________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ कपिलचरितवर्णनम्
ततः कपिलः श्रावस्ती नगरी गत्वा पितुः सुहृदमिन्द्रदत्तं प्रणम्य स्वनामगोत्रं कथयित्वा सविनयं प्रार्थयति-आर्य! मामध्यापयन्तु भवन्तः । उपाध्यायो वदतिवत्स ! युक्तोऽयं ते मनोरथः, यतो विद्याविहीनः पुरुषः पशुना निर्विशेषो भवति, इहलोके परलोके च विद्याकल्याणहेतुः । उक्तञ्च
विद्यानाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥१॥ सुनकर कपिल कौशांबी से श्रावस्ती पहुँचा। वहां पहुँच कर वह अपने पिताके मित्र इन्द्रदत्त ब्राह्मणके पास गया, और सादर प्रणाम कर अपना गोत्र बतला कर उनसे प्रार्थना करने लगा कि हे आर्य ! आप मुझे पढाईये । __ कपिल की प्रार्थना से प्रभावित होकर उपाध्याय ने कहा कि वत्स ! तेरा यह विचार प्रशंसनीय है । क्यों कि जो मनुष्य विद्या से विहीन होता है वह पशु जैसा माना जाता है । पशु और विद्या से रहित व्यक्ति में कोई अन्तर नहीं होता है । इसलोक और परलोक में विधा कल्याण देनेवाली मानी गई है कहा भी है“विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहिनः पशुः ॥१॥ વિદ્યાભ્યાસ અર્થે કૌશાંબી છેડીને શ્રાવસ્તી પહેંચે. ત્યાં પહોંચીને તે પિતાના પિતાના મિત્ર ઈન્દ્રદત્ત બ્રાહ્મણની પાસે ગયો અને સાદર પ્રણામ કરી પોતાનું નામ તથા ગોત્ર બતાવી એમને વિનંતિ કરી કે-હે આર્ય! મને ભણા! હું આપની પાસે વિદ્યા ગ્રહણ કરવા આવ્યો છું. કપિલની વિનંતિથી પ્રભાવિત બનીને ઉપાધ્યાયે કહ્યું કે-વત્સ તારે આ વિચાર પ્રશંસનીય છે. કેમકે, જે મનુષ્ય વિદ્યાથી રહિત હોય છે તેને પશુ જે માનવામાં આવે છે. પશુ તેમજ વિદ્યાથી રહિત વ્યક્તિ વચ્ચે કેઈ અંતર નથી હોતું. આલોક તેમજ પરકમાં વિદ્યાને કલ્યાણ દેવાવાળી માનવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે–
विद्यानाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगतं धनं,
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं,
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥१॥
उ०३७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૨
