्येन, तपसा संयमेन च ।
मातगर्षिर्गतः शुद्धिं, न शुद्धिस्तीर्थयात्रया ॥१॥ इति ॥ __स्नान के विषय में जब उन ब्राह्मणों ने जिज्ञासाभाव से प्रश्न किये तो मुनिराज ने उनका उत्तर इस प्रकार दिया 'धम्मे हरए'-इत्यादि । ____ अन्वयार्थ-(धम्मे हरए-धर्मो हृदः) अहिंसा आदिरूप धर्म इदसरोवर है । क्यों कि इसी धर्म से कर्मरूपी धूलि का अपहरण होता है। (बंभे संतितित्थे ब्रह्म शान्तितीर्थम् ) ब्रह्मचर्य शान्तितीर्थ है। कारण कि इसके सेवन करने से समस्त मलों के मूलभूत राग और द्वेष समूल विनिष्ट होते हैं। रागद्वेष के उन्मूलित होने से पुनः मलोत्पत्ति की संभावना नहीं रहती है । कहा भी है--
"ब्रह्मचर्येण सत्येन, तपसा संयमेन च।
मातंर्गर्षिर्गतः शुद्धिं, न शुद्धिस्तीर्थयात्रया ॥" ब्रह्मचर्य के पालन से सत्यधर्म के सेवन से, तप एवं संयम की आराधना से मातंगऋषि ने आत्मशुद्धि को प्राप्त किया है । यह आत्म. शुद्धि जीवों को तीर्थों की यात्रा करने से नहीं प्राप्त हुआ करती है।
જ્ઞાનના વિષયમાં જ્યારે તે બ્રાહ્મણોએ જીજ્ઞાસા ભાવથી પ્રશ્ન કર્યો ત્યારે મુનિરાજે એને ઉત્તર આ પ્રકારે આપે–
‘धम्मे हरए' त्याल!
मन्वयार्थ:-धम्मे हरए-धर्मो हृदः मसि मा३ि५ घम' स१२ । भ, मे धमाथी भी पूजनु अपहरण थाय छे बमे संति तित्थे-ब्रह्मशन्ति તીર્થન બ્રહ્મચર્ય શાન્તિતીર્થ છે. કારણ કે એના સેવનથી સઘળા મળે મુળભૂત રાગ અને દ્વેષને સમુળગો વિનાશ થાય છે. રાગદ્વેષને નાશ થતાં ફરીથી મળેની ઉત્પત્તિ થવાની સંભવના રહેતી નથી. કહ્યું પણ છે.
" ब्रह्मचर्येण सत्येन, तपसा संयमे न च ।।
मातंगषिर्गतः शुद्धि, न शुद्धिस्तीर्थयात्रया ॥" બ્રહ્મચર્યના પાલનથી, સત્યધર્મના સેવનથી, તપ અને સંયમની આરાધનાથી, માતંગ ઋષિએ આત્મશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરેલ છે. આ આત્મશુદ્ધિ અને તીર્થોની યાત્રા કરવાથી પ્રાપ્ત થતી નથી. અને તે બ્રાહ્મણો આપ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे किं च भवदिष्टतीर्थानि प्राणिपीडा हेतुतया मलोपचयनिमित्तान्येव, अतो नास्ति तेषां शुद्धि हेतुता । उक्तंच__ "कुर्याद् वर्षसहस्रं तु, अहन्यहनि मज्जनम् ।
सागरेणापि कृच्छ्रेण, वधको नैव शुध्यति ॥ १ ॥इति।। इदं शान्तितीर्थम्-अनाविलम्-पञ्चास्रवमलवर्जितम् । अत एव-आत्मप्रसन्नलेश्यम्-आत्मनो जीवस्य प्रसन्ना निर्मला लेश्या तेजः प्रभृतिष्वन्यतमा यत्र तत्तथोक्तं च अस्ति । यस्मिन् स्नातः-स्नात इव स्नाता=निमग्नमानसः, विमल:=
और भी हे ब्राह्मणो ! आप लोग जिन्हें तीर्थस्थान मानते हैं और उनकी यात्रा किया करते हैं वे केवल प्राणियों के पीडा के ही हेतु हैं अतः उनसे मलापगम-मलका नाश न होकर प्रत्युत मलोपचय-मलका संग्रह ही होता है इसलिये उनमें शुद्धिहेतुता नहीं आती है यही बात अन्यत्र इस प्रकार से कही है
"कुर्याद्वर्षसहस्रं तु, अहन्यहनि मज्जनम् ।
सागरेणापि कृ ण, वधको नैव शुध्यति"॥ हजारों वर्षोंतक भी वधक-घातक प्राणी प्रतिदिन समुद्रप्रमाण जल से भी स्नान करे तो भी आत्मशुद्धि को प्राप्त नहीं कर सकता है।
हमारे द्वारा संमत जो शांतितीर्थ है वह (अणाइले-अनाविलम्) पांच आस्रवरूप मलों से सर्वथा वर्जित है। इसलिये वहां अवगाहन करने से (अत्तपसन्नलेस्से-आत्मप्रसन्नलेश्यम् ) आत्मा की शुभलेश्याओं में से कोई एक लेश्या हो जाती है। (जहिंसि-यस्मिन् ) जिस शान्ति લોક જેને તીર્થસ્થાન માને છે અને તેની યાત્રા કર્યા કરે છે તે કેવળ પ્રાણીઓની પીડાને જ હેતુ છે. આથી મલાપગમ–મલને નાશ ન થઈને પ્રત્યુત માપચયજ-મલને સંગ્રહ જ થાય છે. આ કારણે એમાં શુદ્ધિ હેતુતા આવતી નથી. આ વાત અન્યત્ર આ પ્રકારે કહેવાયેલ છે–
“ कुर्याद्वर्षसह 'तु, अहन्यहनि मज्जनम् ।
सागरेणापि कृच्छ्रेण, वधको नैव शुध्यति ॥" હજારો વર્ષ સુધી પણ પ્રાણ રાત દિવસ સમુદ્ર પ્રમાણ જળથી સ્નાન કરે તો પણ તે આત્મશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી શકતાં નથી.
सभा२। तरथी संभत से २ ॥ शi-तीतीथ छे ते अनाइले-अनाવિમ્ પાંચ અસવરૂપ મળેથી સર્વથા વજીત છે. આ કારણે ત્યાં અવગાહન ४२पाथी अत्तपसनलेस्से-आत्मप्रसन्नलेश्यम् मामानी शुम श्यायामांथी मे४ वेश्या निज मनी लय छे, जहिंसि-यस्मिन् रे शांतितीर्थ भा पहाओलातो नाईन भाई भन निमम भनेर छे ते विमलो विशुद्धो-विमलः विशुद्धः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४१
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम् निर्मलः, भावमलरहितः, अत एव-विशुद्धः-कर्मकलङ्कवर्जितः सुशीतीभूत = शारीरिकमानसिक सन्तापवर्जितः सन् अहं दोष दूषयति-विकारयति विशुद्धमप्यास्मानं यः स दोषः ज्ञानावरणीयादिकमलक्षणस्तं प्रजहामि-परित्यजामि ॥४६ ॥ तीर्थमें (हाओ-स्नातः) स्नान करके मेरा मन निमग्न बना हुआ है वह मैं (विमलो विसुद्धो-विमल: विशुद्धः) विमल निर्मल-भावमलरहित होते हुए कर्ममल कलंकसे रहित बनूंगा। इस तरह (सुसीइभूओ-सुशीतीभूतः) शारीरिक, मानसिक संताप से वर्जित होता हुआ मैं (दोसं-दोषम् ) आत्मा को विकृत करने वाले ज्ञानावरणीयादिक दोषों को (पजहामिप्रजहामि) छोड़ दूँगा-भविष्य में उनसे रहित हो जाऊंगा।
भावार्थ-किसी तीर्थरूप जलाशय में स्नान करने से पापों का नाश होता है ऐसी मान्यता ब्राह्मणों की है, उस मान्यता को लेकर मुनिराज उनसे कह रहे हैं कि धर्मतीर्थ व्यवहार में जिसे माना जाता है वह वास्तव में धर्मतीर्थ नहीं है, वह तो प्राणियों का पीडाहेतुक होने से एक प्रकार का अधर्मतीर्थ है । हिंसादिक पापों से विरति होना यही सर्वोत्तम धर्मतीर्थ है । इस धर्मतीर्थ में अवगाहन करने वाला प्राणिवर्ग नियमतः विमल एवं विशुद्ध बनता है । हम भी ऐसे ही धर्मतीर्थ में स्नान करते रहते हैं । इसी स्नान से आत्मा शुचिभूत होकर निर्दोष बन जायगी । भगवान महावीर का ही तीर्थ एक ऐसा तीर्थ है कि जहाँ हर तरह से जीवों को शांतिलाभ होता है ॥ ४६॥ વિમલ-નિર્મલ-ભાવમલથી રહિત બનીને કર્મમળ કલંકથી રહીત બનીશ. આ रीत सुसीइभूओ-सुशीतिभृतः शरीरि: भानसि सतपथी १७ ५४ हुँ दोसं-दोषम् मामाने विकृत ४२ना२ मेवा ज्ञाना२णीयाहि होषाने पजहामिબહૂતિ છેડી દઈશ અને ભવિષ્યમાં હું તેનાથી સંપૂર્ણતઃ રહિત થઈ જઈશ.
ભાવાર્થકેઈ તીર્થસ્થાનમાંના જળાશયમાં સ્નાન કરવાથી પાપોને નાશ થાય છે એવી માન્યતા બ્રાહ્મણની છે, એ માન્યતાને લઈને મુનિરાજ એમને કહે છે કે, ધર્મતીર્થ વ્યવહારમાં જેને માનવામાં આવે છે તે વાસ્તવમાં ધર્મતીર્થ નથી તે તે પ્રાણીઓને પીડાનાં હેતુક હોવાથી એક પ્રકારનાં અધર્મ તીર્થ છે, હિંસાદિક પાપોથી વિરતિ થવી એજ સર્વોત્તમ ધર્મતીર્થ છે. આ ધર્મતીર્થ માં અવગાહન કરનાર પ્રાણીવર્ગ નિયમતઃ વિમલ અને વિશુદ્ધ અને છે. અમે આવાજ ધર્મતીર્થમાં સ્નાન કરતા રહીએ છીએ. આ નાનથી આત્મા શુચિભૂત થઈને નિર્દોષ બની જશે. ભગવાન મહાવીરનું તીર્થ એક એવું તીર્થ સ્થાન છે કે, જ્યાં દરેક રીતે અને શાંન્તીને લાભ મળતું રહે છે. કદા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
उत्तराध्ययनसूत्रे
अध्ययनमुपसंहरन्नाह
मूलम् -
एयं सिंणाणं कुंसलेहि दिट्ठे, महासिणाणं ईसिणं पंसत्थं । जहिंसि पंहाया विमला विसुद्धा, महारिसी उत्तम ठौण पैत्ते तिबेमि ॥ छाया - एतत्स्नानं कुशलैर्दृष्टं, महास्नानमृषीणां प्रशस्तम् ।
यत्र स्नाता विमला विशुद्धा, महर्षय उत्तमं स्थानं प्राप्ताः ॥ ४७ ॥ इति ब्रवीमि ॥
टीका-' एवं ' इत्यादि ।
एतत्पूर्वोक्तं स्नानं कुशलैस्तच्च विद्भिस्तीर्थकरै दृष्टम् । एतन्महास्नानम् ऋषीणां प्रशस्तम् । ऋषयो हि इदमेव महास्नानं प्रशंसन्तीति भावः । उक्तं चआत्मा नदी संयमतोयपूर्णा, सत्यावहा शीलतटा दयोर्मिः ।
66
तत्राभिषेकं कुरुपाण्डुपुत्र ! न वारिणा शुध्यति चान्तरात्मा || १|| इति । यत्र स्नाता विमला विशुद्धाः सन्तो महर्षय उत्तमं मोक्षरूपं स्थानं प्राप्ती गताः इति ब्रवीमीत्यस्यार्थः पूर्ववत् ।
अध्ययन का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं'एयं सिणाणं कुसलेहि दिहूं ' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (कुसलेहिं - कुशलैः ) कुशलों ने तिथंकरों ने ( एवं सिगाणं - एतत् स्नानम्) इसी पूर्वोक्त स्नान को (इसिणं पसत्थं - ऋषीणां प्रशस्तम्) ऋषियों को मान्य ( महासिणाणं - महास्नानम् ) महास्नानस्वरूप (दिट्ठे - दृष्टम् - दिष्टम् ) देखा है और कहा है ( जहिंसि - यस्मिन् ) जिस स्नान से (व्हाया - स्नाताः ) स्नापित हुए-नाये हुवे (महारिसी - महर्षयः ) महर्षिजन ( विमला विसुद्धा - विमलाः विशुद्धाः ) विमल एवं विशुद्ध होकर ( उत्तमं ठाणं पत्ते - उत्तमं स्थानं प्राप्ताः ) मुक्तिरूप उत्तम અધ્યયનના ઉપસ'હાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે
“qả famnoi gað fæ fąż ” seule. मन्वयार्थ – कुसलेहिं- कुशलैः तीर्थ एवं सियाणं - एतत् स्नानम् भा पूर्वोत स्नानने इसिणं पसत्यं ऋषीणाँ प्रशस्तम् ऋषियाने मान्य स्व३५ महासिणाणं-महास्नानम् महास्नान स्व३५ दिट्टं दृष्टं दिष्टम्लेयेस छेडे छे जहिंसि यस्मिन् ने स्नानथी व्हाया - स्नाताः स्नापित थयेस - महारिसी - महर्षयः भनि विमला विशुद्धा - विमला : विशुद्धाः विभस भने विशुद्ध थाने उत्तमं ठाणं पत्ते उत्तमं स्थानं प्राप्ताः भुक्ति३य उत्तम स्थानने भेजवनार मनी लय छे. त्ति बेमि-इति ब्रवीमि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ हरिकेशबलमुनिचरितवर्णनम्
एवं हरिकेशबलो मुनिर्विप्रान् प्रतिबोध्य स्वस्थानं गतः, क्रमेण मुक्ति प्राप्तवान् । प्रतिबुद्धा विमा अपि स्वकल्याणं साधितवन्तः ॥ ४७ ॥
इति श्री विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपति-कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायाम्'हरिकेशीयाख्यं' नाम द्वादशममध्ययनं
सम्पूर्णम् ॥ १२॥ स्थान को प्राप्त हो जाते हैं । (त्ति बेमि-इति ब्रवीमि ) ऐसा मैं हे जंबू महावीर भगवान् के कहने के अनुसार कहता हू । अर्थात् ऐसा ही वीरप्रभु ने कहा है उसी के अनुसार मैंने कहा है। इस प्रकार हरिकेशवल मुनि ब्राह्मणों को प्रतिबोधित करके अपने स्थान पर चले गये और वहां विशिष्ट तपस्या की आराधना से कर्मों का क्षय कर उन्होंने मुक्ति का लाभ किया तथा ब्राह्मणों ने भी प्रतिबोधित होकर आत्मकल्याण का मार्ग ग्रहण कर लिया ॥४७॥
॥ इस प्रकार यह उत्तराध्ययन सूत्र की प्रियदर्शिनी
टीका के "हरिकेशाय" नामके बारहवें अध्ययन
__का हिन्दी भाषानुवाद संपूर्ण हुआ ॥१२॥ એવું હું મહાવીર ભગવાનના કહેવા પ્રમાણે કહું છું. અર્થાત્ એવું જ વીર પ્રભુએ જે કહ્યું છે એજ મેં કહેલ છે. આ પ્રમાણે હરિકેશબલ મુનિએ બ્રાહ્મણને બેધિત ક્યાં અને પછી પિતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા ગયા અને તે સ્થળે ખૂબ ઉગ્ર તપસ્યાની આરાધનાથી કર્મોને વિનાશ કરી તેમણે મુક્તિને લાભ કર્યો. તથા બ્રાહ્મણએ પણ પ્રતિબંધિત થઈને આત્મ કલ્યાણને માર્ગ ગ્રહણ કર્યો. ૪૭
છે શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પ્રિયદશિની ટીકાને
હરિકેશીય નામના બારમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ. ૧૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ त्रयोदशमध्ययनम् ॥ व्याख्यातं द्वादशमध्ययनम् । सम्पति त्रयोदशमारभ्यते । अस्य च पूर्वण सहायमभिसंबन्धः-इहपूर्वस्मिन्नध्ययने तपसि यत्नो विधेय इत्युक्तम् । अस्निन्नध्ययने तपः कुर्वता निदानं न कर्तव्यमित्युच्यते । अनेन संबन्धनायातमिदं 'चित्रसंभूतीय' नामकं त्रयोदशमध्ययनम् । अस्याध्ययनस्यानुगमनार्थ चित्रसंभूताख्यानं तावदुपवर्ण्यते । तच्चैवम्-- आसीत् साकेतं-अयोध्यानाम नगरम् । तत्र चन्द्रावतंसको नाम नृपतिः । तस्य
तेरहवां अध्ययन प्रारंभबारहवां अध्ययन की व्याख्या हो चुकी अब तेरहवां अध्ययन कहा जाता है । इस अध्ययन का बारहवें अध्ययन के साथ संबंध इस प्रकार है, बारहवें अध्ययन में जो यह कहा गया है कि तपस्या करने में आत्मा को विशेष प्रयत्न करना चाहिये, सो इस अध्ययनमें अब यह प्रकट किया जायगा कि-'तपस्या करते हुए तपस्वी को निदान (नियाणा) नहीं करना चाहिये । इस संबंध को लेकर इस अध्ययनमें चित्र और संभूत नामके दो मुनिराजों का वर्णन किया जायगा । अतः उनके संबंध से इस अध्ययन का नाम भी 'चित्रसंभूत' ऐसा रक्खा गया है। इसी बात को समझाने के लिये चित्र और संभूत का आख्यान वर्णन किया जाता है। वह इस प्रकार से हैसाकेत-अयोध्या नामका नगर था उसका शासक चंद्रावतंसन नामका
તેરમા અધ્યયનને પ્રારંભબારમું અધ્યયન પુરૂ થઈ ચુકયું, હવે તેરમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનને બારમા અધ્યયન સાથે સંબંધ આ પ્રકારનું છે. બારમા અધ્યયનમાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે, તપસ્યા કરવામાં આત્માએ વિશેષ પ્રયત્ન કરી જોઈએ. હવે આ અધ્યયનમાં એ કહેવામાં આવે છે કે, તપસ્યા કરનાર તપસ્વીએ પોતાના તપના ફળ માટે કઈ જાતનું નીયાણું-નદાન કરવું ન જોઈએ. આ સંબંધને લઈને આ અધ્યયનમાં ચિત્ર અને સંભૂત નામના બે મુનિરાજોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આથી તેમના સંબંધને કારણે આ અધ્યયનનું નામ પણ “ચિત્ર-સંભૂત એવું રાખવામાં આવેલ છે. આ વાતને સજાવવા માટે ચિત્ર અને સંભૂતના આખ્યાનનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. જે આ પ્રકારનાં છે
સાકેત નામનું નગર હતું, એ નગરના શાસક ચંદ્રાવત સક નામના રાજ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
सकलप्रजामनोरञ्जको मुनिचन्द्रनामा दारकः । स हि बाल्यादेव निवृत्तकामभोगतृष्णः परमार्थसतृष्ण आसीत् । प्राप्तवैराग्यः स सगरचन्द्रमुनेः सविधे प्रव्रजितः । एकदा गुरोराज्ञया शिष्यपरिवारेण सह विहरन् स मुनिचन्द्रमुनि रेकस्यामटव्यां समागतः। तत्र क्षुत्पिपासापरिम्लानमुखचन्द्रं सपरिवारं तं मुनिचन्द्र गोवल्लभगोपालस्य नन्द-सुनन्द-नन्ददत्त - नन्दप्रिय नामानश्वत्वारो दारका दृष्टवन्तः । ते हि सुविशुद्धमाहारं मुनये दत्तवन्तः । सपरिवारः सोऽपि गोपालदारकपदत्ताशनादिभिरपनीत राजा था। इसके मुनिचंद्र नामका एक पुत्र था । मुनिचंद्र सकल प्रजाजनोंके मन का अनुरंजक था । यह बाल्य अवस्था से ही सांसारिक विषयों की ओर से विरक्त चित्त रहता था । परमार्थिक कर्तव्य की ओर इसका मन विशेषरूप से झुका हुआ रहता था। एक दिन की बात है कि मुनिचंद्र ने अपना नाम यथार्थरूप से सार्थक करने के लिये सागर चंद्रमुनिराज के पास दीक्षा धारण की। किसी एक समय जब कि ये विहार में थे-गुरु की आज्ञा प्राप्त कर स्वतंत्र विहारी बने । अपनी शिष्यमंडली को साथ में लेकर इन्होंने स्वतंत्र विचरना प्रारंभ किया। विचरते२ ये एक महाभयानक अटवी में जा पहुँचे । आहारादिक की अप्राप्तिसे सब को बडा कष्ट होने लगा। क्षुधातृषा आदि के जोर से ये दुर्बल बन गये। कुछ ये आगे चले ही थे कि इतने में इनको गोवल्लभ गोपाल के नन्द-सुनन्द - नन्ददत्तनन्दप्रिय नामक चार लड़कों ने देखा । उन लडकों ने इनको सुविशुद्ध आहार देकर धर्मका उपार्जन किया । आहारपानी आदि की प्राप्ति से
६४५
હતા. એમને મુનિચંદ્ર નામના એક પુત્ર હતા. મુનિચંદ્ર સઘળા નગરજનાના મનને આનંદ આપનાર હતા. એ ખાલ્યાવસ્થામાંથી જ સાંસારિક વિષયા તરફ વિરક્ત ચિત્ત રહ્યા કરતા હતા. પારમાર્થિક કન્યની તરફ એનું મન વિશેષ રૂપથી ઝુકેલું હતું એક દિવસની વાત છે કે, મુનિચંદ્ર પોતાનું નામ યથા રૂપથી સાક કરવા માટે સાગરચંદ્ર મુનિરાજની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી. કોઈ એક સમય કે જ્યારે તેઓ વિદ્વારમાં હતા-ગુરુની આજ્ઞા મેળવીને તે સ્વતંત્ર વિહારી બન્યા હતા. પેાતાની શિષ્ય મંડળીને સાથે લઈને તેમણે સ્વતંત્ર વિચરવાને પ્રારંભ કર્યાં. વિચરતાં વિચરતાં તેઓ એક મહા ભયાનક અટવીમાં જઈ પહેાંચ્યા. આહાર આદિના જોગ ન મળવાને કારણે સઘળાને ઘણું દુ:ખ થવા લાગ્યું. ભૂખ તરસ આદિને કારણે તે સઘળા મુનિએ દુર્ગંળ અની ગયા હતા. થાડુ' એક આગળ ચાલ્યા કે એટલામાં તેમને ગાવલ્લભ ગેાપાળના નન્દ–સુનંદ નન્દદત્ત-નન્દપ્રિય નામના ચાર કરાએએ જોયા એ કરાઓએ તેમને સુવિશુદ્ધ આહાર વહેારાવી ધર્મનું ઉપાર્જન કર્યું". આહાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे क्षुत्पिपासस्तेभ्यो धर्मदेशनां ददौ । तेऽपि धर्मदेशनां श्रुत्वा समुत्पन्नवैराग्याः संसारमसारं मत्वा तदन्तिके प्रत्रजिताः । तेषु संयमिनौ द्वौ गोपालदारकौ मलक्लिन्नेषु Fastray सजुगुप्सौ जातौ । चत्वारोऽपि ते परिसमाप्तायुकाः कालं कृत्वा देवलोकं गताः । तेषु जुगुप्साकारको नन्ददत्त - नन्दमियनामानौ द्वौ देवलोकच्युतौ दशपुरनगरे शाण्डिल्यब्राह्मणस्य यशोमत्या दास्याः शौण्डीर - शौण्डदत्त नामानौ युगलरूपेण पुत्रा जातौ ।
૬૬
बालभावमतिक्रम्य क्रमेण तौ यौवनं सम्प्राप्तौ । कदाचित्क्षेत्ररक्षणार्थ तौ अटव्यां गतवन्तौ । तत्र वटवृक्षस्याधस्तात्सुप्तौ । सुप्तयोस्तयोरेकं दारकं वटकोटरक्षुधा एवं तृषा के शांत होने से शरीर में स्वस्थता प्राप्त कि ये सपरिवार मुनिचंद्र ने उन गोपालदासकों को धर्मदेशना दी। धर्मदेशना सुनकर उनका चित्त संसार से विरक्त हो गया। संसार को सर्वथा असार जानकर उन चारों ने ही मुनिराज मुनिचंद्र के पास दीक्षा धारण करली। इन में से दो गोपालदारक नन्द-सुनन्द मुनियों को अपने पसीने से गीले हुए वस्त्रों में ग्लानिभाव जागृत होता रहा। ये चारों ही गोपालदारक मुनिराज अपनी आयुके अंतमें मरकर देवलोक गये । इनमें से जिन्हों को पहिले अपने पसीने से तर हुए वस्त्रों में ग्लानि भाव जगता था। वे दोनों देव वहां से चवकर दशपुर नामके नगर के शाण्डिल्य ब्राह्मण की यशोमती नामक दासी के शौण्डीर शौण्डदत्त नाम से युगल पुत्र हुए ।
धीरेर बालभावका अतिक्रमण कर ये दोनों जवान हुए, एक दिन ये दोनों खेत की रखवाली करनेके लिये वनमें गये हुए थे। वहां एक वटवृक्ष के नीचे ये दोनों सो गये । इतने में उस वटवृक्ष के कोतर से एक सर्प
પાણી આદિની પ્રાપ્તિથી ભૂખ અને તરસ શાંત થવાથી શરીરમાં સ્વસ્થતા મળતાં પેાતાના શિષ્યા સાથે મુનિચ', એ ગેાપાળ ખાળકાને ધર્મદેશના દ્વીધી. ધમ દેશના સાંભળીને એમનું ચિત્ત સંસારથી વિરક્ત ખની ગયું. સંસારને સર્વથા અસાર જાણીને એ ચારે જણાએ મુનિરાજ મુનિચંદ્રની પાસેથી દીક્ષા ધારણ કરી. એમાના એ ગેાપાલ ખાળક નંદ–સુનન્દ મુનિઓને પેાતાના પસીનાથી ભીનાં થયેલાં વસ્રોમાં ગ્લાની ભાવ જાગૃત થયા. એ ચારે ગેાપાળ મુનિરાજોના આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મરીને દેવલેાક ગયા. આમાંથી જેમને પહેલાં, પેાતાના પસીનાથી ભિજાયેલાં વસ્ત્રાથી ગ્લાની ભાવ રહેતા હતા તે બન્ને દેવ ત્યાંથી ચવીને દશપુર નામનાં નગરમાં શાંડિલ્ય બ્રાહ્મણની યશે।મતી નામની દાસીના શૌડીર અને શૌડદત્ત નામના જોડીયા પુત્ર તરીકે જન્મ્યા.
સમય જતાં ધીરે ધીરે ખાલ્યાવસ્થા વટાવીને એ અન્ને જુવાન બન્યા. એક દિવસ એ બન્ને ખેતરની રખેવાળી કરવા માટે વગડામાં ગયા હતા, થાકયા પાકયા ત્યાં એક વડના વૃક્ષની નીચે એ બન્ને સુઈ ગયા. એટલામાં એ વડના પાલા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १३ चित्र-संमूतचरितवर्णनम्
६४७ निर्गतसो दष्टवान् । सर्पण दष्टः स मृतः । सर्पमन्विष्यन् द्वितीयोऽपि तेन दष्टः । सोऽपि मृतः । ततो द्वावपि कालञ्जरे गिरावेकस्थामृग्यायुगलिको शिशू जातौ । तत्रापि मात्रा सह संचरन्तौ तौ केनापि व्याधेन बाणेनैकेन विद्धौ मृतौ । ततो मृतगङ्गातीरे एकस्या हस्यागर्भाद् हंसयुगलिको जातौ । तत्रापि मात्रा समं संचरन्तौ केनापि मत्स्यघातकेन धृत्वा मारितौ । ततो वाराणस्यां भूतदत्तनाम्नो महर्द्धिकस्य चाण्डालस्य पुत्रत्वेन समुत्पन्नौ । तत्र ज्येष्ठश्चित्र नाम्ना, कनिष्ठः संभूतनाम्ना प्रसिद्धो जातः । तौ हि परस्परं परमप्रीतिसंपन्नौ बभूवतुः । निकला । उसने एक भाई को डस लिया जहर की तीव्रता से उसका वहीं पर देहान्त हो गया । सर्प की तलाश करते हुए दूसरा भाई भी उसी सपे के द्वारा डसा जाकर वहीं पर मर गया। इस प्रकार मर कर ये दोनों कालींजर पर्वत के ऊपर एक मृगी की कुक्षि से युगल पुत्र के रूप में अवतरित हुए। वहां भी ये सुख से नहीं रह सके । जब ये दोनों किसी एक समय अपनी मा के साथ कहीं चले जा रहे थे तो एक व्याधने एक ही बाण द्वारा इन दोनों को मार दिया। मर कर ये दोनों ही गंगा के तीर पर एक हँसी के गर्भ से युगल पुत्ररूप में जन्मे। वहाँ भी धीवर ने इनको सुख से नहीं रहने दिया । जब ये दोनों अपमी हँसनी मां के साथ किलोलें कर रहे थे तो किसी धीवरने इनको पकडकर मार डाला। वहां से मर कर फिर ये दोनों ही वाणारसी नगरी में धनसंपन्न एक भूतदत्त नामक चाण्डाल के यहां पुत्ररूप से जन्मे । जेठ पुत्र का नाम ણમાંથી એક સર્ષ નીકળે તેણે સુતેલા બંને ભાઈઓમાંના એકને દંશ દીધે. સર્ષ એકદમ ઝેરીલો હોવાથી બનેમાંથી જેને કરડ હતું તેનું ત્યાં જ મૃત્યુ નિપજ્યું. આ પછી સર્પની તપાસ કરવા નીકળેલા બીજા ભાઈને પણ સર્પ દંશ થતાં તેનું પણ ત્યાં જ મૃત્યુ થયું. આ રીતે મરણ પામેલા એ બંને કાલીજર પર્વત ઉપર એક હરણના પેટે અવતર્યા. ત્યાં પણ તે સુખથી રહી ન શકયા, એક સમયે તે બન્ને પિતાની મા સાથે ચારે ચરવા જઈ રહ્યા હતા, એ સમયે કઈ શીકારીના બાણથી બને માર્યા ગયા. મરીને એ બને ગંગા નદીને કિનારે એક હંસલીન પેટે સાથે અવતર્યા. ત્યાં પણ તે સુખથી રહી શકયા નહીં. પિતાની હસ માતા સાથે જ્યારે તે બને કિલ્લોલ કરી રહ્યા હતા એવે સમયે કઈ એક શીકારીએ તે બન્નેને પકડી લીધા અને મારી નાખ્યા. ત્યાંથી મારીને એ બન્ને વાણુરસી (કાશી) નગરીમાં ધનસંપના એવા ભૂતદત્ત નામના ચાંડાલને ત્યાં પુત્ર રૂપે જનમ્યા. મોટા પુત્રનું નામ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
तत्र वाराणस्यां शङ्खनामा राजाऽऽसीत् । तस्य दुर्मतिसचिवो नमुचि नामकः सचित्र आसीत् । एकदा कृतमहापराधः स नमुचिस्तेन राज्ञा वधायाज्ञप्तः । भूतदत्तचाण्डालस्तं मारयितुं श्मशानभूमिमनैषीत् । तत्र जातssदयः स तमुवाच - भो मन्त्रिन् ! तिष्ठतु भवान् मद्गृहे प्रच्छन्नः । तत्र मत्पुत्रौ पाठयतु । जीवितुकामेन तेन तद्वचनमङ्गीकृतम् । भूम्यन्त हे प्रच्छन्नो भूत्वा नमुचिश्चित्रसंभूतौ पाठयति चित्र और कनिष्ठ पुत्र का नाम संभूत रक्खा गया। इन दोनों को परस्पर में विशेष प्रीति हो गई थी ।
बनारस में उस समय शंख नाम का राजा राज्य करता था । इसके मंत्रीका नाम नमुचि था । इसकी बुद्धि ठीक नहीं थी । राजा को यह खोटी ही सलाह दिया करता था। एक समय की बात है कि इस मंत्रीसे राज्य का कुछ अमार्जनीय - बडा भारी अपराध बन गया । उसके दंड स्वरूपमें राजा ने उसको प्राणदंड की आज्ञा दी और चाण्डाल से यह कह दिया कि इसको बिना किसी बात का विचार किये मार डालो । चाण्डाल राजा की आज्ञाप्रमाण कर उसको मारने के लिये इमशानभूमि में ले गया। परंतु चाडालकी इसको मारनेकी भावना नहीं जगी । सहसा वह सदय - दयालु बनकर मंत्री से बोला- हे मन्त्रिन् ! आप मेरे घरमें प्रच्छन्न रीति से रहो और मेरे जो दो पुत्र हैं उनको आप पढाओ । चांडाल की इस बात को सुनकर जीने की अभिलाषा से उस मंत्री ने मान लिया । चांडाल के घर प्रच्छन्न- गुप्त रीतिसे रहकर चांडालके चित्र और संभूत ચિત્ર અને નાના પુત્રનું' નામ સંભૂત રાખવામાં આવ્યું. એ મન્ને ભાઈઓમાં પરસ્પર અત્યંત પ્રીતિ જામી ગઈ હતી.
અનારસમાં એ સમયે શ'ખ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એમના મંત્રીનુ' નામ નમુચિ હતું. એની બુદ્ધિ સારી ન હતી. રાજાને તે ખાટી સલાહ આપ્યા કરતા હતા. એક સમયની વાત છે કે. એ મ`ત્રીથી રાજ્યના કંઈક સમાજનીય–ઘણા માટે અપરાધ થઈ ગયા. એના દડરૂપે રાજાએ તેને પ્રાણદંડની આજ્ઞા કરી અને ચાંડાલને કહી દીધુ કે આને કાઈ પણ જાતનો વિચાર ન કરતાં મારી નાખેા. ચાંડાલ રાજાની આજ્ઞા મળતાં એને મારવા માટે શ્મશાન ભૂમિમાં લઈ ગયા પર ંતુ ચાંડાલના દિલમાં તેને મારવાની ભાવના ન જાગી. આથી તે દયાળુ હૃદયના ખની મંત્રીને કહેવા લાગ્યા. હું મત્રિન્! આપ મારા ઘરમાં છુપાઇને રહેા, અને મારા બે પુત્રા છે તેને આપ ભણાવે. ચાંડાલની વાત સાંભળીને જીવવાની અભિલાષાથી મંત્રીએ તેની વાતનો સ્વીકાર કર્યાં. ચાંડાલને ઘેર ગુપ્તપણે રહીને ચિત્ર અને સભૂત નામના તેના અન્ને બાળકાને મત્રી ભણાવવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
૬૨
चित्रसंभूतमाता तत्परिचयां करोति । मन्त्री तस्यामासक्तोऽभवत् । इदं जुगुप्सितं मन्त्रिचरितं विज्ञाय स भूतदत्तो मन्त्रिमारणोपायमचिन्तयत् । पितुरध्यवसायं परिज्ञाय कृतज्ञता परवशौ ता तत्पुत्रौ मन्त्रिणं ततो गुप्तेनोपायेन निष्कासितवन्तौ समन्त्री ततो निःसृत्य क्रमेण हस्तिनागपुरे सनत्कुमारचक्रिणो मन्त्रित्वमाप्तवान् ।
एकदा तौ चित्रसंभूतनामको मातङ्गदारकौ रूपयौवनलावण्यनृत्यगीत कलाभिः वाराणसेयानां (वाराणसीनिवासिनां ) स्त्रीपुरुषाणां मनांसि प्रमोदितवन्तौ । अन्यदा
नामक उन दोनों बालकों को वह पढाने लग गया। बालकों की माता इसकी सेवा करने लगी । नमुचि उन बालकों की माता पर आसक्त हो गया। जब ये बात भूतदत्त चांडाल के कान में पडी । तो उसने नमुचि को मारने का विचारकर उपाय सोचा । बालकोंने जब अपने पिताके इस निकृष्ट - हलकाविचारको जाना तो उन्होंने कृतज्ञता-उपकारकके वश होकर नमुचिको किसी उपाय से बचानेका प्रयत्न किया। वे उसमें सफल भी हो गये । उन्हों ने मंत्री को अपने घर से किसी गुप्त उपाय से बाहिर निकाल दिया । मंत्री वहां से चला और धीरे २ चलकर हस्तिनापुर सनत्कुमार चक्रवर्ती के पास पहुँच गया। वहां चक्रवर्ती ने उसको अपने यहां मंत्रीपद पर स्थापित कर लिया ।
एक समय की बात है कि ये दानों चांडाल के पुत्र कि जिनका नाम चित्र और संभूत था, रूप यौवन, लावण्य एवं नृत्य कला आदि के द्वारा वाराणसी नगर निवासियों के मन को प्रमुदित करते हुए वहां के वसं
લાગ્યા. ખાળકીની માતા એની સેવા કરવા લાગી, નમ્રુચિ એ ખાળકીની માતા ઉપર આસક્ત બની ગયેા. જ્યારે આ વાત ભૂતદત્ત ચાંડાલના કાન સુધી પહેાંચી ત્યારે તેણે નમુચિને મારવાના વિચાર કરી ઉપાય શેાધવા લાગ્યા. બાળકાએ જ્યારે પોતાના પિતાના એ વિચારને જાણ્યા ત્યારે તેમણે કૃતજ્ઞતાને ઉપકાર વશ બનીને નમુચિને કાઇ ઉપાયથી બચાવી લેવા નક્કી કર્યુ. અને તેમ કરવામાં તેમને સફળતા પણ મળી, તેમણે મત્રીને પાતાના ઘરમાંથી કેાઈ ગુપ્ત રસ્તે બહાર ભગાડી દીધે. આ રીતે ત્યાંથી ગુપ્ત રીતે ભાગી નીકળેલ મંત્રી ધીરે ધીરે ચાલતા ચાલતા હસ્તિનાપુર સનત્કુમાર ચક્રવતીની પાસે પહેાંચ્યા. ચક્રવતી એ તેને પેાતાના રાજ્યમાં મંત્રી પદે સ્થાપ્યા.
એક સમયની વાત છે કે, ચાંડાલના એ બન્ને પુત્રા ચિત્ર અને સંભૂત. રૂપ, યૌવન, લાવણ્ય અને નૃત્યકળા વિગેરેથી વારાણસીના નગરજનાના મનને
उ० ८२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-----
-
-
-
---
-
-
-
उत्तराध्ययनसूने धाराणस्यां वसन्तमहोत्सवः प्रवृत्तः। तत्र नृत्यगीतवादित्रादि विविधविनोदपटतानां पुरवासिनां पुरतस्तौ मातङ्गदारको स्वकला प्रदर्शितवन्तौ । तत्कला समाकृष्ट चेतसो वाराणसेयाः स्त्रीपुरुषास्तौ परिवेष्टितवन्तः। तद्गीतसमाकृष्टमनसस्ते तयोरस्पृश्यत्वादिकं विस्मृतवन्तः । इमं वृत्तान्तमुपलभ्य तत्रत्या अन्ये गायका इर्ष्यावशाद्राज्ञः समीपे समागत्य न्यवेदितवन्तः-राजन् ! एतौ भूतदत्तचाण्डालपुत्रौ चित्रसंभूतौ नगर्या अन्तः प्रविश्य स्वकलया सर्वान् विमोह्य सर्वैः सह गायन्ती न्तोत्सव में संमिलित हुए । लोगोंके मनको इन्होंने अपनी श्रेष्ठ कलाओं के प्रदर्शन -दिखानेसे उस उत्सवमें आशातीत-अत्यंत आनंदित किया जहांपर भी ये अपनी कलाओंका प्रदर्शन करते वहां जनमेदनी-जनसमूह एकत्रित हो जाती और इनको घेर लेती। घेरनेके समय जनता इस बातको भूल जाती थी के ये दोनों अस्पृश्य जाती के बालक हैं। क्यों कि इन दोनों ने अपने संगीत एवं कलागुण से सब नगरनिवासियोंके चित्त अपनी ओर आकृष्ट कर लिया था। सब के सब उन दोनो के ऊपर खूब लुभा गये थे। उस उत्सव में और भी अन्य गायकोके मंडल आये हुए थे। वे सब इन दोनो की इस अभ्युदयश्री को देखकर उनसे ईर्षा करनेके लिये उतारु हो गये। और राजा की पास जाकर कहने लगे कि हे राजन् ! भूतदत्त चांडाल के पुत्र चित्र और संभूत ये दोनो नगरी के भीतर प्रविष्ट होकर अपनी प्रशस्त कला से समस्त नगरनिवासी जनता के मन को विमोहित कर रहे हैं और सब के साथ एकमेक
રંજન કરતા હતા. એક વેળા ત્યાં વસતત્સવ હતું. આ બંને કલાકાર બંધુઓએ પિતાની શ્રેષ્ઠ કળાએથી લોકેના મનને ખૂબ આનંદિત બનાવ્યાં.
જ્યાં જ્યાં તેઓ પિતાની કળાનું પ્રદર્શન કરતા, ત્યાં ત્યાં જનમેદની એકત્ર થઈ જતી અને એમને ઘેરી લેતી તે વખતે જનતા એ પણ ભૂલી જતી કે આ બન્ને કલાકારે અસ્પૃશ્ય જાતિના બાળકે છે. આ બન્નેએ પિતાની કળા અને સંગીતથી નગરવાસીઓને ગાંડાતૂર બનાવ્યા હતા. સારીએ આમજનતા એ અને ઉપર ખૂબજ મમત્વ ધરાવતી હતી. એ ઉત્સવમાં સંગીતકારોની બીજી મંડળીઓ પણ ભાગ લેવા આવેલ હતી તે સઘળા આ બંને ભાઈઓ પ્રત્યેની આ પ્રકારની લોકચાહના તેમજ અભ્યદય જોઈને તેમની સામે ઈર્ષ્યા કરવા લાગ્યા. છેવટે રાજાની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે હે રાજન ! ભતદત્ત ચાંડાળના પુત્ર ચિત્ર અને સંભૂત એ બનેએ નગરીની અંદર પ્રવેશ કરીને પિતાની પ્રશસ્ત કળાથી સમસ્ત નગરની આમ જનતાને બહેકાવી દીધી છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूत चरितवर्णनम्
६५१
नृत्यन्तौ स्पर्शास्पर्शव्यवस्थामुच्छेदितवन्तौ । तदर्हति भवांस्तयोर्दण्डं विधातुम् । एतनिशम्य तेन राज्ञा तौ नगरान्निःसारितौ । अन्यदा विस्मृतराजशासनौ तौ तत्र वाराणस्यां पुनरपि कौमुदी महोत्सवे समागतौ । स्वच्छवस्त्रेण स्वमुखमाच्छाय तत्रावस्थितयोस्तयो रसमकर्षोद्भवेन मुखात् स्वभावादेव गीतं निर्गतम् । श्रुतिमधुरं हृदयहारि तद्गीतं निशम्य कौमुदी महोत्सव समागताः सर्वे जना वितर्कितवन्तः
होकर गाते नाचते हुए इधर उधर फिरते रहते हैं । उनकी इस तरह की स्वेच्छाचार प्रवृत्ति से स्पर्शास्पर्शो की बंधी हुइ व्यवस्था विनष्ट हो रही है। अतः आपका कर्त्तव्य है कि आप इस व्यवस्था को यथावत् कायम रखने के लिये उसके लोपक इन दोनों भाईयों को दण्डित करे । गायक मंडल की इस बात को सुनकर राजाने उनको अपने नगर से निकाल दिया । कुछ काल के बाद नगर में कौमुदीमहोत्सव को मनाने का आयोजन प्रारंभ होने लगा। जब कौमुदीमहोत्सव के होने का समाचार चित्र और संभूत इन दोनों भाइओंने सुना तो ये अपनेको इसमें संमिलित होने के लोभ का संवरण न कर सके। राजाकी आज्ञा रुकावट को विस्मृत कर वे उस उत्सव का लाभ लेने के लिये पुनरपि वाराणसी नगरी में आ पहुँचे । आकर ही इन्हों ने अपने २ मुख को एक सफेद वस्त्र से ढक लिया और एक तरफ खडे होकर उत्सव को देखने लगे । उस समय वहां बडे जारों से संगीत चल रहा था । उसको सुनते ही रस की प्रकर्षता से अपने आप स्वभावतः - ही इनके मुख से गाना
અને સઘળાની સાથે સ્પૃસ્યાસ્પૃશ્યના વિચાર કર્યા વીના એકતાનમાં ગાતાં નાચતાં અહીં તહીં ફરી રહ્યા છે. એમની આ પ્રકારની સ્વચ્છંદ પ્રવૃત્તિથી વર્ણાશ્રમની વ્યવસ્થા નષ્ટપ્રાય થઈ રહી છે. આથી આપતુ એ કર્તવ્ય છે કે, આપ વ્યવસ્થાને યથાવત્ કાયમ રાખવા માટે એના લાપ કરનાર એ અન્ને ભાઈઓને શિક્ષા કરા. ગાયકમ ડળીની આ વાત સાંભળીને રાજાએ તે અને ભાઈ એને પેાતાના નગરમાંથી કાઢી મૂકયા. કેટલાક સમય પછી નગરમાં કૌમુદùાત્સ હાવાના સમાચાર ચિત્ર અને સભૂતને મળ્યા. આ સમાચાર સાંભળીને તેએ એ ઉત્સવ માણવાના લાભને રોકી ન શકયા. અને રાજાની આજ્ઞા ભૂલી જઈને એ ઉત્સવમાં ભાગ લેવા માટે તેએ વારાણસી નગરીમાં આવ્યા. નગરીમાં આવીને તેમણે પેાતાના મેઢાં સફેદ વસ્રાથી ઢાંકીને એક તરફ ઉભા રહીને ઉત્સવને જોવા લાગ્યા. એ વખતે ત્યાં શાનદાર રીતે સંગીત ચાલી રહ્યાં હતાં. એ સાંભળતાંની સાથે જ રસની પ્રકતાથી સ્વભાવતઃ તેમના મેઢામાંથી આપે આપ સગીત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
उत्तराच्ययनसूत्रे अहो ! केनेदं श्रुतिरसायनं सर्वेन्द्रियव्यापारनिरोधनं गानं गीतम् । किं किन्नरेण, किं वा गन्धर्वेण, उताऽप्सरोभिरिदं गीतम् ? इत्थं वितर्कयन्तस्ते वस्त्राच्छादित मुखौ तौ मातङ्गकुमारको विलोकितवन्तः । तौ विलोक्य ते तयोर्मुखाच्छादनवस्त्रमपनीय दृष्टवतः। दृष्ट्वा तौ ते सर्वे सहृदयतामपहाय दोर्मनस्यं समास्थाय 'राजशासनभञ्जकावेतौ ' इति चिन्तयन्तौ यष्टिमुष्टयाद्याघातैर्नगराद् बहिनिष्कानिकल पडा। श्रुतिमधुर एवं हृदयाह्लादक गीतको सुनकर उस उत्सवमें संमिलित समस्त जनता आश्चर्य चकित बनकर तर्क वितर्क पूर्वक विचारने लगी कि अहो ! श्रुतिरसायनस्वरूप एवं समस्त इन्द्रियों के व्यापार का निरोधक यह गाना किसने गाया है ?। क्या इसका गायक कोई किन्नर है गान्धर्व है ? । या किसी अप्सराने इसको गाया है !। इस प्रकार के तर्क वितर्क करते हुए लोगोंने वस्त्रसे आच्छादित मुखवाले उन दोनों मातंगकुमारों चांडालको देखा। देखकर लोगोंने उनके मुखसे उस ढके हुए वस्त्र को हटा दिया । उसके हटने पर लोगों ने उनको पहिचान लिया और पहिचानने पर उनके प्रति जो लोगोंमें सहृदयताका भाव हिलोरे ले रहा था उसके स्थान में अब दौर्मनस्य-देषके भाव सहसा एकाएक जग उठा । इसके जगनेपर लोगोंने उनको यष्टि मुष्टि आदिके प्रहारों से जर्जरित कर दिया। सहृदयताका स्थान दौर्मनस्यने इसलिये ले लिया था कि लोगोंने यह समझा कि इन्होने राजाज्ञाका लोप किया है। ये राजशाવહેવા માંડયું. શ્રતિમધુર અને હદયદ્રાવક એમનાં ગીતને સાંભળીને એ ઉત્સવમાં આવેલ સઘળી જનતા આશ્ચર્યચકિત બનીને તર્કવિતર્ક પૂર્વક વિચારવા લાગી કે, અહો ! શ્રતિરસાયન સ્વરૂપ અને સમસ્ત ઈન્દ્રિયોના વ્યાપારને રેકનાર આ ગાયન કેણ ગાઈ રહેલ છે? શું આ ગાનાર કઈ કિન્નર છે કે ગંધર્વ છે? કે કોઈ અસરા ગાઈ રહી છે? સૂરની દિશામાં ખેળ કરતાં લેકે એ વસ્ત્રથી મોઢાને ઢાંકીને ઉભેલા એ બને માતંગ કુમારોને જોયા. જોતાંજ લેકેએ તેમના મુખ ઉપર ઢાંકેલા અને ખેંચીને ફગાવી દીધાં. મોઢા ઉપરનું વસ્ત્ર ધર થતાં લોકોએ તેમને ઓળખી લીધા. એાળખતાંવેંત જે સંગીત તેમના હૈયાંને હીલોળે ચઢાવતું હતું ત્યાં રાગનું સ્થાન છેષે જમાવ્યું, પ્રેમનું સ્થાન ઈર્ષ્યાએ લીધું આમ એકાએક લેકમાનસમાં પરિવર્તન થનાં લેકેએ તેમના ઉપર આકમણું કર્યું. કેઈ મુઠી વડે તે કઈ લાતોથી, તેમને માર મારવા લાગ્યા. માર એટલી હદે પડયે કે બનતેના શરીર તદ્દન શબવત નિજીવ જેવાં થઈ ગયાં અને ધરણી ઉપર ઢળી પડયા. સહૃદયતાને સ્થાને દૌમનસ્યને ભાવ જાગી ઉઠયો હતો. લોકેએ એમ માન્યું કે તેમણે રાજ્યઆજ્ઞાનો લેપ કર્યો છે તેમજ રાજ્યશાસનના એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र संभूतचरितवर्णनम् शितवन्तः । बहिष्कृतौ तौ नितरां खेदं गतौ बहिरुधाने चिन्तितवन्तौ धिगस्मान् । अस्मानुपाश्रित्य सकलजनमान्या कलाऽपि पराभवं प्राप्ता । अस्मन्मातङ्गजातिरस्माकं रूपयौवनलावण्यनृत्यगीतवादित्रादिकलापं सकललोककृतापमानास्पदं कृतवन्तः । अत अवाभ्यामात्मधातः कर्तव्यः । एवं विचार्य परमदुःखितौ तौ स्वबान्धवानना पृच्छयैव दक्षिणां दिशं प्रति, गन्तुं प्रवृत्तौ । गच्छतोस्तयो रेको गिरिवरो दृष्टिप. सनके भंजक तोडनेवाला है । मारपीट कर जनताने इन दोनोंको नगरसे बाहिर निकाल दिया। जब इन दोनों ने अपनी इस प्रकार की स्थिति देखी तो इनके चित्तमें बड़ी भारी आत्मग्लानि हुई। धिक्कार है इस जन्म को कि जिसमें गुणोंकी भी कोई कदर नहीं है इस प्रकार खेदखिन्न होकर ये चलते२ नगर के बाहर एक उद्यान में आये और विचार ने लगे कि-हम लोगों को धिक्कार है कि जिन की वजह से सकल जनमान्यकलाओं का भी निरादर होता है । कलाओं के निरादर का कारण हम ही लोग हुए हैं । कलाएँ न हममें आती और न इनका निरादर होता। हमलोगों की इस मातंग-चांडालजातिने ही हमारे रूप, यौवन, लावण्य, नृत्य, गीत, एवं वादित्र आदि की कला के कलाप को समस्त जनता द्वारा किये गये अपमानका स्थान बनाया है। इसलिये इस निरादरकी अपेक्षा तो आत्मघात करना ही श्रेयस्कर है। इस प्रकार विचारों में ओतप्रोत होकर ये दोनों वहां से अपने बन्धुओं से विना पूछे ही दक्षिण दिशाको ओर चल निकले । चलते इन लोगोंने एक બન્ને દ્રોડ કરનારા છે એમ સમજીને તે બન્ને ભાઈઓને જનતાએ મૂઢ માર મારી આખરે નગરની બહાર હાંકી કાઢયા. એ બન્ને જણાએ પિતાની આ પ્રકારની દશા જોઇને તેમના ચિત્તમાં ભારે એવી ગ્લાની વ્યાપી ગઈ ધિક્કાર છે આ સમયને ! કે જેમાં ગુણેની જરા સરખી પણ કદર નથી આ પ્રકારે ખેદખિન્ન બનીને ચાલતા ચાલતા તેઓ નગરની બહારના એક ઉદ્યાનમાં આવ્યા અને વિચારવા લાગ્યા કે, ધિક્કાર છે અને કે, કેવળ અમારી જાતીના કારણે માનવજાતિએ માન્ય રાખેલ કળાઓને પણ તિરસ્કાર થાય છે. કળાના તિરસ્કારનું કારણ અમે જ છીએ. કળાઓ ન તો અમારામાં આવતી કે ન તે તેને અનાદર થો. અમારી માતંગ જાતિએ જ અમારૂં રૂપ, લાવણ્ય, યૌવન, નૃત્ય, ગીત અને સંગીત 'આદિની કળાના કલાપને સમસ્ત જનતા તરફથી અપમાનીત બનાવેલ છે. આ કારણે એ તિરસ્કારની અપેક્ષાએ તે આપઘાત કરજ શ્રેયસ્કર છે આ પ્રકારના વિચારોથી ઓતપ્રોત બની તે બને ત્યાંથી પિતાના બંધુજનેને પૂછ્યા વગર દક્ષિણ દિશા તરફ ચાલી નીકળ્યા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
उत्तराध्ययनसूत्रे
थमारूढः । तौ भृगुपातकरणार्थं तत्र समारूडौ । ताभ्यां तत्र शिलातलोपविष्टस्तपःशोषितसर्वाङ्गी मुखोपरिबद्धसदोरक मुख वस्त्रिकः शुभध्यानोपगत आतपनां कुर्वन्, एकः श्रमणो दृष्टः । तद्दर्शनाऽऽश्वस्तहृदयौ साश्रुलोचनौ तत्समोपे गतवन्तौ । भक्तिविहृदयौ तौ सबहुमानपुरस्सरं तमृषिं वन्दितवन्तौ । सोऽपि ऋषिः 'दयां पालये ' ति कथनपूर्वकं तयोरागमनकारणमपृच्छत् । तावपि स्ववृत्तान्तनिवेदनपूर्वकं पर्वतारोहणाभिप्रायं निवेदितवन्तौ । तच त्वा मुनिराह - न युक्तं विविधविद्याव
,
७
गिरिवर- श्रेष्ठ पहाड देखा। देखकर इनके मन में आया कि इस पर चढकर ही भृगुपात - पहाड उपरसे पडकर मरन करना अच्छा है । इस विचार से वे दोनों ज्यों ही उसके ऊपर चढे । कि सहसा - एफाएक एक शिलातलपर विराजमान मुनिराज के ऊपर इनकी दृष्टि पड़ी । मुनिराज का सर्वांग तपस्या की उत्कृष्य से शुष्क हो रहा था । मुखपर सदोरक मुख वस्त्रिका बंधी थी । उस समय ये शुभध्यान में तल्लीन बने हुए आतापना ले रहे थे । मुनिराज के दर्शनों से इनके अशान्त हृदयमें कुछ धैर्य बंधा । विश्वस्तहृदय होकर ये दोनों मुनिराज के पास पहुँचे । पहुँचने पर इनकी आंखें ( पानीवाली ) डबडबा आई। भक्ति से बिल बन कर दोनों ने मुनिराज के चरणों में बहुमान पुरस्सर मस्तकनमाया । मुनिराजने भी " दयापालो " ऐसा कहते हुए उनसे आने का कारण पूछा। मुनिराज के सामने उन्हों ने अपना समस्त आद्योपान्त यथावत् वृत्तान्त कहते हुए पर्वत पर चढ़ने की भी बात सुना दी। सुन
ચાલતા ચાલતા તેમણે એક ઉંચા પહાડ જોયા. તે જોઈ તેમના મનમાં વિચાર આવ્યા કે આના ઉપર ચડીને ત્યાંથી પડતું મૂકવું એજ ચેાગ્ય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરી ખન્ને જણા એ પહાડ ઉપર ચડયા. એ વખતે એકાએક તેમની નજર એક શિલા નીચે બેઠેલા મુનિરાજના ઉપર પડી. મુનિરાજનાં સર્વ અંગે તપસ્યાની વિકટતાથી શુષ્ક બની ગયાં હતાં. મેઢા ઉપર સદારકમુખસ્ત્રિકા બાંધી હતી. એ વખતે તે મુનિરાજ ધ્યાનમગ્ન દશામાં તપ કરી રહ્યા હતા. આ સમયે મુનિરાજના અચાનક દનથી તેમના અશાંત હૈયામાં ધૈયની રેખા પ્રગટી મક્કમ દીલે તે અન્ને જણાએ મુનિરાજની પાસે જવા પગ ઉપાડયા. ત્યાં પહેાંચતાંજ તેમની આંખેામાંથી ચેાધાર આંસુ વહેવા લાગ્યાં. ભક્તિથી વિહ્વળ મનીને ખન્નેએ મુનિરાજના ચરણામાં મસ્તકનમાન્યાં. મુનિરાજે પશુ પાળા” એવું કહીને તેમને આવવાનું કારણ પૂછ્યું. મુનિરાજ સમક્ષ તેમણે પેાતાનુ આદીથી અંત સુધીનું યથાવત વૃત્તાંત કહી દીધું. અંતમાં પર્વતપર ચડીને જીવન સમાપ્ત કરવાની વાત પણ કહી દીધી. એ સાંભળીને
યા
66
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् । दातबुद्धयो युषयोगिरिपतनमरणम् किंतु मोक्षमार्गाश्रयणमेव युक्तमिति । ततो मुनिवचनं निशम्य तौ प्रबजितौ । गृहीतदीक्षौ तौ कालक्रमेण गीताौँ सम्पन्नौ । गुरोराज्ञया षष्ठाष्टमदशमद्वादशार्धमास मासक्षपणादितपोभिरात्मानं भावयन्तौ ग्रामानुग्राम विहरन्तौ कालान्तरेण हस्तिनापुरं प्राप्तौ, बहिरुद्याने च स्थितौ ।
कदाचिन्मासक्षपणपारणायां संभूतिमुनिनगरमध्ये प्रविष्टः। गृहानुगृह कर मुनिराज ने कहा-इस पुण्योदयसे पाई हुई मनुष्यपर्याय को इस निकृष्ट विचारसे बिगाड़ने में-तुम्हारी कुशलता नहीं है। फिरतो तुम विविधविद्याओं के अध्ययनसे निर्मल बुद्धिशाली हों। अतः गिरि उपर से पतन करके मृत्युको बुलाना इसमें कौनसी बुद्धिमानी है ? तुम जैसे बुद्धिमानोंको ऐसा काम करना शोभाप्रद नहीं है। इसकी अपेक्षा यही सर्वोत्तममार्ग है कि तुम मुक्तिमार्गका आश्रयण करते हुए अपने मनु. ष्य जन्मको सफल करो। मुनिराजकी इस दिव्यवाणीको सुनकर उन दोनोंने उसी समय दीक्षा धारण कर ली।दीक्षा धारण करके उन्होंने आगमोका अच्छी तरह अध्ययन किया और इस तरहसे वे दोनों गीतार्थ बन गये । गुरु महाराज की आज्ञा से अब उन्हों ने षष्ठ, अष्ठम, दशम, द्वादश, अर्धमास, मासक्षपण आदि तपस्याओका आराधन करना प्रारंभ कर दिया । इस तरह विविध तपस्याओं की आराधना तथा ग्रामानुग्राम विहार करते हुए हस्तिनापुर आये और वहां के बाहर के बगीचे में उतरे।
एक समय मासक्षपण के पारणा के दिन संभूतमुनि नगर में મુનિરાજે કહ્યું કે પુણ્યના ઉદયથી મળેલ આ મનુષ્યભવને આવા નબળા વિચારથી બગાડવામાં તમારું શ્રેય નથી. તમે વિવિધવિદ્યાઓના અધ્યયનથી નિર્મળ બુદ્ધિશાળી છે. આથી પર્વત ઉપરથી પડીને મોતને ભેટવું તેમાં કઈ જાતની બુદ્ધિમત્તા છે? તમારા જેવા બુદ્ધિમાનેએ એવું કામ કરવું શભાસ્પદ નથી. તેના કરતાં તે સર્વોત્તમમાગ એજ છે કે, તમે મુક્તિ માને આશ્રય લઈ તમારા મનુષ્યજન્મને સફળ કર. મુનિરાજની આવી દિવ્ય વાણી સાંભળીને એ બનેએ એજ સમયે દીક્ષા અંગીકાર કરી. દીક્ષા ધારણ કરીને તે બંનેએ આગમનું સારી રીતે અધ્યયન કર્યું. આ રીતે એ બને ગીતાર્થ બની ગયા. ગુરૂમહારાજની આજ્ઞાથી તેઓએ છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, દશમ, દ્વાદશ, અર્ધમાસ, મા ખમણ આદિ તપસ્યાઓ આરાધન કરવા માંડી. આ રીતે વિવિધ તપસ્યાઓની આરાધના કરતાં તેમજ ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં હસ્તિનાપુર આવ્યા, અને ત્યાં બહારના બગીચામાં ઉતર્યા.
એક સમય માસ ખમણના પારણાના દિવસે સંભૂતમુનિ નગરમાં ગયા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
उत्तराध्ययनसूत्रे भ्रमन् राजमार्गानुगतो गवाक्षस्थेन नमुचिमन्त्रिणा दृष्टः प्रत्यभिज्ञानश्च । नमुचिना चिन्तितम्-अहो ! एष मदध्यापितो मातङ्गदारकोमदीयमशेषमपि चारित्रं जानाति । कदाचिच्चायं लोकानां पुरतो वदेत् , तदा मदोयप्रतिष्ठाहानिः स्यात् , इति विचार्य स स्वदूतस्तं मुनि यष्टिमुष्टयादिभिस्ताडयित्वा नगराद् बहिष्कृतवान् स च मुनिनगराद् बहिरुघाने समागतः । तस्य मुनेः कोपरशान्मुखाद् धूमस्तोमो निर्गतः, तेन सकलं नगरं धूमसंकुलं जातम् । तदनु तेजोलेश्यावालापटलैगगनं व्याप्तम् । प्रविष्ट हुए और एक घरसे दूसरे घरमें भिक्षाचर्या के निमित्त भ्रमण कर रहे थे। जब ये घूमते घूमते राजमार्ग पर आये तो उस समय मकान की खिड़की में बैठे हुए नमुचि मंत्री ने देखते ही इनको पहिचान लिया। पहिचान कर उसने विचार किया कि अहो ! इस को तो मैंने पढ़ाया है। यह वही मातंग-चंडाल जातिका व्यक्ति है-जिसके घरमें मैं छिप कर रहा हुआ था । यह सब मेरे पूर्व चरित्र को जानता है यदि कदाचित् यह मेरी पूर्वबातों को यहां की जनता के सामने प्रकाशित कर देगा तो मेरी प्रतिष्ठा में बड़ी भारी हानि आ जावेगी । इस प्रकार विचार कर उस नमुचि मत्री ने अपने दूतो द्वारा संभूत मुनि को यष्टि मुष्टि आदि द्वारा मरवा कर नगर से बाहर निकलवा दिया मार खाकर मुनिराज उद्यानमें चले गये । वहां जाने पर मुनि को क्रोध अधिक जागृत हवा । उस समय उनके मुखसे धूमके गोट के गोट निकल कर नगर भरमें छा गया। पश्चात् तेजोलेश्या की ज्वाला के पटल-समूहसे आकाश અને એક ઘેરથી બીજા ઘેર ભિક્ષાચર્યા માટે બ્રમણ કરી રહ્યા હતા. જ્યારે તે ફરતા ફરતા રાજમાર્ગ ઉપર આવ્યા. તે સમયે મકાનની ખડકીમાં બેઠેલા નમુચિમંત્રીએ જોતાં જ તેમને ઓળખી લીધા. ઓળખતાં તેમણે વિચાર કર્યો કે, અહો આને તે મેં ભણાવેલ છે. આ એજ માતંગ જાતિની વ્યક્તિ છે કે જેના ઘરમાં હું છુપાઈને રહ્યા હતા. આ મારા પૂર્વચરિત્રને સારી રીતે જાણે છે. જે કદાચ તે મારી અગાઉની વાતને અહીંની જનતા સમક્ષ કહી દે તે મારી પ્રતિષ્ઠામાં ભારે હાની પહોંચે. આ પ્રકારને વિચાર કરીને એ નમચિમંત્રીએ પોતાના દૂતો મારફતે સંભૂતમુનિને ગડદા પાટુ વગેરેનો માર મરાવીને નગરથી બહાર કાઢી મુકાવ્યા. મારખાઈને મુનિરાજ ઉદ્યાનમાં ચાલ્યા ગયા. ત્યાં ગયા પછી મુનિને અધિક પ્રમાણમાં ક્રોધ વ્યાપે. એ વખતે એમના મોઢામાંથી ધુમાડાના ગોટે ગોટા નિકળીને નગરભરમાં છવાઈ ગયા. પછી તોલેસ્થાની જવાળાના પ્રકાશથી વ્યાપ્ત બની ગયું. જનતામાં આથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् पोत अ. चित्र-संभातचरितवर्णनम
६५७ पाणान्तिककष्टमनुभवन्तो भयाक्रान्तहृदयाः सर्वे नागरिकजनास्तं मुनि प्रासादयितुं प्रवृत्ताः । सनत्कुमारचक्रवर्त्यपि तत्रायातः, सोऽपि मुनि प्रासादयितुं प्राहभगवन् ! अस्मत्कृतापराधो भवद्भिः क्षन्तव्यः । यतः क्षमासारा हि साधवो भवन्ति । कोपानलदह्यमानान् पौरजनान् रक्षन्तु भवन्तः । एवं चक्रिणा प्रसाद्यमानोऽपि यावत्स न प्रसीदति, तावचित्रमुनिः सान्त्वयन्निदं प्रोक्तवान्-भो मुने ! शान्तो भव, चरणवनदाहक कोपं निवारय । उक्तं च देशोनपूर्वकोटया, यदर्जितं भवति विमलचारित्रम् ।
तदपि हि कषायकलुषो, हारयति मुनिर्मुहूर्तेन ॥१॥ व्याप्त बन गया। जनता को अब तो प्राणान्तिक कष्ट होने लगा । सब के सब भयसे विह्वल बनकर मुनिराज को प्रसन्न करने की चेष्टा में तल्लीन हो गये। सनत्कुमारचक्रवर्ती भी उद्यान में मुनिराज के पास
आ पहुँच।। उसने भी मुनिराज से शांत होने के लिये खूब अनुनय विनय किया। और कहा कि-भगवन् ! हमारे समस्त अपराधों को आपक्षमा करें। क्षमाभूषण ही साधु हुआ करते हैं। देखो आपके कोपानल से इस समय समस्त पुरवासी जन जल रहे हैं, अतः आप इनके ऊपर दया भाव धारण कर इनकी रक्षा करें इनके समस्त अपराधों की क्षमा दें। इस प्रकार चक्रवर्ती के विनन्ती करने पर भीजब संभूतमुनि प्रसन्न नहीं हुए तब चित्र मुनिराज ने संभूतमुनि से कहा कि हे मुने ! यह क्या कर रहे हो-आपको पता नहीं कि यह कोप चारित्ररूपी वन को भस्म कर देता है। अतः चारित्ररूपी वन को भस्म करनेवाले इस कोप का परित्याग करो, इस विषय में निर्ग्रन्थाचार्य क्या कहते हैंભારે ભય વ્યાપે. સઘળા ભયથી વિહળ બનીને મુનિરાજને પ્રસન્ન કરવાની ચેષ્ટામાં તલ્લીન બની ગયા. સનકુમાર ચક્રવતી પણ ઉદ્યાનમાં મુનિરાજની પાસે આવી પહોંચ્યા તેણે પણ મુનિરાજને શાંત કરવા ખૂબ અનુનય વિનય કર્યો અને કહ્યું કે, ભગવદ્ ! અમારા સઘળા અપરાધને ક્ષમા કરો. સાધુજન હમેશાં ક્ષમાભૂષણ હોય છે. જુઓ આપના કે પાનલથી સઘળા પુરવાસીઓ દાઝી રહ્યા છે. આથી આપ તેમના ઉપર દયાભાવ લાવી એમની રક્ષા કરો. એમના સમસ્ત અપરાધની ક્ષમા આપે. આ પ્રકારે ચક્રવતીએ વિનંતિ કરવા છતાં પણ
જ્યારે સંભૂતમુનિ પ્રસન્ન ન થયા ત્યારે ચિત્તમુનિરાજે સંભૂતમુનિને કહ્યું કે, હે મુનિ ! આ શું કરી રહ્યા છે ? આપને ખબર નથી કે, આ કેમ્પ ચારિત્રરૂપી વનને ભસ્મ કરી દેનાર છે. આથી એ ચારિત્રરૂપી વનને બાળી નાખનારા કોપને પરિત્યાગ કરે. આ વિષયમાં નિર્ચસ્થાચાર્ય શું કહે છે–
उ०८३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
उत्तराध्ययनसूत्रे
अपरं च-यथा वनदवो वनं शीघ्रं, प्रज्वाल्य क्षणेन निर्दहति ।
____एवं कषायपरिणतो, जीवस्तपः संयमं दहति ॥१॥ अन्य श्व-कोहो पीइं पणासेइ, कोहो दुग्गइ वइढणो ।
परितावकरो कोहो, अप्पणो य परस्स य ॥१॥ छाया-क्रोधः प्रीति प्रणाशयति, क्रोधो दुर्गतिवर्द्धनः ।
परितापकरः क्रोधः, आत्मनश्च परस्य च ॥ १ ॥ एवं चित्रमुनिनोपदिष्टस्य संभूतस्य क्रोधः प्रशान्तः , तेन तेजोलेश्या संहता।
" देशोन पूर्वकोटयाः, यदर्जितं भवति विमलचारित्रम् ।
तदपि हि कषाय कलुषो, हारयति मुनिर्मुहूर्तेन॥" यथा-" वनदेवो वनं शीघ्र, प्रज्वाल्य क्षणेन निर्दहति ।
एवं कषाय परिणतो, जीवस्तपः संयमं दहति ॥" मुनि देशोनपूर्वकोटी-कुछ कम एककरोड पूर्वतकमें जितना चारित्र उपार्जित करता है उस समस्त चारित्र को वह मुनि क्रोधयुक्त बन कर एक मुहूर्त मात्र में नष्ट कर देता है । जिस प्रकार दवाग्नि जंगल को देखते २ जला कर खाकमें मिला देती है । उसी प्रकार कषायपरिणत जीव तप एवं संयमको जला कर नष्ट कर देता है । यह क्रोध श्रेयस्कर नहीं होता है-कहा भी है-क्रोध प्रीति का नाशक, दुर्गति का वर्धक, एवं अपने में और परमें संतापका वर्धक होता है । अतः इस अनिष्टकारक कोप का आप सर्वथा परित्याग कर दो।
मुनिराज चित्रमुनि के इस प्रकार हितविधायक उपदेश से संभूतमुनि का कोप शांत हो गया। तेजोलेश्या का उन्हों ने संहरण कर
" देशोनपूर्व कोटया, यदर्जीतं भवति विमलचारित्रम् ।
तदपि हि कषायकलुषों हारयति मुनिमुहूतेन ॥" यथा-वनदवो वनं शीघ्रं, प्रज्वाल्य क्षणेन निर्दहति ।
एवं कषायपरिणतो, जीवस्तपः सयमं दहति ॥" મુનિ દેશનપૂર્વ કોટી-કંઈક ઓછું એક કરોડ પૂર્વ સુધીમાં જેટલું ચારિત્ર ઉપાજીત કરે છે એ સમસ્ત ચારિત્રને તે મુનિ ક્રોધના આવેશમાં આવીને એક મુહૂર્તમાત્રમાં નાશ કરી બેસે છે જે રીતે દાવાનળ જોત જોતામાં સઘળા જંગલને બાળીને ખાખ કરી નાખે છે એજ રીતે કષાય પરિણત જીવ તપ અને સંયમને બાળીને ખાખ કરી દે છે. આ ક્રોધ શ્રેયસ્કર થતું નથી. કહ્યું પણ છે—ક્રોધ પ્રીતિનો નાશ કરનાર, દુર્ગતિને વધારનાર, અને પિતાનામાં તેમજ બીજાનામાં સંતાપને વધારનાર બને છે. આથી એવા અનિષ્ટના કરનાર ક્રોધને આપ સર્વથા પરિત્યાગ કરી દે.
| મુનિરાજ ચિત્રમુનિનો આ પ્રકારના હિતકારક ઉપદેશ સાંભળીને સંભૂતમુનિનો કેપ શાંત થઈ ગયા. તેજલેશ્યાનું તેમણે સંહરણ કરી લીધું. સનસ્કુમાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् सनत्कुमारचक्रवर्त्यपि पुरवासिभिः सह नगरं प्रविष्टः । तदा चित्रसंभूताभ्यां मुनिभ्यां चिन्तितं यदावाभ्याँ संलेखना विहिता। इदानीमनशनं कुर्तुमुचितम् , इति विचार्य ताभ्यामनशनं प्रारब्धम् । ___सनत्कुमारचक्रिणा 'नमुचिमन्त्रिणेवैतत्सर्व समाचरितम्' इति विज्ञाय रज्जुविनियन्त्रितसकलाङ्गोपाङ्गः स दूतैः सह मुनिसमीपे प्रापितः । सहजकरुणाकलितहृदयाभ्यां ताभ्यां स मन्त्रि मोचितः । सनत्कुमारोऽपि सान्तः पुरः सपरिजनस्तयोवन्दनाथ तत्र समागताः तत्र भक्तिभावसंभृतान्तःकरणः स चक्रवर्ती तयोश्चरणयुगले पतितः। तत्पत्नी सुनन्दाख्या श्रीदेवी प्रबलभक्तिभावसमुद्रेकाद् विस्मृत्य लिया। सनत्कुमार चक्रवर्ती भी पुरवासियों के साथ नगरमें चले गये । इतने में चित्र और संभूत मुनिराजों ने विचार किया कि हम दोनों ने संलेखना धारण की है तो अनशन करना भी उचित है। इस प्रकार विचार कर उन दोनों ने अनशन करना प्रारंभ कर दिया।
“नमुचिमन्त्री ने ही यह सब कुछ करवाया है " ऐसा विचार कर के सनत्कुमारचक्रवर्ती ने रस्सीद्वारा उसके सकल अंग एवं उपांगों को बंधवा कर दूतों के साथ मुनिराजों के पास भिजवा दिया मुनिराजोंने जब उसकी यह दयनीय दशा देखी तो उन्होने बन्धनमुक्त करवा दिया। क्यो कि मुनिराज स्वभावतः करुणाद्र-दयालु हृदय सम्पन्न हुआ करते हैं, जब सनत्कुमारचक्रवर्तीने यह बात सुनी तो वे भी मुनिराजो को वंदना करनेके लिये अपने अन्तःपुरको साथ ले कर वहां आये और भक्तिभावसे ओतप्रोत अन्तःकरण हो कर उन मुनिराजोंके चरणों में उन्होंने अपना सिर ચકવરી પણ પુરવાસીઓની સાથે નગરમાં ચાલ્યા ગયા. આ સમયે ચિત્ર અને સંભૂત મુનિરાજે એ વિચાર કર્યો કે અમે બનનેએ સંલેખના ધારણ કરી છે તે અનશન કરવું પણ ઉચિત છે. આ પ્રકારને વિચાર કરી એ બંનેએ અનશન કરવાને પ્રારંભ કર્યો.
નમુચિમંત્રિએજ આ સઘળું કરાવેલ છે” એવું જાણીને સનકુમાર ચક્રવતીએ દેરડાથી તેના અંગ ઉપગેને બંધાવીને દૂતેની સાથે મુનિ મહારાજેની પાસે મેકલાવી દીધું. મુનિરાજોએ જ્યારે તેની આવી દયામય દશા જોઈ ત્યારે તેમણે તેને બંધનથી મુકત કરાવ્યા. કેમકે મુનિરાજ સ્વભાવતઃ કરૂણાદ્ધ હૃદયવાળા હોય છે. જ્યારે સનસ્કુમાર ચક્રવર્તીએ આ વાત સાંભળી તે તે પણ મુનિરાજેને વંદના કરવા માટે પિતાના અંતઃપુરને સાથે લઈ ત્યાં આવ્યા અને ભક્તિભાવથી ઓતપ્રેત અંત:કરણવાળા બનીને એ મુનિરાજોના ચરણમાં તેમણે પિતાનું શીર ઝુકાવ્યું. ચક્રવર્તીની પત્ની કે જેનું નામ સુનંદા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
उत्तराध्ययनसूत्रे
समुदाचारं मुनिचरणयोर्निपतिता । तस्या सुकोमल के शस्पर्शजनितसुखमनुभवन् संभूतमुनिर्निदानं कर्तुमुद्यतः । तदा तदभिप्रायमवगम्य चित्रमुनिना समनुचिन्तितम्अहो ! दुर्जयता मोहस्य ! अहो दुर्दान्ततेन्द्रियाणाम् ! योऽयं समाचरितविकृष्टतपोनिकरोऽपि विदितजिनवचनोऽपि युवतिमालाग्रस्पर्शेन निदानं कर्तुमिच्छति । ततस्तं प्रतिबोधयितुकामश्वित्रमुनिस्तमुक्तवान् भ्रातः ! निवर्तस्व निवर्तस्वैतदध्यवसायात् । एतेहि भोगा निस्साराः परिणामदारुणाः संसारपरिभ्रमण कारणभूताः
झुकाया । चक्रवर्ती की पत्नीने भी कि जिसका नाम सुनंदा था अति भक्तिभावके उल्लास से उचित आचारको विस्मृत करके मुनिराजों के चरणों में मस्तक झुकाकर दोनों हाथों से मुनि चरणोंके स्पर्श किया। सुनंदा की सुकोमल केशराशिके स्पर्शसे जनित सुखका अनुभव करने हुए संभूतमुनिने निदान करना प्रारंभ ही किया था कि इतने में उनके इस हार्दिक अभिप्राय को जानकर चित्रमुनिराजने विचार किया कि अहो ! देखो मोहराजकी दुर्जयता- इन्द्रियोंकी दुर्दान्तता कि जिनकी प्रबलता से, सदा विकृष्ट तपस्याओं का समाराधन करनेवाले भी ये सम्भूतमुनि कि जो जिनवचनों के रहस्य के ज्ञाता भी है इस पुवति के बालाग्रके स्पर्श मात्र से ही निदान करने की ओर झुकनेकी तैयारी कर रहे हैं । अतः इनको अवश्य ही सचेन करना चाहिये । इस प्रकार विचार कर चित्रमुनिराजने संभूतमुनि को प्रतिबोधित करनेकी कामनासे उनसे इस प्रकार कहा भाई ! इस दुर्थ्यांनसे-खोटे अध्यवसायसे- अपनी रक्षा करो। ये भोग कि जिनकी चाहना में तुम अपने कर्तव्य पथ को भूलकर
હતું તેણે પણ અતિ ભક્તિભાવના ઉલ્હાસને કારણે ઉચિત આચારને પણુ ભૂલી જઈ મુનિ મહારાજના ચરણેામાં મસ્તક નમાવી બન્ને હાથેથી મુનિરાજના ચરણેાનો સ્પ કર્યો. સુનંદાની સુકેામળ કેશરાશિના સ્પર્શથી થતા સુખનો અનુભવ કરતાં સંભૂતમુનિએનિયાણું કરવા માંડયું. એમના એ હૃદયના ભાવેને જાણીને ચિત્તમુનિરાજે વિચાર કર્યો કે, અહાહા ! જુએ તેા ખરા માહુરાજની દુયતા ! ઇન્દ્રિયાની નિષ્ફળતા કે જેની પ્રખળતાથી સદા વિકૃ તપસ્યાનું આરાધન કરવાવાળા એવા આ સ’ભૂતમુનિ કે જેએ જીન વચ. નના રહસ્યના જ્ઞાતા છે તેએ આ યુવતના વાળના સ્પર્શ માત્રથી જ નિદાન કરવા તરફ ઝુકવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે. આથી તેમને તાત્કાલિક ચેતવવા જોઈએ. આ પ્રકારનો વિચાર કરી ચિત્તમુનિરાજે સ ભૂતમુનિને પ્રતિમાધ કરવાની ભાવનાથી એમને આ પ્રકારે કહ્યુ. ભાઈ! આવા પ્રકારના દુર્ધ્યાનથી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतबरितवर्णनम्
६६१
सन्ति । एतेषु निदानं मा कुरु निदानात्तव घोरानुष्ठानं नैव तादृक्फलसंपादकं भविष्यति । एवं चित्रमुनिना बहुशः प्रतिबोधितोऽपि स संभूतमुनिर्निदानं त्यक्तुं समर्थो न जातः । स हि 'यद्यस्ति तपसः बलं तदाऽऽगामिनि भवेऽहं चक्रवर्ती भूयासम् ' इति निदानं कृतवान् 1 ततो मृत्वा सौधर्मलोके द्वावपि देवौ जातौ । ततश्च्युतश्चित्रजीवः पुरिमतालपुरे धनसारनाम्न इम्य = श्रेष्ठिनः पुत्रत्वेनोत्पन्नः । संभूतजीवोऽपि ततश्च्युतः काम्पिल्यपुरे ब्रह्मनाम्नो राज्ञो दृष्टचतुर्दशस्वप्नायाभ्वलनी नामभार्याः कुक्षावुत्पन्नः । ब्रह्मन्नृपेण तस्य 'ब्रह्मदत्त' इति नाम कृतम् ।
दुःखी बननेके लिये अग्रेसर हो रहे हो सर्वथा निःसार हैं, परिणाम में दारुण हैं, किपाकफलकी तरह बाहर से ही रम्य हैं तथा इस अनंत संसार में परिभ्रमणके मूल कारण हैं। अतः भूल कर भी इनका निदान ( नियाणा) मत करो। निदान से तुम्हारे द्वारा आचरित घोरातिवोर अनुष्ठान भीं अपना वैसा फलदायक नहीं हो सकेगा । इस तरह चित्रमुनिराजने संभूतमुनिको बहुत समझाया तो भी वे छोड़ने में समर्थ नहीं हुए । संभूतमुनिने विचार किया कि -" यदि तपस्या का कुछ फल है तो इस के प्रभाव से मैं आगामी भवमें चक्रवर्ती होऊं " इस प्रकार निकाचित निदान कर के वह संभूत मुनि मरे और मर कर सौधर्म स्वर्ग में देवहुए। चित्र मुनिराज भी मर कर वहीं पर देव हुए। वहां से चव कर चित्र का जीव पुरिमताल में धनसार नामके इभ्य श्रेष्ठी के यहां गुण सार नामक
ખાટા અધ્યવસાયથી, આપની રક્ષા કરે ! રક્ષા કરા ! એ ભેગ કે જેની ચાતુ નામાં તમેા તમારા કતવ્યપથને ભૂલી જઈ દુઃખી બનવામાં આગળ વધી રહયા છે તે સથા નિઃસાર છે, પરિણામમાં ભયંકર છે, કાકફળની માફક બહારથી જ રળિયામણુ છે તથા આ અનંતસંસારમાં પરિભ્રમણનું મૂળ કારણ છે. આથી ભૂલેચુકે પણ એવું નિયાણું ન કરશે. આ પ્રકારનાં નિયાણાથી તમે કરી રહેલા અતિ ઘેાર એવું અનુષ્ઠાન પણ તમને એવું ફળદાયક નહી' બની શકે. એનાથી તા અત્યંત દુઃખાગ્નિની ભેટ જ મળવાની છે. આ રીતે ચિત્તમુનિરાજે સંભૂતમુનિને ખૂબ સમજાવ્યા છતાં પણ તેઓ એ રાહુથી પાછા ન હટયા. સભૂતમુનિએ વિચાર કર્યા કે, “જો તપસ્યાનું કાંઈ ફળ હોય તા હું એના પ્રભાવથી હવેના ભવમાં ચક્રવતી ખનું '' આ પ્રકારનું નિકાચિત નિયાણું કરીને તે સંભૂતમુનિ સમય જતાં કાળધમ પામ્યા. મરીને સોધમ સ્વર્ગીમાં દેવ થયા. ચિત્તમુનિરાજ પણ મરીને ત્યાં દેવ થયા. સ્વગ માંથી ચ્યવીને ચિત્તમુનિરાજના જીવ પુરિમતાલપુરમાં ધનસારનામના ભ્યિ શેઠને ત્યાં ગુણસાગર નામે પુત્રરૂપે જન્મ્યા. જ્યારે સંભૂતમુનિના જીવ કાસ્પિયપુરમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्य ब्रह्मनृपस्य समानशीलाः सद्वंशपभवाश्चत्वारः सुहृद आसन्, तद्यथाकाशिराजः कटकः १, गजपुरेशः कणेरदत्तः २, कोशलाधोशो दीर्घः ३, चम्पापतिः पुष्पचूलश्च ४ । ऐते पश्चापि राजानोऽतीवसौहृद्यवशाद् विरहमनिच्छन्तः पर्यायेणैकस्मिन् राज्ये विविधमुखमनुभवन्तो वर्ष वर्ष यापयन्ति । कदाचित्ते चत्वारोऽपि राजानो ब्रह्मराज्ये समुदिता आसन् । तदा दैववशाद् ब्रह्मनृपस्य शिरोरोगः संजातः। मन्त्रतन्त्रौषधादिभिर्वहुधा चिकित्स्यमानोऽपि स रोगो नोपशान्ति प्राप्तः । ततो ब्रह्मन्पो निजमृत्युकालं समीपमागतं विलोक्य स्वपुत्रं पुत्र हए और संभूत का जीव कांपिल्यपुर में ब्रह्म नामक राजाकी रानी चुलनी कोकुक्षि से पुत्र रूप में अवतरित हुआ। जब यह चुलनी रानी की कुक्षिमें आया था उस समय रानी ने चौदह स्वप्न देखे थे। ब्रह्मराजाने इसका नाम ब्रमदत्त रखा । ब्रह्मराजा के ४चार मित्र थे। जो कुलिन थे। उनमें एक काशिराज कटक१, गजपुरका राजा कणेरदत्त२, कोसलदेशका राजा दीर्घ३ और चम्पापति चम्पानगरीका राजा पुष्पचूल४ था । इनका परस्पर में अधिक प्रेम था। एक के विना दूसरे प्रायः अलग रहना पसंद भी नहीं करते थे । बारी बारी से एक एक के यहां प्रतिवर्ष ये सब एकटे होकर रहा करते थे और वहां विविध सुखों का अनुभव किया करते थे । ब्रह्मदत्त के यहां भी जब इन सब की रहने की बारी आई तो सब एकत्रित हो कर उसके यहां रहने के लिये आये । भाग्यवशात् उस समय ब्रह्मराजा को शिरकीवेदना उत्पन्न हो गई थी। मंत्र, तंत्र एवं औषधि आदि द्वारा राजा को यथोचित चिकित्सा भी की गई तो भी उसकी वह वेदना शांत नहीं हुई। राजा ने બ્રહ્મરાજાની રાણી ચુલનીની કૂખે પુત્રરૂપે અવતર્યા. જ્યારે તે ચુલની રાણીના ઉદરમાં હતા એ સમયે રાણીએ ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં બ્રહ્મરાજાએ પુત્રનું નામ બ્રહ્મદત્ત રાખ્યું. બ્રહ્મરાજાને ચાર મિત્ર હતા, જેઓ કુલીન હતા. જેમનાં નામ એક કાશીરાજ કટક, બીજા ગજપુરેશ કણેરદત્ત, ત્રીજા કૌસલાધીશ દીર્ઘ, અને ચોથા ચંપાપતિ પુષ્પગુલ હતા, આ સર્વને એક બીજા માટે ખૂબ સ્નેહ હતે. એક બીજા ઘડીભર પણ છુટા રહી શકતા નહીં. એકાદ ઘડીને વિયોગ પણ તેમને ભારે દુઃખદાયક થઈ પડતો. એક બીજા એક બીજાને ત્યાં વારા કરતી એક એક વર્ષ રહેતા. અને વિવિધ પ્રકારનાં સુખને અનુભવ કરતા. બ્રહ્મદત્તને ત્યાં એમને રહેવાને સમય આવ્યે સઘળા ભેગા થઈ રહેવા લાગ્યા. ભાગ્યવશાત્ એ વખતે બ્રહ્મરાજાને માથામાં એકદમ દર્દ થઈ આવ્યું મંત્ર, તંત્ર અને ઔષધિ આદિ દ્વારા રાજાની યાચિત ચિકિત્સા કરવામાં આવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टाका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६६३ मुहृत्सु समयं कथयति-यदवधि प्रमायं पुत्रो राज्यधुरावहनसमर्थों भवेत् , तदवधि मम राज्यधुरा भवद्भिर्वाढव्या, इति संदिशन्नेव ब्रह्मन्पो मृतः । मिस्तस्यान्त्येष्टिः कृता। मृतकृत्यानन्तरं ब्रह्मन्पोसुहृद्भिरेवं मन्त्रितम्-यावदयं कुमारो राज्यधुरावहनसमर्थों भवेत्तावदस्माभिरेतद्राज्यं रक्षणीयम्, इति ते सर्वसम्मतं कोसलाधिपं दीर्ध तत्र संस्थाप्य स्वस्वस्थानं गतवन्तः। स दी! राजा सेनां सीमां च सततं निरीक्षते, इससे यह अनुमान कर लिया कि अब मेरा मृत्यु समय नजदीक आगया है, अतः उसने अपने पुत्र को अपने इन चार मित्रों को समर्पित करते हुए उनसे कहा कि-देखो जबतक मेरा यह पुत्र राजधुरा को वहन करनेके योग्य नहीं हो जाय तबतक इसको राज्यका प्रबंध आप लोग ही करते रहें। कुछ काल के बाद ब्रह्मराजा कालकवलित हो गये, (मर गये) मित्रोंने मिलकर उसकी अन्त्येष्टि क्रिया की । अन्त्येष्टि क्रिया करने के बाद
और भी जो कार्य मृतक के किये जाते हैं वे सब किये गये । जब सब मृतक संबंधी काम समाप्त हो चुके तब इन लोगों ने एक दिन मिलकर ऐसा विचार किया की ब्रह्मराजा ने जो अपने लोगों से इस राज्य के भार को संचालित करने के लिये कहा था वह अपन को मिलकर संचालित करते रहना चाहिये तबतक राजकुमार भी राज्यसंचालन के योग्य बन जावेगा । अपने कर्तव्य पालनसे राज्य हरतरह सुरक्षित बना रहेगा। ऐसा विचार कर उन लोगों ने कोसल देशके स्वामी दीर्घको उस राज्यका उस समय संचालक बनादिया।और स्वयं सबके सब अपने२ स्थानपर चले गये। તે પણ તેમની વેદના ઓછી ન થઈ. રાજાએ આથી એવું અનુમાન કરી લીધું કે, હવે મારા મૃત્યુને સમય નજીક આવી ગયેલ છે. આથી તેણે પિતાના પુત્રને પોતાના એ ચારે મિત્રોને સંપીને તેમને કહ્યું કે, જુઓ ! જ્યાં સુધી મારો આ પુત્ર રાજ્યધુરાને વહન કરવા ચગ્ય ન બને ત્યાં સુધી આ રાજ્યને પ્રબંધ એના વતી આપ લોકજ કરતા રહેશે. આ પછી થોડા વખતે બ્રહ્મ. રાજાને દેહાંત થયે. મિત્રોએ મળીને તેમની અંત્યેષ્ટિ કિયા કરી અત્યેષ્ટિ ક્રિયા પતાવ્યા પછી મૃત આત્માની શાંતિ અર્થે જે કાર્યો કરવામાં આવે છે તે સઘળાં કાર્યો પણ પુરા કર્યા. મૃત આત્મા સંબંધી ઉત્તર ક્રિયા પતાવ્યા પછી એ ચારે જણાએ એક દિવસ મળીને એ વિચાર કર્યો કે, બ્રહ્મરાજાએ આપણને આ રાજ્યને ભાર ઉપાડવાનું સેપેલ છે તે આપણે બધાએ સાથે મળીને વહન કરે જોઈએ. રાજકુમારને રાજ્યસંચાલનની યોગ્ય શિક્ષા પણ એ સમય દરમ્યાન મળી જાય. આપણાં કર્તવ્ય પાલનથી રાજ્યને હર પ્રકારે સુરક્ષિત બનાવી રાખવું જોઈએ આ પ્રકારને વિચાર કરી તેમણે કેસલાધિપતિ દઈના હાથમાં રાજ્યનું શાસન સેપ્યું. અને પછી બધા પોતપોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
उत्तराध्ययनसूत्रे
I
प्रजाजनान् विधिवत्पालयति, भाण्डागारं विलोकयति, सर्वत्र नियोजितगुप्तचरः कुमारस्य मित्रामित्रयोः प्रवृत्तिं जानाति । मित्रेषु प्रासादं करोति अमित्रेषु दण्डं करोति, अन्तः पुरं प्रविशति, राजकुमारमात्रा चुलनीदेव्या सह राज्यविषये मन्त्रणां करोति । एवमसौ सम्यग् राज्यकार्य कुर्वन् कामान्धतया चुलनी देव्यामासक्तो बभूव ।
एवं गच्छतिकाले कदाचिद् धनुर्नाम्ना मन्त्रिणा तयोश्चेष्टितमवगतम् । चिन्तितं च तेन, य एवं विधमनाचारं विदधाति स किं कुमारस्य हितावहो भविष्यतीति
दीर्घ ने भी राज्य का संचालन बड़ी योग्यता के साथ करना प्रारंभ किया। सेना और सीमाका निरन्तर निरीक्षण करना इसकी दैनिक चर्या में शामिल था। प्रजाजनों एवं भंडारका विधिवत् पालन करना और देखरेख रखना यह काम इसने स्वयं अपने हाथमें ले लिया। उसने गुप्तचरों को इसलिये नियुक्त किया कि वे कुमारके मित्र और अमित्रोंके समाचार ज्ञात करते रहें और हम से कहते रहें। मित्रों को संतुष्ट करना और अमित्रों को दंडित करना राज्य संचालन की एक नीति हुआ करती है इसी तरह इसी नीति का इसने भी अनुसरण किया । अन्तःपुर की संभाल करना और राजमाता चुलनी के साथ राज्य संचालन के विषय में मन्त्रणा करना यह कभी नहीं भूलता था । विधवा राजमाता पर दीर्घ की कुदृष्टि हो गई । समग्र राजकाज को करते हुए दीर्घ का हृदय काम के वेग से अन्धा बन गया। वह उस पर आसक्त हो गया । इस प्रकार
દીધે શજ્યનું સચાલન ઘણી યેાગ્યતાની સાથે કરવા માંડયુ' સેના અને સીમાનું નિરંતર નિરીક્ષણ કરવું એ તેની રાજની કામગીરીમાં સામેલ હતું, પ્રજાજનનું અને રાજ્ય ભડારનું યથાવિધિ પાલન અને દેખરેખનું કામ તે તેણે પેાતાના હાથમાંજ રાખ્યું હતું કુમારની દેખરેખની પણ સુર્યેાગ્ય વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. વળી ખાસ ગુપ્તચરા પણ તેણે નિયુક્ત કર્યાં હતા કે જેએ કુમારના મિત્ર અને અમિત્રાના સમાચાર જણાવતા રહે. મિત્રાને સ'તાષવા તેમજ અમિત્રાને શિક્ષા કરવી એ રાજ્ય સૌંચાલનની એક નીતિ હાય છે આ પ્રકારની નીતિના દીર્ઘ પુરી રીતે ઉપયેગ કરવાનુ` રાખ્યું. અંતઃ પુરની સંભાળ રાખવાનું અને રાજમાતા ચુલનીની સાથે રાજ્ય સંચાલનના વિષયમાં મંત્રણા કરવાનું તે કદી ચુક્તા ન હતા. વિધવા રાજમાતા સાથે દીના રાજના સહવાસને કારણે તેના દિલમાં કુવૃત્તિ જાગી સમગ્ર રાજકાજ કરતાં કરતાં દીર્ઘતુ હૃદય કામવેગથી આંધળું બની ગયું. તે રાજમાતા ચુલની ઉપર આસક્ત અન્યા. આ પ્રકારની સ્થિતિમાં જકડાએલા અન્ને જણાંના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् विचार्य वरधनुनामानं स्वपुत्रमेवं वदति-पुत्र ! कुमारमाता दीर्धनृपे समासक्ता । पश्य, इन्द्रियाणां दुर्निग्रहत्वम् यदियं सतीधर्मरती राजपत्नी व्यभिचारिणी जाता । त्वया समयं निरीक्ष्य समाचारोऽयं राजकुमाराय निवेदनीयः। सोऽपि तं वृत्तान्तं रानकुमारायै कान्ते निवेदयति । मातुश्चरितं विज्ञाय तदसहमानो की स्थिति में बंधे हुए इन दोनों का समय क्रमशः व्यतीत होते२ यह समाचार एक दिन धनुनाम के मंत्री को ज्ञात हो गया। जानकर उसने विचार किया कि जो पुरुष इस प्रकारके अनाचार करता है, वह भविष्य में राजकुमार का हितविधायक होगा यह बात विश्वास करने में नहीं आती है । अतः उसने इस समाचार को विशेष न बढाकर अपने पुत्र से जो कि राजकुमार के साथ रहता था कह दिया, और साथ में उसको यह भी समझा दिया कि बेटा ! तुम जब योग्य अवसर पाओ तभी राजपुत्र के कान में यह बात डाल देना । देखो इन्द्रियों की दुनिग्रहता, जो सती यह राजपत्नी धर्म की जानकार होती हुई भी व्यभिचार में रत बन गई है । इस कामवृत्ति के लिये धिक्कार है । अफसोस है, इससे अंधा बना हुआ प्राणी अपने विवेक एण क्षण में भूल जाता है। इस प्रकार पुत्र से धनुमंत्री ने राजमाता की इस अनाचार की बात को बिलकुल स्पष्ट रूप में प्रकट कर दिया। उस मंत्रीपुत्र वरधनु ने भी राजमाता का यह वृत्तान्त एकान्त में समय पाकर राजकुमार से कह दिया । राजकुमार ने माता को दुश्चरित्रा जानकर उसको प्रतियोधित સમય વિતતો જતો હતો. આ હકિકત એક વખત ધનુ નામના મંત્રીના જાણવામાં આવી. એ જાણીને તેણે વિચાર કર્યો કે, જે આ પ્રકારને અનાચાર આચરે છે તે ભવિષ્યમાં રાજકુમારના હિતને નુકશાન પહોંચાડનાર પણ ચોક્કસ બનશે. આમ વિચારી તેણે એ હકિકતને ગુપ્ત રાખી પિતાને પુત્ર કે જે રાજકુમારની સાથે રહેતે હવે તેને આડકતરી રીતે સમજાવી સાથે સાથે તેને એ પણ સમજાવ્યું કે, બેટા! યોગ્ય અવસર પ્રાપ્ત થતાં આ ગુપ્ત વાત તમે રાજકુમારના કાને નાખશો. જુઓ ઇન્દ્રિયની દુનિગ્રહતા કે, જે સતી તેમજ રાજરાણું કે જે ધમને જાણનાર હેવા છતાં પણ વ્યભિચારમાં રત બની ગયેલ છે. એ કામવૃત્તિને ધીકકાર છે. અોસ છે કે, કામાંધ બનેલ પ્રાણ પિતાના વિવેક અને સદવિચારને એક ક્ષણ માત્રમાં ભૂલી જાય છે. આ પ્રકારે પુત્રને ધનુમંત્રીએ રાજમાતાના અનાચારની વાતને સ્પષ્ટ સ્વરૂપથી સમજાવી દીધી. ધનમંત્રીના પુત્ર વરધનુએ સમય મળતાં સમગ્ર વૃત્તાંત એકાંતમાં રાજકમારને સંભળાવી દીધે. રાજકુમારે માતાના દુશ્ચરિત્રને જાણીને તેને બોધ उ०८४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ब्रह्मदत्तकुमारो मृत्तिकायाः काकहँसी युगलं, तथा-पद्मनागिनी गोनससर्पयुगलं च निर्माय शूले प्रोतं कृत्वा 'युष्मदीयं दुश्चरितं मया ज्ञातम्' इति विज्ञापनार्थ तदृष्टिपथे स्थापयित्वा एवमवोचत्-य ईदृशमनाचारं करिष्यति स मया दण्डयो भविष्यति, इत्युक्त्वा स बहिर्गतः । एवं द्वित्रदिवसावधि स कुमार एवं कृत्वा बहिर्गच्छति । राजकुमारस्येदं कृत्यं विलोक्य दीर्घनपेण शङ्कितम्-अनेनास्माकं चरितं विज्ञातम् । ततः स राजकुमारमातरं माह-देवि ! त्वत्पुत्रेणास्माकं चरितं विज्ञातम् । अत एवायं काकं हंसीं च शूले प्रोतयित्वाऽस्मान् दर्शयति, वदति चकरने के लिये जो उपाय किया वह इस प्रकार है-उसने काक और हंसनी का तथा पद्मनागिनी और गोनससर्प का अलगर जोडा बनवाया । पश्चात् उनको एक शूल में पोया। पिरोकर "तुम दोनों का दुश्चरित्र मैंने जान लिया है" इस बात को सूचित करने के लिये माता और दीर्घराजा के समक्ष उस युगल को स्थापित कर फिर इस प्रकार कहना प्रारंभ किया-जो इस प्रकार का अनाचार सेवन करेगा वह मेरे दण्ड का पात्र होगा" ऐसा कह कर फिर वह बाहर निकल गया। इस प्रकार उसने दो तीन दिनतक किया। राजकुमार के इस कृत्य को देखकर दीर्घनृप के चित्त में शंका स्थापित कर लिया। उसने विचार किया मालूम पड़ता है कि राजकुमार को हमारा दुश्चरित्र ज्ञात हो चुका है। इस प्रकार तर्क वितर्क करने के बाद दीर्घराजाने रानी से कहा हे देवि ! तुम्हारे पुत्र ने हमलोगों के कृत्य को जान लिया है, इसी बहाने से इसने काक और हँसनी इन दोनों को शूल में पिरोकर हमें दिखलाया है। આપવા માટે જે ઉપાય કર્યો તે આ પ્રમાણે છે. રાજકુમારે કાગડે અને હંસલી તેમજ પદ્મનાગણી અને ગોનસ સર્પ આવાં બે જેડાં તૈયાર કરાવ્યાં અને પછી તેને એક સોય પરેવીને “તમારા બન્નેના દુશ્ચરિત્રને મેં જાણી લીધેલ છે” આ વાત સમજાવવા માટે માતા અને દીર્ઘ રાજા સમક્ષ આ બન્ને યુગલોને રાખીને આ પ્રકારે કહેવા માંડયું, “જે આ પ્રકારનો અનાચાર સેવશે તેને હું સખ્ત એ દંડ આપીશ.” એવું કહીને પછી તે બહાર નીકળી ગયું. આ રીતે તેણે ઉપરાઉપરી બે ત્રણ દિવસ સુધી આડકતરી રીતે સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. રાજકુમારના આ પ્રકારના વર્તનને જાણી દીર્વના દિલમાં શંકા જાગી. તેણે વિચાર કર્યો કે, રાજકુમારને અમારા આ દુષ્કૃત્યની જાણ થઈ લાગે છે. આ પ્રમાણે તર્કવિતર્ક કરતાં દીર્ઘરાજાએ રાણીને કહ્યું, “દેવી ! આપણે આ મીઠા સંબંધ તમારા પુત્રની જાણમાં આવ્યો છે માટે જ તેણે કાગડો અને હંસલી આ બન્નેને સોયમાં પરોવીને આપણને દેખાડયા છે. વળી તે કહે છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६६७
य एवमनाचारं करिष्यति स मया दण्ड्यो भविष्यति । अवश्यमेवायं मां काकं गोनसंच, स्वां हंसीं पद्मनागिनीं च निर्दिशति, अस्माकमिदं कृत्यमसहमानः शीघ्रमेवायं किमपि प्रतिविधातुकामः समुपलक्ष्यते, अतः कण्टकरूपोऽयं कुमारो दूरीकर्तव्यः । चुलन्या मोक्तम्-अयं बालो यत्तदुलपति, नात्र त्वया किमपि शङ्कनीयम् । तेनोक्तम् - राज्ञी ! स्वया पुत्रवात्सल्येनैवमुच्यते । न त्वं स्वहितं वेत्सि ! अस्माकमिदं कृत्यमसहमानोऽयमवश्यमेवैतादृशं किमपि विधास्यति, येनास्माकं और इसीलिये उसने ऐसा कहा है कि जो इस प्रकार के अनाचार का सेवन करेगा वह मेरे द्वारा दण्ड का पात्र होगा। अवश्य ही यह मुझे काक और गोनस के स्थानापन्न तथा तुम्हें हँसी एवं पद्मनागिनी के स्थानापन्न मानकर इस तरहका यह दृश्य तीन दीनसे दिखला रहा है । हम को तो इससे यही ज्ञात होता है कि यह हम दोनों की इस प्रीति को सहन नहीं करता है और इसी बजह से यह इसके प्रतिकार करनेका भावनाशाली प्रतीत होता है । अतः जबतक यह कुछ नहीं कर पाता है तबतक कंटकरूप इस कुमार को यहां से दूर ही कर देना चाहिये । दीर्घराजा की इस बात को सुनकर चुलनी ने कहा- आप भी खूब हैं जो एक बालक के बहकावे में आ रहे हैं । यह अभी बालक है इसलिये जो मन में आता है वह बकता है। इसमें आप को कुछ भी शंका नहीं करना चाहिये । दीर्घराजा ने रानी की इस प्रकार बात सुनकर कहा रानी ! तुमने जो ऐसा कहा है सो वह सब पुत्र के वात्सल्य से ही कहा है, वास्तव में इसका परिणाम भविष्य में क्या होगा यह तुम नहीं जानती हो ।
કે જે આ પ્રકારના અનાચારનું સેવન કરશે તેને હું ઈંડ આપીશ. તે શું રાજ કુમાર મને કાગડા અને ગેાનસ સર્પ જેવા માનીને તેમજ તમને હુ'સલી અને પદ્મનાગણીરૂપ માનીને આ જાતનું દૃશ્ય ત્રણ: દિવસથી આપણને બતાવે છે. મને તેા આથી ચાક્કસ ખાતરી થાય છે કે, આપણા બન્નેની પ્રીતિને એ સહન કરી ન શકતા હાવાથીજ એ ચીઢાયેા છે. અને આપણા સબંધ તાડાવવા તે તત્પર થયા છે. એ આવું કાઇ પણ પગલું ભરે તે પહેલાં કંટકરૂપ એવા આ રાજકુમારને દૂર કરી દેવા જોઈએ. દીર્ઘરાજાની આ વાતને સાંભળી ચુલનીએ કહ્યુ. આપ ભારે શંકાશીલ લાગેા છે. એ હજુ બાળક છે એથી જે મનમાં આવે તેમ બકે છે એનામાં હજી ખાળક બુદ્ધિ છે એમાં આપે કોઇ પ્રકારે શકા રાખવાની જરૂર નથી. દીર્ઘરાજાએ રાણીની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને કહ્યું. રાણી! તમે જે કહેા છે. તે પુત્ર તરફના વાત્સલ્યભાવનું કારણ છે. વાસ્તવમાં આનું પરિણામ ભવિષ્યમાં કેવું આવશે તે તમે જાણી શકતાં નથી. એ આગળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्राणानां सौख्यानां च नाशो भविष्यति । अतोऽयं येन केनापि प्रकारेण मारणीय एव । मृते ह्यस्मिन् स्वाधीने च मयि तवान्ये बहवः पुत्रा भविष्यन्ति । अतोऽयमस्माकं सौख्यविघातकोऽवश्यमेव मारणीयः, नात्र काऽपि विचारणा कर्तव्या । स्वसुखमीहमानया पापया तया दीर्घनृपवचनमङ्गीकृतम् ।।
चुलन्या भणितम्-कयमेष मारणीयः ? कथं च लोकापवादो न भवेत् ? दीर्धनृपेणोक्तम्-एतस्याथ गूढनिर्गमप्रवेशद्वारं जतुमयमेकं गृह निर्मापयामि । तत यह आगे चलकर अवश्य ही हमारे इस कृत्य को नहीं सहन करके कुछ ऐसा प्रयत्न करेगा, कि जिसनें हम लोगों के सौख्य एवं प्राण सब नष्ट हो जावेंगे । अतः विघ्नभूत इस कांटे को अपने मार्ग से उखाड़ कर अवश्य२ विनष्ट कर देना चाहिये । इसीमें अपनी भलाई है। इसके मरते ही मैं स्वाधीन हो जाऊ गा, तब तुम्हारे ऐसे अनेक पुत्र हो जायेंगे। अतः सौख्य विघातक इस कंटक को अभी से दूर करने में कोई विशेष विचार नहीं करना चाहिये । दीर्घराजा के इस प्रकार वचन सुनकर उस पापिनी चुलनी ने अपने सुग्व की कामना के वशंगत होकर उस पापी राजा की सलाह को मान लिया । दीर्घराजा से चुलनी ने पुनः ऐसा कहा कि यह तो ठीक बात है इसको मार देना चाहिये । परन्तु यह कैसे मारा जाय कि जिससे अपना लोकापवाद न हो सके यह भी विचार करने जैसी बात है । रानी की बात सुनकर दीर्घराजो ने उससे कहा सुनो-मैं इसका उपाय बताता हूं। इसका विवाह समारंभ रचा जाय જતાં આપણા આ કૃત્યને સહન ન કરતાં કેઈ એ પ્રયત્ન કરશે કે, જેનાથી આપણું સુખ અને પ્રાણ બધાનં નાશ થઈ જશે. આથી વિતકારક એવા આ કાંટાને આપણું માર્ગમાંથી ઉખેડીને તરત જ ફેંકી દેવો જોઈએ. એમાં જ આપણું શ્રેય છે. એના મૃત્યુથી હું સ્વતંત્ર બની જઈશ ત્યારે તમને એવા અનેક પુત્ર થશે. આથી આપણાં સુખમાં આડે આવતા આ કાંટાને અત્યારથી જ નિર્મૂળ કરવામાં કોઈ પણ પ્રકારને વિચાર ન કરવો જોઈએ. દીર્ઘરાજાનું આ પ્રકારનું કહેવું સાંભળીને તે પાપિ ચુલનીએ પોતાના સુખની કામનાને વશ બનીને તે પાપી રાજાની સલાહને માની લીધી.
દીર્ધરાજાની સલાહ પછી ચુલનીએ દીર્ઘરાજાને કહ્યું કે, એને મારી નાખવું જોઈએ એ વાત તે ઠીક છે પરંતુ એને માર કઈ રીતે ? એને મારી નાખતાં લોકોમાં શંકા આશંકા ન જાગે એ પણ વિચારવા જેવું છે, રાણીની વાત સાંભળીને દીર્ધરાજાએ કહ્યું, જુઓ ! હું તેને ઉપાય બતાવું છું, એના વિવાહને સમારંભ રચવામાં આવે, અને વરવધૂ માટે એક સ્વતંત્ર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६६९ एतस्य विवाहं कारयिष्यामि । तत्र जतुमये गृहे सुखमसुप्तयोर्वधूवरयोरग्निना पाणान् हरिष्यामि, उद्घोषयिष्यामि च-अकस्माद् गृहे लग्नेनाग्निना वधूवरौ प्रज्वलितौ। अहो ! महदनथं जातम् , इति । एवमुक्त्वा स कार्यान्तरवशाद बहिर्गतः। कियतिकाले व्यतीते दीर्थों नृपो राजकुमारस्य विवाहः पुष्पचूलराज्ञः पुष्पवत्या पुच्या सह भविष्यतीति सर्वत्रोद्धृष्टवान् । तनिवासार्थमनेकशतस्तम्भसन्निविष्टं गूढनिर्गमप्रवेशद्वारं जतुभवनमपि निर्मापितवान् ।
और वधूवर के लिये एक स्वतंत्र प्रासाद बनवाया जाय । वह प्रासाद लाक्षा से निर्मित हो । उसमें आने जाने का द्वार गूढ रखा जाय । जब वरवधू उसमें सोये हुए हों तो उस समय मैं उसमें आग लगा दूंगा और जनता को दिखाने के लिये ऐसी घोषणा करवा दूंगा कि अकस्मात् अग्नि के लग जाने से वरवधू उसी में जलकर मर गये हैं । हाय यह बडाभारी अनर्थ हुआ। ऐसा कहकर दीर्घराजा किसी दूसरे काम को करने के लिये बाहर चला गया। पश्चात् उसने कुछकाल बाद नगर भर में ऐसी बात फैला दी की राजकुमारका विवाह पुष्पचूल राजा की पुष्पवती पुत्री के साथ होना निश्चित हो चुका है । इस बात की जब पूरी जानकारी प्रजाजनकी निश्चितरूप में हो चुकी तब दीर्घराजाने वरवधू के निवास योग्य एक लाक्षा भवन तैयार करवाया। जिनमें सैकडो खंभे लगे हुए थे तथा आने जाने का दरवाजा जिसका गूढ़ था। મહેલ તૈયાર કરાવીએ. એ મહેલનું લાખથી નિર્માણ કરવામાં આવે, એમાં આવવા જવાનાં છુપા દ્વાર રાખવામાં આવે. જ્યારે વરવધૂ એમાં સૂતેલાં હોય એ સમયે હું તેમાં આગ લગાડી દઈશ અને જનતાને બતાવવા માટે એવી જાહેરાત કરાવીશ કે, અકસ્માત્ અગ્નિ લાગવાથી વરવધૂ એ મહેલમાં બળીને ખાખ થઈ ગયાં. અફસ ! આ ઘણું જ દુઃખકારક અનર્થ ઘટના બની, આમ કહીને દીર્ધરાજા કેઈ બીજા કામ માટે બહાર ચાલ્યો ગયો. આ પછી થોડા સમયને અંતરે એવી વાત વહેતી કરી કે રાજકુમારને વિવાહ પુષ્પચૂલ રાજાની પુત્રી પુષ્પવતી સાથે નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. પ્રજાજનામાં જ્યારે આ વાત જાહેર થઈ ત્યારે વરવધૂ માટે નો મહેલ બનાવવાની તૈયારીઓ પણ થવા માંડી અને ભારે ઝડપથી આકર્ષક એ મહેલ તૈયાર કરવામાં આવ્યો. જેમાં સેંકડો થાંભલાઓ અને કળાકારીગરીથી ભરેલું નકશીકામ કરવામાં આવ્યું હતું. બહારથી ભારે કળાકારીગરીવાળા દેખાતા આ મહેલને અંદરથી લાખ યુક્ત એને જેમાં ગુપ્ત એવાં છુપાં અવર જવરવાળાં સ્થાને રાખવામાં આવ્યાં હતાં.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ इतश्च धनुर्मन्त्रिणा दीर्घनृपायैवं निवेदितम्-राजन् ! ममपुत्रो राज्यकार्य कर्तुं समर्थों जातः । अहं च वार्धकवयः समनुप्राप्तः । अत स्वकार्यभार पुत्रे न्यस्य पारलौकिकं किमपि कर्तुमिच्छामि । दीर्घनृपो मनस्यचिन्तयत्-यद्ययमन्यत्र गमिष्यति तदा मम चरित्रं प्रख्यापयिष्यति । अतोऽत्रैवायं रक्षणीयः । इति विचिन्त्य प्रोक्तवान्-मन्त्रिन्-तव पुत्रो वरधनुमन्त्रिकार्य करोतु । परं त्वमत्र स्थित्वैव दानादिकं कुर्वन् परलोकं साधय । राज्ञेवमभिहितः स वरधनुनाम्नि स्वपुत्रे कार्यभार
इधर-धनुमंत्री ने दीर्घराजा से निवेदन किया कि राजन् । मेरा पुत्र राज्यकार्य के करने में समर्थ हो चुका है-और मैं अब वृद्ध हो चुका हूंइस लिये राजकार्य अब मुझसे ठीकर नहीं हो सकता है, इसलिये मेरी भावना है कि मैं अपने कार्यभार को पुत्र पर रखकर कुछ परलोक हित विधायक धार्मिक कर्तव्यो का आराधन करूं । मंत्री की इस बात को सुनकर दीर्घराजा ने मनमें विचार किया-कि यदि यह अवकाश पाकर कहीं दूसरी जगह चला जायगा तो वहांपर मेरा अपवाद करेगा इसलिये अवकाश देकर भी इसको यहीं पर रक्खा जाय ताकि अन्यत्र अपवाद न हो सके । इस प्रकार सोच विचार कर प्रकट रूप में दीर्घराजा ने मंत्री से कहा हे मन्त्रिन् ! तुम्हारा पुत्र वरधनु तुम्हारे पद को संभाल ले इस में हमको कुछ भी असुविधा नहीं है, भले वह तुम्हारा काम करता रहे परंतु तुम यहांसे दूसरी जगह मत जाओ और यहीं पर रहकर दानादिक सत्कार्यो का आराधन करते रहो । जिससे तुम्हारा परलोक सुधरे। दीर्घराजा की इस बातको मंत्री ने मान लिया और अपने पुत्र पर
આ તરફ ધનુમંત્રીએ દીર્ઘરાજા સમક્ષ એ પ્રકારની વિનંતી કરી કે, હવે હું વૃદ્ધ થઈ ગયે છું. રાજ્યનું કામ મારાથી બરાબર થઈ શકતું નથી. આથી મારી ભાવના એવી છે કે, મારા ઉપર આ ભાર હું મારા પુત્રને સપી દઉં અને પરલેક માટે હિત વિધાયક એવા ધાર્મિક કર્તવ્યોનું હું આરાધન કરું. મંત્રીની આ વાતને સાંભળીને રાજાએ વિચાર કર્યો કે નિવૃત્ત થઈને એ અન્ય સ્થળે જશે તે ત્યાં તે મારી બુરાઈ એ જાહેર કરશે જેથી એને અહીં જ રેકી રાખવો જોઈએ કે જેથી બહાર મારી બુરાઈઓ જાહેર ન થાય. આ પ્રકારે વિચારીને પછી તેણે મંત્રીને કહ્યું કે, મંત્રી ! તમારે પુત્ર વરધનુ તમારા પદને સંભાળે તે એમાં મને કાંઈ વાંધો નથી. ભલે તે તમારું કામ સંભાળે. પરંતુ તમે અહીંથી અન્ય જગ્યાએ ન જાવ અને અહીં રહીને જ દાનાદિક સત્કાર્યોનું આરાધન કરતાં રહે કે જેથી તમારે પરભવ સુધરે. દીર્ઘરાજાની આ વાતને મંત્રીએ સ્વીકાર કર્યો અને પિતાના પુત્રને મંત્રીપદે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६७१ न्यस्य गङ्गातीरे निवसति । तत्र तेन महती प्रपा कारिता विशाला भोजनशाला च निर्मापिता । आगन्तुकानां हीनदीनादीनां कृते स सर्व प्रबन्धं कृतवान् । तत्र स्थितः स मन्त्री पथिकेभ्यो यथेप्सितमन्नादिकं ददाति । अन्नादिपरितुष्टैः पथिकैः स गङ्गातीरात् जतुगृहावधि गुप्तरीत्या द्विक्रोशां विशाला सुरङ्गां कारितवान् । सुरङ्गद्वारोपरि शिला निक्षेपिता । इदं सर्व तेन स्वपुत्राय निवेदितम् । पुष्पचूलभूपतयेऽपि सर्व समाचारं प्रच्छन्नं निवेदितवान् । अनन्तरं दीर्धनृपेण कुमारस्य विवाह कारितः । पूष्पचूलस्तु स्वदासी पुत्र्या सह विवाहं कारितवान् । कुमारो विवाहं कृत्वा राज राज्य के मंत्रित्व का भार रख कर गंगातीर पर रहने लगा। वहां उसने एक बड़ी भारी प्याउ लगाई और एक विशाल भोजनशाला तैयार करवाई । जो भी कोई आगन्तुक हीन दीन व्यक्ति होता उसके भोजनादिक का वहां उसने प्रबंध भी कर दिया। मंत्री स्वयं अब वहीं पर रहने लगा और पथिकोंके लिये इच्छित अन्नादिक देने लगा। अन्नादिकोंकी प्राप्ति से परितुष्ट हुए पथिकों ने मंत्री के कहने से उस लाक्षागृह से लेकर गंगातीर तक दो कोश पर्यन्त एक विशाल सुरंग तयार करदी। उसमें एक द्वार भी बना दिया, जिसको एक शिला से उन्हों ने ढक दिया। मंत्री ने यह सब सुरंग के निर्माण का समाचार अपने पुत्र को भी ज्ञात कर दिया । तथा साथ में पुष्पचूल राजा को भी इस बात की खबर गुप्तरूप से भेज दी। इधर दीर्घराजा ने कुमार का विवाह पुष्पचूल राजा की दासी पुत्री के साथ कर दिया। कुमार विवाह करके अपनी राजधानी में वापिस
સ્થાપિત કરીને ગંગાના કિનારે તેમણે રહેઠાણું કર્યું ત્યાં તેમણે સુંદર પાણીની પરબ બંધાવી. વિશાળ ભોજનશાળા તૈયાર કરાવી. અનાથ, અપંગ, અભ્યાગતને ત્યાં ભેજન આપવાનો પ્રબંધ કર્યો, અને પછીથી મંત્રી પાસે. પણ એજ સ્થળે રહેવા લાગ્યા. અન્ન આદિની પ્રાપ્તિથી સંતુષ્ટ એવા માણસો મારફતે ગંગાનદીના એ તટ સ્થાનેથી માંડીને તે લાક્ષાગૃહ સુધીની બે ગાઉ લાંબી એવી સુરંગ તેમણે તૈયાર કરાવી જેમાં એક દ્વાર પણ મૂકાવી દીધું અને તેને એક પત્થરથી ઢાંકી દીધું. મંત્રીએ આ સુરંગના નિર્માણની અને તે પૂર્ણ થઈ ત્યાં સુધીની દરેક વાતથી પોતાના પુત્રને વખતે વખત વાકેફગાર રાખ્યો હતા. સાથેસાથ પુષ્પચૂલ રાજાને પણ ગુપ્ત રીતે આ વાતની ખબર પહોંચાડી હતી.
આ તરફ દીર્ઘરાજાએ કુમારને વિવાહ પુષ્પચૂલ રાજાની દાસી પુત્રી સાથે કરી દીધું. વિવાહ કરી કુમાર પિતાની નવવધૂ સાથે પોતાની રાજધાનીમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૬૭૨
उत्तराध्ययनसूत्रे धान्यां समागतः । राज्ञा चुलन्या महताऽऽडम्बरेण बधूसहितः कुमारस्तत्र प्रवेशितः । वरधनरपि कुमारपार्श्वे तिष्ठति । मध्यरात्रे संजाते राजकुमारमात्रा स्वहस्तेनैव जतुभवनेऽग्निः प्रक्षिप्तः । गृहं सर्वतः प्रदीप्तम् । वरधनुस्तद्विलोक्य ब्रह्मदत्तं राजकुमारं निद्रातः प्रबोधितवान्, उक्तवाश्च-अस्मिन् कुमार ! जतुभवने तव मात्रा वहिनिक्षिप्तः, अतो निस्सरमनिर्दिष्टमार्गेण । इत्युक्त्वा राजपुत्रेण सह सुरङ्गमागैण निःसृत्य गङ्गातीरे समायातः । ब्रह्मदत्त भार्याऽपि ततो निःसृत्य पितुहं आ गया। साथ में वधु को भी ले आया। चुलनी ने बड़े ही आडम्बर के साथ वरवधू का प्रवेश करवाया । बडा उत्सव मनाया गया। वरधनु कुमार के साथ ही रहता था । जब मध्यरात्रि का समय हुआ-तब राजकुमार की माता ने स्वयं अपने ही हाथोंसे उस लाक्षागृह में आग लगा दी। आग लगते ही लाक्षागृह चारों ओर से जलने लगा। वरधनुने जब इस स्थिति को देखा तो उसने अपने मित्र ब्रह्मदत्त राजकुमार को निद्रा से प्रबोधित किया और कहा कुमार ! इस लाक्षागृह में आपकी माताने आग लगा दी है। अतः अब आपको यहां ठहरना उचित नहीं है। मैं आपको एक मार्ग बताता हूं आप उससे शीघ्र यहां से बाहर हो जावें। मंत्रीपुत्र के इस कथन को प्रमाण मानकर राजकुमार शीघ्र ही वहाँसे बाहर निकल गया और साथ में मंत्रीपुत्र भी वहां से बाहर हो गया। और गंगातीर पर वे दोनों ठिकाने से जा पहुंचे। ब्रह्मदत्तकी पत्नी दासी આવ્યો. ચુલનીએ ભારે આડંબર સાથે વરવધૂને નગર પ્રવેશ કરાવ્યો. નગ. રમાં ભારે ઉત્સવ મનાવ્યું. તેમને માટે બાંધવામાં આવેલા મહેલમાં રહેઠાણની વ્યવસ્થા કરાવી આપી. મંત્રી વરધનુ કે જે કુમારનો મિત્ર હતું અને તેની જ સાથે રહેતો હતે. એ ખૂબ સાવચેત હતો. મધ્યરાત્રીને સમય થયે એ સમયે ચલનીએ પિતાના હાથથી જ એ લક્ષાગૃહમાં આગ ચાંપી. આગ લાગતાંવેંત જ લક્ષાગૃહમાં ચારે બાજુ ફેલાઈ ગઈ અને સઘળો મહેલ ભડભડ બળવા લાગે.
આગ લાગી ત્યારે વરધનુ સચેત હવે તેણે પિતાના મિત્ર કુમાર બ્રહ્મદત્તને નિદ્રામથી જગાડીને કહ્યું, કુમાર ! આ લાખાગૃહમાં તમારી માતાએ આગ લગાડી છે, આથી હવે આપનું અહીં એક ક્ષણ પણ રહેવું જોખમ ભરેલું છે, હું આપને માર્ગ બતાવું છું એ માર્ગથી આપ જલદીથી બહાર નીકળી જાવ. આ પ્રમાણે કહી શીલા ખસેડીને સુરંગને રસ્તો બતાવ્યું. અને પોતે પણ તેમની સાથે ચાલી નીકળે, સુરંગના રસ્તેથી બને જણા ગંગાના કિનારા ઉપર બહાર નીકળ્યા. બ્રહ્મદત્તની પત્ની દાસી પુત્રી પણ એજ રસ્તેથી બહાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
___
६७३ गता । तत्र गङ्गातीरे धनुर्मन्त्रिणा पूर्वत एव द्वौ तुरङ्गमौ स्थापितौ । तयोरेकैक मारुह्य तौ कुमारी ततः प्रचलितौ देशान्तरं गतौ । मार्गखेदेन तयोरश्वौ मृतौ । ततः पादचारेण गच्छन्तौ तौ कोट्टकनामकं ग्राम संप्राप्तौ । तत्र कुमारेण वरधनुरुक्तः-बन्धो ! मां क्षुधा बाधते । अतः कुरु कमप्युपायम् । तद्वचनं निशम्य स राजकुमारं ग्रामस्य बहिर्देशे समुपवेश्य स्वयं ग्रामे प्रविष्टः । ततो नापितं समाहूय राजकुमारान्तिके समागतः । नापितेन उभयोमुण्डनं कृतम् । ततः परिधृतकषायवस्त्रौ तौ भिक्षार्थ पुरे प्रविष्टौ । मार्गे द्विजो मिलितः । तेन तौ स्वगृहं नीतौ । पुत्री भी उसी सुरंगमार्ग से निकलकर अपने पिता के घर पहुंच गई। धनुमंत्री ने पहिले से ही गंगातीर पर दो घोडे तयार कर रख छोडे थे। ये दोनों आकर दोनों घोडो पर सवार होकर वहां से देशान्तर को चल दिये चलते २ इनके दोनों घोडे मार्ग की थकावट से बीच ही में मर गये। अब ये पैदल चलते २ एक को नाम के गांव में आये। कुमारने वरधनुसे कहा बन्धो ! मुझे इस समय भूख सता रही है । इसलिये इसकी निवृत्ति का कोई उपाय करो । राजकुमार के इस प्रकार वचन सुन कर वरधनु राजकुमार को गांव के बाहिर बैठाकर स्वयं उस गांव में गया। वहां से एक नाई को साथ लेकर वह वापिस राजकुमार के पास लौट आया। नापित ने उन दोनों का मुंडन किया। मुंडन होने के बाद उन दोनों ने साधु का वेष बनाया और रंगे हुए वस्त्रों को पहिर कर फिर वे भिक्षा के निमित्त नगर में गये । चलते २ उनको बीच में ही एक ब्राह्मण मिला-ब्राह्मण उन दोनों को अपने घर पर ले गया। ले जाकर નીકળી ગઈ. અને પોતાના પિતાને ત્યાં પહોંચી ગઈ. ધનમંત્રીએ ગંગાના કિનારે પહેલેથી જ બે ઘોડા તૈયાર રાખેલ હતા. જેથી બન્ને જણ એ ઘોડા ઉપર સવાર થઈ બીજા દેશ તરફ ચાલી નીકળ્યા. ચાલતાં ચાલતાં ભારે થાકને કારણે બંને ઘોડાએ રસ્તામાં મરી ગયા આથી બને જણા પગપાળા ચાલતા ચાલતા એક કે નામના ગામમાં આવી પહોંચ્યા. કુમારે વરધનુને કહ્યું ભાઇ! મને ખૂબ જ કકડીને ભૂખ લાગી છે આથી ભૂખની તૃપ્તિને કાંઈક પ્રબંધ કરશે. રાજકુમારનું કહેવું સાંભળીને કુમારને ગામ બહાર બેસાડીને વરધનુ ગામમાં ગયે, ત્યાંથી એક વાળંદને સાથે લઈ તે રાજકુમાર પાસે આવે. વાળદે બન્ને જણાના માથા ઉપરના વાળ ઉતારી મુંડન કર્યું. મુંડન કરાવ્યા પછી એ બંનેએ સાધુનો વેશ ધારણ કર્યો. રંગેલાં વસ્ત્રોને પહેરીને પછી તેઓ ભિક્ષા માટે નગરમાં ગયા. ચાલતાં ચાલતાં રસ્તામાં તેમને એક બ્રાહ્મણ
उ० ८५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७.
उत्तराध्ययनसूत्रे सादरं भोजितौ । भोजनान्ते च राजकुमारस्य मस्तके एका प्रवरमहिलाबन्धुमती नाम्नी द्विजकन्यामुद्दिश्याक्षतान् प्रक्षिपति, भणति च 'एषोऽस्या वरोऽस्तु' इति । एतद् दृष्ट्वा वरधनुना प्रोक्तम्-सुभगे ! किमर्थमस्मै मूर्खाय स्वकन्या प्रदीयते ? ततो द्विजेनोक्तम्-महाभाग ! इयं मम सुताऽस्ति । केनचिन्नैमित्तिकेनोक्तम् अस्यावरश्चक्रवर्ती भविष्यतीति अतस्तद्वचनादेवं क्रियते । तस्मिन्नेव दिने तस्याः कन्याया विवाहः कुमारेण सह जातः। तद्रात्रौ कुमारस्तत्रैव स्थितः । द्वितीयदिवसे वरधनुना प्रोक्तम् --कुमार ! इत आवाभ्यां शीघ्रमेव गन्तव्यम् । यतोऽत्र समागता दीर्घनुपगुप्तचराः। कुमारोऽपि बन्धुमत्यै सर्वे निवेद्य वरधनुना सह उसने उन दोनों को बडे आदर के साथ भोजन करवाया। भोजन करने के बाद वहां एक महिला ने राजकुमार के मस्तक पर बन्धुमती ब्राह्मण कन्या को लक्षित करके अक्षत प्रक्षिप्त किये और कहा-यह इसका वर होओ। इस परिस्थिति को देखकर वरधनुने कहा सुभगे ! इस मूर्खको तुम अपनी कन्या किस लिये देती हो? मंत्रीपुत्र की बात सुनकर बीच ही में ब्राह्मण ने जबाव दिया कि महाभाग ! यह मेरी पुत्री है, किसी नैमित्तिकने मुझसे इसके बारेमें ऐसा कहा था, कि यह चक्रवर्ती की पत्नी होगी। इस विचार से यह ऐसा कर रही है । उसी दिन राजकुमार के साथ कन्याका विवाह कर दिया गया। उस रान राजकुमार वहीं पर अपनी ससुराल में रहा । दूसरे दिन वरधनुने राजकुमारसे कहा चलो कुमार । यहां से अपन दोनों शीघ्र चलें । क्यों कि यहां पर दीर्घराजा के गुसचर आ पहुंचे हैं। वरधनु की यह बात सुनकर कुमार ने बन्धुमती से सब अपना हाल कह दिया और फिर वहां से वरधनु के साथ चला। મળે. જે એ બન્નેને પિતાને ઘેર લઈ ગયે અને ખૂબ જ આદર ભાવથી સત્કાર કરી જોજન કરાવ્યું. ભોજન કર્યા બાદ ત્યાં એક મહિલાએ રાજકુમારના મસ્તકે ચાંદલો કર્યો અને પિતાની બધુમતિ નામની કન્યા તેને સુપ્રત કર્યાનું જાહેર કર્યું. આ પરિસ્થિતિને જોઈ વરધનુએ કહ્યું કે, સુભગે ! આ મૂખને તમે પિતાની કન્યા શા માટે આપે છે ? મંત્રીપુત્રની વાત સાંભળીને વચમાં જ બ્રાહ્મણે જવાબ આપે કે, મહાભાગ ! આ મારી પુત્રી છે. કેઈ નિમિરિઆએ એવી આગાહી કરી હતી કે “તારી પુત્રી આ ચક્રવર્તીની પત્ની થશે.”
એ વિચારથી મેં આમ કર્યું છે. એ જ દિવસે રાજકુમાર સાથે તેને વિવાહ કરી દેવામાં આવ્યું, એ રાત રાજકુમાર ત્યાં પોતાના સાસરાને ત્યાં રહ્યો. બીજે દિવસે વરધનુ એ રાજકુમારને ચાલવાનું કહ્યું, અને એમ જણાવ્યું કે, દીર્ઘ રાજાના ગુપ્તચરે અહીં આપણે પાછળ પાછળ આવી લાગ્યા છે, વરધનુની વાત સળગીને રાજકુમારે પોતાની પત્ની બંધુમતીને સર્વ બીના જણાવી દીધી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६७५ निष्क्रान्तः । निरन्तरं गच्छन्तौं तौ कस्मिंश्चिद् ग्रामे समागतौ । तृषितं कुमारं बहिरुपवेश्य वरधनुाममध्ये जलमानेतुं प्रविष्टः । त्वरितमेव पराहत्य कुमारमेवमुक्तवान्-कुमार! दीर्घनृपेण आवयोर्मार्गः स्वसन्यैः सर्वत्र समवरुद्धः, अतः अवाभ्यां शीघ्रमेवोत्पथेन गन्तव्यम् इति । तौ द्वावपि उन्मार्गेण व्रअन्तौ महाटवीं प्राप्तौ । तत्रैकस्य महती वटवृक्षस्याधस्तात् कुमारं समुपवेश्य घरधनुलमानेतुमितस्ततो भ्रमति । जलार्थ भ्रमन् वरधनुदीर्घनृपमहरवलोकितो निगृहीतश्च । तं यष्टि मुष्टयादिभिस्ताडयित्वा ते प्रोक्तवन्तः-दर्शय, वास्ते ब्रह्मदत्तकुमारः ? नो चेत्त्वां हनिष्यामि, इति ब्रुवन्तस्ते तं ताडयन्तस्तदागमन मार्गेण तं कर्षयन्तश्चलिताः । निरन्तर चलते २ वे दोनों किसी एक ग्राम में आये। तृषित राजकुमार के लिये पानी लाने को वरधनु ग्राम में गया, और राजकुमार को वहीं गांव के बाहिर बैठा दिया। वरधनु शीघ्र लौट कर आया और कुमार से ऐसा कहा कुमार ! दीर्घराजाने अपन दोनों का मार्ग अपनी सेना के द्वारा सर्वत्र अवरुद्ध कर लिया है । अतः अब अपन लोगों का कर्तव्य है कि हम यहां से कुमार्ग होकर चलें । इस प्रकार उन्मार्ग से होकर चलते हुए वे दोनों एक भयंकर अटवी में जा पहुंचे। वहां एक वटवृक्ष के नीचे कुमार को बैठा कर वरधनु जल की तलाश में इधर उधर चक्कर काटने लगा। इतने में उसको दीर्घराजा के सुभटों ने देख लिया और पकड कर बांध लिया। पश्चात् उन्होंने यष्टिमुष्टि आदि से मारपीट कर उससे पूछा कि यता ब्रह्मदत्तकुमार कहाँ है। नहीं तो तुझे हम जान से मार डालेंगे। इस प्रकार कहते हुए उन योद्धाओं ने उसको खूब ताडित किया और उसके आये हुए मार्ग पर ही उसको खेंचते हुए वे ले चले। इस અને પછી ત્યાંથી વરધનુની સાથે ચાલી નીકળે. દર મજલ કરતાં કરતાં તેઓ એક ગામમાં પહોંચ્યા તૃષાતુર બનેલા રાજકુમાર માટે પાણી લેવા વરધનુ ગામમાં ગયો અને રાજકુમાર ગામ બહાર બેઠે. વરધનુ તરત જ પાછો કર્યો અને કુમારને કહ્યું કે, કુમાર! દીર્ઘરાજાએ રાજ્યનિ સેના દ્વારા આપણે માગ શેકી લીધેલ છે આથી આપણે અહીંથી આડા માર્ગે જલદીથી નીકળી જઈ એ. આમ કરતાં બંને જણા આડે માર્ગે ચાલતાં ચાલતાં એક ઘાડા જગલમાં જઈ ચડયા. ત્યાં એક વડલાની નીચે રાજકુમારને બેસાડીને વરધનું પાણીની તપાસમાં નીકળે, આ રીતે પાણીની તપાસમાં ફરતા વરધનુને દીઘા રાજાના સિનિકે એ જોઈ લીધું અને તેને પકડીને બાંધી લીધે. ખૂબ મારકૂટ કરી, બ્રહ્મદત્તકુમાર કયાં છે તે પૂછયું અને જે નહીં બતાવે તે તને મારી નાખવામાં આવશે તેવી ધમકી પણ આપી અને જે રસ્તેથી તે આવ્યું હતું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
तैस्ताडथमानः कृष्यमाणश्च स कुमारान्तिकप्रदेशमुपनीतः। तत्र स कुमाराय पलायनार्थ तैरलक्षितं संकेतं दत्तवान् । तेन कृतसङ्केतः स कुमारस्ततो भटैरदृष्ट एव पलायितवान् ' ततः पलायितः कुमार एकस्यां महाटव्यां प्रविष्टः । क्षुधातृषाऽऽतः कुमारस्तृतीय दिवसेऽटव्यामटन्नेकं तापसं दृष्टवान् । दृष्टे च तस्मिन् कुमारस्य जीविताशा जाता। कुमारेण स तापसः पृष्टः । भगवन् ! क्व भवदाश्रमः? स 'आसन्न एवास्मदाश्रमः' इत्युक्त्वा कुलपतिसमीपं तं नीतवान् । कुमारेण प्रणतः कुलपतिः । कुलपतिना मोक्तम्-कुत आगतोऽसि ? कुमारेण सकलोऽपि वृत्तान्तः
तरह मारते खेचते हुए वे उसको कुमार के पास तक के रास्ते पर ले आये। उसने कुमार को उन सुभटों की अज्ञात अवस्था में वहीं से भगने का संकेत किया। संकेत पाकर कुमार वहां से शीघ्र भगा। कुमार का भगना भटों को मालूम नहीं पडा । भगते २ कुमार एक महाटवी में आ पहुंचा । क्षुधा एवं तृषा से पीडित होकर कुमार उस अटवी में ठीक तीन दिन तक इधर उधर घूमता रहा, पर खाने पीनेका कहीं भी ठिकाना नहीं पडा। घूमते २ घूमते२ तीसरे दिन कुमार ने एक तापसको देखा ! तापसको देखकर कुमारका जी में जी आया, उसके देखते ही उसको अपने जीने की आशा बंध गई । तापस के समीप जाकर कुमार ने उससे पूछा भगवन् । आपका आश्रम कहा है ? तापस बोला-" हमारा आश्रम पास ही है" ऐसा कह कर वह तापस कुमारको अपने कुलपति के समीप ले गया। कुलपतिको देख कर कुमार ने नमस्कार किया। कुलपतिने आये हुए कुमार को देखकर पूछा-तुम कहां से आये हो ? कुलपति की તે રસ્તે ઘસડતા લઈ ચાલ્યા. કુમાર જ્યાં બેઠે હતો તે સ્થાન નજીક આવતાં તેણે સંકેતથી કુમારને ભાગી છુટવાનો સંકેત કર્યો. આ સંકેત સિનિકોની જાણમાં આવ્યો નહીં. સંકેત મળતાં કુમાર ત્યાંથી ભાગવા માંડયા અને મહા ભયંકર જંગલમાં જઈ ચડે. ભૂખ અને તરસથી પીડાતાં ત્રણ દિવસ સુધી કુમાર તે જંગલમાં અથડા પરંતુ કયાંય ખાવાપીવાનું ન મળ્યું. ત્રીજા દિવસે કુમારે એક તપસ્વીને જોયા, તપસ્વીને જોઈને તેના જીવમાં ધરપત વળી અને પિતાના જીવનની આશા બંધાઈ તપસ્વીની પાસે જઈને કુમારે તેને પૂછયું ભગવદ્ આપનો આશ્રમ કયાં છે ? તપસ્વીએ કહ્યું કે, “અમારો આશ્રમ અહિં નજીકમાં જ છે.” આમ કહી તે કુમારને લઈ પોતાના કુલપતિ પાસે આવ્યા. કુલપતિને જોઈ કુમારે નમસ્કાર કર્યા. કુલપતિએ આવેલા કુમારને જોઈને તેને પૂછયું તમે કયાંથી આવે છે ? કુલપતિના પૂછવાથી પ્રત્યુત્તરમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६७७ कथितः कुलपतिनोक्तम्-वत्स ! अहं तव जनकस्य लघु भ्राता। त्वं हि निनावासमेव प्राप्तोऽसि । यथेच्छमत्र तिष्ठ। कुमारोऽपि तापसस्याभिप्राय ज्ञात्वा तव सुखेन स्थितः क्रमेण वर्षाकाल: समायातः । तदा कुमारेण सकला धनुर्वेदविद्या तापसाइधिता। तापसाः शरत्काले कन्दमूलादिनिमित्तं गताः, कुमारोऽपि तैः सह गतः । तत्र वनशोभां पश्यता कुमारेणैको महाहस्ती दृष्टः। कुमारस्तदभिमुखं चलितः । कुमार दृष्ट्वा हस्तिना महारवः कृतः। कुमारेण तस्य पुरो निजमुत्तरीयवस्त्रं प्रक्षिप्तम् । बातका उत्तरमें कुमारने अपना सकल वृत्तान्त उनसे निवेदित कर दिया। कुमार की बात को सुनकर कुलपति ने कहा कि वत्स! मैं तुम्हारे पिता का बडा भाई हूं । अब तुम किसी भी प्रकार की चिन्ता न करो और यही समझो कि मैं अपने घर पर ही आ गया हूं। आनंद से इच्छानुसार रहो. खाओ पिओ और आनन्द से रहो। कुमार भी तापस के इन आश्वासन पूर्ण वचनों से विश्वस्त होकर एवं उसके अभिगय को जानकर सुखपूर्वक वहीं पर रहने लगा। रहते २ वहीं पर कुमार को वर्षाकाल लग गया। इतने विशिष्ट समय के भीतर कुमार ने तापसों से सकल धनुर्वेदविद्या सीखली । शरत्काल आने पर तापस लोग कन्दमूल आदि के लिये वहां से निकले कुमार भी उनके साथ में हो गया। वन की शोभा को देखते समय कुमार की दृष्टि एक महा हाथी पर पडी। उसको देखकर कुमार उसके साम्हने गया। हस्तीने कुमारको देख कर बडे जोर से चीत्कार किया। चीत्कार शब्द को सुनकर कुमार ने उसके सामने अपना उत्तरीयवस्त्र उतार कर फेंक दिया । होथी ने उसी समय उस કુમારે પિતાનો સઘળે પૂર્વ વૃત્તાંત તેમને કહી સંભળાવ્યા. કુમારની વાત સાંભળીને કુલપતિએ કહ્યું કે, વત્સ ! હું તમારા પિતાને મેટો ભાઈ છું. હવે તમે કઈ પ્રકારની ચિંતા ન કરે અને એમ જ સમજે કે હું મારા પિતાને ઘેર જ આવ્યો છું. એમ માની આનંદથી ઈચ્છા પ્રમાણે રહે, ખૂબ ખાઓ, પીવે અને આનંદ કરે. કુમાર તપસ્વીના આવાં આશ્વાસન ભરેલાં વચનોને સાંભળી વિશ્વાસ મૂકીને તેમજ તેમના અભિપ્રાયને જાણીને સુખપૂર્વક ત્યાં રહેવા લાગ્યો. તપસ્વીના આશ્રમમાં રહેતાં રહેતાં એક વર્ષ વીતી ગયું. આ સમય દરમ્યાન કુમારે તપસ્વીઓ પાસેથી ધનુર્વેદવિદ્યા શીખી લીધી. શરદુકાળ આવવાથી તપસ્વીઓ કંદમૂળ આદિના માટે ત્યાંથી નીકળ્યા. કુમાર પણ તેમની સાથે ચાલ્યો. વનની શેભાને જોતાં જોતાં કુમારની દૃષ્ટિ એક હાથી ઉપર પડી એને જોઈને કુમાર તેની સામે ગયે પિતાની સામે આવેલા કુમારને જોઈને હાથીએ ઘણા જોરથી ચીત્કાર કર્યો. ચીત્કાર શબ્દને સાંભળીને કુમારે પોતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર (ઉપરણું)
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
उत्तराध्ययनसूत्रे
करिणापि निज शुण्डादण्डेन तत्क्षणादेव तदुत्तरीयवस्त्रं गृहीतं क्षिप्तं चाकाशे । यावत्स करी क्रोधान्धो भूत्वा कुमारान्तिकमागच्छति तावत्कुमारोऽपि कौशलेन स्वोत्तरीयमग्रहीत् । पुनः करिणा सह विविधक्रीडां कर्तुमारब्धवान् । तदाऽसौ करी श्रान्तो भूत्वा ततः प्रचलितः कुमारोऽपि तेन सहैव तत्पृष्ठतः प्रचलितः । कियद्दूरं गतः कुमारो दिङ्मूढः पूर्वापरदिग्विभागे गिरिनदीसन्निविष्टं जीर्ण भवनभित्तिमात्रोपलक्षितमेकं जीर्णनगरं दृष्टवान् । कुतूहलाक्रान्तचित्तो नगरमध्ये | प्रविष्टः चतुर्दिक्षु दृष्टि परिभ्रामयन् विलोकितवान् विकटवंशजालम् । यत्समीपे खेटकः ( ढाल इति प्रसिद्धः ) खड्गश्च स्थापित आसीत् । कुमारः
उत्तरीय वस्त्र को शुंडादण्ड से पकडकर उसको आकाश में उछाल दिया । और कुमार तर्फ झपटा।
अपनी तर्फ क्रोध से अन्ध होकर आते हुए हाथी को देखकर कुमारने उस अपने उछाले गये उत्तरीयवस्त्र को बड़ी कुशलता से गिरते हुए को पकड़ लिया। पश्चात् उसने उस हाथी के साथ अनेक प्रकारकी क्रीडाएं की। इस तरह जब वह हाथी थक चुका तब वह वहांसे चल दिया । कुमार भी उस हाथी के पीछे २ चलने लगा। कुछ थोड़ी दूर गया ही होगा कि कुमार ने दिग्मूढ बनकर पूर्वापर दिग्विभाग में एक जीर्ण नगर देखा । यह जीर्ण नगर गिरि नदी के तट पर बसा हुआ था, और इसकी जीर्ण भित्तियां मात्र ही अवशिष्ट - शेष थीं । कुमारने देखकर आश्चर्यचकित होकर उस नगर में प्रवेश किया। वहां उसने अपनी दृष्टि चारों ओर फैलाई तो एक विकट वंशजाल उसको दिखलाई पड़ा। उस विकटवंशजाल के पास
ઉતારીને તેના તરફ ફૂંકયું, હાથીએ પેાતાની સુંઢથી તે વજ્રને પકડીને તેને ઊંચે આકાશમાં ઉડાડ્યું' અને કુમાર સામે દોટ મૂકી, ક્રોધથી આંધળા બનીને પેાતા તરફ દોડી રહેલ હાથીને જોઈ તેમજ હાથીએ ઉછળેલા પેાતાના ઉત્તરીય વજ્રને નીચે પડતાં ભારે કુશળતાથી પકડી લઈ પછી તેણે એ હાથી સામે સંતાકુકડીની રમત શરૂ કરી. પછી જ્યારે હાથી શાંત બની ગયા ત્યારે તે ત્યાંથી ચાલતે થયા. કુમાર પણ તેની પાછળ પાછળ મંદ ગતિએ ચાલવા લાગ્યા. થાડે દૂર ચાલ્યા બાદ કુમારે પૂર્વ દિશાના એક ભાગમાં એક જીણુ નગર જોયું. આ જીણુ નગર પહાડમાંથી આવતી એક નદીના તટ પર વસેલું હતું, આ નગર ઉજ્જડ હતું તેની જીણુ ભીંતા જ માત્ર ઉભી હતી, કુમારે આશ્ચય ચકિત બનીને છે નગરમાં પ્રવેશ કર્યાં, ત્યાં તેણે પેાતાની દૃષ્ટિ ચારે તરફ ફેરવી તે તેને વિકટ વંશજાળ જોવામાં આવી એ વિકટવ શજાળ પાસે એક ત્રાણુ અને તલવાર આ એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १३ चित्र - संभूतचरितवर्णनम्
६७९
खङ्गमादाय माहरद् त्रिकटवंशजाले । खङ्गमहारच्छिन्नवंशजालेन सह तत्पुरतः स्फुरदोष्ठो मनोहराकृतिक एको मुण्डो निपतितः । तं दृष्ट्वा ससंभ्रान्तेन कुमारेण चिन्तितम् - " धिगस्तु मां दुर्व्यवसायव्यसनिनम् धिङ्मम बाहुबलम् । येनाविचारपरायणेन मया दुष्कृत्यमिदं कृतम् इतोऽयं निरपराधी विद्यासाधको मया' इत्येवं स कुमारी बहुधा पश्चात्तापं कृतवान् । पश्चात्तापं कुर्वता कुमारेण वंशजालमध्यवर्त्ती पानादिसामग्री संवलितहस्तः कबन्धोऽवलोकितः । तद्दर्शनेन पुनरवि
"
9
खेटक - बाण और तलवार, ये दो वस्तुएँ रखी हुई थीं । कुमार ने तलबार को उठाकर वंशजाल के ऊपर ज्यों ही प्रहार किया। कि उसके फटते ही वहांसे एक मुंड नीचे गिरा, वह आकृतिमें बड़ा मनोहर था तथा जिसके ओष्ठ कंप रहे थे। उस मुंड के गिरते ही कुमार को बड़ा आश्चर्य हुआ । आश्चर्य चकित होकर पश्चात् कुमार ने विचार किया कि अविचारी काम करने वाले मुज अविचारी को धिक्कार है। मेरे इन बाहुओं के बल को भी विकार है । हाय मैने बिना विचारे ही इस दुष्कृत्य को किया है । देखो इस कृत्य के करने से मेरे द्वारा एक निरपराधी विद्यासाधक विद्याधर का यह माथा कट कर गिरा है। मेरे द्वारा यह अमार्जनीय अपराध बना अब क्या करूं । इस प्रकार कुमार ने अपने इस अविचारित कृत्य पर बड़ा भारी पश्चात्ताप किया। कुमार जब विविध रूप से इस प्रकार का पश्चात्ताप कर रहा था कि उसी समय उसने देखा कि वंशजाल के मध्यवर्ती वह कबंध कि जिसका मस्तक पहिले से ही
વસ્તુ પડી હતી, કુમારે તલવારને એ વશજાળ ઉપર ઉપાડીને ફેંકી, તલવારના ઘાથી વશજાળ ફાટી અને એક મુ'ડકીની આકૃતી કે જે ખૂમ જ સુંદર ચહેરાવાળી હતી અને જેના હાઠ કાંપતા હતા તે નીચે પડી. આ મુડકી નીચે પડતાં કુમારને ખૂબ જ આશ્ચર્ય થયું, આશ્ચય ચકિત અન્યા પછી કુમારે વિચાર કર્યો કે, અવ્યવસાયમાં વ્યવસાય કરનાર અને અવિચારીને ધિક્કાર છે, મારા આ હાથેાના બળને ધિક્કાર છે, મે વગર વિચાર્યે જ આવું દુષ્કૃત્ય કર્યુ” છે, આવું અવિચારી અધમાધમ કૃત્ય મારા હાથથી થવાના કારણે એક નિરપરાધી વિદ્યાસાધક વિદ્યાધરનું માથું વિનાકારણે મારા હાથથી કપાઈ જવા પામ્યું છે. મારાથી આ પ્રકારનો ધાર અપરાધ થયેા છે હવે શું કરૂ? આ રીતે કુમારે પોતાના અવિચારી કૃત્ય પર ભારે પશ્ચાત્તાપ કર્યો. કુમાર જ્યારે વિવિધ રૂપથી પશ્ચાત્તાપ કરી રહ્યો હતા એ વખતે તેણે જોયું તેા વંશજાળની વચમાનું ધડ કે જેનું માથું પહેલાં તેના હાથે કપાઈ જવા પામ્યું હતું. તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
उत्तराध्ययनसूत्रे
सोऽतीव दुर्मना जातः । पुनः - ' भवितव्यतावशादिदं जातम्' इति विचिन्तयन् किमपि समाश्वस्त इतस्ततो विन्यस्तदृष्टिरेकं विशालमुद्यानमवलोकितवान् तद्दर्शना सक्तचितः कुमारस्तत्रप्रविष्टः । तत्र परिभ्रमन् अशोक तरुवलयीकृतमेकं सप्तभूममावासं दृष्टवान् । तन्मध्ये प्रविष्टः कुमारः क्रमेण सप्तमभूममारूढः । तत्रोत्फुल्लकमलवदनां नीलकमलनयनां सर्वाङ्गसुदरीं काञ्चन सम्प्राप्तयौवनां कामपि कन्याम - वलोकितवान् । परमविस्मयापन्नः कुमारस्तामुवाच भद्रे ! का त्वम् ? कथमेकाकिनी
-
उसके द्वारा धड़ से अलग कर दिया गया है पानादि सामग्री को अपने हाथों में लिये हुए खड़ा है, उसके देखने से वह कुमार अब पहिले की अपेक्षा और अधिक सचिन्त बन गया । पश्चात् " भवितव्यता के वश से यह हुआ है" इस प्रकार सोचकर कुमार स्वस्थ होकर इधरउधर फिरने लगा । फिरते २ उसने एक विशाल उद्यान देखा । उसके देखने पर उसका चित्त उसमें प्रवेश करने के लिये लालायित हो गया। वह वहां गया और भ्रमण करते २ एक सात खंड का मकान देखा । वह अशोक वृक्षों से चारों तरफ से वेष्टित था । कुमार उसके भीतर पहुंचकर क्रमशः सातवे खंड़ पर चढ गया। वहां उसने एक कन्या देखी । कन्या का मुख फूले हुए कमल के समान सुन्दर था । नीलकमल के समान इसके दोनों नेत्र थे । समस्त अंग इसके विशेष सौन्दर्य संपन्न थे । यौवन इसके समस्त अंग और उपांगों में व्याप्त हो रहा था। इस सर्वाङ्ग सुन्दरी कन्या को देखकर कुमार के आश्चर्य का ठिकाना नहीं रहा ।
પાન આદી સામગ્રી પાતાના હાથમાં લઈ ઉભેલ છે. આ પ્રમાણે જોવાથી કુમાર પહેલાં કરતાં વધુ સાવચેત બની ગયેા પછી “ ભાવીની પ્રબળતાથી આ અનેલ છે.’ આ પ્રકારે વિચારીને સ્વસ્થ થઇને કુમાર આમતેમ ફરવા લાગ્યા. ફરતાં કરતાં તેણે એક સુંદર માટા માગ જોયા જોતાં જ તેનુ મન એમાં જવા લલચાયુ તેણે તેમાં પ્રવેશ કર્યો, અને ફરવા લાગ્યા કરતાં કરતાં તેની દૃષ્ટિએ સાત માળનું એક ભવ્ય મકાન દેખાયુ. એ મકાન અશોકવૃક્ષની વચ્ચે આવેલ હતું. કુમાર એ મકાનમાં દાખલ થયા, એક પછી એક મજલા ચડતાં ચડતાં તે ઠેઠ સાતમા માળ ઉપર પહેાંચી ગયા. ત્યાં તેણે એક કમળના સમાન સુંદર મુખવાળી એક દિવ્ય કન્યાને જોઈ. નીલકમળ જેવાં એનાં નેત્રા હતાં અને જેનુ' દેહ સૌંદય ખૂબ જ ઉજવળ એવું હતું. યૌવન તેના અંગ ઉપાંગેામાં વ્યાસ બન્યું હતું. એ સર્વાંગ સુંદર સુંદરીને જોઈને કુમારને આશ્ચયનો પાર ન રહ્યો ભારે વિસ્મયતા સાથે તે કન્યા સામે જોઈને તેણે પૂછ્યું', ભદ્રે !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ मित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६८१
विशालेऽस्मिन्भवने तिष्ठसि । यदि युक्तं मन्यसे तदा निवेदय मामध्यात्मीयवृत्तान्तम् । कुमारस्य वचनं श्रुत्वा समाश्वस्तहृदया सा प्रोक्तवान्- कुमार ! मम कथा बहुतरकालसमापनीया, अतो भवानेव पूर्वे कथयतु को भवान् ? कुतः समायातः ? किमागमनकारणम् ? । एवं तथा पृष्टः स कुमारः कथितवान्-देवि ! पाञ्चालाधिपति ब्रह्मनृपतिपुत्रो ब्रह्मदत्तनामाऽस्मि । इति श्रुत्वैव सा कुमारी चरणयोर्निपत्य हर्षजनितवाष्पाकुलितेक्षणा सगद्गदमिदमुवाच - कुमार ! अहं तव मातुलपुत्री, पित्रा तवार्थे सङ्कल्पिता, इत्युक्त्वा कुमारस्य चरणयोर्निपत्य सा भृशं विस्मित होकर उसने कन्यासे कहा- भद्रे ! तुम कौन हो ? और अकेली ही इस विशाल वन में रहती हो ? यदि कहने में कोई हानि न हो तो कृपा कर अपना समस्त वृत्तान्त मुझे स्पष्ट बतलाओ । कुमार के इस प्रकार वचन सुनकर स्वस्थ हृदय संपन्न होकर कन्या ने कहा कुमार। मेरी कथा बहुत विस्तृत है - उसके सुनने सुनाने में बहुत समय व्यतीत होगा, इस लिये पहिले आपही बतलावें कि आप कौन हैं ? कहां से आ रहे हैं ? और यहां आने का कारण क्या है ? इस प्रकार कन्याने जब कुमार से पूछा तो कुमार ने कहा-देवि ! सुनो मैं अपना ठिकाना तुमको बताता हूं, वह इस प्रकार है- पाञ्चाल देश का ब्रह्म नामका राजा है मैं उसका ब्रह्मदत्त नामका पुत्र हूं । कुमार के इस परिचय को पाकर वह कन्या हर्षप्रकर्षसे - हाँसे व्याप्त नेत्र होकर कुमार के चरणों में पड़ गई और गद्गद् स्वर से इस प्रकार बोली- कुमार मैं तुम्हारे मामा की पुत्री हूं । पिताने आपके निमित्त मुझे संकल्पित किया है । इस प्रकार कह कर वह पुनः
તમે કાણું છે ? આ વિશાળ વનમાં શું તમે એકલા રહા છે ? કાંઈ હરકત ન હોય તે તમારી સઘળી હકીકત મને કહી સભળાવા, કુમારનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને સ્વસ્થ બનીને કન્યાએ કહ્યું કુમાર ! મારી જીવનકથા ખૂબ જ લાંબી છે, એને સાંભળવામાં ઘણા સમય લાગશે આથી પહેલાં આપ જ ખતાવા કે તમે કાણુ છે ? કયાંથી આવી રહ્યા છે? અને અહી' આવવાનું કારણ શું છે? આ રીતે કન્યાએ જ્યારે રાજકુમારને પૂછ્યું ત્યારે કુમારે કહ્યું' કે, દેવી સાંભળે! હું મારી સઘળી હકીકત તમને સંભળાવું છું. તે આ પ્રમાણે છે, પાંચાલ દેશના બ્રહ્મ નામના રાજા છે, હું તેમનો બ્રહ્મદત્ત નામનો પુત્ર છું. કુમારના આ પરિચયને સાંભળી તે કન્યા ખૂબ જ આનંદ પામી અને હુના આંસુ તેનાં નેત્રમાંથી ઉભરાવા લાગ્યા અને તરત જ તે કુમારના ચરણમાં પડી. અને ગદ્ગદ્ કંઠે કહેવા લાગી કે હું કુમાર ! હું તમારા મામાની પુત્રી છું. પિતાએ આપની સાથે મારૂં લગ્ન કરવાનો નિર્ધાર કર્યાં છે. આ પ્રમાણે
उ० ८६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
उत्तराध्ययनसूत्रे रोदितवती । कुमारोऽयं स्वचरणपतितां तां समुत्थाप्य सानुकूलवचनैस्तस्या धृति जनयन् स्वकरेण तदश्रुपरिमार्जयन्निदमुवाच-बाले ! कथय केन त्वमीदृशीमव. स्थामानीता ? सा कुमारी कुमारदर्शनेन संजातधैर्या कथयितुमारब्धा-अहं तव मातुलपुत्री, पित्रा त्वदर्थे सङ्कल्पिता, इति ज्ञातमेव भवता । अतः परं कथयामियदा मया ज्ञातं त्वया सह मम विवाहो भविष्यति । तदारभ्य तव संगमाऽऽकारिणी स्वकीयमुद्विग्नं मनः सरस्तटेषु वनेषूपवनेषु विनोदयन्ती कथंचित्कालं यापयितुं प्रवृत्ता । एकदाऽहं समुद्विग्नचेता निजगृहोद्याने त्वामेव चिन्तयन्ती त्वद्गताखिलकुमार के दोनों चरणों को छूकर एकदम रोने लगी । कुमारने उसको अपने चरणों पर से उठाकर सानुकूल वचनों द्वारा धैर्य बंधाया और अपने करकमल से उसके आंसुओंको पोंछा पश्चात् कहा-बाले । कहो तुमको कितने इस अवस्था पर पहुंचाया है। कुमार ने कुमार के दर्शन से धैर्य संपन्न बनकर अपनी कथा उसको इस प्रकार सुनाई-वह बोलीकुमार ! मैं तुम्हारे मामा की पुत्री हूं। पिता ने तुमको देने के लिये मुझे संकल्पित किया है । यह बात तो मैं अभी आप से निवेदित कर ही चुकी हूं। अब इसके बाद का वृत्तान्त इस प्रकार है-जब मुझे यह पूर्ण रूप से निश्चय हो चुका कि मेरा वैवाहिक संबंध आप के साथ होना है तो मुझे उसी दिन से आपके संगम की अभिलाषा ने उद्विग्नचित्त बना दिया। उद्विग्न मन को मैंने तालाव, वन एवं उपवनों में नानाविध क्रीडाओं के करने से रमाया और इस तरह से कथंचित् समय को बीताया। परन्तु चित्तको जैसी चाहिये वैसी शांति नहीं मिली । एक કહીને તે કુમારના બને ચરણોને પકડીને રેવા લાગી, કુમારે તેને બેઠી કરી સાનુકૂળ વચનોથી આશ્વાસન આપી પોતાના હાથથી તેની આંખનાં આંસુ લુછતા લુછતાં પૂછયું હે બાળા ! મન મૂકીને કહે કે તમારી આ દશા કેણે કરીશ કુમારનાં વચનોથી હિંમત લાવી તે કુમારીએ પિતાની વિતક કથા કહેવા માંડી. કુમાર ! હું તમારા મામાની પુત્રી છુ. પિતાએ તમારી સાથે મને પરણાવવાનો સંકલ્પ કર્યો એ વાતને હું આપને કહી ચૂકી છું. એ પછીનું વૃત્તાંત આ પ્રકારનું છે. જ્યારે મારા જાણવામાં આવ્યું કે, મારે વૈવાહિક સંબંધ આપની સાથે નિશ્ચિત બની ચૂક્યું છે ત્યારે એ જ દિવસથી આપના મિલન માટે મારા દિલમાં અરમાન જાગ્યા હતા. મારું મન આપને મળવા તલપી રહ્યું હતું. સમય વિતતું હતું અને મારા મનમાં ભારે અકળામણું જાગતી હતી. એ અકળામણને દૂર કરવા હું તળાવ, વન, ઉપવનમાં નાના વીધ કીડાઓ કરવા નીકળી પડતી અને એ રીતે સમય વિતાવતી હતી. પરંતુ ચિત્તને કયાંય શાન્તી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितर्णनम्
६८३ भावा विस्मृत स्वपरभावभेदा संकल्पाध्यवसितत्वत्संगमा हृदयेशेन त्वया सह क्रीडा परायणा सती दुष्टविद्याधरेणाहमत्रानीता । स विद्याधरो मां नीतिमार्गात् । प्राचालयितुं यतते । अई भवदाशया कथंचित्प्राणान् धारयामि । अहमत्र बन्धुजन विरह दावानल प्रतप्ता सुधादृष्टया भवदीयदृष्ट्या प्रमुदिता जाताऽस्मि । कुमारेणोक्तम्-त्वदपहारको मम शत्रुरधुना वास्ते ? अहमपि तद्वल द्रष्टुमिच्छामि । दिन की बात है कि जब मेरा चित्त विशेष रूप से उद्विग्न बन रहा था तब मैं अपने घरके उद्यान में जाकर उसमें आपको बैठाने का प्रयत्न करने लगी। संकल्प से आपकी आकृति खींचकर चित्तघर में मैंने आपको बिठाया। मैं उस समय यह बिलकुल विस्मृत हो गई थी कि स्व और पर का भेद कैसा होता है। समस्त संकल्प और विकल्पों के लक्ष्य एकमात्र उस समय मेरे आपही बने हुए थे । मैंने आपके साथ मन ही मन क्रीडा करना प्रारंभ किया। इस प्रकार आपमें एकतान बनी हुई मुझे किसी दुष्ट विद्याधर ने देखा और उसने मेरा हरण कर लिया। इस तरह उसके द्वारा हरी जाकर मैं यहां लाई गई हूं । वह विद्याधर मुझे नीति मार्ग से चलायमान करने के लिये विशेष प्रयत्न कर रहा है, परन्तु मैं
आपके मिलने की आशा से ही किसी तरह अभीतक प्राणों को सुरक्षित किये हूं। यद्यपि मैं यहां बन्धुजनों के विरहाग्नि से जल ही रही हूं तौभी आज आपके दर्शन रूपी अमृतवृष्टि ने मुझे प्रमुदित बना दिया है।
इस प्रकार उस कन्या के कथन को सुनकर कुमार ने कहा भाग्ये। નહતી મળતી. એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે મારું ચિત્ત ખૂબ જ વ્યગ્ર બની રહ્યું હતું ત્યારે હું ઉદ્યાનમાં ગઈ અને આપને મારા દિલમાં સ્થિર કરવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગી, એ સમયે હું બિલકુલ બેભાન જેવી બની ગઈ હતી. મારા સંકલ્પ વિકલ્પ આપનામાં જ એકત્રિત બની ગયા હતા, મેં મનમાં ને મનમાં આપની સાથે ક્રીડા કરવાનાં સ્વપ્નાં સેવવા માંડયા. આ રીતે આપનામાં એકતાન બનેલી એવી મને કોઈ દુષ્ટ વિદ્યાધરે જઈ અને તેણે મારૂં હરણ કર્યું. મારું હરણ કરીને તે વિદ્યાધર મને અહીં લઈ આવ્યા છે. આ પછી તે વિદ્યારે નીતિ માર્ગથી મને ચલાયમાન કરવા ખૂબ પ્રયત્નો કર્યા પરંતુ આપને મળવાની આશાથી મહાકણ પૂર્વક હું પ્રાણને સુરક્ષિત રાખી શકી છું. હું અહીં મારાબંધુજનોથી વિખુટી વિરહરૂપી અગ્નિથી બળતી દીવસે કાપી રહી હતી ત્યાં જ આજે આપના દર્શનની અમૃત વૃષ્ટિએ મને પ્રફુલ્લિત બનાવી છે.
એ કન્યાનાં આ પ્રકારનાં વચનોને સાંભળીને કુમારે કહ્યું, સુભગે ! કહે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૪
उत्तराध्ययनसूत्रे
कुमार्या भणितम् - स्वामिन् अनेन दुष्टविद्याधरेण महां शाङ्करी विद्या दत्ता, दवा च तेनोक्तम् - इयं विद्या त्वया पठितमात्रा दासीदाससखी परिवार रूपेणाविर्भविष्यति । त्वदुक्तं सर्वे कार्य करिष्यति । तव रिपुं निवारयिष्यति । दूरस्थस्यापि मम सर्व वृत्तान्तं पृष्टा सती स्वां कथयिष्यति, अतस्तां विद्यां स्मृत्वा त्वां कथयामीत्युक्त्वा विद्याधरवृत्तान्तं राजकुमाराय कथयति - शीलरक्षणधर्मप्रभावान्मम तेजोऽसहमानोऽत्र भवने मां मुक्तवास उन्मत्तनामा विद्याधरो विद्यां साधयितुं वंशजालं प्रविष्ट: । बता वह तेरा अपहारक मेरा शत्रु विद्याधर इस समय कहां हैं ? मैं देखना चाहता हूं कि वह कैसा बलवान् है, कुमार की बातें सुनकर कुमारी ने कहा स्वामिन्! इस दुष्ट विद्याधरने मुझे शाङ्करी विद्या देनी विचारी है, और इसका प्रभाव इस प्रकार बतलाया कि जब तूं इस विद्या को याद करेगी तब वह विद्या दासी - दास - सखी एवं परिवार रूपसे स्वयं प्रकट हो जावेगी । और जैसा तुम कहोगी वैसा ही यह सब काम करेगी । तुम्हारा यदि कोई शत्रु भी होगा तो उसका भी यह निवारण कर देगी । तुमसे दूर रहे हुए भी मेरा सब वृत्तान्त पूछने पर तुमको बतला देगी । इसलिये मैं उस विद्या को याद करके तुमसे कहूंगा इस प्रकार कह कर वह विद्याधर उस विद्या को सिद्ध करने के लिये वंश के जाल में प्रविष्ट हुआ है । यद्यपि उसने मेरे शील को खंडित करने के लिये खूब ही प्रयत्न किया परन्तु वह मेरे शील रक्षण जन्य परमधर्म के प्रभाव से परास्त ही रहा । मेरे तेज को वह सहन नहीं कर सका । इसलिये वह मुझे इस भवन में
તારૂ અપહરણ કરનાર મારા શત્રુ એ વિદ્યાધર આ સમયે કયાં છે? હું જોવા માગુ' છું કે, તે કેટલેા બળવાન છે? કુમારની વાતને સાંભળી કુમારીએ કહ્યું સ્વામિન્! એ દુષ્ટ વિદ્યાધરે મને શાંકરી વિદ્યા આપવાનુ નક્કી કયુ" છે અને એ વિદ્યાનો પ્રભાવ આ રીતનો હવાનુ` કહ્યું છે. જ્યારે તું આ વિદ્યાને યાદ કરશે ત્યારે તે વિદ્યા દાસ-દાસીએ સાથે તેમજ સખી અને પરિવાર સાથે સ્વય' પ્રગટ થશે અને તેને તું કહીશ તે પ્રમાણે તારાં દરેક કામ તે કરી આપશે. તારા જો કોઈ શત્રુ પણ હશે તે તેનો પણ તે વિનાશ કરી નાખશે. તારાથી દૂર રહેવા છતાં પણ મારા સઘળા વૃત્તાંત પૂછવાથી એ તને બતાવશે,
આ કારણે એ વિદ્યાને સાધવા હું જાઉં છું. એમ કહીને તે વિદ્યાધર એક વંશના જાળમાં બેઠા છે. એ વિદ્યાધરે મને પેાતાને સ્વાધીન કરવા આજ સુધી ઘણા પ્રયત્નો કર્યો છે પરંતુ તેમાં તેને સફળતા મળી નથી. હું મારા શીલને અખંડ રાખી શકી છું, મારા તેજને તે સહન ન કરી શકવાથી મને આ ભુવનમાં એકલી રાખીને તે વિદ્યાધર ચાલ્યા ગયેા છે. કુમારીની હકીકત સાંભળી લઇને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६८५ कुमार्या एतद्वचनं श्रुत्वा राजकुमारेणोक्तम्-बाले ! मुश्च भयम् । योऽसौ विद्याधरो विद्यां साधयितुं वंशजालं प्रविष्टो मया तस्य शिरच्छिन्नम् । इति श्रुत्वा हर्षप्रकर्षमधिगता राजपुत्री कथितवती-आर्यपुत्र ! त्वया शोभनं कृतम् , य एष दुरात्मा विद्या धरो हतः । सम्प्रत्यहमाश्वस्ताऽस्मि । ततः कुमारो गान्धर्वविधिना तां परिणीय, तया सह कियत्कालं तत्र स्थितः। __ अन्यदा कुमारेण दिव्यवलयानां ध्वनिरुपश्रुतः । तं श्रुत्वा कुमारः प्रोवाचकोऽयं शब्दः श्रूयते ?-आयपुत्र! तस्यैव दुष्टविद्याधरस्य भगिनी खण्डशाखा नाम्नी विद्याधरकुमारीभिः परिवृता विवाहोपकरणमादायात्र समागता । तासां विद्याअकेली को छोड़ गया है। कुमारी के इस कथन को सुनकर राजकुमारने कहा कि-हे बाले। अब तुम भय मत करो। क्योंकि जोयह विद्याधर शाङ्करी विद्या को सिद्ध करने के लिये वंशजाल में गया हुआ था, उसको तो मैंने मार डाला है। अर्थात् उसका शिरच्छेद कर दिया है। कुमार की इस बात को सुनकर भय दूर होजाने से कुमारी को बडा हर्ष हुआ। और कहा अब मुझे किसी प्रकार का भय नहीं रहा। कुमारी के वचनों को सुनकर कुमार ने उसी समय उसके साथ गान्धर्वविधि के अनुसार अपना विवाह कर लिया। थोडे ही दिनों तक वह उसीके साथ वहां रहा,
और सुखानुभव करता रहा। ___एक दिन की बात है कि कुमार के कानों में दिव्य वलयों कंकण की ध्वनि सुनाई पड़ी। सुनकर कुमार ने कहा प्रिये यह शब्द कैसा सुनने में आ रहा है। कुमारि ने उत्तर दिया आयपुत्र ! उसी दृष्ट विद्याधर की बहिन कि जिसका नाम शण्डशाखा हैं विद्याधर कुमारिकाओं से परिवृत होकर विवाह का साज सामान लेकर यहां आई हुई है। કુમારે કહ્યું કે, હે બાલે! હવે તમારે ભય રાખવાનું કઈ પ્રયોજન નથી કેમકે, શાંકરી વિદ્યા સિદ્ધ કરવા માટે વંશજાળમાં ગયેલે એ વિદ્યાધર મારા હાથથી હણાઈ ગયે છે. અર્થાત મારા હાથે તેનો શિરચ્છેદ થયા છે. વિદ્યાધરને કુમારને હાથે શિરછેદ થયાની વાત સાંભળીને કુમારી ખૂબ જ હર્ષિત બની. અને કહેવા લાગી, હે આર્યપુત્ર! તમારા હાથે જે કામ બન્યું છે તે ઘણું જ સારું થયું. એ દુષ્ટાત્મા વિદ્યાધરને નાશ થયે એથી મને ખૂબ હર્ષ થશે. હવે મને કોઈ પ્રકારનો ભય નથી. આ પછી કુમારે ગાંધર્વ વિધી અનુસાર તે રાજકન્યા સાથે લગ્ન કર્યા. અને કેટલાક દિવસ સુધી એ સ્થળે તેની સાથે આનંદથી રહ્યા.
એક દિવસની વાત છે કે, દિવ્ય એવાં આભારણનો રણકાર કુમારના કાને પડશે. એ દિવ્ય રણકાર સાંભળીને કુમારે પૂછયું, પ્રિયે ! આ શાને રણકાર સંભળાય છે ? રાજકન્યાએ કહ્યું, આર્ય પુત્ર ! એ દુષ્ટ વિદ્યાધરની બહેન કે જેનું નામ શડશાખા છે તે વિદ્યાધર કુમારીકાઓને સાથે લઈ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे धरीणां वलयानामेष मनोहरः शब्दः । स्वमितस्त्वरितमपक्रम्य प्रासादबहिर्भागे दत्तदृष्टिस्तिष्ठ । अहमुपरि गच्छामि, तासां त्वद्विषये कीदृशो भावो भवति, तमपि विजानामि । यदि तासां त्वद्विषयेऽनुरागो भविष्यति, तदा रक्तां पताकां दर्शयिप्यामि अन्यथा तु श्वेताम् । कुमारोऽपि तत्कथनानुसारेण प्रासादाद् बहिर्गत्वा प्रच्छन्नस्तिष्ठति । तावत्पश्यति कुमारीकरचालितां श्वेतपताकाम् । तां दृष्ट्वा "एता विद्याधर्योमविरुद्धाः" इति विचिन्त्य कुमारस्ततः शनैः शनैरपक्रान्तो गिरिनिकुअमध्ये समागतः । तत्र भ्रमता कुमारेणैकः सरोवरो दृष्टः । तत्र स्नात्वा तत्सरसः सो उन विद्याधरियों के करवलयों-हाथकी चूडियां का यह मनोहर शब्द सुनाई दे रहा है। अब तुम यहां से शीघ्र ही निकलकर बाहर चले जाओ, वहां बैठे २ इसकी निगाह रखना,मैं भी ऊपर जाती हूं। इस विद्याधरियों का तुम्हारे विषय में कैसा अभिप्राय होता है यह मैं जानने की चेष्टा करूँगी, यदि इनका अनुराग आप में देखूगी तो मैं वहीं से आपके लिये एक लाल पताका दिखला दंगी-नहीं तो सफेद । उसका इस प्रकार कथन सुनकर राजकुमार मकान से बाहर हो गया। और छिपकर एक जगह बैठ गया। कुमारी ने विद्याधरियों का भाव कुमार के विषय में ठीक न जानकर वहीं से सफेद पताका कुमार को दिखलाई । कुमार ने इसको देखकर यह समझ लिया कि ये विद्याधर कन्याएँ मुझसे विरुद्ध हैं । अतः वह वहां से चल दिया। और धीरे २ चलकर वह एक पर्वत के निकुंज पर्वतों का झुंड के बीच में जा पहुंचा। वहां जाकर उसने वहाँ रहे हुए सरोवर
વિવાહના સાજ સામાન સાથે અહિં આવી છે. આ અવાજ એ વિદ્યાધર કુમારીકાઓએ પહેરેલા કંકણને છે. હવે તમે અહીંથી જલદી બહાર નીકળી જાઓ અને દૂર બેઠા બેઠા એની પ્રવૃત્તિ ઉપર નજર નાખતા રહે. હું પણ ઉપર જાઉં છું અને એ વિદ્યાધરણીઓને તમારા વિષે કે અભિપ્રાય છે એ જાણવાની કેશિશ કરું છું. તમારા પ્રત્યે જે તેમને સદ્ભાવ જણાશે તે હું ત્યાંથી એક લાલ કપડું બતાવીશ અને સદ્ભાવ નહીં હોય તે સફેદ બતાવીશ. તેની એ પ્રકારની વાત સાંભળીને રાજકુમાર તે મકાનમાંથી બહાર નીકળી ગયે અને એક સ્થળે છુપાઈને બેસી ગયા. રાજકુમારીને વાતચીતમાં વિદ્યાધરણીએનો કુમાર પ્રત્યેને ભાવ ઠીક ન જણાતાં ત્યાંથી સફેદ કપડું બતાવ્યું આ જોઈ કુમારે વિચાર કર્યો કે, વિદ્યાધર કુમારીએ મારી વિરૂદ્ધ છે. આથી તે ત્યાંથી ચાલી નીકળે. ચાલતાં ચાલતાં તે એક પર્વતનું ઝુંડ-સમૂહ ઉપર જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં જઈ તેણે સરોવરમાં સ્નાન કર્યું. સ્નાન કરીને તે એ તળાવના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १३ चित्र संभूतचरितवर्णनम्
६८७
पश्चिमतीरे गतः कुमार एकां रूपयौवनलावण्यवतीं कन्यां ददर्श । अशन्तरे तत्रस्थितो राजमन्त्री तं कुमारं विलोक्य स्वभवनमागत्य कुमारमानेतुं दासीं प्रेषयति । दास्या वचनं श्रुत्वा कुमारस्तया सह महामन्त्रिणो गृहे गतवान् । मन्त्रिणाऽपि स कुमारी यथावत्सत्कारितः । द्वितीयदिवसे कुमारो मन्त्रिणा सह राजसभायां गतः । राज्ञा कुमारस्य वृत्तान्तमवगत्य स कुमारो वरासने उपवेशितः । सभाका समाप्ते राजकुमारेण सह स्वभवनमागतः तत्र विविधभोजनसामग्र्या कुमारो भोजितः । अनन्तरं राजा सविनयमिदमाह - कुमार ! मंत्रन्तं सत्कर्तुं नास्ति
में स्नान किया। स्नान करके फिर वह उस तालाव के पश्चिम तौर पर गया । वहां उसने रूप यौवन एवं लावण्य से युक्त एक कन्या देखी। वहां रहे हुए राजमंत्री ने भी कुमार को देखा, देखकर दासी को भेजी। दासीने पहुंच कर कुमार से कहा कि आप मेरे साथ महामंत्री के घर चलें । दासी के इस कथन को सुनकर कुमार उस दासी के साथ महामंत्री के घर पर गया। मंत्री ने कुमार को अपने घर पर खूब आनंद के साथ रक्खा और अच्छी तरह से उसका सत्कार भी किया। दूसरे दिन जब मंत्री राजसभा में जा रहे थे तब वे कुमार को भी साथ में लेते गये । राजाने कुमार का परिचय पाकर एवं उसका समस्त वृत्तान्त जानकर एक सुन्दर आसन पर बैठाया। सभा का कार्य जब समाप्त हो चुका तो राजा कुमारको साथ लेकर अपने महल में आया और अनेक प्रकार की भोजन सामग्री द्वारा कुमार का खूब सत्कार किया- ठाट से भोजन करवाया । भोजन हो चुकने पर राजाने विनय के साथ कुमार से कहा - कुमार ! आपके सत्कार करने की शक्ति यद्यपि मुझमें नहीं है तौ भी मैं आपको
પશ્ચિમ કાંઠા તરફ ગયા ત્યાં તેણે રૂપલાવણ્યથી યુક્ત એવી એક કન્યા જોઈ. એજ પ્રમાણે ત્યાં રહેલા મંત્રીએ કુમારને જોયા. કુમારને જોતાં જ તેણે કુમારને ખેલાવવા દાસીને માકલી. દાસીએ આવીને કુમારને મંત્રીનો સ ંદેશો પહોંચાડયા. તે સાંભળીને કુમાર તે દાસી સાથે મંત્રીના નિવાસ સ્થાને ગયા. મંત્રીએ કુમારનું સુંદર સ્વાગત કર્યું. ખીજે દિવસે રાજસભામાં જતી વેળાએ કુમારને પણ સાથે લેતા ગયા. રાજાએ કુમારનો પરિચય મેળવીને તેમજ તેનો સઘળે પૂર્વ વૃત્તાંત જાણીને એક સુંદર આસન ઉપર બેસાડયેા. સભાનું કામ પૂરૂં થયું એટલે રાજા કુમારને પોતાની સાથે રાજમહેલમાં લઈ ગયા. અને અનેક પ્રકારની ભેજનસામગ્રીથી કુમારનું સન્માન કર્યું. લેાજન વીધી પૂર્ણ થયા પછી રાજાએ ખૂબ વિનય સાથે કુમારને કહ્યું, કુમાર ! હું તમારૂં સંપૂર્ણ પણે સ્વાગત કરી શકવામાં શક્તિમાન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
उत्तराध्ययनसूत्रे
मम शक्तिः ! अतो भवान् कमपि मद्दत्तमुपहारं स्वीकर्त्तुमर्हति । इच्छामि कन्यामिमां भवते दातुम् । राज्ञः सभक्ति बहुमानं वचनं निशम्य कुमारस्तत्स्वीकृतवान् । समागते शुभे मुहूर्ते कुमारस्य राजकन्यया सह विवाहो जातः । एकदा कुमारः स्वमियामपृच्छत्-शुभे ! कथय, तव पिता कथमेकाकिने मह्यं त्वां दत्तवान् । राजपुत्री प्राह-स्वामिन्! मम पिता शत्रुभिरुपद्रुतो निर्जितराज्य इमां विषमपल्लिं समाश्रितः । अहं राज्ञ्याः श्रीमत्या गर्भजाता चतुर्णी भातृणामनुजाता श्रीकान्ता नाम्नी पितुः परमस्नेहभाजन भूताऽस्ति । प्राप्तयौवनां मां पिता माह-पुत्रि ! ममैते राजनो
नजराने में एक भेंट देना चाहता हूं आप उसको स्वीकार करें। ऐसा कहकर राजाने अपनी कन्या राजकुमार को समर्पित कर दी । कुमार ने भी राजा के भक्ति एवं बहुमान परिपूर्ण वचन सुनकर उस कन्या को लेना अंगीकार कर लिया पश्चात् शुभमुहूर्त आने पर उसका विवाह भी कर दिया । एक दिन की बात है कि कुमार ने अपनी इस नवोढा पत्नी से पूछा कि प्रिये ! कहो तो सही तुम्हारे पिताने मुझ अकेले के साथ तुम्हारा विवाह कैसे कर दिया। राजपुत्री ने कहा स्वामिन्! मेरे पिता के पीछे श बहुत पड़े थे । समय २ पर वे इनको अधिक कष्ट दिया करते थे। ऐसा भी समय आ गया था कि मेरे पिता का राज्य भी उन लोगों ने छीन लिया । और पिता को बहां से भगा दिया। भगकर पिताने इस विषमपल्ली का आश्रय लिया । मेरे चार भाई और हैं । सब भाइयों के बाद ही मेरा जन्म हुआ है। मेरी माता का नाम श्रीमती और मेरा नाम श्री कान्ता है। मेरे ऊपर पिता का अधिक स्नेह था अतः
ु
1
નથી, તા પણ હું આપને નજરાણામાં એક ભેટ આપવા ઈચ્છું છું. આપ તેનો સાભાર સ્વીકાર કરો. આ પ્રમાણે કહીને રાજાએ પેાતાની કન્યા કુમારને અપણુ કરી. કુમારે પણુ રાજાનો પ્રેમભાવ જાણીને તેની કન્યાનો સ્વીકાર કર્યો. પછી શુભ મુહૂતે તેમનાં લગ્ન થયાં. એક દિવસની વાત છે કે, કુમારે પેાતાની નવાઢા પત્નીને પૂછ્યું કે, પ્રિયે ! તમારા પિતાએ મારા જેવી રખડતી વ્યક્તિ સાથે તમારૂં લગ્ન કેમ કર્યું ? રાજપુત્રીએ કહ્યું, સ્વામિન્! મારા પિતાની પાછળ ઘણા શત્રુઓ પડયા હતા અને વખતેા વખત તેએ ભારે કષ્ટ પહેાંચાડતા હતા. એક સમય એવા આવી ગયા કે, મારા પિતાનું રાજ્ય પશુ એ લેાકેાએ કબજે કરી લીધેલું અને પિતાને ભાગવું પડેલું. ભાગીને તેમણે આ વિષમ સ્થળનો આશ્રય લીધેા. મારે ચાર ભાઈ છે હું એ ચારે ભાઈએથી નાની છું. મારી માતાનું નામ શ્રીમતી અને મારૂ નામ શ્રીકાન્તા છે. મારા ઉપર પિતાનો
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६८९
विरुद्धास्तथाऽपि तव योग्यं पतिं गवेषयामीति मम भाग्याचं महामन्त्रिणो दृष्टिपथमारूढः ।
एकदा स नृपतिः स्वसैन्यं सज्जीकृत्य ब्रह्मदत्तकुमारेण सह स्वशत्रुभिः सह संग्रामं कर्तुं गतः । श्वसुरप्रतिपक्षभूतान् राज्ञः पराजित्य प्रतिनिवृत्तः कुमारो वरधनुमपश्यत् । कुमारस्तमाहूय सर्व वृत्तान्तमपृच्छत् । स कुमारं दृष्ट्वा भृशं रुरोद । रुदन्तं तं सान्त्वनवचनः सान्त्वयित्वा कुमारो वरधनुं स्ववृत्तान्तं कथयितुं प्रेरितवान् । ततः स निवेदयति - " कुमार ! भवन्तं तत्र वटाधोदेशे समुपवेश्य जलयौवनवती मुझे देखकर उन्हों ने मुझ से कहा कि बेटी - देखो इस समय सब राजा मुझसे विरुद्ध हो रहे हैं तो भी मैं तेरे योग्य पति का अन्वेषण करता हूं। इतने में मेरे भाग्यवशसे मंत्रीजी को आपके दर्शन हो गये इस प्रकार कुमारको उस नवोढा ने अपना वृत्तान्त सुना कर प्रसन्नचित्त किया ।
एक समय की बात है कि इस कन्या का पिता सेना को सज्जित करके ब्रह्मदत्तकुमार के साथ शत्रुओंसे संग्राम करने के लिये निकला । कुमारने अपने श्वशुर के प्रतिपक्षी जितने भी राजा थे सबको परास्त कर दिया । जब कुमार वहां से लौटने लगा तो उसने लौटते समय वरधनु को देखा । वरधनु को पास बुलाकर कुमार ने ज्यों ही उससे सब वृत्तान्त पूछना चाहा कि इतने में कुमार को देखते ही वह खूब गला फाड २ कर रोने लगा | अतिशय रुदन करते हुए वरधनु को कुमार ने समझा बुझाकर शांत किया । वरधनु के शान्त होने पर कुमार ने उसको अपना वृत्तान्त कहने के लिये प्रेरित किया। तब वरधनु ने कुमार से इस प्रकार कहा ।
ઘણા સ્નેહ હાવાથી અને મને યૌવનવતી જોઈ ને એમણે મને કહ્યુ કે, બેટા ! નજર કર, આજે સઘળા રાજાએ મારા દુશ્મન બની ગયા છે છતાં હું તારા ચેાગ્ય એવા વરની શોધમાં છું. એટલામાં મારા ભાગ્યવશાત મંત્રીજીને આપનાં દર્શન થયાં. આ રીતે પેાતાનો સમસ્ત વૃત્તાન્ત તેણે કુમારને સભળાવીને પ્રસન્નચિત્ત કર્યાં.
એક સમયની વાત છે કે, બ્રહ્મદત્તકુમારના આ નવા સસરા ખનેલા રાજા પેાતાની સેનાને સુસજ્જ કરી બ્રહ્મદત્તકુમારને સાથે લઈ શત્રુએ સાથે સ‘ગ્રામ કરવા નીકળ્યા. કુમારે પેાતાના સસરાના જે રાજાએ શત્રુ હતા તેમને લડા ઈમાં હરાવી દીધા. જ્યારે તે વિજય મેળવીને ત્યાંથી પાછા ફરતા હતા તેવામાં તેણે પેાતાના મિત્ર વરધનુને જોયા. જોતાં જ તેને હુષ થયા અને તેને પેાતાની પાસે એટલાવીને સઘળા વૃત્તાંત પૂછવા લાગ્યા. આ માજી વરધનુએ પણ કુમારને જોતાં હર્ષાવેશથી ડુસકે ડુસકે રડવા માંડ્યું. આખરે કુમારે તેને છાતી
સરસે ચાંપી સાંત્વન આપ્યું. ખાદ તેનું વૃત્તાન્ત જાણવા પ્રયાસ કર્યો. વરધનુએ કુમારથી પાતે શી રીતે છુટા પડયા પછી શું થયું તે વૃત્તાન્ત કહેવા માંડયુ.
उ० ८७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
1
मानेतुमहमगच्छम् । यावत्किचिद्दूरं गतस्तावद्दीर्घनृप भटैरहं दृष्टा धृतश्च । ते मf धृत्वा ताडयितुं प्रवृत्ताः कथितवन्तश्च - कथय, क्वास्ते ब्रह्मदत्तकुमारः ? दर्शय, नो चेत्रां वयं हनिष्यामः । तैस्ताड्यमानोऽहं त्वदन्तिकमुपागतस्तरलक्षित संकेत तुभ्यं दत्तवान् । त्वं च ततोऽपमृतः । ततोऽहं तानकथयम् - अत्रैवासीदुपविष्टो - ब्रह्मदत्तः । मन्ये व्याघ्रेण भक्षितः । मदीयं वचनमश्रद्धाय ते मां ताडयितुं प्रवृत्ताः । मया विचारितम् - एते मां ताडयित्वा मदीयप्राणानपहरिष्यन्ति । इति विचार्याहं परि
६९०
कुमार | आपको उस वटवृक्ष के नीचे बैठाकर मैं जल लेने के लिये जैसे ही गया कि इतने में दीर्घराजा के भटों ने मुझे देखते ही पकड़ लिया। पकड़ कर उन्होंने मुझे खूब पीटा - जब वे पीट चुके तब कहने लगे कि बता ब्रह्मदत्तकुमार कहां है । यदि नहीं बताता है तो हम तुझे जान से मार डालेंगे । इस प्रकार कह कर वे मुझे मारते २ आपके पास लेकर वहां से चले। मैंने देखा कि मेरी दुर्दशा के साथ २ ये आपकी भी दुर्दशा करेंगे - अतः मैंने इनको पता नहीं पडे इस रीति से आप को वहां से भाग जाने का संकेत किया। आप इससे वहाँ से भाग गये । जब मैंने यह अच्छी तरह जान लिया कि आप यहां नहीं हैं - यहां से भाग गये हैं-तब मैने उनसे कहा- ब्रह्मदत्त पहिले यहीं पर बैठा था। जब वह यहां नहीं है तो मालूम पडता है कि उसको किसी व्याघ्रने भक्षित कर लिया है। मेरे इन वचनों पर उनको विश्वास नहीं हुआ ओर पुनः वे मुझे पीटने लगे। जब मैंने यह देखा कि ये मुझे जिन्दा नहीं छोड़ेगे
કુમાર ! આપને એ વડવૃક્ષ નીચે બેસાડીને પાણીની શેાધમાં ભટકતા હતા ત્યારે દીર્ઘ રાજાના સૈનિકાએ મને પકડી લીધે। અને ખૂબ માર માર્યાં. પછી મને તમારા પત્તા બતાવવા કહ્યું. જો હું ન ખતાવું તે મને જીવથી મારી નાખવાનું પણ જણાવ્યું. આમ કરીને હું જે રસ્તેથી પાણી માટે નીકળ્યે હતા તે તરફ મારતા મારતા લઇ ચાલ્યા. મેં જોયુ` કે મારી દુર્દશાની સાથે એ લેાકા આપની પણ દુર્દશા કરશે. આથી મે એ લેાકાની નજર ચુકવી ત્યાંથી આપને સત્વરે ભાગી જવા માટે સાંકેત કર્યાં. એ ઉપરથી આપ ત્યાંથી ભાગી છૂટયા. જ્યારે મને ખાત્રી થઈ કે આપ ત્યાંથી કુશળ રીતે ભાગી છૂટયા છે ત્યારે હું તેમને આપ જે સ્થળે બેઠા હતા ત્યાં લઈ ગયા અને જણાવ્યુ કે બ્રહ્મદત્તકુમાર પહેલાં અહીં જ બેઠેલ હતા પણ અત્યારે તે તે અહી' દેખાતા નથી. માટે લાગે છે કે કેાઈ હિંસક પશુ તેનું ભક્ષણ કરી ગયુ' હશે. મારાં એ વચના ઉપર તેમને વિશ્વાસ ન બેઠા એટલે ફરીથી તેઓ મને મારવા લાગ્યા. જ્યારે મેં એ જાણ્યુ કે એ લેાકા મને જીવતા નહી'
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् व्राजकदत्तां गुटिका मुखे प्रक्षिप्तवान् । तद्वशादहं निश्चेष्टो जातः । मां मृतं ज्ञात्वा सर्वे दीर्घतृपसैनिकाः प्रतिनिवृत्ताः। तेषु प्रतिनिवृत्तेषु चिरकालानन्तरं मया मुखाद् गुटिका निःसारिता । ततः सचेतनो भूत्वाऽहं त्वां गवेषयितुं प्रवृत्तः । त्वदन्वेषण. परायणोऽहं विचरन्नेकस्मिन् ग्रामे गतः । तत्र मयैकः परिव्राजको दृष्टः । तेन सह परिचयो जातः । स मामुवाच-तव पितुर्लधुभ्राता सुभगनामाऽहमस्मि । दीर्घनृप त्रासात्तव पिता पलायितः । माता च तव दीर्घनृपेण निगृह्य मातङ्ग नामक चाण्डालगृहे निक्षिप्ता । यच्छ्त्वाऽतीव दुःखितोऽहं कापालिकवेषं परिधृत्य मातङ्गमहत्तरं परिवन्च्य ततो मातरमादाय पितुर्मित्रस्य देवशर्मनाम्नो ब्राह्मणस्य गृहे निक्षिप्तवान् । ततस्त्वामन्वेषयन्नितस्ततः परिभ्रमन् त्वया सह संगतः।" तो फिर मैंने परिव्राजक द्वारा दीगई गोलीको मुखमें डाल दिया। इससे मैं उस समय बिलकुल निश्चेष्ट हो गया। उन्हों ने ज्यों ही मुझे इस अवस्था में देखा तो जाना कि यह मर गया है। अतः वे सब सैनिक वहां से लौट गये । उनके लौट जाने पर बहुत समय के बाद मैंने उस गोली को अपने मुख से बाहिर निकाला। उसके निकालते ही मैं ज्यों का त्यों हो गया और फिर आप की खोज करने में लग गया। खोज करते २ मैं एक गांव में पहुँचा वहां मुझे एक तापस मिला। उसके साथ मेरा परिचय हो गया। उसने मुझ से कहा-मैं तुम्हारे पिता का छोटा भाई सुभग हूं। दीर्घराजा के पास से तुम्हारा पिता तो भग गया है और तुम्हारो माता को उसने निग्रहीत कर के मातङ्ग नामक चाण्डाल के घर में डाल दिया है। इस प्रकार के समाचार सुनकर मुझे बहुत अधिक दुःख हुआ। पर उस समय करता क्या? विचार किया कि कापाછેડે ત્યારે મેં પરિવ્રાજકે આપેલ ગાળીને મોઢામાં મૂકી આથી હું એ સમયે તદ્દન નિષ્ટ બની ગયે. એમણે મને આ નિશ્રેષ્ઠ છે એટલે માની લીધું કે, હું મરી ગયો છું. આથી એ સઘળા સૈનિકે મને ત્યાં જ પડતું મૂકીને ચાલ્યા ગયા, એમના ચાલ્યા જવા પછી કેટલાક સમય પછી એ ગોળીને મોઢામાંથી બહાર કાઢી અને હું પૂર્વવત્ ચેતનવંત બની ગયો. ત્યાર બાદ આપને શોધવા ભટકવા લાગે. શેધ કરતાં કરતાં હું એક ગામમાં પહોંચે. ત્યાં મને એક તપસ્વી મળ્યા એમની સાથે મારે પરિચય થયું. તેણે મને કહ્યું હું તમારા પિતાનો નાનોભાઈ સુભગ છું. દીર્ધરાજાના ત્રાસથી તમારા પીતા ભાગી છૂટેલ છે અને તમારી માતાને પકડીને તેણે માતંગ નામના ચાંડાલના ઘેર મૂકેલ છે. આ પ્રકારની હકીકત સાંભળી મને ખૂબ દુઃખ થયું પરંતુ એ સમયે હું લાચાર હતે. વિચાર કર્યો કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे इत्थं वरधनुना कथिते सति तयोः सविधे समागत्य पुरुष एकोऽब्रवीत्कुमारौ ! युवामितः सावधानतया पलायेथाम् । युष्मदन्वेषणतत्परा दीर्घनृपभटा अत्र समायाताः सन्ति, इति तद्वचनं निशम्य तौ ततः पलायमानौ भ्रमन्तौ कौशाम्ब्यां पविष्टौ । तत्र बहिरुधाने द्वयोः श्रेष्ठिसुतयोः सागरदत्तबुद्धिलनाम्नोः कुक्कुट युगलं लक्षपणपूर्वकं योध्धुं प्रवृत्तं दृष्ट्वा कौतुकवशात्तावपि तत्र स्थितौ । बुद्धिललिक का वेष लिया जाय और अपना काम बनाया जाय। ऐसा ही मैंने किया। कापालिक का वेष लेकर मैं वहां से चला और मातंगमहत्तर के पास पहुँचा । उसको जिस किसी तरह से प्रतारित करके उससे माता को छुड़ाया और पिताजी के मित्र देवशर्मा ब्राह्मण के घर पर उसको रख दिया। पश्चात् मैंने फिर आपकी गवेषणा शुरू की और इधर उधर ढूंढते २ मैं यहां तक आ पहुँचा। आज आपको पाकर मेरा परिश्रम सफल हो गया।
इस प्रकार जब वरधनु ने अपनी बीती कथा कुमार को सुनाई ही थी कि इतने में उसी समय वहां पर एक पुरुष आया आकर उसने उन दोनों से कहा कि आप लोग यहां से शीघ्र ही सावधान होकर चले जायें क्यों कि आपकी खोज करते हुए दीर्घराजा के भट यहां आ पहुंचे हैं। इस तरह उसके वचन सुनकर वे दोनों वहांसे चल दिये, और कौशाम्बी नगरी में आ गये । इस नगरी के बाहिर उद्यान में सागरदत्त और बुद्धिल इन दो श्रेष्ठिपुत्रों के दो मुर्गो में एक लाख रुपयों की शर्त से परस्पर કાપાલિકનો વેશ લઉં અને મારું કામ કરતે રહું. મેં એવું જ કર્યું. કાપાલિકનો વેશ લઈને હું ત્યાંથી ચાલે અને માતંગ મહેતરની પાસે પહે. એને દરેક રીતે સમજાવીને મારી માતાને ત્યાંથી છોડાવીને મારા પિતાના મિત્ર દેશવ બ્રાહ્મણને ત્યાં રાખી. એ પછી હું આપની શોધમાં નીકળી પડયે અને અહીં તહીં તપાસ કરતાં કરતાં અહીં આવી પહોંચે. આજે આપને મળતાં મારો પરિશ્રમ સફળ થયે છે.
આ રીતે વરધનુએ પોતાની વિતક કથા કુમારને કહી એ જ વખતે ત્યાં એક માણસ આવ્યો અને તેણે તેમને કહ્યું કે, આપ બને તાત્કાલિક અહીંથી ભાગી જાઓ કેમ કે, આ૫ની તપાસ કરતા કરતા દીર્ધરાજાના સૈનિકે અહીં આવી પહોંચ્યા છે. આ પ્રકારનાં તેના વચન સાંભળીને એ બન્ને જણા ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. અને કૌશાંબી નગરીમાં પહોંચ્યા. આ નગરની બહારના બગીચામાં સાગરદત્ત અને બુદ્ધિલ નામના બે વેપારી પુત્રના બે કુકડાનું એક લાખ રૂપીયાની શરતથી યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું. એને જોવા માટે એ બંને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णमम्
६९३
"
कुक्कुटेन सागरदत्तकुकुटो जर्जरीकृतः । सागरदत्तेन प्रेर्यमाणोऽपि स कुक्कुटो बुद्धिलकुकुटेन सह योध्धुं नोत्सहते । हारितं लक्षं सागरदत्तेन । अत्रान्तरे वरधनुना प्रोक्तम् - भो सागरदत्त ! सृजातिरपि भवतः कुक्कुटः कथं पराजितः १ अत्र मे महान् विस्मयः । यदि कोऽपि कोपं न कुर्यात्, तदाऽहं बुद्धिलकुकुटं पश्यामि । सागरदत्तेनोक्तम्- महाराज ! विलोकयतु भवान्, न कोऽपि कोपं करिष्यति । नात्र मेलोभः, किन्तु प्रतिष्ठा लोभोऽस्ति । अतो निरीक्षतां भवान् इत्युक्तो वरधनुर्बुद्धिलकुक्कुटं विलोकयितुं प्रवृत्तः । बुद्धिलः स्वकुकुटं विलोकयितुं प्रवृत्तं वरयुद्ध क्रीडा हो रही थी । उसको देखनेके लिये ये दोनों वहां खडे हो गये, बुद्धिल मुर्गे सागरदत्त के मुर्गेको आहत (घायल) कर दिया, जब यह परिस्थिति अपने मुर्गेकी सागरदत्तने देखी तो उसने अपने मुर्गेको बुद्धिल के मुर्गे के साथ लडने की बहुत कुछ प्रेरणा की पर उसका साहस बुद्धिलके मुर्गेसे लडने का नहीं हुआ। इस तरह सागरदत्त एक लाख रुपया शर्त में हार गया । इस बात को लक्षित कर वरधनु ने सागरदत्त से कहा- हे सागरदन्त ! आपका यह मुर्गा सुजाति संपन्न है फिर भी बुद्धिल के मुर्गे के साथ लड़ाई में कैसे हार गया ? मुझे तो इस बात में बडा भारी आश्चर्य हो रहा है। यदि कोई क्रोध न करें तो मैं यह देखना चाहता हूं कि बुद्धिल का मुर्गा कैसा है । वरधनु की बात सुनकर सागरदत्त ने उससे कहा महाराज ! - दिखिये खुशी से देखिये - इसका आपके लिये कौन निषेध कर सकता है । मुर्गे को देखने में क्रोधित होने की जरूरत क्या है ? मैं एक लाख रुपये हार गया इसकी मुझे चिन्ता नहीं है । प्रतिष्ठा गई इस बात की ही ध्यान है । इसलिये आप बुद्धिल के मुर्गे को अवश्य
ત્યાં ઉભા રહ્યા. બુદ્ધિલના કુકડાએ સાગરદત્તના કુકડાને હરાવ્યેા. પેાતાના કુકડાની આ સ્થિતિ સાગરદત્તે જોઈ અને પેાતાના કુકડાને બુદ્ધિલના કુકડા સાથે લડવા ઘણી ઘણી પ્રેરણા કરી પરંતુ એના કુકડા લડવામાં તત્પર ન મન્યા. આ રીતે સાગરદત્ત શરતમાં હારી ગયા. આ વાતનું લક્ષ્ય કરીને વરધનુએ સાગરદત્તને કહ્યુ` કે, હું સાગરદત્ત! આપને આ કુકડે સારી જાતના છે. છતાં પણ બુદ્ધિલના કુકડા સાથે લડવામાં કેમ હારી ગયા ? મને તે આ વાતનું ભારે આશ્ચય થયેલ છે, જો કોઈ ક્રોધ ન કરે તેા હું એ જાણવા માગું છું કે, બુદ્ધિલના કુકડા કેવા છે. વરધનુની વાત સાંભળીને સાગરદત્તે કહ્યું મહારાજ! જીએ ખુશીથી જુએ એના આપને માટે કાણુ વિરાધ કરી શકે તેમ છે? કુકડાને જોવામાં ક્રોધ કરવાનું કારણ શું છે ? હું એક લાખ રૂપીયા હારી ગયા તેની મને ચિંતા નથી પર ંતુ પ્રતિષ્ઠા ગઈ એનું જ મને દુ:ખ છે. આ કારણે બુદ્ધિલના કુકડાને જરૂરથી જુએ જ્યારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
उत्तराध्ययन सूत्रे
धनुं शनरुवाच - भवान् कथयतु न किमप्यस्ति । पञ्चाशत्सहस्राणि भवते दास्यामि । वरधनुस्तमाश्वास्य तत्कुक्कुटं निरीक्षितवान् दृष्टवाँश्च तं कुकुटं चरणबद्धसूचीकलापम् । शस्त्रभूतेन सूचीकलापेन व्यथितः सागरदत्तकुक्कुट : पराजित इति ज्ञात्वा वरधनुः सूचीकलापं शनैर्निःसार्य कथितवान्- विलोकितः कुक्कुटः न किमप्यत्र पश्यामि । इत्युक्त्वा स ततोsपमृत्य यथा बुद्धिलो न जानीयात्तथा बुद्धिलकृतं सर्व वृत्तं सागरदत्ताय निवेदितवान् । सागरदत्तः पुनः स्वकुक्कुट युद्धं कर्तुं प्रेरितवान् । सागरदत्तकुक्कुटो बुद्धिलकुकुटेन सह योध्धुं प्रवृत्तः । तदा सागरदत्त
"
देखिये । जब सागरदत्त ने ऐसा कहा तब वरधनु बुद्धिल के मुर्गे को देखने लगा । बुद्धिल ने जब यह देखा कि वरधनु मेरे मुर्गे को देख रहा है तो उसने धीरेसे वरधनु से कहा कि महाराज ! आप कह दिजिये कि कुछ भी नहीं है । आपको मै पचासहजार रुपये दूंगा । वरधनुने बुद्धिल को धैर्य बंधाकर उसके मुर्गे का निरीक्षण किया- देखा उसमें उसने देखा कि मुर्गे के पैरोंमें सुइयां बंधी हुई हैं। उनसे व्यथित होकर ही सागरदत्त का मुर्गा पराजित हुआ है। वरधनु ने उस सूचीकलाप को उसके पैर से धीरें २ निकाल कर कहा कि मैंने बुद्धिल का मुर्गा देख लिया है इस में कुछ भी नहीं है । ऐसा कह कर वरधनु वहां से अलग हो गया और सागरदत्त से इस बात को उसने इस रूपसे कही कि जिससे बुद्धिल को इस बात की खबर ही न पड सकी। अब सागरदन्त ने अपने मुर्गे को पुनः बुद्धिल के मुर्गे के साथ युद्ध करने के लिये तैयार किया। दोनों
સાગરદત્તે આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે વરધનુ બુદ્ધિલના કુકડાને જોવા લાગ્યા. બુદ્ધિલે જાણ્યું કે વધતુ મારા કુકડાને જોઇ રહેલ છે ત્યારે તેણે વરધનુને ધીરેથી ખનગી રીતે કહ્યુ કે, મહારાજ આપ કહી ઘોકે, કાંઈ પણ નથી. આપને હું પચાસ હજાર રૂપીયા આપીશ. વરધનુએ બુદ્ધિલને શાંત રહેવા કહી તેના કુકડાને તપાસ્યા. તેમાં તેણે જોયું કે, કુકડાના પગમાં ઝીણી સેાય આંધી હતી તેને કારણે ત્રાસ પામીને સાગરદત્તને કુકડા હારી ગયા હતા. વરધનુએ ધીરે ધીરે એ સેયને તેના પગમાંથી કાઢી લઈને કહ્યું કે, મેં બુદ્ધિલના કુકડા જોઈ લીધા છે તેમાં કાંઇ પણ નથી. એવું કહીને વરધનુ ત્યાંથી એક માજી ખસી ગયા અને એ વાત સાગરદત્તને એવી રીતે કહી કે, જેની બુદ્ધિને ખબર પણ ન પડી. આ પછી સાગરદત્ત ફરીથી પેાતાના કુકડાને બુદ્ધિલના કુકડા સાથે લડાઈ કરવા તૈયાર કર્યાં. બન્ને કુકડા ફરીથી લડવા લાગ્યા. આ વખતે સગરદત્તના કુકડાએ બુદ્ધિલના કુકડાને હરાવી દીધા. આ રીતે બુદ્ધિલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र संभूतचरितवर्णनम् कुक्कुटेन बुद्धिलकुक्कुटः पराजितः । बुद्धिलेन हारितं लक्षम् । तुष्टः सागरदत्तः एवमाह-आये ! त्वत्मसादादेव मम कुफुटो विजयी जातः, अक्षुण्णा च मम प्रतिष्ठा, अतो मम गृहे समागन्तव्यम् , इति सविनयं विनिवेद्य तौ स्वरथे संस्थाप्य स्वगृहे समानीतवान् । तत्र परमप्रीत्या तयोः सकलव्यवस्थां कृतवान् । तावपि सागरदत्तस्नेहनियन्त्रितौ तद्गृह एव सुखेन निवासं कृतवन्तौ।
कियत्यपि काले समतीते तयोः सन्निधावेको दासः समायातः तेनैकान्ते वरधनवे हारो दत्तः । उक्तं च-कुकुटचरणवद्धमूचीगोपनाय बुद्धिलेन त्वं प्रार्थितः, मुर्गों का युद्ध ठन गया। अबकी बार सागरदत्त के मुर्गेने बुद्धिल के मुर्गे को परास्त कर दिया। इस प्रकार बुद्धिल भी एक लाख रुपया हार गया। इस समय सागदत्त बडा प्रसन्न था। उसने कहा आर्य ! आपकी कृपा से ही मेरा मुर्गा इस समय जोता है-मेरी प्रतिष्ठा भी ज्यों की त्यों बन गइ है इसलिये दया होगी यदि आप मेरे घर पधारें तो। इस प्रकार सविनय निवेदन कर के सागरदत्त उन दोनों को अपने रथ में बैठाकर घर ले गया। उनके पहुंचने पर वहां उनकी बडे प्रेम से उसने समुचित व्यवस्था की। सागरदत्त का परम स्नेह देखकर वे दोनों उसके घर ही सुखपूर्वक रहने लगे।
रहते २ जब कुछ काल व्यतीत हो गया। तब उन दोनों के पास एक दास आया। उसने वरधनु को एकान्त में एक हार प्रदान किया
और यह कहा कि मुर्गे के पैर में बंधे हुए सूचीकलाप को गोपन करने के लिये जो बुद्धिल ने आप से प्रार्थना की थी एवं उसके उपलक्षमें जो
પણ એક લાખ રૂપીયાહારી ગયે. આ વખતે સગરદન ખૂબજ પ્રસન્ન બને એણે વરધનુને કહ્યું આર્ય! આપની કૃપાથીજ મારે આ કુકડો આ વખતે જીત્યો છે, મારી પ્રતિષ્ઠા પણ જળવાઈ ગઈ છે. આથી આપ મારે ઘેર પધારે તે ખૂબ જ દયા થશે. આ પ્રકારે કહીને સાગરદત્ત એ બને જણાને પિતાના રથમાં બેસાડીને પોતાને ઘેર લઈ ગયા. પિતાના મકાન ઉપર પહોંચીને તેણે એ બંને જણાની ખૂબ આગતાસ્વાગતા કરી, સાગરદત્તને પરમ સનેહ જોઈને એ બન્ને જણે તેને ત્યાં રહેવા લાગ્યા.
રહેતાં રહેતાં એ બનેનો કેટલેક સમય વીતતાં એ બને પાસે એક દાસ ત્યાં આવ્યું. તેણે એકાન્તમાં વરધનુને એક હાર આપ્યા અને કહ્યું કે, કુકડાના પગમાં બાંધેલ સાયની રચનાને ગુપ્ત રાખવા માટે બુદ્ધિલે આપને વિનંતિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रतिज्ञातं च तेन पञ्चाशत्सहस्राणि दातुम् । स बुद्धिलो भवते हारमिमं समfर्पतवान् । वरधनुरपि हारकरण्डं समादाय कुमारस्यान्तिके समागतः दासोक्तं सर्वे कथयित्वा हारकरण्डात हारं निष्कास्य दर्शितवान् । कुमारो हि हारं निरीक्षमाणो हारैकदेशे स्वनामाङ्कित लेखं दृष्टवान् । स हि वरधनुं प्रोक्तवान् पश्य मन्नामाङ्कितं लेख, कस्यायं लेखः ? केन चायं लेखो लिखितः । वरधनुरुक्तवान्- ब्रह्मदत्तनामानो वहः पुरुषाः सन्ति, न जाने कस्याये लेख: ? । इत्युक्त्वा स दूरे गत्वा तं खमुत्कीर्य तमां गायां दृष्टवान्
" प्रार्थ्यते यद्यपि जनो, जनेन संयोगजनितयत्नेन । तथापि त्वामेव रमणं, रत्नवती मन्यते मनसा
"
॥ १ ॥ इति ।
पचास हजार रुपया आपको देने के लिये कहा था सो उस निमित्त उसने यह हार आपको समर्पित किया है । वरधनु भी उस हार के डब्बे को लेकर कुमार के पास आया और बुद्धिल ने जो दास द्वारा समाचार भेजा था वह सब कह सुनाया । तथा हार के करण्ड से हार निकाल कर भी दिखा दिया । कुमार ने हार का निरीक्षण करते समय उसके एकदेश में स्वनामाङ्कित एक लेख देखा देखकर कुमारने वरधनु से कहा देखो मेरे नाम से अंकित इसमें यह लेख भी है। यह किसने लिखा होगा । कुमार की बात सुनकर समाधन निमित्त वरधनु ने कहा- ब्रह्मदत्त नामके तो अनेक व्यक्ति हैं । न मालूम यह किस ब्रह्मदत्त के नाम से यहां अंकित हुआ है । इस प्रकार वरधनु कह कर कुमार के पास से चला आया और उस लेख को खोला तो उसमें उसने इस गाथा को देखा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
કરી હતી અને તેના બદલામાં આપને પચાસ હજાર રૂપીયા આપવાનું કહ્યુ હતુ તા તે નિમિત્તે તેણે આ હાર આપને મેક્કેલ છે. વરધતુ એ હારના ખાને લઈને કુમારની પાસે આવ્યે અને બુદ્ધિલે દાસ મારફત જે સમાચાર મેાકલેલ હતા તે કહી સભળાવ્યા અને હારને ડખામાંથી બહાર કાઢીને તેને ખતાબ્યા. કુમારે તે હારનુ નિરીક્ષણ કરવા માંડયું જોતાં જોતાં તેના એક ભાગમાં સ્વનામ અંકિત એક લેખ જોચે.. તે જોઈ ને કુમારે વરધનુને કહ્યુ, જુએ મારા નામથી અંકિત એક લેખ આહારમાં છે એ કાણે લખેલ હશે ? કુમારની વાત સાંભળીને સમાધાન ખાતર વરધનુએ કહ્યું; બ્રહ્મદત્ત નામની તા અનેક વ્યક્તિઓ છે. કાણુ જાણે કયા બ્રહ્મદત્તના નામને અહીં' અકિત કરવામાં આવ્યું હશે. આ પ્રમાણે કહીને વરધનુ કુમારની પાસેથી ચાલ્યે ગયા. અને એ લેખને ખોલ્યુંા તે તેમાં આ પ્રમાણેની લખેલ ગાથા જોઈ,
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
६९७ सूक्ष्मबुद्धया ध्यायता वरधनुना गाथाया अर्थों ज्ञातः । द्वितीयदिने परिवाजिकैका तत्र समायाता । सा ब्रह्मदत्तकुमारस्य शिरसि दध्यक्षतान् प्रक्षिप्तवती कथितवाँश्च-कुमार ! शतसहस्रायुभव । इत्येवमाशिषा कुमारं संयोज्य वरधनुमेकान्ते समाहूय मिथः किंचिन्मन्त्रयित्वा सा प्रतिगता । कुमारेण वरधनुरुक्तःकथय, मित्र ! परिवाजिकेयं किं वां कथितवान् । वरधनुनोक्तम्-सा मामेवं कथितवान्-बुद्धिलेन करण्डे संस्थाप्य यो हारः प्रेषितः, तेन समं यो लेख: समागतोऽस्ति, तस्य प्रत्युत्तर लेखं समर्पय । मयोक्तम् -~-एष लेखो ब्रह्मदत्तनामाङ्कितोऽस्ति, तद् बहि-कोऽसौ ब्रह्मदत्तः ? तयोक्तम्-श्रूयताम् , परं न कस्यापि पुरतो वक्तव्यम्।
"प्रार्थ्यते यद्यपि जनो, जनेन संयोग जनितयत्नेन ।
तथापि त्वामेव रमणं, रत्नवती मन्यते मनसा ॥" वरधनुने जब इस गाथाका अर्थ सूक्ष्मधुद्धिसे विचार किया तो उसको इसका अर्थ ज्ञात हो गया। दूसरे दिन वहां एक परिव्राजिका आई। आकर उसने कुमारके मस्तकपर दधियुक्त अक्षतों-दहीसे मिला चावलका निक्षेप किया और आशीर्वाद दिया कि कुमार । तुम एक लाख वर्ष की आयु के भोक्ता होओ। इस प्रकार कुमार को आशीर्वाद देकर एकान्त में उसने वरधनु को बुलाया और उससे कुछ गुप्त मंत्रणा करके फिर वह वहां से चली गई । कुमार ने वरधनु से कहा मित्र कहो इस परिव्राजिका ने तुमसे क्या कहा है ? वरधनुने कहा-सुनो उसने यह कहा है कि जो बुद्धिल ने तुम्हें करण्डमें रखकर हार भेजा है सो उसके साथ जो लेख आया है वह आप मुझे नकल करके दे देवें । मैंने इसके उत्तर में उससे कह
" प्रार्यते यद्यपि जनो, जनेन संयोगजनित यत्नेन ।
तथापित्वामेव रमणं, रत्नवती मन्यते मनसा ॥” વરધનુએ આ ગાથાના અર્થને સૂક્ષમ બુદ્ધિથી વિચાર કર્યો તે એને અર્થ સમજા. બીજે દિવસે ત્યાં એક પરિવ્રાજકા આવી, આવીને તેણે કુમારને દહીંવાળા અક્ષત – ચોખાથી વધાવ્યું અને આશીર્વાદ આપે કે, કુમાર ! તમે એક લાખ વર્ષના આયુષ્યના ભેગવનાર બને, આ પ્રમાણે આશીર્વાદ દઈને તેણે વરધનુને એકાંતમાં બોલાવી અને તેની સાથે કાંઈક ગુપ્ત મંત્રણ કરીને તે ચાલી ગઈ. કુમારે વરધનુને કહ્યું. મિત્ર ! કહે એ પરિવા
કાએ તમને શું કહ્યું? વરધનુએ કહ્યું કે, સાંભળો તેણે એમ કહ્યું કે, બુદ્ધિલે ઠબામાં રાખીને તમને જે હાર મોકલેલ છે, અને એમાં જે લેખ છે તેની મને નકલ કરવા દે. એના ઉત્તરમાં મેં એને કહી દીધું કે, એ લેખ તો બ્રહ્મદત્તના उ०८८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
उत्तराध्ययनसूत्रे इह नगया रत्नवती नाम धनप्रवरश्रेष्टिपुत्री बुद्धिलश्रेष्ठिनो भगिनी वर्तते । सा बाल्यादेव मययनुरक्ता । सा समारूढयौवना सकलकलापारदृश्वा ललनाकुल ललामा मया किंचिद् ध्यायन्तीव दृष्टा, पृष्टा च-पुत्रि ! तवेदं मुखकमलं कथं प्रम्लानम् ? किं ते मानसं कष्टम् ? मयि विश्वासभूमौ सर्व निवेदय, तत्पतिकारं दिया है कि यह लेख तो ब्रह्मदत्त के नाम से अंकित हुआ है-अतः पहिले तुम यह बतलाओ कि यह ब्रह्मदत्त कौन है। उसने कहा सुनो मैं कहती हूं पर इसको दूसरों से गुप्त रखना, किसी से भी मत कहना। बात इस प्रकार है__रत्नवती इसी नगर के सेठ की एक पुत्री है। यह घुद्धिल की बहिन है। बाल्यकाल से ही मेरे ऊपर उसका प्रेमभाव बना हुआ है। जब यह यौवनवती हुई तो हरएक बात समझने लगी, पिताने इसको ममस्त शास्त्रों के अध्ययन से विशेष कुशल भी वना दी है ! इस समय तो यह हमारे बीच समस्त स्त्रियों में एक स्त्रीरत्न मानी जाती है । एक दिन की षात है कि यह न मालूम किस विचार में पड़ गई. उस विचार में यह इतनी तन्मय बन गई कि इसको स्व पर का कुछ भी ध्यान नहीं रहा। मैंने जैसे ही इसकी यह स्थिति देखी तो मुझ से रहा नहीं गया। मैंने जाकर उससे पूछा कि बेटी ! यह तेरा सदा प्रफुल्लित रहनेवाला मुख. कमल आज म्लान क्यों हो रहा है ? कहो क्या मानसिक कष्ट है यदि નામથી અંકિત થયેલ છે. આથી તમે પહેલાં એ બતાવે કે એ બ્રહ્મદત્ત કોણ છે ? એણે કહ્યું કે, સાંભળે હું કહું છું પરંતુ એને બીજાથી ગુપ્ત રાખજે કેઈને પણ કહેશે નહીં. વાત આ પ્રમાણે છે. –
રનવતી નામની આ નગરના શેઠની એક પુત્રી છે. જે બુદ્ધિલની બહેન થાય છે. બાલ્યકાળથી તેને મારા ઉપર પ્રેમભાવ છે. જ્યારે તે યૌવનવતી થઈ અને દરેક વાત સમજવા લાગી, ત્યારે તેના પિતાએ તેને સઘળા શાસ્ત્રના અધ્યયનથી વિશેષ કુશળ બનાવી. આ સમયે તે એને સમસ્ત સ્ત્રીઓમાં એક સ્ત્રીરત્ન માનવામાં આવે છે. એક દિવસની વાત છે કે ન માલુમ તે કયા વિચારમાં ગુંથાઈ ગઈ એ વિચારમાં એ એટલી તમય બની ગઈ હતી કે તેને સ્વપરનું કાંઈ પણ ધ્યાન રહેતું ન હતું. મેં જ્યારે તેની આવી સ્થિતિ જોઈ તે મારાથી રહેવાયું નહીં. મેં જઈને તેને પૂછયું કે, બેટી સદાયે કમળની માફક પ્રફુલ્લિત રહેતું તારું વદન કમળ આજે પ્લાન કેમ દેખાય છે. કહે! તને એવું તે શું માનસિક દુઃખ છે? તું તારી હાલત મને નહીં કહે તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतवरितवर्णनम्
६९९
करिष्येऽहम् । इत्येवमुच्यमानाऽपि सा न किमप्युक्तवती परमधोदृष्टिः साश्रुनयनाssवेगावरुद्धकण्ठी सुतप्त श्वासोच्छ्वासैः कुसुमाभरणानि प्रम्लानानि कुर्वन्ती शून्यमानसैव स्थितवती । अनन्तरं तत्सखी प्रियङ्गुलतिका प्रोक्तवती - भगवति । तवाग्रे एषा लज्जावशान किमपि वक्तुमुत्सहते, अहं तावत्कथयामि इयं रत्नवती
अपनी हालत मुझे न बताओगी तो बेटी और कौन तुम्हारा ऐसा विश्वास पात्र है कि जिसको अपने दुःखकी बात तुम सुना सको । मुझसे जो कुछ तुम्हारे दुःख को दूर करने में प्रयत्न हो सकेगा - उसे मैं करूंगी। इस प्रकार जब मैंने उससे यह कहा तो उसने सुनकर भी इसका कुछ भी जबाब नहीं दिया - प्रत्युत नीचे नाड़ और नयन करके बैठी रही । इस समय मैंने इसकी जो स्थिति देखी वह विशेष मुझे कष्टप्रद हुई । इसके नेत्र आसुओंसे भरे हुए थे, बडे जोर२ से श्वासोच्छ्वास ले रही थी, दुःख के आवेग से इसका कण्ठ रुका हुआ था, कहना चाहती थी पर कह नहीं सकती थी, इसके शरीर पर जितने भी पुष्पोंके आभरण थे वे सब म्लान बने हुए थे । इसको इस समय तन बदनकी भी सुधबुध नहीं थी इस के पास में इसकी एक प्रिय सखी भी बैठी हुई थी। जिसका नाम प्रियंगुल तिका था । उसने मुझसे कहा हे माता ! आप नहीं जानती हैं कि यह इस परिस्थिति में क्यों बह रही है। यह तो लज्जा की वजहसे आपसे कुछ कहेगी नहीं, इसकी बातको मुझसे सुनिये - मैं बताती हूँ । कल
ખીજું' એવું કાણુ તારૂ' વિશ્વાસપાત્ર છે કે જેની આગળ તું તારૂ દુઃખ કહીશ ? તારા દુઃખને દૂર કરવાના બની શકશે તેટલેા પ્રયત્ન હું કરીશ. આ પ્રમાણે જ્યારે મેં તેને કહ્યું તે એ સાંભળીને તેણે તેના કાંઇ પણ જવાબ ન આપ્યા. પરંતુ તે પેાતાનું મસ્તક નીચે નમાવીને બેઠી રહી, આ વખતે મે તેની એવી સ્થિતિ જોઈ કે તે જોઈ મને ખૂબજ દુઃખ થયુ. એનાં નયને આંસુથી ભરપૂર હતા, દુઃખના હાયકારા સાથે તે ઘણા જોરથી શ્વાસેાશ્ર્વાસ લઈ રહી હતી, દુઃખના આવેગથી તેના કંઠે સુકાઈ રહ્યો હતા, તે કાંઇક કહેવા ઈચ્છતી હતી પરંતુ કહી શકતી ન હતી. એના શરીર ઉપર પુષ્પનાં જેટલાં આભરણુ હતાં તે સઘળાં ચીમળાઈ ગયાં હતાં. આ સમયે તેને પોતાના દેહનું લેશમાત્ર પણ ભાન ન હતું. એની પાસે એની એક પ્રિય સખી પણ બેઠેલી હતી જેનું નામ પ્રિયંગુલતિકા હતુ. એણે મને કહ્યું, માતા ! આપ એ જાણતાં નથી કે આવી પરિસ્થિતિમાં તે કેમ મૂકાઈ છે ? એ લજ્જાના કારણે આપને કાંઈ કહેશે નહીં. એની વાત હું તમેાને કહી બતાવું છું. કાલે જ્યારે તે ઉદ્યાનમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७००
उत्तराध्ययनसूत्रे गतदिने क्रीडार्थमुद्याने गता । तत्रानया स्वभ्रातुर्बुद्धिलश्रेष्ठिनः कुकुटयुद्धं कारयतः समीपे एको वरकुमारो दृष्टः, तं दृष्ट्वैषा रत्नवतीईदृशी दशामुपगता। प्रियअलतिकाया इदं वचनमाकर्ण्य मया रत्नवतीं प्रति कथितम्-पुत्रि ! कथय सर्वम्, मा गोपय स्वकीयं भावम् । मया पुनः पुनरेवमुक्ता सती सा कथञ्चिदुक्तवतीभगवति ! त्वं मम जननी तुल्याऽसि न किंचित्तवाकथनीयम् । अनया प्रियङ्गुल. तिकया कथितो यो ब्रह्मदत्तकुमारः स यदि मे पतिर्भविष्यति, तदाऽहं जीविष्यामि, जब यह क्रीडा के लिये उद्यानमें गई तब इसने वहाँ अपने भाई बुद्धिलके मुर्गे का युद्ध सागरदत्त के मुर्गे के साथ होता हुआ देखा वहीं पर उसने एक कुमार को खड़ा हुआ देखा, जो कि बहुत ही सुंदर था। उसको देखते ही न मालूम इसके ऊपर ऐसी क्या मोहन धूलि पड़ गई है कि जिसकी वजह से वहीं से इसकी ऐसी दशा हो गई है। प्रियंगुलतिका द्वारा रत्नवतो की वास्तविक स्थिति जानकर मैंने रत्नवती से कहा पुत्रि ! तुम अपने मन का भाव मुझ से क्यों छिपा रही हो, जो कुछ बात है वह सब स्पष्ट क्यों नहीं कहती हो? इसमें लजाकी कौन सी बात है। जब मैंने इस प्रकार बार २ रत्नवती से कहा-तो उसने जो कुछ कहा वह इस प्रकार है-वह बोली हे माता । तुम मेरी दृष्टि में मातृ स्थानापन्न हो । अतः तुमसे गोपनीय क्या हो सकता है, बस प्रियंगुलतिकाने जो कुछ कहा है वही मेरी इस स्थिति का कारण है । अतः अब यदि आप मेरा जीवन चाहती हों तो उस कुमार को मेरा पति बनाओ, तभी मेरा जीवन रक्षित हो सकता है अन्यथा नहीं। इस प्रकार ફરવા માટે ગઈ હતી ત્યારે ત્યાં એના ભાઈ બુદ્ધિલ અને સાગરદત્તના કુકડાઓ વચ્ચે થતું યુદ્ધ જોઈ રહી હતી એ સમયે તેણે ત્યાં એક કુમારને જોયા. જે ખૂબ સુંદર હતાં, એને જોતાં જ એ એના ઉપર માહિત બની ગઈ જેના કારણે તેની આવી દશા થઈ છે. પ્રિયંગુલતિકા પાસેથી રત્નાવતીની સાચી પરિ. સ્થિતિ જાણીને મેં રત્નાવતીને પૂછયું, પુત્રિ ! તું તારા મનને ભાવ મારાથી શા માટે છુપાવી રહી છે? જે કાંઈ વાત હોય તે મને સ્પષ્ટ રીતે કેમ કહેતી નથી? આમાં લજજાની કઈ વાત છે ? જ્યારે આ પ્રકારે મેં તેને ખૂબ આશ્વાસન આપ્યું ત્યારે તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું, તે બેલી છેમાતા તમે મારી નજરમાં માતાના સ્થાને છે. આ કારણે આપનાથી મારે કાંઈ છુપાવવાનું હોઈ શકે નહીં. પ્રિયંગુલતિકાએ આપને જે કાંઈ કહ્યું છે તેજ મારી આ સ્થિતિનું કારણ છે. આથી આપ જે મને જીવીત રાખવાં ચાહતાં તે એ કુમારને મારા પતિ બનાવે તે જ હું જીવી શકું તેમ છું. એ સિવાય નહીં.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७१ अन्यथा तु मम मृत्युरेव । इति तद्वचनं श्रुत्वा मया निगदितम्-वत्से ! धीरा भव ! अहं तथा करिष्ये यथा तवेप्सितं भविष्यति । ततः सा किंचित्स्वस्था जाता। गत दिवसे मया तस्या विशेषतः समाश्वसनार्थ मोक्तम्-वत्से ! स ब्रह्मदत्तकुमारो मया दृष्टः, तयाऽपि समुच्छ्वसितरोमकूपया भणितम्-भगवति ! तब प्रसादेन सर्व भव्यं भविष्यति, किन्तु तस्य विश्वासनिमित्तं बुद्धिलव्यपदेशेन हाररत्नमिदं ब्रह्मदत्तनामाङ्कितं कृत्वा करण्डके निक्षिप्य कस्यापि हस्ते कृत्वा प्रेषय । ततो मया गतदिवसे तथा विहितम् । सर्वेऽपि वृत्तान्तस्तुभ्यं निवेदितः । साम्पतं तल्लेउस रत्नवतीकी बातें सुनकर मैंने उससे कहा-वत्से ! इसके लिये धैर्य धारण करना चाहिये । मैं इस विषय में ऐसा प्रयत्न करूंगी कि जिससे शीघ्र ही तेरा मनोरथ सफल होगा। मेरे इस तरह के वचन सुनकर उसको कुछ धैर्य बंधा । मैंने उसको पुनः समझाया-कहा वत्से । ब्रह्मदत्तकुमारको मैं अच्छी तरह जानती हूं-मैंने भी उसको देखा है। मैं सब काम ठीक कर दूंगी-इसमें इतनी अधिक चिन्ता करने की कोई बात नहीं है। इस प्रकार मेरे इन वचनों से उसको धैर्य बंधा ऐसा मुझे ध्यान इस लिये हुआ कि उसके शरीर भरके समस्त रोमकूप फूल गये थे । पश्चात् उसने मुझे कहा कि हे माता ! यह मुझे पूर्ण विश्वास है कि तुम्हारी कृपा से सब ठीक हो जायगा परन्तु उनको अपनी तर्फ से विश्वास हो जाय, इस निमित्त बुद्धिल भाई के बहाने से यह हार ब्रह्मदत्त के नाम से अंकित करके और उसको एककरण्डक में बंद करके किसी भी व्यक्ति के साथ उनके पास अवश्य भिजवा दो। इसी लिये मैंने गत दिवस आपके આ પ્રકારની એ રત્નાવતીની વાત સાંભળીને મેં તેને કહ્યું, પુત્રી ! આને માટે જરા ધીરજ રાખ. સૌ સારાં વાનાં થશે, તારા સર્વ મનોરથ પૂર્ણ થાય એ માટે મારા બનતા પ્રયત્નો કરી છૂટીશ. મારાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને તેણે શાંતિનો શ્વાસ લીધે. મેં એને ફરીથી સમજાવતાં કહ્યું કે પુત્રી ! બ્રહ્મદત્ત કુમારને હું સારી રીતે જાણું છું. મેં પણ તેને જ છે. હું તારી ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા બધું કરી છૂટીશ. આમાં આટલી ચિંતા કરવાનું કેઈ કારણ નથી. મારાં આ વચનોથી તેને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ બેઠે છે એવું તેના શરીરના ફેરફારોથી હું જાણી શકી. પછી તેણે મને કહ્યું કે, માતા ! મને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે, તમારી કૃપાથી સઘળું ઠીક થશે પરંતુ તેમને આપણે તરફ વિશ્વાસ બેસે આ નિમિત્તે બુદ્ધિલભાઈના બહાના હેઠળ આ હાર બ્રહ્મદત્તના નામથી અંકિત કરીને તેને એક ડબામાં રાખી કેઈ એક માણસ સાથે એમની પાસે મોકલાવે. આ માટે મેં તે ગઈ કાલે હાર આપને મેકલાવેલ છે. આ પ્રમાણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
go
उत्तराध्ययनसूत्रे खस्योत्तरं देहि । ततो मयाऽपि तस्यै प्रतिलेखो दत्तः। तन्मध्ये चेदृशी गाथा लिखिता
" उचितत्वाद् वरधनुना, सुहृदोक्तो ब्रह्मनामापि ।
स्त्रीरत्नं रत्नवती-मिच्छति, गोविन्द इव कमलाम् ।।१॥ इति ॥ इदं वरधनुनोक्तं समाकर्ण्य ब्रह्मदत्तोऽदृष्टायामपि रत्नवत्यां परमानुरागरञ्जितान्तःकरणोऽभूत् ।
अन्यदा नगर बाह्यदेशात्समागतो वरधनुरेवमवोचत्-हे कुमार! एतन्नगरस्वामिनोऽनुमत्या दीर्घनृपकिङ्करा अस्मान् गवेषयन्ति । नगरस्वामिना चास्मद् पास वह हार भेजा है। इस प्रकार समस्त वृत्तान्त कहकर उसने अन्तमें यह भी कहा कि जो गाथा हार के साथ आपके पास आई हैं उसका प्रत्युत्तर आपको देना चाहिये । अतः मैंने भी उसके प्रत्युत्तर रूपमें समाचार देकर उसमें यह गाथा अंकित कर दी है--
“ उचितत्वाबरधनुना, सुहृदोक्तो ब्रह्मनामापि ।
स्त्रीरत्नं रत्नवती, मिच्छति गोविन्द इव कमलाम् ॥" मित्र वरधनु द्वारा उचितरूप से कहा गया ब्रह्मदत्तकुमार रत्नवती स्त्रीरत्न को विष्णु जैसे लक्ष्मीजी को चाहते हैं वैसे चाहता है । इस प्रकार वरधनु द्वारा कथित इस समस्त वृत्तान्त को सुनकर ब्रह्मदत्तकुमार अदृष्ट भी रत्नवती में अनुरक्तचित्त हो गया।
एक समय की बात है जब कि वरधनु नगर से बाहिर जाकर वापिस आया तब उसने कहा कुमार !इस नगर के राजा की अनुमति से दीर्घસઘળું વૃત્તાંત કહીને એણે અંતમાં એ પણ કહ્યું કે, જે ગાથા હારની સાથે આપની પાસે આવેલ છે અને પ્રત્યુત્તર આપે આપ જોઈએ. આથી મેં પણ એના પ્રત્યુત્તરરૂપમાં સમાચાર રૂપે તેમાં આ ગાથા અંકિત કરેલ છે –
"उचितत्वाद्वरधनुना, सुहृदोक्तो ब्रह्मनामपि ।
स्त्री रत्नं रत्नवती-मिच्छति गोविंद इव कमलाम् ॥" મિત્ર વરધનુ દ્વારા ઉચિત રૂપમાં કહેવામાં આવ્યું કે બ્રહ્મદત્તકુમાર રત્નાવતી સ્ત્રીરત્નને જેવી રીતે વિષ્ણુ લક્ષ્મીને ચાહે છે એજ રીતે ચાહે છે. આ પ્રમાણે વરધનુએ કહેલા સઘળ વૃત્તાંતને સાંભળી જેને પોતે જોયેલ પણ નથી એવી રત્નાવતીમાં બ્રહ્મદત્તકુમાર અનુરક્ત બની ગયે.
એક સમયની વાત છે કે, જ્યારે વધતુ નગરની બહાર ફરીને પાછો આવ્યું ત્યારે તેણે આવીને કુમારને કહ્યું કે, કુમાર ! આ નગરના રાજાની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७०३ ग्रहणोपायः कारितः । एतादृशी जनवार्ता सर्वत्र प्रसृता। अतो नात्र स्थेयमस्माभिः, सागरदत्त इमं वृत्तान्तमाकर्ण्य तौ कुमारौ भूमिगृहे गोपितवान् । रात्रिरागता कुमारेण सागरदत्तो भणित:-श्रेष्ठिन् ! माँ वरधनुं चेतः स्थानादन्यत्र नय एतदाकर्ण्य सागरदत्तस्तौ नगराद् बहिनीत्वा प्रतिनिवृत्तः । ततस्तौ कियद् दूर गमनानन्तरं यक्षायतनवृक्षाधावर्तिनी सपहरणरथसमिपस्थितां कुमारीमेकां दृष्टवन्तौ । साऽपि कुमारो दृष्ट्वा । सादरं समुत्थाय कथितवती-चिरकालमतिक्रम्य भवन्तौ राजा के गुप्तचर अपन लोगों की गवेषणा कर रहे हैं। तथा यह भी सुनने में आया है कि राजा ने अपन लोगों को पकड़वाने को उपाय भी करवाया है । इसलिये अब यहां ठहरना अपन लोगों के लिये उचित प्रतीत नहीं होता है। जब यह समाचार सागरदत्त के कानों में आया तब उसने इन दोनों को भूमिगृह के अन्दर छिपा दिया। रात्रि में कुमार ने सागर दत्त से कहा-श्रेष्ठिन् । अच्छा हो यदि आज हम दोनों को यहां से किसी अन्यत्र स्थान में पहुंचादें तो । सागरदत्त ने कुमार की बात मानकर उन दोनों को सुरक्षित अवस्था में नगर से बाहर पहुंचा दिया, और पहुँचाकर स्वयं घर वापिस लौट आया। ये लोग ज्यों ही फुछ दूर आगे चले थे कि इनकी दृष्टि में एक यक्षायतन दिखलाई पड़ा। उसके पास एक वृक्ष था। उसके अधोभागमें एक कन्या बैठी हुई उनको नजर आई। वहीं पर एक रथ रखा हुआ था, जो अनेक अस्त्र शस्त्रों से सुसज्जित था। कुमारीने ज्यों ही इन दोनों कुमारों को देखा तो वह उठ कर खड़ी हो गई और बडे आदर से उनसे कहने लगी। आप लोगों को यहां तक સંમતિ લઈને દીર્ધરાજાના ગુપ્તયરે અહિં આપણી શેખોળ કરી રહેલ છે. વળી એવું પણ જાણવા મળ્યું છે કે, રાજાએ આપણને પકડવાની તૈયારી પણ કરી આપી છે. આથી અહીં રોકાવું તે આપણા માટે હિતાવહ નથી. આ સમાચાર જ્યારે સાગરદત્તને મળ્યા ત્યારે તેણે એ બંનેને ભૂમિગૃહની અંદર છુપાવી દીધા. રાત્રીના સમયે કુમારે સાગરદત્તને કહ્યું, શેઠજી ! અમો બનેને કેઈ બીજા સ્થળે પહોંચાડી દે તે ઘણું સારું છે. સાગરદત્તે કુમારની વાત માનીને એ બન્નેને સુખરૂપ નગરની બહાર પહોંચાડીને તે પોતાને ઘેર પાછો ફર્યો. કુમાર અને વરધનું બનેએ નગર બહાર નીકળીને ચાલવા માંડયું તેઓ થોડે દૂર ચાલ્યા કે એમની દષ્ટિએ એક યક્ષાલય દેખાયું એની પાસે એક વૃક્ષ હતું. એ યક્ષાલયના આગળના ભાગમાં એક કન્યા બેઠેલી તેમની દષ્ટિએ પડી. ત્યાં એક રથ પણ હતું જે અનેક અસ્ત્રશસ્ત્રોથી સુસજજીત હતે. કુમારીએ આ બંનેને જોયા એટલે ઉઠીને ઉભી થઈ ગઈ અને ખૂબ જ આદ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
- उत्तराध्ययनसूत्रे
समागतौ । तस्या इत्थं वचः श्रुत्वा कुमारः साश्चर्य प्राह-भद्रे को आवाम् ! सा पाह-भवान् मम स्वामी ब्रह्मदत्तः, अयं हि वरधनुस्तवमित्रम् । कुमारेणोक्तम्कुतस्त्वयाऽस्मत्परिचयः समुपलब्धः । सा माह-कुमार ! इह नगर्यामस्ति धनप्रवरो नाम श्रेष्ठि, तस्य च भार्या धनसंचया नाम । अहं च तयोस्तनुजाऽष्टभ्रातृणामनुजा रत्नवती नाम्नी पित्रोः परमप्रमोददायिनी क्रमेण यौवनमारूढा । यौवनावस्था प्राप्तां मां दृष्ट्वा पितरौं मम विवाहार्थ वरान्वेषणाय प्रयत्नं कृतवन्तौ, परन्तु कोऽपि वरो ममानुकूलो न मिलितः । मया निर्धारितम्-यदि ममानुकूल पतिर्न मिलिष्यति आने में बहुत देर लगी । मैं तो कभी की आपकी प्रतीक्षा में बैठी हुई हूं। कुमारी के इस प्रकार वचन सुनकर कुमार के आश्चर्य का ठिकाना नहीं रहा वह सहसा बोला-जानती भी हो कि हम लोग कौन है ? कन्याने कहा कि हां जानती हूं एक आपतो ब्रह्मदत्तकुमार हैं, और दूसरे ये आपके साथी वरधनुकुमार है । कुमार ने पुनः कहा भद्रे ! तुझे हम लोगों का यह परिचय कैसे प्राप्त हुआ। कुमारी ने कहा-सुनो इस नगरी में धनप्रवर नामका एक सेठ रहता है। उसकी पत्नीका नाम धनसंचया है। उनकी मैं पुत्री हूं। मेरा नाम रत्नवती है। मेरे आठ भाई हैं । जब माता पिता को सुखदायिनी मैं बाल्यावस्थासे यौवन अवस्था में पहुंची तो उनको मेरे विवाह की चिन्ता होने से वरकी खोज होने लगी। परन्तु मेरे योग्य वर उनको नहीं मिला । मैंने तब निश्चय किया-कि प्रयत्न करने पर भी यदि मेरे योग्य वर प्राप्त नहीं होता है तो मैं आजीवन
રથી તેમને કહેવા લાગી કે, આપ લેકેને અહીં સુધી આવવામાં ખૂબ સમય લાગે. હું તે કયારનીએ આપની રાહ જોઈને બેઠી છું. કુમારીનાં આવાં વચન સાંભળીને કુમારના આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. તે સહસા બેલી ઉઠયે. જાણે છે કે, અમે કેણ છીએ ? કન્યાએ કહ્યું કે, હા ! જાણું છું. એક આપ બ્રહ્મદત્તકુમાર છે અને બીજા આ આપના સાથીદાર વરધનુકુમાર છે, કુમારે ફરી કહ્યું, ભદ્રે તમને અમારો પરિચય કઈ રીતે મળી શકે ? કુમારીએ કહ્યું, સાંભળો ! આ ગામમાં ધનપ્રવર નામે એક શેઠ રહે છે. એની પત્નીનું નામ ધનસંચયા છે, તેની હું પુત્રી છું, મારું નામ રત્નાવતી છે, મારે આઠ ભાઈ છે. માતાપિતાને સુખ આપનાર એવી હું બાલ્યાવસ્થા વટાવીને યૌવન અવસ્થામાં પહોંચી ત્યારે તેમને મારા વિવાહની ચિન્તા થવાથી વરની શોધ કરવા લાગ્યા. પરંતુ મારા એગ્ય વર તેમને ન મળ્યો. આથી મેં નિશ્ચય કર્યો કે, પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ જે મારા લાયક વર મળતું નથી તે હું આજીવન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र - संभूत चरितवर्णनम्
७०५
तदाऽहं जीवनपर्यन्तं ब्रह्मचर्य पालयिष्यामीति । एकदा मम माता मां कथितaat - पुत्र ! आजीचं कौमार्यमास्थाय स्थातुं तत्र विचारो नितरामशोभनः, अतो विख्यातानाँ श्रेष्ठिनो पुत्रेषु कमप्येकं वरयित्वा कुरु पित्रोरानन्दम् । मातुरिदं वचनं मया न स्वीकृतम् । ततो माता माँ कथितवती - यक्षमाराधय, स तवाभिलषितं स्यति । मातुः कथनानुसारेण यक्षाराधनतत्परा नियमत्रतादिकमाचरन्ती यक्षं तोषितवती । सन्तुष्टो यक्षो मां कथितवान्-वत्से ! भविष्यचक्रवर्ती ब्रह्मदत्तस्तव पतिर्भविष्यति । स वरधनु नाम्ना स्वमित्रेण सहागमिष्यति । स त्वया समु
M
कौमार व्रत ही - ब्रह्मचर्यव्रत का ही पालन क्यों न करूं । माता को जब मेरी इस स्थिति का पता लगा तो उसने बुलाकर मुझ से कहा पुत्रि ! जीवन पर्यन्त कौमारव्रत को लेकर रहने का यह तेरा विचार मेरी दृष्टि मैं सुन्दर प्रतीत नहीं होता है । अतः प्रसिद्ध सेठ साहूकारों के किसी एक कुमार का अपने योग्य वर का अन्वेषण करके पिता को आनंदित करो इसी में तेरी भलाई है। माता के इस प्रकार वचन सुनकर भी मैंने उनको मानने में अपनी संमति नहीं दी । माताने जब यह देखा तो उसने पुनः मुझसे कहा कि यदि अभिलषित वर की प्राप्ति ही करना है तो इस निमित्त बेटी ! तू अब यक्ष की आराधना कर । तेरा परिश्रम अवश्य ही सफल होगा। अतः मैंने फिर माता के कहे अनुसार यक्षकी आराधना करना प्रारंभ कर दिया। नियम, वृत, आदि का खूब आचरण किया । इससे यक्ष मेरे ऊपर तुष्ट होकर उसने मुझ से कहा वत्से । भविष्य चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तकुमार ही तेरा पति होगा, वह अपने मित्र वरधनु
કોમાર્ય વ્રતનુ “બ્રહ્મચર્ય વ્રતનુ પાલન કેમ ન કરૂ ? માતાને મારી આ સ્થિતિની ખબર પડી ત્યારે તેણે મને ખેાલાવીને કહ્યું, પુત્રી ! જીવન પર્યંત કૌમાય – વ્રતને ધારણ કરીને રહેવાના તારા વિચાર મારી દૃષ્ટિએ ખરાખર નથી. આથી પ્રસિદ્ધ શેઠ શાહુકારોના કોઈ એક કુમારને તારા પતિ તરીકે સ્વીકારીને પિતાની ચિંતા એછી કર એમાં જ તારી ભલાઈ છે. માતાનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને હું તેની સાથે સહમત ન થઇ. માતાએ જ્યારે એ જાણ્યું ત્યારે તેણે મને કહ્યું કે, જો ઈચ્છા પ્રમાણે વરની પ્રાપ્તી કરવી હાય તા તું યક્ષની આરાધના કર, તારો પરિશ્રમ અવશ્ય સફળ થશે, આથી મેં માતાના કહેવા અનુસાર યક્ષની આરાધના કરવા માંડી. નિયમ, વ્રત વગેરેનું આચરણુ કર્યું.. આથી યક્ષ મારા ઉપર પ્રસન્ન થયા અને તેમણે મને કહ્યુ, વત્સે ! ભવિષ્યના ચક્રવર્તી કુમાર બ્રહ્મદત્ત તારા પતિ થશે. તે પેાતાના મિત્ર વરધનુકુમાર સાથે
उ० ८९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
उत्तराध्ययनसूत्रे पलक्ष्यः । ततः परं मया हारप्रेषणादिकं कृतम्, तत्सर्व तु भवदवगतमेव । तद्वाक्यमाकर्ण्य कुमारोऽत्यन्तानुरक्तचित्तः सुमधुरवचसा तामाश्चास्य तया सह समित्रो रथमारूढः । कुमारस्तां प्रोक्तवान्-भद्रे ! इतः क्व गन्तव्यमस्माभिः । सा पाहअस्ति मगधदेशे शिवपुरी नगयों मम पितुर्लघुभ्राता धनसार्थवाहो नाम श्रेष्ठी। स ज्ञातसकलवृत्तान्तो युवयो मम च स्वसविधे समागमनं श्रेयस्करं मंस्दते । अतो मम मते तत्रैव गन्तुमुचितम् । पश्चाधथा युवयोरिच्छा! तस्या वचनमाकये कुमार के साथ आवेगा। इसका तुम ध्यान रखना। इस प्रकार कहकर रत्नवती ने पुनः यह कहा-कि मैंने फिर यक्ष के कहने के बाद क्या किया सोसब आपको विदित ही है-अर्थात् उसके बाद फिर मैंने आपके पास हार आदि भेजासो यह बात सब आपको मालूम ही है । रत्नवतीके इस प्रकार वचन सुनकर कुमार के चित्त में अधिक प्रसन्नता हुई । 'रत्न वती का मुझ पर निष्कपट स्नेह है। ऐसा जानकर कुमारने उस पर अत्यन्त विमुग्ध होकर उसको वधुर वचनों द्वारा धैर्य बंधाया पश्चात् मित्र को साथ में लेकर उसीके साथ रथ पर बैठ गया। कुमार ने रत्नवती से कहा भद्रे ! यह तो बताओ अब यहां से कहाँ चलना है। रत्नवती ने कहा सुनो, मगध देशान्तर्गत एक शिवपुरी नामकी नगरी है वहां मेरे पिता के लघुभ्राता जिनका नाम धनसार्थवाह है रहते हैं। जब उनको यह मालूम पड़ेगा कि रत्नवती ब्रह्मदत्त मित्र सहित यहाँ आ रहे हैं, तो उनको इस खबर से बड़ा आनंद होगा। इसलिये सब से पहिले अपनको वहीं पर चलना चाहिये । फिर आप की जैसी इच्छा हो सो ठीक। रत्नवती અહીં આવશે એ વાત તે લક્ષમાં રાખજે. આમ કહીને રત્નાવતીએ ફરી કહ્યું, યક્ષના કહેવા પછી મેં શું શું કર્યું તે સઘળું આપની જાણમાં જ છે. અર્થાત્ પછી મેં આપની પાસે હાર વગેરે મોકલેલ એ સઘળી વાત આપે જાણી જ છે. રત્નવતીની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને કુમારના ચિત્તમાં ખૂબ પ્રસન્નતા થઈ “રત્નપતીને મારા ઉપર નિષ્કપટ નેહ છે.” એવું જાણુને કુમાર તેના તરક સનેહથી આકર્ષા અને મધુર વચનેથી તેને સાંત્વન આપ્યું પછી મિત્રને સાથે લઈ તેની સાથે રથ ઉપર બેસી ગયા અને રત્નવતીને કહ્યું, ભદ્ર! એ તે બતાવે કે હવે અહીંથી ક્યાં જવું છે ? રત્નવતીએ કહ્યું. સાંભળે ! મગધ દેશમાં શિવપુરી નામની નગરી છે. ત્યાં મારા પિતાના નાનાભાઈ જેમનું નામ ધનસાર્થવાહ છે, તે રહે છે. જ્યારે તેને એ ખબર પડશે કે રનવતી, બ્રહ્મદત્ત અને તેમના મિત્ર સાથે અહીં આવી રહી છે ત્યારે તેમને ખૂબ આનંદ થશે. આથી સહુથી પહેલાં આપણે ત્યાં જઈએ. પછી જેવી આપની ઈચ્છા. રત્નાવતીનાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७०७ कुमारो मगधाभिमुखं गन्तुमिच्छितवान् । वरधनुः सारथिभूत्वाऽश्वान प्रेरितवान् । ग्रामानुग्रामं गच्छन्तस्ते वत्सदेशानिर्गताः। ___अन्यदा ते गिरिगुहाटव्यां समागताः । तत्र कण्टकमुकण्टकाभिधानौ द्वौ चोरसेनापती पुरुषद्वय रक्षितंरथस्थं स्त्रीरत्नं संप्रेक्ष्य तदपहर्तुमनसौ स्वानुचरैः सह समायातौ । कुमारोऽपि स्वहस्तलाघवं प्रदर्शयन् शरैश्चौरान् जर्जरितान् कृत. वान् । कुमारवाणनर्जरितगात्राचौरा इतस्ततः पलायिताः । वरधनुनोक्तम्के ऐसे वचन सुनकर कुमार ने मगध की ओर जाना ही उचित समझा। अतः वह उसी ओर चल दिया। सारथिका काम वरधनुने किया । रथ अपनी तेज गतिसे चलने लगा। क्रमशः चलते २ ये लोग वत्सदेश की सीमा से बहुत दूरतक निकल गये।
इस प्रकार चलते २ रास्ते में इनका गिरिगुहा नामकी एक अटवी मिली ! उसमें कण्टक और सुकण्टक नाम के दो चोर सेनापति रहते थे। उन्होंने ज्यों ही दो पुरुषों से सुरक्षित स्त्रीरत्न रत्नवतीको रथ में बैठी हुई देखी तो उन्होंने विचार किया कि इस स्त्रीरत्नके लूटनेसे हमको बहुत धन प्राप्त होगा । अतः वे दोनों अपने २ अनुचरोंके साथ रथकी ओर बढने लगे। कुमारने ज्यों ही इस परिस्थिति को देखा तो उसने शीघ्र ही अपने हाथोंकी कुशलता प्रदर्शित करते हुए बाणों से चोरों को जर्जरित कर दिया । कुमार के छोडे गये बाणों द्वारा जजरीत होकर वे चोर न मालूम वहांसे कहां चले गये पता ही नहीं पड़ा। वरधनुने વચન સાંભળીને કુમારે મગધ તરફ જવાનું ઉચિત માન્યું. આથી તેઓ એ તરફ ચાલ્યા. સારથીનું કામ વરધનુએ કર્યું. રથ તેજ ગતિથી ચાલવા લાગ્યો. ચાલતાં ચાલતાં એ લેકે વત્સદેશની સીમા ઓળંગીને આગળ નીકળી ગયા.
આ રીતે ચાલતાં ચાલતાં તેઓ ગિરિગુહા નામની એક અટવામાં આવી પહોંચ્યા, એ અટવીમાં કંટક અને સુકંટક નામના બે ચોર સેનાપતિ રહેતા હતા તેમણે જ્યારે બે પુરુષથી સુરક્ષિત સ્ત્રીરત્ન રત્નાવતીને રથમાં બેઠેલી જોઈ, તે એમણે વિચાર કર્યો કે, આ સ્ત્રીને લૂટવાથી અમને ઘણું ધન પ્રાપ્ત થશે, આથી તે બન્ને પિત પિતાના માણસે સાથે રથની તરફ આવવા લાગ્યા. કુમારે પરિસ્થિતિને સમજી જઈ તેણે એજ વખતે પિતાના હાથની કુશળતાં બતાવતાં બાથી ચેરેને જર્જરીત બનાવી દીધા, કુમારણે બાણથી જર્જરીત બનેલા એ ચારે ત્યાંથી નાસી છૂટ્યા. તે કયાં અદશ્ય બની ગયા તે સમજાયું નહીં વરધનુએ જ્યારે માર્ગ સંપૂર્ણ પણે નિર્ભય છે ત્યારે કુમારને કહ્યું કે, આપ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
उत्तराध्ययनसूत्रे
कुमार ! युवां श्रान्तौ । अतः कियत्कालावधि रथे विश्रामं कुरुतम् । वरधनोर्वचनं निशम्य कुमारो रथे प्रसुप्तः । मार्गे पर्वतीय नदी समायाता । तुरङ्गमाः श्रमखिन्ना अग्रे न चलन्ति । प्रतिबुद्धः कुमारोऽश्वान् श्रमखिनाम् पश्यति, रथाग्रे च वरधनुं न पश्यति । जलमानेतुं वरधनुर्गतो भविष्यतीति विचिन्त्य तं प्रतीक्षमाणः कियकालावधि कुमारस्तत्र स्थितः । परं वरधनुर्नागतः । कुमारश्चिन्तयति - नागतो वरधनु रघुनाऽपि न जाने क्व गतः ? एवं चिन्तयन् कुमार इतस्ततो विलोकयति, तावत्पश्यति रथाग्रभागं रुधिरावलिप्तम् । व्यापादितो वरधनुरिति मन्वानः, जब मार्ग बिलकुल निर्विघ्न- विघ्नरहित देखा तब कुमारसे कहा आप लोग थक गये होंगे अतः कुछ समयतक इसी रथ में विश्राम करें । वरधनुके वचन को सुनकर कुमार रथ में ही सो गया । चलते २ मार्ग में एक पहाड़ी नदी मिली । घोडे चलते २ थक चुके थे अतः उस नदीको पार करने में वे असमर्थ हो चुके थे। इतने में कुमार भी जग पडे तो उन्हों ने सिर्फ रथमें थके हुए घोड़ों को ही देखा वरधनुको नहीं देखा । वरधनु को नहीं देखकर कुमारने विचार किया कि शायद वह पानी लेनेके लिये गया होगा, अतः उसकी प्रतीक्षा में उन्होंने कुछ समय तक रथको वहीं पर रोक रखा। जब यह देखा कि वरधनु अभीतक भी पीछा नहीं लौटा है, तब कुमार ने विचार किया वरधनु अभीतक वापिस नहीं आया है इसका क्या कारण है । वह कहीं गया होगा । इस प्रकार अनिष्ट की आशंका से आकुलित होकर कुमारने इधर उधर ज्यों ही
फैलाई तो रथ के अग्रभाग उनकी दृष्टि में रुधिर से भरा हुआ दिखलाई दिया, रुधिरसे भरे हुए रथ के अग्र भाग को देखते ही कुमार ने
થાકી ગયા હશે! આથી ચેડા વખત આ રથમાં વિશ્રામ કરો. વરધનુનાં વચન સાંભળી કુમાર રથમાં સુઇ ગયા. ચાલતાં ચાલતાં માગમાં એક પહાડી નદી આવી. ઘેાડાએ પણ ચાલતાં થાકી ગયા હતા આથી એ નદીને પાર કરવાની તેમનામાં શક્તિ ન હતી. આ વખતે કુમાર જાગી ગયા ત્યારે તેણે ફક્ત રથના થાકેલા ઘેાડાઓને જોયા વરધનુ ન દેખાયે. વરધનુને ન જોતાં કુમારે વિચાર કર્યાં કે, કદાચ તે પાણી લેવા ગયા હશે. આથી તેમણે તેની રાહ જોઈને થાડા વખત રથને ત્યાં રોકી રાખ્યા. જ્યારે વધતુ ન આવ્યેા ત્યારે કુમારે વિચાર કર્યો કે, વરધનુ હજી સુધી પાછે કેમ ન આવ્યે ? એનું શું કારણ હશે ? તે કયાં ગયા હશે ? આ પ્રકારે અનિšની આશંકાથી આકુળ વ્યાકુળ બનીને કુમારે આજુબાજુ દૃષ્ટિ ફેરવી તેા રથના અગ્રભાગને લેાહીથી ભરેલા જોયા. રૂપીથી ભરેલા રથના આગલા ભાગને જોતાં જ કુમારે વિચાર કર્યો કે, નિશ્ચયથી કાઈ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०९
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् "हा प्रिय सुहृत् ! मां परित्यज्य-क्य गतः ? परिष्वजस्व मां मलयशीतलेन पाहुयुगलेन ! हे विपद्धन्धो ! त्वत्सदृशं सुहृदं क्वोपलप्स्ये ? अरे रे ! निघृण ! अन्तक ! मम हृदयं छिन्दता त्वया कथं न मम प्राणा अपहताः"। एवं विलपन् कुमारो मूछी गतः।
कुमार्या उपचारेण लब्धचैतन्यः कुमारः पुनरपि विलपन् भृशं रोदिति । कुमारस्येमां दशामवलोक्य रत्नवती सान्त्वचनैः कुमारमाश्वासितवती । कुमारस्तामुवाच-रत्नवति ! न ज्ञायते वरधनुर्मतो जीवन् वाऽस्तीति । अतोऽहं तमविचार किया कि निश्चय से किसी दुष्टने वरधनु को मार दिया है । वस अब क्या था-लगे वे इकदम रोने हा प्रियमित्र ! तुम मुझे अकेला इस वन में छोड़कर कहां चले गये हो। अरे कुछ तो खबर दो चन्दन जैसे शीतल बाहु युगलसे आकर मुझ से मिलो। हे विपत में सहाय करने वाले ! तेरे जैसा सखा अब मुझे कहां मिलेगा ! अरे ओ करालकाल ! निर्दय होकर जब तूने मेरे इस हृद्य को हरण किया तो उसके पहिले तूने मुझे ही क्यों नहीं मार डाला। इस प्रकार विलाप करते २ कुमारको मूर्छा आ गई।।
पतिको मूर्छित देखकर कुमारी ने अनेक उपचारों से कुमार की मूर्छा दूर की। ज्यों ही कुमार स्वस्थ हुआ तो वह फिर से विलाप करने लगा। विलाप करते २ वह खूब रोया भी। कुमार की इस तरह दयनीय दशा देखकर कुमारीने उसको सान्त्वनाप्रद वचनों द्वारा धैर्य बंधाया। कुमारने रत्नवतीसे कहा-रत्नवति ! जब पता ही नहीं पड़ता है कि દુષ્ટ વરધનુને મારી નાખ્યો છે. આ વિચારે તેનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું અને તે રેવા લાગ્યું. પ્રિય મિત્ર! તું મને આ વનમાં એકલે છેડીને કયાં ચાલ્યા ગયા. કાંઈક તે ખબર આપે. ચંદન જેવા શીતળ બાહ યુગલથી આવીને મને મળે. વિપત્તમાં સહાય કરવાવાળા હે મિત્ર ! તારા જેવો મિત્ર હવે મને કયાંથી મળશે ? અરે એ કરાલકાળ ? નિર્દય બનીને જ્યારે તેં મારા આ હદયનું હરણ કર્યું તે એના પહેલાં તે મને જ કેમ ન મારી નાખ્યો? આ પ્રકારને વિલાપ કરતાં કરતાં કુમારને મૂછ આવી ગઈ.
- કુમારને બેહેશ થયેલ જાણીને રત્નાવતીએ અનેક ઉપચારથી તેની મૂઈ દૂર કરી. જ્યારે કુમાર સ્વસ્થ બન્યો તે તે ફરીથી વિલાપ કરવા લાગે. વિલાપ કરતાં કરતાં તે ધ્રુસકે ધ્રુસ્કે રેવા લાગે. કુમારની આ પ્રકારની દયાજનક સ્થિતિ જોઈને રનવતીએ તેને સાંત્વન આપતા શબ્દથી ધીરજ આપી. કુમારે રત્ન વતીને કહ્યું, રસ્તવતી ! જ્યારે ખબર જ નથી પડતી કે વરધનુ જીવિત છે કે, મરી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
उत्तराध्ययनसूत्रे न्वेषयितुं गच्छामि । साऽब्रवीत् - आर्यपुत्र ! नायमवसरो वरधनोरन्वेषणस्य, यतोऽहमेकाकिनी, चौरश्वापदादि संकुलितं चेदमरण्यम् । परिम्लानकुशकण्टकैरनुमीयते यनिकट एव ग्रामोऽस्ति । अतस्तत्र मां नय । अनन्तरं वरधनुमन्वेषय । रत्नवत्या युक्तिमद्वचनमाकर्ण्य कुमारस्तामादाय मगधदेशसीमासंस्थिते क्षितिपुरे ग्रामे समागतः । तस्मिन् ग्रामे प्रविशन् कुमारः सभामध्यस्थितेन क्षितिपति नाम्ना प्रामाधिपतिना दृष्टः । कुमारं दृष्ट्वा स चिन्तयति-नायं साधारणो मनुष्यः । एतदाकृतिरेवास्याऽसाधारणत्वं प्रकटयति, अतो मया सत्कार्योऽयम् । इति विचार्य वरधनु जीवित है अथवा मर गया है। तब तो मैं उसकी खोज करूं ऐसा मेरा कर्तव्य मुझे प्रेरित करता है । अतः मैं उसकी गवेषणा करने के लिये जाता हूं। कुमार की बात सुनकर रत्नवती ने कहा आर्यपुत्र ! यह अवसर बरधनुकी खोज करने का नहीं है, क्यों कि मैं अकेली हूं तथा यह वन भी चौर एवं श्वापदादि हिंसक प्राणीयोंसे भरा हुआ है। परिम्लान कुशकंटक आदिसे यह अनुमान होता है कि ग्राम अब पास ही है। इसलिये मुझे ग्राममें सुरक्षित स्थान पर रखकर फिर आप वरधनुकी खोज करें तो ठीक है । रत्नवती के इस प्रकार युक्तियुक्त वचन सुनकर कुमार सब से पहिले उसको लेकर क्षितिपुर ग्राम में आया। यह ग्राम मगध देश की सीमातट पर बसा हुआ था। कुमार जब उस ग्राम में प्रवेश कर रहा था तब अनेक मनुष्योंके बीच स्थित ग्रामाधिपतिने जिसका नाम क्षितिपति था, उस कुमार को प्रवेश करते हुए देख लिया। अतः देखकर उसने विचार किया कि यह कोई साधारण पुरुष ज्ञात नहीं होता है । आकृति ही इस बात को कह रही है कि यह कोई असाधारण ગયેલ છે, ત્યારે મને મારું કર્તવ્ય એ કહે છે કે હું તેની ધમાં નીકળી પડું. આથી હું તેની શોધ કરવા માટે જાઉં છું. કુમારની વાત સાંભળી રત્નવતીએ કહ્યું, આર્યપુત્ર! આ અવસર વરધનુની શોધ કરવાનું નથી, કારણ કે હું એકલી છું. અને આ વન પણ ચેર તેમજ હિંસક પ્રાણીઓથી ભરેલું છે. પિગલાંઓ અને ઘાસ, કાંટા વગેરેથી એવું અનુમાન બંધાય છે કે નજીકમાં કઈ ગામ હોવું જોઈએ. આથી મને સુરક્ષિતપણે ગામમાં રાખીને પછી આપ વરધનુની શોધ કરે એ ઠીક છે.
રત્નાવતીનું આ પ્રમાણે વચન સાંભળીને કુમાર તેને લઈને ક્ષિતિપુર ગામમાં પહો . કુમાર જ્યારે તે ગામમાં પ્રવેશ કરી રહ્યો હતો ત્યારે અનેક મનુષ્યોની વચ્ચે ઉભેલા ક્ષિતપતિ નામના ગામના અધિપતિએ કુમારને જે. આથી તેણે વિચાર કર્યો કે, આ આવનાર કેઈ સાધારણ પુરુષ નથી. આકૃતિજ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् वल्गुवचनैः कुमारं सम्मान्य ससत्कृति स्वगृहमानीतवान् । तत्कृते च सवीं सुव्यवस्थां कृतवान् कुमारं खिन्नमानसं दृष्ट्वा ग्रामाधिपतिर्वदति-कुमार ! त्वं खिन्न इव लक्ष्यसे, तत्कारणं वक्तव्यं चेद् भवेत् , तदा मह्यमपि निवेद्यताम् ? कुमारः माहमम भ्राता चौ रैः सह कलहं कुर्वन् न जाने क्व गतः ? कामवस्थां प्राप्तः १ तच्चिन्तयाऽहं समाकुलितोऽस्मि ? अतो विचारये तमन्वेष्टुम् । ग्रामाधिपेनोक्तम्-अलं व्यक्ति होना चाहिये। ऐसे अच्छे विशिष्ट व्यक्ति इस ग्राम में आवें यह ग्राम का सौभाग्य है, अतः ग्रामाधिपतिके नाते मेरा कर्तव्य है कि म इसका उचित सत्कार करूं । ऐसा सोच समझ कर उसने उसी समय सन्मान-सूचक शब्दों द्वारा कुमारका वहीं पर सत्कार किया पश्चात् वह उसको अपने घर पर ले गया। धर पर कुमार की सब प्रकार की उसने योग्य व्यवस्था कर दी। जब उसने कुमार को चिन्तित चित्त देखा तो बोला कुमार ! तुम हमको खेदखिन्न क्यों प्रतीत होते हो-यदि प्रकट करने योग्य कारण हो तो आप अवश्य बतलावें । कुमारने ग्रामाधिपतिके वचन सुनकर कहा कि मेरा भाई चौरों का साम्हना करता हुआ न मलाम कहाँ चला गया है। हमको उसकी अभी तक कोई खबर नहीं मिली है। पता नहीं क्या उसकी अवस्था हो रही होगी, बस इसी चिंता की वजह से मैं आकुलित हो रहा हूं। विचार है कि उसका पता लगाऊ। कुमारके इस दारुण कथन को सुनकर ग्रामाधिपति ने कहा कि
એ કહી આપે છે કે, એ કંઈ અસાધારણ વ્યક્તિ હેવી જોઈએ. આવી અસાધારણ વ્યક્તિ અહિં આવે એ ગામનું સૌભાગ્ય છે. આથી પ્રામાધિપતિ તરીકેનું મારું એ કર્તવ્ય છે કે, હું તેમનું સન્માન કરૂં. આવું વિચારીને તેણે એ વખતે આદરપૂર્વક સન્માન સૂચક શબ્દોથી તેણે એજ સ્થળે કુમારનું સ્વાગત કર્યું. પછી તે તેને પિતાને ત્યાં લઈ ગયો. પોતાને ત્યાં લઈ જઈ તેણે કુમારની ચોગ્ય વ્યવસ્થા કરી આપી. જ્યારે તેણે કુમારના ચહેરા ઉપરની ચિંતા જોઈ ત્યારે બે કે, કુમાર ! તમે ચિંતાતુર કેમ દેખાઓ છે ? જે કહી શકાય તેવું હોય તે તેનું કારણ આપ મને જરૂર બતાવે. કુમારે ગ્રામાધિપતિનું વચન સાંભળી કહ્યું કે, મારે ભાઈ ચેરેને સામને કરતાં કરતાં ન માલુમ કયાં ગયો તેને હજુ સુધી કાંઈ પત્તો મળ્યો નથી. ખબર નથી કે, તેની ત્યાં શું સ્થિતિ બની હશે ? આજ એક માત્ર મારી ચિંતાનું કારણ છે. મારી ઈચ્છા તેની શોધખોળ માટે જવાની છે. કુમારના આ દુઃખજનક વચન સાંભળીને પ્રામાધિપતિએ કહ્યું, આપ આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
उत्तराध्ययनसूत्रे
खेदेन, मदीयानुचरा अन्वेषयिष्यन्ति । यद्यरण्ये क्वापि भविष्यति तदा मिलिष्यत्येव इत्युवस्वा ग्रामाधिपतिः स्वानुचरान् अरण्ये वरधनुमन्वेषयितुं प्रेषितवान् । ते समागत्य वदन्ति - अरण्यं सर्वमन्वेषितम्, न कोऽपि पुरुषो दृष्टः । परन्तु प्रहा रापतित एष वाणः समुपलब्धः । ततः कुमारो ' वरधनुर्मृतः ' इति चिरकालं सन्तापं कृतवान् ।
आप इस विषयकी चिन्ता न करें। मैं अपने सेवकों द्वारा आज से ही उसकी खोज कराता हूँ । यदि वह जंगल में कहीं पर होगा तो अवश्य मिल जायगा । इस प्रकार से कुमारको धैर्य बंधाकर उसने शीघ्र ही नौकरों को आदेश दिया कि बे वन में जाकर जहाँ पर भी वरधनु हो उसकी तलाश करें । मालिककी आज्ञा पाते ही सेवकजन वरधनु की तलाश में घर से निकले जंगलमें पहुंच कर उन्होंने उसको एक२ प्रदेशमें ढूंढा-परन्तु वरधनु का उनको कहीं भी पता नहीं पडा । हताश होकर वे लौट आये और अपने मालिक से बोले स्वामिन् । हमने जंगल का कोना २ देखडाला परन्तु हमको वहां कोई भी पुरुष दिखलाई नहीं दिया। हां प्रहार से गिरा जैसा यह एक बाण हमको अवश्य मिला है। बाणको हाथ में लेकर कुमार ने देखा तो उसको विश्वास हो गया कि वरधनु मारा गया है । अतः जब तक कुमार उस ग्रामाधिपतिके यहां रहे तबतक उनका वरधनु के मरण का शोक कम नहीं हुआ ।
વિષયમાં ચિંતા ન કરે. હું' મારા સેવા મારફતે તેની શોધખેાળ કરાવું છું. જો તે જંગલમાં કયાંય પણ હશે તે અવશ્ય મળી જશે. આ પ્રકારે કુમારને સાંત્વન આપીને તેણે તુરતજ પેાતાના માણસને આદેશ આપ્યા કે, તે વનમાં જઈને જ્યાં વરધતુ હોય ત્યાં તેની તપાસ કરે. પેાતાના માલિકની આજ્ઞા મળતાં જ સેવનજના વરધનુની શોધમાં ઘેરથી નીકળી પડયા. જંગલમાં દરેકે દરેક ભાગમાં શેષખાળ કરી પરંતુ વરધનુના કયાંય પત્તો લાગ્યું નહીં' હતાશ બનીને તે પાછા ફર્યો અને પેાતાના માલિકને કહેવા લાગ્યા કે, સ્વામિન્! અમાએ જંગલના ખૂણેખૂણા ફરી વળ્યા પરંતુ અમને ત્યાં કાઈ પણ માણસ જોવા ન મળ્યા. ફ્ક્ત પ્રહારથી પડેલ એવું એક માણુ અમને મળેલ છે. માણુને હાથમાં લઈ જોતાં કુમારને ખાત્રી થઈ કે, વરધનુ માર્ગે ગયા છે. આથી તે જ્યાં સુધી એ ગ્રામાધિપતિને ત્યાં રહ્યો ત્યાં સુધી તેને વરધનુના મરણના શાક આા ન થયા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७१३ एकदा तस्मिन् ग्रामे चौरा, जनान् लुण्टयितुं समागताः। ब्रह्मदत्तकुमारस्तदभिज्ञाय स्वशरैश्चौरान् जर्जरीकृत्य निवारितवान् । कुमारस्य शौर्य विलोक्य प्रामाधिपतिनितरां हृष्टः । कुमारोऽपि ग्रामाधिपतिमापृच्छय रत्नवस्या सह ततः प्रचलितः क्रमेण मगधे शिवपुरी नगरी समागतः। ततो नगर्या बहिः परिव्राजकाश्रमे रत्नवती संस्थाप्य स्वयं वरधनो रन्वेषणार्थ नगराभ्यन्तरे प्रविष्टः। तत्र बहुषु स्थलेषु वरधनुमन्वेषयन्नसौ कुमारमदृष्ट्वा खिनमानसः सन् रत्नवती __ एक समय की बात है कि उस ग्राम को लूटने के लिये बहुत से चौर आये। कुमारने 'ये वेही जंगली चौर हैं जो हमको मिले थे' इस प्रकार उनको पहिचान लिया। उनके ऊपर बाणों की खूब वर्षा की
और उनको तहस नहस कर दिया। चौर सबके सब वहां से पीछे भग गये, गांववालों की कुछ भी हानि नहीं हुई। कुमारके शौर्यका अवलोकन कर ग्रामाधिपति को अपार हर्ष हुआ। जब वहां रहते २ कुमारको अधिक समय व्यतीत हो गया, तो उसने एक दिन ग्रामाधिपति को अपने जाने की सूचना दी। ग्रामाधिपति ने शिष्टाचारीपूर्वक कुमारको विदा किया। वहांसे विदा लेकर कुमार रत्नवती के साथ चला। चलते २ वह शिवपुरी के पास आ पहुंचा। वहां एक आश्रम था. जिसमें तापस रहा करते थे, उसमें कुमारने रत्नवतीको ठहरा दिया
और स्वयं वरधनु की तलाश करने के लिये निकला। नगर में प्रविष्ट होकर उसने वरधनु की हरएक स्थान पर तलाश की, परन्तु वरधनु का कहीं पर भी पता नहीं लगा। खेदखिन्न होकर वह वापिस आश्रममें
એક સમયની વાત છે કે, એ ગામને લૂટવા માટે ઘણા એવા ચાર આવ્યા. કુમારે માન્યું કે આ એજ જંગલી ચાર છે જે અમને અગાઉ મળ્યા હતા આમ જાણીને તેના ઉપર બાણેની ખૂબ વૃષ્ટિ કરી અને તેને ત્રાહીત્રાહી પિકારતા કરી દીધા. એ સઘળા ત્યાંથી ભાગી છુટયા. ગામવાળાઓને કાંઈ પણ નુકશાન ન થયું. કુમારના શૌર્યને જોઈને પ્રામાધિપતિને ઘણેજ હર્ષ થયો. કુમારને ત્યાં રહેતાં રહેતાં ઘણે સમય વીત્યો ત્યારે તેણે એક દિવસ ગ્રામાધિપતિ પાસેથી જવાની રજા માંગી. રામાધિપતિએ શિષ્ટાચારપૂર્વક કુમારને વિદાય આપી. ત્યાંથી નીકળી રત્નવતી સાથે ચાલતા ચાલતા તે શિવપુરી પાસે પહોંચ્યા ત્યાં એક આશ્રમ હતું, જેમાં તપસ્વીઓ રહેતા હતા. કુમારે રત્નવતીને ત્યાં રાખી અને પિતે વરધનુની તપાસ કરવા માટે નીકળી પડયો. નગરમાં જઈને દરેક સ્થાન ઉપર તેણે વરધનુની તપાસ કરી. પરંતુ તેને કોઈ પણ સ્થળેથી વરધનુને પત્તે ન મળે. ખૂબ અકળામણ અનુભવતે તે આશ્રમમાં उ० ९०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे समोपे समागन्तुं तापसाश्रमं प्रतिचलितः । न च तत्र तेन रत्नवती दृष्टा, न चाप्यन्यः कश्चिजनः । ततः कुमारो विचिन्तयति-रत्नवती कुत्र गता, तापसा अपि न दृश्यन्ते, कुतस्तदुदन्तोपलब्धिर्भविष्यति । एवं चिन्तयता इतस्ततो दृष्टि निक्षिपता कुमारेणैको भद्राकृतिः पुरुषो दृष्टः । कुमारस्तं प्राह-भोः ! गतवासरेऽद्य वा एवंविधरूपनेपथ्या काऽपि स्त्री भवता दृष्टा ? । स वदति-किं भवान् रत्नवतीं पृच्छति ? सा भवद् भार्या किम् ?, ब्रह्मदत्तेनोक्तम्-एवमेव । स प्राह-व्यतीतेऽह्नि अपराह्नकाले मया सा रुदती दृष्टा, पृष्टा च-पुत्रि ! का त्वम् ? कुतश्च समायाता ? क्व च गन्तुमिच्छसि ? । मद्वचनं श्रुत्वा समाश्वस्तहृदया सा लौट आया। वहां आकर कुमारने देखा कि यहां रत्नवती नहीं है, और २ कोई अन्यजन भी हैं । कुमारने इस स्थिति से असन्तुष्ट होकर विचार किया कि यह क्या बात है यहां न रत्नवती है और न कोई तापसजन ही हैं । पूर्छतो किससे पूछु कैसे अब उसका पता लगाऊं। इस प्रकार सचिन्त होकर जब कुमार इधर उधर देख रहा था तो उसकी दृष्टि सहसा एक भद्राकृति विशिष्ट व्यक्ति पर पड़ी। उसको देखकर कुमारने उससे कहा-भाई कहो-क्या कल वा आज आपने इस प्रकारके वेषवाली कोई स्त्री देखी है ? । कुमार की बात सुनकर उस भद्राकृति पुरुषने कहा कि क्या आप रत्नवतीके विषय में पूछ रहे हैं? क्या वह आपको पत्नी है ? सुनकर ब्रह्मदत्तने कहा हां! पश्चात् उसने कहा कि कल यहां पर अपराह्न का (दोपहरके बाद) कालके समय मैंने उसको रोती हुई देखी थी। और उससे यह भी पूछा कि-हे पुत्रि! तुम कौन हो, यहां कहां से आई हो ? अब कहां जाना चाहती हो ? मेरे इस प्रकार वचन सुनकर उसको धैर्य बंधा આવ્યું. ત્યાં આવતાં રત્નપતીને ન જોઈ તેમ બીજા માણસે પણ ન દેખાયા, કમારે આ સ્થિતિથી વ્યાકુળ બની વિચાર કર્યો કે, અહીં ન તે કોઈ તપસ્વી છે કે ન તે રત્નાવતી પૂછું તે કોને પૂછું.? હવે આને પત્તો કેવી રીતે મળવું? આ રીતે વ્યગ્રચિત્ત બનીને તે અહીં તહીં જોઈ રહ્યો હતો ત્યાં તેને દષ્ટિ ભદ્ર એવી એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિ ઉપર પડી. તેને જોઈ કુમારે તેને પૂછ્યું કે ભાઈ! કાલે અથવા આજે આપે આ પ્રકારના વેશવાળી કેઈ સ્ત્રીને જોઈ છે ? કુમારની વાત સાંભળીને તે ભદ્ર પુરુષે કહ્યું કે, શું આપ રત્નાવતીના વિષયમાં પૂછી રહ્યા છે? શું તે આપની પત્ની છે? એ સાંભળીને બ્રહ્મદરે કહ્યું. હા! પછી તેણે કહ્યું કે, કાલે તેને મેં અહીં ત્રીજા પ્રકારના સમયે રોતી જોઈ હતી અને તેને એ પણ પૂછયું કે, હે પુત્રી ! તમે કેણુ છે? અહીં ક્યાંથી આવી છે? હવે કયાં જવાની ઈચ્છા છે? મારાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને તે શાંત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७१५
संक्षेपेण सर्व स्वकीयवृत्तान्तं निवेदितवती । मयोक्तं - पुत्रि ! त्वं तु मम दौहित्री भवसि । इत्युक्त्वाऽहं तामादाय इहैव शिवपुरीनगर्यां तस्याः पितृव्यस्य धनसार्थवाहस्य समीपे गतवान् । सोऽपि तामुपलक्ष्य विशेषादरेण स्वगृहे संस्थापितवान् । सोऽपि तामुपलक्ष्य विशेषादरेण स्वगृहे संस्थापितवान् । मया च भवान् सर्वत्र गवेषितः, परं भवद्दर्शनं न जातम् । साम्प्रतं सौभाग्याद् भवान् दृष्टिपथमारूढः । इदं शोभनं जातम् । एवमुक्त्वाऽसौ पुरुषः कुमारेण सह रत्नवतो पितृव्यस्य गृहे समागतः ।
अन्यदा महोत्सवे बहवो जना आमन्त्रितस्तत्रागताः । वरधनुपि ब्राह्मणवेषेण तत्रागतः । तं दृष्ट्वा ब्रह्मदत्तकुमारस्तं प्रत्यभिज्ञाय, प्रत्यागतजीवनमिव और फिर उसने अपना समस्त वृत्तान्त संक्षेप में कह सुनाया । वृत्तान्त सुनकर मैंने उससे कहा कि पुत्रि ! तुम तो संबंध में मेरी दौहित्री होती हो। ऐसा कहकर मैं फिर उसे इसी शिवपुरी नगरी में उसके चाचा धनसार्थवाहके पास ले गया। धनसार्थवाहने भी उसको पहिचान कर अपने घर पर बड़े आदर से रखा है। अब वह वहीं पर है। मैं आपका पता ही लगा रहा था कि इतने में आप मुझे दिख पडे बडा अच्छा हुआ । इस प्रकार कह कर वह पुरुष कुमार के साथ २ वह रत्नवती के काका के घर पर आ पहुँचा। वहां पर कुमार और रत्नवती सुखपूर्वक रहने लगे । एक समय की बात है कि उस नगर में एक बड़ा भारी महोत्सव हुआ। बाहर से दूर दूरके मनुष्य उस उत्सव में सम्मिलित हुए । वरधनु भी ब्राह्मणके वेषमें इस उत्सव की शोभा देखने के लिये कहीं बाहर से सम्मिलित हो गया । ब्राह्मणके वेष में छिपे हुए वरधनुको
થઈ અને પછી તેણે પેાતાના સઘળા વૃત્તાંત સક્ષેપમાં મને કહી સંભળાવ્યો. વૃત્તાંત સાંભળીને મેં તેને કહ્યું કે, પુત્રી! તું એ હિસાબે મારી દૌહિત્રી થાય છે, એમ કહીને પછી હું તેને આ શિવપુરી નગરીમાં તેના કાકા ધનસાથે વાહની પાસે લઈ ગયા. ધનસાથ વાહે તેને ઓળખીને ઘણા આદર સાથે પેાતાને ઘેર રાખી છે. અને તે ત્યાં જ છે. હું આપની શેાધખેાળમાં જ હતા કે, એટલામાં આપ મને મળી ગયા. ચાલે ઘણું સારૂં થયું. આ પ્રમાણે કહીને તે પુરુષ કુમારને સાથે લઈને રત્નવતીના કાકાને ઘેર પહોંચ્યા. ત્યાં કુમાર અને રત્નથતી સુખથી રહેવા લાગ્યા.
એક સમયની વાત છે કે, એ નગરમાં એક ઘણા માટે મહાત્સવ થયા. બહારથી દૂર દૂરથી ઘણા મનુષ્યા એ ઉત્સવમાં આવેલ હતાં. વરધનુ પણ બ્રાહ્મણના વેશમાં એ ઉત્સવની શાભા જોવા માટે બહારથી આવેલ હતા. બ્રાહ્મણના વેશમાં છુપાયેલા વરધનુને કુમારે એળખી લીધા અને તેને એકદમ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वं मत्वा हर्षभरित हृदयः प्रफुल्ललोचनः प्रकृष्टहर्षवशविगलदश्रुर्वधनुं भुजाभ्यां गाढमालिङ्गितवान् । ततः कृत सकल कृत्यं सुखोपविष्टं वरधनुं कु रः पृष्टवान्भो वरधनो! त्वं क्व गतः ? क्व चैतावत्कालपर्यन्तं स्थितः ? सर्व निवेदय । वरधनुर्वदति
तस्यां रात्रौ निद्रावशमुपागतयोयुवयोः वंशजालानन्तरितगात्रेण चौरेणैकेन बाणप्रहारेण मम पादोविद्धः । वेदनाधिकतयाऽहं स्थान्निपतितः । मम दशां विलोक्य युवां चिन्तामाप्स्यथ इति विचार्याहं युवा नोत्थापितवान् । रथस्त्वग्रे चलितः। पहिचान कर कुमारने एकदम उसको दोनों बाहुओंसे भर लिया। इसकी प्राप्तिसे कुमार ने अपने आपको गये हुए प्राणोंका फिर से आना जैसा माना। हर्ष के प्रकर्षसे उस समय कुमारके दोनों नेत्र सावन भादों की झडीको भी लजित सा कर रहे थे। अर्थात् कुमारके नेत्रों में हर्षके आंसू खूब बहने लगे जब कि वह वरधनु अपने समस्त कृत्य कर चुका और स्वस्थ होकर बैठ चुका तब उससे कुमार ने पूछा कि वरधनु ! कहो तुम कहां चले गये थे, और इतने समय तक कहां पर रहे। कुमारके इस प्रश्न को सुनकर वरधनु ने कहा-सुनो में कहता हूं
जब रथमें रत्नवती और आप निद्रावशथे, तब वंशजाल के भीतर छिपे हुए किसी चौरने एक ही बाणके प्रहारसे मेरा पैर जर्जरित कर दिया। उससे मुझे बड़ी भारी वेदना हुई । मैं उसी समय रथ से नीचे गिर पडा।
आप लोगोंको मेरी इस स्थितिको देखकर चिन्ता न हो, इस विचार से मैंने आप को नहीं जगाया। रथ इतने में आगे निकल गया। मैं वहांसे પિતાના બન્ને ભુજાઓ વડે જકડી છાતી સરસો ચાંપે. વરધનુના મેળાપથી કુમારના જીવમાં જીવ આવ્યા, જાણે કે તેને ખવાઈ ગયેલ પ્રાણ તેને ફરીથી પ્રાપ્ત થયો. એવું માનીને હર્ષોન્મત્ત બનેલા કુમારના બને તેમાંથી શ્રાવણ અને ભાદરવાની ઝડી વરસવા લાગી, રાજકુમાર આ રીતે ઘણો સમય રડી રહ્યો પછી સ્વસ્થ થતાં તેણે વરધનુને પૂછ્યું, કહે તમે ક્યાં ચાલી ગયા હતા ? અને આટલો સમય કયાં વિતાવ્યો? કુમારના આ પ્રશ્નને સાંભળી વરધનુએ કહ્યું, સાંભળે ! રથમાં રત્નવતી અને તમે નિદ્રાધીન હતા. ત્યારે વંશજાળની અંદર છુપાયેલા કેઈ ચોરે એક બાણના પ્રહારથી મારે પગ જર્જરીત કરી દીધે. એનાથી મને ખૂબ જ વેદના થવા લાગી અને હું એ વખતે રથની નીચે પડી ગયે. આપ લોકોને મારી આવી સ્થિતિ જોઈ ચિંતા ન થાય એ વિયારથી મેં આપને જગાડેલ નહીં એટલામાં રથ આગળ નીકળી ગયો. હું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७१७
अहं तु शनैः शनैः पतितवृक्षान्तराले चलन् यत्र क्षितिपुरे ग्रामे रत्नवत्या सह भवता निवासः कृतस्तत्रैव समागतः तत्र क्षितिपतिनाम्ना ग्रामाधिपतिना सत्कृतः समुपलब्धयुष्मत्समाचारो व्रणव्यथापगमनानन्तरं ततः प्रचलितः क्रमेणाहं भवन्तं गवेषयन्निह समागतोऽस्मि । " सौभाग्यात्त्वद्दर्शनं जातम् । एकदा मधुमासः समागतः । तदा जनैर्वसन्तोत्सवः प्रारब्धः । पौरजनाः क्रीडार्थ नगराद् बहिः समागताः। कुमारोवरधनुवोभौ महोत्सवं द्रष्टुकामौ नगराद् बहिर्गतौ । निर्भरक्रीडारसनिमग्ने उठा और धीरे २ वृक्षोंकी ओट लेकर चलते बना । और वहां ही पहुँचा जहाँ पहिले क्षितिपुर गांव में आपने रत्नवती के साथ निवास किया था। उस क्षितिपुर पति ने खूब सेवा शुश्रूषा की । धीरे २ घाव भी ठीक होने लगा । आपके समाचार भी यदा कदा मिल जाते रहे । अतः जब घाव बिलकुल ठीक हो गया, और आप के भी पूरे समाचार मिले तब मैं वहाँ से चल दिया । क्रमशः चलते२ अब आज यहां आया हूं। भाग्य को धन्यवाद है कि जिसने आपके दर्शन करा दिये । इस प्रकार वरधनु ने अपने वृत्तान्त से कुमार को वाकिफ कर दिया। और कुमारके साथ वहीं पर रहने लग गया।
एक समय की बात है कि जब वसन्तका समय आया तब वहां के नागरिकोंने खूब ठाटबाट से वसन्तोत्सव मनानेका आयोजन किया । उत्सव मनानेके लिये पुरवासी नगरसे बाहिर जाने लगे । कुमार तथा वरधनु भी इस उत्सबको देखने की अभिलापासे नगरसे बाहिर
ત્યાંથી ઉઠયા અને ધીરે ધીરે વૃક્ષેાના આધાર લઇને ચાલતા થયા અને એ સ્થળે પહોંચ્યા કે જે ક્ષિતિપુર ગામમાં આપે રત્નવતીની સાથે નિવાસ કર્યાં હતા. એ ક્ષિતિપુરપતિએ મારી ઘણી જ સેવા શુશ્રુષા કરી. ધીરે ધીરે ઘા રૂઝવા લાગ્યા. આપના સમાચાર પણ મને અવારનવાર મળતા હતા. આથી ધા જ્યારે એકદમ રૂઝાઈ ગયા અને આપના પણ સમાચાર પૂરા મળ્યા ત્યારે હું ત્યાંથી નીકળી પડયા. ચાલતાં ચાલતાં આજે અહીં આવી પહેાંચ્યા . દૈવને ધન્યવાદ છે કે, જેણે મને આપનાં દર્શન કરાવ્યાં. આ રીતે વરધનુએ પાતાના વ્રત્તાંતથી કુમારને વાકે, કર્યાં. અને કુમારની સાથે એ ત્યાંજ रवा साज्या
એક સમયની વાત છે કે, જ્યારે વસતના સમય આા. ત્યારે ત્યાંના નાગરીકાએ ખૂબ ઠાઠમાઠથી વસતાત્સવ મનાવવાનું નક્કી કર્યું. ઉત્સવ મનાવવા માટે નગરવાસીએ નગરથી બહાર જવા લાગ્યા. કુમાર તથા વરધનુ પણ આ ઉત્સવને જોવાની અભિલાષાથી નગરની બહાર ગયાં, જનતા જ્યારે એ રમત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
लोकेऽकस्मात् तत्र शिवपुरी नगराधीशस्य रिपुमर्दन नृपस्थपातित हस्तिपको निरङ्कुशो मदोन्मतो हस्ती समागतः । तदागमनजनितभयेन हाहारवं प्रकुर्वन्तो लोकाः पलायिताः । भग्नो महोत्सवः । विनष्टो महोत्सवरङ्गः । पलायिताः सर्वे स्त्री पुरुषाः । तत्र पलायनपरे स्त्रोनिकरे सद्य उपारूढयौवना काचित् बालिका पलायितुमपारयन्ती हस्तिनो दृष्टिपथे समारूढा । स हस्ती बालिकाभिमुखं त्वरित
त्या प्रधावति । तं मदोन्मत्तहस्तिनं स्वाभिमुखमागच्छन्तं दृष्ट्वा शरणं कमप्यन्वे - पयन्ती सा बालिका इतस्ततो धावती । हस्ती समीपमागतः । बालिका परिजनाः
गये। जब जनता क्रीडा रसमें अत्यंत निमग्न बन चुकी तब अचानक ही शिवपुर नगर के अधिपति राजा रिपुमर्दन का हाथी अपने महावत को फेंक कर बिलकुल निरङ्कुश बन उपद्रव मचाता हुआ उस तरफ आया । लोगों ने ज्यों ही हाथीको अपनी तरफ आते हुए देखा, कि भयान्वित बन सब के सब हाहाकार करने लगे और इधर उधर भागने लगे। उत्सव इससे बिलकुल फीका पड़ गया। रागरंग का वहां नाम भी नहीं रहा । जनता जब भाग रही थी तब एक कुमारी कन्या जो भागने में असमर्थ हो गई थी, उस हाथी की दृष्टि का लक्ष्य बनी। उसको देखकर हाथी उसकी ओर भागा। हाथी को अपनी ओर आता हुजा देख कर कन्या ने भयसे कातर अपनी दृष्टि " कोई मेरी रक्षा करो " इस अभिप्रायसे इधर उधर फैलाइ पर जब इसकी आशा निराशारूप में परिणत हुई तो उसने भी इधर उधर भागने की चेष्टा की इतने में हाथी उसके पास आ पहुँचा। बालिकाके जो अभिभावुक जन थे वे हाथी को कन्या
ગમતમાં અત્યંત મશગુલ હતી. ત્યારે અચાનક જ શિવપુર નગરના અધિપતિ રાજા રિપુદનના હાથી પેાતાના માવતને ફેંકીને બિલકુલ નિર`કુશ ખની ઉપ દ્રવ મચાવતા એ તરફ આવ્યેા લેાકેાએ જ્યારે હાથીને પેાતાની તરફ આવતા જોયા તા ભયભીત બનીને સઘળા હાહાકાર કરવા લાગ્યા અને અહીં તહીં નાસભાગ કરવા લાગ્યા આથી ઉત્સવ તદ્દન ફિક્કો મની ગયા. રંગરાગનું નામા નિશાન પણ ન રહ્યું, જનતા જ્યારે નાસભાગ કરી રહી હતી ત્યારે એક કુમારી ન્યા જે ભાગવામાં અસમર્થ હતી તેના ઉપર હાથીની નજર પડી. તેને જોઈને હાથી તેના તરફ દોડયો. હાથીને પોતાની તરફ ઢાડતા આવતા જોઈને તે કન્યાએ ભયભીત એવી પેાતાની નજર "अर्ध भारी रक्षा ४. "
આ અભિલાષાથી ચારે તરફ ફેરવી અને જ્યારે તેની એ આશા નિરાશામાં ફેરવાઈ ત્યારે તેણે પણ અહી'તી ભાગવાનું શરૂ કર્યું". એટલામાં હાથી તેની પાસે આવી પહેાંચ્યા. કન્યાના કુંટુંબીજને હતા તે હાથીને કન્યાની તરફ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् ...
१९ 'रक्षबालिका रक्ष बालिकाम् ' इत्युच्चैः शब्दायन्ते । भयभ्रान्तो बालिका निरीक्ष्य ब्रह्मदत्तकुमारस्तदग्रेसरो भूत्वा हस्तिनं निर्भसितवान् । हस्ती निर्भर्त्सनशब्द श्रुत्वा बालिका परित्यज्य कुमाराभिसुखं प्रचलितः। ब्रह्मदत्तकुमारो रोषवशविस्तारितलोचनं प्रसारितशुण्डादण्डं हस्तिनं स्वाभिमुखमागच्छन्तं दृष्ट्वा स्वोत्तरीय वस्त्रं तदभिमुखं प्रक्षिप्तवान् । गजोऽपि तद्वस्त्रं शुण्डया गृहीत्वा गगनतले प्रक्षिप्तवान् । गगनाच तद् वस्त्रं भूमौ निपतितम् । पुनस्तदादातुं करी यावत्स्वशिरो नमयति, तावद् ब्रह्मदत्तकुमार उत्प्लुत्य तत्कन्धरामारुह्य, दृढमुष्टिना करिकुम्भस्थले प्रहारं कृतवान् । मधुरवचनैश्च तं परितोपितवान् । एवं मदोन्मत्तकरी तद्वशंगो जातः । की ओर बढ़ता हुआ देखकर जोरसे चिल्ला रहे थे, कि कोई इस बालिका की रक्षा करो रक्षा करो। ब्रह्मदत्तकुमार भी वहीं पर खड़ा हुआ था, जब उसने भयत्रस्त बालिकाको देखा, तो शीघ्र ही हाथी के सन्मुख आकर उसने उसको ललकारा। कुमार की ललकार सुनकर हाथीने कन्या को छोडकर एकदम कुमारकी ओर झपटा। कुमार ने जब देखा कि हाथी मेरी ओर लपक रहा है तो उसने शीघ्र ही रोष के वश से विस्तारित नेत्रवाले और प्रसारित शुण्डादंड वाले उस हाथीके सामने अपना उत्तरीय वस्त्र उतार कर फेंक दिया। हाथीने भी उस उत्तरीय वस्त्रको अपनी शुंडसे पकडकर ऊपर उछाल दिया। उछाला गया वह वस्त्र नीचे गिर पड़ा। हाथी ने ज्यों ही इसको पुनः उछालने के लिये अपनी शृंड को नीचे किया कि इतने में ही कुमार उछल कर उसके गंडस्थल पर सवार हो गया और सवार होते ही उसने दृढमुष्ठि के प्रहारों से कुंभस्थल को आहत कर दिया । पश्चात् कुछ २ उद्धतना का जब गजराज જતે જોઈને જોરથી રાડો પાડવા લાગ્યા કે, કેઈ આ કન્યાની રક્ષા કરે, રક્ષા કરે. બ્રાદત્તકુમાર પણ ત્યાં ઉભેલ હતું. જ્યારે તેણે ભયગ્રસ્ત બાલિકાને જોઈ એટલે તરત જ હાથીની સામે આવીને તેણે તેને પડકાય. કુમારના પડકારને સાંભળીને હાથી કન્યાને છોડીને કુમાર ઉપર ત્રાટક, કુમારે જાણ્યું કે હાથી મારી સામે ધસી રહ્યો છે, એથી તેણે તરત જ રેષના આવેશથી જેનાં નેત્ર કાટી રહ્યા છે. અને જેની સંઢ ઉછળી રહી છે તેવા હાથીની સામે પોતાનું ઉત્ત. રીય વસ્ત્ર ઉતારીને ફેંકયું. હાથીએ પણ એ ઉત્તરીય અને પિતાની સૂંઢથી પકડીને ઉપર ઉછાળી દીધું. હાથીએ ઉછળેલ એ વસ્ત્ર નીચે પડયું. હાથીએ તેને ફરી ઉછાળવા માટે પિતાની સૂંઢને નીચી કરી કે એટલામાં કુમાર ઉછળીને તેના ગંડસ્થળ ઉપર સ્વાર થઈ ગયો અને સવાર થતાં જ તેણે પિતાના હાથની મુઠીએાના પ્રહારથી તેના કુંભસ્થળને ઢીલું પાડી દીધું. પછી જ્યારે હાથીનું ગાંડપણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
उत्तराध्ययनसूत्रे इति दृष्टा सर्वे जना ब्रह्मदत्तकुमाराय धन्यवाद ददाति । ब्रह्मदत्तकुमारोऽपि बन्दिजनैरुपगीयमानो हस्तिनमालानस्तम्भ बद्धवान् । रिपुमर्दन नरपतिरपि कुमारस्य शौर्य प्रत्युपन्नमतित्वं च दृष्ट्वा परमविस्मितो मन्त्रिणमपृच्छत्-कोऽसौ कुमारः ? कुमारवंशाभिज्ञेन मन्त्रिणोक्तम्-स्वामिन् ! पश्चालाधिपतेर्ब्रह्मराजस्य पुत्रो ब्रह्म दत्तनामासौ कुमारः । ततः सन्तुष्टहृदयो राजा रिपुमर्दनः सुकुमारं ब्रह्मदत्तकुमारं स्वभवनमानीतवान्-तत्र स कुमारो राज्ञा सत्कृतः सम्मानितः । राजाऽपि शुभे लग्नेऽष्टसंख्याभिः स्वपुत्रीभिः सह कुमारस्य पाणिग्रहणं कारितवान् । वरधनुरपि कुमारेण सहैव संस्थितः। ने परिहार कर दिया तो कुमारने उसको मधुर वचनोंसे तुष्ट किया
और खूब २ पुचकारा । इस प्रकार मदोन्मत्त वह गजराज देखते २ कुमारके वश में हो गया। इस परिस्थिति को देखकर उपस्थित जनता आश्चर्यचकित बन गई और कुमार को धन्यवाद देने लगी। पश्चात् कुमार ने उस गजराज को ले जाकर आलानस्तंभमें बांध दिया। बन्दिजनोंने इस कृत्य से प्रसन्न होकर कुमार की खूब २ मुक्तकंठ से स्तुति की। रिषु मर्दन राजा ने जब इस तरह की कुमार की शूरवीरता एवं कलाकुशलता का निरीक्षण किया तो वह बडा आनंद मग्न हो गया। और आश्चर्ययुक्त होकर उसने मंत्री से पूछा-यह कुमार कोन है ? कुमार के वेष से परिचित हुए मंत्री ने कहा महाराज । पांचाल राजा ब्रह्मराज का पुत्र यह ब्रह्मदत्त कुमार है । मंत्री द्वारा कुमार का परिचय पाकर राजा बहुत खुश हुआ और कुमार को अपने घर ले गया। वहां लेजाकर राजा ने उसका खूब सत्कार और सन्मान किया। राजाकी आठ कुमारी कन्याएँ थीं ધીરે ધીરે ઓછું થવા લાગ્યું, ત્યારે કુમારે તેને મધુર વચનોથી પંપાળ્યો. અને ઘણેજ પ્રેમભાવ બતાવ્યું. આ રીતે મદેન્મત્ત તે ગજરાજ જોતજોતામાં કમારના વશમાં આવી ગયે. આ પરિસ્થિતિને જોઈ ત્યાં એકઠી થયેલી જનતા આશ્ચર્યચકિત બની ગઈ અને કુમારને ધન્યવાદ આપવા લાગી. પછી કુમારે એ ગજરાજને લઈ જઈને આલાનસ્તંભ સાથે બાંધી દીધે. કુમારના આ પ્રકારના સાહસને જોઈ બંધીજનોએ તેની ખૂબ ખૂબ સ્તુતિ કરી. રિપુમન રાજાએ જ્યારે કુમારની આ પ્રકારની કુશળતા અને શૂરવીરતા જાણી ત્યારે તે ઘણા ખુશી થયા અને આશ્ચર્યમગ્ન બનીને તેણે મંત્રીને પૂછયું, આ કુમાર કોણ છે ? કુમારના વેશથી પરિચિત મંત્રીએ કહ્યું, મહારાજ ! પાંચાલ રાજા બ્રહારાજાના પુત્ર આ બ્રહ્મદત્તકુમાર છે કુમારને પરિચય જાણતાં રાજા ખૂબ ખુશી થયે અને કુમારને પિતાને ત્યાં બેલા. ઘેર પહોંચતા તેણે કમાન પણ સત્કાર અને સન્માન કર્યું. રાજાને આઠ કુંવારી કન્યાઓ હતી. જે ૩૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र - संभूतवरितर्णनम्
७२१
raat aafat समागत्य ब्रह्मदत्तकुमारं प्रोक्तवती - कुमार ! अस्ति किमपि विज्ञापनीयं भवते ? कुमारेणोक्तम् - कथय ! सा प्राह-अस्ति नगर्यामस्यां वैश्रमणो नाम सार्थवाहः । तस्य सकलकलाऽभिज्ञा श्रीमती नाम कन्याऽस्ति । सा मया बाल्यादेव पालिता लालिता च । वसन्त महोत्सव दिवसे त्वया हस्तिपराभवाद्रक्षिता सा तदानीं जीवितदायकं त्वां वाञ्छति । अतो भवाननुगृह्णातु दारिकामेनाम् । कुमारेण तद्वचोऽङ्गीकृतम् । प्रशस्तदिवसे कुमारस्तया सह पाणिग्रहणं कृतवान् । वरधनुरपि सुबुद्धि नाम्नः सचिवस्य पुत्र्या नन्दनया सह विवाहं कृतवान् । तत्र ब्रह्मदत्तजो रूपमाधुरी में एक से एक चढ़बढ कर थीं। उनके साथ राजाने कुमार का विवाह कर दिया । वरधनु भी कुमार के ही साथ २ रहा ।
एक समय की बात है कि किसी स्त्री ने आकर ब्रह्मदत्त कुमार से कहा - कुमार ! आप से कुछ कहना है । कुमारने कहा- कहो क्या बात है । कहनी है ? उसने कहा कि इस नगरी में वैश्रमण नामका एक सार्थवाह इसकी एक सकल कलाओं में निपुण पुत्री है। नाम उसका श्रीमती है । उस दिन जब कि समस्त जनता वसन्त के उत्सव को मनाने में संलग्न थी आपने इसका हस्तिके द्वारा होने वाले पराभव से रक्षण किया था । यह तो आप को ज्ञात ही है। अतः वह कन्या अब जीवनदाता आपके सिवाय किसी दूसरे को नहीं चाहती है। इसलिये आप इसको ग्रहण कर अनुगृहीत करें । कुमारने उस स्त्री के वचनों को सम्मानित कर उस कन्या के साथ किसी प्रशस्त दिन में विवाह करना स्वीकार कर लिया । कुमार के विवाहित होने के बाद वरधनु का भी सुबुद्धि नामक मंत्री की पुत्री नन्दना के साथ विवाह हो गया । कुमार और बरમાયમાં એકએકથી ચડીયાતી હતી એમની સાથે રાજાએ કુમારના વિવાહ કરી દીધા. વરધનુ પણ કુમારની સાથે રહ્યો.
એક સમયની વાત છે કે, કોઈ સ્ત્રીએ આવીને બ્રહ્મદત્તકુમારને કહ્યું, भार! आपने अहेवु छे ? हुमारे अर्छु, उडे । ! शु वात उडेकी छे ? તેણે કહ્યું, આ નગરીમાં વૈશ્રમણ નામના એક સાવાહ છે તેને સકલ કલાએમાં નિપુણ એવી પુત્રી છે, જેનું નામ શ્રીમતી છે. એ દિવસે જ્યારે સઘળી જનતા વસંતના ઉત્સવને મનાવવામાં મશગુલ હતી ત્યારે આપે તેનુ' મન્દોન્મત્ત હાથીથી રક્ષણ કરેલ હતું. એ તા આપ જાણેા છે. આપે જેને જીવતદાન આપેલ છે તે કન્યા પાતાના જીવતદાતા આપના સીવાય કેઇ બીજાને વરવા ચાહતી નથી. એ ખાતર આપ તેને ગ્રહણ કરો. કુમારે એ સ્ત્રીનાં વચનોનો સ્વીકાર કર્યો. અને ચાગ્ય દિવસે તે ક્રન્યાની સાથે વિવાહ કરવાનું નક્કી કર્યું' કુમારના વિવાહિત થયા પછી વરધનુને પણ સુબુદ્ધિ મંત્રીની નન્દના નામની
उ० ९१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
उत्तराध्ययनसूत्रे कुमारो वरधनुरुभावपि तत्र बहुकालं सुखेन स्थितौ । तयोः सर्वत्र प्रसिद्धिर्जाता।
अन्यदा ब्रह्मदत्तकुमारो वरधनुश्च वाराणसी गतौ । वरधनुः कुमारं बहिः स्थापयित्वा कटकनाम्नस्तन्नगरस्वामिनः समीपे गतवान् । भवन्मित्र ब्रह्मभूपस्य पुत्र: कुमार-ब्रह्मदत्तो भवन्नगरबहिःपदेशे समुपविष्टोऽस्ती"ति समाचारं राज्ञे निवेदितवान् । राजाऽपि हर्षान्वितः सबलवाहनः कुमारस्य समीपे समागत्य ब्रह्मराजमिव सत्कृत्य कुमारं हस्तिस्कन्धे समारोप्य स्वभवने समानीतवान् । अनन्तरं शुभे मुहूर्ते स्वपुत्र्या कनकवत्या सह कुमारस्य विवाहं कारितवान् । अनेक हयगजस्थ कोशादिकं यौतुके दत्तवान् । कुमारस्तत्रैव कनकवत्या सह निवसति । तस्मिन्नवसरे ब्रह्मदत्तस्य चक्रादीनिरत्नानि प्रादुर्भूतानि । ततो वाराणसीनगराधिपतिः कटकराजः धनु ये दोनों बहुत समय तक सुखपूर्वक अपनी २ ससुराल में रहे । रहते हुए इनकी यहां प्रसिद्धि हो गई थी। ____एक समय कुमार और वरधनु ये दोनों ही वाणारसी गये । वरधनु कुमारको नगरी के बाहर ठहराकर कटक नामक राजाके पास गया । जाकर उसने कहा कि ब्रह्मदत्तकुमार आपके नगर के बाहिर-ठहरा हुआ है । इस समाचार को सुनकर राजा भी हर्षित हुआ। तथा सकल वाहनों से सुसजित होकर वे उनको लेने के लिये कुमार के पास पहुंचे। इन्होंने ब्रह्मराज के समान कुमार का सत्कार किया। ओर हाथी पर बैठा कर उनको वह अपने घर पर ले आये । इनकी एक पुत्री थी। जिसका नाम कनकवती था।सो राजा ने इस अपनी पुत्री के साथ कुमारको पाणिग्रहण संस्कार यथाविधि कर दिया। दहेजमें राजाने अनेक हाथी घोडे दिये। પુત્રી સાથે વિવાહ થયે. કુમાર અને વરધનુ ઘણુ સમય સુધી સુખપૂર્વક પિતાના સાસરામાં રહ્યા. આ રીતે રહેતાં તેમની પ્રસિદ્ધિ થઈ ચૂકી.
એક સમય કુમાર અને વરધનુ બને વારાણસી ગયા. વરધનુ કુમારને નગરની બહાર રાખીને કટક નામના રાજાની પાસે ગયે. જઈને કહ્યું કે, બ્રહ્મદત્તકુમાર આપના નગરની બહાર કાયેલ છે. આ સમાચારને સાંભળી રાજા ખૂબ હર્ષિત થયે અને રાજકુમારને નગરમાં લાવવા માટે ઠાઠમાઠથી સ્વાગતની તૈયારી કરી સઘળા વાહનને તૈયાર કરવામાં આવ્યાં અને સવારી રાજકુમારની પાસે ગામની બહાર આવી પહોંચી. એમણે બ્રહ્મરાજાની માફક કુમારનું સ્વાગત કર્યું અને તેને હાથી ઉપર બેસાડી શહેરમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. રાજમહાલયની પાસે સવારી આવી પહોંચતા ભારે માનપૂર્વક મહાલયમાં લઈ જવામાં આવ્યો. આ રાજાને એક ગુણવતી પુત્રી હતી જેનું નામ કનકાવતી હતું. રાજાએ પિતાની એ પુત્રીનું બ્રહ્મદત્તકુમાર સાથે પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. દહેજમાં રાજાએ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२३
3
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् स्वदूतान् पुष्पचूलराज्ञः धनुमन्त्रिणः कणेरदत्तनृपस्य, अन्येषां च नृपाणां समीपे प्रेषितवान् । ते सर्वे सबलवाहनाः समागताः । ते राजकुमारः काम्पिल्यराज्येऽमिपिक्तः । वरधनुः सेनापतिः कृतः । ब्रह्मदत्तः सकलसैन्यसमन्वितो दीर्घनृपेण सह योध्धुं प्रचलितः। सततप्रयाणैः काम्पिल्यपुरसमीपे समागतः। दीर्घनृपेणापि कटकादि भूपानां समीपे दूतः प्रेषितः । परन्तु स दूतः कटकभूपादिभिनिभर्सितः सर्व समाचारं तस्मै निवेदितवान् । ब्रह्मदत्तस्य जननी चुलनी ब्रह्मदत्तस्याक्रमणं विज्ञाय गुप्तमार्गेण निर्गत्य साध्वीनां समीपे दीक्षां गृहीत्वा तीव्र तपस्तप्त्वा सद्गति खजाना भी खूब दिया। कुमार वहीं पर कनकवती के साथ रहने लगे। इसी अवसर पर कुमार यहां चक्रवर्तिपदके द्योतक चक्रादिरत्न प्रगट हुए ।
कटक राजा ने अपने दूतोंको पुष्पचूल, कणेरदत्त आदि राजाओं के पास भेजा । के सब अपने २ बल और बाहनों से सज्जित होकर वाणारसी नगरीमें आ पहुँचे। सब ने मिलकर कुमार का राज्याभिषेक किया। वरधनु को सेनापति का पद दिया । ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती अब सकल सैन्यों से युक्त होकर दीर्घराजाके साथ संग्राम करनेके लिये चला। चलते २ कुमार काम्पिल्य नगरके पास आ पहुँचा । खबर पाते ही दीर्घराजा ने अपने दूतोंको काशी नरेश कटक राजा आदिके पास भेजा । इन्होंने दूतों को अपमानितकर निकाल दिया । एक भी बात उसकी नहीं सुनी। दूतोंने जाकर सब समाचार दीर्घराजा को सुना दिये। ब्रह्मदत्त की माता चुलनीने ब्रह्मदत्तके आक्रमणको जानकर गुप्तमार्गसे निकलकर ઘણા હાથી, ઘોડા, જર, જવેરાત વગેરે આપ્યું. કુમાર કનકાવતી સાથે ત્યાં રહેવા લાગ્યા. આ સમયે કુમારને ત્યાં ચક્રવતીના દ્યોતક ચકાદિરત્ન પ્રગટ થયા.
કટકરાજાએ પિતાના દૂતને પુષચૂલ, કરદત્ત, આદિ રાજાઓની પાસે પિતાપિતાની સિન્ય સામગ્રી લઈ વણારસી આવવા માટેનું આમંત્રણ આપવા મોકલ્યા. એથી એ સઘળા રાજાએ પોતાનાં સિન્ય સામગ્રીથી સુસજજ થઈને વારાણસી આવ્યા. સહુએ મળીને કુમારનો રાજ્યાભિષેક કર્યો, વરધનુને સેનાપતિનું પદ આપવામાં આવ્યું, બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી આ પછી સઘળા સૈન્યની સાથે દીર્ઘરાજા સાથે સંગ્રામ કરવા માટે નીકળી પડયો. ચાલતાં ચાલતાં કુમાર કોમ્પિલ્ય નગરની પાસે આવી પહોંચે. દીર્ઘરાજાને ખબર મળતાં તેણે પિતાના તેને કાશીનરેશ, કટક રાજા વગેરે પાસે મોકલ્યા. એમણે તેને અપમાનિત કરીને કાઢી મૂક્યા. કેઈએ તેમની એક પણ વાત સાંભળી નહી. દ્વતેએ અપમાનિત બની પાછા ફરીને સઘળા સમાચાર દીર્ધરાજાને કહી સંભલાગ્યા. બ્રહ્મદત્તના આક્રમણના સમાચાર સાંભળીને તેની માતા ચુલની ગુપ્ત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
उत्तराध्ययनसूत्रे गता। दीर्घनृपोऽनन्यगतिको ब्रह्मदत्तसैन्यपरिवेष्टितं नगरं विलोक्य चिन्तितवान्-कियत्कालमस्माभिविळप्रविष्टैरिव स्थातव्यम् ? अतः शौर्यमवलम्ब्य युद्धे स्वभाग्यपरीक्षा कर्तव्या । एवं विचार्य स्वसैन्यपरिटतो नगराद् बहिनिष्क्रम्य युद्ध कर्तुं समागतः । उभयसैनिकानां भयंकरः संग्रामो जातः । ब्रह्मदत्त दीर्घनृपावपि परस्परं प्रहर्तु प्रवृत्तौ । ब्रह्मदत्तसैनिकैदीर्घनृपसैनिका विनाशिताः, अवशिष्टाः शस्त्रमुत्सृज्य पलायिताः । दीर्घनृपोऽपि ब्रह्मदत्तेन सह युद्धं कुर्वन् विविधशस्वैस्तदुपरिमहारं कृतवान् । ब्रह्मदत्तकुमारस्तदस्त्र शस्त्राणि विफली कृतवान् । एवमन्योऽन्यं साध्वियों के पास दीक्षा धारण कर ली । और तीव्र तपस्या के प्रभावसे उसने सद्गति का लाभ भी कर लिया। ब्रह्मदत्त की सेना द्वारा चारों तरक से वेष्टित अपना नगर जानकर दीर्घराजाने विचार किया कि अब हम लोग इस तरह कबतक छिपकर बैठे रहेंगे। अतः अब तो हमारा यही कर्तव्य है कि हम शौये का अवलम्बन कर युद्ध में अपने भाग्य की परीक्षा ही करें। इस प्रकार विचार निश्चित कर दीर्घराजा सैन्य से परिवृत होकर नगर से बाहिर निकला और युद्ध करने के लिये युद्ध भूमि में आ गया। दोनों सेनाओं में भयंकर संग्राम छिड़ गया। ब्रह्मदत्त और दीर्घराजा भी आपस में जूझने लगे। ब्रह्मदत्तके सैनिकों ने दीर्घराजके सैनिकोंको पछाड दिया-जो और वांकी बचे रहें वे अपने जीवन को लेकर और शस्त्रों का परित्याग कर युद्धभूमिसे भाग गये। इधर दीर्घराजाने भी ब्रह्मदत्त के साथ युद्ध करते हुए विविध शस्त्रों द्वारा उसके ऊपर प्रहार किये परन्तु ब्रह्मदत्तकुमार ने उसके समस्त शस्त्रों को विफल कर दिया। માળેથી નીકળી ગઈ અને સાધ્વીઓની પાસે જઈને દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. અને તીવ્ર તપસ્યા કરવા લાગી જેના પ્રભાવથી તેણે સદ્ગતિને માગ મેળવી લીધા.
બ્રહ્મદત્તની સેનાએ નગરને ચારે તરફથી ઘેરી લીધું ચારે બાજુથી ઘેરાઈ જવાના સમાચાર જ્યારે દીર્ઘરાજાને મળ્યા ત્યારે તેણે વિચાર કર્યો કે, આ રીતે ઘેરાયેલી સ્થિતિમાં ટકી શકાય તેમ નથી આથી મારું હવે કર્તવ્ય છે કે, શૌર્યની પરીક્ષા યુદ્ધના મેદાનમાં કરી લેવી. આ પ્રકારને નિશ્ચય કરીને દીર્ઘરાજા પિતાના સિન્ય સાથે નગરની બહાર નીકળે અને યુદ્ધ કરવા માટે યુદ્ધભૂમિ ઉપર પહોંચે. બન્ને સેનાઓ વચ્ચે ભયંકર એ સંગ્રામ શરૂ થયા. બ્રહ્મદત્તના સિન્ય દીર્ધ રાજાના સિન્યને પછાડી દીધું. જે સૈનિકે બચ્ચા હતા તે પોતાને જીવ બચાવવા શસ્ત્રોને પડતાં મૂકી યુદ્ધભૂમિથી નાસી છૂટવા લાગ્યા
આ તરફ બ્રહ્મદત્ત અને દીર્ઘ રાજા વચ્ચે પણ ઘોર યુદ્ધ મચી ગયું હતું. એકબીજા પોતપોતાના શરુઅ અને છૂટથી ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા, બહાદત્તકુમારે ભારે કૌશલ્યથી દીર્ઘરાજાના સઘળાં શાને નાકામીયાબ બનાવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७२५ पहरतोस्तयोः संग्रामविशारदयोः संग्रामो न पूर्णतामगात् । तदा ब्रह्मदत्तेन चक्रं प्रक्षिप्तम् । तेन चक्रेण दीर्घनृपस्य शिरश्छिन्नम् । ततो जयत्वेष चक्रवर्तीति घोषः सकलजनानां मुखानिस्सृतः । देवैः पुष्पवृष्टिः कृता, उक्तं च-" उत्पनोऽयं द्वादशश्चक्रवर्तीति । ___ ततो जनपदलोकैः संस्तूयमानो नारीवृन्दकृतसुमङ्गलो ब्रह्मदत्तकुमारो मन्त्रि प्रभृतिभिरनुगम्यमानः स्वभवने प्रविष्टः । पौरजनैः सकलसामन्तैश्च तस्य चक्रवर्त्यइस प्रकार इन दोनों संग्राम विशारदोंका बहुत समय तक परस्परमें युद्ध चलता रहा-परन्तु दोनों में से परास्त कोई भी नहीं हुआ। ब्रह्मदत्त ने जब यह देखा कि दीर्घराजा सामान्य शस्त्रोंसे पराजित नहीं हो सकता है तब उसने उसके ऊपर चक्र चलाया उस चक्रसे दीर्घराजाका मस्तक कटकर जमीन पर गिर पड़ा, इसी समय "ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती जयवंता वर्तो" इस प्रकारका जयघोष सकल जनता के मुखसे स्वतः निकल पड़ा। देवों ने भी आकाशमार्गसे उसके ऊपर पुष्पवृष्टि की और साथ में सब को यह सूचना भी दी कि यह ब्रह्मदत्त बारहवें चक्रवर्ती उत्पन्न हुए हैं।
उसी समय देवों की वाणी सुनकर समस्त जनपद लोकों ने ब्रह्मदत्तचक्रवर्ती की खूब मनमानी स्तुति की। तथा नारियों ने उसकी मंगल आरती उतारी और और भी खूब मङ्गलाचार किये । इस प्रकार ब्रह्मदत्त चक्रवती सकल नर नारियों द्वारा संस्तूयमान होता हुआ मंत्रीमंडल आदि के साथ २ अपने भवन में प्रविष्ट हुआ। वहां पुरवासियों ने एवं દેવા છતાં પણ બન્ને વચ્ચે ખૂબ સમય સુધી યુદ્ધ ચાલતું રહ્યું અને માંથી કેઈ કેઈને હરાવી ન શક્યું. બ્રહ્મદત્ત જ્યારે આ પરિસ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેણે વિચાર કર્યો કે, દીર્ઘરાજા સામાન્ય શથી પરાજીત થઈ શકે તેમ નથી, ત્યારે તેણે તેના ઉપર ચક્ર છોડયું. ચકે પોતાનું કામ આબાદ બજાવ્યું. દીર્ઘરાજાનું મસ્તક ચક્રના પ્રહારથી કપાઈને જમીન ઉપર પટકાયું. આ સમયે ચારે તરફથી “બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતીને જય થાઓ ની જયઘષણ સકલ જનતાના મુખમાંથી નીકળી પડી. દેવોએ પણ આકાશમાંથી તેના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટી કરી સાથેસાથ સહુને સૂચના પણ દીધી કે, આ બ્રાદત્ત બારમાં ચક્રવર્તી ઉત્પન્ન થયેલ છે. એ સમયે દેવોની વાણુ સાંભળીને સઘળા જનપદ–લેકેએ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતીની ખૂબ જ સ્તુતિ કરી. સ્ત્રીઓએ તેની મંગળ આરતી ઉતારી અને ખૂબ ઉત્સાહભેર ઉત્સવ મના, આ પ્રમાણે બ્રહ્મદત્તચક્રવતી સઘળા સ્ત્રી પુરુષથી સ્તુતિ પામીને મંત્રીમંડળ વગેરેની સાથે પિતાના રાજભવનમાં ગયે. ત્યાં સઘળા પુરવાસીઓએ અને સઘળા સામતેએ મળીને તેને ચકવતીપદ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
उत्तराध्ययनसूत्रे भिषेकः कृतः। चक्रवर्तित्वं पालयन् ब्रह्मदत्तः सुखेन कालं यापयति । एकदा तस्य पुरतो नटेन नाटयमारब्धम् । तस्मिन् समये दास्या चक्रवत्तिहस्तेपूर्वः कुसुमस्तको दत्तः । तं कुसुमस्तबकं जिघ्रतो नाटथं प्रेक्षमाणस्य गीतं च शृण्वतश्चक्रवर्तिन एवं विमर्शों जातः-यदेवंविधः कुसुमस्तवको मया क्याऽप्याघ्रातः, एवंविध नाट्यं प्रेक्षितम् , गीनं चापि श्रुतम् , परन्तु 'क्य कदा च श्रुतम्' इति न स्मृति पथमायाति । एवं चिन्तयंश्चक्रवर्ती मूञ्छितः । तदनु तस्य जातिस्मरणं जातम् । दृष्टास्तेन पञ्च पूर्वभवाः । तत्र सौधर्म पद्मगुल्मविमानेऽभूतं नाट्यदर्शनसकल सामन्तोंने मिलकर उसका चक्रवर्तिपद पर अभिषेक किया। इस तरह चक्रवर्ती के पदसे अलंकृत होकर ब्रह्मदत्तकुमार ने अपने जीवन के समय को सुखपूर्वक व्यतीत करते रहे।
एक समय की बात है कि चक्रवर्ती के सामने किसी नटने नाटक का आयोजन किया । नाटक को देखने के लिये नाटकशाला में विराजमान उन चक्रवर्ती के पास आया कि इतने में ही किसी एक दासीने अपूर्व कुसुमका स्तबक-गुच्छा भी चक्रवर्ती को प्रदान किया। नाटक को देखते गाने को सुनते एवं उस कुसुमस्तवकको सूघते हुए चक्रवर्ती के मन में ऐसा विचार बंधा कि मैने ऐसा कुसुमस्तबक कहीं सूंघा है, तथा इस प्रकार का नाटक भी कहीं देखा है और इस प्रकार का गाना भी कहीं सुना है। परन्तु मेरे द्वारा यह सब कार्य कहां हुए हैं इस बात की याद नहीं है। ऐसा विचार करते २ चक्रवर्ती को मूर्छा आ गई और बादमें उनको जातिस्मरण ज्ञान भी उत्पन्न हो गया। उसके प्रभावसे चक्रवर्तीने ઉપર અભિષેક કર્યો. આ રીતે ચક્રવર્તી પદથી અલંકૃત બનીને બ્રહ્મદત્તકુમાર પિતાના જીવનને સમય સુખમાં વિતાવવા માંડ.
એક સમયની વાત છે કે, ચક્રવતીની સમક્ષ કેઈ નટે નાટકનું આજન કર્યું. નાટકને જોવા માટે ચકવતી જ્યારે નાટકશાળામાં પહોંચ્યા ત્યારે કોઈ એક દાસીએ અપૂર્વ કુસુમને ગુછે પણ ચક્રવતીને પ્રદાન કર્યો. નાટકને જોતાં અને ગાયનને સાંભળતાં અને એ પુષ્પગુચ્છને સુંઘતાં ચક્રવર્તીના મનમાં એ વિચાર જા કે, મેં અગાઉ આવું કુસુમસ્તબક કયાંય સુઘેલ છે. તેમજ આ પ્રકારનું નાટક પણ કયાંય જોયેલ છે. તેમ આવું ગાયન પણ સાંભળેલ છે. પરંતુ આ બધું મેં ક્યાં અનુભવેલ છે એની યાદ આવતી નથી. એ વિચાર કરતાં કરતાં ચક્રવતીને મૂચ્છ આવી ગઈ અને એમાં તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા એના પ્રભાવથી ચક્રવર્તીએ પોતાના પાછલા પાંચ ભવને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७२७ दिव्यपुष्पाघ्राणादिकं सर्व तेन दृष्टम् । तदनु तत्सेवकैः शीतलोपचारेण तस्य मूर्छाऽपनीता । जातिस्मरणज्ञानेन चक्रवर्ती पूर्वभवसम्बन्धिनं स्वभ्रातरमपि दृष्टवान् । चक्रवर्ती चिन्तितवान् पञ्चपूर्वभवपर्यन्तं यो मम सहवर्ती भ्राताऽऽसीत् सोऽधुना क्वाऽऽस्ते, इति विचिन्त्य तद् विशोधनार्थ स 'आस्वदासौ मृगौहंसौ मातङ्गावमरौ तथा' इति श्लोका? विरचितवान् । इदं श्लोका विरचय्य चक्रवर्तिना सेनापतिर्वरधनुरुक्तः-इदं श्लोकाध सर्वत्र निर्घोषय । यः कश्चिदपराध पूरयिष्यति, तस्मै राजा राज्याधै दास्यति । निर्घोषितं सर्वत्र तेन श्लोकार्धम् । अपने पहिलेके पांचभव जान लिये। इससे उनको यह निश्चित हो गया कि मैं जब सौधर्मस्वर्ग में पद्मगुल्मविमानमें था तभी मैंने ऐसा नाटक देखा था, तभी ऐसा कुसुमस्तबक सूघा था और तभी ऐसा गाना भी सुनाथा।
चक्रवर्तीको मूच्छित अवस्थामें पडे हुए देखकर उनके सेवकोंने शीतलोपचार क्रियाओं द्वारा उनकी मूर्छा दूरकी। चक्रवर्ती इस तरह स्वस्थ हो गयें। जातिस्मरण ज्ञानके प्रभावसे चक्रवर्ती ने अपने पूर्वभव संबंधी भाईको भी जान लिया। और फिर यह विचार किया कि मेरे साथ जो पांच भवों तक साथ रहा है वह अब इस समय कहां है। ऐसा विचार कर उन्होंने उसकी खोज करने के निमित्त "आस्व दासौ मृगौ हंसौ मातङ्गावमरौ तथा" इस प्रकारके आधे श्लोककी रचना की और अपने सेनापति वरधनुको उसको देकर कहा कि इस आधे श्लोक की सर्वत्र घोषणा करवाओ और कहो कि जो कोई भी व्यक्ति इसके उत्तरार्ध की पूर्ति करे उसको राजा आधा राज्य प्रदान करेगा। चक्रवर्ती જાણી લીધાં. આથી તેને એ નિશ્ચય થઈ ગયું કે, જ્યારે હું સૌધર્મસ્વર્ગમાં પદ્મગુમ વિમાનમાં હતું ત્યારે મેં એવું નાટક જોયું હતું, આવું કુસુમસ્તબક છડી સુંઘેલ હતી અને આવું ગાયન પણ સાંભળેલ હતું.
ચક્રવતીને મૂછિત અવસ્થામાં પડેલા જોઈને તેના સેવકે એ શીતલેપચાર ક્રિયાઓથી એમની મૂચ્છ દૂર કરી. ચક્રવર્તી શીતળ ઉપચારોથી સ્વસ્થ બન્યા. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનના પ્રભાવથી ચક્રવતીએ પિતાના પૂર્વભવ સંબંધી ભાઈને જાણી લીધા અને પછી એ વિચાર કર્યો કે, પાંચ ભલે સુધી જે મારી સાથે રહેલ છે તે આ સમયે ક્યાં છે? આવો વિચાર કરીને તેમણે તેની શોધ ७२का निमित्त “आस्वदासौ मृगौ हंसौ मातङ्गावमरौ तथा '' 24 प्रारे अपा શ્લોકની રચના કરી તેની સર્વત્ર ઘોષણા કરવાનું સેનાપતિ વરધનુને કહ્યું. સાથોસાથ એ પણ કહ્યું કે, જે કોઈ વ્યક્તિ આના ઉતરાધની પૂર્તિ કરશે તેને રાજા અધું રાજ્ય આપશે. તેવું જાહેર કરવાનું પણ જણાવ્યું. ચકવતીની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૮
उत्तराध्ययनसूत्रे श्रुतं च जनैः । परं न केनापि पुरितम् । अस्मिन्नवसरे चक्रवर्तिपूर्वभवभ्राता चित्रजीवः पुरिमतालनगरे, धनसाराभिधस्येभ्य श्रेष्ठिनः पुत्रो भूत्वा समुत्पन्नः, तस्य नाम 'गुणसारः' इति । संजातजातिस्मरणो गृहीतदीक्षः काम्पिल्य नगरस्य मनोरमाभिधान उद्याने समागतः । तत्र प्रासुके भूभागे पात्रोपकरणानि संस्थाप्य कायोत्सर्गमास्थाय धर्मध्यानं कुर्वन् स्थितः । तत्रोद्याने आरघटिकेन पाठयमानं लोकाध श्रुत्वा ज्ञानोपयोगेन स्वभ्रातुः सों वृत्तान्तस्तेनाधिगतः। अनन्तरं तेन मुनिनाऽपराधम्-'एषा नौ षष्ठिका जातिरन्योन्याभ्यां वियुक्तयोः' इत्येवं पूरितम् के आदेशको पाकर सेनापतिने ऐसा ही किया, सर्वत्र वह आधा श्लोक घोषित किया। सब लोगों ने मिलकर उसको खूब सुना भी परन्तु किसी में भी ऐसी घुद्धि उत्पन्न नहीं हुई कि जो उसके उत्तरार्ध की पूर्ति कर सके। इसी अवसरमें चक्रवर्ती का पूर्वभवभ्राता कि जिसका नाम चित्र था वह पुरिमताल नगरमें किसी श्रेष्ठी के यहां उत्पन्न होया हुआ था।
और जातिस्मरण ज्ञानसे अपने पूर्वभव जानकर संसारसे विरक्त होकर उसने दीक्षा भी धारण करली थी। मुनिअवस्था में चर्चा करते २ वे वहां काम्पिल्य नगर के मनोरम नामक उद्यान में आये ही थे कि इतने में उसने प्रामुक भूभाग पर पात्र उपकरणोंको रखकर धर्मध्यान करते समय वहीं किसी आर घहिक (अरहट चलाने वाले) के द्वारा बोला जाता उस आधे श्लोक को सुना। सुनते ही उन्होंने ज्ञानोपयोगको जोड़कर अपने भाई का समस्त वृत्तान्त जान लिया। जानकर फिर उस आधे श्लोक की पूर्ति उन्हों ने इस तरह से की-"एषा नौ षष्ठिका जातिरन्योन्याभ्यां આજ્ઞાને સેનાપતિ વરધનુએ એજ રીતે અમલ કર્યો. સઘળા સ્થળે એ અર્ધા પ્લેકની શેષણા કરાવી. સઘળા લોકેએ મળીને વિચારપૂર્વક સાંભળે પરંતુ કોઈનામાં એવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન ન થઈ કે, જે એના ઉત્તરાધની પૂતિ કરી શકે. આ વખતે ચક્રવતીના પૂર્વભવના ભાઈ કે જેનું નામ ચિત્ર હતું તે પુરિમતાલ નગરમાં એક શેઠને ત્યાં ઉત્પન્ન થયા હતા અને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનથી પોતાના પૂર્વભવને જાણીને સંસારથી વિરક્ત થઈને જેમણે દીક્ષા ધારણ કરી હતી અને મુનિ અવસ્થામાં વિચરણ કરતાં કરતાં જેઓ કામ્પિત્ય નગરના મનોરમ નામના ઉદ્યાનમાં આવેલ હતા અને પ્રાસક ભૂભાગ ઉપર પાત્ર અને ઉપકરણેને રાખીને ધર્મધ્યાન કરતા હતા એ વખતે ત્યાં કેઈ અરહટ ચલાવનારના મુખેથી બેલાયેલા એ અર્ધા કલેકને સાંભળ્યો. સાંભળતાં જ તેમણે જ્ઞાનપગને જોડીને પિતાના ભાઈનું સમસ્ત વૃત્તાંત જાણી લીધું. જાણીને પછી तभी मे मl castी पूर्ति ॥ प्रमाणे ४२॥ “ एषा नौ षष्ठिका जातिर
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७२९ स च आरघट्टिकस्तत् श्लोकाई लिखित्वाऽतीव प्रसन्नवदनो राजभवनं गतः । पठितश्च तेन पूर्णः श्लोकः । ततः पूर्बभवभ्रातृस्नेहेन समाकान्तहृदयः स चक्र. वर्ती मूच्छां गतः । चक्रवर्तिनं मूच्छितं विलोक्य सभा वनपतनमिव क्षोभं माता । राजपुरुषास्तं पुरुषं यष्टि मुष्टि प्रहारेण ताडितवन्तः । तैईन्यमानः स पाहआर्याः ! न मयैष श्लोकः पूरितः, किन्तु वनस्थितेन मुनिनैष श्लोकः पूरितः । अह तु पाठमात्रकारी । अतो मां मुञ्चत । तद् वचनं श्रुत्वा राजपुरुषास्तं परित्यवियुक्तयोः" । अरहट चलाने वाला उस आधेश्लोक को लेकर अतीव प्रसन्नवदन होता हुआ राजा से भवन पर पहुँचा । वहां पहुँचकर उसने पूर्ण बने हुए उस श्लोकको पढा। श्लोकको सुनते ही चक्रवर्ती पूर्वभवीय भ्राता के स्नेहसे समाकान्तहृदय होकर मूच्छित हो गया। मूच्छित अवस्था में पडे हुए चक्रवर्तीको देखकर सबके सब सदस्य जन वज्र के पतन की तरह क्षुब्ध हो उठे । राजपुरुषोंने उस आये हुए पुरुषको ही चक्रवर्तीकी इस स्थितिमें कारण जानकर यष्टिमुष्टि आदि द्वारा खूब पीटा । पीटा जाने के बाद वह बोला-आर्यवृन्द मुझे आप लोगों ने व्यर्थ पीटा है-मेरा इसमें थोडासा भी अपराध नहीं है। इस श्लोककी पूर्ति मैंने नहीं की है। वनमें एक मुनिराज आये हुए हैं, उन्होंने ही मेरे मुख से उच्चरित होते समय इस श्लोककी पूर्ति की है। मैंनेतो सिर्फ पूर्ण हुए इस श्लोकको यहां आकर सुनाया मात्र है । अत्र आप लोग मुझे अब छोड दीजिये। उस पुरुषके वचन सुनकर राजपुरुषोंने उसको छोड
न्योन्याभ्यां वियुक्तयोः” १२७८ यसपना२ थे मी ने सन सत्यत પ્રસન્નચિત્ત બનીને રાજભવન ઉપર પહોંચે અને ત્યાં પહોંચીને પૂર્ણ બનેલ એ લેાક સંભળાવ્યો. લેકને સાંભળતાંજ પૂર્વભવના ભાઈના નેહથી ગદગદિત થઈને ચકવતી મૂછ પામ્યા. ચકવતીને મૂચ્છિત અવસ્થામાં પડેલા જોઈને સઘળા સદસ્યજને જાણે વા પડ્યું હોય તેમ સ્તબ્ધ બની ગયા. રાજપુરુષે એ આવેલા માણસને જ ચક્રવતીની આ સ્થિતિનું કારણ માનીને તેને ટીપવા માંડયા. પિતાના ઉપર માર પડતે જોઈને તે માણસે કહ્યું કે, આર્યવૃન્દ ! મને આપ લોકોએ વગર કારણે માર મારેલ છે. આમાં મારે જરા સરખોએ અપરાધ નથી. આ કની પૂર્તિ મેં કરેલ નથી પરંતુ ઉદ્યાનમાં એક મુનિરાજ આવેલા છે તેમણે કરેલ છે. મારા મોઢેથી બોલાયેલા અર્ધા કલેકની પૂર્તિ તેમણે કરી છે. મેં તે પૂર્ણ થયેલે એ કલેક અહીં આવીને જ સંભળાવ્યો છે. આથી આ૫ મને વધુ દુઃખી ન કરતાં છોડી દે. उ० ९२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
उत्तराध्ययनसूत्रे क्तवन्तः । चक्रवर्ती चन्दनरसैः परिषिक्तः सचेतनो भूत्वा गृहीतमुनिव्रतस्य स्वभ्रा. तुरागमनं विज्ञाय तं जनं बहुभिर्धनैः संतोष्य विसर्जितवान् । तदनु चक्रवर्ती अन्तःपुर परिवारेण सहितः सोत्कण्ठस्तद्दर्शनार्थं तदुद्याने समागतः । पूर्वस्नेहाधिकतरस्नेहो हर्षाश्रुपूरित नेत्रश्चक्रवर्ती तं मुनिवरं वन्दित्वा तत्पुरतः सविनयमुपविष्टः मुनिना धर्मदेशना प्रारब्धा, " असारः संसारः क्षणभरं शरीरं, शरदभ्रोपमं जीवनं, विद्युञ्चलं यौवनं, किपाकफलोपमा भोगाः, संध्यारागसमं विषयसुखं, जलबुबुदा. दिया। इतने में चक्रवर्ती भी चन्दनरसोंसे सींचे जाने पर स्वस्थ बन गये। जब उन्होंने यह सुना कि मेरा पूर्वभवका भ्राता यहां मुनि अवस्था में आया हुआ है, तब उन्होंने उस अरहट चलाने वाले को बहुत सा द्रव्य देकर सन्तुष्ट किया और राजी २ से उसको विदा किया। पश्चात् अन्तःपुरसे परिवृत्त होकर चक्रवर्ती बडी भारी उत्कंठाके साथ मुनिराजके दर्शनके लिये उस उद्यानमें गये। वहां जाकर उनका प्रेमसागर अथाह हो गया. पहिलेकी अपेक्षासे स्नेह अब और अधिक उद्वेलित हो उठा। आनन्दाश्रुओंसे उनके नेत्र अतिशय डबडघा गये। चक्रवर्तीने मुनिराज को भक्तिभावसे वन्दन किया और सविनय उनके सामने जाकर बैठ गये। मुनिराजने धर्मदेशना देना प्रारंभ किया, कहा-यह संसार असार है। शरीर क्षणभंगुर है । शरदकालीन मेघोंके समान यह जीवन है। बिजली के समान चंचल यह यौवन है। किंपाकफलके समान भोग हैं। संध्यारागके तुल्य विषयसुख है । जलके बुबुदेके समान यह लक्ष्मी है। એ માણસનાં વચન સાંભળીને રાજપુરુષેએ તેને છોડી દીધું. એટલામાં ચંદ નાદિ શીતળ ઉપચારેથી ચક્રવતી પણ સ્વસ્થ બની ગયા. જ્યારે તેમણે એ જાવ્યું કેમારા પૂર્વભવના ભાઈ અહીં મુનિ અવસ્થામાં આવેલ છે ત્યારે તેમણે એ અહટ ચલાવનાર માણસને ઘણું દ્રવ્ય આપીને સંખ્યા. તથા ખૂબ રાજીરાજી કરીને વિદાય કર્યો. પછી અંતઃપુરથી પરિવૃત્ત થઈને ચક્રવતી ઘણી ઉત્કંઠા સાથે મુનિરાજના દર્શન માટે એ ઉદ્યાનમાં ગયા. ઉદ્યાનમાં પહેચતાં તેમના મનને પ્રેમ ઉભરે ખૂબ જ વેગવાન બન્યો. પહેલાથી પણ તેને રને અધિક સ્વરૂપમાં ઉછળવા લાગ્યો. હર્ષનાં આંસુથી એનાં નેત્ર ઉભરાવા લાગ્યાં. ચક્રવર્તીએ મુનિરાજને ભક્તિભાવથી વંદન કર્યું અને સવિનય એમની સામે જઈને બેસી ગયા. મુનિરાજે ધર્મદેશના આપવા માંડી. અને કહ્યું કે, સંસાર અસાર છે, શરીર ક્ષણભંગુર છે, શરદ કાળના મેઘના જેવું આ જીવન છે, વિજળીના સમાન ચંચળ આ યૌવન છે, કિપાકના ફળના જેવા ભેગ છે, સંધ્યાકાળના આકાશના રંગે સમાન વિષયસુખ છે, પાણીના પરપોટા જેવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितर्णनम् यमाना लक्ष्मीः, अनिवार्यो मृत्युः" इत्येवं संसारस्यासारता दर्शिता । तथावर्णिताः कर्मबन्धहेतवः ।
प्रशंसितो मोक्षमार्गः । प्ररूपितः शिवसौख्यातिशयः । मुनेरिमां देशनां श्रुत्वा सभा वैराग्यभावना भाविता जाता । परन्तु विषय-जटाजटिले ब्रह्मदत्तहृदये मुनि देशना स्थानं न प्राप्तवती । स प्रोक्तवान्-भगवन् ! यथा स्वमिलनसुखेन भवानस्मान् आहादयति, तथैव राज्याधस्वीकारेणाऽप्यालादयतु । पश्चाद् भुक्त-भोगावाबां तपः करिष्यावः । 'राज्यसुखभोग एव तपसः फलम्' इति विज्ञाय भवान् राज्याधै स्वीकृत्य तपसः फलं भुनक्तु । इति ब्रह्मदत्त वचनं श्रुत्वा मुनिराहमृत्यु अनिवार्य है। इस प्रकार सांसारिकपदार्थों की एवं संसारकी असारता वर्णित करते हुए उन मुनिराजने यह भी बतलाया कि-कर्मोके पंधके हेतु क्या है। मोक्षमार्ग क्या है और वह जीवको कैसे प्राप्त होता है । मुक्ति सुख कैसा है। मुनिराजकी इस धर्मदेशनाको सुनकर सभाके समस्त जन वैराग्य भावनासे भाविन बन गये । परन्तु विषयजटासे जटिल बने हुवे ब्रह्मदत्तके हृदयमें मुनि देशनाका कुछ भी प्रभाव नहीं जमा। चक्रवर्ती ने मुनिराजसे कहा कि महाराज ! जिस प्रकार आपने मुझे अपने मिलापसे आल्हादित किया है उसी प्रकार इससे अधिक आनंद मुझे तब होगा कि जब आप आधा राज्य स्वीकार करलेंगे। अभी तो हमारे और आपके आनंदानुभव करनेके ये दिन हैं। पश्चात् हम तुम दोनों मिल कर तप आचरित करेंगे। तपका फल भी तो राज्यसुखोंका भोगना ही है। अतः आप आधे राज्यको स्वीकृत લક્ષમી છે, મૃત્યુ અનિવાર્ય છે. આ પ્રમાણે સંસારિક પદાર્થોની અને સંસારની અનિંયતાનું વર્ણન કરીને એ મુનિરાજે એ પણ બતાવ્યું કે, કર્મોના બંધને હેતુ શું છે ? મોક્ષમાર્ગ શું છે? અને તે જીવને કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. મુક્તિસુખ કેવું છે? મુનિરાજની આ ધર્મદેશનાને સાંભળીને સઘળા જ વૈરાગ્યભાવનાથી ભાવિત બન્યા, પરંતુ વિષય જાળમાં મુગ્ધ બનેલા બ્રહ્મદત્તના હદયમાં મુનિના ઉપદેશને જરા સરખેએ પ્રભાવ ન જામ્યો. ચક્રવર્તીએ મુનિ રાજને કહ્યું, કે મહારાજ ! જે રીતે આપે મને આપના મેળાપથી આનંદિત બનાવ્યો છે એ જ રીતે એનાથી આનંદ તે મને ત્યારે જ થાય કે, આપ જ્યારે અર્ધા રાજ્યને સ્વીકાર કરે હજુ તે મારા અને આપના આનંદને અનુભ વકરવાના દિવસ છે. પછીથી આપણે બને મળીને તપનું આરાધન કરીશું. તપનું ફળ પણ રાજ્ય સુખને ભેગવવાનું જ છે. આથી આપ અર્ધી રાજયને સ્વીકાર કરી તપના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
उत्तराध्ययनसूत्रे
?
राजन् ! इदं मनुष्यजन्म सुदुर्लभम् कुशाग्रजलविन्दुवत्पतनशीलमायुः, प्रकृति चञ्चला लक्ष्मीः, कटुपरिणामा विषयासक्तानां च ध्रुवो नरकपातः, सुदुर्लभं पुनविरतिरूपं मोक्षबीजम्, वैराग्यप्रच्युतिर्नरकपातकारणम्, अतोऽत्यल्पदिवसस्थायिनी राज्यलक्ष्मीर्विदुषां मनः समाक्रष्टुं नार्हति । ततः परित्यज्य तुच्छाशयं
कर तपके फलको भोगी । इस प्रकार ब्रह्मदत्तके वचन सुनकर मुनिराज ने उनसे कहा राजन् ! क्यो भूल रहे हो क्या तुम नहीं जानते हो कि यह मनुष्यजन्म बहुत ही दुर्लभ है। आयुका कोई भरोसा नहीं, यह तो कुशाग्रस्थित जलबिन्दुकी तरह पतनशील है। लक्ष्मीका कोई विश्वास नहीं क्यों कि यह प्रकृतिसे चंचल है। जैसी धर्मबुद्धि आज है वैसी ही सदा स्थिर बनी रहेगी यह नहीं कहा जा सकता । विषयसेवनका फल अच्छा होता है यह केवल दुराशामात्र है । क्यों कि इनका परिणाम कटु ही होता है । विषयोंमें आसक्त चित्त वालोंका नरकोमें पतन अवश्यंभावी है। विरति रूप मोक्षका बीज अत्यंत दुर्लभ है । वैराग्यका अभाव नियमतः जीवको नरकमें ले जानेका कारण है । इसलिये हे राजन् ! अल्पदिवसतक ही रहनेवाली इस राज्यलक्ष्मीकी चालों में तुम क्यों फंसे हुए हो । बुद्धिमान् तो इसके व्यामोहमें नहीं फंसते है । बिचारी राज्यलक्ष्मी में इतनी शक्ति ही कहां है जो बुद्धिमान् व्यक्तियों अन्तःकरणको अपनी ओर आकृष्ट कर सके । इसलिये हे राजन् !
ફળને ભાગવા. બ્રહ્મદત્તના આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને મુનિરાજે તેને કહ્યું, રાજન! કેમ ભૂલી રહ્યા છે ? શું તમે જાણતા નથી કે, આ મનુષ્ય જન્મ ખૂબજ દુર્લભ છે. જીંદગીના કાઈ ભરોસા નથી. એ તેા ઘાસના અગ્ર ભાગે ચાટેલા જળબિંદુ સમાન ક્ષણભંગુર છે. લક્ષ્મીનો પણુ કાઈ વિશ્વાસ નથી કેમકે, એ પ્રકૃતિથી જ ચંચળ છે. જેવી ધબુદ્ધિ આજે સ્થિર છે તેવી સદા સ્થિર ખની રહેશે એ કહી શકાય તેવું નથી. વિષય સેવનનું ફળ સારૂં હાય છે એ તા देवण दुराशा मात्र छे, भ, मेनुं परिणाम मन उडवु होय छे. विषયોમાં આસક્ત ચિત્તવાળાનું પતન અવશ્ય નરકામાં થાય છે. વિરતિરૂપ મેાક્ષનું ખી અત્યંત દુર્લભ છે. વૈરાગ્યનો અભાવ જીવને જરૂરથી નરકમાં લઈ જનાર અને છે. આ માટે હે રાજન ! ઘેાડા દિવસજ રહેનારી એવી આ રાજ્યલક્ષ્મીની ચાલમાં તમે કેમ સાઈ પડયા છે. ? બુદ્ધિમાન તે! એના લેાલમાં ક્રૂસાતા નથી. બિચારી રાજ્યલક્ષ્મીમાં એટલી શક્તિજ કયાં છે કે, તે બુદ્ધિમાન વ્યક્તિ આના અંતઃકરણને પેાતાની તરફ આકર્ષિ શકે? આ માટે હું સજન્! એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतवरितवर्णनम्
७३३ भाग्भवानुभूत-दुःखजालानि स्मर, जिनवचनामृतरसं पिब, तदुक्तमार्गेण गच्छ, तथा सफलय मानुषं जन्म ? ।
एतद्वचनं श्रुत्वा चक्रवर्ती पाह-भदन्त ! सम्प्राप्तं सुखं परित्यज्य अष्टसुखगवेषणमज्ञानता लक्षणम् ? तस्मादेवं मा दिशतु, स्वीकरोतु मम कथनम् ? इस विचारका परित्याग कर तुम पूर्वभवानुभूत दुःख परम्पराओंको याद करो। यह अवसर बडे सौभाग्यसे तुमको मिला है इसका सफल करने की चेष्टा करो। जिनवचन रूपी अमृतका पान करके जिनप्रतिपादित मार्गका अनुकरण करने हुए अपने दुर्लभ मनुष्य भवको तुम सफल बनाने की चेष्टा करो। इन क्षणिक विषयभोगों में मत फुलो। विकराल व्यालसे डसे हुए व्यक्तिकी, जैसे औषधि नहीं होती है, उसी प्रकार इन भोगोंसे दष्ट हुए व्यक्ति की इस संसारमें कोइ औषधि नहीं है। अतः अब भी समय है कि तुम राज्यलक्ष्मीको त्यागकर आत्मकल्याण के मार्गमें शीघ्र उत्तर जाओ।
मुनिराजके इस प्रकार अमृतोपम वचनोंका पान करके भी चक्रवर्ती ने उनसे कहा भदन्त ! आपने खूब समझाया क्या आप हमें मूर्ख समझते है जो ऐसी बाते कहते हैं, ये बाते तो आपकी हमको बालको जैसी ही प्रतीत होती हैं। संपूर्ण सुखका त्याग कर अदृष्ट सुखकी गवेषणा करना क्या यह मूर्खताका लक्षण नहीं है ! मैं तो स्वयं आपसे भी यही निवेदन करता हूं कि महाराज क्या धरा है इस दीक्षा में, छोड़ो વિચારનો પરિત્યાગ કરીને તમે પૂર્વભવાનુભૂત દુખપરંપરાઓને યાદ કરો. આ અવસર ઘણું સૌભાગ્યથી તમને મળેલ છે. એને સફળ કરવાની ચેષ્ટા કરો. ક્ષણિક વિષય ભેગમાં ન ફુલાવ, વિકરાળ વાઘે જેને ફાડી ખાધેલ હોય તેને માટે કઈ ઔષધી કામયાબ બનતી નથી. એ રીતે આ ભાગએ જેને હંસ દીધા હોય એવી વ્યક્તિ માટે આ સંસારમાં કોઈ ઔષધી નથી. આથી હજુ પણ સમય છે કે, તમે રાયેલફેમીના મેહનો ત્યાગ કરીને આત્મકલ્યાણના માગે જલદીથી વળી જાવ. | મુનિરાજનાં આ પ્રકારનાં અમૃતતુલ્ય વચનનું પાન કરીને ચકવતીએ મુનિરાજને કહ્યું, ભદન્ત ! આ ખૂબ કહ્યું, શું આપ મને મૂર્ખ સમજો છો? એથી જ આવી વાત કહી રહ્યા છો? આપની આ વાત તે મને બાળકોના જેવી લાગે છે. સંપૂર્ણ સુખને ત્યાગ કરીને જે પ્રત્યક્ષ દેખાતું નથી એવા સુખની આશા કરવી એ શું મૂર્ખતાનું લક્ષણ નથી ? હું તે આપને પણ એ નિવેદન કરું છું કે, મહારાજ આ દીક્ષામાં શું બન્યું છે? આપ એને ડી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
उत्तराध्ययनसूत्रे मनिः प्राह-संसारमुख भुक्तं परभवे, अनुभूतं तत्कलम् । तद्धि दुःखायैव भवति । अतस्तत्परित्याग एव समुचितः । एवं बहुश उपदिष्टोऽपि चक्रवर्ती यदा न पतिबुदयते, तदा मुनिना उपयोगं दत्त्वा ज्ञातम्-आः ! अयं संभूतभवे सनत्कुमार चक्रवर्ति स्त्रीरत्नकेशस्पर्शेन संजातभोगाभिलाषो मया बहुशो निवार्यमाणोऽपि चक्रवर्ती पदवी प्राप्तित निदानं कृतवान् । अतो नास्त्यस्य भाग्ये जिनवचनरतिः । आप इसको और मेरा कहना मानलो, आधा राज्य लेकर आप भी मेरे हा जैसा आनंदका जीवन व्यतीत करो। चक्रवर्तीके वचन सुनकर मुनिराजने कहा-राजन् ! मैंने तो संसारके सुख खूब भोगे, और परभवमें उनके फलका भी अनुभव कर लिया। हमको तो अब यह निश्चय हो चुका है कि ये सब सांसारिक सुख केवल दुःख के लिये ही है। इसलिये मैं तो अब यही समझसका हूं कि इनका परित्याग करना ही समुचित है। इस प्रकार बार बार समझाने पर भी चक्रवर्ती जब प्रतिबुद्ध नहीं हुआ, तब मुनिराजने उपयोगलगाकर यह देखा कि ओह ! संभूत के भव में इसने तो सनत्कुमार चक्रवर्ती के स्त्रीरत्न के केशस्पर्शसे भोगाभिलाषी बनकर चक्रवर्ती पदको प्राप्त करनेका निदान किया था यद्यपि उस समय इसको मैने बहुत कुछ समझाया भी था। परन्तु इसने मेरी एक भी बात नहीं मानी थी, अतः जब यह उस समय नहीं समझा तो अब क्या समझेगा, इससे जाना जाता है कि इसके भाग्यमें जिन
દો અને મારું કહેવું માનીને અધું રાજ્ય સ્વીકારીને આપ પણ મારી માફક આનંદથી જીવન વ્યતિત કરે. ચક્રવતીનાં વચન સાંભળીને મુનિરાજે કહ્યું, રાજન! મેં તે સંસારના સુખ પૂબ ભેગવ્યાં અને પરભવમાં એના ફળને પણ અનુભવ કરી લીધું છે. મને તે હવે નિશ્ચય થઈ ચૂકયે છે કે, આ સઘળા સાંસારિક સુખ કેવળ દુઃખના માટે જ છે. આથી મેં તે સમજી લીધું છે કે, આ સઘળા સાંસારિક સુખ પરિત્યાગ કરવામાં જ શ્રેય છે. આ પ્રમાણે વારંવાર સમજાવવા છતાં પણ જ્યારે ચકવતી પ્રતિબદ્ધ ન થયા ત્યારે મુનિરાજે ઉપગ લગાડીને જોયું એટલે તેમને સમજાયું કે, ઓહ! સંભૂતના ભવમા એણે સનકુમાર ચક્રવતીની સ્ત્રીના વાળને સ્પર્શ થતાં ભગ અભિલાષી બનીને ચક્રવતી પદને પ્રાપ્ત કરવાનું નિદાન કરેલ હતું. એ સમયે પણ મેં એને ખૂબ જ સમજાવેલ પરંતુ તેણે મારી એક પણ વાતને માનેલ ન હતિ. જ્યારે એ સમયે તે સમજેલ ન હતું તે આજે ક્યાંથી સમજવાને હતો? આથી એ સમજાય છે કે, એના ભાગ્યમાં જીન વચના તરફ અનુરાગ થવાનું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७३५ इति विचार्य मुनिरुपदेशदानाद् विरतोऽभूत् । तदनु मुनिर्विहारं कृतवान् । क्रमेण मोक्षं गतः । विषवसुखान्यनुभवतश्चक्रवर्तिनोऽपि कियान् कालो व्यतीतः ।
अन्यदा पूर्वपरिचितेन केनापि द्विजेन स चक्रवर्ती प्रोक्तः-भो महाराजाधिराज ! चक्रवर्तिनो यद् भोज्यमन्नं तद्भोक्तुमिच्छामि, अतोऽर्हति भवान् ममामिलापं पूरयितुम् । चक्रिणोक्तम्-भो द्विज ! मामकं भोज्यान्नं भोक्तुं नार्हसि । यतो मां विहाय तदन्यस्य न परिणमति । ततो द्विजेनोक्तम्-अये ! भोजनमात्रदानेऽपि वचनों के प्रति रति-अनुराग होना नहीं लिखा है । इस प्रकार विचार कर मुनि उपदेशसे विरत हो गये। और कुछ समय बाद वहां से विहार भी कर गये। तथा कालान्तमें वे कर्मक्षय करके मोक्षपधार गये । इधर चक्रवर्ती भी विषक सुखों का अनुभव करता हुआ अपने कालको व्यतीत करने लगा।
एक समय की बात है कि पूर्वपरिचित ब्राह्मण ने चक्रवर्तीसे आकर कहा कि हे महाराजाधिराज! मैं यह चहता हूं कि चक्रवर्तीका जो भोज्यान है वह मुझे खानेको मिले । मेरी इस अभिलाषा की पूर्ति आपके सिवाय
और कोई नहीं कर सकता है। अतः आपसे प्रार्थना है कि आप मेरी इस अभिलाषाको पूर्ति करें। द्विज की प्रार्थना सुनकर चक्रवर्तीने कहा हे द्विज!तुम मेरे भोज्यानको नहीं खा सकते हो, क्यों कि जो भोजन मैं करता हूं वह और किसी दूसरेको खाने पर नहीं पच सकता है। चक्रवर्ती के इस कथनको सुनकर ब्राह्मणने कहा महाराज! चक्रवर्ती भी आप भोजन લખાયેલ નથી આ પ્રકારને વિચાર કરી મુનિ ઉપદેશથી વિરત બની ગયા અને થોડો સમય રહીને ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા. સમય પુરો થતાં કમનો ક્ષય કરીને તેઓ મોક્ષધામમાં સીધાવ્યા. આ તરફ ચક્રવતી પણ વિષય. સુખનો અનુભવ કરતાં કરતાં પિતાનો સમય વિતાવવા લાગ્યા.
એક સમયની વાત છે કે, પૂર્વ પરિચિત બ્રાહ્મણે ચક્રવતીને આવીને કહ્યું કે, હે મહારાજાધિરાજ ! હું એ ચાહું છું કે, ચક્રવતીને જે ભોજન મળે છે એવું ભેજન મને ખાવા મળે. મારી આ અભિલાષા આપના સિવાય કઈ પુરી કરી શકે તેમ નથી આથી આપને પ્રાર્થના કરું છું કે, આપ મારી આ
અભિલાષાને પૂર્ણ કરશે. બ્રાહ્મણની પ્રાર્થના સાંભળીને ચક્રવર્તીએ કહ્યું કે, હે. दिने प्रा२नुलात ४३ छुतेसागत तमा न माशी.भ
કે, જે જન હું કરું છું તેને બીજે કે માણસ ખાય તે તે પચાવી શકે નહીં. ચક્રવતીનું આ પ્રકારનું કહેવું સાંભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું કે, મહારાજ !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
उत्तराध्ययनसूत्रे त्वमेवमालोचयसि, व्यर्थ तत्र चक्रवतित्वम् । ततश्चक्रिणा तदभ्यर्थनाऽङ्गीकता । सपरिवारं तं निमन्त्र्य चक्रवर्ती भोजितवान् । भुक्त्वा स द्विजः सपरिवारः स्वगृहं गतः । रात्रौ भोजनप्रभावेणाऽतीवोन्मत्तो मदामदनवेदनावशविनष्टचित्तो मर्यादामतिक्रम्य मातदुहितृस्नुषापौत्रोदौडिव्यादिभिः सहाकार्यमाचरितुं प्रवृत्तः । द्विती. यदिवसे समुपशान्तमदः स द्विजो निजपरिजनेभ्यः स्वमुखमपि दर्शयितुमपामात्र प्रदान करने में जो ऐसा विचार करते हो उससे आपके इस पदकी शोभा नहीं है । जब ब्राह्मण की इस बातको सुना तो चक्रवर्तीने उसके मन्तव्यको स्वीकार कर लिया। एक दिन चक्रवर्तीने सकुटुम्ब इसको अपने यहां भोजन करने का निमन्त्रण भेजा, और इसके आने पर उसको खूब जिमाया । जब यह सपरिवार जीम चुका तो वापिस अपने घर पर चला गया। रात्रिमें भोजन के प्रभावसे इसको मदनज्वरके आवेग से अत्यंत पीडा हुई उससे यह पागल की तरह स्वपर के विवेक से रहित हो गया। मर्यादाको उल्लंघन कर माता पुत्री, वहू, पौत्री एवं दौहित्री आदिके साथ भी अकार्य करने के लिये यह तत्पर बन गया। उसको उनका भी संगम करना अरुचि कर प्रतीत नहीं हुआ। जब दूसरा दिन हुआ और भोजन का प्रभाव शांत हो गया तब उसको इस अपने अनाचार सेवनसे वडी लज्जा आई । यहां तक कि उसने अपने परिजनों तक को भी मुंह दिखलाना अच्छा नहीं समझा, और चुपके चुपके वह नगरसे बाहर निकल गया । उसको विचार आया कि देखो तो सही इस निष्कारण वैरी चक्रवर्ती ने न मालुम किस भवके अपने पाप का ચક્રવતી બનવા છતાં આપ બ્રાહ્મણને જમવાનું આપવાનો ઈન્કાર કરે છે એમાં આપના આ પદની શોભા નથી. બ્રાહ્મણને આ આગ્રહ જો, ત્યારે ચક્રવતીએ તેની માગણીને સ્વીકાર કર્યો અને એક દિવસ ચક્રવતીએ એ બ્રાહ્મણને સહકુટુંબ પિતાને ત્યાં ભેજન લેવા માટેનું નિમંત્રણ આપ્યું. બ્રાહણને સહકુટુંબ જમાડે. ખાઈ પીને તે સપરિવાર પિતાને ઘેર ગયે. રાત્રીના ભેજનના પ્રભાવથી તેને મદનજવરના આવેગથી અત્યંત પીડા થઈ અને તે પાગલ જે બની ગયે. સારાસારને વિવેક પણ તે ભૂલી ગયે. મર્યાદાનું પણ તેને ભાન ન રહ્યું. માતા, પુત્રી, વહુ, પૌત્રી, અને ભાણેજ આદિની સાથે તે અકાર્ય કરવામાં તત્પર બને. તેને એમની સાથે સંગમ કરવામાં પણ કઈ મર્યાદા ન જણાઈ. જ્યારે બીજે દિવસ થયો અને ભેજનને પ્રભાવ શાંત થઈ ગયો ત્યારે પિતે કરેલા અનાચાર સેવનની તેને ભારે લજજા ઉત્પન્ન થઈ તે ત્યાં સુધી કે, તે પોતાના કુટુંબીજનોને પિતાનું મોટું પણ ન બતાવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७३७ रयरयन् निर्गतो नगरात् । चिन्तितं च तेन-निष्कारणरिपुणा चक्रवर्तिनाऽहं महा. जघन्यकृत्ये समापातितः । नास्मि योग्यः कुत्राऽपि स्वमुखं दर्शयितुम् । अतो वैरनिर्यातनमवश्यमेव मया करणीयम् । इति विचारयन्नसौ वने इतस्ततो भ्रमति । भ्रमता च तेन द्विजेन एकोऽजापालको गुलिकाभिरश्वत्थवृक्षपत्राणि काणी कुर्वन् दृष्टः । तं दृष्ट्वा चिन्तितं द्विजेन यदयमजापालको लक्ष्यवेधी वर्तते । अनेन स्वा. भिलषितं संपादयामि । इति विचार्य दानमानादिभिस्तं संमान्य रहसि स्वाभिप्राय यह बदला मुझसे लिया जो खिला पिला कर इस प्रकारके जघन्य कुकृत्य में मुझे फंसाया। अब तो मैं कहीं पर भी अपना मुख दिखाने के योग्य नहीं रहा हूं। इसलिये सबसे अच्छी बात यही है कि इस वैरका बदला उससे लिया जाय। ऐसा विचार करता हुआ वह वन में पहूँचा और वहां इधरसे उधर भटकने लगा । भटकते २ उसने एक अजापालकगड़रियेको देखा । जो गुलेल पर गोलियों को चढा २ कर पीपल के पत्तों में छेद कर रहा था । उसको देखते के साथ ही ब्राह्मण ने विचार किया कि यह अजापालक इस क्रियाके करनेसे ऐसा ज्ञात होता है कि जैसे लक्ष्यवेधी हो । अतः यदि यह लक्ष्यवेधी वास्तविक है तो इसकी सहायतासे मैं अपने कर्तव्य-अभिलषित-की पूर्ति अवश्य करलूंगा। ऐसा विचार कर वह चुपकेसे उसको अपने घर पर दान सन्मान पूर्वक
શો. આ રીતે લજજાવાન બનેલ એ તે બ્રાહ્મણ નગર છેડીને ચાલી નિકળે. તેણે એ વિચાર કર્યોકે, આ ચક્રવર્તી સાથે મારે એવું તે કયું વેર હતું? કે તેણે કયા ભવના પાપને મારી પાસેથી બદલો લીધો કે, ખવરાવી પીવરાવીને મારાથી આવા પ્રકારનું કુકૃત્ય કરાવ્યું. મારાથી બનવા પામેલા આ કુકૃત્યથી હું કેઈને મારૂં મેંઢું બતાવી શકું તે ન રહ્યો. આથી મારા માટે એકજ માર્ગ રહ્યો કે, હું ચક્રવર્તીથી આ વેરનો બદલો લઉં. આ વિચાર કરતાં કરતાં તે એક વનમાં જઈ ચડે. અને અહીં– તહીં ભટકવા લાગ્યા. તેનું મન એટલું બધું વ્યગ્ર બની ગયું હતું કે, તે કયાંય સ્થિર થઈ બેસી શકતો ન હતે. ભટકતાં ભટકતાં તેણે એક બકરાંને ચારનાર ભરવાડને જોયો કે જે ગીલોલમાં કાંકરા ચડાવીને પીપળાના પાનનું છેદન કરી રહ્યો હતો. એને જોઈને તે બ્રાહ્મણે વિચાર કર્યો કે, આ ભરવાડ ખરેખર લક્ષ્ય વેધી હોય તેવું જણાય છે. જે તે ખરેખર લક્ષ્યવેધી હોય તે હું તેની સહાયતાથી મારા ધારેલા કામને અવશ્ય પાર પાડી શકીશ. આ વિચાર કરી તે ભરવાડને ભારે સન્માન સાથે પિતાને ઘેર લઈ ગયો. અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
उत्तराध्ययनसूत्रे निवेदितवान् । स्वीकृता च तेन द्विजप्रार्थना । अन्यदा कुडयान्तरित्तनुनाऽमोघलक्ष्यवेधिना तेनाजापालेन निक्षिप्तया गुलिकया गृहान्निर्गच्छतो ब्रह्मदत्तस्य समफालमेवोभेलोचने समुत्पाटिते । स्वलोचनोत्पाटन कारणमभिज्ञाय प्रतिपन्नकोपेन चक्रवर्तिना सपुत्रवान्धवः स द्विजो घातितः। तावता न तस्य कोप उपशशाम । स हि द्विजजातिविनाशने कृतनिश्चयोऽभूत् । ततस्तेन स्वनगरवासिनः सर्वेऽपि ब्राह्मणा घातिताः । तावताऽपि तस्य कोपो नोपशान्तः । स स्वमन्त्रिणमाज्ञापयत् ले आया। और एकान्तमें अपना जो अभिप्राय था उसको कह सुनाया। उसने भी ब्राह्मणकी प्रार्थना स्वीकृत करली।
एक समय की बात है कि ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती ज्यों ही अपने घरसे बाहर जानेके लिये निकले कि इतने में ही किसी भींत का सहारा लेकर छिपे हुए उस अजापालकने कि जिसका लक्ष्यवेध अमोघ था उसके दोनों नेत्र गोली चलाकर फोड डाले। इससे चक्रवर्तीको बहुत ही अधिक कोप आया, और उसी समय उसने अपने लोचनोंको फोडने वालेका ठीक २ पता ठिकाना लगवाकर उस ब्राह्मणको पुत्र बान्धव सहित मरवा दिया। चक्रवर्ती का कोप जब इतने से भी शांत नहीं हुआ। तब उसने यह निश्चय करलिया कि राज्यमें जितने भी ब्राह्मण हैं उन सबका विनाश करवा दिया जाय । ऐसा विचार कर उसने अपने समस्त राज्यके निवासी ब्राह्मणोंको मरवा डाला। इतने पर भी जब उसके हृदय में शांति नहीं आई तब उसने मंत्रीको बुलाकर ऐसी आज्ञा दी
એકાન્તમાં પિતાની જે અભિલાષા હતી તે તેને કહી સંભળાવી. બ્રાહ્મણનું કહેવું સાંભળીને એ ભરવાડે તેની વાતને સ્વીકાર કર્યો.
એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી પોતાના અંતઃપુરમાંથી બહાર જવા નીકળ્યો એ વખતે ભીંતને આશ્રય લઈને ઉભેલા કઈ એક ભરવાડે કે જે લક્ષ્યવેધની કળામાં નિપુણ હતું. તેણે ગીલેલમાં ગોળી ચડાવીને તેની અને આંખો ફાડી નાખી. આથી ચક્રવતીને ભારે ક્રોધ ચડશે અને એજ વખતે તેણે પિતાની આંખ ફેડનારને પત્તો લગાડી તે બ્રાહ્મણને તેના ભાઈ સાથે મારી નખાવ્યા. ચક્રવતીનો કપ આથી પણ શાંત ન થયો ત્યારે તેણે એ નિશ્ચય કરી લીધું કે, રાજ્યમાં જેટલા પણ બ્રાહ્મણ હોય તેને નાશ કરવામાં આવે. આવો વિચાર કરી પોતાના રાજ્યમાં જેટલા બ્રાહ્મણે હતા તે સઘળાને મારી મરાવી નાખ્યા. છતાં પણ તેના હદયને શાંતિ ન મળી ત્યારે તેણે મંત્રીને બોલાવીને આજ્ઞા કરી કે, જ્યાંથી પણ બને ત્યાંથી બ્રાહ્મણોની આંખો કાઢી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् यतः कुतश्चिदपि ब्राह्मणानामक्षीणि समाकृष्य स्थाले निक्षिप्य मम पुरःस्थालं संस्थापय । यतोऽहं तानि स्वहस्तेन सम्मर्य स्ववैरं निर्यातयन् सुखमनुभविष्यामि । मन्त्री तं चक्रवतिनं क्लिष्टकर्मोदयवशीभूतं ज्ञात्वा शाखोटतरुफलानि स्थाले निक्षिप्य तदने स्थापयति । सोऽपि रौद्राध्यवसायस्तानि फलान्यक्षिबुद्धया मर्दयित्वा सुखमनुभवति । एवं स प्रत्यहं करोति । ततः सप्तशतानि षोडशोत्तराणि वर्षाण्यायुरनुपाल्य प्रवर्द्धमानरौद्राध्यवसायः सप्तमनरक पृयिव्यां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायु नारको जातः ॥ इति ब्रह्मदत्तचक्रवर्तिकथा ॥ कि जहांसे भी हो सके ब्राह्मणोंके नेत्रोंको काढकर और उनको एक थालमें रख कर मेरे सामने वह रखा जाय ताकि मैं उन नेत्रोंको संमर्दित कर अपने वैर का बदला ले लूं । इस तरह करनेसे ही मेरे हृदय को शांति मिल सकेगी अन्यथा नहीं। चक्रवर्तीको इस आदेशके देने से क्लिष्ट कर्मोदयवशवर्ती जानकर मंत्रीने शाखोटवृक्ष के फलोंको थालमें रखकर उस थालको उनके संतोषके निमित्त उनके सामने लाकर रख दिया । चक्रवर्तीने ज्यों ही यह जाना कि ब्राह्मणोंके नेत्र थालमें रखकर मेरे पास आ चुके हैं, तब उसने उसी समय उन फलों को ही आंखे समझकर खूब बुरी तरह मसला और इस तरहसे उसके जी में शांति आ गई । प्रतिदिन वह इसी तरहसे अब करने लगा। इस तरह करते २ उन्होंने सातसौ सोलह ७१६ वर्ष प्रमाण अपनी आयु समाप्त कर डाली। प्रवर्द्धमान रौद्र परिणामी होनेसे अन्त में मरकर वह सप्तम नरकका नारकी हुआ। इस प्रकार ब्रह्मदत्तचक्रवर्तीकी यह कथा समाप्त हुई। તેને એક થાળીમાં ભરી મારી સામે રાખવામાં આવે કે જેથી હું એ આંખેને છુંદીને મારા વેરનો બદલો લઉં. આ પ્રમાણે કરવાથી જ મારા હદયને શાંતિ મળી શકશે. એ શિવાય મારું મન શાંત થઈ શકવાનું નથી. ચક્રવતીના આ પ્રકારના આદેશને સાંભળીને મંત્રીએ સુંદર એવી યુક્તિ શેધી કાઢી. શાખટ વૃક્ષનાં ફળને થાળમાં રાખી એ થાળ એના સંતેષ ખાતર એની સામે લાવીને રાખી દીધે. ચક્રવતીએ જાણ્યું કે, બ્રાહ્મણની આંખેથી ભરપૂર થાળ ભરાઈને મારી પાસે આવી ગયો છે. ત્યારે તે એ ફળને જ આખો સમજીને પોતાના પગથી ખૂબ ખૂબ કચરવા માંડશે. આ પ્રમાણે કરવાથી તેના મનમાં શાંતિ વળી. અને રાજ તે આ પ્રમાણે કરવા લાગ્યો. આમ કરતાં કરતાં સાતસે સાળ ૭૧૬ વર્ષ પ્રમાણ પિતાનું આયુષ્ય પુરૂં કર્યું. પ્રવદ્ધમાન રૌદ્ર પરિણામી હેવાથી અંતે તે મરીને સાતમા નરકને નારકી બન્યું. આ પ્રમાણે બ્રહ્મદત્ત ચકવર્તીની આ કથા સમાપ્ત થઈ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
उत्तराध्ययनसूत्रे साम्प्रतं सूत्रमारभ्यते-'जाइपराजिओ खलु' इत्यादि।
मूलम्जाइपराजिओ खल्लु, कासि नियोणं तु हथिणपुरम्मि । चुलणीईं बंभदत्तो, उववन्नो पउमगुम्माओ ॥१॥ छाया-जाति पराजितः खलु, अकार्षीनिदानं तु हस्तिनापुरे।
चुलन्यां ब्रह्मदत्तः, उपपन्नः पद्मगुल्मात् ॥१॥ टीका-'जाइपराजिओ' इत्यादि
जातिपराजितः-जात्या प्रक्रमाचाण्डालाख्यजात्या पराजितः पूर्वभवे पराभूतः सभूतनामा मुनिः खलु हस्तिनापुरे वन्दनकाले चक्रवर्तिस्त्रीरत्नकेशसंस्पर्शाच्चक्रवर्तिपदप्रार्थनारूपं निदानमकार्षीत् । ततः सपद्मगुल्मात् पद्मगुल्मविमाने स मुत्पद्य ततभ्च्युतो ब्रह्मराजस्य भार्यायां चुलन्यां ब्रह्मदत्त इति नाम्ना उपपन्ना उत्पन्नः॥१॥ __ अब इसी कथा के सारभूत सूत्र का प्रारंभ होता है वह इस प्रकार है-'जाइपराजिओ' इत्यादि । - अन्वयार्थ (जाइपराजिओ-जातिपराजितः) चांडाल जातिसे पूर्वभवमें-संभूतके भवमें-पराजित हुए उन संभूतमुनिने (हत्थिपुरम्मि-नियाणम् कासि-हस्तिनापुरे निदानम् अकार्षीत् ) हस्तिनापुरमें वन्दना के समयमें चक्रवतीकी स्त्रीके केशोंके संस्पर्शजन्य सुखको अनुभव करनेके कारण "मैं परभव मैं चक्रवर्ती होऊ" इस प्रकारका निदान बंध किया था । पश्चात् मरकर वे संभूत मुनि पद्मगुल्म विमानमें देवकी पर्यायसे उत्पन्न हुए, सो उस (पउम गुम्माजो-पद्मगुल्मात्) पद्मगुल्मविमानसे चव कर वे (चुलणीइ बंभदत्तो उपवनो-चुलन्यां
હવે આ કથાના સારભૂત સૂત્રને પ્રારંભ થાય છે. તે આ પ્રકારે છે– "जाइपराजिओ"-त्याह
मन्वयार्थ-जाइपराजिओ-जातिपराजितः यissa तिथी पूनम भू. तन सभा पछत सना से संभूतमुनिये हथिपुरम्मि नियाणम्-हस्तिनापुरे निदानम् अकार्षीत् स्तिनापुरमा बनाना समये यतीनी श्रीन जना સ્પર્શજન્ય સુખને અનુભવ કરવાના કારણે મારા તપનું ફળ હોય તે “હું આવતા ભવમાં ચક્રવતી થાઉં” આવા પ્રકારનું નિદાન બાંધીને પછીથી મરણ કર્યું. મરણ કરીને પછીથી તે સંભૂતમુનિ પદ્ધગુલ વિમાનમાં દેવની પર્યાયમાં STAR थया. मे पछी ते पउमगुम्माओ-पद्मगुल्मात् ५शुभ विमानथी म्यवान
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७४२
ब्रह्मदत्तः उत्पन्नः ) ब्रह्मराजकी पत्नी चुलनी रानी की कुक्षि से 'ब्रह्मदत्त' इस नाम से पुत्ररूप में अवतरित हुए ।
भावार्थ - पहिले कथासे यह स्पष्ट हो चुका है कि चित्र और संभूत ये दोनों भाई चांडाल जातिमें उत्पन्न हुएथे । इसलिये शूद्र होने की वजह से ये स्वयं दुःखित रहा करते थे। किसी निमित्तको पाकर इन दोनों भाइयोंने दीक्षा धारण कर ली, और तपस्या के प्रभावसे अनेक लब्धि के धारक बन गये । नमुचि मंत्रीने जब इनको विविध प्रकार से ताडित करके हस्तिनापुरसे बाहर निकलवा दिया। तब वे अपमानित होकर तेजोलेश्यासे नगरमें अग्नि और धूआं फैलाया जिससे नगरको दुःखित देखकर उनको खमानेके लिये स्वयं सनत्कुमार चक्रवर्ती अपनी श्री देवी रानीके साथ वहां आये । चक्रवर्तीने बड़ी मुश्किलसे संभूत मुनिको प्रसन्न किया । रानीने भी भक्तिके आवेश से उनके दोनों चरणों पर अपना मस्तक रख दिया। रानी के केशकलापका स्पर्श मुनि को बड़ा ही सुहावना लगा और संभूतने स्वयं " धर्म के प्रभावसे मैं परभवमें चक्रवर्ती होऊ " ऐसा निदान कर लिया । पश्चात् मरकर वे दोनो सौधर्मस्वर्गके पद्मगुल्म विमान में देवरूप से उत्पन्न हुए और
चुणी इ बंभदत्तो उववन्नो- चुलन्यां ब्रह्मदत्तः उत्पन्नः प्रलरामनी पत्नी थुलनी રાણીની કૂખે “બ્રહ્મદત્ત નામે પુત્રરૂપે અવતર્યો.
""
ભાવા—પહેલાં કથાથી એ સ્પષ્ટ થયું છે કે, ચિત્ર અને સંભૂત એ અને ભાઈ ચાંડાલ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયા હતા. શૂદ્ર હાવાને કારણે તે સ્વય દુઃખી રહ્યા કરતા હતા. કેાઈ નિમિત્ત મળતા એ બન્ને ભાઈ આએ દ્વીક્ષા અંગીકાર કરી અને તપસ્યાના પ્રભાવથી અનેક લબ્ધિના ધારક અન્યા, નમુચિ મંત્રીએ જ્યારે તેમને વિવિધ પ્રકારથી માર મરાવીને હસ્તિનાપુરથી બહાર કઢાવી મૂક્યા ત્યારે તેમણે અપમાનિત થવાને કારણે તેોલેશ્યાથી નગરમાં અગ્નિ અને ધુમાડા ફૈલાબ્યા. આથી નગરમાં ફેલાયેલા ત્રાસને જાણીને એમને ખમાવવા માટે ખુદ સનકુમાર ચક્રવતી પેાતાની શ્રીદેવી રાણીની સાથે ત્યાં આવ્યા. ચક્રવતી એ ઘણી આજીજી અને વિનંતી કરી સંભૂતમુનિને પ્રસન્ન કર્યો. રાણીએ પણ એ સમયે ભક્તિના આવેશથી તેમના અને ચરણો ઉપર પેાતાનું મસ્તક નમાવ્યું. ચક્રવતીની સ્રીરત્ન” રાણીના વાળના અલ્હાદક સ્પ મુનિને સુખદાયક લાગ્યા. આથી સભૂતમુનિએ સ્વય' “ તપના પ્રભાવથી આવતા ભવમાં ચક્રવતી થઈ જાઉ. ’ એવું નિદાન કર્યું. પછી ત્યાંથી સરીને તે સૌધ સ્વર્ગમાં પદ્મશુવિમાનમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા. અને ત્યાંથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम्कंपिल्ले संभूओ, चित्तो पुण जाओ पुरिमतालेम्मि । सिटिकुलम्मि विसाले, धम्मं सोऊँण पव्वईओ ॥२॥ छाया-काम्पिल्ये संभूतश्चित्रः पुनर्जातः पुरिमताले ।
श्रेष्ठिकुले विशाले, धर्म श्रुत्वा प्रबजितः ॥२॥ टीका-'कंपिल्ले' इत्यादि
काम्पिल्यनामके नगरे ब्रह्मराजचुलन्योः पुत्रत्वेन ब्रह्मदत्तेति नाम्ना संभूतः संभूतजीवः समुत्पन्नः, चित्र:=चित्र जीवः पुरिमताले नगरे विशाले=बहुधन बहुपरिवारयुक्त्ते धनसारश्रेष्ठिकुले गुणसार इति नाम्ना जातः समुत्पन्नः। पुनर्जिनमार्गानुसारिणः सुभद्राचार्यस्य सविधे धर्म-श्रुत्रचारित्रलक्षणं श्रुत्वा प्रवजितः
प्रबन्यामग्रहीत् ॥ २॥ वहांसे चव कर ब्रह्मराज की रानी चुलनी की कुक्षिसे ब्रह्मदत्त नामक पुत्र उत्पन्न हुए ॥१॥
यही कथाका सार इस सूत्रमें सूत्रकार प्रकट करते है 'कंपिल्ले'इत्यादि।
अन्वयार्थ (कंपिल्ले-काम्पिल्ये ) काम्पिल्य नामके नगरमें (संभूओसंभूतः) संभूत का जीव ब्रह्मराज और चुलनी के संबंधसे ब्रह्मदत्त इस नाम से प्रसिद्ध पुत्र उत्पन्न हुआ तथा (चित्तो-चित्रः) चित्र का जाव प्रथम देवलोक नलिनीगुल्म के विमानसे चव कर (पुरिम तालाम्मि-पुरिमतालनगरे ) पुरिमताल नामक नगर में (विसाले सिडिकुलम्मि-विशाले श्रेष्ठिकुले) बहुधन एवं परिवार संपन्न होने से विशाल ऐसे धनसार श्रेष्ठि के कुल में गुणसार नामक पुत्ररूप से (जाओ. जातः) उत्पन्न हुआ और (धर्म सोउण-धर्म श्रुत्वा) जिनमार्गानुसारी વીને બ્રહ્મરાજાની રાણી ચુલનીની કૂખે બ્રહ્મદત્ત નામના પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા.ના
॥ थान सार २॥ सूत्रमा सूत्रा२ प्रगट ४२ छ-“ कंपिल्ले "-त्याहि.
अन्वयार्थ-कांपिल्ले-कांपिल्ये भियस्य नामना नगरभां संभूओ-संभूतः સંભૂતને જીવ બ્રહ્મરાજા અને રાણી ચુલનીના સંબંધથી બ્રહ્મદત્ત નામે પ્રસિદ્ધ पुत्र ५ थयो. मन चित्तो-चित्रः त्रिन ०१ पुरिमतालम्मि-पुरिमतालनगरे पुरिमतारा नाम विसाले सिद्विकुलम्मि-विशाले श्रेष्ठिकुले महुधन मने परिवार સંપન્ન હોવાથી વિશાળ એવા ધનસાર શેઠના કુળમાં ગુણસાર નામે પુત્રરૂપે जाओ-जातः उत्पन्न थयो. अने. धम्मं सोउण-धर्म श्रुत्वा नभागानुसारी शुभद्र
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूत चरितवर्णनम्
ततो यदभूत्तदाह
૭૪૩
मूलम् -
कंपिल्लुम्म य णयरे, समागया दो वि चित्तसंर्भूया । सुहदुक्ख फलविवागं, कैहंति 'ते इक्कमिक्स्स ॥ ३॥ छाया -काम्पिल्ये च नगरे, समागतौ द्वावपि चित्रसंभूतौ । सुखदुः स्वफलविपार्क, कथयतस्ता वेकैकस्य ॥ ३ ॥
टीका- 'काम्पिल्लम्मि य' इत्यादिकाम्पिल्ये च नगरे चित्रसंभूतौ द्वावपि समागतौ = सम्मिलितौ पूर्वभव नाम
शुभचन्द आचार्य के पास श्रुतचारित्र रूप धर्मका उपदेश सुनकर (पव्व इओ - प्रव्रजितः ) मुनि दीक्षा से दीक्षित हो गये।
भावार्थ - " काम्पिल्ये संभूतः " इन पदों का संबंध पहली गाथाके साथ है । यह बता ही दिया गया है कि संभूत जो चित्रके छोटे भाई थे, उनका जन्म काम्पिल्यनगर में ब्रह्मराजके घर हुआ। अबजो बड़े भाई चित्र थे वे पुरिमतालनगर में किसी धनसार नामके सेठ के यहाँ 'गुणसार' नामक पुत्र रूप से जन्मे । इन्होंने शुभचंद्र नामक जैनाचार्य के पास धर्मका श्रवण कर दीक्षा धारण की ॥ २ ॥
फिर क्या हुवा सो कहते हैं-' कंपिल्लम्मि ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (कंपिल्लम्म य णयरे चित्तसंभूया दो विसमागयाकांपिल्ये च नगरे चित्रसंभूतौ द्वौ अपि समागतौ ) काम्पिल्यनगरमें चित्र के जीव मुनिराज और संभूत के जीव ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती ये दोनों मिले आचार्यानी पासे श्रुतयस्त्रि ३५ धर्मना उपदेश सांलजीने पव्वइओ - प्रब्रजितः સુનિ દીક્ષાર્થી દીક્ષીત થયા.
लावार्थ - “काम्पिल्ये संभूतः " या होना संबंध पडेली गाधानी साथै છે. એ ખતાવવામાં આવેલ છે કે, સંભૂત કે જે ચિત્રના નાના ભાઇ હતા. તેના જન્મ કાપ્પિલ્ય નગરમાં બ્રહ્મરાજાને ઘેર થયા હતા. અને જે માટાભાઈ ચિત્ર હતા તે પુરિમતાલ નગરમાં ધનસાર નામના એક શેઠને ત્યાં ગુણુસાર નામના પુત્રરૂપે જનમ્યા અને ત્યાં તેમણે શુભચંદ્ર નામના જૈનાચાય ની પાસેથી ધર્મનુ શ્રવણુ કરીને દીક્ષા અગીકાર કરી. ારા
यही शुं थयुं ते उड़े छे - " कंपिल्लम्मि " - छत्याहि.
अन्वयार्थ — कंपिलम्मि य णयरे चित्तसंभूया दो विसमागया- कांपिल्ये च नगरे चित्रसंभूतौ द्वौ अपि समागतौ अभिपत्य नगरभां चित्रनो व भुनिरा અને સ ંભૂતના જીવ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તી એ અન્ને મળ્યા. અને તેનાઁ તેમણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४४
उत्तराध्ययनसूत्रे समादाय 'चित्रसंभूतौ' इति निदेशः। तौ एकैकस्य परस्परस्य सुखदुःखफलविपाकं सुकृतदुष्कृतफलविपाकं कथयतः। अत्र वर्तमाननिर्देशस्तकालापेक्षया ॥३॥
तत्र संभूतजीवश्चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तोश्चित्रजीवं मुनि यदाह, तदुच्यते गाथा चतुष्टयेन
मूलम्चकवट्टी महिडीओ, व दत्तो महाजसो । भायरं बहुमाणेणं, इमं वयणमब्बंवी ॥ ४॥ छाया-चक्रवर्ती महर्द्धिको, ब्रह्मदत्तो महायशाः।
भ्रातरं बहुमानेन, इंदं वचनमब्रवीम् ॥ ४॥ टीका-चक्कबट्टी' इत्यादि
महर्दिकः = सर्वोत्कृष्टऋद्धिसम्पन्नः षट्खण्डाधिपतिरित्यर्थः, महायशाःमहद् यशो यस्य स तथा, भुवनत्रयव्याप्तयशाश्चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तो बहुमानेन-अत्या
और (ते-तौ) इन्होंने (इक्कमिकस्स-एकैकस्य ) परस्पर में (सुहदुक्ख फलविवागं कहंति-सुखदुःखफलविपाकं कथयतः) पुण्यपापके फलके विपाककी कथा की। यहाँ गाथा में चित्र-संभूतके नामसे जो कहा गया है वह पूर्वभवके नामकी अपेक्षासे जानना चाहिये ॥३॥
इस विषय में संसार के जीव चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तने चित्रके जीव मुनिराजको क्या कहा यह बात चार गाथाओं द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं
'चकवट्टी' इत्यादि।
अन्वयार्थ (महिड्डीओ-महर्द्धिकः) सर्वोत्कृष्ट ऋद्धि संपन्न-पखंडके अधिपति (महाजसो-महायशाः) भुवनत्रय में व्याप्त यश संपन्न ऐसे (चक्कवट्टी बंभदत्तो-चक्रवर्तीब्रह्मदत्तः)चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तने (बहुमाणेणं-बहुमानेन) इक्कमिकस्स-एकैकस्य ५२२५२मा सुहदुक्खफलविवागं कहंति-सुखदुःख फलविपाकं कथयतः पुन्य तथा पापनाविनी ४था ४ही. मी ॥थामा यित्र-स भूतना નામથી જે કહેવામાં આવેલ છે તે પૂર્વભવના નામથી અપેક્ષાઓ કહેવાયેલ છે તેમ જાણવું જોઈએ. ૩૫
આ વિષયમાં સંસારના જીવ બ્રહ્મદત્ત ચકવતીએ ચિત્રના જીવ મુનિરાજને शुं हुं स वाया था। द्वारा सूत्रा२ प्रगट ३ छ. "चक्कवट्टी"-त्याहि.
मयार्थ:-महिड्डीओ-महर्द्धिकः सवोत्कृष्ट शिद्ध संपन्न-पटूमना अधिपति महाजसो-महायशाः त्रय भुवनमानी मोसमाती मे यशने पामेा चकवट्टी बंभदत्तो-चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तः प्रदत्त यवती मे बहुमाणेणं-बहुमानेन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७४५
दरेण सह भ्रातरं जन्मान्तरसहोदरं गृहीतमुनिनियमं श्रेष्ठिपुत्रम् इदं वक्ष्यमाणं वचनम् अब्रवीत् ॥ ४ ॥ किमत्रवीत् ? इत्याह
मूलम् -
आसिमो भायरी दो वि, अन्नमन्नवसाणुगा । अन्नमन्नमेणुरत्ता, अन्नमन्नहिएसिणो ॥ ५ ॥ छाया - आस्व भ्रातरौ द्वापपि, अन्योन्यवशानुगौ । अन्योन्यानुरक्तौ, अन्योन्यहितैषिणौ ॥ ५ ॥
अतिशय आदर के साथ (भायरं - भ्रातरम् ) अपने बड़े भाई जो श्रेष्ठिकुल में उत्पन्न हुए थे तथा दीक्षासे अलंकृतथे उनसे ( इमं वयगमव्यवी- इदं वचनम अब्रवीत् ) इस प्रकार कहा
भावार्थ - कथा से हमें यह ज्ञात हो चुका है कि जब अरहट वालेने आधे श्लोक की कीगई पूर्ति को ब्रह्मदत चक्रवर्तीसे पास आकरके सुनाया और उससे सववृत्तान्त स्पष्ट कह दिया तब चक्रवर्तीने उसका बड़ा ही सन्मान किया । तथा दानादिक देकर उसको बिदा भी कर दिया था । पश्चात् वे अपने भाईके जीव मुनिराजको वंदना करनेके लिये गये । और वहां उनसे यह प्रार्थना की कि महाराज ! जिस प्रकार आपने हमको अपने पवित्र दर्शनोंसे संतुष्ट किया है उसी प्रकार आधाराज्य भी स्वीकार कर हमको संतुष्ट करो। यही पूर्ववात इस गाथा द्वारा प्रदर्शित की गई है ॥ ४ ॥
1
अतिशय महरनी साथै भायरं - भ्रातरम् पोताना भोटालाई } ? शेहना भुणभां उत्पन्न थया हता भने दीक्षाथी अलङ्कृत हुता भने इमं वयणमब्बवी - इदं वचनम् अब्रवीत् या प्रकारे -
ભાવાર્થ-કથાથી આપણે એ જાણી શકયા છીએ કે, જ્યારે અરહેટ (૨૮) હાંકનારના મેઢેથી ખેાલાએલા અર્ધા શ્લેાકની પૂર્તિને તે અરહટ હાંકનારે બ્રહ્મદત્તની પાસે આવીને સંભળાવી અને તેને સ્પષ્ટરૂપે સઘળા વૃત્તાંત સભળાવ્યેા. ત્યારે ચક્રવતી એ તેનું ભારે સન્માન કર્યું. તથા સારૂં એવું ધન આપી વિદાય કર્યાં. આ પછી તે પેાતાના ભાઈના જીવ મુનિરાજને વંદના કરવા માટે ગયા અને ત્યાં તેમને આ પ્રાર્થના કરી કે, મહારાજ ! જે રીતે આપે મને આપનાં પવિત્ર દનથી સતુષ્ટ કરેલ છે, એજ રીતે અર્ધો રાજ્યનો સ્વીકાર કરીને મને સતુષ્ટ કરા, એજ આગલી વાત આ ગાથાદ્વારા કહેવામાં આવેલ છે. જા
उ० ९४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४६
टीका- 'आसिमो ' इत्यादि
हे मुने ! अन्योन्यवशानुगौ=परस्परस्य वशवर्तिनों, अन्योन्यानुरक्तौ = परस्पर प्रीतिसंपन्नौ, अन्योन्यहितैषिणौ परस्परस्य हितवाञ्छको आवां द्वावपि पूर्वजन्मनि भ्रातरौ आस्व=अभूव ॥ ५ ॥
'आवां कुत्र कुत्र सहोदरत्वेन समुत्पन्नौ ' इत्याह
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
मूलम् — दासा देसपणे आसी, मियां कालिंजरे नंगे । हंसां मयंगतीरे र्य, सोवागी कासिंभूमीय ॥६॥ देवी ये देवलोम्मि, आसी अॅम्हे महिड्डियां । ईमा णो छट्टियां जोई, अन्नमन्त्रेण जो विणा ॥७॥ छाया - दासौ दशार्णे आस्त्र, मृगौ कालिञ्जरे नगे ! Eat मृतगङ्गातीरे श्वपाकौ काशिभूमौ ॥ ६ ॥
क्या बोले सो कहते हैं-' आसिमो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - चक्रवर्तीने बहुमान पुरस्सर उनसे यह कहा कि - हे मुने ! ( अन्नमन्नवसाणुगा - अन्योन्यवशानुगौ ) हम तुम (दो वि- द्वौ अपि) दोनों ही पहिले भवमें परस्पर वशवर्ती तथा ( अन्नमन्नमणुरत्ता - अन्योन्यानुरक्तौ ) आपसमें अतुल प्रेम संपन्न एवं ( अन्नमन्नहिए सिणो - अन्योयहितैषिणौ ) एक दूसरे के सदा हितेच्छु ( भायरा आसिमो - भ्रातरौ आस्व ) भाई भाई थे ।
भावार्थ - आधाराज्य लेकर आप सुखी होवें यह बात हम इसलिये कह रहे हैं कि हम और आप पूर्वभवमें सहोदर भ्राता थे । अतः हमको आप की ऐसी दशा देखकर दुःख हो रहा है ॥ ५ ॥
तेथे। शुं मोट्या ते नीथेनी गाथाद्वारा उडेवामां आवे छे. "आसिमो " - इत्यादि. અન્વયાથ—ચક્રવર્તી એ બહુમાન અને આદર સાથે તેમને કહ્યું કે, હું भुनि ! अन्नमन्नवसाणुगा - अन्योन्यवशानुगौ हुँ' भने तमे दो वि- द्वौ अपि भन्ने पूर्वं लवमां से भीलना लाई हुता अन्नमन्नमणुरत्ता - अन्योन्यानुरक्तौ यापसभां अतुल गोवा प्रेम संपन्न भने अन्नमन्नहिएसिणो - अन्योन्यहितैषिणौ श्रीलना सहा हितेच्छु भायरा आसिमो - भ्रातरौ आस्व लाई लाई हता.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
ભાવાર્થ—અર્ધું રાજ્ય લઈ આપ સુખી થાવ એ વાત હું એટલા માટે કહી રહ્યો છુ કે, હું અને આપ પૂર્વ ભવમાં સહેાદર ભાઇ હતા, આથી મને આપની આવી દશા જોઈને ઘણું દુઃખ થાય છે. ।। ૫ ।।
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४७
-
प्रियदर्शिनीटीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
देवौ च देवलोके, आस्व आवां महर्द्धिको ।
एषा नो षष्ठिका जातिः, अन्योन्येन या विना ॥ ७॥ टीका-दासा' इत्यादि
आवां दशाणे-दशार्णदेशे दासौ-शाण्डिल्य ब्राह्मणस्य यशोमत्या दास्या युगलपुत्रौ आस्व=अभूव, कालिञ्जरे नगे-कालिञ्जर नामके पर्वते मृगौ आस्व, मृतगङ्गातीरे हंसौ, काशिभूमौकाश्यां श्वपाकौ-चाण्डालौ च-अभूव ॥६॥
'देवा य' इत्यादि-च-पुनः देवलोके सौधर्मे प्रथमकल्पे पद्मगुल्मविमाने आवां महर्द्धिकौ देवौ आस्व । एषा नौ आवयोः षष्ठिका जातिःषष्ठं जन्म, या अन्योन्येन विना वर्तते । अयं भावः-पञ्चमु पूर्वभवेषु आवां सहोदरावास्व, परस्मिन्भवे वियुक्तावावाम् इति ॥ ६ ॥ ७॥ __हम आप दोनों सहोदरपनेसे कहां २ उत्पन्न हुए इसी बात को चक्रवर्ती प्रकट करते हैं-'दासा' इत्यादि । ____ अन्वयार्थ-अपन दोनों पहिले (दसण्णे-दशाणे) दशार्णदेशमें (दासा-दासौ) शाण्डिल्यब्राह्मण की यशोमती दासी के पुत्र हुए वहां से मर कर(कालिंजरे-कालिञ्जरे)कालिञ्जर पर्वत पर मिया-मृगौ) मृग हुए। उस पर्यायसे निकलकर (मयंगतीरे हंसा-मृतगंगातीरे हंसौ) मृतगंगा के तीर पर हँस हुए। फिर उस पर्यायको छोड़कर (कासि भूमीय-काशिभूमौ) काशी नगरी में (सोवागा-श्वपाकौ) चांडाल (आसी-आस्व) हुए। उस पर्यायको भी छोड़कर फिर (देवलोगम्मी महिड्डिया देवा य आसी-देवलोके महर्द्धिको देवौ च आस्व ) सौधर्म स्वर्ग में पद्मगुल्मविमानमें महर्दिक देव हुए फिर वहांसे चवे (णो-नौ) अपनी (एसा-एषा) यह (छठिया जाइ
આપણે બંને સહેદરપણથી કયાં કયાં ઉત્પન્ન થયા આ વાતને ચકपती प्रगट रे छ.-" दोसा"-त्या.
स-पयार्थ--माप माने पडेटा दसण्णे-दशाणे ६॥ शमा दासा-दासौ Aifseय प्राशनी यामती सीन पुत्र थया. त्यांची भरीन कालिंजरे-कालिं. अरे ४ि२ त ५२ मिया-मृगौ २९ ३२ मता . ये पायथा नी. जीत मयंगतीरे हंसा - मृतगंगातीरे हंसौ भृतान निारे स च्या. ५याय छोडीन कासिभूमीय-काशिभूमौ ॥२ नगरीमा सोवागा-श्वपाको यistan त्यां पुत्र ३२ आसी-आस्व मता . मे पर्यायने ५५ छ। पछी देवलोगम्मी महिइढिया देवा य आसी-देवलोके महर्द्धिको देवौ च आस्व सौधर्मपमा पशाम विमानमा मसद्धि हे या भने त्यांची २५वीन मापी एसा-एषा मा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
उत्तराध्ययनसूत्रे
इत्थं चक्रवर्त्तिवचनं श्रुत्वा मुनिराह -
मूलम्—
कम्मा नियाण पगडा, तुमे राय ! विचिंतिया । तेसिं फलविवागेण, वियोगमुवागयां ॥ ८ ॥
छाया - कर्माणि निदान प्रकृतानि त्वया राजन् ! विचिन्तितानि । तेषां फलविपाकेन विप्रयोगमुपागतौ ॥ ८ ॥
,
टीका- 'कम्मा' इत्यादि -
हे राजन् ! निदानप्रकृतानि = निदानेन = साभिष्वङ्गप्रार्थनारूपेण, प्रकृतानि - प्रकर्षेण कृतानि, निदानवशनिबद्धानीत्यर्थः । कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि स्वया विचिन्तितानि समुपार्जितानि, धातूनामनेकार्थत्वात् । तेषां कर्मणां फलविपाकेन आवां विमयोगं वियोगम्, उपागतौ प्राप्तौ । अयं भावः - मया निषिद्धोऽपि त्वं निदानकरणाद्विरतो नाभूः, अत आवयोरस्मिन् जन्मनि वियोगो जात इति ॥ ८ ॥ षष्ठिका जातिः) छठवीं पर्याय है। जिस पर्यायमें अपनदोनों (अन्नमण्णेण जा विना-अन्योन्येन बिना) एक दूसरे से वियुक्त हुए हैं ॥ ६ ॥ ७ ॥
चक्रवर्ती के वचन सुनकर मुनिराज कहते हैं 'कम्मा' इत्यादि
अन्वयार्थ - - ( राय - राजन् ) हे राजन् ! संभूतके भव में (तुमे - त्वया) तुमने ( नियाणप्पगडा - निदानप्रकृतानि ) सांसारिक पदार्थोंको भोगने के अभिलाषारूप निदानबंध से संपादित (कम्मा विचितिया-कर्माणि विचिन्तितानि) निदानरूप कर्मोंको उपार्जित किया । अतः (तेसिं फल विवागेण - तेषां फलविपाकेन) उन कर्मों के फलरूप विपाकसे (विप्पयोगमुवागयाविप्रयोगम् उपागतौ ) हम तुम दोनों इस जन्म में वियुक्त हुए हैं ।
छठिया जाइ - षष्ठिका जातिः छठ्ठी पर्याय छे. या पर्यायमा आयो मन्ने अन्नमणेण जा विना-अन्योन्येन विना मेड श्री नथी विष्णुटा पडी गयाछी थे. ॥६॥७॥
व्यवतींना वथन सांलजीने भुनिरान हे छे - “ कम्मा " - इत्यादि ।
मन्वयार्थ-राय-राजन् હૈ श४न् ! सलूतना लवमां तुमे त्वया तभेोये नियाणप्पगडा - निदान प्रकृतानि पाथने लोगववानी अभिलाषा३य निहान अंधथी संपाहन रेल कम्माविचितिया-कर्माणि विचिन्तितानि निधान३ मेने उपा र्या, माथी तेसिं फलविवागेण तेषां फलविपाकेन थे अर्भाना इस विप्पयोगमुवागया-विप्रयोगम् उपागतौ हुँ भने तमे मन्ने या ખીજાથી વિખુટા પડી ગયા છીએ.
स्व३५ વિપાકથી भन्भमा भेड
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र - संभूतबरिनवर्णतम् एवं वियोग हेतुं ज्ञात्वा चक्रवर्ती पुनः पृच्छति
मूलम् -
सच्च सोप्पंगडा, कम्मा मऍ पुरा कैडा ।
७४९
'ते अजं परिभुंजामी, किं नुं चित्ते वि" से" तेहा ॥ ९ ॥
छाया - सत्यशौचप्रकटानि कर्माणि मया पुरा कृतानि ।
तान्यद्य परिभुजे, किं नु चित्रोऽपि तानि तथा ॥ ९ ॥ टीका - सच्च सोय ' इत्यादि -
हेमुने ! सत्यशौचप्रकटानि सत्यं मृषाभाषात्यागरूपम्, शौचं - मायारहितमनुष्ठानम्, ताभ्यां प्रकटानि ख्यातानि कर्माणि =पक्रमाच्छुभकर्माणि पुरा=पूर्वभवे मयाकृतानि = उपार्जितानि । तानि कर्माणि अद्य परिभुजे । चक्रवर्तिसुख
भावार्थ- हमको इस कथासे यह बात निश्चित हो चुकी है कि संभूतमुनिने चक्रवर्ती होनेका निदान बंध किया था अतः चित्रमुनिका जीव उनको समझा रहे हैं कि मैंने यद्यपि उस समय तुम को बहुत कुछ ऐसा न करने की अभिलाषासे निषिद्ध भी किया था परन्तु तुमने मेरी एक बात भी नहीं मानी। उसीका यह कारण हुआ कि हम तुम दोनों इस भव में वियुक्त हुए हैं ॥ ८ ॥
इस प्रकार वियोगके कारणको जानकर चक्रवर्तीने पुनः पूछासच्च० ' इत्यादि ।
6
अन्वयार्थ - हे मुने ! ( मए - मया ) मैंने (पुरा) संभूतकी पर्याय में जो ( सच्च सोयपगडा कम्मा कडा - सत्यशौचप्रकटानि कर्माणि कृतानि) मृषाभाषा त्यागरूप तथा मायाचारीके वर्जन रूपसे प्रसिद्ध शुभ कर्म
ભાવાર્થ.આ કથાથી આપણને એ વાત નિશ્ચિત થઈ ગઈ છે કે, સંભૂત મુનિએ ચક્રવતી થવાનું નિયાણુ કરેલ હતું. આથી ચિત્તમુનીના જીવ એને સમજાવે છે કે, મે' એ સમયે તમને આવુ નિયાણું' ન કરવા ખૂમ સમજાવેલ હતા પરંતુ તમાએ મારી એક પણ વાત માનેલ ન હતી. એનું ફળ એ મળ્યું કે આ ભવમાં આપણે બંને એક બીજાથી વિખુટા પડી ગયા. ሀረ
આ પ્રમાણે વિચાગનું કારણ જાણી લીધા પછી ચક્રવતીએ ફરીથી પૂછ્યું. 61 सच्च " - धत्याहि !
मन्वयार्थ - डे भुनि ! मए-मया में पुरा-पुरा संभूतनी पर्यायभां सच्चसो- सत्यशौच प्रकटानि भूषालाषानी त्याग भने भायायारीना वन
पगडा कम्मा कडा-स
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
उत्तराध्ययनसूत्रे
रूपाणि तत्फलान्यनुभवामि । हे मुने ! चित्रः = चित्रनामधारको भवानपि तानि= चक्रवर्तिसुखानि तथा=अहमिव किं नु परिभुङ्क्ते ? अयं भावः भवान् भिक्षुकोऽहमिव नैव पूर्वकृत सुकृतफलभूतानि परिभुङ्क्ते । अतो व्यर्थमेव भवत्सु कृतमिति ॥ ९ ॥ चक्रवर्तिवचनं श्रुत्वा मुनिराह -
मूलम् -
सव्वं सुचिणं सफलं नराणं, कडाण कम्माण न मोक्ख अस्थि । अत्थेहि कामेहि ये उत्तमेहिं आया मंमं पुण्णफलोववेए ॥१०॥
छाया - सर्व सुचीर्ण सफलं नराणां कृतेभ्यः कर्मभ्यो न मोक्षोऽस्ति । अर्थैः कामैव उत्तमैः, आत्मा मम पुण्यफलोपपेतः ॥ १० ॥ टीका--' सव्यं ' इत्यादि -
,
हे राजन् ! नराणां सर्व सुचीर्ण- शोभनमनुष्ठितं तपः प्रभृतिकं सफलं भवति, यतः कृतेभ्यः = समाचरितेभ्यः, कर्मभ्यो मोक्षो नास्ति । 'कडाण कम्माण' इति पञ्चम्यर्थे षष्ठी । अयं भावः - नराणां कृतकर्मफलोपभोगोऽवश्यं भावीति ।
किये हैं ( तानि कम्मा अज्ज परिभुंजामो - तानि कर्माणि अद्यपरिभुंजे) उन कर्मों के फलको मैं इस चक्रवर्ती की पर्यायरूपमें भोग रहा हू सो (चित्ते वि-चित्रः अपि ) चित्र के जीव रूप आप भी ( से - तानि ) उन चक्रवर्ती के सुखों को (तथा) मेरी तरह ( किंतु परिभूब्जे- किंतु परिभुंक्ते) क्यों नहीं भोगते हैं ।
भावार्थ - चक्रवर्तिका इस गाथासे यह अभिप्राय निकलता है कि आपने तो तपस्या करके भी सुकृत उपार्जित नहीं किया है। नहीं तो मेरे समान आप भी चक्रवर्तिके पद की विभूतिके सुखोंका अनुभव करते । अतः आप का तपस्याचरण ठीक नहीं है ॥ ९ ॥
३५थी प्रसिद्ध शुभ भ रेल छे. तानि कम्मा अज्ज परिभुंजामो - तानि कर्माणि ગદ્ય મુિને એ કર્મોના ફળને હું આ ચક્રવતીની પર્યાયમાં ભગવી રહ્યો છું. माथी चित्ते वि-चित्रः चित्रना अपि व३५ सय पशु से तानि मे यडवत ना सुणाने भारी भाइ किंनु परिभुज्जामो - किंनु परिभुंक्ते म्भ लोगवता नथी ?
लावार्थ- આ ગાથાથી ચક્રવર્તીના એવા અભિપ્રાય નીકળે છે કે, આપે તે તપસ્યા કરીને પણ કાંઈ ઉપાર્જીત કરેલ નથી. જો એમ હોત તા તમા પણ મારી માફક ચક્રવર્તી પદ્યની વિભૂતિના સુખાને ભાગવનાર અન્યા હાત. આથી આપની તપસ્યાનું આચરણુ ખરેખર નથી. ॥ ૯॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् उक्तंचापि
“कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि । _अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥१॥" इति।।
अतो हे चक्रवर्तिन् । ममापि आत्मा उत्तमैः उत्कृष्टैः अर्थः द्रव्यैः कामैः शब्दादिभिश्च, अथवा-'अत्थेहि ' इत्यस्य 'अर्यैः' इति च्छाया, अर्थो जनप्रा
इस प्रकार चक्रवर्तीके कथनको सुनकर मुनिने इस प्रकार कहा'सव्वं ' इत्यादि।
अन्वयार्थ–राजन् । (नराणं-नराणाम् ) मनुष्योंका (सव्वं सुचिण्णं सफलं भवइ-सर्व सुचीर्ण सफलं भवति ) समस्त सुन्दर रीति से आचरित तप आदि कर्म सफल होते हैं (कडाण कम्माण मोक्खो न अस्थिकृतेभ्यः कर्मभ्यः मोक्षः नास्ति ) आचरित कर्मों से मनुष्योंका छुटकारा नहीं होता है । अर्थात् कृतकों का फल उनको अवश्य मिलता है वे विफल नहीं होते हैं। लौकिकजनों का भी इस विषय में ऐसा ही मन्तव्य है
"कृतकर्मक्षयो नास्ति कल्पकोटिशतैरपि।
अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ।।" कृतकर्म कभी भी-कोटिशतकल्पकालोंमें भी-क्षपित नहीं होता है। चाहे वह शुभ हो चाहे अशुभ-उसका फल तो अवश्य ही भोगना पडता है । इसलिये हे चक्रवर्तिन् ! (मम आत्मा-मम आत्मा) मेरा भी आत्मा (उत्तमेहिं अत्थेहिं कामेहि-उत्तमै ? अर्थ:-कामैश्च ) उत्तम
ચકવર્તીનું આવા પ્રકારનું કહેવું સાંભળીને મુનિએ આ પ્રમાણે કહ્યું– “ सव्वं "-पत्याह!
अन्वयार्थ:-२४ ! नराणं-नराणाम् मनुष्यना सव्वं सुचिण्णं सफलं भवइसर्व सुचीणं सफलं भवति समस्त सुंदर शतथी मायराये त५ मा भी सघनी शत सण मन छे. कडाण कम्माण मोक्त्रं न अस्थि-कृतेभ्यः कर्मेभ्यः मोक्षः नास्ति पात मायरे मेथी मनुष्योनी छुटा। थत नथी. मथात કરેલા કર્મોનું ફળ તેને અવશ્ય મળે છે. એ અફળ નથી બનતાં. જનપદનું પણ આ વિષયમાં આવું જ મંતવ્ય છે.
" कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि।।
अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कमें शुभाशुभम् ॥" કરેલાં કર્મ કદી પણ, કરોડે શતકલ્પ કાળમાં પણ ક્ષપિત થતાં નથી. ચાહે તે શુભ હોય કે અશુભ. આનું ફળ તે અવશ્ય જોગવવું પડે છે. આ भाटे यती ! मम आत्मा भा। आत्मा ५ उत्तमेहिं अत्येहिं कामेहि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
उत्तराध्ययनसूत्रे र्थनीयैः कामैः शब्दादिभिः कृत्वा पुण्यफलोपपेतोऽस्ति । अयं भावः हे राजन् ! मयाऽपि समुत्कृष्टा अर्थकामाः समुपभुक्ताः। अतस्त्वया नैवं मन्तव्यम्-यदेतस्य भिक्षोः पूर्वकृतसुकृतं निष्फलमिति ॥ १० ॥
मूलम्-- जाणासि संभूय ! महोणुभागं, महिड्डीयं पुण्णफलोववेयं। चित्तंपिजाणाहि तहेव रायं, इंडि जुई तस्स वियप्पभूया॥११॥ छाया-जानासि समूत ! महानुभागं महर्द्धिकं पुण्यफलोपपेतम् ।
चित्रमपि जानीह तथैव राजन् ! ऋद्धिथुतिस्तस्यापि च प्रभूता ॥११॥ टीका-'जाणासि' इत्यादि
हे संभूत ! जन्मान्तरीय नाम्नेदं संबोधनम् , यथा-त्वमात्मानं महानुभागं बृहन्माहात्म्यसंयुक्तं महर्द्धिकं चक्रवर्तिपदप्राप्त्या सातिशयविभूतिमन्तम् , अत एव द्रव्य कामरूप अथवा जन प्रार्थनायरूप शब्दादिकोंको भोगने द्वारा (पुण्ण फलोववेए-पुण्यफलोपपेतः) पुण्यफल से युक्त है। ___ भावार्थ-चक्रवर्तीको समझानेके अभिप्रायसे मुनिराजने उनसे कहा-कि जब यह अटल सिद्धान्त है-विकृत क का फल जीवोंको अवश्य मिलता है तो इस नियमके अनुसार मैने भी उत्कृष्ट अर्थकाम उपयुक्त किये हैं। अतः तुम अपने चित्तमें ऐसा विचार मत करो कि इस भिक्षुके पूर्व सुकृत निष्फल हैं। क्यों कि उत्तम द्रव्य कामरूप विषयों की प्राप्ति विना पुण्यके जीवोंको नहीं मिलती है ॥१०॥
तथा-'जाणासि' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-जन्मान्तरके नामसे संबोधित करते हुए मुनिराज उत्तमैः अथै": कामैः च उत्तम द्रव्यम३५ मथ नाथनीय ३५ ७४/हिना दी। पुण्णफलोववेण-पुण्यफलोपपेतः १९५ णोथी युत छ.
લાવાર્થ – ચક્રવતીને સમજાવવાના આશયથી મુનિરાજે એમને કહ્યું કે, જયારે આ અટલ સિદ્ધાંત છે કે, કરેલા કર્મોનું ફળ જીવેને અવશ્ય મળે છે તે આ નિયમ અનુસાર મેં પણ ઉત્કૃષ્ટ અર્થકામને ઉપાજીત કરેલ છે. આથી તમે તમારા મનમાં એ કઈ વિચાર ન કરે કે, આ ભિક્ષુએ પૂર્વે કરેલાં સુકૃત્ય નિષ્ફળ છે. કેમકે, ઉત્તમ દ્રવ્ય કામરૂપ વિષયની પ્રાપ્તિ જીવને પુણ્ય વગર મળી શકતી નથી. મેં ૧૦
तथा-" जाणासि "-त्याहि. અન્વયાર્થ–જન્માંતરના નામથી સંબંધિત કરતાં મુનિરાજ કહે છે કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५३
प्रियदशिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् पुण्यफलोपपेतं जानासि । तथैव हे राजन् ! मां चित्रमपि जानीहि । 'चित्रम्' इति जन्मान्तरीय नाम्ना व्यपदेशः। तस्यापि-चित्राभिधानस्य ममापि प्रभूताअत्यधिका ऋद्धिा दासीदासहस्त्यश्वमणिमुवर्णादि धनधान्यसंपत् , धुतिः तेजः प्रतापरूपा चासीत् ।
अयं भावः सनिदानः संभूननामधारको भवान् देवलोकाच्च्युतो ब्रह्मनाम्नो राज्ञश्च्युलनी नाम्न्यां भार्यायां ब्रह्मदत्तेति नाम्ना समुत्पन्नश्चक्रवर्तित्वं प्राप्तः । निदानरहितश्चित्रनामधारको ममात्मा देवलोकाच्च्युतः सुसमृद्धस्य धनसारनामक कहते हैं कि (संभूय-संभूत) हे संभूत । जैसे तुम अपने आपको (महाणु भागं-महानुभागम् ) अतिशय माहात्म्यसे संपन्न एवं (महिड्डियं-महर्दिकम् ) चक्रवती पदकी प्राप्तिसे अतिशय विभूति विशिष्ट मानकर (पुण्णफलो ववेयं जाणासि-पुण्यफलोपपेतम् जानासि ) सुकृतके फलका भोक्ता जान रहे हो ( तहेव-तथैव) उसी तरह (रायं-राजन्) हे राजन् ! (चित्तपि जाणाहि-चित्रमपिजानिहि) मुझ चित्र के जीवको भी इसी तरह समझो (तस्स वि इट्ठीजुई य प्पभूया-तस्यापि ऋद्धिः द्युतिः च प्रभूताः) इस चित्र के जीव के भी ऋद्धि-दासी, दास, हस्ति, अश्व, मणि, सुवर्ण आदि धन धान्य संपत्-एवं द्युति तेजप्रतापरूप द्युति अत्यधिक थी।
इसका तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार तुम निदानके प्रभावसे देवलोकसे चवकर ब्रह्मराजनामका राजा और चुलनी रानी के यहां ब्रह्मदत्त इस नामकपुत्ररूपसे अवतरित होकर चक्रवर्ती पदको भोग रहे हो उसी तरह मैं तुम्हारा भाई चित्र भी निदान रहित तपके प्रभावसे देवलोकसे चव संभूय-संभूत में भूत ! तमे रेभ पातानी नतने महाणुभाग-महानुभागम् अतिशय महत्भ्यथी सपन्न मने महिड्ढियं-महर्द्धिकम् या पहनी प्रातिथी भतिशय विभूति विशिष्ट भानान पुण्णफलोववेयं जाणासि - पुण्यफलोपपेतम् जानासि सुकृत्य। गाना INR भानी २२॥ छ। तहेव-तथैव मे शत रायं-राजन् ! चित्तपि जाणाहि-चित्रमपि जानाहि मा। चित्रना पने ५ मे भाना. तस्स वि इङ्ढीजुई य प्पभूया-तस्यापि ऋद्धिः द्युतिः च प्रभूताः ॥ चित्रना अपने ५५ ऋद्धि, हासी, होस, हाथी, थे। 1, भी, सुप, આદિ ધન ધાન્ય સંપન્ન અને ઘુતિ તેજ પ્રતાપરૂપ શુતિ વિપુલ પ્રમાણમાં હતી.
આનું તાત્પર્ય એ છે કે, જે પ્રકારે તમે નિદાનના પ્રભાવથી દેવકથી વીને બ્રહ્મરાજ અને ચુલની રાણીને ત્યાં બ્રહ્મદત્ત નામના પુત્રરૂપે અવતરીને ચક્રવતી પદને ભોગવી રહ્યા છે. એવી રીતે હું તમારે ભાઈ ચિત્ર પણ નિદાન उ० ९५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
-
--
--
उत्तराच्ययनसूत्रे श्रेष्ठिनः पुत्रत्वेन समुत्पन्नः। चक्रवर्तिवत्तस्यापि ममात्मन समृद्धिरासीत्। सच ममात्मा प्रतिदिनं याचकेभ्यः सुवर्णदीनारकोटिं ददाति स्म। तथा षडऋतुसुख दायकेषु मनोहरेपूच्चैस्तरमासादेषु समग्रान् भोगानुपभुञ्जानो बहुविधस्थतुरग गजादि समृद्धिसम्पन्नोऽनेकानेकसुकुमारकामिनीभिः परिहतो द्वात्रिंशविध नाटकं पश्यन् सुखपरम्परा परीतोऽनेकविधान् भोगान् प्रतिदिनं भुजानः पूर्वकृत सुकृतप्रभावेण परमप्रमोदमनुभवन्नासीदिति ॥ ११ ॥
यदि ममेव तवापि संपदासोत्तदा त्वं कथं प्रवजितः ? इत्याशङ्क्याह
महत्थरुवा वयणप्पभूया, गाहाणुंगीया नरसंर्घमज्झे । जं भिक्खुणोसीलगुणोववेया, इहज यंते समणोम्हिजाओ॥१२॥ छाया-महाथरूपा वचनाल्पभूता, गाथाऽनुगीता नरसङ्घमध्ये ।
___ यां भिक्षवः शीलगुणोपपेता, इह यतन्ते श्रमणोऽस्मि जातः ॥१२॥ कर मुसमृद्ध धनसार सेठके यहां पुत्र रूपसे अवतरित हुआ हूं। जिस तरह तुम्हारा वैभव है ठीक इसी तरहका मेरा भी वैभव था। मैं भी उस अवस्थामें याचकोंके लिये एक करोड़ सुवर्णकी दीनारे प्रतिदिन प्रात:काल दिया करता था। समस्त ऋतुओंके अनुकूल, सुखदायक, मनोहर एवं उन्नत प्रासादो में निवास करता हुआ समग्र भोगोंका उपभोग करता था। अनेक प्रकारके रथोंकी, घोड़ोंकी तथा हाथियोंकी मेरे यहां कमी नहीं थी। मेरे अनेक सुकुमार कामिनिया थीं। बत्तीस प्रकारके नाटकों को देखता हुआ मैं विशिष्ट सुख परम्पराको भोगता था। किसी भी वस्तुका अभाव मेरे यहां नहीं था।पूर्वकृत सुकृतका प्रभाव मुझे हर तरहसे प्रतिदिन आनंदित करता था ॥ ११ ॥ રહીત તપના પ્રભાવથી દેવલેકથી અવીને સુસમૃદ્ધ ધનસાગર શેઠને ત્યાં પુત્રરૂપે અવતરેલ છું. જે પ્રકારને તમારો વૈભવ છે. એ જ પ્રકારને મારે વૈભવ હતું. હું પણ એ અવસ્થામાં યાચકને માટે એક કરોડ મુદ્રાઓ આપ્યા કરતા હતા. દરેક ઋતુઓને અનુકૂળ, સુખદાયક, મનહર અને સુખદાયક ભવ્ય પ્રાસાદમાં નિવાસ કરીને સઘળા ભેગોને ઉપભોગ કરતે હતે. અનેક પ્રકા ૨ના રાની ઘોડાની તથા હાથીઓની મારે ત્યાં કમીના ન હતી. મારે અનેક સકુમાર પત્નીઓ હતી. બત્રીસ પ્રકારનાં નાટકને જોતાં જોતાં હું વિશેષ સુખ પરંપરાને ભેગવતે હતે. મારે ત્યાં કઈ પણ વસ્તુને અભાવ ન હતું. પવે કરેલા સુકૃત્યોને પ્રભાવ મને દરેક પ્રકારે રેજ બરોજ આનંદિત બનાવતે હતે.૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूत चरितवर्णनम्
७५५ टीका-'महत्थभूया' इत्यादि
महार्थरूपा = अनन्तद्रव्यपर्यायात्मकतया बह्वर्थरूपा, तथा-वचनाल्पभूता स्वल्पाक्षरा, एतादृशी गाथा गीयते तीर्थंकरगणधरादिभिरिति गाथा, मोक्षार्थाभिधायिनी सूत्रपद्धतिः, नरसङ्घमध्ये-विपुलजनसमुदायमध्ये, अनुगीता-अनु= अनुलोमं श्रोतुरनुकूलं गीता-स्थविरैः कथिता । यां गाथां श्रुत्वा भिक्षवःसाधवः शीलगुणोपपेताः-शीलं चारित्रं, गुणो-ज्ञानं ताभ्यामुपपेता-युक्ताः सन्तः, इहजैनशासने मोक्षार्थ यतन्ते यत्नवन्तो भवन्ति । तामेव गाथां श्रुत्वाऽहं श्रमणो जातोऽस्मि न तु दरिद्रत्वात् । अयं भावः-सर्वभोगोपभोगसंपन्नः महर्दियुतोऽनेक- इस प्रकार मुनिराजका कथन सुनकर चक्रवर्तीने कहा कि जब आपके पास मेरी जैसी विभूति थी तो फिर मुनि होने का क्या कारण हुआ? इसका उत्तर अब इस गाथा द्वारा दिया जाता हैं-'महत्थरूवा' इत्यादि ___ अन्वयार्थ-(महत्थरूवा वयणप्पभूया-महार्थरूपा वचनाल्पभूता) अनन्त द्रव्यपर्यायात्मक वस्तुको विषय करने वाली होनेसे विस्तृत अर्थवाली तथा स्वल्प अक्षर वाली ऐसी गाथा-सूत्रपद्धति (नरसंघमज्झेनरसङ्घमध्ये) स्थविरोंने विपुलजनसमुदायके बीचमें (अणुगाया-अनुगीता) गाई-(यां सोच्चा-यां श्रुत्वा) जिस गाथा को सुनकर (भिक्खुणोभिक्षवः) भिक्षुजन (सीलगुणोववेया-शीलगुणोपपेताः) चारित्र एवं ज्ञानगुणसे युक्त बनकर (इह) इस जैनशासनमें (ज्जयंते-यतन्ते) मोक्षप्राप्ति के लिये प्रयत्नशील बनते हैं सो मैं भी " तामेव गाथां श्रुत्वा" (समणोम्हि जाओ-श्रमणो जातोऽस्मि) उसी गाथा को सुनकर संसार शरीर एवं भोगोंसे विरक्त बनकर मुनि हो गया हूं। दरिद्री होनेसे मुनि नहीं हुआ हूं।
મુનિરાજનું આ પ્રકારનું કથન સાંભળીને ચક્રવતીએ કહ્યું કે, જ્યારે આપની મારા જેવી વિભૂતિ હતી તે પછી મુનિ થવાનું શું કારણ બન્યું? या उत्तर भा २५मा भावेद छ–“ महत्थरूवा "-त्या !
मन्वयार्थ -महत्थरूवा वयणप्पभूया-महार्थरूपा वचनाल्पभूता मनात द्रव्य પર્યાયાત્મક વસ્તુને વિષય કરનાર હોવાથી વિસ્તૃત અર્થવાળી એવી ગાથા सूत्र पद्धति नरसंघमज्जे-नरसंघमध्ये २थवाशना विसन समुदायनी क्या अणुगाया-अनुग्नता ॥ई यां सोच्चा-यां श्रुत्वा रे थाने समणीने भिक्खुणोभिक्षवः लिखुरान सीलगुणोववेया-शीलगुणोपपेतः यात्रि मन शानशथी युक्त मनीत इह-इह । न शासनमा जयंते-यतन्ते भोक्षप्राति भाटे प्रयत्नशील मन छे. ता हु ५५ समणोम्हिजाओ-श्रमणो जातोस्मि से थाने सलमान. સંસાર, શરીર અને ભેગથી વિરક્ત થઈને મુનિ બની ગયેલ છું. પણ દરિદ્વી હોવાથી મુનિ થએલ નથી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
उत्तराध्ययनसूत्रे दासीदासगोमहिषहस्त्यश्चहिरण्यमुवर्णमणि-मणिक्याधीश्वरः प्रतिदिवसं कोटिसुवर्णदीनारान् ददानो नरसङ्घमध्ये स्थविरैनुगीतां तीर्थंकरगणधरोक्तां गाथां श्रुत्वा सर्व परित्यज्य प्रबजितोऽस्मि । न तु यथा मां पश्यसि, तथैवाहमासम् । अतो न ममापि पूर्वकृतसुकृतं बिफलम् । किंतु त्वत्तुल्यं सफलमेवेति ॥ १२ ॥ एवं मुनेवचनं श्रुत्वा चक्रवर्ती स्वसंपदा तं निमन्त्रयन्नाह
मूलम्उच्चोदए मेहु केके ये बंभे, पवेइया आव॑सहा य रम्मा। इमं गिहं चित्तं धणप्प यं, पाहि पंचालगुणोववेयं ॥१३॥
छाया-उच्चोदयो मधुः कर्कश्च ब्रह्मा, प्रवेदिता आवसथाश्च रम्याः।
___इदं गृहं चित्र ! धनप्रभूतं, प्रशाधि पश्चालगुणोपपेतम् ॥ १३ ॥ तात्पर्य इसका यह है कि-समस्त भोग और उपभोगोंकी सामग्री संपन्न मैं महाऋद्धिवाला था। मेरे पास अनेक दासी, दास, गो महिष, हस्ति, अश्व, हिरण्य सुवर्ण माणिक्य मणि आदि सब पुण्य के ठाट थे। किसी भी वस्तु की कमी नहीं थी। प्रतिदिन मैं एक करोड़ सुवर्ण दीनारोंका दान दिया करता था। एक समय की बात है कि श्रमणजनोने नरसमुदाय के बीच एक ऐसी गाथा गाई कि जिसको सुनकर भिक्षुजन शील एवं गुणोंसे विशिष्टरूपमें संपन्न हो जाते हैं और जो विस्तृत अर्थ को ली हुइ थी तथा अक्षर जिसमें बहुत कम थे उसको सुनकर मैं मुनि हो गया। जिस रूपमें आप मुझे देख रहे हैं ऐसा मेरारूप नहीं था। इसलिये आप मेरा सुकृत निष्फल नहीं समझे-किन्तु अपने तुल्य ही समझें ॥१२॥
તાત્પર્ય આનું એ છે કે, સમસ્ત ભંગ અને ઉપભોગની સામગ્રી સંપન્ન शाहु महान सिद्धिवाणे ता. भारी पासे सने हास, हासी, गाय, बैंस, हाथी, घोडा, डि, सुवर्ण, भा, भी माहिसा पुश्यना प्रभा१३ तां, કઈ પણ વસ્તુની કમીના ન હતી. પ્રતિ દિવસ હું એક કરોડ સુવર્ણમુદ્રાઓનું દાન કરતે હતે. એક સમયની વાત છે કે, શમણુજનેએ જનસમુદાયની વચમાં એક એવી ગાથા ગાઈ સંભળાવી કે, જેને સાંભળીને ભિક્ષુજન શીલ અને ગુણેથી વિશેષરૂપ સંપન્ન બની જાય છે. અને તેમાં ઘણોજ અર્થ ભરેલો હતે. તથા અક્ષર તેમાં ખૂબ જ ઓછા હતા. જેને સાંભળીને હું મુનિ બની ગયો, જે રૂપમાં આપ મને જોઈ રહ્યા છે એવું મારું રૂપ ન હતું. આ માટે આપ મારું સુકૃત્ય નિષ્ફળ ન સમજે પરંતુ તમારા તુલ્ય જ સમજે. મે ૧૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र - संभूतचरितवर्णनम्
टीका - ' उच्चोदए ' इत्यादि -
3
उच्चोदयो मधुः कर्कः च शब्दान्मध्यो ब्रह्मा चेति पञ्चमधानप्रसादाः प्रवेदिता:बर्द्धकपुरस्सरैः सुरैरुपनीता मत्कृते । तथा - इत इतरेऽपि आवसथा = भवनानि च रम्याः सन्ति । अत्रैवमनुश्रूयते यत्रैव चक्रवर्त्तिने रोचते तत्रैवैते प्रासादाः प्रादुर्भवन्तीति । हे चित्र | धनमभूतं = प्रभूतं = प्रचुरं धनं = मणिमाणिक्यादिरूपं मिस्तत्तथा, अथवा चित्रधनमभूतं प्रभूतानि चित्राणि= बहुमूल्यचित्रफलकानि धनानि च यस्मि स्तत्तथा, विविधमणिमाणिक्यरूपधनानि यस्मिंस्तत्तथाभूतं, पाश्चालगुणोपेतं = पञ्चालो नाम देशस्तत्र भवा ये गुणा इन्द्रियोपकारिणोरूपादयस्तैरूपेतं = समन्वितम् इदं = दृश्यमानं गृहं पञ्चसंख्यकमासादरूपं वासस्थानं, प्रशाधि=यालयउपभुङ्क्ष्वेत्यर्थः । अयं भावः - पञ्चाले भरतक्षेत्रे च यानि विशिष्ट वस्तूनि तानि सर्वाण्यत्र गृहे सन्ति । एतानि भवनानि गृह्णातु भवानिति ।
=
७५७
इस प्रकार मुनिराजके वचन सुनकर चक्रवर्ती अपनी संपदासे निमन्त्रित करते हुए कहते हैं--' उच्चोदए ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ ( उच्चोदए महुककेय बंभे उच्चोदयः मधु कर्कः ब्रह्मा ) उच्च्चोदय, मधु, कर्क, मध्य एवं ब्रह्मा ये पांच प्रधान प्रासाद जो मेरे लिये देवकारीगरों ने बनाये हैं सो इनको तथा दूसरे ( रम्मा आवसहा रम्याः आवसथाः ) और भी जो सुन्दर २ भवन हैं उनको एवं ( धणप्प भूयं - प्रभूतं धनम् ) प्रचुर मणि माणिक्य आदि रूप घन से ठसाठस भरा हुआ ऐसा ( इमं हिं- इदं गृहम् ) यह जो मेरा भवन है उसको कि जो ( पंचाल गुणोववेयं - पांचालगुणोपेतम् ) पंचाल देश के विशिष्ट सौदर्यादि गुणों से संपन्न है (चित्त-चित्र) हे चित्र ! आप (पसाहि - प्रशाधि) स्वी कार करो । तात्पर्य इसका यह है कि चक्रवर्ती चित्रके जीव मुनिराजसे
આ પ્રકારનાં મુનિરાજનાં વચનાને સાંભળીને ચક્રવતી પેાતાની સંપ हाथी आउषतां हे छे – “ उच्चोदए "-इत्यादि !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
अन्वयार्थ -- उच्चोदए मद्दुकक्केय बंभे उच्चोदयः मधुकर्क: ब्रह्मा, अभ्य મધુ, ક; મધ્ય અને બ્રહ્મા એ પાંચ મુખ્ય મહેલા જે મારે માટે દેવ કારીशरोमे मनावेद छे तो मेने तथा मील पशु रम्मा आवसहा - रम्याः आवसथाः ने सुंदर भवन छे खेने मने घणप्पभूयं प्रभूतं धनं प्रयुर भी भाषेड याहि ३५ धनथी उसाहस लरायेव मे ने इमं गिहं- इदम् गृहम् भा३ लवन छे थे हैं, ● पांचालगुणोववेयम् - पांचालगुणोपपेतम् पांयास देशना विशिष्ट सेवा सौंहय माहि गुणोथी संपन्न छे चित्त - चित्र हे चित्र ! आप भेने। पसाहिઋષિ સ્વીકાર કરા તાપ નુ એ છે કે, ચક્રવર્તી ચિત્રના જીવ મુનિ
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८
-
-
मूलम्
उत्तराध्ययनसूत्रे इह पश्चालग्रहणं पञ्चालदेशस्तस्मिन् समये विशिष्ट समृद्धिमानासीदिति सूचयति । अन्यथा हि भरतक्षेत्रेऽपि यद्विशिष्टं वस्तु तत् तदा ब्रह्मदत्तगृहे आसीत् ॥१३॥
किंचटेहि गीएहिं य वाइएहि, नारीजणाई परिवारयंतो। भुंजाहिभोगाई ईमाइं भिक्खू ,मैम रोयेई पवजा हुँ क्खं ॥१४॥ छाया-नाट}ी तैश्च वादित्रै नारी जनान् परिवारयन् ।
भुक्ष्व भोगानिमान् भिक्षो ! मह्यं रोचते प्रवज्या दुःखम् ॥१४॥ टीका-'णेझेहिं ' इत्यादि
हे भिक्षो ! नाटयैः द्वात्रिंशभेदोपलक्षितै नाटयैः, विविधाङ्गहारादि स्वरूपै यह कह रहे हैं कि पांचाल में एवं भरत क्षेत्रमें जितनी भी विशिष्ट वस्तुएँ हैं वे सब इन मेरे भवनों में हैं अतः आप इन भवनोंको अंगीकार करो। “पांचाल" पदसे यह ज्ञात होता है कि उस समय वहां की समृद्धि विशिष्ट थी, नहीं तो भरतक्षेत्रके कहने से ही उसका ग्रहण हो जाता है । फिर " पांचाल गुणोपपेतम् " ऐसा कहना व्यर्थ पड़ता है। सुनते हैं कि उच्चोदय मधु आदि प्रासाद जहां चक्रवर्ती की रुचि होती है वहीं बन जाते है । “गृहं" पद वर्तमान में चक्रवर्ती जहां रहता है उसका बोधक है ॥ १३॥ फिर चक्रवर्ती मुनिराजसे कहते हैं-'गडेहिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (भिक्खू-भिक्षो) हे भिक्षो ! (गट्टेहि-गीएहिं य वाइएहिं नाटयैः गीतैः वादित्रैः) बत्तीस प्रकारके नाटकोंसे विविधप्रकारके રાજને એવું કહી રહેલ છે કે, પાંચાલમાં અને ભરતક્ષેત્રમાં જેટલી પણ વિશિષ્ટ વસ્તુઓ છે એ સઘળી વસ્તુઓ મારા ભવનમાં છે, આથી આપ આ ભવનેને स्वी२ ४२. “पांचाल" ५४थी से नमी शय छ है, ये सभये त्यांनी સમૃદ્ધિ વિશિષ્ટ હતી. નહીં તે ભરતક્ષેત્રના કહેવાથી જ તેમાં તેને સમાવેશ
तय छ. ५छी " पांचालगुणोपपेतम् " मेवु व्यथ मन छ. સાંભળીએ છીએ કે, ઉદય મધુ આદિ ભવન કે જ્યાં ચક્રવતીની રૂચી थाय छ त्यो सनी लय छे. " गृहं" ५४ वर्तमानमा यता न्यो २ छ. એનું બાધક છે. ૧૩ છે
॥ यती भुनिराजने ४९ छ. “ णट्टेहिं "-त्या !
स-क्याथ-भिक्खू-भिक्षोभिक्षु ! णट्रेहिं गीएहिं य वाइएहि-नाटयः गीतैः वादित्रैः मत्री प्रान नाटना विविध माना जाताथी तथा मने प्रारना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७५९ नत्य, गीतैः ग्रामस्वरमूर्च्छनालक्षणैः, च=पुनः वादिनः मृदङ्गमुरजादिभि नारीजनान् परिवारयन्=परिवारी कुर्वन् , इमान् भोगान्-शब्दादीन् भुङ्क्ष्व । यतः प्रव्रज्या हु-निश्चयेन मम दुख-दुःखमूलं राचते प्रतिभाति ॥ १४ ॥ इत्थं चक्रवर्तिवचनं श्रुत्वा मुनियत्कृतवान् , तत् कथयति
मूलम्तं पुवनेहेण कयाणुरागं नराहिवं कामगुणेसु गिद्धं । धम्मासिओतस्स हियाणुपेही,चित्तो इमं वयण मुदाहरित्था ॥१५॥ छाया-तं पूर्वस्नेहेन कृतानुरागं, नराधिपं कामगुणेषु गृद्धम् ।
धर्माश्रितस्तस्य हितानुप्रेक्षी, चित्र इदं वचनमुदाहरत् ॥ १५ ॥ टीका-'तुं पुवनेहेण' इत्यादि
पूर्वस्नेहेन-जन्मान्तरप्ररूढप्रणयेन, कृतानुरागं-मुनि प्रत्यनुरागवन्तं, कामगुगीतोंसे तथा अनेक प्रकारके वादित्रोंसे (नारीजणाइं परिवारयंतोनारीजनान् परिवारयन् ) नारीजनोंके साथ बैठकर आप (इमाई भोगाई भुंजाहि-इमान् भोगान् भुक्ष्व ) इन शब्दादिक विषयभोगों को आनंद के साथ भोगो । क्यों कि (मम रोयइ पव्वज्जा हु दुक्ख-मद्य प्रव्रज्या दुःखं रोचते) मुझे यह आपकी दीक्षा दुःखमूल ही प्रतीत होती है।
भावार्थ-चक्रवर्ती ने पुनः मुनिराज से कहा कि महाराज । क्या धरा है इस कायक्लेश स्वरूप प्रव्रज्यामें-आप तो नारीजनोंके बीच बैठकर गीत, नृत्य, वादिनोंके साथ अपने मनको बहलावो। इस जीवन को व्यर्थ क्यों गवां रहे हो । इस शुष्क तपस्यामें दुःख के सिवाय और क्या रखा है ॥ १४ ॥
चक्रवर्तीके इस प्रकार वचन सुनकर मुनिने क्या किया ? यह इस पाथी नारीजणाई परिवारयंतो-नारीजनान् परिवारयन् नारी नानी साये मेसी
मा५ इमाई भोगाई भुंजाहि-इमान् भोगान् भुंव से शाह विषयलागाने આનંદની સાથે ભેગો કેમ કે, મને આપની આ દીક્ષા દુઃખકારકેજ જણાય છે.
ભાવાર્થ–ચક્રવર્તીએ ફરીથી મુનિ મહારાજને કહ્યું કે, મહારાજ ! શું રાખ્યું છે આ કાયાને કલેશરૂપ પ્રવજયામાં ? આપ નારીજનેની વચમાં બેસીને ગીત, નૃત્ય, વાજીત્રની સાથે આપના મનને બહેલાવો. આ જીવનને વ્યર્થ શામાટે ગુમાવી રહ્યા છે ? આ શુષ્ક તપસ્યામાં દુઃખના સિવાય બીજું શું છે ? ૧૪
ચકવર્તીનાં આ પ્રકારનાં વચનેને સાંભળીને મુનિએ શું કર્યું ? એ આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
उत्तराध्ययनसूत्रे
9
णेषु मनोज्ञ शब्दादिषु गृद्धं = लोलुपं तं नराधिपं ब्रह्मदत्तचक्रवर्त्तिनं, धर्माश्रितः= धर्ममार्गमारूढः, तस्य ब्रह्मदत्तस्य हितानुपेक्षी = ब्रह्मदत्त हितानुचिन्तनपरः चित्र:= चित्रजीवमुनिरिदं वक्ष्यमाणं वचनम्, उदाहरत् उक्तवान् ॥ १५ ॥
मुनि यदुक्तवान् तदाह
मूलम् - सव्वं विलवियं गीयं सव्वं नवं विडम्बियं । सव्वे आर्भरणा भारा, संव्वे कीमा दुहावहा ॥१६॥ छाया - सर्व विलपितं गीतं, सर्व नाटयं विडम्बितम् ।
सर्वाण्याभरणानि भाराः सबै कामा दुखावहाः ॥ १६॥ टीका--' सव्वं ' इत्यादि
सर्व गीतं विलपितं = विलापतुल्यम्, आत्महितवर्जितत्वात्, यथा-मत्तस्य वालकादेश्व गीतम् । तथा - रुदितकारणत्वादपि विलापतुल्यम् । यथा - मृतभर्तृकागाथा द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं-' तं पुण्वनेहेण ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( पुग्नेहेण - पूर्व स्नेहेन ) पूर्वभव के स्नेह से ( कयानुरागं कृतानुरागम् ) अनुरागके आधीन बने हुए तथा (कामगुणेसु गिद्धंकामगुणेषु गृद्धम् ) मनोज्ञ शब्दादिक विषयोंमें लोलुप हुए ऐसे (तं नराहिवं - तं नराधिपम् ) उस चक्रवर्ती ब्रह्मदत्तसे ( धम्मस्सिओ - धर्माश्रितः) धर्ममार्ग पर आरूढ हुए तथा (तस्सहियाणुपेही-तस्य हितानुप्रेक्षी) चक्रवर्ती हित अभिलाषा (चित्तो - चित्रः ) चित्रके जीव मुनिराजने ( इमं वयण मुदाहरित्था - इदं वचनमुदाहरत् ) इस प्रकार कहा ॥ १५ ॥
मुनिराज ने चक्रवर्ती से जो कहा ? सो कहते हैं - 'सव्वं' इत्यादि । अन्वयार्थ - हे चक्रवर्ती ! सुनो (सव्वं सर्वम्) समस्त ( गीयं - गीतम् ) गाथा द्वारा सूत्रार प्रगट उरे छे." तं पुव्वनेहेण "त्याहि ।
मन्वयार्थ - पुव्वनेद्देण - पूर्वस्नेहेन पूर्वभवना स्नेहना कयाणुरागं - कृतानु रागम्, अनुरागने आधीन अनेसा भने कामगुणेसु गिद्धं - कामगुणेषु गृद्धम् भनेोज्ञ शब्दाहिङ विषयोभां बेोलुप मनेवा सेवा तं नराहिव तं नराधिपम् व्यवती श्रत्तने धम्मस्सिओ धर्माश्रितः धर्भ भाग पर साइट मनेा मने तस्स - हियाणुपे हि है-तस्य हितानुप्रेक्षि यवतींना डितना खलिलाषी मेवा चित्तो - चित्रः ચિત્રના જીવ મુનિરાજે આ પ્રકારે કહ્યું ॥ ૧૫૫
भुनिराने सहवतीने ने अधुं ते उडे छे - " सव्वं " - इत्यिाहि ! अन्वयार्थ—–हे थईवर्ती ! सव्वं सर्वम् सांलणे। गीयं -गीतम् गीत भारी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् दीनां पतिस्मरणरूपं गीतं भवति, तद्वत् । तथा-सर्व नाटयं विडम्बितम् विडम्ब नामाय-यक्षाविष्टपीतमद्योन्मत्ताधङ्गविक्षेपवत् । तथा सर्वाण्याभरणानि-मुकूटके यूरादीनि भाराः तत्त्वतो भाररूपत्वात्तेषाम् ।। गीत मेरी दृष्टि में (विलवीयं-विलपितम् ) विलाप तुल्य है तथा (सव्वं नह-सर्व नाटयं ) समस्त नाटक बिडम्बना प्राय हैं । और (सव्वे आभरणा भारा-सर्वाणि आभरणानि भाराः) समस्त आभरण भारतुल्य है। ज्यादा क्या कहें (सव्वे कामा दुहावहा-सर्व कामाः दुःखावहाः) समस्त इन्द्रियों के विषय मुझे तो दुःखदायी ही प्रतीत होते हैं । जिस प्रकार उन्मत्त एवं बालक आदिके गीत हित शिक्षा विहीन होने से विलाप जैसे ही प्रतीत होते हैं तथा जिस प्रकार विधवा स्त्रीका अपने मृत पति के गुणोंका स्मरण रूप गीत, विलापतुल्य होता है उसी प्रकार मोक्षाभिलाषी मुनिकी दृष्टि में गीत भी एक प्रकार के विलाप ही जैसे मालूम पड़ते हैं। यक्षसे आविष्टभूत लगे हुए मनुष्यके तथा मद्यपायी व्यक्ति के अंगोंका विक्षेप जिस प्रकार एक तरहकी विडम्बनासे पूर्ण माना जाता है, उसी प्रकार नाटक भी मुनियोंकी दृष्टि में वैसे ही मालूम पडते हैं । आभरणोंको भले ही बहिरात्मा जीव आभूषणरूप माने पर जो अन्तरात्मा जीव हैं उनको तो वे भाररूप प्रतीत होते हैं। तथा शब्दादिक विषय तृष्णाके परिवर्धक होनेसे एक प्रकार के दुःख ही हैं । अतः दृष्टिभ विलपियं-विलपितम् पिता५ तुक्ष्य छ तथा सव्वं नटुं-सर्वम नाटयं सवा नाटी विटमा ३५ छ. मने सव्वे आभरणाभारा-सर्वाणि आभरणानि भाराः सपा मार मार तुक्ष्य छे. वधु शु ४९१ सव्वे कामो दुहावहा-सर्वे कामाः दुखावहा सघान्द्रियोना विषय भने ताहुमहाय माय छ.२ પ્રમાણે ઉન્મત્ત અને બાળક વગેરેને ગીત શિક્ષા વિહીન હોવાને કારણે વિલાપ જેવાં લાગે છે તથા જે પ્રકારે વિધવા સ્ત્રીને પિતાના મૃત્યુ પામેલા પતિના ગુણેનું સ્મરણરૂપ ગીત વિલાપ તુલ્ય હોય છે એજ રીતે મેક્ષના અભિલાષી મુનિની દૃષ્ટિમાં ગીત પણ એક પ્રકારનાં વિલાપ જેવાં જ માલુમ પડે છે. યક્ષથી અવિષ્ટભૂત થયેલ મનુષ્યને તથા મદ્યપાન કરેલ વ્યક્તિને અંગને વિક્ષેપ જે પ્રમાણે એક પ્રકારની વિટંબણાથી પૂર્ણ માનવામાં આવે છે એ જ રીતે નાટક પણ મુનિઓની દષ્ટિમાં એવાં જ માલુમ પડે છે. આભરણોને ભલે બહિરાત્મા જીવ આભૂષણ રૂપ માને પરંતુ જે અન્તરાત્મા જીવ છે એને તે એ ભારરૂપ જ જણાય છે. તથા શબ્દાદિક વિષય તૃષ્ણાને વધારનાર હોવાથી એક પ્રકારે દુઃખરૂપ જ છે. આથી ચિત્રને જીવ મુનિરાજે ચક્રવર્તીને સમउ० ९६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६१
___ उत्तराध्ययनसूत्रे ___ अत्रास्त्येवं कथानकम् आसीदङ्गदेशे मणिपुरे प्रचुरधनधान्यादिसमन्वितोऽतिविनीतः सुदर्शननामकः श्रेष्ठिसुतः। तस्यासीत् प्राणवप्रिया सकलकलाचतुराऽनवद्यसर्वाङ्गयुक्ता चंद्रकलानाम्नी मार्या । तामेकदा कार्यान्तरसंलग्नाश्वश्रूः प्रोह स्नुषे ! सौधमध्यात् शिला पुत्रकमानय । श्वश्रूवचनमाकर्ण्य सा प्राह-मातः ! महाभारोऽयं शिलापुत्रका, नाहं तं समानेतुं शक्का । अस्मिन्नेव समये कुतोऽपि समागतः पत्न्यानुपलक्षितः श्रेष्ठिसुतः पल्यावचनमाकये समचिन्तयत्-अहो ! चित्रके जीव मुनिराजने चक्रवर्तीको समझाया कि तुम इनको किस रूपमें अच्छा समझकर मुझे ग्रहण करने के लिये कह रहे हो ? ।
इस पर एक कथानक इस प्रकार है
अंगदेश में मणिपुर नगरमें धनधान्यादिसे समन्वित तथा अत्यंत अति विनीत सुदर्शन नामका एक श्रेष्ठिपुत्र रहता था। सुदर्शनकी पत्नीका नाम चंद्रकला था, यह जैसा नाम था वैसी ही गुण संपन्ना थी। सुदर्शनको यह अपने प्राणोंसे भी अधिक प्यारी थी। चंद्रकला भी सकलकलाओंमें बडी चतुर थी। इसका प्रत्येक शारीरिक अवयव सौन्दर्य एवं लावण्यसे भरपूर था। एक समय की बात है कि चंद्रकलासे उसकी सासने जो कि उस समय किसी दूसरे काम करने में लगी हुई थी कहा बहू ! मकानके भीतरसे शिलापुत्रकको ले आ। चंद्रकलाने सासके वचन सुनकर कहा-माताजी ! शिलापुत्रकका वजन तो बहुत है इसलिये वह अकेली मुझसे नहीं उठ सकता है । जब चन्द्रकला इस प्रकार कह रही थी कि इसी समय कहींसे उसका पति भी आ गया जिसका आना જાવ્યું કે, તમે એને કઈ રીતે સારા સમજીને મને અંગીકાર કરવાનું કહી રહ્યા છે ? આના ઉપર એક કથા આ પ્રમાણે છે –
અંગદેશમાં મણીપુર નગરમાં ધનધાન્યાદિકથી પરિપૂર્ણ તથા ખૂબજ વિનીત એવા સુદર્શન નામે શેઠને એક પુત્ર રહેતું હતું. સુદર્શનની પત્નીનું નામ ચંદ્રકલા હતું. એ જેવું નામ હતું તેવી જ ગુણસંપન્ન હતી. કળાઓમાં ખૂબજ ચતુર હતી. એના શરીરનાં પ્રત્યેક અવયવ સૌંદર્ય અને લાવણ્યથી ભરપૂર હતાં. એક સમયની વાત છે કે, ચંદ્રકલાને તેની સાસુએ કે જે એ વખતે બીજા કેઈકામમાં ગુંથાયેલ હતી તેણે કહ્યું, વહુ ! મકાનની અંદરથી શિલાપુત્રકને લઈ આવે. ચંદ્રકળાએ સાસુનાં વચન સાંભળીને કહ્યું કે, માતાજી! શિલાપત્રકનું વજન તે ઘણું છે આથી તે મારા એકલાથી ઉપડી શકે તેમ નથી. જયારે ચંદ્રકળા આ પ્રમાણે કહી રહી હતી કે, એજ સમયે તેને પતિ કયાંકથી ત્યાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७३ धूर्तेयं शरीरश्रमो मा भववित्यलीकमुत्तरं ददाति । भूयो यथैव न कुर्यात्, तथेयं मया शिक्षणोया। एवं विचार्य परेद्युस्तं शिलापुत्रकं स्वर्णेन वेष्टयित्वा कण्ठाभरणरूपं कारयित्वा पत्नीसमीपे समागत्य सस्नेहमिदमब्रवीत्-प्रिये ! स्वर्णमयमिदं कण्ठाभरणं त्वदर्थे मयाऽऽनीतम् । इदं तवकण्ठं भूषयतु । पन्यपि कण्ठाभरणमालाक्य सहर्ष तद्गृहीत्वा कण्ठे बध्नाति स्म। रात्रिंदिवं स्वर्णपत्राच्छादितशिलापत्रककण्ठाभरणं कण्ठे परिदधाना साऽतीव प्रमोदमनुबभूव । एकदा सुदर्शनस्तामउसको ज्ञात नहीं हो सका। पतिने पत्नीके कथन सुनते ही विचार किया-मालूम पडता है कि चंद्रकला धूर्त है, यह ऐसा जो कह रही है सो उसका कारण केवल यह है कि इसको शरीर का परिश्रम सद्य नहीं है। अतः बहाना बनाकर यहां उसके उठानेसे बचना चाहती है। अतः आगे अब यह ऐसा न करे इसलिये मुझे इसको शिक्षा देना चाहिये इस विचारसे उसने एक युक्ति की। दूसरे दिन ही उस शिलापुत्रकको उसने सुवर्णके पत्रसे आवेष्टित करवा दिया। और उसकी आकृति भी उसने कण्ठाभरणके रूपमें परिवर्तित करवादी । पश्चात् वह उसको अपनी पत्नीके पास ले जाकर कहने लगा-प्रिये! यह कण्ठाभरण मैंने तेरे लिये बाहरसे मंगवाया है, अतः तुम इसको अपने कंठ में पहिरलो। सुदर्शनको यह बात सुनकर चंद्रकला बहुत ही खुश हुई और उसने उसी समय उसको देखते ही देखते बडे हर्ष के साथ अपने कण्ठ में पहिर लिया। अब तो उसने उसको कंठसे उतारनेका नामतक भी नहीं लिया। रात दिन वह उसको अपने कंठमें ही धारण करे रही और આવી પહોંચે. જેનું આવવાનું તેની જાણમાં ન હતું. પતિએ પત્નીનાં વચન સાંભળતાં જ વિચાર કર્યો કે, માલુમ પડે છે કે, ચંદ્રકલા બેટી છે એથી જ તે આવું કહી રહી છે. કારણ માત્ર એટલું જ છે કે, એને શરીરને પરિશ્રમ કરે ગમતું નથી. આથી બહાનું બતાવીને એ તેને ન ઉઠાવવા માટે બચાવ કરી રહી છે. આથી આગળ તે એવું ન કરે એ માટે મારે તેને શિક્ષા આપવી જોઈએ. આવા વિચારથી તેણે એક યુક્તિ કરિ. બીજે દિવસે જ એ શિલાપુત્રકને તેણે સુવર્ણના પત્રાથી મઢાવી અને એની આકૃતિ પણ તેણે કંઠ આભરણના ઘાટની કરાવી. પછી તે તેને પિતાની પત્નીની પાસે લઈ જઈને કહેવા લાગ્ય, પ્રિયે ! આ કંઠ આભરણ મેં તારા માટે બહારથી મંગાવેલ છે આથી તમે તેને ગળામાં પહેરી લે. પતિની આ વાત સાંભળીને ચંદ્રકળા ઘણી જ ખુશી થઈ અને તેણે એજ વખતે એને જોતાં જોતાં ઘણાજ હર્ષની સાથે પિતાના ગળામાં પહેરી લીધું. આ પછી તેણે તેને પિતાના ગળામાંથી ઉતારી નાખવાનું નામ પણ ન લીધું. રાત દિવસ તેને તે પિતાના ગળામાં પહેરી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
उत्तराध्ययनसूत्रे वोचत्-प्रिये ! अस्य कण्ठाभरणस्य भारो न जातु भवतीं बाधते ? सा सहासमुवाच-आर्यपुत्र ! कियन्मानमिदं कण्ठाभरणम् ? यदि इतोऽपि चतुर्गुणं भवेत्तथापि न मे भाराय भवेत् । पत्न्यावचनमाकर्ण्य श्रेष्ठिसुत सस्मितमिदमवोचत्-तस्मिन् दिवसे शिलापुत्रकमानेतुं मात्रा प्रोक्ता त्वं कराभ्यामपि तदुद्वहने समर्था नासीः, साम्प्रतं स्वर्णपत्रैः परिवेष्टितं कण्ठाभरणतां प्राप्तं तमेव शिलापुत्रकं कण्ठेन वहसि ! इतोऽपि चतुर्गुणं भारं समुद्वोढुमुत्सहसे। अहो ! सुवर्णस्स माहात्म्यम् । यथा अतीव प्रमुदित मन बनी रही । एक दिन सुदर्शन ने उसको एकान्त में पाकर कहा कि प्रिये ! कहो तो सही इस कंठाभरणका भार क्या तुम्ह को दुःखित नहीं करता है ? पति की इस बातसे चंद्रकलाको बड़ी हँसी आई और हंसते २ उसने प्रत्युत्तर रूप में कहा कि आर्यपुत्र ! इस कंठामरण का भार कितना सा है इससे भी चारगुणा अधिक भार हो तो मुझे वह नहीं साल सकता है। चंद्रकला की इस बात से सुदर्शनको भी हँसी आगई और उसने भी हँसते २ उससे कहा कि यह क्या बात थी कि जिस दिन माता ने तुमको शिलापुत्रक लाने के लिये कहा था, उस दिन तो तुम उसको हाथोंसे भी लानेमें असमर्थ बन गई थीं, और आज इस शिलापुत्रकको सुवर्णके पत्रसे वेष्टित करवा कर कंठाभरण के रूपमें जब तुमको दिया गया तो तुम उसको अपने कंठमें धारण करती हुई भी नहीं थक रही हो, और यह कहती हो कि इसका कितना भार है इससे भी चतुर्गुण भारको मैं सहन करने के लिये समर्थ हूं। રાખતી, અને ખૂબ ઉત્સાહ બતાવતી. એક દિવસ એકાન્તમાં સુદર્શને તેને કહ્યું કે, પ્રિયા ! કહે તે ખરી કે આ ગળાના દાગીનાને ભાર શું તમને દુઃખ નથી પહોંચાડતે ? પતિની આ વાતથી ચંદ્રકળાને ઘણું હસવું આવ્યું અને હસતાં હસતાં તેણે પ્રત્યુત્તર રૂપમાં કહ્યું કે, આર્યપુત્ર ! આ ગળાને દાગીને એ તે કર્યો વજનદાર છે, આનાથી ચાર ગણે અધિક ભાર હોય તે પણ મને દુઃખ કારક ન લાગે. ચંદ્રકળાની આ વાતથી સુદર્શનને પણ હસવું આવ્યું અને તેણે પણ હસતાં હસતાં તેને કહ્યું કે, એ શું વાત હતી કે, એક દિવસ માતાએ તેને શિલાપત્રક લાવવા માટે કહ્યું, તે એ દિવસે તું એને હાથ પણ લગાડવામાં અસમર્થ બની ગઈ હતી. અને આજે આ શિલાપત્રકને સેનાના પત્રામાં જડીને કંઠ આભરણ રૂપથી જ્યારે તને આપવામાં આવ્યું તે તું એને પિતાના કંઠમાં ધારણ કરવાથી પણ થાકતી નથી અને એમ કહે છે કે, આનો કેટલો ભાર છે આનાથી ચારગણું ભાર સહન કરવામાં હું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
3
वात्सल्यान्माता पुत्रस्य भारं न जानाति तथैव त्वमपि लोभात्स्वर्णाच्छादित शिलापुत्रकस्य भारं न जानासि । यः पुरा गिरिवद्गुरुरासीत्स एव स्वर्णाघृतस्तूलवलघुर्जातः । अहो स्त्रीणां स्वभावः ! इति पत्युर्वचनमाकर्ण्य सा स्वशाठ्यमनुस्मरन्ती नितरां लज्जिताऽभूत् । लज्जावशाद् विषादाच्च ' क्षमस्व इत्यपि वक्तुमशक्ता सा पत्युश्चरणयोर्निपतिता । परित्यक्तस्तया स्वदुर्भावः ॥ यथा सा श्रेष्ठितभार्या भाररूपमप्यश्मानं मोहात्कण्ठेऽधारयत्, तथैव सर्वे लोका मोहाद् अहा ! देखो सुवर्णकी कितनी महत्ता है । माता जिस प्रकार वात्सल्य गुणके कारण पुत्रके भारको नहीं जानती है उसी प्रकार तुम भी लोभ से आकृष्ट होने की वजहसे स्वर्णाच्छादित इस शिलापुत्रकके भार को नहीं गिन रही हो। जो पहिले तुम्हारी दृष्टि में पहाड़ जैसा भारी प्रतीत हो रहा था वही सुवर्णसे परिवेष्टित होकर अब तुमको तूल - रुई की तरह हल्का प्रतीत हो रहा है। इस प्रकार अपने पतिके वचन सुनकर चंद्रकला अपनी मूर्खता पर बड़ी अधिक लज्जित हुई । लज्जावश एवं विषादवश वह उस समय यह भी कहना भूल गई कि हे नाथ ! मुझे इस अज्ञानता पर आप क्षमा प्रदान करें। अपने कपट को याद करती हुई वह एकदम पति के चरणों पर गिर पडी और अपने इस दुर्भाव पर पश्चात्ताप करने लग गई । पश्चात् उसने अपने दुर्भाव का भी परित्याग कर दिया।
७६५
इस कथा के लिखने का भाव केवल इतना ही है कि जिस प्रकार चंद्रकला ने अपनी अज्ञानतावश भाररूप भी उस शिलापुत्रकको अपने સમર્થ છું. અહા ! જુએ સુવર્ણના કેવા પ્રભાવ છે ? માતા જે રીતે વાત્સલ્ય ગુણુના કારણથી પુત્રના ભારને જાણતી નથી એજ રીતે તું પણ લેભથી આકર્ષાઈને સુવર્ણ થી મઢેલા આ શિલાપુત્રકના ભારને ગણત્રીમાં ગણતી નથી. જે તારી દ્રષ્ટિ માં પહેલાં પહાડ જેવા ભારે લાગતા હતા તે જ સેાનાથી મઢાતાં આજે તને રૂના જેવા હલકા જણાય છે. આ પ્રકારનાં પેાતાના પતિનાં વચન સાંભળીને ચંદ્રકળા પેાતાની મૂર્ખતા માટે ખૂબજ લજ્જા અનુભવવા માંડી લજ્જાવશ તેમજ વિષાદવશ તે એ સમયે એ પણ કહેવાનું ભૂલી ગઈ કે, હે નાથ ! મારી આ અજ્ઞાનતાની આપ ક્ષમા કરો. પેાતાના કપટને યાદ કરતાં કરતાં તે એક્દમ પતિના ચરણો ઉપર પડી ગઈ અને પેાતાના એ દુર્ભાવ ઉપર પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગી. આ પછી તેણે પેાતાના આવા દુર્ભાવનો પણ ત્યાગ કરી દીધા.
આ કથાને લખવાનો ભાવ કેવળ એટલેાજ છે કે, જે પ્રકારે ચંદ્રકળાએ પેાતાની અજ્ઞાનતાથી ભારરૂપ એવા એ શિલાપુત્રને પેાતાના ગળામાં ધારણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६६
उत्तराध्ययनसूत्रे विवेक रहिता भारभूतान्याभरणानि वहन्ति। वस्तु तस्तु आभरणानि भारा एव । तथा सर्वे कामाः शब्दादयो दुःखावहा: दुःखदायकाः, 'मृगादीनामिव परिणामे दुःखदायकत्वात्, ईर्ष्या विषादादिभिश्चित्तव्याकुलतोत्पादकत्वान्नरकहेतुत्वाच ॥१६॥ (१) उक्तंच-कुरङ्ग-माताङ्ग-पतङ्ग-भृङ्ग-मीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
पकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेवपञ्च ॥१॥इति । कंठमें धारण किया और पश्चात् ज्ञात होने पर उसको भाररूप माना, इसी प्रकार समस्त संसारी जीव मोहकी वजहसे विवेकविकल बनकर भारभूत भी इन आभरणोंको धारण करते रहते हैं। वास्तव में विचार किया जाय तो ये भी एक प्रकारके भार स्वरूप ही हैं । इसी प्रकार समस्त इन्द्रियों के शब्दादि विषय इस जीवको सुखप्रद नहीं हैं, किन्तु दुःखदायक ही हैं । श्रोत्र-चक्षु-घ्राण-रसना और स्पर्श इन पांच इन्द्रियोंके विषय भिन्न २ रूपमें मृग,-पतङ्ग-भ्रमर,-मत्स्य, एवं हस्ती आदिको दुःखदायक ही साबित हुए है। अतः इनको सुखदायक मानना यही मनुष्य की एक बड़ी भारी अज्ञानता है । मोहकी लीला हो इनको सुखदायक प्रतोत करवाती है। ईर्ष्या विषाद आदिके द्वारा चित्तमें ये
शब्दादिक विषय व्याकुलता के उत्पादक होते हैं इससे आत्मा अपने स्वरूपसे भ्रष्ट होकर पररूपमें मग्न होनेके कारण नरक निगोदादिक के दुःखों को भोगनेका पात्र बनता है ॥ १६॥ કર્યો અને પછીથી ખબર પડતાં એને ભારરૂપ મા. આ રીતે સર્વ સંસારી જીવ મેહના કારણે વિવેક વિકળ બનીને ભારભૂત એવાં આ આભરણોને ધારણ કર્યા કરે છે. ખરી રીતે વિચારવામાં આવે તે એ એક પ્રકારના ભાર રૂપજ છે. આવી રીતે સઘળી ઈન્દ્રિયેના શબ્દાદિક વિષયે આ જીવને સુખપ્રદ નથી પરંતુ દુઃખદાયક જ છે. શેત્ર, ચક્ષુ, ઘાણ, રસના અને સ્પર્શ આ પાંચ ઈન્દ્રિયને વિષય જુદા જુદા રૂપમાં મૃગ, પતંગ, ભ્રમર, મત્સ્ય અને હાથી આદિને દુઃખદાયક જ સાબીત થયા છે. આથી એને સુખદાયક માને એ મનુષ્યની એક ભારે એવી અજ્ઞાનતા જ છે. મેહની લીલાજ એને સુખદાયક બતાવે છે. ઈર્ષા, વિષાદ, આદિના તરફથી ચિત્તમાં એ શબ્દાદિક વિષય વ્યાકુળતાના ઉત્પાદક બને છે. એનાથી આત્મા પોતાના સ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ બનીને પરરૂપમાં મગ્ન થવાને કારણે નરક નિગેદાદિકના દુઃખેને ભેગવનાર બને છે૧૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतपरिनवर्णतम्
७६७
तथा च
बालाभिरामेसु दुहावैहेसु, ने तं सुहं कॉमगुणेसु रोयं । विरत्तकामाण तवोधणाणं, जं भिक्खुणं सीलंगुणे रैयाणं ॥१७॥ छाया-वालाभिरामेषु दुःखावहेषु, न तत्सुखं कामगुणेषु राजन् !।
विरक्तकामानां तपोधानानां, यद् भिक्षूणां शीलगुणे रतानाम् ॥१७॥ टीका-'बालाभिरामेसु ' इत्यादि
हे राजन् ! बालाभिरामेषु-बाला अज्ञानिनोऽभिरमन्ते सलग्ना भवन्ति येषु तेषु, अथवा-बालानामज्ञानिनामेव अभिरामाश्चित्ताल्हादका ये तथा तेषु, दुःखा. बहेषु परिणामदुःखेषु कामगुणेषु मनोज्ञशब्दादिषु न तत्सुखमस्ति, यत्सुखं शीलगुणे रतानां चारित्रनिरतानाम् , विरक्तकामानां-कामेषु विरक्ता विरक्तकामास्तेषां, परित्यक्तकामसुखानामित्यर्थः, तपोधनानां तपस्विनां भिक्षूणामस्ति । उक्तं चापि
फिर भी मुनिराज कहते हैं- 'बालाभिरामेसु' इत्यादि।
अन्वयार्थ (रायं-राजन् ) हे चक्रवर्तिन् । ( बालाभिरामेसु-बालाभि रामेषु) अज्ञानीजनोंको ही आनंदका आभास कराने वाले-आत्मज्ञान विहीन प्राणियोंको ही सुहावने लगने वाले तथा (दुहावहेसु-दुःखावहेषु) परिणाम में दुःख देनेवाले ऐसे (कामगुणेसु-कामगुणेषु) मनोज्ञ शब्दादिक विषयों में (तं सुइंन-तम् सुखम् न ) वह सुख नहीं है (जं-यतू ) जो सुख (सीलगुणे रयाणम्-शीलगुणे रतानाम् ) चारित्रमें निरत तथा (विरत्त कामाणं-विरक्तकामानाम् ) कामसुखोंके परित्यागी और (तवोधणाणंतपोधनानाम् ) तप ही है धन जिनके ऐसे (भिक्खुणं-भिक्षुणाम् ) भिक्षुओं को है । कहा भी है
शथी मुनिरा०४ ४ छ-" बालाभिरामेसु "-त्या !
मन्वयार्थ-रायं-राजन् यपती ! बालाभिरामेसु-बालाभिरामेषु मज्ञानी જનને જ આનંદને આભાસ કરાવનાર આત્મજ્ઞાન વગરના પ્રાણીઓને જ भधु२ साना२ तथा दुहावहेसु-दुःखावहेषु परिणाममा हुमने माना२ मेवा कामगुणेसु-कामगुणेषु भनोज्ञ हा विषयमा तं सुई न-तम् सुखं न को सुम नथी , २ ९५ सीलगुणे रयाणम्-शीलगुणे रतानाम् यात्रिमा निरत तथा विरत्तकामाण-विरक्त कामानाम् म सुमन परित्यागी मने तवोधणाणंतपोधनानाम् त५ । भर्नु धन छ वा लिआन डाय छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
" यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखम् । तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम् ॥ १ ॥ इति ॥ १७ ॥
सम्प्रति धर्मफलमुपदर्शयन्नुपदिशति —
मूलम् --
नरिंदे ! जाई अहमा नराणं, सोवागंजाई दुहओ गयाणं । जहिं वयं सव्वर्जणस्स वेसा, वसीय सोवांगणिवेसणेसु ॥ १८ ॥
66
यच्च कामसुखं लोके, यच्च दिव्यं महत्सुखम् । तृष्णाक्षयसुखस्यैते, नार्हतः षोडशीं कलाम् ॥ " जो सुख काम जनित होता है एवं जो देवों का महान् सुख माना जाता है । वे दोनों ही सुख तृष्णाक्षय से जनित सुख के सामने सोलहवीं कलाके बराबर भी नहीं है ।
भावार्थ - मुनिराज चक्रवर्ती के कथनका उत्तर देते हुए कह रहे हैं कि महानुभाव । शब्दादिक मनोज्ञ विष उन्हीं व्यक्तियोंको सुहावने प्रतीत होते हैं जो आत्मज्ञान विहीन हैं। हमारे संयमधनवाले मुनिजनों को तो ये सर्वथा विरस ही हैं । अतः ज्ञानचक्षु से इनके स्वरूपका अवलोकन करो तो आपको स्वयं भी हमारा यह सत्य प्रतीत होने लगेगा । तृष्णा क्षय जनित सुखके सामने तो इनकी कोई कीमत ही नहीं है। अतः संसारके इन प्रपंचोंको छोड़कर धर्म की शरण में आजाओ - इसीमें आत्मा की भलाई है ॥ १७ ॥
64
'यच्च कामसुखं लोके, यच्च दिव्यं महत्सुखम् । तृष्णायक्षसुखस्यैते, नाईतः षोडशीं कलाम् ॥ "
જે સુખ કામલેગજનિત હેાય છે અને જે દેવલાકાના મહાન દિવ્ય સુખ તરીકે માનવામાં આવે છે તે અને સુખ તૃષ્ણા ક્ષયથી થનારા સુખની સામે સેાળમી કળા ખરેખર પણ નથી.
ભાવા—મુનિરાજ ચક્રવતીના કથનના ઉત્તર આપતાં કહે છે કે, મહાનુભાવ! શબ્દાદિકમનાજ્ઞ વિષય એવી વ્યક્તિઓને પ્રિયકર લાગે છે કે, જે આત્મજ્ઞાનથી અજાણું છે. અમારા સંયમ ધનવાળા મુનિજનાને તે તે સર્વથા નિરસ જ છે. આથી જ્ઞાનચક્ષુથી એના સ્વરૂપનું અવલેાકન કરા તા આપને પેાતાને જ અમારૂ એ સત્ય સાચા સ્વરૂપથી જાણવા મળશે. તૃષ્ણાના ક્ષય કરનાર સુખ સામે તેા એની કેાડીની પશુ કિંમત નથી. આથી સસારના આ પ્રપ ચને છેડી દઇને ધર્મના શરણમાં આવી જાવ એમાંજ આત્માની ભલાઈ છેા૧૭ણા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र - संभूतचरितवर्णनम्
छाया - नरेन्द्र ! जातिरधमा नराणां श्वपाक जातिर्द्वयोर्गतयोः । यन्नावां सर्वजनस्य द्वेष्या, ववसाव श्वपाकनिवेशनेषु ॥ १८ ॥ टीका -' नरिंद ' इत्यादि
७६९
हे नरेन्द्र = हे चक्रवर्तिन् । नराणां मध्ये अधमा या जातिः सा श्वपाकजाति:= चाण्डालजाति रस्ति, तां श्वपाकजातिं गतयोः प्राप्तयोर्द्वयोरप्यावयोः किमभूत् तरस्मरसि ? यत्र श्वपाकजातौ सर्वजनस्य द्वेष्यौ सन्तौ आवां श्वपाकनिवेशनेषु = चाण्डालगृहेषु अवसाव-निवासं कृतवन्तौ ॥ १८ ॥
अब धर्म सेवन करनेका क्या फल होता है - इस बातको मुनिराज दिखलाते हैं-' नरिंद ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( नरिंद - नरेन्द्र) हे चक्रवर्तिन् । ( नराणं अहमा जाई सेवाग जाई - नराणां मध्ये अधमा जातिः श्वपाकजातिः ) संसार में मनुष्यजाति में यदि कोई अधम- निकृष्ट जाति है तो वह चांडाल जाति है । ( जहिं यत्र गतया : द्वयोः किं अभूत् इति स्मरसि ) उसमें रहने वाले अपन लोगों की क्या दशा थी यह बात आप को मालूम नहीं है । वहां अपन दोनों (सव्वजणस्स वेसा - सर्वजनष्य देण्यौ ) सर्वजनों के लिये उस समय द्वेष्य बने रहते थे। और इसी स्थिति में (सोवागणिवेसणेसु वसीयश्ववपाक निवेशनेषु अवसाव ) चांडाल के घर में रहते थे ।
भावार्थ - चक्रवर्त्तीको मुनिराज 'धर्मका क्या फल होता है ' यह समझाना चाहते हैं । अतः वे उनको पहिले की स्थिति से परिचित करते हैं - कहते हैं - हैं चक्रवर्तिन् क्या आपको यह बात नहीं मालूम है कि सबसे ધર્મનું સેવન કરવાથી શુ ફળ મળે છે? આ વાતને હવે મુનિરાજ तावे छे - " नरिंद "छत्याहि.
मन्वयार्थ–नरिंद–नरेन्द्र हे अडवती ! नराणं अहमाजाई सेवागजाइ - नराणां मध्ये अधमा जातिः श्वपाकजातिः संसारमा भनुष्य लतिभा ले अर्थ પણ અશ્વમ–નિકૃષ્ટ જાતિ હાય તા તે ચાંડાલ જાતિ છે. એમાં રહેવાવાળા આપણા બન્નેની શું દશા હતી એ વાતની શું આપને ખબર નથી ? ત્યાં આપણે भन्ने सव्व जणस्स वेस्सा - सर्वजनस्य द्वेष्यौ सर्व नोने भाटे मे समय द्वेष्य जनेस हुता भने थे स्थितिमां सोवागणीवेसणेसु वसीय - श्वपाकनिवेशनेषु अवसाव यांडाने घेर रहेता हता.
ભાવાથ — ધર્મથી શું ફળ મળે છે. ” એને મુનિરાજ ચક્રવતી ને સમજાવવા ઈચ્છે છે. આથી તેઓ તેને પહેલાની સ્થિતિથી પરિચિત કરે છે. અને કહે છે કે, હે ચક્રવર્તી શું આપને એ વાતની ખબર નથી કે, સહુથી
उ० ९७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
-
तत्र यदभूत्तदाह--
मूलम्तीसे ये जाईये उ पावियाए, वुच्छामु सोवागणिवेसणेसु । सव्वस्स लोगैस्स दुगुंछंणिज्जा, इहं तु कमाइं पुरेकेंडाइं ॥१९॥ छाया-तस्यां च जात्यां तु पापिकायां, मुषितावावां श्वपाकविनिवेशनेषु । ___ सर्वस्य लोकस्य जुगुप्सनीयौ, इहतु कर्माणि पुराकृतानि ॥ १९॥ टीका-'तीसे य' इत्यादि ।
च-पुनः पापिकायां-निन्दनीयायां, तस्यां जात्यांचाण्डालजात्यां तु सर्वस्य लोकस्य जुगुप्सनीयौ हीलनीयौ, आवां श्वपाकनिवेशनेषु चाण्डालगृहेषु, उषितौ= निवासं कृतवन्तौ । 'तु' शब्दोऽवधारणार्थकः । इह-अस्मिन् जन्मनि तु पुराअधम जाति इस लोकमें चांडाल जाति मानी जाती है । हम तुम दोनों पहिले इसी जाति के थे। वहां अपनसे कोई बात भी नहीं करना चाहता था। उस समय अपनी यह दशा थी कि लोग अपनी छाया तक पड़ जाने से भी घृणा करते थे। इस स्थितिमें रहते हुए हमने और तुमने अपना समय निकाला है ॥१८॥
वहां पर क्या हुवा सो कहते हैं-'तीसे य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (य-च) पुनः (पावियाए तीसे जाई य सव्वस्स लोगस्स दुगुंछणिज्जा सोवागणिवेसणेसु बुच्छामु-पापिकायां तस्यां जात्यां सर्वस्य लोकस्य जुगुप्सनीयो आवां श्वपाकनिवेशनेषु उषितौ) निन्दनीय उसी चांडाल जातिमें सर्वलोकों की धृणाके पात्र बने हुए अपन दोनों चांडाल के घरमें रहे । (तु) परन्तु (इहं-इह) अब इस जन्म में ( पुरेकडाई कम्माइं અધમ જાતિ આ લેકમાં ચાંડાલ જાતિ મનાય છે. હું અને તમે બંને પહેલાં એ જાતિના હતા. ત્યાં આપણી સાથે વાત પણ કરવા કેઈ ઈચ્છતા ન હતા. એ વખતે આપણી એવી દશા હતી કે, લોકે આપણા પડછાયા સુધીની પણ ઘણા કરતા હતા. આવી સ્થિતિમાં રહીને આપણે સમય કાઢેલ છે. જે ૧૮ છે
त्यां शुमन्युं तु ते ४ छ-"तीसे य"-त्याह!
मन्वयार्थ-य-च मने पावियाए तीसे जाई य सव्वस्स लोगस्स दुगुंछणिज्जा सोवागणिवेसणेसु वुच्छामु-पापिकायां तस्याँ जात्याँ सर्वस्य लोकस्य जुगुप्सनीयौ-आवां श्वपाक निवेषनेषु उषितौ नि-हनीय सेवा यista onतिमा स नी याना પાત્ર બનેલ આપણે બનને ચાંડાલના ઘરમાં રહ્યા. તુ પરંતુ શું હવે આ જન્મમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७७१ कृतानि=पूर्वजन्मोपार्जितानि, विशिष्टजात्यादि कारणानि कर्माणि-शुभानुष्ठानानि आवयोः प्रकटितानीति शेषः । अयं भावः-पूर्वजन्मन्यावां चाण्डालजातौ समुत्पन्नौ । तत्र सकलजनकृततिरस्कारं विविधदुःखं चानुभूतौ । तत्र यानि विशिष्ट जात्यानि कारणानि शुभकर्माणि कृतानि, तान्येव शुभकर्माणीह भवे आवयोरुदयं जातानीति ॥ १९॥ तस्मात्
मूलम्सो दाणिसिं राय ! महाणुर्भागो, महिड्डिओ पुण्णफलोववेओ। चईत्तु भोगाइं असासयाई, आयाणहेऊ अभिनिखमाहि ॥२०॥ छाया-स इदानीमसि राजन् ! महानुभागो महर्द्धिकः पुण्यफलोपपेतः ।
त्यक्त्वा भोगान् अशाश्वतान् , आदानहेतोरभिनिष्क्राम ॥ २० ॥ टीका-'सो दाणिं' इत्यादि।
हे राजन् ! यस्त्वं तदानीं संभूतनामा मुनिरासीः, स एव त्वमिदानीं महापुराकृतानि कर्माणि उदितानि) पूर्वजन्मों में उपार्जित विशिष्ट जात्यादिक के कारणभूत कर्म-शुभानुष्ठान-अपन लोगों के उदयमें आएं हुए हैं।
भावार्थ-पूर्वजन्म में अपन लोग चांडाल जाति में जन्मे हुए थे। वहां अपनी स्थिति बडी दयनीय थी। वहां अपन लोग सबके तिरस्कारके पात्र बने हुए थे। इसको अपन वहां रहते हुए शांतिके साथ सहन किया, तथा विविध दुःखोंका अनुभव भी किया। समता भावसे तिर स्कार एवं दुःखोंको सहन करने रूप इस शुभानुष्ठान से अपन लोगोंको विशिष्ट जात्यादिकके कारणभूत शुभकर्मों का बंध पडा, सो वे ही शुभ कर्म अब हमारे इस भव में उदय हुए हैं ॥ १९ ॥ पुडे कडाई कम्माई-पुराकृतानि कर्माणि उदितानि पूर्व लमi S®त विशिष्ट આદિકના કારણભૂત કમ-શુભ અનુષ્ઠાન આપણા લેકેના ઉદય થયેલ છે.
ભાવાર્થ-પૂર્વ જન્મમાં આપણા બંનેને ચાંડાલ જાતિમાં જન્મ થયો હતું. ત્યાં આપણી સ્થિતી ખૂબ જ દયાજનક હતી ત્યાં આપણે બને લોકોના તિરસ્કારને પાત્ર બનેલ હતા. આપણે ત્યાં રહીને એ સ્થિતિને શાંતિપૂર્વક સહન કરેલ છે. તથા વિવિધ દુઃખેને અનુભવ પણ કરેલ છે. સમતા ભાવથી તિરસ્કાર અને દુઃખને સહન કરવા રૂપ એ શુભ અનુષ્ઠાનથી આપણું લેકેના વિશિષ્ટ જાતિ આદિકના કારણભૂત શુભ કર્મોને બંધ થયે, આથી તે શુભ કર્મોને આજે અને આ ભવમાં ઉદય થયાં છે. તે ૧૯ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
उत्तराध्ययनसूत्रे नुभागो महाप्रभावो महर्द्धिकः-पट्खण्डाधिपतिः, अत एवपुण्यफलोपपेतः पूर्वकृत सुकृत फलयुक्तोऽसि । तस्मात्त्वं अशाश्वतान् क्षणभङ्गुरान् , भोगान् मनोज्ञशब्दादि रूपान् , त्यक्त्वा आदानहेतोः-आदीयते गृह्यते सदसद्विवेकेन यः स आदानश्चारित्र धर्मस्तस्य हेतोश्चारित्रधर्मपालनार्थमित्यर्थः, अभिनिष्काम = प्रव्रज्यां गृहाण । चारित्रं विनाऽऽत्मकल्याणं नैव भवतीति भावः । 'सिं' इति सानुस्वारनिर्देशः माकृतत्वात् ॥ २०॥
इसलिये-'सोदाणिसिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ (राय-राजन् ) हे चक्रवती ! जो आप उस समय संभूत नाम के मुनि थे वही आप (दाणि सिं-इदानीम् ) इस समय (महाणुभागो महिडिओ पुण्णफलोववेओ महानुभावः महद्धिकः पुण्यफलोपपेतः) महाप्रभावशाली षट्खंड के अधिपति चक्रवर्ती हुए हो, यही पूर्व सुकृत का फल है । जिसको आप इस समय भोग रहे हो । अब आपका कर्तव्य है कि आप (असासयाई-अशाश्वतान् ) अशाश्वत-क्षणभंगुर (भोगाईभोगान् ) इन मनोज्ञ शब्दादिक भोगों का (चइत्तु-त्यक्त्वा) परित्याग कर (आयाणहेऊ-आदानहेतोः) चारित्र धर्म को पालन करने के निमित्त (अभिनिक्खमाहि-अभिनिष्क्राम) दीक्षा धारण करो।
भावार्थ-मुनिराज ने चक्रवर्तीको समझाया कि आप जो 'धर्मसेवन करनेका क्या फल होता है' यह पूछ रहे हो सो उसका यही फल है कि चांडाल जाति से आपका उद्धार होते २आज आप इस चक्रवर्तीरूप स्थिति में आ पहुँचे हो। उस स्थिति से इस स्थिति में लाने वाला आपका शुभ
मा भाटे-" सोदाणिसिं"-त्या.
स-याथ-राय-राजन् , यती ! से समये सभूत नामना २ भुनि u. ४ मा५ दाणिसिं-इदानीम् मा समये महाणुभागो महिड्ढिओ पुण्ण फलोववेओ - महानुभागः महर्द्धिकः पुण्यफलोपपेतः महा प्रसाशाजी षटूमना અધિપતિ ચક્રવર્તી થયા છે. એ પૂર્વના સુકૃત્યનું ફળ છે. જેને આપ આ समये नवी २४ा छ।. वे मातुं तव्य छ , मा५ असासयाई-अशोश्व. तान् आशावत क्षY२ ॥ भोगाई-भोगान् २॥ मना
गाना चइत्तु-त्यक्त्वा परित्याग ४R आयाणहेऊ आदानहेतोः यारित्र धमन पावन ४२१॥ भाटे अभिणिक्खमाहि-अभिनिष्काम दीक्षा धारण २,
ભાવાર્થ–મુનિરાજે ચક્રવતીને સમજાવ્યું કે, આપ મને “ધર્મસેવન કરવાનું શું ફળ છે” તે છે પૂછે એનું આ ફળ છે કે, ચાંડાલ જાતિથી આપને ઉદ્ધાર થતાં થતાં આજે આપ આ સ્થિતિ પર પહોંચેલ છે. એ સ્થિતિમાંથી આ સ્થિતિએ લાવનાર આપને શુભ કમરૂપી ધર્મ જ આપને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७३
प्रियदर्शिनी टीका. अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
यद्यहमेवं न कुर्यां तदा मे किं स्यादिति चेच्चक्रवर्तीब्रूयात्तदाह
इह जीविए राय! असायम्मि, धणियं तु पुण्णाई अकुर्वमाणो। सो सोयई मच्चुमुहोणाए, धम्मं अकांऊण पैरम्मिलोएँ ॥२१॥ छाया-इह जीविते राजन् ! अशाश्वते, अधिकं तु पुण्यानि अकुर्वाणः ।
स शोचति मृत्युमुखोपनीतो, धर्ममकृत्वा परस्मिल्लोके ॥ २१ ॥ टीका--'इह' इत्यादि।
हे राजन् ! अशाश्वते = अनित्ये इह-अस्मिन् जीविते-मनुष्यजन्मनि तु अधिकं-निरन्तरं यथा स्यात्तथा पुण्यानि शुभानुष्ठानानि अकुर्वाणो यो भवति स मृत्युमुखोपनीता मृत्युमुखे मरणावस्थायामुपनीतः प्राप्तोऽस्मिल्लोके शोचतिकर्मरूप धर्म ही आपको सहायक हुआ है । अतः इस धर्म की शीतल छत्रच्छाया में जब आप पूर्णरूप से बैठ जाओगे तो यह निश्चित है कि इससे भी अधिक आप अपनी उन्नति कर सकोगे। इन शब्दादिक भोगों की प्राप्ति को ही आप सबकुछ न समझो । ये तो अशाश्वत हैं । अतः इस पर्याय से यदि शाश्वत वस्तु का लाभ करना चाहते हो तो आप इन भोगों का परित्याग कर चारित्र धर्म को अंगीकार करने के लिये दीक्षा धारण करो। क्यों कि चारित्र के विना आत्मकल्याण नहीं होता है ॥२०॥
'इह जीविए' इत्यादि।
अन्वयार्थ (राय-राजन् ) हे राजन् ! (असासयम्मि इह जीविएअशाश्वते इह जीविते) क्षणभंगुर इस जीवन में जो मनुष्य (घणियंअधिकम् ) निरन्तर (पुण्णाई अकुब्वमाणो-पुण्यानि अकुर्वाणः ) पुण्य कर्मों को नहीं करता है (सो-सः) वह मनुष्य (मुच्चुमुखोपनीतो-मृत्यु સહાયક બનેલ છે. આથી આ ધર્મની શીતળ છત્ર છાયામાં જ્યારે આપ પૂર્ણ રૂપથી બેસી જશે તે એ નિશ્ચિત છે કે, આનાથી પણ અધિક આપ ઉન્નતિ કરી શકશે. આ શબ્દાદિક ભાગોની પ્રાપ્તિને જ આપ સંપૂર્ણ રૂપમાં ન માને તે એ અશાશ્વત છે. આથી આ પર્યાયથી જે તમે શાશ્વત વસ્તુને લાભ મેળવવાનું ચાહતા હો તો આપ આ ભેગેને પરિત્યાગ કરી ચારિત્ર ધર્મનો અંગિકાર કરવા માટે દીક્ષા ધારણ કરે. કેમ કે, ચારિત્રના વગર આત્મકલ્યાણ થતું નથી. | ૨૦ | ___ मन्वयार्थ-राय-राजन् २००४- ! असासयम्मि इह जीविए-अशाश्वते इह जीविते क्षम शु२ २वनमा रे मनुष्य घणियं-अधिकम् निरंतर पुण्णाई अकुव्वमाणे-पुण्यानि अकुर्वाणः यौन ४२तेनथी सो-सः ते मनुष्य मुच्चुमुखोप
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४
उत्तराध्ययनसूत्रे शोकमाग्भवति। तथा धर्म-शुभानुष्ठानम् , अकृत्वा परस्मिंश्च लोके शोचति शोकभाग्भवति । उक्तं चान्यत्रापि
इह शोचति प्रेत्य शोचति, पापकारी उभयत्र शोचति । पापं मया कृतमिति शोचति, भूयः शोचति दुर्गतिं गतः॥ इति ।
अयं भावः-दुर्लभमिदं मानुषं जन्म समासाथ यो नैरन्तर्येण न धर्ममाचरति, स मृत्यु मुखे निपतितः सन् नितरां खिद्यते, मृत्वा च नारकादियोनि प्राप्तो दशविधा सह्यासातावेदनया दुःखितः सन्-'मया कथं न तदैव पुण्यं कृतम्' इत्येव मनुशोचन खिद्यते । अतश्चारित्रं गृहाण । अनेनैव निःश्रेयससिद्धिर्भविष्यतीति ॥२१॥ मुखोपनीतः) मृत्यु के मुख में जब पहुँचता है तब (अम्मिलोए सोयहअस्मिन् लोके शोचति )इस लोक में तो शोक करता ही है परन्तु (परम्मिलोए-परस्मिन् लोके अपि) जब परलोक में भी जाता है तब भी (धम्म अकाऊण-धर्म अकृत्वा) मैंने धर्म नहीं किया है ऐसा विचार करके रातदिन वहां दुःखी होता रहता है । अन्यत्र भी इसी बात की पुष्टि की गई है
" इह शोचति प्रेत्य शोचति, पापकारी उभयत्र शोचति ।
पापं मया कृतमिति शोचति, भूयः शोचति दुर्गतिं गतः ॥ तात्पर्य इसका यह है कि दुर्लभ इस मनुष्य भव को प्राप्त करके भी जो निरन्तर धर्मका आचरण नहीं करता है, वह जब मृत्यु के मुख में पतित हा जाता है तब अत्यंत खेदखिन्न होता है और मरकर नैरयिक आदि की योनि में प्राप्त होकर दश प्रकार की असह्य असाताजन्य क्षेत्रवेदना को भोगता हुआ दुःखित होता रहता है। विचारता है कि हाय मैंने उस नीतो-मृत्युमुखोपनीतः मृत्युन भुममा न्यारे पाये छे त्यारे अम्मिलोए सोयईअस्मिन्लोके शोचति Answi das ४२ छे परंतु परम्मि लोए-परस्मिन् लोके अपि न्यारे ५२ मत लय छे त्यारे ५५ धम्म अकाउणा-धर्म अकृत्वा મેં કાંઈ ધર્મ કરેલ નથી એવા વિચારમાં રાત અને દિવસ ત્યાં તે દુઃખી રહ્યા કરે છે. અન્યત્ર પણ આ વાતને પુષ્ટી અપાયેલ છે,
" इह शोचति प्रेत्य शोचति, पापकारी उभयत्र शोचति ।
पापं मयाकृतमिति शोचति, भूयः शोचति दुर्गतिं गतः॥" તાત્પર્ય એનું એ છે કે, દુર્લભ એવા આ મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કરીને પણ જે નિરંતર ધર્મનું આચરણ નથી કરતા તે જ્યારે મૃત્યુના મુખમાં પડે છે ત્યારે અત્યંત દુખ અનુભવે છે. અને મરીને નરક આદિની ચાનિને પ્રાપ્ત કરીને દશ પ્રકારની અસહા અસાતા જન્ય ક્ષેત્રવેદના ભોગવતાં જોગવતાં દુઃખીત થતો રહે છે. ત્યારે તે વિચારતા હોય છે કે હાય મેં એ સમય કે જ્યારે હું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७५
प्रियदर्शिनी टीका. अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
मृत्युमुखे पतितं परत्र च दुःखाभिहतं जीवं स्वजनादयो न त्रातुं समर्था इति स दृष्टान्तमशरणभावनामाह
मूलम्जहे है सीहो व मियं गहाय, मच्चू णरं णेई हूँ अंतकाले ।
तस्स माया पियों व भौया, कालेम्मि तम्मं संहराभवंति॥२२॥ छाया-यथेह सिंहो वा मृगं गृहीत्वा, मृत्युनर नयति हु अन्तकाले ।
न तस्य माता वा पिता वा भ्राता, काले तस्मिन्नंश हरा भवन्ति ॥२२॥ टीका-'जहे ह' इत्यादि
यथा इहलोके सिंहो मृगं गृहीत्वाऽन्तं नयतीति शेषः, तथा मृत्युरन्तकाले समय जब कि मनुष्य पर्याय में था, तब धर्म क्यों नहीं किया। इस लिये हे चक्रवर्ती मैं आप से कहता हूं कि पीछे पश्चात्ताप करने का अवसर न आवे इसलिये आप चारित्र धर्मको धारण करो। इसीसे आपको मुक्तिकी प्राप्ति होगी ॥२१॥
यह जीव जिस समय मृत्युके मुख में पड़ जाता है तथा परलोक में जब दुःखी होता है तब इसकी रक्षा करने वाला वहां कोई भी स्वजन समर्थ नहीं होता है-यह बात मुनिराज दृष्टान्त देकर समझाते हैं'जहेह' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (इह) इस संसार में (सीहो-सिंहः) सिंह (मियं गहाय इ-मृगं गृहीत्वा नयति) मृगको पकड़कर ले जाता है-और उसको मार डालता है-वहां उसकी रक्षा करनेवाला कोई नहीं होता है उसी तरह (अंतकाले अन्तकाले ) मृत्युके अवसर में (मच्चूમનુષ્ય પર્યાયમાં હતા ત્યાં ધર્મ કેમ ન કર્યો. આ માટે તે ચક્રવતી ! હું આપને કહું છું કે, પછીથી પશ્ચાત્તાપ કરવાને અવસર ન આવે આ માટે આપ ચારિત્ર ધમને ધારણ કરે. એનાથી આપને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થશે. ૨૧
આ જીવ જ્યારે મૃત્યુના મુખમાં ઝડપાય છે તથા પરકમાં જ્યારે દુઃખી થાય છે ત્યારે એની રક્ષા કરનાર ત્યાં કઈ પણ સ્વજન સમર્થ બની શકતું નથી. આ વાત મુનિરાજ દ્રષ્ટાંત દઈને સમજાવે છે.
"जह "-त्यादि।
मन्वयार्थ-जहा-यथा रेभ इह २ संसारमा सीहो-सिंहः सि मियं गहाय णेइ-मृगं गृहीत्वा नयति भृशमान ५४ी. लय छे मन भारी नाये छ त्यारे त्यांनी २६॥ ४२ना२ डा नथी. मे४ रीते अंतकाले-अन्तकाले
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६
उत्तराध्ययनसूत्रे आयुषः क्षयावसरे हु-निश्चयेन नरं नयति=अपहरति । वा शब्दः पूरणे । तस्मिकाले माता वा पिता वा भ्राता वा तस्य म्रियमाणस्य अंशहराः अंशस्य-दुखाशस्य हराः निवारका न भवन्ति । माता वा पिता वा भ्राता वा तस्य म्रियमाणस्य मृत्युभयाद् रक्षितुं समर्था न भवन्ति । उक्तश्च
न संति पुत्ता ताणाए, न पिया नावि बंधवा ।
अंतगे णाहि पन्नस्स, नत्थि णा इमु ताणया ॥१॥ छाया-न सन्ति पुत्रास्त्राणाय न पिता नापि बान्धवाः ।
अन्तकेनाधिप्राप्तस्य, नास्ति ज्ञातिषु त्राणता ॥ १ ॥ इति । समायाते मृत्यौ न कोऽपि रक्षितुं समर्थाः, इति भावः ॥ २२ ॥ मृत्युः ) काल (गरं-नरम् ) इस पुरुषको (णेइ-नयति) परलोक में ले जाता है। (तम्मं कालम्मि-तस्मिन् काले) उस समय (माया व पियाव भाया-माता वा पिता वा भ्राता वा) माता पिता एवं भाई (तस्स-तस्य) उस म्रियमाण जीवके (अंसहरा भवंति-अंशहराः न भवन्ति ) दुःखको दूर करनेवाले नहीं होते हैं-मृत्युभयसे रक्षित करने में समथें नहीं होते हैं। कहा भी है
"न संति पुत्ता ताणाए न पिया नवि बंधवाः ।
(मृत्युना गृहीतस्य)
अंतगेणाहि पन्नस्स नत्थि गाइसु ताणया ॥" तात्पर्य कहने का केवल यही है कि मृत्युके आने पर इस जीवका रक्षक कोई भी नहीं है।
"सुर असुर खगाधिप जेते, मृग ज्यों हरि, काल जलेते ।
मणि मंत्र तंत्र बह होई मरते जो न बचावै कोई॥1॥२२॥ भृत्युना अवसरमा मच्चु-मृत्युः ण णरं-नरम् मापने णेइ-नयति ५२६ Sanय छे. तम्मं कालम्मि-तस्मिन् काले से मते माया व पिया व भाया वमाता वा पिता वा भ्राता वा माता, पिता मनमा मामाथी ७५ तस्स-तस्य से भरना२ना अंसहरा भवंति-अंशहरा भवन्ति हुने र ४२नार मनी शतानथी. મૃત્યુના ભયથી રક્ષા કરવામાં કોઈ સમર્થ બની શકતા નથી. કહ્યું પણ છે–
"न संति पुत्ता ताणाए, न पिया न वि बंधवाः ।
(मृत्युना गृहीतस्य) अंते गेणाहि पन्नस्स नत्थिणा इसु ताणया"॥ તાત્પર્ય કહેવાનું ફક્ત એટલું જ છે કે, મૃત્યુના આવવાથી આ જીવને રક્ષણ આપનાર કઈ પણ નથી.
" मुर असुर खगाधिप जे ते, मृग ज्यो हरि, काल जलेते मणि मंत्र तंत्र बहु होइ, मरते जो न बचावे कोई ॥२२॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूत चरितवर्णनम्
७७७
विष्ठतु तावज्जीवनरक्षणम्, दुःखमपि विभज्य तनूकर्तुं स्वजना न शक्ता भवन्तीत्याह
मूलम् -
न तस्स दुक्खं विभयंति नाइओ, न मित्तवगंगा नं सुया ने बांधवा । tata पंचणु होइक्खं, कत्तारमेवं' अणुजाइ कैम्मं ॥२३॥ छाया - न तस्य दुःखं विभजन्ति ज्ञातयो, न मित्रवर्गा, न सुता न बान्धवाः । एकः स्वयं प्रत्यनुभवति दुःखं, कर्तारमेवानुयाति कर्म ॥ २३ ॥ टीका - ' न तस्स ' इत्यादि ।
तस्य=म्रियमाणस्य तत्काल प्राप्तं दुःखं = शारीरं मानसं च क्लेशं ज्ञातयः = स्वजना न विभजन्ति, मित्रवर्गा न विभजन्ति, सुता न विभजन्ति, तथा बान्धवाः = भ्रातरो न विभजन्ति । किन्तु एकोऽसहायः सन् पापकर्मकारको जीवो दुःखं=
जीवनकी रक्षा करना तो दूर रहा- दुःख भी बांटने में अथवा उसको कम करने में भी स्वजन समर्थ नहीं हैं - यह बात मुनिराज इस गाथा द्वारा समझाते हैं - ' न तस्स ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (तस्स - तस्य ) म्रियमाण व्यक्ति के तत्काल प्राप्त ( दुक्खदुःखम् ) दुखको - शारीरिक एवं मानसिक क्लेशको (नाइओ न विभयन्तिज्ञातयः न विभजन्ति) न अपनेजन विभक्त करते हैं (न मित्तवग्गा न सुया न बांधवा-न मित्रवर्गाः न सुताः न बान्धवाः ) न मित्रवर्ग न संतान और न बंधुजन विभक्त करते हैं किन्तु ( इक्को सयं दुक्खं पञ्चणु होइएकः स्वयं दुःखं प्रत्यनुभवति) अकेला वही एक जीव-पापकर्म करनेवाला प्राणी ही स्वयं दुःखको - कर्म विपाक जनित क्लेशको भोगता है ।
જીવનની રક્ષા કરવી તા દૂર રહી-દુઃખને વહેંચવાનું' કે એને કમી કરવાનુ` સ્વજનોમાં પણ સામર્થ્ય નથી આ વાત મુનિરાજ આ ગાથા દ્વારા सभलवे छे - " न तस्स " - छत्याहि.
अन्वयार्थ — तस्स - तस्य प्रियभाणु व्यक्तिने तत्क्षण प्राप्त थयेस दुक्खंदुःखम् दुःमने शारीरि भने मानसिह उशते नाइओ न विभयन्ति - ज्ञातयः ન વિમલન્તિ પાતાના અંગત ગણાતા એવા કુટુબીજના પણ દૂર કરી શકवामां समर्थ जनता नथी, न मित्तवग्गान सुया न बांधवा-न मित्रवर्गा न सुत न बान्धवाः न मित्रवर्ग न संतान भने न तो अंधुन मोछु उरी श छे. इको सयं दुक्खं पच्चाणु होइ एकः स्वयं दुखं प्रत्यानुभवति दुःमने ते એકલેા જ જીવ પાપકર્મ કરવાવાળા પ્રાણ સ્વય... કર્મના વિપાક જનક કલે
उ० ९८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७७८
उत्तराध्ययनसूत्रे कर्मविपाकजनितं क्लेशं स्वयम् आत्मनैव प्रत्यनुभवति । यतः कर्मकर्तारमेव अनुयाति अनुगच्छति ॥२३॥
इस्थमशरणभावनामुक्त्वा सम्प्रत्येकत्वभावनामाह
चिंच्चा दुपयं च चउप्पयं च, खेत्तं गेहं धर्ण-धन्नं च सवं । सकम्म विइओ अवेसो पयाइ, परं भवं सुंदर पौवगंवा ॥२४॥ छाया-त्यक्त्वा द्विपदं च चतुष्पदं च, क्षेत्रं गेहं धनधान्यं च सर्वम् ।
स्वकर्म द्वितीयोऽवशः प्रयाति, परं भवं सुन्दरं पापकं वा ॥ २४ ॥ टीका-'चिच्चा' इत्यादि
द्विपदं भार्यादिकं च चतुष्पदं हस्त्यश्वादिकं, च क्षेत्रम् = इक्षु क्षेत्रादिकं, क्यों कि (कम्म-कर्म) कर्म (क रमेवं अणुजाइ-कर्तारमेवानुगच्छति) कर्ता के साथ ही जाता है, ऐसा नियम है।
भावार्थ-जीवके शुभाशुभ भावों द्वारा उपार्जित कर्म जबतक जीव संसार में रहता है तबतक वही उनके फलका भोक्ता होता है। उसे भोगने वाला उस जीवके अतिरिक्त न बंधुजन होते हैं ! न माता होती है और न पिता होता है, यह एक अटल सिद्धान्त है । कर्मसंसारी जीवों के साथ २ ही जाता है । वह जैसा किया जाता है वैसा ही उदयकाल में उसका फल भोगना पड़ता है । इस प्रकार के मुनिराजका यह उपदेश अशरण भावनाका सूचक है। कहा भी है
"शुभ अशुभ करमफल जेते, भोगे जिय एकहि तेते।
सुत दारा होय न सीरी सब स्वारथके हैं वे भीरी ॥" ॥२३॥ शन लव छ भ , कम्म-कर्म भ करिमेवं अणुजाइ-कतारमेवानुगच्छति કર્તાની સાથે જ જાય છે. એ નિયમ છે.
ભાવાર્થ-જીવના શુભાશુભ ભાવે દ્વારા ઉપાર્જીત કર્મ જ્યાં સુધી જીવ સંસારમાં રહે છે ત્યાં સુધી તે તેને ભેગવનાર બને છે. તેને ભોગવવામાં તેના બંધુજન વગેરે કઈ સહાયક બની શકતા નથી. ન માતા હોય છે, ન પિતા હોય છે, આ એક અટલ સિદ્ધાંત છે. કમ સંસારી જીની સાથે જ જાય છે. તે જેવું કામ કરે છે તેવુંજ તેણે કર્મના ઉદય કાળમાં ભોગવવું પડે છે. આ પ્રમાણે મુનિરાજને આ ઉપદેશ અશરણ ભાવનાનું સૂચક છે. કહ્યું પણ છે
"शुभ अशुभ करम फल जे ते, भोगे जीय एक हि ते ते ।
सुत दारा होय न सीरी, सब स्वारथ के हैं वे भीरी ॥२३॥"
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतवरितवर्णनम्
७७९ गेहं-धवलगृहादिकं, धनधान्यं, तत्र-धनं-सुवर्णरजतादिकं, धान्यं शालिगोधूमादिकं च सर्व त्यक्त्वा अवशः = पराधीनः स्वकर्मद्वितीयः स्वकृतसुकृतदुष्कृत कर्मसहायः स्वकर्मानुसारेण सुंदरं-शोभनं देवसम्बन्धिकं पापकम् अशोभनम् नारकादिसम्बन्धिकं वा परं भवं-जन्मान्तरं पयातिगच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः॥२४॥ तथा च
मूलम्तं इतकं तुच्छ सरीरगं से, चिईगेयं दहिय उ पविगेणं । भज्जा ये पुत्ता वि येणायओ य, दीया रेमण्णं अणुसंकमंति॥२५॥
अशरण भावनाका स्वरूप कहते हैं-'चिच्चा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (दुपयं-द्विपदम् ) भार्या आदिकको (चउप्पयं च-चतुव्यदम् ) हस्ती अश्व आदिको (क्षेत्रं गेहं धणधन्न सव्वं च चिच्चा-क्षेत्रं गेहं धनधान्यं सर्वच त्यक्त्वा ) क्षेत्रको, घरको, सुवर्णरजत आदि धनको, शालिगोधूम आदि धान्यको इन सबको छोड़कर (अवसो-अवशः) पराधीन वह जीव (सकम्म विवओ-स्वकर्म द्वितीयः) अपने द्वारा कृत शुभ अशुभ कर्मके अनुसार (सुंदर-सुन्दरम्) देव संबंधी तथा (पावगं वा पापकं वा) नारकादि संबंधी ( परंभवं पयाइ-परंभवं प्रयाति ) परभवको प्राप्त करता है।
भावार्थ-अपने द्वारा उपार्जित या बढाये हुवे समस्त सांसारिक वस्तुओं का परित्याग कर यह शुभाशुभ कर्म के अनुसार अच्छी व बुरी गतिको प्राप्त करता है । साथ में यदि कुछ जाता है तो वह उसका शुभ और अशुभ कर्तव्य ही जाता है ॥ २४॥
આશરણ ભાવનાનું સ્વરૂપ કહીને હવે એકત્વ ભાવનાનું સ્વરૂપ કહે છે" चिच्चा "-त्याह!
मन्वयार्थ-दुपय-द्विपद श्री मान चउप्पयं च-चतुष्पदम् हाथी, घास माहित खेत्तं गेइं धणधन्नं च सव्वं चिच्चा-क्षेत्रं गेहं धनधान्यं सर्व च त्यक्त्वा ક્ષેત્રને, ઘરને, સુવર્ણ રજત આદિ ધનને, ડાંગર ઘઉં આદિ ધાન્યને આ સઘजान छोडीन अवसो-अवशः ५२ २ाधिन 2004 सकम्म विइओ-स्वकम द्वितीयः पातानाथी ७२राये। शुभ अशुभ में अनुसार सुंदर-सुंदरम् हे समधी तथा पावगं वा-पापकं वा न२४ संधी परसपने प्राप्त ४२ छे.
ભાવાર્થ-પિતે ઉપાર્જીત કરેલ અને વધારેલ સઘળી સંસારીક વસ્તુઓને પરિત્યાગ કરી, શુભાશુભ કર્મ અનુસાર સારી અથવા ખરાબ ગતીને પ્રાપ્ત કરે છે. તેની સાથે જનાર જે કઈ હેય તે તે તેનાં શુભ અને અશુભ કર્મો જ છે પારકા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-तदेककं तुच्छ शरीरकं तस्य, चितिगतं दग्ध्वा तु पावकेन ।
भार्या च पुत्रा अपि च ज्ञातयश्च, दावारमन्यमनुसंक्रामन्ति ॥२५॥ टीका-तं इक्ककं' इत्यादि ।
भार्या च पुत्रा अपि च तथा ज्ञातयश्चापि तस्य-मृतपुरुषस्य तत्-यत्पुरा तेषामतिवल्लभमासीत्तत्-एककं एकाकिनं तुच्छ शरीरकम् जीवितापगमनेन निस्सारं शरीरं चितिगत-चितास्थं कृत्वा, तु-पुनः पावकेन-अग्निना दग्ध्वा कतिचिद् दिवसावधि तत्कृते रुदित्वा पुनरन्यं दातारं-स्वस्वाभिलाषपूरकमन्यं जनमुपसंक्रामन्ति= आश्रयन्ति । न तु कदाचित्तद्विषये वार्तामपि कुर्वन्ति ॥२५॥
और भी कहते हैं-'तं इतकं ' इत्यादि।
अन्वयार्थ जो पहिले अतिशय प्रिय था (तस्स-तस्य) मृतक के उस (इक्कक-एककम् ) अकेले (तुच्छ सरीरगं-तुच्छ शरीरकम् ) निर्जीव शरी. रको (चिईगय-चितिगतम् ) चितामें रखकर एवं (पावगेणं दहिय-पावकेन दग्ध्वा) फिर अग्नि से जलाकर (भजाय पुत्ता वि य णायओ यभार्या च पुत्रोऽपि च ज्ञातयश्च) भार्या, पुत्र एवं स्वजन (अण्णं दायारम् अणुसंकमन्ति-अन्यं दातारं अनुसंक्रामन्ति) अपने काम आनेवाले अन्यजनका सहारा ले लेते हैं।
भावार्थ-इस गाथा द्वारा सूत्रकार संसारकी दशाका यह रोमाञ्चकारी वर्णन कर रहे हैं-वे कहते हैं कि यह कितनी स्वार्थभरी बात है जो इस जीवके शरीरसे प्राण पखेरुओंके उड़ते ही उसके सगे संबंधी जन जो उस व्यक्तिके क्षणभरके विरहको भी नहीं सह सकते हैं तथा जिसके शरीरकी हर तरहसे सार संभाल रखते हैं उसी शरीरको अपने ही हाथोंसे चितामें रखकर दग्ध कर देते हैं । इससे अधिक अचरजकी तो
धुमा ४ छ-" तं इक्ककं "-त्याहि.
मन्वयार्थ -२ ५i भूम ४ प्रिय खतो, तस्स-तस्य ते भरना२न इक्ककं-एककम् ये॥ तुच्छसरीरगम्-तुच्छ शरीरकम नि शरीरने चिईगयचितिगतम् यितामा भान भने पावगेणं दहिय-पापकेन दुग्ध्वा ५छ। मनिया माजी भन्ना य पुत्तावि य णायओय-भायाँ च पुत्रोऽपि च ज्ञातयश्च स्त्री पुत्र मन स्न अण्णं दायारम् अणुसंकमन्ति-अन्यं दातारम् अनुसंक्रामन्ति पोताना मिमां આવી શકે તેવા બીજા માણસને આશ્રય લઈ લ્ય છે.
ભાવાર્થ-આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકાર સંસારની દશાનું રોમાંચકારી વર્ણન કરી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે કે, આ કેટલી સ્વાર્થ ભરી વાત છે કે, જે આ જીવના શરીરથી પ્રાણપંખેરૂના ઉડતાંજ તેના સગા સંબંધીજને જેઓ તે વ્યકિતના વિરહને ઘડીભર પણ સહન કરી શકતા ન હતા તથા જેના શરીરની દરેક પ્રકારે સાર સંભાળ રાખતા હતા તેના શરીરને પિતાના હાથથીજ ચિતામાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र - संभूतचरितवर्णनम्
किञ्च -
७८१
मूलम् -
उवणिज्जइ जीवियमप्पमायं, वन्नं जरा हेरइ रस्स रायं । पंचालराया ! वेयणं सुणाहि, मी कौसि कम्माई महोलयाई ॥ २६ ॥ छाया - उपनीयते जीवितमप्रमादं, वर्ण जरा हरति नरस्य राजन् ! |
पञ्चालराज ! वचनं शृणुष्व मा कार्षीः कर्माणि महालयानि ।। २६ ।। टीका - ' उवणिज्जइ ' इत्यादि ।
हे राजन् ! कर्मभिरिदं मानुषं जीवितम् अप्रमादं = प्रमादरहितं यथा स्यात्तथा प्रमादराहित्येन - समय समयमरणरूपेणाssवीचिमरणेन मृत्योरन्तिके उपनीयते = प्राप्यते । जीवितावस्थायामपि जरा = वृद्धता नरस्य वर्ण = शरीरलावण्यं हरति = विनाशयति । अतो हे पञ्चालराज ! मम हितकरं वचनं शृणुष्व । किं तच्छ्रोतव्यं यह बात है कि उसके शरीर पर यदि कोई आभूषण वगैरह होता है तो वह भी उतार कर रख लेते हैं । तथा अन्य किसी जनका सहारा लेकर उसको याद करना भी भूल जाते हैं ॥ २५ ॥
1
फिर भी -' उवणिजह ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ ( रा - राजन् ) हे राजन् । ( जीवियम् - जीवितम् ) यह मनुष्यजीवन (अप्पमायं अप्रमादम् ) बिना किसी आनाकानीरूप प्रमाद के समय २ मरणरूप अवीचिमरण ( क्षणक्षणमें आयुष्य का कम होना) द्वारा ( उवणिज्जइ - उपनीयते) मृत्यु के सम्मुख ले जाया जाता है। तथा जीवित अवस्था में भी ( जरा-जरा) वृद्धावस्था (णरस्स वन्नं हर इ- नरस्य वर्ण हरति) इस मनुष्य के शारीरिक लावण्यको नाश करती रहती है। इसलिये (पंचाल - राया - पंचालराज) हे पंचाल देशके राजा ! मेरे (वय- वचनम् ) हितकर
રાખીને બાળી નાખે છે. આનાથી વધારે આશ્ચયનીતા એ વાત છે કે, તેના શરીર ઉપર જો કાંઈ આભૂષણ વગેરે હાય તે તેને ઉતારીને રાખી લે છે. અને પછીથી ખીજા કાઈ આપ્તજનના આશ્રય લઇને પછીથી તેને ભૂલી પણ જાય છે. રા
श्री पशु - " उवणिज्जइ " - त्याहि !
भ्यन्वयार्थ ---रायं - राजन् डे ४न् ! जीविया - जीवितम् ॥ भनुष्य भवन अप्पमायं- अप्रमादम् अर्ध प्रहारनी मानाानी वगर प्रभावना सभय सभये भर३य व्यवीथिभरणु द्वारा उवणिज्जइ - उपनीयते मृत्युनी पासे सई भवामां आवे छे लवीत अवस्थामां पशु जरा वृद्धावस्था णरस्स वन्नं हरइ- नरस्य वर्ण हरति भनुष्यना शारीरि४ सावश्यने। नाश उरे छे. या भाटे पंचालराया - पंचालराज
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
उत्तराध्ययनसूत्रे वचनम् ? तदाह—'मा कासी' इत्यादि । हे चक्रवर्तिन् ! महालयानि कर्माणि =पञ्चेन्द्रियवधादीनि गुरुकर्माणि मा कार्षीः-मा कुरु ॥ २६ ॥ एवं मुनेर्वचनमाकर्ण्य चक्रवर्ती पाह
मूलम्अहं पि" जाणामिजहे है साह, जं मे तुम साहेसि व मेयं । भोगा इमे संगकरा हवंति, जे दुजयाँ अँजो! अम्हारिसेहिं ॥२७॥ छाया-अहमपि जानामि यथेह साधो, यन्मे स्वं साधयसि वाक्यमेतत् ।
भोगा इमे सङ्गकरा भवन्ति, ये दुर्जया आर्य ! अस्मादृशैः ॥ २७॥ वचन (सुणाहि-शृणुष्व) सुनों-वे वचन ये हैं कि आप कमसे कम (महालयाई कम्माइं मा कासि-महालयानि कर्माणि माकार्षीः) पंचेन्द्रियवधादिक बुरे कर्मों को तो मत करो, जो कि नरकनिगोदादिमें पहुंचानेवाले होते हैं। __ भावार्थ-मनुष्यपर्यायका अन्त एकदम नहीं होता है। अवीचिमरण द्वारा समय २ पर आयुके अविभागी अंशोंका क्षय होता रहता है। इसीका नाम भावमरण है। एक तरफ यह भावमरण प्रति समय जीवन के अंत करने में जुटा हुआ है तो दूसरी ओर जरा इस शरीरके लावण्य को नाश करने में जुटी हुई है। अतः इसकी रक्षाका उपाय तो है ही नहीं । इस लिये इसको सार्थक बनानेका यदि कोई उपाय है तो वह एक यही है कि मनुष्य पर्याय पाकर जीवन में अशुभ कर्मों का आच. रण न किया जाय । यही बात मुनिराजने चक्रवर्तीको समझाई है॥२६॥ पायल देशना २in! भारा वयणं-वचनम् हित४२ वयन सुणाहि-श्रृणुश्व समय
पयन छ है, मा५ माछामा माछा महालाई कम्माइं माकासिमहालयानि कर्माणि माकर्षिः पये द्रिय वाहि शु३ ४भन त न ४२१. भ, તે નરક નિગોદાદિકમાં પહોંચાડનાર હોય છે.
ભાવાર્થ–મનુષ્ય પર્યાયને અંત એકદમ નથી થતું. આયુના અવિ. ભાગી અને સમય સમય ઉપર ક્ષય થતું રહે છે. આનું નામ ભાવ મરણ છે. એક તરફ આ ભાવ મરણ પ્રતિસમય જીવનને અંત કરવામાં લાગેલ છે તો બીજી તરફ વૃદ્ધાવસ્થા શરીરના લાવણ્યને નાશ કરવામાં લાગી પડેલ છે. આથી એની રક્ષાને ઉપાય તે છે જ નહીં. આ માટે એને સાર્થક બનાવવાને જે કંઈ ઉપાય હોય તે તે એ છે કે, મનુષ્ય જીવનમાં આવીને અશુભ કર્મોનું આચરણ કરવામાં ન આવે. આ વાત મુનિરાજે ચક્રવતીને સમજાવેલ છે. મારા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
टीका-'अहं पि' इत्यादि।
हे साधो-हे मुने ! इह-सांसारिक पदार्थानित्यत्वविषये यदेतत्पूर्वोक्तं वाक्यं यथा येन प्रकारेण त्वं मे-मम सोधयसि कथयसि, तथैवाहमपि तत्सर्व जानामि । यदि जानासि तदा कथमासक्तोऽसि ? इति चेच्चित्रमुनिर्बयादत आह-'भोगा इमे' इत्यादि-इमे-शब्दादयो भोगाः सङ्ककरा:=धर्मक्रिया प्रतिबन्धका भवन्ति । हे आर्य ! ये भोगा अस्मादृशैर्गुरुकर्मभिर्दुर्जयाः जेतुमशक्याः भवन्ति । अतोऽहमेतत्परित्यागेऽसमर्थोऽस्मीति ॥ २७॥ इस प्रकार मुनिराजके वचन सुनकर चक्रवर्ती कहते हैं-'अहंपि'इत्यादि।
अन्वयार्थ (साहू-साधो) मुनिराज ! (जहा इह तुमं मे साधयसियथा इह त्वं मे साधयसि) जिस तरह आप सांसारिक पदार्थों की अनित्य ताके विषय में मुझे समझा रहे हैं उस तरह ( अहंपि जाणामि-अहमपि जानामि ) मैं भी जानता हूं कि (इमे-इमे) ये (भोगा-भोगाः) शब्दादिक भोग(संगकरा हवंति-सङ्गकरा भवन्ति) धर्मक्रियाके प्रतिबन्धक हैं। परन्तु (अज्जो-आर्य) हे आर्य। (ये भोगाः) जो भोग होते हैं वे ( अम्हासि से हिं-दुज्जया-अस्मादृशैः दुर्जयाः) हमारे जैसोंसे दुर्जय हुआ करते हैं, अतः मैं उनके छोड़ने में असमर्थ हूं।
भावार्थ-चक्रवर्तीने इस गाथा द्वारा अपनी वास्तविक परिस्थिति मुनिराजके सामने स्पष्ट कर रख दी है, उससे यह ज्ञात हो जाता है कि वह जैसा कह रहा है कि मैं भी इन भोगोंको धर्मक्रियाके प्रतिबंधक जान रहा हूं-परन्तु चारित्रमोहनीयके उदयमें ये हमारे जैसे जीवों द्वारा
આ પ્રકારનાં મુનિરાજનાં વચન સાંભળીને ચક્રવતી કહે છે– "अहपि "-त्याहि..
मन्क्याथ-साहू-साधो मुनिशन! जहा इह तुमं मे साधयसि-यथा इह त्वं मे साधयसि म मा५ सांसारि पहाथीनी मनित्यतान विषयमा भने सभनवी २ छ। मेक शत अहंपि जाणामि-अहमपि जानामि ५ छु है, इमे-इमे ॥ शाहिर भोगा-भोगाः लोग संगकरा हवंति-सङ्गकरा भवन्ति धभडियामा अपराध ४२॥२ छे परंतु अज्जा-आर्य ! माय ! भोगाः २ सोय छे ते अम्हासिसेहिं दुच्चया-अस्माद्रशैः दुस्त्यजा सभा पाथी છોડાવા અશક્ય હોય છે. આથી હું તેને છોડવામાં અસમર્થ છું.
ભાવાર્થ-ચકવર્તીએ આ ગાથા દ્વારા પોતાની વાસ્તવિક પરિસ્થીતિ અનિરાજની સામે સ્પષ્ટ કરીને રાખી દીધી. ચક્રવતી એવું કહી રહેલ છે કે, હું આ ભેગેને ધર્મ ક્રિયાના પ્રતિબંધક જાણું છું પરંતુ ચારિત્ર મેહનીયના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८४
भोगपरित्यागाऽशक्यत्वे कारणमाह
मूलम् -
हत्थणपुरम्म चित्ती ! दट्टण नरवई महिढियं ।
66
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
१७
कामभोगे गिद्धेणं, निर्याण मंसुहं कैंडं ॥ २८ ॥ तैस्स " मे अप्पेडिकंतस्स, इमं ऐयारिस फैलं । जाणमाणे वि" जं" धम्मं, कामभोगेसु मुच्छिंओ ॥ २९ ॥ छाया - हस्तिनापुरे चित्र ! दृष्टा नरपतिं महर्द्धिकम् । कामभोगेषु गृद्धेन, निदानमशुभं कृतम् ॥ २८ ॥ तस्य मेऽप्रतिक्रान्तस्य इदमेतादृशं फलम् । जानन्नपि यद्धर्म, काम भोगेषु मूच्छितः ।। २९ ।। टीका- 'हस्थिणपुरम्मि ' इत्यादि ।
हे चित्र हे चित्रमुने ! जन्मान्तरीयसंस्कारेणेदं संबोधनम्, हस्तिनापुरे महर्द्धिकं नरपतिं = सनत्कुमार नामानं दृष्ट्वा, कामभोगेषु गृद्धेन = लोलुपेन मया तदानीमशुभम् =अशुभानिवन्धि - निदानं कृतम् ॥ २८ ॥ ' तस्स में ' इत्यादि । जितना सर्वथा अशक्य है ॥ २७ ॥
भोगों का जितना अशक्य क्यों है इसका वह चक्रवर्ती कारण बतलाते हैं - 'हस्थिण पुरम्मि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (चित्ता - चित्र) हे चित्रमुने ! (हत्थिणपुरम्मि महिडियं नरवहं दङ्गूण- हस्तिनापुरे महर्दिक नरपतिं दृष्ट्वा ) मैंने संभूतमुनिके भचमें सनत्कुमार चक्रवर्तिका महाऋद्धिसंपन्न देखकर ( कामभोगेसु गिध्धेण कामभोगेषु गृध्येन ) कामभोग में गृद्ध बनते हुए उस समय (असुहं नियाणम् - अशुभं निदानम् ) अशुभ निदान ( कडं - कृतम् ) किया - यद्यपि ઉદયમાં એ અમારા જેવા જીવા દ્વારા છેડાવાં સવથા અશક્ય જ છે. ા૨ણા ભાગેાના પરિત્યાગ અશકય કેમ છે એનુ ચક્રવતી કારણ બતાવે છે— Efer geft"-Seule!
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
अन्वयार्थ–चित्ता-चित्र हे चित्रभुनि ! इत्थिण पुरम्मि महिड्ढियं नरवई दट्ठूण - हस्तिनापुरे महर्द्धिकं नरपतिं दृष्टवा में संभूत भुनिना लवमां सनत्कुमार व्यववर्तीने भडारिद्धिसंपन्न लेधने कामभोगेसु गिध्वेणं - कामभोगेषु गृध्वेन अभ लोगभां शृद्ध मनीने थे वसते असुहं नियाणम्-अशुभं निदानम् अशुल निहान कई-कृतम् ऽयु ̊ थे वमते आये भने मे प्रभा ४२ तमारे भाटे उचित
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १३ चित्र संभूतचरितवर्णनम्
७८५
1
ततो निदानादप्रति-क्रान्तस्य = त्वत्कृतनिवारणयाऽप्यप्रतिनिवृत्तस्य तस्य = कृतनिदानस्य मे = ममेदमेतादृशं फलमभूतु । यत् = यस्मात्कारणादहं धर्म = श्रुतचारित्रधर्मं जानन्नपि कामभोगेषु मूच्छितोऽस्मि । धर्मं जानन्नपि निदानप्रभावेण तं कर्त्तुं न शक्नोमीति भावः ॥ २९ ॥
तब आपने मुझे ऐसा करना तुमको उचित नहीं है " इस प्रकार समझाया भी था परन्तु (अप्पडिकंतस्स तस्स में- अप्रतिक्रान्तस्य तस्य मे ) मैंने उस निदान से अपने आपको प्रतिनिवृत्त नहीं किया था । (इमं एयारिसं फलं - इदम् एतादृशम् फलम् ) यह उसका मुझे ऐसा फल मिला है (यत्) जो (धम्मं जाणमाणे वि-धर्मम् जानन् अपि) श्रुतचारित्ररूप धर्मको जानता हुआ भी ( कामभोगेसु मुच्छिओ - कामभोगेषु मूच्छितः ) मैं कामभोगों में मूच्छित बना हुआ हूं ।
भावार्थ - चारित्रमोहनीय कर्मकी तीव्रता मुझ में क्यों है इसका भी कारण मुनिराज से चक्रवर्तीने स्पष्ट कह दिया । उसमें उसने कहा कि महाराज | संभूतमुनिके भवमें सनत्कुमार चक्रवर्ती को ऋद्धिसंपन्न देखकर मैंने "इसी तरहसे भोगोंका भोगनेवाला मैं भी होऊ " ऐसा जो निदानबंध किया था - ओर जापके समझाने बुझाने पर भी मैंने उसका परित्याग नहीं किया था । वही कारण है कि मैं धर्मकों जानता हुआ भी अभीतक विषयों में गृद्ध बना हुआ हूं ॥ २८ ॥ २९ ॥
नथी. आ रीते सभलव्युं य तु परंतु अप्पडिकंतस्स तस्स मे - अप्रतिक्रान्तस्य तस्य मे से निहानथी हुँ भने पोताने शेड़ी राज्यो न हते. या इमं एयारिसं फलं - इदम् एतादृशम् फलम् आ मेनु भने ३ भणेस छे, धम्मं जाणमाणे वि-धर्मम् जानन् अपि श्रुतयारित्र३य धर्मने लगता च्छिओ - कामभोगेषु मूच्छितः हुं अभ लोगोमां भूर्च्छित मनेत छु .
छतां पशु कामभोगसु मु
ભાવાથ —ચારિત્રમાહનીય કર્મની તીવ્રતા મારામાં કેમ છે એવુ પણ કારણ મુનિરાજને ચક્રવર્તીએ સ્પષ્ટ રૂપમાં કહી દીધું. એમાં તેણે બતાવ્યું કે, મહારાજ ! સંભૂતમુનિના ભવમાં સનત્કુમાર ચક્રવર્તીને સ્ત્રીરત્ન સહિત રિદ્ધિ સંપન્ન જોઇને મેં “ આજ પ્રકારના ભાગોને ભાગવનાર હું મનુ” એવા જે નિદાન બંધ કરેલ હતા. અને આપના સમજાવવા છતાં પણ મે તેનો પરિત્યાગ કરેલ ન હતા. એજ કારણકે, હું ધર્મને જાણતા હૈાવા છતાં પણ વિષામાં ગૃદ્ધ ખની ગયેલ છું. ઘર૮૫ "રા
उ० ९९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
उत्तराध्ययन
पुनरपि चक्रवर्ती निदानफलमुदाहरणेन पाह
मूलम
नागो जहा पंकजलावसण्णो, देटे थलं नाभिसमेई तीरं । एवं वयं कामगुणेसु गिद्धौ, न भिक्खुणो मैग्गमणुव्वोमो॥३०॥ छाया-नागो यथा पङ्कजलावसन्नो, दृष्ट्वा स्थलं नाभिसमेति तीरम् ।
एवं कामगुणेषु गृद्धा, न भिक्षोर्मार्गमनुव्रजामः ॥ ३० ॥ टीका-'नागो' इत्यादि।
यथा पङ्कजलावसन्नः-पङ्कः कर्दमस्तत्मायं यज्जलं तत्रावसन्नो निमग्नः, नागः म्हस्ती स्थलं दृष्ट्वापि तत्र गन्तुं तीरं नाभिसमेतिगन्तुं न शक्नोतीत्यर्थः, एवमेव हे मुने ! वयमपि कामगुणेषु गृद्धा धर्म जानन्तोऽपि भिक्षोः साधोः मार्गअत्रज्यां नानुव्रजामः-न स्वीकुर्म इत्यर्थः ॥ ३० ॥ फिर चक्रवर्ती निदानका फल उदाहरणसे कहते हैं-'नागोजहा'इत्यादि
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जैसे (पंकजलावसन्नो-पङ्कजलावसन्नः) जलसहित कीचड़में फंसा हुआ (नागो-गजः) हस्ती (थलं-स्थलम्) स्थल देखकर भी (तीरं नाभिसमेइ-तीरं नाभिसमेति) तीर पर आने में असमर्थ होता है (एवं) उसी प्रकार (कामगुणेलु गिद्धा-कामगुणेषु गृद्धाः) शब्दादिक विषयों में गृद्ध बने हुए (वयं-वयम् ) हम लोग धर्मको जानते हुए भी (भिक्खुणो मग्गम् न अणुव्वयामो-भिक्षोः मार्ग न अनुव्रजामः) साधुके मार्गका अनुसरण नहीं कर सकते हैं।
भावार्थ-हाथी जब कीचड़में फँस जाता है, तब वह तीरको देखता हुआ भी जैसे तीर पर नहीं आसकता उसी प्रकार हे मुने। हम लोग
५२॥ यती निहननु ३॥ GETRYथी ४९ छ-"नागो जहा”-त्याह।
स-क्यार्थ-जहा-यथा सभ पंकजलावसन्नो - पङ्कजलावसन्नः थी मराठियमा इसायेद नागो-गजः हाथी थलं-स्थलम् स्थाने छतi पY तीरं नाभिसमेइ-तीरं नाभिसमेति निारे सापामा असमर्थ डाय छे. एवं-एवम मे प्रमाणे कामभोगेसु गिद्धा-कामभोगेषु गृद्धः २०६४ विषयमा छ मनवयं-वयम दुधमन नgan छत ५५ भिक्खुणो मग्गं न अणुव्वयामो-भिक्षोः मार्ग न अनुव्रजामः साधुना माग अनुस२६४ ४0 शत। नथी. .
ભાવાર્થ-હાથી જ્યારે કાદવમાં ફસાઈ જાય છે ત્યારે તે કિનારાને જેવા છતાં પણ ત્યાં પહોંચી શકતે નથી આજ પ્રમાણે હે મુનિ ! હું પણ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र - संभूतचरितवर्णनम्
ar कामभोगानामनित्यतां प्रदर्शयितुं मुनिराह - मूलम् -
अच्चेई कालो तरति राईओ, ने यावि भोगा पुरिसाण निच्चा । उवेच्च भोगा 'पुरिसं चयंति, दुमं जैहा खीणफैलं वे पैक्खी ॥ ३१ ॥ छाया - अत्येति कालस्त्वरन्ते रात्रयो, न चापि भोगाः पुरुषाणां नित्याः । उपेत्य भोगाः पुरुषं त्यजन्ति, द्रुमं यथा क्षीणफलं वा पक्षिणः ॥ ३१ ॥ टीका -' अच्चे ' इत्यादि ।
हे राजन् ! कालः = आयुष्य कालोऽस्येति = अतिगच्छति, रात्रयः, उपलक्षणलादू दिनानि च त्वरन्ते= शीघ्रतया गच्छन्ति । एतेनायुषोऽस्थिरत्वमुक्तम् । उक्तश्च क्षण - याम-दिवसमास- च्छलेन, गच्छन्ति जीवितदलानि । विद्वानपि खलु कथमिह, गच्छति निद्रावशं रात्रौ ॥ १ ॥ इति ॥ धर्मको जानते हुए भी कामभोगों में आसक्त होने की वजहसे साधुके मार्गका अनुसरण नहीं कर सकते हैं ॥ ३० ॥
अब मुनि कामभोगोंकी अनित्यताका स्वरूप दिखलाते हैं'अच्चेह' इत्यादि !
अन्वयार्थ - राजन् ! देखो यह (कालो अच्चेइ - कालः अत्येति) आयुका समय निकलता जा रहा है- (राईओ तरंति - रात्रयः त्वरन्ते) ये रातें और दिनभी बड़े वेग से व्यतीत हो रहे हैं। दिन और रात्रिका व्यतीत होनाही आयु दलिकोंका क्षीण होना है यह बात अन्यत्र भी इसी तरह कही गई है, जैसे
७८७
"क्षण - याम-दिवसमास -च्छलेन, गच्छन्ति जीवितदलानि । विद्वानपि खलु कथमिह, गच्छसि निद्रावशं रात्रौ ॥ १ ॥ " ધર્મને જાણવા છતાં પણ કામલેાગેામાં આસકત હાવાના કારણે સાધુના માગનું અનુસરણ કરી શકતા નથી. ૫૩ના
वे भुनि अमलोगोनी अनित्यतानुं स्व३५ मतावे छे - "अच्चेह" - त्याहि. मन्वयार्थ—रान्नन्! या कालो अच्चेइ - कालः अत्येति आयुनो सभ्य बीतता लय छे. राईओ तरंति - रात्रयः त्वरन्ते रातो भने द्विवस पशु धा वेगथी ई રહેલ છે, દિવસ અને રાત્રીનું વ્યતીત થવુંજ આયુના દળિયાનુ ક્ષીણ થવું છે, અન્યત્ર પણ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. જેમ
26
क्षण - याम - दिवस मासच्छलेन, गच्छन्ति जीवित दलानि । विद्वानपि खलु कथमि, गच्छसि निद्रावशं रात्रौ ॥ १ ॥ "
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
----
____ उत्तराध्ययनसूत्रे __ 'व्यत्येत्वायुः कालः, गच्छन्तु रात्रयोऽहानि च । अस्माकं तु भोगैः प्रयोजनम् । भोगाश्च सन्ति मदायत्ताः' इति मन्यसे चेत् तदप्ययुक्तमेव । यतः पुरुषाणां भोगा अपि नित्या न सन्ति । यथा पक्षिणः क्षीणफलं फलरहितं द्रुमवृक्ष त्यजन्ति । तथा-भोगाः पुरुषम् उपेत्य समागत्य क्षीणपुण्यं तं पुरुषं त्यजन्ति । पुण्यानुरोधेन पुरुषं प्राप्य तत्क्षये सति स्वपवृत्या तं मुञ्चन्ति, न तु पुरुषाभिप्रायेणेति भावः । भोगा अस्थिरा इति निष्कर्षः ॥ ३१ ॥ जब क्षण, याम, दिवस एवं मास के बहाने से आयु ही व्यतीत होती रहती है तो बडे अचरज की बात है कि विद्वानों को अपनी इस ऐसी परिस्थितिमें निद्रा भी कैसे आती है। लाभमें तो सबको आनंद होता है पर हासमें आनंद कैसा ? चिन्ता होनी चाहिये कि हमारा एक भी आयु. का दलिक व्यर्थ व्यतीत न हो जावे । यदि तुम्हारा इस पर ऐसा कहना हो कि भले आयु व्यतीत होती रहे-रात्रि एवं दिवसभी योंही निकलते जायें तो हमको इनसे क्या प्रयोजन, जिनसे हमको प्रयोजन है ऐसे वे भोग तो हमारे आधीन हैं सो राजन् ! तुम्हारी यह मान्यता बिलकुल गलत है क्यों कि ये भोगभी तो नित्य नहीं हैं । (खीणफलं दुमं जहा पक्खी चयंति तहा भोगा उवेच्च पुरिसं चयंति-क्षीणफलं द्रुमंयथा पक्षिणः त्यजन्ति तथा भोगाः उपेत्य पुरुषं त्यजन्ति ) जिस प्रकार क्षीण फलवाले वृक्षका पक्षी त्याग कर देते हैं उसी प्रकार क्षीण पुण्यवाले पुरुषका ये भोग भी प्राप्त होकर परित्याग कर देते हैं। भावार्थ-भोगोंकी प्राप्ति होना शुभकर्मों के आधीन है । जबतक
ત્યારે ક્ષણ યામ, દિવસ અને મહીનાની ગણત્રીથી આયુષ્ય વ્યતીત થતું રહે છે ત્યારે ઘણું અચરજની એ વાત છે કે, વિદ્વાનેને પિતાની આવી પરિસ્થિ. તિમાં પણ નિદ્રા કેમ આવે છે? લાભમાં તે બધાને આનંદ થાય છે. પરંતુ હાસમાં આનંદ કે ? ચિંતા થવી જોઈએ કે, મારા આયુષ્યની એક પણ પળ વ્યર્થ ન વીતી જાય. જે તમારું આમાં એમ કહેવાનું હોય કે, ભલે આયુષ્ય વીતી જાય, રાત્રી અને દિવસ પણ એમજ નિકળતા જાય આમાં અમને શું પ્રોજન છે ? જેનાથી અમારે પ્રયોજન છે એવા કામગ તે અમારે આધીન છે. તે હે રાજન્ ! તમારી એવી માન્યતા બીલકુલ ભૂલ ભરેલી છે. કેમ કે, ભેગ પણ નિત્ય તો નથી જ. જે પ્રમાણે ફળ વગરના વૃક્ષને પક્ષીઓ ત્યાગ કરી દે છે એજ પ્રમાણે ક્ષીણ પુષ્યવાળા પુરુષને આ ભેગ પણ પ્રાપ્ત થઈને પરીત્યાગ કરી દે છે.
ભાવાર્થ–ભેગોની પ્રાપ્તિ થવી તે શુભ કર્મોના આધીન છે. જ્યાં સુધી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम्
७८९ एवं सत्यपि भोगान्परित्यज्य प्रबजितुं न शक्तोऽसि, तदा तव यत्कर्तव्यं तदुच्यते
जइंसिं भोगे चइडं असत्तो, अंजाइं कम्माइं करहि रायं । धम्मे ठिओ सव्वपयाणुकंपी,तो होहिसि देवो ईओ विउव्वी॥३॥ छाया-यद्यसि भोगांस्त्यक्तुमशक्तः, आर्याणि कर्माणि कुरुष्व राजन् ।
धर्मे स्थितः सर्वप्रजानुकम्पी, ततो भविष्यसि देव इतो चैक्रियी॥३२॥ टीका-'जहं सि' इत्यादि ।
हे राजन् ! यदि भोगान् मनोज्ञशब्दादिरूपान् त्यक्तुमशक्तोऽसि, तदा धर्म =सम्यग्दृष्टयादिशिष्टानुचरिताचारलक्षणे गृहस्थधर्मे स्थितः सन् सर्वप्रजानुकम्पीपुण्यकर्मकी सत्ता रहती है तबतक सांसारिक भोगोंकी जीवको प्राप्ति होती रहती है। पापके उद्यमें भोगोंकी प्राप्ति नहीं होती। अतः राजन् ! ऐसा विचार स्वप्नमें भी मत करो कि ये भोग हमारे आधीन हैं । इस लिये इनमें अपने जीवनके दिनरातोंको व्यर्थ निष्फल मत करो। सम्हल जाओ और इनको सफल करनेका पुरुषार्थ जागृत करो ॥३१॥
यदि मान लिया जाय कि आप भोगोंका परित्याग करनेमें अपमेको असमर्थ समझ रहेहो । परन्तु आपका और भी क्या कर्तव्य है यह भी आपको विचारना चाहिये, उसको सुनो मैं कहता हूं-'जइंसि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(रायं-राजन) हे राजन् ! (जइ भोगे चइउं असत्तोसि-- यदि भोगान् त्यक्तुं अशक्तः असि) यदि आप शब्दादिक विषयोंको પૂણ્ય કર્મની સત્તા રહે છે ત્યાં સુધી સાંસારિક જીવોને ભેગની પ્રાપ્તિ થયા કરે છે. પાપના ઉદયમાં ભેગોની પ્રાપ્તિ થતી નથી. આથી રાજન ! એ વિચાર સ્વપ્નામાં પણ ન કરે કે, આ ભેગ અમારે આધીન છે. આ માટે એમાં આપના જીવનના દિવસ રાતને વ્યર્થ નિષ્ફળ ન કરો. સમજી જાઓ અને આ મનુષ્યભવને સફળ કરવાને પુરુષાર્થ જાગૃત કરે. ૩૧
જે માની લેવામાં આવે કે, ભેગેને પરિત્યાગ કરવામાં આ૫ પિતાને અસમર્થ સમજી રહ્યા છે તેમ છતાં પણ આપનું બીજું પણ શું કર્તવ્ય છે, એનો પણ આપે વિચાર કરવો જોઈએ. અને તે હું કહું છું સાંભળો -
"जइंसि"-5त्याह!
अन्वयार्थ-रायं-राजन् सन् ! जइभोगे चइउं असत्तो सि-यदि भोगानू स्यक्तुं अशक्तः असि ने २५५ हा विषयाने छ।3ाम पोतनी तने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
उत्तराध्ययनसूत्रे सर्वप्रजानुकम्पितुं शीलं यस्य स तथा, समस्तमाणिदयापरो भूत्वा आर्याणि-शिष्ट जनोचितानि कर्माणि-दयादीनि कुरु । ततः आर्यकर्मकरणानन्तरम् , इतः अस्मात् भवादनुवैक्रियी-विक्रियाशक्तिविशिष्टो वैमानिको देवो भविष्यसि ॥ ३२ ॥ छोडनेमें अपने आपको अशक्त मानते हो तो (धम्मे ठिओ-धर्मे स्थितः) सम्यग्दृष्टि आदि शिष्ट जनों द्वारा आचरित आचाररूप गृहस्थधर्ममें स्थित होते हुए तथा (सवपयाणुकंपी-सर्वप्रजानुकंपी) सर्व प्राणियों पर दयाभाव रखते हुए (अज्जाई कम्माइं करेहि-आर्याणि कर्माणि कुरुष्व) शिष्ट जनोचित दया आदि सत्कर्मों को करते रहो। (तओ-ततः) इससे
आप (वैक्रियी) विक्रियाशक्ति विशिष्ट (देवो-देवः) देव (इओ-इतः) इस पर्याय को छोड़कर ( भविस्सइ-भविष्यसि ) हो जाओगे।। ____ भावार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार चक्रवर्तीको यह बात समझा रहें हैं कि यदि आप चक्रवर्ती पदमें रहते हुए शब्दादिक विषयभोगोंका परित्याग नहीं कर सकते हो तो इतना तो कर सकते हो कि जो मार्ग सम्यग्दृष्टि जैसे शिष्ट पुरुषों द्वारा सेवित किया जाता है उसका आप सेवन करते रहो। इस मार्ग में सर्व प्रथम दयाको प्रधानता दी गई है। साथमें प्रशम, संवेग भी सेवित किये जाते हैं। आस्तिक्य भावके आनेसे ही इन भावोंकी प्रतिष्ठा होती है। अतः प्रशम, संवेग, अनुकंपा और आस्तिक्य सम्यग्दृष्टि द्वारा सेवित इन मागों का अनुसरण करते हुए आप सदा आर्य कर्मों को करते रहो। इससे आपको यह लाभ होगा कि आप इस मशत भानता धम्मे ठिओ-धर्मे स्थितः सम्यगूटी माहि शिष्ट ने દ્વારા આચરવામાં આવતાં આચારરૂપ ગૃહસ્થ ધર્મમાં સ્થિત બનીને તથા સન્ન पयाणु कंपी-सर्वप्रजानुकम्पी सर्व प्राणी S५२ समभाव राभान अज्जाई कम्माई करेहि-आर्याणि कर्माणि कुरुष्व शिष्ट जना भाटस्थित या माहिस भने ४२॥ રહે. આથી આ૫ આ પર્યાયને છોડીને વિક્રિયાશક્તિ વિશિષ્ટ દેવ થઈ શકશે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર ચક્રવતીને એ વાત સમજાવે છે કે, આપ ચક્રવતી પદ ઉપર રહેવાને કારણે જે શબ્દાદિક વિષય ભેગને છેડી શકતા નથી તે પણ આટલું તો જરૂરથી કરી શકો તેમ છે કે જે માર્ગ સમ્યગુ. દ્રષ્ટિ જેવા શિષ્ટ પુરુષે દ્વારા પાળવામાં આવી રહેલ છે. એનું આપ સેવન કરતા રહે. આ માર્ગમાં સર્વ પ્રથમ દયાને પ્રધાનતા આપવામાં આવેલ છે. આસ્તિક્ય ભાવ આવવાથી જ આ ભાવની પ્રતિષ્ઠા થાય છે આથી પ્રશમ, સંવેગ, અનુકંપ અને આસ્તિષ. સમ્યગૃષ્ટિ દ્વારા લેવાતા આ માર્ગનું અનુસરણ કરતાં કરતાં આપ સદા આર્ય કર્મોને કરતા રહે. આનાથી આપને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितर्णनम्
७९१ एवं मुनिना प्रोक्तश्चक्रवर्ती यदा मुनिवचनं न स्वीकरोति, तदा मुनिराह
ने तुज्झ भोगे चइऊण बुद्धी, गिद्धोर्सि आरंभपरिग्गहेसु । मोहं केओइतिओ विप्पलावो, गॅच्छामि रौयं आमंति ओसि॥३३॥ छाया-न तव भोगांस्त्यक्तुं बुद्धिः, गृद्धोऽसि आरम्भपरिग्रहेषु ।
मोघं कृत एतावान् विप्रलापो, गच्छामि राजन्नामन्त्रितोऽसि ॥३३॥ टीका-'न तुज्झ' इत्यादि।
हे नृप ! भोगांस्त्यक्तुं तव बुद्धिर्नास्ति, त्वं हि आरम्भपरिग्रहेषु-आरम्भाः सावधव्यापाराः, परिग्रहाः = सचित्ताचित्तवस्तुस्वीकरणानि-तेषु गृद्धोऽसि । एतावान् विमलापो-विविधः प्रकृष्टालापो-विविधधर्मवचनोपन्यासो मोघं निरर्थक यथा स्वात्तथा त्वया सहकृतः । अतो हे राजन् ! सम्प्रत्यहं गच्छामि, त्वं मया आमन्त्रितोऽसि पृष्टोऽसि । त्वां पृष्ट्वा गच्छामीति भावः ॥ ३३ ॥ पर्यायका जब परित्याग कर दोगे तो आपको देवपर्याय-वैमानिक देवों में उत्पत्ति-प्राप्त हो जायगी ॥३२॥ ___इस प्रकार समझाने पर भी चक्रवर्ती ने जब मुनिराजके वचनोंको स्वीकार नहीं किया तब वे कहते हैं-'न तुज्झ' इत्यादि। ____अन्वयार्थ-(राय-राजन्) हे राजन् ! (तुज्झ बुद्धी भोगे चइऊण न -तव बुद्धिः भोगान् त्यक्तुं न) आपकी बुद्धि भोगोंको छोड़नेकी नहीं है। आप तो (आरंभ परिग्गहेसु गिद्धोसि-आरम्भपरिग्रहेषु गृद्धोऽसि) आरम्भ सावद्य-व्यापारोंमें एवं सचित्त अचित्त तथा सचित्ताचित्त वस्तुओं को संग्रह करने रूप परिग्रह में ही लोलुप बने हुए हो (इत्तिओ विप्पलावो मोहकओ-एतावान् विप्रलापः मोघंकृतः) अभीतक जो आपको इतना समએ લાભ થશે કે, આપ આ મનુષ્યભવને જ્યારે પરિત્યાગ કરી દેશે ત્યારે આપને દેવ પર્યાય વૈમાનિક દેવમાં દેવ ભવ પ્રાપ્ત થશે. ૩રા
આ પ્રમાણે સમજાવવા છતાં પણ ચક્રવતીએ જ્યારે મુનિરાજના વચ. नाना स्वी४२ न ४त्यारे तसा ४ छ- “न तुज्झ"-त्याह!
मन्वयार्थ-राय-राजन् डे २।! तुझ बुद्धी भोगे चइऊण न-तवबुद्धिः भोगान् त्यक्तुं न आनी मुद्धि मोगाने छ।उपानी नथी. माता आरंभपरिग्गहेसु गिद्धोसिआरम्भ परिग्रहेषु गृद्धोऽसि माल-सावध व्यापारामा मने सथित मथित्त तथा સચિતાચિત્ત વસ્તુઓને સંગ્રહ કરવારૂપ પરિગ્રહમાં જ લેલુપ બની રહ્યા છે. इत्तिओ विप्पलाओ मोहं कओ-एतावान् विप्रलापः मोघं कृतः सत्यार सुधी मापने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
इत्थमुमुक्त्वा मुनौ गते सति ब्रह्मदत्तस्य यदभूत्तदाह
मूलम्
पंचाल रायाऽवि ये बंभदत्तो, साहुस्स तस्स वैयणं अकाउं। अणुत्तरे भुंजिये कामभोगे, अणुत्तरे सो नरए विट्टो ॥३४॥ छाया - पञ्चालराजोऽपि च ब्रह्मदत्तः, साधोस्तस्य वचनमकृत्वा ।
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
अनुचरान् भुक्त्वा कामभोगाननुत्तरे स नरके प्रविष्टः ||३४|| टीका- 'पंचालराया' इत्यादि ।
पञ्चालराजः पञ्चालदेशाधिपति ब्रह्मदत्तोऽपि च तस्य = चित्रमुनेः, वचनं = प्रव्रज्याग्रहणगृहस्थधर्म समाराधनरूपम्, अकृत्वा अनुत्तरान् = सर्वोत्कष्टान काम झाया गया है वह सब व्यर्थ ही सिद्ध हुआ है । अतः हे राजन् । (गच्छामि ) मैं अब यहांसे जाता हूं | (आमंतिओसि - आमंत्रितोसि ) मैं इसके लिये आपसे पूछता हूं ।
भावार्थ हे राजन् । अभीतक आपको जैसे भी हो सका वैसे मैंने समझाया - परन्तु इसका निष्कर्ष कुछ भी नहीं निकला सब व्यर्थ गया। अतः मैं अब यहांसे जाता हूं ॥ ३३ ॥
ऐसे कहकर मुनिके जाने पर चक्रवर्तीका क्या हुवा सो कहते हैं'पंचालराया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( पंचालरायाऽविय बंभुदत्तो- पंचालराजा स ब्रह्मदत्तः अपि) पंचाल देशका अधिपति वह ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती भी (साहुस्स तस्स घणं अकाउं- साधोः तस्य वचनं अकृत्वा) भवान्तरके भ्राता चित्रमुनिके प्रव्रज्याग्रहण करनेरूप तथा गृहस्थ धर्मको आराधना करनेरूप वचनके ગયેલ છે. આથી હે રાજન્! હું हवे महींथी ल' छु. आमंतिओसि - आमंत्रितोसि हुंआ भाटे सायने पूछ छ . ભાવા — હે રાજન્ ! અત્યાર સુધી મે'. આપને જેમ બની શકે તે પ્રમાણે સમજાવેલ છે પરંતુ તેનું ફળ કાંઈ પણ આવેલ નથી. સઘળુ વ્ય ગયેલ છે. આથી હવે હું અહીંથી જાઉં છું, ૩૩ા
સમાવવામાં આવ્યુ એ સઘળુ વ્ય
M
આ પ્રમાણે કહીને મુનિ ચાલ્યા ગયા. મુનિના ગયા પછી ચક્રવતીનું शुं थयुं ते उड़े छे.--" पंचाल राया " - छत्यादि.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
अन्वयार्थ — पंचालरायाऽविय बंभदत्तो- पंचालराजा स ब्रह्मदत्तः अपि पंन्यास हेशना अधिपति से ब्रह्मदत्त यवर्ती पशु घोताना सोहुस्स तस्स वयणं अकाउंसाधोः तस्य वचनं अकृत्वा पूर्व लवना लाई चित्र भुनिनी अवल्या श्रद्धा ४२१
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १३ चित्र-संभूतचरितवर्णनम् भोगान् मनोज्ञशब्दादीन् भुक्त्वा समुपभुज्य स ब्रह्मदत्तः अनुत्तरे नरके सकल नरकमधानेऽप्रतिष्ठाननामके सप्तम पृथिवी नरकावासे प्रविष्टः सप्तमनारको जीवो जात इत्यर्थः । अनेन निदानस्य नरकहेतुखात्तदकरणीयता सूचिता ॥३४॥
सम्प्रति प्रसङ्गप्राप्तां चित्र मुनि वक्तव्यतामाह
चित्तो वि कामहिं विरत्तकामो, उदत्तचारित्ततवो तवस्ती। अणुत्तरंसंर्जमपालईत्ता, अणुत्तरं सिद्धिगई गैओ।त्तिबेमि॥३५॥ छाया-चित्रोऽपि कामेभ्यो विरक्तकाम, उदात्तचारित्र तपास्तपस्वी।
अनुत्तरं संयम पालयित्वा, अनुत्तरां सिद्धिगतिं गत इति ब्रवीमि ॥३५॥ टीका-'चित्तोऽवि' इत्यादि
कामेभ्यो मनोज्ञशब्दादिभ्यो विरक्तकामा विरक्तो निवृत्तः कामोऽभिलाषो यस्य स तथा, उदात्तचारित्रतपाः उदात्तम्-अत्युत्कृष्टं चारित्रं सर्वविरतिरूपं, पालन करनेमें असमर्थ अपनेको जाहिर करके एवं (अणुत्तरे कामभोगे भुंजिय-अनुत्तरान् कामभोगान् भुक्त्वा) सर्वोत्कृष्ट शब्दादिक विषय भोगोंको भोग करके अन्तमें मर कर (अणुत्तरे नरए पविट्ठो-अनुत्सरे नरके प्रविष्टः) सकल नरकोंमें प्रधान ऐसा सातवीं नरकके अप्रतिष्ठान नामके नरकावासमें जा पहुंचा। ___ भावार्थ-अधिक आरंभ ओर परिग्रहके रखनेसे उसमें फंसा हुआ जीव मरकर नरकमें जाता है। ब्रह्मदत्त चक्रवर्तीकी भी यही दशा हुई। वह भी मरकर सप्तम नरकमें पहुंचा। निदानबंध नरकका हेतु है, इससे वह जीवको करने योग्य नहीं है। यह सूचित इस कथतसे होता है ॥३४॥
अब प्रसङ्ग प्राप्त चित्रमुनिके विषयमें कहते हैं-'चित्तोवि' इत्यादि। રૂ૫ તથા ગૃહસ્થ ધર્મનું આરાધન કરવારૂપ વચનનું પાલન કરવામાં પિતાને मसमय ॥२ ४ा मने अणुत्तरे कामभोगे भुंजी य-अनुत्तरान् कामभोगान् भुत्तवा सर्वोत्कृष्ट शा४ि विषयलागाने पीने मातम भरीन अणुत्तरे नरए पविद्रो-अनुत्तरे नरके प्रविष्ठः स नरीमा प्रधान सवा सातमा न२४ना . પ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થયા.
ભાવાર્થ—અધિક આરંભ અને પરિગ્રહના રાખવાથી એમાં ફસાયેલ જીવ મરીને નરકમાં જાય છે. બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી પણ એજ દુર્દશાને પામ્યા. એ મરીને સાતમા નરકમાં પહોંચ્યા. નિદાન બંધ એ નરકને હેત છે. માટે તપના ફળનું નિદાન-નિયાણું કરવું જીવમાટે એગ્ય નથી. એમ આ કથનથી સમજાય છે ૩૪
वे प्रस। प्राय यित्र मुनिना विषयमा ४ छ-" चित्तोवि"-त्यादि. उ० १००
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तपश्च द्वादशविधं यस्य स तथा भूतस्तपस्वीश्चित्रोऽपि अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टमूतिचारवर्जितं संयमं सर्वविरतिरूपं पालयित्वा=आसेव्य, अनुत्तरी-सर्वोत्कृष्टां सर्वलोका. काशोपरिवर्तिनी सिद्धिगति-सिद्धिरूपां गतिं गतः प्राप्तः । इति ब्रवीमि=अस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥ ३५ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशा हूछत्रपति-कोल्हापुरराजप्रदत्त-" जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य-श्रीघासीलालप्रतिविरचितायाम् "उत्तराध्ययनसूत्रस्य" प्रियदर्शिन्याख्यायां व्या
ख्यायाम्-' चित्रसंभूतीयं ' नाम
त्रयोदशमध्ययन-सम्पूर्णम् ॥१३॥ अन्वयार्थ-( कामेहिं विरत्तकामो-कामेभ्यः विरक्तकामः) मनोज्ञ शब्दादिक विषयों से विरक्त (उदत्तचारित्त तवो- उदारचारित्रतपा) तथा सर्वोत्कृष्ट सर्वविरतिरूप चारित्र एवं बारह प्रकारके तपोंवाले ऐसे वे (तवस्सी-तपस्वी) तपस्वी चित्रमुनिराज (अणुत्तरं संजमं पालइत्ताअनुत्तरं सयमं पालयित्वा) अतिचार रहित होनेसे सर्वोत्कृष्ट सर्वविरति रूप संयमकी पालना करके (अणुत्तरं सिदिगई गओ-अनुत्तरां सिद्धि गतिं गतः) सर्वलोकाकाशके उपर वर्तमान होनेसे अनुत्तर सिद्धिरूप गतिको प्राप्त हो गये । (त्तिबेमि-इति ब्रवीमि) सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामीसे कहते हैं कि-हे जंबू ! मैंने जैसा भगवान महावीरसे सुना है पैसा यह मैंने तुमसे कहा है ॥ ३५॥ ॥ इस प्रकार तेरहवें अध्ययन का हिन्दी अनुवाद समाप्त ॥ १३ ॥
मक्याथ-कामेहिं विरत्तकामो-कामेभ्यः विरक्तकामः मनोज्ञ शहाडि विषयोथीव२४त उदत्तचारित्ततवो-उदारचारित्र तपा तथा सर्वोत्कृष्ट सब विति३५ यारित्र मन भा२ प्र४१२ना तपाना बता मेवाते तबस्सी-तपस्वी तपस्वी चित्र मुनिरा अणुत्तरं संजमं पालइत्ता-अनु र संयम पालयित्वा मतियार बीत डापाथी सवाष्ट स विति३५ संयमनु पासन शने अणुत्तरं सिद्धिगई गओअनुतरां सिद्धिगतिं गतः स शनी अ५२ वर्तमान पाथी मनुत्तर सिद्धि३५ गती पाभ्या. त्तिबेमि-इतिब्रवीमि सुधर्मा स्वामी भ्यू स्वामीन કહે છે કે, જમ્બુ! જેવું ભગવાન મહાવીર પાસેથી સાંભળ્યું છે એજ પ્રમાણે મેં તમને કહેલ છે. આમાં મારી બુદ્ધિથી કાંઈ પણ કરેલ નથી. તે ૩૫ છે
આ પ્રકારે આ શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પ્રિયદર્શિની ટીકાને ચિત્ર-સંભૂત નામના તેરમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષાનુવાદ સ પૂર્ણ થશે. ૧૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ चतुर्दशमध्ययनम् ॥
व्याख्यातं चित्रसंभूतीयाख्यं नाम त्रयोदशमध्ययनम्, साम्प्रतमिषुकारीयं नाम चतुर्दशमध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेन सहाय मभिसम्बन्धः - पूर्वाध्ययने मुख्यतया निदानदोषाः प्रोक्ताः, प्रसङ्गतो निर्निदानगुणाश्चापि । अस्मिन्नध्ययने निदानस्य मुक्ति कारणत्वात्तद्गुणाः प्रोच्यन्ते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम् । अस्याध्ययनस्य प्रस्तावनामाह
मुनिचन्द्रमुनेः सविधे गोवल्लभनाम्नो गोपस्य नन्द-सुनन्द - नन्ददत्त - नन्दप्रिय नामनश्वत्वारो दारकाः पत्रजिताः, तत्र द्वौ भ्रातरौ नन्दनन्दौ चित्रसंभूतपूर्वभव चौदहवां अध्ययन प्रारम्भ
चित्र संभूतीय नामक तेरहवां अध्ययनका व्याख्यान हो गया । अब यह इषुकारिय नामका चौदहवां अध्ययन प्रारंभ होता है । इस अध्ययनका संबंध तेरहवें अध्ययन के साथ इस प्रकार से है- पूर्व अध्ययन में निदानबंध संबंधी दोष मुख्य रूपसे प्रकट किया गया है साथमें विना निदान से होनेवाला गुण भी प्रसंगतः प्रतिपादित हुआ है। इस अध्ययनमें अब यह कहा जावेगा कि मुक्तिका कारण (नियागा) निदानका अभाव है तथा इस ( नियाणा) निदान के अभाव में कौन २ से गुण उत्पन्न होते हैं । इसी संबंध को लेकर इस अध्ययनका प्रारंभ किया गया है। इसकी प्रस्तावना - इस प्रकार है
किसी एक समयकी बात है कि मुनिचंद्र मुनिराज के पास गोवल्लभ
ચાદમા અધ્યયનના પ્રારંભ
ચિત્રસ’ભૂત નામના તેરમા અધ્યયનનું વ્યાખ્યાન પુરૂ થયું, હવે આ ઈષુકારિય નામના ચૌદમા અધ્યયનના પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનને તેરમા અધ્યયન સાથેના સંબંધ આ પ્રમાણે છે. તેરમા અધ્યયનમાં નિદાન (નિયાણા) અધ સંબંધી દોષ મુખ્ય રૂપથી પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. તદુપરાંત વગર નિદાનથી થનારા ગુણુ પણ પ્રસંગત પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. આ અ ધ્યયનમાં હવે એ કહેવામાં આવશે કે, મુક્તિનું કારણ નિદાનના અભાવ છે. તથા એ નિદાનના અભાવથી કયા કયા ગુણો ઉત્પન્ન થાય છે. એ સબંધને લઇને આ અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. જેની પ્રસ્તાવના આ પ્રકારની છે. કોઈ એક સમયની વાત છે કે, મુનિચંદ્ર મુનિરાજની પાસે ગવલ્લભ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे जीवौ स्तः, तयोर्गनं त्रयोदशे अध्ययने गतम् । द्वौ च नन्ददत्त-नन्दप्रिय नामानौ गोपदारको तपःसयमं समाराध्य कालं कृत्वा देवलोके देवत्वेन समुत्पन्नौ । तस्मादेवलोकात्तौ आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण च्युत्वा क्षितिप्रतिष्ठनगरे इभ्य-श्रेष्ठिनो जिनदत्तस्य गृहे सोदरभ्रातरौ भूत्वा समुत्पन्नौ । तत्र तयोरिभ्यस्य वसुधर श्रेष्ठिनो वसुमित्र-वसुदत्त-वसुप्रिय-धनदत्त-नामानश्चत्वारः पुत्राः सुहृदो जाताः। ते षडपि सुहृदो विविधान् भोगान् परिभुञ्जानास्तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके धर्म श्रुत्वा नामक गोपके नन्द सुनन्द नंददत्त नंदप्रिय नामके चार पुत्रोंने दीक्षा ली। इनमें नन्द सुनन्द नामके दो भाई तो चित्र और संभूतके पूर्वभवके जीव थे, जिनका वर्णन तेरहवें अध्ययनमें किया गया है। तथा अ. शिष्ट दो नन्ददत्त नन्दप्रिय नामके गोपाल दारकोंने तप एवं संयमकी आराधनाके प्रभावसे मरकर देवलोक प्राप्त किया फिर ये दोनों वहांसे आयुक्षय, भवक्षय एवं स्थितिक्षय होनेसे चव कर क्षितिप्रतिष्ठित नग. रमें जिनदत्त नामक इभ्य-श्रेष्ठोके यहां सोदर(सगे भाई)भ्राताके रूपमें उत्पन्न हुए। वहां इनकी मित्रता चार अन्य वसुधर श्रेष्ठीके वसुमित्र, वसुदत्त, वस्तुप्रिय और धनदत्त नामक पुत्रों के साथ हुवा । इस प्रकार ये छहों मित्रजन आनंदसे अपना समय विविध भोगोंको भोगते हुए व्यतीत करने लगे। एक दिनकी बात है कि इन छह ही मित्रोंने तथारूप-श्रुतचारित्र रूपधर्मके पालन करनेवाले स्थविरोंके पास धर्मका व्याख्यान सुना। जिससे इनको संसार, शरीर एवं भोगोंसे वैराग्य हो गया, और इस નામના ગોપના નંદ, સુનંદ, નંદદત્ત અને નંદપ્રિય, નામના ચાર બાળકોએ દીક્ષા લીધી. તેમાં નંદ અને સુનંદ નામના બે ભાઈ તે ચિત્ર અને સંભૂતના પૂર્વ ભવના જીવ હતા. જેનું વર્ણન તેરમા અધ્યયનમાં કરવામાં આવેલ છે. બીજા બે નંદદત્ત અને નંદપ્રિય નામના ગોપાળ બાળકોએ તપ અને સંગ ચમની આરાધનાના પ્રભાવથી મરીને દેવલોક પ્રાપ્ત કર્યું. ત્યાંથી એ બને જણ આયુક્ષય, ભવક્ષય અને સ્થિતિક્ષય હવાથી ચ્યવને ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં જનદત્ત નામના એક શેઠને ત્યાં સહેદર ભાઈના રૂપમાં ઉત્પન્ન થયા ત્યાં એમની મિત્રતા બીજા ચાર વસુધર શેઠના વસુમિત્ર, વસુદત્ત, વસુપ્રિય, અને ધનદત્ત નામના પુત્રોની સાથે થઈ. આ રીતે એ છએ મિત્રો વિવિધ ભાગોને ભાગવતા રહીને પિતાને સમય આનંદથી વ્યતીત કરવા લાગ્યા. એક દિવસની વાત છે કે, એ છએ મિત્રોએ મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મનું પાલન કરવાવાળા સ્થવિરેની પાસેથી ધર્મનું વ્યાખ્યાન સાંભળ્યું. આનાથી તેમને સંસાર, શરીર અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ७९७ प्रवजिताः । प्रव्रज्य च सुचिरकालं तपःसंयममनुपाल्य भक्तप्रत्याख्यानेन कालमासे कालं कृत्वा सौधर्म कल्पे पद्मगुल्मे विमाने चतुःपल्योपमस्थितिकदेवत्वेन समुत्पन्नाः। तेषु नन्ददत्त-नन्दप्रिय-नामकगोपजीववर्जाश्चत्वारोऽपि देवास्ततश्च्युताः कुरुदेशान्तर्गते इषुकारनामकनगरे समुत्पन्नाः। तेषु एको वसुमित्रजीवदेवो भृगुपुरोहितो बभूव, द्वितीयो वमुदत्तजीवदेवो भृगुपुरोहितस्य वशिष्ठगोत्रा यशा नाम्नी भार्याऽभवत् । तृतीयो वसुपियजीवो देव इषुकारराजा चतुर्थों धनदत्तजीवो देवः कमलावती नाम तद्राज्ञी चाऽभवत् ।।
असौ भृगुपुरोहितः सन्तानार्थ निरन्तरं चिन्तां कुर्वन्नासीत् । एकदा तो कारण इन्होंने दीक्षा धारण करली। तप एवं संजमका बहुत कालतक आरा धन करते हुए इन्होंने अन्त समयमें भक्त प्रत्याख्यान(संथारा)करके अपने शरीरका परित्याग किया और सौधर्म स्वर्गमें पद्मगुल्म नामके विमानमें ये सबके सब-छहों चार पल्यकी स्थितिवाले देवकी पर्यायसे उत्पन्न हुए। गोवल्लभ गोपके नन्ददत्त नन्दप्रिय नामक पुत्रके जीवोंको छोडकर वसु. मित्र वसुदत्त वसुप्रिय धनदत्त के जीव चार देव वहांसे चवकर कुरू देशान्तर्गत इषुकार नामक नगरमें जन्मे । उनमें एक वसुमित्रका जीव देव भृगुपुरोहित हुआ। द्वितीय देव वसुदत्तका जीव उस पुरोहितकी वशिष्ठ गोत्रोत्पन्ना यशा नामकी भार्या हुआ। तीसरा देव वसुप्रियका जीव इषुकार राजा हुआ। चतुर्थ देव धनदत्तका जीव उस राजाकी कमलावती नामकी रानी हुआ। __ भृगुपुरोहितके कोई संतान नहीं थीं, अतः रातदिन वह संतानकी ही ભેગો ઉપર વૈરાગ્ય આવી ગયા. અને એને કારણે આ છએ જણાએ દીક્ષા અંગીકાર કરી. તપ અને સંયમનું ઘણું કાળ સુધી આરાધના કરીને તેઓએ અંત સમયમાં ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરીને પોતાના શરીરનો પરિત્યાગ કર્યો અને સૌધર્મ સ્વર્ગમાં પદ્મગુભ નામના વિમાનમાં તે સઘળા છએ જણાએ ચાર પત્યની સ્થિતિવાળા દેવની પર્યાયમાં ઉત્પન થયા. તેમાં ગવલ્લભ ગેપના નંદદત્ત, નંદપ્રિય, નામના બે પુત્રને જીવેને છોડીને બાકીના વસુમિત્ર, વસુદત્ત, વસુપ્રિય ધનદત્તના એમ ચાર જ દેવલોક માંથી અવીને કુરૂ દેશમાં ઈષકાર નામના નગરમાં જન્મ્યા. તેમાં એક દેવ વસુમિત્રને જીવ ભૂગુપુરોહિત થયા. બીજા દેવ વસુદત્તને જીવ એ પરહિતની વિશિષ્ટ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલી થશા નામની પત્ની થઈ, ત્રીજા દેવ વસુપ્રિયને જીવ ઈષકાર રાજા થયો. ચોથા દેવ ધનદત્તને જીવ તે રાજાની કમળાવતી નામની રાણું થઈ
ભૃગુ પુરોહિતને કેઈ સંતાન ન હતું આથી રાત દિવસ તે સંતાનની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
___ उत्तराध्ययनसूत्रे नन्ददत्त नन्दपियाख्य गोपदारकजीवदेवौ स्व स्वावधिज्ञानेन ज्ञातवन्तौ-यदावामेतस्यैव भृगुपुरोहितस्य पुत्रत्वेनोत्पत्स्यावहे । पुत्रत्वेनोत्पन्नावावां यथाऽयं जैनधर्म विमुखौ न कुर्यात्तथाऽऽवाभ्यां विधातव्यम् । एवं विचार्य तावुभावपि श्रमणरूपं कृत्वा भृगुपुरोहितगृहे समायातौ । पत्नीसहितो भृगुरपि तौ ववन्दे । मुनिवेषधारिणौ तौ देवी सभार्याय भृगवे धर्मदेशनां दत्तवन्तौ कृताञ्जलिना सभार्येण पुरोहितेन प्रोक्तम्-भगवन् ! आवयोः सन्तति भविष्यति नवा ! देवाभ्यामुक्तम्चिन्तासे दुःखी होता रहता था। एक दिन उन नन्ददत्त नन्दप्रिय नामक गोपके जीव दो देवोंने स्वर्ग में रहते हुए अवविज्ञानसे जानकर ऐसा विचार किया कि हम दोनोंको इसी भृगुपुरोहितके यहां पुत्ररूपसे उत्पन्न होना है, अतः यह हम लोगोंको जैनधर्मकी आराधना करनेसे विमुख न कर सके ऐसा प्रयत्न करना चाहिये । इस प्रकार विचार कर वे दोनों मुनिका वेष धारण कर शीघ्रही उस भृगुपुरोहितके घर पर आये। भृगुपुरोहितने ज्योंही इन दो मुनियोंको अपने घर पर आते हुए देखे तो वह शीघ्रही उठकर इनके सामने गया। और जाकर उसने इनको वंदना की । मुनियोंने भार्या सहित उस पुरोहितको धर्मकी देशना दी। धर्मकी देशना सुनकर पुरोहितका अन्तःकरण धर्मप्रेमसे भींज गया, और उसने उसी समय उन मुनियों के पास श्रावकके व्रतोंको पालन करनेका नियम ले लिया। जब मुनियोंके चलने का समय आया तंब उस पुरोहितने हाथ जोड़कर उनसे पूछा कि हे भदन्त । यह तो कहिये कि हम लोगोंके यहां सन्ताग होगी या नहीं ? । मुनिराजोंने कहा कि तुम चिन्ता मत करोચિતામાં દુઃખી થયા કરતા હતા. એક દિવસ એ નંદદત્ત અને નંદપ્રિય નામના ગોપના જીવ અને દેવેએ સ્વર્ગ માં રહેતાં રહેતાં અવધિજ્ઞાનથી જાણ્યું અને એવો વિચાર કર્યો કે, અમારે બનેએ એ ભૃગુપુરોહિતને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થવાનું છે. આથી તે અમે બનેને જૈનધર્મની આરાધના કરવાથી વિમૂખ ન કરી શકે એવો પ્રયત્ન કરી જોઈએ. આ પ્રમાણે વિચાર કરી તે બન્નેએ મનિને વેશ ધારણ કરી તુરત જ એ ભૂગપુહિતના ઘેર પહોંચ્યા ભુગુ પરહિતે આ બને મુનિઓને પિતાને ઘેર આવતા જ્યારે જોયા તે તે ઉઠીને સવાર તેમની સામે ગયા અને વંદના કરી. મુનિઓએ ભૃગુપુરોહિતને અને તેની પત્નીને ધર્મને ઉપદેશ આપ્યો. ધર્મદેશના સાંભળીને પુરોહિતનું અંતઃકરણ ધર્મ પ્રેમથી ભીંજાઈ ગયું અને તેણે તે જ સમયે તે મુનિઓની પાસે શ્રાવકના વ્રતનું પાલન કરવાનો નિયમ લઈ લીધો. મુનિઓ જ્યારે વિદાય થવા લાગ્યા ત્યારે પુરેશહિતે હાથ જોડીને તેમને પૂછ્યું, હે ભદન્ત ! એ તે બતાવો કે, અમારે ત્યાં સંતાનપ્રાપ્તિ થશે કે નહીં ? મુનિરાજ એ કહ્યું કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ७९९ युवयो द्वौ दारको भविष्यतः । तौ च बाल्यावस्थायामेव श्रामण्यमङ्गीकरिष्यतः । युवाभ्यां तत्र व्याघातो न कर्तव्यः । तौ प्रव्रज्य बहून् लोकान् धर्म प्रतिबोधयिध्यतः । एवं बोधयित्वा तौ देवौ स्वस्थानं गतौ ।
ततः कियत्कालानन्तरं तौ नन्ददत्तनन्दपियजीवदेवी देवलोकाच्च्युत्वा पुरो. हित भार्यांया गर्भेऽवतीणौँ । ततः सभार्यः स पुरोहितः इषुकारनगरस्यान्तिमभागे स्थितः । तत्र पुरोहितपत्नी रमणीयाकृतिकं दारकयुगलं प्रमूता । मातापितभ्यां तयो म ' देवभद्र-यशोभद्रे 'ति कृतम् । क्रमेण तौ दारको लब्धसंज्ञौ जातौ । तुम्हारे यहां दो पुत्र उत्पन्न होंगे। परन्तु वे तुम्हारे यहां नहीं रहेंगे। बाल्यकालमें ही वे दीक्षित हो जावेंगे। अतः आपका उस समय यह कर्तव्य होगा कि आप उनको दीक्षा लेने में अन्तराय रूप न बनें । ये ऐसे साधु होंगे कि जिनकी देशनासे हजारों जीवोंका कल्याण होगा। इस प्रकार पुरोहितको समझाकर वे दोनों देव जहाँसे आये थे वहां पर वापिस चले गये।
कुछ कालके बाद ये दोनों देव अपने स्थानसे चवे और उसी पुरोहितके यहां पुत्ररूपसे जन्मे । जब ये पुरोहितकी भार्याके गर्भमें आये थे तब पुरोहित अपनी भार्या सहित इषुकार नगरके अन्तिम भागमें ठहरा हुआ था। वहीं पर उसकी भार्याने इन दोनों पुत्रोंको जन्म दिया था। पुत्रोंकी उत्पत्तिसे पुरोहित पुरोहितानीको बहुतही अभूतपूर्व आनंद हुआ। जन्मके समयके समस्त लौकिक आचार हो चुकने के बाद पुरोहितने इन नवप्रसूत (नवीन जन्मे हुए) बालकोंका नाम देवभद्र और यशोभद्र તમે ચિંતા ન કરે. તમારે ત્યાં બે પુત્ર ઉત્પન્ન થશે પરંતુ તેઓ તમારે ત્યાં રહેશે નહિં બલ્યકાળમાં જ એ બને દીક્ષા અંગીકાર કરશે આથી આપનું એ વખતે એ કર્તવ્ય બનશે કે, આપ એમના દીક્ષાના કામમાં અંતરાયરૂપ ન બને. એ એવા સાધુ થશે કે, જેમની ધર્મદેશનાથી હજારો નું કલ્યાણ થશે આ પ્રમાણે પુરે હિતને સમજાવીને એ બન્ને દેવ જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં પાછા ચાલ્યા ગયા.
થોડા સમય પછી એ બને દેવ પિતાના સ્થાનથી એવીને એ ભગુ– પુરોહિતને ત્યાં પુત્ર રૂપે જમ્યા. જ્યારે એ પુરોહિતની સ્ત્રીના ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારે પુરોહિત પોતાની પત્ની સાથે ઈષકાર નગરના એક છેડા ઉપર રહેતા હતા. ત્યાં તેની પત્નીએ આ બન્ને પુત્રોને જન્મ આપે. બબ્બે પુત્રોના જન્મથી પુરોહિત તથા તેની સ્ત્રીને ઘણો જ આનંદ થયો. જન્મ સમયના સઘળા લૌકિક રીત રીવાજો પતાવ્યા પછી પુરેહિતે આ બન્ને બાળકોનાં નામ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
उत्तराध्ययनसूत्रे
तदा पुरोहितेन प्रोक्तम् वत्स ! य एते बद्धश्वेतसदोरकमुखवत्रिकमुखाः परिहितश्वेतचोलपट्टकाः परिवृतश्वेतवस्त्रप्रावरणाः परिगृहीतममार्जिका रजोहरणमिक्षाधानीसमावृतपत्र हस्ताः अनावृतमस्तकाः पादत्राणरहितचरणाः साधवो भद्रका इव दृश्यन्ते । एते हि कपटपरिपूर्णहृदया भवन्ति । उपरिष्टान्मिष्टं भाषन्ते हृदये तु हाला विषं धरन्ते । ' जीवहिंसा माभूत् ' इति प्रदर्शयितुं भूमिं निरीक्षमाणाश्चरणन्यासं कुर्वन्ति, परन्तु हृदि राक्षसों वृत्ति पोषयन्ति । एते हि स्वपात्रेषु सुतीक्ष्णानि
रक्खा । ये दोनों भाई धीरे२ द्वितीयाको चन्द्रकला के समान वृद्धिंगत होने लगे । जब वे थोडे बहुत समझने लगे तब पुरोहितने युक्तिपूर्वक समझाते हुए इनको कहा कि बेटा ! देखो ये जो साधु लोग होते हैं कि जिनके मुख पर सदोरक मुखवत्रिका बंधी रहती है, श्वेत चोलपट्टा जो पहिरे रहते हैं तथा सफेद ही वस्त्रोंको जो ओढा करते हैं, हाथमें जो सदा रजोहरण लिये रहते हैं, जो झोली में काष्टके पात्र रखते हैं, मस्तक भी जिनका सदा उघडा रहा करता है, उघाडे पैर ही जो घूमा करते हैं वे ऊपर से तो बडे भद्र दिखते हैं परन्तु हृदय इनका कपट से परिपूर्ण रहा करता है। बोलने में इनके जितनी मिठास रहती है वह सब ऊपरकी ही क्रिया समझ भीतर से तो हलाहल विष से भरे हुए रहा करते हैं । जीवोंका विराधना न हो जाय" इस बातको लोगों को दिखानेके लिये ही ये धीरे२ देखते हुए जमीन पर चलते हैं परन्तु हृदय इनका मलिन होता है, ये राक्षसी वृत्ति वाले होते हैं। ये लोग अपने पात्रों के भीतर सुतीक्ष्ण छुरी,
દેવભદ્ર અને યશાભદ્ર રાખ્યાં. એ બન્ને બીજના ચદ્રની માફક વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. જ્યારે તેએ થોડું ઘણું સમજવા લાગ્યા ત્યારે પુરોહિતે તેમને સમજાવતાં કહ્યું કે, બેટા ! જેના માંઢા ઉપર સદારકમુખવસ્ત્રકા બાંધેલી હાયછે, સફેદ ચેાલપટા જેએ પહેરે છે, તથા સફેદ જ વ જેએ એાઢતા હાય છે અને હાથમાં તેએ સદા રજોહરણ રાખે છે, જોળીમાં પાત્ર રાખે છે, જેમનુ માથુ સદા ઉઘાડું રહેતું હાય છે, ઉઘાડા પગે જે ચાલતા હેાય છે, આ પ્રકારના જે સાધુ મુનિએ હોય છે તે ઉપરથી તો ઘણા જ ભદ્ર દેખાતા હાય છે પરંતુ તેનું હૃદય કપટથી ભરેલું હાય છે. તેમના ખેલવામાં જે મીઠાશ ભરેલી હેાય છે તે ઉપરની ક્રિયા માત્ર સમજો. અંદરથીતો તેઓ હળાહળ વિષથી ભરેલા હોય છે. “જીવાની વિરાધના ન થઇ જાય” એવું લેકાને દેખાડવા માટે જ એ ધીરે ધીરે જોઈ જોઈને જમીન ઉપર ચાલતા હાય છે. પરંતુ એમનું હૃદય મિલન હોય છે. તે રાક્ષસી વૃત્તિ વાળા હોય છે. તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८०१ क्षुरिका कर्तरिकासिपुत्र प्रभृतीनि शस्त्राणि स्थापयन्ति । बालकान् गृहीत्वाऽरण्ये नयन्ति । असिपुत्रेण नासिकां छिन्दन्ति, कर्तरिकया कौँ कर्तयन्ति, क्षुरकिया उदरं विदारयन्ति । अतो युवाभ्यामेतेषां समीपे न गन्तव्यम्, नाप्येतेषां संगतिः कर्त्तव्या, न चैषां दृष्टिसमक्षे स्थातव्यम् । इति पितुर्वचनं निशम्य तौ दारकौं साधुभ्यः पराङ्मुखौ जातौ। एकस्मिन् दिने तौ बालकौ रथ्यायां क्रीडन्तौ मासुकमनपानादिकमादाय संमुखमागच्छतस्तान् साधुन् दृष्ट्वा भयोभ्रान्तचित्तौ ततः पलाय्य वनं गत्वा विशालमेकं वटवृक्षमारुह्य सघनपत्रवत्यां शाखायां निलीय संस्थितौ साधवोऽपि तेनैव मार्गेण तत्रैव समायाताः । तस्यैव कैंची एवं चाकू वगैरह शस्त्रोंको छिपाकर रखते हैं । जब बालकोंको पकडकर ये जंगलमें ले जाते हैं तो चाकूसे-नासिकाको काटते हैं कैचीसे कानोंको कतरते हैं और छुरीसे पेटको चीर डालते हैं । इसलिये बेटा ! हम तुमको समझाते हैं कि तुम भूलकर भी इनकी संगतिमें मत आना जब ये लोग तुमको आते दिखलाई पडे तो इनको मत देखना इनसे दूर भाग जाना। इनके साम्हने कभी आना ही नहीं । इस प्रकार पिताके वचन सुनकर ये दोनों ही बालक साधुओंसे पराङ्गमुख बन गये। ___ एक दिनकी बात है कि जब ये दोनों ही बालक किसी गलीमें खेल रहे थे तब इन्होंने खेलते २ प्रासुक अन्नपान आदिको लेकर संमुख आते हुए मुनियोंको देखा। देखते ही ये दोनों भयोद्भ्रान्तचित्त होकर वहांसे वनकी तरफ भाग गये, और एक विशाल वटवृक्ष पर चढकर सघनपत्र वाली शाखाके ऊपर जाकर छिप गये । आहार आदि सामग्री लेकर मुनिપિતાના પાત્રોની અંદર તીક્ષણ ધારવાળી છરી, કાતર ચાકુ વગેરે શસ્ત્રોને છુપાવીને રાખતા હોય છે. તેઓ બાળકને પકડીને જંગલમાં લઈ જાય છે અને ત્યાં ચાકુથી તેનું નાક કાપે છે, કાતરથી કાનને કાતરે છે અને છરીથી પેટને ચીરી નાખે છે. આ માટે હું તમને સમજાવું છું કે, તમે ભૂલેચૂકે પણ તેમની સંગત ન કરતા. જ્યારે એ સાધુએ આવતા તમારી દષ્ટિએ દેખાય ત્યારે તેની સામે ન જોતાં દૂર ભાગી જજે. એમની સામે કદી પણ ન જતા. આ પ્રકારનાં પિતાનાં વચન સાંભળીને એ બને બાળક સાધુએથી પરાંમુખ બની ગયા.
એક દિવસની વાત છે કે, એ બન્ને બાળકો કે ગલીમાં રમતા હતા ત્યારે તેમણે રમતી વખતે પ્રાસુક અન્નપાન આદિને લઈને તેમની સામે આવતા મુનિઓને જોયા. જોતાં જ એ બને ભયભીત બનીને વનની તરફ ભાગી છૂટયા. ત્યાં તેઓ વિશાળ એવા એક વડલા ઉપર ચડી ગયા અને પાંદડાથી ભરપૂર એવી એક ડાળ ઉપર જઈને છુપાઈ ગયા. આહાર આદિ સામગ્રી उ०१०१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०२
उत्तराध्ययनसूत्रे वटवृक्षस्याधस्तले छायायां समुपविश्य ग्रामादानीतमशनादिकं भोक्तुं प्रवृत्ताः। वटारूढौतौ बालौ भुञ्जानांस्तान साधून दृष्ट्वा मनस्येवमचिन्तयताम्-एषां पात्रेषु क्षुरिकादिकं किमपि शस्त्रं न दृश्यते ! तातेन असत्यमेव प्रोक्तम् । एते महापुरुषा दयापरायणाः यतनया भूमिं प्रमाय॑ सयतनं भुञ्जते । एवं विचिन्तयतोस्तयोर्मनस्येवमभूत-पूर्वमपि क्वचिदेतादृशाः साधवोऽस्माभि दृष्टाः, परन्तु क्व दृष्टा इति नास्माभिः स्मयते । एवं विमृशतोस्तयोर्जातिस्मरणं समुत्पन्नम् । ततस्तौ वृक्षादवतीर्य साधून वन्दित्वा स्वगृहं समागत्य पितरावबताम्-तात ! अलीकमेव जन भी उसी मार्गसे होकर वहीं पर आ पहुंचे । और उसी वटवृक्षकी छायाके नीचे बैठकर लाये हुए एषणीय उस आहार आदि सामग्रीका आहार करने के लिये प्रवृत्त हो गये। वटवृक्षकी छायामें छिपे हुए उन बालकोंने भोजन करते हुए जब उन मुनियोंको देखा तोमनमें ऐसा विचार किया कि व्यर्थमें ही पिताजीने हमको इनके लिये उलट समझाया है-इन मुनिवरों के पात्रों में तो न चाकू है न कैंची ही है और न छुरी है। ये तो महापुरुष हैं, दयामें परायण है तथा यतनासे भूमिका प्रमार्जन कर बड़ी ही सावधानीकेसाथ भोजन कर रहे हैं । इस प्रकार इन दोनो बालकोंने विचार किया ही था कि इनके मन में ऐसी भी बात याद आ गई कि हमने ऐसे मुनियोंको पहले कहीं देखा भी है । परन्तु कहां देखा है इस बातका ध्यान उनको नहीं आया। इस प्रकार खूब विचारपूर्वक ऊहापोह करते हुए उनको जातिस्मरण नामका ज्ञान उत्पन्न हो गया। अब क्या था वे दोनों ही उस वृक्षसे नीचे उतर आये-और मुनियोंको वंदना कर अपने घर पहुँच લઈને મુનિજન પણ એજ માર્ગથી ત્યાં આવી પહોંચ્યા. અને એજ વડના વૃક્ષની શીતળ છાયામાં બેસીને પિતે લાવેલ આહાર આદિ સામગ્રીને આહાર કરવામાં પ્રવૃત્ત બની ગયા. વડલાની ડાળ ઉપર પાંદડામાં છુપાયેલા એ બંને બાળકોએ એ મુનિઓને જ્યારે ભજન કરતા જોયા તે મનમાં એ વિચાર કર્યો કે, પિતાએ આમને માટે આપણને ખેટું સમજાવ્યું છે. આમાના પાત્રમાં ન તે ચાક છે, ન છૂરી છે કે, ન તે કાતર છે. આ તે મહાપુરુષ છે, દયામાં પરાયણ છે, સંભાળ પૂર્વક ભૂમિને સાફ કરીને ઘણી જ સાવધાનીથી ભજન કરી રહ્યા છે. આ પ્રમાણે એ બને બાળકોએ વિચાર કર્યો ત્યારે તેમના મનમાં એવી પણ વાત યાદ આવી ગઈ કે, અમે એ આવા મુનિઓને પહેલાં કયાંક જોયા છે. પરંતુ કયાં જોયા છે એ વાતને ખ્યાલ તેમને ન આવ્યું. આ પ્રમાણે મનમાં ગડમથલ અનુભવતાં તેમને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી શું બાકી રહ્યું ? એ બને એજ વખતે વૃક્ષથી નીચે ઉતર્યા એને મુનિઓને વંદના કરી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रियदर्शिनी टी. अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८०३ भवता श्रमणसंगति कर्तुमावां प्रतिषिद्धौ । ते तु संसारसमुद्रमग्नान् जनानुध्धृत्य निरापदं मोक्षस्थान प्रापयितुं प्रयतन्ते, इत्येवमुक्त्वाऽध्ययनोक्तैर्वाक्यैः पितरौ प्रतिबोध्य ताभ्यां सह प्रव्रजितौ । राज्या कमलावत्याऽपि पुरोहितधनलिप्मू राजा प्रतिबोधितः । तावपि प्रवजितौ । एवं गृहीतप्रव्रज्याः षडपि संयममनुपाल्य केवलज्ञानमासाद्य मोक्षं गताः । एतदेव सूत्रकारः स्वयं वर्णयतिकर पितासे कहने लगे-तात। आपने मुनियोंके विषयमें जो कुछ हमको समझाया है वह सब आपका कहना सर्वथा अनुचित है । ये तो बडे ही दयाके भंडार होते हैं, और संसारसमुद्र में फंसे हुए संसारी जीवांको उससे पार लगाने के लिये सदा चेष्टाशील रहते हैं । इनका यही प्रयत्न रहता है कि किसी भी तरह संसारीजन मोक्ष प्राप्त करें । क्यों कि वही स्थान एक ऐसा है कि जहां पर किसी भी प्रकारकी आपत्ति विपत्ति जीवको नहीं भोगनी पड़ती है। इस प्रकार कहकर उन दोनोंने इस अध्ययनमें उक्त वाक्यों द्वारा अपने मातापिताको समझाया और अपने माता पिताके साथ वे दीक्षित हो गये। तथा कमलावती रानीने भी अपने पति राजाको जो कि पुरोहितके धनको लेनेका अभिलाषी बन रहे थे प्रतिबोधित किया। ये दोनों राजारानी भी प्रवजित हो गये। इस प्रकार दीक्षा लेकर ये छह ही जनें संयमकी परिपालना करके केवलज्ञानको प्राप्त कर मुक्ति पधारे। इसी बातको सूत्रकार स्वयं प्रकट करते हैं-'देवा'इत्यादि પિતાને ઘેર જઈને પિતાને કહેવા લાગ્યા કે, હે તાત! આપે મુનિઓના વિષયમાં અમને જે કાંઈ સમજાવ્યું હતું તે સઘળું જુઠું છે. એ મુનિએ તે ઘણા દયાળુ હોય છે, સંસારસમુદ્રમાં ફસાયેલા સંસારીજીને એનાથી કિનારે પહોંચાડવા માટે સદા પ્રયત્નશીલ રહે છે, એમને એજ પ્રયત્ન હોય છે કે, કેઈ પણ રીતે સંસારી જન મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે. કેમ કે, એ સ્થાન એવું છે કે, ત્યાં કોઈ પણ પ્રકારની આપત્તિ છને ભેગવવી પડતી નથી. આ પ્રમાણે કહીને એ બન્નેએ આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવેલ વાકથી પિતાના માતાપિતાને સમજાવ્યા. અને પોતાના માતાપિતા સહિત તેઓએ દિક્ષા અંગી. કાર કરી. કમલાવતી રાણીએ પણ પિતાના પતિ-રાજા કે, જે પુરહિતનું ધન લઈ લેવાની ઈચ્છા કરી રહ્યા હતા તેને પ્રતિબંધિત કર્યા. અને એ પ્રમાણે રાજા અને રાણીએ પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ પ્રમાણે દીક્ષા લઈને એ છએ જણ સંયમનું પરિપાલન કરીને કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી મુક્તિને પામ્યા. __ पातन सूत्रा२ २१५ प्रट रे छ---" देवा"-त्या !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
उत्तराध्ययनसूत्रे
देवा भवित्तीण पुरेभवमि, केईचुया एगविमाणवासी। "पुरे पुराणे इसुयारनामे, खाए समिद्धे सुरलोगरम्मे ॥१॥ छाया--देवा भूत्वा पुराभवे, केचिच्च्युता एकविमानवासिनः।
पुरा पुराणे इषुकार नाम्नि, ख्याते समृद्धे सुरलोकरम्ये ॥ १॥ टीका-'देवा' इत्यादि।
केचित् जीवाः पुराभवे-पूर्वजन्मनि एक विमानवासिनः-एकस्मिन् विमाने वस्तुं शीला ये ते तथा, सौधर्मदेवलोकान्तर्गतपद्मगुल्मविमानवासिन इत्यर्थः, देवाभूत्वा तत्रत्यभोगान् परिभुज्य, ततश्च्युताः सुरलोकरम्ये देवलोकवन्मनोरमे, समृद्ध धनधान्यपरिपूर्णे पुराणे प्राचीने अत एव ख्याते जगत्प्रसिद्ध इषुकारनाम्निपुरे समुत्पन्नाः ॥१॥
तत्रपुरे कस्मिन् कुले समुत्पन्नाः किं कृतवन्तश्च ? इत्याह--
सकम्मसेसेण पुराकऐण, कुलेसु दग्गेसु य ते' पर॑या । निविण संसारभयाजहांय, जिणिंदमग्गं संरणं पेवण्णा ॥२॥
अन्वयार्थ-(पुरेभवंमि-पुराभवे पूर्वभवमें (एगविमाणवासी-एकविमान वासिनः ) सौधर्मदेवलोकांतर्गत पद्मगुल्म नामके एक विमान में (देवाभवित्ताण-देवा भूत्वा ) देवकी पर्यायमें थे। वहांके भोगोंको भोगकर फिर वहाँसे (केई-केपि) कोई-अर्थात् छह देव (चुया-च्युताः) चवे और (सुरलोगरम्मे-सुरलोकरम्ये) देवलोक जैसे मनोरम तथा(समिध्धे-समृद्धे) धनधान्यसे परिपूर्ण ऐसे (इसुयार नामे पुरे-इषुकार नाम्नि पुरे) इषुकार नामके पुरमें जो (पुराणे-पुराणे) पुराना एवं (खाए-ख्याते) प्रसिद्ध शहर था वहां उत्पन्न हुए ॥१॥
अन्वयार्थ- ७ पुरेभवंमि-पुराभवे पूर्वममा एग विमाणवासीएक विमानवासिनः सौधर्म पानी म४२ ५ शुक्ष्म नामना से विमानमा देवा भवित्ताण-देवाः भूत्वा हेवनी पर्यायमा u. त्यांना मानाने पीने समिध्धेसमृध्धे श त्यांथी केई-केवि से छये चुया-च्युताः यवान वसा २१॥ भनारम तथा सुरलोगरम्मे-सुरलोकरम्ये धनधान्यथा परिपूर्ण सपा इसुयार नामे पुरे-इषुकारनाम्नि पुरे १२ नाभना पुराणे-पुराणे पुरा। तभा खाए-ख्याते પ્રસિદ્ધ એવા શહેરમાં ઉત્પન્ન થયા. ૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८०५ छाया-स्वकर्मशेषेण पराकृतेन, कुलेषूदग्रेषु च ते प्रसूताः।
निर्विण्णाः संसारभयात् त्यक्त्वा, जिनेन्द्रमार्ग शरणं प्रपन्नाः ॥२॥ टीका-'सकम्मसेसेण'-इत्यादि--
ते-पडपिजीवाः पुराकृतेन इभ्य-श्रेष्ठिपुत्रभवसमुपार्जितेन स्वकर्मशेषेण= स्वम्-आत्मीयं, कर्म=पुण्यप्रकृतिलक्षणं तस्य शेषोऽवशिष्टो भागस्तेन, अनिर्जरित पुण्यकर्मेणेत्यर्थः, उदग्रेषु-उच्चेषु कुलेषु अमृताः समुत्पन्नाः । च-पुनस्ते संसारभयात् निर्विण्णाः उद्विग्नाः सन्तः, 'निविण्ण' इति लुप्तविभक्तिकम्, आषत्वात्, 'जहाय' त्यक्त्या कामभोगान् , जिनेन्द्रमार्ग - तीर्थङ्करोपदिष्टं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकं मोक्षपथं शरणम् अपायरक्षाक्षमरूपमाश्रयं प्रपन्नाः-प्राप्तवन्तः । अयं
उस पुरमें वे किस किस कुलमें उत्पन्न होकर क्या किया ? सो कहते हैं-'सकम्मसेसेण' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ--(ते-ते वे छह ही जीव (पुराकएण सकम्मसेसेण-पुराकृतेन स्वकर्मशेषेण) इभ्य-श्रेष्ठीके पुत्रोंके भवमें समुपार्जित जो शुभकर्म किये उसके भोगनेसे अवशिष्ट रहे हुए काशके प्रभावसे-अनिर्जरित पुण्य कर्मसे (उदग्गेसु कुलेसु पसूया-उदग्रेषु कुलेषु प्रसूताः) उच्चकुलोंमें उत्पन्न हुए । पुनः (संसारभया निविण्ग-संसारभयात् निर्विण्णाः) संसारके भयसे उद्विग्न होकर (जहाय-त्यक्त्वा) कामभोगों का परित्याग करके (जिणिंदमग्गं सरणं पवण्णा-जिनेन्द्रमार्ग शरणं प्रपन्नाः) तीर्थ करोपदिष्ट सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्रात्मक मोक्षमार्गकी शरणमें आये।
भावार्थ-ये छह ही जीव बडे पुण्यशाली थे । सो पूर्वसुकृतके
એ ઈષકાર નગરમાં તેઓ કયા કયા કુળમાં ઉત્પન્ન થયા અને શું શું यु? ४ छ-" सकम्मसेसेण "-त्याह!
अन्वयार्थ-ते-ते से ७ ७१ पुराकएण सकम्मसेसेण-पुराकृतेन स्वकर्म ળ ધનવાન શેઠને ત્યાં પુત્રના ભાવમાં રહીને જે સારાં કમ ઉપાજીત કર્યા. અને ભેળવવામાં બાકી રહેલા કર્મના પ્રભાવથી–અનિર્જરીત કર્મના પ્રભાવથી उदग्गेसु कुलेसु पसूया-उदग्रेषु कुलेषु प्रसूताः स्यामा उत्पन्न यया. सन संसारभया निविण्ण-संसारभयातू निर्विण्णाः ससाना लयथी । यामीन जहाय-त्यक्त्वा मिलेगाना परित्याग री जिणिंदमग्गं सरणं पवण्णा-जिनेन्द्र. मार्ग शरणं प्रपन्नाः ती रोये पहेश ४२॥ या सभ्यशन, ज्ञान, यार. ત્રાત્મક મેક્ષમાર્ગના શરણે આવ્યા,
ભાવાર્થ-એ છએ જીવ ઘણું જ પુણ્યશાળી હતા. તેઓ પૂર્વભવના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भावः-ते षडपि पुण्यशालिनः प्राणिनः पूर्वसुकृतावशेषेण महाकुलेषु समुत्पद्य संसारासारतां परिज्ञाय वीतरागधर्ममङ्गीकृतवन्त इति ॥२॥ कश्च केन रूपेण जिनेन्द्रमार्ग शरणं प्रपन्नः ? इत्याह
मूलम्पुमत्तमागम्मकुमार दीवि, पुरोहिओ तस्स जसा य पत्ती। विसौलकित्ती य तहोसुयारो, रॉयऽथ देवी कमलावई य॥३॥ छाया-पुंस्त्वमागम्य कुमारौ द्वावपि, पुरोहितस्तस्य यशाश्वपत्नी ।
विशालकीर्तिश्च तथेषुकारो, राजाऽत्रदेवी कमलावती च ॥३॥ टीका--' पुमत्त '-इत्यादि
अत्र-अस्मिन् भवे द्रावपि कुमारौ नन्ददत्त-नन्दप्रियनामक गोपदारकजीवौ पुंस्त्वं-पुरुषत्वम्, आगम्य-माप्य, पुरोहितपुत्रत्वेन समुत्पन्नौ । सुलभतरबोधित्वेन प्राधान्यबोधनार्थ तयोः पूर्वमुपादानम् । तृतीयो वसुमित्रजीवदेवः पुरोहितो जातः । च-पुनश्चतुर्थों वसुदत्तजीवदेवस्तस्य पुरोहितस्य पत्नी यशानाम बभूव । तथा पञ्चमो अवशेषसे महाकुलोंमें उत्पन्न हुए। फिर भी इसका अन्तःकरण वहां के पदार्थों के सेवन करने में संसक्त नहीं हुआ। संसारकी असारता जानकर इन लोगोंने शीघ्र ही वीतरागके धर्मको अंगीकार किया ॥२॥ - कौन जीव किस रूपसे वीतराग के मार्गको अंगीकार किया ? सो कहते हैं--'पुमत्त मागम्म' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ (दोवि-द्वौ अपि) वे दोनों गोपपुत्रके जीव (पुमत्तमागम्मपुंस्त्वमागम्य)पुरुषत्वको प्राप्त कर(कुमारौ-कुमारो)पुरोहित के पुत्रपने उत्पन्न हए। (पुरोहिओ-पुरोहितः) तृतीय वसुमित्र जीव देवपने पुरोहित रूपसे उत्पन्न हुआ। चौथा वसुदत्त जीव देव (तस्स जसाय पत्ती-तस्य यशाः સુકૃત્યકા અવશેષથી ઉચ્ચકુળમાં ઉત્પન્ન થયા. પરંતુ તેમનું અંતઃકરણ ત્યાંના પદાર્થોને ફરીથી સેવન કરવામાં આસક્ત બન્યું. સંસારની અસારતા જાણીને એ લોકેએ વેળાસર વીતરાગના ધર્મ અંગીકાર કર્યો. મે ૨
ક્યા છે જ્યા રૂપથી વિતરાગના માર્ગને અંગીકાર કર્યો? તે કહે છે"पुमत्त मागम्म"-त्याह!
मन्वयार्थ-दोवि-द्वौ अपि ५ माणना से मन्न ७१ पुमत्तमागम्मपस्त्वमागम्य पुरुषतवन मास ४२री कुमारौ-कुमारौ पुरेश जितने त्यां पुत्र३३ उत्पन्न थया. पुरोहिओ-पुरोहितः alon सुभित्रने। १ १५माथी पुडित३३ G4 थयो. याथा वात तस्स जसाय-तस्ययशाः पत्नी ये रेजितनी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८०७ वसुप्रियजीवदेवो विशालकीतिः विशाला विस्तृता कीर्तिर्यशो यस्य स तथा, इषुकारो नामराजा' बभूव । 'च'.शब्दः पूरणे । च-पुनः षष्ठो धनदत्तनीवो देवः कमलावती नाम तस्य राज्ञो देवी-पट्टराज्ञी बभूव ॥ ३॥ एषु षट्रस्वपि द्वयोः कुमारयो जैनेन्द्रशासने यथा प्रतिपत्तिर्जाता, तथाऽऽह
मूलम्जाईजरामच्चुभयाभिभूया, बहिं विहाराभिणिविट्ठचित्ता । संसारचकस्स विमोक्खणहा, दहण ते कामगुणे विरता ॥४॥ छाया-जातिजरामृत्युभयाभिभूतौ, बहिर्विहाराभिनिविष्टचित्तौ ।
संसारचक्रस्य विमोक्षणार्थ, दृष्ट्वा तौ कामगुणे विरक्तौ ॥ ४ ॥ टीका--' जाईजरा'-इत्यादि--
जातिजरामृत्युभयाभिभूती-जातिर्जन्म, जरा-वाईकम्, मृत्युः मरणम् एभ्यो यद्भयं तेन अभिभूतौ व्याप्ती, अत एव-बहिविहारभिनिविष्टचित्तौ-बहिः संसारापत्नी) उस पुरोहितकी यशा नामकी पत्नीके रूपमें उत्पन्न हुआ। (विसालकित्ती य-विशालकीर्तिश्च) पांचवा वसुप्रिय जीवदेव विशालकीर्ति संपन्न (इसुयारो राय-इषुकारः राजा) इषुकार नानका राजा हुआ। और छठवां धनदत्त जीवदेव (कमलावई देवी-कमलावती देवी) उस राजाकी कमलावतो नामकी पत्नीके रूपमें उत्पन्न हुआ ॥३॥ __इन छहोंमेंसे इन दो कुमारोंको जिस तरहसे जैनेन्द्र शासनमें प्रतिपत्ति हुई वह बात प्रकट की जाती है-'जाईजरा०' इत्यादि । ____ अन्वयार्थ-( जाईजरा मच्चुभयाभिभूया-जातिजरामृत्युभयाभि भूतौ ) जन्म, जरा, मरणके भयसे डरे हुए इसीलिये (बहिं विहारा भिणिबिचिट्ठत्ता-बहिर्विहाराभिनिविष्टचित्तौ ) संसारसे सर्वथा भिन्न जो य नभनी पत्नीन॥३३ उत्पन्न थयो. विसालकित्तीय-विशालकीर्तिश्च पाय
सुप्रिया ७१ १ विश प्रीतिपन्न इसुयारो राय-इषुकारः राजा ४२ नामना २ थया. मन छ। धनहत्तन व कमलावई देवी-कमलावती તેવી એ રાજાની કમળાવતી નામની પત્નીરૂપે ઉત્પન્ન થયે. જે ૩ છે
એ છએ જણામાંના બે કુમારને જે રીતે જૈનેન્દ્ર શાસનમાં પ્રીતિ उत्पन्न २६ मे पात 42 ४२१ाम मावे छे--" जाईजरा"-त्या !
भन्क्याथ--जाईजरामच्चुभयाभिभूया-जातिजरामृत्युभयाभिभूतौ सन्म, ४२॥ भन भन लयथा ७२९॥ मने मे ४ारणे बहिविहाराभिणि विट्ठचित्ता-बहिर्विहारा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दबहि यों विहारः, साद्यपर्यवसानरूप: सकलकर्माभावलक्षण आत्मनस्तादात्म्यावस्थानरूपो मोक्षः, तत्राभिनिविष्टम्-स्थितं चित्तं ययोस्तौ तथाभूतौ, तौ कुमारी दृष्ट्वा साधुन् विलोक्य, यद्वा-'इमे कामगुणा अनित्याः' इति दृष्ट्वा पर्यालोच्य, संसारचक्रस्य, संसारजन्ममरणपरम्पराचक्रमिव भ्रमण साधर्म्यात्, संसारचक्रं तस्य विमोक्षणार्थ परित्यानिमित्तं, कामगुणे-काम्यतेऽभिलष्यते रागातुरैः प्राणिभिरिति कामः शब्दादिविषयः, सचात्मबन्धनकहेतुत्वाद् गुणः-रज्जुरूपः, इति कामगुणः, यद्वा-काम एवगुणः लक्षणया ज्ञानादि गुणोपघातक इत्यर्थः, यद्वाकामस्य-मदनस्य गुणः संपादकः-पुष्टिकर:-कामगुणः, स च पञ्चेन्द्रिय सुखद सद्वस्त्रमिष्टान्नपुष्पचन्दननाटक-गीततालवेणुवीणाकलितकाकली गीतादिकस्तस्मिन् विषये विरक्तौ-निवृत्तौ ॥ ४ ॥ सादि अपर्यवसान रूप मोक्ष है उसमें लगे हुए चित्तवाले ऐसे (ते-तौ) वे दोनों कुमार (दट्टण-दृष्ट्वा ) मुनियोंको देखकर अथवा 'ये कामगुण अनित्य हैं' इस प्रकार विचार कर (संसारचक्कस्स विमोक्खणट्ठा-संसार चक्रस्य विमोक्षणार्थम् ) संसाररूप चक्रके परित्याग करने निमित्त (कामगुणे विरत्ता-कामगुणे विरक्तौ ) कामगुणों के विषयमें विरक्त बन गये।
भावार्थ-यह हम कथाभागसे जान ही चुके हैं कि देवभद्र और यशोभद्र ये दोनों कुमार किस प्रकार प्रतिबोधित हुए हैं। अतः जब ये दोनों कमार अवस्थामें ही थे तब भी इन्होंका चित्त अपनी खोई हुई निधिको खोजने में ही लगा हुआ था । ज्यां ही इनको मुनियों के दर्शन हुए त्यों ही ये संसार शरीर एवं भोगोंसे निर्विण्ण बनकर दीक्षित हो गये। इन्होंने विचारा कि यह संमार तो जन्म, जरा, एवं मरणके दुःखोंसे भिनिविष्टचित्तौ ससाथी सथा भिन्न रे स्थि२ छे मरे 44वज्ञान३५ भास अभी aijan चित्तवात सेवा से ते-तौ भन्ने उभार दळूण-दृष्टा અનિઓને જોઈને અથવા “ આ કામગુણ અનિત્ય છે. ” આ પ્રકારને વિચાર शन संसारचक्कास विमोखणदा संसारचक्रस्य विमोक्षणार्थम् ससा२३५ यानी પરિત્યાગ કરવા નિમિત્ત એવા કામગુણેના વિષયથી વિરક્ત બની ગયા.
ભાવાર્થ–-આ કથા ભાગથી એ જાણી શકાયું કે, દેવભદ્ર અને યશોભદ્ર છે અને કુમારે કઈ રીતે બેધિત થયા. જ્યારે એ બને કુમારઅવસ્થામાં જ હતા ત્યારથી જ તેમનું ચિત્ત પિતાની ખોવાયેલી જરૂરી ચિજને શોધવાના કામમાં ઘણું જ ચિંતિત હતું. જ્યારે એમને મુનિઓનાં દર્શન થયાં એટલે સંસાર, શરીર અને ભાગેથી નિર્વિણ બનીને દીક્ષિત થયા. એમણે વિચાર્યું કે, આ સંસાર તે જન્મ, જરા અને મરણનાં દુઃખોથી ભરપૂર છે. જ્યાં એને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियषइजीवचरितम् ८०९ कथं निवृत्तौ ? इत्याह--
मूलम्पियपुर्तगा दोन्नि वि माहर्णस्स, सकम्म सीलस्स पुरोहियस्स । सरित्तु पोराणिय तत्थ जाइं, तहा सुचिणं तव संजेमं च ॥५॥ छाया--प्रियपुत्रको द्वावपि ब्राह्मणस्य, स्वकर्मशीलस्य पुरोहितस्य । ___ स्मृत्वा पौराणिकीं तत्र जाति, तथा सुचीर्णं तपः संयमं च ॥ ५॥ टीका--'पियपुत्तगा'इत्यादि
तत्र इषुकारपुरे स्वकर्मशीलस्य-पठनपाठनयाजनदानपतिग्रहरूपषट्कर्मनिर उपद्रवित हो रहा है तथा जहां इनका भय नहीं है ऐसा स्थान एक मोक्ष ही है। उसके मार्गका पथिक बनाहुआ व्यक्ति संसारके परिभ्रमणसे मुक्ति पा जाता है । "कामगुण"में जो कामको गुणकी उपमा दी गई है वह इसलिये समझना चाहिये कि जिस प्रकार गुण-रस्सी-बंधनका काम करती है उसी प्रकार ये शब्दादिक विषयरूप काम भी जीवके साथ कर्मोंका बंधन कराते है। अथवा ये शब्दादिक विषय कामकी पुष्टि करने वाले है इसलिये भी कामगुण है । पंचेन्द्रियोंको सुखप्रदान करनेवाले सद्वस्त्र (स्पर्शन इन्द्रियकी अपेक्षा) मिष्टान्न (रसनाकी अपेक्षा) पुष्प, चन्दन ( घाणको अपेक्षा ) नाटकका अवलोकनचक्षु इन्द्रिय की अपेक्षा) गीत, ताल, वेणु, वीणासंपन्न सुन्दर काकली गीतादिकका श्रवण (कर्ण इन्द्रियकी अपेक्षा) ये सब विषय हैं । अतः इनसे कामकी पुष्टि होती है। ऐसा विचार कर ये दोनों कुमार संसारसे विरक्त होकर मोक्षमार्गके अनुयायी बनें ॥४॥ લેશમાત્ર પણ ભય નથી એવું જે કોઈ પણ સ્થાન હોય તે તે એક માત્ર મોક્ષ જ છે. આથી તેઓ એ માર્ગના પથિક બન્યા, આ માગને ગ્રહણ કરना२ व्यति ससारा परिभरथी मुरत सनी लय छे. "कामगुण'मा भने ગુણની ઉપમા આપવામાં આવેલ છે તે એ માટે સમજવી જોઈએ કે, જે પ્રમાણે ગુણ–રસ્સી બંધનનું કામ કરે છે. એ જ રીતે શબ્દાદિક વિષય કામની પુષ્ટિ કરવાવાળા છે. આ ખાતર પણ કામ ગુણ છે. પંચેન્દ્રિયાને સુખપ્રદાન ४२२वना२ सारा पर, भिष्टान, पु.५, यहन, नाटतुं Aqान, old, ala, વેણું; વીણ સંપન્ન સુંદર કાકલી ગીતાદિકનું શ્રવણ, આ સઘળા વિષય છે. એ કારણે એનાથી કામને પુષ્ટિ મળે છે. એ વિચાર કરીને એ બંને કુમાર સંસારથી વિરક્ત થઈને મોક્ષમાર્ગના અનુયાયી બન્યા. છે છે
उ० १०२
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१०
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्य पुरोहितस्य-शान्तिकर्तु भृगुनाम्नो ब्राह्मणस्य द्वावपि प्रियपुत्रको पौराणिकी पूर्वभवसम्बन्धिनी जाति, तथा सुचीर्ण निदानाद्यनुपहतत्वेन सम्यक् सेवितं तपोऽनशनादिकं, संयम=षट्कायजीवरक्षणलक्षणं च स्मृत्वा ' कामगुणे विरक्तौ' इति पूर्वेण सम्बन्धः । कामगुणविरक्तिरेव जिनेन्द्रमार्गप्रतिपत्तिरिति भावः । मूले-- 'तव संजमं' इति समाहारेण निर्देशः । च शब्दः निश्चयार्थकः ॥५॥ ततस्तौ किं कृतवन्तौ ? इत्याह--
मूलम्ते कामभोगेसु असज्जमाणा, माणुस्स एसुंजे यावि दिव्वा । मोक्खाभिकंखी अभिजायसडा, तायं उवागम्म इमं उदाहु ॥६॥ छाया--तौ कामभोगेषु असज्जमानौ, मानुष्यकेषु ये चापि दिव्याः।
मोक्षाभिकाङ्गिणौ अभिजातश्रद्धौ, तातमुपागम्य इदमुदाहरताम् ॥६॥ ये दोनों कैसे विरक्त हुए ? सो कहते है-'पियपुत्तगा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तत्थ-तत्र) इषुकार पुरमें (सकम्मसीलस्स-स्वकर्मशीलस्य) पठन, पाठन, यजन, दान, प्रतिग्रह रूप षट्कर्ममें निरत (पुरोहियस्सपुरोहितस्य) पुरोहित-शांति कर्म कराने वाला-भृगु नामक (माहणस्सब्राह्मणस्य) ब्राह्मणके (दोवि पियपुत्तगा-दौ अपि प्रियपुत्रको ) ये दोनों प्रियपुत्र (पौराणिय जाइं-पौराणिकीम् जातिम् ) पूर्वभव संबंधी अपनी जातिकी तथा (सुचिण्णं तव संजमं च सरितु-सुचीर्णं तपः संपमं च स्त्मृत्वा) पूर्वभवमें अच्छी तरहसे आचरित तप-अनशनादिक बारह प्रकारके तप एवं षट्रकायके जीवोंकी रक्षारूप सत्रह प्रकारके संयम की स्मृति करके (कामगुणे विरक्तौ) कामगुणोंके विषयमें विरक्त बने ॥६॥
એ બને કઈ રીતે વિરક્ત બન્યા? તે કહેવામાં આવે છે–– " पियपुत्तगा"-त्याह!
मन्वयार्थ-तत्थ-तत्र ७५४।२५२भा सकम्मसीलस्स-स्वकर्मशीलस्य ५४न, पान, यन, हान, प्रतिभ३५ ५६४भभा निरत पुरोहितस्स-पुरोहितस्य पुरीहित aiतिभने ४२वनार मृगु नामना माहणस्स-ब्राह्मणस्य प्रास दो वि पिय पुत्तगा-द्वौ अपि प्रियपुत्रको ये भन्ने प्रिय पुत्र पोराणिय जा -पौराणिकीम् जातिम् न समधी पातानी जतने तथा सुचिण्णं तवसंजमं च सरित्तुसुचीर्णः तपःसंजमं च सरित्तु पूर्व सभां सारी रीत सायरेखा त५-मनानाદિક બાર પ્રકારનાં તપ અને ષકાયના જીવેની રક્ષારૂપ સત્તર પ્રકારના સંયમની સ્મૃતિ કરીને કામગુણેના વિષયથી વિરકત બન્યા. તે પછે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८११
टीका-'ते कामभोगेसु'-इत्यादि
मानुष्यकेषु मानुष्यलोकसम्बन्धिषु काममोगेषु-मनोज्ञशब्दादि , तथा ये चापि दिव्या देवसन्बन्धिनः कामभोगास्तेषु च असज्जमानौ-संगतिमकुर्वाणी, मोक्षाभिकाझिणौ = मोक्षाभिलाषिणी, अभिजातश्रद्धौ-अभिजाता श्रद्धा ययोस्तो तथा समुत्पन्न स्वात्मकल्याणाभिरुचिकावित्यर्थः, तौ दारको तातं पितरमुपागम्य= पितुः समीपे समागत्य, इदं वक्ष्यमाणं वचनम्-उदाहरताम्-उक्तवन्तौ ॥ ६॥ ___यदुक्तवन्तौ, तदाह--
असासयं ददृमिमं विहारं, बहुअंतरायं ने यं दीह माउं। तम्हा गिहंसी ने 'रइंलेभामो, आमंतयामो चरिसामु"माणं ॥७॥ छाया--अशाश्वतं दृष्ट्वा इमं विहारं, बह्वन्तरायं न च दीर्घमायुः।
तस्माद् गृहे न रतिं लभावहे, आमन्त्रयावश्चरिष्यावो मौनम् ॥७॥ कामगुणोंमें विरक्त हुए उन दोनोंने फिर क्या किया ? सो कहते है 'ते कामभोगेसु' इत्यादि
अन्वयार्थ--(माणुस्सएप्सु-मानुष्यकेषु) मनुष्यभव संबंधी (कामभोगेसु-कामभोगेषु) मनोज्ञ शब्दादिक विषयोंमें तथा (जे यावि दिव्वाये चापि दिव्याः) जो देव संबंधी कामभोग हैं उनमें भी (असज्जमाणाअसज्जमानौ) नहीं फंसनेकी कामना वाले किन्तु (मोक्खाभिकखीमोक्षाभिकाशिणौ ) मुक्तिकी ही अभिलाषावाले इसीलिये (अभिजाय सट्ठा-अभिजातश्रद्धौ) अपने आत्मकल्याणकी दृढ रूचिवाले वे दोनों कुमार (तायं उवागम्म-तातमुपगम्य) पिताके पास आकर (इम-इदम्) इस प्रकार (उदाहु-उदाहरताम् ) कहने लगे ॥६॥
કામગથી વિરક્ત બનેલા એ બન્નેએ પછી શું કર્યું? તે કહેવામાં यावे छ—“ ते कामभोगेसु"-त्या !
न्म-क्याथ-माणुस्सएसु-मानुष्यकेषु मनुष्यना स समधी कामभोगेसुकामभोगेषु भनाश शाहि विषयाम तथा जेया वि दिव्वा-ये चापि दिव्याः २ व समधी सभा छ अमां ५५ असज्जमाणा-असज्जमानौ न इसाना२ तेभ व मोक्खाभिकंखी-मोक्षाभिकाक्षिणौ भुटितनी मनिषापामा
२] अभिजायसड्ढा-अभिजातश्रद्धौ पोताना मामानी ६८ ३थियाणा से मन्न भा२ तायं उवागम्म-तातमुपागम्य पितानी पासे मावाने या प्रमाणे घडवा हाग्य. ॥१॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
उत्तराध्ययनसूत्रे
टीका--' असासयं ' - इत्यादि --
=
इमं = प्रत्यक्ष, विहारं = मनुष्य भवावस्थानरूपम्, अशाश्वतम् - अनित्यं बह्वन्तरायं = बहवोऽन्तराया यस्मिंस्तं तथा, मचुराधिव्याधिविघ्नयुक्तं च दृष्ट्वा, च = पुनः आयुः = जीवितप्रमाणमपि दीर्घ = पल्योपमादि परिमितं न दृष्ट्वा गृहे रतिम् = सुखं न लभाव =न प्राप्नुवहे । यत एवं तस्मात् हे पितः ! आवां भवन्तम् आमन्त्रयावः पृच्छावः, आवां मौनं मुनिभावं संयमं चरिष्यावः = आसेविष्यावहे । अयंभावः - हे पितः मुनिदर्शन संजातजातिस्मरणज्ञानवन्तौ आवाम् अनित्यं प्रचुरविघ्नसम्बलितमल्पायुष्कमिदं मनुष्यभवसम्बन्धिजीवितं दृष्ट्वा गृहेऽवस्थातुं नेच्छावः । तस्माद् भवन्तमापृच्छय संयमं ग्रहीतुमिच्छाव इति ॥ ७ ॥
क्या कहा ? सो कहते हैं - ' असासयं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे पिताजी ( इमं - इमम् ) इह प्रत्यक्षका विषयभूत (बिहार- विहारम् ) जो मनुष्यभवमें अवस्थान है वह (असासयं - अशाश्वतम् ) अशाश्वत - अनित्य है । तथा ( बहुअंतरायं - बह्वन्तरायम् ) प्रचुर आधि एवं व्याधि रूप विघ्नोंसे युक्त है एवं ( आउं दीहं न आयुः न दीर्घम् ) जीवनका प्रमाण भी पल्योपम आदि रूप नहीं है ऐसा (दट्ठम् - दृष्ट्रा ) देखकर हे तात ! हमलोग (गिहंसी रहं न लभामो-गृहे रतिं न लभाव) गृहस्थाश्रममें शांति प्राप्त नहीं कर सकते हैं ( तम्हा-तस्मात् ) इसलिये (आमंतयामो- आमन्त्रयावः) आपसे आज्ञा चाहते हैं कि (मोणं चरिसामु - मौनं चरिष्यावः ) हम संयमको अंगीकार करें ।
भावार्थ- दोनों भाईयोंने पिताके पास जाकर निवेदन किया कि - हे तात ! मुनिराजोंके देखनेसे हमको जातिस्मरण ज्ञान हो गया है, उससे तेभले शुं म्ह्यु ? ते वामां आवे छे" असासयं " - त्याहि ! मन्वयार्थ — इमं - इमम् प्रत्यक्षथी विषयभूत विहार-विहारम् મનુષ્ય लवमां अवस्थान छे ते असासयं - अशाश्वतम् अशाश्वत- अनित्य छे, तथा बहुअंतरायं-बह्वन्तरायम् अथुर व्याधि भने व्याधि३य विघ्नोथी घेरायेस छे, बजी आउ दीहं न आयुः न दीर्घम् भवननुं प्रमाणु पशु पक्ष्यापम महि३य नथी. मेवु बटू - दृष्ट्वा लेने हे तात! अभे गिहंसि रई न लाभामो गृहे रतिं न लभावदे गृहस्थाश्रममां शांति प्राप्त कुरी शता नथी. तम्हा - तस्मात् म भाटे भो आमं तयामो- आमन्त्रयामः आपनी आज्ञा भवानीन राहु लेहो छीमे. व्यायनी माज्ञा भजतां सभा मोणं चारिसामु - मौनं चारिष्यावः संयमना अगीर खाना छीओ. ભાવા—અને ભાઈઓએ પિતાની પાસે જઈને નિવેદન કર્યુ કે, હું તાત ! મુનિરાજને જોતાં જ અમેાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું છે. આથી અમે એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
एवं ताभ्यामुक्तः पुरोहितो यदाह, तदुच्यते
मूलम् -
अहे ताओ तत्थ मुणीण तेसिं, तवस्स वाघायकरं व्यासि । इमं वयं वेद विदो वयंति, जैहा नैं होई असुँआण 'लोगो ॥८॥ छाया - अथ तातकस्तत्र मुन्योस्तयोः, तपसो व्याघातकरमवादीत् । इदं वचो वेदविदो वदन्ति, यथा न भवति असुतानाँ लोकः ॥ ८ ॥ टीका- ' अह' - इत्यादि
अथ=अनन्तरं, मुन्योः प्रतिपन्नमुनिभावयोः, तयो दरिकयोस्तातकः - तनोतिपालनपोषणै वृद्धिं प्रापयतीति तातः स एव तातकः पिता, तत्र - तस्मिन्निवेशने, हमने अपने पूर्वभवको जान लिया है, साथ में यह भी हमको भान हो गया है कि यह संसार असार है । जिस प्रकार में हमलोगवर्तमान है वह शाश्वत नहीं है तथा हमलोगोंकी आयु भी दीर्घ नहीं है । इस थोडीसी पर्यायमें कि जो अनेक विघ्नोंसे व्याप्त बनी हुई है हमको क्या शांति मिल सकती है ? कुछ भी नहीं इसलिये गृहावासमें हमलोगोंका रहना आनंदप्रद नहीं माना जा सकता है । इसलिये "आप हमें संयम पालन करनेकी आज्ञा दें" यह प्रार्थना करते हैं ||७||
दोनों पुत्रोंके इस प्रकार कहने पर पुरोहितने क्या कहा सो कहते हैं- 'अह तायओ' इत्यादि
८१३
अन्वयार्थ - ( अह - अथ ) पुत्रोंकी इस प्रकार भावना प्रकट होनेके बाद (तेसि मुणीण - तयो मुन्योः) उन भावमुनियोंके ( तायओ - तातकः)
અમારા પૂર્વભવને જાણ્યા છે. સાથેાસાથ અમને એ વાતનું પણ ભાન થયું છે કે, આ સંસાર અસાર છે. જે પ્રમાણે અમે વત માનમાં છીએ એ શાશ્વત નથી, તેમજ અમારૂં આયુષ્ય પણુ દી નથી. આ ઘેાડા જ પર્યાયમાં અમે અનેક વિધ્નાથી ગુંગળાઇ રહ્યા છીએ, આથી અમને શાંતિ મળી શકે તેમ નથી. આથી અમારૂ ગૃહાવાસમાં રહેવું આનંદપ્રદ જણાતું નથી. આ કારણે 66 આપ અમાને સયમ પાલન કરવાની આજ્ઞા આપે!” એવી પ્રાથના કરીએ છીએ. ાણા અન્ને પુત્રએ આ પ્રમાણે કહેવાથી પુરહિતે શું કહ્યું એ કહેવામાં આવે छे---" अहतायओ " - इत्यादि ।
मन्वयार्थ – अह-अथ पुत्र थे या अहारनी भावना अगर ऊर्जा पछी तेसि मुणिण - तयोर्मुन्योः मे भाव भुनियोना तायओ - तातकः पिता पुरीडिते
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्मिन्नवसरे वा, तपसः अनशनादि द्वादशविधस्य, उपलक्षणत्वात्संयमस्य च व्याघातकरम्-उपघातकं वक्ष्यमाणं वचनमवादीत्-अब्रवीत् । तदेवोच्यते-हे पुत्रौ ! वेदविदो वेदज्ञा इदं वचो-वाचं वदन्ति, यथा-असुतानां पुत्ररहितानां जनानां लोकः परलोको न भवति । अयं भावः-पुत्राभावे पिण्डपदानाद्यभावात् परलोक प्राप्ति न भवतीति वेदज्ञा वदन्ति । उक्तंच-"अनापत्यस्य लोका न सन्ति" इति । अथा च-पुत्रेण जायते लोकः' इत्येषा वैदिकी श्रुतिः । अथ पुत्रस्य पुत्रेण, स्वर्गलोके महीयते ॥ १॥
अपुत्रस्य गतिर्नास्ति, स्वर्गों नैव च नैव च ।
तस्मात्पुत्रमुखं दृष्ट्वा, पश्चाद् धर्म समाचरेत् ॥ २॥" ॥ ८॥ पिता-पुरोहितने (तवस्स वाघायकरं इमं वयं वयासि-तपसो व्याधात. कर इदं वचः अवादीत् ) उनके तप एवं संयमको व्याघात पहुंचाने वाले वचन इस प्रकारसे कहे कि-हे पुत्रो ! (वेदविदो-वेदविदः) वेदको जानने वाले विद्वान (इमं वयं वयंति-इदं वचनं वदन्ति) ऐसा कहते हैं (जहायथा) जैसे कि (असुआण लोगो न होई-असुतानां लोकः न भवति) पुत्र रहित जो व्यक्ति हैं उनका परलोक नहीं सुधरता है ।
भावार्थ-पिता पुरोहितने पुत्रों के वचन सुनकर उनसे कहा कि वेदके जानने वाले विद्वान् “अनपत्यस्य लोकाः न सन्ति पुत्रेण जायते लोकः" ऐसा कहते हैं कि-अपुत्र व्यक्तिकी गति नहीं होती है क्यों कि पुत्रके अभावमें पिण्ड प्रदान करने वाला उनको कोई नहीं होता है, इसलिये हे पुत्रो ! तुम विवाह करके पहले पुत्रको उत्पन्न करो। फिर धर्मका आचरण करो । क्यों कि वेदके जानने वालोंने कहा है कि-- तवस्स वाघायकर-तपसो व्याघातकरं मे मना त५ भने सयममा माया पडi. याउना२ इमं वयं वयासि-इदं वचः अवादीतू क्यन मा प्रभारी ४i जहा-यथा नभइ पुत्र! वह Myanm विद्वानो ४ , असुआण लोगो न होइअसतानां लोकः न भवति २ व्यति पुत्रहित छन। सुधरती नथी.
ભાવાર્થ–પિતા પુરોહિતે પુત્રનાં વચન સાંભળીને તેમને કહ્યું કે, વેદને Media विद्वान "अनपत्यस्य लोकाः न सन्ति पुत्रेण जायते लोकः" मे है કે, અપુત્ર વ્યક્તિની ગતિ થતી નથી. કેમકે, પુત્રના અભાવથી પિંડ પ્રદાન કરનાર બીજું કંઈ બનતું નથી. આ કારણે તે પુ ! તમે વિવાહ કરીને પહેલાં પુત્રને ઉત્પન્ન કરે અને પછી ધર્મનું આચરણ કરે. કેમકે વેદને જાણવા વાળાઓનું કહેવું છે કે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टी. अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८१५ यत एवं वेदाज्ञा, तस्मात्
मूलम्अहिज्जे वेए परिविस्स विप्पे, पुत्ते परिझुप्प गिहंसि जाया। भुच्चीण भोएं संह इत्थियाहिं, आरणगा होह मुंणी पैसत्था ॥९॥ छाया-अधीत्य वेदान् परिवेष्य विप्रान् , पुत्रान् परिष्ठाप्य गृहे जातान् ।
भुक्त्वा भोगान् सह स्त्रीभिः, आरण्यको भवतं मुनी प्रशस्तौ ॥९॥ टीका--'अहिज्ज'-इत्यादि
हे पुत्रौ युवां ! वेदान् ऋग्वेदादीन् अधीत्य, विधान परिवेष्य भोजयित्वा, जातान-औरसान् पुत्रान् गृहे परिष्ठाप्य कलाकलत्रग्रहणादिना निवेश्य, न तु
" अपुत्रस्य गति स्ति, स्वर्गो नैव च नैव च ।
तस्मात्पुत्रमुखं दृष्ट्वा पश्चात् धर्म समाचरेत् ॥" हमारे जीवनमें वह धन्य है जो पुत्रके पुत्रका मुख देखता है। क्योंकि "पुत्रस्य पुत्रेण वर्गलोके महीयते" पुत्रके पुत्र (पौत्र)से व्यक्ति स्वर्गलोकमें भी पूजा जाता है ॥८॥ __ इस प्रकारकी वेदोंकी आज्ञा है इस लिपे या करना चाहिये सो कहते हैं-'अहिज्जवेए' इत्यादि
हे पुत्रो ! तुम दोनों (बेए अहिज्ज-वेदान् अधीत्य ) ऋग्वेदादिकोंको पढ करके तथा (विण्पे परिविस्स-विप्रान् परिवेष्य) ब्राह्मणोंको भोजन करा करके एवं (जाया पुत्ते गिहंसि परिदृप्प-जातान् पुत्रान् गृहे परिष्ठाप्य) अपने पुत्रोंको घरमें स्थापित करके-कला सिखलाकर एवं विवाहित कर
" अपुत्रस्य गति नास्ति, स्वों नैव च नैव च । तस्मात्पुत्र मुखं दृष्ट्वा, पश्चात् धर्म समाचरेत् ॥" અમારા જન્મમાં એ ધન્ય છે કે, જે પુત્રના પુત્રનું મોટું જોઈ શકે छे. भ , “ पुत्रस्य पुत्रण स्वर्गलोके महीयते" पुत्रन पुत्र-पौत्रनु भुम અને પછી મરનાર વ્યક્તિ સ્વર્ગ લેકમાં પણ પૂજાય છે. મે ૮.
આ પ્રકારની વેદેની આજ્ઞા છે આથી શું કરવું જોઈએ તે કહે છે“ अहिज्ज वेए'"-त्या !
मक्याथ-- पुत्र! तमे भन्ने वेए अहिज्ज-वेदान् अधीत्य : माह होने मणीने तभ०४ विप्पे परिविल्स-विप्रान् परिवेष्य माझाने लोन ४२पीने मने जाया पुत्ते गिहंसि परिदुप्प-जातान् पुत्रान् गृहे परिष्ठाप्य पोताना પુત્રને ઘરમાં સ્થાપિત કરીને કળાઓ શીખવાડીને તેમજ તેમને વિવાહ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दत्तकादीन्, तथा-भोगान्-भुज्यन्ते ये ते भोगा मनोज्ञशब्दादिरूपास्तान्-स्त्रीभिः सह भुक्त्वा, तत आरण्यकौ आरण्यव्रतधारिणौ भूत्वा प्रशस्तौ श्लाघनीयौ मुनी तपस्विनौ भवतम् । इह च-'अहिज्जवेए ' इत्यनेन ब्रह्मचर्याश्रमः, 'आरण्णगा' इत्यनेन वानप्रस्थाश्रमः 'मुणी' इत्यादिना संन्यासाश्रमश्च उक्तः ॥ ९॥ इत्थं तातेनोक्ते किं जातम् ? इत्याह--
मूलम् - सोयरिंगणा आयगुणिंधणेणं, मोहाणिला पजलणाहिएणं । संतत्तभावं परितप्पमाणं, लालप्माणं बहुही बहुं च ॥१०॥ पुरोहियं तं कमसोऽणुणितं, निमंतयंतं चे सुंए धणेणें । जहम कामगुंणेहिं चे, कुमारगा ते पसमिकेख चकं ॥११॥ छाया-शोकाग्निना आत्मगुणेन्धनेन, मोहानिलात्प्रज्वलनाधिकेन ।
संतप्तभावं परितप्यमानं, लालप्यमानं बहुधा बहुं च ॥ १० ॥ पुरोहितं तं क्रमशोऽनुनयन्तं, निमन्त्रयन्तं च सुतौ धनेन । यथाक्रमं कामगुणैश्चैव, कुमारको तौ प्रसमीक्ष्य वाक्यम् ॥११॥ टीका-सोयरिंगणा'-इत्यादिआत्मगुणेन्धनेन-आत्मगुणाः कर्मक्षयोपशमादि समुद्भूताः सम्यग्दर्शनादयस्तं उनके ऊपर अपना गृहस्थाश्रमका भार रख करके (इत्थिया हिं सह भाए भुच्चाण-स्त्रीभिः सह भोगान् भुक्त्वा ) स्त्रियोंके साथमनोज्ञ शब्दादिक भोगोंको भोगकर पश्चात् (आरणगा पसत्था मुणीहोइ-आरण्यको प्रशस्तौ मुनी भवतम् ) आरण्य व्रतधारी होकर प्रशंसनीय तपस्वी बन जाना । इस गाथा मैं "अहिज्ज वेए" इस पद द्वारा ब्रह्मचर्याश्रम " आरण्यगा" इस पद द्वारा वानप्रस्थाश्रम एवं " मुणो" इस पद द्वारा संन्यासाश्रम कहा गया है॥९॥
शतमा ५२ पोताना स्थाश्रमना मार नाभीन इत्थियाहि सह भोए भच्चाण-त्रिभिः सह भोगान् भुत्तवा सिम्यानी साथे भनाश शwl भोगाने मोगवीन पछीथी आरण्णगा पसत्था मुणी होइ-आरण्यको प्रशस्तौ मुनी भवति मा२९५ व्रतधारी प्रशसनीय त५२वी. थई . २मा आयामां “अहिज्जवेए" मा ५६ द्वारा पानप्रस्थाश्रम मन “मुणी" मा ५४ द्वारा संन्यસ્વાશ્રમ કહેવામાં આવેલ છે. તે ૯ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८१७ इव इन्धनं दाह्यतया यस्य स तेन तथा अथवा-आत्मनो ये गुणा अनादिकालसहचरिता रागादयो गुणास्त एव इन्धनमिन्धनमिवमुद्दीपकं यस्य स तेन तथा मोहानिलात्-अज्ञानपवनात्, प्रज्वलनाधिकेन अधिकं महानगरदाहादिभ्योऽपि अतिशय प्रज्वलनं प्रदाहो यस्य स तेन तथा, 'अधिक' शब्दस्य परनिपातः, प्राकृतत्वात् । अयं भावः-यथा-पवनसहकारेणाग्निरधिकं प्रज्वलति, तथैव-पुत्रमोहरूपपवनसहकारसंभाव्यपुत्र विरहरूपोऽग्निः पुरोहितहृदये प्रज्वलित इति । एतादृशेन शोकाग्निना शोकरूपवह्निना संतप्तभावं-सन्तप्तः-परितप्तो भावः अन्तःकरणं यस्य तम्, अत एव परितप्यमानं शोकावेशतः शरीरे दाहस्य प्रादुर्भावात्समन्तादह्यमानं चपुनः बहु प्रभूतं यथा भवति तथा, बहुधा-अनेकप्रकारेण लालप्यमानं मोहवशात् हीनदीनवचनानि भाषमाणम् ॥ १०॥
पिताके एसे कहने पर फिर क्या हुवा ? सो कहते हैं'सोयग्गिणा' इत्यादि
अन्वयार्थ-(आयगुणिंधणेणं-आत्मगुणेन्धनेन) आत्माके कर्मक्षयोपम आदिसे समुद्भूत जो सम्यग्दर्शन आदि गुण है वे ही जिसके लिये जलाने योग्य होनेसे इंधन स्वरूप है तथा (मोहाणिला पज्जलणाहिएणं मोहानिलात्प्रज्वलनाधिकेन) मोहरूपी पवनसे ही जो अधिक ज्वालायुक्त की जाती है ऐसी (सोयग्गिणा-शोकाग्निना) शोकरूपी अग्निसे (संत्तत्तभावंसंतप्तभावम् ) संतप्त हुआ है अन्तःकरण जिसका और इसीलिये (परितप्पमाण-परितप्पमानम् ) समस्त शरीरमें शोकके आवेशसे प्रादुर्भूर्त दाहसे सब ओरसे दह्यमान तथा (बहुं बहुधा लालप्पमाणं-बहुं बहुधा लालप्यमानम् ) अत्यंत अनेक प्रकारसे मोहाधीन बनकर दीनहीन वचन
પિતાના આ પ્રકારના કહેવા પછી શું થયું ? તે કહેવામાં આવે છે-- " सोयग्गिणा"-त्या !
मन्वयार्थ-आयगुणिं धणेणं-आत्मगुणेन्धनेन मात्माना भक्षयोयम माहिथी સમુદભૂત જે સમ્યગદર્શન આદિ ગુણ છે તેજ એના માટે ખાળવા ગ્ય डापायी धन २१३५ छ तथा मोहाणिला पज्जलणाहिएण-मोहानिलात्प्रज्वलनाधिकेन माडी पवनथी २ वाणान १५ प्रतित रे छे सेवा सोयग्गिणा-शोकामिना ॥३५मशिथी संत्तत्तभावं-संतप्तभावम् संत थयेस मत:४२९५ रनु छ भने परितप्पमाणं-परितप्यमानम् समस्त शरीरमा ना मावेशथी प्राभूत
थी २ सधणी माथी ही २७ तथा बहुं बहुधा लालप्पमाणं-बहुं बहुधा लालप्यमानम् भने प्राथी माहाधिन मनान हीनडिन वयन मासा
-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे पुनः-क्रमशः परिपाटया, सुतौ-पुत्रौ अनुनयन्तं-पुत्रौ प्रति विषयसुखप्रदर्शकवचनैः गृहावासरूपं स्वाभिप्राय प्रकाशयन्तम् , च=पुनः धनेन तो निमन्त्रयन्तम्-वशीकर्तुमिच्छन्तमित्यर्थः, तथा च-यथाक्रम कामभोगैश्चैव-चापि, एवकारोऽप्यर्थकः, तो निमन्त्रयन्तम्, अर्थात्-वेदानधोत्य, ब्राह्मणान् भोजयित्वा, भोगान् भुक्त्वा, इत्याधवसरं दर्शयन्तं तं पुरोहितं प्रसमीक्ष्य दृष्ट्वा तौ कुमारको इदं वक्ष्यमाणं वाक्यम् उक्तवन्ताविति शेषः ॥ ११ ॥ बोलनेवाले एवं (सुए अणुणितं-सुतौ अनुनयन्तम् ) पुत्रोंको विषयसुख प्रदर्शक बचनों द्वारा “ घर में ही रहो" इस प्रकार कहकर मनाने वाले तथा (धणेण निमंतयंतं-धनेन निमंत्रयन्तम् ) उनको धनका प्रलोभन दिखाकर अपने वशमें करनेकी भावनावाले, तथा (जहक्कम कामगुणेहिं चेव-यथाक्रमं कामगुणैश्चैव) यथाक्रम कामभोगों द्वारा भी-हे पुत्रो ! वेदों को पढ़ो, ब्राह्मणोको जिमावो, भोगोंको भोगों' इस प्रकार रिझानेवाले उस अपने पिता (पुरोहियं-पुरोहितम् ) पुरोहितको (प्रसमिक्ख-प्रसमीक्ष्य ) देखकर (कुमारगा-तौ कुमारको) उन दोनों कुमारोंने इस प्रकार (वक्कं-वाक्यम् ) वचनोंको कहा___ भावार्थ-पुरोहितसे दीक्षा अंगीकार करनेकी आज्ञा जब दोनों पुत्रोंने मांगी तो उसको बड़ा अधिक दुःख हुआ। पुरोहितने उनको हरतरह समझाया और समझाते २ जब वह एक तरहसे हताश जैसा हो गया तो उसको बड़ाही शोक हुआ। उससे वह संतप्त हो गया। वास्तवमें जिस समय प्राणी शोकाधीन बनकर आकुल व्याकुल होने लगता है
भने सुए अणुणित-सुतौ अनुनयन्तम् पुत्रोन विषय सु५ प्रहरी वयनाथी घरमा २।" २॥ प्रमाणे डीने भनाव तया धणेन निमंतयन्तम्धनेन निमन्त्रयन्तम् अने धननु प्रसन मनावीन पोताना शमा ४२वानी लानावा॥ मने जहकम कामगुणेहिं चेव-यथाक्रमं कामगुणश्चव यथाभ भભેગો દ્વારા પણ હે પુત્રે ! વેદને ભણે, બ્રાહ્મણોને જમાડે, ભોગને ભોગ भा प्रमाणे रिाा मे चोताना पिता पुरोहियं-पुरोहितम् पुरोहितने पसमिक्ख-प्रसमीक्ष धन ते कुमारगा-तौ कुमारको से मन्न शुभाशय न्य। Rai वकं-वाक्यम् क्यनी Hai
ભાવાર્થ–પુરોહિત પાસે દીક્ષા અંગિકાર કરવાની આજ્ઞા જ્યારે અને પુત્રો એ માગીતો તેને ખૂબજ દુઃખ થયું. પુરોહિતે તેમને સર્વરીતે સમજાવ્યા અને સમજાવતાં સમજાવતાં જ્યારે તેને હતાશા જેવું લાગ્યું એટલે તેને ખૂબજ દુઃખ થયું. વાસ્તવમાં જે સમયે પ્રાણ શોકને આધીન થઈને આકુળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
किं वाक्यमुक्तवन्तौ ? इत्याह-
८१९
मूलम्
वेयां अहीया र्णे हवेंति ताणं, भुत्ता दियां णिति तंगं तमेणं । जाया ये पुता न हवांत तोणं, 'को नाम "ते अणुमैन्निज ऐयं ॥ १२ ॥ छाया - वेदा अधीता न भवन्ति त्राणं, भुक्ता द्विजा नयन्ति तमस्तमायां खलु । जाताच पुत्रा न भवन्ति त्राणं, को नाम ते अनुमन्येत एतत् ॥ १२ ॥ टीका--' वेया ' - इत्यादि
tara ! अधीता वेदास्त्राणं त्राणाय न भवन्ति । अयं भावः - शीलमनास्थाय पठनमात्रा दुर्गतिपातरक्षणासिद्धेः । तथा-भोजिता द्विजा ब्राह्मणास्तमस्तमायां पृथिव्यां तो वह सबकुछ भूल जाता है । सम्यग्दर्शनादिक गुणों को भी नष्ट कर देता है । जिस आत्मामें मोहकी अधिक प्रबलता रहती है वहां पर यह शोक अधिकाधिक धधकता रहता है। यही कारण है कि पूरोहितने शोक संतप्त अन्तकरण होकर अपने दोनों पुत्रोंको हरतरहसे समझाया। उन दोनोंको धनका, भोगोंका, सबका प्रलोभन भी दिखाया पर पिताकी बातों में नहीं फंसे और अपने विचारों पर ही डटे रहे । १०१११ ॥ उन्होंने पिता से क्या कहा सो नीचे की गाथासे स्पष्ट कियाजाता है'बेया' इत्यादि -
अन्वयार्थ - हे तात ! (अहीया वेया ताणं न हवंति - अधीता वेदाः त्राणं न भवन्ति) पढेगये वेद इस जीवका रक्षण नहीं कर सकते है ( भुत्तादिया तमं तमेणं णिति भुक्ता द्विजाः तमस्तमायां खलु नयन्ति ) ब्राह्मणों
વ્યાકુળ થવા માંડે છે ત્યારે તે સારાસારને પણ ભૂલી જાય છે. સમ્યગ્ દર્શનાર્દિક ગુણાને પણ નાશ કરી બેસે છે. જે આત્મામાં માહની અધિક પ્રમળતા રહે છે ત્યાં એ શેક અધિકાધિક ભભૂકતા રહે છે. એનું કારણ એ છે કે, પુરાહિતે શેકથી સંતપ્ત અંતઃકરણ પૂર્વક પેાતાના ખન્ને પુત્રોને હરેક પ્રકારે સમજાવ્યા. એ બન્નેને ધનનાં ભાગનાં, સઘળાં પ્રલેાભના પણ બતાવ્યાં પરંતુ તેએ પિતાની વાર્તામાં ફસાયા નહી અને પેાતાના વિચારમાં મક્કમ રહ્યા.૧૦૦૧૧ા તેમણે પિતાને શું કહ્યું તે નીચેની ગાથાથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે.-"aar" Seeule !
अन्वयार्थ – हे तात! अहिया वेया ताणं न हवंति - अधिताः वेदाः त्राणं न भवन्ति वामां आवेल वेह या लवनुं रक्षण पुरी शस्ता नथी. भुत्ता दिया तमं तमेणं णिति-भुक्ता द्विजाः तमस्तमर्या खलु नयन्ति ब्राह्मणाने लोभन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०
उत्तराध्ययनसूत्रे खलु निश्चयेन नयन्ति प्रापयन्ति भोजयितारम् । 'भुत्ता' इति पदमन्तर्भूतण्यर्थकम् । अयं भावः-बिडालवृत्तयो दुःशीला ब्राह्मणा भोजिताः कुमार्गप्ररूपणपशुवधादावेव प्रवर्तन्ते । अतः तेषां भोजनं नरकहेतुरेव, इति नास्ति तेषां निस्तारकत्वमिति । च-पुनः जाता-अङ्गजाताः पुत्रा अपि त्राणं त्राणाय न भवन्ति । नरकादौ पततः पित्रादीन पुत्रा न रक्षन्तीत्यर्थः । उक्तं च वेदानुयायिभिरपिको भोजन करानेसे भी इस जीवकी रक्षा नहीं हो सकती है प्रत्युत इस क्रिया में अधिक आरम्भ और समारंभ होनेसे भोजन कराने वाले जीव मरकर तमस्तमा नामके नरकमें जाता है। क्यों कि दुःशील ब्राह्मणाभास ब्राह्मणोंको भोजन कराना भी हमारी रक्षाका उपाय नहीं है । (जाया य पुत्ता ताणं न हवंति-जाताः पुत्राः त्राणं न भवन्ति) पुत्र भी उत्पन्न होगये तो क्या इनसे भी पापके उदयसे नरकमें पड़ने वाले आत्माका भान हो सकता है ? नहीं हो सकता। इसलिये हे तात ! (को नाम एवं अणुमनिज्ज-को नाम एतत् अनुमन्येत) आपके इस कथनको कौन ऐसा बुद्धिमान् है जो सत्यार्थरूपमें अंगीकार कर सकता है। ____ भावार्थ-पिताने जो बातें करनेके लिये पुत्रोंसे कहा था-उन्हीं बातोंका वे यहां समुचित उत्तर दे रहे हैं । पिताको उन्होंने कहा कि हे तात! कहो तो सही क्या वेदोंका पढ़ना हमारी रक्षा कर सकता है। क्या बिडाल वृत्तिवाले दुःशील संपन्न ब्राह्मणोंको भोजन करानेसे हमारा કરાવવાથી પણ આ જીવની રક્ષા થઈ શકતી નથી. વાસ્તવમાં આ ક્રિયામાં અધિક આરંભ અને સમારંભ હોવાથી ભોજન કરાવનાર જીવ મરીને તમને સ્તમા નામની નરકમાં જાય છે. કેમ કે, દુરશીલ બ્રાહ્મણભાસ બ્રાહ્મણેને लोन ४२वयु से भारी २क्षान पाय नथी. जाया य पुत्ता ताणं न हवंतिजाताः पुत्राः त्राणं न भवन्ति पुत्र ५ उत्पन्न थाय तो शु के पुत्र ५ पापना ઉદયથી નરકમાં પડવાવાળા એવા અમારા આત્માનું કલ્યાણ કરવામાં સમર્થ थशन ईश. 24॥णे हे तात! को नाम एयं अणुमनिज्जको नाम एतन् अनुमन्येत ॥५॥ ॥ २॥ जयनने आप से मुद्धिमान छ , ते सत्यार्थ ३५मा म1ि8२ ४२ ?
ભાવાર્થ–પિતાએ પુત્રોને જે શિખામણ આચરવા માટે કહી હતી એજ વાતને તેઓ અહિં પ્રત્યુત્તર આપે છે. પિતાને તેમણે કહ્યું કે, તાત ! કહેતે ખરા કે, વેદનું ભણવું એ શું અમારી રક્ષા કરી શકે છે ? પોતાને બ્રાહ્મણ ગણાવતા છતાં પણ દુશલસંપન્ન એવા બ્રાહ્મણને ભેજન કરાવવાથી અમારું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् २१
" यदि पुत्राद् भवेत्स्वर्गों' दानधर्मों न विद्यते ।
मुषितस्तत्र लोकोऽयं, दानधर्मों निरर्थकः ॥१॥ बहुपुत्रा डुली गोधा, ताम्रचूडस्तथैव च ।
तेषां च प्रथमं स्वर्गः, पश्चाल्लोको गमिष्यति ॥२॥" इति । यत एवं ततः को नाम विवेकवान् ते तव एतत्पूर्वोक्तं वेदाध्ययनादिकम् , अनुमन्येत 'शोभनमिद'मित्येवं स्वीकुर्यात् ॥१२॥ संरक्षण हो सकता है ? पुत्रोंको भी उत्पन्न करनेसे क्या हमारी शुभ गति हो सकती है ? यदि ऐसा होता तो फिर दानादिक करना सब व्यर्थ ही हो जाता । जो ऐसा कहते हैं कि पुत्रोत्पत्ति नरकमें पड़नेवाले पिता आदिकोंकी रक्षा करती है वे कुमार्ग पर हैं 'स्वयं बेदानुयायियोंने भी ऐसा ही कहा है
“ यदि पुत्रात् भवेत्स्वर्गो, दानधर्मों न विद्यते । मुषितस्तत्र लोकोऽयं, दानधर्मो निरर्थकः ॥ बहुपुत्रा डुली गोधा, ताम्रचूडस्तथैव च । तेषां च प्रथमं स्वर्गः, पश्चात् लोको गमिष्यति ॥" यदि यही बात एकान्ततः मानली जावे तो पुरुषोंकी अपेक्षा डुली अर्थात् कछुई, गोधा तथा ताम्रचूड-मूर्गेको स्वर्गमें सबसे पहिले जाना चाहिये। क्योंकि इनके यहां मनुष्योंकी अपेक्षा अधिक संतान हुआ करती है। ब्राह्मणोंको भोजन करानेसे जो यहां तमस्तमा नरकमें जाना प्रकट શું સંરક્ષણ થઈ શકે છે ? પુત્રોને ઉત્પન્ન કરવાથી પણ અમારી શું શુભ ગતિ થઈ શકે છે ? જે તેવું હોત તે પછી દાન આદિનું કરવું એ સઘળું વ્યર્થ જ બની જાય. એમ કહે છે કે, પુત્રોત્પત્તિ એ નરકમાં પડવાવાળા પિતા વગેરેને બચાવે છે તે તે કુમાર્ગ ઉપર છે. “સ્વયં વેદના અનુયાયીઓએ પણ એવું જ કહ્યું છે–
" यदि पुत्रात् भवेत्स्वर्गों, दानधर्मो न विद्यते । मुषितस्तत्र लोकोऽयं, दानधर्मो निरर्थकः ॥ बहुपुत्रा डुली गोधा, ताम्रचूडस्तथैव च ।
तेषां च प्रथमं स्वर्गः, पश्चात् लोको गमिष्यति ॥" જે એ વાતને ખૂબ જ શાંતિથી વિચારવામાં આવે તે પુરુષની અપે. ક્ષાએ કાચબે, ઘે, અને કુકડાઓને સ્વર્ગમાં સહુ પ્રથમ સ્થાન મળે કેમ કે, તેમને ત્યાં મનુષ્યોની અપેક્ષાએ ઘણાં જ સંતાન પેદા થાય છે. વળી બ્રાહ્મણને ભેજન કરાવવાથી જે અહિં તમસ્તમા નરકમાં જવાનું બતાવેલ છે એનું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨૨
उत्तराध्ययनसूत्रे _ 'वेदानधीत्य' इत्यादित्रयस्योत्तरं दत्वा सम्प्रति ‘भुक्त्वा भोगान्' इत्यस्योत्तरमाह
मूलम्खणमित्तंसुक्खा बहुकालदुवखा, पगामदुक्खा अनिगामसुक्खा। संसारमोक्खस्स विपक्खंभूया, खाणी अणत्याण उकांमभोगा॥१३॥
छाया-क्षणमात्रसौख्या बहुकालदुःखा, प्रकामदुःखा अनिकामसौख्याः। ___संसारमोक्षस्य विपक्षभूताः, खनिरनर्थानां तु कामभोगाः ॥१३॥ टीका-'खणमित्तसुक्खा' इत्यादि
एते कामभोगास्तु क्षणमात्रसौख्या: क्षणमात्रं सौख्यं सुखं येभ्यस्ते तथा, सेवनकाल एव स्वल्पमुखजनकाः इत्यर्थः, तथा-बहुकालदुःखाः-बहुकालंपल्योकिया गया है उसका प्रयोजन केवल इतना ही है कि-विडाल वृत्तिवाले दुःशील ब्राह्मणों द्वारा सन्मार्गकी प्ररूपणा न होकर प्रत्युत कुमार्गकी ही प्ररूपणा होता है । पशुवधकी पुष्टि होती है ॥ १२॥
इस गाथा द्वारा पुत्रोंने पिताकी "वेदोंको पढो, ब्राह्मणोंको जिमाओ एवं पुत्रोंको उत्पन्न करी" इन तीन बातोंका उत्तर दिया है। अब वे 'भोगोंको भोगो" इस बातका उत्तर देते हैं
'खणमित्त सुक्खा' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे तात ! (कामभोगा-कामभोगाः) कामभोग (खणमित्त सुक्खा-क्षणमात्र सौख्याः) जिनसे जीवोंको क्षणमात्र सुख प्राप्त होता है ऐसे हैं-सेवन करनेके समयमें भी इनसे स्वल्पसुख मिलता है, बादमें तो (बहुकाल दुक्खा-बहुकाल दुःखाः) इनसे पल्योपम एवं सागरोपम પ્રયોજન ફક્ત એટલું જ છે કે, પિતાને બ્રાહ્મણમાં ખપાવતા છતાં શીલ એવા બ્રાહ્મણેથી સન્માર્ગની પ્રરૂપણ ન બનતાં ઉલટી કુમાર્ગની પ્રરૂપણ થાય છે. પશુ વધને પુષ્ટિ મળે છે. ૧રા
આ ગાથાથી પુત્રએ પિતાની “વેદને ભણવાની, બ્રાહ્મણને જમાડવાની, અને પુત્રને ઉત્પન્ન કરે” આ ત્રણ વાત ને પ્રત્યુત્તર આપેલ છે હવે તે "लागाने सागवा" ॥ पाता उत्तर भाये छे. "खणमित्त सुक्खा" त्या !
स-क्याथ-Bad ! कामभोगा-कामभोगाः मनोग, खणमित्तसुक्खाक्षणमात्रसौख्यः नाथी ७वान क्षण मात्र सुख प्राप्त थाय छ qणी २२ સેવન કરવાના સમયમાં પણ તેનાથી સ્વલપ સુખ મળે છે, પરંતુ પરિણામે बहुकालदुक्खा-बहुकालदुःखाः तेनाथी पक्ष्या५म भने सागरे।५म ण सुधा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टोका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् २३ पमसागरोपमादि-कालव्यापि दुःखं नारकादिकं येभ्यस्ते तथा। भवतु क्षणमात्रं-- सौख्यम् , परन्तु तच्चेत् प्रकृष्टं भवेत् , तदा राज्यार्थिवद् धान्यार्थिवच्च प्रकृष्टसुखार्थिना बहुकालव्यापि दुःखमपि ग्राह्यं स्यादिति तन्निराकर्तुमाह-' अणिकामसुक्खा' इत्यादि-ते कामभोगा हि अनिकामसौख्याः-अनिकामम्-अपकृष्टं= तुच्छं सौख्यं-सुखं येभ्यस्ते तथा, पुनश्च-प्रकामदुःखा-प्रकामं प्रचुरं दुःखं येभ्यस्ते तथा । प्रकामदुःखं-असातवेदनीयदुःखजनितं दशविध-वेदनारूपं नारकं दुःखम्, तथैवासातवेदनीयजनितमनन्त-जन्ममरणच्छेदनभेदनवेदनारूपं नरकनैगोदिकं दुःखं च। तथा-संसारमोक्षस्य विपक्षभूताः-संसारः-चतुर्गतिकभवभ्रमणं तस्माद् मोक्षः पृथग्भवनं तस्य विपक्षभूताः-शत्रुभूताः, संसारपरिभ्रमणवर्द्धका इत्यर्थः । पुनश्चखनिः आकरः अनर्थानाम्-ऐहलौकिकपारलौकिकदुःखानाम् ॥ अयं भावः-एते कालतक जीवको नरक निगोदादिकके दुःख ही भोगने पड़ते हैं। यदि कोई यहां ऐसी आशंका करे कि राज्यार्थीकी तरह अथवा धान्यार्थीकी तरह प्रकृष्ट सुखार्थीके लिये बहुकाल व्यापी दुःख भी ग्राह्य हो जाता है जबकि वह क्षणमात्र सुख भी प्रकृष्ट-अत्यधिक हो तो। ऐसी आशंकाके समाधान निमित्त कहते हैं कि ये कामभोग (अनिगामसुक्खा-अनिकामसौख्या) तुच्छ सुख देनेवाले हैं किन्तु निकाम-अत्यंत सुखप्रद नहीं है, तथा ( पगामदुक्खा-प्रकामदुःखाः) अत्यन्त दुःख देने वाले हैं नरकके दश प्रकारकी क्षेत्र वेदना रूप अत्यंत दुःखोंको तथा निगोदके जन्ममरण छेदन भेदनके अनन्त दुःखोको देनेवाले हैं, (संसारमोक्खस्स विपक्खभूयासंसारमोक्षस्य विपक्षभूताः) इसीलिये ये कामभोग संसारसे मुक्त होने में अन्तरायरूप हैं। तथा ( अणत्थाणखाणी-अनर्थानां खनिः) ऐहलौकिक अनर्थों की ये खान हैं । तात्पर्य इसका यह है कि ये कामभोग काल एवं જીવને નરક નિગોદાદિકનાં દુઃખેને ભોગવવા પડે છે, જે કે અહીં એવી આશંકા કરે કે, રાજ્યાર્થીની માફક અથવા ધાન્યાથીની માફક પ્રકૃણ સુખાર્થીને માટે બહુકાળ વ્યાપિ દુઃખ પણ સ્વીકાર્ય હોય છે. જ્યારે કે, ક્ષણ માત્ર સુખ પણ અત્યધિક હોય તે આવી આશંકાના સમાધાન નિમિત્તે કહે છે કે, से मला अनिकामसुक्खा-अनिकामसौंख्या तुच्छ सुप मापना२ छे पर सत्यत सुमराह नथी, प्रगामदुक्खा-प्रकामदुःखा सत्यंत हुम सायना२ छे. નરકની દશ પ્રકારની ક્ષેત્ર વેદનારૂપ અત્યંત દુઃખને તથા નિગદના જન્મ. भरण, छेन, सहनना अनंत माने यापना२ छे. संसारमोक्खस्स विपक्खभूया-संसारमोक्षस्य विपक्षभूताः माथी १ से शत माग संसारथी भुत यामा मतशय ३५ छे. अणत्थाण खाणी-अनर्थानां खनिः तथा मादी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
८२४
उत्तराध्ययनसूत्रे कामभोगाः कालतः परिमाणतश्चाल्पसुखजनकाः प्रचुर अनन्तदुःखवर्द्धकाश्च सन्ति । तथा चेते संसारपरिभ्रमणकारका ऐहलौकिकपारलौकिकदुःखानां खनिस्वरूपाच सन्ति ॥ १३॥ कामभोगानामनर्थखनित्वमेव दर्शयति
मलमपरिव्ययंते अणियंत्तकामे, अहो य राओ परितप्पमाणे। अन्नप्पमत्ते धणमेसमाणे, पैप्पोति मच्चुं पुरिसे जरं च ॥१४॥ छाया-परिवजन् अनिवृत्तकामः, अति च रात्रौ परितप्यमानः ।
अन्यप्रमत्तो धनमेषयन्, प्राप्नोति मृत्युं पुरुषो जरां च ॥१४॥ टीका-'परिव्ययंते' इत्यादि
पुरुषः परिव्रजन्=विषयसुखलाभार्थमितस्ततः परिभ्रमन् , अनिवृत्तकाम:-न निहत्तः कामः विषयोपभोगतृष्णा यस्य स तथा, विषयोपभोगतृष्णासहितः सन् अहि-दिने, रात्रौ च परितप्यमाना=परितः समन्तात् तप्यमानः चिन्ताग्निना समन्ताद् परिमाणकी अपेक्षा अल्पसुखजनक एवं अनन्त दुःखवर्धक हैं । संसार परिभ्रमणमें ये ही प्रधानरूपसे कारण हैं तथा इसलोक संबंधी एवं परलोक संबंधी समस्त अनर्थो की एकमात्र खानरूप हैं ॥१३॥ फिर इसी बातको कहते हैं-'परिव्ययंते' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अणियत्तकामे-अनिवृत्तकामः) जिसकी विषयोपभोग तृष्णा निवृत्त नहीं होती है ऐसा (पुरिसे-पुरुषः) पुरुष ( अहो य राओ परितप्पमाणे-अहि च रात्रौ परितप्यमानः) रातदिन उसकी पूर्तिकी चिन्तासे संतप्त होता रहता है । और (परिव्वयंते-परिव्रजन् ) इधर उधर विषयसुखके लाभके लिये घूमता हुआ वह (धणमेसमाणे-धनमेषयन् )
અને પરફેક માટે અનર્થોની ખાણ સમાન છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે, એ કામગ કાળ અને પરિમાણની અપેક્ષાએ અ૫ સુખ જનક અને અનંત દુઃખવર્ધક છે. સંસાર પરિભ્રમણનું પ્રધાન રૂપથી એજ કારણ છે તથા આ લોક સંબંધી અને પરલોક સંબંધી સઘળા અનર્થોની એક માત્ર ખાણરૂપ છે. ૧૩
शय वातने छ-"परिव्वयंते" त्याहि!
अन्वयार्थ-अणियत्तकामे-अनिवृत्तकामः नी विषय वानी तृष्णा निवृत्त यती नथी मेवो पुरिषे-पुरुष ५३५ अहो य राओ परितप्पमाणे-अहि च रात्रौ पस्तिप्यमानः मेनी पूतिनी बिताभ सतत २॥ ४२ छ भने परिव्वंयते-परिप्रजन् मही ती विषय सुमना सामने भाटे । हीन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८२५ दह्यमानः, अन्यप्रमत्तः अन्ये स्वस्मादितरे ये स्वजनादयस्तदर्थं प्रमत्तः तद्भरणपो. षणाऽऽसक्तचित्ततया संसारनिस्तरणरूपात्मकार्ये प्रमादयुक्तः, अत एव धनम् एषयन् विविधोपायैर्हिरण्यसुवर्णादिनवविधपरिग्रहमुपार्जयन् मृत्यु-मरणं जरांवृद्धावस्था च प्राप्नोति । 'अहो' इति सप्तम्यर्थे प्रथमा, आर्षत्वात् ॥ १४ ॥ धनकी चाहना किया करता है तथा ( अन्नपमत्ते-अन्यप्रमत्तः ) अन्य अपनेसे भिन्न जनोंमें उनके भरणपोषणकी चिन्तामें पडकर संसारसे पार होने रूप आत्मकार्यमें प्रमादी बन जाता है। इस तरह प्रमादी बना हुआ यह मनुष्य (जरां मच्चुं च पप्पोति-जरां मृत्युं च प्राप्नोति) जरावस्थाको एवं मृत्युको प्राप्त कर लेता है।
भावार्थ-कामभोग अनर्थकी खान है यह बात इस गाथा द्वारा पुष्ट की गई है। इस में सूत्रकार यह कह रहे हैं कि जिसकी विषयभोग तृष्णा शांत नहीं होती है वह व्यक्ति कभी आत्मकल्याणके मार्गमें आगे नहीं आता है । क्यों कि उसको तो रात दिन यही चिन्तारूप राक्षस सताया करता है कि मेरी विषयोपभोग तृष्णा किस प्रकार शांत हो । कहां जाऊं-किसे पकडूं, कैसे धन कमाउं ? इत्यादि बातोंसे ही उसको अवकाश नहीं मिलता है तो फिर आत्माकी बातें करनेका उसको अवसर कैसे हाथ लग सकता है । रातदिन इसी चिन्तामें मग्न हुआ वह विचारा अपने से सर्वथा भिन्न रहने वाले व्यक्तियोंकी कुटुम्ब परिवारकी सेवा शुश्रूषामें फंसा रहता है। इस तरह प्रमादी हुए इस मनुष्यको धीरेते धणमेसमाणे-धनमेषयन् धननी याना या ४२ छ. तथाअन्नप्पमत्त-अन्य प्रमत्तः પિતાનાથી ભિન્ન જમાં એના ભરણપોષણની ચિંતામાં પડીને સંસારથી પાર થવામાં આત્મકાર્યમાં પ્રમાદી બની જાય છે. આ રીતે પ્રમાદી બનેલ એ મનુષ્ય નો मच्चुं च पप्पोति-जरां मृत्यु च प्राप्नोति वृद्धावस्थान तम मापरे भूत्युने पाय छे.
ભાવાર્થ-કામગ અનર્થની ખાણ છે, આ વાતને આ ગાથા દ્વારા પુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. તેમાં સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે, જેની વિષયોગથી વિષયની ઈચ્છા શાંત થતી નથી તેથી તે વ્યક્તિ આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં કદી પણ આગળ આવી શકતી નથી. એને તો રાત દિવસ એ ચિંતારૂપ રાક્ષસ સતાવ્યા કરે છે કે, મારી વિષયભેગની તૃષ્ણા કઈ રીતે શાંત થાય! કયાં જાઉં ? શું કરું? કઈ રીતે ધન કમાઉં? વગેરે વાતેથી તેને અવકાશ જ મળતું નથી તે પછી આત્માની વાત કરવાનો અવસર તેને ક્યાંથી મળે? રાતદિવસ એજ ચિંતામાં મગ્ન બની રહે એવો તે મનુષ્ય બિચારે પિતાનાથી સર્વથા ભિન્ન રહેનાર વ્યક્તિઓની સેવા શુશ્રષામાં ફસાઈ રહે છે આ
उ०१०४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
उत्तराध्ययनसूत्रे पुनः किं चिन्तयति ? तदाह
मूलम्इमंच मे अस्थि, इमं च नंत्थि, इमं च मे किंञ्चमि में अॅकिच्चं। ते ऎवमेवं लालपमाणं, हरा हरंति ति केहं पैमाओ ॥१५॥ छाया-इदं च मे अस्ति, इदं च नास्ति, इदं च मे कृत्यमिदमकृत्यम् ।
तमेवमेव लालप्यमानं, हरा हरन्तीति कथं प्रमादः ॥१५॥ टीका-'इमं च मे' इत्यादि
मे मम, इदं च धान्यादिकम् अस्ति, इदं रजतसुवर्णा भरणादिकं च मम नास्ति। च पुनः इदं षडऋतुसुखकारकं गृहादिकं मम कृत्यं करणीयम् , इदं च अलाभदायकं वाणिज्यादिकं मम अकृत्यम्-अकरणीयम् । एवमेव अनेन प्रकारेणैव २ जरा एवं मृत्यु घेर लेती है तब वह पश्चात्ताप करने लगता है पर अब क्या होता है । मरकर इसको दुर्गतिमें भटकना ही पड़ता है ॥१४॥
विषयी लोक और क्या विचारता है सो इस गाथा द्वारा कहते हैं'इमं च मे इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इम-इदम् ) यह धन धान्यादिक (मे-मे) मेरा है और (इम-इदम् ) यह रजत सुवर्णादिक (मे-मे) मेरा (नस्थि-नास्ति) नहीं है। तथा (इमं मे किच्चम् इंमं अकिच्चं-इदं मे कृत्यम् इदम् अकृत्यम् ) यह नवीन घर कि जिसमें छहों ही ऋतुओंमें आराम मिल सके मुझे बनवाना है, तथा यह जो मेरे घर पर अलाभ दायक व्यापार आदि चल रहा है उसको बंद कर देना है-वह करणीय नहीं है । (एवं-एवम् ) પ્રમાણે પ્રમાદી બનેલા એ મનુષ્યને ધીરે ધીરે વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુ ઘેરી લે છે ત્યારે તે પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે છે પરંતુ હવે શું થઈ શકે ? મરીને તેણે દુગતિમાં જ ભટકવું પડે છે. જે ૧૪ છે
વિષયી લેકે બીજું શું વિચારતા હોય છે આ ગાથા દ્વારા કહેવામાં भाव छ-" इमं च मे"-त्याहि !
सन्याय-- इम- इदम् ॥ धन धान्याल मे-मे भा छ भने इमइदम् ॥ २ सुवाहि मे-मेम भा नत्थि-नास्ति नथी, तथा इमं मे किच्च इमं अकीच्च-इदं मे कृत्य इदम् अकृत्यम् से नवीन घर ,न्यां छस तु. એમાં આરામ મળી શકે તેવું બનાવવું છે, તથા મારા ઘરમાં આ જે અલાભદાયક વેપાર ચાલી રહેલ છે એને બંધ કરી દે છે, તે કરવા એગ્ય નથી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८२७ लालप्यमानं-भृशं लपन्तं तं धनतृष्णावन्तं जनं हरा:-हरन्त्यायुरिति हरा अहो रात्राः, हरन्ति भवान्तरं नयन्ति, इत्यतो धर्म प्रमादः कथम्-अर्थात् धर्मकार्ये कथंचिदपि प्रमादो न कर्तव्यः ॥१५॥ संप्रति पुरोहितः कुमारौ पुनरपि धनादिभिः प्रलोभयितुं माह
मूलम्धेणं पर्भूयं सँह इंत्थि आहिं, सैयणा तहा कामगुणा पगामा। तव केए तप्पइ जस्स लोओ, तं सव्व साहीणमिहेवं तुब्भं ॥१६॥ इस प्रकारके मनोराज्यादिक विकल्पोंमें पडकर (लालप्पमाणं-लालप्यमानम् ) व्यर्थही ज्यादा बकवाद करनेवाले उस मनुष्यको (हरा-हराः) दिन और रात्रियां (हरंति-हरन्ति) इस भवसे उठाकर दूसरे भवमें पहुंचा देती है अतः (कहं पमाओ-कथं प्रमादः) धर्ममें प्रमाद करना कैसे उचित माना जा सकता है, कभी नहीं । ___ भावार्थ--जैसे २ दिन और रात्रियां व्यतीत होती जाती है वैसे २ इस जीवकी आयु गलित होती रहती है । अतः अनेक प्रकारके संकल्पों एवं विकल्पोंमें पडे हुए प्राणी इस बातको जरा भी नहीं विचारते है कि मुझे पर्यायसे पर्यायान्तरित होनेका समय आ रहा है। वे तो उल्टे रात दिन इसी चिन्तामें फंसे रहते हैं कि मुझे यह करवाना है यह नहीं करवाना है यह मेरा है यह मेरा नहीं है। इसी विचार में पड़े हुए वे जीव मर जाते हैं, अतः धर्मसेवनमें किसीभी जीवको प्रमाद करना उचित नहीं है ॥१५॥ एवं-एवम् मा। १२ना मनाया qिxeywi पीने लालप्पमाणंलालप्यमानमू व्यर्थ मां नमः ५४६ ४२१ ते मनुष्यने हरा-हराः हिस भने रात हरंति-हरन्ति २॥ ममाथी पाडीने भी सभा पयास हे छ. माथी कहं पमाओ-कथं प्रमादः धर्ममा प्रभार ४२३ से ४०शत लयित માની શકાય ? જરા પણ નહીં.
ભાવાર્થ–જેમ જેમ દિવસ અને રાત વ્યતિત થતી રહે છે તેમ તેમ આ જીવનું આયુષ્ય ઓછું થતું જાય છે, આથી અનેક પ્રકારના સંકલ્પ અને વિકલ્પમાં પડેલા પ્રાણ આ વાતને જરા પણ વિચારતા નથી કે, મારા માટે આ ભવમાંથી બીજા ભવમાં જવાને સમય નજીક આવી રહ્યો છે. એ તે ઉલટ રાત દિવસ એ ચિંતામાં ફસાયેલા હોય છે કે, મારે આ કરાવવું છે, આ નથી કરાવવું. આ મારૂં છે, આ મારૂં નથી. આવા વિચારમાં પડેલે આ જીવ.મરી જાય છે, આથી કઈ પણ જીવે ધર્મ સેવનમાં પ્રમાદ કર ઉચિત નથી. તે ૧૫ .
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया - धनं प्रभूतं सहस्त्रीभिः स्वजनाः तथा कामगुणाः प्रकामाः । तपः कृते तप्यते यस्य लोकः, तत्सर्वं स्वाधीनमिहैव युवयोः ॥ १६ ॥ टीका- 'घणं ' इत्यादि -
हे पुत्रौ ! यस्यकृते लोकः, तपस्तप्यते, तत्सर्वं युवयोरिव गृहे स्वाधीनमस्ति । किं तत्सर्वम् ? इत्याह- प्रभूतं = प्रचुरं धनम्, तथा ' सहस्त्रीभिः स्वजनाः, मातापित्रादयः स्त्रियश्चेत्यर्थः तथा प्रकामाः प्रचुराः, कामगुणाः = मनोज्ञशब्दादिविषयाः, । सर्व स्वाधीनमस्तीत्यर्थः, तपसो यत्फलं तत्सर्वं युवयोरुपलब्धमेवास्ति, अतो नास्ति तपसः प्रयोजनमिति भावः । तदानीमकृतविवाहयोस्तयोः स्त्रीणामभा
कुमारोंके इस कथनको सुनकर पुनः वह पुरोहित उनको धनादिक का प्रलोभन देता है सो कहते हैं-' धणं पभूयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - 'हे पुत्रो ! देखो (जस्सकए यस्य कृते) जिस वस्तुकी प्राप्तिके लिये (लोओ-लोकः) लोक (तवं तप्पड़ - तपः तप्येते) तपको तपते हैं (तं सव्वंतत्सर्वम्) वह सब (तुभं इहेव साहिणम् - युवयोः इहैव स्वाधीनम् ) तुम दोनों के पास इस घर में खाधीन है । ( पभूयं धणं - प्रभूतं धनम् ) बहुत धन है तुम कुछ भी न कमाओ तौ भी वह खुद नहीं सकता है आनंदसे बैठे २ खाओ । ( इत्थिआहिं सह सयणा - स्त्रीभिः सह स्वजनाः ) स्त्रीयां भी हैं माता पिता भी हैं ( पगामा कामगुणा - प्रकामाः कामगुणाः) मनोज्ञ शब्दादिक विषय भी हैं । फिर कहो बेटा ! तुम अब किस चीजको प्राप्त करनेके लिये तपस्या में उद्यमशील हो रहे हो। इन दोनों भाईयोंका इस समय यद्यपि विवाह नहीं हुआ है फिर भी " स्त्रियाँ हैं " ऐसा जो कहा
કુમારાના આ પ્રકારનાં કથનને સાંભળીને ફરીથી પુરહિતે તેમને ધનાहिउनु अझोलन याप्युं ते उडे छे – “धणं पभूयं " - छत्याहि !
अन्वयार्थ - जस्स कए - यस्य कृते हे पुत्रा ! ने वस्तुनी आप्ति भाटे लोओ-लोकः । तवं तप्प तपं तप्यते तपने मारे छे. तं सव्यं तत्सर्वम् ये सधनु तुब्भं इद्देव साहिणम् - युषयोः इहैव स्वाधीनम् तभारा मन्नेनी या धरभां लरेतुं छे. पभूयं धणं- प्रभूतम् धनम् घालुं धन छे तभी अर्ध पागुन भावे तो पशु ते भूटे तेम नथी आनंदथी मेडा मेठा मो. इत्थिआहिं सह सणा-स्त्रीभिः सह स्वजनाः खीये। पशु छे, भाता पिता पृथु छे, पगामा कामगुणा - प्रकामाः कामगुणा मनोज्ञ शब्दाद्विविषय पशु छे पछी अहो, मेटा ! તમે કઈ વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવા માટે તપસ્યામાં ઉદ્યમશીલ અની રહ્યા છે? એ અન્ને ભાઈઆના વિવાહ જો કે થયેલ ન હતા. છતાં પણ “સ્ત્રીઓ પશુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददन्त- नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
८२९
वेsपि तदवाप्तियोग्यतया 'सह इत्थियाहिं' इत्युक्तम्, 'सव्व' इति
लुप्तप्रथमान्तम् ॥१६॥
तातस्य वचनं निशम्य कुमारौ ब्रूतः -
मूलम् -
घणेण किं धम्मधुराहिगारे, संयणेण वा कामगुणेहिं चैव । सणा भविस्सों गुणोधारी, बहिंविहांरा अभिगम भिक्खं ॥ १७ ॥ छाया - धनेन किं धर्मधुराधिकारे, स्वजनेन वा कामगुणैश्चेव ।
श्रमण भविष्यावो गुणौघधारिणौ, बहिर्विहारौ अभिगम्य भिक्षाम् ||१७|| टीका - 'घणेण किं ' इत्यादि
atara ! धर्मधुराधिका-धर्मस्य धूर्धर्मधुराः, तस्या अधिकारे प्रस्तावे - धर्माचरणे इत्यर्थः, धनेन स्वजनेन वा अथवा कामगुणैः = मनोज्ञशब्दादिविषश्चैयैव किम् ? | धर्माचरणे धनादीनां न किंचित्प्रयोजनमस्तीति भावः ।
गया है वह उनकी योग्यताको लेकर कहा गया है । अर्थात् यदि वे चाहेंगे तो अनेक विवाह उनके हो सकेंगे ।
भावार्थ - साधारण जनताको जैसा ख्याल होता है वैसाही ख्याल पुरोहितजीका है, उसीके अनुसार वे अपने पुत्रोंको समझा रहे हैं । साधारण जनता यही समझती है कि तपस्या सांसारिक भोगोपभोगकी वस्तुओं को प्राप्त करनेके लिये ही की जाती है, ऐसा समझकर ही पुरोहितने अपने पुत्रोंसे कहा है कि पुत्रो ! अपने घरमें किसी भी वस्तुकी न्यूनता नहीं है सब वस्तुएँ भोगोपभोगकी सुलभ हैं क्या धन क्या वजन सब कुछ मौजूद है फिर तपस्या करनेका अभिप्राय तुम दोनोंका क्यों हो रहा है ॥ १६॥
sure
છે ” એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે એમની ચૈાગ્યતાને લઈને કહેવામાં આવ્યું છે. જો તેએ ચાહે તે અનેક વિવાહ તેમના થઇ શકે તેમ છે.
ભાવાર્થ-સાધારણ જનતાના જેવા ખ્યાલ હાય છે તેવા જ ખ્યાલ પુરાહિતજીના પણ છે. એ અનુસાર તેઓ પેાતાના પુત્રને સમજાવી રહ્યા છે. સાધારણ જનતા એવું સમજે છે કે, તપસ્યા સાંસારિક ભેગપભાગની વસ્તુએને પ્રાપ્ત કરવા માટે જ કરવામાં આવે છે એવું સમજીને જ પુરેાહિત પોતાના પુત્રાને કહ્યું કે, પુત્રા આપણા ઘરમાં કોઈ પણ વસ્તુની ખામી નથી. લેગેપલેગની સઘળી વસ્તુઓ સુલભ છે. શું સ્ત્રી, શુ' ધન, શુ' સ્વજન સઘળુ` આ ઘરમાં માજીદ છે પછી તપસ્યા કરવાની માથાકુટમાં શા માટે ઉતરી રહ્યા છે ? ।। ૧૬ ૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३०
उत्तराध्ययनसूत्रे उक्तं च वेदेऽपि
"न प्रजया न धनेन त्यागेनैकेनामृतत्वमानशुः" इत्यादि। ऋषयस्त्यागे नैव मोक्षं मापुः, न तु संतानेन धनेन वेति भावः । अत आवाम् मिक्षाम् उद्गमो. स्पादादिदोषवर्जितपिण्डग्रहणरूपाम् अभिगम्य-संप्राप्य, बहिर्विहारौ बहिः= ग्रामनगरादिभ्यो बहि द्रव्यतो भावतश्चाप्रतिबद्धो विहारो विहरणं ययोस्तौ तथाभूतौ, गुणौधधारिणौ-गुणोघं सम्यग्दर्शनचारित्रादिगुणसमूहं धर्तुं शीलं ययोस्ती तथा,-सम्यग्दर्शन-चारित्रादिसंपन्नौ, श्रमणौ तपस्विनौ भविष्यावः ॥१७॥
पिताके वचन सुनकर फिर कुमार बोलते हैं-'धणेण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे पिताजी ! (धम्मधुराहिगारे-धर्मधुराधिकारे) धर्माचरण करने में (धणेण किं-धनेन किम् ) हमको धनसे क्या प्रयोजन है। (सयणेण वा कि-स्वजनेन किम् ) तथा स्वजनोंसे भी क्या प्रयोजन है (कामगुणेहि चेव किं-कामगुणेश्चैव किम् ) और क्या प्रयोजन मनोज्ञ शब्दादिक विषयोंसे वेदमें भी यही बात समझाइ गई है-"न प्रजया घनेन त्यागेनैकेनामृतत्वमानशुः" ऋषियोंने तो त्यागसे ही मोक्ष प्रास किया है संतान अथवा धनसे नहीं । अतः हम लोग भी (भिक्खं अमि गम्म-भिक्षाम् अभिगम्य ) उद्गम उत्पाद आदि दोनोंसे रहित पिण्डग्रहणरूप भिक्षाको प्राप्त करके (बहिं विहारा-बहिर्विहारौ ) द्रव्य और भाषसे अप्रतिबद्ध-विहारवाले होते हुए (गुणोहधारी-गुणौघधारिणौ) सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र आदि गुण समूहोंसे संपन्न (समणा भविस्सामुश्रमणौ भविष्योवः) मुनि होवेगे।
पिताri qयन समजान मा२ ४ छ- धणेण"-त्याहि !
अन्वयार्थ-- पिता ! धम्म धुराहिगारे-धर्मधुराधिकारे धनु माय२६५ ४२वामा धणेण किं-धनेन किम् अमारे पननु शु प्रयोगन छे. तथा सयणेण वा किंम्-स्वजनेन वा किम् २१० ननु ५५ शुं प्रयोन छ १ तमा कामगुणेहिं चेव किं-कामगुण श्चैव किम् मनोज्ञ शाहि विषयानु ५५ शु प्रयोजन
१ वहमा ५६५ मा पात समलवामा मावेस छ-" न प्रजया धनेन त्यागेनैकेनामृतत्वमानशुः" ऋषिसाये तो त्यागथी ४ भाक्षन प्राप्त ४२८ छ. संतान Anautथी नही. साथी सभा ५९ भिक्खम् अभिगम्म-भिक्षाम् अभिगम्य ઉદ્દગમ ઉત્પાદ આદિ બંનેથી રહિત પિંડ ગ્રહણરૂપ ભિક્ષાને પ્રાપ્ત
शन बहिं विहारा-बहिर्विहारौ द्र०य भने साथी अप्रतिमद्ध-विडा२ ४२१. 4॥ मनीन गुणोहधारी-गुणौधधारिणौ सभ्यशन, ज्ञान, यरित्र : Y साथी सपन्न समणा भाविस्सामु-श्रमणो भविष्यावः भुनि मनी शु.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
आत्मनोऽस्तित्वमेव सकलधर्ममवृत्तिकारणम् । अतस्तन्निराकरणादेवानयोधर्मवैमुख्यं स्यादिति विचिन्त्यात्मनोऽस्तित्वं प्रतिषेधयन् पुनस्तात आह
८३१
मूलम् -
जेहा यै अग्गी अरणीउऽसंतो, खीरे घयं तिलमही तिलेसुं । ऐवमेव जाया सरीरंभि सत्ता, संमुच्छई नीसइ नावचिट्ठे ॥१८॥ छाया - यथा चाग्निररणावसन्, क्षीरे घृतं तैलमथ तिलेषु ।
एवमेव जातौ ! शरीरे सत्वाः, संमूर्च्छन्ति नश्यन्ति नावतिष्ठन्ते ॥ १८ ॥ टीका - ' जहा य ' इत्यादि
हे जाती- पुत्रौ ! यथा चन्यथैव च शब्दोऽवधारणे, अग्निः अरणौ-अग्नि
भावार्थ - पिताने जिस निमित्त तपका करना निषिद्ध किया है उसी निमित्तका निषेध वे भी तपश्चर्या में उसको अनुपयोगी बतलाते हुए कर रहे हैं- कहते हैं हे पिताजी । धन स्वजन आदिका तपस्या से क्या संबंध है । अभीतक जितने भी ऋषिजन मुक्ति पधारे हैं, वे सब एक त्यागके प्रभावसे ही पधारे हैं। अतः हमको इन वस्तुओंसे क्या प्रयोजन है । हम तो निर्दोष भिक्षावृत्ति करते हुए सद्गुणों को उपार्जित करना चाहते हैं । अतः सम्यग्दर्शनादिक मुक्तिप्रापक सद्गुणोंका उत्कृष्ट संचय मुनि विना नहीं हो सकता है इसलिये ही हम मुनि बनना चाहते हैं ॥ १७ ॥ पुत्रों की इस प्रकार बात सुनकर पुरोहितने विचार किया कि आत्माका अस्तित्वही सकल धर्मकी प्रवृत्तिका निमित्त है - "अतः आत्मा नहीं" अब यही उनको समझाना चाहिये ताकि इनकी प्रवृत्ति धर्मसे विमुख ભાવાથ—પિતાએ જે નિમિત્તે તપના નિષેધ કરેલ છે. એજ નિમિત્તના નિષેધ તેઓ પણ તપસ્યામાં બીન ઉપયાગી હાવાનુ` બતાવીને કહે છે हैं, हे पिता ! धन, स्वन्न, महिना तपस्यानी साथै शु संबंध छे ? આજ સુધીમાં જેટલા પણ ઋષિજન મુક્તિને પામ્યા છે, તે સધળા એક ત્યાગના પ્રભાવથીજ મેક્ષે પધાર્યાં છે. આથી અમારે એ વસ્તુઓ સાથે કાંઈ પણ પ્રયાજન નથી, અમે તે ભિક્ષાવૃત્તિ કરીને જ તેમજ સદ્ગુણ્ણાને ઉપાર્જીત કરવા ચાહીએ છીએ. આથી સમ્યગ્દર્શનાર્દિક મુક્તિને આપનાર સદ્ગુણ્ણાને ઉપાજીત કરવાનું ઈચ્છીએ છીએ. સમ્યગ્દર્શનાદિક મુક્તિને આપનાર સદ્દગુણેના ઉત્કૃષ્ટ સંચય મુનિ થયા વગર બની શકતા નથી. આ માટે જ અમે મુનિ બનવા ઈચ્છીએ છીએ, ॥ ૧૭ ।। પુત્રાની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને પુરાહિત વિચાર કર્યો કે, આત્માનું અસ્તિત્વ જ સઘળા ધર્માંની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત છે, “અતઃ આત્મા છે જ નહીં” એજ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
उत्तराध्ययनसूत्रे
निर्मन्थनकाष्ठे असन्= पूर्वमविद्यमानः संमूर्च्छति उत्पद्यते । यथात्रा - क्षीरे- पूर्वमविद्यमानं घृतं समुत्पद्यते तथा च तिलेषु पूर्वमविद्यमानं तैलं समुत्पद्यते । एवमेव = अनेन प्रकारेणैव, शरीरेऽपि पूर्वमसन्त एव सवाः = जीवाः, संमूर्च्छन्ति = समुत्पद्यन्ते । नश्यन्ति = उत्पन्ना भूत्वा अभ्रपटलभित्र नाशमुपयान्ति । नावतिष्ठन्ते= शरीरनाशानन्तरं न तिष्ठन्तीत्यर्थः । शरीरनाशे सति जीवानामपि नाशाज्जीवाः पुनर्धर्माधर्मविपाकानुभवार्थं न पुनर्भवं प्राप्तुवन्तीति भावः ।
हो जावे, ऐसा विचार कर पुरोहित अब आत्माके अस्तित्वका निषेध करता हुआ कहता हैं— 'जहा य अग्गी' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जाया जातो) हे पुत्रो ! (जहा- यथा) जैसे (अग्गी - अग्नि (अरणीउ - अरणौ ) अरणि काष्ठ में पहिले से (असंतो- असन्) नहीं होती है परन्तु रगडने से ( संमुच्छई - संमूर्च्छति) वह वहां उत्पन्न हो जाती है तथा (जहा यथा) जैसे (खीरे क्षीरे) दूधमें पूर्व अविद्यमान (घयं संमृच्छई-घृतं संमूर्च्छति) धृत उत्पन्न हो जाता है (तिलेसु तिल्लम् - तिलेषु तैलम् ) तिलों में तैल उत्पन्न हो जाता है ( एवमेव एवमेव) इसी तरह ( सरीरंमि - शरीरे ) शरीर में पूर्व अविद्यमान (सत्ता-मत्वाः) जीव भी ( संमुच्छई-संमूर्च्छति) उत्पन्न हो जाते हैं। (नासइ - नश्यन्ति) नष्ट हो जाते हैं। (नावचिट्ठे- नाव - तिष्ठन्ते) शरीर नाशके अनन्तर नहीं रहता है । अतः जब शरीर के नाश होते ही जीव नष्ट हो जाते हैं तो फिर धर्माधर्मके विपाकको
એમને સમજાવવું જોઇએ કે, જેથી તેની પ્રવૃત્તિ ધમથી વિમુખ થઈ જાય. એવા વિચાર કરીને પુરેહિત હવે આત્માના નિષેધ કરતાં કહે છે——
66 जहा य अग्गी " - त्याहि. मन्वयार्थ – जाया जातौ पुत्रो ! जहा- यथा प्रेम अग्गी-अग्निः अभि अरणीउ - अरणौ मरीना साउडाभां पडेसांथी असंतो- असन् नथी होती परंतु रगडवाथी संमूच्छई-समूर्च्छति ते त्यां उत्पन्न थाय छे. जहा- यथा प्रेम खीरेक्षीरे दुषभां पूर्व व्यविद्यमान घयं संमुच्छाई - घृतं संमूर्च्छति धी उत्यन्न थाय छे. तिलेसु तिलं- तिलेषु तैलम् तसभां तेल उत्पन्न थाय छे एवमेव - एवमेव रीते सरीरंमि-शरीरे शरीरमां पूर्व व्यविद्यमान सत्ता-सत्वा व पशु संमूच्छाई - संमूर्च्छति उत्पन्न थाय छे. नासइ- नश्यत्ति नाश या छे. नावचिट्ठेનાવત્તિષ્ઠન્તે શરીર નાશના અન'તર રહેતું નથી. આથી શરીરના નાશ થતાં જીવના પણ નાશ થઈ જાય છે. પછી ધર્માંધના વિપાકના અનુભવ કરવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषइजीवचरितम् ८३३
इदमत्रबोध्यम्-पूर्वमसन्त एव जीवाः शरीराकारपरिणतभूतसमुदायादुत्पद्यन्ते, वदन्ति च-"पृथिव्यप्तेजोवायवस्तत्त्वानि, एतेभ्यश्चैतन्यं, मद्याङ्गेभ्यो मदशक्तिवत्" इति । यथामदशक्तिरूपमेकं वस्तु मद्यसाधनानां-घातकी-पुष्प-गुड-धाना म्बूनां संयोगादुत्पद्यते तद्वदयं चेतनाशक्तिरूपोऽयमात्मा पृथिव्यादितत्त्वसंयोगादुत्पद्यत इति तदर्थः, भूतानां पृथग्भावे शरीरनाशस्तदा जीवोऽपि नश्यतीति ।
यद्वा-शरोरे सत्यपि अमी सत्त्वा नश्यन्ति, न चावतिष्ठन्ते, जलबुबुदवत् । उक्तं हि तैः-" जलबुद्बुद्वज्जीवाः" इति । अयं भावः-शरीरादन्य आत्मा नास्ति, प्रत्यक्षतोऽनुपलभ्यमानत्वात् । अतः शशविषाणतुल्यस्यात्मनोऽस्तित्वमेव नास्तीति तन्मोक्षाय धर्माचरणं निरर्थकमिति ।। १८ ॥ अनुभव करने के लिये उनका परलोकमें जाना एक कल्पित बात ही है। अतः इससे यही बात सिद्ध होती है कि जीवका पुनर्जन्म नहीं होता है।
भावार्थ-भूतोंके समुदायसे चैतन्यकी उत्पत्ति माननेवालोंका ऐसा कहना है कि कायाकार परिणत भूतसमुदायसे ही पहिलेसे उनमें प्रत्येकमें अविद्यमान जीव उत्पन्न होता है-जिस प्रकार मद्यांगोंसे मदशक्ति उत्पन्न होती है । अर्थात्-जैसे मदशक्तिरूप एक वस्तु मद्यके साधनों-धातकी पुष्प, गुड, धान, जब आदिके संयोगसे उत्पन्न होती है उसी तरह चेतना शक्तिरूप यह आत्मा भी पृथिव्यादि भूतोंके संयोगसे उत्पन्न होता है। भूतोंके पृथग्भाव होने पर शरीरके नाशसे जीवका भी विनाश हो जाता है अथवा शरीरके नाशसे जीवका भी विनाश हो जाता है अथवा शरीर रहने पर भी जीव नष्ट हो जाता है जलबुद्बुदकी तरह वह ठहरता नहीं है। क्यों कि "जलबुद्बुद्वज्जीवाः" ऐसा उनका कथन है । अतः-"प्रत्यक्षतोऽनुपलभ्यमानत्वात्"-प्रत्यक्षसे नहीं जाना गया होनेसे-"आत्माમાટે એનું પરલોકમાં જવું એ તદ્દન કલ્પિત વાત છે. આથી એ વાત સિદ્ધ બને છે કે, જીવને પુનર્જન્મ થતું નથી.
ભાવાર્થભૂતના સમુદાયથી ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ માનવાવાળાઓનું એવું કહેવું છે કે, કાયા, આકાર, પરિણત ભૂતસમુદાયથી જ પહેલાંથી એનામાં પ્રત્યેકમાં અવિદ્યમાન જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. જે પ્રમાણે મદ્યાગથી મદશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત–જેમ મદશક્તિરૂપ એક વસ્તુ મદ્યનાં સાધ–ઘાતકી, પુષ્પ, ગોળ, ધાન, જવ, આદિના સંયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે. ભૂતોના પૃથક્ભાર થવાથી શરીરના નાશથી જીવને પણ વિનાશ થઈ જાય છે. અથવા શરીર રહેવા છતાં પણ જીવને નાશ થઈ જાય છે. પાણીના પરપોટાની માફક તે રહી શકતો નથી કેમ કે, "जलबुदबुद्वज्जीवाः" से ४थन छे. माथी “प्रत्यक्षतोऽनुपलम्यमानत्वात् " उ०१०५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
ADD
८३४
उत्तराध्ययनसूत्रे तातस्य वचनं श्रुत्वा कुमारौ पोचतु:नो इंदियग्गिज्झ अमुत्तभावा, अमुत्तभावा वि य होई निच्चो। अज्झत्थहेऊ नियओऽस्संबंधो, संसारहेउं च वयंति बंध ॥१९॥ छाया-नो इन्द्रियग्राह्यः अमुर्तभावात , अमूर्तभावादपि च भवति नित्यः ।
अध्यात्महेतुर्नियतोऽस्य बन्धः, संसारहेतुं च वदन्ति बन्धम् ॥१९॥ 'नो इंदियगिज्झ' इत्यादि
हे तात ! यद् भवान् प्रत्यक्षतोऽनुपलभ्यमानत्वादात्मनोऽस्तित्वमेव खण्डयति, तदप्यवास्तविकमेव । यतः असौ आत्मा नो इन्द्रिग्राह्यः इन्द्रियैः श्रोत्रादिभिग्राह्यः संवेधो न भवति, अमूर्तभावात् अमुर्तस्वात्-रूपाधभावात् । अयं भावः-यदीनास्ति" आत्मा नहीं है । इसलिये शशविषाण (ससलेका सींग ) तुल्य आत्माका जब स्वतंत्र कोई अस्तित्व नहीं है तो फिर उसकी मुक्तिके लिये धर्माचरण करना निरर्थक ही है ॥१८॥
इस प्रकार पुरोहित-पिताके वचनोंको सुनकर दोनों कुमारोंने क्या कहा-यह बात इस गाथा द्वारा प्रकट की जाती है
'नो इंदियगिज्झ०' इत्यादि
अन्वयार्थ हे तात ! आपने जो अभी कहा है कि प्रत्यक्ष प्रमाणसे आत्माका ग्रहण नहीं होता है अतः वह शशविषाण (समलेका सींग)की तरह असत् है सो ऐसा कहना आपका ठीक नहीं है कारण कि वह प्रत्यक्षके द्वारा जो ग्रहण नहीं होता है उसका कारण (अमुत्तभावा-अमूर्तभावात् ) उसका अमूर्त होना है अतः वह (नो इंदियग्गिज्ज-इन्द्रियग्राह्यः न ) किसी भी इन्द्रियका विषय नहीं है । अमूर्तका तात्पर्य है रूपादिक विशिष्टत्वका प्रत्यथी नामां आवे मेमनही पाथी “आत्मा नास्ती' 2मात्मा नथी. ॥ भाटे સસલાના શિગડાની માફક આત્માનું જ્યારે કોઈ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ જ નથી તો પછી તેની મુક્તિ માટે ધર્માચરણ કરવું એ નિરર્થક જ છે. જે ૧૮ છે
આ પ્રકારનાં પુરહિત પિતાનાં વચનેને સાંભળીને બને કુમારએ શું छह-सात मा माथा द्वारा प्रगट ४२वामां आवे छे.-"नो इंदियगिज्झ"-त्यादि
અન્વયાર્થ–હે તાત ! આપે હમણાં જ કહ્યું કે, અપ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી આત્માનું ગ્રહણું થતું નથી આથી તે સસલાના શિંગડાની જેમ અસત્ છે. તે આપનું એ કહેવું બરોબર નથી. કારણ કે, પ્રત્યક્ષમાં ન જોઈ શકાય તેનું ४१२५ मे छ , अमुत्तभावा-अमूर्तभावात् ते २४श्य छे. मे २d नो इंदियगिज-इन्द्रियग्राह्यः न आई पण अपय१३५ नथी सट, तनु पर ૩૫ નથી જેનામાં અમૂર્તનું તાત્પર્ય એ છે કે, રૂપ આદિ વિશિષ્ટત્વને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८३५ न्द्रियग्राह्यं सन्नोपलभ्यते, तस्यैवाभावो निश्चीयते, यथा प्रदेशविशेषे घटादीनाम् ! यत्तु इन्द्रियग्राह्यमेव न भवति, तस्यानुपलम्भेऽप्यभावो न निश्चीयते, यथा पिशाचादीनाम् । किन्तु तदनुपलम्भः संशयविषयो भवेत् कथंचित् । अभाव । आत्मा अमूर्त है इसका तात्पर्य यही है कि आत्मामें रूपादिक कोई भी गुण नहीं है । तथा (अमुत्तभावा वि निच्चो-अमूर्त भावात् अपि नित्यः) अमूर्त होने पर भी यह नित्य है। (अज्झत्थ हेऊ अस्स बंधो नियओ-अध्यात्महेतुः अस्य बंधः नियतः ) मिथ्यात्व आदिक हेतु ही इसके बंधके कारण हैं । (बंध संसारहेउं वयंति-बंधम् संसारहेतुं वदन्ति) बंधका होना ही संसारका हेतु कहा गया है।
भावार्थ-दोनों पुत्रोंने पितासे आत्माके विषय में क्या कहा-यही बात इस गाथा द्वारा स्पष्ट हो रही है, इसमें यह कहा गया है कि आत्मा जो इन्द्रियोंसे घट पटादिककी तरह ग्रहण करने में नहीं आता है उसका कारण उसका अभाव नहीं है किन्तु अमूर्तत्व है । रूपादिक गुण जिसमें पाये जाते हैं उन्हींका इन्द्रियों द्वारा ग्रहण होता है । आत्मामें ये पौद्गलिक गुण नहीं है इसी लिये वह अमूर्तिक है । अमूर्त पदार्थोंको जाननेकी योग्यता किसी भी इन्द्रियमें नहीं होती है। क्यों कि इन्द्रियोंकी प्रवृत्ति अपने विषयभूत रूपादिक पदार्थमें ही होती है। अविषयभूत अमूर्त पदार्थों में नहीं । दूसरी एक बात यह भी है कि जो इन्द्रियग्राह्य होता અભાવ આત્મા અમૂર્ત છે એનું કારણ એ છે કે, એનામાં રૂ૫ આદિને કઈ ५] गुण नथी. अमूत्तभावा वि निच्चो-अमूर्तभावत् अपि नित्यः भभूत उवा छतi प त नित्य छे. अज्झत्थ हेऊ अस्स बंधो नियओ-अध्यात्महेतुः अस्य बंधः नियतः मिथ्यात्व माहि तु सेना मना ४१२९५ छे. मधनु मे સંસારનું કારણ કહેવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થ–બને પુત્રોએ પિતાને આત્માના વિષયમાં શું કહ્યું એ વાત આ ગાથા દ્વારા સ્પષ્ટ બની ગયેલ છે. આમાં એ બતાવવામાં આવેલ છે કે આત્મા જે ઈન્દ્રિયની સાથે ઘટ પટાદિકની માફક ગ્રહણ કરવાથી ત્યાં આવે છે એનું કારણ તેને અભાવ નથી. પરંતુ અમૂર્તત્વ જ છે. રૂપાદિક ગુણ જેનામાં જોઈ શકાય છે તેનું ઇન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ થાય છે. આત્મામાં એ પિગલિક ગુણ નથી. આ જ કારણે તે અમૂતિક છે. અમૂર્તિક પદાર્થોને જાણવાની યોગ્યતા કેઈ પણ ઈન્દ્રિમાં હોતી નથી. કેમ કે, ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ પિતાના વિષયભૂત રૂપાદિક પદાર્થોમાંજ ગુંથાયેલી માનવામાં આવેલ છે. અવિષયભૂત અમૂર્ત પદાર્થોમા નહિ. બીજી એક વાત એ પણ છે કે, ઈન્દ્રિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ननु साधकबाधक प्रमाणाभावादात्मनः संशयविषयतैवास्त्विति चेन्न, तत्साधकानुमानप्रमाणस्य सत्वात् । तथाहि-आत्मा अस्ति, अहं पश्यामि, जिघ्रामीत्याधनुगत प्रतीतेरन्यथानुपपत्तेः, अहं द्रष्टाऽस्मि, अहं घाताऽस्मि, अहं रसास्वादकोऽस्मि श्रोताचाऽस्मि, इत्येवं लोके प्रत्येकजीवस्यानुभवो भवति । यद्यात्मनोऽसहुआ भी उपलब्ध नहीं होवे तो उसका अभाव नहीं किया जा सकता है। जैसे इन्द्रियग्राह्य घट यदि हमें किसी प्रदेश विशेषमें उपलब्ध नहीं होता है तो कह दिया जाता है कि यहां पर घट नहीं है । परन्तु जो मूल में ही इन्द्रियोंका विषय नहीं हो सकता है उसकेअनुपलब्ध (नहीं मिलने से) होनेसे अभावका निश्चय नहीं हो सकता है । जैसे पिशाच आदि, इन्द्रियोंके अविषयभूत हैं, अतः अनुपलब्ध होनेसे क्या कोई इनके अभावका निश्चय कर सकता है ? ऐसा करना प्रत्युत कथंचित् सहायका कारण बन जाता है।
यदि इस पर यों कहा जाय कि “आत्माके जब साधक एवं बाधक प्रमाण नहीं है तो आत्माको संशय ज्ञानका ही विषय क्यों न मान लिया जाय। साधक बाधक प्रमाणके अभावमें ही तो संशय उत्पन्न होता है" सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं माना जा सकता है। कारण कि आत्माका साधक प्रमाण मौजूद है और वह है अनुमान प्रमाण-'मैं देखता हूं मैं सूघता हूं' इत्यादि जो एकाकार प्रतीति होती है वह यदि आत्मा नहीं યમાં ગ્રાહ્ય થવા છતાં પણ ઉપલબ્ધ ન હોય તે તેને અભાવ માનવે એ વાત પણ બરાબર નથી. જેમ ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ઘટ આદિ આપણને કોઈ પ્રદેશ વિશેષમાં ઉપલબ્ધ નથી થતા તે કહી દેવાય છે કે, અહિં ઘટ નથી. પરંતુ જ્યાં મૂળમાં જ ઇન્દ્રિયને વિષય નથી બની શકતે એને અનુપલબ્ધ (ન મળવાથી) થવાથીઅભાવને નિશ્ચય નથી કરી શકાતો. જેમ પિશાચ આદિઈન્દ્રિયોથી અવિષયભૂત છે, આથી અનુપલબ્ધ હોવાથી શું કઈ એના અભાવને નિશ્ચય કરી શકે છે ? એમ કરવું આપના તરફથી ઉપસ્થીત કરવામાં આવેલા સંશયનું કારણ બની જાય છે. જે આના ઉપર એવું કહેવામાં આવે કે, “આત્માને જે સા. ધક અને બાધક પ્રમાણે નથી તો આત્માને સંશય જ્ઞાનને વિષય જ શા માટે માની લેવામાં આવે ? સાધક બાધક પ્રમાણના અભાવમાં જ તો સંશય ઉત્પન્ન થાય છે.” તે આ પ્રમાણે કહેવું બરાબર મનાતું નથી. કારણ કે, આત્માનું સાધક પ્રમાણે મેજુદ છે. અને તે છે અનુમાન પ્રમાણ. હું જોઈ શકું છું, હું સુંઘું છું. ઈત્યાદિ જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તે જે કદાચ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८३७ द्भावः स्यात् , तर्हि कर्तारं विना दर्शनघ्राणादिक्रियाया अनुपपत्तिः । इन्द्रियाण्येव चेत् कर्तृणि, तर्हि-अत्र-एकस्यैवाहं पदार्थस्य दर्शनादिक्रियासम्बन्धो भवतीत्येककर्तृकत्वानुपपत्तिः, किं च-इन्द्रियेषु नटेष्वपि तत्तदिन्द्रियेणानुभूतार्थस्य स्मरणानुपपत्तिः । तस्मादात्मनोऽस्तित्वमनिच्छताऽपि भवता मन्तव्यम् । उक्तंचहोती तो नहीं होती अतः इस प्रकारको अनुगत प्रतीतिसे 'आत्मा है' यह सिद्ध हो जाता है । 'मैं देखनेवाला हूं मैं घनेवाला हूं मैं रसास्वादक हूं मै सुननेवाला हूं' इस प्रकारका लोकमें प्रत्येक जीवको स्व-अपने से अनुभव होता है। यदि आत्माका असद्भाव माना जाय तो कर्ताके विना दर्शन, प्राण, आदि क्रियाएँ भी कैसे बन सकती हैं ? क्रियाकर्ताके सद्भाव में ही संपन्न होती है। यदि कहा जाय कि इन क्रियाओंका कर्ता आत्मा नहीं है किन्तु इन्द्रियां है सो ऐसा कहना भी उचित नहीं है कि 'मैं ही सूंघता हूं मैं ही सुनता हूं' अर्थात् 'जिस मैंने पहिले इसको सूंघा था, वही मैं अब इसको सूचता हूं, सुनता हूं, इस रूपसे जो दर्शनादि क्रियाओंमें एक कतृकताको प्रतीति होती है, वह इन्द्रियोंको कर्त्ता मानने पर.नहीं हो सकती है । क्यों कि प्रत्येक इन्द्रियोंका विषय भिन्न २ है भिन्न विषयमें इन्द्रियोंको लेकर एक कर्तृकता नहीं आती है। मैं जो चक्षुरिन्द्रिय देखनेवाली हूं सो वही मैं इन्द्रिय सुननेवाली हूं' ऐसी एक कर्तृकता इन इन्द्रियों में नहीं आ सकती है अन्यथा एक ही इन्द्रियद्वारा આત્મા ન હોય તે ન થઈ શકે. આથી એ પ્રકારની અનુગત પ્રતીતિથી “આત્મા छ” सिद्ध मना onय छे. “ नेपापा छु, सुधापाणे छु, हु રસાસ્વાદને લેનાર છું, હું સંભાળનાર છું.” આ પ્રમાણે લેકમાં પ્રત્યેક જીવને સ્વ પિતાપણાને અનુભવ થાય છે. જે આત્માને અસદુભાવ માનવામાં આવે તે કર્તાના સિવાય દર્શન, ઘાણ, આદિ ક્રિયાઓ પણ કઈ રીતે બની શકે? ક્રિયા ર્તાના સદૂભાવમાં જ સંપન્ન હોય છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે, એ ક્રિયાને કર્તા આત્મા નથી પરંતુ ઇન્દ્રિય છે. તે એમ કહેવું ५५ व्या नथी. भ हैं, “४ सुंधु छ, ई०४ Aing छु' -मर्थात् જેને મેં પહેલાં સુંઘેલ હતું તેને ફરીથી સુંઘું છું, સાંભળું છું. આ પ્રમાણે જે દર્શનાદિક ક્રિયાઓમાં એક કર્તકતાની પ્રતીતિ થાય છે તે ઈન્દ્રિયને કર્તા માનવાથી થઈ શકતી નથી કેમકે, પ્રત્યેક ઈન્દ્રિયોને વિષય ભિન્ન ભિન્ન છે. ભિન્ન વિષયમાં ઇન્દ્રિયની એક કડૂકતા આવતી નથી. “જે ચક્ષુ ઈન્દ્રિય જેવાવાળી તે એજ ઇન્દ્રિય સાંભળનાર છે. આવી એક કર્તકતા એ ઈન્દ્રિમાં આવી શકતી નથી. આ ઉપરાંત એક જ ઇન્દ્રિયથી બીજી ઈન્દ્રિયના વિધ્ય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
अहं शृणोमि पश्यामि, जिनाम्यास्वादयामि च । तयाम्यध्यवस्यामि, बुध्यामीत्येवमस्ति सः ॥ १ ॥ इति ।
तथा - अमूर्तभावात् = अमूर्तस्वात् हेतोश्चापि अयमात्मा नित्यो भवति । अयं भावः - द्रव्यत्वे सति यदमूर्त्त तन्नित्यं यथा व्योम । अयमात्माऽपि द्रव्यत्वे सत्यमूर्त:, अतोऽयमपि नित्य एव । अनेन आत्मनो विनाशनवस्थाने निराकृते । अस्तु अन्य भी इन्द्रियोंके विषय ज्ञात हो जाने से उनका स्वतंत्र अस्तित्व मानना व्यर्थ हो जाता है। क्यों कि एक इन्द्रियसे ही शेष इन्द्रियों के विषयोंको जाननेरूप काम संपन्न होने लगेगा इसलिये । तथा इन्द्रियों में कर्तता इसलिये भी नहीं आसकती है कि किसी विवक्षित इन्द्रियके नष्ट होने पर जो उसके विषयकी स्मृति आती है वह नहीं आनी चाहिये । परन्तु इन्द्रियोंके नष्ट होने पर भी उसके विषयकी स्मृति आती तो रहती है । इससे आपको मानना चाहिये कि जो विषयका स्मरण कर्ता है वही आत्मा है और वह इन्द्रियोंसे सर्वथा जुदा है । कहा भी है" अहं शृणोमि पश्यामि जिघ्राम्यास्वादयामि च । चेतयाम्यध्यवस्यामि, बुध्यामीत्येवमस्ति सः ॥ १ ॥
तथा - " अमूर्त भावादपि च भवति नित्यः” इसका तात्पर्य यह है कि जो द्रव्य होते हुए अमूर्त होता है-वह नित्य होता है जैसे आकाश । आकाशमें द्रव्यत्व के होने पर अमूर्तता होने से नित्यता उपलब्ध है । अतः आकाशकी तरह यह आत्मा भी नित्य है । क्यों कि उसमें भी द्रव्यत्व के होने पर अमू જાણી લેવાવાથી એનુ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ માનવું બ્યથ' બની જાય છે. કેમ કે, એક ઇન્દ્રિયથી જ બીજી ઇન્દ્રિયાના વિષયનુ જાણવા રૂપ કામ સંપન્ન થવા માંડશે. તેમજ ઇન્દ્રિયમાં કતૃકતા આ કારણે પણ આવી શકતી નથી કે, કાઈ વિવક્ષિત ઈન્દ્રિય નષ્ટ થઈ જતાં એના વિષયની જે સ્મૃતિ આવે છે તે ન આવવી જોઈએ. પરંતુ ઇન્દ્રિયાના નષ્ટ થવા છતાં પણ એના વિષયની સ્મૃતિ આવતી તા રહે છે આ કારણે આપે માનવુ જોઈએ કે, જે વિષયનું સ્મરણ કરનાર છે. તેજ આત્મા છે. અને તે ઈન્દ્રિયોથી સાવ જુદો જ છે. કહ્યું પણ છે— " अहं श्रृणोमि पश्यामि, जीघ्राम्यास्वादयामि च । चेतयाम्यध्यवस्यामि, बुध्यामीत्येवमस्ति सः " ॥ १॥
उत्तराध्ययनसूत्रे
१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
""
तथा- अमूर्तभावादपि च भवति नित्यः " भानु तात्यर्थ थे छे हैं, ने द्रव्य हावा छतां च अभूर्त होय छे, ते नित्य छे. प्रेम है, भाडेंश. આકાશમાં દ્રવ્યત્વ હાવા છતાં અમૂર્તતા હોવાથી નિત્યતા ઉપલબ્ધ છે. આથી આકાશની માફ્ક આ આત્મા પણ નિત્ય છે. કેમકે, એનામાં પણ દ્રવ્યત્વપણું
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८३९ आत्मा, तथापि प्रव्रज्याया नास्ति प्रयोजनम् , अमूर्त्तत्वादेव तद्वन्धस्यासंभवात् इति निराकर्तुमाह 'अज्झत्त हेऊ ' इत्यादि अस्य आत्मनः अध्यात्महेतुः--आत्मनि इति-अध्यात्मम् अनादिकाल-सहचरिता आत्मस्था मिथ्यात्वादयः तएव हेतुः कारणं यस्मिन् स तथा, मिथ्यात्वादि हेतुकः इत्यर्थः, बन्धः कर्मभिः संश्लेषः, नियतः-निश्चितः-अनादिकालादविच्छिन्नतया पूर्वपूर्वभवानुगतः । अन्यथा जगद्वैचित्र्यस्यैवानुपपत्तिः । अयमाशयः-अमूर्तस्यापि व्योम्नो मूर्घटादिभिः सह संश्लेषो भवति, एवमेव अमूर्तस्यात्मनोऽपि मूः कर्मभिः सह संश्लेषो भवति, इति नास्ति कश्चिद् विरोधः । उक्तंचतता पाई जाती है। इस कथनसे यह बात निराकृत हो जाती है जो आत्मा को एकान्ततः विनाश एवं अनवस्थान धर्मवाला मानते हैं । यदि कोई यहां पर ऐसी आशंका करे कि जब आत्मा नित्य पदार्थ है, तो फिर प्रव्रज्या ग्रहण करना व्यर्थ है। कारण कि प्रव्रज्या ग्रहणसे उसमें कुछ भी असर नहीं हो सकता है, सो ऐसा कहना ठीक नहीं है, यह बात "अज्ज्ञत्थ हेऊ नियओऽस्सबंधो" इस पद द्वारा प्रदर्शित की गई है। इससे इस बातकी पुष्टि होती है कि आत्माके साथ अनादिकालसे ही मिथ्यात्व आदि बंधके कारणोंका संश्लेष हो रहा है । इसी बंधकी वजहसे जगतंमें नाना प्रकारकी विचित्रता दृष्टिगत हो रही है। तात्पर्य कहनेका यह है कि जिस प्रकार अमूर्त आकाशको मूर्त घट पटादिकोंके साथ संश्लेष है उसी प्रकार अमूर्त आत्मा का भी मूर्त कर्मों के साथ संश्लेष संबन्ध हो रहा है। कहा भी हैહોવાથી અમૂર્તતા જોઈ શકાય છે. આ કથનથી એ વાત નિરાકૃત થઈ જાય છે કે, આત્માને એકાન્તતઃ વિનાશ અને અનવસ્થાન ધર્મવાળા માને છે. અહીં કઈ કદાચ એવી શંકા કરે છે, જે આત્મા નિત્ય પદાર્થ છે તે પછી પ્રવજ્યા ધારણ કરવી વ્યર્થ છે. કેમકે, પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવાથી તેમાં કેઈ પણ અસર पडांची शती नथी तो मेम ४३ से ५४ ५२।१२ नथी. २. पात "अज्झत्थ हेउ नियओऽस्स बंधो" से ५६ २॥ प्रहशित ४२वामा मावेस छ. साथी पातने પુષ્ટિ મળે છે કે, આત્માની સાથે અનાદિ કાળથી જ મિથ્યાત્વ આદિ બંધના કારણેને સંલેષ થઈ રહેલ છે. આ બંધનાં કારણથી જ જગતમાં નાના પ્રકારની વિચિત્રતા દષ્ટિગત થઈ રહેલ છે. તાત્પર્ય કહેવાનું એ છે કે, જે રીતે અમર્ત આકાશને મૂર્ત ઘટ પટાદિકની સાથે સંશ્લેષ છે એજ રીતે અમૂર્ત આત્માનો પણ મૂર્ત કર્મોની સાથે સંલેષ થઈ રહેલ છે કહ્યું પણ છે–
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
-
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे " अरूपं हि यथाऽऽकाशं, रूपिद्रव्यादिभाजनम् ।।
तथा ह्यरूपी जीवोऽपि, रूपिकर्मादिभाजनम् ॥” इति । तथा-बन्धं च संसारहेतु-चतुर्गतिकसंसारकारणं वदन्ति । तीर्थकरा इति शेषः । आत्मा हि अमूर्तत्वादिन्द्रियग्राह्यो न भवति, अमूर्तत्वादेव च नित्यो भवति। तथा-अनादिकाल-सहचरितमिथ्यात्वादि हेतुको बन्धश्चास्यात्मको नियतः। बन्धादेव संसार इति सूत्रार्थः ।। १९ ।। यतो बन्धादेव संसारोऽतस्तदुच्छित्तये धर्माचरणरूपो यत्नो विधेय एवेत्यत्राह
मूलम्-- जहा वयं धम्ममयाणमाणा, पावं पुरा कम्ममकौसि मोही । ओरुज्झमाणा परिरक्खियंता, तं ने भुजो विसमायरामो॥२०॥ छाया-यथावयं धर्ममजनानाः, पापं पुरा कर्म अकार्म मोहात् ।
अवरुध्यमाना परिरक्ष्यमाणा, तत्रैव भूयोऽपि समाचरामः ॥२०॥ टीका- जहा'-इत्यादिहे तात ! यथान्येन प्रकारेण, पुरा=पूर्वम् अवरुध्यमानाः-गृहानिःसरणम.
"अरूपं हि यथाऽऽकाशं,रूपि द्रव्यादि भाजनम् ।
तथा ह्यरूपी जीवोऽपि, रूपिकर्मादिभाजनम् ॥" यह बंध चतुर्गतिक संसारका हेतु है । ऐसा तीर्थंकर प्रभुका वचन है। अनादिकाल सहचरित मिथ्यात्व आदि निमित्तक बंध आत्माके साथ लग रहा है । और बंधसे संसार होता है ॥१९॥
जब बंधसे संसार होता है तो उस संसारका नाश करनेके लिये धर्माचरणरूप प्रयत्न करना चाहिये, इस विषयमें वे कहते हैं
'जहावयं' इत्यादिअन्वयार्थ हे तात ! (जहा-यथा) जिस प्रकार (पुरा-पुरा) पहिले
"अरूपं हि यथाऽऽकाशं, रूपिद्रव्यादि भाजनम् ।
तथाह्यरूपि जीवोऽपि, रूपिकर्मादिभाजनम् ॥" આ બંધ ચતુગતિક સંસાને હેતુ છે. એવું તીર્થંકર પ્રભુનું વચન છે. અનાદિ કાળથી સહચરિત મિથ્યાત્વ આદિ નિમિત્તક બંધ આત્માની સાથે લાગી રહેલ છે. અને બંધથી સંસાર થાય છે. ૧૯
જ્યારે બંધથી સંસાર થાય છે તે એ સંસારને નાશ કરવા માટે ધર્માय२५३५ प्रयत्न ४२ न . २मा विषयमा तमे। हे छ ?-"जहाव -त्याह।
मन्वयार्थ - तात ! जहा-यथा २ रे पुरा-पुरा ५७i ओरुज्झ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी. अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
प्राप्नुवन्तः तथा - परिरक्ष्यमाणाः = भृत्यादिभिः साधुष्वहितकारित्वबुद्धिमुपाथ तद्दर्शनाद वार्यमाणाः, धर्म-सम्यग्दर्शनादिकम् अजानानाः वयं मोहात् = अज्ञानात्, पापं कर्म = साधूनामदर्शनादिरूपं सावद्यकर्म, अकार्ष्म = कृतवन्तः । भूयोऽपि = पुनरपि तत् पापं कर्म न समाचरामः =न समाचारिष्याम - इत्यर्थः । द्वयोः सत्त्वे वयमिति बहुवचनं ' अस्मदो द्वयोवे 'ति व्याकरणसूत्रानुसारात् ॥ २० ॥ पुनरप्याह
मूलम् - अब्भाहेयंमि लोगेम्मि, सव्वंओ परिवारिए । अमोहाहि पंडतीहिं, हिंसि नं रई लभे ॥ २१ ॥ छाया - अभ्याहते लोके, सर्वतः परिवारिते । अमोघाभिः पतन्तीभिः गृहे न रतिं लभामहे ॥ २१ ॥
८४१
(ओरुज्झमाणा-अवरुध्यमानाः ) घरसे नहीं निकलने दिये गये तथा (परिरक्खियंता - परिरक्ष्यमाणाः ) साधुओंके विषय में अहितकारित्व बुद्धिको उत्पन्न कराके उनके दर्शन करनेसे भी रोके गये (वयं-वयम् ) हम लोगोंने ( धम्ममयाणमाणा - धर्ममजानानाः ) धर्मको नहीं जानते हुए (मोहा - मोहात्) अज्ञानसे (पावं कम्मं अकासि पापकर्म अकार्ष्म) मुनियोंके दर्शन आदि नहीं करने रूप पापकर्म किया (तं तत्) वह पापकर्म अब (भुज्जोवि नेव समायरामो-भूयोऽपि नैव समाचरामः ) हमलोग फिरसे नहीं करेंगे । अर्थात् जिस प्रकार हमलोगोंने आपकी बातों में आकर मुनियोंके दर्शन सेवा आदिसे अपनेको वंचित रक्खा वैसा काम अब हमलोगों से नहीं हो सकेगा ॥ २० ॥
माणा-अवरुध्यमानाः घरभांथी महार न नीउजवा उडीने तेभ परिरक्खियंतापरिरक्षमाणाः साधुयाना विषयभां सहित हारित्व मुद्धिने उत्पन्न अरीने शेभना दर्शनथी पष्णु रेशेऽवामां आवेस वयं वयम् अभे मने लाओ धम्ममयाणमाणा - धर्ममजानानाः धर्मने न भवाथी तेभ४ मोहा- मोहात् अज्ञानथी पावंकम्मा-पापकर्म अकार्य भुनियोनां दर्शन आहि न उखानु पायभ हुथु, तं-तत् ते पाथम्भ हुवे भुज्जो वि नेव समायरामो - भूयोऽपि नैव समारामः अभे इरीश्री श्वानां नथी. अर्थात् सभोये यापनी वाताभां भावी જઈને મુનિએનાં દર્શન, સેવા આદિથી પેાતાની જાતને વંચિત રાખી છે. એવું કામ હવે અમારાથી બની શકવાનુ નથી. ।। ૨૦ ॥
उ० १०६
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ટર
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'अभाहयंमि' इत्यादि ।
हे तात ! अभ्याहते-आभिमुख्येन पीडिते, तथा सर्वतः सर्वासु दिक्षु परिवारिते-परिवेष्टिते, तथा-अमोघाभिः अवन्ध्याभिः पतन्तीभिः शस्त्रधारातुल्याभि रभिहते, इति शेषः । अस्मिन् लोके वयं गृहे रतिम्-सुख न लाभामहे=न प्राप्नुमः। अयं भावः-यथा वागुरावेष्टितो गस्तीक्ष्णैरमोघवाणैाधेनाभ्याहतो रतिं न प्राप्नोति, तथैव गृहे वयमपि ॥ २१ ॥ पुत्रयोरेतद् वचनं निशम्य पितामाह
मूलम्केण अब्भाहओ लोओ, केण वा परिवारिओ। का वा अमोहा वुत्ता, जाया ! चिंतीवरो हमि ॥ २२ ॥ फिर कहते हैं—'अब्भाहयंमि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे तात । (अब्भाहयंमि-अभ्याहते) बिलकुल समक्षमें पीडित तथा (सव्वओ-सर्वतः) सब ओरसे (परिवारिए-परिवारिते) परिवेष्टित एवं (अमोहाहिं पडतीहिं-अमोघाभिः पतन्तीभिः) अमोघ-सफल पातोंसे अभिहत (लोगेम्मि-लोके) इस लोकमें हम लोग (गिहंसि रइं न लभे-गृहे रतिं न लभामहे) घरमें रह कर कभी भी आनन्द प्राप्त नहीं कर सकते हैं। ताप्सर्य-इसका इस प्रकार है-जिस प्रकार वागुरासे वेष्टित मृग तीक्ष्ण एवं अमोघ बाणों द्वारा व्याधसे आहत होकर कहीं पर भी आनन्द नहीं पाता है, उसी प्रकार हमलोग भी इस संसार में रहते हुए आपके घरमें आनन्द नहीं पा सकते हैं ॥२१॥
५३ ४ छ–“ अब्भाहयंमि "-त्या !
मन्वयार्थ-3 त ! अब्भाहयंमि-अभ्याहते Sun शत नई शाय तवा पीडित तम सव्वओ-सर्वतः स त२५थी परिवारिए-परिवारितः धेशये। मन अमोहाहिं पडंतीहिं-अमोघाभिः पतन्तीभिः समाय स४१ पापोथी मरेता सवा लोगम्मि-लोके मामा अमे। गिहंसि रई न लभे-गृहे रतिं न મામ ઘરમાં રહેવા છતાં પણ આનંદ પ્રાપ્ત કરી શકીએ તેમ નથી, એનું તાત્પર્ય એ છે કે, જે રીતે વાગુરાથી મૃગબંધથી ઘેરાયેલ મૃગ તીક્ષણ અને અમોઘ બાણેથી શિકારીથી હણાયા પછી કઈ પણ સ્થળે આનંદ પામી શકતો પથી. એ રીતે અમે પણ આ સંસારમાં રહેવા છતાં આપના ઘરમાં આનંદ મેળવી શકવાના નથી. તે ૨૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८४३
छाया-केन अभ्याहतो लोकः, केन वा परिवारितः
____ का वा अमोघा उक्ता, जातौ ! चिन्तापरो भवामि ॥ २२ ॥ 'केण'-इत्यादि
हे जातौ हे पुत्रौ ! अयं लोकः केन व्याधतुल्येन अभ्याहत: पीडितः ? केन वा-वागुरास्थानीयेन परिवारितः परिवेष्टितः ? का वा अमोघा-अमोघशस्त्रतुल्या अभ्याहतिक्रियां प्रतिकरणतया उक्ताः ? इममर्थ ज्ञातुमहं चिन्तापर:= चिन्तायुक्तः, भवामि-अस्मि । तस्मादयमर्थों ममाऽऽवेद्यताम् ॥ २२ ॥
पुत्रोंके इस प्रकार वचन सुनकर पिताने पूछा-'केण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जाया-जातौ) हे पुत्रो यह तो बताओ कि (अयं लोओअयं लोकः ) यह लोक व्याधतुल्य (केण अब्भाहओ-केन अभ्याहतः) किसके द्वारा पीडित हो रहा है ? (केण वा परिवारिओ-केन वा परिवारितः) तथा वागुरा-मृगबंधनी-के स्थानापन्न किससे परिवारित-परिवे. ष्टित हैं । एवं (का वा अमोहा वुत्ता-का वा अमोघा उक्ता) इसमें अमोघ शस्त्रतुल्य पात कौन है ? (चिंतावरो हुमि-चिन्तापरो भवामि) यह बातको जानने के लिये मैं चिन्तित हूं अतः मैं तुमसे जानना चाहता हूं।
भावार्थ-इक्कीसवीं गाथामें जो कुछ कहा गया है-उसीके विषयमें यह पुत्रोंसे पिताका प्रश्न हैं। पिता उनसे पूछ रहे हैं कि हे पुत्रों ! यहलोक किस से पीडित है तथा किससे परिवेष्टित है और यहां अमोघ पात कौन हैं ॥ २२॥
पुत्रानु मावा प्रा२नु वयन सामजान पिता पूछ्युं-“केण"-त्याह.
अन्वयार्थ:-जाया-जातौ पुत्र! से तो मताव, अयं लोओ-अयं लोकः Lal शिरीनी भा३४ केण अब्भाहओ-केन अभ्याहतः ना तथा पीडित मनी २८ छ ? केण वा परिवारिओ-केन वा परिवारितः तथा पाशु। भृशम धना स्थानापन्न नाथी परिवारित-परिवष्टित छ. का वा अमोहावुत्ता-कापि अमोघा उक्ता मामा समय र पात यु छ १ चिंतावरो हुमि-चिन्तापरो અવનિ આ વાતને જાણવા માટે હું ઉત્સુક છું. આથી હું તમારી પાસેથી એ જાણવા ઈચ્છું છું.
ભાવાર્થ_એકવીસમી ગાથામાં જે કાંઈ કહેવામાં આવેલ છે, એના જ વિષયમાં પુત્રએ પિતાને આ પ્રકારની પૃચ્છા કરેલ છે. પિતા એમને પૂછે છે કે હે પુત્ર! આ લેક કેનાથી પીડિત છે તથા તેનાથી પરિવેષ્ટિત છે અને અહીં અમેઘ શસ્ત્ર કયું છે? | ૨૨ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪૪
पितुर्वचनमाकर्ण्य कुमारौ प्रोचतः -
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् -
मच्चुणामहिओ लोगो, जरीए परिवारिओ । अमोहा रेयणी Íत्ता, एवं ताय ! वियोणह ॥ २३ ॥ छाया - मृत्युनाऽभ्याहतो लोकः, जरसा परिवारितः । अमोघा रजनी उक्ता, एवं तात ! विजानीत ॥ २३ ॥ टीका- ' मच्चुणा ' इत्यादि ।
हे तात ! लोकः = व्याधतुल्येन मृत्युना अभ्याहतः =पीडितः । यतोऽसौ सर्वस्य जन्तोः पृष्ठे धावति । उक्तंच
1
तीर्थंकरा गणधराः, सुरपतयश्व क्रिकेशवा रामाः ।
सर्वेऽपि मृत्युवशगा, शेषाणामत्र का गणना ॥ १ ॥ इति ।
पिताकी इस पृच्छाका उत्तर इस प्रकार देते हैं - ' मच्चुणा' इत्यादि । अन्वयार्थ - हे तात! इस लोक में व्याधके स्थानापन्न मृत्यु है सो (' मच्चुणा लोगो अग्भाहओ - मृत्युना अयं लोकः अभ्याहतः) उस मृत्यु से यह लोक सदा पीडित हो रहा है । ऐसा इस लोकमें एक भी प्राणी नहीं है, न हुआ है और न होगा कि जिसके पीछे यह मृत्यु नहीं लगा हो। "तीर्थङ्करा गणधरा, सुरपतयश्चक्रि - केशवा - रामाः । सर्वोऽपि मृत्युवशगा, शेषाणामत्र का गणना ||"
चाहे तीर्थङ्कर हों, चाहे गणधर हों, चाहे सुरपति इन्द्र हों, चाहे चक्रवति हों केशव - वासुदेव, राम-बलदेव, कोई भी क्यों न हों सब ही इस मृत्युके वशंगत बने हुए हैं। जब ऐसे २ भाग्यशालियों की यह दशा है પિતાના એ પ્રકારના પૂછવાના ઉત્તર આ પ્રમાણે આપે છે— 66 मच्चुणा " - त्याहि !
अन्वयार्थ–È तात ! या बेोउमां शिरीनुं स्थान मृत्यु छे. मच्चुणा लोगो अब्भाहओ - मृत्युना अयं लोकः अभ्याहतः मा मृत्युना लयथी बोओ सहा ભય પામતા રહે છે. આ લાકમાં એવું એક પણ પ્રાણી નથી થયું, તેમ થનાર પણ નથી, કે જેની પાછળ આ મૃત્યુના ભય ન હાય,
" तीर्थंकरा गणधरा, सुरपतयश्च क्रि- केशवा - रामाः ।
59
सर्वेऽपि मृत्युवशगा, शेषाणामात्र का गणना ||
मन्वयार्थ —आहे तीर्थ १२ होय, याहे गणुधर होय, याडे सुरपति इन्द्रि होय, ચાહે ચક્રવતી હાય, કે કેશવ-વાસુદેવ, રામ-બલરામ કે।ઇ પણ કેમ ન હોય સઘળા આ મૃત્યુના વંગત બનેલા છે. જ્યાં આવા આવા ભાગ્યશાળીની આવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियषड्जीवचरितम्
८४५
तथा - जरया - जीर्यते क्षीयते शरीरादिकमनयेति, जरा वृद्धावस्था तया, वागुरातुल्यया-यथा-वागुरो मृगस्याभिघातयोग्यतायाः संपादने पटीयसी तथा जराsपि लोकस्येति भावः । परिवारितः = परिवेष्टितः, तथा - रजनी- रात्रिः दिवसाविनाभावित्वाद् दिवसाथ, अमोघा = अवन्ध्यशस्त्रतुल्या उक्ता । रात्रिदिवस रूपाणां शराणां निपातेन प्राणिनां अवश्यमभिघातो भवतीति भावः । हे तात ! एवम् अनेन प्रकारेण, अभ्याहतादि विषये निर्णयं विजानीत ||२३||
पुनरपि कुमारौ ब्रूतः -
मूलम्
जा जा वच्चइ रयणी, न सा पडिनियँत्तइ ।
अहेम्मं कुणमणिस्स अहला जंति रांईओ ॥ २४ ॥ न सा प्रतिनिवर्तते
,
छाया - या या व्रजति रजनी,
I
अधर्म कुर्वतः, अफला यान्ति रात्रयः ||२४||
टीका - ' जा जा ' इत्यादि -
या या रजनी = रात्रिः, तदविनाभावित्वद् दिवसोऽपि व्रजति = गच्छति, सा तो हमारे जैसों की गणना ही क्या है। (जराए परिवारिओ जरसा परिवारितः ) मृग वागुरा - जालके तुल्य जरा है । सो यह लोक उस जरासे परिवेष्टित हो रहा है। तथा (अमोहा रयणी वृत्ता-अमोघा रजनी उक्ता) अमोघ शस्त्रपातके तुल्य यहां दिन और रातें हैं । जिस प्रकार शस्त्रोंके निपातसे प्राणियोंका घात हो जाता है उसी प्रकार दिवस एवं रात्रिरूप शस्त्रोंके निपातसे प्राणियों का घात होता रहता है। (ताय एवं विद्याणह - तात एवं विजानीत हे तात ! इस बातको आप जाना || २३ ||
इस प्रकार कहकर पुनः पुत्रोंने कहा - ' जा जा वच्चइ' इत्यादि । अन्वयार्थ - ( जा जा रथणी-या या रजनी) जो जो दिन और रातें दृशा छे त्यां सभारा नेवानी तो गशुत्री या रही ? जराए परिवारिओजरसा परिवारितः भृग वागुरा देवी वृद्धावस्था हे. मा बोर्ड से वृद्धावस्थाथी परिवेष्टित थ रहे छे. तथा अमोहा रयणी वृत्ता-अमोघा रजनी उक्ता सभाध શસ્ત્રપાતની માફક દિવસ અને રાત છે. જે રીતે શઓના ઘાથી પ્રાણીઓના નાશ થાય છે એજ પ્રમાણે દિવસ અને રાતરૂપ શસ્ત્રોના ધાથી પ્રાણીઓના નાશ થતા રહે છે. ताय एवं वियाण - तात अवं विजानीत हे तात! या वातने याय लये ॥ २३ ॥
आ प्रभाये उहीने इरीथी पुत्र उर्छु -- "जा जा वच्चइ " - छत्याहि ! अन्वयार्थ - - जा जा रयणी -या या रजनी ने ने हिवस भने रात्री बच्चइ -
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे रात्रिः, स च दिवसः, न पुनः प्रतिनिवर्तते, न पुनरागच्छतोत्यर्थः । ताश्च रात्रयः दिवसाश्च अधर्म कुर्वतः = प्राणिनः, अफलाः = धर्माचरण रहितत्वेन निष्फला यान्ति-गच्छन्ति ॥ २४ ॥
सफलाः कथं यान्तीत्याह
जा जा वञ्चइ रयणी, न सा पडिनियत्तइ । धम्मं च कुणमाणस्स, सफलो 'जति राईओ ॥२५॥ छाया-या या व्रजति रजनिः, न सा प्रतिनिवर्तते ।
धर्म च कुर्वतः सफला यान्ति रात्रयः॥ २५ ।। टीका-'जा जा' इत्यादि
या या रजनिः उपलक्षणत्वादिवसोऽपि व्रजति, सा न प्रतिनिवर्त्तते । तथाधर्म च कुर्वतः पाणिनो रात्रयो दिवसाः सफला यान्ति । अतो धर्मोपादानभूतां दीक्षामावामवश्यं ग्रहीष्याव इति भावः ॥२५॥ (वच्चइ-व्रजति ) निकलती जा रही हैं । (सा न पडिनियत्तए-सा न प्रतिनिवर्तते ) वे वे दिन और रातें पीछे वापिस आनेके नहीं हैं। अतः उन दिन रातोंमें (अहम्मं कुणमाणस्स-अधर्म कुर्वतः) अधर्म करनेवाले जो प्राणी हैं उनकी वे (राईओ-रात्रयः) दिन रातें (अहला जंति-अफला: यान्ति) धर्माचरणसे रहित होने के कारण निष्फल ही व्यतीत होती हैं। अर्थात्-धर्माचरण शून्य प्राणियोंकी दिनरातें बिलकुल ही निष्फल हैं ॥२४॥ वे दिनरातें कैसे सफल होती हैं सो कहते है-'जा जा वच्चइ'इत्यादि।
अन्वयार्थ-अर्थ पूर्वोक्त रूपसे ही है। परन्तु इसमें रात्रियोंकी सफलता बतलाई गई है। उन्हींकी दिनरातें सफल हैं जो धर्मक्रियाओंके व्रजति व्यतीत थ६ २७ी छे. सा न पडिनियत्तए-सा न प्रतिनिवर्तते तत हिस અને રાત્રી ફરીથી પાછી આવવાની નથી. આથી એ દિવસ અને રાત્રીમાં अहम्मं कुणमाणस-अधर्म कुर्वतः १५ ४२१4२ प्राणी छे अमनी से राइओ-रात्रयः दिवस मने रात्री। अहलाजंति-अफला यान्ति धमथी २हित पाने કારણે નિષ્ફળ જ વ્યતીત થઈ ચુકી છે. અર્થાત ધર્માચરણ ન કરનાર પ્રાણું એની દિવસ અને રાત્રી નકામી જ ગયેલ છે. જે ૨૪
हिवस भने रात्री श स थाय छेते ४ छ-"जा जा वच्चई'-त्या!
અર્થ પૂર્વોક્ત રૂપને જ છે. પરંતુ આમાં રાત્રીઓની સફળતા બતાવવામાં આવેલ છે. એમની જ દિવસ રાત્રી સફળ છે કે, જે ધર્મકિયાના આચરણમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८४७ एवं तयोर्ववनं निशम्य प्रतिबुद्धो भृगुः पुत्रौ प्रत्याह
मूलम्एगओ संवसित्ताणं, दुहओ सम्मत्तसंजुया। पच्छा जाया गमिस्सामो, भिक्खमाणा कुले कुले ॥ २६ ॥ छाया-एकतः समुष्य, द्वये सम्यक्त्वसंयुताः।
पश्चाद् जातौ ! गमिष्यामः, भिक्षमाणाः कुले कुले ॥२६॥ टीका-'एगओ' इत्यादि
हे जाती-हे पुत्रौ ! एकतः-एकस्मिन् स्थाने द्वये= आवां च युवां च सम्यतवसंयुताः सम्यक्त्वेन उपलक्षणत्वात् देशविरत्या च संयुताः = संयुक्तोः सन्तः समुष्य सहैव उपित्वा गृहस्थाश्रमं संसेव्येत्यर्थ, पश्चात् वृद्धावस्थायां प्रव्रज्य कुले कुले-गृहे गृहे-ज्ञाताज्ञातेषु कुलेषु इत्यर्थः भिक्षमाणाः = विशुद्धां भिक्षामाददानाः गमिष्यामः ग्रामनगरादिषु बिचरिष्यामः ॥ २६ ॥ आचरणसे इनको वीताते हैं । यहां रात्रिके ग्रहणसे ही दिनोंका ग्रहण हो जाता है ॥२५॥
इस प्रकार पुत्रोंके वचनसे प्रतिबुद्ध हुए भृगुपुरोहितने पुत्रोंसे क्या कहा ? वह कहा जाता है—'एगओ' इत्यादि । __ अन्वयार्थ- (जाया-जातो) हे पुत्रो (एगओ-एकतः ) पहिले एक स्थानमें (दुहओ-द्वये) हम तुम दोनों (सम्मत्तसंजुया संवसित्ताणसम्यक्त्वसंयुताः समुष्य ) सम्यक्त्व सहित रह करके अर्थात्-गृहस्था. श्रमका पालन करके (पच्छा-पश्चात् ) फिर वृद्धावस्थामें दीक्षा लेकर (कुले कुले भिक्खमाणा गमिस्सामो-कुले कुले भिक्षमाणाः गमिष्यामः) ज्ञात अज्ञात कुलोंमें विशुद्ध भिक्षा ग्रहण करते हुए ग्राम नगरादिकोंमें જ તેને વિતાવે છે. અહીં રાત્રીની સાથે દિવસનું મિલન એ કારણે કરાયેલ છે કે, દિવસ પછી રાત એ કમ હેવાથી એનું ગ્રહણ કરાયેલ છે. જે ૨૫ છે
આ પ્રમાણે પુત્રોના વચનેથી પ્રતિબદ્ધ થએલા ભૃગુપુરોહિતે પુત્રને શું युत वामां मावे छ—“ एगओ"-त्या!
मन्वयार्थ-जाया-जातौ र पुत्र ! दुहओ-द्वये पहेस हुं मने तमे। एगओ-एकतः मे४ स्थानमा सम्मत्तसंजुया संवसित्ताणं-सम्यक्त्वसंयुता समुष्य सभ्य३१ सहित २डीने अर्थात्-शरथाश्रमनु पान ४रीने पच्छा-पश्चातू पछी वृद्धावस्थामा दीक्षL ने कुले कुले भिक्खमाणा गमिस्सामि-कुले कुले भिक्षमाणाः गमिष्यामः ज्ञात अज्ञात युगमा विशुद्ध मिक्षा ग्रहण ४२त ४२त आम ना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
पितुर्वचनं निशम्य कुमारौ ब्रूतः -
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् -
जस्सथि मच्चुणा सक्खं, जस्स वेत्थिं पलायणं । जो जाणे 'नै मरिस्सामि, सो है "कंखे सुंए सिया ॥२७॥
१५
छाया - यस्यास्ति मृत्युना सख्यं यस्य वास्ति पलायनम् ।
यो जानाति न मरिष्यामि, स हु काङ्क्षति श्वः स्यात् ॥ २७ ॥ टीका' जस्सत्थि - इत्यादि
हे तात ! यस्य जनस्य मृत्युना सह सख्यं = मैत्र्यम् अस्ति । वा अथवा यस् मृत्योः पलायनम् अस्ति =यदा मृत्युरागमिष्यति तदाऽहं प्रपलाय्यान्यत्र गमिष्यामि इति । तथा-यो जनः ' अहं न मरिष्यामि ' इति जानाति । स हु=स एव श्वः = आगामि दिवसे ' इदं मम स्यादि ' ति काङ्क्षति = अभिलषति ॥ २७ ॥
विचरेंगे । अर्थात् हे बेटा ! अभी ऐसा करो कि हम तुम दोनों अविरत सम्यग्दृष्टि बन जावें पश्चात् दीक्षा ले लेंगे || २६॥
कुमारोंने पिताके इन वचनोंका उत्तर इस प्रकार दिया - 'जस्सत्थि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे तात! (जस्स मच्चुणा सक्खं यस्य मृत्युना सख्यम्) जिस मनुष्यकी मृत्युके साथ मैत्री है अथवा (जस्स पलायणं अस्थियस्य पलायनम् अस्ति ) जिसका मृत्युसे पलायन है - जिस समय मृत्यु आवेगी उस समय में भाग करके अन्यत्र चला जाऊंगा-ऐसा विचार है अथवा (न मरिस्सामि इइ जो जाणे- न मरिष्यामि इति यो जानाति ) मैं नहीं मरूंगा ऐसा जो अपने आपको मानता है (सो- सः) वही प्राणी (सुए - श्वः) आगामी दिवसमें "यह मेरा है" ऐसा विचार करता है ।
રાદિકામાં વિચરશું. અર્થાત્ હૈ બેટા! અત્યારે એવું કરો કે, હું અને તમે અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ બનીએ પછીથી દીક્ષા લઈ લેશું. ॥ ૨૬ ॥
डुभारोमे पितानां थे वयनानो उत्तर या प्रभा माग्यो - "जस्सत्थि त्यिाहि! अन्वयार्थ—हे तात! जस्स मच्चुणा सक्खं - यस्य मृत्युना सख्यम् ने मनुष्यनी मृत्युनी साथै भित्रता छे, जस्स पलायणं अस्थि-यस्य पलायनम् अस्ति અથવા જેને મૃત્યુ સાથે પનારો છે, જે વખતે મૃત્યુ આવશે ત્યારે ભાગીને मीने यादयो महाश, मेव। विचार हे अथवा न मरिस्सामि इइ जो जाणे-न मरिष्यामि इति यो जानाति हुँ नहीं भ३ येवु ने पोताना मनथी माने छे. सो-सः ते आणी सुए-श्वो आगामी हिवसोभां “मा भाई छे.” मेव। वियार ४रते रहे छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
तस्मात्
अज्जे धम्म पडिवजयामो, जहिं पवण्णा नं पुणब्भवामो। अणागैयं ने ये अत्थि किंचिं, सैद्धा खेम "विणइत्तु राँगं ॥२८॥ छाया-अद्यैव धर्म प्रतिपद्यामहे, यं प्रपन्ना न पुनर्भवामः। ____ अनागतं नैव च अस्ति किंचित् , श्रद्धा क्षमं नो विनीयरागम् ॥२८॥ टीका-'अज्जेव'-इत्यादिहे तात! मृत्युसंभावनायाः सर्व दैव विद्यमानत्वाद् वयम् अद्यैव धर्म यतिधर्म
भावार्थ-पिताके प्रश्नका इस गाथा द्वारा इस प्रकार उत्तर दिया गया है-पिताने जो ऐसा कहा है कि वृद्धायस्थामें हम तुम दीक्षा ले लेंगे सो इस पर इन लोगोंने कहा कि पिताजी ! इस बातका क्या विश्वास है कि वृद्धावस्था हमारी आपकी आवेगी-संभव है इसके पहिले ही पर्यायान्तरित हो जाना पडे अर्थात् पहिले कौन मरे ? इसका क्या भरोसा ? यह बात तो वह व्यक्ति कह सकता है कि जिसने मृत्युके साथ मित्रता स्थापित कर ली है, अथवा जो मृत्युको देखकर दूरी जगह भाग सकता है या मैं नहीं मरूंगा ऐसा जिसको निश्चय हो गया है। परन्तु ऐसी स्थिति किसी भी व्यक्तिकी यहां नहीं है । अतः यह विचारधारा ठीक नहीं है ।। २७॥
इसलिये-'अज्जेव' इत्यादि । __ अन्वयार्थ हे तात ! हम लोग ( अज्जेव धम्म पडिवज्जियामो
ભાવાર્થ–પિતાના પ્રશ્નને આ ગાથા દ્વારા ઉત્તર આપવામાં આવેલ છે. પિતાએ જે એવું કહ્યું છે કે, વૃદ્ધાવસ્થામાં આપણે દીક્ષા લઈ લઈશું. એના ઉત્તરમાં એ બન્નેએ બતાવ્યું છે કે, પિતાજી ! આ વાતને વિશ્વાસ કે કે, અમારી અને આપની વૃદ્ધાવસ્થા આવશે જ. સંભવ છે કે, એના પહેલાં જ. પર્યાયાન્તરિત થઈ જવું પડે. આ વાત તે એ વ્યક્તિ કરી શકે કે, જેણે મૃત્યુની સાથે મિત્રતા બાંધી લીધી હોય. અથવા તે મૃત્યુને જોઈને બીજા સ્થળે ભાગી જઈ શકતે હોય; “હું નહિ મરું એ જેને નિશ્ચય બંધાઈ ગયે હેય છે. પરંતુ એવી સ્થિતિ કઈ પણ વ્યક્તિની અહીં નથી. જેથી આ વિચાર કરો એગ્ય નથી. ૨૭
मा भाटे-“ अज्जेव"-त्या.
मन्वयार्थ-3 तात! २५५ ६५२ अज्जेव धम्म पडिवज्जियामो-अद्यैवउ० १०७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रतिपद्यामहे=अङ्गीकुर्मः=अङ्गीकरिष्यामः यं धर्मं प्रपन्नाः समाश्रिताः वयं न पुन - रामः =जन्मजरामरणादिदुःखसंवलितमिमं चतुर्गतिकसंसारं न पुनः प्राप्स्याम इति भावः । किं च मनोरमविषयोपभोगार्थमपि गृहावस्थानं न युक्तम् इत्याह' अणागयं ' इत्यादिना च पुनः अनादावस्मिन् संसारे किंचिदपि अनागतम्अमाप्तम् = अनुपयुक्तं नैवास्ति किन्तु सर्वमुपभुक्तमेवास्ति । अतस्तदुपभोगलालसा न कार्या । किन्तु रागं = स्वजनादिस्नेहं विनीय = परित्यज्य श्रद्धया = श्रद्धापूर्वकं धर्मानुष्ठानं कर्तुं नः अस्माकं क्षमं युक्तं, श्रेय इत्वर्थः ॥ २८ ॥
८५०
अद्यैव धर्म प्रतिपद्यामहे ) जब कि मृत्युकी संभावना सर्वदा विद्यमान है, तो आज ही यतिधर्मको अंगीकार करेंगे। (जहि पवण्णा - यं प्रपन्नाः ) जिसके धारण करने वाले हमलोग (न पुणन्भवामो- न पुनर्भवामः) फिर से इस जन्म, जरा, एवं मरण आदि दुःखोंसे संवलित इस चतुर्गति रूप संसारमें पुनः अवतरित नहीं होंगें। इस अनादि संसार में (अंणागयं किंचि नेव अस्थि-अनागतं किंचित् नैव अस्ति) कोई भी वस्तु अनागत अप्राप्त अनुपभुक्त नहीं हैं । सर्व ही उपयुक्त हैं। अतः उच्छिष्ट- अर्थात् जूठाको पुनः सेवन करनेकी लालसा श्रेयस्कर नहीं है। श्रेयस्कर तो (नः) हमलोगों को अब एक यही है कि हमलोग (रागं - रागम्) स्वजनादिकका स्नेह ( विणइत्तु - विनीय) छोड़कर (सद्भावमं - श्रद्धाक्षमम् ) श्रद्वापूर्वकधर्मानुष्ठान करें । तात्पर्य यह हैं कि जब कि संसार में जो कि अनादिकालसे इस जीवके पीछे लगा आरहा है कोई वस्तु अनुपभुक्त-विना भोगी नहीं है तो फिर उसको भोगने के लिये गृहस्थावास अंगीकार करना उचित
धर्म प्रति पद्यामहे क्यारे मृत्युनो लय सहा सर्वधा विद्यमान छे. तो माने ४ यतिधर्मन। सगीर अशु. जहिं पवण्णा - यं प्रपन्नाः नेने धारण ४२नार आयो न पुणन्भवामो- न पुनर्भवामः इथी ४न्म, ४रा भने भर३य અત્યંત દુઃખાથી સંકળાએલ આ ચતુતિરૂપ સંસારસાગરમાં અવતરવું पडे नहीं, या मनाहि संसारभां अणागयं किंचि नेव अस्थि-अनागतं किश्चित् नैव अस्ति पशु वस्तु अनागत- अप्राप्य - अनुयलुक्त नथी, सर्व उपभुक्त છે. આથી ઉચ્છિષ્ટનું ફરીથી સેવન કરવાની લાલસા શ્રેયસ્કર નથી. શ્રેયસ્કર तो नः आप भाटे येथे थोड छे हैं, राग-रागम् स्व०४नाहिनी स्नेह विणइत्तु - विनीय छोडीने सद्धाखमं - श्रद्धाक्षमम् श्रद्धापूर्व धर्मानुष्ठान पुरीखे. તાત્પર્ય એ છે કે, જ્યારે અનાદિકાળથી સ'સારમાં આ જીવની પાછળ જ જે લાગી રહેલ છે, અને તેને કેાઈ વસ્તુ અનુપભુક્ત નથી તેા પછી એને ભેળવવા માટે ગૃહસ્થાવાસના સ્વીકાર કરવા તે ઉચિત નથી. ઉચિત તે એક એજ છે કે, સ્વ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
८५१
पुत्रयोरुपदेशं श्रुत्वा प्रतिबुद्धो भृगुर्यशा नाम्नीं ब्राह्मण धर्मविघ्नकरों मत्वा वदति
मूलम् -
पणिपुत्तस्स हुँनेत्थिवासो, वोसिद्धि ! भिक्खयरियाइ कालो । साहीहि रुक्खो लैहए समाहिं, छिन्नाहिं साहाहिं तमेवखाणुं ॥२९॥ छाया - महोणपुत्रस्य हु नास्ति वासः, वाशिष्ठि ! भिक्षाचर्यायाः कालः । शाखाभिः वृक्षो लभते समाधिं, छिन्नाभिः शाखाभिस्तमेव स्थाणुम् ॥ २९ ॥ टीका- 'पहीणपुत्तस्स ' इत्यादि --
हे वाशिष्ट ! वशिष्ठ गोत्रोत्पन्ने ! प्रहीणपुत्रस्य = पुत्राभ्यां त्यक्तस्य मम हु निश्वयेन गृहे वासो वसनं नास्ति । किन्तु मम भिक्षाचर्याया:= भिक्षाटनस्य उपलक्षणत्वाद् व्रतग्रहणस्थ अयं कालः = अवसरः समुपागतः । उक्तमेवार्थमर्थान्तरन्यासेन द्रढयति--' साहाहिं ' इत्यादिना, वृक्षः शाखाभिः समाधि = स्वास्थ्यं शोभां वा नहीं है। उचित तो एक यही है कि हमलोग स्वजनों के अनुरागका त्याग करें अब शीघ्र से शीघ्र ही -आज ही मुनिव्रत धारण करें ||२८||
पुत्रोंका उपदेश सुनकर प्रतिबुद्ध हुए भृगु ब्राह्मणने अपनी यशा ब्राह्मणीको धर्म में विघ्नभूत मानकर उसको दृष्टान्त द्वारा समझाते हुए इस प्रकार कहते हैं-' पहीगपुत्तस्स ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( वासिट्ठि - वाशिष्ठि) हे वशिष्ठ गोत्रोत्पन्ने ! ( पहीणपुत्तस्स - प्रोणपुत्रस्य) पुत्रों से रहित ( नत्थि वासो - नास्ति वासः) मेरा घर में निवास अब योग्य नहीं है । (भिक्खायरियाइकालो - भिक्षाचर्यायाः कालः) यह तो अब मेरे भिक्षाचर्याका काल है । अर्थात् पुत्रोंके साथ मुझे भी मुनि होने का यह अवसर प्राप्त हुआ है । क्यों कि - ( साहाहि જનાના અનુરાગના ત્યાગ કરી અને ઘણી જ ઉતાવતથી આજે જ મુનિવ્રતને ધારણ કરી લઈએ. ।। ૨૮ ।
પુત્રાને ઉપદેશ સાંભળીને પ્રતિબુદ્ધ થયેલ ભૃગુપુરે હિતે પેાતાની સ્ત્રી યશાને ધમમાં વિઘ્નભૂત માનીને એને દ્ર્ષ્ટાંત દ્વારા સમજાવવા આ પ્રમાણે छे" पहीणपुत्तस्स " - त्याहि.
-
मन्वयार्थ — सिट्ठि-वाशिष्ठि हे वशिष्ठ गोत्रमां उत्पन्न थयेस पहीणपुत्तस्सप्रहीणपुत्रस्य पुत्रा वगरना या घरमा नत्थि वासो - नास्ति वासः रडेषु भारा भाटे योग्य नथी. भिक्खायरियाइकालो - भिक्षाचर्यायाः कालः भारो या लिक्षाચર્ચાના કાળ છે અર્થાત્ પુત્રાની સાથે મને પણ મુનિ થવાના અવસર પ્રાપ્ત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
उत्तराध्ययनसूत्रे
लभते = प्राप्नोति । ' शाखासंवलितोऽयं शाखी नितरां शोभते ' इत्येवं जनास्तं प्रशंसन्तीति भावः । परन्तु शाखाभिः छिन्नाभिः = शाखासु छिन्नासु तमेव दृक्षं स्थाणु = ठूंठ' इति भाषा प्रसिद्धं वदन्ति जनाः । यशा हि शाखाः शोभा संपादनेन वृक्षसमाविहेतवः, एवं ममाप्येतौ पुत्रौ स्तः, अतस्तद्रहितः स्थाणुकल्प एवाहमितिभावः ॥ २९ ॥
किंच
मूलम् -
पंखा विणोव्व जव पेक्खी, भिच्च विहीणुव रंणे नरिंदो । विवन्नसारो वणि उठ पोएँ, पहणिपुत्तोम्हि हा अहंपि ॥३०॥ छाया - पक्षविहीनो वा यथेह पक्षी, भृत्यविहीनो वा रणे नरेन्द्रः । चिपन्नसारो वणिग् वा पोते, महीणपुत्रोऽस्मि तथा अहमपि ||३०||
टीका- 'पंखा बिहूणो' इत्यादिहे ब्राह्मणि ! यथा वा इह = अस्मिन् लोके - पक्षविहीनः = पक्षाभ्यां विहीनः रुक्खो समाहिं लभते - शाखाभिः वृक्षः समाधिं लभते ) शाखाओंसे ही वृक्ष सुहावना लगता है । (छिन्नाहिं साहाहिं तमेव खाणु-छिन्नाभिः शाखाभिः तमेव स्थाणुम् ) जब शाखाएँ उस की कट जाती हैं तो लोग उसको स्थाणु-कुंठा कहने लगते हैं। तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार वृक्षकी शोभा उसकी शाखाओंसे है, उसी प्रकार मेरी भी शोभा इन पुत्रोंसे है । परन्तु जब ये समझाने पर भी घर में नही रहना चाहते हैं, मुनि होना चाहते हैं तो ऐसी स्थिति में छिन्न शाखावाले वृक्ष जैसी ही मेरी स्थिति जानना चाहिये। अतः मेरा भी घरमें रहना उचित नहीं है। उचित अब मुझे यही है कि मैं भी पुत्रोंके साथ २ ही मुनि दीक्षा धारण करूं ॥ २९ ॥
थयेस छे. भ है, साहाहि रक्खो समाधिं लभते - शाखाभिः वृक्षः समाधिं लभते शायागोथी ४ वृक्ष सुंदर सागे हे छिन्नाहिं साहाहिं तमेव खाणुं - छिन्नाभिः शास्त्राभिः तमेव स्थाणुम् न्यारे वृक्षनी डाजीयो उचाई लय छे, त्यारे बो તેને હું...હું કહેવા માંડે છે. તાત્પર્યં એ છે કે, વૃક્ષની શાલા જેમ એની ડાળીઆથી છે, એજ પ્રમાણે મારી શેાલા આ પુત્રથી છે. તેને સમજાવવાં છતાં પણ જ્યારે તેઓ ઘરમાં રહેવા ઇચ્છતા નથી, પરંતુ મુનિ થવા ચાહે છે તે આવી સ્થિતિમાં મારૂં પણ ઘરમાં રહેવુ ઉચિત નથી. મારે માટે એ માગ જ ખરાખર છે કે, હું પણ પુત્રાની સાથેાસાથ સુનિ દીક્ષા ધારણુ કરી લઉં ારા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८५३ पक्षी आकाशमार्गेण गमने नितरामशक्तो येन केनापि हिंस्रपशुना पराभूयते । यथा वा रणे=युद्धे भृत्यविहीनः भृत्याः पदातयस्तेभ्यो विहीनो नरेन्द्रो रिपुभिः पराभूयते । यथा वा पोते भग्ने सति विपन्नसारम् विपन्नो विनष्टः सारो भाण्ड द्रव्यं यस्य स तथाभूतो, वणिक स्वपतिपक्षिभिः, पराभूयते। तथा-बहीणपुत्रः पुत्राभ्यां प्रहीणो-रहितः-अहमपि अस्मि-भवामि पराभूतो भवामि । पुत्रवियोगजं दुःखं सोढुं न प्रभवामीति भावः । 'वा' शब्दः-समुच्चये ॥३०॥
फिर दृष्टान्त द्वारा समझाते हैं—'पंखाविहूणोव्य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे ब्राह्मणि ! (जहा इव-यथा इह) जैसे इस लोकमें (पंखा विहूणो पक्खी--पक्षविहीनः पक्षी) पक्षोंसे विहीन पक्षीकी दुर्दशा होती है-अर्थात्-पक्षविहीन पक्षी जिस प्रकार आकाशमार्गसे जानेमें सर्वथा अशक्त हो जाता है और चाहे जिस किसी भी हिंसक प्राणीके द्वारा पोडीत होता है तथा (रणे भिच्चविहीणुव्व नरिंदे-रणे भृत्यविहीनः नरेन्द्रः) संग्राममें मृत्योंसे-सैनिको से रहित राजाकी जैसी दुर्दशा होती हैं-अर्थात् रणमें जिस प्रकार सैनिक वहीन राजा शत्रुओं से तिरस्कृत होता है, तथा (पोए विवण्णसारो वणिउव्व-वा पोते विपन्नसारः वणिक् ) जहाजके नाश होने पर विनष्ट धनवाले वणिककी जैसी दुर्दशा होती है (तहो पहीणपुत्तो अहंपि अम्हि-तथा प्रहीणपुत्रः अहमपि अस्मि) उसी तरहकी दुर्दशा मेरी भी पुत्रोंके अभाव में होगी। अर्थात् मैं पुत्रों के विरहजन्य दुःखको सहन करने के लिये सर्वथा अक्षम हूं ॥ ३० ।।
श्री दृष्टांत समगवे छे--" पंखाविहूणोव्व "त्याह ! मन्वयाथ-3 Garl ! जहा इह-यथा इह रे
मामा पखो विहूणा पक्खी-पक्षविहानः पक्षी यांनी ४५ ॥ छ तवा पक्षीनी २ ॥ થાય છે અર્થાત પાંખ વગરનું પક્ષી જેમ આકાશમાર્ગે જવામાં સર્વથા અશક્ત બની જાય છે. અને તે કઈ પણ હિંસક પ્રાણીથી પરાભવિત થઈ જાય छ तभ २४ रणे भिच्चविहीणुव्व नरिंदो-रणे भृत्यविहीनः नरेन्द्रः इव सभाममा સૈનિક વગરના રાજાની જેવી દુર્દશા થાય છે. અર્થાત-યુદ્ધ મેદાનમાં સિનિકે वरना २० शत्रुमाथी तिरस्कृत थाय छे. वणी पोए विवण्णसारो वाणिउच्चपोते विपन्नसारः वणिगिव डालना नाश यतi qधु धनवामा पानी દુર્દશા થાય છે એ રીતની પુત્રોના અભાવમાં મારી પણ દુર્દશા થશે. અર્થાત
पुत्राना १२७१न्य मान सहन ४२१ामा सवथा असमर्थ छुः ॥ ३०॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
पत्युर्वचनं निशम्य ब्राह्मणी प्राह
__मूलम्--
सुसंभिया कामगुणा ईमेते, संपिंडिया अग्गरसा पभूया । भुंजामु ता कामंगुणे पंगामं, पैच्छागमिस्सीम पहाणमग्गं ॥३१॥
छाया-सुसंभृताः कामगुणा इमे ते, सम्पिण्डिता अग्र्यरसा प्रभूताः। भुञ्जीमहि तान् कामगुणान् प्रकामं, पश्चाद् गमिष्याकः प्रधानमार्गम् ॥३१॥ टोका--'सुसंभिया' इत्यादि--
हे स्वामिन् ! ते तब गृहे इमे प्रत्यक्षं दृश्यमानाः कामगुणाः पञ्चेन्द्रियसुखदाः पदार्थाः सद्वस्त्रसरसमिष्टान्नपुष्पचन्दननाटकगीततालवेणुवीणादयः मुसंभृताःसम्यक् संस्कृताः सन्ति, तथा-सम्पिण्डिताः सम्यक् पुञ्जीकृताः, तथाअय्यरसाः= अग्यः प्रधानो रसो येषु ते तथा, मधुरादिरसमयाः, अथवा-अय्यः प्रधानः रसो येभ्यस्ते तथा-श्रृङ्गाररसजनकाः, उक्तंच
'सुसंभिया' इत्यादि। __ अन्वयार्थ--पतिके इस प्रकार वचन सुनकर ब्राह्मणीने कहा-हे स्वामिन् ! (ते-ते) आपके घरमें (इमे-इमे ) यह प्रत्यक्ष दृश्यमान (कामगुणा-कामगुणाः) पंचेन्द्रियसुखदपदार्थ-सद्वस्त्र, सरसमिष्टान्न, पुष्पचंदन, नाटक, गीत, तालवेणु वीणादिक ये सब (सुसंभिया-सुसंभृताः ) खूब २ भरे पडे हुए हैं तथा (संपिडिया-संपिण्डिताः) ये थोडे बहुत होवे तो बात भी सही है या अलग २ स्थानों में भिन्न २ रूपमें रखे होवें सो बात नहीं है किन्तु ये सब एक ही जगह समुदाय रूपमें रखे हुए हैं (अग्गरसा-अय्यरसाः) ये नीरस भी नहीं हुए हैं । मधुरादि रस संपन्न हैं । अथवा श्रृंगार रसके ये सब उत्तेजक हैं। कहा भी है
“ सुसंभिया"-त्यादि
અન્વયાર્થ–પતિનો આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને બ્રાહ્મણીએ કહ્યું, હે स्वामिन् ! ते-ते मापना १२मा इमे-इमे ॥ प्रत्यक्ष माता कामगुणा-कामगुणाः पयन्द्रिय सुभ६ ५४ाथ-सा पखा, सरस मिष्टान, ५०५ यहन, नाट जात. तa, व वीहि २मा सघi सुसंभिया-सुसंभृताः सुभ यूम पूम नयाँ पडे छ. संपडिया-संपिण्डिताः से थोडा हाय तो पात मरास२ छ. अथवा અલગ અલગ સ્થાનમાં ભિન્નભિન્ન રૂપમાં રાખેલ છે એ વાત નથી પરંતુ એ સઘળાં
१ स्थणे समुदायमा समेत छ. अगारसा-अय्यरसाः से निरस ५५ नथी બન્યા. મધુરાદિ રસસંપન્ન છે. અથવા શૃંગારરસને ઉત્તેજવાવાળા છે કહ્યું પણ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ मन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
‘रतिमाल्यालंकारैः प्रियजनगन्धर्व कामसेवाभिः।।
उपवन गमनविहारैः, श्रृङ्गाररसः समुद्धरति इति ॥ तथा-प्रभूताः प्रचुराः सन्ति । तानेतान कामगुणान् प्रकामं यथेच्छ भुञ्जीमहि। पश्चा-कामगुणोपभोगानन्तरं वृद्धावस्थायाँ प्रधानमार्ग = तीर्थकरगणधरसेवितं प्रव्रज्यारूपं मोक्षमार्ग गमिष्यामः-स्वीकरिष्यामः ॥३१॥
रतिमाल्यालंकारैः, प्रियजनगन्धर्वकामसेवाभिः ।
उपवनगमनविहारैः, श्रृंगाररसः समुद्भवति । (पभूया-प्रभूताः) अल्प नहीं है, प्रचुर मात्रामें है। ऐसे (ता काम गुणे भुंजामु-तान् कामगुणान् भुञ्जीमहि ) इन शब्दादिक कामगुणोंको आप यथेच्छ भोगो। ( पच्छा पहाणमग्गं गमिस्साम-पश्चात् प्रधानमार्ग गमिष्यावः) जब वृद्धावस्था आ जावेगी तब अपने सब-तीर्थकर गणधरादि सेवित प्रव्रज्यारूप मोक्षमार्गको स्वीकार करलेंगे। अभीसे उसकी क्या आवश्यकता है । ये तो दिन खाने पीनेके हैं।
भावार्थ--पतिको दीक्षा लेने में उद्यत देखकर पत्नीने कहा नाथ ! यह क्या अनुचित विचार कर रहे हो, अभीतो खाने पीनेके दिन हैं। अपने यहां कौनसी वस्तुकी कमी है ? जिसके लिये मुनि बना जाय । भोगोपभोगकी सामग्री खूब मनमानी भरी पडी हुई है। चाहे जितनी उसको भोगो-वह कभी समाप्त नहीं हो सकती है । श्रृंगाररसकी वह
रतिमाल्यालंकारैः, प्रियजनगन्धर्वकामसेवाभिः ।
उपवनगमनविहारैः, अंगाररसः समुद्भवति ॥
मन्वयार्थ-पभूया-प्रभूताः २५६५ नही परतु प्रयु२ मात्रामा छे. ता कामगुणे भुंजामु-तान् काम गुणान् भुञ्जीमहि An un६४ मरणाने मा५ यथे२७ लोग।. पच्छा पहाणमग्गं गमिस्साम-पश्चात् प्रधानमार्गं गमिष्यावः જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા આવશે ત્યારે આપણે સહું તીર્થંકર ગણુધારાદિ સેવિત પ્રત્રજ્યારૂપ મોક્ષમાર્ગને સ્વીકાર કરી લઈશું. આજથી અને અત્યારથી તેની શું આવશ્યકતા છે? આ દિવસો તો ખાવાપિવાના છે.
ભાવાર્થ-પતિને દીક્ષા લેવામાં તત્પર થયેલ જાણીને પત્નીએ કહ્યું કે, હે નાથ ! આ અનુચિત વિચાર શા માટે કરી રહ્યા છે. હજુ તે ખાવા પીવાના દિવસે છે, આપણે ત્યાં કઈ વસ્તુની ખામી છે કે, જેને માટે મુનિ દિક્ષા લેવી પડે? આપણે ત્યાં ભેગોપભેગોની મનમાની સામગ્રી પુષ્કળ પ્રમાણમાં ભરી પડી છે, ચાહે તે રીતે એને ઉપભોગ કરે છતાં પણ તે ખૂટે તેમ નથી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६
पत्न्या वचनं श्रुत्वा पुरोहितः प्राह -
मूलम् -
भुत्ता रंसा भोई! जहाई णेवओ, णं जावियँहा पहामि भीए । लाभ अलाभं च सुहं च दुक्खं, संविखमाणो चरिस्सा मि मौणं ॥ ३२ ॥ छाया - भुक्ता रसा भवति ! जहाति नो वयः, नो जीवितार्थ प्रजहामि भोगान् । लाभम् अलाभं च सुखं च दुःखं, संवीक्षमाणश्चरिष्यामि मौनम् ॥ ३३ ॥ टीका--' भुत्ता रसा' इत्यादि
हे भवति = हे ब्राह्मणी ! रसाः = मधुरादयः - श्रृङ्गरादयः शब्दादिभोगाव भुक्ताः=संसेविताः । तथा - वयः = यौवनं नः = अस्मान् जहाति = परित्यजति । अती यौवनं यावन्न नः परित्यजति तावदेव वयं प्रव्रजाम इति भावः । सत्सु सुखोपभोगेषु भावान्तरसुखमाप्तये प्रवज्याया नास्ति प्रयोजनम्' इति चेद् ब्राह्मणी खूब वर्धक है । जब अपन सब वृद्धावस्था में पहुंच जायेंगे तब मुनि होजावेंगे। अभी मुनि होनेका समय नहीं है ||३१||
इस प्रकारके पत्नी के वचन सुनकर पुरोहितने कहा- 'भुत्तारसा' इत्यादि ।
उत्तराध्ययनस्त्रे
G
अन्वयार्थ - (भोइ - भवति) हे ब्राह्मणि ! (रसा भुत्ता - रसाः भुक्ताः) मधुरादिक रस अथवा शृंगाररस एवं शब्दादिक भोग मैंने खूब भोग लिये है। (चओ णे जहाहि वयः नो जहाति ) देखो इनको भोगते २ मेरी यौवन अवस्था भी बहुत व्यतीत हो चुकी है। इसलिये जबतक तरुणाarr नहीं ढल जाती है, तबतक मुझे कर्तव्य यह आदेश देता है कि मैं मुनि दीक्षा अंगीकार करूँ । यदि तुम ऐसा कहो कि - "सुखोपभोगोंके रहने पर भवान्तर में सुखप्राप्ति के लिये प्रव्रज्या अंगीकार करना उचित શ્રૃંગારરસને તે વધારનાર છે. જ્યારે આપણે સૌ વૃદ્ધાવસ્થાએ પહેચી જઈશું ત્યારે મુનિ દીક્ષા ધારણું કરીશું. આજે મુનિ થવાના સમય નથી. ।। ૩૧। रमा प्रहारनां पत्नीनां वथन सांलजीने युरोडिते उधु - " भुत्ता रसा " - त्याहि !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
भ्यन्वयार्थ –भोइ-भवति ! हे माझी ! रसा भुत्ता - रसाः भुक्ताः भधुराहि રસ અથવા શ્રૃંગાર રસ અને શબ્દાદિક ભાગ મેં ખૂબ ભેગવી લીધા છે, बओ णे जहाहि वयः नो जहाति येने लोगवतां लोगवतां भारी यौवन अवस्था પણ ખૂબ વ્યતીત થઇ ચુકી છે. આ માટે જ્યાં સુધી તરૂણાવસ્થા ઢળી ન જાય ત્યાં સુધી મને મારૂં કર્તવ્ય એ આદેશ આપે છે કે, હું મુનિ દીક્ષા અંગીકાર કરૂં, જો તમે એમ કહેા કે, “ સુખાપલેગના રહેવા છતાં ભવા ન્તરના સુખાની પ્રાપ્તિ માટે પ્રત્રજ્યા અગિકાર કરવી ઉચિત નથી. ’” તે એના
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८५७ मनसि कुर्यादत आह-'ण जीवियट्ठा' इत्यादि-हे ब्राह्मणी ! अहं हि जीवितार्थम् = असंयमजीवननिमित्तं-' भवान्तरे मनोज्ञशब्दादिविषयाणां प्राप्ति र्भवतु' इत्येतदर्थ भोगान् न प्रनहामि-परित्यजामि । किन्तु लाभम् अभिमतवस्तुमाप्तिरूपं, अलाभम् तदभावरूपं च, तथा-सुखम्, दुखः संविक्ष्यमाणः साम्येन पश्यन् लाभालाभसुखदुःखजीवितमरणादिषु समतामेव भावयन् मौन-मुनिभावं चरिष्यामि-पुनिभावमाश्रित्य विहरिष्यामि । मम दीक्षापतिपत्तिर्मुक्त्यर्थमेव, न तु भाविजन्मनि मनोज्ञशब्दादिविषयप्राप्त्यर्थमिति सूत्राशयः ॥३२॥ नहीं है तो इसका उत्तर इस प्रकार है कि (ण जीवियद्वा पजहामि भोएनो जीवितार्थ प्रजहामि भोगान् ) मैं भवान्तरमें "मुझे मनोज्ञ शब्दादिक विषयोंकी प्राप्ति हो" इस रूप असंयमित जीवन के निमित्त इन भोगोंका परित्याग नहीं कर रहा हूं किन्तु (लाभं अलाभं च सुहं च दुक्खं संविक्खमाणो-लाभं अलाभं च सुखं च दुखं संवीक्षमाणः) वांछित वस्तुकी प्राप्ति अथवा उसकी अप्राप्तिरूप जो लाभ एवं अलाभ है तथा जो सुख एवं दुःख है उनमें समताभावका अवलम्बन करके मैं (मोणं चरिस्सामिमौनं चरिष्यामि) मुनि होना चाहता हूं ॥
भावार्थ-मैंने रसोंका खूब अनुभव कर लिया है। अनुभव करते २ ही यह युवावस्था मुझसे विदा लेनेको जा रही है। अतः मैं चाहता हूं कि जबतक यह युवावस्था पूरी नहीं हो जाती है, इसके पहिले मैं मुनिदीक्षा धारण करलूं । यह मैं परलोकमें पांच इन्द्रियों संबंधि सुखादिकोंकी प्राप्तिके निमित्त नहीं धारण करमा चाहता हूं, किन्तु मुक्तिके निमित्त ही उत्तर से प्रभा छ , ण जीवियट्ठा पजहामि भोए-नो जीवितार्थ प्रजहामि भोगान् भवान्तरमा “ भने भनाश हा विषयानी प्राप्ति था." આ પ્રકારના અસંયમિત જીવનના નિમિત્તે આ ભેગેને પરિત્યાગ કરી રહ્યો नथी. लाभं अलाभं च सुहं च दुक्खं संविक्खमाणो-लाभं अलाभ च सुखं च दुखं संवीक्षमाणः परिछत १स्तुनी प्राप्ति मथ तनी प्राप्ति३५ २ लास અને અલાભ છે, તથા જે સુખ અને દુઃખ છે. તેમાં સમતાભાવનું અવલંબન शन हुँ मोणं चरिस्सामि-मौनं चरिष्यामि मुनि थ। यार्ड छु.
ભાવાર્થ–મેં રસને ખૂબ અનુભવ કરી લીધું છે, અનુભવ કરતાં કરતાં આ યુવાવસ્થા મારાથી વિદાય લેવાની તૈયારીમાં છે. આથી હું ચાહું છું કે, આ યુવાવસ્થા પૂરી ન થઈ જાય તે પહેલાં હું મુનિ દીક્ષા ધારણ કરી લઉં. આને હું પરલેકમાં પાંચ ઈન્દ્રિય સંબંધી સુખાદિકેની પ્રાપ્તિના નિમિત્તે ધારણ કરવા ચાહત
उ० १०८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
पत्युर्वचनं निशम्य यशानाम्नी ब्राह्मणी प्राह
मा हुँ तुमं सोयरियाण संभरे ?, जुण्णो व हंसो पडिसोयगामी। भुंजाहि भागोइं मेंए सेंमाणं, दुःखं खु भिक्खायरिया विहारो॥३३॥ छाया-मा हु त्वं सोदर्याणां संस्मरेः ?, जीर्ण इव हंसः प्रतिस्रोतोगामी ।
भुङक्ष्व भोगान् मया समं, दुखं खलु भिक्षाचर्या विहारः ॥ ३३ ॥ टीका--'मा हु'- इत्यादि।
हे स्वामिन् ! त्वं सोदराणांसहोदरभ्रातृणाम् , उपलक्षणात् शेषस्वजनानां भागानां च, मा हु संस्मरेमा खलु स्मार्षीः 'हु' शब्दो निश्चये । अत्र दृष्टान्तमाह 'जुष्णोव 'इत्यादि-इव-यथा प्रतिस्रोतोगामी प्रतिस्रोतसि-प्रवाह प्रतिकूलदिशि तरन् जीर्णो-वृद्धो हंसः स्मरति । अयं भावः-यथा वृद्धो हंसो नदी. खोतसि प्रकृष्टकष्टकरं प्रतिकूलगमनमारभ्यापि तरणाशक्तः पश्चादनुकूलस्रोतस्तरणं संस्मरन् अतीवखिनमानस एवं अनुशोचति-किमर्थं मया प्रतिकूलस्रोतस्मरणमारब्धम्? एवमनुशुच्य पुनरनुकूलस्रोतोऽभिमुखमेव प्रत्यावर्तते । एवं त्वमपि व्रतभारं वोढुममेरा यह सब प्रयास है। अतः पूर्वोक्तरूप वचनोंसे हे ब्राह्मणि ! तुम मेरे मनको अब नहीं लुभा सकती हो ॥३२॥
पतिके वचन सुनकर उसकी भार्या यशा कहती है-'मा हु तुमं' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-पतिके पूर्वोक्त वचन सुनकर ब्राह्मणीने कहा-हे स्वामिन् ! (पडिसोयगामी जुण्णो हंसा व तुमं सोयरियाण मा संभरे-प्रतिस्रोतो गामी जीर्णः हंस इव त्वं सोदर्याणां मा संस्मरेः) जिस प्रकार प्रतिकूल प्रवाहमें बहता हुआ बुड्डा हंस अनुकूल प्रवाहकी स्मृति करके उस ओर आजाता है इसी प्रकार तुम भी मुनि होकर अपने भाई बंधुओंकी याद कर पुनः प्रतिकूल प्रवाह जैसे इस मुनि दीक्षासे वापिस નથી, પરંતુ મુકિતના નિમિત્તે જ મારે આ સઘળો પ્રયાસ છે. આથી પૂર્વોકતરૂપવિચનથી તે બ્રાહ્મણી ! તમે હવે મારા મનને ચલાયમાન કરી શકશે નહીં. આ ૩૨ છે
पति क्यन सामजान तेनी पत्नी यश॥ ४३ छ-" मा हु तुम "-त्या !
અન્વયાર્થ–પતિનાં પૂર્વોક્ત વચન સાંભળીને બ્રાહ્મણએ કહ્યું કે, હે स्वाभिन ! पडिसोयगामी जुण्णा हंसोव तुम सोयरियाण मा संभरे-प्रतिस्रोतोगामी जीर्णः हंस इव त्वं सोदर्याणां मा संस्मरेः २ प्रमाणे प्रति प्रपामा पहेत। જનાર બદ્રો હંસ અનુકળ પ્રવાહની સ્મૃતિ કરીને એ તરફ જાય છે. આજ પ્રમાણે તમે પણ મુનિ બનીને પિતાના ભાઈબંધુઓ યાદ કરીને ફરીથી પ્રતિકૂળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषडूजीवचरितम् ८५९ क्षमः स्वजनान् भोगांश्च स्मरिष्यसि, प्रत्यावृत्य पुनरपि गार्हस्थ्यं स्वीकरिष्यसीति । अतस्त्वं मया समंसह भोगान्-रमणीयशब्दादिविषयरूपान् भुव । यत:भिक्षाचर्या-भिक्षाचरणं, विहारः = प्रामादिष्वप्रतिबद्धविहारः, उपलक्षणात्-शिरोलुश्चनं च खलु-निश्चयेन दुःखम्-दुःखावहम् ॥ ३३ ॥ पल्याः पुनरागमनरूपं संदेहं निराकतुं भृगुराह
मूलम्जही ये भोई ! तणुयं भुयंगो, निम्मोइणि हेच पलेईमुत्तो। एमेय जीया पयहंति भोएँ, तेऽहं कह नाणुगमिस्समेको ॥३४॥ छाया-यथा च भवति ! तनुजां भुजङ्गमो, निर्मोचनीं हित्वा पर्येति मुक्तः। ___ एवमेतौ जातौ प्रजहीतो भोगान् , तावहं कथं नानुगमिष्याम्येकः ॥३४॥ टीका-'जहाय '-इत्यादि।
हे भवति-हे ब्राह्मणी ! यथा च भुजङ्गा-सर्पः तनुजां-शरीरोत्पन्नां निर्मोचनीं= होकर पुनः भाई बंधुओंके साथ आकर न मिलो इस भावसे मैं कहती हूँ कि पहिले ही इसका अंगीकार करना आपको उचित नहीं है। आपतो (मए समाणं-मया समम् ) मेरे साथ (भोगाइं मुंजाही-भोगान् भुक्ष्व) भोगोंको भोंगो। देखो (भिक्खायरिया विहारो दुःख-भिक्षाचर्या विहारः दुःखम् ) भिक्षावृत्ति करना और रातदिन एक ग्रामसे दूसरे ग्राम विहार करना इसमें कौनसा आनंद है यह तो एक प्रकारका दुःख ही है। शिरके केशोंका लुंचन करना यह भी विहार शब्दसे ग्रहण कर लेना चाहिये ॥३३॥ ___ वापिस लौटने रूप पत्नीके संदेहको दूर करनेके लिये भृगुने कहाપ્રવાહ જેવી આ મુનિદક્ષાથી પાછા ફરીને પાછા ભાઈબંધુઓની સાથે આવીને ન મળે. આ ભાવથી જ હું કહું છું કે, પહેલેથી જ દીક્ષા અંગિકાર કરવી मापन भाट मत्यारे लथत नथी. मा५ मए समाणं-मयासमम् भारी साथै २हीन भोगाई भुंजाहि-भोगान् भुंव लगाने लगा. मे लक्षावृत्ति ४२वी અને રાતદિવસ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવો એમાં કર્યો આનંદ છે ? એ તે એક પ્રકારનું દુઃખ જ છે. માથાના વાળનું લેશન કરવું એ પણ વિહાર શબ્દમાં જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ છે ૩૩ છે
દીક્ષા લીધા પછી સંસારમાં પિતે પાછો ફરશે એવા પત્નીના સંદેહને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे कञ्चुलिकां हित्वा परित्यज्य मुक्ता=निरपेक्षः सन् प्रयाति गच्छति न पुनस्ता गृह्णाति । एवम् अनेन प्रकारेण एतौ जातौ-पुत्रौ भोगान् मनोज्ञशब्दादिरूपान् प्रजहीता-परित्यजतः। तहिएक:-पुत्रयोनिगमनादसहायोऽहं कथं तौ पुत्रौ नानुगमिष्यामि । अवश्यमेवानु गमिष्यामि पुत्रौ । ___ यथा सर्पः कञ्चुकमपहाय गच्छति । तथैव भमैतौ पुत्रौ सर्वान् भोगान् परित्यज्य प्रव्रज्यां गृह्णीतः । तद्विरहितोऽहमेकाकी गृहे स्थातुं न शक्नोमि । अतोऽहमपि पुत्रयुगलेन साकं प्रव्रजिष्यामि न पुनरागमिष्यामीति भावः ॥ ३४ ॥ 'जहाय भोई इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-(भोई-भवती) हे ब्राह्मणी ! (जहा-यथा) जैसे (भुयंगोभुजङ्गः) सर्प (तणुयं-तनुजाम् ) शरीरोद्भव (निम्मोइणि-निर्मोचनीम् ) अपनी कांचलीको (हेच्च-हित्वा) छोड़ करके (मुत्तो-मुक्तः) स्वतंत्र होकर (पलेइ-पर्येति) घूमता फिरता है किन्तु उस काँचलीको फिर नहीं ग्रहण करता है (एवम् ) इसी प्रकार (एय जाया-एतौ जातौ) ये दोनों पुत्र (भोए पयहंति-भोगान् प्रजहीतः) भोगोंको छोड़ रहे हैं तब (एको अहं-एकःअहं) अकेला मैं (ते कहं नाणुगमिस्स-तौ कथं नानुगमिष्यामि) उन दोनोंका अनुसरण क्यों न करुंगा-अवश्य ही करुंगा फिर वापिस नहीं आऊंगा।
भावार्थ-जिस प्रकार सर्प कंचुकीको छोड़नेमें आनन्द मनाता है और स्वतंत्र होकर घूमता फिरता है उसी प्रकार ये मेरे दोनों पुत्र भोगोंका परित्याग करने में आनंद मना रहे हैं । अतः इनसे परित्यक्त हुआ मैं अकेला अब इस घर में रहकर क्या करूंगा। इसलिये मैं भी इन्हींके साथ दीक्षा लूंगा। विश्वास रखो मैं वापिस फिर घर नहीं आऊँगा ॥३४॥ ६२ ४२१॥ भाटे पुडित यु-" जहा य भोई "-त्यादि ! ___ qयार्थ-भोई-भवति! 3 ग्राम ! जहा-यथा रेभ भयंगो-भुजङ्गः सप घाताना तणुय-तनुजाम् शरी२ ५२नी निम्मोइणी-निर्माचनीम् यजीन हेच्चहित्वा छोडीन. मुत्तो-मुक्तः स्वत मनी पलेइ-पर्येति ५२त। ३२ छ परतु त xiयणाने शथा तो ५९ नथी. एवं-एवम् मे शत एयं जाया-एतौ जातो આ અને પુત્ર ભેગેને છેડી રહ્યા છે ત્યારે હું પણ એ બંનેનું અનુકરણ શા માટે ન કરૂં? અવશ્ય કરીશ અને સંસારમાં ફરી પાછો આવવાને નથી.
ભાવાર્થ –જેમ કાંચળીને છેડવાથી સર્ષ આનંદ માને છે અને સ્વતંત્ર થઈ હરેફરે છે. એ જ પ્રકારે મારા બન્ને પુત્રે ભોગને પરિત્યાગ કરવામાં આનંદ માની રહ્યા છે. આથી એમનાથી છુટા પડીને હું એકલે આ ઘરમાં રહીને શું કરું? આ માટે હું પણ તેમની સાથે દીક્ષા લઈશ વિશ્વાસ રાખે કે, હું ફરીથી ઘેર પાછા નહીં ફરું છે ૩૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४: नन्ददत्त- नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
पुनरपि तदेवाह -
मूलम् -
छिंदित्तु जालं अबलं वे रोहिया, मच्छा जहा कामगुणे हाय । धोरेयसीला तसा उदारा, धीरों हूँ भिक्खायरियं चरंति ॥ ३५ ॥ छाया - छिखा जालम् अचलं वा रोहिता, मत्स्या यथा कामगुणान् प्रदाय । धौरेय शीलास्तपसा उदारा, धीरा हु भिक्षाचर्यं चरन्ति ॥ ३५ ॥ टीका - ' छिंदित्तु ' - इत्यादि ।
1
हे ब्राह्मणी ! यथा रोहिताः = रोहितजातीया मत्स्या अवलं- जीर्णम्, वा शब्दात् सबलमपि जालं स्वतीक्ष्णपुच्छादिना छिन्वा निर्भयस्थाने सुखेन विचरन्ति । तथैव धौरेयशीलाः-धुरं भारं वहन्ति ये ते धौरेयास्तेषामिव शीलम्-उद्भार निर्वहणसामर्थ्यं येषां ते तथा, भारोद्वहनसमर्था - इत्यर्थः, तपसा=अनशनादिना उदाराः = प्रधानाः धीराः परीषहोपसर्गसहने, कामगुणान् = रमणीयशब्दादि विषयरूपान् महाय = परित्यज्य, हु-निश्चयेन भिक्षाचय - चरन्ति । यथा रोहित
८६१
फिर इसी बात को कहते हैं --' छंद' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे ब्राह्मणि । ( जहा - यथा ) जैसे (रोहिया - रोहिताः ) रोहित जातिके मत्स्य (अबलं जालम् वा छिंदि - अबलं जालं वा छिस्वा) जीर्ण अथवा अजीर्ण जालको अपनी तीक्ष्ण पुच्छ दाढ आदि द्वारा छेदित करके निर्भय स्थान में सुखपूर्वक विचरते हैं उसी प्रकार ( धोरेयसीला - धौरेयशीलाः) भारको वहन करने वालोंके जैसे अर्थात् रक्खे गये भारको वहन करनेकी शक्तिवाले एवं (तवसा उदारा - तपसा उदाराः) अनशन आदि पोंके आचरण करनेसे सर्व प्रधान तथा ( धीरा - धीराः) परीषह और उपसर्ग के सहन करनेमें धीर वीर व्यक्ति भी (कामगुणे पहाय-काम
ફરીથી આ વાતને કહે
છે.
छिंदित्तु " - त्याहि !
अन्वयार्थ – हे ब्राह्मणी ! जहां यथा प्रेम रोहिया - रोहिताः रोहित लतनुं भाछ अब जालं वा छिदित्तु-अबलं जालं वा छित्वा अथवा मला भजने પેાતાની તીક્ષ્ણ પુંછડી, દાઢ, વગેરેથી કાપીને નિર્ભય થઇનેસુખપૂર્વક વિચરે છે,
४ रीते धौरेयसीला - धौरेयशीला: लारने, वहुन खावाजानी भाइ अर्थात् रामवामां आवेला लाग्ने बहुन खानी शक्तिवाला भने तवसा उदारा - तपसा उदाराः अनशन माहि तपोनुं मायरय वामां सर्व प्रधान तथा धीरा - धीराः परिषड् भने उपसर्गने सहुन डरवामां धीरवीर व्यक्ति यजु कामगुणे पहाय -
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
""
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
८६२
उत्तराध्ययनसूत्रे जातीया मत्स्याः स्वतीक्ष्णपुच्छेन जालं छित्वा निर्भयस्थानं समाश्रित्य सुखेन विहरन्ति, न पुनर्जाले निबद्धा भवन्ति । तथैव व्रतमारोद्वहनसमर्थाः सत्ववन्तस्तपस्थिनो दुस्त्यजानपि कामभोगबन्धान् अनित्याशरणादि द्वादशभावनाभिश्छित्वा सुखेन भिक्षाचर्या कुर्वन्तो ग्राममगरादिषु विहरन्ति । न पुनः कदापि कामभोगवशगा भवन्ति । अहमपि प्रव्रज्य न कामभोगवशगो भविष्यामि । अतः प्रजिष्याम्येवेति सूत्राशयः ॥ ३५॥ गुणान् प्रहाय) रमणीय शब्दादिक विषयरूप कामगुणोंका परित्याग करके (हु) निश्चयसे (भिक्खायरियं चरंति-भिक्षाचर्याम् चरन्ति) भिक्षावृत्तिको करते हैं अर्थात् मोक्षमार्गमें विचरते हैं। पुनः लौटकर वापिस घर नहीं आते हैं। ___भावार्थ-जैसे रोहित जातीय मत्स्य तीक्ष्ण पुच्छ आदिसे जालको छेदकर निर्भय स्थानका आश्रय कर वहां सुखपूर्वक विचरते हैं फिर वे जालमें नहीं फँसते हैं उसी प्रकार जो मोक्षाभिलाषी महापुरुष व्रतोंके भारको उठानेमें शक्तिशाली हुआ करते हैं-अनशन आदि तपस्याओंकी आराधना करनेसे जरा भी नहीं घबराते है वे दुस्त्यज भी कामभोगोंके बंधनोंको अनित्य अशरण आदि बारह प्रकारकी भावनाओंके बलपर काटकर सुखपूर्वक भिक्षाचर्या करते हुए ग्राम नगर आदिकोंमें विचरण करते हैं । अर्थात् मोक्षमार्गमें विचरते हैं किन्तु फिर वे पुनः कामभोगोंमें नहीं फंसते हैं इसलिये मैं भी हे ब्राह्मणि ! दीक्षित होकरके पुनः कामभोगोंके आधीन नहीं बनूंगा। स्वतन्त्रतापूर्वक मुनिवेषमें विचरण करता हुआ अपने संयमकी रक्षा करूँगा ॥३५॥ कामगुणान् प्रहाय २भएणीय शाहि विषय३५ भवानी परित्याशन निश्चयथी ભિક્ષાવૃત્તિ કરે છે. અર્થાત્ મેક્ષમાર્ગમાં વિચરે છે. તે ફરી પાછા ઘેર ફરતા નથી.
ભાવાર્થ–જેમ હિત જાતની માછલી તીક્ષણ પુચ્છ આદિથી જાળને કાપી નાખીને નિર્ભય સ્થાનને આશ્રય કરી ત્યાં સુખપૂર્વક વિચારે છે અને પછીથી જાળમાં ફરીથી ફસાતી નથી. એજ રીતે જે મોક્ષાભિલાષી મહાપુરુષ વ્રતના ભારને ઉઠાવવામાં શક્તિશાળી રહ્યા કરે છે. અનશન આદિ તપસ્યાએની આરાધના કરવામાં જરા પણ ગભરાતા નથી. તેઓ દુરજ્ય કામભોગેના બંધનેને પણ અનિત્ય અશરણ આદિ બાર પ્રકારની ભાવનાઓના બળથી કાપીને સુખપૂર્વક ભિક્ષાચર્યા કરતાં કરતાં ગ્રામ ગેંગર આદિમાં વિચરણ કરે છે. અર્થાત મોક્ષમાર્ગમાં વિચરે છે. પરંતુ ત્યાંથી પાછા ફરીને તેઓ કામોગામાં ફસાતા નથી. આ માટે હું પણ તે બ્રાહ્મણ ! દીક્ષિત થઈને કરીથી કામભોગને આધિન બનવાને નથી. સ્વતંત્રતા પૂર્વક મુનિ વેશમાં વિચરણ કરતે રહીને મારા સંયમની રક્ષા કરીશ. ૩૫ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
इत्थं भृगुवचनं श्रुत्वा ब्राह्मणी माह
मूलम् -
हे कुंचा समइकमंता, तयणि जालोणि दैलित्तु हंसी ।
८६३
१७ १६
पलिति पुत्ता ये पई ये मंज्झं, ते हं हं नानुगमिस्समेक्का ॥ ३६ ॥ छाया - नभसीवक्रौञ्चाः समतिक्रामन्तस्ततानि, जालानि दलयित्वा हंसा: 1 परियन्ति पुत्रौ च पतिश्च मम, तानहं कथं नानुगमिष्याम्येका ॥ ३६ ॥ टीका - 'नहेब ' - इत्यादि
इव = यथा क्रौञ्चाः = क्रौञ्चपक्षिणो, हंसाः = हंसपक्षिणश्च ततानि = विस्तृतानि जालानि दलयित्वा = छित्वा तांस्तान् देशान् समतिक्रामन्तः = समुल्लङ्घयन्तः नभसि = आकाशे परियन्ति = समन्ताद् गच्छन्ति । तथैव मम पुत्रौ च पतिश्च जालोपममेतद् विषयाभिष्वङ्गं छित्वा तानि तानि संयमस्थानानि समतिक्रामन्तः, नभः कल्पे निरुपलिप्ते संयममार्गे परियन्ति विचरन्ति । तेषां विरहाद् एका = असहायाऽहं तान्=
इस प्रकार भृगुके वचन सुन कर ब्राह्मणीने क्या कहा- वह इस गाथा द्वारा प्रकट किया जाता है - 'नहेव कुंचा ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( इव - इव) जैसे ( कुंचा - क्रौञ्चाः ) क्रौंच पक्षी एवं ( हंसा-हंसा:) हंसपक्षी (तयाणि जालाणि - ततानि जालानि ) विस्तृत जालों का (दलित-दलयित्वा ) छेदन कर के भिन्न भिन्न देशोंको उल्लंघन करते हुए (नदेव समहकमंता - नभसि समतिक्रामन्ति) आकाशमें स्वतंत्र उडते हैं उसी प्रकार मेरे पति और दोनों पुत्र जालोपम विषयों में अभिष्वंगका छेदन करके उन २ संयमस्थानोंको अच्छी तरह पालन करते हुए नभः कल्प निरुपलिप्त संयममार्ग में (पलिति - परियन्ति ) जब विचरण करना चाहते हैं तो (एक्का - एका) असहाय बनी हुई (हं
આ પ્રકારનાં ભગુનાં વચન સાંભળીને બ્રાહ્મણીએ શું કહ્યું તે આ ગાથા द्वारा उडेवामां आवे छे - " नद्देव कुंचा " छत्याहि.
अन्वयार्थ — इव-इत्र ?भ कुंचा क्रौञ्चाः यपक्षी अने हंसा-हंसाः इस ५क्षा तयाणि जालाणि - ततानि जालानि विस्तृत भणेोनु दलित-दलयित्वा छेन अरीने लिन्न लिन्न देशोनु' उदबंधन पुरीने नहेव समइक्कमंता- नभसि समतिक्रामन्ति આકાશમાં સ્વતંત્ર ઉડે છે. એ પ્રમાણે મારા પતિ અને અન્ને પુત્રા જાલેપમ વિષયાના અભિષ્ણ...ગનું છેદન કરીને એ એ સંયમસ્થાનનુ સારી રીતે પાલન ४२तां १२तां नलः४८५ निश्यलिप्त संयमभाग भां पलिंति - परियन्ति क्यारेवियशत्रु ४२वानुं याहे छे त्यारे एक्का - एका असहाय भनेसी हूं - अहम् श्रेवी हुं प
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पतिपुत्रान् कथं नानुगमिष्यामि ! अपि स्वनुगमिष्याम्येव । एवं निश्चित्य चस्वारोऽपि प्रबजितुमुद्यता इति भावः ॥ ३६ ॥ ___ इत्थं चतुर्णामपि प्रव्रज्या प्रतिपत्तिसमये यद्भूतद् द्वादशभिर्गाथाभिः प्राह
मूलम्पुरोहियं तं ससुयं संदारं, सुच्चाभिनिक्खम्म पहायभोगे। कुटुंबसारं विउलुत्तमं तं, रोये अभिक्खं सैमुवाय देवी ॥३७॥ छाया-पुरोहितं तं ससुतं सदारं, श्रुत्वाऽभिनिष्क्रामन्तं प्रहाय भोमान् ।
कुटुम्पसारमपि तु लुप्तयन्तं, राजानमभीक्ष्णं समुवाच देवी ॥३७॥ टीका-'पुरोहियं'-इत्यादि।
भोगान्-शब्दादीन् प्रहाय परित्यज्य समुत-सपुत्रं सदारं-सस्त्रीकं तं प्रसिद्ध अहम् ) मैं भी (ते कहं नानु गमिस्सम्-तान् कथं नानु गमिष्यामि ) फिर क्यों न उन्हीं के मार्गका अनुसरण करूं किन्तु अवश्य करूं ।
भावार्थ-जिस प्रकार क्रौंच और हंसपक्षी विस्तृत जालोंका छेदन करके नानादिशाओं में स्वेच्छानुसार विचरण करते हुए आकाशमें उड़ते हैं-उसी प्रकार जब मेरे पति एवं पुत्रोंने विषयाभिलाषाओंका परित्याग कर संयममार्गमें विचरण करना अंगीकार किया है तो फिर मैं भी क्यों इनसे पीछे रहूं-मैं भी संयममार्गको धारण करुं । इसी में मेरे इस जीवनकी सार्थकता है ।। ३६ ॥
इस प्रकार चारों के प्रवज्या लेनेका निश्चय होने पर जो हुआ वह अब बारह गाथाओं से कहते हैं-'पुरोहियं ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अभिनिक्खम्म-अभिनिष्क्रम्य ) घरसे निकल करके ते कई नानु गमिस्सम्-तान् कथ नानु गमिष्यामि समाना०४ भागनु अनुस२९] શા માટે ન કરું? હું પણ એ માર્ગનું જરૂરથી અવશ્ય અનુસરણ કરીશ.
ભાવાર્થ-–જે રીતે કૌંચ અને હંસ પક્ષી વિસ્તૃત જાળનું છેદન કરીને અનેકવિધ દિશાઓમાં સ્વેચ્છાનુસાર વિચરીને આકાશમાં ઉડે છે. એ જ પ્રકારે મારા પતિ અને પુત્રોએ જ્યારે વિષય અભિલાષાઓને પરિત્યાગ કરી સંયમ માગમાં વિચરણ કરવાને નીર્ણય કર્યો. છે તે પછી હું પણ એમનાથી પાછળ શા માટે રહું ? હું પણ સંયમમાર્ગોને ધારણ કરૂં એમાં જ મારા આ જીવનની સાર્થકતા છે. જે ૩૬
આ ચારેય જણાને પ્રવજ્યા લેવાને દઢ નિશ્ચય થઈ જવાથી જે બન્યું ते वे मार गाथामाथी ४ छ-" पुरोहियं "-त्या !
मन्वयार्थ-अभिनिक्खम्म-अभिनिष्क्रम्य धेरथी नीजान तथा भोगे पहाय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८६५ भृगुनामानं पुरोहितम् अभिनिष्क्रामन्तं-दीक्षार्थं विनिर्गच्छन्तं श्रुत्वाऽपि श्रुत्वैव तस्य पुरोहितस्य कुटुम्बसारं कुटुम्बस्याधारभूतं धनधान्यादिकं तु-निश्चयेन लुप्तयत्न-निर्नामकं कुर्वन्तं-गृह्णन्तमित्यर्थः, राजानं देवी-कमलावती अभीक्ष्ण-पुनः पुनः समुवाच-सम्यक् प्रकारेणाब्रवीत् ॥ __ यद्वा-द्वितीयपक्षेऽस्याश्छाया-"पुरोहितं तं ससुतं सदारं, श्रुत्वाऽभिनिष्क्रम्य प्रहाय भोगान् । कुटुम्बसारं विपुलोत्तमं तं राजनमभीक्ष्णं समुवाच देवी॥" अत्रेयं व्याख्या____ अभिनिष्क्रम्य = गृहानिर्गत्य भोगान् शब्दादीन् प्रहाय परित्यज्य, तथाविपुलोत्तमम्-विपुलं प्रचुरम् , उत्तम-श्रेष्ठम् , कुटुम्बसारं कुटुम्बस्याधारभूतं धनधान्यादिकं च त्यक्त्वा ससुतं सपुत्रं सदारं-सस्त्रीकं तं भृगुनामानं पुरोहितं प्रबजितं श्रुत्वा पुरोहितस्य तत्-प्रचुरं धनमभिलषन्तं राजानम् देवी कमलादेवी अभीक्ष्ण पुनः पुनः समुवाच-सम्यकमकारेण अब्रवीत् ॥ ३७ ॥ ___कमलावती राज्ञी यदब्रवीत्तदुच्यते
तथा ( भोगे पहाय-भोगान् प्रहाय ) शब्दादिक भोगोंका परित्याग कर के एवं (विउलुत्तमं कुडंबसारंवि-पुलोत्तमं कुटुम्बसारं) बहुत एवं श्रेष्ठ ऐसे कुटुम्बके आधारभूत धनधान्यादिकका भी परित्याग करके (ससुयं सदारं-समुतं सदारम् ) पुत्र और स्त्री सहित दीक्षित हुए (तं पुरोहियं सुच्चा-एतं पुरोहितं श्रुत्वा) उस पुरोहितको सुनकर (तत् “अभिलषन्तम्") अस्वामिक उसके उस प्रचुर धन धान्यादिके स्वामी बननेकी अभिलाषा वाले (रायं-राजानम् ) राजासे (देवी-देवी) कमलावतीने (अभिक्खंअभीक्ष्णम् ) बारंबार (समुवाय-समुवाच ) सम्यक् प्रकारसे कहा ॥३७॥ भोगान् प्रहाय Avf गाना परित्या॥ ४शन, मने विउलुत्तमं कुटुम्बसारं -विपुलोत्तमं कुटुम्बसारं भने श्रे० मेवा टुमन आधारभूत धनधान्याहिना ५ परित्या शने ससुयं सदारं-ससुतं सदारम् पुत्री मने सी साथीक्षित
ये॥ तं पुरोहियं सुच्चा-एतं पुरोहितं श्रुत्वा पुराजितनी one मने अस्वाभि એના ધનધાન્યની જાણ રાજાને થતાં એ પ્રચુર ધનધાન્યાદિકના સ્વામી બનવાની તેને मलिता anti मे रायं-राजानम् रागने २७ देवी-देवी ४भापती मने
रे अभिक्खणं-अभिक्ष्णं वारंवार समुवाय-समुवाच सारीरीत समाव्या. ॥३७॥ उ० १०९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम्वंतासी पुरिसो रायं, न सो होई पसंसिंओ। माहणेण परिच्चंत्तं, धणं आदीउ मिच्छसि ॥३८॥ छाया-वान्ताशी पुरुषो राजन्, न स भवति प्रशंसितः ।
ब्राह्मणेन परित्यक्तं, धनमादातुमिच्छसि ॥३८॥ टीका-'वंतासी'-इत्यादि।
हे राजन् ! यः पुरुषो वान्ताशी वान्तभोजी भवति, स सद्भिः प्रशंसितो न भवति । ननु वान्ताशी-भवतु सिद्भिरप्रशंसितः, तावता किमित्याह-'माहणेण' इत्यादि-ब्राह्मणेन परित्यक्तं परिहृतं धनम् आदातुं ग्रहीतुं त्वमिच्छसि, अतस्त्वमपि वान्ताशी एव, अतो न सतां श्लाघनीयो भवसि । अयं भावः-परित्यक्तं धनं हि गृहीतोज्झितत्वाद् वान्तमिव, तदिच्छन् भवानपि वान्ताशीवा वान्ताशी हि न कदापि सतां श्लाघनीयो भवति । अतो मा भूद् भवान् वन्ताशी । नैतदुचितं भवाशामिति।।
किं चसव्वं जगं जइ तुहं, सव्वं वा वि धणं भवे। सव्वं पि" ते अपडतं, ने ताणाय "तं तव ॥ ३९ ॥ छाया-सर्वं जगद् यदि तब, सर्व वापि धनं भवेत् ।
सर्वमपि तेऽपर्याप्तं, नैव त्राणाय तत्तव ॥ ३९॥ टीका-सव्वं '-इत्यादि। हे राजन् ! यदि सर्वं जगत्-समस्तोऽपि लोकः तव भवेत् त्वदधीनं भवेत् । रानी कमलावतीने राजासे जो कहा सो कहते हैं-'वंतासी' इत्यादि
अन्वयार्थ-(राय-राजन् ) हे राजन् । (पुरिसो-पुरुषः) जो पुरुष (वंतासी-वान्ताशी) वान्तको खानेवाला होता है (सो-सः) वह (पसंसिओ न होइ-प्रशंसितः न भवति) प्रशंसाके योग्य नहीं होता है। जब आप यह बात जानते हो तो फिर क्यों (माहणेण परिच्चत्तं-ब्राह्मणेन परित्यक्तम् ) ब्राह्मणद्वारा परित्यक्त (धणं-धनम्) धनको फिरभी (आदाउं इच्छसि-आदातुम् इच्छसि) ग्रहण करनेकी अभिलाषा करते हो ॥३८॥ राणी भावती ने रे युं ते सूत्र४।२४ छ-" वंतोसी"-त्या !
अन्वयार्थ-रायं-राजन् ॐ ॥४न् ! पुरिसो-पुरुषाः पुरुष वंतासीवान्ताशी भान पारसी भासने मानार थायछे सो-सः त पससियोन होइ-प्रशसितः न भवति प्रसशाने योग्य मनता नथी, न्यारे मा पात मा५छ। तो पछी माणेण परिच्चत्तं -ब्राह्मणेन परित्यतम् प्राझए त्याग ४२ सेवा धणं-धन धनन आदाउ इच्छसि-आदातुम् इच्छसि पानी मनिषा ॥ भाट ४२। छ। १ ॥ ३८॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त- नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
૮૬૭
वा = पुनः सर्वमपि । धनं=समस्तमपि रजतस्वर्णरत्नादिकं धनं तव भवेत् तथापि सर्वमपि जगद् धनं च ते तव कृते अपर्याप्तम् = अपरिपूर्ण स्यात् तृष्णाया निरवधिकत्वात् । अथवा भवतु तत्पर्याप्तम्, तथापि तत्सर्वं जगद् धनं च तव त्राणाय = रक्षणाय - जन्मजरामरणाद्यपनोदनाय नैव भवेत् । अतो वान्तसदृशमिंद ब्राह्मणधनं त्वया नैव ग्राहम् ।। ३९ ।।
फिर भी - ' सव्वंजग ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे राजन् ! (सव्वं जगं - सर्व जगत् ) समस्त भी लोक (जह तुहं भवे - यदि तच भवेत् ) यदि आपके आधीन हो जाय (वा - वा) अथवा (सव्वं धणं वि भवे - सर्वं धनमपि भवेत् ) तीन लोकका जितना भी रजत स्वर्ण आदि धन है वह भी आपके खजाने में भर दिया जाय - उस पर आपका एक छत्र प्रभुत्व स्थापित हो जाय तौ भी ( सव्वं पि से अपज्जसं सर्वमपि ते अपर्याप्तम् ) वह समस्त लोक एवं समस्त धन आपके लिये पर्याप्त नहीं हो सकता है, क्यों कि तृष्णा अपर्याप्त है. उससे भी आपकी वह तृष्णा शांत नहीं हो सकती है । अथवा थोड़ी देर के लिये यह मान लिया जाय कि उससे तृष्णाकी शांति हो भी जाय, तौभी ( तं तव ताणाय नैव - त्त् तव त्राणाय नैव ) वह समस्त वैभव आदि परिकर जन्म जरा एवं मरणादिकसे आपकी रक्षा नहीं कर सकता है । इस लिये इस ब्राह्मणका धन जो कि वमन जैसा है आपको ग्रहण करना उचित नहीं है ॥
-
श्री पशु – “ सव्वं जगं " - इत्यिाहि !
भ्भन्वयार्थ–डे शन्न् ! सव्वं जगं - सर्व जगत् संघ भगत पायु जई तु भवे - यदि तव भवेत् ले आपने साधिन थालय वा वा अथवा सव्वं धणं विभवे - सर्व धनमपि भवेत् त्राउनु ने अर्ध सुवर्थ याहि धन छे ते આપના ખજાનામાં ભરી દેવામાં આવે એના ઉપર આપનુ′ એક છત્ર પ્રભુત્વ स्थापित मनी लय तो पशु सव्वंपि ते अपज्जत्तं सर्वमपि ते अपर्याप्तम् मे સમસ્ત લેાક, અને સઘળું ધન આપને માટે પર્યાપ્ત બની શકનાર નથી કારણ કે, તૃષ્ણા અર્પીસ છે. આ કારણે આપની એ તૃષ્ણા શાંત થઇ શકે તેમ નથી. અથવા ઘેાડા સમય માટે એમ માની લેવામાં આવે કે તૃષ્ણાની શાંતિ થઈ यस्य तो पशु तं तव ताणाय नैव - तत् तव त्राणाय नैव ते सधणा वैलव આદિ સઘળુ જન્મ, જરા અને મરણાદિકથી આપની રક્ષા કરી શકે તેમ નથી. આ માટે એ બ્રાહ્મણનું ધન કે, જે વમનના જેવું છે તે લેવુ આપના માટે ઉચિત નથી,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे 'वंतासी' इत्यनेन पुरोहितपरित्यक्तवित्तग्रहणे गर्हितत्वं, 'सव्वं जगं' इत्यनेन समस्तस्य जगतो धनस्य चात्राणकारकत्वं प्रदर्य सम्पति तदनित्यतामाह
मरिहिसि रायं! जया तया वा, मणोरमे कामंगुणे पहाय । ऐक्को हुँ धम्मो नरदेव ! ताणं, नैं विजेई अन्नमिहेहैं किंचि ॥४०॥ ____ भावार्थ-कमलावती दवी अपने पतिको समझा रही है कि नाथ । तृष्णाकी समाप्ति कभी किसीकी नहीं हुई है । अतः जब यह बात है तो फिर आपकी यह तृष्णा परधनको लेनेके लिये क्यों बढ रही है । त्रिलोकका साम्राज्य एवं उसमें रहा हुआ समस्त विपुल वैभव भी बढती हुई इस तृष्णालो मिटानेवाला नहीं होता है । प्रत्युत यह तृष्णा लाभ होने पर अधिकाधिक बढती रहती है । यदि मान भी लिया जाय कि इच्छित पदार्थ के मिलनेसे तृष्णाका शमन हो जाता है तो इससे क्या । क्या बहिरंग अभिलषित पदार्थों की प्राप्ति मनुष्यकी जन्म जरा एवं मरणसे रक्षा कर सकती है ?। किन्तु नहीं । गाथामें रहे हुए वंतासी पदसे यह प्रकट किया गया है कि पुरोहितद्वारा परित्यक्त धनका ग्रहण करना आपके लिये निंदास्पद है 'सव्वं जगं' इससे यह बात सूचित की गई है कि धन इस समस्त जगतकी रक्षा नहीं कर सकता है ॥३९॥
ભાવાર્થ-કમલાવતી દેવી પિતાના પતિ–રાજાને સમજાવી રહેલ છે કે, નાથ ! તૃષ્ણની સમાપ્તિ કદી કોઈની થઈ નથી, તેમ કેઈની થવાની પણ નથી, તૃષ્ણા એ વારંવાર જન્મ મરણના ફેરા કરાવનાર છે. જ્યારે આમ જ બીના છે તો પછી પરધનને લેવાની આપણી તૃષ્ણ કેમ વધી રહી છે? ત્રણ લોકનું સામ્રાજ્ય અને એમાં રહેલા સઘળા વિપુલ વૈભવ પણ વધતી જતી તૃણાને મટાડનારા નથી બની શકતા. પ્રત્યુત લાભ મળવા છતાં પણ આ તૃણા અધિકાધિક પ્રમાણમાં વધતી જ જાય છે. જે માની લેવામાં આવે કે, ઈચ્છિત પદાર્થ મળી જતાં તૃણાનું શમન થઈ જાય છે. તો એથી શું એ બહિરંગ અભિલષિત પદાર્થોની પ્રાપ્તિ મનુષ્યનું જન્મ, જરા અને મરણથી રક્ષણ કરી हेछ? ४२॥ ५७ नही थामा २२३ 'वंतासी' ५४थी से प्रगट ४२वामा આવેલ છે કે, પુરોહિતે ત્યાગ કરેલા એવા બીન વારસ ધનને ગ્રહણ કરવું मापन माटो निहार५४ छ. " सव्वं जगं" माथी पात सूथित ४२वाम આવે છે કે, ધન આ સમસ્ત જગતનું રક્ષણ કરી શકતું નથી. જે ૩૯ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् छाया-मरिष्यसि राजन् ! यदा तदा वा, मनोरमान् कामगुणान् प्रहाय ।
एको हु धर्मो नरदेव ! त्राणं, न विद्यते अन्यदिहेह किंचित् ॥ ४० ॥ टीका-'मरिहिसि'-इत्यादि !
हे राजन् ! यदा तदा वा यस्मिंस्तस्मिन् काले वा मनोरमान् कामगुणान्= शब्दादिरूपान् प्रहाय परित्यज्य मरिष्यसि अवश्यमेव प्राणांस्त्यक्ष्यसि, जातस्य हि मृत्यु ध्रुवो भवति । उक्तं च__ "को वि ताव तए दिट्ठो, सुओ संभाविओ वि वा ।
खिईए जइया सग्गे, जो जाओ न मरिस्सइ ॥ १॥ छाया-कोऽपि तावत्वया दृष्टः, श्रुतः सम्भावितोऽपि वा।
क्षितौ यदि वा स्वर्गे, यो जातो न मरिष्यति ॥ १॥ इति। एते मनोज्ञाः कामगुणा न त्वया साकं गमिष्यन्तीति भावः । तथा हे नरदेव 'मरिहिसि' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे राजन् ! (जया तया वा मणोरमे कामगुणे पहाय मरिहिसि-यदा तदा वा मनोरमान कामगुणान् प्रहाय मरिष्यसि ) जिस किसी भी समय मनोरम शब्दादिकरूप कामगुणोंका परित्याग कर आपको अवश्य ही मरना पडेगा क्यों कि-"जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः" जो जन्मता है वह अवश्य मरता है:
"को वि ताव तए दिट्ठो, सुओ संभाविओ विवा।
खिईए जहवा सग्गे, जो जाओ न मरिस्सइ॥" स्वर्गमें या इस भूमंडलमें कोई भी ऐसा प्राणी न देखनेमें आया है और न सुनने हीमें आया है कि जो उप्तन्न तो हुआ हो पर मरा न हो । यह विश्वास रखो-ये मनोज्ञ कामगुण आपके साथ जानेवाले नहीं हैं । अतः
३२ ५-“ मरिहिसि "-४त्या !
मन्वयार्थ-डे २४! जया तया वा मणोरमे कामगुणे पहाय मरिहिसियदा तदा वा मनोरमान कामगुणान् प्रहाय मरिष्यसि न्यारे त्यारे ४ ५ समये મનરમ શબ્દાદિકરૂપ કામગુણેને પરિત્યાગ કરીને આપે અવશ્ય કરવું પડશે. भडे, “जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः " २ मे छे ते अवश्य भरे छे.
" को वि ताव तए दिट्ठो, सुओ संभाविओ विवा ।
खिईए जइवा सग्गे, जो जाओ न मरिस्सइ ॥" સ્વર્ગમાં અથવા આ ભૂમંડળમાં કોઈ પણ એવું પ્રાણી જોવામાં ન આવ્યું તેમ ન તે સાંભળવામાં આવ્યું છે કે, જે ઉત્પન્ન તે થયું હોય પરંતુ મર્યું ન હોય. એટલે વિશ્વાસ રાખે કે, આ મનેજ્ઞ કામગુણ આપની સાથે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
८७०
हे नरेन्द्र ! = अस्मिन्नसारे संसारे इह = अस्मिन् मृत्यो समायाते एको हु= एक एव धर्मः सम्यग्दर्शनादिरूपो धर्मः त्राणं शरणं भवति । धर्मादन्यत् किञ्चिदपि त्राणं न विद्यते नास्ति । उक्तं च
" अत्थेण नंदराया, न ताइओ गोधणेण कुइयन्नो । धन्ने तिलयसिडी, पुत्तेहिं न ताइओ सगरो ॥ १ ॥” छाया - अर्थेन नन्दराजो, न त्रातो गोधनेन कुचिकर्णः । धान्येन तिलकश्रेष्ठि, पुत्रैर्न त्रातः सगरः ॥ १ ॥ इति ।
अयं भावः - मृत्यौ समुपस्थिते धर्म एव त्राणं भवति, मुक्तिहेतुत्वात् । न च धर्मादन्यत् किंचित् । अतो धर्म एव विधेय इति ॥ ४० ॥
(नरदेव - नरदेव) हे राजन् ! ( इह इह एक्को हु धम्मो ताणं विज्जई-इह इह एक: हु धर्मः त्राणं विद्यते) (इह) इस संसार में (इह) इस मृत्युके आने पर इस जीवकी रक्षा करनेवाला एक आराधित धर्म-सम्यग्दर्शन आदि- ही है । (अन्नम् किंचि ताणं न विज्जई - अन्यत् किञ्चित् त्राणं न विद्यते ) इससे अतिरिक्त और कोई रक्षा करनेवाला नहीं है। कहा भी है
"अत्थेण नंदराया न नाइओ गोधणेण कुइयो । धन्ने तिलयसिडी, पुतेहि न ताइओ सगरो ॥ "
मृत्युके उपस्थित होने पर अर्थसे नन्दराजाका, गोधनसे कुचिकर्णका, धान्यसे तिलकसेठका एवं पुत्रोंसे सागरका त्राण नहीं हो सका तो फिर बाहिरी वस्तुओं से हमारा आपका त्राण कैसे हो सकता है। हां त्राण करनेवाला यदि कोई है तो वह एक आचरित धर्म ही है । क्यों कि वही मुक्तिका हेतु होता है। इसलिये धर्मका सेवन ही उचित है ॥ ४० ॥
भावनार नथी. साथी नरदेव - नरदेव हे श४न् ! इह इह एको हु धम्मो ताणं विज्बई - इह इह पक: हु धर्मः त्राणं विद्यते या संसारमा मृत्युना भाववाथी या अपनी रक्षा हैरनार ये समाराधित धर्म-सम्यग्दर्शन माहि ४ छे. अन्नं किंचि ताणं न विज्जइ - अन्यम् किंचित् त्राणं न विद्यते आनाथी अतिरिक्त मीलु કાઈ રક્ષા કરનાર નથી. કહ્યું પણ છે
" अत्थेण नंदराया न ताइओ, गोधणेण कुइयन्नो । धन्ने तिलयसिट्ठी पुत्तेहिं न ताइओ सगरो | "
મૃત્યુ સામે આવતાં નંદરાજાના, ગાધનથી કુચિકણના, ધાન્યથી તિલકશેઠના, અને પુત્રાથી સગરના બચાવ થઈ શમ્યા નથી. તેા પછી બહારની વસ્તુઓથી સારૂં અને તમારૂં રક્ષણ કઈ રીતે થઈ શકવાનું છે ? જે રક્ષણ કરનાર કાઈ પણ છે તેા તે એક માત્ર સમારત ધર્મ જ છે. કેમકે, તે જ મુક્તિના હેતુ છે. આ માટે ધનું સેવન કરવું ઉચિત છે ૫૪ના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७१
प्रियदर्शिनी टी. अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
यतश्च धर्मादन्यत्किमपि न त्राणाय वा शरणाय वा भवतीत्याह
नाहं रमे पक्खिणि पंजेरे वा, संताण छिन्ना चरिसौमि मोणे। अकिंचणी उज्जुकंडा निरामिसा, परिग्गहारंभ नियत्तदोसा ॥४॥ छायानाहं रमे पक्षिणी पञ्जरे इव, सन्तानच्छिन्ना चरिष्यामि मनिम् । __अकिञ्चना ऋजुकृता निरामिषा, परिग्रहारम्भनिवृत्तदोष ॥४१॥ टीका-'नाहं'-इत्यादि।
हे राजन् ! इव येथा पञ्जरे पक्षिणी न रमते-सुखं नानु भवति, तथैवअहमपि जरामरणाद्युपद्रवसहितेऽस्मिन् भवपारे न रमे = रतिं नानु भवामि । अतोऽहं संतानच्छिन्ना छिन्न-त्रोटितं सन्तानं स्नेहपरम्परा यया सा, परित्यक्तपरिवारस्नेहपरम्परेत्यर्थः, तथा अकिञ्चना-द्रव्यभावपरिग्रहरहिता, तथा ऋजुकृतामाया शल्यादि रहित तपःसंयमसमाराधनतत्परा तथा,-निरामिषा-निष्क्रान्ता
धर्मके सिवाय कोई त्राण और शरण नहीं होता है इस बातको लेकर रानी कहती है-'नाहं रमे' इत्यादि । ___अन्वयार्थ हे राजन् ! जब धर्मके सिवाय रक्षक इस जीवका कोई
और नहीं है तब (वा-इव) जैसे (पंजरे-पञ्जरे) पींजरेमें बंद हुई (पक्खिणि-पक्षिणी) पक्षिणी (न रमे-न रमते ) वहां सुखका अनुभव नहीं करती है उसी तरह (अहं-अहम् ) मैं भी जरा एवं मरण आदिके उपद्रवसे युक्त इस भव रूपी पीजरेमें (न रमे-न रमे) सुखानुभव नहीं करती हूं। इसलिये अब मैं (संताण छिन्ना-संतानच्छिन्ना) पारिवारिक स्नेह बंधनसे रहित तथा (अकिंचणा-अकिञ्चना) द्रव्य एवं भाव परि
ધર્મના સિવાય કઈ રક્ષણ અને શરણું નથી બનતું આ વાતને લઈને सी ४९ छ-" नाहं रमे"-त्यादि !
અન્વયાર્થ–હે રાજન ! જ્યારે ધર્મના સિવાય આ જીવનનું રક્ષણ કરना२ । नथी. वा-इव रेभ पंजरे-पञ्जरे ५i०४२मा पुरयामा मायेर पक्खिणिपक्षिणी पक्षी त्यां न रमे-न रमते सुमनी अनुभव ४री शतु नथी. मेर प्रमाणे अहं-अहम् हुँ ५५५ वृद्धावस्था भने भ२५ महिना उपद्रवयी युत सा म१३५. पां४२मां न रमे-न रमे सुमन। मनुल नथी ४२री शती. मा भाटे हु संतोणछिन्ना- संतानछिन्ना परिवाना रनेडमधनथी २डित तथा अकिंचणा-अकिश्चना द्रव्य मन मा परियडथी परिवळत ने निरामिसा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७२
उत्तराध्ययनसूत्रे आमिषाद् निराभिषा=विषयभोगवर्जिता, शब्दादयो विषया हि विषयीजीवानां गृद्धिहेतुत्वादामिषोपमाः-तद्वजितेत्यर्थः, तथा-परिग्रहारम्भनिहत्तदोषा परिग्रहारम्भावेव जीवदूषणाद् दोषौ, ताभ्यां निवृत्ता, अथवा-परिग्रहारम्भयोर्दोषाः अभिष्वङ्ग निर्दयतादयस्तेभ्यो निवृत्ता, आर्षखाद्दोषशब्दस्य परनिपातः। एवंभूता सती मौन-मुनिभावं चरिष्यामि-अनुष्ठास्यामि ॥ ४१ ॥
मूलम्दवग्गिणा जहा रेपणे, डज्जमाणेसु जंतुसु । अन्ने सत्ता पमोयंति, रागदोसवसंगया ॥४२॥ एंवमेव वयं मूंढा, कामभोगेसैं मुच्छिों । डज्झमाणं न बुझामो, रागदोसँग्गिणा जगं ॥४३॥ छाया-दवाग्निना यथाऽरण्ये, दह्यमानेषु जन्तुषु ।
अन्ये सत्वाः प्रमोदन्ते, रागद्वेषवशंगतः ॥४२॥ एवमेव वयं मूढाः, कामभोगेषु मूच्छिताः।
दह्यमानं न बुध्यामहे रागद्वेषाग्निना जगत् ॥४३॥ टीका-दवग्गिणा' इत्यादि
यथा अरण्ये अटव्यां दवाग्निना-दवानलेन दह्यमानेषु सत्सु जन्तुषु-माणिषु, ग्रहसे परिवर्जित होकर (निरामिसा-निरामिषा) शब्दादिक विषयभोगोंका सर्वथा परित्याग करती हूं और (उज्जुकडा-जुकृता) माया आदि शल्योंसे रहीत तप एवं संयमकी आराधनामें तत्पर होना चाहती हैं। इस तरह (परिग्गहारंभ नियत्तदोसा-परिग्रहारंभ निवृत्तदोषा) परिग्रह और आरंभसे अन्य दोषोंसे निवृत्त होती हुई में (भोणं-मौनम् ) मुनिभावका (चरिसामि-चरिष्यामि) आचरण करूँगी ॥४१॥ फिर भी रानी कहती है-'दवग्गिणा' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जैसे (रण्णे-अरण्ये) वनमें (दवग्गिणा-दवा. निरामिषा शाहि विषयलागाना सर्वथा परित्याग ४३ छु, तम०४ उज्जुकडा-ऋजुकृताः माया माझ्याथी विहीन त५ मन सयभनी साधनामा तपर थवा यार छु. ॥ शत परिगहारंभनियत्तदोसा - परिग्रहारंभनिवृत्तदोषाः पर मन मारलथी मता होषाथी निवृत्त मनीने मौणे-मौनं भनि. सानु चारिस्सामि-चरिष्यामि माय२५ ४रीश. ॥४१॥
शथी २७ ४९ छे-“दव्वग्गिणा"-त्याह! भन्या :-जहा-यथा रेभ रण्णे-अरण्ये पनमा दव्वग्गिणा--दवाग्निना हापा.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषइजीवचरितम् ८७३ रागद्वेषवशंगताः रागद्वेषवशीभूताः, अन्ये अविवेकिनः, सत्त्वाः माणिनः, प्रमोदन्ते-आनन्दमनुभवन्ति । न च विजानन्ति ते तदरण्यान्तर्वतित्वाद् वयमप्यस्मिन्नेव दावानले भस्मसाद् भविष्याम इति । एवमेव अनेन प्रकारेणैव, मूढाः मोहवशगा, वयं कामभोगेषु-कामौ च भोगाश्च कामभोगास्तेषु । तत्र कामौ शब्दरूपलक्षणौ, भोगाः गन्धरसस्पर्शलक्षणाः । यद्वा-काम्यन्ते इति कामाः, भुज्यन्ते इति भोगाः, कामाश्च ते भोगा:-कामभोगा मनोज्ञशब्दादयस्तेषु मूच्छिता गृद्धाः सन्तो रागद्वेषाग्निना दह्यमानं जगत्-संसारं दृष्ट्वा प्रमोदामहे, न च बुध्यामहे-न च जानीमो यज्जगदन्तवत्तित्वेन वयमपि भस्मसाद् भविष्याम इति । अयं भावः-यो हि विवेकवान् रागद्वेषानधीनो भवति, स हि दवाग्निना दह्यमानान् सत्वानवलोक्य 'अहमप्येवमेवानेन दहनीयः' इ त पर्यालोचयन् तान् सत्त्वान् परित्रातुं प्रयतते, न तु प्रमावशगः सन् प्रमोदते । यस्त्वविवेकी रागादिमांश्च भवति, न स ताँस्त्रातुं प्रयतते, प्रत्युत परिणाममपश्यन् दह्यमानांस्तान् दृष्ट्वा प्रमोदते। वय. मपि विवेकविकलास्तथैव समाचाराम इति ॥४२-४३॥ ग्निना) दावानल द्वारा (जंतुसु डजमाणेसु-जन्तुषु दह्यमानेषु) जन्तुओंके जलते रहते (रागदोसवसंगया अन्ने सत्ता पमोयन्ति-रागद्वेष वशंगताः अन्ये सत्त्वाः प्रमोदन्ते) रागद्वेषके वशीभूत हुए अन्य मृगादि प्राणी जो नहीं जलते हैं वे आनन्दका अनुभव करते हैं ( एवमेव-एवमेव ) इसी तरह (मूढा-मूढाः) मोहवशंगत हमलोग भी कि जो (कामभोगेसु मुच्छिया-कामभोगेषु मूञ्छिताः) शब्द एवं रूप रूपी काममें तथा स्पर्श रस गंध रूप भोगमें अथवा-मनोज्ञ शब्दादिक कामभोगोंमें गृद्ध बने हुए हैं (रागदोसग्रिणा उज्जमाणं जगं न बुग्झामो-रागद्वेषाग्निना दह्यमोनं जगत् न बुध्यामहे ) रागद्वेष रूपी अग्निसे जलते हुए जगतको न वा मणी २७सा जंतुसु डज्जमाणेसु-जन्तुषु दह्यमानेषु सन्तुमाने नधन रागदोसवसंगया अन्ने सत्ता पमोयन्ति - रागद्वेषवशंगताः अन्ये सत्वाः प्रमोदन्ते રાગદ્વેષથી વશીભૂત બનેલા અન્ય મૃગાદિક જે પ્રાણી બળતાં નથી તે આનંદને मनुम ४२ छे एवमेव-एवमेव २॥ प्रमाणे मूढा-मूढाः मोहन शमां सायेर सभी ५५ रे कामभोगेसु मुच्छ्यिा -कामभोगेषु मूञ्छिताः ०४ मने ३५ २१३५ કામમાં તથા સ્પર્શ રસ ગંધરૂપ ભેગમાં અથવા મનોજ્ઞ શબ્દાદિક કામગોમાં शृद्ध मनेा छीमे रोगदोसग्गिणा उज्जमाण जगं न बुज्झामो-रागद्वेषाग्निना दह्यमानं जगत् न बुध्यामहे ते रागद्वेष३पी मनिमा मणी २९सा तन ननसान અનુભવી રહ્યા છીએ, પરંતુ એ નથી જાણતા કે, અમે પણ આ જગતની અંદર उ० ११०
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
८७४
विवेकिनो यत्कुर्वन्ति, तदाह
भोगे भुच्चा वमित्ता य, लभूयविहारिणो ।
आमोयमाणा गच्छति, दिया कामकमा इव ॥४४॥ छाया-भोगान् भुक्त्वा वान्त्वा च, लघुभूतविहारिणः !
आमोदमाना गच्छन्ति, द्विजाः कामक्रमा इव ॥४४॥ टीका-'भोगे' इत्यादि
ते विवेकिनो धन्याः ये हि भोगान् मनोज्ञशब्दादिविषयान् भुक्त्वा च= पुनः विपाकदारुणान् तान् भोगान् वान्त्वा परित्यज्य लघुभूतविहारिणः लघुःवायुस्तद्भूताः तत्सदृशाः सन्तो विहरन्ति ये ते तथा, अप्रतिबद्धविहारिण इत्यर्थः अथवा-लघुभूतः संयमस्तेन विहर्तुं शीलं येषां ते तथा संयमविहारिण इत्यर्थः, एतादृशाः सन्त आमोदमानाः आ-समन्तान्मोदमाना आनन्दमनुभवन्तो गच्छन्ति विचरन्ति अभीष्टं स्थानम् । अत्रार्थ दृष्टान्तमाह-'दिया' इत्यादि, इव-यथा कामक्रमाः काम यथेच्छ क्रमः-क्रमणं गमनं येषां ते तथा-अप्रतिहतगमनशीला देखकर हर्षित मन होते हैं, परन्तु यह नहीं जानते हैं कि हम भी जगत्के भीतर वर्तमान हैं अतः हम भी भस्म होंगे ॥४२॥४३॥
विवेकी जन क्या करते हैं यह बात बतलाते हैं-'भोगे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वे विवेकी धन्य हैं जो ( भोगे-भोगान् ) मनोज्ञ शब्दादिक विषयोंको (भुच्चा-भुक्त्त्वा) भोग करके पश्चात् विपाक कालमें दारुण जानकर (वमित्ता-वान्त्वा) उनका परित्याग कर देते हैं और इस प्रकार होकर (लहुभूयविहारिणो-लघुभूतविहारिणः) वायुके समान अप्रतिबद्ध विहारी बन जाते हैं -अथवा संयमित जीवनसे जो विहार करते रहते हैं वे (आमोयमाणा-आमोदमानाः) आनंदका अनुभव करते વર્તમાન છીએ અને અમે પણ આજ રીતે ભરિમભૂત બની જવાના છીએ. ૪૨-૪૩
विहीन शु४२ छ त मायामां आवे छ-" भोगे"-त्याह!
सन्यास विलीन धन्य छ २, भोगे-भोगान् भनाज्ञves विषयान भच्चा-भक्त्वा सोवीन पछी विपा मा ३५ २ मेना वमित्ता-वान्त्वा परित्याग ४३री हे छे. अने ये प्रमाणे रीने लहुभूयविहारिणोलघुभूतविहारिणः वायुना है। मप्रतिम विडारी मनी नय छे. अथवा संयमित नथी २ विहार ४२त। २९ छे ते आमोयमाणा-आमोदमानाः मा.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिवइजीवचरितम् ८७५ द्विजाः पक्षिण आमोदमाना गच्छन्ति । एवं विवेकिनोऽप्यभिष्वङ्गाभावायत्र-यत्र संयमयात्रानिर्वहणं तत्र गच्छन्तीति भावः ॥४४॥ पुनरर्यादिषु रागं निवर्तयितुं राजानं प्रति कमलावती पाह
मूलम्इमे यं बंद्धा फंदंति, मम हत्थज्जमागया।
'वयं च सत्ता कामेसु, भविस्सोमो जहा इमे ॥४५॥ छाया-इमे च बद्धाः स्पन्दन्ते, मम हस्तमार्य ! आगताः ।
वयं च सक्ताः कामेषु, भविष्यामो यथा इमे ॥ ४५ ॥ हुए (कामकमा दिया इव गच्छंति-कामक्रमाः द्विजाः इव गच्छन्ति) यथेच्छ भ्रमण करनेवाले पक्षीयोंकी तरह विचरते रहते हैं।
भावार्थ-जिस प्रकार पक्षियोंको किसी भी स्थानमें ममत्व नहीं होता है, और वे प्रमुदित मन होकर स्वेच्छानुसार इधर उधर विचरते हैं उसी प्रकार ये विवेकी जन भी भोगोंको भोगकर पश्चात् उनको कटुक विपाकवाले जानकर उनका परित्याग कर देते हैं और इस तरह ये विवेकी जन जिस प्रकार वायु सर्वथा लघु होती है, उसी तरह वैषयिक भारसे रहित बनकर लघु बन जाते हैं अथवा उनके त्यागसे संयम जीवन व्यतीत करते हुए अप्रतिबद्ध विहारी होजाते हैं । इनको विहारमें बाधा करने वाली किसी भी शक्तिका साम्हना नहीं करना पडता है। जहां इनको जाना होता है वहीं पर चले जाते हैं। संयमके निर्वाहमें जहां भी इनको बाधाका अभाव प्रतीत होता है वहीं पर जाते हैं ॥४४॥ ननमनुम१ ४२त. २हीन कामकमा दिया इव गच्छंति-कामक्रमाः द्विजाः इव गच्छन्ति यथे२७ श्रम ४२१॥4॥ पक्षीयानी भा३४ वियरत॥ २९ छे.
ભાવાર્થજે પ્રમાણે પક્ષી એને કઈ પણ સ્થાનમાં મમત્વ થતું નથી અને પ્રમુદિત મન બનીને સ્વેચ્છાનુસાર અહિં તહીં વૈરવિહાર (સ્વેચ્છા વિહાર) કરે છે. એ પ્રમાણે વિવેકી જન પણ ભેગોને ભેગવીને પછીથી તેને કડવાં ફળ આપનાર તરીકે જાણીને એને પરિત્યાગ કરી દે છે, અને એ રીતે એ વિવેકી જન જે પ્રમાણે વાયુ સર્વથી હલકો-નાને હોય છે એ માફક વૈષયિક ભારથી રહિત બનીને લઘુ બની જતા હોય છે. અથવો એના ત્યાગથી સંયમ જીવન વ્યતીત કરીને અપ્રતિબદ્ધ વિહારી થાય છે. એમને વિહારમાં બાધા કરનાર કેઈ પણ શક્તિને સામને કરે પડતું નથી. જ્યાં તેમને જવું હોય છે ત્યાં તેઓ ચાલ્યા જાય છે. સંયમના નિર્વાહમાં જ્યાં પણ તેમને બધાને અભાવ પ્રતીત થાય ત્યાં તેઓ જાય છે. ૪૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
टीका-'इमे य'-इत्यादि।
हे आय ! इमे प्रत्यक्षाः कामभोगाः मम, उपलक्षणात्तव च हस्तम् आगता:प्राप्ताः च-पुनः बद्धाः नियन्त्रिता अनेकविधोपायै रक्षिताः । तथाप्येते कामभोगाः स्पन्दन्ते-अस्थिरधर्मतया प्रचलन्ति । एते हि कामभोगा बहुधा सुरक्षिता अपि न तिष्ठन्ति, प्रत्युत प्रचलन्त्येवेत्यर्थः । च शब्दाद् वयमपि च स्पन्दामहे आयुषश्चञ्चलतया परलोकगमनाय वयमपि चञ्चलाः स्म । ' हत्थ' इत्यविभक्तिको निर्देशः। 'अज्जमागया' इत्यत्र मकारागमः प्राकृतत्वात् , च पुनर्वयम् गत्वरेषु एताहशेषु कामेषु सक्ताः-संलग्नाः। अहो अस्माकमज्ञानता। यत एवम् , अतो वयम्यथा इमे पुरोहितादयस्तथैव भविष्यामः। यथाऽमीभिरेते चञ्चलाः कामभोगाः परित्यक्तास्तथा-वयमपि कामभोगानेतान् परित्यक्ष्याम इति भावः ॥४५॥ _____ अर्थ आदिसे राजाका राग हटाने के लिये फिर रानी कहती है'इमे य' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(अज्ज-आर्य) हे आर्य ! (मम हत्थ आगया-मम हस्तम् आगताः) मेरे और आपके हाथों में प्राप्त हुए और इसीलिये (बद्धा-बद्धाः) अनेकविध उपायों द्वारा रक्षित किये गये (इमे-इमे) ये शब्दादिक कामभोग (फंदति-स्पन्दन्ते) अस्थिर स्वभाववाले होनेसे सदा स्थायी नहीं हैं किन्तु अस्थिर ही हैं। यहां "च" शब्दसे यह बात भी सूचित कीगई है कि जिस प्रकार कामभोग अस्थिर हैं उसी प्रकार हमलोग भी अस्थायी हैं। क्यों कि इसगतिमें हमारा अवरोधका कारण जो आयु कर्म है वह स्वयं अस्थायी है। फिर भी (वयं-वयम् ) अस्थायी हम (कामेसु सत्ताकामेषु सक्ताः) इन अस्थिर विषयों में मूर्छित हो रहे हैं यह कितने आश्चर्यकी बात है। हमारी इस अज्ञानताका भी कहीं ठिकाना है ? इस
અર્થ આદિથી રાજાને મેહ હટાવવા માટે ફરીથી રાણી કહે છે – " इमे य"-त्यादि।
अन्वयार्थ:--अज-आर्य माय ! ममहत्थ आगया-मम हस्तम् आगताः भागने मापना हाथामा प्रात थये। मने मे४ भाटे बद्धा-बद्धाः भनेविध पायोथी २क्षाये। मेवा इमे-इमे मा शहा मला फंदति-स्पन्दन्ते અસ્થિર સ્વભાવવાળા હેવાથી સદા સ્થાયી નથી, પરંતુ અસ્થાયી છે. અહીં
” શબ્દથી એ વાત પણ સૂચિત કરવામાં આવેલ છે કે, જે રીતે કામગ અસ્થાયી છે એજ પ્રમાણે આપણે પણ અસ્થાયી જ છીએ, કેમકે, આ ગતિમાં અમારા અવરોધનું કારણ જે આયુષ્ય કર્મ છે તે સ્વયં અસ્થાયી છે. છતાં पण वयं-वयम अस्थायी सेवा मभी कामेसु सत्ता-कामेषु सताः से अस्थायी વિષયમાં લુપ બની રહ્યા છીએ એ કેટલા આશ્ચર્યની વાત છે? અમારી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम् ८७७
नन्वस्थिरा अपि कामभोगा यदि सुखहेतवः स्युस्तदा तत्परित्यागो न विधेयः ? इति शङ्का निराकर्तुमाह---
मूलम्सामिसं कुलंलं दिस्स, बज्झमाणं निरामिसं।
आमिसं सवमुज्झित्ता. विहरामो निरामिसा ॥४६॥ छाया-सामिषं कुललं दृष्ट्वा, बाध्यमानं निरामिषम् ।
आमिषं सर्वमुज्झित्वा, विहरामो निरामिषा ॥४६॥ टीका-'सामिसं' इत्यादि
हे राजन् ! सामिषं = मांससहितं कुललं पक्षिणं, बाध्यमानं अन्यपक्षिणा पीडयमानं दष्ट्वा सामिपः पक्षी आमिषाऽऽहारिभिः पक्षिभिः पीडयते इति विलोक्य तथा निरामिषं-मांसरहितं तमेव कुललं निरुपद्रुतं दृष्ट्वा वयमपि सर्व-निरवशेषम् आमिषम् अभिष्वङ्गहेतुकं शब्दादिविषयम् उज्झित्वा परित्यज्य निरामिषाः= लिये (जहां इमे भविस्सामो-यथा इमे भविष्यामः) जैसे ये पुरोहित आदि बने हैं वैसेही हमलोग भी बनेंगे।इस प्रकार कमलावतीने राजासे कहा॥४५॥
यदि कोई इस पर यों कहें कि विषयभोग भले ही अस्थिर हों इससे हमको क्या लाभ ?। वे यदि सुखदायी हैं तो हमको इनका परित्याग नहीं करना चाहिये । इसका उत्तर इस प्रकार है-'सामिसं' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ हे राजन् ! (सामिसं कुललं-सामिषं कुललम् ) मांसको दवाये हुए पक्षीको (बज्झमाणं दिस्स-बाध्यमानं दृष्ट्वा ) अन्य मांस लोलुपी पक्षियों द्वारा दुःखित देखकरके तथा (निरामिसं-निरामिषम् ) निरामिष उसी पक्षीको निराकुल देखकरके हमलोग भी (सव्वम् आमिसं समझानतर्नु ५५ ज्यांय ४j छ १ मा माटे जहा इमे भविस्सामो-यथा इमे भविष्यामः २१। ये पुरोहित ३ मन्या छ तपा मारे मनशु કમલાવતીએ રાજાને કહ્યું છે ૪૫ છે
આમાં જે કંઈ એમ કહે કે, વિષયાગ ભલે અસ્થિર હોય એની સાથે અમારે શું સમ્બન્ધ છે? એ જે સુખદાયક છે તો પછી અમારે એનો પરિત્યાગ न ४२ नये. सन उत्त२ मा प्रसारन छ. “सामिसं"-त्या!
मक्याथ----3 २४ ! सामिसं कुललं-सामिषं-कुललम् भांसने सन मेठेता पक्षान बज्झमाणं दिस्स-बाध्यमानं दृधा भी मांसोधी पक्षीयावा ६:५ अपातुं मन तथा निरामिसं-निरामिषम् निराभिष ४ पक्षी निरास नधन म हो। ५] सव्व आमिसं उज्झित्ता-सर्व आमिषं उज्झित्वा मलिना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भोगामिषवर्जिता सन्तो विहरामः = विचरिष्यामः । अयं भावः -यथा मांसयुक्तः पक्ष्यन्तरैः पीडयते, पुनः स एव मांसरहितो निराकुलो विचरति । एवमेव धनधान्यादियुक्ताः प्राणिनो दायादैः पीडयन्ते । तद्रहिताश्च सुखेन विचरन्ति । अतो वयमपि पीडाहेतुकं सर्वे धनधान्यादिकं परित्यज्य श्रामण्यमङ्गीकृत्य अप्रतिबद्ध विहारिणो भूत्वा सुखेन विहरिष्याम इति ॥ ४६ ॥
Ge
उज्झित्ता - सर्व आमिषं उज्झित्वा ) अभिष्वंगके कारणभूत समस्त शब्दादिक विषयोंका परित्याग करके ( निरामिसा - निरामिषाः ) अब भोगरूप आमिषसे रहित होते हुए (विहरामो - विहरामः) विचरण करेंगे ।
भावार्थ -- पक्षीको मास लिये देखकर जैसे अन्य मांस लोलुपी पक्षी उसपर झपट पड़ते हैं एवं जब वह निरामिष हो जाता है तब उसका पीछा करना वे छोड देते हैं, इस तरह वह निराकुल होकर जहां उसे जाना होता है वहां चला जाता है। इसी प्रकार शब्दादिक विषयोंमें फंसे रहना मांसको अपनानेवाले पक्षीके समान है । उस बिचारे पक्षीको जैसे अन्य मांस लोलुपी पक्षी पीडित किया करते हैं उसी प्रकार शब्दादिक विषयोंमें फँसे हुए प्राणियोंको भी अन्य विषयाभिलाषी प्राणी दुःखित किया करते हैं। जब वह निरामिष भोगवर्जित हो जाता है तब अन्य पक्षियों जैसे दायादिक भाग लेनेवाले उसका पीछा करना छोड़ देते हैं। इस प्रकार वह निश्चिन्त होकर स्वेच्छानुसार जहां इच्छा होती है वहां विचरता है । स्वेच्छानुसार विचरणमें बाधक शब्दादिक भोग थे- उनसे
डारभूत सघणां शब्दाहि विषयानो परित्याग उरीने हुवे निरामिसा - निरामिषाः लोग३य याभिषथी रहित मनीने विहरामो - विहरामः वियर शु.
લાવાથ—કાઈ પક્ષીની ચાંચમાં માંસ જોઈ ને જેમ અન્ય માંસ લાલુપ્ત પક્ષી એના ઉપર ઝપટ નાખે છે અને જ્યારે તે નિરામિષ થઈ જાય છે ત્યારે તેના પીછો પકડવા છેાડી દે છે. આ પ્રમાણે નિરાકુલ મનીને જ્યાં જવું હોય ત્યાં ચાલી જાય છે. આ પ્રમાણે શબ્દાદિક વિષયામાં સાઇ રહેવું" તે માંસને અપનાવનાર પક્ષીના સમાન છે, એ બીચારા પક્ષીને જેમ અન્ય માંસ લાલુપી પક્ષી પીડિત કર્યાં કરે છે એજ રીતે શબ્દાદિક વિષયેટમાં ફસાયેલા પ્રાણીને પણ અન્ય વિષયાભિલાષી પ્રાણી સતાવ્યા કરે છે. જ્યારે તે નિરામિષ ભાગવત બની જાય છે ત્યારે અન્ય પક્ષીએની માક તેની પાસેથી ભાગ પડાવવામાં લેલુપ અનેલાએ એને પીછે છોડી દે છે. આથી તે નિશ્ચિત બનીને સ્વૈચ્છાનુસાર જ્યાં ઈચ્છા થાય ત્યાં વિચરે છે. સ્વેચ્છાનુસાર વિચરણમાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
८७९ उक्तार्थमेव दृढ़ीकर्तुं पुनरप्याह
मूलम् गिद्धोवमे उ नच्चा णे, कामे संसारवड्डणे । उरगो सुवण्णपासेठेव, संकमाणो तणुं रे ॥४७॥ छाया-गृद्धोपमांस्तु ज्ञात्वा खलु, कामान् संसारवर्द्धनान् ।
उरगः सुपर्णपार्श्वे इव, शङ्कमानस्तनुचरेः ॥४७॥ टीका-'गिद्धोवमे ' इत्यादि ।
हे राजन् ! विषयलोलुपान् गृद्धोपमान-गृद्धसदृशात् आमिषहरणशीलान्, ज्ञात्वा, 'णम्' इति वाक्यालंकारे तु-पुनः कामान्-शब्दादिविषयांश्च संसारवर्द्धनान् भवद्धिकरान् ज्ञात्वा, सुपर्णपार्श्वे = गरुडसमीपे उरग इव=सर्प इव शङ्कमानो भयत्रस्तः सन् तनु-स्तोकं-मन्दं यतनयेति यावत् चरेः क्रियासु प्रवृत्तो भव । यथा-गरुडोपमा विषयास्त्वां न बाधेरन् तथा संयममार्गे विहरस्वेति भावः॥४७॥ वह रहित बनगया अतः सुखपूर्वक विचरणमें अब उसको कोई बाधा नहीं सता सकती है । इसी प्रकार हम भी पीडा हेतुक सर्व धन धान्यादिकका परित्याग करके एवं श्रामण्य स्वीकार करके अप्रतिबद्ध विहारी होकर सुखपूर्वर विचरेंगे ॥४६॥
फिर इसी बातको दृढ करनेके लिये रानी कहती हैं'गिद्धोवमे' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे राजन् ! विषयलोलुप जनोंको (गिद्धोवमे-गृद्धोपमान) गृद्ध सदृश (नच्चा-ज्ञात्वा) जानकर तथा (कामे-कामान् ) शब्दादिक विषयोंको (संसारवडणे - संसारवर्द्धनान् ) भववृद्धिके करने वाले (नच्चा-ज्ञात्वा) जानकर आप (सुवण्णपासे उरगोन्व-सुपर्णपाचे उरगः બાધક શબ્દાદિક ભોગ હતા એનાથી મુક્ત બની જતાં સુખપૂર્વક વિચરણ કરવામાં તેને કઈ પણ બાધ આવતો નથી. આ પ્રમાણે આપણે પણ પીડાના હેતુ સમાન સર્વ ધનધાન્યાદિકને પરિત્યાગ કરીને તેમજ દીક્ષા અંગિકાર કરીને અપ્રતિબદ્ધ વિહારી થઈને સુખપૂર્વક વિચારીશું | ૪૬ !
१३ी ये पातन १८ ४२१॥ भाट २७ ४९ छ-" गिध्धोवमे"-त्या |
भन्याथ-3 ॥४-! विषय युपी बनाने गीद्धोवमे-गद्धोपमान् गीय सश नच्चा-ज्ञात्वा 19ी तथा कामे-कामान् श16 विषयाने संसारवणेसंसारवर्द्धनान् सद्धिना ४२११७नच्चा-ज्ञात्वा omeीने मा५ सुवण्णपासे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे तथा
मूलम्नागोव्व बंधणं छित्ता, अप्पणो वसई वैए । एवं पत्थं महारांय !, इसुंयारे त्ति में सुयं ॥४८॥ छाया-नाग इव बन्धनं छित्त्वा, आत्मनो वसति बजेः।
एतत्पथ्यं महाराज! इषुकारेति मया श्रुतम् ॥४८॥ टीका-'नागोव्व' इत्यादि
हे राजन् ! नागा हस्ती यथा-बन्धनं छिया, आत्मनो वसतिं विन्ध्याटवीं व्रजति । तथा त्वमपि बन्धनं ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धनं छित्त्वा आत्मनो वसति मुक्तिस्थानं व्रजेः गच्छ। एवमुपदिश्य निगमयितुमाह-'एयं' इत्यादि-हे महाराज ! इषुकार ! इत्येतत्पथ्यं हितं यन्मया साम्प्रतं भवते प्रोक्तं तत् मुनिजनसनिधौ मया श्रुतम् । न तु मया स्वमनीषया प्रकल्प्य मोक्तम् ॥४८॥ इव) गरुड़के समीपमें सर्पकी तरह (संकमाणो-शङ्कमानः) भयत्रस्त होकर (तणुंचरे-तनुचरेः) यतनापूर्वक क्रियाओंमें प्रवृत्ति करो ॥४७॥
अथवा-'नागोव्व' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे राजन् ! (इव-इव) जैसे (नाग-नागः) हस्ती (बंधणं छित्ता-बन्धनं छित्त्वा) बंधनको छेदन करके (अप्पणो वसई वए-आत्मनो वसतिं व्रजति) अपने स्थानभूत विंध्याटवीमें जाता है इसी तरह आप भी (बंधणं छित्ता-बन्धनं छित्त्वा ) ज्ञानावरणीय आदि कर्म बन्धनको नष्ट कर अपने स्थानभूत (वसई वए-वसतिं व्रजेः) मुक्तिमें जाओ (महारायमहाराज) हे महाराज इषुकार ! (एयं पत्थं-एतत्पथ्यम् ) इसीमें भलाई है। उगोव्व-सवर्णपाश्व उरगः इव ॥३उनी साभे ५3सा सपनी मा संकमाणोशकमानः अयस्त थने तणुंचरे-तनुचरेः यत्नपूर्व जियायोमा प्रवृत्ति ४२१.॥४७॥
मथा-"नागोव्व"-त्यादि।
वयार्थी- शर! इव-इव २ रीत सधनमा माये नाग-नागः हाथी से बंधणं छित्ता-बन्धनं छित्वा धनने ताडी नामीन अप्पणो वसई वएआत्मनो वसतिं व्रजति चाताना स्थानभूत विध्यारवीमा यादया नय छे. मेकर प्रभारी मा५ ५५ बधण छिता-बन्धनं छित्वा ज्ञाना१२०ीयाहिम मनता नाश श याताना स्थानभूत वसई वए-वसतिं व्रजेः भुम्तिमा पाया गया. महाराय-महाराज भा२।०१ ४२ ! एवं पत्थं-एतत् पथ्यम् सभा तमाश
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
__मूलम्चईत्ता विउलं रज्ज, कामभोगे ये दुच्चए । निविसया निरौमिसा, निन्नेहीं, निप्परिग्गहा ॥४९॥ सम्मंधम्मं विाणित्ता, चिच्चा कामगुणे वेरे । तवं पगिझऽहखाय, घोरं घोरपरकमा ॥५०॥ छाया-त्यक्त्वा विपुलं राज्यं, कामभोगांश्च दुस्त्यजान् ।
निर्विषयौ निरामिषौ, निः स्नेही निष्परिग्रहौ ॥४९॥ सम्यग् धर्म विज्ञाय, त्यक्त्वा कामगुणान् वरान्।
तपः प्रगृह्य यथाऽऽख्यातं, घोरं घोरपराक्रमौ ॥५०॥ टीका-'चइत्ता' इत्यादि
विपुलं-विशालं राज्यं दुस्त्यजान्=दुष्परिहरान् कामभोगान् शब्दादिविषयांश्च त्यक्त्वा पस्त्यिज्य सम्यग-यथावस्थितं धर्म-श्रुतचारित्रात्मकं विज्ञाय-विशेषतो(त्ति-इति)इसी प्रकार (मे-मया) मैंने (सुयं-श्रुतम्)मुनिजनोंके समीप सुनाहै।
भावार्थ--कमलावतीने कहते २ यह भी कह दिया कि हे नाथ ! सबसे उत्तम मार्ग तो यह है कि जिस प्रकार गजराज बंधनसे रहित हो कर अपने स्थान पर चला जाता है उसी प्रकार आपको भी कर्मों का बंधन तोड कर मुक्तिस्थानमें जाना चाहिये । क्यों कि आत्माकी भलाई इसीमें है । अतः इसी निमित्तको लेकर मैंने यह सब आपसे कहा है। जैसे मैंने मुनिराजों के मुखसे सुना है ॥ ४८ ॥
इस प्रकार कमलावतीके वचन सुनकर प्रतिबुद्ध हुए राजाने तथा कमलावतीने क्या किया? यह इन दोगाथाओं द्वारा प्रकट किया जाता हैमता छ, त्ति-इति प्रमाणे मे-मया में सुयं- तम् मुनिश पासेथी समिणे छे
ભાવાર્થ-કમલાવતીએ કહેતાં કહેતાં એ પણ કહી દીધું કે, હે નાથ ! સહથી ઉત્તમ માગતો એ છે કે, જે રીતે ગજરાજ બંધનથી મુક્ત થઈને પિતાના મૂળસ્થાન તરફ ચાલ્યા જાય છે, એજ રીતે આપે પણ કર્મોનાં બંધન તેડી નાખીને મુક્તિ સ્થાનમાં જવું જોઈએ. કેમકે, આત્માનું શ્રેય એમાંજ છે. આ નિમિતે જ આપને મેં આ સઘળું કહે છે કે જે મેં મુનિરાજોના મુખેથી સાંભળેલ છે. ૪૮
આ પ્રમાણે કમળાવતીનાં વચન સાંભળીને પ્રતિબુદ્ધ થયેલા રાજાએ તથા કમળાવતીએ શું કર્યું ? એ આ બે ગાથાઓથી પ્રગટ કરવામાં આવે છે –
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
उत्तराध्ययनस्त्रे ऽवबुध्य वरान्=श्रेष्ठान् कामगुणान् शब्दादिविषयान् त्यक्त्वा, 'चइत्ता' 'कामभोगे' इति पदद्वये प्रामुक्तेऽपि 'चिच्चा' 'कामगुणे' इति पुनरभिधानं त्रिकरण त्रियोगतः परित्यागं सूचयितुम् । तथा यथाऽऽख्यातम्-तीर्थंकरगणधरादिभिर्यन प्रकारेण कथितं तथैव घोरम्=कातरपुरुषैरत्यन्तदुश्चरं तपः अनशनादिकं प्रगृह्यस्वीकृत्य निर्विषयौ वर्जितशब्दादिविषयौ कामभोगपरित्यागात् , अथवा-विषयो देशस्तद्रहितौ, राष्ट्रपरित्यागात् , निरामिषौं = भोगामिषवर्जितौ विषयाभिष्वङ्गपरित्यागात्, निःस्नेहौ-स्नेहरहितौ स्वजनादिप्रेमपरित्यागात् , निष्परिग्रहौ वाह्या
'चइत्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(विउल-विपुलम् ) विशाल (रज्जं-राज्यम् ) राज्यवैभव तथा (दुच्चए कामभोए य-दुस्त्यजान् कामभोगान् च) दुस्त्यज-जो छोडना बहुत ही कठिन था ऐसे कामभोगोंका (चइत्ता-त्यक्त्वा) परित्याग करके पश्चात् (सम्मं धम्मं विणायित्ता-सम्यक्-यथावस्थितं-धर्म विज्ञाय) यथावस्थित धर्म-श्रुतचारित्ररूप धर्म-के स्वरूपको अच्छी तरह-विशेषरीतिसे समझकर (दुच्चए कामगुणे चहत्ता-दुस्त्यजान्-कामगुणान् त्यक्त्वा) श्रेष्ठ शब्दादिकोंके विषयोंका त्रिकरण त्रियोगसे त्याग करके (जहक्खायंयथा ख्यातम् ) तीर्थंकरादिकोंने जैसी विधिसे आराधन करना कहा है उसी विधिके अनुसार (घोरं-घोरम् ) कायरों द्वारा आचरित होने में सर्वथा अशक्य ऐसे (तवं-तपः) अनशन आदि तपोंको (पगिज्झ-प्रगृह्य) स्वीकार करके (निधिसया-निर्विषयौ) कामभोगादिकोंसे रहित-अथवा अपने देशसे रहित तथा (निरामिसा-निरामिषौ ) भोगरूप आमिषसे रहित एव(निन्नेहा-निःस्नेहो ) स्वजनादिकके प्रेमबंधनसे रहित हुए वे "चइत्ता” त्यादि. ____मन्वयार्थ-विउलं-विपुलम् पिण रज्ज-राज्यम् २०य वैमन दुच्चए कामभोए य-दुस्त्यजान् कामभोगान् च हुरत्यय २२ छ। भूम तुं मेवा भलागान चइता-त्यक्त्वा परित्या परीने पछीथी सम्मं धम्म विणायित्ता - सम्यक् - यथावस्थितं - धर्म विज्ञाय यथास्थित यम श्रुतयारित्र३५ धर्मना १३५२ सारीश समझने दुच्चए कामगुणे चइत्ता-दुस्त्यजान् कामगुणान् त्यक्त्वा श्रेष्ठ शाहि विषयान। त्रि२५५ त्रियाथी त्या सरीन जहाक्खायंयथाख्यातम् तिथ ४२॥हियो रे विधियी माराधना ४२पार्नु मतो छ से विधि अनुसार घोरं-घोरम् अय। रेन. ४ शत नथी. सेवा तवं-तपः मनशन मा तपान पगिज्झ-प्रगृह्य स्वी४१२ रीन निव्विसया-निर्विषयौ आम साहिथी २हित अथवा पोताना शिथी २ मने निरामिसा-निरामिषौ लोग. ३५ भाभिषयी २लित तम०४ निन्नेहा-निःस्नेही २१०४नाहिन प्रेममधनथी माग
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १४ नन्ददत्त - नन्दप्रियादिषड्जीवचरितम्
૮૨
भ्यन्तरपरिग्रहवर्जनात् तथा - घोरपराक्रमौ - घोरः - भयानकः, पराक्रमः = बलं कर्मशत्रु विजये ययोस्ती घोरपराक्रमौ, उग्रतपः समाचरणात् जातौ ॥४९-५० ॥ सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरन्नाह
9
मूलम् -
एवं ते कर्मसोबुद्धा, सव्वे धम्मपरायणी । जम्मर्मेच्चु भयोव्विग्गा, दुक्खस्तं - गवेसिंणो ॥ ५१ ॥
छाया -- एवं ते क्रमशो बुद्धाः सर्वे धर्मपरायणाः । जन्ममृत्युभयद्विग्नाः दुःखस्यान्तगवेषिणः ॥ ५१ ॥
टीका--' एवं ते ' इत्यादि -
एवम् = अमुना प्रकारेण क्रमशः = पूर्वोक्तक्रमेण बुद्धाः = प्राप्तप्रतिबोधाः, जन्ममृत्युभयीद्विग्नाः=जन्ममृत्योर्यद् भयं तेन उद्विग्नाः = त्रस्ताः, तथा - दुःखस्य = शारीरिक मानसिक दुःखस्य, अन्तगवेषिणः = पर्यवसानान्वेषकाः सकलदुःखनाश गवेषणशीलाः सन्तः, ते सर्वे=भृग्विषुकारादयोधर्मपरायणाः = धर्मैकनिष्ठा जाताः ॥ ५१ ॥ दोनों राजारानी (निष्परिग्गहा - निष्परिग्रहौ) बाह्य एवं आभ्यन्तर परिग्रहके त्याग करदेनेसे ( घोरपरकमा जाए-धोरपराक्रमौ जातौ ) कर्मरूपी शत्रुओंके विजय करनेमें विशिष्ट बलसंपन्न बन गये ॥ ४९ ॥ ५० ॥
अब अध्ययनका उपसंहार करते हुए कहते हैं - ' एवं से' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (कमसा - क्रमशः ) अनुक्रम से ( एवं - एवम् ) इस प्रकार ( बुद्धा - बुद्धा:) प्रतिबोधित हुए (सब्बे - सर्वे) वे सबके सब छहों (जन्ममच्चु भयो हिग्गा - जन्म मृत्यु भयोद्विग्नाः) जन्म मरण के भयसे उद्विग्न बनकर (दुःखस्संत गवेसिणो- दुःखस्यान्तगवेषिणः) शारीरिक एवं मानसिक दुःखोंका अन्त अब किसप्रकार होगा इस बात की गवेषणा करनेमें
मनीने से मन्नेराल भने राशी निप्परिगहा - निष्परिग्रहौ मा भने अल्यांतर परिथडना त्याग उरी देवाथी घोरपरकम्मा जाए - घोरपराक्रमौ जातौ उभं३या શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવવામાં વિશિષ્ટ એવુ બળ સંપાદન કર્યું" u૪ાપના हवे अध्ययननो उपसंहार उरता हे छे - " एवं वे "छत्याहि !
- जन्म
मन्वयार्थ - कमसो- क्रमशः अनुभथी एवं - एवम् मा प्रमाणे बुद्धा-बुद्धाः अभोधित थर्धने सम्वे-सर्वे मे सधजा छमे छलवेो जन्ममच्चूभयोव्विग्गा-उ मृत्युभयोद्विग्नाः ०४न्भ भरशुना लयथी उद्विग्न मनीने शारीरिङ भने मानसिङ टुःयोनो અંત હવે કયા પ્રકારે કરી શકાય આ વાતની ગવેષણા કરવામાં લવલીન બન્યા અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
उत्तराध्ययनसूत्रे
सासणे विगयेमोहाणं, पुल्विभावणभाविया । अचिरेणेव कालेण, दुवस्संतमुवागया ॥ ५२ ॥ छाया-शासने विगतमोहानां, पूर्वभावनामाविताः।
अचिरेणैव कालेन, दुःखस्यान्तमुपागताः ॥५२॥ टीका-'सासणे' इत्यादि
पूर्वभावनाभाविता:-पूर्वस्मिन्=पूर्वभवे या मावना अनित्याशरणादिद्वादशविधभावनास्ताभिर्भाविता वासिताः-जन्मान्तरीय सम्यकक्रियाभ्यासरूपद्वादशविधमनःपरिणतिवासितान्तःकरणाः ते षडपि विगतमोहानाम्-वीतरागाणामहतां शासने संस्थिता अचिरेणैव कालेन-स्तोककालेनैव दुःखस्य-चतुर्गतिक संसाररूपस्य अन्तम्-अवसानमुपागताः प्राप्ताः ॥५२॥ लवलीन बने और इसीलिये (धम्म परायणा-धर्मपरायणाः जाताः) धर्ममेंही एकनिष्ठा जिन्होंको ऐसे हो गये ॥५१॥
फिर भी-'सासणे' इत्यादि । __ अन्वयार्थ (पुचि भावणभाविया-पूर्वभावना भाविताः) पूर्वभवमें भाई गई जो अनित्य अशरण आदि बारह प्रकारकी भावनाएँ हैं उनसे भावित अन्तःकरणवाले ये छहों जीव (विगयमोहाणं-विगतमोहानाम् ) वीतरागप्रभुके (सासणे-शासने) शासनमें स्थित होते हुए (अचिरेणेव कालेण दुक्खस्संतमुवागया-अचिरेणैव कालेन दुःखस्यान्तमुपागताः) बहुत थोडे समयमें ही चतुर्गतिरूप संसारके अन्तको प्राप्त हो गये। अर्थात् मोक्षमें गये ॥५२॥ मेथी धम्मपरायणा-धर्मपरायणाः धर्ममा मेनिमय तो! मनी गया. ॥५१॥
श्री ५g--" आसणे "त्या!
मन्वयार्थ-पुट्विभावणभाविया-पूर्वभावनाभावितः पूनम मनित्य આશરણુ આદિ બાર પ્રકારની ભાવનાએ જેમણે ભાવેલ હતી, એને લઈને भावित मत:४२५ मने७ ०१ विगयमोहाणं-विगतमोहानाम् वात। प्रभुना सासणे-शासने शासनमा स्थित धन आचिरेणेव कालेण दुक्खस्सं तमुवागया-अचिरेणैव कालेन दुखस्यान्तमुपागताः ॥ १४ थासमयमा ४ ચતુતિરૂપ સંસારના અંતને પામ્યા અર્થાત્ એ છએ જીવ મેક્ષમાં ગયા. પરા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
प्रियदर्शिनी टी. अ० १४ नन्ददत्त-नन्दप्रियादिषड्जीयचरितम् ८५
स्पष्टप्रतिपत्तये पुनरप्याह--- राया ये संह देवीएं, महिणो य पुरोहिओ। माहणी दोरगा चेवे, संवे ते" परिनिव्वुडत्ति बेमि ॥५३॥ छाया-राजा च सह देध्या, ब्राह्मणश्च पुरोहितः।।
ब्राह्मणी दारको चैव, सर्वे एते परिनिर्वृता इति ब्रवीमि ॥५३॥ टीका--'राया य' इत्यादि--
देव्या कमलावत्या सह राजा इषुकारः, च-पुनः पुरोहितो ब्राह्मणो भृगुः, च-पुनः तत्पत्नी ब्राह्मणी-यशानाम्नी, तयोः दारकौ-पुत्रौ देवभद्रयशोभद्रनामानौ चैत्र-चापि, एवकारोऽप्यर्थकः, एते सर्वेषडपि परिनिर्वृताः कर्माग्न्युपशमतः शीतीभूता मुक्तिं गता इत्यर्थः । इति' 'ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥५३॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलित-ललितकलापालापक प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशा हूछत्रपति-कोल्हापुरराजमदत्त-" जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य-श्रीघासीलालबतिविरचितायाम् "उत्तराध्ययनसूत्रस्य" प्रियदर्शिन्याख्यायां व्या
ख्यायाम्-' इषुकारीयं ' नाम
चतुर्दशमध्ययन-सम्पूर्णम् ॥१४॥ इसी बातको पुनः उन छहोंके अनुक्रमसे नामनिर्देश पूर्वक सूत्रकार कहते हैं-'राया य' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(देवीए-देव्या) कमलावती देवीके (सह-सह) साथ (राया-राजा) इषुकार राजा ( य-च ) और ( पुरोहिओ माहणो-पुरो. हितः ब्राह्मणः) पुरोहित ब्राह्मण तथा (माहणी-ब्राह्मणी) उसकी
આ વાતને ફરીથી છએના અનુક્રમથી નામ નિદેશથી સૂત્રકાર કહે છે'राया य ' इत्यादि ।
मन्वयाथ-देवीए-देव्या भावती तुवानी सह-सह साये १२ रायाराजा २ य-च मने पुरोहिओ माहणो-पुरोहितः ब्राह्मणः पुरालित प्रास तथा माहणी-बाह्मणी प्राझी दारगाचेव-दारको चैव सेभन म भने यशससे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - -- - -- -- - 886 पत्नी यशा तथा (दारगाचेव-दारको चैव ) उनके देवभद्र तथा यशोभद्र ये दोनों पुत्र (ते सम्वे-एसे सर्वे ) इन सब छहों व्यक्तियों ने (परिनिव्वुडे-परिनिवृत्ताः) कर्मरूपी अग्निके उपशमन हो जानेसे शीतीभूत होकर मुक्तिको प्राप्त किया // 53 // ___ यह चौदहवें अध्ययनका हिन्दी अनुवाद सम्पूर्ण हुआ // 14 // भन्ने पुत्री ते सव्वे- एते सर्वे // An Ur परिनिव्युडे-परिनिर्वृताः કર્મરૂપ અગ્નિના ઉપશમનથી શીતીભૂત થઈને મુક્તિને પામ્યા. 53 શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ચૌદમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ થશે. જે 14 . ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રઃ 2