________________
-
-
-
४८२
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम् - पंचिंदियकायमइंगओ, उक्कोसं जीवो उँ संवसे । सत्तभवग्गहणे, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१३॥ छाया–पञ्चेन्द्रियकायमतिगतः, उत्कर्षतो जीवस्तु संवसेत् ।
सप्तष्टभवग्रहणानि, समयं गौतम ! मा प्रमादयेः॥ १३ ॥ टीका-'पंचिंदियकायमइगओ'-इत्यादि
तथाः- पञ्चेन्द्रियकार्य-पञ्च इन्द्रियाणि - स्पर्शनरसनघ्राण-चक्षुः श्रोत्र रूपाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः, ते चोत्तरत्र गाथायां देवनारकयोरभिधानात् मनुष्यत्वस्य दुर्लभत्वेन प्रक्रान्तत्वादिह, तियश्च एव गृह्यन्ते, तत्कायम् अतिगत:तत्कायोत्पन्न इत्यर्थः, जीवस्तु उत्कर्षतः सप्ताष्टभवग्रहणानि सप्त वा अष्ट वा होती हैं, वे चतुरिन्द्रिय जीव है । जैसे मक्खी, मच्छर पतंग आदि । इन में रहने काल उत्कृष्टकी अपेक्षा द्विन्द्रिय जीवों जैसा संख्यात हजारवर्ष प्रमाणका है। इसलिये हे गौतम ! एकसमय मात्र भी प्रमाद मत करो॥१२॥ ___पंचिदियकायमइगओ'-इत्यादि ।
स्पर्शन, रसना, प्राण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रिया जिन जीवों के होती हैं वे पंचेन्द्रिय जीव कहलाते हैं । जैसे हाथी, घोड़ा आदि तथा देव नारकी मनुष्य । यहाँ पर पंचेन्द्रिय शब्द से पंचेन्द्रिय तिर्यचों का ग्रहण होता हैं क्योंकि देव और नारकका कथन अगली गाथामें करेंगे और मनुष्यभव का दुर्लभता का यह प्रकरण ही है। इनमें उत्पन्न हुआ जीव उत्कृष्ट की अपेक्षा सात आठ भवों तक यहां पर રિન્દ્રિય જીવ કહે છે. જેમ કે માખી, મચ્છર, તીડ, પતંગીયાં વગેરે. તે ગતિમાં રહેવાને કાળ પણ દ્વીન્દ્રિય જીની જેમ સંખ્યાત હજાર વર્ષ પ્રમાણ છે. માટે હે ગૌતમ! એક સમયને પણ પ્રમાદ ન કરીશ. મે ૧૨ છે
“पंचिदियकायमइगओ" त्याहि.
સ્પર્શન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ, અને કર્ણ તે પાંચે ઈન્દ્રિયે જે જેને હોય છે તેમને પંચેન્દ્રિય જી કહે છે. જેમકે હાથી, ઘોડો વગેરે તથા દેવ નારકી અને મનુષ્ય, અહીં પંચેન્દ્રિય શબ્દ દ્વારા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની જ વાત કરીએ છીએ. કારણ કે દેવ અને નારકનું વર્ણન પછીની ગાથામાં કહીશું અને મનુષ્યભવની દુર્લભતાનું તે આ પ્રકરણ જ છે. તે ગતિમાં (તિર્યચ) ઉત્પન્ન થયેલ જીવ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સાત-આઠ ભવ સુધી તે ગતિમાં (તિર્યંચ)
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
